2-qism

Androidlar va elektromexanik robotlar.

Android deb sun’iy (mexanik) odamchalarga aytiladi. «Android» so’zi lotincha «andros» so’zidan kelib chikkan bulab, erkak, er ma’nolarini beradi. Inson yoki boshka tirik mavjudotlarning tashki kurinishi va funktsional imkoniyatlari buyicha mexanik mavjudotlarni loyixalash va tayyorlash XVIII asrda boshlangan. Bu davr mexani-kaning «oltin asr»i bulgan. CHunki usha davrda xar xil kichkina (miniatyura) va moxirona yasalgan (murak-kab) asboblar, musika kutichalari, mexanik odamchalar va ajoyib «tirik» mavjudotlar ixtiro kilingan. Bu maxsulotlarning ijodkorlari odatda soatsoz bulganlar. Ular bu vaktga kelib uz mutaxassisliklari buyicha hamma nozik tomonlarni uzlashtirib, uzlarining bor bi-limlarini androidlar tayyorlash (yaratish)ga barishla-ganlar.
XVIII—XIX asrlarga oid yigirmaga yakin androidlar ma’lum. Eng mashxurlari frantso’z mexanigi Jak de Vokanson va SHveytsariya ustalari — ota-bola P er va Anri Drolar tomonidan yaratilgan androidlardir. P er Droning «nusxa kuchiruvchi» va Jak de Vokansonning «naychi» ijodlari juda yuksak maxorat bilan ishlangan.
Jak de Vokansonning «naychi» si tashki kurinishidan oddiy odam singari kurinishda bulib, nay (fleyta) ni oxista lablariga olib kelgan xolda instrumentning xar xil teshiklarini barmoklari bilan tanlab bosib uz repertuaridagi un ikki oxangdan birini chalar edi.
P er Droning «nusxa kuchiruvchi»si tashki tomondan stolni oldida utiruvchi olti yoshli kizchaga uxshar edi. U «ROZ pero»sini siyoxdonga tirishkok xolda botirar va chiroyli kilib xarflar, so’zlar yozardi va xatto itni rasmini ham chizar edi. Bunda u boshini bir tekis sarak-sarak kilar va kul xarakatiga moe ravishda kuz kovo-RINI tushirar edi. Usha asrning tomoshabinlari inson kuli bilan yaratilgan bu «tirik mavjudot»ni kurib lol kolganlar.
1774 yili Parijdagi kkrgazmada P er va Anri Dro-larning uch androidi: «nusxa kuchiruvchi», «raem chizuvchi» va «musikashunos»i namoyish kilinadi. Keyinrok Anri Dro Ispaniyaga ketadi, u erda unga zafar bilan birga xavf ham bor edi. Ota-bola Drolarning «afsunkor tajribalari»dan ispan sud-politsiyasi kupdan beri noro-zi bulib yurgan edi. Uni ushlaydilar va kamaydilar. Anri Droning androidi xozirgi vaktda Frantsiyaning Nevshatel shaxridagi nafis san’at muzeyida saklan-mokda. X1X_^srning boshiga kelib androidlar urnini yukori texnik imkoniyatlarga ega bulgan elektromexanik robot-lar egalladi. «Robot» termini birinchi bulib chex yozuvchisi Karel CHapekning 1920 yilda yozgan R.U.R. («Rassum universal robotlari») p esasida kullangan. Bu so’z «robot» degan chex so’zidan olingan bulib, odamzodga uxshab xarakat kiluvchi mashinani anglatadi. P esaning kaxramonlai tashki kurinishi buyicha odamga uxshagan mexanik odamlar bulib, fizik va intellektual tomondan odamdan ustun edi. K. CHapek ularni «robotlar» deb atadi. Bu so’z «and¬roid» atamasini sikib chikarib («android» so’zi fakat utgan zamon mexanik kugirchoklarini atalishida sakla-nib kolgan), dunyoning hamma tillariga singib ketdi.
Dunyoda birinchi robot 1927 yilda yaratilgan. Bu amerikalik muxandis Dj. Vensli tomonidan loyix,a-lashtirilgan va Butun dunyo kurgazmasida namoyish ki-lingan «Televoks» roboti edi. «Televoks» robot kullari bilan xarakat kila olar, oyokka tura olar va magnitofon yordamida bir nechta iboralarni ayta olar edi. Bular-ning hammasini androidlar xarakatidan farkli ularok, kat’iy (uzgarmas) programma buyicha emas, balki uzining konstruktori kursatmasi buyicha bajarar edi. Robotga topshiriklar xushtak yordamida kiritilgan. «Televoks» ommaviy tarzda namoyish kilinganidan sung «ishga» solib yuborildi, ya’ni uni N yu-Yorkdagi osmon upar uylardan birining vodoprovod shoxobchasiga navbatchi vazifasiga «tayinlashdi». Uning zimmasiga sistemadagi .suvning satxi va nasoslar ishini kuzatib turish yuklandi.
SHundan sung kizikarli texnik echimlarga ega bulgan elektromexanik robotlarning bir butun avlodi paydo buldi. Lekin biz bu robotlar tugrisida gapirmaymiz, chunki maksadimiz «sun’iy intellekt»ning fan bulib oyokka turish yulini karab chikishdan iborat.
Keyinchalik mikroprotsessor texnologiyaning rivojla-nishi natijasida elektromexanik robotlar urnini elektron robotlar egalladi. SHunday robotlardan ikki-tasi xususida so’z yuritamiz. Birinchi robot «Univer¬sal» Osaka shaxrida (YAponiya) Butun dunyo kurgaz-masida namoyish kilindi. Robot radio orkali berila-digan 27 topshirikni bajarardi: u yuradi, boshi va kullari xarakat kiladi, musikani «tushunadi» va uning oxangiga uynaydi va xokazo. Ikkinchi robot «Demonstra¬tor» («Namoyish kiluvchi») Ukraina Fanlar akademiyasi institutlaridan birida bor. Bu robotning ichiga sun’iy olmos ishlab chikaruvchi laboratoriya kurilmasi joylashtirilgan. Robot oddiy grafitdan sun’iy olmos ishlab chikarish texnologiyasini ommabop kilib tushun-tirib bera olgan. Ma’ruza paytida robotning ogziga grafit parchalari solingan, robot esa jagi bilan uni ezgan va kup utmay uning uzi maxsus teshigidan tayyor bulgan olmos kristallni olib bergan. Bu namoyish katta samara bergan.
YUkorida aytilGan fikrlarni umumlashtirib, shuni tasdiklashimiz mumkinki, android va birinchi robotlar insonning xarakat va ta’sir kilish soxasidagi imko-niyatlarini modellashtirishda birinchi urinish bulgan. Ular xozirgi zamon robotlarining asoschisi bula olmadi. Bunga eng oddiy intellektning yukligi sababdir. Bu nimada ifodalangan? Bu, birinchidan, tashki muxit bilan android (robot)lar xarakati urtasida teskari alokaning yukligi hamda bu tashki uzgaruvchan muxitga moslanish kobiliyatining yukligi bilan ifodalanadi. Bular maxorat bilan yasalgan uyinchoklar edi, ularning x,arakati kat’iy programmalashtirilgan edi. Masalan, «Nusxa kuchiruvchi» android hamma vakt oldindan belgi-langan jumlalar tuplamidan birini yozardi. Agar uning siyoxdonida siyox bulmasa x,am u siyox,donga perosini tikishni va kogozga pero bilan (perosida siyox, bulmasa ham) yozishni davom ettirar edi. «Naychi» android esa, agar uning nayi urniga xuddi nayga uxshash ulchamda dumalok yogoch kuyilsa ham uzining oxangini uynay berardi. Birinchi robotlar androidlar-dan deyarli farklanmasdi. Ular uzlariga xos xarakat-larni (tashki muxit ta’sirida buladigan xarakatlarni emas, balki topshirik signallari yordamidagi xar xil ketma-ketlikdagi xarakatlarni) bajarardilar. SHunday bulsa ham, android va elektromexanik robotlarni yaratishga ketgan urinishlar zoe ketmadi. Bunday uyin-choklarni yaratuvchilar antropomorf (odamga xos) xarakatlarga mexanik uxshatish imkoniyati turrisidagi masalani ijobiy xal kilganlar. Bu ishlarning nati-jalari biomexanika (odam xarakati nazariyasi) rivoj-lanishida katta rol uynagan, ya’ni insonlar uchun protezlar yaratshpga imkon bergan.
Androidlar kuli inson tomonidan yaratilgan birinchi manipulyatorlar sanalgan. Xozirgi paytdagi manipulyatorlar kanchalik mukammal bulmasin, ular bilan mexaniklarning «oltin asri» — ning ajoyib ijodkorlari tomonidan yaratilgan manipu¬lyatorlar orasida genetik uxshashlikni oson kurish mumkin.
SHuni aloxida kayd kilish kerakki, robot-android-larning ijodkorlari xozirgi zamon robotlari paydo bulishi uchun imkon yaratganlar.

Robotlar.
Xozirgi zamon robotlari rivojlanishning uch boski-chini bosib utdi. Ularning birinchi avlodi program-mali robotlar, ikkinchi avlodi — «xis kiluvchi» robot -lar yoki moslangan (adaptiv) robotlar, uchinchi avlodi esa intellektual robotlar deb ataladi.
Programmali robotlarning xarakterli belgisi — bu uning oldindan berilgan anik xarakatlarni bir xil tarzda takrorlay olishi. Bunday robotlar manipulyator¬lar deb ham ataladi. Birinchi avlod robotlari turli xil sanoattarmoklarida kullanadi. Xususan, payvandchi-robot AK,SHdagi Ford avtomobil zavodila va «Djeneral motore» firmasida, YAponiya, AKD1, Frantsiya, SSSR (Tol yatti shaxri)dagi avtomobil zavodlarining kon-veyerlarida ishlayapti. Moskvada shunday kompleks ishlayaptiki, unda robotlar metall kirkadigan stanok-larga massasi 160 tonnagacha bulgan tayyor xom ashyolarni etkazib beradi. Robotlar Rigada tele-radio appara-turani, Saratovda — xolodil niklarni, Leningradda — asboblar (pribor)larni, Toshkentda — kishlok, xujalik texnikasini tayyorlashda yordam berayapti. Sanoat robot-larining kuchini odamzod kuchidan yuz martalab kup kilib yaratish mumkin. Bunday robotlar uchun zaxarli burlanish, radiatsiya, yukori bosim xavfli emas. Ular na issikdan, na sovukdan «kurkadilar». Robot charchashni bilmaydi va uz vazifasini anik bajaradi, u kecha-kunduz davomida ishlay olishga kodir. Robotlarni ishlab chikarishga joriy kilish kushimcha xarajatlar talab kilsa ham, u uz-uzini tula oklaydi. Sanoat roboti bir-ikki odamni almashtirib, uch smenada ishlay oladi va ishning sifatini uzgarmasligiga kafolat beradi. Sanoat robotlari sha’niga k.anchadan-k,ancha yomon gaplar aytildi, ularni «kur», «kar» va «kallasi ishlamaydi» ham deyildi. Bu gaplar xak,, chunki ular fakat uzgarmas muxitda ishlashga kodirdir. Misol: agar kon-veyrda detal tamom bulsa ham u (robot) bari bir ishlay beradi. Agar uning yulida begona ob’ekt bulsa, shunday xolatda u bu ob’ektga urilishi tabiiy xol. SHuning uchun tadbiriy choralar kurib kuyish lozim.
Buning uchun robot ishlayotgan stanok yiguvchi, fik¬sator va orientir (yunalishni aniklovchi) detallari bilan kushimcha ta’minlanadi.
Birinchi avlod robotlaridan farkli ularok ikkinchi avlod robotlari x,is kilish texnik a’zolar bilan (bularning ichida odamzodnikiga uxshashlari ham bor, ya’ni sezish, eshitish, kurish) jixozlangan. Buning uchun robot anik tuplamli (naborli) kabul kiluvchi va uzatuvchi kurilmalar bilan ta’minlanadi, shu kuril-malardan olingan axborotlar robotlar uchun uz xarakatini turrilashga imkon beradi. Bu axborotlar shuningdek robotlarning tashki olamni (ayrim xollarda odamlarga nisbatan juda tularok) «idrok etishini» ta’minlaydi.
Ikkinchi avlod robotlari «x,is kiluvchi» robotlar yoki moslangan robotlar deyiladi. Bunday robotlarning echadigan asosiy masalasi — tashki muxitdan kelayotgan axborotlar x,ajmini tezda kayta ishlash hamda izoxlab berishdir. Ma’lumki, odamning x,is kilish a’zolari — bu miyaning kushimcha kismi xisoblanadi. Ular yordamida na fakat x.ar xil axborotlar yiriladi, balki kayta ishlanadi, fil trlanadi va shundan sung miya kobigi bulimlariga uzatiladi. Xulosa kilib aytganda, «xis kilish» kobiliyatiga ega bulgan robot (tashki dunyoni sezadigan a’zolari bilan birga) intellekt (akl)ning ayrim elementlarini olishi anik.
Bu avlod robotlarining birinchi vakillaridan biri uziyurar «Lunoxod— 1» apparatidir. Bu apparat avto¬matik planetalararo «Luna — 17» stantsiyasi orkali Oyga olib berildi. «Luna — 17» stantsiyasi Erdan 1970 yil 10 noyabrda uchirilib, 1970 yil 17 noyabrda Oyning «YOmrirlar dengizi» rayoniga (koordinatlari: 350 garbiy uzoklik va 38° 17' shimoliy kenglik) kundi.
«Lunoxod—1» ning uzi ilmiy asboblar bilan jixozlangan xarakat kiluvchi laboratoriya edi. Kurish organi sifatida ikkita televizion kamera xizmat kilgan. Bu kameralar yurayotgan robotning oldidagi kurinadigan oyning satxi uchastkasi (bir bulagi) tasvirini tinimsiz erga berib turgan. U 10,5 oyda 10540 metr masofani bosib utgan va Erga juda kup oy ponoramasini x,amda boshka ilmiy axborotlarni bergan. «Lunoxod — 1»dagi Frantsiyada yaratilgan yorurlik kaytaruvchi asbob lazer nuri yordamida Er — Oy orali-RINI metrning mayda ulushlari anikligida ulchay olishga imkon berdi. «Lunoxod — 1»ning ketidan boshka lunoxod -robotlarimiz uchirildi. 1975 yilda Marsga amerika kosmik roboti «Viking» kundirildi. Taxmin kilish mumkinki, uzok planetalarga ham 'birinchi bulib robot -lar (turgan ran takomillashganlari) kadam kuyadi.
Sovet «Lunoxod— 1» i va Amerikaning «Viking» i Erdan boshkarilgan. Bu robotlardan yuz ming va million-lab kilometr narida operatorlar bulgan, ularning signallari orkali robotlar xarakat kilganlar.
Er — Oy va Er — Mars oraliklari uzok bulgani sababli boshkarish signallari birmuncha ushlanib kolar, bunga moe ravishda erdagi operatorlarning reaktsiyasi ham shuncha vaktga kech kolar edi. Ular televizor ekranida robotlarning joy uzgartirishi (x,arakati)ni xuddi oldin bulgan vokea kabi kurar edi. SHuning uchun ularning ishi juda ogir edi.
Ikkinchi avlod robotlari asosan inson x.ayotiga xavfli bulgan ishlarni bajarish uchun kullaniladi. Masalan, atom reaktorlari atrofida, kosmik bushlikda, okean chukurliklarida va shunga uxshash joylarda.
Bu robotlar texnik sezish a’zolari bilan ta’min-langan bulishiga karamay, ularni intellektual («akl-li») robotlar katoriga kushib bulmaydi. Robot «sezish a’zolari» yordamida olingan axborotlarni odamga uza-tadi, odam esa olingan axborotlar asosida robotning keyingi xarakatlarini boshkaradi. Masalan, erdan turib operatorlar «Lunoxod— 1» va «Viking» larning x,ara-katini boshkarishgan.
Robot intellektual bulishi uchun u murakkab va doimiy uzgarib turuvchi olamda uz x,olati va yunalishini doimiy ravishda aniklab turishi kerak. Arastu yaratgan mantik nazariyasi ikkinchi avlod robotlari xulki (yurish-tu-rishi)ga etarlicha javob bera olmaydi. Bu erda x^akikiy x^ayotning murakkab konuniyatlarini (vakt konuniyatlari, makon konuniyatlari, xolat konuniyatlari, sabab va okibat konuniyatlarini) uzida aks ettiradigan maxsus mantik nazariyasi kerak. Fakat shu nazariya tufayli robotga «ong» kiritish va boshkarish mumkin.
Uchinchi avlod robotlari («intellektual» robotlardeb ataladi), birinchi va ikkinchi avlod robotlaridan farkli ularok, ular «anglash» va «uzini anglash» ga shunday ega bulishi kerakki, murakkab, chigal tuzilgan tashki dunyoda ularning xulki maksadga yunalgan xarakterda bulmori lozim. Robotning «anglash»i deganda uning modellashtira olish kobiliyati tushuniladi, ya’ni u dunyoni uzining xotirasida aks ettirishi, tashki muxit konuniyatlarini taxlil kilishi va xokazo. Robotning «uzini anglash»i deganda, uning uzini-uzi muxit modelida aks ettirish kobiliyati hamda uzining (xususiy) tuzilishiga va ishlashiga muxit ta’siri konuniyatlarini taxlil kilishi tushuniladi.
Uchinchi avlod robotlari kuyidagi sistemalar, ya’ni idrok kilish (kabul kilish), bilimlarni berish (ya’ni ularning ifodasi shaklini), xarakatini rejalashtirish va amalga oshirish sistemalari bilan jixozlanishi kerak. Robotning markaziy zvenosi bulib bilimlar taklif kilish sistemasi xisoblanadi. Bu sistema masala-larni echishda bilimlarni tuplash, sozlash va ishlatishni amalga oshiradi. Bilimlarni tasvirlash robot kaysi sinf masalalarini echishiga karab tanlanadi.
Robot tashki muxit bilan alokani uzining kabul kilish sistemasi orkali amalga oshiradi. Bu sistemaning pirovard maksadi — robotni. urab olgan muxitning xolati modelini tuzishdir.
Xarakatni rejalashtirish va amalga oshirish sistema-sining asosiy maksadi — kuyilgan maksadga erishish uchun tashki muxitga ta’sir kiluvchi programmalarni tuzish va ishlatishdir. Robot xarakatini rejalashti¬rish, bu kuyilgan masalani echish jarayoni kabidir. Reja yoki masalani echish — bu xarakatlarning ketma-ketligi bulib, robotning xozirgi xolatini (uzaro boglangan muxit bilan) istalgan xolatga utkazishdan iborat.
Xozirgi vaktda intellektual robotlar yaratilish boskichida. YAratilishning yukori boskichi yuksak rivoj-langan sanoat tarmoklariga ega bulgan mamlakatlarda (AK.SH, Rarbiy Evropa, YAponiya hamda SSSRda) kuzatilmokda. Bu yuksak rivojlangan sanoat tarmok-larida «ilmiy maxsulot» katta salmokka ega. SSSR Fan-lar akademiyasining xisoblash markazida uta xarakatchan (chakkon) robot yaratish ustida ish olib borilmokda. Bu robot xarita yordamida anik joylarda «trassa utkazish» kobiliyatiga ega. Robotning rejalashtirish sistemasi bir necha boskichlarga ega. Birinchi boskich xaritada marshrutni belgilaydi, keyin bu marshrut ikkinchi boskichda (xarakat vaktida, ya’ni kurish sistema-sidan axborot kelayotgan paytda) oydinlashtiriladi. Va sunggi uchinchi boskichda tusiklarni aylanib utish buyicha anik echimlar kabul kilinadi. Vir necha shunday robotlar yordamida katta masofada marshrut utkazish mumkin. Robotning yurishi jarayonida begona tusiklarni utish tajribasi ortib boradi va bu tajribani u radio orkali uzining «hamkasblariga» uzatadi.
Xar xil kullanishga muljallangan intellektual («aklli») robotlarni yaratish borasida bizning mamlaka-timizda, jumladan Ukraina, Belorussiya va Uzbekiston Fanlar akademiyalarida va boshka korxonalarda tadki-kotlar olib borilmokda.
Intellektual robotlar yaratish ROYASINI amalda kullash uchun umuman sun’iy intellekt rivojlanishi bilan boglik bulgan ancha murakkab nazariy muammolarni echish kerak.