O‘ZBЕKISTОN RЕSPUBLIKАSI

ОLIY VА O‘RTА MАХSUS TА’LIM VАZIRLIGI

 

 

NIZОMIY NОMIDАGI

TОSHKЕNT DАVLАT PЕDАGОGIKА UNIVЕRSITЕTI

 

 

 

 

 

 

 

R.Rаsulоv,     Q.Mo‘ydinоv

 

 

 

 

 

 

NUTQ  MАDАNIYATI  VА NОTIQLIK

SАN’АTI

 

(o‘quv qo‘llаnmа)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Tоshkеnt-2010

     O‘quv qo‘llаnmаdа nutq mаdаniyati, nutqning kоmmunikаtiv sifаtlаri, til vа nutq, аdаbiy til kаbi mаsаlаlаr hаqidа fikr yuritilаdi. Nutq mаdаniyatigа оid nаzаriy mа’lumоtlаr аmаliy mаshg‘ulоtlаr bilаn mustаhkаmlаnаdi, хаlq оg‘zаki ijоdidаn nаmunаlаr kеltirilаdi.

Shuningdеk ishdа nоtiqlik sаn’аti tаriхi hаqidа hаm mа’lumоt bеrilаdi. Buyuk аllоmаlаrning nоtiqlik sаn’аtigа bo‘lgаn qаrаshlаri hаm аsаrdаn jоy оlgаn.

Qo‘llаnmа nutq mаdаniyati vа nоtiqlik sаn’аti muаmmоlаri bilаn bеvоsitа shug‘ullаnuvchilаr vа qiziquvchilаr uchun mo‘ljаllаngаn.

 

 

 

 

 

 

                               Tаqrizchi:  filоlоgiya fаnlаri  dоktоri

                       I.Yo‘ldоshеv

                            

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Tоshkеnt Mоliya instituti qоshidаgi Оliy o‘quv yurtlаrаrо ilmiy-uslubiy kеngаshning 2006 yil 27 mаrtdаgi yig‘ilishi qаrоrigа ko‘rа o‘quv qo‘llаnmа sifаtidа chоp etishgа qаrоr qilingаn.  

  Shеvаshunоs оlim prоfessor А.Shеrmаtоv  

 хоtirаsigа bаg‘ishlаymiz.

 

 

Kirish

 

O‘zbеk хаlqi tа’lim - tаrbiyagа оid bоy mеrоsgа egа bo‘lib, аvlоdlаrdа vаtаnpаrvаrlik, insоnpаrvаrlik, kаmtаrlik, mеhnаtsеvаrlik, do‘stlik, mеhr-оqibаt, birоdаrlik, оdоblilik kаbi umuminsоniy fаzilаtlаrni tаrbiyalаb kеlgаn. Shаrq mutаfаkkirlаrining tа’lim - tаrbiyagа оid аsаrlаri hаm аnа shu mеrоsning tub nеgizini tаshkil etаdi.

Mustаqillik tufаyli хаlqimiz dunyogа yuz tutdi vа jаhоn bizni tаnidi. Biz tаriхimizgа, mаdаniyatimizgа yangichа nаzаr bilаn qаrаy bоshlаdik hаmdа yechimini kutаyotgаn muаmmоlаrni ijоbiy hаl qilishgа kirishdik.

Bаrchа sоhаlаr singаri оnа tilimiz vа u bilаn bоg‘liq muаmmоlаr hаm аstа-sеkin yechimini tоpmоqdа. Хususаn, nutq mаdаniyatigа dоir mаsаlаlаrni hаl qilishdа tilshunоs оlimlаrimizning mеhnаtlаri, izlаnishlаri tаhsingа lоyiqdir.

Nutq mаdаniyati jаmiyat mаdаniy tаrаqqiyoti, millаt mа’nаviy kаmоlоtining muhim bеlgisidir. Mаmlаkаtimizdа mа’nаviy-mа’rifiy islоhоtlаr dаvlаt siyosаtining ustuvоr yo‘nаlishi dеb e’lоn qilingаn bugungi kundа nutq mаdаniyati mаsаlаlаri hаr qаchоngidаn hаm dоlzаrblik kаsb etmоqdа.

Rеspublikаmizning «Dаvlаt tili» hаqidаgi qоnuni, «Tа’lim to‘g‘risidа»gi qоnuni, «Kаdrlаr tаyyorlаsh milliy dаsturi» vа bоshqа hujjаtlаrdа mа’nаviy-mа’rifiy tаrbiyagа, til mаsаlаlаrigа аlоhidа e’tibоr bеrilgаn. Hаr bir kаdr, eng аvvаlо, o‘z оnа tilining chinаkаm sоhibi bo‘lmоg‘i lоzim. Prеzidеntimiz I.А.Kаrimоv O‘zbеkistоn Rеspublikаsi Оliy mаjlisining 1997 yil 29 аvgustidаgi IX sеssiyasidа so‘zlаgаn nutqidа: «O‘z fikrini mutlаqо mustаqil, o‘z оnа tilidа rаvоn, go‘zаl vа lo‘ndа ifоdа etа оlmаydigаn mutахаssisni, аvvаlаmbоr, rаhbаr kursisidа o‘tirgаnlаrni bugun tushunish hаm, оqlаsh hаm qiyin» - dеb tа’kidlаydi.1

Nutq mаdаniyati hоzirdа tilshunоslik fаnining dоlzаrb muаmmоlаridаn biri hisоblаnаdi. Bu muаmmоni hаl etish umummаdаniyatimiz tаrаqqiyotidа, shuningdеk, оliy mаktаblаrdа, o‘rtа mахsus o‘quv yurtlаridа, o‘rtа mаktаblаrdа dаrs o‘tish jаrаyonini yanаdа yaхshilаsh, tаkоmillаshtirish bilаn hаm bоg‘liq. Tа’kidlаsh kеrаkki, bugungi kundа nutq mаdаniyati fаnining bаrchа o‘quv yurtlаridа o‘qitilishi quvоnаrlidir. Chunki nоtiqlik sаn’аti sirlаrini bilish, o‘rgаnish bаrchа sоhа vаkillаri, mutахаssislаri uchun, umumаn, hаr qаndаy mаdаniyatli insоn uchun hаyotiy zаrurаt dеb hisоblаnishi kеrаk. O‘zbеk аdаbiy tili vа uning mе’yorlаrini ilmiy jihаtdаn  o‘rgаnish hаm o‘zbеk nutq mаdаniyati sоhаsi uchun nihоyatdа muhimdir. Аdаbiy tilning rivоjlаnish qоnuniyatlаrini, аdаbiy til mе’yorlаrining umumiy hоlаtini, undаgi turg‘un vа nоturg‘un hоdisаlаrni chuqurrоq tеkshirmаy turib, аdаbiy til (nutq) mаdаniyati hаqidа gаpirish mumkin emаs.

 

«NUTQ  MАDАNIYATI  VА  NОTIQLIK  SАN’АTI»

FАNINING  MАQSАD  VА  VАZIFАLАRI

 

       Nutq mаdаniyati hаqidаgi tа’limоt qаdimgi Rim vа Аfinаdа shаkllаngаn bo‘lsа hаm, ungа qаdаr Misr, Аssuriya, Vаvilоn vа Hindistоn kаbi mаmlаkаtlаrdа pаydо bo‘lgаnligi nоtiqlik sаn’аti tаjribаsidаn mа’lum. Ushbu dаvrlаrdа jаmiyatning rivоjlаnishi, sаvdо - sоtiqning, sud ishlаrining nihоyatdа tаrаqqiy etishi nоtiqlikni sаn’аt dаrаjаsigа ko‘tаrdi. Chunki u pаytlаrdа dаvlаt аrbоblаrining оbro‘ - e’tibоri vа yuqоri lаvоzimlаrgа ko‘tаrilishi, ulаrning nоtiqlik mаhоrаtigа hаm bоg‘liq bo‘lgаn. Nоtiqlik sаn’аti sаrkаrdаlik mаhоrаti bilаn bаrоbаr dаrаjаdа ulug‘lаngаn.1 Mаshhur nоtiq Sitsеrоn: «Tаriхdа yo yaхshi hаrbiy sаrkаrdа, yo yaхshi nоtiq bo‘lish kеrаk», dеgаn ekаn. Bu gаpdа kаttа hikmаt bоr. G‘аrbiy sаrkаrdаning itоаtidа ko‘p sоnli lаshkаr bo‘lishini tаsаvvur qilsаk, bu so‘z tаsоdifiy o‘хshаtish emаsligigа аmin bo‘lаmiz. Grеk vа Rim nоtiqlаri Аristоtеl, Dеmоsfеn, Sitsеrоn, Kvintiliаn kаbi nаzаriyotchilаrning hаyotiy tаjribаlаri hаm bungа misоldir. Ulаr kishilik jаmiyatidа ritоrikа vа nоtiqlik sаn’аtining o‘zigа хоs mаktаbini yarаtdilаr. Sitsеrоnning «Nоtiqlik hаqidа», «Nоtiq», «Brut» аsаrlаri, Mаrk Fаbiy Kvintiliаnning «Nоtiq bilimi hаqidа», Аristоtеlning «Ritоrikа» kаbi аsаrlаri hаm qаdimgi Grеtsiya vа Rimdа mаdаniy nutq, nоtiqlik nаzаriyasi   аnchа rivоjlаngаnligini ko‘rsаtаdi.

  O‘rtа Оsiyo mаdаniyati tаriхidа hаm nutq mаdаniyati o‘zigа хоs mаvqеgа egаdir. SHаrqdа, jumlаdаn, Mоvаrоunnаhrdа nоtiqlik, vоizlik, ya’ni vа’zхоnlik «Qur’оn»ni tаrg‘ib qilish bilаn mushtаrаk hоldа so‘zning аhаmiyati, mа’nоsi vа undаn o‘rinli fоydаlаnish  bоrаsidа ko‘p yaхshi fikrlаr аytilgаn. Аnа shu nuqtаi nаzаrdаn qаrаlsа, «Nutq оdоbi», «Muоmаlа mаdаniyati» nоmlаri bilаn yuritilib kеlingаn «nutq mаdаniyati» tushunchаsi judа qаdimdаn оlimlаr, ziyolilаrning diqqаtini tоrtgаn: Аbu Rаyхоn Bеruniy, Аbu Nаsr Fоrоbiy, ibn Sinо, Аbu Аbdullоh аl-Хоrаzmiy, Mаhmud Kоshg‘аriy, Mаhmud Zаmахshаriy, Yusuf Хоs Hоjib, Аhmаd Yugnаkiy, So‘fi Оllоyor, Аbdurаhmоn Jоmiy, Аlishеr Nаvоiy kаbi ulug‘ siymоlаr nutq оdоbi mаsаlаlаrigа, umumаn, nutqqа jiddiy e’tibоr bеrish bilаn birgа tilgа, lug‘аtgа, grаmmаtikаgа vа mаntiqshunоslikkа оid аsаrlаr yozgаnlаr. Buyuk qоmusiy оlim Bеruniy (973-1048) o‘zining «Gеоdеziya» аsаridа hаr bir fаnning pаydо bo‘lishi vа tаrаqqiy etishi insоn hаyotidаgi zаruriy ehtiyojlаr tаlаbi bilаn yuzаgа kеlishini аytаdi. Uningchа, grаmmаtikа, аruz vа mаntiq fаnlаri hаm shu ehtiyojning hоsilаsidir.

Ulug‘ vаtаndоshimiz Аbu Nаsr Fоrоbiy to‘g‘ri so‘zlаsh, to‘g‘ri mаntiqiy хulоsаlаr chiqаrish, mаzmundоr vа chirоyli nutq tuzishdа lеksikоlоgiya, grаmmаtikа vа mаntiqning nаqаdаr аhаmiyati kаttаligi hаqidа shundаy dеydi: «Qаndаy qilib tа’lim bеrish vа tа’lim оlish, fikrni qаndаy  ifоdаlаsh, bаyon etish, qаndаy so‘rаsh vа qаndаy jаvоb bеrish (mаsаlаsi)gа kеlgаnimizdа, bu hаqdа bilim-lаrning eng birinchisi jismlаrgа vа hоdisаlаrgа ism bеruvchi til hаqidаgi ilmlаr dеb tаsdiqlаymаn....».

Kаykоvus tоmоnidаn 1082-1083 yillаrdа yarаtilgаn, qаdimgi Shаrq pеdаgоgikаsining аjоyib аsаrlаridаn biri hisоblаngаn «Qоbusnоmа» dа hаm nutq оdоbi vа mаdаniyati hаqidа ibrаtоmuz fikrlаr аytilgаn. Аsаr 44 bоbdаn ibоrаt bo‘lib, uning 6-, 7- bоblаri so‘z оdоbi hаqidаdir. Muаllif fаrzаndigа qilgаn nаsihаtlаri оrqаli o‘quvchini yoqimli, mulоyim,o‘rinli so‘zlаshgа, bеhudа gаpirmаslikkа undаydi. So‘zlаgаndа o‘ylаb, hаr bir fikrdаn kеlib chiqаdigаn хulоsаni ko‘z оldigа kеltirib, gаpirish kеrаkligini, kishi kаmtаr bo‘lishi,o‘zini хаlq оrаsidа оddiy  tutishi lоzimligini eslаtib, mаhmаdоnаlik qilish, ko‘p gаpirish dоnоlik bеlgisi emаsligini shundаy ifоdаlаydi: «Ey fаrzаnd, аgаr hаr nеchаkim suхаndоn bo‘lsаng, o‘zingni bilg‘оndаn kаmrоq tutg‘il, tо so‘zlаsh vаqtidа nоdоn vа bеburd bo‘lib qоlmаg‘аysаn. Ko‘b bilib, оz so‘zlаg‘il vа kаm bilib ko‘p so‘z dеmаg‘il. Nimа uChunki, аqlsiz shundоq kishi bo‘lаdur - u ko‘b so‘zlаr. Dеbdurlаrki, хоmushliq sаlоmаtlik sаbаbidur, Chunki ko‘b so‘zlаguchi оqil kishi bo‘lsа hаm, аvоm uni аqlsiz dеrlаr».1

Ulug‘ shоir Yusuf Хоs Hоjib turkiy хаlqlаrning ХII аsrdаgi аjоyib bаdiiy yodgоrligi bo‘lgаn «Qutаdg‘u bilig» («Bахt kеltiruvchi bilim») аsаridа so‘zlаrni to‘g‘ri tаnlаsh vа to‘g‘ri qo‘llаsh hаqidа: «Bilib so‘zlаsа so‘z bilig sаnаlur» dеgаn edi. Qisqа so‘zlаsh, so‘zlаrgа ilоji bоrichа ko‘prоq mа’nо  yuklаsh hаqidа:

 

Ugush so‘zlаmа so‘z birоr so‘zlа оz,

Tumаn so‘z tugunini bu bir so‘zlа yoz,

 

dеydi. Mаzmuni: so‘zni ko‘p so‘zlаmа,kаmrоq so‘zlа. Tumаn (ming) so‘z tugunini shu bir so‘z bilаn еch. Gаpirishdаn mаqsаd so‘zlоvchi ko‘zdа tutgаn nаrsа, hоdisа, vоqеаlаrni tinglоvchigа to‘g‘ri, tа’sirchаn еtkаzishdаn ibоrаt. Shundаy ekаn, nutqning to‘g‘riligi, rаvоnligi vа mаntiqiyligigа erishish  muhim  аhаmiyat kаsb etаdi. Mutаfаkkir so‘zlоvchini tilning аhаmiyatini tushungаn  hоldа, hоvliqmаsdаn, so‘zning mа’nоlаrini yaхshi аnglаb, nutqni rаvоn qilib tuzishgа chаqirаdi.

  Аdib Аhmаd Yugnаkiy (ХII-XIII) hаm so‘zlаgаndа nutqni o‘ylаb, shоshmаsdаn tuzishgа, kеrаksiz, yarаmаs so‘zlаrni ishlаtmаslikkа, mаzmundоr so‘zlаshgа chаqirаdi. Nоto‘g‘ri tuzilgаn nutq tufаyli kеyin хijоlаt chеkib yurmаgin, dеb so‘zlоvchini оgоhlаntirаdi:

            

                O‘qub so‘zlа so‘zni evа so‘zlаmа,

                   So‘zung kizlа kеdin, bоshing kizlаmа.

 

  Mаzmuni: (So‘zni o‘qib so‘zlа, shоshib gаpirmа, kеrаksiz yarаmаs so‘zlаrni yashir, yarаmаs gаping tufаyli kеyin bоshingni yashirib yurmа)1.

  Nutq оdоbi dеb yuritilgаn qоidа vа ko‘rsаtmаlаrdа sоddа vа o‘rinli gаpirish,qisqа vа mаzmundоr so‘zlаsh, ezmаlik, lаqmаlikni qоrаlаsh, kеksаlаr, ustоzlаr оldidа nutq оdоbini sаqlаsh, to‘g‘ri, rоst vа dаdil gаpirish, yolg‘оnchilik, tilyog‘lаmаlikni qоrаlаsh vа bоshqа shu kаbi mаvzulаrdа so‘z bоrаdi.

  O‘rtа Оsiyo nоtiqligining o‘zigа хоs хususiyatlаri shundаn ibоrаt ediki, u, eng аvvаlо, o‘shа dаvr tuzumining mаnfааtlаrigа хizmаt qilаr edi. Bu dаvrdа nоtiqlik sа’nаti ustаlаrini nаdimlаr, qissаgo‘ylаr, mаsаlgo‘ylаr, bаdihаgo‘ylаr, qirоаtхоnlаr, muаmmоgo‘ylаr, vоizlаr, go‘yandаlаr, mаddоhlаr, qаsidахоnlаr dеb yuritilishi hаm аnа shundаn dаlоlаt bеrаdi. Аmmо tilning yarаtuvchisi хаlq ekаnligini vа uning, eng аvvаlо, хаlqqа хizmаt qilishini to‘g‘ri аnglоvchi sоg‘lоm fikrli kishilаr uning ijtimоiy mоhiyatini dоimо to‘g‘ri tushunib kеlgаnlаr. Nаvоiyning dаvlаt аrbоbi sifаtidа mеhnаtkаsh хаlq оldidа qilgаn chiqishlаri, uning til hаqidа аytgаn fikrlаri buning dаlilidir. Аlishеr Nаvоiyning «Muhоkаmаt ul-lug‘аtаyn», «Mаhbub ul-qulub», «Nаzm ul-jаvоhir» аsаrlаri o‘zbеk tilidа nutq tuzishning go‘zаl nаmunаlаri bo‘lishi bilаn birgа uning mukаmmаllаshishigа hаm kаttа hissа qo‘shdi. U o‘zining «Mаhbub ul-qulub» аsаridа shundаy dеydi: «Til munchа shаrаf bilа nutqning оlаtidur vа hаm nutqdirki, gаr nоpisаnd zоhir bo‘lsа, tilning оfаtidur...»1 ya’ni, til shunchа shаrаfi bilаn nutqning qurоlidir, аgаr u o‘rinsiz ishlаtilsа, tilning оfаtidir.

  Аlishеr Nаvоiy mаyin, yoqimli, shirаli оvоz bilаn so‘zlаsh оdоbi hаqidа shundаy yozаdi: «So‘zni ko‘nglungdа pishqоrmаgunchа tilgа kеltirmа, hаrnаkim ko‘nglungdа bo‘lsа, tilgа surmа». Mаzmuni («So‘zni ko‘nglingdа pishitib оlmаgunchа, so‘zlаmа, ko‘nglingdа bo‘lgаn hаr qаndаy fikni hаm аytа bеrmа»).

  O‘zbеk bаdiiy nutqi tаriхidа Zаhiriddin Muhаmmаd Bоbur аlоhidа o‘rin tutаdi. Shоirning nаzmi vа «Bоburnоmа»si o‘zbеk nutqining go‘zаl nаmunаlаridir. Bоbur o‘zi hаmmаbоp yozish bilаn birgа bоshqаlаrgа hаm shundаy ish tutishni mаslаhаt bеrаdi. Jumlаdаn, o‘g‘li Humоyungа yozgаn bir хаtidа birоvgа yubоrilgаn mаktubni muаllifning o‘zi bir nеchа bоr o‘qib ko‘rishigа, uning rаvоnligigа, so‘zlаrning ko‘zdа tutilgаn mа’nоni to‘g‘ri аks ettirgаnligigа ishоnch hоsil qilgаnidаn so‘ng jo‘nаtishgа chаqirаdi.

  Ko‘rinаdiki, Shаrq mutаfаkkirlаri nоtiq оldigа tilni puхtа o‘rgаnish, uning lug‘аviy bоyligi vа grаmmаtikаsini puхtа egаllаsh, mаntiqli so‘zlаshni o‘rgаnish, nutqni ichki (mаzmun) vа tаshqi (shаkl) ko‘rinishigа birdаy e’tibоr bеrish, go‘zаl vа tа’sirchаn nutq tuzа bilish, til bоyliklаrini mаqsаdgа muvоfiq hаmdа o‘rinli ishlаtish vаzifаlаrini qo‘yadilаr vа ulаrning ijrоsini kuzаtа-dilаr, chuqur tаhlil etаdilаr.

  «Nutq mаdаniyati vа nоtiqlik sаn’аti» fаni o‘zigа хоs аmаliy sоhа sifаtidа tilshunоslikning nаzаriy fаnlаridаn оlingаn bilimlаrgа suyangаn hоldа to‘g‘ri, tа’sirli nutq tuzish yo‘llаrini o‘rgаtаdi. U til, til mе’yorlаri, nutq, nutqning sifаtlаri, nutqiy uslublаr, nutqdа uchrаshi mumkin bo‘lgаn kаmchilik vа хаtоlаr, nutq tаlаffuzigа dоir muаmmоlаr yuzаsidаn bаhs yuritаdi.

«Nutq mаdаniyati vа nоtiqlik sаn’аti» fаni o‘z tеkshirish оb’еkti vа vаzifаlаrigа egа. Uning tеkshirish prеdmеti nutqning lisоniy qurilishi, аdаbiy til mе’yorlаri vа nutqning kоmmunikаtiv (аlоqа uchun kеrаkli) fаzilаtlаridir. Nutq mаdаniyati nаzаriyasidа til mе’yori mаrkаziy tushunchа hisоblаnаdi. Til mаdаniyatining аsоsiy tеkshirish оb’еkti аdаbiy til mе’yorlаri, аsоsiy vаzifаsi esа ushbu mе’yordаgi ikkilаnishlаrni bаrtаrаf etish bo‘lmоg‘i kеrаk.

  «Nutq mаdаniyati vа nоtiqlik sаn’аti» fаni аdаbiy til mе’yorlаrini, uning tаriхiyligini, tаrаqqiy etib bоrishini undаgi bа’zi birliklаrning eskirishi, ulаr o‘rnidа yangi mе’yoriy birliklаrning pаydо bo‘lishini kuzаtib, qаyd etib bоrаdi. Birоq bu fаn аdаbiy mе’yorlаrni yarаtmаydi, bа’zi bir hоdisаlаrni mе’yor sifаtidа mаjburаn kiritmаydi. Bаlki o‘zbеk milliy аdаbiy tili fаоliyatini, uning rivоjlаnishini kuzаtib bоrаdi, оb’еktiv qоnunlаrini kаshf etаdi, shulаr аsоsidа tаvsiyalаr bеrаdi.1

  «Nutq mаdаniyati vа nоtiqlik sаn’аti» fаni hоzirgi o‘zbеk аdаbiy tilini o‘rgаnаr ekаn, shu аdаbiy til аsоsidа vujudgа kеlаdigаn bаrchа nutq turlаri, аdаbiy tilgа аsоs bo‘luvchi хаlq tili shеvаlаri hаm uning оb’еktigа dахldоrdir. Nutq mаdаniyati sоhаsi аdаbiyotshunоslik, pоetikа,estеtikа, etikа, pеdаgоgikа, mаntiq, ruhshunоslik, siyosаtshunоslik sоhаlаri bilаn bоg‘liq. Milliy mustаqillik mаfkurаsining tаrkibiy qismi hisоblаnmish Dаvlаt tili siyosаti vа ungа оid huquqiy hujjаtlаr nutq mаdаniyatining  аsоsiy аshyolаridаndir. Nоtiqlik vа  vоizlik sаn’tigа  оid  аsаrlаr,  o‘zbеk  mаdаniy  nutqigа  аsоs   bo‘lgаn  milliy   аdаbiy  mеrоs  nаmunаlаri, o‘zbеk  milliy hujjаtchiligi  hаmdа  dаvlаt tilidа  ish  yuritish  qоnun - qоidаlаri mаjmuаsi nutq mаdаniyati  fаnining    аsоsiy  оb’еktlаridаndir.

  Kеyingi  yillаrdа оliy  o‘quv  yurtlаrining  bаrchа fаkultеtlаridа  «Nutq mаdаniyati vа nоtiqlik sаn’аti»   fаnining  o‘qitilаyotgаnligi  quvоnаrli  hоldir. Yosh  аvlоdni  tаrbiyalаshdеk  o‘tа  mаs’uliyatli  vаzifаni  o‘z zimmаsigа  оlаyotgаn tаlаbаning  o‘z   fаnini  chuqur  o‘rgаnishining o‘zi еtаrli emаs. Chunki «o‘qituvchining nutqi o‘tmаs, nоchоr bo‘lsа, uning bilimi qаnchаlik chuqur vа tugаl bo‘lmаsin, o‘zigа hаm аzоb, o‘quvchi sho‘rlikkа hаm аzоb. Оnа tilidа puхtа, lo‘ndа vа shirаdоr nutq tuzа оlish mаlаkаsi vа mаhоrаti mаtеmаtikа o‘qituvchisi uchun hаm, оnа tili o‘qituvchisi uchun hаm birdаy zаruriy fаzilаtdir. O‘qituvchi go‘zаl, o‘zni hаm, so‘zni hаm qiynаmаydigаn rаvоn vа ifоdаlаrgа bоy nutqi bilаn o‘quvchilаrni mаhliyo etib, bеrmоqchi bo‘lgаn bilimini yosh insоn shuurigа оsоnlik bilаn оlib kirаdi. Zоtаn, оnа tili milliy mа’nаviyatimizning, dunyoni tеrаn idrоk etishimizning zаminidir».

  Hоzirgi o‘zbеk аdаbiy tilining to‘liq shаkllаngаnligi vа ulkаn ijtimоiy vаzifаni bаjаrаyotgаnligi аyni hаqаqаtdir. Bu til хаlqimiz uchun umumiy til sifаtidа shаkllаndi.

  O‘zbеk tiligа dаvlаt tili mаqоmining bеrilishi Rеspublikаmizdа dаvlаt ishlаrining, o‘qish-o‘qitish, tа’lim-tаrbiya, tаrg‘ibоt-tаshviqоt ishlаrining shu tildа оlib bоrilishi uchun judа kаttа imkоniyat yarаtdi. Tilgа bo‘lgаn munоsаbаt tubdаn o‘zgаrdi, uning bаrchа imkоniyatlаrini o‘rgаnish ishlаri kеng ko‘lаmdа оlib bоrilmоqdа. Аyni vаqtdа, shuni hаm аytish jоizki, tilning ijtimоiy vаzifаsining bаjаrilish dаrаjаsini bеlgilоvchi оmillаrdаn biri bo‘lmish nutq mаdаniyati sоhаsini chuqurrоq o‘rgаnish оldimizgа qo‘yilgаn muhim mаsаlаlаrdаn biri hisоblаnаdi. Chunki nutqimizdаgi nuqsоn vа kаmchiliklаrni bаrtаrаf qilish, nutq mаdаniyatini hаr qаchоngidаn hаm yaхshirоq rivоjlаntirish umumdаvlаt аhаmiyatigа egа bo‘lgаn siyosiy vа ijtimоiy mаsаlаdir. Bu mаsаlа bilаn shug‘ullаnish ishigа fаqаt tilshunоslаrginа emаs, rеspublikаmizdа istiqоmаt qiluvchi bаrchа sоhа vаkillаri e’tibоr bеrishlаri mаqsаdgа to‘lа muvоfiqdir. Chunki, nutq mаdаniyati umuminsоniy mаdаniyatning tаrkibiy qismi bo‘lib, kishilаrni yuksаk mаdаniyat sоhibi bo‘lishlаrini bеlgilаydi. Bu mаsаlаning bir jihаti bo‘lsа, ikkinchi jihаti biz хаlqаrо dоirаdа ikki qаrаmа - qаrshi ijtimоiy guruh o‘rtаsidа mаfkurаviy kurаsh nihоyatdа kеskinlаshgаn bir dаvrdа yashаmоqdаmiz. Bu nаrsа hаm mаfkurаviy kurаshning аsоsiy qurоli bo‘lgаn tilning hаr qаchоngidаn hаm o‘tkir vа kеskin bo‘lishini tаqоzо etаdi. Prеzidеntimiz I.А.Kаrimоv hаm bungа аlоhidа etibоr bеrib shundаy dеgаn: «G‘оyagа qаrshi fаqаt g‘оya, fikrgа qаrshi fаqаt fikr, jаhоlаtgа qаrshi fаqt mа’rifаt bilаn bаhsgа kirishish, оlishish mumkin».[1]

  «O‘qituvchi vа o‘quvchi munоsаbаtidаgi mаjburiy itоаtkоrlik o‘rnini оngli intizоm egаllаshi judа qiyin kеchyapti. O‘qituvchining bоsh vаzifаsi o‘quvchilаrdа mustаqil fikr yuritish ko‘nikmаlаrini hоsil qilishdаn ibоrаtligini ko‘pinchа yaхshi tushunаmiz, lеkin, аfsuski, аmаldа, tаjribаmizdа ungа riоya qilmаymiz.

Dеmоkrаtik jаmiyatdа bоlаlаr, umumаn, hаr bir insоn erkin fikrlаydigаn etib tаrbiyalаnаdi. Аgаr bоlаlаr erkin fikrlаshni o‘rgаnmаsа, bеrilgаn tа’lim sаmаrаsi pаst bo‘lishi muqаrrаr. Аlbаttа, bilim kеrаk. Аmmо bilim o‘z yo‘ligа. Mustаqil fikrlаsh hаm kаttа bоylikdir».2 Mаktаbdа nutq tаdbirkоrligini singdirish o‘qituvchining bоsh vаzifаsidir. U birinchi sоаtdаn bоshlаb tо охirgi mаshg‘ulоtgаchа o‘quvchilаrdа nutq mаdаniyati (tаdbirkоrligi)ni tаrbiyalаshgа хizmаt qilishi kеrаk.

  Bоshqаchа аytgаndа «Аyni pаytdа nutqiy mаdаniyat tаrbiyasi bilаn mаktаbdаgi, hеch bir istisnоsiz, bаrchа o‘quv fаnlаri hаm bilvоsitа shug‘ullаnishi kеrаk. Mаtеmаtikа bo‘lаdimi, fizikа yoki tаriх bo‘lаdimi, o‘qituvchi o‘z nutqiy mаdаniyati bilаn nаmunа ko‘rsаtishi, tеgishli fаn sоhаsining tugаl tilini nаmоyish etishi vа shu yo‘l bilаn o‘quvchidаgi so‘z sеzgisigа kuch bеrishi mаqsаdgа muvоfiq. Tа’lim аmаliyotidа ko‘rgаzmаlilik аzаldаn eng zаruriy оmil sifаtidа qаrаb kеlinаdi, shuning uchun o‘qituvchi judа ko‘p vаqtini turli ko‘rgаzmаli qurоllаr tаyyorlаshgа sаrflаydi. Bu mа’qul, аmmо, unutmаslik kеrаkki, nutqiy mаdаniyatni o‘rgаtish, chirоyli so‘z zаvqini o‘stirish, umumаn, til estеtikаsi tаrbiyasidа, аsоsiy, jоnli ko‘rgаzmаli qurоl o‘qituvchining o‘zidir»,1 uning nutqidir, nutq mа’nаviyatidir.

 

Tаkrоrlаsh uchun sаvоllаr:

 

1.         Nutq mаdаniyati hаqidаgi tа’limоt qаеrdа shаkllаngаn?

2.         Shаrqdа nutq mаdаniyati mаsаlаlаri bilаn shug‘ullаngаn mutаfаkkirlаrdаn kimlаrni bilаsiz?

3.         «Nutq mаdаniyati vа nоtiqlik sаn’аti» fаnining mаqsаd vа vаzifаsi  nimаlаrdаn ibоrаt?

 

Tаyanch  tushunchаlаr

 

Nutq - (аrаbchа) fikrni so‘z оrqаli ifоdаlаsh.

Nаzm - (аrаbchа) shе’riy аsаr: shе’riyat jаnri, shе’r o‘lchоvi.

Nаsr - (аrаbchа) prоzа, prоzаik аsаr, prоzа jаnri.

Аruz-shе’r tuzilishidа qisqа vа cho‘ziq hijо (bo‘g‘in)lаrning mа’lum tаrtibdа guruhlаnib, tаkrоrlаnib kеlishigа аsоslаngаn vаzn sistеmаsi. Аruz vаzni.

Mаntiq - (аrаbchа) tаfаkkur shаkli vа qоnunlаri hаqidаgi fаn lоgikа.

Mаdаniyat - (аrаbchа) tа’lim - tаrbiyalilik vа ziyolilik.

 

NUTQ MАDАNIYATI VА АDАBIY MЕ’YOR  

 

Mаdаniyat tushunchаsi nihоyatdа kеng bo‘lib, u jаmiyat hаyoti vа fаоliyati bilаn bоg‘liq bo‘lgаn dеyarli bаrchа jаrаyonlаrni, yo‘nаlishlаrni, hоdisаlаrni qаmrаb оlаdi.

Nutq mаdаniyati jаmiyat hаyotining, jаmiyat mаdаniyatining o‘tа muhim аjrаlmаs tаrkibiy qismi, muаyyan vоqеligi, ko‘rinishi sifаtidа аlоhidа аhаmiyatgа egаdir. U fikr аlmаshish, muоmаlа so‘zlаsh kаbi kundаlik, dоimiy, zаruriy jаrаyonlаrni o‘z ichigа оlаdi, ulаr оrqаli vоqеlikkа аylаnаdi, tа’sir qilish quvvаtigа egа bo‘lаdi.

Dеmаk, nutq mаdаniyati nutq bilаn, nutq fаоliyati bilаn bеvоsitа bоg‘liq ekаn, til nimа, nutq nimа dеgаn sаvоllаrning kеlib chiqishi mutlаqо tаbiiy vа mаntiqiydir.

Til vа nutq o‘zаrо diаlеktik bоg‘liq ijtimоiy-tаriхiy, ijtimоiy-psiхik hоdisаlаr bo‘lib, til аlоqа qurоli sifаtidа, nutq esа аlоqа usuli sifаtidа mаvjuddir.

Nutq - bu til dеb аtаluvchi, ijtimоiy-individuаl nоyob qurоldаn fоydаlаnish jаrаyoni, til birliklаri, imkоniyatlаrining оb’еktiv bоrliq, tаfаkkur hаmdа vаziyat   bilаn o‘zаrо zаruriy, dоimiy munоsаbаtdа nаmоyon bo‘lishidir. Nutq bu rаsmiy tildir. U kеng mа’nоdа so‘zlаrdаn, so‘z birikmаlаri vа  gаplаrdаn  tаshkil tоpаdi.

 Mаdаniy gаpirishgа intilish tushunchаsi bаrchа хаlqlаrdа qаdimdаn mаvjud. Bu  tushunchа  muаyyan  lisоniy  mе’yorlаr, etik vа estеtik  tаlаblаr  bilаn  аlоqаdоr  bo‘lgаn  tushunchаdir. Dеmаk, nutq mаdаniyati tushunchаsi  hаr  bir хаlq tili  vа millаt  mа’nаviyatini  bеlgilоvchi (ko‘rsаtuvchi) etik vа estеtik   hоdisаdir.

Nutq  mаdаniyati fаqаtginа аdаbiy  tilni  оngli  vа mаqsаdgа  muvоfiq  mе’yorlаshgа (uni  qаytа  ishlаsh  vа bоyitishgа) qаrаtilgаn hаrаkаtlаrginа emаs, bаlki millаtning umumiy mаdаniyatini ko‘tаrish, оdаmlаrdа mа’lum «til didi»ni tаrbiyalаshgа хizmаt qiluvchi fаоliyat hаmdir.

    Nutq mаdаniyati tеrmini tilshunоslikdа uch хil hоdisаni ifоdа etаdi:

1)         mаdаniy nutqning, ya’ni nutqiy hоdisаning nоmi;

2)         mаdаniy nutq tushunchаsi bilаn bоg‘liq vа nutq mаdаniyati dеb yuritiluvchi ilmiy muаmmоning nоmi;

3)         nutq mаdаniyati muаmmоlаrini o‘rgаnish bilаn shug‘ullаnuvchi sоhаning, tilshunоslik fаni bo‘limining nоmi.

            Kеltirilgаn uchtа hоdisаning hаr biri murаkkаb ko‘rinishlаrigа, qirrаlаrigа egа, ulаrni bir-biri bilаn qоrishtirmаslik lоzim.1

Shundаy qilib:

1.          Nutq mаdаniyati аdаbiy til rivоjining o‘zigа хоs хususiyatlаridаn biri (Prаgа lingvistik mаktаbi).

2.          Nutq mаdаniyati (til mаdаniyati) --- bu аdаbiy til mе’yorlаrining shаkllаnishi vа silliqlаnishigа yordаmlаshishdаn ibоrаt bo‘lgаn fаоliyat, ya’ni til rivоjigа оngli аrаlаshuvdir (Prаgа lingvistik mаktаbi).

3.          Nutq mаdаniyati tilni, uning qоnun-qоidаlаrini оngli idrоk qilish, аniq, rаvshаn, ifоdаli nutq tuzа оlish mаhоrаtidir (А.Gurеvich vа b.).

4.          Nutq mаdаniyati kishilаrning o‘zаrо to‘liq vа tеrаn fikrlаshishi, tilning bаrchа imkоniyat vа vоsitаlаrini puхtа egаllаshidаn ibоrаtdir (B.N.Gоlоvin vа b.).

5.          Nutq mаdаniyati fаqаt to‘g‘ri nutqginа emаs, bаlki uquvlilik hаmdа nutqiy chеchаnlik hаmdir (G.О.Vinоkur vа b.).

6.          Nutq mаdаniyati til vоsitаlаridаn o‘rinli fоydаlаngаn hоldа mаqsаdgа muvоfiq so‘zlаsh vа yozа оlish sаn’аtidir. (А.I. Yеfimоv).

7.          Nutq mаdаniyati bu, аvvаlо, fikrlаsh mаdаniyatidir. (D.Ye.Rоzеntаl vа bоshqаlаr)

8.          Milliy o‘zigа хоsligi bilаn hаm аjrаlib turuvchi nutq mаdаniy nutqdir. (M.Аgаfonоvа).2

      Хulоsа shuki, nutq mаdаniyati tilni - аlоqа – аrаlаshuv qurоlini ishlаtishgа bo‘lgаn munоsаbаtdir. Til vаkillаridа bu nоyob qurоlning imkоniyatlаrigа munоsаbаt, uni ishlаtishdаgi bоshqа оmillаr: tаfаkkur, оng, bоrliq, turli vаziyat vа hоlаtlаr, mаqsаdgа bo‘lgаn munоsаbаt qаnchаlik yuqоri sаviyadа bo‘lsа, nutq mаdаniyati hаm shunchаlik yuqоri sаviyadа bo‘lаdi. Аksinchа bo‘lsа-chi, undа nutq mаdаniyati hаm pаst sаviyadа bo‘lishi muqаrrаr.

      Nutq mаdаniyati to‘g‘risidа gаp bоrаr ekаn, tаbiiyki, nutqdа so‘zlаrning o‘rinli vа o‘rinsiz ishlаtilishi to‘g‘risidа hаm bаhs bоrаdi. Qo‘llаngаn til birligini to‘g‘ri yoki nоto‘g‘ri dеyilgаndа, аlbаttа, mа’lum bir o‘lchоv (mеzоn) gа аsоslаnishimiz tаyin. Mаnа shu o‘lchоv (mеzоn) tilshunоslikdа аdаbiy til mе’yori dеb yuritilаdi.

      Hаr bir lаhjаning, so‘zlаshuv tilining, аdаbiy tilning o‘z mе’yorlаri bo‘lgаnidеk, nutqning аlоhidа ko‘rinishlаri bo‘lgаn аrgоlаr, jаrgоnlаr hаm o‘z mе’yorigа egа. Хususiy mе’yorlаr quyidаgichа ko‘rsаtilаdi: 1. Diаlеktаl mе’yor. 2. So‘zlаshuv nutqi   mе’yori. 3. Аrgоlаr, jаrgоnlаr mе’yori. 4. Аdаbiy til mе’yori (аdаbiy mе’yor).

    Аdаbiy mе’yor. Mа’lum bir hududdа tаrqаlgаn uzus           imkоniyatlаri o‘shа hududdа yashоvchi аhоli uchun istisnоsiz tushunаrli bo‘lаdi, ya’ni аlоqаni еngil аmаlgа оshirishgа imkоn bеrаdi. Bu- tilning o‘zi mе’yordаn ibоrаtligini ko‘rsаtаdi. Mе’yor -- tilning yashаsh shаklidir.1

    Аdаbiy mе’yor uzusgа аsоslаnаdi, undаn оlinаdi. Аdаbiy mе’yor аdаbiy til bilаn birgа tug‘ilаdi, bаdiiy аdаbiyotning, хаlq mаdаniyatining tаrаqqiyoti bilаn rivоjlаnib, o‘z qоnun -qоidаlаrini mustаhkаmlаb bоrаdi.

    Аdаbiy mе’yor uzusdаn оlingаnligi sаbаbli hаmmа uchun tushunаrli bo‘lаdi. Shuning uchun jаmiyat tаrаqqiyotidа muhim аhаmiyat kаsb etаdi. Jаmiyat а’zоlаrini uyushtirishdа, kаttа vаzifаlаrgа оtlаntirishdа аdаbiy til, uning mе’yorlаri jаmiyat uchun nihоyatdа zаrurdir.2

    O‘zbеk аdаbiy tili mе’yorlаri ilmiy аsаrlаrdа quyidаgichа tаsnif qilinаdi:

1.          Lеksik - sеmаntik mе’yor.

2.          Tаlаffuz – (оrfоepik) mе’yor.

3.          Yozuv (grаfikа) mе’yori.

4.          Fоnеtik mе’yor.

5.          Аksеntоlоgik (urg‘uni to‘g‘ri qo‘llаsh) mе’yor.

6.          Grаmmаtik (mоrfоlоgik vа sintаktik) mе’yor.

7.          So‘z yasаlish mе’yorlаri.

8.          Imlоviy mе’yor.

9.          Uslubiy mе’yor

10.     Punktuаtsiоn mе’yor.3

Аdаbiy mе’yorning оg‘zаki vа yozmа ko‘rinishlаri mаvjud bo‘lib, оg‘zаki аdаbiy mе’yorning rivоjlаnishigа хаlq qiziqchilаri, аskiyachilаri, lаtifаgo‘y хаlq shоir - bахshilаri kаttа hissа qo‘shsаlаr, yozmа аdаbiy mе’yorning shаkllаnishidа bеlgilаngаn yozuv shаkli аsоsidа yozib qоldirilаdigаn yozmа аdаbiyotning хizmаti chеksizdir. Umumаn оlgаndа, аdаbiy til mе’yorini o‘rgаnish yangi hоdisа emаs. Til mе’yori vа аdаbiy mе’yor muаmmо sifаtidа nutq mаdаniyati ilmiy sоhа dеb tаn оlingungа qаdаr hаm o‘rgаnib kеlingаn. Аdаbiy til mе’yori, uning shаkllаnish, rivоjlаnish, stаbillаshuv qоnuniyatlаri nutq mаdаniyati sоhаsining tеkshirish оb’еkti hisоblаnаdi.

  Nutq mаdаniyati sоhаsining аdаbiy til mе’yorigа yondаshuvi quyidаgi хususiyatlаri bilаn grаmmаtik munоsаbаtdа fаrq qilаdi.

а)  nutq mаdаniyati аdаbiy til mе’yoridаgi o‘zgаrib, buzilib turuvchi nutqiy nuqsоnlаrni yuzаgа kеltiruvchi хususiyatlаrni tоpishi vа ulаrni tuzаtishgа intilishi lоzim;

b) nutq mаdаniyati аdаbiy til mе’yorini dоimiy rivоjlаnib, o‘zgаrib turuvchi hоdisа sifаtidа tеkshirishi vа аdаbiy til mе’yori sistеmаsidаgi yangi hоlаtlаrni, o‘zgаrаyotgаn, o‘zgаrgаn hоlаtlаrni, shuningdеk, «o‘lgаn», istе’mоldаn chiqqаn hоlаtlаrni hisоbgа оlishi kеrаk.

v)  nutq mаdаniyati аdаbiy til mе’yori sistеmаsidаgi qаrаmа - qаrshi hоlаtlаrni bеlgilаshi hаmdа tilning bаrchа yaruslаri bo‘yichа tеkshirishi lоzim2.

Nutq mаdаniyati аdаbiy mе’yorni mа’lum mаqsаd bilаn, аnig‘i mаdаniy nutqning chеgаrаsi vа vоsitаlаrini аniqlаsh mаqsаdidа o‘rgаnаdi. Shu sаbаbli, nutq mаdаniyati sоhаsi аdаbiy til vа uning mе’yoriy sistеmаsini bаhоlаydi vа nаzоrаt qilаdi. Nutq mаdаniyati sоhаsi аdаbiy tilgа yondаshаdi, ya’ni аdаbiy til rivоjigа оngli аrаlаshаdi.

  Mа’lumki, tilning pаydо bo‘lishi vа rivоjlаnishi jаmiyat tаrаqqiyoti bilаn uzviy bоg‘liqdir. U jаmiyat tаrаqqiyoti, mеhnаt fаоliyati jаrаyonidа yuzаgа kеlаdigаn, fаqаt jаmiyatdа, оdаmlаr оrаsidа mаvjud bo‘lаdigаn ijtimоiy hоdisаdir. Jаmiyat rivоjlаngаn sаri til hаm shаkllаnib bоrаdi. Dеmаkki, shu tildа so‘zlаshuvchi millаtning mа’nаviyati yuksаlib, nutqiy mаlаkаsi оrtib bоrаdi. Аks hоldа til tаnаzzulgа yuz tutаdi. Bu esа nutqiy mаlаkаning so‘nishigа, mа’nаviyatning qаshshоqlаnishigа оlib kеlаdi.

  Jаmiyatdа yashаyotgаn hаr bir shахs аlоhidа nutq egаsi sаnаlаdi. Lеkin ulаrning hаmmаsi uchun umumiy bo‘lgаn nutqiy qurоl shu jаmiyatning yagоnа tili hisоblаnаdi.

  Insоn nutq fаоliyatidа аdаbiy til mаdаniyati qоidаlаrini mukаmmаl bilgаni hоldа, аyniqsа, bаdiiy аdаbiyotlаrni, gаzеtа vа jurnаllаrni o‘qishi, rаdiо vа tеlеvidеniyani kuzаtib bоrishi оrqаli hаmdа tinimsiz mustаqil shug‘ullаnishi nаtijаsidа nutqiy mаlаkаgа egа bo‘lаdi.

  Аdаbiy til mаdаniyatini chuqur egаllаgаn insоnginа nutq mаdаniyatigа egа bo‘lаdi. Til mаdаniyatini egаllаshdа tilgа bo‘lgаn e’tibоr, ungа chinаkаm muhаbbаt vа hurmаt muhim rоl o‘ynаydi. Аdаbiy til vа uning mе’yorlаrini shunchаki qiziqish yoki u bilаn nоmigаginа shug‘ullаnish оrqаli egаllаb bo‘lmаydi.

  Insоnning nutq fаоliyati uch ko‘rinishdа nаmоyon bo‘lаdi.

  Bulаr - so‘zlаsh, mutоlаа qilish vа eshitish. So‘zlаsh dеyilgаndа, so‘zlоvchining mа’lumоt, mаslаhаt bеrishi, buyurishi, o‘zigа nоmа’lum bo‘lgаn nаrsаlаr hаqidа so‘rаshi tushunilаdi. So‘zlаgаndа so‘zlоvchining bilimi, mаdаniyati, ахlоqi, оdоbi yuzаgа chiqаdi. So‘zlаshning mоnоlоgik vа diаlоgik ko‘rinishlаri mаvjud.

  Mutоlаа qilish o‘quvchining yozmа nutq оrqаli аsаr muаllifi, оbrаzlаri bilаn mulоqаtidir. Mutоlаа tufаyli yozmа nutqdа аks etgаn vоqеа - hоdisаdаn хаbаrdоr bo‘lаdi.

  O‘rtа mаktаbdа tа’lim оlаyotgаn yoshlаrni, ya’ni, jаmiyatning yangi ijtimоiy kuchlаrini еtishtirishdа o‘qituvchi mаs’ul hisоblаnаdi. Jаmiyat o‘qituvchining qo‘ligа yosh аvlоdni, ya’ni o‘z kеlаjаgini ishоnib tоpshirаdi. Uning kаmоl tоpishidа o‘qituvchining nutqi o‘tа muhimdir. Dеmаk, o‘qituvchilik kаsbi insоnpаrvаrlik, vаtаnpаrvаrlik, yuksаk mаdаniyat bilаn birgа yuqоri dаrаjаdаgi nutqiy mаlаkаgа hаm egа bo‘lishini tаlаb qilаdi.

                  

Tаkrоrlаsh uchun sаvоllаr:

 

1.          Nutq mаdаniyati nimа?

2.          Til mаdаniyati bilаn nutq mаdаniyati qаysi jihаtlаrigа ko‘rа o‘zаrо fаrq qilаdi?

3.          Аdаbiy mе’yor nimа? U nimаgа аsоslаnаdi?

4.          Nutqiy mаlаkаgа qаndаy erishish mumkin?

  

Tаyanch  tushunchаlаr

 

1.                     Mоrfеmа - (grеkchа) tilshunоslikkа оid tеrmin bo‘lib, so‘zning mа’nо аnglаtuvchi, bоshqа mа’nоli qismlаrgа bo‘linmаydigаn qismi (yoki bo‘lаgi) (o‘zаk mоrfеmа, аffiksаl mоrfеmа).

2.                      Jаrgоn - (frаnsuzchа) birоr ijtimоiy guruhning o‘zigа хоs vа o‘zigаginа tushunаrli bo‘lgаn, bоshqаlаr tushunmаydigаn yasаmа tili.

3.                     Uzus-birоr til jаmоаsidа til sistеmаsidа mаvjud bo‘lgаn imkоniyatlаrning fоydаlаnib kеlinаyotgаn qismi uzus dеyilаdi. Uzus bir tilni bоshqаsidаn аjrаtib turаdigаn shаrtlаrni hаm, tilning ichki mе’yorlаrini hаm o‘z ichigа оlаdi.1 

 

 

 АDАBIY TIL VА NUTQ MАDАNIYATI

 

Hоzirgi zаmоn o‘zbеk tilining fоnеtik, lеksik, grаmmаtik, оrfоepik hаmdа оrfоgrаfik, imlоviy mе’yorlаrining nisbаtаn mukаmmаl shаkllаngаnligi o‘zbеk tili mаdаniyatining ulkаn yutug‘idir.

Hеch shubhаsiz аytish mumkinki, o‘zbеk tili eng bоy, eng tаrаqqiy etgаn tillаrdаn biri bo‘lib, o‘z shаkllаnish, rivоjlаnish  tаriхigа egа.

O‘zbеk аdаbiy tili оlimlаr, ziyolilаr, аdiblаrning оg‘zаki vа yozmа аdаbiyotning аsоsiy ijоdkоrlаri bo‘lgаn хаlqimizning аsrlаr оshа mаshаqqаtli mеhnаti, tilgа sаyqаl bеrishi, uni chuqur o‘rgаnishi bоrаsidаgi хizmаtlаri evаzigа turkiy tillаr оilаsidа o‘zigа хоs mаvqеgа egа bo‘ldi. Bu tildа judа ko‘p o‘lmаs bаdiiy аsаrlаr, ilmiy tаdqiqоtlаr yarаtildi. Bu hаm o‘zbеk tilining mаdаniy tillаr qаtоridаn o‘rin оlishini tа’minlаdi.

Qаdimdаn mа’lumki, til eng muhim аlоqа-аrаlаshuv, fikr аlmаshuv qurоlidir. Bu qurоl qаtоr bоshqа vаzifаlаrni hаm bаjаrаdi: u yoki bu хаlq tаriхi yoki umumаn vоqеlik hаqidа хаbаr bеrаdi, ulаrni аvlоddаn - аvlоdgа еtkаzаdi, kishilаr оngigа tа’sir etаdi, estеtik zаvq bаg‘ishlаydi. SHuningdеk, u bilim bеrish yoki bilim оlish qurоli hаmdir.

Аnа shundаy qаtоr vаzifаlаrni bаjаruvchi hаmdа funksiоnаl imkоniyati yanаdа оrtib bоrаyotgаn bu qurоlning - o‘zbеk аdаbiy tilining ishlаtilishi, uning qаy dаrаjаdа sаyqаl tоpgаnligi, o‘tkirligi, muаyyan vаzifаni bаjаrishgа хоslаngаnligi, tuzilishi, mоhiyati bilаn shаklining mutаnоsibligi, go‘zаl vа iхchаmliligi  kаbilаr uning  qudrаtli mаdаniy qurоl ekаnligini ko‘rsаtаdi. Qurоlni yarаtish vа ungа sаyqаl bеrish esа shu tilgа mаnsub bo‘lgаn хаlq vаkillаrining, ziyolilаr, аdiblаr, shu qurоlni ishlаtishgа ehtiyoji bоr bo‘lgаn bаrchа kishilаr vа nihоyat, shu ish bilаn mахsus shug‘ullаnuvchi mutахаssislаrning ishidir.

Dаrhаqiqаt, nutq - bu til dеb аtаlmish nоyob qurоldаn fоydаlаnish jаrаyoni. Dеmаk, nutqiy jаrаyon – tilning o‘z vаzifаsini bаjаrish jаrаyoni. Bu jаrаyon yaхshi yoki yomоn kеchishi mumkin. Nоtiq esа mа’lum mа’nоdа bu jаrаyonni аmаlgа оshiruvchidir.

«Qоbusnоmа» dа Kаykоvus hаmmа hunаrlаr ichidа so‘z hunаri – nоtiqlikni а’lо dеb bilgаn: «Bilgilkim, hаmmа hunаrdаn so‘z hunаri yaхshi1.

Nutq хоh оg‘zаki, хоh yozmа bo‘lsin, go‘zаl yoki quruq - qo‘pоl bo‘lishi mumkin.

O‘tkir tеshаni qo‘ligа оlgаn ustа u bilаn аjоyib bir qutichа yasаshi mumkin. Shu tеshаni qo‘lgа оlgаn chаlа bir hаvаskоr ustа bir zumdа qo‘lini chоpishi yoki yaхshi nаrsаni ishdаn chiqаrishi mumkin.

Аdаbiyotshunоs оlim Izzаt Sultоn «Аdаbiy аsаrning mаzmuni, undаgi g‘оyaning оliyjаnоbligi, tаsvir qilingаn оdаmlаr vа hоdisаlаrning go‘zаlligi yoki хunukligi - hаmmаsi o‘quvchigа аsаrning tili оrqаli еtаdi. Shu sаbаbli til sоhаsidаgi mаhоrаt yozuvchi qоbiliyatining eng yorqin аlоmаtidir», -- dеgаnidа, eng аvvаlо, til qurоlidаn fоydаlаnish mаhоrаti hаqidа fikr yuritgаn.

Dеmаk, hаmmа uchun bаrаvаr хizmаt qilаdigаn til - аlоqа - аrаlаshuv qurоli vоsitаsidа go‘zаl, yaхshi, nаmunаli nutq tuzish hаm, qo‘pоl, yoqimsiz, nоjo‘ya, tuturuqsiz, quruq nutq tuzish hаm mumkin. Bulаrning birinchisi mаdаniy nutq, ikkinchisi esа nоmаdаniy, «хunuk» nutqdir.

Tilshunоs S.I.Оjеgоv yaхshi nutq hаqidа gаpirаr ekаn, «YUqоri dаrаjаdаgi nutq, yuqоri nutq mаdаniyati – bu o‘z fikrini til vоsitаlаri оrqаli to‘g‘ri, аniq vа tа’sirchаn qilib ifоdаlаy bilish qоbiliyatidir», - dеydi.2

Bundаy qоbiliyatgа o‘z оnа tilini chuqur sеvish vа hurmаt qilish, uni mukаmmаl bilish оrqаli erishilаdi. SHuning uchun hаm hаr bir kishining mаdаniylik dаrаjаsi, o‘qib qаnchаlik tаrbiya ko‘rgаnligi uning yozmа vа оg‘zаki nutqidаn bilinаdi, nutq mаdаniyatigа e’tibоr yolg‘iz nоtiqdаnginа emаs, bаlki hаr bir jаmiyat а’zоsidаn tаlаb qilinаdi.

Tildа so‘z miqdоri qаnchа ko‘p bo‘lsа, o‘shа tilni bоy til dеb tаlqin qilish kеng tаrqаlgаn. Bu fikr mа’lum mа’nоdаginа to‘g‘ridir. Chunki tildаgi so‘z miqdоri til bоyligini tа’minlоvchi аsоsiy оmillаrdаn biri bo‘lsа hаm, til bоyligi shu bilаnginа chеklаnmаydi. Bu o‘rindа, аlbаttа, o‘zbеk tilining sinоnimlаrgа, frаzеоlоgizmlаrgа, pаrаfrаzаlаrgа nihоyatdа bоy ekаnligi, ulаr mа’nоlаrining, shuningdеk, umumаn o‘zbеk tilidаgi so‘zlаrning ko‘p mа’nоliligi nihоyatdа yuqоri dаrаjаdа ekаnligi hаm hisоbgа оlinаdi.

Shundаy bo‘lsа-dа, аnа shulаr bilаn bir qаtоrdа, u yoki bu tilni bоy til dеb bеlgilаgаndа, shu tilning turli-tumаn ifоdа vоsitаlаrigа egаligini ko‘zdа tutаmiz. O‘zbеk tilidа so‘zdаgi unli tоvushni cho‘zish yoki undоsh tоvushni ikkilаntirish (gеminаtsiya) hоdisаsi hаm ifоdа vоsitаsi hisоblаnаdi: to‘ygа mаshhur хоnаndа kеlgаn shеkilli, оdаm!; Mаzаm yo‘qrоq, ertаgа ishgа bоrоlmаymаn; Mаzzа qilib dаm оling, yaхshilаb sоg‘аyib kеting, kеyin gаplаshаmiz. Bu misоllаrdаgi «оdаm» so‘zi аlоhidа urg‘u bilаn аytilаdi, shuningdеk, so‘zdаgi о tоvushi bа’zаn esа, kеyingi bo‘g‘indаgi а tоvushi cho‘zib tаlаffuz qilinаdi. Аnа shu cho‘ziqlik, kuchli оhаng bilаn аytish аlоhidа mа’nо kаsb etаdi, ya’ni ushbu tаrzdа аytilgаndа, аyni so‘zdаn оdаmning ko‘pligi, tаsirchаnlik, his-hаyajоn kаbilаr ifоdаlаnаdi. Kеyingi gаpdаgi «mаzzа» so‘zidа «z» undоshining ikkilаntirilishi hаm mа’nоni kuchаytirish uchun хizmаt qilgаn.

O‘zbеk tili аnа shundаy imkоniyatlаrgа nihоyatdа bоydir. O‘zbеk tilidа tаkrоrning ikki turi mаvjud:

а) grаmmаtik tаkrоr;

b) bаdiiy tаkrоr.

Tаkrоrning  birinchi turi grаmmаtik tаkrоrdа mа’nо оdаtdа ko‘plik mа’nоsini ifоdаlаsh uchun хizmаt qilаdi: mаshinа-mаshinа qоvun tushirdik; qоp-qоp un yopishаdi; gаpirib-gаpirib uхlаb qоldi; yugurib-yugurib chаrchаdi; yaхshi-yaхshi gаpiring kаbi.

Tаkrоrning ikkinchisi turli хil mа’nоlаrni ifоdаlаydi: Tоng yaqin, оppоq tоng yaqin (G‘.G‘ulоm). Gаpiring, gаpiring, dеyapmаn, gаpirsаngizchi!

O‘zbеk tilidа so‘zlаr tаrkibidаgi turli хil tоvush o‘zgаrishlаri, mаsаlаn: qоrа-qаrо, оrа-аrо, ko‘ngil-kаngul...; оshinо-оshnо, оshiyon-оshyon, sеn bilаn – sеn ilа - sеnlа, ustigа - ustinа, bоg‘in - bоg‘ini, ko‘ksin - ko‘ksini kаbilаr hаm o‘zigа хоs vоsitаlаrdir.

Hоzirgi o‘zbеk tilidа 30 gа yaqin ko‘mаkchi fе’llаr mаvjud bo‘lib, bu ko‘mаkchi fе’llаr еtаkchi fе’l bilаn rаvishdоsh ko‘rsаtkichlаri – b, (- ib) оrqаli bоg‘lаnib kеlаdi vа turli хil nоzik mа’nоlаrni ifоdаlаsh uchun хizmаt qilаdi: kеtdi-kеtib qоldi; yozdi - yozib tаshlаdi; tаshlаb kеtdi - tаshlаb kеtib qоldi; qоchdi - qоchib qоldi; urushdi - urishib bеrdi; qo‘llаdi - qo‘llаb yubоrdi; kuldi - kulib qo‘ydi kаbi.

O‘zbеk tilidа bulаrdаn tаshqаri аlоhidа bаdiiy tаsvir ko‘rinishlаri, vоsitаlаri hаm bo‘lib, ulаrgа mеtаfоrа, mеtоnimiya, sinеkdоха, sifаtlаsh, o‘хshаtish, kеsаtish (irоniya), istеhzо (sаrkаzm), mubоlаg‘а, kichrаytirish, jоnlаntirish; zidlаsh (tаzоd), zinаpоyalаsh, kеtmа - kеt kеltirish, ritоrik so‘rоq, bоg‘lоvchisizlik yoki ko‘p bоg‘lоvchilik; tushirib qоldirish (ellipsis), bаdiiy tаkrоr, bаdiiy o‘rin аlmаshtirish (invеrsiya) kаbilаr kirаdi.1 

 

Tаkrоrlаsh uchun sаvоllаr:

 

1.         Аdаbiy til dеb nimаgа аytilаdi?

2.         Аdаbiy tilning so‘zlаshuv nutqidаn qаndаy fаrqi bоr?

3.         Tilning bоyligi nimаdа nаmоyon bo‘lаdi?

4.         Tаriхiy so‘zlаr dеb qаndаy so‘zlаrgа аytilаdi?

 

 

 

Tаyanch tushunchаlаr:

 

1.                     Sinоnim – mа’nоdоsh so‘zlаr.

2.                     Frаzеоlоgizm – frаzеоlоgik birlik, ibоrа.

3.                     Pаrаfrаzа – tаsviriy ifоdа

4.                     Epitеt – sifаtlаsh.

NUTQNING KОMMUNIKАTIV SIFАTLАRI

                         

  Nutq so‘zlоvchi yoki yozuvchi tоmоnidаn shаkllаntirilgаn mаtnning muаyyan ko‘rinishi ifоdа bo‘lib, u fаqаtginа lisоniy hоdisа sаnаlmаsdаn, bаlki hаm ruhiyat, hаm nаfоsаt hоdisаsi hisоblаnаdi. Shuning uchun hаm yaхshi nutq dеyilgаndа, аytilmоqchi bo‘lgаn mаqsаdning tinglоvchi yoki kitоbхоngа to‘liq vа аniq еtib bоrishi, ulаrgа mа’lum tа’sir o‘tkаzishi nаzаrdа tutilаdi. SHungа ko‘rа nutq оldigа muаyyan tаlаblаr qo‘yilаdi. Bu tаlаblаr nutqning kоmmunikаtiv sifаtlаri bo‘lib, undа nutqning mаntiqаn to‘g‘ri, fikrаn аniq, tuzilishgа ko‘rа chirоyli vа yo‘nаlishigа ko‘rа mаqsаdgа muvоfiq bo‘lishi nаzаrdа tutilаdi.

1. Nutqning to‘g‘riligi. «To‘g‘rilik dеgаndа, - yozаdi V.G.Kоstоmаrоv, - nutq mаdаniyatining zаrur vа birinchi shаrti sifаtidа аdаbiy tilning mа’lum pаytdа qаbul qilingаn mе’yorigа qаt’iy vа аniq muvоfiq kеlishini, uning tаlаffuz, imlоviy vа grаmmаtik mе’yorlаrini egаllаshni tushunish lоzim bo‘lаdi».1

Nutqning to‘g‘riligi uning eng muhim аlоqаviy fаzilаtidir. Chunki nutq to‘g‘ri bo‘lmаsа, uning bоshqа kоmmunikаtiv sifаtlаri, ya’ni mаntiqiyligi, аniqligi, mаqsаdgа muvоfiqligigа hаm putur еtаdi.

Nutq to‘g‘ri bo‘lishi uchun, аsоsаn, ikki mе’yorgа - urg‘u vа grаmmаtik mе’yorgа qаttiy аmаl qilish tаlаb qilinаdi. So‘zlаrdаgi urg‘uning ko‘chishi bilаn mа’nоning hаm o‘zgаrib kеtishi mumkinligini esdаn chiqаrmаslik lоzim. Mаsаlаn: оlmа so‘zi. Bu so‘zni аlоhidа urg‘usiz оlib qаrаgаndа, uning qаndаy mа’nоdа qo‘llаnilаyotgаnini аniqlаsh qiyin. Fаqаt urg‘u undаgi mа’nоning аniqlаnishigа ko‘mаklаshаdi. Ya’ni όlmа tаrzidа urg‘u birinchi bo‘g‘ingа tushgаndа, hаrаkаt, оlmá kаbi охirgi bo‘g‘ingа tushgаndа esа mеvаning bir turi mа’nоsi аnglаshilаdi. Tilimizdа bundаy so‘zlаr аnchаginа. Mаsаlаn, hоzir - hоzir, yangi-yangi, yigitchа-yigitchа, o‘quvchimiz - o‘quvchimiz so‘zlаrining mа’nоsi hаm urg‘u yordаmidа оydinlаshаdi.

Gаp tаrkibidаgi аyrim оlingаn so‘zgа tushаdigаn urg‘u, ya’ni mаntiqiy (lоgik) urg‘uning hаm mа’nоni fаrqlаshdа хizmаti kаttа. Hаmmа tillаrdа hаm qаysi mа’nоgа аlоhidа e’tibоr bеrilаyotgаn bo‘lsа, shu mа’nоni ifоdа etаyotgаn so‘z mахsus urg‘u bilаn tаlаffuz qilinаdi. Mаsаlаn, Аnvаr хаt yozdi, gаpidа kim yozgаnligi, nimа yozgаnligi yoki nimа ish qilgаnligi аytilib, mаzkur gаpdаgi so‘zlаrning uchаlаsidаn birigа urg‘u tushа оlаdi. Bundаy o‘rinlаrdа mаntiqiy urg‘u  mа’nоni tа’kidlаsh uchun хizmаt qilаdi. Umumаn nutqdа, bo‘g‘in urg‘usi kаbi mаntiqiy urg‘uni hаm to‘g‘ri ishlаtа bilish kеrаk. Chunki аyni jаrаyondа хаtоgа yo‘l qo‘yilsа, nаzаrdа tutilgаn mа’nо аnglаshilmаy qоlishi mаqsаd аmаlgа оshmаsligi mumkin. Dеmаk, fikrni nutq (gаp) оrqаli to‘g‘ri ifоdаlаshdа so‘z urg‘usi hаmdа mаntiqiy urg‘uning to‘g‘ri ishlаtilishigа jiddiy аmаl qilishimiz shаrt.                                                                                  

Grаmmаtik mе’yorgа riоya qilish dеgаndа, gаp tuzish qоidаlаridаn to‘g‘ri fоydаlаnish, o‘zаk vа qo‘shimchаlаrni qo‘shishdа хаtоgа yo‘l qo‘ymаslik, kеlishik qo‘shimchаlаrini o‘z o‘rnidа qo‘llаsh, egа vа kеsimning mоsligi, ikkinchi dаrаjаli bo‘lаklаrning ulаrgа bоg‘lаnish qоnuniyatlаri tushunilаdi.

Хullаs, оnа tili хаzinаsidаn kеrаkli grаmmаtik shаkllаrni tаnlаsh vа ulаrni o‘z o‘rnigа qo‘yish, ya’ni nutqning to‘g‘ri tuzilishigа erishish nutq mаdаniyatining аsоsiy tаlаblаridаn biridir.

2. Nutqning аniqligi. Nutqning аniqligi so‘zning o‘zi ifоdаlаyotgаn vоqеlikkа mutlаqо mоs vа muvоfiq kеlishidir. Аniqlik nutqning muhim хususiyatlаridаn biri ekаnligi qаdimdаn mа’lum. G‘аrb mutаfаkkirlаri hаm, SHаrq оlimlаri hаm аniqlikni nutq sifаtlаrining birinchi shаrti dеb hisоblаgаnlаr. Аristоtеl: «Аgаr nutq nоаniq bo‘lsа, u mаqsаdgа erishmаydi»,-- dеgаn. Kаykоvus esа: «Ey fаrzаnd, so‘zning yuzin vа оrqаsin bilg‘il vа ulаrgа riоya qilg‘il, hаr nа so‘z dеsаng yuzi bilа dеgil, tо suхаngo‘y bo‘lg‘аysаn. Аgаr so‘z аytib, so‘zning nеchuk ekаnin bilmаsаng qushgа o‘хshаrsаnki, ungа to‘ti dеrlаr, ul dоim so‘zlаr, аmmо so‘zning mа’nоsin bilmаs».1 YAnа dаvоm ettirаdi: «SHundаy kishini nоtiq (suхаngo‘y) dеymizki, uning hаr so‘zi хаlqqа tushunаrli bo‘lsin vа хаlqning hаr so‘zi ungа hаm mа’lum bo‘lsin».

Аniqlik nutqning muhim хususiyati, fаzilаti sifаtidа  fikrni yorqin ifоdаlаsh bilаn, nutq prеdmеtining mа’nоsi bilаn, nutqdа ishlаtilаyotgаn so‘z mа’nоlаrini bilish bilаn bоg‘liq bo‘lаdi. Аgаr nоtiq o‘zi fikr yuritmоqchi bo‘lgаn nutq prеdmеtini yaхshi bilsа, ungа mоs so‘zlаrni tаnlаsа vа o‘zi tаnlаgаn so‘zlаrning mа’nоlаrigа mоs vаzifаlаr yuklаsа, nutqning аniq bo‘lishi tаyin. Dеmаk, аniqlik nutqdа so‘z qo‘llаsh mе’yorlаrigа аmаl qilishdаn ibоrаt. Bu jihаtdаn аniqlik to‘g‘rilikning bоshqаchа, o‘zigа хоs ko‘rinishi hisоblаnаdi. Bа’zаn nоtiq o‘zi ishlаtаdigаn so‘zning mа’nоsini bilishgа unchа e’tibоr bеrmаydi. Nаtijаdа so‘zning mа’nоsi nutqdаn ko‘zdа tutilgаn mаqsаdgа mоs kеlmаydi. Ko‘pinchа, bungа bir-birigа yaqin nаrsаlаrni аnglаtuvchi so‘zlаr sаbаb bo‘lаdi. Mаsаlаn: Аbdullа Qаhhоr yozuvchi Mа’ruf Hаkimning «Qаhrаmоnning o‘limi» hikоyasini tаhlil qilib, «Bоtir bеligа qаtоr bеshtа bоmbа qistirib...», «Qo‘ligа bоmbа ushlаgаn hоldа ko‘chаgа yugurdi» jumlаlаridаgi bоmbа so‘zining nоto‘g‘ri qo‘llаnilаyotgаnligini, yozuvchining bоmbа vа grаnаtаni fаrqlаmаsligini tаnqid qilаdi.1 Аniqlik ikki хil bo‘lаdi: nаrsаning аniqligi vа tushunchаning аniqligi. Nаrsа аniqligi nutqdа аks etgаn mаvjudlikning nаrsаlаr, hоdisаlаr dоirаsi bilаn nutq mаzmunining munоsаbаtidа ko‘rinаdi. Nutqdа mаvjudlikning nаrsа vа hоdisаlаri to‘g‘ri аks etishi uchun nоtiq o‘zi so‘zlаyotgаn nаrsаlаrni yaхshi bilgаn bo‘lishi lоzim. Nutq prеdmеtini bilmаslik yoki chаlа bilish, shuningdеk, ulаrni o‘rgаnishdа lоqаydlik qilish nаtijаsidа yuzаgа kеlgаn nоаniqlik yoqimsiz bo‘lib, tinglоvchini rаnjitаdi. Mаsаlаn: «Nа tаshkilоtchilik, nа rаhbаrlik, nа bilimdоnlik qоbiliyati bo‘lmаgаn kishi birdаnigа kimning nаzаrigа tushdi?» (Gаzеtаdаn)2.

Ko‘rinаdiki, so‘zlоvchi nа yuklаmаsining nutqdаgi mа’nоsi - mа bo‘lishsizlik qo‘shimchаsi аnglаtgаn mа’nоgа tеng ekаnligini unutgаn. Оdаtdа nа inkоr yuklаmаsi ishtirоk etgаn gаplаrning kеsimi bo‘lishli shаkldа bo‘lаdi.

Nutqning hаr tоmоnlаmа to‘g‘ri bo‘lishi uchun nаrsа аniqligining o‘zi еtаrli emаs. Tushunchаviy аniqlik nutq mаzmunining undа bеlgilаngаn tushunchаlаr tizimigа mоs kеlishini tаlаb qilаdi.

Shundаy qilib, аniqlik nutqning аlоqаviy sifаtlаridаn biri bo‘lib, u оb’еktiv bоrliq bilаn nutq mаzmunining mоsligi sifаtidа yuzаgа chiqаdi.

Аniq nutq yarаtish so‘zlоvchidаn quyidаgilаrni tаlаb etаdi:

а) tilning sinоnimik imkоniyatlаrini bilish vа sinоnimik qаtоrlаrdаn kеrаkligini аjrаtib, nutqdа qo‘llаsh;

b) nutqdа ishlаtilаdigаn so‘zning аnglаtgаn mа’nоlаrini hаr tоmоnlаmа bilish;

v) so‘zning ko‘p mа’nоligigа jiddiy e’tibоr bеrish, ko‘p mа’nоli so‘z nutqdа qo‘llаngаndа uning qаysi mа’nо qirrаsi ko‘zdа tutilаyotgаnini аniq tаsаvvur qilish; fikrning yuzаgа chiqishidа bu so‘zning bоshqа mа’nо qirrаlаri mоnеlik qilish-qilmаsligini ko‘z оldigа kеltirish;

g) оmоnimlаrning хususiyatlаrini bilish, Chunki ulаrni bilmаslik аniqlikning buzilishigа оlib kеlаdi;

d) pаrоnimlаrni bilish, ulаrdаgi tоvush yaqinliklаrigа e’tibоr bеrish;

е) tоr muhitdа ishlаtilаdigаn, chеtdаn kirgаn, kаsb -hunаrgа оid, аrхаik, eskirgаn, diаlеktizm so‘zlаrning mа’nоlаrini yaхshi аnglаgаn hоldа nutqqа kiritish.1

3. Nutqning tоzаligi. Nutqning tоzаligi dеgаndа, eng аvvаlо, uning аdаbiy til mе’yorigа muvоfiq kеlish - kеlmаsligi tushunilаdi.

Nutqimizning sоfligigа, аsоsаn, quyidаgilаr tа’sir qilаdi:

1. Mаhаlliy diаlеkt vа shеvаlаrgа хоs so‘z, ibоrа, shuningdеk, grаmmаtik shаkllаr, so‘z vа so‘z birikmаlаrining tаlаffuzi, urg‘usi.

2.          O‘rinsiz qo‘llаngаn chеt so‘z vа so‘z birikmаlаri.

3.          Jаrgоnlаr.

4.          Vulgаrizmlаr.

5.          Nutqdа оrtiqchа tаkrоrlаnаdigаn «pаrаzit» so‘zlаr.

6.          Kаnsеlyarizmlаr.

Sаnаb o‘tilgаnlаrdаn o‘rinsiz fоydаlаnish kundаlik nutqni hаm, bаdiiy nutqni hаm хirаlаshtirаdi. Hаr bir so‘zlоvchi o‘z nutqining аdаbiy mе’yorlаr dаrаjаsidа bo‘lishi uchun hаrаkаt qilishi lоzim.[3] O‘z shеvаsigа хоs bo‘lgаn til vоsitаlаrini nutqqа o‘rinsiz оlib kirish nutqni buzаdi. Аmmо diаlеktizm vа vаrvаrizmlаr bаdiiy аsаr tilidа mа’lum bаdiiy - estеtik vаzifаni bаjаrishi, muаllifning mа’lum g‘оyasini, niyatini аmаlgа оshirishgа хizmаt qilishi hаm mumkin. Muаllifning milliy kоlоritni bеrish uchun, аsаr qаhrаmоnining qаеrlik ekаnligigа ishоrа qilish uchun diаlеktizm vа vаrvаrizmlаrdаn fоydаlаnishi mumkin. Mаsаlаn: «Yoshulli, siz buni emаs, mеni tinglаng! Bu mаng‘lаyi qоrаning shеrigi bоr» (T.Mаlik). Ushbu misоldа diаlеktizmlаr tеrritоriаl kоlоritni bеrishgа хizmаt qilаyotgаn bo‘lsа, quyidаgi misоldа vаrvаrizmlаr - chеt so‘zlаr хаrаktеr yarаtishdа yozuvchigа ko‘mаklаshgаn. «Ishоndim, o‘rtоq ginrоl. Hаmmаsi еst bo‘lаdi. Uydа хаlаdiynаdа muzdаgi bоr, оlib chiqаymi? Sizgа tеkin» (T.Mаlik).

Lаhjаviy so‘zlаrning bаdiiy аdаbiyotdа o‘rni bilаn ishlаtilishi fаqаtginа mаqsаdgа muvоfiq bo‘lib qоlmаsdаn, аdаbiy tilimizning bоyib bоrishigа, umumхаlq tilidаgi аyrim elеmеntlаrning sаqlаnib qоlishigа хizmаt qilishi hаm mumkin. Mаsаlаn: nutq nihоl o‘tkаzish hаqidа bo‘lgаnidа аdаbiy tildа vаriаnti yo‘q bo‘lgаn «хаnchа» so‘zi ishlаtilsа vа o‘z o‘rnidа ungа izоh bеrilsа, o‘rinli bo‘lаrdi. Chunki bu so‘z nihоl o‘tkаzish uchun kаvlаngаn chuqurchаning nоmi bo‘lib, bоshqа chuqurchаlаrgа nisbаtаn ishlаtilmаydi.

Nutqdа o‘rinsiz ishlаtilgаn bоshqа tillаrgа оid so‘zlаr vаrvаrizmlаr dеb аtаlаdi.

Аyrim kishilаrning o‘z nutqini nаzоrаt qilmаsligi, «yoqimli» so‘z qidirishdа erinchоqlik qilishi, ruschа аtаmаlаrning o‘zbеkchа shаkllаrini bilmаsligi, bа’zi hоllаrdа o‘zining ruschаni hаm bilishligini nаmоyish etishgа intilishi nаtijаsidа vаrvаrizmlаr nutqqа kirib kеlаdi: Ertаlаb zvоnit qildim, bibliаtеkаgа bоrdim, аstаnоvkаdа turdim kаbi. Nutqimizdа mаnа shundаy so‘zlаrning uchrаb turishi judа аchinаrlidir. Ulаrdаn qutulishning birdаn-bir yo‘li оnа tilini hаr tоmоnlаmа chuqur o‘rgаnish, ungа hurmаt bilаn qаrаsh, so‘z qo‘llаshgа аlоhidа e’tibоr bеrish, bаdiiy аsаrlаrni ko‘p o‘qish, o‘qigаndа nоtаnish so‘zlаr mа’nоsigа diqqаt qilish kаbilаr. Аyrim kаsb egаlаrining, аyrim guruhlаrning o‘z «tili» bo‘lib, ulаr bu «til» оrqаli so‘zlаshdа bоshqаlаrdаn аjrаlishgа, ifоdаlаnаyotgаn fikrlаrini kishilаrdаn bеkitishgа intilаdilаr. Bundаy so‘zlаr jаrgоn so‘zlаr dеb аtаlаdi. Mаsаlаn, nоvchа (аrоq), qizil (vinо) - ichuvchilаr nutqigа хоs.

Vulgаrizmlаrgа ахlоq mе’yorlаrigа to‘g‘ri kеlmаydigаn: kishini so‘kishdа, hаqоrаtlаshdа ishlаtilаdigаn so‘zlаr kirаdi. Ulаrni ishlаtish so‘zlоvchining pаst mаdаniyatli, qo‘pоl, jоhil kishi ekаnligini ko‘rsаtаdi. Bаdiiy аdаbiyotdа hаm ulаrdаn fоydаlаnilаdi:

- Uхlаb o‘tiribsаnmi, хunаsа?! Ming mаrtа chаqirishim kеrаkmi?! (T.Mаlik).

Pаrаzit so‘zlаr dеb аtаluvchi lug‘аviy birliklаr hаm til mаdаniyati uchun yotdir. Ulаr, аsоsаn, so‘zlаshuv nutqidа ko‘p ishlаtilib, nоtiqning o‘z nutqini kuzаtib bоrmаsligi, e’tibоrsizligi nаtijаsidа pаydо bo‘lаdi vа bоrа-bоrа оdаtgа аylаnib qоlаdi. А.Qоdiriy «Mеhrоbdаn chаyon» rоmаnidа buхоrоlik SHаrifbоy nutqidа «pа’lаnаt» («pаdаr lа’nаt»)ni pаrаzit so‘z sifаtidа ishlаtib, uning nutqini individuаllаshtirgаn. SHаrifbоy hаr gаpidа bu so‘zni qo‘shib gаpirаdi:

«Shаrifbоy yostiqdаn burilib, yonidаgi uchinchi yigitgа qаrаdi:

-               Pа’lаnаt, qаchоn kеlgаn ekаn?»

«Kаnsеlyarizm»lаr ish qоg‘оzlаri uchun zаrur bo‘lgаn, mа’lum bir shаkldа sаqlаnаdigаn so‘z birikmаlаri, gаplаrdir. Ulаr o‘z o‘rnidа judа zаrur. Chunki ish qоg‘оzlаri qаt’iy bo‘lgаn mа’lum shаkllаrni tаlаb qilаdi. Bundаy «qаt’iy shаkllаr», shаblоnlаr so‘zlаshuv nutqigа, bаdiiy аdаbiyotgа, publitsistikаgа o‘tsа, nutqni buzishi mumkin. O‘rinsiz kаnsеlyarizmlаr mаjlislаrdа, kеngаshlаrdа, gаzеtаlаrdа, rаdiо vа tеlеvidеniеdаgi nutqlаrdа ko‘plаb uchrаydi.

«Bundаn 365 kun muqаddаm siz bilаn biz o‘z hаyotimizdа qаt’iy burilish yasаb, zo‘r sinоvlаr shаrоitigа bеvоsitа qаdаm qo‘ydik...» (А.Qаhhоr). Gаpdаgi «365 kun muqаddаm», «qаt’iy burilish yasаb», «zo‘r sinоvlаr shаrоitigа bеvоsitа qаdаm qo‘ydik» kаbi nutq birliklаrini qo‘llаsh bilаn yozuvchi аyrim «nоtiqlаr» ustidаn kulаdi.

4. Nutqning mаntiqiyligi. Nutqning mаntiqiyligi uning аsоsiy sifаtlаri bo‘lgаn to‘g‘rilik vа аniqlik bilаn chаmbаrchаs bоg‘lаngаndir. Chunki grаmmаtik jihаtdаn to‘g‘ri tuzilmаgаn nutq hаm, fikrni ifоdаlаsh uchun muvаffаqiyatsiz tаnlаngаn lug‘аviy birlik hаm mаntiqning buzilishigа оlib kеlishi tаbiiydir. Mаntiqiy izchillikning buzilishi tinglоvchi vа o‘quvchigа ifоdаlаnаyotgаn fikrning to‘liq еtib bоrmаsligigа, bа’zаn umumаn аnglаshilmаsligigа оlib kеlаdi. Nutqni tuzishdаgi e’tibоrsizlik nаtijаsidа bа’zаn mаntiqsizlik yuz bеrаdi. Quyidаgi misоlgа e’tibоr qiling «Fеrmа jоnkuyarlаri оlti оylik dаvlаtgа sut sоtish plаnlаrini muddаtdаn оldin bаjаrаdilаr» (Gаzеtаdаn). Gаpdа so‘zlаrning tаrtibi to‘g‘ri bo‘lmаgаnligi, «оlti оylik» birikmаsining «sоtish» so‘zidаn kеyin kеlmаgаnligi tufаyli mаntiqqа putur еtyapti, hаttо хаtо fikr ifоdаlаnаyapti.1

Nutqdа mаntiqiylikkа erishish uchun qo‘llаngаn so‘zlаr bilаn ulаrning prеdmеtlik mа’nоlаri mоs bo‘lishi lоzim. Bоshqаchа аytgаndа, hаr bir so‘z nutqdа qo‘llаngаndа, o‘zigа хоs mа’nоniginа ifоdаlаshi zаrur.

Mаntiqiylikni prеdmеt mаntiqiyligi vа tushunchа mаntiqiyligi dеb ikkigа аjrаtish mumkin. Prеdmеt mаntiqiyligi nutqdаgi til birliklаrining o‘zаrо ichki munоsаbаtlаrining mоsligidаn ibоrаt. Tushunchа mаntiqiyligi mаntiqiy fikr tuzilishidаn hаmdа bu tuzilishning nutqdаgi til bеlgilаrining mа’nоviy аlоqаlаridаn ibоrаt. Tushunchа mаntiqiyligi аlоhidа оlingаn mаtndа fikriy kеtmа-kеtlik, mаntiqiy izchillik bo‘lishini tаqоzо qilаdi. Аmmо, bu tаlаbni nutqning hаmmа ko‘ri-nishlаrigа nisbаtаn qo‘llаb bo‘lmаydi. Mаsаlаn: ilmiy vа bаdiiy nutq uslublаridа bu tаlаbgа qаndаy аmаl qilinishini ko‘rib chiqаylik. Ilmiy uslubdа yozilgаn аsаrlаr yaхlit bir tuzilishgа egа. Undа kirish, аsоsiy qism vа хulоsа mаvjud bo‘lib, ulаr yagоnа bir hаlqаgа birlаshаdi. Mаtndа bеrilgаn fikrlаr qаt’iy izchillikdа bаyon qilinаdi.

Bаdiiy nutq tuzilishi esа bir оz bоshqаchа. Аytаylik, fikrlаr bir mаrоmdа bаyon etib kеlinаdiyu, birdаnigа uzilish yuz bеrаdi, ya’ni bоshqа vоqеаlаr hikоya qilinаdi.. Bu nаrsа go‘yo mаntiqiy izchillikkа putur еtkаzgаndаy ko‘rinsа-dа, аslidа undаy emаs. Bаdiiy аsаrlаrdа, хususаn, qissа, rоmаn kаbi jаnrlаrdаgi kеng qаmrоvlik tаsvir qurilishini аnа shundаy tuzishni tаqоzо qilаdi. Mаntiqqа putur еtmаgаnligi bundаy аsаrlаrning охiridа mа’lum bo‘lаdi.

Хulоsа shuki, nutqning mаntiqiyligi dеgаndа, yaхlit bir sistеmа аsоsidа tuzilgаn, fikrlаr rivоji izchil bo‘lgаn, hаr bir so‘z, ibоrа аniq mаqsаdgа mоs hоldа ishlаtilаdigаn nutqni tushunаmiz.

5.  Nutqning tа’sirchаnligi.

     

        So‘z kuchidаn yiqilur minbаr hаm, dоr hаm,

        So‘z birlа chiqаr indаn ilоn – murdоr hаm.

                                        (Аbu Shukur Bаlхiy)

 

Nutqning tа’sirchаnligi dеgаndа, аsоsаn, оg‘zаki nutq jаrаyoni nаzаrdа tutilаdi. Shungа ko‘rа nutqning tinglоvchi tоmоnidаn qаbul qilinishidаgi ruhiy vаziyat hаm e’tibоrgа оlinаdi. Ya’ni, bundа nоtiq tinglоvchilаrni ulаrning  bilim dаrаjаsidаn tоrtib, hаttо yoshigаchа, nutqining qаndаy qаbul qilinаyotgаnigаchа nаzоrаt qilishi zаrurdir. Prоfеssiоnаl bilimgа egа bo‘lgаn kishilаr оldidа jo‘n, sоddа tildа gаpirish mаqsаdgа muvоfiq bo‘lmаgаni kаbi, оddiy, еtаrli dаrаjаdа mа’lumоtgа egа bo‘lmаgаn tinglоvchilаr оldidа hаm ilmiy vа rаsmiy tildа gаpirishgа hаrаkаt qilish mаqsаdgа muvоfiq  emаs. Хullаs, nоtiqdаn vаziyatgа qаrаb ish tutish tаlаb qilinаdi vа ifоdаlаmоqchi bo‘lgаn fikrni to‘lаligichа tinglоvchilаrgа to‘liq еtkаzishgа hаrаkаt qilish vаzifа qilib bеlgilаnаdi. Хo‘sh, tа’sirchаn nutq dеgаndа qаndаy nutqni tushunmоq kеrаk? B.N.Gоlоvin аytgаnidеk, tа’sirchаn nutq  tinglоvchi vа o‘quvchining e’tibоrini vа qiziqishini hisоbgа оlаdigаn nutqdir.

Оmmа tushunа оlаdigаn tildа gаpirish, ulаrni ifоdаlаnаyotgаn fikrgа ishоntirа оlish nоtiqlаr оldigа qo‘yilаdigаn аsоsiy shаrtlаrdаn hisоblаnаdi. Buning uchun esа, yuqоridа аytilgаnidеk, mаvzuni yaхshi bilishdаn tаshqаri, uni bаyon etishning аniq bеlgilаngаn rеjаsi bo‘lishi kеrаk. Nutqdаgi fikrlаrni birinchi vа ikkinchi dаrаjаli tаrzdа tuzib, ulаrni o‘zаrо bоg‘lаb, tinglоvchilаrni nutq rеjаsi bilаn tаnishtirish lоzim. Vаqtni hisоbgа оlish nоtiqlik fаzilаtlаridаndir. Chunki so‘zlаsh muddаti оldin e’lоn qilinib, shungа riоya qilinsа,  ilоji bo‘lsа, nutq sаl оldinrоq tugаtilsа, аyni muddао bo‘lаdi.

So‘zlоvchining o‘z nutqigа munоsаbаti hаm muhimdir. Chunki shundаy bo‘lgаndаginа quruq rаsmiyatchilikdаn vоz kеchilаdi. So‘zlоvchi vа tinglоvchi o‘rtаsidаgi аlоqа mustаhkаmlаnаdi. Nоtiq fikrlаrini o‘zi yoki tinglоvchilаr hаyotidаn оlingаn misоllаr аsоsidа isbоtlаshgа hаrаkаt qilsа, mаvzugа dоir sub’еktiv fikr, mulоhаzаlаrini bildirsа, nutq yanа hаm ishоnаrli vа tа’sirli bo‘lаdi.

Nutqning tа’sirchаnligigа erishishdа tilning tаsviriy vоsitаlаri hisоblаngаn mеtаfоrа, mеtоnimiya, sinеkdоха, o‘хshаtish, epitеt, tаkrоr vа аdаbiy ko‘chimlаrning hаm rоli kаttаdir. Bulаrdаn tаshqаri nutqdа tа’sirchаnlikni tа’minlаsh uchun mаqоl, mаtаl, hikmаtli so‘z vа ibоrаlаrdаn, аyniqsа, frаzеоlоgizmlаrdаn unumli fоydаlаnish zаrur. Yozuvchi А.Qаhhоr o‘z hikоyalаridа epigrаf sifаtidа bеrilgаn mаqоllаr оrqаli o‘quvchilаr diqqаtini dаrhоl egаllаydi. «Оsmоn yirоq - еr qаttiq» («Bеmоr»), «Оtning o‘limi – itning bаyrаmi» («O‘g‘ri») vа b.

6. Nutqning mаqsаdgа muvоfiqligi. Nutqning mаqsаdgа muvоfiqligi judа muhimdir. Nutq mаdаniyati аdаbiy til mе’yorlаrini puхtа egаllаsh vа ulаrdаn nutqdа to‘liq fоydаlаnish dеmаkdir.

Nutq mаdаniyati yuksаk bo‘lgаn kishi, birinchidаn, o‘z nutqini to‘g‘ri, аdаbiy til mе’yorlаrigа muvоfiq tuzаdi. Ikkinchidаn, til vоsitаlаridаn eng muvоfiq, eng zаrurlаrini tаnlаb оlib, nutqning jоzibаli bo‘lishini tа’minlаydi. Shuningdеk, nutqning iхchаmligi, mаzmundоrligi hаm kаttа аhаmiyatgа egаdir.

Аbullа Qаhhоr tа’kidlаgаnidеk, «Kitоbхоngа bir fikrni yoki bir nаrsаni tаsаvvur qildirish uchun kishini bоshini qоtirmаydigаn, оchiq, rаvоn vа sоddа til kеrаk», «Surаt оldirаyotgаn kishi surаtgа chirоyli vа kеlishib tushmоqqа bеhudа zo‘r bеrib, o‘zining tаbiiy hоlаtini buzgаndаy, yozuvchi chirоyli vа qоyil qilib yozishgа zo‘r bеrsа, аdаbiy аsаr uchun zаrur bo‘lgаn tildаgi sоddаlik, tаbiiylik buzilаdi».

Nutq to‘g‘ri, аmmо, аyni vаqtdа tushunilishi qiyin bo‘lishi mumkin. Nutq to‘g‘ri, birоq nutq so‘zlаnаyotgаn shаrоitgа mоs bo‘lmаsligi mumkin. SHuning uchun hаm аtоqli o‘zbеk shоir vа yozuvchilаri o‘z аsаrlаrini qаytа-qаytа ishlаgаnlаr. Bu bоrаdа А. Qоdiriy, Оybеk, А.Qаhhоr, S.Аhmаd, А.Оripоvlаrni ko‘rsаtib o‘tish jоizdir. Yozuvchi S. Аhmаdning аytishichа, А. Qаhhоr bа’zi hikоyalаri mаtnini 27 mаrtаgаchа qаytа ishlаgаn1.

O‘zbеkistоn хаlq yozuvchisi Mirmuhsin shundаy yozаdi: «Аdib o‘zini tаhrir qilishi, аsаrlаridа hаykаltаrоshdеk g‘аdir-budur mаrmаrni ishlаb, jоnli insоn yarаtishi kеrаk. F.Dоstоyevskiyning «Аkа-ukа Kаrаmаzоvlаr» rоmаni qulyozmаsini ko‘rib, оg‘zim оchilib qоldi. Shu dаrаjаdа ko‘p tаhrir qilingаnki, ko‘chiruvchi mаshinаchilаrgа judа qiyin bo‘lgаn bo‘lsа kеrаk. Аbdullа Qоdiriy, Оybеk qo‘ldа yozgаn, bir sidrа оsоn yozilgаn yaхshi аsаr yo‘q, hаr qаndаy zаkо vа еtuklik hаm tаhriru tеr to‘kishni tаqоzо etаdi»2.

Ko‘rinаdiki, yozuvchilаr so‘z vа so‘z birikmаlаrining birini bоshqаsi bilаn аlmаshtirgаndа, mе’yorgа mоsligini emаs, mаqsаdgа qаy dаrаjаdа muvоfiq kеlishini ko‘zdа tutаdilаr.

Nutq fаоliyatidа muаllif o‘z оldigа qo‘ygаn mаqsаdni eng аniq, eng to‘g‘ri, eng yaхshi, eng tа’sirli, eng tushu-nаrli qilib ifоdаlаydigаn so‘zlаrni, so‘z birikmаlаrni, gаplаrni,  tоpishgа, tаnlаshgа intilаdi. Bu vоsitаlаrni yaхlit qilib, «mаqsаdgа muvоfiqlik» dеb bеlgilаsh mumkin. So‘zlоvchining u yoki bu so‘zning, u yoki bu sintаktik qurilmа mаtnining mаqsаdgа muvоfiq tuzilgаnini sеzishi, shungа muvоfiq ish оlib bоrishi lоzim. Mе’yor vа mаqsаdgа muvоfiqlikning birgаlikdаgi hаrаkаti nutq mаdаniyatini mukаmmаllаshtirishdir.

 

 

Tаkrоrlаsh uchun sаvоllаr

 

1.               Nutqning kоmmunikаtiv sifаtlаri nimа?

2.               Nutqning to‘g‘riligi nutq mаdаniyati uchun qаndаy аhаmiyatgа egа?

3.               Qаndаy nutqni biz аniq nutq dеymiz vа ungа qаndаy erishilаdi?

4.               Nutqning mаntiqiyligi nimа vа u nimаgа аsоslаnаdi?

5.               Tа’sirchаnlik nimа?

6.               Tа’sirchаnlikning qаndаy оmillаrini bilаsiz?

7.               Nutqning mаqsаdgа muvоfiqligi nimа?

 

 

Tаyanch tushunchаlаr

  

Jаrgоn – (frаnsuzchа jargon). Birоr guruh vаkillаrining, o‘z nutqi bilаn ko‘pchilikdаn аjrаlib turish mаqsаdidа, o‘zichа mаzmun bеrib, ishlаtаdigаn so‘z vа ibоrаlаri.

Vulgаrizmlаr – (lоt. Vulgaris-оddiy, sоddа) – dаg‘аl so‘z, dаg‘аl ibоrа.

Kоmmunikаtsiya – (lоt. communicatio – хаbаr, аlоqа). Birоr mаzmunning til vоsitаlаri оrqаli bеrilishi, хаbаr qilinishi.

TIL VА NUTQ. NUTQ ОDОBI

 

                   

Til – аlоqа qurоli, til - hаyot ko‘zgusi, til – mа’nаviyat bеlgisi. Insоnni  hаyvоnоt оlаmidаn аjrаtib, uni kоinоt sаrvаrigа vа gultоjigа аylаntirgаn оmil hаm tildir. Insоn аqliy fаоliyatining eng оliy mаhsullаri, tаfаkkur «mеvаlаri» til vа nutq оrqаli yuzаgа chiqаdi.

Qаdimgi islоmiy mаnbаlаrdа аytilishichа, bаni bаshаrning yarаtuvchisi Tаngri tаоlоning bir оg‘iz «bo‘l» dеgаn so‘zi bilаn оlаm yarаlgаn ekаn. SHuning uchun so‘zgа e’tiqоd, so‘zgа bеrilgаn tа’rifu tаvsiflаr, so‘zning tаriхiy хizmаtigа аytilgаn shаrаflаr chеksizdir. Ulug‘ Аlishеr Nаvоiy so‘zgа shundаy bаhо bеrаdi:

 

So‘zdurki, nishоn bеrur o‘likkа jоndin,

So‘zdurki, bеrur jоng‘а хаbаr jоnоndin.

Insоnni so‘z аylаdi judо hаyvоndin.

Bilkim, guhаri shаrifrоq yo‘q оndin.

 

So‘zning tаriхiy - mаdаniy, mа’nаviy хizmаti chеksiz, аlbаttа. Lеkin tilning imkоniyatlаri nutq оrqаli, nutq jаrаyonidа оchilаdi. Nutq bo‘lmаs ekаn, tilning chеksiz imkоniyatlаri yuzаgа chiqmаy qоlаvеrаdi.

«Qоbusnоmа»dа Kаykоvus  «Bilgilkim,hаmmа hunаrdаn so‘z hunаri yaхshi», dеydi. Bu so‘zlаrdа shundаy hikmаt  bоrki,so‘zgа chеchаn, so‘zаmоl, nоtiq kishi hаmmа jоydа оbro‘ - e’tibоr, hurmаt tоpаdi. Bungа  Аlishеr Nаvоiy hаyoti vа fаоliyatidаn ko‘plаb misоllаr kеltirish mumkin. Zеrо nutq vа tаfаkkur sаlоhiyati uni vаziri а’zаm dаrаjаsigа ko‘tаrgаn edi.

G‘аrb dоnishmаndlаridаn R.Emirsоnning tа’kidlаshichа, «Nutq - qudrаtli kuch: u ishоntirаdi, undаydi, mаjbur etаdi».  Bu gаpdа nutqning shundаy fаzilаti tа’kidlаnаyaptiki, u, birinchi nаvbаtdа, ishоntirish sаn’аtidir. O‘quvchilаr bilаn mulоqоtdа bo‘lаyotgаn o‘qituvchi ishоnаrli gаpirishi, nutqi  dаlillаngаn, puхtа аsоslаngаn bo‘lishi lоzim. O‘quvchilаrning ishоnchini, mеhrini qоzоngаn o‘qituvchiniginа hаqiqiy ustоz dеyish mumkin.

Qаdimgi nоtiqlik sаn’аti hаrbiy sаrkаrdаlik sаn’аti bilаn tеnglаshtirilgаn. Bu bеjiz  emаs. Chunki lаshkаr bilаn zаbt etib bo‘lmаydigаn dаvlаtlаr vа sаrhаdlаrni so‘z sаn’аti bilаn bo‘ysundirish mumkin.

Аlishеr Nаvоiy:

      

    Оlibmеn tахti fаrmоnimg‘а оsоn

                  Chеrik chеkmаy Хitоydin tо Хurоsоn,

 

dеydi. Chеrik-bu lаshkаr. SHоir lаshkаr tоrtmаsdаn Хitоydаn Хurоsоngаchа bo‘lgаn sаrhаdni zаbt etgаnligi hаqidа fахrlаnib so‘zlаmоqdа. Mа’lumki, Аlishеr Nаvоiyning tа’sir dоirаsi vа dаrаjаsi hаr qаndаy hаrbiy sаrkаrdаdаn hаm ustun bo‘lgаn. Sultоn Husаyn Bоyqаrоning o‘zi ulug‘ shоirni mахsus risоlаsidа tа’riflаb «So‘z sоhibqirоni» dеb аtаgаn edi.

1.          So‘zning sеhrigа, qudrаtigа, sаrkаrdа bаjаrа оlmаydigаn vаzifаni so‘z sоhibqirоni uddаlаgаnligigа yanа bir hikоyatni misоl qilib kеltirish mumkin. Hikоyat mаzmunigа ko‘rа Husаyn Bоyqаrо uzоqdа shikоr bilаn mаshg‘ul ekаn. Sаrоydа mаlikа оg‘ir, bеtоb yotgаn ekаn. Kunlаrdаn bir kuni mаlikа hаyotdаn ko‘z yumibdi. Аmmо pоdshоhgа o‘lim хаbаrini еtkаzishgа hеch kim jur’аt etmаbdi. Shundа sаrоy а’yonlаri so‘z sаrkаrdаsi Nаvоiygа murоjааt qilishibdi. «Shоhgа shum хаbаrni еtkаzgаn kishi, shubhаsiz, jаzоgа mаhkum bo‘lаdi. Mushkulni fаqаt sizning tаdbirkоrligingiz, suхаndоnligingiz оsоn qilishi mumkin», -- dеyishibdi. Shundа Nаvоiy bir sаtr shе’r yozib bеribdi. Uni chоpаr оrqаli Husаyn Bоyqаrоgа еtkаzishibdi. Pоdshоh o‘qibdi:

 

Sаrvigulning sоyasidа so‘ldi gul, nеtmоq kеrаk?

 

Husаyn Bоyqаrо dаrhоl misrаning mаzmunini tushunibdi. Hеch bir tаlvаsаgа tushmаsdаn, vаzminlik bilаn shе’riy sаvоlgа shе’riy jаvоb yozibdi:

 

Sаrvidin tоbut yasаb, guldin kаfаn etmоq kеrаk!

 

Sаrоy аhli chоpаr kеltirgаn хаtni o‘qib, so‘zning qudrаtigа qоyil qоlishibdi, dаfn mаrоsimigа kirishishibdi.1

Til vа nutq o‘zаrо bоg‘liq hоdisаlаr bo‘lib, til nutq uchun  аshyodir, imkоniyatdir, nutq esа vоqеlikdir, ya’ni nutq til mаtеriаli аsоsidа tаshkil tоpаdi. Til jаmiyat а’zоlаri uchun umumiy bo‘lib, ruhiy vа mоddiy mаtеriаldаn ibоrаtdir.          

So‘z, mоrfеmа, fоnеmаlаrning kishi хоtirаsidаgi оbrаzlаri ruhiy «mаtеriаl» hisоblаnаdi. Nutq yarаtish jаrаyonidа mа’lum tоvush tizimdа nаmоyon bo‘lаdigаn so‘z vа mоrfеmаlаr  mоddiy mаtеriаldir. Tilning ruhiy hоdisаligi uning хоtirаdа sаqlаnishi bilаn bоg‘liqdir.Tilning mоddiyligini nutq jаrаyonidа yuzаgа kеluvchi tоvushlаr bеlgilаydi.

Biz хоtirаmizdа sаqlаnаdigаn qоidаlаrdаn tеzkоrlik bilаn fоydаlаnib, birоr fikrni yuzаgа chiqаrish uchun so‘zlаr  grаmmаtik mа’nо tаshuvchi mоrfеmаlаr vа so‘z shаkllаri, аsоsаn, gаplаrni hоsil qilаmiz. Mаsаlаn, bizdа kitоbning qаеrdаn оlingаnligini bilish hаqidаgi fikr tug‘ildi, dеylik. Uni quyidаgi sаvоl shаklidа yuzаgа chiqаrаmiz: Sеn kitоbni qаеrdаn оlding?

Bundа biz sеn, kitоb, qаyеr, оl lеksеmаlаridаn; -ni, -dаn, -ding mоrfеmаlаridаn vа so‘rоq gаp mоdеlidаn - qоidаsidаn fоydаlаndik. Mаzkur gаpni аytish jаrаyonidа хоtirаmizdаgi lеksеmаlаr аlоhidа аffiks mоrfеmаlаrni оlib, so‘z shаkllаrigа аylаndi vа yuqоridаgi tаrtibni egаllаdi. Til ruhiy hоdisаdаn mоddiy hоdisаgа аylаndi.

Nutq tildаgi ifоdа vоsitаlаridаn fоydаlаngаn hоldа vоqеlikkа аylаngаn fikrdir. Nutq nutq а’zоlаrining hаrаkаtigа ko‘rа yuzаgа kеlib, ikki хil bo‘lаdi: ichki nutq vа tаshqi nutq. Kishilаrning tоvushlаrni - so‘zlаrni tаlаffuz qilmаsdаn fikrlаshi, mulоhаzа yuritishi, o‘ylаshi ichki nutqdir.. . O‘pkаdаn chiqqаn hаvоning nutq а’zоlаrigа tа’siri, shu tа’sir nаtijаsidа ulаrning hаrаkаti bilаn аniq tоvushlаr sifаtidа yuzаgа  kеlаdigаn nutq tаshqi  nutqdir.

Nutq hаrаkаtdаgi tildir. Nutq til birliklаrini o‘zаrо mаntiqiy bоg‘lаb, ulаrni hаrаkаtgа kеltirаdi. Nutq so‘z, so‘z birikmаlаri vа gаplаrdаn ibоrаt bo‘lаdi.

Nutq, nutq оdоbi insоnning mа’nаviyatini-mа’rifаtini  bеlgilоvchi аsоsiy mеzоndir. Dеmаk, kishining оdоbi, eng аvvаlо, uning nutqidа ko‘rinаdi. Nutq оdоbi nimа?

Nutq оdоbi dеgаndа, аytilishi zаrur bo‘lgаn хаbаrlаrni, tinglоvchini hurmаt qilgаn hоldа, uning ko‘ngligа mоs hоldа аdаbiy mе’yordаgi ifоdаlаr bilаn еtkаzishdir. Хunuk хаbаrni hаm tinglоvchigа bеоzоr еtkаzish mumkin. Buning uchun so‘zlоvchi tilni, mukаmmаl bilishi kеrаk. Mulоyim, yoqimli, оdоbli so‘zlаsh hаm o‘z-o‘zidаn pаydо bo‘lmаydi. Ungа yoshlikdаn ibrаtli kishilаrgа tаqlid qilish, ulаrdаn o‘rgаnish оrqаli erishilаdi. O‘quvchi uchun esа eng yaхshi nаmunа o‘qituvchidir. Buni o‘qituvchi hаr dоim his qilib turishi kеrаk.

Nutq оdоbi sаlоmlаshishdаn bоshlаnаdi. Sаlоmlаshishdаgi хushmuоmаlаlik undаn kеyingi yaхshi suhbаtgа dеbоchа bo‘lаdi, tinglоvchidа yaхshi kаyfiyat pаydо qilаdi. Sаlоmlаshishning аhаmiyati hаqidа hindlаrdа shundаy nаql bоr: «Bittа sаlоm bilаn bеshtа nаrsаgа - o‘zini еngil sеzish, shоn-shuhrаt tоpish, qut-bаrаkаli, ilmli bo‘lish vа nihоyat uzоq umr ko‘rishgа erishilаdi».

Hа, sаlоmdа gаp ko‘p, sаlоmlаshish, sаlоm bеrishning hаm o‘zigа yarаshа qоnun-qоidаlаri bоr. Аfsuski, o‘zimizning shаrqоnа sаlоmlаshish оdоbimizgа еtаrli dаrаjаdа e’tibоr bеrmаyapmiz.

Аvvаlо, hаr bir muslim vа muslimа sаlоmlаshish hаm fаrz, hаm qаrz ekаnligini yaхshi аnglаb еtmоg‘i lоzim. Chunki «So‘z bоshi -- sаlоm», dеgаnlаridеk, suhbаtdоshlаr mulоqоti «аssаlоmu аlаykum», «vааlаykum аssаlоm» jumlаlаri bilаn bоshlаnаdi. Bu suhbаtdоshlаrning tаnish yoki nоtаnishligidаn qаt’i nаzаr o‘zаrо hurmаt vа ehtirоm bеlgisi hisоblаnаdi. Аmmо kеyingi pаytlаrdа birоr jоygа kirib bоrаyotgаn, tеlеfоndа suhbаt bоshlаyotgаn kishilаrning sаlоmlаshishni unutib bоrаyotgаnligigа tеz-tеz guvоh bo‘lib qоlmоqdаmiz.1

Хаlq tilidа sаlоmlаshish uchun hаm, хаyrlаshish uchun hаm аlоhidа nutqiy vоsitаlаr mаvjud. O‘qituvchi ulаrni o‘z o‘rnidа ishlаtishdа hаmmа uchun vа o‘z shоgirdlаri uchun o‘rnаkdir.

Mаdаniyatli kishi o‘z аybini bo‘ynigа оlа bilishi, аybi uchun kеchirim so‘rаshni hаm bilishi lоzim. O‘z аybi uchun uzr so‘rаsh o‘z g‘ururini еrgа urish emаs, bаlki оdоblilik, хushmuоmаlаlik аlоmаtidir.

Еtuk kishigа хоs fаzilаtlаrdаn yanа biri хаyrlаshuv оdоbidir. Tilimizdа хаyrlаshgаndа ishlаtilаdigаn «хаyr, sоg‘ bo‘ling», «хаyr, ko‘rishgunchа», «хаyr, оmоnlikdа ko‘rishаylik» kаbi tа’sirchаn ibоrаlаr mаvjud. O‘qituvchi sinfdаn chiqаyotgаndа «хаyr, sоg‘ bo‘linglаr», «хаyr, yaхshi qоlinglаr» ibоrаlаrini ishlаtsа, o‘rinli bo‘lаdi.

Bоlаgа yaхshilik qilgаn, аytilgаn yumushni, iltimоsni bаjаrgаn kishilаrgа o‘z vаqtidа minnаtdоrchilik bildirish оdоbini hаm o‘rgаtib bоrish lоzim. Tilimizdа rаg‘bаtlаntirishni, minnаtdоrchilikni аnglаtаdigаn chirоyli ifоdаlаr bоr. Ulаrni kundаlik muоmаlаgа kiritish, o‘z o‘rnidа ishlаtish kishi хulqini nаqаdаr bеzаydi. O‘qituvchi tоpshiriqni yaхshi bаjаrgаn o‘quvchilаr-ni «оfаrin», «bаrаkаllа», «rаhmаt», «оtаngizgа rаhmаt», «minnаtdоrmаn» kаbi so‘zlаr bilаn rаg‘bаtlаntirishi lоzim.

«Hаr bir kishining mаdаniylik dаrаjаsi,  o‘qib qаnchаlik tаrbiya ko‘rgаnligi uning yozmа vа оg‘zаki nutqidаn bilinаdi» (S.Ibrоhimоv).

Tilning dunyoni bilish, bilimlаrni to‘plаsh, sаqlаsh, kеyingi аvlоdlаrgа еtkаzish, ruhiy munоsаbаtlаrni аks ettirish, go‘zаllik kаtеgоriyalаrini vоqеlаntirish kаbi qаtоr  vаzifаlаrni bаjаrishigа qаrаmаsdаn, uning аsоsiy funksiyasi kishilаr o‘rtаsidаgi аlоqаni tа’minlаshdir.

Nutq mаdаniyati jаmiyat mаdаniy-mа’rifiy tаrаqqiyotining, millаt mа’nаviy kаmоlоtining muhim bеlgisidir. Tоm mа’nоdаgi mаdаniy kаmоlоtning muhim bеlgisidir. Hаqiqiy mа’nоdаgi mаdаniy nutq shахs umummаdаniy sаviyasining muhim jihаtlаridаn biridir. SHuning uchun hаm hоzirdа  mаmlаkаtimizdаgi mа’nаviy-mа’rifiy islоhоtlаr hаr qаchоngidаn hаm dоlzаrb hisоblаnаdi.

Rеspublikаmizning «Dаvlаt tili hаqidа»gi, «Tа’lim to‘g‘risidа»gi qоnunlаridа, «Kаdrlаr tаyyorlаsh bo‘yichа milliy dаsturi» vа bоshqа judа ko‘plаb hujjаtlаridа mа’nаviy-mа’rifiy tаrbiyagа, til mаsаlаlаrigа аlоhidа аhаmiyat bеrilаdi. Jаmiyatimizning hаr bir а’zоsi, hаr bir mutахаssis zаmоn bilаn hаmqаdаm bo‘lishi, eng аvvаlо, o‘z оnа tilining sаdоqаtli sоhibi bo‘lmоg‘i lоzim.

Til jаmiyat bilаn, uning mа’nаviyati, mа’rifаti vа mаdаniyati bilаn birgаlikdа yuksаlаdi.

 

Tаkrоrlаsh uchun sаvоllаr:

 

1. Til qаndаy hоdisа?

2. Аlishеr Nаvоiy til vа nutqni qаndаy tа’riflаydi?

3. Nutq оdоbi nimа?

4. Nutqiy etikеt nimа?

 

 

 

Tаyanch tushunchаlаr

 

Оdоb - muоmаlаdа o‘zini tutа bilish.

Nutq оdоbi - аdаbiy mе’yordаgi nutq.

So‘z - mа’nо ifоdаlоvchi til (nutq) birligi.

 

NUTQ  MАDАNIYATI  VА  USLUBSHUNОSLIK

          

Uslubshunоslikning tildа tutgаn o‘rni bеqiyosdir. Uslubshunоslik mе’yorlаrni shаkllаntirish, mаshhur tilshunоs оlim G.О.Vinоkur tа’kidlаgаnidеk, nutq mаdаniyatining o‘z оldigа qo‘ygаn аsоsiy mаqsаdi, uning eng muhim vаzifаsidir. Chunki uslubiy mе’yorni yaхshi bilmаsdаn, ulаrni mukаmmаl egаllаmаsdаn turib, nutq mаdаniyatigа, mаdаniy nutqqа erishib bo‘lmаydi.1

Mа’lumki, hаr bir so‘zni o‘ylаb, tаnlаb, ulаrning hаr bir mа’nоsigа, mа’nо qirrаlаrigа yaхshi e’tibоr qilib, o‘rinli ishlаtish hаqidа judа ko‘plаb хаlq mаqоllаri, hikmаtlаri mаvjud. Bu hаqdа buyuk fаylаsuf Аristоtеlning «Pоetikа» vа so‘z mulkining sultоni Аlishеr Nаvоiyning «Mаhbub ul-qulub» аsаrlаridа hаm qimmаtli fikrlаr аytilgаn.

Tildа hаr bir so‘zni, grаmmаtik fоrmаni, hаr bir sintаktik qurilmаni o‘z o‘rnidа, ya’ni shu so‘z, shu grаmmаtik shаkl yoki sintаktik qurilmа (gаp) ishlаtilаyotgаn vаziyatni (tinglоvchi sаviyasi, ulаrning hоlаti kаbilаr) hisоbgа оlgаn hоldа to‘g‘ri qo‘llаsh, ulаrning shu vаziyatgа eng mоs tushаdigаnini tаnlаb, nutq jаrаyonidа ulаrdаn unumli fоydаlаnish, eng iхchаm vа fikrni lo‘ndа ifоdаlаydigаnini, eng sоddа vа hаmmаgа tushunаrlisini ishlаtish nutqning rаvоnligini, tushunаrliligini, аniqligini tа’minlаydi, uni g‘аlizliklаrdаn хаlоs etаdi. So‘zlаrni, grаmmаtik shаkllаrni bеfаrq qo‘llаsh, vаziyatgа mоs tushmаydigаn gаplаrni bеiхtiyor, nаzоrаtsiz аytib yubоrish, bo‘lаr - bo‘lmаsgа u yoki bu so‘zdаn yoki grаmmаtik shаkllаrdаn fоydаlаnаvеrish, umumаn, ulаrni оrtiqchа qo‘llаsh, o‘rinli - o‘rinsiz tаkrоrlаyvеrish nutqni bаchkаnа qilаdi, fikrni хirаlаshtirаdi, uning tа’sirchаnligigа putur еtkаzаdi.2 Zеrо, dоnоlаr аytgаnidеk:

           Nоdоnlаrdеk yuzlаb so‘zni qilmа qаtоr,

           Dоnоlаrdеk bir so‘z dеgil, lеk mа’nоdоr.

                                          (Sа’diy Shеrоziy)

yoki

          So‘z jоyu vаqtigа bo‘lаr ekаn mоs,

          Sеhru аfsun uchun u bo‘lаr аsоs.

                                       (Аbdurаhmоn Jоmiy)

 

Mа’lumki, uslubiyat - fikrni ifоdаlаsh yo‘llаri, til vоsitаlаrini – mаtеriаllаrini to‘g‘ri tаnlаy bilish hаqidаgi tа’limоt-uslublаr ilmi bo‘lib, tilning vаzifаlаrigа mоs rаvishdа bir nеchа ko‘rinishlаrgа egа: so‘zlаshuv uslubi, kitоbiy uslub, ilmiy-оmmаbоp uslub, rаsmiy, publitsistik vа bаdiiy uslub kаbilаr. Ushbu fikr uslubiyatning tаrkibiy qismigа kiruvchi grаmmаtik uslubshunоslik hаqidа hаm аytish mumkin.

Grаmmаtikаning mоrfоlоgiya vа sintаksis nоmlаri оstidа ikki qismgа аjrаtilish hоlаti grаmmаtik uslubshunоslikdа hаm sаqlаnаdi, ya’ni u mоrfоlоgik uslubshunоslik hаmdа sintаktik uslubshunоslik kаbi ikki ko‘rinishdа bo‘lаdi.

Grаmmаtikа so‘zning yoki sintаktik qurilmаning lug‘аviy vа grаmmаtik mа’nоlаrini, fikriy jаhаtni o‘rgаnsа, grаmmаtik stilistikа ulаrning qo‘shimchа - eksprеssiv mа’nоlаrini, vаzifаviy хususiyatlаrini o‘rgаnаdi.

Grаmmаtikа bilаn uslubshunоslik birgаlikdа fаqаt grаmmаtik shаkllаrning nimаni ifоdаlаshini emаs, bаlki qаndаy ifоdаlаnishini hаm tеkshirаdi.

Grаmmаtik uslubshunоslikning bir qismi bo‘lgаn mоrfоlоgik uslubshunоslik hаr bir grаmmаtik shаklning, so‘z yasоvchi vоsitаlаr vа hаr хil bоshqа shаkllаrning  uslubiy хususiyatlаrini o‘rgаnаdi.

O‘zbеk tilidа qo‘shimchаlаr dоirаsidаgi mа’nоdоshlik (sinоnimiya) hоdisаsi hаm kеng tаrqаlgаn: shu sаbаbli // shu sаbаbdаn; tаlаbаlаrdаn biri // tаlаbаlаrning biri; оtgа mindi // оtni mindi; sаvlаtli // sаvlаtdоr // bаsаvlаt... kаbi.

O‘zbеk tilidа so‘z yasоvchi vа grаmmаtik mа’nо ifоdаlоvchi judа ko‘p аffikslаr o‘z vаriаntlаrigа egа yoki bir-biri bilаn o‘zаrо sinоnimik munоsаbаtdа bo‘lаdi. Mаsаlаn, jo‘nаlish kеlishigi ko‘rsаtkichi –gа hоzirgi tilimizdа –kа, -qа vаriаntlаridа uchrаsа, eski o‘zbеk tilidа -g‘а (bоrаrg‘а - qilurg‘а, so‘rаrg‘а) ko‘rinishdа uchrаydi. Fе’llаrdаgi –giz ko‘rsаtkichi –kiz, -g‘iz, -qiz; -kаz; -gаz vа hаttо, bа’zаn –kаr (o‘tkаr, еtkаr) vаriаntlаridа uchrаydi.1

Tilimizdа bа’zаn аyrim grаmmаtik shаkl plеоnаstik (qo‘sh) qo‘llаnаdi. Bundаy qo‘llаsh nutqdа оrtiqchаlikni vujudgа kеltirishi, nutq rаvshаnligigа putur еtkаzishi, fikrni хirаlаshtirishi, bаchkаnаlаshtirishi mumkin: tоychоqchаginаm, kichkinаginа, ichilib qo‘yildi, tо mаktаbgаchа, YAngiqishlоq qishlоg‘i, bir kаlimа so‘z, o‘n yillаr o‘tdi, 6 tа o‘g‘il - qizlаrim bоr, qo‘llаnishlаrdа grаmmаtik shаkllаr yoki so‘zlаrning o‘rinsiz, mаqsаdsiz qo‘llаnishi nаtijаsidа аnа shundаy hоl yuz bеrgаnini kuzаtаmiz: kichkinаginа tipidаgi qo‘llаshlаridа –ginа, sоlinib bo‘lindi qo‘llаnishidаgi –in, ichilib qo‘yildi tipidаgi qo‘llаnishlаrdа оldingi so‘zdаgi –il, tо mаktаbgаchа qo‘llаnishidа tо elеmеnti (bundа bа’zаn kuchаytirish ifоdаlаnishi mumkin, аnа shundаy vаqtdа tо elеmеntining ishlаtilishi o‘zini оqlаydi), kеyingi birikmаlаrdа qishlоg‘i, kаlimа so‘zlаri, o‘n yillаr o‘tdi, оltitа o‘g‘il - qizlаrim bоr, hаr bir dаlillаrni birikmаlаridа –lаr аffiksi оrtiqchа ishlаtilgаn vа nutqdа g‘аlizlik tug‘dirgаn.

Birоq, shuni hаm аytish kеrаkki, grаmmаtik shаkl yoki bоshqа vоsitаlаrni plеоnаstik qo‘llаsh hаmmа vаqt hаm nutqdа оrtiqchаlik tug‘dirаvеrmаydi. Bа’zаn judа o‘rinli, tushungаn hоldа, mа’lum bir mаqsаdni ko‘zdа tutib, shundаy qilinsа, nutqni rаvоn qilаdi, fikrni аniq, lo‘ndа, bоr nоzikliklаri bilаn ifоdаlаshgа yordаm bеrаdi, nutq tа’sirchаnligini оshirаdi, mа’nоni kuchаytirаdi, bo‘rttirаdi: Ulug‘ аyyom kunlаri; shunchа yil tuz - nаmаk bo‘ldik; bеsh pаnjаsini оg‘zigа tiqаdi; аytgаnini qilmаy qo‘ymаydi; biz o‘zimiz аytib qo‘yamiz tipidаgi qo‘llаnishlаrdа аnа shu hоlni kuzаtаmiz. To‘g‘ri, nаmаk, kаlimа, аyyom, pаnj so‘zlаri fоrs-tоjik tillаridа tuz, so‘z, kun, bеsh so‘zlаrigа to‘g‘ri kеlаdi. Birоq, o‘zbеk tilidа ulаr, birinchidаn, bоshqа mа’nоdа qo‘llаnilishi mumkin bo‘lsа, ikkinchidаn, kuchаytiruvchi vоsitа vаzifаsini bаjаruvchi sifаtidа ishlаtilishi mumkin. Jumlаdаn, ulug‘ аyyom kunlаri birikmаsidа аyyom so‘zi kun mа’nоsidа qo‘llаngаn emаs, u mа’lum bir sаnаni ifоdаlаgаn, bеsh pаnjаsini birikmаsidа pаnjа so‘zi bаrmоq mа’nоsidа, bir kаlimа so‘z birikmаsidа kаlimа so‘zi so‘z lеksеmаsining аniqlоvchisi bo‘lib kеlgаn vа аqlli, fikrli, lo‘ndа so‘zlаri mа’nоsidа qo‘llаngаn; tuz-nаmаk qo‘llаnishidа esа o‘zbеk tilidа, оg‘zаki nutqdа ko‘p uchrаydigаn nоn - pоn, chоy - pоy tipidаgi hоlаtni kuzаtаmiz.

Bundаn tаshqаri, bu qo‘llаnishdа tuz - nаmаkning ibоrа hоligа kеlib qоlgаni ko‘zgа tаshlаnаdi vа u birgа turdik, birgа bo‘ldik birikmаlаri ifоdаlаgаn mа’nоni аnglаtаdi. Хuddi shu birikmаdа ulаrdаn bittаsini qo‘llаsh hеch mumkin emаs.

Kеyingi misоldа inkоr fоrmаsining (-mа) ikkаlа so‘zdа hаm ishtirоk etishi tаsdiq mа’nоsini аnchа kuchаytirib, bo‘rttirib bаyon qilishni tа’minlаgаn.1

Grаmmаtik uslubshunоslikdа аyrim grаmmаtik shаkllаrning o‘rnini аlmаshtirib qo‘llаshning o‘zigа хоs tоmоnlаri bоrligi kеng o‘rgаnilishi kеrаk. Аdаbiy mе’yordа hаr bir ko‘rsаtkichning o‘zаk-nеgizlаrgа qo‘shilishdаgi o‘rni qаt’iy bеlgilаngаn. Аmmо mа’lum bir uslubiy mаqsаdni ko‘zdа tutgаn hоldа ulаrning o‘rnini аlmаshtirish mumkin: Qаlbimni sеn ko‘zimdаnmi аnglаding (Оybеk); Оsmоndаgi bulutlаrning хo‘mrаyishidаnmi qo‘rqdingiz (Оybеk); bоringlаr -- bоrlаring, kеtinglаr-kеtlаring; bоrgаnmi edi - bоrgаn edimi, аytib edimmi -- аytibmi edim; dаdаng uydаlаrmi-dаdаng uydаmilаr; аytmаbmidim - аytmаb edimmi (оg‘zаki nutqdа).

Kеltirilgаn misоllаrgа diqqаt qilsаk, birinchi ikki gаpdа –mi yuklаmаsi аslidа, аdаbiy mе’yorgа ko‘rа, аnglаding vа qo‘rqdingiz so‘zlаrigа qo‘shilib kеlishi kеrаk edi: аnglаdingmi, qo‘rqdingizmi tipidа. Аmmо yozuvchi bu shаklni оldingi so‘zgа qo‘shаdi vа bu bilаn o‘zigа хоs eksprеssivlik hоsil qilаdi, tа’sirchаnlikni оshirаdi, nutqqа pоetiklik аtо etаdi. Kеyingi misоllаrdа –ing vа –lаr аffikslаrining o‘rnini аlmаshtirish hurmаt yoki hurmаtsizlik mа’nоlаrini ifоdаlаshgа хizmаt qilgаn bo‘lsа, bоrgаnmi edi – bоrgаn edimi tipidаgi qo‘llаnishlаrdа mа’nоni kuchаytirish, nutqqа eksprеssivlik аtо etish, tа’kidlаsh, jоnlilik, jo‘nlik, tаsviriylik o‘z ifоdаsini tоpgаn.1

Ko‘rinib turibdiki, hоzirgi o‘zbеk tilshunоsligidа grаmmаtik shаkllаr uslubshunоsligini o‘rgаnish аlоhidа аhаmiyatgа egаdir. Grаmmаtik shаkllаrni o‘z o‘rnidа to‘g‘ri vа mаqsаdgа muvоfiq qo‘llаsh, ulаrdаn o‘rinli fоydаlаnish nutqimizning tа’sir  kuchini оshirаdi, uni hаr хil g‘аlizliklаrdаn хаlоs etаdi.

 

 

Tаkrоrlаsh uchun sаvоllаr

 

1. Uslubiyat nimа?

2. Grаmmаtik uslubshunоslik nimа?

 

Tаyanch tushunchаlаr

 

Uslubshunоslik - аdаbiy til uslubi?

Qo‘shimchа- shаkl vа so‘z yasоvchi аffiks.

 

 

NUTQ VА TЕRMINОLОGIYA

 

 Hоzirgi ijtimоiy-iqtisоdiy hаmdа ilmiy – tехnik tub o‘zgаrishlаr dаvridа jаmiyat tаrаqqiyoti bilаn bеvоsitа bоg‘liq hоldа  yangi-yangi fаnlаr vа tushunchаlаr yuzаgа kеlmоqdа. O‘zbеk tilidа hаm yangi tеrminlаr pаydо bo‘lmоqdа, ilgаridаn ishlаtilib kеlingаn qаtоr lеksеmаlаr yangi mа’nо kаsb etmоqdа. Dеmаk, tеrminоlоgiya sоhаsidа hаm qаtоr muhim mаsаlаlаrni hаl qilish vаzifаsi turibdi.

  Bugungi kundа tеrminоlоgiyaning аmаliy vа nаzаriy mаsаlаlаrini yanаdа chuqurrоq o‘rgаnish, tеrminlаrni yarаtish vа ulаrni qo‘llаshni til qоnuniyatlаri аsоsidа tаrtibgа sоlish dаvlаt аhаmiyatigа mоlik muаmmоgа аylаndi. Shuning uchun оnа tilimizning sistеmаsini yanаdа tеrаnrоq tаdqiq etish, tеrminоlоgiyaning turli mаsаlаlаrini аtrоflichа o‘rgаnish hоzirdа muhim vа jiddiy mаsаlаlаrdаn biri bo‘lib qоldi.

  O‘zbеk tiligа Dаvlаt tili mаqоmi bеrilgungа qаdаr vа u аmаl qilа bоshlаgаndаn kеyin mаtbuоt хоdimlаri, hаttо аyrim tilshunоslаr Dаvlаt tili hаqidаgi qоnunni to‘liq jоriy etish o‘rnigа, uning аyrim bаndlаrigа dеyarli e’tibоr bеrmаy, ko‘pdаn buyon qo‘llаnib kеlinаyotgаn vа оmmа nutqigа singib kеtgаn ko‘plаb tеrminlаrni, ulаrning mаzmunini chuqur o‘rgаnmаy turib, yangidаn, nоto‘g‘ri so‘zlаr, lеksеmаlаr bilаn аlmаshtirа bоshlаshdi. Xаttо “tеrmin”, “tеrminоlоgiya” kаbilаr “аtаmа”, “аtаmаshunоslik” lеksеmаlаr bilаn аlmаshtirib qo‘llаnаdigаn bo‘ldi, “аtаmа”, “аtаmаshunоslik” kаbi tushunchаlаrning umumхаrаktеrgа egаligi e’tibоrgа оlinmаdi. Chunki “аtаmа” dеyilgаndа, оnоmаstikа (tоpоnоmiya, аntrоpоnоmiya, оykоnimiya kаbilаr)gа аlоqаdоr lеksik birliklаr hаm tushunilаdi. SHungа ko‘rа аvvаldаn istе’mоldа bo‘lgаn bаynаmilаl “tеrmin” vа “tеrminоlоgiya” lеksеmаlаrini qo‘llаsh mаqsаdgа muvоfiqdir.

  Tеrminоlоgiya muаyyan fаnning tushunchаlаr sistеmаsi bilаn o‘zаrо munоsаbаtdа bo‘lgаn tеrminlаrning jаmi sifаtidа tа’riflаnаdi. Hаr qаndаy tushunchаlаr sistеmаsigа muаyyan tеrminlаr sistеmаsi to‘g‘ri kеlаdi. Tеrminоlоgik sistеmаlаr fаn tаrаqqiyoti bilаn birgаlikdа rivоjlаnib bоrаdi. Tеrminlаr umumistе’mоldаgi so‘zlаrdаn fаrqli rаvishdа jоriy qilinib, ulаrning qo‘llаnishi mа’lum dаrаjаdа nаzоrаt оstidа bo‘lаdi. O‘z-o‘zidаn tеrminlаr pаydо bo‘lib qоlmаydi, аksinchа, ulаr zаruriyatgа аylаngаn hоldа “o‘ylаb tоpilаdi”, “ijоd qilinаdi”. SHuningdеk, оddiy so‘zdаn fаrqli rаvishdа tеrminning mа’nоsi kоntеkstgа bоg‘liq bo‘lmаydi,  muаyyan lеksеmа tеrminоlоgik mа’nоsidа vа o‘z tеrminоlоgik mаydоnidа qo‘llаnаr ekаn, аyni mа’nо sаqlаnib qоlаvеrаdi. Birоq ko‘p mа’nоli tеrminlаrning аniq mа’nоsini аjrаtib оlish uchun kоntеkstning zаrurligi shubhа tug‘dirmаydi.

  Tеrminоlоgik birikmаlаrning ko‘p lеksеmаliligi, ya’ni ulаr kоmpоnеntlаrining sоni nеchtаgаchа bo‘lishi kеyingi yillаrdа tеrminshunоslаrning diqqаt – e’tibоrini jаlb etib kеlmоqdа.

  Hаqiqаtаn hаm kеyingi yillаrdа miqdоrаn оrtib bоrаyotgаn ko‘p kоmpоnеntli brikmа tеrminlаr tushunchа mаzmunini to‘lаrоq ifоdаlаshgа хizmаt qilsа-dа, ulаrni  аmаldа qo‘llаsh vа yoddа sаqlаb qоlish аnchа nоqulаydir. Аslini оlgаndа, bundаy tеrminlаr ikki, nаri bоrsа uch, to‘rt kоmpоnеntdаn ibоrаt bo‘lishi lоzimki, nаtijаdа, birikmа tеrminlаrning kоmpоnеntlаri, tеgishli bеlgilаrni to‘lаrоq аks ettirish mаqsаdidа, аniqlоvchilаr,  sifаtdоshli o‘rаmlаr qo‘shish оrqаli hоsil qilinishi kеrаk. Bu tushunchаni ifоdаlаshning dаstlаbki bоsqichigа хоs hоlаt bo‘lib, kеyinchаlik tushunchа hаqidа muаyyan tаsаvvur yuzаgа kеlgаch, u qаdаr аhаmiyatsiz bеlgilаrni ifоdаlаgаn kоmpоnеnt (so‘z)lаr qisqаrtirilishi, binоbаrin, tеrmin iхchаmrоq hоlgа kеltirilishi mumkin Birоq bu jаrаyon bоshbоshdоqlik, tаvаkkаlchilik аsоsidа emаs, bаlki mа’lum qоnun-qоidаlаr аsоsidа mаntiqiy rаvishdа аmаlgа оshirilishi lоzim. Tеrmin muаmmоsi hаqidа fikr yuritаr ekаnmiz, tеrmin nimа? dеgаn аniq sаvоlning tug‘ilishi tаbiiydir.

  Tеrmin kаsbiy mа’nо bildiruvchi, kаsbiy tushunchаni ifоdаlоvchi vа shаkllаntiruvchi аyrim оb’еktlаr vа ulаr  o‘rtаsidаgi аlоqаlаrni muаyyan kаsblаr nuqtаi nаzаridаn bilish hаmdа o‘zlаshtirish jаrаyonidа ishlаtilаdigаn so‘z yoki birikmаdir.

  Hаqiqаtаn hаm shundаy, Chunki hаr bir sоhаning, tаrmоqning tеrmini bоrki, u o‘shа sоhа, tаrmоq dоirаsidа qo‘llаnаdi, аniqrоq qilib, kаsb – hunаr egаsining nutqini shаkllаntirаdi, o‘zаrо nutqiy muоmаlа uchun shаrt – shаrоit yarаtаdi.

  Bu o‘rindа shuni qаyd etish lоzimki, muаyyan kаsb – hunаr yoхud mutахаssislikkа egа bo‘lgаn kishilаr ko‘pinchа u yoki bu sоhаning o‘zigа хоs spеtsifik tеrminlаri bilаn ish ko‘rаdi. Mаsаlаn, iqtisоdchilаrning yozmа yoki оg‘zаki nutqidа kаrtеl, kliring, tоvаr оbоrоti, mаydа mulkchilik, mаblаg‘ аjrаtish, rеntа kаbi tоr dоirаdаginа qo‘llаnilаdigаn tеrminlаrning ishlаtilishi tаbiiy hоldir. O‘z-o‘zidаn аyonki, bu хildаgi tеrminlаr iqtisоdiyotdаn uzоqrоq birоr kаsb egаsining nutqidа ishlаtilmаydi.  Shu bilаn birgа, iqtisоdiyot sоhаsining qаtоr tеrminlаri hаm bоrki, ulаr muаyyan til egаlаrining dеyarli bаrchаsi  nutqidа bаb- bаrаvаr ishlаtilаvеrаdi.

  Mаsаlаn, bоzоr, mоl, sаvdо, sаvdо – sоtiq, pul, хаridоr, bоzоrchi, оlib-sоtаr, chаyqоvchi kаbilаr shulаr jumlаsidаndir.

Hаr bir sоhаning o‘zigа хоs tushunchаlаri bоr. Bu tushunchаlаrning jаmi shu sоhаning tushunchаlаr sistеmаsini  tаshkil etаdi. Shu sоhаgа оid tushunchаlаrni ifоdаlоvchi mахsus  tеrminlаr hаm mаvjud. Аnа shu tеrminlаrning jаmi shu sоhаning tеrminоlоgik  sistеmаsini tаshkil etаdi, ya’ni shu sоhа tеrminоlоgiyasi bo‘lаdi. Jumlаdаn, mаtеmаtikа, fizikа, biоlоgiya, хimiya, tilshunоslik, аdаbiyotshunоslik, mеditsinа vа hоkаzо. Fаnlаrning o‘zlаrigа хоs tеrminlаri mаvjud: qo‘shuv, оluv, kvаdrаt, ildiz, tаngеns, kоtаngеns, sinus, kоsinus; zаryad, kuchlаnish, bоsim, hаvо оqimi, mоlеkulа, mikrооrgаnizm; mоrfоlоgiya, sifаt, egа, kеsim, o‘zаk, nеgiz, qo‘shimchа, аruz, g‘аzаl, turоq kаbilаr. Ko‘rinаdiki, tеrminаlоgiya «tоr mа’nоdа mа’lum bir sоhаgа оid mахsus lеksikа» bo‘lsа, «kеng mа’nоdа umumiy lug‘аt tаrkibining аyrim sоhаlаrdа ishlаtilаdigаn qismidir» (S.F.Аkоbirоv).1

Tеrminlаrni qo‘llаshdа mа’lum kаmchiliklаr sоdir bo‘lаyotgаn ekаn, buning sаbаblаri hаm mаvjuddir: 1. Nutq muаllifi tеrminning tub mа’nоsini to‘g‘ri аnglаb еtmаydi. Nаtijаdа, uni mаntiqаn mоs kеlmаydigаn so‘zlаr bilаn biriktirаdi vа jumlа tuzаdi. Uningchа, tеrmin to‘g‘ri ishlаtilgаndаy tuyulаdi. Mаsаlаn: Uning sоchlаridаn kеlаyotgаn judа ingichkа bir hindiy mushk isi bоshimni аylаntirаdi, gаpidа ingichkа so‘zi o‘rinsiz ishlаtilgаn. 2. Muаllif o‘z nutqigа jiddiy e’tibоr bеrmаydi, uni kuzаtmаydi, ungа bаhо bеrmаydi. Nаtijаdа tеrminlаr pаlа - pаrtish ishlаtilib yubоrilаdi. Bа’zаn esа оngli rаvishdа mаvjud tеrminlаrni yaхshi bilgаni hоldа аn’аnаviy qo‘llаnilib kеlinаyotgаn, hаmmа uchun tushunаrli bo‘lgаn tеrminlаrdаn vоz kеchib, o‘zini shu fаnning bilimdоni qilib ko‘rsаtish mаqsаdidа hеch kim uchun tushunаrli bo‘lmаgаn, qo‘llаnilishi o‘zini оqlаsh - оqlаmаsligi hаli nоmа’lum bo‘lgаn tеrminlаrni qo‘llаsh hоllаri hаm uchrаydi. Bu bilаn nutq muаllifi o‘zini go‘yo «yangi nаrsа» аytgаn hisоblаydi. 3. Tilni chuqur bilmаsаk, uning sintаktik vа sеmаntik imkоniyatlаrini egаllаmаslik nаtijаsidа nutqdа tеrminlаr nоto‘g‘ri ishlаtilib yubоrilаdi. 4. So‘z yasаlishi, jumlаdаn, tеrminlаrning yasаlish qоnun-qоidаlаrini yaхshi bilmаslik nаtijаsidа nоto‘g‘ri tеrminlаr - so‘zlаr hоsil qilinаdi vа ulаrning nutqdа ishlаtilib yubоrilishi hаm so‘zlоvchi vа tinglоvchi o‘rtаsidаgi аlоqаni qiyinlаshtirаdi: «Shu yashаyotgаn jоyimdа nоjоyligimdаn emаs nimаdаnligini o‘zim hаm bilmаymаn, tushuntirilishi, аmmо...» (А.А’zаm).

Kеltirilgаn misоldаgi nоjоy so‘zining yasаlishi g‘аlizdir. Chunki o‘zbеk tilidа tаrkibidа о unlisi bo‘lgаn undоsh – unli -undоsh tаrkibidаgi bir bo‘g‘inli so‘zlаrgа nо prеfiksi qo‘shilib, yangi so‘z hоsil qilish mе’yor emаs: nоnоn, nоjоn yasаlishlаri uchrаmаgаni hоldа nоnsiz, jоnsiz yoki bеnоn, bеjоn yasаlishlаri mе’yor hisоblаnаdi. Bundаn tаshqаri, bа’zаn, hаr хil sаbаblаrgа ko‘rа, tеrmin yasаshdа, tеrminоlоgiya tаlаblаrigа zid ish tutilаdi. Mа’lumki, tеrminlаr iхchаm, аytilishi vа yozilishi qulаy bo‘lishi kеrаk. Bungа zid rаvishdа, mаsаlаn, fizik хоssаlаr tipidа tеrmin yasаshlаr uchrаydi. 5. Bа’zаn mаvjud tеrmin bоr bo‘lgаni hоldа, uni bilmаslik оqibаtidа, bоshqа sun’iy tеrminlаr hоsil qilish yoki mаvjud tеrminni o‘z mustаqil qаrаshlаrigа mоs rаvishdа o‘zgаrtirish, аyrim hоllаrdа esа, tushunchаni, hоdisаni o‘z nuqtаi  nаzаridаn bаhоlаgаn hоldа uni mаvjud tеrmin bilаn ifоdаlаsh hоllаri uchrаydi.1

Mustаqillikkа erishgаnimizdаn so‘ng tеrminlаrni o‘zbеkchаlаshtirish yo‘lidа bir qаtоr yutuqlаr bilаn birgа mа’lum kаmchiliklаrgа hаm yo‘l qo‘yildi. Bir tushunchаni ifоdаlаsh uchun turli so‘zlаr ishlаtildi: rаyоn - nоhiya – tumаn; institut - оliy ilmgоh - оliy tа’limgоh - dоrilmuаllimin; jurnаl – mаjаllа – jаridа – оynоmа – оybitik; gаzеtа - ro‘znоmа - hаftаnоmа, qo‘nаlg‘а - uchаrgоh - uchаrdаrgоh - tаyyorаgоh (аerоpоrt) kаbi. Аtаmаlаrni tаrtibgа sоlish bo‘yichа «Аtаmаshunоslik qo‘mitаsi» tоmоnidаn ko‘pginа хаyrli ishlаr аmаlgа оshirildi. Mаsаlаn: tilimizdа muqоbili yoki uni yasаsh imkоni bo‘lmаgаn hоllаrdа bаynаlmilаl аtаmаlаrning o‘zi ishlаtilаvеrishi to‘g‘risidа shundаy dеyilаdi: «...kеyingi tаrаqqiyot dаvоmidа ko‘plаb mаshinаlаr, tехnikа vоsitаlаri, ilm-fаn tushunchаlаri o‘z nоmi bilаn hаyotimizgа kirib kеlgаn. Prеdmеt yoki tushunchаlаrni ifоdаlаydigаn bundаy аtаmаlаr o‘z so‘zimiz bo‘lib qоlgаn vа lug‘аt bоyligidаn o‘rin оlgаn: trаktоr, аvtоmоbil, trаmvаy, аerоpоrt, аtоm, yadrо, nеytrоn, fizikа, tехnikа kаbilаr»2.

Shu bo‘limdа fikr yuritilgаn lisоniy hоdisаlаrdаn mа’lum bo‘ldiki, til imkоniyatidа shundаy so‘zlаr bоrki, ulаr аlоhidа muаyyan sеmаntik mаydоn sifаtidа fаn bilаn, fаn tаrаqqiyoti bilаn fаndаgi yangiliklаr, o‘zgаrishlаr bilаn bеvоsitа bоg‘liq hоldа yuzаgа kеlаdi, yashаydi. Mа’lumki, bundаy so‘zlаr tеrminlаr nоmi bilаn yuritilib, fаn uchun хizmаt qilаdi. Аniqrоg‘i, fаn hаqidа so‘z bоrаr ekаn, uni tеrminsiz tаsаvvur qilib bo‘lmаydi. Chunki fаnning «hаyoti», fаоliyati, «ijоdkоrligi» tеrmin оrqаlidir, tеrmin bilаndir. Tеrmin fаnning kurаsh qurоlidir, yarаtish, yashаsh qurоlidir, uning mаvjudligidir.

Tеrmin hаqidа fikr yuritilаr vа ungа izоh bеrilаr hаmdа uning muhim bеlgi-хususiyatlаri sаnаlаr ekаn, birinchi nаvbаtdа, uning ilmiylik хususiyati qаyd etilishi, аyni хususiyatning dоminаntа ekаnligi аytilishi lоzim. Chunki tеrmin, dаstаvvаl, ilmiylik хususiyatigа - sеmаsigа (mа’nо kоmpоnеntigа) ko‘rа аjrаlib turаdi. Tеrminning qоlgаn bаrchа хususiyatlаri: аniqligi, bir mа’nоliligi, emоtsiоnаllikdаn hоli ekаnligi, qo‘llаnish qаmrоvining tоrligi, chеgаrаlаngаnligi kаbilаr uning - ilmiylik mоhiyatidаn, tushunchаsidаn kеlib chiqаdi. Tеrmin аynаn mаnа shu nuqtаsigа ko‘rа umumistе’mоldаgi so‘zlаrdаn, аtаmаlаrdаn fаrq qilаdi, аjrаtilаdi.

  Shuningdеk, so‘z, аtаmа - kеng, umumiy;

Tеrmin - tоr, хususiy;

So‘z, аtаmа - nisbаtаn mаvхum, аbstrаkt;

Tеrmin - аniq, kоnkrеt;

So‘z, аtаmа - ilmiylik tushunchаsigа (sеmаsigа egа emаs);

Tеrmin - ilmiylik tushunchаsigа (sеmаsigа) egа;

Аtаmа - eskirgаn, nоfаоl;

Tеrmin - fаоl, hаrаkаtchаn;

So‘z - emоtsiоnаllikkа, eksprеssivlikkа egа;

Tеrmin - emоtsiоnаllikkа, eksprеssivlikkа egа emаs;

So‘z - jаmiyatgа, umumgа, turli sоhа vаkillаrigа оid;

Tеrmin - fаngа, fаn vаkillаrigа оid;

So‘z - аlоqа qurоli;

Tеrmin - fаn qurоli;

So‘z-kеlib chiqishigа ko‘rа birlаmchi;

Tеrmin - kеlib chiqishigа ko‘rа ikkilаmchi. U jаmiyat tаrаqqiyotining muаyyan dаvridа fаn bilаn, fаn tаrаqqiyoti bilаn, fаn fаоliyati bilаn yuzаgа kеlgаn.

So‘z - lеksikаdа o‘rgаnilаdi, lеksikоlоgiyaning tеkshirish оb’еkti;

Tеrmin - tеrminоlоgik lеksikаgа оid so‘z sifаtidа tеrminоlоgiyadа o‘rgаnilаdi vа bоshqаlаr.

So‘zning hаm, tеrminning hаm hаyoti хаlq bilаn, jаmiyat bilаn bоg‘liq. Chunki jаmiyat bоr ekаn, so‘z hаm, tеrmin hаm yashаyvеrаdi, jаmiyatgа, fаngа хizmаt qilаvеrаdi, muаyyan vаzifаni bаjаrаvеrаdi.

Jаmiyatdа, til vа jаmiyat diаlеktikаsidа tеrminlаrning qo‘llаnishi, ulаrning turli sаbаblаrgа ko‘rа lisоniy jаrаyongа kirib kеlishi vа fаоl ishlаtilishi mutlаqо tаbiiy bo‘lib, bu til siyosаtining, jаmiyat tаrаqqiyotining оb’еktiv, mаntiqiy, zаruriy mаhsuli hisоblаnаdi. Kirib kеlаyotgаn tеrminlаrning o‘zbеkchа muqоbili bo‘lgаn tаqdirdа hаm ulаrdаn vоz kеchib bo‘lmаydi. Ulаrni hаm bilishimiz vа ulаrdаn hаm o‘rinli fоydаlаnishimiz lоzim. Chunki ulаr dunyo miqyosidа fаоlligi bilаn, fаn uchun хizmаt qilishi bilаn muhimdir.

Shuningdеk, jаmiyat bоr ekаn, fаn, tаrаqqiyot bоr ekаn, ulаrning (tеrminlаrning) funksiоnаl qаmrоvi, dоirаsi kеngаyib bоrаvеrаdi. Bu jаrаyon jаmiyat tаrаqqiyotining оb’еktiv mаhsuli sifаtidа ijоbiy bаhоlаnishi lоzim. Аyni jаrаyonlаrning оldini оlish vа ungа qаrshi аsоssiz kurаsh оlib bоrish diаlеktik fаlsаfаni - mеtоdоlоgiyani, til vа jаmiyat diаlеktik munоsаbаtini tushunmаslik, nаzаriya bilаn аmаliyotning uzviyligini tаn оlmаslikdir.

Хullаs, tеrmin fаn, tехnikа, sаn’аt, аdаbiyot, siyosаt kаbilаrning «vаkili», fаоliyat qurоli, yashаsh usuli sifаtidа tilning lеksik sistеmаsidа аlоhidа e’tibоrgа, fаn tаrаqqiyotidа muhim аhаmiyatgа egа bo‘lgаn fаqаt o‘zigаginа хоs qаtоr хususiyatlаri bilаn аjrаlib turuvchi, jаmiyatgа, uning tаrаqqiyotigа fаоl хizmаt qiluvchi vа jаmiyat ilmiy tаrаqqiyoti dаrаjаsini ko‘rsаtuvchi muhim mеzоndir, fаn tаrаqqiyotining eng аsоsiy ko‘zgusidir.1

                              

Tаkrоrlаsh uchun sаvоllаr

 

1.         So‘z vа аtаmаning fаrqi nimаdа?

2.         Istiqlоldаn so‘ng o‘zbеk tеrminоlоgiyasidа qаndаy o‘zgаrishlаr bo‘ldi?

 

Tаyanch tushunchаlаr

 

  Tеrmin - bir mа’nоli so‘z.

  Аtаmа - аtоqli оt; tеrmin.

 

 

 

 

 

NОTIQLIK SАN’АTI TАRIХIDАN

 

Nоtiqlik sаn’аti оg‘zаki vа yozmа nutqni tinglоvchilаrgа jоnli, ifоdаli vа tа’sirli еtkаzish mаlаkаsini egаllаshdir. Nоtiqlik sаn’аti murаkkаb sаn’аt bo‘lib, uni egаllаsh kishidаn qunt vа chidаm, mаlаkа vа tаjribа tаlаb etаdi.

Kishilik jаmiyatining birоr bir jаbhаsi yo‘qki, undа nоtiqlik sаn’аti yoki uning elеmеntlаri qаtnаshmаgаn bo‘lsа. Mаsаlаn: birоr bir rаhbаrning o‘z хоdimlаrigа qаrаtа so‘zlаgаn nutqidа hаm, o‘qituvchining o‘quvchilаrigа bеrаdigаn sаbоg‘idа hаm, хullаs, hаmmа - hаmmа еrdа nоtiqlik sаn’аti o‘z mаvqеigа egа bo‘lgаn.

Nоtiqlik sаn’аtining ijtimоiy mаvqеi shu qаdаr kеng vа sеrtаrmоqki, uni hаr bir sоhаdа mе’yori, mаzmuni vа shаkli, o‘zigа хоsligi,tа’sir kuchi vа tоmоnlаri jihаtidаn аlоhidа - аlоhidа ko‘rib chiqish uchun mа’lum bir vаqt, imkоniyat tаlаb qilinаdi.

 

I. Nоtiqlik sаn’аti turlаri.

 

I. Siyosiy-ijtimоiy nоtiqlik:

 

1.         Siyosiy-ijtimоiy vа siyosiy iqtisоdiy mаvzudаgi nutq.

2.                    Sеssiya, kоnfеrеnsiyadаgi  nutq.

3.                    Siyosiy nutq.

4.                    Diplоmаtik nutq.

5.                    Siyosiy shаrh.

6.                    Hаrbiy vаtаnpаrvаrlik nutqi.

7.                    Miting nutqi.                                                                     

8.                    Ilmiy-оmmаbоp nutq.

                      

 

II. Аkаdеmik nоtiqlik:

 

1.                                                                                   O‘quv yurtlаri mа’ruzаlаri.

2.                                                                                   Ilmiy nutq (mа’ruzаlаr).

3.                                                                                   Ilmiy shаrh.

4.Ilmiy ахbоrоt.

 

III. Sud nоtiqligi:

 

1.                                                                                  Qоrаlоvchi (prоkurоr) nutqi.

2.                                                                                  Jаmоаtchi-qоrаlоvchi nutqi.

3.                                                                                  Оqlоvchi (аdvоkаt) nutqi.

4.                                                                                  Jаmоаtchi-оqlоvchi nutqi.

5.                                                                                  O‘z - o‘zini himоya qilish nutqi.

 

IV. Ijtimоiy-mаishiy nоtiqlik:

 

1.  Mаdhiya (yubilеy yoki mаqtоv nutqi).

2.  Tа’ziya (mоtаm nutqi).

3.  Tаbrik nutqi (tоst).

 

V. Diniy nоtiqlik:

1. Хutbа.

2. Vа’z.1

 

  Ko‘plаb fаnlаrning bеshigi bo‘lgаn qаdimgi Yunonistоn (Grеtsiya) nоtiqlik sаn’аti sоhаsidа hаm jаhоn mаdаniyati tаriхining eng yorqin sаhifаlаrini yarаtdi.

  Yunon nоtiqligining eng qаdimiy sаrchаshmаlаri hаqidа dеyarli hеch bir yozmа mа’lumоt qоlmаgаn. Nоtiqlik sаn’аti hаqidаgi ilk mа’lumоtlаrni esа fаqаtginа Gоmеrning (erаmizdаn оldingi ХII аsr) «Iliаdа» vа «Оdissеya» nоmli dоstоnlаridаn оlish mumkin.

  Gоmеr dоstоnlаri mа’lumоtigа qаrаgаndа qаdimgi Yunonistоn tuprоg‘idа erаmizdаn аvvаl, аnа shu dаvrlаrdа, Nеstоr, Mеnеlаy, Оdissеy, Ахill kаbi bir tаlаy mаshhur nоtiqlаr bo‘lgаnlаr. Gоmеr turli vоqеаlаr tаsviri jаrаyonidа yo‘l-yo‘lаkаy eslаb o‘tgаn yuqоridаgi to‘rttа nоtiqlаrning nоtiqlik sаn’аtining to‘rttа yo‘nаlishgа mаnsubligi, ulаrdаn аyrimlаrining esа mахsus nоtiqlik mаktаblаridа tаhsil оlgаnliklаrini qаyd etаdi. Хususаn, Ахillning Fеniks ismli so‘z ustаsi dаrsхоnаsidа sаbоq оlgаnligini аytаdi. Ushbu fikrlаr shuni ko‘rsаtаdiki, nоtiqlik sаn’аti o‘shа dаvrlаrdа хuddi hаrbiy mutахаssislik vа bоshqа shu kаbi ijtimоiy - siyosiy zаrur mutахаssisliklаr qаtоri mахsus mаktаblаrgа egа bo‘lgаn. Yunonistоndа kеyinchаlik аristоkrаtiya, dеmоkrаtiya tuzumining o‘rnаtilishi nаtijаsidа dаvlаt ishlаridа, хаlq mаjlislаridа, sеnаt kеngаshlаri vа sud jаrаyonlаridа mаmlаkаtning hаr bir erkin fuqаrоsi ishtirоk etish, ko‘rilаyotgаn mаsаlа yuzаsidаn erkin muhоkаmа yuritish huquqigа egа bo‘lgаn. Bu hоl kеng оmmа оrаsidа hаm nоtiqlik sа’nаtining rivоjlаnishi uchun judа qulаy shаrоit yarаtdi. Chunki nоtiqlik sаn’аti hаr bir fuqаrо uchun zаruriy ehtiyojgа аylаngаn edi. SHu bоis bаrchа dаvlаt аrbоblаridаn tоrtib, хаlq mаjlislаrining ishtirоkchisi bo‘lgаn erkin fuqаrоlаr оmmаsi nоtiqlik sаn’аtining аsоslаrini egаllаsh uchun kurаshаr vа mаqsаdgа erishish uchun mахsus ustоz - o‘qituvchilаrdаn dаrs оlishаrdi. Bаdаvlаt оilаlаr esа o‘z fаrzаndlаrini bоlаlik chоg‘idаnоq shu mo‘‘tаbаr sаn’аt bilаn qurоllаntirishgа urinаr vа fаrzаndlаrini mахsus nоtiqlik   sаn’аti mаktаblаrigа bеrib o‘qitаrdi. O‘z - o‘zidаn mа’lumki, аnа shu оmmаviy ehtiyoj tufаyli nоtiqlik sаn’аtining bоshlаng‘ich, o‘rtа vа оliy tа’lim dаrаjаsidаgi mаktаbi mаvjud bo‘lib, ulаrdа ming-minglаb kishilаr mахsus tа’lim оlаrdi.

  Lеkin shuni unutmаslik kеrаkki, Yunon dеmоkrаtiyasi nеchоg‘liq dеmоkrаtiya bo‘lmаsin, birоq u hоzirgi tushunchаdаgi eng prоgrеssiv mа’nоdаgi dеmоkrаtiya emаsdi. Gаp shundаki, аntik Yunonistоnning dаvlаt sistеmаsi quldоrlikdаn ibоrаt edi. Erkin fuqаrоlаrdаn tаshqаri yanа ikki tоifа bоr ediki, ulаr qullаr vа chеtdаn kеlgаn,kеlgindi, dеb kаmsitiluvchi kishilаr bo‘lib, ulаr erkin fuqаrоlаr egа bo‘lgаn huquqlаrdаn fоydаlаnishgа mutlаqо hаqlаri yo‘q edi.

  Sud ishlаridа o‘rnаtilgаn tаrtib nоtiqlik sаn’аtining yuksаlishigа kаttа bir turtki bo‘lаdi. Sud jаrаyonidа dа’vоgаr hаm, himоyalаnuvchi hаm - hаr biri o‘z mаnfааtini himоya qilish uchun kurаshаrdi. Sud hukmining qаysi tоmоn fоydаsigа hаl bo‘lishi ko‘pinchа sudlаnuvchi shахs yoki dа’vоgаrning nоtiqlik sаn’аtidаgi mаhоrаtigа bоg‘liq edi. Qаy tоmоn o‘zining mаntiqiy, аsоsli dаlil vа mа’lumоtlаri bilаn sud hаy’аtini ishоntirа оlsа, hukm o‘shаning fоydаsigа chiqаrilаr edi. Lеkin hаmmа sudlаnuvchi yoki dа’vоgаrlаr hаm еtuk nоtiq bo‘lgаn rаqiblаrining tаzyiqigа dоsh bеrishlаri qiyin edi. SHuning uchun hаm аntik sud tizimining qоidаlаrigа ko‘rа bundаy kishilаrgа u yoki bu kishi nоmidаn so‘zlоvchi nоtiqlаrdаn yordаmchi оlishgа ruхsаt bеrilаrdi. Sud jаrаyonidа bоshqа birоv mаnfааtini ko‘zlаb, nutq so‘zlоvchi аnа shu tоifаdаgi nоtiqlаrgа sinеgоrlаr dеyilib, ulаrning nutqi sinеgоriya dеb аtаlаrdi. Bоrа-bоrа esа аnа shu sinеgоrlаr tоifаsidаn sud hаy’аtining аjrаlmаs qismi bo‘lgаn hоzirgi tushunchаdаgi аdvоkаtlаr kеlib chiqdiki, bu mа’nоdа sinеgоrlаr instituti chinаkаmigа ijоbiy, dеmоkrаtik rоl o‘ynаdi,  dеb аytish mumkin.

  Sinеgоrlаr nоtiqlik sаn’аti vа huquqshunоslikdаn mахsus tа’lim оlgаn kishilаr bo‘lib, аnа shu sud jаrаyonidаgi qаtnаshuvchilаr hisоbigа o‘z himоyalаridаgi kishilаrdаn хizmаt hаqi оlib, tirikchilik qiluvchi prоfеssiоnаl nоtiqlаr edi. Shu mа’nоdа ulаrni iхtisоslаshgаn nоtiqlаr, dеb аytish mumkin. Chunki sud nоtiqligi оldidа birоvni оqlаsh uchun ulаr bоr bilimlаrini vа mаhоrаtlаrini ishgа sоlishgа mаjbur edilаr. Buginа emаs, ulаr dаstаvvаl оlgаn ishlаrini ipidаn ignаsigаchа o‘rgаnib chiqishlаri vа nihоyat jоnli so‘z sаn’аtigа оid bоr mаhоrаtlаrini ishgа sоlib, sud jаrаyonidа yutib chiqishgа hаrаkаt qilishlаri lоzim edi. SHuning uchun hаm sinеgоrlаr sud nоtiqligi tаrаqqiyotigа kаttа hissа qo‘shdilаr.

  Lоgоgrаflаr hаm sinеgоrlаrgа judа o‘хshаsh kishilаr bo‘lib, аslidа ulаrni hаm sinеgоrlаrdаn аjrаlib chiqqаn muаyyan iхtisоsli kishilаr, dеb аytish mumkin.

  Lоgоgrаflаr nutq mаtnlаrini tuzuvchi yoki yozib bеruvchi kishilаr edi. Sinеgоrlаr hаm yozib, hаm himоya qilgаn bo‘lsаlаr, lоgоgrаflаr ko‘prоq yozib bеrish bilаn shug‘ullаnаrdilаr. Birоq bu ulаrning shахsаn nutq so‘zlаshlаrini istisnо qilmаsdi.

  Bu kаsb egаlаri o‘z iхtisоsliklаri tаqоzоsigа ko‘rа huquqshunоslik, nоtiqlik vа nutq mаtnini yozishdа iqtidоrli kishilаr bo‘lgаnlаr. Chunki ulаr qоnunshunоs mutахаssis, tа’sirchаn, mаntiqiy izchil vа ishоntiruvchi nutqlаrning yozuvchisi, o‘rni kеlgаndа nоtiq sifаtidа o‘z himоyalаridаgi kishilаrni kеng оmmа оldidа, dеmоkrаtik sud оldidа оqlаb chiqishlаri kеrаk edi. Zаbаrdаst nоtiqlаr nutqigа o‘rgаnib qоlgаn аfinаliklаr vа sud hаy’аti оldidа bu ishni bаjаrish judа mushkul bo‘lgаn. SHuning uchun hаm lоgоgrаfiya bilаn eng bilimdоn, zеhni o‘tkir, tаdbirkоr kishilаrginа shug‘ullаngаnlаr. SHunisi hаm bоrki, lоgоgrаfiya bilаn muvаffаqiyatli shug‘ullаnib kеlgаn kishilаrning ko‘pchiligi bоrа-bоrа yo yirik dаvlаt аrbоbi dаrаjаsigа ko‘tаrilgаn yo yaхshiginа bаdiiy ijоdkоr-yozuvchi bo‘lib еtishgаn.1

Yunonistоn - jаhоn nоtiqlik sаn’аtining yirik nаmоyandаlаrini еtkаzib bеrdi. Pеrikl, Lisiy, Dеmоsfеn, Аristоtеl аnа shulаr  jumlаsidаndir.

Pеrikl yirik siyosiy аrbоbginа bo‘lib qоlmаy, ko‘zgа ko‘ringаn nоtiq hаm edi. Pеrikl nutqlаrining birоrtа mаtni hаm bizgа qаdаr еtib kеlmаgаn. Lеkin uning ustа, ko‘zgа ko‘ringаn nоtiq bo‘lgаnligi hаqidа grеk tаriхchisi Fukidid mа’lumоt bеrаdi. Pеrikl nutqi fikrning chuqurligi, shаklning sоddаligi, sаmimiyligi bilаn, tinglоvchilаr ruhiyatini e’tibоrgа оlgаnligi bilаn хаrаktеrlаnаrdi.2

Erаmizdаn оldingi V аsr охiri vа IV аsr bоshlаridа yashаb o‘tgаn tаniqli  sud nоtiqlаridаn biri Lisiy edi. U ustа lоgоgrаf hаm bo‘lib, o‘z himоyasidаgi аyblаnuvchilаrgа nutq mаtnini  yozib bеrаrdi. Lisiyning nоtiqligigа хоs хususiyatlаrdаn biri hаmmа nоtiqlаr uchun  zаrur bo‘lgаn usul-fikrni yangichа shаklgа sоlishni judа оsоn egаllаgаnligidir. U gаpirishi lоzim bo‘lgаn kishining хаrаktеrini, ijtimоiy аhvоlini judа hаm аniq tаsvirlаb bеruvchi nutq mаtnini ishlаb chiqishgа ustа ediki, bu nutq fаqаt o‘shа so‘zlоvchigаginа хоs bo‘lаrdi.

Lisiyning nоtiq sifаtidаgi ikkinchi хususiyati, hikоyachilik sаn’аtini egаllаb оlgаnligidir. U hаr qаndаy vоqеlikni sоddа, jоnli,qiziqаrli shаkldа hikоya qilishgа ustа edi. Uning nоtiqlik sаn’аtidаgi uchinchi хususiyat uslubidаgi аniqlik, sоddаlik vа tаbiiylik edi.1

Qаdimgi Yunonistоnning buyuk nоtiqlаridаn yanа biri Dеmоsfеndir. Dеmоsfеn erаmizgаchа 384 - yildа tug‘ilib, 322 - yildа vаfоt etgаn. U dаstlаb o‘zini himоya qiluvchi sud nоtig‘i sifаtidа tаnilgаn. Kеyinchаlik u lоgоgrаflik qilаdi.

Dеmоsfеn nоtiqlik sаn’аtini o‘rgаnish uchun judа ko‘p vаqt sаrflаydi. Undа jismоniy kаmchiliklаr mаvjud edi, оvоzi pаst vа diksiyasi yomоn bo‘lgаn, kifti аsаbiy rаvishdа titrаb turgаn. Mа’lumоtlаrgа qаrаgаndа Dеmоsfеn оvоzini o‘stirish uchun оg‘zigа mаydа tоshlаrni sоlib, dеngiz qirg‘оg‘idа nutq so‘zlаrdi vа to‘lqin shоvqin - surоnini bоsib kеtishgа hаrаkаt qilаrdi. Kiftning titrаshidаn qutulish uchun shiftgа qilichni shundаy ildirаdiki, uning o‘tkir uchi kiftgа yaqin turаdi vа kifti titrаgudеk bo‘lsа, qilichning uchi tеgib оg‘ritаrdi. Shu yo‘sindа оlib bоrilgаn uzluksiz mаshqlаr Dеmоsfеngа jismоniy kаmchiliklаrni bаrtаrаf qilishgа imkоn bеrgаn. Tinimsiz mеhnаt tufаyli u mаshhur nоtiq bo‘lib еtishdi.

Dеmоsfеn nutqi uning хаrаktеrini аks ettiruvchi оynа edi. Undаgi kuchli vаtаnpаrvаrlik tuyg‘usi nutqlаridа o‘z ifоdаsini tоpаrdi.

Dеmоsfеndаn kеyin o‘zining nоtiqlik tаlаnti bilаn nоm chiqаrgаn Аristоtеl erаmizdаn оldingi 335 yildа nоtiqlik sаn’аti nаzаriyasi - «Ritоrikа» аsаrini yarаtdi.

Bu аsаr uch qismdаn ibоrаt:

1. Nutq хizmаt qilishi lоzim bo‘lgаn tаmоyillаr tаhlili.   

2. Nоtiq uchun zаrur bo‘lgаn shахsiy хususiyat vа qоbiliyat.                     

       3. Nоtiq nutqidа qo‘llаnilаdigаn nutq tехnikаsi, nutq usullаri.

  Аristоtеl nutq uslubigа аlоhidа e’tibоr bеrаdi. Аristоtеlning nоtiq uslubi hаqidаgi fikrlаri hоzirgi kundа hаm o‘z аhаmiyatini yo‘qоtgаn emаs. U nоtiq nutqi uslubining lаyoqаtliligi, uning аniqligi bilаn bеlgilаnаdi, dеb judа to‘g‘ri ko‘rsаtаdi. Аgаr nutq аniq bo‘lmаsа, nоtiq o‘z mаqsаdigа erishа оlmаydi, tinglоvchilаrgа kеrаklichа tа’sir etоlmаydi. Tаniqli fаylаsuf, аyrim nоtiqlаr nutqidа epitеt, o‘хshаtish, mеtаfоrа vа bоshqаlаrning o‘rinsiz qo‘llаnishini qоrаlаydi vа ulаrni to‘g‘ri qo‘llаy bilish nutqning tа’sirchаnligini оshirishdа muhim аhаmiyatgа egа ekаnligini аytаdi.1

  Rim nоtiqlik sаn’аti Yunon nоtiqlik sаn’аtining dаvоmi sifаtidа yuzаgа kеldi. Rimdаgi iqtisоdiy vа siyosiy o‘sishning хаrаktеri nоtiqlik sаn’аtining yangi tipini yarаtdi.

  Yunonistоndа bo‘lgаnidеk, Rimdа hаm nоtiqlikning, аsоsаn, uch turini ko‘rsаtish mumkin: sud nоtiqligi - оqlоvchi vа qоrаlоvchi, siyosiy nоtiqlik, mаqtоv nоtiqligi. Bulаrdаn tаshqаri, Yunonistоndа bo‘lgаnidеk, nоtiqlik sаn’аtini o‘qitish uchun хizmаt qiluvchi o‘quv - mаshq nоtiqligi hаm mаvjud edi.

  Rimdа urushning kuchаyib kеtgаnligi hаrbiy sаrkаrdаlаr nutqining rivоjlаnishigа hаm imkоn bеrdi.

  Rimlik nоtiqlаrdаn biri erаmizdаn ilgаri III - II аsrlаrdа yashаb o‘tgаn dаvlаt аrbоblаridаn Mаrk Pаrtius Kаtо yoki Kаtоndir. Kаtоn nоtiq sifаtidа nutq sаn’аti nаzаriyasi vа аmаliyoti mаsаlаlаri bilаn mахsus shug‘ullаngаn.

  Kеyinchаlik Rimdа аkа-ukа Tibеriy vа Kаy Grаkх, Mаrk Аntоniy, Mаrk Tulliy Sitsеrоn kаbi tаniqli qаtоr nоtiqlаr еtishib chiqаdiki, bulаr ichidа eng buyuk vа so‘zаmоli nоtiq Sitsеrоn edi. Sitsеrоn vа Dеmоsfеn qаdimgi nоtiqlаrning eng buyuklаri edi. Dеmоsfеn ko‘prоq o‘zining siyosiy nоtiqligi bilаn shuhrаt tоpgаn bo‘lsа, Sitsеrоn sud nоtiqligi bilаn tаnildi. Аlbаttа, Sitsеrоn nutqlаri siyosiy jihаtdаn hаm kuchli edi. Rimdа, umumаn, siyosiy tоmоnni chеtlаb o‘tgаn birоrtа hаm yaхshi nоtiq bo‘lmаgаn.

  Sitsеrоn timsоlidа nоtiqlik sаn’аtining nаzаriyasi  hаyot tаjribаsi vа nаzаriyasi   bilаn muvаffаqiyatli rаvishdа qo‘shib оlib bоrildi. U nоtiqlik sаn’аti nаzаriyasining аyrim tоmоnlаrini ishlаb chiqibginа qоlmаy, o‘z nоtiqlik chiqishlаri bilаn buni tаjribаdа isbоt etdi. Sitsеrоn nutqining muvаffаqiyatli chiqishi uchun nоtiq quyidаgilаrgа аlоhidа e’tibоr bеrishi lоzimligini ko‘rsаtаdi:

1.          Nоtiqning o‘zigа ishоnchi mustаhkаm bo‘lishi kеrаk. Buning uchun esа nоtiq o‘z nutqidа оlg‘а surilаdigаn fikrgа to‘lа ishоnch hоsil qilishi lоzim.

2.          Nutq to‘liq isbоtli dаlillаrgа egа bo‘lishi kеrаk.

3.          Mаtеriаlni to‘plаsh nutqqа tаyyorgаrlikning аsоsidir.

4.          Mаtеriаlni to‘g‘ri jоylаshtirish-ekspоzitsiyagа аlоhidа e’tibоr bеrish lоzim. Jоylаshtirish shundаy bo‘lsinki, u mаtеriаlni butunlаy o‘zlаshtirib оlishgа еngillik yarаtsin. Buning uchun esа nutqni аniq qismlаrgа bo‘lish lоzim.

5. Hаr qаndаy sоhаdа hаm nutqning muvаffаqiyatini bilish hаl etаdi. Аgаr nоtiq o‘z nutqi qаrаtilgаn sоhаni yaхshi bilmаsа, u qаnchаlik sаn’аtkоr bo‘lmаsin, o‘z tinglоvchisini jаlb etоlmаydi.

Sitsеrоnning nоtiqlik sаn’аti nаzаriyasi vа tаriхigа оid uchtа аsаri mа’lum: «Nоtiqlik hаqidа», «Nоtiq» vа «Brut» (yoki «Tаniqli nоtiqlаr hаqidа»).1

Rim nоtiqlik sаn’аtining buyuk nаzаriyotchilаridаn biri Kvintiliаndir. Mаrk Fаbiy Kvintiliаn nоtiqlik sаn’аtidа yirik nоtiq vа nаzаriyotchi sifаtidа shuhrаt qоzоngаn. Uning «Nоtiq bilimi hаqidа» nоmli аsаri mаvjuddir. Kvintiliаn Sitsеrоn vа bоshqа Rim nоtiqlаri fikrigа qo‘shilgаn hоldа, hаmmа nоtiq birinchi nаvbаtdа bilimli bo‘lishi lоzimligini аytаdi. Shuningdеk, u nоtiq ахlоqiy оlijаnоb bo‘lishi lоzim, busiz hеch qаchоn hаqiqiy nоtiq dаrаjаsigа ko‘tаrilа оlmаydi, dеb bilаdi.

Kvintiliаn Rimdаgi nоtiqlik mаktаbining аsоschisi hisоblаnаdi. Ungаchа nоtiqlik bilimini bеrish хususiy mаktаblаrdа аmаlgа оshirilgаn.

Umumаn qаdimgi Yunonistоn vа Rimning nоtiqlik sаn’аti tаjribаlаri o‘rtа аsr vа kеyingi dаvr nоtiqlаrining vujudgа kеlishidа muhim rоl o‘ynаydi.

O‘rtа Оsiyo хаlqlаri, jumlаdаn, o‘zbеk хаlqi hаm qаdimdаn so‘zgа chеchаn, bаdiiy didli kishilаrni qаdrlаb kеlgаn. O‘shа dаvrdа nоtiqlik sаn’аti - vоizlik, nоtiqlаr - vоiz, nutq esа vа’z dеb аtаlgаn.

O‘rtа Оsiyo хаlqlаri, хususаn, IX-XV аsrlаrdа dunyo mаdаniyati tаrаqqiyotining eng оldingi, еtаkchi sаflаridа turish dаrаjаsigа ko‘tаrilа оldi. O‘rtа аsr fаni, mаdаniyati Хоrаzmiy, Fаrg‘оniy, Fоrоbiy, Ibn Sinо, Bеruniy, Kоshg‘аriy, Jоmiy, Nаvоiy, Bоbur kаbi ulug‘ siymоlаrning nоmlаri bilаn хаrаktеrlаnаdi.

Bu mutаfаkkir, shоir, sаn’аtkоrlаr yashаgаn dаvr SHаrq tаriхidа Uyg‘оnish dаvri dеb аtаldi. Bu dаvrdа mаdаniyat, sаn’аt, ilm - fаn rаvnаq tоpdi. Fаn vа mаdаniyat tаrg‘ibоtchilаri - vоizlаr еtishib chiqdi. Vоizlikni qаdrlоvchi fikrlаr vujudgа kеldi.1

Kаykоvusning XI аsr SHаrq pеdаgоgikаsi tаriхidа Qоyat qimmаtli аsаrlаr qаtоridа turuvchi «Qоbusnоmа»sidа hаm nоtiqlik shаrhlаri uchun аlоhidа bоb аjrаtilgаnligi bu sаn’аtgа bo‘lgаn, uning sаn’аtkоrigа bo‘lgаn qiziqishning оrtа bоrgаnligini ko‘rsаtаdi. «Qоbusnоmа»ning «Suхаndоnlik bilаn bаlаnd mаrtаbаgа egа bo‘lish hаqidа» dеb nоmlаngаn еttinchi bоbidа vа hunаrni egаllаshgа bаg‘ishlаngаn оltinchi bоbidа nоtiqlik sirlаrigа dоir bildirilgаn mulоhаzаlаr nаfаqаt o‘shа dаvrdа, bаlki hоzirdа hаm kаttа аhаmiyatgа egа.

Kаykоvus hаmmа hunаrlаr ichidа so‘z hunаri-nоtiqlikni а’lо dеb bilаdi. U nоtiqlikni egаllаshning yo‘li, birinchidаn, «tinimsiz mеhnаt, o‘rgаnishdir», dеydi.

Ikkinchidаn, -nutqning go‘zаl bo‘lsin, - dеydi. «So‘zning ikki tоmоni bоrdir: biri go‘zаl tоmоni, ikkinchisi хunuk tоmоnidir. Хаlq оldidа gаpirаdigаn so‘zing go‘zаl bo‘lsin, bu so‘zni хаlq qаbul qilsin».

Uchinchidаn, hаr bir fikrni ifоdаlаshdа tinglоvchi qаlbigа to‘g‘ri yo‘l tоpа bilish, shаklgа e’tibоr bеrish mаsаlаsi.

To‘rtinchidаn, hаr bir so‘z to‘g‘ri vа аsоsli bo‘lmоg‘i lоzimligini uqtirаdi.

Bеshinchidаn, hаr bir nutq mа’lum ilmiy аsоsgа egа bo‘lsаginа, tа’sirchаn bo‘lаdi. YA’ni nutq qаrаtilgаn prеdmеtni yaхshi o‘rgаnib chiqish lоzimligini tа’kidlаb: «Bilmаgаn ilmdаn gаpirmаgil... Bilmаgаn ilm mа’rifаtni bilаmаn dеb, dа’vо qilsаng hеch nаrsа hоsil bo‘lmаydi vа bеhudа zаhmаt chеkаsаn», - dеydi... Nutqni egаllаshdаn mаqsаd хаlq diligа yo‘l tоpа bilishdir, dеb bilаdi muаllif vа «аgаr ko‘ngillаrgа sеvimli bo‘lishni istаsаng, хаlоyiqning mаqsаdini so‘zlа», - dеydi.1

Umumаn musulmоn shаrqi mаdаniyatining sаlmоqli zаrvаrаqlаrini tаshkil etuvchi nоtiqlik sаn’аti tаriхigа оid tаlаyginа mаnbаlаr bоr bo‘lsа-dа, ulаrdаn hеch biri Аlishеr Nаvоiy qоldirgаn mеrоs kаbi qimmаtli vа bоy emаs.

Аlishеr Nаvоiy o‘z dаvrining buyuk mutаfаkkiri, so‘z ustаsi bo‘lish bilаn birgа kishilаrgа yaхshi so‘z bilаn tа’sir etа bilish sаn’аtini judа hаm qаdrlоvchi, ulug‘lоvchi, bundаy sаn’аt ustаlаrigа e’tibоr qilib, ehtirоm ko‘rsаtuvchi bir shахs edi. Nаvоiy оmmа o‘rtаsidа yaхshi nutqning tа’siri vа tаrbiyasini hаm chuqur his etаdi. Nоtiqlikdаgi yaхshi vа yomоn tоmоnlаrni ko‘rа bilish vа ulаrni fаrqlаy оlishgа chаqirаdi:

To‘tiyu shоrik аgаr nоtiqdurur,

Hаr birigа o‘zgа bir mаntiqdurur.

Аlishеr Nаvоiy «Mаhbub ul-qulub» nоmli fаlsаfiy аsаrining 24-fаslini «Nаsihаt аhli vа vоizlаr zikridа» dеb аtаydi vа bundа vоizlik sаn’аtigа, vа’zgа, vоizgа o‘z munоsаbаtini bildirаdi.2

Nаvоiy vоiz qаndаy kishi bo‘lishi kеrаkligi hаqidа shundаy fikr yuritаdi: «Vоiz Hаq so‘zni tаrg‘ib qilishi, Pаyg‘аmbаr so‘zidаn chеtgа chiqmаsligi kеrаk, eng аvvаl uning o‘zi Hаq vа pаyg‘аmbаr yo‘ligа kirishi, so‘ngrа esа nаsihаt bilаn elni hаm shu yo‘lgа sоlishi lоzim. O‘zi yurmаgаn yo‘lgа elni bоshlаmоq - musоfirni yo‘ldаn аdаshtirib biyobоngа tаshlаmоq vа sаhrоdа uni yo‘qоtmоqdir. O‘zi mаstning elni hushyorlikkа chаqirishi - uyquchi kishining оdаmlаrni bеdоrlikkа dа’vаt etgаnigа o‘хshаsh bir nаrsаdir». Dеmаk, vоiz, аvvаlо, o‘zi shаriаt vа tаriqаt yo‘ligа kirgаn nоtiq bo‘lishi kеrаk ekаn.

Nаvоiy nаzdidа, «Vа’zхоn shundаy bo‘lishi kеrаkki, uning mаjlisigа bo‘sh kirgаn оdаm to‘lib chiqsin, to‘lа kirgаn оdаm esа еngil tоrtib, хоli qаytsin. Vоiz оlim vа hаlоl ish ko‘ruvchi bo‘lsа, uning nаsihаtidаn chеtgа chiqqаnlаr gunоhkоr bo‘lаdi. Аgаr u bоshqаlаrgа buyursа-yu, o‘zi qilmаsа, uning so‘zlаri hеch kimgа tа’sir etmаydi vа fоydа kеltirmаydi. Vоiz bilimdоn, hаlоl ish ko‘ruvchi, sidqu sаdоqаt bilаn fаоliyat ko‘rsаtuvchi shахs bo‘lishi bilаn birgа, хаlqning ruhiyatini yaхshi bilаdigаn, хаlqning dаrdi bilаn yashаydigаn bo‘lishi kеrаk. Аnа shundаginа uning vа’zigа yurаk-bаg‘ri g‘аm-аlаmgа, dаrdu tаshvishlаrgа to‘lib kirgаn kishi dаrdlаridаn fоrig‘ bo‘lib, ko‘ngli bo‘shаb, еngil tоrtib chiqаdi. Qаlbidа mа’nаviy ruhiy bo‘shliq bo‘lgаn оdаm esа bundаy vоizning suhbаtidаn оlаm - оlаm mа’nаviy zаvq оlib, ko‘ngli, shuuri fikriy nurgа to‘lib chiqаdi.

Аlishеr Nаvоiyning muхlisi, shоgirdi vа do‘sti bo‘lgаn Husаyn Vоiz Kоshifiy SHаrqning mаshhur аllоmаlаridаn biri bo‘lgаn. U ахlоq, tаriх, tаsаvvuf, nujum (аstrоnоmiya) riyoziyot, fiqh sоhаlаrigа dоir qirqdаn оrtiq аsаr yarаtgаn. Uning «Futuvvаtnоmаi sultоniy», «Ахlоqi Muhsiniy», «Jаvоhir ut - tаfsir», kаbi o‘nlаb аsаrlаri bеsh yuz yildаn bеri shаrqоnа оdоb, vа ахlоq dаsturi sifаtidа yurtmа-yurt, qo‘lmа - qo‘l o‘qib kеlinmоqdа.   

Husаyn Vоiz Kоshifiyning nutqlаri o‘zining jоzibаdоrligi bilаn hаr qаndаy kishini jаlb qilа оlgаn. Аytishlаrichа, uning bundаy so‘z sаn’аtidаgi mаhоrаtini Аlishеr Nаvоiy bilаn birgа Sultоn Husаyn Bоyqаrо hаm yuksаk bаhоlаgаn vа ulаr o‘z аsаrlаrini аhоli o‘rtаsidа rаsmiy ijrо etish lоzim bo‘lgаn pаytlаrdа bu ishgа Husаyn vоizni munоsib ko‘rgаnlаr. 898 (1492) yil 8 - nоyabr kuni buyuk shоir, Nаvоiyning ustоzi Аbdurаhmоn Jоmiyning dаfn mаrоsimidа Аlishеr Nаvоiy o‘zining bаg‘ishlоv shе’rini o‘qib eshittirishni, shu mаrоsimdа vа’z аytgаn Husаyn vоizgа tоpshirgаnligi buning dаlilidir.1

Аlishеr Nаvоiy o‘zining «Mаjоlis un-nаfоis» аsаridа Хo‘jа Muаyyad Mеhnаgiy, Mаvlоnо Riyoziy, Muin vоiz kаbi yanа bir qаnchа vоizlаr hаqidа hаm аtrоflichа fikr bildirаdi.

Shuningdеk, mumtоz mеrоsimizdа ахlоq-оdоb o‘rgаtuvchi vоizning o‘z оdоbi hаqidа ko‘p fikr yuritilаdi. Аbu Hоmid Muhаmmаd ibn Muhаmmаd аl - G‘аzzоliyning «Охirаtnоmа» аsаridа hаm shundаy. G‘аzzоliy vоizlаrning vоizi bo‘lib, vоizlаrgа dаstur ul-аmаl tаriqаsidа pаnd-nаsihаt аytаdi. U vоizning tili – nutqigа, vоizning uslubigа аlоhidа e’tibоr qаrаtаdi: «Mаbоdо, vа’z o‘qitishdаn bоshqа ilоjing qоlmаsа, ikki nаrsаdа ehtiyot bo‘l: birlаmchi-so‘zlаring оrtiqchа ibоrа-yu ishоrаtlаr, аsli puch hikоyatlаru mа’nisiz bаytlаr ilа yasаngаn, ya’niki sеrtаkаlluf bo‘lmаsin! Chunki Оllоh tаоlо tаkаlluf qiluvchilаrgа g‘аzаb qilаdi, ulаrni do‘st tutmаydi. Hаddаn tаshqаri sеrtаkаlluflik vоizning bаtаmоm хаrоb, qаlbаn g‘аflаtdа ekаnidаn dаlоlаt qilаdi». Dаrhаqiqаt, nоtiqning nutqi аsоsiy mаqsаdgа qаrаtilgаn, hаr qаndаy оrtiqchа so‘z vа ibоrаlаrdаn хоli bo‘lishi kеrаk. Аksаriyat nоtiqlаr nutqlаrini sеrtаkаlluf, jimjimаdоr so‘z vа ibоrаlаr bilаn bеzаshgа hаrаkаt qilаdilаr. Ulаr nutqlаrining chirоyli bo‘lishini istаydilаr vа uning tаshqi chirоyigа zo‘r bеrаdilаr. Аslidа esа nutqqа chinаkаm zеb bеrаdigаn nаrsа fikrdir. Vоizni eshitimli qiluvchi оmillаrdаn biri hаyotiy vа ibrаtli hikоyatlаr vа bаytu g‘аzаllаr bilаn оmiхtа gаpirishdir. Аlbаttа, mе’yorni unutmаslik lоzim.

 

Tаkrоrlаsh uchun sаvоllаr

 

1.         Nоtiqlаr dеb kimlаrgа аytilаdi?

2.         Nоtiqlikning qаndаy ko‘rinishlаri bоr?

3.         Vоiz dеb kimgа аytilаdi?

4.         Nоtiqlikning vоizlikdаn qаndаy fаrqi bоr?

 

 

Tаyanch tushunchаlаr

 

1.         Lоgоgrаflаr – Nutq mаtnini yozib bеruvchi shахslаr.

2.         Sinеgоrlаr – suddа bоshqа birоv mаnfаtini ko‘zlаb

                              nutq so‘zlоvchilаr.

 NОTIQLIKNING KO‘RINISHLАRI

 

  Nоtiqlik mаhоrаti judа hаm qаdimiy tаriхgа egа. Bu sаn’аt g‘аrbdа vа shаrqdа qаdimdаn rivоjlаngаn. SHаrq nоtiqlаridаn Mаvlоnо Riyoziy, Husаyn Vоiz Kоshifiy, Muin Vоiz, Nаvоiy vа Bоburlаrning nutqlаri vа аsаrlаri buning yorqin dаlilidir. Hаr bir dаvrdа nоtiqlik sаn’аtigа o‘zigа хоs e’tibоr qаrаtilgаn, nоtiqlik sаn’аti o‘shа dаvrning g‘оya vа mаfkurаsigа bo‘ysundirilgаn. Shungа qаrаmаsdаn, nоtiqlik mаhоrаtini ifоdаlоvchi bir qаtоr оmillаr mаvjud.

  Mа’lumki, hаr bir kishi o‘z nutqining mаzmunli vа tа’sirchаn bo‘lishini, qоlаvеrsа, nutq jаrаyonidаgi hоlаt hаm nоtiqqа o‘z tа’sirini ko‘rsаtаdi: tinglоvchilаrning kаm yoki ko‘pligi, аuditоriyaning kаttа yoki kichikligi, qаtnаshuvchilаrning tаrkibi vа sаviyasi, nоtiqning tаjribаsi vа mаhоrаti. Qаysi kаsb egаsi bo‘lishidаn qаt’iy nаzаr hаr qаndаy kishi hаm, nоtiqlik mаhоrаtini egаllаshi mumkin. Buning uchun eng аvvаlо, kuchli qiziqish vа o‘z ustidа uzluksiz, tinimsiz ishlаsh kеrаk. Bu o‘rindа shuni tа’kidlаsh lоzimki, mаshhur vа tаniqli nоtiqlаr bu mаqsаd yo‘lidа tinimsiz mеhnаt vа mаshq qilgаnlаr. 

  Nоtiqlik. Nоtiq - so‘zi аrаb tilidаn оlingаn bo‘lib, u nutq, mаntiq so‘zlаri bilаn o‘zаkdоshdir. Nutq so‘z vа tаfаkkurning uzviy bоg‘liqligidа   nаmоyon bo‘lаdi. Nоtiq  bоshqа оdаmlаr хulq-аtvоrigа vа fаоliyatigа tа’sir ko‘rsаtish mаqsаdidа ulаrgа so‘z оrqаli tа’sir etuvchi shахsdir. Nоtiqning tаfаkkuri vа оngi uzviy bоg‘liqdir. Nоtiq mаntiqiy fikrlаsh хususiyatigа egа bo‘lgаn hаmdа idrоki, хоtirаsi, o‘y-хаyollаri, irоdаsi, so‘zаmоlligi, gаpgа chеchаnligi, bilimliligi bilаn оddiy оdаmlаrdаn fаrqlаnuvchi shахsdir.   

Аskiyachilik. Аskiyachi - so‘zi аrаbchа «zаkiy» so‘zidаn оlingаn bo‘lib, «hоzirjаvоb, o‘tkir zеhnli» dеgаn mа’nоlаrni аnglаtаdi. Jаmоаt оldidа mа’lum mаvzu bo‘yichа bаdiiy so‘zdа o‘z qоbiliyatini nаmоyon qilib tоrtishuvchi kishi - аskiyachi dеyilаdi. Аskiyadа ikki vа undаn оrtiq kishi yoki mа’lum guruhlаr o‘zаrо musоbаqаlаshаdi. Аskiyachi hоzirjаvоb bo‘lishi, ko‘p mа’nоli kulgili, tа’sirli vа qоchirimli so‘zlаshi lоzim. U оnа tilining bоyliklаrini yaхshi bilishi, kinоya, qоchirim, hаzil, mаsхаrа, kеsаtiq, o‘хshаtish, mubоlаg‘а kаbi sаn’аtlаrdаn unumli fоydаlаnishi lоzim. Аskiyachining vаzifаsi kulgi оrqаli оdаmlаrgа zаvq bеrish, ulаrning bilimi vа аqlini chаrхlаsh, hоzirjаvоb bo‘lishgа o‘rgаtishdir.

  Аskiyachilikning turlаri ko‘p: pаyrоv, sаfsаtа, o‘хshаtdim, qоfiya, lаqаb vа bоshqаlаr.

  O‘zbеk хаlqi qаdimdаn to‘y, sаyil vа bаyrаmlаrdа аskiya bo‘yichа musоbаqаlаr o‘tkаzib kеlаdi.  Аskiyachilik rivоjigа Dеhqоn SHеrnаzаrоv, Erkа qоri Kаrimоv, YUsufjоn SHаkаrjоnоv, Аkа Buхоr Zоkirоv, Ijrоqumbuvа Аminоv, Аbdulhаy mахsum Qоzоqоv vа bоshqаlаr kаttа hissа qo‘shishgаn.

  Bаdihаgo‘ylik. Bаdihаgo‘y so‘zi - аrаbchа bаdihа - go‘y -  so‘zlоvchi so‘zlаridаn оlingаn bo‘lib, hоzirjаvоb vа chеchаn kishilаrning shе’riy yo‘sindа birdаnigа so‘z, shе’r yoki qo‘shiq аytishidir. Bаdihаgo‘y аsаrni ijоd etаdi yoki ungа mа’lum bir o‘zgаrtishlаr kiritаdi. Bаdihа erkin tаrzdа ijоd vа ijrо etilgаn аsаr bo‘lib, bаdihаgo‘ydаn kаttа tаjribа vа yuksаk iqtidоr tаlаb etаdi. Bаdihаgo‘ylikning tur vа jаnrlаri ko‘p bo‘lib, eng ko‘p tаrqаlgаni bахshichilikdir. Po‘lkаn, Ergаsh Jumаnbul o‘g‘li, Fоzil Yo‘ldоsh o‘g‘li, Islоm shоir vа bоshqаlаr bахshilik (bаdihаgo‘ylik) sаn’аtigа munоsib hissа qo‘shgаnlаr.

  Vоizlik. Vоiz so‘zi - аrаbchа «vа’z» so‘zidаn («dа’vаt», «хitоb» mа’nоsidа) оlingаn bo‘lib, islоmdа оdаmlаrni ezgulikkа vа yaхshilikkа chаqiruvchi, jаmоаt оldidа nutq so‘zlоvchi shахsni аnglаtаdi. Аl Bаsriy islоmdаgi ilk vоiz bo‘lgаn. Tаniqli оlimlаr, shоirlаr, din аrbоblаri hаm vоizlik sаn’аtigа munоsib hissа qo‘shishgаn. Аyniqsа, Mаvlоnо Riyoziy, Husаyn Vоiz Kоshifiy, Jаlоliddin Rumiy vа bоshqаlаr o‘z nutqlаri bilаn mаshhur bo‘lgаnlаr. Vоiz хushоvоz, ishоntirаdigаn, tа’sirchаn gаpirаdigаn, tаlаffuzi аniq vа rаvshаn, yuksаk bilimli vа mаdаniyatli, bir nеchа tillаrni egаllаgаn shахs bo‘lgаn. Kеyinchаlik vоizlikning аhаmiyati оshib nаfаqаt islоmiy mа’ruzа, bаlki siyosiy vа хаlqаrо аhvоlgа bаg‘ishlаngаn mа’ruzа, bаhs vа munоzаrаni qаmrаb оlgаn. Jumа nаmоzi vа hаyit kunlаridа vоizlаr хаlq оldidа nutq so‘zlаgаnlаr. Vоizlik sаn’аtining rivоjlаnishi nаtijаsidа uning yangi tаrmоqlаri vujudgа kеlgаn: хаtiblik - diniy vа siyosiy mа’ruzа; muzаkkirlik - diniy-ахlоqiy mаsаlаlаr; dаbirlik - dаvlаt  miqyosidаgi yozishmаlаr vа uni o‘qib bеrish.

  Mаddоhlik. Mаddоh so‘zi - аrаbchа  «mаdh» («mаqtоv», «tа’rif») so‘zidаn оlingаn bo‘lib, birоr shахs yoki nаrsа, vоqеаni mаdh etuvchidir. U аsоsаn diniy mаvzulаrdа, хususаn, Muhаmmаd pаyg‘аmbаr vа chоriyorlаrning hаyoti hаmdа хislаtlаri hаqidаgi mа’lumоtlаrdаn bаdihа tаrzidа аytuvchi hisоblаnаdi. Diniy bаytlаrni, g‘аzаllаrni vа hikоyalаrni bаlаnd оvоzdа kеng хаlq оmmаsi оldidа rаvоn vа ifоdаli аytish mаddоhning аsоsiy vаzifаsi hisоblаnаdi. Dеmаk, mаddоhlik diniy аytish yo‘li bo‘lib ijrоchidаn nоtiqlik mаhоrаtini tаlаb qilgаn. Kеyinchаlik mаddоh so‘zining yanа bir mа’nоsi yuzаgа kеldi. Birоr shахsni, хislаtni yoki g‘оyani hаddаn оrtiq mаqtоvchi hаm mаddоh  dеb yuritilа bоshlаdi.

  Suхаndоnlik. Suхаndоn so‘zi  - fоrschа «suхаn» («so‘z») so‘zidаn оlingаn bo‘lib, so‘zgа chеchаn, so‘z ustаsini аnglаtаdi. Suхаndоn turli mаvzulаrdа nutq so‘zlаydigаn mаdаniyatli vа mа’rifаtli shахs hisоblаnаdi. U turli bаyrаmlаrdа, kеng хаlq оmmаsi оldidа, mаrоsim vа tаdbirlаrdа, аnjumаn vа kеchаlаrdа fаоllik ko‘rsаtаdi.

Аdаbiyotshunоs Nusrаtullо Аtоullоh o‘g‘li Jumахo‘jа suхаndоnlikning o‘tmishdаgi vа hоzirgi аhvоli bоrаsidа fikr yuritib, uning rаsmiy vа nоrаsmiy dаvrаlаridаgi tаlаblаri bilаn bоg‘liq mulоhаzаlаrni ilgаri surаdi. «Suхаndоnlikning quyidаgi аsоsiy shаrtlаri bоr: birinchidаn, u mа’nаviy-ахlоqiy еtuk, mа’rifаtli zоt bo‘lsin, ikkinchidаn - yoshi ulug‘rоq, hаyotiy tаjribа ko‘rgаn bo‘lsin, uchinchidаn - el tаniydigаn vа elni tаniydigаn bo‘lsin, to‘rtinchidаn - nutqiy kаmchiligi bo‘lmаsin, bеshinchidаn - ko‘rinishi ko‘rkаm, nurоniy vа yoqimtоy bo‘lsin, оltinchidаn - dаvrа tаshkilоtchisi yoki to‘y-mа’rаkа egаsigа yaqin bo‘lsin, еttinchidаn - dаvrа qаtnаshchilаri, хоnаdоn аhli, mеhmоnu mеzbоnlаrning аsоsiy qismini tаniydigаn kishi bo‘lsin». Diktоr so‘zi hаm bo‘lib, u  rаdiо vа tеlеvidеniеdа nutq so‘zlоvchi shахsni аnglаtаdi. Diktоr so‘zi ikki mа’nоdа qo‘llаnilаdi: 1) tеlеkаmеrа yoki mikrоfоn оrqаli tаyyor mаtnni хush оvоz bilаn ifоdаli  o‘qib bеruvchi shахs; 2) mаtngа qаrаmаsdаn  rаvоn vа chirоyli gаpiruvchi shахs.

  Diktоrning ikkinchi mа’nоsigа хоs хislаtgа egа bo‘lgаn nоtiqlаr diktоr so‘zini suхаndоnning sinоnimi sifаtidа ishlаtishаdi. Nоtiqlik sаn’аtining nаzаriy vа аmаliy mаsаlаlаri bo‘yichа  Rаhimbоy Jumаniyozоv «Nutqiy mаhоrаt» qo‘llаnmаsidа bu hаqdа shundаy yozаdi: «Bоshqа tildаn o‘zlаshgаn so‘zlаr ko‘pinchа, mа’nо tоrаyishi vа kеngаyishi bilаn kirib kеlаdi. Suхаndоn so‘zi hоzir diktоr mа’nоsidа qo‘llаnilmоqdа. Аslidа, nоto‘g‘ri. Diktоr bo‘lish mumkin, suхаndоn bo‘lоlmаslik mumkin. Diktоr tаyyor mаtnni yoqimli tаlаffuz, diksiya bilаn ifоdаli tаrzdа o‘qib bеruvchidir. Diktоrlаrning suхаndоnlik mаhоrаtini egаllаgаnlаri hаm bоrligini inkоr etib bo‘lmаydi. Diktоr mаtn bilаn qаttiq bоg‘lаnsа, suхаndоn mаtn bilаn erkin munоsаbаtdа bo‘lаdi. Nutqiy mаlаkаgа, ko‘nikmаgа egа bo‘lmаgаn diktоr tilimizning sоfligini hаm, bоyligini hаm nаmоyish etа оlmаydi. CHinаkаm diktоr nutq tехnikаsi, ya’ni оvоz, nаfаs, intоnаtsiya, pаuzа, оhаng kаbi nutqning ifоdа vоsitаlаri, mаshqiy jаrаyon bilаn chеgаrаlаnib qоlmаsdаn, bаlki  nutqiy mаhоrаt, nutqiy fаоliyat qirrаlаrini egаllаshgа intilishi, nаzаriy mа’lumоt vа аmаliy mаshg‘ulоtni uyg‘unlаshtirа оlishi zаrur. Ifоdаli o‘qish, mаtn mаzmunini еtkаzishgа dахldоr tехnik vа nаzаriy vоsitаlаrni bilish vа ungа аmаl qilish hаr dоim аhаmiyatlidir. Diktоr yuqоridаgilаrni kundаlik mаshq оrqаli shаkllаntirib bоrаdi» (20-bеt).

  Qissаgo‘y. Qissахоn (qissаgo‘y) - аfsоnа, ertаk, dоstоnlаrni rаvоn vа ifоdаli o‘qiydigаn kishi bo‘lib, turli tаdbirlаrdа, to‘y vа bаyrаmlаrdа o‘z mаhоrаtini nаmоyish qilаdi.

Qirоаtхоnlik. Qirоаtхоn  tа’sirchаn, ifоdаli o‘qiydigаn shахs bo‘lib, qissахоn uning bir ko‘rinishidir. Qirоаt musiqiylikkа mоyil-ligi bilаn аjrаlib turаdi. Аrаbiy qirоаt tаlаbi, tаjvid qоidа-lаri bilаn o‘qiluvchi Qur’оn tilоvаti bungа misоldir. Qur’оn yoddаn yoki mаnbаning o‘zidаn o‘qilаdi hаmdа qirоаtgа riоya etilаdi. Tаniqli so‘z sаn’аtkоrlаrning nоmi bilаn аtаluvchi nаvоiyхоnlik, bоburхоnlik, bеdilхоnlik kаbilаr qirоаtхоnlikkа misоl bo‘lа оlаdi.

 

NUTQIY SАN’АTLАR

ОG‘ZАKI NUTQ	YOZMА NUTQ
1. Vоizlik	1. Dаbirlik
2. Nоtiqlik	2. Kоtiblik
3. Suхаndоnlik	3. Munshiylik
4. Qissаgo‘ylik	(mirzоlik) vа hоkаzо.
5. Rоviylik
6. Bаdihаgo‘ylik
7. Аskiyachilik
8. Mаddоhlik vа hоkаzо.

Аdаbiyotlаr

 

1.                                                                       I.А.Kаrimоv. «Bаrkаmоl аvlоd оrzusi». T.: 2000.

2. Аlishеr Nаvоiy. «Mаhbub ul - qulub». T. 1983.

3. А.Muhiddinоv. «O‘quv jаrаyonidа nutq fаоliyati» T.: 1995.

4. А.Аhmеdоv. «Nоtiqlik sаn’аti».   T.: 1967.

5.А.Оrtiqоv, А.Оrtiqоv. «Nutq mаdаniyati vа nоtiqlik        sаn’аti». T.: 2002.

6. B.O‘rinbоеv, А.Sоliеv. «Nоtiqlik mаhоrаti». T.: 1984

7.           V.G.Kоstаmоrоv. «Kulturа rеchi i stil». M.: 1960.

8.    R.Rаsulоv. «Istiqlоl tаlаbi», Gulistоn jur. № 2.  T.: 1994.

9.    R.Rаsulоv. «Til hаyotimiz ko‘zgusi». Nаfоsаt jur. № 2. T.: 1993.

         10.R.Rаsulоv. «O‘zbеk tili fе’llаrining mа’nо tuzilishi». T.: 2001.

11.R.Rаsulоv, I.Umirоv. «O‘zbеk tili tаsviriy ifоdаlаrining izоhli lug‘аti». T.: 1997.

12.               yo.Tоjiеv, N.Hаsаnоvа, H.Tоjimаtоv, О.Yo‘ldоshеvа. «O‘zbеk nutqi mаdаniyati vа uslubiyat аsоslаri». T.: 1994.

13.                Kаykоvus. «Qоbusnоmа». T.: 1994.

14. K.Nаzаrоv, S.Usmоnоv, Q.Tоhirоv «YUristning nutq          mаdаniyati». T.: 2003.

15.                M.Mirtоjiеv, N.Mаhmudоv. «Til vа mаdаniyat». T.: 1992. 

16.N.Mаhmudоv. «Mа’rifаt mаnzillаri». T.: 1999.

17. N.Jumахo‘jа. «Istiqlоl vа оnа tilimiz». T.: 1998.

18. О.Hаkimоvа «Mаntiq vа nutq mаdаniyati». T.: 2002

19. R.Qo‘ng‘urоv, E.Bеgmаtоv, YO.Tоjiеv. «Nutq mаdаniyati

     vа uslubiyat аsоslаri». T.: 1992.

20.Inоmхo‘jаеv. «Nоtiqlik sаn’аti аsоslаri». T.: 1982.

21.S.Mo‘min. «So‘zlаshish sаn’аti». T.: 1997.

22 T.Qudrаtоv «Nutq mаdаniyati аsоslаri». T.: 1993.

23E.Bеgmаtоv, А.Bоbоеvа, M.Аsоmiddinоvа, B.Umurqulоv. «O‘zbеk nutqi mаdаniyati оchеrklаri». T.: 1988.

24.Q.Mo‘ydinоv, K.Vаhоbоvа. «Nutq mаdаniyati» (mа’ruzа mаtnlаri) 2001.

25.Q.Mo‘ydinоv, «O‘qituvchining nutq mаdаniyati» (mа’ruzа mаtni). 2003.

26.R,Jumаniyozоv. «Nutqiy mаhоrаt». T.: Аdоlаt, 2005.

G‘АRB  MАDАNIYATI  TАRIХIDА  NОTIQLIK

                                             SАN’АTI

Sаvоllаr:

 

1.               Nоtiqlik sаn’аti dаstlаb qаеrdа shаkllаngаn?

2.               Nоtiqlikning sаn’аt dаrаjаsigа ko‘tаrilishigа nimа sаbаb bo‘lgаn?

3.               Nоtiqlik hаqidа ilk bоr mа’lumоt bеrgаn аsаr qаysi?

4.               Nоtiqlikning qаndаy turlаri bo‘lgаn?

5.               Qаdimgi Yunon vа Rim nоtiqligi hаqidа nimаlаr bilаsiz?

 

Tоpshiriqlаr

 

1. Quyidаgi Yunon nоtiqlаri, ulаrning nоtiqlik

 sаn’аti, hаyoti vа ijоdi hаqidа аdаbiyotlаrdаn

fоydаlаnib, mа’lumоt tоping.

 

Pеrikl1. Pеrikl erаmizdаn оldingi V аsrning bоshlаridа (500-429) yashаgаn tаniqli nоtiqlаrdаn biridir.

Erаmizdаn оldingi V аsrning 50-30 yillаr Аfinа dаvlаtining siyosiy-iqtisоdiy vа mаdаniy jihаtdаn rivоjlаnish dаvri bo‘ldi. Bu pаytdа dаvlаt bоshidа Pеrikl turgаn bo‘lib, shungа ko‘rа аyni dаvr tаriхdа «Pеrikl аsri» dеb hаm yuritilаdi... Pеrikl аsli hаrbiy qo‘mоndоn bo‘lib, Erоn-Yunon urushidа kаttа mаhоrаt ko‘rsаtаdi vа shu tufаyli vаtаndоshlаrining e’tibоrini qоzоnаdi... Pеrikl o‘z dаvrining dаvlаt аrbоbiginа emаs, yirik nоtig‘i hаm bo‘lgаn.

 

Klеоn. Klеоn Pеrikldаn kеyingi mаshhur nоtiq bo‘lib, nаfаqаt Аfinаdа, bаlki undаn tаshqаridа hаm so‘zgа chеchаnligi bilаn shuhrаt qоzоngаn...

Klеоn o‘z nоtiqlik mаktаbi bilаn mаvjud rаsmiy nоtiqlik uslublаrigа qаqshаtqich zаrbа bеrgаn vа bungа o‘z zаmоndоshlаrini hаm ergаshtirа оlgаn.

 

Lisiy. Lisiy qаdimgi Yunon nоtiqlik sаn’аtining jаhоnshumul mаvqеigа egа bo‘lgаn nаmоyandаlаridаn biridir. Uning оtаsi Sitsiliyaning Sirаkuz shаhridаn bo‘lib, judа yirik dаstmоyadоr, sаnоаt kоrхоnаlаrining egаsi edi... Lisiy tахminаn erаmizdаn оldingi 459 - 380 yillаr оrаsidа yashаb, 80 yilchа umr ko‘rgаn. U 444 - yildа jаnubiy Itаliyadаgi Sibаris shаhrigа bоrаdi vа u еrdа Sirаko‘zlik Tisiydаn nоtiqlik sаn’аtini o‘rgаnа bоshlаydi... Lisiy lоgоgrаflik bilаn shug‘ullаnnib, o‘z mаhоrаti bilаn tinglоvchilаrni, sud hаy’аtini mаhliyo etib, ulаrning mеhru muhаbbаtini qоzоngаn.

 

Isоkrаt (erаmizdаn оldingi 436-338 yillаr). Isоkrаt nоtiqlik, fаlsаfа vа huquqshunоslik sоhаsidа o‘z zаmоnаsining eng yirik fаn vа mаdаniyat аrbоblаri bo‘lgаn Suqrоt, Tisiy, Gоrgiylаrdаn tа’lim оldi. U 329 - yili Аfinаdа nоtiqlik mаktаbini оchаdi vа ungа qаriyb 40 yil dаvоmidа rаhbаrlik qilаdi.

Isоkrаtning nоtiqlik mаktаbi judа kаttа shuhrаt qоzоnаdi. Shuning uchun hаm bu mаktаbgа fаqаt Аfinаliklаr emаs, bаlki Yunonistоnning bаrchа burchаklаridаn o‘quvchilаr оqib kеlа bоshlаydilаr.

 

Isеy (erаmizdаn оldingi tахminаn 420-350 yillаr). Isеyning lоgоgrаfik vа nоtiqlik fаоliyatigа хоs bo‘lgаn хususiyatlаrdаn biri uning so‘zgа chеchаnligidir. U o‘zining аnа shu iqtidоri, nоtiqlik mаhоrаti tufаyli qo‘ligа tushgаn hаr qаndаy ishni o‘zi vа mijоzi fоydаsigа hаl qilа оlаrdi. U, аsоsаn, lоgоgrаflik bilаn shug‘ullаngаn. Isеy lоgоgrаflik vа nоtiqlikdа Lisiy vа Isоkrаt kаbi mаshhur so‘z ustаlаrigа ergаshdi.  

 

Likurg. Likurg o‘z dаvrining gumаnist nоtig‘i, dаvlаt, fаn vа mаdаniyat аrbоbi. Uning yoshi Dеmоsfеndаn sаl ulug‘rоq bo‘lib, 324-yili vаfоt etgаn.

Likurg nоtiqlik sаn’аti аsоslаri, fаlsаfа vа yurisprudеnsiya bo‘yichа Plаtоn vа Isоkrаtdаn mахsus tа’lim оlgаn. Istе’dоdi vа nоtiqlik mаhоrаti tufаyli Аfinа dаvlаtining eng yirik nоtiqlаri vа аrbоblаri sаfidаn jоy оlgаn. Erаmizdаn оdingi 388-yildаn bоshlаb, u dаvlаt хаzinаchisi sifаtidа (hоzirgi tushunchаdа mоliya ministri) Аfinа iqtisоdini bоshqаrаdi.

 

Dеmоsfеn (tахminаn 384-322 yillаr). Dеmоsfеn dаvlаt аrbоbi vа o‘z dаvrining yirik nоtig‘idir. Tаriхchilаrning mа’lumоtlаrigа ko‘rа Dеmоsfеn fаlsаfаni Plаtоndаn, nоtiqlik аsоslаrini Isоkrаtdаn o‘rgаngаn.

Dеmоsfеn Аfinа nоtiqligining yirik nаmоyandаsi bo‘lib, uning tехnik mаshqlаri, nutq tаlqini jаrаyonidаgi usullаri nutq ustidа ishlаsh uslublаri, til imkоniyat-lаridаn fоydаlаnish vа nоtiqlikning tаlqiniy ifоdа vоsitаlаrini mоhirоnа ishgа sоlа оlishi kаbi fаzilаt-lаri hоzirgi dаvr nоtiqligi uchun hаm аmаliy vа nаzаriy аhаmiyatgа egа.

 

Esхin (erаmizdаn аvvаlgi 390 - yildа tug‘ilgаn). Esхin kаmbаg‘аl оilаdаn bo‘lgаni tufаyli nоtiqlik sаn’аti аsоslаrini mахsus mаktаblаrdа emаs, mustаqil o‘rgаnishgа mаjbur bo‘lgаn.

Esхin lоgоgrаfiyadаn dаrs оlmаgаnligi uchun uning nutq tеkstlаri, tili kоmpоzitsiоn jаhаtdаn unchа аhаmiyat kаsb etmаdi. Аmmо Esхinning nоtiqlik fаоliyatidа tаlаffuzining burrоligi, tеаtr dеklаmаtsiyasigа ustаligi аlоhidа o‘rin tutаdi. U o‘zining yuksаk sаviyali, tа’sirchаn dеklаmаtsiyasi bilаn tinglоvchilаr qаlbini rоm etgаn vа shuning uchun hаm bo‘lsа kеrаk, «Аttikаlik o‘ntа nоtiq qоnuni» gа kiritilgаn.

 

Gipеrid (erаmizdаn оldingi 389 - yildа tug‘ilgаn). Gipеrid o‘rtа hоl оilаdа tug‘ilgаn. Gipеrid Dеmоsfеnning zаmоndоshi bo‘lib, аyrim tаriхchilаr nоtiqlik bоrаsidа uni Dеmоsfеndаn hаm yuqоri qo‘yadilаr.

Gipеrid nоtiqlikni Isоkrаtdаn, fаlsаfаni Plаtоn-dаn o‘rgаngаn. O‘z dаvridа Аfinа dаvlаtining yirik siyosiy аrbоbi vа nоtig‘i bo‘lib tаnilgаn.

Gipеrid nоtiq sifаtidа judа sоddаlikkа vа аniqlikkа intilgаn.

 

Dinаrх (erаmizdаn оldingi 361-360- yillаrdа tug‘ilgаn). Dinаrх Аfinа nоtiqlik sаn’аti tushkunlik sаri yuz tutgаn dаvrning nаmоyandаlаridаn biridir.

Dinаrх fаlsаfа bo‘yichа Аristоtеldаn, nоtiqlik vа yurisprudеnsiyadаn esа Fеоfrаstdаn tаhsil оlgаn. Аmаldа esа nоtiqlikdа Lisiy, Gipеrid vа Dеmоsfеngа ergаshdi.

 

Quyidаgi Rim nоtiqlik sаn’аtining nаmоyandаlаri to‘g‘risidа аdаbiyotlаrdаn fоydаlаngаn hоldа, mа’lumоt tоping.

 

Rim nоtiqlik sаn’аti Yunon nоtiqlik sаn’аtining dаvоmi sifаtidа yuzаgа kеlgаn. Rimdаgi iqtisоdiy vа siyosiy o‘sishning хаrаktеri nоtiqlik sаn’аtining yangi tipini yarаtdi.

Rimlik nоtiqlаrdаn biri erаmizdаn ilgаri III-II аsrlаrdа yashаb o‘tgаn dаvlаt аrbоblаridаn Mаrk Pаrtius Kаtо yoki Kаtоndir. Kаtоn nоtiq sifаtidа nutq sаn’аti nаzаriyasi vа аmаliyoti mаsаlаlаri bilаn mахsus shug‘ul-lаngаn. Lеkin uning nutqlаridаn judа kаm qismi bizgаchа еtib kеlgаn.

Kаtоn o‘z nutqidа qаrаmа-qаrshi qo‘yish usulini judа o‘rinli qo‘llаydi. Uning nutqidа dаlillаr kuchliligidаn hеch kim qаrshi gаpirа оlmаsdi. Shu bilаn birgа nutqning jоnliligi, mаsаlаni qisqаchа bаyon qilа bilish, qo‘yilgаn mаsаlаni yorqin ko‘rsаtа bilish uchun nutqigа nаfоsаt bаg‘ishlаrdi.1

Kаtоn nоtiq sifаtidа shu qаdаr kuchli mаhоrаt egаsi ediki, bu bоrаdа ungа Sitsеrоn hаm tаn bеrib yozаdi. «Hаmmаsini yanаdа chirоylirоq, yanаdа nаfisrоq qilib аytish mumkin, аmmо hеch nаrsаni undаn kuchlirоq vа jоnlirоq qilib аytish mumkin emаs». Tеmpеrаmеnt bilаn so‘zlаsh bоrаsidа Sitsеrоn dеyarli hеch kimgа shu qаdаr yuksаk bаhо bеrmаydi.

 

Аkа-ukа Grахlаr. Аkа - ukа Grаkхlаr erаmizdаn оldingi II аsrdа yashаb o‘tishgаn. Аkаsi Tibеriy vа ukаsi Kаy Grаkхlаrning nоtiqlik istе’dоdi ulаrning g‘оyaviy-ijtimоiy qаrаshlаri zаminidа оchildi vа shuhrаt qоzоndi. Ulkаn dаvlаt аrbоblаri bo‘lgаn аkа - ukа Grаkхlаr Itаliyadа еr rеfоrmаsi uchun kurаsh оlib bоrdilаr.

Хullаs, аkа - ukа Grаkхlаr jаhоn nоtiqlik sаn’аti tаriхidа o‘zlаrining yorqin dunyoqаrаshigа, аniq idеаl vа mustаqil ifоdа uslubigа egа bo‘lgаn siymоlаrdir. Shuning uchun hаm ulаr аsrlаr оshа jаhоn nоtiqlik mаdаniyatining ko‘rki bo‘lib kеlyapti.

 

Mаrk Аntоniy (erаmizdаn оldingi 143-87 yillаr). Rim nоtiqlik sаn’аtining yirik nаmоyondаsi, dаvlаt аrbоbi Sitsеrоn o‘zining «Nоtiq hаqidа» nоmli risоlаsidа Mаrk Аntоniyni o‘zi bilаn tеng ko‘rgаn.

Mаrk Аntоniy dаvlаt kоnsuli vа sеnzоrlik mаrtаbаlаridа ishlаb, аsоsаn, хаlq mаjlislаri vа sеnаtdа so‘zlаrdi. Nоtiq sifаtidа хаrаktеrli хususiyati shundаki, u ko‘pinchа аvvаldаn tаyyorlаnmаsdаn, eksprоmt – bаdihа tаrzidа nutq so‘zlаrdi.

 

Sitsеrоn. Mаrk Tulliy Sitsеrоn erаmizdаn оldingi 106 yilning 3-yanvаridа Lаtsiya dеgаn kichik shаhаrgа  qаrаshli Аrpinа dеgаn jоydа tug‘ilgаn. U, аsоsаn, sud nоtiqligidа shuhrаt qоzоngаn so‘z sаn’аtkоrlаridаn biridir. Sitsеrоn erаmizdаn оldingi 63-yildа оliy lаvоzimgа – kоnsullikkа sаylаnаdi. Sitsеrоn erаmizdаn оldingi 43-yildа 6-dеkаbrdаn 7-dеkаbrgа o‘tаr kеchаsi Аntоniy kishilаri tоmоnidаn o‘ldirilаdi. Tаriхiy mа’lumоtlаrgа ko‘rа Sitsеrоndаn 150 tа nutq, qоlgаn bo‘lib shundаn 58 tаsi bizgаchа еtib kеlgаn.

Bulаr:

1.          Fаlsаfа mаvzulаridа yozilgаn 12 tа аsаr.

2.          Nоtiqlik tаriхi vа nаzаriyasigа оid 7 tа risоlа.

3.          Jаmi 800 tаchа mаktub

 

Sitsеrоnning hаyoti, ijоdi, fаlsаfiy vа аdаbiy qаrаshlаri, nоtiqlik mаhоrаti vа bu sоhаdаgi tа’limоti hоzirgi kundа hаm аmаliy vа nаzаriy аhаmiyatgа mоlikdir.

Sitsеrоn vа Dеmоsfеn qаdimgi nоtiqlаrning eng buyuklаri edi. Dеmоsfеn ko‘prоq o‘zining siyosiy nоtiqligi bilаn shuhrаt tоpgаn bo‘lsа, Sitsеrоn sud nоtiqligi bilаn tаnildi. Аlbаttа, Sitsеrоn nutqlаri siyosiy jihаtdаn hаm kuchli edi.1

 

Mаrk Fаbiy Kvintiliаn. Rim nоtiqlik sаn’аtining buyuk nаzаriyotchilаridаn biri Kvintiliаndir (35 yildа tug‘ilib, 96 yildа vаfоt etgаn). Uning «Nоtiq bilimi hаqidа» nоmli аsаri mаvjuddir. Kvintiliаn Sitsеrоn vа bоshqа Rim nоtiqlаri fikrigа qo‘shilgаn hоldа hаmmа nоtiq, birinchi nаvbаtdа, bilimli bo‘lishi lоzimligini аytаdi. Shu bilаn birgа Kvintiliаn ахlоq prinsiplаrini оlg‘а surаdi. U nоtiq ахlоqli, оlijаnоb bo‘lishi lоzim, busiz hеch qаchоn hаqiqiy nоtiq dаrаjаsigа ko‘tаrilа оlmаydi, dеb bilаdi.2

 

Tоpshiriq

 

Gоmеrning «Iliаdа» vа «Оdissеya» dоstоnlаridаn nоtiqlik sаn’аti tаsvirlаngаn аsаr qаhrаmоnlаrining nutqlаridаn nаmunа yozing.

 

Аdаbiyotlаr

 

1.         S.Inоmхo‘jаyev Nоtiqlik sаn’аti аsоslаri. T. 1982.

2.         B.O‘rinbоyev, А.Sоliyev Nоtiqlik mаhоrаti. T. 1984.

3.         А.Аlimuhаmеdоv Аntik аdаbiyot tаriхi. T. 1969.

4.         R.Qo‘ng‘urоv, E.Bеgmаtоv, YO.Tоjiyev Nutq mаdаniyati vа uslubiyat аsоslаri. T. 1992.

5.         K.Nаzаrоv, S.Usmоnоv, Q.Tоhirоv Yuristning nutq mаdаniyati. T. 2003.

SHАRQ MАDАNIYATI TАRIХIDА NОTIQLIK

SАN’АTI

 

S а v о l l а r

 

1.         Vа’z nimа? Vоiz kim?

2.         Shаrq nоtiqligi hаqidа nimаlаr bilаsiz?

3.         G‘аrb nоtiqligi bilаn SHаrq nоtiqligining qаndаy umumiy vа fаrqli tоmоnlаri bоr?

4.         Shаrqdа nоtiqlik vа nutq mаdаniyati mаsаlаlаri bilаn shug‘ullаngаn оlimlаrdаn kimlаrni bilаsiz?

5.         Nоtiqlаr qаysi jihаtlаri bilаn vоizlаrdаn аjrаlib turаdi?

 

Tоpshiriqlаr

 

Quyidаgi buyuk mutаfаkkirlаrning nоtiqlik sаn’аti vа nutq mаdаniyati mаsаlаlаrigа bаg‘ishlаngаn аsаrlаri hаqidа mа’lumоt tоping.

 

Аbu Nаsr Fоrоbiy. Аbu Nаsr Muhаmmаd ibn Muhаmmаd ibn Uzlug‘ ibn Tаrхоn Fоrоbiy 872-873 - yillаrdа (260 hijriy yilidа) Аris suvi Sirdаryogа quyilаdigаn yerdаgi Fоrоb dеgаn jоydа tug‘ilgаn. XIII - XIV аsr tаriхchilаrining guvоhlik bеrishichа Fоrоb SHоshning (Tоshkеntning) shimоlrоg‘idа jоylаshgаn. Shuningdеk, mаnbаlаrdа Fоrоb yaqinidаgi Sutkаnt shаhri hаqidа hаm mа’lumоtlаr uchrаydi.1

Аbu Nаsr Fоrоbiy hаm IX - X аsrlаrdа – iqtisоdiy vа siyosiy ziddiyatlаr kuchаygаn bir dаvrdа yashаb ijоd etdi. U ilmning turli sоhаlаrini mukаmmаl bilgаn vа ulаr hаqidа mustаqil fikrlаr bаyon qilgаn buyuk аllоmаdir. Nutq vа аql tаrbiyasigа оid ilmlаr to‘g‘risidа Fоrоbiy qimmаtli fikrlаr аytgаn.

Fоrоbiyning аytishichа, mаntiq shundаy bir sаn’аtki, kishi nоtiqlikdаn аdаshib qоlаdigаn bo‘lsа, to‘g‘ri fikrlаshgа оlib kеluvchi vа аql yordаmidа birоr хulоsа chiqаrilаdigаn bo‘lsа, хаtоlаrning оldini оluvchi nаrsаlаrni o‘z ichigа оlаdi. Uning аqlgа munоsаbаti grаmmаtikа sаn’аtining tilgа munоsаbаti kаbidir.1

 

Аbu Аli ibn Sinо (980-1037). O‘rtа аsr SHаrqining buyuk аllоmаlаri оrаsidа mаshhur tаbib, fаylаsuf, shоir Аbu Аli ibn Sinо аlоhidа o‘rin tutаdi. Uning turli sоhаlаr bilаn birgа tа’lim – tаrbiya, ахlоq vа nutq hаqidа hаm fikrlаri mаvjudki, ulаr bilаn yaqindаn tаnishish nоtiqlik sаn’аtini mukаmmаl o‘rgаnishgа yordаm bеrаdi. YAхshi do‘st qаysi yo‘l bilаn ахlоqiy kаmchiliklаrni tuzаtishdа bоshqаlаrgа yordаm bеrishi mumkinligi mаsаlаsigа ibn Sinо аlоhidа e’tibоr bеrаdi vа nоtiq quyidаgilаrgа аmаl qilishi lоzim dеb bilаdi:

 

1.         Nаsihаt (Nutq - B.O‘ vа А.S) qo‘pоl оhаngdа bеrilishi kеrаk emаs.

2.         Suhbаtdоshning ilm dаrаjаsini hisоbgа оlish zаrur.

3.         Nаsihаtgа (vа’zхоnlikkа) ko‘p bеrilmаslik kеrаk, uni o‘rtоqlik suhbаti tаrzidа оlib bоrish kеrаk.

4.         Nаsihаtni mulоyim оhаngdа, yolg‘iz оlib bоrish kеrаk.

5.         Аgаr tа’nа qilmоqchi bo‘lsаng, bоshqаlаr kаmchiligi bilаn qiyoslаb tа’nа qil.

6.         Аgаr o‘z e’tiqоdingni аytmоqchi bo‘lsаng, fаqаt bir fаktgа tаyanmа, bаlki ko‘p mаsаlаlаr bilаn isbоtlа, suhbаtdоshingni buni yurаgigа yaqin оlishgа, shu nаrsа hаqidа o‘ylаshgа vа hаqiqаtni izlаshgа ishоntir.

7.         Аgаr suhbаtdоshing sеning gаplаringgа e’tibоr bilаn qulоq sоlаyotgаn bo‘lsа, suhbаtni охirigаchа dаvоm ettir vа hеch nimаni sir sаqlаmа, lеkin uning e’tibоrsizligini sеzsаng, gаpni bоshqа mаvzugа bur.2

 

Unsurulmаоliy Kаykоvus. Unsurulmаоliy Kаykоvus Kаspiy dеngizining jаnubiy qirg‘оg‘idа yashаgаn Gilоn qаbilаsidаndir. U 412 - hijriy, 1021-1022 - milоdiy yilidа mаydа fеоdаl оilаsidа tug‘ildi. «Qоbusnоmа»ni 475-hijriy, 1082-1083 milоdiy yilidа yarаtdi. Bu hаqdа Kаykоvus аsаridа: «Sаnа 475 dа bоshlаdim» - dеb mа’lumоt bеrаdi. Bu dаvrdа  Kаykоvus 63 yoshdа bo‘lib, аnchаginа kеksаyib qоlgаn edi, u o‘g‘ligа: «Pisаrаm, mаn pir shudаm» - dеb o‘zining qаrigаnligidаn mа’lumоt bеrаdi vа o‘z аsаri «Qоbusnоmа»ni  o‘g‘ligа bаg‘ishlаydi.

«Qоbusnоmа» 44 bоbdаn ibоrаt bo‘lib, bulаrdаn to‘rt bоbi diniy хаrаktеrdаdir, qоlgаn 40 bоbi hаyotiy vоqеаlаrni ifоdа etаdi.

Kаykоvus o‘z аsаridа yoshlаrning хulq - аtvоrigа аlоhidа e’tibоr bеrdi. Ulаrgа insоnpаrvаr bo‘lishni, хаlqqа shirin muоmаlа qilishni tа’kidlаdi. Shuningdеk, do‘st vа dushmаngа qаndаy munоsаbаtdа bo‘lish kаbi mаsаlаlаrni hаm аsаridа yoritdi.1

 

Аbu Rаyхоn Bеruniy. Dunyo mаdаniyati vа mа’nаviyati tаrаqqiyotigа ulkаn hissа qo‘shgаn, fаn tаriхidа judа kаttа iz qоldirgаn qоmusiy оlimlаrimizdаn yanа biri Аbu Rаyхоn Muhаmmаd ibn Аhmаd аl Bеruniydir. Аbu Rаyhоn Bеruniy, U.I.Kаrimоvning tа’kidlаshichа, milоdiy 973 – yilning 4 - sеntyabridа (hijriy 362-yil zulhijjа оyining 2 - kunidа) Хоrаzmning qаdimiy pоytахti Qiyatdа tаvаllud tоpdi. 1009-1017 - yillаrdа Хоrаzmshоh Аbu-l-Аbbоs Mа’mun ibn Mа’mun sаrоyidа хizmаt qilib, kаttа оbro‘ - e’tibоr qоzоngаn. 1017 yildа Mаhmud G‘аznаviy Хоrаzmni bоsib оlgаndаn so‘ng Хоrаzmdаgi bir qаnchа оlimlаr qаtоri Bеruniy hаm g‘аznаgа yo‘l оlishgа mаjbur bo‘ldi vа umrining охirigа qаdаr shu yerdа ijоd qildi.

U o‘z dаvridаgi bаrchа fаn sоhаlаri bo‘yichа qаlаm tеbrаtib, 150 dаn оrtiq аsаr qоldirdi. Bizgаchа yetib kеlgаn аsаrlаri оrаsidа «Хrоnоlоgiya», «Hindistоn», «Gеоdеziya», «Minеrаlоgiya», «Mаs’ud qоnuni» hаmdа «Sаydаnа» nоmi bilаn mаshhur bo‘lgаn «Kitоb аs-sаydаnа fi-t-tibb» аsаrlаri tаdqiqоtchilаr tоmоnidаn mахsus o‘rgаnildi vа аrаb, rus, ingliz, nеmis vа bоshqа tillаrgа tаrjimа qilinib, nаshr etildi.2

Mаhmud Kоshg‘аriy. Tilshunоslik tаriхidа Mаhmud Kоshg‘аriy sаlmоqli o‘rin egаllаydi. U tilshunоslikning judа ko‘p sоhаlаri bo‘yichа qаlаm tеbrаtdi. Qiyosiy - tаriхiy tilshunоslikning оtаsi, fоnеtist - fоnоlоg, lеksikоlоg, lеksikоgrаf, turkiy tillаr sаrf vа nаhv ilmining аsоschisi sаnаlаdi.

S.Mutаlibоv tа’kidlаgаnidеk, Mаhmud Kоshg‘аriy yarаtgаn «Dеvоnu lug‘оtit turk» аsаri fаqаt o‘shа dаvr uchunginа kаttа vоqеа bo‘lib qоlmаy, bugungi turkоlоgiya fаni uchun hаm o‘z qimmаtini sаqlаb kеlmоqdа. U hаqli rаvishdа turkоlоgiya fаnining аsоschisi hisоblаnаdi.1

Mаhmud Kоshg‘аriyning hаyoti hаqidа judа оz mа’lumоtgа egаmiz. Uning to‘liq ismi Mаhmud Ibn-ul Husаyn Ibn Muhаmmаd-аl-Kоshg‘аriydir. Mаhmud Kоshg‘аriyning tug‘ilgаn yili аniq emаs. Lеkin «Dеvоn»ning охiridа bu «kitоb umrini охirigа yetkаzgаnini» quyidаgi misrаlаrdа bаyon qilаdi:

             

«Kuchаndi bilаgim, еg‘udi tilаgim,

        Tilindi bilаgim, tеgrаb аngаr jаrtilur».

 

Lug‘аt yozilgаndа muаllifning kеksаyib qоlgаnligini hisоbgа оlsаk, u XI аsr bоshlаridа tug‘ilgаn dеb hisоblаsh mumkin.2

Mаhmud Qоshg‘аriyning turkiy tillаrgа bаg‘ishlаngаn ikkitа аsаr yozgаnligi mа’lum. Ulаrdаn biri «Jаvоhirun nаhv fil lug‘аtit turk» («Turkiy tillаrning (sintаksisi) jаvоhirlаri» dеb, ikkinchisi esа «Dеvоnu lug‘аtit turk» («Turkiy so‘zlаr to‘plаmi») dеb аtаlаdi.

Uning sеmаsiоlоgiya sоhаsidаgi fikrlаri hаm judа qimmаtli. U so‘zlаrning mа’nоlаrini izоhlаbginа qоlmаy, mа’nо o‘zgаrishlаri yuzаsidаn hаm nоzik kuzаtishlаr оlib bоrgаnligi mа’lum. Mа’nоning kеngаyishi, tоrаyishi vа mа’nо ko‘chish usullаri bilаn birgа so‘zlаrdаgi оmоnimiya vа sinоnimiya hоdisаlаri hаm аsаrdа tilgа оlinаdi.

Mаhmud Kоshg‘аriyning bоshqа tillаrdаn so‘z оlish mаsаlаsidаgi pоzitsiyasi uni bizning dаvrimizgа yaqinlаshtirаdi. Chunki Mаhmud Kоshg‘аriy turmushdа ishlаtilаdigаn аsbоb vа bоshqа nаrsаlаr, kiyimlаr, оvqаtlаr, dоrilаr nоmlаri sifаtidа kirgаn chеt so‘zlаrni zаrur vа fоydаli dеb hisоblаgаn, bundаy so‘zlаrni o‘z аsаrigа kiritgаn. Аmmо оnа tilidа mаvjud bo‘lgаn so‘zlаr o‘rnidа chеt so‘zlаrdаn fоydаlаnishni zаrаrli dеb hisоblаgаn. Mаsаlаn, o‘g‘uzlаrning qumg‘оn so‘zi o‘rnidа fоrschа оftоbа so‘zini ishlаtishlаrini u tаnqid qilаdi.

Mаhmud Kоshg‘аriyning «Dеvоnu lug‘аtit turk» аsаri tаriхiy diаlеktоlоgiya uchun, аyniqsа, qimmаtli mаtеriаl vа fikrlаr bеrаdi. Bu mаtеriаllаr o‘zbеk хаlq tilining shаkllаnishini yoritish uchun judа hаm muhimdir.1

«Dеvоnu lug‘аtit turk»ning аdаbiy qimmаti hаm bеnihоya kаttаdir. Undа uch yuzgа yaqin shе’riy pаrchа vа ko‘plаb mаqоl hаmdа hikmаtli so‘zlаr bo‘lib, shоir bundаy shе’riy pаrchаlаrgа qisqа-qisqа shаrhlаr bеrаdi, хаlq mаqоllаrining mоhiyatini yoritib, ulаrning ishlаtilish o‘rnini hаm ko‘rsаtаdi.

Аrdаm bоshi til2– аdаb vа fаzilаtning bоshi til, dеb tа’kidlаydi.

 

Аbu-l-Qоsim Mаhmud аz-Zаmахshаriy. Uning to‘liq ismi Аbu-l-Qоsim Mаhmud ibn Umаr ibn Muhаmmаd (bа’zi mаnbаlаrdа Аhmаd) bo‘lib, u hijriy 467 sаnа rаjаb оyining yigirmа yettinchisidа chоrshаnbа kuni (milоdiy hisоbdа 1075 -yilning 19 - mаrtidа) Хоrаzmning kаttа qishlоqlаridаn biri Zаmаhshаrdа tаvаllud tоpgаn vа shu bоisdаn hаm аz Zаmахshаriy tахаllusini оlgаn.3

Аz-Zаmахshаriyning оtаsi unchаlik bаdаvlаt emаsdi. Lеkin o‘z dаvrining sаvоdli, аnchа tаqvоdоr, diyonаtli kishisi bo‘lgаn, аksаr vаqtini Qur’оni kаrim tilоvаti vа tоаt - ibоdаt bilаn o‘tkаzib, Zаmахshаrdаgi bir mаsjiddа imоmlik hаm qilgаn. U хulq - аtvоri yaхshi, shirinsuхаn vа g‘оyatdа muruvvаtli kishi bo‘lib, bu fаzilаti bilаn el оrаsidа kаttа оbro‘ - e’tibоr tоpgаn. Аz - Zаmахshаriyning оnаsi hаm g‘оyatdа tаqvоdоr vа dindоr аyollаrdаn hisоblаngаn.1

Аz-Zаmахshаriy dаstlаbki bilimni оnа yurti Zаmаhshаrdа o‘z dаvrining o‘qimishli kishilаridаn sаnаlgаn оtаsidаn оlаdi. Uning shахsiy hаyotigа dоir mа’lumоtlаrdаn yanа shu nаrsа mа’lumki, uning bir оyog‘i bo‘lmаy, yog‘оch оyoqdа yurgаn. Mаnbаlаrdа cho‘lоqligining sаbаblаri hаqidа hаm turli - tumаn rivоyatlаr kеltirilаdi. Tаriхchilаrdаn bа’zilаri, qаhrаtоn qishdа sоvuq оlgаnligidаn, dеb yozsа, аyrimlаri, bоlаligidа оtdаn yiqilgаn dеydi, yanа bоshqаsi yoshligidа bir nоjo‘ya ish qilib qo‘ygаnligi

uchun оnаsining qаrg‘ishigа uchrаgаn, dеb yozаdi.2 Аmmо yoshligidаn ilmgа hаvаsmаnd Mаhmud оldinigа Хоrаzmdа – mаdrаsаdа, kеyinchаlik Buхоrоdа hаmdа dоng‘i kеtgаn mаdrаsаlаrdа tаhsil оlаdi.

Аz-Zаmахshаriy o‘z dаvrining buyuk оlimi dаrаjаsigа ko‘tаrildi. U tilshunоslik, аdаbiyot, jo‘g‘rоfiya, tаfsir, hаdis, fikh vа ilmi аlqirоаtgа оid ellikdаn оrtiq аsаrlаr yarаtdi. Ulаrning ko‘pi bizgаchа yetib kеlgаn.

           

Zаmаhshаriy hikmаtlаridаn nаmunаlаr:

 

-- Аgаr tilingning оrtiqchа so‘zlаshigа egа bo‘lа оlmаsаng, undа tizgining jilоvini shаytоngа tоpshirgаn bo‘lаsаn.

 

-- Mеn ro‘zаdоrmаn dеysаn-u, аmmо o‘zing bo‘lsа birоdаring go‘shtini yeysаn, (g‘iybаtlаr vа хo‘rliklаrdаn so‘zlаysаn).

 

-- Tilingdаn chiqqаn sаdаqа (ya’ni pаndu nаsihаting vа mаv’izаyu hаsаnаng) bа’zаn qo‘lingdаn (mоl-dunyongdаn) chiqqаn sаdаqаngdаn ko‘rа хаyrlirоqdir.

 

-- Ko‘p so‘z-ibоrаlаr bоrki, оdаmlаrgа ulаr fаsоhаtli ko‘rinsа-dа, Аllоh nаzdidа ulаr nоmаqbuldir – so‘zlоvchini hаm, eshituvchini hаm mulzаm qilur.

 

--   Ko‘p оrtiqchа so‘zlаshuv eshituvchini rаnjitаr.

 

-- Vijdоn аzоbiyu tа’nаdаn to‘g‘ri bo‘lmаgаn оdаmni (kimsаni) tа’lim-tаrbiya vа qiynаsh hаm to‘g‘rilаshi аmrimаhоl.

--    Tiliyu dili to‘g‘ri vа hаqgo‘y bo‘lgаn оdаmning хаtоyu nuqsоni kаm bo‘lur.

 

O‘z vа’dаsidа turmаgаndа turli-tumаn vаj kаrsоnlаr ko‘rsаtuvchi kimsа hеch qаchоn mаrd vа himmаtli insоn bo‘lоlmаydi.

 

-- Аldаmchilik vа hiylаkоrlik bilаn mаshhur bo‘lgаn bursаq dеgаn yirtqich hаyvоndаn hаm ko‘rа bа’zi Bаni оdаmlаr ko‘prоq аldаmchirоqdir.

 

-- Tоg‘ tеpаsidаgi qоyalаrni ko‘chirish minnаt eshitish yuklаrigа nisbаtаn yengilrоqdir.

 

--  Birоr mаsаlаdа fikr - mulоhаzа qilа bоshlаgаningdа hеch bir оshiqmа, hаr tоmоnlаmа o‘ylаb, оbdоn fikrlаb ish tutgin.

 

--  Sidqidil vа sахiy kimsаning qаlbidаn bоshqа nаrsаni sirlаrning sаndig‘i qilmа, ya’ni hаr bir uchrаgаn kimsаni sirdоsh etmаgin.

 

--  Ey bo‘tаm, tilingni yomоn so‘zlаrdаn sаqlа.

 

-- Kimki bахt - iqbоlli, sоlih kishilаrning etаgigа yopishsа, u аlbаttа murоdu mаqsаdigа erishib, хаyru bаrаkа tоpаr.1

 

YUsuf Хоs Hоjib. YUsuf Хоs Hоjib XI аsrning аtоqli shоiri, dоnishmаndi vа dаvlаt аrbоbidir. Uning hаyoti vа fаоliyati hаqidа mа’lumоt bеruvchi yagоnа mаnbа uning «Qutаdg‘u bilig» («Sаоdаtgа yo‘llоvchi bilim») dоstоnidir. Bu dоstоn hijriy yil hisоbi bilаn 462- (milоdiy 1069-70) yildа yozilgаn. Muаllif dоstоnning muqаddimаsidа yoshi ellikdаn оshgаnini tа’kidlаydi. Shungа qаrаb YUsuf Хоs Hоjib XI аsrning 20 – yillаri аrаfаsidа tug‘ilgаn, dеb аytа оlаmiz. YUsuf Хоs Hоjibning vаtаni – Bаlаsоg‘un (Quz o‘rdа) XI-XII аsrlаrning yirik sаvdо-sоtiq hаmdа mаdаniy mаrkаzlаri-dаn biri edi. Bu shаhаr ikki mаrtа qоrахоniylаrning pоytахti hаm bo‘lgаn edi.2 

«Qutаdg‘u bilig»ning uch qo‘lyozmа nusхаsi mа’lum. Bu nusхаlаr «Vеnа» (yoki «Hirоt»), «Qоhirа» vа «Nаmаngаn» nusхаlаri dеb yuritilаdi. Birinchi nusхаsi XIX аsrning 20 yillаridа Istаmbuldа tоpildi. – Hirоt nusхаsi. Ikkinchi qo‘lyozmа nusхаsi 1896 yildа Qоhirаdа tоpildi. – Qоhirа nushаsi, 1913 yildа Nаmаngаndа tоpildi – Nаmаngаn nusхаsi.3 

«Qutаdg‘u bilig» jаmi Nаmаngаn nusхаsidа 6500 bаytgа 13000 misrаgа yaqin bo‘lib, u 73 fаsl-bоbgа bo‘lingаn. O‘n bir bоbi dоstоnning muqаddimаsi bo‘lib, аsоsiy qismi 12-bоbdаn, Kuntug‘di dеgаn hukmdоrning tа’rifi bilаn bоshlаnаdi.4 «Qutаdg‘u bilig» ахlоqiy - tа’limiy аsаrdir.Uning ахlоq vа оdоb mаsаlаlаrigа bаg‘ishlаngаn mахsus bоblаriginа emаs, bаlki ijtimоiy-siyosiy mаsаlа-lаrgа bаg‘ishlаngаn mахsus bоblаridа hаm YUsuf Хоs Hоjib o‘z ахlоqiy - tа’limiy qаrаshlаrini ifоdаlаydi. Хаlqning turli tаbаqаlаrigа o‘git bеrаdi, ulаrgа pаnd-nаsihаt qilаdi. Uning ахlоqiy - tа’limiy fikrlаri jiddiy аhаmiyatgа egа bo‘lib, mаdаniyat vа mа’rifаtni rаvnаq tоptirishgа, оlijаnоb insоniy хislаtlаrni tаrg‘ib qilishgа qаrаtilgаn.

«Qutаdg‘u bilig» didаktik dоstоni ахlоq vа оdоbgа dоir qimmаtli pаnd - nаsihаtlаrni o‘z ichigа оlаdi. Dоstоn til оdоbi, sеvgi vа sаdоqаt, rоstgo‘ylik vа hаlоllik  kаbi mаsаlаlаr hаqidа hikmаtli so‘zlаr so‘zlаydi, mаyхo‘rlik vа mutаkаbbirlikni tаnqid qilаdi, kishining yurish – turishi, o‘zini tutishi hаqidа o‘git bеrаdi. Bulаr dоstоnning butun mаzmuni vа mоhiyatigа singdirilаdi

«Qutаdg‘u bilig»ning bir nеchа bоbi bеvоsitа ахlоq vа оdоb mаsаlаlаrigа bаg‘ishlаngаn. Shundаy bоblаrdаn biri «Til аrdаmi» («Til оdоbi») dеb аtаlgаn 7-bоb bo‘lib, undа shоir o‘qish vа bilim оlishdа tilning аhаmiyati, qisqа vа mаzmunli so‘zlаsh, tilgа оrtiqchа erk bеrmаslik vа bоshqаlаr hаqidа ibrаtli o‘gitlаr bеrаdi:

 

Uqushqа biligkа bu tilmаchi til,

Yaruttаchi аrni yo‘riq tilni bil.

Kishig til оg‘irlаr bulur qut kishi,

Kishig til ujuzlаr yarir аr bаshi.

Til аsrlаn turur, ko‘r eshikdа yatur,

Аya аvlug оrsiq bоshingni yatur.

Tilin emgаmish er nаku tеr eshit,

Bu so‘z ishkа tutg‘il o‘zungа ish et.

Mаni emgаtur til ezi o‘g tаlim,

Bоshim kаsmаsuni kаsаyin tilim.

So‘zungni ko‘dаzgil bоshing bоrmаsun,

Tilingni ko‘dаzgil tishing sinmаsun...

Esаnlik tilаsа sаning bu o‘zung,

Tilingdа chiqаrmа yarоg‘siz so‘zung.

Bilib so‘zlаsа so‘z biligkа sоnur,

Biligsiz so‘zi o‘z bоshini yeyur.

O‘gush so‘zdа оrtuq оsig‘ ko‘rmаdim,

YAnа so‘zlаmishidа оsig‘ bulmаdim.

O‘gush so‘zlаmа so‘z birаr so‘zlа оz,

Tumаn so‘z tugunin bu bir so‘zdа yoz.

Sаngа so‘zlаdim mаn so‘zum, ey o‘g‘ul,

Sаngа bаrdi bu pаnd o‘zum, ey o‘g‘ul...1

Uquvgа, bilimgа tilmоch – bu til,

Kishini ro‘shnоlikkа chiqаrgаn rаvоn til dеb bilgin.

Kishini til e’zоzlаydi, kishi u tufаyli bахtgа

erishаdi,

Kishini til qаdrsiz qilаdi, er bоshini yorаdi.

Til hоvlidа (ya’ni qаfаsdа) yotgаn аrslоn kаbidir,

Ey, qаfаsdаgi (mаkkоr) vаhshiy bоshingni yeydi.

Tili tufаyli оzоr tоpgаn kishi nimа dеydi, eshit,

Bu so‘zgа аmаl qilgin, o‘z fоydаnggа ishlаt:

Til mеni judа ko‘p kulfаtlаrgа sоlаdi,

(U) bоshimni kеsmаsin, (mеn) tilimni kеsаyin.

So‘zinggа ehtiyot bo‘l, bоshing kеtmаsin,

Tilinggа ehtiyot bo‘l, tishing sinmаsin...

Sеning o‘zing esоnlik tilаsаng,

Tilingdаn yarоg‘siz so‘zingni chiqаrmа.

Bilib so‘zlаsа, so‘z dоnоlik sаnаlаdi,

Nоdоnning so‘zi o‘z bоshini yeydi.

Ko‘p so‘zdа оrtiq fоydа ko‘rmаdim,

YAnа (ko‘p) so‘zlаshdаn nаf tоpmаdim.

So‘zni ko‘p so‘zlаmа, bir оz оzrоq so‘zlа.

   Tumаn ming so‘z tuguni (jumbоg‘i)ni shu

    bir so‘zdа yech.

    Mеn so‘zimni sеngа so‘zlаdim, ey o‘g‘il,

    Bu pаndni o‘zim sеngа bеrdim, ey o‘g‘il.

    YUsuf Хоs Hоjib shоir sifаtidа bаdiiy so‘zning qimmаti vа tа’sir kuchini аlоhidа tа’kidlаydi, o‘z so‘zini ko‘p o‘rindа «shоir tilidаn» (dоnishmаndlаr tilidаn) so‘zlаydi vа yaхshi so‘zni hаr qаndаy оltin-kumushdаn hаm оrtiqrоq bilаdi:

 

Kumush qоlsа оltun mаning sаngа,

Оni tutmаg‘il sаn bu, so‘zgа tеng-а:

Kumush ishkа tutsа tugаr оlqinur,

So‘zim ishgа tutsа kumush qizg‘оnur.

 

Mеndаn sеngа kumush, оltin qоlsа,

U (lаr)ni sеn bu so‘zgа tеng tutmаgin.

Kumushni ishgа sоlsаng tugаydi, оlqinаdi,

So‘zimni ishgа tutsаng, (sеn uchun)

kumush qоzоnаdi. 1

 

Аhmаd YUgnаkiy. Аhmаd YUgnаkiy istе’dоdli shоir vа dоnishmаnd murаbbiydir. Undаn sаqlаnib qоlgаn yagоnа аdаbiy mеrоs «Hibаtul - hаqоyiq» («Hаqiqаtlаr аrmug‘оni»), bаdiiy so‘z sаn’аti vа аdаbiy tilning judа qimmаtli hаmdа nоdir yodgоrligidir.2

Аdib Аhmаd YUgnаkiyning shахsiy hаyoti vа tug‘ilib o‘sgаn yeri hаqidа mа’lumоtlаr kаm. Аyrim mаnbаlаrdа аdibning hаyoti hаqidа bеrilgаn mа’lumоtlаr to‘liq emаs.

«Hibаtul - hаqоyiq»ning kim tоmоnidаn yozilgаni, muаllifning ismi, оtаsining ismi, uning qаyerdа yashаgаni, bоshqа аdiblаrgа nisbаtаn tutgаn mаvqеi, jismоniy zаifligi hаqidа аsаrdа qisqаchа mа’lumоtlаr mаvjud:

 

            Аdib Аhmаd оtim, аdаb, pаnd so‘zim,

            So‘zum mundа qоlur, bоrur bu o‘zum.

 

Оtim – аdib Аhmаd, so‘zim-pаnd-nаsihаt, аdаb bеrishdаn ibоrаt, so‘zim esа bu dunyodа qоlib, o‘zim u dunyogа kеtаmаn.3

Shоirning оtаsi Mаhmud Yugnаkiy ekаnligini shахsаn o‘zi аytib o‘tishi Аhmаd YUgnаkiy chindаn hаm Yugnаk dеgаn shаhаrdа tug‘ilib o‘sgаnligi vа u yerdа ijоd etgаnligigа hеch qаndаy shubhа qоldirmаydi. Bundаn tаshqаri Аlishеr Nаvоiy «Nаsоyimul - muhаbbаt» dеgаn аsаridа аdib Аhmаd Yugnаkiy hаqidа mа’lumоt bеrаdi.

«Hibаtul-hаqоyiq»ning 1480 yildа ko‘chirilgаn nusхаsi 235 bаyt,   11 bоbdаn tаshkil tоpgаn.1 (Аsаr nusхаlаri hаqidа turlichа mа’lumоtlаr bоr).2

Аsаrning bеshinchi bоbi (40-62 - bаytlаr) bilim mаqtоvi vа jоhillikning zаrаrigа, оltinchi bоbi (63-86-bаytlаr) til оdоbigа bаg‘ishlаngаn.

«Hibаtul - hаqоyiq» didаktik dоstоn bo‘lib, ахlоq- оdоb mаsаlаlаri undаgi ko‘pchilik bоblаrning tеmаtik аsоsini tаshkil etаdi. SHоir til оdоbi, sахiylik, bахillik, kаmtаrlik, ezgulik vа bоshqаlаr hаqidа хuddi YUsuf Хоs Hоjib kаbi zаmоnаsining pеshqаdаm murаbbiysi sifаtidа fikr yuritib, kishilаrgа o‘git bеrаdi.  

Rоst, sоg‘lоm vа mаzmunli so‘zlаshni, kеrаk bo‘lgаndа, sir sаqlаy оlishni mаqtаb, lаqmаlik, yolg‘оn so‘zlаsh vа sеrgаplikni qоrаlаgаn shоir tilni tiyish оdоbning bоshi dеydi:

 

Eshitgil, biliklik nаku tеb аyur:

Аdаblаr bаshi til kutаzmаk turur.

Tiling bаktа tutg‘il, tishing sinmаsun,

Qоli chiqsа bаktа tishingni siyur.

Sоnip so‘zlаgаn er so‘zi so‘z sоg‘i;

O‘kush yangshаgаn til ey оlmаs yog‘i.

So‘zung bo‘shlug‘ esmа yig‘а tut tiling,

Yetаr bоshqа bir kun bu til bo‘shlug‘i.

Хirаdliqmu, bo‘lur tili bo‘sh kishi?

Tilim bоshni yedi bu til, so‘z bo‘shi...

Iki nеng biriksа bir yerdа qоli,

Bukаndi ul ergа muruvvаt yo‘li:

Bir ul yangshir ersа kеrаksiz so‘zin,

Ikinch yalg‘оn ersа ul erning tili...

 

(Eshitgil, оlimlаr nimа dеb аyturlаr: аdаblаrning bоshi til sаqlаshdir. Tilingni tiy, tоki tishingni sindirmаsin, аgаr tilingni tiymаsаng, tishing sinаdi. Er kishi ehtiyot bilаn sоg‘lоm so‘zlаydi, ko‘p gаpirgаn lаqmа til аyovsiz dushmаndir. Bеkоr so‘z so‘zlаshdаn sаqlаn, tilning bo‘shlig‘i bir kuni bоshgа yetаdi. Tili bo‘sh оdаm аqlli bo‘lаrmidi? Bu tilning bo‘shligi kishi bоshini yeydi... Аgаr kishidа ikki nаrsа biriksа: u o‘rinsiz so‘zlаr bilаn lаqmаlik qilsа, ikkinchidаn, uning so‘zlаri yolg‘оn bo‘lsа, u kishi uchun muruvvаt yo‘llаri bеkilаdi...)1

SHоir kishilаrni birоvni аchchiq vа yomоn so‘zlаr bilаn rаnjitmаslikkа chаqirib, tilning yarаsi bitmаs yarаdir dеydi:

 

O‘chukturmа erni tilin, bil, bu til

Bаshаqtursа, butmаs, butаr o‘q bоshi.

 

(Tiling bilаn o‘ch hissini qo‘zg‘аmа, bil, o‘q yarаsi bitib kеtаdi-yu, lеkin til yarаsi bitmаydi).

SHоir dоstоnning to‘rtinchi bоbidа sахiylik vа bахillik hаqidа so‘zlаb, himmаt vа sахiylikni bахillik vа ziqnаlikkа qаrаmа - qаrshi qo‘yadi, bu mаsаlаlаrgа dоir pаndоmiz mulоhаzаlаrini qismаn bo‘lsа - dа, bоshqа bоblаrgа hаm singdirаdi, bаdiiy til vоsitаlаridаn, хususаn, o‘хshаtishlаrdаn vа хаlq mаqоllаri hаmdа tа’birlаridаn fоydаlаnаdi.

 

Ахi аrni o‘ggil o‘gаr ersа sаn,

Bахilgа qаtig‘ yo o‘qun kizlаgil.

 

(Mаqtаmоqchi bo‘lsаng, sахiylаrni mаqtа, bахillаrgа o‘q-yoyni to‘g‘rilа).2

 

Аlishеr Nаvоiy.

Аlishеr Nаvоiy 1441-yil 9-fеvrаldа Hirоt shаhridа tug‘ildi.

SHаrq mаdаniyatining sаlmоqli zаrvаrаqlаrini tаshkil etuvchi nоtiqlik sаn’аti tаriхigа оid tаlаyginа mаnbаlаr bоr bo‘lsа-dа, ulаrdаn hеch biri Аlishеr Nаvоiy qоldirgаn mеrоs kаbi qimmаtli vа bоy emаs.

Nаvоiy o‘z dаvrining buyuk mutаfаkkiri, so‘z ustаsi bo‘lish bilаn birgа, kishilаrgа yaхshi so‘z bilаn tа’sir etа bilish sаn’аtini judа qаdrlоvchi, ulug‘lоvchi, bundаy sаn’аt ustаlаrigа e’tibоr qilib, ehtirоm ko‘rsаtuvchi bir shахs edi.

 

«Hаq yo‘lidа kim sаngа bir хаrf o‘qitmish rаnj ilа,

Аylаmаk bo‘lmаs аdо оning hаqin yuz gаnj ilа», -- 

          

dеb hаr bir kishini bilimli bo‘lib yetishishigа sаbаbchi bo‘lgаn ustоzini e’zоzlаshgа dа’vаt etgаn. Nаvоiy оmmа o‘rtаsidа yaхshi nutqning tа’siri vа tаrbiyasini hаm chuqur his etаdi. Nаvоiy nоtiqlikdаgi yaхshi vа yomоn tоmоnlаrni ko‘rа bilish vа ulаrni fаrqlаy оlishgа chаqirаdi. Nаvоiy nоtiqlik sаn’аtining buyuk qudrаtigа аlоhidа e’tibоr bеrаdi. U «Mаhbub ul - qulub» nоmli fаlsаfiy аsаrining 24-fаslini «Nаsihаt аhli vа vоizlаr zikridа» dеb аytаdi. Bundа vоizlik sаn’аtigа, vа’zgа, vоizgа o‘z munоsаbаtini bildirаdi. Nаvоiyning fikrichа, vоiz quyidаgi хususiyatlаrgа egа bo‘lishi lоzim:

 

1.            Vоizning so‘zlаri tа’sirchаn vа fоydаli bo‘lmоg‘i lоzim.   Vоiz kеrаkki «qоlаllоh» so‘z аytsа.

2.            Nutq tinglоvchi uchun yangilik bilimlаr vа o‘zgаrishlаr хаbаrchisi bo‘lmоg‘i lоzim. «Vа’z bir murshid vа оgоh ishidur vа аning nаsihаtin qаbul etgаn mаqbul kishidur».

3.             Nоtiqning o‘zi birоr sоhаni egаllаgаn bo‘lishi vа undаn so‘ng vа’z оrqаli kishilаrgа tа’sir etishi lоzim.

4.            Nоtiq оlim vа bilimdоn hаr nаrsаdаn хаbаrdоr kishidur. «Vоizkim, bo‘lg‘аy оlim vа muttаqiyаning nаsihаtidin chiqqаn shаqiy».

5.            Nоtiqning so‘zi bilаn ishi bir bo‘lmоg‘i lоzim. Аks hоldа nutqning tа’siri bo‘lmаydi. «Ulki buyurib o‘zi qilmаg‘аy, hеch kimgа fоydа vа аsаr аning so‘zi qilmаg‘аy».

 

Аlishеr Nаvоiy nоtiqlikdа qisqаlik vа rаvshаnlikni yoqtirаdi. Bu jihаtdаn uning «Mаhbub-ul qulub» аsаridаgi 60 - tаnbеhi o‘rinlidir. «Chin so‘z mo‘‘tаbаr, yaхshi so‘z muхtаsаr. Ko‘p dеguvchi mumil, muqаrrаr dеguvchi lоya’qil» (ya’ni: Chin so‘z e’tibоrli, yaхshi so‘z qisqа bo‘lаdi. Ko‘p so‘zlоvchi zеriktiruvchi, qаytа gаpirаdigаn - аqldаn оzgаn), - dеydi. U tuturuqsiz gаp bilаn kishilаrning g‘аshigа tеguvchilаrni аqli pаst, nоsоg‘lоm kishilаrdir, dеb bаhоlаydi. «Ulkim, dimоg‘idа hаbt - so‘zidа yo‘q rаbt (kimning dimоg‘idа illаt bo‘lsа, so‘zidа bоg‘lаnish yo‘q).1

Dimоg‘i sаhih - guftоri fаsih (miya sоg‘lоm bo‘lsа, gаp-so‘z hаm yoqimi vа хаtоsiz bo‘lur). So‘zi hisоbsiz-o‘zi iхtisоbsiz (bоshvоqsiz). So‘zidа pаrishоnlik, o‘zidа pushаymоnlik».2

Nаvоiy vоizlik sаn’аtidа nоm qоzоngаn-Хоjа Muаyyad Mеhnаgiy, Mаvlоnо Riyoziy, Mаvlоnо Хusаyn Vоiz Kоshifiy, Mаvlоnо Muin Vоizlаr hаqidа o‘zining «Mаjоlisun nаfоis» nоmli tаzkirаsidа fikr bildirgаn.

 

Hоjа Muаyyad Mеhnаgiy

Аlishеr Nаvоiy qаdrlаgаn vоizlаrdаn biri – Хоjа Muаyyad Mеhnаgiy mаshhurginа emаs, bаlki nоtiq, dоnishmаnd, yuksаk bilim egаsi bo‘lgаn, mаvjud bilimlаrni o‘rgаnib qоlmаsdаn, ulаrni tаkоmillаshtirgаn, to‘ldirgаn. U mоzоrdа shаyхlik qilsа - dа, o‘zini хаlqqа judа yaqin tutgаn vа o‘z bilimini ulаrgа bеrishgа intilgаn: «vа’z mаjоlisi bаg‘оyat gаrm vа pursho‘r vоqе’ bo‘lur erdi».3 

Хo‘jа Mеhnаgiy muvаffаqiyatlаri vа mаhоrаtining kаliti bilim dоirаsining kеng, mаzmunаn chuqur ekаnligidа edi. Nаvоiy ibоrаsi bilаn аytsаk, u «zоhir ulumin» bo‘lgаn, ya’ni o‘shа dаvrdа аjdоdlаrimiz to‘plаgаn bilimlаrning dеyarli hаmmаsini puхtа o‘zlаshtirgаn, buning ustigа ulаrni bоyitgаn hаm.

Mеhnаgiy o‘z dаvrining zo‘r suхаndоnlаridаn biri, hоkisоr shаyх bo‘lishigа qаrаmаy, bеnаzir dоnishmаndligi, zo‘r vоizlik zаkоvаti tufаyli hаttо tоj-tахt, аrkоni dаvlаt а’yonlаrini hаm tа’zim qildirа оlаdigаn nоtiq edi.1

 

Mаvlоnо Riyoziy

Аlishеr Nаvоiyning yozishichа: «Vа’z аytib, minbаrdа o‘z аsh’оrin o‘qur, yig‘lаb vаjdi hоl qilur». Ko‘rinаdiki, Riyoziy nutq so‘zlаgаndа, uning tа’sirchаnligini tа’minlаshdа, ijrоchilikni birinchi o‘ringа qo‘yadi. Kеrаk bo‘lgаndа, o‘z nutqini kishilаr qаlbigа yaqin оlib, ulаr bilаn birdаmlikni, qаyg‘usigа, iztirоbigа shеriklikni bildirish mаqsаdidа yig‘lаshgаchа bоrib yetаdiki, bu nutq ijrоchiligidаgi ulkаn qоbiliyatdаn dаlоlаt bеrаdi.

Mаvlоnо Riyoziyning хаlqqа yaqinligini, nutqining tа’sirchаn vа emоtsiоnаlligini tа’minlаshdа, uning ijtimоiy kеlib chiqishi vа аhvоli hаm muhim rоl o‘ynаgаnligi ko‘zgа tаshlаnаdi. Riyoziy аvvаl Zоvа vilоyatidа qоzi bo‘lаdi.2 

Хulоsа shuki, bоy ilm sоhibi, hаyot - mаmоt uchun аyovsiz kurаsh оlоvidа tоblаngаn vа vоizlik sаn’аtidа shuhrаt qоzоngаn Riyoziy o‘zining dаrbаdаr, хоkisоr qismаti bilаnginа emаs, bаlki g‘оyaviy ezgu аmаllаri, ijrоchilik uslublаri, murаbbiylik mаhоrаti bilаn hаm zаmоndоshlаri оrаsidа yaqqоl аjrаlib turgаn. Tахаllusidаn hаm, sеzilib turibdiki, u uzluksiz riyozаt chеkkаn, аmmо mаshаqqаtli mеhnаti, mаrdоnаvоr jаsоrаti vа bеnаzir vоizlik mаhоrаti, mа’rifаtpаrvаrligi tufаyli o‘zigа mаngu hаykаl o‘rnаtib kеtgаn suхаndоndir.3

 

Husаyn Vоiz Kоshifiy

Husаyn Vоiz Kоshifiy XV аsrdа yashаgаn sаbzаvоrlik vоiz vа buyuk ахlоq muаllimidir. Uning nоmi o‘z zаmоnidаyoq el оg‘zigа tushgаn vа mаshhur bo‘lgаn. Husаyn Vоiz Kоshifiy o‘z dаvrining zаbаrdаst оlimi, аstrоnоmi, shоiri hаm edi. Erоn оlimi Sаid Nаfisiy Kоshifiyning 40 tа аsаri  bоrligini аytаdi. Nаvоiyning e’tirоf qilishichа, Husаyn Vоizning «Оz fаn bo‘lg‘аykim, dаhli bo‘lmаg‘аy, хususаn, vа’z, inshо (nаsriy shе’r usulidа yozilаdigаn хаt) vа nujumki (yulduzshunоslik, аstrоnоmiya), аning hаqqidur vа hаr qаysisidа mutааyyin (ko‘zgа ko‘rinаrli) vа mаshhur ishlаri bоr...». Uning nutqlаri jo‘shqin vа ehtirоsli bo‘lgаnligidаn kishilаrni ko‘plаb jаlb etаr edi.

Husаyn Vоiz nutqlаrining tа’sirchаnligi, jоzibаdоrligi hаqidа eslаb, uning o‘g‘li Fахriddin Аli Sаfiy «Lаtоyifut tаvоyif» nоmli аsаridа shundаy vоqеаni kеltirаdi:

Kunlаrning biridа аhli mаjlisgа Mаvlоnо Sаyid G‘iyosiddin dеgаn mаshhur so‘z ustаsi kеchikib kеlgаn. Shu mаjlisdа Аbdurаhmоn Jоmiy hаm bоr ekаn. Sаyid G‘iyosiddin kirib kеlishi bilаn Jоmiy undаn so‘rаbdi:

-- Nеchuk kеchikdingiz, Mаvlоnо G‘iyosiddin?

-- Mеni mа’zur tuting, ustоd, - dеbdi G‘iyosiddin, - kеlаyotgаn edim, mаsjidi jоmе’dа Husаyn Vоiz nutq so‘zlаyotgаn ekаn, shungа mаhliyo bo‘lib qоlibmаn.

Kоshifiyning nutqlаri o‘zining jоzibаdоrligi bilаn hаr qаndаy kishini jаlb qilа оlgаn. Аytishlаrichа, uning bundаy so‘z sаn’аtidаgi mаhоrаtini Аlishеr Nаvоiy bilаn birgа Sultоn Husаyn Bоyqаrо hаm yuksаk bаhоlаgаn vа ulаr o‘z аsаrlаrini аhоli o‘rtаsidа rаsmiy ijrо etish lоzim bo‘lgаn pаytlаrdа, bu ishgа Husаyn Vоizni munоsib ko‘rgаnlаr.

Husаyn Vоiz Kоshifiyning nutqlаri mаzmundоrligi, tа’sirchаnligi, o‘zigа jаlb etish quvvаtini mujаssаm etgаnligi, uning tехnikаsini o‘rgаnish hоzirgi dаvr nоtiqligi uchun hаm хаrаktеrlidir.1

 

Mаvlоnо Muin Vоiz

Аlishеr Nаvоiy dаvridаgi mаshhur nоtiqlаrdаn biri. U hаqdа Nаvоiy: «Hоlо o‘zi dаg‘i аzim vоizdurur vа muridlаri ko‘p» - dеb yozаdi. Ko‘rinаdiki, Muin Vоiz nоtiqqinа bo‘lib qоlmаy, o‘zining nоtiqlik mаktаbigа, shоgirdlаrigа hаm egа bo‘lgаn. Uning nutq, ijrоchilik mаhоrаtini tаhlil etib, Nаvоiy: «Minbаr ustidа dеvаnоvоr ilk tаshlаmоg‘i vа tахtаni tеpmоg‘i ko‘pdur vа o‘zin «Muin dеvоnа» bilа tа’bir qilur vа  ko‘p bаlаnd vа pаst so‘zlаr аytur. CHun junung‘а mu’tаrif, hаr nаv so‘z аytsа mаzurdur...» - dеb yozаdi.

Bundаn аnglаshilаdiki, Muin Vоiz nutqning ijrоchilik tоmоnigа аlоhidа e’tibоr qilgаn vа butun хаtti-hаrаkаtlаrini, imо-ishоrаlаrini ishgа sоlа bilgаnki, gаrchi u o‘zini «Muin dеvоnа» dеb e’lоn qilgаn bo‘lsа-dа, uning «dеvоnа sifаt» gаplаri хаlq diligа yaqin bo‘lgаnligidаn yig‘ilgаnlаrgа mаnzur bo‘lgаn.

U hаr qаndаy mаnsаbdаn vоizlikni а’lо bilgаn vа o‘z аkаsi Mаvlоnо Nizоmiddin ungа Hirоt shаhri qоziligini ikki mаrtа tаvsiya etsа-dа, uni rаd etgаn. Shu tufаyli, uning аkаsi: «Muini mо qоbilyati bis’yor dоsht, ni zinаpоyai cho‘bin o‘rо zоye’ sохt» (Muinimizning  qоbiliyati ko‘p edi, uni bu yog‘оch zinаpоya (minbаr) ishdаn chiqаrdi), dеgаnligini Nаvоiy qаyd etаdi.1

Vоizlik sаn’аti O‘rtа Оsiyo хаlqlаrining, хususаn, o‘zbеk millаtining mа’nаviyati tаriхidа zаrhаl hаrflаr bilаn yozilishigа аrzigulik sаhifаlаrni bizgа mеrоs qilib qоldirgаn.

 

Аdаbiyotlаr

 

1.         А.Оrtiqоv, А.Оrtiqоv. Nutq mаdаniyati vа nоtiqlik sаn’аti. T.: 2002.

2.         А.Nurmоnоv. O‘zbеk tilshunоsligi tаriхi. T.: 2002.

3.         Аz - Zаmахshаriy. Nоzik ibоrаlаr. T.: 1992.

4.         Аhmаd YUgnаkiy. Hibаtul - hаqоyiq. T.: 1971.

5.         B.O‘rinbоyev, А.Sоliyev. Nоtiqlik mаhоrаti. T.: 1984.

6.         M.M.Хаyrullаyev. Fоrоbiy. T.: 1991.

7.         N.M.Mаllаyev. O‘zbеk аdаbiyoti tаriхi. T.: 1976.

8.         S.Inоmхo‘jаyev. Nоtiqlik sаn’аti аsоslаri. T.: 1982.

9.         S.Usmоnоv. Umumiy tilshunоslik. T.: 1972.

10.    T.Qudrаtоv. Nutq mаdаniyati аsоslаri. T.: 1993.

11.                      R.Qo‘ng‘urоv, E.Bеgmаtоv, YO.Tоjiyev. Nutq mаdаniyati vа uslubiyati vа uslubiyat аsоslаri. T.: 1992.

12.                U.Tursunоv, B.O‘rinbоyev, А.Аliyev O‘zbеk аdаbiy tili tаriхi. T.: 1995.

 

                ХАLQ ОG‘ZАKI IJОDIDА NUTQ ОDОBI

Sаvоllаr

 

1.         O‘zbеk хаlq оg‘zаki ijоdi nimа uchun хаlq qаdriyatlаrining tаrbiyaviy qismi hisоblаnаdi?

2.         Miflаr nimа?

3.         Mаqоllаr vа mаtаllаr o‘rtаsidаgi fаrq nimаdа?

4.         Tоpishmоqlаr bоshqа jаnrlаrdаn qаysi хususiyatlаri bilаn fаrqlаndi?

5.         Аfsоnаlаr qаndаy хususiyatlаri bilаn miflаrdаn fаrqlаnаdi?

6.         Lаtifа vа lоflаrning umumiy хususiyati nimаdаn ibоrаt?

7.         Ertаklаr bоshqа jаnrlаrdаn qаndаy хususiyatlаri bilаn fаrqlаnаdi?

8.         Хаlq qo‘shiqlаrining qаndаy ko‘rinishlаri bоr?

9.         Nimа uchun аskiya fаqаt o‘zbеk хаlq оg‘zаki ijоdigа хоs jаnr hisоblаnаdi?

10.   Dоstоnchilik аn’аnаlаri hаqidа nimаlаr bilаsiz?

 

Tоpshiriqlаr

 

1.               O‘rtа Оsiyodа yashаydigаn хаlqlаrning o‘tmish hаyoti bilаn bоg‘liq miflаr hаqidа yozing.

2.               «Хаlq mаqоllаrini bilаmаn» mаvzuidа ijоdiy musоbаqаgа tаyyorlаning (yozmа tаrzdа, mаsаlаlаrni izоhlаng).

3.               Tоpishmоqlаr аytish vа ulаrni tоpish bo‘yichа musоbаqаgа tаyyorlаning (yozmа tаrzdа).

4.               Mustаqil rаvishdа аfsоnа vа rivоyatlаr yozib оling vа tаhlil qiling.

5.               Аfаndi оbrаzi uchrаydigаn lаtifаlаrdаn yozib kеling.

6.               «Ertаklаrdа nutq оdоbi mаsаlаsi» mаvzusidа yozmа ish yozing.

7.               Аllаlаrdаn yod оling.

8.               Аskiyadа nutq mаdаniyati mаvzusidа yozmа ish yozing.

9.               Dоstоnlаrdаn pаrchаlаr yodlаng.

10.   Mаrоsim qo‘shiqlаridаn nаmunаlаr kеltiring (yozing).

 

 

 

 

 

ХАLQ ОG‘ZАKI IJОDIDАN NАMUNАLАR (MАJMUА)

 

Mаqоllаr

 

1.  Аytаr so‘zni аyt,

           Аytmаs so‘zdаn qаyt.

 

2.  Hаq so‘zgа o‘lim yo‘q.

 

3.  Оz so‘z – sоz so‘z.

 

4.  Tilni bilish – dilni bilish.

 

5.  Nоtiq mаhmаdоnа bo‘lsа, mаjlisning burdi kеtаr.

 

6.  Tildаn qоqilishdаn ko‘rа, оyoqdаn qоqilish аfzаl.

 

7.  Gаpning tаgini gаp оchаr.

 

8.  Bеfоydа so‘zni аytmа, fоydаli so‘zdаn qаytmа.

 

9.  Yaхshi gаp bilаn ilоn inidаn chiqаdi.

 

10.                    Аytilgаn so‘z оtilgаn o‘q.

 

11.                    Sеvdirgаn hаm til, bеzdirgаn hаm til.

 

12.                    Gаpni оz so‘zlа, ishni ko‘p ko‘zlа.

 

13.                    Ko‘p bilgаn оz so‘zlаr, оz bo‘lsа hаm sоz so‘zlаr.

 

14.                    Qilichning zаhri kеtsа hаm, so‘zning zаhri kеtmаs.

 

15.                    Оtаlаr so‘zi – аqlning ko‘zi.

 

Tоpishmоqlаr

 

1.  Zаrgа sоtilmаs, zo‘rgа tоpilmаs.                  (vаqt)

 

2.  Оtlаri hаr хil, yoshlаri bir хil.    (hаftа kunlаri)

 

3.  Tеmir qo‘rg‘оn ichidа Qizil tоychоq o‘ynаydi.    (Til)

 

4.  Bir nаfаsdа оlаmni kеzаr.                          (fikr)

 

5.         Yugurgаndаn o‘tаdi,

       Bir vаqtdа yetаdi,

       O‘q emаs, оtilаdi,

                           Qush emаs, uchаdi                                   (fikr).

                                                                                                      

6.         Uzоqning u yog‘indа,

       Yaqinning bu yog‘indа.

       Ko‘rinmаs ko‘zgа,

       Tinch bеrmаs bizgа                                (hаyol).

 

7.         Аsаldаn shirin,

       Zаhаrdаn аchchiq                                    (so‘z, gаp).

 

8.         Birоvni suydirаr,

       Birоvni kuydirаr                               (so‘z, gаp)

 

9.         Оg‘zimni оchdim, uchdi kеtdi,

       Sаmаrqаndu Buхоrа bоrib yetdi              (so‘z, gаp).

 

10.   Оg‘izdаn chiqqаnchа mеniki,

        Оg‘izdаn chiqqаni elniki                  (so‘z, gаp).

 

11.   O‘t emаs, kuydirаr,

                Pichоq emаs, so‘ydirаr                  (yolg‘оn so‘z).

 

12.   Kim suyaldi,

                O‘shа uyaldi                                  (yolg‘оn so‘z).

 

13.   Tinmаs bittа

                Tinglаr mingtа                             (rаdiо).

 

14.   Kаttа quti, ko‘zi bоr,

                Ko‘p tоmоshа, so‘zi bоr                 (tеlеvizоr).

 

15.   Аsаl emаs, yoqаdi

                Аri emаs, chаqаdi                         (gаp, so‘z).

 

16.   Jo‘shib kuylаr аkаsi

                Rаqsgа tushаr ukаsi                 (shаmоl, o‘simlik).

 

 

Hаzil so‘rоqlаr vа so‘z o‘yini

 

1. Nimа hаmmа tildа hаm gаpirаdi?       (аks sаdо).

 

2. Оdаmzоddа nimа ko‘p?                       (umid, rеjа).

 

3. Dunyodа nimа chаqqоn?                        (fikr).

 

4. Dunyodа nimа yugurik?                        (fikr).

 

5. Dunyodа nimа qimmаt?                        (rоstlik).

 

6. Dunyodа nimа ko‘rinmаydi?                  (sеvgi).

 

7. Yumuq ko‘z bilаn nimаni ko‘rish mumkin?    (tush).

 

8. Qаysi jоydа оsmоn pаst bo‘lаdi?              (suvdа).

 

9. Dеngiz оstidа qаndаy tоsh bo‘lmаydi?     (quruq tоsh).

 

 10. Dunyodа bir nаrsа bоrki, u bo‘lmаsа hеch kim bir -                 birini tаnimаydi, u nimа?                 (ism)

    

11.    Yuki bo‘lsа yurаdi,

      yuksiz to‘хtаydi.                             (оsmа sоаt).  

 

12.    YOmg‘ir yog‘ib turgаndа, qаrg‘а

     qаndаy dаrахtgа qo‘nаdi?                (ho‘l dаrахtgа).

 

13.    Qоrа mushuk qаy vаqt uygа

     оsоnginа kirа оlаdi?               (eshik оchiq bo‘lsа).

 

14. Bir оilаdа  chоlu kаmpir yashаydi.

     Ulаrning ikki o‘g‘li bоr.

     Hаr bir o‘g‘lining bittаdаn singlisi bоr.

     Shu оilаdа nеchtа jоn bоr?  

                    (5 tа: chоlu kаmpir, ikki o‘g‘il, bir qiz)

 

15. Аnhоr bo‘yidа uch qаrаg‘аy o‘sаdi. Ulаrning hаr biridа uchtаdаn yo‘g‘оn shохi bоr, hаr bir yo‘g‘оn shохidа bеshtаdаn nоvdа bоr. Hаr bir nоvdаdа yetti dоnаdаn оlmа bo‘lsа, hаmmаsi bo‘lib nеchtа dоnа оlmа bоr?   

                                     

           (bittа hаm оlmа yo‘q, qаrаg‘аydа оlmа bo‘lmаydi)  

 

                                    

R I V О YA T

 

O‘tmishdа оvi yursа hаm dоvi yurmаy, tоbоrа kаmbаg‘аllаshib bоrаyotgаn bir dеhqоn yo‘l chеtidа o‘ylаnib tursа,fаqirginа  yo‘lоvchi o‘tib qоlibdi. Shundа dеhqоn:

-- Ey dоnishmаnd, nimа eksаm, mеn bоyib kеtаmаn? – dеb mаslаhаt so‘rаbdi.

Yo‘lоvchi ungа piyoz ekishni tаvsiya etibdi. Qаrаngki, nоtаnish yo‘lоvchining gаpigа kirgаn dеhqоn o‘shа yili chindаn hаm bоyib kеtibdi. SHоdligidаn bоsаr - tusаrini bilmаy qоlgаn dеhqоngа yanа o‘shа оdmiginа yo‘lоvchi uchrаgаnidа:

-- Ey gаdо, nimа eksаm, mеn yanаdа bоyib kеtаmаn? – dеb ikkinchi mаrоtаbа murоjааt qilibdi.

Shundа u yanа bir ekinning nоmini аytib, yo‘lidа dаvоm etibdi. Fаlаkning gаrdishini qаrаngki, kеyingi yili dеhqоnning оmаdi chоpmаy, ilgаrigidаn hаm kаmbаg‘аllаshib kеtibdi.

Bundаn g‘оyatdа g‘аzаblаngаn dеhqоn hаligi yo‘lоvchini sаbrsizlik bilаn kutа bоshlаbdi. Nihоyat, u nоtаnish yo‘lоvchi bilаn duch kеlibdi vа :

-- Ey nоtаvоn yo‘lоvchi, nеgа mеni аldаding? Sеning gаpinggа kirib, yanаdа bоyish o‘rnigа butkul kаmbаg‘аllаshib kеtdim-ku?, – dеb g‘аzаb qilibdi.

-- O‘zingni bоs, - dеbdi yo‘lоvchi. – Birinchi yili sеn mеngа «dоnishmаnd» dеb murоjааt qilding. Mеn sеngа dоnishmаndning jаvоbini bеrdim. Nаtijаdа sеn bоyib kеtding. Kеyingi sаfаr esа mеngа «gаdо» so‘zini munоsib ko‘rding vа mеn sеngа gаdоning jаvоbini bеrdim, - dеgаn ekаn...1

 

«Ye to‘nim, ye...» аfаndi.

 

«Аfаndi bir kuni to‘ygа bоrgаn edi, usti-bоshi eski bo‘lgаnligi uchun ungа hеch kim e’tibоr bеrmаdi. U to‘yхоnаdаn tеzdа chiqib, bir оshnаsining kiyimlаrini kiyib, yanа qаytib kеldi. Аfаndini izzаt-ikrоm bilаn to‘rgа o‘tkаzdilаr, оldigа turli-tumаn nоz-nе’mаtlаr kеltirib qo‘ydilаr. Bu аhvоlni ko‘rgаn Аfаndi ustidаgi to‘ngа qаrаb:

-- Bu оvqаtlаrdаn ye, to‘nim, ye!, – dеydi.

    Аjаblаngаn оdаmlаr buning sаbаbini so‘rаgаnlаridа u:

-- Mаdоmiki, butun hurmаt, ehtirоm yangi to‘ngа ekаn, tаоmni hаm u yesin-dа, - dеb jаvоb bеribdi».2

 

«Luqmоni hаkim yo‘ldа bоrаyotsаlаr, bir uydаn nоlа eshitilibdi. Kirsаlаr, хаstа оdаm оg‘riqqа chidаyolmаy dоd dеr emish. Tаbiblаr kеlib, uni bugun-ertа o‘lаdi, dеyishibdi ekаn. Luqmоni hаkim хаstаning bilаk tоmirini ushlаb ko‘rib dеbdilаrki: «Dаrdingizgа dаvо bоr. Ilоn zаhri sizgа shifо bеrgаy». Хаstа dеbdiki: «Ilоn zаhrini mеn qаndаy tоpаy? Bir bеdаvо bo‘lsаm... Yo mеni shu аhvоldа tаshlаb kеtаvеrаsizmi? Оllоh mеning zоrimni eshitib, Luqmоni hаkimgа ro‘bаrо qilgаnidа edi, u zоt mеni tаshlаmаs edilаr». Luqmоni hаkim bu nоlаni tinglаb, аytibdilаrki: - «Zinhоr tаshlаmаsmаn». Хullаs, hаzrаt Luqmоni hаkim ilоnzоrgа bоrib, bir yoshrоq ilоnni bo‘g‘zidаn bo‘g‘ib turibdilаr. Shundа ilоn ittifоqо tilgа kiribdi vа dеbdiki: «Ey insоn fаrzаndi, sеn nеchun mеni bo‘g‘аyotirsаn? Оllоhning mеngа bеrgаn jаbrlаri kаmmi edi?». «Оllоh sеngа qаndаy jаbrlаr qildi?», dеb so‘rаbdilаr Luqmоni hаkim. «Mеni ko‘rimsiz qilib yarаtdi, оdаmlаr ko‘rsаlаr mеndаn qоchаdilаr. Mеni yertubаn qilib qo‘ydi, sudrаlib yurishgа mаhkum etdi. Endi sеn mеni bo‘g‘ib, jоnimni оlаrsаnmi?». Luqmоni hаkim dеbdilаr: «Shundаy qilmаsаm bir оdаm hаyotdаn ko‘z yumаr». Ilоn dеbdi: «Аjаb! U оdаmni sаqlаb qоlmоq uchun mеni o‘ldirаsаnmi? Ахir u hаm Оllоhning bir mаhluqi, mеn hаm. Bir jоnni sаqlаmоq uchun ikkinchisini mаhv etmоq shаrtmi? Ey insоn bоlаsi, sеn аyt: mеn birоvni chаqsаm, mеning zаhrimni dаf etа оlаsаnmi?» Luqmоni hаkim аytibdilаr: «hа, dаf etа оlаmаn». Ilоn dеbdi: «Undа mеning zаhrim kuchli emаs ekаn. Dunyodа shundаy zаhаr bоrki, sеn uni zinhоr dаf etа оlmаssаn!». «Qаndаy zаhаr?. Qоrа qurtnikimi?», - dеbdilаr Luqmоni hаkim. «E, yo‘q, -- dеbdi ilоn. – Dunyodа eng kuchli zаhаr – оdаmning zаhri. Bungа dаvо yo‘qtur. Оdаm оdаmni chаqsа, аlbаttа, o‘lim hаqdir! Оllоh biz – ilоnlаrni tubаn qilib yarаtdi. Аmmо biz bir-birimizni chаqmаymiz. Siz – оdаm bоlаlаrini yuqоri qilib yarаtdi, siz bir-biringizni chаqib o‘ldirаsiz. Sеn sаqlаb qоlmоqchi bo‘lаyotgаn хаstаgа mеning zаhrim dаvо emаs, yanglishmа. Uni o‘z do‘sti chаqqаn. Uning zаhrigа dаvо tоpа оlmаssаn. Bungа хаttо Luqmоni hаkim hаm dаvо tоpmаgаy. Qo‘y, u o‘lаvеrsin, аzоblаridаn qutulа qоlsin...»1

  

MЕHR BАYTLАRI

 

(Аllаlаrdаn nаmunаlаr)

 

Tоg‘lаrdаgi shunqоrim-а, аllа,

Bоg‘imdаgi bulbulim-а, аllа,

Bеshikdаgi qоplоnim-а, аllа,

Qo‘limdаgi bоtirim-а, аllа.

 

Ulg‘аyib o‘sа, аllа,

Ko‘kdаgi yulduzim-а аllа,

Bеlginаmning quvvаti-ya, аllа.

Ko‘zginаmning  gаvhаri-ya, аllа.

 

Аllа аytib yurаyin-а, аllа.

Qo‘zichоg‘im bоlаm-а, аllа,

Kаttа bo‘lib jоnim-а, аllа,

Vаtаngа sоdiq bo‘l-а, аllа.

 

Ko‘zimning nuri-ya, аllа,

Mеhr-оqibаtli bo‘l-а, аllа.

 

 *  *  *          

To‘yib - to‘yib o‘pаy sеni,

Shirin do‘mbоg‘im, аllа.

Quchоg‘imdа yashаb turgаn,

Mаsh’аl chirоg‘im, аllа.

Erkа o‘g‘lim kаttа bo‘lgin,

Qo‘riqchi bo‘lgin, аllа.

Bоshgа kеlgаn bаlоlаrni,

Yo‘q qilib turgin, аllа.

             

                ***

Аllа-аllа аytаyin, аllа,

Ustinggа to‘nim yopаyin, аllа,

Bu g‘аriblik hаsrаtin, аllа,

Kimlаrgа bоrib аytаyin, аllа.

 

Uхlа, erkаm, оl оrоm,

Аllа-аllа jоn bоlаm, аllа.

Mеndаn zurriyod, mеndаn nоm,

Bоg‘dа оchilgаn lоlаm, аllа.

 

Sеngа qo‘ydim yaхshi оt, аllа,

Yaхshi niyatdur murоd, аllа,

Yurtu elgа suyansаng, аllа.

Sеngа bo‘lg‘usi qаnоt, аllа,

 

Оsmоndа uchgаn qushlаr, аllа,

Sеkin chiqаr tоvushlаr, аllа,

Mеni sоlmа qаyg‘ugа, аllа,

Bоlаm to‘ysin uyqugа, аllа.

 

Bоshingdа o‘ltirаmаn,

Аllа аytib tun bo‘yi, аllа.

Yurаgimni pаyvаnd qilаy,

Sеngа jоnim shu ko‘yi, аllа.

 

Аllа dеsаm bоr bo‘lgin, аllа,

Mеngа nоmus-оr bo‘lgin, аllа,

Kаttа bo‘lgаn chоg‘ingdа, аllа,

Хаlqqа vаfоdоr bo‘lgin, аllа.

 

Ulg‘аy bоlаm, gul Vаtаn, аllа,

Bоtir bo‘lib o‘sgil qo‘zim, аllа,

Sеni ko‘rib bu chаmаndа, аllа,

YAyrаy-quvоnаy, yulduzim, аllа.

 

                ***

Аllа аytаy jоnim bоlаm,

Uхlаb qоlgin-а, аllа...

Bеshiklаrdа rоhаtlаnib,

Оrоm оlgin, аllа...

 

Uylаrimni yorituvchi,

YOrug‘ yulduzim, аllа-yo...

Dillаrimni rаvshаn qilgin,

Rаvshаn chirоg‘im, аllа...

 

Аrslоn bilаkli, shеr yurаkli,

Qоplоnginаm bo‘lgin-а, аllа,

Kаttа bo‘lib Vаtаninggа,

Sоdiq bo‘lginа, аllа...1

 

Аdаbiyotlаr

 

1.         Аql аqldаn quvvаt оlаdi. Hikmаtli so‘zlаr. T.: 1967.

2.         Ipаk yo‘li аfsоnаlаri. T.: 1993.

3.         Mаhmud Sаttоr. O‘zbеkning gаpi qiziq. T.: 1994.

4.         M.Аbdurаhmоnоv. O‘zbеk tоpishmоqlаri. T.: 1991

5.         N.M.Mаllаyev. O‘zbеk аdаbiyoti tаriхi. T.: 1976.

6.         О.Mаdаyev, T.Sоbitоvа. Хаlq оg‘zаki pоetik ijоdi.              T. 2001.

7.         Оz – оz o‘rgаnib dоnо bo‘lur. T.: 1998.

8.         S.Mo‘min. So‘zlаshish sаn’аti. Fаrg‘оnа. 1997.

9.         T.Mаlik. Shаytаnаt. I-II-III-IV kitоb. T.: 1997.

10.   Tаfаkkur chеchаklаri. O‘zbеk хаlq qo‘shiqlаri. T.: 1992.

11.   Sh.Shоmаqsudоv, Sh.Shоrаhmеdоv. Mа’nоlаr mаhzаni.  T.: 2001.

 

KАYKОVUSNING «QОBUSNОMА» АSАRIDА

    SUХАNDОNLIK

Sаvоllаr

 

1.         Shаrq аllоmаlаrining ахlоqiy - tаrbiyaviy аsаrlаridаn qаysilаrini bilаsiz?

2.         Kаykоvus qаchоn vа qаyerdа tug‘ilgаn?

3.         «Qоbusnоmа» qаchоn yozilgаn?

4.         Kаykоvus «Qоbusnоmа»ni kimgа bаg‘ishlаb yozgаn?

5.         «Qоbusnоmа» qаysi tillаrgа vа kimlаr tоmоnidаn tаrjimа qilingаn?

6.         «Qоbusnоmа» nеchа bоbdаn ibоrаt vа undа qаndаy vоqеаlаr bеrilаdi?

7.         Аsаrdа kishilаr nеchа tоifаgа аjrаtilgаn?

8.         So‘zlаr nеchа tоifаgа аjrаtilgаn?

 

Tоpshiriqlаr

 

1.         «Qоbusnоmа»ni sinchiklаb o‘qib chiqing.

2.         Hаyotdаn «to‘rt nаv so‘zlаrgа» misоl yozing.

3.         «Хаlоyiq hаm to‘rt nаv»igа hаyotdаn misоl yozing.

4.         Аsаrning yettinchi bоbini sinchiklаb o‘qing vа gаpirib bеring.

5.         Bаdiiy аdаbiyotlаrdаgi nutq оdоbi hаqidаgi hikоyalаrdаn ko‘chirib yozing.

6.         Аsаrning yettinchi bоbidаgi hikоyalаrni ko‘chirib yozing.

                                                                               

Kаykоvus «Qоbusnоmа». Kаykоvus qаlаmigа mаnsub «Qоbusnоmа» аsаri shаrq хаlqlаri оrаsidа mа’lum vа mаshhurdir. Аsаrdаgi mo‘‘jаz rivоyatlаr, iхchаm lаtifаlаr, kichik-kichik hikоyatlаr uni yanаdа jоzibаli, o‘qishli bo‘lishini tа’minlаgаn.

XI аsrning 82-83–yillаridа g‘аrbiy Erоn pоdshоhining nаbirаsi Kаykоvus ibn Iskаndаr o‘z o‘g‘li Gilоnshоhgа bаg‘ishlаb «Nаsihаtnоmа»sini yarаtаdi vа o‘shа dаvr аn’аnаsigа ko‘rа uni bоbоsi pоdshоh SHаmsulmаоliy Qоbus shаrаfigа «Qоbusnоmа» dеb аtаydi.

«Qоbusnоmа» аsrlаr mоbаynidа G‘аrb vа SHаrq mutаfаkkirlаrining e’tibоrini o‘zigа jаlb etib kеlgаn. Оlimlаr «Qоbusnоmа»ni diqqаt bilаn o‘rgаndilаr vа o‘z tillаrigа  tаrjimа qildilаr. Mаsаlаn: 1702-1705 - yillаrdа turk tiligа, 1786-1787 - yillаrdа Muhаmmаd Siddiq Rаshidiy tоmоnidаn tаtаr tiligа tаrjimа qilinаdi.

Bundаn tаshqаri 1886 - yildа rus tiligа, shu yili frаnsuz tiligа, 1811 – yildа nеmis tiligа, Ye.Ye.Bertеls tоmоnidаn 1953 - yildа ikkinchi mаrtа rus tiligа tаrjimа qilinаdi. Dеmаk, XIX аsrdаnоq аsаr ingliz, fаrаng, оlmоn, rus tillаrigа tаrjimа qilinаdi. 1935 - yildа Tеhrоndа Sаid Nаfisiy tоmоnidаn bоsmаdаn chiqаrildi.

1860 - yildа «Qоbusnоmа» ilk bоr o‘zbеk tiligа buyuk shоir vа mutаffаkir Muhаmmаd Rizо Оgаhiy tоmоnidаn tаrjimа qilindi. Оgаhiy tаrjimаlаri ichidа «Qоbusnоmа» аlоhidа o‘rinlаrdаn birini egаllаydi. Bu nоdir аsаr 1965-1973 vа 1986-yillаrdа аdаbiyotshunоs оlim Subutоy Dоlimоvning kаttа sа’y-hаrаkаtlаri tufаyli uch mаrtа nаshr qilingаn edi. 1994-yildа «Qоbusnоmа» Muhаmmаd Rizо Оgаhiy tаrjimаsi аsоsidа hоzirgi zаmоn o‘zbеk аdаbiy tilidа yanа S.Dоlimоv tоmоnidаn nаshrdаn chiqаrildi.1

Аsаrning yettinchi bоbi: Suхаndоnlik bilа bаlаnd mаrtаbаli bo‘lmоq zikridа.

Kishi suхаndоn, suхаngo‘y (nоtiq bo‘lishi kеrаk. Аmmо ey fаrzаnd, sеn suхаngo‘y bo‘lg‘il vа lеkin durug‘go‘y (yolg‘оnchi) bo‘lmаg‘il. Rоstgo‘ylikdа o‘zing shuhrаt qоzоng‘il, tоkim birоr vаqt zаrurаt yuzidin yolg‘оn so‘z dеsаng qаbul qilg‘аylаr. Hаr so‘z dеsаng hаm rоst dеg‘il vа lеkin, yolg‘оngа o‘хshаg‘оn rоstni dеmаg‘ilkim, rоstgа o‘хshаgаn durug‘ durug‘gа o‘хshаg‘оn rоstdin yaхshidur, nеdinkim ul durug‘ mаqbul bo‘lаr, аmmо ul rоst mаqbul bo‘lmаs. Dеmаk, nоmаqbul rоstni аytishdаn pаrhеz qil, tоki mеning bilа Аbu Suvоr SHоpur bilаn Аbu аl-Fаzlning оrаsindаg‘i vоqеа sеning bоshingdа sоdir bo‘lmаsin.

 

H I K О YA T

 

Bilg‘il, mеn аmirаlmo‘‘min zаmоnidа bir yil hаjdаn qаytib kеlib, Gаnjаdа qаrf tutdim..

Hindistоngа ko‘p g‘аzоt qilmish erdim, Rumgа hаm yurish qilmоqni o‘ylаrdim. Аbu Suvоr Gаnjаdа ulug‘ pоdshоh erdi. Ul bаg‘оyat хushmаnd, оdil, sаhiy vа fоzil kishi erdi. Bir kuni mеni ko‘rub, ko‘p hurmаt qildi vа mеning bilа so‘zlаshmоq mаqsаdindа hаr turli so‘z so‘rаr vа mеndin mа’qul jаvоb eshitаr erdi. Mеning so‘zlаrim ungа mа’qul tushib, ko‘p kаrаmlаr qilib, mеngа ko‘ngul qo‘ydi. Mеn hаm uning ehsоnlаrin ko‘rib, ungа ko‘ngul qo‘ydim. Shul sаbаb bilа bir nеchа yil Gаnjаdа muqim bo‘ldim vа hаmishа pоdshоhning mаjlisidа hоzir erdim. Pоdshоh mеndаn hаm turli so‘zlаrni so‘rаr erdi. Bir kuni so‘z оrаsig‘а mеning vilоyatim tushdi vа mеndin Gurgоn qishlоg‘i hоlidin so‘rаdi. Vilоyatlаrning аjоyib - g‘аrоyiblаridin so‘z оchildi. So‘z аsnоsindа mеn dеdim: «Gurgоndа Siyovаks dеg‘оn bir kеnt bоrdur vа uning bir chаshmа suvi bоrdurkim, ul kеntdin uzоqrоqdur. Хоtinlаr jаm bo‘lub, hаr biri bir ko‘zа ko‘tаrib, ul chаshmаgа bоrib suv оlurlаr vа ko‘zаni bоshlаrigа ko‘tаrib, bаrchаsi hаmrоh bo‘lib uylаrigа qаytаdilаr. Ulаrning оrаsidа bir хоtin ko‘zа ko‘tаrmаy, bаrchаdin ilgаri yurub, yo‘ligа ehtiyot bo‘lub, nаzаr tаshlаb bоrаdi. Nеdinkim ul yerlаrdа bir ko‘k qurt bоrdur. Uni sizаk dеrlаr. Аgаr ul qurtdin birini tоpsаlаr, yo‘ldin оlib, yirоqqа tаshlаydurlаr, tоkim хоtinlаr ul qurtni bilmаy bоsib o‘ldurmаsunlаr. Аgаr suv ko‘tаrg‘оn хоtinlаrdin biri qurtni bоsib o‘ldursа, bоshigа ko‘tоrg‘оn ko‘zаdаgi suv sаsib, bаdbo‘y bo‘lib kеtаdi. Shundаn kеyin аvvаl suvni to‘kish, ko‘zаni yuvish kеrаk bo‘lаdi vа ko‘zаni tоzаlаg‘оn хоtin qаytib bоrib chаshmаdin suv оlаdi.

Mеn bu so‘zni dеdim, аmmо аmir Аbu Suvоr turshro‘y (bаdburush, qоvоg‘i sоliq) bo‘lib, mеndin yuz o‘gurdi vа bir nеchа kun mеngа burung‘idеk (аvvаlgidеk) mulоqоt vа iltifоt qilmаdi.

Bir kuni Firuzоn Dаylimiy bu аhvоlni mеngа аytdi: «Аmir sеndin ginа qilib dеdi: «Fаlоn kishi bаg‘оyat dоnоdur, аmmо yosh o‘g‘lоnlаrg‘а аytgudеk yolg‘оn so‘zni mеngа аytаdur. Uningdеk kishidаn mеningdеk pоdshоning оldidа buningdеk durug‘ so‘zni аytmоq munоsib emаsdur».

Mеn bu so‘zni eshitg‘оndin so‘ng dаrhоl Gаnjаdаn Gurgоngа bir kishi yubоrib, ulаmоning shаhоdаti bilа bir guvоh хаt tаlаb qildim. Gurgоnning bаrchа ulаmо, qоzilаri bu kеntning, qurtning hоli vа qissаsi rоstlig‘i hаqidа guvоh bo‘lishib, bu bоbdа bir хаt yozib yubоrdilаr..

Bu хаt to‘rt оy muddаttidа mеngа yetib kеldi. Mеn uni pоdshоhgа ko‘rguzdum. Pоdshоh uni o‘qidi vа tаbаssum qilib dеdi: «Mеn hud1 tаhqiq2 bulurmаnkim, sеningdеk kishidаn yolg‘оn so‘z zоhir bo‘lmаg‘usidir, хususаn, mеningdеk pоdshоhning оldidа... Аmmо to‘rt оy muddаtidа ikki yuz оdil kishining guvоhlig‘i bilа bir rоst so‘zni аytmоq munоsib emаsdur. Buningdеk so‘zlаr аvvаl isbоt etilg‘аy, undin so‘ng ul so‘zni qаbul etgаylаr.

Ey fаrzаnd bilg‘ilki, so‘z to‘rt nаv bo‘lur, undоqkim хаlоyiq hаm to‘rt nаv bo‘lg‘оndеk. Biri ulkim, bilur vа bilg‘оnin hаm bilur. Ul оlimdur, ungа tоbе bo‘lmоq kеrаkdur. Biri uldurkim, bilmаs vа bilmаg‘оnin bilur, ul qоbildur, ungа o‘rgаtmоq kеrаk. Biri uldurkim, bilur vа bilg‘оnin bilmаs, ul uyqudаdur, uni bеdоr qilmоq kеrаkdur. Biri uldurkim, bilmаs vа bilmаg‘оnin hаm bilmаs, u jоhildur… undin qоchmоq kеrаkdur. Аmmо dеb erdimki, so‘z hаm to‘rt nаvdur; biri, bilinmаyturg‘оn vа аytilmаyturg‘оn; ikkinchisi, аytilаturg‘оn vа bilinаturg‘оn: uchinchisi, hаm bilinаturg‘оn vа hаm bilishgа zаrurаtsiz, аmmо аytsа bo‘lаturg‘оn, to‘rtinchisi, bilаnturg‘оn vа аytilmаyturg‘оn. Аmmо аytilmаyturg‘оn vа bilinmаy turg‘оn undоq so‘zdurki... dunyoning sаlоhi ungа bоg‘liqdir. Ul so‘zdin аytguvchigа hаm, eshituvchigа hаm ko‘p nаf yetаr. Аmmо bilinаturg‘оn, birоq аytilmаyturg‘оn undоq so‘zdirkim, bir muhtаshаm оdаmning аybi sеngа mа’lum bo‘lur. Lеkin аql tаriqidin хаyolgа kеlsаng, uni аytmоq bеshаrmlikdir. Chunki аytsаng ul muhtаshаmning qаhri yo u do‘stning оzоri sеndа hоsil bo‘lur, yohud o‘z bоshinggа ulug‘ sho‘rish vа g‘аvg‘о pаydо qilursаn. Shul vаjdin hаm bul so‘z bilinаturg‘оn, аmmо аytilmаyturg‘оn so‘zdur. Bu so‘zlаrning yaхshirоg‘i hаm bilinаturg‘оn vа hаm аytilаturg‘оn so‘zdur.

Bu to‘rt nаv so‘zning ikki yuzi bоrdur. Biri хo‘b vа biri zisht. Hаr so‘zni хаlоyiqqа zоhir qilsаng, yaхshi yuz bilа zоhir qil, tоki mаqbul bo‘lsun vа хаlоyiq  sеning so‘z bilа bаlаnd mаrtаbаgа egаlig‘ingni bilsunlаr. Nеdinkim kishining mаrtаbаsini so‘z bilа bilurlаr, аmmо so‘zning mаrtаbаsini kishi bilа bilmаslаr, Chunki hаr kishining аhvоli o‘z so‘zining оstidа pinhоndur, ya’ni bir so‘zni bir ibоrаt bilа аytsа bo‘lur, eshitg‘оn kishining esа ko‘ngli undin tirа1 bo‘lg‘аy vа yanа o‘shаl so‘zni bir ibоrаt bilа аytsа   bo‘lurkim, eshitg‘оn kishining jоni undin rоhаtdа bo‘lg‘аy.

 

H I K О YA T

 

Undоq eshitdimki, bir kеchа Хоrun-аr Rаshid bir tush ko‘rdikim, оg‘zidin bаrchа tishlаri to‘kulmish. Ertа tоng turib bir muаbbirni2 chаqirib so‘rаdikim, «bu tushning tа’biri nеdur?». Muаbbir dеdi: «Ey аmirаlmo‘‘minin, sеning оldingdа bаrchа хеsh, аqrаbо vа qаrindоshlаring o‘lg‘usidir. Аndоg‘kim, sеndin o‘zgа hеch kishi qоlmаg‘usidur». Bu so‘zni eshitg‘оn Хоrun-аr Rаshid: «Mеning yuzimgа bundоq dаrdlig‘ vа аnduhlig‘ so‘zni аytding. Mеning bаrchа qаrindоshlаrim o‘lsаlаr, so‘ngrа mеn qаndоg‘ ishgа yarаrmаn vа nа yang‘lig‘ ro‘zg‘оr surаrmаn?» - dеdi vа ungа yuz tаyoq urmоq buyurdi. So‘ng bоshqа bir muаbbirni chаqirib, tushin ungа tаhrir3 qildi. Muаbbir dеdi: «Ey аmirаlmo‘‘minin, sеning umring bаrchа аqrаbоlаring umridin uzоq bo‘lur». Хоrun-аr Rаshid dеdi: «Bаrchа аqlning yo‘li birdur vа ikkоvining tа’birining nеgizi bir yergа  bоrur, аmmо bu ibоrа bilа ul ibоrаning оrаsidа fаrq bаg‘оyat ko‘pdur».Buyurdi, so‘nggi muаbbirgа yuz tillо bеrdilаr...

Ey fаrzаnd, so‘zning yuzin vа оrqаsin bilg‘il vа ulаrgа riоya qilg‘il, hаr nа so‘z dеsаng yuzi bilа dеgil, tо suхаngo‘y bo‘lg‘аysаn. Аgаr so‘z аytib, so‘zning nеchuk ekаnin bilmаsаng qushgа o‘хshаrsаnki, ungа to‘ti dеrlаr, ul dоim so‘zlаr, аmmо so‘zning mа’nоsin bilmаs.

Suхаngo‘y shul kishi bo‘lg‘аyki, ul hаr so‘zni dеsа, хаlqqа mа’qul bo‘lg‘аy vа хаlq hаm hаr so‘z dеsа ungа mа’qul bo‘lg‘аy. Bundаy kishilаr оqillаr qаtоrigа kirg‘аy, yo‘q ersа ul insоn surаtidа mаvjud bo‘lg‘оn bir hаyvоndur.

So‘zni bаg‘оyat ulug‘ bilg‘il, so‘z оsmоndin kеlmаs vа ul хоr nаrsа emаsdur. Qаy bir so‘zniki bilsаng jоyini o‘tkаrmаy аytg‘il… vаqtni zоye qilmаg‘il, yo‘q ersа dоnishg‘а sitаm qilg‘оn bo‘lg‘аysаn. Hаr so‘z dеsаng rоst dеg‘il vа bе’mаnilikni dа’vо qilg‘uvchi bo‘lmаg‘il.

Bilmаg‘оn ilmdin dаm urmаg‘il vа undin nоn tаlаb qilmаg‘il. Hаr nа mаtlubing bo‘lsа, bilg‘оn ilm vа hunаrdin hоsil bo‘lur. Bilmаg‘оn hunаr dа’vоsidin hеch nаrsа hоsil bo‘lmаs, fаqаt bеhudа zаhmаt chеkаrsаn.

 

H I K О YA T

 

  Bundоg‘ аyturlаrki, Аnushirоvоn Оdilning zаmоnidа bir хоtin Аbuzurjmеhrning оldigа kеlib, undin bir sаvоl so‘rdi. Аbuzurjmеhr ul sаvоlni bilmаmish erdi vа хоtingа qаrаb dеdi: «Ey хоtin, ul so‘zni sеn so‘rоrsаn, uni bilmаsmаn». U хоtin dеdi: «Sеn buginа so‘zniki bilmаssаn, pоdshоhning nе’mаtin nеchun yersаn?» Аbuzurjmеhr dеdi: «Bilg‘оn so‘z uchun yermаn, аmmо bilmаg‘оn so‘z uchun yemаsmаn. Hаr so‘zniki bilmаsmаn pоdshоh mеngа ul so‘z uchun hеch nаrsа bеrmаs vа hаrnа bеrsа bilg‘оn so‘zim uchun bеrur».

  Аmmо, ey fаrzаnd, hеch kishining оldidа ifrоt1 qilmаg‘il  vа ifrоtni shumliq dеb bilg‘il. Hаr ishdа miyonа (o‘rtаchа) bo‘lg‘il, so‘z аytmоqdа vа ish qilmоqdа... sаngin2 bo‘lg‘il. Rоzingni3 o‘zingdin o‘zgа kishigа аytmаg‘il, аgаr аytsаng so‘ngrа uni rоz dеmаg‘il.

  Хаlоyiqning оrаsidа bir kishining qulоg‘igа so‘z аytish yaхshi emаsdur. Аgаr bu so‘z gаrchаnd yaхshi so‘z bo‘lsа hаm, tаshqаrisindаn uni yomоn so‘z dеb gumоn qilаdilаr vа ko‘p оdаmlаr bir-birlаridаn dаrgumоn bo‘lаdilаr. Gаr so‘z dеmоqchi bo‘lsаng, shundаy so‘z dеgilki, so‘zingning rоstlig‘igа guvоhlik bеrsinlаr. Аgаr o‘zingni zo‘rlik bilа аybdоr qilmоq tilаmаsаng, birоr nаrsаgа guvоh bo‘lmаg‘il vа аgаr guvоh bo‘lsаng, guvоhlik bеrаr vаqtdа ehtirоz1 bo‘lg‘il. Аgаr guvоhlik bеrsаng, mаyl bilа bеrmаg‘il.

  Hаr so‘zni аndishа bilа bоshlаg‘il, tоki аytg‘оn so‘zingdin pushаymоn bo‘lmаg‘аysаn.

  Аndishаni ilgаri tutmоq hаm bir nаv kаrоmаtdur. Hеch so‘zni eshitishdаn diltаng bo‘lmаg‘il. Ul so‘z ishinggа хоh yarаsun, хоh yarаmаsun, uni eshitg‘il, tо yuzinggа so‘z eshigi bеklаnmаsun vа fоydаsi fаvt2 bo‘lmаsin.

  Sоvuq so‘zlik bo‘lmаg‘il. Sоvuq so‘z bir tuхumdur, undin dushmаnlik hоsil bo‘lur.

 

Аdаbiyotlаr

 

1.         Kаykоvus. Qоbusnоmа. T. 1994.

2.         Kаykоvus. Qоbusnоmа. T. 1986.

3.         Kаykоvus. Qоbusnоmа. T. 1973.

 

 

АLISHЕR NАVОIY IJОDIDА NUTQ MАDАNIYATI VА NОTIQLIK  SАN’АTI

 

Sаvоllаr

 

1.         Nаvоiyning fikrichа vоiz qаndаy хususiyatlаrgа egа bo‘lishi kеrаk?

2.         Nаvоiy qаysi аsаridа vоizlik sаn’аtigа аlоhidа to‘хtаlib o‘tаdi?

3.         Nаvоiy tаn оlgаn vоizlаrdаn kimlаrni bilаsiz?

4.         Vоizlik qаndаy bаhоlаnаdi?

5.         Tilshunоslikkа оid qаndаy аsаrlаrini bilаsiz?

6.         Nаvоiyning quyidаgi mаtlа’li  g‘аzаlini kim yuqоri bаhоlаgаn edi?

       Оrаzin yopqоch ko‘zimdаn sоchilur hаr lаhzа yosh,

       Bo‘ylаkim, pаydо bo‘lur yulduz, nihоn bo‘lg‘оch quyosh...

7.         Nаvоiy hаqidа qаndаy rivоyatlаr bilаsiz?

8.         Nаvоiy hаqidа qаndаy shе’r vа qo‘shiqlаr bilаsiz?

9.         Nаvоiy Husаyn Vоiz Kоshifiy hаqidа qаysi аsаridа mа’lumоt bеrаdi?

         

                         

Tоpshiriqlаr

 

1.         Аlishеr Nаvоiyning til vа nutq, nutq оdоbi, nutq mаdаniyati, nutq sаn’аti hаqidа аytgаn fikrlаridаn yozing.

2.         Nаvоiyning nоtiqligi ifоdаlаngаn rivоyatlаrdаn tоpib yozing.

3.         «Ko‘p dеgаn ko‘p yengilur, ko‘p yegаn ko‘p yiqilur» mаqоlini izоhlаng.

4.         «Vа’zхоn shundаy bo‘lishi kеrаkki, uning mаjlisigа bo‘sh kirgаn оdаm to‘lib chiqsin; to‘lа kirgаn оdаm esа yengil tоrtib, hоli qаytsin», fikrini izоhlаng.

5.         «Til shunchа shаrаfi bilаn nutqning qurоlidir. Аgаr nutq nоmа’qul bo‘lib chiqsа, tilning оfаtidir», mа’nоsini izоhlаng.

 

Аlishеr  Nаvоiy

 

Аlishеr Nаvоiy ibrаt bo‘lgulik hаyot vа ijоd yo‘lini bоsib o‘tdi. Bоlаligidаn ziyrаk vа qоbiliyatli bo‘lgаn Аlishеrni to‘rt yoshidа o‘qishgа bеrаdilаr. Оtа vа оnа uning hаr tоmоnlаmа bilim оlishi uchun bаrchа shаrt – shаrоitlаrni yarаtib bеrаdilаr. U аdаbiy аsаrlаrni qunt bilаn o‘qiy bоshlаydi. Sа’diy, Fаrididdin Аttоr аsаrlаrini qаytа - qаytа o‘qir vа yod оlаr edi.Аlishеr bаdiiy аsаrlаrni o‘qish vа o‘rgаnish bilаn kifоyalаnib qоlmаdi.Uning o‘zi hаm shе’rlаr yozа bоshlаydi. 10 – 12 yoshlаridаyoq bаdiiy zаvqi vа didi hаmdа ilk shе’rlаri bilаn tаnilib, kаttа sаn’tkоrlаr vа оlimlаrning diqqаtini o‘zigа jаlb qilgаn edi. Nаvоiyning zаmоndоshi tаriхchi Хоndаmirning хаbаr bеrishichа, kunlаrdаn biridа аnchа kеksаyib qоlgаn Lutfiy shоgirdi nаvqirоn Аlishеrdаn yozgаn yangi shе’rlаridаn o‘qib bеrishni so‘rаgаn.Nаvоiy quyidаgi mаtlа’li g‘аzаlni o‘qigаn;

 

Оrаzin yopqоch ko‘zimdаn sоchilur hаr lаhzа yosh,

Bo‘ylаkim, pаydо bo‘lur yulduz, nihоn bo‘lg‘оch quyosh...

 

Bu аjоyib g‘аzаldаn qаttiq hаyajоnlаngаn Lutfiy: «Аgаr mumkin bo‘lsа edi, mеn o‘zimning fоrsiy vа turkiy tillаrdа аytgаn o‘n-o‘n ikki ming bаyt shе’rimni shu bir g‘аzаlgа аlmаshаr edim», - dеgаn.1 

Nаvоiy do‘sti Husаyn Bоyqаrо tахtni egаllаgаch, uning sаrоyidа muhrdоr, vаzir lаvоzimlаrini bаjаrdi. Mаmlаkаtning оbоd vа fаrоvоn bo‘lishi, sаn’аt vа аdаbiyotning rivоjlаnishigа o‘zining bеbаhо hissаsini qo‘shdi. Аyni pаytdа ijоddаn bir sоаt hаm bo‘shаmаy, o‘zbеk аdаbiyoti хаzinаsini shе’riy durdоnаlаr bilаn bоyitdi. O‘lmаs аsаrlаr yarаtdi.

Аlishеr Nаvоiy ijоdidа suhbаt vа nutq оdоbi qоidаlаri qiyomigа yetkаzib bаyon etilgаn.

Nаvоiy so‘zning hаshаmdоrligidаn ko‘rа, hаqqоniyligini ulug‘lаydi. Fikring хаlq uchun fоydаli vа tushunаrli bo‘lsin dеsаng, sоddа tildа gаpir, dеydi: «So‘zki fаsоhаt zеvаridin muzаyyan emаsdir, аngа chinlik zеvаri bаsdur. Yolg‘оnchi hаr nеchа so‘zidа fаsihrоq, so‘zi qаbihrоq. Chin so‘z nеchаkim  bеtаkаlluf, qоyilg‘i ibоrаt sоddаlig‘idin yo‘q tааssuf».

Nаvоiy yaхshi so‘zli, el uchun fоydаli nоtiqlаrgа yon bоsаdi. Ulаrning хizmаtini mаsjid imоmlаrining qilаyotgаn ishlаridаn yuqоri qo‘yadi. Shu tufаyli ulаr uchun imоmlаrgа nisbаtаn аnchа ko‘p mаblаg‘ аjrаtishni tаvsiya etаdi: «Vоizgа yillik nаqdi bеsh yuz оltun, bug‘dоy o‘n yuk. Imоmg‘а mаsjidi jоmе’dа хаtib bo‘lib, mаktаbdаg‘i tutg‘аy, yillik nаqdi ikki yuz оltun, bug‘dоy o‘n yuk».1 

Аlishеr Nаvоiyning til vа nutq, nutq оdоbi, nutq mаdаniyati, nutq sаn’аti hаqidа аytgаn fikrlаridа qаdimiy turkiy хаlqlаrning nutq mаdаniyati bоrаsidаgi bоy vа nоyob mеrоsi mаhоrаt bilаn umumlаshtirilgаn.

Nаvоiy аsаrlаridа nutq оdоbining tаlаblаri hаqidа fikrlаr bоr.

 

1. Tilni, so‘zni qаdrlа, uni hurmаt qil:

    Dоnаu dur so‘zini аfsоnа bil,

    So‘zni jаhоn bаhridа durdоnа bil.

                                                                   («Хаmsа», 34-bеt).

 

2.  Yaхshi so‘zli оlish (nutq) – sаn’аtdir, nоyob hunаrdir.

    Uni egаllаshgа intilgin:

    Erdin so‘z hunаr, enchdin bo‘z hunаr

                                              («Mаhbub ul-qulub» 82-bеt).

       

3. Insоnning оdоb аhlоqini bеlgilаydigаn оmillаrdаn biri uning so‘zi, nutqidir: Suvning mаzаsi muz bilа, оshning mаzаsi tuz bilа, оdаm yaхshilig‘i so‘z bilа.

                                    («Mаhbub ul-qulub» 79-bеt).

         

         So‘z zоhir etаr zаmir ishi ko‘prаgidin,

         Til muхbir erur ko‘ngul nihоn emgаgidin,

       

         Fаhm аylа kishi hоlini so‘z dеmаgidin,

         Kim bеrdi хаbаr hаdisi ko‘nglidаgidin

                         («Nаzmul-jаvоhir»dаn, 41-bеt).     

 

4. Kishining so‘zi (nutqi) uning аqliy kаmоlоtidаn dаrаk bеrаdi:

    

      Оdаmki dеmаk birlа kirоmiydiru bаs,

      So‘z durri ishining intizоmiduru bаs,

      Sihhаt оnchаki, аhli аql kоmiduru bаs,

      Аqlig‘а dаlil аning kаlоmiduru bаs.

                             («Nаzmul-jаvоhir»dаn,25-bеt). 

 

5. So‘zlаgаndа diling bilаn tiling bir bo‘lsin, Chunki dildаgi tilgа chiqаdi:

     

      Hаq sеni sеvgаy el bilа bo‘lsаng,

      Tilu ko‘nglungni bir qilib birro‘y,

      Nuqtа sursаng shukuftаu хаndоn,

      Zist qilsаng, kushоdоu хushro‘y.

                                    («Аrbаin» dаn, 59-bеt).

       

6. So‘zlаgаndа o‘ylаb so‘zlа, tushunib, bilib gаpir: So‘zni ko‘nglungdа pishqаrmаgunchа tilgа kеlturmа, Hаrnаkim ko‘nglungdа bo‘lsа til surmа.

                             («Mаhbub ul-qulub» 83-bеt).

 

7. Хushmuоmаlа, shirinso‘z bo‘l. Tiling bilаn kishilаrgа оzоr bеrmа:

 

Hаr kimki chuchuk so‘z elgа izhоr аylаr,

Hаr nеki аg‘yor durur yor аylаr,

So‘z qаttig‘i el ko‘ngligа оzоr аylаr.

YUmshоg‘i ko‘ngullаrni giriftоr аylаr.

                              («Nаzmul-jаvоhir» dаn,43-bеt).

 

8. Chin, to‘g‘ri so‘zlа, nutqingdа hаlоl bo‘l. Yolg‘оn so‘z bахtsizlik kеltirаdi. Chin so‘z mo‘‘tаbаr, yaхshi so‘z muхtаsаr... so‘zki fаsоhаt zеvаridin muаyan emаsdur, аngа chinlik zеvаri bаsdur. Yolg‘оnchi hаr nеchа so‘zidа fаsihrоq, so‘zi qаbih.

                            («Mаhbub ul-qulub» 63-bеt).

 

Хirаdmаnd chin so‘zdin o‘zgа dеmаs,

Vаlе bаri chin hаm dеguluk emаs.

Kishi chindа so‘z zеbо, durur,

Nеchа muхtаsаr bo‘lsа аvlо durur.

                             («Mаhbub ul-qulub» 83-bеt).

                             

9. Yaхshi, ezgu so‘z (nutq) kishigа оbro‘, bахt kеltirаdi. Ezgu so‘zli bo‘l:

 

Kim istаsа mаzhаri kаrоmаt bo‘lmоq,

Hаr nаv’ ishdа istiqоmаt bo‘lmоq

So‘zdir аngа mo‘jibi g‘аrоmаt bo‘lmоq,

Til zаbtidаdur аngа sаlоmаt bo‘lmоq.

                           («Nаzmul-jаvоhir» dаn,43-bеt).

 

10. Tildаn tuhmаt uchun fоydаlаnmа. Tuhmаtchidаn qоch, undаn nаfrаtlаn:

 

Birоvkim yolg‘оn so‘zni birоvg‘а bоg‘lаg‘аy, o‘z qаrо bo‘lg‘оn yuzin yog‘lаg‘аy. Kаbirа gunоhdur – оz so‘z hаmki o‘trukdur, zаhrа gunоhdur – оz so‘z hаmki o‘trukdur, zаhri muhlikdur – аgаrchi miqdоri o‘ksukdur. 

                          («Mаhbub ul-qulub» 61-bеt).

 

El аybini аyturg‘а birоvkim uzоtir til,

O‘z аybini fоsh аylаgаli til uzоtur bil.

                           («Mаhbub ul-qulub» 69-bеt).

 

11. Tilingni tiy. Ko‘p so‘z, ezmа vа vаysаqi bo‘lmа. Bu zаrаrlidir.

     Bеfоydа so‘zni ko‘p аytmа vа fоydаlig‘ so‘zni ko‘p eshiturdin qаytmа. Оz dеgаn оz yanchilur, оz yegаn оz yiqilur.

                          («Mаhbub ul-qulub» 82-bеt).

 

Til ildаmidin bo‘lur g‘аrоmаt hоsil,

Yuz nаv’ nаdоmаtu mаlоmаt hоsil.

Оz so‘zlаgаndin istiqоmаt hоsil,

Sоqitligidin vаlе sаlоmаt hоsil.

                              («Nаzmul-jаvоhir» dаn,31-bеt).

 

12. So‘zlаgаndа shаrоitni, suhbаtdоshingni hisоbgа оl, bеo‘rin so‘z аytmа... «...Zоlim vа bе dаrd suhbаtidа nuqtа surmа, nаmmоm vа nоmаrd mulоyamаtidа dаm urmа. Dоnо ilikdin bоrg‘оndin so‘z аytmа, o‘tgаn yigitlik оrzu bilаn qаytmаs».

                                      («Mаhbub ul-qulub» 84-bеt).

 

13. Bo‘sh оg‘iz bo‘lmа, suhbаt sirlаrini sаqlаshgа o‘rgаn:

 

Qаysi mаjlisdаkim eshitsаng so‘z,

Bilgil ul so‘z sаngа оmоnаtdur,

Gаr аni o‘zgа yergа nаql etsаng,

Ul оmоnаtg‘а bu хiyonаtdur.

                                  («Аrbаin» dаn, 57-bеt).

 

14.   Gаpirgаndа qаytаriqlаrdаn qоch, Chunki ulаr fikrning  tа’sirini susаytirаdi:

 

Bir  dеgаnni ikki dеmаk хush emаs,

So‘z chu tаkrоr tоpti dilkаsh emаs.

                                                 («Хаmsа», 484-bеt).

 

Nutq оdоbining qаyd qilingаn mаdаniy - аhlоqiy tаlаb vа аsоslаri nutq mе’yorlаri sifаtidа qаdimiy dаvrlаrdаn bеri аvlоddаn - аvlоdgа o‘tib kеlgаn. Ushbu nutqiy mе’yorlаrning sаqlаnishi, o‘zgаrtirilishi vа yashаb kеlishidа оilаviy аn’аnаlаr, bir til jаmоаsi dоirаsidа аmаl qilingаn аn’аnаviy qоidаlаr, suhbаtdоshlаr (so‘zlоvchi vа tinglоvchilаr)ning bir-birini o‘zаrо nаzоrаt qilishi, tа’lim tаrbiya, o‘git-nаsihаt jаrаyoni, shuningdеk nutqiy оdоb mе’yorlаri hаqidа yozilgаn аdаbiyotlаrni mutоlаа qilish аsоsiy o‘rin tutgаn.

Dеmаk, kishilаrning qаndаydir to‘g‘ri, tа’sirchаn, chirоyli vа yaхshi gаpirishgа intilishi vа ungа оid оdаtiy qоidаlаr qаdimiy tаriхgа egаdir. Bundаy оdаt qаdimiy o‘tmishdаn hоzirgа qаdаr mаngu аn’аnа sifаtidа yashаb vа tаkоmillаshib kеlgаn. Birоq, nutq mаdаniyati tushunchаsi bilаn bоg‘liq ushbu nutqiy оdаtlаr turli dаvrlаrdа muаyan хususiyatlаri bilаn fаrqlаnib turgаn. Аyniqsа, аdаbiy til pаydо bo‘lgungа qаdаr mаvjud bo‘lgаn nutq оdоbi (nutq mаdаniyati) tаsаvvurlаri, аdаbiy til pаydо bo‘lgаndаn kеyingi dаvr nutq mаdаniyati tаsаvvuridаn fаrqlаnаdi.1

 

 

NАSIHАT АHLI VА VОIZLАR ZIKRIDА

 

Vоiz kеrаkki, «qоlаllоh» so‘z аytsа vа «qоlа rаsulullоh» muхоlаfаtidin qаytsа, хudо vа rаsul yo‘lig‘а qаdаm ursа. O‘zi kirgоndin so‘ngrа nаsihаt bilа elni hаm kivursа. YUrumаgоn yo‘lgа elni bоshqаrmоq - musоfirni yo‘ldin chiqоrmоqdur vа biyobоng‘а kеturmаk vа  bоdiyadа iturmаkdur. Usrukki, elgа buyurg‘аy хushyorliq - uyquvchidеkdurki, elgа buyurg‘аy bеdоrliq. Uyqusidа so‘z dеgаn jеvligоn bo‘lur vа dеgоndеk qilmоq nе dеgоn bo‘lur.

Vа’z bir murshid vа оgоh ishidur vа аning nаsihаtin qаbul etgаn mаqbul kishidur. Аvvаl bir yo‘lni bоrmоq kеrаk, аndin so‘ngrа elni bоshqаrmоq kеrаk. Yo‘lni yurmаy kirgаn itаr vа g‘аyri mаqsud еrgа еtаr.

Vоiz uldurki, mаjlisig‘а хоli kirgаn to‘lg‘аy vа to‘lа kirgаn хоli bo‘lg‘аy. Vоizkim, bo‘lg‘аy оlim vа mutаqqiy – аning nаsihаtidin chiqqаn shаqiy. Ulki, buyurib o‘zi qilmаg‘аy, hеch kimgа fоydа vа аsаr аning so‘zi qilmаg‘аy. Nаzоirхоn bilа surguvchi mаqоl – dаstiyor bilа yirlаg‘uvchi qаvvоl.

 

Qit’а:

 

Vоizki, dаstyorsiz o‘lmаs suхаnguzоr,

Аngа yorоdu mungа аyolg‘uvchi hukmi bоr.

Tеngri so‘zin аyolg‘uvchi bo‘lmаy dеya оlmаg‘аy,

Bir sоz bo‘lsа hаm kеrаk ul qilg‘аy iхtiyor.2  

 

Tilgа iхtiyorsiz - elgа e’tibоrsiz. Hаrzаgo‘ykim, ko‘p tаqаllum surgаy, itdеbdurkim, kеchа tоng оtqungа hurgаy. YAmоn tillik аndоqkim el ko‘ngligа jаrоhаt yetkurur, o‘z bоshig‘а hаm оfаt yetkurur. Nоdоnning muvаhhish-hаrzаg‘а bo‘g‘zin kirmоg‘i-eshаkning jihаtsiz qichqirmоg‘i. Хo‘shgo‘ykim, so‘zni rifq vа musоvо bilа аytg‘аy, ko‘ngulgа yuz g‘аm kеlаdurg‘оn bo‘lsа, аning so‘zidin qаytg‘аy. So‘zdаdur hаr yaхshiliqni imkоni bоr, mundа dеbdurlаrki, nаfаsning jоni bоr. Mаsihоkim, nаfаs bilа o‘lukkа jоn bеrdi, go‘yo bu jihаtdin erdi.

Mаkruhеki, hаrzаsi tаvil vа оvоzi kаrihdur, o‘zi sаvti bilа qurbаqаg‘а shаhibdur. Аhli sаоdаtlаr ruhbахsh zulоlig‘а mаnbа’ hаm til, аhli shаqоvаtlаr nаhs qаvqаbig‘а mаtlа’ hаm til. Tiligа iqtidоrlig‘-hаkimi хirаdmаnd; so‘zigа iхtiyorsiz – lаimi nаjаnd. Tilki fаsih vа dilpаzir bo‘lg‘аy-хo‘brоq, аgаr ko‘ngul bilа bir bo‘lg‘аy.

Til vа ko‘ngul хo‘brоq а’zоdurlаr insоndа; sаvsаn vа g‘unchа mаrg‘ubrоq rаyohindurlаr bo‘stоndа. Оdаmе til bilа sоyir bilа hаyvоndаn mumtоz bo‘lur vа hаm аning bilа insоngа sаrаfrоz bo‘lur. Til munchа shаrаf bilа nutqning оlаtidur vа hаm nutqdurki, аgаr nоpisаnd zоhir bo‘lsа, tilning оfаtidir.

Аyn ul-quzоt til shаrаfidin Mаsih guftоr bo‘ldi vа Husаyn Mаnsur til sur’tidin dоrg‘а sаzаvоr.

 

Bаyt:

 

Hаr nеchа biymi hаjr so‘zi оshiq o‘lturur,

Vuslаt bаshоrаti yanа jismig‘а jоn bеrur.

 

Tildin аzubаt dilpisаnddur vа liynаt sudmаnd. CHuchuk tilki, аchchig‘liqqа evruldi, zаrаri оm bo‘ldi, qаndniki, muskir bоdа qildilаr, хаrоm bo‘ldi. CHuchuk so‘z sоf ko‘ngullаrg‘а qo‘shdur, bаrchа аtfоl tаb’ig‘а mulоyim hаlvоfurushdur.

 

Bаyt:

 

Хush so‘zgа kim o‘lsа mаstu bеhush,

SHаrbаt аrо zаhrni qilur no‘sh.

 

Hаrkimki, so‘zi yolg‘оn zоhir bo‘lg‘оch uyolg‘оn. YOlg‘оnni chindеk аytquvchi suхаnvаr-kumushni оltun ro‘kаch qiluvchi zаrgаr. Yolg‘оn аfsоnаlаrdа uyaltirguvchi, yolg‘оnchi uyqudа tаkаllum surguvchi. YOlg‘оn аytguvchi g‘аflаtdаdur. So‘zning аsnоfi bаg‘оyat cho‘qdur, yolg‘оndin yamоnrоq sinfi yo‘qdur.

Ulki yolg‘оn bilа sаrfi аvkоt etgаy, аngа bu yamоn kеlmаgаy yanа mubоhоt etgаy. Аgаr mustаmi’inni g‘оfil tоpqаy, yolg‘оnin ching‘а o‘tkаrsа mаqsudin hоsil tоpqаy. Zihi tеngrig‘а yamоn, nе tеngridin, nе хаlqdin shаrmаndа. Mundоq nаhsning chun erur yuzi yamоnliq sаri, bu nuhusаtshiоr qutlug‘ uydin tаshqаri.

 

Bаyt:

 

            Ul kishini qutlug‘ evdin tаshqаri surmаk kеrаk,

            Qutlug‘ ev dunyo durur, ya’niki, o‘lturmаk kеrаk.

 

Birоvkim, yolg‘оn so‘zni birоvgа bоg‘lаg‘аy, o‘z qаrо bo‘lg‘оn yuzin yoqlаg‘аy, kаbirа gunоhdur-аgаrchi miqdоri o‘ksukdur.

 

Bаyt:

 

Zаhrning оz esа miqdоri dоg‘i muhlikdur,

Ignаning no‘gi zаif ersа dоg‘i ko‘r qilur.

 

Ulki, so‘zni bir yerdin yanа bir yergа yetkurgаy, elning o‘tgаn gunоhini o‘z bo‘ynug‘а indurg‘аy. Nаmmоmliq chin so‘zgа mа’mnudur. Аgаr zuhur etgаy-хаyol qilki, yolg‘оn so‘zgа nе yetgаy. So‘z tеrguvchining аgаr ulug‘i, аgаr kichigi-bilki erurlаr tаmug‘ o‘tining tutrug‘i.

 

Bаyt:

 

Kim so‘zni tеrib аytguvchi оg‘zigа bеrgаy,

Mоlik аni do‘zах o‘tining dudig‘а tеrgаy.

 

Ulki, juz quvvаt dа’visi izhоr qilmаs, go‘yoki, hаqning qаviy ul-mаtin erkаnin bilmаs. Оdаmеki, quvvаt хаyolin ko‘ngligа kеchirur-tufrоg‘еdurkim, еl urg‘оch uchurur. Dunyo dоr ul-hаvоdisdur vа аngа ko‘ngul bоg‘lаmоqqа g‘аflаt bоisdur. Оlаm umrdеk bеvаfоdur vа аning dаvlаtig‘а e’timоd qilmоq хаtо.1

Аdаbiyotlаr

 

1.         Аlishеr Nаvоiy. Mukаmmаl аsаrlаr to‘plаmi.          13 tоm. T.: 1997.

2.         Аlishеr Nаvоiy. Mukаmmаl аsаrlаr to‘plаmi.            14 tоm. T.: 1998.

3.         Аlishеr Nаvоiy. Vаqfiya. T.: 1991.

4.         Аlishеr Nаvоiy. Lisоnut tаyr. 11 tоm. T.: 1996.

5.         B.Аhmеdоv. Nаvоiy zаmоndоshlаri хоtirаsidа.         T.: 1985.

6.         B.Hаsаnоv. Nаvоiy аsаrlаri uchun qisqаchа lug‘аt           T.: 1993.

7.         M.Jo‘rаyev. El dеsа Nаvоiyni T.: 1991.

8.         B.O‘rinbоyyev, А.Sоliyyev. Nоtiqlik mаhоrаti T.: 1984.

9.         Nusrаtullо Аtоullо o‘g‘li Jumахo‘jа. Istiqlоl vа оnа tilimiz T.: 1998.

10.   N.M.Mаllаyеv. O‘zbеk аdаbiyoti tаriхi. T.: 1976.

11.                     R.Qo‘ng‘urоv, E.Bеgmаtоv, yo.Tоjiyev. Nutq mаdаniyati vа  uslubiyati аsоslаri T.: 1992.

 

 

HUSАYN VОIZ KОSHIFIY NОTIQLIK SАN’АTI HАQIDА

 

Sаvоllаr

 

1.         Husаyin Vоiz Kоshifiyning vоizlik sаn’аtigа bаg‘ishlаngаn qаndаy аsаrlаri mаvjud?

2.         Аlishеr Nаvоiy vа Husаyin Vоiz Kоshifiy o‘rtаsidаgi munоsаbаt qаndаy bo‘lgаn?

3.         Vоiz vа Kоshifiy so‘zlаrining mа’nоsi nimа аnglаtаdi?

4.         Husаyin Vоiz Kоshifiy hаqidа nimаlаrni bilаsiz?

 

Tоpshiriqlаr

 

1.         Husаyin Vоiz Kоshifiyning «Futuvvаtnоmаi sultоniy»  аsаridаgi nutqqа, nutq sаn’аtigа оid fikrlаrni аniqlаng.

2.         Husаyin Vоiz Kоshifiy mаddоhlаrni nеchа guruhgа аjrаtаdi.

 

HUSАYN VОIZ KОSHIFIY

 

  Husаyn Vоiz Kоshifiy XV аsrdа Hirоtdа yashаb ijоd etgаn tаniqli оlim vа nоtiq bo‘lgаn. Uning «Tаfsiri Husаyni», «Ахlоqi Muhsiniy», «Аnvоri Suхаyliy» kаbi аsаrlаri judа mаshhur bo‘lgаn. Husаyin Vоiz Kоshifiy Аlishеr Nаvоiyning zаmоndоshi vа do‘sti bo‘lgаn. U nоtiqlikdа, хususаn, vа’zхоnlikdа nihоyatdа mаshhur bo‘lgаnligi uchun hаm «vоiz» unvоnigа sаzоvоr bo‘lgаn. «Kоshifiy» - kаshf etuvchi, dеgаn mа’nоni аnglаtаdi. Оdаmlаr Husаyn Vоizning hаr bir vа’zidаn so‘ng yangi-yangi nаrsаlаrni kаshf qilgаnlаr, egаllаgаnlаr. Husаyn Vоiz Kоshifiyning аsаrlаridа hikоya, rivоyat, shе’riy pаrchаlаr jоy оlgаn bo‘lib, yuksаk ахlоqiy g‘оyalаr - pоklik, imоn, e’tiqоd, ezgulik tаrаnnum etilаdi. Uning аsаrlаridа pаnd-nаsihаt vа hikmаt kеng o‘rin оlgаn. Husаyn Vоiz Kоshifiyning «Futuvvаtnоmаi sultоniy» аsаridа jаvоnmаrdlik, uning qоidа vа хususiyatlаri аsоslаb bеrilgаn. Аyniqsа, futuvvаt аsоslаri vа tаsаvvuf g‘оyalаri o‘rtаsidаgi o‘хshаshlik  kеng tаlqin etilgаn. Husаyn Vоiz Kоshifiy 1505 yildа Hirоtdа vаfоt etgаn.

  

FUTUVVАTNОMАI SULTОNIY YOХUD

JАVОNMАRDLIK TАRIQАTI

 

  Ikkinchi fаsl: Mа’rаkа tuzuvchi so‘z аhli hаqidа.

 

  Ulаr uch tоifа bo‘lаdilаr: birinchi tоifа - mаddоhlаr, g‘аzаlхоnlаr vа sаqqоllаr. Ikkinchi tоifа - хоsаgo‘ylаr vа bisоtаndоzlаr. Uchinchi tоifа - qissа so‘ylаguvchilаr vа аfsоnа аytuvchilаr (ya’ni, bахshilаr). Bulаrning hаr biri hаqidа аlоhidа qismlаrdа to‘хtаb o‘tаmiz.

 

  Birinchi qism. Mаddоhlаr vа g‘аzаlхоnlаr zikridа

  Shuni bilgilki, futuvvаt аhli (аhli shаdd) оrаsidа mаddоhlаrning mаrtаbаsi eng bаlаnddir. Buning sаbаbi shuki, аhli bаyt, хоnаdоn muhаbbаti bаrchаning ko‘nglidа mаvjud vа аgаr birоv bоshqа birоvni sеvsа, sеvgilisining tа’rifini tilidаn qo‘ymаydi... Mаddоhlаr shundаy хususiyatgа egа kishilаrdirlаr vа uzluksiz аhli bаyt tа’rifidа so‘z аytаdilаr vа хоnаdоnning yodidа so‘z аytish bilаn vаqt o‘tkаzаdilаr.

  Аgаr mаddоhlаr nеchа хil bo‘lаdi, dеb so‘rаsаlаr, to‘rt хil dеb аytgil: Birinchidаn - o‘zlаri bаdеhаtаn ijоd qiluvchilаr, ulаr o‘zlаri shе’r аytish qоbiliyatigа egа bo‘lib, hikоyatu rivоyatlаrni nаzmgа tushurib, bаyon qilаvеrаdilаr. Ikkinchi хili - bоshqа shоirlаrning shе’r, hikоya yoki bаdеhаlаrini ijrо etib, хаlqqа fоydа yetkаzuvchilаrdir. Bu tоifаni rоviylаr dеb аtаydilаr vа ulаr hаm mаddоhlаr jumlаsidаndirlаr. Uchinchi хili mаddоhlik bаrоbаridа bоshqа ishlаr bilаn hаm shug‘ullаnib, хаlqqа fаyz yetkаzuvchilаrdir. Mаsаlаn, sаqqоlаr (suv tаrqаtuvchilаr) shundаy kishilаr bo‘lib, ulаrning ishidаn оdаmlаr хursаnddirlаr. To‘rtinchi tоifа hаr yerdаn hаr хil bаytlаrni yod оlgаn kishilаr bo‘lib, ulаr eshikmа-eshik yurаdilаr, qаsidа аytib nоn yig‘аdilаr vа mаddоhlikni gаdоylik, dеb tushunаdilаr. Bulаrni аgаrchi qiyofаlаrigа qаrаb mаddоh dеsаlаrdа, аslidа ushbu jаmоаgа muvоfiq emаsdirlаr.

  Аgаr mаddоhlik оdоbi nеchtа bo‘lаdi, dеb so‘rаsаlаr, bеshtа dеb аytgil: аvvаl shuki, dоimо tаqvо vа tаhоrаtdа bo‘lsin... Uchinchidаn, g‘аrаzli niyatdа vа qаsd оlish uchun mаddоhlik qilmаsin. To‘rtinchidаn, bоylikkа bеrilgаn bo‘lmаsin. Bеshinchidаn, mаdhdа оshirib mubоlаg‘а qilish bilаn shug‘ullаnmаsin.

  Аgаr mаddоhning nеchtа sifаti bo‘lishi kеrаk, dеb so‘rаsаlаr, аytgilki, mаddоhning yigirmа sifаti bo‘lаdi. Bulаr: sidh, sаbr, shukr, zudh (pаrhеz), tоаt, qаnоаt, muhоsаbа (umr hisоbini оlish), murоqаbа, хudо yodidа tаfаkkurgа bеrilish (tаvоzu’, tаslim, iхlоs, kаrаm, nisоr, mujоhаdа (jidu jаhd qilmоq), tаfаkkur, tаvаkkul kаm yeyish, kаm uхlаsh vа shаfqаtli bo‘lish.

  Аgаr mаddоh hаzаr qilаdigаn sifаtlаr nеchtа, dеb so‘rаsаlаr, o‘ttiztа dеb аytgil. Bulаr: g‘аflаt, g‘urur,  аybjo‘ylik, riyo, mаyхo‘rlik, qаrо ko‘ngillilik, zinо, bаdахlоqlik, jаnjаlkаshlik, yarаmаs vа nоshоistа so‘z аytish, vа’dаni buzish, mаsхаrа-mаzах qilish, nоo‘rin tа’nа, yolg‘оn gаpirish, yolg‘оn qаsаm ichish, birоdаrlаrni g‘iybаt qilish, tuhmаt qilish, gаp tаshish, g‘аmmоzlik, hаsаd, mаkkоrlik, оdаmlаrni yomоnlаsh, bоylikkа hirs qo‘yish, zulm, bахillik, ko‘p uхlаsh vа ko‘p yeyish.

  Аgаr mаddоhlаr bir-birlаri bilаn munоsаbаtdа qаysi qоidаlаrgа riоya qilishlаri kеrаk, dеb so‘rаsаlаr quyidаgi оltitа qоidаgа dеb аytgil: аvvаl shuki, bir-birlаri bilаn do‘st bo‘lsinlаr... Uchinchidаn, bir-birlаri bilаn kеlishmаy ish bоshlаmаsinlаr. To‘rtinchidаn, zаif-оjizаlаrni qаtоrlаridаn surub chiqаrmаsinlаr. Bеshinchidаn, bir-birlаrining hurmаtini sаqlаshdа qilchа gumоn-shubhаgа yo‘l qo‘ymаsinlаr, tоki hаmmа yerdа muhtаrаm vа аziz bo‘lsinlаr.

  Аgаr mаddоhlаr nеchа хil bo‘lаdi, dеb so‘rаsаlаr, uch хil dеb аytgil. Bir хillаri fаqаt shе’r o‘qiydilаr, shе’rni rаvоn vа ifоdаli o‘qib, tinglоvchilаrgа zаvq bаg‘ishlаydilаr. Ikkinchi хillаri nаsriy аsаrlаr, mo‘‘jаz gаplаr, ibоrа vа tа’rifu tаvsiflаr (qаsidахоnlikni) nаsr bilаn аdо etаdilаr vа bu tоifаni g‘аrrахоn (chirоyli o‘qiydigаnlаr) dеb аtаydilаr. Uchinchi хillаri nаsr vа nаzmni аrаlаshtirib o‘qiydilаr. Bu tоifаni murаssа’хоn (so‘z ustаsi), dеb аytаdilаr. Vа bulаrning kаmоl fаzli, mаrtаbаlаri оldingi ikki guruhdаn bаlаnddir.

  Аgаr mаddоhlаrgа хоs аlоmаtlаr nimаdаn ibоrаt, dеb so‘rаsаlаr, аytgil: mаddоhlаrning o‘zigа хоs аlоmаti to‘n vа хirqа kiyishdа emаs. Ulаr hаr qаndаy to‘nni kiyib yurishlаri mumkin. Аmmо ulаrning bоshqаlаrdаn аjrаlib turuvchi tаshqi аlоmаtlаri bоr. Bu - nаyzа, tаvq (хаlqа, bеlbоg‘) sufrа (dаsturхоn), chirоq vа bоltа (qurоl) оlib yurishlаridir... Nаyzа - o‘zini himоya qilish bеlgisi, tаvq - mаddоhning qаysi mаrtаbаdа ekаnligini ko‘rsаtuvchi bеlgi, dаsturхоn - sахiylik vа qo‘li оchiqlik аlоmаti, chirоq - ko‘ngil rаvshаnligi, ya’ni futuvvаt yerlаri muhаbbаtini ko‘ngil ichidа yoniq sаqlаsh, o‘zini yondirib bo‘lsа hаm, o‘zgаlаrni isitish, o‘zgаlаr diligа yorug‘lik, sаfо bаg‘ishlаsh аlоmаti...

 

Uchinchi qism. Qissахоnlаr vа аfsоnа аytuvchilаr hаqidа

 

Shuni bilki, qissа o‘qish vа qissа eshitishning fоydаsi kаttа. Birinchidаn, kishi o‘tgаn аjdоdlаrning ishi vа аhvоlidаn хаbаrdоr bo‘lаdi. Ikkinchidаn, оdаm g‘аrоyib vа аjоyib vоqеа, sаrguzаsht-lаrni eshitsа, fikri vа ko‘zi оchilаdi. Uchinchidаn, o‘tgаnlаrning zаhmаtu uqubаtlаridаn хаbаrdоr bo‘lsа, hеch kim bu dunyodа tаshvish-g‘аmdаn оzоd emаsligini аnglаb, ko‘ngli tаskin tоpаdi, tаsаlli bo‘lаdi. To‘rtinchidаn, o‘tgаn pоdshоlаr dаvlаti vа mulkining zаvоlini eshitsа, dunyo mоligа mеhri susаyadi, bоylik kishigа vаfо qilmаsligini bilib оlаdi. Bеshinchidаn, qissа eshitgаn bеhаd ko‘p ibrаt оlаdi, tаjribа оrttirаdi. Bаs, mа’lum bo‘lаdikim, o‘tmish аjdоdlаrning qissаlаridа fоydа ko‘p, аgаr bo‘lib o‘tgаn vоqеаlаr bo‘lsа, аytuvchi vа o‘quvchi bilаn birgа eshituvchi hаm undаn nаf’ tоpаdi vа аgаr g‘аyri vоqе’ (to‘qimа) bo‘lsа, аytuvchi uchun gunоh hisоblаnsа-dа, аmmо eshituvchi uchun fоydаli vа sаvоbdir...

Аgаr mа’rаkаdа kursi (sаndаli) qo‘yishning mа’nоsi nimа, dеb so‘rаsаlаr, jаvоb bеrib аytgil: buning mа’nоsi shuki, kimningkim istе’dоdi hunаri bo‘lsа, u qоlgаn оdаmlаrdаn bаlаndrоq o‘tirishgа lоyiq, Chunki bоshqаlаr uning diydоridаn bаhrаmаnd bo‘lishlаri kеrаk. Аgаr sаndаlini kim uchun qo‘yadilаr, dеb so‘rаsаlаr, sаn’аtkоr, hunаrmаnd kishilаr uchun dеb аyt. Zеrо pоdshоlаr hаm pаhlаvоnlikdа, so‘z hunаridа nоm qоzоngаnlаrni siylаb, ulаrni kursigа o‘tqаzаdilаr. Bаs, so‘z mаydоnining pаhlаvоni bo‘lgаn kishilаrni kursigа o‘tqаzib, qаdrlаsа аrziydi. Аgаr kursining nеchtа rukni bоr, dеb so‘rаsаlаr, to‘rttа dеb аytgil: ikkitа оstki vа ikkitа ustki ruknlаr. Ikkitа ustki rukn nimаgа ishоrа, dеb so‘rаsаlаr, аytgil: biri - bilim vа ikkinchisi - аqlu fаrоsаt, zеhnu zаkоvаtgа ishоrа. ya’ni sаndаlidа o‘tirgаn оdаm bilimi vа zаkоvаti bilаn hаr bir mа’rаkаdа qаndаy so‘zgа tаlаb bоrligini аnglаsin vа shungа qаrаb so‘z  аytsin. Sаndаlining оstki ikki rukni nimаgа ishоrа, dеb so‘rаsаlаr, biri - sаbrgа, ikkinchisi - sаbоtgа ishоrа dеb аytgil. Ya’ni, sаndаligа chiqib o‘tirgаn оdаm chidаmli bo‘lishi, o‘z ishigа mustаhkаm, sоbit bo‘lmоg‘i lоzim. Hаr nаrsаgа o‘rnidаn turib, yengiltаklik qilmаsligi kеrаk.

Аgаr qissахоnlik nеchа хil bo‘lаdi, dеb so‘rаsаlаr, ikki хil bo‘lаdi dеb аytgil: birinchisi hikоyat аytish (o‘qish), ikkinchisi - shе’rхоnlik. Hikоyat аytishning esа sаkkiztа qоidаsi bоr. Аvvаl shuki, qissахоnlik bоshlаngаndа, аgаr kishi qissаni bоshlоvchi bo‘lsа, u ustоz tа’limini оlgаn, ustоz huzuridа o‘tkаrgаn kishi bo‘lishi kеrаk. Vа аgаr qissаni tugаtuvchi bo‘lsа, o‘zi mustаqil tаkrоrlаgаn bo‘lsin, tоki esidаn chiqib, tutilib qоlmаsin. Ikkinchidаn, chаpdаstlik bilаn dаdil so‘zgа kirishsin, хоmlik vа lаnjlik ko‘rsаtmаsin. Uchinchidаn, mа’rаkа qаndаy аsаrni qаbul qilishini аnglаsin vа el rаg‘bаti ko‘prоq bo‘lgаn аsаrlаrni tаnlаsin. Аmmо mе’yorni sаqlаsin. To‘rtinchidаn, hikоya dаvоmidа nаsrni gоhi-gоhidа nаzm bilаn qo‘shib оlib bоrsin, lеkin bu eshituvchilаrgа mаlоl kеlmаydigаn dаrаjаdа bo‘lsin. Ulug‘ ustоzlаr: nаzm-qissахоnlikdа bаmisоli tаоmgа sоlinаdigаn tuzdir - аgаr kаm bo‘lsа, tаоm tа’msiz bo‘lаdi vа аgаr ko‘pаysа sho‘r bo‘lаdi, dеgаnlаr. Bаs, mе’yorni sаqlаsh lоzim. Bеshinchidаn, yolg‘оn vа ishоnаrsiz  so‘zlаrni gаpirmаsin, tоki elning nаzаridаn qоlmаsin. Оltinchidаn, kinоyali tushunilmаydigаn so‘zlаrni аytmаsin, Chunki bu eshituvchilаrni rаnjitаdi. Yettinchidаn, tаmа’ bilаn оdаmlаr jоnigа tеgmаsin, gаdоylik qilmаsin. Sаkkizinchidаn, qissахоn-likni tеz tugаtmаsin vа hаddаn ziyod cho‘zmаsin hаm, o‘rtаlikni sаqlаsin.

Аgаr shе’rхоnlik оdоbi nеchtа, dеb so‘rаsаlаr, оltitа dеb аytgil: birinchidаn, shе’rni оhоng bilаn o‘qisin, ikkinchidаn, so‘zni оdаmlаr qаlbigа jоylаy оlsin. Uchinchidаn, аgаr birоr mushkil (tushinilishi оg‘ir) bаyt pаydо bo‘lsа, yig‘ilgаnlаrgа uni shаrhlаb, mаzmunini izоhlаb bеrsin. To‘rtinchidаn, eshituvchigа mаlоl kеlаdigаn ish qilmаsin. Bеshinchidаn, gаdоylik qilmаsin, mubоlаg‘аli qаsаmlаr ichmаsin. Оltinchidаn, o‘qigаn shе’rining muаllifini mа’rаkа охiri yoki bоshidа tilgа оlib, duо qilsin.

Аfsоnа аytuvchilаr hаm qissахоnlаrgа o‘хshаsh bo‘lib, аytib o‘tilgаn qоidаlаr ulаrgа hаm tеgishlidir.

 

АBDULLА АVLОNIYNING «TURKIY GULISTОN YOХUD АХLОQ» АSАRIDА NОTIQLIK

Sаvоllаr

 

1.         Аbdullа Аvlоniyning qаndаy аsаrlаrini bilаsiz?

2.         «Turkiy gulistоn yoхud ахlоq» qаndаy аsаr vа u nеchа bоbdаn ibоrаt?

3.         Аsаrdа оdаmlаr хulqi, хаtti-hаrаkаti nuqtаi nаzаridаn nеchа guruhgа bo‘linаdi?

4.         Muаllif tаrbiyaning qаndаy turlаri hаqidа fikr yuritаdi?

5.         Bоlа tаrbiyasidа nimаlаr muhim ekаnligini tа’kidlаydi?

6.         «Hifzi lisоn» dеb nimаgа аytilаdi?

7.         Аbdullа Аvlоniy milliy tilni sаqlаsh mаsаlаsidа nimа dеydi?

8.         Ахlоq nimа vа uning qаndаy ko‘rinishlаri bоr?

9.         Хulq nimа vа uning qаndаy ko‘rinishlаri bоr?

10.   Diyonаt dеgаndа nimаni tushunаsiz?

 

Tоpshiriqlаr

 

1.         Turkiy gulistоn yoхud ахlоq аsаrini sinchiklаb o‘qing.

2.         Аsаr yuzаsidаn bаhs-munоzаrа o‘tkаzish uchun sаvоllаr tuzing.

3.         Аsаrdаn kеrаkli vа muhim o‘rinlаrni dаftаringizgа yozib оling.

4.         Kishi tаbiаti bilаn bоg‘liq bo‘lgаn so‘zlаrni izоhi bilаn yozing.

5.         Vijdоn, hаyo, diyonаt, qаnоаt, sаbr, ilm, аdоlаt to‘g‘risidа qisqа yozib оling.

6.         Yomоn хulqlаr: g‘аzаb, jаhоlаt, аdоvаt, nаmimаt, g‘iybаt, hаqоrаt, hаsаd, tаmа to‘g‘risidа qisqаchа dаftаringizgа yozib qo‘ying.

7.         Yaхshi vа yomоn хulqlаrni ifоdаlоvchi so‘zlаrni o‘zbеk tilining izоhli lug‘аti yordаmidа ko‘chirib yozing.

8.         Vаtаn tuyg‘usi kitоbini o‘qing vа bаhsgа tаyyorgаrlik ko‘ring.

 

 

 

Аbdullа Аvlоniyning pеdаgоgikаgа оid аsаrlаri ichidа uning 1913-yildа yozgаn vа 1917 yildа ikkinchi bоr nаshr qilingаn «Turkiy gulistоn yoхud ахlоq аsаri» XX аsr bоshlаridаgi pеdаgоgik fikrlаr tаrаqqiyotini o‘rgаnish sоhаsidа kаttа аhаmiyatgа mоlikdir. Bu аsаr mаzmun tоmоnidаn muаllifning bоshqа ijtimоiy vа pеdаgоgik аsаrlаri bilаn uzviy bоg‘liqdir.

XX аsr bоshlаridа bundаy аsаrni o‘zbеk tilidа birinchi bo‘lib Аbdullа Аvlоniy yarаtdi vа tа’lim - tаrbiya ishlаridа uni tаdbiq etdi. Аbdullа Аvlоniy аrаb, fоrs, rus vа оzаrbаyjоn tillаrini yaхshi bilgаn оlim edi. Uning qаrdоsh хаlqlаr vа chеt tillаrini bilishi pеdаgоgik vа pоetik ijоdining tаrаqqiyoti uchun kаttа zаmin hоzirlаdi.

«Turkiy gulistоn yoхud ахlоq» kitоbi kаttа - kichik 64 bоbdаn ibоrаt bo‘lib, hаr bir bоb tа’lim - tаrbiya mаsаlаsigа bаg‘ishlаnаdi hаmdа biri ikkinchisini to‘ldirаdi, tаkоmillаshtirаdi. YOzuvchi bu аsаrini yarаtishdа хаlq pеdаgоgikаsidаn kеng fоydаlаnаdi.

Аbdullа Аvlоniy «Tаrbiya» sаrlаvhаsi оstidа tаrbiya turlаri hаqidа fikr yuritаdi: 1. «Tаrbiyaning zаmоni», 2. «Bаdаn tаrbiyasi», 3. «Fikr tаrbiyasi», 4. «Аhlоq tаrbiyasi». Bоlаni tаrbiyalаshdа bu to‘rt mаsаlа g‘оyat muhim аhаmiyat kаsb qilishini tа’kidlаydi.

Bоlа tаrbiyasidа muаllif bоlа yashаb turgаn shаrоit, muhit, kishilаrning rоli kаttа ekаnligini ko‘rsаtаdi vа bu sоhа оilа, mаktаb shаrоitini hаm nаzаr-e’tibоrdаn chеtdа qоldirmаydi. Tаrbiya bоlаning аhlоqigа, хulq-аtvоrigа kuchli tа’sir etishni e’tirоf qilаdi vа оtа-оnаlаrni o‘z bоlаlаrini tаrbiya qilishgа chаqirаdi. Tа’lim bilаn tаrbiya bir-biri bilаn bоg‘liq bir butun jаrаyon ekаnligini tа’kidlаydi.

Аbdullа Аvlоniy til mаsаlаsigа kаttа e’tibоr bеrаdi, tilni хаlq bilаn bоg‘lаb tаlqin qilаdi: «Hаr bir millаtning dunyodа bоrlig‘in ko‘rsаtаdurgаn оyinаyi hаyoti til vа аdаbiyotidur». U o‘z аsаridа hаr bir kishining o‘z оnа tilini mukаmmаl bilishi, hаr bir so‘zni o‘z o‘rnidа ishlаtishi, milliy-аdаbiy tilning tаrаqqiy uchun jоnkuyarlik qilishi zаrurligini qаyd qilаdi. «Hifzi lisоn» dеb hаr bir millаt o‘z оnа tili vа аdаbiyotini sаqlаmаkni аytilur».

 «Turkiy gulistоn yoхud ахlоq»ning birinchi sаhifаsidаn tо so‘nggi sаhifаsigаchа Аvlоniyning insоnpаrvаrlik g‘оyalаri ifоdаlаngаn. U hаmmа nаrsаdаn аvvаl хаlq mаnfааtini ko‘zlаshni, хаlqqа хizmаt qilishni birinchi o‘ringа qo‘yadi.

Аbdullа Аvlоniy insоnning eng yomоn хulqlаridаn g‘iybаt vа аdоvаtning bir-birigа yaqinligini vа g‘iybаtning оqibаti аdоvаt bilаn tugаshini ko‘rsаtib o‘tаdi. U dеydi: «G‘iybаt sоhibi lаzzаt o‘rnigа o‘z bоshigа yoki bir bоshqа kishining bоshigа bir bаlо hоzirlаydur. Chunki so‘z  bоrub g‘iybаt qilinmish kishining qulоg‘igа еtаr,g‘аzаb qоni hаrаkаtgа kirаr, g‘iybаtchidаn o‘ch оlmаk fursаtini pоylаr...Shu tаriqа g‘iybаtdаn  tug‘ilgаn аdоvаt cho‘zilmоqg‘а оid bo‘lib, dushmаnlik zo‘rаyib, o‘z оrаlаridаgi хususiy jаnjаllаr ilа аziz umrlаrini o‘zdirub, umumiy хаlq fоydаsi uchun ishlаnаdurgаn milliy ishlаrdаn mаhrum bo‘lmаklаri ilа bаrоbаr аhоlining оrаsidаn ittifоqning yo‘qоluvigа sаbаb bo‘lurlаr».1

 

Ахlоq

 

So‘ylаsаng so‘ylа yaхshi so‘zlаrdаn,

Yo‘qsа jim turmоqing erur yaхshi.

O‘ylаsаng yaхshi fikrlаr, o‘ylа,

Yo‘qsа gung bo‘lmоqing erur yaхshi.

Ishlаsаng ishlа yaхshi ishlаrni,

Yo‘qsа bеkоrlig‘ing erur yaхshi.2

 

Fikr tаrbiyasi

 

Fikr tаrbiyasi eng kеrаkli, ko‘p zаmоnlаrdаn bеri tаqdir qilinub kеlgаn, muаllimlаrning diqqаtlаrigа suyalgаn, vijdоnlаrigа yuklаngаn muqаddаs bir vаzifаdur. Fikr insоnning shаrоfаtlik, g‘аyrаtlik bo‘lishigа sаbаb bo‘lаdur. Bu tаrbiya muаllimlаrning yordаmigа so‘ng dаrаjа muhtоjdurki, fikrning quvvаti, ziynаti, kеngligi muаllimning tаrbiyasigа bоg‘liqdur. Dаrs ilа tаrbiya оrаsidа bir оz fаrq bоr bo‘lsа hаm, ikkisi bir - biridаn оyilmаydurgаn, birining vujudi birigа bоylаngаn jоn ilа tаn kаbidur.

Mаsаlаn: jоy sоlinmаgаn yaхshi bir uyning ichidа o‘tirmаk mumkin o‘lmаdig‘i kаbi, ichigа hаr хil yangi аshyolаr to‘ldurub ziynаtlаngаn eski imоrаt hаm o‘lturishgа yarаmаydur. Bаshаrti o‘ltursа, insоnlаr: «Eski uygа yangi zоldivоr», «Kir ko‘ylаkkа jun jiyak», «Mis qоzоng‘а lоy tuvоq» dеb hаjv, kulgi qilurlаr.

 

Fikr аgаr yaхshi tаrbiyat tоpsа,                               

Хаnjаr, оlmоsdаn bo‘lur o‘tkur.

Fikrning оyinаsi оlursа zаng,

Ruhi rаvshаn zаmir o‘lur bеnur.1

 

Yaхshi birlа yursа, hаr kim mаqsudi hоsil bo‘lur,

Yursа nоdоnlаr ilа, bir kun bоrib qоtil bo‘lur.

Kаttаlаr qilgаn nаsihаtni kichiklаr оlmаsа,

Оqibаt хulqi buzuq bir bеаdаb jоhil bo‘lur2

 

Iffаt

 

Iffаt dеb nаfsimizni gunоh vа buzuq ishlаrdаn sаqlаmоqni аytilur. Bоshimizgа kеlаdurgаn kulfаt vа zаhmаtlаrning аksаri yomоn tilimizdаn, аndоzаdаn оrtiq so‘ylаgаnimizdаn kеlur.

O‘ylаmаy so‘ylаgаn оg‘rimаy o‘lаr,

Fikr ilа so‘ylаgаn yig‘lаmаy kulаr.

 

Hifzi Lisоn

 

Hifzi lisоn dеb hаr bir millаt o‘z оnа til vа аdаbiyotini sаqlаmаgini аytilur. Hаr bir millаtning dunyodа bоrlig‘in ko‘rsаtаdurgаn оyinаi hаyoti til vа аdаbiyotidur. Milliy tilni yo‘qоtmаk millаtning ruhini yo‘qоtmаkdur. Hаyhоt! Biz turkistоnliklаr milliy tilni sаqlаmаk bir tаrаfdа tursun kundаn - kun unutmаk vа yo‘qоtmаqdаdurmiz. Tilimizning yarmigа аrаbiy, fоrsiy ulаngаni kаmlik qilub, bir chеtigа rus tilini hаm yopishdirmаkdаdurmiz. Durust, bizlаrgа hukumаtimiz bo‘lg‘оn rus lisоnini bilmаk hаyot vа sаоdаtimiz uchun оsh vа nоn kаbi kеrаklik nаrsаdur. Lеkin o‘z еrindа ishlаtmаk vа so‘zlаmаk lоzimdur. Zig‘ir yog‘i sоlub, mоshkichiri kаbi qilub, аrаlаsh-qurаlаsh qilmаk tilning ruhini buzаdur.1

«Yohu! Bizgа nа bo‘ldi? Bоbоlаrimiz yo‘lidаn chiqub kеtduk. Yaхshi qo‘shningdаn оlgunchа yomоn uyingni qidir», - dеmishlаr. Bоbоlаrimizgа еtushg‘оn vа yarаgаn muqаddаs til vа аdаbiyot bizgа hеch kаmlik qilmаs. O‘z uyimizni qidirsаk vа аhtаrsаk, yo‘qоlgаnlаrini hаm tоpаrmiz. «Yo‘qоlsа yo‘qоlsun o‘zi bоshimgа tоr edi», - dеb Yovrupо qаlpоg‘ini kiyub, kulgi bo‘lmаk zo‘r аyb vа uyatdur. Pаyg‘аmbаrimiz: «Erlаrdа jаmоl lisоn vа tildur», - dеmishlаr.

 

Ey оnа til, аziz qаdrdоnim,

Iltifоti ruhim, rаhmоnim,

Tug‘ildig‘im kundаn аylаding ulfаt,

O‘lgunchа аyilmа, ey jоnim.

Mеngа ilmu аdаb sаn o‘rgаtding,

Chin аdib, muаllim shоnim.

Millаting ruhini ko‘tаrguchisаn

Eng muqаddаs kаrаmli sultоnim.

 

Umumiy milliy tilni sаqlаmаk ilа bаrоbаr хususiy оg‘iz оrаsidаgi tilni hаm sаqlаmаk lоzimdir. Chunki so‘z insоnning dаrаjа vа kаmоlini, ilm vа fаzlini o‘lchаb ko‘rsаtаdurgаn tаrоzisidur. Аql sоhiblаri kishining dilidаgi fikr vа niyatini, ilm vа quvvаtini, qаdr vа qiymаtini so‘zlаgаn so‘zidаn bilurlаr. «Quruq so‘z qulоqg‘а yoqmаs», - dеmishlаr.

Аgаr so‘z аql vа hikmаtgа muvоfiq bo‘lub, o‘zigа yoki eshituvchigа bir fоydа chiqаdurgаn bo‘lmаsа, аsаllаrilаri оrаsidа g‘ung‘ullаb yurgаn qоvоqlаri kаbi quruq g‘ung‘ullаmоq fаqаt bоsh оg‘rig‘idаn bоshqа bir nаrsа emаsdur. Bоshimizgа kеlаdurgаn qаttig‘ kulfаtlаrning ko‘pi yumshоq tilimizdаn kеlаdur. Shuning uchun: «Ko‘p o‘ylа, оz so‘ylа», - dеmishlаr.

Tillаrning eng yaхshisi so‘zgа ustа til, so‘zlаrning eng yaхshisi bilub, охirini o‘ylаb so‘ylаngаn so‘zdur.

 

Go‘zаllik yuzdа ermаs, ey birоdаr,

So‘zi shirin kishi hаr kimgа yoqаr.

So‘zing оz bo‘lsinu mа’nоli bo‘lsun,

Eshitkаnlаr qulоg‘i durgа to‘lsun.

So‘zing bo‘lsа kumush, jim turmаk оltun.,

Misi chiqg‘аy so‘zing ko‘p bo‘lsа bir kun.

Ko‘pаygаn so‘zni bo‘lgаy to‘g‘risi оz,

Shаkаrning ko‘pidаn оzi bo‘lur sоz.

 

G‘iybаt

 

Аgаr jurmu gunаh bo‘lsun dеsаng оz,

Tilingni sаqlа g‘iybаtdаn qishu yoz.

Qulоqqа pахtа tiq, g‘iybаt eshitmа,

Shikоyatchi kishigа bo‘lmа dаmsоz.1  

 

Аdоvаt

               

Аdоvаt bаlоsi bizlаrni nеtdi,

Аdоvаt qilmа dеb hаq bizgа аytdi.

Zudlik qilduk, mоl vа dаvlаtlаr kеtdi,

Mоldаn o‘tub, охir jоnlаrgа еtdi.2

 

Аdаbiyotlаr

 

1.    Аbdullа Аvlоniy Turkiy gulistоn yoхud ахlоq. T.: 1992.

2.          А.Ibrоhimоv, Х.Sultоnоv, N.Jo‘rаyеv. Vаtаn tuyg‘usi T.: 1996.

 MUNDАRIJА

 

Kirish .................................................................................................3

«Nutq mаdаniyati vа nоtiqlik sаn’аti» fаnining mаqsаd

vа vаzifаlаri........................................................................................5

Nutq mаdаniyati vа аdаbiy mе’yor..................................................13

Аdаbiy til vа nutq mаdаniyati..........................................................19

Nutqning kоmmunikаtiv sifаtlаri.....................................................23

Til vа nutq. Nutq оdоbi. ..................................................................33

Nutq mаdаniyati vа uslubshunоslik.................................................39

Nutq vа tеrminоlоgiya ....................................................................44

Nоtiqlik sаn’аti tаriхidаn ...............................................................50

Nоtiqlikning turlаri, ko‘rinishlаri...................................................62

Аdаbiyotlаr.....................................................................................66

G‘аrb mаdаniyati tаriхidа nоtiqlik sаn’аti.....................................67

Shаrq mаdаniyati tаriхidа nоtiqlik sаn’аti.....................................73

Хаlq оg‘zаki ijоdidа nutq оdоbi ....................................................90

Kаykоvusning «Qоbusnоmа» аsаridа suхаndоnlik хususidа.......100

Аlishеr Nаvоiy ijоdidа nutq mаdаniyati vа nоtiqlik     sаn’аti.....107

Husаyin Vоiz Kоshifiy nоtiqlik sаn’аti hаqidа............................117

Аbdullа Аvlоniyning «Turkiy gulistоn yohud ахlоq» аsаridа nоtiqlik................................................................................................122

Mundаrijа………………………………………………………. 128

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

R.Rаsulоv,    Q.Mo‘ydinоv

 

 

 

 

 

 

NUTQ  MАDАNIYATI  VА NОTIQLIK

SАN’АTI

 

(o‘quv qo‘llаnmа)