3-qism

Intellektual sistemalar.

Sun’iy intellekt borasida oxirgi 30 yil ichida olib borilayotgan tadkikotlarni shartli ravishda uch boskichga bulish mumkin. Birinchi boskichda (50-yillar-ning oxiri) olimlarning xarakati evristik (mutaxassis-ning tajribasi asosida) izlash nazariyasini yaratishga va faoliyat yoki intellekt darajasiga tegishli bulgan «masala echuvchilar»ni yaratish buyicha muammoni xal kilishga karatilgan. Tadkikot uchun instrument (asbob) bulib EXM xizmat kilgan, xar xil uyinlar, oddiy musika asarlari, matematik masalalar uylab topilgan. SHunga uxshash masalalarni tadkikot uchun tanlash, muammo muxit (bunday muxitda masalani echish tarmok-lanadi)ning oddiyligi va anikligini, etarli darajada oson tanlab olish imkoniyatini va «usulga karab» sun’iy konstruktsiyani tuzishni talab kiladi. Bu yuna-lishda bir kancha yutuklarga erishildi. Xususan shaxmat programmalari xozir juda yukori takomilga etkazildi.
Bu programmalar uchun tanlab olish xarakterli bulib, odatda teoremalarni isbotlash jarayoni, uyinning ketishi va xokazolar juda katta sonli imkoniyatlardan tanlanadi. Xar bir masalani echish — maksadga eri-shishda istikboli bulmagan imkoniyatlarni shartta olib tashlash va istikbollilarini ajratib olish evristik usul (algoritm)larning takomillashganiga boglik. Lekin bunday moxiyat asosida A. N yuell va G. Saymon tomonidan yaratilgan «universal masalalar echuvchi»ni yaratishga bulgan urinish bexuda ketdi, chunki evristik algoritmlar xar bir masalaning xususiyatiga kuchli darajada boglik. Asosiy kiyinchiliklar masalani echish uchun yaratilgan usullarni sun’iy mux,itlarda emas, balki xakkoniy muxitda kullashga urinish jarayonida sodir buldi. Bu kiyinchiliklar tashki dunyo turrisidagi bilimlarni ifodalash muammolari bilan, bu bilimlarni saklashni tashkil kilish va ularni etarli darajada izlash, EXM xotirasiga yangi bilimlarni kiritish x,amda eskirib kolganlarini olib tashlash, bilimlarning tulaligi va bir-biriga zidligini tekshirish va shunga uxshashlar bilan borlik. Kursatilgan muammolar bugungi kunda ham tula echilmagan, lekin xozirgi paytga kelib shu narsa ravshan bulib koldiki, muammolarni echish — samarali sun’iy intellekt sistemasini yaratishning kaliti ekan.
Ikkinchi boskichda asosiy e’tibor (60-yillarning oxiridan to 70 yilgacha) intellektual robotlar (real uch ulchovli mux,itda mustakil xolda xarakat kiladigan va yangi masalalarni echadigan robotlar) kurishga karatildi.
Bu borada «intellektual» funktsiyalarning kerakli doirasi: maksadga yunaltirylgan xulk (xolat)ni ta’-minlash, tashki muxit turrisidagi axborotlarni kabul kilish, xarakatlarni tashkil etish, ukitish, odam va boshka robotlar bilan mulokotni uyushtirish tadkik kilindi va amalga oshirildi. Masalan, robotlarda maksadga yunaltirylgan xulk (xolat)ni ta’minlash uchun ular atrof-muxit xakida bilimlar majmuasiga ega bulishi zarur. Bu bilimlar robotga tashki muxit modeli kurinishida kiritib kuyilishi lozim. Robotning tashki muxit modeli — bu uzaro boglangan ma’lumotlar YIRINDISI bulib, bu ma’lumotlar moe sinfdagi masa¬lalarni echish uchun kerak. Robotning bilimlar sistema-siga muxitning «fikrdagi» uzgarishini kayta ishlab chikarish va shu asosda navbatdagi masalani echishga imkon beruvchi algoritmlar hamda bu rejani baja-rilishini va oldindan rejalashtirilgan xarakatlarning kutilayotgan natijalarini nazorat kiluvchi algoritmlar kiritilishi kerak. Demak, intellektual robotlar bilim¬lar manbaiga ega bulishi sharg. Bu bilimlar manbaida bilimlar va maxsus blok («reja tuzuvchi») saklanadi. «Reja tuzuvchi» blokning zimmasiga robotning x,arakati programmasini tuzish yuklangan. Bu x.arakat programmasi robot tomonidan kabul kilinadi va robotning sensor (kurish vositasi) sistemasi orkali kuzatiladi. Robot¬ning ish jarayonida «echuvchi blok» bulishi kerak. Bu blok robotning xarakati tutrisidagi echimni kabul kiladi. Xar ikkala blok bilimlar manbaida saklanuv-chi bilimlar asosida ishlaydi.
Bu boskichda ayrim muammolar aniklandiki, intellek¬tual robotlar yaratishda ularni xal etish zarur. SHunday muammolarga faoliyat kursatadigan muxit xakidagi bilimlarni tasavvur etish, kuz bilan kurganlarni uzlashtirish, uzgaruvchan muxitda robotlar xulki (xo-lati)ning murakkab rejalarini tuzish va robotlar bilan tabiiy tilda mulokotda bulish kiradi. Uchinchi boskichda (70-yillarning oxiridan boshlab) tadkikotchilarning e’tibori amaliy masalalarni echish uchun muljallangan intellektual sistemalarni yaratish muammolariga karatildi.
Xar kanday intellektual sistema, uning kaerda kullanishiga boglik bulmagan xolda, odam-mashina sist ~-masidir. Mashina sifatida EXM ishlatiladi. Siste-maning vazifasi — oxirgi foydalanuvchiga u yoki bu masalani echishda uning kasbi faoliyati doirasida mala-kali mutaxassis (ekspert) larning yillar davomida orttirgan bilimlaridan foydalanish uchun imkoniyat yaratishdan iborat. Buning uchun EXM tarkibiga bilimlar manbai va intellektual interfeys kirishi kerak. Bilimlar manbaida xarakterli bulgan masalalarni echish usullari xakidagi axborotlar saklanadi. In¬tellektual interfeys masalani echish jarayonida oxirgi foydalanuvchi va sistema urtasidagi uzaro munosabatni (xarakatni, ishlashni) ta’minlaydigan sunggi foyda-lanuvchining hamma vositalarini uz ichiga oladi.
Intellektual interfeysda «echuvchi» va mulokot siste-masini kursatish mumkin. «Echuvchi» bilimlar manbaidan keladigan ma’lumotlar asosida foydalanuvchi uchun kerakli programmalarni avtomatik tarzda birlash-tiradi. Mulokot sistemasi — bu bilimlar manbaida foydalanuvchi tilidan bilimlarni tasavvur kilish tiliga utkazishni hamda teskari jarayonni amalga oshi-radigan translyator («tarjimon»)lar majmuasidir.
«Echuvchi» va mulokot sistemalarining vazifalari va ishlash printsipi xususida risolaning keyingi kismida so’z yuritiladi. Sun’iy intellektli sistemalarga: informatsion-kidiruv sistemalari (savol-javob sistemalari), xisob-mantik sistemalari va ekspert sistemalari kiradi.
Intellektual informatsion-kidiruv sistemalari EX.M bilan mulokot jarayonida foydalanuvchilarning tabiiy tilga yakin bulgan kasb tillarida sunggi foydalanuvchilar (programma tuzmaydiganlar) bilan ma’lumotlar, bilimlar manbalari urtasida uzaro mulokotni ta’minlaydi. Bu sistemalar sun’iy intellekt sistemalarining dastlabkilaridan bulib, ular ustida olib borilgan tadkikotlar xisoblash texnikasi rivoj-lanishi bilan uzviy boglik bulgan.
Xisob-mantik. sistemalari, amaliy matematika va programmalashtirish soxasida mutaxassis bulmagan sunggi foydalanuvchilarni, murakkab matematik usullar va shunga moe amaliy programmalardan foydalanib, uzaro mulokot shaklida uzlarining masalalarini EXMda echishni ta’minlaydi.

Ekspert sistemalar.
Ekspert sistemalar nima?
YUkori malakali mutaxassislar bilimiga ega bulgan sistemalar (bu sistemalar kam tajribaga ega odamlarga maslaxatchi bulib xizmat kilishi mumkin) yaratish ROYASI xisoblash texnikasi endi oyokka turayotgan bir paytda paydo bulgan edi. Fakatgina bilimlar manbaini faol kullashga yunaltirilgan masalalarni echuvchilar paydo bulishi bilan bu ROYANI amalda kullash mumkin buldi. Bunday sistemalarni (sun’iy intellekt ishlari doirasida) amalda kullanishi xakida taxminan 60-yillar urtasida xabar berildi. Keyinchalik bunday sistemalar «ekspert sistemalar» degan nom oldi.
Ekspert sistema (ES)lar yangi turdagi sistema bulib, informatsion-izlovchi va avtomatik boshkaruv sistemalardan sifat jixatidan shu bilan fark kiladiki, bunday sistemalar kiymat (ma’lumot)lar bilan emas, balki bilimlar bilan ishlaydi. Ekspert sistemalarga ta’rif berishdan oldin kuyida-gi tabiiy xolni kurib utaylik. Endigina ToshMIni bitirgan yosh shifokor jumxuriyatimizning uzokrok kish-logiga ishga junatildi. Birinchi kundan boshlab u turli xil bir-biriga zid xolatlarga duch kelib kolishi mumkin va unda echim kabul kilish zaruriyati tugi-ladi. U bemorning kasalligini aniklashi va uni davolashning turri usulini tanlashi kerak. Buning uchun undan kup narsani bilish talab kilinadi. Lekin kupincha unga yukori malakali hamkasbining bilimi va yordami chindan ham kerak buladi. Agarda yosh shifokor yukori malakali mutaxassislar kollektivida ishlasa va unga bu yordam tezkorlik bilan kursatilsa yaxshi. Agarda bu imkoniyat bulmasa unda nima kilishi kerak? Telefon orkali kungirok kilish, lektsiya konspek-tidan yoki kitobdan bilim izlash kerakdir? Kupincha bunga uning vakti yuk. SHunda vrachga ekspert sistemalar yordamga kelishi mumkin.
Uzimizcha tasavvur kilaylik, shifokorda shunday sistema (ES) bor bulsin. SHifokor unga maslaxat uchun murojaat kiladi. Ular orasida kuyidagi mulokot bulib utadi:
SHifokor — Menga yordam kerak. Kuyidagi kuzatilgan alomatlar... buyicha kasallikni aniklash kerak.
ES — X,olatning moxiyatini aniklab tushunib olishim uchun men kuyidagi ma’lumotlarni... bilishim kerak. SHifokor — Bu ma’lumotlar bunaka... ES — Kasalda bunday... (narsalar) kuzatilmayaptimi? Va shunga uxshash mulokot davom etadi. Mulokot oxirida ES shifokorga kuyilishi kerak bulgan diagnoz buyicha uz fikrini aytadi. Agarda bitta echim kabul kilish uchun ma’lumotlar etishmasa, ES shifokorga diagnozlar tuplamini beradi. Sistema-dan zarur xabarlarni olib, shifokor kasalni davolash kursi buyicha yakunlovchi karorni kabul kiladi (chunki kasalni davolash shifokor javobgarligidadir).
ESlarni yaratish tajribasi etarli emas, shuning uchun Britaniya komp yuter uyushmasidagi maxsus gurux tomonidan ESlarga berilgan ta’rifni keltiramiz.
Ekspert sistemalar komp yuterda bilimlarga asoslan-gan komponentni xosil kilish natijasi sifatida kara-ladi. Bu sistemalar ekspertning tajribasiga moe ravishda shunday shaklda berilishi kerakki, bu shakl sistemaga ma’lumotlarni kayta ishlash funktsiyasi turri-sida okilona maslaxat berishi yoki okilona echimni kabul kilishga imkoniyat yaratishi kerak bulsin. SHunin-gdek sistema talab buyicha uzining muloxaza yuna-lishini mutaxassisga tushunarli bayon kilishi lozim.
Ekspert sistemalar programmalashtirish uchun kiyin bulgan masalalarni echish uchun kullaniladi. Uning asosiy xarakterli xususiyati — bilimlarni tuplash, kayta ishlash, umumlashtirish, takliflar kiritish va bu takliflarni izoxlay bera bilish hamdir.
Ekspert sistemalar bilimlarning juda katta xajmini tuplash kobiliyatiga ham ega bulishi mumkin.