O’ZBEKISTON   AXBOROT  TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI  RIVOJLANTIRISH  VAZIRLIGI

TOSHKENT  AXBOROT  TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI

O’zbek va rus tillari kafedrasi

Bakalavriat talabalari uchun o’zbek tili fanidan mashqlar to’plami

( Barcha ta’lim yo’nalishi talabalari uchun)

uslubiy qo’llanma

TOSHKENT  -  2016

TATU AKTSKT fakulteti  ilmiy-uslubiy  kengash muhokamasida tasdiqlangan ( 11май  2016 yil  -son   bayonnoma)

TATU ilmiy-uslubiy kengash muhokamasida tasdiqlangan ( 28 май 2016 yil __-son  bayonnoma)

Тuzuvchi: Z.B.Radjabova

Таqrizchilar: L.X.Xamdam-Zoda, TATU

  f.f.n,dots. T. Enazarov, O’zMU

Maskur  qo’llanma rus  tilida so’zlashuvchi talabalar  uchun tuzilgan bo’lib, Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi tavsiya qilgan namunaviy dastur asosida  tuzilgan. To’plamda o’quv yili davomida rejaga binoan olib boriladigan mavzularni mustahkamlash uchun mo’ljallangan. To’plamda turli manbalardan  foydalanilganligi, mashqlarning qaytarilmasligi  ko’zga tashlanadi. 

Talabalar uchun mo’ljallangan to’plam ta’lim olishda, o’tilgan mavzularni mustahkamlashda yordam beradi.

BOSH BO’LAKLAR. UYUSHGAN BOSH BO’LAKLAR

1-mashq.    Uyushgan bosh bo'laklarni topib, bog‘Iangan so ‘zlarni aniqlang va tahlil qiling.

1. Haydar unga juda o‘xshar, kelishgan bo‘y-basti, qoramag‘iz cho‘zinchoq yuzi, chiroyli qiyg‘ir burni - hammasi Otaqo‘zining o‘zginasi edi! (O.Y.) 2. Uning hayoli hamon qishloqda, tole mujdasida edi. (M.Ism.) 3.        E’tiqod va hunar, imon va idrok - insonni inson qilgan narsalar shu. (I.Sulton) 4. Eng muhimi - bu mal’un ularning sherigi, ularning odami. (T.M.) 5. Sigir - buzoqlarni kuzatar, tayyorlanayotgan yemlarni tekshirar, kamchiliklarni ko’rsatar, yangi yo‘l-yo‘riqlar berar ekan, dam-badam Rayhon keladigan tomonga nigoh tashlar, sabrsiz kutardi. (J.Abd.) 6. Kenjasini yaqin- yaqingacha kutardi, o‘zining aytishicha, uning ko‘zlari, chakkalari, qoramag’izligi Umidga o‘xshab ketarkan. (Mirm.) 7. Mulla Norqo’zi har kuni bozordan qaytib samovarga chiqadi va ko‘ngli tortgan odamlarni atrofiga to‘plab, yarim kechagacha gap sotadi. (A.Q.) 8. Lekin bu kishidagi o‘sha tahlika, o‘sha hadik bolmaganda, llondan qo‘rqqanlari ko‘zlariga bunchalik yomon ta’sir qilmas edi. (P.Q.)

2-mashq. Uyushgan aniqlovchilarni о 'zi bog 'langan bo 'lak bilan birga ко‘chirib, namunadagidek  tahlil qilib yozing.

Namuna: 1-gap: Sifatlovchi aniqlovchi uyushgan: kashnichlangan qatiqlangan mastavaning, o'zaro ohang yordamida bog'langan, umumlashtiruvchi bo‘lak yo'q.

1. Kashnichlangan, qatiqlangan mastavaning xush bo‘yi Nafisaning dimog‘iga gurkirab urdi. (H.G‘.) 2. Bu kamgap, g‘alati odamning ko‘nglini nima bilan olishni bilmay xijolat bo‘lib qoldim. (S.Ahm.) 3. Kim biladi, balki o‘ziga obro‘dor, dongdor bir esh qidirar... (O.) 4. Shunday o‘ylar bilan 0‘ktam qizg‘in, suronli mehnat maydoniga kelib qoldi. (O.) 5. Bolalarning, otasining ahvoli nima kechdi? (O.Y) 6. Mallaxondan beri yashayman, bolam, ne-ne xonlarning, ne-ne beklarning otlarini ko‘rganman: ne-ne otlar o‘z qo‘limdan ham o‘tgan. (O.) 7. A’zamjon boisa to‘y, tantana havosida o‘zini qo‘yarga joy topolmas edi. (S.Ahm.) 8. U opasining, dadasining gapiga kirib shu ishga rozi bo‘lsa, bir umr vijdon azobida qolib ketmaydimi? (S.Ahm.) 9.Beshik, belanchak, ip o‘raydigan urchuq, zarang cho‘mich, o‘roq bozori qozondek qaynaydi. (S.Ahm.) 10.  Ana shu tog‘ qishlog‘ida bunday qoyatosh serob, ular yo‘lkalarda zinapoya, ariqlarda ko‘prik, chashmalarda bosma, choyxonalarda supa vazifasini o‘taydi. (S.Ahm.)

3-mashq. Bosh bo'laklar ajratilgan gaplarni aniqlab, namunadagidek tahlil qiling.

Namuna: I-gap: Qudratillaxojaning xotini - Hojarbibi - ega ajratilgan, asosiy egadan tire bilan ajratilgan.

1. Qudratillaxo‘janing xotini - Hojarbibi o‘g‘lidan xursand edi. (As.M.) 2. Hokimning bunday holini kuzatib turgan ikki do‘sti - Shohmurod Ko‘histoniy bilan Ibrohim Do‘lday iljayishib hokim yoniga kirib kelishardi. (Mirm.) 3. Hozirgina kelib to‘xtagan oq «Volga»ning shofyori - novcha, barvasta yigit kabinadan chiqib turgan ekan. (H.G‘.) 4. Ariqda suv tiniq, qirg‘oq - maysazor ham ko‘m-ko‘k. (H.G‘.) 5. Bu yerdan ko‘cha-      yangi posyolkaning shu ko‘klamda ochilgan birinchi ko‘chasi - Navbahor yaqqol ko‘rinib turar edi. (H.G‘.) 6.      Bu suv, ya’ni besh foizgacha mineral tuzlari bo‘lgan bu oqava suvlar yerga qanday ta’sir etarkin? (O.Y)

4-mashq. Uyushgan bosh bo‘laklarni topib, bog 'langan so ‘zlarini aniqlang va namunadagidek tahlil qiling.

Namuna: 1-gap: egalar о 'z aniqlovchilari bilan birga uyushgan, o'zaro ohang yordamida bog'langan: kelishgan bo ‘y-basti, qoramag'iz cho'zinchoq vuzi. chiroyli qiyg ‘ir burni - hammasi Otaqo‘zining o‘zginasi edi, umumlashtiruvchi bo‘lak (hammasi) bor.

1. Haydar unga juda o‘xshar, kelishgan bo‘y-basti, qoramag‘iz cho‘zinchoq yuzi, chiroyli qiyg‘ir burni - hammasi Otaqo‘zining o‘zginasi edi! (O.Y.) 2. Uning xayoli hamon qishloqda, tole mujdasida edi. (M.Ism.) 3.        E’tiqod va hunar, imon va idrok - insonni inson qilgan narsalar shu. (I.Sulton) 4. Eng muhimi - bu mal’un ularning sherigi, ularning odami. (T.M.)

5-mashq. Uyushgan to'ldiruvchilarni toping, qaysi so'zga bog'langanini aniqlab, namunadagidek tahlil qiling.

Namuna: 1-gap: vositasiz to‘ldiruvchi uyushgan: yuzlarini, ko’zlarini ко’rmagandi  о‘zaro ohang yordamida bog'langan, umumlashtiruvchi bo'lak yo'q.

1. Munisxon besh yil yashab uning yuzlarini, ko‘zlarini bunaqa loqayd, ifodasiz ko‘rmagandi. (S.Ahm.) 2. Haqiqatan, qo‘l ko‘targan notiqlar Haydar tolg‘risida ham, yosh olimga yaxshi g‘amxo‘rlik qilgan Vohid Mirobidov to‘g‘risida ham ayni ko‘ngildagi gaplarni gapirishdi. (O.Y.) 3. Otaqo‘zi o‘glining ilhom va hayajondan qizarib ketgan xushbichim qoramtir yuziga, kelishgan bo’yi-bastiga tikilib, tiniq yangragan ovoziga quloq solib o‘tirarkan, yuragini yana boyagi iftixor hissi chulg‘ab oldi. (O.Y.) 4. U bu masalaning butun murakkabligi, ko‘lami va mohiyatini ildiz-ildizigacha ochib berdiki, olim shu haqda gapirayotganda butun zal suv quyganday jimjit bo‘lib qoldi. (O. Y.) 5. Direktorimiz Fizika bilan Kimyoni dorilanuvchi dalaga jo‘natadi. (T.Murod) 6. U maqtov, ta’rifni yaxshi ko‘rardi, ba’zi kishilar uning bu fe’l-atvoridan foydalanishardi. (O.) 7. Katta, favqulodda voqea qarshisida inson har narsani unutib, yolg‘iz shu voqeaning hayajoni, sezgisiga berilganidek, yosh olim ham butun vujudi bilan xalq fikriga, xalq dardiga qiziqdi. (О.)

6-mashq. Uyushgan hollarni o‘zi bog'langan bo‘lak bilan birga ко ‘chiring va namunadagidek tahlil qiling.

Namuna: 1-gap: vaziyat holi uyushgan: oson va tez chizar edi, o'zaro teng bog'lovchi yordamida bog'langan, umumlashtiruvchi bo'lak yo'q.

1. U daraxtlarning shaklini xuddi harflarni yozganday oson va tez chizar edi. (P.Q.) 2. Bektemir ularga qaramasdan, sekin gapirdi. (O.) 3. ...shu kunlari va undan keyin ham Sidiqjonni Bahrobodga olib kelishga, kolxozga tortishga necha-necha harakat qildi. (A.Q.) 3.-Bu ma’qul... - o‘ylab, jiddiy ravishda gapirdi Qoratoy. (O.) 4. Lutfinisa inqillab, harsillab qizini olib jo‘nashga kirishdi. (O.) 5. Biri bahorda, boshqasi yozda, yana biri kuzda, biri kech kuzda gullab meva tugadi. (T.Malik) 6.Chol bir zum, bir daqiqa Jamol Bo‘riboyev o’tirgan joyga tikanday qadalib qoldi. (O.Y.) 7. Dadasining aytishicha, qadim zamonlarda bu yerdan Xitoy, Hindiston va Xurosonga katta karvon yo‘li o‘tgan... (O.Y.) 8. Yigirma kun deganda Nizomjon qorayib, ozib qirdan qaytib keldi. (S.Ahm.) 9. Yarim tunda ham, sahar pallada ham uning oq o‘tovidan kuchli ovoz va katta ixlos bilan yodaki qiroat qilinayotgan Qur’on tovushi eshitilib turdi. (P.Q.)

7-mashq. O‘qing. Umumlashtiruvchi bo'lak bilan kelgan uyushiq bo 'laklarni aniqlang va umumlashtiruvchi bo'lakning qanday ifodalanganini namunadagidek tahlil qilib yozing.

Namuna: 1-gap: egalar uyushgan, о‘zaro ohang yordamida bog ‘langan: Ham  narsa – jonli, jonsiz uyquda. Umumlashtiruvchi bo'lak hamma narsa - olmosh + ot bilan ifodalangan.

1. Hamma narsa - jonli, jonsiz uyquda. (S.A.) 2. Uning bo‘ynidagi marjonlari. sochiga taqilgan chiroyli kumush chochpopuklari, egnidagi atlas ko‘ylagi - hammasi o‘sha boy savdogarning puliga kelgan. (PQ.) 3.- Janob Qambarbiy, o‘zbek, qozoq, turkman, qirg‘iz-barchasi ham turkiy uluslardir. (P.Q.) 4. Marg‘ilonlik Xo‘ja Kalonbek, uning ukasi Kichik Xo‘ja, quvalik Tohir qo‘rchi, toshkentlik Saidxon, samarqandlik Majid barlos, Yusuf Andijoniy degan bir navkar - hammalari vatanlarining daragini olib kelgan Xonzoda begimni ko‘rmoqchi bo‘lishar, ammo ichkariga kirishdan istihola qilib turishar edi. (PQ.) 5. Abror bo‘lajak zinapoyalar, favvoralar, hovuzlarning hammasini ko‘z oldiga bir-bir keltirdi-da so‘ng naridagi qarag'ay, beridagi chinor va emanlarning o‘rnini aniqlay boshladi. (P.Q.) 6. Oddiy mehnatkashlar ham hovlilaridan kichkina ariq o‘tkazib, uning bo‘ylariga gulmi, rayhonmi, tokmi, mevali daraxtmi - hammasini tartib bilan o‘stirgan. (P.Q.) 7. Bundan tashqari bog‘ning turli joylarida har xil mevali daraxtlar - nok, o‘rik, behi, jiyda va hokazo anchagina. (O.) 8. Kishilar, xotinlar, bolalar - kutib oluvchilar vagon bo‘ylab chopadilar. (G‘.G‘.)

8-mashq. Uyushmagan sifatlovchi aniqlovchilarni aniqlab, o‘zi bog'langan bo'lak bilan birga ко ‘chiring va namunadagidek tahlil qilib yozing.

Namuna: 1-gap: katta sersoya hovlining - sifatlovchi aniqlovchilar uyushmagan, chunki biri aniqlanmishning hajmini, ikkinchisi xususiyatini ifodalagan.

1. Katta sersoya hovlining o‘rtasidagi baland so‘rida... tog‘asi bilan dotsent Soqijon Obidov chordana qurib, suhbatlashib o‘tirishar... edi. (O.Y.) 2. Mehrinisoning chiroyli serkiprik ko‘zlari go‘yo uchqun sochganday «yarq» etib ketdi. (O.Y.) 3. Kechasi yog‘gan qalin qor har bir tomni, devorni, har bir daraxt va gumbazni mayin oq hoshiya bilan bezab chiqqan.(PQ.) 4. Ma’yus qop-qora ko‘zlar nimalamidir ifoda qilmoqchi bo‘lgandi. (S.Ahm.) 5. Chunki bu vaqt ular qorong‘i tor yoi bilan, yaproqlari shildirab turgan terakzor ichidan borishar edi. (J.Abd.) 6. Hovli o‘rtasida chirik o‘raday o‘pirilgan, qari bahaybat bir tup tol. (O.) 7. Ulkan yaltiroq boshini osiltirib o‘tirgan domla lom-mim demadi. (O. Y.)

9-mashq. O'qing. Gaplar tarkibida qaysi bo‘laklar uyushganini aniqlab, namunadagidek tahlil qilib yozing.

N a m u n a: 1-gap: toza nafis, tiniq bir jilmayish-sifatlovchi aniqlovchilar uyushgan, о‘zaro ohang yordamida bog'langan egaga bog'langan, umumlashtiruvchi bo'lak yo‘q.

1. Hayotxon chehrasida atirgul yaproqchasidek toza, nafis, tiniq bir jilmayish, ko‘zlarida baxtdan, nurdan bunyodga kelgan bir juftgina yosh paydo bo‘ldi. (M.Ism.) 2.Har bayram Qodirjon orqali, ba’zan boshqalar orqali sovg‘a-salomlar yuborib turdi, moddiy yordam taklif qildi, necha marta uyga chaqirdi. (O.Y.) 3. Boshqa payt bo‘lganda Latofat, ehtimol, bu faryodga, go‘yo ko‘kka qaratilgan bu nidoga chidab turolmas, go‘daklik chog‘laridagiday onasining bo‘ynidan quchoqlab, qo‘shilib yig‘lagan bo’lardi. (O.Y) 4. Odatda, doim gavjum, sershovqin bo’ladigan maydon va xiyobonlarda, gulzor o‘itasidangi kumushrang fawora atrofida hozir odam siyrak. (O. Y.) 5. U o‘rta bo‘yli, nozikkina qiz edi, lekin poshnasi baland tufli kiygani uchunmi yo tashlab qo‘ysa beliga tushadigan yo‘g‘on, qo‘ng‘ir sochlarini boshi uzra baland qilib turmaklab olgani uchunmi, novchagina ko‘rinardi. (O.Y.) 6. Bu yerga klubdan ham, arteldan ham, magazindan ham - hamma joydan xabarlar, yangiliklar yetib kelib turardi. (J.Abd.) 7. Tepada zing‘illab uchgan snaryadlar, minalarning bad sadosi, olov va tutun aralash yer uyumlarini ko‘kka irg‘itib to‘kiladi. (О.) 8. U dam g‘azallar, darn hajvlar, dam xotiralar bilan daftar to‘lg‘azar, ulami hafrang qog‘ozga ko‘chirar va ba’zilarini hujra devoriga yopishtirib qo‘yardi. (S.Abd.)

10-mashq.  Egasi ifodalangan (egali) gaplarning turlarini aniqlab, namunadagidek tahlil qiling.

N a m u n a : 1-gap: G ‘ulom aka mulohazali odam. - egasi ifodalangan gap, yig ‘iq gap.

1. G'ulom aka mulohazali odam. (J.Abd.) 2. Nurmatjon shu qanoat bilan besh-olti yilni o‘tkazdi. (A.Q.) 3. Timoq orasidan kir qidirish ichiqoralikning o‘zginasi. (J.Abd.) 4. Tabibboshi noshud, befahm ayollardan emas edi. (T.Malik) 5. Qo‘ylar shamolning yo‘nalishiga qarab, darani qiyalab yura boshladi. (P.Q.) 6. Teshaboy shu yotganicha chillaki oxir bo‘lib, husayniga ta’m kirganida boshini ko‘tardi. (Sh.) 7. Bo‘taboy qo‘shiqqa quloq solib ancha vaqtgacha uning harakatlaridan ko‘z uzolmay qoldi. (S.Ahm.) 8. - Bundan boshqa uchastkalaring ham bordir-da? - Yo‘q, og‘ajon. Bori shu... Buyam yaxshi. O‘zimiz uch jon. (Sh.Xolmirzayev.)

11-mashq.  Egasi  ifodalanmagan (yashiringan) gaplarni topib, namunadagidek tahlil qiling.

N am u n a: 1-gap: Juda bolaligida olib kelganmiz.-egasi ifodalanmagan (yashiringan) gap, egasi (shaxsi) mа ’lum gap.

1. Juda bolaligida olib kelganmiz. (S.Ahm.) 2. Shu-shu bo‘ldi-yu, nemis tilini o‘rganishga orzumand bo‘lib harakat qildi. (A.Q.) 3. Onasini juda ko‘hlik deyishadi. 4. Qosimovaga ayting, shu bugunoq ishga kirishsin. (T.Malik) 5. Qizcha qizil chechak bilan og‘riganini bilmagan ekanlar. (J.Abd.) 6. Ko‘pdan beri bilib yuribman. (J.Abd.) 7. Ma’lum bo‘lishicha, Matkarimovni hozircha qo‘yib yuborishibdi (O.Y.) 8.Yozdagi issiqqa ham, kuzning shamoliga ham, izg‘iriniga ham chidadik. (J.Abd.) 9. Lekin hozir boshqa narsaga qoyil qolib turibman. (0‘.Usm.) 10. Bel olishsang, kuchli polvon bilan olish. (As.M.)

12-mashq. Egasiz gaplarni topib, namunadagidek tahlil qiling.

Namuna: 1-gap: Bularni qishloq bolalarimi yo shahar bolalarimi ekanligini ajratib bo’ lmaydi. - egasiz gap, shaxsi noma ’lum gap.

1. Bularning qishloq bolalarimi yo shahar bolalarimi ekanligini ajratib bo’lmaydi. (M.Ism.) 2. Qoplonbopdan oqadigan soyni quvurdan oqizish kerak. (S.Ahm.) 3. Boshdan pisanda qilib kambag‘allarga bo‘lib berish chorasini ko‘rish kerak. (M.Ism.) 4. Bir aylanib chiqish uchun besh-olti kilometr yo‘l yuriladi. (P.Q.) 5. Nima qilsa brigadani qoloqlikdan chiqarsa bo‘ladi. (J.Abd.) 6. Bularni osmondan yerga tushirib qo‘yish kerak. (P.Q.) 7. Balki bu yo‘lda sonsiz shafqatsizliklami, musibatlami boshdan kechirishga to‘g‘ri kelar. (J.Abd.) 8. Bazmlarni to‘xtatib, butun e’tibo’rni mudofaaga qaratmoq kerak. (P.Q.)

36-mashq.  Ko'chiring. Atov gaplarni aniqlab, namunadagidek tahlil qiling.

N a m u n a : 1-gap: Mehnat! Mehnat! Mehnat! - atov gap, kengaymagan atov gap.

1 .Toki odamlar meni ko‘rmasin, faqat mehnatimni ko‘rishsin. Mehnat! Mehnat! Mehnat! (As.M.) 2. Mana o‘sha, ko‘chaga qaragan ochiq ayvon. (As.M.) 3. Qahraton qish. Nima ko‘p — ishsiz ko‘p. (O.) 4. Oddiy yoz tongi... Quyosh Kal&ovuz suvi bo‘ylab o‘sgan qalin tollarning uchida o‘ynaydi. (O.) 5. - Yulduzlar!..-Mirzo Ulug‘bek ko‘ngli bir xil bo‘lib osmonga tikildi. (O.Y) 6. Sario‘zak dashtlari. Kuz. Yozda qurib qolgan ko‘lmaklar va o‘zanlar tinimsiz yomg‘irlardan so‘ng yana suvga to‘lgan. (Ch.Ayt.) 7. Bulut... Ko‘k... Oldinda esa qo‘shin harakatiga bosh boiganday bayroq hilpirab ketayotir. (Ch.Ayt.)

37-mashq.  Ко ‘chiring. So 'z-gaplarni aniqlab, namunadagidek tahlil qiling.

Namuna: 1-gap: Tavba! - undov so ‘z-gap, his- tuyg и ifodalayapti.

1. - Tavba! Arpangizni xom o‘rdimmi, mehmon- larning oldida meni muncha uyaltirasiz? (P.Q.) 2. - Biz xonalar keng, baland bo‘lsa, deymiz. Toki xastalar toza havoga muhtoj bo’lishmasin. - Ma’qul. Rasadxonaga hech yo’lingiz tushganmi? - Ha. Faqat tashidan ko‘rganman. (T.Malik) 3. Uning chakka tomirlari chiqqan, nafas olishi bejo edi. - Ha? - dedi Haydar ota. -Hech... Chilim elitgandir. (A.Q.) 4. - Kechikmang, o‘g‘lim, biz bunda uzoq turolmaymiz, - dedi Me’mor. - Xo‘p, ustod. (Mirm.) 5. - Ofarin, G‘avvos! - dedi Zavrak yana sakrab aravaga chiqib. (Mirm.) 6. - Uylanganmisiz? -Ha. - Bolalaringiz bormi? - Yo‘q. (X.T.) 7. Hormang, Do‘simboy ota! - dedi Abduqodir o‘sha tomonga yurib.

-Salomat bormisiz? (O'.Umarbekov)

IKKINCHI DARAJALI GAP BO’LAKLAR

9-mashq. Ajratilgan to'ldiruvchilarni aniqlab, asosiy va ajratilgan to'ldiruvchilarni o'zi bog'langan bo‘lak bilan birga ко 'chiring.

Namuna: 1-gap: ulfatlaridan - «e’tiborli» odamlardan uzoq.

1. 0‘g‘il boyning ulfatlaridan - «e’tiborli» odamlardan uzoq, ular bilan suhbatda boimas, uning o‘z ulfatlari kimlar ekani esa otaga noma Mum edi. (As.M.) 2. G‘ulom otliq hokim xonadonining sodiq quli - cholga buyurib, hokimning ikki yoshli o‘g‘li - yuzlari lo‘ppi Muhammad Metinni ichkariga otasi yoniga atayi kiritib yuborishardi. (Mirm.) 3. Ahmadjon bularning ko‘pini birinchi marta ko‘rayotgan bo‘Isa ham, ba’zilarini - Rahim boboni tez-tez yo‘qlab turadiganlarini tanib ulgurgan, cholning eng sevimli, eng yaqin, o‘qtin- o‘qtin kelib turadigan nabirasi - vrach qiz Dildor bilan durustgina tanishib olgan... (H.G‘.) 4. Nazira opaning eri keksa irrigator injener Qodir Yunusov bundan ikki oy awal oltmish yoshida yurak kasali - infarktdan vafot etdi. (H.G‘.) 5. Dildor oxirgi «kasallik varaqasi»ni-   raisning bemorlik varaqasini sinchiklab ko‘zdan kechirdi-da, bugun erta bilan uni ko‘rgandan keyin qilgan yozuvlarini oqqa ko‘chira boshladi. (H.G‘.)

10-mashq. Ajratilgan aniqlovchilami topib, о'zi bog ‘langan bo 'lak bilan birga ко ‘chiring va namunadagidek tahlil qilib yozing.

Namиna: 1-gap: sahro sultoni – burgutning  diqqatini.

1. Uning qiyqirig‘i ko‘kda mag‘rur suzgan sahro sultoni - burgutning diqqatini ham jalb qildi. (J.Abd.) 2. Bukun kun bo‘ladi: ravshan va bedog‘, G‘ubor yo‘qdir zarra havoda. (H.O.) 3. Ammo mingboshi - qaynataning po‘pisasi kuyovining shaxtini sindirishga ojizlik qildi. (M.Ism.) 4. Shundayin bir tog‘ki, opoq va yumshoq. {H.O.) 5. Kunbo‘ladi: marmar vazilol, Ko‘rinadi poyoni yo‘q ko‘k. (H.O.) 6. O, shoir qismati, yarqiroq, gulgun, Zavqlarga to‘lar u, bir so‘zni izlar. (R.Parfi) 7. Osmonga qaradi: yalanglik bekorga tanlanmagan - kungay, oftobtig‘a. (T.Malik) 8. Ertasiga ellikboshi Qobil boboni boshlab qaynotasi - Egamberdi paxtafurushning oldiga olib bordi. (A.Q.)

11-mashq. Ajratilgan hollarni topib, o‘zi bog'langan bo'lak bilan birga ко‘chiring va namunadagidek tahlil qilib yozing.

Namиna: 1-gap: fayton haydaydigan cholning о‘tirdi - o'rin holi o‘z aniqlovchisi bilan ajratilgan, asosiy holdan vergul bilan ajratilgan.

1. Amakisi oldinga, fayton haydaydigan cholning o‘miga, Fazilat esa orqasiga o‘tirdi. (O.Y) 2. Uning peshonasidan yuqorida - sochining farq ochilgan joyida Bobir bir tutam oqargan soch tolalarini ko‘rdi. (P.Q.) 3. Bu yerda, zavod va fabrika dudidan yiroq shahar chekkasida, osmon xuddi sahrodagiday musaffo, ko‘kish jilo sochgan yulduzlar esa artib qo‘yilganday tiniq edi. (O.Y.) 4. Boshda, o‘qishga kelgan paytlarida kamtaringina o‘spirin edi. (O. Y.) 5. Shu topda, hozirning o‘zida safarga otlangisi keldi. (S.Ahm.) 6. Mashinalar o‘ynaydi, Yonib, porlab, gurillab. (H.O.) 7. Sizni sevgan edim: sokit, benavo, Jasoratsiz edim, g‘ashdir bedavo. (H.O.)

12-mashq. Ко ‘chiring. Gap tarkibidagi undalmalarni aniqlab, namunadagidek to'liq tahlil qiling.

Namиna: 1-gap: Tojiboy - undalma, atoqli ot bilan ifodalangan, yig ‘iq undalma, gap boshida kelgan.

1. Tojiboy, shu bugunoq cho‘lga yetib bor. (S.Ahm.) 2. O‘ktam, bu taklif chinmi, yo anchayin odamgarchilikmi, iljayishning ma’nisi ne ekan, deb ichida o‘yladi.(O.) 3. Anvar, qo‘y, bu gapni keyin gaplashamiz. (T.Malik) 4. Jiyan, aqling boisa, kishining bir tiyiniga xiyonat qilma. (O.) 5. Qobiljon Giyosovich, bunaqada sovxoz yana daromad ololmaydi. (P.Q.) 6. Jon singlim, ikki- uch kun kampirning aytganlarini qilib turing. (S.Ahm.)

7.  Hoy tentakkinalarim, tog‘angni bevoshlik qilib qiynamanglar. (S.Ahm.) 8. Chol yana hayrat bilan qaradi unga: - G‘ulomjon, inim, bormisan? Seni ko‘rar kun ham boiarkan-a? (J.Abd.) 9. Ey, taqdir, otani bunda zor, farzandni unda intizor etmasang nima qilardi?! (Sh.) 10. Ey do‘stlarim, nimaiki topgan bo’lsam, hammasi sizga. (X.T.)

13-mashq. Ко'chiring. Gaplar tarkibidagi kirish so'z va kirish birikmalarni aniqlab, namunadagidek to ‘liq tahlil qiling.

Namиna: 1-gap: aftidan - kirish so ‘z, modal so ‘z bilan ifodalangan, tusmol ma'nosini ifodalab kelgan, gap boshida kelib, vergul bilan ajratilgan.

1. Aftidan, ancha bo’lmagan, shekilli, kelganiga, telpagining quloqlarini tushirib, engagidan boglab olgan, ikkala qo‘li qora choponining yenglariga suqug‘lik. (O'.Umarbekov) 2. Ayniqsa, Shilimshiq o‘ldirilgach, bu taxmin haqiqatga aylanganday bo’ldi. (T.Malik) 3. — Ishqilib, sen juda aqllisan. (P.Q.) 4. Xulosa, bir necha kunning ichida Mulla Obid ot-aravali va sigir- buzoqli bo‘lib qoladi. (A.Qod.) 5. Shunday bo’lsa ham, mening bilishimcha, jadidlar yangilikni mayl qiladigan odamlami yaxshi ko‘radilar. (Ch.) 6. Darvoqe, bu ukani tanishtirmadingiz. (N.Aminov) 1. Ali polvonning gapiga qaraganda, shalola qurilishi zarbdor uchastka deb e’lon qilinibdi. (S.Ahm.) 8. Ana shu podsho desangiz, ertadan kechgacha taxtdaoitiraveribjuda zerikar ekan. (G‘.G‘.)

15-mashq.  Ко‘chiring. Atov gaplarni aniqlab, namunadagidek tahlil qiling.

Namиna: 1-gap: Mehnat! Mehnat! Mehnatl - atov gap, kengaymagan atov gap.

l.Toki odamlar meni ko‘rmasin, faqat mehnatimni ko‘rishsin. Mehnat! Mehnat! Mehnat! (As.M.) 2. Mana o‘sha, ko‘chaga qaragan ochiq ayvon. (As.M.) 3. Qahraton qish. Nima ko‘p — ishsiz ko‘p. (O.) 4. Oddiy yoz tongi... Quyosh Kalkovuz siwi bo‘ylab o‘sgan qalin tollarning uchida o‘ynaydi. (O.) 5. - YulduzlarL

-        Mirzo Ulug‘bek ko‘ngli bir xil bo‘lib osmonga tikildi. (O.Y.) 6. Sario‘zak dashtlari. Kuz. Yozda qurib qolgan koimaklar va o‘zanlar tinimsiz yomg‘irlardan so‘ng yana suvga to‘lgan. (Ch.Ayt.) 7. Bulut... Ko‘k... Oldinda esa qo‘shin harakatiga bosh bo‘lganday bayroq hilpirab ketayotir. (Ch.Ayt.)

17-mashq.  Ко‘chiring. So ‘z-gaplarni aniqlab, namunadagidek tahlil qiling.

Namuna: 1-gap: Tavba! - undov so ‘z-gap, his- tuygu  ifodalayapti.

1. - Tavba! Arpangizni xom o‘rdimmi, mehmon- larning oldida meni muncha uyaltirasiz? (P.Q.) 2. - Biz xonalar keng, baland bo‘lsa, deymiz. Toki xastalar toza havoga muhtoj bo‘lishmasin. - Ma’qul. Rasadxonaga hech yoiingiz tushganmi? - Ha. Faqat tashidan ko‘rganman. (T.Malik) 3. Uning chakka tomirlari chiqqan, nafas olishi bejo edi. - Ha? - dedi Haydar ota.

-Hech... Chilim elitgandir. (A.Q.) 4. - Kechikmang, o‘g‘lim, biz bunda uzoq turolmaymiz, - dedi Me’mor. - Xo‘p, ustod. (Mirm:) 5. - Ofarin, G‘avvos! - dedi Zavrak yana sakrab aravaga chiqib. (Mirm.) 6. -Uylanganmisiz?

-Ha. - Bolalaringiz bormi? - Yo‘q. (X.T.) 7. Hormang, Do‘simboy ota! - dedi Abduqodir o‘sha tomonga yurib.

-Salomat bormisiz? (O'.Umarbekov)

18-mashq.  Ко ‘chiring. To 'liqsiz gaplarni topib, namunadagidek tahlil qiling.

Namиna: 1-gap: qo‘shma  gap tarkibidagi to ‘liqsiz gap, 2-sodda gapning kesimi (mashhur) tushirilgan.

1. Dengiz dovuli bilan mashhur, sahro bo‘roni bilan! (J.Abd.) 2. Siz butun respublikaning sirini bilasiz. Men sizning siringizni. (S.Ahm.) 3. - Mashina qani? - dedi u eti junjikib. - Xirmonda. Sizni kutib turibdi, - tarozibon g‘ilay ko‘zlarini yana yashirdi. (O.Y.) 4. 0‘sha kechasi Hamdamboyning qo‘l-oyog‘ini bogiaganmidingiz? - BogMaganman. (X.T.) 5. Bosh agronom qayerda o‘tirishi kerak? - Idorada. Demak, stol-stullami olib kelamiz. (T.Malik) 6. - Tog‘am... Tog‘amlar ko‘chyaptilar...

-        Qayoqqa? - dedi Otaqo‘zi qandaydir befarq, bemajol tovushda. - Maktabga... (O.Y.) 7. - Qayerga yuborishyapti? - dedi Tolibjon. - Livanga. Sizni-chi?

-        Afg‘onistonga, - dedi Tolibjon. (S.Ahm.) 8. Begim, tog‘ning boshi qorsiz bo‘lmas, yigitning boshi - xatarsiz. (P.Q.) 9. Mayli, o‘zing kimni qidirib keluvding? Qudrat iqror bo‘ldi: - Bittasini. (J.Abd.) \

31-mashq.Ajratilgan to‘Idiruvchilarni aniqlab, asosiy va ajratilgan to‘Idiruvchilarni o‘zi bog ‘langan bo 'lak bilan birga ко ‘chiring.

 N a m u n a: 1-gap; ulfatlaridan - «e'tiborli» odamlardan uzoq.

1. 0‘g‘il boyning ulfatlaridan - «e’tiborli» odamlardan uzoq, ular bilan suhbatda bo‘lmas, uning o‘z ulfatlari kimlar ekani esa otaga noma’lum edi. (As.M.) 2. G‘ulom otliq hokim xonadonining sodiq quli - cholga buyurib, hokimning ikki yoshli o‘g‘li - yuzlari lo‘ppi Muhammad Metinni ichkariga otasi yoniga atayi kiritib yuborishardi. (Mirm.) 3. Ahmadjon bularning ko‘pini birinchi marta ko‘rayotgan bo‘Isa ham, ba’zilarini - Rahim boboni tez-tez yo‘qlab turadiganlarini tanib ulgurgan, cholning eng sevimli, eng yaqin, o‘qtin- o‘qtin kelib turadigan nabirasi - vrach qiz Dildor bilan durustgina tanishib olgan... (H.G‘.) 4. Nazira opaning eri keksa irrigator injener Qodir Yunusov bundan ikki oy awal oltmish yoshida yurak kasali - infarktdan vafot etdi. (H.G‘.) 5. Dildor oxirgi «kasallik varaqasi»ni-raisning bemorlik varaqasini sinchiklab ko‘zdan kechirdi-da, bugun erta bilan uni ko‘rgandan keyin qilgan yozuvlarini oqqa ko‘chira boshladi. (H.G‘.)

31-mashq. Ajratilgan aniqlovchilarni topib, o‘zi bog langan bo‘lak bilan birga ко‘chiring va namunadagidek tahlil qilib yozing.

Namuna: 1-gap: sahro sultoni - diqqatini.

1. Uning qiyqirig‘i ko‘kda mag‘rur suzgan sahro sultoni - burgutning diqqatini ham jalb qildi. (J.Abd.) 2. Bukun kun boiadi: ravshan va bedog\ G‘ubor yo‘qdir zarra havoda. (H.O.) 3. Ammo mingboshi - qaynataning po‘pisasi kuyovining shaxtini sindirishga ojizlik qildi. (M.lsm.) 4. Shundayin bir tog‘ki, opoq va yumshoq. (H.O.) 5. Kun boiadi: marmar va zilol, Ko‘rinadi poyoni yo‘q ko‘k. (H.O.) 6. O, shoir qismati, yarqiroq, gulgun, Zavqlarga to‘lar u, bir so‘zni izlar. (R.Parfi) 7. Osmonga qaradi: yalanglik bekorga tanlanmagan - kungay, oftobtig‘a. (T.Malik) 8. Ertasiga ellikboshi Qobil boboni boshlab qaynotasi - Egamberdi paxtafurushning oldiga olib bordi. (A.Q.)

32-mashq. Ajratilgan hollarni topib, o'zi bog'langan bo‘lak bilan birga ко‘chiring va namunadagidek tahlil qilib yozing.

N a m u n a: 1-gap:

Orqasiga o‘tirdi - o'rin holi o‘z aniqlovchisi bilan ajratilgan, asosiy holdan vergul bilan ajratilgan.

1. Amakisi oldinga, fayton haydaydigan cholning o‘miga, Fazilat esa orqasiga oltirdi. (O.Y.) 2. Uning peshonasidan yuqorida - sochining farq ochilgan joyida Bobir bir tutam oqargan soch tolalarini ko‘rdi. (P.Q.) 3. Bu yerda, zavod va fabrika dudidan yiroq shahar chekkasida, osmon xuddi sahrodagiday musafYo, ko‘kish jilo sochgan yulduzlar esa artib qo‘yilganday tiniq edi. (O.Y.) 4. Boshda, olqishga kelgan paytlarida kamtaringina o‘spirin edi. (О. Y.) 5. Shu topda, hozirning o‘zida safarga otlangisi keldi. (S.Ahm.) 6. Mashinalai o‘ynaydi, Yonib, porlab, gurillab. (H.O.) 7. Sizni sevgar edim: sokit, benavo, Jasoratsiz edim, g‘ashdir bedavo (H.O.)

QO’SHMA GAPLAR. ERGASH GAPLI QO’SHMA GAP

19-mashq. Quyidagi gaplarning qo‘shma gapligini izohlab, turini namunadagidek tahlil qilib yozing.

N am и n a: 1-gap: qo‘shma  gap, chunki ikkita sodda gapdan iborat, ergash gapli

qo‘shma  gap.

1. Agar u jim yurganda, men ham jim yurardim. (O'. Usm.) 2. Elektr qo‘ng‘iroqning tugmasi tushib ketgan, simlari ko‘rinib turibdi. (P.Q.) 3. Ammo issiq hamon hukm surar, novda-nihollar arang tebranardi. (J.Abd.) 4. Aftidan, bo’lgan gaplarni yaxshi ilg‘ab ololmagan Zokirov bir-ikki marta hazil-mutoyiba qilib ko‘rdi, biroq Fotih uning mehmonlik izzatini ham «unutib», qattiq siltab tashladi-da, tishini tishiga bosib, og‘ziga tolqon solib oldi. (O.Y.) 5. Garchi ovozi zarda bilan, achchiq bilan chiqqan bo‘lsa ham, lekin ipak kabi mayinligi, tong kabi sarinligi bilan dilxush edi. (M.Ism.) 6. Ayollar o‘z joniga qasd qila bersa, kattalami tinch qo‘ymaydi. (T.Murod) 7. Barak ichi papiros tutuniga to"lib, hamma narsa xuddi xayol singari tumanli ko‘rinardi. (J.Abd.)

20-mashq. Bog ‘langan qo‘shma  gaplarni aniqlab, namunadagidek tahlil qilib yozing.

Namuna: 1-gap: bog'langan qo'shma gap, chunki ikkita sodda gap o'zaro teng bog'lovchi (lekin) yordamida bog'langan.

1. Ahli majlis Otabekni ko‘klarga ko‘tarib maqtar edi, lekin Homid bu maqtashlarga ishtirok etmas va nimadandir g‘ijingandek ko‘rinar edi. (A.Qod.) 2. Kumush ichkariga kirib ko‘zdan g‘oyib bo‘ldi, lekin Otabek yana bir necha daqiqa yerga mixlangandek qotib turdi. (A.Qod.) 3. Kundoshlari ham birin-birin uyg‘onib chiqdilar va mingboshining keng ichkarisida azonga yaqin to‘rt xotinning azani bildirgan yig‘i ovozi ko‘tarildi. (Ch.) 4. Tushga yaqin yomg‘ir tindi-yu, bulutlar orasidan ko‘m-ko‘k va issiq yoz oftobi ko‘rindi. (P.Q.) 5. Shu choq rais 0‘ktamni chaqirayotganidan xabar keldi va 0‘ktam gapni chala qoldirib, idoraga ildam jo‘nadi.(O.) 7. Buyuklar baxtiga havas qil ammo, Insonliging uchun shukur aytgil zinhor, Chunki bu olamda sen uchun hatto, oddiy insonlikni ko‘p ko‘rganlar bor. (A.Oripov) 8. U faqat bir narsani idrok etdi - otasining hukmi mutlaq to‘g‘ri! (T.Malik) 9. Ali Qushchi kaftini qoshlari ustiga tutib, navkarlami yaxshiroq kolrishga urindi, lekin navkarlar mash’allarini boshlari uzra baland ushlab turishar, sersoqol yuzlari chala-chulpa ko‘rinardi. (O.Y.) 10. -Shubha-ku qilmayman-a, ammo atrofingizda aylanib yurgan mayda-chuyda gaplardan jichcha xabarim bor.(O'. Usm.)

21-mashq. Gaplarning biriktiruv munosabatli bog'langan qo'shma gap ekanligini isbotlab, namunadagidek tahlil qilib yozing.

Namиna: 1-gap: Biriktiruv munosabatli bog 'langan qo 'shma gap, chunki ikkita sodda gap о‘zaro biriktiruv bog ‘lovchisi vazifasidagi yuklama yordamida bog ‘langan.

1. Shakarxon shu narsalami o‘yladi-yu, ustidan bir chelak suv. quyib yuborilgandek bo‘ldi. (M.Ism.) 2. Saidiy buni angladi-da, ko‘zi charaqlab ochildi. (A.Q.) 3. Aftidan, ular ko‘pdan beri shunday manzilni sog‘inishib qolishgan-u, yer yuzida qalqib turgan shu hayot suvini ko‘rishga orzumand edilar. (J.Abd.) 4. Shuning uchun dadillik qilib qaltisroq qadam bosishga qo‘rqadi ham bu yer uncha qulay emas. (O.) 5. Tungi smena tongga yaqin tugaydi-yu, odamlar uy-uylariga qaytib, hordiq olishga yotadilar. (J.Abd.) 6. Hojimurod qalt-qalt titrar, qo‘ynidagi bedanalar pitirlardi. (S.Ahm.) 7. Saidiy haqiqatan talabalik vaqtida ko‘p she’rlar yozgan, bularning ko‘pchiligi devoriy gazetalarda bosilgan... (A.Q.) 8. Unda-bunda bir eshik uchraydi, lekin och- sariq, daydi itlar ko‘proq sanqib yuradi.(O.) 9. G‘alaba qo‘lga kirdi-yu, ammo jang tugagani yo‘q hali.(J.Abd.)

22-mashq. Gaplarning zidlov munosabatli bog'langan qo'shma gap ekanligini isbotlab, namunadagidek  tahlil qilib yozing.

N a m u n a: 1-gap: zidlov munosabatli bog'langan qo'shma gap, chunki ikkita sodda gap o'zaro zidlov bog'lovchisi vazifasidagi yuklama hamda zidlov bog 'lovchisi yordamida bog’ langan.

1. Ustod Qavom tezlikda safar anjomlarini shay qilib, Sherozga jo‘nadi-yu, ammo me’mor bormadi. (Mirm.) 2. So‘nggi savolga boshlari sal egildi-yu, lekin sado chiqmadi. (M.Ism.) 3. Xurosondan Samarqand-u Buxoroga qatnaydiganlarga bu yerning fe’li juda ma’lum, ammo eng yaqin yo‘l shu bo’lganligi tufayli hamma yo Mukri, yo Xalachga bormaslikka, Jayxundan o‘tmaslikka ilojlari yo‘q. (Mirm.) 4. G‘arib onasi uni ming azob bilan voyaga yetkazdi-yu, lekin bu nodon ona qadriga yetmadi.(M.Ism.) 5. 0‘zi ertakka o‘xshagan-u, lekin aql bilan kolngil mojarosida ibrat bo’ladigan joylari bor. (M.Ism.) 6. Hoshim shunday deb o‘yladi-yu,

6-      mashq.       Ко ‘chiring. To ‘liqsiz gaplarni topib, namunadagiday tahlil qiling.

J-1) 1-mushy. Quyidagi gaplarning qo‘shma  gapligini izohlab, turini namunadagiday tahlil qilib yozing.

IS a m и n a: 1-gap: qo‘shma  gap, chunki ikkita sodda gapdan iborat, ergash gapli qo‘shma  gap.

1. Agar u jim yurganda, men ham jim yurardim. (0‘. Usm.J 2. Elektr qo‘ngkiroqning tugmasi tushib ketgan, simlari ko‘rinib turibdi. (P.Q.) 3. Ammo issiq hamon hukm surar, novda-nihollar arang tebranardi. (J.Abd.) 4. Aftidan, bo‘lgan gaplarni yaxshi ilg‘ab ololmagan Zokirov bir-ikki marta hazil-mutoyiba qilib ko‘rdi, biroq Fotih uning mehmonlik izzatini ham «unutib», qattiq siltab tashladi-da, tishini tishiga bosib, og‘ziga tolqon solib oldi. (O.Y) 5. Garchi ovozi zarda bilan, achchiq bilan chiqqan bo‘lsa ham, lekin ipak kabi mayinligi, tong kabi sarinligi bilan dilxush edi. (M.Ism.) 6. Ayollar o‘z joniga qasd qila bersa, kattalami tinch qo‘ymaydi. (T.Murod) 7. Barak ichi papiros tutuniga to‘lib, hamma narsa xuddi xayol singari tumanli ko‘rinardi. (J.Abd.)

2-      mashq Bog ‘langan qo‘shma  gaplarni aniqlab, namunadagiday tahlil qilib yozing.

N a m и я и: 1-gap: bog'langan qo'shma gap. chunki ikkita sodda gap o'zaro teng bog ‘lovehi (lekin) yordamida bog ‘langan.

1. Ahli majlis Otabekni ko‘klarga ko‘tarib maqtar edi, lekin Homid bu maqtashlarga ishtirok etmas va nimadandir g‘ijingandek ko‘rinar edi. (A.Qod.) 2. Kumush ichkariga kirib ko'zdan g‘oyib bo‘ldi, lekin Otabek yana bir necha daqiqa yerga mixlangandek qotib turdi. (A.Qod.) 3. Kundoshlari ham birin-birin uyg‘onib chiqdilar va mingboshining keng ichkarisida azonga yaqin to‘rt xotinning azani bildirgan yig‘i ovozi ko‘tarildi. (Ch.) 4. Tushga yaqin yomg‘ir tindi-yu, bulutlar orasidan ko‘m-ko‘k va issiq yoz oftobi ko'rindi. (P.Q.) 5. Shu choq rais 0‘ktamni chaqirayotganidan xabar keldi va 04ktam gapni chala qoldirib, idoraga ildam jo‘nadi/0^ 7. Buyuklar baxtiga havas qil ammo, Insonliging uchun shukur aytgil zinhor, Chunki bu olamda sen uchun hatto, oddiy insonlikni ko‘p ko‘rganlar bor. (A.Oripov) 8. U faqat bir narsani idrok etdi - otasining hukmi mutlaq to‘g‘ri! (T.Malik) 9. Ali Qushchi kaftini qoshlari ustiga tutib, navkarlami yaxshiroq ko‘rishga urindi, lekin navkarlar mash’allarini boshlari uzra baland ushlab turishar, sersoqol yuzlari chala-chulpa ko‘rinardi. (O.Y.) 10. -

Shubha-ku qilmayman-a, ammo atrofingizda aylanib yurgan mayda-chuyda gaplardan jichcha xabarim bor.

(0‘. Usm.)

3-mashq. Gaplarning biriktiruv munosabatli bog‘langan qo'shma gap ekanligini isbotlab, namunadagiday tahlil qilib yozing.

Namuna: 1-gap: Biriktiruv munosabatli bog'langan qo 'shma gap, chunki ikkita sodda gap о 'zaro biriktiruv bog ‘lovchisi vazifasidagi yuklama yordamida bog ‘langan.

1. Shakarxon shu narsalarni o‘yladi-yu, ustidan bir chelak suv quyib yuborilgandek bo‘ldi. (M.Ism.) 2. Saidiy buni angladi-da, ko‘zi charaqlab ochildi. (A.Q.) 3. Aftidan, ular ko‘pdan beri shunday manzilni sog‘inishib qolishgan-u, yer yuzida qalqib turgan shu hayot suvini ko‘rishga orzumand edilar. {J.Abd.) 4. Shuning uchun dadillik qilib qaltisroq qadam bosishga qo‘rqadi ham bu yer uncha qulay emas. (O.) 5. Tungi smena tongga yaqin tugaydi-yu, odamlar uy-uylariga qaytib, hordiq olishga yotadilar. (J.Abd.) 6. Hojimurod qalt-qalt titrar, qo‘ynidagi bedanalar pitirlardi. (S.Ahm.) 7. Saidiy haqiqatan talabalik vaqtida ko‘p she’rlar yozgan, bularning kolpchiligi devoriy gazetalarda bosilgan... (A.Q.) 8. Unda-bunda bir eshik uchraydi, lekin och- sariq, daydi itlar ko‘proq sanqib yuradi/O.,) 9. G‘alaba qo‘lga kirdi-yu, ammo jang tugagani yo‘q hali.(J.Abd.)

4-      mashq. Gaplarning zidlov munosabatli bog'langan qo'shma gap ekanligini isbotlab, namunadagiday tahlil qilib yozing.

Namuna: 1-gap: zidlov munosabatli bog'langan qo'shma gap, chunki ikkita sodda gap о‘zaro zidlov bog ‘lovchisi vazifasidagi yuklama hamda zidlov bog 'lovchisiyordamida bog'langan.

1. Ustod Qavom tezlikda safar anjomlarini shay qilib, Sherozga jo‘nadi-yu, ammo me’mor bormadi. (Mirm.) 2. So‘nggi savolga boshlari sal egildi-yu, lekin sado chiqmadi. (M.Ism.) 3. Xurosondan Samarqand-u Buxoroga qatnaydiganlarga bu yerning fe’li juds ma’lum, ammo eng yaqin yo‘l shu bo‘lganligi tufayli hamma yo Mukri, yo Xalachga bormaslikka, Jayxundan o‘tmaslikka ilojlari yo‘q. (Mirm.) 4. G‘arib onasi urn ming azob bilan voyaga yetkazdi-yu, lekin bu nodon orti qadriga yetmadi.(M.Ism.) 5. 0‘zi ertakka o‘xshagan-u. lekin aql bilan ko‘ngil mojarosida ibrat bo’ladigar joylari bor. (M.Ism.) 6. Hoshim shunday deb o‘yladi-yu.

ammo unga sir boy bermadi. (J.Abd.) 7. Ich tomonlari bilan tanishmoqni xayol qildim-u, biroq fiirsat bo‘lmadi. (T.Malik) 8. Bunda beodob yozgan odamni topib rosa ta’zirini berardim-u, ishim tig‘izroq edi-da. (S.Ahm.)

5-      mashq. Gaplarning ayiruv munosabatli bog'langan qo'shma gap ekanligini isbotlab, namunadagiday tahlil qilib yozing.

Namuna: 1-gap: ayiruv munosabatli bog'langan qo'shma gap, chunki ikkita sodda gap о'zaro ayiruv bog 'lovchisi yordamida bog ‘langan.

1. Yo u tursin trassada, yo biz... (J.Abd.) 2. Oilangizga yor-u do‘stlaringiz yordam qoMini cho‘zib turadi, bundan ko'nglingiz to‘q bo‘lsin. (S.Abd.) 3. Aql-u farosatlari yetmaydimi yo boshqa sababi bormi? (M.Ism.) 4. U sal duduqlanib gapirar, tili ham chuchuk edi. (T.Malik) 5. Goh xo‘rligim kelar, goh bu o‘tkinchi baxtli onlardan quvonib kular edim. (M.Ism.) 6. Oldin kelgindilar zo‘r keldi, biz chekinib yurdik. (P.Q.) 7. Shosupa orqasidagi sadaqayrag‘ochda osigMiq kiyimini,

kamarini, jig‘ali sallasini ko‘rdi - unga qo‘li yetmas edi. (M.Ism.) 8. Oila, muhit ta’siri odamni yo kamolga, yo zavolga olib boradi. (M.Ism.) 9. Na uyqusida oromi bor, na tanida rohati. (J.Abd.)

6-mashq. Gaplarning inkor munosabatli bog ‘langan qo'shma gap ekanligini isbotlab, namunadagiday tahlil qilib yozing.

Namuna: 1-gap: inkor munosabatli bog'langan qo'shma gap, chunki ikkita sodda gap o'zaro inkor bog 'lovchisi yordamida bog ‘langan.

1. Hozir sen bilan safsata sotib o‘tirishga na vaqtim bor, na toqatim! (O.Y.) 2. Kakliklar hozir cho‘qqiga chiqib ketgan, na tuzoqqa ilinadi, na o‘q bilan urib bo‘ladi. (S.Ahm.) 3. Na yig‘i-sig‘i qildi, na ko‘nglidagi alamlarini aytdi. (O.Y) 4. U na uyga sig‘ar edi, na ko‘chaga. (A.Q.) 5. Na o‘z qadringni bilasan, na boshqalami o‘ylaysan! (O.Y.) 6. Faqat na unisi bir narsa deya oldi, na bunisi ovozini chiqarishga botindi. (Ch.) 7. Na kattaroq bir bog‘ ko‘rinadi, na bedazor! (O. Y.)

1-mashq. Gaplarning ergashgan qo ‘shmci gap ekanligini isbotlab, namunadagiday tahlil qiling.

TV am и n a: 1-gap: ergashgan qo‘shma  gap, chunki birinchi sodda gap ikkinchisiga tobe munosabatda bog ‘langan.

1. Ko‘zlari ich-ichiga tortib, rangi ham biroz siniqqan edi. (J.Abd.) 2. Baxtiyorodam o‘zbaxtini sezmaganday, sen ham hayotda tutgan mavqeingni sezmayapsan, shekilli. (J.Abd.) 3. Dadam o‘sha Alibekni ham qattiqroq tergasa, oyim darrov tarafini olib taltaytirar edi. (P.Q.) 4.

Fosiq afandi mojarodan xabardor bo‘lsa kerak, turqida hech qanday ajablanish alomatlari yo‘q edi. (M.Ism.) 5. Abror bir narsa deguncha boimay, Vazira qizini yana jerkidi. (P.Q.) 6. Bu oqpadar o‘g‘iI bilmaydiki, o‘zi jerkib, yerga urayotgan kishisi - otasi! (M.Ism.)

2-mashq.    Ega va kesim ergash gapli qo'shma gaplarni topib, namunadagiday tahlil qiling.

N am и n a: 1-gap: kesim ergash gapli qo‘shma  gap, birinchi sodda gap bosh gap, ikkinchisi ergash gap, -ki bog ‘lovchisi yordamida bog 'langan.

1. Alam qiladigan yeri shuki, bu qo‘rg‘onni ko‘z oldimizda tiklashdi. (T.Malik) 2. Eng yomoni shu ediki, u bu nohaq gapni o‘g‘lidan xilvatda emas, o‘g4lining oldida aytardi. (M.Ism.) 3. Bo‘stonsaroyda kimki bor, hammamiz xizmatlaringizda bo‘lurmiz! (PQ.) 4. Kimki boshqalar taqdiriga o‘z taqdiridek, boshqalar shodligi va qayg‘usiga o‘z shodligi va qayg‘usidek qarar ekan, u chinakam insondir. (M.Ism.) 5. Shunisi achinarliki, ular g‘animat umrlarini giybat bilan o‘tkazib, jamiiyat nafi uchun arzirli biron narsa qilmaydilar. (M.Ism.) 6. Kimki buni unutibdi yo pisand qilmapti - pushaymonlik jabrini Mamadalidan so‘rasin. (M.Ism.) 7. Ajablanarli yeri shundaki, tor ko‘ngil daladan panoh izlamoqda edi. (T.Malik) 8. Yana shu ham sir emaski, mana shunday ko‘p bolali oilalarda ota-onalar o‘z farzandlariga ba’zan bir ko‘z bilan qaramaydilar. (M.Ism.)

3-mashq.    To'ldiruvchi va aniqlovchi ergash gapli qo'shma gaplarni topib, namunadagiday tahlil qiling.

N am u n a: 1-gap: aniqlovchi ergash gapli qo 'shma gap, birinchi sodda gap bosh gap, ikkinchisi ergash gap, -ki bog‘lovchisi va «shunday» so'zi yordamida bog ‘langan.

1. Murodxo‘ja domlaga shunday kishi uchradiki, unga o‘qish uchun emas, faqat ishlash uchun sharoit kerak. (A.Q.) 2. Bilasanmi, qancha yerim bor? (S.Ahm.)

3.      Biz shunday kutubxona bino qilaylikki, butun el qoshida manzur va mo‘tabar bo‘lsin/0.,) 4 Kim mendan sir yashirsa, o‘shanga qiziqaveraman. (T.Malik) 5. Aql tabiatning insonga bergan bebaho in’omiki, u bilan hayotning hamma chigalliklari yechiladi. (Gippokrat) 6. Xurosonda bir davr yaratmoq lozimki, o‘zga xalqlar ibrat ola bilsinlar. (O.) 7. Bu shunday bir madrasa boladiki, ro‘yi zaminda uning tengi topilmaydi. (Mirrn.) 8. Nodon o‘ylamabdiki, uyida u yo‘q, bu yo‘qligiga eri aybdor emas. (M.Ism.)

4-mashq. Payt va о ‘rin ergash gapli qo 'shma gaplarni topib, namunadagiday tahlil qiling.

N am и n a: 1-gap: payt ergash gapli qo 'shma gap, birinchi sodda gap ergash gap, ikkinchisi bosh gap, «екап» so 'zi yordamida bog ‘langan.

1. U shunday xayollar bilan band ekan, pastki so‘qmoqda giyoh shitirlagandek bo‘ldi. (S.Ahm.) 3. Qayerda bo‘lsa, xotini uning yonida edi. (S.Ahm.) 4. Muharrir hozir keltirilgan choydan ikki ho‘plab endi bizga qaragan edi, eshikdan birov kirib keldi.(A.Q.) 5. Ehson sheriklaridan ayrilib kelar ekan, Saidiyni sababi o‘ziga ham aniq boimagan yana bir vahima bosdi. (A.Q.) 6. Shu kundan boshlab Soraxon har kirganida, Saidiy yangi bir narsa kashf qila boshladi. (A.Q.) 7. Qudrat minnatdorchilik bildirib uch-to‘rt qadam bosgandi hamki, orqadan haligi qizning ovozi eshitildi. (J.Abd.) 8. Yuqoriga chiqib qarasam, hamma dong qotib yotibdi. (A.Nesin)

5-      mashq.       Ravish va o'xshatish ergash gapli qo 'shma gaplarni topib, namunadagiday tahlil qiling.

Namuna: 1-gap: ravish ergash gapli qo 'shma gap, birinchi sodda gap ergash gap, ikkinchisi bosh gap, -ib qo ‘shimchasi yordamida bog ‘langan.

1. Qosh-qovog‘i uyulib, basharasidan zahar tomib turardi. (J.Abd.) Beda orasi issiq, go‘yo quyoshning biltun olovi beda ichiga yashiringanday. (O.) Eshik ochilib, Saidiyning xayoli patday to‘zidi. (A.Q.) 3. Muz olov bilan chiqisholmaganday, bular ham o‘zlaridan qobiliyatliroq odamlar bilan chiqisholmaydi. (PQ.) 4. Namozi asrga yaqin olomonning g‘azabi asta- sekin sovuna boshlab, bir qismi tarqaldi. (O.) 5. Yonbag‘irlarda xuddi birov ataylab savsar siyoh to‘kib yuborgandek, chuchmomalar shamolda silkinadi. (S.Ahm.) 6. Shundan so‘ng ayollar gurungi boshlanib, faqat ayollarga xos masalalar muhokama qilina boshladi. (T.Malik) 7. Bunday so‘zlami eshitganida Asadbek qanday ajablangan bo"Isa, hozir Manzura ham shunday taajjublandi. (T.Malik) 8. Sahroning bag‘ri yomg‘irga tashna bo‘lganidek, ko‘hna Xurosonning eli ham adolat va fazilat quyoshiga tashnadir. (O.)

6-      mashq.       Maqsad va sabab ergash gapli qo'shma gaplarni topib, namunadagiday tahlil qiling.

Namuna: 1 -gap: sabab ergash gapli qo 'shma gap, birinchi sodda gap ergash gap, ikkinchisi bosh gap, -ganidan qo 'shimchasi yordamida bog 'langan.

1. Yulduzlar juda yaqinda chaqnayotganidan, mashinaning old oynasiga tushgan oy yorug‘idan

yo‘lni durust ilg‘ab bo‘lmas edi. (S.Ahm.) 2. Sharif ham shunday o‘ylamasin deb, hanuz gapirganim yo‘q. (A.Q.) 3. Sovuq sabab bo‘ldi, shekilli, Ulug‘bek bugungi darsini qisqa qildi. (T.Malik) 4. Kunning sovuq nafasi sezilib qolgani uchunmi, so‘rilardan biri bo‘sh, ikkinchisida esa besh qariya yonboshlab olib, mudrardi. (T.Malik) 5. Zinnatullinning ishi shoshqich emas, shu bois ikkinchi hukm unga nasib etdi. (T.Malik) 6. Gulsum opa hammadan ko‘ra bu odamning mana shunday kishi ko‘nglini ovlamoqchi bo‘lishidan qo‘rqardi, chunki buning tagida hamisha bir yomon gap, bir sovuq xabar yotardi. (O.Y.) 7. Yomonlarning jazosini berish kerak, toki ular yaxshilarning boshiga yomon kunlami solmasinlar. (H.G‘.) 8. Hind xalqining azaliy odati bejiz emaski, yomglr faslida sayohatga chiqilmaydi. (PQ.)

7-mashq. Shart va to ‘siqsiz ergash gapli qo‘shma  gaplarni topib, namunadagiday tahlil qiling.

Namuna: 1-gap: to ‘siqsiz ergash gapli qo‘shma  gap, birinchi sodda gap ergash gap, ikkinchisi bosh gap, -sa-da vositalari yordamida bog‘langan.

1. Ganga hali ham uzoqlarda yog‘ayotgan jala suvlariga to‘lib, loyqalanib oqayotgan bo‘lsa-da, yer asta-sekin quriy boshladi/f!^ 2. Ekinning rivojidan ko‘z-quloq bo‘lib turmadingmi, tamom, hosilingga baraka kirmaydi. (J.Abd.) 3. Vaqt erta bo‘lishiga qaramay, qamovchilar siyrak. (O.) 4. Tabiat qancha o‘jar bo‘lmasin, ular qaysarlik bilan yana kulba tiklaydilar. (S.Ahm.) 5. Garchi erining davlati bularning davlatidan kam bo‘lmasa-da, uylari bu darajada emas edi. (T.Malik)

6.      Bola o‘qisa, foydasi o‘ziga, keyin ota-onasiga tegadi. (O.) 7. Sultonmurod o‘zini chetga olishga tirishsa ham, xalq to‘lqini uni surib ketdi. (O.) 8. Jamshid-u Iskandar bo‘lganida, men ularga bu qasmi qurib bergan bo‘lardim. (Mirm.)

8-mashq. Natija va miqdor-daraja ergash gapli qo'shma gaplarni topib, namunadagiday tahlil qiling.

Namuna: 1-gap: miqdor-daraja ergash gapli qo‘shma  gap, birinchi sodda gap ergash gap, ikkinchisi bosh gap, -sa-da vositalari yordamida bog‘langan.

1. Saidiyning e’tibori qancha ortsa, daromadi ham shuncha orta berdi. (A.Q.) 2. U shu qadar qattiq baqirdiki, Gulnorning qulog‘i teshilgandek bo‘ldi. («O'zbek xalq ertaklari»dan) 3. Qancha ko‘p yuvishsa, haligi harflar shuncha ko‘p yaraqlarmish.fX.r,) 4. Shovqin shunchalik ko‘tarilgan ediki, Muzaffar zalni tinchitguncha oMib bo‘ldi. (J.Abd.) 5. Sandiqning qopqog‘i shunday og‘ir ediki, ikki kishilashib arang ko‘tarishdi. (O. Y.) 6. Bundan kelinning bop-nobopligi qancha aniqlansa, kelin tushgan xonadon odamlarining yangi a’zoga munosabatlari ham shuncha ravshanlashadi. (M.Ism.) 7. Shu qadar yomonki, oxir-oqibatda odamni odamgarchilikdan chiqaradi, hatto ertami-kech boshiga ham yetadi. (M.Ism.) 8. Nurmatovni sizlar qancha bilsalaring, men ham shuncha bilaman-da. (A.Q.)

9-mashq. 0‘qing. Ergash gapli qo'shma gaplarning turlarini aniqlab, namunadagiday tahlil qiling.

Namuna: 1-gap: sabab ergash gapli qo'shma gap, birinchi sodda gap ergash gap, ikkinchisi bosh gap, -ki vositalari yordamida bog'langan.

1. Vazira xonani yuvib, artib bo‘lgan ham ediki, eshikdan Alibek kirib keldi. (PQ.) 2. Shuning bilan birga, ulami, naqadar kuchli irodaga molik bo’lmasinlar, yana hissiyotlarga mag‘lub ko‘ramiz. (A.Qod.) 3. Ular shu holda o‘tirishar ekan, ko‘cha tarafdin uch-to‘rt qayta gurs-gurs urildi. (A.Qod.) 4. Chiqsam, soch qo‘ygan ingichka mo‘ylovli bir yigit turibdi. (S.Ahm.) 5. Vaqt o‘tgan sari Sherxonning qudrati ortib, Humoyunning ishi orqaga ketayotganday bo‘lyapti. (PQ.) 6. 0‘zingiz bilasizki. raisning gapini ikki qilib bo‘lmaydi. (S.Ahm.) 7. Bemahal yo‘qlashdan Anvarning ko‘ngli g‘ash tortib, kelguvchini Safar aka deb o‘yladi. (A.Qod.) 8. Zambaraklar o‘q otgunlaricha bo’lmay, dushman fillari to‘pxonalar ustiga bostirib keldi. (PQ.)                  

1-mashq. Quyidagi gaplarning bog'lovchisiz qo‘shma  gap ekanligini isbotlab, namunadagiday tahlil qiling.

Namuna: 1-gap: bog'lovchisiz qo'shma gap, chunki ikkita sodda gap o'zaro ohang yordamida bog'langan: ergash gapli qo'shma gapga sinonim, sababi «shuning uchun» bog'lovchisini kiritsa bo ‘ladi.

1. Saidiy sukut qilgan edi, Abbosxon picha yon berdi. (A.Q.) 2. Shu orada qo‘ng‘iroq urildi, ichkariga kirdik. (G‘.G‘.) 3. Ona oiimidan keyin Umid qarindoshlari qo‘lida qoldi; taqvodor bo‘lsa ham, achaobodlik buvisi

unga juda mehribon edi. (Mirm.) 4. Shart shu: bundan keyin har xususda men bilan yaktan bo’lib ishlasangiz... (O.) 5. Ertaga nima bo‘ladi, uni sira-sira qiziqtirmaydi. (S.Ahm.) 6. Uy egasi o‘rtaga bir kir dasturxon yozdi, fotiha o‘qishdilar. (G'.G'.) 7. Ko‘zimga allanima ko‘rindi, o‘zimni bosishga harakat qildim. (Gi de Mopassan) 8. Bu qishloqning suvi toza, zamini unumli, havosi yoqimli, dehqonlarining qo‘li barakali ekan. (G‘.G‘.)

2-mashq. Bir necha ergash gapli qo'shma gaplarni aniqlab, namunadagiday tahlil qiling.

N а т и n a: 1-gap: tarkibida ikkita ergash gap bitta bosh gapga tobelanib bog ‘langan.

1. Asfalt tugab, traktor g'ildiraklari o‘yib yuborgan yo‘l boshlangach, mashina bir-ikki silkinib so‘xtadi. (T.Malik) 2. QoMidagi bo‘r tushib singandan keyin, butun sinf qah-qah urib kulib yuborgach, u o‘ziga keldi. (J.Abd.) 3. Oy tikkadan og‘gan, boyagi sho‘x- shotir shabada qo'shni boglarga devor oshgan. (G‘.G‘.) 4. Bu filer hammaga ma’qul tushsa ham, Aloiddinga yoqinqiramadi, chunki bu uning yolg‘iz o‘ziga xos ish bo‘lib, boshqalami sherik qilishga tobi yo‘q edi. (O.) Bunday vaqtlarda yo‘g‘on cho‘ziladi, ingichka uziladi. (A.Q.) 5. Mening senga ishonchim shu qadar zo‘rki, agar sen yonimda bo‘lsang, kelajakka hayiqmay nazar ^ola olaman. (R. Thokuij 6. Siz aytganday arqon uzun t 'shlansa, ular qo‘rg‘onlarini shunday mustahkamlab olidilarki, keyin o‘nta atom bo’lba tashlab ham tinchita olmaysiz. (T.Malik) 7. Shamni o‘chirganda, atrof oqarib, havoda tong shabadasi g‘irillar edi. (O.) 8. Issiq qaytib, odam siyraklashib qolganda, Eshonboyev keldi. (P.Q.)

3-mashq.    Bir necha ergash gapli qo'shma gaplarni aniqlab, namunadagiday tahlil qiling.

Namuna: 1-gap: bir necha ergash gapli qo‘shma  gap, to ‘g ridan to ‘g 'ri ergashuv, bir xil ergash gaplar uyushgan.

1. Agar og‘iz nazoratsiz qoldirilsa, tanobi mahkam ushlanmasa, undan dag'al so'zgina emas, haqorat ham chiqaveradi. (M.Ism.) 2. Bizning shartimiz shuki, suv chiqarilib, taqir yerlarga jon kiritilganda, yersiz va kam yerli kambag‘allar ikki barmog‘ini bumiga tiqib qolmasinlar. (M.Ism.) 3. Orzuyimiz amalga oshib, Hindistonda ulug' davlat tuzsak, sizga zo‘r inoyatlar qilgaymiz! (P.O.) 4. Xonimchaga hozir eshitguvchi quloq kerak edi, shu bois Manzuraning savoliga javob bermagani andak g^ashini keltirgan bo‘lsa-da, gapini davom ettirdi. (T.Malik) 5. Saodatning o‘rtoqlari bir-ikki marta unga tegajaklik qilib ko‘rgan bo’lsalar ham, bu ish ularning oldida ham oddiy sanalib, hech kim bu to‘g‘rida gapirmaydigan bo‘lib qolgan edi. (G‘.G‘.) 6. Yo‘rgagi yuzini yashirgan bolsa, nafas olishga qiynahnasin deb, qiya qilib ochib qo‘yaman. (G‘.G‘.) 7. Yaxshi bilasizki, oila eskicha bo‘lganidan keyin, qiz ajratib olish juda katta isnod. (G‘.G‘.) 8. Yozning kuchi ketib, havo bir oz salqinlangan bo4sa ham, shamolsiz kunlarda quyosh tik kelgach, hali ham kishining boshidan olov quygan kabi kuydirar edi. (O.)

4-mashq.    Aralash turdagi qo‘shma gaplarni topib, namunadagiday tahlil qiling.

N a m и it a: 1-gap: aralash turdagi qo‘shma  gap, ergash va bog ‘lovchisiz bog Danish mavjud.

1. Erta bilan soat sakkizlarda bulut quyuqlashib, hamma yoqni qorong‘ilik bosdi - Toshkentda bu kutilmagan bir hoi.(Mirm.) 2. Xudodan bitta-yu bitta tilagim bor, u ham bo‘lsa shuki, bizni ko‘rolmaganlarning ko‘zi ko‘r bo‘lsin. (A.Nesin) 3. Kotiba qiz kirishi bilan ichkaridan g‘o‘ng‘ir-g‘o‘ng‘ir ovoz eshitildi va keyingi daqiqada eshik lang ochilib, Zokir Qo‘shmoqovning o‘zi chiqib keldi. (O'.Usm.) 4. Tasodifan Pardavoyning ham ko‘zlari namlanganday boldi, bu Qudratga ham ta’sir qildi, shekilli, etlari chumoli o‘rmalaganday jimirlab ketdi. (J.Abd.) 5. Har safar savol tushganda, Otaqo‘zi tizzasida qizining issiq kaftini sezar, Tohira xuddi hozir yomon bir narsa ro‘y beradiganday, otasining pinjiga kirib olardi. (O. Y.) 6. Oftob botgan bo‘lsa kerak, tevarak qorong‘ilashib qolgan, havo sovib, yana kechagiday etni junjiktiruvchi izg‘irin boshlangan edi. (S.Ahm.) 7. Uning gaplari Nurmat tog‘aning qulog‘iga kirmaydi, boshi g‘uvillab, ko‘zlari tijnib, holsizlanib kursiga o‘tirib qoladi. (S.Ahm.)

SINONIM, ANTONIM, OMONIM, PARONIMLAR.

2-      mashq.       To ‘liq sinonimlarni sinonimiya qatorlari hosil qilib yozing.

Kosmos, lug‘aviy, respublika, poema, tragediya, sinonimiya, jumhuriyat, doston, fojia, leksik, fazo, ma’nodoshlik.

3-      mashq.       Berilgan sinonimik qatorlaridagi so ‘zlami quyidagicha yozing:

1)      kitobiy uslubga tegishli: maroq, ...

2)      so‘zlashuv uslubiga tegishli: mashmasha, ...

3)      uslubiy betaraf so‘zlar: zavq, shavq, ...

Zavq, maroq, shavq; janjal, to‘polon, g‘alva, mojaro, g‘avg‘o, mashmasha, sho‘rish; maosh, oylik, moyana; kabi, yanglig‘, singari, o‘xshash, misoli, bamisoli, misli; in, uya, oshyon; yemoq, tanovul qilmoq, iste’mol qilmoq, totmoq, olmoq, tushirmoq, urmoq; ko‘krak, ko‘ks, bag‘ir, siyna, to‘sh, o‘mrov; ayriliq, judolik, hijron, hajr, firoq; aljimoq, aljiramoq, valdiramoq, sannamoq; aloqodor, taalluqli, oid, tegishli; ayol, xotin, xotin-qiz, xotin-xalaj; aylanmoq, sayr etmoq, kezmoq; ayniqsa, xususan, alalxusus; awalgi, oldingi, ilgarigi, burungi, qadimgi, sobiq; adolatsizlik, haqsizlik, bedodlik; abadiy, mangu, umrbod, toabad, ilalabad; avaylamoq, ayamoq, ehtiyotlamoq, ardoqlamoq, e’zozlamoq, papalamoq.

4-mashq     Quyidagi sinonimik qatorlaridagi so 'zlarni quyidagicha yozing:

1)      insonlarga tegishli: tashna, ...

2)      hayvonlarga tegishli: suvsoq, ...

3)      jonsiz narsalarga tegishli: chanqoq, ...

4)      barchasiga tegishli: kasal bo ‘Imoq, ...

Tashna, chanqoq, suvsoq; kasal bo  lmoq, betob bo‘lmoq, og‘rimoq; nom, ot, ism; ovqat, xo‘rak, yemish, taom, oziq, tomoq; oriq, ozg‘in, qiltiriq, dirdov, ipiltiriq,

ramaqijon, log‘ar; bekinmoq, yashirinmoq, pismoq, biqinmoq; guruh, tokda, to‘p, turkiim; daydimoq, sanqimoq, sandiroqlamoq, tentiramoq, laqillamoq, salanglamoq, sakillamoq; mujimoq, kemirmoq, g‘ajimoq; yiqilmoq, qulamoq, ag‘anamoq, ag‘darilmoq.

5-mashq.    Quyidagi sinonimik qatorlaridagi so‘zlarni eskirgan shakllarini ajratib yozing:

Namuna : noma, ...

Xat, noma, maktub; chidam, bardosh, toqat, tob, to‘zim, tahammul, matonat; choioq, oqsoq, lang; shubha, gumon, ishonchsizlik, ishtiboh; ega, xo‘ja, sohib; iltimos, iltijo, o‘tinch, zor, tavallo; urush, jang, muhoraba; foyda, naf, manfaat, hayon; xalq, xaloyiq, el, ulus, mardum.

6-mashq.    Quyidagi sinonimiya qatoridagi so ‘zlarni quyidagicha yozing.

1)      salbiylik xususiyatiga ega: turq, ...

2)      ijobiylik xususiyatiga ega: chehra,...

Gavdali, jussali, barvasta, norg‘ul, qomatdor,

barzangi; novcha, daroz, naynov, uzun; bosh, kalla; noaniq, dudmal, noma’lum, notayin, belgisiz, mubham; burun, tumshuq.

7-mashq. Chap tomondagi iboralarning sinonimlarini o'ng tomondan topib, sinonimik qator hosil qilib yozing.

hayratda qolmoq adi-badiga bormoq og‘ziga tolqon solrhoq mum tishlamoq payini qirqmoq 

7)      bir yostiqqa bosh qo‘ymoq

8)      boy bermoq

9)      boshi ko‘kka yetdi

10)    g‘isht qolipdan ko'chdi

11)    holdan toymoq

12)    vaqti chog‘lik qilmoq

13)    ikki oyogMni bir etikka suqmoq

14)    kulini ko‘kka sovurmoq

15)    kolngli toza

16)    ipidan ignasigacha

17)    qo‘l ko‘tarmoq

18)    almisoqdan qolgan

19)    oyog‘iga bolta urmoq

20)    yengil tabiat

21)    oyog‘ini uzatmoq

22)    yoshi bir joyga borib qolmoq

23)    aravangni tort

24)    tumshug‘idan ilinmoq

25)    kuni bitmoq

oshini oshab, yoshini yashamoq paymonasi to'ldi churq etmaslik dunyodan ketmoq oqko‘ngil ko‘ngil ochmoq jazosini bermoq toshingni ter oyog‘i engil fig‘oni falakka chiqdi Odam Atodan qolgan miridan sirigacha qo'lga tushmoq gap qaytarmoq turmush qurmoq qo‘ldan bennoq ovoz bennoq yer bilan yakson qilmoq qilidan quyrug‘igacha terisiga sig‘may tinkasi qurimoq boiar ish bo‘ldi

8-mashq. Grammatik sinonimlarni aniqlab, sinonimik qatorlar hosil qilib yozing.

Nam и n a: kelyapti - kelayotir - kelmoqda.

Kelyapti, o‘quv, qizaloq, borishdi, paxtadan (boyidi), cho‘lda (kezdi), mehmonlarning (biri), teshikdan (sig‘adi), yutuqlarini (aytdi), yumushdan (gapiring), dalani (aylandi), kelayotir, kinoni (hikoya qildi), yurgiz, ish haqida (so‘radi), o‘qish, singlisiga (oldi), eshikka (sig‘adi), do‘sti uchun (asradi), o4irganlardan (kattasi), ko‘rganlaridan (gapirdi), ikkalasi, do‘sti orqali (eshitdi), bordilar, kelmoqda, o‘qimoq, qoraroq, doston haqida (so‘zladi), oqish, qizcha, ko‘kimtir, uchovlon, terdir. 

1-mashq.    О ‘qing. Quyidagi gaplarda ketma-ket kelgan omonim so‘zlarni topib, ma’nolarini izohlang.

Namuna: kun - sutkaning yorug ‘ qismi: kun - juyosh.

1. Hali ko‘p ko‘rasan, mushtlashishlar ham boiadi. K.e, qo‘y, ketdik. (S.Ahm.) 2. Keyin chorbog‘dan qo‘y iudrab chiqib, kampirdan fotiha so‘radi. (S.Ahm.) 3. Bir yarim oy bo‘ldi. 4. Yulduzlar juda yaqinda :haqnayotganday, mashinaning old oynasiga tushgan oy yorug‘idan yoMni durust ilg‘ab bo’lmas edi. (S.Ahm.)

5.      Do‘ppaygan qomi lip-lip ucharmish. 6. To‘rt-besh bo‘yra eni qomi kurab yemi ochardi... (S.Ahm.) 7. ... bir masalaning hali uchun qoshingizga kelgan edim. (O.) 8. Bu atrofda hali ko‘p izg‘iydi u. (O.) 9. Yana bir kasb etgan baxtim sizsiz, azizim. 10. Mayli, lekin biron majlis sizsiz o‘tsa nima bo‘pti? (O.)

2-mashq.    Ко‘chiring. Quyida tagiga chizilgan ю ‘zlarning omonimlarini topib, ma’nolarini izohlab -.ozing.

Namuna: chaqdi -1) chaqmoq chaqdi; 2) danakni chaqdi; 3) chaqimchi chaqdi.

1. Sal o‘tmay osmonga sutrang nur purkab chaqin chaqdi. (S.Ahm.) 2. Xon shu kechasiyoq kampirga chopar ;• ubordi. (S.Ahm.) 3. Xoli qolishgach, Elchin gapni zimadan boshlashni bilmadi. (T.Malik) 4. Tomog‘iga esa bir nima tiqilib qolayotganday. (S.Anorboyev) 5. Avni y.g‘im-terim vaqtida sayling nimasi? (G‘.G‘.) 6. Junlari yulinib oia mushukning timoqlarida qoldi. (S.Ahm.)

Kakliklar pastliklardan cho‘qqi tomon ko‘cha bcshladilar. (S.Ahm.) 8. U nimagaki erishgan boisa, Mriga shularning orqasidan erishgan. (S.Anorboyev)

9.      Ishlab topgan har bir tiyiniga qanchalab peshana ten irmadi. (S.Ahm.) 10. Bag‘riga iliqqina tekkan bola tani шп seskantirdi. (S.Ahm.) 11. Bu nodir qobiliyatning c'nnchini qaytarishni axloqqa munosib ko‘rmadi isekilli, nihoyat, o‘z ilmining sirlarini ocha boshladi.

O       ) 12. Ra’no yozuvni Anvarning oldiga tashlab, ■п/лграп va kulimsiragan holatda chopib gullar yoniga ietdi. (A.Qod.) 13. Tumanmi. bulutmi, ishqilib, sovuq smilik yopishqoq pardadek vuzga chaplanadi-da, jelkangizdan bosganday pastga undaydi. (As.M.) 14. Sozandalar poygakroqda o‘tirib, qonun va udda. g‘ijjak -•i nay da etni jimirlatuvchi kuvlar chalishardi. (P.Q.)

3-mashq     Quyidagi gaplarda ketma-ket kelgan mnonimlarni aniqlab, sinonimik qatorlar hosil qiling.

Namuna: I-gap: dunyo; 2-gap: olam; 3-gap: itkon.

1. Bu dunyo shundoq, bolam. (S.Ahm.) 2. Olam yaralibdiki, birovga baxt, birovga alam keladi. (S.Ahm.)

3.      Shundoq deysan-ku, yorug ‘ jahonning jamoliga kim to‘yibdiki, men to‘yay. (S.Ahm.) 4. Tushida u brigada traktoriga minib, qabriston chekkasidan ariq o‘tkazish niyatida go‘ristonga yo‘l olgan emish. (O.Y.) 5. Umrda bir martagina beriladigan ishq atalmish tuyg‘umi, hissiyotmi, haligacha ta’rifi kashf qilinmagan muhabbat rohatlari umrbod yodda. 6. Bir so‘zliligi, o‘jarligi birovga yoqib, birovga yoqmay yurardi. (S.Ahm.) 7. Ayniqsa, lavozimlarga o‘mashib olgan bir necha «shaxs farzandlari» mamlakat bo ‘ у lab esgan toza shabadani o‘tkinchi, mavsumiy bir gap deb bilardilar. (S.Ahm.) 8. Ular bepanoh, besuyanchiq, jamiyatda quvib yuborilgan osiy bandalardek o‘z xonalarida yotishardi. (Mirm.)

4-mashq. О‘qing. Antonimlarni topib, antonimik juftlar hosil qiling.

Namuna: 1-gap: eskilik - yangilik.

1. Eskilik yangilik uchun yo‘l bersa, buning nimasi yomon? (J.Abd.) 2. Kuz xunukmi, chiroylimi, baribir marra oldin bitirganniki. (O.) 3. Lekin har holda ozmi- ko‘pmi bu yerda ter to‘kdim, yaratish bobida yana qancha orzularim bor. (O.) 4. Nima balo bo‘ldi-yu, bozorga aylanishib, katta-kichikning farqiga bormay qo‘ydi. (S.Ahm.) 5. Aravalarda, otlarda, piyoda ketib borayotgan yosh-u yalang, qari-qartanglar suyunchlari ichlariga sig‘may yalla aytishadi... (M.Ism.) 6. 0‘shanda jiyani haqni nohaqdan ajratolmasa, senga ham qiyin bo‘ladi. (P.Q.) 1. ...ayniqsa keyingi paytlarda munosabatlarimiz yuzini qor bosib qolyapti, muzlash bor-u, erishdan darak yo‘q... (J.Abd.) 8. Bu dunyo o‘zi shunday g‘alati dunyo ekan, kelaman desa, yaxshilik ham, yomonlik ham ustma-ust kelaverar ekan. (O.Y)

5-mashq. Quyida berilgan so ‘zlarning antonimlarini topib, antonimik juftlar hosil qilib yozing.

N am и n a: butun - siniq.

Butun, anqov, band, bardam, bahorgi, beixtiyor, bo‘shatmoq, dahriy, janubiy, kam, komediya, mavhum, mo‘rt, pok, ozod, unumli, sipo, sudralmoq, bamo, shodlik, avlod, yirik.

6-      mashq. О ‘qing. Ajratib ко ‘rsatilgan so ‘zlarning paronimik juftlarini topib, ma’nolarini izohlang.

Namuna: 1 -gap; suratini (rasmini) - sur ’atini (tezligini).

1.      Biroq qanchalik urinmasin, 0‘ktamjonning suratini ko‘z o‘ngida tiklay olmadi. (S.Anorboyev)

2.      Odatda, to‘p otsa ham uyg‘onmaydigan Akmal xomsemiz bu safar nima boiib Mashrabdan oldin uyg‘ongan, ariq bo‘yida o‘tirib, pishillab etigini kiyardi. (O.Y.) 3. Shu ketishimiz bo‘lsa, oxiri nima bo‘larkin-a? (A.Nesin) 4. Murodxo‘ja domlaga shunday kishi uchradiki, unga obqish uchun emas, faqat ishlash uchun sharoit kerak. (A.Q.) 5. Alam qiladigan yeri shuki, bu qo‘rg‘onni ko‘z oldimizda tiklashdi. (T.Malik) 6. Eshik ochilib, Saidiyning xavoli patday to‘zidi. (A.Q.) 7. Juda bolaligida olib kelganmiz. (S.Ahm.) 8. Maqsadi - yoshlami yo‘ldan urish bo‘lgan emish. (Sh.) 9. Hovliga ko‘loblab suv sepilgan, hamma yoq orasta edi. (S.Ahm.) 10. Ota- si endi qarib kuchdan qolgan edi. (S.Ahm.) 11. San’at ishlarini boshqarayotgan Muhammad Solih vositachi bo‘lib, Behzodni xon bilan bir-ikki marta uchrashtirdi. (P.Q.) 12. Biroq hozir sizning eng zo‘r lashkarboshi ekanligingiz hammaga avon. (P.Q.)

13.    Achchiq izg‘irin esib, qor uchqunlab turgan bu badqovoq kunda Shayboniyxon Murg‘ob bo‘yiga Shoh Ismoil Safaviyni ta’qib etib borib qolgan edi. (PQ.)

7-mashq. Ко ‘chiring. Paronimik juftlarni aniqlab, «Paronimlar lug‘ati»dan foydalanib qavs ichida ma’nolarini yozing.

TV a m и it a: darz (yoriq) - dars (saboq).

Darz-dars, bajo-boja, dara-dala, adab-odob, ganj- ganch, voqif-vaqf, but-bud, burov-birov, burj-burch, voqe-voqea, ajab-ajib, bulon-bulon, bog‘li-bog‘liq, bod- bot, obro‘-obro‘y, bob-bop, biyron-biron, ahl-ahil, ba’d-

bad, band-bant, ahil-ahl, afkor-abgor, asil-asl, amir-amr, alpoz-alfoz, alo-a’lo, tib-tip, a’lam-alam, azot-ozod, azim-azm, a’yon-ayon, adresant-adresat, adres-adras, adip-adib, adil-adl, abro‘-obro‘, abzal-afzal, matal-ma’tal, dalil-dadil, nufuz-nufus, tarif-ta’rif, tanbur-tambur.

8-mashq. Ко ‘chiring. Gaplar tarkihida aralash berilgan omonim, sinonim, antonim va paronimlarni aniqlang va guruhlab yozing.

Namuna: sinonimlar: I-gap; biroyoq, 2-gap; yolg ‘izoyoq.

1. Shorahim shunday deb, belidagi belbog'ini mahkamroq bog‘ ladi-da, bog' o‘ rtasidagi biroyoq yo ‘ ldan qir tomonga yurdi. (O.Y) 2. U boshini osiltirganicha yolgMzoyoq yo‘ldan Shorahimga ergashib borarkan, yuragi tinimsiz bezillardi. (O.Y.) 3. Yot desa yotadi, tur desa turadi. (S.Ahm.) 4. Bu zamonda o‘ng ko‘zing so‘l ko‘zingga yov... (O.) 5. Yomg‘ir yog‘ar, shig‘alab yog‘ar, Tomchilar tomchilar sochimga. (R.Parfi) 6. o‘quvingiz bo’lmasa, uquvingiz bor. (J.Abd.) 7. Bu mudhish voqeadan ezilib qolgan Latofat boshi xam, unsizgina bir-bir bosib borar, Haydar ham unga tasalli beradigan gap topolmay qiynalar edi. (О. Y.) 8. Tog‘ bolalari pishiq, tadbirli bo‘ladi. (S.Ahm.) 9. Bodomgul silkinib-silkinib chirmanda chertib, goh baland, goh past tiniq ovozda terma aytadi. (S.Ahm.) 10. Qalbi eng yuksak tuyg‘ularga toiib-toshgan, butun fikri-zikriga azaldan yaratmoq, Ьафо qilmoq, tiklamoq kabi ezgu niyatlar in qurib olgan go‘yo. (J.Abd.) 11. Nurmat tog‘a o‘jar, qaysar, jahldor odam edi. (S.Ahm.) 12. Ular shu alpozda dam tez, dam sekin pastlikka tushishdi. (S.Ahm.) I

SO’Z YASOVCHI VA SHAKL YASOVCHI QO’SHIMCHALAR

2-mashq. Ко ‘chiring. Gaplar tarkibidagi kirish so'z va kirish birikmalarni aniqlab, namunadagidek to ‘liq tahlil qiling.

N и m и n a: 1-gap: aftidan - kirish so ‘z, modal so ‘z bilan ifodalangan, tusmol ma’nosini ifodalab kelgan, gap boshida kelib, vergul bilan ajratilgan.

1. Aftidan, ancha bo’lgan, shekilli, kelganiga, telpagining quloqlarini tushirib, engagidan bog‘lab olgan, ikkala qo‘li qora choponining yenglariga suqugMik. (O'.Umarbekov) 2. Ayniqsa, Shilimshiq oldirilgach, bu taxmin haqiqatga aylanganday bo'ldi. (T.Malik) 3. — Ishqilib, senjudaaqllisan. (PQ.) 4. Xulosa, bir necha kunning ichida Mulla Obid ot-aravali va sigir- buzoqli bo‘lib qoladi. (A.Qod.) 5. Shunday bo‘lsa ham, mening bilishimcha, jadidlar yangilikni mayl qiladigan odamlarni yaxshi ko‘radilar. (Ch.) 6. Darvoqe, bu ukani tanishtirmadingiz. (N.Aminov) 7. Ali polvonning gapiga qaraganda, shalola qurilishi zarbdor uchastka deb e’lon qilinibdi. (S.Ahm.) 8. Ana shu podsho desangiz, ertadan kechgacha taxtda o‘ ltiraverib juda zerikar ekan. (G'. G'.)

3-mashq. 0‘qing. Kiritma gaplarni aniqlab, namunadagidek to 'liq tahlil qiling.

Namuna: 1-gap: Onasi aytmoqchi - kiritma gap, ikki bosh bo‘lakli, yig ‘iq kiritma gap, asosiy gap boshida kelib, vergul bilan ajratilgan.

1.      Onasi aytmoqchi, unga ko‘ngil qokygani rost bo‘lsa-ya? (J.Abd.) 2. «Domlajon (u meni domlajon derdi), yana institutga qaytdim», - deb kirib kelishini kutardim. (T.Malik) 3. Yozda qishloqqqa borganlarida kamina...(u mahalda men o‘n uch-o‘n to‘rt yashar bola edim) ularga pochtachilik qilardim... (O.Y.) 4. Oltirishi bilan bir necha kishi - Otaqo‘zi buni kuzatib o‘tirardi - sekin uning qo‘lini qisib, tabriklab qo‘yishdi. (O.Y.) 5. U viloyatdan xat olib kelib - bu xatga viloyatning qishloq xo‘jaligi bo‘yicha rahbari Begmurod Xolmurodov imzo chekkan edi tumanga tegishli qurilish materiallari hisobidan katta bir qismini o‘marib ketgan edi. (O.Y.)

6.      Uning egnida qadimona tikilgan keng, uzun shohi ko‘ylak (qutli kunda «burma ko‘ylak» kiyishni onasi man etgan), boshida baytlar yozilgan katta «sanama» ro‘mol. (O.) 7. Kecha kampirning qirqidan keyin - bu orada Otaqo‘zi tog‘asini shahardan bus-butun ko‘chirib ham keldi - Normurod Shomurodov qabristonga yana chiqdi. (O.Y)

1-mashq. Quyida berilgan barcha so'zlarning lug'aviy hamda grammatik ma’nolarini aniqlab yozing.

N am и n a: Ishdan - lug ‘aviy ma’nosi: mehnatdan; grammatik ma’nosi: Ot, turdosh ot, birlikda, chiqish kelishikda, to ‘Idiruvchi.

1. Ishdan, sovuqdan yorilgan qo‘llari qamchini bazo‘r tutardi. (O.) 2. Sultonov yemakxonada uni yana uchratdi. (T.Malik) 3. Tor ko‘cha chekinib, oldinda kichikroq bir guzar ko‘rindi. (O.)

2-mashq. Bir ma’noli va ко ‘p ma’noli so ‘zlarni ikki guruhga ajratib yozing.

Til, qush, ot, kir, tish, chumchuq, ko‘z, leksika, urg‘u, bel, kub, yer, affiks, morfologiya, qalin, olmos, kar, dum, tog‘, tumshuq, men, tariq, yaproq, o‘q, tajang, ota, mol, fonetika, bosh, g‘azal, turk, issiq, tol, qaramoq, terak, ona, o‘t, yo‘l, tush, achchiq, jar, tez, jahl, uyqu, sahar, cho‘kmoq, daxl, to‘g‘ri, koridor, rus, etak, qanot, bez, dam, timoq, ikki, foyda, tuyoq.

3-mashq. Quyidagi gaplardagi ajratib ко ‘rsatilgan so ‘zlarning о 'z yoki ко ‘chma ma’noda kelganligini aniqlab yozing.

N am и n a: 1) qanot - qush qanoti (o''z ma’no); 2) qanot - samolyot qanoti (ко 'chma ma’no.).

1. Salima opa xontaxtaga yangi dasturxon yozdi.

2.      Qani, mehmonlar, dasturxonga qaranglar. 3. Uning qora ko‘zlari g‘azabdan chaqnar edi. 4. Buloqning ko‘zi yopilib qolibdi. 5. Men ellik birga chiqib. Beshyog‘ochga bordim. 6. Qirq oltiga beshni qo‘shsa, ellik bir bo‘ladi.

7.      Uyimizning shundoq ostonasi yonidan ariq oqib o‘tar edi. 8. Gap shundaki, o‘lim ostonasida vijdoni sergaklashadi. 9. Uch yoshga kirganda, bulutga sakraydigan tuvog‘idan o‘t chaqnaydigan ot bo‘ldi.

10.    Jamoamiz fermada yildan yilga tuvoqlar sonini ko‘paytirishga intilmoqda. 11. Tolibjonning ko‘nglida uxlagan xotiralar uvg^nib ketdi. (S.Ahm.) 12. Sobir kech uxlagan bo‘Isa ham, sahar payti uvg^nib ketdi.

iO.) 13. Lekin bundan keyin Shamsi akam to‘g‘rilarida bema’ni gap aytma. Eshitgan quloqqa yaxshi emas. (N.A.)

4-mashq. Metafora usuli yordamida та’nosi ко ‘chgan so ‘zlarni aniqlab, о ‘z va ко ‘chma ma’nolarini yozing.

Namuna: Tish - o‘z ma’nosi: a ’zo; ко ‘chma ma’nosi: arraning tishi.

1. Bo‘yi va eni bir yarim metr keladigan g‘or og‘zi ochildi. (S.Ahm.) 2. Ko‘rpa sirg‘alib yerga tushgan, derazadan kirayotgan yelvizak yelkasini yalab o‘tmoqda edi. 3. «Nima, umrimning kosasi to‘lganmi, shoshyapman?» - degan fikr yuragini parmaladi. 4. «Ayam mehnatkash, jafokash xotin, - e’tiroz tariqida gapirdi Yo‘lchi, - unday yengil, guvillagan ayol emas». (O.) 5. Nihoyat orqasini yostiqdan uzib, jiddiy ravishda gapirib ketdi. (O.) 6. Zebi (Zebinisa)ning qish ichi siqilib, zanglab chiqqan ko‘ngli bahorning iliq hovuri bilan ochila tushgan. (Ch.)        7. Shu uchun

u Zebining so‘ng so‘zlaridagi og‘ir ma’yuslikni payqay olmadi. 8. Aravakash yumshoqqina kulimsiradi. (Ch.) 9. Fanning bir qanoti hamisha tavakkalga suyanadi. (O'.Usm.) 10. Kelini Xosiyatxon ancha og‘ir juvon. (S.Ahm.) 11. Shu xayol va tashvishlar changalida battar qotib ketgan Tarasha qandaydir ilinjda Shokir qizilning choyxonasidan uzilmasdi. (Z.A’lam)

5-mashq. Metonimiya usuli bilan ma’nosi ко ‘chgan so ‘zlarni aniqlab, о ‘z va ко ‘chma ma’nolarini yozing.

N am и n a: auditoriya - о ‘z ma’nosi: joy; ко ‘chma ma’nosi: odamlar.

1. Olti so‘mini yubor, uchi yoningda qolsin. (O.) 2. Necha yuz yillardan buyon Qoplonbop shunday gavjum yashaydi. (S.Ahm.) 3. Mahalla u muttahamdan ikki-uch martaba shikoyat qilgan. (O.) 4. Shovqin shunchalik ko‘tarilgan ediki, Muzaffar zalni tinchitguncha o‘lib bo‘ldi. (J.Abd.) 5. Qolidagi bo‘r polga tushib singandan keyin, butun sinf qah-qah urib kulib yuborgach, u o‘ziga keldi. (J.Abd.) 6. ... lekin Ochil buva hamon hayot, bu yil qovun pishig‘ida to‘qson to‘rtga kiradi. (As.M.)

7.      «Qalandar» muvaffaqiyat qozondi, hatto alohida yozuvchilar, tanqidchilar orasida bahs-munozaralarga sabab bo‘ldi. (A.Q.) 8. Adabiyot etagim ikki uchini belimga aylantirib bog‘laydi. (T.Murod) 9. Keyin telefon trubkasini olib bog‘ni ulashni buyurdi. (S.Ahm.) 10. Kirgan bolsa o‘n to‘qqiz-yigirmalarga kirgan. (S.Ahm.)

6-      mashq. Sinekdoxa usuli yordamida ma’nosi ко‘chgan so‘zlarni topib, o'z va ко‘chma та’nolarini yozing.

Namuna: soqol - o'z ma’nosi: a’zo; ко‘chma ma’nosi: soqolli odam.

1. Xonimchaga hozir eshitguvchi quloq kerak edi, shu bois Manzuraning savoliga javob bermagani

andak g‘ashini keltirgan bo‘lsa-da, gapni davom ettirdi. (T.Malik) 2. Paxmoqsoqol bir nimaning ilinjida o‘tirganini sezsa ham, Asadbek to‘xtamay o‘tib ketmoqchi bo‘ldi. (T.Malik) 3. - Nimaga o‘xshaydi?

-        qiqirlab, og‘zini bekitib kuldi qiyiq ko‘z. (Mirm.)

4.      Mo‘ylovning brigadasi Mingbuloqning o‘ng to- monida, 0‘rozqulning uzumzoriga yondosh edi. (O.Y.)

5.      Hoji xola, timoq xuddi o‘ziga kerakdek, To‘raxon ko‘radigan bola unga baxt keltiradigandek, o‘zida yo‘q suyunib To‘raxonni ... quchoqladi. (M.I.) 6. Endi unga ufqlar ko‘rinadi, yaylovlar kengayadi, chorva keng yoyilib, tuyoq ko‘paygandan ko‘paya boradi. (As.M.) 7. Ikki juft ko‘z bir-biriga tikilib qoldi. (Sh.)

8.      Sichqon tish o‘mashib o‘tirayotgandek qimirlab, jiddiy tus oldi. (Sh.) 9. Bobir «til»ni so‘roq qildirib, shayboniyzodalar orasida ularning eng iste’dodli sarkardasi bo‘lgan Ubaydulla Sulton yo‘qligini, boshqalari durustroq olishishning epini topolmay, chekinishga ham jur’at etolmay, ikkilanib turganini aniqladi. (P.Q.)

7-mashq. O'qing. Kinoya usuli bilan ma’nosi ко ‘chgan so ‘zlarni topib izohlang.

N а типа: «yaxshilik» - ко 'chma ma’no: yomonlik.

1. Sizdan qaytgan «yaxshilik» shu... Baqirsam, men baqiribman-ku, sizga nima? (P.Q.) 2. Birinchidan, siz ustozimning «o‘g‘li» bo‘lib qolgansiz, ikkinchidan, men Yusuf, siz - Zulayho emassiz, uyaladigan yerim yo‘q! (Mirm.) 3. «Tog‘asi» yana bir semiz, qirq yoshlarga borgan o‘siq mo‘ylovli bir kishini boshlab kirdi. (G‘.G\)

4.      Novvat opa o‘zicha Xoljanazarning uyidagi duolari «ijobat boiganidan» quvonardi va shu tufayli Rajabni ham xush ko‘rardi. (O.Husanov) 5. Bu uyning shuning kabi «bezaklari»ni Yo‘lchi bir muddat tomosha qildi. (O)

6.      Toshkentga borganingizda meni yo‘qlab turing. Har qalay «qadrdon» bo‘lib qoldik. (S.Ahm.) 7. Bilasizmi, hammasiga Sergey Matveyevich «aybdon>. 8. Holbuki, birov tanimaydigan qo‘shtimoq ichidagi bu «san’atkorlar» sho‘rlik kolxoz-sovxozlarning ming-minglab pulini o‘marib ketishyapti ekan. (О. Y.) 9. Ammo har gal avtobus kelganda yo‘lovchilar gurra yopirilib, bu «tog‘ asalini» talab ketishadi. (S.Ahm.) ]

1-mashq. О 'qing. lchki va tashqi manba asosida pay do bo 'Igan so ‘zlarni aniqlang.

Namuna: ishxona - ichki manba (so ‘z yasash orqali).

Ishxona, kompaniya, ayacha, pechka, ulfatchilik, metall, ayol, et, grammatika, bog‘dorchilik, ruchka, undalma, nota, xushbichim, harakatchan, general, purkagich, poema, ekskavatorchi, miting, ulkan, tok, radio, dazmol, serjant, xum, gugurt, kanal, poyandoz, bank, marjon, rais, so‘roq, sud’ya, politsiya, chinakam, kasb, doker, odam, marshal, oyi, a’zo, paroxod, teploxod.

ll-mashq. Ко ‘chiring. Gaplar tarkibidagi tasviriy ifodalami topib, ma’nolarini izohlang.

Namuna: 1 -gap: falakning gardishi - taqdir, qismat.

1. Ular oldida Me’mor ko‘ziga yosh olmadi, faqat falakning gardishi - o‘z qismatining achchiq ekanini aytdi, xo\os.(Mirm.) 2. Bunda uning ko‘z qorachig‘i

-        farzandi yer tishlab yotibdi. (Mirm.) 3. Atom asrida qanaqa qilib sekin o‘ynab bo‘ladi. (Sh.) 4. «Jahon tomi»ning eng suronli daryolari Guntu Bartang tosh yumalatib, ko‘pik sochib, ... Panj nomini oladi-da,

...Pastga qarab otiladi. (As.M.) 5. «Makkajo‘xori - dala malikasi»dan o‘ttiztacha, «Mehnat gigiyenasi»dan qirqta ajratib, «Avtoklub»ga ortinglar, xo‘pmi? (N.A.)

6.      Har bir millatning baxtli turmush tarzi o‘sha millatning xalqparvar davlat ustunlariga bog‘liq bo‘ladi. (Televideniyedan) 7. Tolibjon qishloqdan chiqib ketganida payg‘ambar yoshidan oshgan edi. (S.Ahm.)

8.      Norxoloy sahro sanami ekanligidan faxrlanadi ham. (F.Usmon.) 9. Shohista, ayt-chi, bog‘cha opangni yaxshi ko‘rasanmi? (So‘zlashuvdan) 10. Shuning uchun harr ularga tayga xo‘jayini deb nom berilgan. (R.Rasulov,I. Umirov) 11. Biz salomatlik garovi boigan yashi boyliklarni asrashimiz kerak. (R.Rasulov, I.Umirov\ 12. Qabristonning pastak devoriga qadalgan ensi; yoiakchadan borayotgan Anvar beixtiyor indamasla: dunyosiga ko‘z tashladi. (T.Malik) |

1-mashq. Quyidagi gaplar tarkibidagi so ‘zlarni va qo ‘shimchalarga ajrating.

.V a m и n a: 1-gap: uning = и + ning.

1. Kampir uning qishloqdan zakot undirgali _anini aytib, uning otini xashakka qo‘yishni buyurdi.

2.      ... bu do‘stlik otalarini ham munosabatdor qilgan (A.Q.) 3. Ali Qushchi kaftini qoshlari ustiga tutib, iarlami yaxshiroq ko‘rishga urindi, lekin navkarlar 'allarini boshlari uzra baland ushlab turishar,

ol      yuzlari chala-chulpa ko‘rinardi. (O.Y.) 4. ondagi o‘choq oldida o‘tirgan ayol olmidan turdi- hovliga yuz o‘girdi. (P.T.) 5. Xonkeldiyeva so‘zini rt kesib gapiradi va ishini shartta qiladi-qo‘yadi. G\)

2-mashq. Gaplar tarkibidagi so'z yasovchi ‘shimchasi bor so ‘zlarni topib, namunadagidek

V       a m и n a: 1-gap: mehmonxonadan. ...

i. Maxdum, mehmonxonadan yurib kelgan oyoq hini eshitib, yomonlagan otdek tipirchiladi. (A. Qod.) vaming «tanishsizlik va uysizlik» fikrining aksicha onlar ham ko‘rinib qoldilar... (A.Qod.) 3. Sharif shunday o‘ylamasin deb, hanuz unga gapirganim q. (A.Q.) 4. Qishloq o‘rtasidan kesib o‘tgan soyning illashi eshitilmas, faqat daraxtzorlar, xarsanglar Jan buralib-buralib o‘tishi ajib bir manzara hosil edi. (S.Ahm.) 5. Saidiy haqiqatan talabalik vaqtida she’rlar yozgan, bularning ko‘pchiligi devoriy arda bosilgan... (A.Q.) 6. Haydar hoji qirq dagi, o‘rta bo‘yli, ozg‘in... kishi bo‘lib, kiygan жй yana ham ko‘rimsiz qilar edi. (A.Q.) 7. ii yangi mavsum oldidan hisobchilikdan . (A.Q.)

3-      mashq. Gaplar tarkibidagi sintaktik yasovchi qo ‘shimchasi bor so 'zlarni topib, nadagidek yozing.

Namиna: 1-gap: о 'zim....

1. Olzim olib kelganimda kamchiliklari ko‘rsatilar va bu ko‘rsatmalarning keyingi ishlarim uchun yordami tegar edi .(A.Q.) 2. Manzuraning dilida shu tuyg‘u bor, lekin bunday so‘zlami maromiga yetkazib ulab ayta olmaydi. (T.Malik)

3.      - Qudrat akamning alamlari bor, - qo‘shib qo‘ydi Gulchiroy .(J.Abd.) 4. Hirot xo‘rozlari kechaning sukutini ikkinchi dapqir buzganda, Darveshali uyqu bosgan ko‘zIarini uqalab, o‘z xonasiga chiqdi. (O.) 5- Tanimabman, ozib ketibsiz! - deb yubordi. -Kechiring... (H.G‘.) 6. Ra’no kulib o‘midan turdi va supadagi ko‘zi ilg‘agan g‘ujumlarni terib Anvarga berdi.(A.Qod.) 7. Katta, favqulodda voqea qarshisida inson har narsani unutib, yolg‘iz shu voqeaning hayajoni, sezgisiga berilganidek, yosh olim ham butun vujudi bilan xalq fikriga, xalq dardiga qiziqdi. (O.) 8. Bu yerga umumiy ish yuzasidan yig‘ilganmiz, shuni unutmanglar. (J.Abd.)

9.      Uning gaplari Nurmat tog‘aning qulog‘iga kirmaydi, boshi g‘uvillab, ko‘zlari tinib, holsizlanib kursiga o‘tirib qoladi. (S.Ahm.)

4-      mashq. Gaplar tarkibidagi lug 'aviy shakl yasovchi qo'shimchasi bor so‘zlarni topib, namunadagidek yozing.

Namuna: 1-gap: tushsa, ...

1. Bu fikr hammaga ma’qul tushsa ham, Aloiddinga yoqinqiramadi, chunki bu uning yolg‘iz o‘ziga xos ish bo‘lib, boshqalami sherik qilishga tobi yo‘q edi. (O.) 2. Ikkovlari, go‘yo kim kimga yo‘I berishi kerakligini bilmay qolgandek, anchagacha bir-birlariga tikilib qoldilar. (J.Abd.) 3. Sharoit og‘ir, tezda yuzaga chiqa olmay urinib qolarmikansiz. (H.N.) 4. Harakat besh minut tolxtab qolsa, mashinalar yo‘lga sig‘may ketar ekan. 5. Tabiat qancha oljar bo‘lmasin, ular qaysarlik bilan yana kulba tiklaydilar. (S.Ahm.) 6. Oftob botgan bo‘lsa kerak, tevarak qorong‘ilashib qolgan, havo sovib, yana kechagiday etni junjiktiruvchi izg‘irin boshlangan edi. (S.Ahm.) 7. Kiyikchalar juda nimjon, har qadam tashlaganda qalamdek oyoqlari titrayotganga o‘xshardi. (S.Ahm.)

5-mashq. Gaplardagi murakkab qo'shimchasi bor so ‘zlarni aniqlab, namunadagi kabi yozing.

Namuna: 1-gap: qanchalab. ...

1. Fashist qanchalab onalarga, kelinlarga qora kiydirdi.(S.Ahm.) 2. Endi ancha qiyinchilik bo‘ladi. Boshga tushgandan keyin iloj qanchalik. (A.Q.) 3. Sultonmurod boshini ko‘targanda, podsho ancha uzoqlashgan edi. (O.) 4. Bu odamlar Saidiyga mavzular berar va yozishda ko‘maklashishga tayyor ekanini bildirar edi. (A.Q.) 5. Ayvondagi o‘choq oldida o‘tirgan ayol o‘midan turdi-da, hovliga yuz o‘girdi. (PT.) 6.

Obodonchilik boshqarmasining vakili issiqda terlab ketgan, ko‘zoynagi ham hovurdan xira tortgan edi. (P.Q.)

7.      Bu so‘zlami eshitganida Asadbek qanday ajablangan bo‘lsa, hozir Manzura ham shunday taajjublandi. (T.Malik) 8. Saidiy haqiqatan talabalik vaqtida ko‘p she’rlar yozgan, bularning ko‘pchiligi devoriy gazetalarda bosilgan ... (A.Q.) 9. 0‘zim olib kelganimda kamchiliklari ko‘rsatilar va bu ko‘rsatmalarning keyingi ishlarim uchun yordami tegar edi. (A.Q.) 10. Bulami ko‘rganda Saidiy afsuslanar edi: «Shular ham student!»

1-mashq. Qo'shimchalar yordamida yasalgan         samimiylikdan yiroq, faqat bir maqsad yo‘lidi

So’zlarni aniqlab. ко'chiring.        majburiy birlashuv edi. (T.Malik) 2. Shu choq Bekten

1. Uning Asadbek bilan yaqinligi, garchi do'stlik         soM lomonda, pastlikda, o'nlab jangchilarimizni

libosida ko‘rinsa-da, aslida odam bolasiga xos  oldinSa яагаЬ yugurganini ko‘rdi. (O.) 3. Ko'pd

6-mashq. О ‘qing. Gaplar tarkibidagi qo‘shma  so ‘zlarni aniqlang.

1. Biz bunday paytimizda qaynanamiz boshimizda danak chaqar edi... 2. - Qiziq ekansiz-ku, Norboy ota. Biz to‘g‘rimizda ozmuncha ig‘vo bo’ldimi? Bu ham shularning biridir-da. (P.Q.) 3. Bu boyvuchcha boisa kechasi otasharavadan tushsa-yu, sahar mardonda ketmonni yelkasiga tashlab, to‘qayga }o‘nasa...(S.Ahm.)

4.      Bu paytda Davjon bir nechta hovlining past-baland devorlaridan oshib, Chorchinor tarafga boradigan yolg‘izoyoq yo‘lga o‘tib olgan edi. (O.Husanov) 5. Binoyi kiyingan, xushsurat bu yigit kirib kelganida tabibboshining tosh yuragi yumshagan edi. (T.Malik)

6.      Shu tarzda bir yog‘i ToshGRESdan Ko‘kterakka, ikkinchi tomoni Toshavtomashdan Yangiyo‘1 rayonining chegarasiga borib tutashgan mavzelami aylanib chiqishdi. (P.Q.)

7-mashq. О‘qing. Gaplar tarkibidagi juft va takroriy so ‘zlarni aniqlang.

1. Axir peshonamda bittay-u bitta, yakkay-u yagona qizim-a! (To'xtamish, Hakimbek) 2. 0‘zi mundoq birontasini topmaydi, qarindosh-urug‘lar topganini yoqtirmaydi. (S.Ahm.) 3. Quloq-bumilaring kesilganday bundoq o‘tiribsizlar, bolalar qani? (S.Nurov) 4. Hovli- joy, bola-chaqa qilib, yayrab-yashnashga nima yetsin, onam. (J.Abd.) 5. Mana, o‘ziga ma’lum bo‘lmagan ancha-muncha gaplardan xabar topdi. (J.Abd.) 6. Shu qaddi-qomat, shu bo‘y-basting bilan boshingga urasanmi bu motamsaro musichani! (O.Y.) 7. Katta yo‘l, qishin-yozin ot-ulov qatnab turadi. (M.Ism.) 8. Ertalab qattiq uxlab yotganda eshikning qo‘ng‘irog‘i ustma-ust

jiringlab uyg‘otib yubordi. (PQ.) 9. Hamma n oglzida pishirdi-qo‘ydi, azamat! (O'.Usm) 10. S< paytlarda soch-soqoli-yu, ust-boshiga qaramay qc dadasi oyog‘iga glarch-g‘urch xrom etik, b( yangi chust do‘ppi, egniga yangi paxtalik fufayka olgan, o‘ziyam soqol-mo‘ylovlarini qaychilab yosh yasharib ketgandi. (O.Y.) 11. Bu ishlami bir bilsin-u, bir siz-u men bilaylik. (M.Ism.)

TURDOSH VA ATOQLI OTLAR

1-mashq. Gaplardagi atoqli otlarni aniqlab, guruhlarga bo ‘lib yozing.

Namuna: Xuroson - davlat nomi.

1. Xurosondabir davr yaratmoq lozimki, o‘zga xalqlar ibrat ola bilsinlar. (О.) 2. «Toshkent» mehmonxonasi, Navoiy teatri, ... yigirma qavatli bino - hammasi xuddi kaftda turgandek aniq ko‘rinadi. (P.Q.) 3. Ikki yildirki, Mosh ular xonadonining haqiqiy a’zosi boiib qolgandi. (S.Ahm.) 4. Hali u stolni yasatib ulgurmagan ham ediki. cho‘pon yigit «Moskvich»da to‘rxalta to‘la baliq olib keldi. (S.Ahm.) 5. Kasalxona hovlisiga kirishlari bilan mashina to‘xtab, Chuvrindi tushib qoldi. (T.Malik) 6. Handalak shahriga qarab o‘qdek uchib boryapman. (X.Toxtaboyev) 7. Jamshid Shilimshiqning gaplarini qaydan bilsin. (T.Malik) 8. Biz ham shunaqa bo‘ldik. Bo‘lmasa men qayoqda-yu, Mu Ti qayoqda-yu, Gu La xola qayoqda edi. (X. To ‘xtaboyev) 9. Qora Lochin jangga jolnagan va qaytmagan otlar nomidan namoyishga qatnashayotganini hamma bilardi. (S.Ahm.)

2-mashq. Turdosh otlarni yakka va jamlo\ otlarga ajratib yozing.

1. - Davlat uchun qo‘shinning ne darajada ker ekanini biz ham bilurmiz, - majlisga qarab gap Navoiy. (О.) 2. Sultonmurod o‘zini chetga olis tirishsa ham, xalq toMqini uni surib ketdi. (O.) 3. Tor qirga ketgan podalarning kechda ma’rashib, bolah sog‘inib yelib-yugurib qaytishlari qanday go* (Sh.) 4. Dastani shu yerga tushiraman-u, nari yc borib aravani yana Qoravoyga beraman. (S.Ahm. Shu asnoda dala yo‘lidan chang va suron bilan p karvoni chiqib, katta yo‘lga qo‘shildi. (O.) 6. Har ham oshna bo‘lsa, butun kollektiv bir og‘ayni bo qandoq yaxshi. (S.Ahm.) 7. Qancha qishloqlar yar qancha-qanchasi yemirildi, qancha elatlar keldi, к qanchasi bir umrga turg‘un bo‘lib qoldi. (J.Abd Namozi asrga yaqin olomonning g‘azabi asta sovuna boshlab, bir qismi tarqaldi. (O.) 9. Biz shu kutubxona bino qilaylikki, butun el qoshida manzi

rabar bo‘lsin. (О.) 10. Nimasini aytasiz, tor-mor rilgan кофиэ qoldiqlaridan yangi armiya tuzish bo’ladi. (L.Jarikov) 11. Butun jamoaning senga keldi, nimaga desang, sen jamoaning o‘rmoni yaylovini o‘zingga qaratib olding, hatto rozimi- ‘qligini jamoadan so‘ramading ham. (I.Franko)

3-mashq.    Turdosh otlarni aniq va mavhum *a ajratib yozing.

1. Butun falokat va razolat ana shunda. (S.Ahm.) 2.

ochilib, Saidiyning xayoli patday to‘zidi. (A.Q.) Biroq uyqu qayoqda deysiz, miyasini o‘yib turgan ollarungatinchlikberarmidi! (J.Abd.) A. Sanobarning dda ham allaqanday g'ashlik uyg‘ongan, ammo qancha, haqiqatni yashira olmasdi. (J.Abd.) 5.

favqulodda voqea qarshisida inson har narsani *b, yolg‘iz shu voqeaning hayajoni, sezgisiga Iganidek, yosh olim ham butun vujudi bilan xalq ga, xalq dardiga qiziqdi. (O.) 6. Qachon oradan bu rlatlik ko‘tarilib, gunohim yuvilganini his etsam, bu jnsusda qayta og‘iz ochmayman. (R.Tagor) 7. Ammo :c*tgo‘ylikning afzalligini, go‘zalligini kim bilmaydi? P.O.) 8. Toki ishi tushib kelgan kishi o‘z ishini qanchalik czlik vaa puxtalik bilan bajarganligini bilib qoyil bolib ijtsin. (G‘.G‘.) 9. Qani bir nay bo1 Isa, Yo‘lchi ham dialsa-da, butun ko‘ngil qayg‘ularini, oila o‘chog‘idan ivrilgan g‘arib, tanho ruhning to‘lqinlarini kechaning sukut to‘la og‘ushiga qo‘ysa... (O.) 10. 0‘zlarining rohatlari-yu lazzatlaridan boshqa narsani tan olishmaydi.

(PQ)

BIRLIK, KO’PLIK, KELISHIK QO’SHIMCHALARI

4-mashq.    О‘qing. Birlik va ko'plik shakldagi otlarni aniqlang.

1. Tankka qarshi to‘plar, tanklami yaqin, go‘yo mana-mana sapchish bilan bosib, yanchib keta oladigan masofaga keltirib, omonsiz o4ga tutardilar. (O.) 2. To‘rtta qishloqchadagi yuz sakson xonadonning televizorini ochirdi. (S.Ahm.) 3. Shu payt qayerdadir yuqorida, jar ustidagi bogMar orasida, ayol kishilarning shivir- shiviri va bo‘g‘iq kulgisi eshitildi. (O.Y.) 4. Mirrahimov birdaniga uchta dardning nomini aytdi. (A.Q.) 5. Qishloq o rtasidan kesib o‘tgan soyning shovillashi eshitilmas, faqat daraxtzorlar, xarsanglar orasidan buralib-buralib o’tishi ajib bir manzara hosil qilar edi. (S.Ahm.) 6. Eh, bu suvlarning yollari shunday uzunki, bulutlarni, o‘z qo‘ynida saqlagan cho‘qqili tog‘lar bag‘ridan tushib, yerlarga bir umr ko‘klam to‘shalgan baxmal qirlar, bogMardan yorib, lab tashna cho‘llami qoniqtirib, quyuq o‘rmonlami oralab bizga kelgan bu suvlar. (G'.G‘.) 1. Shuning singari o‘y-xayollarga botib, mo‘ljallagan miqdorini o‘rib bo‘ldi. (O.) 8. Kim biladi deysiz, yana qancha yuz yillar shunday turarkin! (J.Abd.) 9. Qora balolarning qanotlari on sari o‘sdi, mash’um sadolarning to‘lqini zolraya bordi. (O.)

5-mashq. Ко ‘plikdagi otlarni morj'ologik, leksik va leksik-morfologik usulda ko'plikning ifodalanishi bo ‘yicha guruhlarga ajratib yozing.

Namuna: oLnta bola - leksik usul; bolalar - morfologik usul; ko‘p odamlar - leksik-morfologik usul.

1. Necha yuz odam uy-joysiz azoblanib yurgandan ko‘ra ko‘chaning bir-ikki marta ortiqroq kovlangani afzalroq emasmi? (PQ.) 2. Qizcha yalt etib qaradi - uning lo‘ppi yuzlaridan tomchilar yumalanardi. (O.)

3.      CTrtada bir necha qizlar raqsga tushmoqda - jonli, sho‘x, tetik raqs. (O.) 4. Tepada zing‘illab uchgan snaryadlar, minalarning bad sadosi, olov va tutun aralash yer uyumlarini ko‘kka irg‘itib to‘kiladi. (О.) 5. Shunday suhbatlami tez-tez uyushtirib, yoshlar bilan inoq bo’lib olishga nima yetsin! (J.Abd.) 6. Ko‘z ochib yumguncha necha ming piyoda va suvori kishilar paydo bo‘ldi. (A.Q.) 7. Ana shu tog1 qishlog‘ida bunday qoyatosh serob, ular yo‘lkalarda zinapoya, ariqlarda ko‘prik, chashmalarda bosma, choyxonalarda supa vazifasini o‘taydi. (S.Ahm.) 8. Bir qop somon, o‘n-o‘n beshta xoda. bir arava qamish - uy, ho^kiz topish uchun necha zamon- lar qozonni suvga tashlab qo‘yish kerak bo‘ladi. (A.Q.)

9.      Nima semon ketardi, o‘n besh mashina keltirsak, bemalol yetadi. (S.Ahm.) 10. 0‘zingizdan qolar gap yo‘q, bolam, o‘zbekning nimasi ko‘p - to‘y-hashami, ma’rakasi, ming turli luzumati. (J.Abd.)

6-mashq. О ‘qing. -lar qo ‘shimchasining ma’nolarini aniqlang.

1. Quvg‘inlik odamni nima ahvollarga solmaydi, axir? (J.Abd.) 2. - Shunaqami? U kishi ham diplom yoqladilarmi? - dedi Otaqo‘zi kesatib. (O.Y.) 3. Ne mashaqqatlar bilan o‘midan turib, soatiga qaradi. (A.Q.) 4. - E, o‘zlariga qolsa haliyam bo‘lsa qo‘l qovushtirib o‘tinnoqchi emaslar. (O.Y.)

5. Yo manaman degan, o‘zi xon, ko‘lankasi maydon bo‘lib yurgan ne-ne zo‘ravonlarning tagiga suv ketganidan bexabarmilar akamlar? (O.Y) 6. - Qayoqda deysiz, bizni nazarlariga ham ilmaydilar shoir akamlar! (O.Y.) 7. Mayor qizning tirsagidan yigitlardek nazokat bilan ushlab, A’zamlarning oldiga olib keldi. (Sh.)

8. Toshkentlar qalay? Toza oboddir-a? (J.Abd.)

9. Husn bozorini kechqurunlar ana bu yerda tomosha qil! (O.) 10. Ertalab soat sakkizlarda bulut quyuqlashib, hamma yoqni qorong‘ilik bosdi... (Mirm.) 11. Hirotlar ham juda notinch bo‘lib ketdi, begim. (PQ.) 12. Senlarning tufaylingdan yomon nomim yetti iqlimga ketdi... (Ch.) 13. Nevaralarim qo‘limga qaraydi deb olaqolgan edim, bellarimni urib yubordi. (Sh.)

1-mashq. O'qing. Otlarning kelishiklarini aniqlang.

1.- lye, Hoji aka, sizga dori berish esimdan chiqibdi- ku, yuring! - dedi va Hojini yetaklab chiqib ketdi. (A.Q.)

2.      Hukumatga ginam yo'q manim. (O.Y.) 3. Ali Qushchi kaftini qoshlari ustiga tutib. navkarlami yaxshiroq ko‘rishga urindi, lekin navkarlar mash’allarini boshlari uzra baland ushlab turishar, sersoqol yuzlari chala-

1. 0‘g‘illarimizga xo‘rozqand, qog'ozida kuchugi bor qand, teshikkulcha oldim. (T.Murod) 2. Hamma - xalq ham, amaldorlar ham - kurashga fikr-u xayollari bilan mixlanib qolgan shu hayajonli paytda Zamon bilan Qudratning ko*zlari uchrashdi. (M.Ism.) 3. Sal yo‘l yurishgandan keyin orqadan yonboshiga «0‘zteleradio» deb yozilgan mikroavtobus kelib yonlarida to‘xtadi.

(S.Ahm.) 4. Osh-suvdan keym karapir Saodatiu o’choqboshiga yumushiga yubonb. menga qarab kuld: (A.Qod.) 5. 0‘zi vrach, ToshMI qo;.hidagi shifoxonaga yangi ishga kirgan vaqtida bir professorning okgii bilan tanishgan, qancha shov-shuv bilan to‘y ham qilishgan edi. (O Usm.) 6. Buning hammasiga chidab, sig‘indi bo‘lib yurishga bardoshi yetmasligini endi aniq sezgan Bobur: - Yo‘q! - dedi. (P.Q.) ,

SIFAT

1-mashq. Gaplar tarkibidagi sifatlarni topib, so 'rogini, ma’no guruhini yozing, о ‘zi bog ‘langan so ‘z bilan birga ко ‘chiring.

Namuna: 1-gap: qattiqroq (qanday?, xususiyat) gap-

1. Maorif mudiri qattiqroq bir gap aytay desa, yoshi katta odam, uning ustiga, o‘ziga bir paytlar dars bergan, har qalay o‘qituvchisi. (S.Ahm.) 2. Bu uy - «xizmatkorxona», boyning tashqari hovlisining quyi tomonida, baland, ko‘rkam uylaridan chetda bir burchakka tiqilgan, shuning uchun ko‘zga chalinmas edi. (O.) 3. - ... Ayta qoling, balki sevinarman, kim biladi... - shiringina so‘zladi Gulnor. (O.) 4. Qadimgi boadab qizlar qayoqda deysiz. (O.) 5. Ichkari tomondan uzun malla to‘n, oq salla, sag‘ri kavush kiygan, qo‘llarida ming donali tasbeh, uzun mosh- guruch soqolli, xushmo‘ylov eshon chiqib keldilar. (G‘.G‘.) 6. Hayot juda shirin narsa... (G‘.G‘.) 7. Nima bo‘lganda ham, avvalgi ishimga kurib, laboratoriyaga yaqin bo‘lishim kerak. (X.To'xt.) 8. Unda-bunda bir eshik uchraydi, lekin och-sariq, daydi itlar ko‘proq

sanqib yuradi. 9. Shu vaqtda baland bo‘yli, juda ko‘rkam kiyingan, ko‘zlari va oq, nafis yuzlari kulimsiragan, butun andomi, siymosi durust oilada tarbiya ko‘rganligini tasdiqlovchi yosh xotin Annaga yaqinlashdi. (O.)

2-      mashq. Sifatlami topib, darajalari (oddiy, qiyosiy, ozaytirma, orttirma) bo 'yicha guruhlarga, ajratib, namunadagidek tahlil qiling.

IS am и n a: 1-gap: juda yaxshi - orttirma darajada,\ maxsus so (z yordamida ifodalangan.

1. Juda yaxshi qilibsiz. Onaning qadriga yetisl kerajk. (O.) 2. Yorug‘ bu dunyoda bormikan, axir, Shoii] oMimidan ortiqroq motam. (A.Oripov) 3. Qamalnins ikkinchi kuni o‘rda tomiga chiqdi, eng keyingi ham enji pastarin chorani ko‘rmakchi edi bu xoqon! (A.Qod\

4.      Boimasa siz qattiqroq turing, bir ko‘raylik! - de< Abror istehzo bilan. (P.Q.) 5. Talabalar moddiy ma’naviy ahvolining shu tobda g‘oyat chatoq ekanlijj

-        barchamizning dilimizdagi jarohat. (O.) 6. Birc salgina nojo‘ya so‘z eshitishsa yoki noo‘rin harakatj

12-mashq. Gaplar tarkibidagi sifatlarni to'liq morfologik tahlil qiling.

Namиna: yumshoqqina - qanday? xususiyat, oddiy daraja, otlashmagan, yasama (affiksatsiya usuli), sodda, aniqlovchi.

1. Mezbon chiqqach, Manzura yumshoqqina kursiga omonatgina o‘tirdi. (T.Malik) 2. Ustidagi to‘q qizil, zarrin tolni yiltirar, qo‘lidagi uzun aso dastasiga qadalgan qimmatbaho toshlar qorong‘i kechadagi yulduzlardek charaqlar edi. (M.Osim) 3. Kim qachon bori bilan kifoyalanibdi, yana ko‘proq ne’matga, yana balandroq shuhratga, yana olisroq manzillarga intilmaydi! (H.G‘.)

4.      Haligining soqolini hurmat qilib shunday haqoratni ichiga yutib kelishi... (P.Q.) 5. Hu anovi chap tomonda orqasini o‘girib o‘tirgan kishi o‘zi yaxshi odam edi- yu, ulfatlari rasvo qilishdi-da, qozonga yaqin yursang, qorasi yuqar, deb shuni aytadilar-da! (S.Ahm.) 6. Ko‘kda, qoq peshonada, xuddi ulkan oq qovunning bir pallasiday oppoq oy olamni allaqanday osuda, mayin, kumush rang yog‘duga g‘arq qilib yarqirab turibdi. (O. Y.) 7. Oysuluv uzun oq shoyi ko‘ylak, uning ustidan xipchabel qora duxoba kamzul kiygan, boshida oq shoyi ro'mol, oyog'ida bir mahallar «amirkon» deb atalguvchi yumshoq, yaltiroq mahsi bilan bejirimgina yaltiroq kavush... (O.Y) 8. Oldinda saman ot minib kelayotgan qisiq ko‘zli mo‘g‘ultaxlit bek - Boburning onasiga qarindoshchiligi bo’lgan Sherim tog'oyi edi. (P.Q.) \

SON

1-mashq.    Gaplar tarkibidagi sonlarni topib, so'rog'ini yozib, o‘zi bog'langan so'z bilan birga namunadagiday ко 'chiring.

Namuna: 1-gap: Uch - necha? Uch о ‘g'ilni.

1. Uch o‘g‘ilni katta qilguncha ne-ne azoblami ^rtmagan! (P.Q.) 2. Ko‘pga kelgan to‘y ekan, qandoq qilay, qirq yil qirg‘in boisa, ajali yetgan oiadi, ishqilib yolg‘izim sog‘-omon kelsin! (S.Ahmad) 3. Unsin shu nrzda olti kun qamalib yotdi. (O.) 4. Men bu yerda uch- :o‘rt kun ttxradigan boiib qoldim. (A.Q.) 5. Qo‘shariq mahallasi guzardan ancha nari, ko‘cha ikkita katta-katta iriq o‘tadigan daraxtzorga borib taqalgan. (A.Q.) 6. Idoraning butun ishi kolxozchilarning nomlari, qoramol та ularning soni, ombordan kimga berilganligi yozilgan ritta daftar, yigirmataga yaqin turli-tuman plakat, yarim jop har xil kitob va gazetalardan iborat. (A.Q.) 7. Oxirgi marta yigirma ikkinchi avgustda ko‘rganman. (T.Malik) 8. Shunday qilib birinchi krandan olti soatda qirq sakkiz chelak oqqan... (M.G.) 9. Sertuproq yoidan ikki yuz metrcha naridagi chaylada bir chol bukchayib o‘tiribdi. »S.Ahm.)

2-      mashq.       Sonlarni butun, kasr va aralash sonlarga ajratib namunadagiday yozing.

N am un a: 1-gap: yarim - kasr son.

1. Oradan yarim soat chamasi vaqt o‘tgan edi. (A.Qod.) 1 Mehri o‘sha yili brigadirning ko‘zini shamg‘alat qilib zveno a’zolari tergan paxtadan picha-picha urib, o‘zi jergan paxtaning qariyb uchdan birini Zulfiqorov zvenosi hisobiga o‘tkazdi. (A.Q.) 3. Axir, bu xotin shu kulbada ellik yil umr kechirib, ne kunlami ko‘rmagan. (S.Ahm.) 4. Otasi o‘lganiga o‘n besh yil bo‘lib qoldi, shundan buyon har qanaqa ishni yig‘ishtirgan. (O.) 5. 0‘n yil davomida •to‘g‘lim qayerda ekan», deb qidirib ko‘rmadingizmi? 1T.Malik) 7. Darhaqiqat, Tangriqulihoji har gektar yerdan qirq-qirq besh pudga yetkazib paxta olar ekan. (A.Q.) 8. Bu yerda bir choy, bir non, nimchorak qand to‘rt yarim paqir, sendaylar bu yerda choy icholmaydi. (G '.G'.)

3-      mashq.       Gaplar tarkibidagi miqdor va dona sonlarni ikki guruhga ajratib yozing.

N am и n a: 1-gap: besh - miqdor son.

1. Shu xilda bolalami idora etib, Jo‘ra o‘n besh kun tartib-intizom bilan ish olib bordi. (O.) 2. Bundan o‘ttiz yil burun men u kishining yigirma ikki tomlik to‘plamini qoiimdan qo‘ymasdan o‘qib chiqdim. (A.Q.) 3. Mening otamga yordamim uch kunda bittagina do‘ppi. (G‘.G‘.)

4.      U semirib, vazni og‘irlashib, keyingi paytda to‘qson kilogrammdan bir yuz o‘nga yetdi. (O.Y.) 5. Otam ham mayli-yu, ikki ukamga achinaman. Biri o‘nda, biri yettida. (O.) 6. Sizda ikkita bola boisa, u kishida bitta bola bor. (A.Q.) 7. Nima boisa ham ko‘ngli yarimta, deb gapirib kelishadi. (S.Ahm.) 8. Hay, Qutbi, sochiga bir juftgina ko‘zmunchoq taqib qo‘y, ha. (Mirm.)

4-      mashq.       Gaplar tarkibidagi tartib va chama sonlarni guruhlarga ajratib yozing.

N am un a: 1-gap: birinchi - tartib son.

1. Bularning kitobida shunday ekanki, odamzodni, chunonchi, paxta desak, nemislar birinchi sort-u, boshqa millatlar uchinchi sort, ko‘p xalqlar hatto sortga ham kirmas emish. (A.Q.) 2. Keyin maium boiishicha, yuz chogiik kishidan iborat olomon zindonni o‘rab, chohdagi Mirhaydami qutqarib olishmoqchi boiibdi. (Mirm.) 3. Shanba kuni oltita chapchap, to‘rtta shirmon, bir qadoqcha sovunak holva, mushtday-mushtday ikki yumaloq nowotni dasturxon qilib berishdi. (A.Q.) 4. Suvoriylar Alimquli ro‘parasida o‘n qadamcha narida ot jilovini tortib to‘xtadilar. (Mirm.) 5. ...ikkovi o‘ninchini birga bitirgan, bitirgandan keyin Farg‘onaga borib traktorchilar kursida ham birga o‘qib kelishgan. (S.Ahm.) 6. Konsert boshlanishiga yarim soatcha vaqt qolgan. (O.Y.) 7. Tepalikdagi chinor, ikki tup sadaqayrag‘och to‘rt-besh kishilik talay supalarga soya solib turardi. (Mirm.) 8. Ming to‘qqiz yuz elliginchi yilning birinchi yanvaridagi hukmning so‘ngroq tuzatilgan ikkinchi yarmi shu zaylda ijroga kirdi. (T.Malik) 9. Ular «qirq

rcrdan orqasiga burilib pastga qarab chopib tushib ketdi. SAhm.) 14. Qolaversa, institutdagi jamiki olimlarning aryati bir - ishimizning mohiyati ham bir-ku. (O'.Usm.) 15. ... bu uchburchak maktublar Fazilatning tashna ^tlbiga xuddi yozgi yomg‘irday ta’sir etar, bir yig‘latib, air kuldirar edi. (O.Y.)

9-      mashq. Sonlarni tuzilish jihatdan guruhlarga mratib yozing.

У a m и n a: 1-gap: о ‘n to 'rt - qo 'shma son, ikkita mtosdan iborat.

\.

Ustaning shogirdi - o‘n to‘rt yashar YoMdosh ijeraza oldida o‘tirardi. (О.) 2. Bir qop somon, o‘n- •*n beshta xoda, bir arava qamish - uy, ho‘kiz topish acfaun esa necha zamonlar qozonni suvga tashlab ^D'yish kerak bo‘ladi. (A.Q.) 3. Uch kundan beri ahvol яга. bir indamaysan, ikki indamaysan, yaxshi gapirib lo'rasan, har kelganda dasturxon yozasan, qani insofga xz^sa. (J.Abd.) 4. Xudodan bitta-yu bitta tilagim bor, u кип boisa shuki, bizni ko^olmaganlarning ko‘zi ko‘r lac'lsin. (A.Nesin) 5. U «Orziqulning o‘g‘li yaxshi yigit duqdi, lozir o‘zi o‘ttiz ikkita mashinaga qarar emish»,

-        deb eshitgan, lekin uning hukumat uyida turishini ■■yoliga ham keltirmagan edi. (A.Q.) 6. Men uning iki ко* ini o‘yib olay, oshiq-ma’shuqlikni unga kim №>'ibdi, tirmizak cho‘ri! (O.) 7. Shunda Hojimurodga

P

- tiyindan to‘planib, o‘ttiz ming so‘m qoladi. (S.Ahm.) Navkentning yuz ming tanoblab obod, hosildor yerlari

Shohimardon mozoriga vaqf qilingan. (K. Yashin) 9. Shu bu yil o‘g‘ilginam yigirma oltiga kirdi. (O.) 10. Usta Mo‘minning o‘zi besh jon, biz to‘rt jon. (A.Q.)

10-mashq. Gaplar tarkibidagi sonlarni to'liq morfologik tahlil qiling.

N am и n a: 1-gap: o‘n - necha? butun son, miqdor son, sodda son, hisob sozi bor: kunlik ( vaqt olchovi), otlashmagan, ot-kesim.

1. Toshkentgacha arava yo‘li o‘n kunlik ekan, biz charchamaylik deb, sekin-sekin o‘n ikki kunda keldik. (A. Qod.) 2. Kornilov bilan Sunnatillayevning bir jihati o‘xshash - ikkoviga ham aza ochilmagan. (T.Malik) 3. Ikkovi uzoq pichirlashib o‘tirib, Muxtorxon yarim kechasi ketdi. (A.Q.) 4. Qilich ikkala tomonning mulohazalarini eshitib bo’lgach, kulib bitta taklif aytdi: yana bir-ikki kun sabr qilinsa, keyin havo shu yo‘sin isib ketsa, qo‘rqmay ekaverish kerak. (O.Y.) 5. Lekin bu niyatim amalga oshmay qoldi. Nega desangiz, qishlog‘imizdan uch chaqirim yuqoriroqdagi, to‘rt tomoni baland tog‘lar bilan o‘ralgan Soyboshi degan qishloqqa ko‘chib ketdik. (X.To'xt.)

6.      0‘ktamjon yigirmanchi yillami, ya’ni Turkkomissiya haqidagi materiallami o‘rganayotganini to‘lib-toshib gapirib berdi. (N.Fozilov) 7. To‘rtta qishloqchadagi yuz sakson xonadonning televizorini o‘chirdi. (S.Ahm.) 8. Sakkiz mehmon ichida ikkisi benihoyat semiz edi. (O.) 

OLMOSH

3-mashq. Gaplardagi о ‘zlik olmoshlarini aniqlab, xususiyadarini namunadagidek izohlab yozing.

Namиna: o'zi-o ‘zlik olmoshi, 3-shaxs birlikdagi egalik qo ‘shimchasini olgan, bosh kelishikda.

1. Shu topda, hozirning o‘zida safarga otlangisi keldi. (S.Ahm.) 2. Olz bolasining fe’lini ona bilmasa, kim ichida nimasi bo‘lsa, barini bilib oladi. (S.Ahm.) 5. Qa- naqa haykal qilmoqchisan, men shuni bilmoqchiman... (Mirm.) 6. Aziz o‘yladi, bu o‘ylarning oxiri shu bo‘ldiki, qanchalik qiyin bo‘lmasin, uni yurakdan sidirib tashlash kerak, degan xulosaga keldi. (S.Ahm.) 7. Necha kun mendan arazlab, ko‘z yoshini oqizgan kim edi? (О.) 8. Qayerda qanday qurilish borki, undan biror illat topmasa, ko‘ngli o‘rniga tushmaydi. (J.Abd.) 9. Mo¬tor tovushidan qayerida nimasi yomon ishlayotganini darrov biladi. (S.Ahm.) 10. Lekin gap nimadaligini hech kim bilmasdi. (X.To'xt.)

11-mashq. Olmoshlarga ко ‘chgan so ‘zlarni topib izohlang.

Namuna: 1-gap: kishi - ot olmosh о ‘rnida kelgan.

1. Tor hovlida o‘tiraverib diqqinafas bo‘lib ketarkansan kishi. (O.) 2. - Baxt haqida ma’qul fikmi aytding, - deya uning fikrini bo‘ldi boshqasi. (J.Abd.) 3. Olsha narsa yuragining to‘rida nish urib ulg‘aymoqda edi. (J.Abd.) 4. To‘g‘ri, kaminaning ishlarida kamchilik ko‘p. (O. Y.) 5. Ayrimlaresagandiraklabkelibqumustiga, ba’zilari esa yechinib-yechinmay karavotlariga o‘zlarini otdilar. (J.Abd.) 6. Lekin... kishi mansabni qoMdan bermasligini, hech kim uni o‘z ishidan ololmasligini bilib turib, ketaman, deb gerdayishi bir boshqa ekan- ku, undan so‘rab o‘tirmasdan olib tashlashlari bir boshqa ekan! (O.Y.) 7. - Yo‘q, meni bir katta odam yo‘qlagan ekan, telefon qilay-chi, nima deydi... (A.Q.)

8.      Men ham (maqtanmay) birdan oldin, birdan keyin darsimni olib borayotirman. (G‘.G‘.)

FE’L VA FE’L MAYLLARI

10-mashq. Xabar va buyruq-istak maylidagi fe ’llarni aniqlab, ma’nolarini namunadagiday izohlab yozing.

Namuna: 1-gap: aytaman - xabar maylidagi fe’l, so ‘zlovchi nutqiy faoliyatining amalga oshirilishi haqida xabar berilyapti.

1. Boyga aytaman, nasihat qilsin, yo‘lga solsin... (O.) 2. Tolibjongapning ma’nosini darrov tushundi. (S.Ahm.) 3. -E, ko‘ zingni och, bola, kim nima desa ishonaverasanmi! (S.Ahm.) 4. Buyur, nima hunar ko‘rsatay? (G‘.G‘.) 5.

-        Bo‘lmasa, qo‘rqit, cho‘chit, bu hunarni qilmasin. (G'.G\) 6. - Qaytinglar! - deb baqirdi Zelixon, so‘ng Selimga o‘girildi. - Kimligimni bilasan, a? (T.Malik) 1. Kelsa, unga ayt, albatta menga uchrasin. (O.)

8.      Qosimovaga ayting, shu bugunoq ishga kirishsin. (T.Malik) 9. 0‘rdadan o‘tganda daraxtlami, uylami xira nur yoritdi: yengil bulutlar orasidan bir parcha kumushi kolrinib qoldi. (О.)

11-mashq. Shart maylidagi fe’llarni aniqlab, ma’nolarini namunadagiday izohlab yozing.

N am и n a: 1-gap: kirib о Isa - shart maylidagife 7 sof shart ma’nosi ifodalangan.

1. Agar u konga ishga kirib olsa, har kuni mana shu yo‘ldan yuradi. (As.M.) 2. Shuning uchun si/ Hakimboyvachchaga yo‘liqib, unga yalinsangiz, Yo‘lchiboyning arzimagan narsaga qamalganini, yot yerda yoppa-yolg‘iz qolganingizni aytib bersangiz... (O.) 3. Agar Tursunboy ko‘nmasa, uni o‘zim tutib beraman. (S.Ahm.) 4. Ochil buva choyni achchiqqina qilib damlab, orqasiga qarasa, bir odam qaynoq suv olmoqchi bo‘lib piyola tutib turibdi. (As.M.) 5. - Tinchib oldim, odam yuboraman! - deb qo‘ynini pucli yong‘oqqa toMdirdi. (Sh.) 6. Mana bu hovlilarda ham qancha toklar hozir gullab turgan bo‘lsa kerak. (PQ.)

7.      Keyinroq xotini bilan qizini ko‘chirib kelib, uy- joy ham qilib olsa! (As.M.) 8. Har ehtimolga qarshi deb bo‘lsa kerak, biri buzilib-netib qolsa... (As.M.)

9.      Shoshmay tursang-chi, hech narsani tushunmay. nimalar deb vaysalayapsan? (To ‘xtamish, Hakimhek)

1-      mashq. Gaplar tarkibidagi to‘liqsiz fe’llarni topib, xususiyatlarini izohlab ко ‘chiring.

Namuna: ediki - to ‘liqsiz fe 7, bo ‘lishli, 3-shaxs, qisqarmagan.

1. ...yuziga ro‘molini tushirib piq-piq yigMayotgan ayolning yoniga o‘tgan ham ediki, eshik ochilib Chavandoz ko‘rindi. (O.Y) 2. Ilon zahrini solib g‘oyib bo‘lganidek, qotil ham allaqachon o‘z izini yo‘qotgan edi. (O'.Umarbekov) 3. Xafa bo’lmadim, negaki, o‘sha paytda oldimga qo‘ygan katta maqsadim yo‘q edi. (X.T.) 4. Cholning qoMidagi miltiqning uchi unga to‘g‘rilangan, cholning ikki ko‘zidan o‘t chaqnardi. (S.Ahm.) 5. Miryoqubning ovozida allaqanday besaranjomlik ham yo‘q emasidi. (Ch.) 6. G‘uborsiz tog‘ havosi haddan tashqari tiniq edi. (S.Ahm.)

7.      Yashirayotganakan deyman, ustidan tappa bosdim. (J.Abd.) 8. Kulohdan toshardi jingalak sochi. Mag‘rur va ko‘rkamdi har qachon boshi. (O.) 9. Shuni bila turib ycr islohotiga qarshi turar ekan, albatta, yaxshimas... (A.Q.) 10. Endi u Qudratni qo‘ltiqlab olganicha baland- baland bulutlar ustidan olib o‘tarmish, keyin ikkovlari qanot paydo qilib uchib yurannishlar. (J.Abd.)

2-mashq. Gaplar tarkibidagi ko'makchi fe’lli so'z qo'shilmalarini topib, yetakchi va ko'makchi fe ’Harm aniqlab, namunadagiday to ‘liq tahlil qiling.

Namuna: I-gap: tashlab qo'yilgan - yetakchi + ko'makchi, harakatning yuzaga kelish ma’nosini ifodalagan. о 'zaro -b qo 'shimchasi yordamida boglangan.

1. Tuproqdan kattagina supacha ko‘tarilib, ustiga bir kir sholcha tashlab qo‘yilgan. (G'.G'.) 2. Ehtimol, u Ashrafjonni yaxshi tanigani uchundir, ehtimol, bir mahallar ularning sevgisiga, pok va shoirona

domla pochchamning jahllari chiqmasin, deb ikkinchi so‘roqdayoq javob berib qo‘ya qoldim. (O.) 2. - Bizga va’dabergan hofiz kasal bo‘lib qolibdi-da. (P.Q.) 3. Lekin shu onda nimadir «qars» etdi. (О.) 4. Kechki shamol g‘irillab, dimoqqa xushbo‘y hidlar olib keladi. (I.R.)

5.      Qobil bobo hamyonini qoqishtirib, borini ellikboshiga berdi, yana qancha duo qildi. (A.Q.) 6. Davolovchi vrach Latofatning hampalatasini emlash bahonasida olib chiqib ketdi. (T.Malik) 7. Saidov qanday masala bilan chaqirilayotganini va qanday materiallar olib borish kerakligini so‘raganda, Kamolov hech narsa olmay, shunday kelaverishini tayinladi. (H.G\) 8. Tog‘am qancha nasihat qildi, men bilan qancha gaplashdi. (O.)

9.      Jiyan, aqling bo‘lsa, kishining bir tiyiniga xiyonat ^ilma. (O.) 10. Qachon ko‘rsang, kutubxonada yoki yotoqxonada muk tushib mutolaa qilayotgan bo‘ladi. (Sh.) 11. Ko‘zimga allanima ko‘rindi, o‘zimni bosishga harakat qildim. (Mopassan) 12. Katta davrada nimanidir tomosha qilishyapti. (I.R.)

8-      mashq.       Gaplar tarkibidagi qo‘shma  fe 7 va ko'makchi fe’lli so'z qo'shilmalarini farqlab, namunadagiday tahlil qilib yozing.

N a m и /I a: I-gap: chiqib ketdi - ko'makchi fe’lli so'z qo'shilmasi, ikkinchi qismi lug'aviy ma’nosini yo ‘qotgan.

1. Alibek qoMini shimining cho'ntagiga solib, qokshni xonaga chiqib ketdi. (P.Q.) 2. Kim haq, kim nohaq, bilmay qoldi endi. (J.Abd.) 3. U tolkilib turgan yuragiga otasidan madad so‘rayotgandek:

-        Olib chiqarmikan, ota? - deb so‘radi. (M.Ism.) 4. YoMchi peshonasini ushlab, yana nimalar haqida so‘zlash uchun o‘ylab qoldi. (O.) 5. Xulq-odobimizga tarbiya zo‘r ta’sir etadi, tarbiya ne chogMiq to‘g‘ri va yaxshi bo‘lsa, xulq va odobimiz ham shunchalik go‘zal bolg^usi. (O.) 6. Qochib yurib ko‘rsatilgan qahramonlikning kimga keragi bor. (X.T.) 7. Uning rangini ko‘rib xotin qo‘rqib ketdi - bu qadar oqargan! (A.Q.) 8. Katta ko‘chada turgan joy imdayoq, to‘ngakka o‘tirib o‘qishga tushdim. (I.R.) 9. Hojimurod shoshib orqasiga burilgan edi, Nurmat tog‘a jerkib berdi. (S.Ahm.) 10. Mana bu mehribon yigit yordam qilmasa, mening o‘zim ana shu ayiqqa o‘xshash qonga belanib, tilkalanib yotgan bo’lardim. (I.Franko) 11. Shundan solng ayollar gurungi boshlanib, faqat ayollarga xos masalalar muhokama qilindi. (T.Malik)

9-      mashq.       Harakatning kuchli va kuchsiz darajasini ifodalovchi fe ’llarni topib namunadagiday tahlil qiling.

Na тип a: I-gap: to 'lishib - harakatning kuchsiz ligi ifodalanyapti, qo ‘shimcha -ish.

1. Kundan kun jussam to‘lishib bormoqda, rangim qip-qizil, baquvvatlashib ketganman. (G‘.G‘.) 2. Uning turayotganini ko‘rgan Omon Ikromov yugurgilab» keldi-da, uni qo‘ltig‘idan ushlab turishga yordam berdi. (To'xtamish, Hakimbek) 3. Uning ko‘ngli g‘azabl: faryodga o‘xshash bir toMqin bilan tolishdi. (As.MJ

4.      Shoshmay tursang-chi, hech narsani tushunmav., nimalar deb vaysalayapsan? (To'xtamish, HakimberJ

5.      Xotin biroz ozib, rangi sarg‘ayinqiragan bo‘lish:^: qaramay, yuzlarida o‘tkir husnning izlari barq urib ko‘rinib turardi. (G‘.G‘.) 6. Bu gal ham tushib ketmas edi-ku, sal shoshinqiradingiz. (Sh.) 7. Salti bermadi. bi olmoq istadi; Salti qochdi, bu quvladi. (Ch.)

10-    mashq. Fe'llarni tuzilishiga ko'ra turlarga j ajratib, namunadagiday tahlil qiling.

Namuna: I-gap: ro 'yxush bermaganini - qo ‘shrr.j fe ’I, ot + fe’l korinishida.

1.      Shokir ota uncha ro‘ yxush bermaganini payqaganidan gapning po‘skallasini aytdi-qo‘ydi:

-        Unsin qalay? - so‘radi tishlarini tirjaytirib. (O.) Z Shoyad qizim yayrab-yashnab ketsa, deb umid qilgaa edim, shu vajdan menga ma’qulday ko‘ringan edi... (O.) 3. - lye, ana, qara, qara! - deydi Hulkarga. - Ana a soch qo‘ygan yigit Akmalmi? (P.Q.) 4. Qani og‘zimga gap kelsa, tilim oMgurga kaltak keldi-qo‘ydi. (S.Ahm *

5.      - Ovora bo‘psiz-da. Qancha yoi! - Nimaga ovora bo‘larkanman - samolyotga o‘tirdim-u lip etib uchdim- keldim! (E.A’zamov) 6. Qanday in hoi, ekib-yigib o‘zing qolsang gkaramsiz, Bola-chaqa ... mahsharcu ham azob ... paymona to4Isa! (T.Ibrohimov) 7. U o‘rtada uyilib yotgan xil-xil to'nlami mol ko‘rmagan, dunyo ko‘rmagan kishi zavqi va maroqi bilan emas, bunday mol-u matolarni ko‘ra-ko‘ra, qo‘lidan o4kaza-o‘tkaza shinavanda bo‘lib qolgan savdogar sovuqqonligi bilan bir-bir ko‘zdan kechira boshladi. (M.I.) 8. Qosimtoy filbonlami hind tarjimoni orqali so‘roq qila boshladi. (P.Q.) 9. Kishi ziyofat tadorikini qilgandan keyin. albatta, bordi-keldini taroziga tortib pishirmaydi... (A.Qod.) 10. Bir oydan beri keldi-ketdi, uyda halovat yo‘q... (O.Y.) 11. Jiyani Otaqo‘zi bosh-qosh bo‘lib, bir kunda ko‘chirdi-keldi. (O.Y.)

11-    mashq.       Gaplar tarkibidagi fe’llarni to‘liq tahlil qiling.

1. Ana shu qishloqlardan bittasi Yorboshi deb atalar ekan. (G‘.G‘.) 2. Gapiraver, bu yerda begona yo‘q. (S.Ahm) 3. U nima to‘g‘rida gap boshlasa, oxirini shu yer islohotiga bog‘laydi, Saidiy uchun qancha savollar chiqaradi. (A.Q.) 4. 0‘ylaymanki, shu yilning kuzidayoq Oltinsoyning o‘ng tomonidagi yerlarini o‘zlashtiramiz. (Sh.R.) 5. Boy xavotirsirab kirib borsa, ma’mur ochiq yuz bilan kutib olib: «Bir maslahatli ish chiqib qoldi!»

-        dedi. (Sh.) 6. Odam ancha qalinlashdi, xitoblar, qarg‘ishlar, ayol yig‘ilari kuchaydi. (O.) \

RAVISH

1-mashq. О‘qing. Gap tarkibidagi ravishlarni topib, qaysi savolga javob bo ‘lishini aniqlang.

1. Ana shu asalarining sutini so‘ragan o‘rtog‘im atayin Qirg‘izistonga borib allaqaysi o‘rmon xo‘jaligidan bu kiyik bolalarini topib bergandi. (S.Ahm.) 2. Zohid shu paytgacha mayda o‘g‘rilar-u bezorilar bilan shug‘ullangan edi. (T.Malik) 3. Ro‘parasida ko‘ksini changallab oh urayotgan davangir odamdan ko‘z uzmas, uning holiga bag‘oyat achinib, boshini sarak-sarak qilardi. (Mirm.) 4. Adolat uni jo‘rttaga ermak qildi: - Pochchaning yuraklari sal quyonchasigaroq. (S.Ahm.) 5. Saidiy sukut qilgan edi, Abbosxon picha yon berdi. (A.Q.) 6. Lekin har holda, ozmi-ko‘pmi bu yerda ter to‘kdim, yaratish bobida yana qancha orzularim bor. (O.) 7. Sarkardaning kechikayotganini, ikki xoin yigitni atayi bozor ichida jazolash lozim bo‘lib qolganini mingboshidan tashqari, bundagi boshqa sardorlar ham bilishgan edi. (Mirm.) 8. Ertasiga Mastura haqida yana bir ko‘ngilsiz gap eshitdik. (A.Q.) Axir, o‘zingiz o‘ylang, kechagina tavbaxonadan qaytgan odamda pul nima qilsin. (XT.) 9. Ortiq ularning qaysi birini oldin kuzatishni bilmay bir lahza ikkilandi. (P.Q.) 10. U o‘g‘lining begonasirayotganini ko‘rib, ikki qadam olg‘a bosdi- yu, bundan ortiq yaqin borsa, xuddi bir narsa portlab ketadiganday engashdi. (A.Q.)

2-      mashq. Gap tarkibidagi holat va daraja- miqdor ravishlarini aniqlab, bog'langan so'zi bilan ко'chiring.

Nam и n a: 1-gap: vavov (holat ravishi) kelar edi.

1.      Kim ko‘p, bozor atrofida bekorchi ko‘p. (S.Ahm.)

2.      Bu navbat shahardan sakkizta xurmacha, katta chelak ko‘targan o‘rta yashar bir qatiqfurush obkash ko‘tarib yayov kelar edi. (G‘.G‘.) 3. Yerli-suvli odamlar, qanday boimasin, bir sababdan qiynalib qolsalar, darrov ularning pinjiga tiqilar edi. (O.)

4.      E, o‘lim jariga qulashga sal qoldim, o‘zim ham ishonmayman. (O.) 5. Majlis ahli bu «favqulodda hodisa»dan butunlay bexabar bo‘lsa-da, biror kimsa nima boiibdi, nima gap, deb so‘rashga jur’at etolmadi. (N.A.) 6. Bekorga halloslab yurgandan ko‘ra boynikida yashash yaxshiroq emasmi?! (G‘.G‘.) 7. Shaytonlar ko‘pincha odamlar orasida yuradi. (G‘.G‘.) 8. - Shubha-ku qilmayman-a... ammo atrofingizda aylanib yurgan mayda-chuyda gaplardan jichcha xabarim bor. (O'.Usm.) 9. Temur Malikdan nihoyatda g‘azablandi.

(Mirm.) 10. Katta ko‘chadagi mashinalar shu yerga kelganda biroz sekinlardi. (T.Malik)

3-mashq. Gap tarkibidagi о ‘rin va pavt ravishlarini aniqlab, bog ‘langan so ‘zi bilan ко ‘chiring.

Namuna: 1-gap: hozir (payt ravishi) keling.

1. Hozir maqsaddan keling, xo‘sh, keyin nima bo’ldi? (N.Aminov) 2. Kallai saharlab guzarda qo‘sh karnay g‘at-g‘uti yangradi. (H.G‘.) 3. Ko‘cha eshigini ochib u yoq-bu yoqqa qaradi - jimjit. (A.Q.) 4. Hali moijaldagi tonnalarning qanchasi turibdi. (P.Q.) 5. Harbiy kishi negadir qo‘lini cho‘zgancha oldinga qarab talpindi. (S.Anorboyev) 6. Bo‘g‘ziga pichoq tortilayotganday xirillayotgan Elchin dastlab qay holga tushganini anglamay ham qoldi. (T.Malik) 7. Sharif ham shunday o‘ylamasin deb, hanuz unga gapirganim yo‘q. (A.Q.) 8. Yo‘q, bunga bardosh qilib, bir chekkada tomoshabin bo‘lib turish - jinoyat! (O.Y.) 9. Asqar tutunlangan ko‘zlarini atrofga yugurtdi. (O.) 10. U shu yerlarda o‘sib-ulg‘aygan, musulmon farzandi. (T.Malik)

4-      mashq.       Gap tarkibidagi sabab va maqsad ravishlarini aniqlab, bog ‘langan so ‘zi bilan ко ‘chiring.

Namuna: 1-gap: noiloj (sabab ravishi) majbur bo ‘Idi.

1.      U istamasa ham noiloj borishga majbur bo‘ldi. (O'.Usm.) 2. - ...Uydagilarga aytib qo‘yarsiz, xavotir olishmasin. Muallim nochor xayrlashdi. (T.Malik) 3. U mo‘ysafid atayi odamlar ichidan sug‘urilib chiqib, men bilan salomlashdi, bir so‘z demadi. (Mirm.) 4. - Mayli, noilojlikdan birov echkini amaki degan ekan, toping! (N.A.) 5. Ularning ikkalasi ham «zangori» rangdagi eshakni chor-nochor «ко‘к» o‘mida qabul qilishdi. (N.A.) 6. Yolq, Mirvali paytdan foydalanmoqchi bo'lib, atayin bo‘shtoblik qilgan. (S.Ahm.) 7. Mirvali kelib-kelib og‘zidan ona suti ketmagan bir bola oldida nochor-noiloj gangib turardi. (S.Ahm.) 8. Vazira qasdma-qasdiga bir nima qilgisi keldi-yu, tmbkani olib, Sherzodning nomerini terdi. (PQ.) 9. Boya Tanbalning qo‘shini Mirzo darvozasining oldida jo‘rttaga g‘avg‘o ko‘targan, devorga narvon qo‘yib chiqmoqchi boiganlar ham himoyachilami ataylab chalg‘itgan edi. (PQ.) 10. - Bu kishi men tarafdan guvoh!

-        dedi u qoziga qasdma-qasd dag‘dag‘a qilib. (Z.A ’lam)

5-      mashq.       Yasovchi qo ‘shimchalar yordamida (affiksatsiya usulida) yasalgan ravishlarni topib, namunadagiday tahlil qilib ко ‘chiring.

N а т и n a: 1-gap: butunlay - affiksatsiya usulida yasalgan, -layqo 'shimchasiyordamidasifatdanyasalgan.

1. Demak, shohga ma’qullari durust aqcha olganlar, qolganlari kamroq yoki butunlay olmaganlar. (T.Malik)

2.      Ularning nima deyayotganlarini bilayotgandek, gunohkorlarcha bosh egib ko‘zlarini yerdan uzmay turaverardi. (S.Ahm.) 3. - Men qaytara olmadim, - dedi Abror va kinoyaomuz jilmaydi. (P.Q.) 4. Lekin bugun Rahmonov ochiq gapirgani durust bo‘ldi, men ham ochiqchasiga olishdim. (P.Q.) 5. Sen ham yigitchasiga gapirgin-da, axir! (P.Q.) 6. Bunaqa layoqatsiz odamlar talantlami tabiatan yomon ko‘radilar. (PQ.) 7. Tohir Robiya bilan faqat yashiriqcha uchrashar edi. (PQ.)

8.      Shu ikki kecha-kunduzda uning o‘ylamagan o‘yi, xayolan kirmagan ko‘chasi qolmadi...(O.Y.) 9. Hozir ham bir burchakka tikilib, «Majma’ul g‘aroyib» degan qasidasini yodaki ayta boshladi. (PQ.)

6-      mashq. Gaplar tarkibidagi kompozitsiya usulida yasalgan ravishlami topib, namunadagiday tahlil qilib ко ‘chiring.

Namuna: 1-gap: jonholatda - kompozitsiya usulida yasalgan, ot(jon) + ot (holatda) ко ‘rinishidagi qo‘shma  ravish yasalgan.

1. Latofat jonholatda, qanday o‘tirgan bo‘lsa shunday -yalang oyoq, yalangbosh uydanyugurib chiqdi. (O.Y.)

2.      Birmuncha vaqtgacha shovqin-surondan xoli qolgan sahroni ham mudroq bosadi. (J.Abd.) 3. Agar bu yolg‘on boiib chiqsa, Abror ichini mushukday tatalayotgan o'ylardan birato'la qutulgan bo‘lardi. (PQ.) 4. Ne ajabki, uning stuli kresloga hadeganda almashmas, niyati ufqqa o‘xshab, u intilgan sari nariga ketib borardi. (Sh.) 5. Ahmadjon birpas jim qoldi, so‘ngra Bo‘taboyga emas, o‘zicha gapirayotganday davom etdi. (A.Q.) 6. Shu zahoti shoshqich ravishda parda yopilib, Elchin sahna chekkasida tomoshabinlar bilan yuzma-yuz qoldi. (T.Malik) 7. Darvoqe, bu orada boshqa ba’zi muhim o‘zgarishlar ham ro‘y bergan edi. (R.Thokur) 8. Ishi sudga oshsa, o‘sha yerda uzil-kesil g‘alaba qozonishga umid bogiab, o‘ziga dalda berib turganda yana boshqa biri paydo bo‘ldi. (Sh.)

7-mashq. Otlashgan va otlashmagan ravishlami ikki guruhga bo 'lib, namunadagiday tahlil qilib yozing.

Namuna: 1-gap: ко 'pga - otlashgan ravish, otning so ‘rogiga javob bo ‘lib, jo'nalish kelishigi qo ‘shimchasini olgan.

1. Ko‘pga kelgan to‘y ekan, qandoq qilay, qirq yil qirg‘in bo‘lsa, ajali yetgan o‘ladi, ishqilib, yolg‘izim sog‘-omon kelsin. (S.Ahm.) 2. Ikromjon butun borlig‘ini, bugunini, ertasini bag‘ishlagan yolg‘iz farzandiga qarab birdan jirkandi.fS'.^/i/M^ 3. Gulnor titroq lablari bilan bazo‘rgina: «Yaxshi... ammangizni sevintiring, man nima?» - dedi-da, kir yoyishni bahona qilib uzoqlashdi. (O.) 4. Yulduzlar juda yaqinda chaqnayotganidan mashinaning old oynasiga tushgan oy yorug‘idan yoini durust ilg‘ab bo’lmas edi. (S.Ahm.) 5. Bu yerdan hozir, darhol jo‘namog‘im kerak. (O.Y.) 6. U qattiq iztirob chekar, ammo noilojlikdan, nochorlikdan talvasada, sarosimada edi. (О.) 7. 0‘rtoq Boltayev erta-indin haqida ham o‘ylashi kerak. (J.Abd.)

8-mashq. Gap tarkibidagi ravishlami tuzilishiga ko'ra turlarga ajratib, namunadagiday yozing.

Namuna: 1-gap: birin-ketin -juft ravish, bir- biriga yaqin ma’noli so ‘zlar juftlangan.

1. Birin-ketin yulduzlar ko‘zi ravshanlasha boshladi .(S.Ahm.) 2. Yonida yotgan bolasi o‘qtin-o‘qtin ayanchli ingraydi. (S.Ahm.) 3. Hammasi, hammasi ona ko‘z oldidan bir-bir o4averdi. (S.Ahm.) 4. Umr yo‘lida to yumguncha ko‘z, Birga-birga ketganing qani? (Mirtemir) 5. Kecha-kunduz el g‘amida bezovta yurgan

-        Podshohlar yo‘q deysanmi? (M.SH.) 6. ...qizcha bir nimalami qidirganday bo‘lib, ahyon-ahyonda yerga egilganida, yigitcha o‘zicha kulib, jiddiy qiyofada, mevalami ishtaha bilan birin-ketin yeb bitirmoqda edi. (R.Thokur) 7. Pochta quti kundan kunga o‘sib, kengayib, obod shaharga aylandi. (Ch.Ayt.) 8. U ba’zan-ba'zan kirib Chuxanovga ko‘maklashardi. (Sh.)

9.      Har kuni beto‘xtov hal etilishi kerak bo’lgan ishlar shu qadar kolp ediki, Nabi Sadriyevich hammasini qilib ulgurish uchun hali ayrim detallari aniqlanishi kerak bo’lgan katta loyihalar orasida boshqa osonroq masalalami ham ko‘rib chiqardi. (P.Q.)

9-      mashq. Gap tarkibidagi ravishlami namunadagidek to 'liq tahlil qiling.

Namuna: 1-gap: keyin - qachon? Payt ravishi, oddiy darajada, otlashmagan, sodda. tub, hoi vazifasida kelgan.

1. Keyin butunlay boshqa xo‘jalik yerlarida ekanini fahmlab, mototsiklni orqaga burdi. (O.Y.) 2. Kech topib, erta yo‘qotgani - bu pokiza odamning indamaslar dunyosiga ketganiga sira ishongisi kelmaydi. (T.Malik)

3.      So‘ng yana yonida o‘tirgan do‘stiga sal o‘girildi. (Sh.) 4. - Bu nimasi!! Qasddan rayonni orqaga sudrayapsizlarmi?! (Sh.) 5. Hali bir-ikki kunsiz yo‘lga chiqolmasmiz; bu kun kechasi akam kelsa, erta bozorga chiqib yo‘l hozirligini ko‘rsa, har holda birisi kun kechqurun jo‘nashimiz ham aniq emas. (A.Qod.)

KO’MAKCHI

10-mashq. О ‘qing. Gaplar tarkibidagi ко ‘makchilarni aniqlab, namunadagi kabi yozing.

Namuna: 1-gap: bo ‘yida - ко ‘makchi, о 'zidan oldingi anhor so 'ziga bog ‘langan.

1. Kun botishda anhor bo‘yida salqin narn havo yutib o‘tirishning gashti-safosiga nima yetsin! (H.G‘.) 2. Mana bir qish kechasi qanday dahshatli qo‘rquv, tahlika ostida bu uyga kirib, Yo‘lchi bilan bir necha minutgina so‘zlashishga jur’at qilgan edi! (O.) 3. Qishlog‘ida, shunday uylarining ichida, toqiga yopishtirib qaldirg‘och uya solgan edi. (O'.H.) 4. Qayoqdan qayoqqa mashina, ot-arava ovora, odam ovora qilib paxta tashigandan ko‘ra yonginangda hammasi ro‘yobga chiqqaniga nima yetsin. (J.Abd.) 5. Mana shu kundan boshlab, YoMchi shu qizning asiri, maftuni bo‘ldi. (O.) 6. Odamlar, o‘g‘ri devomi qachon va qanday asbob bilan teshgani, ho‘kizni qaysi tomonga olib ketgani, uni qaysi bozorda sotishi mumkin ekanligi to‘g‘risida bahslasha-

bahslasha tarqaldi. (A.Q.) 7. Ammo nima uchun bunday qildi - Anvar uchun ham, uning atrofidagilar uchun ham sir edi. (T.Malik) 8. Sen borsanki, kelajak quyosh kabi munawar, Gulshanimga mal’un yov yaqin kelmas, yo‘lamas. (S.Z.)

2-mashq. Ко 'makchilarni kelib chiqishiga ко 'ra turlarga ajratib, namunadagiday yozing.

Na типа: 1-gap: nisbatan - vazifadosh ко ‘makchi, ravishdan ко ‘makchiga p ‘tgan.

1. Bu alamli xabami eshitgach, Shukurbekning amlokdorga nisbatan g‘azab va nafrati yana ham oshdi. (S.A.) 2. G‘uborsiz tog‘ havosi haddan tashqari tiniq edi. (S.Ahm.) 3. U shu qadar gavdali bo’lishiga qaramasdan, bo‘y-basti kelishgan, yag‘rini keng, go‘shtdor, har yelkasiga ikki kishi bemalol o‘tirsa bo‘ladi. (N.S.) 4. Shuni bilingki, biz jinoyat bilan xatoni bir-biridan farq qilishimiz kerak. (A.Q.) 5. Shu yili Omonullo podshoh degan nomni oldi. (Mirm.) 6. Shukrona ayt awal parcha

non uchun, So‘ng qultum suv uchun shukrona takror... (A.O.) 7. Urushdan avval qanaqa yashashgan boisa, undan keyin ham o‘zgarishsiz bir xil umr boshlanadi. (S.Ahm.) 8. Shu payt orqa bog‘ tarafdan oyoq shaфasi eshitilganday bo’ldi. (D.Nuriy) 9. Ular har to‘g‘rida bemalol bahslasha oladigan, nima to‘g‘risida gapirsa, o‘z fikrini isbot qila oladigan, dono qizlar edi. (S.Ahm.)

10.    Lekin u mening ablahligim tufayli halok bo’ldi, shuning uchun jazo olishim kerak. (T.Malik)

3-mashq. Ko‘makchilarni qaysi kelishikdagi so'zlar bilan qo'llanishiga ko'ra guruhlarga ajratib, namunadagiday yozing.

Namuna: 1-gap: beri - ko'makchi, chiqish kelishigidagi shundan so ‘ziga bog ‘langan.

1.Aka-ukaning ko‘ngli ham shundan beri bir-biridan hech ilimaydi. (P.Q.) 2. ...uning ko‘kimtir beretka ostidan toshgan, jingalak toiqinli ko‘rkam sochlari qariyb butun peshonasini qoplagan edi. (O.) 3. Abror Shukurovichning ko‘nglidan: «Chigitniyam qurilish materiallariga o‘xshab o‘marib kelmoqchimisiz?» - degan fikr oidi. (O.Y.) 4. Shu tarzdagi uzoq olishuvdan so‘ng uning qoii telefon sari uzatildi. (T.Malik)

5.      - Mug‘ambirlik qilma! Qanaqa tanga boiardi, uch mirilik buxor tangasi, sendan boshqa it olarmidi, bu yoqqa cho‘z! (G‘.G‘.) 6. Kun bo‘yi u odamlarning ko‘ngliga biron gap kelmaydigan qilib Jakni qidirdi. (Mopassan) 7. Qachon oradan bu xijolatlik ko‘tarilib, gunohim yuvilganini his etsam, bu xususda qayta og‘iz ochmayman. (R.Tagor)

8.      Eski «Zaporojes»ga suyanib turgan Ahadbey dardini tushunish, boshi uzra to‘planayotgan hisrat balolarini haydashga kimning qurbi etadi? (T.Malik)

9.      Shu tarzda goh turmushning achchiq-chuchugidan zorlanishib, goh hazil-mutoyiba bilan uzoq gaplashib o‘tirishdi. (O.) 10. Bundan o‘ttiz yil burun men u kishining yigirma ikki tomlik to‘plamini qoiimdan qo‘ymasdan o‘qib chiqdim. (A.Q.)

4-mashq. Gaplar tarkibidagi ко ‘makchilarning ma’nolarini izohlab, namunadagiday yozing.

N а тип a: 1-gap: erta bilan - ко ‘makchili qurilma, payt ma’nosini ifodalagan.

1. - Janoblar! Anavi togiarga qaranglar! Erta bilan togiar qanday chiroyli-a! - dedi Badia. (Mirm.)

2.      Qayoqdan ham o‘sha zulukka o‘xshagan sovuqni uchratdim?! (Sh.) 3. U shu qadar qattiq baqirdiki, Gulnorinng qulog‘i teshilgandek bo’ldi. («0‘zbek xalq ertaklari»dan) 4. Yuragimda ot chopyapti. Shuncha pul yostiq tagida yotibdi. (S.Ahm.) 5. Shu kundan boshlab Soraxon har kirganida, Saidiy yangi bir narsa kashf qila boshladi. (A.Q.) 6. Shu jihatdan bu to‘y unga, har bir kutilmagan hodisa kabi qiziq ta’sir qildi. (O.) 7. U yugurib borib, hol-ahvol so‘rashdi, keyin elatlari haqida surishtirdi. (O.) 8. Shu zaylda kulgi bilan, qo‘shiq bilan ish davom etdi. (S.Ahm.) 9. Shu tariqa bir yil qadar azobda yashadim. (O.)

5-mashq. Quyidagi gaplar tarkibidagi ко‘makchilarning qaysi kelishik qo‘shimchalariga sinonim bo ‘lib kelishini aniqlab, namunadagiday yozing.

Namuna: 1-gap: ikki yil bo ‘vi - ко ‘makchili qurilma, o‘rin-payt kelishigi qo'shimchasiga sinonim: ikki vilda.

1. Quvonchim olamga sig‘maydi, ikki yil bo‘yi aka- ukaday boiib qolgan o‘rtoqlarim bilan ajralish juda qiyin. (G‘.G‘.) 2. - Sadag‘asi ketay, - kampir xaltani ushlagisi kelmay, qo‘1 uchi bilan tutib gapirdi, - koyib nima qilar edi, bechora. (О.) 3. - Ertaga hammamiz botir qiz Shura uchun normani ikki hissa ortiq bajaramiz, nima deysizlar? (O.) 4. Stansiyagacha qancha yoi bosib, undan keyin poyezd kutib vaqt o‘tkazgandan ko‘ra, avtobus bilan to‘ppa-to‘g‘ri shaharga gizillab borib kelaverishga nima yetsin! (J.Abd.) 5. Shu hafta ichi Mirhaydar kim kelsa, hovlidagi tutdan bir tovoq olib kelsin, deb Boytevatga tayinlagan edi. (Mirm.) 6. Men otpuska vaqtida Toshkentga borishim to‘g‘risida uy ichlariga yozgan boisam ham, qay kuni, qay vaqtda borishim to‘g‘risida ochiq yozmagan edim. (G‘.G‘.) 7. To‘g‘ri, yoshlarni tarbiyalash haqida pisanda qilishida jon bor. (J.Abd.)

BOG‘LOVCHI, YUKLAMA, YORDAMCHI VA MODAL SO’ZLAR

1-mashq. О ‘qing. Gaplar tarkibidagi bog ‘lovchilarni aniqlab, qo'llanishiga ko'ra turlarga ajratib, namunadagiday yozing.

Namuna: 1-gap: shuki - -ki bog ‘lovchi, yakka bog ‘lovchi.

1. Yoshlikning topilmas fazilati shuki, odam hech narsadan qo‘rqmaydi. (O'.Usm.) 2. Xafa boimadim, negaki o‘sha paytda oldingga qo‘ygan katta maqsadim

yo‘q edi. (X.T.) 3. Hamma zavq bilan tingladi, chunki ashula so‘zlarini o‘zi to‘qigan, o‘lanning mazmuni hozirgi o‘tirishga juda monand edi. (J.Abd.) 4. Hoshim shunday deb o‘yladi-yu, ammo sir boy bermadi.(J.Abd.)

5.      Lekin harbiy xizmatdan bo‘yin tovlashning jinoyat ekaniga, agar mayor yomonlikka olsa, uni qamatib yuborishi mumkinligiga aqli yetib turardi. (P.Q.) 6. Dunyo bino bo‘lib hokimning yo katta amaldorning qishloqqa kelishi loaqal ko‘z yoshi bilan qayd qilinmaganini hech kim eshitmagan edi.(M.Ism.) 7.

1. Omonmisiz, aka, bugun quyosh qayoqdan chiqdi, deb tursam, sizning kelishingiz ekan-da. (T.M.) 2. Rosti bilan shunday dedimi? Adabiyotdan ham a’lo baho olgan edi-ku/Л.Q.) 3. U faqat bir narsaga idrok etdi - otasining hukmi mutloq to‘g‘ri! (T.M.) 4. Xuddi ana shu yili ... Qimmatxon ismli qiz «Keling, yong‘oqshunos!» deb kuldi. (Sh.) 5. Ayni yig‘im-terim vaqtida sayling nimasi? (G‘.G‘.) 6. Ayb kimdaligini o‘tgan uchrashuvimizdayoq sezganman. (T.M.) (S.Ahm.) 7. Kim yo‘qlashi mumkin? Yakshanbadan boshqa kunlarda bu yerga hatto Azroyil ham kiritilmaydi-ku? (T.M.) 8. Ammo shu zahoti o‘ziga dalda berib: - 0‘qishi tugamagandir, - deya pichirladi Saylixon. (S.An.) 9. Ammo u na telefon qiladi, na qorasini ko‘rsatadi. (S.Ahm.) 10. Sogv bo’lganda qanday, naq to‘lishib Rustami Doston bo‘lib ketgan. (S.Ahm.) 11. U qaysi ko‘chada ketayotibdi, bu ko‘cha unga tanishmi, yo‘qmi, bu haqda o‘ylamasdi. (S.Ahm.) 12. «Uy yolg‘iz, faqat Tolybeka bilan Oysha ona; hollari nima kechdi, nima qo‘ydi, ma’lum emas. (A.Qod.)

7-      mashq. Yuklamalarning yozilishida xatoga yo 7 qo 'yilgan о 'rinlarni aniqlab, to 'g'rilab ко ‘chiring.

Namuna: I -gap: g ‘o ‘zayu - g ‘o ‘za-yu.

1. Har bir tup g‘o‘zayu, ochilgan-ochilmagan ko‘saklargacha sanab sarhisob qildi. (O.Y.) 2. Katta gapirishlari ham o‘shanga orqa qilib bolsa kerakda. (J.Abd.) 3. Bu gaplarni biz bilmaymiz deb o‘ylaysiz- mi? (O'.Usm.) 4. Qani qolimga tushmas ekan-a!

-        dedi u qaltirab. {M.Ism.) 5. Siz qanaqaligingizni bilmaymanu, lekin men o‘lik chiqqanga o‘xshab sovuq o‘tadigan to‘ylami yomon ko‘raman. (X.T.) 6. ToshpoMat buni ko‘rdiyu, g‘azabi qaynab ketdi. (0\ Umarbekov) 7. - Chaqirmaydiya, chaqirmaydi! - dedi o‘z gapi o‘ziga nash’a qilib. - Ming yillik qadrdonim bo‘laturib chaqirmaydi-mi? (S.Ahm.) 8. 0‘n choqli kaklik bir-biriga qapishib qimirlamay turishardi. Faqat ularning boshlarigina qimirlardi. (S.Ahm.) 9. Qumni shamol uchiradi, toshni qimirlatsinchi! (Sh.) 10. Qani endi, o‘tsangku, tuzuk bo‘lardi-ya. 11. Axir, nima bo‘lgandayam bola bechora jo‘rttaga qilmagandir bu ishni? (O.Y.)

8-      mashq. Yordamchi so ‘zlarni aniqlab, namunadagiday to ‘liq tahlil qilib yozing.

Namuna: 1-gap:

1) xuddi - a) yuklama; b) so 'z yuklama; d)aniqlov yuklamasi; e) so ‘zga qo ‘shimcha ma’no yuklayapti.

2)      chunki - a) bog ‘lovchi; b) yakka bog ‘lovchi; d) ergashtiruvchi bog‘lovchi; e) sabab bog'lovchi; f) gaplarni bog 'layapti.

3)      keyin - a) ко ‘makchi; b) vazifadosh ко ‘makchi: ravishdan о ‘tgan; d) chiqish kelishigidagi so ‘zga bog ‘langan; e) payt ma’nosini ifodalagan.

1. Otasi bu ishni xuddi bilganday qilgan ekan, chunki to‘ydan keyin, kamay-sumay sadolari tinmasdanoq olamdan o‘tdi. (O.Y.) 2. Rasul Olloyorovich ham garchi ko‘rinishdan xotiijam bo‘lsa-da, xayolida boshqa rejalar tuzayotgani shundoq ko‘zidan bilinib turardi. (O'.Usm.)

3.      Odamlarning qorasi ko‘rinar, lekin ular ham ko‘z oldini to‘sgan rang-barang narsalar orasida xayolday dam erib, dam ko‘rinib turardilar. (J.Abd.) 4. Axir, bu qizlar urush yillarida og‘alari о‘mini egallab, dalada va qurilishlarda qanday mo‘jizalar ko‘rsatishdi. (О.) 5. U o‘zini yo‘qotib, shu qadar ayanchli bo‘lib ko‘rindiki, Foma to‘xtab qoldi-da, kuchli odamlar singari uni avaylab bag‘riga bosdi. (M.G.) I

1-mashq. О‘qing. Gaplar tarkibidagi modal so ‘zlarni aniqlang.

1. Ha, albatta, haq tolanmagandan keyin kirn ham ishlardi. (Mirm.) 2. To‘g‘ri, mening fahmim sencha chuqur emas... (A.Qod.) 3. Sobirjon, qanday, tutun qaytarishda Rim Papasidan ham o‘tkazvordim, shekilli. (S.Azimov) . 4. Bu holda Jalil darrov sergaklanib, homiysi kim ekanligini anglab qolar va bu marhamatdan, shubhasiz, voz kechardi. (T.M.) 5. Kunbotar pallasimi, tong otarmi, xullas, shunaqa glira- shira payt emish. (O'.Hoshimov) 6. - Qudrat akamning cho‘ldan oladigan alamlari bor, - qo‘shib qo‘ydi Gulchiroy. (J.Abd.) 7. - Yo‘q, begim, ikki ko‘zdan ajragan kambag‘alning orzusi undoq bo’lmaydi. (A.Q.) 8. Nima bo‘lganda ham, avvalgi ishimga kirib,

laboratoriyaga yaqin bo‘lishim kerak. (X.T.) 9. Ahillik bilan butun kuchimizni, g‘azabimizni, olovimizni dushman boshiga ag‘darmog‘imiz lozim. (O.) 10. Oshga o‘rtoq, boshga to‘qmoq bo‘lmasdan aloqani uzmog‘ingiz darkor. (J.Abd.)

2-mashq. Modal so ‘zlarni ma’no ji) guruhlarga ajratib yozing.

Namuna: 1-gap: aytgancha - eslash ma’nosida

1. Ha, aytgancha, nimasi ko‘p ularning, tug‘ishi ko‘p (S.Ahm.) 2. Ko‘pga kelgan to‘y ekan, qandoq qilay, qir yil qirg‘in bo‘lsa, ajali etgan o‘ladi, ishqilib, yolg‘izii sog‘-omon kelsin. (S.Ahm.) 3. Shuningdek, yer islohc natijasida mamlakatimizning iqtisodiyati ko‘tarilishir kim bilmaydi! (A.Q.) 4. Xurosonda bir davr yaratrm

SO’Z BIRIKMALARI

7-mashq. Alohida olingan gnruh so ‘zlarni to ‘liq tahlil qiling.

Namuna: 1-gap: xo'p - 1) undov so‘z; 2) urf- odat undovi; 3) sodda undov, big‘-big ‘ - tovushga taqlid bildiradigan so ‘z.

1. - Xo‘p, boshqa kelmaysizmi? - Yo‘q! - trubkadan chaqaloqning yig‘isiday «big‘-big‘» ovoz eshitildi. (O.Y.) Rahma-a-at, rahma-a-at. Gap bunday, o‘rtoq Qurbonov, men siz haqingizda radioocherk yozaman! (T.Murod) 3. Xuddi ana shu to‘plardan biri «gurr» etib buzildi-yu, Mohidilni o‘rab olishdi:

-        Salom, opa, tabriklaymiz! (J.Abd.) 4. Qamchili qo‘limni alamli siltadim. Go‘yo, hay attang-a, omad kulib boqmadi, dedim... Zirq, zirq!.. Xayriyat, xayriyat-e, ko‘pkari sob bo‘ldi! (T.Murod) 5. Albatta, mashinaga o‘tirib, g‘ir etib, ertalab Toshkentga tushib, kechqurun qaytib kelish ham mumkin. (O.Y.) 6. Yo‘q, Po‘latxo‘ja pismiqlikka pismig‘-u, ammo chumchuq pir etsa, yuragi shir etadigan qo‘rqoq bir odam, - dedi u o‘ychan tovushda. (O.Y.) 7. Farmonov xuddi yuragi paq etib yorilib ketganday «ih» deb ko‘kragini ushladi- da, boshini shilq etib yostiqqa tashladi. (O.Y.) 8. - Odamzod shu ekan-da. Qanaqa yigit edi-ya! E attang.

-        dedi bir chol Erali ketgan yo‘lga qarab. (S.Ahm.) 9. Fotih peshonasiga «shap» etib urib: - O, bu g‘urur o‘lsin!„ - degandi qaynab. (O.Y.) 1. G‘ulom aka: - A?

-        dedi-yu, o'midan sakrab turdi. Aftidan, shu o‘tirishda mizg‘iyotgan ekan. (J.Abd.)

1-mashq. Gaplar tarkibidagi teng va tobe bog'langan so‘zlarni aniqlab, namunadagiday ко 'chiring.

Na тип a: 1-gap: 1) kuz va qishda - teng bog ‘lovchi yordamida teng bog ‘langan, 2) sokin maskaniga - tobe (ergash) bog ‘langan.

1. Kuz va qishda moyjuvoz (jo‘shadi, ko‘klam va vozda dehqonchilik qiladi. (A.Qod.) 2. Tabiatning sokin, lekin benihoya go‘zal maskaniga turli tomonlardan so‘qmoqlar ochiladi. (S.Ahm.) 3. Biz hamma bo‘rilami, hamma qonxo‘rlami, zolimlami yanchib tashlaymiz! tO.) 4. Barotning haqqoniy so‘zi, hukmi mingboshini yerga kirgizib yubordi. (M.Ism.) 5. Trubkani shaqillatib tashladi-yu, motorga gaz berdi. (S.Ahm.)

2-mashq. Gaplar tarkibidagi so r birikmalarini aniqlang, hokim (bosh) va tobe (ergash) so'zlarga ajratib, namunadagiday yozing.

Namuna: 1-gap: 1) uzoqdagi (tobe so'z) qarindoshdan (hokim so ‘z).

1. Uzoqdagi qarindoshdan yaqindagi qo‘shni afzal. (G‘.G‘.) 2. Kon ishlarini bobolarimiz o‘z bobolaridan, ularning bobolari bobokalonlarimizdan o‘rganishgan. (S.Karomatov) 3. 0‘sha lim-lim daryoni ayyuhannos solgan bilan orqaga qayirib bo‘larkanmi? (O'.Usm.) 4. Bo‘ronboyning xizmatchisi qoM qovushtirib, darboza oldida turmoqda edi. (H.O.)

3-mashq.    Gaplar tarkibidagi murakkab so'z birikmalarini aniqlab, namunadagiday yozing.

Nam и n a: 1-gap:       navga.

1. Aziz Qosimov yaratgan bu yangi navga o‘zi nafaqat sherik, balki qonuniy mualliflardan biri ekanini qat’iyat bilan miyasiga quya boshladi. (O'.Usm.) 2. Birin-ketin ishga tushgan mexanizmlarning ovozi quloqqa chalinganday bo’ldi. (J.Abd.) 3. Barxanlar orasidan bosh ko‘targan quyosh nurlari osmon ufqini loladay qizartirdi. (J.Abd.) 4. Tohira yelkasida qalin guldor ro‘mol, ariq bo‘yida mung‘ayib o‘tirardi. (O. Y.)

4-mashq.    Gaplar tarkibidagi so 'z birikmalarini boshqaruv, moslashuv va bitishuv usullari bilan birikishi bo 'yicha guruhlatga ajratib, namunadagiday yozing.

Namuna: 1-gap: keeha olib kelgan - bitishuv usuli bilan bog ‘langan, ohang va so‘z tartibi vositasida bog ‘langan.

1.      Kecha Hamida ota-onalar majlisi bo’lishi to‘g‘risida maktabidan qog‘oz olib kelgan. (A.Q.)

2.      Raisimiz Sotiboldi shu kunlarda mening uyimda yashirinib turibdi. (H.G‘.) 3. Uning bu jilmayishida allanechuk sirli ma’no bor edi. 4. Novdalar qaytadan gulga bezanib, Kurtaklar yam-yashil bargchalar yozib, Atrofda parvona shamol esadi. (S.Zunnunova) 5. Havoni tutash, qandaydir vahshiy, dahshatli guldurama qopladi. (O.) 6. Lekin yangi uyda uni katta quvonch kutib turardi. (X.T.) 7. Qorong‘ida Usmonov uni yaxshi ko‘rolmadi. (O'.Umarbekov) 8. Hafiza nafaqat Umidga, boshqalarga ham hayo bilan gapirardi. (Mirm.) 9. Sayroqi qushlar, urishqoq it, xo‘rozlar ham ko‘ziga yomon ko‘rinib ketdi. (G‘.G'.) 10. Oxirgi marta yigirma ikkinchi avgustda ertalab ko'rganman. (T.Malik)

5-mashq. Gap tarkibidagi so'z birikmalarini namunadagidek to ‘liq tahlil qiling.

erg. so 'z bosh so

N am un a: 1-gap: pastga tushib ketdi boshqaruv usuli bilan bog 'langan, kelishik qo 'shimchasi vositasida bog 'langan, fe ’lli so 'z birikmasi, sodda so “z birikmasi.

1. Qiz yugurganicha pastga tushib ketdi. (J.Abd.) 2. Bu mahal mashina gavjum ko‘chalardan o‘tib, chetroqdagi bir do‘kon bo‘sag‘asida to‘xtadi. (Sh.) 3. Yarim soatgacha maktab qo‘ng‘irog‘i jaranglab turdi. (S.Barnoyev) 4. Unsin shu tarzda olti kun qamalib yotdi. (O.) 5. Uzoq yillik tajribadan u bir narsani bilardi. (O'.Umarbekov) 6. Boshida ular juda inoq ishlashadi. (S.Ahm.) I

1-      mashq. Darak gaplarni aniqlab, namuna¬dagiday izohlab ко ‘chiring.

Namuna: I-gap - darak gap, xabar mazmunini ifodalayapti, gap oxiriga nuqta qo ‘yilgan.

1. Men o‘z baxtimni, quvonchimni, boyligimni uzoqdan, olis togMardan topib keltirdim. (M.Qoriyev) 2. U hozir samovarga kirib bitta choy ichmoqchi. (S.Ahm.)

3.      Maylisinglar uzoq cho‘zildi chog‘i. (S.Ahm.) 4. Iblisning g‘arazi bo‘lgan bu urush Albatta, yetadi o‘zin boshiga. (G‘.G‘.) 5. T e m u r. Inshoolloh, Samarqandga qaytib borgan chog‘ Nikohingga berajakman bir nabiramni. (A.O.) 6. Bugun atrofmgda bahordir balki, Balki shabnam ichra g‘arqdir hazin tosh. (A.O.) 7. Sen, bolam, bufetchi xotinga emas, boshqa hech kimga ham emas, faqat shodasoyliklar oldiga borib gunohingni o‘tinishing kerak. (As.M.)

GAPNING MAQSADGA KO’RA TURLARI

2-mashq. So ‘roq gaplarni namunadagiday tahlil qilib yozing.

N am и n a: 1-gap - so ‘roq gap, ritorik so ‘roq gap, so ‘roq olmoshi vositasida shakllangan.

1. Pulni olmaganimni, vijdonim pokligini kim bilib o‘tiribdi? (T.Malik) 2. Axir, ular mardikor emas, hasharchi hisoblansa... mehnatidan azob topib, norozi bo‘lib ketishi kerakmi? (T.Malik) 3. - 0‘zi-chi? Oilasi- chi? Bu ketishda kelajagi nima bo‘ladi? (O.Y.) 4. Xanjaringni xayf ko‘rib, mahallalarga chayon solig‘i solgan, og‘alarimizni chayon zahari bilan o‘ldirgan kim edi? (A.Qod.) 5. Ikkinchi majlisingizda, kim hali,

Homid dedingizmi, nega yo‘q edi? (A.Qod.) 6. De- mak, bizda hali shu A’zamovdan boshqa landshafit arxitektori yo‘q? (PQ.) 7. Urush qurbonlariga yodgorlik o‘matishdan savob ish bormi? (O.Y.) 8. Mayli, tanasi boshqa dard bilmas, deganlaridek, uning dard-u hasratlarini bilmaganlar nimalar demaydi? (O.Y.) 9. Bu ahvolda suvga tushgan bo‘lka nonga o‘xshab cho‘kib o‘tirganingdan ruhi ranjimaydimi? (S.Ahm.) 10. 0‘sha lim-lim daryoni ayyuhannos solgan bilan orqaga qayirib bo‘larkanmi? (O'.Usm.) 11. Seni ham qo‘rboshi yigitlari qidirdilar? (A.Qod.)

3-mashq. Gap tarkibidagi buyruq gaplarni topib, namunadagiday tahlil qiling.

Namuna: 1-gap - buyruq gap, sof buyruq mazmunini ifodalagan.

1.      - Ichkariga kir, deyilgandan keyin kir. Bolalarga qara. (T.Malik) 2. - Televizomi qo‘y. «Vremya»ni ko‘raylik-chi? (T.Malik) 3. Shirin so‘zingni ayama bulardan, bolam. (O.Y.) 4. Qani endi o‘sha kunlar qaytib kelsa. (S.Ahm.) 5. Shaxsan o‘zingiz o‘shaayolni chaqirib, bir gaplashsangiz. (O. Y.) 6. - Sen damingni olib, yaxshilab o‘yla. (S.Ahm.) 7. G‘afur, unaqa uzoqlab ketma. (S.Ahm.)

8.      0‘sha kunlami qaytarishning iloji bo‘lsa edi. (S.Ahm.)

9.      Qani endi, A’zamjon ham shunaqa bo‘la qolsa edi. (S.Ahm.)

4-mashq. О ‘qing. His-hayajon gaplarni aniqlab, namunadagiday izohlab yozing.

Nam и n a: 1-gap - achinish mazmunini ifodalaydi.

1. Qanday bebaho xotin edi qay nonasi Oysuluv! (O.Y)

2.      - Namozboyni qutqarmaguncha yegan nonimiz harom bo‘lsin, oblohu akbar! - barobariga yuzlariga fotiha tortishdi do‘stlar.(% T.) 3. Vaqt erta bo’lishiga qaramay, qatnovchilar siyrak.(O.) 4. Nahot odamlar orasida glmirlab qolgan bu mudhish mishmishlar chin bo‘lsa? Yo‘q, buni o‘ylash, buni xayolga keltirishning o‘zi dahshat! Unda bu hayotning sariq chaqalik qimmati qolmaydi unga! (O.Y.) 5. Majlisda o‘qituvchining yuziga sapchib, uni behunnat qilganing - menimcha

ham odobsizlik! (P.Q.) 6. Malika ko‘ziga yosh olib: - Siz nega ularga ishonasiz? - dedi. So‘ng dadasiga najot so‘raganday qilib qaradi: - Axir, men nima qilibman?! (P.Q.) 7. Bola o‘qisa, foydasi o‘ziga, keyin ota-onasiga tegadi. (O.) 8. - ... Xo‘p, bordi-ku, hamma boylaringiz zakotini to‘g‘ri beradigan bo’lsin, lekin sadaqa bilan yashagandan ko‘ra oMgan yaxshi emasmi? Siz butun xalqni gadoy, tilanchi qilmoqchimisiz?! - Yo‘lchi kinoya, istehzo bilan Abdishukurga tikildi. (O.) 9. Um o‘z uyidan kim olib qochadi, nega olib qochadi? Bu judi mushkul. Gulnor shu anhorga o‘zini otmaganmi?! (О.)

1-mashq.. Gaplar tarkibidagi bosh bo'laklarni aniqlab, namunadagiday tahlil qiling.

1. Men o‘sha gazetani hamon saqlayman. (H.G‘.) 2. Shu orada tramvay to‘xtagan edi. (O.) 3. Qilichning tig‘i go‘yo taxtaga aylanib qolgan edi. <G‘.G\) 4. Keng dala yo‘lida qatnovchilar siyrak. (O.) 5. Shu vaqtda qadrdon agronom olisdan ko‘rinib qoldi. (O.) 6. Nafasi qisadigan dardi bor u kishining. (S.Anorb.) 7. Bu tolpolonlardan bezgan qancha hind beklari qochib kelib mendan panoh topganlar. (P.Q.)

8.      Yillar mana shu xilda osoyishta o‘tar edi. (A.Q.)

9.      Bu soyda, bu orolchalarda qanchadan qancha sho‘xliklari qolgan uning. (S.Ahm.) 10. Saltanat yoining pastidagi hu anavi baland imoratda turadi.

(O'.Usm.) 11. Uyqu arslonni ham yiqitar. (Maqol) 12. Mening nimam bor, kimim bor. (S.Ahm.)

2-mashq. Gaplarning egalarini topib, qaysi so'z turkumi bilan ifodalanganini aniqlang va namunadagiday kesim bilan birga yozing.

Namuna: 1-gap - Ular о 'tqazildi. (ega 3-shaxs ко 'plikdagi kishilik olmoshi bilan ifodalangan, sodda ega).

1. Ular bedapoyaga qaratib solingan ayvonga o‘tqazildi. (O.) 2. Mana shunday serma’no ulfatchilikdan foydalanib kamina siz yoshlarga bir-ikki ogliz so‘z aytmoqchi. (O'.Usm.) 3. Uchovlari ariq labiga cho‘qqayibdilar. (G‘.G‘.) 4. Tatar savdogarlaridan ham ko‘rinadi. (O.) 5. Shaharliklardan yaxshi o'ynagan (A.Nesin) 7. Mening buvim ham ikki yil kasal bo‘lib yotdilar. (N.A.) 8. Tog‘da kun ko‘radigan parranda- yu darrandalar qaydan suv ichadi. (S.Ahm.) 9. Bizda matbuot erkinligi va boshqa juda ko‘p erkinliklar bor. (A.Nesin)

1-mashq. Gapdagi barcha gap bo‘laklarini aniqlab, namunadagiday tagiga tegishlicha chizing.

Namuna: 1-gap: Avazga hozir bu shabada yoqimli salqinlik berardi.

1. Avazga hozir bu shabada yoqimli salqinlik berardi. (P.Q.) 2. Azizning bu fikrini hech kim rad etmaydi. (O'.Usm.) 3. ... qizga o‘zbek qishlog'ining sodda hayoti, oqko‘ngil odamlari juda yoqdi. (S.Ahm.)

4.      Stol ustida sxemalar, papkalar tartibsiz holda yotardi. (J.Abd.) 5. Ertasiga Mastura haqida yana bir ko‘ngilsiz gap eshitdik. (A.Q.) 6. Uning qarshisida o‘tirganida har dam undan mo‘jiza kutar edi. (A.Q.) 7. Yoshligidan texnikaga ishqibozligidan bo‘sh vaqtini traktorchilar bilan o‘tkazgan. (I.R.) 8. Shu bu yil to‘qqizinchi chisloda mana shu Asrorquldan Haydar otaga xat keldi. (A.Q.) 9. Hali qancha odam Toshkentda metro bo’lishini tasavvur ham qilolmaydi. (P.Q.)

MUNDARIJA

BOSH BO’LAKLAR. UYUSHGAN BOSH BO’LAKLAR 4

BOSH BO’LAKLAR. UYUSHGAN BOSH BO’LAKLAR 4

BOSH BO’LAKLAR. UYUSHGAN BOSH BO’LAKLAR 4

BOSH BO’LAKLAR. UYUSHGAN BOSH BO’LAKLAR 4

BOSH BO’LAKLAR. UYUSHGAN BOSH BO’LAKLAR 4

BOSH BO’LAKLAR. UYUSHGAN BOSH BO’LAKLAR 4

BOSH BO’LAKLAR. UYUSHGAN BOSH BO’LAKLAR 4

BOSH BO’LAKLAR. UYUSHGAN BOSH BO’LAKLAR 4

BOSH BO’LAKLAR. UYUSHGAN BOSH BO’LAKLAR 4

BOSH BO’LAKLAR. UYUSHGAN BOSH BO’LAKLAR 4

BOSH BO’LAKLAR. UYUSHGAN BOSH BO’LAKLAR 4

BOSH BO’LAKLAR. UYUSHGAN BOSH BO’LAKLAR 4

Введите название главы (уровень 2)2

Введите название главы (уровень 3)3

Введите название главы (уровень 1)4

Введите название главы (уровень 2)5

Введите название главы (уровень 3)6