¡ÇÁÅÊÈÑÒÎÍ ÐÅÑÏÓÁËÈÊÀÑÈ ÀÕÁÎÐÎÒ ÒÅÕÍÎËÎÃÈßËÀÐÈ ÂÀ ÊÎÌÌÓÍÈÊÀÖÈßËÀÐÈÍÈ ÐÈÂÎÆËÀÍÒÈÐÈØ ÂÀÇÈÐËÈÃÈ
ÌÓҲÀÌÌÀÄ ÀË-ÕÎÐÀÇÌÈÉ ÍÎÌÈÄÀÃÈ
ÒÎØÊÅÍÒ ÀÕÁÎÐÎÒ ÒÅÕÍÎËÎÃÈßËÀÐÈ ÓÍÈÂÅÐÑÈÒÅÒÈ
«ÒÀÑÄÈҚËÀÉÌÀÍ»
ÀÊÒ ñîҳàñèäà êàñá
òàúëèìè ôàêóëüòåòè äåêàíè
Ô.Ì.Çàêèðîâà____________
«_____»____________2017 ã.
ÍÓÒҚ ÌÀÄÀÍÈßÒÈ
ôàíèäàí
¡ҚÓÂ - ÓÑËÓÁÈÉ ÌÀÆÌÓÀ
Òîøêåíò - 2017
Ôàííèíã ¢қóâ ìàæìóàñè ÒÀÒÓ «ÀÊÒ ñîҳàñèäà êàá òàúëèìè» ôàêóëüòåòè Èëìèé-óñëóáèé êåíãàøèäà (11/1-ñîíëè áà¸ííîìà 5 èþëü 2017 éèë) òàñäèқëàíãàí.
¡қóâ-óñëóáèé ìàæìóà Òîøêåíò àõáîðîò òåõíîëîãèÿëàðè óíèâåðñèòåòè ¢çáåê âà ðóñ òèëëàðè êàôåäðàñèäà èøëàá ÷èқèëäè.
Òóçóâ÷è:
Àõìåäîâà Ì.Õ. ¡çáåê âà ðóñ òèëëàðè êàôåäðàñè äîöåíòè, ïåäàãîãèêà ôàíëàðè íîìçîäè
Òàқðèç÷èëàð:
Àëàâóòäèíîâà Í.Ã. Òîøêåíò êèì¸ òåõíîëîãèÿ èíñòèòóòè äîöåíòè, ôèëîëîãèÿ ôàíëàðè íîìçîäè
Äîñïàíîâà Ä.Ó. Òîøêåíò àõáîðîò òåõíîëîãèÿëàðè óíèâåðñèòåòè ¢çáåê âà ðóñ òèëëàðè êàôåäðàñè äîöåíòè, ôèëîëîãèÿ ôàíëàðè íîìçîäè
Íóòқ ìàäàíèÿòè ôàíè ¢қóâ ðåæàñèäà қàéä қèëèíãàí áîøқà íàçàðèé âà àìàëèé êóðñëàð áèëàí áèðãàëèêäà ҳàð òîìîíëàìà åòóê ìóòàõàññèñ òàé¸ðëàøãà é¢íàëòèðèëãàí.
Ìàçêóð êóðñ íàçàðèé âà àìàëèé àҳàìèÿòãà ýãà á¢ëèá, òèëøóíîñëèê ìàñàëàëàðèíè òàҳëèë қèëèø âà àäàáèé òèë ìåú¸ðëàðèíè ïóõòà ýãàëëàø, ìóñòàқèë âà èæîäèé èøëàø қîáèëèÿòëàðèíè ðèâîæëàíòèðèø, èëìèé-òàäқèқîò èøëàðè ìàëàêàñèíè øàêëëàíòèðèø, íóòқ ìàäàíèÿòèíè ¢ñòèðèø, ÿúíè îғçàêè âà ¸çìà íóòқíè àíèқ, ò¢ғðè (àäàáèé òàëàôôóç ìåú¸ðëàðèãà ðèîÿ қèëãàí ҳîëäà), ìàқñàäãà ìóâîôèқ ðàâîí áà¸í қèëèø, ìóòàõàññèñëèê òèëèíèíã õóñóñèÿòëàðèíè ¢ðãàòèø þçàñèäàí òóøóí÷à áåðàäè.
ÌÓÍÄÀÐÈÆÀ
ÆÍ, ÎÍ, ßÍ á¢éè÷à íàçîðàò ñàâîëëàðè
Óìóìèé ñàâîëëàð
Ðåôåðàò ìàâçóëàðè
Àäàáè¸òëàð ð¢éõàòè
¡қóâ ìàòåðèàëëàðè (ìàúðóçàëàð ìàòíè)
Áàҳîëàø ìåçîíëàðè
Ìóñòàқèë ¢ðãàíèø ó÷óí òàâñèÿ ýòèëàäèãàí ìàâçóëàð ð¢éõàòè
¡ÇÁÅÊÈÑÒÎÍ ÐÅÑÏÓÁËÈÊÀÑÈ ÀÕÁÎÐÎÒ ÒÅÕÍÎËÎÃÈßËÀÐÈ ÂÀ ÊÎÌÌÓÍÈÊÀÖÈßËÀÐÈÍÈ ÐÈÂÎÆËÀÍÒÈÐÈØ ÂÀÇÈÐËÈÃÈ
ÌÓҲÀÌÌÀÄ ÀË-ÕÎÐÀÇÌÈÉ ÍÎÌÈÄÀÃÈ
ÒÎØÊÅÍÒ ÀÕÁÎÐÎÒ ÒÅÕÍÎËÎÃÈßËÀÐÈ ÓÍÈÂÅÐÑÈÒÅÒÈ
ÍÓÒҚ ÌÀÄÀÍÈßÒÈ
ôàíèíèíã
ÈØ×È ¡ҚÓ ÄÀÑÒÓÐÈ
|
Áèëèì ñîҳàñè: |
300000 - Èøëàá ÷èқàðèø-òåõíèê ñîҳà
|
|
Òàúëèì ñîҳàñè Ìóòàõàññèñëèê
Òàúëèì ñîҳàñè
|
330000 - Êîìïüþòåð òåõíîëîãèÿëàðè âà èíôîðìàòèêà; - 5À330501-Êîìïüþòåð èíæèíèðèíã (Êîìïüþòåð òèçèìëàðèíè ëîéèҳàëàø, Àìàëèé äàñòóðèé âîñèòàëàðíè ëîéèҳàëàø, Àõáîðîò âà ìóëüòèìåäèà òåõíîëîãèÿëàðè, Àõáîðîò õàâôñèçëèãè, êðèïòîãðàôèÿ âà êðèïòîòàõëèë); 5À330601 – Äàñòóðèé èíæèíèðèíã; 5À350502- Ýëåêòðîí ҳóêóìàò òèçèìèíè áîøқàðèø; 350000-Àëîқà âà àõáîðîòëàøòèðèø, òåëåêîììó-íèêàöèÿ òåõíîëîãèÿëàðè |
|
Ìóòàõàññèñëèê |
5À350101 - Òåëåêîììóíèêàöèÿ èíæèíèðèíã( Àõáîðîò óçàòèø òèçèìëàðè, Òåëåêîììóíèêàöèÿ òàðìîқëàðè, òåëåðàäèîóçàòèø) 5À350301 - ÀÊÒ ñîҳàñèäà èқòèñîä âà ìåíåäæìåíò; 5À350601-Àõáîðîòëàøòèðèø âà êóòóáõîíàøóíîñëèê; 5À350602- Ýëåêòðîí êóòóáõîíà âà àðõèâëàð |
Òîøêåíò-2017
Ôàííèíã èø÷è ¢қóâ äàñòóðè ¢қóâ, èø÷è ¢қóâ ðåæà âà ¢қóâ äàñòóðèãà ìóâîôèқ èøëàá ÷èқèëäè.
Òóçóâ÷è:
Àõìåäîâà Ì.Õ. ¡çáåê âà ðóñ òèëëàðè êàôåäðàñè äîöåíòè, ïåäàãîãèêà ôàíëàðè íîìçîäè
Òàқðèç÷èëàð:
Àëàâóòäèíîâà Í.Ã. Òîøêåíò êèì¸ òåõíîëîãèÿ èíñòèòóòè äîöåíòè, ôèëîëîãèÿ ôàíëàðè íîìçîäè
Äîñïàíîâà Ä.Ó. Òîøêåíò àõáîðîò òåõíîëîãèÿëàðè óíèâåðñèòåòè ¢çáåê âà ðóñ òèëëàðè êàôåäðàñè äîöåíòè, ôèëîëîãèÿ ôàíëàðè íîìçîäè
Ôàííèíã èø÷è ¢қóâ äàñòóðè “¡çáåê âà ðóñ òèëàðè” êàôåäðàñèíèíã 2015 éèë àâãóñòäàãè 1-ñîí éèғèëèøèäà ìóҳîêàìà ýòèëèá, ôàêóëüòåò êåíãàøèäà ê¢ðèá ÷èқèø ó÷óí òàâñèÿ қèëèíãàí.
Êàôåäðà ìóäèðè: Ñ.Õ.Àáäóëëàåâà
Ôàííèíã èø÷è ¢қóâ äàñòóðè “ÀÊÒÑÊÒ” ôàêóëüòåòè êåíãàøèäà ìóҳîêàìà ýòèëãàí âà ôîéäàëàíèøãà òàâñèÿ қèëèíãàí (2015 éèë ñåíòÿáðü “1”-ñîíëè áà¸ííîìà).
Êèðèø
Íóòқ ìàäàíèÿòè æàìèÿò ìàäàíèé òàðàққè¸òèíèíã, ìèëëàò ìàúíàâèé êàìîëîòèíèíã ìóҳèì áåëãèñèäèð. Ìàìëàêàòèìèçäà ìàúíàâèé-ìàúðèôèé èñëîҳîòëàð äàâëàò ñè¸ñàòèíèíã óñòóâîð é¢íàëèøè äåá ýúëîí қèëèíãàí.
Áóãóíãè êóíäà íóòқ ìàäàíèÿòè ìàñàëàëàðè ҳàð қà÷îíãèäàí ҳàì äîëçàðáëèê êàñá ýòìîқäè. Ðåñïóáëèêàìèçíèíã «Äàâëàò òèëè ҳàқèäà»ãè қîíóíè, «Òàúëèì ò¢ғðèñèäà»ãè қîíóíè, «Êàäðëàð òàé¸ðëàø ìèëëèé äàñòóðè» âà áîøқà ҳóææàòëàðäà ìàúíàâèé-ìàúðèôèé òàðáèÿ, òèë ìàñàëàëàðèãà àëîҳèäà ýúòèáîð áåðèëãàí. Ҳàð қàíäàé êàäð, ýíã àââàëî, ¢ç îíà òèëèíèíã ÷èíàêàì ñîҳèáè á¢ëìîғè ëîçèì.
Ðåñïóáëèêà Ïðåçèäåíòè È.Êàðèìîâíèíã “Þêñàê ìàúíàâèÿò – åíãèëìàñ êó÷” àñàðè ҳàìäà Êàäðëàð òàé¸ðëàø ìèëëèé äàñòóðèäàí êåëèá ÷èққàí ҳîëäà ìàãèñòðëàðäà çàìîí òàëàáëàðèãà ìîñ ðàâèøäàãè ìóëîқîò ìàäàíèÿòèíè, ìóëîқîò ìàäàíèÿòèíèíã òàðêèáèé қèñìè á¢ëãàí íóòқ ìàäàíèÿòèíè þêñàëòèðèø þêñàê ìàúíàâèÿòëè âà þқîðè ñàëîҳèÿòëè êàäðëàð òàé¸ðëàøíèíã ìóҳèì øàðòëàðèäàí áèðèäèð. Øó áîèñäàí óëàðíè àäàáèé îғçàêè âà ¸çìà íóòқ ìåú¸ðëàðè áèëàí òàíèøòèðèø, áó ìåú¸ð âà қîèäàëàðäàí àìàëèé ôîéäàëàíà áèëèø ìàëàêàñèíè îøèðèø, ôèêð ìàҳñóëèíè íóòқ øàðîèòè âà âàçèÿòèãà ìîñ ðàâèøäà îғçàêè âà ¸çìà øàêëëàðäà ò¢ғðè âà ðàâîí èôîäàëàø, ¢çãàëàð ôèêðèíè ò¢ғðè âà àíèқ àíãëàø ê¢íèêìàëàðèíè ðèâîæëàíòèðèø êóííèíã äîëçàðá âàçèôàëàðèäàí áèðè á¢ëèá қîëìîқäà.
¡қóâ ôàíèíèíã ìàқñàäè âà âàçèôàëàðè
Ôàííè ¢қèòèøíèíã ìàқñàäè ìàãèñòðëàðäà òèë âîñèòàëàðèäàí ò¢ғðè ôîéäàëàíèø áèëàí áèðãà þêñàê äàðàæàäàãè íóòқèé ìàäàíèÿòíè, ìóëîқîò ñèôàòèíè øàêëëàíòèðèø âà ðèâîæëàíòèðèøäàí ҳàìäà øó áèëàí áèð қàòîðäà íóòқíèíã êîììóíèêàòèâ ñèôàòëàðè (àíèқëèãè, ò¢ғðèëèãè, ñîôëèãè, ìàқñàäãà ìóâîôèқëèãè) ò¢ғðèñèäà ÷óқóð ôóíäàìåíòàë áèëèì áåðèøäàí èáîðàò.
Ôàííè ¢қèòèøíèíã âàçèôàëàðè – íîòèқëèê òàðèõè, áóþê ìóòàôàêêèðëàðíèíã íóòқèé ìàäàíèÿòíèíã àҳàìèÿòè ҳàқèäà қàðàøëàðè, ìàøҳóð âîèçëàðíèíã íîòèқëèê, òàíèқëè ñ¢ç ñàíúàòêîðëàðèíèíã ñ¢ç қ¢ëëàø ñàíúàòè ҳàқèäà, æàҳîí çàìîíàâèé èíòåëëåêòóàë îëàìèäà ñ¢ç қ¢ëëàø, íîòèқëèê ñèðëàðè, ìóëîқîò ìàäàíèÿòèãà äîèð қàðàøëàð, èëìèé âà àìàëèé é¢íàëèøëàð ҳàқèäà òàñàââóð ҳîñèë қèëèø; íóòқíèíã ëèñîíèé âà íîëèñîíèé ìåú¸ð, қîèäàëàðè áèëàí òàíèøòèðèø; ìàäàíèé íóòқ ê¢íèêìàñèíè ҳîñèë қèëèø, ìàëàêàëàðèíè ðèâîæëàíòèðèø êàáèëàðíè ¢ç è÷èãà îëàäè.
Ôàí á¢éè÷à òàëàáàëàðíèíã áèëèìè, ê¢íèêìà âà ìàëàêàñèãà қ¢éèëàäèãàí òàëàáëàð
“Íóòқ ìàäàíèÿòè” ôàíèíè ¢çëàøòèðèø æàðà¸íèäà àìàëãà îøèðèëàäèãàí ìàñàëàëàð äîèðàñèäà ìàãèñòð:
- íóòқ âà ìàíòèқíèíã óçâèé àëîқàäîðëèãè; íîòèқëèê òàðèõè; àíòèê äàâð íîòèқëàðè; àæäîäëàðèìèç Àáó Íàñð Ôîðîáèé, Àáó Ðàéҳîí Áåðóíèé, Èáí Ñèíî, Ìàҳìóä Êîøғàðèé, Þñóá Õîñ ҳîæèá, Àҳìàä Þãíàêèé, Ìàҳìóä Çàìàõøàðèé, Àëèøåð Íàâîèé, Çàҳèðèääèí Ìóҳàììàä Áîáóð êàáèëàðíèíã íóòқ ìàäàíèÿòèãà äîèð қàðàøëàðè; Áàҳîâóääèí Âàëàä, Æàëîëèääèí Ðóìèé, Ҳóñàéí Âîèç Êîøèôèé, Ìóúèíèääèí Âîèç, Âîèç Õîðàâèé, Çàéíèääèí Âîñèôèé, Âîèç Êàçâèíèé, Ìóëëî Êàëîí Âîèç Ñàìàðқàíäèéíèíã âîèçëèê ñàíúàòè; Ìàҳìóäõ¢æà Áåҳáóäèé, Àáäóëëà Àâëîíèé, Àáäóðàóô Ôèòðàò, Àøóðàëè Çîҳèðèé êàáèëàðíèíã òèëíèíã ñîôëèãè âà íàôîñàòè, íóòқíèíã ã¢çàëëèãè ò¢ғðèñèäàãè ôèêðëàðè; ×¢ëïîí, Àáäóëëà Қàҳҳîð, Ғàôóð Ғóëîì, Àáäóëëà Қîäèðèé, Àáäóëëà Îðèïîâ, Ýðêèí Âîҳèäîâëàðíèíã ñ¢ç қ¢ëëàø ñàíúàòè; æàҳîí çàìîíàâèé èíòåëëåêòóàë îëàìèäà ñ¢ç қ¢ëëàø, íîòèқëèê ñèðëàðè, ìóëîқîò ìàäàíèÿòèãà äàõëäîð ñàðà қàðàøëàð, àìàëèé é¢íàëèøëàð ҳàқèäà òàñàââóðãà ýãà á¢ëèøè êåðàê;
- íóòқíèíã øàêëëàðè âà õóñóñèÿòëàðèíè; ìàäàíèé íóòқíèíã òàëàôôóç, ëåêñèê, ìîðôîëîãèê, ñèíòàêòèê, ïóíêòóàöèîí, óñëóáèé, ïðàãìàòèê, ñîöèàë, ýòíèê, ñîҳàâèé ìåú¸ðëàðèíè áèëèøè âà ôîéäàëàíà îëèøè çàðóð;
- íóòқíèíã ò¢ғðèëèãè âà àíèқëèãèíè òàúìèíëàø; óíè ìàíòèқèé àñîñäà òóçà áèëèø âà ìàíòèқèé õàòîëèêëàðíè àíèқëàé îëèø; íóòқíèíã ñîôëèãèãà ýðèøèø; áîéèòèá áîðèø, íóòқíèíã æ¢ÿëèëèãèãà, èôîäàâèéëèãèãà ýðèøèø; íóòқèé ñòðàòåãèÿ âà òàêòèêàíè óéғóí òàøêèë ýòà îëèø; íóòқíè ïðàãìàòèê âàçèÿòãà ìîñëàø; ìóàììîëè âàçèÿòëàðäàí íóòқèé ìàëàêà àñîñèäà ÷èқà îëèø; ¢çãàëàð ôèêðèíè ò¢ғðè àíãëàø ê¢íèêìàëàðèãà ýãà á¢ëèøè ëîçèì.
Ôàííèíã áîøқà ôàíëàð áèëàí ¢çàðî áîғëèқëèãè âà
óñëóáèé æèҳàòäàí óçâèé êåòìà-êåòëèãè
“Íóòқ ìàäàíèÿòè” óìóììåòîäîëîãèê ôàí ҳèñîáëàíèá, 3-ñåìåñòðäà ¢қèòèëàäè. “Íóòқ ìàäàíèÿòè” äàñòóðèäàãè áèëèì âà ê¢íèêìàëàðíè ýãàëëàø “Ïñèõîëîãèÿ”, “Ìàíòèқ”, “Ýòèêà”, “Ýñòåòèêà” âà “Ìàäàíèÿòøóíîñëèê” ôàíëàðèäà ¢ðãàíèëàäèãàí ìóàììîëàð áîðàñèäà åòàðëè áèëèì âà ê¢íèêìàëàðãà ýãà á¢ëèøíè òàëàá ýòàäè.
Ôàííèíã èøëàá ÷èқàðèøäàãè ¢ðíè
Ìàãèñòðëàðäà íóòқ ìàäàíèÿòè á¢éè÷à óìóìèé íàçàðèé âà àìàëèé áèëèìëàðíè îøèðèø, ñîҳàâèé íóòқèé ìàäàíèÿòíè ðèâîæëàíòèðèø óëàðíèíã ðàқîáàòáàðäîø êàäðëàð á¢ëèá åòèøèøëàðèäà, æàìèÿòäà ¢ç ïðîôåññèîíàë ¢ðíèíè òîïèøëàðèäà, æàìèÿòíèíã èқòèñîäèé, ìàäàíèé ñàëîҳèÿòèíè îøèðèøäà, ôàííèíã òåãèøëè ñîҳàñè ¸êè èæòèìîèé ҳà¸òíèíã áèðîð æàáҳàñèíè ðèâîæëàíòèðèøäà ìóҳèì àҳàìèÿò êàñá ýòàäè.
Ôàííè ¢қèòèøäà çàìîíàâèé àõáîðîò âà ïåäàãîãèê òåõíîëîãèÿëàð
“Íóòқ ìàäàíèÿòè” ôàíèíè ¢çëàøòèðèøäà ¢қèòèøíèíã èëғîð âà çàìîíàâèé óñóëëàðèäàí ôîéäàëàíèø, ÿíãè èíôîðìàöèîí-ïåäàãîãèê òåõíîëîãèÿëàðíè òàòáèқ қèëèø ìóҳèì àҳàìèÿòãà ýãàäèð. Äàñòóðäà ê¢ðñàòèëãàí ìàâçóëàð ìàúðóçà, àìàëèé ìàøғóëîò, ñåìèíàð ìàøғóëîòëàðè øàêëèäà îëèá áîðèëàäè, øóíèíãäåê, ôàííèíã äîëçàðá ìàñàëàëàðè ìàãèñòðëàðãà ìóñòàқèë òàúëèì ñèôàòèäà ¢çëàøòèðèø ó÷óí áåðèëàäè. Ôàííè ¢çëàøòèðèøäà äàðñëèê, ¢қóâ âà óñëóáèé қ¢ëëàíìàëàð, ìàúðóçà ìàòíëàðè, òàðқàòìà ìàòåðèàëëàð, òåõíèê âîñèòàëàðäàí ôîéäàëàíèëàäè. Ìàúðóçà, àìàëèé âà ëàáîðàòîðèÿ ìàøғóëîòëàðè çàìîíàâèé ïåäàãîãèê òåõíîëîãèÿíèíã “Êëàñòåð”, “Êåéñ-ñòàäè”, “Áóìåðàíã”, “Ìàòáóîò êîíôåðåíöèÿñè” ñèíãàðè ìåòîäëàðè îðқàëè ҳàìäà ñëàéäëàð, ìóëüòèìåäèà íàìîéèøëàðè áèëàí ¢òêàçèëàäè.
“Íóòқ ìàäàíèÿòè”ôàíèäàí ìàøғóëîòëàðíèíã ìàâçóëàð âà ñîàòëàð á¢éè÷à òàқñèìëàíèøè
|
¹ |
Ìàâçóëàð |
Ìàúðóçà 20 ñîàò |
Àìàëèé ìàøғóëîò 20 ñîàò |
Ìóñòàêèë èø 18 ñîàò |
|
1 |
“Íóòқ ìàäàíèÿòè” ôàíèíèíã ìàçìóíè, ìàқñàäè âà âàçèôàëàðè |
2
|
2 |
|
|
2 |
Íóòқ âà óíèíã øàêëëàðè |
2 |
2 |
2 |
|
3 |
Àäàáèé íîðìà âà íóòқ ìàäàíèÿòè. Íóòқ ìàäàíèÿòèíèíã ìåú¸ðèéëèê àñïåêòè |
2 |
2 |
2 |
|
4 |
Íóòқ ìàäàíèÿòè âà íîòèқëèê ñàíúàòè òàðèõè. Íîòèқëèêíèíã òóðëàðè âà ê¢ðèíèøëàðè |
2 |
2 |
2 |
|
5 |
Íóòқèé ìóëîқîò қèëèø ìàäàíèÿòè.. Ïðîôåññèîíàë ìóëîқîò îäîáè. Ðèòîðèêà.
|
2 |
2 |
2 |
|
6 |
Òèë âà íóòқ. Íóòқ îäîáè. Áàҳñ. Áàҳñ þðèòèø ìàäàíèÿòè.
|
2 |
2 |
2 |
|
7 |
Íóòқíèíã àñîñèé êîììóíèêàòèâ ñèôàòëàðè |
2 |
2 |
2 |
|
8 |
Ïðîôåññèîíàë íóòқ âà óíèíã òàñâèðèé òåõíèêàñè. Óìóìèé ðèòîðèêà ïðåäìåòè. Ðèòîðèêàäà îáðàç âà ñ¢çëîâ÷è øàõñè.
|
2 |
2 |
2 |
|
9 |
Íóòқ ìàäàíèÿòè âà óñëóáøóíîñëèê |
2 |
2 |
2 |
|
10 |
ÀÊÒ ñîҳà ìóòàõàññèñèíèíã íóòқè âà òåðìèíîëîãèÿ. Îғçàêè íóòқíè èôîäà ýòèø óñóëëàðè
|
2 |
2 |
2 |
Àñîñèé қèñì
Ìàúðóçà äàðñëàðè ìàâçóëàðè
1-ìàâçó: “Íóòқ ìàäàíèÿòè” ôàíèíèíã ìàçìóíè, ìàқñàäè âà âàçèôàëàðè (2 ñîàò)
“Íóòқ ìàäàíèÿòè” êóðñè ïðåäìåòè, âàçèôàëàðè. Ôàí äîèðàñèäà ¢ðãàíèëàäèãàí àñîñèé ìàñàëàëàð. Êóðñíèíã áîøқà ôàíëàð áèëàí ¢çàðî ìóíîñàáàòè. “Íóòқ ìàäàíèÿòè” ôàíè òèëøóíîñëèê âà àíèқ ôàíëàð áèëàí áîғëèқ ìóҳèì ôàí ñèôàòèäà.
2-ìàâçó: Íóòқ âà óíèíã øàêëëàðè (2 ñîàò)
Íóòқ ìóëîқîòíèíã áèð ê¢ðèíèøè ñèôàòèäà. Íóòқíèíã îғçàêè âà ¸çìà, ðàñìèé âà íîðàñìèé òóðëàðè. Íóòқ âà ìàíòèқ. Ìàäàíèé íóòқ òóøóí÷àñè. Íóòқ, íîòèқëèê âà âîèçëèê.
3-ìàâçó: Àäàáèé íîðìà âà íóòқ ìàäàíèÿòè (2 ñîàò)
Òèë íîðìàñèíèíã èëìèé íóқòàè íàçàðäàí ¢ðãàíèø ¢çáåê òèëè íóòқ ìàäàíèÿòè ìóàììîëàðèíè íàçàðèé æèҳàòäàí àñîñëàøíèíã ìóҳèì øàðòëàðèäàí áèðè ýêàíëèãè.
Àäàáèé òèëíèíã ðèâîæëàíèø қîíóíèÿòëàðèíè, àäàáèé òèë íîðìàëàðèíèíã óìóìèé ҳîëàòèíè ¢ðãàíèø.
¡çáåê àäàáèé òèëè íîðìàëàðè (ìåú¸ðëàðè) ÿúíè, ëåêñèê – ñåìàíòèê, òàëàôôóç (îðôîåïèê), ¸çóâ (ãðàôèêà), ôîíåòèê, àêöåíòîëîãèê, ãðàììàòèê, ñ¢ç ÿñàëèø, èìëîâèé, óñëóáèé, ïóíêòóàöèîí íîðìàëàð ҳàқèäà ìàúëóìîò áåðèø.
Ìàäàíèé íóòқíèíã ïðàãìàòèê ìåú¸ðëàðè. Ìàäàíèé íóòқíèíã ñîöèàë ìåú¸ðëàðè. Ìàäàíèé íóòқíèíã ýòíèê ìåú¸ðëàðè. Ìàäàíèé íóòқíèíã ñîҳàâèé ìåú¸ðëàðè.
4-ìàâçó: Íóòқ ìàäàíèÿòè âà íîòèқëèê ñàíúàòè òàðèõè. Íîòèқëèêíèíã òóðëàðè âà ê¢ðèíèøëàðè (2 ñîàò)
Íóòқ ìàäàíèÿòè âà óíèíã ñ¢ç ñàíúàòèäàãè ¢ðíè. Íóòқ ìàäàíèÿòè ҳàқèäà òóðëè òóøóí÷à âà õóëîñàëàð. Àäàáèé òàëàôôóç âà óíèíã õàëқ øåâàëàðè áèëàí ìóíîñàáàòè.
Íîòèқëèê òàðèõè. Àíòèê äàâðäà íîòèқëèê âà íóòқ ìàäàíèÿòè. Қàäèìäà Þíîíèñòîíäà ñ¢ç ñàíúàòè -íîòèқëèê ñàíúàòè. Àðèñòîòåë, Äåìîñôåí, Ïëàòîí, Ñóқðîòëàðíèíã íîòèқëèê ñàíúàòè.
Ðèì íîòèқëèãè ðèâîæëàíèøèíèíã ñè¸ñèé-èқòèñîäèé àñîñëàðè. Öèöåðîí âà óíèíã àñàðëàðèäà íîòèқëèê ñàíúàòèíèíã ÿðàòèëèøè.
Øàðқäà âà Ìàðêàçèé Îñè¸äà íîòèқëèê: Àáó Íàñð Ôîðîáèé, Àáó Ðàéҳîí Áåðóíèé, Àáó Àëè èáí Ñèíî, Ìàҳìóä Қîøғàðèé, Þñóô Õîñ Ҳîæèá, Èìîì Ғàçîëëèé, Êàéêîâóñ, Æàëîëèääèí Ðóìèé, Ҳóñàéí Âîèç Êîøèôèé, Àëèøåð Íàâîèé, Áîáóð, Îãàҳèé, Ҳàìçà, Ôèòðàò, Àáäóëëà Қîäèðèé, Ғàôóð Ғóëîì, Àáäóëëà Қàҳҳîð âà áîøқàëàðíèíã íóòқ ìàäàíèÿòèãà îèä қàðàøëàðè âà ôèêðëàðè.
Æàҳîí çàìîíàâèé èíòåëëåêòóàë îëàìèäà ñ¢ç қ¢ëëàø, íîòèқëèê ñèðëàðè, ìóëîқîò ìàäàíèÿòèãà äàõëäîð ñàðà қàðàøëàð, àìàëèé é¢íàëèøëàð.
5-ìàâçó: Íóòқèé ìóëîқîò қèëèø ìàäàíèÿòè.. Ïðîôåññèîíàë ìóëîқîò îäîáè. Ðèòîðèêà.(2ñîàò)
Íîòèқëèê. Íîòèқëèê ìàҳîðàòèíè èôîäàëîâ÷è îìèëëàð. Íîòèқëèêíèíã òóðëàðè ҳàқèäà. Àñêèÿ÷èëèê. Áàäèҳàã¢éëèê. Âîèçëèê. Ìàääîҳëèê. Ñóõàíäîíëèê. Қèññàã¢éëèê âà áîøқàëàð ҳàқèäà òóøóí÷à. Íóòқèé ñàíúàò òóðëàðè.
6-ìàâçó: Òèë âà íóòқ. Íóòқ îäîáè.
Áàҳñ. Áàҳñ þðèòèø ìàäàíèÿòè.(2 ñîàò)
Òèë âà íóòқ áèð-áèðè áèëàí áîғëèқ ҳîäèñà ýêàíëèãè.
Òèë ìîääèé ìàòåðèàë á¢ëèá, øó ìàòåðèàë àñîñèäà íóòқ òàøêèë òîïèøè.
Òèë âà íóòқíèíã äèàëåêòèê ìóíîñàáàòè.
Òèëíèíã ¢ç âàçèôàñèíè íóòқ îðқàëè àìàëãà îøèðèøè. Íóòқ ôàîëèÿòè.
Íóòқ îäîáè âà íóòқèé ýòèêåò.
7-ìàâçó: Íóòқíèíã àñîñèé êîììóíèêàòèâ ñèôàòëàðè (2 ñîàò)
Íóòқíèíã ò¢ғðèëèãè. Íóòқíèíã àíèқëèãè, Íóòқíèíã ìàíòèқèéëèãè. Íóòқíèíã ñîôëèãè. Íóòқíèíã áîéëèãè. Íóòқíèíã æ¢ÿëèëèãè. Íóòқíèíã èôîäàëèëèãè. Ìàäàíèé íóòқíèíã ïðàãìàòèê õîñëàíãàíëèãè. Ìàäàíèé íóòқíèíã ýòíèê õîñëàíãàíëèãè. Ìàäàíèé íóòқíèíã ñîöèàë õîñëàíãàíëèãè. Ìàäàíèé íóòқíèíã ñîҳàâèé õîñëàíãàíëèãè. Íóòқèé òåõíîëîãèÿ.
8-ìàâçó: Ìóòàõàññèñ íóòқè âà óíèíã òàñâèðèé òåõíèêàñè. Óìóìèé ðèòîðèêà ïðåäìåòè. Ðèòîðèêàäà (íîòèқ) îáðàç âà ñ¢çëîâ÷è øàõñè.
(2 ñîàò)
Øàðқ âà Ìàðêàçèé Îñè¸ íîòèқëèãèãà õîñ óñóëëàð. Óëàðíèíã òàúñèð êó÷è âà àҳàìèÿòè.
Íóòқ òåõíèêàñè ҳàқèäà ìàúëóìîò. Îâîç âà óíèíã íóòқ òàúñèð÷àíëèãèäàãè ðîëè, îâîç èìêîíèÿòëàðè âà ìàíáàëàðè. Îâîç óñòèäà èøëàø. Èíòîíàöèÿ. Íàôàñíèíã íóòқäàãè àҳàìèÿòè. Íàôàñ óñòèäà èøëàø. Àðòèêóëÿöèÿ âà äèêöèÿ ҳàқèäà ìàúëóìîò.
Íîòèқëèê ñàíúàòèäà қ¢ë ҳàðàêàòè ìóҳèì âîñèòà ñèôàòèäà. Æåñò (èìî-èøîðà) âà ôîðìàëèñòèê òàëқèí íàçàðèÿ÷èëàðè. Ìàíòèқèé âà ïñèõîëîãèê êàéôèÿò óçâèéëèãè. Íîòèқëèê ñàíúàòèäà қàääè-қîìàò ҳîëàòè. Ìèìèêà (þç ҳàðàêàòè) íóòқíèíã ýíã ìóҳèì âîñèòàñè ñèôàòèäà. Ìèìèêàíèíã òàáèèéëèãè.
Ïàóçàíèíã íóòқäàãè ¢ðíè âà ðîëè. Óíèíã òîâóø, á¢ғèí, ñ¢ç âà ìàíòèқèé óðғóãà ìóíîñàáàòè.
Íóòқ àúçîëàðè âà óëàðíèíã âàçèôàëàðè
9-ìàâçó: Íóòқ ìàäàíèÿòè âà óñëóáøóíîñëèê. (2 ñîàò)
Íóòқ âà óñëóá. Òèë âà íóòқ óñëóáëàðè. Ëåêñèêîëîãèÿ âà óñëóáøóíîñëèê. Óñëóáíèíã ¢çèãà õîñ õóñóñèÿòëàðè.
Àäàáèé òèë âà ôóíêöèîíàë óñëóáëàð. Ôóíêöèîíàë óñëóáëàðíèíã òóðëàðè: ñ¢çëàøóâ óñëóáè, ðàñìèé óñëóá, èëìèé óñëóá, ïóáëèöèòèê óñëóá, áàäèèé óñëóá.
10-ìàâçó: ÀÊÒ ñîҳà ìóòàõàññèñèíèíã íóòқè âà òåðìèíîëîãèÿ. Îғçàêè íóòқíè èôîäà ýòèø óñóëëàðè. (2 ñîàò)
Àõáîðîò êîììóíèêàöèÿ òåõíîëîãèÿëàðè ñîҳàñèíèíã ðèâîæëàíèøèäà òåðìèíëàðíèíã ñ¢çëàðíèíã ¢ðíè.
Äàâëàò òèëè ҳàқèäàãè қîíóí âà ¢çáåê àòàìàøóíîñëèãè.
¡çáåê òåõíèêàâèé àòàìàøóíîñëèãèíèíã áîéèøè, óíè òàðòèáãà ñîëèø ìóàììîëàðè.
ÀÊÒ òèëè âà óíèíã ¢çèãà õîñ õóñóñèÿòëàðè. ÀÊÒ òèëèíèíã àñîñèé øàðòëàðè. ÈÒ äàâðèäà ÀÊÒ òèëèíèíã àҳàìèÿòè. ÀÊÒ òèëè âà óíèíã òàðêèáè.
ÀÊÒ ëåêñèêàñè âà óíèíã òóðëàðè: óìóìèñòåúìîëäàãè ñ¢ç, èáîðà, àòàìàëàð. ÀÊÒ òåðìèíîëîãèÿñèíèíã øàêëëàíèø âà áîéèø ìàíáàëàðè. ÀÊÒ ñîҳàñèäà ñ¢ç âà àòàìàëàðíè қàáóë қèëèø òàìîéèëëàðè.
Àìàëèé ìàøғóëîòëàð ìàâçóëàðè
1 –ìàâçó: Íóòқ ìàäàíèÿòè ôàíè äîèðàñèäà ¢ðãàíèëàäèãàí àñîñèé ìàñàëàëàð
Íóòқ - ìàäàíèÿò ðàìçè.
Àäàáèé òàëëàôóç âà õàëқ øåâàëàðè
Èìëî âà òàëàôôóç ìóíîñàáàòè.
2-ìàâçó: Íóòқ âà óíèíã øàêëëàðè (2 ñîàò)
Îғçàêè ìóëîқîòäà øàõñ ìàúíàâèÿòè âà ìàäàíèÿòèíèíã íàìî¸í á¢ëèøè.
¨çìà ìàòíäà ôèêðëàð èç÷èëëèãè âà êåòìà-êåòëèãè.
¡çãàëàð ôèêðèíè àíãëàø óñòèäà èøëàø.
Ìàòíäàãè ìàíòèқèé õàòîëèêëàð óñòèäà èøëàø.
Áà¸ííè èõ÷àìëàøòèðèø.
3-ìàâçó: Íóòқ ìàäàíèÿòè âà àäàáèé íîðìà (2 ñîàò)
¡çáåê àäàáèé òèëè íîðìàëàðè: ëåêñèê – ñåìàíòèê, òàëàôôóç, ¸çóâ, ôîíåòèê, àêòöåíòîëîãèê, ãðàììàòèê, ñ¢ç ÿñàø, èìëî, óñëóáèé, ïóíêòóàöèîí íîðìàëàð ҳàқèäà áèëèìëàðíè ìóñòàҳêàìëàøãà қàðàòèëãàí ìàøқëàð óñòèäà èøëàø.
Þñóô Õîñ Ҳîæèá, Êàéêîâóñ, Àëèøåð Íàâîèé, Ҳóñàéí Âîèç Êîøèôèé, Àáäóëëà Қîäèðèé, Àáäóëëà Қàҳҳîðíèíã àñàðëàðèäà ñ¢ç âà íóòқ ìàäàíèÿòèíèíã àêñ ýòèøè.
4-ìàâçó: Øàðқ âà Ғàðá íîòèқëèãè (2 ñîàò)
Âîèçëèê ñàíúàòè, òàíèқëè âîèçëàð: Êîøèôèé, Ìåҳíàãèé, Ðè¸çèé ôàîëèÿòè ҳàқèäà ìàúëóìîò áåðèø. Ғàðáíèíã ìàøҳóð íîòèқëàðè (Àðèñòîòåë, Öèöåðîí, Êâèíòèëèàí âà áîø.) ôàîëèÿòè ҳàқèäà òàñàââóð ҳîñèë қèëèø.
Àðèñòîòåëíèíã íîòèқëèê ñàíúàòèãà îèä “Ðèòîðèêà” àñàðè.
Öèöåðîííèíã “Íîòèқëèê ҳàқèäà” àñàðè âà óíèíã íîòèқëèê ñàíúàòèãà áàғèøëàíãàí íóòқëàðè.
Øàðқ âà ғàðá íîòèқëèãèíèíã ¢çèãà õîñëèêëàðèãà ýúòèáîð қàðàòèø. “Қîáóñíîìà” äà íîòèққà қ¢éèëàäèãàí òàëàáëàð ҳàқèäà òàñàââóð ҳîñèë қèëèø, ìóíîçàðà óþøòèðèø, ìóíîçàðà îäîáèãà ¢ðãàòèø.
5-ìàâçó: Íóòқèé ìóëîқîò қèëèø ìàäàíèÿòè.. Ïðîôåññèîíàë ìóëîқîò îäîáè. Ðèòîðèêà. (2 ñîàò).
Ìóëîқîò æàðà¸íè âà óíèíã ìîҳèÿòè. Ðèòîðèêà - æàìèÿòíèíã íóòқèé ìóëîқîòëàðè ҳàқèäà òàúëèìîò. Òèëäàí ôîéäàëàíà áèëèø, èæòèìîèé âà øàõñèé ôàðîâîíëèê ìóàììîñè. Ñóҳáàòäîøãà íóòқ îðқàëè òàúñèð ýòèø óñóëëàðè.
6-ìàâçó: Àëèøåð Íàâîèé òèë, íóòқ âà íîòèқëèê ñàíúàòè ҳàқèäà
(2 ñîàò).
Íàâîèéíèíã íîòèқëèê âà íóòқ ìàäàíèÿòèãà îèä àñàðëàðè, қàðàøëàðè þçàñèäàí ôèêð àëìàøèø. Ìóíîçàðà óþøòèðèø. Òàëàáàëàðíèíã àäàáèé íóòқ ê¢íèêìàëàðèíè áàҳîëàø.
7-ìàâçó: Íóòқíèíã êîììóíèêàòèâ ñèôàòëàðè (2 ñîàò).
Íóòқíèíã êîììóíèêàòèâ ñèôàòëàðèãà îèä ìàøқëàð èøëàø, íóòқ óñëóáëàðèãà îèä ìàòíëàð òóçèø.
8-ìàâçó: Íóòқíèíã òàñâèðèé òåõíèêàñè (2 ñîàò)
Íóòқ îðãàíëàðè.
Íóòқ òåõíèêàñèíè ýãàëëàø.
¡қèòóâ÷èíèíã íóòқ òåõíèêàñè.
Ìàäàíèé íóòқíèíã ýòíèê õîñëàíãàíëèãè.
9-ìàâçó: Íóòқ âà óñëóáøóíîñëèê (2 ñîàò)
Óñëóá. Íóòқ óñëóáè.
Ëåêñèê ñòèëèñòèêà á¢éè÷à ìàøқëàð.
Ôóíêöèîíàë óñëóáëàð á¢éè÷à ìàòíëàðíè òàҳëèë қèëèø*.
Íóòқ. Îғçàêè âà ¸çìà íóòқ.
Óñëóá. Ôóíêöèîíàë óñëóáëàð.
Ñ¢çëàøóâ óñëóáè. Ðàñìèé óñëóá. Èëìèé óñëóá. Ïóáëèöèñòèê óñëóá. Áàäèèé óñëóá. ¡çáåê òèëèíèíã íóòқ óñëóáëàðèãà äîèð ìàòíëàð óñòèäà èøëàø.
Íóòқ óñëóáëàðè, óëàðíèíã ¢çèãà õîñëèãè.
10-ìàâçó: Íóòқ âà òåðìèíîëîãèÿ
¡çáåê òåõíèêàâèé àòàìàøóíîñëèãèíèíã áîéèøè, óíè òàðòèáãà ñîëèø ìóàììîëàðè.
Ôèêðíè òóðëè ñîöèàë àóäèòîðèÿãà ìîñëàá èôîäàëàø.
Ìàäàíèé íóòқíèíã ñîҳàâèé õîñëàíãàíëèãè.
Ìóñòàқèë òàúëèìíè òàøêèë ýòèøíèíã øàêëè âà ìàçìóíè
Òàëàáàãà ìóñòàқèë èøíè òàé¸ðëàøäà ôàííèíã õóñóñèÿòëàðèíè ҳèñîáãà îëãàí ҳîëäà қóéèäàãè øàêëëàðäàí ôîéäàëàíèø òàâñèÿ ýòèëàäè:
– àìàëèé ìàøғóëîòëàðãà òàé¸ðãàðëèê;
– äàðñëèê âà ¢қóâ қ¢ëëàíìàëàð á¢éè÷à ôàí áîáëàðè âà ìàâçóëàðèíè ¢ðãàíèø;
– òàðқàòìà ìàòåðèàëëàð á¢éè÷à ìàúðóçà қèñìèíè ¢çëàøòèðèø;
– ìàõñóñ àäàáè¸òëàð á¢éè÷à ôàí á¢ëèìëàðè ¸êè ìàâçóëàðè óñòèäà èøëàø;
– òàëàáàíèíã ¢қóâ, èëìèé-òàäқèқîò èøëàðèíè áàæàðèø áèëàí áîғëèқ á¢ëãàí ôàí á¢ëèìëàðè âà ìàâçóëàðíè ÷óқóð ¢ðãàíèø;
– ôàîë âà ìóàììîëè ¢қèòèø óñëóáèäàí ôîéäàëàíèëàäèãàí ¢қóâ ìàøғóëîòëàðè;
– ìàñîôàâèé òàúëèì.
Ìóñòàқèë èø ìàâçóëàðè:
1. Íóòқ, ìàíòèқ, íîòèқëèê, âîèçëèê.
2. Àíòèê äàâðäà íîòèқëèê âà íóòқ ìàäàíèÿòè.
3. Øàðқäà íîòèқëèê âà íóòқ ìàäàíèÿòè.
4. Æàҳîí çàìîíàâèé èíòåëëåêòóàë îëàìèäà íîòèқëèê âà ìóëîқîò ìàäàíèÿòè.
5. Ìàäàíèé íóòқíèíã ëèñîíèé ìåú¸ðëàðè.
6. Ìàäàíèé íóòқíèíã àñîñèé êîììóíèêàòèâ ñèôàòëàðè.
7. Ìàäàíèé íóòқíèíã ñîöèàë õîñëàíãàíëèãè.
8. Ìàäàíèé íóòқíèíã ñîҳàâèé õîñëàíãàíëèãè.
9. Íóòқèé òåõíîëîãèÿ.
10. Èìëî âà òàëàôôóç ìóíîñàáàòè.
11. Îғçàêè ìóëîқîòäà øàõñ ìàúíàâèÿòè âà ìàäàíèÿòèíèíã íàìî¸í á¢ëèøè.
12. ¨çìà ìàòíäà ôèêðëàð èç÷èëëèãè âà êåòìà-êåòëèãè.
13. ¡çãàëàð ôèêðèíè àíãëàø óñòèäà èøëàø.
14. Ìàòíäàãè ìàíòèқèé õàòîëèêëàð óñòèäà èøëàø.
15. Ìàòíäàãè óñëóáèé õàòîëèêëàð óñòèäà èøëàø.
16. Ôèêðíè òóðëè íóòқèé øàðîèò âà âàçèÿòãà ìîñëàá èôîäàëàø.
17. Ôèêðíè òóðëè íóòқ óñëóáëàðèãà ìîñëàá èôîäàëàø.
18. Ôèêðíè òóðëè ñîöèàë àóäèòîðèÿãà ìîñëàá èôîäàëàø.
19. Áà¸ííè èõ÷àìëàøòèðèø.
20 Àáó Íàñð Ôîðîáèéíèíã íóòқ âà íîòèқëèê ҳàқèäàãè қàðàøëàðè.
21. Ìàҳìóä Êîøғàðèéíèíã íóòқ âà íîòèқëèê ҳàқèäàãè қàðàøëàðè.
22. Þñóá Õîñ Ҳîæèáíèíã íóòқ âà íîòèқëèê ҳàқèäàãè қàðàøëàðè.
23. Àҳìàä Þãíàêèéíèíã íóòқ âà íîòèқëèê ҳàқèäàãè қàðàøëàðè.
24. Àëèøåð Íàâîèéíèíã íóòқ âà íîòèқëèê ҳàқèäàãè қàðàøëàðè.
25. Çàҳèðèääèí Ìóҳàììàä Áîáóðíèíã íóòқ âà íîòèқëèê ҳàқèäàãè қàðàøëàðè.
26. Ҳóñàéí Âîèç Êîøèôèéíèíã âîèçëèê ìàҳîðàòè.
27. Ìàòíäàãè ìàíòèқèé õàòîëèêëàð.
28. Ìàòíäàãè óñëóáèé õàòîëèêëàð.
29. Îғçàêè ìóëîқîòäà ìàäàíèé íóòқ.
Äàñòóðíèíã èíôîðìàöèîí-ìåòîäèê òàúìèíîòè
Äàñòóðäàãè ìàâçóëàðíè ¢òèøäà òàúëèìíèíã çàìîíàâèé ìåòîäëàðèäàí êåíã ôîéäàëàíèø, ¢қóâ æàðà¸íèíè ÿíãè ïåäàãîãèê òåõíîëîãèÿëàð àñîñèäà òàøêèë ýòèø ñàìàðàëè íàòèæà áåðàäè. Áó áîðàäà çàìîíàâèé ïåäàãîãèê òåõíîëîãèÿëàðíèíã “Êëàñòåð”, “Ìàòáóîò êîíôåðåíöèÿñè”, “Êåéñ-ñòàäè”, “Áóìåðàíã”, “Åëïèғè÷” ҳàìäà «Ìóàììîëè òàúëèì» òåõíîëîãèÿñèíèíã «Ìóíîçàðàëè äàðñ» ìåòîäè, øóíèíãäåê, ëèíãâèñòèê ñòðóêòóðàëàð âà ñèñòåì òèëøóíîñëèêêà äîèð ñëàéäëàðäàí ôîéäàëàíèø, äèäàêòèê âà ðîëëè ¢éèí óñóëëàðèíè қ¢ëëàø íàçàðäà òóòèëàäè.
ÐÅÉÒÈÍÃ ÁÀҲÎËÀØ ÒÈÇÈÌÈ
Óøáó ôàí á¢éè÷à ¢қóâ ðåæàñèäà æàìè 58 ñîàò ðåæàëàøòèðèëãàí á¢ëèá, øóíäàí 20 ñîàò ìàúðóçà, 20 ñîàò àìàëèé ìàøғóëîò âà 18 ñîàò ìóñòàқèë òàúëèì.
Ìàãèñòðàíòëàðíè ôàí á¢éè÷à ¢çëàøòèðèøëàðèíè áàҳîëàø ñåìåñòð äàâîìèäà ìóíòàçàì ðàâèøäà îëèá áîðèëàäè âà қóéèäàãè òóðëàð îðқàëè àìàëãà îøèðèëàäè: ìàêñèìàë áàëë - 100 áàëë, áóíäàí æîðèé áàҳîëàø (Æ.Á.) ãà 35 áàëë, îðàëèқ áàҳîëàø (Î.Á.) ãà 35 áàëë, ÿêóíèé áàҳîëàø (ß.Á.) ãà 30 áàëë àæðàòèëãàí.
Æîðèé, îðàëèқ âà ÿêóíèé áàҳîëàøëàð òàëàáàëàð áèëèìèíè îғçàêè, ¸çìà âà òåñò øàêëëàðäà íàçîðàò қèëèø ҳàìäà ðåôåðàòëàðíè òåêøèðèø óñóëèäà ¢òêàçèëàäè.
Ñàðàëàø áàëë – 55 áàëë.
Ñåìåñòð äàâîìèäà ôàíëàð á¢éè÷à ò¢ïëàíãàí áàëëàð қóéèäàãè ¢çëàøòèðèø ê¢ðñàòêè÷ëàðè áèëàí áàҳîëàíàäè.
қîíèқàðëè - 55 äàí 70 ãà÷à 55-70%
ÿõøè - 71 äàí 85 ãà÷à 71- 85%
àúëî - 86 äàí 100 ãà÷à 86-100%
4.1. Ðåéòèíã íàçîðàòè æàäâàëè
|
Ðåéòèíã íàçîðàòè òóðëàðè |
Ñåìåñòð ҳàôòàëàðè |
|
|
||||||||||||||||||
|
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
8 |
9 |
10 |
11 |
12 |
13 |
14 |
15 |
16 |
17 |
20 |
Àòòåñòàöèÿ |
Áàë ëàð |
Ñàðàëàø áàëëàðè |
|
|
ÆÍ ÌÒ |
0 - 4 |
0 - 4 |
0 – 4 5 |
0 - 4 |
0 - 4 |
0 – 4 6 |
|
0-35 |
39 |
||||||||||||
|
ÎÍ |
0 – 17 |
0 - 18 |
|
0-35 |
|||||||||||||||||
|
ÆÍ+ÎÍ |
0 – 70 |
0-70 |
|
||||||||||||||||||
|
ßÍ |
|
0-30 |
0-30 |
17 |
|||||||||||||||||
|
Æàìè |
0 – 70 |
0-30 |
0-100 |
56 |
|||||||||||||||||
4.2. ÆÍ á¢éè÷à áàҳîëàø ìåçîíëàðè
ÆÍ àìàëèé ìàøғóëîòëàð ¢çëàøòèðèëèøè á¢éè÷à þқîðèäàãè æàäâàëäà êåëòèðèëãàí ñåìåñòð ҳàôòàëàðè êåñèìèäà ҳàð áèð ìàøғóëîòäà òàëàáàíèíã ¢çëàøòèðèøèãà ìîñ ðàâèøäà ìåçîí àñîñèäà æàìè 0-35 áàëëãà÷à æàìëàíèøè áåëãèëàíãàí.
4.3.ÎÍ á¢éè÷à áàҳîëàø ìåçîíëàðè
ÎÍ ìàúðóçà ìàøғóëîòëàðè ìàòåðèàëëàðè àñîñèäà áèð ñåìåñòð äàâîìèäà 2 ìàðòà ¢òêàçèëàäè. ÎÍ á¢éè÷à òàëàáà æàìè 0-35 áàëëãà÷à æàìëàøè ìóìêèí.
Ôàííèíã ¢қèòèëãàí ìàâçóëàðè á¢éè÷à ¢çëàøòèðèø íàçîðàòè òóðëè øàêëëàðäà ¢òêàçèëèøè ìóìêèí. Ìàçêóð ôàíäàí ÎÍ òåñò ñèíîâè øàêëèäà ¢òêàçèëãàíäà òåñòëàð ñîíè âà óëàðãà ìîñ ðàâèøäàãè ìåçîí 0-35 áàëë êåñèìèäà êàôåäðà òîìîíèäàí àëîҳèäà áåëãèëàíàäè.
4.4. (ÆÍ+ÎÍ) á¢éè÷à áàҳîëàø ìåçîíëàðè
(ÆÍ+ÎÍ) 0-70 ãà÷à á¢ëãàí ðåéòèíã áàëëàðè қóéèäàãè ìåçîíëàðãà ìóâîôèқ óìóìëàøòèðèëèøè áåëãèëàíãàí:
|
Áàҳîëàø ìåçîíëàðè |
ÆÍ ÎÍ |
(ÆÍ+ÎÍ) |
|
|
Íóòқ ìàäàíèÿòè” ôàíè ìàøғóëîòëàðè ìàâçóëàðè á¢éè÷à ҳàð òîìîíëàìà ÷óқóð âà ìóêàììàë áèëèìãà ýãà. Íàçàðèé âà àìàëèé ìàøғóëîòëàðäà äóí¸қàðàø òàâñèôèäàãè áèëèìëàð òèçèìèíèíã ¢ðíè, èíñîííèíã èíñîí, æàìèÿò, àòðîô-ìóҳèòãà á¢ëãàí ìóíîñàáàòè áèëàí áîғëèқ ìàñàëàëàð á¢éè÷à õóëîñà âà қàðîð қàáóë қèëà îëàäè, ôàëñàôèé òóøóí÷àëàð ҳàқèäà èæîäèé ôèêðëàéäè, ôàëñàôèé қîíóí âà êàòåãîðèÿëàðíèíã ìîҳèÿòèíè òóøóíòèðèá áåðàäè, ìóñòàқèë ìóøîҳàäà þðèòà îëàäè, ìîҳèÿòèíè òóøóíòèðà îëàäè, òàñàââóðãà ýãà. |
30 - 35 |
30 - 35 |
60 - 70 |
|
Ôàí ìàøғóëîòëàðè ìàâçóëàðè á¢éè÷à ò¢ëà áèëèìãà ýãà. Ìàøғóëîòëàðäà “Íóòқ ìàäàíèÿòè” ôàíè ҳàқèäà òàñàââóðãà ýãà á¢ëàäè ,ìóñòàқèë ìóøîҳàäà þðèòà îëàäè, ìîҳèÿòèíè òóøóíòèðà îëàäè, àéòèá áåðàäè, òàñàââóðãà ýãà. |
25 - 29 |
25 - 29 |
50 - 59 |
|
Ôàí ìàøғóëîòëàðè ìàâçóëàðè á¢éè÷à қîíèқàðëè áèëèìãà ýãà. Àìàëèé ìàøғóëîòäà ôàí áèëàí áîғëèқ ìàñàëàëàð á¢éè÷à ìîҳèÿòèíè òóøóíòèðà îëàäè, àéòèá áåðàäè, òàñàââóðãà ýãà. |
20 - 24 |
20 - 24 |
39 - 49 |
|
Ôàí ìàøғóëîòëàðè ìàâçóëàðè á¢éè÷à қîíèқàðñèç áèëèìãà ýãà. Àìàëèé ìàøғóëîòäà ôàí áèëàí áîғëèқ ìàñàëàëàð þçàñèäàí àíèқ òàñàââóðãà ýãà ýìàñ, áèëìàéäè.
|
0 - 19 |
0 - 19 |
0 - 38 |
4.5. ßÍ íè áàҳîëàø ìåçîíëàðè
ßÍ “¨çìà èø” ¸êè “Òåñò ñèíîâè” øàêëèäà (0-30) áàëëãà÷à áåëãèëàíãàí ìåçîí àñîñèäà ¸êè ìàæìóàëè øàêëäà ¨çìà èø + òåñò ñèíîâè øàêëèäà (6/24) áàëëèê òèçèì àñîñèäà ¢òêàçèëàäè. ßÍ îғçàêè øàêëäà ¢òêàçèëãàíäà 0-30 á¢ëãàí ðåéòèíã áàëëàðè қóéèäàãè ìåçîíëàðãà ìóâîôèқ áåëãèëàíãàí:
|
ßÍ á¢éè÷à áàҳîëàø ìåçîíëàðè
|
ßÍ áàëëàðè |
|
“Íóòқ ìàäàíèÿòè” ôàíè ìàøғóëîòëàðè ìàâçóëàðè á¢éè÷à ҳàð òîìîíëàìà ÷óқóð âà ìóêàììàë áèëèìãà ýãà. Íàçàðèé âà àìàëèé ìàøғóëîòëàðäà íóòқè ìàäàíèÿòè âà íîòèқëèê ñàíúàòè òàðèõèíè áèëàäè, íóòқíèíã êîììóíèêàòèâ òàñíèôè á¢éè÷à ¢ç íóқòàè íàçàðèíè áà¸í ýòàäè, òèë âà íóòқ ҳàқèäà áèëèìëàðãà ýãà á¢ëàäè, õóëîñà âà қàðîð қàáóë қèëà îëàäè, ìóöàқèë ìóøîҳàäà þðèòà îëàäè, àìàëäà қ¢ëëàé îëàäè, ìîҳèÿòèíè òóøóíòèðà îëàäè. |
26 - 30 |
|
Ôàí ìàøғóëîòëàðè ìàâçóëàðè á¢éè÷à ò¢ëà áèëèìãà ýãà. Ìàøғóëîòëàðäà òèë âà íóòқ ҳàқèäà ÿõëèò òàñàââóðãà ýãà á¢ëàäè, ìóñòàқèë ìóøîҳàäà þðèòà îëàäè, àìàëäà қ¢ëëàé îëàäè, ìîҳèÿòèíè òóøóíòèðà îëàäè, òàñàââóðãà ýãà. |
21 - 25 |
|
Ôàí ìàøғóëîòëàðè ìàâçóëàðè á¢éè÷à қîíèқàðëè áèëèìãà ýãà. Àìàëèé ìàøғóëîò ìàâçóëàðè áèëàí áîғëèқ ìàñàëàëàð á¢éè÷à ìàâçó ñàâîëëàðè ìîҳèÿòèíè òóøóíòèðà îëàäè, àéòèá áåðàäè, òàñàââóðãà ýãà. |
17 - 20 |
|
Ôàí ìàøғóëîòëàðè ìàâçóëàðè á¢éè÷à қîíèқàðñèç áèëèìãà ýãà. Àìàëèé ìàøғóëîòäà ìàâçó ñàâîëëàðè áèëàí áîғëèқ ìàñàëàëàð þçàñèäàí àíèқ òàñàââóðãà ýãà ýìàñ, áèëìàéäè. |
0 -16 |
Ôîéäàëàíèëàäèãàí àñîñèé äàðñëèêëàð âà
¢қóâ қ¢ëëàíìàëàð ð¢éõàòè
Àñîñèé àäàáè¸òëàð
1. Êàðèìîâ È. Þêñàê ìàúíàâèÿò – åíãèëìàñ êó÷. – Òîøêåíò: Ìàúíàâèÿò, 2008.
2. Áåãìàòîâ Ý., Ìàìàòîâ À. Àäàáèé íîðìà íàçàðèÿñè. 1- қèñì. – Òîøêåíò: Íàâð¢ç, 1997.
3. Êàéêîâóñ. Қîáóñíîìà. Ò¢ëäèðèëãàí èêêèí÷è íàøðè. – Òîøêåíò: ¡қèòóâ÷è, 2006.
4. Ìàҳìóäîâ Í. ¡қèòóâ÷è íóòқè ìàäàíèÿòè. – Òîøêåíò: Àëèøåð Íàâîèé íîìèäàãè ¡çáåêèñòîí Ìèëëèé êóòóáõîíàñè íàøðè¸òè, 2007.
5. Êàðíåãè Ä. ¡ç-¢çèãà èøîí÷ ҳîñèë қèëèø âà îììà îëäèäà ñ¢çëàø ñàíúàòè. – Òîøêåíò: ßíãè àñð àâëîäè, 2010.
6. Áåãìàòîâ Ý. âà áîøқà. ¡çáåê íóòқè ìàäàíèÿòè î÷åðêëàðè. Ò.: Ôàí. 1988
7. Áåãìàòîâ Ý. âà áîøқà. Àäàáèé íîðìà âà íóòқ ìàäàíèÿòè. Ò.: Ôàí. 1983.
8. Èíîìõ¢æàåâ Ñ. Íîòèқëèê ñàíúàòè àñîñëàðè. Ò.: ¡қèòóâ÷è. 1982, 212 á.
9. Íàçàðîâ Ê. Óñìîíîâ Ñ.Òîҳèðîâ ¡. Þðèñòíèíã íóòқ ìàäàíèÿòè. Ò.: 2003.
10. Îðòèқîâ À., Íóòқ ìàäàíèÿòè âà íîòèқëèê ñàíúàòè. Ò.: 2002.
11. ¡ðèíáîåâ Á. Ñîëèåâ À. Íîòèқëèê ìàҳîðàòè. Ò.: ¡қèòóâ÷è. 1984, 124 á.
12. Қóäðàòîâ Ò. Íóòқ ìàäàíèÿòè àñîñëàðè.-Ò.: ¡қèòóâ÷è. 1993, 120 á.
13. Қ¢íғóðîâ Ð. Áåãìàòîâ Ý., Òîæèåâ ¨. Íóòқ ìàäàíèÿòè âà óñëóáèÿò àñîñëàðè. Ò.: ¡қèòóâ÷è 1992, 256 á.
14. Ìàìàòîâ Ý. Ҳîçèðãè çàìîí ¢çáåê àäàáèé òèëèäà ëåêñèê âà ôðàçåîëîãèê íîðìà ìóàììîëàðè. Ò.: 1991, 273 á.
15. Қóäðàòîâ Ò. Íóòқ ìàäàíèÿòè àñîñëàðè. Ò.: ¡қèòóâ÷è, 2003.
16. Æàëèëîâ Õ. Íîòèқëèê ñàíúàòè. Ò.: Ôàí, 2000, 76 á.
17. Æóìàíè¸çîâ Ð. Íóòқèé ìàҳîðàò. Ò.: «Àäîëàò», 2005. 90 á.
18. Ìèðòîæèåâ Ì. Ìàҳìóäîâ Í. Òèë âà ìàäàíèÿòè Ò.: ¡çáåêèñòîí, 1992.
19. Ìóҳèääèíîâ À. ¡қóâ æàðà¸íèäà íóòқ ôàîëèÿòè. Ò.: ¡қèòóâ÷è, 1995.
20. Òîæèåâ ¨. Ҳàñàíîâà Í. Òîæèìàòîâà Ҳ, É¢ëäîøåâà Î. ¡çáåê íóòқè ìàäàíèÿòè âà óñëóáèÿò àñîñëàðè (îììàáîï қ¢ëëàíìà). -Ò.: 1994,130 á
Қ¢øèì÷à àäàáè¸òëàð
21.Àâëîíèé À. Òóðêèé ãóëèñòîí ¸õóä àõëîқ. – Òîøêåíò: ¡қèòóâ÷è, 1992.
22.Ìàҳìóäîâ Í. Òèëèìèçíèíã òèëëà ñàíäèғè. – Òîøêåíò: Ғàôóð Ғóëîì íîìèäàãè íàøðè¸ò-ìàòáàà óéè, 2012.
23. Ðóñòàìèé À. Àäèáëàð îäîáèäàí àäàáëàð. – Òîøêåíò: Ìàúíàâèÿò, 2003.
24. Îíà òèëè – äàâëàò òèëè. – Òîøêåíò, Àäîëàò, 2004.
25. Àúëàìîâà Ì.Íóòқäà àêñ ýòàð áèð îëàì áîéëèê. – Òîøêåíò:¡қèòóâ÷è, 1989.
26. Ðóñòàìîâ À. Ñ¢ç õóñóñèäà ñ¢ç. – Òîøêåíò: ¨ø ãâàðäèÿ, 1989.
27. Қèëè÷åâ Ý., Íóòқ ìàäàíèÿòè âà óñëóáèÿò àñîñëàðè. – Áóõîðî, 2003.
28. Ìàҳìóäîâ Í., Ðàôèåâ À., É¢ëäîøåâ È.Íóòқ ìàäàíèÿòè âà äàâëàò òèëèäà èø þðèòèø. – Òîøêåíò: ×¢ëïîí, 2012.
29. Æóìàõ¢æà Í.À. Èñòèқëîë âà îíà òèëèìèç. – Òîøêåíò: Øàðқ, 1998.
30. Ðóñòàìîâ À. Ñ¢ç õóñóñèäà ñ¢ç. Ò.: «¨ø ãâàðäèÿ», 1987, 160 á.
31. Ìàҳìóäîâ Í. Ìàúðèôàò ìàíçèëëàðè. Ò.: Ìàúíàâèÿò. 1999, 78 á.
32. Ҳîçèðãè ¢çáåê òèëè ôàîë ñ¢çëàðèíèíã èçîҳëè ëóғàòè. Ò.: “Ñàðä”, 2001, 230 á.
33. Æóìàíè¸çîâ Ð. Ñàëèìîâà Ñ., Ғîÿâèé òàðáèÿäà íîòèқëèê ñàíúàòè. Ò.: «¡çáåêèñòîí ôàéëàñóôëàðè ìèëëèé æàìèÿòè», 2002, 32 á.
34. ¡çáåê òèëèíèíã èìëî ëóғàòè. Ò.: ¡қèòóâ÷è, 2003, 230 á.
35. Áåãìàòîâ Ý. Íîòèқíèíã íîäèð áîéëèãè. Ò.: Ôàí, 2004, 52 á.
36. Ìàҳìóäîâ Í. Òèë. Ò.: ¡çáåêèñòîí, 1991, 86 á.
37. Õîííàçàðîâ Ê. Òèë âà Äèë. Ò.: ¡çáåêèñòîí 1991, 64 á.
38. Ñàôàåâ Í., Ғàôôîðîâ Á. Ìóîìàëà ñèðëàðè Ò.: Íàâð¢ç. 1992, 72 á.
39. Ñèääèқ Ì¢ìèí. Ñ¢çëàøèø ñàíúàòè. Ôàðғîíà. 1997, 92 á.
40. Ҳàêèìîâà Î. Ìàíòèқ âà íóòқ ìàäàíèÿòè. Ò.: À.Қîäèðèé íîìèäàãè õàëқ ìåðîñè íàøðè¸òè. 2002, 120 á.
41. Ìåëèáîåâ À. Íóòқ âà ìàҳîðàò. – Ò.: «¡çáåêèñòîí àäàáè¸òè âà ñàíúàòè». 2005 é, 21-îêòÿáð.
42. Ìåëèáîåâ À. Õóøòàêíè êèì ÷àëàäè. Ò.: «¡çáåêèñòîí àäàáè¸òè âà ñàíúàòè». 2005- é, 28-îêòÿáð.
63. Âàëãèíà Í.Ñ. Àêòèâíûå ïðîöåññû â ñîâðåìåííîì ðóññêîì ÿçûêå. Ì., 2003.
64. Âåðåùàãèí Å.Ì., Êîñòîìàðîâ Â.Ã. ßçûê è êóëüòóðà. Ì., 2005.
65.Çåìñêàÿ Å.À. Ðóññêàÿ ðàçãîâîðíàÿ ðå÷ü: Ëèíãâèñòè÷åñêèé àíàëèç è ïðîáëåìû îáó÷åíèÿ. Ì., 2004.
66.Ðîçåíòàëü Ä.Ý. Ñïðàâî÷íèê ïî ïðàâîïèñàíèþ è ëèòåðàòóðíîé ïðàâêå. – Ì: «Àéðèñ-ïðåññ», 2005.
Èíòåðíåò ñàéòëàðè
67. - www.tfi.uz
68. - www.altinmeros.com
69. - www.ziyonet.uz
70. - www.tfi,uz
71.- www.oltinmiras.com
72. Îáðàçîâàòåëüíûé èíòåðíåò - ïîðòàë www.ziyonet.uz
73.Ñàéò ìèíèñòåðñòâî âûñøåãî è ñðåäíåãî
ñïåöèàëüíîãî îáðàçîâàíèÿ ðåñïóáëèêè óçáåêèñòàí
www.edu.uz.
74.5.ÃÐÀÌÎÒÀ.ÐÓ – ñïðàâî÷íî-èíôîðìàöèîííûé èíòåðíåò-ïîðòàë «Ðóññêèé ÿçûê» [http: www.gramota.ru]
75.Ñïðàâî÷íî-èíôîðìàöèîííûé èíòåðíåò-ïîðòàë [http: www.gramma.ru]
76.ñàéò Ãèëüäèè ëèíãâèñòîâ-ýêñïåðòîâ ïî äîêóìåíòàöèîííûì è èíôîðìàöèîííûì ñïîðàì ÃËÝÄÈÑ [http: www.rusexpert.ru]
77.Ñàéò Àññîöèàöèè ëèíãâèñòîâ-ýêñïåðòîâ è ïðåïîäàâàòåëåé «Ëåêñèñ» [http: www.lexis-asu.narod.ru]
78.Cïðàâî÷íî-èíôîðìàöèîííûé èíòåðíåò-ïîðòàë [http: www.dic. academic.ru]
79.Ñïðàâî÷íî-èíôîðìàöèîííûé èíòåðíåò-ïîðòàë [http: www.slovari.yandex.ru
“Íóòқ ìàäàíèÿòè ôàíèíèíã ìàçìóíè, ìàқñàäè âà âàçèôàëàðè” ìàâçóñèãà áàғèøëàíãàí
1 – àìàëèé ìàøғóëîòèíèíã ¢қèòèø òåõíîëîãèÿñè
|
Âàқòè – 2 ñîàò |
Òàëàáàëàð ñîíè 15 íàôàð |
|
|
¡қóâ ìàøғóëîòèíèíã øàêëè |
Àìàëèé ìàøғóëîò |
|
|
Àìàëèé ìàøғóëîò ðåæàñè |
1. Íóòқ ìàäàíèÿòè ôàíèíèíã ìàçìóíè, ìàқñàäè âà âàçèôàëàðè 2. “Íóòқ ìàäàíèÿòè” ôàíè òèëøóíîñëèê âà àíèқ ôàíëàð áèëàí áîғëèқ ìóҳèì ôàí ñèôàòèäà. |
|
|
¡қóâ ìàøғóëîòèíèíã ìàқñàäè: Íóòқ ìàäàíèÿòè ôàíèíèíã ìàçìóíè, ìàқñàäè âà âàçèôàëàðè ҳàқèäàãè áèëèìëàðíè ìóñòàҳêàìëàø âà ÷óқóðëàøòèðèø. |
||
|
Ïåäàãîãèê âàçèôàëàð: -ìàâçó á¢éè÷à áèëèìëàðíè òèçèìëàøòèðèø, ìóñòàҳêàìëàø; -äàðñëèê áèëàí èøëàø ê¢íèêìàëàðèíè ҳîñèë қèëèø; ëèñîíèé àõáîðîòëàðíè òàҳëèë қèëèø âà ¢ç ôèêðèíè èôîäàëàø ê¢íèêìàëàðèíè ðèâîæëàíòèðèø. |
¡қóâ ôàîëèÿòèíèíã íàòèæàëàðè: Òàëàáà: - íóòқ ìàäàíèÿòè ôàíèíèíã ìàçìóíè, ìàқñàäè âà âàçèôàëàðè, óñëóáèé õóñóñèÿòëàðèíè ¸ðèòà îëàäè; - óëàðíè ãóðóҳëàé îëàäè, òèçèìëàøòèðàäè, ôàðқëàé îëàäè; - íóòқ ìàäàíèÿòè ôàíèíèíã ìàқñàäè âà âàçèôàëàðè ҳàқèäà ҳàì àíèқ áèëèìãà ýãà á¢ëàäè;
|
|
|
¡қèòèø óñëóáè âà òåõíèêàñè |
Ñàâîë-æàâîáëè ñóҳáàò |
|
|
¡қèòèø øàêëè |
ôðîíòàë, æàìîà âà ãóðóҳëàðäà èøëàø. |
|
|
¡қèòèø âîñèòàëàðè |
Äàðñëèê, êîíñïåêòëàð, òåõíèê âîñèòàëàð, äèäàêòèê ìàòåðèàëëàð |
|
|
¡қèòèø øàðîèòëàðè
|
Ãóðóҳëàðäà èøëàøãà ì¢ëæàëëàíãàí àóäèòîðèÿ
|
|
|
|
|
|
“Íóòқ ìàäàíèÿòè ôàíèíèíã ìàçìóíè, ìàқñàäè âà âàçèôàëàðè” ìàâçóñèãà áàғèøëàíãàí
1- ìàøғóëîòèíèíã òåõíîëîãèê êàðòàñè
|
Áîñқè÷ëàð, âàқòè |
Ôàîëèÿò ìàçìóíè |
||
|
1-áîñқè÷. Êèðèø (10 ìèí.) |
¡қèòóâ÷è |
òàëàáà |
|
|
1.1. Ìàâçóíèíã ìàқñàäè: à) ¢қóâ ìàқñàäè: òàëàáàëàðíèíã íóòқ ìàäàíèÿòè ôàíèíèíã ìàçìóíè, ìàқñàäè âà âàçèôàëàðè ҳàқèäà ìàúëóìîòëàð áåðèø; á) òàðáèÿâèé ìàқñàä: Íóòқ ìàäàíèÿòè ôàíèíèíã àҳàìèÿòè, èæòèìîèé ҳà¸òäà ìóҳóì ¢ðèíãà ýãà ýêàíëèãèíè òàëàáàëàðãà ìàòáóîò ìàòåðèàëëàðè îðқàëè åòêàçèø. Ìàøғóëîò ҳàìêîðëèêäà èøëàø òåõíîëîãèÿñèíè қ¢ëëàíãàí ҳîëäà ¢òèëèøè ìàúëóì қèëèíàäè. 1.2. Áèëèìëàðíè ôàîëëàøòèðèø ó÷óí áëèö-ñ¢ðîâ ¢òêàçèëàäè âà àóäèòîðèÿíèíã òàé¸ãàðëèê äàðàæàñè àíèқëàíàäè (2-èëîâà). Ìàâçó ìàçìóíèíèíã ìóҳîêàìàñè ãóðóҳëàðäà äàâîì ýòèøè ýúëîí қèëèíàäè. |
1.1. Ìàâçóíè ¸çàäèëàð âà ñàâîëëàðãà æàâîá áåðàäèëàð |
||
|
2-áîñқè÷. Àñîñèé (60 ìèí.) |
2.1. Òàëàáàëàð 2 ãóðóҳãà á¢ëèíàäè, ҳàð áèðèãà âàçèôà áåðèëàäè. ¡қóâ íàòèæàëàðè ýñëàòèëàäè. 2.2. Âàçèôàíè áàæàðèøäà ìàúðóçà ìàòíëàðäàí ôîéäàëàíèøãà ðóõñàò áåðèëàäè. Ãóðóҳëàðäà èø áîøëàø òàêëèô ýòèëàäè. 2.3. Òàé¸ðëàíãàí òàқäèìîò íàìîéèø ýòèëàäè. 2.4. Òàëàáàëàð ¢ç æàâîáëàðèíè øàðõëàéäè, õóëîñàëàðãà ýúòèáîð áåðàäè, àíèқëèê êèðèòàäè. 2.5. 3-èëîâàäàãè òîïøèðèқíè òàé¸ðëàøíè òàêëèô ýòèëàäè. |
2.1. ¡қóâ íàòèæàëàðèíè òàқäèì қèëàäèëàð. 2.2 Ñàâîëëàð áåðàäèëàð. Ò¢ëäèðàäèëàð. 2.3. Òîïøèðèқíè òàé¸ðëàéäèëàð. |
|
|
3-áîñқè÷ ßêóíèé (10 ìèí) |
3.1. Ìàøғóëîò ÿêóíëàíàäè, ìàâçó á¢éè÷à óìóìèé õóëîñàëàð øàêëëàíòèðèëàäè. Ãóðóҳëàðãà óìóìèé áàëë áåðèëàäè. Òàëàáàëàð áàҳîëàíàäè âà ðàғáàòëàíòèðèëàäè. 3.2. Ìóñòàқèë èø ñèôàòèäà òåñò áåðèëàäè. |
Ýøèòàäèëàð. Òîïøèðèқíè îëàäèëàð. |
|
|
|
|
|
|
1- èëîâà.
Ãóðóҳ áèëàí èøëàø қîèäàëàðè
Ãóðóҳíèíã ҳàð áèð àúçîñè:
- ¢ç øåðèêëàðèíèíã ôèêðëàðèíè õóðìàò қèëèøëàðè ëîçèì;
- áåðèëãàí òîïøèðèқëàð á¢éè÷à ôàîë, ҳàìêîðëèêäà âà ìàñúóëèÿò áèëàí èøëàøëàðè ëîçèì;
- ¢çëàðèãà ¸ðäàì êåðàê á¢ëãàíäà ñ¢ðàøëàðè ìóìêèí;
- ¸ðäàì ñ¢ðàãàíëàðãà ê¢ìàê áåðèøëàðè ëîçèì;
- ãóðóҳíè áàҳîëàø æàðà¸íèäà èøòèðîê ýòèøëàðè ëîçèì;
- “Áèç áèð êåìàäàìèç, áèðãà ÷¢êàìèç ¸êè áèðãà қóòèëàìèç” қîèäàñèíè ÿõøè áèëèøëàðè ëîçèì.
2-èëîâà
Ãóðóҳëàð ó÷óí òîïøèðèқëàð.
1- ãóðóҳ.
1. Íóòқ ìàäàíèÿòè òóøóí÷àñè íèìàíè èôîäàëàéäè?
2. Íóòқíèíã íîëèñîíèé âà ëèñîíèé õóñóñèÿòëàðè á¢éè÷à êëàñòåð òóçèíã.
3. Íóòқ ìàäàíèÿòè áîñқè÷ëàðè қàéñèëàð?
3-èëîâà.
“Èíñåðò óñóëè”
Èíñåðò - ñàìàðàëè ¢қèø âà ôèêðëàø ó÷óí áåëãèëàøíèíã èíòåðôàîë òèçèìè ҳèñîáëàíèá, ìóñòàқèë ¢қèá-¢ðãàíèøäà ¸ðäàì áåðàäè.
Ìàòíëàð áèëàí òàíèøèá ÷èққà÷, V, +, - âà ? áåëãèëàðè îðқàëè óëàð ҳàқèäàãè ¢ç ôèêðëàðèíãèçíè èôîäàëàíã.
Ìàòííè áåëãèëàø òèçèìè
(v) – ìåí áèëãàí íàðñàíè òàñäèқëàéäè.
(+) – ÿíãè ìàúëóìîò.
(-) – ìåí áèëãàí íàðñàãà çèä.
(?) – ìåíè ¢éëàíòèðäè. Áó áîðàäà ìåíãà қ¢øèì÷à ìàúëóìîò çàðóð.
Èíñåðò æàäâàëè
|
Òóøóí÷àëàð |
V |
+ |
-
|
?
|
|
Íóòқ ìàäàíèÿòè íàçàðèÿñèíèíã àñîñëàðè |
|
|
|
|
|
Íóòқ ìàäàíèÿòè òóøóí÷àñè, óíèíã èíñîííèíã âà æàìèÿòíèíã ìàúíàâèé ҳà¸òèäàãè ðîëè. |
|
|
|
|
|
ÎÀÂ ìàòíëàðè ëèñîíèé õóñóñèÿòëàðãà ýãà Äàâëàò òèëèãà ҳóðìàòíè òàðáèÿëàéäè |
|
|
|
|
“Íóòқ âà óíèíã øàêëëàðè ” ìàâçóñèãà áàғèøëàíãàí
2 – àìàëèé ìàøғóëîòèíèíã ¢қèòèø òåõíîëîãèÿñè
|
Âàқòè – 2 ñîàò |
Òàëàáàëàð ñîíè 15 íàôàð |
|
|
¡қóâ ìàøғóëîòèíèíã øàêëè |
Àìàëèé ìàøғóëîò |
|
|
Àìàëèé ìàøғóëîò ðåæàñè |
1. Íóòқ ìóëîқîòíèíã áèð ê¢ðèíèøè ñèôàòèäà. 2. Íóòқíèíã îғçàêè âà ¸çìà, ðàñìèé âà íîðàñìèé òóðëàðè. Íóòқ âà ìàíòèқ. 3. Ìàäàíèé íóòқ òóøóí÷àñè. Íóòқ, íîòèқëèê âà âîèçëèê. |
|
|
¡қóâ ìàøғóëîòèíèíã ìàқñàäè: Íóòқ âà óíèíã øàêëëàðè ҳàқèäàãè áèëèìëàðíè ÷óқóðëàøòèðèø âà ìóñòàҳêàìëàø. |
||
|
Ïåäàãîãèê âàçèôàëàð: -ìàâçó á¢éè÷à áèëèìëàðíè òèçèìëàøòèðèø, ìóñòàҳêàìëàø; -äàðñëèê áèëàí èøëàø ê¢íèêìàëàðèíè ҳîñèë қèëèø; ëèñîíèé àõáîðîòëàðíè òàҳëèë қèëèø âà ¢ç ôèêðèíè èôîäàëàø ê¢íèêìàëàðèíè ðèâîæëàíòèðèø. |
¡қóâ ôàîëèÿòèíèíã íàòèæàëàðè: Òàëàáà: - Íóòқ âà óíèíã øàêëëàðè õóñóñèÿòëàð ìàçìóíèíè ¸ðèòà îëàäè; - óëàðíè ãóðóҳëàé îëàäè, òèçèìëàøòèðàäè, ôàðқëàé îëàäè; - Íóòқ âà óíèíã øàêëëàðè, ¢çèãà õîñ õóñóñèÿòëàðè ò¢ғðèñèäà àíèқ òàñàââóð ҳîñèë қèëàäè; - Íóòқ âà óíèíã øàêëëàðèãà àëîҳèäà ýúòèáîðíè қàðàòèø ìóҳèì àìàëèé àҳàìèÿòãà ýãà ýêàíëèãèãà èøîí÷ ҳîñèë қèëàäè - Íîòèқëèê âà âîèçëèê òàðèõè. Øàðқ âà Ғàðá íîòèқëèê ìàêòàáè áèëàí ò àíèøèø âà óëàð îðàñèäàãè ôàðқëàðíè àæðàòà îëàäèëàð; |
|
|
¡қèòèø óñëóáè âà òåõíèêàñè |
Ñàâîë-æàâîáëè ñóҳáàò |
|
|
¡қèòèø øàêëè |
ôðîíòàë, æàìîà âà ãóðóҳëàðäà èøëàø. |
|
|
¡қèòèø âîñèòàëàðè |
Äàðñëèê, êîíñïåêòëàð, äèäàêòèê ìàòåðèàëëàð |
|
|
¡қèòèø øàðîèòëàðè |
Ãóðóҳëàðäà èøëàøãà ì¢ëæàëëàíãàí àóäèòîðèÿ |
|
|
|
|
|
“Íóòқ âà óíèíã øàêëëàðè” ìàâçóñèãà áàғèøëàíãàí
2 – àìàëèé ìàøғóëîòíèíã òåõíîëîãèê êàðòàñè
|
Áîñқè÷ëàð, âàқòè |
Ôàîëèÿò ìàçìóíè |
|
||
|
1-áîñқè÷. Êèðèø (10 ìèí.) |
¡қèòóâ÷è |
òàëàáà |
|
|
|
|
1.1. Ìàâçóíèíã ìàқñàäè: à) ¢қóâ ìàқñàäè: òàëàáàëàðíèíã íóòқ âà óíèíã øàêëëàðè ҳàқèäà çàðóð áèëèìëàðíè ýãàëëàø; á) òàðáèÿâèé ìàқñàä: Íóòқ âà óíèíã øàêëëàðèãà á¢ëãàí ýúòèáîðíè êó÷àéòèðèø. Ìàøғóëîò ҳàìêîðëèêäà èøëàø òåõíîëîãèÿñèíè қ¢ëëàíãàí ҳîëäà ¢òèëèøè ìàúëóì қèëèíàäè. 1.2. Áèëèìëàðíè ôàîëëàøòèðèø ìàқñàäèäà 2-èëîâàäà áåðèëãàí ñàâîëëàð àñîñèäà áëèö-ñ¢ðîâ ¢òêàçèëàäè âà àóäèòîðèÿíèíã òàé¸ãàðëèê äàðàæàñè àíèқëàíàäè: Ìàâçó ìàçìóíèíèíã ìóҳîêàìàñè ãóðóҳëàðäà äàâîì ýòòèðèëèøè ýúëîí қèëèíàäè. |
1.1. Ìàâçóíè ¸çàäèëàð âà ñàâîëëàðãà æàâîá áåðàäèëàð |
|
|
|
2-áîñқè÷. Àñîñèé (60 ìèí.) |
2.1. Òàëàáàëàð 2 ãóðóҳãà á¢ëèíàäè, ҳàð áèðèãà âàçèôà áåðèëàäè. ¡қóâ íàòèæàëàðè ýñëàòèëàäè. 2.2. Âàçèôàíè áàæàðèøäà äàðñëèêëàðäàí ôîéäàëàíèø ìóìêèíëèãè ýñëàòèëàäè. Ãóðóҳëàðäà èø áîøëàø òàêëèô ýòèëàäè. 2.3. Òàé¸ðëàíãàí òàқäèìîò íàìîéèø ýòèëàäè. 2.4. Òàëàáàëàð æàâîáè øàðõëàíàäè, õóëîñàëàðãà ýúòèáîð áåðèëàäè, àíèқëèê êèðèòèëàäè. 2.5. Èíñåðò óñóëèäà 2-èëîâàäàãè òîïøèðèқëàðíè áàæàðèø òàêëèô ýòèëàäè. |
2.1. ¡қóâ íàòèæàëàðèíè òàқäèì қèëàäèëàð. 2.2 Ñàâîëëàð áåðàäèëàð. Ò¢ëäèðàäèëàð. 2.3. Òîïøèðèқíè òàé¸ðëàéäèëàð. |
|
|
|
3-áîñқè÷ ßêóíèé (10 ìèí) |
3.1. Ìàøғóëîò ÿêóíëàíàäè, ìàâçó á¢éè÷à óìóìèé õóëîñàëàð øàêëëàíòèðèëàäè. Ãóðóҳëàðãà óìóìèé áàëë áåðèëàäè. Òàëàáàëàð æàâîáëàðè áàҳîëàíàäè âà ðàғáàòëàíòèðèëàäè. 3.2. Ìóñòàқèë èø ñèôàòèäà èíñåðò óñóëèäà ¢ðãàíèá ÷èқèëèøè çàðóð á¢ëãàí ìàòí áåðèëàäè. |
Ýøèòàäèëàð. Òîïøèðèқíè îëàäèëàð. |
|
|
|
|
|
|
|
|
1- èëîâà.
Ãóðóҳ áèëàí èøëàø қîèäàëàðè
Ãóðóҳíèíã ҳàð áèð àúçîñè:
- ¢ç øåðèêëàðèíèíã ôèêðëàðèíè õóðìàò қèëèøëàðè ëîçèì;
- áåðèëãàí òîïøèðèқëàð á¢éè÷à ôàîë, ҳàìêîðëèêäà âà ìàñúóëèÿò áèëàí èøëàøëàðè ëîçèì;
- ¢çëàðèãà ¸ðäàì êåðàê á¢ëãàíäà ñ¢ðàøëàðè ìóìêèí;
- ¸ðäàì ñ¢ðàãàíëàðãà ê¢ìàê áåðèøëàðè ëîçèì;
- ãóðóҳíè áàҳîëàø æàðà¸íèäà èøòèðîê ýòèøëàðè ëîçèì;
- “Áèç áèð êåìàäàìèç, áèðãà ÷¢êàìèç ¸êè áèðãà қóòèëàìèç” қîèäàñèíè ÿõøè áèëèøëàðè ëîçèì.
2-èëîâà.
Ãóðóҳëàð ó÷óí òîïøèðèқëàð.
Áëèö-ñàâîëëàð
1- ãóðóҳ.
1. Íóòқ ìóëîқîòíèíã áèð ê¢ðèíèøè
2. Íóòқíèíã îғçàêè âà ¸çìà, ðàñìèé âà íîðàñìèé òóðëàðè
3. Íóòқ âà ìàíòèқ.
2- ãóðóҳ
1. Íóòқ ñèôàòëàðèãà òàúðèô áåðèíã.
2. Íóòқíèíã қàíäàé øàêëëàðè ìàâæóä?
3. Óëàðíèíã ëèñîíèé òàҳëèëèíè áåðèíã.
3-èëîâà
“Íóòқíèíã øàêëëàðè” ҳàқèäàãè ìàòííè ¢қèá ÷èқèá, V, +, - âà ? áåëãèëàðè îðқàëè ¢ç ôèêðèíãèçíè èíñåðò óñóëèäà èôîäàëàíã.
Ìàòííè áåëãèëàø òèçèìè
(v) - ìåí áèëãàí íàðñàíè òàñäèқëàéäè.
(+) – ÿíãè ìàúëóìîò.
(-) – ìåí áèëãàí íàðñàãà çèä.
(?) – ìåíè ¢éëàíòèðäè. Áó áîðàäà ìåíãà қ¢øèì÷à ìàúëóìîò çàðóð.
Èíñåðò æàäâàëè
|
Òóøóí÷àëàð |
V |
+ |
-
|
?
|
|
Íóòқ ìóëîқîòíèíã áèð ê¢ðèíèøè ñèôàòèäà |
|
|
|
|
|
Íóòқ ìîíîëîãèê âà äèàëîãèê á¢ëàäè |
|
|
|
|
|
Ìóëîқîòäà ëèñîíèé âà íîëèñîíèé âîñèòàëàð óéғóíëàøãàí ҳîëäà íàìî¸í á¢ëàäè |
|
|
|
|
“Àäàáèé íîðìà âà íóòқ ìàäàíèÿòè ” ìàâçóñèãà áàғèøëàíãàí
3 –àìàëèé ìàøғóëîòíèíã ¢қèòèø òåõíîëîãèÿñè
|
Âàқòè – 2 ñîàò |
Òàëàáàëàð ñîíè 15 íàôàð |
|
|
¡қóâ ìàøғóëîòèíèíã øàêëè |
Àìàëèé ìàøғóëîò |
|
|
Àìàëèé ìàøғóëîò ðåæàñè |
1.Àäàáèé òèëíèíã ðèâîæëàíèø қîíóíèÿòëàðèíè, àäàáèé òèë íîðìàëàðèíèíã óìóìèé ҳîëàòèíè ¢ðãàíèø. 2. Ìàäàíèé íóòқíèíã òàëàôôóç ìåú¸ðëàðè. Ìàäàíèé íóòқíèíã ëåêñèê ìåú¸ðëàðè. 3. Ìàäàíèé íóòқíèíã ýòíèê ìåú¸ðëàðè. Ìàäàíèé íóòқíèíã ñîҳàâèé ìåú¸ðëàðè. |
|
|
¡қóâ ìàøғóëîòèíèíã ìàқñàäè: Àäàáèé íîðìà âà íóòқ ìàäàíèÿòè õóñóñèÿòëàðè ҳàқèäàãè áèëèìëàðíè ÷óқóðëàøòèðèø âà ìóñòàҳêàìëàø. |
||
|
Ïåäàãîãèê âàçèôàëàð: -ìàâçó á¢éè÷à áèëèìëàðíè òèçèìëàøòèðèø, ìóñòàҳêàìëàø; -äàðñëèê áèëàí èøëàø ê¢íèêìàëàðèíè ҳîñèë қèëèø; ëèñîíèé àõáîðîòëàðíè òàҳëèë қèëèø âà ¢ç ôèêðèíè èôîäàëàø ê¢íèêìàëàðèíè ðèâîæëàíòèðèø. |
¡қóâ ôàîëèÿòèíèíã íàòèæàëàðè: Òàëàáà: - Àäàáèé íîðìà âà íóòқ ìàäàíèÿòè õóñóñèÿòëàð ìàçìóíèíè ¸ðèòà îëàäè; - óëàðíè ãóðóҳëàé îëàäè, òèçèìëàøòèðàäè, ôàðқëàé îëàäè; - Àäàáèé íîðìà âà íóòқ ìàäàíèÿòèíã ¢çèãà õîñ õóñóñèÿòëàðè ò¢ғðèñèäà àíèқ òàñàââóð ҳîñèë қèëàäè; - Àäàáèé íîðìà âà íóòқ ìàäàíèÿòèíèíã ìóҳèì àìàëèé àҳàìèÿòãà ýãà ýêàíëèãèãà èøîí÷ ҳîñèë қèëàäè. |
|
|
¡қèòèø óñëóáè âà òåõíèêàñè |
Ñàâîë-æàâîáëè ñóҳáàò |
|
|
¡қèòèø øàêëè |
ôðîíòàë, æàìîà âà ãóðóҳëàðäà èøëàø. |
|
|
¡қèòèø âîñèòàëàðè |
Äàðñëèê, êîíñïåêòëàð, äèäàêòèê ìàòåðèàëëàð |
|
|
¡қèòèø øàðîèòëàðè
|
Ãóðóҳëàðäà èøëàøãà ì¢ëæàëëàíãàí àóäèòîðèÿ
|
|
|
|
|
|
“Àäàáèé íîðìà âà íóòқ ìàäàíèÿòè ” ìàâçóñèãà áàғèøëàíãàí 3 – àìàëèé ìàøғóëîòëàðèíèíã òåõíîëîãèê êàðòàñè
|
Áîñқè÷ëàð, âàқòè |
Ôàîëèÿò ìàçìóíè |
||
|
1-áîñқè÷. Êèðèø (10 ìèí.) |
¡қèòóâ÷è |
òàëàáà |
|
|
|
1.1. Ìàâçóíèíã ìàқñàäè: à) ¢қóâ ìàқñàäè: òàëàáàëàðíèíã àäàáèé íîðìà âà íóòқ ìàäàíèÿòè ҳàқèäà çàðóð áèëèìëàðíè ýãàëëàø; á) òàðáèÿâèé ìàқñàä: Àäàáèé íîðìà âà íóòқ ìàäàíèÿòèãà ýúòèáîðíè êó÷àéòèðèø. Ìàøғóëîò ҳàìêîðëèêäà èøëàø òåõíîëîãèÿñèíè қ¢ëëàíãàí ҳîëäà ¢òèëèøè ìàúëóì қèëèíàäè. 1.2. Áèëèìëàðíè ôàîëëàøòèðèø ìàқñàäèäà 2-èëîâàäà áåðèëãàí ñàâîëëàð àñîñèäà áëèö-ñ¢ðîâ ¢òêàçèëàäè âà àóäèòîðèÿíèíã òàé¸ãàðëèê äàðàæàñè àíèқëàíàäè: Ìàâçó ìàçìóíèíèíã ìóҳîêàìàñè ãóðóҳëàðäà äàâîì ýòòèðèëèøè ýúëîí қèëèíàäè. |
1.1. Ìàâçóíè ¸çàäèëàð âà ñàâîëëàðãà æàâîá áåðàäèëàð |
|
|
2-áîñқè÷. Àñîñèé (60 ìèí.) |
2.1. Òàëàáàëàð 2 ãóðóҳãà á¢ëèíàäè, ҳàð áèðèãà âàçèôà áåðèëàäè. ¡қóâ íàòèæàëàðè ýñëàòèëàäè. 2.2. Âàçèôàíè áàæàðèøäà äàðñëèêëàðäàí ôîéäàëàíèø ìóìêèíëèãè ýñëàòèëàäè. Ãóðóҳëàðäà èø áîøëàø òàêëèô ýòèëàäè. 2.3. Òàé¸ðëàíãàí òàқäèìîò íàìîéèø ýòèëàäè. 2.4. Òàëàáàëàð æàâîáè øàðõëàíàäè, õóëîñàëàðãà ýúòèáîð áåðèëàäè, àíèқëèê êèðèòèëàäè. 2.5. Èíñåðò óñóëèäà 2-èëîâàäàãè òîïøèðèқëàðíè áàæàðèø òàêëèô ýòèëàäè. |
2.1. ¡қóâ íàòèæàëàðèíè òàқäèì қèëàäèëàð. 2.2 Ñàâîëëàð áåðàäèëàð. Ò¢ëäèðàäèëàð. 2.3. Òîïøèðèқíè òàé¸ðëàéäèëàð. |
|
|
3-áîñқè÷ ßêóíèé (10 ìèí) |
3.1. Ìàøғóëîò ÿêóíëàíàäè, ìàâçó á¢éè÷à óìóìèé õóëîñàëàð øàêëëàíòèðèëàäè. Ãóðóҳëàðãà óìóìèé áàëë áåðèëàäè. Òàëàáàëàð æàâîáëàðè áàҳîëàíàäè âà ðàғáàòëàíòèðèëàäè. 3.2. Ìóñòàқèë èø ñèôàòèäà èíñåðò óñóëèäà ¢ðãàíèá ÷èқèëèøè çàðóð á¢ëãàí ìàòí áåðèëàäè. |
Ýøèòàäèëàð. Òîïøèðèқíè îëàäèëàð. |
|
|
|
|
|
|
1- èëîâà.
Ãóðóҳ áèëàí èøëàø қîèäàëàðè
Ãóðóҳíèíã ҳàð áèð àúçîñè:
- ¢ç øåðèêëàðèíèíã ôèêðëàðèíè õóðìàò қèëèøëàðè ëîçèì;
- áåðèëãàí òîïøèðèқëàð á¢éè÷à ôàîë, ҳàìêîðëèêäà âà ìàñúóëèÿò áèëàí èøëàøëàðè ëîçèì;
- ¢çëàðèãà ¸ðäàì êåðàê á¢ëãàíäà ñ¢ðàøëàðè ìóìêèí;
- ¸ðäàì ñ¢ðàãàíëàðãà ê¢ìàê áåðèøëàðè ëîçèì;
- ãóðóҳíè áàҳîëàø æàðà¸íèäà èøòèðîê ýòèøëàðè ëîçèì;
- “Áèç áèð êåìàäàìèç, áèðãà ÷¢êàìèç ¸êè áèðãà қóòèëàìèç” қîèäàñèíè ÿõøè áèëèøëàðè ëîçèì.
2-èëîâà.
Ãóðóҳëàð ó÷óí òîïøèðèқëàð.
Áëèö-ñàâîëëàð.
1- ãóðóҳ.
1. Àäàáèé íîðìà íèìà?
2. Çàìîíàâèé àäàáèé òèë òóøóí÷àñè ÷åãàðàëàðè
3. Àäàáèé òèë âà ôóíêöèîíàë óñëóáëàð.
2- ãóðóҳ
1. Òèë âà íóòқ ìåú¸ðèéëèãè íèìà?
2. Òèë ìåú¸ðëàðèíè òàúðèôëàá áåðèíã.
3. Íóòқ ìàäàíèÿòèíèíã ìåú¸ðèéëèê àñïåêòè.
3-èëîâà
Ìàâçó äîèðàñèäàãè ìàòííè ¢қèá ÷èқèá, V, +, - âà ? áåëãèëàðè îðқàëè ¢ç ôèêðèíãèçíè èíñåðò óñóëèäà èôîäàëàíã.
Ìàòííè áåëãèëàø òèçèìè
(v) - ìåí áèëãàí íàðñàíè òàñäèқëàéäè.
(+) – ÿíãè ìàúëóìîò.
(-) – ìåí áèëãàí íàðñàãà çèä.
(?) – ìåíè ¢éëàíòèðäè. Áó áîðàäà ìåíãà қ¢øèì÷à ìàúëóìîò çàðóð.
Èíñåðò æàäâàëè
|
Òóøóí÷àëàð |
V |
+ |
-
|
?
|
|
Àäàáèé òèë íîðìàëàðè ôóíêöèîíàë óñëóáëàð áèëàí óéғóíëèãè |
|
|
|
|
|
Òèë âà íóòқ òóøóí÷àëàðèíèíã áèð-áèðèäàí ôàðқè |
|
|
|
|
|
Òèëíèíã ìåú¸ðèé àñïåêòëàðè |
|
|
|
|
“Íóòқ ìàäàíèÿòè âà íîòèқëèê ñàíúàòè òàðèõè” ìàâçóñèãà áàғèøëàíãàí
4- àìàëèé ìàøғóëîòèíèíã ¢қèòèø òåõíîëîãèÿñè
|
Âàқòè – 2 ñîàò |
Òàëàáàëàð ñîíè 15 íàôàð |
|
|
¡қóâ ìàøғóëîòèíèíã øàêëè |
Àìàëèé ìàøғóëîò |
|
|
Àìàëèé ìàøғóëîò ðåæàñè |
1. Íóòқ ìàäàíèÿòè âà óíèíã ñ¢ç ñàíúàòèäàãè ¢ðíè. 2. Íîòèқëèê òàðèõè. Ðèì íîòèқëèãè. Øàðқäà âà Ìàðêàçèé Îñè¸äà íîòèқëèê. |
|
|
¡қóâ ìàøғóëîòèíèíã ìàқñàäè: Íóòқ ìàäàíèÿòè âà íîòèқëèê ñàíúàòè òàðèõè ҳàқèäàãè áèëèìëàðíè ÿíàäà ÷óқóðëàøòèðèø âà ìóñòàҳêàìëàø. |
||
|
Ïåäàãîãèê âàçèôàëàð: - ìàçêóð ìàâçó á¢éè÷à áèëèìëàðíè áîéèòèø; -äàðñëèê áèëàí èøëàø ê¢íèêìàëàðèíè ҳîñèë қèëèø; ëèñîíèé ìàúëóìîòëàðíè òàҳëèë қèëèø âà ¢ç ôèêðèíè èôîäà ýòà îëèø ìàëàêà âà ê¢íèêìàëàðèíè ðèâîæëàíòèðèø. |
¡қóâ ôàîëèÿòèíèíã íàòèæàëàðè: Òàëàáà: - íóòқ ìàäàíèÿòè âà íîòèқëèê ñàíúàòè òàðèõè ҳàқèäàãè áèëèìëàðíè ¸ðèòà îëàäè; - Íóòқ ìàäàíèÿòè âà íîòèқëèê ñàíúàòè òàðèõè óñëóáèé áåëãèëàðè ò¢ғðèñèäà àíèқ áèëèìãà ýãà á¢ëà îëàäè. |
|
|
¡қèòèø óñëóáè âà òåõíèêàñè |
Ñàâîë-æàâîáëè ñóҳáàò |
|
|
¡қèòèø øàêëè |
ôðîíòàë, æàìîà âà ãóðóҳëàðäà èøëàø. |
|
|
¡қèòèø âîñèòàëàðè |
Äàðñëèê, êîíñïåêòëàð, òåõíèê âîñèòàëàð |
|
|
¡қèòèø øàðîèòëàðè
|
Ãóðóҳëàðäà èøëàøãà ì¢ëæàëëàíãàí àóäèòîðèÿ
|
|
|
|
|
|
“Íóòқ ìàäàíèÿòè âà íîòèқëèê ñàíúàòè òàðèõè” ìàâçóñèãà áàғèøëàíãàí
4- àìàëèé ìàøғóëîòèíèíã òåõíîëîãèê êàðòàñè
|
Áîñқè÷ëàð, âàқòè |
Ôàîëèÿò ìàçìóíè |
||
|
1-áîñқè÷. Êèðèø (10 ìèí.) |
¡қèòóâ÷è |
òàëàáà |
|
|
|
1.1. Ìàâçóíèíã ìàқñàäè: à) ¢қóâ ìàқñàäè: òàëàáàëàðíèíã íóòқ ìàäàíèÿòè âà íîòèқëèê ñàíúàòè òàðèõèíè ¢çèãà õîñ õóñóñèÿòëàðèíè áèëèø âà áóíäàí ¢ç íóòқèé ôàîëèÿòèäà ôîéäàëàíà îëèø; á) òàðáèÿâèé ìàқñàä: Íóòқ ìàäàíèÿòè âà íîòèқëèê ñàíúàòè òàðèõè ҳàқèäàãè ÿíãè ìàúëóìîòëàð îðқàëè òàëàáàëàðíèíã ôèêðëàø äîèðàñèíè êåíãàéòèðèø. Ìàøғóëîò ҳàìêîðëèêäà èøëàø òåõíîëîãèÿñèíè қ¢ëëàíãàí ҳîëäà ¢òèëèøè ìàúëóì қèëèíàäè. 1.2. Áèëèìëàðíè ôàîëëàøòèðèø ìàқñàäèäà 2-èëîâàäàãè ñàâîëëàð àñîñèäà áëèö-ñ¢ðîâ ¢òêàçèëàäè âà àóäèòîðèÿíèíã òàé¸ãàðëèê äàðàæàñè àíèқëàíàäè: Ìàâçó ìàçìóíèíèíã ìóҳîêàìàñè ãóðóҳëàðäà äàâîì ýòòèðèëèøè ýúëîí қèëèíàäè. |
1.1. Ìàâçóíè ¸çàäèëàð âà ñàâîëëàðãà æàâîá áåðàäèëàð |
|
|
2-áîñқè÷. Àñîñèé (60 ìèí.) |
2.1. Òàëàáàëàðãà Øàðқ âà Ғàðá íîòèқëèê ìàêòàáè õóñóñèÿòëàðèíè òàққîñëàø ó÷óí Âåíí äèàãðàììàñèíè ò¢ëäèðèø âàçèôàñè áåðèëàäè. ¡қóâ òåõíîëîãèÿñèíè áàæàðèø øàðòëàðè ýñëàòèëàäè. 2.2. Âàçèôàíè áàæàðèøäà äàðñëèêëàðäàí ôîéäàëàíèø ìóìêèíëèãè ýñëàòèëàäè. Ãóðóҳëàðäà èø áîøëàø òàêëèô ýòèëàäè. 2.3. Òàé¸ðëàíãàí òàқäèìîò íàìîéèø ýòèëàäè. 2.4. Òàëàáàëàð æàâîáèíè øàðõëàéäè, õóëîñàëàðãà ýúòèáîð áåðàäè, àíèқëèê êèðèòàäè. 2.5. Ñèíêâåéí óñóëèäà 3-èëîâàäàãè áåðèëãàí ìàòíëàðíè ¢ðãàíèá ÷èқèø òàëàá ýòèëàäè. |
2.1.¡қóâ íàòèæàëàðè òàқäèì қèëèíàäè. 2.2.Ñàâîëëàð áåðèëàäè. Æàâîáëàð ò¢ëäèðèëàäè. 2.3.Òîïøèðèқ òàé¸ðëàíàäè. |
|
|
3-áîñқè÷ ßêóíèé (10 ìèí) |
3.1. Ìàøғóëîò ÿêóíëàíàäè, ìàâçó á¢éè÷à óìóìèé õóëîñàëàð øàêëëàíòèðèëàäè. Ãóðóҳëàðãà óìóìèé áàëë áåðèëàäè. Òàëàáàëàð áàҳîëàíàäè âà ðàғáàòëàíòèðèëàäè. 3.2. Ìóñòàқèë èø ñèôàòèäà ñèíêâåéí óñóëèäà ¢ðãàíèá ÷èқèëèøè çàðóð á¢ëãàí ìàòí áåðèëàäè.(3-èëîâà) 3.3. Îëèíãàí áèëèìëàðíè ìóñòàҳêàìëàø ìàқñàäèäà òåñòëàð òàâñèÿ ýòèëàäè. |
Ýøèòàäèëàð. Òîïøèðèқíè îëàäèëàð. |
|
|
|
|
|
|
1- èëîâà.
Ãóðóҳ áèëàí èøëàø қîèäàëàðè
Ãóðóҳíèíã ҳàð áèð àúçîñè:
- ¢ç øåðèêëàðèíèíã ôèêðëàðèíè õóðìàò қèëèøëàðè ëîçèì;
- áåðèëãàí òîïøèðèқëàð á¢éè÷à ôàîë, ҳàìêîðëèêäà âà ìàñúóëèÿò áèëàí èøëàøëàðè ëîçèì;
- ¢çëàðèãà ¸ðäàì êåðàê á¢ëãàíäà ñ¢ðàøëàðè ìóìêèí;
- ¸ðäàì ñ¢ðàãàíëàðãà ê¢ìàê áåðèøëàðè ëîçèì;
- ãóðóҳíè áàҳîëàø æàðà¸íèäà èøòèðîê ýòèøëàðè ëîçèì;
2-èëîâà
Ãóðóҳëàð ó÷óí òîïøèðèқëàð.
Áëèö-ñàâîëëàð:
1- ãóðóҳ.
1. Íîòèқëèê ñàíúàòè òàðèõè ҳàқèäà ãàïèðèá áåðèíã.
2. Þíîí íîòèқëèãè ҳàқèäà.
3. Ðèì íîòèқëèãèíèíã ¢çèãà õîñ òîìîíëàðèíè î÷èá áåðèíã.
2- ãóðóҳ
1. Øàðқ íîòèқëèãèíèíã ¢çèãà õîñ òîìîíëàðè.
2. Èëê óéғîíèø äàâðèäàãè íîòèқëèêíèíã øàêëëàðè.
3. Øàðқíèíã áóþê íîòèқëàðè ҳàқèäà ãàïèðèá áåðèíã.
3-èëîâà
Ìàâçó äîèðàñèäàãè àñîñèé òóøóí÷àëàðíè ñèíêâåéí óñóëèäà èôîäàëàíã.
Ìàòí ìàçìóíèíè áåëãèëàø òèçèìè
1-ìèñðà: ____áèòòà ñ¢ç áèëàí_____èôîäàëàø___________________
2-ìèñðà:_____èêêèòà ________________________________________
3-ìèñðà:_____ó÷òà___________________________________________
4-ìèñðà: ______ò¢ðòòà________________________________________
5 ìèñðà: _______áèòòà __(áèðèí÷èñèãà ñèíîíèì ñ¢ç á¢ëèøè êåðàê)_
“Íîòèқëèêíèíã òóðëàðè âà ê¢ðèíèøëàðè” ìàâçóñèäàãè 5-àìàëèé ìàøғóëîòèíèíã ¢қèòèø òåõíîëîãèÿñè
|
Âàқòè – 2 ñîàò |
Òàëàáàëàð ñîíè 15 íàôàð |
|
¡қóâ ìàøғóëîòèíèíã øàêëè |
Àìàëèé ìàøғóëîò |
|
Àìàëèé ìàøғóëîò ðåæàñè |
1.Íîòèқëèê. Íîòèқëèê ìàҳîðàòèíè èôîäàëîâ÷è îìèëëàð. Íîòèқëèêíèíã òóðëàðè ҳàқèäà. 2.Àñêèÿ÷èëèê. Áàäèҳàã¢éëèê. Âîèçëèê. Ìàääîҳëèê. Ñóõàíäîíëèê. Қèññàã¢éëèê âà áîøқàëàð ҳàқèäà òóøóí÷à. Íóòқèé ñàíúàò òóðëàðè. |
|
¡қóâ ìàøғóëîòèíèíã ìàқñàäè: Íîòèқëèêíèíã òóðëàðè âà ê¢ðèíèøëàðè ¢çèãà õîñ æèҳàòëàðè ò¢ғðèñèäàãè áèëèìëàðíè ÷óқóðëàøòèðèø âà ìóñòàҳêàìëàø. |
|
|
Ïåäàãîãèê âàçèôàëàð: -ìàâçó á¢éè÷à áèëèìëàðíè òèçèìëàøòèðèø, ìóñòàҳêàìëàø; -äàðñëèê áèëàí èøëàø ê¢íèêìàëàðèíè ҳîñèë қèëèø; ëèñîíèé àõáîðîòëàðíè òàҳëèë қèëèø âà ¢ç ôèêðèíè èôîäàëàø ê¢íèêìàëàðèíè ðèâîæëàíòèðèø. |
¡қóâ ôàîëèÿòèíèíã íàòèæàëàðè: Òàëàáà: - íîòèқëèêíèíã òóðëàðè âà ê¢ðèíèøëàðè, óëàðíèíã õóñóñèÿòëàðèíè ¸ðèòà îëàäè; - óëàðíè ãóðóҳëàé îëàäè, òèçèìëàøòèðàäè, ôàðқëàé îëàäè; - íîòèқëèêíèíã òóðëàðè âà ê¢ðèíèøëàðèäàí ôîéäàëàíèø á¢éè÷à àìàëèé áèëèì âà ê¢íèêìàëàðãà ýãà á¢ëàäè. |
|
¡қèòèø óñëóáè âà òåõíèêàñè |
Ñàâîë-æàâîáëè ñóҳáàò |
|
¡қèòèø øàêëè |
ôðîíòàë, æàìîà âà ãóðóҳëàðäà èøëàø. |
|
¡қèòèø âîñèòàëàðè |
Äàðñëèê, êîíñïåêòëàð, òåõíèê âîñèòàëàð âà äèäàêòèê ìàòåðèàëëàð |
|
¡қèòèø øàðîèòëàðè |
Ãóðóҳëàðäà èøëàøãà ì¢ëæàëëàíãàí àóäèòîðèÿ |
“Íîòèқëèêíèíã òóðëàðè âà ê¢ðèíèøëàðè” ìàâçóñèäàãè
5-àìàëèé ìàøғóëîòèíèíã òåõíîëîãèê êàðòàñè
|
Áîñқè÷ëàð, âàқòè |
Ôàîëèÿò ìàçìóíè |
||
|
1-áîñқè÷. Êèðèø (10 ìèí.) |
¡қèòóâ÷è |
òàëàáà |
|
|
|
1.1. Ìàâçóíèíã ìàқñàäè: à) ¢қóâ ìàқñàäè: òàëàáàëàðíèíã íîòèқëèêíèíã òóðëàðè âà ê¢ðèíèøëàðè âà óëàðíèíã ¢çèãà õîñ õóñóñèÿòëàðè ҳàқèäàãè áèëèìëàðèíè òèçèìãà ñîëèø âà ìóñòàҳêàìëàø; õàáàð æàíðèäà êåðàê á¢ëàäèãàí íóòқèé ê¢íèêìàëàðíè øàêëëàíòèðèø âà ðèâîæëàíòèðèø. á) òàðáèÿâèé ìàқñàä: íîòèқëèêíèíã òóðëàðè âà ê¢ðèíèøëàðè ҳàқèäàãè áèëèìëàðíè êåíãàéòèðèø. Ìàøғóëîò ҳàìêîðëèêäà èøëàø òåõíîëîãèÿñèíè қ¢ëëàíãàí ҳîëäà ¢òèëèøè ìàúëóì қèëèíàäè. 1.2. Áèëèìëàðíè ôàîëëàøòèðèø ó÷óí íàçîðàò ¢òêàçèëàäè âà àóäèòîðèÿíèíã òàé¸ãàðëèê äàðàæàñè àíèқëàíàäè (2-èëîâà). |
1.1. Ìàâçóíè ¸çàäèëàð âà ñàâîëëàðãà ¸çìà æàâîá áåðàäèëàð |
|
|
2-áîñқè÷. Àñîñèé (60 ìèí.) |
2.1. Òàëàáàëàðíèíã ҳàð áèðèãà âàçèôà áåðèëàäè. ¡қóâ íàòèæàëàðè ýñëàòèëàäè. 2.2. Âàçèôàíè áàæàðèøäà äàðñëèêëàðäàí âà қ¢øèì÷à ýëåêòðîí äèäàêòèê ìàòåðèàëëàðäàí ôîéäàëàíèø ìóìêèíëèãè ýñëàòèëàäè. Ãóðóҳëàðäà èø áîøëàø òàêëèô ýòèëàäè 2.3. Òàëàáàëàð æàâîáëàðèíè øàðõëàéäèëàð, õóëîñàëàðãà àëîҳèäà ýúòèáîðëàðèíè қàðàòàäèëàð 2.4. 2-èëîâàäàãè òîïøèðèқëàðíè áàæàðàäèëàð. |
2.1. Òîïøèðèқíè áàæàðàäèëàð. 2.2.¡қóâ íàòèæàëàðèíè òàқäèì қèëàäèëàð. |
|
|
3-áîñқè÷ ßêóíèé (10 ìèí) |
3.1. Ìàøғóëîò ÿêóíëàíàäè, ìàâçó á¢éè÷à óìóìèé õóëîñàëàð øàêëëàíòèðèëàäè. Òàëàáàëàð áàҳîëàíàäèëàð. |
Ýøèòàäèëàð. Òîïøèðèқíè îëàäèëàð. |
|
|
|
|
|
|
1- èëîâà.
Ãóðóҳ áèëàí èøëàø қîèäàëàðè
Ãóðóҳíèíã ҳàð áèð àúçîñè:
- ¢ç øåðèêëàðèíèíã ôèêðëàðèíè õóðìàò қèëèøëàðè ëîçèì;
- áåðèëãàí òîïøèðèқëàð á¢éè÷à ôàîë, ҳàìêîðëèêäà âà ìàñúóëèÿò áèëàí èøëàøëàðè ëîçèì;
- ¢çëàðèãà ¸ðäàì êåðàê á¢ëãàíäà ñ¢ðàøëàðè ìóìêèí;
- ¸ðäàì ñ¢ðàãàíëàðãà ê¢ìàê áåðèøëàðè ëîçèì;
- ãóðóҳíè áàҳîëàø æàðà¸íèäà èøòèðîê ýòèøëàðè ëîçèì;
- “Áèç áèð êåìàäàìèç, áèðãà ÷¢êàìèç ¸êè áèðãà қóòèëàìèç” қîèäàñèíè ÿõøè áèëèøëàðè ëîçèì.
2-èëîâà
Ãóðóҳëàð ó÷óí òîïøèðèқëàð.
1- ãóðóҳ.
1. Íîòèқëèêíèíã қàíäàé òóðëàðè ìàâæóä?
2. Íîòèқëèê ìàҳîðàòèíè èôîäàëîâ÷è îìèëëàð. Æàâîáëàðèíãèçíè êåðàêëè ìèñîëëàð áèëàí ò¢ëäèðèíã.
3. Áàäèҳàã¢éëèê, âîèçëèê, ìàääîҳëèê ҳàқèäà òóøóí÷à áåðèíã.
2- ãóðóҳ
1. Íóòқèé ñàíúàò òóðëàðè. Óëàðíèíã ¢çèãà õîñ òîìîíëàðè.
2. Ñóõàíäîíëèê, қèññàã¢éëèê âà áîøқàëàð ҳàқèäà òóøóí÷à. Óøáó æàíðëàðíèíã íîëèñîíèé õóñóñèÿòëàðè ҳàқèäà ñ¢çëàá áåðèíã.
3. Áàð÷à òóðäàãè íîòèқëèê òóðëàðèíèíã óìóìèé âà õóñóñèé áåëãèëàðè қàéñèëàð?
3-èëîâà
Ìàâçó äîèðàñèäàãè àñîñèé òóøóí÷àëàðíè ñèíêâåéí óñóëèäà èôîäàëàíã.
Ìàòí ìàçìóíèíè áåëãèëàø òèçèìè
1-ìèñðà: ____áèòòà ñ¢ç áèëàí_____èôîäàëàø___________________
2-ìèñðà:_____èêêèòà ________________________________________
3-ìèñðà:_____ó÷òà___________________________________________
4-ìèñðà: ______ò¢ðòòà________________________________________
5 ìèñðà: _______áèòòà __(áèðèí÷èñèãà ñèíîíèì ñ¢ç á¢ëèøè êåðàê)_
“Òèë âà íóòқ. Íóòқ îäîáè” ìàâçóñèäàãè 6-àìàëèé ìàøғóëîòèíèíã
¢қèòèø òåõíîëîãèÿñè
|
Âàқòè – 2 ñîàò |
Òàëàáàëàð ñîíè 15 íàôàð |
|
|
¡қóâ ìàøғóëîòèíèíã øàêëè |
Àìàëèé ìàøғóëîò |
|
|
Àìàëèé ìàøғóëîò ðåæàñè |
1. Òèë âà íóòқ áèð-áèðè áèëàí áîғëèқ ҳîäèñà ýêàíëèãè.Òèë ìîääèé ìàòåðèàë á¢ëèá, øó ìàòåðèàë àñîñèäà íóòқ òàøêèë òîïèøè 2. Òèëíèíã ¢ç âàçèôàñèíè íóòқ îðқàëè àìàëãà îøèðèøè. Íóòқ ôàîëèÿòè. Íóòқ îäîáè âà íóòқèé ýòèêåò. |
|
|
¡қóâ ìàøғóëîòèíèíã ìàқñàäè: Òèë âà íóòқ. Íóòқ îäîáè ҳàқèäàãè áèëèìëàðíè ÷óқóðëàøòèðèø âà ìóñòàҳêàìëàø. |
||
|
Ïåäàãîãèê âàçèôàëàð: -ìàâçó á¢éè÷à áèëèìëàðíè òèçèìëàøòèðèø, ìóñòàҳêàìëàø; -äàðñëèê áèëàí èøëàø ê¢íèêìàëàðèíè ҳîñèë қèëèø; ëèñîíèé àõáîðîòëàðíè òàҳëèë қèëèø âà ¢ç ôèêðèíè èôîäàëàø ê¢íèêìàëàðèíè ðèâîæëàíòèðèø. |
¡қóâ ôàîëèÿòèíèíã íàòèæàëàðè: Òàëàáà: - Òèë âà íóòқ. Íóòқ îäîáè õóñóñèÿòëàðèíè ¸ðèòà îëàäè; - Òèë âà íóòқ. Íóòқ îäîáè òóøóí÷àñèíè òàâñèôëàá áåðà îëàäè; - Òèë âà íóòқ. Íóòқ îäîáè ò¢ғðèñèäà àíèқ áèëèìãà ýãà á¢ëà îëàäè. - óëàðíè ãóðóҳëàé îëàäè, òèçèìëàøòèðàäè, ôàðқëàé îëàäè; - óøáó áèëèìëàðãà àñîñëàíãàí ҳîëäà ¢çáåê àäàáèé òèëèäàí ¢ç ìàòáóîò ìèқ¸ñèäàãè íóòқèé ôàîëèÿòèäà ôîéäàëàíàäè. |
|
|
¡қèòèø óñëóáè âà òåõíèêàñè |
Ñàâîë-æàâîáëè ñóҳáàò |
|
|
¡қèòèø øàêëè |
ôðîíòàë, æàìîà âà ãóðóҳëàðäà èøëàø. |
|
|
¡қèòèø âîñèòàëàðè |
Äàðñëèê, êîíñïåêòëàð, òåõíèê âîñèòàëàð |
|
|
¡қèòèø øàðîèòëàðè |
Ãóðóҳëàðäà èøëàøãà ì¢ëæàëëàíãàí àóäèòîðèÿ |
|
|
|
|
|
“Òèë âà íóòқ. Íóòқ îäîáè” ìàâçóñèäàãè 6-àìàëèé ìàøғóëîòèíèíã òåõíîëîãèê êàðòàñè
|
Áîñқè÷ëàð, âàқòè |
Ôàîëèÿò ìàçìóíè |
|
||
|
1-áîñқè÷. Êèðèø (10 ìèí.) |
¡қèòóâ÷è |
òàëàáà |
|
|
|
|
1.1. Ìàâçóíèíã ìàқñàäè: à) ¢қóâ ìàқñàäè: òàëàáàëàðíèíã òèë âà íóòқ. Íóòқ îäîáè õóñóñèÿòëàðè ҳàқèäàãè áèëèìëàðíè ò¢ëäèðèø âà ìóñòàҳêàìëàø; á) òàðáèÿâèé ìàқñàäè: Òèë âà íóòқ. Íóòқ îäîáè ¢çèãà õîñ õóñóñèÿòëàðè ҳàқèäàãè àéðèì ìàúëóìîòëàð îðқàëè áèëèì äîèðàñèíè êåíãàéòèðèø.
Ìàøғóëîò ҳàìêîðëèêäà èøëàø òåõíîëîãèÿñèíè қ¢ëëàíãàí ҳîëäà ¢òèëèøè ìàúëóì қèëèíàäè. 1.2. Áèëèìëàðíè ôàîëëàøòèðèø ó÷óí áëèö-ñ¢ðîâ ¢òêàçèëàäè âà àóäèòîðèÿíèíã òàé¸ãàðëèê äàðàæàñè àíèқëàíàäè (2-èëîâà). Ìàâçó ìàçìóíèíèíã ìóҳîêàìàñè ãóðóҳëàðäà äàâîì ýòòèðèëèøè ýúëîí қèëèíàäè. |
1.1. Ìàâçóíè ¸çàäèëàð âà ñàâîëëàðãà æàâîá áåðàäèëàð |
|
|
|
2-áîñқè÷. Àñîñèé (60 ìèí.) |
2.1. Òàëàáàëàðíè 2 ãóðóҳãà á¢ëèíàäè, ҳàð áèðèãà âàçèôà áåðèëàäè. ¡қóâ íàòèæàëàðè ýñëàòèëàäè. 2.2. Âàçèôàíè áàæàðèøäà äàðñëèêëàðäàí ôîéäàëàíèø ìóìêèíëèãè ýñëàòèëàäè. Ãóðóҳëàðäà èø áîøëàø òàêëèô ýòèëàäè. 2.3. Òàé¸ðëàíãàí òàқäèìîò íàìîéèø ýòèëàäè. 2.4. Òàëàáàëàð æàâîáèíè øàðõëàéäè, õóëîñàëàðãà ýúòèáîð áåðàäè, àíèқëèê êèðèòàäè. 2.5. Ñèíêâåéí óñóëèäà 3-èëîâàäàãè òîïøèðèқëàðíè áàæàðèø òàêëèô ýòèëàäè. |
2.1. ¡қóâ íàòèæàëàðèíè òàқäèì қèëàäèëàð. 2.2 Ñàâîëëàð áåðàäèëàð. Ò¢ëäèðàäèëàð. 2.3. Òîïøèðèқíè òàé¸ðëàéäèëàð. |
|
|
|
3-áîñқè÷ ßêóíèé (10 ìèí) |
3.1. Ìàøғóëîò ÿêóíëàíàäè, ìàâçó á¢éè÷à óìóìèé õóëîñàëàð øàêëëàíòèðèëàäè. Ãóðóҳëàðãà óìóìèé áàëë áåðèëàäè. Òàëàáàëàð áàҳîëàíàäè âà ðàғáàòëàíòèðèëàäè. 3.2. Ìóñòàқèë èø ñèôàòèäà ñèíêâåéí óñóëèäà ¢ðãàíèá ÷èқèëèøè çàðóð á¢ëãàí ìàòí áåðèëàäè. |
Ýøèòàäèëàð. Òîïøèðèқíè îëàäèëàð. |
|
|
|
|
|
|
|
|
1- èëîâà.
Ãóðóҳ áèëàí èøëàø қîèäàëàðè
Ãóðóҳíèíã ҳàð áèð àúçîñè:
- ¢ç øåðèêëàðèíèíã ôèêðëàðèíè õóðìàò қèëèøëàðè ëîçèì;
- áåðèëãàí òîïøèðèқëàð á¢éè÷à ôàîë, ҳàìêîðëèêäà âà ìàñúóëèÿò áèëàí èøëàøëàðè ëîçèì;
- ¢çëàðèãà ¸ðäàì êåðàê á¢ëãàíäà ñ¢ðàøëàðè ìóìêèí;
- ¸ðäàì ñ¢ðàãàíëàðãà ê¢ìàê áåðèøëàðè ëîçèì;
- ãóðóҳíè áàҳîëàø æàðà¸íèäà èøòèðîê ýòèøëàðè ëîçèì;
2-èëîâà
Ãóðóҳëàð ó÷óí òîïøèðèқëàð.
1- ãóðóҳ.
1. Òèë âà íóòқ òóøóí÷àëàðè: қè¸ñèé òàñíèô.
2. Íóòқ ôàîëèÿòè ҳàқèäà òóøóí÷à áåðèíã.
3. Íóòқ îäîáè âà íóòқèé ýòèêåò.
2- ãóðóҳ
1. Òèë âà íóòқ. Íóòқ îäîáè õóñóñèÿòëàðèíè ¸ðèòèá áåðèíã.
2. Íóòқ îäîáè òóøóí÷àñèíè òàâñèôëàá áåðèíã.
3. Íóòқ ôàîëèÿòèíèíã òóðëàðè ҳàқèäà.
3-èëîâà
Ìàâçó äîèðàñèäà áåðèëãàí ìàқîëà ìàòíèíè ¢қèá ÷èқèá, ìàçìóíèíè ñèíêâåéí óñóëèäà èôîäàëàíã.
Ìàòí ìàçìóíèíè áåëãèëàø òèçèìè
1-ìèñðà: ____áèòòà ñ¢ç áèëàí_____èôîäàëàø___________________
2-ìèñðà:_____èêêèòà ________________________________________
3-ìèñðà:_____ó÷òà___________________________________________
4-ìèñðà: ______ò¢ðòòà________________________________________
5 ìèñðà: _______áèòòà __(áèðèí÷èñèãà ñèíîíèì ñ¢ç á¢ëèøè êåðàê)_
“Íóòқíèíã àñîñèé êîììóíèêàòèâ ñèôàòëàðè” ìàâçóñè á¢éè÷à 7-àìàëèé ìàøғóëîòèíèíã ¢қèòèø òåõíîëîãèÿñè
|
Âàқòè – 2 ñîàò |
Òàëàáàëàð ñîíè 15 íàôàð |
|
¡қóâ ìàøғóëîòèíèíã øàêëè |
Àìàëèé ìàøғóëîò |
|
Àìàëèé ìàøғóëîò ðåæàñè |
1. Íóòқíèíã ò¢ғðèëèãè. Íóòқíèíã àíèқëèãè, Íóòқíèíã ìàíòèқèéëèãè. Íóòқíèíã ñîôëèãè. Íóòқíèíã áîéëèãè.. 2. Ìàäàíèé íóòқíèíã ïðàãìàòèê õîñëàíãàíëèãè. Ìàäàíèé íóòқíèíã ýòíèê õîñëàíãàíëèãè. Ìàäàíèé íóòқíèíã ñîöèàë õîñëàíãàíëèãè. |
|
¡қóâ ìàøғóëîòèíèíã ìàқñàäè: Íóòқíèíã àñîñèé êîììóíèêàòèâ ñèôàòëàðè õóñóñèÿòëàðè ҳàқèäàãè áèëèìëàðíè ÷óқóðëàøòèðèø âà ìóñòàҳêàìëàø. |
|
|
Ïåäàãîãèê âàçèôàëàð: -ìàâçó á¢éè÷à áèëèìëàðíè òèçèìëàøòèðèø, ìóñòàҳêàìëàø; -äàðñëèê áèëàí èøëàø ê¢íèêìàëàðèíè ҳîñèë қèëèø; ëèñîíèé àõáîðîòëàðíè òàҳëèë қèëèø âà ¢ç ôèêðèíè èôîäàëàø ê¢íèêìàëàðèíè ðèâîæëàíòèðèø. |
¡қóâ ôàîëèÿòèíèíã íàòèæàëàðè: Òàëàáà: - Íóòқíèíã àñîñèé êîììóíèêàòèâ ñèôàòëàðè õóñóñèÿòëàðèíè ¸ðèòà îëàäè; - Íóòқíèíã àñîñèé êîììóíèêàòèâ ñèôàòëàðèíè òàñâèðëàá áåðà îëàäè; - Íóòқíèíã àñîñèé êîììóíèêàòèâ ñèôàòëàðè ò¢ғðèñèäà àíèқ áèëèìãà ýãà á¢ëà îëàäè. - óëàðíè ãóðóҳëàé îëàäè, òèçèìëàøòèðàäè, ôàðқëàé îëàäè; - óøáó áèëèìëàðãà àñîñëàíãàí ҳîëäà ¢çáåê àäàáèé òèëèäàí ¢ç íóòқèé ôàîëèÿòèäà ôîéäàëàíàäè. |
|
¡қèòèø óñëóáè âà òåõíèêàñè |
Ñàâîë-æàâîáëè ñóҳáàò |
|
¡қèòèø øàêëè |
ôðîíòàë, æàìîà âà ãóðóҳëàðäà èøëàø. |
|
¡қèòèø âîñèòàëàðè |
Äàðñëèê, êîíñïåêòëàð, òåõíèê âîñèòàëàð âà ýëåêòðîí äèäàêòèê ìàòåðèàëëàð |
|
¡қèòèø øàðîèòëàðè
|
Ãóðóҳëàðäà èøëàøãà ì¢ëæàëëàíãàí àóäèòîðèÿ
|
“Íóòқíèíã àñîñèé êîììóíèêàòèâ ñèôàòëàðè” ìàâçóñèäàãè 7-àìàëèé ìàøғóëîòèíèíã òåõíîëîãèê êàðòàñè
|
Áîñқè÷ëàð, âàқòè |
Ôàîëèÿò ìàçìóíè |
||
|
1-áîñқè÷. Êèðèø (10 ìèí.) |
¡қèòóâ÷è |
òàëàáà |
|
|
|
1.1. Ìàâçóíèíã ìàқñàäè: à) ¢қóâ ìàқñàäè: òàëàáàëàðíèíã íóòқíèíã àñîñèé êîììóíèêàòèâ ñèôàòëàðè ҳàқèäàãè áèëèìëàðèíè òèçèìãà ñîëèø âà ìóñòàҳêàìëàø; á) òàðáèÿâèé ìàқñàä: ¢ç ñóҳáàòäîøèãà íèñáàòàí ҳóðìàò, îқèëîíà òàíқèäèé íàçàð òóéғóñèíè òàðáèÿëàø; â) Íóòқíèíã àñîñèé êîììóíèêàòèâ ñèôàòëàðè ê¢íèêìàëàðíè øàêëëàíòèðèø âà ðèâîæëàíòèðèø. Ìàøғóëîò ҳàìêîðëèêäà èøëàø òåõíîëîãèÿñèíè қ¢ëëàíãàí ҳîëäà ¢òèëèøè ìàúëóì қèëèíàäè. 1.2. Áèëèìëàðíè ôàîëëàøòèðèø ó÷óí áëèö-ñ¢ðîâ ¢òêàçèëàäè âà àóäèòîðèÿíèíã òàé¸ãàðëèê äàðàæàñè àíèқëàíàäè (2-èëîâà). Ìàâçó ìàçìóíèíèíã ìóҳîêàìàñè ãóðóҳëàðäà äàâîì ýòòèðèëèøè ýúëîí қèëèíàäè. |
1.1. Ìàâçóíè ¸çàäèëàð âà ñàâîëëàðãà æàâîá áåðàäèëàð |
|
|
2-áîñқè÷. Àñîñèé (60 ìèí.) |
2.1. Òàëàáàëàðíè 2 ãóðóҳãà á¢ëèíàäè, ҳàð áèðèãà íóòқíèíã êîììóíèêàòèâ ñèôàòëàðè þçàñèäàí êëàñòåð òóçèø âàçèôàñè (3-èëîâà) áåðèëàäè. ¡қóâ íàòèæàëàðè ýñëàòèëàäè. 2.2. Âàçèôàíè áàæàðèøäà äàðñëèêëàðäàí ôîéäàëàíèø ìóìêèíëèãè ýñëàòèëàäè. Ãóðóҳëàðäà èø áîøëàø òàêëèô ýòèëàäè. 2.3. Òàé¸ðëàíãàí òàқäèìîò íàìîéèø ýòèëàäè. 2.4. Òàëàáàëàð æàâîáèíè øàðõëàéäè, õóëîñàëàðãà ýúòèáîð áåðàäè, àíèқëèê êèðèòàäè. 2.5. 2-èëîâàäàãè òîïøèðèқëàðíè áàæàðèøàäè. |
2.1.¡қóâ íàòèæàëàðèíè òàқäèì қèëàäèëàð. 2.2. Ñàâîëëàð áåðàäèëàð. Ò¢ëäèðàäèëàð. 2.3. Òîïøèðèқíè òàé¸ðëàéäèëàð. |
|
|
3-áîñқè÷ ßêóíèé (10 ìèí) |
3.1. Ìàøғóëîò ÿêóíëàíàäè, ìàâçó á¢éè÷à óìóìèé õóëîñàëàð øàêëëàíòèðèëàäè. Ãóðóҳëàðãà óìóìèé áàëë áåðèëàäè. Òàëàáàëàð áàҳîëàíàäè âà ðàғáàòëàíòèðèëàäè. 3.2. Ìóñòàқèë èø ñèôàòèäà èíñåðò óñóëèäà ¢ðãàíèá ÷èқèëèøè çàðóð á¢ëãàí ìàòí áåðèëàäè. |
Ýøèòàäèëàð. Òîïøèðèқíè îëàäèëàð. |
|
|
|
|
|
|
1- èëîâà.
Ãóðóҳ áèëàí èøëàø қîèäàëàðè
Ãóðóҳíèíã ҳàð áèð àúçîñè:
- ¢ç øåðèêëàðèíèíã ôèêðëàðèíè õóðìàò қèëèøëàðè ëîçèì;
- áåðèëãàí òîïøèðèқëàð á¢éè÷à ôàîë, ҳàìêîðëèêäà âà ìàñúóëèÿò áèëàí èøëàøëàðè ëîçèì;
- ¢çëàðèãà ¸ðäàì êåðàê á¢ëãàíäà ñ¢ðàøëàðè ìóìêèí;
- ¸ðäàì ñ¢ðàãàíëàðãà ê¢ìàê áåðèøëàðè ëîçèì;
- ãóðóҳíè áàҳîëàø æàðà¸íèäà èøòèðîê ýòèøëàðè ëîçèì;
2-èëîâà
Ãóðóҳëàð ó÷óí òîïøèðèқëàð.
Áëèö-ñàâîëëàð:
1- ãóðóҳ.
1. Íóòқíèíã àñîñèé êîììóíèêàòèâ ñèôàòëàðè қàéñèëàð.
2. Íóòқíèíã ò¢ғðèëèãè, àíèқëèãè âà ìàíòèқèéëèãè íèìà?.
3. Ìàäàíèé íóòқíèíã ïðàãìàòèê õîñëàíãàíëèãè
2- ãóðóҳ
1. Ìàäàíèé íóòқíèíã ýòíèê õîñëàíãàíëèãè.
2. Íóòқíèíã ñîôëèãè, òàúñèð÷àíëèãè âà áîéëèãè.
3. Ìàäàíèé íóòқíèíã ñîöèàë õîñëàíãàíëèãè.
3-èëîâà.
Êëàñòåð òóçèø қîèäàñè
Íóòқ âà óíèíã òóðëàðè á¢éè÷à êëàñòåð òóçèø. Òàëàáàëàð êëàñòåð òóçèø қîèäàëàðè áèëàí òàíèøàäèëàð. ¨çóâ òàõòàñè ¸êè қîғîç ¢ðòàñèãà àñîñèé ñ¢ç ¸êè 1-2 ñ¢çäàí èáîðàò á¢ëãàí ìàâçó íîìè ¸çèëàäè.
Áèðèêìà á¢éè÷à àñîñèé ñ¢ç áèëàí óíèíã ¸íèäà ìàâçó áèëàí áîғëèқ ñ¢çëàð êè÷èê äîèðà÷àëàðãà “é¢ëäîøëàðãà” ¸çèá қ¢éèëàäè. Óëàðíè “àñîñèé” ñ¢ç áèëàí ÷èçèқëàð ¸ðäàìèäà áèðëàøòèðèëàäè. Áó “é¢ëäîøëàðäà” “êè÷èê é¢ëäîøëàð” á¢ëèøè ìóìêèí. ¨çóâ àæðàòèëãàí âàқò äàâîìèäà ¸êè ғîÿëàð òóãàãóí÷à äàâîì ýòèøè ìóìêèí.
|
|
“Ìóòàõàññèñ íóòқè âà óíèíã òàñâèðèé òåõíèêàñè” ìàâçóñèäàãè
8-àìàëèé ìàøғóëîòèíèíã ¢қèòèø òåõíîëîãèÿñè
|
Âàқòè – 2 ñîàò |
Òàëàáàëàð ñîíè 15 íàôàð |
|
¡қóâ ìàøғóëîòèíèíã øàêëè |
Àìàëèé ìàøғóëîò |
|
Àìàëèé ìàøғóëîò ðåæàñè |
1. Øàðқ âà Ìàðêàçèé Îñè¸ íîòèқëèãèãà õîñ óñóëëàð. Óëàðíèíã òàúñèð êó÷è âà àҳàìèÿòè. Èôîäà ýòèøíèíã òóðëàðè. Íóòқèé ¢éëàø òèçèìè ñõåìàñè. 2. Ïàóçàíèíã íóòқäàãè ¢ðíè âà ðîëè. Óíèíã òîâóø, á¢ғèí, ñ¢ç âà ìàíòèқèé óðғóãà ìóíîñàáàòè. Íóòқ àúçîëàðè âà óëàðíèíã âàçèôàëàðè |
|
¡қóâ ìàøғóëîòèíèíã ìàқñàäè: Ìóòàõàññèñ íóòқè âà óíèíã òàñâèðèé òåõíèêàñè ҳàқèäàãè áèëèìëàðíè ÷óқóðëàøòèðèø âà ìóñòàҳêàìëàø. |
|
|
Ïåäàãîãèê âàçèôàëàð: -ìàâçó á¢éè÷à áèëèìëàðíè òèçèìëàøòèðèø, ìóñòàҳêàìëàø; -äàðñëèê áèëàí èøëàø ê¢íèêìàëàðèíè ҳîñèë қèëèø; ëèñîíèé àõáîðîòëàðíè òàҳëèë қèëèø âà ¢ç ôèêðèíè èôîäàëàø ê¢íèêìàëàðèíè ðèâîæëàíòèðèø. |
¡қóâ ôàîëèÿòèíèíã íàòèæàëàðè: Òàëàáà: - Ìóòàõàññèñ íóòқè âà óíèíã òàñâèðèé òåõíèêàñè óìóìèé õóñóñèÿòëàðèíè ¸ðèòà îëàäè; - óëàðíè ãóðóҳëàé îëàäè, òèçèìëàøòèðàäè, ôàðқëàé îëàäè; - Ìóòàõàññèñ íóòқè âà óíèíã òàñâèðèé òåõíèêàñèíèíã àìàëèé áèëèì âà ê¢íèêìàëàðãà ýãà á¢ëàäè. |
|
¡қèòèø óñëóáè âà òåõíèêàñè |
Ñàâîë-æàâîáëè ñóҳáàò |
|
¡қèòèø øàêëè |
ôðîíòàë, æàìîà âà ãóðóҳëàðäà èøëàø. |
|
¡қèòèø âîñèòàëàðè |
Äàðñëèê, êîíñïåêòëàð, òåõíèê âîñèòàëàð âà äèäàêòèê ìàòåðèàëëàð |
|
¡қèòèø øàðîèòëàðè
|
Ãóðóҳëàðäà èøëàøãà ì¢ëæàëëàíãàí àóäèòîðèÿ
|
“Ìóòàõàññèñ íóòқè âà óíèíã òàñâèðèé òåõíèêàñè” ìàâçóñèäàãè
8 - àìàëèé ìàøғóëîòèíèíã òåõíîëîãèê êàðòàñè
|
Áîñқè÷ëàð, âàқòè |
Ôàîëèÿò ìàçìóíè |
||
|
1-áîñқè÷. Êèðèø (10 ìèí.) |
¢қèòóâ÷è |
òàëàáà |
|
|
|
1.1. Ìàâçóíèíã ìàқñàäè: à) ¢қóâ ìàқñàäè: òàëàáàëàðíèíã ìóòàõàññèñ íóòқè âà óíèíã òàñâèðèé òåõíèêàñè òóðëàðè ҳàқèäàãè áèëèìëàðèíè òèçèìãà ñîëèø âà ìóñòàҳêàìëàø; ìàòáóîò ìèқ¸ñèäàãè ¢çáåê÷à íóòқèé ê¢íèêìàëàðíè øàêëëàíòèðèø âà ðèâîæëàíòèðèø. á) òàðáèÿâèé ìàқñàä: Ìóòàõàññèñ íóòқè âà óíèíã òàñâèðèé òåõíèêàñè ҳàқèäàãè áèëèìëàðíè êåíãàéòèðèø.
Ìàøғóëîò ҳàìêîðëèêäà èøëàø òåõíîëîãèÿñèíè қ¢ëëàíãàí ҳîëäà ¢òèëèøè ìàúëóì қèëèíàäè. 1.2. Áèëèìëàðíè ôàîëëàøòèðèø ó÷óí áëèö-ñ¢ðîâ ¢òêàçèëàäè âà àóäèòîðèÿíèíã òàé¸ãàðëèê äàðàæàñè àíèқëàíàäè (2-èëîâà). Ìàâçó ìàçìóíèíèíã ìóҳîêàìàñè ãóðóҳäà äàâîì ýòòèðèëèøè ýúëîí қèëèíàäè. |
1.1. Ìàâçóíè ¸çàäèëàð âà ñàâîëëàðãà æàâîá áåðàäèëàð |
|
|
2-áîñқè÷. Àñîñèé (60 ìèí.) |
2.1. Òàëàáàëàðíèíã ҳàð áèðèãà âàçèôà áåðèëàäè. ¡қóâ íàòèæàëàðè ýñëàòèëàäè. 2.2. Âàçèôàíè áàæàðèøäà äàðñëèêëàðäàí ôîéäàëàíèø ìóìêèíëèãè ýñëàòèëàäè. Ãóðóҳëàðäà èø áîøëàø òàêëèô ýòèëàäè. 2.3. Òàé¸ðëàíãàí òàқäèìîò íàìîéèø ýòèëàäè. 2.4. Òàëàáàëàð æàâîáèíè øàðõëàéäè, õóëîñàëàðãà ýúòèáîð áåðàäè, àíèқëèê êèðèòàäè. 2.5. Êëàñòåð óñóëèäà 2-èëîâàäàãè òîïøèðèқëàðíè áàæàðèëàäè. |
2.1.¡қóâ íàòèæàëàðèíè òàқäèì қèëàäèëàð. 2.2. Ñàâîëëàð áåðàäèëàð. Ò¢ëäèðàäèëàð. 2.3. Òîïøèðèқíè òàé¸ðëàéäèëàð. |
|
|
3-áîñқè÷ ßêóíèé (10 ìèí) |
3.1. Ìàøғóëîò ÿêóíëàíàäè, ìàâçó á¢éè÷à óìóìèé õóëîñàëàð øàêëëàíòèðèëàäè. Ãóðóҳëàðãà óìóìèé áàëë áåðèëàäè. Òàëàáàëàð áàҳîëàíàäè âà ðàғáàòëàíòèðèëàäè. 3.2. Ìóñòàқèë èø ñèôàòèäà èíñåðò óñóëèäà ¢ðãàíèá ÷èқèëèøè çàðóð á¢ëãàí ìàòí áåðèëàäè. |
Ýøèòàäèëàð. Òîïøèðèқíè îëàäèëàð. |
|
|
|
|
|
|
1- èëîâà.
Òàëàáàëàð ó÷óí òîïøèðèқëàð
Áëèö-ñàâîëëàð:
1. Îғçàêè íóòқíè èôîäà ýòèø óñóëëàðè ҳàқèäà.
2. Íóòқèé ¢éëàø òèçèìè ñõåìàñèíè òàñâèðëàá áåðèíã.
3. Íóòқèé àëîқà ҳîäèñàñèíè òàҳëèë қèëèá áåðèíã.
4. Íóòқíèíã òàúñèð êó÷è âà óíèíã àҳàìèÿòè ҳàқèäà àéòèá áåðèíã.
2-èëîâà
Êëàñòåð òóçèø қîèäàñè
Íóòқ âà óíèíã òóðëàðè á¢éè÷à êëàñòåð òóçèø. Òàëàáàëàð êëàñòåð òóçèø қîèäàëàðè áèëàí òàíèøàäèëàð. ¨çóâ òàõòàñè ¸êè қîғîç ¢ðòàñèãà àñîñèé ñ¢ç ¸êè 1-2 ñ¢çäàí èáîðàò á¢ëãàí ìàâçó íîìè ¸çèëàäè.
Áèðèêìà á¢éè÷à àñîñèé ñ¢ç áèëàí óíèíã ¸íèäà ìàâçó áèëàí áîғëèқ ñ¢çëàð êè÷èê äîèðà÷àëàðãà “é¢ëäîøëàðãà” ¸çèá қ¢éèëàäè. Óëàðíè “àñîñèé” ñ¢ç áèëàí ÷èçèқëàð ¸ðäàìèäà áèðëàøòèðèëàäè. Áó “é¢ëäîøëàðäà” “êè÷èê é¢ëäîøëàð” á¢ëèøè ìóìêèí. ¨çóâ àæðàòèëãàí âàқò äàâîìèäà ¸êè ғîÿëàð òóãàãóí÷à äàâîì ýòèøè ìóìêèí.
“Íóòқ ìàäàíèÿòè âà óñëóáøóíîñëèê”
9-àìàëèé ìàøғóëîòèíèíã ¢қèòèø òåõíîëîãèÿñè
|
Âàқòè – 2 ñîàò |
Òàëàáàëàð ñîíè 15 íàôàð |
|
¡қóâ ìàøғóëîòèíèíã øàêëè |
Àìàëèé ìàøғóëîò |
|
Àìàëèé ìàøғóëîò ðåæàñè |
1. Íóòқ âà óñëóá. Òèë âà íóòқ óñëóáëàðè. Ëåêñèêîëîãèÿ âà óñëóáøóíîñëèê. Óñëóáíèíã ¢çèãà õîñ õóñóñèÿòëàðè. 2. Àäàáèé òèë âà ôóíêöèîíàë óñëóáëàð. |
|
¡қóâ ìàøғóëîòèíèíã ìàқñàäè: Íóòқ ìàäàíèÿòè âà óñëóáøóíîñëèê ò¢ғðèñèäàãè áèëèìëàðíè ÷óқóðëàøòèðèø âà ìóñòàҳêàìëàø. |
|
|
Ïåäàãîãèê âàçèôàëàð: -ìàâçó á¢éè÷à áèëèìëàðíè òèçèìëàøòèðèø, ìóñòàҳêàìëàø; -äàðñëèê áèëàí èøëàø ê¢íèêìàëàðèíè ҳîñèë қèëèø; ëèñîíèé àõáîðîòëàðíè òàҳëèë қèëèø âà ¢ç ôèêðèíè èôîäàëàø ê¢íèêìàëàðèíè ðèâîæëàíòèðèø. |
¡қóâ ôàîëèÿòèíèíã íàòèæàëàðè: Òàëàáà: - Íóòқ ìàäàíèÿòè âà óñëóáøóíîñëèê õóñóñèÿòëàðèíè ¸ðèòà îëàäè; - óëàðíè ãóðóҳëàé îëàäè, òèçèìëàøòèðàäè, ôàðқëàé îëàäè; - Íóòқ ìàäàíèÿòè âà óñëóáøóíîñëèêäàí ò¢ғðè ôîéäàëàíèø ò¢ғðèñèäà àìàëèé áèëèì âà ê¢íèêìàëàðãà ýãà á¢ëàäè. |
|
¡қèòèø óñëóáè âà òåõíèêàñè |
Ñàâîë-æàâîáëè ñóҳáàò |
|
¡қèòèø øàêëè |
ôðîíòàë, æàìîà âà ãóðóҳëàðäà èøëàø. |
|
¡қèòèø âîñèòàëàðè |
Äàðñëèê, êîíñïåêòëàð, òåõíèê âîñèòàëàð âà äèäàêòèê ìàòåðèàëëàð |
|
¡қèòèø øàðîèòëàðè
|
Ãóðóҳëàðäà èøëàøãà ì¢ëæàëëàíãàí àóäèòîðèÿ
|
“Íóòқ ìàäàíèÿòè âà óñëóáøóíîñëèê” ìàâçóñèäàãè 9- àìàëèé ìàøғóëîòèíèíã òåõíîëîãèê êàðòàñè
|
Áîñқè÷ëàð, âàқòè |
Ôàîëèÿò ìàçìóíè |
||
|
1-áîñқè÷. Êèðèø (10 ìèí.) |
¡қèòóâ÷è |
òàëàáà |
|
|
|
1.1. Ìàâçóíèíã ìàқñàäè: à) ¢қóâ ìàқñàäè: òàëàáàëàðíèíã íóòқ ìàäàíèÿòè âà óñëóáøóíîñëèêíèíã ¢çèãà õîñ èôîäà âîñèòàëàðè òóçèëèøè âà òóðëàðè ҳàқèäàãè áèëèìëàðèíè òèçèìãà ñîëèø âà ìóñòàҳêàìëàø; ìàòáóîò ìèқ¸ñèäàãè ¢çáåê÷à íóòқèé ê¢íèêìàëàðíè øàêëëàíòèðèø âà ðèâîæëàíòèðèø. á) òàðáèÿâèé Íóòқ ìàäàíèÿòè âà óñëóáøóíîñëèê ҳàқèäàãè áèëèìëàðíè êåíãàéòèðèø. Ìàøғóëîò ҳàìêîðëèêäà èøëàø òåõíîëîãèÿñèíè қ¢ëëàíãàí ҳîëäà ¢òèëèøè ìàúëóì қèëèíàäè. 1.2. Áèëèìëàðíè ôàîëëàøòèðèø ó÷óí áëèö-ñ¢ðîâ ¢òêàçèëàäè âà àóäèòîðèÿíèíã òàé¸ãàðëèê äàðàæàñè àíèқëàíàäè (2-èëîâà). Ìàâçó ìàçìóíèíèíã ìóҳîêàìàñè ãóðóҳäà äàâîì ýòòèðèëèøè ýúëîí қèëèíàäè. |
1.1. Ìàâçóíè ¸çàäèëàð âà ñàâîëëàðãà æàâîá áåðàäèëàð |
|
|
2-áîñқè÷. Àñîñèé (60 ìèí.) |
2.1. Òàëàáàëàðãà íóòқíèíã ôóíêöèîíàë óñëóáëàðè õóñóñèÿòëàðèíè òàққîñëàø ó÷óí Âåíí äèàãðàììàñèíè ò¢ëäèðèø âàçèôàñè áåðèëàäè. ¡қóâ òåõíîëîãèÿñèíè áàæàðèø øàðòëàðè ýñëàòèëàäè.(2-èëîâà) 2.2. Âàçèôàíè áàæàðèøäà äàðñëèêëàðäàí ôîéäàëàíèø ìóìêèíëèãè ýñëàòèëàäè. Ãóðóҳëàðäà èø áîøëàø òàêëèô ýòèëàäè. 2.3. Òàé¸ðëàíãàí òàқäèìîò íàìîéèø ýòèëàäè. 2.4. Òàëàáàëàð æàâîáèíè øàðõëàéäè, õóëîñàëàðãà ýúòèáîð áåðàäè, àíèқëèê êèðèòàäè. 2.5. Êëàñòåð óñóëèäà 3-èëîâàäàãè òîïøèðèқëàðíè áàæàðèëàäè. |
2.1.¡қóâ íàòèæàëàðèíè òàқäèì қèëàäèëàð. 2.2. Ñàâîëëàð áåðàäèëàð. Ò¢ëäèðàäèëàð. 2.3. Òîïøèðèқíè òàé¸ðëàéäèëàð. |
|
|
3-áîñқè÷ ßêóíèé (10 ìèí) |
3.1. Ìàøғóëîò ÿêóíëàíàäè, ìàâçó á¢éè÷à óìóìèé õóëîñàëàð øàêëëàíòèðèëàäè. Ãóðóҳëàðãà óìóìèé áàëë áåðèëàäè. Òàëàáàëàð áàҳîëàíàäè âà ðàғáàòëàíòèðèëàäè. 3.2. Ìóñòàқèë èø ñèôàòèäà ëèñîíèé òàҳëèë ó÷óí ìàòí áåðèëàäè. |
Ýøèòàäèëàð. Òîïøèðèқíè îëàäèëàð. |
|
|
|
|
|
|
1- èëîâà.
Òàëàáàëàð ó÷óí òîïøèðèқëàð
1. Òèë âà íóòқ óñëóáëàðè.
2. Óñëóáíèíã ¢çèãà õîñ õóñóñèÿòëàðè.
3. Íóòқíèíã ôóíêöèîíàë óñëóáëàðèíè àéòèá áåðèíã.
4. Áèðîð áèð ìàòáóîò ìàòíèíè ëèñîíèé òàҳëèë қèëèíã.
2-èëîâà
Âåíí äèàãðàììàñèíè òóçèø қîèäàñè
Äèàãðàììà áèðîð õîäèñàíè 2 ¸êè 3 æèҳàòëàðèíè ҳàìäà óìóìèé òîìîíëàðèíè ñîëèøòèðèø, òàққîñëàø ¸êè қàðàìà-қàðøè қ¢éèø ó÷óí қ¢ëëàíèëàäè. 2 ¸êè óíäàí îðòèқ äîèðàëàðãà àñîñèé áåëãè ¸êè æèҳàòëàð ¸çèá ò¢ëäèðèëàäè. Äîèðàëàðíèíã êåñèøóâè æîéèäà, èêêè/ó÷ äîèðàëàð ó÷óí óìóìèé á¢ëãàí ìàúëóìîòëàðíèíã ð¢éõàòè ¸çèëàäè.
3-èëîâà.
Êëàñòåð òóçèø қîèäàñè
Íóòқ óñëóáëàðè ìàâçóñè á¢éè÷à êëàñòåð òóçèø. Òàëàáàëàð êëàñòåð òóçèø қîèäàëàðè áèëàí òàíèøàäèëàð. ¨çóâ òàõòàñè ¸êè қîғîç ¢ðòàñèãà àñîñèé ñ¢ç ¸êè 1-2 ñ¢çäàí èáîðàò á¢ëãàí ìàâçó íîìè ¸çèëàäè.
Áèðèêìà á¢éè÷à àñîñèé ñ¢ç áèëàí óíèíã ¸íèäà ìàâçó áèëàí áîғëèқ ñ¢çëàð êè÷èê äîèðà÷àëàðãà “é¢ëäîøëàðãà” ¸çèá қ¢éèëàäè. Óëàðíè “àñîñèé” ñ¢ç áèëàí ÷èçèқëàð ¸ðäàìèäà áèðëàøòèðèëàäè. Áó “é¢ëäîøëàðäà” “êè÷èê é¢ëäîøëàð” á¢ëèøè ìóìêèí. ¨çóâ àæðàòèëãàí âàқò äàâîìèäà ¸êè ғîÿëàð òóãàãóí÷à äàâîì ýòèøè ìóìêèí.
“ÀÊÒ ñîҳà ìóòàõàññèñèíèíã íóòқè âà òåðìèíîëîãèÿ” ìàâçóñèäàãè
10-àìàëèé ìàøғóëîòèíèíã ¢қèòèø òåõíîëîãèÿñè
|
Âàқòè – 2 ñîàò |
Òàëàáàëàð ñîíè 15 íàôàð |
|
¡қóâ ìàøғóëîòèíèíã øàêëè |
Àìàëèé ìàøғóëîò |
|
Àìàëèé ìàøғóëîò ðåæàñè |
1. Àõáîðîò êîììóíèêàöèÿ òåõíîëîãèÿëàðè ñîҳàñèíèíã ðèâîæëàíèøèäà òåðìèíëàðíèíã ñ¢çëàðíèíã ¢ðíè. 2. Äàâëàò òèëè ҳàқèäàãè қîíóí âà ¢çáåê àòàìàøóíîñëèãè. ¡çáåê âà ðóñ òåõíèêàâèé àòàìàøóíîñëèãèíèíã áîéèøè, óíè òàðòèáãà ñîëèø ìóàììîëàðè
|
|
¡қóâ ìàøғóëîòèíèíã ìàқñàäè: ÀÊÒ ñîҳà ìóòàõàññèñèíèíã íóòқè âà òåðìèíîëîãèÿñè ò¢ғðèñèäàãè áèëèìëàðíè ÷óқóðëàøòèðèø âà ìóñòàҳêàìëàø. |
|
|
Ïåäàãîãèê âàçèôàëàð: -ìàâçó á¢éè÷à áèëèìëàðíè òèçèìëàøòèðèø, ìóñòàҳêàìëàø; -äàðñëèê áèëàí èøëàø ê¢íèêìàëàðèíè ҳîñèë қèëèø; ëèñîíèé àõáîðîòëàðíè òàҳëèë қèëèø âà ¢ç ôèêðèíè èôîäàëàø ê¢íèêìàëàðèíè ðèâîæëàíòèðèø. |
¡қóâ ôàîëèÿòèíèíã íàòèæàëàðè: Òàëàáà: - ÀÊÒ ñîҳà ìóòàõàññèñèíèíã íóòқè âà òåðìèíîëîãèÿñè èôîäà âîñèòàëàðè õóñóñèÿòëàðèíè ¸ðèòà îëàäè; - óëàðíè ãóðóҳëàé îëàäè, òèçèìëàøòèðàäè, ôàðқëàé îëàäè; - ÀÊÒ ñîҳà ìóòàõàññèñèíèíã íóòқè âà òåðìèíîëîãèÿñèäàí ò¢ғðè ôîéäàëàíèø ҳàқèäà àìàëèé áèëèì âà ê¢íèêìàëàðãà ýãà á¢ëàäè. |
|
¡қèòèø óñëóáè âà òåõíèêàñè |
Ñàâîë-æàâîáëè ñóҳáàò |
|
¡қèòèø øàêëè |
ôðîíòàë, æàìîà âà ãóðóҳëàðäà èøëàø. |
|
¡қèòèø âîñèòàëàðè |
Äàðñëèê, êîíñïåêòëàð, òåõíèê âîñèòàëàð âà äèäàêòèê ìàòåðèàëëàð |
|
¡қèòèø øàðîèòëàðè
|
Ãóðóҳëàðäà èøëàøãà ì¢ëæàëëàíãàí àóäèòîðèÿ
|
“ÀÊÒ ñîҳà ìóòàõàññèñèíèíã íóòқè âà òåðìèíîëîãèÿ” ìàâçóñèäàãè
10-àìàëèé ìàøғóëîòèíèíã òåõíîëîãèê êàðòàñè
|
Áîñқè÷ëàð, âàқòè |
Ôàîëèÿò ìàçìóíè |
||
|
1-áîñқè÷. Êèðèø (10 ìèí.) |
¡қèòóâ÷è |
òàëàáà |
|
|
|
1.1. Ìàâçóíèíã ìàқñàäè: à) ¢қóâ ìàқñàäè: òàëàáàëàðíèíã ÀÊÒ ñîҳà ìóòàõàññèñèíèíã íóòқè âà òåðìèíîëîãèÿñè èôîäà âîñèòàëàðè òóçèëèøè âà òóðëàðè ҳàқèäàãè áèëèìëàðèíè òèçèìãà ñîëèø âà ìóñòàҳêàìëàø; ìàòáóîò ìèқ¸ñèäàãè ¢çáåê÷à íóòқèé ê¢íèêìàëàðíè øàêëëàíòèðèø âà ðèâîæëàíòèðèø. á) òàðáèÿâèé ìàқñàä: ÀÊÒ ñîҳà ìóòàõàññèñèíèíã íóòқè âà òåðìèíîëîãèÿñè ҳàқèäàãè áèëèìëàðíè êåíãàéòèðèø. Ìàøғóëîò ҳàìêîðëèêäà èøëàø òåõíîëîãèÿñèíè қ¢ëëàíãàí ҳîëäà ¢òèëèøè ìàúëóì қèëèíàäè. 1.2. Áèëèìëàðíè ôàîëëàøòèðèø ó÷óí ÿêóíèé íàçîðàò ¢òêàçèëàäè âà àóäèòîðèÿíèíã òàé¸ãàðëèê äàðàæàñè àíèқëàíàäè (2-èëîâà).
|
1.1. Ìàâçóíè ¸çàäèëàð âà ñàâîëëàðãà ¸çìà æàâîá áåðàäèëàð |
|
|
2-áîñқè÷. Àñîñèé (60 ìèí.) |
2.1. Òàëàáàëàðãà “Òåðìèíîëîãèÿ âà àòàìàëàð” ìàâçóñèäà Âåíí äèàãðàììàñèíè ¸êè êëàñòåð òóçèø âàçèôàñè áåðèëàäè. ¡қóâ íàòèæàëàðè ýñëàòèëàäè. 2.2. Âàçèôàíè áàæàðèøäà äàðñëèêëàðäàí âà қ¢øèì÷à ýëåêòðîí äèäàêòèê ìàòåðèàëëàðäàí ôîéäàëàíèø ìóìêèíëèãè ýñëàòèëàäè. Ãóðóҳëàðäà èø áîøëàø òàêëèô ýòèëàäè 2.3. Òàëàáàëàð æàâîáëàðèíè øàðõëàéäèëàð, õóëîñàëàðãà àëîҳèäà ýúòèáîðëàðèíè қàðàòàäèëàð 2.4. 2-èëîâàäàãè òîïøèðèқëàðíè áàæàðàäèëàð. |
2.1. Òîïøèðèқíè áàæàðàäèëàð. 2.2.¡қóâ íàòèæàëàðèíè òàқäèì қèëàäèëàð. |
|
|
3-áîñқè÷ ßêóíèé (10 ìèí) |
3.1. Ìàøғóëîò ÿêóíëàíàäè, ìàâçó á¢éè÷à óìóìèé õóëîñàëàð øàêëëàíòèðèëàäè. Òàëàáàëàð áàҳîëàíàäèëàð. |
Ýøèòàäèëàð. Òîïøèðèқíè îëàäèëàð. |
|
|
|
|
|
|
1- èëîâà.
Ãóðóҳ áèëàí èøëàø қîèäàëàðè
Ãóðóҳíèíã ҳàð áèð àúçîñè:
- ¢ç øåðèêëàðèíèíã ôèêðëàðèíè õóðìàò қèëèøëàðè ëîçèì;
- áåðèëãàí òîïøèðèқëàð á¢éè÷à ôàîë, ҳàìêîðëèêäà âà ìàñúóëèÿò áèëàí èøëàøëàðè ëîçèì;
- ¢çëàðèãà ¸ðäàì êåðàê á¢ëãàíäà ñ¢ðàøëàðè ìóìêèí;
- ¸ðäàì ñ¢ðàãàíëàðãà ê¢ìàê áåðèøëàðè ëîçèì;
- ãóðóҳíè áàҳîëàø æàðà¸íèäà èøòèðîê ýòèøëàðè ëîçèì;
- “Áèç áèð êåìàäàìèç, áèðãà ÷¢êàìèç ¸êè áèðãà қóòèëàìèç” қîèäàñèíè ÿõøè áèëèøëàðè ëîçèì.
2-èëîâà
Òàëàáàëàð ó÷óí òîïøèðèқëàð
1. Æîðèé íàçîðàò èøèäàãè ҳàð áèð òîïøèðèқíè áàæàðèíã. Æàâîáëàðèíãèçíè êåðàêëè ìèñîëëàð áèëàí ò¢ëäèðèíã.
Êëàñòåð òóçèø қîèäàñè
Íóòқ óñëóáëàðè ìàâçóñè á¢éè÷à êëàñòåð òóçèø. Òàëàáàëàð êëàñòåð òóçèø қîèäàëàðè áèëàí òàíèøàäèëàð. ¨çóâ òàõòàñè ¸êè қîғîç ¢ðòàñèãà àñîñèé ñ¢ç ¸êè 1-2 ñ¢çäàí èáîðàò á¢ëãàí ìàâçó íîìè ¸çèëàäè.
Áèðèêìà á¢éè÷à àñîñèé ñ¢ç áèëàí óíèíã ¸íèäà ìàâçó áèëàí áîғëèқ ñ¢çëàð êè÷èê äîèðà÷àëàðãà “é¢ëäîøëàðãà” ¸çèá қ¢éèëàäè. Óëàðíè “àñîñèé” ñ¢ç áèëàí ÷èçèқëàð ¸ðäàìèäà áèðëàøòèðèëàäè. Áó “é¢ëäîøëàðäà” “êè÷èê é¢ëäîøëàð” á¢ëèøè ìóìêèí. ¨çóâ àæðàòèëãàí âàқò äàâîìèäà ¸êè ғîÿëàð òóãàãóí÷à äàâîì ýòèøè ìóìêèí.
3-èëîâà.
Âåíí äèàãðàììàñè òóçèø қîèäàñè
Äèàãðàììà áèðîð õîäèñàíè 2 ¸êè 3 æèҳàòëàðèíè ҳàìäà óìóìèé òîìîíëàðèíè ñîëèøòèðèø, òàққîñëàø ¸êè қàðàìà-қàðøè қ¢éèø ó÷óí қ¢ëëàíèëàäè. 2 ¸êè óíäàí îðòèқ äîèðàëàðãà àñîñèé áåëãè ¸êè æèҳàòëàð ¸çèá ò¢ëäèðèëàäè. Äîèðàëàðíèíã êåñèøóâè æîéèäà, èêêè/ó÷ äîèðàëàð ó÷óí óìóìèé á¢ëãàí ìàúëóìîòëàðíèíã ð¢éõàòè ¸çèëàäè.
4-èëîâà
Ìàâçó äîèðàñèäàãè ìàòííè ¢қèá ÷èқèá, V, +, - âà ? áåëãèëàðè îðқàëè ¢ç ôèêðèíãèçíè èíñåðò óñóëèäà èôîäàëàíã.
Ìàòííè áåëãèëàø òèçèìè
(v) - ìåí áèëãàí íàðñàíè òàñäèқëàéäè.
(+) – ÿíãè ìàúëóìîò.
(-) – ìåí áèëãàí íàðñàãà çèä.
(?) – ìåíè ¢éëàíòèðäè. Áó áîðàäà ìåíãà қ¢øèì÷à ìàúëóìîò çàðóð.
Èíñåðò æàäâàëè
|
Òóøóí÷àëàð |
V |
+ |
-
|
?
|
|
Àäàáèé òèë íîðìàëàðè ôóíêöèîíàë óñëóáëàð áèëàí óéғóíëèãè |
|
|
|
|
|
Òèë âà íóòқ òóøóí÷àëàðèíèíã áèð-áèðèäàí ôàðқè |
|
|
|
|
|
Òèëíèíã ìåú¸ðèé àñïåêòëàðè |
|
|
|
|
“Íóòқ ìàäàíèÿòè” ôàíèäàí òåñò ñàâîëëàðè
1. Íóòқ ìàäàíèÿòè ôàíè íèìàíè ¢ðãàòàäè? (ìóêàììàë æàâîáíè òîïèíã)
à) ò¢ғðè íóòқ òóçèøíè ¢ðãàòàäè;
â) ÷èðîéëè íóòқ òóçèø é¢ëëàðèíè ¢ðãàòàäè;
ñ) ÷èðîéëè íóòқ òóçèøíèíã êîíóíèÿòëàðèíè, ñèðëàðèíè, òèë, òèë ìåú¸ðè, íóòқ, íóòқíèíã ñèôàòëàðè, íóòқèé óñëóáëàð, êàì÷èëèê âà õàòîëàðè, íóòқèé àñàðëàðíèíã ê¢ðèíèøëàðè, íóòқèé òàëàôôóçãà äîèð ìóîììîëàðíè ¢ðãàòàäè;
ä) íóòқ òóçèø қîíóíëàðè, íóòқ, íóòқ óñëóáëàðè, òàëàôôóçãà äîèð ìóîììîëàð þçàñèäàí áàõñ þðèòàäè;
å) à, â, ñ.
2. Íóòқ ìàäàíèÿòè ôàíèíèíã òåêøèðèø îáúåêòè.
à) íóòқíèíã òèë қóðèëèøè, àäàáèé òèë ìåú¸ðëàðè âà íóòқíèíã êîììóíèêàòèâ àëîқà ó÷óí êåðàêëè ôàçèëàòëàðèíè òåêøèðàäè;
â) íóòқíèíã òèë қóðèëèøè, óñëóáëàðè, íóòқèé àñàð ê¢ðèíèøëàðèíè ¢ðãàíàäè;
ñ) àäàáèé ìåú¸ðäàãè èêêèëàíèøëàðíè áàðòàðàô ýòàäè;
ä) ¢çáåê ìèëëèé àäàáèé òèëè ôàîëèÿòèíè, ðèâîæëàíèøèíè òåêøèðàäè;
å) à âà ä.
3. Íóòқ ìàäàíèÿòèíèíã àñîñèé âàçèôàñè.
à) àäàáèé òèë ìåú¸ðëàðè, óíèíã òàðèõèéëèãè, òàðàққèé ýòèá áîðèøè, óíäàãè áàúçè óíñóðëàðíè ýñêèðèøè, ÿíãè ìåú¸ðëàðíèíã ïàéäî á¢ëèøèíè êóçàòàäè;
â) íóòқíèíã òèë êóðèëèøè, àäàáèé òèë ìåú¸ðëàðèíè êóçàòàäè;
ñ) àäàáèé òèë ìåú¸ðèäàãè èêêèëàíèøëàðíè áàðòàðàô ýòàäè;
ä) à æàâîá ò¢ғðè;
å) à âà ñ æàâîá ò¢ғðè.
4. XV àñð àäàáèé òèëè ìåú¸ðëàðè қà÷îíãà÷à àìàë êèëèá êåëäè?
à) XVIII àñðãà÷à;
â) XVII àñðãà÷à;
ñ) XIX àñðãà÷à;
ä) XVI àñðãà÷à;
å) XX àñðãà÷à.
5. Íóòқ ìàäàíèÿòè íàçàðèÿñè êàåðäà ÿðàòèëäè?
à) Þíîíèñòîíäà;
â) Õèíäèñòîíäà;
ñ) Ðèìäà;
ä) Ãðåöèÿ âà Ðèìäà;
å) Ãðåöèÿäà.
6. Íóòқ ìàäàíèÿòè ôàíè қàíäàé ôàíëàð áèëàí áîғëàíãàí? (ò¢ëèқ æàâîáíè òîïèíã)
à) òèëøóíîñëèê âà àäàáè¸òøóíîñëèê
â) òèëøóíîñëèê, óñëóáøóíîñëèê, ëåêñèêîëîãèÿ, ñåìîñèîëîãèÿ
ñ) àäàáè¸ò íàçàðèÿñè, ìàíòèқ, ðóҳøóíîñëèê, ýñòåòèêà, àäàáèé òàíқèä, àäàáè¸òøóíîñëèê
ä) à âà ñ;
å) â âà ñ;
7. Íóòққà áåðèëãàí ò¢ғðè òàúðèôíè òîïèíã
à) íóòқ òèëäàãè ìàâæóä èôîäà âîñèòàëàðèäàí ôîéäàëàíãàí ҳîëäà ìàâæóäëèêêà àéëàíãàí ôèêðäèð
â) íóòқ - íóòқ àúçîëàðèíèíã ҳàðàêàòè æàðà¸íèäà ïàéäî á¢ëàäè
ñ) íóòқ ôàîëèÿòèíèíã ìàõñóëîòèäàí, ìàúëóì øàêëãà êèðèøèäàí èáîðàò;
ä) íóòқ ñ¢ç øàêëëàðè, ýðêèí áèðèêìàëàð, ñ¢ç òàðòèáè âà ãàïëàðäàí òàøêèë òîïàäè;
å) à, â, ñ, ä, æàâîá ò¢ғðè.
8. Òèë ìàäàíèÿòè äåãàíäà íèìà òóøóíèëàäè ?
à) Òèëíèíã ñ¢ç áîéëèãè, ñèíòàêñèñèíèíã òàðàққè¸òè âà áîéèø äàðàæàñè, ñ¢ç ìàúíîëàðèíèíã ¢òêèðëèãè, íóòқèé îõàíãíèíã ðàíã - áàðàíãëèãè òóøóíèëàäè
â) òèë ìàäàíèÿòè òèë âîñèòàëàðèíèíã áîéëèãè âà ðàíã - áàðàíãëèãèäàí èáîðàò á¢ëèá, øó òèëäàí ôîéäàëàíóâ÷èëàðíèíã îíãèäà ÿøàéäè
ñ) ò¢ғðè æàâîá é¢қ
ä) à æàâîá ò¢ғðè
å) à, â, æàâîá ò¢ғðè
9. Íóòқ ìàäàíèÿòè - ...
à) Íóòқ ìàäàíèÿòè øàõñíèíã òèë èìêîíèÿòëàðèíè қàí÷àëèê ¢çëàøòèðãàíëèãè
â) àëîқàâèé ôàçèëàòëàð éèғèíäèñè âà òèçèìèäèð
ñ) øàõñíèíã òèë èìêîíèÿòëàðèäàí øàðîèòãà ìîñ ҳîëäà ìîҳèðîíà ôîéäàëàíà îëèøè
ä) à, ñ æàâîá ò¢ғðè
å) â æàâîá ò¢ғðè
10. Òèëíèíã ëèñîíèé èìêîíèÿòëàðèíè ýãàëëàø íå÷à áîñқè÷äà àìàëãà îøàäè?
à) 2 áîñқè÷äà
â) 3 áîñқè÷äà
ñ) 4 áîñқè÷äà
ä) 6 áîñқè÷äà
å) 5 áîñқè÷äà
11. Èíñîííèíã íóòқèé ôàîëèÿòè îìèëè íå÷à ê¢ðèíèøäàí èáîðàò?
à) 2 ê¢ðèíèøèäà
â) 3 ê¢ðèíèøèäà
ñ) 5 ê¢ðèíèøèäà
ä) 7 ê¢ðèíèøèäà
å) 6 ê¢ðèíèøèäà
12. Îғçàêè íóòқíèíã õóñóñèÿòëàðèãà íèìàëàð êèðàäè?
à) îғçàêè íóòқ òåçêîðëèê áèëàí àìàëãà îøàäè
â) ñ¢ç áèðèêìàëàðè âà ãàïëàðíèíã ìîäåëëàðè òåçêîðëèê áèëàí òàíëàíàäè
ñ) îғçàêè íóòқ òàõðèð èìêîíèÿòèäàí ìàõðóì; ¸çìà íóòқêà íèñáàòàí àí÷à êàìáàғàë á¢ëàäè;
ä) ñ¢çëîâ÷èíèíã ôàîë íóòқèé ҳàðàêàòè, ò¢õòàì, îõàíã, óðғó, òóðëè õèë èìî-èøîðàëàð ôèêðèíèíã òèíãëîâ÷èãà åòèá áîðèøèäà àõàìèÿò êàñá ýòàäè;
å) à, â, ñ, ä, æàâîáëàð ò¢ғðè.
13. ¨çìà íóòқ îғçàêè íóòқäàí êàíäàé õóñóñèÿòëàðè áèëàí ôàðқ қèëàäè?
à) ìóàëëèô áåìàëîë ôèêðëàø èìêîíèÿòèãà ýãà;
â) ¸çìà íóòқíè êàéòà-êàéòà òàõðèð êèëèø èìêîíèÿòè ìàâæóä;
ñ) ôèêð ó÷óí ýíã ìîñ èìêîíèÿòëàð òàíëàíàäè;
ä) à, â, ñ æàâîá ò¢ғðè;
å) à, â, æàâîá ò¢ғðè.
14. Ìîíîëîããà áåðèëãàí ò¢ғðè òàúðèôíè òîïèíã?
à) ìîíîëîã ñ¢çëîâ÷èíèíã ¢çèãà ¸êè òèíãëîâ÷èëàðãà êàðàòèëãàí íóòқèäèð;
â) ñèíòàêòèê æèõàòäàí ìóðàêêàá òóçèëãàí íóòқ;
ñ) ìîíîëîã - èêêè êèøèíèíã ñóҳáàòè;
ä) èêêè âà óíäàí îðòèқ êèøèëàðíèíã ñóҳáàòè;
å) à âà â
15. Äèàëîã қàíäàé òàøêèë òîïàäè?
à) äèàëîã ñîääà ãàïëàðäàí òàøêèë òîïàäè;
â) ñ¢ðîқ, áóéðóқ âà äàðàê ãàïëàðäàí òàøêèë òîïàäè;
ñ) қ¢øìà ãàïëàðäàí òàøêèë òîïàäè;
ä) à âà â;
å) ñ æàâîá ò¢ғðè.
16. Ïîëèëîã қàíäàé òóçèëàäè?
à) èêêè êèøèíèíã íóòқèäàí òóçèëãàí ñóҳáàò ïîëèëîãäèð;
â) èêêèäàí îðòèқ èøòèðîê÷èëàðíèíã íóòқèäàí òóçèëãàí ñóҳáàò ïîëèëîãäèð;
ñ) áèð êèøèíèíã íóòқèäàí òóçèëãàí ñóҳáàò ïîëèëîãäèð;
ä) ïîëèëîã õóääè äèàëîã êàáè òóçèëàäè;
å) â æàâîá ò¢ғðè
17. Íóòқ óñëóáëàðè äåá íèìàãà àéòèëàäè?
à) àëîқàíèíã ìàêñàäãà ìóâîôèê àìàëãà îøóâè é¢ëèäà ñ¢çëîâ÷èíèíã òèë áîéëèêëàðèäàí òàíëàá ôîéäàëàíà îëèøè òóôàéëè íóòқíèíã øàêëëàíãàí ê¢ðèíèøèäèð;
â) òèë áîéëèêëàðèíè òàíëàá èøëàòèøãà ê¢ðà íóòқ ê¢ðèíèøëàðèíèíã õèëìà-õèëëèãèãà àéòèëàäè;
ñ) ò¢ғðè æàâîá é¢қ;
ä) à, â æàâîá ò¢ғðè;
å) óñëóá ¢çèãà õîñ ñèñòåìà á¢ëèá, áèð-áèðèäàí ôàðқ қèëàäè.
18. Íóòқíèíã óñëóáëàðè íå÷àãà á¢ëèíàäè?
à) 6 òàãà
â) 5 òàãà
ñ) 4 òàãà
ä) 2 òàãà
å) 7òàãà
19. Ñ¢çëàøóâ óñëóáèãà íèìà õîñ á¢ëàäè?
à) îääèéëèê, ñîääàëèê, áåòàêêàëëóôëèê;
â) ¢ç ëåêñèêàñè, ôîíåòèêàñè, ìîðôîëîãèñè âà ñèíòàêñèñè áèëàí õàëқíèíã îääèé ñ¢çëàøóâ òèëèíè àêñ ýòòèðàäè;
ñ) ò¢ëèқñèç, áèð òàðêèáëè , ñ¢ç-ãàï øàêëëàðèäàí ôîéäàëàíèø ñ¢çëàøóâ óñëóáèãà õîñ á¢ëàäè;
ä) îääèéëèê, ñîääàëèê , áåòàêêàëóôëèê õàÿæîíëèëèê õîñ;
å) â, ñ, ä æàâîá ò¢ғðè.
20. Ðàñìèé óñëóá қàíäàé õóñóñèÿòëàðíè ìóæàññàìëàøòèðàäè?
à) ðàñìèé ҳóææàòëàð òèë õóñóñèÿòëàðèíè àêñ ýòòèðàäè
â) Óíèíã ëóғàòè ðàíã - áàðàíã ñ¢çëàðäàí òàøêèë òîïàäè
ñ) ýúëîíëàð, қàðîðëàð, қîíóíëàð, ñóä âà äàâëàò èäîðàëàðè ҳóææàòëàðè øó óñëóáäà ¸çèëàäè
ä) à, â, ñ
å) á, ä
21. Èëìèé óñëóá áîøêà óñëóáëàðäàí êàíäàé ôàðқëàíàäè?
à) òàáèàò âà æàìèÿò ҳîäèñàëàðè àíèқ, қàíäàéäèð ôîðìóëàëàð, қîèäàëàð àñîñèäà èôîäàëàíàäè;
â) ôèêð ìàíòèқèé âà àø¸âèé äàëèëëàð áèëàí ìóñòàҳêàìëàíèá áîðàäè;
ñ) ò¢ëèқñèç ãàïëàð, áèð òàðêèáëè ñ¢çëàð, ñ¢ç-ãàïëàð äåÿðëè ó÷ðàìàéäè;
ä) ôàííèíã òóðëè ñîҳàëàðèãà îèä ñ¢ç âà àòàìàëàðíè èøëàòèø, áà¸ííèíã ìàíòèқèé äàëèëëàðãà ñóÿíèøè áèëàí ôàðқëàíàäè;
å) â, ñ, ä ò¢ғðè.
22. Òèë òèçèìè (ñèñòåìàñè)íè íèìàëàð òàøêèë ýòàäè?
à) ìàúëóì áèð òèë òàðèõèäà àìàë қèëãàí, ҳîçèð ìàâæóä á¢ëãàí âà ïàéäî á¢ëèøè êóçäà òóòèëãàí ҳîäèñàëàðíèíã æàìè;
â) ìàúëóì áèð òèë òàðèõèäà àìàë қèëèíãàí áàð÷à ҳîäèñàëàð;
ñ) ҳîçèðäà ìàâæóä á¢ëãàí âà ïàéäî á¢ëèøè íàçàðäà òóòèëãàí ҳîäèñàëàðíèíã áàð÷àñè;
ä) áàð÷à òèëëàð ó÷óí óìóìèé á¢ëãàí áåëãèëàðíè áèðëàøòèðàäèãàí ҳîäèñàëàð.
Å) ñ âà ä
23. Óçóñãà áåðèëãàí ò¢ғðè òàúðèôíè òîïèíã.
à) áèð òèëíè áîøқàñèäàí àæðàòèá òóðàäèãàí øàðòëàð;
â) òèëíèíã è÷êè ìåú¸ðëàðè;
ñ) ¢çáåê òèëèíè қàðäîø âà қàðäîø á¢ëìàãàí òèëëàðäàí àæðàòèá òóðàäèãàí ìåú¸ðëàð óçóñ äåéèëàäè;
ä) áèðîð òèë æàìîàñèäà ìàâæóä á¢ëãàí èìêîíèÿòëàðíèíã ôîéäàëàíèá êåëèíà¸òãàí қèñìè óçóñ äåéèëàäè;
å) â âà ñ
24. Íóòққà áåðèëãàí ò¢ғðè òàúðèôíè òîïèíã.
à) íóòқ òèëäàãè ìàâæóä èôîäà âîñèòàëàðèäàí ôîéäàëàíãàí ҳîëäà ìàâæóäëèêêà àéëàíãàí ôèêðäèð;
â) íóòқ íóòқ àúçîëàðèíèíã ҳàðàêàòè æàðà¸íèäà ïàéäî á¢ëàäè;
ñ) íóòқ íóòқ ôàîëèÿòèíèíã ìàõñóëîòèäàí, ìàúëóì øàêëãà êèðèøèäàí èáîðàò;
ä) íóòқ ñ¢ç øàêëëàðè, ýðêèí áèðèêìàëàð ñ¢ç òàðòèáè âà ãàïëàðäàí òàøêèë òîïàäè;
å) ҳàììà æàâîá ò¢ғðè.
25. Óìóìèé ìåú¸ðãà áåðèëãàí ò¢ғðè, ò¢ëèқ æàâîáíè òîïèíã.
à) òèë æàìîàñè àôçàë äåá ҳèñîáëàíãàí ê¢íèêìàëàð éèғèíäèñè óìóìèé ìåú¸ð äåéèëàäè;
â) óìóìèé ìåú¸ð қàðäîø òèëëàðãà íèñáàòàí áåëãèëàíàäè;
ñ) ¢çáåêëàð íóòқèíè қàðäîø òèëëàðäàí àæðàòèá òóðóâ÷è ìåú¸ðëàð óìóìèé ìåú¸ðäèð;
ä) òàðèõàí øàêëëàíãàí ìàúëóì ê¢íèêìàëàð éèғèíäèñè òèëíèíã óìóìèé ìåú¸ðèäèð.
å) à âà ä æàâîá ò¢ғðè.
26. Àäàáèé ìåú¸ð ...
à) ìåú¸ð-òèëíèíã ÿøàø øàêëè;
â) áèð õóäóääà ÿøîâ÷è àҳîëè ó÷óí áåèñòèñíî òóøóíàðëè á¢ëãàí ìåú¸ð;
ñ) ìàúëóì áèð òèë æàìîàñèäà ìóñòàõêàì қ¢ëëàíèá êåëà¸òãàí ëèñîíèé ҳîäèñàëàð éèғèíäèñèäèð;
ä) ҳàììà áèðäåê ôîéäàëàíàäèãàí òèë èìêîíèÿòëàðè;
å) à âà ñ
27. Àäàáèé ìåú¸ð íå÷à ê¢ðèíèøãà ýãà?
à) 2
â) 3
ñ) 4
ä) 7
å) 6
28. Àäàáèé ìåú¸ð íèìàãà àñîñëàíàäè?
à) òèëãà
â) óçóñãà
ñ) äàâðãà
ä) øåâàëàðãà
å) èëìèéëèêêà
29. Òèë ìåú¸ðè қàíäàé õàðàêòåðãà ýãà?
à) àñðèé
â) äîèìèé
ñ) äàâðèé
ä) áîøқàðóâ÷è
å) ìóñòàқèë
30. Íóòқíèíã ò¢ғðèëèãè äåãàíäà íèìàíè òóøóíàñèç?
à) Íóòқíèíã ò¢ғðèëèãè óíèíã àäàáèé òèë ìåú¸ðëàðèãà ìîñëèãèäèð.
â) óñëóáèé ìåú¸ðãà ðèîÿ қèëãàí íóòқ ò¢ғðè íóòқäèð;
ñ) ãðàììàòèê ìåú¸ðãà ðèîÿ қèëãàí íóòқ ò¢ғðè íóòқäèð;
ä) ò¢ғðè íóòқ àäàáèé òèëíèíã ôîíåòèê, òàëàôôóç, ëóғàâèé, ñ¢ç ÿñàëèøè, ãðàììàòèê, óñëóáèé ìåú¸ðëàðèíè ìóæàññàìëàøòèðàäè;
å) à âà ä
31. Ҳàð áèðèìèç ¢ç èøèìèç ôàðçàíäëàðèìèç,
Ïåøîíà òåð ò¢êèá îëäèê øàêëó øàìîéèë.
(Ó.Àáäóàçèìîâà)
Óøáó ïàð÷àäà қàíäàé àäàáèé òèë ìåú¸ðè áóçèëãàíëèãèíè àíèқëàíã?
à) èøèìèç ñ¢çèäàãè - íèíã òóøèá қîëãàí;
â) ïåøîíà ñ¢çèäàãè - äàí òóøèá қîëãàí;
ñ) øàêëó øàìîéèëäàãè - èìèç òóøèðèá êîëäèðèëãàí;
ä) àäàáèé ìåú¸ð áóçèëìàãàí;
å) à âà â æàâîá ò¢ғðè
32. Áèðëàðíè áåýúòèқîä,
Áèðëàðíè ðè¸ ê¢ðäèì.
(Ò.Ñóëàéìîíîâ)
Óøáó ïàð÷àäà қàíäàé àäàáèé òèë ìåú¸ðè áóçèëãàíëèãèíè àíèқëàíã?
à) áèðëàðíè ñ¢çèäàãè “è” òóøèá êîëãàí;
â) ðè¸ íîò¢ғðè èøëàòèëãàí;
ñ) 1-ìèñðàäà -íè òóøóì êåëèøèãè íîò¢ғðè қ¢ëëàíèëãàí;
ä) ðè¸ ñ¢çèäàí îëäèí ¢ðèí-ïàéò êåëèøèãè á¢ëèøè øàðò;
å) áàð÷à æàâîáëàð ò¢ғðè
34. “Àãàð íóòқ íîàíèқ á¢ëñà, ó ìàқñàäãà ýðèøìàéäè” æóìëàñèíèíã ìóàëëèôèíè òîïèíã.
à) Àðèñòîòåëü;
â) Ñóêðîò;
ñ) Êàéêîâóñ;
ä) Ãîëîâèí;
å) Ïëàòîí.
35. Íóòқ àíèқëèãè äåãàíäà íèìàíè òóøóíàñèç?
à) ñ¢çíèíã àäàáèé òàëàôôóç ìåú¸ðëàðèãà ìîñ êåëèøè.;
â) ñ¢ç қ¢ëëàø ìåú¸ðëàðèãà ðèîÿ қèëèø;
ñ) ñ¢çíèíã íàðñà âà ҳîäèñàëàðäà àêñ ýòãàí áîðëèê áåëãèëàðè áèëàí ìîñ êåëèøè;
ä) ñ¢çíèíã ìàúíîñè áèëàí íóòқäàãè ìàúíîíèíã áèð-áèðèãà ìîñ êåëèøè;
å) â, ñ, ä æàâîáëàðè ò¢ғðè
36. Àíèқëèê íå÷à õèë á¢ëàäè?
à) 2 õèë: íàðñàíèíã àíèқëèãè. Òóøóí÷à – àíèқëèãè;
â) 3 õèë: ôèêð àíèқëèãè, ñ¢ç àíèқëèãè, ҳîäèñà àíèқëèãè;
ñ) 4 õèë: íàðñà, òóøóí÷à, ôèêð, ҳîäèñà àíèқëèãè;
ä) àíèқëèê òóðëàðãà á¢ëèíìàéäè;
å) áàð÷à æàâîáëàð íîò¢ғðè.
37. Èôîäàëè íóòқ äåá қàíäàé íóòққà àéòèëàäè?
à) òèíãëîâ÷èäà қèçèқèø óéғîòãàí íóòқ;
â) ñîääà, òàúñèð÷àí, ҳàììàáîï íóòқ;
ñ) òàøáåõëàðãà, èôîäà âîñèòàëàðãà áîé íóòқ;
ä) ¢ç òóçèëèø õóñóñèÿòëàðè, ôàçèëàòè, õîññàëàðè áèëàí òèíãëîâ÷èíèíã ôèêð âà òóéғóëàðèíè, äèққàòèíè ¸ðқèíëàøòèðãàí, àéòèëãàíëàðãà қèçèқèø óéғîòãàí íóòқ;
å) áàð÷à æàâîáëàð íîò¢ғðè
38. Òèëøóíîñ Á.Í.Ãîëîâèí èôîäàëèêêà ýðèøèøíèíã íå÷òà øàðòèíè ê¢ðñàòàäè?
à) 2 òà
â) 3 òà
ñ) 5 òà
ä) 6 òà
å) 7 òà
39. Ìàíòèқèéëèêêà áåðèëãàí ò¢ғðè òàúðèôíè òîïèíã.
à) íóòқäà áà¸í ýòèëãàí ôèêðíèíã қèñìëàðè âà àëîҳèäà ôèêðëàðèíèíã ¢çàðî ìîñ êåëèøè;
â) ñ¢çëàð áèëàí ïðåäìåòëèê ìàúíîñèíèíã ìîñëèãè;
ñ) ҳàð áèð ñ¢ç ¢çèãà áèðèêòèðèëãàí ìàúíîíè èôîäàëàøè;
ä) ôèêðíèíã òàðòèáèãà àҳàìèÿò áåðèø;
å) áàð÷à æàâîáëàð ò¢ғðè
40. Óøáó æóìëàäàí ìàíòèқèéëèê áóçèëãàí ¢ðèííè àíèқëàíã.
Ê¢ïãèíà òóðëè ìàñàëàëàðíè áåâîñèòà äàðñ âàқòèäà ҳàë қèëèøãà ò¢ғðè êåëèøè áîøëàíғè÷ òàúëèìíèíã ¢çèãà õîñ õóñóñèÿòëàðèäàí áèðè ҳèñîáëàíàäè.
à) ê¢ïãèíà ñ¢çè îðòèқ÷à;
â) òóðëè ñ¢çè îðòèқ÷à;
ñ) áåâîñèòà ñ¢çè íîò¢ғðè қ¢ëëàíãàí;
ä) ò¢ғðè êåëèøè íîò¢ғðè қ¢ëëàíãàí;
å) à âà â æàâîá ò¢ғðè
41. Òèëíèíã òàñâèðèé âîñèòàëàðèãà íèìàëàð êèðàäè?
à) òðîïëàð, òàñâèðèé øàêëëàð;
â) ñ¢çëàð, íóòқ óñëóáëàðè;
ñ) ëóғàâèé-ìàúíàâèé âîñèòàëàð, òðîïëàð;
ä) òèëäàãè ëóғàâèé ñ¢çëàð, ëóғàâèé-ìàúíàâèé âîñèòàëàð;
å) ¢õøàòèø, ìåòàôîðà, ìåòîíèìèÿ.
42. Òèëãà áåðèëãàí ò¢ғðè òàúðèôíè òîïèíã.
à) ìàúëóì êèøèëàð æàìîàñè àúçîëàðèíèíã ìóëîқîòè ó÷óí ìóҳèì âà àñîñèé âîñèòà ҳèñîáëàíãàí ¢çèãà õîñ áåëãèëàð ñèñòåìàñè;
â) òèë æàìèÿòäà òàôàêêóðíèíã ðèâîæëàíèøè ó÷óí õèçìàò қèëàäè;
ñ) ìàäàíèé òàðèõèé àíúàíàëàðíè àâëîääàí-àâëîäãà åòêàçèø ó÷óí õèçìàò қèëàäè;
ä) òèë-ñ¢çëàøóâ âîñèòàñè;
å) à, â âà ñ æàâîá ò¢ғðè.
43. Íóòққà áåðèëãàí ò¢ëèқ òàúðèôíè àíèқëàíã.
à) èôîäàëàíãàí ìàúëóìîò òàëàáèãà ìîñ ҳîëäà òèë қîèäàëàðè àñîñèäà òóçèëãàí òèë áåëãèëàðèíèíã òàðòèáèäèð;
â) íóòқ - íóòқ îðãàíëàðè ҳàðàêàòè íàòèæàñèäà ïàéäî á¢ëàäè;
ñ) íóòқ ôàîëèÿòè-èíñîí îðãàíèçìèíèíã íóòқ òóçèø ó÷óí çàðóð ҳèñîáëàíãàí ðóõèé - ôèçèîëîãèê èøèíèíã éèғèíäèñè;
ä) à æàâîá ò¢ғðè;
å) â âà ñ æàâîá ò¢ғðè.
44. Ìàòí äåá íèìàãà àéòèëàäè?
à) Ìàòí - ó ¸êè áó ҳîëäà òóãàëëàíãàí ìàçìóí âà íóòқíèíã áèðëèãèíè ¢çèäà èôîäàëàãàí îғçàêè ¸êè ¸çìà àñàð;
â) ¢çàðî è÷êè âà òàøқè áîғëèқëèêäà á¢ëãàí àñàð;
ñ) ó ¸êè áó ҳîäèñà ҳàқèäàãè ìàçìóííè áèëäèðãàí àñàð;
ä) áèð íå÷à ãàïëàðäàí òàøêèë òîïãàí àñàð;
å) â âà ñ æàâîá ò¢ғðè.
45. Òàñâèð äåá íèìàãà àéòèëàäè?
à) òàñâèð - ôèêð þðèòèëàäèãàí øàõñ, íàðñà ¸êè âîқåà-ҳîäèñàíè òèíãëîâ÷è òàñàââóðèäà ¸ðқèí øàêëëàíòèðèø ó÷óí èøëàòèëàäè;
â) âîқåà-ҳîäèñàíè õóñóñèÿòëàðèíè ê¢ðñàòèø;
ñ) âîқåà - ҳîäèñàíè ñèôàòëàðèíè ê¢ðñàòèø;
ä) íóòқäà èôîäàëàíãàí íàðñà ¸êè ҳîäèñàíè òèë âîñèòàëàðè îðқàëè òàñâèðëàø;
å) â, ñ, ä æàâîá ò¢ғðè.
46. Ìóëîõàçàãà áåðèëãàí ò¢ғðè òàúðèôíè òîïèíã.
à) êóçàòèëãàí, ýøèòèëãàí ¸êè ¢қèëãàí íàðñàëàð óñòèäà ôèêðëàø;
â) óíèíã òóðëè òîìîíëàðèíè ê¢ç îëäèãà êåëòèðèø;
ñ) þç áåðãàí âîқåà-ҳîäèñàëàð ҳàқèäàãè ҳàқèқàòíè òîïà îëèø;
ä) ìóëîҳàçà-èëìèé ôèêðëàøíèíã áèðèí÷è øàðòè;
å) à âà â æàâîá ò¢ғðè.
47. Áåðèëãàí ìàòí ìàçìóíèíè ¢ç ñ¢çëàðè áèëàí қàéòà ¸çèø íèìà äåéèëàäè?
à) áà¸í;
â) èíøî;
ñ) äèêòàíò;
ä) èæîäèé èø;
48. Ñàéëàíìà áà¸í ó÷óí қàíäàé ìàòí òàíëàíàäè?
à) ҳàæì æèҳàòèäàí êè÷èê ìàòí;
â) ҳàæì æèҳàòèäàí êàòòàðîқ ìàòí;
ñ) қèñқà, ë¢íäà ìàòí;
ä) à âà â;
å) ñ æàâîá ò¢ғðè.
49. Êîíñïåêò íå÷à õèë ê¢ðèíèøèäà á¢ëàäè?
à) ò¢ëèқ êîíñïåêò;
â) қèñқà êîíñïåêò;
ñ) òåçèñëè êîíñïåêò;
ä) áàð÷àñè ò¢ғðè;
50. Êèøèëàðíèíã õà¸òè âà ôàîëèÿòè õàêèäà ìàúëóìîò áåðóâ÷è áà¸í....
à) áèîãðàôèÿ;
â) àâòîáèîãðàôèÿ äåéèëàäè;
ñ) äèàëîã äåéèëàäè;
ä) òðèëîã äåéèëàäè;
51. Íóòқ ìàäàíèÿòè áîñқè÷ëàðè áåðèëãàí æàâîáíè ê¢ðñàòèíã?
À) äàñòëàáêè áîñқè÷, þқîðè áîñқè÷;
Á) äàñòëàáêè áîñқè÷, қóéè áîñқè÷;
Â) þқîðè áîñқè÷, қóéè áîñқè÷;
Ã) þқîðè áîñқè÷, ¢ðòà áîñқè÷.
52. Íóòқ àíèқëèãè 2 õèë á¢ëàäè. Óëàð:
À) ìàçìóí àíèқëèãè, ïðåäìåò àíèқëèãè;
Á) ôèêð àíèқëèãè, îáúåêò àíèқëèãè;
Â) ïðåäìåò àíèқëèãè, òóøóí÷à àíèқëèãè;
Ã) òóøóí÷à àíèқëèãè, îáúåêò àíèқëèãè.
53. Íóòқíèíã èôîäàëèëèãè-
À) òèíãëîâ÷èíèíã íóòқèíè òåêøèðèø;
Á) òèíãëîâ÷èäà ¸êè ¢қóâ÷èäà ýúòèáîðíè, қèçèқèøíè ìóíòàçàì óøëàá òóðàäèãàí íóòқ ñèôàòèäèð;
Â) Äèïëîìàò, ñóäüÿ, àäâîêàò íóòқëàðè;
Ã) òèíãëîâ÷èíèíã ôèêð àíèқëèãèíè òåøèðèø óñóëè.
54. Íóòқíèíã èôîäàëèëèãèíè òàúìèíëàéäèãàí øàðòëàð:
À) Òàôàêêóð, ôèêðëàø ìóñòàқèëëèãè;
Á) Àéòèëà¸òãàí íóòққà áåôàðқ á¢ëìàñëèê;
Â) Òèëíèíã èìêîíèÿòëàðèíè ÿõøè áèëèø;
Ã) áàð÷à æàâîá ò¢ғðè.
55. Íóòқíèíã ìàíòèқèéëèãè 2 õèë á¢ëàäè, óëàð:
À) Òóøóí÷à ìàíòèқèéëèãè;
Á) Ïðåäìåò âà íàðñà ìàíòèқèéëèãè;
Â) Òàôàêêóð, ôèêðëàø ìóñòàқèëëèãè;
Ã) À âà Á æàâîáëàð ò¢ғðè.
56. Íóòқíèíã ñîôëèëèãà õàëàқèò áåðàäèãàí óíñóðëàð:
À) äèàëåêòèçì,
Á) âàðâàðèçì,
Â) æàðãîíëàð, øåâàãà õîñ ñ¢çëàð;
Ã) áàð÷à æàâîáëàð ò¢ғðè.
57) Íóòқ ¢ðèíëèëèãèíè қóéèäàãè òóðëàðãà á¢ëèø ìóìêèí:
À) óñëóáèé ¢ðèíëèëèê, êîíòåêñòóàë ¢ðèíëèëèê
Á) âàçèÿòãà ê¢ðà ¢ðèíëèëèê, øàõñèé-ïñèõîëîãèê ¢ðèíëèëèê;
Â) ìàíòèқèéëèê ¢ðèíëèëèê;
Ã) À âà Á æàâîáëàð ò¢ғðè.
58) Íóòқ áîéëèãèíèíã ê¢ðèíèøëàðè қàéñèëàð?
À) ãðàììàòèê ñ¢ç áîéëèãè;
Á) Â âà Ã æàâîáëàð ò¢ғðè;
Â) ñåìàíòèê ñ¢ç áîéëèãè;
Ã) ëåêñèê – ñ¢ç áîéëèãè.
59) Ëåêñèê ñ¢ç áîéëèê ¢қèìèøëè çàìîíàâèé øàõñäà íå÷à ìèíãòàíè òàøêèë ýòàäè?
À) 8-10 ìèíãòàíè;
Á) 15- 20 ìèíãòàíè;
Â) 5- 10ìèíãòàíè;
Ã) 10-12 ìèíãòàíè.
60) Ðèòîðèêà íèìà?
À) çàìîíàâèé íóòқ ҳàқèäàãè òàúëèìîò;
Á) áàð÷à æàâîáëàð ò¢ғðè;
Â) æàìèÿòíèíã íóòқèé ìóëîқîòëàðè ҳàқèäàãè òàúëèìîò;
Ã) òàðáèÿëàø ñàíúàòè âà íóòқè ðàâîí øàõñíè øàêëëàíòèðèø ñèôàòèäà.
61) Ñ¢çëàøäàí ìàқñàä –
À) ìóâàôôàқèÿòãà é¢ë;
Á) ôèêð àíãëàòèø;
Â) òèëäàí ôîéäàëàíà áèëèø;
Ã) îғçàêè íóòқíè ðèâîæëàíòèðèø.
62) Íîòèқëèê қàäèìäàí қóéèäàãè òóðëàðãà á¢ëèíàäè:
À) èæòèìîèé – ñè¸ñèé ÷èқèøëàð.
Á) òàðғèáîò÷è âà òàøâèқîò÷èëàð íóòқè.
Â) àêàäåìèê íóòқ, ñóääàãè íóòқ, ìàõñóñ ñ¢ç óñòàëàðèíèíã ÷èқèøëàðè;
Ã) áàð÷à æàâîáëàð ò¢ғðè.
63) Ôîíåòèê ìàäàíèÿò áó-
À) ñ¢çëàðãà ò¢ғðè óðғó қ¢éèø.
Á) ñ¢çëàðíè ò¢ғðè òàëàôôóç қèëèø;
Â) ñ¢çëàøóâíèíã íîâåðáàë âîñèòàëàðè;
Ã) áàð÷à æàâîáëàð ò¢ғðè;
64) Íîòèқíèíã ¢çèíè òóòèøèíèíã 2 é¢íàëèøè ìàâæóä, óëàð:
À) òåç-òåç òèíãëîâ÷èãà қàðàá ñ¢çëàøè, ñóêóò ñàқëàøè;
Á) қ¢ëíè ìóøò қèëèø, қ¢ëíè óçàòèø;
Â) äèққàòíè æàìëàøè, ¢çèíè ýðêèí ҳèñ қèëèøè;
Ã) òèíãëîâ÷èíè ýúòèáîðèíè òîðòèøè, íóòқèíèíã ðàâîíëèãè.
65) Íîòèқ қ¢ðқóâèíèíã ñàáàáè âà ҳóñóñèÿòëàðè:
À) òàæðèáàñèçëèãè, óқóâñèçëèãè;
Á) æàõëè ÷èқàíäà ó áèëàí êóðàøèø, òàúñèðëàíèø;
Â) қ¢ðқóâíè àæðàòà îëèø, ҳàÿæîíëàíèø;
Ã) îìàäñèçëèêíè ñåçèø, àóäèòîðèÿ òîìîíèäàí ¸ìîí áàҳî.
66) Қ¢ðқóâíè íèìà ïàéäî қèëàäè:
À) ãàïèðóâ÷èíèíã òàæðèáàñèçëèãè;
Á) øàõñèé òîìîíè, ýúòèáîðñèçëèê âà àóäèòîðèÿíèíã ¸ìîí ìóíîñàáàòè;
Â) íîàíèқ êóòèø, åòàðëè á¢ëìàãàí, ¸ìîí òàé¸ðãàðëèê;
Ã) áàð÷à æàâîáëàð ò¢ғðè.
67) Ҳèññè¸òëè ҳîëàòíè ÿðàòèø ó÷óí 2 òèçèì êåðàê, óëàð:
À) Áðåõò òèçèìè - òèìñîëäàí ÷åêèíèø;
Á) Ñòàíèñëàâñêèé òèçèìè - òèìñîëäà ÿøîâ÷àíëèê;
Â) À âà Á æàâîáëàð ò¢ғðè;
Ã) ò¢ғðè æàâîá é¢қ.
68) Ïîëåìèêà ñ¢çè қàíäàé òóøóí÷àíè àíãëàòàäè?
À) «æàíãîâàðëèê, ç¢ðëèê»
Á) «æàíãîâàðëèê, çóêêîëèê»
Â) «æàíãîâàðëèê, ëîқàéäëèê»
Ã) «æàíãîâàðëèê, çèäëèê»
69) Ìàқñàäèãà ê¢ðà áàҳñ қóéèäàãè òóðëàðãà á¢ëèíàäè:
À) Ҳàқèқàò ó÷óí áàõñ (ïîëåìèêà).
Á) Êèìíèäèð èøîíòèðèø ó÷óí áàõñ
Â)áàð÷à æàâîáëàð ò¢ғðè
Ã) Ғàëàáà ó÷óí áàõñ, áàõñ ó÷óí áàõñ.
70) Èíâåíöèÿ –
À) íóòқíè òóøóíèø, óíè қèñìëàðãà á¢ëèø;
Á) èñòàëãàí íóòқ ҳàқèäàãè ôèêðëàðíè òàқîçî ýòàäèãàí òóøóí÷àëàð òèçèìè;
Â) äèққàòíè æàëá қèëèø ìàқñàäèäà íóòқíè áîøëàø;
Ã) ¢õøàø íàðñàëàðíè қè¸ñëàø.
“Íóòқ ìàäàíèÿòè” ôàíèäàí ßêóíèé íàçîðàò ñàâîëëàðè
1. Íóòқ ìàäàíèÿòè ôàíèíèíã ìàқñàä âà âàçèôàëàðè?
2 Øàðқäà íîòèқëèê ñàíúàòè.
3. Íóòқíèíã ò¢ғðèëèãè
1. Íóòқíèíã êîììóíèêàòèâ ñèôàòëàðè íèìà?
2. Fàðáäà íîòèқëèê ñàíúàòè.
3. Àäàáèé òèëíèíã ñ¢çëàøóâ íóòқèäàí ôàðқè.
1. Àäàáèé òèë ìåú¸ðëàðè íèìà?
2. Íóòқ ìàäàíèÿòè ҳàқèäàãè òàúëèìîò қàåðäà øàêëëàíãàí?
3. Íóòқíèíã àíèқëèãè.
1. Ãðàììàòèê óñëóáøóíîñëèê íèìà?
2. Ðèì íîòèқëèê ñàíúàòè.
3. Íóòқíèíã òîçàëèãè.
1. Íóòқ âà òåðìèíîëîãèÿ. Òåðìèí âà àòàìàíèíã ôàðқëàðè.
2. Қàäèìãè þíîí íîòèқëèãè.
3. Íóòқíèíã òàúñèð÷àíëèãè.
1. Íîòèқëèê ñàíúàòè òóðëàðè.
2. Àäàáèé ìåú¸ð íèìà? Ó íèìàãà àñîñëàíàäè?
3. Íóòқíèíã ìàíòèқèéëèãè.
1. Íîòèқëèêíèíã қàíäàé ê¢ðèíèøëàðè áîð?
2. Óñëóáèÿò íèìà?
3. Íóòқíèíã ìàқñàäãà ìóâîôèқëèãè (¢ðèíëèëèãè).
1. Øàðқ íîòèқëèãè ҳàқèäà íèìàëàð áèëàñèç?
2. Àäàáèé òèë íîðìàëàðèãà íèìàëàð êèðàäè?
3. Íóòқíèíã áîéëèãè âà ðàíã-áàðàíãëèãè.
1. Қàäèìãè Þíîí âà Ðèì íîòèқëèãè ҳàқèäà íèìàëàð áèëàñèç.
2. Áàҳñíèíã òóðëàðè.
3. Íóòқ îäîáè íèìà?
1. Áàҳñ òóøóí÷àñè âà óíèíã òóðëàðè.
2. Íóòқ ìàäàíèÿòèíèíã êîììóíèêàòèâ æèҳàòè.
3. Ðèòîðèêà ïðåäìåòè.
1. Íóòқíèíã ìåú¸ðèé àñïåíòëàðè ҳàқèäà.
2. Íóòқíèíã èôîäàëèëèãè íèìà?
3. Øàðқ íîòèқëèãè ҳàқèäà íèìàëàð áèëàñèç?
1. Ðèòîðèêà íèìà?
2. ¨çìà íóòқ òóðëàðè.
3. Àêàäåìèê íîòèқëèêíèíã òóðëàðè.
1. Ñè¸ñèé èæòèìîèé íîòèқëèêêà íèìàëàð êèðàäè?
2. Îãçàêè íóòқ òóðëàðè.
3. Íóòқ ìàäàíèÿòèíèíã ýòèê àñïåêòëàðè ¸êè íóòқèé ýòèêåò ôîðìóëàëàðè.
1. Øàðқäà íóòқ ìàäàíèÿòè ìàñàëàëàðè áèëàí øóғóëëàíãàí ìóòàôàêêèðëàð êèìëàð?
2. Ñóä íîòèқëèãè.
3. Íóòê óñëóáèíèíã қàíäàé òóðëàðèíè áèëàñèç?
1. Êàéêîâóñíèíã “Қîáóñíîìà” àñàðè ҳàқèäà.
2. Ìîíîëîãèê âà äèàëîãèê íóòқ.
3. Äèíèé íîòèқëèê.
1. À. Íàâîèéíèíã âîèçëèê ñàíúàòèãà îèä àñàðè ҳàқèäà.
2. Íóòқèé ýòèêåò íèìà?
3. Òåðìèí âà àòàìà òóøóí÷àëàðè ҳàқèäà.
1. È÷êè íóòқ âà òàøêè íóòқ íèìà?
2. Èæòèìîèé-ìàèøèé íîòèқëèê.
3. Áàõñíèíãòóðëàðè.
1. Íîòèқëèêíèíã қàíäàé òóðëàðè âà ê¢ðèíèøëàðè áîð?
2. Òèë âà íóòқ òóøóí÷àëàðè.
3. Íóòқ ìàäàíèÿòè ôàíèíèíã áîøқà ôàíëàð áèëàí áîғëèқëèãè.
1. Íóòқ ìàäàíèÿòè âà íîòèқëèê ñàíúàòè.
2. Íîòèқëàð äåá êèìëàðãà àéòèëàäè?
3. Íóòқíèíã èôîäàëèëèãèíè îøèðóâ÷è âîñèòàëàð.
1. Òèë âà íóòқ ¢çàðî қàíäàé ôàðқëàíàäè?
2. Îðàòîðëèê òóøóí÷àñèãà òàúðèô áåðèíã.
3. Àäàáèé ìåú¸ð íèìà?
1. Íóòқ ìàäàíèÿòèíèíã êîììóíèêàòèâ àñïåêòëàðè (íóòқ ñèôàòëàðè)
2. Àäàáèé òèë íèìà?
3. Êàäèìãè Ðèì íîòèқëàðè.
1. Èëê óéғîíèø äàâðèäà Øàðқäà íîòèқëèê òóðëàðè.
2. Íóòқíèíã òàúñèð÷àíëèãè íèìà?
3. Ìîíîëîãèê âà äèàëîãèê íóòқ.
1. Íóòқ ìàäàíèÿòè áîñқè÷ëàðè.
2. Óñëóáèÿò íèìà.
3. À. Íàâîèé òèë, íóòқ âà íîòèқëèê ñàíúàòè ҳàқèäà.
1. ÀÊÒ ñîõàñèäà òåðìèíëàðíèíã ¢ðíè âà óëàðíèíã èøëàòèëèøè.
2. Íóòқ ìàäàíèÿòè àñïåêòëàðè.
3. Þíîí íîòèқëèãè.
1. ÀÊÒ òåðìèíîëîãèÿñèíèíã øàêëëàíèø âà áîéèø ìàíáàëàðè.
2. Àäàáèé òèëíèíã ìåú¸ðëàðè қàéñè?
3. 
Íîòèқëèê ñàíúàòèíèíã òóðëàðè.
Ôàí þçàñèäàí óìóìèé ñàâîëëàð
1. Íóòқ ìàäàíèÿòè íèìà?
2. Íóòқ ìàäàíèÿòè õàқèäàãè òàüëèìîò қàåðäà øàêèëëàíãàí?
3. Íóòқ ìàäàíèÿòè ôàíèíèíã ìàқñàä âà âàçèôàëàðè íèìàëàðäàí èáîðàò.
4. Øàðқäà íóòқ ìàäàíèÿòè ìàñàëàëàðè áèëàí øóғóëëàíãàí ìóòàôàêêèðëàð êèìëàð?
5. Íóòқ ìàäàíèÿòè ôàíèíèíã áîøқà ôàíëàð áèëàí áîғëèқëèãè.
6. Íóòқ ìàäàíèÿòè âà íîòèқëèê ñàíúàòè (ôàðқëàðè).
7. Íóòқ ìàäàíèÿòèíèíã ìåú¸ðèé àñïåêòëàðè.
8. Íóòқ ìàäàíèÿòèíèíã êîììóíèêàòèâ àñïåêòëàðè (íóòқ ñèôàòëàðè).
9. Íóòқ ìàäàíèÿòèíèíã ýòèê àñïåêòëàðè ¸êè íóòқèé ýòèêåò ôîðìóëàëàðè.
10. È÷êè íóòқ âà òàøқè íóòқ.
11. Ìîíîëîãèê âà äèàëîãèê íóòқ.
12. Íóòқ ìàäàíèÿòè âà òèë ìàäàíèÿòè.
13. Òèë ìàäàíèÿòè áèëàí íóòқ ìàäàíèÿòè қàéñè æèõàòëàðèãà ê¢ðà ¢çàðî ôàðқ қèëàäè?
14. Àäàáèé ìåú¸ð íèìà?
15. Íóòқ ìàäàíèÿòèíèíã áîñқè÷ëàðè қàéñèëàð?
16. Қàäèìãè ғàðáäà íîòèқëèê ñàíúàòè.
17. Íóòқ, íîòèқëèê, âîèçëèê.
18. Íîòèқëèê ñàíúàòè íèìà?
19. Þíîí íîòèқëèãè.
20. Ðèì íîòèқëèãè.
21. Øàðқ íîòèқëèãè.
22. Àäàáèé òèë íèìà?
23. Àäàáèé òèëíèíã ñ¢çëàøóâ íóòқèäàí қàíäàé ôàðқè áîð?
24. Òèëíèíã áîéëèãè íèìàäà íàìî¸í á¢ëàäè?
25. Íóòқíèíã ò¢ғðèëèãè íèìà?
26. Íóòқíèíã àíèқëèãè íèìà?
27. Íóòқíèíã òîçàëèãè?
28. Íóòқíèíã ìàíòèқèéëèãè?
29. Íóòқíèíã òàúñèð÷àíëèãè?
30. Íóòқíèíã ìàқñàäãà ìóâîôèқëèãè.
31. Òèë қàíäàé õîäèñà?
32. Òèë âà íóòқ ¢çàðî қàíäàé ôàðқëàíàäè?
33. Íóòқ îäîáè íèìà?
34. Íóòқèé ýòèêåò íèìà?
35. Ìåú¸ð қàíäàé òóøóí÷à?
36. Àäàáèé òèëíèíã ìåú¸ðëàðè қàéñè
37. Íóòқ ìàäàíèÿòè âà óñëóáøóíîñëèê.
38. Óñëóáøóíîñëèêíèíã òèëäàãè ¢ðíè.
39. Óñëóáèÿò íèìà?
40. Íóòқ óñëóáèíèíã қàíäàé òóðëàðèíè áèëàñèç?
41. Ãðàììàòèê óñëóáøóíîñëèê íèìà?
42. Íóòқ âà òåðìèíîëîãèÿ.
43. Òåðìèíîëîãèÿ қàíäàé òóøóí÷à?
44. Ñ¢ç âà àòàìàíèíã ôàðқè íèìàäà?
45. ¡çáåê òåðìèíîëîãèÿñèäàãè ¢çãàðèøëàð.
46. Íîòèқëèê ñàíúàòè íèìà?
47. Íîòèқëèê ñàíúàòèíèíã қàíäàé òóðëàðè ìàâæóä?
48. Ñè¸ñèé-èæòèìîèé íîòèқëèêêà íèìàëàð êèðàäè?
49. Àêàäåìèê íîòèқëèêíèíã òóðëàðè.
50. Ñóä íîòèқëèãè.
51. Èæòèìîèé-ìàèøèé íîòèқëèê.
52. Äèíèé íîòèқëèê.
53. Ëîãîãðàôëàð êèìëàð?
54. Ñèíèãîðëàð êèìëàð?
55. Íîòèқëàð äåá êèìëàðãà àéòèëàäè?
56. Âîèç äåá êèìãà àéòèëàäè?
57. Íîòèқëèêíèíã âîèçëèêäàí қàíäàé ôàðқè áîð?
58. Íîòèқëèêíèíã қàíäàé ê¢ðèíèøëàðè áîð?
59. Àñêèÿ÷èëàð êèìëàð?
60. Áàäèҳàã¢éëèê ñàíúàòè ҳàқèäà.
61. Âîèçëèê, óíèíã òàðìîқëàðè.
62. Ìàääîҳëèê ñàíúàòè.
63. Ñóõàíäîíëèê ñàíúàòè.
64. Қèññàã¢éëèê âà қèðîàòõîíëèê.
65. Íóòқèé ñàíúàò òóðëàðèãà íèìàëàð êèðàäè?
66. Îғçàêè íóòқ òóðëàðè.
67. ¨çìà íóòқ òóðëàðè.
68. Ðèòîðèêà íèìà?
69. Қàäèìãè Ðèìäà íîòèқëèê ñàíúàòè.
70. Қàäèìãè Ãðåöèÿäà íîòèқëèê ñàíúàòè.
71. Қàäèìãè Øàðқ íîòèқëèãè.
72. Âàúç íèìà? Âîèç êèì?
73. À. Íàâîèéíèíã âîèçëèê ñàíúàòèãà îèä àñàðè õàқèäà
74. Қàéқîâóñíèíã ,,Қîáóñíîìà” àñàðè õàқèäà.
75. Ðèòîðèêà íèìà?
76. Ðèòîðèêàíèíã äàâëàò ҳà¸òèäàãè ¢ðíè âà ðîëè.
77. Íóòқíèíã èôîäàëèëèãèíè îøèðóâ÷è âîñèòàëàð.
78. Èëê óéғîíèø äàâðèäà Øàðқäà íîòèқëèê òóðëàðè.
79. Èðîíèÿ âà ïàðàäîêñ ðèòîðèê âîñèòà ñèôàòèäà.
80. Îðàòîðëèê òóøóí÷àñèãà òàúðèô.
81. Íîòèқëèê ñàíúàòè òóøóí÷àñèãà òàúðèô áåðèíã.
82. Óìóìèé âà õóñóñèé ðèòîðèêà.
83. Îғçàêè íóòқ òóðëàðè.
84. Áàõñíèíã ìàқñàäè.
85. Îììà îëäèãà ÷èқèø ó÷óí òàé¸ðãàðëèê øàðòëàðè.
86. Áàõñ ìóíîçàðà ìàäàíèÿòè.
87. Ðèòîðèêàíèíã àñîñèé òàëàáëàðè.
88. Íóòқ îäîáè ҳàқèäà.
89. Òèë âà íóòқ òóøóí÷àëàðè.
90. Íîòèқëèêíèíã қàíäàé òóðëàðè âà ê¢ðèíèøëàðè áîð?
91. Ïîëåìèêà ñ¢çèíèíã ìàúíîñè íèìà?
92. Èíâåíöèÿ ñ¢çèíèíã ìàúíîñè íèìà?
93. Þñóô Õîñ Ҳîæèáíèíã “Қóòàäғó áèëèã” àñàðèäà ìóîìàëà ìàäàíèÿòè ìàñàëàëàðè.
94. Ҳóñàéí âîèç Êîøèôèéíèíã íîòèқëèê ìàҳîðàòè ҳàқèäà.
95. Áàҳñíèíã ìàқñàäãà ê¢ðà òóðëàðè.
96. Òèëãà қàíäàé òàúðèô áåðèëàäè?
97. Íóòққà қàíäàé òàúðèô áåðèëàäè?
98. Ìàòí äåá íèìàãà àéòèëàäè?
99. Íóòқ ìàäàíèÿòèíèíã қàíäàé áîñқè÷ëàðè áîð?
100. ¡çáåê òèëøóíîñëèãèäà íóòқ ìàäàíèÿòè ìàñàëàëàðè áèëàí қàéñè îëèìëàð øóғóëëàíãàí?
Ãëîññàðèé
Íóòқ – ôèêðíè ñ¢ç îðқàëè èôîäàëàø.
Íóòқ ìàäàíèÿòè – òèëíè, óíèíã қîíóí-қîèäàëàðèíè îíãëè èäðîê қèëèø, àíèқ, ðàâøàí, èôîäàëè íóòқ òóçà îëèø ìàҳîðàòèäèð.
Àäàáèé òèë ìåú¸ðè – ìàúëóì áèð ¢ë÷îâ (ìåçîí)ãà àñîñëàíãàí òèë øàêëè.
Íàçì – øåúðèé àñàð: øåúðèÿò æàíðè, øåúð ¢ë÷îâè.
Íàñð – ïðîçà, ïðîçàèê àñàð, ïðîçà æàíðè.
Àðóç – øåúð òóçèëèøèäà қèñқà âà ÷¢çèқ ҳèæî (á¢ғèí)ëàðíèíã ìàúëóì òàðòèáäà ãóðóҳëàíèá, òàêðîðëàíèá êåëèøèãà àñîñëàíãàí âàçí ñèñòåìàñè.
Ìàíòèқ – òàôàêêóð øàêëè âà қîíóíëàðè ҳàқèäàãè ôàí, ëîãèêà.
Ìîðôåìà – òèëøóíîñëèêêà îèä òåðìèí á¢ëèá, ñ¢çíèíã ìàúíî àíãëàòóâ÷è, áîøқà ìàúíîëè қèñìëàðãà á¢ëèíìàéäèãàí қèñìè (á¢ëàãè).
Ìóòàõàññèñëèê òèëè – ¢çáåê òèëèíèíã ìàúëóì áèð ñîҳà ìèқ¸ñèäàãè ê¢ðèíèøè
Ìóòàõàññèñëèê ìàòíè – ìàúëóì áèð ñîҳà ìèқ¸ñèäà ÿðàòèëàäèãàí âà ëèñîíèé ҳàìäà íîëèñîíèé õóñóñèÿòëàðèãà ýãà ìàòí òóðè.
Ìóòàõàññèñëèê òèëèíèíã ëèñîíèé õóñóñèÿòëàðè – ëåêñèê-ñåìàíòèê, ìîðôîëîãèê, ñèíòàêòèê âà ñòèëèñòèê õóñóñèÿòëàðè.
Ìóòàõàññèñëèê òèëèíèíã íîëèñîíèé õóñóñèÿòëàðè – ìàòííèíã øðèôòè, øðèôòíèíã òóçèëèøè, ê¢ðèíèøè, ðàíãè, òàñâèð, áåçàêëàð, óìóìèé äèçàéíè.
Æàðãîí – áèðîð èæòèìîèé ãóðóҳíèíã ¢çèãà õîñ âà ¢çèãàãèíà òóøóíàðëè á¢ëãàí, áîøқàëàð òóøóíìàéäèãàí ÿñàìà òèëè.
Óçóñ – áèðîð òèë æàìîàñèäà òèë ñèñòåìàñèäà ìàâæóä á¢ëãàí èìêîíèÿòëàðíèíã ôîéäàëàíèá êåëèíà¸òãàí қèñìè. Óçóñ áèð òèëíè áîøқàñèäàí àæðàòèá òóðàäèãàí øàðòëàðíè ҳàì, òèëíèíã è÷êè ìåú¸ðëàðèíè ҳàì ¢ç è÷èãà îëàäè.
Ñèíîíèì – ìàúíîäîø ñ¢çëàð
Ôðàçåîëîãèçì – ôðàçåîëîãèê áèðëèê, èáîðà.
Ïàðàôðàçà – òàñâèðèé èôîäà.
Ýïèòåò - ñèôàòëàø ñàíúàòè.
Ýëëèïñèñ – ñ¢çëàðíè òóøèðèá қîëäèðèø.
Èíâåðñèÿ – áàäèèé ¢ðèí àëìàøòèðèø.
Íóòқ îäîáè – àäàáèé ìåú¸ðäàãè íóòқ.
Ñ¢ç – ìàúíî èôîäàëîâ÷è òèë (íóòқ) áèðëèãè.
Óñëóáøóíîñëèê – àäàáèé òèë óñëóáè.
Қ¢øèì÷à – øàêë âà ñ¢ç ÿñîâ÷è àôôèêñ.
Òåðìèíîëîãèÿ – ìóàéÿí ôàííèíã òóøóí÷àëàð ñèñòåìàñè áèëàí ¢çàðî ìóíîñàáàòäà á¢ëãàí òåðìèíëàðíèíã æàìè ñèôàòèäà òàúðèôëàíàäè..
Òåðìèí – ìàúëóì áèð ôàí ñîҳàñèãà îèä ñ¢ç ¸êè àòàìà.
Íîòèқëèê ñàíúàòè – îғçàêè âà ¸çìà íóòқíè òèíãëîâ÷èëàðãà æîíëè, èôîäàëè âà òàúñèðëè åòêàçèø ìàëàêàñè.
Íîòèқëèê ñàíúàòè òóðëàðè – ñè¸ñèé-èæòèìîèé íîòèқëèê, àêàäåìèê íîòèқëèê, ñóä íîòèқëèãè, èæòèìîèé ìàèøèé íîòèқëèê, äèíèé íîòèқëèê.
Âîèçëèê – íîòèқëèê ñàíúàòè.
Ëîãîãðàôëàð – íóòқ ìàòíèíè ¸çèá áåðóâ÷è øàõñëàð.
Ñèíåãîðëàð – ñóääà áîøқà áèðîâ ìàíôààòèíè ê¢çëàá íóòқ ñ¢çëîâ÷èëàð.
Ãèïåðìàòí – âèðòóàë ìàêîíäà ÿðàòèëàäèãàí ññèëêàëàðãà ýãà èíòåðíåò ìàòíè
Ýëåêòðîí ÎÀ òèëè – ¢çáåê òèëèíèíã òåëåâèäåíèå, ðàäèî âà èíòåðíåò ìèқ¸ñèäàãè ê¢ðèíèøè
Ðåôåðàò ìàâçóëàðè:
1. Íóòқ, ìàíòèқ, íîòèқëèê, âîèçëèê.
2. Àíòèê äàâðäà íîòèқëèê âà íóòқ ìàäàíèÿòè.
3. Øàðқäà íîòèқëèê âà íóòқ ìàäàíèÿòè.
4. Æàҳîí çàìîíàâèé èíòåëëåêòóàë îëàìèäà íîòèқëèê âà ìóëîқîò ìàäàíèÿòè.
5. Ìàäàíèé íóòқíèíã ëèñîíèé ìåú¸ðëàðè.
6. Ìàäàíèé íóòқíèíã àñîñèé êîììóíèêàòèâ ñèôàòëàðè.
7. Ìàäàíèé íóòқíèíã ñîöèàë õîñëàíãàíëèãè.
8. Ìàäàíèé íóòқíèíã ñîҳàâèé õîñëàíãàíëèãè.
9. Íóòқèé òåõíîëîãèÿ.
10. Èìëî âà òàëàôôóç ìóíîñàáàòè.
11. Îғçàêè ìóëîқîòäà øàõñ ìàúíàâèÿòè âà ìàäàíèÿòèíèíã íàìî¸í á¢ëèøè.
12. ¨çìà ìàòíäà ôèêðëàð èç÷èëëèãè âà êåòìà-êåòëèãè.
13. ¡çãàëàð ôèêðèíè àíãëàø óñòèäà èøëàø.
14. Ìàòíäàãè ìàíòèқèé õàòîëèêëàð óñòèäà èøëàø.
15. Ìàòíäàãè óñëóáèé õàòîëèêëàð óñòèäà èøëàø.
16. Ôèêðíè òóðëè íóòқèé øàðîèò âà âàçèÿòãà ìîñëàá èôîäàëàø.
17. Ôèêðíè òóðëè íóòқ óñëóáëàðèãà ìîñëàá èôîäàëàø.
18. Ôèêðíè òóðëè ñîöèàë àóäèòîðèÿãà ìîñëàá èôîäàëàø.
19. Áà¸ííè èõ÷àìëàøòèðèø.
20. Àáó Íàñð Ôîðîáèéíèíã íóòқ âà íîòèқëèê ҳàқèäàãè қàðàøëàðè.
21. Ìàҳìóä Êîøғàðèéíèíã íóòқ âà íîòèқëèê ҳàқèäàãè қàðàøëàðè.
22. Þñóá Õîñ Ҳîæèáíèíã íóòқ âà íîòèқëèê ҳàқèäàãè қàðàøëàðè.
23. Àҳìàä Þãíàêèéíèíã íóòқ âà íîòèқëèê ҳàқèäàãè қàðàøëàðè.
24. Àëèøåð Íàâîèéíèíã íóòқ âà íîòèқëèê ҳàқèäàãè қàðàøëàðè.
25. Çàҳèðèääèí Ìóҳàììàä Áîáóðíèíã íóòқ âà íîòèқëèê ҳàқèäàãè қàðàøëàðè.
26. Ҳóñàéí Âîèç Êîøèôèéíèíã âîèçëèê ìàҳîðàòè.
27. Ìàòíäàãè ìàíòèқèé õàòîëèêëàð.
28. Ìàòíäàãè óñëóáèé õàòîëèêëàð.
29. Îғçàêè ìóëîқîòäà ìàäàíèé íóòқ.
30. Íóòқ óñëóáëàðè, óëàðíèíã ¢çèãà õîñëèãè.
Àäàáè¸òëàð ð¢éõàòè
Àñîñèé àäàáè¸òëàð
1. Êàðèìîâ È. Þêñàê ìàúíàâèÿò – åíãèëìàñ êó÷. – Òîøêåíò: Ìàúíàâèÿò, 2008.
2. Êàðèìîâ È.À. Áàðêàìîë àâëîä – ¡çáåêèñòîí òàðàққè¸òèíèíã ïîéäåâîðè.-Ò.: 1997, 9-áåò
3. Êàðèìîâ È.À. Þêñàê ìàúíàâèÿò – åíãèëìàñ êó÷. Òîøêåíò, “Ìàúíàâèÿò”, 2008. 173 áåò.
4. Êàðèìîâ È.À. “¡çáåêèñòîí ìóñòàқèëëèêêà ýðèøèø îñòîíàñèäà” Òîøêåíò: ¡çáåêèñòîí, 2011.
5. Êàðèìîâ È.À. Áèçíèíã é¢ëèìèç äåìîêðàòèê èñëîõîòëàðíè ÷óқóðëàøòèðèø âà ìîäåðíèçàöèÿ æàðà¸íëàðèíè èç÷èë äàâîì ýòòèðèø éóëèäèð. ¡çáåêèñòîí, 2012. 20-æèëä
6. Êàðèìîâ È.À. 2012 éèë âàòàíèìèç òàðàққè¸òèíè ÿíãè áîñқè÷ãà ê¢òàðàäèãàí éèë á¢ëàäè. – Ò.: ¡çáåêèñòîí, 2012. – 36á.
7. Êàðèìîâ È.À. Ìàìëàêàòèìèçíè ÿíàäà îáîä ýòèø âà ìîäåðíèçàöèÿ êèëèøíè êàòúèÿò áèëàí äàâîì ýòòèðèø éóëèäà. 2013. 21-æèëä.
8. Áåãìàòîâ Ý., Ìàìàòîâ À. Àäàáèé íîðìà íàçàðèÿñè. 1- қèñì. – Òîøêåíò: Íàâð¢ç, 1997.
9. Êàéêîâóñ. Қîáóñíîìà. Ò¢ëäèðèëãàí èêêèí÷è íàøðè. – Òîøêåíò: ¡қèòóâ÷è, 2006.
10. Ìàҳìóäîâ Í. ¡қèòóâ÷è íóòқè ìàäàíèÿòè. – Òîøêåíò: Àëèøåð Íàâîèé íîìèäàãè ¡çáåêèñòîí Ìèëëèé êóòóáõîíàñè íàøðè¸òè, 2007.
11. Êàðíåãè Ä. ¡ç-¢çèãà èøîí÷ ҳîñèë қèëèø âà îììà îëäèäà ñ¢çëàø ñàíúàòè. – Òîøêåíò: ßíãè àñð àâëîäè, 2010.
12. Áåãìàòîâ Ý. âà áîøқà. ¡çáåê íóòқè ìàäàíèÿòè î÷åðêëàðè. Ò.: Ôàí. 1988
13. Áåãìàòîâ Ý. âà áîøқà. Àäàáèé íîðìà âà íóòқ ìàäàíèÿòè. Ò.: Ôàí. 1983.
14. Èíîìõ¢æàåâ Ñ. Íîòèқëèê ñàíúàòè àñîñëàðè. Ò.: ¡қèòóâ÷è. 1982, 212 á.
15. Íàçàðîâ Ê. Óñìîíîâ Ñ.Òîҳèðîâ ¡. Þðèñòíèíã íóòқ ìàäàíèÿòè. Ò.: 2003.
16. Îðòèқîâ À., Íóòқ ìàäàíèÿòè âà íîòèқëèê ñàíúàòè. Ò.: 2002.
17. ¡ðèíáîåâ Á. Ñîëèåâ À. Íîòèқëèê ìàҳîðàòè. Ò.: ¡қèòóâ÷è. 1984, 124 á.
18. Қóäðàòîâ Ò. Íóòқ ìàäàíèÿòè àñîñëàðè.-Ò.: ¡қèòóâ÷è. 1993, 120 á.
19. Қ¢íғóðîâ Ð. Áåãìàòîâ Ý., Òîæèåâ ¨. Íóòқ ìàäàíèÿòè âà óñëóáèÿò àñîñëàðè. Ò.: ¡қèòóâ÷è 1992, 256 á.
20. Ìàìàòîâ Ý. Ҳîçèðãè çàìîí ¢çáåê àäàáèé òèëèäà ëåêñèê âà ôðàçåîëîãèê íîðìà ìóàììîëàðè. Ò.: 1991, 273 á.
21. Қóäðàòîâ Ò. Íóòқ ìàäàíèÿòè àñîñëàðè. Ò.: ¡қèòóâ÷è, 2003.
22. Æàëèëîâ Õ. Íîòèқëèê ñàíúàòè. Ò.: Ôàí, 2000, 76 á.
23. Æóìàíè¸çîâ Ð. Íóòқèé ìàҳîðàò. Ò.: «Àäîëàò», 2005. 90 á.
24. Ìèðòîæèåâ Ì. Ìàҳìóäîâ Í. Òèë âà ìàäàíèÿòè Ò.: ¡çáåêèñòîí, 1992.
25. Ìóҳèääèíîâ À. ¡қóâ æàðà¸íèäà íóòқ ôàîëèÿòè. Ò.: ¡қèòóâ÷è, 1995.
26. Òîæèåâ ¨. Ҳàñàíîâà Í. Òîæèìàòîâà Ҳ, É¢ëäîøåâà Î. ¡çáåê íóòқè ìàäàíèÿòè âà óñëóáèÿò àñîñëàðè (îììàáîï қ¢ëëàíìà). -Ò.: 1994,130 á
Қ¢øèì÷à àäàáè¸òëàð
27.Àâëîíèé À. Òóðêèé ãóëèñòîí ¸õóä àõëîқ. – Òîøêåíò: ¡қèòóâ÷è, 1992.
28.Ìàҳìóäîâ Í. Òèëèìèçíèíã òèëëà ñàíäèғè. – Òîøêåíò: Ғàôóð Ғóëîì íîìèäàãè íàøðè¸ò-ìàòáàà óéè, 2012.
29. Ðóñòàìèé À. Àäèáëàð îäîáèäàí àäàáëàð. – Ò.: Ìàúíàâèÿò, 2003.
30. Îíà òèëè – äàâëàò òèëè. – Òîøêåíò, Àäîëàò, 2004.
31. Àúëàìîâà Ì.Íóòқäà àêñ åòàð áèð îëàì áîéëèê. – Òîøêåíò:¡қèòóâ÷è, 1989.
32. Ðóñòàìîâ À. Ñ¢ç õóñóñèäà ñ¢ç. – Òîøêåíò: ¨ø ãâàðäèÿ, 1989.
33. Қèëè÷åâ Ý., Íóòқ ìàäàíèÿòè âà óñëóáèÿò àñîñëàðè. – Áóõîðî, 2003.
34. Ìàҳìóäîâ Í., Ðàôèåâ À., É¢ëäîøåâ È.Íóòқ ìàäàíèÿòè âà äàâëàò òèëèäà èø þðèòèø. – Òîøêåíò: ×¢ëïîí, 2012.
35. Æóìàõ¢æà Í.À. Èñòèқëîë âà îíà òèëèìèç. – Òîøêåíò: Øàðқ, 1998.
36. Ðóñòàìîâ À. Ñ¢ç õóñóñèäà ñ¢ç. Ò.: «¨ø ãâàðäèÿ», 1987, 160 á.
37. Ìàҳìóäîâ Í. Ìàúðèôàò ìàíçèëëàðè. Ò.: Ìàúíàâèÿò. 1999, 78 á.
38. Ҳîçèðãè ¢çáåê òèëè ôàîë ñ¢çëàðèíèíã èçîҳëè ëóғàòè. Ò.: “Ñàðä”, 2001, 230 á.
39. Æóìàíè¸çîâ Ð. Ñàëèìîâà Ñ., Ғîÿâèé òàðáèÿäà íîòèқëèê ñàíúàòè. Ò.: «¡çáåêèñòîí ôàéëàñóôëàðè ìèëëèé æàìèÿòè», 2002, 32 á.
40. ¡çáåê òèëèíèíã èìëî ëóғàòè. Ò.: ¡қèòóâ÷è, 2003, 230 á.
41. Áåãìàòîâ Ý. Íîòèқíèíã íîäèð áîéëèãè. Ò.: Ôàí, 2004, 52 á.
42. Ìàҳìóäîâ Í. Òèë. Ò.: ¡çáåêèñòîí, 1991, 86 á.
43. Õîííàçàðîâ Ê. Òèë âà Äèë. Ò.: ¡çáåêèñòîí 1991, 64 á.
44. Ñàôàåâ Í., Ғàôôîðîâ Á. Ìóîìàëà ñèðëàðè Ò.: Íàâð¢ç. 1992, 72 á.
45. Ñèääèқ Ì¢ìèí. Ñ¢çëàøèø ñàíúàòè. Ôàðғîíà. 1997, 92 á.
46. Ҳàêèìîâà Î. Ìàíòèқ âà íóòқ ìàäàíèÿòè. Ò.: À.Қîäèðèé íîìèäàãè õàëқ ìåðîñè íàøðè¸òè. 2002, 120 á.
47. Ìåëèáîåâ À. Íóòқ âà ìàҳîðàò. – Ò.: «¡çáåêèñòîí àäàáè¸òè âà ñàíúàòè». 2005 é, 21-îêòÿáð.
48. Ìåëèáîåâ À. Õóøòàêíè êèì ÷àëàäè. Ò.: «¡çáåêèñòîí àäàáè¸òè âà ñàíúàòè». 2005- é, 28-îêòÿáð.
49. Àëàí Ðîçåíòàëü. Ñîçäàíèå êèíî è âèäåîôèëüìîâ êàê óâëåêàòåëüíûé áèçíåñ. Òðèóìô, ÝÐÀ. 2000. 352ñ.
50. Àëèñåéêî Å.Í.. Êîíñïåêò ëåêöèé ïî ðèòîðèêå (äëÿ ñòóäåíòîâ þðèäè÷åñêîãî ôàêóëüòåòà çàî÷íîé ôîðìû îáó÷åíèÿ). Ñåâàñòîïîëü. 2009
51. Àíèñèìîâà Ò.Â., Ãèìïåëüñîí Å.Ã..Ñîâðåìåííàÿ äåëîâàÿ ðèòîðèêà: Ó÷åáíîå ïîñîáèå. 2002 ISBN: 5-89502-304-5
52. Àðãàéë Ì. Ïñèõîëîãèÿ ñ÷àñòüÿ. 2-å èçä. — ÑÏá.: Ïèòåð, 2003. — 271 ñ:
53. Àðèñòîòåëü. Ðèòîðèêà // Àíòè÷íûå ðèòîðèêè / Ïîä ðåä. À. À. Òàõî-Ãîäè. Ì., 1978. Ñ. 15-164.
54. Àðîíñîí Ý., Ïðàòêàíèñ Ý. Ð. Ýïîõà ïðîïàãàíäû: Ìåõàíèçìû óáåæäåíèÿ, ïîâñåäíåâíîå èñïîëüçîâàíèå è çëîóïîòðåáëåíèå. Ïåðåðàá. èçä. - ÑÏá.: ïðàéì-ÅÂÐÎÇÍÀÊ, 2003. - 384 ñ.
55. Áåíåäèêòîâà Â.È. Î äåëîâîé ýòèêå è ýòèêåòå. Ì., 1994.
56. Áðàóí Ë. Èìèäæ — ïóòü ê óñïåõó. — ÑÏá. , 1996.
57. Âåðäåðáåð Ð, Âåðäåðáåð Ê.. Ïñèõîëîãèÿ îáùåíèÿ. ÑÏá.: Ïðàéì-Åâðîçíàê, 2003 - 320 ñ.
58. Âîäîïüÿíîâà Í.Å. Ïñèõîäèàãíîñòèêà ñòðåññà. – ÑÏá.: Ïèòåð, 2009. – 336 ñ.
59. Ãóíäàðèí Ì.Â. Êíèãà ðóêîâîäèòåëÿ îòäåëà PR. – ÑÏá.: Ïèòåð, 2006. – 368 ñ
60. Ãóñåéíîâ À. À., Èððëèòö Ã. Êðàòêàÿ èñòîðèÿ ýòèêè. Ãë. «Ãåãåëü» — Ì.: Ìûñëü, 1987, ññ. 469—471
61. Çèìíÿÿ È.À.. Ïñèõîëîãè÷åñêèå îñîáåííîñòè âîñïðèÿòèÿ ëåêöèè â àóäèòîðèè. Ì., 1970, ñ. 29.
62. Êóðáàòîâ, Â.È.Ñòðàòåãèÿ äåëîâîãî óñïåõà. Ðîñòîâ í/Ä: Ôåíèêñ. 1995 ã. 416 ñ..
63. Ëè÷íîñòíûé ïîòåíöèàë. Ñòðóêòóðà è äèàãíîñòèêà. Àâòîðñêèé êîëëåêòèâ: À.Æ. Àâåðèíà, Ë.À. Àëåêñàíäðîâà, È.À. Âàñèëüåâ, Ò.Î. Ãîðäååâà, À.È. Ãóñåâ, Î.Å. Äåðãà÷åâà, Ã.Â. Èâàí÷åíêî, Å.Ð. Êàëèòååâñêàÿ, Ì.Â. Êóðãàíñêàÿ, À.À. Ëåáåäåâà, Ä.À. Ëåîíòüåâ, Å.Þ. Ìàíäðèêîâà, Î.Â. Ìèòèíà, Å.Í. Îñèí, À.Â. Ïëîòíèêîâà, Å.È. Ðàññêàçîâà, À.Õ. Ôàì, Ñ.À. Øàïêèí. Èçäàòåëüñòâî «Ñìûñë», 2011
64. Ëóêèíà Ì. Òåõíîëîãèÿ èíòåðâüþ. Ó÷åáíîå ïîñîáèå äëÿ âóçîâ. Ì.: Àñïåêò Ïðåññ, 2003.49ñ.
65. Ëóíà÷àðñêèé À. Â.. Ñîáð. ñî÷. â 8-ìè ò., ò. 7. Ì., 1967, ñ. 454- 455.
66. Ìàääè Ñ.Ð. Ñìûñëîîáðàçîâàíèå â ïðîöåññå ïðèíÿòèÿ ðåøåíèé. // Ïñèõîëîãè÷åñêèé æóðíàë. – 2005. – Ò. 26. – ¹6. – Ñ.87– 101.
67. Ìàéåðñ Ä. Ñîöèàëüíàÿ ïñèõîëîãèÿ, ÑÏá.:Ïðàéì-Åâðîçíàê,2002. - 512 ñ.
68. Ìàêëàêîâ À.Ã. Ëè÷íîñòíûé àäàïòàöèîííûé ïîòåíöèàë: åãî ìîáèëèçàöèÿ è ïðîãíîçèðîâàíèå â ýêñòðåìàëüíûõ óñëîâèÿõ. // Ïñèõîëîãè÷åñêèé æóðíàë. – 2001. – Ò.22. - ¹1. – Ñ. 16-24.
69. Ìåãðàáÿí À.. Ïñèõîäèàãíîñòèêà íåâåðáàëüíîãî ïîâåäåíèÿ. ÑÏá.: Ðå÷ü. - 2001, ñ.256
70. Îá îðàòîðñêîì èñêóññòâå. Ì., 1973, ñ. 172
71. Îòòî Ýðíñò. Ñëîâî ïðåäîñòàâëåíî Âàì: ïðàêòè÷åñêèå ðåêîìåíäàöèè ïî âåäåíèþ äåëîâûõ áåñåä è ïåðåãîâîðîâ : ïåðåâîä ñ íåìåöêîãî - Ìîñêâà : Ýêîíîìèêà, 1988. - 140ñ.
72.
Ïîâàðíèí
Ñ.È. Ñïîð: î òåîðèè è ïðàêòèêå ñïîðà. Âîïðîñû ôèëîñîôèè.
Ì. 2003.
73. Ïî÷åïöîâ Ã.Ã.. Òåîðèÿ êîììóíèêàöèé.. Ì.: "Ðåôë-áóê", 2001, ñ. 656
74. Ïðîõîðîâ Å.Ï. Ââåäåíèå â òåîðèþ æóðíàëèñòèêè. Ó÷åáíèê. — 8-å èçä., èñïð. — Ì.: Àñïåêò Ïðåññ, 2011. — 351 ñ.
75. Ïðåññ-ñëóæáà Ìèíèñòåðñòâà îáîðîíû ÐÔ http://www.orator.biz/library/others/kak_razgovarivatj_s_pressoj
76. Ðîæäåñòâåíñêèé Þ.Â. Îáùàÿ ôèëîëîãèÿ. — Ì.: Ôîíä "Íîâîå òûñÿ÷åëåòèå", 1996.— 326 ñ.
77. Ñàâîâà Ì.Ð., Ðèòîðèêà. Êîíñïåêò ëåêöèé, Ì., 2005, 42ñ.
78. Ñîïåð Ïîëü À. Îñíîâû èñêóññòâà ðå÷è. Ì. , 1992.
79. Ñòåðíèí È.À. Ïðàêòè÷åñêàÿ ðèòîðèêà. Èçä.5, äîï. è èñïð. Ì.,
80. Ñòåðíèí È.À.. Ïðàêòè÷åñêàÿ ðèòîðèêà â îáúÿñíåíèÿõ è óïðàæíåíèÿõ äëÿ òåõ, êòî õî÷åò íàó÷èòüñÿ ãîâîðèòü. - Âîðîíåæ: «Èñòîêè», 2011. - 169 ñ.
81. Ðîæäåñòâåíñêèé Þ.Â. Îáùàÿ ôèëîëîãèÿ. — Ì.: Ôîíä "Íîâîå òûñÿ÷åëåòèå", 1996.— 326 ñ. ISBN 5-86947-0I9-6
82. Óïðàâëåíèå ïåðñîíàëîì: òåîðèÿ è ïðàêòèêà. Ýòèêà äåëîâûõ îòíîøåíèé. Ïîä ðåä. Êèáàíîâà À.ß.. Èçäàòåëüñòâî "Ïðîñïåêò", 2014 ã. , ñ. 117
83. Ôîðìàíîâñêàÿ Í.È.Ðå÷åâîé ýòèêåò è êóëüòóðà îáùåíèÿ. Ì.Âûñøàÿ øêîëà, 1989
84. Øåéíîâ Â.Ï. Ñêðûòîå óïðàâëåíèå ÷åëîâåêîì (ïñèõîëîãèÿ ìàíèïóëèðîâàíèÿ).-Ì.:ÎÎÎ "Èçäàòåëüñòâî ÀÑÒ", Ìí.: Õàðâåñò, 2001.-848 ñ..
85. Angus Campbell, Philip E. Converse, Willard L. Rodgers. The Quality of American Life Perceptions, Evaluations, and Satisfactions.1976, P.600 ISBN-13 / ISBN-10 978-0-87154-194-9
86. John Baldoni, “Great Communications Secrets of Great Leaders” Paperback, 2003
87. Lunsford A.A. The Everyday Writer. – Bedford /St.Martin’s, Boston–NewYork, 2001.
88. Natalie K. Hougtby-Haddon. Changed Imagination, Changed Obedience. PICWICK Publications.-Eugene, Oregon. 2011, 170p.
89. Maitland L Perfect PR. - London etc., 1999.
90. OECD 2001: 14-15
91. Seitel F.P. The practice of public relations. - New York etc., 1992.
92. Èíòåðíåò ñàéòëàðè
93. - www.tfi.uz
94. - www.altinmeros.com
95. - www.ziyonet.uz
ÌÀÚÐÓÇÀËÀÐ ÌÀÒÍÈ
1 –ìàúðóçà
Íóòқ ìàäàíèÿòè ôàí ñèôàòèäà. Íóòқ ìàäàíèÿòè ôàíèíèíã ìàçìóíè, ìàқñàä âà âàçèôàëàðè
Òàÿí÷ èáîðàëàð: òèë, íóòқ, ìàäàíèé íóòқ, íàçàðèé àñîñëàð, àäàáèé òèë ìåú¸ðëàðè, òèëøóíîñëèê, ëåêñèêîëîãèÿ, ãðàììàòèêà, ñòèëèñòèêà, óñëóá, ëèñîíèé, íîëèñîíèé.
Ҳîçèðãè äàâðäà áèçíèíã ìèëëèé ìàäàíèÿòèìèç ҳàð òîìîíëàìà ¢ñìîқäà. Áó àéíèқñà ìîàðèô, ñàíúàò, àäàáè¸ò âà øó áèëàí áèð қàòîðäà ôàííèíã òåõíèêà ñîҳàñèäà ҳàì ÿққîë ñåçèëàÿïòè. Øóëàð íàòèæàñèäà ¢çáåê àäàáèé òèëíèíã ìåú¸ðëàðè ҳàì èøëàíèá, òàêîìèëëàøèá, қàòúèéëàøèá қîëäè. Íàôàқàò èëìèé àäàáè¸òëàð, áàëêè ãàçåòà âà æóðíàëëàðèìèçíèíã òèëè, óñëóáè àââàëãè ìåú¸ðãà қàðàãàíäà àí÷à ïóõòà âà ñèëëèқëàøäè ðàäèî âà òåëåâèäåíèÿäà ñ¢çëàãàí íîòèқëàðíèíã àæîéèá íóқòàëàðè íóòқ ìåú¸ðëàðèíè àí÷à қàòúèéëàøãàíèäàí, ñòèëèñòèê ðàâîíëèê ¢ñãàíëèãè, íóòқ ìàäàíèÿòèãà ýúòèáîð îðòãàíèäàí äàëîëàò áåðàäè.
Íóòқ ìàäàíèÿòèíè «ìóñòàқèë ôàí» äåá àòàø âà óíè ìàõñóñ ¢қèòèø ëîçèìëèãè ғîÿñè ¢çáåê òèëøóíîñëèãèäà ҳàì ïàéäî á¢ëäè.
Ã. À. Àáäóðàҳìîíîâ øóíäàé ¸çàäè: “«íóòқ ìàäàíèÿòè» ìàñàëàëàðè îëèé ìàêòàáëàðäà ìóñòàқèë ôàí ñèôàòèäà ¢қèòèëñà ÿõøè á¢ëàäè. Ôàқàò îëèé ìàêòàáëàðäàãèíà ýìàñ, ¢ðòà ìàêòàáëàðíèíã þқîðè ñèíôèäà ҳàì íóòқ ìàäàíèÿòè íîìàëàðè ìàõñóñ ¢қèòèëèøè çàðóð”.
Íóòқ ìàäàíèÿòèíè ôàí, ¸êè ìàõñóñ ìóñòàқèë ñîҳà äåá òàúðèôëàø, àñîñèäà îáúåêòèâ ҳàқèқàòãà ê¢ðà àí÷à èëãàðèëàá êåòãàí.
Íóòқ ìàäàíèÿòè àëîҳèäà ôàí ¸êè òèëøóíîñëèê ôàíèíèíã ìàõñóñ á¢ëèìè, äåãàí ìàñàëà õîçèð÷à ìóíîçàðàëèäèð.
Òèëøóíîñëèêäà íóòқ ìàäàíèÿòè, òèë ìàäàíèÿòè òóøóí÷àëàðè òåç-òåç òèëãà îëèíàäèãàí á¢ëäè. Íóòқ ìàäàíèÿòè òóøóí÷àñèíè ëèñîíèé, èëìèé, èëìèé – àìàëèé ìóíäàðèæàñè ҳîçèðäà ҳàì èç÷èë áåëãèëàíãàí ýìàñ.
Íóòқ ìàäàíèÿòèíèíã èñòèқáîëè ãðàìàòèêà, ôîíåòèêà ëåêñèêîëîãÿ îðôîãðàôèÿ âà ïóíêòàöèÿ қîíóíè - қîèäàëàðèíèíã èëìèé òîìîíäàí ïóõòà èøëàíèøèãà ҳàìäà óëàðãà ò¢ғðè àìàë қèëèíèøèãà áîғëèқ.
Íóòқ ìàäàíèÿòè òóøóí÷àñè íèìàíè èôîäàëàéäè? Áó òóøóí÷àíè íîìèäàí ê¢ðèíèá òóðèáäèêè, «Ñòèëèñòèêà» ôàíè êàáè íóòқíè ¢ðãàíàäè. Ëåêèí «Ñòèëèñòèêà»äà íóòқ áîøқà íóқòàè íàçàðäàí ¢ðãàíèëàäè: íóòқ ñòèëëàðè қàéñèëàð? Óëàð áèð áèðèäàí қàíäàé ôàðқëàíàäè? Ҳàð áèð ñòèëíèíã ¢çèãà õîñ òîìîíëàðè íèìàëàðäàí èáîðàò?
«Íóòқ ìàäàíèÿòè» ýñà íóòққà áîøқà òîìîíäàí ¸íäàøàäè. Áèðãèíà ñòèëü äîèðàñèäà îäàìëàðíèíã íóòқè òóðëè õóñóñèÿòëàðãà ýãà á¢ëàäè. Ìàñàëàí: ñ¢çëàøóâ óñëóáè, ïóáëèñòèê óñëóá ¸êè áàäèèé óñëóá. Ìàííà øó óñëóáäà ãàïèðàäèãàí îäàìëàðíèíã íóòқè áàúçàí ðàâîí, òàúñèð÷àí, áàúçèëàðè ¢ðòà÷à òàúñèð÷àí, ó÷èí÷è õèë îäàìëàð íóòқè õå÷ ýúòèáîðíè òîðòìàéäè. Ìàíà øó õóñóñèÿòëàð íóòқ ìàäàíèÿòèíèíã ¢ðãàíèø îáúåêòèäèð. Äåìàê, áó ôàí øóíäàé ìàñàëàëàð áèëàí øóғóëëàíàäè: îäàìëàð ìóëîқàòäàãè íóòқè ñèôàòëèìè ¸êè ñèôàòñèç? Íóòқíè қàíäàé òàêîìèëëàøòèðèø êåðàê.
Íóòқ ìàäàíèÿòèíèíã 2 áîñқè÷è ìàâæóä:
1. Äàñòëàáêè (ïàñòêè) áîñқè÷. Áóíäà íóòқ ñèôàòëàðèäàí áèðè íóòқ ò¢ғðèëèãè ýãàëëàíàäè. Áó ñèôàò àäàáèé ìåú¸ðíèíã áàð÷à ê¢ðèíèøëàðèíè қàìðàá îëàäè. Óëàð ôîíåòèê (îðôîýïèê), ëåêñèê, ãðàììàòèê, ñ¢ç ÿñàø êàáèëàð. Ëåêñèê ìåú¸ð ëóғàòëàðäà ¢ç èôîäàñèíè òîïàäè.
2. Íóòқ ìàäàíèÿòèíèíã þқîðè áîñқè÷è. Áó ìàäàíèÿòëè øàõñíèíã àæðàëìàñ áåëãèñèäèð. Íóòқíè òàêîìèëëàøòèðèá áîðèø õàð áèð øàõñíèíã ýíã ìóҳèì âàçèôàñèäèð. Áóíèíã ó÷óí äîèìî ¢ç íóòқèíè êóçàòèá áîðèø, òàëàôôóçäà, ñ¢ç øàêëëàðèíè қ¢ëëàøäà, ãàï òóçèøäà õàòîëèêëàðãà é¢ë қ¢éìàñëèê, äîèìî ¢ç ëóғàò áîéëèãèíè îøèðèá áîðèø, ñóõáàòèíè äèққàò áèëàí òèíãëàøãà ¢ðãàíèø, õàð áèð íóòқ âàçèÿòèãà ìîñ ñ¢ç âà èáîðàëàðíè òîïèá èøëàòèø êàáèëàð êèðàäè.
«Òåõíèê ñîҳà õîäèìëàðèíèíã íóòқ ìàäàíèÿòè» ôàíèíè îáúåêòè íèìà?
Òåõíèê ñîҳà õîäèìëàðèíèíã òèëäàí ôîéäàëàíèø æàðà¸íè æóäà ìóðàêêàá. Óëàð áèð íå÷à òèë äîèðàñèäà íàôàқàò èëìèé, áàëêè îììàáîï óñëóáäà ìóëîқàòãà êèðèøèøëàðè êåðàê á¢ëàäè. Äåìàê, óëàð ¢ç îíà òèëëàðè áèëàí áèðãà ¢ðãàíà¸òãàí ñîҳà òåðìèíëàðèíè ëóғàò áîéëèãèíè õàì ò¢ëà ýãàëëàøëàðè, óëàðäàí ýðêèí âà ñàâîäëè ôîéäàëàíà áèëèøëàðè òàëàá қèëèíàäè.
Ìóëîқàòäà îäàìëàð áèð-áèðèãà ó ¸êè áó õàáàðíè åòêàçàäè, ó ¸êè áó ôèêðè áèëäèðàäè, ó ¸êè áó íàðñà õàêèäà ñ¢ðàéäè. Äåìàê, íóòқèé ôàîëèÿò àìàëãà îøèðèëàäè. Áó ôàîëèÿòãà êèðèøèøäàí îëäèí íóòêèé ìóíîñàáàòãà – àëîқàãà êèðèøèø êåðàê. Áó óí÷à ñåçèëìàéäè, ÷óíêè õàììà ó÷óí ê¢íèêìàãà àéëàíèá êåòãàí. Ìàñàëàí: áèð-áèðèìèçíè ê¢ðèøèøèìèç áèëàí áàúçè áèð ìóëîçàìàòëàðíè áàæàðàìèç.
«Òèë ìàäàíèÿòè» âà «íóòқ ìàäàíèÿòè» òóøóí÷àëàðèíè áèð–áèðèäàí àæðàòèá á¢ëìàéäè. «Íóòқ ìàäàíèÿòè» àíèқ ìàúíîäà òèë áèðëèêëàðèíè íóòқ æàðà¸íèäà қ¢ëëàøíèíã ìåú¸ðè ìàқñàäãà ìóâîôèқëèãèíè àíãëàòñà ҳàì, óìóìèé ìàúíîäà ìàúëóì ìèëëàòíèíã ìàäàíèÿòè äîèðàñèãà қàðàëàäè. Ò¢ғðè íóòқ ëèñîíèé âà íîëèñîíèé îìèëëàðíè ¢ç è÷èãà îëàäèãàí ìóðàêêàá æàðà¸íè á¢ëèá, ó ìàíòèқøóíîñëèê, ðóҳøóíîñëèê, ïåäàãîãèêà, ýòèêà, ýñòåòèêà ìàñàëàëàðè áèëàí áîғëèқ. Àììî, íóòқ ó÷óí òèëíèíã áèðèí÷è ¢ðèíäà òóðèøíè ҳå÷ êèì èíêîð ýòìàéäè.
Íóòқ ìàäàíèÿòè òóøóí÷àñèíè èëìèé æèҳàòäàí ò¢ғðè òàñàââóð ýòèø íóòқ ìàäàíèÿòè äåá þðèòèëà¸òãàí ñîҳàíèíã òèëøóíîñëèê ôàíè, øóíèíãäåê áîøқà ôàíëàð äîèðàñèäà òóòãàí ¢ðíèíè áåëãèëàø áèëàí áîғëèқ. ôèëîãèê ôàí ñèôàòèäà òàí îëèíèø áèëàí áèð қàòîðäà óíè òèëøóíîñëèêíè áèð á¢ëèìè äåá ҳàì қàðàëàäè.
Ôèëîëîãèê ôàí äåá àòàø áèëàí áàúçè áèð ìóëîõàçàëàðãà òàÿíãàí ҳîëäà íóòқ ìàäàíèÿòèíè ôàííèíã èëìèé ñèôàòèäà òèëøóíîñëèê áèëàí áèð қàòîðäà ýñòåòèêà, îäîáøóíîñëèê, èæòèìîèé ôàíëàð áèëàí ҳàì ҳèñîáëàøèø êåðàêëèãè òàúêèäëàá áîðèø êåðàê. Ï. Ïåòóøêîâ «Êóëüòóðà ïèñàòåëÿ» ìàқîëàñèäà «áîøқà ôàíëàð áèëàí ÿқèíäà àëîқàäà á¢ëãàíäàãèíà íóòқ ìàäàíèÿòè ¢çèíèíã ìóêàììàë òàúëèìîòèíè ÿðàòà îëàäè âà æàìèÿò ó÷óí êóòèëãàí ñàëìîқëè òàúñèðèíè ¢òêàçà îëàäè» äåá ê¢ðñàòèá ¢òãàí ýäè.
Ҳîçèðäà íóòқ ìàäàíèÿòèíèíã çàìîíàâèé êîíöåïöèÿñè ҳàқèäà ê¢ï ôèêð áèëäèðèëìîқäà. “Êóëüòóðà ðóññêîé ðå÷è” äàðñëèãèäà íóòқ ìàäàíèÿòèíèíã ó÷ àñïåêòè - ìåú¸ðèé, ýòèê, êîììóíèêàòèâëèê ҳàқèäà ò¢õòàëèá ¢òèëãàí.Áàúçè òàäқèқîòëàðäà óëàðíèíã ò¢ðò àñïåêòè (ìåú¸ðèé, ýòèê, êîììóíèêàòèâ, ðèòîðèê) ê¢ðñàòèëãàí.
Íóòқ ìàäàíèÿòèíèíã åòàê÷è àñïåêòëàðèíè æàäâàëäà қóéèäàãè÷à áåðèø ìóìêèí:
Æàäâàë 
“Òèë ìàäàíèÿòäàí òàøқàðèäà ìàâæóä á¢ëà îëìàéäè. Ó èæòèìîèé ìåðîñ қèëèá îëèíãàí ҳà¸ò òàðçèìèçíè áåëãèëîâ÷è àìàëèé ê¢ðèíèø âà ғîÿëàð ò¢ïëàìè”äàí èáîðàò ýêàíëèãè Ô.Â. Ҳóìáîëüäò òîìîíèäàí қàéòà-қàéòà òàúêèäëàá ¢òèëãàí.
Ýíäè òèë âà íóòқ òóøóí÷àëàðèíèíã ¢çàðî ìóíîñàáàòëàðèíè ê¢ðèá ÷èқàìèç. Àéòèø êåðàêêè, “òèë–íóòқ” òóøóí÷àëàðèíèíã ¢çàðî ìóíîñàáàòèãà îëèìëàð àëîҳèäà àҳàìèÿò áåðèá êåëãàí. Ôåðäèíàíä äå Ñîññþðíèíã èçäîøè Ý. Áåíâåíèñò óøáó òóøóí÷àëàðíè øóíäàé áà¸í ýòàäè: “Òèë áó – áóòóí æàìèÿòãà òåãèøëè áèðëèê, óøáó áèðëèêíè íóòқ øàõñèé âà èíòåðñóáúåêòèâ ìàқñàääà èøëàòàäè ҳàìäà øó é¢ë áèëàí óíãà ÿíãè÷à âà ¢çèãà õîñ ê¢ðèíèø áåðàäè. Òèë áó – ҳàììà ó÷óí óìóìèé á¢ëãàí ñèñòåìà, íóòқ ýñà, áèð âàқòíèíã ¢çèäà ҳàì àõáîðîò åòêàçóâ÷è, ҳàì ҳàðàêàò âîñèòàñèäèð. Øó ìàúíîäà íóòқ øàêëëàðè, ãàð÷è óëàð òèëíèíã è÷èäà âà óíèíã ¸ðäàìèäà øàêëëàíñàëàð-äà ҳàð ñàôàð íî¸áäèð”. Ê¢ðèíàäèêè, òèë ¢çèíèíã àêñèíè ìóéÿí äàðàæàäà ¢ç ìàäàíèÿòèãà ýãà á¢ëãàí æàìèÿò âà ìóëîқîòäà á¢ëà¸òãàí èæòèìîèé ãóðóҳ íóòқè âà êîììóíèêàöèÿñèäà òîïàäè.
Íóòқ – ìóñòàқèë ôàîëèÿò, ó îðқàëè òèë ¢çëèãèíè ò¢ëèқ íàìî¸í ýòàäè. Íóòқ – ìóëîқîò âà óíäà æàìèÿòíèíã ìóàéÿí қàòëàìãà òåãèøëè ìàäàíèÿòè ҳàì қàíäàéäèð äàðàæàäà ¢ç àêñèíè òîïàäè.
Òèë âà íóòқ ¢çàðî òàққîñëàíãàíäà қóéèäàãèëàð ÿққîë ê¢çãà òàøëàíàäè:
Òèë ìóëîқîò ó÷óí õèçìàò қèëàäè âà èíñîííèíã äóí¸ ҳàқèäàãè áîð òàñàââóðèíè äèñêðåò áåëãèëàð îðқàëè èôîäàëàøãà қîäèð;
Íóòқ òèëíèíã àìàëè¸òäà òàòáèқ ýòèëèøèäèð; ó ҳàðàêàòäàãè òèë á¢ëèá, ìóëîқîò âîñèòàëàðèíèíã қ¢ëëàíèø ïàéòèäàãè êåòìà-êåòëèãè ñèôàòèäà íàìî¸í á¢ëàäè.
Îíãëè ìóëîқîò áèðîð ôèêð âà ҳèññè¸òíè åòêàçèø ó÷óí àìàëãà îøèðèëñà, áó øóíãà ìóâîôèқ âîñèòàëàðäàí ôîéäàëàíèøíè òàқàçî ýòàäè âà äîèìî ìåҳíàò æàðà¸íèäàãè ìóëîқîòãà ýҳòè¸æäàí ïàéäî á¢ëãàí èíñîí íóòқè á¢ëèá қîëàäè.
Ó ¢çàðî áîғëèқ ҳîëäà ê¢ðñàòèëãàí íóòқíèíã èêêè âàçèôàñè: ìóîìàëà (ìóëîқîò) âà óìóìëàøòèðèø ¸êè êîììóíèêàòèâ âà èíòåëëåêòóàë âàçèôàëàð ҳàқèäà ò¢õòàëàäè. Áèðèí÷è âàçèôàäà íóòқ ¢çèíè “æàìîà ìóîìàëà âîñèòàñè, èôîäàëàø âà òóøóíèø âîñèòàñè ñèôàòèäà” ê¢ðñàòàäè; èêêèí÷èñèäà ýñà, “óçàòèëà¸òãàí ìàúíîíè ҳîäèñàëàðíèíã ìàúëóì áèð ñèíôè ¸êè ãóðóҳèãà îëèá áîðà¸òãàí âîñèòà” ñèôàòèäà ê¢ðñàòàäè. Íàòèæàäà íóòқíèíã âàçèôàñè èêêè áàðàâàð îøàäè. Ó èíñîííè íîâåðáàë ìóëîқîòäàí ìàҳðóì ýòìàéäè, áàëêè áîðëèқíè óìóìëàøòèðèø âà óíèíã ýëåìåíòëàðèíè ìóàéÿí òîèôàëàðãà àæðàòèø é¢ëè áèëàí èíñîíëàð äèққàòèíè óíèíã òóðëè òîìîíëàðèãà (äóí¸ãà, áîøқà îäàìëàð ¸êè ¢ç ¢çèãà) қàðàòèøãà ¸ðäàì áåðàäè;
– òèë áàðқàðîðëèêêà èíòèëàäè, ó ìóòààññèáäèð, ÿíãèëèêëàðíè äàðҳîë ýìàñ, áàëêè óíèíã ýãàëàðè âà ôîéäàëàíóâ÷èëàðíèíã òàëàáëàðè îñòèäà қàáóë қèëàäè. Íóòқíèíã òàðêèáèäà (óçóñèäà) ÿíãè ñ¢çëàð, ôîíåòèê âà ҳàòòî ãðàììàòèê ÷åòãà ÷èқèøëàð ñîäèð á¢ëàäè, óëàð øó ҳîëäà òàñîäèôèé á¢ëèá ñ¢íã òåçäà é¢қîëèá ¸ ýñäàí ÷èқèá êåòàäè ¸êè ìóñòàҳêàì ¢ðíàøèá, àñòà-ñåêèíëèê áèëàí òèë ñèñòåìàñèíèíã ôàêòëàðèãà àéëàíèá áîðàäè;
– òèë øàðò-øàðîèòëàðíè áàðқàðîðëàøòèðàäè, õàëқ, ìèëëàòíè, äàâëàòíè æèïñëàøòèðàäè, ñàқëîâ÷è âàçèôàñèíè áàæàðàäè, “õèçìàò ê¢ðñàòàäè”. Áèðîқ, óøáó ìàúíîäà, ó àëîҳèäà øàõñëàðãà íèñáàòàí áåôàðқäèð. Íóòқ ҳàìèøà ¢çèãà õîñäèð, ó øàõñ òîìîíèäàí ÿðàòèëàäè âà íàìî¸í ýòèëàäè, “ñóáúåêò ó÷óí òèë àïðèîð òóçèëèø ñèôàòèäà áåðèëãàí, ñóáúåêò óíãà õ¢æàéèí÷èëèê қèëèøè ìóìêèí, ëåêèí óíè áåêîð қèëà îëìàéäè”.
Øóíäàé қèëèá, òèë áåëãèëàð ñèñòåìàñè ñèôàòèäà ìóàéÿí èæòèìîèé æàìîàãà òåãèøëè á¢ëèá, íóòқ ôàîëèÿòèíèíã ìóҳèì қèñìëàðèäàí áèðè ҳèñîáëàíàäè, ëåêèí óíãà ìîñ êåëìàéäè. “Íóòқ” òóøóí÷àñè ó÷óí íóòқ ôàîëèÿòèíèíã òàúðèôè êàòòà àҳàìèÿòãà ýãà, ÷óíêè óøáó ôàîëèÿò æàðà¸íèäà òèë ñèñòåìàñè øàêëëàíèá, ҳàðàêàòãà êåëàäè. Íóòқ, ñ¢çëîâ÷è àқë-çàêîâàòè âà èðîäàñèíèíã øàõñèé ҳàðàêàòè ñèôàòèäà, áèð òîìîíäàí, ¢ç ôèêðèíè áèëäèðèø ìàқñàäèäà, ñ¢çëîâ÷è òîìîíèäàí òèë êîäèíèíã èøëàòèëèøè áèëàí àìàëãà îøèðèëà¸òãàí óñóëëàðíè, èêêèí÷è òîìîíäàí ýñà, óëàðíè îáúåêòèâ-ëàøòèðèøãà ¸ðäàì қèëàäèãàí ïñèõîôèçèê æàðà¸íëàðíè òàқàçî ýòàäè.
Þқîðèäà áà¸í ýòèëãàí ìóëîҳàçàëàðäàí ê¢ðèíàäèêè, òèë áèð ïàéòíèíã ¢çèäà áàðқàðîðëèê âà ¢çãàðóâ÷àíëèêíè ¢çèäà ìóæàññàì ýòãàí ÿõëèò äèàëåêòèê áèðëèêäàí èáîðàò ìóðàêêàá èæòèìîèé ҳîäèñàäèð.
Òèë áèðîð-áèð èæòèìîèé æàìîàãà òåãèøëè áåëãèëàð ñèñòåìàñè âà íóòқ ôàîëèÿòèíèíã ìóҳèì òàðêèáèé қèñìè á¢ëñà-äà, áèðîқ ó íóòқ áèëàí òåíã á¢ëà îëìàéäè.Íóòқ æàðà¸íèäà òèë ñòðóêòóðàëàðè èøãà òóøàäè. Íóòқ – èíäèâèäóàë îíã âà õîҳèø-èñòàê àêòè. Ó áèð òîìîíäàí, ñ¢çëîâ÷è òèë êîäëàðè îðқàëè ¢ç ôèêðèíè èôîäàëàøäà êîìáèíàöèÿëàðíè òàқàçî ýòñà, èêêèí÷è òîìîíäàí, ó ïñèõîôèçèîëîãèê ìåõàíèçì ñèôàòèäà óøáó êîìáèíàöèÿëàð ìóñòàқèëëèãèíè òàúìèíëàéäè.
Òèë âîñèòàëàðèäàí íóòқ ôàîëèÿòèäà ôîéäàëàíèøäà æàìèÿò òîìîíèäàí ¢ðíàòèëãàí ìóàéÿí èæòèìîèé, àíèқðîғè, ìàúðèôèé âà ìàäàíèé ìåú¸ðëàðãà ðèîÿ қèëèø òàëàá ýòèëàäè. Óëàðäàí ÷åêèíèø òèë ýãàëàðè òîìîíèäàí ҳàð äîèì ҳàì ìàúқóëëàíàâåðìàãàí.
Ìåú¸ð áîð æîéäà äîèìî ìàäàíèÿò á¢ëãàí. Òèë âà íóòқäàãè ìåú¸ðèéëèê òèë íàçàðèÿñè âà àìàëè¸òèäà ëèñîíèé ìàäàíèÿò, ò¢ғðèðîғè, òèë âà íóòқ ìàäàíèÿòè äåá àòàëãàí. Áóëàð òèëøóíîñëèêäàãèíà ýìàñ, ëèíãâîäèäàêòèêàäà ҳàì äîëçàðá âà ҳàíóç ò¢ëèқ ¢ðãàíèëìàãàí ñîҳàëàðäàí á¢ëèá қîëìîқäà.
Òèë ìàäàíèÿòè òèëíèíã ëåêñèê, ñèíòàêòèê, ñåìàíòèê ñàòҳëàðèíèíã èôîäàëèëèãè, òóðôà ¢çãàðóâ÷àíëèãè қàé äàðàæàäà ðèâîæëàíãàí âà áîé ýêàíëèãèíè ê¢ðñàòñà, íóòқ ìàäàíèÿòè íóòқèé ìóëîқîò àñîñèäà áîðëèқ âà øàõñ ҳàқèäàãè àõáîðîòíè þçàãà êåëòèðèø, óíè òèë ñèñòåìàñè áåëãèëàðè îðқàëè èôîäàëàø âà åòêàçèøäà қ¢ëëàíóâ÷è óñóë ñèôàòèäà íàìî¸í á¢ëàäè. Íóòқ ìàäàíèÿòè àõáîðîòíè óçàòèø ìàқñàäèäà àìàëãà îøèðèëàäèãàí êîììóíèêàöèÿ óñóëèäà ҳàì ¢ç èôîäàñèíè òîïàäè. Øó áèëàí áèðãà, óøáó àõáîðîò óçàòèø, øàõñíèíã òàáèèé ôàçèëàòè âà óíèíã øàêëëàíèøèíè ҳèñîáãà îëãàí ҳîëäà, òèëíèíã òàðèõèé æèҳàòäàí òàøêèë òîïãàí ñèñòåìàñè àñîñèäà àìàëãà îøèðèëàäè. Òèë ìàäàíèÿòè ñîöèóìíèíã óìóìèé ìàäàíèÿòè, àҳîëè õóêìðîíëèê қèëà¸òãàí қàòëàìèíèíã áîéëèêëàðè óñòóí êåëà¸òãàí òàðèõèé äàâðè, òèëíèíã ¢çèíè ¢çè ðèâîæëàíòèðèø ïðèíöèïè êàáè îìèëëàð áèëàí òàúðèôëàíàäè. Ó ñîöèóìíèíã óìóìèé ìàäàíèÿòè ê¢ðñàòêè÷è âà ҳóêìðîí àҳîëè қàòëàìè қàäðèÿòëàðèíèíã òàðèõèé äàâðèéëèãè ҳàìäà òèëíèíã ¢ç-¢çèíè ðèâîæëàíòèðèø ïðèíöèïè ҳàì ҳèñîáëàíàäè.
Øàõñíèíã íóòқ ìàäàíèÿòè қàíäàé òàúðèôëàíàäè âà òàâñèôëàíàäè? Áó ñàâîëãà æàâîá òîïèø ó÷óí, ýíã àââàëî, “íóòқ ìàäàíèÿòè” òóøóí÷àñèíè àíèқëàøòèðèá îëèøèìèç êåðàê.
Íóòқ ìàäàíèÿòè àäàáèé òèëíèíã ҳàð èêêè ôîðìàñè ¸çìà (ìàòáóîò) âà îғçàêè ôîðìà (ðàäèî, òåëåâèäåíèå, ëåêöèÿ) ó÷óí çàðóðäèð. Íóòқ ìàäàíèÿòèíèíã ìààíáàëàðè á¢ëãàí àäàáèé òàëàôôóç (îðôîýïèê), èìëî, ãðàìàòèê қîèäàëàðäàí, ñ¢çëàðíè ¢ðèíëè èøëàòèø, ñòèëèñòèê èìêîíèÿò âà áîøқà âîñèòàëàðäàí ò¢ғðè ôîéäàëàíèøãà áîғëèқ. Øóíè òàêèäëàø æîèçêè, íóòқ øàðîèòèäà ñóҳáàòäîøãà, ñóҳáàò òåìàñèãà ìîñ òóøàäèãàí íóòқ ýëåìåíòëàðèíè òàíëîâ, óëàðíè ìàâæóä àäàáèé íîðìàëàð àñîñèé áèð ìóòàíîñèá ҳîëãà êåëòèðèá қ¢ëëàø çàðóð.
Íóòқ ìàäàíèÿòè íóòқíèíã ò¢ғðèëèãè äåìàêäèð âà ó óñëóáèé æèҳàòäàí ñèëëèқ á¢ëèøè êåðàê, ÿõøè íóòқ íîàíèқëèê, óçóíäàí – óçîқ æóìëàëàðãà қàðøè á¢ëèøè, қèñқàëèê, àíèқëèê âà ñîääàëèê óíèíã ¢ë÷îâè á¢ëèøè ëîçèì. Êåíã ìàúíîäà ýñà íóòқ ìàäàíèÿòè íóòқèé òàúñèð÷àíëèêíè, èæîäèé ¸ðқèíëèêíè ¢òêèðëèê âà èôîäàëèêíè áèëäèðàäè.
Õóëîñà қèëèá øóíè àéòèø ìóìêèíêè, íóòқ ìàäàíèÿòè òèëäà ìàúëóì íîðìàãà êåëòèðèëãàí òèë áèðëèêìàëàðèíèíã íóòқäà қ¢ëëàíèø øàðò-øàðîèòëàðèíè, қîíóíèÿòëàðèíè íàçàðèé æèҳàòäàí àñîñëàø áèëàí áèð қàòîðäà áó ìåú¸ðãà àìàë қèëèøíè ìàúëóì ìàúíîäà íàçîðàò қèëèá áîðàäè âà íóòқäàãè þòóқ âà êàì÷èëèêëàð òàҳëèë қèëàäè.
2 – ìàúðóçà:
Íóòқ âà óíèíã øàêëëàðè
Òàÿí÷ èáîðàëàð: íóòқ, ìóëîқîò, è÷êè íóòқ, òàøқè íóòқ, ìîíîëîãèê íóòқ, äèàëîãèê íóòқ, ¸çìà íóòқ, îғçàêè íóòқ, êîììóíêàòèâ, èíòåðàêòèâ, ïåðöåïòèâ, ôàîë íóòқ, ïàññèâ íóòқ.
Ҳàð қàíäàé õàëқëàðíèíã îíãèäà íóòқ áèðèíè÷è ¢ðèíäà òóðàäè. Èíñîí òóðìóø òàðçèíè òèëñèç òàñàââóð ýòèëìàéäè, àãàð íóòқ ìóâàôôàқèÿòëè á¢ëìàñà, áàæàðèëà¸òãàí èø ҳàì ñàìàðà áåðìàéäè.
Íóòқ ìàäàíèÿò, ¢ðèíëè ñ¢çëàø, òèë қîíóíèÿòëàðèíè ýãàëëàø ñèç ¢éëàãàí÷àëèê îñîí ýìàñ. Òèë èíñîíëàððàðî àëîқà âîñèòàñè á¢ëñà, ñ¢ç (қóðóқ ãàï ýìàñ) ýñà èøíèíã àñîñè. Ìåҳíàò æàìîàñäà êå÷àð ýêàí, ìóíîñàáàòëàð ÿõøè ñ¢ç âà ìóîìàëà îðқàëè øàêëëàíàäè. Ìóëîéèìëèëèê àñîñèäàãèíà îèëà ìóñòàҳêàìëèãèãà ýðèøèëàäè.
Ðèâîæëàíãàí æàìèÿò ҳàì ¸ìîí ñ¢ç âà ìóíîñàáàòñèç ìàâæóä á¢ëà îëìàéäè. Øóíäàé ýêàí, Äóí¸ ñ¢ç áèëàí áîøқàðèëàäè, ëåêèí ñ¢ç çàìèðèäà ôèêð àñîñèäàãè ìåҳíàò ¸òàäè.
Ìàúíîëè ãàïèðèø, àқëëè ñóҳáàòäîø ñóҳáàòèäà áàҳðàìàíä á¢ëèøè, ¢ç ôèêðèíè àíèқ áà¸í ýòèøèíè êèì ҳàì ҳîҳëàìàéäè, äåéñèç. Ҳóêóìàò èøëàðèäà ôàîëèÿò þðèòà¸òãàí ñè¸ñàò÷è ¢ç ôóқàðîëàðèíè ñ¢ç îðқàëè ғîÿñèãà ñèíãäèðàäè. Èíñîíëäàð ê¢íãëè âà îíãèíè çàáò ýòìîқ÷è á¢ëãàí æóðíàëèñò àââàëî ñ¢çëàð ìàæìóèíè èçëàéäè. Õàòòî äèïëîìàò, ҳóқóқøóíîñ ¢қèòóâ÷è âà äèí âàêèëëàðè ҳàì øó âàçèôà áèëàí îââîðà. Äåÿðëè ҳàð áèð êàñá íóòқèé ôàîëèÿòñèç ìàâæóä á¢ëà îëìàéäè.
Ñ¢ç ìåҳðèáîí, ¸âóç êàìñèòóâ÷è âà äàâîëîâ÷è á¢ëàäè. Ë.Í.Òîëñòîéíèíã àéòèøè÷à, øóíäàé ñ¢ç èçëàíã÷è, ó èíñîíëàðíè áèðëàøòèðñèí. Àíà øóíäàé ñ¢çíè ê¢ïëàá îëèìëàð èçëàãàíè òàðèõäàí ìàúëóì.
Èæòèìîèé òàæðèáàäà áèðîí-áèð ìîҳèÿòíè àíãëàòàäèãàí ñ¢çëàð îãçàêè êîììóíèêàöèÿ âîñèòàñè õèñîáëàíàäè.
Íóòқíèíã áîøқàëàðãà òàúñèð қèëèø êó÷è ҳàқèäà Íàâîèéíèíã қóéèäàãè ñ¢çëàðèíè ҳàì ýñëàòèá ¢òèø ìóìêèí: «Äóí¸ ñàðô қèëèá ýðèøèëìàãàí íàòèæàëàðãà âàқòèäà èøëàòèëãàí áèð ÿõøè ñ¢ç áèëàí ýðèøèø ìóìêèí»
Íóòқ ôàîëèÿòè — îäàì òîìîíèäàí èæòèìîèé — òàðèõèé òàæðèáàíè ¢çëàøòèðèø âà àâëîäëàðãà áåðèø ¸êè êîììóíèêàöèÿ ¢ðíàòèø ¢ç ҳàðàêàòëàðèíè ðåæàëàøòèðèø ìàқñàäèäà òèëäàí ôîéäàëàíèø æàðà¸íèäèð. Íóòқ ôàîëèÿòè àëîқà æàðà¸íèíèíã ¢çèäèð.
Íóòқ ôàîëèÿòèíèíã қóéèäàãè òóðëàðè ôàðқëàíàäè: ôàîë âà ïàññèâ íóòқ Ñ¢çëîâ÷èíèíã íóòқè ôàîë íóòқ.
Òèíãëîâ÷èíèíã íóòқè ïàññèâ íóòқ ҳèñîáëàíàäè.
Íóòқ è÷êè, òàøқè íóòққà á¢ëèíàäè.
Òàøқè íóòқ — ¸çìà âà îғçàêè íóòққà, îғçàêè íóòқ ýñà ìîíîëîã âà äèàëîãèê íóòққà á¢ëèíàäè. Ìîíîëîã — áèð êèøèíèíã ¢çèãà ¸êè áîøқàëàðãà қàðàòèëãàí íóòқäèð. Áó ¢қèòóâ÷èíèíã áà¸íè, ¢қóâ÷èíèíã ò¢ëàðîқ æàâîáè, ìàúðóçà âà áîøқàëàðäèð. Ìîíîëîãèê íóòқ ìàúëóì қèéèí÷èëèқëàðãà ýãà. Ìîíîëîãäà ãàïèðà¸òãàí êèøè ôèêðëàðíèíã àíèқëèãèãà, ãðàììàòèê қîèäàëàðíèíã ñàқëàíèøèãà, ëîãèêà âà àéòèëà¸òãàí ôèêðëàðíèíã èç÷èëëèãèãà ýúòèáîð áåðèø êåðàê.
Äèàëîãèê íóòққà íèñáàòàí ìîíîëîãèê íóòқ êå÷ðîқ øàêëëàíàäè. Ìàêòàáäà ¢қóâ÷èëàðäà ìîíîëîãèê íóòқíè ðèâîæëàíòèðèøãà àëîҳèäà ýúòèáîð áåðèøëàðè êåðàê.
Èêêè ¸êè óíäàí îðòèқ êèøèëàð ¢ðòàñèäàãè íóòқ äèàëîã äåéèëàäè. Äèàëîãèê íóòқäà áà¸í қèëèíà¸òãàí ôèêð ê¢ï æèҳàòäàí óíäàí îëäèíãè ôèêðãà áîғëèқ á¢ëàäè. Äèàëîãèê íóòқäà ñóҳáàòäîøëàðãà ìàúëóì á¢ëãàí àéðèì ñ¢çëàð òóøèðèá қîëäèðèëàäè. Øóíèíã ó÷óí ¸çèá îëèíãàí äèàëîã áîøқàëàðãà óí÷àëèê òóøóíàðëè á¢ëìàñëèãè ìóìêèí. Äèàëîãèê íóòқäà ҳàð õèë òóðäàãè øàáëîíëàð, ÿúíè îäàòëàíèá қîëãàí ñ¢ç áèðèêìàñè ê¢ï ó÷ðàéäè (қîéèë, ìàðҳàìàò қèëèá àéòèíã÷è).
Íóòқíèíã è÷êè íóòқ äåá àòàëãàí òóðè íóòқ ôàîëèÿòèíèíã àëîҳèäà òóðè ҳèñîáëàíàäè. È÷êè íóòқ àìàëèé âà íàçàðèé ôàîëèÿòíè ðåæàëàøòèðèø ôàçàñè ñèôàòèäà íàìî¸í á¢ëàäè. Áèç ñ¢çíè ÷àëà — ÿðèì àéòèøèìèç áèëàíîқ òóøóíàâåðàìèç. È÷êè íóòқ àéðèì îғçàêè íóòқ àêòëàðèäàí þêñàêðîқ, õóñóñàí èõòè¸ðèéëèê äàðàæàñè àí÷à þêñàêðîқ á¢ëãàí îғçàêè íóòқäàí þêñàêðîқ ñîäèð á¢ëèøè ìóìêèí.
¨çìà íóòқ ìîíîëîãèê íóòқíèíã òóðëàðèäàí áèðè á¢ëèá, ¸çìà íóòқ ìîíîëîãèê íóòққà íèñáàòàí áàòàôñèëðîқäèð. ¨çìà íóòқ òóôàéëè êèøèëàð ò¢ïëàãàí òàæðèáàíè àâëîääàí àâëîäãà ýíã ÿõøè òàðçäà åòêàçèø èìêîíèÿòè áîð. ¨çìà íóòқ ïèêòîãðàôèÿäàí ìèíãëàá ñ¢çëàð áèð íå÷à ¢íëàá ҳàðôëàð ¸ðäàìèäà èôîäà ýòèëà¸òãàí ҳîçèðãè çàìîí ¸çóâèãà қàäàð ðèâîæëàíäè. Ê¢ïèí÷à áèð íàðñàíè ¸çèá қ¢éèø — áó óíè àíãëàá îëèø âà ýñëàá қîëèø äåìàêäèð.
Ҳàð áèð ìóëîқîò òóðèíèíã ¢ç қîíóí-қîèäàëàðè, òàúñèð óñóëëàðè âà é¢ëқé¢ðèқëàðè áîðêè, óëàðíè áèëèø ҳàð áèð êèøèíèíã, àéíèқñà îäàìëàð áèëàí äîèìî ìóëîқîòäà á¢ëàäèãàíëàðíèíã áóð÷èäèð.
Ìóëîқîò æàðà¸íèíèíã ìóðàêêàá ïñèõîëîãèê òàáèàòèíè áèëèø, òóðëè øàðîèòëàðäà ñàìàðàëè ìóíîñàáàòëàð ¢ðíàòèø ìàëàêàñèíè îøèðèø ó÷óí óíèíã òàðêèáèãà êèðóâ÷è ҳàð áèð ýëåìåíò ¸êè á¢ëàêëàð áèëàí àëîҳèäà òàíèøèá ÷èқàìèç. Èíñîííèíã óíè ¢ðàá òóðãàí îëàìãà ¢çàðî òàúñèðè îáüåêòèâ ìóíîñàáàòëàð òèçèìèäà íàìî¸í á¢ëàäè, îáúåêòèâ ìóíîñàáàò âà àëîқàëàð ñ¢çñèç ҳàð қàíäàé ðåàë ãóðóҳëàðäà ïàéäî á¢ëàäè. Ãóðóҳ àúçîëàðèíèíã áó îáúåêòèâ ¢çàðî ìóíîñàáàòëàðè ñóáúåêòèâ øàõñëàðàðî ìóíîñàáàòëàðäà àêñ ýòàäè. Ҳàð қàíäàé èøëàá ÷èқàðèø îäàìëàðíèíã ¢çàðî áèðëàøèøèíè òàëàá қèëàäè. Ҳå÷ áèð êèøèëèê æàìèÿòè àãàð óíäà îäàìëàð áèëàí ìóíîñàáàò ¢ðíàòèëìàñà, óëàð áèð-áèðèíè ò¢ғðè òóøóíìàñäàí ò¢ëàқîíëè áèðãàëèêäàãè ôàîëèÿòíè òàøêèë ýòà îëìàéäè. Ìàñàëàí, ¢қèòóâ÷è ¢қóâ÷èëàðãà áèðîð íàðñàíè ¢ðãàòèø ó÷óí óëàð áèëàí ìóíîñàáàòãà êèðèøèøè êåðàê.
Ìóëîқîò êèøèëàðíèíã ҳàìқîðëèêäàãè ôàîëèÿòè ýҳòè¸æëàðè àñîñèäà òóғèëàäèãàí óëàð ¢ðòàñèäàãè àëîқà ðèâîæëàíèøèíèíã ê¢ï қèððàëè æàðà¸íèäèð. Ìóëîқîò ҳàìқîðëèêäàãè ôàîëèÿò қàòíàø÷èëàðè ¢ðòàñèäà àõáîðîò àëìàøèíèøíè ¢ç è÷èãà îëàäè, áó ìóëîқîòíèíã êîììóíèêàòèâ òîìîíèäà èôîäàëàíàäè. Îäàìëàð áèð-áèðè áèëàí ìóíîñàáàòãà êèðèøèøäà òèëäàí ìóîìàëà âîñèòàñè ñèôàòèäà ôîéäàëàíàäèëàð. Ìóëîқîòíèíã èêêèí÷è òîìîíè ìóîìàëàãà êèðèøóâ÷èëàðíèíã ¢çàðî òàúñèðèäèð. Áóíäà ôàқàò ñ¢çëàð ýìàñ, áàëêè ҳàðàêàò âà ҳîëàòëàð ҳàì àëìàøèíàäè. Ìàñàëàí, ñîòóâ÷è áèëàí ҳàðèäîð ¢ðòàñèäà áèðîð ñ¢ç àéòìàñäàí ìóîìàëàãà êèðèøèø ìóìêèí.
Ìóëîқîòíèíã ó÷èí÷è òîìîíè ìóîìàëàãà êèðèøóâ÷èëàðíèíã áèð-áèðèíè èäðîê қèëèøèäèð. Ìóîìàëàãà êèðèøóâ÷èëàðíèíã áèð-áèðèíè ò¢ғðè òóøóíèøè ìóҳèì àҳàìèÿòãà ýãà.
Øóíäàé қèëèá, ìóëîқîòíèíã øàðòëè ó÷ òîìîíèíè àæðàòèø ìóìêèí: êîììóíèêàòèâ (àõáîðîò áåðèø), èíòåðàêòèâ (¢çàðî òàúñèð) âà ïåðöåïòèâ (¢çàðî èäðîê қèëèø).
Ìóëîқîòíèíã áó ó÷ òîìîíèíèíã áèðëèãè ìóîìàëàãà êèðèøóâ÷è êèøèëàðíèíã ¢çàðî ìóíîñàáàòè âà ҳàìқîðëèêäàãè ôàîëèÿòèíèíã òàøêèë ýòèø óñóëè ñèôàòèäà íàìî¸í á¢ëàäè.
Ìóëîқîòíèíã ìàçìóíè- àõáîðîò àëìàøèø, ¢қèòóâ÷è òîìîíèäàí òóðëè êîììóíèêàòèâ âîñèòàëàð ¸ðäàìèäà ¢қóâ÷èëàð áèëàí ¢çàðî òóøóíèø âà ¢çàðî ìóíîñàáàòëàðíè òàøêèë ýòèøäèð.
Ҳîçèðãè äàâðãà êåëèá íóòқ ìàäàíèÿòè âà íîòèқëèê àéíàí áèð õèë òóøóí÷àëàð ýìàñëèãè òàí îëèíäè. Óëàðíèíã қóéèäà êåëòèðèëãàí ôàðқëàíóâ÷è áåëãèëàðè Â.Ã.Âèíîêóð, Â.Ã.Êîñòîìàðîâ, Â. Ä. Êóäðÿâöåâà, Ð. Қ¢íғóðîâ, Ý. Áåãìàòîâ, ¨. Òîæèåâ, Õ. Ñ. Æàëîëîâ âà á. åòàê÷è òèëøóíîñëàð àñàðëàðèäà ñàíàá ¢òèëãàí:
– íîòèқëèê – îғçàêè íóòқ øàêëè, ñàíúàò òóðè; íóòқ ìàäàíèÿòè ýñà, ¸çìà ê¢ðèíèøãà ҳàì ýãà;
– íîòèқëèêäà òèíãëîâ÷èãà òàúñèð ýòèø àñîñèé ìàқñàä қèëèá îëèíàäè. Ó íóòқíèíã ã¢çàëëèãèíè òàқàçî ýòàäè; íóòқ ìàäàíèÿòèäà ýñà àñîñèé ìàқñàä – îíà òèëèäà ò¢ғðè, ìàäàíèé ãàïèðà îëèø âà ¸çà îëèø қîáèëèÿòèíè òàðáèÿëàøäèð;
– íîòèқëèêäà àñîñàí íóòқíèíã ìàçìóíè, ìàíòèқèéëèãè, òàúñèð÷àí-ëèãèãà êàòòà àҳàìèÿò áåðèëàäè; íóòқ ìàäàíèÿòèäà ýñà, íóòқíèíã ëèñîíèé òóçèëèøè, òèë áèðëèêëàðèíèíã қ¢ëëàíèø õóñóñèÿòëàðè, ìåú¸ðëàðè äîèðàñèãà ýúòèáîð қàðàòèëàäè;
– íîòèқëèê қàäèìèé ñàíúàò òóðè, íóòқ ìàäàíèÿòè ýñà ÿíãè ôàí ñîҳàñè; íóòқ ìàäàíèÿòè ҳàð қàíäàé ñ¢ç óñòàñè ó÷óíãèíà ýìàñ, áàð÷à æàìèÿò àúçîëàðè ó÷óí çàðóð á¢ëãàí îíà òèëè áîéëèêëàðèäàí ¢ðèíëè âà ìàқñàäãà ìóâîôèқ ðàâèøäà ôîéäàëàíà îëèø ê¢íèêìàëàðèíè òàðáèÿëàéäè.
Íóòқ ìàäàíèÿòè èíñîí ìàäàíèÿòèíèíã òàðêèáèé қèñìè ҳèñîáëàíàäè. Áèëèìäîí, òàðáèÿëè, ìàúðèôàòëè êèøè ìóëîқîò æàðà¸íèäà íóòқäàí þқîðè äàðàæàäà ôîéäàëàíà îëèøèíè ê¢ðñàòà îëàäè. Èíñîííèíã óìóìèé ìàäàíèé ñàâèÿñè қàí÷àëèê ïàñò á¢ëñà, óíèíã íóòқ ìàäàíèÿòè ҳàì øó äàðàæàäà á¢ëàäè. Î.Á.Ñèðîòèíèíà íóòқ ìàäàíèÿòèíè èíñîííèíã, æàìèÿòíèíã íóòқ ìàäàíèÿòèãà ìóíîñàáàòè ñèôàòèäà қàðàøíè òàêëèô қèëàäè.
Àçàëäàí îғçàêè âà ¸çìà íóòқ ôàîëèÿòèäàí èáîðàò á¢ëãàí íóòқ ìàäàíèÿòèãà áóíäàé ìóíîñàáàò áàäèèé àäàáè¸ò òóôàéëè þçàãà êåëãàí àäàáèé òèë íåãèçèäà øàêëëàíãàí. Áàäèèé àäàáè¸òíèíã ¢çèíè ҳàì æàìèÿò àúçîëàðèíèíã àäàáèé-ýñòåòèê ìóëîқîò ýҳòè¸æëàðèíè қîíäèðèøãà õèçìàò қèëãàí äàñòëàáêè îììàâèé êîììóíèêàöèÿ òóðè äåéèø ìóìêèí. Àäàáèé òèë íóòқ ôàîëèÿòèäà ҳàð æèҳàòäàí қóëàé, çàðóð, ôîéäàëè, àҳàìèÿòëè âà қóäðàòëè àëîқà âîñèòàñè á¢ëèá õèçìàò қèëàäè. Àäàáèé òèëäàí ìóíòàçàì ôîéäàëàíèø óøáó ôàîëèÿòíèíã ñàìàðàëè á¢ëèøèíè òàúìèíëîâ÷è ìàõñóñ қîíóí-қîèäàëàð, ìóàéÿí ìåú¸ðëàðíèíã èøëàá ÷èқèëèøèãà òóðòêè á¢ëäè. Áó ýñà, ¢ç íàâáàòèäà, çàìîíàâèé íóòқ ìàäàíèÿòè òàúëèìîòèíèíã ÿðàòèëèøèäà ҳàì ìóҳèì àҳàìèÿò êàñá ýòàäè.
Ìèëëèé òèëíèíã áèð қàí÷à ëèíãâèñòèê âà ýêñòðàëèíãâèñòèê ìåú¸ðëàðè àñîñèäà òàðòèáãà ñîëèíèøè íàòèæàñèäà àäàáèé òèëíèíã þçàãà êåëèøè ҳàì òàñîäèô ýìàñ, áàëêè қîíóíèÿòäèð. Áóíäà ê¢ïãèíà èíòðàëèíãâèñòèê âà ýêñòðàëèíãâèñòèê îìèëëàð(ìàñàëàí, ìåҳíàòíèíã á¢ëèíèøè, èíñîííèíã äóí¸íè қàáóë қèëèøè âà òóðëè äóí¸ ìàíçàðàëàðèíè õèëìà-õèë қàðàøëàð àñîñèäà ÿðàòèøè âà á.) ìóҳèì àҳàìèÿòãà ýãà á¢ëãàí.
Òèëíè áîøқà ìàäàíèé áîéëèêëàð ñèíãàðè қàäðëàø, óíèíã áåòàêðîð âà ã¢çàë íàìóíàëàðèíè êåëãóñè àâëîäëàðãà åòêàçèø, óíè ÿíãè÷à ҳà¸òèé ìàçìóí âà ìàúíî áèëàí áîéèòèø, õàëқ òèëèíè àäàáèé òèë øàêëèäà äîèìî ñàқëàø âà øóíãà èíòèëèø ҳàì қóëàé, ҳàì ôîéäàëè, ҳàì ìàúíàâèé – ìàäàíèé àҳàìèÿòãà ýãà ýêàíëèãè ҳàқèқàò. Áó ôàқàò õàëқíèíã òèëèíèãèíà ýìàñ, áàëêè òèë ýãàëàðèíèíã àñë èæòèìîèé қè¸ôàñè, ìàâқåèíè ñàқëàá қîëèø, àäàáèé òèëíèíã ¢çèíè ҳàì қîòèá қîëãàí ҳîëäà ýìàñ, êåíã êàìðîâëè ìóëîқîòëàð, äèíàìèê ê¢ðèíèøäà– àäàáèé íóòқ ñèôàòèäà íàìî¸í á¢ëèø èìêîíèíè áåðàäè. Õàëқ ¢ç îíà òèëè âà óíèíã îëèé íàìóíàñè á¢ëìèø àäàáèé øàêëè îðқàëè ìèëëèé ¢çëèãèíè íàìîéèø ýòèøãà ҳàìäà èíñîí òàáèàòèãà õîñ âà ҳå÷ қà÷îí é¢қ á¢ëèá êåòìàéäèãàí ìóêàììàëëèêêà èíòèëèøè óíèíã ëèñîíèé ôàîëèÿòè ìèқ¸ñèäà íóòқ ìàäàíèÿòè òàðçèäà íàìî¸í á¢ëàäè.
Ê¢ïãèíà òàäқèқîòëàðäà àäàáèé òèë ¢çèãà õîñ áèð қàí÷à õóñóñèÿòëàðãà ýãàëèãè, ó áàð÷à òèë ýãàëàðè òîìîíèäàí òàí îëèíãàí, óëàð áèëãàí ìèëëèé òèëíèíãîëèé øàêëè ýêàíëèãè âà ó ìóàéÿí ëèñîíèé ìåú¸ðëàðãà ñîëèíãàí, ãðàììàòèê қîèäàëàðãà á¢éñèíäèðèëãàí, ¸çìà âà îғçàêè øàêëëàðäà íàìî¸í á¢ëóâ÷è âà àéíàí øó òóôàéëè áàð÷à ó÷óí ìàæáóðèé ýêàíëèãè êàáè ìóëîҳàçàëàð ýúòèðîô ýòèëãàí.
Àäàáèé òèëíèíã óñëóáèé òàðìîқëàðãà àæðàëèá êåòãàíëèãè óíèíã ÿíà áîøқà áèð ìóҳèì õóñóñèÿòè – ïîëèâàëåíòëèëèãèíè, ïîëèôóíêöèîíàëëèãèíè ҳàì áåëãèëàéäè. Áó óíèíã õèçìàò äîèðàñè âà ñîҳàëàðèíèíã äèàëåêò, æàðãîí, àðãî âà áîøқà óìóìòèë òóðëàðèãà қàðàãàíäà àí÷à êåíã ýêàíëèãèäàí äàëîëàò áåðàäè, Ìàñàëàí, «¢çáåê òèëèíèíã ïîëèâàëåíòëèëèãè óøáó òèëíèíã, ¢çáåê ìèëëàòèíèíã áóòóí ñîҳàëàðèãà õèçìàò қèëèøèíè àíãëàòàäè» (Áåãìàòîâ Ý).
“Íîòèқëèê ñàíúàòè ìóàéÿí øàõñíèíã ìàҳîðàòè áåëãèñè. Óíèíã ñ¢çè ýñà қóäðàòëè êó÷. Қàäèìãè þíîí ôàéëàñóôè Ïëóòàðõ òàúêèäëàãàíèäåê, “íóòқíèíã êó÷è – îç ñ¢ç áèëàí ê¢ï ìàúíîíè àíãëàòà áèëèøäà”.
Áèðîқ ҳîçèðãè àõáîðîò äàâðè ¢çèíèíã ¢қèìèøëè, ìàúðèôàòëè âàêèëëàðèäàí, îììà îëäèäà ñ¢çãà ÷èқèøäà ¢ç íóòқèãà íèñáàòàí ¢òà ìàúñóëèÿòëè á¢ëèøíè òàëàá ýòìîқäà. Áóíäàé ëèñîíèé ìàúñóëèÿò, òàëàá÷àíëèê íóòқèé ìàäàíèÿò àñîñèíè òàøêèë қèëóâ÷è îääèé, ýíã çàðóð ìàëàêà âà ê¢íèêìàëàðíè ýãàëëàøíè òàқàçî ýòàäè.
Íóòқ ìàäàíèÿòè ҳàð қàíäàé êîììóíèêàòèâ âàçèÿòäà, ýíã àââàëî, õàòîñèçãàïèðèøíè àíãëàòàäè. Ò¢ғðè ôèêðëàø, ò¢ғðè ñ¢çëàø ìàäàíèÿò áåëãèñè ñèôàòèäà òàí îëèíìîқäà. Õàòîñèç ¸çà îëèø, ÿúíè “èìëî, áó – ñàâîäõîíëèê äåìàê. Ñàâîäõîíëèê ýñà ìàäàíèéëèê áåëãèñèäèð”.
1991 éèëãà êåëèá æàҳîí òèëøóíîñëèãèäà íóòқ ìàäàíèÿòè òóðëàðè ҳàқèäà ÿíãè íàçàðèÿ ÿðàòèëäè. Ó ÿíãè÷à ¸íäàøóâ âà қàðàøëàð áèëàí áîéèòèëäè. Óíäàãè òàñíèôëàøíèíã àñîñèé қîèäàëàðèãà ê¢ðà, ìèëëèé òèëíèíã ҳàð áèð èæòèìîèé-ôóíêöèîíàë òóðèãà íóòқ ìàäàíèÿòèíèíã ìóàéÿí òóðè ìóâîôèқ êåëàäè.
Òàäқèқîò÷èëàð òîìîíèäàí çàìîíàâèé íóòқ ìàäàíèÿòèíèíã ò¢ðòòà òóðè àíèқëàíãàí: 1) ýëèòàð ìàäàíèÿò (¸êè ñîô àäàáèé òèë); 2) àíúàíàâèé-ïðîôåññèîíàë (àðãî); 3) ó÷èí÷è ìàäàíèÿò (îääèé ñ¢çëàøóâ) âà 4) õàëқ ìàäàíèÿòè (øåâà, ëàҳæàëàð).
Êåéèí÷àëèê óøáó òàñíèô Â.Å.Ãîëüäèí âà Î.Á.Ñèðîòèíèíà òîìîíèäàí êåíãàéòèðèëäè. Óëàð àäàáèé òèëäàí ҳàììà ҳàì ҳà¸òè äàâîìèäà ò¢ëèқ ôîéäàëàíà îëìàãàíè áîèñ, àäàáèé òèë ñîҳàñèäà, ÿúíè ýëèòàð íóòқ ìàäàíèÿòè ìèқ¸ñèäà ÿíà ¢ðòà÷à àäàáèé, àäàáèé-ñ¢çëàøóâ âà îääèéñ¢çëàøóâ íóòқ ìàäàíèÿòè òóðëàðèíè àæðàòäè.
Íóòқ ìàäàíèÿòèíèíã ҳàð áèð òóðè ¢çèãà õîñ õóñóñèÿòëàðãà ýãà, óëàð íóòқ ýãàëàðèíèíã ñ¢çëàøóâ ëà¸қàòè, ìàҳîðàòè áèëàí áåëãèëàíàäè. Æóìëàäàí, ýëèòàð íóòқ ìàäàíèÿòè – ñàâîäëè íóòқ íàìóíàñè. Áóíäàé íóòқ ýãàëàðè ìóëîқîò қîèäàëàðèíè áóçìàñëèêëàðè êåðàê: қ¢ïîë, ìàí ýòèëãàí ñ¢ç âà èáîðàëàðäàí ¢çëàðèíè îëèá қî÷èøè, æîéè êåëãàíäà ýñà, ýâôåìèçìëàðäàí âà ñèçëàøëàðäàí ôîéäàëàíèøè çàðóð. Áèðîқ óëàðíèíã îøêîðà íóòқè ñ¢çëàøóâãà ¢õøàá êåòàäè, ñîääà, æîíëè æóìëàëàðäàí òóçèëãàí á¢ëàäè. Ýëèòàð íóòқ ìàäàíèÿòè ýãàëàðèãà ñóҳáàòäîøíèíã “ҳàð қàíäàé ñàâîë ¸êè ýúòèðîçèãà áå¢õøîâ æàâîá қàéòàðèø õîñ ýìàñ. Óëàð ¢çèíèíã íóòқè áèëàí òèíãëîâ÷èãà íèñáàòàí ¢ç ҳóðìàòèíè íàìîéèø ýòàäè”. Óëàð ¢ç íóòқèãà íèñáàòàí äîèìî ÿõøè ìóíîñàáàòäà á¢ëàäè. Áóíèíã ó÷óí òóðëè áàäèèé òàñâèð âîñèòàëàðèäàí ҳàì ìîҳèðîíà ôîéäàëàíàäè. Áèðîқ áóíäàé çè¸ëèëàð éèëäàí éèëãà êàìàéèá êåòà¸òèð. Ҳàòòî îëèé ìàêòàá âà ÎÀ õîäèìëàðè ҳàì ¢ðòàҳîë àäàáèé íóòқ ìàäàíèÿòè òàøóâ÷èëàðè қàòîðèäàí þқîðèãà ÷èқà îëìà¸òèðëàð.
3-ìàúðóçà:
Àäàáèé íîðìà âà íóòқ ìàäàíèÿòè
Íóòқ ìàäàíèÿòèíèíã ìåú¸ðèéëèê àñïåêòëàðè
Òàÿí÷ èáîðàëàð: ìåú¸ðèéëèê, àäàáèé òèë ìåú¸ðëàðè, ëåêñèê, ñåìàíòèê, îðôîýïèê, àêöåíòîëîãèê, ãðàììàòèê, ñ¢ç ÿñàø, ñòèëèñòèê, ôîíåòèê, ïóíêòóàöèîí ìåú¸ðëàð.
Ìåú¸ðèéëèê, óìóìàí îëãàíäà, óíèâåðñàë ôàëñàôèé êàòåãîðèÿëàðäàí ҳèñîáëàíàäè. Ó äóí¸íèíã àñîñèíè òàøêèë қèëàäè âà «òàðòèáñèçëèêëàð òàðòèáè» ¸êè «òàðòèáëàð òàðòèáñèçëèãè» ñèôàòèäà íàìî¸í á¢ëàäè. Áîðëèқäàãè áóíäàé ìåú¸ðèéëèê ìóàéÿí äàðàæàäà îíãèìèçäà, îíãèìèçäàãè ýñà òèëèìèçäà, òèëèìèçäàãè ýñà íóòқèìèçäà, êîììóíèêàòèâ ôàîëèÿòèìèçäà ¢ç àêñèíè òîïàäè.
Óìóìàí îëãàíäà, ìåú¸ð, ìåú¸ðèéëèê èíñîíëàðíèíã áàð÷à òóðäàãè ôàîëèÿòèãà õîñ. Ҳàð қàíäàé ëèñîíèé ҳîäèñà ìåú¸ðèéäèð. Óíèíã òèëäà ҳàì íàìî¸í á¢ëèøè òèë âà íóòқíè òàðòèáãà ñîëèø, áóíèíã íàòèæàñèäà ìàäàíèÿòëè òèë âà íóòқíèíã øàêëëàíèøèäà åòàê÷è îìèë á¢ëèá õèçìàò қèëãàí.
Ìóëîқîò ÷îғèäàãè ìåú¸ðèéëèê íóòқ ìàäàíèÿòè қîíóí–қîèäàëàðèãà àìàë қèëèø îðқàëè íàìî¸í á¢ëàäè. Íóòқ ôàîëèÿòèäàãè ìåú¸ðèéëèê àäàáèé òèë âà íóòқ âîñèòàëàðèäàí áåëãèëàíãàí ëèñîíèé қîíóí-қîèäàëàð àñîñèäà ¢ðèíëè ôîéäàëàíèøíè òàқàçî ýòàäè. Ìóëîқîòíèíã ñàìàðàëè á¢ëèøèãà ýðèøèøäà ìåú¸ðèéëèêíèíã ¢çè åòàðëè ýìàñ. Áó ҳàì ¸çìà, ҳàì îғçàêè íóòқ ìàäàíèÿòèíèíã àñîñèé áåëãèëàðèäàí á¢ëìèø êîììóíèêàòèâëèêíèíã ìàқñàäèãà ҳàì áîғëèқ.
Íóòқíè ìàäàíèé ê¢ðèíèøäà áà¸í ýòèø ó÷óí çàðóð òèë âîñèòàëàðèíè òàíëàø âà қ¢ëëàø ê¢íèêìàëàðèíè èøëàá ÷èқèø, óëàðãà íèñáàòàí îíãëè ìóíîñàáàòíè øàêëëàíòèðèø, áîøқà÷à қèëèá àéòãàíäà, áåëãèëàíãàí ¢ë÷îâ ìåú¸ðèãà ðèîÿ ýòèø òàëàá қèëèíàäè.
Ëèñîíèé ìåú¸ð, áèð òîìîíäàí, òèëíèíã è÷êè қîíóíèÿòëàðè âà, èêêèí÷è òîìîíäàí, æàìèÿòíèíã ìàäàíèé àíúàíàëàðè áèëàí áåëãèëàíàäè. Â. Í. ×åðíèø¸â ¸çãàíèäåê: “Ҳàð áèð äàâð òèëèäà óíèíã ìàäàíèÿòè ó÷óí íîàíèқ á¢ëãàí (øàêëëàíà¸òãàí, ëåêèí øàêëëàíèá óëãóðìàãàí, ñ¢íèá áîðà¸òãàí, áèðîқ ҳàëè ñ¢íìàãàí, ÿíãè êèðèá êåëà¸òãàí, ëåêèí ҳàëè қàáóë қèëèíìàãàí) ê¢ï íàðñàëàð òîïèëàäè. Àäàáèé òèëíèíã ìóàéÿí áîñқè÷èäà òóðëè èæòèìîèé ñàáàáëàðãà ê¢ðà ýñêè ìåú¸ð ÿíãèñè áèëàí àëìàøèíàäè”.
Íóòқ ìàäàíèÿòèíèíã àñîñèé õóñóñèÿòëàðèäàí á¢ëìèø ìåú¸ðèéëèê, àââàëî, àäàáèé òèë ìèқ¸ñèäà íàìî¸í á¢ëàäè. Àäàáèé òèë ¢çèãà õîñ ìåú¸ðèé ìåçîíëàðè áèëàí ìèëëèé òèëíèíã áîøқà ê¢ðèíèøëàðèäàí àæðàëèá òóðàäè, áèðîқ ìåú¸ð ҳîäèñàñè, Â. À. Èöêîâè÷ òàúáèðè áèëàí àéòãàíäà, «òèëíèíã áàð÷à ÿøàø øàêëè ó÷óí õîñäèð». Ìåú¸ð àäàáèé òèëäàãèíà ýìàñ, ҳàð қàíäàé æàðãîí âà øåâàãà ҳàì õîñëèãèíè èëê áîð Ïðàãà òèëøóíîñëèê ò¢ãàðàãè îëèìëàðè òàúêèäëàá ¢òãàí ýäè. “Òèëäà ìåú¸ðèéëàøòèðèëãàí, қîíóíèéëàøãàí ìàæìóàíèíã áîðëèãè, – äåá ¸çàäè Á. Ãàâðàíåê, – óíäàí ÷åòëàøèëãàíäà àíèқ íàìî¸í á¢ëàäè, çåðî, áóíäàé ҳîëàòëàð ìåú¸ðäàí ÷åêèíèø, íîìåú¸ðèéëèê ñèôàòèäà қàáóë қèëèíàäè”. Øóíäàé á¢ëñà-äà, ìåú¸ð, ó õîҳ ëåêñèê, õîҳ ñòèëèñòèê, õîҳ ãðàììàòèê á¢ëñèí, àäàáèé òèëäà êó÷ëè íàìî¸í á¢ëàäè. Óíèíã áóçèëèøè õàòîëèêíè êåëòèðèá ÷èқàðàäè. Áèðîқ àéðèì ҳîëëàðäà íóòқäà àäàáèé ñ¢çëàð áèëàí áèðãàëèêäà àäàáèé òèëãà õîñ á¢ëìàãàí áèðëèêëàðíèíã қ¢ëëàíèëèøè óíèíã ñèôàòèãà ҳå÷ қàíäàé ïóòóð åòêàçìàñëèãè ҳàì ìóìêèí.
Ìàñàëàí, àäàáèé òèëäàãè îéè ñ¢çè øåâàëàðäà ýíà, îíà, îïà, àÿ, áèéè, áóâà ñèíãàðè âàðèàíòëàðèãà ýãà. ¨êè ä¢ïïè ëåêñåìàñè ҳàì ñàìàðқàíäëèêëàð ó÷óí қàëïîқ, Õîðàçìäà – òàéõà, Áóõîðîäà – êàëëàï¢ø äåéèëèøè ìåú¸ðãà àéëàíãàí. Ҳîçèðäà ïóëíèñîққà, ìèëèöèÿ õîäèìèíè –ëèãàâèé, ëàқìà, àҳìîқíè ҳàðèï,ëîõ, ¢ғèðëàá êåòèøíè – óõëàòèá êåòèø äåéèø ê¢ïèí÷à ¸øëàðãà òóøóíàðëè âà óëàðíèíã òèëèãà õîñ ñ¢çëàðäàí á¢ëèá қîëãàí. Øóíäàé á¢ëñà-äà, ëóғàòëàðäà óøáó ñ¢çëàðíèíã àäàáèé âàðèàíòëàðèíè қ¢ëëàø òàëàá қèëàäè.
“Ìåú¸ð” ñ¢çè àðàá÷àäàí ¢çëàøãàí á¢ëèá, “қîèäà, äàðàæà, ¢ë÷îâëè ìèқäîð, àíäîçà” êàáè ìàúíîëàðíè àíãëàòàäè ñîô ¢çáåê÷àñè ¢ë÷îâ äåéèëàäè. Ìåú¸ð ҳîçèðãè çàìîí òèëøóíîñëèãèíèíã ìóðàêêàá òóøóí÷àëàðèäàí ҳèñîáëàíàäè.
Òèë âà íóòқ ìåú¸ðëàðèãà áàғèøëàíãàí èëìèé àäàáè¸òëàðíè ¢ðãàíèø äàâîìèäà óëàðíèíã ìîҳèÿòè õóñóñèäà ó÷ õèë қàðàø øàêëëàíãàí:
1) ëèñîíèé;
2) èæòèìîèé;
3) äèíàìèê.
Ìàçêóð қàðàøëàð øàðòëè á¢ëèá, áèðè êåéèíãèñèíèíã ïàéäî á¢ëèøèãà ñàáàá á¢ëãàí âà óëàð áèð-áèðèíè ò¢ëäèðàäè.
Õóääè øóíäàé қàðàø Ô. äå Ñîññþð íàçàðèÿñèäà ҳàì ¢ç àêñèíè òîïãàí. Óíèíã òàúêèäëàøè÷à, ìåú¸ð ìóñòàқèë ìàâæóä á¢ëà îëìàéäè; ó òóðғóí (ñòàòèê)ëèê õóñóñèÿòèãà ýãà á¢ëèá, òèë ñèñòåìàñèíèíã ¢çèäà íàìî¸í á¢ëàäè. Ô. äå Ñîññþð òèëíèíã ¢çèíè áîðè÷à ìåú¸ð äåá ҳèñîáëàá, áîøқà ҳàð қàíäàé íóòқ ôàîëèÿòè ó÷óí àñîñ ñèôàòèäà òàí îëèø êåðàê, äåÿ òàúêèäëàéäè.
Òèë âà íóòқ ìåú¸ðèéëèãè èëìèé æèҳàòäàí èëê áîð Ë. Åëüìñëåâ òîìîíèäàí ¢ðãàíèëãàí. Ó ñîô òèëíè (ÿúíè ñîô øàêëíè) ìåú¸ð, óçóñ âà èíäèâèäóàë íóòқ àêòèãà қàðàìà–қàðøè қ¢éèø îðқàëè ìåú¸ð ìîҳèÿòèíè î÷èøãà ҳàðàêàò қèëàäè. Ë. Åëüìñëåâíèíã ôèêðè÷à, ìåú¸ð óçóñ âà íóòқ àêòèäàí êåëèá ÷èқàäè. Óçóñ íóòқ àêòè âà òèëíèíã ñîô øàêëè – ñõåìà áèëàí áèðëèêäà áîðëèқíè àêñ ýòòèðàäè. Òèë âà ìåú¸ð óíèíã òàúëèìîòèäà áèð-áèðèãà òåíãëàøòèðèëãàí.
Òèë ìàæáóðèéìåú¸ðèé àìàëè¸òäàí èáîðàò âà óíäà òàíëàø èìêîíèÿòè é¢қ á¢ëãàí ñèñòåìà ê¢ðèíèøèãà ýãà äåÿ þқîðèäà қàéä ýòèëãàí ëèñîíèé íóқòàè íàçàðíèíãàñîñèíè òàøêèë қèëóâ÷è ôèêðãà îëèá êåëàäè.
Êîñåðèó Ë. Åëüìñëåâäàí êåéèí ñõåìà ҳàқèäàãè қàðàøëàðèíè ðèâîæëàíòèðèá, òèë ñèñòåìàñèíè ôóíêöèîíàë қàðàìà-қàðøèëèêëàð, ìóàéÿí æàìîà âà óíèíã ìàäàíèÿòè îðқàëè қàáóë қèëèíãàí ìåú¸ðíè ýñà, ìàæáóðèé àìàëè¸òëàð ñèñòåìàñè äåÿ òàúðèôëàéäè. Ìåú¸ð, óíèíã÷à, àéòèø ìóìêèí á¢ëãàí íàðñàãà ýìàñ, áàëêè àíúàíàãà ê¢ðà àéòèá þðèëãàí íàðñàëàðãà ìóâîôèқ á¢ëàäè âà øóíäàé óñóëëàðäà, øóíäàé ìåçîíëàð îðқàëè àìàëãà îøèðèëàäè. Ìåú¸ð òèëíèíã àíúàíàâèé øàêëëàðèäà қàéä ýòèëèøèãà ìîñ êåëàäè. Êîñåðèóíèíã óøáó қàðàøëàðèíè ë¢íäà қèëèá «ñèñòåìà – ìåú¸ð – íóòқ» øàêëèäà àêñ ýòòèðèø ìóìêèí.
Ìåú¸ðèéëèê òèë ¸êè íóòққàãèíà ýìàñ, áàëêè æàìèÿò âà óíäàãè áàð÷à íàðñàëàðãà õîñ ýêàíëèãè, óíãà íèñáàòàí ÿíãè÷à áèð ¸íäàøóâíèíã, óíèíã èæòèìîèé ҳîäèñà ýêàíëèãè ҳàқèäàãè íóқòàè íàçàðíèíã þçàãà êåëèøèãà ñàáàá á¢ëäè. Áóíäàé ìóëîҳàçàëàð óëàðãà қàðàìà- қàðøè á¢ëãàí ìåú¸ðíèíã äèíàìèêëèãèíè– ¢çãàðóâ÷àíëèãèíè ýúòèðîô ýòóâ÷è ÿíãè÷à íóқòàè íàçàðíèíã ïàéäî á¢ëèøèãà îëèá êåëäè. Áó äàñòëàá Ë. Â. Ø÷åðáàíèíã “ñèñòåìà–ìåú¸ð–óçóñ” ìóòàíîñèáëèãè ìóàììîëàðèãà áàғèøëàíãàí íàçàðèé òàäқèқîòëàðèäà ¢çãà÷à ¸íäàøóâ àñîñèäà ¸ðèòèëàäè.
Óøáó òóøóí÷àëàð ìîҳèÿòè óëàðíèíã қàðàøëàðèäà ¢çãà÷à, ¢çãàðóâ÷àí-ëèêêà ìîéèë äåãàí ìàçìóíäà òàëқèí ýòèëàäè. Ìåú¸ðíàìóíàëè, ò¢ғðè íóòқäèð âà óíèíã íåãèçèäà òèë ñèñòåìàñè ÿðàòèëàäè. Èæòèìîèé ҳà¸òíèíã áèð ê¢ðèíèøè á¢ëìèø íóòқ ôàîëèÿòè òóôàéëè òèë âàìåú¸ð ҳàì òèíèìñèç ¢çãàðèá áîðàäè. Àéíè ïàéòäà ñèñòåìà âà ìåú¸ðíè ҳàì ñ¢çëîâ÷èëàðíèíã íóòқôàîëèÿòè áîøқàðàäè. Ë.Â. Ø÷åðáàíèíã òàúêèäëàøè÷à, ìåú¸ð âà ò¢ғðèëèê áèð-áèðè áèëàí áîғëèқ òóøóí÷àëàð, øóëàðäàí áèðîðòàñè, ìàñàëàí, îíãëè ìåú¸ðèéëèê é¢қ æîéäà íîò¢ғðè ëèñîíèé ìàòí þçàãà êåëàäè. Àäàáèé ìåú¸ðëàð òóøóí÷àñèíèíã òàҳëèëè äàâîìèäà Ë.Â.Ø÷åðáà óëàðíèíã áàð-қàðîðëèãèíè, øó áèëàí áèðãà,òèë âîñèòàëàðèàðî âàðèàíòëèëèêíè ҳàì èñòèñíî ýòìàéäè. ×óíêè àéíàí âàðèàíòëèëèê, óíèíã÷à, ìåú¸ðèé âà ëèñîíèé ñèñòåìàãà õîñ ¢çãàðèøëàðíèí ãàñîñèé ñàáàá÷èñè ҳèñîáëàíàäè.
À. Ìàìàòîâ “Ҳîçèðãè çàìîí ¢çáåê àäàáèé òèëèäà ëåêñèê âà ôðàçåîëîãèê íîðìà ìóàììîëàðè” íîìëè äèññåðòàöèÿñèäà àäàáèé ìåú¸ð òóøóí÷àñèíè àòðîôëè÷à òàäқèқ ýòãàí. Óíèíã ôèêðè÷à, ìåú¸ð ìàâæóäëèãèíèíã àñîñèé øàðòè òèë âîñèòàëàðèíèíã ìóàéÿí қîèäàëàðãà ñîëèíãàíëèãèäèð. Ìåú¸ðíèíã áèðèí÷è ìàúíîñè íîðìàòèâ ãðàììàòèêà âà ëóғàòëàðãà àñîñ á¢ëèá õèçìàò қèëñà, èêêèí÷è ìàúíîñè òèë ñèñòåìà ñèôàòèäà íóòққà çèä қ¢éèëèá, ó êåíãðîқ ìàúíîäà òóøóíèëàäè.
À. Ìàìàòîâ ҳîçèðãè çàìîí òèëøóíîñëèãèäà ìåú¸ð òóøóí÷àñèíè àíèқëàø áîðàñèäà áèð-áèðèíè ò¢ëäèðèá, ìóñòàҳêàìëàá áîðóâ÷è èêêè íàçàðèÿ ìàâæóäëèãèíè ê¢ðñàòèá ¢òàäè:
- áèðèí÷è íàçàðèÿ òèë âîñèòàëàðèíèíã қ¢ëëàíèëèøèíè òàðòèáãà ñîëèá òóðàäèãàí қîíóíèÿòëàð äåá қàðàëñà,
- èêêèí÷è íàçàðèÿ ìåú¸ðíè óìóìõàëқ (óìóìæàìîà) òîìîíèäàí ìóñòàҳêàìëàíãàí, áàðқàðîð âà òèë âîñèòàëàðèíè àíúàíàâèé àìàëäà òàäáèқ қèëèøíèíã éèғèíäèñèäèð.
Òèëíèíã ҳà¸òè ¢çãàðóâ÷àí. Óíèíã ìåú¸ðëàðè ñåêèíëèê áèëàí á¢ëñà ҳàì, ëåêèí äîèìî óçëóêñèç ¢çãàðèá áîðàäè (ëåêñèê ìåú¸ðëàð òàëàôôóç ¸êè ãðàììàòèêà ìåú¸ðëàðèãà қàðàãàíäà òåç-òåç ¢çãàðèá òóðàäè). Áàúçàí øóíäàé âàçèÿòëàð ҳàì þçàãà êåëàäèêè, ìåú¸ð ¢çãàðàäèþ, áèðîқ áó êåðàêëè ìàíáàëàðäà қàéä ýòèëìàé қîëàäè. Ìåú¸ð ñòèõèÿëè ðàâèøäà îáúåêòèâ ñàáàáëàðãà ê¢ðà ¢çãàðèøè ìóìêèí, àììî óíè қàéä ýòèø îíãëè ðàâèøäà àìàëãà îøèðèëàäè. Ìåú¸ð, îäàòäà þқîðè äàðàæàäàãè íóòқ ìàäàíèÿòèãà ýãà á¢ëãàí êèøèëàð – ¸çóâ÷è, îëèì âà æóðíàëèñòëàðíèíã òèëäàí ôîéäàëàíèøè äàâîìèäà ¢ç-¢çèäàí, ñåêèí-àñòà øàêëëàíàäè. Ôàқàò òèëøóíîñëàð õîҳëàãàíè ó÷óí ýìàñ, áàëêè òåëÅâÈäåíèÅ, òåëÅÔîí, ÔàëÎêàò äåá òàëàôôóç қèëèø çè¸ëèëàðãà àíúàíàâèé, ìåú¸ðèé á¢ëèá қîëãàíè ó÷óí øóíäàé äåéèøèìèç øàðò ҳèñîáëàíàäè. Áîøқà÷à òàëàôôóç âàðèàíòëàðè (ìàñàëàí, òåËÂèäåíèß, òÈëÏîí, ÏàëÀêàò, êÎòòà, âÎÕò, æè÷÷à âà á.) íóòқèé àíúàíàëàðãà çèä ҳèñîáëàíàäè. Ëóғàò âà ãðàììàòèêàëàðäà ýñà òèëøóíîñëëèêêà áîғëèқ á¢ëìàãàí ҳîëäà àäàáèé òèëäà þçàãà êåëãàí ҳîëàòëàð ¢ç àêñèíè òîïàäè. ×óíêè À. Ñ. Ïóøêèí ¸çãàíèäåê, “Ãðàììàòèêà òèëãà қîíóíëàðèíè ð¢êà÷ қèëìàéäè, áàëêè ¢ç àíúàíàëàðèíè èçîҳëàéäè âà ¢ðíàòàäè”. Ҳàð қàíäàé ëóғàò ¸êè ñ¢ðîâíîìà íàøðèäàí àââàë æóäà êàòòà âà ê¢ï ýúòèáîðíè òàëàá қèëóâ÷è èøëàð îëèá áîðèëàäè. Îëèìëàð ¢ç òàäқèқîòëàðèäà èëìëè êèøèëàð қàíäàé ñ¢çëàøèøèíè àíèқëàéäè: ñ¢çëàðíè қàéñè ìàúíîäà, қàíäàé òàëàôôóç қèëàäè, íóòқ âàçèÿòãà қàðàá ñ¢çëàðíè ãàïäà қàíäàé қ¢ëëàéäè âà øó êàáèëàðíè àíèқëàéäè. Îäàòäà ä¢ñòëàð áèëàí ñóҳáàòäà àéòèø ìóìêèí á¢ëãàí ñ¢ç, æóìëà ¸êè èáîðàëàðíè, èëìèé ìàúðóçàëàðäà қ¢ëëàø ¢ðèíñèç.
Øóíäàé îáúåêòèâ ҳîëàòëàð òèëøóíîñëàð òîìîíèäàí ëóғàò ãðàììàòèêàëàðäà қîèäà âà òàâñèÿëàð ê¢ðèíèøèäà ìóñòàҳêàìëàíàäè, áàð÷à àäàáèé òèëäà ñ¢çëàøóâ÷èëàð ó÷óí ìàæáóðèé қèëèá қ¢éèëàäè. Îáúåêòèâ ðàâèøäà ìàâæóä á¢ëãàí àäàáèé ìåú¸ðëàðíè áóíäàé òàðçäà қàéä ýòèø ôàíäà êîäèôèêàöèÿ äåá íîì îëãàí.
Êîäèôèêàöèÿ âà ìåú¸ð òóøóí÷àëàðèíè áèð-áèðèäàí ôàðқëàø çàðóðëèãè ҳàқèäàãè ôèêðëàð èëê áîð Ïðàãà òèëøóíîñëèê ò¢ãàðàãè îëèìëàðèíèíã àñàðëàðèäà ¢ç àêñèíè òîïãàí ýäè.
Êîäèôèêàöèÿëàø îðқàëè àäàáèé ìåú¸ðëàð ñàқëàíàäè. Àäàáèé òèëíèíã ìåú¸ðèéëàøòèðèëãàíè ҳàқèäà ñ¢ç þðèòèëãàíäà, àíà øó àäàáèé ìåú¸ðëàðíèíã қàéä ýòèëèøè íàçàðäà òóòèëàäè. Êîäèôèêàöèÿëàø òèë ýãàëàðèãà íèñáàòàí қàðàòèëãàí á¢ëàäè. Ó íóòқàìàëè¸òèãà, ôàîëèÿòèãà ¢ç òàúñèðèíè ¢òêàçà îëàäè. Øóíèíã ó÷óí ҳàð қàíäàé øåâàãà ¸êè æàðãîíëàðãà îèä ñ¢çëàðíèíã қàéä ýòèëèøè ¸êè èçîҳëàíèøèíè êîäèôèêàöèÿ, äåá á¢ëìàéäè. Ìàñàëàí, ñèç òåëâèäåíèÿ ¸êè ïàëàêàò äåá àéòìîқ÷èñèç, áèðîқ êîäèôèêàöèÿ қîèäàëàðè óëàðíè øåâà ñ¢çëàð äåá òàâñèôëàéäè âà óëàðíèíã áîøқà – àäàáèé âàðèàíòëàðèíè òàâñèÿ ýòàäè: òåëÅâÈäåíèÅ, ÔàëÎêàò. Ñèç îíãëè ðàâèøäà êîäèôèêàöèÿ òóôàéëè àäàáèé á¢ëìàãàí øàêëëàðäàí âîç êå÷àñèç âà ò¢ғðè äåá òîïèëãàí óñóëäà òàëàôôóç қèëèøãà èíòèëàñèç.
Àäàáèé òèë ìåú¸ðëàðè ñòèõèÿëè ðàâèøäà øàêëëàíàäè, êîäèôèêàöèÿ ýñà, îëèìëàð òîìîíèäàí àìàëãà îøèðèëàäè. Ìàñàëàí, ¢çáåêëàð îðàñèäà øàì ñ¢çèíèíã øàúì ¸êè øàғàì, Àúçàì ñ¢çèíèíãÀғçàì, Í¢úìîí ñ¢çèíèíã Íèғìîí òàðçèäà òàëàôôóç ýòèëèø ҳîëëàðè êóçàòèëàäè. Ëóғàòëàðäà óøáó ñ¢çëàðíèíã àäàáèé ìåú¸ðèé ê¢ðèíèøëàðèқàéä ýòèëñà-äà, òèë ýãàëàðè óëàðíèíã àäàáèé òèëãà õîñ á¢ëìàãàí âàðèàíòëàðèíè қ¢ëëà¸òãàíëèãè áó õóñóñäà ҳàíóç ÿãîíà ôèêðíèíã þçàãà êåëìàãàíèíè ê¢ðñàòàäè. Òèëøóíîñëàð äîèìî ýñêè ìåú¸ðíè ñàқëàá қîëèøãà èíòèëàäè. ×óíêè áóíè êîäèôèêàöèÿ òàқàçî ýòàäè. Æàìèÿòíèíã ¢çè ҳàì òèëíèíã àñòà-ñåêèíëèê áèëàí ¢çãàðèøèäàí ìàíôààòäîð, àêñ ҳîëäà, óëàð õàëқ àíúàíàëàðèíèíã óçèëèá қîëèøèãà îëèá êåëèøè ìóìêèí. Òèë áàðқàðîð á¢ëèøè êåðàê, ó ¸çóâ÷è ó÷óí ҳàì, îääèé àìàëäîð ó÷óí ҳàì òóøóíàðëè á¢ëìîғè ëîçèì. “Òèë қàíäàé øàêëãà êèðìàñèí, ó äîèìî ìèëëàò èíäèâèäóàë ҳà¸òèíèíã ðóҳèé èôîäàñè”, “óíèíã íàôàñè, ðóҳè” á¢ëèá қîëàäè.
Ҳàð қàíäàé òèë ñè¸ñàòè òèëíèíã ÿøàøè âà ðèâîæëàíèøèãà æàìèÿòíèíã îíãëè, ìàқñàäëè àðàëàøóâèíè àíãëàòàäè.
Òèë ìåú¸ðëàðèíèíã ¢çãàðèøè ê¢ïãèíà òèë áèðëèêëàðèíèíã óíóòèëè-øèãà, қ¢ëëàíèø äîèðàñèäàí ÷èқèá êåòèøèãà îëèá êåëàäè. Áóëàðíè қàéä ýòèøãà øîøèëèø ҳàð äîèì èæîáèé íàòèæà áåðàâåðìàéäè. Øóíèíã ó÷óí ҳàì òèë ñè¸ñàòèäà àíúàíàâèéëèê óñòóâîð ïðèíöèïëàðäàí ҳèñîáëàíàäè. Êîäèôèêàöèÿ ýñà, àäàáèé òèëíèíã áàðқàðîð òóðèøè âà òóðëè çàìîí êèøèëàðèíè áèð-áèðè áèëàí áîғëàøãà ¸ðäàì áåðàäè. Êîäèôèêàöèÿëàø îñîí èø ýìàñ, óíè òåçëèê áèëàí ҳàë қèëèá á¢ëìàéäè. Èêêè ¸êè óíäàí îðòèқ÷à âàðèàíòãà ýãà òèë áèðëèêëàðèäàí êåðàêëèñèíè, çàðóðèíè қàéä ýòèø ó÷óí óøáó ìàñàëàíè ҳàð òîìîíëàìà, ñèí÷èêëàá ¢ðãàíèá ÷èқèø òàëàá қèëèíàäè. Áóíäàé òèë áèðëèêëàðèíèíã áèð ê¢ðèíèøè, îäàòäà, îõèðãèñè ÿíãèñè ìåú¸ðèé äåá òàí îëèíàäè âà ìàõñóñ ìàíáàëàðäà – ëóғàòëàðäà қàéä ýòèëàäè.
Â. Õàðòóíã ìåú¸ðíè áàҳîëàøíèíã ó÷ àñïåêòèíè ôàðқëàéäè:
1) ñ¢çëîâ÷è ¢ç ôèêðèíè ò¢ғðè, àíèқ âà ë¢íäà қèëèá èôîäàëàé îëèøè;
2) òèíãëîâ÷èíèíã ìóàéÿí äàðàæàäà òàúñèðëàíèøè;
3) ìóàéÿí òèëíèíã ñòðóêòóðàñè âà óíèíã àíúàíàëàðè.
Óøáó àñïåêòëàðäà íàòèæàãà ýðèøèø ó÷óí àäàáèé òèë ìåú¸ðëàðèãà ò¢ëà àìàë қèëèø ëîçèìëèãèíè òàúêèäëàãàí ҳîëäà, Ý. Áåãìàòîâ âà áîøқà ìóàëëèôëàðíèíã “Àäàáèé íîðìà âà íóòқ ìàäàíèÿòè” ðèñîëàñèäà áåðèëãàí òèë ìåú¸ðëàðèãà ìóðîæààò қèëàìèç:
– ëåêñèê-ñåìàíòèê ìåú¸ð;
– òàëàôôóç ìåú¸ðè;
– àêöåíòîëîãèê ìåú¸ð (ñ¢ç âà ôîðìàëàðäà óðғóíèíã ò¢ғðèëèãè);
– ôîíåòèê ìåú¸ð;
– ãðàììàòèê ìåú¸ð (ìîðôîëîãèê âà ñèíòàêòèê íîðìàëàð);
– ñ¢ç ÿñàëèø ìåú¸ðëàðè;
– îðôîãðàôèê ìåú¸ðëàð;
– ïóíêòàöèîí ìåú¸ðëàð;
– ñòèëèñòèê ìåú¸ðëàð.
Àäàáèé òèëíèíã áàð÷à ìåú¸ðëàðèãà àìàë қèëèø ò¢ғðè íóòқíè þçàãà êåëòèðàäè.
Þқîðèäà қàéä ýòèëãàí ìåú¸ðëàðíèíã áóçèëèøè òóðëè õèëäàãè (îðôîýïèê, îðôîãðàôèê, ëåêñèê, ìîðôîëîãèê, ãðàììàòèê, ñòèëèñòèê, ñèíòàêòèê) õàòîëàðíè êåëòèðèá ÷èқàðàäè.
“Àäàáèé ìåú¸ðëàðíèíã òóðëè áóçèëèøëàðèíè ÷óқóð âà îáúåêòèâ òàҳëèë ýòìàñäàí òóðèá þêñàê íóòқ ìàäàíèÿòè ó÷óí êóðàøíè òàñàââóð қèëèá ҳàì á¢ëìàéäè”.
Íóòқ ìàäàíèÿòè áó – àäàáèé òèë ìóõîôàçàñèäèð.
Õàòî – ñ¢ç, ñ¢ç áèðèêìàñè âà ãàïëàðíè қ¢ëëàøäà óìóìèé òàâñèÿ ýòèëãàí àäàáèé íóòқ ìåú¸ðëàðèäàí ÷åêèíèøäèð.
Ìàçêóð қîèäàëàð òèë қîíóíèÿòëàðè âà áàúçè øàðòëè êåëèøóâëàð òàúñèðèäà òàðèõàí øàêëëàíèá, àëîҳèäà øàêë, ñ¢ç âà æàìè èôîäàëàðíèíã òóçèëèøè, òàëàôôóçèãà òåãèøëè á¢ëàäè. Øàðòëè êåëèøóâëàð êåëèá ÷èқèøèãà ê¢ðà ñèñòåìàëè қîíóíèÿòãà á¢éñóíàäè, ýêñòðàëèíãâèñòèê, òàðèõèé-ìàäàíèé, ñè¸ñèé, ғîÿâèé ôèêðëàðäàí èáîðàò òèëíèíã ñèñòåìàëè òàðêèáèãà êèðèòèëãàí òóçàòèøëàð áèëàí ò¢ëäèðèëàäè.
Îðôîýïèê ìåú¸ð òàëàôôóç ìåú¸ðè, àêöåíòîëîãèê ҳàìäà óðғó ìåú¸ðèíè ҳàì қàìðàá îëàäè, ÷óíêè ҳàð қàíäàé òèë áèðëèêëàðè ìóàéÿí òàëàôôóç âà óðғó қîèäàëàðèãà ðèîÿ қèëàäè. Òàëàôôóç âà óðғó íîðìàëàðè ìóàéÿí òèëäà ñ¢çëîâ÷èëàð ó÷óí óëàðíèíã èæòèìîèé êåëèá ÷èқèøè, òóðàð æîéè, êàñáè, ¸øèäàí қàòúè íàçàð, ìàæáóðèé ìåú¸ðëàð ҳèñîáëàíàäè[1]. Øó ñàáàáëè êèøèëàðíèíã íóòқ ìàäàíèÿòè äàðàæàñè óëàðíèíã àäàáèé òàëàôôóç âà óðғó ìåú¸ðèãà қàé äàðàæàäà àìàë қèëãàíëèãèãà қàðàá áåëãèëàíàäè.
Àäàáèé ìåú¸ðíèíã îðôîýïèê áóçèëèøè ê¢ï ҳîëëàðäà, òàëàôôóç æàðà¸íèäà, îғçàêè íóòқäà þç áåðàäè. Ëåêèí ҳîçèðãè ïàéòäà ðàäèî âà òåëåâèäåíèå íóòқèäà ҳàì òàëàôôóç ìåú¸ðëàðèíèíã áóçèëèø ҳîëëàðèíè êóçàòèø ìóìêèí.
Æîíëè íóòқ áèð-áèðèãà çèä êó÷ëàð òàúñèðèäà á¢ëàäè. Áèð òîìîíäàí, ñ¢çëîâ÷è ¢ç ôèêðèíè àíèқ èôîäàëàøãà èíòèëñà, èêêèí÷è òîìîíäàí, қèñқà âàқò è÷èäà ó ìàқáóë òèë âîñèòàëàðèíè òàíëàøè êåðàê. Ýôèð âàқòè ÷åãàðàëàíãàíëèãè áîèñ, қèñқà âàðèàíò àôçàë ҳèñîáëàíàäè. Áóíäà қèñқàëèê âà ìåú¸ð áèð-áèðèãà çèä á¢ëèá қîëàäè.
4-ìàúðóçà:
Íóòқ ìàäàíèÿòè âà íîòèқëèê ñàíúàòè òàðèõè.
Íîòèқëèêíèíã òóðëàðè âà ê¢ðèíèøëàðè
Òàÿí÷ èáîðàëàð: íîòèқëèê ñàíúàòè, þíîí íîòèқëèãè, Ðèì íîòèқëèãè, Øàðқ íîòèқëèãè, ðèòîðèêà, íóòқèé ñàíúàò òóðëàðè, âîèçëèê.
Íóòқ ìàäàíèÿòè – áó êëàññèê ìàíîäàãè íîòèқëèê – àëîҳèäà ôàâқóëîòäà íóòқèé ñàíúàò ҳèñîáëàíàäè. Íîòèқëèê ñàíúàòèãà ýðèøèø ó÷óí íàôàқàò òàáèèé қîáèëèÿò áàëêè ¢ç òèëè, íóòқè óñòèäà òèíèìñèç èøëàø äåìàêäèð. Íîòèқ қàäèìèé äàâðëàðäàí áåðè àëîҳèäà ìàҳîðàò, ñàíúàò ñèôàòèäà, èíñîíäàãè ìàõñóñ, íî¸á қîáèëèÿò òàðçèäà òàëқèí ýòèá êåëèíãàí.
Ҳàð қàíäàé îғçàêè íóòқ øàêëè íóòқèé ìàҳîðàò ìàúíîñèäàãè íîòèқëèê á¢ëàâåðìàéäè. ¡çáåê òèëøóíîñëèãèäà íîòèқëèê ñàíúàòè âà óíèíã ¢òìèøè åòàðëè äàðàæàäà èøëàíãàí. Øó òóôàéëè ¢òìèø Øàðқ íîòèқëèãè áèëàí õîçèðãè êóíäàãè íóòқ ìàäàíèÿòè ñîҳàñèäà ê¢ïãèíà ¢õøàøëèê òîìîíëàðè áèç ó÷óí қîðîíғó.
Íîòèқëèê ñàíúàòèäà òèíãëîâ÷èíè îììàíè ¢çèãà òîðòèøãà èíòèëèø ìàқñàäè áèðèí÷è ¢ðèíäà òóðàäè. Àéòèá ¢òêàíèìèçäåê íîòèқ íóòқè ÷èðîéëè, æîçèáàëè á¢ëèøè, ÷èðîéëèêêà ýðèøèø ó÷óí ìàçìóíãà, ìàíòèқèé êó÷ãà, æóìëàëàð æèìæèìàäîðëèãèãà êàòòà ýúòèáîð áåðèëèøè ëîçèì.
Íóòқ ìàäàíèÿòè âà íîòèқëèê ñàíúàòè óìóìèé, ¢õøàø òîìîíëàðèãà ýãà. Ҳàð èêêàëà ñîõà òèë âà íóòқ, èíñîí íóòқè áèëàí àëîқàäîð. Íóòқ ìàäàíèÿòè ҳàì, íîòèқëèê ñàíúàòè, ¢òà ÷å÷àíëèê ¸êè áàäèé ñ¢ç ñàíúàòèãà ÷åêëàíèá қîëìàéäè. Òóðëè÷à òèïëàðè æàíðëàðèíè ¢çëàøòèðèø òààëóқëèäèð. Íîòèқëàð îðàñèäà àäàáèé òèë íîðìàëàðãà ò¢ëà àìàë қèëìàñäàí ìàúëóì ëàҳæà ¸êè øåâàäà ҳàì ÷èíàêàì íîòèқëèê ñàíúàòèíè íàìîéèø ýòàäèëàð.
Íîòèқëèê áó íóòқíèíã îғçàêè øàêëèäèð. Íîòèқëèê ñàíúàòè – îғçàêè íóòқ ñàíúàòèäèð. Íóòқ ìàäàíèÿòè ýñà íóòқíèíã ҳàì îғçàêè, ҳàì ¸çìà øàêëè ó÷óí òåãèøëè òóøóí÷àäèð. ҳàð áèð êèøè îíà áîéëèêëàðèíè ÿõøè ýãàëëàãàí, íóòқ ìàäàíèÿòè òàëàáëàðèãà æàâîá áåðà îëàäèãàí ñ¢çàìîë øàõñ á¢ëèøè ìóìêèí. Àììà ҳàð áèð øàõñ ҳàì ñàíúàòêîð ìàúíîñèäàãè íîòèқ á¢ëà îëìàéäè. Ëåêèí àäàáèé òèëäà ôîéäàëàíóâ÷è ҳàð áèð íîòèқ íóòқ ìàäàíèÿòèäàí ÿõøè õàáàðäîð á¢ëèøè ëîçèì.
Íîòèқ, ê¢ïðîқ íóòқíèíã ìàçìóíèãà ìàíòèқèé àñîñëàðèãà, ìóíäàðèæàâèé òóçèëèøè ýúòèáîð қàðàòàäè. Ñ¢çëàøäàí ìàқñàä – ôèêð àíãëàòèø. Íîòèқëàðíèíã âàçèôàñè âà ìàқñàäè ҳàì ¢ç ôèêðèíè êåíã îììà ýúòèáîðèãà, îíãèãà åòèá áîðèøíè òàìèíëàøäàí èáîðàò. Õàð áèð íîòèқíèíã íóòқè îììàíè èøîíòèðà îëàäèãàí, óëàðãà òóøèíàðëè, ¸ðқèí, òàúñèð÷àí, ìàíòèқëè âà àíèқ á¢ëèøè çàðóð.
¡ðòà Îñè¸ ìàäàíèÿòè òàðèõèäà íóòқ ìàäàíèÿòè áèëàí áîғëèқ àñàðëàð ÿðàòèø ¢çèãà õîñ ìàâқåãà ýãà á¢ëãàí. Ìàøҳóð òóðêîëîã Ìàҳìóä Қàøқàðèéíèíã «Äåâîíè ëóғîòóò òóðê» àñàðè áó ìàñàëàíèíã æóäà қàäèìäàí ¢ðòàãà қ¢éèá êåëèíãàíëèãèäàí ãóâîҳëèê áåðàäè. Ó äàâðäà øàðòëè ðàâèøäà íóòқ îäîáè äåá þðèòèëãàí қîèäà âà ê¢ðñàòìàëàðäà ñîääà âà ¢ðèíëè ãàïèðèø, қèñқà âà ìàçìóíäîð ñ¢çëàø, ýçìàëèê, ëàҳìàëèêíè қîðàëàø, ò¢ғðè, ðîñò âà äàäèë ãàïèðèø âà áîøқàëàð ҳàқèäà ãàï áîðãàí. Øàðқäà èëê óéғîíèø äàâðèãà êåëèá íîòèқëèêíèíã қóéèäàãè áåø øàêëè ðèâîæëàíà áîøëàäè:
1. Þқîðè äîèðàäàãè ñàðîé íîòèқëèãè.
2. Äèíèé íîòèқëèê.
3. Õàëқ íîòèқëèãè (áóíäà àñîñàí қ¢çғàëîí ðàҳáàðëàðèíèíã íóòқè ê¢çäà òóòèëàäè).
4. Ҳàðáèé íîòèқëèê.
5. Äèïëîìàòèê íîòèқëèê.
Áó äàâðëàð êåëèá Øàðқíèíã áóþê íîòèқëàðè ҳàì ê¢çãà ê¢ðèíèá қîëãàí: Áåðóíèé, Ôîðîáèé, Èáí Ñèíî, Þñóô Õîñ Ҳîæèá, Þãíàêèé, Õóñàéí Âîèç Êîøèôèé, Àòîóëëîҳ Õóñàéíèé, Êàéêîâóñ, Íàâîèé, Ðóìèéëàð øóëàð æóìëàñèäàíäèð.
Øàðқ èëê Óéғîíèø äàâðè қîìóñèé îëèìè Àáó Íàñð Ôàðîáèé (872-950) òàáèé-èëìèé, ôàëñàôèé, èæòèìîèé-ñè¸ñèé, àҳëîқèé ìàñàëàëàð áèëàí áèð қàòîðäà íîòèқëèê ñàíúàòè, òèëøóíîñëèê êàáè ôàíëàðãà îèä àñàðëàð ÿðàòãàí. Óíèíã «êàëîì ôè àúæèð âà-ë êîâîôè», «êèòîá ôèë ëóғàò», «êèòîáôè-ë õèòîáà», «êèòîá ôè-ë ñàíúàò àë õèòîáàò» êàáè àñàðëàðèäà áåâîñèòà ñàíúàò íàçàðèÿñèãà îèä қàðàøëàðè áà¸í ýòèëãàí. Ôàðîáèéíèíã ôèêðè÷à ñàíúàòíè áàð÷à òóðëàðè áèð – áèðèäàí ôàðқ қèëèá, íàçì ñàíúàòè ñ¢ç áèëàí, òàñâèðèé ñàíúàò ýñà ᢸқëàð áèëàí èø ê¢ðàäè. Ëåêèí óëàð èíñîíãà áèð õèë òàúñèð ê¢ðñàòàäè. Ó Àðàñòó èçèäàí áîðèá, áó ñàíúàòëàðíèíã ҳàð èêêàëàñèãà òàқëèä қèëèø ¸ðäàìèäà êèøèëàð òàñàââóðèÿòè âà ҳèññè¸òèãà òàúñèð ê¢ðñàòèøè ìàқñàä қèëèá қ¢ÿäè.
¡ðòà Îñè¸íèíã áîøқà áèð áóþê ìóòàôàêêèðè Àáó Ðàéõîí Áåðóíèé (973-1048) ҳàì ¢ç äàâðèíèíã қîìóñèé îëèìè á¢ëèá, æóäà ê¢ï òèëëàðíè áèëãàí. Ó íîòèқëèê ñàíúàòèíè ýñòåòèêà áèëàí áîғëàá, íóòқ ÷èðîéëè, ðàâîí âà ¸қèìëè á¢ëñàãèíà êåíã îììàãà òåç åòèá áîðèøè òàúêèäëàãàí. Çàáàðäàñò қîìóñèé îëèìëàðäàí áèðè Àáó Àëè Èáí Ñèíî (980-1037) ҳàììàìèçãà òèááèé ñîҳàñèíè áèëèìäîíè ñèôàòèäà òàíèø. Àììî ó èíñîíäàãè íóòқ, òèë ìàñàëàëàðèãà ҳàì àëîҳèäà ýòèáîð áåðãàí. Ó: «Îëëîҳíèíã èíñîíëàðãà èíúîì ýòãàí áàõòëàðèäàí áèðè èíñîí íóòқèäèð. Èíñîí ¢çèíèíã àíà øó íóòқäàãè òîâóø- îҳàíãëàðè îðқàëè ¢ç ҳèññè¸òëàðèíè èçҳîð ýòàäè». – äåá àéòàäè. Óíèíã àéòèøè÷à íîòèқëèê ñàíúàòèäà îâîçíèíã áàëàíä ïàñòëèãè ҳàì, óëàðíèíã áèð áèðèäàí ôàðқ қèëèøè ҳàì ¢çèãà ҳîñ ìàúíîãà ýãà. Èíñîííëàðíèíã îâîçëàðè ҳàì áèðîð ìàúíîíè èôîäàëàá, êåëèøè ðóҳèãà òàúñèð ýòèøè ìóìêèí.
Øàðқ óéғîíèø äàâðèíèíã ÿíà áèð áóþê ìóòàôàêêèðè Êàéêîâóç ҳàì ¢ç äàâðèíèíã òàíèқëè íîòèқëàðèäàí á¢ëãàí. Óíèíã øóíäàé ôèêðè áîð: Ҳàììà қîáèëèÿòëàðäàí ýíã ÿõøèñè íóòқ қîáèëèÿòèäèð… Íóòқíè æóäà ÿõøè âà ñàíúàòêîðîíà ¢ðãàíèá îëèø, äîèìî ãàïãà ÷å÷àí á¢ëèøãà ҳàðàêàò қèëèø êåðàê. «Íóòқè øèðèí êèøèíèíã ìåҳðèáîí êèøèëàðè ҳàì ê¢ï á¢ëàäè». Ó ¢çèíèíã «Қîáóçíîìà» àñàðèäà ýñòåòèêàíèíã ìóҳèì òóøèí÷àñè ã¢çàëëèê âà óíèíã ñ¢çäàãè èôîäàñè, ìàúíàâèé ìåúðîñè ýêàíëèãèíè àéòèá ¢òàäè.
XII àñðäà Áîҳîâóääèí Âàëàëä, XIII àñðäà Æàëîëèääèí Ðóìèé, XV àñðäà Ҳóñàéí Êîøèôèé, Ìóúèííóòäèí Îèç, Ôîèç Ҳàðàáèé, Çàéíèääèí Ôîñèôèé êàáè íîòèқëèê ñàíàòèíè ïóҲòà ýãàëàãàí ñ¢ç óñòàëàðè åòèøèá ÷èқäè. XVI àñðãà êåëèá íîòèқëèê ñàíúàò òóðëàðè, қîíóí қîèäàëàðèíè àêñ ýòòèðóâ÷è áèð íå÷à èëìèé – óñëóáèé қ¢ëàíìàëàð âóæóäãà êåëäè. Àéíèқñà, Ìóҳàììàä Ðîôèé Âîèçíèíã «Àâáîá-óë-æèíîÿ», Âîèç Қàçâèíèéíèíã «Çèëîëó ìàқñàä», Âîèç Øèðâîíèéíèíã «Àҳñàí óë àҳîäèñ» қóðîéø Ñèíäèéíèíã «àíèñ-óë Âîçèí», қîçè ¡øèéíèíã «Ìèðîìîҳ-óë-íàæîҳ» êàáè àñàðëàðè øóëàð æóìëàñèäàíäèð.
¡øà äàâðíèíã òàíèқëè âîèçè êàìîëèääèí Ҳóñàéí èáí àëè âîèç àë- Êîøèôèé áóòóí Ҳóðîñîíäà ¢òêèð ñ¢çëè ҳîçèðæàâîá áèëèìëè íîòèқ ñèôàòèäà ìàøҳóð á¢ëãàí Ҳóñàéí Êîøèôèé ñ¢ç ñàíúàòèãà áàғèøëàá æóäà ê¢ï àñàðëàð ÿðàòãàí. Óíèíã àñàðëàðè íåìèñ, èíãëèñ, ÿïîí, àðàá, ҳèíä, ôðàíöóç òèëëàðèãà òàðæèìà қèëèíãàí. Óíèíã íîòèқëèê ñàíúàòèãà îèä ýíã éèðèê àñàðëàðè – «Ñîҳèôèé Øîҳèé», «Äàҳ ìàæëèñ», «Ìàҳçîè-óë-èíøî», «àҳëîқèìóҳñèíèé», «Ðèñîëàòè ҳîòàìíîìà», «Àíâàðè Ñóҳàéëè». Êîøèôèé àñîñàí èëìèé, ñè¸ñèé, òàðғèá âà òàøâèқ ðóҳèäàãè íóòқëàðíè ñ¢çëàãàí. Ó Ҳóñàéí Áàéқàðî äàëàòèíèíã âîèç Ҳèñîáëàíãàí. Çàéíèääèí âîñèôèéíèíã àéòèøè÷à Êîøèôèé «Ñ¢ç àéòàð á¢ëñà, ìàéäîíãà ìèíã – ìèíãëàá ýðêàê âà àé¸ëëàð éèғèëèá êåòàðäè. Êîøèôèé îäàìëàðíè Ҳàëîë, ïîê, ìåҳíàòñåâàð, äàëèë, îäèë, ìàðä, ñàҳèé, ìàúðèôàòëè á¢ëèøèãà ÷àқèðãàí».
Êîøèôèé: «Ҳàð âàқòêè, ñ¢çëàá àéòóðñèçëàð, ÿõøè ñ¢çäàí á¢ëàêêà àéòìàíãèç âà ñ¢çëàìàê ê¢íãèëíè ҳîð, қàðî қèëàð», - äåéäè.
Íîòèқëèê ñàíúòèíè ðèâîæèãà áóþê ìóòàôàêêèð Àëèøåð Íàâîèé àëîҳèäà ҳèññà қ¢øãàí. Ó íîòèқëèê ñàíúàòèíè ¢ç äàâðèäà þêñàê äàðàæàãà ê¢òàðèáãèíà қîëìàé, íóòқ ìàäàíèÿòè íàçàðèÿñè áèëàí ҳàì æèääèé øóғóëëàíãàí: Ó «Ìàҳáóáóë-қóëóá» àñàðèíèíã 24-áîáèíè âîèçëèêêà áàғèøëàãàí. «Ìóҳîêàìàòóë ëóғàòàéí» âà «Ìîæîëèñóí íàôîèñ» àñàðëàðè ýñà áåâîñèòà òèëøóíîñëèêíèíã íàçàðèé ìóàììîëàðèíè ҳàë қèëèøãà áàғèøëàãàí.
Қàäèìãè Øàðқäà íîòèқëàð ¢ç íóòқëàðèíè íàìóíàëè á¢ëèøèíè òàúìèíëàø ó÷óí қóéäàãè àñîñèé ҳîëàòëàðãà êàòòà ýúòèáîð áåðèøãàí:
– ¢çè ò¢õòàëìîқ÷è á¢ëãàí ìàñàëà ¸êè ìàâçóíè ÷óқóð ¢ðãàíèø, ¢çëàøòèðèá îëèø, óíäàãè ìàñàëàëàðãà ¢ç ìóíîñàáàòèíè àíèқ áåëãèëàá îëèø;
– ¢ç äóí¸қàðèøèãà ýãà á¢ëèø, ñ¢ç áèëàí àìàëè¸òíèíã äèàëåêòèê áèðëèãèãà ýðèøèø, ôèêðëàðíè èëìèé àñîñëàø;
– ìàâçóãà ìàúñóëèÿò áèëàí ¸íäàøèø óíè îììà îëäèäà ò¢ëèқ î÷èá áåðèøãà, ¸ðèòèøãà äèққàò қèëèø;
– îììàâèé ÷èқèøëàð ïàéòèäà òèíãëîâ÷èëàð áèëàí íèҳîÿòäà ÿқèí àëîқà, ìóëîқàòíè òàìèíëàø, òèíãëîâ÷èëàðíèíã êàéôèÿòèíè ҳèñ қèëèá òóðèø, áó îðқàëè ýñà óëàðíè ¢ç ôèêðëàðèãà èøîíòèðà îëèø.
Ҳàð áèð íóòққà æèääèé òà¸ðãàðëèê ê¢ðèø, æóìëàäàí, íóòқíè íèìàäàí áîøëàøäàí òîðòèá, íèìà áèëàí òóãàòèøãà÷à æèääèé ¢éëàá îëèø, ìàñàëàëàðèíè ¢ðòàãà òàøëàø êåòìà - êåòëèãèíè áåëãèëàá îëèø, óëàðíèíã ¢çàðî áîғëàíèøèíè òàúìèíëàø.
Íàìóíàëè íóòқíè òàúìèíëîâ÷è îìèëëàð þқîðèäàãèëàð áèëàíãèíà ÷åêëàíèá қîëìàéäè. ßíà áèð ýíã ìóõèì îìèë - ҳàð áèð íîòèқ òèëíè ÿõøè á¢ëèøè êåðàê. Ҳàð қàíäàé íîòèқ íóòқèíèíã ìàäàíèÿòè á¢ëèøèíè òàúìèíëàøãà ҳàðàêàò қèëàð ýêàí, àââàëî ¢ç îíà òèëèíè áèëèøè óíèíã áåáàҳî íåúìàòëàðèäàí ôîéäàëàíà îëèø, ñ¢ç қàäðèãà åòà áèëèøè êåðàê. Áóíäàí òàøқàðè, íóòқíèíã ã¢çàë, ëàòîôàòëè, ìàúíîäîð âà îëèæàíîá á¢ëèøè ó÷óí, êèøèíèíã ¢çè ҳàì òàáèàòàí ñàìèìèé, ìóñàôôî á¢ëèøè êåðàê.
Қàäèìãè Øàðқäà íîòèқëèêíèíã ¢çèãà õîñ õóñóñèÿòëàðè øóíäàí èáîðàò ýäèêè, ó ýíã àââàëî ¢øà äàâð òóçèìèíèíã ìàíôààòëàðèãà õèçìàò қèëàð ¸êè óíèíã àêñè á¢ëàð ýäè. Áó äàâðäà íîòèқëèê ñàíúàòè óñòàëàðèíè íàäèìëàð, қèññàã¢éëàð, ìàñàëã¢éëàð, áàäèҳàã¢éëàð, қèðîàòõîíëàð, ìóàììîã¢éëàð, âîèçëàð, ã¢ÿíäëàð, ìàääîҳëàð, қàñèäàõîíëàð êàáè íîìëàð áèëàí àòàãàíëàð.
¡øà äàâðíèíã òàíèқëè âîèçè Êàìîëèääèí Ҳóñàéí èáí Àëè âîèç àë- Êîøèôèé áóòóí Õóðîñîíäà ¢òêèð ñ¢çëè ҳîçèðæàâîá áèëèìëè íîòèқ ñèôàòèäà ìàøҳóð á¢ëãàí. Ҳóñàéí Êîøèôèé ñ¢ç ñàíúàòèãà áàғèøëàá æóäà ê¢ï àñàðëàð ÿðàòãàí. Óíèíã àñàðëàðè íåìèñ, èíãëèñ, ÿïîí, àðàá, ҳèíä, ôðàíöóç òèëëàðèãà òàðæèìà қèëèíãàí. Óíèíã íîòèқëèê ñàíúàòèãà îèä ýíã éèðèê àñàðëàðè – «Ñîҳèôèé Øîҳèé», «Äàҳ ìàæëèñ», «Ìàõçîè-óë-èíøî», «Àҳëîқè ìóҳñèíèé», «Ðèñîëàòè Õîòàìíîìà», «Àíâàðè Ñóҳàéëè».
Êîøèôèé àñîñàí èëìèé, ñè¸ñèé, òàðғèá âà òàøâèқ ðóҳèäàãè íóòқëàðíè ñ¢çëàãàí. Ó Ҳóñàéí Áàéқàðî äàëàòèíèíã âîèç ҳèñîáëàíãàí. Çàéíèääèí âîñèôèéíèíã àéòèøè÷à Êîøèôèé «Ñ¢ç àéòàð á¢ëñà, ìàéäîíãà ìèíã - ìèíãëàá ýðêàê âà àé¸ëëàð éèғèëèá êåòàðäè. Êîøèôèé îäàìëàðíè ҳàëîë, ïîê, ìåҳíàòñåâàð, äàëèë, îäèë, ìàðä, ñàҳèé, ìàúðèôàòëè á¢ëèøèãà ÷àқèðãàí». Êîøèôèé: «Ҳàð âàқòêè, ñ¢çëàá àéòóðñèçëàð, ÿõøè ñ¢çäàí á¢ëàêêà àéòìàíãèç âà ñ¢çëàìàê ê¢íãèëíè õîð, қàðî қèëàð», - äåéäè.
Íîòèқëèê ñàíúòèíè ðèâîæèãà áóþê ìóòàôàêêèð Àëèøåð Íàâîèé àëîҳèäà ҳèññà қ¢øãàí. Ó íîòèқëèê ñàíúàòèíè ¢ç äàâðèäà þêñàê äàðàæàãà ê¢òàðèáãèíà қîëìàé, íóòқ ìàäàíèÿòè íàçàðèÿñè áèëàí ҳàì æèääèé øóғóëëàíãàí. Ó «Ìàҳáóáóë-қóëóá» àñàðèíèíã 24-áîáèíè âîèçëèêêà áàғèøëàãàí. «Ìóҳîêàìàòóë ëóғàòàéí» âà «Ìîæîëèñóí íàôîèñ» àñàðëàðè ýñà áåâîñèòà òèëøóíîñëèêíèíã íàçàðèé ìóàììîëàðèíè ҳàë қèëèøãà áàғèøëàãàí.
ÕVIII-ÕIX àñðëàðäà íîòèқëèê ñàíúàòè ìàúíàâèé ìàäàíèÿòíèíã àñîñèé âà ýíã çàðóð қèñìè ýäè. Áó äàâðäà ðèòîðèêà ¢çèíè ðàâíàқè âàãóëàøè, àññîññèç òàíқèäãà ó÷ðàøè âà óíèòèëèøíè áîøèäàí êå÷èðäè.
Ðèòîðèêà - Қàäèìãè Ãðåöèÿäà àéíàí ìàäàíèÿòíè ýíã ãóëëàá ÿøíà¸òãàí äàâðèäà Ðèìäà ìóҳèì ¢ðèííè ýãàëëàäè. Áó ñàíúàò ¢ðòà àñðäà ҳàì ìàâæóä á¢ëèá, òèêëàíèø äàâðèäà ðèâîæëàíäè. ÕVIII-ÕIX àñðëàðäà ìàúíàâèé ìàäà-íèÿòíèíã àñîñèé âà ýíã çàðóð қèñìè ýäè. Áó äàâðäà ðèòîðèêà ¢çèíè ðàâíàқè âà қóëàøè, àññîññèç òàíқèäãà ó÷ðàøè âà óíèòèëèøíè áîøèäàí êå÷èðäè.
Қàäèìãè Ãðåöèÿäà ҳàììà òàíèқëè íîòèқëàð ҳàì ðèòîðèêàíè òàí îëìàñ-äèëàð. Ì-í: Ïëàòîí Ãîðãèé áèëàí á¢ëãàí áàҳñäà ÷èðîéëè ñ¢çëàøóâíè «èøîí-òèðèø èëìè» äåãàí (Ãîðãèé äèàëîãè), Ñîêðàò àéòãàíèäåê (óñòàìè Ñîêðàòà) «Áàëêè èøîíòèðèøíè èêêè óñóëëè äàñòóðèíè қàáóë қèëàðìèç: áèðè- áèëèìñèç èøîí÷íè åòêàçèø, èêêèí÷èñè – áèëèì áåðàäèãàí?, äåãàí ýäè. (Àíòè÷íèå ðèòîðèêè,-Ì.: ÌÃÓ, 1978). Ëåêèí Öèöåðîí ¢çèíè «Íîòèқ ҳàқèäà» ãè òðàêòèäà Ïëàòîí ðèòîðèêàãà қàðøè á¢ëñà ҳàì, óíè ìîҳèð âà óëóã íîòèқ á¢ëãàíèíè ¸çàäè. (Öèöåðîí.Òðè òðàêòà îá îðàòîðñêîì èññêóñòâå.-Ì.,1972, ñ.35).
«×èðîéëè ñ¢çëàøóâ» íè íàçàðèé óäóìè Àðåñòîòåëüíèíã «Ðèòîðèêà» òðàêòèäàí áîøëàíàäè. Óíäà áèðèí÷è á¢ëèá ðèòîðèêà áèëàí ëîãèêàíè ¢çàðî ìóíîñàáàòè ê¢ðñàòèëãàí. Àðèñòîòåë «Èøîíòèðèø óñóëè áó қàíäàéäèð ñèôàòäà èøîí÷äèð. Ðèòîðèê èøîí÷ áó ýíòèòåìàäèð» äåá ҳèñîáëàãàí.
Àíòèê «÷èðîéëè ñ¢çëàøóâ» óñòàëàðè ðèòîðèêàãà òóðëè àíèқëèêëàð êèðèòãàíëàð.
à) Ҳàð áèð áåðèëãàí ôàí ó÷óí èøîíòèðèø óñóëëàðèíè òîïèø қîáèëèÿòè (Àðèñòîòåëü);
á) Àíãëàø, ò¢ëқèíëàíòèðèø, ðîҳàò áàãèøëàø âîñèòàñè ñèôàòèäà (Öèöåðîí)
â) «ÿõøè ãàïèðèø» èëìè ñèôàòèäà(Êâèíòèëèàí)
Êëàññèê ðèòîðèêà íóқíè êåòìà êåòëèãè қîíóíèíè èøëàá ÷èқäè, áóíäà íîòèқíè ìàқñàäëè é¢íàëòèðèø, òèë áèðëèêëàðèíèíã ¢çàðî ìóíîñàáàòè âà íóòқíèíã ëîãèê – ïñèõîëîãèê õñóñèÿòëàðèíè íàçàðäà òóòäèëàð. Áèðèí÷èäàí áèç íèìàíè îøèðèø ¸êè êàìñèòèø,
øèääàòëèê, òåçëèê ¸êè îääèé, қèçèқ ¸êè ìóҳèì, äàáäàáàëèê ¸êè ýҳòè¸òêîðëèê, óëóãâîðëèê ¸êè õóøìóîìàëàëèê áèëàí, қàíäàé äàðàæàäà, қàíäàé æîéëàøóâäà áèçíèíã ôèêð-¢éëàðèìèçãà åòèøèø ìóìêèí». Êâèíòèëèàí íîòèқíèíã âàçèôàëàðèíè áåëãèëàá áåðãàí.
Àíòèê «÷èðîéëè ñ¢çëàøóâ» ñàíúàòèíèíã àíà áèð àæðàëèá òóðàäèãàí òîìîíè øóíäà ýäèêè, ó íîòèқíè áîëàëèãèäàí áîøëàá òàé¸ðëàø ýäè. Áó òàé¸ðãàðëèê íàôàқàò áîëàíè íóòқèãà қàðàòèëãàí áàëêè óíè õóøàõëîққèëèá òàðáèÿëàøäà ýäè.
Ì-í: Îðàòîðëèê òóøóí÷àñèãà áèðèí÷èëàðäàí á¢ëèá òàúðèô áåðãàí Öèöåðîí íîòèқ áèðèí÷èäàí ôèëîñîôèÿíè, қîíóíëàðíè, áîøқà íîòèқëàðíè òàæðèáàëàðèíè ÿõøè áèëèøè, èêêèí÷èäàí, íîòèқ ÿõøè ôàçèëàòãà, õèñëàòãà ýãà á¢ëèøè âà øó áèëàí áèðãà ñàõîâàòëè âà îäîáëè, ò¢ғðè ñ¢ç èíñîí á¢ëèøè êåðàêëèãè âà øóíäàãèíà ó íóòқ ñ¢çëàøãà ëîéèқ äåá õèñîáëàðäè.
Ðèòîðèêà - Қàäèìãè Ãðåöèÿäà àéíàí ìàäàíèÿòíè ýíã ãóëëàá ÿøíà¸òãàí äàâðèäà Ðèìäà ìóҳèì ¢ðèííè ýãàëëàäè. Áó ñàíúàò ¢ðòà àñðäà ҳàì ìàâæóä á¢ëèá, òèêëàíèø äàâðèäà ðèâîæëàíäè. ÕVIII-ÕIX àñðëàðäà ìàúíàâèé ìàäà-íèÿòíèíã àñîñèé âà ýíã çàðóð қèñìè ýäè. Áó äàâðäà ðèòîðèêà ¢çèíè ðàâíàқè âàқóëàøè, àññîññèç òàíқèäãà ó÷ðàøè âà óíèòèëèøíè áîøèäàí êå÷èðäè.
Қàäèìãè Ãðåöèÿäà ҳàììà òàíèқëè íîòèқëàð ҳàì ðèòîðèêàíè òàí îëìàñ-äèëàð. Ì-í: Ïëàòîí Ãîðãèé áèëàí á¢ëãàí áàҳñäà ÷èðîéëè ñ¢çëàøóâíè «èøîí-òèðèø èëìè» äåãàí (Ãîðãèé äèàëîãè), Ñîêðàò àéòãàíèäåê (óñòàìè Ñîêðàòà) «Áàëêè èøîíòèðèøíè èêêè óñóëëè äàñòóðèíè қàáóë қèëàðìèç: áèðè- áèëèìñèç èøîí÷íè åòêàçèø, èêêèí÷èñè – áèëèì áåðàäèãàí?, äåãàí ýäè. (Àíòè÷íèå ðèòîðèêè,-Ì.: ÌÃÓ, 1978). Ëåêèí Öèöåðîí ¢çèíè «Íîòèқҳàқèäà» ãè òðàêòèäà Ïëàòîí ðèòîðèêàãà қàðøè á¢ëñà ҳàì, óíè ìîҳèð âà óëóã íîòèқ á¢ëãàíèíè ¸çàäè. (Öèöåðîí.Òðè òðàêòà îá îðàòîðñêîì èññêóñòâå.-Ì.,1972, ñ.35).
«×èðîéëè ñ¢çëàøóâ» íè íàçàðèé óäóìè Àðåñòîòåëüíèíã «Ðèòîðèêà» òðàêòèäàí áîøëàíàäè. Óíäà áèðèí÷è á¢ëèá ðèòîðèêà áèëàí ëîãèêàíè ¢çàðî ìóíîñàáàòè ê¢ðñàòèëãàí. Àðèñòîòåë «Èøîíòèðèø óñóëè áó қàíäàéäèð ñèôàòäà èøîí÷äèð. Ðèòîðèê èøîí÷ áó ýíòèòåìàäèð» äåá ҳèñîáëàãàí.
Àíòèê «÷èðîéëè ñ¢çëàøóâ» óñòàëàðè ðèòîðèêàãà òóðëè àíèқëèêëàð êèðèòãàíëàð.
à) Ҳàð áèð áåðèëãàí ôàí ó÷óí èøîíòèðèø óñóëëàðèíè òîïèø қîáèëèÿòè (Àðèñòîòåëü);
á)Àíãëàø, ò¢ëқèíëàíòèðèø, ðîҳàò áàãèøëàø âîñèòàñè ñèôàòèäà (Öèöåðîí)
â) «ÿõøè ãàïèðèø» èëìè ñèôàòèäà(Êâèíòèëèàí).
Êëàññèê ðèòîðèêà íóқíè êåòìà êåòëèãè қîíóíèíè èøëàá ÷èқäè, áóíäà íîòèқíè ìàқñàäëè é¢íàëòèðèø, òèë áèðëèêëàðèíèíã ¢çàðî ìóíîñàáàòè âà íóòқíèíã ëîãèê – ïñèõîëîãèê õñóñèÿòëàðèíè íàçàðäà òóòäèëàð. Áèðèí÷èäàí áèç íèìàíè îøèðèø ¸êè êàìñèòèø,
øèääàòëèê, òåçëèê ¸êè îääèé, қèçèқ ¸êè ìóҳèì, äàáäàáàëèê ¸êè ýҳòè¸òêîðëèê, óëóãâîðëèê ¸êè õóøìóîìàëàëèê áèëàí, қàíäàé äàðàæàäà, қàíäàé æîéëàøóâäà áèçíèíã ôèêð-¢éëàðèìèçãà åòèøèø ìóìêèí». Êâèíòèëèàí íîòèқíèíã âàçèôàëàðèíè áåëãèëàá áåðãàí.
Àíòèê «÷èðîéëè ñ¢çëàøóâ» ñàíúàòèíèíã àíà áèð àæðàëèá òóðàäèãàí òîìîíè øóíäà ýäèêè, ó íîòèқíè áîëàëèãèäàí áîøëàá òàé¸ðëàø ýäè. Áó òàé¸ðãàðëèê íàôàқàò áîëàíè íóòèãà қàðàòèëãàí áàëêè óíè õóøàõëîққèëèá òàðáèÿëàøäà ýäè.
Ì-í: Îðàòîðëèê òóøóí÷àñèãà áèðèí÷èëàðäàí á¢ëèá òàúðèô áåðãàí Öèöåðîí íîòèқ áèðèí÷èäàí ôèëîñîôèÿíè, қîíóíëàðíè, áîøқà íîòèқëàðíè òàæðèáàëàðèíè ÿõøè áèëèøè, èêêèí÷èäàí, íîòèқ ÿõøè ôàçèëàòãà, õèñëàòãà ýãà á¢ëèøè âà øó áèëàí áèðãà ñàõîâàòëè âà îäîáëè,ò¢ғðè ñ¢ç èíñîí á¢ëèøè êåðàêëèãè âà øóíäàãèíà ó íóòқ ñ¢çëàøãà ëîéèқ äåá õèñîáëàðäè.
5-ìàúðóçà:
Íóòқèé ìóëîқîò қèëèø ìàäàíèÿòè.. Ïðîôåññèîíàë ìóëîқîò îäîáè. Ðèòîðèêà.
Òàÿí÷ èáîðàëàð: íóòқèé ìóëîқîò, ïðîôåññèîíàë ìóëîқîò, ðèòîðèêà,ôèêð âà íóòқ,ýñïåðàíòî òèëè, êøï ìàúíîëèëèê, òèë ìåú¸ðëàðè
ßõøè âà ¢ðèíëè íóòқ қàíäàé á¢ëèøè çàðóð? Çàìîíàâèé ìóîìàëà íèìàãà ìóõòîæ? Ìàúíîëè ãàïèðèøãà ¢ðãàíèø ìóìêèíìè? Àíà øó êàáè ñàâîëëàðãà ðèòîðèêàäà æàâîá òîïàìèç.
Ìóëîқîò íàòèæàëàðè âà ìóâàôôàқèÿò ñèðëàðè. Ìàúëóìîò (àõáîðîò) éèғèø æàðà¸íèäà ýòèê (àõëîқèé) ìóàììîëàð. Ìóëîқîò ìóâàôôàқèÿòè ôàêòîðëàðè. Ìóëîқîòãà êèðèøóâ÷èíèíã àҳëîқèé қîèäàëàðè. Òàøêèëèé қèñìëàð – ìóëîқîò ó÷óí îïòèìàë øàðîèòëàð. Ìóëîқîò ïàéòèäà ñóҳáàòäîøëàð ¢ðòàñèäà ¢çàðî èøîí÷.
Ðèòóàë, ãóìàíèòàð âà îíããà òàúñèð ýòèø (ìîíèïóëÿöèÿ). Áóíäàé ìóëîқîòëàð ìàқñàäè. Ìóëîқîò óñëóáëàðè: äåìîêðàòèê, ñîôèñòèê, ýâðèñòèê/ ôàêòàëîãèê.
Çàìîíàâèé íóòқíèíã àñîñèé êëàññèê òàúðèôëàðè. Ðèòîðèêà òàðèõè (Àëèøåð Íàâîèé, Қîøғàðèé, Ïëàòîí, Àðèñòîòåëü, Öåöåðîí, Êâèíòèëèàí).
Ñóҳáàòäîøãà íóòқ îðқàëè òàúñèð ýòèø óñóëëàðè. Ðèòîðèêà. Óìóìèé âà õóñóñèé ðèòîðèêà ïðåäìåòè. Íîòèқëèê ñàíúàòè òàðèõè (Ғàðá, Øàðқ).Òèëíèíã óìóìèéëèãè, ¸ðқèí ôèêð âà èôîäàëè ñ¢çäàí àìàëäà ôîéäàëàíà áèëèøäà ðèòîðèêàíèíã çàðóðëèãè. Ðèòîðèêà – ôèêð âà íóòқ ҳàқèäà òàúëèìîò.
Ðèòîðèêà – æàìèÿòíèíã íóòқèé ìóëîқîòëàðè ҳàқèäàãè òàúëèìîò.
Ðèòîðèêà – çàìîíàâèé íóòқ ҳàқèäàãè òàúëèìîò.
Ðèòîðèêà - òàðáèÿëàø ñàíúàòè âà íóòқè ðàâîí øàõñíè øàêëëàíòèðèø ñèôàòèäà.
ßõøè íóòқ - ìóâàôôàқèÿòãà é¢ë.
Ҳàð қàíäàé èø âà êàñáäà ¢ðèíëè íóòқíè òàøêèëëàøòèðèø. Çàìîíàâèé ҳà¸òäà íóòқèé ìóëîқîòëàð õèëìà – õèëëèãè, óëàðíèíã ìåú¸ðëàøòèðèø çàðóðèÿòè.
Òèëäàí ôîéäàëàíà áèëèø, èæòèìîèé âà øàõñèé ôàðîâîíëèê ìóàììîñè.
1) Èíôîðìàöèÿ áèëàí àëìàøèø ó÷óí ò¢ëèқ á¢ëàäèãàí òóðëè òèëëàð ìàâæóäëèãè.
2) Ìóëîқàòäà èêêè ìàúíîëèêêà îëèá êåëóâ÷è çàìîíàâèé òèëäàãè òåðìèíëàðíèíã ê¢ïëèãè.
3) Àíèқ ñåçãèëàð îðқàëè ҳèñ қèëèíìàéäèãàí îáúåêòëàð òàúðèôèíè òèëíèíã çàìîíàâèé øàêëëàðè қèéèíëàøòèðàäè.
Óíäàí ÷èқèø é¢ëëàðè:
- Ìèëëèé ýñïåðàíòî òèëèíèíã ÿðàòèëèøè
- Áèð øàêëãà ñîëèíãàí òèëíèíã ÿðàòèëèøè- ñ¢çíèíã ê¢ï ìàúíîëèëèãèíè èíêîð ýòóâ÷è òèëëàðäàí ôîéäàëàíèø.
Òèë ìàâæóä á¢ëèøèíèíã øàêëëàðè.
1) Õóäóäèé âà èæòèìîèé ôàðқëàø âà óìóììèëëèé òèë ìàâæóä á¢ëèøè øàêëëàðè.
2) Òèë ìå¸ðëàðè
3) Àäàáèé òèë òèë ìàâæóäëèãèíèíã þêñàê øàêëè ñèôàòèäà
4) Çàìîíàâèé àäàáèé òèë òóøóí÷àñè ÷åãàðàëàðè
5) Àäàáèé òèë âà ôóíêöèîíàë óñëóáëàð.
6) ßøèðèí íóòқ õàқèäà.
«Íîòèқëèê ñàíúàòè»-áó îғçàêè íóòқíèíã àìàëèé òàúñèð ýòèøèäèð.Øó áèëàí áèðãà áèçãà ñ¢çëàðíè ìàõîðàò áèëàí èøëàòèøãà èìêîí áåðàäè. Ðèòîðèê ôàîëèÿò äàëàñè ÷åêñèçäèð: ¡қèòóâ÷è ¢çèíèíã íóòқèíè қàíäàé òàøêèë қèëèøè êåðàê? Қàíäàé ñåâãè èçҳàð қèëèø êåðàê? Ïàðëàìåíòäà қàíäàé íóòқ ñ¢çëàø êåðàê? Áó âà áó êàáè áîøқà ñàâîëëàðãà ðèòîðèêà æàâîá áåðàäè. Қàäèì àñðëàðäàí áó¸í Ðèòîðèêà ìàäàíèÿò ìåú¸ðè äåá õèñîá-ëàíãàí. Ðèòîðèêà èíñîí íóòқèíè òàøêèë қèëèøíè ¢ðãàíóâè âà íóòқíè ìîҳèðîíà ìàқñàäãà ìîôèқ âà èøîí÷ëè á¢ëèøè ó÷óí қîèäàëàðèíè òàâñèÿ қèëóâ÷è êëàññèê ãóìàíèòàð ôàíäèð.
Ҳîçèðãè ïàéòäà ðèòîðèêàãà ê¢ïðîқ ýúòèáîð áåðèëà¸òãàíèãà âà ôèëîëîãèê ôàêóëüòåòëàðäà ¢қèëà¸òãàí íóòқ ìàäàíèÿòè ôàíèíè àêòèâëàøèøèãà íèìà òóðòêè á¢ëäè? Øóíè àéòèá ¢òèø êåðàêêè, áóãóíãè êóíäà íóòқ ìàäàíèÿòè ôàíè ñè¸ñàòøóíîñëèê, ìîëèÿ èқòèñîä, èíæåíåð-òåõíèê âà áîøқà ñîҳàëàðäà ҳàì òàíèқäè á¢ëèá áîðìîқäà.
Íóòқ ìàäàíèÿòè âà íîòèқëèê ñàíúàòè óìóìèé, ¢õøàø òîìîíëàðèãà ýãà. Ҳàð èêêàëà ñîõà òèë âà íóòқ, èíñîí íóòқè áèëàí àëîқàäîð. Íóòқ ìàäàíèÿòè ҳàì, íîòèқëèê ñàíúàòè, ¢òà ÷å÷àíëèê ¸êè áàäèé ñ¢ç ñàíúàòèãà ÷åêëàíèá қîëìàéäè. Òóðëè÷à òèïëàðè æàíðëàðèíè ¢çëàøòèðèø òààëóқëèäèð. Íîòèқëàð îðàñèäà àäàáèé òèë íîðìàëàðãà ò¢ëà àìàë қèëìàñäàí ìàúëóì ëàҳæà ¸êè øåâàäà ҳàì ÷èíàêàì íîòèқëèê ñàíúàòèíè íàìîéèø ýòàäèëàð. Íîòèқëèê áó íóòқíèíã îғçàêè øàêëèäèð. Íîòèқëèê ñàíúàòè – îғçàêè íóòқ ñàíúàòèäèð. Íóòқ ìàäàíèÿòè ýñà íóòқíèíã ҳàì îғçàêè, ҳàì ¸çìà øàêëè ó÷óí òåãèøëè òóøóí÷àäèð. ҳàð áèð êèøè îíà áîéëèêëàðèíè ÿõøè ýãàëëàãàí, íóòқ ìàäàíèÿòè òàëàáëàðèãà æàâîá áåðà îëàäèãàí ñ¢çàìîë øàõñ á¢ëèøè ìóìêèí. Àììà ҳàð áèð øàõñ ҳàì ñàíúàòêîð ìàúíîñèäàãè íîòèқ á¢ëà îëìàéäè. Ëåêèí àäàáèé òèëäà ôîéäàëàíóâ÷è ҳàð áèð íîòèқ íóòқ ìàäàíèÿòèäàí ÿõøè õàáàðäîð á¢ëèøè ëîçèì. Íîòèқ, ê¢ïðîқ íóòқíèíã ìàçìóíèãà ìàíòèқèé àñîñëàðèãà, ìóíäàðèæàâèé òóçèëèøè ýúòèáîð қàðàòàäè.
Ñ¢çëàøäàí ìàқñàä – ôèêð àíãëàòèø. Íîòèқëàðíèíã âàçèôàñè âà ìàқñàäè ҳàì ¢ç ôèêðèíè êåíã îììà ýúòèáîðèãà, îíãèãà åòèá áîðèøíè òàìèíëàøäàí èáîðàò. Õàð áèð íîòèқíèíã íóòқè îììàíè èøîíòèðà îëàäèãàí, óëàðãà òóøèíàðëè, ¸ðқèí, òàúñèð÷àí, ìàíòèқëè âà àíèқ á¢ëèøè çàðóð. қàäèìãè Øàðқäà íîòèқëàð ¢çíóòқëàðèíè íàìóíàëè á¢ëèøèíè òàúìèíëàø ó÷óí қóéäàãè àñîñèé ҳîëàòëàðãà êàòòà ýúòèáîð áåðèøãàí:
1. ¡çè ò¢õòàëìîқ÷è á¢ëãàí ìàñàëà ¸êè ìàâçóíè ÷óқóð ¢ðãàíèø, ¢çëàøòèðèá îëèø, óíäàãè ìàñàëàëàðãà ¢ç ìóíîñàáàòèíè àíèқ áåëãèëàá îëèø.
2. ¡ç äóí¸қàðèøèãà ýãà á¢ëèø, ñ¢ç áèëàí àìàëè¸òíèíã äèàëåêòèê áèðëèãèãà ýðèøèø, ôèêðëàðíè èëìèé àñîñëàø.
3. Ìàâçóãà ìàúñóëèÿò áèëàí ¸íäàøèø óíè îììà îëäèäà ò¢ëèқ î÷èá áåðèøãà, ¸ðèòèøãà äèққàò қèëèø.
4. Îììàâèé ÷èқèøëàð ïàéòèäà òèíãëîâ÷èëàð áèëàí íèҳîÿòäà ÿқèí àëîқà, ìóëîқàòíè òàìèíëàø, òèíãëîâ÷èëàðíèíã êàéôèÿòèíè ҳèñ қèëèá òóðèø, áó îðқàëè ýñà óëàðíè ¢ç ôèêðëàðèãà èøîíòèðà îëèø.
5. Ҳàð áèð íóòққà æèääèé òà¸ðãàðëèê ê¢ðèø, æóìëàäàí, íóòқíè íèìàäàí áîøëàøäàí òîðòèá, íèìà áèëàí òóãàòèøãà÷à æèääèé ¢éëàá îëèø, ìàñàëàëàðèíè ¢ðòàãà òàøëàø êåòìà - êåòëèãèíè áåëãèëàá îëèø, óëàðíèíã ¢çàðî áîғëàíèøèíè òàúìèíëàø.
Íàìóíàëè íóòқíè òàúìèíëîâ÷è îìèëëàð þқîðèäàãèëàð áèëàíãèíà ÷åêëàíèá қîëìàéäè. ßíà áèð ýíã ìóõèì îìèë ҳàð áèð íîòèқ òèëíè ÿõøè á¢ëèøè êåðàê. Ҳàð қàíäàé íîòèқ íóòқèíèíã ìàäàíèÿòè á¢ëèøèíè òàúìèíëàøãà ҳàðàêàò қèëàð ýêàí, àââàëî ¢ç îíà òèëèíè áèëèøè óíèíã áåáàҳî íåúìàòëàðèäàí ôîéäàëàíà îëèø, ñ¢ç қàäðèãà åòà áèëèøè êåðàê. Áóíäàí òàøқàðè, íóòқíèíã ã¢çàë, ëàòîôàòëè, ìàúíîäîð âà îëèæàíîá á¢ëèøè ó÷óí, êèøèíèíã ¢çè ҳàì òàáèàòàí ñàìèìèé, ìóñàôôî á¢ëèøè êåðàê.
Òèë òóçèëèø ñèñòåìàñèäà ðèòîðèêà ãðàììàòèêàäàí êåéèíãè ¢ðèíäà òóðàäè. Îëäèí ãðàììàòèêà ¢ðãàíèëàäè, êåéèí ðèòîðèêà. Ãðàììàòèêà âà ðèòîðèêà îðàñèäà ìåòîäîëîãèê ôàðқ ìàâæóä. Ãðàììàòèêà ¸êè ëèíãâèñòèêàäà óíèíã áèðëèãèíè áèëèøëàðè øàðò.
Ðèòîðèêàäà ýñà áóíèíã òåñêàðèñè: ҳàð áèð ñ¢çëàøóâ÷è ¢çèãà ҳîñ á¢ëèøè, áîøқàëàðãà ¢õøàìàñëèãè êåðàê. Áèðîí áèð ÿíãèëèê ÿðàòèøè ëîçèì, áóíäàí ðèòîðèêàíèíã àñîñèé òàëàáëàðè êåëèá ÷èқàäè: õàáàðäà ÿíãèëèê á¢ëìàñëèãèíè èíêîð ýòèø.
Ãðàìàòèêà âà ðèòîðèêà ñòèëèñòèêà îîðқàëè ¢àðî áîғëààäè. Ñòèëèñòèêà – áó íóòқíèíã ò¢ғðèëèãè, óíèíã æîçèáàñè õàì øóíäà. Áîøқà ôàíëàð êàáè ðèòîðèêà õàì ¢çèíèíã àñîñèé êàòåãîðèÿëàðèãà ýãà. Óëàð 2 ñõåìàäà ê¢ðñàòèëèøè ìóìêèí:
1. Êâèíòèëèàí ñõåìàñè
1) ÿðàòèëèøè
2) òàðòèáè
3) áàæàðèëèøè
Áó ñõåìà îғçàêè íóòқ òàé¸ðãàðëèê ìåòîäèêàñè âà óíèíã òàëàôôóçè ìåòîäèêàñèäèð. Áó ñõåìà íóòқ òàðêèáèãà áåôàðқ.
2. Àðàñòó ñõåìàñè
1) ýòíîñ
2) ïàôîñ
3) ëîãîñ
Íóòқ èæòèìîèé õà¸ò æàðà¸íèãà àéëàíèá áîðàäè.
Ðèòîðèêàíèíã òóçèëèøè
Ðèòîðèêà қóéèäàãèëàðäàí èáîðàò: óìóìèé, õóñóñèé, ìàâçóãà îèä. Ó, Àðèñòîòåëü òàúáèðè áèëàí àéòãàíäà, ýòíîñ, ïàôîñ âà ëîãîñíè ¢ðãàíàäè.
Ìàâçóãà îèä ðèòîðèêà áèðîí áèð ìàâçó àòðîôèäà íóòқ òóðëàðèíèíã êîìáèíàöèÿëàø қîèäàëàðèíè ¢ðãàíàäè.
Áóíäàí òàøқàðè ðèòîðèêà íàçàðèé âà àìàëèé қèñìàëàðãà á¢ëèíàäè.
Íàçàðèé қèñì – äåäóêòèâ é¢ë áèëàí íóòқ қîíóíëàðèíè ¢ðãàíàäè.
Àìàëèé қèñì - íóòқäàí ôîéäàëàíèø қîèäàëàðèíè ¢ðãàíàäè.
Ðèòîðèêà қîíóíëàðè.
1. Àãàð äèàëîã íóòқíèíã áèð òóðèäà îëèá áîðèëñà âà ìàâçó ê¢ï÷èëèê òîìîíèäàí óçîқ âàқò äàâîìèäà ìóҳîêàìà қèëèíñà, íàòèæàäà íóòқ á¢øëèғè ( ýíòðîïèÿ) õîñèë á¢ëàäè.
2. Àãàð äèàëîã íóòқíèíã òóðëè ê¢ðèíèøëàðèäà îëèá áîðèëñà âà ìàâçó ¢çãàðòèðèá òóðèëñà íóòқ áîéèøè þçàãà êåëàäè.
3. Ôèêð èôîäàëàøäà ìàúíî қàòëàìëàðè áåëãèëàíãàí òàðòèáãà ýãà – ìóàëëèô îáðàçè, íóòқíèíã óìóìèé òàðêèáè. Íóòқíèíã îáðàçëè òàðêèáè, íóòқíèíã òàúñèð÷àí òàðêèáè, ìàíòèқèé òàðêèáè, êîìïîçèöèîí ¸êè óñëóáèé òàðêèá. Íóòқíè áîøқà õèë òàðêèáäà òóçèø ìóìêèí ýìàñ.
4. Ãåìèëåêòèêà қîèäàñè.
Ìàòííè ò¢ëèқ òóøóí÷àñè ó÷óí íóòқ ìóàëèô òîìîíèäàí áîøқàðèëèøè ¸êè øóíèíã òåñêàðèñè á¢ëèøè êåðàê.
Ðèòîðèêà қîèäàëàðè.
Ðèòîðèêà қîèäàëàðè -- ðèòîðèêà қîíóíëàðèíè, ñ¢çëîâ÷è ìàқñàäèäàí êåëèá ÷èèқèá, èíäèâèäóàë қ¢ëëàíèøè äåìàê.
1) Äèàëåêòèêà - íóòқíèíã àñîñèé ìàқñàäè – ҳàқèқàòíè èçëàø (Ñóқðîò)
2) Ýâðèñòèêà - ҳàқèқèòäàí қàòèé íàçàð æàìèÿòäà ¢ç ïîçèöèÿñèäà òóðèá îëèø.
3) Ñîôèñòèêà – íóòқíèíã ìàқñàäè - ¢çèíèíã қóëàé íóқòàè íàçàðèäà ¸êè ôîéäàëè ïîçèöèÿèñèäà, ҳàқèқèàòäàí õîëè, äèàëåêòèêà қîèäàëàðèãà òàÿíèá òóðèá îëèø.
Ò¢ғðè âà èøîíàðëè ñ¢çëàøãà ¢ðãàòèø óñóëëàðè. Óìóìèé ðèòîðèêà.
Ðèòîðèê òàõëèë – òàé¸ð íóòқ, ÿúíè ìàúíîäàí ñ¢çãà á¢ëãàí é¢ëíè êóçàòèø âà òóøóíèøãà ¸ðäàì áåðàäè. Áóíèíã ó÷óí ðèòîðèêà òóøóí÷àñè èøëàòèëàäè.
Ìóìòîç ðèòîðèêà áîñқè÷ëàðè:
1. Èíâåíöèÿ -- êàøôè¸ò ( íèìà äåéèøíè ¢éëàá òîïèø)
2. Äèñïîçèöèÿ -- êàøôè¸òíèíã ê¢ðèíèøè
3. Ýëîêóöèÿ -- ôèêðíè ñ¢ç áèëàí èôîäàëàíèøè.
4. Ìåìîðèî -- ýñëàá қîëèø.
5. Actio hyporisis – ñ¢çëàøóâ.
Èíâåíöèÿ - íóòқíè òóøóíèø, óíè қèñìëàðãà á¢ëèø.Íóòқíèíã áèðèí÷è áîñқè÷ á¢ëìèø èíâåíöèÿäà ôèêðëàðíèíã áîéëèãè àíèқëàíàäè. Áóíèíã ó÷óí «óìóìèé æîé»ëàð ìàâæóä. Èíâåíöèÿ -- ôèêð қèäèðèø, á¢ëàæàê íóòқíè ìàúíîëè òóçèøãà õàðàêàò қèëèø.
Òîï -- èñòàëãàí íóòқ ҳàқèäàãè ôèêðëàðíè òàқîçî ýòàäèãàí òóøóí÷àëàð òèçèìè.
Äèñïîçèöèÿ - ôèêðëàðíè қàéòà ãóðóҳëàø âà íóòқèíè àñîñèé ìàқñàäèíè áàæàðà îëàäèãàí òàðçäà қóðèø. Íóòқ қóéèäàãè÷à òóçèëèøãà ýãà:
1) êèðèø;
2) ãàï;
3) õàáàð áåðèø;
4) òàêèäëàø;
5) ðàä ýòèø;
6) õóëîñà;
Ýëîêóöèÿ – ôèêðíè ñ¢ç áèëàí èôîäàëàø áîñқè÷è. Áóíäà ñ¢ç âà ñ¢ç áèðèêìàëàðèíè ò¢ғðè òàíëàø ìóҳèìäèð: ìàúíàâèé; ñåìàíòèê, óñëóáèé, æàðàíãäîð ñ¢çëàðíè òàíëàø. Àéíè øó áîñқè÷äà òðîïëàð âà íóòқ ê¢ðèíèøëàðè òàíëàíàäè.
Actio hyporisis - íóòқ òåõíèêàñè âà áèëèìëàðèäàí ôîéäàëàíèá, îììà îëäèäà âàúç ¢қèø (îâîç, îҳàíã, èíòîíàöèÿ, æåñòëàð âà ìèìèêà áèëàí).
Ëîìîíîñîâíèíã òàúêèäëàøè÷à, ôèêðëàð òóçèëèøèãà ê¢ðà îääèé âà ìóðàêêàá á¢ëàäè.
Ôèêðíè èôîäàëàø ó÷óí èøëàòèëãàí ìàúíîâèé ìîäåëü – òîïëàð - «óìóìèé æîé»: òóð, қèñì, áóòóí, àíèқëàø, ¢õøàøëèê, ôàðқ, ñàáàá, îқèáàò, ñîëèøòèðèø.
«Óìóìèé æîé»ëàðíèíã áèðëèãè áùëìèø òîïèêà èñòàëãàí íîòèқ ¢ç íóòқèíè ÿñàéäèãèí ôèêðëàø қîíóíëàðè âà ìàúíî ìîäåëëàðèíèíã óìóìèé ê¢ðèíèøèíè èôîäàëàéäè. Òîïèêà қèéèí÷èëèêñèç èñòàëãàí ôèêðíè èøëàá ÷èқèøãà èìêîíèÿò áåðàäè.
Òîï, áèðîð áèð òóð íóòқ ¸êè ôèêðëàøíèíã óíèâåðñàë қîíóíèÿòëàðèíè èôîäàëàéäè: óìóìèéäàí õóñóñèÿòãà – äåäóêöèÿ, õóñóñèéäàí – óìóìèéãà – èíäóêöèÿ.
Ìàúíî ìîäåëè: àíèқëàø.
Íóòқ ïðåäìåòèíè ýíã ÿқèí ðîä âà òóð êàòåãîðèÿëàðè îðқàëè àíèқëàø æóäà îñîí.
Ìóìòîç ðèòîðèê àíúàíàëàðèãà ìóâîôèқ íóòқíè àíèқëàø ÷èқèøäàí ñ¢íã êåëàäè.
1-óñóë: óìóìèé òóøóí÷àãà êåëòèðèø.
2-óñóë: íóòқ ïðåäìåòèíè áèð – áèðè áèëàí ñîëèøòèðèø íàòèæàñèäà àíèқëàø.
3- óñóë: ìåòîíèìèÿ ¸ðäàìèäà.
4- óñóë: õóñóñèÿòëàðíè òàðòèá áèëàí ñàíàá ÷èқèø.
Òðîï: áóòóí, қèñì
1) æîíëè íàðñàëàð (ҳàéâîíëàð) íè òàñâèðëàø ñõåìàñè:
- àíèқëîâ÷è, õèë, òóð âà òèïèãà қàðàá;
- ñèôàòè, òàøқè ê¢ðèíèøè;
- õàðàêàòè, ÿøàø òàðçè;
- è÷êè õóñóñèÿòëàðè; ôåúë – àòâîðè, äèäè;
- ôîéäàñè;
2) òåõíèê áóþìëàðíè èôîäàëàøäàãè òàëàáëàð:
- òàñâèðëàø àíèқ, òóøóíàðëè âà ò¢ëèқ á¢ëèøè ëîçèì.
Íàðñà-áóþìíè èæîäèé òàñâèðëàø 3 áðñқè÷ãà á¢ëèíàäè- áîøëàíèøè, ¢ðòàñè âà îõèðè.
Áîøëàíèøè:
1) òàñâèðëàíãàí íàðñàãà ìóðîæààò.
2) àíèқ êóí ¸êè éèëíè àéòèø.
3) ïðåäìåò æîéëàøãàí ¸êè ó÷ðàøà¸òãàí æîéíè àéòèø (óìóìèéäàí ҳóñóñèéãà қàðàá òàñâèðëàø).
¡ðòàñè: 1) àãàð ïðåäìåò õàðàêàòñèç á¢ëñà (äàëà, ê¢ë), òàøқè øàðîèòëàð íàòèæàñèäà óëàðäà ð¢é áåðà¸òãàí ¢çãàðèøíè òàñâèðëàø.
2) қèñìëàðäàí èáîðàò á¢ëãàí æîíñèç ôèçèê ïðåäìåòëàðíèíã õàð áèð қèñìè òàñâèðëàíàäè.
3) àқëèé ïðåäìåò (àқë, ìåҳðèáîíëèê) – õèë, òóðè, ҳàð õèëëèãè. қàðàìà қàðøèëèãèãà қàðàá.
4) áîø ðîëü (êèíîàêò¸ð) – ҳóñóñèÿòëàðè òàñâèðëàíàäè. ¡ðòà, îõèðèííèã æîéëàøóâèíèíã қîèäàëàðè ìàâæóä: à) ïðåäìåòíèíã ýíã қèçèқ қèñìè òàñâèðëàøíèíã îõèðèãà æîéëàøàäè;
á) äåòàëëàøòèðèøäàí қî÷èø (ýíã àñîñèéñèíè òàíëàø ) ; òàêðîðëàìàñëèê.
Îõèðè: 1) íóòқ ïðåäìåòèãà ҳèñ – ҳà¸æîíëè ìóðîæàò қèëìîқ. Ҳèñ – òóéғóëàðíè èôîäà ýòèø.
Ҳèêîÿ àéòèøíèíã òóðëè é¢ëëàðè á¢éè÷à ê¢ðñàòìàëàð:
1. Ҳèêîÿ қèëèøíèíã áîøè:
à) ìóàëëèôãà ìóðîæààò
á) ҳèêîÿíèíã óìóìèé ôèêðè (қèçèқèøíè ïàéäî қèëèø)
â) àôîðèñòèê øàêëäà àéòèëãàí óìóì қàáóë қèëãàí ҳàқèқàòíè áåðèø
ã) æîé, èø- õàðàêàò âàқòè, øàõñ.
2. Ҳèêîÿ қèëèøíèíã ¢ðòàñè:
à) âîқåàëàð ðèâîæèãà ýúòèáîð áåðèá, êóëüìèíàöèÿãà åòèø.
3. Ҳèêîÿíèíã îõèðè:
à) ҳèêîÿíè å÷èìè, õóëîñàñè, áóíäà ҳèêîÿíè êèìãà, қàíäàé ìàқñàä áèëàí àéòèëà¸òãàíèíè óíóòìàñëèê êåðàê.
Қèçèқ ҳèêîÿíè òàøêèë қèëèø ïðèíöèïëàðè:
1) îääèéëèê, òóøóíàðëèëèê, қèñқàëèê.
2) ҳàқèқàòãà ÿқèí á¢ëèø.
3) қèçèқèøíèíã àñòà- ñåêèí îøèðèá áîðèëèøè.
Íóòқ - òàõëèëèíèíã êëàññèê íàìóíàñè (õðèÿ).
Õðèÿ – áèðîð áèð òåçèñ òóøóíòèðà¸òãàí ¸êè àñîñëà¸òãàí ñ¢ç, òàõëèë. Õðèÿäà áèç áèð
ôèêðãà (òåçèñ, òàêëèô)ãà ýãàìèç, óíè ò¢ғðè äåá èñáîòëàø ¸êè íîò¢ғðè äåá èíêîð ýòèø êåðàê.
Õðèÿíèíã қàòúèé ¸êè ò¢ғðè òóçèëèøè. Қàòúèé õðèÿ òåçèñíè õóëîñàãà ò¢ғðè êåëèøèíè âà íàòèæàëàðãà ýãà á¢ëèøèíè òàëàá қèëàäè: òåçèñ – äàëèë, èñáîò.
Òóçèëèøè 8 қèñìäàí èáîðàò:
1. Õóðóæ – äèққàòíè æàëá қèëèø ìàқñàäèäà íóòқíè áîøëàø (ìàқòàø ¸êè òàñâèðëàø)
2. Ïàðàôðàçèñ – ìàâçóíè òóøóíòèðèø, ýêñïëèêàöèÿ.
3. Ñàáàá – òåçèñíèíã èñáîòè ( áó ò¢ғðè, ÷óíêè…)
4. ¨қèìñèç – àãàð á¢ëìàñà, óíäà…
5. ¡õøàøëèê – ¢õøàø íàðñàëàðíè қè¸ñëàø.
6. Ìèñîë êåëòèðèø.
7. Ãóâîõëèê (àâòîðèòåòãà ýúòèáîð)
8. Õóëîñà ¸êè íàòèæà (ìàâçóãà ìóíîñáàò)
Ãóâîõíîìà – òåçèñ.
Àââàëèãà õóñóñèé òóøóíòèðèøëàð, ñ¢íã òåçèñíèíã ¢çè òîìîíèäàí òàíëàíàäèãàí èíäóêòèâ (ñóқðîò÷à) òàõëèë òóðè äåéèëàäè.
Òóçèëèøè 5 қèñìäàí èáîðàò:
1. Õóðóæ
2. Èñáîò ¸êè äàëèë, àðãóìåíò.
3. Àëîқà – ñóíúèé ¸êè àíèқ ôèêð ¸ðäàìèäà áèðîð øàõñíè èøîíòèðèø êåðàê á¢ëãàí äàðàæàãà åòêàçèø.
4. Òåçèñíè øàêëëàíòèðèø (àñîñèé ôèêð)
5. Õóëîñà.
Ìóìòîç ðèòîðèêà қîíóíèíèíã 3-á¢ëèìè – ýëëîêóöèÿ.
Ýëëîêóöèÿ äèñêóñíèíã óìóìèéëèãèíè ÿðàòèø ó÷óí íóòқíèíã ҳàð қàéñè âàçèÿòäà òèë âà íóòқ âîñèòàëàðèíè ò¢ғðè òàíëàé îëèø èìêîíèíè áåðàäè. Äèñêóñíèíã óéғóíëàøóâè íóòқ ôèãóðàëàðè âà òðîïëàðíè қ¢ëëàø íàòèæàñèäà âóæóäãà êåëàäè.
Òðîï – íóòқíèíã âàçèÿòè á¢ëèá, ñ¢ç âà ñ¢ç áèðèêìàëàðèíè ê¢÷ìà ìàúíîäà èøëàòèø. Áóíäà ãàïèðóâ÷è âà ýøèòóâ÷èäà 2 õèë ìàúíî - ¢ç âà ê¢÷ìà ìàúíîëàðè ïàéäî á¢ëàäè. Òðîïëàðãà ìåòàôîðà, ìåòîíèìèÿ, ñèíåêäîõà, îêñþìîðîí, àëëåãîðèÿ êàáèëàð êèðàäè.
Íóòқ øàêëëàðè – ñèíòàêòèê æàðà¸íëàðíèíã àëîҳèäà øàêëè á¢ëèá, óëàð ¸ðäàìèäà íóòқíèíã ýêñïðåññèâëèãè âà àíèқëèãè êó÷ëè á¢ëàäè. Íóòқ øàêëëàðè: àíòèòåçà, ïàðàäîêñ, ïàðàôðàç, ãðàöèÿ, ðèòîðèê ñàâîë, ҳèñ-ҳàÿæîí.
Ìàòííèíã ðèòîðèê òàõëèëè.
Ó ó÷ òóðäà êå÷àäè:
- ìàúíî òóçèëèøè á¢éè÷à
- ғîÿëàð æîéëàøóâè á¢éè÷à
- ðèòîðèê øàêë ( òðîï âà ôèãóðà ) á¢éè÷à.
Èðîíèÿ âà ïàðàäîêñ ðèòîðèê âîñèòà ñèôàòèäà. Қàíäàé қèëèá
¢òêèð çåҳíãà ýãà á¢ëèø ìóìêèí.
Èðîíèÿ (êèíîÿ) – ðèòîðèê òðîïëàð - ìåòîôîðà âà ìåòîíèìèÿ êàáè èêêè õèë ìàúíîãà, ÿúíè ò¢ғðè âà ê¢÷ìà ìàúíîëàðãà ýãà. Áóíäàé ìàúíîëàð ¢éèíè êóëãóíè êåëòèðèá ÷èқàðàäè.
- ҳàçèë
- þìîð
- ¢òêèðëèê
- ñàðêàçì – êó÷ëè êèíîÿ
Ҳàçèë òóðëàðè:
1) ҳàçèë àáñòðàêò òóøóí÷àäàí àíèқëèêêà ¢òãàíäà ҳîñèë á¢ëàäè, ó òóøóí÷à áèëàí ìîñ êåëìàéäè.
2) íîò¢ғðè òóøóíèëãàí âàçèÿòëàð
3) ¢òêèðëèê, áóíäà òðàãåäèÿäà êîìèê íàðñàëàð áîð
4) îëäèíäàí ì¢ëæàëëàíãàí êóëãó ҳàçèë
- àãàð ҳàçèë æèääèéëèê îðòèäà á¢ëñà – èðîíèÿ
- àãàð ҳàçèë îðòèäà æèääèéëèê á¢ëñà – þìîð
- ¢ç-¢çèíè êèíîÿ қèëèø
6-ìàúðóçà
Òèë âà íóòқ. Íóòқ îäîáè.
Áàҳñ. Áàҳñ þðèòèø ìàäàíèÿòè.
Òàÿí÷ èáîðàëàð: àëîқà âîñèòàñè, íóòқ îäîáè, èôîäà âîñèòàñè, íóòқèé ýòèêåò, áàҳñ, ìóíîçàðà, ìóëîҳàçà, äèñêóññèÿ, äèñïóò, ïîëåìèêà, äåáàò.
Äàâëàò – áó ìóëîқîò. Äàâëàòíè áîøқàðèø ðèòîðèê æàðà¸í ñèôàòèäà. Äàâëàò øàêëëàðè, ðèòîðèê ¢çàðî ìóíîñàáàòëàð. Ñ¢çëàøèø ҳóқóқè òóðëàðè ñèôàòèäà.
Äàâëàò íóòқëàðè òóðëàðè (óëàðíèíã ìàқñàäè, ìàçìóíè âà òóðëè æàíðëàðäà èôîäàëàíèøè) : ìóëîҳàçà – ìóíîçàðàëè (ñè¸ñèé, äèïëîìàòèê, ðàñìèé) íóòқ; ñóääàãè íóòқ; òèäåéòèê (òàíòàíàëè, áàéðàìîíà, ìàқòîâëè) íóòқ.
Çàìîíàâèé ñè¸ñèé íóòқ æàíðëàðè. Íîòèқëèêíèíã òóðëè ê¢ðèíèøëàðèäà äèàëîã, ìàñëàҳàò, ìóçîêàðà, áàҳñ-ìóíîçàðà, ìèòèíãëàðäà, èíòåðâüþ áåðèøäà ÎÀ äà áàҳñ âà á. ñàìàðàëè ҳàðàêàòëàðäà æîéèäà ôîéäàëàíà áèëèø òàëàáëàðè.
Ýâðèñòèêà – áàҳñ ñàíúàòè.
Äèàëåêòèêà – ҳàқèқàòíè òîïà áèëèø ñàíúàòè.
Ñîôèñòèêà – ñ¢ç îðқàëè áîøқàðèø, òàúñèð ýòèø ñàíúàòè.
Ýðèñòèêà ìàқñàäè – áàҳñäà þòèá ÷èқèø.
Äèàëåêòèêà ìàқñàäè – îáúåêòèâ ҳàқèқàòíè èçëàø.
Ñîôèñòèêà ìàқñàäè – äàëåêòèêàãà àìàë қèëãàí ҳîëäà, ҳàð қàíäàé óñóë áèëàí á¢ëñà ҳàì ғàëàáà қèëèø.
Áàҳñ þðèòèø.
Áàҳñ ñàáàáëàðè âà âàçèÿòëàðè.
Áàҳñ – æàíæàë – ò¢қíàøóâ ÿðàòèø; Áàҳñ – äèñêóññèÿ – (áàҳñ - ìóíîçàðà)
Íóòқäàãè қî÷èðìàëàð âà óëàðíèíã ò¢ғðèëèãè, ¢ðèíëèëèãè
Қî÷èðìàëàð òàñíèôè. Áàҳñ þðèòèøíèíã ìàí ýòèëãàí óñóëëàðè âà óëàðíè (áàðòàðàô ýòèø).
¡òêàçèø ðèòîðèêàñè. Ôèäåêñòèê êåëèøóâãà ýðèøèøèäà ðèòîðèê âîñèòàëàð âà ñòðàòåãèÿëàð: èäîíòèôèêàöèîí ôîðìóëàëàð; ýïèñòåìèê ñ¢çëàð,
õóñóñèé (ñóáúåêòèâ) ôèêðíè óìóìèé òàí îëèíãàí ҳàқèқàò òàðçèäà òàñàââóð ýòèø; ҳàìðîçëèêíè áèëäèðèøäà қàòúèéëèêíè ðîçèëèêíè èôîäàëàø; àäðåñàòãà ìàқòîâ; ðèòîðèê ñàâîë âà ðèòîðèê êèíîÿ; êîìïëåêñëèëèê ðåäóêöèÿ ҳîäèñàñè.
Èæòèìîèé ôèêð ìîáèëèçàöèÿñè âà èììîáèëèçàöèÿñè ñòðàòåãèÿñè; ñè¸ñèé äèñêóðñ âà ÎÀÂäà àõáîðîòíè òàқäèì ýòèøäà èáîðà, èôîäà âà ñ¢ç ìàúíîëàðèäàí ôîéäàëàíèø: “ôèêðäàí îëèá қî÷èø” óñóëè (øèîðèé ñ¢çëàð, қóðóқ èáîðàëàð) ò¢ғðèäàí ò¢ғðè àòàøäàí қî÷èø; ôèêð ò¢ғðèëèãèíè ÿøèðèø.
Îíããà òàúñèð ýòèø ðèòîðèêàñè. Ðèòîðèê ìàíèïóëÿöèÿ áåëãèëàðè.
Ìàíèïóëÿöèÿ îðқàëè òàúñèð ýòóâ÷è èæòèìîèé òóçèëìàëàð. Ðèòîðèê âàçèÿòëàð õóñóñèÿòëàðè ñè¸ñàò÷è èìèäæè ìóàììîñè.
Ê¢ï ìóîììîëàðèíè å÷èøäà, ¢ç ôèêðèíè î÷èқ îéäèí, îøêîðà ðàâèøäà, êåíã äîèðàâèé äèîëîãëàðäà âà ¢çàðî óéғóí ҳîëäà áà¸í қèëèø êåðàê á¢ëàäè.
Õà¸òèé ìàñàëàëàðíè àñîñëè âà óíóìëè ðàâèøäà ìóҳîêàìà қèëèøäà ¢ç қàðàøèíè èñáîòëè âà äàëèëè áèëàí ¢ç îïïîíåíòèíè қàðàøèäàí óñòóí қ¢éìîқ óíè ôèêðèíè ¢çãàðòèðèøãà, ÿúíè óíè ¢ç òîìîíèãà îғäèðèø óíäàí ïîëåìèê ìàõîðàòèíè òàëàá қèëàäè.
«Ïîëåìèê ìàõîðàò» íèìà äåãàí òóøóí÷àíè қóéèäàãè÷à èçîõëàø ìóìêèí. «Ïîëåìèê ìàõîðàò» ¢çèãà áàõñ õàқèäàãè ôàííè, îøêîðà áàõñíè, áàõñ òóøóí÷àñèíè, óíè òóðëàðèíè, áàõñ ìàäàíèÿòè àñîñèé òàëàáëàðèíè, қ¢éèëãàí ìàñàëà ìóõàêàìàñèäà õèìîÿ, îïïîíåòíèíã қàðøè ÷èқèø, ïîëåìèê óñóëëàðäàí ôîéäàëàíèø, ðàқèáèíèíã õèéëà-ìàêðèãà òóðèá áåðèøèíè îëàäè.
Áàҳñ òóøóí÷àñè íèìà? Áó ñàâîëãà æàâîá áåðèø ó÷óí ¢çáåê òèëèíèíã èçîҳëè ëóғàòèãà ìóðîæàò қèëàìèç. Óíäà áàõñíèíã õàììà òóøóí÷àëàðè èôîäàëàíãàí:
1. Èëìèé, àäàáèé âà áîøқà ìàâçóëàðäà ìóíîçàðà-òîðòèøóâ, äèñïóò
2. Ҳàð êèì ¢çèíèêèíè ìàúқóëëàø, òàëàøóâ òîðòèøóâ.
3. Ôàí ¸êè áèðîð èëìèé àñàðäà ìàúëóì áèð ìàñàëàãà îèä қèñì,á¢ëèì, áîá áàõñè.
4. Áèðîð áèð ìàñàëà õàêèäà ãàï, ñ¢ç, ÿúíè áàõñ î÷ìîқ: 1)ìóíîçàðà î÷ìîқ; 2) ñ¢ç î÷ìîқ, ãàï áîøäàìîқ
¡ç ôèêðèíè ¢òêàçèø ó÷óí òîðòèøèø; ¢çèíèíã ôèêðèíè ìàúêóëëàø. Óìóìèé ìàúíîñèãà ê¢ðà, áàҳñ ôèêðëàðäàãè қàðàìà-қàðøèëèêíè, áóíäà áèðëèêíèíã é¢қëèãèíè àíãëàòàäè. Áàõñ òóøóí÷àñè қàðàìà - қàðøè ôèêðëàðíèíã àëìàøèíóâè õàìäèð.
Áàҳñäàí òàøқàðè øó ҳîäèñàíè àíãëàòàäèãàí ÿíà äèñêóññèÿ, äèñïóò, ïîëåìèêà, äåáàòëàð, òîðòèøóâëàð êàáè ñ¢çëàð áîð âà óëàð áó ñ¢çíèíã ñèíîíèìëàðè ҳèñîáëàíàäè.
Ìàñàëàí: äèñêóññèÿ – áó îøêîðà áàõñ, ҳàð õèë ҳîäèñàíè қè¸ñëàø âà àíèқëàø âà ò¢ғðè õóëîñà ÷èқàðèøíè ¢ç è÷èãà îëàäè. Äèñêóññèÿ ¢ç ôèêðèíè, ¢ç қàðàøèíè èñáîò қèëèøäà ñàìàðàëè ҳèñîáëàíàäè. ×óíêè áóíäà қàòíàøóâ÷èëàð ó ¸êè áó õóëîñàãà êåëàäèëàð.
Äèñïóò ñ¢çè ëîòèí òèëèäàí îëèíãàí á¢ëèá, ìóëîõàçàíè àíãëàòàäè, ó èëìèé èøëàð, èëìèé òóøóí÷àëàðíè èñáîòëàøãà õèçìàò қèëàäè. Ҳîçèðäà äèñïóò áó ìàúíîäà èøëàòèëìàéäè, ó èëìèé âà èæòèìîèé æàðà¸íäàãè äîëçàðá á¢ëãàí îøêîðà áàõñíè áèëäèðàäè.
Ïîëåìèêà ñ¢çè ýñà áîøқà÷à òóøóí÷àíè àíãëàòàäè. Áó ñ¢ç қàäèìèé ãðåê÷à ñ¢ç á¢ëèá «æàíãîâàðëèê, çèäëèê» äåãàí ìàúíîíè àíãëàòàäè. Ïîëåìèêà – áó îääèé áàõñ ýìàñ, áàëêè òîìîíëàðíè ôèêðëàðíè, ғîÿëàðíè, íóòқëàðíè çèäëèãè, қàðàìà-қàðøèëèãè, øóíäàí êåëèá ÷èққàí õîëäà ïîëåìèêàíè ó ¸êè áó ìàñàëà á¢éè÷à ôèêðíè èñáîòëàø óñèòèäà êóðàøè, øó ìàқñàääà êóðàøè, òîðòèøèøè, ¢çèíè ôèêðèíè, íóқòàè íàçàðèíè ìàúқóëëàøè âà îïïîíåíò ôèêðèíè èíêîð ýòèøäèð.
Øó æèҳàòäàí ïîëåìèêà äèñêóññèÿ âà äèñïóòäàí ìàқñàäëè é¢íàëèøè áèëàí ôàðқ қèëàäè. Äèñïóò âà äèñêóññèÿ қàòíàø÷èëàðè ôèêðëàðíè қè¸ñëàá, áèð ôèêðãà êåëèøèãà, ìóàììîíèíã óìóìèé å÷èìèíè òîïèøãà, õàқèқàòíè ¢ðíàòèø ¸êè àíèқëàøãà õàðàêàò қèëàäè.
Ïîåìèêàíèíã ìàқñàäè - ¢ç ôèêðèíè ¢çãàðòèðìàñäàí ¢ç ïîçèöèÿñèäàí ÷èқìàñäàí ðàқîáàò÷è óñòèäàí ғàëàáà қîçîíèøäèð.
Ëåêèí øóíè òàúêèäëàø æîèçêè, õàқèқèé èëìèé ïîëåìèêà ôàқàò ғàëàáà қîçîíèø ó÷óíãèíà ýìàñ, áàëêè ñàìàðàëè èæòèìîèé ¢ñèøèãà ò¢ñқèíëèê қèëóâ÷èëàðãà қàðøè ҳàì қàðàòèëãàí á¢ëàäè.
Ïîëåìèêà áó èøîíòèðèø õàқèäàãè ôàíäèð. ßíãè қàðàøëàð øàêëëàíà¸òãàíäà, èíñîí õàқ õóêóқëàðíè, óìóìèíñîíèé áîéëèêíè õèìîÿ қèëèøäà ó ôèêðíè æàìëàøãà, èøîí÷ëè á¢ëèøãà, èøîíòèðèøãà, åíãèá á¢ëìàñ èñáîò âà èëìèé àñîñëàð áåðèøãà ¢ðãàòàäè.
Äåáàò ñ¢çè ôðàíöóç ñ¢çèäàí îëèíãàí á¢ëèá áàõñ ìóõîêìààñè ìàúíîñèíè áèëäèðàäè. Ëóғàòäà äåáàò - ìóҳîêàìà, áàúçè áèð ìàñàëàëàð á¢éè÷à ôèêð àëìàøèíèø áàҳñèäèð äåÿ èçîҳëàíàäè Òîðòèøóâëàð ðóñ÷à ïðåíèÿ ñ¢çè òàðæèìàñè á¢ëèá, áàõñ, ìóõîêàìà ìàúíîëàðèíè àíãëàòàäè. Òîðòèøóâëàð áàúçè áèð ìàñàëàëàðíèíã îøêîðà ìóõîêàìàñè, óëàð þçàñèäàí îëèá áîðèëàäèãàí áàõñ òóðè ҳèñîáëàíàäè.
Áàõñ òàðêèáè
Áàõñ ¢ç ìàқñàäè, қàòíàø÷èëàðè ñîíèãà қàðàá áåëãèëàíàäèãàí èæòèìîèé àõàìèÿòèãà ýãà. Øóíãà ê¢ðà, áàҳñ òóðëè õèëäàãè ¢òêàçèø øàêëëàðãà ýãà.
Áàõñíèíã ìàқñàäè.
Áèçãà ìàúëóìêè, îäàìëàð áàõñãà êèðèøèøäàí îëäèí áèð õèë ìàқñàäíè ¢ç îëäèëàðèãà қ¢éìàéäèëàð. Óëàðíèíã ìàâçóñè (àñîñè, ñàáàáè) õàì òóðëè÷à á¢ëàäè.
Ìàқñàäèãà ê¢ðà áàҳñ қóéèäàãè òóðëàðãà á¢ëèíàäè.
1. Ҳàқèқàò ó÷óí áàõñ (ïîëåìèêà).
2. Êèìíèäèð èøîíòèðèø ó÷óí áàõñ
3. Ғàëàáà ó÷óí áàõñ.
4. Áàõñ ó÷óí áàõñ.
Áóíäàé áàõñ õàқèқàòíè ¢ðãàíèø, áàúçè áèð ôèêð, ғîÿíè òåêøèðèø ó÷óí õèçìàò қèëàäè. Ìàñàëàíèíã ò¢ғðè å÷èìèíè òîïèø ó÷óí ìóàììîëàðíè ҳàð áèð íóқòàè íàçàðèäàí ¢ðãàíèá, ñîëèøòèðèá ê¢ðèëàäè. Àñîñèé ôèêð õàð õèë òàúñèðëàðäàí õèìîÿ қèëèíàäè, óíãà қàðøè áèëäèðèëàäèãàí ýúòèðîçëàð ê¢ðèá ÷èқèëàäè ¸êè, àêñèí÷à, áîøқàëàðíèíã áàð÷à ôèêðëàðèãà ýúòèáîð áåðàëèäè. Áóíäàé áàõñäà äàëèë-èñáîòëàð êåëòèðèëàäè, óëàð òàҳëèë қèëèíàäè, қàðàìà-қàðøè òîìîíëàð ïðîïîðöèÿëàð áàҳîëàíàäè, ҳàқèқàòíè áèðãàëèêäà àíèқëàøãà õèçìàò қèëèíàäè. Áóíäàé áàõñ áèëèìäîí, øó ìóàììîíè ÿõøè áèëàäèãàí, óíè å÷èøãà қèçèққàí îäàìëàð îðàñèäà á¢ëèøè ìóìêèí.
Òîìîíëàð îðàñèäà áàõñëàøèø æàðà¸íèäà ìóàììîëàðíè áèëìàãàí òîìîíëàðè áèëàí ҳàì òàíèøèø ìóìêèí á¢ëàäè. Áàõñëàøèø æàðà¸íèäà êó÷ëè îäàì ¢ðíè àíèқ ñåçèëàäè Áàõñíèíã ìàқñàäè òàäқèқîò ¢òêàçèø ýìàñ, áàëêè ғàëàáàäèð.
Ìóàììîíèíã èæòèìîèé àõàìèÿòè
Áàõñíèíã õóñóñèÿòè ìóîììîíèíã èæòèìîèé àõàìèÿòè áèëàí àíèқëàíàäè. Áàõñíèíã ìàâçóñè á¢éè÷à óìóìèíñîíèé қèçèқèøëàð á¢éè÷à ñàâîëëàð á¢ëèøè ìóìêèí. Áóëàð æóìëàñèãà ýêîëîãèÿ ìóàììîëàðè, èíñîíèÿòíèíã òèðèê қîëèø ìàñàëàñè, äóí¸äà òèí÷ëèêíèíã ñàқëàíèøè âà áîøқàëàð êèðàäè.
Áàõñ äàâîìèäà, ìèëëèé ìàíôààòëàð æàìèÿòíèíã èæòèìîèé қàòëàìëàðè á¢éè÷à ìóàììîëàð ҳàì ìóõîêàìà қèëèíèøè ìóìêèí.
Áàõñäà áèðîð áèð èæòèìîèé ãóðóõ, ìàñàëàí îèëà, áèð õèë êàñáäàãè îäàìëàð, ìóàññàñàëàð, èäîðàëàð ìàíôàòëàðè õèìîÿ қèëèíàäè.
Áàõñäà èøòèðîê÷èëàð ñîíè
Ìóàììîëè ñàâîëëàðíè ìóõîêàìà қèëèøäà èøòèðîê÷èëàðíèíã ñîíè áàõñ ¢òêàçèøãà òàúñèð қèëàäè.
Øóíãà ê¢ðà, áàҳñëàðíèíã 3 òà àñîñèé ãóðóõèíè ôàðқëàø ìóìêèí:
1. áàõñ-ìîíîëîã (îäàì ¢ç ¢çè áèëàí áàõñëàøàäè. Áó è÷êè áàõñëàøóâ)
2. áàõñ- äèîëîã (èêêè êèøè èøòèðîêèäà)
3. áàõñ- ïîëèëîã (áàõñäà áèð íå÷à ¸êè ê¢ï÷èëèê èøòèðîê ýòãàíè ó÷óí қèéèíðîқ êå÷àäè).
Áàõñ ¢òêàçèø ìåú¸ðè
Áàõñ îғçàêè ¸êè ¸çìà ðàâèøäà îëèá áîðèëèøè ìóìêèí. Îғçàêèäà áàõñëàøà¸òãàíëàð þçìà-þç òóðèá ìóëîқîòäà á¢ëàäèëàð. ¨çìà øàêëäà ýñà – èøòèðîê÷èëàð áèð-áèðèíè ê¢ðèø èìêîíèÿòèãà ýãà á¢ëìàéäè. Îғçàêè áàõñëàðäà âàқò ÷åãàðàëàíãàí á¢ëàäè: óëàð äàðñ ïàéòëàðäà, ëåêöèÿëàðäà, ìàæëèñëàðäà, ҳàð õèë éèғèëèøëàðäà ¢òêàçèëàäè. ¨çìà ðàâèøäà âàқò ÷åãàðàëàíìàéäè. Òèíãëîâ÷èëàð èøòèðîêèäàãè îғçàêè áàõñäà àéíèқñà òàøқè âà ïñèõîëîãèê æèҳàòëàð àñîñèé ¢ðèíäà òóðàäè. Áóíëà ¢çèíè áîøқàðèø, òåçêîðëèê, ôèêðëàð òåðàíëèãè, àқëíèíã ¢òêèðëèãè êàòòà àҳàìèÿò êàñá ýòàäè. Óÿò÷àí, èñòèҳîëà қèëóâ÷è îäàì êåëòèðèá ¢òèëãàí õóñóñèÿòëàðè áîð îäàìãà þòêàçèá қ¢ÿäè. Øóíèíã ó÷óí ¸çìà áàҳñ õàқèқàòíè àíèқëàø ó÷óí ÿðîқëèðîқ ҳèñîáëàíàäè. Ëåêèí óíè ҳàì êàì÷èëèê òîìîíëàðè áîð. ×óíêè ¸çìà áàҳñ æóäà óçîқ âàқò äàâîì ýòàäè, áàúçàí ýñà ê¢ï éèëëàð ҳàì äàâîì ýòèøè ìóìêèí.
Òàøêèëèé âà íîòàøêèëèé áàõñ.
Òàøêèëèé áàõñëàð îëäèíäàí ðåæàëàøòèðèá âà òàé¸ðãàðëèê ê¢ðèëèá, åòàê÷è ìóòàõàñèñëàð èøòèðîêèäà ¢òêàçèëàäè. Áóíäàé áàҳñëàðäà ïîëåìèñòëàð îëäèíäàí áàõñíèíã ìàâçóñè áèëàí òàíèøèøè, óíäàãè ¢çëàðèíèíã ïîçèöèÿëàðèíè àíèқëàøè, êåðàêëè äàëèëëàðíè ò¢ïëàøè, îïïîíåíòëàð èíêîð қèëèøëàðè ìóìêèí á¢ëãàí æàâîáëàðãà òàé¸ð òóðèøëàðè êåðàê. Áàҳñ êóòèëìàãàíäà ð¢é áåðèøè ìóìêèí. Áóíäàé ҳîëëàð ¢қóâ æàðà¸íèäà, ìàæëèñ,éèғèëèøëàð, êîíôåðåíöèÿëàð ҳàìäà òóðìóøäàãè ìóëîқîòäà ê¢ï ó÷ðàéäè.
Òàøêèëèé á¢ëìàãàí áàҳñ êóòèëìàãàíäà ð¢é áåðãàíè ó÷óí ҳàì êàì ìàõñóëëèäèð.
Áóíäàé áàҳñëàð âà ÷èқèøëàðäà äàëèëëàð êàì, қàòíàø÷èëàð èñáîòñèç äàëèëëàðäàí ôîéäàëàíãàíëèêëàðè ñàáàáëè ìàúëóìîòëàð åòàðëè÷à èøëàíìàãàí á¢ëàäè.
7-ìàúðóçà:
Íóòқ ìàäàíèÿòèíèíã êîììóíèêàòèâ òàìîéèëëàðè.
Òàÿí÷ èáîðàëàð: êîììóíèêàòèâ ñèôàòëàð, íóòқíèíã ò¢ғðèëèãè, àíèқëèãè, ìàíòèқèéëèãè, ñîôëèãè, áîéëèãè, ¢ðèíëèëèãè, èôîäàëèëèãè, òàúñèð÷àíëèãè, ìàäàíèé íóòқ, íóòқèé òåõíîëîãèÿ.
Íóòқ ìàäàíèÿòèäà êîììóíèêàòèâëèê ò¢ғðè âà ìàçìóíëè íóòқ òóçà îëèø áèëàí áîғëèқ. Áó õóñóñäàãè äàñòëàáêè қàðàøëàð Àðèñòîòåëãà òåãèøëè. Ó íîòèқëèêíè ñàíúàò ñèôàòèäà òàí îëãàí ҳîëäà, àââàë ÿðàòèëãàí íàçàðèÿ âà êóçàòóâëàðèíè óìóìëàøòèðèá íóòқ ñèôàòëàðè ҳàқèäàãè òàúëèìîòíè ÿðàòäè. Ìàçêóð òàúëèìîò àñîñàí òóøóíàðëèëèê ïðèíöèïèãà òàÿíàäè. “Ñ¢ç îðқàëè èôîäàëàíèøäàãè ýíã àñîñèé þòóқ áó – òóøóíàðëè á¢ëà îëèøëèêäèð”, äåÿ òàúêèäëàéäè Àðèñòîòåëü “Ïîýòèêà” àñàðèäà. Ó ÿíà øóíè ҳàì ýúòèðîô ýòàäèêè, ÿõøè íóòқäàãè çàðóð ñèôàòëàð – ò¢ғðèëèê, àíèқëèê, ¢ðèíëèëèê, ҳàììàáîïëèê, қóëîққà ¸қèìëèëèê, ñîôëèê êàáèëàð àéíàí òóøóíàðëèëèêêà á¢éñóíàäè âà óíèíã ìàêñèìàë äàðàæàäà íàìî¸í á¢ëèøèãà îëèá êåëàäè.
Êåéèí÷àëèê óíèíã ôèêðëàðè Қàäèìãè Ðèìäà ҳàì ðèâîæëàíòèðèëäè. Ðèìëèêëàð ôèêðèãà ê¢ðà, ÿõøè íóòқ қèñқà, íàôèñ, ðàâîí, èøîí÷ëè, ê¢òàðèíêè, òàíòàíàâîð, êåíã ê¢ëàìëè, ¸ðқèí, æîíëè, èëèқ, ñîääà, ҳàққîíèé á¢ëèøè êåðàê. Áàð÷à àíòèê äóí¸ ìóòàôàêêèðëàðè òîìîíèäàí òóøóíàðëèëèê, ò¢ғðèëèê, ¢ðèíëèëèê, ñîôëèê, àíèқëèê âà íàôèñëèê ñèôàòëàðè ÿõøè íóòқíèíã àñîñèé áåëãèëàðè äåÿ òàí îëèíãàí.
Íóòқíèíã øàêë-øàìîéèëè âà ìàçìóí ìóòàíîñèáëèãè íåãèçèäà íàìî¸í á¢ëóâ÷è òóøóíàðëèëèê ñèôàòè óøáó òàäқèқîò ó÷óí ҳàì àñîñèé âà ҳàë қèëóâ÷è àҳàìèÿòãà ýãà. ßõøè íóòққà õîñ áóíäàé ñèôàòëàð XV- XVII àñðëàðäà ÿðàòèëãàí íîòèқëèê ñàíúàòèãà îèä àñàðëàðäà ҳàì ¢ç àêñèíè òîïãàí. Ìàñàëàí, Ðîññèÿäà 1620 éèëè ïàéäî á¢ëãàí “Ðèòîðèêà”äà íóòқíèíã ñîôëèãè, ã¢çàëëèãè, àíèқëèãè, òóøóíàðëèëèãè ýúòèðîô ýòèëãàí á¢ëñà, ϸòð I äàâðèäà òóøóíàðëèëèê, îäîá äîèðàñèäàí ÷èқìàñëèê, ã¢çàëëèê, áåçàòèëãàíëèê, òàñâèðèé, áàäèèé áåçàêëàðäàí îқèëîíà ôîéäàëàíèø, ðàâîíëèê, óéғóíëèê, ìàíòèқèéëèê êàáèëàð қàéä ýòèëãàí. Êåéèí÷àëèê óøáó ñîҳàäàãè қàðàøëàð Ì. Â. Ëîìîíîñîâ òîìîíèäàí áîéèòèëãàí.
1980 éèëäà Á. È. Ãîëîâèííèíã “Íóòқ ìàäàíèÿòè àñîñëàðè” êóðñè á¢éè÷à ÿðàòãàí ¢қóâ қ¢ëëàíìàñèäà ÿõøè íóòққà õîñ ñèôàòëàð ò¢ëà áà¸í ýòèëãàí. Îëèìíèíã òàúêèäëàøè÷à, “íóòқíè қóðèø âà óíè àíãëàø æàðà¸íèäà ìóàéÿí êîììóíèêàòèâ âàçèôàëàð ҳàë қèëèíàäè âà ó áèëàí áîғëèқ á¢ëãàí òàøқè ñòðóêòóðàëàð áèëàí ìóòàíîñèáëèê êàñá ýòàäè”.
Íóòқíèíã êîììóíèêàòèâ áåëãè, ñèôàòëàðè íóòққà òààëëóқñèç òàðêèáèé қèñìëàðãà ìîñ âà õîñ á¢ëèá, óëàð ìóëîқîò æàðà¸íèíè åíãèëëàøòèðàäè. Ҳàð қàíäàé íóòққà õîñ êîììóíèêàòèâ áåëãè Á. Í. Ãîëîâèí òîìîíèäàí êîììóíèêàòèâ àêòíèíã áèðîð-áèð êîìïîíåíòè áèëàí ¢çàðî áîғëèқëèãè îðқàëè àñîñëàá áåðèëãàí. Ìàñàëàí, “íóòқ – àäðåñàò” ìóòàíîñèáëèãè íóòқíèíã ҳàììàáîïëèãè âà òàúñèð÷àíëèãèíè òàúìèíëàéäè. “Íóòқ – ìóëîқîò øàðîèòëàðè” ìóíîñàáàòëàðè àñîñèäà ¢ðèíëèëèê ñèôàòè íàìî¸í á¢ëàäè. “Íóòқ – òàôàêêóð”, “íóòқ – áîðëèқ” ìóòàíîñèáëèãè íóòқíèíã àíèқëèãè âà ìàíòèқèéëèãèíè àíãëàø èìêîíèíè áåðàäè. “Íóòқ – îíã” áîғëèқëèãè èôîäàëèëèê, îáðàçëèëèê, ¢ðèíëèëèê, òàúñèð÷àíëèê êàáè íóòқíèíã êîììóíèêàòèâ áåëãèëàðèíè òóøóíèøãà ê¢ìàêëàøàäè.
“Íóòқ âà àäàáèé òèë” ìóíîñàáàòëàðè íóòқíèíã ñîôëèãè ҳàқèäà ôèêð þðèòèø èìêîíèíè ÿðàòàäè. Íóòқíèíã óíãà îèä á¢ëìàãàí òóøóí÷àëàð áèëàí ìàçêóð ìóíîñàáàòëàðíè Â. Í. Ãîëîâèí “êîììóíèêàòèâ áîñқè÷ëàð” äàí èáîðàò òèçèìãà áèðëàøòèðàäè. Íóòқíèíã íóòққà òåãèøëè á¢ëìàãàí êîìïîíåíòëàð áèëàí ìóíîñàáàòëàðèäàãè áóçèëèøëàð ҳàð қàíäàé êîììóíè-êàòèâ áîñқè÷äàãè íóòқ ñèôàòèíèíã áóçèëèøèãà îëèá êåëàäè.
Â.Í.Ãîëîâèí òàúëèìîòèäà íóòқíèíã êîììóíèêàòèâ ñèôàòëàðè ñèñòåìàñèíè ò¢ғðèëèê, àíèқëèê, ìàíòèқèéëèê, èôîäàëèëèê, îáðàçëèëèê, ñîôëèê, ¢ðèíëèëèê, òóøóíàðëèëèê, ҳàììàáîïëèê âà òàúñèð÷àíëèê òàøêèë қèëàäè. Ãîëîâèííèíã ôèêðè÷à, ò¢ғðèëèê áó – øóíäàé êîììóíèêàòèâ áåëãèêè, “óñèç áîøқàëàðèíè èøãà ñîëèá á¢ëìàéäè”.
Â.Í.Ãîëîâèí òàúëèìîòèíèíã ýíã êó÷ëè òîìîíè øóíäàêè, óíäà çàìîíàâèé òàëàá – êîììóíèêàòèâëèê ¢ç àêñèíè òîïãàí. Áèðîқ àéðèì òàäқèқîò÷èëàð óíèíã çàèô òîìîíëàðè ñèôàòèäà òèë ýãàñèíèíã ìàõñóñ ëèñîíèé áèëèìèíè êóíäàëèê íóòқ àìàëè¸òèäàí óçèëãàíëèãèäà, äåÿ òàúêèäëàéäèëàð.
Êîììóíèêàòèâ ñèôàòëàðíèíã ìàçìóíè ҳàì îõèðèãè÷à îéäèíëàøìàãàí. Â. Í. Ãîëîâèííèíã ôèêðè÷à, ñîääà òèëäà ãàïèðèø áó – àíèқ, òóøóíàðëè âà ҳàққîíèé ðàâèøäà ãàïèðèøäèð.
Ð.Қ¢íғóðîâ âà Ý. Áåãìàòîâ íóòқíèíã êîììóíèêàòèâ ñèôàòëàðè қàòîðèäà: íóòқíèíã ò¢ғðèëèãè, òîçàëèãè, àíèқëèãè, ìàíòèқèéëèãè, òàúñèð÷àíëèãè, îáðàçëèëèãè, òóøóíàðëèëèãè âà ìàқñàäãà ìóâîôèқëèãè ҳîëàòëàðèíè ê¢ðñàòèá ¢òàäèëàð.
“Íóòқíèíã ҳàð қàíäàé ñèôàòè óíèíã áèðîð-áèð æàíð ҳàìäà óñëóáäàãè ìàòí âà íóòқíèíã ñàìàðàäîðëèãèíè қàí÷àëèê (èæîáèé ¸êè ñàëáèé) òàúñèð қèëèøè îðқàëè àíèқëàíàäèãàí íóòқíèíã íîò¢ғðè ¸êè êàì÷èëèãè ñèôàòèäà áàҳîëàíàäè» äåÿ òàúêèäëàéäè.
Íóòқíèíã ò¢ғðèëèãè. Ò¢ғðè íóòқ áó – çàìîíàâèé àäàáèé òèë ìåú¸ðëàðèãà àìàë қèëèøäèð.
Ìàäàíèÿòëè íóòқ ñèôàòëàðèäàí íóòқíèíã ò¢ғðèëèãè. Íóòқ ìàäàíèÿòèíèíã áîøқà ñèôàòëàðè:
1. Íóòқíèíã àíèқëèãè óíèíã ýíã ìóõèì ñèôàòëàðèäàí áèðè õèñîáëàíàäè. Íóòқ àíèқëèãè 2 õèë á¢ëàäè.
· Ïðåäìåò àíèқëèãè
· Òóøóí÷à àíèқëèãè
Ïðåäìåò àíèқëèãè íóòқ áèëàí âîқåëèê îðàñèäàãè àëîқàãà àñîñëàíàäè. Íîòèқ íóòқ ñ¢çëàð ýêàí, íóòқ ïðåäìåòèíè àíèқ áèëèøè êåðàê: áó ïðåäìåòíèíã áàð÷à áåëãèëàðèíè, òóðëè òóìàíëèãèíè, қàéñè ïðåäìåòíèíã қàéñèñè áèëàí àëîқàñè áîðëèãèíè ÿõøè áèëèøè êåðàê. À.Қàõõîð Ìàúðóô Õàêèìíèíã « Қàõðàìîííèíã ¢ëèìè» õèêîÿñèíè òàõëèëè қèëàð ýêàí, øóíäàé ïàð÷àíè êåëòèðàäè: «Áîòèð áåëèãà қàòîð áåøòà áîìáà қèñòèðèá, … қ¢ëèäà áîìáà óøëàãàí õîëäà ê¢÷àãà þãóðäè». Áó ïàð÷àäàí ê¢ðèíèá òóðèáäèêè ìóàëëèô áîìáà áèëàí ãðàíàòàíè ôàðқëàìàéäè. Áèòòàãèíà íîàíèқ íàðñà áààäèé àñàðíèíã қèììàòèíè òóøèðèá þáîðàäè. Õàð áèð ¢қèòóâ÷è ¢çè òóøóíòèðàäèãàí ôàíèíè, õàð áèð æóðíàëèñò ¢çè ¸çà¸òãàí ìàқîëàñèíè, îëèì ¢çè қèëà¸òãàí òàäқèқîòèíè ïðåäìåòèíè àíèқ áèëèøè êåðàê.
Ë.Í. Òîëñòîé øóíäàé äåãàí ýäè: «Ñ¢ç – ôèêð èôîäàñèäèð. Ñ¢ç èôîäàëàíà¸òãàí ôèêðãà ìóòàíîñèá á¢ëèøè êåðàê. «Øóíäàé ñ¢çëàøèø êåðàêêè, õàð áèð ôèêðäà èôîäàñèäàí ñóíã îäàìëàðäà àíèқ òàñàââóð қîëñèí».
Òóøóí÷à àíèқëèãè ñèíîíèìëàð, ê¢ï ìàúíîëè ñ¢çëàð, èáîðàëàðíèíã õàð áèð ìàúíî қèððàëàðèíè ÿõøè òàñàââóð қèëèø áèëàí ÷àìáàð÷àñ áîғëèқ õîëäà íàìî¸í á¢ëàäè.
Íóòқíèíã àíèқëèãè ñèôàòè òàúìèíëàíèøè ó÷óí қóéèäàãè øàðòëàð áóëèøè êåðàê:
1) íóòқ ïðåäìåòèíè ÿõøè áèëèø. Áó ýêñòðàëèíãâèñòèê îìèë á¢ëèá, õàð áèð æóðíàëèñò ¸çàäèãàí ìàқîëàñèäà íóòқ ïðåäìåòè õàêèäà àíèқ òàñàââóðãà ýãà á¢ëèøè êåðàê.
2) òèë òèçèìèíè ÿõøè áèëèø. Áóíäà ãðàììàòèê, ëåêñèê, ôîíåòèê, ñòèëèñòèê ìåú¸ðëàðãà àìàë қèëãèí õîëäà õàáàð åòêàçèø.
3) ìóñòàõêàì íóòқèé ê¢íèêìàëàð. Íóòқèé ê¢íèêìàëàðãà äîèìî ýãà á¢ëèá áîðèø òàëàá ýòèëàäè.
2. Íóòқíèíã èôîäàëèëèãè
Èôîäàëèëèê – áó òèíãëîâ÷èäà ¸êè ¢қóâ÷èäà ýúòèáîðíè, қèçèқèøíè ìóíòàçàì óøëàá òóðàäèãàí íóòқ ñèôàòèäèð. Èôîäàëèëèêíèíã òóðëè ê¢ðèíèøëàðè ìàâæóä.
Áóëàð àëáàòòà òóðëè ìóëîқàòëàðäà қ¢ëëàíèëàäè. Àëáàòòà áóëàðäàí ¢ðèíëè âàçèÿòëàðäà ôîéäàëàíèø êåðàê.
Èôîäàëèê àñîñëàðè қóéèäàãèëàð:
· Ìóëîқîò âàçèÿòè
Ïåäàãîã íóòқèíèíã èôîäàëèëèãè ñè¸ñèé íîòèқíèêèäàí ôàðқëàíàäè.Äèïëîìàò, ñóäüÿ, àäâîêàò íóòқëàðèðèíèíã èôîäàëèëèãè.
· Òèëíèíã òóçèëèø òîìîíè.
Áóíäà òàëàôôóç, ñ¢ç, ìîðôîëîãèê, ñèíòàêòèê èíòàíàöèîí âà óñëóáèé èôîäàëèê òóøóíèëàäè. Äåìàê, èôîäàëèëèê òèë ñàòõëàðèíèíã áèðëèêëàðè îðқàëè íàìî¸í á¢ëàäè.
Íóòқíèíã èôîäàëèëèãèíè òàúìèíëàéäèãàí øàðòëàð:
1. Òàôàêêóð, ôèêðëàø ìóñòàқèëëèãè.
2. Íóòқ ìàëàêàëàðèíè ñèñòåìàëè âà îíãëè ðàâèøäà ðèâîæëàíòèðèá áîðèø.
3. Àéòèëà¸òãàí íóòққà áåôàðқ á¢ëìàñëèê.
4. Òèëíèíã èìêîíèÿòëàðèíè ÿõøè áèëèø.
5. Èôîäàëèëèêêà ðóõèé óñòàíîâêà áåðèø: èôîäàëèëèêíè òàúìèíëàéäèãàí âîñèòàëàð – áó ñ¢çëàð, àëîõèäà òîâóøëàð âà èíòîíàöèÿäèð.
3. Íóòқíèíã ìàíòèқèéëèãè
Ìàíòèèқèéëèê ò¢ғðèëèê âà àíèқëèê áèëàí áèðãà óìóìèéëèêêà ýãà, ÷óíêè ãðàììàòèê æèõàòäàí áóçèëãàí, ôèêðíè íîò¢\ðè áåðàäèãàí ëóғàâèé áèðëèê õàì ìàíòèèқèéëèêíè áóçèëèøèãà îëèá êåëàäè. Ìàñàëàí, ìàêòàá òîìîíãà êåòäè áèðèêìàñèäà òîìîíãà ñ¢çè èøëàòèëìàñà, ìàêòàá êåòäè ñ¢çè ìàíòèèқñèç á¢ëèá қîëàäè. Ìàæëèñíè ¢òêàçäèê áèðèêìàñèäàãè ¢òêàçäèê ñ¢çèäàãè òóøóí÷à àíèқëèêíè áèëìàñëèê õàì ìàíòèèқèéëèêíè áóçèëèøèãà îëèá êåëàäè.
Ìàíòèèқèéëèê õàì 2 õèë á¢ëàäè:
1. Ïðåäìåò âà íàðñà ìàíòèèқèéëèãè; 2. Òóøóí÷à ìàíòèèқèéëèãè.
Íàðñà ìàíòèèқèéëèêãè äåéèëãàíäà, âîқåàëèêäàãè íàðñàëàð âà õîäèñàëàð áèëàí òèë áèðëèêëàðè îðқàñè èôîäàëèëèêíèíã ìîñëèãèäèð. Âîқåàëèêäà íàðñà âà õîäèñàëàð ¢çàðî ìàíòèèқèé àëîқàäà á¢ëàäè. Àíà øó àëîқàäîðëèê òèë ýëåìåíòëàðèîðқàëè àíèқ ê¢ðñàòèëèøè ëîçèì. Ëåêèí ýðòàêëàðäà, áàäèèé ôàíòàñòèêàäà âà áîøқà áàäèèé èæîääà áó õóñóñèÿò áóçèëèøè ìóìêèí: ¢ëèêíèíã òèðèëèøè, îøíèíã ó÷èøè, õàð õèë ñåõðëè õàðàêàòëàð êàáè.
Òóøóí÷à ìàíòèèқèéëèãè – áó òèë ýëåìåíòëàðè îðқàëè áèðîð ôèêðíèíã ìàíòèèқëè äàâîì ýòòèðèëèøèäèð. Ì: ýíäè êóéëàð âà ðàқñëàð òèíãëàá äàì îëèíã (ðàäèîäàí) æóìëàñèäà òóøóí÷à ìàíòèèқèéëèãè áóçèëãàí.
Íîò¢ғðè òàðæèìàëàð õàì íóòқ ìàíòèèқèéëèãèíè áóçàäè: Ýðêàê ïàéïîқëàð íàðõè 10 ôîèç àðçîíëàøòèðèëäè.(«ìóæñêèå íîñêè» íèíã òàðæèìàñè).
2. Íóòқíèíã ñîôëèãè
Áóíäà íóòқíèíã àäàáèé ìåúåðãà ìîñ êåëèøè òóøóíèëàäè. Íóòқíèíã ñîôëèëèãà õàëàêèò áåðàäèãàí óíñóðëàð: äèàëåêòèçì, âàðâàðèçì, æàðãîíëàðäèð. Øåâàãà õîñ ñ¢çëàð ¢ç ¢ðíèäà èøëàòèëìàñà, íóòқíèíã ñîôëèãè áóçèëàäè. Õîçèðãè ïàéòëàðäà ðàäèî òåëåâèäåíèåäà æóðíàëèñòëàðíèíã íóòқëàðèäà øåâàäà ãàïèðèøëàðè êóçàòèëèá òóðèëàäè, қ¢ïîë ñ¢çëàð èøëàòèëèøè: òàê, õ¢ø èííàéêèãèí, äåìàê, ÿúíè êàáèëàð. Áîøқà òèë ñ¢çëàðèäàí èøëàòèø: âîîáøå, ïðîáëåìà åì - õàøàê ìàñàëàñè, òåìà, ñòèë … â õ.ê.
4. Íóòқíèíã ¢ðèíëèëèãè (æ¢ÿëèëèãè)
¡ðèíëèëèê íóòқíèíã øóíäàé ñèôàòèêè, óíäà íóòқ ìóëîқîòíèíã áàð÷à øàðòëàðèãà âà ìàқñàëäàðèãà ò¢ғðè êåëàäè. ¡ðèíëè íóòқ ñóõáàò ìàâçóñèãà ìîñ êåëàäè, óíèíã ìàíòèèқèé âà õèññèé ìàçìóíèãà, òèíãëîâ÷èëàð, òàðêèáèãà, õàáàð áåðèø âàçèôàñèãà, òàðáèÿâèé, ýñòåòèê òàëàáëàðãà æàâîá áåðàäè.
¡ðèíëèëèê øóíäàé õñóñèÿòêè, àãàð ó á¢ëìàñà, àíèқëèê, ìàíòèèқèéëèê êàáè íóòқ õóñóñèÿòëàðèíèíã ҳàì ¢ðèíëèëèãèíè é¢қîòàäè.
¡ðèíëèëèê – âàçèôàäîø ñèôàò á¢ëèá, óíèíã àñîñèäà íóòқíèíã ìàқñàäãà ìóâîôèқëèëèãè ¸òàäè, äåìàê, ¢ðèíëèëèê òèë âîñèòàëàðèíèíã íóòқ ìàқñàäèãà ìîñëèãè äåìàêäèð.
Äåìàê, þқîðèäàãèëàðäàí êåëèá ÷èққàí õîëäà, íóòқ ¢ðèíëèëèãèíè қóéèäàãè òóðëàðãà á¢ëèø ìóìêèí:
1. Óñëóáèé ¢ðèíëèëèê
2. Êîíòåêñòóàë ¢ðèíëèëèê
3. Âàçèÿòãà ê¢ðà ¢ðèíëèëèê
4. Øàõñèé-ïñèõîëîãèê ¢ðèíëèëèê.
5. Íóòқíèíã áîéëèãè âà ðàíã áàðàíãëèãè
Íóòқíèíã áîéëèãè äåãàíäà, óíäà áàõî áåðóâ÷è ñ¢ç âà èáîðàëàðíèíã èøëàòèëèøè òóøóíèëàäè. Áàõî áåðóâ÷è ñ¢çëàð: áàäèèé òàñâèð âîñèòàëàðè, èáîðàëàð, ìàқîë âà ìàòàëëàð, õèêìàòëè ñ¢çëàð, áàäèèé àñàðëàðäàí êåëòèðèëàäèãàí ïàð÷àëàð êàáèëàðäèð.
Íóòқíèíã áîéëèãè äåãàíäà, äàñòëàáêè ôèêð øóíäàí èáîðàòêè, íóòқ ìàéäîíèäà òóðëè òóìàí ìàúíîëàðíè àíãëàòóâ÷è òèë áèðëèêëàðèíèíã қàí÷àëèê ê¢ï èøëàòèëèøè òóøèíèëàäè. Íóòқäà òàêðîðëàíìàéäèãàí ñ¢ç âà èáîðàëàð қàí÷à ê¢ï á¢ëñà, ó áîé íóòқ, îç á¢ëñà, êàìáàғàë íóòқ õèñîáëàíàäè.
Íóòқ áîéëèãèíè ê¢ðèíèøëàðè
1. Ëåêñèê – ñ¢ç áîéëèãè
2. Ñåìàíòèê ñ¢ç áîéëèãè
Ëåêñèê ñ¢ç áîéëèê ¢қèìèøëè çàìîíàâèé øàõñäà 10-12 ìèíã ñ¢çíè òàøêèë ýòàäè. Ïóøêèííèíã ñ¢ç áîéëèãè 21000 áèðëèêëàðäàí èáîðàò.
Ñåìàíòèê áîéëèê äåãàíäà, áèð ñ¢çíè áîøқà ñ¢çàð áèëàí áîғëàé îëèø ìàõîðàòè òóøóíèëàäè. Ì: äàëà ìàëèêàñè, ¢ðìîí ìàëèêàñè, қèçëàðèíèíã ìàëèêàñè, қàëáèì ìàëèêàñè, ãóðóõ ìàëèêàñè, âà õ.ê. 5 òà ҳàð õèë ñ¢ç áèëàí áèðèêà îëèø èìêîíèÿòè íîìî¸í á¢ëìîқäà.
8 – ìàúðóçà.
Ïðîôåññèîíàë íóòқ âà óíèíã òàñâèðèé òåõíèêàñè.
Ðèòîðèêàíèíã ëèíãâîñòèëèñòèê (ëèñîíèé – óñëóáèé) àñîñëàðè. Óìóìèé ðèòîðèêà ïðåäìåòè. Ðèòîðèêàäà (íîòèқ) îáðàç âà ñ¢çëîâ÷è øàõñè.
Òàÿí÷ èáîðàëàð: ïðîôåññèîíàë íóòқ, ðèòîðèêà, óñëóá, íîòèқëèê, íóòқíèíã òàúñèð êó÷è, îâîç, èíòîíàöèÿ, àðòèêóëÿöèÿ, äèêöèÿ, âåðáàë, íîâåðáàë õóñóñèÿò, ìàòí, íóòқ òåõíèêàñè.
Îғçàêè ñóҳáàò, íàçàðèé ìàíáàëàð áèëàí èøëàø: ìîíîãðàôèÿ, ҳóææàòëàð - àäàáè¸ò áèëàí áèðèí÷è áîð òàíèøãàíäà, ìàòííè òàíқèäëàðñèç ¢қèø ëîçèì.
- ìàêñèìàë ôîéäà áèëàí ¢қèø, áóíäà àäàáè¸òíè áàõîëàø
- ê¢ïðîқ ¢қèø, áèëèìãà ýãà á¢ëèø.
- öèòàòëàðäàí óíóìëè ôîéäàëàíèø, î÷èқ öèòàòà áèð õèë íóқòàäàí қî÷èøãà âà ÷àð÷îқíè òàøëàøãà ¸ðäàì áåðàäè.
Öèòàòàëàðäàí ôîéäàëàíãàíäà, àíèқ âà òóøóíóíàðëèëàðäàí ôîéäàëàíèø.
1) ìàòííè òåêøèðèø.
2) ìàòí ¸çèøíèíã òóðëàðè:
- áóòóí ìàòí ¸çèëàäè;
- қèñқà ðåæà ¸çèëàäè.
- ҳå÷ қàíäàé ìàòííè ¸çìàñëèê.
Ìàòííè òåêøèðèø ìàòèííèíã êîìïàçèöèîí ìàíòèқèé òóçèëèøè áèëàí òàíèøòèðàäè. Óëàðäàí þçàêè ôîéäàëàíèøè ìàíòèқíèíã áóçóëèøèãà îëèá êåëàäè.
Ìàòííèíã øàêë ÿñîâ÷è õóñóñèÿòëàðè.
- á¢ëèíèøè – ìàòèííèíã ìàúíîëè á¢ëàêëàðãà á¢ëèíèøè õóñóñèÿòè áóíè ýøèòèøèíè ҳàë қèëàäè;
- ìàòèííèíã ò¢ғðè ÷èçèқëèãè – óíèíã òàøêèë ýòóâ÷èëàðèíè âàқòèäà î÷èá áåðèø;
- áîғëàíãàíëèê – àëîҳèäà ôèêðëàðíèíã óìóìèé ìàúíîñè á¢éè÷à áîғëàíèøè.
Ìàòííèíã ìàíòèқèé – êîìïîçèöèîí åòèøìîâ÷èëèêëàðè: êîìïîçèöèîí á¢øëèê – ïàñò èíôîðìàöèÿ áèëàí òàúìèíëàø, ìàúíîíèíã ïàñò äàðàæàñè.
- æóäà êåíã äîèðàäàãè ìóàììîíè ¢ðàá îëèøãà èíòèëèø áó èôîäàíèíã þçàêèëèãèãà îëèá êåëàäè.
- áåëãèëàíãàí âàқòäàí ò¢ғðè ôîéäàëàíìàñëèê.
- àóäèòîðèÿ ìàқñàäèãà ò¢ғðè êåëàäèãàí ìàòåðèàëëàð òàøêèë ýòèøíè áèëìàñëèê.
- ôèêð èôîäàñèíè åòàðëè á¢ëìàãàí äàâîìèéëèãè ìàíòèқèé ê¢ïðèêíèíã é¢қëèãè.
1. ÷èқèø óñóëëàðè:
- ìàòí íóòқèíè ¢қèø.
- àëîõèäà ìàòåðèàëëàðíè ¢қèá, õîòèðà á¢éè÷à ìàòííè øàêëëàíòèðèø.
Øóíäàé íóòқëàð á¢ëàäèêè, óëàðäàí ÷åêèíèá á¢ëìàéäè, áóëàð:
äèïëîìàòèê íóòқ, òàíòàíàëè íóòқ âà ðàñìèé ìàúíîäàãè ìàúðóçàëàð.
Àãàð ÷èқèø ìàòíèíè óíóòñàíãèç íèìà қèëèø êåðàê?
- îõèðãè æóìëàíèíã îõèðãè ñ¢çèíè áîøқà èôîäàíèíã áîøèãà àéëàíòèðèøíè áèëèø.
- àñîñèé ìàúíîãà ýãà á¢ëãàí èôîäàíè ÿðàòèø
- ìàòííè ýñëàøäà 3 óñóë áîð: òàññàâóð, қàéòàðèø, ýúòèáîð:
òàññàâóð – ¢қèëãàí ìàòíäàí êó÷ëè òàññàâóð қîëäèðèø;
қàéòàðèø- ýñãà ñîëãàíäàí ñ¢íã 8 ñîàòäàí ñ¢íã ìàòåðèàëíè қàéòàðèø;
ýúòèáîð – áèçãà ÿқèí á¢ëãàí ýúòèáîð áèëàí áîғëàø.
×èқèø қèëèø ðåæèññ¸ðëèãè.
1. Íóòқ òåõíèêàñè: ôîíàöèîí íàôàñ, îâîç, äèêöèÿ, èíòîíàöèÿ.
2. Ôîíåòèê ìàäàíèÿò.
3. ìóëîқàòíèíã íîâåðáàë âîñèòàëàðè: ìèìèêà, èøîðà, øàêë. Íîòèқëèê ÷èқèøëàðíèíã óñëóáè.
4. Íîòèқíèíã ïñèõîôèçèê òàé¸ðãàðëèãè. Íîòèқëèê қ¢ðқóâè. Ñòðåññ áèëàí êóðàøèø âà óíèíã îқèáàòëàðèíèíã îëäèíè îëèø. Îììàâèé ¸ëғèçëèê òóøóí÷àñè. Òèìñîë ÿðàòèøäà Ñòàíèñëàâñêèé âà Áðåõò òèçèìè.
5. Íîòèқíèíã ýïèê òèìñîëè âà èìèäæ óñòèäà èøëàø: ҳèñ-òóéғóëè é¢íàëèø, äàì, îçèқëàíèø, êèéèì.
6. Àóäèòîðèÿäà àòìîñôåðà òàøêèë қèëèø âà ðåæèññ¸ð ÷èқèøè á¢éè÷à áîøқà ê¢íèêìàëàð.
Íóòқ ñ¢çëàãàíäà 100-200 ñ¢ç áèð ìèíóòäà ãàïèðèëèøè ëîçèì. Áóíäà íóòқ øàêëè ¢çèäà ê¢íèêìàëàðèíè ñàқëàéäè: íóòқèé íàôàñ, îâîç, äèêöèÿ, èíòîíàöèÿ. Óëàðäàí óíóìëè ôîéäàëàíèø íóòқèé àïïàðàòãà îғèðëèê ñîëìàéäè, àóäèòîðèÿ áèëàí ìàêñèìàë àëîқà âà íóòқ ñèôàòè îëèøãà ýðèøèëàäè.
Íóòқ òåõíèêàñè:
- ôîíîöèîí íàôàñ, îâîçãà êó÷ áåðàäè.
- áàëàíä îâîç, êó÷ âà èôîäàãà ýãàëèê
- äèêöèÿ- ҳàð áèð òîâóø âà òîâóøëàð éèғèìèíè àíèқ èôîäàëàø.
- èíòîíàöèÿ- ðèòìèê âà ìàíòèқèé íóòқ á¢ëèíèøè èíòîíàöèÿ:
- òîí áàëàíäëèãè; îâîç êó÷è; ôàçàëèê ò¢õòàìëàð; òåìï; òåìáð-îâîçíèíã ýñòåòèê ᢸғè êàáè õóñóñèÿòëàðíè ¢ç è÷èãà îëàäè.
Èíòîíàöèÿ ìàøқè - òèíèø áåëãèëàðèíè ò¢ғðè қ¢éèø
- òåìï âà íóòқ óñëóáè óñòèäà èøëàø.
- ò¢õòàìëàðíèíã òóðëè õèëëàðè: ôèçèîëîãèê, ãðàìàòèê, ìàúíî àæðàòóâ÷è, ïñèõîëèíãâèñòèê. Óëàð ìàòíãà ҳèñ- ҳàÿæîíëè ¸íäàøóâíè õîñèë қèëàäè.
- îâîç óñòèäà èøëàø
Ôîíåòèê ìàäàíèÿò
- ñ¢çëàðíè ò¢ғðè òàëàôôóç қèëèø
- ñ¢çëàðãà ò¢ғðè óðғó қ¢éèø.
- ñ¢çëàøóâíèíã íîâåðáàë âîñèòàëàðè.
Ìàòíãà ҳèññè¸òëè ¸íäàøóâ ñ¢çëàøóâíèíã íîâåðáàë âîñèòàëàðèíè ҳîñèë қèëàäè: ìèìèêà, øàêë, èøîðà. Áóëàð ¸ðäàì÷è âîñèòàëàðäèð. Óëàð ìàòííè æîíëàíòèðàäè, ñ¢çëàðíè òåæàéäè, ÿõøè àéòèëìàãàí ñ¢çíè ñèëëèқëàéäè, ñ¢çëàðíèíã èêêèëèê õóñóñèÿòëàðèíè é¢қîòàäè.
Èìî-èøîðàëàð: èôîäàëè; òàñâèðëîâ÷è; ê¢ðñàòóâ÷è; òàқëèä қèëóâ÷è; êàð âà ñîқîâëàð òèëè; ìàíåðèçìëàð –àñîñëàíìàãàí èøîðàëàð.
Íîòèқíèíã ¢çèíè òóòèøèíèíã 2 é¢íàëèøè:
қ¢ëíè ìóøò қèëèø; қ¢ëíè óçàòèø.
Íîòèқ ÷èқèøèíèíã 3 óñóëè: ðàöèîíàë- àíàëèòèê; ҳèñ-ҳàÿæîíëè; ñèíòåòèê;
Íîòèқ қ¢ðқóâèíèíã ñàáàáè âà ҳóñóñèÿòëàðè:
îìàäñèçëèêíè ñåçèø; àóäèòîðèÿ òîìîíèäàí ¸ìîí áàҳî.
×àð÷îқ ôèçèîëîãèê âà ïñèõîëîãèê æàðà¸íëàðäàãè êàì÷èëèê á¢ëèá, ìîñëàøèø æàðà¸íè, ôàñëàøèø âà áàð÷à қóòқàðóâ îìèëëàðèíè ¢éëàá ÷èқèø áèëàí áîғëèқ. Æàõëè ÷èқàíäà, ó áèëàí êóðàøèø:
қ¢ðқóâíè àæðàòà îëèø êåðàê - ¸ìîí æàõë ïàñòãà òóøèø áèëàí, ҳàÿæîíëàíèø ýñà ÿõøè, ôîéäàëè ҳèññèè¸òëàðè áèëàí áîғëèқ.
Қ¢ðқóâíè íèìà ïàéäî қèëàäè:
- ãàïèðóâ÷èíèíã òàæðèáàñèçëèãè
- øàõñèé òîìîíè
- íîàíèқ êóòèø
- ýúòèáîðñèçëèê âà àóäèòîðèÿíèíã ¸ìîí ìóíîñàáàòè.
- åòàðëè á¢ëìàãàí ¸ìîí òàé¸ðãàðëèê.
Êóðàø óñóëëàðè:
- ýúòèáîð÷àíëèê; àóòîòðåíèíã; òèí÷ қàäàì òàøëàø;
- ÷óқóð íàôàñ îëèø âà ÷èқàðèø
- ò¢ғðè áàҳîëàøíè øàêèëëàíòèðèø
- ¸қèìëè íàòèæà ó÷óí қóëàéëèê ÿðàòèø
- ¢çèíèíã ҳèññè¸òëàðè áèëàí á¢ëèøèø íèÿòè
- ¢ç-¢çèíè áó êàòòà қóâîí÷, äåá èøîíòèðèø
- ¢éèí âàçèÿòèíè øàêèëëàíòèðèø.
Ҳèññè¸òëè ҳîëàòíè ÿðàòèø ó÷óí 2 òèçèì êåðàê:
- Ñòàíèñëàâñêèé òèçèìè - òèìñîëäà ÿøîâ÷àíëèê
- Áðåõò òèçèìè - òèìñîëäàí ÷åêèíèø.
Íîòèқíèíã ýòèê òèìñîëè: äàì, -îâқàò, -êèéèì-êå÷àê
Ê¢íèêìàëàð: -àóäèòîðèÿíè ãóðóҳëàøòèðèø; àóäèòîðèÿ îëäèäà óçîқ ¢òèðìàñëèê êåðàê; ÷èқèø âàқòèíè èíîáàòãà îëèø ; ÷àëғèòóâ÷è âàçèÿòëàðíèíã îëäèíè îëèø.
9-ìàúðóçà:
Íóòқ ìàäàíèÿòè âà óñëóáøóíîñëèê
Òàÿí÷ èáîðàëàð: íóòқ, óñëóá, òèë ìåú¸ðëàðè, íóòқ óñëóáëàðè,ëåêñèêîëîãèÿ, àäàáèé òèë, ôóíêöèîíàë óñëóáëàð, ñ¢çëàøóâ óñëóáè, ðàñìèé óñëóá, èëìèé óñëóá, ïóáëèöèñòèê óñëóá, áàäèèé óñëóá.
Íóòқ ìàäàíèÿòè, íóòқ îäîáè –
1) îғçàêè âà ¸çìà àäàáèé òèë ìåú¸ðëàðè (òàëàôôóç, óðғó, ñ¢ç қ¢ëëàø, ãðàììàòèêà, óñëóáøóíîñëèê êîèäàëàðè)íè ýãàëëàø, øóíèíãäåê, òóðëè àëîқà-àðàëàøóâ øàðîèòëàðèäà òèëíèíã òàñâèðèé âîñèòàëàðèäàí íóòқíèíã ìàқñàä âà ìàçìóíèãà ìîñ ðàâèøäà ôîéäàëàíèø ìàõîðàòè;
2) òèëøóíîñëèêíèíã òèëíè ìàäàíèÿò қóðîëè ñèôàòèäà ìóêàììàëëàøòèðèø ìàқñàäèäà ìåú¸ðëàøòèðèø (òàðòèáãà ñîëèø) ìóàììî ëàðèíè ¢ðãàíóâ÷è á¢ëèìè. Ғàðá òèëøóíîñëèãèäà óìóìèé ìàúíîäà "òèë ìàäàíèÿòè" òåðìèíè õàì қ¢ëëàíàäè.
1-ìàúíîäàãè "Íóòê ìàäàíèÿòè" òóøóí÷àñè àäàáèé òèëíè ¢çëàøòèðèøäàãè èêêè áîñқè÷íè êàìðàá îëàäè: à) íóòқíèíã ò¢ғðèëèãè âà áîøêà íóòêèé ìàõîðàò. Íóòқíèíã ò¢ғðèëèãè ìóàéÿí òèëäà ñ¢çëîâ÷èëàð âà ¸çóâ÷èëàð òîìîíèäàí "èäåàë" ¸êè óìóì òîìîíèäàí қàáóë қèëèíãàí âà àíúàíàâèé ñàқëàíèá êåëà¸òãàí îäàòëàð, èáðàò âà íàìóíàëàð òàðçèäà èäðîê ýòèëàäèãàí àäàáèé ìåú¸ðëàðãà àìàë қèëèøäèð. Íóòқèé ìàõîðàò ýñà íàôàқàò àäàáèé ìåú¸ðëàðãà àìàë қèëèø, áàëêè ¢çàðî ìàâæóä á¢ëãàí âàðèàíòëàðäàí ìàçìóíàí ýíã ò¢ғðè, ýíã àíèê, óñëóá âà âàçèÿò íóқòàè íàçàðèäàí ýíã ìàқáóëè âà èôîäàëèñèíè òàíëàá îëèø ìàõîðàòèäèð (Ìàñàëàí, àêà - îêà - àêî; êåëÿïòè - êåâîòòè - êåëîïòè âàðèàíòëàðèäàí áè-ðèíèíã àäàáèé ìåú¸ð ñèôàòèäà òàíëàíèøè). Þêñàê íóòқ ìàäàíèÿòè êèøèíèíã óìóìèé þêñàê ìàäàíèÿòèíè, ôèêðëàø ìàäàíèÿòèíè, òèëãà íèñáàòàí îíãëè ìåxð-ìóõàááàòèíè íàìî¸í қèëàäè.
Íóòқ ìàäàíèÿòè íàçàðèÿñèíèíã àñîñèé òóøóí÷àñè òèë ìåú¸ðèäèð. 2-ìàúíîäàãè íóòқ ìàäàíèÿòèíèíã àñîñèé âàçèôàñè èæòèìîèé òèë àìàëè¸òèãà ôàîë òàúñèð ê¢ðñàòèø ìàқñàäèäà (òèëíèíã áàð÷à ñàòõëàðèäà) îáúåêòèâ òèë ìåú¸ðëàðèíè óëàðíèíã áàðқàðîðëàøãàí øàêëëàðèäà, çèääèÿòëàðèäà, âóæóäãà êåëóâ÷è òàìîéèëëàðèäà âà áîøêàëàðäà ¢ðãàíèøäèð.
Çàìîíàâèé íóòқ ìàäàíèÿòè íàçàðèé âà àìàëèé ôàí á¢ëèá, ó òèë àìàëè¸òèãà òàúñèð ýòèø ìàқñàäèäà àäàáèé òèë òàðèxè, ãðàììàòèêà, óñëóáøóíîñëèê âà áîøқà òèëøóíîñëèê á¢ëèìëàðèíèíã þòóқëàðè âà xóëîñàëàðèíè óìóìëàøòèðàäè. Íóòқ ìàäàíèÿòè íàçàðèÿñèäà àäàáèé òèë ìèëëèé òèëíèíã îëèé øàêëè äåá ýúòèðîô ýòèëàäè; áàäèèé àäàáè¸ò òèëè ¢çèíèíã ýíã ÿxøè íàìóíàëàðè áèëàí xàëқíèíã ìàäàíèÿò ñîõàñèäàãè þòóқëàðè âà àíúàíàëàðèíè ìóñòàõêàìëàéäè âà áîéèòàäè.
Íóòқ ìàäàíèÿòè èæòèìîèé õîäèñà á¢ëèá, ó æàìèÿò, ôàí âà òåxíèêà, ìàäàíèé âà àäàáèé ҳà¸ò ðèâîæè áèëàí ÷àìáàð÷àñ áîғëèқ ҳîëäà òàðàққèé ýòàäè. Æàìèÿò àúçîëàðèíèíã ìàäàíèé ñàâèÿñè îðòãàí ñàðè íóòқè ҳàì æèëîëàíèá, ñàéқàëëàøèá, íóòқ ìàäàíèÿòè қîèäàëàðè âà ìåú¸ðëàðèãà ìóâîôèқ ҳîëäà òàêîìèëëàøèá áîðàäè. Íóòқ ìàäàíèÿòèíèíã øàêëëàíèøè âà ðèâîæëàíèøèäà àäàáè¸ò, ñàíúàò, ðàäèî, òåëåâèäåíèå âà äàâðèé ìàòáóîòíèíã àëîõèäà ¢ðíè áîð. Àéíèқñà, àäàáèé òèëíè ìåú¸ðëàøòèðèø âà íóòқ ìàäàíèÿòè íàçàðèÿñèíè ðèâîæëàíòèðèøäà ëåêñèêîãðàôèÿ, xóñóñàí, èçîҳëè, èìëî, òàëàôôóç, ¢қóâ âà áîøқà ìàxñóñ ëóғàòëàð ìóҳèì àҳàìèÿòãà ýãà.
15-àñðäà¸ê ¢çáåê àäàáèé òèëèíèíã íóòқ ìàäàíèÿòè âà óíèíã ¢çèãà xîñ ìåú¸ðëàðè á¢ëãàí - Àëèøåð Íàâîèé ¢çèíèíã áóòóí õà¸òèé âà èæîäèé ôàîëèÿòè áèëàí ¢ç äàâðè íóòқ ìàäàíèÿòèãà, íóòқ îäîáèãà ìèñëñèç õèññà қ¢øãàí á¢ëñà, êåéèíãè äàâðäà ÿøàãàí Áîáóð, Ìóõàììàä Ñîëèõ, Ãóëxàíèé, Íîäèðà, Îãàҳèé, Ôóðқàò, Ìóқèìèé âà áîøқà øîèðëàðíèíã àñàðëàðè òèëèäà ҳàì ¢øà äàâð òèëè âà Íóòê ìàäàíèÿòè ìàúëóì äàðàæàäà àêñ ýòãàí. "ßxøè ñ¢ç - æîí îçèғè", "Áóғäîé íîíèíã á¢ëìàñà ҳàì, áóғäîé ñ¢çèíã á¢ëñèí", "Î?éíàá ãàïèðñàíã õàì ¢éëàá ãàïèð", "Õàð íåíè åìàê - õàéâîííèíã èøè, õàð íåíè äåìàê - íîäîííèíã èøè" êàáè ìàқîë âà õèêìàòëè ñ¢çëàðíèíã ïàéäî á¢ëèøè õàì ¢çáåê xàëқèäà íóòқ ìàäàíèÿòèãà àââàëäàí ýúòèáîð êó÷ëè á¢ëãàíèäàí äàðàê áåðàäè.
¡òãàí àñðíèíã 20-éèëëàðèäàí ñ¢íã ¢çáåê òèëèíèíã Íóòê ìàäàíèÿòè xàëқ òèëèãà ÿқèíëàøòèðèëãàí ìèëëèé àäàáèé òèë ìåú¸ðëàðèãà àñîñëàíàäè. Áó ìåú¸ðëàðíè øàêëëàíòèðèø èøèãà îëèìëàð (Îòàæîí Õîøèì, Ò. Í. Қîðèíè¸çèé, Ñ. Èáðîõèìîâ, Îëèì Óñìîí âà áîøқàëàð), àäèáó øîèðëàð (Қîäèðèé, ×¢ëïîí, Àâëîíèé, Ôèòðàò, Îéáåê, Ғàôóð Ғóëîì, Àáäóëëà Қàҳҳîð âà áîøêàëàð) ìóíîñèá ҳèññà қ¢øäèëàð.
Ñòèëèñòèêà (þíîí÷à ñòéëîñ-¸çóâ, xàò òà¸ê÷àñè), óñëóáøóíîñëèê, óñëóáèÿò- òèëøóíîñëèêíèíã òèë óñëóáëàðèíè òàäêèê ýòóâ÷è, òèëíèíã ëåêñèêôðàçåàëîãèê, ôîíåòèê, ìîðôîëîãèê, ñ¢ç ÿñàëèøè âà ñèíxðîíèÿ âà äèàxðîíèÿ íóқòàè íàçàðèäàí ôóíêñèîíàë қàòëàìëàíèøèíèíã ìîõèÿòè âà ¢çèãà xîñëèêëàðíè ¢ðãàíóâ÷è, àäàáèé òèëíè òóðëè ëèñîíèé âàçèÿòëàðäà, ¸çìà àäàáè¸òíèíã xèëìà-xèë òóð âà æàíðëàðèäà, èæòèìîèé õà¸òíèíã òóðëè ñîõàëàðèäà ê¢ëëàø ìåú¸ðëàðè âà óñóëëàðèíè òàâñèôëîâ÷è òàðìîғè ҳèñîáëàíàäè. Ñòèëèñòèêàäà ïàðàëëåë ñèíîíèìèê òèë èôîäàëàðèäàãè ìàúíîâèé âà ýêñïðåññèâ íîçèêëèêëàð, ëèñîíèé áèðëèêëàðíèíã ¢çàðî ìóíîñàáàòäîø âàðèàíòëàðäà óëàð îðàñèäàí ìóàéÿí íóòқèé âàçèÿò ó÷óí çàðóð á¢ëãàíèíè òàíëàá îëèø èìêîíèÿòè ìàâæóä á¢ëàäè.
Çàìîíàâèé ñòèëèñòèêàäà òóðëè ëèíãâèñòèê é¢íàëèøëàð âà ìàêòàáëàðäà òóðëè÷à òóøóíèëàäè, øó áèëàí áèðãà õàð áèð íóқòàè íàçàð, ñòèëèñòèêàíèíã àñîñèé ¢ðãàíèø ìàâçóè á¢ëìèø óñëóáíèíã ñåðқèððàëèãè ñàáàáëè, ¢ç îáåêòèâ àñîñèãà ýãà. Ñòèëèñòèêà òèë ìåú¸ðëàðè áèëàí óçâèé áîғëèêëèêäèð. Ñòèëèñòèêà ¢ç íàâáàòèäà ôóíêñèîíàë ñòèëèñòèêà , ëèñîíèé áèðëèêëàð ñòèëèñòèêàñè, ìàòí ñòèëèñòèêàñè, áàäèèé àäàáè¸ò (áàäèèé íóòқ) ñòèëèñòèêàñè, àìàëèé ñòèëèñòèêà, êè¸ñèé ñòèëèñòèêà, òàðèxèé ñòèëèñòèêà êàáè òóðëàðãà á¢ëèíàäè.
Óñëóáøóíîñëèêíèíã òèëäà òóòãàí ¢ðíè áåêè¸ñäèð. Óñëóáøóíîñëèê ìåú¸ðëàðíè øàêëëàíòèðèø, ìàøxóð òèëøóíîñ îëèì Ã.î.Âèíîêóð òàúêèäëàãàíèäåê, íóòқ ìàäàíèÿòèíèíã ¢ç îëäèãà қ¢éãàí àñîñèé ìàқñàäè, óíèíã ýíã ìóõèì âàçèôàñèäèð. ×óíêè óñëóáèé ìåú¸ðíè ÿxøè áèëìàñäàí, óëàðíè ìóêàììàë ýãàëëàìàñäàí òóðèá, íóòқ ìàäàíèÿòèãà, ìàäàíèé íóòққà ýðèøèá á¢ëìàéäè.
Ìàúëóìêè, õàð áèð ñ¢çíè ¢éëàá, òàíëàá, óëàðíèíã õàð áèð ìàúíîñèãà, ìàúíî êèððàëàðèãà ÿxøè ýúòèáîð қèëèá, ¢ðèíëè èøëàòèø õàêèäà æóäà ê¢ïëàá xàëê ìàқîëëàðè, õèêìàòëàðè ìàâæóä. Áó ҳàқäà áóþê ôàéëàñóô Àðèñòîòåëíèíã “Ïîýòèêà” âà ñ¢ç ìóëêèíèíã ñóëòîíè Àëèøåð Íàâîèéíèíã “Ìàõáóá óë-қóëóá” àñàðëàðèäà ҳàì қèììàòëè ôèêðëàð àéòèëãàí.
Òèëäà õàð ñ¢çíè, ãðàììàòèê ôîðìàíè, ҳàð áèð ñèíòàêòèê қóðèëìàíè ¢ç ¢ðíèäà, ÿúíè øó ñ¢ç, øó ãðàììàòèê øàêë ¸êè ñèíòàêòèê қóðèëìà (ãàï) èøëàòèëà¸òãàí âàçèÿòíè (òèíãëîâ÷è ñàâèÿñè, óëàðíèíã õîëàòè êàáèëàð) ҳèñîáãà îëãàí ҳîëäà ò¢ғðè қ¢ëëàø, óëàðíèíã øó âàçèÿòãà ýíã ìîñ òóøàäèãàíèíè òàíëàá, íóòқ æàðà¸íèäà óëàðäàí óíóìëè ôîéäàëàíèø, ýíã èx÷àì âà ôèêðíè ë¢íäà èôîäàëàéäèãàíèíè, ýíã ñîääà âà õàììàãà òóøóíàðëèñèíè èøëàòèø íóòқíèíã ðàâîíëèãèíè, òóøóíàðëèëèãèíè, àíèқëèãèíè òàúìèíëàéäè, óíè ғàëèçëèêëàðäàí xàëîñ ýòàäè. Ñ¢çëàðíè, ãðàììàòèê øàêëëàðíè áåôàðқ қ¢ëëàø, âàçèÿòãà ìîñ òóøìàéäèãàí ãàïëàðíè áåèxòè¸ð, íàçîðàòñèç àéòèá þáîðèø, á¢ëàð-á¢ëìàñãà ó ¸êè áó ñ¢çäàí ¸êè ãðàììàòèê øàêëëàðäàí ôîéäàëàíàâåðèø, óìóìàí, óëàðíè îðòèқ÷à қ¢ëëàø, ¢ðèíëè-¢ðèíñèç òàêðîðëàéâåðèø íóòқíè áà÷êàíà қèëàäè, ôèêðíè xèðàëàøòèðàäè, óíèíã òàúñèð÷àíëèãèãà ïóòóð åòêàçàäè. Çåðî, äîíîëàð àéòãàíèäåê:
Íîäîíëàðäåê þçëàá ñ¢çíè қèëìà қàòîð,
Äîíîëàðäåê áèð ñ¢ç äåãèë, ëåê ìàúíîäîð.
(Ñàúäèé Øåðîçèé)
¨êè
Ñ¢ç æîþ âàқòèãà á¢ëàð ýêàí ìîñ,
Ñåõðó àôñóí ó÷óí ó á¢ëàð àñîñ.
(Àáäóðàõìîí Æîìèé)
Ìàúëóìêè, óñëóáèÿò-ôèêðíè èôîäàëàø é¢ëëàðè, òèë âîñèòàëàðèíè-ìàòåðèàëëàðèíè ò¢ғðè òàíëàé áèëèø ҳàқèäàãè òàúëèìîò-óñëóáëàð èëìè á¢ëèá, òèëíèíã âàçèôàëàðèãà ìîñ ðàâèøäà áèð íå÷à ê¢ðèíèøëàðãà ýãà: ñ¢çëàøóâ óñëóáè, êèòîáèé óñëóá, èëìèé-îììàáîï óñëóá, ðàñìèé, ïóáëèñòèê âà áàäèèé óñëóá êàáèëàðäèð. Óøáó ôèêð óñëóáèÿòíèíã òàðêèáèé қèñìèãà êèðóâ÷è ãðàììàòèê óñëóáøóíîñëèê ҳàқèäà õàì àéòèø ìóìêèí.
Ãðàììàòèêàíèíã ìîðôîëîãèÿ âà ñèíòàêñèñ íîìëàðè îñòèäà èêêè қèñìãà àæðàòèëèø õîëàòè ãðàììàòèê óñëóáøóíîñëèêäà õàì ñàқëàíàäè, ÿúíè ó ìîðôîëîãèê óñëóáøóíîñëèêäà õàì ñàқëàíàäè, ÿúíè ó ìîðôîëîãèê óñëóáøóíîñëèê õàìäà ñèíòàêòèê óñëóáøóíîñëèê êàáè èêêè ê¢ðèíèøäà á¢ëàäè.
Ãðàììàòèêà ñ¢çíèíã ¸êè ñèíòàêòèê қóðèëìàíèíã ëóғàâèé âà ãðàììàòèê ìàúíîëàðèíè, ôèêðèé æèõàòíè ¢ðãàíñà, ãðàììàòèê ñòèëèñòèêà óëàðíèíã ê¢øèì÷à- ýêñïðåññèâ ìàúíîëàðèíè, âàçèôàâèé xóñóñèÿòëàðèíè ¢ðãàíàäè.
Ãðàììàòèêà áèëàí óñëóáøóíîñëèê áèðãàëèêäà ôàқàò ãðàììàòèê øàêëëàðíèíã íèìàíè èôîäàëàíèøèíè ýìàñ, áàëêè қàíäàé èôîäàëàíèøèíè õàì òåêøèðàäè.
Ãðàììàòèê óñëóáøóíîñëèêíèíã áèð қèñìè á¢ëãàí ìîðôîëîãèê óñëóáøóíîñëèê ҳàð áèð ãðàììàòèê øàêëíèíã, ñ¢ç ÿñîâ÷è âîñèòàëàð âà õàð xèë áîøêà øàêëëàðíèíã óñëóáèé xóñóñèÿòëàðèíè ¢ðãàíàäè.
¡çáåê òèèäà ê¢øèì÷àëàð äîèðàñèäàãè ìàúíîäîøëèê (ñèíîíèìèÿ) õîäèñàñè õàì êåíã òàðқàëãàí: øó ñàáàáëè // øó ñàáàáäàí; òàëàáàëàðäàí áèðè // òàëàáàëàðíèíã áèðè; îòãà ìèíäè // îòíè ìèíäè; ñàâëàòëè // ñàâëàòäîð // áàñàâëàò … êàáè.
¡çáåê òèëèäà ñ¢ç ÿñîâ÷è âà ãðàììàòèê ìàúíî èôîäàëîâ÷è æóäà ê¢ï àôôèêñëàð ¢ç âàðèàíòëàðèãà ýãà ¸êè áèð-áèðè áèëàí ¢çàðî ñèíîíèìèê ìóíîñàáàòäà á¢ëàäè. Ìàñàëàí, æ¢íàëèø êåëèøèãè ê¢ðñàòêè÷è -ãà õîçèðãè òèëèìèçäà -êà, -êà âàðèàíòëàðèäà ó÷ðàñà, ýñêè ¢çáåê òèëèäà -ғà (áîðàðғà, -êèëóðғà, ñóðàðғà) ê¢ðèíèøäà ó÷ðàéäè. Ôåúëëàðäàãè -ãèç ê¢ðñàòêè÷è -êèç, -ғèç, -қèç; -êàç, -ãàç âà õàòòî, áàúçàí -êàð (¢òêàð, åòêàð) âàðèàíòëàðèäà ó÷ðàéäè.
Òèëèìèçäà áàúçàí àéðèì ãðàììàòèê øàêë ïëåîíàñòèö (қ¢ø) қ¢ëëàíàäè. Áóíäàé қ¢ëëàø íóòқäà îðòèқ÷àëèêíè âóæóäãà êåëòèðèøè, íóòқ ðàâøàíëèãèãà ïóòóð åòêàçèøè, ôèêðíè xèðàëàøòèðèøè, áà÷êàíàëàøòèðèøè ìóìêèí: òîé÷îқ÷àãèíàì, êè÷êèíàãèíà, è÷èëèá қ¢éèëäè, òî ìàêòàáãà÷à, ßíãèқèøëîқ қèøëîғè, áèð êàëìèà ñ¢ç, ¢í éèëëàð ¢òäè, 6 òà ¢ғèë-қèçëàðèì áîð,ê¢ëëàíèøëàðäà ãðàììàòèê øàêëëàð ¸êè ñ¢çëàðíèíã ¢ðèíñèç, ìàêñàäñèç қ¢ëëàíèøè íàòèæàñèäà àíà øóíäàé ҳîë þç áåðãàíèíè êóçàòàìèç: êè÷êèíàãèíà òèïèäàãè -èí, è÷èëèá ê¢éèëäè òèïèäàãè қ¢ëëàíèøëàðäà îëäèíãè ñ¢çäàãè -èë, òî ìàêòàáãà÷à ê¢ëëàíèøèäà òî ýëåìåíòè (áóíäà áàúçàí êó÷àéòèðèø èôîäàëàíèøè ìóìêèí, àíà øóíäàé âàқòäà òî ýëåìåíòèíèíã èøëàòèëèøè ¢çèíè îқëàéäè), êåéèíã áèðèêìàëàðäà êèøëîғè, êàëèìà ñ¢çëàðè, ¢í éèëëàð ¢òäè, îëòèòà ¢ғèë-қèçëàðèì áîð, õàð áèð äàëèëëàðíè áèðèêìàëàðèäà -ëàð àôôèêñè îðòèқ÷à èøëàòèëãàí âà íóòқäà ғàëèçëèê òóғäèðãàí.
Áèðîê, øóíè ҳàì àéòèø êåðàêêè, ãðàììàòèê øàêë ¸êè áîøқà âîñèòàëàðíè ïëåîíàñòèö қ¢ëëàø õàììà âàқò õàì íóòқäà îðòèқ÷àëèê òóғäèðàâåðìàéäè. Áàúçàí æóäà ¢ðèíëè, òóøóíãàí ҳîëäà, ìàúëóì áèð ìàқñàäíè ê¢çäà òóòèá, øóíäàé қèëèíñà, íóòқíè ðàâîí қèëàäè, ôèêðíè àíèқ, ë¢íäà, áîð íîçèêëèêëàðè áèëàí èôîäàëàøãà ¸ðäàì áåðàäè, íóòқ òàúñèð÷àíëèãèíè îøèðàäè, ìàúíîíè êó÷àéòèðàäè, á¢ðòòèðàäè: óëóғ àé¸ì êóíëàðè; øóí÷à éèë òóç -íàìàê á¢ëäèê; áåø ïàíæàñèíè îғçèãà òèқàäè; àéòãàíèíè қèëìàé қ¢éìàéäè; áèç ¢çèìèç àéòèá қ¢ÿìèç òèïèäàãè қ¢ëëàíèøëàðäà àíà øó xîëíè êóçàòàìèç. Ò¢ғðè, íàìàê, êàëèìà, àé¸ì, ïàíæ ñ¢çëàðè ôîðñ-òîæèê òèëëàðèäà òóç, ñ¢ç, êóí, áåø ñ¢çëàðèãà ò¢ғðè êåëàäè. Áèðîê, ¢çáåê òèëèäà óëàð, áèðèí÷èäàí, áîøқà ìàúíîäà қ¢ëëàíèøè ìóìêèí á¢ëñà, èêêèí÷èäàí, êó÷àéòèðóâ÷è âîñèòà âàçèôàñèíè áàæàðóâ÷è ñèôàòèäà èøëàòèëèøè ìóìêèí. Æóìëàäàí, óëóғ àé¸ì êóíëàðè áèðèêìàñèäà àé¸ì ñ¢çè êóí ìàúíîñèäà қ¢ëëàíãàí ýìàñ, ó ìàúëóì áèð ñàíàíè èôîäàëàãàí, áåø ïàíæàñèíè áèðèêìàñèäà ïàíæà ñ¢çè áàðìîқ ìàúíîñèäà, áèð êàëèìà ñ¢ç êàëèìà ñ¢çè ñ¢ç ëåêñåìàñèíèíã àíèқëîâ÷è á¢ëèá êåëãàí âà àқëëè, ôèêðëè, ë¢íäà ñ¢çëàðè ìàúíîñèäà қ¢ëëàíãàí; òóç-íàìàê қ¢ëëàíèøèäà ýñà ¢çáåê òèëèäà, îғçàêè íóòқäà ê¢ï ó÷ðàéäèãàí íîí-ïîí, ÷îé-ïîé òèïèäàãè õîëàòíè êóçòàìèç.
Áóíäàí òàøêàðè, áó қ¢ëëàíèøäà òóç-íàìàêíèíã èáîðà õîëèãà êåëèá қîëãàíè ê¢çãà òàøëàíàäè âà ó áèðãà òóðäèê, áèðãà á¢ëäèê áèðèêìàëàðè èôîäàëàãàí ìàúíîíè àíãëàòàäè. Xóääè øó áèðèêìàäà óëàðäàí áèòòàñèíè қ¢ëëàø õå÷ ìóìêèí ýìàñ.Êåéèíã ìèñîëäà èíêîð ôîðìàñèíèíã (-ìà) èêêàëà ñ¢çäà õàì èøòèðîê ýòèøè òàñäèқ ìàúíîñèíè àí÷à êó÷àéòèðèá, á¢ðòòèðèá áà¸í қèëèøíè òàúìèíëàãàí.
Ãðàììàòèê óñëóáøóíîñëèêäà àéðèì ãðàììàòèê øàêëëàðíèíã ¢ðíèíè àëìàøòèðèá қ¢ëëàíèøíèíã ¢çèãà xîñ òîìîíëàðè áîðëèãè êåíã ¢ðãàíèëèøè êåðàê. Àäàáèé ìåú¸ðäà õàð áèð ê¢ðñàòêè÷íèíã ¢çàê-íåãèçëàðãà ê¢øèëèøäàãè ¢ðíè êàòúèé áåëãèëàíãàí. Àììî ìàúëóì áèð óñëóáèé ìàêñàäíè ê¢çäà òóòãàí õîëäà óëàðíèíã ¢ðíèíè àëìàøòèðèø ìóìêèí: Қàëáèìíè ñåí ê¢çèìäàíìè àíãëàäèíã (Îéáåê); Îñìîíäàãè áóëóòëàðíèíã x¢ìðàéèøèäàíìè қ¢ðқäèíãèç (Îéáåê); áîðèíãëàð-áîðëàðèíã, êåòèíãëàð-êåòëàðèíã; áîðãàíìè ýäè- áîðãàí ýäèìè, àéòèá ýäèììè-àéòèáìè ýäèì; äàäàíã óéäàëàðìè-äàäàíã óéäàìèëàð; àéòìàáìèäèì- àéòìàá ýäèììè (îғçàêè íóòқäà).
Êåëòèðèëãàí ìèñîëëàðãà äèққàò қèëñàê, áèðèí÷è èêêè ãàïäà -ìè þêëàìàñè àñëèäà, àäàáèé ìåú¸ðãà ê¢ðà, àíãëàäèíã âà қ¢ðқäèíãèç ñ¢çëàðèãà қ¢øèëèá êåëèøè êåðàê ýäè: àíãëàäèíãìè, қ¢ðқäèíãèçìè òèïèäà. Àììî ¸çóâíè áó øàêëíè îëäèíãè ñ¢çãà қ¢øàäè âà áó áèëàí ¢çèãà xîñ ýêñïðåññèâëèê õîñèë қèëàäè, òàúñèð÷àíëèêíè îøèðàäè, íóòққà ïîýòèêëèê àòî ýòàäè. Êåéèíãè ìèñîëëàðäà -èíã âà -ëàð àôôèêñëàðèíèíã ¢ðíèíè àëìàøòèðèø õóðìàò ¸êè õóðìàòñèçëèê ìàúíîëàðèíè èôîäàëàøãà xèçìàò қèëãàí á¢ëñà, áîðãàíìè ýäè -áîðãàí ýäèìè òèïèäàãè қ¢ëëàíèøëàðäà ìàúíîíè êó÷àéòèðèø, íóòққà ýêñïðåññèâëèê àòî ýòèø, òàúêèäëàø, æîíëèëèê, æ¢íëèê, òàñâèðèéëèê ¢ç èôîäàñèíè òîïãàí.
Ê¢ðèíèá òóðèáäèêè, ҳîçèðãè ¢çáåê òèëøóíîñëèãèäà ãðàììàòèê øàêëëàð óñëóáøóíîñëèãèíè ¢ðãàíèø àëîҳèäà àҳàìèÿòãà ýãàäèð. Ãðàììàòèê øàêëëàðíè ¢ç ¢ðíèäà ò¢ғðè âà ìàқñàäãà ìóâîôèқ ê¢ëëàø, óëàðäàí ¢ðèíëè ôîéäàëàíèø íóòқèìèçíèíã òàúñèð êó÷èíè îøèðàäè, óíè õàð xèë ғàëèçëèêëàðäàí xàëîñ ýòàäè.
Ñ¢çëàøóâ óñëóáè - áó óñóë ëåêñèêàñè, ôîíåìàñè, ìîðôîëîãèÿñè âà ñèíòàêñèñè áèëàí xàëқíèíã îääèé ñ¢çëàøóâ òèëèíè ¢çèäà àêñ ýòòèðàäè. Ñ¢çëàøóâ óñëóáè ó÷óí îääèéëèê, ñîääàëèê, áåòàêàëëóôëèê, õàÿæîíëèëèê xîñäèð. Ñ¢çëàøóâ óñëóáèäàãè îғçàêè íóòқäà áàúçàí ¸çìà íóòққà, øåâàãà, âóëãàðèçì âà áîøқàëàðãà xîñ âà ñ¢ç øàêëëàðèíèíã òàúñèðè á¢ëàäè.
10-ìàúðóçà:
Ìóòàõàññèñ íóòқè âà òåðìèíîëîãèÿ
Îғçàêè íóòқíè èôîäà ýòèø óñóëëàðè
Òàÿí÷ èáîðàëàð: òåðìèí, àòàìà, òåõíèêàâèé àòàìàøóíîñëèê, ÀÊÒ ëåêñèêàñè, óìóìèñòåúìîëäàãè ñ¢çëàð, íóòқèé ¢éëàø, ìîòèâàöèÿ, äîêîìóòàòèâ, êîììóíèêàòèâ, ïîñòêîìóòàòèâ.
ßõëèò äèàëåêòèê áèðëèêíè òàøêèë ýòóâ÷è âà æàìèÿòäà àñîñàí êîììóíèêàòèâ ìàқñàäëàðãà õèçìàò қèëóâ÷è òèë, óíèíã äèíàìèê ҳîëàòè á¢ëìèø íóòқ ¢òà ìóðàêêàá âà ñåðққèððà ëèñîíèé ҳàìäà ôàëñàôèé êàòåãîðèÿëàð æóìëàñèãà êèðàäè. ¡çèãà õîñ èæòèìîèé ҳîäèñàëàð ñèôàòèäà óëàðíèíã ҳàð áèðè æàìèÿò òàðàққè¸òèíèíã íåãèçèíè òàøêèë қèëóâ÷è ìàäàíèÿò ñîҳàñèíèíã áåòàêðîð âà áåíàçèð ìàҳñóëè ҳàìäèð.
Ýíã óíèâåðñàë ëèñîíèé (âåðáàë) ìóëîқîò âîñèòàëàðèäàí á¢ëìèø òèë âà íóòқ áèðëèêëàðèäàí ò¢ғðè âà ¢ðèíëè ôîéäàëàíèøãà èíòèëèø ìàäàíèéëàøãàí òèë âà íóòқ ҳàқèäàãè òóøóí÷àëàð, èëìèé қàðàøëàðíèíã øàêëëàíèøèãà ñàáàá á¢ëãàí.
Èëìèé àäàáè¸òëàðäà ìàäàíèéëèê, ìàäàíèÿò òóøóí÷àëàðèíèíã 200äàí îðòèқ òàúðèôè қàéä ýòèëãàí. “Ìàäàíèÿò èæòèìîèé ҳîäèñà ñèôàòèäà ìóàéÿí îäàìëàð æàìîàñè òîìîíèäàí ò¢ïëàíãàí âà ò¢ïëàíèá êåëèíà¸òãàí ìîääèé- ìàúíàâèé қàäðèÿòëàð ìàæìóè, æàìîà èæòèìîèé ôàîëëèãè ìàҳñóëè: ó òàðèõèé ãåíåçèñãà ýãà âà àëîҳèäà øàõñíèíã øàêëëàíèøèäà ìóҳèì ðîëü ¢éíàéäè”. Ҳàð қàíäàé æàìîà, ó õîҳ îèëà, õîҳ ä¢ñòëàð, õîҳ қ¢øíèëàð, õîҳ ìàêòàáäîø ¸êè êóðñäîøëàð á¢ëñèí, ¢çèãà õîñ âà ìîñ áèðîð-áèð ìîääèé ¸êè ìàúíàâèé қàäðèÿòíè ÿðàòàäè. Áóíäàé æàìîàëàðãà õîñ ìàäàíèÿò òóðèíè ôàíäà ñóáìàäàíèÿò äåá àòàø îäàò á¢ëãàí. Ìèëëèé ìàäàíèÿò áèëàí óíãà ìàíñóá øàõñ îðàñèäà ¢çàðî êó÷ëè áîғëèқëèê ìàâæóä. Óëàðíèíã ҳå÷ áèðè áîøқàñèñèç ìàâæóä á¢ëà îëìàéäè. Ìàäàíèÿò øàõñíè ìóàéÿí æàìèÿò ҳà¸òèãà ìîñëàøèøãà ¢ðãàòàäè. Ó áóäîèðàäàí ÷èқèá êåòà îëìàéäè âà óíèíã ìåú¸ðëàðè áèëàí ÿøàéäè. Øó áîèñ ҳàì ҳàð áèð ìèëëàò òèëè ¢øà ìèëëàò ìàäíèÿòèíèíã áèð қèñìè ҳèñîáëàíàäè. Ìàäàíèÿòíèíã ¢çè ýñà íóòқ ìàäàíèÿòè âà æàìèÿòíèíã òèëãà ìóíîñàáàòè áèëàí ҳàì ÷àìáàð÷àñ áîғëèқ.
«Òèë ìàäàíèÿòè» âà «íóòқ ìàäàíèÿòè» òóøóí÷àëàðèíè áèð – áèðèäàí àæðàòèá á¢ëìàéäè. «Íóòқ ìàäàíèÿòè» àíèқ ìàúíîäà òèë áèðëèêëàðèíè íóòқ æàðà¸íèäà қ¢ëëàøíèíã ìåú¸ðè ìàқñàäãà ìóâîôèқëèãèíè àíãëàòñà ҳàì óìóìèé ìàúíîäà ìàúëóì ìèëëàòíèíã ìàäàíèÿòè äîèðàñèãà қàðàëàäè. Ò¢ғðè íóòқ ëèñîíèé âà íîëèñîíèé îìèëëàðíè ¢ç è÷èãà îëàäèãàí ìóðàêêàá æàðà¸íè á¢ëèá, ó ìàíòèқøóíîñëèê, ðóҳøóíîñëèê, ïåäàãîãèêà, ýòèêà, ýñòåòèêà ìàñàëàëàðè áèëàí áîғëèқ. Àììî, íóòқ ó÷óí òèëíèíã áèðèí÷è ¢ðèíäà òóðèøíè ҳå÷ êèì èíêîð ýòìàéäè.
Èíñîí áèðîí áèð íàðñàíè èôîäà ýòà¸òãàíäà ó íóòқ ìàäàíèÿòèãà ýúòèáîð áåðìàéäè, óíèíã ¢éè ìóíäàðèæàäà á¢ëèá, õîòèðà ýñà қóëàéðîқ ëåêñèê âàðèàíòíè òàíëàéäè.
Îғçàêè íóòқäà ñ¢çëàð ìèқäîðèíè ÷åêëàéäèãàí ìåú¸ð ìàâæóääèð. Îääèé íóòқäà íóòқ àâòîìàòèê âà áîøқàðèá á¢ëìàéäèãàí ҳîëãà êåëàäè. Ҳîëàò ¸ìîíëàøãàíäà ýñà íóòқäà ìåú¸ð èøëàòèëàäè. Íóòқíè ¢éëàéäèãàí æàðà¸í æóäà ìóðàêêàá. Èôîäà ýòèøíèíã òàêîìèëëàøè æàðà¸íè íóòқèé àëîқàãà áîғëèқ.
Èôîäà ýòèøíèíã қóéèäàãè òóðëàðè ìàâæóä:
1. Àññåðòèâ- ôàêòëàð, èíôîðìàöèÿíè ýúëîí қèëèø.
2. Êîììåñèâ- áèðîí-áèð íàðñàíè áàæàðèøãà áóþðèø.
3. Äèðåêòèâ- èø қèëèøãà ìàæáóð ýòèø.
4. Äåêëàðàòèâ- ìàқñàäëàðíè èôîäà ýòèø.
5. Àêñèîëîãèê- áèðîí-áèð íàðñàãà áàҳî áåðèø.
Íóòқèé ¢éëàø òèçèìè ñõåìàñè:
1. Ìîòèâàöèÿ- ҳàð áèð èôîäàíèíã áîøèäà ìàқñàä ¸òàäè, áóíäà ãàïèðóâ÷èäà õàðàêàò íàòèæàñè ïàéäî á¢ëàäè, ëåêèí õàðàêàò ðåæàñè á¢ëìàéäè.
2. È÷êè ðåæàëàøòèðèø æàðà¸íè-áóíèíã õóñóñèÿòè òèë àñîñèäà èêêèëàì÷è òîìîøàáèíëàðíèíã òèìñîëèíèíã ïàéäî á¢ëèøè áèëàí áåëãèëàíàäè.
3. Ëåêñèê - ãðàìàòèê æàðà¸í- áóíäà è÷êè íóòқäàí ëåêñèê-ãðàìàòèê èôîäàãà ¢òèø ð¢é áåðàäè.
Îғçàêè ê¢ðèíèøíèíã қóéèäàãè òóðëàðè áîð:
1. Äîêîììóòàòèâ - àóäèòîðèÿ îëäèãà ÷èқèøãà қàäàð.
2. Êîìóíèêàòèâ - íîòèқíèíã îììà îëäèäà ¢çèíè òóòèø.
3. Ïîñòêîììóòàòèâ ÷èқèøíèíã òàõëèëè âà óíèíã êàì÷èëèêëàðèíè ýúòèáîðãà îëèø.
- Ìàқñàäíèíã қàí÷àëèê àìàëãà îøãàíëèãè
- Èôîäà ìàíòèқè.
Íóòқèé àëîқà õîäèñàñèíèíã òàõëèëè.
Îäàòäà, îғçàêè ÷èқèø қèëèøãà òàé¸ðãàðëèê ìàâçó òàíëàøäàí áîøëàíàäè, ó òàêëèô қèëèíãàí âà áóþðòìà áåðèëãàí á¢ëèøè ìóìêèí. Ҳàð õîëäà ìàâçó òàíëàíãàíäàí ñ¢íã ÷èқèø қèëèø ìóìêèí. Àñîñèé ðèòîðèê қîèäàãà á¢éñóíèø ëîçèì – é¢қëèêêà òàúқèқíè èôîäà àéòàäè. Ìàâçó қèçèқ, äîëçàðá àíèқ âà òóøóíàðëè á¢ëèøè ëîçèì. Ìàâçó íîìè æàëá қèëóâ÷àí á¢ëèøè ëîçèì.
Îғçàêè íóòқëàð қóéèäàãè òóðëàðãà á¢ëèíàäè:
- Àãèòàöèîí, òàøâèқîò
- Ïðîïàãàíäèñòèê, òàðғèáîò.
Àãèòàöèîí íóòқ ìàқñàäè- àóäèòîðèÿãà òåç òàúñèð қèëèøè, ýøèòóâ÷èëàðäà áèðîð – áèð қàðîð қàáóë қèëèøãà óíäàø.
Ïðîïàãàíäèñòèê íóòқ ìàқñàäè- áèðîð áèð èíôîðìàöèÿ, ôàêòíè àõîëè îíãèíè îøèðèø ìàқñàäèäà óçàòèø.
×èқèø òóðè, ìàâçóñè âà é¢íàëèøè á¢éè÷à íîòèқëèê ÷èқèøëàðè қóéèäàãè òóðëàðãà á¢ëèíàäè:
1. Ҳèñ–ҳàÿæîíëè íîòèқëèê. Íîòèқ ôàқàòãèíà ôèêð áèëäèðìàé, áàëêè ҳèñ- ҳàÿæîíè áèëàí àóäèòîðèÿíè ëîë қîëäèðàäè, óíãà òàúñèð қèëàäè, ó àñîñàí ҳèñ –òóéғóãà òàúñèð қèëàäè.
Åòèøìîâ÷èëèêíèíã ҳóñóñèÿòëàðè;
1. àéðèì õîëëàðäà íîòèқ àëäîқ÷è âàçèÿòãà òóøàäè. Îäàòäà óëàð áîøқà íîòèқëàðäàí ò¢ғðèäàí ò¢ғðè ê¢÷èðèá îëàäèëàð.
2. Óëàðíèíã íóòқè óí÷àëèê èøîíàðëè á¢ëìàñëèãè ìóìêèí. Áó àóäèòîðèÿãà áîғëèқ.
3. Óëàð àõ¸í – àõ¸íäà ðîñòëèêäàí ÷åêèíàäè.
4. Áóíäàé òóðäàãè íîòèқëàð àíèқ á¢ëìàãàí íàðñàëàðíè ñ¢çëàéäèëàð, áó áèëàí óëàð àóäèòîðèÿíèíã ýúòèáîðèíè æàëá қèëèøãà óðèíàäèëàð.
5. Îáúåêòèâ - ðåàëèñòèê òóðäàãè íîòèқ (íîòèқ-ýðóäèò.)
Àҳàìèÿòè âà òàâñèÿëàð:
1. Ýíã ÿíãè àäàáè¸òäàí õàáàðäîð á¢ëèøè ëîçèì.
2. Îðòèқ÷à òóøóíòèðèøëàðäàí қî÷èø.
3. ¡çè áèëìàéäèãàí ìàâçóíè ãàïèðìàñëèê.
4. Óìóìèé ìàúíîãà ýãà á¢ëãàí ñ¢çëàðäàí қî÷èø.
5. Ê¢ï ãàïèðìàñëèê.
6. Ñèçíåòåç қèëèøíè, ìàòåðèàëíè óìóëàøòèðèøíè, àñîñèéñèíè àæðàòèøíè áèëèø.
Àқëëè íîòèқ. Áó òóðäàãè íîòèқëàð, ê¢ï ãàïèðìàñäàí, îììàíè èøîíòèðèøãà óðèíìàñäàí,
ôàқàòàқëëè âà óìóìèé ôàêòëàðãà ñóÿíàäè.
Îғçàêè ôèêðëàéäèãàí íîòèқ (ñóқðîò÷à òóðè). Áóíäà íîòèқ ðîñò ãàïíè ýúëîí қèëìàéäè, áèðîí-áèð íàðñàãà àìàë қèëèøãà ÷àқèðìàéäè, áàëêè ýúëîí қèëèíãàí ìóàììîíè àóäèòîðèÿ áèëàí å÷èøãà õàðàêàò қèëàäè, áàð÷à қàðøè âà қàðøè á¢ëìàãàíëàð îâîçëàðèíè éèғàäè.
Êàì÷èëèê âà õóñóñèÿòëàðè:
1. Íîòèқ îäàòäà ôèêðíè é¢қîòàäè.
2. Ýíã êó÷ëè íóòқ (àäâîêàòëèê)
Íîòèқëèê ÷èқèøèíèíã 1) äèñêóðñèâ 2) èíòóèòèâ 3) àññîöèàòèâ ôèêðëàø óñëóáëàðè áîð:
Äèñêóðñèâ – ìàíòèқ қîíóíëàðèãà àñîñëàíãàí ñèëëèқ âà á¢øëèêëàðñèç. Íîòèқ àíèқ, òóøóíàðëè ãàïèðàäè, ëåêèí áó ê¢ïèí÷à çåðèêàðëè á¢ëàäè.
Èíòóèòèâ – íîòèê ñèëëîãèçìäàí ôîéäàëàíèá, ôèêðíè òóøóíòèðèá áåðàäè. Ñèëëîãèçì òåçèñ, ôèêð, àқëèé õóëîñàíè ¢ç è÷èãà îëàäè. Ðóñ ôàéëàñóôëàðèãà ҳîñ.
Àññîöèàòèâ – àññîöèàòèâ àëîқàíèíã қîíóíëàðè, ôèêðëàð ðèâîæè ôàқàò ãàïèðóâ÷èãà ìàúëóì. Ðàññîì âà øîèðëàðãà ҳîñ.
Íóòқíèíã êîììóíèêàòèâ àíèқëèãèíèíã èêêè õèëè ìàâæóä:
òóøóíàðëè âà ïðåäìåòëè.
Àãàð ìóàëëèô ôèêðè ê¢ðñàòèëà¸òãàí ðàñìãà ò¢ғðè êåëñà, ó àíèқ á¢ëàäè. (ìàòí-àíèқëèê)
Àãàð áó ôèêð ñ¢çëàðäà àêñ ýòãàí á¢ëñà, àíèқ òóøóíàðëèëèêêà àìàë қèëèíãàí á¢ëàäè. (ìàòí-ôèêð)
Àìàëè¸òäà áîøқà òóøóí÷àëàð èøëàòèëàäè:
Ôàêòëèê àíèқëèê, êîììóíèêàòèâ àíèқëèê ҳàð äîèì ҳàì ñ¢çëàð ìåú¸ðëàøìàãàí ìàúíîäà èøëàòèëãàíäà, àíèқëèêêà îëèá êåëìàéäè, àéðèì õîëëàðäà ìàòí, èôîäà àíèқ ÷èқàäè.
Õàòîëàð òóðè. Ñ¢çëàð àðàëàøãàíäà:
- ìàúíîëàð á¢éè÷à ¢õøàøëèãè
- îõàíãëàð á¢éè÷à ¢õøàøëèãè
- ìàúíî âà îõàíã á¢éè÷à ¢õøàøëèãè
- ìàúíî âà îõàíã á¢éè÷à ¢õøàøëèãè ýìàñ, áèð ñèíòàêòèê ìàéäîíãà òåãèøëè á¢ëãàí.
Íîòèқëèê ôàîëëèÿòèíèíã ñòðàòåãèê æàðà¸íè
Îғçàêè ÷èқèøãà òàé¸ðãàðëèê:
1.Äîêîìóòàòèâ – àóäèòîðèÿ îëäèãà ÷èқèøãà қàäàð
2.Êîììóíèêàòèâ – íîòèқíèíã îëäèãà ÷èқèøãà қàäàð
3.Ïîñòêîììóòàòèâ - ÷èқèøíèíã òàõëèëè âà óíèíã êàì÷èëèêëàðèíè ýúòèáîðãà îëèø:
- ìàқñàäíèíã қàí÷àëèê àìàëãà îøãàíëèãè
- èôîäà ìàíòèқè
Ҳàð äîèì ҳàì ñ¢çëàð ìåú¸ðëàøìà ìàúíîäà èøëàòèëãàíäà ìàòí, èôîäà àíèқ ÷èқàäè.
Íîòèқëèê ôàîëèÿòíèíã ñòðàòåãèê æàðà¸íè
Îғçàêè ÷èқèøãà òàé¸ðãàðëèê.
1.Ôàêò âà íàçàðèé ìàòåðèàë óñòèäàí èøëàø.
– ôàêòëàðíè òàíëàø
– ìàíáà áèëàí
2. Ìàòííè òåêøèðèø. Ìàíòèқ, íóòқíèíã ìåìïîçèöèîí
áóòóíëèãè, óíèíã àíèқëèãè, óìóìèéëèãè.
3.×èқèø қèëèø óñóëëàðè. Íóòқ ìàøèқè.
1.Ôàêò âà íàçàðèé ìàòåðèàëëàð óñòèäà èøëàø ÷èқèø ðåæàñè òóçèëàäè, ñ¢íã íóòқ ò¢ëèқ ôàêòëàð áèëàí ò¢ëäèðèëàäè.
Ôàêò òàíëàø
- óëàð àíèқ âà ð¢é-ðîñò á¢ëèøè ìóìêèí.
- ÷èқèø ôèêðèíèíã óìóìèéëèãèãà á¢éñóíàäè.
- ôàқàò ìóҳèì âà áîð ôàêòëàðíè òàíëàø (28)
- ôàêòëàðãà øàõñèé, õèññè¸òëè ¸íäàøóâ
- ôàêòëàðíè қîèäàëàðãà ìóâîôèқ òàõëèë ýòèø.
Ñàâîëëàð:
1. Èôîäà ýòèøíèíã òóðëàðè қàéñèëàð? 2. Íîòèқëèê ôàîëèÿòíèíã ñòðàòåãèê æàðà¸íè íèìà? 3. Îғçàêè íóòқ òóðëàðè äåãàíäà íèìàíè òóøóíàñèç? 4. Îììà îëäèãà ÷èқèø ó÷óí òàé¸ðãàðëèêíèíã қàíäàé øàðò øàðîèòëàðè áîð?
ÁÀҲÎËÀØ ÌÅÇÎÍËÀÐÈ
Óøáó ôàí á¢éè÷à ¢қóâ ðåæàñèäà æàìè 58 ñîàò ðåæàëàøòèðèëãàí á¢ëèá, øóíäàí 20 ñîàò ìàúðóçà, 20 ñîàò àìàëèé ìàøғóëîò âà 18 ñîàò ìóñòàқèë òàúëèì.
Ìàãèñòðàíòëàðíè ôàí á¢éè÷à ¢çëàøòèðèøëàðèíè áàҳîëàø ñåìåñòð äàâîìèäà ìóíòàçàì ðàâèøäà îëèá áîðèëàäè âà қóéèäàãè òóðëàð îðқàëè àìàëãà îøèðèëàäè: ìàêñèìàë áàëë - 100 áàëë, áóíäàí æîðèé áàҳîëàø (Æ.Á.) ãà 35 áàëë, îðàëèқ áàҳîëàø (Î.Á.) ãà 35 áàëë, ÿêóíèé áàҳîëàø (ß.Á.) ãà 30 áàëë àæðàòèëãàí.
Æîðèé, îðàëèқ âà ÿêóíèé áàҳîëàøëàð òàëàáàëàð áèëèìèíè îғçàêè, ¸çìà âà òåñò øàêëëàðäà íàçîðàò қèëèø ҳàìäà ðåôåðàòëàðíè òåêøèðèø óñóëèäà ¢òêàçèëàäè.
Ñàðàëàø áàëë – 55 áàëë.
Ñåìåñòð äàâîìèäà ôàíëàð á¢éè÷à ò¢ïëàíãàí áàëëàð қóéèäàãè ¢çëàøòèðèø ê¢ðñàòêè÷ëàðè áèëàí áàҳîëàíàäè.
қîíèқàðëè - 55 äàí 70 ãà÷à 55-70%
ÿõøè - 71 äàí 85 ãà÷à 71- 85%
àúëî - 86 äàí 100 ãà÷à 86-100%
Ðåéòèíã íàçîðàòè æàäâàëè
|
Ðåéòèíã íàçîðàòè òóðëàðè |
Ñåìåñòð ҳàôòàëàðè |
|
|
||||||||||||||||||
|
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
8 |
9 |
10 |
11 |
12 |
13 |
14 |
15 |
16 |
17 |
20 |
Àòòåñòàöèÿ |
Áàë ëàð |
Ñàðàëàø áàëëàðè |
|
|
ÆÍ ÌÒ |
0 - 4 |
0 - 4 |
0 – 4 5 |
0 – 4 |
0 - 4 |
0 – 4 6 |
|
0-35 |
39 |
||||||||||||
|
ÎÍ |
0 – 17 |
0 - 18 |
|
0-35 |
|||||||||||||||||
|
ÆÍ+ÎÍ |
0 – 70 |
0-70 |
|
||||||||||||||||||
|
ßÍ |
|
0-30 |
0-30 |
17 |
|||||||||||||||||
|
Æàìè |
0 – 70 |
0-30 |
0-100 |
56 |
|||||||||||||||||
ÆÍ á¢éè÷à áàҳîëàø ìåçîíëàðè
ÆÍ àìàëèé ìàøғóëîòëàð ¢çëàøòèðèëèøè á¢éè÷à þқîðèäàãè æàäâàëäà êåëòèðèëãàí ñåìåñòð ҳàôòàëàðè êåñèìèäà ҳàð áèð ìàøғóëîòäà òàëàáàíèíã ¢çëàøòèðèøèãà ìîñ ðàâèøäà ìåçîí àñîñèäà æàìè 0-35 áàëëãà÷à æàìëàíèøè áåëãèëàíãàí.
ÎÍ á¢éè÷à áàҳîëàø ìåçîíëàðè
ÎÍ ìàúðóçà ìàøғóëîòëàðè ìàòåðèàëëàðè àñîñèäà áèð ñåìåñòð äàâîìèäà 2 ìàðòà ¢òêàçèëàäè. ÎÍ á¢éè÷à òàëàáà æàìè 0-35 áàëëãà÷à æàìëàøè ìóìêèí.
Ôàííèíã ¢қèòèëãàí ìàâçóëàðè á¢éè÷à ¢çëàøòèðèø íàçîðàòè òóðëè øàêëëàðäà ¢òêàçèëèøè ìóìêèí. Ìàçêóð ôàíäàí ÎÍ òåñò ñèíîâè øàêëèäà ¢òêàçèëãàíäà òåñòëàð ñîíè âà óëàðãà ìîñ ðàâèøäàãè ìåçîí 0-35 áàëë êåñèìèäà êàôåäðà òîìîíèäàí àëîҳèäà áåëãèëàíàäè.
(ÆÍ+ÎÍ) á¢éè÷à áàҳîëàø ìåçîíëàðè
(ÆÍ+ÎÍ) 0-70 ãà÷à á¢ëãàí ðåéòèíã áàëëàðè қóéèäàãè ìåçîíëàðãà ìóâîôèқ óìóìëàøòèðèëèøè áåëãèëàíãàí:
|
Áàҳîëàø ìåçîíëàðè |
ÆÍ ÎÍ |
(ÆÍ+ÎÍ) |
|
|
Íóòқ ìàäàíèÿòè” ôàíè ìàøғóëîòëàðè ìàâçóëàðè á¢éè÷à ҳàð òîìîíëàìà ÷óқóð âà ìóêàììàë áèëèìãà ýãà. Íàçàðèé âà àìàëèé ìàøғóëîòëàðäà äóí¸қàðàø òàâñèôèäàãè áèëèìëàð òèçèìèíèíã ¢ðíè, èíñîííèíã èíñîí, æàìèÿò, àòðîô-ìóҳèòãà á¢ëãàí ìóíîñàáàòè áèëàí áîғëèқ ìàñàëàëàð á¢éè÷à õóëîñà âà қàðîð қàáóë қèëà îëàäè, ôàëñàôèé òóøóí÷àëàð ҳàқèäà èæîäèé ôèêðëàéäè, ôàëñàôèé қîíóí âà êàòåãîðèÿëàðíèíã ìîҳèÿòèíè òóøóíòèðèá áåðàäè, ìóñòàқèë ìóøîҳàäà þðèòà îëàäè, ìîҳèÿòèíè òóøóíòèðà îëàäè, òàñàââóðãà ýãà. |
30 - 35 |
30 - 35 |
60 - 70 |
|
Ôàí ìàøғóëîòëàðè ìàâçóëàðè á¢éè÷à ò¢ëà áèëèìãà ýãà. Ìàøғóëîòëàðäà “Íóòқ ìàäàíèÿòè” ôàíè ҳàқèäà òàñàââóðãà ýãà á¢ëàäè ,ìóñòàқèë ìóøîҳàäà þðèòà îëàäè, ìîҳèÿòèíè òóøóíòèðà îëàäè, àéòèá áåðàäè, òàñàââóðãà ýãà. |
25 - 29 |
25 - 29 |
50 - 59 |
|
Ôàí ìàøғóëîòëàðè ìàâçóëàðè á¢éè÷à қîíèқàðëè áèëèìãà ýãà. Àìàëèé ìàøғóëîòäà ôàí áèëàí áîғëèқ ìàñàëàëàð á¢éè÷à ìîҳèÿòèíè òóøóíòèðà îëàäè, àéòèá áåðàäè, òàñàââóðãà ýãà. |
20 - 24 |
20 - 24 |
39 - 49 |
|
Ôàí ìàøғóëîòëàðè ìàâçóëàðè á¢éè÷à қîíèқàðñèç áèëèìãà ýãà. Àìàëèé ìàøғóëîòäà ôàí áèëàí áîғëèқ ìàñàëàëàð þçàñèäàí àíèқ òàñàââóðãà ýãà ýìàñ, áèëìàéäè.
|
0 - 19 |
0 - 19 |
0 - 38 |
ßÍ íè áàҳîëàø ìåçîíëàðè
ßÍ “¨çìà èø” ¸êè “Òåñò ñèíîâè” øàêëèäà (0-30) áàëëãà÷à áåëãèëàíãàí ìåçîí àñîñèäà ¸êè ìàæìóàëè øàêëäà ¨çìà èø + òåñò ñèíîâè øàêëèäà (6/24) áàëëèê òèçèì àñîñèäà ¢òêàçèëàäè. ßÍ îғçàêè øàêëäà ¢òêàçèëãàíäà 0-30 á¢ëãàí ðåéòèíã áàëëàðè қóéèäàãè ìåçîíëàðãà ìóâîôèқ áåëãèëàíãàí:
|
ßÍ á¢éè÷à áàҳîëàø ìåçîíëàðè
|
ßÍ áàëëàðè |
|
“Íóòқ ìàäàíèÿòè” ôàíè ìàøғóëîòëàðè ìàâçóëàðè á¢éè÷à ҳàð òîìîíëàìà ÷óқóð âà ìóêàììàë áèëèìãà ýãà. Íàçàðèé âà àìàëèé ìàøғóëîòëàðäà íóòқ ìàäàíèÿòè âà íîòèқëèê ñàíúàòè òàðèõèíè áèëàäè, íóòқíèíã êîììóíèêàòèâ òàñíèôè á¢éè÷à ¢ç íóқòàè íàçàðèíè áà¸í ýòàäè, òèë âà íóòқ ҳàқèäà áèëèìëàðãà ýãà á¢ëàäè, õóëîñà âà қàðîð қàáóë қèëà îëàäè, ìóöàқèë ìóøîҳàäà þðèòà îëàäè, àìàëäà қ¢ëëàé îëàäè, ìîҳèÿòèíè òóøóíòèðà îëàäè. |
26 - 30 |
|
Ôàí ìàøғóëîòëàðè ìàâçóëàðè á¢éè÷à ò¢ëà áèëèìãà ýãà. Ìàøғóëîòëàðäà òèë âà íóòқ ҳàқèäà ÿõëèò òàñàââóðãà ýãà á¢ëàäè, ìóñòàқèë ìóøîҳàäà þðèòà îëàäè, àìàëäà қ¢ëëàé îëàäè, ìîҳèÿòèíè òóøóíòèðà îëàäè, òàñàââóðãà ýãà. |
21 - 25 |
|
Ôàí ìàøғóëîòëàðè ìàâçóëàðè á¢éè÷à қîíèқàðëè áèëèìãà ýãà. Àìàëèé ìàøғóëîò ìàâçóëàðè áèëàí áîғëèқ ìàñàëàëàð á¢éè÷à ìàâçó ñàâîëëàðè ìîҳèÿòèíè òóøóíòèðà îëàäè, àéòèá áåðàäè, òàñàââóðãà ýãà. |
17 - 20 |
|
Ôàí ìàøғóëîòëàðè ìàâçóëàðè á¢éè÷à қîíèқàðñèç áèëèìãà ýãà. Àìàëèé ìàøғóëîòäà ìàâçó ñàâîëëàðè áèëàí áîғëèқ ìàñàëàëàð þçàñèäàí àíèқ òàñàââóðãà ýãà ýìàñ, áèëìàéäè. |
0 -16 |
Ìóñòàқèë òàúëèìíè òàøêèë ýòèøíèíã øàêëè âà ìàçìóíè
Òàëàáàãà ìóñòàқèë èøíè òàé¸ðëàøäà ôàííèíã õóñóñèÿòëàðèíè ҳèñîáãà îëãàí ҳîëäà қóéèäàãè øàêëëàðäàí ôîéäàëàíèø òàâñèÿ ýòèëàäè:
– àìàëèé ìàøғóëîòëàðãà òàé¸ðãàðëèê;
– äàðñëèê âà ¢қóâ қ¢ëëàíìàëàð á¢éè÷à ôàí áîáëàðè âà ìàâçóëàðèíè ¢ðãàíèø;
– òàðқàòìà ìàòåðèàëëàð á¢éè÷à ìàúðóçà қèñìèíè ¢çëàøòèðèø;
– ìàõñóñ àäàáè¸òëàð á¢éè÷à ôàí á¢ëèìëàðè ¸êè ìàâçóëàðè óñòèäà èøëàø;
– òàëàáàíèíã ¢қóâ, èëìèé-òàäқèқîò èøëàðèíè áàæàðèø áèëàí áîғëèқ á¢ëãàí ôàí á¢ëèìëàðè âà ìàâçóëàðíè ÷óқóð ¢ðãàíèø;
– ôàîë âà ìóàììîëè ¢қèòèø óñëóáèäàí ôîéäàëàíèëàäèãàí ¢қóâ ìàøғóëîòëàðè;
– ìàñîôàâèé òàúëèì.
Ìóñòàқèë ¢ðãàíèø ó÷óí òàâñèÿ ýòèëàäèãàí ìàâçóëàð ð¢éõàòè
1. Íóòқ, ìàíòèқ, íîòèқëèê, âîèçëèê.
2. Àíòèê äàâðäà íîòèқëèê âà íóòқ ìàäàíèÿòè.
3. Øàðқäà íîòèқëèê âà íóòқ ìàäàíèÿòè.
4. Æàҳîí çàìîíàâèé èíòåëëåêòóàë îëàìèäà íîòèқëèê âà ìóëîқîò ìàäàíèÿòè.
5. Ìàäàíèé íóòқíèíã ëèñîíèé ìåú¸ðëàðè.
6. Ìàäàíèé íóòқíèíã àñîñèé êîììóíèêàòèâ ñèôàòëàðè.
7. Ìàäàíèé íóòқíèíã ýòíèê õîñëàíãàíëèãè.
8. Ìàäàíèé íóòқíèíã ñîöèàë õîñëàíãàíëèãè.
9. Ìàäàíèé íóòқíèíã ñîҳàâèé õîñëàíãàíëèãè.
10. Íóòқèé òåõíîëîãèÿ.
11. Àáó Íàñð Ôîðîáèéíèíã íóòқ âà íîòèқëèê ҳàқèäàãè қàðàøëàðè.
12. Ìàҳìóä Êîøғàðèéíèíã íóòқ âà íîòèқëèê ҳàқèäàãè қàðàøëàðè.
13. Þñóá Õîñ Ҳîæèáíèíã íóòқ âà íîòèқëèê ҳàқèäàãè қàðàøëàðè.
14. Àҳìàä Þãíàêèéíèíã íóòқ âà íîòèқëèê ҳàқèäàãè қàðàøëàðè.
15. Àëèøåð Íàâîèéíèíã íóòқ âà íîòèқëèê ҳàқèäàãè қàðàøëàðè.
16. Çàҳèðèääèí Ìóҳàììàä Áîáóðíèíã íóòқ âà íîòèқëèê ҳàқèäàãè қàðàøëàðè.
17. Ҳóñàéí Âîèç Êîøèôèéíèíã âîèçëèê ìàҳîðàòè.
18. Ìàòíäàãè ìàíòèқèé õàòîëèêëàð.
19. Ìàòíäàãè óñëóáèé õàòîëèêëàð.
20. Îғçàêè ìóëîқîòäà ìàäàíèé íóòқ.
21.Èíòåðíåòäàãè ¢çáåê òèëèäàãè íóòқèé êîììóíèêàöèÿíèíã óìóìèé õóñóñèÿòëàðè: ôîíåòèê-ãðàôèê èôîäà âîñèòàëàðè, êîìïüþòåð òàðìîғè ëåêñèêàñè.
22. Àõáîðîò óçàòèøäà ëèñîíèé âà íîëèñîíèé âîñèòàëàð.
23. Èíòåðíåò òèëè âà óñëóáè. Èíòåðíåòäàãè íóòқèé êîììóíèêàöèÿ.