ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ВА КОММУНИКАЦИЯЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ВАЗИРЛИГИ

ТОШКЕНТ АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИ

“ТЕЛЕКОММУНИКАЦИЯ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ” факультети

“Телекоммуникация инжиниринги”

кафедраси

“Кенг полосали тармоқлар”

Фанидан амалий машғулотларини бажаришга оид

Услубий кўрсатма

5350100“Телекоммуникация” йўналиши бўйича

таълим олувчи талабалар учун

Тошкент – 2016

Муаллифлар: ассистент Абдужалилов Ж.А., ассистент Хайтбаев А.Ф.

“КЕНГ ПОЛОСАЛИ ТАРМОҚЛАР” фанидан амалий машғулотларини бажаришга оид услубий кўрсатма / ТАТУ. Тошкент, 2016 й., 123 бет

Услубий кўрсатмадан мақсад “Кенг полосали тармоқлар” бўйича амалий машғулотларинибажариш асосида назарий билимларни мустаҳкамлаш, шунингдеккенг полосали тармоқларда қўлланиладиган асосий элементларни ва ишлаш принципларини ўрганишдан иборат.

Мамлакат иқтисодиётининг ривожланиши ва қайта шаклланиши шароитларида эркин фикрловчи, юқори малакали ёш кадрларни тайёрлаш давлатнинг стратегик мақсадларидан бири ҳисобланади. Бу мақсадга эришиш учун кадрлар тайёрлаш Миллий дастурида белгиланган вазифалар асосида янги технологияларни ўргатувчи ўқув-услубий кўрсатмаларни яратиш ва нашр этиш талаб этилади.

Ушбу услубий кўрсатма кенг полосали тармоқларда фойдаланиладиган қурилмалар ва уларнинг вазифаси, ишлаш принципи билан танишиш, шунингдек мультисервис хизматларни тақдим этиш жараёнларини ўрганиш ва хизматларни қурилмаларда конфигурация қилишга йўналтирилган.

Услубий кўрсатма5350100– “Телекоммуникация” бакалавриат йўналиши бўйича таълим олувчи талабалар учун мўлжалланган.

Тақризчилар:

- Ички:

“Телекомуникация инжиниринги”кафедраси т. ф. н, доцент

Гультураев Н.Х.

- Ташқи:

“Телекоммуникация ва персонални ривожлантириш маркази” кадрлар малакасини

ошириш хизмати бошлиғи

Султанов И.А.

СЎЗ БОШИ

Мазкур услубий кўрсатма5350100 “Телекоммуникация” йўналиши бўйича таълим олувчи талабаларга мўлжалланган.

Услубий кўрсатма ўқув режасига мос ҳолда ёзилган бўлиб, талабаларнинг олган билимларини мустаҳкамлаш мақсадида бир қанча амалий машғулотларини, уларга тегишли бўлган назарий маълумотларни ўз ичига олган.

Амалиёт машғулотлари «Кенг полосали тармоқлар» фанининг асосий мавзулари бўйича амалий машғулотларинибажаришга асосланган бўлиб, тармоқ қурилмаларида амалга ошадиган асосий жараёнларни ўрганишга йўналтирилган.

1-Амалиёт машғулоти

Кенг полосали тармоқни ташкил этишда фойдаланилган қурилмалар ва унинг архитектураси билан танишиш

1.1. Амалиёт машғулотининг мақсади ва мазмуни

Ушбу ишда, ТАТУда ташкил этилган кенг полосали тармоқлар Амалиёт хонасида IP-телефония ва VoIP тармоғини ташкил этиш ва унинг ишлаш учун зарур қурилмалар ва дастурий таъминотлар, уларда фойдаланилган протоколлар кўриб чиқилади.

1.2. Топшириқ

Амалиёт машғулотини бажаришда Кенг полосали тармоқ архитектураси билан танишиб, тармоқдаги қурилмаларнинг вазифаси билан танишинг, сўнгра қурилмалар характеристикасини ўрганинг.

1.3. Амалиёт машғулотини бажариш тартиби

1. Кенг полосали тармоқ архитектурасини ўрганиш;

2. Амалиёт машғулотининг назарий қисмини ўрганиб чиқиш;

3. Назорат саволларига жавоб бериш;

4. Амалиёт машғулоти бўйича ҳисобот ёзиш.

1.4. Амалиёт машғулотинининг ҳисоботи

Ҳисоботда қуйидаги қурилмалар хақида қисқача тушунчалар бўлиши талаб этилади:

- DSL модем

- SIP сервер

- Gateway (шлюз)

- D - Link коммутатор

- DSLAM

- IAD (контцентратор)

- IPвидео телефон аппарати ва аналог телефон аппарати

- Локал компютер тармоғи

1.5. Назорат саволлари

1. Кенг полосали тармоқнинг тор поласали тармоқдан фарқи?

2. D - Link коммутатор қурилмасининг вазифаси?

3. Кенг полосали тармоқда SIP сервернинг вазифаси?

4. IAD қурилмасининг вазифаси?

1.6. Назарий қисм

Ҳозирги кунда телекоммуникатсия хизматларига бўлган талаблар жадаллик билан ортиб бормоқда, ушбу талабларни қондириш мақсадида телекоммуникатсия хизматларини тақдим этувчи операторлар тамонидан фойдаланувчиларга IP-телефония хизматлари тақдим этмоқда, ушбу тизим операторларга алоқа хизматлари нархини сезиларлик даражада арзонлаштиришига олиб келади. Шунингдек телефон ва интернет хизматларини интеграллашишига ва интеллектуал хизматларни тақдим этишга имкон яратади. Кенг полосали хизматларни тақдим этувчи операторлар фойдаланувчиларга турли хил инфокоммуникатсион ҳамда ўйин-кулгуга доир хизматларни тақдим этишни мақсад қилиб олишган. Бундай химатлар турли хил тармоқлар ва қурилмалар орқали узатилиши сифатли хизматларни тақдим этишда муаммоларни юзага келтирмоқда. Масалан хозирги кунда IP пакетлар орқали овозли хабарларни узатиш энг машхур хизматлардан бири саналади, аммо хозиргача тармоқларнинг барчаси тўлиқ IP пакетларни узатишга мўлжалланмаган. Хозирда кўплаб телеком операторлари томонидан тармоқни оптимизатсия қилиш ишлари олиб борилмоқда ва ИКМ каналлари(каналли коммутатсия тармоғи) ўрнига пакетли коммутатсия тармоқлари кенг тадбиқ этилмоқда. Тезлик билан ривожланиб бораётга дастурий иловалар одатий телефон алоқасига қараганда қулай хисобланиб, дастурий телефонларни компютерларга ёки ақлли телефонларга ўрнатиб олиш имконини беради. Шунингдек, дастурий телефон орқали алоқа ташкил қилинганда абонент кириш тармоғида ихтиёрий технологиядан фойдаланиш мумкин бўлади. Масалан DSL, Wi-Fi, Ethernet, ёки бошқа турдаги кенг полосали тармоқлар.

Ушбу амалиёт машғулотида Кенг полосали тармоқ Амалиёт хонасида ташкил этилган тармоқ архитектураси(1.1-расм) билан танишамиз ва ундаги қурилмаларнинг вазифасини ўрганамиз.

Қуйида келтирилган жадвалда кенг полосали тармоқда фойдаланиладиган қурилмаларнинг рўйхати ва қурилмаларнинг ишлаб чиқарилган модели келтирилган.

1.1-жадвал

Ажратилган белгилари	Қурилмаларнинг тури	Ишлаб чиқарувчи модел
	Switch	D-Link xStack DES-3200-18
	DSLAM	ZyXEL IP Express IES-1000
	IAD	HUAWEI U-SYS IAD208
	Broadband Multiplay Center	HUAWEI EchoLife MC820c
	Media Phone	HUAWEI MC850

Описание: 504.jpg

1.1-расм. Кенг полосали тармоқ архитектураси

Юқоридаги архитектурада IP пакетли коммутатсия асоси да ишловчи қурилмалар келтирилган. Тармоқдаги барча қурилмаларни коммутатсияси D-Link коммутатор орқали амалга оширилади. Барча телефонлар SIP серверда рўйхатдан ўтказилган бўлиб, алоқа ташкил қилиш жараёнида SIP протоколи орқали терминал ва SIP сервер ўртасида сигнал алмашинуви содир бўлади.

Кенг полосали тармоқлар Амалиёт хонасида ташкил этилган IP-телефония тармоғи(1.1-расм)ни ташкил этишда D-Link русумли коммутатор қурилмаси тармоқда қурилмалардан келиб тушган пакетларни IP адрес маълумотларига кўра ёъналтириб беради. SIP серверда Elastix дастурий таъминоти ўрнатилган, тармоқдаги қурилмаларни рўйҳатга олиш ва уларга IP адрес ва ягона номер бериш, IP-телефонлар учун турли хизматларни ёқиш имкони беради. Ҳуаwеи IAD қурилмаси тармоқга уланган телефон қурилмаси аналог бўлса, қурилмага келаётган сигнални рақамлига ўзгартиради, шунинггдек пакетли тармоқга уланиш имконини беради. IP телефон қурилмалари коммутаторга тўғридан-тўғри уланади.

Овозли сигналларни IP тамоқдан узатиш учун, фойдаланувчи терминалида аналог сигнални ИКМ(Импулс кодли модулятсия)дан фойдаланиб, рақамли оқим кўринишига айлантирилади ва пакетлар кетма-кетлигига бўлинади. Қабул қилувчи терминал пакет кўринишидаги бит оқимларини аввалги ҳолатга келтириш учун тескари аммаларни бажаради. Овозли ва видео қўнғироқларни амалга оширишда SRTP протоколидан фойдаланилмоқда, ушбу протокол фойдаланувчиларнинг маълумотларини хавфсизлигини таъминлайди.

Фойдаланувчи терминалини серверга регистратсия қилишда SIP протоколидан фойдаланилади. SIP алоқа ўрнатиш сеанс протоколи бўлиб овоз, видео ва шунингдек тизимдаги юклама ҳабарларини узатишни таъминлайди. Одатда сигнализатсия учун 5060 UDP портидан фойдаланилади.

D-Link коммутаторлари бошқариш имконийлига кўра 3 гуруҳга ажратилади:

Бошқарилмайдиган коммутаторлар - Дастлабки фукнктсионаллик асоси да ишлайдиган, ҳамда бошқариш, созлаш имкони бўлмаган коммутаторлар. Бундай коммутаторлар тармоқ тавсифларига талаб стандарт ва қўшимча созлашларни талаб этмайдиган ҳолларда фойдаланилади. Одатда SOHO (SmallOfficeHomeOffice) тармоқларида кенг қўлланилади;

Созланадиган коммутаторлар Wеб-интерфейс ёки компакт интерфейс команда сатри қатори (CompactCommandLineInterface, CLI) ёрдамида тармоқ параметрларини созлашни амалга оширади. Асосан кичик ва ўртача корхоналар (Small-to-MediumBusiness, SMB)да кириш сатҳида фойдаланилади. Қиммат бўлмаслиги, ҳамда созлашлар соддалиги, созлаш интерфейсининг мураккаб бўлмаслиги билан ажралиб туради;

Бошқариладиган коммутаторлар мураккаб қурилмалар бўлиб, OSI моделининг 2 ва 3 сатҳларида ишлай олади. Бундай қурилмалар кўп сонли ва турли интерфейслар, юқори тезликли ички магистралга эга, шунингдек, қўшимча модуллар ва физик стеклашни амалга ошира олади. Коммутаторни бошқариш Wеб-интерфейс, команда сатри(CLI), SNMP протоколи, Telnet тармоқ консоли, SSH каби воситалар ёрдамида созланиши мумкин. Бундай коммутаторларнинг қулланиш соҳаси — хизмат провайдерлари тармоқлари, ўртача ва йирик корпоратив тармоқлар ва бошқалар ҳисобланади.

2-Амалиёт машғулоти

IPтелефония ташкил қилишда фойдаланиладиган SIP протоколининг тузилиши ва ишлаш принципини ўрганиш

2.1. Амалиёт машғулотининг мақсади ва мазмуни

Ушбу ишда, SIP (сессияни бошлаш протоколи), IP манзилини билиш учун қўнғироқ ўрнатиш, SIP манзиллари, Хост номини ўзгартириш ва фойдаланувчи манзилини аниқлаш.

2.2. Топшириқ

Амалиёт машғулотини бажаришда Кенг полосали тармоқда жойлаштирилган SIP сервер билан танишиб, IP телефонлар ўртасида алоқа ташкил қилиш жараёнини ўрганинг.

2.3. Амалиёт машғулотини бажариш тартиби

1. Кенг полосали тармоқда IP телефония хизматини ўрганиш;

2. Амалиёт машғулотининг назарий қисмини ўрганиб чиқиш;

3. Назорат саволларига жавоб бериш;

4. Амалиёт машғулоти бўйича ҳисобот ёзиш.

2.4. Амалиёт машғулотинининг ҳисоботи

Ҳисоботда қуйидаги қурилмалар хақида қисқача тушунчалар бўлиши талаб этилади:

- SIP серверда алоқа ўрнатиш жараёни, ва унинг афзалликлари;

- IPвидео телефон аппарати ва аналог телефон аппаратлари ўртасида алоқа жараёни.

2.5. Назорат саволлари

1. SIP протоколининг вазифаси нима?

2. SIP қандай режимда ишлайди?

3. SIP протоколининг сўровлари ва уларнинг вазифаси нима?

4. SIP рўйхатга олиш сервери ва прокси сервери нима вазифани бажаради?

5. SIP тармоғининг асосий элементлари нималарни ташкил этади?

2.6. Назарий қисм

SIP, Сессияни бошлаш протоколи

[ RFC3261; RFC 5411] да аниқланадиган очиқ ва енгил протокол қуйидагиларни бажаради:

· У ўрнатилган қўнғироқ қилувчи ва қабул қилувчи ўртасида IP алоқани механизмини таъминлайди.

· У қўнғироқ қилувчи учун озирги IP қўнғироқ манзилини белгилаш механизмларин таъминлайди, фойдаланувчида битта ўрнатилган IP манзили йўқ чунки улар манзилда тезкор ҳаракатда танланади чунки уларда турли хил IP нарсалари, ҳар бири ҳар хил IP манзиллари бўлиши мумкин.

· У қўнғироқ менежменти учун масалан, қўнғироқ давомида янги медиа оқимини қўшиш учун қўнгироқ давомида шрифларни ўзгартириш, қўнғироқ давомида янги иштирокчиларни таклиф қилиш, қўнғироқ кўчириш ва алоқада ушлаб туриш учун механизмларни таъминлайди.

IP манзилини билиш учун қўнғироқ ўрнатиш

SIP нинг муҳимлигини тушуниш учун аниқ мисолларга қараш энг яхши йўлдир. Бунга мисол, Алиcе унинг PCида ва у Бобга қўнғироқ қилишни ҳоҳлайди, у ҳам PC да ишлайди. Алиcенинг ҳам Бобнинг ҳам PC лари қўғироқ қилиш ва қабул қилиш учун SIP инструксиялар билан таъминланган. Бу муҳим мисолда биз биламизки Алиcе Бобнинг PC манзилини билади. 2.1 расмда ўрнатилган SIP қўнғроқлар кетма-кетлик жараёнини кўрсатади.

2.1-расмда биз SIP алоқа ташкил қилиш, Алиcе Бобга кирувчи хатни жўнатганда бошланганини кўрамиз ва у HTTP таклиф хатига ўхшайди. Бу ташриф буюрувчи хат UDP бўйлаб машҳур 5060 порти SIP учун жўнатилади. Кирувчи хат Боб учун аниқловчи (Боб@193.64.210.89 ) Алиcенинг жорий IP манзилини кўрсатишни ўз ичига олади. Кўрсатиш Алиcенинг аудио қабул қилишини AVPO (PCМ... ) форматда кодлайди ва RTP да муҳим фактларни кўрсатади ҳамда у RTP пакетларини 38060 портдаги қабул қилишни ҳоҳлашини кўрсатади. Алиcенинг кирувчи хатини қабул қабул қилгандан кейин Боб SIP жавоб хатини жўнатади HTTP жавоб хатига ўхшайдиган бу жавоб SIP хати SIP 5060 портига яна жўнатилади.Бобнинг жавоб хати 200 та ОК шунингдек IP манзил кўринишни, унинг исталган шрифини ва аудио пакетни жўнатган рақамини ўз ичига олади. Бу мисолдаги Алиcе ва Бобнинг турли хил аудио-шрифт механизмларини фойдаланишни бошламоқчилигини қайд қилинг: Алиcе унинг аудиосини GSMи билан кодлашини сўралганда Боб унинг аудиосини PCМ қоида билан кодлаши сўралди. Бобнинг жавоб хати келгандан сўнг Алиcе Бобга SIP илмий хатини жўнатди. Бу SIP алмашинишидан сўнг Боб ва Алиcе гаплаша олади. C висуал алоқа учун 2.1 расмда Алиcе Бобдан сўнг гапиришини кўрсатади лекин улар бир хил вақтда яхwи гаплашишига ишонч бор. Боб аудиони таклиф қилингандек шрифтлайди ва аудио пакетини 38060 IP порт манзилига (167...) жўнатади. Алиcе ҳам таклиф қилингандек аудиони шрифтлайди ва 48753 рақамли IP (193.64.210.89) манзилли А рақам портига жўнатади.

Бу мисолдан биз SIPнинг ҳарактеристик калит рақамларини ўргандик. Биринчидан, SIP протоколда ҳоли: SIP хатлари жўнатилади ва электрик қабул қилинади, уларни жўнатишда бундан фойдалангани ва медиа қабул қилинган кундан кундан фарқ қилади. Иккинчидан SIP хатларининг ўзлари ASCII ўқиб бўладиган в HTTP га ўхшайдиган хатдир. Учинчидан SIPда ҳамма хатлар илмийланишини талаб қилади шунинг учун у UDP ёки TCP бўйлаб бошқара олади. Бу мисолда агар Бобда PCМ М-қоидаси бўлмаганда аудиони шрифтлаш учун нима болишини тасаввур қилиб кўрайлик. Бунинг натижасида 200 та ОК жавоби ўрнига, Боб

Описание: 21.jpg

2.1расм. Бобнинг адресини билган ҳолда, Аслиса SIP алоқасини ўрнатиши

кутилмаган 600та билан жавоб қиларди ва хатдаги листини барча кодлар кодекларда ишлата олади. Алиcе кейин листланган кодеклардан бирини танларди ва бошқа таклиф хатини жўнатарди, бу вақт танланган кодек рекламаси болади. Боб кўплаб жавоб кодларнинг рад этишини жўнатиш орқали яна оддий қўнғироқни рад этади. ( Бу ерда кўплаб бундай кодлар масалан: “банд”, “кетган”,ва “жавоб бера олмайди” ).

SIP манзиллари

Дастлабки мисолларда Бобнинг SIP манзилини: Боб@193... эди. Бироқ биз кўпи гар жуда кўп бўлмаса-SIP e-mail манзилларига ўхшаш манзилнигина кўрамиз. Масалан Бобнинг манзили Боб@domain.comбўлиши мумкин. Алиcе нинг SIPси таклиф хатини жўнатганда хат бу e-mail га ўхшаш манзилни ўз ичига оларди; SIP асосий системаси кейин Боб ишлаётган(буни кейин муҳокама қиламиз) IP сини хат тор-мор қилади. Бошқа SIP манзили учун формалар Бобнинг эски қўнғироқ рақамлари ёки оддий Бобнинг биринчиўртаохирги исми бўлиши мумкин.

SIPнинг қизиқарли муҳим тарафи улар Wеб бўлимларида ўз ичига олиниши мумкин, худди одамларнинг e-mail манзиллари Wеб бўлимларида URL билан ўз ичига олинганидек. Масалан тасаввур қилинг Бобнинг шахсий сайти бор ва у унга қўнғироқ қилиши учун кўплаб ташриф буюрувчиларга методлар билан таъминлашни ҳоҳлайди. У кейин оддий URL SIP Боб@domain.com ни ўз ичига олишини қила олади. Ташриф буюрувчи URL ни босганда SIP сўровномаси ташриф буюрувчиникидаги бошатилади ва кирувчи хат Бобга жўнатилади.

SIP хабарлари

SIPдаги бу қисқа таништирувда биз барча SIP хат турларини қамраб олмаймиз. Ўрнига биз кирувчи SP хатига қисқа назар соламиз. Келинг яна тасаввур қиламиз Алиcе Бобга VoIP қўнғироқни бошлашни ҳоҳлайди ва бу вақтда Алиcе фақатгина Бобнинг манзили Боб@domain.com ни билади ва IP манзилни, ҳозирда Боб фойдаланаётган билмайди кейин унинг хати мана бу кўринишда бўлиши мумкин.

Ташриф буюрувчи йўналиш SIP версиясини ўз ичига олади, HTTP таклиф хати қилгандек. SIP хати SIP обекти орқали ўтганда у виа техтини бошлайди, IP обект манзилини кўрсатувчи e-mail хатига ўхшаш, SIP хати техт линиясини ўз ичига олади. Хат-Қўнғироқ-IP сини, қўнғироқни аниқловчи, ўз ичига олади, махсус изоҳланган қўнғироқ (е-маил даги IP хатига ўхшаш). У таркибий тур техт линияси, яъни у SIP хатида амалга оширилган қониқиши тасвирлашда ишлатилган форматни аниқлайди. У яна техт линияда қоноқиладиган узунликни ўз ичига олади ва у хатлардаги узунликни байтларда таъминлайди. Ниҳоят етказиш жараёни қайтгандан ва линия озиқлантирилгандан сўнг пул билан хат қониқишни хосил қилади. Натижада қониқиш Алиcенинг аудиони қандай олишни ҳоҳлашигача IP си ҳақида маълумотларни таъминлайди.

Хост номи ўзгартириш ва фойдаланувчи манзилини аниқлаш

2.1-расмда, биз Алиcенинг SIP обекти IP манзилида Боб алоқа қила олганини билган эдик. Этирозсиз нарсалар тўлиқлигича ҳаққиқий эмас, фақатгина IP манзили кўпинча DHCP билан танлангани учунгина эмас балки Бобда тартибли IP обектлари бўлгани учун ҳам тахмин қилиб кўрайлик Алиcе фақатгина Бобнинг манзилини билади (Боб@domain.com) ва SIP асосий қўнғироқлар учун бир хил манзилдан фойдаланилади. Натижада Алиcе фойдаланувчи ҳозирда ишлаётган Боб@domain.com манзил обектини олади. Буни топиб Алиcе кирувчи хат яратади. Таклиф Боб@domain.com SIP 2.0 билан бошланадиган ва буни SIP прохйга хат қилиб жўнатади. Прохй SIP жавоби билан қайтади ва у IP манзил обектини Боб@domain.com, ўз ичига олса керак. Шунингдек жавоб Бобнинг овоз манзили қутиси манзил IP сини ўз ичига олса керак ёки у Wеб саҳифанинг URLсини ўз ичига олади. Яна прохй тарафидан келган натижа қўнғироқ қилувчига тегишли бўлса керак: агар қўнғироқ Бобнинг хатидан бўлса у жавоб бериши мумкин ва унинг IP манзили билан таъминланади. Агар қўнғироқ Бобнинг қайнонасидан бўлса у URL мен ухлаяпман Wеб саҳифасини билдирувчи билан жавоб бериши мумкин. Ҳозир сиз балки ҳайратланаяпсиз қандай прохй компутердан фойдаланиш жорий IP манзилини Боб@domain.com қандай қилганига? Бу саволга жавоб бизга бошқа SIP обекти ҳақида айтишга бир нечта сўз керак, бу SIP регистратсия. Ҳар бир SIP фойдаланувчисида регистратсия билан ҳаёлида алоқа бор. Фойдаланувчи SIP сўров номасини ишлатганда обектдаги сўровнома SIP регистри регистратсия қилувчига хат жўнатади регистратсия қилувчига жорий IP манзилини билдириш учун. Масалан Боб SIP сўровини ПДА сига жўнатса манабу линияда жўнатилади.

Бобнинг регистри Бобнинг жорий IP манзилини сақлайди. Боб янги SIPобект ёқмоқчи бўлса янги обект янги регистрар хатга жўнатилади. Янги IP манзил бўлиб, яна агар Боб бир хил обектларни бир хил вақтда эслатса обект янги регистрар хат бўлиб жўнатилади. (Мисолда ҳар 3600 секундда регистрар хатни янгилайди). Рўйҳатга олиш аслида DNS серверига ўхшаш қурилма хисобланади. DNS сервер қабул қилинган хостни номини(масалан: bob@domain.com) мос IP адресга ўзгартириб беради. Одатда SIP прохи сервери ва рўйхатга олиш сервери айни хостда ишлайди.

Ҳозир Алисанининг SIP прокси сервери қандай қилиб Бобнинг IP адрес маълумотини олишини кўриб чиқамиз. Олдинги мухокамада таъкидланганидек, Алисанинг SIP прокси сервери INVITE сўровини Бобнинг рўйхатга олиш серверига юборса бўлди. Рўйхатга олиш сервери кейин Бо0бнинг SIP қурилмасига хабарни юборади. Якунида Боб Алисанинг INVITE хабарини олгқандан кейин Алисага SIP респонcе жавобини юбориши мумкин. Мисол учун юқорида келтирилган 2.2-расмни кўриб чиқамиз, бунда жим@umass.edu217.123.56.89 IP адресидаги фойдаланувч иккинчи фойдаланувчи keith@upenn.edu197.87.54.21 IP адресда жойлашган билан VoIP алоқасини қилмоқчи. Буни амалга ошириш учун қуйидаги босқичлар амалга оширилган:

1) Жим умасс прокси серверига INVITE сўровини юборади;

2) Прокси сервер қабул қилинган хабарни SIP рўйхатга олиш серверида DNS лоокуп жараёнидан ўтказади упенн.еду(диаграммада кўрсатилмаган) ва хабарни рўйхатга олиш серверига юборади;

3) keith@upenn.eduупенн рўйхатга олиш серверидан чиқиб кетганлиги туфайли, қабул қилинган хабарни бошқа keith@eurocom.fr серверига йўналтиради;

2.2 - расм. Икки SIP клиентлар ўртасида алоқа ташкил этиш жараёни.

4) умасс прокси INVITE хабарини эуроcом SIP серверига юборади;

5) эуроcом рўйхатга олиш сервери keith@eurocom.frнинг IP адресини билади ва 197.87.54.21 адресга INVITE хабарини юборади, шунда Кеитҳнинг SIP клиент терминали қўнғироқ сигналини чалади;

6-8) SIP жавоб сигнали рўйхатга олиш ва прокси серверидан 217.123.56.89 IP адресдаги клиентга юборилади.

9) Медиа трафиклари икки фойдаланувчилар ўртасида юборилади. (Бу ерда SIP тасдиқ сигнали кўрсатилмаган).

Бизнинг мухокамамиз SIP протоколидан фойдаланиб алоқа ташкил этишга бағишланган эди, бу орқали алоқа ташкил қилиниши ва тамомланиши учун асосий протокол саналган SIP протоколини кўриб чиқдик.

3-Амалиёт машғулоти

Cisco Packet Tracer дастурида локал тармоқлар қуриш ва улар ўртасида йўналтиргичларни созлаш.

3.1. Амалиёт машғулотининг мақсади ва мазмуни

Ушбу ишда, «Локал хисоблаш тармоқларининг коммутацияси». VLAN (виртуал локал хисоблаш тармоғини) созлаш ўрганилади.

3.2. Топшириқ

Амалиёт машғулотини бажаришда Cisco Packet Tracer дастури ёрдамида локал тармоқни ташкил этиш ва улар ўртасида маршрутизаторларни созлашни ўрганинг.

3.3. Амалиёт машғулотини бажариш тартиби

1. Cisco Packet Tracer дастури ёрдамида локал тармоқ моделини назарий қисмда келтирилган чизмага ўхшаб қуринг;

2. Амалиёт машғулотининг назарий қисмини ўрганиб чиқиш;

3. Назорат саволларига жавоб бериш;

4. Амалиёт машғулоти бўйича ҳисобот ёзиш.

3.4. Амалиёт машғулотинининг ҳисоботи

Ҳисоботда қуйидаги қурилмалар хақида қисқача тушунчалар бўлиши талаб этилади:

- Cisco Packet Tracer дастури ёрдамида локал тармоқ моделини келтиринг ва ундаги қурилмаларнинг вазифасини келтиринг;

- Қурилган моделдаги қурилмалар ўртасида маълумот алмашиш муҳитини шакллантирилганлиги ҳақидаги маълумотлар.

3.5. Назорат саволлари

1. Локал тармоқдаги маршрутизаторнинг вазифалари қандай?

2. OSPF протоколининг вазифаси?

3.6. Назарий қисм

OSPF протоколи. OSPF протоколи (Open Shortest Path First – биринчи бўлиб қисқа йўлни танлаш) бу алоқа ҳолати алгоритмнинг замонавий ишланмаси ҳисобланади (у 1991 йилда қабул қилинган) ва кўп аҳамиятга эга. У катта тармоқларда қўллаш учун мўлжаланган.

Алоқа ҳолати алгоритмларига асосланган маршутлаш алгоритмлари каби OSPF маршрутлаш жадвалини қуриш амалини иккига ажратади.

Биринчиси тармоқ алоқалари ҳолати ҳақидаги маълумотлар базасини қуриш ва сақлаш бўлса, иккинчиси эса – оптимал маршрутни топиш ва маршрутлаш жадвалини тузишдан иборат.

Биринчи амал. Тармоқ алоқалари граф кўринишида тасвирланган бўлиши мумкин. Графнинг чўққиси эса маршрутизаторлар ва нимтармоқлар (IP-тармоқлар) ҳисобланади, қирралари эса улар орасидаги алоқа ҳисобланади. Бунинг учун барча маршрутизаторлар ўзининг қўшниси билан граф ҳақидаги ахборотни алмашади. Бу жараён RIP протоколидаги тармоққача вектор масофанинг тарқалиш жараёнига ўхшаш бўлади, бироқ бунда тармоқ топологияси ҳақидаги ахборот сифатли бўлади. LSA хабарларни транзит узатишда маршрутизаторлар RIP-маршрутизаторлар каби уни модификация қилмайди уни ўзгартирмаган ҳолда узатади. Натижада тармоқнинг барча маршрутизаторлари ўзининг хотирасида тармоқ алоқасининг граф алоқаси ҳақида бир хил маълумот сақланади.

Қўшни маршрутизаторнинг алоқалари ҳолатини назорат учун OSPF-маршрутизаторлар ҳар 10 секундда бир бирларига HELLO хабарини жўнатади. Ҳажм жиҳатдан унча катта бўлмаган бу хабарлар ўзларининг қўшниларини ва улар билан алоқаларни тез-тез текшириб туриш имконини беради. Бирор бир қўшнисидан HELLO хабари келиши тўхтаса, маршрутизатор алоқа ҳолати ўзгаргани ҳақида хулоса чиқаради ва ўзининг топологик маълумотлар базасига мос ўзгартиришлар киритади. Бир вақнинг ўзида у бу ўзгартириш ҳақида қўшниларга хабар жўнатади ва мос равишда улар ҳам ўзларининг маълумотлар базасига ўзгартириш киритади, сўнг бу ўзгартириш ҳақида бошқа қўшниларига ушбу LSA хабарни жўнатади.

Иккинчи амалда олинган граф ва генерация қилинган маршрутлаш жадвали асосида оптимал маршрут аниқланади. Графда оптимал йўлни аниқлаш бир мунча катта ва мураккаб масала ҳисобланади. Бунинг ечими учун OSPF протоколида Дижикстрлар босқичма-босқич алгоритмдан фойдаланилади. Бу алгоритмдан фойдаланиб тармоқнинг ҳар бир маршрутизатори ўзининг интерфейсидан то унга маълум барча нимтармоқларгача бўлган оптимал маршрутни қидиради. Ҳар бир қидириб топилган маршрутнинг фақат битта қадами – кейинги маршрутизаторгача бўлган қадами сақланади. Бу қадам ҳақидаги маълумот маршрутлаш жадвалига ҳам жойлаштирилади.

ICMP (TCP/IP протоколлар стекининг ёрдамчи тоифаси) протоколи. Тармоқлараро хабарларни бошқариш протоколи (Internet Control Message Protocol, ICMP) тармоқда ёрдамчи вазифани ўйнайди ва у IP протоколни тўлдиришга хизмат қилади. У пакетни узатишда юзага келадиган муаммоларни тўғрилаш учун мўлжалланмаган: агар пакет йўқолса, ICMP уни қайта жўната олмайди. ICMP протоколининг вазифаси бошқача бўлиб, у фойдаланувчига унинг пакети билан юз берган ностандарт ҳолатларда хабар бериш воситаси ҳисобланади. Бу вақтда IP протокол пакетни узатади ва у ҳақида унутади. ICMP протокол эса тармоқ бўйича пакет ҳаракатини «кузатади» ва, агар маршрутизатор томонидан пакет ташлаб юборилса, бу хабар манба-боғламага етказилади. Бу орқали жўнатилган пакет ва жўнатувчи ўртасида тескари алоқа ўрнатилади. ICMP протоколи ташхис билан бирга тармоқни мониторинг қилиш учун фойдаланилади. ICMP-хабарлар ёрдамида маълумотларни ҳаракатланиш маршрутини аниқлаш, тармоқнинг ишчи ҳолатини баҳолаш, белгиланган боғламага қадар маълумотни етиб бориш вақтини аниқлаш, маълум тармоқ интерфейси ниқобининг қиймати ҳақида сўровни амалга ошириш мумкин. Кўрилган саволларни муҳимлигини ҳисобга олган ҳолда умумий хулосалар қилиш мумкин.

Бу вақтда IP протоколининг вазифаси тармоқ таркибида тармоқ интерфейслар орасида маълумот узатишдан иборат бўлади. TCP ва UDP протоколларининг асосий вазифаси эса тармоқнинг охириги боғламаларида бажарилувчи амалий жараёнлар ўртасида маълумотлар алмашинишдан иборат. UDP протоколидан фарқли равишда TCP протоколда қўшимча вазифа бириктирилган, яъни таркибий тармоқ орқали хабарларни ишончли етказишни таъминлайди, бунда барча боғламалар хабарлар узатиш учун ишончли дейтаграммали IP протоколдан фойдаланади. UDP протокол мантиқий боғланиш ўрнатилмасдан ишловчи дейтаграммали протокол ҳисобланиб, у ўзининг хабарларининг етиб боришига жавоб бермайди.

Амалий жараёнларнинг кириш нуқталаридаги тизимли навбатлар портлар деб аталади. Портлар рақамлар билан идентификация қилинади ва компьютерда илова томонидан аниқланади. UDP протокол фойдаланувчи иловалар UDP порт рақамини олишади, TCP протоколга мурожаат қилувчи иловалар TCP портлари рақамини олади. Агар жараёнлар барча учун умумий фойдаланишга мўлжалланган таниқли FTP, telnet, HTTP, TFTP, DNS каби хизматларни ўзида акс эттирса, у ҳолда уларга марказлаштирилган тартибда ҳаммага маълум порт рақамлари деб аталувчи стандарт (тайинлаган) рақамлар бириктирилади. Кўп тарқалмаган хизматларга локал операцион тизим томонидан стандарт порт рақами бириктирилади. Бундай рақамлар динамик деб аталди. TCP мантиқий алоқа ўрнатиш орқали ишончли маълумот алмашиниш масаласини ҳал қилади. Боғланиш иккита сокет орқали идентификация қилинади. TCP-боғланиш дуплекс бўлиб, у узатиш бирлигининг максимал ўлчами ҳақидаги мулоқот жараёни натижасида ўрнатилади. Бу боғланиш максимал ҳажмдаги маълумотларни тасдиқсиз узатиш имконини беради. Турли хил амалий хизматлардан келувчи TCP/UDP маълумотларни қабул қилиш процедураси мультиплекслаш деб аталади. Тармоқ поғонасидан келувчи пакетларни TCP/UDP протокол билан юқори поғона хизматлари ўртасида тақсимлаш процедураси демультиплекслаш деб аталади. UDP протокол сокетлар ёрдамида, TCP эса боғланиш ёрдамида демультиплекслашни амалга оширади. Маршрутлаш протоколлари ҳар бир маршрутизаторлар учун келишилган маршрут жадвалларини генерация қилади. Бу эса охирги қадамгача рационал маршрут бўйича пакетни етказишни таъминлайди. Бунинг учун тармоқ маршрутизаторлари таркибий тармоқ топологияси ҳақида ахборот алмашади.

Статик маршрутлашда жадвал маршрутизатор хотирасига тармоқ маъмури томонидан киритилади. Динамик маршрутлаш тармоқ конфигурацияси ўзгарганидан сўнг маршрутлаш жадвалини автоматик янгилаш имконини беради. Маршрутлашнинг адаптив протоколлари икки гуруҳга бўлинади.

Буларнинг ҳар бири қуйидаги тур алгоритмлардан бири билан боғланган бўлади: масофавий-векторли алгоритмда тармоқ бўйлаб даврий равишда ва кенг эшиттиришли вектор тарқатилади, унинг компонентига эса жўнатувчи маршрутизатордан унга маълум барча тармоқлар киради; алоқа ҳолати алгоритми ҳар бир маршрутизаторни тармоқнинг алоқа графини қуриш учун етарли бўлган ахборот билан таъминлайди. Интернетнинг маршрутлаш протоколлари ташқи ва ичкига бўлинади.

Ташқи протоколлар (EGP) автоном тизимлар ўртасида маршрут ахборотларни ташийди, ичкиси (IGP) эса фақат маълум автоном тизимлар доирасида қўлланилади.

OSPF протоколи сиртмоқдан иборат мураккаб топологияли катта тармоқларда IP-пакетларни унумли маршрутлаш учун яратилган. У алоқа ҳолати алгоритмига асосланган бўлиб, тармоқ топологиясининг ўзгаришига чидамли ҳисобланади. OSPF-маршрутизаторлари маршрутни танлашда таркибий тармоқнинг ўтказувчанлик қобилиятини ҳисобга олган ҳолда метрикадан фойдаланади.

OSPF протоколи маршрутлаш жадвалида битта тармоққа бир нечта маршрутларни сақлашга рухсат беради. Агар улар тенг метрикадан иборат бўлса, маршрутларга маршрут юклама баланси ҳолатида ишлаш имкониятини яратади. OSPF протоколи юқори ҳисоблаш мураккаблигига эга, шунинг учун ҳам кучли маршрутизатор аппаратларида ишлайди. Асосий маршрутизаторнинг CLI панелига қуйидаги буйруқларни ёзиш орқали OSPF протоколини созлаб оламиз.

Router(config)# router ospf 100

Router(config-router)# network 192.168.1.0 0.0.0.63 area 0

Router(config-router)# network 192.168.1.64 0.0.0.63 area 0

Router(config-router)# network 192.168.1.128 0.0.0.63 area 0

Router(config-router)# network 192.168.1.192 0.0.0.63 area 0

Router(config-router)# network 15.15.1.0 0.0.0.255 area 0

Router(config-router)# network 15.15.6.0 0.0.0.255 area 0

Router(config)# router ospf 100

Router(config-router)# network 15.15.1.0 0.0.0.255 area 0

Router(config-router)# network 15.15.2.0 0.0.0.255 area 0

Router(config-router)# network 15.15.3.0 0.0.0.255 area 0

Router(config)# router ospf 100

Router(config-router)# network 15.15.3.0 0.0.0.255 area 0

Router(config-router)# network 15.15.4.0 0.0.0.255 area 0

Router(config)# router ospf 100

Router(config-router)# network 15.15.4.0 0.0.0.255 area 0

Router(config-router)# network 15.15.5.0 0.0.0.255 area 0

Router(config-router)# network 15.15.6.0 0.0.0.255 area 0

IP тармоқлараро протоколнинг вазифасига пакетни тармоқдаги бир маршрутизатордан бошқасига токи тармоқдаги белгиланган жойига 65 етгунга қадар ҳаракатлантириш киради. IP-протоколлари фақат фойдаланувчининг компьютерида эмас, балки ҳамма маршрутизаторларда ҳам ўрнатилади. RIP (Routing Information Protocol) ва OSPF (Open Shortes Path First) ёрдамчи протоколлар тармоқ топологиясини ўрганиш ва маршрут жадвалини тузиш учун мўлжалланган.

Cisco Packet Tracer дастурида локал тармоқларни қуриш босқичлари

«Локал хисоблаш тармоқларининг коммутацияси». VLAN (локал хисоблаш тармоғини) созлаш.

1- Қўйидаги расмда кўрсатилган топология асосида қурилмаларни улаб, улаб номларини ўзгартирамиз.

2- VLAN ларни яратамиз.

3.1-расм. Тармоқ топологиялари

1) Тармоқ топологиясини яратамиз.

1.1) Cisco Packet Tracer дастуриниишгатуширамиз.

1.2) Дастуройнасинингчаппасткиқисмидансичқончаёрдамида Router нинг 2811 моделинитанлаймиз (3.1-расм).

3.1 – расм. Керакли роутерни танлаш.

1.3) Switch нинг 2960 моделини танлаймиз (3.6- расм).

3.2 – расм. Коммутаторни танлаш.

1.4) Бу қурилмани мис Copper Straight-Through кабели орқали улаймиз. Connections иловасидан керакли кабель танланади.

3.3 – расм. Кабельни танлаш.

1.5) Кабельни қурилмага улаш учун сичқонча чап тугмаси билан роутерни босиб керакли порт танланади. Портнинг тури ва номери 1- жадвалда кўрсатилган. Ундан сўнг кабель орқали роутерни (Router) коммутатор (Switch). билан улаймиз. Бунинг учун сичқонча чап тугмасини коммутаторга олиб бориб 1- жадвалда кўрсатилган портни танлаймиз.

3.4 – рис. Коммутаторни роутер билан улаш.

1.6) Қурилма номини 1- жадвалга мос равишда номини ўзгартирамиз. (2 ва 3 устун).

3.5 – расм. Қурилмани кайта номлаш.

1.7) Тармоқка яна 5 та коммутатор (Switch)нинг 2950Т моделини қушамиз. Дархол 1-жадвалга мос равишда қурилма номини ўзгартирамиз.

3.6 – расм. Бешта коммутаторни улаш.

1.8) Copper Cross-over кабели ёрдамида коммутаторнинг YKT-dsw1 порти билан коммутаторнинг YKT-asw1 портини улаймиз. Портнинг рақамлари 1-жадвалда кўрсатилган.

3.7 – расм. YKT-asw1ниулаш.

1.9) Switch YKT- asw1 гатармоқфойдаланувчи (End Devices)лариниулаймиз. Бунингучунойнанингчаппасткибурчагида End Devices дан 2PC-PT ва 2Laptop-PTнитанлаймиз.

3.8 – расм. Абонентқурилмаларинитанлаш.

1.10) Қурилмаларникайтаномлаб Copper Straight-Through кабелиорқалиулаймиз. 1-жадвалгаасосан (3, 4 ва 5 устунлар)

3.9 – расм. YKT-asw1коммутаторига фойдаланувчиларни улаш.

3.11) Қолган Қурилмаларни 3.1- жадвалдан фойдаланиб улаймиз. Тармоқнинг топологияси 3.10-расмда кўрсатилган.

3.10 – расм. Тармоқнингтўлиқтопологияси.

2) VLAN яратамиз.

2.1) Switch (YKT- dsw1) гасичқончачаптугмасинибосишва CLI иловасинитанлашбилан IOS Command Line Interface ниочамиз.Enable(Switch>enable) буйруғиёрдамидаимтиёзлирежимгакирамиз. Configure terminal (Switch#configure terminal) буйруғиёрдамидаглобалсозлашрежимигакирилади. (Switch(config)#hostname YKT-dsw1) буйруғибиланhostname нисозлаймиз.

3.11 – расм. Буйруккаторинингойнаси.

2.2) Навбатдагиқадамда VLAN ларнияратишгаутамизYKT-dsw1(config)# буйруккаторида VLAN ваунинграқаминиёзамиз. Масалан, YKT-dsw1 учунYKT-dsw1(config)#Vlan 2 (2-жадвал)никиритамиз. УндансунгYKT-dsw1(config-vlan)# буйруғибиланунганомберилади, чамбара (решётка) белгисидансунг (name) –номкаторига VLAN’нингномикиритилади, масалан, YKT-dsw1(config-vlan)#name Servers (2-жадвал).

3.12 – расм. VLAN нисозлаш.

YKT-dsw1 коммутатор (3.1-жадвал, 7-устун) учун (3,151 – 154) VLAN’ларнингқолганларини 3.2- жадвалгамосравишдаяратамиз.YKT-dsw1коммутатордабарча VLAN ларнияратиббулгач, IOS Command Line Interface ойнасиёпилади.

YKT-asw1 коммутаторигаўтамизваундаги 3,152,153,154 рақамли VLAN ларнисозлаймиз.(1-жадвал, 7-устун), VLAN нингномлар 2-жадвалдакўрсатилган.

Қолган Switch (YKT-asw2, YKT-asw3, YKT-Marha-dsw1, YKT-Marha-asw1) ларни 3.1- ва 3.2- жадваллардан фойдаланиб созлаб чикамиз.

Тармоқни самарали бошкаришни ташкил килиш учун 3- рақам (Management) остидаги VLAN хар Switch учун яратилади.

Схемадан керакли Switch ни навбатма- навбат танлаб барча коммутаторларда (Management) тармоқни бошкариш учун IP-адресларни бериб чикамиз.

YKT-dsw1(config)# буйруғи ёрдамида YKT-dsw1 учун виртуал интерфейсни яратамиз. Панжара (решётка) белгисидан чунг interface vlan № (VLANнинг рақами) буйруғини киритамиз. Айнан бу хол учун VLAN 3 ни кўрсатамиз.

YKT-dsw1(config-if)#description (таъриф) буруги ёрдамида VLAN 3 виртуал интерфейс учун таъриф берамиз, хозирги холат учун Management, хамда YKT-dsw1(config-if)#ip address (0.0.0.0 0.0.0.0) буйруғи билан унинг IP address и кўрсатилади. IP-адрес 3.3- жадвалдакелтирилган (3.12-расм).

3.12 – расм. Виртуалинтерфейснияратиш.

#Exitбуйруғибиланвирталинтерфейснисозлашрежимиданчикамиз.

#Exit буйруғи билан глобал созлаш режимидан чикилади.

YKT-dsw1 #copy running-config startup-config буйруғи билан YKT-dsw1коммутаторнинг конфигурациясини саклаймиз.

3.2- ва 3.3- жадвалларга мос равишда бошка коммутаторларда хам виртуал интерфейсни созлаймиз.

Switch#copyrunning-configstartup-configбуйруғи билан хар бир коммутаторнинг созланган конфигурациясини саклаш лозим.

Тармоқнинг тўлиқ топологияси курилгач ва IP-адреслари берилган яратилган схемани уз фамилиянгиз билан сакланг.

3.1-жадвал.

Тармоқ қурилмаларининг ўзаро таъсири

Қурилма номи	Қурилма модели	Тармоқдаги номи	Порт	Уланувчи қурилма	Vlan
Қурилма номи	Қурилма модели	Тармоқдаги номи	Порт	Уланувчи қурилма	Access	Trunk
1	2	3	4	5	6	7
Router1	Router2811	YKT-gw1	Fe0/0	YKT-dsw1
			Fe0/1	UpLink
Switch1	Switch2960	YKT-dsw1	Fe0/1	YKT-gw1		2,3,151,152,153,154
			Gig1/1	YKT-asw1		3,152,153, 154
			Fe0/24	YKT-Morha-dsw1		3,151,152, 153,154
			Gig1/2	YKT-asw2		2,3
Switch1	Switch2950T	YKT-asw1	Fe0/1	Pto1(PC-PT)	154
			Fe0/2	Feo1(Laptop-PT)	153
			Fe0/3	Accountant1(PC-PT)	152
			Fe0/4	Pto2(Laptop-PT)	154
			Gig1/1	YKT-dsw1		3,152,153, 154
Switch1	Switch2950T	YKT-asw2	Fe0/1	Web-Server	2
			Fe0/2	File-Server	2
			Gig1/2	YKT-asw3		2,3
			Gig1/1	YKT-dsw1		2,3
Switch1	Switch2950T	YKT-asw3	Fe0/1	Mail-Server	2
			Gig1/2	YKT-asw2		2,3
Switch1	Switch2950T	YKT-Marha-dsw1	Fe0/1	YKT-dsw1		3,151,152, 153,154
			Fe0/2	Accountant2(PC-PT)	152
			Fe0/3	Feo2(PC-PT)	153
			Fe0/4	PTo3(PC-PT)	154
			Gig1/1	YKT-Morha-asw1		3,151
Switch1	Switch2950T	YKT-Marha-asw1	Fe0/1	Other1	151
			Fe0/2	Other2	151
			Gig1/1	YKT-Morha-dsw1		3,151

3.2 – жадвал.

VLAN ларнинг руйхати

№Vlan	VLAN name	Изох
1	Default	фойдаланилмайди
2	Servers	Сервер фирма учун
3	Menegement	Қурилмаларни бошқариш учун
4-150		захираланган
151	Other	Бошқа фойдаланувчилар учун
152	Accountant	Хисобхона фойдаланувчилари учун
153	FEO	ФЭО фойдаланувчилари учун
154	PTO	ПTO фойдаланувчилари учун

3.3- жадвал.

IP режа

IP адрес	Изох	Vlan
192.168.1.0/24	Бошқарув(Manegement)	3
192.168.1.1	Шлюз(default gateway)
192.168.1.2	YKT-dsw1
192.168.1.3	YKT-asw1
192.168.1.4	YKT-asw2
192.168.1.5	YKT-asw3
192.168.1.6	YKT-Morha-dsw1
192.168.1.7	YKT-Morha-asw1
192.168.1.8 -192.168.1.254	Захираланган

3.4 – жадвал.

Тармоқ ичи ниқоблари (маскалар)

Ниқоб	CIDR усулидаги ниқоб куриниши	Тармоқдаги барча шундай ниқобдаги IP адреслар сони
255.255.255.255	/32	0
255.255.255.254	/31	2
255.255.255.252	/30	4
255.255.255.248	/29	8
255.255.255.240	/28	16
255.255.255.224	/27	32
255.255.255.192	/26	64
255.255.255.128	/25	128
255.255.255.0	/24	256
255.255.254.0	/23	512
255.255.252.0	/22	1024

2. «Компьютер тармоғини созлаш».Access ва Trunk портларини созлаш.

1) Access ва Trunk портларини созлаш.

2) IP –адресларни белгилаш.

Бошланғич маълумотлар:

3.13 – расм. Тармоқ топологияси

Компьютер тармоғини созлаш кетма - кетлиги:

1) Юқорида яратилган тармоқни очамиз.

2) Барча коммутаторлардаги access портларни созлаймиз.

YKT-asw1ни босамиз, Switch(config)#interface fastEthernet 0/N (N – порт рақами, 3.1- жадвалда берилган) буйруғи билан интерфейсни глобал созлаш режимига утамиз. YKT-asw1 учун бу куйидагича булади: YKT-asw1(config)#interface fastEthernet0/1 (3.5-жадвал, 4-устун).

Интерфейсга таъриф берамиз. 3.5-жадвалдан кўриниб турибдики, YKT-asw1коммутаторининг Fe0/1 портига РС Pto1 кушилган. Шунинг учун YKT-asw1(config-if)#description PTO буйруғини киритамиз.

Бу портга куйи қурилма уланганлиги сабабли YKT-asw1(config-if)#switchport mode access буйруғи орқали access портининг режимими кўрсатамиз. Switch(config-if)#switchport access vlan № буйруғи ёрдамида шу портга VLAN ни «боглаймиз» Бу коммутаторда бу куйидагича булади: YKT-asw1(config-if)#switchport access vlan 154 (3.11-расм). VLAN нинг рақами 3.5-жадвалда кўрсатилган (6-устун).

3.14 –расм. Access портларни созлаш.

1-жадвалда мос равишда келтирилган топологияга асосан Access портларни созланг.

3) Trunk портни созлашга ўтамиз, бунинг учун иккита ўзаро боғланган коммутатор керак бўлади.

Trunk портни созлаш учун YKT-dsw1дан YKT-asw1га утувчи Trunk портларни созлаш учун глобал созлаш режимига кирилади, интерфейсни созлаш режимида YKT-dsw1(config)#interfaceGig1/1 буйруғи ёзилади. У учун YKT-asw1 томонга интерфейс таърифини берамиз. (config-if)#switchportmodetrunkбуйруғи ёрдамида порт режимини кўрсатамиз. Switch(config-if)#switchport trunk allowed vlan № буйруғибиланVLANниқўшамиз. Мазкуртопологияучунуқуйидагича: YKT-dsw1(config-if)#switchport trunk allowed vlan 3,152-154.

3.15 –расм. Trunk портларнисозлаш.

Trunk портларни YKT-asw1дан YKT-dsw1 гамосравишдасозлаймиз (3.5-жадвал).

Trunk портларни тармоқнинг бошка коммутаторларида хам созлаймиз.

4) Куйи қурилмаларга IP-адреслар бериб чикамиз.

PC-PT(Pto1) қурилмани танлаб, Desktop ни қушимча булимдан танлаймиз ва IP Configurationни босамиз. Очилган ойнадан Static ни танлаб, IP Address каторига 3.7- жадвалда кўрсатилган IP-адресни киритамиз. Бизнинг қурилма учун 192.168.2.2, 255.255.255.0 Subnet Mask да ва Default Gateway да IP дан келиб чикиб 192.168.2.1. шлюзни киритамиз.

3.16 – расм. IP Конфигурацияси

3.17 – расм. IP-адреслар

3.7- жадвалгамувофиқбарчакуйиқурилмаларучун IP-адресларнибелгилабчикилади.

Switch#copy running-config startup-config буйруғибиланқурилмаларконфигурациясинисаклашмумкин.

3.5-жадвал.

Тармоқ қурилмаларининг ўзаро таъсири

Қурилма номи	Қурилма модели	Тармоқ номи	Порт	Уланадиган	Vlan
Қурилма номи	Қурилма модели	Тармоқ номи	Порт	Уланадиган	Access	Trunk
1	2	3	4	5	6	7
Router1	Router2811	YKT-gw1	Fe0/0	YKT-dsw1
			Fe0/1	UpLink
Switch1	Switch2960	YKT-dsw1	Fe0/1	YKT-gw1		2,3,151,152,153,154
			Gig1/1	YKT-asw1		3,152,153, 154
			Fe0/24	YKT-Morha-dsw1		3,151,152, 153,154
			Gig1/2	YKT-asw2		2,3
Switch1	Switch2950T	YKT-asw1	Fe0/1	Pto1(PC-PT)	154
			Fe0/2	Feo1(Laptop-PT)	153
			Fe0/3	Accountant1(PC-PT)	152
			Fe0/4	Pto2(Laptop-PT)	154
			Gig1/1	YKT-dsw1		3,152,153, 154
Switch1	Switch2950T	YKT-asw2	Fe0/1	Web-Server	2
			Fe0/2	File-Server	2
			Gig1/2	YKT-asw3		2,3
			Gig1/1	YKT-dsw1		2,3
Switch1	Switch2950T	YKT-asw3	Fe0/1	Mail-Server	2
			Gig1/2	YKT-asw2		2,3
Switch1	Switch2950T	YKT-Marha-dsw1	Fe0/1	YKT-dsw1		3,151,152, 153,154
			Fe0/2	Accountant2(PC-PT)	152
			Fe0/3	Feo2(PC-PT)	153
			Fe0/4	PTo3(PC-PT)	154
			Gig1/1	YKT-Morha-asw1		3,151
Switch1	Switch2950T	YKT-Marha-asw1	Fe0/1	Other1	151
			Fe0/2	Other2	151
			Gig1/1	YKT-Morha-dsw1		3,151

3.6 – жадвал.

VLANларнинг руйхати.

№Vlan	VLAN name	Изох
1	Default	Фойдаланилмайди
2	Servers	Сервер ферма учун
3	Menegement	Қурилмаларни бошкариш учун
4-150		Зазираланган
151	Other	Бошка фойдаланувчилар учун
152	Accountant	Хисобхона фойдаланувчилари учун
153	FEO	ФЭО фойдаланувчилари учун
154	PTO	ПTO фойдаланувчилари учун

3.7- жадвал.

IP режа

IP адрес

Изох

Vlan

192.168.0.0/24

Серверлар(Servers)

192.168.0.1

Шлюз(default gateway)

192.168.0.2

Web

192.168.0.3

File

192.168.0.4

Mail

192.168.0.5-192.168.0.254

Захираланган

192.168.1.0/24

Бошкарув(Manegement)

192.168.1.1

Шлюз(default gateway)

192.168.1.2

YKT-dsw1

192.168.1.3

YKT-asw1

192.168.1.4

YKT-asw2

192.168.1.5

YKT-asw3

192.168.1.6

YKT-Morha-dsw1

192.168.1.7

YKT-Morha-asw1

192.168.1.8-192.168.1.254

Захираланган

192.168.2.0/24

ПТО(PTO)

154

192.168.2.1

Шлюз(default gateway)

192.168.2.2-192.168.2.254

Фойдаланувчи учун диапазон

192.168.4.0/24

Другие пользователи(Other)

151

192.168.3.1

Шлюз(default gateway)

192.168.3.2-192.168.3.254

Фойдаланувчи учун диапазон

192.168.4.0/24

Бухгалтерия(accountant)

152

192.168.4.1

Шлюз(default gateway)

192.168.4.2-192.168.4.254

Фойдаланувчи учун диапазон

192.168.5.0/24

ФЭО(FEO)

153

192.168.5.1

Шлюз(default gateway)

192.168.5.2-192.168.5.254

Фойдаланувчи учун диапазон

4 -Aмалиёт машғулоти

Кенг полосали тармоқ ташкил этишда коммутатордан тармоқ қурилмалари учун DHCPни созлаш.

4.1. амалиёт машғулотининг мақсади ва мазмуни

Ушбу ишда, CiscoPacketTracer дастури ёрдамида локал тармоқларда DHCP протоколини созлашни ўрганилади.

4.2. Топшириқ

Амалиёт машғулотини бажаришда локал тармоқларда фойдаланиладиган қурилмалар ва протоколлар билан танишинг, сўнгра DHCPни созланг.

4.3. Амалиёт машғулотини бажариш тартиби

1. Локал комьпютер тармоқ архитектурасини ўрганиш;

2. Амалиёт машғулотининг назарий қисмини ўрганиб чиқиш;

3. Назорат саволларига жавоб бериш;

4. Амалиёт машғулоти бўйича ҳисобот ёзиш.

4.4. Амалиёт машғулотинининг ҳисоботи

Ҳисоботда қуйидаги қурилмалар хақида қисқача тушунчалар бўлиши талаб этилади:

· DHCP протоколининг вазифаси ва ишлаш принципи;

· Маршрутизаторда DHCP ни зозлашни амалга ошириш;

· Икки комьпютер ўртасида алоқани текшириш.

4.5. Назорат саволлари

1. DHCPни афзаллиги нимада?

2. DNS сервернинг вазифаси?

3. Cisco Packet Tracer дастури ёрдамида DHCP қандай созланади?

4.6. Назарий қисм

DHCP протоколи. IP-адресс тармоқ администратори томонидан қўлга киритилиши мумкин. Бу администратор учун толиқтирадиган амалларни тақдим қилади. Ҳолат қийинлашган сари кўп фойдаланувчилар ўзларининг компьютералрини интернет тармоқда ишлаш учун конфигурацияларини созлай олишмайди ва администратор ёрдамига эхтиёж сезилади. Кенг полосали тармоқда қурилмалар сони кўплигини инобатга олиб биз қуйида келтирилган моделда(5.1-расм.) DHCP протоколини активлаштирганмиз.

Dynamic Host Configuration Protocol (DHCP) прооколи администраторни бундай масалалардан озод қилишга мўлжалланган. DHCP нинг асосий белгиларига IP-адресснинг динамик белгиланиши киради. Биргина динамикдан ташқари DHCP адрессларни бир мунча соддароқ қўлда ва автоматик тарзда статик усулда белгилаш имкониятини яратади. Адрессни белгилашни қўлда бажарилувчи амалида администратор муҳим рол ўйнайди. Cisco Packet Tracer дастурида шахсий компьютерларга статик IP манзил аналог компьютер PC1 устига чап тугмани икки марта босиб PC1 нинг созланмаларига ўтамиз. Desktop бўлимида IP конфигурацияни танлаймиз ва IP манзилни киритамиз.

5.1-расм. IP манзил бериш ойнаси.

Бунда DHCP–серверга клиентнинг IP-адрессига мос келувчи физик адресс ёки бошқа идентификаторлари ҳақидаги ахборотни беради. Бу адресс хабари клиент томонидан берилади ва бу сўровга DHCP-сервердан жавоб олади.

Автоматлашган статистик усулда DHCP-сервер бошланғич адресслар пуласидан операторни елтмасдан IP-адрессни (ва клиентинг бошқа конфигурация параметрларини) ўзлаштиради. Адресслар деб аталувчи пула чэгараси администратор томонидан DHCP-серверининг конфигурацияси ўрнатилганда берилади. Клиент идентификатори ва унинг IP- адресси ўртасида ҳар доим мослик бўлади. Улар DHCP-серверига клиентнинг IP-адресси биринчи марта белгиланган дақиқада ўрнатилади. Барча охирги сўровларда сервер ушбу IP-адрессга қайтади. Адрессларнинг динамик тақсимланишида DHCP-сервер белгиланган вақтда клиент адрессини беради. Адрессларнинг динамик бўлиниши IP- тармоқни қуришга имкон беради. Бунда элементлар сони администратор ихтиёрида бўлган IP-адресслари сонида бир мунча ортиб кетади.

DHCP TCP/IP тармоғини ишончли ва оддий усулда конфигурациялашни таъминлайди. Администратор «ижаранинг давомийлиги» (лиасе дуратион) параметри ёрдамида адрессларни белгилаш жараёнини бошқаради. DHCP протоколининг ишига мисол бўлиб қуйидаги жараённи олишимиз мумкин, яъни агрда компьютер DHCP клиенти, бўлса у холда у тармоқ ости тармоғидан учирилади. Бу холда унга белгиланган IP-адресс автоматик тарзда озод қилинади. Качонки компьютер бошқа тармоқ ости тармоғига уланса, у холда унга автоматик тарзда янги адресс белгиланади.

Фойдаланувчи ёки тармоқ администратори бу жараёнда иштирок етмайди. Бу хосса мобил фойдаланувчилар учун жуда мухим. DHCP протокли клиент-сервер модемида фойдаланилади. DHCP компьютер клиент тизими ишининг аввалида «инициалини аниқлаш» ҳолати бўлади яъни дисcовер (изланувчи) хабарини жўнатади. Бу эса барча учун маълум ҳолда локал тармоқ бўйлаб тарқатилади ва барча DHCP- серверланинг интер тармоқ қисмларига узатилади. Ҳар бир DHCP-сервер бу хабарни олганидан сўнг IP-адресс ва конфигурацияси ҳақидаги ахборот жойлашган Оффер (таклиф) хабари орқали жавоб қайтаради. Компьютер-клиент DHCP «танлов» ҳолатига ўтиади ва DHCP-серверидан конфигурацион таклифларни йиғади. Бундан сўнг у таклифлардан бирини танлаб «сўров» ҳолатига ўтади ва ўша номланган DHCP-серверга реқуест(сўров) жўнатади. Танланган DHCP-сервер DHCP- acknowledgment (тасдиқ) хабарини жўнатади. Бу хабарда қидириш жараёнида жўнатилган IP-адресс ва бу адресс учун ижара параметрларини жойлашган бўлади. Клиент бу тасдиқни олганидан сўнг «алоқа» ҳолатига ўтади. Бунда унга TCP/IP –тармоғида ишлаш имконияти яратилади. Локал дискга эга бўлган компьютерлар-клиентлар кейинги тизимнинг иши бошланиш жараёни учун олинган адрессни сақлаб қўйади. Ижара яъни сервердан фойдаланиш мухлати яқинлашганда компьютер DHCP- сервернинг ижара параметрларини янгилайди. Бу янгилаш жараёнида бу IP-дарес янгитдан ажратилмаган бўлса, шу адрессни акс ҳолда бошқа IP- адрессни олади. DHCP протоколида бир неча турдаги хабарлар ёзилади. Бу хабарлар DHCP серверни аниқлаш ва танлаш учун ишлатилади. Бунинг барчаси администраторни толиқтирувчи тармоқни конфигурациялаш амалларидан озод қилишга мўлжалланган. Биргина DHCP дан фойдаланишда айрим муаммолар мавжуд. Биринчидан бу муаммо DHCP ва DNS ҳизматларидан адресс ахборотлар омборининг келишуви билан боғлиқ. Барчага маълумки DNS IP-адрессга белгили номни ўзгартириш учун ҳизмат қилади. Агарда IP-адресс DHCP-серверда динамик ўзгарса, у ҳолда бу ўзгариш DNS сервернинг маълумотлар омборига динамик тарзда киритилади. DNS ва DHCP ҳизматлари ўртасида ўзаро динамик алоқасини ташкил қилишни айрим фирмалар ишлаб чиқишган, лекин ҳали стандарти қабул қилинмаган. Иккинчидан барқарор бўлмаган ҳолда IP-адресслар тармоқни бошқариш жараёнини қийинлаштиради. Тизим бошқаруви SNMP протоколига асосланган. Охиргиси, адрессларни белгилаш амалларини марказлаштириш тизимининг ишончлилигини пасайтиради: DHCP бузилганида барча клиентлар IP-адресс ва бошқа конфигурация ҳақидаги ахборотларни олиш имкониятига эга бўлмайди. Охириги бундай бузилишни тармоқда бир нечта DHCP серверлардан фойдаланиш орқали хал қилишимиз мумкин. Бундай серверлар ўзининг пул IP- адрессларига эга бўлади.

Cisco packet Tracer дастурида DHCP пратаколини серверга қуйидаги икки усулда бериш мумкин:

1. Сервер0-> cонфиг->DHCP орқали созлашларни амалга ошириши мумкин.

· Пул номи

· Асосий шлуз манзили берилади

· DNS манзили берилади

· Бошланғич IP манзил

· Махсимум IP манзиллар сони киритилади

· Add танланади ва сақлаб чиқиб кетамиз.

5.2-расм. DHCP серверни созлаш.

DNS ҳизмати. DNS ўзининг (Domain Name System)- бу тақсимланган маълумотлар омбори. Интернет тармоғида элемент идентификациялари учун номни иерархик тизимини қўллаб қувватлайди. DNS ҳизмати элементнинг маълум белгили номи бўйича IP адрессни автоматик қидиришга мўлжалланган. DNS хусусиятлари РФС 1034 ва 1035 стандартлар орқали аниқланади. DNS ўзининг жадвалларини статик конфигурациясини талаб қилади. DNS протокол амалий сатхнинг ҳизматчи протоколи ҳисобланади. Бу протокол семметрик эмас – унда DNS-серверлари ва DNS - клиентлари аниқланган. DNS- серверлари тақсимланган белгили ном ва IP адрессларга мос келувчи маълумотлар омборини сақлайди. Бу маълумотлар омбори Интернет тармоғининг административ доменлари бўйича тақсимланган. DNS серверининг клиентлари унинг яъни ўзининг административ доменининг IP- адрессини билади ва IP протоколлари бўйича маълум белгили номни хабар қилувчи ва унга мос бўлган IP- адресс қайтарилиши сўровни жўнатади. Агарда сўровга мос келган маълумотлар DNS- серверидаги маълумотлар омборида сақланса, шу ондаёқ клиентга жавоб жўнатади. Агарда йўқ бўлса, у холда бошқа номли DNS – серверига сўров жўнатади. Барча DNS-серверлар иерархик боғланган. Клиент бу серверлардан керакли тасвирни топмагунича ном сўрайверади. Клиент компьютерлар иш жараёнида биргача DNS серверининг IP- адрессидан фойдаланиши мумкин. Бу эса иш жараёнида ишончлиликни оширади. DNS маълумотлар омбори дарахт кўринишидаги структурадан иборат ҳар бир домен номга ега ва доменларга тегишли доменлар пайдо бўлиши мумкин. Домен номи унинг холатини маълумотлар омборида идентификация қилади. DNS маълумотлар омбори негизи Internet Network Information Center марказ орқали бошқарилади. Юқори сатхдаги доменлар ҳар бир давлат учун белгиланади. Бундай доменлар номи халқаро ISO 3166 стандартида бўлиши керак. Ўлкани, давлатни белгилаш учун икки ва уч харфдан иборат қисқартмалар ишлатилади. Ҳар хил ташкилотлар қисқартмалардан фойдаланади:

- cом- тижорат ташкилотлари(мисол учун, microsoft.com)

- edu- таълим (мисол учун, mit.edu)

- gov- сиёсий бошқармалар (мисол учун, nsf.gov)

- org- тижорат бўлмаган ташкилотлар (мисол учун, fidonet.org)

- net- тармоқни қўллаб қувватловчи ташкилот (мисол учун, nsf.net)

Ҳар бир DNS-домени алохида ташкилот томонидан бошқарилади. Ҳар бир домен ноёб номга ега, ҳар бир домен остидаги доменлар эса ўзининг домени ичида ноёб номга ега бўлади. Домен номи 63 тагача белгидан иборат бўлиши мумкин. Ҳар бир хост Интернет тармоғида бир турда ўзининг тўлиқ доменли номи (Fully configured domain name, FQDN) билан хостдан негизига қараб барча домен номларини қўшган холда аниқлаб беради. Мисол учун тўлиқ DNS- номи: uff.uz

5.3-расм. DNS серверни созлаш.

DHCPсерверни созлаш

DHCP бу тармоқда IP адресларни автоматик тарзда тарқатувчи протокол, агаг тармоқ катта бўлса ҳамма компьютерлар учун IP адресларни киритиб чиқиш ноқулай бўлади, бундай ҳолатда компьютерларни IP адреслар билан автоматик тарзда таъминлаш учун DHCP сервердан фойдаоанилади. Қуйидаги 5.4-расмда DHCP сервер ёрдамида кичкина бир тармоқ қурилган.

5.4-расм.Локал тармоқ тузилиши

Тармоқда 2та шахсий компьютер, 1та DNS сервер ва 1та йўналтаргич жойлаштирилган ва уларнинг ҳар бири switch га уланган.

Биз йўналтаргични DHCP сервер сифатида созлаймиз, мақсадимиз клиентлар, DNS сервер ва йўналтиргични IP адреслар билан таъминлашдан иборат.

Cisco йўналтиргичга кирамиз 5.5-расм:

5.5-расм. Йўналтиргични конфигурация ойнаси

CLI ойнасини танлаймиз,

1. n ёзамиз ва enter босамиз.

2. enable

3. conf t

4. int fastEthernet 0/0

5. ip address 192.168.1.1 255.255.255.0

6. no shutdown

7. exit

8. exit

9. show interface

FastEthernet 0/0 is up, line protocol is up (connected)

10. conf term

DHCP серверни IPадреслар рўйҳатидан тармоқда ишлаётган статик IP адресларни чиқариб ташлаймиз. Мисол учун Серверлар кўп ҳолларда статик IP адрес билан таъминланади, шунинг учун 1чидан 10чигача бўлган IP адресларни рўйҳатдан олиб ташлаймиз.

11. ip dhcp exluded-address 192.168.1.1 192.168.1.10

уларни тармоқдаги бошқа серверларга бериш учун ишлатамиз. Энди йўналтаргичда янги IP адрес тарқатадиган янги DHCP сервер яратигшимиз керак бунинг учун.

12. ip dhcp pool virtualdars буйруғи ёрдамида DHCP сервер яратамиз.

Router(dhcp-config)#

Ушбу режимда қандай буйруқларни киритиш мумкинлигини ? белгисини киритиб кўришингиз мумкин. network буйруғи ёрдамида тармоқдан қайси IP адреслар тарқатиши белгиланади, бундан ташқари тармоқдаги компьютерларни IP адреси билан биргаликда тармоқ dns-server ва default-router ни ҳам IP адрес билан таъминлашимиз мумкин.

IP адреслар бериладиган тармоқни белгилаймиз.

13. network 192.168.1.0 255.255.255.0

14. default-router 192.168.1.1 тармоқни йўналтиргичи адреси

15. dns-server 192.168.1.2

16. exit

17. exit

18. show run

ip dhcp excluded-address 192.168.1.1 192.168.1.10 DHCP сервер рўйҳатидан чиқариб ташланган адреслар.

ip dhcp pool virtualdars

network 192.168.1.0 255.255.255.0

default-router 192.168.1.1

dn-server 192.168.1.2

бу ерда яратилган DHCP сервер pool адреслари.Энди йўналтиргични DHCP серверни қандай ишлашини текшириб кўрамиз. Бунинг учун тармоқдаги компьютерга кирилади.Command prompt га кириб, IP адресни кўриш учун

19. ipconfig /all

Иккинчи компбютерни ҳам текшириб кўрамиз. Эътибор беринг IP адреслар 11 дан бошлаб тарқатилмоқда чунки 1-10 гача рўйҳатдан чиқариб ташлаганмиз.

5-Амалиёт машғулоти

ElastixSIP серверда янги фойдаланувчиларни яратиш ва IP телефонларда номерларни созлаш

5.1. Амалиёт машғулотининг мақсади ва мазмуни

Ушбу амалиёт машғулоти талабаларга Elastix SIP серверни таништириш, SIP фойдаланувчиларни рўйҳатга олиш ва SIP терминалини конфигурация қилишга бағишланган. Elastix SIP серверни веб интерфейс орқали созлаш, мониторинг қилиш ва фойдаланувчи маълумотларини ўрганиш, ҳамда Elastix SIP сервернинг имкониятларини ва функцияларини ва SIP сервер ва Sofswitch ўртасида транкни конфигурация қилишни ўргатади.

5.2. Топшириқ

Ушбу амалиёт машғулотида Elastix SIP сервердан фойдаланиб янги SIP фойдаланувчиларни PBX га рўйҳатдан ўтказиш ва янги фойдаланувчиларнинг SIP терминалларини конфигурациялаш ўрганинг.

5.3. Амалиёт машғулотини бажариш тартиби

1. Elastix SIP серверда янги фойдаланувчиларни рўйҳатга олиш;

2. Амалиёт машғулотининг назарий қисмини ўрганиб чиқиш;

3. Назорат саволларига жавоб бериш;

4. Амалиёт машғулоти бўйича ҳисобот ёзиш.

5.4. Амалиёт машғулотинининг ҳисоботи

Ҳисоботда қуйидаги қурилмалар хақида қисқача тушунчалар бўлиши талаб этилади:

- Elastix SIP сервернинг имкониятлари;

- Янги фойдаланувчиларни рўйҳатга олиш жараёни;

- Фойдаланувчи термииналини SIP терминал сифатида конфигурациялаш.

5.5. Назорат саволлари

1. Elastix SIP сервернинг қайси имкониятларини ўргандингиз?

2. SIP сервернинг асосий вазифаси нима?

3. IP телефонияда алоқани ташкил қилиш учун илова поғонасида қайси протоколлардан фойдаланилади?

4. SIP телефонни конфигурация қилишни тушунтириб беринг.

5. IP телефон ва оддий анъанавий телефоннинг фарқи нима?

5.6. Назарий қисм

Elastix SIP серверни конфигурациялаш

Elastix SIP серверни веб интерфейс орқали конфигурациялашда 192.168.201.99 IP адресга боғланиш керак бўлади, шунда Elastix SIP серверга кириш ойнаси пайдо бўлади 5.1-расм, бу ойнада авторизация жараёнидан ўтилади.

Username: admin

Password: q1w2e3

Логин ва паролни ўзгартириш учун User Management ойнасига кириш керак бўлади.

Авторизациядан муваффақиятли ўтилгандан кейин, Системанинг статус ойнаси пайдо бўлади. Ушбу ойна бошқарув ойнаси хисобланади.

5.2-расмда ElastixSIP сервер тизимининг ойнаси келтирилган, бунда мавжуд ресурслар ва имкониятлари кўрсатилган.

5.1-расм. Elastix SIP сервернинг бошланғич логин ойнаси

5.1-расм. ElastixSIP сервер тизимининг статус ойнаси

Статик IP адрес конфигурацияси

Одатда IP адрес DHCP орқали олинади. Статик IP адресни конфигурация қилиш учун қуйидаги 5.3-расмда келтирилган амални бажариш талаб этилади. Бунда Network > Network Interface танланади (масалан: Ethernet 0) ва статик IP адрес берилади, ва тармоқ маскаси ёзилади. Агар динамик IP адрес олмоқчи бўлса,DHCP танланади.

5.3-расм. Статик IP адресни конфигурациялаш

Elastix PBX конфигурацияси (Янги фойдаланувчиларни рўйҳатдан ўтказиш)

Янги фойдаланувчиларни рўйҳатдан ўтказиш учун 5.3-расмда келтирилган амаллар бажарилиши керак.

PBX > PBX Configuration > Extensions

SIP фойдаланувчиларни қўшиш учун, Generic SIP Device танланади ва Submit тугмаси босилади. Шунда, Add SIP Extension ойнаси пайдо бўлади(5.5-расм).

5.4-расм. SIP Extension(янги фойдаланувчини яратиш)

Эслатма: Elastix ойналарини тўлдиришда электрон жадвалдан фойдаланса бўлади. Қуйидаги ойнадаги тўлдирилиши муҳим бўлган қисмлари қуйидагиларни ташкил этади:

· User Extension – фойдаланувчининг рақами

· Display Name – Фойдаланувчининг исми

· Secret – фойдаланувчи терминалини рўйҳатга олиш учун парол

· DTMFmode –RFC2833 стандартидан аниқланади(терилган рақамларни узатиш усули)

Переадресация(“Follow Me”) хизматини ёқиш

Агар фойдаланувчи чақириқга жавоб бермаса, переадресация хизмати ишга тушади ва чақириқни бошқа рақамга йўналтиради. Ушбу хизматни ёқиш учун 5.6-расмда келтирилган амални бажариш лозим. PBX > PBX Configuration > Follow Me

5.6-расм. “FollowMe” хизматини конфигурация қилиш

Хизматни ёқиш учун қўнғироқ узатиладиган фойдаланувчини танлаш керак ва конфигурация ойнаси пайдо бўлади(5.7-расм).

5.7-расм.Фойдаланувчиучун “Follow Me” хизматиниконфигурациялаш

Муҳим майдонлар қуйидагилар:

· Ring Strategy (ringallv2) – асосий рақамга қўнғироқ қилиш ва кейин қўшимча рақамга қўнғироқ қилиш

· Follow-Me List – Шу фойдаланувчига асосий ва қўшимча рақамларни ўз ичига олади

· Ring Time (20 sec) – Қўнғироқ переадресация қилингунча сарфланадиган вақт.

· Terminate Call – агар иккала рақам ҳам жаво бермаса амалга ошириладиган жараён.

Қўнғироқлар гуруҳини конфигурация қилиш

Қўнғироқлар гуруҳи фойдаланувчиларнинг гуруҳида қачонки ташқи кирувчи қўнғироқ бўлса қўнғироқ чалинади.Ушбу хизматни ёқиш учун PBX > PBX Configuration > Ring Groups 5.8-расмда келтирилган амални бажаринг.

Муҳим катакчалар қуйидагилар:

· Group Description – қўнғироқ гуруҳ номи

· Ring strategy (ringall) – ҳамма рақамларга қўнғироқ қилиш

· Extension List – фойдаланувчиларнинг гуруҳи

· Ring Time – қўнғироқ вақти

Fig. 5.8. Қўнғироқ гуруҳини конфигурация қилиш ойнаси

SIP Trunk Конфигурациялаш

SIP сервердан ташқарига алоқа ўрнатиш учун бошқа сервер ўртасида транк бўлиши керак шунинг учун янги транкни яратиш учун қуйидаги амалларни бажариш керак. PBX > PBX Configuration >Trunks (5.9-расм.)

Янги SIP Trunk яратиш учун Add SIP Trunk тугмасин босилади (5.9-расм.)

5.9-расм. SIP Trunk яратиш

“Add SIP Trunk” ойнаси 3 та катакчалардан иборат:

· Умумий настройкалар (5.9-расм.)

· Махсус настройкалар (5.10-расм.)

Fig. 5.9.SIPtrunk нинг умумий настройкалари

Умумий настройкалар қуйидаги параметрларни тасвирлайди:

· OutboundCallerID – қўнғироқ қилувчининг ID сини қўнғироқ қилинаётган терминалда кўрсатиш “Сизнинг исмингиз<Сизнинг рақамингиз> форматида пайдо бўлади.

· MaximumChannels – транкда бўладиган максимум чиқувчи каналларни бошқариш (ушбу транкда фойдаланувчилар параллел тарзда қўнғироқларни амалга ошириш имконияти)

· OutgoingDialRules – ушбу транкдан ташқарига терилган рақамни чиқаришдан олдин ишлов бериш.

OutgoingSettings(Чиқишни созлаш) қуйидаги параметрларни тасвирлайди:

· TrunkName – транк учун таърифловчи номни ўрнатиш

· PeerDetails – пеерлар ўртасида алоқа ўрнатиш параметрлари

Иккита SIP сервер ўртасида чиқиш SIPtrunk ларни созлаш қуйидаги 5.11-расмда келтирилган.

5.10-расм. SIPtrunk чиқишни созлаш

5.11-расм. ТАТУ даги серверлар ўртасидаги настройка

PEER Details includes the following parameters:

· host – сиз боғланмоқчи бўлган прокси сервер

· type – транкнинг йўналишини аниқлаш

· dtmfmode –DTMF сигналини фойдаланувчилар қандай олишини аниқлаш

· disallow – қайси кодеклар ўчирилиши кераклиги

· allow – қайси махсус кодеклар ёқилиши кераклиги

· insecure – хавфсизлик турини аниқлаш

· port –фойдаланувчининг SIP порт номерини аниқлаш

· context – қўнғироқ сигнали келганда қайси томонга юборилиши

· fromuser – фойдаланувчининг рақами

Huawei VoIP терминални конфигурациялаш

EchoLife MC820c

Broadband Multiplay Center ни бошланғич конфигурациясини амалга ошириш учун, F1 тугмасини босиш керак ва меню ойнаси пайдо бўлади,Settings танланади ва OK тугмаси босилади. Settings ойнасида, OK тугмаси босилади Phone Settings ойнаси пайдо бўлади.

Phone Settings ойнасидан, Network танланади ва OK тугмаси босилади ва тармоқ ойнаси очилади (5.12-расм.)

Fig. 5.12. Network Screen

Access mode --> Static IP танланади ва қолган параметрларни тўлиқ созланади (5.2-жадвал).Агар DHCP сервер мавжуд бўлса, DHCP усули танланади.Ўчириш учун C тугмаси босилади.

Настройкани сақлаш учун F3 ёки OK тугмаси босилади ва сақланади. Пайдо бўлган ойнада Yesтанланади ваOKтугмаси босилади.

5.2-жадвал

Статик IP параметрлар

Параметер	Тавсифи
IP адрес	Статик IP адресни созлаш учун
Тармоқ маскаси	IP тармоқ маскасини статик созлаш учун
Шлюз	IP шлюзни статик холатда созлаш учун
Бошланғич DNS	Бошланғич IP адресларни DNS га созлаш
Иккинчи даражали	IP адресни DNS га иккинчи даражали созлаш

MC850

Телефонни тармоқга уланиш усулини созлашда кириш тармоқ тури танланади.

Қуйидаги уланиш усуллари танланиши мумкин:

Ethernet уланишда тармоқ кабели орқали кенг полосали тармоқга уланиш

Wi-Fi орқали уланишда симсиз кенг полосали тармоқга уланиш

Ҳар бир тармоқга уланиш усули қуйидаги усулларни қўллаб қувватлайди:

· Static IP

· DHCP

· PPPoE

6-Амалиёт машғулоти

D-Link DES 3200-18 коммутаторда фойдаланувчи маълумотлари ва киришни бошқариш. Порт асосида VLANни созлаш. IEEE 802.1Q да атамалар билан танишиш.

1.1. Амалиёт машғулотининг мақсади ва мазмуни

Пакетли коммутация тармоғида фойдаланиладиган коммутаторни конфигурация қилиш, фойдаланувчиларни маълумотларини киритиш порт асосида VLAN ни созлаш.

1.2. Топшириқ

Амалий машғулотни бажаришда коммутатор қурилмаси билан танишиш, назарий қисмда келтирилган маълумотларни ўрганиш ва созлашни амалга ошириш лозим.

1.3. Амалиёт машғулотини бажариш тартиби

1. Коммутаторнинг функционал схемаси билан танишинг.

2. Келтирилган наъмунага асосан коммутатор қурилмасини конфигурациялаш.

3. Назорат саволларига жавоб бериш.

4. Амалиёт машғулоти бўйича ҳисобот ёзиш.

1.4. Амалиёт машғулотинининг ҳисоботи

Ҳисоботда қуйидаги қурилмалар хақида қисқача тушунчалар бўлиши талаб этилади:

- Коммутаторнинг функционал схемаси

- Комутаторнинг вазифаси

- Коммутаторнинг турлари

- Коммутаторни созлашдаги расмлар

1.5. Назорат саволлари

1. Коммутатор қурилмасининг турлари ва фарқи?

2. D - Link коммутатор қурилмаси OSI моделининг қайси поғонасида ишлайди ва ушбу поғонанингг вазифаси?

3. VLAN турлари вавазифаси?

4. Кадрни маркировкалаш деганда нимани тушунасиз?

1.6. Назарий қисм

D-Link DES 3200-18 коммутатори

D-Link коммутаторлари бошқариш имконийлига кўра 3 гуруҳга ажратилади:

• Бошқарилмайдиган коммутаторлар - Дастлабки фукнкционаллик асосида ишлайдиган, ҳамда бошқариш, созлаш имкони бўлмаган коммутаторлар. Бундай коммутаторлар тармоқ тавсифларига талаб стандарт ва қўшимча созлашларни талаб eтмайдиган ҳолларда фойдаланилади. Одатда SOHO (Small Office Home Office) тармоқларида кенг қўлланилади;

• Созланадиган коммутаторлар Web-интерфейс ёки компакт интерфейс команда сатри қатори (Compact Command Line Interface, CLI) ёрдамида тармоқ параметрларини созлашни амалга оширади. Асосан кичик ва ўртача корхоналар (Small-to-Medium Business, SMB)да кириш сатҳида фойдаланилади. Қиммат бўлмаслиги, ҳамда созлашлар соддалиги, созлаш интерфейсининг мураккаб бўлмаслиги билан ажралиб туради;

• Бошқариладиган коммутаторлар мураккаб қурилмалар бўлиб, OSI моделининг 2 ва 3 сатҳларида ишлай олади. Бундай қурилмалар кўп сонли ва турли интерфейслар, юқори тезликли ички магистралга eга, шунингдек, қўшимча модуллар ва физик стеклашни амалга ошира олади. Коммутаторни бошқариш Web-интерфейс, команда сатри(CLI), SNMP протоколи, Telnet тармоқ консоли, SSH каби воситалар ёрдамида созланиши мумкин. Бундай коммутаторларнинг қулланиш соҳаси — хизмат провайдерлари тармоқлари, ўртача ва йирик корпоратив тармоқлар ва бошқалар ҳисобланади.

6 расм. D-Link DES 3200-18 бошқариладиган коммутаторлар

D-Link 3200-18 коммутаторида WEB консол орқали созлаш ойнаси

6.1 расм. D-Link 3200-18 коммутаторида WEB консол орқали созлаш ойнаси

Командалар бўйича маълумотномани чақириш

Диққат! CLI да командаларни киритишда символлар регистри eътиборга олиниши лозим. Командаларнинг тўғри киритилиши ва операцияларни бажариш кетма-кетлигини ҳақида маълумот олиш учун командалар бўйича ёрдамчи хизматдан фойдаланиш мумкин.

6.1 - жадвал

Консол ойнасида қуйидаги буйруқлар киритилади.

dir	Коммутаторнинг барча командалари рўйхатини чиқариш
?	Коммутаторнинг барча командалари рўйхатини чиқариш (алтернатив йўли)
config ?	Созлаш командалари рўйхатини чиқариш
show ?	коммутатор созлашларини кўриш командаларини чиқариш

6.2 расм. Коммутаторнинг идентификация параметрларини созлаш

Коммутаторнинг идентификация параметрларини созлаш

config snmp system_name TUIT	Коммутатор номини киритиш
config snmp systemlocation Amir Temur 108	Жойлашганўрниҳақидагиахборотларнисақлаш
config snmp systemcontact TEL_ENG	Мурожаат учун масъул шахс (ёки бўлим) номини киритиш
show switch	Киритилган параметрларни ткшириш

Диққат! Коммутатор қайта йукланган ҳолатда вақт параметрлари дастлабки ҳолатга қайтиши мумкин. Чунки айрим коммутаторларда вақт параметрлари RAM хотирада жойлашади. Вақт параметрларини созлаш коммутатор журналида сақланаётган ахборотлар (Log files) ни тўғри акс eттириш, мониторинг ва тармоқ ишлашини текшириш учун зарур.

6.3 расм. Коммутаторни бошқариш интерфейсининг IP-адресларини ўзгартириш

Коммутаторни бошқариш интерфейсининг IP-адресларини ўзгартириш

Дастлабки ҳолда коммутаторни бошқариш интерфейсининг IP-адреси 10.90.90.90/8 кўринишида бўлади.

config ipif System vlan TEST ipaddress 10.90.90.90/8	Коммутаторни бошқариш интерфейсининг IP-адресини ўзгартириш
create iproute default 10.90.90.254	Шлюзни киритиш (default gateway)

show switch ------->Созлашларни текшириш

show switch командаси киритилганда коммутатор ҳақида асосий маълумотлар кўрсатилади. Мисол учун, коммутаторнинг МАС-адреси, бошқариш интерфейсининг IP-адреси, шлюз, серия рақами, дастурий восита версияси, мавжуд бошқариш консоли, коммутатор номи ва бошқалар кўрсатилади.

6.4 расм. Коммутаторнинг асосий Ethernet портларини созлаш

Коммутаторнинг асосий Ethernet портларини созлаш

config ports 1-5 speed 10_half	Тезлик ва портнинг ишлаш режимини созлаш
show ports	Портнинг ишлаш режимини кўриш

Порт ишлашини тўхтатиш (1-5 портлар учун)	Порт ишлашини тўхтатиш (1-5 портлар учун)
Портни фаол ҳолатга қайтариш	Портни фаол ҳолатга қайтариш
Порт номини текшириш (порт учун изоҳ:Server_ulangan_port)	Порт номини текшириш (порт учун изоҳ:Server_ulangan_port)
Порт учун киритилган изоҳни кўриш	Порт учун киритилган изоҳни кўриш

config ports 18 medium type fiber state enable	COMBO-порт ишлаш турини белгилаш (комбинированный): оптика
config ports 18 medium type copper state disable	COMBO-порт ишлаш турини белгилаш (комбинированный): мис

6.5 расм. Порт учун белгиланган изоҳларни киритиш

6.6 расм. Фойдаланувчи номлари ва киришларни бошқариш

Фойдаланувчи номлари ва киришларни бошқариш

create account admin dlink	dlink номли Администратор туридаги фойдаланувчини яратиш
enter a case-sensitive new password: dlink	Фойдаланувчинингпаролиникиритишватасдиқлаш парол: dlink
enter the new password again forconfirmation: dlink	swuser номли Фойдаланувчини яратиш
create account user swuser	Фойдаланувчининг паролини киритиш ва тасдиқлаш парол: dlink1
enter a case-sensitive new password: dlink1	Фойдаланувчилар номлари ва созлашларини текшириш
enter the new password again forconfirmation: dlink1	Бошқариш режимидан чиқиш
show account	Бошқариш режимига кириш
logout	Администратор ёрдамида кириш
login	swuser фойдаланувчиси паролини ўзгартириш
UserName: dlink	Командани киритгандан сўнг фойдаланувчининг eски пароли ва 2 марта янги пароли киритилади
PassWord: dlink	Фойдаланувчини ўчириш
config account swuser	Фойдаланувчи профили ўчирилганини текшириш

Порт асосида VLANни созлаш

Виртуал локал тармоқ (Virtual Local Area Netwrok, VLAN) тармоқда фойдаланувчиларнинг физик жойлашувидан қатъи назар функцияси, ишчи гуруҳ ёки хизмат тури бўйича мантиқий ажратилган коммутацияланадиган сегменти бўлиб ҳисобланади. Виртуал локал тармоқлар физик локал тармоқнинг барча хусусиятига eга, ҳамда исталган портда VLAN хизматини созлаш имкони мавжудлиги сабабли ишчи станциялар бир сегментда жойлашмаган бўлса ҳам, уларни биргаликда жамлаш мумкин.

Бунда unicast, multicast, broadcast трафиклари фақатгина бир хил VLAN га тегишли ишчи станциялар ўртасида узатилади. Ҳар бир VLAN алоҳида мантиқий тармоқ сифатида қаралади, яъни айни VLANга тегишли бўлмаган ишчи станцияга узатиладиган пакетлар маршрутизация қилувчи қурилма (маршрутизатор ёки 3-сатҳли коммутатор) дан ўтиши лозим бўлади.

Шу тарзда виртуал локал тармоқлар ёрдамида тармоқ самарадорлик кўрсаткачларига салбий таъсир кўрсатувчи омил- broadcast кадрларининг тарқалишининг олди олинади.

VLAN турлари:

• Порт асосидаги VLAN (Port-based VLAN) —коммутаторнинг хар бир портига бирор VLAN бириктирилади ва мазкур портга уланган исталган тармоқ қурилмаси белгиланган виртуал тармоқ таркибида бўлади;

• MAC-адрес асосидаги VLAN (MAC-based VLAN) — VLAN га аъзолик ишчи станцияларнинг MAC-адреслари бўйича белгиланади.Бундай ҳолатда коммутаторда барча MAC-адресларни VLAN га бириктириш лозим бўлади;

• IEEE 802.1v протоколлари ва портга асосланган VLAN —VLANга аъзолик протокол тури бўйича амалга оширилади;

• IEEE 802.1Q стандарти асосидаги VLAN —VLAN га тегишлилик ҳақида ахборот Ethernet кадри таркибида киритилади ва бу ахборотни тармоқда узатилишига имкон беради. Асосоий афзаллиги созлашнинг қулайлиги ва коммутацияланадиган кенг тармоқда фойдаланилиши мумкин. Тармоқни бундай усул ёрдамида ташкиллаштириш турли ишлаб чиқарувчилар қурилмалари билан биргаликда ишлай олади ва бошқа турларига нисбатан тармоқда кенг қўлланилади.

Порт асосида VLANни созлаш

Портни бирор VLANга бириктиришнинг икки усули мавжуд:

Статик белгилаш

Динамик белгилаш

• портнинг VLAN га тегишлилиги маъмур томонидан созлашлар давомида белгиланади;

• портнинг VLAN га тегишлилиги махсус стандартлар, мисол учун IEEE 802.1X да белгиланган процедуралар асосида динамик равишда белгиланади.

• IEEE 802.1X стандарти асосида ташкил eтилган ҳолатда фойдаланувчи коммутатор портидан фойдаланиши учун RADIUS серверда аутентификациядан ўтиши лозим бўлади.

• Аутентификация натижасига кўра коммутатор порти керакли VLAN га автоматик тарзда созланади.

IEEE 802.1Q да асосий белгилашлар (атамалар):

• Tag ("Тег") —Ethernetкадрига бириктириладиган ваVLAN ҳақида ахборотни сақлайдиган 4 байт узунликдаги қўшимча ахборот майдони. Дастлабки 2 байт 0х8100 кўринишидаги белгиланган қиймат ва қолган 2 байт VLAN идентификатори (12 бит), приоритет майдони (3 бит), каноник формат индикатори майдони (1 бит) дан ташкил топган;

• Tagging ("Кадрни маркировкалаш") — кадр сарлавҳасига 802.1Q VLAN га тегишлилик ҳақида ахборотни киритиш жараёни;

• Untagging ("Кадрдан тегни ўчириш") —кадр сарлавҳасидан 802.1Q VLAN ҳақида ахборотни ўчириш;

• Ingress port ("Кириш порти") —кадрлар келиб тушадиган, ҳамда VLAN га тегишлилик ҳақида қарор қабул қилинадиган коммутатор порти;

• Egress port ("Чиқиш порти") — бошқа тармоқ қурилмалари (коммутаторлар, ишчи станциялар)га кадрлар узатиладиган порт. Унда кадрни маркировкалаш ҳақида қарор қабул қилинади.

• Коммутаторнинг исталган порти tagged (маркировкаланган) ёки untagged (маркировкаланмаган) ҳолатда созланиши мумкин. untagging функцияси Ethernet кадри таркибида тегларни ажрата олмайдиган тармоқ қурилмаларини улаш учун мўлжалланган. tagging функцияси IEEE 802.1Q стандартини қўллаган ҳолда бир неча қурилмаларда VLAN ларни созлашда, IEEE 802.1Q станартини қўллай оладиган тармоқ қурилмалари (мисол учун, тармоқ интерфейси 802.1Q ни қўллай оладиган серверлар) . Бу турли кўринишдаги мураккаб тармоқ инфраструктурасини яратишни таъминлайди.

6.7 расм. Порт асосида VLANни созлаш (1,2,3,4,5 -амал)

6.8 расм. Порт асосида VLANни созлаш (6,7-амал)

6.9 расм. Порт асосида VLANни созлаш (8 -амал)

Порт асосида VLANни созлаш

Портларни бошқа VLAN ларга бириктиришни созлаш учун уларни дастлабки (default) VLAN дан ажратилади.

config vlan default delete 1-5

v2 номли 2-ракамли VLANни яратиш ва маркировкаланмаган ҳолатда созлаб, керакли портларга бириктирилади.

create vlan v2 tag 2

config vlan v2 add untagged 1-5

Коммутаторда VLAN созлашлариникўриш

showvlan

16- портнимаркировкаланганкўринишдасозлаш

config vlan v3 add tagged 16

Ҳалқаларнинголдиниолишфункцияси (LoopBack Detection)

LoopBack Detection (LBD) функцияси OSIнинг 2-сатҳидаҳалқаларнингҳосилбўлишиниолдиниолишмақсадидақўшимчаҳимоянитаъминлайди. Бу функцияни иккита йўл билан амалга ошириш мумкин:

· STP LoopBack Detection;

· LoopBack Detection Independent STP.

STP LoopBack Detection функцияси ёқилган коммутатор бирор порт орқали узатилган BPDUкадр ни бошқа порт орқали қабул қилган тақдирда ҳалқаларнинг мавжудлигини аниқлайди. Бундай ҳолатда BPDU кадр узатилган ва қабул қилинган портлар блокировкаланади ва тармоқ администраторига махсус хизмат пакети юборилади. Портлар eса LBD Recover Timer орқали ўрнатилган вақт давомида блокировкаланган ҳолатда бўлади.

LoopBack Detection Independent STP функцияси ҳалқаларнинг мавжудлигини аниқлаш учун STP ни созлашни талаб eтмайди. Бу ҳолатда порт орқали махсус ECTP (Ethernet Configuration Testing Protocol ) кадрини узатиш орқали аниқланади. Коммутатор ўзи томонидан юборилган ECTP кадрни қабул қилган тақдирда мазкур порт таймерда белгиланган вақт давомида блокировкаланади.

6.10 расм. LoopBack Detection Independent STP

Тармоқ сегментида ҳалқалар мавжудлини аниқлаш ва блокировкалаш учун қуйидаги ишлар бажарилади:

6.11 расм. Port-Based режимида LoopBack Detection Independent STP ни созлаш

Тармоқ сегментида ҳалқалар мафжудлини аниқлаш ва блокировкалаш учун қуйидаги ишлар бажарилади:

Коммутаторда LBD функцияси ёқилади

enable loopdetect

Коммутаторнинг барча портлари учун LBD функцияси фаоллаштирилади

config loopdetect ports 1-16 state enabled

ҳалқа аниқланганда портни ўчириш учун Port-Based режими созланади

config loopdetect mode port-based

LBD функциясининг айни ҳолатини текшириш

show loopdetect

Коммутаторда ҳалқа аниқланганлигини текшириш

show loopdetect ports all

Коммутатор томонидан порт блокировкаланганлигини текшириш учун потрлар ҳолатини текшириш мумкин.

show ports

Ўтказиш қобилиятини бошқариш

Замонавий коммутаторлар портларда хизмат кўрсатиш сифатини таъминлаш мақсадида трафик интенсивлигини муқобиллаштиради. D-Link коммутаторлари Ethernet портларда кирувчи ва чиқувчи трафиклар учун ўтказиш полосасини бошқариш учун Traffic Policing тезликни чегаралаш механизмидан фойдаланувчи Bandwidth Control функциясидан фойдаланади.

Ўтказиш қобилиятини бошқариш

1-4 портлар учун кириш ва чиқиш трафиклари учун ўтказиш полосасини 5 Мбит/с деб созлаш

config bandwidth_control 1-4 rx_rate 5270 tx_rate 5270

6-порт учун кириш трафиклари учун ўтказиш полосасини 10 Мбит/с, чиқиш трафиклари учун 2 Мбит/с кўринишида созлаш

config bandwidth_control 6 rx_rate 10240 tx_rate 2048

Бажарилгансозлашларнитекшириш

show bandwidth_control 1-10

Изоҳ. Тезлик қиймати созлашларда килобит/секундларда кўрсатилади.

Мониторинг функциялари

Компютер тармоқларининг ишлашини мониторинг қилиш тармоқни бошқаришнинг муҳим элементи саналади. У муаммони тез аниқлаш, тармоқ юкланганлигини текшириш,ҳамда тармоқни кенгайтириш имкониятини баҳолаш каби ишларни амалга оширишга имкон беради.

Мониторинг командалари

Портлар ва коммутатор CPU нинг юкланганлиги (загрузка) ни кўриш командалари

Коммутаторнинг марказий процессори (CPU) юкланганлигини кўриш командаси :

show utilization cpu

CPUда кўп вақт давомида 90-100% фоиз юкланганлик ҳолати кузатилганда қуйидаги тавсифларни текшириш лозим:

• Коммутаторга ҳужумлар содир этилган, тармоқни нотўғри созлашлари мавжуд. Бу муаммо SafeGuard Engine функцияси ёрдамида ҳал этилиши мумкин.

• ACL ва бошқа коммутатор функцияларининг хато созланганлиги CPU ва коммутатор ишлаш самарадорлигига салбий таъсир кўрсатади.

• Коммутаторнинг баъзи функцияларни бажаришда дастурий таъминотидаги носозликларнинг таъсир этиш. Бу муаммо коммутатор дастурий воситасини алмаштириш орқали ҳал этилади.

Мониторинг командалари

Коммутатор портлари юкланганлигини текшириш

show utilization ports 1-24

Изоҳ. Бу команда ёрдамида порт юкланганлиги (утилизация) ва узатилаётган трафик ҳажмини кузатиш мумкин.

Коммутатор порти орқали узатилаётган пакетларда статистикани ва хатоларни кўриш командалари

7-портга уланган ишчи станция томонидан узатилаётган пакетлар сонини кўриш

show packet ports 7

Изоҳ. Мазкур команда узатилаётган пакетларда миқдор тавсифларини кўрсатади.

Масалан, порт орқали broadcast пакетлар сони кўп (умумий узатилаётган пакетлар сонининг 15% идан ортиқ) бўлса, у ҳолда тармоқда DOS-атакалар мавжудлиги ёки носозлик (широковещательный шторм) мавжудлиги ҳақида таҳлил олиб борииш мумкин.

Узатилаётган ва қабул қилинаётган пакетларда хатолар кузатилганлиги ҳақида статистикани кўриш

show error ports 7

Изоҳ. Мазкур команда узатилаётган ахборотларда хатоларни аниқлаш ва тармоқда носозликни бартараф этиш

Мониторинг командалари

Портда (масалан 7-рақамли) статистикани тозалаш,ҳисоблагичларни дастлабки ҳолатга қайтариш учун фойдаланилади.

clear counters ports 7

Изоҳ. Аниқланган хатоларни бартараф этганда ёки порт юкланганлигини текшириш учун эски маълумотларни ўчириб ташлаш мақсадга мувофиқ.

Фойдаланувчиларнинг коммутаторга уланганлиги сессияси, ҳамда коммутаторнинг Log-файлини кўриш.

Коммутаторга уланган фойдаланувчилар сессиясини кўриш

show session

Коммутаторнинг Log-файлини кўриш

show log

Log-файлни аниқ индекс (масалан 25)дан бошлаб кўриш

show log index 25

Log-файлнитозалаш

clear log

Кабеллар диагностикасини амалга ошриш командаси

Коммутатор портларига уланган мис кабелларнинг ҳолатини текшириш учун қуйидаги командадан фойдаланилади.

cable_diag ports all

МАС, IP, ARP жадвалларни бошқариш командаси.

Актив қурилмаларни эксплуатацияси жараёнида тармоқ администраторлари конфигурация учун ажратадиган 70% вақтларини (айниқса катта корпоратив тармоқлар ва провайдер тармоқларида ) фойдаланувчилар иш ўринлари ўзгариши, бўлимлар бўйича ходимлар миграцияси туфайли созлашларга ўзгартиришлар киритишга сарфлайди. Бунинг учун маъмур (администратор) MAC- ва IP-адресларга кўра фойдаланувчи уланган портни аниқлаши, ҳамда уни керакли VLAN ва IP- тизимости(подсеть)га ўтказиши керак. Шу тарзда ARP- жадваллар билан ишлашга тўғри келади.

MAC-адрес жадвалларини кўриш командаси

show fdb

Коммутаторнинг аниқ белгиланган MAC-адресли(мисол учун, 00-14-85-F2-D7-BE) қурилмаси уланган порти топилади.

show fdb macaddress 00-14-85-F2-D7-BE

Дастлабкиҳолатдаги VLAN (VLAN поумолчанию) гатегишлибўлган MAC-адресларрўйхатитекширилади.

show fdb vlan default

16- порт (портрақамимисолтариқасидаберилган) орқалианиқланганқурилманинг MAC-адресинитекширилади

show fdb port 16

Ёзувнинг MAC-адресларжадвалидабўлишвақтинитекшириш

show fdb agingtime

MAC-адресларжадвалинибошқаришкомандалариниўрганиш

MAC-адреслар жадвалида янги статик ёзувни киритиш

create fdb default 00-00-00-00-01-02 port 5

MAC-адреслар жадвалида статик ёзувни ўчириш

delete fdb default 00-00-00-00-01-02

МАС-адреснинг жадвалда бўлиш вақтини 350 секунд деб белгилаш

config fdb agingtime 350

МАС-адресларнинг жадвалида динамик киритилган ёзувларни ўчириш

clear fdb all

МАС, IP, ARP жадвалларни бошқариш командаси.

ARP- жадвални кузатиш командаларини ўрганиш

ARP-жадвални кўриш

show arpentry

ARP-жадвалдан кўрсатилган IP-адресга мос келган МАС адресни аниқлаш

show arpentry ipaddress 10.1.1.250

ARP-жадвалда System интерфейсидаги барча IP-MAC боғланишларини кўриш

show arpentry ipif System

ARP-адреслар жадвалини бошқариш командаларини ўрганиш

ARP-жадвалда статик ёзувни киритиш

create arpentry 10.1.1.250 00-50-BA-00-07-36

ARP-жадвалдан статик ёзувни ўчириш

delete arpentry 10.1.1.250

Ёзувнинг ARP-жадвалда бўлиш вақтини 30 минут деб белгилаш (дастлабки ҳолатда — 20 минут)

config arpaging time 30

ARP-жадвалдан барча динамик равишда киритилган йзувларни ўчириш

clear arptable

Factory Reset функцияси (дастлабки созлашлар ҳолатига қайтиш)

Коммутатор созлашларини дастлабки ҳолатга қайтариш

reset config	Коммутаторда дастлабки созлашлар, шунингдек, IP-адрес, фойдаланувчи профиллари ва ҳолатларни қайд журнали созлашлари ҳам дастлабки кўринишга қайтадию Коммутатор созлашларни сақламайди ва қайта юкланмайди.
reset system	Коммутатор созлашлари тўлиқ дастлабки ҳолатга қайтади. Ўзгаришлар NVRAM (доимий хотира)да сақланади ва қайта юкланади.
Ёки
reset	Y/N тасдиқдан сўнг коммутатор IP-адрес, фойдаланувчи профиллари ва ҳолатларни қайд журнали созлашларини ўзгартирмаган ҳолда дастлабки созлашларга қайтади. Коммутатор созлашларни сақламайди ва қайта юкланмайди.
reset force_agree	force_agree параметри reset командаси каби амални бажаради, бироқ амални тасдиқлашни талаб этмайди. Коммутатор IP-адрес, фойдаланувчи профиллари ва ҳолатларни қайд журнали созлашларини ўзгартирмаган ҳолда дастлабки созлашларга қайтади.
save	Ўзгртиришлани доимий хотирада ёзиш
reboot	Коммутаторни қайта юклаш
reboot force_agree	Шартни тсдиқламасдан коммутаторни қайта юклаш

КоммутаторгаTelnet ёки Web-интерфейс орқали киришни таъқиқлаш

Изоҳ. Коммутаторни бошқариш учун Telnet ёкиWeb-интерфейсдан фойдаланилмаса, тармоқ хавфсизлигини ошириш учун фойдаланилмайдиган консолларни ўчириб қўйган маъқул.

Web-интерфейсга уланишни ўчириш

disable web

Web-интерфейс орқали бошқаришни ёқиш ва интерфейсга мурожаат учун портни белгилаш (масалан, 8080 TCP-порт)

enable web 8080http://<IP адрес>:8080

Коммутаторда Telnet протоколи билан ишлаш режимини ўчириш

disable telnet

Коммутаторни бошқариш учун Windows муҳитида HyperTerminal орқали ёки Web-интерфейсдан фойдаланиш учун Telnet протоколини ёқиш

enable telnet

Web-консолни созлаш (SSL протоколи бўйича)

Изоҳ. Коммутаторнинг SSL протоколи билан ишлаши учун сертификат талаб этилади. Ташкилотда очиқ калитлар инфраструктураси мавжуд бўлганда (PKI) бундай калитларни генерациялаш лозим. PKI бўлмаган ҳолларда эса D-Link коммутаторлари дастурий таъминоти қўллай оладиган сертификатлардан фойдаланиш мумкин.

SSL режимини ёқиш (бу ҳолатда Web режим апвтоматик тарзда ўчирилади)

enable ssl

SSL консоли орқали коммутаторга кириш қуйидагича амалга оширилади:

https: <IP адрес>

Secure Conscole (SSH)нисозлаш

Изоҳ. Коммутаторни SSH орқали бошқаришда махсус консол (дастурий восита) талаб этилади. UNIX-тизимларидан фарқли ўлароқ,Windows ОТ да ички дастурий SSH консоли мавжуд эмас. Одатда бундай ҳолларда Puttyконсолидан фойдаланилади (уни http://www.putty.org дан юклаб олиш мумкин).

SSH функциясини ёқиш

enable ssh

Коммутаторда ички SSH сервери ёқилганини текшириш

show ssh server

SSH калитларни алмаштириш муддатини белгилаш(дастлабки ҳолда калитлар алмашиши амалга оширилмайди)

config ssh server rekey 10min

Сконфигурируйте настройки пользователя SSH дан фойдаланиши мумкин бўлган фойдаланувчини белгилаш (бунда фойдаланувчи номи яратилган бўлиши лозим.)

config ssh user dlink authmode password

МазкурқадамлардансўнгSSH-консолорқалиуланишнитекширибкўришмумкин.

7- Амалиёт машғулоти

ZyXel IES-1000 DSLAM қурилма ҳақида техник маълумотларни ўрганиш, параметрларни созлаш. xDSL порт параметрларини созлаш, VPI/VCI параметрларини созлаш. Статик VLAN яратиш, созлаш. MAC адрес бўйича уланишларни бошқариш.

7.1. Амалиёт машғулотнинг мақсади ва мазмуни

Бу амалий машғулот иши DSLAM интерфейсларини созлаш ва техник ахборотга эга бўлиш, WEB интерфейс орқали DSLAM ни созлаш, коммутаторнинг VLAN портларини созлаш ва MAC адреслар ёрдамIDа алоқани ташкил этиш, XDSL портларини созлашни ўрганишдан иборат.

7.2. Топшириқ

Бу Амалиёт машғулотда биз DSLAM нинг асосий хусусиятларини ва web интерфейс орқали интерфейсларни созлашни ўрганамиз. DSLAM характеристикалари ва уни ишлаши учун ишлатиладиган протоколларни ўрганиб чиқамиз.

7.3. Амалиёт машғулотни бажариш тартиби

1. DSLAM интерфейсларини конфигурациялаш ва VLAN ни созлаш;

2. Амалий машғулотнинг назарий қисмини ўрганиб чиқиш;

3. Назорат саволларига жавоб бериш;

4. Амалий машғулот бўйича ҳисобот ёзиш.

7.4. Амалиёт машғулотнинг ҳисоботи

Ҳисоботда қуйидагилар бўлиши талаб этилади:

1. DSLAM ҳақида қисқача маълумот ва уни созлаш ҳақида ёзиш;

2. Кириш тармоғида DSLAM хизматлари;

3. DSLAM ва VLAN портларини созлашдан олинган натижалар;

4. DSLAM хусусиятлари ҳақида қисқача тавсиф.

7.5. Назорат саволлари

1. DSLAM функсиясини қисқача характерланг.

2. DSLAM нинг кириш тармоғидаги асосий хусусиятлари?

3. XDSL ва VPI/VCI портлари қандай созланади?

4. DSLAM даги MAC адресслар ҳақида қисқача маълумот беринг.

5. DSLAM ни созлаш учун қандай иловалар ишлатилади ?

6. DSLAM да мультиплексорлаш қандай амалга оширилади ?

7.6. Назарий қисм

Бир ва бир нечта адресли видео хизматларни сифатли узатиш учун охирги миля полоса кенглиги 25Мб/с гача кенгайтирилди. Оптик толалар тармоқнинг абонент қисмига яъни фойдаланувчигача кириб келди. ZTE компанияси кенг полосали хизматлар учун ўзининг FTTC/B/N и FTTH махсулотлари билан етакчи ишлаб чиқаручилар сарасига киради.

ZyXEL IES-1000 қурилмаси ZTE компаниясининг кенг полосали хизматлар учун иўлаб чиқилган махсулоти бўлиб, қурилма ўрнатиш учун кам жой ажратилган хоналарда ишлатилади. Бундан ташқари яшаш учун мўлжалланган худудларда ва бизнес учун қурилган биноларда фойдаланиш мақсадга мувофиқ. ZyXEL IES-1000 қурилмани ўрнатишда ўзининг компактлиги катта бўлмаган хажми билан ажралиб туради. Бундан ташқари кенг спектрдаги таклиф этилаётган интерфейс, ҳамда кўп адресли узатишда ва хизмат кўрсатиш сифати (QOS)даги юқори ишловчалиги қурилманинг қўлланилиш сохасини кенгайтиради.

7 расм.ZTE компаниясинингZyXEL IES-1000 русумли DSLAM қурилмаси

WEB интерфейс оркали DSLAMни бошқариш тизимига кириш

Тҳе IES-1000 DSL модулларининг web га асосланган созлашини қўллаб-қувватлайди . DSL модулининг дефаулт IP адресси 192.168.1.1 га тенг.

Web созлагичга боғланиш учун ҳар қандай web-браузер етарлидир

(7.1-расм) ва Идентификация учун кириш ахбороти керак (7.2-расм).

Демак: Default user name (admin) ва password (1234)

7.1-расм. Web созлагичга боғланиш

Қурилмахақидатехникмаълумотларникўриш

7.2-расм. DSLAMниWebинтерфейс орқали техник характеристикалари

DSLAM да идентификация параметрларини созлаш

7.3-расм. IES -1000 умумий конфигурацияси

Тизим ахбороти

Тизим спесификациясини созлаш, бунда Басиc Сеттингс > Генерал Setup ни босамиз (7.3-расм)

Генерал Setup иккита ҳудуддан иборат:

· Тизим ахбороти (Ҳудуд 1) – тизим ҳақидаги ахборотни созлаш

· Тизим вақти (Ҳудуд 2) – тизимнинг вақт/сана конфигутациясини созлаш

Фойдаланувчи ҳисоботини созлаш

Фойдаланувчи Идентификацион ахборотини созлаш учун, User Account саҳифасини очамиз (7.4-расм.)

Янги фойдаланувчи қўшиш учун сиз барча талаб қилинган қаторларни тўлдиришингиз зарур (Исм, парол, тасдиқловчи парол) ва устунлик (имтиёз) даражаси танланади.

7.4-расм. DSLAM да идентификация параметрларини созлаш

Бошқарув IP адрессини созлаш

Дефаулт IP нинг настройкасини ўзгартириш учун ускуналар панелидан IP Setupга кирамиз (7.5-расм.)

7.5-расм. Бошқарув IP адрессини созлаш

Дефаулт IP аддресс 192.168.1.1/24 гавадефаултшлюз 192.168.1.254 гатенг.

xDSL Портни созлаш

бу саҳифани очиш учун (7.6-расм.), Басиc Сеттинг > xDSL Port Setup тугмалари босилади.

Қуйидаги жадвал саҳифада Белгиларни кўрсатади (7.1-жадвал)

7.6-расм. xDSL Портни созлаш

7.1-жадвал

xDSL Портни созлаш

Белги	Тавсиф
VC Setup	Виртуал канални созлаш
PPVC Setup	Приоритетга асосланган PVC ни созлаш
Copy Port/Paste	Битта DSL портданбошқа DSL портгаёкипортларгасозлаш (настройка) ларникўчириш
Port	ҲарбирАDSL портрақаминикўрсатади
Active	Порт статусини кўрсатади
Customer Info/Tel	Портнинг қўшимча маълумотларини кўрсатади

7.2-жадвал (давоми)

xDSL Портни созлаш

Белги	Тавсиф
Profile	Портга бириктирилган профилни кўрсатади
Mode	АDSL ишлаш режимини созлаш
Channels	Перманент Виртуал Канал (PVC)лар сонини кўрсатади

Ҳар бир портни созлаш учун порт индекс сонига босинг (7.7-расм.). Бу холатда порт учун узатиш ва кабул килиш учун 1024Кб/с тезликни белгиловчи профил яратиш курсатиб ўтилган.

7.7-расм. xDSL профилларни яратиш, параметрларини созлаш

xDSL Профилини созлаш

профил бу олдинги АDSL созлашлар рўйхати бўлиб, у битта ёки кўп ягона портларга бириктирилиши мумкин. Бу саҳифани очиш учун (7.8-расм.) Басиc Сеттинг > xDSL Профилес Setup босилади.

Қуйидаги жадвал экрандаги Белгиларни тасвирлайди (7.3- жадвал)

7.8-расм. Порт профилини созлаш

7.3- жадвал

Порт Профили қаторлари

Белги	Тавсиф
Name	Янги профилни номлаш (DEFVAL бу дефаулт профил)
Latency Mode	Шупрофилучунлатенcймоде (Fast/Interleave) нитасвирлаш
Upstream/Downstream	Оқим йўналишини таасвирлаш
Max Rate/Min Rate	Максимум/Минимум Upstream/Downstream бупрофилучунузатишкўрсаткичи
Interleave Delay	Кечикишкўрсаткичи (Interleave Delay Value) (миллисекундларда)
Max/Min SNR	Сигналнингшовқинкўрсаткичи. Maximum/Minimum (дБда)
Target SNR	Upstream/downstream сигналини шовқин кўрсаткичига йўналтириш
Up/Down Shift SNR	Upstream/downstream уп/доwншифтСНР (дБда)

Виртуал Канал Профиле ни созлаш учун VCProfileURL га босамиз (7.9-расм.)

Қуйидаги жадвал экрандаги Белгиларни тасвирлайди (7.4-жадвал)

7.9-расм. Виртуал контейнер VC учун тезлик профилларни яратиш, параметрларини созлаш

7.4-жадвал

ВК Профиле настройкалари

Белги	Тавсиф
Name	Бу ном ВК профилини аниқлайди
Encap	Профилнинг энкапсуляция тури (llc ёки vc)
Class	ТURL и хил иловалар сезувчанлиги учун полоса кенглигини аниқлаш.CBR (Constant Bit Rate), UBR (Unspecified Bit Rate), VBR (Real Time Variable Bit Rate) ёкиNRT-VBR (Non Real Time Variable Bit Rate)
PCR	Peak Cell Rate (PCR) ячейлкаларни жўнатиш учун максимум кўрсаткич(АТМ)
CDVT	Cell Delay Variation Tolerance (CDVT) бу Cell Transfer Delay ва Expected Transfer Delay орасIDаги хар хиллик қабул қилинган чIDамлилик
SCR	Sustained Cell Rate (SCR) ўртача узоқ муддатли ячейка кўрсаткичини ўрнатади. SCR PCR дан кичик бўлиши шарт SCR VBR Traffic Class га тегишли бўлади.
BT	Burst Tolerance (BT) ҳеч қандай йўқотишларсиз ячейкаларнинг мах сонини бошқаришни ўрнатади. BT VBR Traffic Class га тегишли бўлади.

ВиртуалКаналконфигурацияси

Портнинг PVC ни конфигурация қилиш учун, Basic Setting > xDSL Port Setup > VC Setup тугмаларини босинг (7.10-расм.)

Қуйида берилган жадвал экрандаги Белгиларни тасвирлайди (7.5-жадвал)

7.10-расм. Порт учун VC контейнерларни белгилаш, VPI/VCI параметрларини созлаш

7.5-жадвал.

Виртуал Канал созланишлари

Белги	Тавсиф
Port	Виртуал занжир созланиши керак бўлган портни танлаш
Super Channel	Супер каналга кўп сонли VLAN гуруҳларига тегишли фреймларни қайта жўнатишга руҳсат бериш
VPI	Виртуал Йўл аниқловчисини киритиш
VCI	Виртуал занжир аниқловчисини киритиш
DS VC Profile	Виртуалзанжирпрофилинитанлаш (Downstream Traffic)
US VC Profile	Виртуалзанжирпрофилинитанлаш (Upstream Traffic)
PVID	Порт VLAN ID ни киритиш (PVID)
Priority	Келувчи фраме ларга проритет кўрсаткичини(0 дан 7 гача) танлаш.

Virtual Local Area Network (VLAN) нисозланиши

VLAN ларнисозлашучун, Advanced Application > VLAN нибосинг (7.11-расм.).ҚуйидаберилганжадвалэкрандагиБелгиларнитасвирлайди (7.6-жадвал)

7.11-расм. Статик VLANларни яратиш, созлаш

7.6-жадвал.

VLAN ни созлаш

Белги	Тавсиф
Static VLAN Setting	Портларни қўшиш учун созлаш ёки VLAN гуруҳга қўшилишини тақиқлаш
VLAN Port Setting	Портнинг VLAN ID ларинианиқлаш (PVIDs)

Портни VLAN гуруҳнингаъзосисифатIDабириктиришёки VLAN гуруҳгақўшилишинитақиқлашучунStatic VLAN Setting URL нибосинг (7.12-расм.)

ҚуйидаберилганжадвалэкрандагиБелгиларнитасвирлайди (7.7-жадвал.)

7.12-расм. Статик VLAN ни созлаш

7.7-жадвал.

Статик VLAN ни созласниши

Белги	Тавсиф
Active	VLAN ни ёқиш
Name	VLAN гуруҳ номини англатувчи номни киритиш
VLAN ID	VLAN ID ни киритиш (1-4094)
Control	Fixed (созланган) –VLAN гуруҳнингдоимийаъзоси Forbidden(тақиқланган) –Ушбу VLAN гуруҳгақўшилишниманэтиш
Tagging	TX Tagging –Ҳамма чиқиб кетаётган фраме ларни белгилаш

Портнинг VLAN ID ларини аниқлаш ва этҳернет портлари VLAN ахборотни бошқа қурилмаларга тарқатиш ёки тарқатмаслигини ўрнатиш учун VLAN Port Setting URL ни босинг(7.13-расм.)

Қуйида берилган жадвал экрандаги Белгиларни тасвирлайди (7.8-жадвал.)

7.13-расм. VLAN Портини созлаш

7.8-жадвал.

VLAN Портини созланиши

Белги	Тавсиф
PVID	Портнинг VLAN ID сини киритиш (1-4094)
Priority	Белгиланмаган фрамелар учун ИЕЕЕ 802.1п приоритетини танлаш
GVRP	GVRP ниишлатиш (GARP VLAN Registration Protocol)
Acceptable Frame Type	Қабул қилинган фраме ларни Тавсифлаш (белгили ёки белгисиз)

MAC Филтер конфигурацияси

То cонтрол wҳич MAC аддресларнинг фраме лари қайси портдан кириб келиши ёки кела олмаслигини бошқариш учун Advanced Application > MAC Filter тугмасини босинг (7.14-расм.)

Қуйида берилган жадвал экрандаги Белгиларни тасвирлайди (7.9-жадвал)

7.9-жадвал

MAC Filter ни созланиши

Белги	Тавсиф
Port	MAC филтрлашучун DSL портнитанлаш
MAC	Қурилманингяроқли MAC адресиникиритиш
Mode	Ишлаш режимини танлаш (қабул қилиш ёки рад этиш)
Active	MAC филтерини порт учун ёқиш

7.14-расм. MAC aдрес буйича уланишларни бошкариш

Функцияиккирежимдаишлайди:

ACCEPT режимидафакатгинакиритилганМАСадресучунуланишгарухсатберадивабошкаларнирадэтади.

DENY режимидаэса, аксинча, фақатгинакиритилганМАСадреснирадэтадивабошкаадреслиқурилмаларгауланишгарухсатберади.

PVC Upstream Limit конфигурацияси

PVC томонидан upstream юкламаниузатишкўрсаткичиничегаралашучунAdvanced Application > PVC Upstream Limit тугмасинибосинг (7.15-расм)

ҚуйидаберилганжадвалэкрандагиБелгиларнитасвирлайди (7.10-жадвал)

7.15-расм. PVC узатиш тезлигини чеклаш функцияси

7.10-жадвал

PVC Upstream Лимит ни созланиши

Белги	Тавсиф
Enable Rate Limit	PVC учун upstream узатиш кўрсаткичини чегаралашни ўрнатиш
Rate	Максимум upstream узатишкўрсаткичиникиритиш
Port	PVC учун портни танлаш
VPI	Виртуал йўл аниқловчисини киритиш
VCI	Виртуал канал аниқловчисини киритиш

Диагностик жараён

Тизимни текшириш, ping IP адресларни ёки perform loopback тестларни ишлатиш учун , Management > Diagnostic тугмасини босинг(7.16-расм.)

Қуйида берилган жадвал экрандаги Белгиларни тасвирлайди (7.11-жадвал)

7.16-расм. Қўшимча функциялар ва диагностика

7.11-жадвал

Диагностик тестлар

Белги	Тавсиф
Syslog/Event Log	Жараёнларни экранга чиқариш
IP Ping	Алоқани тестлаш
Loopback Test	OAMF5 Loopback тест иккита DSL қурилмалар орасIDаги алоқани текшириш учун ишлатилади

8 - Амалиёт машғулоти

802.11 стандартида канал поғонасида CSMA/CD ва физик даражада MAC адреслар бўйича маълумотларни узатиш назариясини ўрганиш

8.1. Ишдан мақсад

WiFi тармоғида маълумот узатишда канал поғонасининг вазифасини ва физик даражада MAC адреслар бўйича маълумотларни узатиш назариясини ўрганиш.

8.2. Топшишриқ

Амалий машғулотга тайёргарлик кўришда талаба қуйидагиларни билиши лозим:

- симсиз кириш тармоқларини қурилииш принципларини;

- замонавий пакетли тармоқларда қўлланиладиган қурилмаларни;

- кейинги авлод тармоқларидаги қурилмаларнинг ҳар бирининг техник параметрларини.

8.4. Назорат саволлари

1.Қандай тармоқ поғона дейтаграммаси индивидуал канал орқали узатиш учун канал поғона кадрларига жойлаштирилади?

2. Алоқа каналида турли каналлар орқали кадрлар узатилганда ҳар хил канал поғона протоколлари ишлатиладими?

3. Қандай қилиб кадрлар узатилгандаги коллизия жараёнлари ҳал этилади? Канал поғонада адреслаш мавжудми?

4. Агар канал поғонада адреслаш мавжуд бўлса, тармоқ поғонадаги адресдан алоҳида қандай ишлайди?

5. Коммутатор ва маршрутизаторнинг аниқ фарқи нимада?

8.5. Назарий маълумотлар

Канал поғона, тармоқга кириш ва локал кириш тармоқлари

Тармоқ поғонасида маълумотлар алмашинуви тармоқдаги ихтиёрий ики тугун ўртасида амалга оширилади. Икки тугун ўртасида датаграм пакетлари бир нечта алоқа каналлари орқали саёҳат қилиб боради, алоқа каналлари манба тугунидан бошлаб симли ва симсиз мухитда пакетли коммутатор ва маршрутизаторлар оқали қабул қилувчи тугунга етиб боради. Маълумотлар алмашинув жараёнида тармоқ поғона протоколларидан канал поғонага ўтилаётганда табиий тарзда бизда савол туғилади қандай қилиб пакетлар алоҳида каналлар орқали икки тугун орасида ташкил қилинга алоқа канали орқали узатилади. Қандай тармоқ поғона дейтаграммаси индивидуал канал орқали узатиш учун канал поғона кадрларига жойлаштирилади? Алоқа каналида турли каналлар орқали кадрлар узатилганда ҳар хил канал поғона протоколлари ишлатиладими? Қандай қилиб кадрлар узатилгандаги коллизия жараёнлари ҳал этилади? Канал поғонада адреслаш мавжудми? Агар канал поғонада адреслаш мавжуд бўлса, тармоқ поғонадаги адресдан алоҳида қандай ишлайди? Коммутатор ва маршрутизаторнинг аниқ фарқи нимада? Ушбу бўлимда биз шу ва шунга ўхшаш канал поғонасига тегишли саволларга жавоб берамиз.

Канал поғонасида иккита турдаги каналлар мавжуд. Биринчиси эфир(радио канал) орқали тарқатиш канали, бунда симсиз локал тармоқдаги бир нечта қурилмаларнинг боғланиши, кириш тармоғида телевидения каналлари учун спутник тармоғи, ва коаксил кабел(hybrid fiber-coaxial cable (HFC)). Агарда кўплаб қурилмалар ягона канал орқали боғланиш хосил қилинса бунда кадрларни узатилишини бошқариш учун мухитни бошқариш протоколи ишлатилади. Иккинчи турдага канал поғона канали, нуқта-нуқта алоқа канали хисобланади, мисол учун узоқ масофада жойлашган иккита маршрутизатор қурилмалари ўртасидаги алоқа канали ёки фойдаланувчи компьютери ва унинг боғланган коммутатори орсаидаги боғланиш. Нуқта - нуқта каналда киришни бошқариш онсонроқ хисобланади.

Канал поғона

Канал поғонасидаги қурилмаларни тугун деб номлаймиз ва тугун бўлиши мумкин маршрутизатор, коммутатор, WiFi кириш нуқтаси. Ихтиёрий икки тугун орасидаги алоқа линяни канал деб номлаймиз. Маънба тугунидан қабул қилувчи ни ўртасида дейтаграммани узатилиши учун ҳар бир индивидуал каналдан ўтиши керак бўлади. Мисол тариқасида қуйидаги расмда келтирилган ташкилотнинг тармоғини кўришимиз мумкин,

Расм 8.1. Симсиз тармоқга уланган компьютер ва сервер ўртасида 6 та канал поғона тугунлари ва турли каналлр

бу ерда симсиз тармоқ орқали узатилаётган компьютердан чиқаётган маълумот серверга етиб боргунга қадар 6 та каналдан ўтаяпти. WiFi канал фойдаланувчи комьютери ва WiFi кириш нуқтаси ўртасида, Ethernet канали WiFi кириш канали ва канал поғона коммутатори ўртасида, канал поғона коммутатори ва маршрутизатор, маршрутизаторлар орасидаги канал, Ethernet канали маршрутизатор ва канал поғона коммутатори ўртасида, ва охирида Ethernet канали коммутотор ва сервер ўртасида. Берилган каналлар орқали маълумотни узатишдан аввал тармоқ поғонадаги дейтаграмни канал поғона кадрига жойлайди ва кадрни каналдан узатади.

Батафсилроқ канал поғонаси ва ундаги тугун ва канал турлари ва уларнинг тармоқ поғона билан боғлиқлиги билан танишиш учун мисол тариқасида Саёҳат қилаётган саёҳатчини тасаввур қиламиз. Агент саёҳатчини саёҳатини Тошкентдан Самаркадга боришни режалаштиряпти, режага кўра саёҳатчи Тошкент аерапортига уйидан бориши учун такси буюртирмоқда, самолётда Тошкент аеропортидан Самарканд аеропортигача боради ва Самарканд аеропортидан Тумарис меҳмонхонасигача автобус орқали етиб олади. Агент саёҳатчи учун такси, самолёт, автобусни олдиндан брон қилиб қўгандан кейин. Кейинги куни саёҳатчи саёҳатни бошлаганда таксистни вазифаси саёҳатчини Тошкент аеропортига элтиб қўйиш, авиа компаниядаги самолётнинг вазифаси Тошкент-Самарканд орасида парвозни амалга ошириш, автобусни вазифаси ўз маршрути бўйича Тўмарис меҳмонхонага олиб бориш. Бу мисолдаги ҳар бир хизмат этувчи сегментлар турли хил хизмат кўрсатиш компаниясига тегишли ва учала сегмент саёҳатчини ташишда турли хил усулдан фойдаланяпти(такси, самолёт, автобус). Ушбу мисолда саёҳатчи дейтаграм, ҳар бир сегмент(такси, самолёт, автобус) канал, элтиб қўйиш усули канал поғона протоколи ва саёҳат агенти маршрутизация протоколи.

Канал поғона протоколи томонидан таминланадиган хизмат турлари

Канал поғонасида энг оддий хизмат турларидан бири бир тугундан қўшни тугунга ягона алоқа канали орқали дейтаграммани узатишдан бўлишига қарамасдан, тақдим этилаётган хизмат турларининг канал поғона протоколи турлича бўлади. Канал поғона протоколлари томонидан таклиф этилаётган протоколлар қуйидагича:

Кадрлаш. Каналдан кадрларни узатишдан аввал тармоқ поғона дейтагрраммалари канал поғона кадрлари ичига жойлаштирилади.Кадрда сарлавҳа ва ахботот қисми мавжуд бўлади, унга тармоқ поғона дейтаграммалари жойлаштирилади. Канал поғона протоколи томонидан кадрнинг структураси белгиланади.

Каналга кириш. Мухитга киришни бошқари(Medium Access Control (MAC)) протокол каналга кадрни узатиш қоидасини белгилайди. Нуқта-нуқта каналида(point-to-point links) ягона узатувчи ва қабул қилувчи қурилма мавжуд бўлади. MAC протоколи оддий ишлаш принципига эга бўлиб қачонки канал бўш бўлса каналга кадрни узатади. Агарда битта канални бир нечта тугунлар томонидан баҳам кўрилса ва каналга бир нечта терминаллар кадрни узатса бунда кўп киришли муаммо юзага келади, бундай ҳолда кадрларни тўқнашуви яъни коллизия жараёни юз беради. Бу ҳолда MAC протоколи кўпгина тугунларни тармоқга кадрларни юборишини бошқариб туради.

Ишончли етказиш. Канал поғона протоколи ахборотни ишончли қилиб етказса, у тармоқ поғона дейтаграммаларини канал бўйлаб хатосиз етишига кафодат беради. TCP протоколи маълумотларни ишончли етказиб беришга кафолат беради. Трансопрт поғонасидаги TCP протоколига ўхшаб канал поғона протоколида ҳам тасдиқ ва қайта юборишни талаб қилиш механизмига эга. Канал поғона ишочли етказиш хизмати одатда катта хатоликларги таъсирчан бўлган каналларда ишлатилади, масалан симсиз каналларда. Бундан мақсад локал тармоқда хатоликларни қайтадан тўғирлаб узатиш, илова ва тармоқ поғона протоколларини мажбурлаб қайтадан узаттиргандан кўра. Бироқ канал поғона ишончли етказиш протоколи камдан-кам хатоликлар бўладиган каналлар учун ортиқча сарлавҳа сифатида қаралади. Шу сабабли кўплаб симли каналларда ишончли етказиш протоколидан фойдаланилмайди.

Хатоликларни аниқлаш ва тўғирлаш. Канал поғонада ўрнатилган қабул қилувчи қурилма сигнални қабул қилганда хато қарор қабул қилиши мумкин мисо учун 1 сигнал келганда 0 деб, ёки 0 келганда 1 деб қабул қилиши мумкин. Бундай хатоликлар сигналнинг сўнганлиги туфайли ёки электромагнит шовқинлар туфайли содир бўлиши мумкин. Агар бундай хатоликлар мавжуд бўлса дейтаграмни тармоқ поғонасига юбормаслик керак бўлади.Ушбу механизмда узатувчи терминал кадрга хатоликлар ни аниқлаш битларни қўшиб юборади ва қабул қилиш терминалда бит хатоликлар текширилади. Хатоликларни аниқлаш канал поғонасида мураккаброқ механизм хисобланади ва қурилмага ўрнатилган бўлади. Хатоликларни тўғирлаш, хатоликларни аниқлашга ўхшаган бўлади, бироқ қабул қилгич нафақат хатоликларни аниқлайди аммо кадрдаги хатоликларни аниқ жойини аниқлайди ҳамда тўғирлайди.

Канал поғона қаерда ўрнатилади ва ишлайди?

Қуйидаги 8.2-расмда хост комьпютернинг архитетураси кўрсатилган. Одатда канал поғонаси тармоқ адаптерида ўрнатилган бўлади, кўпинча бу қурилма тармоқ интерфей картаси ҳам деб номланади. Тармоқ адаптернинг юрагида канал поғона бошқаруви, одатда ягона махсус вазифани бажарувчи чип, канал поғонадаги кўплаб хизматлар(кадрлаш, каналга кириш,ишончли етказиш,хатоликларни аниқлаш ва тўғирлаш)ни амалга оширади.Бу канал поғонасини бошқарувчи контроллер қурилмага ўрнатилган бўлади, масалан Intel 8254x контроллер Ethernet протоколлри ўрнатилган. Atheros AR5006 контроллер 802.11 WiFi протоколи ўрнатилган.

8.2-расм. Тармоқ адаптерининг комьпютердаги бошқа компонентлар билан боғлиқлиги ва тармоқ протоколларнинг вазифаси

Маълумотларни узатувчи қисмида контроллер хост компютернинг вақтинча хотирасида сақланган юқори поғона протоколида яратилган дейтаграммани олади, канал поғона протоколининг қоидаларига асосан канал поғона кадрининг ичига инкапсулация(кадрнинг турли қисмларини тўлдиради) қилади ва алоқа каналига узатади. Қабул қилувчи қисмда, контроллер бутун кадрни қабул қилади, ва тармоқ поғона дейтаграммасини ажратади. Агар канал поғонада хатоликларни аниқлаш амалга оширилса, кадрларни узатувчи контроллерда кадрга хатоликларни аниқлаш битларини қўшиб юборади.

Юқоридаги расмда тармоқ адаптери хост комьпютернинг шинаси(Host bus)да ўрнатилган мисол учун PCI. Бу бошқа компонентларга уланадиган I/O(кириш/чиқиш) қурилмасига ўхшаш кўринишда бўлади. Расмда кўринганидек кўплаб канал поғона протоколлари қурилмаларда ўрнатилган ва бази қисми дастурий таъминот бўлиб CPU да ишлайди. Канал поғонанинг дастурий компонентлари юқори даражадаги канал поғона функцияларнини бажаради мисол учун канал поғонада адреслаш, бошқарув қурилмасини активлвштириш. Қабул қилиш қисмида канал поғонанинг дастурий таъминоти контроллерга жавоб беради масалан хатоликлар мажуд кадрларни тўқирлаш, ва тармоқ поғонага дейтаграмларни узатиш. Хуллас, канал поғона дастурий таъминот ва қурилмалар комбинацияси асосида ташкил топган, протоколни ишлашида дастурий таъминот қурилмани бошқаради.

Хатоликларни аниқлаш ва тўғирлаш усуллари

Олдинги бўлимларда таъкидланганидек канал поғонада бит хатоликларни аниқлаш ва тўғирлаш канал поғонанинг иккита хизмат турларидир. Биз биламизки, хатоликларни аниқлаш ва тўғирлаш транспорт поғона протоколи(TCP)да ҳам амалга оширилади. Ушбу бўлимда биз хатоликларни соддароқ усуллар билан аниқлаш ва баъзи ҳолатларда хатоликларни тўғирлаш бўйича батафсилроқ кўриб чиқамиз.

8.3-расм. Хатоликларни аниқлаш ва хатоликларни тўғирлаш сенарийси

Юқоридаги расмда хатоликларни аниқлаш ва хатоликларни тўғирлаш сенарийси келтирилган. Узатувчи тугунда хабар D бит хатоликларига қарши хатоликларни аниқлаш ва тўғирлаш битлари(EDC)ни қўшади. Одатда кадрда нафақат дейтаграмма хатоликлардан химояланади, бундан ташқари кадрнинг сарлавҳада канал поғона адреслари, кетма-кетлик тартиб рақамлари ва бошқа кадрнинг сарлавҳа қисмидаги бит хатоликлари ҳам химояланади. D ва EDC иккаласи биргаликда канал поғонада қабул қилувчи нуқтага узутилади. Қабул қилиш қисмида маълумотлар оригинал ҳолатда етиб бормаслиги мумкин. Қабул қилгичдаги мураккаб жараён, бу D ни бит хатоликлардан ажратиб, аниқлаб олиш.

Кўп киришли каналлар ва протоколлар

Ушбу бўлимнинг бошланишида таъкидланганидек, канал поғонада икки хил турдаги каналлар мавжуд: нуқта-нуқта(симли) канал ва тарқатувчи(симсиз) канал. Узатиш тугунида 1та қурилма ва қабул қилиш тугунида 1та қурилма ўртасидаги канал. Кўплаб канал поғона протоколлари нуқта-нуқта усули учун ишлаб чиқилган: нуқта-нуқта протоколи(point-to-point protocol (PPP)) ва юқори поғона канални бошқариш протоколи(high-level data link control (HDLC)) тўғрисида ушбу бўлимда кўриб чиқамиз. Иккинчи турдаги канал поғона протоколи тарқатувчи канал яъни симсиз тармоқда кўплаб узатувчи ва қабул қилувчи қурилмалар ягона тармоқ қурилмасига радио эфир орқали боғланади. Тарқатувчи(broadcast) термини бу ерда фойдаланганлигининг сабаби, қачонки исталган тугун кадрни узатса, радио канал орқали кадр тарқалади ва ҳар бир қабул қилувчи қурилма кадрнинг копиясини қабул қилади. Ethernet ва симсиз (wireless LAN) локал кириш тармоқлари мисол бўла олади ушбу технологияга. Ушбу бўлимда биз қандай қилиб кўплаб терминалларни радио канал орқали тармоқга киришини бошқарилишини кўриб чиқамиз. Кўп киришли канал одатда локал кириш тармоғида фойдаланилади.

Биз биламизки телевидения сигналлари бир томонлама тарқатилади, яъни бизнинг телевизоримиз сигнални фақат қабул қилади. Аммо комьпютер тармоғида сигнал радио канали орқали ҳам қабул қилади ҳамда узатади. Бунга мисол тариқасида аудиториядаги профессор ва талабаларни олишимиз мумкин. Қачонки профессор гапирса ҳамма талаба эшитади, агар талаба профессорга савол берса професор жавоб беради, шу маънода талабалар бир пайтда профессорга мурожат қилмайди, навбатма-навбат мурожат этади. Қуйидаги алгоритм асосида синфдаги суҳбатлашиш қоидасини батафсилроқ тушунамиз.

"Ҳар бир талабага гапиришга имконият беринг"

"Агар сизга гапираётган бўлса тингланг"

"Суҳбатлашишни эгаллаб олма"

"Саволингиз бўлса қўлингизни кўтаринг "

"Агар кимдир гапираётган бўлса халақит берманг"

"Агар кимдир сизга гапираётган бўлса ухламанг"

Компьютер тармоқларида шунга ўхшаш протокол мавжуд бўлиб бунинг номланиши кўп киришли протоколлар - тугунлар тармоқга кадрни узатишда шу алгоритмдан фойдаланади. Қуйидаги 8.4-расмдакелтирилганидек кўп киришли протоколлар турли хил тармоқларда, симли ва симсиз кириш тармоқларида ва суний йўлдош тармоқларда фойдаланилади. Ҳар бир тугун тарқатувчи (broadcast) каналга ўзининг тармоқ адаптери орқали боғланади, ушбу бўлимда биз тугунларни узатувчи ва қабул қилувчи қурилма деб номлаймиз. Амалиётда, юзлаб ёки минглаб тугунлар тарқатувчи канал орқали алоқа қилишлари мумкин.

Ҳамма тугунлар кадрларни узатиш имконияти бўлганлиги сабабли, икки ва ундан ортиқ тугунлар бир пайтда каналга кадрни юбориши мумкин. Агар бундай жараён бўлса каналга узатилган кадрлар тўқнашиб(collide) кетади. Агар коллизия(тўқнашув)га учраган кадрларни қабул қилувчи қурилма қабул қилса узатилган кадрларни аниқлай олмайди, кадрлар чалкаш аралашиб кетган бўлади. Коллизияга учраган ҳамма кадрлар йўқолиб кетади ва тарқатилган(broadcast) канал коллизия даврида самарасиз ишлаган бўлади. Агар бир нечта тугунлар бир вақтда каналга кадрни узатишни хохласа бунда бошқарув протоколи ишламаса канал беҳуда фойдаланилган бўлади ва узатилган кадрлар коллизия билан тамомланади.

Ушбу коллизия муаммосини ҳал этиш учун тармоқдаги актив тугунларни кадр узатишини бошқарувини амалга ошириш керак бўлади. Бу бошқарувни амалга оширишга жавобгар протокол кўп киришли протокол. Охирги 40 йил мобайнида канал поғонасида кўп киришни таъминловчи кўплаб протоколлар ишлаб чиқилган бўлиб, биз ушбу бўлимда каналларни ажратиш протоколи(channel partitioning protocols), тасодифий кириш протоколи(random access protocols) ва навбат асосида ишловчи протокол(taking-turns protocols)ни кўриб чиқамиз.

8.4-расм. Кўп киришли каналлар

Ушбу бўлимни хулоса қилишдан олдин этиборингизни қуйидагиларга қаратмоқчимиз. Идеал ҳолатда кўп киришли протокол учун тарқатиш каналинигн тезлиги R бит/с да қуйидаги керакли характеристикалар бўлиши керак:

1. Агар бир дона тугун маълумот юбормоқчи бўлса, бу тугунниг ўтказиш қобиляти R бит/с га тенг бўлади.

2. Агар М та тугун бир пайтда маълумот юбормоқчи бўлса, ҳар бир тугуннинг ўтказиш тезлиги ўртача R/М бит/с.

3. Ушбу протокол марказлашмаган; тармоқ учун ягона хатоликлар нуқтасини акс этувчи мастер тугун мавжуд эмас.

4. Протокол содда, ушбу протоколни тадбиқ этиш арзон тушади.

Каналларни ажратиш протоколи

Каналларни вақт бўйича ажратиш ва Каналларни частота бўйича ажратиш усулларини, радио тарқатиш каналининг полоса кенглигини барча тугунлар ўртасида тақсимлашда фойдаланиш мумкин. Мисол учун, тасаввур қилинг канадан N та тугун маълумотларини узуатиш мумкин ва узатиш тезлиги умумий Rга тенг. TDM технологиясида вақтни вақт кадрларига ажратади ва ҳар бир вақт кадрларни яна N та вақт ячейкаларига ажратади. (TDM технологиясидаги вақт кадрлари Канал поғонасидаги кадрлар билан ўхшатилмаслиги лозим. Чалғимаслик учун ушбу бўлимда Канал поғона кадрларини биз пакатлар деб номлаймиз.) Ҳар бир вақт ячейкалари N та тугуннинг бирига бириктирилади. Қачонки тугунда узатиш учун пакет мавжуд бўлса, пакетнинг битларини ажратилган вақт ячейкалари оралиёида юборади. Одатда вақт ячейкалари оралиғи шундай танланадики, ушбу вақт оралиғига битта пакет мълумотлари жойлашади. Қуйидаги 8.5-расмда 4 та тугун учун TDM технологияси кўрсатилган. Мисол учун, аудиторияда профессор томонидан талабаларга кетма-кет тарзда бир хил вақт оралиғида гапиришга рухсат беради. TDM технологияси коллизияни олдини олиши ва адолатли томонлари билан афзал саналади: Ҳар бир тугун ҳар бир кадр вақт давомида R/N бит/с тезлик ажратилади. Бироқ, ушбу технологиянинг иккита асосий камчиликлари мавжуд: Тармоқда бошқа маълумотлар узатилмаётган бўлса ҳам, тугун маълумотни узатиш вақтида фақатгина ажратилган тезликда узатиши мумкин. Иккинчи камчилик шундаки, узатиш учун ажратилган вақт келгунга қадар ўз вақтини кутиб туради, тармоқдаги бошқа тугунлар маълумот узатмаётган бўлса ҳам.

TDM технологиясида каналлар вақт бўйича ажратилса, FDM технологиясида R бит/с канал турли частота оралиқларига ажратилади(ҳар бири учун полоса кенглиги R/ N) ва ҳар бир частота бирон бир тугунга бириктирилади. FDM технологиясида ягона канални R/N тезликдаги N та кичик частоталарга ажратади. FDM технологиясида TDM технологиясининг афзалликлари ва камчиликларини қамраб олади. Бу технология коллизияни бартараф этади ва полоса кенглигини тугунлар ўртасида одилона тенг тақисмлайди. Бироқ FDM технологиясида ҳам TDM технологияси принципига ўхшаган камчиликлар мавжуд - агар тармоқга маълумот узатадиган бошқа тугун бўлмаса ҳам битта тугун тармоқга маълумот узутаётганида R/N полоса кенглиги билан чегараланади.

Описание: кадр.jpg

8.5-расм. 4 та тугун учун TDM ва FDM технологияси

Учинчи каналларни ажратиш протоколи "каналларни код бўйича ажратиш" протоколидир. TDM ва FDM технологиясида каналга вақт оралиғи ва частота ажратилаётганда, CDMA технолгиясида ҳар бир тугун учун алоҳида код ажратилади. Ҳар бир тугун маълумотни юборишдан олдин ажратилган коддан фойдаланган ҳолда маълумотни кодлайди. Агар код эҳтиёткорликлар билан танланилса CDMA тармоғининг ажойиб хусусияти мавжуд, бунда бир нечта тугунлар параллел тарзда бир вақтнинг ўзида маълумот узатишлиги мумкин ва тегишли қабул қилгичда узатилган кодланган маълумотлар бошқа тугунлардан узатилган маълумотлар билан интерференция бўлмасдан хатоликларсиз қабул қилиши мумкин. Бунда қабул қилгич ва узатгичда фойдаланадиган кодни билиши керак бўлади.

Тасодифий кириш протоколи

Иккинчи класс туридаги кўп киришли протоколлар тасодифий кириш протоколлар. Тасодифий кириш протоколлар, узатаётган тугун доимо каналнанинг тўлиқ R бит/с тезлигида маълумотларни узатади. Агар каналда коллизия содир бўлса, кадрлар коллизиясиз узатилгунга қадар ҳар бир тугун кадрларни қайтадан узатади. Аммо тугун кадрни узатган вақт коллизия содир бўлса, бир зумда орқасидан кадрни узатмайди, аксинча тугун бироз вақт кутади, кадрни узатгунга қадар тасодифий кечикиш хосил қилади. Ҳар бир коллизияга учраган тугун тасодифий кечиктиришни мустақил тарзда танлайди. Тасодифий кечиктиришлар мустақил ҳолда танланганлиги сабабли, битта тугуннинг танлаган тасодифий кечикиш вақти бошқа тугун танлаган тасодифий кечикиш вақтидан фар қилиш эҳтимоли катта, шу сабабли кадрлар каналда коллизия бўлмасдан узатилади.

Slotted ALOHA

Тасодифий кириш протоколининг ушбу турини кўриб чиқишда қуйидагича тасвирлаб оламиз:

· Ҳамма кадрларда аниқ L битлар мавжуд.

· Вақт L/R секунд размерда ячейкаларга бўлинади.(бу, битта кадрни узатиш учун ажратилган ячейкага тенг)

· Тугунлар фақат ячейкалар бошлангандагина кадрларни узатишни бошлайди.

· Тугунлар синхронизацияланади, бунда ҳар бир тугун ячейка қачон бошлашини билади.

· Агар ячейкада икки ёки ундан ортиқ кадрлар коллизияга учраса, ҳамма тугунлар коллизия хақида ячейка тугашидан олдин хабар топади.

Эҳтимоллик р 0 ва 1 орлиғида бўлсин деб тасаввур этамиз. Ҳар бир тугунда Slotted ALOHA нинг ишлаш принципини содда:

Тугунда узатиш учун янги кадр мавжуд бўлса, тугун кейинги ячейкани бошланишини кутиб туради ва ячейкада ҳамма кадрларни узатади.

Агар тармоқда коллизия бўлмаса, кадр мувафаққиятли узатилган деб хисобланади ва қайта узатиш тўғрисида ҳеч қандай амал бажарилмайди.(Агар тугунда янги кадр бўлса, Тугун кейинги кадрни узатиш учун тайёрлайди.)

Агар тармоқда коллизия бўлса, тугун ячейкани тугашидан аввал коллизияни аниқлайди. Тугун кадрни кейинги ячейкаларда коллизиясиз узатиш эҳтимоллиги p га тенг.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Broadband Network Architectures designing and deploying Triple-play services. Chris Hellberg, Dylan Greene, Truman Boyes. Pearson Education 2007.

2. Packet Broadband Network Handbook. The McGraw-Hill Companies. 2004

3. Broadband optical access networks. Leonid g. Kazovsky. A john wiley & sons, inc., publication. 2011

4. Broadband Access Networks. Technologies and Deployments. Abdallah Shami, Martin Maier. Springer Science 2009.

5. Computer Networking A Top Down Approach. James. F. Kuross. Pearson Education 2013.

МУНДАРИЖА

		бет
1.	Кенг полосали тармоқни ташкил этишда фойдаланилган қурилмалар ва унинг архитектураси билан танишиш. ......................	4
2.	IP телефония ташкил қилишда фойдаланиладиган SIP протоколининг тузилиши ва ишлаш принципини ўрганиш. ............	10
3.	Cisco Packet Tracer дастурида локал тармоқлар қуриш ва улар ўртасида йўналтиргичларни созлаш....................................................	19
4.	Кенг полосали тармоқ ташкил этишда коммутатордан тармоқ қурилмалари учун DHCPни созлаш. ..................................................	42
5.	Elastix SIP серверда янги фойдаланувчиларни яратиш ва IP телефонларда номерларни созлаш.......................................................	54
6.	D-Link DES 3200-18 коммутаторда фойдаланувчи маълумотлари ва киришни бошқариш. Порт асосида VLAN ни созлаш. IEEE 802.1Q да атамалар билан танишиш....................................................	65
7.	ZyXel IES-1000 DSLAM қурилма ҳақида техник маълумотларни ўрганиш, параметрларни созлаш. xDSL порт параметрларини созлаш, VPI/VCI параметрларини созлаш. Статик VLAN яратиш, созлаш. MAC адрес бўйича уланишларни бошқариш.......................	90
8.	802.11 стандартида канал поғонасида CSMA/CD ва физик даражада MAC адреслар бўйича маълумотларни узатиш назариясини ўрганиш............................................................................	107
	Фойдаланилган адабиётлар...................................................................	122

“Кенг полосали тармоқлар” фанидан

амалий машғулотларни бажаришга оид услубий кўрсатма

ТИ кафедраси мажлисида мухокама қилинган (______баённома, 2016 йил “_____”______).

ТАТУ босмахонасига тавсия этилди.

( ИУК___баённома, 2016 йил “____”____ )

ва нашрга тавсия этилди.

Тузувчилар: Ж.А. Абдужалилов

А.Ф.Хайтбаев

Масъулмухаррир: А.М .Эшмурадов

Муҳаррир: Н.Х. Рахимова