O’ZBEKISTON ALOQA VA AXBOROTLASHTIRISH AGENTLIGI

TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI

 

M.ZUPAROV

                                                

                

 

 

RADIOESHITTIRISH

 

ma’ruzalar matni

Televidenie, radioaloqa va radioeshittirish

yo’nalishidagi talabalar uchun

 

 

 

 

 

TOSHKENT  2004

 

 

KIRISH

 

  Mazkur ma’ruzalar matni «Radio i svyaz, Moskva Goryachaya liniya-telekom 2004» nashriyotlarida bosilib chiqqan yangi adabiyotlar ma’lumotlaridan to’ldirilgan va Respublika Radioeshittirish va ovoz yozish uyi ma’lumotlari asoslarida tuzilgan va televidenie, radioaloqa va radioeshittirish ta’lim yo’nalishlari bo’yicha bakalavrlar tayyorlash dasturiga mos ravishda qayta ishlangan.

 

 

 

 1. Tovush eshittirish tizimi

 

1.1.Ba’zi ta’riflar

 

  Tovush eshittirish deb, turli xildagi ovoz ma’lumotlarini xududiy keng tarqalgan tinglovchilarga maxsus texnika vositalari orqali sirkulyar uzatish jarayoniga aytiladi. Tovush eshittirish targ’ibot va tashviqot vositasi sifatida katta ommaviy va siyosiy ahamiyatga ega bo’lib, tinglovchilarning targ’ibot-tashviqot, madaniy va ma’naviy saviyasini oshiruvchi  vosita hamdir.

Badiiy eshittirishning asosiy vazifasi ovoz eshittirish dasturlarini tinglovchilarga   yuqori sifatda o’z vaqtida etkazishdir.

Eshittirish – alohida mavzu jihatdan yakunlangan  axborot.

Dastur – mo’ljallangan kanallarga taqsimlanadigan eshit-tirishlar majmui.

Respublika radiosi xar kuni 4 dastur bo’yicha eshittirishlarni olib boradi.

     Eshittirishlar - nutq, musiqali va aralash turda bo’lishi mumkin.

Aralash turdagi eshittirishlarga shunday badiiy - dramatik va badiiy montajlar kiradiki bunday eshittirishlarda matn (nutq) musiqa oxanglari yoki alohida musiqa parchalari bilan birga uzatiladi.

Eshittirishlar mazmuni eshittirishlarni shakllantiradigan va qayta ishlaydigan  studiyalarga bo’lgan talablarni belgilaydi. SHu bilan barobar tinglovchilarni studiya bilan bog’lovchi aloqa kanallariga bo’lgan talablarni ham belgilaydi.    Mana 100 yildan ortiq vaqt mobaynida ovoz eshittirish rivojlanib kelmoqda va shu davr ichida 1918 yilda tashkil etilgan Nijegorod shaxridagi kichik radiolaboratoriyadan katta quvvatli  radio eshittirish uzatkichlarigacha bo’lgan ulkan yo’lni bosib o’tdi.

Hozirgi kunda Respublikada 72 radioeshittirish uzatgichlari, 10ta telemarkaz va 10ta radio uylari mavjud. Hozirgi  vaqtga kelib Respublika aholisining 98% dan ortig’i televidenie eshittirishlari bilan qamrab olingan bo’lib, bir sutkada televidenie eshittirishlari hajmi 56 soatni tashkil etadi.Tovush eshittirish texnikasining  xozirgi kundagi asosiy vazifalaridan biri - eshittirish sifatini oshirish.Bu masala echimining  real yo’li signallarni qayta ishlash va uzatishda raqamli usullarni qo’llashdir.

SHuni ta’kidlab o’tish joizki, dasturlarni shakllantiruvchi raqamli qurilmalar va raqamli aloqa kanallari yaratilgan va amalda qo’llanilmoqda.

 

 

 

1.2.Tovush eshittirishni shakllantirish

 

Tovush eshittirish tizimining shakllantirish strukturasi 1.1- rasmda keltirilgan.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.1-rasm. Tovush eshittirish tizimining strukturasi

 

BM-bosh muharririyat:

UB-uzatish bo’limi:

SN-sifat nazorati:

ES-eshittirish studiyalari.

 

Tovush eshittirish dasturlarini tayyorlash, shakllantirish va chiqarish masalalari bilan Davlat televidenie va radioeshitirish qo’mitasi (O’z teleradiokompaniyasi) va uning joylardagi tashkilotlari shug’ullanadi. Davlat teleradio qo’mitasi dasturlarni shakllantirish markazlariga, ovoz yozish va eshittirish uylariga ega, u erda Tovush eshittirish dasturlari programmalari tayyorlanadi, shakllantirilidi  va efirga uzatiladi.

Dasturlar bosh muharririyat tarkibidagi uzatish turlariga moslashtirilgan redaksiyalarda tayyorlanadi. Redaksiyalar axborot, targ’ibot, adabiy-dramatik eshittirishlar, yoshlar uchun musiqali eshittirish, bolalar va o’smirlar uchun eshittirish, sport eshittirishlari va boshqa redaksiyalarga bo’linadi. Bosh muharririyat (BM) kundalik, xaftalik, oylik dasturlarni tashkil etadi,  rejalashtiradi va ularni uzatishni amalga oshiradi.

Uzatish bo’limi (UB) dasturlarni uzatishni tashkil etadi. Eshittirishlarning texnik sifatini kuzatish esa  nazorat bo’limiga (SN)  topshirilgan.

Dasturlar magnit tasmasiga  yozilgan xolda yoki bevosita (to’g’ridan –to’g’ri) uzatilishi mumkin. To’g’ridan - to’g’ri efirga uzatiladigan dasturlar umumiy eshittirishning 5-10%ni tashkil etadi. Bunday dasturlarga xodisa joylaridan uzatiladigan dolzarb eshittirishlar,teatr,stadionlardan  translyasiyalar va diktor matnlari kiradi. Dasturlarni oldindan magnit tasmasiga yozilishning qo’llanilishi dastur chiqarish jarayonini avtomatlashtirishga va eshittirish

sifatini oshirishga yordam beradi.

 

 

1.3. Tovush eshittirish tizimining tuzilishi

 

  Dasturlarni shakllantirish va tinglovchilarga etkazish ovoz  eshittirishning elektr kanali (TEEK) ni hosil qiluvchi maxsus texnik vositalar majmui yordamida amalga oshiriladi.TEEK- mikrofon chiqishidan to uzatkich antennasigacha  yoki sim orqali eshittirish traktidan abonent rozetkasigacha bo’lgan texnik vositalarni o’z ichiga oladi. TEEK bir-biri bilan ketma-ket ulangan uchta traktdan iborat,bular: dasturlarni tashkillashtirish trakti (DTT), dasturlarni birlamchi taqsimlash trakti (DBTT) va dasturlarni ikkilamchi taqsimlash trakti (DITT).  DBTT va DITT texnik vositalarning ja’mi uzatish tarmog’ini tashkil

qiladi.

 

 

 

UТ

ASK

ASK

DOYOEU

DSHТ

DBТТ

SHRTU

SHRTU

РРС

МАХ

OEAX

SHOEK

ТАХ

ESY

QQ

QQ

АQ

IТТ

RES

RES

ME-    AX

KTAX

MRU

АQ

QQ

QQ

ITT

MSHEAX

UТ

UТ

UТ

RES

RES

RRS

UТ

D ITT

МКТАХ

ТNB

YO AX

 

1.2- rasm. Tovush eshittirish tizimining struktura sxemasi

 

 

DOYOEU-davlat ovoz yozish-eshittirish uyi; ASK-apparat studiya kompleksi; YOAX- yozish apparat xonasi; OEAX-ovoz eshittirish apparat xonasi; TAX- translyasiya apparat xonasi; TNB-texnik nazorati bo’limi; MAX-markaziy apparat xonasi; UT-ulovchi tizim; DSHT-dasturlarni shakllashtirish trakti; MKTAX-markaziy kommutasiya taqsimlash apparat xonasi; DBTT-dasturlarni birlamchi taqsimlash trakti; DITT-dasturlarni ikkilamchi taqsimlash trakti;

RRS-radiorele stansiyasi; RES-radio eshittirish stansiyasi;

SHTRTU-shahar radio translyasiya uzeli; MSHEAX-markaziy  shaharlararo eshittirish apparat xonasi; SHOEK-shaxarlararo ovoz eshittirish elektr kanali; ESY-er sun’iy yo’ldoshi; QQ- qabul qilgich; AQ- abonent qurilmasi; MRU-mahalliy radio uyi; KTAX-kom-mutasiya taqsimlash apparat xonasi; MEAX-mahalliy eshittirish apparat xonasi.

Dasturlarni shakllantirish  trakti TEEK ning bir qismi bo’lib, mikrofon chiqishidan boshlanib, ovoz yozish va eshittirish uyining  markaziy apparat xonasi (radiotelemarkaz) chiqishida  tugaydi.

Ovoz yozish va eshittirish uyi - ovoz eshittirish tizimining bosh bo’g’ini hisoblanadi va shuning  uchun DTT ni tashkil etuvchi texnik vositalar yuqori sifat parametrlariga ega bo’lishi kerak. Toshkent shahrida joylashgan radio uyi Davlat ovoz yozish- eshittirish uyi deb ataladi (DOYOEU).

Dasturlarni shakllantirish trakti apparat-studiyalari kompleksi (ASK), uzatish apparat xonasi (UAX), markaziy apparat xonasi (MAX), translyasiya apparat xonasi (TAX) va ovoz yozish apparat xonalari (OYOAX) dan tashkil topgan. Dasturlarni shakllantirish traktining kirish qismi past sathli (-30-70 dB) yoki yuqori sathli (-12÷Q12dB) signal manbalariga  ulanishga mo’ljallangan. Past sathli signallar mikrofon traktlariga xos bo’lsa, yuqori sathli signallar magnitofon, translyasiya  punktlari, xalqaro, shaharlararo ovoz eshittirish kanallari chiqishlaridan  keladi.

Dasturlar radio uyining apparat-studiya kompleksida yaratiladi, bu kompleks bir nechta studiya va studiya- apparat xonalaridan iborat. Ammo, odatda, apparat studiya majmui dasturlarni to’liq shakllantirish  amalga oshirilmaydi, ularning magnit tasmasiga yoziladigan ayrim fragmentlarigina yaratiladi. Har bir radio uyida fonotekalar mavjud bo’lib, ulardan dasturga talab qilinadigan yozuvlarni olish mumkin. Dasturning ayrim  fragmentlarini radio uyidan tashqaridan, ya’ni konsert zallarida, teatrlarda, shahar stadionlarida jihozlangan translyasiya punktlaridan  va boshqa shaharlar radio uylaridan shaharlararo  ovoz eshittirish kanallari orqali olish mumkin. Tovush eshittirish dasturlari fragmentlarini qabul qilish uchun har bir radio uyida translyasiya apparat xonasi mavjud. Eshittirish apparat xonalarida tuzilgan dasturlar markaziy apparat xonasiga beriladi va tinglovchilarga kommutasiyalanadi. So’ngda signallar  markaziy apparat xonasidan  ovoz yozish apparat xonasi (OYOAX) va texnik nazorat bo’limi (TNB) ga uzatiladi.

Radio uyi markaziy apparat xonasi  (MAX)ning chiqishidan dasturlarni birlamchi taqsimlash trakti boshlanadi. Ulovchi liniyalar orqali signallar markazi apparat xonasidan markaziy kommutasiya taqsimlash apparat xonasi (MKTAX)ga  uzatiladi.

Dasturlarning texnik nazorati uzluksiz amalga oshiriladi.

Dasturlarni ikkilamchi taqsimlash trakti, ovoz eshittirish

elektr kanalining bir qismi bo’lib, dasturlarni tinglovchilarga

bevosita uzatish uchun mo’ljallangan.

SHunday qilib, dasturlarni tinglovchilarga bevosita uzatish ikki usul bilan: radio uzatish stansiyalari yoki sim orqali eshittirish tizimlari yordamida amalga oshiriladi. Ko’p incha ikkala usul ham bir vaqtda qo’llaniladi, chunki har bir usul o’zining afzalligi va kamchiliklariga ega.

  Radio eshittirishning afzalligi  ko’p dasturiylik va uzoq masofaga uzatilishidir. Sim orqali eshittirish shaharlarda va bir qator tuman markazlarida uch dasturni eshittirishni ta’minlaydi (odatda, birinchi va ikkinchi markaziy va bitta viloyat dasturlari). Sim orqali eshittirishni  radio eshittirish  bilan taqqoslanganda uning yuqori ishonchliligi hamda abonent qurilmasining radio qabul qilgichga nisbatan arzonligini ta’kidlab o’tish lozim.

 

 

Nazorat savollari

 

1.      Tovush eshittirishga ta’rif bering.

2.      Tovush eshittirish tizimining asosiy vazifasi nimadan iborat?

3.      Respublika radiosining bir sutkalik eshittirishlari hajmi necha soatni tashkil etadi, nechta dasturda eshittirishlar olib boriladi?

4.      Tovush eshittirish tizimi struktura sxemasini chizing va tushuntiring.

 

 

 

2. Tovush eshittirish elektr kanali

 

2.1 Asosiy ta’riflar

 

Tovush eshittirish va televideniening  ovoz signallarini uzatish elektr kanali, murakkab texnika vositalari majmui bo’lib, bu vositalar yordamida  ovoz eshittirish signallari mikrofonning chiqishidan, to radio uzatkichning antennasigacha yoki sim orqali eshittirishda, abonent rozetkasigacha uzatiladi. 

           Ovoz eshittirish elektr kanalining funksional sxemasi 2.1 -

   rasmda keltirilgan.

Det

Mod

TEEK

Рк

Р1(t)

2- xona

Rost

OCHK

YUCHK

OCHK

OCHK

Р1(t)

Uzatgichga

1- хоnа

2.1- rasm. Tovush eshittirish elektr kanalining funksional sxemasi

 

Uzatish trakti deb, ma’lum bir aniq funksiyani bajaruvchi kanal qismi, masalan, studiya trakti, magnitofon trakti, kuchaytirish stansiyalari trakti va boshqalar aytiladi. Trakt qandaydir bitta bino bilan cheklanishi shart emas. Masalan, tovush chastota trakti, studiya –radio uzatgich quyidagi qurilmalardan tashkil topgan: studiyada-mikrofonlar, apparat xonalarida-kuchaytirgichlar, sozlagichlar, kommutasiya  qurilmalari va boshqalarni o’z ichiga oladi, bog’lovchi liniyalarda oraliq kuchaytirgichlar, korreksiyalovchi zanjirlarni,  radio stansiyada-kirish kuchaytirgichi, chegaralagich, modulyator qurilmalarini o’z ichiga oladi.

Tovush eshittirish elektr kanali uchta traktga bo’linadi:

    -dasturlarni shakllantirish trakti;

-dasturlarni birlamchi taqsimlash trakti;

-dasturlarni ikkilamchi taqsimlash trakti.

Dasturlarni shakllantirish  trakti mikrofon chiqishidan boshlanib, radio  uyining markaziy apparat xonasi  chiqishida tugaydi.

Dasturlarni birlamchi taqsimlash trakti radio uyi markaziy apparat xonasi chiqishidan boshlanib kommutasiya taqsimlash apparat xonasi ulovchi liniya chiqishida yoki  markaziy apparat xonasi chiqish qismidagi ulovchi liniya  chiqishidan to, shaharlararo telefon stansiyasining ovoz eshittirish kanali chiqishida tugaydi.

 Dasturlarni ikkilamchi taqsimlash trakti. Ovoz eshittirish das-turlarini bevosita tinglovchilarga uzatish uchun mo’ljallangan. Ikkilamchi taqsimlovchi trakt kommutasiya taqsimlovchi apparat xonasi, markaziy apparat xonasi  yoki shaxarlararo telefon stansiyasi  ulovchi liniyalarining chiqishidan boshlanib dastur signallari radio uzatgich antennasining kirishi yoki  simli eshittirishda abonent rozetkasi bilan tugaydi.   

 

2.2. Tovush eshittirish kanallari va traktlarining sifat

ko’rsatkichlarini me’yorlash prinsiplari

 

 Tinglovchilar uchun ovozni qayta eshittirish sifati etarlicha yuqori bo’lishi uchun ovoz eshittirish elektr kanali traktlarining parametrlari davlat standarti (GOST 11515-91) tomonidan belgilangan talablarga javob berishi lozim.

Tovush eshittirish kanallari va traktlarining parametrlari

sifatini me’yorlashtirish shu kanal va traktlarda signallarning ruxsat etilgan buzilishlari va ruxsat etilgan shovqinlar sathlarini sub’ektiv-statistik ekspertiza yo’li bilan aniqlashga asoslangan.

Buzilishlar quyidagi bosqichlar bilan baholanadi:

-umuman sezilmaydigan buzilishlar, 15% dan kam hollarda

seziladi;

-amaliy sezilmaydigan buzilishlar, 30% hollarda seziladi;

-ishonchsiz seziladigan buzilishlar, 50% hollarda seziladi;

-ishonchli seziladigan buzilishlar, 75% hollarda seziladi.

Buzilishlarning sezilishi hamda texnik –iqtisodiy

ko’rsatkichlariga qarab tovush jarangdorligining uch klassi

belgilangan;

-oliy klass-buzilishlar yuqori malakali ekspertlarga deyarlik

sezilmaydi va oddiy tinglovchilarga umuman sezilmaydi;

-birinchi klass - buzilishlar yuqori malakali ekspertlarga

ishonchsiz seziladi va oddiy tinglovchilarga amalda sezilmaydi;

-ikkinchi klass – buzilishlar yuqori malakali ekspertlarga

ishonchli seziladi va oddiy tinglovchilarga ishonchsiz seziladi.

 Har bir klass aniq ruxsat etilgan buzilishlar bilan xarakterlanadi. SHu bilan birga quyidagi sifat parametrlarini reglamentlaydi:

-uzatish chastotalari kengligini;

-amplituda-chastota xarakteristikasining noteksligini;

-garmonikalar   koeffisientini;

-aniq sezilarli o’tish xalaqitlardan himoyalanganlikni ;

-stereofonik eshittirishda chap va o’ng kanallardagi fazalar

farqi;

-chap va o’ng kanallar o’rtasidagi aniq sezilarli o’tish

xalaqitlardan himoyalanganlikni;

-chap va o’ng kanallar o’rtasidagi sathlar farqini;

-chiqish sathining nominal qiymatidan og’ishini;

         Tovush eshittirish elektr kanali  klassi ikkilamchi taqsimlovchi trakt  -klassi  bilan aniqlanadi. Ikkilamchi taqsimlovchi traktdan oldingi traktlar klassi ikkilamchi taqsimlovchi trakt (ITT)   klassi ko’rsatgichidan past bo’lmasligi shart.

Birlamchi taqsimlovchi trakt BTT-klassi shaharlararo yoki xalqaro ovoz eshittirish kanali klassi bilan belgilanadi.

Bog’lovchi liniyalar va ikkilamchi taqsimlovchi trakt klassi, shaxarlararo ovoz eshittirish kanali klassiga mos bo’lishi kerak.Birlamchi taqsimlovchi traktning boshqa zvenolari oliy klassli bo’lishi shart. 

Xalqaro ovoz eshittirish kanali klassi,ovoz eshittirish kanali klassi bilan aniqlanidi. Xalqaro ovoz eshittirish kanalining qolgan zvenolari oliy klassli bo’lishi shart.

 

2.3.Tovush eshittirish kanallari va traktlarining tuzilishi

 

TEEK ning texnik bazasi DSHT, BTT va ITT ning bir necha funksional qismlaridan iborat (2.2- rasm).

 

 

	М

 

 

 

 

 

 

2.2- rasm. TE kanalining tuzilishi

 

Respublika markazida joylashgan dasturlarni tashkillashtirish

trakti bosh, trakt viloyat markazlaridagi esa mahalliy trakt deb belgilanadi.

Dasturlarni shakllantirish trakti dasturlarni tayyorlaydi va chiqaradi, radioeshittirish markazi va simli eshittirish markaziy stansiyasiga boradigan tutashtiruvchi liniyalar kirishlariga dastur signallarini kommutasiyalaydi. Ovoz yozish va eshittirish uyining apparat –studiya kompleksi (ASK)da apparat studiya bloki (ASB) mavjud, ularning xar birida studiya va bir ikki apparat xonalari (masalan, ovoz yozish va eshittirish) montaj xonasi, translyasiya xonasi, markaziy apparat (MAX) xonalariga ega.   

Ovoz eshittirish bosh markazining tuzilishi 2.3-rasmda keltirilgan.

MSHOEAX

ASK

ASK

ASK

SYEUT

КEТ

RRLET

UС

UС

MSES

RUS

MKTAX

UС

2.3 - rasm. Ovoz eshittirish  bosh markazining tuzilishi

 

 

ASK – apparat studiya kompleksi;

MKTAX- markaziy kommutasiya taqsimlash apparat xonasi;

RUS – radio uzatish stansiyasi;

MSHOEAX- markaziy shaharlararo ovoz eshittirish apparat xonasi;

MSES – markaziy simli eshittirish stansiyasi;

SYE- sun’iy yo’ldoshli eshittirish tizimi;

KET – kabelli eshittirish tizimi;

RRLET – radio releli eshittirish tizimi     

        

 O’lka, viloyat ovoz eshittirish  markazlarining  struktura tuzilishi

sxemasi 2.4- rasmda keltirilgan.

 

 

            SYET                                                                                                                                        

    

BEM dan          KET                                                                      

                                      MOEAX                    KTAX              

                                                                                                            

              RRLET                                                                               SET                           

                                                                  

                                                      ASK                MSES    

                               RRLET   KET                           

 

2.4- rasm. O’lka, viloyat ovoz eshittirish markazining struktura sxemasi

 

BEM – bosh eshittirish markazi;

SYET – sun’iy yo’ldoshli eshittirish tizimi;

KET – kabelli eshittirish tizimi;

MEAX – magistral eshittirish apparat xonasi;

RRLET – radio releli eshittirish tizimi;

KTAX- kommutasiya taqsimlash apparat xonasi;

ASK- apparat studiya kompleksi;

RUS – radio uzatish stansiyasi;

MSES – markaziy simli eshittirish stansiyasi;

SET – simli eshittirish tarmog’i.      

 

Mahalliy ovoz eshittirish markazi tuzilishi struktura

sxemasi 2.5 -rasmda keltirilgan.

 

 

 

 

 

2.5 - rasm. Mahalliy ovoz eshittirish markazi struktura sxemasi

 

         Mahalliy ovoz eshittirish markazi tarkibida simli eshittirish stansiyasi (SAS), tuman eshittirish pulti (TEP), kuchaytirgichlar, uzatish qurilmalari va eshittirish tarmoqlari mavjud. Ovoz eshittirish dasturlarini taqsimlash tarmog’i sun’iy yo’ldoshli, kabel va radiorele uzatish tizimlari yordamida tashkil etilgan birlamchi aloqa kanali tarmog’iga  asoslangan ikkilamchi tarmoqni tashkil etadi. U radial tugunli (uzel) prisipda  quriladi va  mahalliy, ichki mintaqa va magistral tarmoqlarga  bo’linadi.

Dasturlarni qabul qilish trakti radio va simli aloqa abonent uskunalari va radio qabul qilish qurilmalari majmuidan tashkil topgan. Radioeshittirish va simli eshittirishning  ko’pchilik  qabul qilish qurilmalari sifat parametrlari, dasturlarni shakllantirish trakti,dasturlarni birlamchi va ikkilamchi taqsimlash traktlari uskunalarining sifat parametrlaridan  past.

         Dasturlarni birlamchi va ikkilamchi taqsimlash traktlarida so’nggi yillarda sun’iy yo’ldoshlar aloqa xizmati katta o’rinni egallamoqda.

Radioaloqa reglamenti, eshittirish maqsadida ikki turdagi sun’iy yo’ldoshli aloqani nazarda tutadi:

 -muayyan sun’iy yo’ldosh aloqa xizmati (MSYAX)-ovoz va televideniya eshittirishlari dasturlarini birlamchi taqsimlash traktining bir qismi;

 -radioeshittirish aloqa sun’iy yo’ldosh  xizmati (REASYX)  dasturlarni ikkilamchi taqsimlash traktining bir qismi. Muayyan aloqa xizmatida geostasionar va yuqori elliptik orbitada joylashgan erning sun’iy yo’ldoshlaridan foydalaniladi, radioeshittirish aloqa tizimida esa faqat geostasionar orbitadagi sun’iy yo’ldoshlardan foydalaniladi. Cun’iy yo’ldoshli aloqa tizimi batafsil 6.2 da ko’rib chiqilgan.

Muayyan aloqa xizmati xududning ma’lum (muayyan) nuqtalarida joylashgan er stansiyalari bilan aloqa bog’lash uchun mo’ljallangan. Muayyan aloqa xizmati turli vaqtlarda tashkil etilganligi sababli ularda chastotalardan foydalanishning yagona rejasi yo’q.

         CHastotalarni taqsimlash bo’yicha er shari 3 rayonga bo’lingan: birinchi rayon- Evropa,Afrika, sobiq SSSR va Mongoliya thududlarini, ikkinchi rayon-SHimoliy va Janubiy Amerikani,uchinchi rayon –Osiyo (sobiq SSSR va Mongoliya hududlaridan tashqari)Okeaniya va Avstraliyani o’z ichiga oladi. Turli rayonlar uchun ajratilgan chastotalar kengligi 2 ÷275  GGs ni tashkil etadi.

 

 

2.4.Akustik va elektr sathlar

 

Akustikada, radioeshittirish va elektr aloqada parametrlarning o’lchangan natijalarini nisbiy logarifmik birliklarda ifodalash qabul qilingan.

Tovushni sezish (eshitish)  qobiliyatini baholash uchun Bel (B) o’lchov birligi tavsiya etilgan. Bel etarli darajada katta birlik bo’lganligi sababli kichikroq birlik – desibel (dB) kiritilgan bo’lib,u 0,1B ga teng. Tovush intensivligini 1dB ga o’zgarishi, tovushni xis etishni bo’sag’a qiymatiga yaqin qiymatga o’zgarishiga olib keladi.SHunday qilib,tovushni his etish e dB da tovush intensivligini I₀ dan I gacha o’lchaganda quyidagicha aniqlanadi.

 

     Bt/m ²                                                                                         (2.1)

Tovush bosimi sathi

       dB;  ,  Pa                                       (2.2)

Tovush energiyasining zichligi sathi

 

    , dB;      =3·10 ^-15  ,       Dj/m ³                                          (2.3)

Mos ravishda:

 

Quvvat sathi

 ,  dB;             R_o=1 mVt                                            (2.4)

Kuchlanish sathi

 

,  dB;                U_o=0,775V                                         (2.5)

R₀ q600 Om bo’lganda tok sathi

 

 , dB;              I_o=1,29mA                                        (2.6)

 

R≠R₀ bo’lganda, quvvat sathi kuchlanish satxidan quyidagicha

 

farqlanadi.

 

  , dB;                                                               (2.7)

 

2.5. Tovush eshittirish kanallari va traktlarining sifat parametrlari

 

Tovush eshittirish kanallari va traktlarining sifat para-metrlari MKKR, MKKTT tavsiyalari  va standartlari bilan belgilanadi.

1.                 YUqori sifatli mono va stereo eshittirishi uchun 15 kGs

       chastota  kengligidagi kanal tavsiya etiladi (MKKR 505-4 va

       MKKTT №22 tavsiyalari).

2.      Monofonik eshittirish uchun 10kGs chastota kengligidagi

     kanal tavsiya etiladi.

Dasturlarni shakllantirish trakti hamda birlamchi va ikkilamchi taqsimlash traktlari 15 k Gs chastota kengligida  bo’lib, stereofonik signallarni, TV dasturlari ovozini va metrlik diapazonda ishlaydigan radio uzatgichlarga uzatish uchun mo’ljallangan.

       CHastota kengligi 10 kGs bo’lgan kanallar me’yori talabiga kilometrli (KMT) va gektometrli (GMT) to’lqin diapazonlarida ishlaydigan amplituda modulyasiyali (AM) radiouzatgichlar, shaxar simli  eshittirish tarmoqlari va uzellari javob berishi kerak, shuningdek qishloq simli eshittirish tarmoqlari va uzellari chastota kengligi 6,4 kGs li kanal talabini qoniqtirishi kerak.   

 

Nazorat savollari

 

1.      Tovush eshittirish elektr kanaliga ta’rif bering.

2.      Tovush eshittirish elektron kanalining funksional sxemasini chizing.

3.      Elektr praktikaga ta’rif bering, qanday traktlarni bilasiz?

4.      Tovush eshittirish kanali va traktlarining qanday sifat ko’rsatkichlarini bilasiz?

5.      Ovoz eshittirish bosh markazi struktura sxemasini chizing.

6.      O’lka, viloyat ovoz eshittirish struktura sxemasini chizing.

7.      Maxalliy ovoz eshittirish markazi struktura sxemasini chizing.

8.      Sun’iy yo’ldosh orqali ovoz eshittirish struktura sxemasini chizing.

9.      Akustik va elektr sathlarni keltiring.

 

 

3. Tovush signallarini qayta ishlash

3.1.Tovush eshittirish signallarini qayta ishlash

masalalari va usullari

 

Ko’pchilik hollarda eshittirish kanali va signali xarak-eristikalarining nomutanosibligi tufayli kanalning amplituda chastota xarakteristikasi (ACHX)ni korreksiyalash yo’li bilan tekislash zarurati tug’iladi.

Tovush eshittirish signalining dinamik diapazoni D_s, ovoz uzatish kanali dinamik diapazoni  D_k dan birmuncha katta, D_s ≥ D_k bo’lganligi uchun, qo’lda boshqariladigan yoki avtomatik sath boshqargichlari yordamida signal sathlarini siqish D_s ≤ D_k yoki chegaralash  zarurati tug’iladi. Ko’p hollarda televidenie studiyalarning reverberasiya vaqti optimal reverberasiya vaqtidan ancha kichik. Undan tashqari adabiy-dramatik, radio va teleeshittirishlarda taqlid etish, ya’ni eshittirishlarni boshqa ovozda pastroq yoki balandroq takrorlash zarurati tug’iladi. Buning uchun kanaldagi asosiy signalga reverberatordan o’tkazilgan signalni qo’shib kanalning chiqishida reverberasiya yoki optimal  reverberasiya vaqti o’zgartirilgan  signal olinadi. SHunday qilib, ovoz eshittirish elektr kanali  sxemalri yordamidagi o’zgartirishlardan tashqari kanal bilan signal parametrlarini moslashtirish uchun qo’shimcha o’zgartirishlar kiritish zarur.

Quyida signallarni turlicha o’zgartirish usullari ko’rib chiqiladi. Ta’kidlab o’tish zarurki, signallarning barcha o’zgartirilishi kanalga ulangan maxsus moslamalar yordamida amalga oshiriladi. SHunday qilib, signalni «qayta ishlab» unga  istalgan (foydali ma’noda) tus berish  mumkin.

Avval signalning ma’qul bo’lgan amplituda chastota xarakteriska-sini shakllantirishni ko’rib chiqamiz.

Signallarning amplituda–chastota xarakteristikasini  ACHX korreksiyalashning keng tarqalgan usuli, korreksiyalovchi konturlar qo’llashdir. Amplituda–chastota xarakteristikasiga ta’sir etishning yana boshqa usuli, signal satxi va dinamik diapazonini boshqarishdir.

  Akustik signallar mikrofon yordamida elektr signallariga o’zgartiriladi. Mikrofon chiqishidagi kuchlanish bir necha mikrovoltni tashkil etgani uchun ular mikrofon transformatori va kuchaytirgichi yordamida ko’chaytiriladi va maxsus usulda qayta ishlanadi.

         Signallarni qayta ishlash deganda, eshittirishlarni uy sharoitida  tinglaganda tovush kuchi  shu eshittirishlarni konsert zallaridagi tinglangandagi tovush kuchi  qiymatlaridan kichik bo’lganligi, ya’ni signalning «akustik kelajagi» yo’qolganligi tushuniladi. SHularni inobatga olgan  holda  eshittirish signallariga  oldindan ko’zlangan maxsus o’zgartirishlar kiritish lozimki, natijada tinglovchida yo’qolgan «akustik kelajagi»ni qayta tiklash, jonli taassurotlarni yaratish, chastota buzilishlarini korreksiyalash, tembr sadolari rang - barangligini o’zgartirish, shovqin sathini pasaytirish, signallarning dinamik diapazonini  yo’l qo’yilgan chegaragacha siqish tushuniladi.

Foydali signal parametrlari o’zgarishiga bog’liq xolda signallarni qayta ishlash quyidagi turlarga bo’linadi: signal spektri bo’yicha (chastotali); signal satxi bo’yicha (dinamikli),  shovqin so’ndiruvchi va maxsus taassurotlar yaratish.

   Bunday  qurilmalarning aksariyat qismi ovoz rejissyori pultida joylashgan yoki u bilan bog’liq. Bundan tashqari, signallarni qayta ishlash qurilmalari, ya’ni sathni avtomatik  boshqargichlar va chastota korrektorlari, aloqa kanallariga va radiouzatish stansiyasining kirish qismiga o’rnatiladi.

 

3.2.Signallarni qayta ishlash

qurilmalarining klassifikasiyalari

 

Tovush  signallarini qayta o’zgartirish uchun dinamik  diapazon va chastota bo’yicha  qayta ishlash qurilmalari, shovqin so’ndirgichlar hamda maxsus effektlar qurilmalari: reverberatorlar, kechiktiruvchi tizimlar, «qatnashish» effekti yaratuvchi filtr – ekvalayzerlar qo’llaniladi.

 Signallarning dinamik diapazonini o’zgartirish bilan bog’liq bo’lgan dinamik qayta ishlash, signal sathlarini qo’lda boshqariladigan boshqargichlar yoki avtomat boshqargichlar yordamida amalga oshiriladi. 

Signal sathlarini qo’lda boshqarishning zarurati shundaki dinamik diapazoni 80 dB dan katta qayta ishlanmagan asl eshittirish signalini dinamik diapazoni 40 dB bo’lgan elektr kanalidan uzatib tinglanishidir. Demak, ovoz rejissyori dinamik diapazoni 80dB bo’lgan signalni buzilish sodir bo’lmasligi maqsadida uzatish kanali dinamik diapazon qiymatigacha ya’ni, 40 dB gacha siqishi zarur. 3.1- rasmda uch prinsipda boshqariladigan signal diagrammasi keltirilgan, a egri chizig’i boshqarilmagan asl signal sathi diagrammasi. Rasmdan ko’rinib turibdiki, signal sathi ma’lum bir vaqtda belgilangan maksimal N_maks  qiymatdan yuqori, demak, signalni boshqarish kerak.

a

Nmin

Nmax

v

b

3.1- rasm. Turli boshqarishdagi signal sathi diagrammalari 

 

Birinchi variant bo’yicha  (3.1,1 - rasm) boshqarilganda signalning belgilangan  qiymatidan oshishidan oldin ovoz rejisseri tezlik  bilan so’nish kiritadi. Bunday boshqarishning estetik effekti past bo’ladi, chunki musiqa  partiturasi bilan tanish tinglovchi bu daqiqada tovush sathi ko’tarilishi kerak ekanligini biladi, ammo bu ro’y bermaydi. Natijada signal sathi pasayib N_maks qiymatidan oshmaydi. CHunki kiritilayotgan so’nish tezligi a  egri chizig’i o’zgarishiga mos. Musiqa asari bilan tanish bo’lmagan tinglovchi bunday buzilishni sezmaydi,ammo unda bu asar haqida noto’g’ri tasavvur paydo bo’ladi.

  Ikkinchi variantdagi (3,1,2 - rasm) boshqarishda ovoz rejissyori signalning qiyalik ko’tarilishi oldidan N_maks  qiymatiga etgunga qadar asta-sekin so’nish  kiritadi. Bu xolda signalning ko’tarilish qiyaligi sezilarli darajada  pasayadi, shuning uchun ijro ohanglari farqlanmaydigan,so’lg’in tuyuladi.

Uchinchi variatdagi (3,1,3 - rasm)boshqarishda ovoz rejissyori signal sathining partiturasi bo’yicha o’zgarishni inobatga olgan holda signal sathini oldindan bir tekis tabiiy ohang sathi ko’tarilishigacha pasaytiradi.

 Bunday boshqarilishda tinglovchida ijro haqida  yaxshiroq tasavvur hosil bo’ladi,musiqa asari dinamikasi tabiiy ohang dinamikasiga yaqinroq. Demak, uchinchi va a egri chiziqlar ekvidistant, ya’ni tovush balandligining ko’tarilish tabiiyligi saqlab qolingan.

Uzatish koeffisienti avtoboshqargichlarning kirishdagi signal sathiga bog’liq xolda o’zgarsa, bunday boshqargichlar inersion sath boshqargichlar deb ataladi.

Harqanday inersion avtoboshqargich  tarkibida ikkita funksional element - asosiy kanal (AK) va boshqaruvchi kanal (BK) mavjud. Agarda signal boshqaruvchi  kanalga 3.2-rasmda ko’rsatilganidek asosiy kanalning kirishidan uzatilsa, bunday inersion avtoboshqargich to’g’ri boshqariluvchi deb ataladi. Agarda signal boshqaruvchi kanalga asosiy kanalning chiqishidan uzatilsa, teskari boshqariluvchi deb ataladi.

 

 

 

 

 

                         

 

 

			2
	1

 

 

 

 

3.2  - rasm. Avtomatik satx boshqargichlarining umumlashtirilgan sxemasi

 

 

Inersion avtoboshqargichlar ishlay boshlaganda signal shaklini

faqat qisqagina  vaqt   oralig’ida buzadi (3.3,v -rasm)  bu buzilishlarni  biz eshitmaymiz.

 

a)

	b)

 

 

v)

  

 

3.3 - rasm. Inersionsiz avtoboshqargichning kirish (a) va chiqishidagi (b) va inersion avtoboshqargich chiqishidagi (v) signal sathlari

 

Bajaradigan vazifalariga qarab, inersion  avtoboshqargichlar: kvazimaksimal sath chegaralagich, sath avtostabilizatori, dinamik diapazon kompressorlari (siquvchi), dinamik diapazon ekspanderi (kengaytiruvchi), kompander shovqin so’ndirgich,  bo’sag’a shovqin so’ndirgich, dinamik diapazonni murakkab qayta o’zgartiruvchi qurilmalarga, masalan, radioeshittirish signallari balandligi avtoboshqargichlariga bo’linadi. 

  Sath chegaralagich–bu avtoboshqargich bo’lib, kirishdagi  signal  sathi nominal qiymatidan 20 dB gacha oshganda, uning uzatish koeffisenti shunday o’zgaradiki, natijada chiqishdagi signalning  sathi amalda o’zgarmay, nominal qiymatga yaqinligicha qoladi (3.4,- a rasm). Kirish signallari qiymati noldan nominal qiymatgacha o’zgarganda, sath chegaralagich oddiy kuchaytirgichdek ishlaydi.

		а)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

U chiq                                                                                                                                                                                                              v                                                                                                                                  o’x

U chiq

                                                                           

 

 

 

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                        

 

 

 

 

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                       

			е)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.4 - rasm. Kuchaytirgich chegaralagich (a), avtostabilizator (b), ekspander (v), kompressor (g), bo’sag’ali tovush so’ndirgich (d), murakkab  avtoboshqargich (e)larning amplituda xarakteristikalari

 

Hozirgi vaqtda sath chegaralagichlari amalda har bir radiotelemarkazda, radiouzatgichlarning va simli eshittirishda quvvat kuchaytirgichlarining kirishida o’rnatiladi.

Avtostabilizator - eshittirish signallari sathini stabilizasiyalashga mo’ljallangan bo’lib, ayrim musiqa  parcha sadolari balandligini tekislaydi. Avtostabilizatorning ishlash prinsipi cheralagichnikiga o’xshash. Farqi shundaki, avtostabilizatorning chiqish kuchlanishi nominal chiqish kuchlanishi N_{chiq, nom} sathidan taxminan - 5 dB ga kam, chegaralagichniki esa

N_{chiq. nom} = 0 dB       (3.4, b - rasm).

Kompressor  (siquvchi) - shunday qurilmaki, uning uzatish koeffisienti kirish signali sathi  kamaygan sari oshadi. Ular musiqa va nutq kompressorlariga bo’linadi. Amalda eshittirishlar oralig’idagi tinish vaqtida shovqin sathi tinglovchiga seziladi. Uni pasaytirish maqsadida hamma zamonaviy nutq kompressorlariga bo’sag’a shovqin so’ndiruvchi o’rnatilgan.

Ekspanderning (kengaytiruvchi) amplituda xarakteristikasi  kompressor amplituda xarakteristikasiga teskari, shu sababli, u kompressor ish jarayonida signalga kiritishi mumkin bo’lgan buzilishni qoplaydi. Ketma-ket ulangan kompressor va ekspander tizimlari kompander deb ataladi. Ko’pgina xollarda kompressorlar bilan birgalikda bo’sag’a shovqin so’ndiruvchilari ishlatiladi,ularning amplituda xarakteristikasi  3.4,d - rasmda ko’rsatilgan.

Dinamik diapazonni murakkab qayta o’zgartiruvchi avtoboshqargichlar (masalan,tovush balandligi avtoboshqargichlari) o’zining tarkibida birnecha boshqarish kanaliga ega (3.4, e - rasm) ular: sath avtoboshqargichi, chegaralagich, avtostabilizator, ekspander va shovqin so’ndirgichlardan iborat.

Avtoboshqargichlarning bunday murakkab birikmasi ayrim musiqa parchalari sadolarining balandligi barqarorligini ta’minlaydi, signallarning maksimal sath qiymatlarida ham   buzilishlarsiz ishlaydi va eshittirishlar o’rtasidagi sezilarli shovqinlarni so’ndiradi.

 

3.4. Miksher pultlari, sath qo’l rostlagichlari. Aralashtirgichlar. Baza va yo’nalish rostlagichlari

 

Miksher pulti ovoz signallarini  shakllantirish, tayyorlash, qayta ishlash va efirga uzatish uchun mo’ljallangan. Zamonaviy pultlar dasturlarni shakllantirish traktiga kiradigan murakkab uskunalardan hisoblanadi. Ularning tarkibiga ko’p sonli bloklar va boshqaruv dastgohlari kiradi. Miksher pultlari quyidagi funksiyalarni bajaradi:

alohida manbalardan chiqayotgan signallarni boshqarish va ma’lum nisbatlarda bir-biriga aralashtirish;

signal manbalaridan chiqib, ma’lum tarzda guruhlangan sathlarni boshqarish;

umumiy chiqish signallari sathini boshqarish;

tovush signallari chastota spektrini o’zgartirish;

signallarni kuchaytirish;

signal sathi va dinamik diapazonini avtoboshqargichlar yordamida qo’shimcha boshqarish;

pulti ulangan sun’iy reverberatorlar yordamida signalning akustik ohangini o’zgartirish;

eshittirishlarning alohida parchalaridan eshittirishni tashkil etish;

ko’rish va eshitish asboblari yordamida ovoz signallarini nazorat etish.

Hozirgi vaqtda miksher pultlari belgilanishi va imkoniyatiga qarab ovoz yozish  rejissyor pultlari, montaj va qayta yozish pultlari va eshittirish pultlariga bo’linadi.

Tovush yozish  pultlari mikrofon kanallari soniga qarab: kichik (6-12 kanal), o’rta (16-20 kanal) va katta (24-40 va undan ko’p) pultlarga bo’linadi.

Montaj va qayta yozish miksher pultlari sodda bo’lib, 4-6 kirish va 2 ta chiqish kanaliga ega.

Eshittirish miksher pultlari 6-8 kirish va 2 ta chiqish kanallariga ega.

Qo’l rostlagichi  (miksher) to’rtqutblik bo’lib, uning uzatish koeffisienti ovoz rejisseri yoki ovoz operatori o’rnatgan holatga bog’liq holda o’zgaradi.Signallarning nominal qiymatdan minimumgacha o’zgarishini ta’minlash uchun rostlash diapazoni 80 dB dan kam bo’lmasligi kerak. Miksher pultlariga o’rnatiladigan rostlagichlar, odatda tekis o’zgaradigan  bo’lishi kerak. Agarda rostlagich pog’onali bo’lsa, rostlash pog’ona so’nishi 1 dB dan oshmasligi kerak,aks holda tovush balandligining pog’onali o’zgarishi sezilarli bo’ladi, bu buzilish demakdir. 

       Potensiometrik rostlagichlarning (3.5,a - rasm) afzalligi uning soddaligi va tekis rostlashida, kamchiligi – chiqish qarshi-ligini rostlagich xolatiga bog’liqligida. Undan tashqari, vaqt o’tishi bilan material eyiladi va sathlarni rostlashda qirsillash va shovqinlar paydo bo’ladi. Potensiometrik rostlagichlar ulanuvchi zanjirlarning qarshiliklarini bir-biriga qat’iy moslash talab etilmaganda qo’llaniladi.

         Qarshiliklarni moslash zarur bo’lganda ko’priksimon T-rostlagichlar (3.5,b - rasm) qo’llaniladi. Ularning rostlash diapazoni odatda 60 dB dan kam emas. R₁ va R₂ qarshiliklarni shunday o’zgartirish kerakki

R₁ .R₂ =R₀² sharti bajarilsin. Agar manbaning ichki qarshiligi R_i, yuklama qarshiligi R_yu, xarakteristik qarshiligi R_x va rezistorlarning qarshiliklari R₀  teng deb olinsa, ya’ni R_i=R_q=R_yu=R₀  u holda rostlagichning har qanday holatida kirish va chiqish qarshiliklari   o’zgarmas va R₀ ga teng: R_kir = R_chiq = R₀ = 600 Om 

 

Kirish

Kirish

CHiqish

CHiqish

3.5 - rasm. Potensiometrik (a) va ko’priksimon (b) sath rostlagichlari

 

 

 

 

 

 

G

V

B

1 кir

Rqo’sh

Rqo’sh

Rqo’sh

CHiq

n кir

2 kir

1 kir

n кir

IB1

UB

CHiq

2кir

R1

IBn

IB2

 

	1 kir

 

n kir

2 kir

Rchiq

 

3.6 - rasm. Qo’shimcha  qarshilikli  aralashtirgichlarning struktura

 va elektr sxemalari

 

Rostlagichning signal  so’ndirish qiymatini dB larda quyidagi formuladan aniqlash mumkin

dB                                (3.1)

zarur bo’lgan R₁ va R₂ qarshiliklarning qiymatlari quyidagi ifodalardan aniqlanadi:

 

   R₁ = R_x (10^a/20- 1); R₂ = R_x/ (10^a/20-1).                   (3.2).      

 

Miksher pultlaridagi aralashtirgich birnecha manbadan chiqayotgan signalni birlashtirib (qo’shib) bir umumiy signalga aylantiradi. Aralashtirgich ma’lum ko’rinishda bir-biri bilan bog’langan bir necha qo’l rostlagichidir. SHuning uchun aralashtirgichlarga qo’yiladigan asosiy talablardan biri - yakka rostlagichlar o’zaro bir-biriga ta’sir etmasligi kerak. Bu degani, agar 3.6, a - rasmdagi  R₁ rostlagichning qiymati o’zgarsa, unda 1 kirishga ulangan manbaninggina chiqishidagi signal sathi o’zgarishi kerak. Ammo bu rostlagichning chiqish qarshiligi qolgan rostlagichlarning yuklamasiga kiradi.

SHuning uchun ularning o’zaro ta’sirini yo’qotish maqsadida qo’shimcha stabilizasiyalovchi qarshilik R_st ulanadi (3.6,b - rasm). Agarda sxemaga qo’shimcha R_st qarshiligi ulanmasa, rostlagichlar ishlaganda bir biriga ta’sir etadi. Aytaylik, 3.6,v - rasmda R₁ rostlagichning pastki holatdagi qarshiligi R₁=0 teng bo’lganda yuklama qarshiligini shuntlaydi, natijada 2...p (3.6,v - rasm) kirish kanallaridan kelayotgan signallar xam R₂...R_n rostlagichlarning vaziyatidan qat’i nazar nolga teng bo’ladi.

Yo’nalish va baza rostlagichlari (panorama rostlagichlari) stereofonik miksher pultlarining tarkibida bo’lishi shart bo’lgan elementlardir. Monofonik mikrofon signallari yo’nalishini zohiriy tovush manbaida guruhlariga bo’lib, asosiy va tuyuladigan ikki trakt turli tovush balandligili boshqarish mumkin. Amalda bu operasiyani panorama rostlagich potensiometrlari amalga oshiradi.

        Stereopanoramaning (bazaning) kengligini alohida-alohida, hamda guruxli traktlarda boshqarish mumkin. Stereopanorama Kengligi (yoki bazaning akustik kengligi)ni  o’zgartiradigan qurilma ikkita alohida yig’ma-ayirma o’zgartgich (YAO’)lardan iborat bo’lib, yig’ma (S) va ayirma (Δ) signal sathi rostlagichlariga ega (3.7,a-rasm).Faraz qilaylik stereofonik mikrofon chiqishidagi signal ixtiyoriy shaklda  S(t) bo’lsin, xuddi intensiv stereofoniya (X Y) dagidek, chap kanalida  aS(t), o’ng kanalida bS (t). Bu stereo juftlik uchun zahiriy tovush manbai quyidagicha aniqlanadi:

 

ΔL=20lg(b/a).                                        (3.3)

 

Yig’ma–ayirma o’zgartgich (YAO’) chiqishida quyidagi yig’ma U_m va

ayirma U_s signallari hosil bo’ladi.

 

U_m = aS(t) + bS(t); U_s = aS(t)-bS(t)                           (3.4)

 

 

YAO’2

YAO’1

                                                                 a)

b)

 

3.7 - rasm. Panorama boshqargichlari struktura sxemalari

 

Yig’ma va ayirma kanallarida attenyuatorlar Att bo’lganligi uchun ularning yig’ma va ayirma signallarga ta’sirini m₁ va m₂ koeffisientlarini kiritib aniqlash mumkin:

U'_m = m₁ U_m = m₁S(t) (a + b), 0 ≤ m₁ ≤ 1                                                          (3.5)

 

U'_S = m₂ U_S = m₂ S (t) (a-b), 0 ≤ m₂ ≤ 1                                                              (3.6)

 

Ikkinchi yig’ma-ayirma o’zgartgichdan so’ng cignallar

 

U'_m +U'_S = S(t)                                                     (3.7)

 

U'_m - U'_S =S(t)                                                   (3.8)

 

bunda  = m₁()+m₂ ();                                                             (3.9)

 

              = m₁()-m₂ ();                                                                  (3.10)

 

Agarda yig’ma va ayirma signallar sathi o’zgarmasa m₁qm₂q1, unda , ya’ni YAO’₂ chiqishida dastlabki stereojuft U_m va U_S signallarini olamiz.

3.7,b-rasmda ESS-186 miksher pulti panorama boshqargichi struktura sxemasi keltirilgan.

 

 

3.4. Avtomatik sath rostlagichlar

 

YUqorida bayon etilganidek, hozirgi vaqtda radioeshittirish va televidenieda eshittirish signallarining avtomatik sath rostlagichlari (SASR) keng qo’llaniladi.

Zamonaviy studiya texnikasini signal sathlarining yuqori darajada boshqarishni ta’minlab turuvchi  avtomatik rostlagichlarsiz tasavvur etib bo’lmaydi, chunki ovoz rejissyorlari va operatorlari zarur signal sathi saqlanishini ±4 dB og’ish bilan kafolatlaydilar, xolos. Avtorostlagichlar quyidagi masalalarni hal etish uchun qo’llaniladi: belgilangan kvazimaksimal sathlarni saqlab qolish; ovoz yozish va eshittirish traktlarini ortiqcha yuklanishdan (ortiqcha modulyasiyalanishdan) saqlash; nutq signallarining aniqligini va o’rtacha quvvatini oshirish; shovqin va xalaqitlar sathini pasaytirish va hakazo. Avtorostlagichlarning tuzilish prinsipi va parametrlari bilan bir-biridan farqlanadigan ko’pdan - ko’p turlarining mavjudligi xuddi shu bilan tushuntiriladi.   

Inersionsiz sath chegaralagichlar belgilangan bo’sag’a qiymatidan oshgan signallarning ayrim oniy cho’qqi qiymatlarini chegaralaydi. Signallarning bunday chegaralanishi  ularning shaklini o’zgartirib, katta buzilishlarga olib keladi.

SHuning uchun amalda inersionsiz chegaralagichlar mustaqil ravishda ishlatilmaydi. Ular qo’shimcha elementlar sifatida cho’qqikesarlar nomi bilan ishlatiladi.

CHo’qqikesar-bu  inersion avtomatik boshqargichlarda o’rnatiladigan inersionsiz chegaralagichning bir turi. Bunday avtomatik sath boshqargichning chiqishida ayrim ishlay boshlash cho’qqilari borki, ularning amplitudasi kirish signali amplitudasiga bog’liq. Bu cho’qqilar xalqaro kanallarda uzatilayotgan boshqa signallarga xalaqit berishi mumkin. Bunday xolat yuz bermasligi uchun  xalqaro ovoz eshittirish kanallarining kirishidagi signallarning  maksimal kuchlanishi belgilangan qiymatdan 1,5 dB dan oshmasligi kerak.

SHunday qilib, radio uylari va telemarkazlar chiqishidagi signallarning maksimal sathlari belgilangan qiymatdan oshmasligi uchun inersion turdagi chegaralagichlarning chiqish zanjiriga cho’qqikesarlar ulanadi. Bu xolda katta nochiziqli buzilishlar yuzaga kelsada,ular tinglovchilarga eshitilmaydi, chunki zamonaviy chegaralagichlarning signal  cho’qqilariga ishlay boshlash davomiyligi 1ms  dan oshmaydi, odamning eshitish a’zosi inersionligi esa 3 ms ga yaqin. 3.8 rasm sxemalaridagi qurilmalar ikki holatda qo’llaniladi.

Rst/2

Rst/2

Ruch

Ust

Unom

Rst/2

Rst/2

b)

а)

Rст/2

Rст/2

R

R

D2

D1

1

СТ2

+

Ruch

Ukir

Ryu

Ukir

	Ukir

 

2Unom

v)

 

 

3.8 - rasm.  Inersionsiz sath chegaralagich: a va b sxemalari,

v – chegaralangan signal diagrammasi.

 

    1. Inersion chegaralagichga berilgan signalning boshlang’ich lahzasida ro’y beradigan yuqori kuchlanish cho’qqilarini zanjirning keyingi qismlariga o’tkazmaslik uchun 3.8- rasmdagi qurilma, inersion sath  chegaralagichi bilan ketma-ket ulanadi. Inersion chegaralagichning sxemasida doimiy vaqt zanjiri bo’lganligi uchun, u bir onda ishlayolmaydi-bu rejim qo’riqlovchi rejim deb ataladi. Bunday rejim keyingi kaskadlarni o’ta kuchlanishdan himoyalaydi. Bu rejimda 3.8,a-rasm sxemasi uchun kirish kuchlanishining U_kir maksimal oniy qiymati stabilitronning kirish kuchlanishi U_st ga teng qilib tanlanadi. 3.8,b-sxemasida esa kutish kuchlanishi E_k, kirish nominal kuchlanishiga  teng etib tanlanadi. Ikkala holda ham U_kir nominal qiymatidan oshganda, signalning maksimal oniy qiymatlari chegaralanadi (3.8,v- rasm).

2. Bu sxema signal zanjiriga ketma-ket ulanib kuchlanishning maksimal oniy qiymatini berilgan sathda chegaralaydi. Bunday ishchi rejim «klippirovanie» deb ataladi, ya’ni ikki tomonlama chegaralash demakdir. Bunday usul nutq signallarini uzatishda qo’llaniladi.

CHegaralash natijasida paydo bo’ladigan nochiziqli buzilishlar nutq aniqligiga kam ta’sir etadi, ammo signalning o’rtacha quvvati oshadi.

 

3.5. SHovqin so’ndiruvchi qurilmalar

 

SHovqin so’ndiruvchi qurilmalar ovoz signallarini yozish qayta eshittirish qurilmalari yoki uzatish kanali chiqishida signalning  shovqinga bo’lgan nisbatini yaxshilash uchun mo’ljallangan bo’lib, ikki turda bo’ladi: statik va dinamik (adaptiv) shovqin so’ndiruvchilar. Statik shovqin so’ndiruvchi-larning parametrlari kirish signaliga bog’liq bo’lmagan holda ish jarayonida o’zgarmas qoladi. Adaptiv shovqin so’ndiruvchilarning parametrlari kirish signaliga bog’liq holda o’zgaradi.  3.9 - rasmda siquvchi va kengaytiruvchi kompander shovqin so’ndiruvchining amplituda tavsifi (a) va uning sath diagrammasi (b) ko’rsatilgan.

kir

min.s

sh

S

b)

N,dB

20 dB

Nmin

Nmax

к

Uchiq

 

чи=

Ukir

Nsh. chiq

Nmin.chiq

Dk.chiq

К

 

 

3.9 – rasm. Siquvchi va kengaytiruvchi kompander shovqin so’ndiruvchining amplituda  tavsifi (a) va uning sath diagrammasi (b)

 

Kompander  uzatish kanalining kirishiga ulangan siquvchi S (kompressor) va kanalning chiqishiga ulangan kengaytiruvchi K (ekspander)dan iborat.

Siquvchi S va kengaytiruvchi K lar – inersion bo’lganligi uchun ularning amplituda tavsiflari qurilmalar ishi barqarorligiga bog’liq.

Kengaytiruvchilarning kirish va chiqishidagi kuchlanishlarining o’zaro bog’liqligini darajali funksiya orqali yozish mumkin:

       _;                              (3.11)

    va - siquvchi va kengaytiruvchi koeffisientlari Odatda, ovoz eshittirishda q 0,5 va  q 1 ga teng deb qabul qilingan. S va K larni ketma-ket ulaganda U_chiq.s q  U_kir.k  sababli kompander tizimida buzilishlar bo’lmasligi sharti quyidagicha aniqlanadi

                      , q1                                          (3.12)

    Bundan tashqari, polosali « Dolbi A», «Dolbi B» shovqin so’ndiruvchilar mavjud bo’lib, ular haqida batafsil ma’lumotlar adabiyotlarda berilgan.

Inersion avtomatik sath boshqargichlarni baholash uchun ikkita dinamik tavsif belgilangan: ishlash (o’rnatilish) vaqti va tiklanish vaqtlari.

Ishlash vaqti t_i –manbadan berilgan signal nominal qiymatidan 6dB ko’p bo’lgan vaqtdan, chiqishdagi sathi nominal qiymatga nisbatan 6dB dan 2 dB gacha kamayguncha o’tgan vaqtga  aytiladi (3.10,a - rasm).

b)

dB

dB

dB

dB

tik

i

Nchiq

to’rt

Nkir

ttik

Nkir

Nchiq

3.10 - rasm. CHegaralagich (a) va shovqin so’ndirgich (b) lardagi o’tish jarayonlari

             

Tiklanish vaqti t_t  manbadan chiqayotgan signal sathi 6 dB dan nominal 0dB gacha kamayguncha o’tgan vaqt bilan, chiqishdagi sathi nominal  qiymatga nisbatan  6dB dan  2dB gacha oshgungacha o’tgan vaqt o’rtasidagi vaqt  .SHovqin so’ndirgichlar uchun ishlash vaqti deb, foydali signal o’chirilganda kuchayishning pasayishi,tiklanish vaqti deb esa foydali signal ulanganda kuchlanishning oshishiga aytiladi (3.10,-b rasm). CHegaralagichlar uchun ishlash vaqti t_uq1,5s. Nutq signallari kompressorlari uchun t_uq1¼2 ms; t_tq300 ms.

 

3.6. Maxsus tovush effekti olish uchun qayta ishlash

qurilmalari

 

Vokalstressor. «Vokalstressor» nomi tom ma’noda «chizib o’tuvchi, ijroni ajratuvchi» (stress ingliz tilidan- chizib o’tish, ajratish) ta’kidlash ma’nosini bildiradi.

Vokalstressor turidagi qurilmalarning qo’llanilishi quyidagi holatlar bilan bog’liq. Tadqiqotlar ijrochilar ovozining spektri bo’yicha energiyasi taqsimoti o’ziga xosligini aniqlaganlar. SHu narsa aniqlandiki ijrochilar ovozi spektrida kamida ikkita chastota oblasti ijro formantlari deb ataluvchi baland sathli ikkita oberton guruhlari mavjud. Ularning chastota o’qidagi o’rni va sathlari ijrochilik ovozlarining hususiyatlarini va ularning alohida hususiyatlarini, musiqachilar tabiricha etakchilikni (eltuvchanligini), parvozchanligini aniqlaydi.

CHastota formantlariga ko’ra erkak va ayol tovushlari turlari: bas, bariton, tenor; kontralto, messo-soprano, sopranolarga bo’linadi. Erkak ovozlari uchun, masalan 300...600 Gs polosada past formanta, 2,5...3 kGs polosada yuqori formanta xarakterlidir. Ayollar va bolalar tovushlarida barcha formantlar yuqoriroq joylashgan. Past formanta erkaklar tovushiga vazminlik, quvvat va yuqori-etakchilikni beradi.

Vokalistlar bu so’z bilan tovushni uzoq-uzoqlarga uzatilishini, orkestr tovushini bosib ketishini tushunadilar. Ayniqsa bunday hususiyatlar opera spektakllarida namoyon bo’ladi, chunki sahnadagi ijrochi-solistlarga nisbatan sahna ostidagi chuqurlikda joylashgan orkestr tinglovchilarga yaqinroq. Etakchi ovoz-baland ovoz degani emas. Kuchli, «momoqaldiroqdek» ovoz katta zalda yaqindan, eshitilmasligi mumkin, va aksincha ijrochining past (kichik) tovushi uzoqdan yaxshi eshitiladi.

Tovushning etakchilik xususiyatini birinchi bor mashhur rus akustigi S.N.Rjevkin tushuntirib berdi. Uning g’oyalarini E.D. Rudakov va D.D.YUrchenkolar rivojlantirdilar. Ular, bunday hususiyatlar formantasi yuqori rivojlangan tovushlargagina xos ekanligini isbotladilar. Formantasi yuqori bo’lgan ijrochi, yaxshi nutqqa ega va uni katta zallarda ham eshitish mumkin. Formanti tovushni-yorqin, sadoli qiladi, usiz esa tovush bo’g’iq, xira tuyuladi. Fiziologik nuqtai nazardan tovushning yuqori eltuvchanligi shakllangan yuqori formanta chastotalari odam eshitish a’zosining eng sezgir chastota polosalariga to’g’ri keladi.

Parvozchanlik, tashuvchanlik faqat ijrochilar tovushigagina xos bo’lib qolmasdan musiqa asboblariga ham xosdir. Ana shundaylardan Italiya ustalari Amati, Gvarneri va Stradivarilarning skripkala-rini aytish mumkin. Zamonaviy usullar tovushning etakchiligini niqoblash yo’li bilan aniqlash imkonini beradi. O’lchash sxemasiga oq shovqin generatori, tekshirilishi kerak bo’lgan fonogramma, aralashtirgich, quloq telefonlari va sath o’lchagichlari kiradi. Signal va shovqin aralashtirgich orqali telefon va sath ko’rsatgichlariga beriladi. Oq shovqin tovush yoki musiqa asbobi ohangini engib o’tadigan tovush pardasi deb qaraladi. SHovqin sathi o’zgarmas, masalan 80 dB ushlab turiladi, tovush sathini sekin-asta pasaytirib zo’rg’a eshitiladigan darajagacha pasytiradilar. SHu sath tovushni shovqinda eshitilish bo’sag’asi. SHu sathni tovushning parvozchanlik, etakchilik koeffisienti deb ataydilar. Bu koeffisient ijrochi tovushi sathi shovqin bilan niqoblanmasagan, ammo uning sathidan necha desibelga past bo’lishi mumkinligini ko’rsatadi. Professional ijrochilar uchun bu ko’rsatgich 25...30 dB ni, xavaskor ijrochilar uchun esa 15...20 dB tashkil etadi. Mashhur tenorchi S.YA. Lemeshevda bu koeffisient 28 dB ga teng edi. YAxshi tovushga yillar davomida mashq qilish, tarbiyalash bilan erishiladi. Tovush texnikasining rivojlanishi ko’plab ovozlari bo’lmagan «mikrofon» ijrochilarini etkazib berdi. Ularning ovozlarini yoqimli va shirali qilish maqsadida tovush kuchaytirish va elektron qurilmalardan foydalanishga to’g’ri keladi. Bular dinamik diapazon siqgichlari, ishtirok filtrlari (prezens-filtr) vokalstressorlardir.

Ijrochi mikrofoni tarktiga ulangan dinamik diapazon siqgichi elektr signalining o’rtacha quvvatini oshiradi va shu bilan ijrochi ovozini jo’r bo’layotgan ansabl tovushidan «balandroq ko’tarib» berish imkoniyatiga ega. Ishtirokchi filtri shunga o’xshash ijrochi formantini shakllantiradi. Ishtirokchi filtr tor chastota polosasida amplituda-chastota tavsifini ko’tarib beradigan birnecha uzib ulanadigan konturlardan iborat (3.11-rasm). ACHT ni o’zgartirish pog’onali bo’lib, odatda 2 dB ni tashkil etadi va 0 dan 10 dB gacha o’zgaradi. Konturlar ko’proq o’rtacha chastota 0,1;1,4; 2,1; 2,8 va 4 kGs larga sozlangan. Konturning parametrlarini ijrochilarning ovozlariga mos holda tanlab olinadi. Ishtirokchi filtr yordamida jo’r bo’layotgan musiqa asboblarini ajratib olish, ijrochi nutqining ravonligini oshirish mumkin. ACHT ning istalgan shakllanishdagi imkoniyatlarini keng polosali ACHT boshqargichi-ekvalayzer beradi. Bu, so’z ingliz tilidan tarjima qilinganda to’g’rilagich, korrektor ma’nosini anglatadi. Ekvalayzerda chastota polosalari soni 27-30 ga etadi, har bir polosadagi uzatish koeffisientining boshqarish chegarasi ±20 dB.

kGs

K,dB

3.11-rasm. Ishtrokchi filtrining qo’llanilishiga oid

Ekvalayzerlardan foydalanganda ijrochi ovozi formantiga ko’proq taqlid etish mumkin. Tovush spektridan tor polosani qirqib olish ijrochi nutqidagi buzilishlarni yo’qotish uchun zarur bo’ladi. Ayrim xollarda ekvalayzerlarni tovush kuchaytirishdagi umumiy tizim «radiokarnay-xona» amplituda-chastota tavsifini tekislash va xonaning akustika kamchiliklarini eshittirishga ta’sirini yo’qotish uchun qo’llaniladi. Tuzilishi takomillashgan, ijrochi ovozini yaxshiroq boyitadigan, ularga jonli ma’no beradigan, parvozchanlikka taqlid effekti vokalstressorda amalga oshirilishi mumkin. Vokalstressor-avtomatik boshqargich va ekvalayzerning kombinasiyasi. «Audio Design» (BuyukBritaniya) firmasining F769X-R vokalstressori tarkibiga uchta avtomatik boshqargich, siqgich, kengaytirgich va cheklagichlar kiradi. Kengaytirgich kichik kirish sathlarida ishlaydi va shovqin bostirgich funksiyasini bajaradi, siqgich-o’rtacha sathlarda, cheklagich nominal sathlardan oshganda ishlaydi. Ekvalayzer bilan istalgan amplituda-chastota tavsifi shaklini tanlash mumkin.

Ko’pincha bunday qurilmalar tez moslashuvchi strukturaga ega bo’lganligi sabali ularning asosiy zvenolari: siqgich va ekvalayzerlarni turlicha ko’rinishlarda birga qo’shib ishlatish mumkin (3.12, a,v-rasm).

a

v

b

Ekv

Ekv

Ekv

3.12 -rasm. Vokalstressorning struktura sxemasi

Т

I

BZ

Siq

Siq

Ularni ekvalayzer sxemasi bo’yicha ulaganda oldin ijrochi formanti ta’kidlanadi yoki taqlid qilinadi, keyinchalik olingan signalning dinamik diapazonini toraytiradilar. Ayrim ovoz rejissyorlari teskari operasiyani lozim topadilar: b sxemasi bo’yicha-oldin dinamik diapazonni siqish, so’ngra ijrochi formantini ta’kidlash bajariladi. V sxemada ekvalayzerni to’g’rilagich (T) va integratorlar (I) dan iborat boshqaruvchi zanjirga ulab va olingan E_b boshqaruvchi kuchlanish bilan boshqariluvchi zanjir (B_z) uzatish koeffisientini boshqaradilar. Siquvchi va kengaytiruvchilarning parametrlari ovoz rejissyorining ixtiyoriga binoan keng chegaralarda o’zgartiriladi. Kengaytirgichning ishlay boshlash vaqtini boshqarishning ikkita rejimi ko’zda tutilgan: qo’lda boshqarish va avtomatik boshqarish. Ikkinchi variantda bu parametr kirish signalining o’zgarish dinamikasiga javob beradigan raqamli prosessor bilan o’rnatiladi. Kengaytiruvchi dinamik diapazonini kengayish koeffisienti (avtomatik boshqargichlarning kiridagi va chiqishda dinamik diapazonlar nisbati) 1:1,2 dan 1:10 gacha xatto 1:40 gacha o’zgaradi.

Siqgichning dinamik diapazoni koeffisientini 1:1 dan 20:1 gacha boshqaradilar.

Vibrato generatorlari. Ijrochi ovozini boyituvchi birdan-bir yorqin uskunalardan biri vibratodir. Ijrochining ovozi engil ritmga hamohang tebranadi (titraydi). Mana bu vibratodir. Vibrato-tovush intensivligini, chastotalari va spektrini davriy o’zgarishi natijasidir. Tinglash uchun 5...7 Gs dagi tebranishlar yoqimlidir. Past (axyon-axyondagi) tebranishlar tovush balandligini silkinishi, tez tebranishlar esa tovush titrashi («qo’zichoq ma’rashi»)dek qabul qilinadi. Eng yorqin xissiyotlarni chastota vibratolari hosil qiladi qondiradi, unda tinglash uchun charchoqli bo’lgan doimiy tovush davriy tebranishlar bilan almashadi. SHunga qaramay ton balandligining doimiyligi saqlanib qoladi. YAxshi vibrato ijro ohangidagi tovushga ishonchlilik va aniqlik baxsh etadi.

Vibrato faqat ijro tovushida uchramaydi. Ayrim dramatik artistlar ta’sirchanlikni oshirish maqsadida vibratoni ishga soladilar. Bundan ko’pincha asbobchi artistlar-skripkachilar, vio-lonchelistlar, karnaychilar asbobning tovushiga ijrochining titroq ovoziga mos bo’lgan titrash xarakterini beradilar. Tajribali ijrochilarning vibratosi yoqimliligi, erkalaydigan tovush va silliqligi bilan ajralib turadi. U baland ijro etilmaydi. SHuning uchun tovush ohista titrab uzluksiz oqib kelayotgandek tuyuladi. Ohista titrash tovushga hayot va jo’shqinlik baxsh etadi. Agarda vibrato bo’lmasa tovush quruq, jonsiz, vokalistlarning ta’biricha «to’g’ri tayoqcha»ga o’xshaydi.

Tajribasiz ijrochilarda vibrato dag’al, qo’pol, keskin bo’lib uzuq tovush taassurotini beradi. Bunday vibratoni musiqachilar «tovush termolyasiyasi» deb ataydilar. Bundan tashqari yomon vibratoli ijrochilarda bir maromlik yo’q, natijada tovush balandligining barqarorligi yo’qolib, ishonchsizligi oshadi. Bunday kamchiliklarni bilgan ijrochi umuman bunday usullardan foydalanmaydi.

Ijrochilarning ijrochilik yoki musiqa asboblarining tovushini pasaytirish maqsadida alohida elektron qurilmalar-elektron vibratolardan foydalanadilar. Vibrato generatori, odatda multivibrator yoki tebranishi dastlabki signal ustiga tushib uni raqamli analogiga o’xshab go’yoki chastotasi bo’yicha (ayrim hollarda amplitudasi yoki fazasi bo’yicha) modulyasiyalaydi. SHu bilan musiqalarda tabiiy vibratorlarga o’xshash nozik jilva paydo bo’ladi. Generatorning chastota diapazoni odatda 4...7 Gs oralig’ida o’rnatiladi. CHastotalar o’zgarishidan tashqari tebranishlarning jadalligi ham o’zgaradi. Deviasiya simmetriyasiga bo’lgan talab shart. Deviasiya asimmetriyasi ton o’rtacha balandligining umumiy o’zgarishini keltirib chiqaradi. Tovush balandligi oshishiga sababchi bo’lgan signal kuchlanishi o’zgarganda deviasiya qiymati silliq oshishi maqsadga muvofiq. Bu jiddiy ravishda jonlilik effektini oshiradi, unga jadallik va yorqin xarakter baxshida etib kuchli tovush taassurotini beradi.

Eksayter.  Signal spektrini alohida o’zgartiruvchi qurilma eksayterdir (ingliz tilidan exait-zichlashtirmoq, ko’tarmoq, qo’zg’otmoq). Bu o’ziga xos spektr sintezatori. Uning tarkibidagi raqamli sintezator spektrining past chastotali tarkibini taxlil etish natijasida uning yuqori chastotali garmonikalarini qayta tiklaydi. SHu bilan signal spektri yangi tarkiblar bilan boyitiladi va yuqori chastotalar tomon kengayadi. Eksayter tor chastota polosasida yozilgan eski fonogrammalarni tiklashda qo’llaniladi, masalan eski gramplastinka yozuvlarini qayta yozishda. Eksayter yordamida dastlabki signal spektri taxminan ikki marta kengayadi. SHuni aytish lozimki, eski gramplastinkalar yuqori shovqin sathi bilan ajralib turadi. SHuning signal spektrini kengaytirishdan avval shovqin sathini kamaytirish yo’llarini topish kerak. Monofonik gramplastinkalarning shovqin sathlarini kamaytirishning ajoyib usulini eslatib o’tamiz. Monofonik signal fonogrammasidan signal stereofonik tovush olgich bilan qayta eshittiriladi. Gramplastinka chuqurchalarining ikki tomoni signal bilan bir xil modulyasiyalangan, demak korrelyasiyalangan. SHovqinlarni keltirib chiqaruvchi chuqurchalarning mexanik bir jinsli bo’lmagan tomonlari har xil, ya’ni korrelyasiyalanmagan. Taxlillovchi uskuna korrelyasiyalangan kuchlanishlarni ajratib, korrelyasiyalanmaganlarini bostiradi. Bu signal/shovqin nisbatini yaxshilaydi.

Ton balandligini o’zgartiruvchi qurilmalar. Tonning balandligini o’zgartirish birnecha sabablarga ko’ra amalga oshiriladi. Estrada ijrochilarini yozish texnologiyasiga ko’ra oldin orkestr jo’rligidagi fonogramma tayyorlanadi. Keyinchalik tayyor fonogrammaga ijrochi-solist ovozi yoziladi. Bunday texnologiyali yozuvda ijrochi texnik yoki badiiy xatolikka yo’l qo’yganda uning ovozini qayta yozishda orkestr jo’rligi yozuvini qayta yozish shart emas. Solist ovozini yozish vaqtida uning tovush balandligi diapazoni birmuncha o’zgardi va akkompanementni boshqa tovush tonalligi tomon o’tkazish kerak. Orkestr yozuvini takrorlamaslik uchun, bu qo’shimcha mablag’ va vaqt ham talab etadi, yozilgan orkestr fonogrammasini apparatura va texnik uskunalar bilan o’zgartiradilar. Signal spektrini tashishni geterodinlash usuli bilan dastlabki signal chastotasi F₁ qo’shimcha chastota F₂ bilan u yoki bu tomonga siljitish mumkin: F₃ =F₁±F₂ . Ammo bu usulning qo’llanilishi dastlabki garmonik qatorni buzadi. Buni misol bilan tushuntiramiz. Faraz qilamiz dastlabki signalning spektrida ikkita tarkibi oktava nisbatida F va 2F chastotalari bor. Signal DF ga siljiganda F+DF va 2F+DF chastotalari olinadi, ya’ni oktava oralig’i buziladi. Xuddi shunday buzilish boshqa musiqa chastota oraliqlari bilan ham bo’ladi. Bu kamchiliklarni yo’qotish uchun har bir chastotaning DF_i siljishi shu F_i chastotaga proporsional bo’lishi kerak. Bu shartni oddiy apparatura uskunalari bilan bajarish mumkin emas. Fonogramma o’tish tezligini o’zgartirish bilan tovush yangrashini boshqa tonallikka o’tkazish mumkin. Agar tezlikni oshirsak signal spektri yuqori chastota oblastiga o’tadi, tezlikni kamaytirsak past chastota tomon o’tadi. Mos holda tonning balandligi o’zgaradi. SHunday imkoniyat zamonaviy montaj magnitofonlarida mavjud. Ammo bunda eshittirish davomiyligi o’zgaradi. Masalan, tovush (ton) balandligini yarim tonga ko’tarsak eshittirish davomiyligi 6 % ga, bir tonga ko’tarsak 12 %ga, ikki tonga ko’tarsak 26 % oshadi. Tonallikni eshittirish davomiyligini uzaytirmay o’zgartirish uchun aylanuvchi kallaklar blokli magnitofon yoki maxsus raqamli qurilma-garmonayzer qo’llaniladi.

Bunday magnitofonning ishlash g’oyasi 3.13-rasmda keltirigan.

3.13-rasm. Ton balandligini o’zgartiruvchi aylanma kallaklar bloki

Bunda 1-aylanuvchi qayta eshittirish magnit kallakli baraban; 2,3-kallaklar ulangan kontaktli halqa; 4-shchetka; 5-yo’naltiruvchi roliklar. Qurilmaning ishlash prinsipini tushunish uchun magnit tasmasiga birin-ketin impulslar chastotasi yozilgan deb faraz qilamiz. Agarda baraban siljimasa, unda bitta kallak impulslarni qanday chastotada yozilgan bo’lsa, shunday hisoblaydi. Agarda baraban soat mili bo’yicha aylansa, unda kallak fonogrammada yozilgan impulslarni go’yoki «quvlayotgandek» tuyuladi va kallak ilgarigi vaqt oralig’ida hisoblaganidan kam impulslarni hisoblaydi, ya’ni ularning chastotasi pasayadi. Agarda baraban soat miliga teskari tomonga aylansa (fonogramma yo’nalishga qarshi), unda shu vaqt oralig’ida baraban tinch xolatidagiga qaraganda ko’p impulslar hisoblanadi, ya’ni eshittirish impulslarning o’tishi chastota barabanining tinch holatidagiga nisbatan ortadi. Baraban aylanish tezligi doimiy bo’lgandagi chastotalar o’zgarishi yozilgan signallar chastotasiga proporsional bo’ladi va chastotalar nisbati o’zgarmaydi, demak spektrning garmonikalari qatori buzilmaydi.

Tabiiyki bayon etilgan effektga hozirgi vaqtda raqamli uskunalar yordamida erishiladi. Signal raqamli shaklga o’zgartirilib xotira katakchasiga yoziladi. Ayrim bo’laklarni hisoblaganda yozilgan qiymatlar yo takrorlanadi, yoki o’tkazib yuboriladi. Natijada eshittirish signallarining tonlari yo ko’tariladi, yoki pasayadi. Bu, va boshqa ko’p o’zgartirishlar ko’p funksiyali raqamli dasturlash qurilmalari-garmonayzerlar yordamida amalga oshiriladi.

Bunday qurilmalar asosiy funksiyasi signal spektrini siljitishdan tashqari, reverberasiya jarayonini imitasiyalaydi, signalni kechiktirib turli urib chalinadigan musiqa asboblarining turlicha sohta tovushlarini paydo etadi va b.q.

         Garmonayzerlarda odatda elektron musiqa asboblarining universal raqamli interfeyslari (Musical Instrument Digital Interface-MIDI) qo’llaniladi.

 

 

 

3.7. Tovush signallarini raqamli qayta ishlash

xususiyatlari

 

Jahon tovush texnikasi apparaturasini ishlab chiqarish amaliyotida 3.1 jadvalda keltirilgan ko’rsatgichlari mustahkamlanib qolgan.                                                                   

  3.1-jadval

Raqamli signallarning standart ko’rsatgichlari

48

16

20

8,10,12,14,16

20

44,1

14/10

15

32

Apparaturalar

maishiiy

Aloqa tizimlari

Kodlash razryadi

studiya

Diskretizasiya chastotasi

Ishchi chastota polosasi

Ko’rsatgichlar

 

Tovush eshittirishning studiya apparatlariga fonogrammalarni almashtirish qulayligi talablari halqaro standartlar bilan belgilanadi. Maishiy apparaturalarda, diskretizasiya chastotasi kompakt disklarni qo’shganda videoyozuv standartlari bilan moslashuvi sharti bilan tanlangan. Bu shart analogli videomagnitofonlarda raqamli videoyozuvni qo’shimcha  tashqi uskuna-tovush prosessori bo’lganda bajarish mumkin.

Raqamli tovush texnikasidagi buzilishlar va halaqitlar xuddi shunday analog tizimidagidan tubdan farq qiladi. Analog tizimidagi buzilishlar va halaqitlarning yig’ilishi quyidagi qonuniyatlarga bo’ysunadi:

1.     Desibel masshtabidagi chastota buzilishlari algebraik qo’shiladi. Faraz etaylik magnit yozuvining asl nushasi chastota tavsifi 1,5 dB pasayishli apparaturada yozilgan. Unda shunga mos apparaturada yozilgan uchinchi nushasi, xuddi shu chastotada 6 dB tushishga ega bo’ladi.

2.     SHovqinlar kvadrat qonuni bo’yicha qo’shiladi, demak apparaturalar bir xilligi sharti bajarilsa har bir nushaning shovqin sathi oldingi nusha shovqinidan 3dB yuqori; uchinchi nusha shovqin sathi asl nusha sathidan 9 dB ga yuqori.

3.     Nochiziqli buzilishlar sekin-asta yig’iladi, ma’lum qo’shilish qonuniyati yo’q. Signallar sathi kichik bo’lganda nochiziqli buzilishlar juda kichik, ularning sathi signal sathi oshgan sari ortadi.

Raqamli tovush texnikasida signallarning oniy qiymatlarini uzatishdagi sanash xatolarini to’g’rilash imkonini beruvchi korreksiyalovchi kodlar qo’llaniladi. Xatolarni to’g’rilash odatda ikki bosqichda o’tadi. Birinchi bosqichda sanashlarni uzatishdagi xatolar to’g’rilanadi yoki to’g’rilanmaydi. Agarda xato to’g’rilansa signalni uzatish davom etadi, xato to’g’rilanmasa signal korreksiyasining ikkinchi bosqichi-interpolyasiya boshlanadi. Ayrim xatoning interpolyasiyasi ikkita to’g’ri hisoblangan sanashni o’rtacha arifmetik qiymatini uzatishdan iborat, paket xatolarining interpolyasiyasi esa-oxirgi to’g’ri sanoqni eslab qolish va uni keyingi to’g’ri sanoq kelguncha ushlab turishdan iborat. SHuning uchun korreksiyalovchi kodlar imkoniyatidagi halaqit va shovqinlar raqamli signallardan tiklangan analog signallarining sifatiga kam ta’sir etadilar. Agarda to’plangan xato belgilar shunchalik ko’p bo’lib, korreksiyalovchi kodlar ularni to’g’rilashni uddalay olmasalar, unda  signal sifatining yomonlashuvi keskin o’zgarib ular kuchli chertma sifatida namoyon bo’ladilar. Interpolyator ishlaganda o’ziga xos buzilishlar paydo bo’ladi, bu buzilishlarning eshitilishi tekshirilmagan va ular normalanmaydi. Buzilishlarning asosiy manbai kvantlash xatosi hisoblanadi. U bir  vaqtning o’zida halaqitlar manbai hamdir. Kvantlash xatosining eshitilish qobiliyati uzatilayotgan signalning xarakteriga bog’liq.

Kvantlash xatosi va uning eshitilishi bilan kurashish maqsadida:

-kvantlash sathining sonini oshiradilar;

-analog raqamli o’zgartirgich kirishiga kichik sathdagi tebratuvchi deb ataluvchi tashqi shovqin signalini kiritadilar va shu bilan kvantlash xatosining eshitilishini susaytiriladilar. Professional va yuqori sifatlimaishiy apparaturalarda 16 razryadli kvantlashning qo’llanilishi keng dinamik diapazonga erishish maqsadida emas, balki kvantlash xatosini va u bilan bog’liq tovush buzilishlarini

Raqamli signalning dinamik diapazoni

D=20(q-1) lg 2 » 6(q-1),   q-kvantlash razryadi.            (3.13)

 Signal shovqin nisbati s/sh » 6 q + 1,8 formulasi bilan aniq-lanadi. 16-razryadli kvantlashda dinamik diapazon 90 dB tashkil etadi, s/sh nisbati esa – 98 dB ga teng.

Analog va raqamli eshittirish signallarini taqqoslab shuni aytish mumkin. Studiya analog va raqamli yozuvlari sifati taxminan bir xil. Raqamli signallarning analog signallardan asosiy farqi uning tovush traktidagi halaqit va buzilishlardan yuqori himoyalanganligi. SHuning uchun gramplastinkalarning analogli aslidan raqamli nushalarini tayyorlash va analog signallarini aloqa kanallarida uzatish uchun o’zgartirish o’zini oqlaydi.

 

Nazorat savollari

 

1.           Tovush eshittirish signallarini qayta ishlashning mohiyati nimadan iborat?

2.           Tovush eshittirish signallari avtoboshqargichlari qanday klassifikasiyalanadi?

3.           Avtoboshqargichlarning vaqt parametrlari qaysi nuqtai nazardan tanlanadi?

4.           Dolbi shovqin bostirgichining ishlash prinsipini tushuntiring.

5.           DNL shovqin bostirgichi qanday ishlaydi?

6.           Maxsus tovush effektlari paydo qiluvchi qurilmalarning belgilanishi va ishlash prinsipini (qatnashuv filtri, vokalstressorlar, vibrato generatorlari, eksayterlar, tonlar balandligini o’zgartiruvchi qurilmalar) tushuntiring.

7.           Avtomatik sath boshqargichlarning afzalliklari nimadan iborat?

8.           Avtostabilizatorning cheklagichdan farqi nima?

9.           Yo’nalish va baza rostlagichlari struktura sxemasini keltiring.

10.       Qanday inersionsiz sath chegaralagichlarini bilasiz?

11.       SHovqin so’ndiruvchilarning qanday turlarini bilasiz?

12.       Kompanderning ishlash vaqti va tiklanish vaqtlari qanday aniqlanadi?

13.       Tovush signallarini raqamli qayta ishlashning afzalligi nimadan iborat?

 

 

4 . Sath o’lchagichlar

 

4.1. Sath o’lchagichlarning vazifalari

 

Ovoz rejisseri ovoz eshittirish signallarini shakllantirish jarayonida o’zining eshitish qobiliyati, ma’naviy qarashlari va tajribasiga tayanib uni san’atkorona, badiiy va nozik jaranglanishini baholaydi.

Hech qanday o’lchov asbobi ovoz rejisserining eshitish qobiliyati, didi va tajribasi o’rnini bosa olmaydi. Ob’ektiv nazorat signallarning elektr parametrlarini baholashdagi qat’iy talablari bilan sub’ektiv nazoratni to’ldiradi. Signallarni ob’ektiv baholash uchun sath o’lchagichlari, stereogoniometrlar va stereokorrelometrlardan foydalaniladi.

  Sath o’lchagichlarining oddiy   voltmetrdan asosiy farqisath o’lchagichining to’g’rilagichida zaryad to’plovchi sig’imi bo’lgan integrasiyalash (zaryad – razryad)zanjiri mavjudligida. 

U ovoz eshittirish signallarini aks ettiruvchi to’g’rilangan kuchlanish impulsi qiymatlarini qayd etuvchi xotira rolini o’ynaydi.

Sath o’lchagichlari zanjirlarning signallarni bevosita boshqarish mumkin bo’lgan barcha nuqtalariga, shu bilan barobar faqat sath ko’rsatkichlari shkalasini ob’ektiv nazorat etadigan nuqtalarga parallel ulanadi.

Sath ko’rsatkichlari  vazifalariga qarab ikki turga bo’linadi: birinchi turdagi sath ko’rsatgichlari ovoz eshittirish signallarini zudlik bilan rostlash va baholash uchun mo’ljallangan. Ularning o’lchash diapazoni 44 ¼65 dBga teng  va ikkinchi turdagisi traktning, ovoz eshittirish signallari sathini zudlik bilan boshqarish lozim bo’lmagan (ekspluatasion nazorat) nuqtalariga ulanadi. Ularning tuzilishi sodda va o’lchash diapazoni 23 dBni tashkil etadi. Sath ko’rsatkichlarining quyidagi dinamik tavsiflari mavjud:

-vaqt integrasiyasi t_u-5 kGs chastota bilan to’ldirilgan yakka to’rtburchakli signal ta’siri davomiyligi, bu vaqt oralig’ida sath ko’rsatgichi mili, kvazicho’qqi sath ko’rsatgichiga  uzluksiz tonal chastota va amplituda signali berilgandagi ko’rsatgichidan 2dB past qiymatga etgunga qadar ketgan vaqt oraligiga aytiladi;

- ko’rsatgich milining ishlash vaqti t_ish –1000 Gs chastotali nominal qiymatli uzluksiz signalni sath ko’rsatgichi kirishiga uzatgan vaqtdan to ko’rsatgich  mili-1 dB belgiga etgunga qadar o’tgan vaqt.

-               ko’rsatgich milining qaytish vaqti t_qayt –1000 Gs chastotali nominal uzluksiz tonal signalning o’lchagich kirishidan  o’chirilish (uzilish) paytidan to o’lchagich mili 20 dB (10%) belgiga etgunga qadar o’tgan vaqt;

-               ko’rsatgich  milining irg’itma qiymati -sath  ko’rsatgichi kirishiga sakrashsimon berilgan  uzluksiz signalning maksimal ko’rsatishi bilan stasionar rejimdagi ko’rsatishi farqi,

bu qiymat 1 dB dan oshmasligi kerak.

Irg’itma qiymat dB larda yoki stasionar rejimidagiga nisbatan % larda ifodalanadi.

  Sath ko’rsatgichlariga quyidagi talablar qo’yiladi: satx ko’rsatgichlarining zanjirga ulanishi sath diagrammasini buzmasligi uchun uning kirish qarshiligi ¦Z_kir¦ juda katta bo’lishi kerak;

-eshittirish dinamik diapazoni katta bo’lganligi tufayli sath ko’rsatgichlarining shkalasi dB yoki % larda graduirovkalanadi (4.1 - rasm)

-signal fronti keskin ko’tarilishi mumkin bo’lganligi uchun sath ko’rsatgichi kichik inersionli bo’lishi kerak;

-vaqt davomidagi ko’rsatishi bir xil, ishonchli va haroratdan

o’zgarmasligi kerak.

 

 

ch i zi q l i

 

                                     ^{20        40         60         80       100                     140%}

                          

              

                    ^{-20     -10       -6            -2          0                        Q3DB}

l o g a r i f m i k

 

4.1- rasm. Sath ko’rsatgichi shkalasi

 

 

 

 

 

4.2. Sath ko’satgichlarning struktura sxemalari

 

4.2 – rasm sath ko’rsatgichlarining struktura sxemalari keltirilgan.

 

 

U_kir

 

 

 

 

 

U_kir

 

 

 

 

4.2 – rasm. Sath ko’rsatgichlarining struktura sxemalari

 

 

4.2. rasmda K_~- o’zgaruvchan kuchaytirgich katta kirish qarshiligiga ega; o’zgarmas tok kuchaytirgichi; K_q ko’rsatuvchi asbob milini tok bilan ta’minlaydi. Log-(logarifmator), funksional o’zgartirgich; T-kuchlanish to’g’rilagichi; X-xotira yacheykasi; KA-ko’rsatuvchi asbob.4.2 - a  va b sxemalari bir-biridan logarifmatorning joylashishi bilan farqlanadi, a  rasmda o’zgaruvchan tok zanjiriga ulangan, b  rasmda esa to’g’rilangan, ya’ni o’zgarmas tok zanjiriga ulangan.

4.2 - a  rasmdagi sxemaning kamchiligi funksional o’zgaruvchan tok zanjiriga ulanganligi tufayli o’zgartgichda signal shakli keskin o’zgaradi, natijada vaqt integrasiyasi qiymati t_u  signal amplitudasiga bog’liq bo’lib qoladi, 4.2,b - sxemada funksional o’zgartrgich doimiy tok zanjiriga ulanganligi  tufayli yuqoridagi  kamchilikdan xoli.   

4.3 - rasmda analog –raqamli sath ko’rsatgichi struktura sxemasi

keltirilgan.

               K

							DSH
					LQ
			ARO’

 

          Analog. kir.                                

 

 

 

 

 

4.3 - rasm. Analog-raqamli sath ko’rsatgichi struktura

sxemasi

 

K-kuchaytirgich; ARO’- analog –raqamli o’zgartirgich;

LQ-logik qurilma; DSH- deshifrator; KA- ko’rsatuvchi asbob.

  

4.3. Stereosignallar  nazorati

 

Stereofonik radioeshittirishda chap va o’ng kanallardagi stereosignallarning ob’ektiv nazorati ikkita standart kvazicho’qqi sath ko’rsatgichlari yordamida amalga oshiriladi.

Stereofonik eshittirishlarning monofonik eshittirishlar bilan mosligi, stereofonik balansi sath ko’rsatgichlari kirishiga parallel ulangan stereogoniometr va stereokorelometrlar yordamida nazorat qilinadi. Goniometr va korrelometrlar ishlashi bo’yicha bir - biriga o’xshash bo’lib, ko’rsatish asboblari bilan farqlanadilar. Goniometrda ko’rsatish asbobi sifatida ossillograf trubkasi qo’llanilsa, korrelometrda esa ko’rsatish mili qo’llaniladi. SHunday kilib o’ng va chap kanal signallarining mosligi va to’g’ri fazalanganligi haqida fikr yuritish mumkin.

Stereogoniometr yordamida stereofonik balans va signallarning mosligini ossillograf ekranidagi Lissaju figuralari shakli bilan baholanadi. Agar ossillograf ekrani bir xil masofada jilvali chiziqlar bilan yoritilgan bo’lsa yoki shakl vertikal o’qi bo’yicha joylashgan bo’lsa, u holda eshittirishlar moslashtirilgan, ekrandagi shakl gorizontal  o’qi bo’yicha joylashgan yoki o’ng va chap tomonlarga oqqan bo’lsa, eshittirishlar moslashmagan hisoblanadi.  

 

v)

a)                b)              v)              g)               d)

ENT

QAO’

4.4 - rasm. Lissaju figuralari (a-d) va stereogoniometrning struktura sxemasi,(e)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4.5 - rasm. Stereokorrelometrning struktura sxemasi

 

K-kuchaytirgich;

KCH-kuchaytirgich chegaralagich;

SD-sinxron detektor;

IZ- integrasiyalovchi zanjir;

KA- ko’rsatuvchi asbob.

 

 

 

 

Nazorat savollari

 

1.     Qanday sath o’lchagichlarni bilasiz?

2.     Sath o’lchagichlarning asosiy parametrlarini keltiring.

3.     Sath ko’rsatgichlarining struktura sxemalarini keltiring.

4.     I va II turdagi sath ko’rsatgichlari bir-biridan qanday farqlanadi?

5.     Analog-raqamli sath ko’rsatgichi struktura sxemasini keltiring.

6.     Stereogoniometrning struktura sxemasini chizing.

7.     Stereokorrelometrning struktura sxemasini chizing.

 

 

 

5.  Radioeshittirishda tovush yozish

 

5.1. Tovush yozishning vazifalari

  

Magnit yozuvi radioeshittirish dasturlarini tayyorlashning asosiy bosqichlaridan hisoblanadi. U musiqa asarlarini, davlat arboblarining nutqlarini uzoq muddatga saqlab qolish imkoniyatini beradi. Tovush yozishning muhim tomoni eshittirishning tinglovchilarga qulay bo’lgan vaqtda amalga oshirilishidir.

            Radioeshittirishda ovoz yozish quyidagi  masalalarni hal etish uchun qo’llaniladi: repetisiya ishlarini olib borish, dasturlarni qisqa va uzoq muddatga saqlash. Eshittirish dasturlarni tayyorlashda repetisiya vaqtlarida magnit tasmasiga yoziladi va shu zahotiyoq qayta eshittiriladi, shunday qilib ijrochi o’z ijrosini tekshirish va nuqsonlarini yo’qotish imkoniyatiga ega, natijada eshittirishning sifati oshadi. Har bir radio uyida oldindan yozilgan musiqa asarlari, fonogrammalar mavjud bo’lib, ular maxsus xona-fonotekada saqlanadi. Dasturlarni tayyorlash jarayonida fonotekada saqlanayotgan ayrim musiqa va badiiy asarlardan keng foydalaniladi. Hozirgi vaqtda elektr signallarini yozishning bir necha usullari ma’lum. Bular - elektro mexanik, fotografik va magnit yozuvlaridir.

Elektromexanik yozuvda tovush tashuvchining, ya’ni yoziladigan materialning  ishchi yuzasi, shakli yoziladigan signalga mos ravishda o’zgaradi. Elektromexanik yozuv turlaridan biri plastinkalarga yozishdir. YOzuv jarayonida plastinkalarga yoziladigan signallarning shakliga mos ravishda kichik ariqchalar kesiladi. Elektromexanik yozuv tovush chatotasi signallarini yuqori sifatda yozishni ta’minlaydi. Bu usulning kamchiligi yozilgan signallarni (o’chirib) bo’lmasligi va mexanik montaj qilib bo’lmasligidir.

Fotografik yozuvda  yoziladigan signalga mos uning fotografik tasviri yaratiladi. Bu usulda yozilganda axborot zichligining yuqori va sifatli bo’lishiga erishiladi, ammo signal yozilgan elementning fotoximik ishlanishi bu usulning keng  qo’llanilishini cheklaydi.

Magnit yozuvi, yuqorida bayon etilgan usullardan farqli ravishda, radioeshittirishda va kundalik hayotimizda o’zining bir qator afzalliklari tufayli keng qo’llanilmoqda. Bularga: signal yozilgan magnit tasmasining qayta ishlanmasligi, montaj qilish imkoniyati borligi, ko’p marotaba ovoz eshittirilishi, nusxa ko’chirilishi va boshqalar. Magnit ovoz yozish-eshittirish qurilmasining umumiy sxemasi 5.1 - rasmda ko’rsatilgan.

 

 

 

	F2		F2

 

Schiq

PCHK

D

UV

UZ

EК

YOK

O’K

YOT

Skir

YUCHG

YUCHK

 

5.1 -  rasm. Magnitofonning struktura sxemasi

 

Rasmda:

F₁,F₂-magnit tasmalari g’altagi;

YOT-yozuv tasmasi;

YUCHG-yuqori chastotali generator;

O’K-o’chirish kallagi;

YOK-yozuv kallagi;

EK-eshittirish kallagi;

M-modulyator;

D-detektor;

PCHK-past chastotali kuchaytirgich;

YUCHK-yuqori chastotali kuchaytirgich   

 

 

5.2 Magnit kallaklari. Magnit kallagining statik maydoni.

 

Magnit kallaklari ishlash prinsipi bo’yicha elektromagnit o’zgartgichlardir.YOzuv kallagi elektr signallarini elektromagnit kuchlanishlariga o’zgartiradi va magnit tasmalari elektromagnit maydoni ta’sirida magnitlanadilar. Eshittirish kallaklari magnit tasmasidagi qoldiq magnit kuchlanishini EYUKga o’zgartiradi. O’chirish kallagi esa elektr kuchlanishini o’chiruvchi magnit maydoniga o’zgartiradi. Magnit kallaklari konstruktiv tuzilishi jihatidan farqlanmaydi. Har qanday magnit kallagining asosi uning o’zagidir, u kallak cho’lg’amlaridan oqayotgan tok hosil qilgan magnit oqimini o’tkazuvchi vazifasini bajaradi. O’zak materiallari sifatida permelloy, alfenol hamda yuqori o’tkazuvchan ferritlar ishlatiladi. Kallakdagi  uyurma tok yo’qolishlarini kamaytirish maqsadida metall o’zaklar 0,1-0,2 mm qalinlikdagi alohida- alohida plastinkalardan yig’iladi. Magnit oqimini o’tkazuvchi o’zak ikki erda uzilgan (5.2 - rasm) bo’lib, ishchi tirqish IT va qo’shimcha tirkishlar - QT deb ataladi.

            Odatda, ishchi tirqish 1¼2 mkm tashkil etadi. Magnit tasmasi

ishchi tirqish yonidan o’tganda, yozuv kallagiga berilayotgan signalga proporsional magnitlanadi.

 

QТ

IТ

 

 

5.2 - rasm.  YOzuv  magnit kallagi

 

            Qo’shimcha tirqish  faqat yozuv kallaklarida bo’lib, u o’zakni magnit oqimi to’yinishidan saqlaydi.Qo’shimcha tirqish kengligi taxminan 30¼40 mkm ni tashkil etadi. Ishchi tirqishning  kichikligi va yozuv tezligining nisbatan kattaligi, yozuv tasmasidagi xar bir domenning (elementning) ishchi tirqish oldidan qisqa vaqtda o’tishi tufayli kallak  magnit maydoni o’zgarib ulgurmaydi va moment, statik, ya’ni vaqt bo’yicha  o’zgarmas deb qabul qilinadi.

 

 

5.3  - rasm. Kallakning statik magnit maydoni

 

5.3 - rasmdan ko’rinib turibdiki, kallakning ishchi tirqishi tubida kuchlanish chiziqlari bir- biriga parallel, yonlarida bo’rttirilgan foydali magnit oqimi tarqalishi hosil bo’ladi.

Tirqish burchagidan uzoqlashgan sari kuchlanish chiziqlari yarim doira shaklida bo’ladi.

Aytaylik, ishchi tirqish 1 mkm bo’lgan kenglikni tasma 19smG’ s tezlikda 5 mks da o’tadi. Bundan tashqari, birinchidan, kallakning ishchi yuzasi cheksiz uzunlikka ega deb faraz qilamiz.Ikkinchidan, kallak o’zagining  magnit o’tkazuvchanligini cheksiz deb qabul qilamiz. SHularni inobatga olgan holda quyidagi xulosalarga kelish mumkin:

-ishchi tirqish tubida kuchlanish chiziqlari bir - biriga parallel

xolda tarqaladi;

-tirqish chekkalarida kuchlanish chiziqlari bo’rtib, foydali (ishchi) oqim yoyini tashkil etadi;

-kuchlanish chiziqlari tirqish chekkalaridan uzoqlashgan sari ishchi yuzasiga normal tutashgan yarim doira shaklida bo’ladi:

-potensiali nolga teng chiziq (OO´)tirqishning markazidan o’tadi;

-kuchlanish chiziqlari zichligiga bog’liq bo’lgan maydon kuchlanishi

kallak yuzasidan uzoqlashgan sari pasayadi.

Olib borilgan izlanish va hisoblar shuni ko’rsatadiki, tasmaga yozish jarayonini amalga oshiradigan maydon kuchlanishi ko’p jihatdan tirqish burchagi radiusi va kallak bilan tasma oralig’iga bog’liq. 5.4,a - rasmda maydon kuchlanishlari nisbati modulining  tirqish burchagi radiusiga bog’liqligi ko’rsatilgan. Rasmdan ko’rinib turibdiki maydon kuchlanishi maksimumi tirqish chegaralari yuqorisida joylashgan. Bu maksimum kuchlanish tirqish  burchagi radiusi oshgan sari pasayib boradi. Maydon kuchlanishining tasma va kallak oralig’iga bog’liqligi

5.4,b rasmda ko’rsatilgan.

 

 

                           a)                                             b)

 

5.4 -  rasm. Kallak magnit maydonning: tirqish burchagiga bog’liqligi (a), tasma

va kallak  oralig’iga bog’liqligi(b)

 

         5.4, - b rasmdan ko’rinib turibdiki, tasma bilan kallak oralig’i oshgan sari ikki o’rkachli egri chiziq bir urkachli egri chiziq ko’rinishiga aylanadi. Bu holat kallak ishchi yuzasini etarlicha ishlash imkoniyati yo’qligidan dalolat beradi. Maydon kuchlanishlari modulini ikki - vertikal (N_u) va gorizontal (N_x) tarkiblarga ajratish mumkin.

 

5.5 -  rasm. Kuchlanish maydonining gorizontal (N_x) va vertikal(N_u)

                 tarkiblari grafigi

 

 

Bu tarkiblar quyidagicha aniqlanadi:

 

 ,                            (5.1)

 

,                                       (5.2.)

 

bu erda, N₀-ishchi tirqish tubidagi kuchlanish.

 

5.3. Ferromagnitlarning magnitlanish jarayoni

 

Magnitlanmagan holatda domenlarning magnitlanish vektorlari ixtiyoriy joylashganligi sabab yig’indi momenti nolga teng. Domenga kichik magnit maydoni ta’sir etsa, uning magnitlanishi asta-sekin maydon yo’nalishiga moslasha boradi. Bu yo’nalish  magnit maydoni o’chirilishi bilan yo’qolib qoladi.

            Bu xolat magnitlanish egri chizig’ining oa qismiga to’g’ri kelib,

qaytariluvchan siljish uchastkasi deb ataladi. Keyinchalik tashqi maydon kuchini oshirsak, domenning magnitlanishi kuchayadi, bu ab bo’lagiga to’g’ri kelib, qaytarilmas siljish uchastkasi deyiladi, chunki tashqi maydonning o’chirilishi domenning asl holatini tiklamaydi. Agarda tashqi kuchlanish bv qismiga etguncha oshirilsa, u holda domenning magnitlanish yo’nalishi maydon yo’nalishi tomon buriladi. Bu bo’lak qaytarilmas burilish uchastkasi deyiladi. Keyinchalik domenlarning to’yinish holati yuz beradi (N_t,I_t). oabvg – chizig’i boshlang’ich magnitlanish egri chizig’i deyiladi, unga katta egrilik va boshlangich qismida kichik qiyalik xosdir. Tashqi maydon ta’sirini butunlay olganimizda domen I_r

qiymatga magnitlanadi, bu qoldiq magnitlanish deb ataladi N_s – koersitiv kuch .

            Magnitlanishni qarama-qarshi yo’nalishda ham bajarish mumkin, shunday qilib, domenlarning magnitlanishi tutash egri chiziqni hosil qiladi-bu tutash chiziq gisterezis sirtmog’i deyiladi,(5.6-rasm).

 

+Нт

-Нт

Jт

 

5.6 - rasm. Magnitlanish egri chizig’i

 

 

5.4. Preysax modeli

 

Preysax modelida domen  asosida ferromagnitlarning struktura tuzilishi nazarda tutilib, unga ko’ra har bir domen to’rtburchak shaklidagi shaxsiy gisterezis sirtmog’iga ega. Sirtmoq koordinata o’qiga nisbatan nosimmetrik bo’lib, u domenlarning o’zaro ta’siri natijasida vujudga kelgan N_i qiymatga teng siljishga ega. Alohida domenlarning N_i va N_c qiymatlari tashqi kuchlanish maydoni va ferromagnit jismlarning holatiga bog’liq emas. Qayta magnitlanish tashqi kuchlanish maydoni qiymati N_iQN_s dan oshgandagina sodir bo’ladi, shuni aytish kerakki N_s>>N_i.

5.7 - rasm. Preysax nazariyasi bo’yicha gisterezis sirtmog’i

 

            Preysax modeli ferromagnit jismlarning statistik holatini

hisobga oladi, unga mos holda har bir material uchun turli N_i va N_s qiymatlarga ega taqsimlangan zarrachalar mavjud.

 

 

5.5. «Ideal» magnitlanish

 

Magnit yozuvining bu usulida magnit tasmasiga bir vaqtning o’zida o’zgaruvchan (N_~) va o’zgarmas (N_q) kuchlanishlar maydoni ta’sir etadi. O’zgaruvchan kuchlanish maydoni sathi, 5.8 - rasmda ko’rsatilganidek, asta kamaytirib boriladi.

  

 

5.8 - rasm. «Ideal» magnitlanish jarayoni

 

 

Magnitlanish  jarayonida ferromagnit birnecha marotaba qayta magnitlanadi. Ferromagnitga turli qiymatlarda o’zgaruvchan (N_~) maydon ta’sir tirib, o’chirganimizdan so’ng boshlang’ich magnitlanish egri chizig’i sezilarli rostlanganini ko’ramiz, (5.9,a – rasm).

 

5.9 - rasm. I_r ning N_~ va N_q ga bog’liqligi

 

               N_~ qiymatining bundan keyin oshirilishida maksimal qoldiq

magnitlanish sathi I_r qandaydir N_~chegara qiymatiga intiladi va keyinchalik N_~ ning oshishi I_r qiymatiga ta’sir etmaydi (5.9,b - rasm). 

 

 

 

 

 

5.6. Qo’shimcha yuqori chastotali magnitlash bilan yozish

 

Magnit yozuvining bu usulida yozuv kallagiga signal bilan barobar 60÷70 kGs yuqori chastotali magnitlash toki beriladi. Natijada tasmadagi har bir domen yozish jarayonida bir necha marotaba qayta magnitlanadi. Foydali signal chastotasi yuqori chastotali signaldan 5-10 marta kichik bo’lganli sababli, foydali signalning kuchlanish maydoni  kvazistatistik magnit yozuvini kvaziideal deb hisoblash mumkin. Qo’shimcha yuqori chastotali magnitlanishning ideal magnitlanishdan farqi shundaki, bu usuldagi qoldiq magnitlanish QYUCH toki oshgan sari chegara qiymatga intilmaydi, aksincha, qoldiq magnitlanish egri chizig’i absissa o’qiga yaqinlashaboradi

5.10 - rasm. QYUCHM    kuchlanish maydoni

 

Rasmdan ko’rinib turibdiki, qo’shimcha yuqori chastotali magnitlash qoldiq magnit maydoni yaqqol ifodalangan maksimumga ega. Tabiiyki, qoldiq qo’shimcha yuqori chastotali magnit maydoni maksimum bo’lganda, qayta eshittirish signal sathi ham maksimum qiymatga ega bo’ladi.    

Qayta eshittirish maksimal bo’lgandagi qo’shimcha magnitlash  qiymati optimal magnitlash deb ataladi. Agarda KYUCHM kuchlanishi  optimal qiymatidan oshsa yoki kamaysa, qayta eshittirish kuchlanishi sezilarli pasayadi.  

 

 

                         5.7. Kritik zona tushunchasi

 

Gollandiyalik olim Vestmayze 1953 yil  shunday g’oyani ilgari surdiki, unga ko’ra qayta eshittirish kuchlanish yuqori chastota magnit maydoniga bog’liq. Magnit tasmasi bu g’oyaga binoan  N_qyuchm  «Kritik»

qiymatga  ega bo’lgan erda magnitlanadi.

 

 

 

 

 

 

 

 

									QYUCHM
	QYUCHM
			Hkrit
							b)
		a)

 

 

5.11- rasm. N_qyuch maydon kuchlanishining kritik qiymati masalasiga doir

 

 

 

Kritik zona cheklangan uzunlikka ega. Kritik zonaning qiymati va shakli magnitlanish tokiga, magnit tasmasining ishchi qatlamiga  va qisman yozuv kallagining ishchi tirqishi kengligiga bog’liq.

 

 

			b)
					v)
	a)

 

    

5.12 - rasm. N_qyuchmning turli qiymatlarida «kritik zona»  shakli

 

Optimal qo’shimcha magnitlanishda KZ magnit tasmasi ishchi qatlamini  to’la kesib o’tadi (5.12,a - rasm), natijada qatlam to’la ishlatiladi.

Qo’shimcha magnitlanish opt  qiymatdan kichik bo’lganda KZ ishchi qatlamni qisman kesib o’tadi (5.12,b - rasm), bunda ishchi qatlam

to’la ishlatilmaydi va qayta eshittirish signal kuchi pasayadi. Magnitlanish opt qiymatdan katta bo’lganda KZ ta’sir maydoni oshadi (5.12, v - rasm), natijada yozuv jarayonining aniqligi yo’qoladi.    

5.8. Ovozni qayta eshittirish jarayoni

 

Ovozni yozish jarayonida magnit tasmasida qoldiq magnit oqimi hosil bo’lib, uning miqdori (6,25 mm tasma uchun) taxminan 2 nVb ni tashkil etadi. Qayta ovoz eshittirishda magnit oqimining bir qismi eshittirish kallagi o’zagidan o’tib, uning cho’lg’amlarida  foydali signalga  proporsional bo’lgan elektr yurituvchi kuch hosil qiladi. Qayta ovoz  eshittirish kuchsiz magnit  maydonlarda amalga oshadi.

Eshittirish kallagi cho’lg’amlaridan o’tayotgan magnit oqimini quyidagi ifoda orqali aniqlash mumkin:

 

,                           (5.1)

 

bunda N_x(x,u) – eshittirish kallagi sezgirligining 

                        funksiyasi;

           a-kallak va tasma orasidagi masofa;

           d-tasmaning ishchi qalinligi.

N_x(x,u) funksiya eshittirish traktining magnit oqimiga impuls reaksiyasini, ya’ni tasma va kallak orasidagi magnit o’tkazuvchan-ligining  taqsimotini ko’rsatadi va shunday qilib kallak tasmaning magnitlanganligini kallak o’zagidagi oqim bilan bog’laydi.

X va Z yo’nalishlari bo’yicha  o’zagi cheksiz katta va cheksiz o’tkazuvchan  ideal kallak uchun eshittirish kallagi sezgirligi funksiyasi quyidagicha ifodalanadi

 

       ,                                      (5.2)

 

bunda  N_o – kallak tirqishi markazidagi maydon kuchlanishi, 

              o’zgarmas qiymat

                                      (5.3)

(5.3) va (5.2) - lar (5.1)- formulaga qo’yilib,

eshittirish kallagidan o’tayotgan magnit oqimi quyidagicha

ifodalanadi:  

                             (5.4)

 -tirqish yo’qolishlari koeffisienti            (5.5)

    -  kontakt yo’qolishlari koeffisienti                (5.6)

       - qatlam yo’qolishlari koeffisienti              (5.7)

Agar kallak tirqishi tasma va kallak oralig’i (kontakt) hamda ishchi qatlam qalinligidan kichik bo’lsa, unda qatlam va kontakt yo’qolishlari ustun keladi.

КS

5.13 - rasm. Ka, K_b, K_d grafiklari va ularning umumiy xarakteristikasi

5.14 - rasm. K_b  tirqish yo’qolishi  grafigi

 

Nazorat savollari

 

1.            Tovush yozishning asosiy vazifalarini sanab o’ting.

2.            Magnitofonning struktura sxemasini chizing va tushuntiring.

3.            Qanday magnit kanallarini bilasiz?

4.            YOzuv magnit kallagining statik maydonini chizing va tushuntiring.

5.            Kallak magnit  maydonining tirqish burchagiga bog’liqligi, tasma va kallak oralig’iga bog’liqlik grafigini chizing.

6.            Kuchlanish maydonining gorizontal va vertikal tarkiblari grafiklarini chizing.

7.            Ferromagnitlarning magnitlanish jarayonini tushuntiring.

8.            Preysx modelining asosiy g’oyasi nimadan iborat?

9.            «Ideal» magnitlanish jarayonini tushuntiring.

10.       Qo’shimcha yuqori chastotali magnitlash bilan yozishning mohiyati nimada?

11.       «Kritik zona» tushunchasi nimadan iborat?

12.       Ovozni qayta eshittirish jarayonidagi buzilishlar va ularni bartaraf etish yo’llari.

13.       Signallarni o’chirish usullarini tushuntiring.

 

6. Tovush eshittirish elektr kanalining traktlari

6.1. Dasturlarni shakllantirish trakti

 

 Radio uylari uskunasi. Radio uyi deb eshittirish dasturlarini tayyorlash, yozish va uzatish, hamda boshqa shaharlardan translyasiya qilishga mo’ljallangan radioeshittirish va tovush yozish, apparat, qo’shimcha, texnik, redaksiya va repetisiya xonalaridan iborat studiyalar majmuasiga aytiladi. Tovush eshittirish dasturlari radio uylaridan maxalliy radioeshittirish stansiyalari, simli eshittirish to’ri va shaharlararo aloqa kanallari orqali boshqa shaharlarga uzatiladi.

Xususiy eshittirishlarning hajmiga qarab radio uylari to’rt klassga bo’linadi. Birinchi klassli radio uyining xususiy eshittirishlari hajmi sutkasiga 4,4...4,7 soatni, ikkinchi klassli-2,5...3 soat, uchinchi klassli-1,5...2 soat, to’rtinchi klassli-1 soatni tashkil etadi. Moskva, Sankt-Peterburg, Xabarovsk, Toshkent radio uylari xususiy eshittirishlardan tashqari xorijiy mamlakatlarga sutkasiga 13 soatdan ko’p eshittirishlar olib boradi, shuning uchun bu radio uylari klassdan tashqaridir.

Radio uyi tovush chastotasi traktining soddalatirilgan struktura sxemasi 6.1-rasmda keltirilgan, bu erda nutq (ovoz) (NS) va konsert (KS) studiyalari; ADB-adabiy dramatik blok;, , , studiya apparat xonasi (SAX), eshittirish apparat xonasi (EAX), markaziy (MAX) va translyasiya apparat xonalari (TAX); STE-studiyadan tashqari eshittirish; FT-fonoteka; YOAX- yozuv apparat xonasi; SHEAX-shaharlararo eshittirish apparat xonasi.

Studiya apparat xonasida uzatish fragmentlarini tuzish texnik uskunalari jamlangan.

6.1-rasm. Radio uyi tovush chastota trakti struktura sxemasi   OS- ovoz studiyasi;  KS- konsenrt studiyasi; ADB- adabiy dramatik eshittirishlar bloki; STEX- studiyadan tashqari eshittirish hizmati; SAX-studiya apparat xonasi; YOAX- yozuv apparat xonasi; TAX-translyasiya aparat xonasi; EAX-eshittirish apparat xonasi; MAX –markaziy apparat xonasi; FT -fonoteka

Maxalliy apparat  xonasidan

 

 

 

 

Eshittirish apparat xonasi dasturlarni shakllantiradi va uni nazorat etadi. Radio uyining koordinasiyalash markazi-markaziy apparat xonasidir, uning vazifasiga: signallarni qo’shimcha boshqarish, apparat xonalaridan keladigan dasturlarni kommutasiyalash, ularni i’stemolchilarga taqsimlash, kirish va chiqish dasturlarini nazorat etish kiradi. 6.2-rasmda markaziy apparat xonasining soddalashtirilgan sxemasi keltirilgan.

6.2-rasm. Markaziy apparat xonasining struktura sxemasi   K1,K2-kommutatorlar; CHKU- chastotali qayta ishlash uskunasi; SB-sath boshqargichi; AVS-aniq vaqt signali; BS-birlamchi soatlar; KCH- kuchaytirgich-cheklagich; CHL-chiziqli kuchaytirgich; SO’-sath o’lchagichi

 

 

 

 

 

Markaziy apparat xonada ovoz rejisseri pulti joylashgan bo’lib, u manbalar kommutatori va iste’molchilar dasturi (K1 va K2), signallarni chastotali qayta ishlash uskunasi (CHQU), sath boshqargichi (SB), chiziqli kuchaytirgichlar (CHK), sath o’lchagichlari (SO’) dan iborat. Undan tashqari markaziy apparat xonasida nazorat radiokarnaylari, magnitofonlar (Mag), radio qabul qilgichlar, dasturlarga aniq vaqt signali kirituvchi qurilma (AVQ), chaqiriqqa oid dastur va birlamchi soat (BS) lar kiradi.

Radioeshittirish va televidenie studiyalari. Tovush eshittirishning sifati ko’p jihatdan eshittirish olib borilayotgan xonaning akustik sifatlariga bog’liq.

YUqori sifatli tovush eshittirishni olish uchun maxsus akustik ishlov berilgan xonalar-studiyalar jihozlanadi. Belgilanishi bo’yicha ular radioeshittirish va televidenie studiyalariga bo’linadi. Radioeshittirish studiyalari katta, o’rtacha va kichik konsert, kamer musiqasi, nutq (tovush), hamda adabiy-dramatik studiyalarga bo’linadilar. Televidenie studiyalari ham shunday belgilanadilar, faqat adabiy-dramatik studiyalar o’rniga postanovka studiyalari deb ataladi. YUqori sifatli tovushlarni olish uchun studiyalar tashqi shovqinlardan etarlicha himoyalangan bo’lishlari zarur.

Harqanday xonaning akustik tavsifi kabi studiyaning ham asosiy tavsifi reverberasiya vaqtidir. Standart reverberasiya vaqti deb, so’nayotgan tovush energiyasining stansionar qiymatidan 10⁶ marta kamayishigacha o’tgan vaqtga aytiladi, bu tovush bosimining 60 dB gacha kamayishiga teng. Kichik reverberasiya vaqti tovushni ma’yuslantiradi va ijrochidan baland ovoz talab etadi. Juda katta reverberasiya vaqti esa tovushning «yog’ilib» ketishiga sababchi bo’ladi, natijada bir bo’g’in ikkinchisiga qo’shilib so’z aniqligi, ravonligi pasayadi, musiqa ohanglari esa buziladi.

Tovush jaranglashi tabiiy bo’lgan vaqtni optimal reverberasiya vaqti deb ataladi. Optimal reverberasiya vaqti ijro etiladigan musiqa assarlariga bog’liq. Nutq (tovush) studiyalariga bo’lgan talab ijrochi tovushi tembrini o’zgartirmay nutqning yuqori aniqligini saqlashdan iborat. SHuning uchun bunday studiyalar kichik reverberasiya vaqtiga ega (0,5...0,6 s). Musiqa eshittirishlari uchun mo’ljallangan studiyalarning reverberasiya vaqti ancha yuqori (1,5...2,0 s). Turli dasturlar uchun optimal reverberasiya vaqtini tanlash va shu yo’l bilan optimal tovush yangrashini ta’minlash uchun reverberasiya vaqtini o’zgartirib turishga to’g’ri keladi. Hozirgi vaqtda sun’iy reverberasiya qurilmalari keng qo’llaniladi. SHunday qurilmalardan biri aks sado kamerasidir. Aks sado kamerasi, pollari shipiga va devorlari bir-biriga perallel bo’lmagan xona. Bunday xonada tovush yaxshi qaytariladi. Reverberasiya effekti to’g’ri tovush va aks sado kamerasidan o’tgan signallar nisbatini o’zgartirish yo’li bilan erishiladi. Boshqa barcha mavjud sun’iy reverberasiya usullariga qaraganda bu usulda tovush yangrashining tabiiyligi yaxshi saqlanadi. Katta radio uylarida aks sado kameralari uchtagacha bo’ladi, ammo ular qo’pol va juda qimmat. SHuning uchun radio uylarida ko’proq elektron suniy reverberasiya vositalaridan foydalaniladi.

SHakllantirish traktida tovush eshittirish signallarini qayta ishlashning barcha turlari amalga oshiriladi.

6.2. Dasturlarni birlamchi taqsimlash  trakti

 

Dasturlarni birlamchi taqsimlash trakti ovoz eshittirish elektr kanalining bir qismi bo’lib, u radio uyi yoki telemarkaz markaziy apparat xonasi chiqishidan boshlanib, ovoz eshittirish dasturlarini radio uzatish markazlariga va simli eshittirish stansiyalariga berish uchun xizmat qiladi. Dasturlarni birlamchi taqsimlash trakti kommutasiya taqsimlash apparat xonasi, markaziy apparat xonasidan yoki shaharlararo telefon stansiyasining xalkoro ovoz eshittirish kanali ulovchi tizimlarning chiqishida tugallanadi. Dasturlarni birlamchi taqsimlash trakti struktura sxemasi 6.3 - rasmda keltirilgan

 

 

KTAX (RU)

MSHEAX    XOEK         MOEAX

МКТАХ

                                                                         radio uzatish  

RU(ТМ)

trans.            _{ut                                                 ut}                 markaziga

 

simli eshittirish markaziy stansiyasiga

        punkt.                                                                                                                       simli

                                                                                                                                 eshittirish markaziy

                                                                                                                                 stansiyasiga

6.1  -rasm. Dasturlarni birlamchi taqsimlash trakti struktura sxemasi

 

RU (TM) – radio uyi (telemarkaz);

UT-ulovchi tizim;

MKTAX-markaziy kommutasiya taqsimlash apparat xonasi;

MSHEAX-markaziy shaharlararo eshittirish apparat xonasi;

XOEK-xalkaro ovoz eshittirish kanali;

MOEAX-maxalliy ovoz eshittirish apparat xonasi;

KTAX(RU)-kommutasiya taqsimlash apparat xonasi (radio uyi).

 

Radio uyi markaziy apparat xonasidan ulovchi tizimlar orqali kommutasiya taqsimlash apparat xonasiga kelgan signallar kuchaytiriladi, ularning sifat kursatgichlari nazorat qilinadi va istemolchilarga - radiouzatish markazlari va markaziy simli eshittirish stansiyalariga tarqaladi. Markaziy simli  eshittirish stansiyasi va radiouzatish stansiyalari kommutasiya taqsimlash apparat xonasi bilan  ulovchi tizimlar yordamida bog’langan bo’lib, tizimlarning chiqishi  birlamchi taqsimlash trakti (BTT)ning tugashi va ikkilamchi taqsimlash trakti (ITT) ning boshlanishi hisoblanadi. Bu holda ulovchi tizimlar radio uzatgichlar shahardan chetda joylashganligi sabab faqat bir juft sim bo’libgina qolmay, kabel aloqa tizimlaridan foydalanuvchi analog-raqamli uzatish tizimlari hamdir. Mamlakatning boshqa shaharlaridagi iste’molchilar kommutasiya taqsimlovchi apparat xonasi bilan xalqaro ovoz eshittirish kanali (XOEK) orqali bog’langan. Kommutasiya taqsimlash apparat xonasi (KTAX) dan signallar xalqaro ovoz eshittirish kanaliga shaharlararo telefon stansiyasi tarkibiga kiruvchi markaziy shaxarlararo eshittirish apparat xonasi orqali keladi. SHuning uchun markaziy shaharlararo ovoz eshittirish apparat xonasi, kommutasiya taqsimlash apparat xonasiga ulangan birdan-bir iste’molchi hisoblanadi.

Eshittirish kanali yagona avtomatlashtirilgan aloqa tarmog’i (YAAAT)ni hosil qiluvchi birdan-bir  kanal hisoblanadi.

YAAATda namunali birlamchi kanallar tarmog’i va guruhli traktlar tashkil etiladi, guruhli traktlar  asosida ikkilamchi aloqa tarmoqlari quriladi.

Ikkilamchi tarmoqlarga telefon, telegraf, axborotlar uzatish va boshqalar kiradi.

YAgona avtomatlashtirilgan aloqa tarmog’ining birlamchi tarmog’ida ikkita namunaviy xalqaro ovoz eshittirish kanallari ajratiladi: magistral va zonaviy.

Magistralli kanallar kabelli, radiorele tizimlari va axborotlarni sun’iy yo’ldosh orqali uzatish tizimlarida tashkil etiladi. Ichki zonaviy shaharlararo ovoz eshittirish kanallari kabelli, radioreleli uzatish tizimlarida tashkil etiladi va dasturlarni bir zona chegaralarida joylashgan iste’molchilarga taqsimlash uchun mo’ljallangan.

Ovoz eshittirish dasturlarini birlamchi taqsimlash trakti YAAAT ning namunaviy ovoz eshittirish kanallari asosida qurilgan bo’lib, ovoz eshittirish YAAAT ning ikkinchi ovoz eshittirish tarmog’idir.

Ovoz eshittirish signallarini uzatishni ta’minlash uchun monofonik va stereofonik shaharlararo ovoz eshittirish kanallari bo’lishi zarur. Bu kanallar analogli  uzatish tizimlarida  tashkil etilgan bo’lsa, analogli  yoki raqamli uzatish tizimlaridan foydalanilsa, raqamli bo’lishi mumkin. Ovoz eshittirish signallari markaziy apparat xonasidan analog shaklida uzatilganligi inobatga olganda xalqaro ovoz eshittirish kanallarining kirishida analog-raqamli o’zgartgichlar  va kanalning chiqishida esa raqamli-analog o’zgartgichlardan foydalanish zarur.

Zamonaviy analogli uzatish tizimlari kanallarning chastotali taqsimlanishi asosida qurilgan. Ularda  chastotalarni ko’p marotaba o’zgartirish prinsipi qo’llaniladi.

Kanallarni chastotali taqsimlash tizimida tonal chastotali kanal asosiy kanal hisoblanadi, bu kanal orqali signallar 0,3÷3,4 kGs kenglikda uzatiladi.

CHastotaning birinchi o’zgartirish bosqichida 12ta tonal chastota kanallari 60-108 kGs chastota kengligidagi 12 kanalli birlamchi guruhga birlashtiriladi. CHastota o’zgartirishning usuli sifatida bir polosali modulyasiya ishlatiladi, ya’ni to’la  amplitudali modulyasiyalangan tebranishlardan bir yon polosa  chastotalari tashuvchi chastotasiz uzatiladi. CHastota o’zgartirishning ikkinchi bosqichida beshta birlamchi guruxlar 312¼552 kGs chastota kenglida ishlaydigan 60

kanalli ikkilamchi guruhga birlashtiriladi.   

Guruhli o’zgartirishning uchinchi bosqichida beshta ikkilamchi

guruxdan  300 kanalli uchinchi guruh 812¼2044kGs chastota kengligida tashkil etiladi.

To’rtinchi 900 kanalli guruh 8516¼12388 kGs chastota kengligini egallaydi. Mana shu standart guruhlardan kanallar soni 12 dan 10800 gacha bo’lgan ko’pkanalli uzatish tizimlari tuziladi.

Kanal tashkil etuvchi apparaturalarning chiqishida guruh signallarining chastota spektri, aloqa tizimlari chastota diapazoni bilan mos kelmaganligi tufayli, uzatilayotgan signal chastota spektrini aloqa tizimining o’tkazish diapazoni bilan moslashtirish maqsadida bog’lovchi apparaturalar qo’llaniladi. Uzatish tizimlari kiritgan so’nishlarni kompensasiyalash maqsadida ko’p kanalli kabelli uzatish tizimlarining chiziqli traktlariga soni birnecha yuz va ming bo’lgan kuchaytirgichlar ulanadi.

SHuning uchun belgilangan buzilishlar juda kichik, ko’p kanalli uzatish tizimlari guruh kuchaytirgichlariga bo’lgan talablar esa juda yuqoridir. Analog tizimli uzatishdagi asosiy xalaqitlar o’tuvchi, xususiy va nochiziqli, xalaqitlardir. 

 

6.3.Tovush eshittirish dasturlarini ikkilamchi taqsimlash trakti.

 

Dasturlarini ikkilamchi taqsimlash trakti ikkita to’rni: radioeshittirishni uzatish (REU) va simli eshittirish (SE) to’rlarini o’z ichiga oladi.

Radioeshittirishning (RE) uzatish to’ri uzun, o’rta, qisqa va metrli to’lqin diapazonlarida ishlaydi. Ichki eshittirishlar uchun uzun to’lqin, o’rta to’lqin, metrli va qisqa to’lqinlar ishlatiladi xorijga eshittirishlar uchun qisqa to’lqin va  ayrim xollarda qo’llaniladi. Radiouzatish uskunalarining xudud bo’yicha taqsimoti va chastotalarning ishlaydigan har bir diapazondagi taqsimoti, shunday amalga oshiriladiki, talab etilgan sifatdagi ko’pdasturli eshittirish bilan aholini imkon qadar maksimal qamrab olish kerak. Uzun va o’rta to’lqinli diapazonlarda katta quvvatdagi uzatkichlar (1MVt), bilan birga sinxron eshittirish to’riga ulangan amplitudali modulyasiya bilan ishlaydigan juda kam quvvatli uzatkichlar (50 Vt dan to 5 kVt) ham ishlaydi. Uzun va qisqa to’lqinlarda hozirgi vaqtda uchta tovush eshittirish dasturi uzatiladi. Metrli to’lqinlarda yuqori sifatli tovush eshittirish, shu jumladan stereofonik eshittirishlar olib boriladi. 66...74 MGs diapazonlarida bir-biriga halaqit bermasdan to’rtta tovush eshittirish dasturi oliy klassda olib borilishi mumkin. Metrli to’lqin diapazonida chastotali modulyasiyalangan ikki dasturli har biri 4 kVt bo’lgan uzatish stansiyalari ishlatiladi. CHastota spektridan effektiv foydalanish maqsadida radioeshittirish uchun ajratilgan metrli to’lqin diapazonida ko’pchilik xorijiy mamlakatlardagi kabi radiokanallarni chastotali zichlash qo’llanilgan. Bir qator tizimlar bir eltuvchi chastotada bir necha tovush eshittirish dasturlarini uzatish uchun mo’ljallangan. Boshqa tizimlarda chastotani zichlash kanali, masalan, yo’l xarakati haqida axborot yoki boshqa axborotlarni uzatish uchun qo’llaniladi. CHastotani zichlashtirishning barcha tizimlarida qo’shimcha dasturlarni uzatish uchun bir yoki birnecha kichik eltuvchi chastotalar ishlatiladi. Kichik eltuvchi chastotalar asosiy monofonik yoki stereofonik dastur signallari spektridan yuqori etib tanlanadi. Ko’pchilik tizimlarda qo’shimcha dasturlarni qabul qilishda halaqitlardan himoyalanish maqsadida kichik eltuvchi chastotalarni modulyasiyalaydilar. Mavjud radioeshittirish qabul qilgichlar parki bilan moslashtirish masalalariga alohida e’tibor beriladi.

Biz uchun nisbatan yangi metrli to’lqin diapazonida 100...10 MGs pilot-ton tizimidagi stereofonik eshittirish tashkil qilingan, bundan tashqari bir qator servis xizmatlarini amalga oshiruvchi yuqori sifatli raqamli stereofonik radioeshittirish tatbiq etilmoqda.

Radioeshittirish uzatish to’rining rivojlanishi tovush eshittirishning ichki dasturlari bilan 100% aholini qamrab olish, stereoeshittirish hajmini oshirish, radiouzatish stansiyalari sonini va ularning quvvatini oshirish yo’nalishida ketayapti.

Simli eshittirish to’rlarining ommaviyligi va hamma uchun qulayligi aholini respublika va maxalliy tovush eshittirish dasturlari bilan ta’minlashga e’tiborni qaratmoqda. Simli eshittirish tarkibiga stansion va liniyali qurilmalar kiradi.

Tovush eshittirish dasturlarini qabul qilish trakti aholidagi mavjud eshittirish qabul qilgichlar parki bilan shakllanadi. Faqat translyasiya qabul qilgichlarining o’zi 80 mln. dan ortiq. Barcha metrli to’lqin qabul qilgichlari stereofonik dasturlarni qabul qilish imkoniyatiga ega. Bu ko’rsatkichlar tovush eshittirish trakti hozirgi vaqtda teleradio kompaniyaning tovush eshittirish texnik bazasini rivojlantirish va yanada takomillashtirish konsepsiyasini to’la bajarilishi mumkinligini ko’rsatadi.

Tovush eshittirish tizimining ayrim qismlarini birlashtirish tovush eshittirish markazlarida amalga oshiriladi. Ichki eshittirishlar uchun esa viloyat markazlari, tuman eshittirishlari uchun-tuman markazlari belgilanadi. Bu markazlarning struktura sxemasi 6.4 va 6.5-rasmlarda keltirilgan.

ASK

6.4-rasm. Markaziy ovoz eshittirish struktura sxemasi   ASK-apparat studiya kompleksi; MSHEAX-markaziy shaharlararo eshittirish apparat xonasi; ORS-ohirgi radiorele stansiyasi; RRL UT- radioreleli uzatish tizimi; KUT-kabelli uzatish tizimi; YUT-yo’ldoshli uzatish tizimi; MSES- markaziy simli eshittirish stansiyasi; ES-er stansiyasi

ОRS

МКТАХ

RRL UT

MSES

ЕS

YUT

KUT

RRL

МSHEАХ

RUT

 

 

 

 

b)

a)

6.5-rasm. Respublika (o’lka, viloyat) (a) va maxaliy (b) tovush eshittirish markazlari TEP- tuman eshittirish pulti; SES- simli eshitirish stansiyasi

Respublika va viloyat tovush eshittirish kanallariga

SES

ТEP

VM dan

RUT

MSES

RRL UT

KTAX

SHEAX

KUT

YUT

Bosh markazdan

RRL UT

 

 

 

 

 

 

6.4. Halqaro tovush eshittirish kanallari (XTEK) ni

tashkillashtirish

 

Elektr signallarini uzatish bo’yicha XTEK analogli va raqamliga bo’linadi. O’z navbatida analogli kanallar tovush chastotali va yuqori chastotali kanallarga bo’linadi. Tovush chastotali kanallar o’zining qimmatliligi tufayli kam ishlatiladi. Hozirgi vaqtda ekspluatasiyada AVEK apparaturasi bazasida tashkil qilingan kanallar mavjud. Bu apparatura shaharlararo yotqizilgan maxsus ekranlangan kabellarda oltita eshittirish kanalini tashkil etishga mo’ljallangan. Eshittirish dasturlarini uzatish tezligi yuqori bo’lgan shaharlararo uzatish tizimlariga kelayotgan umumiy axborot oqimiga qo’shish maqsadga muvofiqdir. Bu holda bitta tovush eshittirish kanalining ekspluatasiyasi qiymati kanalga kelayotgan umumiy axborot oqimi bilan aniqlanadi. YUqori chastotali SHOEK ning kamchiligi sifatida tovush chastotalidagiga qaraganda shovqin sathining yuqorililigidir.

YUqori chastotali apparaturaning xarakterligi misoli sifatida AV 2/3. Bu apparatura juda keng tarqalgan bo’lib  eshittirish kanali 4 va 5 chastota spektrida (ikkinchi sifat klassi) yoki 4,5 va 6 (birinchi sifat klassi) birlamchi guruh chastota kanallarida tashkil etiladi.

 

6.5. Stereofonik kanallarni analogli uzatish tizimlarida

tashkillashtirish

 

Stereofonik dasturlarni shaharlar orasida almashtirish maqsadida magistral stereofonik kanallar tashkil etiladi. Stereofonik kanal ikkita oliy klassli monofonik amplituda va faza chastota tavsiflari bir hil bo’lgan kanallardan tashkil topadi. Agarda amplituda-chastota tavsiflari farqi 1,5...2dB ni tashkil etsa bu fazoviy stereopanaramaning buzilishiga olib keladi, natijada mavhum tovush obrazlarini asl joyidan qo’zg’otadi. Fazaviy farqlarda ham huddi shunday buzilishlar bo’ladi. Turli standart guruhlarida kanallarni chastota bo’yicha bo’lib ikkita monofonik kanal yordamida stereofonik kanal tashkil etish mumkin emas. Birinchidan, agarda AV 2/3 apparaturani inobatga olsak, u birinchi klass kanallarining amplituda-chastota tavsiflari tekisligini 2,5 dB gacha ta’minlaydi xolos faza-chastota tavsifi notekisligi umuman belgilanmaydi. Ikkinchidan, SHOEK ning uzatish va qabul qilish tomonlari generatori uskunasining sinxronizasiyasi bo’lmaganligi tufayli kanallar orasidagi fazaviy siljish tasodifiy va muntazam o’zgarib turadi, buning natijasida stereopanoramaning juda katta buzilishlariga olib kelishi mumkin.

Analogli yuqori chastotali tizimlarda yuqori sifatli stereokanal tashkil qilish uchun MSt-15 («Siemens» firmasi) apparaturasi yorqin misol bo’laoladi. Birlamchi gurux spektrida yuqori klassli ikkita bir xil tovush eshittirish kanalini shakllantirish uning asosiy xususiyatlaridandir. Buning uchug har bir tovush kanaliga oltita tonal chastota kanali ajratiladi. MSt-15 apparaturasining uzatish bo’limi struktura sxemasi 6.6-rasmda ko’rsatilgan.

16,8 kGs

CHap kanalni uzatish o’zgartirgichi

O’ng kanalni uzatish o’zgartirgichi

6.6-rasm. MSt-15 kanal hosil kiluvchi apparaturasining uzatish qismi struktura sxemasi

 

 

Stereojuft chap (CH) va o’ng (O’) kanallar bog’lovchi liniyalar bo’yicha korreksiyalovchi kontur (KK)ga keladi, kuchaytirgich (K) ga va ketma-ket ulangan past chastotali filtr (PCHF) ga keladi. Jamlovchi (J)da chap va o’ng stereojuft signallarga 16,8 kGs li pilot-ton signali qo’shiladi. Pilot-ton signali guruhli uskuna (GU)lar chiqishidan keladi. CHap (CH) va o’ng (O’) past chastotali dastlabki signal spektrlarini birlamchi (60...108 kGs) 12 kanalli chastotalar polosasiga o’tkazish chastotalarni uch marta o’zgartirish bilan amalga oshiriladi (6.7-rasm). Bunda bir polosali amplituda modulyasiya (AM) si usuli qo’llaniladi.  

 

 

6.7-rasm. MSt-15 apparaturasida chastota o’zgartirish plani

 

CHastotani birinchi o’zgartirish M1 modulyatorida bo’ladi. Bu o’zgartirish uchun eltuvchi 95,5 kGs chastota guruhli uskuna (GU)dan keladi. Dastlabki (CH yoki O’) signal va pilot-ton o’zgartirish yo’li bilan 78,7...95,47 kGs chastota oblastiga o’tkaziladi.

Modulyator M1 dan so’ng joylashgan PF1  amplitudali modulyasiya-tebranishning pastki yon polosasini ajratadi, to’suvchi filtr (TF)lar esa 95,5 kGs li eltuvchi chastota signallarini qayta ishlash uchun keyingi traktlarga o’tishiga to’sqinlik qiladi. Keyin har bir kanal signallari M2 modulyatoriga o’tadi. Ikkinchi o’zgartirgichning eltuvchi chastotasi 322,5 kGs bo’lib u ham guruhli uskuna (GU) dan keladi. PF2 polosali filtrlar chiqishida 401,2...417,97 kGs chastota polosasini egallovchi bir polosali AM-to’lqinlari ajraladi. Va nihoyat, M3 modulyatorlari kirish signallari spektrini 12 kanalli birlamchi guruh chastotalar polosasiga o’tkazadi. CHap (CH) kanalining M3 modulyator uchun eltuvchi chastotasi 336 kGs, M3 modulyator uchun o’ng (O’) kanal eltuvchi chastotasi 504 kGs ni tashkil etadi. Pastki yon polosalarni ajratish uchun uchinchi polosali filtr 3 PF hizmat qiladi. Har bir kanalga oldindan buzuvchi (OB) kontur, kompressor (K) va kuchaytirgich-cheklagich (KCH) o’rnatilgan. Uch bosqichli o’zgartirish amplitudali modulyasiya-tebranishi ishlatiladigan yon polosa va eltuvchi chastotalar o’rtasidagi chastota oralig’ini sezilarli siljitish imkonini berdi. Buning evaziga polosali filtrlarning so’nish egri chizig’i qiyaligiga bo’lgan talab birmuncha kamaydi o’tkazish polosalarida va ular kiritayotgan amplituda-chastota va faza buzilishlari kamaydi.

SHaharlararo tovush eshittirish kanali oxirida joylashgan (6.8-rasm) MSt-15 apparaturasining qabul qilish qismida O’ vaCH signallar spektrini ko’chirishning teskari jarayoni bo’lib o’tadi.

 

6.8-rasm. MSt-15 kanal hosil kiluvchi apparaturasining qabul qilish qismi struktura sxemasi

3.13-расм. MSt-15 аппаратурасида частота ызгартириш плани

3.13

O’ng kanalni qabul qilish o’zgartirgichi

CHap kanalni qabul qilish o’zgartirgichi

 

O’ng va chap kanalning 12 kanalli birlamchi chastota polosa guruhida joylashgan dastlabki signallari quvvat bo’luvchidan so’ng (QB) birinchi demodulyator (1 DM) ga keladi. CHap kanal signalini o’tkazish uchun 336 kGs eltuvchi chastota ishlatiladi, o’ng kanal signali uchun esa 504 kGs ishlatiladi. Pastki yon polasalar polosa filtri PF3 bilan ajlatiladi. SHuni aytish lozimki, har bir kanal zanjiriga oldindan buzilish kirituvchi kontur (BKK), kompressor (K) va kuchaytirgich-cheklagich (KCH) ulanadi. Keyin 1 PF bilan tegishli yon polosa chastotasi ajratilgandan so’ng har bir kanal signallari ikkinchi demodulyator (2 DM) ga keladi. Bu o’zgartirishda har bir kanalda signalning bir xil eltuvchi chastotasi 322,5 kGs ishlatiladi. Ikkinchi polosali filtr (2 PF)lar 78,7...95,47 kGs polosasida joylashgan signalning yon polosasini ajratadi. Bu filtrlarning chiqishi uchinchi demodulyator (3 DM) kirishi bilan bog’langan bo’lib, u o’ng va chap kanallar spektri signallarini o’tkazadi.

MSt-15 apparaturasining kirish qismi chiqish signallarini faza va amplitudasi bo’yicha har bir kanalning pilot-toni bilan uzluksiz korreksiyalaydigan ikkita zanjirga ega. Pilot-tonlar maxsus 3 PF yordamida ajratiladi.

O’ng va chap kanallarning sath bo’yicha balansi buzilishini boshqariluvchi kuchaytirgichlar (BK) yordamida amalga oshiriladi. Bunda boshqaruvchi signal sifatida to’g’rilagichda to’g’rilangan (T) va o’zgarmas tok kuchaytirgichida (O’TK) kuchaytirilgan pilot-tonning mos kanal kuchaytirgichi ishlatiladi.

Bosh ob’ekt uzatish va qabul qilish apparturasi qismining chastota (faza) farqlari har bir kanaldagi chastota fazasining avtosozlash sirtmog’i (CHFAS) bilan kompensasiyalanadi. CHFAS o’z ichiga solishtirish sxemasi (SS), boshqariluvchi generator (BG) va modulyator (M) ni oladi.

Pilot-ton va tayanch generatori tebranishlari fazasi solishtiruvchi sxema (SS) boshqariluvchi generator chastotasini o’zgartiruvchi signal ishlab chiqaradi. Boshqariluvchi generator tebranishlari modulyatorga keladi, ikkinchi kirishiga esa guruhli uskunalardan 336 kGs chastota bilan keladi, bu chastota modulyator M chiqishida joylashgan uchinchi eltuvchi chastota 95,5 kGs ni olish uchun kerak.

Uchinchi modulyator chiqish signallari PUF dan o’tib, kuchaytirilgandan so’ng bog’lovchi liniyalar orqali maxalliy radio uyiga va keyinchalik kommutasiya taqsimlash apparat xonasiga kiradi. Stereojuftlikning uzatish qismi apparaturasida faza va amplituda bo’yicha uzluksiz korreksiyalash zanjiridan bo’lak oldindan buzishni kiritish konturi, va kompressor bor, qabul qilish qismida esa mos holda tiklovchi kontur va ekspander bor. Bular shaharlararo tovush eshittirish elektr kanalidan tovush eshittirish signallarini uzatganda halaqitlardan himoyalanish uchun zarur.

MSt-15 78,7...95,46 kGs chastotalar polosasida ishlaydigan yuqori chastotali kompander qo’llaniladi. Natijada nochiziqli buzilishlar past chastotali kompanderlarga qaraganda pasayadi. Ushbu tizim signal-shovqin nisbati bo’yicha 17 dB gacha yutuqni ta’minlay oladi. Buzilish kiritish va buzilishlarni tiklash tizimi 2,8 dB gacha halaqitlardan himoyalanishni oshirishga yordam beradi. Signallarni shovqinga bo’lgan umumiy nisbati yutug’i 20dB ga yaqin.

Ayrim magistrallarda Polshaning SPKR-15  stereofonik signallarni uzatish uchun mo’ljallangan apparaturasi qo’llaniladi. Bu apparatura MSt-15 apparaturasidan farq qilmaydi.

Raqamli tovush eshittirish kanallarini tashkillashtirish. Umumiy holda raqamli uzatish tizimi (RUT) trakti uch asosiy qismdan iborat (6.9-rasm).

-uzatish tomonida kodlovchi qurilma;

-aloqa kanali;

-qabul qilish tarafida dekodlovchi qurilma.

6.9-rasm. Raqamli uzatish tizimining struktura sxemasi

 

 

Raqamli uzatish tizimi (RUT) turi kodlovchi va dekodlovchi uskunalar tarkibi bilan aniqlanadi. Koder tarkibiga quyidagi bloklar kiradi: vaqt bo’yicha uzluksiz signallarni diskretizasiyalaydigan amplituda-impulsli modulyator (AIM); analog-raqamli o’zgartirgich (ARO’), hotira qurilmali (HQ) koder prosessori (KPr). Koder prosessori ARO’ da kvantlash bo’sag’asini boshqaradi va kodlangan axborotni statistik qayta ishlaydi, hamda shovqinbardosh kod bilan kodlaydi.

Dekoder tarkibiga hotiralovchi qurilma bilan dekoder prosessori (DPr) kiradi. Dekoder prosessori raqamli-analog o’zgartirgichda dekodlash uchun yaroqli shaklda kodlangan axborotni teskari o’zgartirishni ta’minlaydi. RAO’ axborotni dekodlaydi va uni AIM signal shakliga o’zgartiradi; past chastota filtr uzluksiz signal shaklini tiklaydi. Turli raqamli o’zgartirgich tizimlarida koder va dekodrlarning ayrim qismlari sezilarli o’zgarishi mumkin. SHuning bilan barobar ularning tarkibi va apparaturalarning murakkabligi ham o’zgaradi. Raqamli uzatish tizimiga qo’shimcha kelishtiruvchi qurilmalar (KQ), ikkilamchi modulyatorlar (M) va raqamli axborotni aloqa kanaliga kiritish uchun kerak bo’lgan demodulyatorlar (D) kiradi.

Kanallarning vaqt bo’yicha bo’lingan ko’pkanalli raqamli uzatish traktlarini guruhli raqamli signallarni shakllantirishning ikki usulidan foydalanib qurish mumkin.

1. Uzatish tomonidagi har bir kanal signallari vaqt bo’yicha alohida diskretizatorlar bilan taqsimlanib diskritiza-siyalanadi. (har bir kanal diskretizasiya impulslari vaqt bo’yicha tarqatilgan), shuning natijasida kanalning AIM signallari shakllanadi. Keyin kanalning AIM signallari guruhli AIM signallariga birlashadilar, ular kvantlanib so’ngra kodlanadilar. Qabul qilish tomonida signal o’zgartirishning teskarisi bo’ladi.

2. Uzatish tomonida har bir kanal signallari vaqt bo’yicha taqsimlanib kanal (shaxsiy) uskunasida diskretlanadi, kvantlanadi va vaqt bo’yicha taqsimlanadigan uskunada kodlanadi, keyinchalik raqamli guruh signaliga birlashadilar. Qabul qilish tomonida signallarni teskari o’zgartirish amalga oshiriladi.

Birinchi usul umumiy (guruhli) hamma kanallar uchun analog-raqamli o’zgartirgich va raqamli-analog o’zgartirgich talab etadi, ya’ni apparaturalarga qilingan xarajat nisbatan arzon, chunki ARO’ va RAO’ lar raqamli uzatish tizimining eng murakkab va aniq uzellaridan hisoblanadi. Ammo AIM signallari guruhi shakllanadigan traktida impulslar buzilishi natijasida AIM-traktida bir kanal impulslar amplitudasi ikkinchi kanal impulslari amplitudasi bilan parazit modulyasiyalanadi. Bu kanallar o’rtasida bir-birini kesib o’tadigan buzilishlarga (bir kanaldan ikkinchisiga o’tuvchi halaqit) olib keladi.

Raqamli guruh signallarini shakllantirishning ikkinchi usuli xususiy (kanalli) ARO’ va RA O’zgartirgichlardan foydalanishni nazarda tutadi, demak, apparaturalarga bo’lgan harajat ancha qimmat. Ammo u o’tuvchi halaqitlar paydo bo’lishidan xolis.

Birinchi usul bilan raqamli guruh signallarini shakllantirishning raqamli axborot uzatish tizimlari apparaturasida, masalan IKM-30 apparaturasida qo’llaniladi. Ikkinchi usul halaqitlardan yuqori saqlanish xususiyatiga ega bo’lganligi uchun yuqori sifatli tovush eshittirish apparaturalarida qo’llaniladi.

 

6.6. Tovush eshittirish signallarini sun’iy yo’ldosh aloqa

tizimi orqali uzatish

 

Sun’iy yo’ldoshli tovush eshittirish-tovush eshittirish va televidenie kanallari eshittirishlari bo’lib, uzatish stansiyasidan qabul qilish stansiyasiga (6.10–rasm)da ko’rsatilganidek erning sun’iy yo’ldoshi orqali amalga oshiriladi.

ESY

 

			QQS

 

 

                                                                                                   

Kabel to’ri

                                                      

QQS

                                                                                           

 

RUS

OYO va EU

ut

                                         k                                   

xususiy    qq

           erdagi   

 

 

 

6.10 - rasm. Sun’iy yo’ldoshli tovush eshittirish tizimi

OYO va EU-ovoz yozish va eshittirish uyi;

UT-ulovchi tizim;

RUS-radio uzatish stansiyasi;

ESY-erning sun’iy yo’ldoshi;

QQS-qabul qilish stansiyasi;

 

Qabul qilish stansiyalaridan dasturlar taqsimlovchi kabel to’rlariga, ulovchi tizimlar orqali TV va RE uzatgichlariga, simli eshittirish stansiyalariga, guruhli va xatto xususiy qabul qilgichlarga uzatiladi.

 Sun’iy yo’ldosh orqali eshittirishni tashkil etishdagi  muhim masalalardan biri sun’iy yo’ldosh joylashgan orbitani tanlashdir. Orbita shunday bo’lishi kerakki, erning sun’iy yo’ldoshi ma’lum aloqa seansi vaqtida belgilangan hududga hizmat ko’rsatishi kerak. SHuning uchun eshittirish har kuni ma’lum bir vaqtda olib boriladi.

Sun’iy yo’ldoshli eshittirishni tashkil etishda signallarning analog va raqamli uzatish turlaridan foydalaniladi. Televizion signal spektri 6 mGs chastota kengligini egallaydi. Tashuvchi osti chastotalar bu spektrdan yuqori joylashadi. 6.11-rasmda televizion S_tv va S_oe1,S_oe2 tovush eshittirish signallarining va tashuvchiosti  f_n1  ,   f_n2 chastotalardagi spektr quvvatlari ko’rsatilgan.

 

           S

                                                                                                                     S_sh 

                                               S_TV                                S_te1                

                                          S_te2             

 

                                 F_{TV maks}                          F_n1                F_n2

 

6.11  - rasm. TV tasvir S_TV va tovush S_OE1, S_OE2 signallari spektrlari

 

6.11-rasmdan ko’rinib turibdiki, OE signallari shovqinning maksimal  sathiga to’g’ri keladi. Agarda OE signallarini uzatish uchun kanallarni chastotali taqsimlash tizimidagidek birpolosali modulyasiya qo’llanilsa, unda talab etilgan signalG’xalaqit  nisbatiga erishish uchun katta quvvat kerak bo’ladi. Bu holda TV stvoli chastota og’ishining talaygina miqdori OE signalini uzatishga sarf bo’ladi va TV signalini uzatish sifati yomonlashadi. SignalG’ xalaqit nisbati chastotali modulyasiyada (CHM) yaxshi natija beradi. Ovoz eshittirish signallari chastota bo’yicha 6,5÷8,5 mGs kenglikda tashuvchiosti  chastota bilan CHM₁ modulyasiyalanadi, keyin TV signali bilan qo’shilib CHM₂ kirishiga uzatiladi (6.12-rasm).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

6.12  - rasm. Uzatish stvolida signalning shakllanish struktura sxemasi

 

 

Signallarni qabul qilish stansiyasida demodulyasiya jarayoni  teskari ketma-ketlikda  amalga oshiriladi. SHunday qilib, TE signali ikki marta chastota bo’yicha modulyasiyalanadi. SHuni ta’kidlab o’tish kerakki, tashuvchiosti ovoz eshittirishida signal spektrining kengayishi hisobiga qo’shimcha shovqinbardoshlik imkoniyat paydo bo’ladi. Tovush eshittirish signali spektri TV signali spektridan birnecha marta tor bo’lganligi sababli CHM₂ ning kirishida signal spektrini kengaytirilishi katta ahamiyatga ega emas va signalG’xalaqit  nisbati ovoz eshittirish kanali uchun amalda o’zgarmaydi.

TE kanalida signalG’ xalaqit  nisbatini yaxshilash maqsadida kompanderli shovqin so’ndirgichlar qo’llaniladi. SHu prinsip asosida erning sun’iy  yo’ldoshi «Orbita-2», «Moskva» ovoz eshittirish kanallari tashkil etilgan.

«Moskva» va «Ekran» tizimlarida esa xalaqitga bardoshlilikni oshirish maqsadida boshqariladigan kompander yordamida dinamik  diapazonni imkoniyat darajasigacha siqiladi.

Dinamik  diapazonni bunday siqish natijasida sifat nisbati 15¼18

DBni  tashkil etadi.

Oddiy «siquvchi-kengaytiruvchi» tizimda  signal/xalaqit  sifati  o’rtacha 10¼12 dB ni  tashkil etadi xolos.

 

 

Nazorat savollari

 

1.      Dasturlarni birlamchi taqsimlash traktiga ta’rif bering.

2.      Dasturlarni birlamchi taqsimlash trakti struktura sxemasini chizing va tushuntiring.

3.      TV tasvir va tovush signallari spektirini chizing.

4.      Uzatish stovilida signalning shakllanish struktura sxemasining chizing vatushuntiring.

 

 

 

 

 

7. Radioeshittirish

 

7.1. Radioeshittirish uzatish tarmog’ining tuzilishi

 

Radioeshittirish uzatish tarmog’i texnik qurilmalar majmuasini (uzatgichlar, antenna qurilmalari, qo’shimcha uskunalar) tashkil etadi va ular yordamida ovoz eshittirish signallari efirga tarqatiladi. SHunday qilib, uzatish tarmoqlari dasturlarni ikkilamchi taqsimlashni amalga oshiradi, ya’ni dasturlarni tinglovchilarning qabul qilgich qurilmalariga etkazadi.

Ma’lum xududni eshittirish dasturlari bilan ta’minlash uchun

uzatish tarmog’ini qurishda radiosignallarni shu xududda uzatish va qabul qilish sharoitlari, radioto’lqinlar diapazoni, aholining joylashishi va erning relefi kabi xususiyatlarni xisobga olish zarur.

Uzatish tarmoqlarini qurishni rejalashtirishda radioeshittirish stansiyalarining joylashishi va ularning quvvati, antennaning kuchaytirish koeffisienti, radiokanalning tartib raqami, qiymati va boshqa parametrlar aniqlanadi.

Radioeshittirish stansiyasining joylashish erini aniqlashdagi asosiy masala uzatish tarmog’ini qurishga kam xarajat sarflab, butun xudud bo’yicha qabul qilish sifatining qoniqarli bo’lishiga erishishdir.

Xar bir uzatish stansiyasi ma’lum hududni eshittirishga xizmat qiladi.

Uzatgichning xizmat etish zonasi deb tutashgan er yuzasining bir qismiga aytiladi. Bu erning har bir nuqtasida uzatgichning foydali kuchlanish maydoni E_foyd shovqin ta’siridagi belgilangan kuchlanish maydonidan kam bo’lmagan ehtimollik bilan qabul qilish ta’minlanadi E_foyd ³ E_min.

Bu kuchlanishning minimal qiymati uzatish tarmoqlarini loyixalashda belgilovchi qiymat deb qabul qilinadi va U_sG’ U_x nisbati bilan aniqlanadi. Bu nisbat tovush chastotasi bo’yicha himoya nisbati deb ataladi va Xalqaro elektrotexnika komissiyasi (XEK) tavsiyasiga ko’ra, tinglovchilardan olingan ommaviy so’rovnoma natijasi 20÷40dB ga teng.

Zona maydonini va tuzilishini belgilaydigan asosiy parametr yuqori chastota bo’yicha himoya nisbatidir. YUqori chastota bo’yicha himoya nisbati uzatgichning xizmat etish zona  chegarasini belgilaydi va quyidagicha aniqlanadi

 

 A=20g(E_foyd. / E_x ), dB.                           (7.1.)

 

Amaldagi maydon kuchlanishi qiymati

 

E = F(173√PG ) / r, mV/m                              (7.2.)

bu erda R-uzatgich quvvati,kVt;

           G-antennaning qabul nuqtasi yo’nalishidagi kuchaytirish

 koeffisienti;

r-uzatgich va qabul qilgich orasidagi masofa, km;

F-to’lqin uzunligi va solishtirma o’tkazuvchanlik σ ga 

                  bog’liq bo’lgan susayish ko’rsatgichi.

Uzatgichning kuchlanish maydoni o’z atrofida va ayniqsa undan

uzoq masofalarda vaqt mobaynida tasodifan o’zgarib turadi.

Kuchlanish maydoni tavsifini aniqlash uchun berilgan maydon kuchlanishi sathi T ning % larda ifodalangan umumiy oshish vaqtini Δt₁QΔt₂Q…  qabul  qilish vaqti davomiyligi T₀ ga nisbati olinadi,  ya’ni Tq(  ∆ t G’ T₀) ∙ 100%. Berilgan masofada uzatgich atrofidagi maydon kuchlanishi qabul qilgichning maydondagi joylashish o’rniga ham bog’liq bo’lib, nuqtadan nuqtagacha qabulda o’zgaradi.

Maydon kuchlanishining T% vaqtdagi ortishi E(T) deb belgilanadi. Maydon kuchlanish 50% vaqt davomida ortishiga E(T)qE(50), medianna deb ataladi.

SHunday qilib, uzatgich atrofida maydon kuchlanishi vaqt davomida hamda  qabul qilgichning maydonda joylashishiga bog’liq holda o’zgarib, tasodifiy kattalikka ega. Maydon kuchlanishining uzatgichdan r masofadagi L umumiy qabul nuqtalardagi T% vaqt davomida ortishini 1 mkVG’m ga nisbatan dB da aniqlash mumkin:

 

       E(r, T, L) = R_∑  + E (r,50,50) + R(T) + R(4),                                   (7.3)

 

bu erda:

          E(r,50,50)-kuchlanish maydonining 1mkV/m dagi 50%qabul

             vaqti davomida uzatgichdan r masofadagi L=50% qabul nuqta-     larida,uzatgich 1kVt quvvat bilan tarqalgandagi medianna qiymati;

      R(L)-berilgan r masofadagi qabul nuqtalarida

kuchlanish  maydonining statistik taqsimotini belgilaydigan funksiya;

        R(T)-berilgan r masofadagi qabul nuqtalarida vaqt mobaynida kuchlanish maydoni taqsimotining statistik funksiyasi;

      R_Σ-uzatgichning effektiv tarqatish quvvati,kVt.

   Agarda foydali uzatgich boshqa xalaqit beruvchi uzatgich sharoitida ishlasa, unda xizmat doira chegarasida quyidagi shart bajarilishi kerak:

                                     E_foyd. – E_{xal. q} A ,                                                  (7.4)

                

                                     E_foyd. ≥ E_min.,                                                       (7.5)

 

bu erda E_foyd  va E_xal-foydali va xalaqit uzatgichlarning kuchlanish

                            maydoni, dB;

         

          E_min-1kVt/m qiymatga nisbatan minimal zaruriy  

                    kuchlanish maydoni,dB;

     

           A- yuqori chastota bo’yicha ximoya nisbati,dB.

 

A   ning qiymatini ovoz eshittirishda T=50% da baholash qabul qilingan. Metr va dekametrli, kilometr va gektometrli to’lqin diapazonlarida yonma-yon ishlayotgan uzatgichlarning tungi vaqtdagi shovqini radio to’lqinlarning troposfera va ionosferada tarqalishi natijasi bo’lib, ularning qiymati ko’p jihatdan ishlash vaqtiga bog’liq. SHuning uchun (7.4) - sharti bajarilmaydigan shovqin vaqti paydo bo’lish vaqti foizlarda belgilanadi.

Radioeshittirish va televidenie Xalqaro tashkilotining (RETXT) tavsiyasiga binoan radioeshittirish stansiyalarining xizmat doirasida uzatgichning kuchlanish maydoni ommaviy apparaturalarga kamida L=50% joyda  T=90% vaqt  mobaynida mono va T=99% vaqt mobaynida stereoeshittirish dasturlarini sifatli qabul qilishni ta’minlashi kerak. SHunga mos holda 10% va 1% vaqt mobaynida sezilarli to’siq (shovqin) bo’lishi mumkin. YUqoridagilarni inobatga olgan xolda aloxida uzatgichning ta’sir doirasi va uzatgich tarmoqlari xizmat qilayotgan butun hududni eshittirish dasturlari bilan ta’minlash masalasining echimi quyidagi formula bilan aniqlanadi:

 

R_∑foyd - R_{∑xal +} R_∑foyd (r_foyd., 50,50) – E_xal (r_xal., T, 50) +  k(L) = A ,          (7.6.)

 

Bu erda, r_foyd va r_xal – foydali va xalaqit uzatgichlardan xizmat 

doirasi chegarasigacha bo’lgan masofa;

     E_foyd(r_foyd ,50,50,)-foydali uzatgichning median bog’lanish may-   doni;

     E_xal(r_xal,T,50)-xalaqit beruvchi uzatgichning kuchlanish maydoni;

     R_{Σ foyd} va R_Σxal – foydali va xalaqit beruvchi uzatgichlarning qabul qilish nuqtalari tomon nurlanish quvvati, 1 kVt ga  dB da.

Ikki R_foyd (L) va R_xal(L) miqdorning  Gauss qonuni bo’yicha

taqsimlangan ayirmasi ularning o’rtacha geometrik qiymatiga

teng:

 

                                          (7.7)

 

 

Kilometrli va gektometrli to’lqin diapazonlarida uzatgich xizmat doirasida signallarni qabul qilish er yuzi to’lqinlari hisobiga amalga oshirilganligi uchun maydon kuchlanishi vaqt bo’yicha amalda o’zgarmaydi.

Boshqa uzatgichlardan xalaqit bo’lmaganda va uzatgich atrofidagi Er xarakteri kuchsiz o’zgarganda xizmat ko’rsatish mintaqasi  doira shaklida bo’ladi. 7.5 - formula sharti uzatgich uchun maksimal qiymatga ega bo’lgan xizmat doirasi  r_foyd radiusini aniqlash imkonini beradi. Boshqa uzatgichlardan xalaqit mavjud bo’lganda uzatgich xizmat doirasining maydoni yuqori chastota bo’yicha himoya nisbati A ga bog’liq bo’ladi.

E2foyd /E1xalqconst

E1foyd /E2xalqconst

2RES xizmat zonasi

1RES xizmat zonasi

foyd

foyd

foyd

E1

foyd

хаl

хаl

хаl

хаl

 

 7.1- rasm. a  ikkita radioeshittirish stansiyasi maydon kuchlanishining

              himoya nisbatidan o’zgarishi va b xizmat doiralari

 

7.1-a  rasmda shartli ravishda er yuzi to’lqinlari hisobiga ishlayotgan ikkita radioeshittirish R₁ va R₂ stansiyalari kuchlanish maydonining masofaga bog’liq bo’lgan o’zgarishi, 7.1-b rasmda har bir chegara nuqtasida 7.4 - formuladagi shart bajariladigan xizmat doirasi ko’rsatilgan.

Agarda radioeshittirish stansiyalarini xizmat maydonida birtekis joylashtirish lozim bo’lsa, unda stansiyalar kvadrat yoki uchburchak to’rida joylashtiriladi (7.2-rasm). Birinchi holda R quvvatga ega bo’lgan stansiya r radiusli xizmat zonasining kvadrat cho’qqilarida, ikkinchi holda esa-uchburchak cho’qqisida joylashtiriladi.

7.2-rasmdan ko’rinib turibdiki uchburchak to’rida stansiyalarni joylashtirish samaraliroq, chunki stansiyalarni ishlatganda o’zaro kesishgan (shtrixlangan bo’laklar) uchastkalar kamroq va 30% kam uzatkichlar talab etiladi. Amalda radioeshittirish stansiyalarini tuzishda har doim ham optimal echimlardan foydalanilmaydi, radioeshittirish stansiyalari yirik shaharlarda, aholi zich joylashgan erlarda o’rnatiladi.

7.2-rasm. Xudud bo’yicha radioeshittirish stansiyalarining tekis taqsimlanishi a-kvadrat to’ri bo’yicha; b-uchburchak to’ri bo’yicha

 

Uzatish tarmoqlarini rejalashtirish masalasi radioeshittirish stansiyalarini to’g’ri joylashtirish va ular o’rtasida belgilangan chastota kanallarini taqsimlashda, mazkur xududdagi  ko’p sonli tinglovchilarni  sifatli eshittirishlar bilan ta’minlashni nazardi tutishi zarur.

 

 

 

7.2. Sinxron radioeshittirish.

 

Sinxron radioeshittirish deb birnecha radiouzatkichlarning bir chastotada ishlab bir xil dastur uzatishiga aytiladi. Sinxron radioeshittirish odatda o’rta to’lqin diapazonida olib borilib bir chastota kanalida ishlaydigan uzatkichlar soni birnecha o’ngacha etadi. Eshittirishning bu turi chastota kanallaridan birnecha marta foydalanilganli sababli samaradorligi yuqori,chunki yuqori chastota bo’yicha talab etiladigan himoyalanish nisbatini keskin pasaytirish va uzatkichlarning xizmat zonasini oshirish imkonini beradi. Sinxron radioeshittirish to’rlarida fazoviy to’lqinlarda ishlaydigan katta quvvatga ega bo’lgan uzatkichlardan foydalanish maqsadga muvofiq emas, chunki bu halaqit stansiyalarining yoki boshqa halaqit manbalarining signallari sathi oshishi ularning ish rejimiga ta’sir etadi. Sinxron eshittirish uzatkichlari quvvati o’rta va kam quvvatli bo’lganda ishlash barqarorligi yaxshiroq bo’ladi. Uzatkichlarning umumiy yig’indi quvvati, xizmat  zonasi chegaralarida xuddi shunday kuchlanish yaratadigan bitta uzatkich quvvatidan kam. Hisob-kitoblar shuni ko’rsatadiki 20kVt quvvatga ega bo’lgan uzatkichni 1 kVt likka almashtirganda ularning sonini 4 marta oshirish zarur ekan, ammmo energiyaning umumiy sarflanishi 5 marta kamayadi. Sinxron radioeshittirishlarning iqtisodiy ko’rsatkichlarini yana ham oshirish maqsadida uzatkichlarning soni oshganda ularni masofadan boshqarishga o’tkaziladi. Sinxron radioeshittirishning yana bir afzalligi uzatkichlarning o’zaro zahiralanishi hisobiga ishlashining yuqori ishonchliligi. Bir uzatkich ishdan chiqqanda tinglovchi sifati biroz yomonlashsada ikkinchi uzatkichdan axborotni oladi. Sinxron radioeshittirishning kamchiligi shundaki hizmat zonasining ayrim uchastkalarida qabul qilish sifatida pastroq. Buzilishlar uzatkich maydonlarining o’zaro interferensiyasi natijasida sodir bo’ladi. Bunda kuchlanish tebranishlari fazalari farqi natijasida xizmat maydonining ayrim joylarida natijaviy kuchlanish juda kichik bo’ladi (7.3-rasm).

Interferensiya radioqabulqilgichda signalni susaytiribgina qo’ymay, balki buzilishiga ham sababchi bo’ladi. Bu buzilishlar sodir bo’lgan joylar buzilishlar zonasi deb ataladi. To’lqin uzunligi va kuchlanishlar nisbatiga qarab buzilishlar zonasi kengligi uzatkichlar oralig’ining 7 dan15% ni tashkil etadi (7.3-rasmda interferensiya masshtabda keltirilmagan).

Bu buzilishlar, buzilishlar zonasining istalgan nuqtasida paydo bo’lishi mumkin. Buzilishlar sezilarli bo’lganda qabul qilgichning tashqi antennasidan ichki (magnit) antennasiga yoki teskarisi o’tkazilsa bas. Bu qayta ulashda buzilishlarning yo’qolish sababi turg’un to’lqin maydonlaridagi elektr va magnit antenna minimumlari nuqtalari mos kelmaydi.

RES1

RES2

Buzilishlar zonasi

7.3-rasm. Sinxron radioeshittirishdagi buzilishlar zonasida interferensiya ko’rinishi

 

Turg’un to’lqinlar elektr tarkibining minimum (tugun) nuqtasi magnit tarkibining maksimum (do’nglik) nuqtasiga to’g’ri keladi. SHuning uchun hozirgi qabul qilgichlarda elektr antennasidan magnit antennasi o’tkazish imkoniyati bo’lsa bunday qabul qilgichlar uchun buzilishlar zonasi mutloq bo’lmaydi. Ammo uzatkichlarning ishlash rejimining birdan-bir sharti faza sinxronligi shartidir. Nurlanish fazalari siljiganda interferensiya buzilishlari maydon bo’ylab ko’chib yuradi. Hozirgi vaqtda sinxronlikni yaxshilash maqsadida radioeshittirish stansiyalari eltuvchi chastota tebranishlari fazalarini avtomatik ravishda sozlash amalga oshiriladi. Avtosozlash uchun aniq chastotalar signali uzatiladi. Uzatishlar o’zgarmas tarqatishlar tavsifi bo’lgan kilometrli to’lqin diapazonlarida olib boriladi. Bu prinsip 7.4-rasmda ko’rsatilgan.

7.4-rasm. Sinxron radioeshittirish to’ri radioeshittirish stansiyalarining fazalarini sinxronizasiyalash sxemasi

Bunda URS-aniq chastota signallarini uzatuvchi radio stansiya ACHQQ-aniq chastota qabulqilgichi. Faza detektori (FD) kirishiga aniq chastota uzatuvchi radiostansiya chiqishidan va maxalliy radiostansiya sintezatoridan chastota signallari keladi. Fazalarni avtosozlash tizimi (FAT) ushbu sinxron to’rda ishlaydigan barcha radioeshittirish stansiyalaridagi chastota sintezatorlari fazasi barqarorligini ta’minlaydi. Mamlakatning barcha Evropa qismidagi uzatkichlar sinxronizasiyasi, namunaviy aniq chastota 66,6 kGs nurlatuvchi uzatkich orqali amalga oshiriladi. Bu chastotaning nominal qiymatidan sutkalik og’ishi 0,7×10^-5 Gs dan oshmaydi. 10 kVt li uzatkich tunu-kun ishlaydi.

Ikki turdagi sinxron to’rlar qo’llaniladi: bir to’lqinli va ko’p to’lqinli. Bir to’lqinli to’rlar bir jinsli va kombinasilangan bo’ladi. Bir to’lqinli sinxron to’rlar, quvvatlari yaqin yoki bir xil bo’lgan uzatkichlardan iborat bo’lib aholisi ko’p katta rayonlarni eshittirish bilan ta’minlashda qo’llaniladi. Kombinasiyalangan sinxron to’r katta quvvatli tayanch radiostansiya (500...1000 kVt)si va birnecha kuchsiz (1...50 kVt)li uzatkichlardan iborat bo’lib katta shaharlarda maydon kuchlanganligini oshirib sanoat halaqitlarini kamaytirish uchun qo’llaniladi.

Ko’pto’lqinli sinxron to’rlar aholisi ko’p bo’lgankatta maydonlarni eshittirish bilan ta’minlash uchun qo’llaniladi. Bu to’rlarda turli chastotalarda ishlayotgan stansiya xizmat zonasi shunday joylashtiriladiki bir chastotada ishlayotgan uzatkichning buzilishlar zonasiga boshqa chastotada ishlayotgan uzatkich xizmat qiladi (7.5-rasm).

b)

a)

7.5-rasm. Sinxron to’rni qurish sxemasi: a-birto’lqinli; b-ko’pto’lqini

Hozirgi vaqtda Mustaqil Hamdo’stlik Mamlakatlarida 40 yaqin sinxron eshittirish to’rlari ishga tushirilgan bo’lib ularda 150 dan ziyod radioeshittirish stansiyalari bor.

 

 

7.3. Radiochastotalarni taqsimlash bo’yicha xalqaro kelishuv

 

         Radiochastotalarni alohida davlatlar o’rtasida taqsimlash va radiouslunalarning ishlash reglamentlari xalqaro (yoki Regional) Administrativ radiokonferensiyalarda (XARK) xalqaro elektraloqa ittifoqi (XEI) davlat vakillari ishtirokida qabul qilinadi.

         XARK (yoki RARK) qarorlari radioaloqa Reglamentida aks ettiriladi va asosiy xujjat hisoblanib, u turli radiouskularni ishlash sharoitini va ishlatiladigan chastota diapazonini aniqlaydi.

         Radiochastotalarni taqsimlash uchun radioaloqa Reglamentida belgilangan xalqaro kelishuvlarga muvofiq dunyo uch rayonga bo’lingan.

I rayonga – Evropa hududi (Mustaqil davlatlar hamdo’stligi(MDH) va Mongoliya xalq respublikasi (MXR) va Afrika kiradi;

II rayonga – SHimoiy va Janubiy Amerika hamda Grenlandiya hududlari;

III rayonga – Osiyo hududlari (MDX va MXRdan tashqari) va Avstraliya kiradi. Radioeshittirishning Evropa zonasiga I rayonda Grinvichdan g’arbroqda  - 40⁰ sharqiy uzunlikda va shimolroqdagi 80⁰ shimoliy kenglikda joylashgan mamlakatlar kiradi.

Atmosfera xalaqitining shiddatliligi jihatdan er shari shartli ravishda uch - A,V,S zonalariga bo’lingan (7.6-rasm).

 

 

I rayon

III rayon

II rayon

7.6- rasm. Davlatlar o’rtasida radiochastotalarning taqsimot zonasi

    

 

         Radioeshittirish uchun kilometrli (uzun to’lqinli), gektometrli (o’rta to’lqinli, dekametrli (qisqa to’lqinli) va metrli to’lqinlarda uchastkalar ajratilgan.       

Radiochastota diapazonlarining bo’linishi 7.1 - jadvalda keltirilgan.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

CHastota diapazoni raqami	CHastota diapazoni nomi (to’lqin uzunligi)	Qisqartma nomi	7.1.-jadval   Diapazoni
			CHastotasi	To’lqin uzunligi
4     5     6     7     8     9     10       11     12	Eng past chastota (miriametrli to’lqin)   Past chastota (kilometrli to’lqin)   O’rta chastota (gektometrli to’lqin)   YUqori chastota (dekametrli to’lqin)   Eng yuqori chastota (metrli to’lqin)   Ultrayuqori (desimetrli to’lqin)   O’ta yuqori chastota (santimetrli to’lqin)   CHegaraviy yuqori chastota (millimetrli to’lqin)   Desimillimetrli to’lqin	EPCH     PCH     O’CH     YUCH     EYUCH     UYUCH     O’YUCH     CHYUCH	3…30 kGs     30…300 kGs     300…3000 kGs     3…30 mGs     30…300 mGs     300…3000 mGs     3…30 gGs     30…300 gGs     300…3000 gGs	100…10 km     10…1 km     1000…100 m     100…10 m     10…1 m     100…10 sm     0…1sm     10…1 mm     1…0,1 mm

                                                                                7.2 - jadval

CHastota diapazoni raqami	CHastota diapazoni nomi (to’lqin uzunligi)	CHastotalar, mGs	To’lqin uzunligi, m
5 6 7                         8	KMT(UT) GMT (O’T) DKMT (QT)                         MT (MT)	0,15…0,285 0,525…1,605 3,20…3,640 3,95…4,000 4,75…4,995 5,006…5,06 5,95…6,20 7,10…7,30 9,50…9,90 11,65…12,05 13,6…13,8 15,10…15,60 17,55…17,90 21,45…21,85 26,67…21,1 65,8…74 88…108	200…735,3 575…187 90 75 62 59 49 41 31 25 23 19 16 13 11 4,55…4,1 3,41…2,788

Uzun to’lqin (UT), o’rta to’lqin (O’T) va qisqa to’lqin (QT)diapazonlarida radiouzatgichlar amplitudali modulyasiya (AM) bilan ishlaydi. Radiochastotalar taqsimoti rejasiga muvofik uzun to’lqin va o’rta to’lqin tashuvchi chastotalar o’rtasidagi farq 9 kGs qabul qilingan. Bundan tashqari, shu diapazonda ishlaydigan uzatgichlarning nominal tashuvchi chastotalari ham 9kGs ga karrali qilib belgilangan. Radioeshittirish stansiyalari chastota kengligi 20kGs gacha bo’lgan (G_yu=10 nGs) kanalni band etadi. Bu holda stansiyalarning o’zaro xalaqit ta’sirini kamaytirish maqsadida yonma-yon radiokanallarda ishlaydiganuzatgichlar bir-biridan ancha uzoq joylashtiriladi. DKM(QT) to’lqin diapazonida ishlaydigan radiokanal chastota kengligi 9 kGs ga teng o’rnatilgan. Pastki F_p modulyasiyalovchi chastotaga 6 dBG’ oktava so’nish kiritiladi. Tashuvchi chastotalar oralig’i 10kGs ga teng qabul qilingan.

Hozirgi kunda qo’llanilgan 66¼74 mGs radiospektr uchastkasida yuqori sifatli mono va stereofonik (F_yu=15 000Gs) eshittirishlar chastotali modulyasiya qo’llanilib olib boriladi.

Monofonik eshittirishda chastotali modulyasiyalangan uzatgichlarning tashuvchi chastota nominallari 30kGs ga karrali etib tanlangan. Tashuvchi chastotalar oralig’i ham 30kGs ga karrali  va 30,60,90,120...kGs ga teng bo’lishi mumkin. 88¼108mGs radiospektr uchastkasi chastotali modulyasiyalangan stereofonik eshittirishlar olib borish uchun ishlatiladi (G’arbiy Evropa,AQSH, Latin Amerikasi mamlakatlari), YAponiyada esa 76-88mGs radiospektr uchastkasi ishlatiladi.  

 

 

Nazorat savollari

 

1.           Tovush eshittirish tizimi deb nimaga aytiladi?

2.           Tovush eshittirish dasturlarini taqsimlash to’ri qurilishi prinsipini tushuntiring.

3.           SHakllantirish traktining namunaviy sxemasini tushuntiring.

4.           Markaziy apparat xonasining vazifasi nima? Uning struktura sxemasini keltiring.

5.           Stereofonik dasturlarni uzatish uchun shaharlararo kanallarni tashkil etishning xususiyatlari nimadan iborat?

6.           Tovush eshittirishning raqamli uzatish tizimining tuzilish prinsipini tushuntiring.

7.           Tovush eshittirish signallarini raqamli qayta ishlash xususiyatlari nimadan iborat?

8.           Jahon amaliyotida radioeshittirish tizimining ishlashi qanday reglamentlanadi?

9.           Turli diapazon to’lqinlarida radioeshittirishni tashkillashtirish xususiyatlarini tushuntiring.

10.       Radioeshittirish uzatkichining xizmat zonasi deb nimaga aytiladi?

11.       Sinxron radioeshittirish afzalliklari va kamchilik-larini tushuntiring.

12.       Sinxron radioeshittirish to’rida buzilishlar zonasini qanday qilib kamaytirish mumkin?

13.       Uzatkichning zonasi tushunchasiga ta’rif bering.

14.       Uzatkichlarning «Himoya nisbati» ga ta’rif bering.

15.       Uzatkichlarning maydon kuchlanishining Himoya nisbati va hizmat doiralarini chizing va tushuntiring.

16.       Radiochastotalar davlatlar o’rtasida qanday taqsimlanadi?

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

8. Ko’pdasturli simli eshittirish tizimi

 

8.1. Ko’pdasturli simli eshittirishni tashkil etish

 

Turli dastur signallarini ko’pdasturli simli eshittirish tizimida uzatish tovush chastota toki yoki modulyasiyalangan yuqori chastotali toklar bilan tashkil etiladi.

Ovoz eshittirish signallari tovush chastotasi toki bilan uzatilganda ko’po’lchamli tarmoq va birnecha tovush chastota kuchaytirgichlari ishlatilib, abonent qurilmasi  kanallarni uzgich-ulagich (UU) bilan to’ldiriladi, (8.1 - rasm). Ko’pjuftli tarmoqlar murakkabligi va qimmatligi tufayli katta bo’lmagan, cheklangan hududlarda, masalan, mehmonxona, kasalxona, yotoqxona va shunga o’xshash joylarda tashkil etiladi. Ko’pdasturli simli eshittirishning yuqori chastotali tizimi keng tarqalgan hisoblanadi. Bunday tizimda simli eshittirish stansiyasida bir necha uzatgich o’rnatilib, birjuftli tarmoq tashkil etiladi, abonent qurilmasi bu holda oddiygina uzib-ulanadigan to’g’ri kuchaytirgichli polosali filtri bo’lgan qabul qilgichdan iborat. Keyin yuqori chastotali kuchaytirgich (YUCHK), detektor (D), ovoz sozlagich (OS) va past chastotali kuchaytirgich (PCHK) ulanadi. Ko’p xollarda yuqori chastotali signallarni uzatish uchun telefon tarmoqlari ishlatiladi, ikkala variant kabel televideniesi

tarmoqlarida qo’llaniladi.

			Taqsimlovchi       tarmoq

 

 

P

b)

PF2

PF1

U-ch1

U-ch2

TCHK2

ТCHК1

Rk

YUCHK

АQ

YUCHK

АQ

ОS

U-ch3

TCHK3

UU

Rк

TBB

8.1 - rasm. Ko’pdasturli simli eshittirishni tashkil etish variantlari:

a-tovush chastota toki bilan; b-modulyasiyalangan yuqori chastota toki bilan 

  

 

Past chastotali filtrlar radiosignallarning telefon stansiyasi apparaturalariga o’tishiga to’sqinlik qiladi hamda bu stansiya kommutasiya asboblari hosil qilgan shovqinlarni bartaraf etadi; yuqori chastotali filtrlar (YUCHF) tovush chastotali telefon signallarini yuqori chastotali apparaturaga o’tishiga to’sqinlik qiladi. Abonent uskunasining kirishida (abonent liniyasining oxirida) yuqoridagi sabablarga binoan PCHF va YUCHFlar o’rnatiladi.

Simli eshittirish tizimini TV taqsimlovchi tarmoq bazasida tashkil etish mumkin. TVning simli eshittirish tizimiga bo’lgan qiziqishga  sabab quyidagilar: TV kanallari sonining cheklanganligi; yirik shaxarlarda temirbeton karkasli ko’pqavatli uylarda TV signallarini qabul qilishdagi mavjud shovqinlar (signallarni binolardan ko’pmarta qaytishi tasvirning «qaytarilish»ini hosil qiladi, radiosoya zonalaridagi binolarda maydon kuchlanishi sezilarli darajada kamayadi) arxitekturaning estetik talablariga binoan shaxsiy antennalardan voz kechish va boshqalar.    

 

 

 

8.2. Uch  dasturli simli eshittirish tizimi

 

20- yillarda ishlab chiqilgan simli eshittirish tizimi dastavval birdasturli sifatida rivojlana boshladi. Ko’pdasturli simli eshittirish tizimini yaratishda iqtisodiy jihatdan uni birdasturli simli eshittirish tarmog’i asosida kanallarni chastota bo’yicha taqsimlash varianti ma’qul bo’ldi. Ajratilgan chastota diapazonida (30Gs …130 kGs) uchta ovoz eshittirish kanalini tashkil etish mumkin, xolos. Simli eshittirish tarmog’idagi ko’p sonli kanallarni chastota bo’yicha zichlash ular o’rtasidagi ko’chma xalaqitlarning oshishiga olib keladi.

Bitta dastur I klass liniyasiga 50÷10 000 Gs va II klass liniyalariga 100¼6000 Gs tovush chastotasi polosalarida yuqori kuchlanish sathi (30V) bilan tovush chastota signallari uzatiladi. Qolgan ikki dastur uchun past kuchlanish sathi –0,25 V bilan yuqori chastota toki ishlatiladi.

kGs

8.2- rasm. Uch dasturli simli eshittirish tizimi signallari spektri

 

Uchdasturli simli eshittirish tizimi yuqori chastota traktining birdasturli simli eshittirish tizimidagidek stansiya, liniya va qabul qilish qismlari bor (8.3 – rasm).

Bu qismlarning vazifasi birmuncha kengroq. Stansiya qismi qo’shimcha tovush chastotasi signallarini radiosignallarga o’zgartiradigan qo’shimcha uskuna, yuqori chastota tebranishli quvvat kuchaytirgichi va ularni traktning liniya qismiga ulovchi uskunalarga ega. Liniya qismida radiosignallarning so’nishini kamaytiradigan qurilmalar mavjud.

 

UL

UL УЛ

b)

V

V

V

V

V

V

V

N,dB

UL

TP

AT

AL

AL

TF

MF

UL

AL

ТF

AT

Т-r

TP

UPP

МF

МF

UL УЛ

ТКS

MSE S

К1

А+

ТФ

ТКS

МSES

UL

А Q

А Q

ATAO’Q

ТF

TPAO’Q

U120

U78

U

UL

UL

К3

К2

8.3 - rasm. Uchdasturli simli eshittirish tizimi struktura sxemasi (a) va

ikkinchi, uchinchi dastur radiosignallarining sath (kuchlanish bo’yicha) (b)  diagrammasi

 

 8.3 - rasmdagi qisqartmalar:

UL-ulovchi liniya

MSES-markaziy simli  eshittirish stansiyasi;

               K₁,K₂,K₃ – kuchaytirgichlar;

               TKS-tayanch kuchaytirish stansiyasi;

               U78kGs-78kGs li uzatgich;

               U120 kGs-120 kGs li uzatgich;

                TKS-tayanch kuchaytirgich stansiyasi;

                MF-magistral fider;

                TMF-taqsimlovchi magistral fider;

                Tr-transformator;

                TF-taqsimlovchi fider;

                TPAO’Q-transformator podstansiyasini aylanib o’tuvchi qurilma;

                TP-transformator podstansiyasi;

                AT-abonent transformatri;

                ATAO’Q-abonent transformatorini aylanib o’tuvchi qurilma;

               AQ-abonent qurilmasi.

8.9 - b rasmda ikkinchi va uchinchi dastur radiosignallarining kuchlanish sathi  diagrammasi keltirilgan. Uzatgichdan keyin tayanch kuchaytirish stansiyasida radiosignalning  kuchlanish sathi 44 Db (120 V) ga teng. Magistral fider oxirida kuchlanish sathi 2dB ga kamayadi va transformator podstansiyasi kirishida 42 dB (98 V) ga teng. Taqsimlovchi fider liniyasi radiosignallar uchun sezilarli so’nish (20dB) kiritadi va abonent transformatori kirishida kuchlanish sathi yana 10 dB ga kamayadi.

Abonent liniyasi 12 dB so’nish kiritadi va uch dasturli abonent uskunasi kirishiga kuchlanish sathi-12 dB (0,25 V) signal kiradi.

Simli eshittirish tarmoqlari, liniyalar va transformatorlar II

va III dastur signallarini uzatishda katta so’nish kiritadi. Transformatorlar bilan radiosignallarning so’nishini kamaytirish maqsadida transformator podstansiyalari va abonent transformatorlarni qurshovchi (aylanib o’tuvchi) uskunalar qo’llaniladi. 8.4 - rasmda II va III dastur uzatgichlarini uch dasturli simli eshittirish tarmog’iga ulash sxemasi ko’rsatilgan.

F

F

U120

U78

UPP

U

MF

FPT

 

 

8.4 - rasm. II va III dastur uzatgichlarini uch dasturli

simli eshittirish tarmog’iga ulash sxemasi 

 

 

 

 

8.5 -rasmda uch dasturli simli eshittirish tarmog’i

transformator podstansiyalari (a) va abonent transformatorlarini (b) himoya qiluvchi va qurshovchi sxemasi keltirilgan.

 

 

 

TPAO’Q

b)

ATAO’Q

TP

AT

RFR

MF

RF

ТМF

АL

ТF ТF

8.5 - rasm. Uch dasturli simli eshittirish tarmog’i transformator

podstansiyasi (a) va abonent transformatorlarini (b) himoya qiluvchi va

qurshovchi sxemasi

 

 

Nazorat savollari

 

1.     Ko’pdasturli simli eshittirishning radioeshittirishdan afzalliklari.

2.     Ko’pdasturli simli eshittirish struktura sxemalarini chizing.

3.     Ko’pdasturli simli eshittirish tizimi signallari spektrini chizing.

4.     Bir dasturli, ikki va uch dasturli simli eshittirish struktura sxemalarini chizing.

5.     Dasturlarning bir-biridan himoyalash usullarini tushuntiring.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

9. Tovush eshittirishda o’lchash va nazorat

 

9.1. Texnik nazorat turlari

 

Tovush eshittirish texnikasida o’lchash va nazoratning asosiy vazifasi tinglovchilarga eshittirish dasturlari uzluksizligini kanalning barcha trakt parametrlarining belgilangan elektr normalari chegaralarida ta’minlash hisoblanadi. Bu me’yor 11515-91 «Tovush eshittirish kanallari va traktlari. Sifatning asosiy parametrlari. O’lchash uslullari» standarti bilan belgilangan.

Tovush eshittirish signallarini o’lchash va nazorat etishni uch usul bilan bajarish mumkin:

-             vaqti-vaqti bilan o’lchash;

-             tezkor  nazorat;

-             avtomatik nazorat.

Tovush eshittirish traktlarida vaqti-vaqti bilan o’lchash ish jarayonida, tanaffus vaqtlarida, shuningdek zarurat bo’lganda rejali profilaktika ko’rigi oxirida, qaysiki profilaktika natijasida o’zgarishi mumkin hollarda, o’tkaziladi.

Tezkor nazorat apparaturalarning ishlash qobiliyatini bevosita aniqlash va kanalning ayrim uchastkasi parametrlarini ekspluatasiya sharoitida baholash uchun olib boriladi.

Avtomatik nazorat  tovush eshittirish signallarini bevosita uzatish vaqtida axborot kanal traktlarining ishlash qobiliyati haqida beradi. Bu nazorat usulining o’ziga xos xususiyati shundaki, me’yorda belgilangan sifat parametrining har  qanday mos kelmasligini ro’y berish jarayonida aniqlash mumkin.

 

9.2. Traktning asosiy parametrlarini o’lchash

usuli

 

Traktning amplituda chastota tavsifi 9.1 - rasmda keltirilgan sxema bo’yicha o’lchanadi.

	G
			Trakt

 

9.1 -  rasm. Amplituda chastota notekisligi tavsifi va garmonik koeffisientini

                      o’lchash sxemasi

 

NBO’-notekisliklar buzilishini o’lchagich

Traktning kirishiga past chastotali signal generatoridan 1000 Gs chastotali nominal kirish sathi qiymatidan 20dB kam bo’lgan garmonik signal beriladi va V₁ voltmetri orqali nazorat etiladi. CHiqishidagi kuchlanish qiymatini V₂ voltmetr o’lchaydi. Traktning kirishiga 1000 Gs chastota signali sathiga mos bo’lgan 40, 63, 125, 250, 500,1000,2000,4000,8000,10 000, 15 000 Gs chastotali signallar beriladi.

Amplituda chastota tavsifining dB larda og’ishi quyidagi formula bo’yicha  aniqlanadi:

,  dB                                                   (9.1)

Garmonikalar koeffisienti ham shu sxema bo’yicha, faqat V₂ voltmetri o’rniga NBO’ (INI) asbobi ulab o’lchanadi. O’lchovlar 40, 63,125,250,500,1000,2000 va 4000 Gs chastotalarda olib boriladi. Traktning kirishiga 1000 Gs chastotali nominal sathdagi garmonik signal beriladi.

Garmoniklar koeffisienti quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi:

 

O’SD

O’lchanadigan trakt

                                             (9.2)

 

                                      

	Uzatgich		CHiqish

 

 

 

 

9.3. Masofadan o’lchash

 

Trakt va ayrim zveno parametrlarini masofadan o’lchash mumkin, masalan, teleradio texnik nazorat bo’limidan kanalning boshidan-oxirigacha «radiouyi – KTAX-ulovchi tizim-uzatgich» parametrlarini o’lchash mumkin.

SHunday qilib, hamma asosiy parametrlarni: ACHT notekisligi, garmonikalar koeffisienti, shovqinlardan saqlanish va boshqalar aniqlash mumkin. Masofadan o’lchash sxemasi 9.2 - rasmda keltirilgan.

 

Т

IZ

 

9.2 - rasm. Masofadan o’lchash sxemasi

 

O’SD-o’lchash signallari datchigi;

TR-transformator;

KK-korreksiyalovchi kontur;

F-tor polosali rejektor filtr;

KU-kuchaytirgich G’ chegaralagich;

T-to’g’rilagich;

IZ-integrasiyalovchi zanjir;

O’A-o’lchov asbobi;

K₁- K₄-kommutasiyalovchi kontaktlar.

 

 

9.4. Tovush eshittirishda avtomatik nazorat

 

Axborot uzatish tizimining tobora murakkablashib borishi, uning sifatli ishlashi va ishonchliligiga bo’lgan talabning oshishi hamda xalqaro kanallar soni va uzunligining ortishi uzatiladigan signallar satxini avtomatik nazorat etish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Signallar sathining avtomatik nazorati KDU-6 (sathni masofadan nazorat, SMN-6) qurulmasi yordamida amalga oshiriladi, u sathlarning uzluksiz nazoratini ta’minlaydi va eshittirish signallari belgilangan musbat qiymatidan oshganda, kamayganda va yo’qolganda, tovush va nurli signallar beradi.

KDU-6  qurilmasi bir vaqtning o’zida olti mustaqil kanallarning maksimal sath 0 yoki Q 15 dBN nominal qiymatli nuqtalarida nazoratni ta’minlaydi. SHuningdek, uzluksiz nazorat uchun KDK, vaqti-vaqti bilan nazorat uchun ADK apparaturalari qo’llaniladi.

KDK apparaturasi KDK–1 uzatgich majmua va KDK-2 qabul qilgich majmualaridan iborat. KDK-1 uzatgichlari kanallarga sinovchi pilot-signallarni uzluksiz uzatishni ta’minlaydi. KDK-2 larda qabul qilgich nazorat etilayotgan trakt parametrlari belgilangan qiymatidan chetga chiqqanda o’zgargan parametrlarni rasshifrovkalovchi tovushli va nurli signalizasiya ulanadi. Bir vaqtning o’zida KDK-2 qabul qilgichidan kanalga nosozlik signali keladi, bu signal boshqa KDK-2 qabul qilgichlari o’rnatilgan barcha nazorat punktlarida nazorat etilayotgan parametrlarga nisbatan signalizasiya ulanishini blokirovkalaydi, bu nosozlik yuz bergan joyni aniqlash imkonini beradi.

Masofadan nazorat apparaturasi yordamida nazorat etish 9.3- rasmda keltirilgan.

 

 

 

 

Aniq        vaqt   xizmati

М/EАХ

EАХ

КТАХ

МАХ

 

 

9.3 - rasm. Masofadan nazorat etish strukturasi

 

 

Davlat teleradio texnik nazorat bo’limida o’rnatilgan MNA₁ kirishiga aniq vaqt belgisi signallari keladi. MNA₁ ning chiqishida o’lchov signallari radiouyining markaziy apparat xonasiga beriladi, u erda eshittirish dasturlariga kiritilib, birgalikda KTAX SUR-1 orqali shaxarlararo ovoz eshittirish kanali (SHOEK) ga kiradi. MNA-2 qurilmasini tovush signallari keladigan traktning barcha nuqtalariga ulash mumkin. Birgina MNA-2  qurilmasi mavjud bo’lgan erda sakkizta SHOEK yoki boshqa kanallarni aylanib nazorat etish imkoniyatiga bor. MNA apparaturasi traktlarning quyidagi parametrlari o’zgarganda signal berib nazorat etadi:

-1000 Gs chastotada uzatish koeffisienti belgilangan me’yordan

± 2,7 dB ga og’ganda;

-             1000 Gs chastotadagi garmonika koeffisienti qiymati

3% ko’pga chetga chiqqanda;

- traktning ACHT 1000 Gs ga nisbatan belgilangan qiymatidan

quyidagicha chetga chiqqanda:

Q 2,7 va –2,7 dB 350 va 3300 Gs chastotalarda;

 

Q 2,7 va – 3,5 dB 140 va 6200 Gs chastotalarda;

              

Q 2,7 va – 4,7 dB 75 va 9500 Gs chastotalarda.

 

 

 

 

 

 

Nazorat savollari

 

1.      Tovush eshittirish texnikasida o’lchash va nazoratning asosiy vazifalari nimadan iborat?

2.      Trakt parametrlarini masofadan o’lchashning usullari va afzalliklari.

3.      Tovush eshittirishda avtomatik nazoratning mohiyati.

 

 

 

 

 

Adabiyotlar

 

                    1.    Радиовещание и электроакустика. М.: Радио и связь  1999.

            Под. ред. Ю. Ковалгина.

               2.   Радиовещание и электроакустика. М.: Радио и связь 1989.

                     Под. ред. проф. М.Гитлица.

3.       Горон И.Е. Радиовещание. М.: Связь1979.

4.       Акустика: Справочник  А.П. Ефимов, А.В.Никонов, М.А.Сапожков, В.И. Шоров; Под ред. М.А. Сапожкова –М.: Радио и связь, 1989.

5.       ГОСТ 11515-91. Каналы и тракты звукового вещания. Основные параметры качества. Методы измерений.  М.: Издательство стандартов, 1991.

6.       Алдошина И.А., Войшвилло А.Г. Высококачественные акустические системы и излучатели. М.: Радио и связь,1985.

7.       Ковалгин Ю.А. Стереофония. М.: Радио и связь .1989.

8.       Багларов И.А., Ефимов А.П., Никонов А.В. Стереофоническое вещание.  М.: Радио и связь, 1993.

9.       Маньковский В.С. Акустика студий и залов для звуковоспроизведения.  М.: Искусство, 1966.

10.   Стереофоническое радиовещание / М.А.Балан,

      С.А. Бедойа, А.В. Выходец и др. Под ред. А.В. Выходца и  

      Б. В. Одинцова. К.: Техника,1995.                         

 

                

 

MUNDARIJA

Kirish…………………………………………………………………………………..3

1-mavzu. Tovush eshittirish tizimi……………………………………………..….…..4

                1.1.Ba’zi ta’riflar……………………………………………………………4

                1.2.Tovush eshittirishni tashkillashtirish……………………………………5

                1.3. Tovush eshittirish tizimining tuzilishi……………………………….…6

     2-mavzu. Tovush eshittirish elektr kanali……………………………………………..9

                      2.1. Asosiy ta’riflar………………………………………………………...9

2.2.Tovush eshittirish kanallari va traktlarining  sifat

      ko’rsatkichlarini me’yorlash prinsiplari…………………………….…10

                 2.3.Tovush eshittirish kanallari va traktlarining  tuzilishi…………………11

                 2.4.Akustik va elektr sathlar………………………………………………14

                 2.5.Tovush eshittirish kanallari va traktlarining   sifat

                      parametrlari…………………………………………………………....15

   3 – mavzu. Tovush eshittirish signallarini qayta ishlash …………………………..…17

                     3.1.Tovush eshittirish signallarini qayta ishlash masalalari

                           va usullari …………………………………………………………….17

                3.2.Signallarni qayta ishlash qurilmalarining  klassifikasiyalari.18

        3.3.Miksher pultlari, sath qo’l rostlagichlari.  Aralashtirgichlar.

              Baza va yo’nalish rostlagichlari………………………………………22

              3.4. Avtomatik sath rostlagichlar………………………………………...28

              3.5. SHovqin so’ndiruvchi qurilmalar…………………………………..30

4 – mavzu. Sath o’lchagichlar……………………………………………………...32

             4.1. Sath o’lchagichlarning vazifalari………………….…………………32               4.2. Sath ko’rsatgichlarning struktura sxemalri…….....…………………33

        4.3. Stereosignallar  nazorati………………………..……………………34

 5 - mavzu.  Radioeshittirishda ovoz yozish …………….…………………….36

        5.1. Tovush yozishning vazifalari …………………..…………………...36

        5.2 Magnit kallaklari. Magnit kallagining statik maydoni. …….………..37

                5.3. Ferromagnitlarning magnitlanish jarayoni…………………………..40

                5.4. Preysax modeli…………………………………………………..…..41

                5.5. «Ideal» magnitlanish ………………………………………………..42

           5.6. Qo’shimcha yuqori chastotali magnitlash bilan  yozish ……………43

           5.7. Kritik zona tushunchasi ……………………………………….…….43

               5.8. Ovozni qayta eshittirish jarayoni ……………………………….……45

6 –mavzu. Dasturlarni birlamchi taqsimlash  trakti ………………………………..47

               6.1. Traktning struktura sxemasi………………………………………….47

               6.2. Tovush eshittirish signallarini sun’iy yo’ldosh  aloqa tizimi orqali uzatish……………………………………………………………….49

 7 – mavzu. Radioeshittirish ……………………………………………………..…52

                  7.1. Radioeshittirish uzatish tarmog’ining  tuzilishi …………………...52

          7.2. Radiochastotalarni taqsimlash bo’yicha xalqaro  kelishuv……..…56

        

 

8 – mavzu. Ko’pdasturli simli eshittirish tizimi ……………………………….…59

                  8.1. Ko’pdasturli simli eshittirishni tashkil etish …………………….59

          8.2. Uch  dasturli simli eshittirish tizimi ………………………….….60

9 – mavzu. Tovush eshittirishda o’lchash va nazorat …………………………….64

                  9.1. Texnik nazorat turlari ……………………………………………64

                  9.2. Traktning asosiy parametrlarini o’lchash usuli……………….....64

                  9.3. Masofadan o’lchash………………………………………….…..65

                       9.4. Tovush eshittirishda avtomatik nazorat………………………….66

 

               Adabiyotlar……………………………………………………………68

 

 

 

                    5522100 va 5522200 – Televidenie,

                   radioaloqa va radioeshittirish

                                       yo’nalishidagi kunduzgi va sirtqi

                      talabalar uchun

                      RADIOESHITTIRISH

                     ma’ruzalar matni

              

                                                RE va T  kafedraning (8 - bayonnoma « 27» 11.03)

                 

           majlisida ko’rib chiqilgan  va   bosmaga

         

           tavsiya etilgan

                                            

                                              Tuzuvchi t.f.n. dosent  Zuparov M.

 

Mas’ul muharrir, dosent  Gulto’raev N.

 

Muharrir Parpieva Q.

 

Kompyuterda teruvchi  SHchyogolev O.G.