ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ АЛОҚА, АХБОРОТЛАШТИРИШ ВА ТЕЛЕКОММУНИКАЦИЯ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ДАВЛАТ ҚЎМИТАСИ

ТОШКЕНТ АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИ

 

 

 

“Телекоммуникация инжиниринги” кафедраси

 

 

 

Гультураев Н.Х., Исманов Қ.А., Насимов Р.Х.

 

ТЕЛЕКОММУНИКАЦИЯ ТАРМОҚЛАРИ

 

5311300 – “Телекоммуникация”  йўналиши талабалари учун

 

 

 

 

ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМА

 

 

 

 

 

 

 

 

Тошкент  2014

Гультураев Н.Х., Исманов Қ.А., Насимов Р.Х.

 

 

Ўқув қўлланмада телекоммуникация узатиш тизимлари ва ахборот тақсимотининг архитектураси,  очиқ тизимлар ўзаро боғланишининг эталон модели (OSI модели), OSI моделининг сатхлари, очиқ тизимлар элементларининг структураси, телекоммуникация тармоқларини тузилиш принциплари, телекоммуникация тармоқларини қуришда қўлланиладиган технологиялар, тармоқлар структуравий-топологик хусусиятлари, турли технологияларининг OSI модели билан алоқаси, Интернет тармоғининг  терминологик аспектлари, умумий фойдаланиш телефон тармоқларининг тузилиш принциплари,  АТМ тармоқ структураси, кейинги авлод тармоқлари ва мультисервисли тармоқларнинг тузилиш принципларини ва ривожланиш истиқболлари кўриб чиқилган.

“Телекоммуникация тармоқлари”  фани бўйича ўқув қўлланма “Телекоммуникация”  йўналиши талабалари  ва соха мутахассислари учун мўлжалланган.

 

 

КИРИШ

 

Кейинги ўн йилликларда ахборотни масофага узатиш масалалари инсониятнинг барча қатламларини қамраб олди. Кейинги авлод тармоқларига ўтиш ахборотни узатиш қонуниятларини, шунингдек  мультисервисли тармоқларнинг математик ва аналитик моделлари тузилишини ўрганишни  тақозо этади.

 Кейинги авлод тармоқларининг NGN (Next Generation Networks) концепцияси алоқа тармоқларининг қурилиш қоидаларини шакллантиради, улар берилган сифат кўрсатгичли чекланмаган тўпламдаги хизматларни тақдим этишни таъминлайди. Алоқа тармоқлари пакетли технологиялар асосида қурилади.

Ўқув қўлланмада узатиш тизимлари ва ахборот тақсимотининг архитектураси, боғланишнинг кўп сатхли архитектураси, узатиш тизимларининг мавжуд архитектуралари, очиқ тизимлар ўзаро боғланишининг эталон модели (OSI модели), OSI моделининг сатхлари, очиқ тизимлар элементларининг структураси, ўзаро боғланиши, Телекоммуникация тармоқларини қуришда қўлланиладиган турли технологиялар технологияларининг стандартлари, уларнинг классификацияси ва ўтказувчанлик қобилияти, протоколларининг стеки, технологияларнинг OSI моделидаги ўрни кўрилган.

Тезкор ривожланиб борётган, оммавий фойдаланилаётган Интернет тармоғининг  терминологик аспектлари, телекоммуникация тармоқларидаги истиқболли коммутациядан бўлган белгилар бўйича кўп протоколли коммутация (MPLS), SMDSнинг вазифаси, спецификацияси, SMDS фойдаланилганда тармоқлараро бирлашиш, адреслаш. SMDS (SIP) интерфейсининг протоколи, SIP сатхлари, MPLS технологияси базасида пакетларни узатиш схемаси ва MPLS технологиясининг афзалликлари баён қилинади.

Хизмат кўрсатиш сифати, телефон тармоқларини рақамлаштириш, телефон тармоқларининг келажаги, УФТфТ дан NGN га ўтиш асосий усуллари; Сигнализация тизимларининг вазифалари, рақамли алоқа тармоқларининг сигнализацияси, станциялараро сигнализация тизими УКС-7 ва унинг протоколларнинг модели, сигнал хабарларини қайта ишлаш усуллари, алмашиниш процедуралари масалалари кўрилади.

АТМ технологияси, АТМ технологиясининг ишлаш ориентацияси, АТМ тармоқ структураси. АТМ сатхлари ва хизматлар синфлари, АТМ ва OSI сатхларининг алоқаси; Кейинги авлод тармоқлари ва мультисервисли тармоқлар кўриб чиқилади.

Ушбу ўқув қўлланма телекоммуникация таълим йўналиши талабалари, магистрантлари ва соха ходимларига мўлжалланган.

 

 

 

1.     ТЕЛЕКОММУНИКАЦИЯ ТАРМОҚЛАРИ

 

Телекоммуникациялар тармоғи - узатишларнинг бир ёки бир неча турини: телефон, телеграф, факсимиль турларини, маълумотлар узатиш ва ҳужжатли хабарларнинг бошқа турларини, телевизион ва радиоэшиттириш дастурларини трансляция қилишни таъминловчи телекоммуникация воситаларининг мажмуи.

Телекоммуникация воситалари - электромагнит ёки оптик сигналларни ҳосил қилиш, узатиш, қабул қилиш, қайта ишлаш, коммутация қилиш ҳамда уларни бошқариш имконини берувчи техник қурилмалар, асбоб-ускуналар, иншоотлар ва тизимлардир.

Мухандислик нуқтаи назаридан телекоммуникация тармоғи катта ўтказувчан қобилиятли ва ахборотни юқори аниқликда узатадиган алоқа каналларининг жуда ҳам кенг тармоқланган структурасидир.

Мамлакат  худуди бўйича мақсадли жойлаштирилган ва ўзаро алоқа каналларининг катта боғламлари орқали боғланган автоматик коммутация узеллари телекоммуникация тармоғининг негизидир.

Телекоммуникация тармоғининг таркибий қисмларига қуйидагилар киради:

-автоматик телефон тармоғи; телеграф; маълумотлар узатиш; радиоэшиттириш; факсимиль алоқа; компьютер; телевизион эшиттириш; идоравий тармоқлар ва бошқалар.

Замонавий кабел магистраллари ва улар билан уйғунлашган радиреле линиялари ва ривожланаётган йўлдошли алоқа линиялари телекоммуникация тармоғининг асосини ташкил этади.

 

1.1. Телекоммуникация  тармоқларининг классификацияси

 

•                     Телекоммуникация тармоғи асосан учта қисмдан иборат:

  1. Ахборотни узатиш тизимлари (линиялар ва кўп каналли узатиш тизими аппаратуралари).

  2. Коммутация қурилмалари (тизимлари).

  3. Охирги қурилмалар (абонент терминаллари).

  Телекоммуникация тармоғи хар хил вариантлар бўйича қурилиши мумкин (1.2-расм):

         1.2-расм. Телекоммуникация тармоқларининг тузилиш вариантлари

             а - бевосита боғланиш;  б - узелли;   в – радиал

 

•                     Телекоммуникация тармоғи охирги қурилмалар, коммутацион марказлар ва уларни боғловчи алоқа линиялар ва каналлари тўплами бўлиб, хабарни талаб қилинган сифа кўрсатгичларини таъминлаган холда манбадан истемолчига узатиш имконини берадиган мураккаб техник иншоатдир (1.3-расм).

•                     Телекоммуникация тармоғи таркибига қуйидагилар киради:

                   - тармоқ узеллари ва тармоқ станциялари;

                   - узатиш линиялари ва алоқа каналлари;

                   - коммутация узеллари (марказлари);

                   - охирги пунктлар (ОП);

                   - концентраторлар ва мультиплексорлар;

                   - кўп сатхли (даражали) бошқариш тизими.

 

 

 

 

1.3-расм Телекоммуникация тармоғининг уч сатхли структураси

 

Тармоқнинг асосий вазифаси фойдаланувчи талаблари доирасида ахборотни ўз вақтида, кечиктирмасдан, бузмасдан истеъмолчига етказишдир. Бунинг учун тармоқ ҳамма элементлари ўзаро хамоҳанг боғланишлари ва ишлашлари зарур. Бу масалани тармоқ бошқарув тизими амалга оширади. Телекоммуникация тармоғининг умумлашган структурасининг схемаси 1.4-расмда келтирилган.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.4-расм. Телекоммуникация тармоғининг умумлашган структураси

 

  Тармоқни бошқариш ва ҳисоб-китоблар тизими Сервислар (хизматлар) платформаси, Алоқа каналлари

•                     Электр алоқа тармоғи

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.     УЗАТИШ ТИЗИМЛАРИ АРХИТЕКТУРАСИ ВА

АХБОРОТ ТАҚСИМОТИ

 

 Агар инсонлар бир-бирлари билан бевосита сўзлаша олмасалар, хабарни узатиш учун қўшимча воситаларни қўллайдилар. Шундай воситалардан бири почта алоқасидир. Почта алоқаси тизимида маълум бир функционал даражаларни ажратиш мумкин, масалан, хатларни йиғиш ва почта қутичаларидан олиб, уларни энг яқин почта алоқа узелларига етказиш  даражаси, шунингдек хатларни почта алоқа узелларидан олиб абонент қутисига етказиш, транзит узелларда хатларни сортировкалаш (ажратиш) даражаси ва хакозо.

Почта алоқасида конвертлар ўлчамларининг ўрнатилган турли стандартлари, манзилларни расмийлаштириш тартиблари ва шунга ўхшаш бошқалар, дунёнинг исталган нуқтасидан корреспонденцияни узатиш ва қабул қилиб олишга имкон беради. Яъни хатларни етказиш учун маълум даражада ишлар бажарилади. Ҳар хил сатхларда турлича ишлар бажарилди.

Телекоммуникация сохасида хам ўхшаш манзарани кузатиш мумкин, унда алоқа воситалари бозори, компьютерлар, ахборот тизим ва тармоқларининг коммутацион ускуналари сони, сифати ва турлари нихоятда рангбаранг ва кўп. Шу сабабли замонавий ахборот тизимлари  ва алоқа тармоқларини яратишда, ишлаб чиқишда, улар таркибий компонентларининг ҳарактеристика ва параметрларини унификациялашда, умумий ёндашувдан фойдаланиш зарур бўлиб қолди. 

Замонавий алоқа тизим ва тармоқларининг назарий асосларини алоқанинг кўп сатхли архитектураси аниқлайди.

Архитектура дейилганда, мураккаб объектнинг модель ва структурасини, компонентларининг бажарадиган функциялари ва ўзаро боғлиқлиги аниқловчи концепцияси   тушунилади.  Объект - алоқа тизими ёки тармоғи, маълумотлар базаси, амалий процессор ёки кўп компонентли махсулотлар бўлиши мумкин. Архитектура объектнинг мантиқий, физик ва дастурий структурасини, шунингдек ишлаш принципларини қамрайди.

Хозирги пайтда халқаро стандартлар мақомига етишган, мавжуд турли архитектуралар:

- очиқ тизимлар ўзаро боғланиши  базавий эталон моделининг етти сатхли архитектураси – телекоммуникацион тармоқни қуриш ягона  архитектурасининг Халқаро стандарти;

-  ARPA  ва  Internet  тармоқларининг архитектураси;

- IBM  корпорацияси томонидан ишлаб чиқилган, тизимий тармоқ архитектураси (SMA) ва тизимий амалиёт архитектураси (SAA);

- кенг полосали тармоқ архитектураси (BNA) ва бошқалар.

Мавжуд хамма тармоқ моделларини амалда умумлаштирувчи, очиқ тизимлар ўзаро боғланиш эталон модели (ОТЎБЭМ) таклиф этилган.

         Очиқ тизимлар ўзаро боғланишининг эталон модели асосий тушунчалари. Алоқанинг кўп сатхли архитектураси концепциясига мос холда 1984 йил стандартлаштириш бўйича Халқаро ташкилот (International Standards Organization - ISO) очиқ тизимлар ўзаро боғланишининг   эталон моделини (ОТЎБЭМ) ишлаб чиқди ва у   ISO 7498 Халқаро стандарти сифатида қабул қилинди.

Очиқ тизимлар ўзаро боғланишининг эталон модели – бу модель бўлиб, очиқ тизимлар ўзаро боғланишининг умумий принципларини тавсифлайди ва   стандартлаштириш бўйича Халқаро ташкилотда стандартлар ишлаб чиқиш учун асос сифатида қўлланади.

Моделнинг мақсади, тизим ва тармоқлар орасида хабар алмашинишини стандартлаштириш, алоқа тизими учун ҳарқандай техник тўсиқларни бартараф этиш, айрим тизимлар ишлашини “ички” тавсифлаш қийинчиликларини бартараф этиш, агар стандартлар ҳамма талабларга жавоб бермаса, улардан оқилона қайтишни таъминлашдир.

Бу моделда тадқиқотнинг асосий объекти тизимдир, тизим дейилганда битта ёки бир нечта алоқа воситалари (автоматизациялаш) амалга оширидиган, иерархик функциялар тўплами ва уларга юклатилган вазифаларни бажариш тушунилади. Моделнинг ҳар бир тизими очиқдир. Тизимлар аппарат ва дастурий амалга оширишлари хусусиятларидан қатъий назар,  ўзаро ҳаракатда бўлиши мумкин бўлса, бундай тизимлар очиқ дейилади.

Очиқ тизимлар ўзаро боғланишининг эталон модели еттита сатхга      (2.1-расм) эга:

- биринчи - физик;

- иккинчи – канал (маълумотлар звеноси);

- учинчи - тармоқ;

- тўртинчи - транпорт;

- бешинчи - сеанс;

- олтинчи – тақдимот (маълумотларни тақдим этиш);

- еттинчи - амалий.

Сатх дейилганда компонента, қатлам ёки иерархик структура чегараси тушунилади. Сатхларнинг оптимал сонини аниқлашда ITU-T қуйидаги принципларга амал қилган:

         - сатхлар сони шундай бўлиши керакки, ҳар бир сатхда ўтадиган жараёнларни аниқ ва батафсил ажратиш мумкин бўлиши ва ҳар хил тизимлар  

ОТЎБЭМ битта босқич сатхида ўзаро боғланиш қоидалари соддалашиши;

-сатхлар орасидаги чегарани шундай жойда ўтказиш керакки, бунда хизматларни тавсифлаш энг кам, чегара орқали опрециялар эса минимал бўлиши;

-жуда кўп сатхларни яратиш лозим эмаслиги, чунки бунда уларни тавсифлаш система техник масалаларини мураккаблаштиради; 

        - ўхшаш функцияларни битта сатхга жамлаш.

Сатхлар бир-бирларига нисбатан юқори ва қуйи бўлиши мумкин.

 

2.1-расм. Объектларнинг ўзаро ҳаракат схемаси

         Сатхларнинг ҳар бирида, юқорида турувчи сатх ишлашини таъминловчи, маълум масала хал қилинади. Бу масалалар оқибатида пайдо бўладиган жараёнлар, шунингдек уларни ечадиган воситалар умумий тушунча “мантиқий объектлар” га бирлаштирилади. Ҳамма мантиқий объектлар (кейинчалик фақат объектлар) мос сатхларга бириктирилган. Умумий холда битта сатхда бир нечта  объект бўлиши мумкин.

         Битта очиқ тизимнинг  N–нчи сатхи бошқа очиқ тизимнинг N–нчи сатхи билан хабар (маълумотлар) алмашиниши мумкин. Битта сатхда жойлашган, ҳар хил очиқ тизимлар объектларининг ўзаро ҳаракатини аниқловчи қоидалар тўплами, протокол дейилади. ОТЎБЭМ нинг сатхига мос холда физик, канал, тармоқ, транпорт, сеанс, тақдимот ва амалий протоколларини фарқлашади. Протоколларнинг хаммаси ITU-T томонидан стандартлаштирилган, бу эса битта сатхдаги ўзаро боғланаётган мантиқий объектлар орасида хабарлар (маълумотлар) ва бошқариш ахборотларини алмашишга имкони беради.

         Телекоммуникация воситалари ёрдамида ахборот алмашиниш холатида ўзаро боғланиш қоидалари (протоколлар) қатъий аниқланган ва аниқ регламентланган бўлиши, яъни формаллаштирилган бўлиши керак.

         Стандарларда аниқланган ўзаро ҳаракатдаги объектлар орасидаги чегара туташиш жойи ёки интерфейс дейилади. Интерфейс – унификацияланган алоқалар ва сигналларнинг тўплами бўлиб, улар ёрдамида тизим (тармоқ) элементлари бир бирлари билан уланадилар. Сатхлар ораси ва сатхлар ичи интерфейсларини фарқлашади.

         ОТЎБЭМ ҳар хил очиқ тизимлари объектларининг ўзаро боғланиш қоидаси битта сатхдаги хабар алмашиниши фақат қуйи сатхда жойлашган объектлар орқали амалга оширишга рухсат беради. Бу чекланишларни ҳар бир сатхга кетма-кет қўллаш, хабарларни алмаштириш маршрути энг қуйи сатхдан ўтиши кераклигини кўрсатади (2.1-расм).

         “Хизмат” тушунчаси ташкилот, корхона ёки тизим маъносига эга бўлиши мумкин. Масалан, электр алоқа тармоғи архитектурасида “электр алоқа хизматлари”  тушунчаси мавжуд, улар ахборотни узатиш, қабул қилиш ва қайта ишлаш воситаларини, бошқариш органлари, техник ва маъмурий персонални жамловчи ташкилий – техник тизимларни билдиради. 

         Телекоммуникация тизимлари ва тармоқларини тавсифлашда ОТЎБЭМ дан фойдаланиб телекоммуникация хизматлари иккита гурухга ажратилади: узатиш хизматлари ва телехизматлар.

         Узатиш хизматлари – алоқа тармоқлари бўйича хабарларни узатишга мўлжалланган хизматлардир. Улар ОТЎБЭМ нинг биринчи учта сатхларида тавсифланади.

         Телехизматлар – электр алоқа тармоғи орқали абонентлар охирги (охирланма) қурилмалари орасида бевосита хабар алмашиниш мақсадида ташкил қилинадиган хизматлардир (телефон, телеграф ва маълумотлар узатиш хизматларидан ташқари) (2.2-расм).  Бу хизматларга телетекс, телефакс, видеотекс ва бошқалар киради. Шундай қилиб, телехизмат функциялари, биринчидан,  узатишнинг хамма функцияларини (биринчи сатхдан учинчигача), иккинчидан, охирланма қурилмаларининг алоқа функцияларини қамрайди.

 

 

 

 

      

 

 

 

2.2-расм. Узатиш хизматлари (а), телехизматлар (б) участкалари

         Эталон моделнинг сатхларини тавсифлаш фарқлари улар ечадиган масалаларнинг йўналиши, уларнинг мазмунан йўналтирилганлиги номларида акс эттирилади.

       Иккита юқори сатх (амалий ва тақдимот) амалий жараёнларга мос келади (2.3-расм), амалий жараён деганда фойдаланувчилар эхтиёжи учун хабарларни қайта ишлаш жараёни тушунилади. Бошқа сатхлар киришнинг тармоқ усули деб аталадиган жараённи амалга оширишади ва телекоммуникация тармоқлари ёки унинг элементлари функцияларини тавсифлайди.

        

2.3-расм. Очиқ тизимларнинг эталон модели структураси

Очиқ  тизимларни  тавсифловчи,   кўрсатилган  икки  гурухни ажратиш нуқтаси – порт деб аталади. Порт орқали мантиқий каналлар бўйича ҳар хил жараёларнинг алоқаси амалга оширилади.

Мантиқий канал-бир портдан иккинчи портга хабар узатиладиган йўл. Мантиқий канал битта физик каналда, ёки шундай каналлар кетма-кетлигида (узатиш каналлари) ётқизилади. Тармоқ сатхида ётқизилган мантиқий канал виртуал канал, канал сатхидаги эса – маълумотлар узатиш канали (ахборотлашган) деб аталади.

Ҳар бир жараён ёки битта, ёки кўп портли бўлиши мумкин. Кўрилаётган моделда телекоммуникация тармоғидан ташқари хамма тизимларнинг тўртта қуйи сатхларини бирлаштирувчи, транспорт тармоғи аниқланган.

ОТЎБЭМ яратишда айрим сатхлар бажарадиган, регламентланган функциялар рўйхати максимал бўлиши ва халқаро стандартларга мос келиши кераклиги тахмин қилинган. Лекин, бундай стандартлар бугунги кунда фақат очиқ тизимнинг биринчи учта сатхларига тўлиқ хажмда ишлаб чиқилган. Бу қўйилган масалани оғирлиги билан тушунтирилади.

Функцияларнинг қатъий регламентациялари йўқлигига қарамасдан, тизимий ёндашув узатиш тизимлари архитектурасининг модели сатхларини ва ахборот тақсимланишини етарли даражада деталлаштириб, ҳарактерлашга имконият беради.

Узатиш тизимлари архитектурасининг модели сатхлари

ва ахборот тақсимланиши. ОТЎБЭМни ўрганиш ва кейинчали қўллаш мақсадида унинг сатхларини қуйидагича тақсимлаш мумкин:

- учта сатхдан (амалий, тақимот, сеанс) ташкил топган юқори сатхлар гурухи, улар телематик хизматларни ва охирланма қурилмалар орасидаги уланишларни ўрнатиш ва сақлаб туриш жараёнларини тавсифлайди, шунингдек хабарларни (маълумотларни) абонент кўриши (восприятие) учун қулай шаклда тақдим этади;

- учта сатхдан (тармоқ, канал, физик) ташкил топган қуйи сатхлар гурухи, улар хабарларни битта абонент қурилмасидан иккинчисига тармоқ бўйича транспортировкалаш, коммутациялаш жараёнларини тавсифлайди;

- транспорт сатхи (тўртинчи сатх) юқори ва қуйи сатхлар орасида боғловчи звенодир (2.4-расм).

ОТЎБЭМнинг сатхлари функциялари билан танишамиз.

Амалий сатх (ОТЎБЭМнинг 7-нчи сатхи) – фойдаланувчиларнинг амалий жарёнлари орасида (маълумотларни қайта ишлаш) маълумотлар алмаштириш бўйича хизматларни таъминлайдиган, очиқ тизимларнинг ўзаро боғланиш сатхидир. Амалий сатх, амалий сатх юқорисида бўлган, фойдаланувчининг (абонентнинг) амалий жараёнларига киришни таъминлашга, ОТЎБЭМнинг имкониятларидан фойдаланишга мўлжалланган. Умумий холда бу сатхда бажариладиган хамма жараёнлар иккита гурух жамланмаси сифатида тақдимланиши мумкин – булар фойдаланувчиларнинг амалий жараёнлари ва маъмурий бошқаришнинг амалий жараёнлари гурухларидир. Биринчи гурух- ишчи ва терминал тизимларга, иккинчи гурух -  маъмурий тизимларга тааллуқлидир.

Маъмурий бошқариш очиқ тизимнинг хамма сатхларида жойлашган ресурсларни координациялашга хизмат қилади. Фойдаланувчиларнинг амалий жараёнлари ахборотларни қайта ишлашни бошқаришга, жараёнлар орасида ресурсларни динамик тақсимлашга, тўхташлар ва бузилишлар пайдо бўлгандан сўнг тармоқ ишлаш нормал холатини тиклаш процедурасини таъминлашга; ахборотларни қайта ишлашга, яъни яратилган тизим бевосита бажарадиган асосий функцияларга хизмат қилади.

Бевосита фойдаланувчилар билан мулоқатда бўлувчи амалий сатх, хамма қуйи сатхлар таклиф қиладиган хизматларнинг тўлиқ танланмаси билан таъминланган. У қуйи сатхларга хақиқатда қандай хизматлар чақирилиши кераклигини айтади (диктует). Амалий сатх турли очиқ тизимлар амалий жараёнларининг ўзаро ҳаракат ҳар хил шаклларини таъминлаш масаласини бажаради.

2.4-расм. Алоқа тармоғини тавсифлаш модели

 

         Фойдаланувчиларнинг ўзаро боғланишини ташкил қилиш учун амалий сатх, тақдимот сатхи бажарадиган сервисга мурожаат этиш воситаларига эга. Бу воситалар қуйидагиларга имкон беради:

         - битта ёки бир нечта бошқа абонентлар билан уланиш ўрнатилишига сўровларни шакллантиришга;

            - алмашинишга лозим бўлган хабарларни тақдим этиш шаклини кўрсатишга;

         - бошқа тизимлардаги амалий жараёнлар мавжудлиги ва холати хақида маълумотномаларни сўрашга ва бошқалар.

         Амалий сатх учун кўриб чиқилган хамма функцияларнинг энг мухими хабарнинг маъновий мазмунини (семантика) таъминлашдир.

         Шундай қилиб, амалий сатх ОТЎБЭМ да асосийдир, чунки бошқа хамма сатхлар фақат унинг ишлашини таъминлаш учун мавжуддирлар.

Тақдимот сатхи (маълумотларни тақдим этиш сатхи, ОТЎБЭМнинг 6-нчи сатхи) – амалий сатхдаги мантиқий объектлар орасида хабарларни алмашиниш, ўзгартириш ва хабарларни керакли форматда тақдим этиш бўйича хизматларни таъминлайдиган очиқ тизимларнинг ўзаро алоқа сатхи.

Тақдимот сатхи ўзаро боғланиш нуқтаи назаридан энг содда сатхдир. Унинг функцияси абонент (ШЭХМ фойдаланувчиси) хабарларини амалий сатхда қўлланадиган шаклдан, нисбатан қуйи сатхларда қўлланадиган, узатиш учун қулай шаклга ўзгартиришдир, яъни хабарлар синтаксиси амалга оширилади. Умумий холда ҳар бир амалий жараён хабарларни тақдим этиш ўзининг шакллари билан фойдаланиши мумкин, шунинг учун тақдимот сатхи хабарларни тақдим этиш шаклларида танловчанликка эга бўлиши лозим. Бу эса ўз навбатида тақдимот сатхига хабарлар форматини идентификациясини киритишни талаб қилади.

Тақдимот сатхининг функцияларига қуйидагилар киради;

            - амалий жараёнлар ва уларнинг портларин адресациялаш;

         - хабарларни қисиш ва кенгайтириш;

- агар хабарлар аппаратура усулида эмас, дастурий усулда амалга оширилса, уларни шифрлаш ва шифрни очиш (расшифровка).

         Тақдимот сатхи мантиқий объектларининг ўзаро боғланиши, амалий сатхга ўхшаш, қуйи турган, сеанс сатхи ёрдамида ташкил қилинади.

         Шундай қилиб, тақдимот сатхидан юқорида хабар аниқ мазмуний шаклга эга, қуйида эса у моделнинг очиқ тизимлар элементлари бўйича узатиш учун фақат қулай шаклга келтириш нуқтаи назаридан қаралади ва унинг мазмуний қиймати қайта ишлашга таъсир этмайди.

         Сеанс сатхи (ОТЎБЭМнинг 5-нчи сатхи) –  маълумотларни тақдим этиш сатхининг мантиқий объектлари орасида ўзаро боғланишни ташкил этиш ва синхронизациялаш бўйича хизматларни таъминлайдиган очиқ тизимларнинг ўзаро алоқа сатхи.

Сеанс сатхининг бош вазифаси абонент қурилмалари (терминаллари) орасида диалог ташкил этишдир, яъни фақат алоқа сеанси вақтида мавжуд мантиқий каналлар бўйича алоқа сеансини  ташкил этиш ва хабарлар алмашинишини бошқаришдир.

Мантиқий каналлар бўйича алоқа сеанслари бир ёки икки томонлама бўлиши мумкин. Бу маънода симплекс, яримдуплекс ва дуплекс алоқа тўғрисида гапириш мумкин.

Мантиқий каналларни ташкил этиш умумий холда қуйидагиларни талаб қилади:

- алоқа сеансини идентификациялаш;

- алоқа сеансини инициализациялаш;

- узатилаётган хабарлар чегараларини идентификациялаш;

         - тўхтаб қолиш вазиятлари пайдо бўлганда сеанси узиш ва қайта тиклаш;

         - алоқа сеансини тугатиш.

Транспорт сатхи (ОТЎБЭМнинг 4-нчи сатхи) – қуйида жойлашган сатхлар ресурсларидан самарали фойдаланган холда сеанс сатхининг мантиқий объектлари орасида хабарларни кодга боғлиқ бўлмаган холда ва ишончли алмашиниш бўйича хизматларни таъминлайдиган очиқ тизимларнинг ўзаро алоқа сатхи.

Транспорт сатхига хабарларни алоқа тармоғи бўйича узатишга яроқли бўлган кўринишга тайёрлаш масаласи юклатилади, яъни транспорт сатхи юқори сатхларни алоқа тармоғи хусусиятларини хисобга олишдан озод қилади. Транспорт сатхида юқори сатхдан (сеанс сатхидан) тушган  хабарлар пакетлар кўринишида узатилади.

Транспорт сатхига хабарларни тармоқ сатхига узатишга тайёрлашдан ташқари, аниқликни  ошириш функцияси, шунингдек бир қатор қўшимча процедуралар юклатилади:

         - хабарлар блокини узатишда имтиёзларни (нормал, зудлик билан) тақдим этиш;

         - узатилган хабарлар блоки хақида тасдиқномалар узатиш;

         - тармоқда берк холат вазиятларида блокларни тугатиш;

         - турли параметрлар (хабарни узатувчидан адресатгача ўтиш ўртача вақти, тармоқ унумдорлиги, хатоликлар эхтимоллиги ва бир қатор бошқа параметрлар) бўйича хизмат кўрсатиш сифатини назоратлаш.

Транспорт сатхи, тармоқни бошқарадиган маълумотлар пакети ундан қуйида бўлинмас бирлик ахборот бўлиб қоладиган чегарадир. Транспорт сатхидан юқорида ахборот бирлиги сифатида фақат хабарлар қаралади. Транспорт протоколлари тармоқ абонентлари орасида ахборот алмашишни таъминлайди, қуйи сатх протколлари тармоқ айрим участкаларида хабарларни етказишга жавобгардирлар.

ОТЎБЭМнинг қуйи сатхларига тармоқ, канал ва физик сатхлар киради.

Тармоқ сатхи (ОТЎБЭМнинг 3-нчи сатхи) – телекоммуникация тармоқлари орқали абонент қурилмалари уланиши учун каналлар ташкил қилинишини таъминлайдиган сатхдир.

Тармоқ сатхи, тармоқ бўйича хабарларни узатиш маршрутини, тармоқ узелларида коммутацияни танлашга, маршрутизация процедураси етарли даражада самарали бўлмасдан амалга оширилиш натижасида тармоқ ортиқча юкланишига йўл қўймасликка, чақирилаётган абонент рақамини узатишга, коммутацияланган уланишларни ўрнатиш ва узишга мўлжалланган. Бошқача қилиб айтганда, тармоқ сатхи бутун телекоммуникация тармоқлари орқали ахборот узатувчи-тизим ва ахборот қабул қилувчи манзилгох-тизим орасида йўл “ётқизади”, яъни хабарлар маршрутизациясини таъминлайди. Маршрутизациялаш – чақириқ ёки хабар манзилга етиши учун телекоммуникация тармоғида йўлни аниқлаш жараёнидир.

    Маршрутизациялаш тақсимланган жараён бўлиб, алоқа тармоғининг хамма коммутация узеллари томонидан бажарилади. Бунинг учун ҳар бир узел абонентдан корреспондентга юборилиши зарур чақириқ ёки хабар учун виртуал канални, ёки узатиш каналини аниқлайди, шу билан алоқа тармоғида узатиш йўли яратилади.

Каналлар коммутациясида телекоммуникация тармоғи орқали маршрут хосил қилиш фақат абонент тизимларининг ўзаро боғланиш сеанси бошланиши вақтида амалга оширилади. Бу мақсадда фойдаланувчи – алоқа ўрнатш инициатори – тармоқ орқали чақириқ юборади. Чақириқ коммутация узеллари орқали ўтади, уларнинг ҳар бири маршрутлаш жараёнига таъсир кўрсатади. Натижада фойдаланувчиларнинг хабар узатиш вақтига иккита ўзаро боғланувчиларни улаган каналлар кетма-кетлиги яратилади. Бу холда хабарлар узатилиши шундай амалга ошириладики, узатувчи ва қабул қилувчи, хабарлар ўтаётган коммутация узелларини “кўришмайди”.

Пакетлар коммутациясида бир нечта пакетлардан иборат хабарлар, одатда бир нечта йўл билан узатилади. Бунинг учун пакетларни алоқа тармоғининг коммутация узеллари ва алоқа линиялари бўйича ҳаракатланиши учун  тармоқ сатхи пакетларга мос хизмат ахборотларини қўшади.

Канал сатхи (ОТЎБЭМнинг 2-нчи сатхи) – канал бўйича ахборотни узатишни бошқаришни таъминлайдиган очиқ тизимларнинг ўзаро алоқа сатхидир. Канал сатхи ёрдамида старт сигналини узатиш жараёни ва ахборотни узатиш бошланишини ташкил этиш, канал бўйича ахборотни ўзини узатишни, қабул қилинган ахборотни текшириш ва хатолигини тузатиш, канални носозлигида уни узиш ва техника таъмиридан сўнг узатишни қайта тиклаш, узатиш тугаши сигналини генерациялаш ва канални пассив холатга ўтказиш масалалари кўрилади (тавсифланади)

Канал сатхида пакетларни қайта ишлаш ва уларни тармоқ сатхида белгиланган узатиш маршрутига мос холда узатиш амалга оширилади. Бунинг учун пакетлар мос ўлчамли кадрларга ўзгартирилади. Кадр – бу канал сатхида узатилаётган маълумотлар блоки.

Канал сатхининг мос хизматларини амалга ошириш хизмат хабарлари (адабиётларда “примитивлар”, “транзакциялар” ёки “маълумотларнинг интерфейс блоклари” деб аталади) тўплами ёрдамида амалга оширилади, улар учта гурухга бўлинадилар: сўров, индикация, жавоб (тасдиқ). Уларни каналнинг ишлаш айрим фазаларига тегишли, бошқарувчи ахборот сифатида қараш қулайдир. Бу фазалар қуйидагилардир:

- канални ташкил этиш;  

     - канал бўйича хабарларни узатиш;  

     - каналда уланишларни тамомлаш.  

            Каналнинг ишлаш бу фазалари хабар узатиш зарурати пайдо бўлишида такрорланади.

Физик сатх (ОТЎБЭМнинг 1-нчи сатхи) -  физик уланиш воситалари орқали сигналларни узатиш механик, оптик, электрик, процедуравий воситаларни аниқлаш сатхидир.

Физик сатх хабарларни (битлар кетма-кетлигини) конкрет фойдалинаётган физик мухит бўйича узатиш учун яроқли кўринишда силжитишга (перенос) мўлжалланган. Бундай физик узатиш мухити сифатида, одатда, алоқа тармоғи ёки алохида ажратилган узатиш каналлари жамланмаси, симли уланиш линияси, радиоканал ва х.к. дан  фойдаланиш мумкин.

         Физик сатх учта функцияни бажаради: коммутация қурилмалари орасида физик уланишларни ўрнатиш ва узиш; сигнални физик мухит бўйича узатишга яроқли холга келтириш учун ўзгартириш; интерфейсни (стик) амалга ошириш.

Очиқ  тизимлар элементларининг ўзаро боғланиши. Очиқ  тизимлар элементларининг ўзаро боғланиши, ўзаро ҳаракати, алоқаси дейилганда очиқ тизим элементларининг  ягона мақсадда – алоқа воситалари ва хизматларни тақдим этиш мақсадида ишлашини тушуниш мумкин. Бундай ўзаро боғланиш тавсиявий ва тўлдиришлар учун очиқ ҳарактерга эга хужжатлар асосида амалга оширилади, хужжатлар ишлаб чиқарувчилар ва операторларга эталонлардан хабардор бўлишга ва  янги алоқа тизимлари ва хизматларини қийинчиликсиз жорий этишга имкон беради. Ўзаро боғланиш, ўзаро ҳаракат тушунчалари тизим назарияси нуқтаи назаридан  ОТЎБЭМ яратилиш мақсадига тўлиқ жавоб беради.

ОТЎБЭМ нафақат электр алоқанинг тизимлари, тармоқлари  ва хизматларини тавсифлаши ва дунёда ягона концепция бўлмаганлигини хисобга олиб, шунингдек тизимий позициялардан келиб чиқиб, очиқ  тизимлар элементларининг ўзаро боғланиши, ўзаро ҳаракати дейилганда, бу тизим абонентларини электр алоқа хизматлари билан таъминлаш бўйича умумий масалаларни бажариш мақсадида уларнинг келишиб, мослашиб ишлаши тушунилади.

Очиқ  тизимлар элементларининг ўзаро боғланиши ташкилий-техник, иқтисодий, хуқуқий бўлиши мумкин. Ташкилий-техник ўзаро боғланиш дейилганда очиқ  тизимлар элементларининг  техник воситалари ва хизмат кўрсатувчи ходимларларининг ўзаро боғланиши тушунилади.

Очиқ  тизимлар элементларининг ўзаро боғланиши қуйидагиларни таъминлаши лозим:

1. Очиқ  тизимлар ишлашининг самарадолигини ошириш.

            2. Очиқ  тизимлар ресурсларидан комплекс фойдаланиш.

            3. Очиқ  тизимлар абонентлари орасида алоқа боғлаш имкониятлари ва бошқалар.

ОТЎБЭМ нинг юқорида кўрилган сатхлари функциялари асосида қуйидагини таъкидлаш мумкин, учта қуйи сатх протоколлари алоқа тармоғи бўйича уланиш ўрнатиш, хам нутқли ва хам нутқли бўлмаган хабарларни узатиш ва уланишларни узиш, яъни узатиш функциясини амалга ошириш имконини беради. Юқори сатхлар протоколари битта алоқа тармоғидан фойдаланган холда турли телехизматларниташкил этишга, яъни абонент қурилмалари орасида алоқа функциясини амалга оширишга имкон беради. Юқори сатхлар асосан ЭХМ, факсимил аппарат ва бошқа кўринишдаги абонент қурилмалари уланганда нутқли бўлмаган хабарларни узатиш учун қўлланилади.

Шундай қилиб,  ОТЎБЭМ элементларининг ўзаро боғланишида икки турдаги ўзаро боғланишни ажратиш мумкин:

1.Учта қуйи сатхга мансуб, узатиш функциясига тегишли ўзаро боғланиш (таъсир) функцияси (2.5-расм).

2. Хамма сатхлар амалга оширадиган (тавсияловчи), алоқа функциясига тегишли ўзаро боғланиш функцияси (2.6-расм).

 

                       

2.5-расм. Узатиш имкониятига тегишли ўзаро боғланиш  функцияси

 

Ўзаро таъсир функциясига (ЎТФ) талаблар тармоқлар (масалан, иккиламчи тармоқ учун – уланиш ўрнатилиши ва узиш, сигналларни кодлаш, маршрутизациялаш, хизмат кўрсатиш сифатини назоратлаш ва бошқалар) ва телехизматларни (масалан, абонент қурилмалари уланишини ўрнатиш ва узиш, фойдаланувчининг ахборотини кодлаш, алоқа сеансларини ташкил этиш ва алохида (айрим) хабарни узатиш, ахборот хавфсизлигини таъминлаш ва бошқалар) ўзаро боғланишини таққослаш йўли билан аниқланади.

Мос келадиган ўзаро боғланиш функцияларини ЎТФ да ўзгартириш талаб қилинмайди (масалан, фақат аналог телефон каналларни коммутацияланадиган алоқа тармоқларида). Мос келмайдиган функциялар ЎТФ да мос ўзгартиришларни талаб қилади (масалан, битта тармоқда аналог телефон каналлари, иккинчидан эса дискрет каналлар коммутацияланади).

 

                       

2.6-расм. Алоқа имкониятига тегишли ўзаро боғланиш функцияси

 

            Битта абонентдан иккинчисига нутқли бўлмаган ахборотларни узатишда очиқ тизим элементлари бўйича қўшимча ўзгартириш функциялари: жойлаштириш ва сегментациялаш кўзда тутилиши керак. Маълумотлар узатувчи тармоқларда (маълумотлар узатиш тармоқлари, ISDN) жойлаштирилган учта майдондан (сарлавха, маълумотлар майдони ва охирланма) иборат блокларда ахборот узатилишини (2.7-расм) назарда тутади.

 

 

 

Модель OSI представляет хотя и очень важную, но только одну из многих моделей коммуникаций. Эти модели и связанные с ними стеки протоколов могут отличаться количеством уровней, их функциями, форматами сообщений, службами, поддерживаемыми на верхних уровнях, и прочими параметрами.

 

 

2.7-расм. Тармоқ турли қурилмаларининг OSI модели сатхларига мослиги

 

3. Ethernet технологиялари стандартлари

 

 Хозирги кунда телекомуникасия тармоқларини турли хил технологиялар асосида қурилмоқда. Хўш қайси тармоқни қандай технология асосида қуриш лозимлиги билиш учун нималарга ахамият бериш керак. Албатта биринчи навбатда биз районни, объектни, жойни ўрганишимиз керак. Бундан кейин биз қандай тармоқ қурамиз (глобал, минтақавий, махаллий, локал) шуни билган холда қуриладиган тармоқни тавсиф ва параметрларини ўрганамиза (тармоққа тушадиган чақириқлар оқими унга қандай хизмат кўрсатадиган қурилмалар қуриш керак ).

      Локал тармоқларда қўлланиладиган Ethernet технологияси хақида бир қатор малумотлар келтирилган. Ethernet технологиясини стандарлари   тавсилотлари батавсил ёритиб берилган. Статистик малумотларда келтирилган фактларга асосланиб энг кўп сиғимда малумот алмашиниш лоcал тармоқларга тўғри келади. Шу нуқтаи назардан маълумот алмашинишда сиғимни ошиши ўз навбатида тезликни пасайишига олиб келади. Ethernet технологияси тезлик нуқтаи назаридан бу талабларга жавоб бера олади. Тўғри бу технологиияни хам ўзига яраша камчиликлари бор, хозирги кунга келиб бу камчиликларни бир қанчаси бартараф этилмоқда ва янги стандартлари яратилмоқда. Булардан бири Метро Ethernet технологияси, бу стандарт бошқа стандартлардан яққол ажралиб турадиган жихати бу махаллий тармоқларда қўлланилишидир.

 Локал тармокларда кулланиладиган Ethernet тармок технологиялари тахлили. Ethernet – хозирги кундаги энг кенг қўлланиладиган технологиядир. У тор полосали узатишни 10 Мбит/с тезликда амалга оширади. Шина топологиясидан ва трафикни бошқариш учун кабелнинг асосий сегментида - CSMA/CD дан фойдаланади.  Ethernet мухити (кабели) пассив хисобланади, яъни компьютернинг ўзидан электр қувват олади. Шунинг учун у терминатор нотўғри уланса ёки физик зиён етказилганда ишлашдан тўхтайди.

        Ethernet тармоғи қуйидаги характеристикаларга эга:

·     Анъанавий топология – чизиқли шина;

·     Бошқа топологиялар - юлдузсимон-шина;

·     Узатиш тури – қисқа полосали;

·     Мурожат қилиш усули (метод доступа) - CSMA/CD;

·     спецификациялари - IEEE 802.3;

·     маълумотларни узатиш тезлиги - 10 , 100  и 1000 Мбит/с;

·     кабель тизими – йўғон ва ингичка коаксиал кабель, UTP .

Кадр формати. Ethernetда маълумотлар пакетларга (кадрларга) бўлинади, бу формат бошқа тармоқларда қабул қилинган форматлардан фарқ қилади. Ethernetда кадр узунлиги 64 дан 1518 байтгача бўлиши мумкин, лекин Ethernet структурасининг ўзи камида 18 байт жой эгаллайди, шунинг учун Ethernetда маълумотлар блоки 46 дан 1500 байтгача бўлади.

Кадр қуйидагилардан ташкил топган:

1.     Преамбула – кадр бошланишини белгилайди;

2.     Қабул қилгич адреси;

3.     Манба адреси;

4.     Тур (тип) – тармоқ сатхида протокол турини аниқлайди (IP или IPX );

5.     Маълумотлар;

6.     Код (CRC ) – хатоликларни аниқлаш учун.

IEEE нинг 10 Мбит/с  стандартлари. 10 BaseT  (10 – узатиш тезлиги 10 Мбит /с, Base – тор полосали, Т – жуфт сим) – компьютерларни бир-бири билан боғлаш учун экранлаштирилмаган (UTP) жуфт ўрамли симдан фойдаланувчи Ethernet тармоғи хисобланади. Шунингдек жуфт ўрамли симдан хам фойдаланиши мумкин (STP ).

Бу турдаги тармоқларниг аксарияти юлдузсимон тузилишга эга, лекин сигнал узатиш тизими шина асосида амалга оширилади. Одатда тармоқ концентратори 10BaseT кўппортли репитер вазифасини бажаради.  10BaseT сегментининг максимал узунлиги  - 100 м. Минимал узунлиги эса 2,5 м .   10BaseT   может обслуживать до 1024 компьютеров .

 

 Параметрлари:

·     кабел UTP 3,4,5 категориялари;

·     улагичлар (соединители)  - RJ- 45 кабел учларида;

·      трансивер – хар бир компьютер учун зарур;

·     трансивердан концентраторгача бўлган масофа - 100 м максимум;

·     тармоқдаги умумий компьютерлар сони – 1024 гача.

10 Base2

10 Base2 (2 – масофага узат деярли икки марта юқори (аниқроғи 185 м)), ингичка коаксиал кабелга асосланган. Сегментнинг максимал узунлиги - 185 м, минимал узунлиги - 0,5 м. 185 - метрдаги сегментда 30 тагача компьютерлар уланиши мумкин.  Кабель компонентлари  “ингичка Ethernet”:

·     BNC баррел-коннекторлар;

·     BNC  T-коннекторлар;

·     BNC - терминаторлар.

         Ингичка кабелли Ethernet тармоғи одатда “шина” топологиясига эга. Ингичка кабелли Ethernet учун IEEE стандарти Т-коннектор ва компьютер орасида кабел трансиверини қўллашни тоқазо этмайди. Бунинг ўрнига Т-коннектор тармоқ платасининг ўзига жойлаштирилади.

         BNC баррел-коннектори, кабелни сегментларини улаш орқали унинг умумий узунлигини оширишга имкони беради. Мисол учун сизга 30 м ли кабел керак бўлсин, лекин сизда ингичка кабелнинг 20 ва 5 м ли сегментлари мавжуд. Иккита баррел-коннекторлари ёрдамида уларни уласангиз керакли узунликдаги кабел олишингиз мумкин. Бироқ баррел-коннекторлардан фойдаланишни иложи борича камайтириш лозим, чунки улар сигнал сифатини пасайтиради.         Ингичка кабелли Ethernet (тонкий Ethernet) тармоғи – унча катта бўлмаган корхоналар ва кичикроқ ишчи гурухлар учун тармоқ хосил қилиш учун жуда қулай ва камхаражат хисобланади.

Тармоқларда Ингичка кабелдан фойдаланиш қуйидагиларни беради:

·     Нисбатан арзон;

·     Ўрнатиш оддий ва қулай;

·     осон конфигурацияланади.

         IEEE 802.3 спецификацияси бўйича ингичка кабелли Ethernet тармоғида битта кабел сегментида 30 тагача тугунларни улаш мумкин.

Параметрлари:

·     сегментнинг максимал узунлиги  - 185 м ;

·     тармоқ адаптери платаси орқали уланиш - BNC  Т - коннектор ;

·     магистрал сегментлар сони - 4 репитер ёрдамида, 5 сегментни боғлаш мумкин;

·     компьютер уланиши мумкин бўлган сегментлар сони – 5 тадан 3 та;

·     тармоқ умумий узунлигининг максимал қиймати - 925 м ;

·     тармоқдаги компьютерлар сони – 1024 тагача.

10 Base 5

10 Base 5 ( 5 – сегмент 500 м дан ) ёки бошқача қилиб стандарт Ethernet дейилади. Йўғон коаксиал кабелли тармоқ (толстый Ethernet – йўғон Ethernet) одатда “шина” топологиясидан фойдаланади. Йўғон Ethernetда магистрал сегментида 100 тагача тугунлар уланиши мумкин. Йўғон Ethernet нинг сементи узунлиги 500 м гача бўлиши мумкин, бкнда тармоқнинг умумий узунлиги 2500 м бўлади.

Кабел тизимининг компонентлари:

·         трансиверлар – ЛХТ нинг асосий кабели билан компьютерлар ўртасидаги алоқани таъминлайди;

·         трансиверлар кабели – трансиверни тармоқ адаптери платаси билан боғлайди;

·         DIX - коннектор ёки AUI - коннектор – трансивер кабелида жойлашади;

·        N – серия коннекторлари (шунингдек баррел - коннекторлар).

 

IEEEнинг 100 Мбит/с учун стандарлари. 100 Мбит /с учун 2 та стандарт мавжуд:

·     100BaseVG- AnyLAN Ethernet;

·     100BaseX Ethernet (Fast Ethernet).

Ушбу иккита стандартлар стандарт Ethernet га нисбатан беш – ўн баравар тезроқ ишлайди. Улар 10BaseT кабел тизими билан боғлиқдир. Бу холат шуни билдирадики 10BaseT дан ушбу стандартларга ўтиш бирмунча осон ва қулайдир.

 100BaseX Ethernet

Бу стандарт баъзан Fast Ethernet деб хам аталади, Ethernet нинг кенгайтирилгани хисобланади. У жуфт ўрамли 5 категориядаги кабел асосида қурилади, мурожат қилиш усули (метод доступа) CSMA/CD ва “юлдузсимон – шина” топологиядан фойдаланади.

Мухит спецификациялари

         100BaseX 3 та узатиш мухити спецификациясини ўз ичига олади:

·     100BaseT4 - UTP нинг 3,4,5 категориялари, тўрт жуфтли сим;

·     100BaseTX - UTP ёки STP нинг 5 категорияси, икки жуфт сим;

·     100BaseFX – икки ўзакли оптик толали кабел.

         Ethernet бир нечта алоқа протоколларини ишлатиши мумкин, шу жумладан UNIX операцион тизимида жуда яхши ишловчи ТСР/IP хам. Шунинг учун Ethernet илмий ва амалий сохадаги тизимларда жудаям  машхурдир.

Тармоқ операцион тизимлари ва Ethernet

Ethernet кўплаб тармоқ операцион тизимлари билан ишлаши мумкин:

·     Microsoft Windows 95;

·     Microsoft Windows NT Workstation;

·     Microsoft Windows NT Server;

·     Microsoft LAN Manager;

·     Microsoft Windows for Workgroups;

·     Novell NetWare;

·     IBM LAN Server;

·     AppleShare;

UNIX.

Ethernet технологиясининг OSI модели билан ўзаро боғлиқлиги

         Ethernet технологиясини OSI модели билан боғлиқлиги Ethernet OSI моделини иккинчи поғонасида яъни канал поғонасида ишлайди. Бунда  маълумотлар кадр кўринишида келтирилади ва хар бир кадрни хажми бир ярим килобайтдан ошмайди. Аслида Ethernet технологияни тезлиги ошишига хам шу жараён сабаб бўлган. Бу қандай амалга оширилган деган саволга жавоб қуйидагича.

       Ethernet технологияси пакетларни ўзи хосил қилади ва бу ерда физик кодлар шакллантирилиб тезликни ктаришга эришилган. Юқорида Ethernet стандартларини кўриб чиққанимизда биринчи технология  10 M бит/с бўлган, кейинчалик бу тезликни 100 Mбит/с гача оширишга эришилган. Gegabit Ethernet да тезлик G бит/с гача кўтарилган ва хозирги кунга келиб бу натижа асосида Metro Ethernet технологияси ишлаб чиқарилиб, 40 Gбит/с гача тезликка эришилди.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.     TOKEN RING ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ

 

         Компютер тармоқлари  битта компютерни иккинчиси билан ўзаро боғлаш ва маьлумот узатиш учун мўлжалланган. Компютер тармоқлари улардаги компютерлар жойлашуви ва боғланиш усули бўйича маҳаллий ва глобал турларга бўлинади. Маҳаллий компютер тармоғида компютерлар битта хона; ёнма-ён хоналар, қаватлар ёки биноларда жойлашган бўлади. Одатда уларни ўзаро боғлаш учун тармоқ кабелидан фойдаланилади. Тармоқ кабелининг бир қатор турлари мавжуд, масалан: жуфтлик, коаксиал ва шиша толали. Тармоқдаги компютерларнинг ўзаро уланиш тузилмаси тармоқ топологияси дейилади.

         Тармоқ топологиясининг қуйидаги турлари (4.1-расм)  мавжуд:

     - Умумий боғлам;

     - Айлана;

     - Юлдузсимон.

4.1-расм. Тармоқ топологисининг турлари.

        

Тармоқдаги компютерларнинг ўзаро уланиш усули, маьлумот алмашиш асосларини белгиловчи восита бу тармоқ технологиясидир. Тармоқ технологияси тармоқдаги компютерлар маьлумот алмашиш услуби, компютерлар максимал сони, улар ўртасида масофа, тармоқ кабели ва анжом-ускуналарини белгилайди. Тармоқ технологияларининг асосий турлари: Ethernet; Арc Нет; Token Ring; Fast Ethernet; Gigabit Ethernet; FDDI; 100ВГ Анй-ЛАН.

         Тармоқларни классификациялаш учун турли белгилардан фойдаланилади, масалан тармоқ қамрайдиган территория (майдон, худуд) бўйича: глобал ва локал. Глобал ва локал тармоқларда қўлланиладиган технологиялар бир-бирларидан фарқланади, лекин кейинги пайтларда бу технологиялар ўзаро яқинлашмоқда. Локал тармоқлар – Лоcал Ареа Нетwорк (ЛАН) – нисбатан катта бўлмаган территорияни (1-2 км радиусли) қамрайдиган компютер тармоғидир. Локал тармоқлар битта ташкилотга тегишли коммутацион тизимдир. Масофанинг олис эмаслиги юқори сифатли алоқа линияларни қўллаш ва маьлумотларни 100 Мбит/с гача тезликда алмаштириш усулларидан фойдаланиш имконини беради. Локал тармоқлар турли хил хизматларни тақдим этади ва уларни on-line режимида амалга оширишни назарда тутади.

Локал тармоқларни тузишда турли хил технологиялар қўлланилади:

1.  Ethernet технологияси.

2.  Token-Ring технологияси.

3.  Арcнет лоcал тармоқлари

4.  FDDI технологияси

5.  100ВГ-АнйЛАН технологияси

6.  802.11 стандарти тармоғи

Token Ring технологияси.  Token Ring тармоғини Ethernet тармоғи сингари маьлумотлар узатишнинг ажратилган муҳити характерлайди. Узатиш муҳити кабеллар бўлакларидан иборат бўлиб тармоқнинг ҳамма стансияларини халқага бирлаштиради. Халқа умумий ажратиладиган ресурс сифатида бўлади ва унга кириш Ethernet тармоғига ўхшаш тасодифий алгоритмни талаб қилмайди, стансиялар халқадан фойдаланиш ҳуқуқини берадиган детерминантланган алгоритм талаб қилинади. Бундай ҳуқуқ маркер ёки (Token) деб аталадиган махсус форматдаги кадр ёрдамида берилади.Token Ring тармоғи иккита тезликда ишлайди-4 ва 16 Мбит/с. Турли тезликларда ишловчи стансияларни битта халқага бирлаштиришга ёьл қўйилмайди. Token Ring технологияси Ethernet технологиясига нисбатан анча мураккабдир ва тўсқинбардошлик хусусиятига эгадир. Token Ring тармоғида тармоқ ишлашини назорат қилиш процедураси аниқланган, унда ҳалқасимон структуранинг тескари алоқасидан фойдаланилади, узатилган кадр ҳамма вақт жўнатувчи стансияга қайтиб келади. Айрим ҳолларда тармоқ ишлашида аниқланган хатоликлар автоматик бартараф этилади, масалан ёьқолган маркер қайта тикланиши мумкин. Бошқа ҳолларда хатолик аниқланса, хизмат кўрсатувчи ходимлар томонидан бартараф этилади. Тармоқни назорат қилиш учун стансиялардан бири актив монитор деб аталадиган вазифани бажаради. Актив монитор ишдан чиқса, халқани инициализациялаш процедураси такрорланади ва янги актив монитор танланади. Тармоқ актив монитор раддиясини аниқлаши учун актив монитор ишчи ҳолатида ҳар 3 секундда ўзининг мавжудлигини билдирувчи махсус кадрни генерациялайди(ишлаб чиқаради). Агар тармоқда 7 секунд мобайнида бу кадр пайдо бўлмаса, тармоқнинг бошқа стансиялари янги актив монитор танлаш процедурасини бошлайдилар.ИБМ фирмасининг дастлабки Token Ring стандарти МАУ (Мултистатион Аccесс Унит) ёки МСАУ (Мулти-Статион Аccесс Унит) деб аталадиган консентраторлар ёрдамида тармоқда боғланишлар (4.2-расм) ни тузишни назарда тутади, яьни кўп стансион фойдалана олишли қурилмалар ёрдамида тузилган. Token Ring тармоғи 260 тагача узелларни боғлаши мумкин.

 

 

4.2-расм.Token Ring тармоғининг физик конфигурацияси(боғланиши).

 

Token Ring консентратори актив ёки пассив бўлиши мумкин. Пассив консентратор портларни ички боғланишлар билан бирлаштиради, бу портларга уланган стансиялар халқани ташкил қилади. Пассив МСАУ сигналларни кучайтирмайди, уларни ресинхронизациялашни бажармайди. Актив консентратор сигналларни регенерациялаш функсияларини бажаради ва Ethernet стандартига ўхшаш ҳолда қайтаргич деб аталади. Сигналларни кучайтиришини ҳар бир тармоқ адаптер бажаради, ресинхронизациялашни халқа актив монитоRingининг тармоқ адаптер амалга оширади.

         Умумий холда Token Ring тармоғи “Юлдуз-Халқа” комбинациялашган конфигурацияга эга. Охирги узеллар МСАУ юлуз топологияси бўйича, МСАУ лар эса махсус портлар Ring Ин (РИ) ва Ring Оут (РО) орқали бирлаштирилиб, магистрал физик халқани ташкил этади. Стансияни консентратор билан боғловчи кабел ажратувчи (лобе cабле), консентраторларни боғловчи кабеллар магистрал (трунк cабле) кабеллар дейилади. Token Ring халқасининг максимал узунлиги 4000 мни ташкил этади.

Кириш усули.    Token Ring тармоқларида киришнинг маркер усули қўлланилади.Кириш усули имтиёзларга асосланган  0 (енг қуйи) дан 7 (енг юқори) гача. Жорий кадрнинг имтиёзини стансия аниқлайди. Token Ring тармоқлари 2 та тезликда ишлаши мумкин: 4 ва 16 Мбит/с. Физик муҳит сифатида экранланган ёки экранланмаган ўралма жуфтлик, оптик-толали кабел ишлатилиши мумкин. Халқадаги стансияларнинг максимал сони-260 та, халқа максимал узунлиги – 4 км. Token Ring технологияси тўсқинбардош элементларга эга. Token Ring тармоғи кўприклар билан ажратилган бир нечта халқалар асосида тузилиши мумкин. Ушбу тармоқда халқа(4.3-расм) бўйлаб доимо маркер (Token) деб аталувчи электрон "хабар берувчи" фаолият кўрсатади. Ҳар қандай хабар узатувчи компютер ана шу "хабар берувчи" рухсат беришини кутиб туради, маркер келгач, унга хабарни узатишга рухсат берилади. Хабар адресатга этиб боргандагина, маркер озод бўлади. Бу ҳолда ҳамма бир текис ахборот узатиш имкониятига эга бўлади.

4.3-расм.Ring топологияси.

 

Бу тармоқнинг энг катта камчилиги - қурилмаларнинг ниҳоятда қимматбаҳолигидир. Бу эрда ҳам "жуфтли ўрам", коаксиал, оптик тола кабеллардан фойдаланиш мумкин. Маьлумотларни узатиш тезлиги 4 дан 16 Мб/с гача бўлиши мумкин.

Token - Ring технологиясининг ўзига хослиги.   1985 йили ИБМ фирмаси томонидан Token - Ring тармоғи таклиф қилинди (биринчи вариантлари 1980 йилларда савдога чиқарилган). Token - Ring тармоғининг вазифаси ИБМ фирмаси ишлаб чиқараётган ҳамма турдаги компютерларни (оддий шахсий компютерлардан то катта эҲМ гача) бирлаштириш эди. Компютер техникасини дунё миқёсида энг кўп ишлаб чиқарувчи ва энг обрўли ИБМ фирмаси томонидан таклиф қилинган Token - Ring тармоғига этибор қилмасликнинг сира ҳам иложи йўқ албатта. Муҳими шундаки ҳозирги вақтда Token - Ring халқаро стандарт ИЕЕЕ 802.5 сифатида мавжуд. Бу ҳолат Token - Ring тармоғини Ethernet тармоқ мавқеи билан бир ўRingа қўяди, албатта.ИБМ фирмаси ўз тармоғини кенг тарқалиши учун хамма тадбир ва чораларни амалга оширди: тармоқ хужжатлари батафсил тайёрлаб тарқатилди, хатто адаптерларни принципиал схемасигача бу хужжат таркибига киритилди. Натижада кўп фирмалар, масалан 3СОМ, Новелл, Wестерн Дигитал, Протеон каби фирмалар адаптерларни ишлаб чиқаришга киришдилар. Махсус шу тармоқ учун ва шунингдек ИБМ ПC Нетwорк бошқа тармоқлари учун Нет БИОС концепсияси ишлаб чиқилган. Аввал ишлаб чиқилган ПC Нетwорк тармоғида Нет БИОС дастурида адаптерда жойлашган доимий хотирада сақланган бўлса, Token - Ring тармоғида эса Нет БИОС эмуляция дастури қўлланилган, бундай шаклда қўлланилиши алоҳида қурилма хусусиятларига осон мослашув имконини беради ва шу билан бирга юқори босқич дастурлари билан ҳам мослашишни таьминлаб беради. Token - Ring қурилмаларини Ethernet қурилмалари билан солиштирилса Token - Ring қурилмалари сезиларли даражада қиммат, чунки ахборот алмашинувини бошқаришнинг мураккаб усуллари қўлланилган, шунинг учун бу тармоқ нисбатан кам тарқалган.Лекин катта компютерлар билан уланганда ахборот узатишнинг катта интенсивлиги зарур бўлган вақтда, тармоққа эга бўлиш вақти чегараланган вазиятда Token - Ring тармоғидан фойдаланиш ўзини оқлайди, албатта.Ташқи кўринишидан «юлдуз» топологиясини эслаца ҳамки Token - Ring тармоғида «халқа» топологиясиданфойдаланилган.Бу алоҳида олинган обйектлар (компютерлар) тармоққа тўғри уланмай, махсус консентраторлар ёки эга бўлишнинг кўп стансияли қурилмалари (МСАУ ёки МАУ - Мултистатион Аccесс Унит,) ёрдамида (4.4-расм) уланадилар.

 

4.4-расм.Тармоққа кўп стансияли қурилмалар ёрдамида уланиш.

        

Шунинг учун тармоқ жисмонан юлдуз - халқа топологиясидан ташкил топган бўлади. Ҳақиқатда эса барибир халқага бирлаштирилган бўладилар, яьни улардан ҳар бири ахборотни бир тарафдаги қўшнисидан олиб, иккинчи тарафидаги қўшнисига узатадилар.Консентратор (МАУ) халқага абонентлар уланишини марказлаштириш, бузилган компютерни ўчириб қўйиш, тармоқниишини назорат қилиш каби ишларни амалгаошириш имконини беради. Кабелни консентраторга улаш учун махсус разьёмлар ишлатилади, улар абонент тармоқдан узилган холатда ҳам доимий уланган халқа ҳосил қилиш имкониятини беради. Тармоқда консентратор битта бўлиши мумкин, бу холда халқага фақат консентраторга уланган абонентларгина (4.5-расм) уланади.

4.5-расм. Token-Ring тармоқ абонентларини консентратор (МАУ)

ёрдамида халқага улаш

Адаптерни консентраторга улайдиган ҳар бир кабел (адаптер cабле, адаптерные кабели) таркибида иккита турли тарафга йўналтирилган алоқа йўли мавжуд. Худди шундай икки тарафга йўналтирилган алоқа йўли магистрал кабел таркибига кирувчи (натҳ cабле,магистралный кабел) алоқа воситаси билан консентраторлар ўзаро уланиб, халқа ташкил қилади вахоланки битта бир томонга йўналтирилган кабел ёрдамида ҳам халқани ташкил қилиш мумкин. Консентратор тузилиш жиҳатидан алохида блок тариқасида жиҳозланган бўлиб, у саккизта разьёмлардан иборат, компютерларни адаптер кабели ёрдамида улаш учун ва икки четида иккита разьём орқали магистрал кабеллар ёрдамида бошқа консентраторлар билан уланиш учун қулай қилиб жихозланган кўринишда ишлаб чиқарилади. Деворга ўрнатиладиган ва стол устига жойлаштиришга мўлжалланган вариантлари ҳам мавжуд. Бир неча консентраторларни конструктив жиҳатдан гуруҳга бирлаштириш мумкин, кластер (cлустер), унинг ичида абонентлар ҳам бир халқага бирлашадилар. Кластерлардан фойдаланиш бир марказга уланган абонентлар сонини ошириш имкониятини яратади(масалан, кластер таркибида иккита консентратор бўлган холда, обонентлар сонини 16 тагачаетказиш мумкин). ИБМ Token-Ring тармоғида ахборот узатиш муҳити сифатида аввалига ўралган жуфтликдан фойдаланилган, лекин кейинчалик коаксиал кабелга мўлжалланган қурилмалар ва шунингдек FDDI стандартидаги оптик толали кабеллар ҳам қўлланилди. Ўралган жуфтлик кабелларни экранланмагани (УТП) ва шунингдек экранлангани (СТП) қўлланилади.

Token-Ring тармоғини асосий кўрсаткичлари қуйидагилардан иборатдир:

·        ИБМ 8228 МАУ типидаги консентраторлар сони - 12 та;

·        тармоқда абонентларнинг максимал сони - 96 та;

·        абонент ва консентраторлар ўртасидаги кабелнинг максимал узунлиги - 45 метр;

·        консентраторлар ўртасидаги кабелнинг максимал узунлиги-45 метр;

·        ҳамма консентраторларни уловчи кабелнинг максимал узунлиги-120 метр;

·        ахборот узатиш тезлиги - 4 Мбит/с ва 16 Мбит/с.

Ҳамма кўрсатгичлар экранлаштирилмаган ўралган жуфтлик ишлатилган ҳолат учун келтирилган. Агарда ахборот узатиш муҳити ўзгарса, тармоқ кўрсатгичлари ҳам ўзгариши мумкин. Масалан, экранланган ўралган жуфтлик ишлатилган тақдирда абонентлар сони 260 тагача етиши мумкин (96 та ўрнига), кабелнинг узунлиги 100 метргача узаяди (45 метр ўрнига),консентраторлар сони 33 тага кўпаяди, консентраторларни уловчи кабелнинг тўлиқ узунлиги 200 метргача йетади. Оптик толали кабелдан фойдаланганда консентраторларни уловчи кабел узунлигини 1 километргача ошириш мумкин бўлади. Айтиб ўтилганидек Token - Ring тармоғи Ethernet тармоғига қараганда тармоқнинг рухсат етилган узунлиги ва шунингдек тармоққа уланадиган абонентлар сони бўйича ҳам беллаша олмайди. ИБМ фирмаси ўз тармоғини Ethernet тармоғига муносиб рақобатчи сифатида қарайди.Token - Ring тармоғида ахборот узатиш учун Манчестер - ИИ кодининг варианти қўлланилади. Худди ҳар қандай юлдузсимон топологиялари каби бу тармоқда ҳам ҳеч қандай қўшимча электр манбаи бўйича мослаш ва ташқи йерга улаш тадбирлари керак эмас албатта. Кабелни тармоқ адаптерига улаш учун ДИН туридаги ташқи 9-контактли разьёмдан фойдаланилади.Ethernet адаптери каби, Token - Ring адаптери ҳам ўз платасида манзилларни созлаш ва система шинасини узиш учун мосламалари бор. Ethernet тармоғини адаптерлар ва кабел билан қуриш мумкин бўлса, Token-Ring тармоғини қуриш учун консентраторлар харид қилиб олиш керак. Бу эса Token - Ring тармоқ қурилмалари нархини оширади.Бир вақтнинг ўзида Ethernet тармоғига қараганда Token-Ring тармоғи катта юкламаларни яхши кўтара олади (30 -40% кўп) ва кафолатланган тармоққа эга бўлиш вақтини таьминлайди. Бу хусусият масалан, ишлаб чиқаришга мўлжалланган тармоқлар учун энг зарур ҳисобланади, чунки ташқи ҳодисаларга секин эьтибор қилиш жиддий бузилиш ҳолатларига олиб келиши мумкин.     Тармоқ технологияси ривожланиш даври бошидаёқ (тахминан 1975 йилдан) Дигитал эқуипмент Cорпоратион (ДЕC), Интел ва Хегох каби машҳур фирмалар саьй- ҳаракати билан Ethernet деб номланувчи жуда қулай, оммавий тармоқ техноло-гияси пайдо бўлди. У ўзининг арзонлиги, қулайлиги, ишончлилиги билан ажралиб туради. Камчилиги ҳам ёьқ эмас. Масалан, стансиялар сони ошиб кетган ёки узатиладиган ахборот ҳажми ортганда, тармоқнинг иш тезлиги сезиларли тушиб кетади. Бинобарин, у билан видеоконференциялар, мултимедиа воситаларини катта ҳажмларда ишлатишнинг иложи ёьқ.Мазкур тармоқ қуйидагича ишлайди. Ҳамма ишчи станциялар узлуксиз маьлумотларни узатиш каналига қулоқ солади, ўзига узатилган ахборотларни англади дегунча, уни ўқийди. Агар станция ниманидир узатишни хоҳламаса, у ҳолда олдиндан каналга "қулоқ солади". Агар канал бўш бўлса, у ҳолда станция маьлумотларни жўнатишни бошлайди, агар бунда қандайдир тўсиқ бўлса (масалан, икки станциянинг бир вақтда узатиши), станция маьлумотларни жўнатишни тўхтатади ва уни қандайдир оралиқ вақтда жўнатишга ҳаракат қилади. Ишнинг бундай схемаси CСМАҒCД (Cарриер Сенсе Мултипле АccессҒCоллисион Детеcт) дейилади. қисқача айтганда, "жўнатишингдан аввал эшит; юбораётганингда эшит; ишда қаршилик бўлса, уни тўхтат ва яна қайта ҳаракат қил" нақли бу эрда ўринли. Мазкур тармоқда "жуфтли ўрам", коаксиал ёки оптиc толали кабеллардан фойдаланиш мумкин. Ethernet умумий шина ва юлдузча топологиядан фойдаланади. Улардаги узатиш тезлиги 10 дан 100 Мб/с гача. ИБМ фирмаси Token Ring технологияли тармоқларни нисбатан кеч яратди. Бу тармоқ халқа топологияси асосида эди.

Token Ring ва ОСИ эталон модели.    ОСИ моделининг қуйи 2 босқичи(физик ва канал)нинг вазифасини одатда қурилмалар бажаради. (2-босқич  вазифасини  бир   қисмини  тармоқ  адаптерининг   дастурий  драйвери  бажаради). Айнан  шу   босқичларда  тармоқ  топологияси, узатиш   тезлиги,  ахборот  алмашишни  бошқариш  усули  ва  пакет  формати (ўлчами), тармоқ  турига  тўғри  таалуқли  кўрсакичлар  аниқланади (Ethernet, Token-Ring, FDDI ). Юқори  босқичлар  тўғридан-тўғри  бирор  аниқ  қурилма  билан  ишламайди, ваҳолангки  3,4 ва 5 босқич(Тармоқ,Транспорт ва Сеанс) лар  қурилма   хусусиятларини  ҳисобга  олишлари  мумкин. 6  ва  7  босқич (Тақдим этиш ва Амалий) лар  умуман  қурилмаларга  ҳеч  қандай  алоқаси  ёьқ. Тармоқ  қурилмаларидан  бирини   бошқа  бирорта  қурилма   билан  ўзгартирганда  ҳам  улар  буни  ҳеч  вақт  сезмайдилар.

       Token Ring технологияси ОСИ моделининг канал поғонасига қарашли бўлиб келган. У ишлатган махсус байтли тузилма – Token, унинг айланиш ҳаракати Ring(халқа) деб номланган. Token Ring доирани тўлиқ айланиб чиқиш тузилмаси ҳисобланган.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

5.  FDDI ТЕХНОЛОГИЯСИ

                                                   

Тармоқларни классификациялаш учун турли белгилардан фойдаланилади, масалан тармоқ қамрайдиган территория (майдон, худуд) бўйича: глобал ва локал. Глобал ва локал тармоқларда қўлланиладиган технологиялар бир-бирларидан фарқланади, лекин кейинги пайтларда бу технологиялар ўзаро яқинлашишмоқда. Локал тармоқлар - Local Area Networks (LAN) – нисбатан катта бўлмаган территорияни (1-2 км радиусли) қамрайдиган компьютер тармоғидир. Локал тармоқлар битта ташкилотга тегишли коммуникацион тизимдир. Масофанинг олис эмаслиги юқори сифатли алоқа линияларни қўллаш ва маълумотларни 100 Мбит/с гача тезликда алмаштириш усулларидан фойдаланиш имконини беради. Локал тармоқлар турли хил хизматларни тақдим этади ва уларни on-line режимида амалга оширишни назарда тутади.

FDDI технологияси асосий характеристикалари.     FDDI тармоғи – тармоқ узеллари орасида маълумотлар узатиш асосий ва резерв йўлларини ташкил этувчи иккита оптик толали халқа асосида тузилади.

     Иккита халқанинг мавжудлиги - FDDI тармоғида раддия бардошликни ошириш асосий усулидир.

Узеллар ишончлиликни ошириш учун иккала халқага уланишлари керак.

FDDI  асосий мақсадлари:

         - маълумотлар узатиш битли тезлигини 100 Мбит/с гача ошириш;

         - тармоқни раддияларга бардошлигини стандарт процедуралар ҳисобига ошириш;

         - асинхрон ва синхрон трафиклар учун тармоқ потенциал ўтказувчанлик қобилиятидан максимал даражада самарали фойдаланиш.

 

 

    Fiber Distributed Data Interface  Optik  tola  orqali  taqsimlangan  ma’lumotlardan  erkin foydalanish uchun interfeys, FDDI standarti. Optik toladan foydalangan holda  yuqori  tezlikli  mahalliy  tarmoqlarni  qurish  standarti.

FDDI (Fiber Distributed Data Interface) технологияси – тақсимланган маълумотларнинг оптик толали интерфейси – локал тармоқларнинг маълумотлар узатиш мухити оптик толали кабель дастлабки технологиясидир. FDDI стандарти узунлиги 100 км гача бўлган иккита оптик – толали халқа бўйича кадрларни 100 Мбит/с тезликда узатишни таъминлайди. FDDI технологияси кўп жихатдан Token Ring технологиясига асосланган бўлиб, унинг асосий ғояларини ривожлантирган ва такомиллаштирган. FDDI асосий мақсадлари:

- маълумотлар узатиш битли тезлигини 100 Мбит/с гача ошириш;

- тармоқни раддияларга бардошлигини стандарт процедуралар ҳисобига ошириш;

- асинхрон ва синхрон трафиклар учун тармоқ потенциал ўтказувчанлик қобилиятидан максимал даражада самарали фойдаланиш.

FDDI технологиясида маълумотлар узатилиши. FDDI тармоғи – тармоқ узеллари орасида маълумотлар узатиш асосий ва резерв йўлларини ташкил этувчи иккита оптик толали халқа асосида тузилади. Иккита халқанинг мавжудлиги - FDDI тармоғида раддия бардошликни ошириш асосий усулидир (5.1-расм). Узеллар ишончлиликни ошириш учун иккала халқага уланишлари керак (5.2-расм).

5.1-расм. Раддияда FDDI халқаларининг реконфигурацияси

                       5.2-расм. Сим узилишида FDDI тармоғининг реконфигурацияси

 

        FDDI стандартларида тармоқ раддиясини аниқлаш ва зарурий реконфигурация ўтказилига асосий эътибор қаратилади. FDDI тармоғи элементларнинг якка раддияларида ишлаш қобилиятини тўлиқ тиклай олади. Кўп маротабали раддияларда тармоқ бир нечта боғланган тармоқларга ажралиб қолади. FDDI технологияси Token Ring технологиясида раддияни аниқлаш механизмини тўлдиради, бу иккинчи халқа ѐрамида бажарилади. FDDI тармоқларида халқалар маълумотларни узатиш ажратиладиган мухити сифатида қаралади. FDDI тармоқларида қўлланадиган кириш усули Token Ring тармоғидаги усулга яқиндир ва маркер усули деб аталади. 

         FDDI кириш усулининг хусусиятлари. DAS (Dual Attachment Station) – яъни иккиланган уланишдаги станцияларда манба ычирилганда (ýчиб қолгнда) тармоқни ишлаш қобилиятини сақлаш айланма уловчилар билан таъминланган бýлиши керак. Ва нихоясида DAS станция ёки DAS концентраторларини битта ёки иккита концентраторларнинг иккита М портига улаш мумкин. Индамасдан (по умолчанию) порт В асосий алоқани порт А – резерв алоқани қувватлайди. Бундай тузилиш Dual Homing уланиш дейилади. SMT даражасидаги концентратлар ва маркернинг айланиш вақт интервали кузатилиши шунингдек тармоқдаги портларни ызаро физик боғланишининг мавжудлиги щисобига FDDIда турғунлик қувватланади. FDDI тармоғида ажратилган актив монитор йық- барча станция ва концентраторлар тенг хуқуқи ва нормадан чиқишни сезиш билан улар тармоқни қайта тиклаш жараёнини, сýнгра уни реконфигурациясини бошлайди.

         Концентратор ва тармоқ адаптерлари ички йýлларни реконфигурациялашда  мураккаб конструкцияли ва манба (свет) нурини йýналтирувчи оптик уловчи ёрдамида амалга оширилади.Брандмаэрларнинг кенг тарқалиши – бу корпоратив тармоқлардан интернетга киришни ташкил этилишидир. Ethernet технологиясининг ривожланиши 1992 йилда иккита янги технологияни вужудга келганлигидир - бу Fast Ethernet ва 100 VG - Any Lan. 1995 йилнинг кузида иккала технология IEEE стандртларига айланди. IEEE 802.3 Fast Ethernet 802.3 стандарти сифатида қабул қилинди.

Комитет 802.12 100 VG - Any Lan. технологиясини қабул қилди, бу Demanol Priority янги киришини ишлатади ва Ethernet ва Token Ring 2 форматни қувватлайди. FDDI кириш усулининг хусусиятлари. FDDI (Fider Distribured Data Interface) тақсимланган маълумотларнинг оптотолали интерфейси - бу локал тармоқда биринчи технология булиб, унда толали - оптик кабел маълумотларни узатиш мухити бýлиб ӽисобланади. Бундай технология ва қурилмаларни локал тармоқда қýллаш 1980 йилларда бошланган.

         FDDI ва  OSI  моделининг  боғлиқлиги.       Аввал тармок, нима учун керак  деган саволга  жавоб берайлик. Биринчидан Тармок,даги копютерлар асосий хотираларидан умумий фойдаланиш учун. Иккинчидан тармок,даги абонентлар бирор масала хак,ида умумий равишда бош к,отириши мумкин. Тортинчиданкомпютердаги юкламани камайтириш учун. Бешинчидан дастурлар богланган холда фойдаланиш учун.

Халкаро стандартлар ташкилоти ISO (International  Standards  Organization) томонидан 1984-йил мулокотнинг еталон модели  OSI модели (OSI – Open System  Interconnection) такдим килинган.

   FDDI технологиясининг протоколлар структураси OSI етти даражали моделига мос тушади. FDDI кириш усулининг хусусиятлари.  FDDI протоколли системаларда узатувчи ва қабул қилувчи станцияларда, узатувчи ва қабул қилувчи станцияларда, узатувчи ва қабул қилувчи ойналар ýрнатилган бýлади. Ойнани ýрнатишда кадрни ýрнатилган сонларни узлуксиз узатишига вақт ажратилади ва бундай кириш учун ресурслар захираланади.Агар FDDI щалқа станцияси асинхрон кадрни узатиши керак бýлса, у щолда кадрни навбатдаги пайдо бýлишида маркерни “ушлаб қолиш” (захват) имкониятини тушунтириш учун, уни маркернинг олдинги вақ интервалини (оралиғини) ýлчаш керак..

                      5.3- расм. FDDI ва  OSI  моделининг  боғлиқлиги

 

Бу интервал маркернинг айланиб чиқиш вақти (Token Rototion, TRT) дейилади. TRT интервал вақти, (T - opr) – халқа бýйича маркернинг айланишида рухсат этилган максимал вақт катталиги станция билан келишиб олади. Ҳар бир станция ýзининг T – opr қийматини таклиф этиши мумкин, натижада иккита халқа станциялар таклиф этган минимал вақтни ýрнатади. Бу станцияларда ишлаётганларнинг илова ихтиёжини хисобга олишга имкон беради. Умуман, синхрон иловаларга – (реал вақт иловаларига) тармоқдаги маълумотларни катта бýлмаган порцияларда (ýлчамларда), асинхрон иловаларга камроқ доступ олиб, аммо катта порцияларда узатиш керак

Бу расмда FDDI технологиясидаги баённома тузилиши OSI 7 даражали модели билан мос тушиши кýрсатилган. Бунда: MAC – (Media Access Contral) – мухитга киришни бошқариш. SMT – (Station Managemtnt) – станцияларни бошқариш.  PMD –(Physical Media Dependet) – физик даражаси. PHY – (Physical Layer divice) FDDI физикавий даражани ва МАС мухитига кириш даражасини протоколини аниқлайди. Кýп тармоқ технологияларига ухшаш FDDI технологиясида IEEE 802.2 стандартида белгиланган LLC канал маълумотларини бошқариш даражаси (подуровня) баённомаси ишлатилади. FDDI технология ANSI институтида ишлаб чиқилган бýлса щам (IEEE да эмас) 802 стандарт структурасига киради. FDDIнинг фарқи станцияларни бошқариш даражасидир. Физик даража икки даражага (под уровен)га бýлинади. PHV (Physical HMedia) – мухитга боглиқ бýлмаган даражага ва PMD (Physical Media Depcudent) – мухитга боглиқ даражага. ӽозирги  вақтда PMDнинг икки куриниши опто – толали кабелни ва 5 категорияли экранлаштирилмаган қуш ýрамли кабелни FDDI технологияси қувватлайди. PMD опто тола бýйича маълумотларни бир станциядан, иккинчи станцияга узатишни таъминлайди. Унинг хусусияти қуйидагилардан иборат:

·        62,5/125 оптик толали кабелни асосий физик мухити сифатида қýлланилиши;

·        тармоқ узеллари орасидаги максимал ýчиш (пасайиши) (затухание) ва оптик сигналларни қувватига булган талаби;

·        оптик улчовларига ва оптик қабул қилувчи датчикларига бýлган талаби;

·        1300нм тýлқин узунлигидаги ёруғлиқни узатишда қýлланилиши.

Локал xисоблаш тармоги ва унинг ресурсларидан тýғри фойдаланишда, тақсимланган маълумотларни қайта ишловчи ЛХТнинг вазифасига кыра, тармоқ тури, бошқаришни ташкил этиш буйича бýлинган гурухларнинг вазифаси, ишлаш тамойининг ýрганишда, тармоқнинг узатиш мухитига кириш усулларини билиш локал x,исоблаш тармоқларида самрали фойдаланишга олиб келади. Локал тармоқнинг базавий технологияларини ташкил этувчи CSMA/CD, Token Ring маркерли кириш усулларини тузилиши, ишлаш жамойиллари, маълумотларни узатиш протколлари баён этилди. Etherhet ривожланишида WWW маълумотларни узатиш ва ташкил этиш технологияларини ички корпоратив ва уни x,имоялаш муаммосини ечишда махсус дастур – брандмаэрлардан фойдаланиш мақсадга мувоффиқдир. Локал ӽисоблаш тармоги бýлмаган эгаллаган тақсимланган маълумотларни қайта ишловчи  тизимдир. Локал x,исоблаш тармоги вазифасига кýра – информацион бошқарувчи, хисобловчи ва б.к. булинади. Локал xисоблаш тармогининг узатиш мухитга айлана, интеллектуал марказли юлдуз усуллари киради. Ethernet локал тармоқнинг базавий технологияларидан биридир. У бошқа тармоқлардан фарқ қилади. CSMA/CD кириш усули узатувчи мухитга тасодифан кириш усулини ташкил этади. Token Ringlf да бир нечта айлана асосида тузилиши мумкин. Fast Ethernet стандартида учта  100Base – TX, 100 Base – FX, 100 Base – TU физик даражалар ишлатилади. FDDI технологиясида толали – оптик кабел ишлатилади. Локал тармоғининг бу технологияси мустахкамлик сифатини юқори даражада бажаради.

 

 

 

 

 

7.    ИНТЕРНЕТ ТАРМОҒИНИНГ  ТЕРМИНОЛОГИК АСПЕКТЛАРИ

 

Интернет тармоғи бутун жаҳон глобал тармоғи. У давлат, таьлим, тижорат, ҳарбий ва корпоратив тармоқларни бирлаштириб, IP (Internetwork Protokol) маьлумотларни узатиш протоколига асосланган. Оммавий ёки хусусий равишда юқори даражали коммуникасия хизматларини таьминловчи глобал ахборот тизими. Унинг қисмлари IP протоколига асосланган ноёб манзил макони орқали ўзаро боғлиқдир. Ер шарини қамраб олган ўзаро боғлиқ  компютер тармоқлари тўплами. Интернет, барчаси IP протоколидан фойдаланувчи компютерлар, электрон почтаси, эьлонлар доскалари, маьлумотлар базалари ва мулоҳаза гуруҳларидан эркин фойдаланишни таьминлайди. Интернет - International - халқаро ва net - тармоқ сўзларидан олинган. Интернет бир рангли (одноранговий) тармоқ ҳисобланади, яьни тармоқдаги барча компютерлар бир тоифали бўлиб, исталган компютер тармоқдаги бошқа компютерга уланиши мумкин.

Ҳозирги кунда келиб дунё бўйича ва Ўзбекистон бўйича Интернетдан фойдаланувчилар сони ортиб бормоқда. Интернетни турли хизматларидан фойдаланилмоқда. Булардан энг оммабоби бу шубхасиз WWW (World Wide Web) дир. Бу матнли мултимедиа хизмати, гиперрасилкалар орқали ишлайди, оддий қилиб айтгандан Wеб-сайт дир. Ҳозирги кунда Wеб-сайтларни саноғи йўқ. Ўзбекистонда яни .uz доменида 20 минга яқин  сайт рўйҳатдан ўтган. Улар оддий шахслар, компаниялар, қўшиқчилар, шоу-бизнес олами вакилари ва турли соҳаларда хизмат кўрсатадиган сайтлардир.

Домен. Домен - бу сайтларни интернетдаги ўзига хос номлаш тизими бўлиб, бу орқали ҳар хил номдаги сайтлар бир биридан ажралиб туради. Аслида интернетдаги ҳар бир сайтнинг манзили нуқталар билан ажратилган рақамлардан иборат. Мисол учун:  177.168.25.62, 127.168.25.45  Бу рақамлар оддий фойдаланувчилар учун чалкаш ва эслашга қийин бўлгани учун интернетда рақамлар ўрнига оддий сўзлардан фойдаланиш тизими ишлаб чиқилган. Мана шу рақамлар ўрнига сўзларни ишлатиш домен номланиши деб айтилади. Содда қилиб тушунтирадиган бўлсак, бу тизим мобил телефонингиздаги алоқалар рўйхатига ўхшайди, ҳар бир рақам кимга тегишли эканлиги унинг номи билан ёзиб қўйилади.                 
          У ёки бу доменнинг бандлиги ёки рўйхатга олиниш учун бўшлигини текшириш домен регистраторларининг whois сўрови ёрдамида текширилиши мумкин. Ўзбекистон домен регистраторлари бошлиғи cctld.uz ҳисобланади. Бу сайтга www.cctld.uz  ёки оддийгина www.whois.uz домени орқали кириш мумкин. ccTLD.uz сайтига ташриф буюриб Сиз Ўзбекистон домен регистраторлари ҳақида маьлумот олишингиз ва сайтнинг чап томон менюдан пастки қисмида жойлашган кичик форма орқали қайсидир доменнинг бўшлиги ёки бандлигини текширишингиз мумкин.  Домен исмлар бир неча босқичларга бўлинади. Улар қуйидагича тушунтирилади:

.uz – биринчи босқичли домен номи (у ҳеч қандай сайтга олиб бормайди, шунчаки сайтнинг Ўзбекистонга таьлуқли эканлигини кўрсатади).

azamat.uz – иккинчи босқичли домен номи (яьни, azamat биринчи босқичли .uz  доменига тегишли, деган маьнони билдиради).

english.azamat.uz – учинчи босқичли домен номи (english бу ерда учинчи босқичли домен номи ҳисобланади. У иккинчи босқичли azamat ва биринчи босқичли . uz доменлари таркибида).

test.english.azamat.uz – тўртинчи босқичли домен номи (ва ҳоказо шундай давом этаверади…).

  Биринчи даражали домен номлари иккита катта гуруҳга бўлинади. Биринчиси, бу халқаро домен номлари бўлиб, буларга .com, .org, .info, .biz  ва шунга ўхшаш домен номлари киради. Иккинчиси эса, бу ҳар бир давлатга унинг номидан келиб чиққан ҳолда ажратилган домен номларидир.       

6.1-расм. Ўзбекистон ҳудудидаги доменлар статистикаси(2014-йил)

6.2-расм. Интернет тармоғига уланишнинг умумий кўриниши

 

Runet. Runet   бу .ru ва net терминларини бирлашган ҳолда номланишидир. Бунда .ru Россиянинг энг юқори даражали домени ҳисобланади. Яьни Россиянинг миллий домени ҳисобланади. Кейинги сўз .net эса Интернет сўзининг қисқартирилган холда ишлатилиши ёки домен сифатида ҳам ишлатиш мумкин. Хуллас икки сўзнинг қўшилиши орқали биз Runet деб умумий ҳолда атаймиз яьни Россия интернет тармоғини кўпчилик журналистлар, сиёсатчилар Runet номи билан аташади. Бундай термин бизда ҳам бор. Ўзбекистон ҳудудида бу сўзни биз Uznet деб атаймиз.

 

Қидирув тизими. Қидирув тизими (инглизчада "search engine") - бу компьютерда, компютер тармоғида ёки бутунжаҳон wеб тармоғида world wide web сақланаётган маьлумотларни қидиришга мўлжалланган дастурдир.

Интернет қидирув тизими Information Retrieval systemдан келиб чиққан. Бу система маълумотлар базаси учун калит-сўзлар индексини яратиб, натижада ушбу калит-сўз қатнашган қидирув сўровномасига жавоб сифатида натижалар рўйхатини кўрсатиш имкони пайдо бўлади. Қидирув тизимининг афзалликларидан бири бу керакли маьлумот ёки ахборотни қисқа вақт ичида компьютер хотирасидан топиб уни фойдаланувчига етказишдир. Қидирув  тизимининг асосий вазифалари, ҳамда таркибий қисмлари қуйидагилардир:

ü Индекс яратиш ва янгилаб туриш (ҳужжатлардаги маълумотлар структураси)

ü қидирув сўровномаларини бажариш

ü қидирув натижасини имкон қадар мазмунли, яъни тушунарли шаклда кўрсатиш

Одатда маълумотларни қидириш автоматик равишда амалга оширилади, масалан WWWда Webcrawler, алоҳида компьютерда эса фойдаланувчи белгилаган Indexлар рўйхатидан барча маълумотларни ўқиш. 

Қидирув тизими турлари.  Қидирув тизимларини бир қанча белгиларига кўра турларга ажратиш мумкин. Қуйидаги белгилар мисол сифатида танлангандир. Янги қидирув тизимини яратишда ушбу белгиларнинг ҳаммасини олиш шарт эмас.

ü Wеb қидирув тизими - WWWдан маълумот қидиради

ü Usenet қидирув тизими - бутун дунёга тақсимланган мунозаралар медиуми (воситаси) ҳисобланадиган Usenet дан маълумот қидиради

ü Intranet қидирув тизими - алоҳида ташкилотнинг ички тармоғидаги компютерлардан маълумот қидиради

ü Desktop қидирув тизими - алоҳида компютернинг маълумотлар базасидан маълумот қидирадиган дастур.

Амалга ошириш усуллари:

·        Индексга асосланган қидирув тизими - ҳозирда энг муҳим тизим. Бу тизим тегишли маълумотларни топиб, индекс яратади. Индекс шундай бир структураки, бунда сақланган маълумотлар кейинги қидирув вақтида ҳам қўлланилади. Лекин бу тизимда индексни янгилаб туриш ва сақлаш муаммоли бўлса ҳам, қидирув жараёни тез эканлиги бу тизимнинг устунлигидир. Бу структурани кўпинча инверс индекс деб ҳам аташади.

·        Meta қидирув тизими - қидирув сўровномасини бир вақтнинг ўзида бир неча индексга асосланган қидирув тизимларига жўнатади ва натижани турли комбинасияда кўрсатади. Устунлик томони - кўп миқдорда маълумотлар топиши ва имплементасия жараёни осонроқлигидир. Ушбу қидирув тизими кам учрайдиган маълумотларни қидиришда яхши ҳисобланади.

·        Гибрид формадаги қидирув тизими - одатда нисбатан кичик индексга эга, лекин бошқа қидирув тизимларига ҳам сўровнома жўнатиб, натижани комбинасияланган тарзда кўрсатиши мумкин. Кам учрайдиган маълумотларни қидиришда яхши эмас.

·        Гуруҳлаштирилган қидирув тизими - нисбатан янги, бунда қидирув сўровномаси ўз қидирув тизимига эга бир неча компютерлагра жўнатилади ва натижа умумлаштирилади. Марказлаштирилмагани учун узилиб қолиш хавфи ёъқ, ишончли, лекин марказий цензура (чеклашлар) қоýишнинг иложи ёъқ.

 

Энг йирик қидирув тизими ҳисобланмиш Google, Yahoo Search ва Microsoft Live Search мана шу услубда ишлайди. Қидирув  тизимларига мисоллар қуйида (1.3-расм) да келтирилган. Бундай қидирув тизимларидан биз кундалик ҳаётимизда жуда кўп фойдаланамиз.

 

.

 

 

 

 

 

 

 

 

1.3-расм. қидирув тизимларига мисоллар

 

Натижани кўрсатиш. Қидирув натижаси кўрсатадиган саҳифа кўпгина қидирув тизимлари томонидан иккига: табиий рўйхат ва ҳомийлар linkларига ажратилади. Ҳомийлар линклари тўлов асосида қидирув индексига киритилган бўлса, табиий рўйхатда қидирилаётган калит-сўз қатнашган бўлсагина кўрсатилади.

Фойдаланувчига қидирув тизимидан фойдаланишни осонлаштириҳ мақсадида натижалар мувофиқлик бўйича (Ranking) сараланади, лекин ҳар бир қидирув тизими саралаш учун ўз меъёрларига эгадир. Бу меъёрларга қуйидагилар киради:

·        маълумотнинг аҳамияти (Google учун PageRank-кўрсаткичи)

·        ҳар бир топилган маълумотда қидирилаётган калит-сўзнинг қанчалик кўп учраши ва жойлашган ўрни

·        сўралган маълумотни баҳолаш ва сони

·        бошқа саҳифалардан ушбу калит-сўз қатнашган саҳифага қанчалик кўп линклар берилганлиги

·        линк бериладиган саҳифаларнинг сифати.

 

Sayt. Websayt. Сўнги пайтда Интернетни шиддат билан ривожланиши ва унинг фойдаланувчилари сонини кундан-кунга ортиб бориши боис Интернетда турли ёьналишда wеб саҳифалар сони ҳам ортиб бормоқда. Интернет орқали савдо-сотиқ ишларини олиб бориш(1.4-расм), масофадан туриб университетларга ўқишга кириш ва нуфузли университетлар дипломини олиш ҳам мумкин.

Турли провайдерлар нафақат фирма ва компаниялар балки дунё бўйлаб миллати, дини ва тилаидан қатий назар оддий фуқаролар учун ҳам интернетда ўз саҳифаларини жойлаштириш имкониятини таклиф этмоқда. Интернетда ўз саҳифангизни яратиш учун сиз албатта wеб саҳифа яратиш техналогияси ҳақида дастлабки тушунчага эга бўлишингиз лозим. Ушбу қўлланма билан танишиб чиқсангиз wеб саҳифа яратиш усуллари ва унинг учун энг зарур бўлган - HTML - hyper text markup language (гипперматнлар белгилаш тили) ҳақида дастлабки маьлумотга эга бўласиз.

HTML - бу дастурлаш тили эмас, балки wеб сахифада матн, тасвир ва бошқа маьлумотларни қандай кўринишда жойлаштирилишини белгиловчи восита. WEB SITE нима? Агарда интернетда ишлаган бўлсангиз сиз интернет саҳифаси нима эканлигини кўргансиз. Мисол қилиб http://www.google.uz ёки http://websum.uz (1.4-расм) каби саҳифалар булар ҳаммаси Интернет siteлардир, уларни ҳар бир ойначаси бир web саҳифадир.

Ҳар бир интернет саҳифа HTML кўдлари орқали яратилади. HTML бу hyper text markup language. Бу дегани, бир программалаш тилидир. URL нима? URL бу Uniform Resource Locators, яьни бу ҳар бир siteнинг номидир. Ҳар бир site номи ҳеч ерда қайтарилмайди ва бошқа жойда ишлатилмайди. Бу қайтарилмас site номидир. TEG тушунчаси HTML саҳифа нима? - бу оддий text файл бўлиб, .html қисқартмасига эга. HTML саҳифани яратиш учун махсус дастур шарт эмас.  Буни биз оддий Блокнотда ҳам ёзсак бўлади.

1.4-расм.  Ўзбекистон ҳудудидаги савдо-сотиқ ишлари учун online тизими

Server (Сервер). Web server тушунчасини 2 хил маьнода ишлатиш мумкин. Агар WWW хизматини кўрсатиш хақида борса, у холда Web server тармоқ мижозларига Wеb сахифа ва сайтлардан фойдаланиш имкониятини яратиб берувчи программа маьносини англатади. Агар сўз интернетнинг техник таьминоти хақида борса, у холда Wеb сервер Wеb ресурслари сақланаётган ва унинг программа таҳминоти ишлаб турган компьютер маьносини англатади. Интернет тармоғининг ихтиёрий бир компьютерида бир нечта сервер программалар ишлаб туриши мумкин. Масалан, Wеb сервер программаси, FTR сервис электрон почта сервери программа таҳминотлари ва х.к. Битта Wеb серверда (компютерда) бир қанча ташкилот ёки корхоналарнинг Wеb сайтлари (узеллари) Wеb сахифалари жойлашиши мумкин.

Portal (Портал). Портал- бу аниқ бир мақсадга йўналтирилган тизим ёки сайт  ҳисобланади. Бунга мисол сифатида my.gov.uz ни мисол қилиш мумкин.

 

1.5-расм. my.gov.uz . Ягона интерактив давлат хизматлари портали

 

Ўзбекистон Республикаси Ягона интерактив давлат хизматлари портали (кейинги ўринларда Ягона портал деб аталади) Интернет тармоғида Ўзбекистон Республикасининг Ҳукумат портали доирасида, шу жумладан «бир дарча» режимида фаолият кўрсатади.

Ягона портал орқали интерактив давлат хизматлари кўрсатиш ушбу Ўзбекистон Республикаси Ягона интерактив давлат хизматлари портали тўғрисида Низомга мувофиқ рўйхатга олиш ва авторизация қилиш жараёнларидан ўтган аризачилар учун амалга оширилади.

Ягона портал мақсад ва вазифалари. Ягона портал давлат органлари томонидан кўрсатиладиган, шу жумладан пулли асосда кўрсатиладиган интерактив давлат хизматларидан эркин фойдаланишнинг ягона нуқтаси ҳисобланади.

Ягона порталнинг асосий вазифалари:

·        фойдаланувчиларга давлат органларига тўғридан-тўғри мурожаат қилиш учун имконият бериш;

·        фойдаланувчиларни ахборот-коммуникация технологиялари соҳасидаги бошқа лойиҳалар билан интеграциялаш;

·        фойдаланувчиларнинг давлат органлари билан ўзаро ҳамкорлиги самарадорлигини ошириш;

·        давлат органларига мурожаат қилинганда фойдаланувчилар учун бюрократик тўсиқларни қисқартириш ва уларни бартараф этиш;

·        «електрон ҳукумат»ни янада ривожлантириш ва давлат бошқарувига замонавий ахборот технологияларини жорий этишда кўмаклашиш.

Ягона портал замонавий ахборот технологияларидан фойдаланиш асосида интерактив давлат хизматлари олишда фойдаланувчининг шарт-шароитларини ривожлантириш ва имкониятларини кенгайтириш учун мўлжалланган.

Wеb-саҳифа. Қайд қилинган ўлчамли Wеb-саҳифани ишлаб чиқишда  унинг учун экран ўлчамини танлашга тўғри келади. Бунда саҳифани энг кўп фойдаланувчилар эркин фойдаланадиган (ва тўғри акс эттириладиган) қилиб яратиш керак. Бунинг ечими эса оддий: энг кўп ишлатиладиган дисплейнинг ажрата олишини аниқлаш лозим ва саҳифани унга мослаб, бутун иш сатҳини тўлдирадиган қилиб ишлаб чиқиш керак. Саҳифаларни кўриш жараёнида горизонтал айлантириш (прокрутка)ни ишлатишга тўғри келмаслиги учун кўпчилик дизайнерлар саҳифаларни 640х480 форматида ишлаб чиқишни тавсия қиладилар. Горизонтал айлантириш ҳамма вақт ўзлаштиришни қийинлаштиради, шунинг учун дизайнерлар аньанага кўра уни рад этадилар.

Ҳозирги кунга келиб кўпчилик ишлаб чиқувчилар 800х600 ни стандарт ажрата олиш деб ҳисоблаяпти. Бундан ҳам юқорироқ ажрата олишларга мўлжалланган саҳифаларни эса жуда камчилик ишлаб чиқадилар. Масалан, агар сайтнинг ресурслари графика дизайнерлари учун мўлжалланган бўлса, улар энг камида 800х600 ажрата олишли дисплейларга эга деб ҳисоблаймиз ва шунга мувофиқ саҳифа ишлаб чиқилади. Агар сайт WebTV ёки қандайдир бошқа акс эттириш қурилмаси учун махсус аталган бўлса, мўлжални ушбу муайян қурилмага олиш керак. эьтиборга лойиқ Wеb-дизайн чекланган имкониятли, хусусан, кўриш ва эшитишда қийналадиган фойдаланувчилар эркин фойдаланиши мумкин бўлган саҳифаларни ишлаб чиқишни ўз ичига олади.

World Wide Web дан барча фойдаланувчиларнинг янада эркин фойдаланишини мақсад қилиб қўйган Web Accessibility Initiative (WAI) ташаббусини эьлон қилди. Бироқ ушбу ташаббуснинг муваффақияти унда қўйилган вазифаларга мувофиқ Wеb-сайтларни ярата оладиган (ёки ярата олмайдиган) оддий ишлаб чиқувчиларнинг иштирок этишига боғлиқ.

Уй саҳифаси. Албатта ҳар бир сайт бир қанча wеb-саҳифалардан иборат бўлади. Бунда қанча саҳифалар кўп бўлса сайтнинг имкониятлари шунча кўп бўлади. Лекин саҳифалар кўплиги сайтнинг ишлашига ҳам таьсир этади яьни ишлаш тезлигини камайтиради. Албатта бу саҳифалар кўплигидан уларни бир бири билан боғлашга тўғри келади. Шунда бизга Уй саҳифаси  зарур бўлади. Яьни биз уй саҳифаси орқали сайтдаги маьлумотларни бир-бирига ўзаро боғлашимиз мумкин. Зарур бўлганда биз уй саҳифасига қайтиб яна бошқа  маьлумотларни қидиришимиз мумкин. Уй саҳифага мисол сифатида tuit.uz сайтини уй саҳифасини(1.6-расм) мисол қилишимиз мумкин.

1.6-расм. Тuit.uz сайтининг Уй саҳифаси

 

Уй саҳифаси ҳар бир сайтнинг муҳим қисми ҳисобланади. Чунки сайтга ташриф буюрган ҳар бир фойдаланувчи учун дастлаб уй саҳифаси очилади. Шуниниг учун ҳам бу қисми мукаммал кўринишда бўлиши керак. Яьни бу қисм фойдаланиш учун жуда қулай бўлиши зарур, акс ҳолда бу сайт ўз фойдаланувчиларидан ажралиб қолиши ҳеч гап эмас.

 Xost (Host).    Хост компютерлар Интернетнинг сервер хизматини бажарувчи компьютерлардир. Хост система (компьютер) Интернет билан боғланган алоқа хабарларини олувчи ва уни мос алоқа бўлимларига жўнатувчи компьютердир. Кўп ҳолларда хост компьютер локал тармоғидаги  оддий компьютерга  ўхшаган бир компьютердир. Хост компьютерларини номлаш оддийдир. Мисол учун alaev@bsu.silk.org электрон почта адресида silk.org тармоғига мансуб домен бўлса, bsu эса электрон почта хост системасининг дастурлари бажариладиган компьютер номидир. Доменнинг энг юқори поғонасидаги сўз (бизнинг мисолимизда org) унинг синфини аниқлайди. У хизмат тури ёки географик жойлашганига қараб белгиланади. Масалан:

edu (education)                таьлим муассасалари;

com (comertial)                тижорат муассасалари;

int (international)             халқаро муассасалар;  

mil (military)                    ҳарбий муассасаларга оид маьлумотларни

                                          билдиради.

 

 

1-расм.  Интернетнинг сервер хизматини бажарувчи компютерлар.

             

 

қуйидагилар (юқори доменлар) географик белгилар бўйича тузилганлигини билдиради:

·                                uz                        Ўзбекистон

·                                ru                         Россия

·                                uk                       Буюк Британия

·                                ca                         Канада  ва ҳоказо.

 

           Хостинг (Hosting). Ҳозирги кунда мамлакатлар коди ва уларнинг коммуникацион имкониятлари системаси ишлаб чиқилган Интернет электрон алоқа кодлари мавжуд ва Медисон университети профессори, Инетрнет координатори Larry Landweber тақдим қилган (1992 йил) мамлакатларнинг баьзиларини шундай кодлари рўйхатини келтирамиз.

·                                ----АО                           Ангола

·                                ----АЗ                           Озарбайжон

·                                - BIUF-UZ                    Узбекистон 

·                                - biu-EC                        Эквадор    

·                                -- IU-KZ                        Қозоғистон

·                                -- IU-KG                       Қирғизистон

·                                -- IU-TJ                        Тожикистон

          

 Агар бу маьлумотлар катта ҳарфлар билан ёзилса, у тўла; кичик ҳарфлар билан ёзилса, у тўла қонли эмаслигини билдиради. Инетрнет хост компютерлари домен номли (домаин наме) орқали топилади. Домен номли хост компютерини ташкилот номини аниқловчи (топувчи)дан ташкил топган бўлиб, хост компютерида улар ўнгдан чапга қараб юқори домен ҳисобланади. Хост компютер номида доменнинг барча қисмлари кўрсатилган бўлади.

     Масалан: www.lpmm.univ_metz.fr/euromech, ёзув Интернетнинг WWW хизматига оид lpmm хост компютери Франциянинг(фр) Mеts университетида (univ_metz) жойлашганлигини, euromech эса шу компьютерда жойлашган каталог номини, www.ams.org эса нотижорат Америка математик жамияти (ams) Интернетнинг WWW хизматидаги хост компьютерни билдиради.

      IP манзил Интернетда керакли компютерни топиш учун ишлатиладиган сонли манзилдир.

Wеb-Хостинг (Web-Hosting). Wеб-хостинг хизмати Интернет хостинг хизматларидан бири хисобланади, у wеб-сайтларга WWW орқали киришни ташкиллаштиради ва ўзига хос имкониятларни яратади. Шахсий сайт учун одатда бир қатор wеб-хостинг йетарли. Уларнинг умумий йиғиндиси тўлиқ холда маьлумотлар базаси хисобланади ва у маьлумотлар базасини рухсациз киришлардан химоя қилади ва иловаларнинг асосий кўринишини намоён қилади.

         Прокси (Proxy). Интернетда баьзи бир  маьлумотларга кўпчилик мурожаат қилгани учун бу маьлумотларга оид серверга уланиш (навбат катта бўлгани учун) секин бўлиши мумкин. Шунинг учун кўпчилик мурожаат қиладиган серверлар нушалари бошқа серверларда ҳам сақланади. Бундай серверлар Прокси серверлар дейилади. Прокси сервердан фойдаланиш имконияти одатда дастурларни ўрнатишда эьтиборга олиниши зарур. Ҳозирда кўп Интернет маьлумотларни кўриш учун МС Интернет эхплорердан фойдаланганда, унда Прокси дастури орқали фойдаланиш назарда тутилади.

             Wеб-броузер(Web-brouzer). Wеб-Броwсер (Браузер) - бирор веб-сахифадаги гипербоғланишларни очиб кўриш  хамда маьлумотлар билан танишиш ва уларни ўрганиш жараёни. Бирор веб-сахифада уни амалга ошириш шу сахифани ёки бирор аҳборотни қидириш амалига тескари амал деб хам тушуниш мумкин, яьни калитли сўзларни бирор веб-сайт ёки сахифага  киритиш керак бўлади. Броқ “броwсе”  амали орқали  эса аксинча, шу сайт ёки сахифадаги қайси сўзлар керакли маьлумотларни ўзида мужассам этганлигини топиш керак бўлади. Шунинг учун маьлумотларни топишда қидирув ўтказиш “броwсе” амалига нисбатан қулайроқ хисобланади.

        Броwсеерс (Браузер)  деб маҳсус WWW ҳужжатларини фойдаланувчи учун  тушунарли холатда экранда намойиш қилиш дастурларига айтилади. Ушбу дастурлар HTML -кодида ёзилган веб-сахифаларни матн, расм, графиклар, овозлар ва бошқа кўринишларига ўтказиб беради. Браузер дастурлари сифатида Microsoft Internet Explorer (IE деб хам аталади), Netscape, Mosaik, Macwed ва   Netcruiser каби дастурларни келтириб ўтиш мумкин.

HTTP ва HTML. Huper Text Transfer Protokol. WWW тизимида хужжатлар алмашувини амалга ошириш протоколи.

                       

 

3-расм.  HTTP-Huper Text Transfer Protokolининг интернет тармоғи доменида киритилиши

 

HTML. Veb-sayt, veb-сахифаларни таркибини яратишда ишлатиладиган асосий дастур тили.    

         HTML ( Huper Text Markup Language – гиперматн белгилаш тили) - WWW тизими учун ҳужжат тайёрлашда ишлатилади. HTML буйруқлари орқали матнларнинг шаклини истаганча ўзгартириш яьни матннинг маьлум бир қисмини ажратиб олиб, бошқа файлга ёзиш, рангли тасвирларни қўйиш мумкин. У бошқа ҳужжатлар билан боғлайдиган гиперматнли алоқаларга эга.

         HYPERTEXT. Гиперматн.  Дунё веб тармоғида HTML хужжатининг бирор матнни, тасвирни ёки обьектни ёки уларнинг бирор бирқисми орқали бошка веб-ҳужжатларга боғлаши мумкин. Бунинг учун матн ёки хужжатнинг бирор қисмига гипербоғлиқлик яратиш керак бўлади. Гипербоғлиқлик босилганда, шу гипербоғлиқлик бириктирилган веб-хужжат юкланади. Шу йўл билан бир хужжатдан иккинчисига тез ўтиш таьминланади.

DNS- сервер ( Domian Name Servise).  DNS -Domain Name System. Интернет номларини уларнинг  такрорланмас Интернет сонлари кўринишига ўтказиш тизими. У ёки бу сервернинг вақтинча ишламай қолишини ёки улар билан боғланиш қийин бўлишини назарда тутиб, (сабаблар турли бўлиши мумкин) бир қанча DNS серверларини кўрсатиш мумкин.

DNS сервер. DNS (Domian Name Servise – домен номлар хизмати) – IP манзиллар ва компютерлар домен номларини аниқловчи сервер. IP манзил ва компютерларнинг домен кўринишидаги номлари билан ишлашни ташкил қилиш учун дастур жойлаштирилган компютернинг IP манзили кўрсатилган.

 

                 

 

                    4-расм. DNS тизимининг ишлааш принсипи

 

         У ёки бу сервернинг вақтинча ишламай қолишини ёки улар билан боғланиш қийин бўлишини назарда тутиб, (сабаблар турли бўлиши мумкин) бир қанча ДНС серверларини кўрсатиш мумкин.

        Xost - Инетрнетнинг сервер хизматини бажарувчи компютерларни тушунишимиз мумкин. Кўп ҳолларда хост компютер локал тармоғидаги  оддий компютерга  ўхшаган бир компютердир. Хост компютер номида доменнинг барча қисмлари кўрсатилган бўлади.

        Web-xosting хизмати- Интернет хостинг хизматларидан бири хисобланади, у wеб-сайтларга WWW орқали киришни ташкиллаштиради ва ўзига хос имкониятларни яратади. Домен номли хост компютерини ташкилот номини аниқловчидан ташкил топган бўлиб, хост компютерида улар ўнгдан чапга қараб юқори домен ҳисобланади.

        Proxy - Интернетда баьзи бир  маьлумотларга кўпчилик мурожаат қилгани учун бу маьлумотларга оид серверга уланиш секин бўлиши мумкин. Шунинг учун кўпчилик мурожаат қиладиган серверлар нушалари бошқа серверларда ҳам сақланади. Бундай серверлар Proxy серверлар дейилади.

      Browseers -  деб маҳсус WWW ҳужжатларини фойдаланувчи учун  тушунарли холатда экранда намойиш қилиш дастурларига айтилади. Ушбу дастурлар HTML -кодида ёзилган веб-сахифаларни матн, расм, графиклар, овозлар ва бошқа кўринишларига ўтказиб беради.

         Web-Browser - бирор веб-сахифадаги гипербоғланишларни очиб кўриш  хамда маьлумотлар билан танишиш ва уларни ўрганиш жараёни. Бирор веб-сахифада уни амалга ошириш шу сахифани ёки бирор аҳборотни қидириш амалига тескари амал деб хам тушуниш мумкин, яьни калитли сўзларни бирор веб-сайт ёки сахифага  киритиш керак бўлади.

         HTTP-Huper Text Transfer Protokol. WWW тизимида хужжатлар алмашувини амалга ошириш протоколи.

         HTML - буйруқлари орқали матнларнинг шаклини истаганча ўзгартириш яьни  матннинг маьлум бир қисмини ажратиб олиб, бошқа файлга ёзиш, рангли тасвирларни қўйиш мумкин. У бошқа ҳужжатлар билан боғлайдиган гиперматнли алоқаларга эга.

         DNS- Domain Name System. Интернет номларини уларнинг  такрорланмас Интернет сонлари кўринишига ўтказиш тизими.У ёки бу сервернинг вақтинча ишламай қолишини ёки улар билан боғланиш қийин бўлишини назарда тутиб, бир қанча DNS серверларини кўрсатиш мумкин.

Ҳозирги кунга келиб Интернет тушунчаси ҳаётимиз ажралмас қисмига айланиб бормоқда. Ҳар қадамда биз бу терминга дуч келяпмиз шунинг учун биз у билан ишлашни жуда яхши билишимиз керак. Интернет билан беьмалол ишлашни ҳозирги вақтда ҳар бир талаба, балким ҳар бир шахс билиши зарур. Биз интренет орқали бутун дунё хабарлари билан таниш бўлиб турамиз. Агар биз интернетдан тўғри фойдлансак биз кўп ютуқларга эришишимиз мумкин. Билмаган нарсаларимизни билиб олишимиз мумкин. Ҳиндларда шундай мақол бор экан: “Агар бирор нарса ўрганмоқчи бўлсанг Google ҳам отанг ҳам онанг бўлсин”. Бу дегани биз бундай қидирув тизимлари орқали биз мустақил равишда билимга эга бўлишимиз мумкин.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

7.  БЕЛГИЛАР БЎЙИЧА КЎП ПРОТОКОЛЛИ

КОММУТАЦИЯ (MPLS)

 

TCP/IP протоколининг асосий қулайликлари, уларнинг кўп функцияли ва мослашувчанлигидир. Ушбу протокол 30 йилдан буён Интернет тармоқлари учун асосий протокол бўлиб, ҳозирги кунда 500 милиондан ортиқ абонентларни ўзида жамлаган. Бу вақт давомида TCP/IP оиласи бир тарафдан амалий поғонада қўлланилувчи протоколларга тўлган бўлса(HTTP Hyper text transfer protocol, SMTP, FTP ва бошқалар), бошқа тарафдан физик, канал ва тармоқ поҳоналарида қўлланилувчи барча замонавий протоколлар билан биргаликда ишлай олиш қобилиятини шакллантириб борди (Х.25 билан ҳам). TCP/IP нинг кенг имкониятлари бўлишига қарамай, унинг камчиликларини бекита олмайди. Булардан асосийси ҳавфсизлик ва алоқа сифатлари ҳисобланади. IP тармоқларда бу муаммо ўзига ҳос равишда йечилган(мисол учун IPSec), бироқ бу муаммо ечими бошқа муаммоларни яни маьлумот узатиш тезлигининг қисқаришига сабаб бўлди. Шунинг учун ҳам овозли ва видео маьлумотларни жўнатиш масаласи ечилмай қолди.

Х.25 протоколининг асоси маьлумотларни қабул қилишда ҳатоликларни текширишдан иборат бўлиб, у аввалданоқ аналогли узатиш тизимлари ва мис симли алоқа линияларида қўлланилган. Мис симли алоқа каналларидаги маьлумот узатиш сифати юқори даражада бўлмасада, ҳатоларни тузатиш алоқани ишончлилигини оширган айни вақтида маьлумот узатишнинг умумий тезлигини қисқартирган. IP пакетдаги хатоларни қидириш, уларни коррексиялаш жараёни ҳар бир коммутаторда амалга оширилганлиги учун тармоқ қурилмаларининг юқори қувватли бўлишини талаб қилган. Оптик толали тармоқлар кириб келган дан сўнг Х.25 даги протоколлардан фойдаланиш мумкин бўлмай қолди, чунки Х.25 протоколида маьлумот узатиш тезлиги 64кб/с дан ошмаган.

Х.25 даги камчиликларни Frame Relay протоколи тўлдирди. У хам Х.25 дек услуб(принсIP)дан фойдаланди, фақатгина ҳатолик тармоқнинг чегаравий нуқталарида текширилиши юқори тезликга эришиш имкониятини яратди (айни вақтда 45 Мб/с гача). Протоколлнинг асосини турли туркумли трафикларга имтиёз(приоритет)ли ҳизмат кўрсатиш ташкил этди (имтиёзли овоз ва видео), энг юқори имтиёзли пакетга “навбатсиз” ҳизмат кўрсатилган. Ушбу ҳолат асинхрон маьлумот узатиш технология (АТМ)си яратилишига йўл очди.

АТМ протоколи трафикларни ягона рақамли трафикда асинхрон мултIPлексрлаб узатиш учун бутун трафикни парчалаб ҳажми қатьий белгиланган пакетларга (уларни катакча деб номланади) ажратади. Ушбу катакчаларнинг кичик ўлчами (53 байт) бир вақтнинг ўзида оқимни турли ҳил ҳизматлар билан биргаликда жўнатиш имкониятини беради. АТМ технологияси 1.5Мб/с дан 40Гб/с гача тезликда ўтказувчанлик қобилиятига эга. Frame Relay технологиясидек АТМ технологияси ҳам юқори даражадаги ишончлиликни таьминлай олади. Барча трафик магистрал тармоқда маршрутизацияланмайди, DLCI (Frame Relay) ёки VPI/VCI (АТМ) локал белгиларга асосланган виртуал каналлар орқали коммутацияланади. Бундан кўриш мумкинки санкисиялаштирилмаган фойдаланувчи коммутациялаш жадвалини ўзгартирмасдан тармоқга улана олмайди.

Агарда тармоқни Х.25 технологиясига асослаб қурмоқчи бўлсак, фойдаланувчиларга ноқулайликлар келтириб чиқаришни бошлайди. Frame Relay ва АТМ протоколларига асосланиб қурилган виртуал тармоқлар (VPN) эса жуда қўпол ва бошқариш имконияти қийинлашиб қолади. Албатта VPN тармоқлари ишончлилиги билан ажралиб туради, бироқ тармоқ фойдаланувчилари сони ошиб бориши билан тармоқдаги виртуал каналлари сони квадрат марта ошиб боради.

                 Nkan=N*(N-1)/2,        (1-шакл)

               бу ерда N -тармоқ фойдаланувчилари сони

Бу албатта тармоқни мурраккаблашишига ва ҳатоликлар келиб чиқиб эҳтимолини ошишига олиб келади. Ушбу  тармоқнинг қурилиши молиявий тарафдан қимматлик қилиши кўриш қийин эмас, бироқ айни вақтда ҳар қандай оператор ҳосил қилинган каннал сони эвазига ўз ҳизматини баҳолаши керак. Шунинг учун ҳам АТМ протоколи ўзини оқламади, аммо бутунлай вос кечилмади ҳозирда катта ҳажмдаги маьлумотларни жўнатиш учун мўлжанланган магистрал тармоқларда қўлланилмоқда. АТМ протоколи магистрал тармоқларда ишлатилар экан, бу маьлумотларни  IP -трафиклат ҳосил қилади. Юқоридаги вазияти янги тармоқнинг кириб келишига сабаб ёки туртки бўлди. Шундай бир технология бўлсинки ўзида IP нинг қулайликларини АТМ в Frame Relayнинг ишонлилик ва сифатлилигини ўзида жамлай олган бўлсин.

1996 йилда Ipsilon, Cisco, IBM ва бошқа бир қанча компаниялар ўзларининг лойиҳаларини бирлаштирдилар ва кўп протоколли белгилар асосида коммутациялашга асосланган технологияни яратдилар (MPLS – Multiprotocol Label Switching).

MPLS концепцияси. MPLS кўп протоколли белгилар коммутация қилиш технологияси – интеграллашган ҳизматларни таклиф қилиш учун IETF томонидан яратилган. Ушбу янги технологияда қурилган магистрал тармоқларда трафикларни қайта ишлаш тезлиги ва кўп каррали ҳизматларни тақдим этиш имконияти кенгаяди.

MPLS технологиясида боғланиш LSR (Label Switch Router) меткаларни коммутациялаш маршрутизатори ёрдамида амалга оширилади. Бу қурилма худди IP -маршрутизаторига ўхшаб каналларни виртуал коммутациялаш вазифасини бажаради. IP ва MPLS бир-бирибилан боғлиқ бўлиб, IP тармоғидан пакетлар MPLS тармоғига келганда уларга 20 бит ҳажмга эга метка бирлаштирилади. Бу метка пакетларни MPLS тармоғи бўйлаб ҳаракатланиш имкони беради. Бу жараённи LER (Label Switch Edge Router) чегаравий LSR амалга оширади. У MPLS тармоғининг чегарасида жойлашади. MPLS тармоғининг ичида бир нечта LSP бўлиши мумкин. Улар меткаларни керакли ёьналишда ҳаракатланишини таьминлайди.

MPLS технологияси ўзига АТМ нинг ишончлилиги, қулайлиги ва юқори тезликда маьлумотларни жўнатиш имкониятини IP тармоқларда бирлаштира олди.

                                                                  

Ma’lumotlar bo’limi sathi Fizik sath

Tarmoq sathi

Taqdim qilish sathi Transport sathi

Bitlar

IP - paketlar

Marshrutizatsiya Signalizatsiya

MPLS ma’lumotlarini uzatish tekisligi

ATM yacheykalari, kadrlari, FR Ethernet

MPLS ni boshqarish tekisligi

 

7.1-расм. MPLS технологиясининг OSI моделида тавсифланиши.

 

Технологиянинг асосий авфзаллиги – пакетларни коммутациялаш жараёнининг IP аддресс сарлавҳаси тахлилидан алоҳида бўлимларда амалга оширилишидир. Бу ҳолат пакетларни коммутациялашга талаб қилинадиган вақтни сезиларли равишда қисқартиради. Мос равишда MPLS протоколида ишловчи маршрутизаторлар ва коммутаторлар ҳар бир тармоққа кириш нуқтасида маршрутизациялаш жадвалига махсус белги киритади ва бу ҳақида қўшни қурилмаларга ҳабар беради.

Бундай белги(метка)лар MPLS технологиясида ишлай олувчи маршрутизатор ва коммутаторларга пакет жўнатиладиган IP аддрес қидирувисиз пакетни кейинг йўналишини аниқлаш имконини беради.

MPLS да трафикни бошқариш. Ҳар қандай тармоқ технологиясини қуришда трафик тақсимотига катта аҳамият қаратилмаслик кўплаб муаммларни келтириб чиқариши мумкин(2-расм). MPLS протоколида трафинкни тўла қонли бошқариш имконияти ва буни автоматик амалга ошириш имконияти мавжуд. Бунинг учун MPLS нинг амалий поғонасида трафикни бошқариш учун мўлжанланган сигнализация протоколи керак бўлади. Ушбу ҳолат MPLS тармоғида маьлумотлар узатишда виртуал маршрутизаторлар яратиш имконини, айни вақтда қўшимча эгилувчанлик (мослашувчанлик) имкониятини беради(3-расм).

Сўнгра IETF олдига MPLS да юқоридаги талабларни қондира олувчи протоколларни тавсия қилиш вазифаси қўйилди. Изланишлар натижасида энг яхши иккита протокол тавсия этилди, булар:

-  RSVP-TE;

-  CR-LDP.

	26 Mb/s Yo’qotildi

 

60 Mb/s  umumiy

R5 ga 40 Mb/s trafik

R5 ga 20 Mb/s trafik

 

7.2-расм. Трафик бошқарилмаган ҳолат.

Биринчи вариантда RSVP протоколи MPLS да трафикни бошқариш учун IP тармоқлардагидек иш тутди фақатгина, QoS ни таьминлаш учун маьлумотларга қўшимча (резерв) ёьллар ажратишда фарқланди. Бор йўғи IP да мавжуд бўлмаган MPLS нинг белгиларини қўшиш керак бўлди. Иккинчи вариантда эса LDP протоколи QoS ни таьминлаш учун бир қанча янги обйектлар қўшилди.

RSVP - асосий вазифаси MPLS да ишлай олувчи маршрутизаторлар (LSR) пакетлар сарлавхасини ўқишда ёки пакетларга ҳизмат кўрсатишда, уларнинг IP сарлавхаси билан эмас, балки MPLS да ишлатиладиган белгилар орқали тахлил қилиш ва ресурсларни резервлаш имкониятини беришдан иборат. RSPVP-TE да эса яна бир ўзида маршрутизаторлар кетма-кетлигини ҳақидаги маьлумот олувчи объект Explicit Route Object (ERO) қўшилган.

 

 

R8 dan R5 ga 20 Mb/s trafik

R1 dan R5 ga 40 Mb/s trafik

R5 ga 20 Mb/s trafik

R5 ga 40 Mb/s trafik

			Odatiy yo’l: Tunellangan yo’l:

 

 

 

                        7.3-расм. Трафик бошқарилган ҳолат.

 

LDP – протоколида фақатгина IP маршрутизаторлаш жадвали бўлган, буларга чеклов (аниқлик) киритиш учун янги CR -LDP протоколи кириб келди. CR -LDP ҳам LDP проколига ўхшаш бўлиб фарқли жойи тўғридан-тўғри маршрутлашда LSP тракт ҳосил қилишдир. CR -LDP протоколида пакетлар ёьналиши ҳақида қўшимча маьлумотлар тўплами мавжуд бўлиб, юқорида келтирилганидек MPLS да ТЕ(Traffic Engineering) – трафик тақсимоти ва QoS учун ишлатилади.  

MPLS ишлаш механизми. MPLS асосини белги (метка)лар коммутацияси ташкил қилади. Ҳар қандай жўнатиладиган пакет учун FEC (Forwarding Equivalence Class) белгиланади ва ўзига ҳос ёки тармоқдаги маршрутизаторларда яни LSP (Label Switching Router)да ўхшаши бўлмаган белги тайинланади. Белгини исталган пакетга қўшиш мумкин, уни жойлашиш тартиби канал поғонасида қўлланилган технологияга боғлиқ равишда тартибга солинади.

Маршрутлаш алгоритимида қатнашаётган LSP маршрутизатор тармоқ ҳақида топологик маьлумотларни OSPF, BGP, IS-IS протоколлари орқали олади.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

7.4-расм. MPLS иш механизими

MPLS тармоғи иш механизимига кўра икки соҳага бўлинади – ядро ва чегаравий соҳа (4-расм). Ядронинг вазифаси маршрутизация қисмининг энг кам ишлатилиши орқали пакетларни манзилга йетказишдан иборат. У фақатгина пакетларни коммутациялаш билан шуғулланади. Пакетларни турли хил оқимларга ажратиш ва қўшимча хизматларни: филтрлаш, тўғридан тўғри маршрутлаш, юкламани тенглаштириш ва трафикни бошқаришни чегаравий LSP ўз зиммасига олади.

Шундай қилиб MPLS нинг асосий афзаллиги – коммутациялаш жараёнининг пакет IP сарлавҳаси таҳлили жараёнидан алоҳида икки соҳада бажарилишидадир. Юқоридаги расмдан ҳам кўриш мумкин. “фойдаланувчи” дан келган пакетни IP сарлавҳаси чегаравий LSP да таҳлил қилинди, пакет учун FEC аниқланди, маршрутлаш жадвали (LSP) га киритилди ва  FEC белги, ўз навбатида чиқувчи порт рақами берилди. “ядор”га келган кўплаб пакетларнинг IP сарлавҳаларини кўриш мумкин бироқ маршрутлаш ёьналишини аниқлашда улардан эмас, пакетга чегаравий LSP дан қўшилган белгидан фойдаланилади.

LSP белгиларни коммутациялаш йўллари. LSP  белгилар бўйича коммутациялаш тракти бу – MPLS маршрутизатор (LSP) ларининг кетма-кетлиги. LSP бўйлаб жўнатиладиган пакетлар тўплами ягона FEC га тегишли бўлади ва ҳар бир LSP, LSP – туннелда унга ўзининг белги (метка)сини тайинлайди. LSP – туннел LSP тракт ичида яратилади (5-расм). Ҳар бир туннел орқали ўтувчи пакетлар ва байтлар ҳисобланади. Баьзида жўнатилувчи оқимнинг ҳажми туннелнинг ўтказиш қобилиятидан юқори бўлади, бундай  ҳолатда жўнатувчи ва қабул қилувчи ўртасида бир нечта LSP туннел ҳосил қилинади. Биргина LSP да, жўнатиш ва қабул қилишнинг турли жойларида LSP туннеллар ҳосил қлиниши, ўз навбатида ҳар бир туннел ичида кейниги даражадаги туннеллар ҳосил қилинши мумкин. Бу йерда MPLS нинг иерархик қурлиши пайдо бўлади.

Туннел яратишнинг икки тури мавжуд: hop-by-hop услуби – бунда пакетни қабул ҳар бир маршрутизатор унинг кейинги йўлини ўзи танлайди, ёки тўғридан - тўғри маршрутлаш усули бунда – маршрутизатор пакетларнин қабул қилиб олгач уларнинг кейинги йўналишини юқоридаги маршрутизаторларнинг LSP жадвалига асосланган ҳолда белгилайди.

 

                                      7.5-расм. LSP да туннеллаш

 

5-расмни таҳлил қилинса, дастлаб IP пакет тармоқга кириб келди, унга “чегаравий соҳа” деб ҳисобланган LSP 0 нолинчи даражали белги (метка) ва LSP тракти ҳосил қилинди. Сўнг пакет “ядро” га келгач, маьлумот узатишда резерв йўллар ҳосил қилиш имкониятини яратиш учун, пакетга янги яни унинг нолинчи даражали меткасини ўзгартирмаган ҳолда устидан бошқа биринчи даражали метка қўшилди ва мос равишда биринчи даражали LSP тунели ҳам яратилди. Пакет тармоқнинг чегаравий соҳасига яқинлашиб боргач барча жараёнлар тескарисига бажарила бошланади ва якуний LSP 5 пакетдаги метка ечиб олиб пакет сарлавҳаси бўйича керакли йўналишга жўнатди.

MPLS ўзидан аввалги яратилган технологияларнинг камчиликларини бартараф қилиш чораларини кўра олган ва айни вақтда уларнинг афзал томонларини ўзида жамлай олган технология бўлиб, турли технологиялар асосида қурилган тармоқлар билан уйғунликда ишлай олиш учун оддий ечимдир. Пакетлардаги IP сарлавха таҳлили учун сарфланадиган вақтни, IP сарлавхани қисқа ҳажмли меткаларга ўринлаштириш орқали тежаш MPLS нинг сезиларли ижобий натижаларга эришиш имкониятини таьминлайди, жумладан IP тармоқдагидек пакетлар навбатда туриб ўз эскириш вақтларини сарфлашмайди. Барча афзалликларини ҳисобга олиб таьрифланса, MPLS бу замон талабларига жавоб бера оладиган мултисервис тармоғини қуришдаги тавсия қилишка лойиқ бўлган тармоқ технологиясидир.

 

8.    MPLS ПРОТОКОЛЛАРИ ТУРКУМЛАРИ

 

Ахборот технологиялари барча ривожланган мамлакатлар каби республикамизда ҳам юқори суратда ривожланмоқда. Янгидан янги технологиялар мамлакатимизга кириб келмоқда ва уларни эксплуатация қилиш чоралари давлатимизда алоқа соҳасида иш олиб борувчи компаниялар (UZBEKTELECOM, EAST TELECOM ва бошқалар) зиммасига катта масьулиятни юкламоқда.

Бу эса ёш авлод олдига каттадан-катта долзарб масалаларни, яьни замонавий технологияларни қоллаш, ахборотлаштириш дастурини амалга ошириш, жаҳон ахборот интеграциясига қўшилиш каби асосий вазифаларни юкламоқда. Давлатимиз алоқа тизимларида NGN технологиясининг қўлланилиши натижасида алоқа сифат кўрсаткичлари ортиб бораётгани барчамизга маьлум. Журналнинг илгариги сонларида NGN технологиясига бағишланган мақолалар (“NGN -янги авлод тармоғи” 2006 йил 3-сон, “NGN тармоғига уланиш тизимлари” 2006 йил 10-сон) ҳақида гап юритган эдик. Бу мақолада эса MPLS технологияси, унинг NGN да қўлланилиши ва бошқа маьлумотлар ҳақида сўз юритамиз.

NGN нинг транспорт тармоғини қуришнинг икки ҳил тамойили мавжуд:

•IP/MPLS технологияси асосида
• SDH технологияси асосида

Шу сабабли MPLS технологияси NGN тармоғини қуришда муҳим аҳамиятга эга. MPLS технологияси яратилмасдан олдин Х.25, АТМ (Asynchronous Transfer Mode) технологиялари қўлланилар эди (ҳозир ҳам қўлланилади). Бу технологияларнинг камчилигини бартараф қилиш учун юқори сифатга эга бўлган технология ишлаб чиқиш зарурияти туғилди. 1996 йилда Ipsilon, Cisco, IBM ва бошқа компаниялар ўзларининг лойиҳаларини бирлаштириб, янги кўп баённомали метка коммутацияли MPLS (Multiprotocol Label Switching - многопротокольная коммутация на основе меток) технологиясини ишлаб чиқишди. Бу технологияни яратишдан асосий мақсад IP-тармоқларидаги энг кам юкланган маршрутлар орқали маьлумотларни сифатли узатишни амалга ошириш ва VPN(Virtual Private Network - Виртуал Хусусий Тармоқ) тармоқларида маьлумотларни осонлик билан алмасинишини таьминлашдир. MPLS технологияси интеграллашган IETF хизматини яратиш учун ишчи гуруҳ томонидан ишлаб чиқилди. Бу янги архитектура магистрал (шаҳарлараро) тармоқлар учун мўлжалланган бўлиб, бунда тармоқ масштабини кераклича кенгайтириш, трафикни қайта ишлаш тезлигини ошириш, организациянинг қўшимча хизматлари учун катта имкониятларни яратиш мумкин. MPLS технологияси трафикни бошқаришни ўзига олади, бунда OSI моделининг канал поғонасига мос келадиган масштаблаштириш ва керакли бўлган протоколлари тармоқ поғонасига ҳам характерли бўлади. MPLS ўзига ишончли технология ҳисобланган АТМ, IP тармоқларида воситаларни қулай ва аниқ манзилига йетказиш, сифатли хизмат кўрсатиш кафолатини таьминлашни бирлаштиради. Тармоқларнинг бундай интеграцияси IP ва АТМ протоколларини биргаликда ишлатилишидан қўшимча даромадларни олиш имкониятини беради.

Оддий IP тармоқларда ҳар қандай пакетларни ёьналтирувчи маршрутизаторлар пакетларни керакли манзилга йетказиш мақасадида ҳар бир пакетнинг аддресс(ҳеадер) қисмини анализ қилади. MPLS технологиясидан фойдаланишда пакет ва оқим орасидаги боғланиш бир марта MPLS тармоғининг киришида ўрнатилади. Янада аниқроқ пакет ва оқим орасидаги боғланишни ўрнатиш  FEC(Forwarding Equivalence Class) да амалга оширилади.

MPLS протоколлари қуйидагича туркумланади

BGP(Border Gateway Protocol)-Чегаравий шлюз проколи. Автоном тизимлар орасидаги маршрутлаш протоколининг туркумланиши.

LDP(Label Distrution Protocol) - FESга боғланган маьлумотларни тақсимлаш протоколи.

LSP(Label Switching Path)- Коммутациянинг белгилар бўйича йўналиши.

RSVP(Resourse Reservation Protocol) -  IP-тармоқларда ресурсларни заҳиралаш протоколи.

         MPLS технологиясида боғланиш LSR (Label Switch Router) меткаларни коммутациялаш маршрутизатори ёрдамида амалга оширилади. Бу қурилма худди IP-маршрутизаторига ўхшаб каналларни виртуал коммутациялаш вазифасини бажаради. IP ва MPLS бир-бири билан боғлиқ бўлиб, IP тармоғидан пакетлар MPLS тармоғига келганда уларга 20 бит ҳажмга эга метка бирлаштирилади. Бу метка пакетларни MPLS тармоғи бўйлаб ҳаракатланиш имкони беради. Бу жараённи LER (Label Switch Edge Router) чегаравий LSP амалга оширади. У MPLS тармоғининг чегарасида жойлашади. MPLS тармоғининг ичида бир нечта LSP бўлиши мумкин. Улар меткаларни керакли ёьналишда ҳаракатланишини таьминлайди.

 

 

        

 

 

 

 

 

 

 

 

8.1-расм. OSI моделида MPLSнинг тавсифланиши

 

Бир йўналишдан кириб келган оқим тармоқнинг чиқишидаги LER орқали яна стандарт IP пакет кўринишида узатилади. Охирги LER дан битта олдинги маршрутизатор меткаларни очириб ташлайди. Ҳақиқатдан ҳам, охирги LER метканинг кейинги қадамдаги жойини аниқлайди, MPLS кадридаги меткалар аллақачон IP кўринишига келтирилган бўлади. Бу маршрутизаторлар 256 Мбайт оператив хотира ва процессор асосида қурилган бўлиб, улар керакли вазифани бажаришга йетарли бўлади. У сифатли коммутациялашни амалга ошира олади.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

8.2-расм. MPLS технологияси базасида пакетларни узатиш схемаси

         Охиргидан олдинги LSP (penultimate LSP) қуйидагиларни қилиши мумкин:
1. «swap null»  опеациясини бажаради  (2-расмда кўрсатилган.)

2.Ёки egress LSP ўрнига белгини ўчириб-поп операциясини бажаради.

LSP - MPLS тармоғи тугуни бўлиб, маршрутизация алгоритмини реализациясида иштирок этади ҳамда белгилар бўйича коммутацияни бажариди.

 MPLS технологиясининг қуйидаги афзалликларини кўрсатиб ўтиш лозим:

• IP-адрес анализидан алоҳида маршрутлаш имкони, яьни пакетлар IP-адреслари бўйича эмас, балки MPLS-адреслари бўйича ҳаракатланади. Бу кенг спектрдаги хизматлар турини яратиш имконини яратади.
• Тезкор коммутациялаш, бунда ҳаракатланиш жадвалларидан адресни қидириш вақти камаяди.

• Тармоқнинг  ядро ва  чегаравий  қисмларида  функционаллигининг бўлиниш, бунда тармоқда ҳавфсизлик ва ишончлилик масалалари яхшилинади.
•Маршрутларни самарали қўллаш

•QoS(Quality of Service) хизмат кўрсатиш сифатининг ортиши
• MPLS ёрдамида VPN тармоқларини қуриш

MPLS технологияси тармоқларда қўлланиладиган умум стандарт бўлиш арафасида, яьни яқин келажакда дунё бўйлаб кенг тарқалади ва ўзининг кенг имкониятларини очиб беради. Ҳозирда жаҳоннинг гигант компаниялари ҳисобланмиш Cisco Systems, Nortel Networks, Lucent Technologies ва бошқалар тармоқларни MPLS базасида эксплуатация қилиш ишларини таклиф этмоқдалар. Бу технология тез орада бизнинг миллий тармоқларимизда ҳам қўлланилиши табиий ҳол, чунки Ўзбекистон ҳам жаҳон ахборот интеграциясига юқори суратда қўшилмоқда. Буни Uzbektelecom ва East Telecom компанияларинг республикамиз алоқа соҳасида олиб бораёнган самарали фаолиятидан ҳам кўриш мумкин.

 

8.3-расм. Элементларнинг тармоқда жойлашиши

 

Ҳозирги кунда магистрал IP-тармоқ яратишнинг 2 асосий усули мавжуд:”нуқта-нуқта” усулли каналларга боғланган боғланган IP-маршрутизаторлари ёрдамида, ёки IP-маршрутизаторлари асосида ишловчи АТМ транспорт тармоғи базасида. MPLSнинг қўлланилиши ҳар иккала ҳолатда  ҳам самарали.АТМ магистрал тармоғда MPLS бир вақтнинг ўзида ҳам мижоз(клийент)ларга АТМнинг стандарт хизматларини тақдим этади, ҳам кенг спектрда  IP-тармоқлари хизматларини,қўшимча хизматларини қўшган ҳолда тақдим этади. Бундай ёндашув провайдернинг пакет хизматларини кенгайтиради, бу билан рақобатбардошликни оширади.MPLS ёрдамида боғланган IP ва АТМ тандеми бу технологияларнинг тарқалишига сабабчи бўлади ва хизматлари интеграцияли кенгқамровли тармоқлар қурилишига асос бўлади.

MPLS технологияси стандарт бўлишга жуда яқин. Бу йўналишлдаги ишлар ҳали охирига етказилмаган бўлсада, Cisco Systems, Nortel Networks va Ascend (Lucent бўлими) каби йирик компаниялар MPLS базаси ечимни таклиф қилмоқда, хизматлар тақдим этувчлари АТ&Т, Hongkong Telecom, Vbnsva ва Swisscom  MPLS тармоқларини эксплуатацияси бошланиши ҳақида эьлон қилишди.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

9. СИГНАЛИЗАЦИЯ ТИЗИМЛАРИ

 

Телефон тармоғи автомат телефон станциялари ва тугунлари  ҳамда уларни боғловчи  линия ва каналлар мажмуасидан ташкил топган. Уларни биргаликда ишлаши ва керакли маълумотларни алоқа ўрнатишнинг турли босқичларида  узатиш учун муайян электр сигналлари ишлатилади. Бундай  сигналлар мажмуаси телефон сигнализацияси тизими дейилади. Тизимда телефон станциялари ва тугунларидаги автоматик коммутация қурулмалари етарли даражада таъминловчи, абонент ва операторларни керакли ва етарли маълумот билан таъминловчи  сигналлар мажмуаси киради.

        Сигнализация тизимларининг вазифалари.

         Сигнализация – бу тармоқдаги фойдаланувчилар орасидаги улашни ҳосил қилиш, қўллаш ва узишни бошқариш учун керак бўлган ахборотлар билан иккита тармоқ элементлари орасидаги ахборот алмашинувидир.

       Тўғри ва тескари йўналишда абонент ва улаш линиялари бўйича узатила-диган сигналлар учта гуруҳга бўлинади: линиявий, бошқариш (регистрли), маълумот (акустик).

Линиявий сигналлар алоқа ўрнатишнинг турли босқичларини (эгаллаш, озод қилиш, узатиш ва х. к.), канал ва линияларнинг ҳолатини (бўш, банд) белгилаш учун ишлатилади. Бу сигналлар алоқа ўрнатишни бошидан то охирагача бўлган  босқичларда узатилиши мумкин.

Бошқариш (регистрли) сигналларига фақат алоқа ўрнатиш жараёнида абонент терминали билан бошқариш қурилмаси, ҳамда станция ва тугунлар бошқариш қурилмалари орасида узатиладиган сигналлар киради. Бундай  сигналлар ёрдамида алоқа йўли, чақиралаётган абонент линияси аниқланади ва абонентлар орасида улаш тракти ҳосил қилинади. Бошқариш сигналлари асосини манзилгоҳ (адрес) маълумоти ташкил қилади. Бундан ташқари, бошқариш сигналларига тармоқни эксплуатация қилиш ва бошқариш, ҳамда бошқариш қурилмалари ўртасидаги сигналлар ҳам киради.

Маълумот (акустик) сигналлар абонент ва операторларни алоқа боғланиш босқичларида хабардор қилиш учун ишлатилади. Бундай сигналлар линия ва бошқариш сигналларидан фарқли ўлароқ АТС қурилмаларига  таъ-сир этмай, фақат абонент ва телефонисткаларнинг эшитиш (ва кўриш аъзо-лари) орқали қабул қилингани учун акустик сигналлар деб аталади.

Абонент ва станциялараро сигнализация мавжуд. Абонент сигнализацияси оддий муложамалардан иборат: буларга “мен алоқа олишни хоҳлайман” билдирувчи харакат микротелефон гўшагини кўтарди ёки тугмани босди; акустик сигналларни узатиш; абонент номер терди; у терган номерга хизмат кўрсатмайди ёки ўзгарганлиги, ISDN сигнализацияси ва хоказоларни билдирувчи эълонларни абонент эшитиши киради. Буни User-Networқ Interface (UNI) интерфейсида, яъни абонентни улаш тармоғида сигнализация деса ҳам бўлади. UNI интерфейсидаги кенг тарқалган сигнализация номер импульсли териш ва кўп частотали териш DTMF деб атаса бўлади. Бу интер-фейсни замонавий мисоли ISDN ни асосий улаш имкони, яъни 2В+D=144 Кбит/с бўлиши мумкин. Бунда В иккита ахборот канал ва умумий бўлган D сигнал канал хизмат кўрсатади.

 

 

 

 

 

 

 

9.1-расм. Улаш ўрнатишни соддалаштирилган кўриниши

       Станциялараро сигнализация, яъни Netvork - to – Networқ Interface (NNI) интерфейсида сигнализацияга мисол бўлиб, иккита ажратилган канал бўйича сигнализацияси 2АКС, “6 дан 2” кодли кўп частотали сигнализацияси, 7 сонли сигнализация тизими УКС  ва бошқалар ҳисобланади. Каналлар коммутацияси билан тармоқда улаш ўрнатишни схемасини кўриб чиқишимиз мумкин.

       Станциялараро сигнализация тармоғдаги бир неча тугун ва станцияларни улаш учун керак бўлади. Бунда битта улашни ташкил этишда кўпинча турли сигнализация тизимлари ишлатилади. Чақириққа хизмат кўрсатиш учун за-рур бўлган сигнализация ахбороти халқаро ва миллий тармоқларнинг турли тугунлар ва станциялари ўртасида юзлаб сигнализация ахборотларини узата-ди. Умумий ҳолда станциялараро сигнализация уланишни тасвирлаб бериш-нинг қуйидаги аспектлари билан боғланган: биринчидан, станция телефон номерни, ёки жуда бўлмаганда керакли қисмини қабул қилиши лозим, шу но-мер ёрдамида ёки улаш ўтиши керак бўлган коммутация тугунлари ва стан-циялари занжиридан кейинги АТС га адрес ахборотини ўтказади; иккинчи-дан станция учун керакли алоқа каналини танлаш керак ва занжирдаги ке-йинги станцияга айнан қандай канални танлаган хабарлаши керак; учинчидан станциялар даврий равишда, бу ишлатилаётган алоқа каналини текшириб ту-риши ва ниҳоят тўртинчидан алоқа тугаши билан канални бўшатиш керак. Барча босқичларда станциянинг (тугунларнинг) ишини қўллаб туриш учун улар ўртасида мос ахборот алмашуви зарур бўлади. Бу алмашинув стан-циялараро сигнализация дейилади.

       Замонавий станциялараро баённомалари оддий сигнализация тизимидан ҳанузгача мамлакатимиз умумий фойдаланишдаги телефон тармоғларида (УФТТ) самарали ишлаб келмокдалар.

       Станциялараро сигнализация тизимининг эволюциясида қуйидаги учта босқични ажратиш мумкин:

- импульсли сигнализация;

- кўп частотали сигнализация;

- умумканал сигнализация.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

9.2-расм. Станциялараро сигнализация тизимининг эволюцияси

 

а) бевосита телефон канали бўйича сигнализация;

б) ажратилган сигналли канал (АСК) бўйича сигнализация.

в) Умумканал;

г) IP- телефония.

Сигнализация. Ажратилган сигналли каналлар бўлиб, ИКМ трактининг 16 вақт канали-даги маълум битлар ёки 3825 Гц ва бошқа частотали сўзлашув секторидан ташқаридаги ажратилган частота канали бўлиши мумкин. Лекин, исталган вариантда хам сигнализациянинг сўзлашув канали билан бевосита боғлиқ бундай ишлатиши, станциялараро улаш линияларни ишлатиш самарадор-лиги етарлича бўлмайди. Чақириқ тушганда керакли каналлар сўзлашув бош-лангунча, олдиндан барча тармоқ бўйича банд қилинади. Сўзлашувдан олдин бу каналлар орқали номер рақамларини узатиш ва чақирилаётган абонентга чақириқ сигнали узатилади. Шу билан бирга турли баҳоларга кўра, чақирув-ларнинг 20 – 35 % абонент бандлиги, тармоқнинг ўта зичланиши ёки абонент чақирувга жавоб бермаслиги туфайли сўзлашув билан тугамайди. Шундай қилиб, фойдали ахборотни узатиш учун ишлатилиши мумкин бўлган канал-лар, шу жумладан, тугалланмаган уланишларда ҳам сигнализация учун банд этилади.

Умумканал станциялараро сигнализация (4.2.в-расм.) телефон тармоғига устма–уст жойлашгандай, умумий каналлар сигнализация тармоғи асосида амалга оширилади. Телефон каналлари тармоғидан алоҳида УКС тармоғини сигнализация учун ишлатилиши, уларни унумсиз банд қилинишини бартараф этади ва абонентларга янги, янада ривожланган хизматлар кўрсатилиши им-кониятларини очади. Сигнализациянинг учта тамойилини мавжудлигига таъ-сир кўрсатувчи асосий факторлардан бири, АТСлардаги чақирувга хизмат кўрсатишни бошқариш тамойили билан боғлиқ у ёки бу АТС қўллайдиган сигнализация тизимини ўзаро алоқаси билан шартланиши билан ҳисоб-ланади. Биринчи синф сигнализация тизими ДҚ-АТС билан бевосита бошқа-риш тамойилини амалга оширувчи аналогли ДҚ-АТС билан ассоциация қи-лади (4.2.а-расм). Ўзгармас ток билан телефон каналидан сигналларни уза-тиш гальваник, шлейфли ёки батареяли усулда амалга оши-рилиши мумкин. Батареяли усулда сигналлар а, в ёки с симлари бўйича АТС нинг станция батареясини ва тескари сим сифатида ерни ишлатиб узатилади. Иккинчи синф сигнализация тизими воситали бошқаришни амалга оширувчи К-АТС (4.2.б-расм) билан ассоциацияланади. Сигнал ахбороти сўзлашув ўтган йўл-дан узатилади, лекин станция ичида улар ажратилади. Бу ерда ўзгарувчан токли сигнализацияни ҳар хил усулларини ишлатилади.

Телефония ва телеграфия бўйича халқаро маслаҳат қўмитаси (ССITT – Commite Consultatif International Telegraphigue of Telephone), ҳозирги электр алоқа халқаро иттифоқи телекоммуникацияни стандартлаш сектори (ITU-T – International Telecommunications Union Standardization Sector)  турли йилларда бир неча хил станциялараро сигнализация тизимлари учун стандартлар иш-лаб чиқди. Уларнинг ҳар бирига ўзининг тартиб рақами берилган 1 дан 5 гача номерли тизимлар СAS тамойили бўйича, 6 ва 7 сонли тизимлар эса CCS та-мойили бўйича тузилган. 1÷5 тизимларда сигналларни линиявий ва регистр-лига ажратиш мавжуд. Уларни узатиш учун эса, 300÷3400 Гц диапозонидаги частота ёки диапозондан катта, лекин 4000 Гц кичик частоталар ишлатилади. Юқорида қайд этилган сигнализация тизимларини кўриб чиқамиз.

1-сонли сигнализация. 1934 йил Будапештда бўлиб ўтган ITU-T нинг X ялпи ассемблеясида қабул қилинган 1 сонли сигнализация усули билан ўрна-тиш халқаро каналлари учун мўлжалланган. У 20Гц частотали импульс кўри-нишида узатиладиган 500 Гц линиявий сигналларни кўзда тутади.

2-сонли сигнализация ярим автоматик алоқани икки симли линиядан амалга ошириш учун мўлжалланган. Бунда 600 ва 750 Гц частоталар билан сигнализация тизими ишлатилган (1938 йил).

3-сонли сигнализация 1954 йил  бир частотали сигнализацияни ITU-T стандартлаштирди. Тизим линиявий ва регистрли сигнализация учун 2280±5 Гц битта частотани ишлатади ва бир томонлама алоқа каналларида ишлаш учун белгиланган.

4-сонли сигнализация – бу икки частотали сигнализация тизими. 1954 йилда Европада ишлатилди. Линиявий ва регистрли сигнализация учун сўз-лашув стандартидаги 2040 Гц ва 2400 Гц частоталари ишлатилган.

5-сонли сигнализация 1964  ITU-T қитъалараро алоқа учун стандарт-лаштирди. Регистрли сигналлар кўпчастотали код “6 дан 2” асосида узати-лади. Линиявий сигналлар ўз-ўзини текширувчи ички йўлакли икки частота-ли 2400 Гц ва 2600 Гц сигналлар асосида узатилади. У икки томонлама УЛ ишлатилади. Бошқариш сигналлари, яъни кўп частотали код усули , , , , ,  частоталар ишлатил-ган.

R1 сигнализация тизимининг баённомаси регионал стандартининг би-ринчиси (Шимолий Америкада ишлатилади) ҳисобланади. Бунда “6 дан 2” коди регистрли кўп частотали сигнализация ва йўлакли линиявий сигнализа-ция ишлатилган. Линиявий сигнализация аналог каналлардан икки йўналиш-да 2600 Гц частотали узлуксиз сигнал кўринишда узатилади. Рақамли вари-антда  линиявий сигнал 2600 Гц билан таркибий канал бўйича иккита АСК бўйича узатилади.

R2 сигнализация тизими баённомаси ITU-T нинг иккинчи регионал стандарти ҳисобланади. Бу тизим ҳамма давлатларнинг миллий ва халқаро УЛ учун ишлатилади (1968 йилда қабул қилинган).

Аналог вариантда линиявий сигнал сўзлашув частоталари йўлагидан ташқаридаги тонал сигналларни ишлатиш билан узатиш амалга оширилади. ЧАК ли узатиш тизимларида 3825 Гц частота ишлатилади. Рақамли вариант-да (R2) бир йўналишли УЛ нинг ИКМ-32 рақамли трактининг АСК ишлати-лади. Регистли сигналлар “Охиридан-охирига” у ёқдан бу ёққа ўтган, ўз-ўзи-ни текширувчи “6 дан 2”кодли  икки частотали сигнализация ёрдамида узати-лади. Бунда 12та частота танлаб олинган. Улардан олтитаси тескари йўна-лишда: 1140, 1020, 900, 780, 660, 540 Гц ва олтитаси тўғри йўналишда 1380, 1500, 1620, 1740, 1860, 1980 Гц ишлатилади.

1968 йилда 6 сонли сигнализация ишлаб чиқилди. 6 сонли сигнализация тизими сигнализацияни тўлиқ сўзлашув трактидан чиқариб ташлайди ва ало-ҳида умумий сигнализация звеносини ишлатади. Бу звенодан бир неча тракт-лар учун ҳамма сигналлар узатилади. Лекин узатиш тезлиги 2400÷4200 бит/с, шунинг учун миллий тармоқда ишлатиб бўлмайди, адрес қисми чегаралан-ган, ҳалақит бардошлиги катта эмас. Бу камчиликларни ҳисобга олиб, 7 сон-ли сигнализация тизими ишлаб чиқилди. 6 ва 7 тизимларда сигналларни бун-дай ажратиш мавжуд бўлса ҳам, бу анъана бўйичадир, чунки истисносиз барча сигналлар сигнал ахбороти кўринишида бир хил узатилади ва бир хил қурилмалар билан қабул қилинади. Иккала бу тизимлар фақат дастурли бош-қариш станцияларида амалга оширилади.

Рақамли алоқа тармоқларининг  сигнализацияси. Рақамли ИКМ узатиш тизимларида назарий жиҳатдан ҳар бир нутқ канали учун биттадан тўрттагача АСК ни ташкил этиш имкони бор. Амалда эса сигнализация битта (1АСК), ёки иккита (2АСК) ажратилган сигналли канал сигнализацияси учун ишлатилади. ИКМ-15 тизимида (1024 Кбит/с) АСК да сигнализация учун но-линчи канал интервалининг (ОКИ) 1, 2 битлари ишлатилиши мумкин.      Линиявий сигналлар ИКМ – 30/32 тизимида 16 – вақт канали орқали узатилади. Регистрли сигналлар ИКМ 30/32 тизимининг сўзлашув канали орқали кўп частотали усулда узатилади. Мазкур сигнализацияда R2, R1,5, 5 сонли сигнализациялари ишлатилади. CAS сигнализация жуфтликда ишлайди: қабул қилиш – узатиш; узатиш – қабул қилиш.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

9.3-расм.Станциялар орасидаги сигнализация

ИКМ – 30 тизимида линиявий сигналлар 16 вақт каналидан узатилади. Бу линиявий сигналларини  икки станция орасида узатиш

Частотали ажратилган каналли узатиш тизимларида сўзлашув спектридан ташқаридаги частотада, масалан 3825 Гц ёки 4000 Гц частотада, битта АСК ташкил этиш имкони бор. Иккинчи АСК ни сўзлашув спектридаги частотада, масалан 2000 Гц частотада ташкил қилиш мумкин. АСК бў-йича сигнализация тизимига қуйидаги баённомалар ташкил этилади:

-икки томонлама ишлатиладиган универсал улаш линиялари (УЛ) учун 1АСК сигнализацияли (индуктив код);

-УЛ ва УЛ шаҳарлараро боғламлари билан ташкил этилган бир томонлама УЛ учун 1АСК сигнализацияси (“Норка” коди);

-УЛ ва УЛ шаҳарлараро алоқали боғламлари билан бир томонлама УЛ учун 2АСК сигнализацияси;

- икки томонлама ишлатиладиган универсал УЛ учун 2АСК.

 

 

 

 

Сигнализация тизимларининг халқаро стандартлари

Сигнали-зация тури	Линиявий сигнал, Гц	Регистрли сигнал	Тавсифи	Қўлланилиш соҳаси	Стандарт-лаштирил- ган санаси
1	2	3	4	5	6
1 сонли	500/20		Қўлли режим учун	Қисқа линияларда	1934
2 сонли	600/750	750 Гц –битта час-тота билан номер териш	Ярим автоматика учун		1938
3 сонли	2280	2280 Гц частотали иккилан-ган код	Автоматика ва ярим автоматика  учун бир йўналишли  иш	Европада	1954
4 сонли	2040/2400	2040/ 2400 Гц, иккилан-ган  код	Автоматика ва ярим автоматика учун бир йўналишли иш, бир нуқтадан иккинчи нуқтага узатиш имко-нияти, учта секция учун тандем имкони-яти, TASI линиялари бўлмаслиги	Ғарбий Европа ва Ўртаер-денгизида	1954
5 сонли	2400/2600	MF (6 та 2 частота конбинацияси, 700-1700 Гц)	Автоматика ва ярим автоматика учун икки йўналишли иш, TASI линия имкониятлари	Халқаро тармоқларда	1964
R1	2600	5 сонли сигнализацияга ўҳшаш	Автоматика ва ярим автоматика учун икки йўналишли иш	Шимолий Америкада	1968
R2	3825	MF (6 та 2 частота конбинацияси,тўғри: 6 та частота, 1380-1980 Гц; тескари: 540-1140 Гц )	Модернизация қи-линган кўп часто-тали сигнализация тури (MFC), автома- тика ва ярим автома-тика учун, бир йўна-лишли иш (аналог),  икки йўналишли иш (рақамли)	Европада, Жанубий-Шарқий Осиёда, Покистонда	1968
6 сонли УКС			Ахборот узатиш тезлиги: 56 Кбит/с (рақам-ли), 4 Кбит/с (аналогли).Хатоларни тўғрилаш усули: кадрларни ретранслация қилиш, кадрнинг фиксация қилинган узунлиги, 40 та турга яқин сигнал гуруҳининг умумий сони	Халқаро тармоқларда, Корея ва Япония, АҚШ, Таиланд, Австралия, Англия ораларида	1968
7 сонли УКС			Ахборот узатиш тезлиги: 64 Кбит/с (рақам-ли), 4,8 Кбит/с (аналогли).Хатоларни тўғри-лаш тизими: асосий (битта йўналишда ке-чиктиришлар 15 мс дан кам бўлмаган), PCR тизими (битта йўналишда кечиктиришлар 15 мс дан юқори), кадрнинг мумкин бўлган 2-62 октета узунлиги	Рақамли коммутация тармоқларида

УКС-7 ва унинг протоколларнинг модели. 1980 йилда 7 сонли сигнализация тизими ишлаб чиқилди. Бу сигнализация турида  олдинги ҳамма камчиликлар олинган. У турли  телефон, ахборотларни узатиш, ISDN  ва бошқа тармоқ учун умумийдир. Янги сигнализация тизимларини татбиқ этишда пастдан юқорига ҳамкорликда ишлай олиш тамойиллиги кўзда тутилган.

         7 сонли сигнализация тизими қуйидаги афзалликларга эга:

        1. Улаш линиялари орқали узатиладиган сигнализация маълумотларини сканирования қилмаслик ҳисобига бошқариш қурилмаси ресурсларини тежаш ва унумдорлигини ошириш имкониятларини беради.

       2. Кўп поғонали тизим асосида қурилгани учун сигнализация протоколининг бир қисмини такомиллаштириш ёки ўзгартириш, қолган қисмларини ўзгартиришни талаб қилмайди.

       3. Сигнализация ахборотларини узатиш учун алоҳида рақамли канал қўлланилади, бу эса маълумотларни жуда катта тезликда ва аниқликда узатилишини ҳамда алоқа ўрнатиш ва улаш линияларини самарадорсиз эгалланиш вақтининг камайишини  таъминлайди.

        4. Сигнализация маълумотлари сўзлашув каналларининг ҳолатига боғлиқ бўлмаган ҳолда узатилади.

        5. Сигнализация тизими телефон тармоқларидан ташқари маълумотларни узатиш тармоғи, ISDN тармоғи, “Интеллектуал тармоқ”, уяли (мобил) алоқа тармоғи хизмат турларини кўрсатишни таъминлайди.

        6.  Алоқа ўрнатишни бошқариш маълумотларидан ташқари тармоқни бошқариш, сўзлашув таннархини ҳисоблаш, техник ва қўшимча хизмат турларини кўрсатишни ҳамда турли хил маъмурий функцияларни бажаришни таъминлайди.

        7. Икки томонлама улаш линия ва каналлари қўлланишини таъминлайди ва шунинг ҳисобига линия ва каналларнинг ишлатилиш  даражасини оширади.

        7- сигнализация тизими етти поғонага эга бўлган очиқ тизимлар модели асосида ташкил этилган бўлиб, тўртта функционал поғоналарга эга

         1- поғона. Сигнализация маълумотларини узатиш звеноси;

         2- поғона. Сигнализация звеноси;

         3- поғона. Сигналия тармоғи;

         4- поғона. Фойдаланувчилар поғонаси.

        Бу поғоналар яхлит бир сигнализация тизимини ташкил этади. Ўз навбатида бу тизим бир неча кичик тизимлардан ташкил топган. Биринчи икки поғона функцияларининг бажарилиш маълумотларни узатиш тизими - МТР ёрдамида амалга оширилади. Учинчи поғона функциялари бажарилишини қисман МТР ва сигнализация тармоғида уланишларни бошқариш SCCP тизилари таъминлайди. Юқори, яъни тўртинчи поғона функциялари бажарилиши кўрсатилаётган хизмат тури ва алоқа тармоқла рига қараб турли тизимлар ёрдамида амалга оширади.

9.4-расм. 7 сонли сигнализация функционал схемаси

    

7-УКС тизимини ишлатувчи алоқа тармоғи ИКМ трактлари билан ўзаро боғланган кўпгина коммутация тугунларидан иборат бўлиб, уланишларни бошқаришда 7 УКС хизматларидан фойдаланиш имкониятига эга бўлади. Бу тугунлардан ҳар бири, сигнал хабарини шакллантириш, узатиш, қабул қилиш ва интеграллашга қодир бўлган сигнализация пункти (SP- Signaling Point) функциясини бажара оладиган воситага эга бўлиши керак. Сигнализация пунктлари    SP ўзаро бир –бири билан сигнал ахборотини икки томонлама узатишни таъминловчи сигналли звенолар функциясини бажарувчи рақамли каналлар билан боғланган бўлиши керак.

       Сигнализация пунктлари ва сигналли звенолар тўплами  7 сонли УКС тармоғини ташкил этади.  SP функциясини коммутация станциялари  ва тугунларидан ташқари қуйидагилар бажариши мумкин:

- алоқа тармоқларини экспулуатация бошқариш марказлари (OA&MC- Opeation Administration and Mainte nance Cеntrеs);

- интеллектуал тармоқ хизматларини бошқариш тугунлари;

- транзит сигнализация пунктлар (STP-Signaling Transfer Poins).

Ҳар бир SP га ўзининг ноёб коди бириктирилади. Сигнал ахборати алма-шинуви мумкин бўлган иккита исталган SP сигнали боғланган бўлади. Иккита  SP нинг сигналли алоқаси,  ё  сигналли звеноларнинг тўғри боғлами, ё транзит ташкил этиш билан УКС тармоғи воситаси таьминлаши мумкин. Биринчи ҳолда, сигнализация пункти (УКС тармоғи тузилмаси нуқтаи назар-дан) қўшни, иккинчи ҳолда қўшни бўлмаган. УКС тармоғида ҳам қўшни, ҳам қўшни бўлмаган SP нинг  учта сигнализация режимини мавжуд бўлиши билан фарқланади: боғланган, боғланмаган ва квази боғланган. Боғланган режимда маьлум SP сигналли алоқасига тегишли сигнал ахборот, шу SP бевосита улайдиган сигнал звеноси бўйича узатилади. Боғланмаган режимда шунга ўхшаш ахборотни узатиш учун кетма-кет бир неча сигнал звенолар ишлатилади, сигналли алоқани ташкил этишга транзит сигнализация пунктларини жалб этилади. Квази боғланган режимда боғланмаган режимнинг хусусий ҳолати бўлиб, унда сигнал ахборот тармоқ орқали ўтади-ган йўли олдиндан белгиланади ва шу вақт давомида қайд қилган бўлади.  

7 сонли УКС тизими сигнализацияни боғланган ва квази боғланган режимларини қўллайди. УКС тармоғи тузилмасининг турли варантлари мавжуд. У ёки бу вариантни танлашга УКС тармоғи хизмат кўрсатаётган ало-қа тармоғининг тузилмаси, ҳамда бошқа амаллар таьсир кўрсатиши мумкин. Агар УКС тармоғи фақат коммутацияни бошқариш учун зарур бўлган сиг-налли алоқаларни шакллантиришга мўлжалланган бўлса, унда кўпроқ энг маъқул бўлган тузилма бўлиб, сигнализацияни боғланган режими қўллашга қаратилган тузилма ҳисобланади ва унга кўп бўлмаган даражада - квази боғланган режим (кам юкланган сигналли алоқалар учун) ҳисобланиши мумкин. Агар УКС тармоғи унинг имконияти ичида барча эҳтиёжларни қондириш учун умумий ресурсдан барпо этилса, унда юқори ишончлигини таьминлаш учун уларни захиралаш билан бирга сигналли звеноларни юқори маҳсулдор-лиги, асосан квази боғланган режимга мўлжалланган тузилмага олиб келади, ҳамда бунга қўшимча тарзда нисбатан катта бўлмаган сондаги сигнализациянинг боғланган режимида ишлатувчи сигналли звеноларнинг тўғри боғламлари (ва ўта юкланган) билан тўлдирилган бўлади.

Cигнализациянинг фақат боғланган режимидан фойдаланилганда УКС тармоғи тузилмаси, у хизмат кўрсатаётган тармоқ тузилмаси билан мос келади. Фақат квази боғланган режим ишлатилганда  соддалаштириб кўрсатилган УКС тармоғи тузилмаси энг рационал бўлади. 

 

 

 

 

 

 

 9.5-расм. Боғланган режимга мўлжалланган УКС тармоғининг  тузилмаси

Бундай тузилмада сигналли звеноларнинг исталган боғлаш бир неча сиг-налли алоқаларни қўллайди (фақат боғланган режимга мўлжалланган тузил-мадагидай битта эмас). Демак, бу тузилмада сигналли  звеноларнинг боғлам-лари кўпроқ ишлатилади. Ундан ташқари SP нинг маьлум бир сонидан бош-лаб, УКС тармоғидаги сигналли звеноларнинг умумий сонини боғланган режим учун айтилган тузилмага нисбатан камайтирилади,  натижада УКС тармоғи арзонлашади. Яъни, шуни таъкидлаш лозимки, бундай тузилмада УКС тармоғи локал ўта юкланишларга барқарорроқдир, ишончликнинг жуда яхши таъсирига эга ва ҳар сигналли алоқа учун  уни ташкил  этиш  бир неча мумкин бўлган йўллар, яьни бир неча ҳар хил сигнал маршрутлар мавжуд.

       УКС тармоқлари имкониятлари фақат коммутацияни бошқариш билан боғлиқ бўлган функциялар билан чегараланмайди. Бу турдаги сигнализация-ни қўллаш учун, энг табиий бўлиб, боғланган режими ҳисобланади. Чунки у каналлар коммутация тармоғида коммутацияланадиган алоқаларни ташкил этиш хуссусиятларига боғлиқдир, хусусан телефон тармоқларида улаш ҳар доим “кетма-кет қадамлар” билан ўрнатилади. Чиқувчи станция белгиланган станцияга йўналишни танлаб, энг яқин (ушбу йўналишда) транзит станция, масалан, ЧХТ билан сигналли ахборот билан алмашади, сўнгра чиқиш хабар-лар тугуни ЧХТ  бошқа транзит станция  КХТ билан сигналли ахборот билан алмашади, у эса ўз навбатида белгиланган станция билан алмашади. Худди шу ҳолат боғланишини бузишда хам юз беради. Агар УКС тармоғи орқали қўшни бўлмаган SP лар ахборот алмашса, транзит функциясини исталган  SP бажариш мумкин. УКС тармоғи тузилмаси боғланган режимга мўлжалланган бундай алмашинувни ҳам таьминлайди. Бироқ, УКС тармоғи орқали ўтувчи ахборотнинг умумий ҳажмида унинг ҳиссаси ортиб борган сари, бу тузилма тежамсизроқ ва кўпроқ боғланмаган (квази боғланган) режимни кўзда тутув-чи тузилма мақсадга мувофиқ бўлиб боради.

УКС барча ғоялари аста-секин тадбиқ этилган. 1970 йиллар охирида Американинг АТ&Т си ўзининг барча тармоғида 6 сонли УКС сигнализация тизимини тадбиқ этади. 1980 йилларда эса, 7 сонли УКС стандартланди. Ле-кин шуни айтиб ўтиш керакки, турли мамлакатларда 7 УКС нинг турли вари-антлари  қўлланилмокда. Масалан, АҚШ, Канада, Япония ва қисман Хитойда Америка миллий стандартлаш институтининг ANSI  вариантини қўллашмоқ-да. Европа электр алоқа стандартлаш институти ETSI варианти.  ASE сервисли амалий элемент, OMASE-OMAP нинг сервисли амалий элеменnи 7 сонли УКС ни туташма баённомалари келтирилган ASE - сервисли амалий элемент

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

9.6-расм.OMASE – OMAP нинг сервисли амалий элементи

УКС  ни туташма баённомалари

1. Сигнализация пункти (SP – Signalling Point) – сигнализация тармоғи-даги сигнал ахборотига ишлов бериш ва коммутация тугуни.

 

 

 

 

 

9.7-расм. Сигнал пунктининг белгилари

2. Сигнализация пункти коди (SPC– Signalling Point Code).

3. Сигнализация звеноси ёки линия канали (SL – Signalling Link). Сигнал канали – иккита сигнализация пунктлари орасида сигнал хабарларини олиб ўтиш учун ишлатилади.

4. Сигнализация звеноларни боғлаш (SLS – Signalling Link-Set).

5. Транзит сигнализация пункти (STP – Signalling Transfer Point) - битта сигнализация звеносидан қабул қилиб, бошқа звено орқали ишлов бермасдан узатувчи сигнализация пункти.

6. Сигнал хабарини ишлаб берувчи чиқиш сигнализация пункти (ОР – Originating Point) қабул қилиб олувчи белгиланган пункт (DР - Destination Point) деб аталади.

7. Боғланган режимда сигнализация.

8.Квази боғланган режим.

9. Сигнал маршрути (SR - Signalling Route) – чиқиш пункти билан белгиланган пунктлар орасида сигнализация тармоғи бўйича сигнал хабарларини олдиндан белги-ланган ўтиш йўли.

10. Сигнал маршрутлар боғлами (SRS - Signalling Route-Set) – сигнали-зация тармоғида хабарни узата оладиган сигнал маршрутлар йиғиндиси.

11. Хабарлар узатиш тизимчаси (МТР -Message Transfer Part) – умумий транспорт тизими.

12. Фойдаланувчилар тизимчаси (UP - User Parts).

 

 

 

 

 

 

9.8-расм. ССS № 7 базали функционал модели

 

Хабар МТР да тўғри кетма – кетликда, йўқотишсиз ва дублсиз, хатосиз узатилади. Бунда барча хатолар қабул қилувчига узатилишдан олдин тўғри-ланиши керак.

Частотали ажратилган каналли узатиш тизимларида сўзлашув спектридан ташқаридаги частотада, масалан 3825 Гц ёки 4000 Гц частотада, битта АСК ташкил этиш имкони бор. Иккинчи АСК ни сўзлашув спектри-даги частотада, масалан 2000 Гц частотада ташкил қилиш мумкин. АСК бў-йича сигнализация тизимига қуйидаги баённомалар ташкил этилади:

-икки томонлама ишлатиладиган универсал улаш линиялари (УЛ) учун 1АСК сигнализацияли (индуктив код);

-УЛ ва УЛ шаҳарлараро боғламлари билан ташкил этилган бир томон-лама УЛ учун 1АСК сигнализацияси (“Норка” коди);

-УЛ ва УЛ шаҳарлараро алоқали боғламлари билан бир томонлама УЛ учун  

2АСК сигнализацияси;

- икки томонлама ишлатиладиган универсал УЛ учун 2АСК.

Индуктив код қишлоқ тармоқларида ишлатилади. Бу тармоқнинг ОС-ТС ва ОС-МС қисмларида линиявий қурилмаларнинг жуда қиммат бўлганлиги туфайли икки томонлама режимда маҳаллий ва шаҳарлараро УЛ ларнинг (универсал УЛ) умумий боғламларини ишлатиш тавсия этилади. 1АСК сиг-нализация (“Норка” коди) шаҳар телефон тармоғи, ҳамда қишлоқ телефон тармоқларининг ОС-ТС, ОС-МС, ТС-МС, МСС-ШАТС қисмларида улаш ўрнатишда ишлатилади. Икки томонлама ишлатиладиган универсал УЛ лар учун 2АСК сигнализацияси қишлоқ телефон тармоғининг ОС-ТС, ТС-МС қисмларида ишлатилади. УЛ ларнинг станция комплектлари турига қараб, бу баённома иккита усулда амалга оширилади:

Биринчи усул. 1АСК ё аналог узатиш тизимларида сўзлашув спектридан ташқаридаги частотада ёки рақамли узатиш тизимининг нолинчи ёки бирин-чи канал интервалида, 2АСК эса сўзлашув каналининг 2600 Гц частотасида ташкил этилади;

Икинчи усул. Иккала сигнал канал рақамли узатиш тизимининг нолинчи ёки ўн олтинчи каналли интервалида ташкил этилади. УЛ ва ШУЛ боғламла-рининг бир томонлама УЛ учун 2 АСК сигнализацияси ШТТ ларида, ДҚ АТС ва АТС, ҳамда рақамли АТС ва электромеханик АТС лар орасида алоқа ташкил этишда ишлатилади.

2АСК сигнализациянинг мантиқи 9.9-расмда келтирилган кўринишда ба-тафсил тасвирланган, қавсларда ҳар бир сигнал ва ҳолат учун иккала сиг-нализация каналларидаги битлар қийматлари келтирилган.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

9.9-расм. С сигнализациянинг мантиғи

 

Т1 - банд этишнинг тасдиқлаш сигналини кузатиш вақти, 1с;

Т2 - сигнал қабул қилингандан кейинги номерни транслация бошлангунча вақти, 400 мс;

Т3 - импульсни узатиш вақти, 50 мс;

Т4 - паузани узатиш вақти, 50 мс;

Т5 - сериялар орасидаги интервални узатиш вақти, 700 мс.

Сигналлар билан алмашинуви. УЛ га чиқувчи АТС томонидан “Дастлабки ҳолат” (11) сигнали узатилади, кирувчи АТС томонидан чиқувчи - “Дастлаб-ки ҳолатни назоратлаш” (01) сигнал узатилади. Чиқувчи АТС улаш ўрнатиш бошлаганда “Дастлабки ҳолат” сигнали “Банд этиш” сигнали билан алмашти-рилади, бунга жавобан кирувчи АТС дан “Банд этишни тасдиқлаш” (11) сиг-нали келади, сўнгра тизим “Жавоб олди ҳолатига” ўтади, бу ҳолатда иккала сигнал мавжуд бўлиб туради. Агар чақираётган абонентнинг номери дека-дали усулда узатилса, унда “Банд этиш” (10) сигнали навбатма-навбат “Им-пульс” (00) ва “Пауза” (10), ёки “Сериялараро интервал” (10) сигналлари би-лан алмаштирилади. Пауза ва сериялараро интервал орасидаги фарқ, фақат уларнинг давомийлигидадир. Маҳаллий чақирувда паузанинг максимал даво-мийлиги 150 мс ташкил этади, агар пауза ундан узунрок бўлса, сигнал (10) “Сериялараро интервал” каби индентификацияланади. Кўрилаётган мисолда (Б абонент бўш) Б абонент чақириққа жавоб берганда, кирувчи АТС дан “Жа-воб” (10) сигнали олади, сўнгра тизим “Сўзлашув” ҳолатига ўтади. А абонент гўшакни қўйганда, чиқувчи АТС “Узиш” сигналини узатади, унга жавоб та-риқасида “Дастлабки ҳолатни назоратлаш” (01) сигнали берилади ва тизим дастлабки ҳолатга ўтади. Агар биринчи бўлиб, гўшакни Б абонент қўйса, ки-рувчи АТС дан “Б абонент гўшакни қўйди” (00) узатилади, унга жавобан чи-қувчи АТС “Узиш” (11) сигналини узатади. Кирувчи АТС “Дастлабки ҳолат-ни назоратлаш” (01) сигнали беради ва тизим дастлабки ҳолатга ўтади. Агар Б абонент линияси банд бўлса, Б абонентнинг номерини ишловдан ўтказган-дан сўнг, кирувчи АТС “Банд” (00) сигналини узатади, сўнгра унга жавобан “Узиш” (11) сигналини олади, “Дастлабки ҳолатни назоратлаш” сигналини узатади ва “Дастлабки ҳолат”га ўтади.

Сигнализация таркиби турли тармоқдаги абонентлар ўртасида алоқа трактини ҳосил қилишни ва уни узишни таъминловчи станциялардан иборат бўлиши керак.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

10. DSS1 ПРОТОКОЛЛАРИНИНГ МОДЕЛИ

 

Бугунги кунда алоқа соҳаси тармоқлари замонавий технологияларга асосланган рақамли техника воситалари билан жиҳозланмоқда. Телекоммуникасия тармоқларини модернизасиялаш, янги техник воситаларни ўрнатиш, уларни оптималлаштириш ишлари жадал сурьатларда давом этмоқда. Ўзбектелеком аксионерлик компанияси алоқа соҳасини янада ривожлантириш учун жаҳон стандартларига жавоб бера оладиган технологияларни, тармоқларни ва мобил алоқа воситаларини қўлламоқда. DSS1 (ингл. Digital Subscriber Signalling System No.1 – Рақамли абонент сигнализация тизими) – рақамли сигнализация протоколи (D канал протокол) бўлиб ISDN учун қўлланилиб келинган. У ITU-T нинг I.411 (ETS 300 102) тавсияларида таьрифланган бўлиб Bearer Capability (ташувчи қобилияти), Low Level Compatibility (паст даражали мослашувчанлик) and High Level Compatibility (юқори даражали мослашувчанлик), ANI, DNIS ва  белгиланган рақамли сигнализацияларини икки йўналишда ҳам қўллаб қувватлайди. Бу стандартнинг ETSI томонидан Европа учун махсус тайёрланган шакли Euro-ISDN ёки EDSS1 деб юритилади. DSS1/ЕDSS1 протоколи ISDN га умумий кириш учун мўлжалланган бўлиб, у тармоқ (digital public telephone exchange)  ва фойдаланувчи (private branch exchange, PBX) ўртасида асимметрик тарзда боғланишни таьминлайди. Айнан мана шундай янги тармоқлардан бири бу NGN дир. Республикамизда биринчи бўлиб EAST ТЕЛЕКОМ компанияси бу тармоқни қўллашга ([url=www.easttelecom.uz] www.easttelecom.uz[/url]) жорий қилди. Ҳозирда бу тармоқни ТШТТ аксионерлик компанияси ҳам қўлламоқда. ТШТТ АК, СП EAST TELEKOM ва HUAWEI Technologies компаниялари биргаликда “4″ ва “7″ телефон узелларини (InfoCom.uz 2006,  № 3, 52-бет) NGN тармогьининг базаси сифатида реконструксия ишларини олиб бормоқда. NGN тармоғига кириш учун кенг йўлакли кириш тизимларининг ўрни беқиёсдир. Бу тизимлар интернетга уланишда муҳим аҳамиятга эгадир. Алоқа тармоғининг кейинги эволюцияси – NGN тармоғига ўтишдир. Юқорида баён қилинганидек, NGN овоз, маьлумот, мултимедиа ва бошқа турдаги ахборотларни оддий телефон тармоғидан сифатли ўтишини таьминлайди. Бу эса тармоқдан фойдаланувчиларга вақтни тежаш, операцион харажатларни камайтириш, провайдерларга самарали хизмат кўрсатиш имконини беради.

DSS1 протоколи модели. DSS1 (ингл. Digital Subscriber Signalling System No.1 – Рақамли абонент сигнализация тизими) – рақамли сигнализация протоколи (Д канал протокол) бўлиб ISDN учун қўлланилиб келинган. У ITU-T нинг I.411 (ETS 300 102) тавсияларида таьрифланган бўлиб Bearer Capability (ташувчи қобилияти), Low Level Compatibility (паст даражали мослашувчанлик) and High Level Compatibility (юқори даражали мослашувчанлик), ANI, DNIS ва  белгиланган рақамли сигнализацияларини икки йўналишда ҳам қўллаб қувватлайди. Бу стандартнинг ETSI томонидан Европа учун махсус тайёрланган шакли Euro-ISDN ёки EDSS1 деб юритилади.

DSS1/ЕDSS1 протоколи ISDN га умумий кириш учун мўлжалланган бўлиб, у тармоқ (digital public telephone exchange)  ва фойдаланувчи (private branch exchange, PBX) ўртасида асимметрик тарзда боғланишни таьминлайди.

DSS1 протоколи ахборот элементларининг 4 та турли хил кодлар тўпламини (Codesets) танийди.  Булар codeset 0, codeset 5, codeset 6, codeset 7. Булар орасида энг кўп қўлланиладигани codeset 0 ҳисобланади.

DSS1 протоколи 3 та поғонага эга.

Биринчи поғона. Биринчи поғона В ва D каналларни ҳосил қилиш функсияларини ўз ичига олади ва киришнинг электрик, функционал, механик ва процедурали характеристикаларини аниқлаб бериб D канал томонидан яратиладиган хабарларни узатиш учун жисмоний алоқани таьминлаб беради. Биринчи поғона функцияларига қуйидагилар киради:

·   Фойдаланувчи терминалларини S -интерфейс шинасига В ва D каналларга кириш рухсати билан улаш;

·   Маҳаллий энергия рад этиб қолган пайтда телефон алоқасини таьминлаш учун АТС дан электр таьминотини етказиб бериш;

·   “нуқта-нуқта” ва кўп нуқтали режимларда ишлашни таьминлаш.

Асосий кириш интерфейсининг биринчи поғонаси I.430 тавсияномаларига келтирилган. Асосий киришда узатиш тезлиги 192 кб/с бўлади ва 64 кб/с узатиш тезлигига эга иккита В-канални ва 16 кб/с узатиш  тезлигига эга битта D-канални шакллантиришни таьминлай олади. Тезликнинг қолган қисми – 48 кб/с – циклли синхронизация, байтли синхронизация, тармоқ ва терминал ўртасидаги алоқани фаоллаштириш ва нофаоллаштириш учун қўлланилади. Цикл узунлиги 48 бит ҳисобланиб, цикл давомийлиги – 250 мс ҳисобланади. Кадрларни узатишдан олдин интерфейс фаоллаштириш фазасидан ўтиши керак.  Фаоллаштириш фазасининг мақсади интерфейснинг бир томонидаги қабул қилувчи қурилмаларни унинг бошқа томонидаги узатгичлар билан кафолатли синхронизация қилиш ва бунга  INFO деб аталувчи сигналлар алмашинуви орқали эришилади.

Иккинчи поғона. Бу поғонани шунигдек LAPD (link access protocol for D-channels) номи билан ҳам аташади ва у D-канални терминал қурилмадаги жараёнларни тармоқ охиридаги жараёнлар билан ўзаро алоқасида икки томонлама маьлумот алмашинуви учун фойдаланишни таьминлайди. Иккинчи поғона протоколлари D каналдаги маьлумотларнинг ҳар бир мантиқий бўгинини мултиплексирлаш ва циклик синхронизация қилишни кўзда тутади. Бундан ташқари иккинчи поғона функциялари хабарларни боғланиш орқали навбатли давомини сақлаш мақсадида узатиш кетма-кетлигини бошқариш ва шунингдек, бу хабарлардаги хатоликларни аниқлаш ва тўғирлашни ўз ичига олади. Сигналлар формат – бу кадр ҳисобланади. Кадр стандарт байроқ билан бошлайди ва тугайди ва шунингдек, у манзил қисмида иккита ўта муҳим идентификаторни сақлайди – хизматга уланиш нуқтаси идентификатори (SAPI – Service Access Point Identifier) ва терминал идентификатори (TEI – Terminal Equipment Identifier). SAPI учинчи поғонага кўрсатиладиган хизматлар турларини идентификация қилиш учун қўлланилади ва 0 дан 63 га қийматга эга бўлиши мумкин. Мисол учун SAPI қиймати 0 га тенг бўлса, ундан сигнализация учун қўлланиладиган кадрни идентификация қилиш учун фойдаланилади. ТЕI аниқ бир терминалга алоқа хизматини кўрсатишни таьминлайдиган жараённи идентификация қилиш учун қўлланилади. ТЕI исталган 0 дан 126 гача қийматга эга бўлиши мумкин ва у бунда 127 гача турли хил терминал қурилмадаги жараёнларни идентификация қилиш имконини беради. Оддий киришда бу жараёнлар умумий пассив шинага уланган 8 та терминал орасида тақсимланиши мумкин. ТЕI=127 қиймати барчага узатиш режимини идентификация қилиш учун қўлланилади (яьни барча терминаллар ахбороти). E1 каналини узатиш муҳити сифатида фойдаланганда 2048 кб/с тезликга эга бўлиб SAPI ва ТЕI қийматлари нолга тенг қилиб ўрнатилади (фойдаланилмайди).

Маьлумотлар бўғини поғонасида иккита ахборот узатиш шакли мавжуд:

·   Тасдиқланишсиз, учинчи поғонадаги маьлумот рақамланмаган кадрларда ташилади, бунда иккинчи поғона бу кадрларни олишни тасдиқламайди ва навбатлилик давом этишини сақламайди.

·   Тасдиқлаш билан, иккинчи поғонадаги маьлумотни узатиш рақамланган кадрлар билан амалга оширилади. Бу ҳар бир кадрни олишни тасдиқлайди. Бундан ташқари тасдиқлаш билан ишлаганда фойдаланувчини ёки тармоқ ускунасини қайта юклашдан сақловчи потокларни бошқариш махсус процедуралари киритилади. Тасдиқлаш билан узатиш фақат “нуқта-нуқта” режими учун қўлланилса самарали бўлади.

LAPD поғонасида маьлумот алмашинуви кадр деб номланувчи ва 7-УКС сигнал бирликларига ўхшаш ахборот блоклари воситасида амалга оширилади.

Учинчи поғонада шаклланган хабарлар иккинчи поғона таҳлил қилмайдиган кадрларнинг ахборот майдонларига жойланади. Иккинчи поғонанинг вазифаси фойдаланувчи ва тармоқ ўртасида хабарларни энг кам йўқотишлар билан ташиш ҳисобланади. Иккинчи поғона формат ва процедуралари  юқори даражали маьлумотларни узатиш боғламини бошқариш протоколига асосланган – яьни HDLC (High-level Data-Link Control procedures)  га асосланган бўлиб, у бошқа кенг тарқалган протоколлар тўпламини ҳосил қилади:  LAPB, LAPV5 ва бошқалар. LAPD протоколи HDLC тўпламига киради ва D канал бўйлаб узатиладиган кадрлар оқимини бошқаради ва хатоликларни тўғирлаш ва оқимни бошқариш учун муҳим бўлган ахборотни етказиб беради.

Кадрларда бирор бир ҳаракатни бажарадиган буйруқлар ёки шу буйруқларни бажарилганлиги натижалари ҳақи жавоблар бўлиши мумкин ва у махсус буйруқ/жавобни идентификация қилиш бити билан аниқланади – C/R (Command/Response bit). Ҳар бир кадр бир байтли байроқ билан бошланади ва  тугайди.

Кадрнинг манзил майдонида (2- ва 3-байтлар) хизматга уланиш нуқтаси идентификатори SAPI ва терминал идентификатори ТЕI мавжуд бўлиб, у кадрни манзилига маршрутизация қилиш учун фойдаланилади. Хизматга уланиш нуқтаси идентификатори SAPI манзил майдонида 6 байт жойни эгаллайди ва тармоқ погьонасининг қайси мантиқий обйекти ахборот майдонининг таркибини таҳлил қилиши кераклигини кўрсатиб беради. Мисол учун, SAPI ахборот майдонининг таркиби каналли коммутация ёки пакетли коммутация режимидаги алоқаларни бошқариш процедураларига тегишли эканини кўрсатиб бериши мумкин.

SAPI қийматлари:

 

ТЕI идентификатори терминал ускунани кўрсатиб беради ва унинг таркибига хабар киради.

ТЕ I  қийматлари:

 

 

UPATS ни умумий фойдаланиш ISDN ATСига улашда ETSI стандартлари талаблари билан мувофиқ ҳолда PRI интерфейсидан фойдаланган ҳолда ТЕI=0 бўлади.

 

2.Кириш тармоқларда сигнал хабарларини алмашиниш

 Бу ҳолатда ТЕI тайинлаш процедуралари қўлланилмайди. Манзил майдонининг кенгайтирилган манзил бити EA (Extended Address bit) манзил майдони узунлигининг яхшигина катталашувига хизмат қилади. C/R буйруқ/жавоб бити LAPD томонидан бир чеккада ўрнатилади ва бўгьимнинг бошқа чеккасида қайта ишланади. C/R қиймати ҳар бир кадрни буйруқ кадри ёки жавоб кадри деб таснифлайди. Агар кадр буйруқ бўлиб шаклланган бўлса, манзил майдони қабул қилувчини идентификация қилади ва агар кадр жавоб бўлса, манзил майдони узатувчини идентификация қилади. Узатувчи ёки қабул қилувчи ҳам тармоқ, ҳам фойдаланувчи терминал ускунаси бўлиши мумкин.

C/R нинг манзил майдонидаги битлари

 

 

Учинчи поғона. Учинчи поғона қуйидаги протоколлардан фойдаланади:

·   Сигнализация протоколи. Бунда SAPI = 0 бўлади. Сигнализация протоколи эса асосий уланишларни ўрнатиш ва бекор қилиш учун фойдаланилади ва шунингдек қўшимча хизматлар кўрсатиш учун қўлланилади;

·   Пакетли режимда маьлумот узатиш протоколи. Бунда SAPI = 16.

·   Келажакда аниқланилиши мумкин бўлган бошқа протоколлар.

Учинчи поғона асосий уланишларни бошқариш ва қўшимча хизматларни бошқаришни таьминлайди ва шунингдек, иккинчи поғонага қўшимча баьзи транспорт имкониятларини таьминлайди. Бундай қўшимча транспорт имкониятларга мисол қилиб асосий D канал рад этиш ҳолатида сигнал хабарларни муқобил D каналга қайта ёьналтириш функсияси ҳисобланади. DSS1 тизимининг тармоқ погьонаси тармоқ томонидан ISDN фойдаланувчиларига етказиб бериладиган каналли коммутация режимидаги алоқани яратиш, кузатиб бориш ва тугатиш функияларини ўз ичига олади. Шунингдек, фойдаланувчиларнинг пакетли коммутация воситаларига боғланиш имкони беради. Яьни ISDN фойдаланувчилари чақирувларига хизмат кўрсатиш билан богьлиқ бўлган функциялар тўплами. Учинчи поғонанинг фойдаланувчи ускунаси ва тармоқ ускунасига жойлаштирилган функциялари орасида сигнализация ахбороти алмашинуви тармоқ поғонаси хабарлари ёрдамида амалга оширилади.

Бугунги кунда алоқа соҳаси тармоқлари замонавий технологияларга асосланган рақамли техника воситалари билан жиҳозланмоқда. Телекоммуникасия тармоқларини модернизасиялаш, янги техник воситаларни ўрнатиш, уларни оптималлаштириш ишлари жадал сурьатларда давом этмоқда.

Ўзбектелеком акционерлик компанияси алоқа соҳасини янада ривожлантириш учун жаҳон стандартларига жавоб бера оладиган технологияларни, тармоқларни ва мобил алоқа воситаларини қўлламоқда. Айнан мана шундай янги тармоқлардан бири бу NGN дир. Республикамизда биринчи бўлиб EAST TELEKOM компанияси бу тармоқни қўллашга жорий қилди. Ҳозирда бу тармоқни ТШТТ акционерлик компанияси ҳам қўлламоқда. ТШТТ АК, EAST TELEKOM ва HUAWEI Technologies компаниялари биргаликда “4″ ва “7″ телефон узелларини  NGN тармоғининг базаси сифатида реконструксия ишларини олиб бормоқда.

NGN тармогьига кириш учун кенг йўлакли кириш тизимларининг ўрни беқиёсдир. Бу тизимлар интернетга уланишда муҳим аҳамиятга эгадир. Бу тизимлар нафақат маьлумотларни юқори тезликда узатишни таьминлабгина қолмай, тармоққа доимий уланиб туриш имконини беради. Бу тизимларни оммавий равишда жорий этиш Интернетнинг кенг ёьлакли сайтлар ва протоколларини ривожланишига олиб келди. Бунинг натижасида интернетнинг хизмат турлари кўпайди. Булар қўшимча телефон хизматлари, видеоконференсия, электрон тижорат, турли хил интернет ўйинлари, масофадан ўқитиш тизими, шахсий виртуал тармоқларни қуриш ва бошқалардан фойдаланишга кенг имкон яратди. Бу янги хизматларни жорий этиш ва амалга оширишнинг энг асосий шартлари маьлумотларни юқори тезликда узатишда транспорт тармогьининг ягоналиги ва хизмат кўрсатиш сифатидир.

DSS1 (Subscriber Signalling System No.1 – Рақамли абонент сигнализация тизими) – рақамли сигнализация протоколи. DSS1 протоколлари рақамли абонент  сигнализация тизимларида кенг қўлланилади. DSS1 протоколи ахборот элементларининг 4 та турли хил кодлар тўпламини (Codesets) танийди. DSS1 протоколи 3 та поғонага эга.

Биринчи поғона. Биринчи поғона В ва D каналларни ҳосил қилиш функсияларини ўз ичига олади.

Иккинчи поғона. Бу поғонани шунигдек LAPD (link access protocol for D- channels) номи билан ҳам аташади ва у D-канални терминал қурилмадаги жараёнларни тармоқ охиридаги жараёнлар билан ўзато алоқасида икки томонлама маьлумот алмашинуви учун фойдаланишни таьминлайди.

 Учинчи поғона. Учинчи поғона асосий уланишларни бошқариш ва қўшимча хизматларни бошқаришни таьминлайди ва шунингдек, иккинчи поғонага қўшимча баьзи транспорт имкониятларини таьминлайди.

         NGN тармоғига кириш учун кенг йўлакли кириш тизимларининг ўрни беқиёсдир. Бу тизимлар интернетга уланишда муҳим аҳамиятга эгадир. Бу тизимлар нафақат маьлумотларни юқори тезликда узатишни таьминлабгина қолмай, тармоққа доимий уланиб туриш имконини беради.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

11.  АТМ  ТЕХНОЛОГИЯСИ

 

           Ахборот технологиялари барча ривожланган мамлакатлар каби республикамизда ҳам юқори суратда ривожланмоқда. Янгидан янги технологиялар мамлакатимизга кириб келмоқда ва уларни эксплуатация қилиш чоралари давлатимизда алоқа соҳасида иш олиб борувчи компаниялар (УЗБЕКТЕЛЕКОМ, EAST TELECOM ва бошқалар) зиммасига катта масьулиятни юкламоқда. Бу эса ёш авлод олдига каттадан-катта долзарб масалаларни, яьни замонавий технологияларни қўллаш, ахборотлаштириш дастурини амалга ошириш, жаҳон ахборот интеграциясига қўшилиш каби асосий вазифаларни юкламоқда. Давлатимиз алоқа тизимларида NGN технологиясининг қўлланилиши натижасида алоқа сифат кўрсаткичлари ортиб бораётгани барчамизга маьлум. NGN нинг транспорт тармоғини қуришнинг икки хил тамойили мавжуд:

1. IP/MPLS технологияси асосида      2. SDH технологияси асосида

Шу сабабли MPLS технологияси NGN тармоғини қуришда муҳим аҳамиятга эга. MPLS технологияси яратилмасдан олдин Х.25, АТМ (Asynchronous Transfer Mode) технологиялари қўлланилар эди (ҳозир ҳам қўлланилади). Бу технологияларнинг камчилигини бартараф қилиш учун юқори сифатга эга бўлган технология ишлаб чиқиш зарурияти туғилди. 1996 йилда Ipsilon, Cisco, IBM янги кўп баённомали метка коммутацияли MPLS (Multiprotocol Label Switching -многопротокольная коммутация на основе меток) технологиясини ишлаб чиқишди. Тармоқ сатҳи-бу комплекс сатҳ бўлиб, у иккита охирги тизимларни маршрутини аниқлайди ва боғланиш имкониятини таьминлайди, бунда иккита ҳар хил географик пунктларда бўлган ҳар хил тармоқостиларни улайди.Агар икки охирги тизим бир-бири билан алоқа ўрнатмоқчи бўлса, тармоқ сатҳида домен маршрутлаш амалага оширилади. Маршрутлаш протоколлари бир-бири билан боғланган кетма-кет тармоқостилар орқали энг оптимал маршрутни танлайди. Тармоқ сатҳининг маршрутлари шу маршрутлар бўйича ахборот узатади. Канал сатҳи-физик канал орқали ишончли маьлумотлар транзитини таьминлайди. Бу вазифани бажаришда канал сатҳи физик адресация, тармоқ топологияси, линиянинг ҳолати (бўш ёки банд), бузилишлар ҳақида хабар бериш ва ахборот оқимини бошқариш каби саволларни ҳал қилиши керак.Физик сатҳ-икки охирги тимим ўртасиадаги эликтрик, механик, фаоллаштириш процедуралари ва функсияларни аниқалайди. Физик сатҳ каналдаги кучланиш, синхронизация кучланишининг ўзгариши,  физик боғланиш ва бошқа аналог характеристикаларни аниқлайди. Бу технологияни кўп протоколли, чунки у тармоқ сатҳидаги ихтиёрий протоколлар учун қўлланилиши мумкин.

      АТМ баённомаси, узатишнинг асинхрон режими юқори тезликда маьлумотларни узатувчи тармоқларни қуриш технологияси,  ITU стандарти, маьлумотлар қайдланган узунликдаги (53 байт) пакетларга («уяларга») ўзгартирилади, бу эса уларни юқори тезлик билан узиб-улаш имконини беради. Узатишнинг асинхрон усулини ишлатадиган тармоқлар учун халқаро стандартлар ишлаб чиқиш билан шуғулланадиган ташкилот. АТМ Форум консорсиуми 1991 йилда катта корпорациялар гуруҳи томонидан тузилган.

АТМ мултисервисли технология ҳисобланади.У,турли маьлумотларни узатувчи технологияларни қўллаш орқали қурилгн тармоқни  бирлаштириш масалаларини самарали ҳал қилиш ва зарур бўлган хизмат сифатини таьминлаш имконини беради.Шуни айтиш жоизки АТМда маьлум бир ўлчамдаги  (53байт) унча катта бўлмаган узунликда,ячейка деб аталадиган пакетлар ва трансит тугунларда жуда содда функсиялар  қўлланилади.Хатоликларни аниқлаш ва тўғрилаш фақат сарлавҳада амалга ошади.Мавжуд ахборотли ячейкалар учун ҳеч қандай текшириш ва қабул қилувчи қисмда қайта тиклаш қўлланилмайди ва фақатгина  уланишга мўлжалланган ахборотларни узатиш қўлланилади.АТМларни қўллаш одатда аппаратдан амалга ошади.қуйидаги 11.1-расмда АТМ тармоғи кўриниши келтирилган.

                     

11.1-расм.АТМ тармоғининг содда тузилмаси

 

                          АТМ технологиясининг ишлаш ориентацияси.

 

АТМ технологияси трафикни бошқариш усуллари ва хизмат сифати механизмларини таьминлайди. Бу шуни кўрсатадики, АТМ тармоқларида талаб қилинган  ўтказувчанлик қобилияти, узатишдаги кечикиш ва ячейкаларнинг сатҳини кафолотловчи ресурслар заҳираланган бўлиши мумкин.

АТМ тармоқларининг физик сатҳида одатда SDH қўлланилади.қуйидаги 11.2-расмда АТМ нинг турли сатҳларида амалга ошириладиган операцияларнинг таркибий тузилиши  кўрсатилган. Бу ерда H -сарлавҳани белгилайди, Т-якуний.

Юқорида ётган сатҳнинг PDU протоколи модули (масалан IP пакети),мослашув сатҳининг пастки CS сатҳига тушади .У йерда юқорида ётган PDU модулига хизмат ахборотини қўшиш ёьли орқали, CS-PDU модули шаклланади. AAL нинг ҳар бир тури, хизмат ахборотининг шаклланишида ўзига хос ёндашишга эга.

CS-PDU модули шакллангандан кейин пастки SAR сатҳига узатилади. Пастки SAR сатҳининг асосий вазифаси, CS-PDU модулини 48 октет узунликли  блокларга сегментлашдан иборат .Уларга яна АТМ сатҳида 5октет ячейка сарлавҳаси қўшилади.Ундан кейин ячейкалар физик сатҳнинг мос келувчи форматларига ўзгаради.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                       

                              11.2-расм.  АТМ протоколи операцияси

 

                                   АТМ тармоқ структураси.

 

АТМ тармоғида маьлумотлар турли қурилмалар орқали алмаштирилади,бунга ҳар хил протоколлар бу жараённи амалга ошишига сабаб бўлади. АТМ Форумнинг  “телекоммуникация концепсияси билан” ANSI ва ХЭАИ (Халқаро электр Алоқа Иттифоқи) томонидан ишлаб чиқилган стандарт бўлиб, у ўз ичига фойдаланувчи трафиклари,товуш,видео сигналлар ва маьлумотлар узатишни олади. қуйидаги 11.3-расмда АТМ хизмат тезликлари келтирилган.     

 

 

            

 

 

 

 

 

 

 

 

                  3-расм. Тармоқда  АТМ хизматлари тезликлари

5

          Биз 11.4-расмда Кичик маҳаллий жойда АТМ тармоғини ҳосил қилишни кўришимиз мумкин

 

 

 

 

 

 

 

 

 

       11.4-расм.Кичик маҳаллий  жойда АТМ орқали тармоқ ҳосил қилиш

 

                             

 

 

 

АТМ сатҳлари ва хизмат синфлари

 

                    AAL хизматларининг синфлари қуйидагилар                   

1-жадвал  

Трафик (хизмат синфи)	Товуш (А)	Сиқилган видео(В)				Маьлумотлар, FR,..(C)	LAN(D)
Синхрони-зация	Талаб қилинади                         Талаб қилинмайди
Тезлик	Доимий		Ўзгарув-чан		Ўзгарувчан аниқ		Ўзгарувчан ноаниқ
Уланиш	Уланишни амалга ошириш, Виртуал каналлар						Уланишсиз
AAL тури	AAL 1			AAL 2	AAL 3/4
Вақтли параметр	Реал			Реал/нореал	нореал

                 

           АТМ ни яратувчиларнинг фикрича ҳозирги вақтда учрайдиган ёки келгусида пайдо бўладиган хизмат синфлари,маьлум бир турдаги трафикларни ўз ичига олувчи тўрт турга(1-жадвал) бўлинади: А синфидаги хизматларга уланисшни амалга оширувчи сервислар киради. У синхронизация ўтадиган доимий тезликли битлар трафигини қўллаб –қувватлайди.Бу хизмат синфи одатда овозли ва сиқилмаган видеосигналлар оқимини узатиш учун қўлланилади.

В синфидаги хизматлар,уланишни амалга оширувчи сервислар ҳисобланади ва А таснифли сервислардан фақатгина ўзгарувчан тезликли  битларни узатишга эга бўлган сигналларни қўллаб-қувватлаш билан фарқланади.Б синфли сервислар қўлланиладиган трафиклар учун ҳам синхронизация талаб қилинади.Б синфли хизматлар учун зарур бўлган сигналлар сиқиш ва пакетларни овозли ва видеомаьлумотларга бўлишни ўз ичига олади.

S синфли хизматлар,уланишни амалга оширувчи хизматлар ҳисобланади ва синхронизацияни қўллаб-қувватлаш талаб қилинмайдиган,ўзгарувчан тезликли маьлумотлар трафигини узатиш учун мўлжалланган.С синфли хизматларни қўлловчи трафиклар,таклиф қилинган уланишларни амалга оширишда маьлумотларни ўз ичига олиши мумкин лекин чегаралаши мумкин эмас,масалан, Frame Relay каби кадрланади.

D синфли хизматлар,уланишлар мавжуд бўлмаган трафикларни қўллаб-қувватлашга ёрдам беради.Бундай трафик узатиладиган битларнинг ўзгарувчанлиги ва синхронизация ўтишига бўлган талабларнинг мавжуд эмаслиги билан характерланади.Бундай трафикга, IP протоколлари пакети мисол бўлиши мумкин.

         Аввало, тўрт турдаги хизматлар, АТМ нинг мослашув протоколлари билан мос келган. Кейинчалик, AAL3 ва AAL4 протоколлари AAL3/4 протоколларига алмаштирилди. Лекин улар самара бермади ва натижада SEAL оддий самарали мослашувчи протоколни яратилишига олиб келди.Бу протокол қабул қилингандан кейин АТМ форуми унга AAL 5 деб ном берди.

              АТМ ва OSI сатҳларининг алоқаси.   АТМ протоколлари стеки қуйидаги:АТМ мослашуви ва физик сатҳларга ажралади.АТМ мослашув сатҳи конвергенсиянинг икки пастки сатҳга бўлинади:сегментлаш ва қайта тиклаш.АТМ мослашув сатҳи,фойдаланувчи иловалари ва АТМ сатҳи орасидаги интерфейс ҳисобланади ва илованинг турли тўрт гуруҳини қўллаб-қувватлашни таьминлайди. Буни 5-расмда кўришимиз мумкин.

 

 

 

 

 

 

 

 

                                       11.5-расм. АТМ протоколлари стеки

Барча протоколлар бир хил пастки (SAR) тизимни қўллайди,лекин протоколнинг ҳар бир тури ўзининг шахсий махсус пастки (CС) сатҳини қўллайди.

Конвергенция пастки (CS) сатҳи, кейинчалик SAR сатҳини тақдим этиш учун хизмат ахборотларини қўшиш ҳисобига ,ундан юқори сатҳлардан маьлумотларнинг протоcол модулини олади ва уни мослашувига жавоб беради.Чунки ҳар бир турдаги трафик махсус қайта ишлашни талаб қилади ва тўрт турдаги  мослашув сатҳи (AAL)га ажратади.

Пастки SAR  сатҳларининг вазифаси, АТМ  ячейкаларининг фойдали юкламаси бўлган 40 октет  узунликдаги модулларни шакллантиришдан иборат. Пастки SAR сатҳининг функционаллаштириш қонуни шундан иборатки,айрим ҳолларда пастки SAR сатҳида, пастки CS  сатҳининг PDU модулига ўзининг шахсий маьлумотлари қўшилиши мумкин,бошқа ҳолда эса,пастки CS сатҳининг PDU модулини 48 октет бўйича кесади ва уни пастга АТМ сатҳига узатади.

АТМ сатҳи,ОСИ моделининг канал сатҳини пастки қисмига мос келади.Унинг асосий вазифаси, жўнатувчи ва қабул қилувчи  орасида уни узатишни амалга ошириш учун мос келувчи усул билан ячейкаларни комутациялашдан иборат. АТМ сатҳидаги  асосий модул ячейка ҳисобланади.Юқорида айтиб ўтилганидек ячейканинг узунлиги 53 октетга тенг. Шундан 48 таси фойдали юкламани кўчириш учун,қолган 5 та оcтет эса АТМ сатҳидаги хизмат ахборотлари учун яьни АТМ  ячейкаси сарлавҳаси учун қўлланилади.

         Хулоса қилиб айтганда, Ахборот технологиялари барча ривожланган мамлакатлар каби республикамизда ҳам юқори суратда ривожланмоқда. Янгидан янги технологиялар мамлакатимизга кириб келмоқда ва уларни эксплуатация қилиш чоралари давлатимизда алоқа соҳасида иш олиб борувчи компаниялар  зиммасига катта масьулиятни юкламоқда. Бу эса ёш авлод олдига каттадан-катта долзарб масалаларни, яьни замонавий технологияларни қоллаш, ахборотлаштириш дастурини амалга ошириш, жаҳон ахборот интеграциясига қўшилиш каби асосий вазифаларни юкламоқда АТМ баённомаси, узатишнинг асинхрон режими юқори тезликда маьлумотларни узатувчитармоқларни қуриш технологиясидир.

АТМ технологияси трафикни бошқариш усуллари ва хизмат сифати механизмларини таьминлайди.Бу шуни кўрсатадики, АТМ тармоқларида талаб қилинган  ўтказувчанлик қобилияти,узатишдаги кечикиш ва ячейкаларнинг сатҳини кафолотловчи ресурслар заҳираланган бўлиши керак.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

10. ИСТИҚБОЛЛИ ТЕЛЕКОММУНИКАЦИЯ ТАРМОҚЛАРИ

10.1. Кейинги авлод тармоқлари

 

NGN (Next Geniration Network) - кейинги авлод тармоқлари. Бу термин телекоммуникация сохасида кейинги пайтларда пайдо бўлган ва махсус адабиётларда хар хил талқин қилинади. Масалан, коммутация сохасидаги мутахассислар  NGN дейилганда коммутациянинг янги принципларини, бирламчи тармоқлар мутахассислари – янги MPLS, OSPF, BGP ва бошқа транспорт технологиялари тармоқларига ўтишни, кириш (етишиш) тармоқлари мутахассислари – кенг полосали кириш тизимларини тушунишади ва хакозо. Юқоридагилардан келиб чиқиб, телекоммуникция тармоқлари нуқтаи назаридан NGN ни қуйидагича тушуниш мақсадга мувофиқ деб хисоблаймиз.

NGN тармоқлари – бу рақамли алоқа ривожланиши босқичида пайдо бўлган техник ечим бўлиб, бунда маълумотлар трафиги нутқ трафигидан мухимроқ, компьютерлар эса телефон аппаратларидан мухимроқ бўлиб қолди.

Бундай аниқланма бўйича,  маълум технологик ечимларнинг симбиози 

NGN нинг айрим хусусиятларини келтириб чиқаради:

-NGN технологияси телекоммуникациянинг тарихий ривожланиш натижасида, жамиятни ахборотлаштиришнинг айни маълум бир стадиясида, яъни маълумотлар трафиги анъанавий нутқ трафикларини “енгаётган” пайтида пайдо бўлади;

         -жамиятда ижтимоий силжишлар ва ахборотнинг нисбий қиймати ўзгариши сабабли, NGN концепцияси билан, алоқа тизимларининг хамма технологиялари ривожланишида сифатли кескин ўзгариш боғланган, 

         - NGN технологияси замонавий алоқа тизимларининг хамма қатламларини (сатхларини) қамрайди, унинг янги имкониятлари фойдаланувчиларининг алоқа хизматларига муносабатларини тубдан ўзгаришига олиб келади.

         Замонавий телекоммуникацияларда, жамиятнинг кучли “интернетлашуви” билан боғлиқ  жиддий ўзгаришлар кузатилмоқда, уларни мохияти бўйича илмий-техник революция деб хисоблаш мумкин. Хозирга қадар дунё телекоммуникациялари иккита илмий-техник революцияни бошидан кечирди деб айтиш мумкин (6.71-расм)

Дастлабки ўзгариш бевосита  технологик ахамиятга эга ва аналог узатиш ва коммутациялаш принципларидан рақамлига ўтиш билан боғлиқ бўлган.

Телекоммуникацияларда иккинчи ўзгариш сотали алоқа тизимлрининг пайдо бўлиши билан боғлиқ бўлди. Бу ўзгаришнинг аввалгидан фарқи, жамиятнинг алоқа дунёсига эътиборини ўзгартирди. Иккита одам исталган жойдан ва исталган вақтда бир бирлари билан боғланиш мумкинлиги ғояси хамма учун жуда жалб қиладигвн бўлди, бу эса сотали алоқани жамиятнинг моддий бўлмаган бойлиги бўлишига олиб келди. Бу ўзгариш натижасида,  алоқанинг “соталаштирилиши” симли алоқа хизматлари даражасидан ошишига олиб келди.  

 

        

 

6.71-расм. Замонавий алоқа тизимларида ўзгаришлар

Учинчи ўзгариш - глобал ахборот жамиятига (ГАЖ) ўтиш, хозирда ўтиш бошланган ва жадаллашиб бормоқда. Бу ўзгариш аввалгилардан тубдан фарқ қилиб, у нафақат хамма жамиятни қамрайди, балки унинг қурилиш асосларини, ахамиятини, йўналишларни ва бошқаларни ўзгартиради. Яъни ахборот ресурслари табиий бойликларга ўхшаш стратегик ресурсларга айланади. Бунинг учун ахоли жамият ва жахон цивилизациясининг ахборот ресурсларига кириш кенг имкониятига эга бўлиши керак. Бундай имкониятни фақат янги авлод тармоғи яратиши мумкин, яъни NGN глобал ахборот жамиятига ўтиш билан бевосита боғлиқ бўлиб, унинг етакчи кучидир.

NGN ғояси мавжуд хамма техннологияларни, маълумотлар узатишдан бошлаб сотали алоқа тизимларигача, ўзгартира бошлади. NGN да  маълумотлар нутқ ахборотидан мухимроқ, пакетлар коммутацияси ва пакетлар трафиги каналлар коммутацияси ва нутқлар трафигидан мухим эканлиги яхши тушунилади.

Умумдунё миқёсида нутқ трафиги барқарор холда турибди, маълумотлар узатиш, айниқса Интернет трафиги эса кескин кўпаймоқда. Шунинг учун NGN концепциясини телекоммуникация сохасининг ривожланиш бутун жахон стратегияси сифатида эътироф этиш мумкин.

Каналлар коммутациясининг биронта технологияси алоқа хизматларига бўлаётган юқори талабларни тўлиқ қондиришга қодир эмас. Масалан, мавжуд абонент телефон тармоқлари, харқанча такомиллаштирилган модемлар ўрнатилганлигига қарамасдан, каналнинг ўтказувчанлик қобилиятини етарли даражада ортишини таъминлай олмайди. Қўлланилаётган ADSL технологиялар вақтинча талабларни қондирмоқда, лекин эртаю кеч тармоқни тубдан модернизациялаш лозим бўлади. Буни NGN технологияси бажаришга қодир.

 NGNга нафақат янги техник концепция ёки янги технология сифатида қарамай, қуйидаги стратегик постулатга асосланувчи ғоявий доктрина деб қараш лозим:

Компьютер келажак жамиятга телефондан мухимроқдир ва уни алоқанинг янги технологиялари марказига жойлаштириш маъносига эгадир.

Бунинг оқибати сифатида, алоқа тармоқларини тубдан қайта қуриш зарурати билан қуйидагини таъкидлаш мумкин:

- телефонга эмас, компьютерга ориентирланган тармоқнинг нормал ишлаши учун алоқа тармоқларини тубдан модернизациялаш керак.

         Хозирга қадар телекомуникациянинг ривожланиши маълум даражада эволюцион йўл билан бормоқда: телефон тармоғида ISDN, узатиш тизимлари  PDHдан  SDHга ва сўнгра ATMга ўтказилди, NGN эса хамма сатхларда қурилишнинг янги принципларини таклиф этмоқда. Бу тармоқнинг ишлаб турган компонентларидан минимал фойдаланган холда, уни қайта қуриш афзал эканлигини билдиради.

Анъанавий электралоқа тармоқларининг архитектураси. Юқорида такидлангандек, NGN ғояси нутқ ва маълумотлар трафиклари орасида имтиёзларнинг қайта тақсимланиши, маълумотлар трафикларига нисбатан ортиши натижасида пайдо бўлди. NGN ғояси алоқа тизимларининг тузилиш принципларини эволюцион ўзгаришига олиб келди.

         Электралоқа тизимининг классик тузилиши асосида анъанавий бирламчи тармоқ ётади. Унинг таркибига сигналларни узатиш мухити ва намунавий каналлар ва трактлар хосил қилувчи сигналларни узатиш аппаратураси киради. Алоқа хизматларини таъминлаш учун иккиламчи тармоқлар бу каналлардан фойдаланадилар (6.72-расм).

Бирламчи тармоқ ўз навбатида иккита қуйи сатхга ажралади (транспорт ва узатиш ускуналари), чунки сигналларни тарқалиш мухитини эксплуатация қилиш процедураси (оптик-толали алоқа линиялари, металл кабеллар ва радиочастота спектрининг ресурси) рақамли каналларнинг унификацияланган банки сифатидаги бирламчи тармоқни эксплуатация қилиш процедурасидан  фарқланади. Рақамли бирламчи тармоқ  плезиохрон (PDH) ёки синхрон (SDH) рақамли иерархия принциплари асосида қурилиши мумкин.

Бирламчи тармоқнинг намунавий каналлари ва трактларидан  турли иккиламчи тармоқлар фойдаланади: рақамли телефония тармоқлари, хизматлари интеграциялашган рақамли тармоқлар  (ISDN),  асинхрон узатиш

 

             6.72-расм. Электралоқа тизимининг структураси

 

режими принциплари асосидаги тармоқлар (АТМ), Х.25, Frame Relay ва бошқа протоколлардан фойдаланиш асосидаги маълумотлар узатиш тармоқлари, шунингдек махсус вазифали тармоқлар (диспетчерлик алоқаси, оператив ва технологик бошқариш, селекторли мажлислар ва бошқалар).

Анъанавий алоқа тизимларининг ривожланиш жараёнида кейинги йилларда бир-бирларини тўлдирувчи иккита тенденция кузатилмоқда:

1) бирламчи тармоқ стандартлари ўзгармасдан қолди ва каналларнинг намунавий иерархияси PDH (тезликлари 2, 8, 34, 140 Мбит/с бўлган Е1, Е2, Е3 ва Е4 оқимлар мос холда) ёки SDH (тезликлари 0,155; 0,622; 2,5 ва           10 Гбит/с бўлган STM – 1/4/16/64 оқимлар мос холда) асосланди.

2) иккиламчи тармоқлар технологиялари жадаллик билан ривожланди, бу иккиламчи тармоқ сатхларининг доимо янгидан янги сегментларга бўлинишига олиб келди. Масалан, телефония ва маълумотлар узатиш тармоқлари чегарасида ISDN технологиясини, ISDN ва анъанавий телефон тизимлари сигнализацияси чегарасида – 7-сон умумий канал сигнализациясини ва бошқаларни пайдо бўлишига олиб келди.

Анъанавий алоқа тизимларининг ишлаш асосий принципи каналлар коммутацияси принципи бўлди. Эслатиш жоизки, электралоқанинг анъанавий тизими учун энг мухими нутқ трафигидир. Бундай трафик учун каналлар коммутацияси энг самараралидир.

Каналлар коммутацияси принципидан каналлар ягона банки сифатида бирламчи тармоққа ва бирламчи тармоқ каналларини ўрнатилган қоида бўйича коммутациясини амалга оширадиган иккиламчи тармоқларга бўлиниш келиб чиқди (6.73-расм).

 

 

 

 

6.73-расм. Анъанавий алоқа тармоғининг ишлаш механизми

 

Бирламчи тармоқ электралоқанинг анъанавий тизими асосини, унинг скелетини ташкил қилади, унда иккиламчи тармоқлар бирламчи тармоқ каналларининг истеъмолчиси сифатида қаралиши мумкин.

Бирламчи тармоқ, узатиш тизимлари ташкил этган намунавий каналлар асосида тузилади (6.74-расм). Анъанавий узатиш тизимлари сигналларни узатувчи мухит сифатида электрик ва оптик кабеллардан, шунингдек радиотехник воситалардан (радиореле ва йўлдошли узатиш тизимлари) фойдаланади.

Узатиш каналида рақамли сигнал белгиланган, цикллар (кадрлар) ва линия кодларини таркибига киритувчи мантиқий структурага эга.

Рақамли узатиш тизимлари ичида турли структурадаги электр сигналлари узатилади, чиқишида эса узатиш тезлиги, циклли структураси ва линия коди тури бўйича стандартларга мос бўлган, бирламчи тармоқнинг рақамли каналлари хосил бўлади.

 

 

                6.74-расм. Бирламчи тармоқ структураси

 

Иккиламчи тармоқ технологиялари исталганча  ривожланиши мумкин, лекин пировард натижада, улар  PDH/ SDH иерархияли бирламчи тармоқнинг намунавий каналларидан фойдаланиши лозим.

Маълумотлар трафигига биринчи имтиёзни ўрнатиб, NGN технологияси каналлар коммутациясидан воз кечишни талаб қилади. Маълумотларни узатишда пакетлар коммутациясининг афзалликлари аввалдан маълум бўлган ва исботланган эди. Демак, NGN даврида пакетлар коммутацияси принципи устиворлик қилиши керак. Анъанавий электр алоқа тизимлари эса каналлар коммутацияси принципидан келиб чиққанини хисобга олсак, NGN алоқа тизимининг тузилишига янги принциплар олиб келиши шубхасиздир.  

Эндиликда канал тушунчаси иккинчи даражали бўлиб бормоқда. Яъни бирламчи тармоқ каналларини стандартлаштиришга хеч қандай асос қолмайди. NGN технологияларида хамма электр алоқа тизимининг каркаси сифатида бирламчи тармоқни аниқлаш самарасиз бўлиб қолди ва хозирда бу тушунча мохияти бўйича бекор қилинган.

Хозирда алоқа тизимини “каналлар - хизматлар” ёки “узатиш - коммутация” йўналишлари бўйича эмас, “фойдаланувчи - тармоқ” йўналиши бўйича ажратишади. Бунинг натижасида транспорт тармоғи ва кириш тармоғи пайдо бўлди (6.75-расм).

 

               

               6.75-расм. Замонавий NGN тизими структураси

 

NGN транспорт тармоғи – бу трафикни узатишни таъминлайдиган, тармоқ элементларининг жамланмасидир. Кириш тармоғи - хизматларни олиш мақсадида транспорт тармоқларига абонентларни кира олишини таъминлайдиган, тармоқ элементларининг жамланмасидир.

Интуитив холда шуниси аниқки, тармоқни транспорт тармоғи ва кириш тармоғига ажратиш, тармоқни бирламчи ва иккиламчиларга ажратишдан кўра кенгроқ, лекин кам талабчанлироқ бўлишдир. Демак, транспорт тармоқлари ва кириш тармоқлари сохаларидаги ечимлар,  бирламчи ва иккиламчи  тармоқлар сохаларидаги ечимларга нисбатан камроқ формаллаштирилган ва камроқ стандартлаштирилган бўлади. Бунда кириш тармоғи ва транспорт тармоғи орасида бирикиш нуқтасига аниқ кўрсатма йўқлиги биринчи мураккабликдир. Иккинчи мураккаблик у ёки бу кириш тармоғи учун қандай ресурс намунавий бўлиши керак эканлигига кўрсатма мавжуд эмаслигидир.

NGN га хос бўлган демократизм мавжуддир: трафикни узатиш ва/ёки хизматларни тақдим этишни таъминловчи исталган технология, транспорт технологияси деб хисобланиши мумкин. Шунга ўхшаш, транспорт тармоғи ресурсларига абонентлар киришини таъминловчи исталган технология, абонент ёки кириш технологияси деб хисобланиши мумкин. Транспорт ва кириш технологияларининг бундай кенг талқин қилиниши хозирнинг ўзида иккала тур учун турли ечимларни келтириб чиқарди.

Транспорт тармоқларининг энг оммавий технологиялари: SDH (хозирда энди NGSDH), ATM, MPLS/IP, Frame Relay, WDM, магистрал Ethernet (10 Gigabit Ethernet). Кириш оммавий технологиялари нисбатан сон-саноқсиз, чунки нафақат NGN тармоқларига абонент кириш технологияларини, шунингдек анъанавий  абонент кириш технологияларини хам қамрайди. Булар PDH, ISDN, абонент Ethernet и, IP, xDSL ва VDSL, FTTx/PON, Wi-Fi ва WiMAX, WLL, HPNA, CATV ва HDTV, Fibre Channel. Шунингдек буларга телефон каналлари ва модемли алоқанинг анъанавий технологиялари киради.

Хамма санаб ўтилган технологиялар NGN тармоқнинг поливариант табиатидан келиб чиқиб бир бирлари билан рақобатлашади, шу билан бирга битта тармоқда турли технологиялар самарали қўшнилик қилиши ва ўзаро киришиши (конвергенция принципига мос холда) мумкин. Шундай қилиб, янги авлод алоқа тизими етарлича турли жинсли ва мураккаб структураланган бўлиб бормоқда. Унда транспорт тармоғи ва кириш тизими орасида аниқ чегарани ўтказиш мураккабдир (қийиндир). Масалан, 6.76-расмда NGN замонавий тизимига мисол келтирилган, унда транспорт сегментларидан NGSDH, WDM ва IP, кириш технологияларидан эса Gigabit Ethernet (GE) ва АТМ концентраторли  DSL/IAD мавжуддир. Агар тармоқда бир хил даражада хам кириш технологияси, хам транспорт технологияси бўлиши мумкин бўлган, Ethernet технологияси мавжуд бўлса, транспорт ва кириш технологиялари орасида чегарани фақат у ёки бу сегментнинг ролини бахолаш асосидагина ўтказиш мумкин. Тармоқда сегмент роли ўзгартирилса – аввалги транспорт сегментини кириш тармоқлари сохасига миграцияланиши хақида гапириш мумкин.

Энг эътиборга сазоворли жойи шундаки, анъанавий электралоқа тармоқларидаги кўп нарсаларни, унинг ишлаш дастлабки принципларидан бошлаб бевосита ечимларга қадар ўзгартириб, NGN технологияси тармоқ ишлаш механизмини сезиларсиз даражада модификациялади (6.77-расм).

Ушбу 6.77-расм  6.73-расм билан таққосланса ўхшашлиги деярли бир хил эканлиги келиб чиқади, асосий фарқи маълумотлар узатиш хизматлари айрим спецификага эга эканлигини таъкидлаш мумкин. Улар камроқ даражада фойдаланувчилар орасидаги алоқага, кўпроқ даражада эса – фойдаланувчилар ва баъзи ахборот ресурслари (Web-порталлар, тақсимланган маълумотлар базалари, ўйин серверлари, электрон почта серверлари ва бошқалар) орасидаги алоқага йўналтирилгандир. Кўп холларда   фойдаланувчилар орасидаги алоқа хам ахборот ресурси орқали амалга оширилади. Шунинг учун биринчи навбатда NGN да “мижоз-мижоз” (уларни кўп холларда peer-to-peer деб аташади) симметрик алоқа эмас, алохида асимметрик алоқа “мижоз-сервер” характерлидир, бу эса замонавий NGN тармоқларида бир қатор асимметрик ечимларнинг синфини (АDSL, Wi-Fi, WiMAX, PON ва бошқалар) пайдо бўлишига олиб келди.

 

 

         6.76-расм. NGN замонавий тизимига мисоллардан бири

 

Фойдаланувчилар транспорт тармоғига кириш тармоқлари орқали уланадилар, унинг доирасида фойдаланувчига белгиланган ресурс – кириш канали ажратилади. Одатда, NGN тармоғи мижозига етишишли бўлган кириш канали параметрлари хизматлар сифати ва номенклатурасини аниқлайди. Масалан, АDSL канали (2 Мбит/с ли) бўйича кириш ташкил этилганда IPTV сигналини трансляция қилиш ва бу хизматни қўллаб туриш мумкин эмас, чунки IPTV минимум 5...6 Мбит/с тезликни талаб қилади.

 

6.77-расм. NGN алоқа тармоғининг тузилиш принциплари

 

Кириш тармоқлари орқали NGN мижозлари транспорт тармоғи ресурсларини оладилар  ва унинг ёрдамида уларни қизиқтирадиган ахборот ресурсига ёки бошқа абонентга чиқадилар. Бу механизм 6.73-расмда келтирилганга тўлиқ ўхшашдир, лекин қуйидагилар бундан мустасно, бунда бирламчи тармоқ ўрнига транспорт тармоғи, иккиламчи тармоқ ўрнига кириш тармоғи, канал ўрнига қандайдир ресурс киритилган, фойдаланувчилар гурухига эса ахборот ресурслари қўшилган, улар хам маълумотлар трафигини шакллантириши ва олиши мумкин, шу билан бирга улар NGN структурасининг яна бир қатламини ташкил этади. Демак “бирламчи тармоқ - иккиламчи тармоқ” дуализми ўрнига “транспорт тармоғи - кириш тармоғи” дуализми хосил қилинди. Бирламчи тармоққа ўхшаш холда транспорт тармоғи хамма фойдаланувчилар ва операторлар учун ягона ресурс бўлиб қолди. Иккиламчи тармоққа ўхшаш холда кириш тармоқлари хам абонент уланишлари характеристикалари ва параметрлари бўйича турлича бўлиши мумкин. Демак, бундай кўринишда модернизацияланган электр алоқа тизимида каналлар иерархияси мавжуд эмас, лекин транспорт тармоқлари  ресурслари мавжуддир.

Мультисервис тармоқлари концепциясига асосан, фойдаланувчи қанча кўп хизмат ола билса, оператор шунчалик самарали ишлаган бўлади. Лекин ноутбук ёки компьютерга мультисервис тармоғининг тайёр терминали сифатида қараш мумкин, бунда маълумотлар узатилиши, нутқ узатилиши, мусиқа эшитиш, видео кўриш имкониятлари мавжуд. Web-камера уланиши орқали видеоконференц алоқа терминалини хосил қилиш мумкин. Демак иккита компьютерни, юқори тезликда маълумотлар алмашинишни таъминлаган холда ўзаро боғлаш лозим. Шунинг учун оператор роли хизматлар ишлаб чиқишдан транспорт ресурсларини таъминловчи томонига силжийди, фойдаланувчи эса кириш тармоғи орқали ўзи хам маълумотларни, хам нутқни, хам видеони бошқа фойдаланувчиларга узатишни таъминлайди. Шундай қилиб, NGN тармоғини “телефон-телефон” алоқасига йўналтирилган  анъанавий тармоқларга қарама-қарши равишда “компьютер-компьютер” алоқани таъминлайдиган тармоқ сифатида қараш мумкин. Компьютерларни ахборот алмашинишида юқори тезликни таъминлаш учун NGN тармоғига кенг полосали кириш бўлиши лозим.

Хозирги кунда NGN тармоғини ривожлантиришга иккита ёндашув шаклланган:

1. NGN тармоғинининг ресурси сифатида транспорт тармоғи оператор томонидан тизимий ва режалаштирилган холда яратилади.   

2. Кириш тармоқлари эса бунга қарама – қарши равишда, қоида сифатида, “ўз ўрнида” индивидуал яратилади.

Замонавий нуқтаи назардан,  NGN тармоғини тўртта сатхга (даражага) ажратиш мумкин (6.78-расм):

кириш сатхи А (Access) фойдаланувчиларни тармоқ ресурсларига киришни таъминлайди;

транспорт сатхи Т (Transport) фойдаланувчидан фойдаланувчига ахборотни узатишни таъминлайдиган, тармоқнинг асосий ресурсидир;

бошқариш сатхи С (Control) компьютер телефонияси ва Softswitch технологиялари қўлланишига асосланган, коммутациянинг янги концепциясини акс эттиради;

хизматлар сатхи S (Service) тармоқнинг ахборот тўлдирилмаси таркибини белгилайди. Бунда ахборотга фойдаланувчилар кириши бўйича хизматлар кўринишидаги тармоқнинг фойдали юкламаси мавжуд бўлади.

NGN нинг бу моделида алоқа тизимларининг ривожланиш замонавий анъаналари акс эттирилган. NGN моделида транспорт тармоғи ва кириш тармоқлари сатхларига яна иккита сатх қўшилган.

 

 

6.78-расм. Замонавий NGN тармоғининг архитектураси

 

Бошқариш сатхи, ёки, бошқача қилиб айтганда, коммутация сатхи, ажратилган сигнализация тизимларининг концепцияси ривожланишига боғлиқ холда пайдо бўлди. Бу концепция 7-сон УКС тизимидан келиб чиқади, унда алоқа тизимлари ривожланиши тарихида биринчи марта нутқ ва сигнал трафикларини ажратиш кўзда тутилган эди. Бу концепциянинг кейинчалик ривожланиши компьютер телефонияси йўналишида бўлди, унда нафақат алохида ажратилган сигнализация тармоғини яратиш кўзда тутилмасдан, балки  компьютерлар асосидаги ажратилган қурилмаларда сигнал хабарларини ўзгартириш назарда тутилади. Компьютер телефониясининг ривожланиши Softswitch концепциясига, сўнгра эса бошқариш сатхида мобил ва симли тармоқларни бирлаштириш концепциясига, IMS концепциясига олиб келди.

Хизматлар сатхининг пайдо бўлишига телекоммуникациялар сохасига  замонавий маркетинг ғояларини чуқур киришиши сабаб бўлди. Анъанавий тармоқлар абонент қурилмаси-телефоннинг имкониятларига боғлиқ холда, тақдим этилаётган хизматларнинг объектив чекланган спектрларига эга эдилар. NGN алоқа тизимлари ривожланиш векторини хизматлар спектрини кучайтириш йўлига ўзгартирди. Бунга асосий сабаблар, телефон такомиллашган терминал-компьютерга, компьютер телефонияси ва Softswitch концепциялари бўлди, улар исталган турли хилдаги хизматларни бошқариш учун технологик асослар яратди. Алоқа операторлари фаолиятининг катта қисмини, янги хизматлар концепциясини шакллантириш, янги концепцияларни амалга ошириш, хизматларни сотиш, уларни кузатиб бориш ва бошқалар,  хизматлар маркетинги эгаллай бошлади. Бу хусусиятлар хизматларга асосий урғу беришга ва уларни NGN моделида алохида сатхга ажратишга сабаб бўлди. 

NGN динамик концепция эканлиги инобатга олинса кейинчалик унинг архитектурасида бошқа сатхлар пайдо бўлиши эхтимолдан холи эмас.

NGN архитектурасини сатхларнинг инглизча номланиши биринчи харфлари бўйича SCTA деб хам аташади. Моделнинг хар бир сатхида бир бирларига боғлиқ бўлмаган масалар учратилади. Шунга қарамасдан, хар хил сатхлар ўзаро чамбарчас боғланган холда ишлашини хисобга олиш зарур.

6.78-расм қуйи қисмида фойдаланувчилар, юқорида эса ахборот ресурслари кўрсатилган, ресурс кириш зарурдир. Бу холда NGN тизими ишлаш механизмини тушуниш осон бўлади. Аввал фойдаланувчи кириш каналига эга бўлади ва транспорт тармоғига чиқади. Транспорт тармоғи фойдаланувчи трафигини ва ахборот ресурсидан трафикни узатишни таъминлайди. Коммутация сатхи фойдаланувчига терминал ва ресурс орасида ўзаро боғланиш каналини ўрнатишга имкон беради, хизматлар сатхи эса мос сифатни бевосита қўллашни таъминлайди. Бошқача қилиб айтганда, фойдаланувчига хизматларни олиш учун “стандарт йўлни”, “пастдан юқорига” кўрсатиш осондир. Шу билан бирга кириш сатхини А хизматлар сатхи S билан алоқасини, S ва Т орасида, С ва А орасида боғланишларни тахлил қилиш, сатхларнинг ўзаро киришини (конвергенциясини) топиш мумкин. 

 

10.2. Мультисервисли тармоқлар

 

Кейинги авлод тармоқлари NGN концепцияси асосида мультисервисли тармоқларни тавсифлаш учун қуйидаги муҳим холатларни белгилаш мумкин:

-Тармоқ инфрастуктурасини шакллантириш схемасининг ўзгариши.Кўп қатламлилик. Элементлар стандартлашган протоколлар ва очиқ интерфейслар орқали ўзаро боғланиши.

-Хизматлар тушунчасининг трансформацияланиши. Мультимедиа ахборотини олиш учун фойдаланувчига фақат битта турдаги сервис “тармоқ билан боғланиш” лозим бўлади.

-IP протоколининг доминантлик роли. Хизматлар ва фойдаланувчилар гуруҳларини интеграциялашда  IP базасидаги ечимларнинг арзонлиги.

 NGN концепциясининг асосий холатларини акс эттирувчи кўп сатхли тармоқ инфраструктурасининг соддалаштирилган схемаси 1.1-расмда келтирилган.

Истиқболли алоқа тармоқлари инфраструктурасининг ишлашини тавсифлаш учун лозим бўладиган фундаментал тушунчалар ва терминларни эслатиб ўтамиз. Тармоқ топологиясининг асосий элементлари бу узел ва линиядир.

Узел битта жойда жойлашган ва битта бошқарув билан бирлаштирилган қурилмалар жамланмасидир. Узелнинг тармоқдаги асосий роли коммутация ва маршрутизация функцияларини амалга оширишдир.

  Линия иккита узеллар, фойдаланувчи ва узел ёки бир нечта узеллар орасида алоқа ўрнатиш учун қўлланиладиган дастурий-аппарат воситалар жамланмасидир. Линия тушунчасига рекурсия хусусиятининг мавжудлиги характерлидир. Битта тармоқдаги “нуқта-нуқта” линияга бошқа тармоқдаги бир нечта узеллар ва линиялар мос келиши мумкин. Бу эса муҳим тушунча виртуал линия тушунчасини киритишга имкон беради.

Тармоқ бўйича ахборотни узатиш учун ахборотлар ячейка ёки пакетларга жойлаштирилади.

Ячейкалар қайдланган хажмга эга (АТМ технологиясида 53 байт) ва ахборотни тармоқ иерархиясининг қуйи сатхида узатиш учун қўлланилади.

Пакетлар ўзгарувчан хажмга эга (IP да 65535 байтгача) ва тармоқ иерархиясининг юқорироқ сатхларида қўлланилади.

Ахборотни жўнатиш учун уланиш ўрнатилиши (ёки ўрнатилмаслиги) мумкин.

Уланиш ўрнатилиши орқали узатиладиган ахборотни белгилаш учун одатда поток (оқим) терминидан фойдаланилади. Поток дейилганда битлар, байтлар, ячейкалар ёки пакетларнинг узлуксиз оқими тушунилади. Потокнинг муҳим характеристикаси – унинг интенсивлигидир.

Уланиш фойдаланувчидан мос ахборот хабарларини узатиш мақсадида канал ресурсини ажратишга талабнома тушганидан кейин ўрнатилади.

Хабар – ахборотни боши ва охири белгилари билан тақдимланиш шаклидир. Хабар - узатиш тезлигига, хизмат кўрсатиш давомлилигига, ахборот манбаи ва қабул қилувчининг адресларига талаблари бўйича характерланади. Хабарлар узунлиги чекланган пакетларга бўлинади ва пакет сарлавхасида сақланиб турадиган адрес асосида бир-бирларига боғлиқ бўлмаган ахборот блоки сифатида тармоқ узеллари белгилайдиган маршрут бўйича харакатланади. Коммутато­рлар пакетларни талаб қилинган чиқиш порти банд бўлган вазиятда вақтинча сақлаш учун керак бўладиган буфер хотирага эга бўлади.

Канал ресурси юкланишини оширишга ва абонентга хизмат кўрсатиш сифатини яхшилашга йўналтирилган тармоқнинг ўта муҳим функцияларидан бири, бу хабарларни узатиш жараёнини бошқаришдир.

1.1-жадвалда вақт шкаласи кўрсатилган холда, унда мумкин бўлган ечимларнинг рўйхати келтирилган. Жадвалда бошқариш ечимларининг характеристикалари кўрсатилган.

Энг жадал ечимларни тармоқ узелига келиб тушаётган ячейкалар ва пакетларга нисбатан қабул қилиш зарур. Агарда уларнинг узелга келиб тушиш жараёни трафик бўйича қабул қилинган шартлашувни қониқтирмаса, у ҳолда мос ячейкалар ёки пакетларга 1.1-жадвалда шакллантирилган бошқариш харакатлари бажарилади.

Пакетларни кейинчалик тармоқ бўйича харакати уланиш ўрнатилганиган қараб аниқланади. Уланиш мавжудлигида пакетнинг маршрутланиши, уланиш билан  ассоциацияланган ва пакетнинг таркибий қисми бўлган, белгилар асосида амалга оширилади. Хабарни узатишда фойдаланиладиган, белгиларни коммутациялаш йўли, талабнома қабул қилинган вақтида ўрнатилади ва виртуал уланиш дейилади. Уланиш ўрнатилиш жараёни ва кейинчалик фойдаланувчи ахборотини узатиш тармоқнинг бир нечта бошқариш функцияларини қўллаш билан боғлиқдир. Аввал манбадан адресатгача йўлни тузишга мўлжалланган, маршрутизациялаш функцияси амалга оширилади. У узатиш тезлиги ва кутилаётган хизмат кўрсатиш сифатига талабларни қондириши лозим.

                    

 1.1-жадвал

Вақт шкаласига боғлиқ ҳолда, хабарларни узатишни ташкил этиш жараёнида, тармоқ қабул қиладиган бошқарув ечимлари

Бошқарув ечимлари	Вақт шкаласи
Трафик бўйича (policing) аввалдан қабул қилинган келишуни қониқтирмайдиган ячейкалар ёки пакетлар учун чиқариб ташлаш ёки хизмат кўрсатиш сифати пасайиши Узатиш сифати характеристикасини (shaping) яхшилашга йўналтирилган, ячейкалар ёки пакетларнинг бир қисми учун узатишни кечиктириш Ячейкалар ёки  пакетлар учун  навбатларни ташкил этиш ва  режалаштириш (queueing and scheduling)	Ячейкалар, пакетлар келиб тушиш моментлари орасидаги вақт
Сарфланаётган ресурс динамик ўзгаришида ва блокировка камайишида ячейкалар ёки пакетлар етказилоишини назоратлаш (flow control)	Сигнални тўғри ва тескари йўналишларда тарқалиш вақти
Фойдаланувчи трафигини ўтказиш мақсадида канал ресурсини ажратишга талабномани қабул қилишни назоратлаш, трафикни маршрутлаш (call admission control, routing)	Талабномалар тушиш кетма кетлиги орасидаги вақт
Хизмат кўрсатиш характеристикаларини (network management) яхшилаш учун тармоқда бошқарув қарорларини қабул қилиш	Минутлар, соатлар, кунлар
Тарифни ўзгартириш бўйича  (pricing policy)  қарорлар қабул қилиш	Ойлар

 

Бунинг учун ахборот оқими харакатланадиган йўлдаги хар бир маршрутизаторда ресурс етарлигини аниқлаш масадида талабнома қабул қилинишини назорат қилиш функцияси қўлланилади. Сўнгра маршрутлар жадвалини адаптациялаш ва ресурсни захиралаш амалга оширилади. Бунда уланишни ўрнатиш функцияси қўлланилади. Ва нихоят, фойдаланувчи ахборотини узатиш жараёнида пакетларни етказиш бўйича назорат функцияси амалга оширилади. Уланиш ўрнатилган тармоқ бўйича хабарларни узатиш жараёни 1.2-расмда келтирилган.

 

 

1.2-расм. Уланиш ўрнатилганда хабарни тармоқ бўйича силжиши.

X -маршрутизация жараёнида рад этилган маршрутнинг мумкин бўлган фрагменти

 

Ахборот хабари уланиш ўрнатилмасдан тармоқ бўйича узатилаётган холатда, пакетни маршрутлаш бўйича қарор манба ва истеъмолчи хақидаги ахборот асосида маршрутизация жадвалидан фойдаланиб, узел томонидан қабул қилинади. Энг оддий вазиятда кейинги узел истеъмолчи манзили асосида анеиқланади.

Ячейкалар ва пакетларни етказилишини назорат функциясини амалга ошириш, фойдаланувчи ахборотини силжиш йўлида канал ресурсининг етарлича бўлмаслиги сабабли пайдо бўладиган блокировкалар билан курашиш учун зарурдир. Мос харакатлар узатилаётган ахборот оқимининг контракт параметрлари динамик ўзгаришида амалда ўрнатилган уланишларда қўлланилади. Ўхшаш механизмни амалга оширилишига мисол сифатида Интернет тармоғидаги узатишни бошқарувчи ТСР протоколни кўрсатиш мумкин.

Талабномаларни хизмат кўрсатишга рухсат бериш назоратининг процедураси одатда хизмат кўрсатиш кафолатли сифатини талаб қиладиган талабномаларга нисбатан қўлланади. Бошқаришнинг мазкур механизми талабномалар келиб тушиш моментларига мос вақт шкаласида амалга оширилади. Уларнинг кетма-кет келиб тушиш орасидаги вақт интервали кам бўлганлиги сабабли, одатда талабномага рухсат бериш қарори кириш узелида мавжуд бўлган ахборот асосида қабул қилинади. Одатда бу ахборот оқимини характерловчи, фараз қилинган уланиш билан ассоциацияланувчи  параметрнинг қийматидир.

Талабнома хизмат кўрсатишга қабул қилинаётган бўлса, у холда маршрутизация алгоритмига мос холда фойдаланувчи ахборотини узатиш амалга оширилади. Маршрутизация процедураси уланиш мавжудлигига боғлиқ бўлади. Уланиш ўрнатилганда канал ресурси хабар силжийдиган бутун маршрут бўйлаб захираланади. Бунинг учун сигнализация тармоғидан фойдаланилади. Талабнома кириш узелида, ёки талабнома кириш узелида қабул қилингандан сўнг хабар узатиш маршрутидаги бирон бир узелда раддия олиши мумкин. Биринчи холатда қарор қабул қилиш учун кириш узелида мавжуд тармоқ канал ресурси холати хақидаги маълумотлар асос бўлади, иккинчида – трафик силжийдиган фараз қилинган маршрутни ташкил этадиган, узеллар билан сигнал ахборотини алмашиниш натижасининг тахлили асос бўлади. Талабномага хизмат кўрсатишни рад этиш алоқа хизмати операторининг даромадларига салбий таъсир кўрсатади, шунингг учун бундай холларнинг олдини олиш зарур. Бунинг учун одатда айланма йўллардан фойдаланилади.

Хабарларни узатиш жараёнини ташкил этиш. Мультисервисли тармоқларда фойдаланувчи ахбортини узатиш – бу кўп сатҳли (дараали) жараёндир. Қуйи сатҳда физик муҳит жойлашган, ундан иккиланган сигналларни жўнатиш ташкил этилган. Агар оптик алоқа каналидан фойдаланился, у холда мос функциялар узатилаётган хабар ахборот битларини кодловчи ёруғлик импульслари орқали амалга оширилади. Ушбу сатҳда канал ўтказувчанлик қобилиятини етарлича ошириш имконини берадиган техник ечимлар мавжуд. DWDM (Dense Wavelength Division Multiplexing) технологияси назарда тутилади, бу тўлқин узунликлари бўйича тақсимлайдиган мультиплексирлаш методидир, бунда битта толага спектрал каналлар сони 128 тага етади. Кейинги сатҳда SDH теехнологиясига ўхшаш, синхрон узатиш технологиялари амалга оширилган. Улар ўзгармас (қайдланган) ўлчамли контейнерларни шакллантиради, улар кейинги сатх асинхрон технологияларининг, мисол учун АТМ ёки IP ячейкалари ёки пакетларининг гурухланган сигналлари билан тўлдирилади.

Шу билан бирга IP пакетлари АТМ ячейкаларининг кетма кетлиги кўринишида тақдиманиши мумкин. Асинхрон пакетли технологияларни қўллаш статистик мультиплексирлаш ғоясини амалга ошириш имконини беради, яъни турли оқимларга тегишли пакетланган сигналлар билан контейнерларни максимал тўлдириш мумкин. Турли технологиялардан фодаланилганда канал ресурсини ажратиш схемаси 1.3-расмда келтирилган.

1.3-расм. Мультисервисли тармоқларда канал ресурсини

ажратиш иерархияси

IP тармоқларда хизмат кўрсатиш сифати. Фойдаланувчиларга хизмат кўрсатиш сифатини аниқлаш, баҳолаш ва кейинчалик қўлланиш муаммоларининг долзарблиги,  алоқа тармоқларининг янги мультимедиали хизматлар билан бойитилиши сабабли янада ортишига олиб келади.

QoS (Quality of Service) термини фойдаланувчи оператор тақдим этган хизматдан қониқиш даражасини акс эттирадиган характеристикалар тўпламини билдиради.

Вазиятга боғлиқ холда QoS абонентга хизмат кўрсатиш барча ташкил этувчиларини (шартнома тузиш, алоқа воситалари билан жихозлаш, ночор вазиятларда тизим томонидан ёрдам бериш, хизматларга тўлов ва бошқалар) ёки фақат бир қисмини қамраши мумкин.

Одатда хизмат кўрсатиш мезони қуйидагилардир: тезлик, аниқлилик, тайёрлик, ишончлилик, хавфсизлик, соддалик ва бошқалар.

IP-тармоқларда пакетларни узатиш сифатининг стандартини белгиловчи энг мухим кўрсатгичлари бўйича ITU-T тавсияномалари мавжуд. Улар узатиш сифатининг таҳлил қилинадиган аспектларига мос равишда иккита тўпламга гуруҳлаштирилган.

Биринчи гуруҳга IP-пакетларни етказиш характеристикалари киради:

            -IP-пакет етказилишининг кечикиши (IP packet Transfer Delay, IPTD);

            -IP-пакет етказилишининг кечикиши вариациялари (IP packet Delay Variation, IPDV);

         -йўқолган IP-пакетларнинг улуши (IP packet Loss Ratio, IPLR);

         -ҳатолик билан узатилган IP-пакетларнинг улуши (IP packet Error Ratio, IPER).

Киритилган кўрсатгичларни формал аниқланиши қуйидаги кўринишда бўлади. Тармоқ сегменти учун IP-пакет етказилишининг кечикиши муваффақиятли узатилган ва ҳатолик билан узатилган пакетлар учун қуйидаги муносабатдан аниқланади (t₂ - t₁), бунда  t₁  -пакетни кўрилаётган сегментга кириш вақти,  t₂ эса - пакетни сегментдан чиқиш вақти.

Қуйидаги фараз қилинади:

                                    t₂ > t₁  ва  (t₂ — t₁) ≤ Т_щах;

бунда T_max – кечикишнинг рухсат этилган максимал қиймати, вақт ундан ортса пакет йўқолишини келтириб чиқаради.

Узел-манбадан узел-қабул қилувчига пакетни етказишдаги кечикиш кўрилаётган ахборот оқими юрадиган маршрутнинг ташкил этувчилари, тармоқнинг барча сегментлари бўйича кечикишлари йиғиндиси сифатида аниқланади. Кечикишнинг ўртача қиймати таҳлил қилинаётган IP-пакетлар гуруҳининг кечикишлари ўрта арифметик қиймати сифатида топилади.

Узел-манбадан узел-қабул қилувчига k-нчи IP-пакетни етказишдаги кечикиш вариацияси  τ_k  қуйидаги муносабатдан аниқланади:

                                       τ_k = x_k — d_1,2 ,

бунда  x_k  ва  d_1,2   -мос холда k-нчи ва эталон (биринчи) IP-пакетлар кечикишининг абсолют қиймати.

IPDV қиймат оқимли сервислар  ва ТСР протоколи учун ойна ўлчамларини танлаш учун мухим ахамиятга эга.

Йўқолган  IP-пакетларнинг улуши йўқолган  пакетлар умумий сонини  таҳлил қилинаётган IP-пакетлар гуруҳида қабул қилинган пакетлар умумий сонига нисбати сифатида аниқланади. Пакетларнинг йўқолиши кутиш вақти максимал рухсат берилганидан ортиши натижасида рўй беради.

Мос холда, ҳатолик билан узатилган IP-пакетларнинг улуши ҳатолик билан узатилган пакетларнинг умумий сонини таҳлил қилинаётган IP-пакетлар гуруҳида қабул қилинган пакетлар умумий сонига нисбати сифатида аниқланади.

Иккинчи гуруҳга тармоқ инфра­структурасининг ишлаш характеристикалари киради:

-тармоқ унумдорлиги (муваффақиятли узатилган пакетларнинг тезлиги);

-ишлашга тайёрлик.

Биринчи характеристика муваффақиятли узатилган ахборот хажмини кузатиш даврига нисбати сифатида аниқланади ва бит секундларда ўлчанади.

Иккинчи характеристикани анъанавий холда йил давомига ҳисобланган тармоқнинг ишлашга тайёрлик улуши сифатида аниқланади.

Агар  с_а - тайёрлик коэффициенти, T - минутларда ифодаланган, тармоқнинг ишлашга тайёр бўлмаган йиғинди вақти бўлса,  с_а  нинг қиймати қуйидагича аниқланади:

                            с_а = 1 — Т / (365x24x60).

Мос холда          Т = (1 - с_а) х 365 х 24 х 60.

Тайёрлик коэффициенти “бешта тўққизлик”, яъни с_а = 0,99999  бўлиши учун  ишламай туриш вақти бир йилга 5,3 минут бўладиган қийматни ҳисоблаб оламиз.

Кўрсатгичларнинг кўрилган рўйхати фойдаланувчи талабномаларига хизмат кўрсатиш жараёнининг барча томонларини акс эттирмайди ва асосан, IP-пакетларни етказилишини характерлайди. Хозирда уланиш ўрнатилиши ва уланиш тамом бўлиши кўрсатгичларига техник спецификациялар тайёрланмоқда.

QoS қўллаб қувватлаш механизмлари. Халқаро электралоқа хамжамияти харакатлари QoS нинг берилган кўрсатгичларига эришишга йўналтирилган бир қатор тармоқ базавий механизмларини аниқлади.

Сифатни қўллаб-қувватлайдиган механизмлар фойдаланувчи талабномаларига хизмат кўрсатишнинг мантиқий фазаларига мос равишда блокларга гуруҳланган.

Механизмларнинг учта даражаси ажратилган:

-хизматларни тақдим этиш билан ини­циативалашган, ахборот оқимининг силжиш маршрутини бошқариш;

-фойдаланувчи трафигини ташкил этувчи IP-пакетлар узатилишини бошқариш;

-фойдаланувчи талабномаларига хизмат кўрсатиш жараёнини маъмурий бошқариш.

QoSтаъминлашда блокларнинг ўзаро боғланиши ва тармоқ механизмларининг ташкил этувчилари 2.1-расмда келтирилган. Уларга қисқача характеристика берамиз.

Хизматларни  тақдим этишдан хосил бўлган, ахборот оқимининг силжиш маршрутини бошқариш даражаси:

-талабномаларга рухсат беришни бошқариш;

-QoS кўрсатгичларини таъминловчи маршрутизация;

-ресурсларни резервлаш.

Фойдаланувчи трафигини ташкил этувчи IP-пакетлар узатилишини бошқариш даражаси:

-кутишда бўлган пакетлар навбатини (буферни) бошқариш;

-блокировкалар олдини олиш;

-навбатларни ташкил этиш ва режалаштириш;

-пакетларни маркировкалаш;

-трафикни классификациялаш;

-трафикни назоратлаш;

-трафикни шакллантириш.

Фойдаланувчи талабномаларига хизмат кўрсатиш жараёнини маъмурий бошқариш даражаси:

-хизмат кўрсатиш даражаси бўйича шартлашув;

-трафикни ўлчаш ва ҳисобга олиш;

   -трафикни қайта тиклаш;

   -тармоқ ресурсларига киришнинг қоидалари.

Талабномаларга рухсат беришни бошқариш (Admisssion control). Бунга мос механизм янги талабномаларни хизмат кўрсатишга қабул қилиш жараёнини назоратлайди. Талабномага рухсат бериш бўйича қарор ёки кўрилаётган ахборот оқимининг параметрларини таҳлили асосида, ёки қабул қилинган талабномаларга хизмат кўрсатиш билан банд тармоқ игфраструктурасининг холатини ўлчаш натижасидан келиб чиқиб, қабул қилинади.

2.1-расм. ITU-T тавсияларига мос холда  QoSни таъминлаш тармоқ базавий механизмлари

 

         QoS кўрсатгичларини таъминловчи маршрутизация (QoS routing). Фойдаланувчи ахборотини силжиш маршрутини танлаш мураккаблиги QoS ни аниқлашда қатнашувчи характеристикалар сони ва тармоқ ўлчамларига маълум даражада боғлиқ. Маршрутни танлашда канал ресурсининг бандлик холати хақидаги маълумотлардан фойдаланилади. Мос ахборотларни RSVP типидаги сигнализация протоколлари тақдим этади.

     Ресурсларни резервлаш (Resource reservation). Ушбу тармоқ механизми QoS ни берилган кўрсатгичларига эришиш учун зарур бўлган тармоқ ресурсларини резервлаш бўйича харакатларни бажаради. Унинг иши юқорида кўрилган янги талабномаларга киришни таъминловчи механизм билан чамбарчас боғланган. Резервлаш алгоритмининг конкрет реализацияси хизмат кўрсатиш сифатини қайси кўрсатгичлар тавсифлашига боғлиқ.

Фойдаланувчи трафигини ташкил этувчи IP-пакетлар узатилишини бошқариш механизмини кўриб чиқамиз.

Кутишда бўлган пакетлар навбатини (буферни) бошқариш (Queue (or buffer) management). Кўрилаётган механизм кутишда бўлган пакетлардан қайсилари навбатда қолади, қайсилари эса қолмайдиганини аниқлайди. Бу харакатлар биринчи навбатда унинг ўлчамларини камайтиришга қаратилгандир. Бунда, бир томондан алоқа линиясининг фойдаланиш коэффициентини пасайишига йўл қўймаслик, бошқа томондан - линия фақат битта оқимнинг пакетларига хизмат кўрсатиш билан тўлиқ юкланган вазиятидан холи бўлиш ўта мухимдир

    Блокировкалар олдини олиш (Congestion avoidance). Блокировкалар тармоқда, тушаётган ахборотлар оқимига хизмат кўрсатиш учун тармоқ ресурси етишмайдиган вазиятларда рўй беради. Унинг ташқи белгилари коммутаторларда кутишдаги пакетлар навбатининг ортиб кетиши ва унинг оқибати сифатида, чиқариб ташланган пакетлар улушининг ортиши бўлади. Бунинг барчаси қайтадан узатишга олиб келади, улар коммутация узелларининг ишини тўлиқ блокировкалаши мумкин ва хизмат кўрсатилган талабномалар оқимини амалда нолгача пасайтириши мумкин. Тармоқда паст ўтказувчанлик қобилиятига эга “тор жойларни” бартараф этиш учун одатда трафик манбасидан ахборот оқими интенсивлигини пасайтиришга йўналтирилган механизмлар қўлланилади. 

Навбатларни ташкил этиш ва режалаштириш (Queueing and scheduling). Ушбу механизмнинг харакати чиқиш линияси бўйича узатиш учун буфердан пакетни танлашга қаратилган. Қуйидаги схемалар қўлланилади.

Биринчи келди-хизмат кўрсатишда биринчи (First In - First Out, FIFO).

Адолатли навбат  (Fair queueing).

Устивор хизмат кўрсатиш (Priority servicing).

Вазнлашган адолатли навбат (Weighted fair queueing).

         Сервис даражасига мос хизмат кўрсатиш (Class-based
queueing).

         Пакетларни маркировкалаш (Packet marking). Пакетларга чегаравий узелларда эълон қилинган хизмат кўрсатиш даражасига мос холда белги қўйилади. Белги IP-пакет сарлавхасининг мос майдонига жойлаштирилади.

         Трафикни классификациялаш (Traffic classification). Трафикни классларга тақсимлаш хам оқим сатхида, хам пакет сатхида амалга оширилади.

         Трафикни назоратлаш(Traffic policing). Ушбу механизм трафикни битта транзит узелдан бошқасига узатилишида аввал тузилган шартномага мос келишини аниқлайди.

         Трафикни шакллантириш(Traffic shaping). Ушбу механизмнинг харакати трафик пульсациясини камайтириш ва характеристикаларини кўпроқ истиқболлашга эришиш мақсадида трафик   интенсивлиги ва профилини ўзгартиришга йўналтирилган.

         Фойдаланувчи талабномаларига хизмат кўрсатиш жараёнини маъмурий бошқариш механизмларини кўриб чиқамиз.

 Хизмат кўрсатиш даражаси бўйича шартлашув (Service Level Agreement -SLA). Ушбу механизм фойдаланувчи ва хизматлар тақдимловчисининг ўзаро мажбуриятларини ўрнатувчи шартдир.

Трафикни ўлчаш ва ҳисобга олиш (Traffic metering and recording). Ўлчашлар реал трафик параметрлари қийматларини талабномани хизмат кўрсатишга қабул қилиш босқичида айтиб ўтилган қийматларга мос келишлигини назорат қилиш мақсадида амалга оширилади.

Трафикни қайта тиклаш (Traffic restoration). Мос механизм тармоқ инфраструктураси элементларининг ишдан чиқиши вазиятларида тармоқ бажарадиган харакатлар рўйхатини белгилайди. Қабул қилинадиган қарорлар бу раддияларнинг салбий оқибатларини камайтиришга йўналтирилган ва кўп сатхли тизимлар принципларига мос холда турли сатхларда кўриб чиқилиши лозим.

Тармоқ ресурсларига киришнинг қоидалари (Policy). Мос механизм тармоқ ресурсларигам киришни маъмурлаш, бошқариш ва назоратлаш учун қоидалар тўпламини аниқлайди.

IP тармоқларда QoS ни қўллаб-қувватлаш моделлари

Интеграллашган хизматларнинг модели. IntServ архитектурасида, хабарларни узатиш жараёнини ташкил этиш модели АТМ технологиясида қўлланиладиган, хизмат кўрсатиш сифатини кафолатлайдиган “нуқта-нуқта” уланиш принципида қуришни амалга оширади.

IntServ нинг асосий қўлланиш соҳаси – кечикишларга сезгир, реал вақт иловаларини қўллаб-қувватлашдир.

Дифференциалланган хизматларнинг модели.

DiffServ концепцияси асосида берилган хизмат кўрсатиш даражасига мос холда IP-пакетларни қайта ишлаш принципи ётади.

DiffServ модели структурасига DiffServ сохаси ва берилган хизмат кўрсатиш сифатига РНВ (Per Hop Behaviour) мос равишда, DiffServ соҳасига кирувчи узеллар бўйича пакетларни қайта ишлаш ва силжитиш механизмлар киради.

DiffServ моделига мос равишда ахборотни қайта ишлаш кетма-кетлиги 2.2-расмда келтирилган.

12.2-расм. DiffServ моделининг структураси

 

Белгилар бўйича кўп протоколли коммутация

MPLS концепцияси асосида ахборот оқимларини етиб бориш пунктига (ёки пунктларга) виртуал маршрутлар (тоннеллар) яратиш ва кейинчалик фойдаланиш имконияти ётади. Тоннеллар дастурий йўл билан яратиладми ва белгиланган умумий пунктга эга ёки тармоқ бўйича харакатида тармоқ инфраструктурасининг умумий қисмидан фойдалапнувчи агрегатланган трафикни силжитиш учун қўлланилади.  Мазкур технологияни қўллаш аввалдан танланган ахборот оқимини изоляциялаш ва унга хизмат кўрсатиш сифатининг талаб қилинган характеристикаларини таъминлашга имкон беради.

         Бунинг учун MPLS воситалари томонидан зарурий канал ресурси ажратилади. MPLS технологиясидан фойдаланилганда ахборотни қайта ишлаш кетиа-кетлиги 2.3–расмда келтирилган.

 

12.3-расм. MPLS технологияси базасида пакетларни узатиш схемаси

 

Traffic Engineering. MPLS технологияси таклиф этаётган ахборот оқимларини бошқариш ва дифференциациялаш имкониятлари, телетрафика назариясида янги йўналиш яратилишига олиб келди, у инглизчада traffic engineering (ёки қисқача - ТЕ).  Фараз қилиш мумкинки, traffic engineering – бу ўзаро боғланган усуллар ва механизмлар мажмуаси бўлиб, операторга мультисервисли алоқа тармоқларининг ўтказувчанлик қобилияти кўрсатгичларини оптимизациялаш имконини беради. Traffic engineering усулларини келажакда блокировкалар пайдо бўлиши шароитларини бартараф этиш, шунингдек хозирги вақтда тармоқни ортиқча юкланиш холати бўлишидан чиқариш мақсадида қўллаш мумкин.

 

 

 

 

 

ЯКУНИЙ ХУЛОСАЛАР

 

Дунё тажрибасининг тахлили, шунингдек  ITU-T  ва бир қатор компаниялар бажарган тадқиқотлар телекоммуникация сохасининг техник ва технологик ривожланишида қуйидаги асосий тенденцияларини ажратиш имконини беради:

-“транспорт тармоғи – кириш тармоғи” концепциясининг ривожланиши;

-транспорт тармоғида юқори тезликли оптик-толали узатиш тизимларини жорий этиш;

- транспорт тармоғида хабарни силжитиш (кўчириш) асинхрон усулини (АТМ) ва синхрон рақамли иерархияни (SDH) жорий этиш;

-тармоқда халқали структурани жорий этиш;

-симли абонент линиялари (мис ва оптик кабеллар) ва радиолиниялардан (сотали ва йўлдошли алоқа) комбинациялашган холда фойдаланиш;

- мультимедиа хизматларини ривожлантириш;

- интеллектуал ва мультисервисли тармоқларни яратиш;

- кейинги авлод тармоқларини ишлаб чиқиш ва жорий этиш.

Телекоммуникация сохасининг кўрсатиилган ривожланиш тенденцияларини амалга ошириш учун мос техник воситалардан  фойдаланиш зарур, улар бир томондан, ахборотни узатиш, сақлаш ва қайта ишлаш бўйича фойдаланувчиларнинг замонавий талабларини қондириши, бошқа томондан эса, хам фойдаланувчилар, хам алоқа операторлари учун рентабеллик бўйича талабларни қондириши лозимдир. Шунинг учун, телекоммуникация воситаларини ишлаб чиқарувчи фирмалар, алоқа воситаларини ишлаб чиқишга тизимий позициялар томонидан ёндашмоқдалар. Бу холда кўрсатилган тармоқлар қуйидаги талабларга жавоб беришади:

-тармоқларда амалдаги қоидалар ва меъёрий хужжатларга мос равишда техник хизмат кўрсатиш ташкил қилиниши мумкин; 

-тармоқларни бошқариш тизими ягона алоқа тармоғининг интеграллаштирилган қисми бўлиши мумкин;

-электралоқанинг бошқа тармоқлари (телефон тармоқлари) ва хизматлари билан; маълумотлар узатиш тармоқлари, жумладан Интернет, интеллектуал тармоқлар ва бошқалар билан мулоқатни (боғланишни) таъминлайди;  

-турли хил интеллектуал хизматларни тақдим этишни таъминлайди;  

-ривожланиш, мослашувчанлик ва юқори даражали ишончлиликни таъминлаш қобилиятига эгадир.

Телекоммуникация тармоқларида телефон тармоқларининг салмоғи юқори ва ўзининг мухим ўрнига эгадир. Шу нуқтаи назардан телефон тармоқларининг ривожланиш даражаси кўп жихатдан телекоммуникавция тармоқларининг хусусиятларини белгилайди. Телефон  тармоқларининг ривожланишида мухим масала – бу сигнализация тизимини такомиллаштиришдир. Сигнализация тизимини алоқа тармоғининг нерв тизимига қиёслаш мумкин. Шунинг учун замонавий телекоммуникация тармоқларида бу масалага эътибор бериш мухимдир.

Телекоммуникация тармоқларида ривожланиш истиқболини белгилайдиган элементлардан бири – абонент кириш тармоғидир. Бу киришнинг энг истиқболлиси – кенг полосали киришдир. Бундай кириш кейинги авлод тармоқлари концепцияси асосида мультисервисли тармоқ яратишга асос бўлади.

 

 

 

        

АДАБИЁТЛАР

 

1.     Телекоммуникационные системы и сети. Учебное пособие Т. 1- Современные технологии /Б.И.Крук,, В.Н. Попантопуло, В.П. Шувалов; под ред В.П.Шувалова– М.: Горячая линия-Телеком, 2004

2.           Величко В. В., Катунин Г. П., Шувалов В. П.  Основы инфокоммуникационных технологий. Учебное пособие для вузов /  под ред. профессора  В. П. Шувалова. – М.: Горячая линия–Телеком, 2009.

3.     Основы построения систем и сетей передачи информации. Учебное пособие /В.В.Ломовицкий, А.И.Михайлов, К.В.Шестак, В.М.Щекотихин; под ред В.М.Щекотихина – М.: Горячая линия-Телеком, 2005

4.     Основы построения телекоммуникационных систем и сетей. Учебник для вузов  В. В. Крухмалев, В. Н. Гордиенко, А. Д. Моченов и др.; Под ред. В. Н. Гордиенко и В. В. Крухмалева. - М.: Горячая линия - Телеком, 2004.

5.           Крухмалев В. В., Гордиенко В. Н., Моченов А.Д. и др.; Основы построения телекоммуникационных систем и сетей: Учебник для вузов. Под ред. Гордиенко В. Н.,  и Крухмалева В. В. – 2-е изд., испр. – М.: Горячая линия – Телеком, 2008.

6.     Битнер В. И. Принципы и протоколы взаимодействия телекоммуникационных сетей. Учебное пособие для вузов. – М.: Горячая линия–Телеком, 2008.

7.     Соколов Н.А. Телекоммуникационные сети. Монография в 4-х главах. Часть 1 (глава 1). Часть 2 (глава 2).   - М, Алварес Паблишинг, 2003.

8.           Соколов Н.А. Телекоммуникационные сети. Монография в 4-х главах. Часть 3 (глава 3). Часть 4 (глава 4).   - М, Алварес Паблишинг, 2004.

9.     Ершов В. А  Кузнецов Н.А.  Мультисервисные телекоммуникационные сети. ­­­­­– М,: Изд-во МГТУ им. Н.Э. Баумана, 2003.

10.                  Гольдштейн  Б.С,   Ехриель  И.М.,  Рерле  РД.  Интеллектуальные сети. — М.; Радио и связь, 2000.

11.                 Гургенидзе А.Т., Кореш В.И. Мультисервисные сети и услуги широкополосного доступа.- СПб.: Наука и Техника, 2003.

12.                  Лагутин В.С, Степанов С.Н. Телетрафик мультисервисных сетей связи. — М.: Радио и связь, 2000.

13.  Наумов В.А.,  Самуилов К.Е., Яркина Н.В. Теория телетрафика
мультисервисных сетей. — М.: Изд-во РУДН, 2007.

14.                  Степанов С.Н. Основы телетрафика мультисервисных сетей. –М.: Экотрендз, 2010.

15.                  Галкин В.А., Григорьев Ю.А. Телекоммуникации и сети.  Учеб. пособие для вузов. - М.: Изд-во     МГТУ, 2003.

16.                Гултўраев Н.Х., Ходжаев Н.С., Нормуродов А.Д. Телекоммуникация тармоқлари. Дарслик -Т.: “Fan va texnologiya”, 2011.

17.                  Олифер В.Г., Олифер Н.А.Компьютерные сети. Принципы, технологии, протоколы: Учебник для вузов. 3-е изд. – СПб.: Питер, 2006.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                МУНДАРИЖА

Кириш............................................................................................................ 3

1. Телекоммуникация   тармоқлари. ............................................................ 5

 2.Узатиш тизимлари архитектураси ва ахборот тақсимоти.....................10

3. Ethernet технологиялари стандартлари...................................................30

4.Token Ring технологиялари...................................................................... 36

5. FDDI технологияси................................................................................... 46      6.Интернет тармоғининг  терминологик аспектлари................................ 53

7.Белгилар бўйича кўп протоколли коммутация (MPLS)....................71

8. MPLS протоколлари туркумлари ...................................................  81

9.Сигнализация тизимлари. ....................................................................... 87

10. DSS1 протоколларининг модели...........................................107

11. АТМ технологияси. ............................................................................. 116

12. Истиқболли телекоммуникация тармоқлари. ...............................    125

         Якуний хулосалар....................................................................................157

         Адабиётлар..................................................................................................159

“Телекоммуникация тармоқлари”

5311300 “Телекоммуникацияда тармоқлари”

таълим йўналиши бакалавриатура 

талабалари учун ўқув қўлланма

 

 

 

ТИ кафедра мажлисида чоп этишга

тавсияланган          - сонли баённома

2014 йил «  __  »  ________

 

 

ТТф илмий-услубий кенгашида

кўриб чиқилган ва чоп этишга

тавсияланган          - сонли баённома

2014 йил «  __  »  ________  

 

                                             

 

 

Тузувчилар:                             Гультураев Н.Х.,

   Исманов Қ.А.,

   Насимов Р.Х.

                           

Тақризчи                                    Садчикова С.А.

Масъул муҳаррир                     Эшмурадов А.М.

Муҳаррир