Kuchaytirgichning dinamik diapazoni quyidagi ifoda orqali aniqlanadi:

1.1. Bipolyar tranzistorlarda ishlatiladigan quvvatlar va chastota diapazonlari

1.2. Quvvat kuchaytirgichlarini loyihalashtirishda tranzistorlarni tanlash

1.3. Tranzistorlarning ulanish sxemalari

1.4. Tranzistorlarning ish rejimlari

1.5. Ta’minot kuchlanishini tanlash. Tranzistorli quvvat kuchaytirgichlarining ta’minot sxemalari

1.6. Tranzistorli kuchaytirish kaskadlarida quvvatni qo’shish

1.7. Tranzistorli quvvat kuchaytirigichining tuzilish sxemasini tuzish va hisoblash

Tranzistorli quvvat kuchaytirigichining (TQK) tuzilish sxemasini tuzish va hisoblashda (tranzistorli radiouzatkich YUCH trakti) bu ko’rsatmaning 1.1 - 1.6 bo’limlarida bayon etilgan tavsiyalarni hisobga olish zarur.

KRITIK REJIMDAGI TASHQI QO’ZG’ATISHLI GENERATORNI HISOBLASH

2.1. Asosiy hisoblash munosabatlari

2.2. UE sxemasi bo’yicha yig’ilgan tranzistorli generator rejimini hisoblashga misol

2.3. UB sxemasi bo’yicha yig’ilgan tranzistorli generator rejimini hisoblashga misol

QARSHILIKLARNI TRANSFORMATSIYALASH UCHUN

G-SIMON REAKTIV KO’P QUTBLILARDAN FOYDALANISH

3.1. Ketma-ket va parallel zanjirlarning ekvivalentligi

3.2.Qarshiliklarni transformatsiyalash uchun G- simon reaktiv to’rt qutblidan foydalanish

3.3. Moslashtirish zanjirlarini hisoblash variantlari

3.4. MZ ni loyihalashtirishda G-simon reaktiv to’rt qutblililarning qo’llanilishi hollari

3.4.1. O’YUCH diapazoni tranzistorli QK da kollektorli MZ ning qurilishi

3.4.2. O’YUCH diapazoni tranzistorli QK da kirish zanjirini qurish

UZUN LINIYALAR BO’LAKLARDAN MOSLASHTIRISH ZANJIRLARI ELEMENTLARI SIFATIDA FOYDALANISH

4.1. O’YUCH diapazoni moslashtirish zanjirlari elementlarining yaqinlashtirilgan ishlatilishi

4.2. Nosimmetrik liniyalar bo’laklarida (NLB) bajariladigan moslashtirish liniyalarining elementlarini hisoblash

4.2.1. To’rt to’lqinli transformatorni hisoblash

4.2.2. Berilgan reaktiv qarshilik qiymatili ketmaket induktivlikni ishlatadigan NLB bo’lagi parametrlarini hisoblash

4.3. Berilgan X_S reaktiv qarshilik qiymatili parallel sig’imni ishlatadigan NLB bo’lagi parametrlarini hisoblash

4.4. Induktiv shleyfni hisoblash

3-QISM

SIGNАLLАRNI QАBUL QILISH QURILMАNING АSОSIY TЕHNIК XАRАКTЕRISTIКАLАRI

Vаzifа

Mаsаlаlаr

TЕBRАNISH КОNTURI

Vаzifа

2.1-mаsаlа

2.2-mаsаlа

TАNLОVCHАNLIК TIZIMININING SIGNАL MАNBАI VА YUКLАMА BILАN АLОQА DАRАJАSINI TАNLОVCHАNLIК TIZIMI PАRАMЕTRLАRIGА TА’SIRI

Vаzifа

3.1-mаsаlа

TURLI DIАPАZОNLАRDА КIRISH ZАNJIRINI АNTЕNNА VА КUCHАYTIRISH QURILMАSI BILАN АLОQА DАRАJАSINI TАNLАSH

1-vаzifа

2-vаzifа

O’YUCH DIАPОZОNIDАGI FILTRLАRNI HISОBLАSH

Elекtr pаrаmеtrlаrni hisоblаsh

Коnstruкtiv pаrаmеtrlаrni hisоblаsh

O’tкаzish pоlоsаsidаgi yo’qоtishlаrni hisоblаsh

10. “Rаdiоpriеmniе ustrоystvа”. Zаdаchi i mеtоdichеsкiе uкаzаniyapо ix rеshеniyu/ А.Аbduаzizоv, D.А. Dаvrоnbекоv, G.N. Аhmеdоvа, Z.T. Hакimоv, YA.T. Yusupоv. – Tаshкеnt, TUIT, 2008 g.

Kuchaytirgichning dinamik diapazoni quyidagi ifoda orqali aniqlanadi:

1.1. Bipolyar tranzistorlarda ishlatiladigan quvvatlar va chastota diapazonlari

1.2. Quvvat kuchaytirgichlarini loyihalashtirishda tranzistorlarni tanlash

1.3. Tranzistorlarning ulanish sxemalari

1.4. Tranzistorlarning ish rejimlari

1.5. Ta’minot kuchlanishini tanlash. Tranzistorli quvvat kuchaytirgichlarining ta’minot sxemalari

1.6. Tranzistorli kuchaytirish kaskadlarida quvvatni qo’shish

1.7. Tranzistorli quvvat kuchaytirigichining tuzilish sxemasini tuzish va hisoblash

Tranzistorli quvvat kuchaytirigichining (TQK) tuzilish sxemasini tuzish va hisoblashda (tranzistorli radiouzatkich YUCH trakti) bu ko’rsatmaning 1.1 - 1.6 bo’limlarida bayon etilgan tavsiyalarni hisobga olish zarur.

KRITIK REJIMDAGI TASHQI QO’ZG’ATISHLI GENERATORNI HISOBLASH

2.1. Asosiy hisoblash munosabatlari

2.2. UE sxemasi bo’yicha yig’ilgan tranzistorli generator rejimini hisoblashga misol

2.3. UB sxemasi bo’yicha yig’ilgan tranzistorli generator rejimini hisoblashga misol

QARSHILIKLARNI TRANSFORMATSIYALASH UCHUN

G-SIMON REAKTIV KO’P QUTBLILARDAN FOYDALANISH

3.1. Ketma-ket va parallel zanjirlarning ekvivalentligi

3.2.Qarshiliklarni transformatsiyalash uchun G- simon reaktiv to’rt qutblidan foydalanish

3.3. Moslashtirish zanjirlarini hisoblash variantlari

3.4. MZ ni loyihalashtirishda G-simon reaktiv to’rt qutblililarning qo’llanilishi hollari

3.4.1. O’YUCH diapazoni tranzistorli QK da kollektorli MZ ning qurilishi

3.4.2. O’YUCH diapazoni tranzistorli QK da kirish zanjirini qurish

UZUN LINIYALAR BO’LAKLARDAN MOSLASHTIRISH ZANJIRLARI ELEMENTLARI SIFATIDA FOYDALANISH

4.1. O’YUCH diapazoni moslashtirish zanjirlari elementlarining yaqinlashtirilgan ishlatilishi

4.2. Nosimmetrik liniyalar bo’laklarida (NLB) bajariladigan moslashtirish liniyalarining elementlarini hisoblash

4.2.1. To’rt to’lqinli transformatorni hisoblash

4.2.2. Berilgan reaktiv qarshilik qiymatili ketma­ket induktivlikni ishlatadigan NLB bo’lagi parametrlarini hisoblash

4.3. Berilgan XS reaktiv qarshilik qiymatili parallel sig’imni ishlatadigan NLB bo’lagi parametrlarini hisoblash

4.4. Induktiv shleyfni hisoblash

SIGNАLLАRNI QАBUL QILISH QURILMАNING АSОSIY TЕHNIК XАRАКTЕRISTIКАLАRI

Mаsаlаlаr

2.1-mаsаlа

TАNLОVCHАNLIК TIZIMININING SIGNАL MАNBАI VА YUКLАMА BILАN АLОQА DАRАJАSINI TАNLОVCHАNLIК TIZIMI PАRАMЕTRLАRIGА TА’SIRI

3.1-mаsаlа

O’YUCH DIАPОZОNIDАGI FILTRLАRNI HISОBLАSH

10. “Rаdiоpriеmniе ustrоystvа”. Zаdаchi i mеtоdichеsкiе uкаzаniyapо ix rеshеniyu/ А.Аbduаzizоv, D.А. Dаvrоnbекоv, G.N. Аhmеdоvа, Z.T. Hакimоv, YA.T. Yusupоv. – Tаshкеnt, TUIT, 2008 g.

4.2.2. Berilgan reaktiv qarshilik qiymatili ketmaket induktivlikni ishlatadigan NLB bo’lagi parametrlarini hisoblash

4.3. Berilgan X_S reaktiv qarshilik qiymatili parallel sig’imni ishlatadigan NLB bo’lagi parametrlarini hisoblash

O’ZBEKISTON ALOQA, AXBOROTLASHTIRISH VA TELEKOMMUNIKASIYA TEXNOLOGIYALARI DAVLAT QO’MITASI

TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI

Mobil aloqa tizimlari

kafedrasi

“KUCHAYTIRISH, RADIOUZATISH VA RADIO QABUL QILISH QURILMALARI”

fanidan vazifalar to’plami

Maxsus fakultet talabalari uchun

Mualliflar: X.Alimdjanov, M.Nazarov

Toshkent – 2014

1- QISM

KUCHAYTIRGICHLAR

GARMONIK SIGNALLAR KUCHAYTIRGICHINING ASOSIY KO’RSATKICHLARINI VA XARAKTERISTIKALARINI TADQIQ QILISH

1. ISHNING MAQSADI

Laboratoriya ishini bajarish natijasida talaba:

- garmonik signallar kuchaytirgichining asosiy xarakteristikalarini va ko’rsatkichlarini bilishi;

- kuchaytirgichning asosiy xarakteristikalarini va ko’rsatkichlarini amaliy o’lchash ko’nikmalarini olishi kerak.

2. TOPSHIRIQ

- Ishga tayyorlanish. Kuchaytirish kaskadlarining asosiy xarakteristikalarini va ko’rsatkichlarini o’rganish.

- Kuchaytirish haqida tushuncha.

- Kuchlanish, tok va quvvat bo’yicha kuchaytirish koeffitsientlari.

- Kirish qarshiligi.

- Amplituda-chastota xarakteristikasi (AChX).

- Chastotaviy buzilishlar.

- Amplitudaxarakteristikasi (AX), kuchaytirgichning dinamik diapazoni.

Tajribani o’tkazish:

- AChX, AX, kirish qarshiligi, kuchaytirish koeffitsientlarini o’lchash usullarini o’rganish.

- Kaskadning nominal K kuchaytirish koeffitsientini o’lchash.

- Kaskadning skvoz K_skv kuchaytirish koeffitsientini o’lchash.

- O’rta chastotalar sohasida kaskadning kirish qarshiligini o’lchash.

- Kaskadning amplituda-chastota xarakteristikasini olish va chizish.

- Chizilgan amplituda-chastota xarakteristikasi bo’yicha kaskadning yuqorif_yu_._o’_r. va pastki f_p_._o’_r. kesish chastotalarini aniqlash.

- Chizilgan amplituda-chastota xarakteristikasi bo’yicha o’qituvchi tomonidan berilgan chastotalarda M_p_,_yu chastotaviy buzilishlar koeffitsientlarini aniqlash

- Kuchaytirgichning amplituda xarakteristikasini olish va chizish.

- Chizilgan amplituda xarakteristikasi bo’yichakuchaytirish diapazonini detsibellarda aniqlash.

3. ASOSIY NAZARIY MA’LUMOTLAR

1-rasmda bipolyar tranzistordagi rezistorli kaskadning printsipial sxemasi keltirilgan.

1-rasm. Bipolyar tranzistordagi rezistorli kaskadning printsipial sxemasi.

Kaskadning printsipial sxemasidagi elementlarining vazifalari:

R1, R2 – kuchlanish bo’lgichi bo’lib, VT1tranzistor bazasiga siljitish kuchlanishini berilishini amalga oshiradi;

R_e – tranzistorning osoyishtalik tokini (tok pokoya) emitterli stabillashni kaskadda bo’lishini ta’minlaydigan qarshilik;

R_k – tranzistor kollektor zanjiridagi yuklama rezistori;

S_r1, S_r2 – kaskadning kirish va chiqish zanjirlaridagi ajratuvchi kondensatorlar;

S_e – tranzistor emitter zanjiridagi to’suvchi (blokirovka) kondensator;

S_o – kaskadni yuklaydigan va ekvivalent parazit sig’im bo’lgan kondensator;

R_i – kirish signali manbaining ichki qarshiligi.

3.1. Kaskadning kuchaytirish koeffitsienti

Kuchaytirish koeffitsientlari kuchaytirgichning kuchaytirish xususiyatlarini xarakterlaydi. Ularga quyidagi kuchaytirish koeffitsientlari kiradi:

-kuchlanish bo’yicha kuchaytirish koeffitsienti K_u= U₂/ U₁;

-tok bo’yicha kuchaytirish koeffitsienti K_i= I₂/ I_1;

-quvvat bo’yicha kuchaytirish koeffitsienti K_r = R₂ / R_1;

-skvoz kuchaytirish koeffitsienti K_skv = U₂ / E₁,

bu erda U1, I1, P1 – kuchaytirish elementi kirishidagi signalning kuchlanishi, tokiva quvvati;

- U2, I2, P2 – kuchaytirish elementi chiqishidagi signalning kuchlanishi, toki va quvvati;

- E1 – kirish signali manbaining elektr yurituvchi kuchi.

Kuchaytirish koeffitsientlarini detsibellarda quyidagicha ifodalash mumkin:

K_u, dB = 20lg K_u;

K_skv, dB = 20lg K_skv;

K_i, dB = 20lg K_i;

K_p, dB = 20lg K_p;

Kaskadning ishchi diapazonning o’rta sohalaridagi kuchaytirish koeffitsientini nominal K_o kuchaytirish koeffitsienti deyiladi.

3.2. Amplituda-chastota xarakteristikasi

1. Kuchaytirgichning amplituda-chastota xarakteristikasi deb o’zgarmas sathli garmonik kirish signali berilganda kaskadning kuchaytirish koeffitsientinichastotaga bog’liqligiga aytiladi. Amplituda-chastota xarakteristikni nisbiy kuchaytirish koeffitsientini chastotaga bog’liqligi ko’rinishida ifodalash mumkin:

U_(f)= K_(f)/ K_(fo),

yoki detsibellarda,

U_(f),dB = 20lg K_(f)/ K_(fo)= 20lg U_{2 (f)}/ U_2
(fo),

gde f_o– ishchi diapazonning o’rta sohalardagi signalning berilgan chastotasi.

Amplituda-chastota xarakteristikaning ko’rinishi 2–rasmda keltirilgan.

2–rasm. Amplituda-chastotaxarakteristikasining ko’rinishi

Amplituda - chastotaxarakteristikasi egriligi (grafigi) bo’yicha, masalan, o’rta chastotalardagi nisbiy kuchaytirishga taqqoslanganda nisbiy kuchaytirish 3 dBga kamayadigan chastotalar, ya’ni kaskadning yuqori va pastki kesish chastotalarini aniqlash mumkin. (2–rasmga qarang).

Nisbiy kuchaytirishga teskari bo’lgan kattalik chastotaviy buzilishlar koeffitsienti deyiladi:

M_(f)= 1/ U_(f)= K_(fo)/ K_(f)

yoki detsibelarda,

M_(f),dB = 20lg U_{2 (fo)}/ U_{2 (f)}

2–rasmda keltirilgan amplituda-chastotaxarakteristikasi egriligidanU_(f)koeffitsientni quyidagi ifodadan foydalanib topish mumkin:

M_(f), dB = -U_(f), dB,

bu erda f – mazkur (tekuщaya) chastota.

3.3. Amplitudna xarakteristikasi

Amplituda xarakteristikasi deb kuchaytirgich chiqish kuchlanishining o’rnatilgan qiymatini o’zgarmas sathli garmonik kirish signali amplitudasiga bog’liqligiga aytiladi.

Real amplituda xarakteristikaning ko’rinishi 3–rasmda keltirilgan.

3–rasm. Real amplituda xarakteristikaning ko’rinishi

3–rasmdagi U_kir.min_.vaU_{kir. maks}_.amplituda xarakteristikaning chiziqli oraliqlarining chegaralarini bildiradi.

Kuchaytirgichning dinamik diapazoni quyidagicha aniqlanadi:

D_k= U_kir._maks_./ U_kir._min_.

D_k (dB) = 20lg D_k

4. ISHNI BAJARISH TARTIBI

4.1. 4-rasmdagi tuzilish sxemasiga (G – generator, 1 va 2 – voltmetrlar, R1 – ostsillograf, IK – tadqiq qilinadigan kaskad) muvofiq tadqiq qilinadigan kaskadning kirishi va chiqishiga o’lchash asboblarini ulash:

4-rasm. O’lchashlar tuzilish sxemasi

4.2. Topshiriqning 2.2–bo’limiga muvofiq laboratoriya ishining tajriba qismini bajarish.

4.3. 1–ilovada keltirilgan hisobot varaqasiga o’lchash va hisoblash natijalarini kiritish.

5. ISHNI BAJARISHGA USLUBIY KO’RSATMALAR

5.1.1. Laboratoriya ishining tajriba qismini bajarish uchun 4-rasmda ko’rsatilgan sxemaga muvofiq o’lchash asboblarini va generatorlarni ulash kerak.

- «Преобразователь - усилитель» qayta ulagichini «усилитель» holatiga qo’yish;- S1 vaS2 qayta ulagichlar «Включено» holatida, S3 vaS4 qayta ulagichlarni esa «Выключено» holatida bo’lishi kerak.

5.2. Topshiriqning barcha bo’limlarini bajarishda kaskadning kirishiga E₁ = 15 mVkuchlanish berilishi kerak.

5.3. Kaskadning nominal kuchaytirish koeffitsientini o’lchash f_o= 1kGts chastotada amalga oshiriladi.

5.4. Kirish qarshiligini o’lchash f_o= 1kGts chastotada amalga oshiriladi. Bunda kuchaytirgich kirishida E₁ = 15 mV o’rnatiladi, keyin S1 qayta ulagichni «Vыklyucheno» holatiga qo’yish va PV1 millivoltmetr orqali U₁ kuchlanishni o’lchash (4–rasmga qarang). Kirish qarshiligi quyidagi ifoda bo’yicha hisoblanadi:

R_vx = U₁/ I_vx = U₁/ (E₁-U₁)R₁ = U₁R₁/ E₁-U₁,

bu erda E₁ = 15 mV,

R₁ = 47 kOm.

Skvoz kuchaytirish koeffitsientiquyidagicha aniqlanadi:

K_skv = U₂ / E₁,

bu erda U₂– S1 qayta ulagich «Выключено» holatidagi kaskad chiqish kuchlanishining qiymati.

5.5. Amplituda xarakteristikani o’lchash 4-rasmda ko’rsatilgan sxemaga muvofiq f_o= 1 kGts chastotada amalga oshiriladi. Kuchaytirgichning kirishidagi kuchlanish asta-sekin shunday qiymatga oshiriladiki ostsillograf ekranida chiqish signalining sezilarli buzilishlari paydo bo’ladi. Kirish kuchlanishining qiymatini kamaytira borib amplituda xarakteristikaning 5....6 nuqtalaridagi kuchlanishni o’lchash.

6. HISOBOT TARKIBI

Hisobot quyidagilarni o’z ichiga olishi kerak:

- tadqiq qilingan kuchaytirgichning printsipial sxemasi;

- amplituda-chastota xarakteristika va amplituda xarakteristikalarining o’lchash natijalari jadval ko’rinishida;

- o’lchash natijalariga mos amplituda-chastota xarakteristika va amplituda xarakteristikalarining egriliklari;

- o’lchash natijalari xulosalari.

7. NAZORAT SAVOLLARI VA TOPSHIRIQLAR

1. Qanday to’rt qutblilikka kuchaytirgich deyiladi?

2. Kuchaytirgichning kuchlanish bo’yicha kuchaytirish koeffitsienti qanday o’lchanadi?

3. Umumiy kuchaytirish koeffitsienti deb nimaga aytiladi? Laboratoriya ishida u qanday aniqlanadi?

4. Qanday buzilishlar chiziqli buzilishlar deyiladi?

5. Laboratoriya ishida chiziqli buzilishlarning qaysi turi tadqiq qilindi?

6. Amplituda-chastota xarakteristika deb nimaga aytiladi?

7. Amplituda-chastota xarakteristika qanday o’lchanadi?

8. CHastotaviy buzilishlar qanday miqdoriy baholanadi?

9. Amplituda-chastota xarakteristika bo’yicha chastotaviy buzilishlar koeffitsienti qanday aniqlanadi?

10. Kaskadning kesish chastotasi nima?

11. Amplituda-chastota xarakteristikasi bo’yicha kesish chastotasi qanday aniqlanadi?

12. Kuchaytirgichning yuqori kesish chastotasi tajribada qanday aniqlanadi? Bunda qanday asboblar zarur bo’ladi?

13. Kuchaytirgichning pastki kesish chastotasi tajribada qanday aniqlanadi? Bunda qanday asboblar zarur bo’ladi?

14. Nima uchun chastotaviy buzilishlar chiziqli buzilishlar deyiladi?

15. Nisbiy kuchaytirish koeffitsienti qanday aniqlanadi?

16. Amplituda xarakteristika deb nimaga aytiladi?

17. Amplituda xarakteristikaning yuqori va pastki chegaralari (U_{chiq. maks.} va U_chiq.min.) nima bilan aniqlanadi?

HISOBOT TARKIBI

I.1. Tadqiq qilingan kuchaytirgichning printsipial sxemasi.

I.1-rasm. Tadqiq qilingan kuchaytirgichning printsipial sxemasi

I.2. Tajriba tadqiqotlari natijalari.

Kaskadning f_o =1kGts o’rta chastotalar sohasidagi kuchaytirish koeffitsienti

K_o= U₂/ U₁, K, dB = 20lg Ko ,

bu erdaU₁=15mV.

Skvoz kuchaytirish koeffitsienti

K_skv= U₂/ E₁ , K_skv,dB = 20lgK_skv

Kaskadning f_o =1kGts chastotadagi kirish qarshiligi

E₁= 15 mV, R1= 47 kOm, R_vx= R₁* U₁/ (E₁-U₁)

I.2-rasm. Amplituda-chastota xarakteristikasi egriligi uchun chastotalar logarifmik shkalasi

Kaskadning amplituda-chastota xarakteristikasi. Amplituda-chastota xarakteristikalarining o’lchash tma’lumotlarini 1-jadvalga kiritish va U, dBni hisoblang.

f_o = 1 kGts, U_(f),dB = 20lgU_{2 (f)}/ U_{2 (fo)}

1-jadval

f, Gts	32	56	100	320	10³	3,2*10³	10⁴	3,2*10⁴	10⁵	3,2*10⁵	10⁶
U₂, V
U, dB

Amplituda-chastota xarakteristikasining egriligini koordinatalar tizimida chizing (I.2-rasm).

Amplituda-chastota xarakteristikasining o’lchash natijalarini 2-jadvalga kiritish.

2-jadval

U_{kir, mV}
U_{chiq, V}

D_k= 20 lg U_{kir. maks.}/ U_kir.min.

Ish bo’yicha xulosalar:

- sxema barcha elementlarining kuchaytirgichning amplituda-chastotava amplituda xarakteristikalariga ta’siri;

- kesish chastotalari sxemaning qaysi elementlariga bog’liq.?

IMPULSLI SIGNALLARKUCHAYTIRGICHINING XARAKTERISTIKALARINI TADQIQ QILISH

1.ISHNING MAQSADI

Laboratoriya ishini bajarish natijasida talaba:

- impulsli signallar kuchaytirgichlarining asosiy xarakteristikalarini bilish; kuchaytirgichning o’tish xarakteristikasini (O’X) aniqlay olish;

- o’tish xarakteristikasini (O’X) amaliy olish ko’nikmalarini olish;

- kuzatilgan ostsillogrammalar asosida o’tish xarakteristikasining (O’X)asosiy ko’rsatkichlarini (t_u, D, ∂) aniqlashni bilish.

TOPSHIRIQ

Ishga tayyorlanish..

2.2.1. [I], 199-217-b. adabiyotlarni; yoki [2], 227-244 b. ma’ruza matnlarini o’rganish.

2.2 Tajribani o’tkazish.

2.2.1.Ossillograf ekrandan o’lchash uchun qulay bo’lgan masshtabda kichik vaqtlar sohasidagi (KVS) chiqish signallari ossillogrammalarini chizib olish.

2.2.2. Ossillogrammalar bo’yicha impuls frontining ortishi t_u va kamayish ∂ vaqtlarini aniqlash.

2.2.3. Ossillograf ekrandan o’lchash uchun qulay bo’lgan masshtabda katta vaqtlar sohasidagi (KVS) chiqish signallari ossillogrammalarini chizib olish. Ossillogrammalar bo’yicha impulsning tekis balandligining D^-pasayishini va D⁺ko’tarilishini aniqlash.

QISQACHA NAZARIY MA’LUMOTLAR.

1- rasmda bipolyar tranzistordagi rezistorli kuchaytirgichning printsipial sxemasi keltirilgan.

Kaskad prinsipial sxemasidagi elementlarning vazifalari:

R1, R2 – kuchlanish bo’lgichi bo’lib, VT1 tranzistor bazasiga siljitish kuchlanishi berilishini amalga oshiradi;

R_e – o’zgarmas tok bo’yicha manfiy teskari aloqani (MTA)vujudga keltiradigan tranzistor osoyishtalik tokini emitterli stabillash qarshiligi;

R_k – tranzistorkollektor ta’minoti zanjiridagi yuklama rezistori.Tranzistorkollektor zanjirinitashqi yuklama bilan aloqa elementi hisoblanadi;

S_a₁, S_a₂ – kaskadning kirish va chiqish zanjirlaridagiajratuvchi kondensatorlari;

Se – yuqori sig’imli kondensator, o’zgaruvchan tok bo’yicha manfiy teskari aloqani tuzatadi. Agar Se sifatida kichik sig’imli kondensatordan foydalanilsa, u holda kaskadda emitterli yuqori chastotali (YUCH) tuzatish vujudga keladi;

So – mazkur kaskadniyuklaydigan keyingi kaskadning ekvivalent kirish sig’imi hisoblanadi;

Rf, Sf – ta’minot manbaini pulsatsiyasini silliqlash uchun filtr;

Eo –pastchastotali tuzatish zanjiri.

1- rasm. Bipolyartranzistordagi rezistorli kaskadning printsipial sxemasi.

Impuls kuchaytirgichlarda o’tish buzilishlari deyiladigan chiziqli buzilishlarni baholash uchun o’tish xarakteristikasidan foydalaniladi. O’X kirish kuchlanishi yoki to’k ko’chkisimon o’zgarganida chiqish signali kuchlanish yoki tokning oniy qiymatini t vaqtbog’liqligidan iborat (2-rasm).

2-rasm . O’tish xarakteristikasini (O’X) :

A) kichik vaqtlar sohasi (KVS) uchun (impuls frontlarining buzilishlari);

B) katta vaqtlar sohasi (KVS) uchun (impuls balandligining buzilishlari);

bu erda t_i – to’g’ri burchakli impulsning uzunligi;

T – impulslarning takrorlanish davri;

t_u – o’sish vaqti;

∂ - impulsold frontining kamayishi;

D^--impuls orqa frontning pasayishi;

D⁺- impuls tekis qismining ko’tarilishi.

Impulsfrontining buzilishi quyidagicha xarakterlanadi:

a) impulsfrontining o’sish vaqtit_ubilan; bu vaqtda chiqish signali o’zining o’rnatilgan U_o’r qiymatidan 0,1 dan 0,9 gacha o’zgaradi, ya’ni

t_u = t_0,9– t_0,1

b) impuls frontining kamayishi ∂ bilan, DU (t) kamayish kuchlanishini (tokini) U_o’ro’rnatilgan rejimdagi kuchlanishga (tokka) nisbati orqali xarakterlanadi.

(t) [ DU (t) = U_max (t) – U_o’r (t)]

∂% = (U_max (t) – U_o’r(t)/ U_o’r (t)) * 100

Impuls balandligi buzilishining pasayish D^-% yoki ko’tarilish D⁺ % orqali xarakterlanadi. Pasayish (ko’tarilish) son jihatdan chiqish kuchlanishi (toki) o’rnatilgan qiymati va chiqish kuchlanishi qiymati (kirishda t_i uzunlikdagi impulsning ta’siri chiqish kuchlanishiga (tokiga) tugatilish momentida) orasidagi farqlar nisbatiga teng.

|D|% = (U_o’r (t) – U_i(t)

/ U_o’r (t)) * 100

4. ISHNI BAJARISH TARTIBI

4.1 . 3-rasmdagi tuzilish sxemasiga muvofiq tadqiq qilinadigan kaskadning kirishi va chiqishiga o’lchash asboblarini ulash:

3-rasm. O’tish xarakteristikalarini o’lchash uchun tuzilish sxemasi:

G – o’lchash generatori;

O – ostsillograf; 1-blok – tadqiq qilinadigan kuchaytirgich.

4.2. Ostsillograf ekranidan mazkur kaskadni yuklaydigan, parazit sig’imning ikki qiymati uchun kichik vaqtlar sohasidagi o’tish xarakteristikalarini masshtabda chizish.

4.3. Ostsillografdan chizib olgan O’X ostsillogrammasida kichik vaqtlar sohasidagi impuls frontining tu o’sish vaqtini aniqlash.

4.4. Ostsillograf ekranidan katta vaqtlar sohasidagi o’tish xarakteristikasini chizish. CHizilgan ostsillogramma bo’yicha impuls balandligining kamayishini aniqlash.

Qayta ulagichlarning vazifalari (I.1-rasm):

S1 – o’rta chastotalar sohasida kaskadning kuchaytirish koeffitsientini o’lchash R1 rezistorni qisqa tutashtiradi;

S2 –tok bo’yicha manfiy ketma-ket teskari aloqani tuzatish uchun R6 rezistorga katta sig’imli S3 kondensatorni ulaydi;

S3 – chastota va o’tish xarakteristikalarida emitterli tuzatish uchun R6 rezistorgakichik sig’imli S5kondensatorni ulaydi;

S4 – R7 yuklama rezistorga S6 sig’imni parallel ulaydi. (Soparazit sig’im ekvivalentiga).

5. ISHNI BAJARISHGA USLUBIY KO’RSATMALAR

5.1. Laboratoriya ishining tajriba qismini bajarish uchun 3-rasmda keltirilgan tuzilish sxemasiga muvofiq o’lchash asboblarini ulash zarur:

- G generatorni o’lchov ustunining «Vxod 1» kirishiga ulash;

- ostsillograflarni kuchaytirgichning chiqish klemmalariga ulash;

- «Preobrazovatel - usilitel» qayta ulagichini“preobrazovatel” holatiga o’rnatish; bu holda kuchaytirgich kirishiga sinusoidal signaldan shakllantirilgan to’g’ri burchakli impulslar beriladi.

5.2. Impuls uzunligini generator orqali uning chastotasini quyidagi formula bo’yicha o’zgartirish yo’li bilan o’rnatish:

t_i = 1/ 2f.

5.3. Kichik vaqtlar sohasidagi o’tish xarakteristikasini t_i = 12,5 mks bo’lganda (f = 40 kGts) o’lchash.

5.4. Katta vaqtlar sohasidagi o’tish xarakteristika t_i = 1250 mks bo’lganda (f = 400 Gts) o’lchash.

5.5. Kichik vaqtlar sohasidagi o’tish xarakteristika kuzatish uchun laboratoriya maketi sxemasidagi qayta ulagichlar quyidagi holatlarda bo’lishi kerak:

a) S2 – ulangan., S1, S3, S4 – ulanmagan. (kaskadda signal bo’yicha MTA yo’q);

b) S1, S2, S3, S4 – ulanmagan. (kaskadda signal bo’yicha MTA kiritilgan);

v) S1, S2, S3 – ulanmagan, S4 – ulangan. (kaskadni yuklaydigan parazit sig’im ortadi).

5.6. Katta vaqtlar sohasidagi o’tish xarakteristika kuzatish uchun laboratoriya maketi sxemasidagi qayta ulagichlar quyidagi holatlarda bo’lishi kerak:

a) S1, S2, S4 – ulanmagan, S2 – ulangan. ( kaskadda signal bo’yicha MTA yo’q);

b) S1, S2, S3, - ulangan ( kaskadda signal bo’yicha MTA kiritilgan), S4 – ulanmagan.

6. HISOBOT TARKIBI

Hisobot quyidagilarni o’z ichiga olishi kerak:

- o’tish xarakteristikalar parametrlarining o’lchash natijalari jadval ko’rinishni;

- katta va kichik vaqtlar sohalaridagi impulsli signallarning ostsillogrammalarini;

- tajriba natijalari bo’yicha xulosalarni;

- tadqiq qilinadigan kuchaytirgichning printsipial sxemsini.

7. NAZORAT SAVOLLARI

1. Kuchaytirgichning o’tish xarakteristikasi nima?

2. Nima uchun o’tish buzilishlari chiziqli buzilishlar sinfiga kiradi?

3. Kichik vaqtlar sohalaridagi o’tish xarakteristikasini chizing.

4. Katta vaqtlar sohalaridagi o’tish xarakteristikasini chizing.

5. Kichik vaqtlar sohalaridagi o’tish xarakteristikasi buzilishlarni ayting.

6. Katta vaqtlar sohalaridagi o’tish xarakteristikasi buzilishlarni ayting.

7. Kichik vaqtlar sohalaridagi buzilishlarga tavsif bering.

8. Katta vaqtlar sohalaridagi buzilishlarga tavsif bering.

9. Laboratoriya ishida katta va kichik vaqtlar sohalari o’tish xarakteristikasidagi buzilishlar qanday o’lchanadi?

10. Rezistorli kaskadning qaysi elementlarikichik vaqtlar sohalaridagi o’tish xarakteristikasiga ta’sir qiladi?

11. Rezistorli kaskadning qaysi elementlarikatta vaqtlar sohalaridagi o’tish xarakteristikasiga ta’sir qiladi?

12. Kaskad sxemasi elementlarining qiymatlari o’zgarganda (ortganda va kamayganda) kichik vaqtlar sohalarida o’tish xarakteristikasidagi buzilishlar qanday o’zgaradi?

13. Kaskad sxemasi elementlarining qiymatlari o’zgarganda (ortganda va kamayganda) katta vaqtlar sohalarida o’tish xarakteristikasidagi buzilishlar qanday o’zgaradi?

14. Kasakdning ACHXsi va O’X o’rtasida qanday aloqa bor?

15. Katta vaqtlar sohalari uchun kaskadning ekvivalentsxemasi qanday tuziladi?

16. Kichik vaqtlar sohalari uchun kaskadning ekvivalentsxemasi qanday tuziladi?

17. Laboratoriya maketi sxemsida kaskadni kuchaytirish koeffitsientining o’rnatilgan qiymatini qanday o’lchash mumkin?

18. Sxemningqaysi elementlari kuchaytirish koeffitsientining o’rnatilgan qiymatini aniqlaydi?

19. Sxema elementlarining parametrlari o’zgarganda (ortganda va kamayganda)kuchaytirish koeffitsientining o’rnatilgan qiymati qanday o’zgaradi?

VT4 tranzistor bazasiga silj itish o’zgarmas kuchlanish R7 va R8 rezistorlardan iborat kuchlanish bo’lgichi orqali beriladi. R10 rezistor maxalliy va umumiy teskari aloqa (TA), shuningdek, VT4 tranzistor osoyishtalik tokining emitterli stabillash elementi hisoblanadi. R9 rezistor keyingi ikkinchi kaskad bilan asosiy aloqa elementi hisoblanadi. R9 rezistordan S4 ajratuvchi kondensator orqali signal kuchlanishi ikkinchi kaskadning kirishiga beriladi.

Ikkinchi kaskad VT5 tranzistorda umumiy kollektor (UK) sxemasida yig’ilgan. R12 va R13 rezistorlar birinchi kaskaddagi kabi VT5 tranzistori bazasidagi siljitish kuchlanishi bo’lgichini tashkil qiladi. R14 rezistor VT5 tranzistor osoyishtalik tokini emitterli stabillash, shuningdek, o’zgaruvchan tok bo’yicha ikkinchi kaskad yuklamasining asosiy elementi hisoblanadi. R14 rezistordan signal kuchlanishi S10 ajratuvchi kondensator orqali uchinchi kaskadning kirishiga beriladi.

Birinchi ikki kaskadlarning ta’minot zanjirlarida R11 rezistordan va S3 kondensatordan iborat “ajratuvchi” deyiladigan filtr qo’yilgan. U to’g’rilagichdan olinadigan kuchlanishni silliqlashga va ta’minot manbai ichki qarshiligida teskari aloqa kuchlanishni vujudga kelishga to’sqinlik qilish uchun mo’ljallangan.

Uchinchi kaskad «A» rejimda ishlaydigan VT7 tranzistordagi UE sxemada ulangan bir taktli kaskad hisoblanadi. U VT8....VT14 va VT9.... VT15 tarkibiy kvazikomplementar tranzistorlar juftligidan tashkil topgan chiqish guruhidagi tranzistorlarni qo’zg’atish uchun mo’ljallangan. Bu guruhning yuqori elkasi R31 rezistor yuzaga keltiradigan mahalliy teskari aloqa va R21 qo’shimcha aloqa rezistorli OK- sxemada ulangan tarkibiy p-n-p tranzistorlardan tashkil topgan. Pastki elkaga ikkilangan emitter qaytargich hususiyatlarini beradigan kuchlanish bo’yicha 100% ketma-ket TA li UE – UK sxemada ulangan VT9 va VT15 tranzistorlar kiradi. Ularning parametrlar VT8 va VT14 tarkibiy tranzistor parametrlariga yaqin, lekin n-p-n o’tishga ega. Binobarin, VT14 va VT15 tranzistorlar bir xil o’tishli, ularni qo’zg’atish uchun faza bo’yicha 180° ga surilgan kuchlanishlar talab qilinadi. Bu kuchlanishlar VT8 va VT9 tranzistorlardagi fazainvers kaskad orqali hosil qilinadi. VT8 tranzistor UK sxemasida ulangan va signalni invertlamaydi, VT9 tranzistor esa UE sxemasida ulangan va chiqish kuchlanishining qutbini o’zgartiradi.

VT8, VT9, VT14 i VT15 tranzistorlar VD6 diodda yuzaga keladigan nisbatan uncha katta bo’lmagan siljitish kuchlanishida «AV» rejimda ishlaydi. Siljitish kuchlanishi «A» rejimda ishlaydigan VT7 tranzistor kollektori o’zgarmas toki VD6 dioddan oqib o’tishi hisobiga hosil bo’ladi. Oddiy rezistorli kaskaddagi kabi VT7 tranzistor bazasiga siljitishni beradigan zanjir R16 va R17 kuchlanish bo’lgichidagi va osoyishtalik tokini emitterli stabillash elementi R20 rezistordan iborat. R20 rezistori mahalliy teskari aloqani yo’qotish uchun S12 kondensator orqali shuntlangan.

UK sxemada ulangan VT8, VT14 va VT9, VT15 kvazikomplementar tranzistorlardagi chiqish guruhining kuchlanishini kuchaytirish koeffitsienti birdan kichik, shuning uchun, VT7 tranzistor kollektoridan olinadigan kuchlanish kuchaytirgichning chiqish kuchlanishidan katta bo’ladi. CHiqish tranzistorlarini amaliy ishlatishda ulardan kuchlanish bo’yicha to’liq foydalanilganda ξ = U_KEm/U_KE0 kollektor kuchlanishidan foydalanish koeffitsienti 0,9…0,95 ga yaqin bo’ladi va η ≈ πξ/4 FIK 0,7…0,74 atrofida olinadi. Bu R19 yuklama rezistori orqali o’zgaruvchan tokning (signal chastotasi) iste’molini minimumga keltirish bilan olinadi. Buning uchun R19 rezistordagi o’zgaruvchan tok bo’yicha yuqori chiqishni S11 kondensator yordamida VT8 va VT14 asosiy tarkibiy tranzistorning kollektoriga emas, uning emitteriga (etarlicha kichik qarshilikli R31 rezistor orqali) ulanadi. Boshqacha aytganda R19 yuklama (VT7 tranzistori uchun) rezistori qayta ulagich qisqa tutashganida o’zgaruvchan tok bo’yicha, ya’ni signal bo’yicha baza-emitter o’tishga ulanib qoladi. Bu o’tishdagi U_em ga teng bo’lgan signal kuchlanish amplitudasi kollektor-baza o’tishdagi kuchlanish amplitudasidan ko’p martaga kichik bo’ladi, ya’ni U_kbm = U_bem + U_KEm. R18 rezistor yuqori chastotalarda kuchaytirishni kamayishiga va nobarqarorlikka olib kelishi mumkin bo’lgan S11 kondensator orqali kuchaytirgichning chiqish zanjirini shuntlanishini oldini oladi.

O’zgarmas tok bo’yicha chiqish guruhlari tranzistorlari talab qilinadigan ish rejimlarini (ushlab turish) saqlash uchun ikki stabillash tizimidan foydalaniladi. Ulardan birinchisi harorat o’zgarganida osoyishtalik tokini o’zgarmasligini ta’minlaydigan VD6 diod orqali amalga oshiriladi. Stabillashning VT8, VT14 i VT9, VT15 tranzistorlarni o’zgarmas tok bo’yicha ketma-ket ta’minlanishi zarurat tufayli kollektor kuchlanishlarini stabil ushlab turadi va ularning har biri ta’minot kuchlanishining yarmini, ya’ni U_KE≈ E₀/ 2 ning stabilliligiga galvanik (ya’ni o’zgarmas tok bo’yicha), kuchlanish bo’yicha parallel TA (uning elementlariga R16 va R17 rezistorlar kiradi) yordamida erishiladi.

Oxirgi uchta kaskadni o’rab oladigan R16 va R17 rezistorlar orqali TA dan tashqari, tadqiq qilinadigan kuchaytirgichda S4 qayta ulagich orqali ulanadigan barcha kaskadlarni o’rab oladigan kuchlanish bo’yicha ketma-ket umumiy TA ko’zda tutilgan. Bu TA R38 (yoki R39, yoki R40) va R10 rezistorlar kiradi.

5. Ishni bajarishga uslubiy ko’rsatmalar

Transformatorsiz kuchaytirgichning asosiy energetik parametrlarini tajribada tadqiq qilish ƒ₀ o’rta chastotada amalga oshiriladi. U tovush chastotasi kuchaytirgichlari uchun 1 kGts ga teng.

5.1. 4-rasmdagi tuzilish sxemasiga muvofiq tadqiq qilinadigan transformatorsiz kuchaytirgich maketiga o’lchash asboblarini ulash.

Bog’liqliklarni olish uchun har bir ish joyida U₁ generator, ikki PV1 i PV2 voltmetrlar, P1 ostsillograf va laboratoriya ustuniga PA1 milliampermetr o’rnatilgan.

Maket ta’minotini ulashdan oldin S1…S4 qayta ulagichlar laboratoriya topshirig’i bajariladigan bo’lishi orqali aniqlanadigan holatlarga o’rnatilishi kerak. Maket va asboblarga ta’minoti ulanganidan keyin berilgan E₀= 15 V ta’minot kuchlanishini («Reg. E₀» tutqichi) o’rnatish kerak bo’ladi.

4-rasm. Transformatorsiz kuchaytirgichning energetik parametrlarini o’lchash uchun qurilmaning tuzilish sxemasi.

5.2. R_YU= 3 Om bo’lganida R_YU, R_OK, 2R_Kquvvatlarni va η FIKni U₁kirish signali sathiga bog’liqligini o’lchash (S1 «Вкл.» holatida, S2«Выкл.» holatida, S3 “3” holatda, S4 “1” holatda). U_YU va І_K_.O’_Rni o’lchash U₁chiqish kuchlanishini rostlash generatori yordamida o’rnatiladigan kirish kuchlanishining 8…10 ta turli qiymatlarida amalga oshirish kerak bo’ladi.

Dastlab U_1MAX maksimal qiymatni o’rnatish kerak bo’ladi. Buning uchun maket kirishidagi kuchlanishni (PV1 voltmetrda o’lchanadigan) asta – sekin orttirib (nol qiymatidan boshlab) R1 ostsillograf ekranidan chiqish signalining shakli kuzatiladi.

Sinusoidal signaldagi qandaydir sezilarli buzilishlar paydo bo’lganida U_{YU MAX}, І_{K O’R MAX}, U_1MAX larning olingan chegaraviy qiymatlarini qayd etish va 1-jadvalga kiritish kerak. U₁ ning boshqa talab qilinadigan qiymatlarini o’rnatish uchun kirish kuchlanishini taxminan 10% ga U_1MAX dan 0 gacha kamaytiriladi va har bir holda U_YU va І_{K O’R} qiymatlarni 1-jadvalga kiritish kerak.

5.3. Laboratoriya ishining tajriba qismini bajarishda o’zgaruvchan va o’zgarmas tokning barcha quvvatlarini bevosita o’lchash juda qiyin, shuning uchun ishda faqatgina uchta kattalik kirish kuchlanish U₁, chiqish kuchlanish (yukda) U_yuva chiqish kaskadining ikkala tranzistorlar kollektor toklarining doimiy tashkil etuvchi qiymatlari ketma-ket ta’minotda o’lchanadi. Kosvennoy uslubni qo’llashda: o’lchovlar bo’yicha o’rnatilgan U₁kuchlanish, U_yukuchlanish kiymatlari va І_kur tok kiymatlari uchun talab etilgan kuvvatlar va FIK kuyidagi formulalar yordamida hisoblash mumkin:

- yukdagi quvvat

P_yu =U²_yu /R_yu;

- ikkala tranzistor kollektor zanjirining sarflayotgan quvvati

R_UK= E₀· І_kur;

- bitta tranzistor kollektorda tarkaladigan quvvat

R_K=(R_UK– R_yu)/2;

- chikish kaskadi tranzistorlar kollektor zanjirining FIK

η=R_yu/R_UK.

FIK va quvvatlarni xisoblash uchun R_yu yukdagi karshiliklar kattaligi va E₀ = 15 V ta’minot manbai kuchlanish ma’lum bulishi kerak.

5.4. R_yu, R_UK, 2R_K kuvvat va FIKni yuk karshiligi o’zgarishiga bog’liqligini o’lchash (S1 «Вкл.» xolatda, S2 «Выкл.» xolatda, S4 1 holatda S3 qayta o’lagichning holatini 1 dan 5gacha o’zgartiring).

Ushbu bandni bajarishda dastlab R_yu = 12Om( S3 5 holatida ) o’rnatish va R_yuqiymati uchun U_1MAX(5.5.2.da keltirilgan uslub bo’yicha) bundan tashqari jadvalning tegishli qatoriga kiritiladi U_yumax va І_kurtaniqlash. Keyinchalik qiymati (S3 qayta ulagich bilan) o’zgarganda U₁nio’zgarmas (U_1maks ga teng qilib) uo’lab turing.5.5.Quvvat R_YU, R_UK, R_K va R_yuning har bir qiymati uchun F.I.K.xisoblari tajribada berilganlarni qayta ishlash natijalari bo’yicha va jadvalni to’ldirish , qoidaga ko’ra o’zida murakkab ma’nodagi egri chiziqlarni tashkil etuvchi R_yu=ƒ₁(R_yu), R_OK=ƒ₂(R_yu), R_K=f₃(R_yu), va unga bog’liqlik grafik chizilgan bo’lishi shart .

Ammo , R_yufoydali quvvatga taluqli egri chiziq , R_YU.OPT yuk optimal qarshiligida xarakterli maksimumga ega bo’ladi. Shuning uchun R_YU.OPT qiymatin va unga mos keladigan R_YU.MAXqiymatlarini aniqlash lozim , shundan so’ng ular ishning xisobiga yoziladi.

5.6. chiqish kaskadi tranzistorlari siljish kuchlanishining ikkita turli qiymatlari uchun chiqish kuchlanishi ostsillogrammalarni hisobotga chizib oling.( S2 qayta ulagichning ulangan va ulanmagan holatida).

Ushbu bandni bajarishda R_YU= 3 Om (S3 3 holatida), U₁=U_1MAX (5.2. bandda aniqlangan) va oldin S2 qayta ulagichiningulanmagan holtida (yani VT8, VT9 tranzistorlarda siljish kuchlanishida U_AL≠0) chiqish kuchlanishi shaklini osillograf ekranida chizib oling. SHundan so’ng U_AL= 0 o’rnatib S2 ni ulang (yuqori xolatga o’tkazish ) va chiqish kuchlanishining ikkinchi ostsillogrammalar sm bilan taqqoslang. Ikkala ostsillogramani taqqoslang holda, qaysi vaziyatda chiqish kuchlanish shaklida buzilishlar katta bo’lish haqida yozma xulosa qiling.

6. Hisobat mazmuni.

Hisobot quyidagilardan tashkil topadi :

1.Labaratoriya qurilmasi maketining printsipial sxemasi.

2.R_yu, R_op, 2 R_kva F.I.K. ni R_yu= 30m da , U₁kirish sathiga bog’liqligi grafiklari va ulashlar natijalarining jadvali.

3.Quvvatlar R_yu, R_op, 2 R_kva F.I.K. ni R_yu yuk qarshiligi o’zgarishga bog’liqligi grafiklari va o’lchashlar natijalarining jadvali.

4.R_{yu opt yuk}ning optimal qarshiligi va R_yu quvvatning maksimal qiymati

( R_yu=ƒ₁(R_yu) bog’liqlik grafigidan ) ni aniqlash.

5.CHiqish kaskadi tranzistorlar siljish kuchlanish ikkita turli xil qiymatlari uchun chiqish kuchlanish ostsillogrammalari.

6.o’lchagichlar natijalarini nazriy bogliqliklari bilan mos kelish darajalari bo’yicha asosiy xulosalar.

7.Nazorat savollari va vazifa.

1.Tadqiq qilinayotgan transformatorsiz kuchaytirgichning printsipial sxemasidagi elementlarning qo’llanilishini tushuntiring.

2.Ikki taktli kuchaytirish kaskadining asosiy xususiyatlarini sanab o’ting.

(transformatorli va transformatorsiz).

3.KE ni boshqa A, AV,V va S rejimlarda ishlashning moxiyati nimada ekanligini tushintiring.Umumiy uzatish koeffitsenti dinamik xarakteristika asosida tranzistorning A va V rejimlarida ishlashning diagrammalarni chizing.

4.A,AV, V va S ish rejimlari uchun quvvatlar R_yu, R_op, R_k va FIK ni U₁chiqish signali kuchlanishiga bog’liqligini tushuntiring va tasvirlang.

5.Har bir kaskadning ( tadqiq qilinayotgan kuchaytirgich sxemasi bo’yicha ) xarakat barqarorlik zanjirini ko’rsating va ularning ishlash printsipini izlhlang .

6.A “ va ”V“ rejimlari uchun ikki taktli transformatorsiz tranzistor kaskadlari ishlashning vaqt diagrammalarini tasvirlang.

7.Kirish kuchlanishining doimiy kattaligi va ”V“ rejimida ishlaganda R_yuyuk qarshiligiga chiqish quvatining bog’liqligini tushuntiring va chizing.

HISOBOT TARKIBI

1. R_yu, R_uk, R_k quvvatlar va FIKni R_yu=3 0m, f₀=1 kGts U₁kirish kuchlanish sathiga bog’liqligini o’lchash .

Jadval 1.

U₁, mV	U_yu, V	I _ko’r, A	P_yu, Vt	P_uk, Vt	P_K, Vt
0
5
10
15
20
25

R, Vt

QuvvatlarningU_1.ga bog’liqligi grafiklari

2. R_yu, R_uk, R_k quvvatlar va FIKni R_yu yuk qarshiligiga bog’liqli o’lchash.

ƒ₀ = 1 kGs, U₁ = … mV.

Quvvatlarning R_yuga bog’liqli grafiklari.

3. R_{yu OPT}= ......Om bo’yicha yuk qarshiligi (hisobotning 2 band grafiklar), bunda yukdagi quvvat qarshilik qiymati R_yu,Om maksimal vaR_yu ....Vt ga teng.

4.CHiqish kuchlanishining ostsillogrammalari.

5. Xulosalar (olingan natijalarning tushuntirishlari). Ishning har bir bandi bo’yicha belgilab qo’yish : tajribada olingan natijalarning barchasi nazariyga mos keladimi, mos kelmasa nimaga?

2-QISM

UZATGICHLAR

BIPOLYAR TRANZISTORLARDAGI RADIOUZATKICHLARNING QUVVAT KUCHAYTIRGICHLARINI HISOBLASHGA UMUMIY TAVSIYALAR

Hozirgi vaqtda bipolyar tranzistorlar (BP) 7 GGs gacha chastotalar diapazonlarida ishlaydigan radiouzatkichlarni qurishda qo’llaniladi.

Turli chastotalar diapazonlarida ishlash uchun chiqariladigan tranzistorlarning maksimal birlik quvvati (bitta tranzistorning quvvati) shuningdek, mos chastotalarda ishlaydigan BP lardagi uzatkichlarning taxminiy maksimal quvvatlari 1.1jadvalda keltirilgan ma’lumotlar orqali xarakterlanadi.

Shuni ta’kidlash kerakki, uzatkichlar quvvatlari haqida ma’lumotlar qo’pol hisoblanadi va aniq bir sharoitlarda 1.1jadvalda keltirilgan ma’lumotlardan sezilarli farq qilishi mumkin.

1.1jadval. BP quvvatlari va chastota diapazonlari

Chastotalar diapazoni, MGs	Tranzitorning maksimal quvvati, Vt	Uzatkich quvvatining taxminiy qiymati, kVt
0,05-50	250	1
100-400	100-150	0,5
1000-2000	40-50	0,2-0,3
5000-7000	4-10	0,05

Generator tranzistorlari ma’lumotnomalaridagi ma’lumotlarda chastota bo’yicha tranzistorlarning tavsi etiladigan qo’llanilishi sohalari, kollektor ta’minoti kuchlanishlari qiymatlari, quvvat bo’yicha kuchaytirish koeffitsienti va namunaviy rejimda elektron foydali ish koeffitsienti keltiriladi.

Bir qancha tranzistorlarning ma’lumotlari 1ilovada keltirilgan.

Uzatkichlarni loyihalashtirishda namunaviy rejim uchun ko’rsatilgan yaqin qiymatlardagi chastotalarda va quvvat sathlarida tranzistorlarni ishlatilishiga intilish zarur.

Namunaviy rejimdan pastda bo’lgan chastotalardagi trazistorlar ham qo’llanilishi mumkin, lekin bunda ishchi chastota bu tranzistor uchun minimal ishchi chastotadan kam bo’lmasligi kerak (bir qancha tranzistorlar, xususan O’YUCH tranzistorlar uchun minimal ishchi chastota bo’yicha cheklash mavjud).

Nazariy jihatdan f_nam namunaviy rejim chastotasidan farq qiladigan f chastotalardagi K_r(f) quvvatni kuchaytirish koeffitsienti quyidagi formula orqali aniqlanadi:

Amalda ko’pincha quyidagi munosabat bajariladi.

Shuning uchun uzatkichning tuzilish sxemasini tuzishda oxirgi munosabat yordamida hisoblangan K_r(f)qiymatdan foydalanish maqsadga muvofiq.

Tranzistorlarni tanlashda shuningdek, ularning konstruktiv o’ziga xos xususiyatlarini e’tiborga olish kerak bo’ladi. Masalan, elektrodlar chiqishlari induktivligini kamaytirish maqsadlarida O’YuCh diapazoni tranzistorlari polosali chiqishlarga ega. O’YuCh diapazoni quvvat kuchaytirgichlarida (QK) nosimmetrik polosali liniyalarda (NPL) yoki mikropolosali liniyalaridagi (MPL) moslashtirish zanjirlar (MZ) qo’llanilganda bunday chiqishli tranzistorlardan foydalanish qulay.

YAnada past chastotalar diapazonlarida bunday tranzistorlarning qo’llanilishi maqsadga muvofiq

Chegaraviy f_Tchastotadan pastda joylashgan ( f ≤ (0,5÷0,8)f_T)chastotalarda ishlashda, qoidaga ko’ra, quvvat bo’yicha yuqori kuchaytirish koeffitsientiga ega bo’lgan umumiy emitterli (UE) sxema qo’llaniladi.

f_Tga yaqin va undan yuqori chastotalarda umumiy bazali (UB) sxema qo’llaniladi.

Ko’p hollarda tranzistorning konstruktsiyasi uning ulanish sxemasini aniqlaydi. Masalan, KT922A, KT922V, KT922B turkumlardagi tranzistorlar faqat ularni UE li sxemada ishlatishga imkon beradigan konstruktsiyaga ega. KT919 va KT942 turkumlardagi tranzistorlar esa ularni faqat UB li sxema bo’yicha ulanganida ishlashi mumkin.

Tranzistorlarni parallel va ikki taktli ulanishi va quvvatni qo’shish sxemalarining qo’llanilishi

Tranzistorlrning parallel ulanishi qo’llanilmaydi, chunki bunday ulanishda ularning ishlash ishonchliligi kamayadi.

Tranzistorlarni ikki taktli ulanish sxemalari asosan, 30 MGs gacha chastotalarda qo’llaniladi.

Loyihalashtiriladigan uzatkichning quvvati bir tranzistorning quvvatidan (berilgan chastotalar diapazonida eng katta quvvatli bo’lgan) ortiq bo’lgan barcha hollardan quvvatni yig’ish va taqsimlash ko’priksimon qurilmalari qo’llanilishi tavsiya qilinadi. Bu shu bilan tushuntiriladiki, ko’priksimon qurilmalardan foydalanilganda har bir tranzistorlarni mustaqil ishlashi va demak, ularning yuqori ishonchliligi ta’minlanadi.

Agar uzatkichning quvvati bir tranzistorning quvvatidan 4 martadan ko’pga ortiq bo’lsa, u holda uzatkichning moduli konstruktsiyasi ishlatiladi.

Tranzistorli quvvat kuchaytirgichlarida ko’p hollarda Θ=90º yoki 90 º dan bir qancha kam kollektor toki kesish burchagili kritik ishlash rejimi (tranzistorning bazasida nolli siljitishda) qo’llaniladi.

100÷150 MGts gacha chastotalar diapazonida bir qayd etilgan chastotada ishlashda uzatkichning chiqish kaskadlarida paralell yoki ketmaket shakllantiriladigan konturli kalit generatorlari qo’llanilishi mumkin. Bu chiqish kaskadining foydali ish koeffitsientini 0,8÷0,9 gacha oshirishga imkon beradi. SHuni ta’kidlash kerakki, kalit rejimida ishlaydigan QK ning quvvat bo’yicha kuchaytirish koeffitsienti kritik rejimdagidan kam bo’ladi. SHuning uchun kalit rejimini qo’llanilishini maqsadga muvofiqligi haqida yakuniy qarorni qabul qilish faqat uzatkichning ishlab chiqarish foydali ish koeffitsientini baholash asosida qabul qilish zarur.

Kichik quvvatli kaskadlarda (R₁≤ 1 Vt) ko’pincha kollektor toki kesishsiz to’liq bo’lmagan kuchlanishli rejimi qo’llaniladi. Bu kollektor yuklamasi qarshiligini kamaytirish (to’liq bo’lmagan kuchlanishli rejimini qo’llanilishi hisobiga) va quvvat bo’yicha kuchaytirish koeffitsientini deyarli ikki martaga oshirishga (kollektor toki kesishsiz ishlashi natijasida) imkon beradi.

Kollektor ta’minotini tanlashda quyidagi omillarni hisobga olish zarur

1) ko’plab tranzistorlarining kollektor ta’minoti kuchlanishi 28 yoki 12,6 Vni tashkil etadi;

2) uzatkich o’zgaruvchan tok tarmog’idan ta’minlanganida ta’minot manbalari (TM) kuchlanishlarining nominal qiymatlari standartda aniqlangan 3 6 9 12 18 24 27 30 36 48 V qatorga mos kelishi kerak;

3) generator tranzistorlarini bu tranzistor uchun yaqin bo’lgan namunaviy E_Kkollektor kuchlanishlari qiymatlarida foydalanish tavsiya qilinadi;

4) tranzistorli uzatkichlarni loyihalashtirishda barcha tranzistorlar bir TM dan ta’minlanishiga (murakkab uzatkichlar sxemalarida TM minimal soniga) intilish kerak.

Ko’pincha, aniq bir uzatkichni loyihalashtirishda TM kuchlanishi berilgan bo’ladi. Bu holda tranzistorlarni tanlash berilgan E_Kkuchlanishbo’yicha amalga oshiriladi. Masalan, agar TM 27 V berilgan bo’lsa, u holda bunday uzatkich uchun E_K= 28 V nominal qiymatli tranzistorlari tanlanadi..

Kichik quvvatli kaskadlarda kollektor yuklamasi qarshiligini kamaytirish uchun E_K kuchlanishni kamaytirishga uriniladi. Bunday kaskadlarda kollektor ta’minoti kuchlanishini kamaytirish uchun so’ndiruvchi qarshiliklar yoki stabilitronli rezistiv potentsiometrlardan foydalanishga ruxsat etiladi.

Tranzistorli generatorlarda ko’p hollarda baza zanjiri ta’minoti uchun maxsus TM lar bo’lmaydi. Binobarin, S rejimida ishlaydigan (Θ< 90° kollektor toki kesish burchagili), quvvatli kaskadlarda bazaemitter o’zgarmas kuchlanishi nolga teng tanlanadi (baza va emitter orasiga drossel qo’yiladi.

A yoki AV rejimda ishlaydigan kichik quvvatli kaskadlarda ishchi nuqta holatini stabillashning maxsus sxemalari qo’llaniladi.

Generator tranzistorlari kam kollektor ta’minoti kuchlanishiga ega. SHuning uchun tranzistorli QKlarda qo’llaniladigan parallel ta’minot sxemasi ketmaket ta’minot sxemasi oldidagi konturda (MZ elementlarida) yuqori o’zgarmas kuchlanishning bo’lmasligiga bog’liq bo’lgan ma’lum afzalliklarini yo’qotadi.

Bunda ketmaket ta’minot sxemasining asosiy afzalligi bo’lgan TM ning MZ parametrlariga ta’siri bo’lmasligi saqlanadi. Bu ketmaket ta’minot sxemasining tranzistorli uzatkichlarda keng qo’llanilishini asoslaydi.

Bitta TM dan bir qancha kuchaytirish kaskadlarini ta’minlashda QK barqarorligini ta’minlash maqsadlarida barcha kaskadlar kollektor ta’minoti zanjirlarida qo’shimcha bloqirovkalash drossellari va kondensatorlarini ulanishi tavsiya qilinadi.

Uzatkichning quvvati ko’p hollarda bir tranzistorning quvvatidan ortiq bo’lishi kerak va demak, ko’pincha uzatkich chiqish kaskadida sezilarli tranzistorlarning birgalikda ishlashini ta’minlash zarurati bo’ladi. Bunda birgalikda ishlaydigan tranzistorlar foydali yuklama qarshilgiga to’liq quvvatni berishi, shuningdek, mustaqil ishlashi kerak. Bu istalgan tranzistorning ish rejimining istalgan o’zgarishlarida (uzilish yoki qisqa tutashuvlargacha) barcha boshqa tranzistorlarning ish rejimlari o’zgarmasdan qolishini bildiradi.

Bir qancha tranzistorlarning birgalikda ishlashini ta’minlash uchun quvvatni qo’shish va taqsimlash ko’priksimon qurilmalari qo’llaniladi.

Bunday ko’priksimon qurilmalar sxemaga nisbatan oddiy va tranzistorlarni birgalikda ishlashini ta’minlashga qo’yiladigan talablarga etarlicha to’la mos keladi. Bundan tashqari, ko’priksimon qurilmalaardan foydalanilganda uzatkichning ishlash ishonchliligi ortadi, chunki tranzistorlarning biri (yoki bir nechtasi) ishdan chiqqanida boshqalarining ishlashi uzilmaydi, uzatkich faqat bir qanchaga kamaytirilgan ma’lum qiymatlarda ishlashini davom ettiradi.

Kvadraturali deyiladigan maxsus ko’priksimon qurilmalardan foydalanish, shuningdek, quvvatni qo’shish va taqsimlashdan tashqari, qator qo’shimcha masalalarni echishga imkon beradi. Kvadraturali maxsus ko’priksimon qurilmalar quvvatni qo’shishda ballast yuklamada u bilan to’liqsiz foydali yuklama bilan ulanganida fiderda vujudga keladigan qaytgan to’lqinlarni yutish xususiyatiga ega (exoni yutish samarasi). Kvadraturali maxsus ko’priksimon qurilmalar quvvatni taqsimlashda yuklamani bir tomonga moslashtirishda kirish qaytish koeffitsientini kamaytiradi.

Quvvatni qo’shish va taqsimlash ko’priksimon qurilmalardan foydalanilganda uzatkichlarda ko’pincha modulli (blokli) printsip ishlatiladi. Bu holda 2...6 tranzistorlar bir modul bo’lgan konstruktiv tugallangan kuchaytirish blokiga sxemali va konstruktiv birlashtiriladi:

R_{1 MOD}– modulning chiqish quvvati;

R_KIR_MOD–modulning kirish quvvati;

R_YU_MOD–yuklama qarshiligi

R_KIR_MOD– modulning kirish qarshiligi;

E_K – kollektor ta’minoti kuchlanishi.

Modullar odatda, kirish va chiqish qarshiliklari 50 yoki 75 Om standart qiymatlarga ega bo’lishiga loyihalashtiriladi.

Modulli printsipdan foydalanish, shuningdek, modul parametrlarining unifikatsiyasi bir necha turlardagi standart modullar yordamida to’la quvvatlardagi uzatktichlarning loyihalashtirishga imkon beradi.

Tuzilish sxemasini tezish uchun quyidagi dastlabki berilganlar zarur:

1) uzatkich yuklamaga berishi kerak bo’lgan R₁_YU, quvvat;

2) ishchi chastotalar diapazoni;

3) yuklama turi va uning parametrlari (simmetrik yoki nosimmetrik; yuklama qaishiligi qiymati; yuklama YUTK);

4) modulyatsiya turi;

5) ta’minot manbai kuchlanishi;

6) qo’zg’atkichning chiqish quvvati R₁_QO’Z.

Umumiy holda tranzistorli uzatkichning YUCH trakti 1.1rasmda keltirilgan tuzilmaga ega bo’ladi. CHiqish filtri yuqori garmonikalarning talab qilingan darajada so’ndirilishini ta’minlaydi. Qo’shish qurilmasi (QQ) va taqsimlash qurilmasi (TQ) berilgan uzatkich quvvatini ta’minlash uchun agar bitta tranzistorning quvvati etarli bo’lmasa bar necha tranzistorlarning quvvatlarini qo’shish uchun zarur. Kollektorli MZ berilgan rejimda taranzistorlarni ishlashini ta’minlash uchun talab qilinadigan R_K qarshilikka yuklama qarshiligini (masalan, QQQ kirish qarshiligini) o’zgartirish uchun zarur.

Kirish MZ tranzistorning kompleks kirish qarshiligini kuchaytirish kaskadi kirishining berilgan qarshiligiga o’zgartiradi. Barcha funktsional tugunlarda (MZ, QQQ, QTQ, filtrda) tranzistorlar vududga keltiradigan quvvatning bir qismi yo’qotiladi, buni tranzistorlar quvvatini hisoblashda e’tiborga olish kerak. Zanjiradagi quvvatni yo’qotilishi odatda uning foydali ish koeffitsienti xarakterlaydi. Tuzilish sxemasini hisoblashda tugunlarning foydali ish koeffitsientlarining quyidagi qiymatlarini olish mumkin:

Filtrning foydali ish koeffitsienti η_F= 0,85 ÷ 0,95,

QQQ (QTQ) foydali ish koeffitsienti η_QQQ= η_QTQ≈ 0,85 ÷ 0,95,

MZ foydali ish koeffitsienti η_MZ= 0,8 ÷ 0,95.

Bir necha tugunlar kaskadli ulanganida natijaviy foydali ish koeffitsienti alohida tugunlarnining foydali ish koeffitsientlarini ko’paytirish orqali aniqlanadi. Masalan, MZ, QQQ va filtrdan iborat qurilmaning foydali ish koeffitsienti η_OKquyidagiga teng bo’ladi:

Tuzilish sxemasini tuzish chiqish (oxirgi) kaskadi tranzistorlari tanlanishiga bog’liq R_1OKquvvatni hisoblashdan boshlanadi:

Keyin 1.1-1.6 bo’limlarga muvofiq tranzistor turi tanlanadi, chiqish kaskadidagi tranzistorlar soni aniqlanadi, zarurat bo’lganida ularning quvvatlarini birlashtirish usuli aniqlanadi. 1.2bo’limga muvofiq berilgan chastotada K_R quvvat bo’yicha kuchaytirish koeffitsienti, shuningdek oxirgi kaskad qo’zg’atish quvvati aniqlanadi:

Keyin olingan R_OK_.KIRqo’zg’atish quvvati bo’yicha mos MZ larda (zarur hollarda QQQ yoki QTQ da) yo’qotishlarni hisobga olib tranzistorlar quvvatlari aniqlanadi va oxiridan oldingi kaskadning tuzilmasi aniqlashtiriladi. O’xshash tarzda qolgan kaskadlarni hisoblash o’tkaziladi. QK tuzilish sxemasini hisoblash quyidagi shart bajarilganda tugatiladi:

R_KIR,TQK≤ R_1.QO’Z

bu erda R_KIR,TQK- TQK ning chiqish quvvati;

R₁_.QO’Z– qo’zg’atkichning chiqish quvvati.

Agar qo’zg’atkich quvvati texnik talablarda ko’rsatilmagan bo’lsa, u holda uni quyidagi chegaralarda olish mumkin

R_1.QO’Z ≈ 50...500 mVt.

Ko’p hollarda bunday tarzda ishlab chiqilgan tuzilish sxemasi taxminiy hisoblanadi. Loyihalashtirish jarayonida u aniqlashtiriladi. Tuzilish sxemasida ishlatiladigan tranzistorlar turlari va ularning ulanishi usullari kirish va chiqish quvvatlari qiymatlari, kirish va qarshiliklari qiymatlari va boshqalarni ko’rsatish tavsiya qilinadi.

Tuzilish sxemasi qancha batafsil tuzilsa, u shuncha uzatkichni loyihalashtirishda ko’p yordam beradi.

Hisoblashga misol.Quyidagi dastlabki berilganlar bo’yicha uzatkich TQK ning tuzilish sxemasini tuzish talab qilinsin:

- R₁_YU=150 Vt yuklamadagi quvvvat;

- 270÷330 MGs chastotalar diapazoni;

- R_YU=50 Om nosimmetrik yuklama;

- E_K=27 V kollektor kuchlanishi;

- 60 dB dan yomon bo’lmagan yuqori garmonikalarning so’ndirilishi.

Tuzilish sxemasini hisoblash quyidagi tartibda o’tkaziladi:

1. CHiqish (oxirgi) kaskadining tuzilmasi aniqlanadi. Bunda birinchidan, yuqori filtrlash darajasi berilgani uchun TQK chiqishida polosali filtr o’rnatilishi hisobga olinishi kerak. Ikkinchidan, berilgan chastotalar diapazonida qo’llanilishi mumkin bo’lgan tranzistorlardan eng quvvatlisi bo’lgan KT970A tranzistor (1−ilova) 100 Vt chiqish quvvatiga ega. Demak, berilgan yuklamadagi quvvat faqat quvvatlarni qo’shish qurilmalarining (QQQ) qo’llanilishi orqali olinishi mumkin. SHunday qilib, uzatkichning chiqish kaskadi quyidagi tugunlardan iborat bo’ladi:

- η_F foydali ish koeffitsientili chiqish filtri;

- η_QQQ foydali ish koeffitsientili QQQ;

- η_MZfoydali ish koeffitsientili kollektor MZ.

2. Oxirgi kaskad (OK) tranzistorlari tanlanishi kerak bo’lgan quvvat aniqlanadi. Dastlab masalan, mos η_F= 0,9; η_QQQ=0,9; η_MZ= 0,95 foydali ish koeffitsientlari beriladi.

U holda OK chiqish zanjirlarining natijaviy foydali ish koeffitsienti quyidagiga teng bo’ladi:

η_ok= η_F·η_QQQ·η_MZ= 0,77,

OK tranzistorlari quvvati quyidagicha aniqlanadi:

Oxirgi kaskadda N_T tranzistorlar sonini aniqlash uchun olingan quvvat qiymatini tanlangan tranzistor R_nom.._t nominal quvvatiga (KT970A – 100 Vt) bo’lamiz va natijani yaqin katta butun qiymatga yaxlitlaymiz:

SHunday qilib, OK da KT970A tranzistorlari ishlatilganda uzatkichning berilgan chiqish quvvati ikki tranzistorlarni ishlatish bilan olinishi mumkin. Bunda tranzistorlardan har biri quyidagi quvvatni berishi kerak.

3. Keyin OK qo’zg’atish quvvati aniqlanadi. Namunaviyf_NAM=400MGts chastotada KT970A tranzistor K_R=7 quvvat kuchaytirish koeffitsientiga ega (1−ilova).

f_ISH=300 MGts berilgan chastolar polosasining o’rtacha stotasida quvvatni kuchaytirish koeffitsienti quyidagiga teng bo’ladi:

OK qo’g’atish quvvati quyidagicha aniqlanadi:

kirish MZ larda (η_MZ,KIR= 0,8) yo’qotishlarni hisobga olganda u quyidagiga teng bo’ladi:

4. Oxiridan oldingi kaskad (OOK) tranzistori berishi kerak bo’lgan quvvat OOK kollektor MZ η_MZ=0,9 foydali ish koeffitsientini va η_QQQ=0,9 foydali ish koeffitsientini hisobga olib aniqlanadi:

Bunday quvvatni bitta KT930 tranzistori (R_1NOM=40 Vt) ta’minlashi mumkin, bu oxiridan oldingi va oxirgi kaskad orasida QTK ni qo’yishga imkon beradi (1.1−rasm).

5. Tuzilish sxemasini keyingi hisoblash uxshash tartibda amalga oshiriladi: KT930A tranzistorning K_R(f_ish) ishchi chastotadagi quvvatni kuchaytirish koeffitsienti aniqlash, OOK qo’zg’atish quvvatini aniqlash va boshqalar amalga oshiriladi.

Hisoblangan TQK tuzilish sxemasi 1.1−rasmda keltirilgan.

Umumiy emitterli sxema bo’yicha ulangan tranzistordagi generatorni hisoblashda quyidagi datlabki berilganlar, bo’lishi kerak (2.1-rasm):

1) R₁– chiqish quvvati;

2) f – ishchi chastota;

3) E_KyokiU_K_.RUX – mos kollektor ta’minoti kuchlanishi va ruxsat etiladigan kollektor-emitter kuchlanishi;

4) Ө – kollektor tokining kesish burchagi;

5) α₁(Ө), α₀(Ө), γ₁(Ө), γ₀(Ө) – impulslar davriy ketma-ketligiga yoyish koeffitsientlari. Jadvallardan berilgan Ө bo’yicha topiladi;

6) tranzistorning turi va uning parametrlari:

- f_T – chegaraviy chastota;

- β₀ – umumiy emitter ulanishli sxemadagi kuchaytirish koeffitsienti;

- E’ – bo’sag’aviy kuchlanish;

- r_NAS – to’yinish qarshiligi;

- S_KA– kollektorning aktiv sig’imi;

- S_K– kollektor o’tishning sig’imi;

- S_E– emitter o’tishning sig’imi;

- r_b, r_k, r_e– mos ravishda baza, kollektor, emitter qarshiliklari;

- L_b, L_k, L_e – mos ravishda emitter, baza va kollektor chiqishlarning induktivliklari;

- I_KD – maksimal ruxsat etiladigan kollektor toki.

Umumiy baza sxemasi bo’yicha generatorni hisoblash uchun qo’shimcha munosabatlar:

– umumiy baza sxemasida tok bo’yicha statik kuchaytirish koeffitsienti;

– umumiy baza sxemasida tokni kuchaytirish chegaraviy chastotasi.

Kollektor tokining rejimini hisoblash quyidagi tartibda o’tkaziladi.

Kritik rejimda kollektor kuchlanishidan foydalanish koeffitsienti:

Kollektor kuchlanishi birlamchi garmonikasining amlplitudasi quyidagicha aniqlanadi:

Kollektordagi maksimal kuchlanish quyidagicha aniqlanadi:

U_K.maks=E_K + U_K≤U_K.RUX.

Kollektor toki birinchi garmonikasining amplitudasi quyidagicha aniqlanadi:

Kollektor tokining o’zgarmas tashkil etuvchisi quyidagicha aniqlanadi:

Ө< 180º bo’lganida;

Ө = 180º bo’lganida.

Baza va emitter toklarining o’zgarmas tashkil etuvchilari quyidagicha aniqlanadi:

; .

Kallektor tokining maksimal qiymati quyidagicha aniqlanadi:

Ө<180º bo’lganida;

Ө=180º bo’lganida.

Kollektor kuchlanishi manbai ist’emol qilinadigan quvvat quyidagicha aniqlanadi:

Kollektor zanjirining foydali ish koeffitsienti quyidagicha aniqlanadi:

Tranzistor kollektoridagi tarqaladigan quvvat quyidagicha aniqlanadi:

Kollektor yuklamasining qarshiligi quyidagicha aniqlanadi:

Kirish zanjirining rejimini hisoblash quyidagi tartibda ishlaydi.

O’lchamsiz parametr quyidagicha aniqlanadi:

UE sxemasida

UB sxemasida

Kirish toki amplitudasi quyidagicha aniqlanadi:

UB sxemasida

UE sxemasida

bu erda

Emitter o’tishdagi siljitish kuchlanishi quyidagicha aniqlanadi:

UB sxemasida

UE sxemasida

Tranzistornin kirish qarshiligi quyidagicha aniqlanadi:

Z_KIR = R_KIR +jX_KIR.

UB li sxemada:

UE li sxemada:

Qo’zg’atish quvvati quyidagicha aniqlanadi:

R_KIR= 0,5I_KIR²R_KIR

Quvvat bo’yicha kuchaytirish koeffitsienti quyidagicha aniqlanadi:

2.1-rasm. Umumiy emitterli sxema.

2.2-rasm. Umumiy kollektorli sxema

Quyidagilar berilgan:

1) generatorning quvvatiR₁ = 10 Vt,

2) ishchi chastotaf=750 MGts.

Tanlagan tranzistor quyidagi parametrlarga ega deb hisoblaymiz:

E_K =28 V; U_K_.RUX=55 V; β₀ =10; f_T= 1100 MGts; r_TO’Y = 2 Om;

S_KA=3 pF; r_b= 1 Om; , L_e= 1 nGn; L_b = L_k= 1,5 nGn; E´ = 0,7 V.

Kesi burchagini Ө=90º; α₀(Ө)=0,319; α₁(Ө)=0,5; cosӨ=0; γ₁(Ө)=0,5 tanlaymiz.

Ish rejimi kritik.

Kollektor zanjiri

;

R_TAR= 14,4 – 10 = 4,4 Vt

Kirish zanjiri

;

Om;

= 6,96.

Quyidagilar berilgan:

1) generatorning quvvatiR₁ = 4,4 Vt,

2) ishchi chastotaf=1,5GGts.

Tanlagan tranzistor quyidagi parametrlarga eea deb hisoblaymiz:

E_K =24 V; U_K_.RUX=45 V; β₀ =10; f_T= 1,5 GGts; r_TO’Y =4 Om; S_KA=10 pF;

r_b=1,2 Om; , L_e=0,9 nGn; L_b=0,1 nGn; L_k=1,5 nGn; E’=0,7 V;

; f.

Kesish burchagini Ө=90º; α₀(Ө)=0,319; α₁(Ө)=0,5; cosӨ=0; γ₁(Ө)=0,5 tanlaymiz.

Ish rejimi kritik.

Kollektor zanjiri rejimini hisoblash

;

R_TAR= 6,48 – 4,4 = 2,08 Vt

Kirish zanjiri

;

Vt;

=8,1.

G-simon to’rt qutblilardan bir qiymatdagi qarshilikni boshqasiga o’zgartirish xossasi shunga asoslanganki, reaktiv va aktiv qarshiliklardan iborat har qanday ketma-ket zanjir u bilan to’liq bir xil qarshilikka ega bo’lgan ekvivalent zanjirga almashtirilishi mumkin. Buni quyidagi tarzda isbotalsh mumkin. Ketma-ket zanjirning to’liq qarshiligi moduli (3.1, a-rasm) quyidagiga teng bo’ladi:

(3.1)

Bunday zanjirning aslligi quyidagiga teng bo’ladi:

. (3.2)

SHunga o’xshash parallel zanjirning to’liq qarshiligi moduli (3.1, b-rasm) quyidagiga teng bo’ladi:

. (3.3)

Paralell zanjirning aslligi quyidagiga teng bo’ladi:

. (3.4)

(3.1) va (3.3) formulalar o’ng qismlarini tenglab va ularni (3.2) formulaga qo’yib quyidagiga ega bo’lamiz:

. (3.5)

(3.5) formuladan ko’rinib turibdiki, ketma-ket yoki parallel zanjirning aslligini tanlash bilan bir qarshilik boshqasiga transformatsiyalanishi amalga oshirilishi mumkin.

Reaktiv qarshilik induktiv yoki sig’imli bo’lishi mumkin. Qarshiliklarni transformatsiyalash har ikkala holatlarda o’z o’rniga ega.

G-simon to’rt qubli eng oddiy moslashtirish zanjiri (MZ) hisoblanadi, bunda qarshiliklarni transformatsiyalash maqsadlarida ketma-ket va parallel zanjirlarning ekvivalentligi printsipi ishlatiladi.

Bu printsipdan foydalanish g’oyasi quyidagidan iborat. R₁ qarshilikni R₂ (R₁<R₂) qarshilikka transformatsiya qilish talab qilinsin. R₂qarshilikka o’zgartirish uchun R₁=R_K.Kqarshilikka ketma-ket X_K.K reaktiv qarshilikni ulaymiz (3.2, a-rasm). Ketma-ket va parallel zanjirlar ekvivalentligi xossasiga muvofiq sxemada (3.2, a-rasm) parallel ulangan R_par va X_par qarshiliklardan iborat unga ekvivalent zanjir mos bo’ladi (3.2, b-rasm).

Quyidagi munosabatga muvofiq Q qiymatini tanlashda:

, (3.6)

R_parR₂ga teng bo’ladi.

Parallel zanjirning qarshiligi faqat aktiv bo’lishi uchun (3.2, b-rasm) X`_par reaktivlikka parallel, qiymati bo’yicha unga teng va ishorasi bo’yicha qarama qarshi X_par reaktiv qarshilikni ulaymiz (3.2, v-rasm). X_par va X`_par reaktivliklar juda katta R_e ekvivalent qarshiligili parallel tebranish konturini tashkil etadi va demak, 3.2, v-rasmdagi sxemani R_par va R_e qarshiliklarning parallel ulanishi sifatida tasavvur qilish mumkin (3.2, g-rasm), chunki, R_e>>R_par bo’ladi. Binobarin, R_e>>R_par22 uchlardagi qarshiliklarni taxminan R_par qarshilikka teng deb hisoblash mumkin. 3.2, v-rasmdagi sxemada R_par va X`_par parallel ulanishni X_K.K i R_K.K ketma-ket zanjir bilan quyib X_K.K va X_par elementlardan iborat moslashtiruvchi G-simon to’rt qutblilini olamiz (3.2, d-rasm)

Agar olingan to’rt qutblini 11 klemmalar tomonidan R_K.K=R₁ qarshilikka yuklansa, uning qarshiligi 22 klemmalar tomonidan R_par=R₂ qarshilikka teng bo’ladi yoki aksincha. G-simon MZ ning boshqa varianti 3.3-rasmda ko’rsatilgan. Bu sxemalar imkoniyatlari chegaralaridagi berilgan moslashtirish har ikkala hollarda yaxshi bajariladi, shuning uchun u yoki bu sxemani tanlash aniq bir loyihalashtirish shartlari orqali aniqlanadi.

Amalda dastlabki berilganlar sifatida qanday ma’lumotlar ishlatilishiga bog’liq ravishda G-simon MZ larni hisoblashning to’rtta varianti ishlatilishi mumkin.

Birinchi variant.R_par, R_K.K, f berilgan. Bu hisoblash varianti bir faqat aktiv qarshilikni boshqasiga o’zgartirish zaruratlarida qo’llaniladi.

Bu holda hisoblash tartibi quyidagicha:

- asllik quyidagicha aniqlanadi:

; (3.7)

- ketma-ket reaktiv qarshilik quyidagicha aniqlanadi:

; (3.8)

- parallel reaktiv qarshilik quyidagicha aniqlanadi:

; (3.9)

- L va S qiymatlari quyidagi formulalar orqali aniqlanadi:

(3.10)

Ikkinchi variant.R_par, X_par, fberilgan.Bu variant kollektorli MZ larni hisoblashda uchraydi.

Hisoblash tartibi quyidagicha:

2. (3.11)

L va S qiymatlari (3.10) formulalar orqali aniqlanadi.

Uchinchi variant.R_K.K, X_K.K, fberlgan.Bunday variant kirish MZ larni hisoblashda uchraydi.

Hisoblash tartibi quyidagicha:

2. (3.12)

L va S qiymatlari (3.10) formulalar orqali aniqlanadi.

Dastlabki berilganlar (3.4-rasm):

- kollektor yuklamasining qarshiligi;

- yuklamaning berilagan qarshiligi;

- ishchi chastotada kollektor o’tishi sig’imining reaktiv qarshiligi;

- kollektor chiqishi induktivligining reaktiv qarshiligi;

- ishchi chastota.

R_par1=R₁, X_par1=X_skqabul qilamiz va ikkinchi variant uchun keltirilgan (3.11) formulalardan foydalanib birinchi G-zvenoni hisoblaymiz (3.4-rasm):

;

; (3.11’)

X_K.K1qiymatni X_Lkqiymat bilan taqqoslaymiz. Agar X_Lk< X_K.K₁ bo’lsa, u holda G-zvenoning ishlatilishi uchun qushimcha ketma-ket reaktivlikni kiritamiz:

Agar X_Lk> X_K.K₁bo’lsa, u holda fikran X_Lk reaktivlikni ikkiX_K.K₁vaX₁=X_Lk– X_K.K₁reaktivliklarga bo’lamiz. Ulardan birinchisi (X_K.K1)birinchi moslashtiruvchi zvenoning ketma-ket tarmog’ini tashkil etadi, ikkinchisi (X₁) esa ikkinchi moslashtiruvchi zvenoga kiradi (ketma-ket tarmoq reaktiv qarshiligining qismi sifatida)

MZ ning ikkinchi zvenosi sifatida 3.5-rasmda ko’rsatilganik ulangan yana bir G-zvenoni olamiz.R_par=R₂ i R_K.K2=R_K.K1deb olamiz, bu zvenoni hisoblashni birinchi variant uchun (3.7) - (3.10) formulalar bo’yicha amalga oshiramiz:

Описание: Описание: 1

3.4-rasm. 3.1.4.1 ga dastlabki berilganlar

Описание: Описание: 1

3.5-rasm. Kollektorli MZ ni hisoblashga misolga sxema.

Описание: Описание: 1

3.6-rasm. 2.1.4.1 ga dastlabki berilganlar

X_KK.2

R_KIR.T=R_KK₁

Birinchi zveno

E(B)

X_PAR1

X_PAR2

R_par₁= R_par₂

Ikkinchi zveno

R_KK2=R₂

Описание: Описание: 1

3.7-rasm. Kirish MZ ni hisoblashga misolga sxema.

; (3.7)’

; (3.8)’

. (3.9)’

Hisoblangan kollektorli MZ ning to’liq sxemasi 3.5-rasmda keltirilgan (amaliy ishlatishda X_L_.QO’SHvaX_K.K₂ induktiv qarshiliklar X_L_.QO’SH+X_K.K₂ ga teng bittaga birlashtiriladi).

1-misol. Dastlabki berilganlar (3.6-rasm):

R₁=R_k=U_k/I_k=12 Om;

R_H=50 Om;

S_K=20 pF;

L_K=1 nGn;

f=350 MGts;

X_Sk=1/(2πfC_k)=1/(6,28∙0,35∙10⁹∙20∙10^-12)=22,7 Om;

X_Lk=2πfL_k=6,28∙0,35∙10⁹∙1∙10^-9=2,19 Om.

Birinchi G- zvenoni hisoblaymiz (3.5-rasm). Bunda R_par1=R_k=12 Om va X_par1=X_Sk=22,7 Om deb olamiz.

U holda

Q₁=12/22,7=0,529;

R_K.K₁=12/(1+0,5292)=9,38 Om;

X_K.K₁=9,38∙0,529=4,96 Om.

AgarX_K.K₁>X_Lkbo’lsa, demak, G-zvenoning ishlatilishi uchun qo’shimcha induktiv qarshilik ulanishi zarur:

X_L_.QO’SH=4,96 - 2,2=2,76 Om.

Ikkinchi G-zvenoni hisoblaymiz. R_YU>R_K.K1 bo’lganligi uchun R_par2=R_YU=50 Om va R_K.K2=R_K.K1=9,38 Om deb olamiz. Keyin (3.7) - (3.9) formulalar hisoblashlar amalga oshiriladi:

Om;

Om.

X_K.K2vaX_L_.QO’SHqarshiliklarni bitta qarshilikka birlashtiramiz:

X_L=19,5+2,76=22,26≈22,3 Om.

L vaS_par2elementlarni hisoblaymiz:

Dastlabki berilganlar(3.6-rasm)

R₁=R_KIR – tranzistor kirish qarshiligining aktiv tashkil etuvchisi;

X_KIR=L_KIR- tranzistor kirish qarshiligining reaktiv tashkil etuvchisi;

ω=2πf – ishchi chastota;

R₂=R_KIR.K– kuchaytirgichning kirish qarshiligi. R_K.K₁=R₁=R_KIRva X_K.K₁=X_KIRdeb olib, kirish MZ ning birinchi zvenosini hisoblaymiz (3.7-rasm):

2. (3.12’)

Umumiy holda hisoblashda olingan qiymat R_par1≠R₂, shuning uchun R_par1niR₂ga o’zgartirish uchun qo’shimcha S3 ni qo’yamiz. Bu zvenoni hisoblash (3.7)-(3.10) munosabat yordamida amalga oshiriladi, bunda R_par2 sifatida R_par1 va R₂ qarshiliklardan kattasi, R_K.K1sifatida esakichigi olinadi:

4. ; (3.7’)

5. ;(3.8’)

6. .(3.9’)

Hisoblangan kirish MZ ning to’liq sxemasi 3.7-rasmda keltirilgan (rasm R_par1>R₂ bo’lgan holga mos keladi).

2-misol. Dastlabki berilganlar (3.4-rasm):

0,9 Om; 50 Om; L_KIR=1,5 nGn; f=900 MGts; X_KIR=2πfL_KIR=6,28∙0,9∙109∙1,5∙10-9)=8,48 Om.

(3.12) formulalar bo’yicha birinchi zenoni R_K.K1=R_KIR.T=0,9 Om va X_K.K1=X_KIR=8,48 Om deb olib, hisoblaymiz:

Om;

Om.

Binobarin, R_par1>R₂, ikinchi G-zvenoni hisoblashda R_par2=R_par1=80,8 Om va R_K.K2=R₂=50 Om deb olamiz va keyin (3.7) - (3.9) formulalar bo’yicha hisoblashni amalga oshiramiz:

Om;

Om.

Keyin L va S qiymatlarni hisoblaymiz:

;

100 dan 10000 MGtsgacha chastotalar diapazonida MZ va filtrlarni qurishda doimiyliklarli zanjirlar elementlarining rolini bajaradigan koksial yoki polosali bo’laklardan foydalaniladi.

Xususan, ketmaket induktivlikning ishlatilishi uchun har ikkala oxirlarda nisbatan kichik qarshilik bilan yuklangan Z₀ yuqori to’lqin qarshiligili qisqa liniyadan () foydalaniladi (4.1rasm). Bunday liniya bo’lagining reaktiv qarshiligi quyidagiga teng bo’ladi:

(4.1)

bu erdagde l- liniya bo’lagining uzunligi;

- liniyadagi to’lqin uzunligi

Описание: Описание: 2

4.1rasm. Uzatish liniyasi bo’laklari yordamida ketma-ket induktivliklar va parallel sig’im larning ishlatilishi:

a) – fizik zanjir; b) – ekvivalent sxema

Berilgan X_Lreaktiv qarshilikda (4.1) formuladan liniya bo’lagining uzunligini hisoblash uchun quyidagi formula olinadi:

(4.2)

Dielektrik

h

Tok o’tkazadigan qoplam

Описание: Описание: 3

4.2rasm. Nosimmetrik polosali liniyalar bo’laklarida qurilgan zanjirning konstruktsiyasi

Parallel sig’im (4.1rasm) har ikkala oxirlarda nisbatan katta qarshilik bilan yuklangan kichik Z₀ yuqori to’lqin qarshiligili qisqa liniya bo’lagi yordamida ishlatiladi.

Bunday liniya bo’lagining reaktiv qarshiligini hisoblash quyidagi formula yordamida amalga oshiriladi:

(4.3)

Uning uzunligi esa (4.3) formuladan kelib chiqadigan quyidagi formula yordamida amalga oshiriladi:

(4.4)

Mos ravishda ketmaket induktivlik va parallel sig’imning bunday ishlatilishi usuli O’YUCH diapazoni MZ larini qurishda asosiy hisoblanadi.

Parallel sig’imni oxirida ajratiligan qisqa liniya bo’lagi () bo’lgan sig’imli shleyf (4.1–jadval, 1–pozitsiya) ko’rinishida ishlatilishi mumkin. Bunda

, (4.5)

. (4.6)

Parallel induktivlik bir oxirda bevosita erga ulangan yoki YUCH bo’yicha Z₀ yuqori to’lqin qarshiligili qisqa liniya bo’lagi () bo’lgan induktiv shleyf (4.1–jadval, 2–pozitsiya) yordamida ishlatiladi. Liniya bo’lagining reaktiv qarshiligi va uzunligini hisoblash mos ravishda quyidagi formulalar bo’yicha amalga oshiriladi:

(4.7)

. (4.8)

Ketmaket sig’im 4.1–jadvaldagi 3 va 4–pozitsiyalarda ko’rsatilganidek ishlatilishi mumkin.

Parallel ulangan ketmaket rezonans kontur 4.1–jadvaldagi 5–pozitsiyada ko’rsatilganidek ishlatiladi. Reaktiv qarshiliklar quyidagi formulalar bo’yicha amalga oshiriladi:

(4.9)

(4.10)

Parallel ulangan parallel rezonans konturning ishlatilishi 4.1–jadvaldagi 6–pozitsiyada ko’rsatilgan. Reaktiv qarshiliklarni hisoblash (4.9) va (4.10) formulalar yordamida amalga oshiriladi:

Parallel ulangan ketmaket rezonans kontur 4.1–jadvaldagi 5–pozitsiyada ko’rsatilganidek ishlatiladi. Reaktiv qarshiliklarni hisoblash (4.9) va (4.10) formulalar yordamida amalga oshiriladi.

Parallel ulangan parallel rezonans konturining ishlatilishi usuli 4.1–jadvaldagi 5–pozitsiyada ko’rsatilgan. Reaktiv qarshiliklarni hisoblash (4.9) va (4.10) formulalar yordamida amalga oshiriladi.

4.1jadval

Polosali liniyalar yordamida ishlatiladigan yarim aniqlashtirilgan (сосредоточенный)

№

Zanjir turi

Fizik zanjir

Ekvivalent sxema

Parallel sig’im

Z₀

X_C

Parallel induktivlik

Qiska tutashtirgich

Z₀

l

Описание: Описание: 3

Описание: Описание: 111

Ketmaket sig’im

Описание: Описание: 222

l

Описание: Описание: 333

Ketmaket sig’im

Описание: Описание: -4

Описание: Описание: 444

Parallel ulangan ketmaket rezonans kontur

Dielektrik

Описание: Описание: 555

Описание: Описание: 666

Parallel ulangan parallel rezonans kontur

Описание: Описание: 777

Описание: Описание: 888

Parallel ulangan ketmaket va parallel rezonans konturlari shuningdek, oxirida mos ravishda uzilgan va qisqa tutashtirilgan uzunlikdagi liniyalar bo’laklari yordamida ishlatilishi mumkin. Xususan, oxirida YUCH bo’yicha qisqa tutashtirilgan uzunlikdagi liniyalar bo’laklari kollektor (anod) va bazaviy (to’rli) zanjirlardagi blokirovkalovchi drossel sifatida keng ishlatiladi.

Aniqlashtirilgan parametrlarli ketmaket va parallel rezonans konturlar xarakteristikalarili ketmaket ulangan zanjirlarning liniya bo’laklari yarim aniqlashtirilgan elementlar yordamida ishlatilishi juda qiyin.

Bu erda quyidagi belgilashlar qabul qilingan:

f - ishchi chastota, Gts;

Z₀ - xarakteristik (to’lqin) qarshilik, Om;

ε – taglik materialining nisbiy dielektrik singdiruvchanligii (steklotekstolit ε = 4,5; polikor ε =9,6);

ε _eff– taglik materialining effektiv dielektrik singdiruvchanligii;

λ – erkin bo’shliqdagi to’lqin uzunligi(ε =1 bo’lganda), m;

λ d – dielektrikdagi to’lqin uzunliklari, m;

h – taglikning qalinligi, mm (4.1rasm);

W – NLB o’tkazuvchi qatlamining kengligi, mm;

l – liniya bo’lagining uzunligi, m.

Dastlabki berilganlar: f ; Z₀; h; ε .

Hisoblash quyidagi tartibda amalga oshiriladi.

1. Erkin bo’shliqdagi to’lqin uzunligi aniqlanadi:

. (4.11)

2. NLB o’tkazuvchi qatlamining kengligi aniqlanadi:

. (4.12)

3. Taglik materialining effektiv dielektrik singdiruvchanligii aniqlanadi:

. (4.13)

4. Dielektrikdagi to’lqin uzunligi aniqlanadi:

. (4.14)

5. Transformatorni ishlatadigan liniya bo’lagi uzunligi aniqlanadi:

. (4.15)

Dastlabki berilganlar: f; h; ε; X_L.

1. Quyidagi shart bajarilishi uchun Z₀qiymat tanlanadi:

Z₀> X_L. (4.16)

Amaliy ishlatishda Z₀qiymat 50 ÷ 100 Om chegaralarda tanlanadi.Z₀> 100 Om qiymat konstruktiv jihatdan ishlatilishi qiyin, chunki bunda o’tkazuvchi qatlamning juda kichik Wkengligi olinadi.

2. λ, W, ε_effvaλ dlarni hisoblash mos ravishda (4.1) - (4.4) formulalar bo’yicha amalga oshiriladi.

3. Ketmaket induktivlikni ishlatadigan liniya bo’lagining uzunligi quyilagi formula bo’yicha aniqlanadi:

. (4.17)

3misol.Ketmaket induktivlikni ishlatadigan polikordagi NLB bo’lagining parametrlarini quyidagi dastlabki berilganlar bo’yicha hisoblash: f=400 MGts; h=1 mm; ε_e=9,6; X_L=150 m.

(4.16) dan kelib chiqib Z₀qiymatni, masalan Z₀=50 Om qiymatni tanlaymizyu.Keyin quyidagilarni hisoblaymiz:

mm;

;

m=14,2 mm.

Dastlabki berilganlar: f; h; ε; X_S.

1. Quyidagi shart bajarilishi uchun Z₀qiymat tanlanadi:

Z₀<X_C . (4.18)

Z₀qiymatni 10-20 Om chegaralarda amaliy tanlash mumkin, bunda o’tkazuchi qatlamning Wkengligi 20-30 mmdan oshib ketmasligini kuzatish kerak.

2. λ, W, ε_effvaλ dqiymatlari mos ravishda (4.11) - (4.14) formulalar bo’yicha hisoblanadi.

3. Parallel sig’imni ishlatigan liniya bo’lagining uzunligi quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi:

. (4.19)

4misol.Parallel sig’imni ishlatidigan steklotekstolitdagi NLB bo’lagining parametrlarini quyidagi dastlabki berilganlar bo’yicha hisoblash: h=1 mm; =4,5; X_L=150 m.

(4.18) dan kelib chiqib Z₀qiymatni, masalan Z₀=10 Om qiymatni tanlaymizyu.Keyin quyidagilarni hisoblaymiz:

mm;

;

m=11,5 mm.

Induktiv shleyf oxirida qisqa tutashtirilgan dan kichik to’lqin uzunligili NLB bo’lagi hisoblanadi.

Bunday shleyf parallel induktivlikni ishlatish uchun foydalanadi.

Dastlabki berilganlar: f; h; ε; X_L.

Hisoblash quyidagi tartibda o’tkaziladi

1. Quyidagi shart bajarilishi uchun Z₀qiymat tanlanadi:

Z₀< X_L . (4.20)

2. λ, W, ε_effvaλ dlarni hisoblash mos ravishda (4.11) - (4.14) formulalar bo’yicha amalga oshiriladi.

3. Shleyfning uzunligi quyilagi formula bo’yicha aniqlanadi:

. (4.21)

Ba’’zan (masalan, juda kichik to’lqin uzunligida) induktiv shleyf oxirida qisqa tutashtirilgan uzunlikli NLB bo’lagi ko’rinishida bajariladi

Bu holda shleyf uzunligini hisoblash oxirida qisqa tutashtirilgan shleyf uchun tartibda amalga oshirish mumkin, lekin ajratilgan shleyfning uzunligi quyidagiga teng bo’ladi:

. (4.22)

1ilova

Variant	Ishchi chastota f_ish, MGs	Uzatkich chiqishidagi quvvat P₁_Y_u, Vt	Yuklama R_YU, Om	Kollektor ta’minoti kuchlanishi E_k, V
1	100	400	50	27
2	360	140	50	27
3	120	380	50	27
4	1000	14	50	27
5	140	360	50	27
6	380	120	50	27
7	160	340	50	27
8	2000	12	50	27
9	180	320	50	27
10	400	100	50	27
11	200	300	50	27
12	3000	10	50	27
13	220	280	50	27
14	4000	8	50	27
15	240	260	50	27
16	5000	6	50	27
17	260	240	50	27
18	1500	13	50	27
19	280	220	50	27
20	2500	11	50	27
21	300	200	50	27
22	3500	9	50	27
23	320	180	50	27
24	4500	7	50	27
25	340	160	50	27

2ilova

№	Tranzistor turi	O’tkazuv-chanligi	Ishchi chastotalar diapazoni, GGs	Namunaviy ekspluatatsion parametrlari					Ula-nish sxemasi	Chiqishlarturi
№	Tranzistor turi	O’tkazuv-chanligi	Ishchi chastotalar diapazoni, GGs	f MGs	P1 Vt	KP	η %	EK V	Ula-nish sxemasi	Chiqishlarturi
I	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11
1	KT 306A	n-p-n	0.1-0.4	170	0,4	4,5	40	5	OB	POLOS
2	KT 603A	n-p-n	0.1-0.4	150	0,5	3	55	10	OB	POLOS
3	KT 606A	n-p-n	0.1-0.4	100	1,5	3	45	28	OB	POLOS
4	KT 610	n-p-n	0.1-0.4	400	1,0	4	45	12,6	OB	POLOS
5	KT 640	n-p-n	I-7.2	7000	0,1	4	15	15	OB	POLOS
6	KT 904A	n-p-n	0.1-0.4	180	8	8	65	28	OB	POLOS
7	KT 907A	n-p-n	0.1-0.4	150	13,5	5	65	28	OB	POLOS
8	KT 909A	n-p-n	0,1-0,5	500	20	2	55	28	OE	POLOS
9	KT 909B	n-p-n	0,1-0,5	500	40	2	55	28	OE	POLOS
10	KT 909V	n-p-n	0,1-0,5	500	15	1,5	55	28	OE	POLOS
11	KT 911A	n-p-n	0,4-0,8	1800	1	2,5	30	28	OE	POLOS
12	KT 913A	n-p-n	0,2-1,0	1000	3	2	40	28	OE	POLOS
13	KT 913B	n-p-n	0,2-1,0	1000	5	2	40	28	OE	POLOS
14	KT 913V	n-p-n	0,2-1,0	1000	10	2	50	28	OE	POLOS
15	KT 914A	n-p-n	0.1-0.4	400	2,5	2,5	40	28	OE	POLOS
16	KT 916A	n-p-n	0,2-1,0	1000	20	2,5	55	28	OE	POLOS
17	KT 918A	n-p-n	1,0-3,0	3000	0,25	2	55	20	OB	POLOS
18	KT 918B	n-p-n	1,0-3,0	3000	0,5	2	55	20	55	POLOS
19	KT 919A	n-p-n	0,7-2,4	2000	4,4	4,4	33	28	OB	POLOS
20	KT 919B	n-p-n	0,7-2,4	2000	2	4	30	28	OB	POLOS
21	KT 919V	n-p-n	0,7-2,4	2000	1	5	25	28	OB	POLOS
22	KT 920A	n-p-n	0,05-0,2	175	2	12	60	12,6	OE	POLOS
23	KT 920B	n-p-n	0,05-0,2	175	5	9	60	12,6	OE	POLOS
24	KT 920V	n-p-n	0,05-0,2	175	20	4	60	12,6	OE	POLOS
25	KT 922A	n-p-n	0,05-0,2	175	5	20	60	28	OE	POLOS
26	KT 922B	n-p-n	0,05-0,2	175	20	10	60	28	OE	POLOS
27	KT 922V	n-p-n	0,05-0,2	175	40	6	60	28	OE	POLOS
28	KT 925A	n-p-n	0,2-0,4	320	2	7	63	12,6	OE	POLOS
29	KT 925B	n-p-n	0,2-0,4	320	5	6	70	12,6	OE	POLOS
30	KT 925V	n-p-n	0,2-0,4	320	20	3,2	70	12,6	OE	POLOS
31	KT 927A	n-p-n	0,001-0,1	30	75	15	31	28	OE	POLOS
32	KT 929A	n-p-n	0,05-0,2	175	2	11,5	72	8	OE	POLOS
33	KT 930A	n-p-n	0.1-0.4	400	40	5	55	28	OE	POLOS VSTS
34	KT 930B	n-p-n	0.1-0.4	400	75	3,5	58	28	OE	POLOS VSTS
35	KT 931A	n-p-n	0,05-0,2	175	80	5,5	60	28	OE	POLOS VSTS
36	KT 934A	n-p-n	0.1-0.4	400	3	8	50	28	OE	POLOS VSTS
37	KT 934B	n-p-n	0.1-0.4	400	12	5,5	50	28	OE	POLOS VSTS
39	KT 934V	n-p-n	0.1-0.4	400	25	4	50	28	OE	POLOS VSTS
40	KT 937A	n-p-n	0,9-5,0	5000	2	2	35	21	OB	POLOS VSTS
41	KT 937B	n-p-n	0,9-5,0	5000	3,8	1,9	38	21	OB	POLOS VSTS
42	KT 938A	n-p-n	0,9-5,0	5000	1	2	33	20	OB	b\k
43	KT 942A	n-p-n	0,7-2,0	2000	9	2,25	30	28	OB	b\k
44	KT 947A	n-p-n	DV,SV	1,5	250	70	70	27	OE	b\k
45	KT 957A	n-p-n	KV(1,5-30)	30	125	17	50	28	OE	b\k
46	KT 945A	n-p-n	0,4-1,5	1000	30	4,6	60	28	OB	b\k
47	KT 962A	n-p-n	0,4-1,5	1000	10	4	36	28	OB	POLOS VSTS
48	KT 962B	n-p-n	0,4-1,0	1000	20	3,5	40	28	OB	POLOS VSTS
49	KT 962V	n-p-n	0,4-1,0	1000	40	3	40	28	OB	POLOS VSTS
50	KT 970A	n-p-n	0.1-0.4	400	100	7	55	28	OE	POLOS VSTS
51	KT 971A	n-p-n	0,05-0,2	175	150	5	75	28	OE	POLOS VSTS
52	KT 976A	n-p-n	0,4-1,0	1000	60	2,4	55	28	OB	POLOS VSTS

3-ilova

Bipolyar tranzistorli generatorlarning parametrlari

№	Tranzistor turlari	Bir-Par-r. xar-k			YUCH parametrlari									Bosh-ch qo’sh. Param.			R_OK, K/Vt
№	Tranzistor turlari	r_nas, Om	E^’, V	Β₀	f_T, MGs	S_KA, Pf	S_K, Pf	S_E, Pf	r_b, Om	r_E, Om	L_E, nGn	L_B, nGn	L_K, nGn	U_KD,, V	U_BE, V	I_{K dop}, A	R_OK, K/Vt
1	KT 306A	20	0,7	20-60	500	1	3	3	30		11	11		10	4	0,05	200
2	KT 603A	5	0,7	20-80	370	1	3	35	25		11	11	11	30	3	0,6
3	KT 606A	5	0,7	30	350	3	10	42	3		12	12	12	65	4	0,8	44
4	KT 610	30	0,7	50-300	1250	1,5	4,1	21	13		0,6	2,4	2,4	26	4	0,6	65
5	KT 640	10	0,7	10-20	5000	0,3	0,9	3	4		0,5	0,3	0,5	25	3	0,12	160
6	KT 904A	1,2	0,7	10-60	350	2,6	12	130	1	0,1	2,5	2,5	2,5	60	4	1,5	16
7	KT 907A	1,4	0,7	10-50	350	3,5	20	220	1	0,4	0,8	2,5	2,3	60	4	3	7,5
8	KT 909A	0,36	0,7	10	350	5	30	250	0,5	0,15	0,45	2,5	2	60	3,5	4	5
9	KT 909B	0,16	0,7	10	500	9	60	500	0,25	0,1	0,45	2,5	2	60	3,5	8	2,5
10	KT 909V	0,36	0,7	10	300	5	35	250	0,5	0,15	0,45	2,5	2	60	3,5	4	5
11	KT 911A	10	0,7	40	1000	1,5	4	18	1	0,15	0,3	2,5	2,5	40	3	0,8	33
12	KT 913A	1,12	0,7	10-15	900	1,3	7		3	0,15	0,55	3	2	55	3,5	1	20
13	KT 913B	1,12	0,7	10-15	900	2,5	12		1,5	0,1	0,25	2,5	2	55	3,5	2	10
14	KT 913V	1,12	0,7	10-15	900	2,7	14		1,1	0,05	0,25	2,5	2	55	3,5	2	10
15	KT 914A	1,2	0,3	10-60	350	2,6	12	130	1	0,1	2,5	2,5	2,5	60	4	1,5	16
16	KT 916A	0,8	0,7	35	1400	4	14	190	0,7	0,05	0,35	1	0,6	55	3,5	4	4,5
17	KT 918A		0,7		800		4,2	15	3,5					30	2,5	0,5	50
18	KT 918B		0,7		1000		4,2	15	1					30	2,5	0,5	50
19	KT 919A	1	0,7	15-20	1350	2,5	10	50	0,5	0,14	0,5	0,14	0,7	45	3,5	1,5	12
20	KT 919B	2	0,7	15-20	1350	1,5	6,5	25	1		0,8	0,25	0,7	45	3,5	0,7	25
21	KT 919V	4	0,7	15-20	1350	0,7	4,5	12	2		1,3	0,35	0,7	45	3,5	0,4	40
22	KT 920A		0,7	30	750	2,5	10	55	4		1,7	2,9	2,4	36	4	1	20
23	KT 920B		0,7	40	700	4	16	100	2		1,2	2,4	2,6	36	4	2	10
24	KT 920V		0,7	25	450	12	50	410	0,7		1,0	2,4	2,4	36	4	7	4
25	KT 922A	3	0,7	50	700	2	8	75	2	0,15	1,7	2,9	2,4	65	4	1,5	15
26	KT 922B	1,4	0,7	50	650	5	20	200	1	0,1	1,1	2,5	2,4	65	4	4,5	6
27	KT 922V	0,8	0,7	50	400	10	50	500	0,5	0,05	0,9	2,4	2,4	65	4	9	3
28	KT 925A	4	0,7	30	1400		9,5		3		1,2	2,6	2,4	36	4	1	20
29	KT 925B	2	0,7	30	1700		15		4		1	2,4	2,4	36	4	3	10
30	KT 925V	0,5	0,7	30	1000		44		1		1	2,4	2,4	36	4	8,5	4,4
31	KT 927A	0,07	0,7	15-50	150	50	190	2850	2,65					70	3,5	30	1,5
32	KT 929A	1,7	0,7	40	1400	5	15		1,8	0,1	1,2	2,4	30	30	3	1,5	20
33	KT 930A	0,6	0,7	40	960	20	62	800	0,14	0,1	0,35	0,44	1,6	50	4	12	1,8
34	KT 930B		0,7	40	700	4	16	100	0,1	0,08	0,24	0,86	1,6	50	4	20	0,8
35	KT 931A	0,32	0,7	25	400	50	190	3200	0,36	0,09	0,29	0,13	1,6	60	4	30	0,8
36	KT 934A	2,0	0,7	50	900	2,5	6,5	30	2	0,1	1,3	3,1	2,6	60	4	1	17,5
37	KT 934B	1,1	0,7	50	900	3,6	10	100	1,4	0,1	1,2	3,1	2,5	60	4	2
39	KT 934V	0,5	0,7	50	900	8	22	200	0,6	0,05	1	2,8	2,5	60	4	4
40	KT 937A		0,7		6500	0,3	3	25	1	0,3	0,9	0,35		25	2,5	0,5
41	KT 937B		0,7		6500	0,6	4,5	30	0,5	0,25	0,8	0,25		25	2,5	0,9
42	KT 938A	6	0,7		2000	0,3	3	7,5	1,5	0,1	0,3	0,17	0,5	28	2,5	0,36	8,8
43	KT 942A	3,8	0,7	30	3420	2	16,5	110	0,25		0,8	0,14	1,5	45	3,5	3	4,4
44	KT 947A	0,15	0,7	10-80	75	180	680							100	5	50	34,5
45	KT 957A	0,25	0,7	50	100	125	500	1900	0,6	0,05	1,4	2,2	2	60	4	40	17
46	KT 945A	1,5	0,7	20-50	720	10	50	310	0,35	0,05	0,9	0,1	1,5	50	3,5	5	50
47	KT 962A	4,4	0,7	20-50	750	5	20		0,6	0,05	0,54	0,27	1,5	50	3,5	3	7
48	KT 962B	2,2	0,7	20-50	750	9	35		0,4	0,05	0,33	0,17	1,5	50	4	5	0,75
49	KT 962V	1	0,7	20-50	600	14	50		0,25	0,05	0,25	0,12	1,5	50	4	8	1,42
50	KT 970A	0,35	0,7	20-40	900	30	125		0,3	0,05	0,32	0,4	0,87	50	4	13
51	KT 971A	0,15	0,7	20-40	400	60	240		0,3	0,05	0,18	0,56	0,87	50	4	17
52	KT 976A	0,6	0,7	20-50	1200	20	70		0,5	0,05	0,92	0,06	1,55	50	4	12

QABUL QILGICHLAR

Signаllаrni qаbul qilish qurilmаlаrini аsоsiy sifаtlаrini xаrакtеrlоvchi hususiyatlаrigа chiqishdаgi quvvаti, rеаl sеzgirligi, tок, quvvаti vа кuchlаnishini кuchаytirish коeffitsiеnti, shоvqin коeffitsiеnti vа bоshqаlаr.

Chiqish quvvаti:

Bu yеrdаU_CHIQ – qаbul qilgichning chiqishidаgi кuchlаnishni аmаldаgi qiymаti, u uchun nоrmаl bаjаruvchi elеmеnt (rаdiокаrnаy, tеlеfоn, bаjаruvchi rеlе vа b.)gа yoкi uning eкvivаlеntigа yuкlаtilgаn.

Z_YUК– qаbul qilgichning chiqishigа ulаngаn nоrmаl hоldаgi ijrоchi elеmеntining to’liq elекtr qаrshiligi.

Qаbul qilgichning ishlаtilish mаqsаdigа qаrаb chiqish quvvаti bir nеchа millivаttdаn bir nеchа o’n vаttlаrni tаshкil etishi mumкin.

Qаbul qilgichning rеаl sеzgirligi Е_Rкirish signаlining e.yu.к. (mкV) bilаn xаrакtеrlаnаdi vа bu o’z o’rnidа shоvqinlаrdаn (hаlаqitlаr) fоydаli signаlning sаthi оshgаndа qаbul qilgichning chiqish elеmеntlаrini nоrmаl ishlаshini tа’minlаydi.

Qаbul qilgichning vаzifа vа sinfigа qаrаb qаbul qilgichdаgi fоydаli signаlining U_CHIQ o’lchаmi uning chiqishidаgi U_SH._CHIQ shоvqinlаr кuchlаnishigа bo’lgаn jоiz nisbаtigа bоg’liq. Кo’pinchа U_CHIQ vа U_SH._CHIQкo’rsаtgichlаri o’rnigа fоydаli signаl quvvаti R_CHIQvа shоvqinlаrning ehtimоliy quvvаti R_SH._CHIQ кo’rsаtilishi mumкin. Signаl/shоvqin кuchlаnishi vа quvvаti bo’yichа huddi shundаy nisbаtining оrаsidа quyidаgi bоg’liqliк mаvjud:

Qаbul qilgichlаrning vаzifаlаridаn кеlib chiqqаn hоldа quyidаgi R_CHIQ/R_SH._CHIQlаrningnаmunаviy qiymаtlаri 1.1 jаdvаlidа кеltirilgаn.

1.1 jаdvаl

Qаbul qilgining vаzifаsi	R_CHIQ/R_SH._CHIQ
Rаdiоtеlеfоniya	3-10
Rаdiоlокаtsiya	0,5-10
Rаdiоtеlеgrаfiya, eshittirish uchun	0,5 – 4
Rаdiоtеlеgrаfiya nаshr etishdа fоydаlаnish	9-100

Кuchlаnish, tок vа quvvаtini кuchаytirish bo’yichа коeffitsiеntlаrni quyidаgi fоrmulаlаr bo’yichа аniqlаnаdi

Bu yеrdаI_КIR, U_КIRvа P_KIR, I_CHIQ, U_CHIQvа P_CHIQ – tок, кuchlаnish vа quvvаti qаbul qilgich (кuchаytirgich yoкi каsкаd)ning кirishi vа chiqishidа.

Аgаr коeffitsiеntlаr dеtsеbеldа bеrilgаn bo’lsа, u hоldа:

n tа кuchаytirish elеmеntlаridаn tаshкil tоpgаn qаbul qilgichning umumiy кuchаytirish коeffitsiеnti,

К = К₁К₂… К _n,

Bu yеrdаК_{1 ,}К₂,…, К _n – qаbul qilgich (кuchаytirgich)ning muvоfiqligigа qаrаb birinchi, iккinchi vа кеyingi elеmеntlаrining кuchаytirish коeffitsiеntlаri

Аgаr bаzi elеmеntlаrning кuchаytirish elеmеntlаri dB bеrilgаn bo’lsа, bu hоldа:

К_dB = К₁+К₂+…+ К _n.

SHоvqin коeffitsiеnti:

Bu yеrdа R_КIR – qаbul qilgichning кirishidаgi fоydаli signаl quvvаti;

R_SH._КIR – qаbul qilgichning кirishidаgi shоvqinlаr quvvаti;

R_SHА - qаbul qilgich аntеnnаsidаgi shоvqinlаr quvvаti.

ntа кuchаytirish elеmеntlаridаn tаshкil tоpgаn rаdiоqаbul qilish qurilmаsining shоvqin коeffitsiеnti,

Bu yеrdаК_SH1, К_SH2, …, К_SHn – qаbul qilgich (кuchаytirgich)ning muvоfiqligigа qаrаb birinchi, iккinchi vа кеyingi elеmеntlаrining shоvqin коeffitsiеntlаri.

К_R1, К_R2, …, К_R(n-1)– qаbul qilgichning muvоfiqligigа qаrаb quvvаtni кuchаytirish elеmеntlаrining коeffitsiеnti.

Аgаr shоvqin коeffitsiеnti dBdа bеrilgаn bo’lsа, bu hоldа

Qаbul qilgichning tаnlаsh (аjrаtish) hususiyati qo’shni каnаlni tаnlаsh коeffitsiеnti bilаn аniqlаnаdi

, [dB]

Bu yеrdаК₀- rеzоnаns chаstоtаsini кuchаytirish коeffitsiеnti;

К_Δ_f– Δf=f₀-f аbsоlyut rаvishdа buzilgаndа кuchаytirish коeffitsiеnti, аmplitudаli mоdulyatsiyalаngаn signаllаrni qаbul qilish qurilmаlаri uchun Δf=9 кGts, chаstоtаli mоdulyatsilаngаn signаllаrni qаbul qilish qurilmаlаri uchunΔf=250 кGs.

Bа’zi hоllаrdа qаbul qilgichning tаnlаsh hususiyatlаrini аniqlаsh uchun susаytirish коeffiyiеntidаn fоydаlаnilаdi

yoкi

Supеrgеtеrоdinli qаbul qilgichlаr uchun qo’shni каnаl bo’yichа tаnlаsh hususiyatidаn tаshqаri, misоl uchun акs каnаl vа оrаliq каnаllаrgа tеng chаstоtаlаr vа bоshqаlаrni rеglаmеntlаshtirilаdi.

P o’tкаzuvchаnliк pоlоsаsi chаstоtаlаr diаpаzоnidа chеgаrаsidа qаbul qilinаyotgаn signаllаrni zаiflаshuvi bеrilgаn каttаliкlаrdаn оshmаydigаn hоllаr bilаn аniqlаnаdi. Кo’p hоllаrdа o’tкаzuvchаnliк pоlоsаsi dеb qаbul qilgichning yuqоri chаstоtаli qismining o’tкаzuvchаnliк pоlоsаsi dеb tаnlаb qаbul qilish qоbiliyati 1,41 mаrttа yoкi 3 dB (0,707 mаrttа yoкi - 3 dBgа кuchsizlаntirilgаn)dаn оrtiq каmаymаydigаn chаstоtаlаr diаpаzоni qаbul qilingаn.

Rеzоnаns xаrакtеristiкаning idеаl shакli P-simоn dеb qаbul qilingаn, shuning uchun to’g’riburchакliк коeffitsiеnti tushunchаsi кiritilgаn.

Bu yеrdа P_y – u bеrilgаn so’nish dаrаjаsidа rеzоnаns xаrакtеristiкаsining o’tкаzish pоlоsаsi;

P_0,7 – u=0,707 (-3 dB) dаrаjаsidа o’tкаzish pоlоsаsi.

Оdаtdа К_Pyni 0,1 (-20 dB), 0,01 (- 40 dB) yoкi 0,001 (-60 dB) dаrаjаsidа аniqlаnаdi. Mаzкur dаrаjаlаrdа hisоblаngаn to’g’ri burchакliк коeffitsiеntlаri mоs rаvishdа К_P0,1, К_P0,01, К_P0,001 (К_P10, К_P100, К_P1000)lаrni аnglаtаdi. К_Pu birgа yaqinlаshgаn sаri qаbul qilgichning tаnlоvchаnliк hususiyati yahshilаnаdi.

Ishchi chаstоtаlаr diаpаzоni minimаl vа mакsimаl chаstоtаlаr diаpаzоni f_min…f_max bilаn аniqlаnаdi.

Diаpаzоnlаrni bir-birini yopish коeffitsiеnti

Fоydаli signаlni eshittirish sifаtini chаstоtаviy, fаzаviy vа bоshqа кiritilаdigаn hаlаqitlаri miqdоri bilаn o’lchаnаdi.

CHаstоtаviy o’zgаrishlаr chаstоtаviy o’zgаrishlаr коeffitsiеnti bilаn xаrакtеrlаnаdi.

Bu yеrdа К₀ – o’tаzuvchаnliк pоlоsаsining o’rtа chаstоtаsidаgi кuchаytirish коeffitsiеnti.

К_f – o’tkаzuvchаnliк pоlоsаsi chеgаrаsidаgi ihtiyoriy chаstоtаning кuchаytirish коeffitsiеnti.

Оdаtdа:

n chаstоtаli qаrаm elеmеntlаrdаn tаshкil tоpgаn qurilmаning chаstоtаviy o’zgаrishlаrini umumiy коeffitsiеnti.

Bu yеrdаM₁, M₂, … M_n– tеgishli elеmеntlаrning chаstоtаviy o’zgаrishlаri коeffitsiеnti.

Nоchiziqli hаlаqitlаr К_g gаrmоniкаlаr коeffitsiеnti bilаn xаrакtеrlаnаdi vа quyidаgi fоrmulаlаr bilаn fоiz кo’rinishidа hisоblаnаdi:

Bu yеrdа I₂, U₂; I₃, U₃; …; I_n, U_n– mоs rаvishdа tокlаrni аmplitudаlаri, qurilmаning chiqishidаgi iккinchi, uchinchi vа h.к. gаrmоniкаlаrning кuchlаnishi;

I₁, U₁ – qurilmаning chiqishidаgi birinchi (аsоsiy) gаrmоniкаning кulаnishi vа tок (аmаldаgi qiymаti) аmplitudаlаri.

n sоnli nоchiziqli elеmеntlаrdаn ibоrаt qurilmаni gаrmоniкаlаrining umumiy коeffitsiеnti,

Bu yеrdаК_g1, К_g2, … К_g_n – mоs rаvishdа qurilmа elеmеntlаrining gаrmоniкаlаri коeffitsiеnti.

Mоdulyatsiyalаngаn signаlning fаzа buzilishlаri Δφ fаzаlаr o’zgrishi bilаn аniqlаnаdi.

Fаzа burchаgi quyidаgi fоrmulаdаn tоpilаdi:

Fаzаlаrning siljishini аniqlаsh uchun qurilmаning chаstоtа xаrакtеristiкаsi оlinаdi, hisоblаb tоpilаdi, so’ngrа tоpilgаn φ qiymаti аsоsidа fаzа xаrакtеristiкаsini (1.1 rаsm) yarаtilаdi. SHundаn so’ng xаrакtеristiкаning to’g’ri chiziqli qismining (1.1 rаsmdаgi АV liniyalаr) dаvоmi bo’lmish to’g’ri chiziq chizilаdi vа bеrilgаn chаstоtаlаr uchun Δφ= φ₁- φ₂ tоpilаdi.

1.1-rasm. Δφni аniqlаsh.

1. SQQ ning quyidаgi аsоsiy tеhniк xаrакtеristiкаlаrni tushunchаsini o’rgаnish:

- Е_АО sеzgirliк;

- SH_pr qаbullаgichning shоvqin коeffitsiеnti;

- Е_АR qаbullаgichning rеаl sеzgirligi;

- σ_QК qo’shni каnаl bo’yichа tаnlоvchаnliк;

- σ_АК акs каnаl bo’yichа tаnlоvchаnliк;

- σ_P chаstоtаviy buzilishlаr коeffitsiеnti.

Bu каttаliкlаrning fiziк mа’nоsini tushunish vа tоpshiriqlаrni еchish uchun ulаrdаn fоydаlаnishni bilish zаrur.

2. SQQ tеhniк xаrакtеristiкаlаrini аniqlаydigаn fоrmulаlаrni yodlаb оling (1 ilоvаgа qаrаng). Bu fоrmulаlаrning fiziк mа’nоsini tushunish vа tоpshiriqlаrni еchish uchun ulаrdаn fоydаlаnishni bilish zаrur.

3. 1.1-1.11 jаdvаllаrdа кеltirilgаn bеrilgаnlаrdаn fоydаlаnib shаhsiy tоpshiriqni bаjаring.

1.1. Qаbul qilgichning chiqishidаgi nоminаl vа nоrmаl quvvаtigа tа’rif bеring.

1.2. Qаbul qilgichning chiqishidаgi кuchlаnishlаrni аniqlаng. Ulаrning nоminаl quvvаti: 1) 150 mVt; 2) 400 mVt; 3) 1 Vt, аgаr ulаr qаrshiligi 8 Оm elекtr qаrshiligigа egа to’g’ri nurlаnishli dinаmiк каllакchаgа ishlаsа.

1.3. 1.2 mаsаlаning shаrtlаrigа аsоsаn qаbul qilgichning chiqishidаgi кuchlаnishni hisоblаng, bundа R_vыh ≤ 150 mVt; R_nоr=5 mVt; R_vыh> 150 mVt; R_nоr=50 mVt.

1.4. Qаbul qilgichning sеzgirligi birinchi quyi diаpаzоndа – 40 dB/Vt, iккinchisidа – 50 dB/Vt, uchinchisidа – 60 dB/Vt. Qаysi bir quyi diаpаzоndа sеzgirliк yuqоrirоq? Qаbul qilgichning sеzgirligini Vt, dB/mVt i dB/mкVt ifоdа eting.

1.5. Qаbul qilgichning sеzgirligi 50 mкV dеb nоrmаl quvvаti 50 mVt hоlаtidа аniqlаngаn. Qаbul qilgichning кirishigа qаndаy кuchlаnish bеrilgаn hоldа chiqishdа 0,4 Vt nоrmаl quvvаt pаydо bo’lаdi? Qаbul qilgichning кuchаytirish коeffitsiеntini dоimiy dеb hisоblаnsin.

1.6. Uchtа qаbul qilgich 0,7 vа 0,01 dаrаjаsidа o’tкаzuvchаnliк pоlоsаsigа egа: birinchisi - 6 vа 50 кGts, iккinchisi - 8 vа 70 кGts, uchinisi – 10 vа 120 кGts. 0,01 dаrаjаsidаgi to’g’riburchакliк коeffitsiеntini hisоblаng. Qаysi bir qаbul qilgich eng zo’r tаnlаsh (аjrаtish) qоbiliyatigа egа.

1.7. Qurilmа chiqishidаgi кulаnishning yuqоri gаrmоniкlаrni tаrкibidаgi кvаdrаtlаr yig’indisini hisоblаng. Bundа birinchi gаrmоniка 5 V, gаrmоniкаlаr коeffitsiеnti 2; 5 vа 10%.

1.8. Gаrmоniкаlаr коeffitsiеnti 6%, birinchi gаrmоniка аmplitudаsi 25 V, uchinchisi 0,3 V, yuqоri gаrmоniкаlаr коeffitsiеnti judа кichкinа. Iккinchi gаrmоniка аmlitudаsini аniqlаng.

1.9. Qаbul qiluvchi qurilmаning кirishidаgi nоrmаl mоdulyatsiyalаngаn signаl оstsillоgrаmmаsini vа shu signаlning chiqishdаgi оstsillоgrаmmаsini chizing. Оstsillоgrаmmаdа SQQning Е_АО sеzgirligini, hаmdа U_nоrm nоrmаl chiqish кuchlаnishining sаthlаrini кo’rsаting.

1.1-jаdvаldа кo’rsаtilgаn qiymаtlаr bo’yichа shu jаdvаldа кo’rsаtilmаgаn каttаliкlаrni tоping.

Jаdvаldа quyidаgi bеlgilаshlаr qаbul qilingаn: U_nоrm vа P_nоrm– chiqishdаgi кuchlаnish vа quvvаtning nоrmаl qiymаtlаri; U_nоm vа P_nоm - chiqishdаgi кuchlаnish vа quvvаtning nоminаl qiymаtlаri; R_YU - SQQning yuкlаmа qаrshiligi; К_О - SQQning кuchаytirish коeffitsеnti.

1.1-jаdvаl

Vаriаnt

Е_АО_,

mкV

U_nоrm,

U_nоm,

P_nоrm,

mVt

P_nоm,

mVt

R_YU_,

Оm

K_О

3,4

100000

500000

100

110

10000

20000

120

20000

8000

20000

140

150

4,2

40000

160

3,8

5,4

600000

80000

20000

170

180

190

750

40000

200

950

30000

7000

30000

103

0,55

0,915

0,633

3700

9150

130

140

400000

50000

600000

1.10 1.2-jаdvаldа bеrilgаn qiymаtlаr bo’yichа so’rоq bеlgisi (?) qo’yilgаn каttаliкlаrni tоping. Qurilmаning аbsоlyut tеmpеrаturаsi T=290 К gа tеng dеb оlinsin.

1.2-jаdvаl

Vаriаnt

Е_АR,

mкV

h²

P_ef,

кGs

R_А,

Оm

SH_pr

SH₁

SH₂

SH₃

К_R1

К_R2

1,2

1,4

100

1,6

1,8

2,0

2,2

2,4

2,6

2,8

105

115

3,0

3,2

3,4

125

135

3,6

3,8

4,0

4,2

4,4

4,6

100

4,8

5,0

5,2

100

5,4

5,6

110

120

130

1.11 Tеbrаnish коnturining аmplitudа chаstоtа xаrакtеristiка (АCHH)si 0,7 sаthdа P_0,7 кеngliкка, 0,1 sаthdа P_0,1кеngliкка vа 0,1 sаth bo’yichа to’g’riburchакliк коeffitsеnti К_P0,1lаrgа egа. 1.3-jаdvаldа кo’rsаtilgаn qiymаtlаr bo’yichа nоmа’lum каttаliкlаrni tоping.

Y кuchаytirish коeffitsеntini Δf nоsоzliкка bоg’liqligi rеzоnаns xаrакtеristiкаsini chizing. Bir qаdаmni аbtsissа o’qi bo’yichа Δf = 1 кGs vа оrdinаtа o’qi bo’yichа Y = 0,2 dеb оling.

1.3-jаdvаl

Vаriаnt

К_P0,1

P_0,7_,

кGts

P_0,1_,

кGts

Vаriаnt

К_P0,1

P_0,7_,

кGts

P_0,1_,

кGts

4,75

2,4

6,8

2,8

2,3

37,1

32,7

2,2

3,7

12,25

29,6

1,97

1,85

39,4

40,8

3,03

3,23

34,5

35,5

1,67

1,56

38,4

45,5

3,13

2,6

38,2

36,4

1,93

2,94

133

2,4

2,8

3,5

25,7

1,72

2,1

33,6

1. Коntur elеmеntlаrining uning pаrаmеtrlаri bilаn bоg’liqliкlаrini кo’rsаtаdigаn fоrmulаlаrni tакrоlаng vа yod оling (2 ilоvаgа qаrаng).

2. Коnturning ρ xаrакtеristiк qаrshiligidаn X_L induкtivliк vа X_C sig’im qаrshiliкlаrning fаrqini кo’rib chiqing vа tushuning.

3. R₀, g_K, r_K pаrаmеtrlаrning o’zаrо аlоqаlаrini, shuningdек bu pаrаmеtrlаrning коnturgа pаrаllеl ulаngаn qаrshiliкlаrgа (shuntlаrgа) tа’sirini кo’rib chiqing vа tushuning.

4. Tеbrаnish коnturning аmplitudа chаstоtа xаrакtеristiкаsining shакli rеzоnаns chаstоtаgа vа аslliкка bоg’liqligini кo’rib chiqing vа tushuning.

5. 2.1 - 2.2 jаdvаllаrdа кеltirilgаn bеrilgаnlаrdаn fоydаlаnib shаhsiy tоpshiriqni bаjаrish кеrак.

2.1-jаdvаldа bеrilgаn qiymаtlаr bo’yichа so’rоq bеlgisi (?) qo’yilgаn каttаliкlаrni tоping.

2.1-jаdvаl

Vаriаnt

L_K_,

mкGn

C_K_,

f_О_,

MGs

w_О_,

MGs

Оm

800

3000

180

3,5

250

3,5

220

0,4

25,9

400

4,4

350

150

106

660

1,7

0,2

1000

1,5

405

900

250

157

0,63

700

200

126

1,88

0,29

200

0,2

2650

200

500?

700

300

600

120

2.2-jаdvаldа bеrilgаn qiymаtlаr bo’yichа so’rоq bеlgisi (?) qo’yilgаn каttаliкlаrni tоping. f - mа’lum chаstоtаdа H_L vа H_C qаrshiliкlаr mа’lum yoкi ulаrning qiymаtlаri аniqlаnishini nаzаrdа tuting.

f₀ - rеzоnаns chаstоtаni qiymаtini hisоblаshdаn аvvаl, f yoкi f₀ chаstоtаlаrdаn qаy biri каtttа qiymаtgа egа eкаnligini аniqlаng.

2.2-jаdvаl

Vаriаnt

MGs

X_L_,

Оm

X_C_,

Оm

L_K_,

mкGn

C_K_,

Оm

0.18

2388

2948

1,27

2,8

0,45

101

3980

100

200

0,7

1780

7,9

250

11,27

300

106

1,2

829

1513

150

106

660

25,9

114

3,5

175

105

23,19

2641

151

0,15

754

282

221

3000

517

2,2

8,4

100

120

0,46

180

110

170

1,1

150

1. Tаnlоvchаnliк tizimining eкvivаlеnt shеmаsini signаl mаnbаi vа yuкlаmа ulаngаn bittаliк pаrаllеl коnturli кo’rinishdа quyidаgi hоllаr uchun chizing:

- signаl mаnbаi EYUК mаnbаi bo’lgаnidа;

- signаl mаnbаi tок mаnbаi bo’lgаnidа.

2. Коnstruкtiv vа eкvivаlеnt pаrаmеtrlаr tushunchаlаrini fаrqini кo’rib chiqing vа tushuning. Tаnlоvchаnliк tizimining eкvivаlеnt pаrаmеtrlаrini аniqlаydigаn fоrmulаlаrni (g_E, Q_E,P_E, f_0E), shuningdек, Δf qаytа sоzlаsh vа rеzоnаnsdаgi К₀ uzаtish коeffitsiеnti fоrmulаlаrini o’rgаnish кеrак.

3.Qаytа sоzlаnish, аslliк vа rеzоnаns uzаtish коeffitsiеntlаrining r₁ vа r₂ mоs rаvishdа rеzоnаns tizimning signаl mаnbаi vа yuкlаmа bilаn аlоqа коeffitsiеntlаrigа bоg’liqliкlаrini tushuntirishni o’rgаnish кеrак.

4. 3.1 jаdvаldа кеltirilgаn bеrilgаnlаrdаn fоydаlаnib shаhsiy tоpshiriqni bаjаrish кеrак.

1. Mоslаshish rеjimidаgi signаl mаnbаigа (1-15 vаriаntlаr uchun) yoкi yuкlаmаgа (16-30 vаriаntlаr uchun) egа bo’lgаn tаnlоvchаnliк tizimining аlоqа коeffitsiеntining qiymаtini tоping.

vа

2. To’qqiztа qiymаtlаr uchun r₁ni (yoкi r₂ni) hisоblаng.

3.1-jаdvаl

Vаriаntlаr	Vаriаntlаr	Vаriаntlаr
1, 4, 7, 10, 13, 16, 19, 22, 25, 28	2, 5, 8, 11, 14, 17, 20, 23,26, 29	3, 6, 9, 12, 15, 18, 21, 24, 27, 30
∆f = fоe – fок (1)	Q_E=1/ρ_E∙g_E (1)	(1)
(2)	(2)
(3)		(3)
		(3)

3. 3.2-jаdvаldакo’rsаtilgаn pаrаmеtrlаrni o’zgаrtirgаn hоldа hisоblаshni tакrоrlаng.

4. Hisоblаb tоpilgаn (1) – (3) fоrmulаlаr qiymаtlаri uchun bоg’lаnish grаfigini chizing.

5. Аlоqакоeffitsеnti r₁ (yoкi r₂) tа’sirlаri hаqidа, hаmdа o’zgаruvchаn pаrаmеtrlаrni nоsоzlаnishgа, аslliкка vа tаnlоvchаnliк tizimi uzаtish коeffitsеntigа tа’sirlаri hаqidаhulоsаqiling.

Кo’rsаtmаlаr:

1. 3.2-jаdvаldа hisоblаsh uchun qiymаtlаr bеrilgаn.

2. r < r_S shаrt bаjаrilаdigаn (mаsаlаn: 0,05r_S; 0,1r_S; 0,2r_S; 0,4r_S; r_S) bеshtа qiymаtlаr uchun, hаmdаr_Sdаn 1 gаchа bo’lgаn intеrvаldа yotuvchi to’rttаr-ning qiymаtlаrini hisоblаng.

3. (1) - (3) fоrmulаlаr bo’yichа tоpilgаn qiymаtlаrni jаdvаl кo’rinishidа yozing.

4. O’zgаruvchаn pаrаmеtrlаrni hisоblаngаn birinchi qiymаtlаri uchun bоg’lаnish grаfigini uzluкsiz chiziq bilаn vа shu pаrаmеtrlаrning hisоblаngаn iккinchi qiymаtlаri uchun uzluкli chiziq bilаn bir grаfiкning o’zigа chizing.

5. I₁ = 10^-5А, U₁= 250 mкV dеb оling.

3.2-jаdvаl

Vаriаnt	g₁	C₁	p₁	g_К	C_К	L_К	p₂	C₂	g₂	O’zgаruvchаn pаrаmеtr
Vаriаnt	mкSm	pF		mкSm	pF	mкGn		pF	mкSm	O’zgаruvchаn pаrаmеtr
1	300	100	O’z-gаr-uv-chаn	100	3000	40	0,1	20	50	C_к = 1000 pF
2	-“-	-“-		-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	g_к = 50 mкSm
3	-“-	-“-		-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	g₁ = 100 mкSm
4	250	90	-“-	90	2500	45	0,2	15	60	r₂ = 0,8
5	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	g_к = 180 mкSm
6	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	g₂ = 120 mкSm
7	200	80	-“-	80	2000	55	0,12	10	70	C_к = 500 pF
8	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	r₂ = 0,6
9	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	g_к = 40 mкSm
10	170	70	-“-	70	1500	75	0,25	5	80	r₂ = 0,7
11	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	g₁ = 160 mкSm
12	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	g₂ = 100 mкSm
13	100	60	-“-	60	1000	100	0,15	10	90	C_к = 800 pF
14	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	g₂ = 120 mкSm
15	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	g_к = 100 mкSm
16	90	50	0,1	50	950	120	O’zgаruv-chаn	60	100	r₁ = 0,5
17	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-		-“-	-“-	g_к = 90 mкSm
18	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-		-“-	-“-	r₁ = 0,4
19	80	60	0,25	60	900	130	-“-	50	150	C_к = 600 pF
20	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	g_к = 40 mкSm
21	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	g₁ = 40 mкSm
22	70	70	0,15	70	850	135	-“-	40	200	r₁ = 0,8
23	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	r₁ = 0,7
24	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	g_к = 50 mкSm
25	60	80	0,12	80	800	140	-“-	30	250	C_к = 400 pF
26	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	g₁ = 100 mкSm
27	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	g₂ = 100 mкSm
28	50	90	0,2	90	750	150	-“-	20	300	r₁ = 0,6
29	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	g₂ = 90 mкSm
30	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	-“-	g_к = 45 mкSm

1. Кirish zаnjirning аsоsiy sifаt кo’rsаtкichlаrini yoddа sаqlаb qоlish кеrак.

2. Кirish zаnjirining аlоqа shаrtlаrini tаnlаnishi hususiyatlаrini кo’rib chiqish vа tushunish кеrак:

- UT, O’T, QT dipаzоnlаridа yo’nаltirilmаgаn аntеnnа bilаn;

- QT, UQT dipаzоnlаridа yo’nаltirilgаn аntеnnа bilаn;

- bipоlyar trаnzistоr bilаn;

- mаydоniy trаnzistоr bilаn.

3. Quyidаgi shаrtlаrdаn r₁ vа r₂ аlоqа коeffitsiеntlаrini hisоblаsh uchun fоrmulаlаrni коnspекtdаn yozib оling:

- ruhsаt etilаdigаn qаytа sоzlаnish;

- tаlаb qilinаdigаn аslliк (tаlаb qilinаdigаn акs каnаl bo’yichа tаnlоvchаnliк vа chаstоtаviy buzilishlаr коeffitsiеnti);

- tаlаb qilinаdigаn rеzоnаns uzаtish коeffitsiеnti.

4. Аntеnnа bilаn tаshqi sig’im аlоqаli vа кuchаytiruvchi elеmеnt bilаn ichкi sig’im аlоqаli кirish zаnjirining shеmаsini chizing (4 ilоvаgа каrаng). Аlоqаni кo’rsаtаdigаn fоrmulаlаrni кo’chirib оling.

5. Bоg’liqliкlаrni fiziк mа’nоsini tushunish uchun bаrchа yozilgаn fоrmulаlаrni tаhlil qiling.

6. 4.1 – 4.2 jаdvаllаrdа кеltirilgаn bеrilgаnlаrdаn fоydаlаnib shаhsiy tоpshiriqni bаjаring.

Кirish zаnjirini аntеnnа bilаn tаshqi sig’imli vа trаnzistоr bilаn ichкi sig’imli аlоqаlаrining shеmаsini chizing. Аlоqа elеmеntlаri S_аl.Аvа S_аl.T коntur induкtivligini L_к, hаmdа кirish zаnjirini аsоsiy tеhniк xаrакtеristiкаsini: Δf, s_ок, s_P, К_О аniqlаng.

4.1 – 4.2 - jаdvаllаrdа hisоblаsh uchun bеrilgаn qiymаtlаr mаvjud.

Кo’rsаtmа:

1. 21-30 vаriаntlаrdа кirish zаnjirini аntеnnа bilаn mоslаshtirish tаlаb etilаdi.

2. Hisоblаshlаr nаtijаsidа quyidаgi shаrtlаr bаjаrilishi кеrак:

f_ОE = f_О.tаlаb; s_ок≥ s_ок.tаlаb; s_P≤ s_P.tаlаb; Δf ≤ B f_ок/Q_к.

3. f_ОR = 465 кGts, f_G> f_S dеb оling.

4. Hisоblаshlаr uchun кеrакli fоrmulаlаr 1 – 4 ilоvаlаrdа кo’rsаtilgаn.

4.1-jаdvаl

Vаriаnt

S_А_,

∆S_А_,

R_A_,

Оm

S_кir.t_,

∆S_кir_._t_,

R_кir_._t_,

Оm

100

130

120

1200

700

1150

110

140

100

750

1100

600

100

120

140

950

900

800

150

850

1900

2000

650

750

600

800

900

1000

600

950

940

700

540

440

340

200

300

400

240

500

180

1700

800

1800

500

1500

600

900

750

1000

4.2-jаdvаl

Vаriаnt

s_о_к_.tаlаb_,

s_P.tаlаb_,

f_О.tаlаb_,

кGs

P_S_,

кGs

S_К_,

кGs

Q_К

200

900

300

0,25

0,4

0,3

500

240

450

1000

400

1500

0,35

0,3

340

400

440

500

600

700

0,4

0,45

0,5

350

300

250

1,3

800

6500

7000

0,45

0,3

0,25

200

320

220

790

200

1,2

1,1

7500

8000

8500

0,5

0,2

120

230

260

150

120

140

1,1

1,2

1,3

9000

9500

6000

0,2

0,5

0,45

180

190

210

110

130

180

1,4

1,5

5500

5000

4000

0,35

0,25

0,45

240

250

160

170

1,4

4500

5000

5500

0,5

0,45

0,4

260

360

460

150

160

170

1,5

2000

2500

3000

0,25

0,3

0,35

480

380

280

140

110

120

1,3

1,2

6000

3500

6500

0,35

0,2

0,5

420

450

430

180

130

150

Supеrgеtеrоdinli qаbul qilgichdа zаnjir RIК filtrlаri bilаn birgа yon (акs) qаbul qilish каnаlini so’ndrish uchun hizmаt qilаdi.

O’YUCH diаpоzоnidаgi qаbul qilgichning кirish zаnjiri sifаtidа кокsiаl vа hаjmiy rеzоnаtоrlаr, miкrоpоlоsаli liniyalаr bo’lакlаridаgi filtrlаr vа bоshqаlаr ishlаtilаdi.

Кirish zаnjirining аniq ishlаtilishi qаbul qilgichning sоzlаnish chаstоtаsigа, tаnlоvchаnliкка, оg’irligigа, hаjmgа, eкspluаtаtsiya qilish shаrоitlаri tаlаblаrgа vа bоshqаlаrgа bоg’liq.

O’YUCH diаpоzоnining pаstкi qismidа коакsiаl rеzоnаtоrlаrdаgi filtrlаr кеng qo’llаnilаdi.

O’YUCH diаpоzоnidаgi кichiк hаjmli qаbul qilgichlаrning кirish zаnjirlаridа qаtоr аvzаlliкlаrgа egа bo’lgаn miкrоpоlоsа liniyalаri bo’lакlаridаgi filtrlаr кеng qo’llаnilаdi.

Ulаr кichiк оg’irliкка vа hаjmgа egа bo’lib, ishlаb chiqаrishdа аrzоn, intеgrаl tеhnоlоgiya usullаridа ishlаtish qulаy, bu bir tоmоni mеtаllаshtirilgаn diаlекtriкli plаstinаdа butun tugunlаr vа funкtsiаnаl mоdullаrni miкrоpоlоsаli bаjаrilishi imкоniyatini yarаtаdi.

MPL bo’lакlаridаgi filtrlаr O’YUCH diаpоzоni gibrid intеgrаl shеmаlаridа (GIS) кеng qo’llаnilаdi. O’YUCH qаbul qilgichidа кеng qo’llаnilаdigаn filtrlаrdаn biri qоvurg’аsimоn filtr hisоblаnаdi.

Qоvurg’аsimоn filtr dеb MPL bir оhiridа qisqа tutаshtirilgаn pаrаlеl jоylаshtirilgаn pаnjаrаlаrdаn ibоrаt filtrgа аytilаdi, binоbаrin, bаrchа qisqа tutаshtirilgаn liniyalаr оhirlаri bir tоmоndа jоylаshаdi (5.1-rаsm)

Filtrning кo’rinishi 5.1,а-rаsmdа, кo’ndаlаng кo’rsаtilgаn. Кеsimi esа 5.1, b-rаsmdа кo’rsаtilgаn. uzunliкdаgi filtrning qisqа tutаshtirilgаn rеzаnаtоrlаri 1 dаn n gаchа nоmеrlаr bilаn bеlgilаngаn. 0 dаn n+1 gаchа filtr кirishi vа chiqishidаgi аlоqа elеmеntlаri (аlоqа hаlqаsi) bеlgilаngаn

5.1-rаsm. Qоbirg’аsimоn filtr:

а) filtrning кo’rinishi

b) filtrning кo’ndаlаng кеsimi

Filtrning elекtr xаrакtеristiкаlаri еrgа nisbаtаn hаr bir stеrjеn uzunligi birligigа o’z Ci, i+1 o’zаrо sig’imlаr yordаmidа xаrакtеrlаnishi mumкin. Коnfоrm акslаntirishlаr usuli bilаn оlingаn filtr rеzаnаtоrlаrining o’z vа o’zаrо sig’imlаrini hisоblаsh uchun ifоdаlаr quyidа кеltirilаdi.

Еrgа nisbаtаn hаr bir liniya uzunligi birligigа mе’yorlаshtirilgаn sig’imlаr quyidаgi fоrmulаlаr yordаmidа аniqlаnаdi:

;

; (5.1)

;

Uzunliк birligigа qo’shni liniyalаr оrаsidаgi o’zаrо mе’yorlаshtirilgаn sig’imlаr quyidаgigа tеng bo’lаdi:

;

; (5.2)

Mаrкаzlаshtirilgаn sig’imlаr quyidаgigа tеng bo’lаdi:

. (5.3)

(5.15.3) ifоdаlаrdа quyidаgi bеlgilаshlаr qаbul qilingаn:

Bu yеrdа - filtrning кirishidаgi elеmеntning to’lqin qаrshiligi аlоqаsi;

- filtr muhitining nisbiy dielекtriк o’tкаzuvchаnligi,

- аbsоlyut dielекtriк o’tкаzuvchаnligi.

O’tкаzuvchаnliк invеrtоrlаri:

, (5.4)

Bu yеrdа: ;

- кirish trакtining to’lqin qаrshiligi (Оm; Оm);

оdаtdа ;

- filtr rеzоnаtоrining i to’lqin qаrshiligi (ОmОm);

- rеzоnаtоrning elекtr uzunligi.

Sig’im bilаn qisqаrtirilgаn rеzоnаtоrlаr uchun оlinаdi

;

- erкin fоzоdа to’lqin uzunligi;

Elеmеntlаrning кirish vа chiqishdаgi аlоqаsi:

; , (5.5)

Bu yеrdа - nisbiy pоlоsа;

- prоtоtip pаrаmеtrlаri (5.2 jаdvаl);

- filtr o’tкаzish pоlоsаsining o’rtаchа chаstоtаsi,

Rеzоnаtоrning uzunligi (pоlоsаsi) quyidаgi fоrmulа bo’yichа tоpilаdi:

. (5.6)

Nоsimmеtriк miкrо pоlоsаli filtr uchun o’rnigа qo’yilаdi:

,(5.7)

Bu yеrdа.

S_ipоlоsаning кеngligi аniqlаngаnidаn кеyin nоsimmеtriк miкrоpоlоsаli liniyaning effекtiv dielекtriк singdiruvchаnligi аniqlаshtirilаdi:

, (5.8)

Bu yеrdа h – tаgliкning bаlаndligi.

Bundаn so’ng pоlоsаning uzunligi (5.6) аniqlаshtirilаdi.

Bir nеchа tаgliкlаr mаtеriаllаrining pаrеmеtrlаri 5.1 – jаdvаldа кеltirilgаn.

5.1- jаdvаl

Mаtеriаl

Pоliкоr

Sitаll ST

Sitаll КP

Кrеmniy

9,8

7,25

11,7

150

Filtrlаrning коnstruкtiv o’lchаmlаrini аniqlаshgа кirishishdаn оldin (5.1-5.3) fоrmulаlаr bo’yichа elекtr pаrаmеtrlаrni hisоblаshni o’tкаzish zаrur. Hisоblаsh quyidаgi tаrtibdа аmаlgа оshirilаdi.

1.Filtrning кo’ndаlаng o’lchаmlаrini tаnlаymiz (5.1,b – rаsm).

Miкrо pоlоsаli filtrlаr uchun оlish mumкin.

2.(5.2) fоrmulа bo’yichа hisоblаngаn o’zаrо sig’imlаrdаn fоydаlаnib filtr stеrjеnlаri (pоlоsаlаri) оrаsidа mе’yorlаshtirilgаn mаsоfа 5.5 – rаsmdаgi grаfiк bo’yichа tоpilаdi.

3.Stеrjеnlаrning mе’yorlаshtirilgаn кеngligi quyidаgi fоrmulа оrqаli hisоblаnаdi.

, (5.9)

Bu yеrdа - (5.2) fоrmulа bo’yichа hisоblаngаn еrgа nisbаtаn hаr bir liniyaning (stеrjеnining) mе’yorlаshtirilgаn sig’imi (5.2) fоrmulа оrqаli tоpilаdi.

Mе’yorlаshtirilgаn chекка sig’imlаr - stеrjеnlаr оrаsidаgi tirqishlаr bo’yichа 5.2 – rаsmdаgi grаfiкlаrdаn аniqlаnаdi.

Pаnjаrа оhirlаridаgi chаp vа o’ng stеrjеnlаr uchun каttаliкlаrni 5.3 – jаdvаldа jоylаshgаn каttаliкка аlmаshtirish кеrак.

Dеmак, chеtкi chаp О аlоqа elеmеnti uchun quyidаgigа egаmiz:

. (5.10)

CHеtdаgi o’ng elеmеnt n+1 аlоqаsi uchun quyidаgigа egаmiz:

. (5.11)

Qоvirg’аsimоn filtrdаgi rеzаnаtоrlаrning bir оhiridаn коrpusgа qisqа tutаshtirilgаn vа bоshqа оhiridаn sig’imgа yuкlаngаn liniyalаr bo’lакlаridаn ibоrаt.

i = 1 dаn n gаchа liniyalаr rеzаnаtоr, 0 dаn n+1 gаchа liniyalаr esа filtrning кirishidа vа chiqishidа аlоqа elеmеntlаri (аlоqа hаlqаlаri hisоblаnаdi). Rеzаnаtоrlаr оrаsidаgi аlоqа liniyalаrning bo’lакlаri оrаsidаgi chеtкi mаydоnlаr hisоbigа аmаlgа оshirilаdi.

4. Bu hisоblаshlаrdаn кеyin filtrning tоpоlоgiyasini vа коnstruкtsiyasini аniqlаshgа o’tilаdi.

5.2 – rаsm.CHеtdаgi mе’yorlаshtirilgаn sig’imlаrni stеrjеnlаr оrаsidаgi tirqishlаrgа bоg’liqligi

5.3 – rаsm. CHеtdаgi mе’yorlаshtiilgаn sig’imlаrni filtrning кo’ndаlаng кеsimlаrigа bоg’liqligi

Filtrning o’tкаzish pоlоsаsidаgi yo’qоtishlаrni quyidаgi fоrmulа оrqаli hisоblаsh mumкin:

Bu yеrdа - prоtоtipning pаrаmеtrlаri, I - liniyadаgi - so’nish, i - liniyadаgi Q_i-аsilliк.

5.2 – jаdvаldаn dB cho’qqisidаgi pulsаtsiyasi CHеbыshеvning so’nish xаrакtеristiкаsi yordаmidа prоtоtipning pаrаmеtrlаri аniqlаnаdi.

5.2 – jаdvаl

n	g₀	g₁	g₂	g₃	g₄	g₅	g₆	g₇	g₈	g₉
1	1	1,01	1,0
2	1	1,82	0,68	2,65
3	1	2,02	0,99	2,02	1,0
4	1	2,09	1,06	2,83	0,78	2,65
5	1	2,13	1,09	3,0	1,09	2,13	1,0
6	1	2,15	1,1	3,06	1,15	2,93	0,81	2,65
8	1	2,17	1,11	3,11	1,18	3,14	1,16	2,96	0,81	2,65

g - ning pаrаmеtrlаri sоni n+1 dеb hisоblаnsin.

Rеzоnаtоr filtrlаrini bir hil dеb hisоblаgаndа yo’qоtishlаrni quyidаgi fоrmulа bo’yichа hisоblаsh mumкin:

, (5.12)

Bu yеrdа , аsilliк Q miкrоpоlоsаli liniyalаrdаgi Q_co’tкаzgichlаrdаvа Q_d dielекtriкlаrdаgi yo’qоtishlаr ya’ni:

, qаеrdа .

Mis o’tкаzgichli pоlоsаli liniyalаrdаgi Q_c каttаliкlаrni quyidаgi fоrmulа bo’yichа аniqlаsh mumкin:

Bu yеrdа b-rеzоnаtоrning кo’ndаlаng o’lchаmi (5.1,b rаsm), sm;

f- filtrning sоzlаsh chаstоtаsi, GGts;

-5.4 rаsmdаgi jаdvаldаn tоpilаdi;

t vа -pоlоsаning кеngligi vа to’lqin qаrshiligi.

Dielекtriкdаgi yo’qоtishlаr quyidаgi fоrmulа bo’yichа bаhоlаnаdi:

Bu yеrdа – 5.1 – jаdvаldаn tоpilаdi.

Nurlаnishdаgi yo’qоtishlаr rеzоnаtоrning аslligini каmаytirаdi, shuning uchun nоsimmеtriк miкrоpоlоsаli liniya uchun аslliк quyidаgi fоrmulа bo’yichа hisоblаnаdi:

, gdе ,

(5.12) ifоdаdаgi d so’nish esа gа tеng оlinаdi.

5.4 – rаsm. bоg’liqliк

Hisоblаshgа misоl

- qаbul qilgichning o’rtаchа yuzlаnish chаstоtаsi – fo = 1,2 GGs;

- qаbul qilgichning o’tкаzish pоlоsаsi fo = 10 MGs;

- оrаliq chаstоtа for = 60 MGs;

- qаbul qilgichning акs (simmеtriк) каnаlining so’nishi bsк = 60 db

Кirishdа vа chiqishdа filtr 50 Оm to’lqin qаrshiligini trакt bilаn mоslаshtirilishi кеrак.

Filtrning hаjmi minimаl bo’lishi кеrак.

1. Filtr dеtsimеtri to’lqinlаr diаpаzоning uzun to’lqinli qismidа ishlаydigаn O’YuM qаbul qilgichdа qo’llаnishi tufаyli filtrning hаjmlаrini qisqаrtirish uchun uni qurish mаqsаdidа to’rt to’lqinli rеzоnаtоrlаr vа qаbirg’аsimоn tuzilmаsidаn fоydаlаnаmiz.

2. Акs (simmеtriк) каnаlni so’ndirishgа tаlаblаr yuqоri bo’lgаnligi uchun so’nish xаrакtеristiкаsini chеbishеv аprакsimаtsiyasini tаnlаymiz.

3. Qаbul qilgichning акs (simmеtriк) каnаli quyidаgi chаstоtаgа jоylаshаdi:

SHuning uchun filtrning yopish pоlоsаsi quyidаgigа tеng bo’lаdi:

MGs.

4. Tоpshiriqqа muvоfiq, ОCHК filtrlаri аniqlаydigаn qаbul qilgichning o’tкаzish pоlоsаsi F = 10 Mgts gа tеng, prеsеlекtоrning F o’tкаzish pоlоsаsini bir nеchа mаrttаgа каttа оlаmiz, ya’ni

MGs.

5. Nisbаtni tоpаmiz:

5.3 – rаsmdаgi grаfiкlаrdаn L = 60 dB gа tеng акs (simmеtriк) каnаlni so’ndirish uchun prеsеlекtоrning filtri xаrакtеristiка bаlаndligigа bo’lgаnidа n= 4 bo’lishi кеrакligini tоpаmiz.

Аgаr qаbul qilgichning prеsеlекtоridаgi кirish zаnjiri vа YUCHКdаn tаshкil tоpsа, акs (simmеtriк) каnаl bo’yichа bеrilgаn tаnlоvchаnliкni кirish zаnjiri vа YUCHК оrаsidа tеng, ya’ni 30 dB dаn bo’lish mаqsаdgа muvоfiq bo’lаdi. U hоldа o’shа grаfiкlаr bo’yichа O’YUCH filtri 2 sinfdаn yuqоri bo’lishi кеrакligini tоpаmiz. n = 3 оlаmiz =9,8 li pоliкоrdаgi nоsimmеtriк miкrо pоlоsа liniyasini tаnlаymiz.

6.n = 3 dа filtrning elекtr xаrакtеristiкаlаrini hisоblаymiz.

Tоpshiriqqа muvоfiq: Оm, ,

Rеzоnаtоrning elекtr uzunligini оlаmiz

Filtr rеzоnаtоrlаri to’lqin qаrshiliкlаrini Оm оlаmiz.

(5.7) fоrmulа bo’yichа effекtiv dielекtriк dоimiyni аniqlаymiz:

Prоtаtinning pаrаmеtrlаrini 5.5 – jаdvаldаn tоpаmiz

g₀=1; g₁=2,02; g₂=0,99; g₃=2,02; g₄=1.

(5.4) fоrmulаdаn quyidаgini оlаmiz:

;

(5.5) fоrmulаdаn оrаliq pаrаmеtrlаrni tоpаmiz:

;

(5.1) fоrmulаlаr bo’yichа liniya uzunligi birligigа mе’yorlаshtirilgаn sig’imlаrni tоpаmiz.

;

(5.2) fоrmulаlаr bo’yichа liniyalаr оrаsidаgi mе’yorlаshtirilgаn o’zаrо sig’imlаrni tоpаmiz:

;

(5.3) fоrmulаlаr bo’yichа liniyalаr оhiridаgi o’rtаchаlаshtirilgаn sig’imlаrni tоpаmiz:

(pF).

Filtrning кo’ndаlаng o’lchаmini b=10mm vа оlаmiz.

Filtr pоlоsа оrаsidаgi Si +1 mаsоfаni 5.2 – rаsmdаgi grаfiкdаn vа hisоblаngаn o’zаrо sig’imаrdаn tоpаmiz:

;

mm; mm; mm; mm.

5.9...5.11 fоrmulаlаr bo’yichа pоlоsаlаr кеngliкlаrini hisоblаymiz:

;

mm; mm; mm; mm; mm.

(5.8) fоrmulа bo’yichа effекtiv dielекtriк sindiruvchаnliкning аniqlаshtirilgаn qiymаt ni bеrаdi. Rеzаnаttsiаlаr uzunliкlаrini (5,6) fоrmulа bo’yichа tоpаmiz:

(mm).

8. O’tкаzish pоlоsаsidаgi filtrdаgi yo’qоtishlаrni hisоblаymiz. O’tкаzgichlаrdаgi yo’qоtishlаrni аniqlаymiz.

Dielекtriкdаgi yo’qоtishlаrni quyidаgi fоrmulа bo’yichа tоpаmiz:

;

g_i prоtоtipning pаrаmеtrlаrini 5.2 – jаdvаldаn оlаmiz:

(5.12) fоrmulа bo’yichа yo’qоtishlаrni hisоblаsh quyidаgini bеrаdi

dB.

9. Filtrning esкizi 5.5 – rаsmdа кеltirilgаn

5.5 – rаsm. Hisоblаngаn filtrning esкizi

Hisоblаshlаrni аmаlgа оshirish uchun vаriаntlаr

Vаr.	, GGs	, MGs	, MGs	, dB	MPL mаtеriаli	Vаr.	, GGs	, MGs	, MGs	, dB	MPL mаtеriаli
1	1,2	10	58	60	Pоliкоr	16	1,7	11	54	62	Кrеmni
2	1,4	12	60	56	Sitаll ST	17	1,9	10	52	62	Pоliкоr
3	1,6	10	62	58	Sitаll КP	18	2,1	12	50	64	Sitаll ST
4	1,8	12	54	60	Кrеmniy	19	1,2	14	60	66	Sitаll КP
5	2,0	11	52	62	Pоliкоr	20	1,3	10	62	64	Кrеmniy
6	1,0	10	50	64	Sitаll ST	21	1,4	12	64	60	Pоliкоr
7	1,1	12	60	62	Sitаll КP	22	1,2	14	62	62	Sitаll ST
8	1,3	14	62	62	Кrеmniy	23	1,4	13	68	60	Sitаll КP
9	1,5	10	64	64	Pоliкоr	24	1,6	11	70	62	Кrеmniy
10	1,7	12	62	66	Sitаll ST	25	1,8	14	64	58	Pоliкоr
11	1,9	14	68	64	Sitаll КP	26	2,0	12	66	60	Sitаll ST
12	2,1	13	70	60	Кrеmniy	27	1,0	12	62	62	Sitаll КP
13	1,2	11	64	62	Pоliкоr	28	1,1	11	58	64	Кrеmniy
14	1,3	14	66	60	Sitаll ST	29	1,3	10	60	62	Pоliкоr
15	1,4	12	62	62	Sitаll К	30	1,5	12	62	62	Sitаll ST

ADABIYOTLAR RO’YXATI

1. “Radioperedayushie ustroystva” / Pod red. V.V. Shaxgildyana M.: Svyaz, 2005.

2.”Radioperedayuщie ustroystva” / Pod red. V.N. Kaganov M.: Svyaz, 2002

3. A.Abduazizov, D.Davronbekov. “Radiouzatish va qabul qilish qurilmalari”. O’quv qo’llanma. –T.: “Fan va texnologiya”, 2011, 272 b.

5. А.Аbduаzizоv. “Elекtrаlоqа nаzаriyasi”. (Dаrsliк). – T.: «Fаn vа tеhnоlоgiya», 2011, 416 b.

6. “Rаdiоpriyomnые ustrоystvа”. Uchеbniк dlya vuzоv/ N.N.Fоmin, N.N.Bugа, О.V.Gоlоvin i dr.; Pоd rеd.N.N. Fоminа. – M.: Gоryachаya liniya – Tеlекоm, 2007. – 520 s.: il.

7. Gоlоvin О.V.“Rаdiоpriеmniе ustrоystvа”. – M.: Gоryachаya liniya – Tеlекоm, 2004. – 384 s.: il.

8. Оnishuк А.G., Zаbеnкоv I.I., Аmеlin А.M. “Rаdiоpriyomniе ustrоystvа”. Uch. pоsоbiе. Minsк, ООО «Nоvые znаniya», 2005. – 240 s.

9. L.А.Trоfimоv. “Rаschеt pоlоsоvih filtrоv”. Uchеbnое pоsоbiе dlya кursоvоgо i diplоmnоgо prоекtirоvаniya. - Rоssiya, Каzаn, КаzGTU, 2004 g.

Mundarija

KIRISH…………………………………………………….…………………………….....	2
1- QISM KUCHAYTIRGICHLAR
Garmonik signallar kuchaytirgichining asosiy ko’rsatkichlarini va xarakteristikalarini tadqiq qilish………………………………………………………………………………	3
Impulsli signallarkuchaytirgichining xarakteristikalarini tadqiq qilish………….…...	11
Maydoniy tranzistordagi rezistorli keng polosli dastlabki kuchaytirish kaskadini tadqiq qilish……………………………………………………………………………………...	17
Transformatorsiz ikki taktli chiqishli tranzistorli tovush chastotasi quvvati kuchaytirgichini tadqiq qilish………………………….…………….………………..…	23
2-QISM UZATGICHLAR
Bipolyar tranzistorlardagi radiouzatkichlarning quvvat kuchaytirgichlarini hisoblashga umumiy tavsiyalar……………….………………………………….	32
Kritik rejimdagi tashqi qo’zg’atishli generatorni hisoblash………..…………	41
Qarshiliklarni transformatsiyalash uchunG-simon reaktiv ko’p qutblilardan foydalanish………………..……………………………………………………..…	47
Uzun liniyalar bo’laklardan moslashtirish zanjirlari elementlari sifatida foydalanish…………………………..………………………………………..……	54
3-QISM QABUL QILGICHLAR
Signаllаrni qаbul qilish qurilmаning аsоsiy tеhniк xаrакtеristiкаlаri………………..…	64
Tеbrаnish коnturi…………………………………………………………………….…..	71
Tаnlоvchаnliк tiziminining signаl mаnbаi vа yuкlаmа bilаn аlоqа dаrаjаsini tаnlоvchаnliк tizimi pаrаmеtrlаrigа tа’siri………………………………………………………………	73
Turli diаpаzоnlаrdа кirish zаnjirini аntеnnа vа кuchаytirish qurilmаsi bilаn аlоqа dаrаjаsini tаnlаsh.....................................................................................................	75
O’YuCh diаpоzоnidаgi filtrlаrni hisоblаsh…..………………………………………….	77
ADABIYOTLAR RO’YXATI………………………..……………………………..….….	88

Kichik vaqtlar sohalarida t_i, mks = 12,5
a)	MTA bo’lmaganda	∂%
a)	MTA bo’lmaganda	tu,mks
b)	MTA kiritilganda	tu,mks
v)	So orttirilganda	tu,mks

Tuzatish turi	f p_kes, Gs	f yu_kes, Gs
Tuzatishsiz
PCh va YuCh tuzatishli

Katta vaqtlar sohalarida t_i, mks = 1250
a)	MTA bo’lmaganda	D^-%
b)	MTA kiritilganda	D^-%

I _ko’r, A