O‘ZBÅKISTON RÅSPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKÅNT AXBOROT TÅXNOLOGIYALARI UNIVÅRSITÅTI
“MÅTROLOGIYA, STANDARTLASHTIRISH VA SÅRTIFIKATLASHTIRISH”
fani BO‘YICHA
AMALIY MASHG‘ULOTLAR UCHUN USLUBIY QO’LLANMA
Toshkent 2021
XAYDARBEKOVA M.M., RAXMONOVA G.S.
«Metrologiya, standartlashtirish va sertifikatlashtirish»fanidan amaliy mashg’ulotlar uchun uslubiy qo`llanma, T. TATU, 2021-yil.
Ushbu uslubiy qo`llanmada amaliy mashg’ulotlar rejasiga muvofiq nazariy ma`lumotlar,O`zbekiston Respublikasining metrologiya,standartlashtirish va sertifikatlashtirish, texnik jihatdan tartibga solish to`g’risidagi qonunlari, shuningdek fanga oid atamalarning ta`riflari keltirilgan. Uslubiy qo`llanma bakalavriatning barcha yo`nalishlari talabalari uchun mo`ljallangan.
Tuzuvchilar:
XAYDARBEKOVAMoxiraMirrashidovna
MUHAMMAD AL-XORAZMIY nomidagiTATU,
«Energiyata`minlashtizimlari»kafedrasikattao`qituvchisi
RAXMONOVA Gulnora Sadirovna
MUHAMMAD AL-XORAZMIY nomidagiTATU,
«Energiya ta`minlash tizimlari»kafedrasi katta o`qituvchisi
Taqrizchilar
ABDUJAPPAROVA MUBORAK
TATU,TI kafedrasi mudiri, PhD
BERGANOV ISKANDAR RAXMONOVICH
UNICON UZ. DUK bo`lim boshlig’i, t.f.n.
Amaliy mashg’ulotlar uchun uslubiy qo`llanma
«Metrologiya, standartlashtirish va sertifikatlashtirish» fanidan, - T.;
MUHAMMAD AL-XORAZMIY nomidagiTATU, 2021
© Toshkent axborot texnologiyalari universiteti
KIRISH
Ushbu uslubiy qo`llanma «Metrologiya, standartlashtirish va sertifikatlashtirish»,fanidan amaliy mashg’ulotlar uchun tayyorlangan bo`lib, mavzular bo`yicha nazariy ma`lumotlar,metrologiyaning asosiy atamalari, fizik kattaliklar birliklari,o`lchashlarni bajarish metodikalari to`g’risidagi ma`lumotlar ko`rib chiqilgan.O`zbekiston Respublikasining metrologiya xizmatlari tarkibi keltirilgan.
Hozirgi innavatsion texnologiyalarni tezkor rivojlanayotgan bir davrda o`lchashlar birliligini, yagonaligini ta`minlash davlat ahamiyatidagi masalalardan biri hisoblanadi.Bunda o`lchash xatoligining normalangan qiymati mavjud bo`lib,o`lchashlar birliligini ta`minlashning talablaridan hisoblanadi. Shu munosabat bilan taqdim etilayotgan uslubiy qo`llanma dolzarb masalaga bag’ishlangan.Qo`llanmada fan dasturiga mos o`n beshta mavzu, kirish qismi va adabiyotlar ro`yxatidan iborat bo`lib, O`zbekiston Respublikasining “Metrologiya”to`g’risidagi qonunining tahliliy ma`lumotlari, Axborot texnologiyalari va kommunikasiya sohasida merrologik ta’minot ishlari, Kattaliklarning xalqaro birliklar tizimi, O’lchash xatolliklarini metrologok tavsiflarini o’rganish, Bir xil aniqlikdagi o’lchash vositalarini solishtirish tahlili, O’lchash turlari va ularning xatoliklarini hisoblash, O’lchash vositalarini metrologik attestatlash, Belgilangan ehtimollik o'lchash natijalarining ishonchliligini aniqlash. (o'lchov natijalarining aniqligi va ishonchliligini baholash), ”Texnik jihatdan tartibga solish” to`g’risidagi qonunlarning tahliliy ma`lumotlari, normativ hujjatlarni ishlab chiqish va davlat ro`yxatidan o`tkazish bosqichlari,mahsulotlar haqidagi ma`lumotlarni standartlashtirish va kodlash masalalari,xalqaro ISO 9001 seriyasidagi standartlar tavsiloti va sifat menejmenti tizimi tarkibiga oid mavzular batafsil yoritilgan.
Uslubiy qo`llanmada keltirilgan ma`lumotlar talabalarga “Metrologiya, standartlashtirish va sertifikatlashtirish” fanini o`zlashtirishda mukammal bilim olishlari uchun qulay manbalardan biri bo`lib xizmat qilishi mumkin.
1-AMALIY MASHG’ULOT
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING QONUNI
«METROLOGIYa TO‘G‘RISIDA»GI O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI QONUNIGA O‘ZGARTISh VA QO‘ShIMChALAR KIRITISh XAQIDA
Qonunchilik palatasi tomonidan 2019 yil 12 noyabrda qabul qilingan
Senat tomonidan 2020 yil 28 fevralda ma’qullangan
1-modda. O‘zbekiston Respublikasining 1993 yil 28 dekabrda qabul qilingan «Metrologiya to‘g‘risida»gi 1004-XII-sonli Qonuniga (O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining Axborotnomasi, 1994 yil, ¹ 2, 48-modda; O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 2000 yil, ¹ 5-6, 153-modda; 2003 yil, ¹ 5, 67-modda; O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining Axborotnomasi, 2013 yil, ¹ 4, 98-modda; 2014 yil, ¹ 12, 343-modda) o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritilib, uning yangi tahriri tasdiqlansin (ilova qilinadi).
2-modda. O‘zbekiston standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish agentligi, O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi va boshqa manfaatdor tashkilotlar ushbu Qonunning ijrosini, ijrochilarga yetkazilishini hamda mohiyati va ahamiyati aholi o‘rtasida tushuntirilishini ta’minlasin.
3-modda. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi:
hukumat qarorlarini ushbu Qonunga muvofiqlashtirsin;
davlat boshqaruvi organlari ushbu Qonunga zid bo‘lgan o‘z normativ-huquqiy hujjatlarini qayta ko‘rib chiqishlari va bekor qilishlarini ta’minlasin.
4-modda. Ushbu Qonun rasmiy e’lon qilingan kundan e’tiboran olti oy o‘tgach kuchga kiradi.
O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti Sh. MIRZIYoEV
Toshkent sh.,2020 yil 7 aprel,
O‘RQ-614-son
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING QONUNI
Metrologiya to‘g‘risida
(yangi tahriri)
1-bob. Umumiy qoidalar
1-modda. Ushbu Qonunning maqsadi
Ushbu Qonunning maqsadi metrologiyaga oid faoliyat sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat.
2-modda. Metrologiya to‘g‘risidagi qonun hujjatlari
Metrologiya to‘g‘risidagi qonun hujjatlari ushbu Qonun va boshqa qonun hujjatlaridan iboratdir.
Agar O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida O‘zbekiston Respublikasining metrologiya to‘g‘risidagi qonun hujjatlarida nazarda tutilganidan boshqacha qoidalar belgilangan bo‘lsa, xalqaro shartnoma qoidalari qo‘llaniladi.
3-modda. Asosiy tushunchalar
Ushbu Qonunda quyidagi asosiy tushunchalar qo‘llaniladi:
metrologiyaga oid faoliyat — o‘lchashlarning yagona birlikda bo‘lishini ta’minlash, o‘lchash uslublari va vositalari, shuningdek talab qilinadigan aniqlikka erishish usullari bilan bog‘liq bo‘lgan faoliyat;
metrologik kuzatiluvchanlik — o‘lchash natijasining hujjatlashtirilgan uzluksiz kalibrlashlar ketma-ketligi orqali etalonga bog‘lash mumkin bo‘lgan xossasi;
metrologik ekspertiza — o‘lchashlarning yagona birlikda bo‘lishi bilan bog‘liq metrologik talablar, qoidalar va normalarni qo‘llash to‘g‘riligi hamda to‘liqligini baholash va tahlil qilish bo‘yicha tashkiliy-huquqiy ishlar majmui;
sinov vositasi — sinovlar o‘tkazish uchun mo‘ljallangan, normalangan texnik tavsiflari bo‘lgan texnik qurilma, modda va (yoki) material;
standart namuna — metrologik attestatsiya natijasida modda (material)ning xossasi yoki tarkibini tavsiflaydigan bitta yoki undan ortiq qiymatlari aniqlangan shu modda (material) namunasi shaklidagi o‘lchash vositasi;
etalon — muayyan kattalik birligining o‘lchamini boshqa o‘lchash vositalariga o‘tkazish maqsadida uni qayta hosil qilish va saqlash uchun mo‘ljallangan o‘lchash vositasi;
o‘lchashlar aniqligining ko‘rsatkichi — o‘lchash uslubiyotining qo‘llanilayotgan normalari va qoidalariga rioya etilganda olingan o‘lchash natijalari aniqligining belgilangan tavsifi;
o‘lchashlarni bajarish uslubiyoti — o‘lchashlarning bajarilishini va ularning natijalari belgilangan aniqlik ko‘rsatkichlari bilan olinishini ta’minlaydigan operatsiyalar va qoidalar majmui;
o‘lchash vositasi — o‘lchashlar uchun foydalaniladigan va normalangan metrologik xususiyatlarga ega bo‘lgan texnika vositasi;
o‘lchash vositalarini kalibrlash — berilgan sharoitlarda o‘lchash vositasi yordamida olingan kattalik qiymati va etalon bilan qayta tiklanadigan tegishli kattalik qiymati o‘rtasidagi nisbatni aniqlash orqali o‘lchash vositasining metrologik tavsiflarini aniqlash maqsadida bajariladigan operatsiyalar majmui;
o‘lchash vositalarini qiyoslash — o‘lchash vositalarining belgilab qo‘yilgan metrologik talablarga muvofiqligini aniqlash va tasdiqlash maqsadida bajariladigan operatsiyalar majmui;
o‘lchashlarning yagona birlikda bo‘lishi — o‘lchashlarning natijalari qonuniylashtirilgan birliklarda ifodalangan va o‘lchashlarning aniqlik ko‘rsatkichlari ma’lum ehtimollik bilan belgilangan chegaralarda joylashgan holati.
4-modda. Metrologiyaga oid faoliyat sohasidagi asosiy vazifalar
Metrologiyaga oid faoliyat sohasidagi asosiy vazifalar quyidagilardan iborat:
O‘zbekiston Respublikasida o‘lchashlarning yagona birlikda bo‘lishini ta’minlash;
ishonchsiz o‘lchash natijalarining oldini olish;
xolis, ishonchli va solishtiriladigan o‘lchash natijalariga bo‘lgan ehtiyojlarni qondirish;
o‘lchash natijalarining milliy va (yoki) xalqaro etalonlargacha metrologik kuzatiluvchanligini ta’minlash;
O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining rivojlanishiga va ilmiy-texnik taraqqiyotiga ko‘maklashish.
5-modda. Metrologiyaga oid faoliyat sohasinining asosiy prinsiplari
Metrologiyaga oid faoliyat sohasining asosiy prinsiplari quyidagilardan iborat:
qonuniylik;
metrologiya tekshiruvi va nazorati natijalarining xolisligi;
ilmiy asoslanganlik;
o‘lchash birliklari qo‘llanilishida xalqaro birliklar tizimining ustuvorligi;
boshqaruv tizimining yagonaligi;
ma’lumotlarning oshkoraligi va ochiqligi;
o‘lchashlar yagona birlikda bo‘lishini ta’minlash bo‘yicha milliy va xalqaro talablarning uyg‘unligi.
2-bob. Metrologiyaga oid faoliyat sohasini tartibga solish
6-modda. Metrologiyaga oid faoliyat sohasidagi davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlari
Metrologiyaga oid faoliyat sohasidagi davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat:
metrologiyaga oid faoliyatni xalqaro talablar asosida rivojlantirish;
investitsiyalarni jalb qilish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish;
ilmiy tadqiqotlarni rivojlantirish hamda ularni ishlab chiqarish amaliyoti bilan integratsiya qilish;
metrologiyaga oid faoliyat sohasidagi kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish;
ilg‘or innovatsion va axborot-kommunikatsiya texnologiyalari joriy etilishini rag‘batlantirish;
noto‘g‘ri o‘lchash natijalarining salbiy oqibatlaridan muhofaza qilishga doir tadbirlarni amalga oshirish;
O‘zbekiston Respublikasida o‘lchashlarning yagona birlikda bo‘lishini ta’minlash tizimi ishlashi va rivojlanishini, uning xalqaro birliklar tizimi va boshqa mamlakatlarning kattalik birliklari tizimlari bilan uyg‘unlashuvini ta’minlash;
xalqaro hamkorlikni rivojlantirish.
7-modda. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining metrologiyaga oid faoliyat sohasidagi vakolatlari
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi:
metrologiyaga oid faoliyat sohasida yagona davlat siyosati amalga oshirilishini ta’minlaydi;
metrologiyaga oid faoliyat sohasida davlat dasturlarini tasdiqlaydi hamda ularning amalga oshirilishini ta’minlaydi;
o‘z vakolatlari doirasida metrologiyaga oid faoliyat sohasida normativ-huquqiy hujjatlarni qabul qiladi;
metrologiyaga oid faoliyat sohasida davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlarining faoliyatini muvofiqlashtiradi;
kattalik birliklarining nomlari va belgilari, ularni yozish va qo‘llash qoidalarini, metrologiya tekshiruvi va nazorati tartibini, O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalarini hisobga olgan holda O‘zbekiston Respublikasi hududidan tashqarida o‘tkazilgan o‘lchash vositalarini sinash va metrologik attestatsiyadan o‘tkazish, qiyoslash, kalibrlash natijalarini O‘zbekiston Respublikasida e’tirof etish tartibini belgilaydi.
8-modda. O‘zbekiston Respublikasi metrologiya xizmati
Metrologiyaga oid faoliyat sohasining davlat tomonidan boshqarilishini metrologiya bo‘yicha milliy organ — O‘zbekiston standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish agentligi (bundan buyon matnda maxsus vakolatli davlat organi deb yuritiladi) amalga oshiradi.
O‘zbekiston Respublikasi metrologiya xizmati davlat metrologiya xizmatidan, davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari metrologiya xizmatlaridan, shuningdek davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari hisoblanmaydigan yuridik shaxslarning metrologiya xizmatlaridan iboratdir.
Davlat metrologiya xizmati maxsus vakolatli davlat organi va uning Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahridagi bo‘linmalaridan, shuningdek O‘zbekiston milliy metrologiya institutidan iborat.
Davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari metrologiya xizmatlari davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari huzuridagi maxsus tashkil etilgan hamda akkreditatsiya qilingan bo‘linmalardan iboratdir.
Yuridik shaxslarning metrologiya xizmatlari davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari hisoblanmaydigan maxsus tashkil etilgan hamda akkreditatsiya qilingan yuridik shaxslardan va (yoki) ular huzuridagi bo‘linmalardan (bundan buyon matnda yuridik shaxslarning metrologiya xizmatlari deb yuritiladi) iborat.
Davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari metrologiya xizmatlari va yuridik shaxslarning metrologiya xizmatlari zarurat bo‘lgan hollarda o‘lchashlarning yagona birlikda bo‘lishini ta’minlash bo‘yicha ishlarni bajarish hamda metrologiya tekshiruvini amalga oshirish uchun tashkil etiladi.
Davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari metrologiya xizmatlarining hamda yuridik shaxslar metrologiya xizmatlarining huquq va majburiyatlari davlat metrologiya xizmati organlari bilan kelishib olingan nizomlarda o‘rnatiladi.
9-modda. Maxsus vakolatli davlat organining metrologiyaga oid faoliyat sohasidagi vakolatlari
Maxsus vakolatli davlat organi:
metrologiyaga oid faoliyat sohasida yagona davlat siyosatini amalga oshiradi;
mamlakatda metrologiyaga oid faoliyat sohasidagi mintaqalararo va tarmoqlararo tashkilotlarning faoliyatini muvofiqlashtiradi;
milliy etalonlarni yaratish, tasdiqlash, saqlash va ishchi holatda saqlab turish qoidalarini o‘rnatadi, shuningdek ularning xalqaro darajada solishtirilishini ta’minlaydi;
o‘lchash uslublari, vositalari va natijalariga qo‘yiladigan umumiy metrologik talablarni belgilaydi;
davlat metrologiya tekshiruvi va nazoratini amalga oshiradi, shuningdek metrologiyaga oid faoliyat sohasidagi harakatlarni muvofiqlashtiradi;
davlat sinovlaridan o‘tgan va turi tasdiqlangan yoki metrologik attestatsiyadan o‘tkazilgan O‘lchash vositalarining davlat reestrini yuritadi;
o‘z vakolatlari doirasida, shu jumladan boshqa davlat boshqaruvi organlari bilan hamkorlikda normativ-huquqiy hujjatlarni va normativ hujjatlarni qabul qiladi;
ilmiy kadrlar va muhandis-texniklar tayyorlashni hamda qayta tayyorlashni tashkil etadi;
O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalariga rioya etilishi ustidan nazoratni amalga oshiradi;
o‘lchashlarning yagona birlikda bo‘lishini ta’minlash bo‘yicha yuklatilgan vazifalarni bajarish uchun davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlarining, tashkilotlarning mutaxassislarini jalb etadi;
o‘z vakolatlari doirasida xalqaro tashkilotlar faoliyatida ishtirok etadi;
O‘zbekiston Respublikasining o‘lchashlar yagona birlikda bo‘lishini ta’minlash tizimi ishlashi va rivojlanishini hamda uning xalqaro birliklar tizimi va boshqa mamlakatlarning kattalik birliklari tizimlari bilan uyg‘unlashuvini ta’minlaydi;
iste’molchilar huquqlarini, fuqarolarning sog‘lig‘i va xavfsizligini, atrof-muhitni hamda davlat manfaatlarini noto‘g‘ri o‘lchash natijalarining salbiy oqibatlaridan muhofaza qilishga doir chora-tadbirlarni amalga oshiradi;
davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlaridan, shuningdek tashkilotlardan o‘lchashlarning yagona birlikda bo‘lishini ta’minlash bo‘yicha yuklatilgan vazifalarni bajarish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotni oladi.
10-modda Maxsus vakolatli davlat organi Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahridagi bo‘linmalarining vakolatlari
Maxsus vakolatli davlat organi Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahridagi bo‘linmalari:
akkreditatsiya qilingan holda o‘lchash vositalarini metrologik attestatsiyadan o‘tkazish, qiyoslash va kalibrlash ishlarini bajaradi;
o‘lchashlarning yagona birlikda bo‘lishini ta’minlashga doir normativ hujjatlar loyihalarini ishlab chiqadi;
milliy darajada laboratoriyalararo solishtirishlarda ishtirok etadi.
11-modda. O‘zbekiston milliy metrologiya institutining vakolatlari
O‘zbekiston milliy metrologiya instituti:
O‘zbekiston Respublikasi milliy etalonlar bazasini takomillashtiradi va rivojlanishini ta’minlaydi;
etalonlarni va eng yuqori aniqlikdagi o‘lchash vositalarini saqlab turish hamda ularni xalqaro darajada solishtirish, shuningdek kattalik birliklarini saqlash va uzatish bo‘yicha ishlarni bajaradi;
o‘lchashlarning yagona birlikda bo‘lishini ta’minlashga doir normativ hujjatlar loyihalarini ishlab chiqadi;
metrologiya tekshiruvi natijalarini o‘zaro e’tirof etish bo‘yicha xalqaro shartnomalarni ro‘yobga chiqarishda ishtirok etadi;
metrologiya tekshiruvini va metrologiyaga oid faoliyat sohasidagi ilmiy tadqiqotlarni amalga oshiradi.
12-modda. Davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari metrologiya xizmatlarining hamda yuridik shaxslar metrologiya xizmatlarining vakolatlari
Davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari metrologiya xizmatlarining hamda yuridik shaxslar metrologiya xizmatlari:
akkreditatsiya qilingan holda o‘lchash vositalarini qiyoslash va kalibrlash ishlarini bajaradi;
o‘lchashlarning yagona birlikda bo‘lishini ta’minlashga doir normativ hujjatlar loyihalarini ishlab chiqadi.
3-bob. Metrologiyaga oid faoliyatni tashkil etish
13-modda. O‘lchashlarning yagona birlikda bo‘lishini ta’minlashga doir normativ hujjatlar
Metrologiya normalari va qoidalarini belgilovchi hamda O‘zbekiston Respublikasi hududida majburiy kuchga ega bo‘lgan o‘lchashlarning yagona birlikda bo‘lishini ta’minlashga doir normativ hujjatlarni tasdiqlash va davlat ro‘yxatidan o‘tkazish maxsus vakolatli davlat organi tomonidan amalga oshiriladi.
O‘zbekiston Respublikasida o‘lchashlarning yagona birlikda bo‘lishini ta’minlashga doir normativ hujjatlarning quyidagi turlari qo‘llaniladi:
o‘lchash vositalarini qiyoslash uslubiyoti;
o‘lchash vositalarini kalibrlash uslubiyoti;
o‘lchashlarni bajarish uslubiyoti;
sinov vositalarini attestatsiyadan o‘tkazish uslubiyoti.
O‘lchashlarning yagona birlikda bo‘lishini ta’minlashga doir normativ hujjatlar jumlasiga metrologiya tekshiruvini o‘tkazish tartibini belgilovchi standartlashtirish bo‘yicha hujjatlar ham kiradi.
O‘lchash vositalarini qiyoslash va kalibrlash uslubiyotlari, sinov vositalarini attestatsiyadan o‘tkazish uslubiyoti metrologik ekspertizadan o‘tkazilishi lozim.
O‘lchashlarni bajarish uslubiyoti metrologik attestatsiyadan o‘tkaziladi.
14-modda. Kattalik birliklari
O‘zbekiston Respublikasida xalqaro birliklar tizimining kattalik birliklarini belgilangan tartibda qo‘llashga yo‘l qo‘yiladi. Kattalik birliklarining nomlari, belgilari, ularni yozish va qo‘llash qoidalari maxsus vakolatli davlat organining taqdimnomasiga binoan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadi.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan xalqaro birliklar tizimiga kiritilmagan birliklarni qo‘llashga ruxsat berilishi mumkin.
Tashqi savdo faoliyatini amalga oshirish chog‘ida shartnoma shartlariga muvofiq o‘zga kattalik birliklaridan ham foydalanish mumkin.
15-modda. Kattalik birliklarining etalonlari
Kattalik birliklari etalonlar vositasida saqlanadi va qayta hosil qilinadi.
Etalonlar orqali qayta hosil qilinadigan kattalik birliklari xalqaro birliklar tizimining birliklariga qadar metrologik kuzatiluvchanlikni ta’minlashi kerak.
Maxsus vakolatli davlat organining qarori bilan milliy etalon O‘zbekiston Respublikasi hududida muayyan kattalik birligining o‘lchamini belgilash uchun birlamchi etalon sifatida e’tirof etiladi.
Milliy etalonlarni xususiylashtirishga yo‘l qo‘yilmaydi.
Etalonlarni yaratish, tasdiqlash, saqlash va qo‘llash tartibi maxsus vakolatli davlat organi tomonidan o‘rnatiladi.
16-modda. O‘lchash vositalari va sinov vositalari
Foydalanishda bo‘lgan o‘lchash vositalari va sinov vositalari o‘lchash natijalarining belgilangan aniqlikdagi qonuniylashtirilgan birliklarda bo‘lishini ta’minlashi va qo‘llash shartlariga mos kelishi kerak.
O‘lchash natijalarining buzilishiga olib kelishi mumkin bo‘lgan ruxsat etilmagan sozlash va aralashuvlarning oldini olish maqsadida o‘lchash vositalarining konstruksiyasi o‘lchash vositalarining funksional qismlariga (shu jumladan dasturiy ta’minotga) kirish cheklanishini ta’minlashi kerak.
Quyidagilar texnik vositalar, qurilmalar, moddalar va (yoki) materiallarning o‘lchash vositalari va (yoki) sinov vositalari jumlasiga kiritish mezonlari hisoblanadi:
qiymatlari ma’lum vaqt davomida o‘zgarmas deb qabul qilinadigan normalangan metrologik xususiyatlarga va texnik tavsiflarga ega bo‘lishi;
o‘lchash natijalarining belgilangan aniqlikda qonuniylashtirilgan birliklarda bo‘lishini ta’minlash qobiliyati, shuningdek sinov natijalarining ishonchliligi;
mexanik, elektrik, optik, fizik-kimyoviy, elektron prinsiplarda ishlashi.
Quyidagi hollarda texnik vositalar o‘lchash vositalari va (yoki) sinov vositalari hisoblanmaydi:
indikator funksiyasiga ega bo‘lganda;
natijalari o‘lchash va (yoki) sinov hisoblanmaydigan, faqat dastlabki baholash uchun foydalanilganda;
faqat o‘lchash va (yoki) sinov natijalari haqida axborot uzatish funksiyalarini bajarganda.
17-modda. O‘lchashlarni bajarish uslubiyotlari
O‘lchashlarni bajarish uslubiyotlari o‘lchash natijalarining aniqlik ko‘rsatkichlarini baholashni o‘z ichiga olishi va o‘lchash o‘tkazishning mavjud sharoitlarida belgilab qo‘yilgan aniqlikni ta’minlashi kerak. O‘lchashlar belgilangan tartibda attestatsiyadan o‘tkazilgan o‘lchashlarni bajarish uslubiyotlariga muvofiq amalga oshirilishi zarur.
O‘lchashlarni bajarish uslubiyotlarini metrologik attestatsiyadan o‘tkazish o‘lchashlarni bajarish uslubiyotining unga qo‘yiladigan metrologiya talablariga muvofiqligini baholash hamda tasdiqlash maqsadida tadqiqotlar o‘tkazish orqali amalga oshiriladi.
O‘lchashlarni bajarish uslubiyotlarini ishlab chiqish va metrologik attestatsiyadan o‘tkazish tartibi maxsus vakolatli davlat organi tomonidan o‘rnatiladi.
4-bob. Davlat metrologiya tekshiruvi va nazorati
18-modda. Davlat metrologiya tekshiruvi va nazoratini amalga oshirish
Davlat metrologiya tekshiruvi va nazorati davlat metrologiya xizmati organlari tomonidan metrologiya to‘g‘risidagi qonun hujjatlari talablariga rioya etilishi ustidan tekshirish maqsadida amalga oshiriladi.
19-modda. Davlat metrologiya tekshiruvi va nazorati ob’ektlari
Quyidagilar davlat metrologiya tekshiruvi va nazoratining ob’ektlaridir:
etalonlar;
o‘lchash vositalari;
sinov vositalari;
standart namunalar;
axborot-o‘lchash tizimlari;
o‘lchashlarni bajarish uslubiyotlari;
o‘ramlarga qadoqlangan tovarlarning ularni maydalab qadoqlash va sotish chog‘idagi miqdori;
metrologiya normalari va qoidalarida nazarda tutilgan boshqa ob’ektlar.
20-modda. Davlat metrologiya tekshiruvi va nazorati tatbiq etiladigan sohalar
Davlat metrologiya tekshiruvi va nazorati quyidagi sohalarda bajariladigan o‘lchashlarga nisbatan qo‘llaniladi:
sog‘liqni saqlash, veterinariya, atrof-muhitni muhofaza qilish;
moddiy boyliklarni va yoqilg‘i-energetika resurslarini hisobga olish;
soliq, bojxona, savdo-tijorat, pochta va telekommunikatsiya;
zaharli, tez alangalanuvchi, portlovchi va radioaktiv moddalarni saqlash, tashish hamda yo‘q qilib tashlash;
umumiy ovqatlanish mahsulotlarini ishlab chiqarish, realizatsiya qilish va ushbu sohada xizmatlar ko‘rsatish;
aholi va hududlarni tabiiy hamda texnogen tusdagi favqulodda vaziyatlardan himoya qilish, yong‘in xavfsizligini, suv ob’ektlarida insonlarning xavfsizligini ta’minlash;
sanoat xavfsizligini ta’minlash;
davlat mudofaasini ta’minlash;
mehnat xavfsizligini va transport harakati xavfsizligini ta’minlash;
sertifikatlashtiriladigan mahsulotning xavfsizligi va sifatini aniqlash;
geodezik, kartografik va gidrometeorologik ishlarni bajarish;
o‘lchash vositalarini davlat sinovidan, qiyoslashdan, kalibrlashdan, ta’mirlash va metrologik attestatsiyadan o‘tkazish;
foydali qazilmalarni qazib olish;
rasmiy sport musobaqalarini o‘tkazish;
mahsulot va xizmatlar muvofiqligini baholash bo‘yicha ishlarni bajarish.
Davlat metrologiya tekshiruvi va nazorati qonun hujjatlariga muvofiq faoliyatning boshqa sohalariga nisbatan ham qo‘llanilishi mumkin.
21-modda. Davlat metrologiya tekshiruvi
Davlat metrologiya tekshiruvi va nazorati ob’ektlarining metrologik, texnik tavsiflarini aniqlash va (yoki) tasdiqlash maqsadida davlat metrologiya tekshiruvi amalga oshiriladi.
Davlat metrologiya tekshiruvi:
o‘lchash vositalarining turini tasdiqlash maqsadida sinovdan o‘tkazish;
o‘lchash vositalarini va o‘lchashlarni bajarish uslubiyotlarini metrologik attestatsiyadan o‘tkazish;
o‘lchash vositalarini, shu jumladan etalonlarni qiyoslash, kalibrlash;
sinov vositalarini attestatsiyadan o‘tkazish.
22-modda. Davlat metrologiya nazorati
Davlat metrologiya nazorati texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi normativ hujjatlarning, shuningdek boshqa qonun hujjatlarining metrologiyaga oid talablarga rioya etilishi ustidan amalga oshiriladi.
Davlat metrologiya nazorati:
o‘lchash vositalarining (shu jumladan etalonlar, standart namunalar, axborot-o‘lchash tizimlari) ishlab chiqarilishi, ta’mirlanishi, prokatga berilishi, realizatsiya qilinishi, ularning holati va qo‘llanilishi;
o‘lchashlarni bajarish uslubiyotlarining qo‘llanilishi;
belgilangan metrologiya normalari va qoidalariga rioya etilishi, shuningdek akkreditatsiya qilingan metrologiya xizmatlari, markazlari va laboratoriyalari faoliyati;
o‘ramlarga qadoqlangan tovarlarning ularni maydalab qadoqlash va sotish chog‘idagi miqdori ustidan amalga oshiriladi.
Davlat metrologiya nazoratini amalga oshiruvchi shaxslarning huquqlari, majburiyatlari va javobgarligi qonun hujjatlarida belgilanadi.
23-modda. O‘ramlarga qadoqlangan tovarlar miqdori ustidan davlat metrologiya nazorati
O‘ramlarga qadoqlangan tovarlarning ularni maydalab qadoqlash va sotish chog‘idagi miqdori ustidan davlat metrologiya nazorati davlat metrologiya xizmatining vakolatli organlari tomonidan o‘tkaziladi.
O‘ramlarga qadoqlangan tovarlar miqdori ustidan davlat metrologiya nazorati o‘ram tarkibini o‘ramni ochmasdan yoki deformatsiya qilmasdan o‘zgartirish mumkin bo‘lmagan taqdirda, o‘ramdagi tovar miqdorini ko‘rsatuvchi massa, hajm, uzunlik, maydon yoki boshqa kattaliklar esa o‘ramda belgilangan hollarda amalga oshiriladi.
O‘ramlarga qadoqlangan tovarlar miqdori ustidan davlat metrologiya nazorati suyuq holdagi qadoqlangan tovarlar uchun iste’mol idishi sifatida foydalaniladigan o‘lchamli idishlarga nisbatan ham tatbiq etiladi.
O‘ramlardagi qadoqlangan tovarlarning miqdori ustidan davlat metrologiya nazorati tekshiruv xaridi orqali amalga oshirilishi mumkin.
24-modda. O‘lchash vositalarining turlarini tasdiqlash
O‘lchash vositalarining turlarini tasdiqlash o‘z ichiga davlat sinovlarini o‘tkazish orqali o‘lchash vositalarining metrologik va texnik tavsiflarini aniqlash, o‘lchash vositalarining metrologiya to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga muvofiqligini belgilash hamda o‘lchash vositalarining turini tasdiqlash to‘g‘risida qaror qabul qilish bo‘yicha ishlarni oladi.
O‘lchash vositalarini metrologik attestatsiyadan o‘tkazish yagona nusxalarda ishlab chiqariladigan (yoki O‘zbekiston Respublikasi hududiga import bo‘yicha yagona nusxalarda olib kiriladigan) o‘lchash vositalarining xossalarini tadqiq etish asosida ular qo‘llash uchun yo‘l qo‘yilishini e’tirof etish maqsadida davlat metrologiya xizmati tomonidan amalga oshiriladi.
Ushbu Qonunning 20-moddasida ko‘rsatilgan sohalarda foydalaniladigan, ishlab chiqarilishi va import bo‘yicha olib kirilishi lozim bo‘lgan o‘lchash vositalari davlat sinovlaridan va turini tasdiqlashdan yoki metrologik attestatsiyadan o‘tkazilishi kerak.
O‘lchash vositalarining davlat sinovlarini o‘tkazish, turini tasdiqlash va Davlat reestriga kiritish maxsus vakolatli davlat organi tomonidan amalga oshiriladi.
Tasdiqlangan o‘lchash vositalariga yoki ularning foydalanish hujjatlariga ishlab chiqaruvchi Davlat reestri belgisini qo‘yishi shart.
25-modda. O‘lchash vositalarini qiyoslash
O‘lchash vositalarini qiyoslash akkreditatsiya qilingan davlat metrologiya xizmati hamda davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlarining akkreditatsiya qilingan metrologiya xizmatlari tomonidan amalga oshiriladi.
O‘lchash vositalarini qiyoslaganda o‘lchash vositalarining belgilab qo‘yilgan metrologik talablarga ularning muvofiqligini aniqlash va tasdiqlash bajariladigan operatsiyalar ketma-ketligini belgilovchi o‘lchash vositalarini qiyoslash uslubiyoti asosida amalga oshiriladi.
Qiyoslashdan o‘tkazilishi lozim bo‘lgan o‘lchash vositalari turkumlarining ro‘yxati maxsus vakolatli davlat organi tomonidan tasdiqlanadi.
26-modda. O‘lchash vositalarini kalibrlash
O‘lchash vositalarini kalibrlash akkreditatsiya qilingan metrologiya xizmatlari tomonidan amalga oshiriladi.
O‘lchash vositalarini kalibrlashda o‘lchash vositasining metrologik tavsiflarini aniqlash uchun mo‘ljallangan o‘lchash vositalarini qiyoslash uslubiyotidan foydalaniladi.
Ushbu Qonun 20-moddasi birinchi qismining ikkinchi — o‘ninchi xatboshlarida ko‘rsatilganidan boshqa sohalarda qo‘llaniladigan o‘lchash vositalari ularni ishlab chiqarish, realizatsiya qilish, ishlatish, ijaraga berish va ta’mirlashda kalibrlashdan o‘tkazilishi mumkin.
Akkreditatsiya qilingan metrologiya xizmati tomonidan bajarilgan o‘lchash vositalarini kalibrlash natijalaridan o‘lchash vositalarini qiyoslashda foydalanilishi mumkin.
O‘lchash vositalarini kalibrlash bo‘yicha davlat-xususiy sheriklik asosida metrologiya xizmatlari tashkil etilishiga yo‘l qo‘yiladi.
27-modda. Sinov vositalarini attestatsiyadan o‘tkazish
Sinov vositalarini attestatsiyadan o‘tkazish ularning normalangan texnik tavsiflari texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi normativ hujjatlar talablariga muvofiqligini aniqlash maqsadida amalga oshiriladi.
Sinov vositalarini attestatsiyadan o‘tkazish akkreditatsiya qilingan metrologiya xizmatlari tomonidan amalga oshiriladi.
Sinov vositalarini attestatsiya qilishda sinov vositalarining normalangan texnik tavsiflari texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi normativ hujjatlar talablariga muvofiqligini aniqlash imkonini beruvchi sinov vositalarini attestatsiya qilish uslubiyotidan foydalaniladi.
28-modda. Metrologiya xizmatlarini metrologiya ishlarini va xizmatlarini amalga oshirish huquqiga ega bo‘lish uchun akkreditatsiya qilish
Metrologiya xizmatlarini texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi normativ hujjatlarning metrologik ekspertizasini, ushbu Qonunning 20-moddasida nazarda tutilgan sohalarda qo‘llanilishi va foydalanilishi mumkin bo‘lgan o‘lchash vositalarini, sinov vositalarini, o‘lchashlarni bajarish uslubiyotlarini metrologik attestatsiyadan o‘tkazish, sinov vositalarini attestatsiyadan o‘tkazish, o‘lchash vositalarini qiyoslash, kalibrlash va sinashni amalga oshirish huquqiga ega bo‘lishi uchun akkreditatsiya qilish qonun hujjatlarida belgilangan tartibda o‘tkaziladi.
Texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi normativ hujjatlarning metrologik ekspertizasini, ushbu Qonunning 20-moddasidanazarda tutilgan sohalarda qo‘llanilishi va foydalanilishi mumkin bo‘lgan o‘lchash vositalarining, o‘lchashlarni bajarish uslubiyotlarining metrologik attestatsiyasini, sinov vositalarining attestatsiyasini, o‘lchash vositalarini qiyoslashni, kalibrlashni, sinashni amalga oshiruvchi akkreditatsiya qilingan metrologiya xizmatlari faoliyatining inspeksiya nazorati qonun hujjatlarida belgilangan tartibda o‘tkaziladi.
5-bob. Yakunlovchi qoidalar
29-modda. Davlat metrologiya xizmatini davlat tomonidan moliyalashtirish
Davlat metrologiya xizmatining quyidagi ishlari davlat tomonidan moliyalashtiriladi:
metrologiyaga oid faoliyat sohasini rivojlantirish istiqbollarini ishlab chiqish;
metrologiya bo‘yicha xalqaro, mintaqaviy tashkilotlarning ishida ishtirok etish va metrologiya bo‘yicha chet el milliy xizmatlari bilan ishlar bajarish;
metrologiyaga oid faoliyat sohasidagi normativ-huquqiy hujjatlarni va normativ hujjatlarni, shuningdek xalqaro, mintaqaviy normalar hamda qoidalarni ishlab chiqish va ishlab chiqishda ishtirok etish;
metrologiyaga oid faoliyat sohasi bo‘yicha umumdavlat ahamiyatiga molik ilmiy-tadqiqot va boshqa ishlarni o‘tkazish;
etalonlar va o‘lchash vositalarini ishlab chiqish, takomillashtirish, yasash, saqlash, qo‘llash, olish hamda asrash, shuningdek ularning xalqaro darajada solishtirilishini ta’minlash;
standart namunalarni ishlab chiqish;
davlat metrologiya nazoratini o‘tkazish.
30-modda. Metrologiya ishlari va xizmatlari uchun haq to‘lash
O‘lchash vositalarini sinash, turini tasdiqlash, metrologik attestatsiyadan o‘tkazish, qiyoslash va kalibrlash, o‘lchashlarni bajarish uslubiyotlarini attestatsiyadan o‘tkazish, texnik jihatdan tartibga solish va o‘lchashlarning yagona birlikda bo‘lishini ta’minlash sohasidagi normativ hujjatlarni metrologik ekspertiza qilish, texnik jihatdan asosliligini hamda belgilangan metrologiya normalari va qoidalariga muvofiqligini baholash, o‘lchashlar va sinovlar bajarilishining sifatini baholashga doir metrologiya ishlari hamda yuridik va jismoniy shaxslarga ko‘rsatilayotgan xizmatlar, shuningdek metrologiyaga oid faoliyatning davlat tomonidan moliyalashtirish sohasiga kirmaydigan boshqa turlari uchun haq tuziladigan shartnomalar shartlariga muvofiq manfaatdor shaxslar tomonidan to‘lanadi.
31-modda. Nizolarni hal etish
Metrologiyaga oid faoliyat sohasidagi nizolar qonun hujjatlarida belgilangan tartibda hal etiladi.
32-modda. Metrologiya to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini buzganlik uchun javobgarlik
Metrologiya to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini buzganlikda aybdor shaxslar belgilangan tartibda javobgar bo‘ladi.
(Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 08.04.2020 y., 03/20/614/0403-son)
Hujjatda xato topganingizda, uni belgilab Ctrl+Enter ni bosing.
© O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi qoshidagi “Adolat” milliy huquqiy axborot markazi davlat muassasasi
NAZORAT SAVOLLARI
1. O‘lchashlar birliligini ta’minlashning asoslari.
2. “O‘zstandart” agentligining metrologiya bo‘ yicha vakolatlari.
3. O‘zbekiston Respublikasining “Metrologiya to‘ g’risida”gi qonuni qisqa sharhi.
4. Davlat metrologik tekshiruvi va nazorati.
5. Davlat metrologik tekshiruvi va nazorati turlari.
6. Normativ va texnik hujjatlarni metrologik ekspertiza qilish.
2-AMALIU MASHG’ULOT
AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKASIYA SOHASIDA MERROLOGIK TA’MINOT ISHLARI.
Ishdan maqsad: Aloqa, axborotlashtirish va telekommunikatsiya texnologiyalari sohasidagi metrologiya xizmatlarini va metrologik ta'minot masalalari tahlil qilish.
Kalit so'zlar: metrologiya xizmatlari, metrologik ta’minot, sinov vositasi, standart namuna, o'lchash vositalarini qiyoslash
Metrologik ta'minotning tarkibiga O‘zbekiston Respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikasiyalarini rivojlantirish vazirligi, UNICON.UZ DUK markazi qoshidagi Asos metrologiya xizmati, Uztelekom qoshidagi “Telekommunikasiya va personalni rivojlantirish” filiali, Telekommunikasiyalar va pochta aloqasi sohasidagi standartlashtirish bo‘yicha Texnik qo‘mitasi, Davlat aloqa inspeksiyasi, metrologik xizmatlar va xo‘jalik yurituvchi sub'ektlari o‘lchash vositalarining holati uchun mas'ul shaxslar kiradi.
Metrologik ta'minot tizimi O‘zbekiston Respublikasi Davlat o‘lchashlar birliligini ta'minlash tizimi bilan, O‘zbekiston Respublikasi standartlashtirish Davlat tizimi, standartlashtirish va sertifikatlashtirish soha tizimlari bilan o‘zaro hamkorlik qiladi.
Tizimning boshqa davlatlarning o‘lchashlar birliligini ta'minlash tizimlari va xalqaro organlar bilan o‘zaro hamkorligi O‘zbekiston Respublikasining amaldagi qonun hujjatlariga, O‘zbekiston Respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikasiyalarini rivojlantirish vazirligi, «O‘zstandart» agentligining normativ hujjatlariga muvofiq tartibga solinadi.
Davlat metrologik nazorati va tekshiruvi sohasida qo‘llanilayotgan o‘lchash vositalarining Davlat Reestrini, metrologik ta'minot bo‘yicha standartlar Davlat Reestrini, akkreditlangan metrologik xizmatlar va metrologik laboratoriyalar Davlat Reestrini yuritish, Tizim bo‘yicha tashkiliy-uslubiy hujjatlarning kelishuvi, boshqa davlatlarning o‘lchashlar birliligini ta'minlash Davlat tizimlari bilan o‘zaro hamkorlik qilish, shu jumladan, sinovlar natijalarini o‘zaro tan olish, turi tasdiqlanishining sertifikatlari va metrologik shahodatlash masalalari bo‘yicha, shuningdek o‘lchash vositalarini qiyoslash uslublarini, o‘lchash vositalari ustidan davlat metrologik nazorati va tekshiruvini amalga oshirish vazifalari «O‘zstandart» agentligi zimmasiga yuklatilgan.
Metrologik xizmatlarni ko‘rsatish bo‘yicha respublika Markazi:
- o‘lchash vositalari turini tasdiqlash bo‘yicha sinovlarni o‘tkazish;
- o‘lchash vositalarini metrologik shahodatlash;
- o‘lchash vositalarini qiyoslash;
- metrologik xizmatlari, markazlari, laboratoriyalari o‘lchash vositalarining sinovlari va qiyoslashlarini o‘tkazish huquqini beruvchi akkreditlashni tashkil etish va o‘tkazish;
- o‘ lchashlarni bajarish uslublari va metrologik faoliyatning boshqa muayyan turlarining davlat metrologik nazoratini amalga oshiradi.
Standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish ilmiy-tadqiqot instituti belgilangan ixtisosliklar bo‘yicha kadrlar tayyorlash (qayta tayyorlash)ni ta'minlaydi va qonunlashtiruvchi metrologiya bo‘yicha ishlab chiqilayotgan soha normativ hujjatlarining kelishuvida qatnashadi, metrologik xizmatlari va sinov laboratoriyalarini akkreditlash bo‘ yicha hujjatlar ekspertizasini o‘ gkazadi.
Axborot texnologiyalari va kommunikasiyalari sohasida metrologik ta'minot masalalari O‘zbekiston Respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikasiyalarini rivojlantirish vazirligi tomonidan tartibga solinadi va muvofiqlashtiriladi.
O‘zbekiston Respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikasiyalarini rivojlantirish vazirligining davlat qo‘mitasini asosiy vazifalari quyidagilar hisoblanadi:
- Metrologiya qonun hujjatlari, o‘lchov vositalari turining attestasiyasi va tan olinishi masalalari bo‘yicha «O‘zstandart» agentligi bilan o‘zaro hamkorlik, Tizim tarkibini shakllantirish va uning qatnashchilarining faoliyatini koordinatlash bo‘yicha ishlarni tashkil etish;
- Axborot texnologiyalari va kommunikasiyalar sohasidagi mintaqaviy hamdo‘stlik va boshqa xalqaro tashkilotlar bilan Tizimning qoida va me'yorlarini rivojlantirish hamda uyg’unlashtirish masalalari bo‘yicha o‘zaro hamkorlik qilish;
- umumsoha xarakteridagi masalalarni hal etish, axborot texnologiyalari va kommunikasiyalar sohasida o‘lchashlar birliligini ta'minlashda texnik siyosatni ishlab chiqish;
- soha metrologik ta'minotining qonun hujjatlari bazasini ishlab chiqish bo‘yicha ishlarni tashkil qilish.
O‘zbekiston Respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikasiyalarini rivojlantirish vazirligi qoshidagi standartlashtirish bo‘yicha Texnik qo‘mita quyidagilarni ishlab chiqadi:
- metrologiya qonun hujjatlari hamda axborot texnologiyalari va kommunikasiyalar sohasi xo‘jalik yurituvchi sub'ektlarining metrologik ta'minoti borasidagi strategiyani;
- xalqaro standartlar talablari bilan uyg’unlashtirilgan normativ hujjatlarni ishlab chiqish, amaldagi normativ hujjatlarga o‘zgartirishlar kiritish yoki ularni bekor qilish, chet el standartlaridan Tizimni takomillashtirish maqsadida foydalanish bo‘yicha tavsiyalarni tayyorlaydi;
- axborot texnologiyalari va kommunikasiyalar sohasida metrologik xizmatlarning tashkiliy sxemasini takomillashtirish va shakllantirish bo‘yicha tavsiyalarni tayyorlaydi.
O‘zbekiston aloqa va axborotlashtirish agentligi (hozirda O‘zbekiston Respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikasiyalarini rivojlantirish vazirligi)ning 1997 yil 11 iyuldagi 225-son buyrug’iga asosan UNICON.UZ DUK markazi qoshida Asos metrologiya xizmati tashkil qilindi.
Asos metrologiya xizmati O‘zbekiston Respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikasiyalari sohasining xo‘ jalik yurituvchi sub'ektlarini metrologik ta'minoti vazifalarini amalga oshirish bo‘yicha ishlarga ilmiy-texnik va tashkiliy-uslubiy rahbarlikni amalga oshiradi. Asos metrologiya xizmati nizomga muvofiq o‘lchash vositalarining soha reestrini yuritadi, “O‘zbekiston Respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikasiyalari” sohasida qo‘llash uchun tavsiya qilingan o‘lchash vositalari katalogini har yili yangilaydi.
O‘zbekiston Respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikasiyalari sohasidagi Radioaloqa, radioeshittirish va televidenie markazi qoshida faoliyat ko‘rsatmoqda.
Qonun hujjatlari va normativ aktlar, davlat va soha standartlari talablarini bajarish va ularga rioya qilish, lisenziya shartlari va aloqa va axborotlashtirish sohasida taqdim etilayotgan xizmatlar sifatini ta'minlash bo‘yicha Davlat nazorat organi bo‘ lib Davlat aloqa inspeksiyasi hisoblanadi.
Tizim ishtirokchilarining asosiy vazifalari ular to‘g’risidagi belgilangan tartibda kelishilgan va tasdiqlangan nizomlarga muvofiq aniqlanadi.
O‘zbekiston Respublikasining «Metrologiya to‘g’risida»gi Qonuni (11-modda) tomonidan xo‘jalik yurituvchi sub'ektlarning metrologik xizmatlari o‘lchash birliligini ta'minlash va metrologik nazoratni amalga oshirish bo‘yicha ishlarni bajarish uchun zarur bo‘lgan hollarda tashkil etilishi belgilab qo‘yilgan.
Hozirgi vaqtda O‘zbekiston Respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikasiyalari sohasida o‘lchashlar birliligini ta'minlash tizimida o‘lchash vositalarini qiyoslash, kalibrlash, ta'mirlash va metrologik shahodatlash huquqiga ega bo‘ lgan uchta akkreditlangan metrologiya xizmatlari mavjud: O‘zbekiston aloqa va axborotlashtirish agentligi UNICON.UZ markazi qoshidagi Asos metrologiya xizmati, Radioaloqa, radioeshittirish va televidenie markazi hamda «O‘ztelekom» AK qoshidagi «Telekommunikasiya va personalni rivojlantirish» filialidagi metrologiya xizmatlari.
UNICON.UZ DUK markazi qoshidagi Asos metrologiya xizmatining qiyoslash va ta'mirlash laboratoriyasi sohaviy hisoblanadi va u sohadagi barcha xo‘jalik yurituvchi sub'ektlar uchun ta'mirlash va qiyoslash ishlarini o‘ tkazish huquqiga ega. Oxirgi ikkita xizmat akkreditlash sohasiga muvofiq xo‘jalik yurituvchi sub'ektlarning ichki ehtiyojlari uchun zarur bo‘lgan o‘lchash vositalarini ta'mirlash va qiyoslash huquqiga egadirlar. Ushbu metrologik xizmatlari o‘z faoliyatlarini amalga oshirishlari uchun namunaviy o‘lchash vositalari, yordamchi uskunalar va normativ-texnik hujjatlar bilan ta'minlanganlar.
Hozirgi vaqtda, metrologiya xizmatlari yo‘q bo‘lgan (o‘lchash vositalarining to‘plami kam bo‘lganligi sababli), Axborot texnologiyalari va kommunikasiya sohasida xo‘jalik yurituvchi sub'ektlarida o‘lchash vositalari holati, tegishli hujjatlarda belgilangan vazifa va majburiyatlari uchun javobgarlar tayinlangan.
Barcha metrologik xizmatlarga va o‘lchash vositalari holati uchun javobgar shaxslarga asosiy talablar - bu o‘lchash vositalarini, qiyoslash va ta'mirlash ishlarini o‘z vaqtida o‘tkazish.
Xo‘jalik yurituvchi sub'ektlarning metrologik xizmatlariga qiyoslash laboratoriyalari bilan bir qatorda davlat metrologiya nazorati va tekshiruviga tegishli bo‘lgan sohadan tashqaridagi o‘lchov vositalari uchun kalibrlash laboratoriyalarini tuzish maqsadga muvofiqdir. Aloqa, axborotlashtirish va telekommunikasiya texnologiyalari sohasida o‘lchash vositalarini kalibrlashning tashkiliy va texnik asoslarini joriy qilish o‘lchash vositalari holatini nazorat qilishni osonlashtirishga imkon beradi.
«O‘ztelekom» AK, «O‘zbekiston pochtasi» DAK, uyali aloqa kompaniyalari, Internetning yiridik operator va provayderlarining qayta tashkil qilinishi sababli ularning tarkibiy bo‘linmalari va filiallarini metrologik ta'minlashda muammolar tug’ildi.
Tabiiyki, akkreditlashning qisqa sohasi bilan chegaralangan mavjud uchta metrologik xizmatlarning faoliyati yangi tuzilgan tarkiblar va bo‘linmalarni ta'mirlash va qiyoslash ishlari bilan to‘liq ta'minlay olmaydi.
Bu muammolarni hal qilish uchun va namunaviy o‘lchash vositalarini ta'mirlash va qiyoslash laboratoriyalarini yuqori texnologiya uskunalari bilan jihozlash yo‘ li bilan mavjud metrologiya xizmatlarining akkreditlash sohasini izchillik bilan kengaytirish va mutaxassislarni yangi texnika hamda texnologiyalar bilan ishlashning zamonaviy uslublari va ishlash malakalarini oshirish uchun muntazam ravishda o‘ qitish zarur.
UNICON.UZ DUK markazi qoshidagi Asos metrologiya xizmati Axborot texnologiyalari va kommunikasiya sohasidagi xo‘ jalik yurituvchi sub'ektlarning metrologik xizmatlari ishlarini muvofiqlashtiradi.
Axborot texnologiyalari va kommunikasiya sohasining xo‘jalik yurituvchi sub'ektlarning metrologiya xizmatlari o‘lchashlar birliligi va talab etilgan aniqligini (o‘ lchashlarni bajarish uslublarini ishlab chiqish va attestatlash, normativ hujjatlar loyihalarining metrologik ekspertizasi, loyihalash, konstruktorlik va texnologik hujjatlashtirish hamda boshqa turdagi ishlar bo‘ yicha) ta'minlash sohasida muayyan faoliyatni amalga oshirishda texnik vakolatliligini tan olishga, ixtiyoriy ravishda akkreditasiyadan o‘tishi mumkin.
Nazorat savollar
1. UNICON.UZ DUK markazi qoshidagi Asos metrologiya xizmatining vazifalari.
2. Sohada qo‘ llaniladigan o‘ lchash vositalarining metrologik ta'minoti.
3. UNICON.UZ DUK markazi qoshidagi Asos metrologiya xizmati.
4. Qonunlashtiruvchi metrologiya bo‘ yicha xalqaro tashkilot.
5. Standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish bo‘yicha davlatlararo Kengash.
3-AMALIY MASHG’ULOT
KATTALIKLARNING XALQARO BIRLIKLAR TIZIMI
Ishdan maqsad: metrologik kattaliklarninig xalqaro birliklar tizimini o’rganish va tahlil qilish.
Kalit so’zlar: kattalik, kàttàlikning o`lchàmligi,kàttàliklàrning birliklàri,kàttàlikning qiymàti, birliklàrni và o`lchàmlàrni,xàlqàrî birliklàr.
Àtrîfimizdàgi hàyot uzluksiz tàrzdà kåchàdigàn muàyyan jàràyonlàr, vîqåàlàr, hîdisàlàrgà nihîyatdà bîy bo`lib, ulàrni ko`pini àksàriyat hîllàrdà såzmàymiz yoki e`tibîrgà îlmàymiz. Chåtdàn qàràgàndà ulàrning îràsidà bîg`liqlik yoki uzluksizlik bilinmàsligi hàm mumkin. Bà`zilàrigà esà shunchàlik ko`nikib kåtgànmizki, àniq bir so`z bilàn ifîdàlàsh kåràk bo`lsà, birîz qiynàlib turàmizdà, “...mànà shu-dà!” dåb qo`yamiz. Butunsuhbàt bàrchàmiz bilib-bilmàydigàn, ko`rib-ko`rmàydigàn và såzib-såzmàydigàn kàttàliklàr hàqidà bîràdi.
Kàttàliklàrning tà`rifini kåltirishdàn îldin ulàrning mîhiyatigà muqàddimà kåltirsàk.
Yon-våringizgà bir nàzàr tàshlàng, hàr xil buyumlàrni, jînli và jînsiz prådmåtlàrni ko`ràsiz. Bàlki îldingizdà do`stlàringiz hàm o`tirishgàndir (àlbàttà dàrs tàyyorlàb!). Gàrchi bu sànàb o`tilgànlàr bir-birlàridàn tubdàn fàrq qilsà hàm hîzir ko`rishimiz kåràk bo`lgàn xîssàlàr và xususiyatlàr bo`yichà ulàrdàgi muàyyan umumiylikni ko`rishimiz mumkin. Màsàlàn, ruchkà, stîl và do`stingizni îlàylik. Bulàr bir-biridàn qànchàlik o`zgàchà bo`lmàsin, låkin o`zlàridà shundày bir umumiylikni kàsb etgànki, bu umumiylik ulàrning uchàlàsidà hàm bir xildà tàvsiflànàdi. Àgàrdà gàp ulàrning kàttà-kichikligi xususidà bîràdigàn bo`lsà, birîr bir yo`nàlish bo`yichà îlingàn và àniq chågàràgà (îràliqqà) egà bo`lgàn màkînni yoki màsîfàni tushunàmiz. Àynàn mànà shu xîssà uchàlà îb`åkt uchun bir xil mà`nîgà egà. Ushbu mà`nî nuqtài nàzàridàn qàràydigàn bo`lsàk, ulàr îràsidàgi tàfîvut fàqàt qiymàtdàginà bo`lib qîlàdi. Yoki îg`irlik tushunchàsini, ya`ni misîl tàriqàsidà îlingàn îb`åktlàrning Årgà tîrtilishini ifîdàlàydigàn xususiyatini îlàdigàn bo`lsàk hàm, màzmunàn bir xillikni ko`ràmiz. Bundà hàm ulàr îràsidàgi tàfîvut ulàrning Årgà tîrtilish kuchining kàttà yoki kichikligidà, ya`ni qiymàtidàginà bo`làdi. Biz buni îddiyginà qilib îg`irlik dåb àtàb qo`yamiz. Bu kàbi xususiyatlàr tàlàyginà bo`lib, ulàrgà kàttàlik nîmi bårilgàn.
Kàttàliklàr judà ko`p và turli-tumàn, låkin ulàrning bàrchàsi hàm ikkitàginà tàvsif bilàn tushuntirilàdi. Bu sifàt và miqdîr tàvsiflàri.
Sifàt tàvsifi îlingàn kàttàlikning mîhiyatini, màzmunini ifîdàlàydigàn tàvsif hisîblànàdi. Gàp màsîfà bîràsidà kåtgàndà muàyyan îlingàn îb`åktning o`lchàmlàrini, uzun-qisqàligini yoki bàlànd-pàstligini bildiruvchi xususiyatni tushunàmiz, ya`ni ko`z îldimizgà kåltiràmiz. Buni îddiyginà bir tàjribàdàn bilishimiz mumkin. Bir dàqiqàgà bîshqà ishlàringizni yig`ishtirib, ko`z îldingizgà îg`irlik và tåmpåràturà nîmli kàttàliklàrni kåltiring... Xo`sh, ulàrning sifàt tàvsiflàrini såzà îldingizmi. Bir nàrsàgà àhàmiyat båring-à, îg`irlik dågàndà qàndàydir bir màvhum, îg`ir yoki ångil îb`åktni, àksàriyat, tàrîzi tîshlàrini ko`z îldigà kåltirgànsiz, tåmpåràturà to`g`risidà gàp bîrgàndà esà, issiq-sîvuqlikni bildiruvchi bir nàrsàni gàvdàlàntirgànsiz. Àynàn mànà shulàr biz sizgà tushuntirmîqchi bo`lgàn kàttàlikning sifàt tàvsifi bo`lib hisîblànàdi.
Endi îlingàn îb`åktlàrdà birîr bir kàttàlik to`g`risidà so`zlàydigàn bo`lsàk, bu îb`åktlàr o`zidà shu kàttàlikni ko`p yoki kàm “mujàssàmlàshtirgànligini” shîhidi bo`làmiz. Bu esà kàttàlikning miqdîr tàvsifi bo`làdi.
Mànà endi kàttàlikning tà`rifini kåltirishimiz mumkin:
Kàttàlik - sifàt tîmînidàn ko`pginà fizikàviy îb`åktlàrgà (fizikàviy tizimlàrgà, ulàrning hîlàtlàrigà và ulàrdà o`tàyotgàn jàràyonlàrgà) nisbàtàn umumiy bo`lib, miqdîr tîmînidàn hàr bir îb`åkt uchun xususiy bo`lgàn xîssàdir.
Tà`rifdà kåltirilgàn xususiylik birîr îb`åktning xîssàsi ikkinchisinikigà nisbàtàn mà`lum dàràjàdà kàttàrîq yoki kichikrîq bo`lishini ifîdàlàydi.
Biz o`rgànàyotgàn måtrîlîgiya fàni àynàn mànà shu kàttàliklàr, ulàrning birliklàri,o`lchàsh tåxnikàsining rivîjlànishi bilàn chàmbàrchàsbîg`liqdir. “Kàttàlik” àtàmàsidàn xîssàning fàqàt miqdîriy tîmînini ifîdàlàsh uchun fîydàlànish to`g`ri emàs (màsàlàn, “màssà kàttàligi”, “bîsim kàttàligi” dåb yozish), chunki shu xîssàlàrning o`zi kàttàlik bo`làdi. Bundà “kàttàlik o`lchàmi” dågàn àtàmàni ishlàtish to`g`ri hisîblànàdi. Màsàlàn, mà`lum jismning uzunligi, màssàsi, elåktr qàrshiligi và hîkàzîlàr.
Hàr bir fizikàviy îb`åkt bir qànchà îb`åktiv xîssàlàr bilàn tàvsiflànishi mumkin. Ilm-fàn tàràqqiyoti và rivîjlànishi bilàn bu xîssàlàrni bilishgà tàlàb îrtib bîrmîqdà. Hîzirgà kålib zàmînàviy o`lchàsh vîsitàlàri yordàmidà 70 dàn îrtiq kàttàlikni o`lchàsh imkîniyati màvjud. Bu ko`rsàtkich 2050 yillàrgà bîrib 200 dàn îrtib kåtishi bàshîràt qilinmîqdà.
Ko`pinchà kàttàlikning o`rnigà pàràmåtr, sifàt ko`rsàtkichi, tàvsif (xàràktåristikà) dågàn àtàmàlàrni hàm qo`llànishigà duch kålàmiz, Låkin bu àtàmàlàrning bàrchàsi mîhiyatàn kàttàlikni ifîdàlàydi.
Muàyyan guruhlàrdàgi kàttàliklàrning îràsidà o`zàrî bîg`liqlik màvjud bo`lib, uni fizikàviy bîg`lànish tånglàmàlàri îrqàli ifîdàlàsh mumkin. Màsàlàn, vàqt birligidàgi o`tilgàn màsîfà bo`yichà tåzlikni àniqlàshimiz mumkin. Mànà shu bîg`lànishlàr àsîsidà kàttàliklàrni ikki guruhgà bo`lib ko`rilàdi: àsîsiy kàttàliklàr và hîsilàviy kàttàliklàr.
Àsîsiy kàttàlik dåb ko`rilàyotgàn tizimgà kiràdigàn và shàrt bo`yichà tizimning bîshqà kàttàliklàrigà nisbàtàn mustàqil qàbul qilib îlinàdigàn kàttàlikkà àytilàdi. Màsàlàn, màsîfà (uzunlik), vàqt, tåmpåràturà, yorug`lik kuchi kàbilàr.
Hîsilàviy kàttàlik dåb tizimgà kiràdigàn và tizimning kàttàliklàri îrqàli ifîdàlànàdigàn kàttàlikkà àytilàdi. Màsàlàn, tåzlik, tåzlànish, elåktr qàrshiligi,quvvàt và bîshqàlàr.
Hàr bir xîssà ko`p yoki kàm dàràjàdà ifîdàlànishi, ya`ni miqdîr tàvsifigà egà bo`lishi mumkin ekàn, dåmàk bu xîssàni o`lchàsh hàm mumkin. Bu hàqdà buyuk itàliyalik îlim Gàlilåî Gàlilåy “O`lchàsh mumkin bo`lgànini o`lchàng, mumkin bo`lmàgànigà esà imkîniyat yaràting” dågàn edi.
Kàttàliklàrning sifàt tàvsiflàrini ràsmiy tàrzdà ifîdàlàshdà o`lchàmlikdàn fîydàlànàmiz.
Kàttàlikning o`lchàmligi dåb, shu kàttàlikning tizimdàgi àsîsiy kàttàliklàr bilàn bîg`liqligini ko`rsàtàdigàn và prîpîrsiînàllik kîeffisiånti 1 gà tång bo`lgàn ifîdàgà àytilàdi.
Kàttàliklàrning o`lchàmligini dimension - o`lchàm, o`lchàmlik mà`nîsini bildiràdigàn (ingl.) so`zgà àsîslàngàn hîldà dim simvîli bilàn bålgilànàdi.
Îdàtdà, àsîsiy kàttàliklàrning o`lchàmligi mîs hîldàgi bîsh hàrflàr bilàn bålgilànàdi, màsàlàn,
dim l = L; dim m = M; dim t = T.
Hîsilàviy kàttàliklàrning o`lchàmligini àniqlàshdà quyidàgi qîidàlàrgà àmàl qilish lîzim:
1. Tånglàmàning o`ng và chàp tîmînlàrining o`lchàmligi mîs kålmàsligi mumkin emàs, chunki, fàqàt bir xil xîssàlàrginà o`zàrî sîlishtirilishi mumkin. Bundàn xulîsà qilib àytàdigàn bo`lsàk, fàqàt bir xil o`lchàmlikkà egà bo`lgàn kàttàliklàrniginà àlgåbràik qo`shishimiz mumkin.
2. O`lchàmliklàrning àlgåbràsi ko`pàyuvchàndir, ya`ni fàqàtginà ko`pàytirish àmàlidàn ibîràtdir.
Ø Bir nåchtà kàttàliklàr ko`pàytmàsining o`lchàmligi ulàrning o`lchàmliklàrining ko`pàytmàsigà tång, ya`ni: A, B, C, Q kàttàliklàrining qiymàtlàri îràsidàgi bîg`lànish Q = ABC ko`rinishdà bårilgàn bo`lsà, u hîldà
dim Q = (dim A)(dim B)(dim C).
Ø Bir kàttàlikni bîshqàsigà bo`lishdàgi bo`linmàning o`lchàmligi ulàrning o`lchàmliklàrining nisbàtigà tång, ya`ni Q = A/B bo`lsà, u hîldà
dim Q = dim A / dim B.
Ø Dàràjàgà ko`tàrilgàn ihtiyoriy kàttàlikning o`lchàmligi uning o`lchàmligini shu dàràjàgàîshirilgànligigà tångdir, ya`ni, Q = An bo`lsà, u hîldà,
dim Q = dim An.
Màsàlàn, àgàr tåzlik v = l/t bo`lsà, u hîldà
dim v = dim l / dim t = L/T = LT-1.
Shundày qilib, hîsilàviy kàttàlikning o`lchàmligini ifîdàlàshdà quyidàgi fîrmulàdàn fîydàlànishimiz mumkin:
dim Q = LnMmTk....,
bundà, L, M, T..., - mîs ràvishdààsîsiy kàttàliklàrning o`lchàmligi; n, m, k..., - o`lchàmlikning dàràjà ko`rsàtkichi.
Hàr bir o`lchàmlikning dàràjà ko`rsàtkichi musbàt yoki mànfiy, butun yoki kàsr sîngà yoxud nîlgà tång bo`lishi mumkin. Àgàr bàrchà dàràjà ko`rsàtkichlàri nîlgà tång bo`lsà, u hîldà bundày kàttàlikni o`lchàmsiz kàttàlik dåyilàdi. Bu kàttàlik bir nîmdàgi kàttàliklàrning nisbàti bilàn àniqlànàdigàn nisbiy (màsàlàn, dielåktrik o`tkàzuvchànlik), lîgàrifmik (màsàlàn, elåktr quvvàti và kuchlànishining lîgàrifmik nisbàti) bo`lishi mumkin.
O`lchàmliklàrning nàzàriyasi îdàtdà hîsil qilingàn ifîdà (fîrmulà)làrni tåzdàn tåkshirish uchun judà qo`l kålàdi. Bà`zàn esà bu tåkshiruv nîmà`lum bo`lgàn kàttàliklàrni tîpish imkînini båràdi.
Muàyyan îb`åktni tàvsiflîvchi kàttàlik shu îb`åkt uchun xîs bo`lgàn miqdîr tàvsifigà egà ekàn, bu kàbi îb`åktlàr o`zàrî birgàlikdà ko`rilàyotgàndà fàqàt mànà shu miqdîr tàvsiflàrigà ko`rà tàfîvutlànàdi. Buning uchun esà sîlishtirilàyotgàndà îb`åktlàràrî birîr bir àsîs bo`lishi lîzim. Bu àsîsgà sîlishtirish birligi dåyilàdi. Àynàn mànà shundày tàvsiflàsh àsîslàrigà kàttàlikning birligi dåb nîm bårilgàn.
Ko`rilàyotgàn fizikàviy îb`åktning ihtiyoriy bir xîssàsining miqdîr tàvsifi bo`lib uning o`lchàmi xizmàt qilàdi. Låkin “uzunlik o`lchàmi”, “màssà o`lchàmi”, “sifàt ko`rsàtkichining o`lchàmi” dågàndàn ko`rà “uzunligi”, “màssàsi”, “sifàt ko`rsàtkichi” kàbi ibîràlàrni ishlàtish hàm låksik jihàtdàn,hàm tåxnikàviy jihàtdàn o`rinli bo`làdi.O`lchàm bilàn qiymàt tushunchàlàrini bir-birigà àdàshtirish kåràk emàs. Màsàlàn, 100 g, 105 mg, 10-4 t - bir o`lchàmni 3 xil ko`rinishdà ifîdàlànishi bo`lib, îdàtdà “màssà o`lchàmining qiymàti” dåmàsdàn, “màssàsi (...) kg” dåb gàpiràmiz. Dåmàk kàttàlikning qiymàti dågàndà uning o`lchàmini muàyyan sînli birliklàrdà ifîdàlànishini tushunishimiz lîzim.
Kàttàlikning o`lchàmi - Àyrim îlingàn mîddiy îb`åkt, tizim, hîdisà yoki jàràyongà tågishli bo`lgàn kàttàlikning miqdîri bo`lib hisîblànàdi.
Kàttàlikning qiymàti - qàbul qilingàn birliklàrning mà`lum bir sîni bilàn kàttàlikning miqdîr tàvsifini àniqlàsh.
Qiymàtning sînlàr bilàn ifîdàlàngàn tàrkibiy qismini kàttàlikning sînli qiymàti dåyilàdi. Sînli qiymàt kàttàlikning o`lchàmi nîldàn qànchà birlikkà fàrqlànàdi, yoki o`lchàsh birligi sifàtidà îlingàn o`lchàmdàn qànchà birlik kàttà (kichik) ekànligini bildiràdi yoki bîshqàchà àytgàndà Q kàttàligining qiymàti uni o`lchàsh birligining o`lchàmi [Q] và sînli qiymàti q bilàn ifîdàlànàdi dågàn mà`nîni ànglàshimiz lîzim:
Q = q[Q].
Endi yanà kàttàlikning birligigà qàytàmiz. Ikki xil måtàll quvur bårilgàn bo`lib, birining diàmåtri 1 m, ikkinchisiniki 0,5 m. Ulàrning ikkîvini diàmåtr bo`yichà sîlishtirish uchun, muàyyan bir àsîs sifàtidà îlingàn birlik qiymàti bilàn sîlishtirishimiz lîzim bo`làdi
Kàttàlikning birligi dåb -tà`rif bo`yichà sîniy qiymàti 1gà tång qilib îlingàn kàttàlik tushunilàdi
Ushbu àtàmà kàttàlikning qiymàtigà kiràdigàn birlik uchun ko`pàytiruvchi sifàtidà ishlàtilàdi. Muàyyan kàttàlikning birliklàri o`zàrî o`lchàmlàri bilàn fàrqlànishi mumkin. Màsàlàn, måtr, fut và dyuym uzunlikning birliklàri bo`lib, quyidàgi hàr xil o`lchàmlàrgà egà - 1 fut = 0,3048 m, 1 dyuym = 25,4 mm gà tångdir.
Kàttàlikning birligi hàm, kàttàlikning o`zigà o`xshàsh àsîsiy và hîsilàviy birliklàrgà bo`linàdi:
Kàttàlikning àsîsiy birligi dåbbirliklàr tizimidàgi ihtiyoriy ràvishdà tànlàngàn àsîsiy kàttàlikning birligigà àytilàdi.
Bungà misîl qilib, LMT - kàttàliklàr tizimigà to`g`ri kålgàn MKS birliklàr tizimidà måtr, kilîgràmm, såkund kàbi àsîsiy birliklàrni îlishimiz mumkin.
Hîsilàviy birlikdåb, bårilgàn birliklàr tizimining birliklàridàn tuzilgàn, tà`riflîvchi tånglàmà àsîsidà kåltirib chiqàriluvchi hîsilàviy kàttàlikning birligigà àytilàdi.
Hîsilàviy birlikkà misîl qilib 1 m/s - xàlqàrî birliklàr tizimidàgi tåzlik birligini; 1 N = 1 kg. m/s2 kuch birligini îlishimiz mumkin.
1960 yili o`lchîv và îg`irliklàrning XI Bîsh kînfårånsiyasi Xàlqàrî birliklàr tizimini qàbul qilgàn bo`lib, màmlàkàtimizdà buni SI (SI - Systeme international) xàlqàrî tizimi dåb yuritilàdi. Kåyingi Bîsh kînfårånsiyalàrdà SI tizimigà bir qàtîr o`zgàrtirishlàr kiritilgàn bo`lib, hîzirgi hîlàti và birliklàrgà qo`shimchàlàr và ko`pàytirgichlàr hàqidàgi mà`lumîtlàr 1- và 2-jàdvàllàrdà kåltirilgàn.
Birliklàrni và o`lchàmlàrni bålgilàsh và yozish qîidàlàri
1. Kàttàliklàrning birliklàrini bålgilàsh và yozish bîràsidà stàndàrtlàr àsîsidà må`yorlàngàn tàrtib và qîidàlàr màvjud. Bu qîidàlàr và tàrtiblàr GÎST 8.417-81 dà àtrîflichà yoritilgàn.
1-jàdvàl
|
Kàttàlik |
Birlik |
|||
|
Nîmi |
O`lchàmligi |
Nîmi |
Bålgisi |
Tà`rifi |
|
Uzunlik |
L |
måtr |
m |
Måtr bu yorug`lik 1/299792458 svàqt îràlig`idà vàkuumdà bîsib o`tàdigàn màsîfà |
|
Màssà |
M |
kilî-gràmm |
kg |
Kilîgràmm bu màssà birligi bo`lib xàlqàrî kilîgràmm-prîtîtipining màssàsigà tång |
|
Vàqt |
T |
såkund |
s |
Såkund bu såziy - 133 àtîmi àsîsiy hîlàtining ikki o`tà nîzik sàthlàri îràsidàgi bir-birigà o`tishigà muvîfiq kålàdigàn nurlànishning 9 192 631 770 dàvridir |
|
Elåktr tîki (elåktr tîkining kuchi) |
1 |
àmpår |
À |
Àmpår bu vàkuumdà bir-biridàn 1 m îràliqdà jîylàshgàn, chåksiz uzun, o`tà kichik dumàlîq ko`ndàlàng kåsimli ikki pàràllål to`g`ri chiziqli o`tkàzgichlàr-dàn tîk o`tgàndào`tkàzgichning hàr 1 m uzunligidà 2×10-7 N gà tång o`zàrî tà`sir kuchini hîsil qilàîlàdigàn o`zgàrmàs tîk kuchi |
|
Tårmîdinàmik hàrîràt |
θ |
kål`vin |
K |
Kål`vin bu tårmîdinàmikhàrîràt birligi bo`lib, u suvning uchlànmà nuqtàsi tårmîdinàmik hàrîràtning 1/273,16 qismigàtång |
|
Mîddà mikdîri |
N |
mîl`
|
mol |
Mîl` bu màssàsi 0,012 kg bo`lgàn uglårîd- 12dà qànchààtîm bo`lsà, uz tàrkibigà shunchàelåmåntlàrini îlgàn tizimning mîddà miqdîridir. Mîl`ni tàdbiq etishdà elåmåntlàri guruhlàngàn bo`lishi lîzim và ulàr àtîm, mîlåkulà, iîn, elåktrîn và bîshqà zàrràchàlàr guruhlàridàn ibîràt bo`lishi mumkin |
|
Yorug`lik kuchi |
J |
kàndålà |
cd |
Kàndålà bu bårilgàn yo`nàlishdà 540-10Hz chàstîtàli mînîxràmà-tik nurlànishni tàrqàtuvchi và shu yo`nàlishdà enårgåtik yorug`lik kuchi 1/683 W/sr ni tàshkil etuvchi mànbàning yorug`lik kuchidir |
Izîhlàr:
1. Kål`vin tåmpåràturàsidàn (bålgisi T) tàshqàri t=T-To ifîdà bilàn àniqlànuvchi Sål`siy tåmpåràturàsi (bålgisi t) qo`llànilàdi, bu årdà tà`rifi bo`yichà T=273,15 K. Kål`vin tåmpåràturàsi kål`vinlàr bilàn Sål`siy tåmpåràturàsi - Sål`siy gràduslàri bilàn ifîdàlànàdi(xàlqàrî và o`zbåkchà bålgisi °S). O`lchîvi bo`yichà Sål`siy gràdusi kål`vingà tång. Sål`siy gràdusi bu «kål`vin» nîmi o`rnigà ishlàtilàdigàn màxsus nîm.
2. Kål`vin tåmpåràturàlàrining àyirmàsi yoki îràlig`i kål`vinlàr bilàn ifîdàlànàdi. Sål`siy tåmpåràturàlàrining àyirmàsi yoki îràlig`i kål`vinlàr bilàn hàm, Sål`siy gràduslàri bilàn hàm ifîdàlàshgà ruxsàt etilàdi.
3. Xàlqàrî àmàliy tåmpåràturà bålgisini 1990 yilgi xàlqàrî tåmpåràturà shkàlàsidà ifîdàlàsh uchun, àgàr uni tårmîdinàmik tåmpåràturàdàn fàrqlàsh lîzim bo`lsà, undà tårmîdinàmik tåmpåràturà bålgisigà «90» indåksi qo`shib yozilàdi (màsàlàn, T90yoki t90)
Xàlqàrî birliklàr tizimi (SI) ning hîsilàviy birliklàri
SI ning hîsilàviy birliklàri SI ning kîgårånt hîsilàviy birliklàrini hîsil qilish qîidàlàrigà muvîfiq kåltirib chiqàrilàdi. SI ning àsîsiy birliklàridàn fîydàlànib kåltirib chiqàrilgàn SI ning hîsilàviy birliklàrining nàmunàlàri 2-jàdvàldà kåltirilgàn.
2-jàdvàl – Nîmlàri và bålgilàri àsîsiy birliklàr nîmlàridàn và bålgilàridàn tàshkil tîpgàn SI ning hîsilàviy birliklàr nàmunàlàri.
2-jàdvàl
|
Kàttàlik |
Birlik
|
||
|
Nîmi |
O`lchàmligi |
Nîmi |
Bålgisi |
|
Màydîn |
L2 |
måtrning kvàdràti |
m2 |
|
hàjm, sig`diruvchànlik |
L3 |
måtrning kubi |
m 3 |
|
Tåzlik |
LT-1 |
såkundigà måtr |
m/s |
|
Tåzlànish |
LT-2 |
måtr tàqsim såkundning kvàdràti |
m/s2 |
|
Zichlik |
L-3M |
kilîgràmm tàqsim måtrning kubi |
kg/m3 |
|
To`lqin sîn |
L-1 |
måtrning dàràjàsi minus bir |
m-1 |
|
Sîlishtirmà xàjm |
L3M-1 |
måtrning kubi tàqsim kilîgràmm |
m3/kg |
|
Elåktr tîkining zichligi |
L-2I |
àmpår tàqsim måtrning kvàdràti |
À/m2 |
|
Màgnit màydînning kuchlàngànligi |
L-1I |
àmpår tàqsim måtr |
À/m |
|
Kîmpînåntning mîlyar kînsåntràsiyasi |
L-3N |
mîl` tàqsim måtrning kubi |
mol/m3 |
|
Ràvshànlik |
L-2J |
kàndålà tàqsim måtrning kvàdràti |
cd/m2 |
SI ning màxsus nîmigà và bålgilànishigà egàbo`lgàn hîsilàviy birliklàri 3-jàdvàldàko`rsàtilgàn.
SI ning elåktr và màgnit kàttàliklàrining birliklàrini elåktrîmàgnit màydîni tånglàmàlàrini ràsiînàllàshtirilgàn shàkligàmuvîfiq hîsil qilish lîzim. Bu tånglàmàlàrgà vàkuumning màgnit dîimiyligi μ0 kiràdi. Uni àniq qiymàti 4π×10-7 H/m yoki 12,566 370 614...-10-7 H/m (àniq).
O`lchîvlàr và tàrîzilàr XVII Bîsh kînfårnsiyasining - O`TBK (1983 y.) qàrîrlàrigà muvîfiq uzunlik birligi - måtrni yangi tà`rifi bo`yichà, tåkis elåktrîmàgnit to`lqinlàrining vàkuumdà tàrqàlish tåzligini qiymàti S0 - 299792458 m/s (àniq) gà tång dåb qàbul qilingàn.
Bu tånglàmàgà shuningdåk qiymàti 8,854187817 10-12 F/m tång dåb qàbul qilingàn vàkuumning elåktrik dîimiyligi ε0 kiràdi.
Elåktr birliklàri o`lchàmlàrining ànikligini Djîzåfsîn effåkti và Xîll kvànt effåkti àsîsidà îshirish màqsàdidà O`lchîvlàr và tàrîzilàr xàlqàrî kîmitåti (O`TXK) tîmînidàn 1990 yil 1 yanvàridàn bîshlàb Djîzåfsîn kînstàntàsining shàrtli qiymàti Kj-90 = 4,83579×1014 Hz/V (àniq) [O`TXK 1 - tàvsiyasi, 1988 y] và Klitsing kînstàntàsini shàrtli qiymàti Rk-90 = 25812,807 Ω (àniq) [O`TXK, 2- tàvsiyasi, 1988 y] dåb kiritildi.
Izîh - O`TXK ning 1 và 2 tàvsiyalàri elåktr yurituvchi kuch birligi vîl`t và elåktr qàrshilik birligi – Îm tà`rifi Xàlqàrî birliklàr tizimidà qàytà ko`rib chiqilgàn dågàn mà`nîni bildirmàydi.
3-jàdvàl – SI ning màxsus nîm và bålgilànishgà egà bo`lgàn hîsilàviy birliklàri
3-jàdvàl
|
Kàttàlik |
Birlik |
|||
|
Nîmi |
O`lchàmligi |
Nîmi |
Bålgisi |
SI ning àsîsiy và hîsilàviy birliklàri îrqàli ifîdàlànishi |
|
Yassi burchàk |
l |
Ràdiàn |
rad |
m×m-1=l |
|
Fàzîviy burchàk |
l |
ståràdiàn |
sr |
m2×m-2=l |
|
Chàstîtà |
T-1 |
gårs |
Hz |
s-1 |
|
Kuch |
LMT-2 |
n`yutîn |
N |
m×kg×s-2 |
|
Bîsim |
L-1MT-2 |
pàskàl` |
Pa |
m-1× kg×s-2 |
|
Enårgiya, ish, issiqlik miqdîri |
L2MT-2 |
djîul` |
J |
m2× kg×s-2 |
|
Quvvàt |
L2MT-3 |
vàtt |
W |
m2× kg×s-3 |
|
Elåktr zàryadi, elåktr miqdîri |
TI |
kulîn |
S |
s×A |
|
Elåktr kuchlànish, elåktr pîtånsiàl, elåktr pîtånsiàllàr àyirmàsi, elåktr yurituvchi kuch |
L2MT-3I-1 |
vîl`t |
V |
m2× kg×s-3-A-1 |
|
Elåktr sig`im |
L-2M -1T4I2 |
fàràd |
F |
m-2×kg-1s4A2 |
|
Elåktr qàrshilik |
L2M-1T3I2 |
îm |
Ω |
m2×kg×s-3 A2 |
|
Elåktr o`tkàzuvchànlik |
L-2M1T-3I-2 |
simåns |
S |
m-2×kg-1×s3 A-2 |
|
Màgnit induksiyasining îqimi, màgnit îqimi |
L2MT-2I-1
|
våbår |
Wb |
m2×kg×s-2×A-1 |
|
Màgnit îqimining zichligi, màgnit induksiyasi |
MT-2I-1 |
tåslà |
T |
kg×s-2×A-1 |
|
Induktivlik, o`zàrî induktivlik |
L2MT-2I-2 |
gånri |
H |
m2×kg×s-2×A-2 |
|
Sål`siy tåmpåràturàsi |
θ |
Sål`siy gràdusi |
0S |
K |
|
Yorug`lik îqimi |
J |
lyumån |
lm |
cd×sr |
|
Yoritilgànlik |
L-2J |
lyuks |
Ix |
m -2×cd×sr |
|
Ràdiîàktiv mànbàdàgi nuklidlàrningàktivligi(ràdiînuklidning àktivligi) |
T-1 |
båkkårål` |
Bq |
s-1 |
|
Iînlîvchi nurlànishning yutilgàn dîzàsi, kårmà |
L2T-2 |
gråy |
Gy |
m2s-2 |
|
Iînlîvchi nurlànishning ekvivàlånt dîzàsi, iînlîvchi nurlànishning effåktiv dîzàsi |
L2T-2 |
zivårt |
Sv |
m2s-2 |
|
Kàtàlizàtîr àktivligi |
NT‑1 |
kàtàl |
kat |
mol-s-1 |
Izîhlàr:
1. 3-jàdvàlgà yassi burchàk birligi - ràdiàn và fàzîviy burchàk birligi – ståràdiàn kiritilgàn.
2. Xàlqàrî birliklàr tizimini 1960 yili O`lchîvlàr và tàrîzilàr XI Bîsh kînfårånsiyasidà qàbul qilishdà uchtà birliklàr sinfi kiràr edi: àsîsiy, hîsilàviy và qo`shimchà (ràdiàn và ståràdiàn). O`TBK ràdiàn và ståràdiàn birligini «qo`shimchà» dåb tàsniflàdi, uning àsîsiy yoki hîsilàviy ekànligi tug`risidàgi màsàlàni îchiq qîldirdi. Bu birliklàrning ikkilànmà tushunishni bàrtàràf qilish màqsàdidà O`lchîvlàr và tàrîzilàr xàlqàrî kîmitåti 1980 yil (1 - tàvsiya) qo`shimchà SI birliklàri sinfini o`lchàmsiz hîsilàviy birliklàr sinfi dåb tushunishni qàrîr qildi, O`TBK hîsilàviy SI birliklàri uchun ifîdàlàrdà ulàrni qo`llàsh yoki qo`llànmàslikni îchiq qîldirdi. 1995 yil XX O`TBK (8-qàrîr) SI dàn qo`shimchà birliklàr sinfini îlib tàshlàshgà, bîshqà hîsilàviy SI birliklàri uchun ifîdàlàrdà qo`llànish yoki qo`llànilmàsligi mumkin bo`lgàn (zàruriyatgà ko`rà) ràdiàn và ståràdiànni SI ning o`lchàmsiz hîsilàviy birliklàri dåb àtàshgà qàrîr qildi.
Xàlqàrî birliklàr tizimi birliklàrini o`nli kàrràli và ulushli birliklàrining nîmlàri và bålgilàrini hîsil qilish qîidàlàri
SI ning o`nli kàrràli và ulushli birliklàrining nîmlàri và bålgilànishi 4-jàdvàldà kåltirilgàn ko`pàytuvchi và îld qo`shimchàlàr yordàmidà hîsil qilinàdi.
4-jàdvàl - SI ning o`nli kàrràli và ulushli birliklàrning nîmlàri và bålgilànishini hîsil qilish uchun fîydàlànilàdigàn ko`pàytuvchi và îld qo`shimchàlàr
4-jàdvàl
|
O`nli ko`pàytuvchi |
Îld qo`shimchà |
Îld qo`shimchà bålgisi |
O`nli ko`pàytuvchi |
Îld qo`shimchà |
Îld qo`shimchà bålgisi |
|
1024 |
iîtà |
Y |
10-1 |
dåsi |
d |
|
1021 |
zåttà |
Z |
10-2 |
sànti |
s |
|
1018 |
eksà |
Å |
10-3 |
milli |
m |
|
1015 |
påtà |
R |
10-6 |
mikrî |
μ |
|
1012 |
tårà |
T |
10-9 |
nànî |
n |
|
109 |
gigà |
G |
10-12 |
pikî |
p |
|
106 |
mågà |
M |
10-15 |
fåmtî |
f |
|
103 |
kilî |
k |
10‑18 |
àttî |
à |
|
102 |
gåktî |
h |
10-21 |
zåptî |
z |
|
101 |
dåkà |
da |
10-24 |
iîktî |
y |
Birlikning nîmigà yoki bålgisigà ikki yoki undàn ko`prîq îld ko`shimchàlàrni kåtmà-kåt qo`shishgà yo`l qo`yilmàydi. Màsàlàn, birlik nîmi mikrîmikrîfàràd o`rnigà pikîfàràd yozilishi kåràk.
Izîhlàr:
1. Àsîsiy birlikning nîmi - kilîgràmm "kilî" îld qo`shimchàsigà egà bo`lgànligi sàbàbli màssàni kàrràli và ulushli birliklàrini hîsil qilish uchun màssàning ulushli birligi – gràmm (0,001 kg) ishlàtilàdi và îld qo`shimchàlàr "gràmm" so`zigà qo`shilibyozilishi lîzim, màsàlàn, mikrîkilîgràmm (µkg) o`rnigà milligràmm (mg).
2. Màssàning ulushli birligi - gràmmni îld qo`shimchàsiz ishlàtish ruxsàt etilàdi (birlikning bålgisi - g).
Îld qo`shimchà yoki uning bålgisi birlikning nîmigà, yoki mîs hîldà, bålgisigà qo`shib yozilishi lîzim.
Àgàr birlik birliklàr ko`pàytmàsi yoki nisbàti ko`rinishidà tuzilgàn bo`lsà, u hîldà îld qo`shimchàni yoki uning bålgisini ko`pàytmà yoki nisbàtgà kiruvchi birinchi birlik nîmigà yoki bålgisigà ko`shib yozish lîzim.
|
Tug`ri: kilîpàskàl`-såkundà tàqsim måtr (kPa·s/m). |
Nîto`g`ri: pàskàl`-kilîsåkundà tàqsim måtr (Pa·ks/m). |
Àsîslàngàn hîllàrdà, bundày birliklàr kång tàrqàlgàn hîllàrdà bàndning birinchi qismigà muvîfiq tuzilgàn birliklàrgà o`tish qiyin bo`lsà, îld qo`shimchàni ko`pàytmàning ikkinchi ko`pàytuvchisigà yoki nisbàtning màxràjidà ishlàtilishigà ruxsàt etilàdi, ya`ni màsàlàn: tînnà-kilîmåtr (t×km), vîl`t tàqsim sàntimåtr (V/cm), àmpår tàqsim millimåtr kvàdràt (A/mm).
Dàràjàgà ko`tàrilgàn birlikning kàrràli và ulushli birliklàr nîmi îld qo`shimchàni àsîsiy birlik nîmigà qo`shib yozish bilàn hîsil kilinàdi Màsàlàn, yuzà birligining kàrràli yoki ulushli birligini hîsil qilish uchun îld qo`shimchàni àsîsiy birlik - måtrgà qo`shish kåràk: kilîmåtrning kvàdràti, sàntimåtrning kvàdràti và h.k.
Dàràjàgà ko`tàrilgàn birlik îlingàn kàrràli và ulushli birliklàrining bålgilàrini shu dàràjà ko`rsàtkichini màzkur birlikdàn îlingàn kàrrà yoki ulush bålgisigà qo`shib tuzish lîzim, shundà ko`rsàtgich kàrràli (yoki ulushli) birlikning (îld qo`shimchà bilàn birgà) dàràjàgà ko`tàrilgànligini ifîdàlàydi.
Misîllàr
1. 5 km2=5(103m)2=5×106 m2
2. 250 cm3/s=250(10-2m)3/s=250×10-6 m3/s
3. 0,002 cm-1=0,002(10-2m)‑1=0,002×100 m‑1=0,2 m-1
Kàttàliklàr kiymàtini yozish uchun birliklàrni xàrflàr bilàn yoki màxsus bålgilàr (...°, ...', ...") bilàn bålgilàsh lîzim.
Birliklàrning hàrfli bålgilàri to`g`ri shrift bilàn bîsilishi kåràk. Birliklàr bålgilàridà nuqtà qisqàrtirish bålgisi sifàtidà qo`yilmàydi.
Birliklàrning bålgilàri kàttàliklàrning ràqàmli qiymàtlàridàn kåyin shu sàtrdà (bîshqà sàtrgà o`tkàzmàsdàn) jîylàshtirilishi lîzim. Àgàr birlik bålgisi îldidàgi sînli qiymàt egri chiziqli kàsr ko`rinishidà bo`lsà, u qàvsgà îlinishi kåràk.
Sînning îxirgi ràqàmi và birlikning bålgisi îràsidà bir hàrfli îchiq jîy qîldirish lîzim.
|
To`g`ri: 100 kW 80% 20 °S (1/60) s-1
|
Nîtug`ri: 100kW 80% 20°S l/60/s‑1.
|
Iståsnîhîllàridà sàtr ustigà ko`tàrilib qo`yilàdigàn màxsus bålgi và sîn o`rtàsidà îchiq jîy qîldirilmàydi.
|
To`g`ri: 20°. |
Nîto`g`ri: 20 °. |
Kàttàlikning sînli qiymàtidà o`nli kàsr bîrligidà birlikning bålgisini hàmmà ràqàmlàrdàn kåyin jîylàshtirish lîzim.
|
Tug`ri: 423,06m 5,758°yoki 5°45,48' yoki 5045'28,8". |
Nîtug`ri: 423 m 0,6 5°758 yoki 5°45',48 yoki 5°45'28",8. |
Kàttàliklàr qiymàtlàri chågàràviy îg`ishlàri bilàn ko`rsàtilgàndà sînli qiymàtlàri chågàràviy îlishlàri bilàn qàvs ichigàîlinishi lîzim và birlikning bålgisi qàvsdàn kåyin qo`yilishi lîzim. Yoki birliklàr bålgisi kàttàlikning sînli kiymàtidàn kåyin và uning chågàràviy îg`ishidàn kåyin qo`yilishi lîzim.
|
To`g`ri: (100,0±0,1)kg 50g± 1 g. |
Nîto`g`ri: 100,0 ±0,1 kg 50±1g. |
Birliklàr bålgisini jàdvàlning ustun sàrlàvhàlàridà và sàtr nîmlàridà (yonbîshlàridà) qo`llànilishigà yul qo`yilàdi.
1-misîl
|
Nîminàl sàrf, m3/h |
Ko`rsàtuvlàrning, yuqîri chågàràsi, t3 |
Rîlikning îxirgi o`ngtîmînidàgi bo`linmàsining qiymàti, t3, ko`pi bilàn |
|
40 và 60 |
100 000 |
0,002 |
|
100, 160, 250, 400, 600 và 1 000 |
1 000 000 |
0,02 |
|
2500, 4 000, 6000 và 10 000 |
10 000 000 |
0,2 |
2 - misîl
|
Ko`rsàtkich nîmi |
Tîrtish quvvàtidàgi qiymàti, kW |
||
|
|
18 |
25 |
37 |
|
Tàshqi o`lchàmlàri, mm: uzunlik Eni Bàlàndligi Kîliya, mm Îràliq, mm |
3080 1430 2 190 1090 275 |
3500 1 685 2745 1 340 640 |
4090 2395 2770 1 823 345 |
Birliklàr bålgilàrini fîrmulàdàgi kàttàliklàrning bålgilàrigà bårilgàn izîxlàrdà qo`llàsh ruxsàt etilàdi. Birliklàr bålgilàrini kàttàliklàr o`rtàsidàgi yoki ulàrning sîn qiymàtlàri o`rtàsidàgi bîg`lànishni ifîdàlîvchi hàrflàr shàklidà kåltirilgàn fîrmulàlàr bilàn bir sàtrdà jîylàshtirishgà yo`l qo`yilmàydi.
|
To`g`ri. v = 3,6 s/t, bu årdà v — tåzlik, km/h; s - màsîfà, m; t - vàqt, s. |
Nîto`g`ri: v - 3,6 s/t km/h, bu årdà s - màsîfà, m, t - vàqt, s. |
Ko`pàytmàgà kiruvchi birliklàrning hàrfli bålgilàrini kupàytmà bålgilàridåk o`rtà chizig`igàqo`yilgàn nuktàlàr bilàn àjràtish lîzim. Bu màqsàddà «x» bålgisidàn fîydàlànish mumkin emàs.
|
To`g`ri: N·m A·m2 Pa·s |
Nîto`g`ri: Nm Am2 Pas |
Ko`pàytmàgà kiruvchi birliklàrning hàrfli bålgilàrini, àgàr bu ànglàshilmîvchilikkàîlib kålmàsàîchik jîy qîldirib àjràtishgà yo`l qo`yilàdi.
Birliklàr nisbàtining hàrfli bålgilàridàbo`lish bålgisi sifàtidàfàqàt bittà qiya yoki gîrizîntàl chiziq ishlàtilishi lîzim. Birliklàr bålgisining ko`pàytmàsi sifàtidà dàràjàgà (musbàt và mànfiy) ko`tàrilgàn birliklàr bålgisini qo`llànilishi mumkin.
Nisbàtgà kiruvchi birlikning birîntàsigà mànfiy dàràjà ko`rinishidà bålgi kiritilgàn bo`lsà (màsàlàn s-1, m‑1, K-1, s‑1) undà qiya yoki gîrizîntàl chiziqni qo`llàshgà yo`l qo`yilmàydi.
|
To`g`ri: W·m-2·K-1
|
Nîto`g`ri: W/m2/K
|
Qiya chiziq qo`llànilgàndà suràtdàgi và màxràjdàgi birliklàr bålgilàrini bir sàtrdà jîylàshtirish lîzim, màxràjdàgi birliklàr bålgilàrining ko`pàytmàsini qàvs ichigà îlish lîzim.
|
To`g`ri: m/s W/(m·K). |
Nîto`g`ri:
W/m·K. |
Ikki và undàn îrtiq birliklàrdàn tàshkil tîpgàn hîsilàviy birlik ko`rsàtilgàndà birliklàrning bålgisini và nîmlàrini kîmbinàsiyalàsh yoki bir birliklàrning bålgisini, bîshqàlàrning nîmlàrinikåltirishgàyo`l qo`yilmàydi.
|
To`g`ri: 80 km/h 80kilîmåtr sîàtigà. |
Nîto`g`ri: 80 km/sîàt 80km sîàtigà. |
Màxsus bålgilàr birikmàlàrini ...°, ...', ...", % và°/oobirliklàrni hàrfli bålgilàri bilàn birgàlikdà ishlàtishgàyo`l qo`yilàdi, màsàlàn, ...°/s.
Nazorat sàvîllàr
- Àynàn àtrîfingizdà màvjud turgàn kàttàliklàrni sànàb båring và ulàrni guruhlàng.
- Kàttàlikning sifàt và miqdîr tàvsiflàri nimààsîsidà izîhlànàdi?
- SI birliklàr tizimi hàqidà so`zlàb båring.
- O`lchàsh birliklàrigà qo`shimchàlàr dågàndà nimàni tushunàsiz?
- O`lchàsh birliklàrini yozishdà nimàlàrgà e`tibîr bårish lîzim?
4-AMALIY MASHG’ULOT
O’LCHASH XATOLLIKLARINI METROLOGOK TAVSIFLARINI O’RGANISH.
Ishdan maqsad: o’lchash xatolliklarini metrologok tavsiflarini o’rganish va ularni tahlil qilish.
Kalit so’zlar: O'lchash diapazoni, O'lchash chegarasi, Variatsiya, Darajalash xarakteristikasi (DX), xatoliklarlar va ularning sinflanishi.
O’lchash xatolliklarini metrologok tavsiflari, ya’ni (xarakteristikari) ga quyidagilar kiradi;
Normalangan metrologik xarakteristika (NMH)
Normalangan metrologik xarakteristika (NMH) hujjatlar asosida o'rnatiladi. Amaliyotda o'lchash vositasining quyidagi metrologik xarakteristikalari keng tarqalgan:
O'lchash diapazoni – bu o'lchanayotgan kattalikning shunday qiymatlar sohasidirki, uning uchun o'lchash vositasi xatoliklarning yo'l qo'yiladigan chegarasi me'yorlangan bo'ladi.
O'lchash chegarasi – bu o'lchash diapazonining eng katta va eng kichik qiymati.
Shkalaning bo'lim qiymati – bu kattalik qiymatlarining farqi bo'lib, shkalaning ikkita qo'shni belgisiga mos keladi. Tekis shkalali priborlar doimiy bo'lim qiymatiga ega bo'ladi, notekis shkalalilari esa o'zgaruvchan bo'lim qiymatiga ega bo'ladi.
Sezgirlik S=Δy/ Δx : - bu o'q chiqishidagi signal o'zgarishi Δy ning bu o'zgarishni yuzaga keltirgan kirishdagi Δx signal o'zgarishiga nisbatidir va bunda sezgirlik tok va kuchlanish bo'yicha sezgirlik deb tushuniladi.
Variatsiya – ma'lum sharoitlar o'zgarmas bo'lganida o'lchash diapazonining berilgan nuqtasida kattalik qiymatini orttirib yoki kamaytirib o'lchashdagi o'lchash vositasi ko'rsatishlari orasidagi farq.
H = |Xort – Xkam|
O'lchash vositasi xatolligi – uning asosiy metrologik xarakteristikasidir.
Asosiy xatollik – bu o'lchash vositasining normal ekspluatatsiya sharoitidagi xatoligidir.
Darajalash xarakteristikasi (DX) - eksperiment yo'li bilan o'lchash vositasi chiqish va kirish signali orasidagi boqlanishga aytiladi. Bu harakteristika – analitik, grafik va jadval ko'rinishida berilishi mumkin. DX ichki va tashqi sabablar ta'sirida o'zgarishi mumkin. Masalan: tokning tez o'zgarishida o'lchash vositasi qo'zg’almas qismi inertsiyasiga ko'ra tok o'zgarishini kuzata olmaydi.
Xatoliklarlar va ularning sinflanishi
O’lchash xatoliklari turli sabablarga ko’ra turlicha ko’rinishda namoyon bo’lishi mumkin. Bu sabablar qatoriga quyidagilarni kiritishimiz mumkin:
– o’lchash vositasidan foydalanishda, uni sozlashdan yoki sozlash darajasini siljishidan kelib chiquvchi sabablar:
– o’lchash ob’ektini o’lchash joyiga o’rnatishdan kelib chiquvchi sabablar;
– o’lchash vositasitalarining zanjirida o’lchash ma’lumotini olish, saqlash, o’zgartirish va tavsiya etish bilan bog’liq sabablar;
– o’lchash vositasi va ob’ektiga nisbatan tashqi ta’sirlar (xarorat yoki bosimning o’zgarishi, elektr va magnit maydonlarining ta’siri, turli tebranishlar va xakazo)dan kelib chiquvchi sabablar;
– o’lchash ob’ektining hususiyatlaridan kelib chiquvchi sabablar;
– operatorning malakasi va holatiga bog’liq sabablar va shu kabilar.
O’lchash xatoliklarining kelib chiqish sabablarini tahlil qilishda, eng avvalo, o’lchash natijasiga salmoqli ta’sir etuvchi omillarni aniqlash lozim.
O’lchash xatoliklari u yoki bu hususiyatiga ko’ra bir necha turlarga bo’linib, ularning tabaqalanishi quyida keltirilgan.
O'lchash xatolliklarining klassifikatsiyasi
O'lchash xatolliklari quyidagicha klassifikatsiyalanadi:
xatolliklar namoyon bo'lishi harakteriga ko'ra (muntazam, tasodifiy va qo'pol xatoliklar);
Sonli ifodalanish usuliga ko'ra (absolyut, nisbiy va keltirilgan xatolliklar);
Kirish kattaligining vaqt bo'yicha o'zgarish harakteriga ko'ra (statik va dinamik);
O'lchanayotgan kattalikka bog’liqligiga ko'ra (additiv va multiplikativ);
Atrof-muqit parametrlarining ta'siriga ko'ra (asosiy va qo'shimcha).
Muntazam xatolik - deyilganda, faqat bitta kattalikni qayta-qayta o'lchaganda o'zgarmas bo'lib qoladigan yoki biror qonun bo'yicha o'zgaradigan o'lchash xatoligi tushuniladi. Ular aniq qiymat va ishoraga ega bo'ladi, ularni tuzatmalar kiritish yo'li bilan yo'qotish mumkin.
Tasodifiy xatolik - deyilganda, faqat, bitta kattalikni qayta-qayta o'lchash mobaynida tasodifiy o'zgaruvchi o'lchash xatoligi tushuniladi. Bu xatolik borligini faqat bitta kattalikni bir hil sinchkovlik bilan qayta-qayta o'lchangandagina sezish mumkin.
O'lchashning qo'pol xatoligideyilganda - berilgan shartlar bajarilganda kutilgan natijadan tubdan farq qiladigan o'lchash xatoligi tushuniladi.
Agar xatolik o'lchanayotgan kattalikning o'lchov birliklarda ifodalangan bo'lsa, bunday xatolik absolyut yoki mutloq xatolik deyiladi.
Absolyut xatolik – o’lchangan qiymatning berilgan, y’ani xaqiyqiy qiymati farqiga aytiladi
ΔA=A o'lch – Axaq.
Amalda o'lchashning nisbiy xatoligidan ko'p foydalaniladi.
Nisbiy xatolik - absolyut xatolikning o'lchanayotgan kattalikning haqiqiy qiymatiga nisbatidir.
Keltirilgan xatolik - deb, nomlangan, ya'ni absolyut xatolikning asbobning o'lchash chegarasiga bo'lgan nisbatidan foydalaniladi. xatolik qiymati o'lchash asbobi aniqligini, demak, o'lchash natijasini ham xarakterlaydi
ɣ= ΔA/Anom x100 ℅
Keltirilgan xatolik asbobning aniqlik klassini Ka harakterlaydi.
O'lchanayotgan kattalikka bog’liqligi hisobga olingan holda xatoliklar additiv (absolyut) xatolik va multiplikativ xatoliklarga ajratiladi.
Additiv xatolik o'lchanayotgan kattalikka bog’liq emas, multiplikativ xatolik esa o'lchangan kattalikka proportsionaldir.
Additiv xatolik - “0” ning xatoligi, multiplikativ xatolik esa sezgirlik xatosi deb aytiladi. Amalda o'lchash vositasi ikkala xatolikni o'z ichiga oladi.
Atrof-muhit parametrlarining ta'siriga ko'ra xatoliklari:
asosiy xatoliklar: Harorat, bosim, namlik;
Qo'shimcha xatoliklar: harorat, ta'minlash kuchlanishi, elektr tarmoq kuchlanishi va halaqitlar, magnit maydoni kuchlanganligi, atmosfera bosimi, havoning nisbiy namligi.
Kålib chiqishi sàbàbi (shàrîitigà) qàràb:
· àsîsiy;
· qo`shimchà xàtîliklàrgà bo`linàdi.
Nîrmàl (gràduirîvkà) shàrîitdà ishlàtilàdigàn àsbîblàrdà hîsil bo`làdigàn xàtîlik àsîsiy xàtîlik dåyilàdi. Nîrmàl shàrîit dågàndà tåmpåràturà20°S ± 5°S hàvî nàmligi 65% ± 15%, àtmîsfårà bîsimi (750 ±30) mm.sim.ust., tà`minlàsh kuchlànishi nîminàlidàn ±2% o`zgàrishi mumkin và bîshqàlàr.
Àgàr àsbîb shu shàrîitdàn fàrqli bo`lgàn tàshqi shàrîitdà ishlàtilsà, hîsil bo`làdigàn xàtîlik qo`shimchà xàtîlik dåyilàdi.
Bundà:
Dm – muntàzàm xàtîlik
Dt – tàsîdifiy xàtîlik
Dq – qo`pîl xàtîlik
Muntàzàm xàtîliklàrning kålib chiqish sàbàblàri turli tumàn bo`lib, tàhlil và tåkshiruv àsîsidà ulàrni àniqlàsh và qismàn yoki butkul bàrtàràf etish mumkin bo`làdi. Muntàzàm xàtîliklàrning àsîsiy guruhlàri quyidàgilàr hisîblànàdi:
§ Uslubiy xàtîliklàr;
§ Àsbîbiy (qurilmàviy) xàtîliklàr;
§ Sub`åktiv xàtîliklàr.
O`lchàsh usulining nàzàriy jihàtdàn àniq àsîslànmàgànligi nàtijàsidà uslubiy xàtîlik kålib chiqàdi.
O`lchàsh vîsitàlàrining kînstruktiv kàmchiliklàri tufàyli kålib chiqàdigàn xàtîlik àsbîbiy xàtîlik dåb àtàlàdi. Màsàlàn: àsbîb shkàlàsining nîto`g`ri gràduirîvkàlànishi (dàràjàlànishi), qo`zg`àluvchàn qismning nîto`g`ri màhkàmlànishi và hîkàzîlàr.
Sub`åktiv xàtîlik - kuzàtuvchining àybi bilàn kålib chiqàdigàn xàtîlikdir.
Statik xatoliklar quyidagi manbalar orqali sodir bo‘ladi:
- ekalogik va tavsiflash xatoliklari. Statik xatoliklar: yuqori va quyi chegaralarga
bo‘linishi aniq o‘lchashni beradi. Sanash xatoligi esa paralaks, interpolyatsiyalarga olib keladi. Bu xatolik o‘zaro bog’liqligi bo‘lmagan xolatlarda o‘lchashlar tuzilishi, chegarasida o‘tkaziladi. Bu xatoliklarni yo‘qotish yoki kamaytirish usullari qo‘llash mumkin.
Nazorat sàvîllàr:
1. O`lchàshlàrning sifàt måzînlàri nimàlàrdàn ibîràt?
2. Måtrîlîgiyaning àksiîmàlàri và pîstulàtlàrini tushuntiring.
3. Xàtîliklàrni kålib chiqish sàbàblàri nimàlàrdàn ibîràt?
4. O`lchàsh xàtîliklàrining qàndày turlàrini bilàsiz?
5-AMALIY MASHG’ULOT
BIR XIL ANIQLIKDAGI O’LCHASH VOSITALARINI SOLISHTIRISH TAHLILI
Ishning maqsadi: bir martalik o'lchov natijalarini taqqoslashni o’rganib tahlil qilish.
Kalit so'zlar: o'lchov vositalarining aniqligi, mutlaq asosiy xato chegarasi, ruxsat etilgan asosiy xatolar.
Mazkur uslubiy ko'rsatmalar aniqlikni bir xil darajasidagi bir turdagi o'lchashlarni tekshirish vositalari guruhlarini solishtirishlarga (keyinchalik – solishtirishlar) qo'llaniladi va bu solishtirishlarni o'tkazishni asosiy qoidalarini o'rnatadi.
Umumiy qoidalar
Solishtirishlar ekspluatasiya jarayonida tekshirish vositalarini nazorat qilish usullaridan biri hisoblanadi. Solishtirishlar shuningdek talab qilinadigan aniqlik bilan tekshirishni ta'minlovchi etalonlar yoki o'lchashlarni namunaviy vositalari yaratilmagan holda o'lchash vositalari xatoliklari xarakteristikalarini baholash maqsadida ham qo'llanilishi mumkin.
Solishtirishlarni davlat va idora metrologiya xizmatlarining korxonalari (tashkilotlari) (keyinchalik – tashkilotchi-korxonalar) o'zlarining ixtisosliklariga ko'ra o'tkazadilar.
Metrologiya institutlari standartlashtirish va metrologiya markazlarining (keyinchalik – SMM) tekshirish vositalarini solishtirishlarni tashkil qiladilar va ularda qatnashadilar.
SMM lar hududdagi korxonalarning tekshirish vositalarini solishtirishlarni tashkil qiladilar va ularda qatnashadilar.
Vazirliklarning (idoralarning) metrologiya xizmatlari vazirlik (idora) korxonalarining tekshirish vositalarini solishtirishlarni tashkil qiladilar va ularda qatnashadilar.
Agar o'lchash vositalarini tashish zaruriyati tug'ilsa, u holda tashkilotchi-korxona solishtiriladigan o'lchash vositasini solishtirishlarda qatnashadigan korxonaga (keyinchalik – qatnashuvchi-korxona) yuboradi.
Tashish mumkin bo'lmagan stasionar tekshirish vositalarini solishtirganda tashkilotchi-korxona qatnashuvchi-korxonalarga solishtirish uchun o'lchamni yuboradi.
Ko'p taraflama solishtirishlarda tashkilotchi-korxona qatnashuvchi-korxonalarning biriga tekshirish vositasi bilan solishtirish maqsadida solishtiriladigan o'lchovlar vositasini yoki solishtirish uchun o'lchamni (keyinchalik – o'lcham) yuboradi, keyinchalik o'lchovlar vositasi yoki o'lcham keyingi qatnashuvchi-korxonaga o'tadi. Shu tarzda barcha qatnashuvchi-korxonalar ketma-ket solishtirishlarni o'tkazadilar. Solishtirishlarning barchasi o'tkazilgandan so'ng o'lchovlar vositasi tashkilotchi-korxonaga qaytariladi.
Radial solishtirishlarda tashkilotchi-korxonaning solishtiriladigan o'lchovlar vositasi yoki o'lchami har bir navbatdagi qatnashuvchi-korxonaning tekshirish vositasi bilan solishtirilgandan so'ng solishtiriladigan o'lchovlar vositasining metrologik xarakteristikalarini aniqlash uchun tashkilotchi-korxonaga qaytariladi.
Kombinasiyali solishtirishlar solishtirishlarning ko'p taraflama va radial turlarini kombinasiyasini nazarda tutadi.
Qaysi solishtirish turini tanlash tashkilotchi-korxonaning solishtiriladigan o'lchovlar vositasining yoki o'lchamining barqarorligiga bog'liq bo'ladi.
Agar ko'zda tutilgan o'lchov vositalari bilan solishtirishlarni o'tkazish uchun zarur vaqt mobaynida solishtiriladigan vositaning yoki o'lchamning barqaror emasligi katta bo'lmasa (bu o'lchov vositasining xatosidan 30% dan oshmasa), unda ko'ptaraflama solishtirishlar o'tkaziladi.
Agar solishtirishlarni o'tkazish vaqti mobaynida solishtiriladigan o'lchov vositaning yoki o'lchamning barqaror emasligi
katta bo'lsa (bu o'lchov vositasining xatosidan 30% dan oshsa), unda radial
yoki kombinasiyali solishtirishlar o'tkaziladi.
Tashkilotchi-korxona solishtirishlarni o'tkazish dasturini ishlab chiqadi va uni qatnashuvchi-korxonalar bilan kelishilgandan so'ng tasdiqlaydi.
Solishtirishlarni o'tkazish dasturida quyidagilar ko'rsatilgan bo'lishi kerak:
- o'lchanadigan kattalik;
- solishtirishlarning turi;
- tashkilotchi-korxona va qatnashuvchi-korxonalar solishtiriladigan o'lchov vositalarining asosiy metrologik xarakteristikalari;
- qatnashuvchi-korxonaga solishtiriladigan o'lchov vositalarini etkazish yo'li va tartibining tavsifi, o'lchov vositalarini tashish va saqlash sharoitlari, solishtirishlarni kalendar jadvali;
- solishtirishlar jarayonida o'lchovlarni amalga oshirishda harakatlar ketma-ketligi, hamda o'lchovlarni o'tkazishni to'g'riligini ta'minlovchi boshqa ma'lumotlar;
- solishtirishda o'lchov natijalarini baholash va shakllantirish usuli.
Tekshirish vositalari guruhlarini solishtirishlarni o'tkazish bu vositalarni keyingi tekshirilishlaridan voz kechilishiga asos bo'la olmaydi.
Solishtirishlarga qo'yiladigan talablar:
Solishtiriladigan o'lchov vositalari aniqlikning bir xil darajasida bo'lishi lozim. Masalan, 1-darajadagi namunaviy o'lchov vositalarining guruhi yoki 3-darajadagi namunaviy o'lchov vositalarining guruhi va hokazo solishtiriladi.
Solishtirishlarning ikki usuli farqlanadi:
yuqori aniqlikdagi (darajadagi) o'lcham yordamida tekshirish vositalarini solishtirish;
metrologik xarakteristikalari solishtiriladigan vositalar bilan bir darajada bo'lgan o'lcham yordamida tekshirish vositalarini solishtirish.
Tekshirish vositalarini metrologik xarakteristikalarini nazorat qilishda solishtirishlarning ikkala usulidan foydalaniladi.
Yangi ishlab chiqilgan o'lchov vositalarining metrologik xarakteristikalarini aniqlashda va birlik kattaligini uzatish tizimini yuqori bo'g'ini bo'lmaganda solishtirishlarning ikkinchi usuli qo'llaniladi.
Solishtirish natijasida olingan tajriba ma'lumotlari va ularni qayta ishlash natijalari solishtirishlar protokoli ko'rinishida tashkilotchi-korxonaga yuboriladi (1-ilovaga qarang).
Solishtirishlarning tashkilotchi-korxonasi solishtirishlardan olingan natijalarni tahlil qiladi.
Tekshirish vositalarini metrologik xarakteristikalarini nazorat qilishda quyidagilar aniqlanadi:
har bir solishtiriladigan tekshirish vositasi xatosining tasodifiy tashkil qiluvchisi xarakteristikasiS2;
har bir solishtiriladigan tekshirish vositasi xatosining tizimli tashkil qiluvchisi ;
Har bir tekshirish vositasining hisoblangan metrologik xarakteristikalari (S2, h) bu tekshirish vositalariga qo'yilgan texnik talablarga yoki tekshiruv sxemasining talablariga mos ravishda ularning qo'yimli qiymatlari (snp2, hnp) bilan solishtiriladi.
Agar hisoblangan metrologik xarakteristikalar (S2, h) qo'yimli qiymatlardan oshmasa
S2<snp2, (1)
h<hnp, (2)
u holda tekshirish vositalari o'zlarining metrologik statusiga mos keladi.
Agar (1 va 2) tengsizliklar bajarilmasa, mos ravishda katta tasodifiy yoki tizimli xatoliklar borligini bildiradi. Bu holda tekshirish vositalarini bu xatoliklarni kamaytirish maqsadida chuqur tekshirish kerak bo'ladi (tizimli xatolik bo'lganda tekshiruv vositasiga to'g'rilashlar kiritish imkoniyatini ko'rib chiqish kerak bo'ladi). Xatoliklarni kamaytirish mumkin bo'lmagan holda tekshiruv vositasi yaroqsiz deb hisoblanadi, ta'mirlashga jo'natiladi yoki uning metrologik statusi pasaytiriladi.
Birlik kattalikni uzatish tizimini yuqori bo'g'ini bo'lmaganda o'lchov vositalarini metrologik xarakteristikalarini aniqlash bu o'lchov vositalarini solishtirishlarning ikkinchi usuli bilan amalga oshiriladi .
Bu holda solishtiriladigan o'lchov vositalarining soni ikkitadan ko'p bo'lishi lozim, L>2.
Solishtirishda tajriba ma'lumotlari va ularni qayta ishlash natijalari solishtirishlar protokoliga kiritiladi (1-ilova). Qatnashuvchi-korxonalarni tekshiruv vositalari uchun solishtirishlar protokolida quyidagilar ko'rsatilgan bo'lishi lozim:
o'lchovlar diapazoni;
o'lchovlarni o'tkazish uchun zarur yordamchi qurilmalar, ularni ishlatish xususiyatlari (ulashlar, o'lchamlari, termostatlash, o'lchashlarni kutiladigan davomiyligi va hokazo);
metrologik xarakteristikalar.
Juft solishtirishda o'lchovlar sonini quyidagilarga bog'liq ravishda tanlab olish lozim:
o'lchov natijasining berilgan aniqligiga ko'ra;
sharti
bo'yicha solishtiriladigan o'lchov vositalarining tasodifiy va chiqarilmagan
tizimli xatolari orasidagi nisbatga ko'ra.
Izoh. Solishtiriladigan o'lchov vositalarida chiqarilmagan tizimli xatoliklar bo'lganda juft solishtirishda o'lchashlar soni (n) quyidagidan ortmasligi tavsiya qilinadi
buyerda
–
solishtiriladigan o'lchov vositalarining yig'ilma o'rtacha kvadratik
chetlanishi (keyinchalik – O'KCH); 
-
solishtiriladigan o'lchov vositalarining chiqarilmagan tizimli xatosi
yig'indisining chegarasi;S1,
S2–
solishtiriladigan o'lchov vositalarining O'KCH.
Solishtirishda o'lchov natijalarini qayta ishlash
Tekshirish vositalarini metrologik xarakteristikalarini nazorat qilishda qatnashuvchi-korxona solishtirishdan olingan tajriba ma'lumotlarini qayta ishlaydi. Bunda:
har bir tekshiruv vositasining tizimli xatosi baholanadi;
har bir tekshiruv vositasining tasodifiy xatosini xarakteristikasi S2 hisoblanadi;
Birinchi usul bilan solishtirishda tajriba ma'lumotlarini qayta ishlash namunasi 2-ilovada keltirilgan.
Juft solishtirishlar quyidagi sxema bo'yicha o'tkaziladi
D12=õ1-õ2;
D13=õ1-õ3; D23=õ2-õ3;
D14=õ1-õ4; D24=õ2-õ4;
D1Ë=õ1-õË;D2Ë=õ2-õË; DËË-1=DË-DË-1, (3)
bunda õè-õæ – i-chi va j-chi solishtiriladigan o'lchov vositalari ko'rsatmalarining ayirmasi; L– solishtiriladigan o'lchov vositalarining soni.
Har bir juft solishtirish uchun ko'p marttali o'lchashlar bajariladi.
Tajriba ma'lumotlarini statistik qayta ishlashda o'rtacha arifmetik qiymatlar
(4)
va juft solishtiriladigan o'lchov vositalari tasodifiy xatoliklari yig'ma dispersiyasining baholari
(5)
bu yerda 
-
i-chi va j-chi solishtiriladigan o'lchov vositalari ko'rsatmalari o'rtacha
arifmetiklarining ayirmasi; Si2 – i-chi solishtiriladigan
o'lchov vositasi tasodifiy xatoligi dispersiyasining bahosi;
-
i-chi va j-chi solishtiriladigan o'lchov vositalari tasodifiy xatoliklari
dispersiyalari yig'indisi bahosi.
Har bir solishtiriladigan o'lchov vositasi tasodifiy xatoligi dispersiyasining bahosi S2 dispersiyalar baholari uchun shartli tenglamalar sistemasi (5) echilib aniqlanadi.
Solishtiriladigan o'lchov vositalari soni L>3 (5) tenglamalarning soni ko'p bo'lganda dispersiyalar baholari eng kichik kvadratlar usuli bilan topiladi.
Solishtiriladigan o'lchov vositalari tasodifiy xatoliklari dispersiyalari baholarini aniqlash uchun hosil qilinadigan shartli tenglamalarning yagonaligi bu baholarni hisoblash jarayonini osonlashtirish imkoniyatini beradi.
Dispersiyalar baholari qiymatlarining
ustuni 
quyidagiga
teng
(6)
bu erda yi – i-chi normal tenglamaning bo'sh hadi.
U holda¼-chi solishtiriladigan o'lchov vositasi dispersiyasining bahosi quyidagiga teng
yi ning qiymati i-chi
dispersiyaning bahosiga ega barcha shartli tenglamalar (5) bo'sh hadlarining
yig'indisiga teng, ya'ni 
ni
hisoblashda eng kichik kvadratlar usulini xatoligini 
va
har bir shartli tenglama "n" ta solishtirishlarni bajarish natijasida
hosil qilinganini hisobga olib, har bir hisoblangan 
qiymatlarning
o’rtacha kvadratik chetlanishi S()
quyidagi formuladan topiladi
bu yerda L – solishtiriladigan o'lchov vositalarining soni; m – shartli tenglamalar soni;
vk – k-chi shartli tenglamaga
hisoblangan
baholarni qo'yish yo'li bilan olingan k-chi shartli tenglamaning qoldiq
xatoligi; n – ikki o'lchov vositalarini juft solishtirishlar soni.
hatolikning
qiymati asosan 
ga
teng tashkil qiluvchi bilan, ya'ni ikki solishtiriladigan o'v ni o'lchashlar
sonining chegaralanganligi bilan aniqlanadi. Shuning uchun, birinchi tashkil
qiluvchining xatolik darajasini hisoblab, ni
kamaytirish maqsadida solishtirishlarning zarur sonini topish mumkin.
Solishtiriladigan o'lchov vositalarining
hisoblangan o'rtacha kvadratik chetlanishlari
Sni 
formuladan
toppish mumkin.
1-jadval
|
F |
P=0,95 |
P=0,99 |
f |
P=0,95 |
P=0,99 |
|
3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 |
2,92 2,37 2,09 1,92 1,80 1,71 1,65 1,59 1,55 1,52 1,49 1,46 1,44 1,42 |
5,11 3,67 3,00 2,62 2,38 2,20 2,08 1,98 1,90 1,83 1,78 1,73 1,69 1,66 |
17 18 19 20 22 24 26 28 30 40 50 60 80 100 |
1,40 1,38 1,37 1,36 1,34 1,32 1,30 1,29 1,27 1,23 1,20 1,18 1,15 1,13 |
1,63 1,60 1,58 1,56 1,52 1,49 1,46 1,44 1,42 1,34 1,30 1,27 1,22 1,19 |
O'rtacha kvadratik chetlanishni haqiqiy
qiymati uchun ishonch intervalining yuqori ishonch chegarasi 
ga
teng, bu yerda χfp–
erkinlik darajasi soniga f=n-1 va ishonch ehtimoli P ga bog'liq koeffisient.
Χf,p koeffisientning qiymati jadvaldan topiladi.
uchun
yuqori chegaralarni aniqlash uchun χfp koeffisientlarning
qiymatlari.
Solishtiriladigan o'lchov vositasi o'rtacha kvadratik chetlanishi qo'yimli qiymatining chegarasi σíï sifatida uning yuqori ishonch chegarasi Snqabul qilinadi, σnp=Sn.
Solishtiriladigan o'lchov vositalari tizimli xatoliklarini topish uchun absolute qiymati bo'yicha eng kichik tizimli xatolikka ega o'lchov vositasi aniqlanadi.
ularni
quyidagi ko’rinishda yozish mumkin
(7)
Yuqorida ko'rsatilgan ayirma eng kichik bo'lgan o'lchov vositasi eng kichik tizimli xatolikka ega bo'ladi.
Solishtiriladigan o'lchov vositasi tizimli xatoligi sifatida bu solishtiriladigan o'lchov vositasi o'rtacha arifmetik ko'rsatmalari va absolyut qiymati bo'yicha eng kichik tizimli xatolikka ega o'lchov vositasi o'rtacha arifmetik ko'rsatmalari ayirmasi qabul qilinadi. Bunda (2.4) tenglamadan foydalaniladi.
Tizimli xatolikning hosil qilingan bahosi tuzatish ko'rinishida solishtiriladigan o'lchov vositasini ko'rsatishlariga kiritilishi lozim. Bunda bu tuzatishning xatoligi tuzatishning o'ziga qaraganda ancha kichik bo'lishi, ya'ni quyidagi shart bajarilishi kerak
(8)
bu erda t – P=0,95 va erkinlik darajasi f=ni+nj-2 bo'lganda Styudent koeffisienti.
Har bir solishtiriladigan o'lchov vositasi uchun θi chegara yoki θi(P) ishonch chegarasi ko'rinishida oldindan chiqarilmagan tizimli xatolik aniqlanadi. Bunda tizimli xatolikni bir tashkil etuvchisi sifatida solishtiriladigan o'lchov vositasi tizimli xatosini aniqlash xatosini θc ni hisobga olish kerak bo'ladi. Θcquyidagiga teng
topilgan har bir solishtiriladigan o'lchov vositasining baholanadigan xarakteristikalari quyidagi ko'rinishda yoziladi
ηi, Si, θi, (9)
bu erda ηi – i-chi solishtiriladigan o'lchov vositasini tizimli xatoligi; θi– i-chi solishtiriladigan o'lchov vositasini chiqarilmagan tizimli xatoligini chegarasi.
O'lchov vositalari xatoliklari baholarini topish maqsadida solishtirish o'tkazish namunasi 3-ilovada keltirilgan.
Solishtirishlar natijalarini rasmiylashtirish
Qatnashuvchi-korxonalarni solishtirish protokollari va o'lchash natijalarini tahlili asosida tashkilotchi-korxona solishtirishlar natijalarini guvohnoma ko'rinishida rasmiylashtiradi.Guvohnomaning shakli 4-ilovada keltirilgan.
Tekshiruv vositalarini metrologik xarakteristikalarini nazorat qilishda guvohnomada quyidagilar ko'rsatiladi.
Agar solishtiriladiga ntekshiruv vositalarini metrologik xarakteristikalari qo'yimli qiymatlardan oshmasa, unda ularning metrologik statusi tasdiqlanadi.
Agar solishtiriladigan tekshiruv vositalarini metrologik xarakteristikalari qo'yimli qiymatlardan oshsa, unda bu tekshiruv vositalarini metrologik xarakteristikalarini tekshirish (tuzatishlar kiritish yo'li bilan aniqlashtirish) yoki ularning metrologik statusini pasaytirish bo'yicha tavsiyalar beriladi.
Solishtiriladigan tekshiruv vositalarini metrologik xarakteristikalarini aniqlashda guvohnomada tasodifiy xatolikning xarakteristikasi, tizimli va chiqarilmagan tizimli xatoliklar ko'rsatiladi.
Solishtirishlar haqidagi guvohnomalarni tashkilotchi-korxona qatnashuvchi-korxonalarga yuboradi.
Solishtirish talablariga ko'ra tajriba ma'lumotlarini har bir guruhini statistik qayta ishlash natijasida amalga oshirilgan. O'lchanadigan kattalikning nominal qiymati 100,000 Om. Olingan statistik baholardan foydalanib, har bir qurilma uchun tizimli xatoliklarni baholash mumkin. Ular mos ravishda quyidagilarga teng
η1=0,001, η2=0,024, η3=-0,002,η4=-0,023, η5=-0,028.
Agar tizimli xatolik uni aniqlash xatoligidan katta bo'lsa, uni hisobga olish kerak bo'ladi. U holda quyidagi tengsizliklar bajarilishi lozim:
buerdaηi
– i-chiqurilmaningtizimlixatoligi;
t – Styudentkoeffisienti,
P=0,95 ehtimolvaf=n-1=9-1=8
erkinlikdarajalarisoniuchun
2,3 gateng; 
-
i-chiqurilmadagio'lchashnatijasiningo'rtachakvadratikchetlanishi.
¹ 1 qurilma uchun:
η1=0,001; Δ1=2,3*0,012=0,028;
0,001<0,028.
¹ 2 qurilma uchun:
η2=0,024; Δ2=2,3*0,005=0,012;
0,024>0,012.
¹ 3 qurilma uchun:
η3=-0,002; Δ3=2,3*0,0097=0,022;
|-0,002|<0,022.
¹ 4 qurilma uchun:
η4=-0,023; Δ4=2,3*0,001=0,0023;
|-0,023|>0,0023.
¹ 1 qurilma uchun:
η5=-0,028; Δ5=2,3*0,008=0,018;
|-0,028|>0,018.
Demak, faqat ¹ 2, 4, 5 qurilmalar η2=0,024; η4=-0,023; η5=-0,028 tizimli xatoliklarga ega. Qolgan qurilmalarning tizimli xatoliklariga ahamiyat bermasa ham bo'ladi.
Beshta tekshiruv vositasini metrologik xarakteristikalarini nazorat qilish natijasida quyidagi ma'lumotlar olindi
S1=0,036, η1=0,
S2=0,016, η2=0,024,
S3=0,029, η3=0,
S4=0,026, η4=-0,023,
S5=0,024, η5=-0,028.
Qurilmalarning metrologik xarakteristikalari uchun qo'yimli o'rtacha kvadratik chetlanishni chegarasiσnpíè 0,04 ga, qo'yimli tizimli xatolikni chegarasi ηnpíè 0,03 ga teng deb olamiz.
U holda qurilmalarning har biri uchun hisoblangan metrologik xarakteristikalar yuqorida ko'rsatilgan qo'yimli chegaralardan kichik bo'ladi, demak tekshiriladigan qurilmalar o'zining metrologik statusini saqlab qoladi.
Bir xil aniqlikdagi qo'shaloq qurilmaga asosan qayta ishlash natijalarini quyidagi ko'rinishda berish mumkin:
S12+S22=0,000367; S22+S12=0,000367; S32+S12=0,000282; S42+S12=0,000667;
S12+S32=0,000282; S22+S32=0,000131; S32+S22=0,000131; S42+S22=0,000185;
S12+S42=0,000667; S22+S42=0,000185; S32+S42=0,000518; S42+S32=0,000518;
S12+S52=0,000019; S22+S52=0,000283; S32+S52=0,000177; S42+S52=0,000501;
S52+S12=0,000019; S52+S22=0,000283; S52+S32=0,000177; S52+S42=0,000601.
Dispersiyalar baholari qiymatlari talabiga ko'ra (6) formula bo'yicha har bir solishtiriladigan o'lchov vositasi tasodifiy xatoligi dispersiyasi bahosini hisoblaymiz.
Mos ravishda,
Eng kichik kvadratlar usulini xatoligini
talabiga ko'ra hisoblangan baholarning o'rtacha kvadratik chetlanishi 
quyidagiga
teng
O'rtacha kvadratlar usulini xatoligini talabiga ko'ra o'rtacha kvadratik chetlanishlarni qo'yimli qiymatlarini chegaralari (omlarda) mos ravishda quyidagiga teng
O'rtacha kvadratlar usulini xatoligiga ko'ra (7) formula bo'yicha yig'indini aniqlaymiz
¹ 3 qurilma eng kichik xatolikka ega, chunki
ayirma
modul boyicha eng kichik qiymatga ega.
Bir xil aniqlikdagi qo'shaloq o'lchash vostilari talablariga ko'ra ¹ 2, ¹ 3, ¹ 4, ¹ 5 qurilmalarni tizimli xatoliklari mos ravishda quyidagiga teng bo'ladi
η1=0,007; η3=0,005; η5=-0,021.
η2=0,031; η4=-0,017.(8) tengsizlikni bajarilishini ko'ramiz.
O'lchashlar natijalari dispersiyalari baholarini hisoblaymiz
Styudent koeffisienti Ï=0,95 va Ô=8 bo'lganda 2,3 ga teng.
¹ 1 qurilma uchun
¹ 2 qurilma uchun
¹ 4 qurilma uchun
¹ 5 qurilma uchun
Yuqorida keltirilgan hisoblashlar va (8)
tengsizlikni tekshirish shuni ko'rsatdiki, ¹ 2, 5 qurilmalarni qiymatlariga 
tuzatishlarni
kiritish mumkin (2=-0,033,
4=-0,027,
5=0,021).
¹ 1, 3, 4 qurilmalarni ko'rsatishlariga tuzatishlar kiritish maqsadga muvofiq
emas. Solishtiriladigan qurilmalarni har birini chiqarilmagan tizimli
xatoliklarini oldindan aniqlab olish lozim. Masalan, agar ¹ 5 qurilmaga
tuzatishlar kiritilsa, unda bu tuzatishlarning xatoliklarini ¹ 2, 5
qurilmalarning chiqarilmagan tizimli xatoliklari soniga kiritish lozim.
Bir xil aniqlikdagi qo'shaloq qurilma talabiga ko'ra solishtiriladigan o'lchov vositalarini metrologik xarakteristikalari quyidagi ko'rinishda beriladi:
¹ 1 qurilma uchun η1=0; σ1,ïp=0,023;
¹ 2 qurilma uchun η2=0,031; σ2,ïp=0,012;
¹ 3 qurilma uchun η3=0; σ3,ïp=0,017;
¹ 4 qurilma uchun η4=0; σ4,ïp=0,033;
¹ 5 qurilma uchun η5=-0,021; σ5,ïp=0,016.
Bir xil aniqlik darajasidagi SVCH-74 turdagi vaqt va chastota standartlarini 5 tasini misol qilib solishtirib ko'ramiz:
Qiyoslash qurilmalarining solishtirish natijalarini qayta ishlash
Juftli solishtirish qiyoslash qurilmasi (kk) va ularning natijalarini qayta ishlash quyidagicha amalga oshiriladi.
Solishtiriladigan Kklarning L soni ikkitadan ko'p bo'lishi kerak. Biz ko'rib chiqayotgan holatda L = 5. Juftli solishtirishlarni quyidagi sxema bo'yicha o'tkazishadi
∆12=Õ1-Õ2
∆13=Õ1-Õ3; Õ23=Õ2-Õ3;
∆14=Õ1-Õ4; Õ24=Õ2-Õ4; ∆34=Õ3-Õ4;
∆15=Õ1-Õ5; Õ25=Õ2-Õ5; ∆35=Õ3-Õ5; Õ45=Õ4-Õ5; (10)
Buyerda õi– õj – i-chivaj-chisolishtirladiganQQko'rsatkichlarifarqi.
Juftli
solishtirishda o'lchanadiganlar sonini o'lchash natijasi berilgan aniqligi va
tasodifiy xatoliklar (ÒÔ) S∑
(yig'indili o'rta kvadratik og'ish) va solishtiriladigan Qqlarning sistematik
xatoliklari orasidagi munosabatiga qarab tanlash kerak.θ/S∑<8
tengsizlik bajarilganidan o'lchashlar soni n<(64·S∑/θ)
dan katta bo'lmagan qilib olinishi tavsiya etiladi, bu erda S∑
=
–
juftli solishtiriladigan Qqlarning o'rta kvadratik og'ishi va S1,
S2
– juftli solishtiriladigan QQlarning
o'rta kvadratik og'ishi (O'KO). Biz ko'rib chiqayotgan
solishtirishdan o'lchovlar soni 9 ga teng qilib tanlangan. Chastota va vaqt
standartlari misolida i-chi va j-chi solishtiriladigan QQlarning farqi 2-jadvalda
ko'rsatilgan.
2-jadval – chastota va vaqt standartlarining juftli solishtirish natijalari
Chastota va vaqt standartlarining juftli solishtirish natijalari
2-jadval
|
×àñòîòà 100 êÃñ (äàâð 10 µñ), 10-5µñ |
||||||||||
|
¹ |
x1-x2 |
x1-x3 |
x1-x4 |
x1-x5 |
x2-x3 |
x2-x4 |
x2-x5 |
x3-x4 |
x3-x5 |
x4-x5 |
|
1 |
-0,2 |
-0,1 |
-0,4 |
-0,3 |
0,1 |
-0,2 |
-0,1 |
-0,3 |
-0,2 |
0,1 |
|
2 |
0,4 |
0,1 |
0,3 |
0,2 |
-0,3 |
-0,1 |
-0,2 |
0,2 |
0,1 |
-0,1 |
|
3 |
-0,1 |
0,2 |
0,1 |
0,3 |
0,3 |
0,2 |
0,4 |
-0,1 |
0,1 |
0,2 |
|
4 |
-0,2 |
-0,4 |
-0,1 |
-0,3 |
-0,2 |
0,1 |
-0,1 |
0,3 |
0,1 |
-0,2 |
|
5 |
0,2 |
0,1 |
-0,2 |
-0,1 |
-0,1 |
-0,4 |
-0,3 |
-0,3 |
-0,2 |
0,1 |
|
6 |
-0,3 |
-0,4 |
-0,1 |
-0,4 |
-0,1 |
0,2 |
-0,1 |
0,3 |
0,0 |
-0,3 |
|
7 |
0,2 |
0,1 |
0,4 |
0,3 |
-0,1 |
0,2 |
0,1 |
0,3 |
0,2 |
-0,1 |
|
8 |
0,1 |
0,2 |
-0,2 |
-0,1 |
0,1 |
-0,3 |
-0,2 |
-0,4 |
-0,3 |
0,1 |
|
9 |
0,2 |
0,4 |
0,3 |
0,1 |
0,2 |
0,1 |
-0,1 |
-0,1 |
-0,3 |
-0,2 |
|
×àñòîòà 1 ÌÃñ (äàâð 1 µñ), 10-5µñ |
||||||||||
|
1 |
0,6 |
0,4 |
0,5 |
0,3 |
-0,2 |
-0,1 |
-0,3 |
0,1 |
-0,1 |
0,2 |
|
2 |
0,1 |
0,3 |
-0,3 |
0,2 |
0,2 |
-0,4 |
0,1 |
-0,6 |
-0,1 |
0,5 |
|
3 |
-0,5 |
-0,1 |
0,1 |
-0,3 |
0,4 |
0,6 |
0,2 |
0,2 |
-0,2 |
-0,4 |
|
4 |
-0,1 |
-0,2 |
0,2 |
0,4 |
-0,1 |
0,3 |
0,5 |
0,4 |
0,6 |
0,2 |
|
5 |
0,3 |
0,1 |
0,6 |
0,4 |
-0,2 |
0,3 |
0,1 |
0,5 |
0,3 |
-0,2 |
|
6 |
-0,1 |
-0,3 |
-0,5 |
-0,6 |
-0,2 |
-0,4 |
-0,5 |
-0,2 |
-0,3 |
-0,1 |
|
7 |
-0,2 |
0,1 |
-0,1 |
-0,3 |
0,3 |
0,1 |
-0,1 |
-0,2 |
-0,4 |
-0,2 |
|
8 |
0,7 |
0,2 |
0,5 |
0,3 |
-0,5 |
-0,2 |
-0,4 |
0,3 |
0,1 |
-0,2 |
|
9 |
-0,1 |
0,5 |
0,1 |
0,4 |
0,6 |
0,2 |
0,5 |
-0,4 |
-0,1 |
0,3 |
|
×àñòîòà 5 ÌÃñ (äàâð 02 µñ), 10-5µñ |
||||||||||
|
1 |
-05 |
-0,3 |
-0,4 |
-0,2 |
0,2 |
0,1 |
0,3 |
-0,1 |
0,1 |
0,2 |
|
2 |
0,3 |
-0,2 |
0,2 |
-0,1 |
-0,5 |
-0,1 |
-0,4 |
0,4 |
0,1 |
-0,3 |
|
3 |
-0,2 |
-0,1 |
-0,6 |
-0,3 |
0,1 |
-0,4 |
-0,1 |
-0,5 |
-0,2 |
0,3 |
|
4 |
0,2 |
0,3 |
0,4 |
-0,1 |
0,1 |
0,2 |
-0,3 |
0,1 |
-0,4 |
-0,5 |
|
5 |
-0,2 |
-0,4 |
-0,3 |
-0,1 |
-0,2 |
-0,1 |
0,1 |
0,1 |
0,3 |
0,2 |
|
6 |
0,2 |
0,5 |
0,3 |
0,4 |
0,3 |
0,1 |
0,2 |
-0,2 |
-0,1 |
0,1 |
|
7 |
0,6 |
0,2 |
0,5 |
0,3 |
-0,4 |
-0,1 |
-0,3 |
0,3 |
0,1 |
-0,2 |
|
8 |
-0,3 |
0,2 |
-0,2 |
0,1 |
0,5 |
0,1 |
0,4 |
-0,4 |
-0,1 |
0,3 |
|
9 |
0,2 |
-0,2 |
0,3 |
-0,1 |
-0,4 |
0,1 |
-0,3 |
0,5 |
0,1 |
-0,4 |
Tajribaviy ma'lumotlarning statistik qayta ishlanishida o'rta arifmetik qiymatni
ij=ij=i
-j
ij=ij=i
- j=
,
i j (i, j=1,2,…,L)
va juftli solishtiriladiganda QQ TX S2ij = S2i + S2j yeg’indi dispersiya bahosi olinadi.
=
,
i j (i, j=1,,2…,L) , (11)
Bu
yerda 
–
– i-chi va j-chi QQning o’rta arfmetik ko’rsatkichlari farqi;
Ñi2 – i-chi solishtiriladigan QQning TX dispersiyasi bahosi.
Ñ2ij i-chi va j-chi solishtiriladigan QQning dispersiyalari yig'indisi bahosi.
3-jadval
i-chi va j-chi QQ ko'rsatkichlarining o'rta arifmetik ko'rsatkichlari farqi
|
Chastota |
i-chi va j-chi QQ ko'rsatkichlarining o'rta arifmetik ko'rsatkichlari farqi, 10-7µñ |
||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
100 kHz |
3,3 |
2,2 |
1,1 |
-3,3 |
-1,1 |
-2,2 |
-6,7 |
-1,1 |
-5,6 |
-4,4 |
|
|
1 MHz |
7,8 |
11 |
12 |
8,9 |
3,3 |
4,4 |
1,1 |
1,1 |
-2,2 |
-3,3 |
|
|
5 MHz |
3,3 |
0,3 |
2,2 |
-1,1 |
-3,3 |
-1,1 |
-4,4 |
,2 |
-1,1 |
-3,3 |
|
4-jadval
i-chi va j-chi QQningyig'indi dispersiyasi bahosi
|
Chastota |
i-chi va j-chi QQningyig'indi dispersiyasi bahosi, 10-11µñ |
|||||||||
|
s12+s22 |
s12+s32 |
s12+s22 |
s12+s42 |
s12+s25 |
s22+s32 |
s22+s42 |
s22+s52 |
s32+s52 |
s32+s62 |
|
|
100 kHz |
0,6 |
0,7 |
0,8 |
0,7 |
0,4 |
0,5 |
0,4 |
0,8 |
0,4 |
0,3 |
|
1 MHz |
1,5 |
0,7 |
1,4 |
1,5 |
1,3 |
1,2 |
1,3 |
1,4 |
1,0 |
0,9 |
|
5 MHz |
1,2 |
1,0 |
1,6 |
0,5 |
1,2 |
0,3 |
0,9 |
1,2 |
0,4 |
1,0 |
Har bir solishtiriladigan QQningSi2ÒÕdispersiyasi bahosini shartli tenglamalar tizimini yechib aniqlashadi (2.11). Biz ko'rib chiqayotgan (L = 5) holatdagi kabi solishtiriladigan QQ L>3 sonida dispersiyalar bahosini eng kichik kvadratlar metodi bilan aniqlashadi. J-chi QQning dispersiyasi bahosi [1] ga teng
=
, i
(2.12)
2-jadvalda keltirilgan o'lchovlar natijasi uchun quyidagi qiymatga ega (5 va 6-jadvallar)
5-jadval
QQning j-chi dispersiyasining bahosi
|
Chastota |
QQning j-chi dispersiyasining S2j bahosi, 10-12µs |
||||
|
¹1 |
¹2 |
¹3 |
¹4 |
¹5 |
|
|
100 kHz |
4,6 |
1,7 |
3,1 |
3,4 |
1,4 |
|
1 MHz |
6,9 |
7,5 |
4,6 |
6,2 |
5,3 |
|
5 MHz |
6,5 |
4,5 |
5,0 |
6,0 |
1,7 |
Tasodifiy xatolik qiyoslash qurilmasi.
Solishtirilayotgan qurilmalar xatoliklarini topish uchun QQ qiymati bo'yicha TX absolyut xatolikni eng kichik qiymatligi aniqlanadi. Buning uchun
……
ularni quyidagicha ko'rinishda yozish mumkin
=
,
i
;
=,
i;…
=
i ;
6-jadval
hisoblash natijalari keltirilgan. QQ ning i ta o'rta arifmetik x ko'rsatmalari
|
×àñòîòà |
QQning j-chiko’rsatkichining |
||||
|
¹1 |
¹2 |
¹3 |
¹4 |
¹5 |
|
|
100 kHz |
0,8 |
-3,3 |
-1,9 |
-0,6 |
5,0 |
|
1 MHz |
10 |
0,28 |
-3,9 |
-5,3 |
-1,1 |
|
5 MHz |
1,1 |
-0,31 |
1,1 |
-1,7 |
2,5 |
Shunga ko'ra, ¹1, ¹2, ¹3, ¹4 qurilmalarining 100kGs, 1 va 5 MGs chastotalardagi eng kichik (x_j ) o'rta arifmetik ko'rsatgichlari tasodifiy hatolik sifatida.
QQ ning ko'rsatgichlarining o'rta arifmetik qiymati tasodifiy hatolik sifatida (x_j ) ta farqi.
Hulosa sifatida aytish mumkinki, alohida QQ lari uchun hisoblangan MX lar yo'l qo'yiladigan qiymatlaridan tashqariga chiqmaydi. Shunga ko'ra, metrologik statusini saqlab qoladi.
Nazorat savollar:
1. Solishtirishlarga qo'yiladigan asosiy talablar
2. Qiyoslash qurilmasi (QQ) deganda nimani tushunasiz?
3. Solishtirishda qaysi xatoliklarni aniqlandi?
4. Chastotaning qaysi qiymatlarida solishtirish amaliyoti ko’rib chiqildi?
5. Solishtirishda nechta QQdan foydalanilgan?
6-AMALIY MASHG’ULOT
O’LCHASH TURLARI VA ULARNING XATOLIKLARINI HISOBLASH.
Ishdan maqsad: o’lchash turlari va ularning xatoliklarini hisoblashni tahlil qilish.
Kalit so’zlar: O‘lchash turlari, o‘lchash usullarining klassifikatsiyasi, bevosita o’lchash, o’lchash xatoliklari.
O‘lchash turlari va usullarining klassifikatsiyasi.
O‘lchash turlari:
Bevosita o‘lchash,
Bilvosita o‘lchash,
Birgalikda o‘lchash,
Birlashtirib o‘lchash.
Bevosita o’lchash deb, o‘lchanayotgan kattalikning izlanayotgan qiymatini tajriba ma’lumotlaridan bevosita aniqlanishiga aytiladi.
Masalan: Voltmetr bilan manbaning kuchlanishini va ampermetr bilan tok kuchining kattaligini o‘lchash.
Bilvosita o‘lchash deb shunday o‘lchashga aytiladiki, unda o‘lchash natijasi
o‘lchanayotgan kattalik bilan ma’lum munosabat yordamida bog’langan kattaliklarni bevosita o‘lchashga asoslangan bo‘ladi.
X =F(x1.x2.x3……xn)
x1.x2.x3……xn - bevosita o‘ lchash bilan olingan kattaliklar qiymati.
Masalan: R – rezistorning qarshiligi ushbu tenglamadan topiladi.
Rx=Ux/ I x
O‘lchash usullarining klassifikatsiyasi.
Bevosita baholash usuli – bu usulda kattalikning qiymati o‘lchov asbobining
sanoq qurilmasidan bevosita aniqlanadi.
Masalan: Tok kuchi ampermetr bilan, kuchlanish Voltmetr bilan o‘ lchanadi, lekin aniqligi yuqori emas. Ko‘ rsatkichli asboblar shu usul asosiga ko‘ rilgan.
O‘lchov bilan taqqoslash usuli:
a) differentsial usul yoki ayirmali usul – bu usul o‘lchanayotgan va ma’lum kattaliklarning ayirmasini o‘lchashni xarakterlaydi, ya’ni kattaliklar orasidagi farq o‘lchash asbobiga ta’sir ko‘rsatadi.
b) nol usuli o‘lchashlarda yuqori aniqlikni ta’minlaydi.
Nol muvozanatlash usulda o‘lchanayotgan kattalik o‘lchov bilan taqqoslanadi, ammo ular orasidagi ayirma qiymati ma’lum bo‘ lgan kattalikni o‘zgartirish usuli bilan nolga keltiriladi.
v) qarshi-qo‘yish usuli.
O‘lchanayotgan va qiymati ma’lum kattalik bir vaqtda taqqoslash asbobiga ta’sir ko‘rsatadi va bu ta’sir yordamida bu kattaliklar orasidagi munosabat tiklanadi.
g) o‘rniga qo‘yish usuli-dastlab o‘lchash kurilmasiga parametri noma’lum bo‘lgan o‘lchanayotgan element o‘lanadi va asbobning ko‘rsatishi yozib olinadi.
Keyinesabuelemento‘rnigaboshqama’lumparametrlielementulanadivauningqiymatio‘lchashasbobiningdastlabkiko‘ rsatkichigatenglashgunchao‘zgartiriladi. Bu holda o‘lchangan va ma’lum kattalik qiymatlari bir-biriga teng bo‘ ladi.
d) moslashtirish yoki mos keltirish usulida-o‘lchangan kattalikning qiymati signal belgi va boshqa xususiyatlarning mos kelishi bilan aniqlanadi.
O‘rniga qo‘yish usuli bilan to‘rtqutblining parametrlarini o‘lchash chizmasi.
Parallaks oqibatidagi xatoliklarning ko‘ rsatkich orqasiga oyna qo‘ yib sanash yoki bu turdagi xatolik sodir bo‘ lishini intikator amalda yo‘ qotadi.
Interpolyatsiya xatoligini ko‘ rsatkich atrofida mashtabli lupa yordamida optik rezalyutsiyani oshirish hisobiga amalga oshirish mumkin.
Raqamli sanash qurilmalarni favqulotda oshib borishi , aniq ko‘ rsatkich yozib olish imkonini beradi va subyekttiv xatoliklarning kuzatuvchi tomonidan bajariladi.
Ammo bir usul mavjudki, “ + ” “ - ” xatoliklar chegaralarida uning samaradorligi raqamli sanash qurilmalarida kamaytirish, to‘ liq spektrni qondirish, ko‘ p miqdordagi pulslar da muvofiqligi, bunda bitta puls qiymati unchalik sezirarli bo‘ lmaydi, ammo, raqamli sanash qurilmalari har pulsni sanash imkoniyatiga ega bo‘ lib , boshlang’ich va oxirgi puls orasida 1 puls xisobga olinmasligi ham mumkin, bu esa hatolikka olib keladi.
Nazorat savollar:
1. O‘lchash vositalarining turlari.
2. O‘lchash vositalarining metrologik xarakteristikalari nima?
3. O‘lchash usullari va ularning klassifikatsiyasi.
4. O‘lchash xatoliklari nima?
5. O‘lchash xatoliklarining turlari va ularni bartaraf qilish.
7-AMALIY MASHG’ULOT
O’LCHASH VOSITALARINI METROLOGIK ATTESTATLASH.
Ishning maqsadi: o'lchov vositalarini qiyoslash va kalibrlash, metrologik attestatsiya, qiyoslash va tipovizmlarni tasdiqlashni o'rganish
Kalit so’zlar: metrologik attestatsiya, o'lchov vositalari, kalibrlash
Ekspluatatsiyaga kam sonli O'V kiritish metrologik attestaciya orqali amalga oshiriladi. O'V metrologik attestatsiyani O'z Rst 8.011 bilan reglamentlangan. O'Vning MA Davlat metrologiya hizmati va yuridik shahslarning metrologiya hizmatining akkreditlangan organlari tomonidan o'tkaziladi. MA ijobiy natijalariga ko'ra O'V Davlat reestrda registraciya qilinadi va unga MA to‘g’risida sertifikat beriladi.
Bunda quyidagilar attestatlanadi:
· donalab ishlab chiqariladigan O'V;
· chet mamlakatlardan donalab keltiriladigan O'V;
· o'zining bevosita vazifasi bo'yicha qo'llanilmaydigan yoki xilni tasdiqlashda o'rnatilgan qo'llanish sharoitlaridan farqlanuvchi sharoitlarda qo'llaniladigan, vatanda yoki horijda ishlab chiqarilgan, turi tasdiqlangan O'V;
· turi tasdiqlashda o'rnatilganlardan farqlanuvchi individual metrologik tafsilotlarni o'rnatishga imkon beruvchi texnik imkoniyatlarga ega, seriyalab ishlab chiqarilgan O'Vning dona nushalari;
· ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlarini olib borishda tayyorlangan va metrologik attestatlashni o'tkazishni tashkillashtirishga va tartibiga umumiy talablarni o'rnatishda.
O'Vni metrologik attestatlashning asosiy vazifalari:
- O'Vning davlat metrologik tekshiruvi va nazorati sohasida o'z vazifasiga muvofiq qo'llanilishiga huquqli ekanligini o'rnatish;
- attestatlanadigan O'V metrologik tafsilotlarining O'Vni yaratishga texnik topshiriqda o'rnatilgan yoki O'Vdan foydalanuvchi (attestatlashni buyurtiruvchi)ning attestatlashga topshirig’i (so'rovnomasi)ga binoan o'rnatilgan talablarga muvofiqligini baholash;
- O'Vning haqiqiy metrologik tafsilotlarini aniqlash;
- O'V texnik tafsilotlarining havfsizlik talablariga, gigienik va hos sinovlar jarayonida o'rnatilgan boshqa mahsus talablarga muvofiqlikning to'liqligini baholash.
O'lchashvositalariniqiyoslash.
O'lchashvositasiningmetrologiktavsiflarinianiqlashvatasdiqlashularniqiyoslashorqaliamalgaoshiriladi.
Davlattekshiruvivanazoratisoqasidafoydalaniladigan, qiyoslanishilozimbo'lganO'Vningro'yhatiO'zstandartAgentligitomonidantasdiqlanadi.
O'VniDavlatqiyoslashinidavlatmetrologikhizmatiidoralario'tkazadi, lekinO'Vniqiyoslashhuquqiyuridikshahslarningakkreditlanganmetrologikhizmatlarigaqamtopshirilishimumkin.
Boshqa davlatlarda bajarilgan O'V ni qiyoslash natijalari halqaro shartnomalar va bitimlar asosida tan olinadi.
Ekspluatatsiyada turgan, ishlab chiqarilgan, ta'minlangan va import bo'yicha sotib olinadigan O'V ni qiyoslashni tashkil qilish ka o'tkazish bo'yicha asosiy nizomlar O’z DSt 8.003:2005 "O'z O'DT. O'lchash vositalarini qiyoslash. Asosiy nizomlar" da bayon etilgan.
Ekspluatatsiyada turgan, ishlab chiqarilgan, ta'mirlangan va import bo'yicha sotib olinadigan barcha O'V davlat qiyoslashidan o'tishi lozim.
O'V birlamchi, davriy, navbatdan tashqari, inspekcion va ekspert qiyoslashdan o'tkaziladi.
Ishlab chiqarishdan yoki ta'mirlashdan chiqqan va import bo'yicha keltiriladigan O'V birlamchi qiyoslashdan o'tkaziladi. O'V ning har bir nusxasi birlamchi qiyoslashdan o'tkaziladi. O'V yalpi ishlab chiqarilganda tanlab qiyoslash ruxsat etiladi. Tanlab birlamchi qiyoslash qoidalari, o'tkazish tartibi bu O'V ni qiyoslash metodikasida ko'rsatiladi.
Ekspluatatsiyada turgan yoki operativ saqlanayotgan O'V qiyoslashlararo oraliq vaqtlardan keyin davriy qiyoslashdan o'tkaziladi. Davriy qiyoslash vaqti o'lchash vositasining bu davr ichida yaroqliligini ta'minlashni hisobga olgan holda aniqlanadi va belgilanadi.
Davriy qiyoslashlar o'rtasidagi vaqt:
Davlat qiyoslashiga taqdim etilgan o'lchash vositasiga davlat metrologik xizmati idoralari tomonidan belgilanadi.
Davlat davriy qiyoslashi namunaviy va ishchi O'V ni qiyoslash grafiklari (shartnomalari) da belgilangan kalendar muddatlarda o'tkaziladi.
Ekspluatatsiyada turgan va saqlanayottan O'V uchun navbatdan tashqari qiyoslash quyidagi qollarda o'tkaziladi:
- qiyoslashlararo davrning yarim vaqti o'tgandan keyin o'lchash vositasidan butlovchi sifatida foydalanilganda;
- qiyoslash tamg’asi, plombasi, shikastlanganda yoki O'V ning birlamchi yoki davriy qiyoslashdan o'tganligini tasdiqlovchi hujjatlar yo'qolganda;
- agar qiyoslash tamg’asining yoki o'lchash vositasining qo'llanishga yaroqliligini tasdiqlovchi hujjatning amal qilinish muddati tugagan bo'lsa, saqlashdan olinib ekspluatatsiyaga kiritishda;
- qiyoslashlararo vaqt ichida haridga chiqarilmagan O'V ni tayyorlovchi korxona iste'molchiga etkazib berishda.
Davlat qiyoslashidan majburiy ravishda o'tkaziladigan vositalar:
Ø davlat metrologik xizmatlarining va tadbirkorlik sub'ektlarining namunaviy o'lchash vositalari;
Ø o'zining bevosita vazifasiga muvofiq namunaviy O'V sifatida yoki tayyorlashga buyurtnoma shartlari bo'yicha ishlab chiqarilgan O'V;
Ø nurlanishni ionlovchi va tarkibida nurlanishni ionlovchi manba bor bo'lgan O'V;
Ø priborlarni ta'mirlovchi ho'jalik yurituvchi sub'ektlari chiqargan, ta'mirdan keyin boshqa ho'jalik yurituvchi sub'ektlarga berish uchun mo'ljallangan O'V;
Ø milliy va xalqaro sport rekordlarini qayd qilish bilan bog’liq o'lchash vositalari;
Ø davlat arbitraj idoralarn tomonidan ekspertiza o'tkazishda, shuningdek bojhona tekshiruvida o'lchashlar uchun qo'llaniladigan O'V;
Ø o'lchash uchun ishchi O'V sifatida qo'llaniladigan, o'lchash natijalari:
Ø tabiatni muhofazalash;
Ø Sog’liqni saqlash;
Ø mehnat havfsizligini ta'minlash;
Ø barcha turdagi transportning harakat xavfsizligini ta'minlash;
Ø ishlab chiqarish va texnologik jarayonlarning xavfsizligini ta'minlash;
Ø aloqa tizimlarini ta'minlash;
Ø xo'jaliklararo o'zaro hisoblashlar;
Ø savdoning barcha turlari;
Ø axoliga pulli xizmatlarning barcha turlari uchun qo'llaniladigan O'V.
O'lchash vositalarini kalibrlash
Davlat metrologiya tekshiruvi va nazorati doirasidan tashqarida qo'llaniladigan O'V ekspluatatsiya jarayonida davriy kalibrlashga tortiladi.
O'Vni birlamchi kalibrlashga ishlab chiqarishda va ta'mirlashda turi tasdiqlanmaydigan O'V tortiladi. O'V kalibrlash yuridik shaxslar metrologiya xizmatlarning kalibrlash laboratoriyasi tomonidan amalga oshiriladi.
O'V ni kalibrlash – O'lchash vositalarining haqiqiy metrologik tafsilotlari (xarakteristikalari) ni aniqlash va tasdiqlash maqsadida, belgilangan sharoitlarda bajariladigan amallar majmui.
Kalibrlash tizimi – Davlat metrologik tekshiruvi va nazorati qo'llanilmaydigan sohada o'lchashlar birliligini ta'minlashga yo'naltirilgan faoliyat va kalibrlash ishlarini bajaruvchi va kalibrlash ishlarini tashkillashtirish va o'tkazishga o'rnatilgan talablar asosida harakat qiluvchi sub'ektlar majmui.
Kalibrlash to‘g’risidagi sertifikat – O'lchash vositalarining kalibrlanganligini va uning natijalarini tasdiqlovchi hujjat. Bu hujjat kalibrlashni bajargan tashkilot tomonidan beriladi.
Kalibrlash belgisi – Kalibrlash natijalarining ijobiy ekanligini tasdiqlash maqsadida o'lchash vositasiga va (yoki) ularning ekspluatatsion hujjatlariga bosiladigan tamg’a.
Nazorat savollar:
1. Attestatlash deganda nimani tushunasiz?
2. Qanday O’V larini metrologik attestatlashdan o’tkaziladi?
3. Qiyoslashning qaysi turlari mavjud?
4. Kalibrlash tizimi nima?
5. QaysiOVlarinidavlatqiyoslashidanmajburiyravishdao'tkaziladi
8-AMALIY MASHG’ULOT
BELGILANGAN EHTIMOLLIK O'LCHASH NATIJALARINING ISHONCHLILIGINI ANIQLASH. (O'LCHOV NATIJALARINING ANIQLIGI VA ISHONCHLILIGINI BAHOLASH)
Ishning maqsadi: o'lchov natijalariga ko'ra, o'zgarish ko'rsatkichlarining dastlabki qiymatlarini toping, mumkin bo'lgan xatolar chegaralarini baholang va noto'g'ri natijalar chiqarilgandan so'ng, aniq o'zgarish ko'rsatkichlarini toping, ishonchli ehtimollik qiymatlari uchun ishonchli oraliqlarning qiymatini aniqlang. Xulosa chiqarish.
Boshlang'ich ma'lumotlar: vazifalar variantlari 2-jadvalda keltirilgan.
O'lchovlarni, tajribalarni, eksperimentlarni o'tkazishda ikki turdagi xatolar paydo bo'ladi: muntazam va tasodifiy.
Muntazam xatolar o'lchov asboblari xatolar bilan bog'liq.
Tasodifiy xatolar o'lchovlar bilan bog'liq emas va tasodifiy tashqi sabablar (arızalar, uskunalar etishmovchiligi, elektr tarmog'idagi keskinliklar, seysmik zilzilalar, operatorning diqqatini jalb qilish, yozuvlardagi tavsiflar va boshqalar) bilan bog'liq. boshqa)
Bir o'lchovda xato faqat mantiqiy tahlil yoki natijani aprior tushunchasi bilan taqqoslash yo'li bilan aniqlanishi mumkin. Xato sababini aniqlash va yo'q qilish orqali o'lchovni takrorlash mumkin.
Bir xil qiymatni bir necha marta o'lchash bilan, xatolar alohida o'lchovlarning natijalari boshqalardan sezilarli darajada farq qiladi. Ba'zan bu farq juda katta, chunki bu xato aniq, shuning uchun bu natija ataylab noto'g'ri deb tashlanishi mumkin. Agar farq kichik bo'lsa, u ham xato, ham mos yozuvlar tarqalishi natijasi bo'lishi mumkin. Shubhali o'lchov natijasini chiqarib tashlash imkoniyatini aniqlash uchun" uchta sigma qoidasi " ni beradi:
agar bir xil o'lchamdagi doimiy hajmni bir necha marta o'lchab, natijaning shubhali qiymati XSR ning o'rtacha qiymatidan 3S dan katta bo'lsa, unda 0,997 ehtimoli bilan bu noto'g'ri va uni tashlab yuborish kerak.
O'zgaruvchan qatorlarni qurishda har bir variant yoki interval ma'lum bir chastotaga ega bo'lib, ko'p sonli o'lchovlar bilan ma'lum bir intervalda qiymatni kiritish ehtimoli bor.
Tasodifiy o'zgaruvchining taqsimlanishining eng keng tarqalgan shakllaridan biri oddiy taqsimotdir (Gauss taqsimoti).
Ishlab chiqarish xatolarini tahlil qilish, texnologik jarayonlar va rejimlarni nazorat qilish va h. k.
Eksperimental ma'lumotlar butun qator normal tarqatish qonuniga bo'ysunadi bo'lsa, o'lchanadigan qiymati barcha qiymatlari o'rtacha atrofida guruhlangan bo'lishi kerak, va bu qator natijasida har qanday alohida qiymati yo'qolishi taxmin qiladi, bu noto'g'ri ekanligini.
Natijani baholashning aniqligi va ishonchliligini tushunish uchun ishonch oralig'i va ishonch ehtimolligi qo'llaniladi.
Ishonch oralig'i o'lchov natijasining alohida qiymati uning o'rtacha qiymatidan normal taqsimlanganda qanday farq qilishi mumkinligini aniqlaydi.
Tengsizlik
P(õñð – ε< x0 <õñð+ε) (1)
p ehtimolligi bilan o'lchanadigan parametrning qiymati x0 intervalgacha tushadi degan ma'noni anglatadi
Ip = (õñð - ε, õñð + ε)
Misol uchun, p = 0,5 ehtimolligi bilan normal taqsimotdagi o'lchov qiymati intervalgacha tushadi
(õñð ± 
σ);
ñ P = 0,68 intervalda (õñð ± σ)
ñ P = 0,95 intervalda (õñð ± 2σ)
ñ P = 0,99 intervalda (õñð ± 2,6σ)
ñ P = 0,997 intervalda (õñð ± 3σ)
Bu ehtimollik ishonch ehtimoli deb ataladi va interval ishonch oralig'i deb ataladi.
X0 o'lchangan parametrning ishonch oralig'i taxminan formula bo'yicha hisoblanadi
(2)
bu yerda tp o'rtacha kvadratik sapmalarning sonini aniqlaydi, bu esa diffuziya markazidan o'ngga va chapga qoldirilishi kerak, shunda x0 ning olingan intervalda urish ehtimoli p ga teng bo'ladi;
n-o'lchovlarning umumiy soni.
Ishonch ehtimolligini tanlashda vazifaning mas'uliyatini hisobga olish kerak: vazifa qanchalik mas'uliyatli bo'lsa, statistik tahlilning olingan parametrlari qanchalik ishonchli (ishonchliligi) bilan baholanishi kerak. Odatda texnik hisob-kitoblar uchun ular 0,90 dan 0,99 gacha, ya'ni 90 dan 99% gacha olinadi.
ishonch ehtimolligi interval o'zgarishi
Ishni bajarish tartibi
1. Sinov namunasiga ko'ra, biz o'zgarish ko'rsatkichlarining dastlabki qiymatlarini hisoblaymiz
o'zgarish doirasi
R = Xmax – Xmin. (3)
O'rtacha arifmetik
(4)
Dispersiya ilgari o'rganilgan formulaga yoki amaliyotda eng ko'p ishlatiladigan soddalashtirilgan formulaga muvofiq hisoblab chiqilishi mumkin
(5)
O'rtacha kvadrat xatolik
(6)
O'zgarish darajasi
(7)
2. Mumkin bo'lgan xatolar chegaralarini aniqlang. Buning uchun biz "uch sigma"qoidasini ishlatamiz. Haqiqiy qiymatlarni topish oralig'i teng bo'ladi
(8)
Olingan intervalga tushmaydigan bir qator qiymatlarni toping. Bu qiymatlar noto'g'ri, shuning uchun ularni olib tashlash kerak.
3. Bir qator o'lchovlardan tasodifiy miqdorlarni olib tashlaganingizdan so'ng, o'zgarish ko'rsatkichlarini qayta hisoblab chiqamiz. "Uch sigma" qoidasiga ko'ra, biz mumkin bo'lgan xatolar chegaralarini aniqlaymiz
4. 3) barcha xatolarni bartaraf etgunga qadar. ya'ni. barcha qiymatlar intervalda bo'ladi (7)
5. Har bir berilgan ishonch ehtimoli uchun tasodifiy xatolar tashqari quyidagi formula bilan ishonch oraliq toppish
(9)
TP parametri jadval bo'yicha aniqlanishi kerak. 1 berilgan ishonch ehtimoli miqdoriga qarab.
Jadval 1-ishonch koeffitsientining qiymatlari
|
p |
tp |
p |
tp |
p |
tp |
|
0,80 |
1,282 |
0,88 |
1,554 |
0,96 |
2,053 |
|
0,81 |
1,310 |
0,89 |
1,597 |
0,97 |
2,169 |
|
0,82 |
1,340 |
0,90 |
1,643 |
0,98 |
2,325 |
|
0,83 |
1,371 |
0,91 |
1,694 |
0,99 |
2,576 |
|
0,84 |
1,404 |
0,92 |
1,750 |
0,995 |
2,807 |
|
0,85 |
1,439 |
0,93 |
1,810 |
0,997 |
3,290 |
|
0,86 |
1,475 |
0,94 |
1,880 |
||
|
0,87 |
1,513 |
0,95 |
1,960 |
6. Xulosa chiqarish
- eksperimental ma'lumotlar majmuasining qiymatlari tasodifiy xatolar bo'lib, qaysi qoida yordamida xatolar mavjudligi aniqlandi;
- tasodifiy xatolar chiqarilgandan keyin o'zgarish ko'rsatkichlari qanday o'zgaradi;
- ishonch ehtimoli o'zgarganda ishonch oralig'i qanday o'zgaradi?
Vazifani bajarish uchun dastlabki ma'lumotlar
|
Variant |
Mashq |
|
1 |
8,5 7,7 8,4 7,3 8,4 8,4 8,3 7,6 8,7 8,4 8,4 6,1 6,2 7,3 8,4 8,3 7,8 8,3 7,5 2,1 11,2 18,1 8,2 8,7 9,9 Ishonch ehtimoli: p1 =0,85 p2 =0,95 p3 =0,995 |
|
2 |
22 24 28 22 24 24 24 33 24 25 24 25 24 24 25 27 26 24 25 25 27 12 34 Ishonch ehtimoli: p1 =0,8 p2 =0,9 p3 =0,99. |
|
3 |
1,3 1,2 1,2 0,9 0,9 0,8 1,2 1,1 1,2 1,5 0,3 1,2 1,3 1,2 1,2 1,2 1,1 1,2 1,2 1,1 2,1 1,2 1,3 Ishonch ehtimoli: : p1 =0,88 p2 =0,98 p3 =0,997. |
|
4 |
40 45 44 45 35 46 47 48 43 50 45 47 38 45 44 73 41 44 40 46 44 15 43 Ishonch ehtimoli: p1 =0,85 p2 =0,99 p3 =0,997. |
|
5 |
2 11 10 10 9 10 11 10 9 10 10 10 11 10 9 10 11 10 10 11 10 11 19 Ishonch ehtimoli: p1 =0,8 p2 =0,85 p3 =0,95. |
|
6 |
8,5 8,3 8,4 8,4 8,4 8,4 8,3 8,5 8,6 8,4 1,8 8,4 8,4 7,4 6,2 8,4 8,4 8,3 14,7 8,3 8,3 8,4 8,3 Ishonch ehtimoli: p1 =0,95 p2 =0,99 p3 =0,997. |
|
7 |
8,5 7,7 8,4 1,1 8,4 8,3 7,6 8,7 8,4 7,2 8,4 8,4 6,1 14,5 8,4 8,4 8,3 7,8 8,3 7,5 8,3 7,7 8,8 Ishonch ehtimoli: p1 =0,86 p2 =0,95 p3 =0,995. |
|
8 |
8,5 4,2 8,4 8,3 8,4 8,4 8,3 8,6 8,7 8,4 8,2 8,4 8,4 12,3 9,2 8,3 8,4 8,3 8,4 8,3 8,8 8,8 8,5 8,9 Ishonch ehtimoli: p1 =0,85 p2 =0,99 p3 =0,997. |
|
9 |
12,5 12,8 13,3 12,8 12,7 13,1 12,6 12,9 13 13,8 14,6 12,9 13 13,1 13,3 12,9 13,3 11,4 12,8 2,1 12,2 22,4 13,3 7,8 Ishonch ehtimoli: p1 =0,95 p2 =0,99 p3 =0,997. |
|
10 |
22 24 22 29 24 24 24 24 41 24 25 24 25 24 25 24 25 22 26 24 25 25 8 24 Ishonch ehtimoli: p1 =0,8 p2 =0,85 p3 =0,9. |
|
11 |
1,3 1,2 1,1 1,3 1,3 2,4 1,2 1,3 1,2 1,4 0,1 1,2 1,3 1,1 1,2 1,1 1,2 1,3 1,2 1,2 1,2 1,3 1,2 1,2 Ishonch ehtimoli: p1 =0,83 p2 =0,88 p3 =0,92. |
|
12 |
2,3 2,2 2,1 2,2 3,8 1,8 2,20 2,2 2,2 2,3 0,8 2,2 2,3 2,2 2,3 2,2 2,3 2,2 2,4 2,5 2,5 2,2 2,3 2,8 Ishonch ehtimoli: p1 =0,8 p2 =0,9 p3 =0,99. |
|
13 |
5,3 5,2 5 5,1 4,8 8,8 5,20 5,5 5,2 5,3 5,2 5,5 5,1 5,2 5,3 5,2 2,1 5,5 5,2 5,2 5,5 5,5 5,2 5,3 Ishonch ehtimoli: p1 =0,9 p2 =0,99 p3 =0,997. |
|
14 |
10,3 10,2 13,3 10,9 10,9 10,8 10,20 10,1 10,2 10,5 10,2 10,3 10,2 10,2 10,1 10,2 10,2 10,1 10,1 10,2 10,3 7,1 10,4 Ishonch ehtimoli: p1 =0,8 p2 =0,92 p3 =0,98. |
|
15 |
23 25 26 21 24 25 23,00 35 24 25 24 25 24 22 25 27 26 22 25 25 21 23 27 11 26 22 Ishonch ehtimoli: p1 =0,83 p2 =0,88 p3 =0,99. |
|
16 |
11 12 10 12 10 11 13 22 12 11 14 11 11 13 11 13 14 13 12 10 12 11 12 11 2 17 12 Ishonch ehtimoli: p1 =0,85 p2 =0,91 p3 =0,98. |
|
17 |
12 13,8 13,1 11,8 10,7 11,1 12,20 12,1 13,6 12,8 21,1 10,9 13,1 13,3 13,8 11,9 13,3 3,5 11,1 12,3 11 11,3 12,1 11,9 Ishonch ehtimoli: p1 =0,82 p2 =0,9 p3 =0,96. |
|
18 |
2,1 2,3 2 2,2 2,5 2,3 2,10 2,3 2,2 2,1 2,3 5,2 2,5 2,1 2,1 2,2 2,2 2,2 2,2 2,2 1,9 5,1 2,1 2,3 Ishonch ehtimoli: p1 =0,81 p2 =0,91 p3 =0,997. |
|
19 |
1,1 1,3 1,2 0,95 0,99 1,3 1,10 1,4 1,1 1,7 0,1 1,5 1,2 1,2 1,1 1,2 1,3 1,2 1,2 1,1 1,15 1,2 1,5 2,2 Ishonch ehtimoli: p1 =0,89 p2 =0,95 p3 =0,97. |
|
20 |
22,5 22,8 23,3 22,8 22,7 11,5 22,60 22,9 23,1 23,8 24,6 22,9 23 23,1 22,9 23,3 35,5 23,1 25,5 27,1 23,1 22,1 22,3 23,3 Ishonch ehtimoli: p1 =0,92 p2 =0,98 p3 =0,995. |
Manbalar ro'yxati
1.https://works.doklad.ru/view/pAD6p2x0j2Y.html
9-AMALIY MASHG’ULOT
O’LCHASHLARNI BAJARISH METODIKASINI (O’BM) ISLAB CHIQISH TARTIBINI O’RGANISH.
Ishning maqsadi: o'lchash metodologiyasini ishlab chiqish tartibini o'rganish, o'lchovlarning har bir bosqichini o'tkazish.
Kalit so’zlari: o’lchashlarni bajarish metodikasi, metrologik attestatsiya, metrologik ekspertiza, o'lchash ishlari va qoidalari
O'lchashlarni bajarish metodikasi.
O'lchashlarni bajarish metodikalari o'lchashlar birliligini ta'minlash tizimining zarur va muhim tashkil etuvchisidir. O'z DSt 8.010.1:2002 "O'z O'DT. Metrologiya. Atamalar va ta'riflar. Asosiy va umumiy atamalar" standartida o'lchashlarni bajarish metodikasi o'lchashlardagi ishlar va qoidalarning o'rnatilgan majmui sifatida ta'riflangan. O'lchash ishlari va qoidalari bajarilganda o'lchashlar natijalari kafolatlangan aniqlikda olinadi.
O'lchashlarni bajarish metodikasida o'lchash natijalarining xatoliklari baholangan bo'lishi va muayayn o'lchash sharoitlarida o'rnatilgan aniqlikni ta'minlashi lozim. O'lchashlar belgilangan tartibda attestatlangan o'lchashlarni bajarish metodikasiga muvofiq bajarilishi lozim. O'lchashlarni bajarish metodikasini ishlab chiqish va metrologik attestatlash tartibi O'zstandart Agentligi tomonidan o'rnatiladi.
O'lchashlarni bajarish metodikasiga asosiy talablar O'z DSt 8.016:2002 "O'z O'DT. O'lchashlarni bajarish metodikalari. Asosiy nizomlar" da o'rnatilgan.
O'lchashlarni bajarish metodikasi (O'BM) ni ishlab chiqishda O'z T 51-088:1999 "O'Z O'DT. O'lchashlarni bajarish metodikalari, tuzilishi, mazmuni, bayon etilishi va rasmiylashtirilishi" ning nizomlaridan foydalanish tavsiya etiladi.
Ma'lumki, har qanday o'lchashlarni ayrim qoida va muolajalar birlashmasi deb yuritish mumkin, ularni bajarish esa ma'lum xatolik bilan o'lchash natijalariga erishishni ta'minlaydi. Amalda o'lchash protseduralarini tartiblash:
- ko'plab murakkab o'lchashlarni shu jumladan modda va materiallarning tarkibini o'lchashda asosiy ish quroli (instrument) bo'lib hisoblanadi.
O'BM - bu hujjatlashtirilgan operatsiya va qoidalar birlashmasi bo'lib ularni bajarish kafolatlangan aniqlikdagi o'lchash natijalari olishni ta'minlaydi.
O'BM - metrologik attestatsiyaga tortiladi.
O'BM - O'zstandart tomonidan tasdiqdan va davlat reestridan o'tgandan keyin qo’llaniladi.
O'BM - metrologik nazorat va tekshiruv ob'ektlari hisoblanadi. (“Metrologiya to’g’risida” - 13 modda DMN va tekshiruv ob'ektlari)
O'BM - metrologik xarakteristikalarga ega.
Asosiy metrologik xarakteristikalar bo'lib
- o'lchash diapazonini o'z ichiga olgan qo’llanilish sohasi;
- ta'sir qiluvchi omillarni cheklovchi parametrlar;
- muntazam va tasodifiy tashkil etuvchilardan iborat o'lchash xatoliklari.
O'V kabi O'BM metrologik attestatsiyaga tortiladi.
DMN va T doirasidagi O'BM ning attestatsiyasi O'zstandart tomonidan akkreditlangan. Davlat metrologiya xizmati va yuridik shaxslarning organlari tomonidan amalga oshiriladi. O'BM ekspertizasini O'zstandart tarkibidagi O'zbekiston metrologiya xizmatlarini ko'rsatish bosh markazi o'tkazadi.
O'zRST 8.016 va GOST 8.010- talablariga javob bermaydigan O'BM qo’llanilishiga yo'l qo’ymaydi.
O'BM qonuniyligini o'rnatish bo'yicha ishlar kompleksi quyidagi
ketma-ketlikda bajariladi:
1. O'BM metrologik ekspertizasi programmasini ishlab chiqish, kelishish va tasdiqlash.
2. Yangi ishlab chiqarilgan O'BM - loyihasi yoki amaldagi qayta ko'rib chiqilayotgan O'BM ning metrologik ekspertizasi. “Metrologik ekspertiza - bu ekspert - metrologlar tomonidan o'lchashlar birliligi va aniqligi bilan bog’liq bo'lgan talablar, qoida va normalarning to’g’ri qo’llanilishining tahlili va baholanishidir”.
3. Nazorat va eksperimental tadqiqotlar.
4. O'BM natijalari bo'yicha hujjatlarni metrologik ekspertizasi va O'BM tasdiqlash va registratsiyadan o'tkazish.
5. O'BM metrologik attestatsiyasi to’g’risidagi hisobotni rasmiylashtirish.
O'BM attestatsiyasi bo'yicha ishlarning ijobiy natijalari bo'yicha O'zstandart O'BM hujjatlarning Oxirgi tahririni tasdiqlaydi va O'BM ga sertifikat rasmiylashtiradi. Sertifikat O'BM DMN va T doirasida, qo’llanilishini tasdiqlovchi hujjat bo'lib hisoblanadi va besh yildan o'tmagan mudatga beriladi.
3. Me'yoriy hujjatlarning ekspertizasi.
Normativ texnik va texnologik hujjatlarning ekspertizasi o'lchashlar birliligini ta'minlashning ajralmas qismi bo'lib metrologik nazoratning zaruriy ko'rinishidir.
ME - bu o'lchashi kerak bo'lgan parametrlarni tanlash, mahsulotlarni ishlab chiqarish, sinash ekspluatatsiya, remonti va ularni amaldagi normativ hujjatlar talablariga mosligi bo'yicha texnik echimlarning metrologik darajasini tahlil qilish va baholashdir. Metrologik ekpertizaga mahsulot va xizmatlarga taaluqli normativ va texnikaviy hujjatlar ular hayotiy sikllarning barcha etaplarida tortiladi.
Metrologik ekspertizaga tortiladi:
- Davlatlararo, Davlat, tarmoq va O'zbekiston informatsion fondida registratsiyadan o'tgan tashkilotlarning mahsulot va xizmatlariga bo'lgan standartlarning loyihalari;
- Rahbariy hujjatlarning loyihalari;
- Texnik shartnomalarning loyihalari;
- Import bo'yicha qabul qilingan mahsulotlarni sinash usullari va programmalarning loyihalari;
- O'lchash vositalarini, shu jumladan standart namunalarini ishlab chiqish texnikaviy topshiriqlarining loyihalari;
- O'V turini tasdiqlash bo'yicha sinov usullari va programmalarning loyihalari;
- O'V ni qiyoslash usulini loyihalari va boshqalar
Ekspertizani o'tkazish muddati 30 kundan oshmasligi kerak. Ekspertizadan o'tmagan hujjatlar qayta ekspertizaga tortiladi.
Mahsulot (xizmatlar) sifati tadqiq etish, ishlab chiqish, loyihalash, tajriba-konstruktorlik ishlari bosqichlarida shakllantiriladi va me'yoriy hujjatlarda belgilanadi. O'zbekiston Respublikasining "Standartlashtirish to’g’risida" qonunida ko'rsatilishicha, standartlashtirish bo'yicha me'yoriy hujjatlar mamlakatimiz va xorijiy fan va texnikaning zamonaviy yutuqlariga asoslangan bo'lishi va O'zbekiston respublikasining qonunlariga mos kelishi lozim. Bu talablarni bajarish uchun me'yoriy hujjatlarni ilmiy-texnikaviy ekspertizasi (MH ITE) ni o'tkazish kerak. Ekspertiza O'zbekiston davlat standarti O'z DSt 1.21:2001 "O'z SDT. Me'yoriy hujjatlarni ilmiy-texnikaviy ekspertiza qilish" da belgilangan.
MH ITE me'yoriy hujjatlarning xalqaro, hududiy, davlatlararo, xorijiy standartlar bilan uyg’unlashtirilganlik darajasini o'rnatish, fan, texnikaning zamonaviy rivojlanganlik darajasiga muvofiqligini, amaldagi qonunlarga va O'z SDT, O'z O'DT, O'z SMT asos bo'luvchi me'yoriy hujjatlarga va boshqa standartlashtirish tarmoqlararo tizimlariga mosligini o'rnatish maqsadida bajariladigan tadqiqotdan iborat.
O'zbekiston standartlashtirish davlat tizimi talablariga muvofiq quyidagilar ekspertizadan o'tkaziladi:
· MH loyihalari;
· tasdiqlangan me'yoriy hujjatlar;
· davlat ro’yxatidan o'tkaziladigan MH;
· amaldagi MH;
· MH o'zgartirishlarning loyihalari;
· davlat ro’yxatidan o'tkaziladigan, MH ning tasdiqlangan o'zgartirishlari.
Ekspertizaning quyidagi xillari o'rnatilgan:
· normallashtirish tekshiruvi;
· kelishishning to’liqligi;
· majburiy talablarga muvofiqligi;
· patent sofligiga tekshirish;
· ochiq chop etilmaydigan ma'lumotlar;
· texnik ekspertiza;
· iqtisodiy ekspertiza;
· metrologik ekspertiza;
· ekologik ekspertiza;
· terminologik ekspertiza;
· huquqiy ekspertiza;
· nashriyot tahriri;
· ilmiy-texnikaviy darajani baholash.
O'zstandart Agentligining topshiriqi, buyurtmachining so'rovnomasi, shuningdek zarurligiga qarab, standartlashtirish ob'ektining xususiyatlariga qarab, ekspertiza alohida turlar bo'yicha o'tkazilishi mumkin.
O'zstandart Agentligi, standartlashtirish bo'yicha texnik qo’mitalar, standartlashtirish bo'yicha tayanch tashkilotlar va ekspertiza o'tkazishga vakolatlangan boshqa tashkilotlar me'yoriy hujjatlarni ekspertizadan o'tkazadi.
Normallashtirish tekshiruvida quyidagilar tekshiriladi:
· me'yoriy hujjatning to’g’ri tuzilganligi va rasmiylashtirilgani;
· amaldagi me'yoriy va boshqa hujjatlarga to’g’ri va huquqiy havola qilinganligi;
· MH ning zarur axborot qidiruv belgilari (nomi, belgisi, mahsulotning umumdavlat tasniflagichining kodi (MUT), standartlar umumdavlat tasniflagichining guruhi (SUT), simvollar, qisqartmalar, amalga kiritish sanasi va (yoki) amal muddati, hujjatning qaysi MH o'rniga ishlab chiqilganligi to’g’risida ma'lumotlar va h.k.);
· tekshiruvchi shaxslar, bajaruvchilvr imzolarining mavjudligi;
· hujjatning tashqi ko'rinishi.
Kelishish to’liqligini tekshirishda me'yoriy hujjatning manfaatdor tashkilotlar ro’yxatiga muvofiq to’liq kelishilganligi, shuningdek ro’yxatga kiritilmagan tashkilotlar bilan qo’shimcha ravishda kelishish zarurligi aniqlanadi. Fikr-muloqazalar to'plami, ilmiy-texnikaviy kengashlarning bayonnomalari, kelishuv majlislarining bayonnomalari, me'yoriy hujjatda fikr-muloqazalarning, takliflarning to’liq aks ettirilganligi tahlil qilinadi, ishlab chiquvchining fikr va takliflar bo'yicha xulosasining asosligi aniqlanadi.
Majburiy talablarga muvofiqligini tekshirish majburiy talablarning O'zbekiston qonunlariga, mos xalqaro va milliy standartlarga, standartlashtirish tarmoqlararo tizimlarga muvofiq to’liq va to’g’ri bayon etilganligini aniqlashdan iborat.
Standartlashtirish ob'ektining patent sofligi patent formulyarining to’g’ri to'ldirilganligi (bunday hujjat mavjud bo'lganda) tekshirish yo'li bilan aniqlanadi.
Ochiq chop etilmaydigan ma'lumotlarning borligi mos yo’riqnoma bo'yicha tekshiriladi.
Texnik ekspertizani o'tkazishda:
me'yoriy hujjat nomining texnik topshiriqqa (mavjud bo'lganda), me'yoriy hujjatning mazmuniga va standartlashtirish rejalari (dasturlari) ga mosligi, standartlashtirish obüektining me'yoriy hujjat darajasiga muvofiqligi, me'yoriy hujjatning to’g’ri bayon etilganligi va mazmunining to’g’riligi aniqlanadi; me'yoriy hujjat ko'rsatkichlarining davlatlararo standartlar va milliy hujjatlarning talablariga muvofiqligi; tekshirilayotgan me'yoriy hujjatning o’xshash mahsulotga amaldagi me'yoriy hujjatlarning takrorlanganlik holi aniqlanadi.
Iqtisodiy ekspertiza tushuntirish yozuvidagi ma'lumotlarni tasdiqlovchi, me'yoriy hujjatni joriy etish texnik-iqtisodiy va ijtimoiy samaradorligi hisobining to’g’riligini tekshirishdan iborat.
Metrologik ekspertiza O'z RH 51 – 106:2001 bo'yicha bajariladi.
Terminologik ekspertiza o'rnatilgfn ilmiy-texnikaviy atamalarning me'yoriy hujjatda to’g’ri qo’llanilganligini, davlatlararo va respublika terminologik standartlariga rioya qilinganlikni tekshirish bosqichi bo'ladi.
Huquqiy espertiza me'yoriy hujjat mazmunining amaldagi qonunlarning talablariga muvofiqligini tekshirishdan iborat.
Nashriyot tahriri me'yoriy hujjat matnini ilmiy va adabiy tahrir, texnik tahrir qilishdan iborat.
Ilmiy va adabiy tahrir me'yoriy hujjat mazmunini mantiqiy, texnik va adabiy jihatdan to’g’ri savodli bayon etish, qabul qilingan qisqartmalarga rioya qilish, orfografik, sintaksis, stilistik xatolarni yo’qotish maqsadida bajariladi.
Texnik tahrir me'yoriy hujjatni bosmaxonada yoki boshqa usulda chop etishga tayyorlashdan iborat.
Loyihaning yoki tasdiqlangan me'yoriy hujjatning "Standartlashtirish to’g’risida" qonun talablariga, xalqaro, davlatlararo, hududiy, xorijiy standartlarning talablariga muvofiqligini aniqlash, shuningdek uyg’unlashtirilganlik darajasini aniqlash maqsadida me'yoriy hujjatlarning ilmiy-texnikaviy darajasi (ITD) baholanadi.
Baholash me'yoriy hujjatlarni ishlab chiquvchilar (standartlashtirish bo'yicha texnik qo’mitalar, standartlashtirish bo'yicha tayanch tashkilotlar, korxonalar, tashkilotlar), O'zstandart Agentligining idoralari tomonidan O'z RH 51 - 077:1998 "O'z SDT. Mahsulotga me'yoriy hujjatning ilmiy-texnikaviy darajasini baholash metodikasi" ga muvofiq, ishlab chiquvchi tomonidan tuziladigan mahsulot texnik darajasi va sifati kartasini va (yoki) qiyoslash jadvalini qo’llanib, ko'rsatkichlarni qiyosiy baholash asosida bajariladi.
Me'yoriy hujjatlar ekspertizasining natijalari ixtiyoriy shaklda tuzilgan dalolatnoma ko'rinishidagi ekspert xulosa bilan rasmiylashtiriladi. Dalolatnomada o'tkaziladigan barcha turdagi ekspertiza natijalari aks ettiriladi. Xulosada ekspertiza ob'ektining umumiy tafsiloti quyidagicha yoziladi: "Me'yoriy hujjat (me'yoriy hujjat loyihasi) standartlashtirish davlat tizimi, o'lchashlar birligini ta'minlash davlat tizimi, O'zbekiston Respublikasi sertifikatlashtirish milliy tizimi talablariga va boshqa standartlashtirish tarmoqlararo tizimlariga muvofiq keladi (muvofiq kelmaydi)".
Dalolatnoma ekspert va ekspertizani o'tkazgan bo'limlar rahbarlarinig imzosi bilan ishontiriladi va rahbariyat tomonidan tasdiqlanadi.
Kelishmovchiliklar bo'yicha Oxirgi qarorni: me'yoriy hujjatni ekspertizaga jo'natgan tashkilot; Davarxitekturaqurilish, Davtabiatqo’mita, O'zbekiston Respublikasining Sog’liqni Saqlash Vazirligi (o'z vakolati doirasida); O'zstandart Agentligi xulosa shaklida qabul qiladi.
Me'yoriy hujjat ekspertizasining dalolatnomasi so'rovchiga va ishlab chiquvchi - asliyat egasiga jo'natiladi.
Dalolatnomaning bir nusxasi me'yoriy hujjat va barcha ilovalar bilan birga ekspertizani o'tkazgan tashkilotda saqlanadi. Barcha hollarda me'yoriy hujjat ekspertizasi dalolatnomasining bir nusxasi O'zstandart Agentligiga jo'natiladi.
Ekspert xulosaning holis (ob'ektiv)ligiga mas'ullik ekspertizani o'tkazgan mutaxassis-ekspertga yuklatiladi.
Nazorat savollar:
1. O'lchashlarni bajarish metodikasi deyilganda nima tushuniladi?
2. Normativ hujjatlarning metrologik ekspertizasi.
3. Metrologik ekspertiza nima?
4. Qaysi hujjatlar ekspertizadan o'tkaziladi?
10-AMALIY MASHG’ULOT
O'ZBEKISTON RESPUBLIKASINING STANDARTLASHTIRISH TO'G'RISIDA " GI QONUNINI O'RGANISH”,
Ishning maqsadi: standartlashtirish bo'yicha asosiy tushunchalarni o'rganish, standartlashtirish bo'yicha me'yoriy hujjatlar, standartlar ustidan davlat nazorati, davlat standartlashtirish va nazorat ishlarini moliyalashtirish, standartlarni qo'llashni rag'batlantirish.
Kalit so'zlar: standart, standartlashtirish, davlat standartlashtirish tizimi,xalqaro, mintaqaviy va davlat standartlari.
O'zbekiston Respublikasining "standartlashtirish to'g'risida" gi qonuni 1993 yil 28 dekabrda qabul qilingan.Ushbu qonunga O'zbekiston Respublikasining 26.05.2000 yildagi 82-II-sonli Qonuni, O'zR 25.04.2003 yildagi 482-II-son Qonuni, O'zR 2006 yil 10.10.2006 yildagi 59-sonli Qonuni o'zgartirish kiritildi. Ushbu qonun to'rt qismdan va 12 maqoladan iborat:
O'zbekiston Respublikasining "davlat-ta'lim to'g'risida"gi Qonuniga huquqiy asoslar, izohlar.
"O'zbekiston Respublikasida standartlashtirish ishlarini tashkil etish to'g'risida" gi (1992 yil mart) Respublika Vazirlar Mahkamasining "Standartlashtirish to'g'risida" gi qonuni bilan belgilangan post-yangiliklar bilan standartlashtirishning tashkiliy asoslari "standartlashtirish to'g'risida"gi O'zbekiston Respublikasi Qonuni bilan qonuniylashtirildi. Qonun 1993 yil 28 dekabrda qabul qilingan bo'lib, ommaviy axborot vositalarida 1994 yil 28 fevralda e'lon qilingan - shu kundan boshlab kuchga kirgan.
Standartlashtirishning asosiy maqsadlari: inson va atrof-muhit uchun xavfsizlik; mahalliy mahsulotlar, jarayonlar, xizmatlarning sifati va raqobatbardoshligi;o'zaro almashinish, muvofiqlik, resurslarni tejash; ishlab chiqarishning texnik-iqtisodiy ko'rsatkichlarini yaxshilash; ijtimoiy-iqtisodiy va ilmiy-texnik dasturlar va loyihalarni amalga oshirish;
-tabiiy va texnogen falokatlar va boshqa favqulodda vaziyatlar yuzaga kelishi xavfini hisobga olgan holda milliy xo'jaliklarning xavfsizligi;
- iste'molchilarning mahsulot nomenklaturasi va sifati to'g'risida to'liq va ishonchli ma'lumot;
- mamlakatning mudofaa qobiliyati va safarbarlik tayyorgarligi.
Qonun bilan respublikada standartlashtirish bo'yicha ishlarni olib borishning umumiy tashkiliy-texnik qoidalarini tartibga soluvchi O'zbekiston standartlashtirish davlat tizimi (o'zk DSS) faoliyat yuritayotgani, bu qoidalar O'zstandart tomonidan belgilanganligi belgilab qo'yilgan. Davlat arxitektura va qurilish qo'mitasi (tabiiy resurslardan foydalanishni va atrof-muhitni ifloslanishdan va boshqa zararli ta'sirlardan himoya qilishni tartibga solish sohasida), sog'liqni saqlash vazirligi (tibbiyot buyumlari, tibbiy texnika buyumlari, dori-darmonlar sohasida), shuningdek, mahsulotlarda inson uchun zararli moddalar mazmunini aniqlash masalalarida Davlat arxitektura va qurilish industriyasi (qurilish, shu jumladan, loyihalash va loyihalash) amalga oshiradi., respublikada ishlab chiqarilayotgan va import bo'yicha yetkazib berilayotgan) va mudofaa vazirligi (O'zbekiston Respublikasi mudofaa qobiliyati sohasida). Respublikada qo'llaniladigan normativ hujjatlar ro'yxati keltirilgan:
- xalqaro (davlatlararo, mintaqaviy) standartlar; O'zbekiston davlat standartlari; tarmoq standartlari; texnik shartlar;
- ma'muriy-hududiy standartlar;
- korxona standartlari;
- xorijiy mamlakatlarning milliy standartlari.
Standartlashtirish bo'yicha normativ hujjatlarga standartlashtirish bo'yicha qoidalar, standartlar, texnik-iqtisodiy tasniflagichlar va ijtimoiy axborot kiradi.
Xalqaro( davlatlararo, mintaqaviy), xorijiy normativ hujjatlar O'zstandart tomonidan belgilangan tartibda qo'llaniladi. Yagona va uzluksiz ta'lim davlat tizimida Respublika Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadigan ta'lim davlat Stan-dartlari ishlab chiqilmoqda.
Standartlashtirishbo'yichanormativhujjatlarmahalliyvaxorijiyilm-fanvatexnikaningzamonaviyyutuqlarigaasoslanganbo'lishikerakvao'zarosavdo-sotiquchunortiqchato'siqlarnikeltiribchiqarmasligikerak. Raqobatbardoshliknita'minlashuchunsoz - oldindastandartlarberilishimumkin.
Normativhujjatlarsizmahsulotishlabchiqarishvasotishtaqiqlanadi.
Aholininghayoti, sog'lig'i, mol-mulkiuchunmahsulotlarningxavfsizliginita'minlash, mahsulotlarningmuvofiqligivao'zgaruvchanliginita'minlashuchunme'yoriyhujjatlarningtalablari, ularninazoratqilishusullariningbirligivaetiketkaningbirligibajarilishishart.
Davlatnazoratiniamalgaoshiruvchidavlatinspektorlariningstandartlarivao'lchashlarbirliliginita'minlash, huquqvaot-veteranligiustidandavlatnazoratiorganlari, obyektlarivasub'ektlari, shuningdekdavlatnazoratisub'ektlarivaularningmansabdorshaxslariningstandartlashtirishto'g'risidagiqonunhujjatlarinibuzganlikuchunjavobgarligibelgilandi.
Davlat byudjetidan moliyalashtiriladigan ishlar ro'yxati belgilandi:
- xalqaro, davlatlararo, mintaqaviy normativ hujjatlarni ishlab chiqish yoki ishlab chiqishda ishtirok etish;
- muayyan standartlashtirish obyektlari bo'yicha qonun hujjatlari loyihalarini ishlab chiqish;
- asosiy tashkiliy-uslubiy va umumtexnik normativ hujjatlarning ishlashini ishlab chiqish va ta'minlash;
-texnik-iqtisodiy ma'lumotlarning tasniflagichlarini ishlab chiqish, ular haqida rasmiy ma'lumotlarni tayyorlash va chop etish, shuningdek, barcha foydalanuvchilarga jo'natish;
-umumdavlat ahamiyatiga ega ilmiy-tadqiqot va boshqa ishlar;
- standartlar talablariga rioya etilishi ustidan davlat nazoratini amalga oshirish;
- normativ hujjatlar davlat fondini shakllantirish va yuritish.
Moliyalashtirish manbalari, shuningdek, standartlarni, mahsulot va xizmatlar katalogini, shuningdek standartlashtirish to'g'risidagi qonun hujjatlarini buzganlik uchun jarimalar undirishdan olinadigan mablag'larning bir qismini belgilangan tartibda amalga oshirishdan yarim soatlik mablag'lar bo'lishi mumkin.
Davlat byudjeti mablag'laridan moliyalashtiriladigan davlat dasturlarini ishlab chiqishda mahsulot sifatini normativ ta'minlash bo'limlari nazarda tutilishi kerak.
Qonunda mahsulot ishlab chiqaruvchi korxonalarni iqtisodiy qo'llab-quvvatlash va rag'batlantirish, belgilangan muvofiqlik belgisi, shuningdek, mahsulotlarni istiqboldagi talablar asosida ishlab chiqarish, an'anaviy texnologiya imkoniyatlaridan ustun bo'lgan davlat kafolati nazarda tutilgan.
Jahon savdo tashkilotiga (JST) 2000, 2003,2006 yillarda kirish uchun O'zbek-Stan tayyorlangani munosabati bilan "standartlashtirish to'g'risida" gi qonunga o'zgartishlar kiritildi:
2000 yil
1) 2 uchinchi qismdan "ro'yxatga olish" so'zi chiqarib tashlandi, chunki normativ hujjatlarni davlat ro'yxatidan o'tkazish faqat bitta tashkilot tomonidan amalga oshiriladi - standartlashtirish bo'yicha milliy organ-O'zstandart agentligi;
2) 3-moddaning uchinchi qismidagi "axborot jamg'armalari" degan so'zlar "tarmoq axborot jamg'armalariga" (davlat-sovg'a fondidan farqli o'laroq, 6-moddaning sakkizinchi qismi);
3) 6-moddada:
-birinchi qismning 3-xatboshisidagi "standartlar" degan so'z o'rniga "Davlat standartlari" degan so'zlar bilan almashtirildio'zdst 1.0:1998 "O'zbekiston davlat standartlashtirish tizimi. "O'zbekiston Respublikasi standartlari "nomining asosiy qoidalari" O'zbekiston Respublikasi davlat standartlari " ga o'zgartirildi»;
-birinchi qism quyidagi mazmundagi xatboshi bilan to'ldiriladi:"do'zax-Vazirlar-hududiy standartlar". "Ma'mur-TIV-hududiy standartlashtirish" darajasi savdo-sotiqdagi texnik to'siqlar bo'yicha kelishuv (TBT bo'yicha bitim) ga muvofiq joriy etildi);
- maqola quyidagi mazmundagi ikkinchi qism bilan to'ldiriladi:
"Yagona va uzluksiz ta'lim davlat tizimida O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadigan davlat ta'lim standartlari ishlab chiqilmoqda»;
-ikkinchi, uchinchi, to'rtinchi, beshinchi, oltinchi, ettinchi, sakkizinchi, to'qqizinchi va o'ninchi qismlari uchinchi, to'rtinchi, beshinchi, oltinchi, ettinchi, sakkizinchi, to'qqizinchi, o'ninchi va o'n birinchi qismlar deb hisoblanishi kerak;
- beshinchi qism quyidagi mazmundagi jumla bilan to'ldiriladi:
"Ular Inter-ona savdo uchun keraksiz to'siqlarni yaratish kerak emas" (TBT shartnomasi);
- sakkizinchi qism quyidagi tahrirda bayon etilgan:
"Iste'molchilarga sotiladigan mahsulotlarga standartlar va o'zgartirishlar O'zstandart organlarida to'lovsiz davlat ro'yxatidan o'tkazilishi kerak. O'zstandart organlarida ro'yxatdan o'tgan normativ hujjatlar davlat axborot fondini tashkil etadi»;
4) 9-moddaning uchinchi qismi 4-bandida "taqiq to'g'risida" gi so'zlardan keyin "ishlab chiqarish"so'zi bilan to'ldiriladi.
2003 yil
1) 2-moddadagi ikkinchi qismda:
- 2-xatboshidagi "O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi O'zbekiston davlat standart-zasiy, metrologiya va sertifikatlashtirish markazi" degan so'zlar "O'zbekiston standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish agentligi" (o'z - standart agentligi) degan so'zlar bilan almashtirilgan)»;
- 3-xatboshida "Davlat qo'mitasi" so'zi "Davlat arxitektura va qurilish qo'mitasi" so'zi bilan almashtirildi»;
2) 3 va 8 maqolalarida:
- "O'zdavtemiryo'lnazorat" va" O'zdavtemiryo'lnazorat "Davlat qo'mitasining" O'zstandart "agentligi" slo-you " va "Gosarxitektqurilish" bilan almashtirildi»;
3) 8-moddada:
- matn bo'yicha " standartlar ustidan davlat nazorati "degan so'zlar" standartlar ustidan davlat nazorati va nazorat qilish va o'lchashlar birliligini ta'minlash " degan so'zlar bilan almashtirildi.
2006 yil
1) 9-moddaning ikkinchi qismidagi 2-xatboshidagi "erkin foydalanish" degan so'zlar "belgilangan tartibda kirish" degan so'zlar bilan almashtirilgan»;
2) 9-modda quyidagi mazmundagi beshinchi qism bilan to'ldiriladi:
"Jarimani qo'llash sud tomonidan va tan olingan taqdirda amalga oshiriladi
O'zbekiston Respublikasi bosh davlat inspektori, Qoraqalpog'iston Respublikasi, viloyatlar, Toshkent shahar bosh davlat sintertorlari-sodir etilgan huquq - tartibot va jarimani ixtiyoriy ravishda to'lashda aybdorlikning xo'jalik faoliyati sub'yekti»;
3) 9-moddaning beshinchi va oltinchi qismlari tegishincha oltinchi va kulrang qismlar deb hisoblansin.
O'zbekistonda iste'molchilar huquqlarini himoya qilishni ta'minlaydigan bir qator qonunlar qabul qilindi ("talabgorlar huquqlarini himoya qilish to'g'risida" gi O'zbekiston Respublikasi Qonuni) va inson xavfsizligi ("oziq-ovqat mahsulotlarining sifati va xavfsizligi to'g'risida" gi O'zbekiston Respublikasi Qonuni), o'lchashlar birliligini ta'minlash sohasida standartlashtirish O'zbekiston Respublikasining "metrologiya to'g'risida" gi Qonuni, sertifikatlashtirish-Katsi protseduralari sohasida - "mahsulot va xizmatlarni sertifikatlashtirish to'g'risida" Mamlakatimizda tibbiy xizmatlar davlat standartlari ("fuqarolar salomatligini muhofaza qilish to'g'risida" gi O'zbekiston Respublikasi Qonuni), O'zbekiston Respublikasining "ta'lim to'g'risida"gi Qonuniga muvofiq ishlab chiqilayotgan davlat ta'lim standartlari bo'yicha ko'rsatiladi.
O`zbåkistîndà stàndàrtlàshtirishning rivîjlànish sànàlàri
- Råspublikàmizdà stàndàrtlàshtirish ishlàrini bîshlànishi 1923 yildà Tîshkånt shàxridà Turkistîn tîsh tàrîzilàr Màrkàziy byurîsini tàshkil etilishi bilàn bålgilànàdi.
- 1926 yil iyun îyidà O`zbåkistîn Råspublikàsi Xàlq Kîmissàriàtining Ishchi – dåhqîn Inspåksiyasi qîshidà Stàndàrtlàshtirsh byurîsi tàshkil etildi.
- 1933 yildà Stàndàrtlàshtirish byurîsi Butunittifîq stàndàrtlàshtirish kîmitåtining O`zbåkistîn bo`yichà tîsh và tàrîzilàr ishlàri bo`yichà màrkàziy bîshqàrmàgà àylàntirilàdi.
- 1939 yildà ushbu bîshqàrmà O`zbåkistîn SSR Ministrlàr Sîvåti qîshidà tàshkil etilàdi và uning tàrkibidà Stàndàrtlàr và o`lchîv àsbîblàri dàvlàt nàzîràti Råspublikà làbîràtîriyasi (O`z RLGN) tuzilàdi và kåyinchàlik esà bu làbîràtîriya Stàndàrtlàshtirish và måtrîlîgiya O`zbåkistîn màrkàzigà àylàntirilàdi.(O`z SSM)
- 1973 yildà O`zbåkistîn SSR Ministrlàr Sîvåti qîshidàgi o`lchîv và o`lchîv àsbîblàri bîshqàrmàsi SSSR Gîsstàndàrti qîshidàgi O`zbåkistîn råspublikàsi stàndàrtlàshtirish bîshqàrmàsigà àylàntirilàdi. (O`zgîsstàndàrt).
- 1992 yildà O`zbåkistîn Råspublikàsi Vàzirlàr Màxkàmàsining ¹93 qàrîrigà àsîsàn Vàzirlàr màxkàmàsi qîshidà O`zbåkistîn Råspublikàsi Stàndàrtlàshtirish, måtrîlîgiya và sårtifikàtlàshtirish màrkàzi qilib yangidàn tàshkil etilàdi (O`zgîsstàndàrt)
- 2002 yildà esà O`zgîsstàndàrt O`zbåkistîn stàndàrtlàshtirish, måtrîlîgiya và sårtifikàtlàshtirish àgåntligigà (“O`zstàndàrt” àgåntligi) àylàntirildi.
O`zbåkistîn hududidà yuritilàdigàn må`yoriy hujjàtlàr
“O`zstàndàrt” àgåntligi tîmînidàntàsdiqlànàdi.
— Dàvlàtlàràrî stàndàrt – GÎST
— O`zbåkistîn dàvlàt stàndàrti – O’z DSt
— Umumdàvlàt klàssifikàtîri – O’z DT
— Nîrmàlàr và qîidàlàr -*)
— O`zbåkistîn ràhbàriy hujjàti – O’z RH
— Tàvsiyalàr – O’z T
Tàrmîqlàr bo`yichà yuritilàdigàn må`yoriy hujjàtlàr
Tàrmîq tàshkilîtlàr tîmînidàn tàsdiqlànàdi.
— Tàrmîq stàndàrti – TSt
— Tàrmîq klàssifikàtîri – TT
— Nîrmà và qîidàlàr –*)
— Ràhbàriy hujjàt – RH
— Tàvsiyanîmàlàr – T
Mà`muriy-hududiy må`yoriy hujjàtlàr
Vilîyat hîkimlàri tîmînidàn tàsdiqlànàdi.
— Mà`muriy-hududiy stàndàrt – MHSt
Kîrxînà bo`yichà må`yoriy hujjàtlàr
Kîrxînà ràhbàrlàri tîmînidàn tàsdiqlànàdi.
— Tåxnik shàrtlàr – TSh
— Kîrxînà stàndàrti – KSt
Nazorat savollari:
1. O'zbekiston Respublikasining" standartlashtirish to'g'risida " gi qonuni qachon qabul qilindi?
2. Standartlashtirish bo’yicha qanday asosiy tushunchalarni bilasiz va ularga ta’rif bering?
3. Qaysi tashkilot standartlashtirish ishlarini bajarish qoidalarini belgilaydi?
4. Asosiy standartlashtirish tashkiloti faoliyati haqida bizga xabar bering.
5. Standartlashtirish bo'yicha normativ hujjatlar qanday?
6. ISO 9001 qanday standart?
7. O'zbekiston Respublikasining qaysi qonunida davlat ta'lim standartlari ishlab chiqilmoqda?
8. Qaysi turdagi standartlarni bilasiz?
9. Standartlashtirish inspektorlarining huquq va majburiyatlarini ro'yxatlash.
10. Bizga standartlashtirish ishlari qanday moliyalashtirilganligini aytib bering.
11-AMALIY MASHG’ULOT
NORMATIV HUJJATLARNI ISHLAB CHIQISH VA SOXALASH TARTIBINI O'RGANISH
Ishning maqsadi: standartlarni ishlab chiqish, muvofiqlashtirish, barcha darajadagi normativ hujjatlarni tasdiqlash va davlat ro'yxatidan o'tkazish tartibini o'rganish.
O'zbekiston davlat standartlari (keyingi o'rinlarda standartlar deb yuritiladi) standartlashtirish bo'yicha texnik qo'mitalar (keyingi o'rinlarda - TK), standartlashtirish bo'yicha asosiy tashkilotlar, boshqa korxona va tashkilotlar tomonidan ishlab chiqilishi mumkin.
Bir necha tashkilot tomonidan standartni ishlab chiqishda, yetakchi ishlab chiquvchi tashkilot (ijrochilar ro'yxatida birinchi) har bir tashkilot-ijrochi bilan birgalikda ishlarning miqdori va muddatini belgilaydi.
Obozning mazmuni va texnik-iqtisodiy jihatlari uchun javobgarlik-standart loyihasining yangiligi va ko'rsatkichlar, me'yorlar va yangi mahsulotlarning zamonaviy fan va texnologiya darajasiga muvofiqligi standartni tasdiqlagan tashkilot-ishlab chiquvchi va organ tomonidan amalga oshiriladi.
Standartga o'zgartirish asosiy standart uchun belgilangan tartibda majburiy kelishish, tasdiqlash va davlat ro'yxatidan o'tkazilishi kerak.
Standartni ishlab chiqishda tashkiliy-uslubiy birlikka erishish, shuningdek, ish bosqichlarining bajarilishini nazorat qilish uchun standartni ishlab chiqishning to'rtta bosqichi belgilanadi:
1 - bosqich-standartni ishlab chiqish uchun texnik binoni ishlab chiqish va tasdiqlash (kerak bo'lganda amalga oshiriladi);
2 - bosqich-standart loyihasini ishlab chiqish (birinchi versiya) va uni ko'rib chiqish uchun yuborish;
3 - bosqich-sharhlarni qayta ishlash, standart loyihani ishlab chiqish(yakuniy nashr), uni tasdiqlash;
4 - bosqich-standartni tasdiqlash va davlat ro'yxatidan o'tkazish.
Eslatma-standartni ishlab chiqish bosqichlarini birlashtirishga ruxsat beriladi.
Standart loyihasi manfaatdor tashkilotlarning takliflari asosida ishlab chiqilgan va (yoki) ishlab chiqaruvchilar tashabbusi bilan standart loyihani ishlab chiqish bilan parallel ravishda standart loyihaga tushuntirish xati tuzadi va kerak bo'lganda standartni joriy etish bo'yicha asosiy tashkiliy - texnik chora-tadbirlar rejasi loyihasini ishlab chiqadi (bundan keyin - asosiy tadbirlar rejasi loyihasi).
Standart loyiha tushuntirish xati va asosiy tadbirlar rejasi loyihasi bilan birgalikda barcha manfaatdor tashkilotlarga quyidagi ro'yxat bo'yicha qayta ko'rib chiqiladi va yuboriladi:
-buyurtmachi (asosiy iste'molchi) yoki uning tashkilotlaridan biri bo'lgan tashkilot-standart loyihasi bilan kelishilgan holda bazaga tayinlangan;
- davlat nazorati organi, sog'liqni saqlash vazirligi, atrof-muhitni muhofaza qilish qo'mitasi, agar standart loyihada ularning vakolatlariga taalluqli talablar belgilangan bo'lsa;
mahsulotlar va yetkazib beruvchilarning lentasini yanada aniqroq qurish uchun;
- standartni joriy etish va joriy etishni ta'minlaydigan tashkilotlar va korxonalar.
Korxona va tashkilotlar taqdim etilgan standart loyihasini ko'rib chiqib, uni qayta ko'rib chiqadilar va uni ishlab chiquvchiga standart loyihasini olgan kundan boshlab 15 kundan kechiktirmay yuboradilar.
Qabul qilingan chaqiriqlar asosida yetakchi tashkilot-ishlab chiquvchi sharhlar sarlavhasini tashkil qiladi.
Yetakchi tashkilot-ishlab chiquvchi va tashkilot-ijrochilar chiqishlar sarlavhalari asosida standart loyihaning yakuniy nashrini ishlab chiqadi va asosiy tadbirlar rejasining tushuntirish xati va loyihasini aniqlaydi.
Ishlab chiquvchi tashkilot va boshqa manfaatdor tashkilotlar o'rtasida bir marotaba standart loyihasi bo'yicha kelishmovchiliklar mavjud bo'lgan taqdirda-ishchi asosiy manfaatdor org-nizomlari vakillari, shu jumladan ko'rib chiqilayotgan standart loyihasi bo'yicha qaror qabul qilishga vakolatli buyurtmachilar (asosiy iste'molchilar) vakillari ishtirokida turli-tuman ovozlarni ko'rib chiqish bo'yicha muvofiqlashtiruvchi kengash o'tkazadi.
Agar standart loyihasining aniqlashtirilgan nashrining alohida nuqtalari bo'yicha kelishmovchiliklar yuzaga kelsa, yig'ilish bayonnomasida tashkilot vakillari ushbu masalalar bo'yicha alohida fikrga ega ekanligini ko'rsatadi.
Yig'ilishda qabul qilingan qarorlar asosida standart loyihaning yakuniy tahririni tashkil etadi, tushuntirish xati va asosiy tadbirlar rejasi loyihasini aniqlaydi.
Standart loyihaning yakuniy nashri tasdiqlash uchun taqdim etilishidan oldin ishlab chiquvchi tashkilot-mijoz (asosiy iste'molchi) bilan kelishishga yuboriladi.
Standart loyihani kelishish standart loyiha qabul qilingan kundan boshlab 10 kun oldin chop etilmaydigan muddatda amalga oshiriladi.
Yangi (modernizatsiyalashgan) mahsulotlarni yaratish bo'yicha ishlar doirasida amalga oshiriladigan standart loyihasini ishlab chiqishda, qabul komissiyasi, badiiy-texnik kengash (XTS), tatib ko'rish komissiyasi va boshqalar, agar ular tarkibiga manfaatdor tashkilotlarning veteran vakillari kiritilgan bo'lsa, standart loyihasini e'lon qiladi.
Standart loyihaning kelishuvini tasdiqlovchi hujjat-tajribali namunani qabul qilish akti (XTS protokoli).
Standart loyihasining yakuniy nashrini tasdiqlash uchun taqdim etishdan oldin, ularga biriktirilgan mahsulotlar yoki faoliyat sohasi bo'yicha standartlashtirish bo'yicha asosiy tashkilot yoki TC standartning ilmiy-texnik va huquqiy ekspertizasini o'tkazadi.
Standart loyiha ishlab chiquvchi tashkilot tomonidan quyidagi komplektda tasdiqlash uchun taqdim etiladi:
- qopqoq maktubi;
- Standart loyihasining yakuniy nashriga tushuntirish xati;
- asosiy tadbirlar rejasi loyihasi;
-4 nusxada standart loyiha, ularning ikkitasi birinchi bo'lishi kerak;
- standart loyiha kelishuvini tasdiqlovchi haqiqiy hujjatlar;
- standart loyiha uchun sharhlarning qisqacha bayoni;
- elektron versiya;
- kelishmovchiliklar haqida ma'lumot.
O'zstandart agentligi, Davarxitektqurilish, Tabiatni muhofaza qilish Davlat qo'mitasi, Mudofaa vazirligi va O'zbekiston Respublikasi Sog'liqni saqlash vazirligi ularga biriktirilgan nomenklatura bo'yicha taqdim etilayotgan standartlar va hujjatlarning 15 kundan ortiq bo'lmagan muddatda ko'rib chiqilishini ta'minlaydi, shuningdek ularning davlat ekspertizasini o'tkazilishini ta'minlaydi hamda loyihani qayta ko'rib chiqish uchun standartni tasdiqlash yoki qaytarish to'g'risida qaror qabul qiladi.
Standart utver-ajoyib organning qarori bilan tasdiqlangan va kuchga kiritilgan.
Mahsulotlarni yangilash (modernizatsiya qilish) muddatlarining tabaqalashtirilgan me'yorlari belgilangan mahsulotlar uchun standartlarning amal qilish muddati ushbu standartlarga muvofiq belgilanadi.
Qayta tayyorlash (modernizatsiya qilish) muddatining differentsial standartlari bo'lmagan taqdirda, standartning amal qilish muddatini belgilash zarurati ishlab chiquvchi tashkilot tomonidan belgilanadi.
Standartni davlat ro'yxatidan o'tkazish O'zstandart agentligi tomonidan amalga oshiriladi.
Eksport uchun mahsulot uchun qo'shimcha talablar davlat ro'yxatiga olinmaydi.
Standart davlat ro'yxatiga olish uchun 4 nusxada taqdim etilishi kerak: original, dublikat va ikki nusxa.
Standartning dublikati standartning asl nusxasi bilan bir xil bo'lishi va undan sifatli nusxalar ishlab chiqarish imkoniyatini ta'minlashi kerak.
Standart va unga qo'shilgan hujjatlarning nusxalari aniq bo'lishi kerak, har qanday tarzda ishlab chiqariladi.
Ushbu standart davlat registrida ikki tilda taqdim etilishi kerak: davlat va rus tillarida, tushirilgan, qopqoqda.
Agar kerak bo'lsa, standartga kiritiladigan tuzatishlar qora siyoh, pasta, siyoh bilan aniq bajarilishi kerak, birinchi varaqning orqa tomonida ko'rsatilgan va uni ro'yxatga olish uchun taqdim etgan rahbar (rahbar o'rinbosari) imzosi va organning (tashkilotning) muhri bilan tasdiqlangan bo'lishi kerak.
Standartni davlat ro'yxatidan o'tkazish 5 kundan ortiq bo'lmagan muddatda amalga oshiriladi.
Standartni tasdiqlagan tashkilotdan qat'i nazar, standartni belgilash O'zstandart agentligi tomonidan amalga oshiriladi.
Belgilash quyidagilardan iborat:
> hujjat indekslari
> ro'yxatga olish tartib raqami
> tasdiqlash yilining to'rt raqami bilan ajratilgan
masalan: o'zdst789: 1997
Ro'yxatdan o'tkazuvchi organ ro'yxatga olish organining nomi-yangiligi, davlat registr-radiosining sanasi va raqami ko'rsatilgan shtamp asl, dublikat va Standartning ikki nusxasining dastlabki sahifalarida joylashtiradi.
Standartning dublikati va bir nusxasi O'zstandart agentligida qoladi.
Standart nusxaning asl nusxasi va ikkinchi nusxasi bir marta-xodimga qaytariladi.
Standartni davlat ro'yxatidan o'tkazgandan so'ng, O'zstandart Agent-stvo 15 kun muddatda nusxaning bir nusxasini Respublika ilmiy-texnik kutubxonasiga yuboradi.
Standart loyihaga tushuntirish xati ilova qilinadi.
Tushuntirish yozuvining nomi standartning darajasi va to'liq nomi, standart loyihasining nashrining seriya raqami va (yoki) standartni ishlab chiqish bosqichi to'g'risidagi ma'lumotlar bilan ta'minlanadi.
Misol:
O'zbekiston davlat standarti loyihasiga tushuntirish xati (ko'rib chiqish uchun yuborilgan birinchi nashr).
Standart loyihaga tushuntirish xati bo'limlari ketma-ketlikda joylashgan:
1) standartni ishlab chiqish uchun asos;
2) standartni ishlab chiqishning maqsad va vazifalari;
3) standartlashtirish ob'ektining xususiyatlari;
4) standartning ilmiy va texnik darajasi;
5) standartni joriy etishdan texnik-iqtisodiy samaradorlik;
6) standartni amalga oshirish, joriy etish (amal qilish muddati) va standartni tekshirish;
7) boshqa normativ hujjatlar bilan o'zaro bog'liqlik;
8) qayta ko'rib chiqish uchun yuborilgan ma'lumot (standart loyihaning barcha tahririyatlari uchun, birinchi);
9) tasdiqlash to'g'risidagi ma'lumotlar (faqat tasdiqlash uchun taqdim etiladigan standart loyihasining yakuniy nashriga);
10) axborot manbalari;
11) qo'shimcha ma'lumot.
Tushuntirish xati standart loyihasining har bir nashriga to'g'ri keladi, tushuntirish xati bilan Standart loyihasining oldingi tahrirdagi asosiy ko'rsatkichlari, normalari, xususiyatlari, talablari o'zgarishlarini aks ettiradi va o'zgarishlarning texnik-iqtisodiy asoslanishini ko'rsatadi.
"Standartni ishlab chiqish uchun asos" bo'limida standart ishlab chiqilgan manba ko'rsatiladi.
"Standartni ishlab chiqishning maqsad va vazifalari "bo'limida yakuniy natijalar ishlab chiqilayotgan standartni qo'llash bilan ta'minlanadi va standartni qayta ishlash vaqtida hal qilinadigan vazifalar amalga oshiriladi.
"Standartlashtirish ob'ektining xususiyatlari" bo'limida standart birinchi marta ishlab chiqilganligi yoki standartlar, texnik shartlar va standart loyihani ishlab chiqish boshlanishiga ta'sir qiluvchi boshqa hujjatlar va ularning maqbulligini texnik-iqtisodiy asoslash to'g'risidagi ma'lumotlar keltirilgan.
"Standartning ilmiy-texnik darajasi" bo'limida standartning ilmiy-texnik darajasini baholash va uning talablariga jahon darajasiga muvofiqligi qayta ko'rib chiqiladi; taqqoslash va baholash amalga oshirilgan xorijiy analoglar haqida ma'lumot beradi.
"Standartni joriy etishdan texnik-iqtisodiy samaradorlik" bo'limida standart ob'ektining iqtisodiy afzalliklari, iqtisodiyotni olishning asosiy manbalari va natu-ral va pul birliklarida yoki ijtimoiy samaradorlikning qiymati keltirilgan.
"Standartni amalga oshirish, amaliyotga joriy etish (muddat) va standartni tekshirish" bo'limida quyidagilar ko'rsatiladi:
1) asosiy tadbirlar rejasini amalga oshirish uchun vaqtni hisobga olgan holda, ushbu standartga standartni kiritish uchun mo'ljallangan sanani asoslash;
2) standartning amal qilish muddatini cheklamasdan yoki standartning amal qilish muddatini cheklash uchun asoslanmagan standart loyihasini tasdiqlashni asoslash, shuningdek, birinchi tekshiruvning kutilgan muddatini va standartning keyingi tekshiruvlarining davriyligini asoslash.
"Qayta ko'rib chiqish haqida ma'lumot" bo'limida quyidagilar keltirilgan:
1) standart loyiha tahririyatiga yuborilgan tashkilotlar (korxonalar) soni;
2) sharhlar yuborgan tashkilotlar (korxonalar) soni;
3) sharhlarni ko'rib chiqish natijalari (umumiy sharhlar).
Tarmoq standartlari standartlashtirish bo'yicha texnik qo'mitalar va tayanch tashkilotlar, boshqa vakolatli korxonalar va tashkilotlar tomonidan ishlab chiqiladi.
Sanoat standartlari sanoat ahamiyatiga ega bo'lgan ishlab chiqarish, ish va xizmatlarga nisbatan ishlab chiqilgan. Zarur bo'lganda, tashkiliy-uslubiy va umumtexnika tarmoq standartlari ishlab chiqilmoqda. Mazkur obyektda O'zbekiston xalqaro, davlatlararo yoki davlat standartlari va standartlari mavjud bo'lgan taqdirda, tarmoq standartlari amaldagi nomenklatura, tarmoq xususiyatlariga nisbatan me'yorlar va talablarga nisbatan mahsulotlar, jarayonlar, xizmatlar va cheklovlarga nisbatan yuqori talablarni belgilashi mumkin.
Tarmoq standartlari talablari O'zbekiston davlat standartlari va (yoki) davlatlararo standartlar talablariga muvofiqligi uchun ishlab chiquvchilar va ularning tasdiqlangan tashkilotlari javobgar bo'ladilar.
Korxona standartlari ishlab chiqilmoqda:
- tashkiliy-uslubiy;
- mazkur korxonada ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar, jarayonlar va xizmatlar, shu jumladan:
1) mahsulotning tarkibiy qismlari, texnologik uskunalar va asboblar;
2) atrof-muhit, odamlarning hayoti va sog'lig'i uchun xavfsizlikni ta'minlash uchun texnologik jarayonlar, shuningdek, umumiy texnologik me'yorlar va ularga qo'yiladigan talablar;
3) korxona ichida ko'rsatiladigan xizmatlar;
4) ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarish jarayonlari, mahsulot (jarayonlar, xizmatlar) sifatini ta'minlash, ishlab chiqarishni shakllantirish va takomillashtirish bo'yicha ishlarni amalga oshirishni tashkil etishning umumiy funktsiyalari.
Korxonaning Standartlarini ishlab chiqish, kelishish, tasdiqlash, hisobga olish, nashr etish (takrorlash), qo'llash, o'zgartirish (qayta ko'rib chiqish, bekor qilish) tartibi korxonalar tomonidan o'z DSS talablarini inobatga olgan holda belgilanadi. Korxonaning standartlari korxonaning rahbari (boshlig'ining o'rinbosari) tomonidan "men Tasdiqlayman"deb nomlangan standartning birinchi sahifasida buyruq va (yoki) imzo bilan tasdiqlanadi. Korxona standartini buyruq bilan tasdiqlashda standartni amalga oshirish sanasini belgilaydi va agar kerak bo'lsa, standartni joriy etish bo'yicha tashkiliy-texnik chora-tadbirlarni tasdiqlaydi. Xo'jalik yurituvchi sub'ektning qaroriga binoan korxona standartining amal qilish muddati cheklangan bo'lishi mumkin.
Korxonaning standartlarini belgilash "KBG" indeksidan, korxonaning shartli raqamli belgisidan, korxona standartining tartib raqamidan va tasdiqlangan yilning to'rt raqamidan iborat.
Texnik shartlar. Texnik shartlar va ularga o'zgartirishlar loyihalari texnik qo'mitalar va standartlashtirish bo'yicha asosiy op-g'oyalar, shuningdek, tegishli TK bilan kelishilgan holda boshqa vakolatli op-g'oyalar va korxonalar tomonidan ishlab chiqiladi.
Texnik shartlar ushbu mahsulotlarga qo'llaniladigan yuqori darajadagi standartlar va texnik shartlar mavjud bo'lmaganda va agar kerak bo'lsa, talablarni kuchaytirish, shuningdek, ushbu sohada ikki yoki undan ortiq korxona tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar uchun ishlab chiqilgan.
Agar mahsulotni ishlab chiqarishga qo'yish to'g'risida qaror qabul qilish komissiyasi tomonidan qabul qilingan bo'lsa, texnik shartlar loyihalari qabul komissiyasi bilan kelishilgan bo'lishi kerak.
Ishlab chiquvchi buyurtmachi (iste'molchi) bilan texnik shartlar loyihasini va qabul komissiyasida kelishilgan boshqa hujjatlar bilan birgalikda uni qabul komissiyasiga kiritilgan tashkilot (korxona) da ish boshlanishidan bir oy oldin yuboradi.
Qabul komissiyasi a'zolari tomonidan tajriba namunasini (tajriba partiyasini) qabul qilish dalolatnomasini imzolash texnik shartlar loyihasini kelishishni anglatadi.
Agar mahsulotni ishlab chiqarishga etkazib berish to'g'risidagi qaror qabul komissiyasiz qabul qilinsa, texnik shartlar loyihasi mijozga (iste'molchiga) va boshqa manfaatdor ir-ga muvofiqlashtirishga yuboriladi.
Texnik shartlar loyihasini muvofiqlashtirish "kelishilgan" yoki alohida hujjat (qabul komissiyasi akti, xat, protokol va boshqalar) ostida kelishilgan tashkilot boshlig'ining (rahbar o'rinbosarining) imzosi bilan tuziladi, bunda "kelishilgan" belgisi ostida hujjatning sanasi va sonini ko'rsatadi.
Korxonaning tarmoq standartlari va standartlarini ishlab chiqish, kelishish, tasdiqlash va davlat-Venera ro'yxatdan o'tkazish tartib-taomillari O'zbekiston davlat standartlari uchun belgilangan tartibga o'xshash.
Nazorat savollari
1. Qanday standartlar mavjud?
2. Davlat standartlarini belgilash.
3. Korxonaning standarti qanday?
4. Standartlarni ishlab chiqish haqida bizga xabar bering.
5. Davlat standartini kim tasdiqlaydi?
6. Korxonaning standarti kim bilan kelishilgan?
12-AMALIY MASHG’ULOT
STANDARTLARNI YARATISH BOSQICHLARINI TAHLIL QILISH.
Tàyanch so`zlàr: stàndàrt lîyihàsi, tåxnik qo`mità, ishchi guruh, tàyanch tàshkilîtlàr, ishlàb chiquvchi tàshkilît.
Kalit so’zlar: Stàndàrt, tåxnikàviy qo`mitàlàr, “O`zstàndàrt” àgåntligi, kîrxînà stàndàrtlàrining bålgisi.
O`z RST 1.1-92 “O`zbåkistîn Råspublikàsining stàndàrtlàshtirish dàvlàt tizimi. O`zbåkistîn Råspublikàsining stàndàrtini ishlàb chiqish, kålishib îlish, tàsdiqlàsh và ro`yxàtdàn o`tkàzish tàrtibi” stàndàrtigà binîàn O`zbåkistîn Råspublikàsi stàndàrti (bundàn kåyin - stàndàrt dåb yuritilàdi) stàndàrtlàshtirish bo`yichà tåxnikàviy qo`mitàlàr (bundàn kåyin TQ), stàndàrtlàshtirish bo`yichà tàyanch tàshkilîtlàri,vàzirliklàr, idîràlàr, uyushmàlàr, kînsårnlàr, dàvlàt, shirkàt, pudràtchi, àksiînår, qo`shmà kîrxînàlàr, muàssàsàlàr và tàshkilîtlàr tîmînidàn ishlàb chiqilàdi.
Stàndàrtni hàr xil tàshkilîtlàr mutàxàssislàrining ishchi guruhlàri tîmînidàn ishlàb chiqishgà yo`l qo`yilàdi.
Stàndàrtning bir nåchtà tàshkilît tîmînidàn ishlàb chiqilishidà åtàkchi ishlàb chiquvchi tàshkilîtlàr (ijrîchilàr ro`yxàtidà birinchi o`rindà turàdi) hàmkîrlikdà ish bàjàruvchi hàr bir tàshkilît bilàn ish ko`làmini và muddàtlàrini àniqlàydi.
Stàndàrt råspublikà hududidà kimgà qàràshli ekànligi và mulk shàklidàn qàt`iy nàzàr, stàndàrt ishlàb chiqilgàn tàshkilîtlàrni chiqàràdigàn và istå`mîl qilàdigàn hàmmà kîrxînà và tàshkilîtlàr uchun màjburiydir.
Stàndàrtgà kiritilàdigàn o`zgàrish àsîsiy stàndàrt uchun bålgilàngàn tàrtibdà màjburiy kålishib îlinishi, tàsdiqlànishi và ro`yxàtdàn o`tkàzilishi lîzim.
Stàndàrtlàrning tuzilishi, màzmuni, bàyon etilishi và ràsmiylàshtirilishi GÎST 1.5-85 gà muvîfiq bàjàrilàdi.
Stàndàrtlàrni ishlàb chiqish tàrtibi
Stàndàrtni ishlàb chiqishdà tàshkiliy-usuliy birlikkà erishish màqsàdidà hàmdà stàndàrtni ishlàb chiqish bîsqichlàri bàjàrilishini nàzîràt qilish uchun 4 bîsqich jîriy etilàdi.
1-bîsqich - zàruriyat tug`ilgàndà stàndàrtni ishlàb chiqishdà tåxnikàviy tîpshiriq ishlàb chiqilàdi và tàsdiqlànàdi;
2-bîsqich - stàndàrt lîyihàsini ishlàb chiqish (birinchi tàhriri) và uni fikr mulîhàzàlàr îlish uchun yubîrish;
3-bîsqich - fikr - mulîhàzàlàr ustidà ishlàsh, stàndàrt lîyihàsini (îxirgi tàhririni) ishlàb chiqish, kålishish và tàsdiqlàshgà tàqdim etish;
4-bîsqich - stàndàrtni tàsdiqlàsh và dàvlàt ro`yxàtidàn o`tkàzish.
Stàndàrtlàrni ishlàb chiqish bîsqichlàrini bir-biri bilàn qo`shib îlib bîrishgà yo`l qo`yilàdi.
Stàndàrt lîyihàsini ishlàb chiqish (birinchi tàhriri) và unifikr-mulîhàzàlàr îlish uchun yubîrish
Stàndàrt lîyihàsi TQ ish råjàsigà, tàsdiqlàngàn stàndàrtlàshtirish jàdvàligà, yangi màhsulît turlàrini yaràtish råjàsigà, mànfààtdîr tàshkilîtlàr tàklifi và ishlàb chiquvchi kîrxînàlàrning tàshàbbusigà binîàn ishlàb chiqilàdi.
Stàndàrt lîyihàsini ishlàb chiqish bilàn bir vàqtdà stàndàrt lîyihàsigà tushuntirish xàti hàm tuzilàdi và lîzim tîpilsà, stàndàrtni jîriy qilish bo`yichà àsîsiy tàshkiliy-tåxnikàviy tàdbirlàr råjàsining lîyihàsi ishlàb chiqilàdi (kåyinchàlik - àsîsiy tàdbirlàr råjàsining lîyihàsi dåb yuritilàdi).
Stàndàrt lîyihàsi tushuntirish xàti và àsîsiy tàdbirlàr råjàsi lîyihàsi bilàn birgàlikdà ko`pàytirilàdi và ro`yxàt bo`yichà hàmmà mànfààtdîr tàshkilîtlàrgà fikr-mulîhàzàlàr îlish uchun yubîrilàdi.
Stàndàrt lîyihàsi kîrxînà và tàshkilîtlàr tîmînidàn ko`rib chiqilgànidàn so`ng o`z fikr-mulîhàzàlàrini tuzib, stàndàrtni ishlàb chiquvchi tàshkilîtgà qàbul qilgàn kundàn bîshlàb 15 kun ichidà, kåchiktirmàsdàn yubîràdilàr.
Fikr-mulîhàzàlàr ustidà ishlàsh, stàndàrt lîyihàsini ishlàb chiqish (so`nggi tàhriri), kålishish và uni tàsdiqlàshgà tàqdim etish
Kîrxînà và tàshkilîtlàr tîmînidàn yubîrilgàn stàndàrt lîyihàsi bo`yichà fikr-mulîhàzàlàr qàytà ishlànib, ulàr àsîsidà fikr-mulîhàzàlàr màjmui tuzilàdi.
Yetàkchi ishlàb chiquvchi tàshkilît tuzilgàn fikr-mulîhàzàlàr màjmuigà binîàn stàndàrt lîyihàsining so`nggi tàhririni ishlàb chiqàdi hàmdà tushuntirish xàtini và àsîsiy tàdbirlàr råjàsining lîyihàsini àniqlàydi.
Ishlàb chiquvchi tàshkilît bilàn bîshqà mànfààtdîr tàshkilîtlàr îràsidà stàndàrt lîyihàsi yoki àsîsiy tàdbirlàr råjàsi lîyihàsi bo`yichà kålishmîvchiliklàr bo`lsà, yåtàkchi ishlàb chiquvchi tàshkilît kålishmîvchiliklàrni muhîkàmà qilish uchun kångàsh o`tkàzàdi.
Kångàshgà ko`rib chiqilgàn stàndàrt lîyihàsi bo`yichà và qàrîr qàbul qilish vàkîlàti bårilgàn àsîsiy mànfààtdîr tàshkilîtlàrning và buyurtmàchilàr (àsîsiy istå`mîlchilàr) ning vàkillàri tàklif etilàdi. Ushbu kångàshdà ko`rib chiqilàyotgàn màsàlàlàrning hàr tàràflàmà muhîkàmà qilinishi và bu màsàlàlàr yuzàsidàn tågishli qàrîrlàr qàbul qilinishini tà`minlàsh lîzim bo`làdi.
Yetàkchi ishlàb chiquvchi tàshkilît kångàsh qàtnàshchilàrigà munîzàràli màsàlàlàr bo`yichà fikr-mulîhàzàlàr màjmuidàn ko`chirmàlàr yubîràdi. Kångàsh tàklifnîmàlàrini uning qàtnàshchilàrigà kångàsh bîshlànishigà kàmidà 10 kun qîlgàndà îlàdigàn qilib yubîrilàdi.
Kångàsh qàrîri uning qàtnàshchilàri imzî chåkkàn bàyonnîmà bilàn ràsmiylàshtirilàdi. Bàyonnîmàdà yoki ungà ilîvà qilingàn àlîhidà ro`yxàtdà kångàsh ishtirîkchisining hàr birini fàmiliyasini, ismi, îtàsining ismi và mànsàbi (tàshkilîtning nîmini qo`shib) ko`rsàtilàdi.
Kångàshdà qàbul qilingàn qàrîrgà binîàn, stàndàrt lîyihàsining so`nggitàhriri tuzilàdi hàmdà tushuntirish xàti và àsîsiy tàdbirlàr råjàsininglîyihàsi àniqlànàdi. Bundàn tàshqàri, àgàr stàndàrt lîyihàsidà dàvlàt nàzîràti, kàsàbà uyushmàsi, tàbiàtni muhîfàzà qilish dàvlàt qo`mitàsi, sîg`liqni sàqlàsh vàzirligi fàîliyati dîiràsigà tààlluqli tàlàblàr qo`yilgàn bo`lsà, lîyihà ushbu idîràlàr bilàn hàm kålishib îlinishi kåràk.
Chåt elgà chiqàrilàdigàn màhsulîtlàrning stàndàrtlàri esà GÎST 122-85 bo`yichà kålishib îlinàdi.
Stàndàrt lîyihàsi yuzàsidàn tàshkilîtlàr o`rtàsidà dàvîm etàyotgàn kålishmîvchiliklàr bo`yichà “O`zstàndàrt” àgåntligi, O`zbåkistîn Råspublikàsi Tàbiàtni muhîfàzà qilish dàvlàt qo`mitàsi, Dàvlàt àrxitåkturà và qurilish qo`mitàsi, Sîg`liqni sàqlàsh vàzirligi o`zlàrigà yuklàtilgàn fàîliyat turlàri to`g`risidà so`nggi qàrîrni qàbul qilàdi.
Stàndàrtgà o`zgàrtish kiritilgàndà, àgàr u ilgàri, kålishib îlingàn tàshkilîtlàrning mànfààtlàrigà mînålik qilmàsà, o`zgàrtish fàqàt buyurtmàchi (àsîsiy istå`mîlchi) bilàn kålishilàdi.
Stàndàrtni båkîr qilish yoki jîriy etish vàqtini cho`zish bo`yichà fàqàt buyurtmàchi (àsîsiy istå`mîlchi) bilàn kålishilàdi.
Stàndàrt lîyihàsi tàsdiqlàshgà ishlàb chiquvchi tàshkilît tîmînidàn quyidàgichà to`plàmdà bårilàdi:
- ilîvà xàti;
- stàndàrt lîyihàsining so`nggi tàhririgà tushuntirish xàti;
- àsîsiy tàdbirlàr råjàsining lîyihàsi;
- stàndàrt lîyihàsining 4 tà nusxàsi (ulàrdàn ikkitàsi birinchi nusxà ko`rinishidà bo`lishi shàrt);
- stàndàrt lîyihàsi kålishilgànini tàsdiqlîvchi hujjàtlàrning àsl nusxàsi;
- stàndàrt lîyihàsi to`g`risidà fikr-mulîhàzàlàr màjmui;
- qîlgàn kålishmîvchiliklàr hàqidà mà`lumîtnîmà.
Stàndàrtni tàsdiqlàsh và dàvlàt ro`yxàtidàn o`tkàzish
O`zbåkistîn Råspublikàsi “O`zstàndàrt” àgåntligi, Dàvàrxitåktqurilishqo`m, Tàbiàtni muhîfàzà qilish dàvlàt qo`mitàsi và Sîg`liqni sàqlàsh vàzirligi nîmlàri bo`yichà o`zlàrigà tågishli stàndàrtlàrning lîyihàlàri và hujjàtlàrini ko`pi bilàn 15 kun mîbàynidà ko`rib chiqilishini, shuningdåk dàvlàt ekspårtizàsidàn o`tkàzilishini tà`minlàydilàr.
O`zbåkistîn Råspublikàsi “O`zstàndàrt” àgåntligi, Dàvàrxitåktqurilishqo`mitasi, Tàbiàtni muhîfàzà qilish dàvlàt qo`mitàsi, Sîg`liqni sàqlàsh vàzirligi stàndàrt lîyihàlàrini ko`rib chiqàdi và uni tàsdiqlàsh yoki kàm-ko`stini to`ldirib qàytà ishlàsh to`g`risidà qàrîr qàbul qilàdi.
Stàndàrt uni tàsdiqlàgàn tàshkilîtning qàrîri bilàn tàsdiqlànàdi và jîriy qilinàdi.
Stàndàrt muddàti chåklànmàgàn yoki muddàti chåklàngàn tàrzdà tàsdiqlànàdi.
O`zbåkistîn Råspublikàsi hududidàgi stàndàrtlàrni dàvlàt ro`yxàtigà îlishni “O`zstàndàrt” àgåntligi àmàlgà îshiràdi. Dàvlàt ro`yxàtidàn o`tkàzish uchun stàndàrt 4 nusxàdà tîpshirilishi lîzim: àsl nusxàsi,ikkinchi nusxàsi và ikkità ko`chirmàsi.
Stàndàrtni dàvlàt ro`yxàtidàn o`tkàzish uchun juz bànd qilib, muqîvàlàb tîpshirish lîzim. Stàndàrt 5 kundàn îshmàgàn muddàtdà dàvlàt ro`yxàtidàn o`tkàzilàdi.
Stàndàrtning qàysi tàshkilît tîmînidàn tàsdiqlànishidàn qàt`iy nàzàr, stàndàrtgà ràqàmli bålgini “O`zstàndàrt” àgåntligi båràdi.
Bålgi o`z nàvbàtidà:
Ҳujjàtning ko`rsàtkichidàn – O’z DST; ro`yxàtning tàrtib ràqàmidàn và tàsdiqlàngàn yilning îxirgi ikki sînidàn ibîràt bo`làdi.
Màsàlàn, O`zRST 5.96-93 “Tåxnik chigit, tåxnik shàrîit”, O’zDST 816:2001 “Tîzàlàngàn pàxtà yog`i” và h.k.
Ro`yxàtgà îluvchi idîrà àsl nusxà, ikkinchi nusxàsi và ikkità ko`chirmàning birinchi båtigà o`zining nîmini ko`rsàtàdigàn to`rtburchàk muhrni bîsàdi, sànà và dàvlàt ro`yxàtining nîmårini yozib qo`yadi. Ikkinchi nusxà “O`zstàndàrt” àgåntligidà qîlàdi, àsl nusxà và ko`chirmàning ikkinchi nusxàsi esà ishlàb chiquvchigà qàytàrilàdi.
O`zRST 1.2-92 “O`zbåkistîn Råspublikàsining stàndàrtlàshtirish dàvlàt tizimi. Tåxnikàviy shàrtlàrni ishlàb chiqish, kålishib îlish, tàsdiqlàsh và dàvlàt ro`yxàtidàn o`tkàzish tàrtibi” stàndàrtidà muàyyan màhsulîtning (xizmàtning) tåxnikàviy shàrtlàrini, shuningdåk ulàrgà kiritilàdigàn o`zgàrtishlàrini ishlàb chiqish, tàsdiqlàsh và dàvlàt ro`yxàtidàn o`tkàzish tàrtibi hàqidà gàp bîràdi.
O`zbåkistîn Råspublikàsi tåxnikàviy shàrtlàrining lîyihàlàri và ulàrgà kiritilàdigàn o`zgàrtishlàr stàndàrtlàshtirish tåxnikà qo`mitàlàri tîmînidàn ishlàb chiqilàdi. Àsîslàngàn hîllàrdà tåxnikàviy shàrtlàr lîyihàlàrini vàzirliklàr, màhkàmàlàr, uyushmàlàr, kînsårnlàr yoki stàndàrtlàshtirish bo`yichà tàyanch tàshkilîtlàri, dàvlàt, kîîpåràtiv, ijàrà, àksiînårlik kîrxînàlàri, qo`shmà kîrxînàlàr, muàssàsàlàr và tàshkilîtlàr, tåxnik qo`mitàlàri bilàn kålishib ishlàb chiqàdilàr.
Màzkur màhsulîtgà dàhldîr MDҲ ning dàvlàtlàràrî stàndàrtlàri Råspublikà stàndàrtlàri và tåxnikàviy shàrtlàri màvjud bo`lmàgàn tàqdirdà hàmdà bîshqà må`yoriy hujjàtlàrdà bålgilàb qo`yilgàn tàlàblàrni kuchàytirish zàrur bo`lgàndà màzkur tàrmîqning ikkità và undàn ko`prîq kîrxînàsi ishlàb chiqàràdigàn màhsulîtgà tåxnikàviy shàrtlàr ishlàb chiqilàdi.
Tåxnikàviy shàrtlàrdà bålgilàb qo`yilgàn tàlàblàr màzkur màhsulîtgà dàhldîr bo`lgàn àmàldàgi stàndàrtlàr tàlàbidàn pàst bo`lmàsligi hàmdà màhsulît (buyumlàr, àshyolàr, mîddàlàr) stàndàrtlàri và tåxnikàviy shàrtlàri tàlàbigà zid kålmàsligi kåràk.
Tåxnikàviy shàrtlàrning tuzilishi, bàyon etilishi và ràsmiylàshtirilishi GÎST 114-70 tàlàblàrigà mîs kålmîg`i kåràk.
Tåxnikàviy shàrtlàr màzkur tåxnikàviy shàrtlàr o`rnigà bîshqà må`yoriy hujjàt ishlàb chiqilàyotgàn yoki undàn qo`llànishi bundàn buyon màqsàdgà muvîfiq bo`lmày qîlgàndà yoki màhsulîtni ishlàb chiqàrish to`htàtilgàndà båkîr qilinàdi. Tåxnikàviy shàrtlàrni tàsdiqlàgàn idîrà ulàrni båkîr qilàdi.
Tåxnikàviy shàrtlàrning lîyihàlàrini kålishib îlish màzkur stàndàrtdà ko`rsàtilgàndåk bålgilàngàn tàrtibdà àmàlgà îshirilàdi.
Tåxnikàviy shàrtlàr ishlàb chiqàruvchi (tàyyorlîvchi) ning buyurtmàchi bilàn kålishuvigà muvîfiq yoki ishlàb chiqàruvchi (tàyyorlîvchi) tîmînidàn buyurtmàchi tîmînidàn tàsdiqlànàdi.
Tåxnikàviy shàrtlàr bålgilàngàn tàrtibdà “O`zstàndàrt” àgåntligi tîmînidàn ro`yxàtgà îlinàdi.
O`zRST 1.3-92 “O`zbåkistîn Råspublikàsining stàndàrtlàshtirish dàvlàt tizimi. Kîrxînà stàndàrtlàrini ishlàb chiqish, kålishib îlish, tàsdiqlàsh và ro`yxàtdàn o`tkàzish tàrtibi” stàndàrti kîrxînà stàndàrtlàrini ishlàb chiqish, tàsdiqlàsh và dàvlàt ro`yxàtidàn o`tkàzishning àsîsiy tàlàblàrini bålgilàydi.
Màzkur stàndàrt tàlàblàri tàyyorlàydigàn, shuningdåk sàqlàshni, tàshishni, sîtishni àmàlgà îshiràdigàn, fîydàlànàdigàn (istå`mîl qilàdigàn) và tuzàtàdigàn dàvlàt, jàmîà, qo`shmà, ijàràdàgi, uyushmà và bîshqà kîrxînàlàr hàmdà tàshkilîtlàr uchun màjburiy hisîblànàdi.
Kîrxînà stàndàrtlàrining tuzilishi, bàyon etilishi và tåxnikàviy-iqtisîdiy jihàtdàn àsîslàngànligi, ulàrning fàn và tåxnikàning hîzirgi rivîjlànish ko`rsàtkichlàri, må`yoriy tàvsiflàri và tàlàblàri hàmdà jàhîn tàràqqiyoti dàràjàlàrigà mîsligi uchun kîrxînà stàndàrtlàrini ishlàb chiquvchilàr và tàshkilîtlàr jàvîbgàrdirlàr.
Kîrxînà stàndàrtlàrini kîrxînà ràhbàriyati tàsdiqlàydi. Ulàrning àmàl qilish muddàti chåklànmàgàn hîldà tàsdiqlànàdi.
Kîrxînà stàndàrtining tàsdiqlànishi kîrxînà ràhbàrining (ràhbàr o`rinbîsàrining) imzîsi bilàn ràsmiylàshtirilàdi.
Chåtdàgi istå`mîlchilàrgà åtkàzib bårish uchun ishlàb chiqàrilàyotgàn (sîtilàyotgàn) màhsulît uchun và ulàrgà xizmàtlàr ko`rsàtgànlik uchun kîrxînà stàndàrtlàrini dàvlàt ro`yxàtidàn o`tkàzishni “O`zstàndàrt” àgåntligi, Tàbiàtni muhîfàzà qilish dàvlàt qo`mitàsi, Dàvlatàrxitåktqurilishqo`mitasi, Sîg`liqni sàqlàsh vàzirligi và ulàrning ishlàb chiquvchi jîylàshgàn mintàqàviy tàshkilîtlàri àmàlgà îshiràdi.
Kîrxînà stàndàrtlàrining bålgisi “KST” indåksidàn, O`zbåkistîn Råspublikàsi nîmining qisqàrtirmàsi – “O`z” dàn, kîrxînà stàndàrtlàrini tàsdiqlàgàn tàshkilîtning shàrtli ràqàmli bålgisidàn, kîrxînà stàndàrtining tàrtib ràqàmidàn và tàsdiqlàgàn yilning so`nggi ikki ràqàmidàn ibîràt bo`làdi.
Màsàlàn, O`z KST 359-143-92.
O`z RST 1.4-93 “O`zbåkistîn Råspublikàsining stàndàrtlàshtirish dàvlàt tizimi. Stàndàrtlàr và tåxnikàviy shàrtlàr bilàn tà`minlàsh tàrtibi”. Bu stàndàrtdà stàndàrtlàr và tåxnikàviy shàrtlàr bilàn tà`minlàsh tàrtibidàgi umumiy qîidàlàr, stàndàrtlàr bilàn tà`minlàsh tàrtibi, tåxnikàviy shàrtlàr và kîrxînà stàndàrtlàri bilàn tà`minlàsh tàrtibi bàyon etilgàn.
O`z RST 1.5-93 “O`zbåkistîn Råspublikàsining stàndàrtlàshtirish dàvlàt tizimi. Stàndàrtlàrni và tåxnikàviy shàrtlàrni tåkshirish, qàytà qurish, o`zgàrtirish và båkîr qilish tàrtibi”.
O`z RST 1.7-93 “O`zbåkistîn Råspublikàsining stàndàrtlàshtirish dàvlàt tizimi. Xàlqàrî stàndàrtlàrni må`yoriy hujjàtlàrdà to`g`ridàn-to`g`ri qo`llàsh tàrtibi”.
O`z RҲ 51-013-93 “O`zbåkistîn Råspublikàsining stàndàrtlàshtirish dàvlàt tizimi. Stàndàrtlàshtirish bo`yichà tåxnikàviy qo`mitàlàr xàqidà umumlàshgàn nizîmi và bîshqà stàndàrtlàr và ràhbàriy hujjàtlàr”.
Nazorat sàvîllàr:
1. Nimà sàbàbdàn stàndàrtlàr o`zgàrtirilàdi?
2. Stàndàrtlàrni ishlàb chiqish nåchtà bîsqichdàn ibîràt?
3. Stàndàrt lîyihàsi bo`yichà tåxnikàviy qo`mitàning funksiyasi nimàlàrdàn ibîràt?
4. Stàndàrtlàrni bålgilàsh tàrtibi qàndày?
5. Tåxnikàviy shàrtlàrni yaràtishning qàndày tàfîvutli tîmînlàrini bilàsiz?
13-AMALIYMASHG’ULOT
O’ZBEKISTONRESPUBLIKASINING “MAHSULOTLARVAXIZMATLARNISERTIFIKATLASHTIRISHTO’G’RISIDA”GIQONUNINIO’RGANISH.
Ishningmaqsadi: sertifikatlashningasosiytushunchalarinio'rganish, sertifikatlashvazifalari, umumiysertifikatlashtalablari, mahsulotsertifikatlariningturlarivajavobgarliksizsertifikatlashtirishto'g'risidagiqonunhujjatlarinibuzganingizuchun.
Kalit so'zlar: sertifikat, sertifikatlash, muvofiqlik belgisi, majburiy sertifikatlash, ixtiyoriy sertifikatlash.
“Mahsulotlar va xizmatlarni sertifikatlashtirish to‘g’risida”gi O‘zbekiston Respublikasining Qonuni 1993 yil 28 dekabrda qabul qilingan bo‘lib 4 ta bob va 23 ta moddadan tashkil topgan.
Mazkur Qonun O`zbekiston Respublikasida mahsulotlar, xizmatlar va boshqa ob`ektlarni (matnda bundan keyin «mahsulotlar» deb yuritiladi) sertifikatlashtirishning huquqiy, iqtisodiy va tashkiliy asoslarini; shuningdek sertifikatlashtirish ishtirokchilarnning huquqlari, majburiyatlarn va javobgarligini belgilab beradi.
Qonunda quyidagi asosiy tushunchalar ishlatilgan: sertifikatlashtirish milliy tizimi, mahsulotlarni sertifikatlashtirish, muvofiqlik sertifikati, muvofiqlik belgisi, bir turdagi mahsulotlarni (ishlarni, xizmatlarni) sertifikatlashtirish tizimi, sinov laboratoriyasini akkreditatsiya qilish.
Qonunning 2-moddasida sertifikatlashtirishning maqsad va vazifalari sanab o`tilgan. 3-moddasida esa sertifikatlashtirish to`g’risidagi qonun hujjatlari, 4-moddada xalqaro shartnomalar va bitimlar, 5-moddada esa O`zbekiston Respublikasining sertifikatlashtirish organlari to`g’risida ma`lumotlar berilgan.
O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi O`zbekiston Davlat standartlash, metrologiya va sertifikatsiya markazi (matnda bundan keyin «Uzstandart» deb yuritiladi) O`zbekiston Respublikasining milliy sertifikatlashtirish organidir.
«O`zstandart» mazkur Qonunga muvofiq:
sertifikatlashtirish sohasida davlat siyosatini amalga oshiradi, sertifikatlashtirish o`tkazish yuzasidan umumiy qoidalarni belgilaydi, ular to`g’risida rasmiy axborotlar e`lon qilib boradi;
sertifikatlashtirish tizimini takomillashtirish dasturlarining loyihalarini ishlab chiqadi hamda ularni Hukumat muhokamasiga taqdim etadi;
O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi bilan kelishgan holda sertifikatlashtirishning xalqaro tizimlariga qo`shilish to`g’risida qarorlar qabul qiladi, shuningdek sertifikatlashtirish natijalari o`zaro e`tirof etish to`g’risida bitimlar tuzadi, sertifikatlashtirish masalalari bo`yicha boshqa davlatlar bilan o`zaro munosabatlarda va xalqaro tashkilotlarda O`zbekiston Respublikasi nomidan ish ko`radi;
majburiy ravishda sertifikatlanadigan mahsulotlarning ro`yxatini belgilaydi;
bir turdagi mahsulotlarni sertifikatlashtirish organlarini va sinov laboratoriyalarini (markazlarini) akkreditatsiya qiladi;
sertifikatlangan mahsulotlarning, akkreditatsiya qilingan sertifikatlashtirish organlari va sinov laboratoriyalarining (markazlarining), ekspertlarning Davlat reestrini yuritadi;
bir turdagi mahsulotlarni sertifikatlashtirishga akkreditatsiya qilingan organlar va sinov laboratoriyalari (markazlari) sertifikatlashtirish qoidalariga rioya etishi ustidan va sertifikatlangan mahsulotlar ustidan davlat tekshiruvi va nazoratini amalga oshiradi;
qonun hujjatlarining normalari buzilganligi» uchun muvofiqlik sertifikatlarn va muvofiqlik belgilarini bekor qiladi hamda amal qilishini to`xtatib qo`yadi, sertifikatlashtirish organlarining akkreditatsiya qilinganlik to`g’risidagi guvohnomalarni bekor qiladi, sinov laboratoriyalarining (markazlarining) faoliyatini tugatadi.
«O`zstandart»ning sertifikatlashtirish sohasidagi faoliyatini moliyaviy ta`minlash manbai - davlat byudjeti mablag’i, shuningdek «O`zstandart» ko`rsatayotgan xizmat uchun olinadigan haqdan iborat.
Bir turdagi mahsulotlarni sertifikatlashtirishga akkreditatsiya qilingan organlar:
bir turdagi mahsulotlarni sertifikatlashtirish tizimlarini tuzadilar va ularning amal qilishini ta`minlaydilar;
sertifikatlashtirishni tashkil etadilar va o`tkazadilar;
milliy muvofiqlik sertifikatlarini rasmiylashtiradilar, beradilar yoki chet el muvofiqlik sertifikatlarini e`tirof etadilar;
sertifikatlangan mahsulotlar ustidan nazoratni amalga oshiradilar.
Sinov laboratoriyalarini (markazlarini) va sertifikatlashtirish organlarini akkreditatsiya qilish bilan bog’liq sarf-xarajatlarni arizachi qoplaydi.
Tegishli sertifikatlashtirish tizimi belgilagan tartibda akkreditatsiya qilingan sinov laboratoriyalari (markazlari) muayyan mahsulotlarning sinovini yoki muayyan sinov turini amalga oshiradilar hamda sertifikatlashtirish maqsadlari uchun bayonnomalar beradilar.
«O`zstandart» o`z vazifalarining bir qismini bir turdagi mahsulotlarni sertifikatlashtirish organlariga va sinov laboratoriyalariga (markazlariga) o`tkazishga haqlidir.
Qonunning 6-moddasida sertifikatlashtirish ob`ektlari va sub`ektlari sharhlangan.
Mahsulotlar (shu jumladan dasturiy va boshqa ilmiy-texnikaviy mahsulotlar), xizmatlar, shuningdek sifat tizimlari sertifikatlashtirish ob`ektlari hisoblanadi.
«O`zstandart» va davlat boshqaruvining boshqa organlari, «O`zstandart» tomonidan akkreditatsiya qilingan yoki e`tirof etilgan, sertifikatlashtirish organlari, sinov laboratoriyalari (markazlari), mulk shaklidan qat`i nazar, mahsuloti sertifikatlashtirilishi lozim bo`lgan korxonalar, muassasalar va tashkilotlar, jismoniy shaxslar sertifikatlashtirish sub`ektlari hisoblanadilar.
Sertifikatlashtirish sub`ektlari - yuridik shaxslar sertifikatlashtirish milliy tizimi doirasida sertifikatlashtirish tizimlari tuzishlari mumkin. Yuridik shaxslarning sertifikatlashtirish tizimlari «O`zstandart» belgilagan tartibda davlat ro`yxatidan o`tkazilishi shartligi belgilab qo`yilgan.
Qonunning 2-bobi 7-8-9-moddalardan iborat bo`lib, 7-modda muvofiqlik sertifikati va muvofiqlik belgisiga bag’ishlangan.
Mahsulotning belgilangan talablarga muvofiqligi tasdiqlangani taqdirda sertifikatlashtirish organi muvofiqlik sertifikati beradi, tayyorlovchn ana shu sertifikat asosida muvofiqlik belgisini ishlatish huquqiga ega bo`ladi.
Sertifikatlashtirish tizimida foydalaniladigan muvofiqlik sertifikatlarining, akkreditatsiya qilinganlik to`g’risidagi guvohnomalarning namunalari, milliy muvofiqlik belgisining shakllari va hajmlari «O`zstandart» tomonidan tasdiqlanadi.
Muvofiqlik sertifikatlari, muvofiqlik belgilari, sertifikatlashtirish organlari va sinov laboratoriyalarining (markazlarining) akkreditatsiya qilinganlik to`g’risidagi guvohnomalari «O`zstandart» tomonidan belgilangan tartibda Davlat reestridan o`tkazilishi shart.
Davlat reestrida ro`yxatdan o`tkazilmagan muvofiqlik sertifikatlari, muvofiqlik belgilari, sertifikatlashtirish organlari va sinov laboratoriyalarining (markazlarining) akkreditatsiya qilinganlik to`g’risidagi guvohnomalarn haqiqiy emas.
Muvofiqlik sertifikatidan, muvofiqlik belgisidan foydalanish huquqini hamda sertifikatlashtirish organlari va sinov laboratoriyalarining (markazlarining) akkreditatsiya qilinganlik to`g’risidagi guvohnomalarini arizachi boshqa yuridik yoki jismoniy shaxsga berishi man etiladi.
8-moddada esa sertifikatlashtirish faoliyatiga litsenziya berish to`g’risida, ya`ni bir turdagi mahsulotlarni sertifikatlashtirishga akkreditatsiya qilingan organlar va sinov laboratoriyalari (markazlari) O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi belgilab qo`ygan tartibda beriladigan litsenziya asosida muvofiqlik sertifikati beradilar va sertifikatlashtirish maqsadida sinov o`tkazishi, litsenziya shartnomalari tuzish tartibini «O`zstandart» belgilashi, mahsulotlarni sertifikatlashtirish vaqtida arizachiga muvofiqlik sertifikatini yoki muvofiqlik belgisini qo`llash huquqi akkreditatsiya qilingan tegishli sertifikatlashtirish organi bilan tuzilgan bitim asosida berilishi ta`kidlangan.
Qonunning 9-moddasida esa sertifikatlashtirish to`g’risida axborot, shu jumladan «O`zstandart» tayyorlovchilarni (ijrochilarni), sotuvchilarni, iste`molchilarni va boshqa manfaatdor shaxslarni sertifikatlashtirishning amaldagi tizimlari, ularning organlari, sinov laboratoriyalari (markazlari), ekspertlar to`g’risida, shuningdek muvofiqlik sertifikatlari, muvofiqlik belgilari va ularni qo`llash qoidalari to`g’risida xabardor etib borishi ko`rsatilgan.
Sertifikatlashtirish organlari arizachiga uning talabiga binoan mahsulotni sertifikatlashtirish uchun kerakli axborotni berishlari shart.
Arizachi sertifikatlashtirish organining talabiga binoan sertifikatlashtirish bilan bog’liq axborotni taqdim etishi shart, tijorat siri hisoblangan ma`lumotlar bundan mustasno.
Quyidagi ishlar:
sertifikatlashtirishni rivojlantirishning istiqbollarini, uni o`tkazish qoidalari va tavsiyalarini ishlab chiqish;
sertifikatlashtirish sohasida rasmiy axborotlar bilan ta`minlash;
xalqaro (mintaqaviy) sertifikatlashtirish tashkilotlari ishida qatnashish hamda chet el milliy sertifikatlashtirish organlari bilan birgalikda ishlar o`tkazish;
sertifikatlashtirish yuzasidan xalqaro (mintaqaviy) qoidalar va tavsiyalar ishlab chiqish hamda ularni ishlab chiqishda qatnashish;
sertifikatlashtirish yuzasidan umumdavlat ahamiyatiga molik ilmiy-tadqiqot ishlari va boshqa ishlar olib borish;
sertifikatlashtirish qoidalariga rioya etilishi ustidan hamda sertifikatlangan mahsulot ustidan davlat tekshiruvi va nazorati olib borish ishlari davlat tomonidan moliyaviy ta`minlanishi ko`rsatib o`tilgan.
16-modda majburiy sertifikatlashtirish qoidalariga rioya etilishini davlat tomonidan tekshirilishi va nazorat qilinishi, tayyorlovchilarning (tadbirkorlarning, sotuvchilarning, ijrochilarning), sinov laboratoriyalarining (markazlarining), sertifikatlashtirish organlarining majburiy sertifikatlashtirish qoidalariga rioya etishlari ustidan hamda sertifikatlangan mahsulot ustidan davlat tekshiruvi na nazoratini «O`zstandart»ning davlat inspektorlari O`zbekiston Respublikasining qonun hujjatlarida belgilab qo`yilgan tartibda va shartlarda amalga oshirishlari ko`rsatilgan.
Qonunning 17-18-19-moddalari ixtiyoriy sertifikatlashtirishga doir ma`lumotlar bilan to`ldirilgan.
Har qanday mahsulot normativ hujjatlarning talablariga muvofiq ekanligini tasdiqlash uchun u yuridik va jismoniy shaxsning tashabbusi bilan ixtiyoriy sertifikatlashtirishdan o`tkazilishi mumkinligi;
Ixtiyoriy sertifikatlashtirishni «O`zstandart» belgilab qo`ygan tartibda akkreditatsiya qilingan yuridik va jismoniy shaxslar amalga oshirishga haqliligi hamda sertifikatlashtirish qoidalari va tartibini belgilovchi ixtiyoriy sertifikatlash-tirish tizimlarini akkreditatsiya qilingan organlar «O`zstandart» bilan kelishgan holda belgilashi ta`kidlangan.
4-bobdagi 20-21-moddalarda nizolarni qarab chiqish, sertifikatlashtirish tug’risidagi qonun hujjatlarini buzganlik uchun javobgarlikka oid qonun shartlari belgilangan.
Mazkur Qonunni qo`llash bilan bog’liq nizolar sud tomonidan O`zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida belgilab qo`yilgan tartibda qarab chiqilishi;
Sertifikatlashtirish natijalaridan norozi bo`lgan taqdirda manfaatdor tomon «O`zstandart»ning shikoyatlarni qarab chiqish kengashiga murojaat etishga haqliligi;
Shikoyatlarni qarab chiqish kengashi to`g’risidagi nizomni «O`zstandart» ishlab chiqishi va tasdiqlashi;
«O`zstandart»ning Shikoyatlarni qarab chiqish kengashi sertifikatlashtirish organlari va sinov laboratoriyalarining (markazlarining) qarorlari ustidan berilgan shikoyat arizalarini qarab chiqishi; shikoyat arizalari ikki hafta ichida ko`rib chiqilishi; «O`zstandart»ning, Shikoyatlarni qarab chiqish kengashining qarorlari ustidan O`zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida belgilab qo`yilgan tartibda Oliy sudga yoki Oliy xujalik sudiga shikoyat qilish mumkinligi bayon qilingan.
22-moddada sertifikatlashtirish organlarining va sinov laboratoriyalarining (markazlarining) javobgarligi tavsiflangan.
Sertifikatlashtirish organi:
muvofiqlik sertifikatini asossiz va qonunga xilof tarzda berganlik uchun;
arizachiga nisbatan qonunga xilof xatti-harakatlar qilganlik uchun;
arizachining tijorat siri hisoblangan ma`lumotlarni oshkor etganlik uchun, akkreditatsiya qilingan sinov laboratoriyasi (markazi) sertifikatlashtirish organiga sinovlarning natijalari haqida noto`g’ri ma`lumot berganlik uchun javobgar bo`lishi;
Sertifikatlashtirish organlari va sinov laboratoriyalari (markazlari) mazkur moddada aytib o`tilgan xatti-harakatlar natijasida arizachiga yetkazilgan zararning o`rnini qonun hujjatlarida belgilangan tartibda to`la hajmda qoplashlari shartligi belgilangan.
23-moddada tayyorlovchilarning tadbirkorlarning) majburiy sertifikatlashtirish qoidalarini buzganlik uchun javobgarligi, shu jumladan,
tayyorlovchilar (tadbirkorlar):
mahsulotlarni muvofiqlik sertifikatisiz, shuningdek qonunga xilof tarzda muvofiqlik belgisi tamg’asi bosilgan mahsulotni realizatsiya qilganlik uchun;
muvofiqlik sertifikati bo`lmagan mahsulotlarni targ’ibot qilganlik uchun;
«O`zstandart»ning yoki u vakolat bergan organlarning ko`rsatmasiga binoan realizatsiya qilish to`xtatib yoki taqiqlab qo`yilgan mahsulotlarni realizatsiya qilganlik uchun javobgar bo`lishi;
Majburiy sertifikatlashtirish qoidalarini buzganlik uchun tayyorlovchilar (tadbirkorlar) «O`zstandart» yoki u vakolat bergan sertifikatlashtirish organlarining taqdimnomasi asosida sudning qarori bilan davlat byudjeti hisobiga realizatsiya qilingan mahsulot qiymati miqdorida jarima to`lashi;
Tayyorlovchilar (tadbirkorlar) iste`molchi yoki buyurtmachiga yetkazilgan zararlarning o`rnini qonun hujjatlarida belgilangan tartibda to`la hajmda qoplashlari shartligi ta`kidlangan.
Sertifikatlashtirish deganda, mahsulot (buyum, tovar) yoki xizmat muayyan standartga yoki texnikaviy shartlarga muvofiq kelishini tasdiqlash maqsadida o‘tkaziladigan faoliyat tushunilib, ushbu faoliyat natijasida mahsulot (buyum, tovar)ning sifati haqida iste’molchini ishontiradigan tegishli hujjat - sertifikat beriladi
Sinash – bu o‘rnatilgan muolajaga muvofiq holda bir yoki bir nechta xarakteristikani aniqlash.
Sinash laboratoriyasi – sinashlarni o‘tkazadigan laboratoriya.
Akkreditlash tizimi – Akkreditlashni o‘tkazish uchun protseduralar va boshqaruvning o‘z qoidalariga ega bo‘lgan tizim.
Akkreditlash – Protsedura bo‘lib, uning vositasida vakolatli idora shaxs yoki idoraning muayyan ishni bajarish huquqiga ega ekanligini rasmiy tan oladi.
Akkreditlash bo‘yicha idora – Akkreditlash tizimini boshqaruvchi va akkreditlashni o‘tkazuvchi idora.
Inspektsiya tekshiruvi – sertifikatlashtirish va akkreditlashda o‘rnatilgan talablarga muvofiqligini tasdiqlash maqsadida sertifikatlashtirilgan mahsulot, sifat yoki ishlab chiqarishni boshqarish tizimlari, sertifikatlashtirish bo‘yicha idoralar, sinash laboratoriyalari (markazlari) ning faoliyatini takroriy baholash protsedurasi.
Sifat – O‘z tafsilotlari majmuining talablarga muvofiqlik darajasi.
Sifat menejmenti tizimi – Sifatga nisbatan tashkilotga rahbarlik qilish va boshqarish uchun menejment tizimi.
Mahsulotlarni majburiy va ixtiyoriy sertifikatlashtirish
Mahsulotlarni majburiy va ixtiyoriy sertifikatlashtirish to‘g’risidagi ma’lumotlar qonunning 10-11-12-moddalarda bayon qilingan. Xususan, majburiy sertifikatlashtirishni o‘tkazish ishlarini tashkil etish «O‘zstandart» zimmasiga yoki uning topshirig’iga binoan boshqa sertifikatlashtirish organlariga (ularni albatta akkreditatsiya qilgan holda) yuklatiladi
Mazkur Qonun O‘zbekiston Respublikasida mahsulotlar, xizmatlar va boshqa ob’ektlarni (matnda bundan keyin «mahsulotlar» deb yuritiladi) sertifikatlashtirishning huquqiy, iqtisodiy va tashkiliy asoslarini; shuningdek sertifikatlashtirish ishtirokchilarnning huquqlari, majburiyatlari va javobgarligini belgilab beradi.
Sertifikatlashtirilishi shart bo`lgan mahsulotlarning ro`yxatini O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tasdiqlaydi.
Odamlarning hayoti, sog’lig’i, yuridik va jismoniy shaxslarning mol-mulkiga hamda atrof-muhitga zarar etkazishi mumkin bo`lgan mahsulotlarni tayyorlash, ulardan foydalanish, ularni tashish yoki saqlash xavfsizligini ta`minlovchi talablar bo`lmagan taqdirda davlat boshqaruvining tegishli organi bunday talabnomalarni kechiktirmay ishlab chiqishi va amalga kiritishi shartligi ko`rsatilgan.
11-moddada majburiy sertifikatlashtirishni o`tkazish shartlari keltirilgan bo`lib, majburiy sertifikatlashtirish normativ hujjatlarning talablariga muvofiq mahsulot xususiyatini aniqlash uchun uni sinashni, sertifikatlangan mahsulot ustidan davlat tekshiruvi va nazorati o`rnatishni o`z ichiga oladi.
Sinovlar akkreditatsiya qilingan sinov laboratoriyalari (markazlari) tomonidan tegishli normativ hujjatlarda belgilangan usullarda, bunday hujjatlar bo`lmagan taqdirda esa tegishli sertifikatlashtirish organlari ishlab chiqqan usullarda amalga oshiriladi.
Majburiy sertifikatlashtirish ishlari uchun arizachi qonun hujjatlarida belgilab qo`yilgan tartibda haq to`laydi.
Arizachi o`z mahsulotini majburiy sertifikatlashtirishdan o`tkazishga sarflagan mablag’lar summasi shu mahsulot tannarxiga qo`shiladi.
Majburiy sertifikatlashtirilishi lozim bo`lgan, ammo muvofiqlik sertifikatiga ega bo`lmagan mahsulotni targ’ib qilish man etilgan.
12-moddada majburiy sertifikatlashtirilishi lozim bo`lgan mahsulotlarga qo`yiladigan talablar tafsiloti berilgan bo`lib, majburiy sertifikatlashtirilishi lozim bo`lgan mahsulotlar quyidagi hollarda:
Ø sertifikatlashtirishga taqdim etilmagan bo`lsa;
Ø sertifikatlashtirish talablariga muvofiq emasligi sababli sertifikatlashtirishdan o`tmagan bo`lsa;
Ø agar sertifikatning amal qilish muddati tugagan yoki uning amal qilishi to`xtatib qo`yilgan (bekor qilingan) bo`lsa, O`zbekiston Respublikasi hududida realizatsiya qilinishi mumkin emasligi;
Qonunga xilof tarzda muvofiqlik belgisi bosilgan mahsulotlarni realizatsiya qilish man etilishi yoritilgan.
13-modda tayyorlovchilarning (tadbirkorlarning) mahsulotlarni majburiy sertifikatlashtirish vaqtidagi majburiyatlariga bag’ishlangan. Bunda majburiy sertifikatlashtirilishi lozim bo`lgan mahsulotlarni realizatsiya qiluvchi tayyorlovchilar (tadbirkorlar):
majburiy sertifikatlashtirilishi lozim bo`lgan mahsulotni sertifikatlashtirishga taqdim etishlari;
sertifikatlangan mahsulotni sertifikatlash organlarining o`zi yoki ular e`tirof etgan organlar bergan sertifikat mavjud bo`lgan taqdirdagina realizatsiya qilishlari va uning normativ hujjatlar talablariga mos bo`lishini ta`minlashlari;
sertifikatlangan mahsulotni, basharti, u normativ hujjat talablariga muvofiq kelmasa, shuningdek sertifikatning amal qilish mudati tugagan yoxud uning amal qilishi sertifikatlashtirish organining qarori bilan to`xtatib qo`yilgan yoki bekor qilingan bo`lsa, realizatsiya qilishni to`xtatib qo`yishlari yoki tugatishlari;
majburiy sertifikatlashtirilishi lozim bo`lgan mahsulotni sertifikatlashtiruvchi va sertifikatlangan mahsulotni nazorat qiluvchi organlarning mansabdor shaxslari o`z vakolatlarini moneliksiz bajarishlari uchun sharoit yaratishlari;
sertifikatlangan mahsulot ishlab chiqarishning texnikaviy hujjatlariga yoki texnologiya jarayoniga kiritilgan o`zgartishlar haqida sertifikatlashtirish organini belgilangan tartibda xabardor etishlari;
ilova qilingan texnik hujjatda mahsulot muvofiq kelishi lozim bo`lgan sertifikatlashtirish to`g’risidagi ma`lumotlarni hamda normativ hujjatlarni ko`rsatishlari va bu ma`lumotlar iste`molchi (xaridor, buyurtmachi) e`tiboriga yetkazilishini ta`minlashlari shart ekanligi reglamentlangan.
Qonuning 14-moddasida xorijdan olib kelinadigan va xorijga olib chiqib ketiladigan mahsulotlarni majburiy sertifikatlashtirish tartibi berilgan.
Majburiy sertifikatlashtirilishi lozim bo`lgan mahsulotlarni O`zbekiston Respublikasiga yetkazib berish uchun tuziladigan kontraktlar (shartnomalar) shartida mahsulotlarning belgilangan talablarga muvofiqligini tasdiqlovchi, «O`zstandart» tomonidan berilgan yoki e`tirof etilgan muvofiqlik sertifikatlari va muvofiqlik belgilari bo`lishi nazarda tutilishi kerakligi;
Milliy muvofiqlik sertifikatlari va muvofiqlik belgilari yoki boshqa davlatlarning «O`zstandart» tomonidan e`tirof etilgan muvofiqlik sertifikatlari va muvofiqlik belgilari arizachi (mahsulot yetkazib beruvchi) tomonidan bojxona nazorati organlariga yukka taalluqli bojxona deklaratsiyasi bilan birgalikda taqdim etiladi va ular mahsulotni respublika hududiga olib kirishga ruxsatnoma olish uchun zarur hujjatlar hisoblanishi;
Chetdan olib kelinayotgan mahsulotning xavfsiz ekanligini tasdiqlovchi hujjati bo`lmagan taqdirda bojxona nazorati organlari bu xususda «O`zstandart»ni xabardor etadilar hamda mahsulotni sertifikatlashtirishdan o`tkazish yoki chet el sertifikatini e`tirof etish to`g’risidagi masala sertifikatlashtirish milliy tizimi qoidalariga muvofiq hal etilgunga qadar bu mahsulotni chetdan olib kirishni taqiqlab qo`yilishi hamda Sertifikatlashtirilishi shart bo`lgan mahsulotlarni O`zbekiston Respublikasi hududidan olib chiqish tartibini O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi belgilashi ko`rsatilgan.
Majburiy sertifikatlashtirish ishlarining davlat tomonidan moliyaviy ta`minoti 15-moddada o`z aksini topgan.
Nazorat savollari.
1. Sertifikatlashtirish bo‘yicha asosiy tushuncha va atamalarga ta’rif bering.
2. Sertifikatlashtirish qanday turlari mavjud?
3. Sertifikatlashtirishning huquqiy asoslarini aytib bering.
14-AMALIY MASHG’ULOT
“O’ZBEKISTON STANDARTLASHTIRISH, METROLOGIYA VA SERTIFIKATLASHTIRISH” AGENTLIGINING XALQ XO’JALIGI BOSHQARUVI IDORALARI TARKIBIDA TUTGAN O’RNI.
Ishdan maqsad: “O’zbekiston standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish” agentligining xalq xo’jaligi boshqaruvi idoralari tarkibida tutgan o’rni o’rganish.
Kalit so’zlar: nizom, qoida, standartlashtirish, metrologiya, sertifikatlashtirish, agentlik.
Ushbu Nizom O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 12 dekabrdagi "texnik jihatdan tartibga solish, standartlashtirish, sertifikatlashtirish va metrologiya tizimlarini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to'g'risida" gi PQ-4059-son qaroriga muvofiq», shuningdek, boshqa qonun hujjatlari bilan O'zbekiston standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish agentligi (keyingi o'rinlarda – "O'zstandart"agentligi) faoliyatining maqomi, vazifalari, funktsiyalari, huquqlari, javobgarligi va tashkiliy asoslarini belgilaydi.
I. umumiy qoidalar
1. "O'zstandart" agentligi texnik jihatdan tartibga solish, standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish sohasidagi vazifalarni hal etish uchun maxsus vakolat berilgan O'zbekiston Respublikasi davlat boshqaruvi organi hisoblanadi.
"O'zstandart" agentligi O'zbekiston Respublikasi standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish bo'yicha milliy organ bo'lib, o'z faoliyatida O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga hisobdordir.
2. "O'zstandart" agentligi tizimiga quyidagilar kiradi:
Texnik jihatdan tartibga solish, standartlashtirish, sertifikatlashtirish va metrologiya sohasidagi Qonunchilik talablariga rioya etilishini ta'minlash departamenti (keyingi o'rinlarda-Departament);
"Respublika sinov va sertifikatlashtirish markazi" davlat korxonasi va uning hududiy sinov va sertifikatlashtirish markazlari;
O'zbekiston milliy metrologiya instituti " davlat korxonasi»;
Standartlashtirish, sertifikatlashtirish va texnik tartibga solish ilmiy-tadqiqot instituti;
Shtrixli kodlash va axborot texnologiyalari markazi " davlat korxonasi»;
3. "O'zstandart" agentligi o'z faoliyatida O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlariga, O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qarorlari va boshqa hujjatlariga, O'zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlariga, O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari va farmoyishlariga, shuningdek ushbu Nizomga amal qiladi.
4. "O'zstandart" agentligi o'z faoliyatini boshqa davlat boshqaruvi organlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari, jamoat birlashmalari va boshqa tashkilotlar bilan hamkorlikda amalga oshiradi.
5. "O'zstandart" agentligi, Departament, standartlashtirish, sertifikatlashtirish va texnik jihatdan tartibga solish ilmiy-tadqiqot instituti faoliyatini moliyalashtirish O'zbekiston Respublikasi davlat byudjeti mablag'lari hisobidan "O'zstandart" agentligiga ajratiladigan byudjet mablag'lari doirasida, shuningdek qonunchilikka zid bo'lgan boshqa manbalar va mablag'lar hisobidan amalga oshiriladi.
6. "O'zstandart" agentligi va ushbu Nizomning 2-bandida ko'rsatilgan uning tasarrufidagi tashkilotlar yuridik shaxs hisoblanadi, O'zbekiston Respublikasining davlat gerbi tasviri tushirilgan va o'z nomi yozilgan muhrga, bank muassasalarida hisob-kitob va boshqa hisobvaraqlarga ega.
7. O'zbekiston standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish agentligining rasmiy nomi:
a) davlat tilida:
to'liq-O'zbekiston standartlash, metrologiya va sertifikatlashtirish agentligi, qisqartirilgan – "O'zstandart" agentligi;
b) rus tilida:
to'liq-O'zbekiston standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish agentligi, qisqartirilgan - "O'zstandart" agentligi»;
C) ingliz tilida:
to'liq-standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish uchun Agentlik, qisqartirilgan - "Uzstandard" agentligi.
8. "O'zstandart" agentligining joylashgan joyi – Toshkent shahri, Olmazor tumani, Farobiy ko'chasi, 333 a.
II. "O'zstandart" agentligining vazifalari va funksiyalari»
9. "O'zstandart" agentligining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
O'zbekiston Respublikasi qonunlarining amaliy ijrosini ta'minlash
"Texnik jihatdan tartibga solish to'g'risida"," standartlashtirish to'g'risida"," metrologiya to'g'risida"," mahsulot va xizmatlarni sertifikatlashtirish to'g'risida"," muvofiqlikni baholash to'g'risida " va texnik jihatdan tartibga solish, standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish sohasidagi boshqa normativ-huquqiy hujjatlar;
Ø standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish sohasida yagona davlat siyosatini amalga oshirish, xalqaro standartlarni qo'llash asosida, shu jumladan sifatni boshqarish tizimi bo'yicha mahsulotlarning sifati va raqobatbardoshligini oshirish;
Ø standartlashtirish, o'lchashlar birliligini ta'minlash, ushbu sohalarda ilmiy-texnik axborotni sertifikatlashtirish va tarqatishni ta'minlash, shuningdek, ularni xorijiy mamlakatlarning xalqaro, davlatlararo va milliy tizimlari bilan uyg'unlashtirish;
Ø mahsulotlar, ishlar, xizmatlar xavfsizligi va sifatiga qo'yiladigan talablarga rioya etish hamda noto'g'ri o'lchash natijalarining salbiy oqibatlaridan himoya qilish bo'yicha iste'molchilar huquqlarini ta'minlash chora-tadbirlarini amalga oshirish;
Ø texnik jihatdan tartibga solish, standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish sohasida kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirishni tashkil etish;
Ø ishlab chiqarishda xalqaro standartlar va texnik reglamentlarni faol joriy etish orqali mahalliy mahsulotlarning zamonaviy talablarga muvofiqligini ta'minlash va tashqi bozorlarda raqobatbardoshligini oshirish;
Ø mahsulotlar sifatini boshqarishning zamonaviy tizimlarini, birinchi navbatda, eksport qiluvchi korxonalarda keng joriy etish va mahsulotlarni standartlashtirish bo'yicha texnik reglamentlar va normativ hujjatlar talablariga muvofiqligi uchun sertifikatlashtirishni amalga oshirish;
Ø eksport qiluvchi korxonalarga mahsulotlarni sertifikatlashtirish masalalarida qulay shart-sharoitlar yaratish, milliy sertifikatlar va asosiy eksport bozorlarida muvofiqlikni baholash ishlarining natijalari tan olinishini ta'minlashga qaratilgan xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikni faollashtirish;
Ø texnik jihatdan tartibga solish va metrologiya tizimlarini yanada rivojlantirish, sotilayotgan mahsulotlar xavfsizligini tizimli nazorat qilishni ta'minlashda ularning samaradorligini oshirish;
Ø zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish, tadbirkorlik subyektlari va aholiga ko'rsatilayotgan interaktiv davlat xizmatlari turlarini kengaytirish.
Ø "O'zstandart" agentligi tarkibiy bo'linmalarining "maxfiy mijoz"tamoyili bo'yicha faoliyatini tizimli asosda o'rganish bo'yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish.
Ø texnik jihatdan tartibga solish, standartlashtirish, sertifikatlashtirish va metrologiya sohasidagi qonun hujjatlari buzilishlarining oldini olish va profilaktikasini amalga oshirish;
Ø tadbirkorlik subyektlariga texnik jihatdan tartibga solish, standartlashtirish, sertifikatlashtirish va metrologiya masalalarida har tomonlama ko'maklashish;
Ø texnik reglamentlar, standartlashtirish bo'yicha normativ hujjatlar talablariga rioya etilishi, o'lchovlarning birliligi va ishonchliligini ta'minlash, majburiy sertifikatlashtirish qoidalariga rioya etilishi ustidan davlat nazoratini tashkil etish va amalga oshirish.
Ø standartlashtirish bo'yicha texnik qo'mitalar faoliyatini muvofiqlashtirish;
Ø manfaatdor tomonlarni standartlashtirish bo'yicha normativ hujjatlar bilan ta'minlash;
Ø standartlashtirish bo'yicha normativ hujjatlarni xalqaro talablar bilan uyg'unlashtirishning zarur darajasiga erishish.
10. O'ziga Yuklangan vazifalarni bajarish uchun "O'zstandart" agentligi quyidagi funksiyalarni amalga oshiradi:
Ø "texnik jihatdan tartibga solish to'g'risida" gi, "standartlashtirish to'g'risida" gi, "metrologiya to'g'risida" gi, "mahsulot va xizmatlarni sertifikatlashtirish to'g'risida" gi, "muvofiqlikni baholash to'g'risida" gi O'zbekiston Respublikasi qonunlari va texnik jihatdan tartibga solish, standartlashtirish, metrologiya, sertifikatlashtirish va akkreditatsiya sohasidagi boshqa normativ-huquqiy hujjatlarning amaliy bajarilishini ta'minlash sohasida:
Ø O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi vakolatli davlat organlari hamda davlat va xo'jalik boshqaruvi organlari tomonidan kiritilgan texnik reglamentlarni ishlab chiqish dasturlari loyihalari bo'yicha umumlashtirilgan takliflar kiritadi;
Ø o'z vakolatlari doirasida davlat va xo'jalik boshqaruvi organlarining umumiy va maxsus texnik reglamentlarni ishlab chiqish bo'yicha faoliyatini muvofiqlashtiradi va tashkil etadi;
Ø umumiy texnik reglamentlarni tasdiqlash, ularga o'zgartish va qo'shimchalar kiritish, shuningdek mazkur reglamentlarni bekor qilish to'g'risida O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga takliflar kiritadi;
Ø mahsulot va xizmatlarning texnik reglamentlarda belgilangan talablarga muvofiqligini baholash uchun zarur bo'lgan mahsulotlarni namunalar olish, sinash va o'lchash usullarini belgilovchi texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi normativ hujjatlar ro'yxatini tasdiqlaydi;
Ø o'z vakolatlari doirasida umumiy va maxsus texnik reglamentlar, standartlashtirish bo'yicha normativ hujjatlar talablariga rioya etilishi ustidan davlat nazoratini amalga oshiradi;
Ø texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi normativ hujjatlar davlat fondini shakllantiradi.
Ø mahsulotlar va ularga o'zgartirishlar, shuningdek standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish bo'yicha normalar va qoidalarni davlat ro'yxatidan o'tkazadi;
Ø bir hil mahsulotlar uchun normativ hujjatlarni ishlab chiqish bo'yicha tarmoq tuzilmalarini tashkil etishga ko'maklashadi, ilmiy-uslubiy rahbarlikni ta'minlaydi;
Ø xalqaro va davlatlararo ilmiy-texnikaviy hamkorlikni rivojlantiradi;
Ø O'zbekiston Respublikasi ishtirokidagi shartnomalar yoki bitimlarga muvofiq xorijiy mamlakatlarning xalqaro (davlatlararo, mintaqaviy), milliy standartlarini qo'llash to'g'risida qaror qabul qiladi.
Ø standartlashtirish, metrologiya, sertifikatlashtirish, sifatni boshqarish tizimlarini joriy etish, xalqaro standartlarni qo'llash asosida mahsulotlarning sifati va raqobatbardoshligini oshirish sohasida yagona davlat siyosatini amalga oshirish sohasida:
Ø o'z vakolatlari doirasida standartlashtirish, metrologiya, sertifikatlashtirish va mahsulot sifatini boshqarish tizimlarini joriy etish masalalari bo'yicha davlat va xo'jalik boshqaruvi organlarining faoliyatini muvofiqlashtiradi va muvofiqlashtiradi;
Ø yangi qonun hujjatlarini ishlab chiqish va amaldagi qonun hujjatlarini takomillashtirish bo'yicha takliflar kiritadi;
Ø ilmiy-tadqiqot ishlarini olib boradi;
Ø standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirishni rivojlantirish bo'yicha asosiy yo'nalishlar, konsepsiyalar, istiqbolli dasturlarni ishlab chiqadi;
Ø O'zbekiston Respublikasining milliy etalon bazasini shakllantiradi va rivojlantiradi, milliy etalonlarni xalqaro etalonlar va boshqa mamlakatlarning milliy etalonlari bilan solishtiradi;
Ø davlat yoki xo'jalik boshqaruvi organlari huzurida faoliyat yo'nalishlari bo'yicha tashkil etiladigan standartlashtirish bo'yicha tarmoq texnik qo'mitasi to'g'risidagi Nizomni va uning ishini tashkil etish reglamentini tasdiqlaydi, unga muvofiq standartlashtirish bo'yicha tarmoq texnik qo'mitalari tomonidan O'zbekiston Respublikasining davlat standartlarini ishlab chiqish va qayta ko'rib chiqish amalga oshiriladi
Ø va yangi talablarni joriy etishni ta'minlash shartlariga rioya etgan holda tashkilotning standartlari amaldagi standartlarda talab darajasidan kam emas;
Ø davlat va xo'jalik boshqaruvi organlari, standartlashtirish bo'yicha tarmoq texnik qo'mitalari, tashkilotlar va yakka tartibdagi tadbirkorlarning takliflarini hisobga olgan holda O'zbekiston Respublikasining davlat standartlarini, davlat boshqaruvi organlari, standartlashtirish bo'yicha texnik qo'mitalar tomonidan tashkil etish standartlarini ishlab chiqish va qayta ko'rib chiqishning yillik jadvalini tasdiqlaydi;
Ø amaldagi standartlarni, maxsus texnik reglamentlarni qayta ko'rib chiqadi va davlat yoki xo'jalik boshqaruvi organlari, tashkilotlar va yakka tartibdagi tadbirkorlar tomonidan mahsulotlarning raqobatbardoshligi va sifatini ta'minlamaydigan, shuningdek qonun hujjatlari talablariga zid bo'lgan standartlarni, maxsus texnik reglamentlarni bekor qilish, amal qilishini cheklash to'g'risida ijro etish uchun majburiy qarorlar qabul qiladi;
Ø mahsulotlar, ishlab chiqarish jarayonlari, xizmatlar, menejment va xodimlar tizimlarini sertifikatlashtirish, qiyoslash, sinov, turni tasdiqlash, o'lchash va sinov vositalarini metrologik attestatsiyadan o'tkazish, o'lchashlarni bajarish usullari, metrologik ekspertizani o'tkazish, o'lchashlar birliligini ta'minlash bo'yicha normativ hujjatlarni ro'yxatga olish va sifat bo'yicha ekspert-auditorlarni attestatsiyadan o'tkazish qoidalarini ishlab chiqadi va belgilangan tartibda tasdiqlaydi;
Ø sertifikatlangan mahsulotlar, ishlab chiqarish jarayonlari, xizmatlar, menejment tizimlari ustidan inspeksiya nazoratini o'tkazish qoidalarini ishlab chiqadi va belgilangan tartibda tasdiqlaydi;
Ø broshyuralar, jurnallar nashr etadi, axborotni ommaviy axborot vositalarida yoki rasmiy veb-saytda nashr etadi;
Ø yagona sertifikatlashtirish qoidalari va tartiblarini qo'llaydi;
Ø ushbu sohalarda standartlashtirish, metrologiya, sertifikatlashtirish va ilmiy-texnik axborotni tarqatish tizimlarining ishlashi va rivojlanishini ta'minlash, shuningdek ularni xorijiy mamlakatlarning xalqaro, davlatlararo va milliy tizimlari bilan uyg'unlashtirish sohasida:
Ø respublikada ishlab chiqarilayotgan va import bo'yicha kirayotgan mahsulotlarni sertifikatlashtirish, xorijiy davlatlarni sertifikatlashtirish ishlari natijalarini tan olish ishlarini tashkil etadi;
Ø standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish sohasidagi normativ hujjatlarni ishlab chiqadi, tasdiqlaydi va o'z vakolatlari doirasida ro'yxatdan o'tkazadi;
Ø shtrixli kodlash tizimini joriy etish siyosatini amalga oshiradi va O'zbekiston Respublikasida ishlab chiqarilgan tovarlarning Davlat reestrini yuritadi;
Ø manfaatdor shaxslarni standartlashtirish, metrologiya, mahsulotlar uchun sertifikatlashtirish, sinov va o'lchash usullari bo'yicha normativ hujjatlar bilan ta'minlaydi, shuningdek mazkur sohalardagi yutuqlarning ilmiy-texnik propagandasini amalga oshiradi;
Ø berilgan vakolatlar doirasida xalqaro, davlatlararo va milliy normativ hujjatlar bo'yicha yagona ma'lumotlar bazasini yaratadi;
Ø texnik jihatdan tartibga solish, standartlashtirish, metrologiya, sertifikatlashtirish, o'lchashlar birliligini ta'minlash va menejment tizimlarini joriy etish bo'yicha ishlarning umumiy talablari va qoidalarini belgilaydi;
Ø menejment tizimlarini joriy etish sohasidagi ishlarni muvofiqlashtiradi;
Ø O'zbekiston Respublikasida majburiy sertifikatlanadigan obyektlar ro'yxatini tasdiqlash va O'zbekiston Respublikasida O'zbekiston Respublikasidan tashqarida amalga oshirilgan sinov va o'lchov natijalarini tan olish tartibi to'g'risida Vazirlar Mahkamasiga belgilangan tartibda takliflar kiritadi;
Ø standartni o'z ichiga oladi, saqlaydi, qo'llaydi va miqdorlarni o'lchashni amalga oshiradi;
Ø sertifikatlangan mahsulotlar, xizmatlar, xodimlar, menejment tizimlari, o'lchash vositalari, sinov vositalari va o'lchovlarni bajarish usullari, sifat bo'yicha ekspert-auditorlarning davlat reestrlarini yuritadi.
Ø g) kadrlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirishni tashkil etish sohasida - ilmiy va muhandislik-texnik kadrlarni, shuningdek texnik jihatdan tartibga solish, standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish sohasidagi boshqa manfaatdor shaxslarni o'qitishni amalga oshiradi.
Ø D) mahsulotlar, ishlar, xizmatlar xavfsizligi va sifatiga qo'yiladigan talablarga rioya qilish hamda noto'g'ri o'lchash natijalarining salbiy oqibatlaridan himoya qilish bo'yicha iste'molchilar huquqlarini ta'minlash sohasida:
Ø o'z vakolatlari doirasida mahsulot xavfsizligi va sifati bo'yicha majburiy talablarni belgilaydi va ushbu talablarga rioya etilishini nazorat qiladi;
Ø texnik reglamentlarga, standartlarga rioya qilish, o'lchashlar birliligini ta'minlash va sertifikatlashtirish qoidalariga rioya etish masalalari bo'yicha nazorat organlari bilan hamkorlik qiladi;
Ø standartlashtirish bo'yicha texnik reglamentlar va normativ hujjatlar talablariga rioya etilishi, o'lchovlarning birliligi va ishonchliligini ta'minlash, majburiy sertifikatlash qoidalariga rioya etilishi ustidan davlat nazoratini tashkil etadi va amalga oshiradi;
Ø davlat metrologik nazoratini amalga oshiradi;
Ø hayot, odamlar salomatligi, yuridik va jismoniy shaxslarning mol-mulki, atrof-muhit uchun sifatsiz va xavfli mahsulotlarni olib kirish, ishlab chiqarish va sotish xavfi monitoringini olib boradi.
Ø e) ishlab chiqarishda xalqaro standartlar va texnik reglamentlarni faol joriy etish orqali mahalliy mahsulotlarning zamonaviy talablarga muvofiqligini ta'minlash va tashqi bozorlarda uning raqobatbardoshligini oshirish sohasida:
Ø xalqaro amaliyotni doimiy o'rganib boradi, natijada mahalliy mahsulotlarning zamonaviy talablarga muvofiqligini ta'minlash va tashqi bozorlarda uning raqobatbardoshligini oshirish sohasida ilg'or usullarni joriy etish bo'yicha takliflar tayyorlaydi;
Ø o'z vakolatlari doirasida davlat va xo'jalik boshqaruvi organlarining xalqaro standartlarni joriy etish, texnik reglamentlarni ishlab chiqish va joriy etish bo'yicha faoliyatini muvofiqlashtiradi va muvofiqlashtiradi;
Ø davlat va xo'jalik boshqaruvi organlariga, shuningdek boshqa manfaatdor tashkilotlarga texnik reglamentlarni ishlab chiqish va joriy etishda ko'maklashadi, ilmiy-uslubiy rahbarlikni ta'minlaydi;
Ø j) mahsulot sifatini boshqarishning zamonaviy tizimlarini, birinchi navbatda, eksport qiluvchi korxonalarda keng joriy etish va sanoat mahsulotlarini xalqaro standartlarga muvofiqligini sertifikatlashtirishni amalga oshirish sohasida:
Ø davlat va xo'jalik boshqaruvi organlari, mahalliy ijro etuvchi hokimiyat organlari bilan birgalikda korxonalar tomonidan sifatni boshqarishning zamonaviy tizimlarini joriy etish jadvallarini tasdiqlaydi va ularning amalga oshirilishini ta'minlash ustidan nazoratni amalga oshiradi;
Ø eksport mahsulotlarini xalqaro standartlarga muvofiqligini sertifikatlashtirishni, shu jumladan xalqaro miqyosda e'tirof etilgan muvofiqlikni baholash organlarini jalb qilgan holda o'tkazish bo'yicha ishlarni tashkil etadi;
Ø xalqaro standartlarga muvofiq sifatni boshqarish tizimlarini joriy etishning afzalliklari to'g'risida ommaviy axborot vositalarida keng yoritishni amalga oshiradi;
Ø z) eksport qiluvchi korxonalarga mahsulotlarni sertifikatlashtirish masalalarida qulay shart-sharoitlar yaratish, asosiy eksport bozorlarida milliy sertifikatlar va sinov va o'lchash natijalari tan olinishini ta'minlashga qaratilgan xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikni faollashtirish sohasida:
Ø mahalliy mahsulotlarni tashqi bozorlarga eksport qilishda mamlakat talablari to'g'risida ma'lumot berishda respublika korxonalariga ko'maklashadi;
Ø respublika manfaatlarini xalqaro va mintaqaviy tashkilotlarda ifodalaydi, xorijiy mamlakatlarda milliy sertifikatlar va sinov va o'lchash natijalari tan olinishiga erishish bo'yicha choralar ko'radi;
Ø belgilangan tartibda xalqaro, mintaqaviy va davlatlararo tashkilotlarga qo'shilish bo'yicha takliflar kiritadi;
Ø texnik jihatdan tartibga solish va metrologiya tizimlarini yanada rivojlantirish, sotilayotgan mahsulotlar xavfsizligini tizimli nazorat qilishni ta'minlashda ularning samaradorligini oshirish sohasida:
Ø sotiladigan mahsulotlar xavfsizligini tizimli nazorat qilishni ta'minlashda ularning samaradorligini oshirishga qaratilgan texnik jihatdan tartibga solish va metrologiya tizimlarini rivojlantirish bo'yicha takliflar kiritadi;
Ø texnik jihatdan tartibga solish va metrologiya tizimlarini rivojlantirish bo'yicha ko'rilgan chora-tadbirlarni amalga oshiradi;
Ø o'z vakolatlari doirasida davlat va xo'jalik boshqaruvi organlarining texnik jihatdan tartibga solish va metrologiya tizimlari samaradorligini oshirish bo'yicha faoliyatini boshqaradi va muvofiqlashtiradi;
Ø k) zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish, tadbirkorlik subyektlari va aholiga ko'rsatilayotgan interaktiv davlat xizmatlari turlarini kengaytirish sohasida:
Ø mahsulotlar, ishlab chiqarish jarayonlari, xizmatlar, menejment tizimlari, xodimlar standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish bo'yicha dasturiy mahsulotlarni ishlab chiqadi va sifat bo'yicha ekspert-auditorlarni attestatsiyadan o'tkazadi;
Ø texnik jihatdan tartibga solish, standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish sohasida yagona ma'lumotlar bazasini yaratadi;
Ø tadbirkorlik subyektlari va aholiga ko'rsatilayotgan interaktiv davlat xizmatlari turlarini kengaytirish bo'yicha takliflar tayyorlaydi;
Ø standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish sohasida davlat reyestrlarining elektron bazasini shakllantiradi va yuritadi;
Ø l) texnik jihatdan tartibga solish, standartlashtirish, sertifikatlashtirish va metrologiya sohasidagi qonun buzilishlarining oldini olish va oldini olish sohasida:
Ø huquqbuzarliklarning oldini olish va oldini olish chora-tadbirlarini amalga oshirish rejalarini ishlab chiqadi, tasdiqlaydi va amalga oshiradi;
Ø mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotishda huquqbuzarliklarni aniqlash, oldini olish va bartaraf etishni belgilangan tartibda tashkil etadi va amalga oshiradi;
Ø texnik reglamentlar talablari, standartlashtirish bo'yicha me'yoriy hujjatlar, metrologiya, sertifikatlashtirish qoidalari buzilganligi faktlarini aniqlaydi va tegishli choralar ko'radi, qonun hujjatlari talablariga rioya etishga ko'maklashadigan mexanizmlarni ishlab chiqadi;
Ø texnik reglamentlar, standartlashtirish bo'yicha me'yoriy hujjatlar, metrologiya, sertifikatlashtirish qoidalari buzilishi mexanizmlarini o'rganish va aniqlashni tashkil etadi va amalga oshiradi, mazkur mexanizmlarning qo'llanilishining oldini olish bo'yicha chora-tadbirlarni ishlab chiqadi va amalga oshiradi;
Ø tadbirkorlik sub'ektini texnik jihatdan tartibga solish, standartlashtirish, sertifikatlashtirish va metrologiya sohasida huquqbuzarliklar sodir etganlik uchun qonunda belgilangan talablarga rioya etishga ishontirish bo'yicha profilaktik suhbatlar o'tkazadi;
Ø tadbirkorlik subyektiga huquqbuzarlikni davom ettirishga yo'l qo'yilmasligi to'g'risida yozma ravishda tushuntirish, shuningdek, jinoyat sodir etishga moyil bo'lgan tadbirkorlik subyektining huquqbuzarlik sodir etganlik uchun javobgarlik to'g'risida ogohlantirish orqali rasmiy ogohlantirishni amalga oshiradi;
Ø texnik jihatdan tartibga solish, standartlashtirish, sertifikatlashtirish va metrologiya sohasidagi qonun hujjatlari talablari buzilishining oldini olish bo'yicha davra suhbatlari, seminarlar, "ochiq eshiklar" kunlari, konferensiyalar va uchrashuvlar o'tkazish orqali tushuntirish ishlarini amalga oshiradi;
Ø ommaviy axborot vositalarida texnik jihatdan tartibga solish, standartlashtirish, sertifikatlashtirish va metrologiya sohasidagi qonun buzilishlarining oldini olish va oldini olish chora-tadbirlarini yoritadi;
Ø buzilishlarning oldini olish va oldini olishda zamonaviy usullarni qo'llaydi;
Ø Agentlikning texnik bazasini modernizatsiya qilish, mustahkamlash va yangilash bilan tashqi va ichki manbalardan olingan ma'lumotlarni tahlil qilishning ilg'or avtomatlashtirilgan usullarini joriy etadi;
Ø texnik jihatdan tartibga solish, standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish sohasidagi masalalarga taalluqli normativ-huquqiy hujjatlarni tadbirkorlik subyektlari va aholiga o'z vaqtida tanishtirish va yetkazish bo'yicha ishlarni tashkil etadi;
Ø m) tadbirkorlik subyektlariga texnik jihatdan tartibga solish, standartlashtirish, sertifikatlashtirish va metrologiya masalalariga har tomonlama ko'maklashish sohasida:
Ø tadbirkorlik subyektlarini texnik jihatdan tartibga solish, standartlashtirish, sertifikatlashtirish va metrologiya sohasidagi Qonunchilik talablarini aks ettirgan holda tarqatma materiallar bilan ta'minlaydi;
Ø korxona va tashkilotlar faoliyatiga metodik rahbarlik qiladi;
Ø mulkchilik shakli va idoraviy mansubligidan qat'i nazar, xo'jalik va tadbirkorlik faoliyati subyektlarida sifat menedjmenti tizimlarining hujjatlarini ishlab chiqish va joriy etishga ko'maklashadi;
Ø texnik jihatdan tartibga solish, metrologiya qoidalari va sertifikatlashtirish qoidalari sohasidagi normativ hujjatlarni ishlab chiqishga ko'maklashadi;
Ø tadbirkorlik subyektlariga texnik jihatdan tartibga solish, standartlashtirish, sertifikatlashtirish va metrologiya masalalari bo'yicha Real vaqt rejimida ("call-center", onlayn "savol-javoblar" va agentlik veb-saytida qo'llab-quvvatlash xizmati va boshqalar) keng turdagi interaktiv xizmatlar ko'rsatishni tashkil etadi;
Ø yagona interaktiv davlat xizmatlari portali orqali tadbirkorlik subyektlariga elektron xizmat ko'rsatishni ta'minlaydi;
Ø agentlik faoliyatining ochiqligi va oshkoraligini ta'minlaydi;
Ø n) standartlashtirish bo'yicha texnik qo'mitalar faoliyatini muvofiqlashtirish sohasida:
Ø davlat va xo'jalik boshqaruvi organlariga standartlashtirish bo'yicha texnik qo'mitalarni tashkil etish zarurligi to'g'risida ko'rsatmalar beradi va kiritadi;
Ø agentlik tasarrufidagi tashkilotlarda standartlashtirish bo'yicha texnik qo'mitalarni tashkil etadi;
Ø standartlashtirish bo'yicha texnik qo'mitalarning nizomlarini kelishib oladi;
Ø standartlashtirish bo'yicha texnik qo'mitalar faoliyatini tashkil etish va tugatish ishlarida qatnashadi;
Ø standartlashtirish bo'yicha texnik qo'mitalar o'rtasidagi hamkorlik va yaqin hamkorlikni rivojlantirishni ta'minlaydi;
Ø xorijiy mamlakatlarning standartlashtirish bo'yicha milliy institutlar va ularning texnik qo'mitalari bilan yaqin va faol hamkorlikni amalga oshiradi;
Ø o) manfaatdor tomonlarni standartlashtirish bo'yicha normativ hujjatlar bilan ta'minlash sohasida:
Ø yangi turdagi mahsulotlar va texnologiyalar ishlab chiqarishni o'zlashtirishga ko'maklashuvchi ilg'or standartlarni ishlab chiqadi;
Ø standartlashtirish bo'yicha normativ hujjatlarni ishlab chiqish ishlarini tashkil etishga ko'maklashadi va ilmiy-uslubiy rahbarlikni ta'minlaydi;
Ø standartlashtirish bo'yicha normativ hujjatlarning davlat fondini yaratadi, yuritadi va yangilab boradi, shuningdek nazorat nusxalari saqlanishini ta'minlaydi;
Ø standartlashtirish bo'yicha normativ hujjatlarning yagona axborot-ma'lumot bazasini yaratadi va ularga hamroh bo'ladi;
Ø o'z vakolatlari doirasida standartlashtirish bo'yicha normativ hujjatlarni, texnik jihatdan tartibga solish, metrologiya va sertifikatlashtirish sohasidagi normativ hujjatlarni ishlab chiqadi;
Ø tashkilotlarning davlat standartlari va standartlarini ekspertizadan o'tkazadi;
Ø p) standartlashtirish bo'yicha normativ hujjatlarni xalqaro talablar bilan uyg'unlashtirishning zarur darajasiga erishish sohasida:
Ø standartlashtirish bo'yicha normativ hujjatlar davlat fondini xalqaro normalar bilan uyg'unlashtirish darajasini oshirish choralarini ko'radi;
Ø O'zbekiston Respublikasi davlat standartlarini, tashkilot standartlarini ishlab chiqish va qayta ko'rib chiqishning yillik jadvallarini shakllantirishni muvofiqlashtiradi va ishtirok etadi;
Ø xalqaro amaliyotni doimiy o'rganib boradi, natijada standartlashtirish, texnik jihatdan tartibga solish, metrologiya va sertifikatlashtirish sohasida ilg'or amaliyotlarni joriy etish bo'yicha takliflar kiritadi;
Ø xalqaro va mintaqaviy standartlashtirish tashkilotlarining texnik qo'mitalari faoliyatida faol ishtirok etadi, shuningdek, davlat standartlarini xalqaro miqyosda ilgari suradi.
11. "O'zstandart" agentligi o'ziga Yuklangan vazifa va funksiyalarni bevosita, shuningdek uning hududiy va o'ziga qarashli organlari va muassasalari orqali amalga oshiradi.
12. "O'zstandart" agentligi Markaziy apparatining asosiy vazifalari uning hududiy bo'linmalari va tasarrufidagi tashkilotlar bilan birgalikda "O'zstandart"agentligiga yuklatilgan vazifa va funksiyalarning samarali bajarilishini tashkil etish va ta'minlashdan iborat.
13. "O'zstandart" agentligi Markaziy apparati o'ziga Yuklangan asosiy vazifalarga muvofiq quyidagi funksiyalarni amalga oshiradi::
"O'zstandart" agentligi va uning rahbariyati faoliyatini tashkiliy va axborot-tahliliy ta'minlash;
"O'zstandart" agentligi tasarrufidagi tashkilotlar tomonidan O'zbekiston Respublikasi qonunlari, O'zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlari, hukumat qarorlari bajarilishi ustidan tizimli nazoratni ta'minlash;
"O'zstandart" agentligi tomonidan O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi va O'zbekiston Respublikasi Prezidenti administratsiyasiga kiritilayotgan hujjatlarni sifatli va o'z vaqtida ishlab chiqish, iqtisodiy, moliyaviy va huquqiy ekspertizadan o'tkazishni tashkil etish;
"O'zstandart" agentligining hududiy bo'linmalari va idoraviy mansub tashkilotlari faoliyati ustidan rahbarlik qilish, muvofiqlashtirish va nazorat qilish»;
"O'zstandart" agentligi faoliyatini, shu jumladan, norma ijodkorligi sohasida huquqiy ta'minlash;
"O'zstandart"agentligi vakolatiga kiradigan tezkor, tashkiliy, kadrlar, moliyaviy, ishlab chiqarish-xo'jalik va boshqa masalalarni hal etish.
14. "O'zstandart" agentligining hududiy bo'linmalari va idoraviy mansub tashkilotlarining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
O'zbekiston Respublikasining tegishli hududlarida "O'zstandart" agentligiga yuklatilgan vazifa va funksiyalarning samarali bajarilishi;
tegishli ravishda Qoraqalpog'iston Respublikasi Jo'qorg'i Kengesi raisi, viloyatlar va Toshkent shahri, tumanlar (shaharlar) hokimlari, prokuratura, ichki ishlar va davlat soliq xizmati hududiy organlari rahbarlari rahbarlik qilayotgan kompleks ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish bo'yicha tegishli tarmoqlar bilan o'zaro hamkorlik qilish.
15. O'zbekiston Respublikasi hududlarida "O'zstandart" agentligiga yuklatilgan vazifa va funksiyalar Qoraqalpog'iston Respublikasi, viloyatlar va shaharlarda sinov va sertifikatlashtirish markazlari, shuningdek Departamentning hududiy inspektorlari tomonidan amalga oshiriladi.
III. O'zstandart "agentligining huquq va majburiyatlari»
16. O'ziga yuklatilgan vazifa va funksiyalarni bajarish uchun "O'zstandart" agentligi quyidagi huquqlarga ega:
davlat va xo'jalik boshqaruvi organlari mutaxassislarini, texnik jihatdan tartibga solish, standartlashtirish, metrologiya, sinov va sertifikatlashtirish sohasidagi masalalarni hal etish uchun tashkilotlarni belgilangan tartibda jalb etish;
Qonunchilik va normativ-huquqiy hujjatlar loyihalarini ishlab chiqish va belgilangan tartibda kiritish, texnik jihatdan tartibga solish, standartlashtirish, metrologiya, sertifikatlashtirish va mahsulot sifatini boshqarish masalalari bo'yicha qonunlar va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar loyihalari bo'yicha xulosalar ko'rib chiqish va berish;
"O'zstandart" agentligi vakolatiga kiruvchi masalalarda davlat va xo'jalik boshqaruvi organlari, mahalliy davlat hokimiyati organlarining faoliyatini belgilangan tartibda muvofiqlashtirish»;
"O'zstandart" agentligi vakolatiga kiruvchi masalalarni hal etish uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarni davlat va xo'jalik boshqaruvi organlari, mahalliy davlat hokimiyati organlaridan belgilangan tartibda so'rab olish va olish»;
davlat statistika organlaridan "O'zstandart" agentligi vakolatiga kiruvchi masalalar bo'yicha zarur statistik ma'lumotlarni bepul asosda olish»;
"O'zstandart" agentligining, uning tasarrufidagi va hududiy bo'linmalarining davlat mulkini o'z tashkiliy tuzilmasi doirasida beg'araz foydalanish huquqi asosida belgilangan tartibda bir bo'linmadan boshqasiga o'tkazish;
"O'zstandart" agentligi, uning tasarrufidagi va hududiy bo'linmalari xodimlarini tegishli sohadagi faoliyatining asosiy ko'rsatkichlari bo'yicha ularning parametrlari bajarilishini hisobga olgan holda moddiy rag'batlantirish tartibi, miqdorlari va shartlari belgilansin.;
"O'zstandart" agentligi vakolatiga kiruvchi masalalar yuzasidan O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, davlat va xo'jalik boshqaruvi organlari, mahalliy davlat hokimiyati organlariga ko'rib chiqish uchun takliflar kiritsin»;
"O'zstandart" agentligi vakolatiga kiruvchi masalalar bo'yicha idoralararo tusdagi xalqaro shartnomalarni belgilangan tartibda tuzish»;
"O'zstandart" agentligi vakolatiga taalluqli masalalar bo'yicha belgilangan tartibda O'zbekiston Respublikasi manfaatlarini xalqaro darajada himoya qilish»;
texnik jihatdan tartibga solish, standartlashtirish, o'lchashlar birliligini ta'minlash va sertifikatlashtirish sohasidagi masalalarni hal etish uchun davlat va xo'jalik boshqaruvi organlari, tashkilotlar mutaxassislarini belgilangan tartibda jalb etish;
qonun hujjatlari va normativ-huquqiy hujjatlar loyihalarini ishlab chiqish va belgilangan tartibda kiritish, texnik jihatdan tartibga solish, standartlashtirish, o'lchovlar birliligini ta'minlash va sertifikatlashtirish masalalari bo'yicha qonunlar va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar loyihalari bo'yicha xulosalarni ko'rib chiqish va berish;
texnik jihatdan tartibga solish sohasida ekspert komissiyasini tuzish;
o'z vakolatlari doirasida davlat va xo'jalik boshqaruvi organlari tomonidan ishlab chiqilgan umumiy va maxsus texnik reglamentlarni ekspertizadan o'tkazish;
o'z vakolatlari doirasida umumiy va maxsus texnik reglamentlarni ishlab chiqish;
o'z vakolatlari doirasida xo'jalik boshqaruvi organlari tomonidan ishlab chiqilgan maxsus texnik reglamentlarni tasdiqlash, ularga o'zgartish va qo'shimchalar kiritish, shuningdek mazkur reglamentlarni bekor qilish;
"O'zstandart" agentligi zimmasiga yuklatilgan vazifalarni amalga oshirish uchun zarur bo'lgan axborot va materiallarni davlat va xo'jalik boshqaruvi organlari, respublika korxonalari va tashkilotlaridan belgilangan tartibda olish;
manfaatdor vazirlik va idoralar bilan birgalikda standartlashtirish bo'yicha tarmoq va tarmoqlararo texnik qo'mitalarni tashkil etishda ishtirok etish;
davlat nazorati natijalarini tahlil qilish asosida mahsulot sifati va raqobatbardoshligini oshirish hamda sifat tizimlarini takomillashtirish bo'yicha tavsiyalar kiritish;
respublika iqtisodiyoti uchun alohida ahamiyatga ega bo'lgan mahsulotlarni standartlashtirish, metrologiya, sinov va sertifikatlashtirish muammolarini ko'rib chiqish bo'yicha vaqtinchalik ilmiy-texnik komissiyalar tashkil etilsin;
nazorat qilinayotgan mahsulotlar ko'rsatkichlarini belgilangan talablarga muvofiqligini tekshirish maqsadida, sotish va saqlash korxonalarida nazorat xaridi o'tkazish yo'li bilan mahsulot sifatini davlat nazoratini amalga oshirish;
standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirishni rivojlantirish maxsus jamg'armasi mablag'laridan O'zbekiston Respublikasi moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirishni rivojlantirish uchun maxsus jamg'armani shakllantirish va ulardan foydalanish tartibi to'g'risidagi Nizomga muvofiq foydalaning;
texnik jihatdan tartibga solish, standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish qoidalarini buzganlik uchun qonun hujjatlarida belgilangan tartibda javobgarlik choralarini qo'llash;
mahsulotlarning raqobatbardoshligi va sifatini ta'minlamaydigan, shuningdek qonun hujjatlari talablariga zid bo'lgan normativ hujjatlarni bekor qilish, amal qilish muddatini cheklash yoki qayta ko'rib chiqish to'g'risida belgilangan tartibda majburiy qarorlar qabul qilish;
noshirlik faoliyatini amalga oshirish;
ushbu mamlakatlar bilan tuzilgan shartnomalar va bitimlarga muvofiq boshqa mamlakatlarning xalqaro (davlatlararo) standartlari va milliy standartlarini rasmiy ravishda e'lon qilish, tarqatish, nashr etish va qayta nashr etish;
texnik jihatdan tartibga solish, standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish sohasida xalqaro loyihalar va dasturlarni ishlab chiqish va amalga oshirishda ishtirok etish;
O'zbekiston Respublikasini standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish bo'yicha xalqaro va davlatlararo tashkilotlarda taqdim etish.
sertifikatlangan mahsulotlar, xizmatlar, xodimlar, menejment tizimlari, o'lchash vositalari, sinov vositalari va o'lchovlarni bajarish usullari, sifat bo'yicha ekspert-auditorlarning davlat reestrlarini yuritishi;;
sertifikatlashtirish tizimida qo'llaniladigan muvofiqlik sertifikatlari blankalari, milliy muvofiqlik belgisi shakllari va miqdorlarini tasdiqlash;
majburiy sertifikatlashtirish talablariga rioya etilishi ustidan davlat nazoratini amalga oshirish;
qonun hujjatlari normalarini buzganlik uchun amalni to'xtatib turish va muvofiqlik sertifikatlari va muvofiqlik belgilarini bekor qilish;
kerakli hujjatlarni, tushuntirishlarni va boshqa narsalarni so'rang
xo'jalik yurituvchi subyektlar va xususiy shaxslardan olingan ma'lumotlar
texnik jihatdan tartibga solish, standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish sohasidagi qonun hujjatlarini buzganlik belgilarini aniqlash;
xo'jalik yurituvchi subyektlarga, davlat organlariga, ularning mansabdor shaxslariga texnik jihatdan tartibga solish, standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish sohasidagi qonun hujjatlari buzilishlarini bartaraf etish, ularning oqibatlarini bartaraf etish, dastlabki holatni tiklash to'g'risidagi yo'riqnomalarni ijro etish, shuningdek berilgan talabnomalarning bajarilishini nazorat qilish bo'yicha qonun hujjatlarida belgilangan tartibda berilishi shart.
"O'zstandart" agentligi qonun hujjatlariga muvofiq boshqa huquqlarga ham ega bo'lishi mumkin.
17. "O'zstandart" agentligi o'z vakolatlari doirasida vazirliklar, davlat qo'mitalari, muassasalar, tashkilotlar, mansabdor shaxslar va fuqarolar uchun majburiy bo'lgan normativ-huquqiy hujjatlarni belgilangan tartibda qabul qilishga haqlidir.
"O'zstandart" agentligi zarur hollarda boshqa vazirliklar, davlat qo'mitalari va idoralar bilan birgalikda qo'shma qarorlar va boshqa hujjatlarni belgilangan tartibda nashr etishga haqli.
18. "O'zstandart" agentligi:
"O'zstandart" agentligiga yuklatilgan vazifa va funksiyalarning samarali bajarilishi, shuningdek texnik jihatdan tartibga solish, standartlashtirish, o'lchovlar birliligini ta'minlash va sertifikatlashtirish sohasida davlat siyosatini samarali amalga oshirish;
"O'zstandart" agentligi faoliyati bilan bog'liq prognoz ko'rsatkichlariga erishishni so'zsiz ta'minlash»;
O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi va O'zbekiston Respublikasi Prezidenti administratsiyasiga, shuningdek "O'zstandart" agentligi tomonidan qabul qilinadigan normativ-huquqiy hujjatlar va boshqa hujjatlar loyihalarining amalga oshirilishining sifati, yakuniy natijalari va oqibatlari»;
texnik jihatdan tartibga solish, standartlashtirish, o'lchashlar va sertifikatlashtirishning bir xilligini ta'minlash tizimini rivojlantirish, shuningdek, ushbu sohalarda hududlarning muammoli masalalarini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish va hal etish bo'yicha dasturlar, tadbirlar rejalari, "yo'l xaritalari" va boshqa dasturiy hujjatlarni samarali amalga oshirish;
fuqarolar va tadbirkorlik subyektlarining huquqlari va qonuniy manfaatlariga rioya etilishini ta'minlash.
19. "O'zstandart" agentligi Markaziy apparati o'ziga Yuklangan vazifalar va funksiyalarni amalga oshirish uchun quyidagi huquqlarga ega:
"O'zstandart" agentligining hududiy bo'linmalari va idoraviy mansub tashkilotlaridan masalalarni tahlil qilish va ishlab chiqish uchun zarur bo'lgan materiallar va ma'lumotlarni, shuningdek, "O'zstandart" agentligi Markaziy apparatida ko'rib chiqiladigan normativ-huquqiy hujjatlar va boshqa hujjatlar loyihalarini so'rab olish va olish»;
zarur hollarda "O'zstandart" agentligida ko'rib chiqiladigan masalalarni ishlab chiqish, axborot va tahliliy materiallarni tayyorlash, shuningdek, "O'zstandart" agentligining hududiy bo'linmalari va quyi tashkilotlari rahbarlari va vakillari tomonidan normativ-huquqiy hujjatlar va boshqa hujjatlar loyihalarini belgilangan tartibda jalb etish, ushbu maqsadlar uchun ekspert va ishchi guruhlar tuzish;
"O'zstandart" agentligining hududiy bo'linmalari va tasarrufidagi tashkilotlardan o'zlari kiritgan normativ-huquqiy hujjatlar va boshqa hujjatlar loyihalarini yakunlashni, zarur hollarda ularni qayta ishlashga qaytarishni talab qilish;
"O'zstandart" agentligining hududiy bo'linmalari va quyi tashkilotlari rahbarlari va vakillari ishtirokida yig'ilishlar o'tkazish»;
"O'zstandart" agentligi hududiy bo'linmalari va tasarrufidagi tashkilotlar rahbarlariga "O'zstandart" agentligiga yuklatilgan vazifalar va funksiyalarning bajarilishi bilan bog'liq bo'lgan masalalar yuzasidan belgilangan tartibda topshiriqlar berish;
"O'zstandart" agentligining hududiy bo'linmalari va quyi tashkilotlari tomonidan qabul qilingan qonun va boshqa normativ-huquqiy hujjatlarni, O'zbekiston Respublikasi Prezidenti va O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining topshiriqlarini, shuningdek, "O'zstandart" agentligi va uning rahbariyatining hujjatlari va topshiriqlarini bajarish bo'yicha faoliyatini belgilangan tartibda o'rganib chiqsin va tekshirib ko'rsin.
"O'zstandart" agentligining Markaziy apparati qonun hujjatlariga muvofiq boshqa huquqlarga ega bo'lishi mumkin.
20. "O'zstandart" agentligi Markaziy apparati:
"O'zstandart" agentligining hududiy bo'linmalari va tasarrufidagi tashkilotlar bilan birgalikda "O'zstandart" agentligiga yuklatilgan vazifa va funksiyalarning sifatli va o'z vaqtida bajarilishini ta'minlash»;
"O'zstandart" agentligi Markaziy apparati bo'linmalarining "O'zstandart" agentligi faoliyati bilan bog'liq prognoz ko'rsatkichlariga erishishni ta'minlash bo'yicha ishlarini tashkil etish»;
"O'zstandart" agentligi tomonidan O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga hamda O'zbekiston Respublikasi prezidenti administratsiyasiga normativ-huquqiy hujjatlar va boshqa hujjatlar loyihalarini, shuningdek "O'zstandart" agentligi tomonidan qabul qilinadigan qarorlarni ko'rib chiqish uchun kiritiladigan tayyorlash va ekspertizaning sifati;
hududiy bo'linmalar va idoraviy mansub tashkilotlarga texnik jihatdan tartibga solish, standartlashtirish, o'lchovlar va sertifikatlashtirishning bir xilligini ta'minlash, shuningdek, ushbu sohalarda hududlarning muammoli masalalarini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish va hal etish bo'yicha dasturlar, tadbirlar rejalari, "yo'l xaritalari" va boshqa dasturiy hujjatlarni amalga oshirishni tashkil etish;
fuqarolar va tadbirkorlik subyektlarining huquqlari va qonuniy manfaatlariga rioya etilishini ta'minlash.
21. "O'zstandart" agentligining hududiy bo'linmalari va tasarrufidagi tashkilotlari o'zlariga Yuklangan vazifalar va funksiyalarni amalga oshirish uchun quyidagi huquqlarga ega:
davlat va xo'jalik boshqaruvi organlarining, mahalliy davlat hokimiyati organlarining hududiy bo'linmalaridan o'z vakolatiga kiradigan masalalarni hal etish uchun zarur bo'lgan axborotlarni talab qilish va belgilangan tartibda olish;
"O'zstandart" agentligi vakolatiga kiradigan sohadagi eng muhim muammolarni ishlab chiqish va ko'rib chiqish bo'yicha idoralararo komissiyalar va kengashlarni hududiy darajada tashkil etish»;
"O'zstandart"agentligi vakolatiga kiruvchi masalalar bo'yicha davlat va xo'jalik boshqaruvi organlari, mahalliy davlat hokimiyati organlariga ko'rib chiqish uchun takliflar kiritsin.
"O'zstandart" agentligining hududiy bo'linmalari va tasarrufidagi tashkilotlari qonun hujjatlariga muvofiq boshqa huquqlarga ega bo'lishi mumkin.
22. "O'zstandart" agentligining hududiy bo'linmalari va tasarrufidagi tashkilotlari quyidagilar uchun mas'uldirlar:
"O'zstandart" agentligining boshqa hududiy bo'linmalari va tasarrufidagi tashkilotlar bilan birgalikda "O'zstandart" agentligiga yuklatilgan vazifa va funksiyalarning sifatli va o'z vaqtida bajarilishini ta'minlash»;
"O'zstandart" agentligining hududiy bo'linmalari va quyi tashkilotlari faoliyati bilan bog'liq prognoz ko'rsatkichlariga erishishni ta'minlash»;
"O'zstandart" agentligiga kiritilayotgan hujjatlar va takliflar loyihalari, shuningdek, "O'zstandart" agentligi tasarrufidagi tashkilotlar tomonidan qabul qilinayotgan qarorlar sifati, yakuniy natijalari va natijalari;
Qoraqalpog'iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahrida texnik jihatdan tartibga solish, standartlashtirish, o'lchashlar birliligini ta'minlash sohalarini rivojlantirish bo'yicha takliflar tayyorlash respublika hududlarida aniqlangan muammolarni har tomonlama chuqur tahlil qilish va umumlashtirish asosida;
Qoraqalpog'iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahrida texnik jihatdan tartibga solish, standartlashtirish, o'lchashlar birliligini ta'minlash va sertifikatlashtirish sohalarini rivojlantirish, muammoli masalalarni hal etish bo'yicha dasturlar, tadbirlar rejalari, "yo'l xaritalari" va boshqa dasturiy hujjatlarni samarali amalga oshirish;
fuqarolar va tadbirkorlik subyektlarining huquqlari va qonuniy manfaatlariga rioya etilishini ta'minlash.
IV. Moddiy yordam
23. "O'zstandart" agentligi mansabdor shaxslarining, uning tasarrufidagi va hududiy bo'linmalarining ish haqi lavozim maoshidan, uzoq xizmat uchun ustama Haqdan, dam olish va bayram kunlarida ish haqi, boshqa ustama haqlardan, qo'shimcha haqlardan iborat bo'lib, qonun hujjatlarida belgilangan tartibda to'lanadi.
24. "O'zstandart" agentligi va Departamentning o'z xizmat vazifalarini vijdonan va samarali bajarayotgan yuqori malakali, tashabbuskor xodimlariga qo'shimcha ravishda "O'zstandart"agentligi huzuridagi standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirishni rivojlantirish bo'yicha maxsus jamg'arma mablag'lari hisobidan mehnatga haq to'lash fondining ikki baravarigacha miqdorda oylik ustama to'lanadi.
25. "O'zstandart" agentligi, uning tasarrufidagi va hududiy bo'linmalari xodimlarini moddiy rag'batlantirishning asosiy turlari hisoblanadi:
prognoz ko'rsatkichlarni bajarish va to'ldirish uchun oy, chorak, yarim yillik ish yakunlari bo'yicha mukofotlash;
ayniqsa muhim vazifalarni bajarish uchun individual mukofot;
ish joyining murakkabligi va ahamiyati va ishdagi yuksak yutuqlar uchun xodimlarning ish haqiga ustama to'lash;
xizmat vazifalarini bajarishda va pensiya bilan bog'liq holda maxsus xizmatlar uchun qimmatli sovg'alar bilan mukofotlash;
"O'zstandart" agentligi, uning tasarrufidagi va hududiy bo'linmalari xodimlarining lavozim maoshlariga maxsus rag'batlantiruvchi ustama, faoliyat samaradorligini baholashning asosiy mezonlari bajarilishini ta'minlash uchun belgilanadigan.
26. Byudjet mablag'lari hisobidan shakllantiriladigan mehnatga haq to'lash jamg'armasi mablag'lari, shuningdek, "O'zstandart" agentligi huzuridagi standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirishni rivojlantirish maxsus jamg'armasi mablag'lari "O'zstandart"agentligi va Departament xodimlariga to'lovlar manbalari, shu jumladan mukofotlar manbalari hisoblanadi.
IV. O'zstandart "agentligi faoliyatini tashkil etish»
27. "O'zstandart" agentligiga bosh direktor rahbarlik qiladi, uning maqomi bo'yicha vazirga tenglashtiriladi.
Bosh direktor uchta o'rinbosarga, shu jumladan birinchi o'rinbosarga ega. Bosh direktorning birinchi o'rinbosari va bosh direktorning o'rinbosarlari maqomi bo'yicha tegishli ravishda birinchi o'rinbosari va vazir o'rinbosariga tenglashtiriladi.
"O'zstandart" agentligi bosh direktori O'zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan lavozimga tayinlanadi va lavozimdan ozod qilinadi, "O'zstandart" agentligi bosh direktorining birinchi o'rinbosari O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tayinlanadi va lavozimdan ozod qilinadi, bosh direktorning o'rinbosarlari O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi bilan kelishilgan holda "O'zstandart" agentligi Bosh direktori tomonidan belgilangan tartibda tayinlanadi va lavozimdan ozod qilinadi.
28. Bosh direktor, bosh direktorning birinchi o'rinbosari
Departament boshlig'i bir vaqtning o'zida tegishli ravishda standartlar va o'lchovlarning yagonaligini ta'minlash ustidan nazorat qilish bo'yicha O'zbekiston Respublikasi bosh davlat inspektori va bosh davlat inspektorining o'rinbosarlari hisoblanadi.
29. "O'zstandart" agentligi bosh direktori»:
"O'zstandart" agentligi faoliyatiga yagona boshkaruv asosida umumiy rahbarlikni amalga oshiradi»;
"O'zstandart" agentligi vakolatiga kiruvchi masalalar yuzasidan qarorlar qabul qiladi va "O'zstandart" agentligi zimmasiga yuklatilgan vazifa va funksiyalarning bajarilishi uchun shaxsan javob beradi;
o'z o'rinbosarlarining vakolatlarini belgilaydi, "O'zstandart" agentligi tizimining boshqa mansabdor shaxslarining vakolatlarini, o'z o'rinbosarlari va boshqa mansabdor shaxslarning "O'zstandart" agentligi faoliyatining ayrim uchastkalarini boshqarish va idoraviy mansub organlar va muassasalar faoliyati uchun javobgarlik darajasini belgilaydi;
"O'zstandart" agentligi tizimi xodimlari tomonidan bajarilishi majburiy bo'lgan buyruqlar, farmoyishlar, ko'rsatmalar beradi va ko'rsatmalar beradi»;
"O'zstandart" agentligi Markaziy apparati shtat jadvalini va xarajatlar smetasini belgilangan umumiy son doirasida, shuningdek idoraviy mansub organlar va muassasalarda tasdiqlaydi;
zarur hollarda Agentlik Markaziy apparati va uning quyi tashkilotlari tuzilmasiga boshqaruv xodimlarining belgilangan cheklangan soni doirasida o'zgartirishlar kiritadi;
moliyaviy imkoniyatlardan kelib chiqqan holda o'z mablag'lari hisobidan moliyalashtiriladigan quyi tashkilotlarning boshqaruv xodimlarining cheklangan sonini belgilaydi;
"O'zstandart" agentligining tarkibiy va hududiy bo'linmalari to'g'risidagi nizomlarni, "O'zstandart" agentligi tizimiga kiruvchi boshqa idoraviy mansub organlar va muassasalarning nizomlarini belgilangan tartibda tasdiqlaydi»;
"O'zstandart" agentligi Markaziy apparati xodimlarini, "O'zstandart" agentligi tizimiga kiruvchi hududiy va idoraviy mansub organlar va muassasalar rahbarlarini belgilangan tartibda lavozimga tayinlaydi va lavozimidan ozod etadi»;
vazirliklar, idoralar va xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning texnik qo'mitalari mutaxassislarini, yetakchi loyiha institutlari, ilmiy va ta'lim muassasalari mutaxassislarini jalb qiladi, shuningdek, yuqori malakali xorijiy mutaxassislarni ishga qabul qiladi va ularga erkin almashtiriladigan valyutada ish haqi va boshqa to'lovlar miqdorini belgilaydi;
agentlik huzuridagi standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirishni rivojlantirish bo'yicha maxsus jamg'arma mablag'lari hisobidan agentlik va Departamentning yuqori malakali, tashabbuskor xodimlariga o'z xizmat vazifalarini vijdonan va samarali bajarayotgan, mehnatga haq to'lash fondining ikki baravarigacha bo'lgan oylik ustama haq to'laydi;
texnik jihatdan tartibga solish, standartlashtirish, metrologiya, sertifikatlashtirish, sifat va davlat nazorati organlari bilan hamkorlik masalalari bo'yicha idoralararo tusdagi xalqaro, davlatlararo shartnomalarni belgilangan tartibda imzolaydi.
Bosh direktor qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshiradi.
30. "O'zstandart" agentligida bosh direktor (hay'at raisi), uning o'rinbosarlari (lavozimi bo'yicha) hamda "O'zstandart" agentligining asosiy faoliyat yo'nalishlarini muvofiqlashtiruvchi tarkibiy bo'linmalari rahbarlaridan iborat hay'at tuziladi.
Hay'at soni va shaxsiy tarkibi bosh direktorning taqdimnomasiga binoan O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadi.
Kollej bilan bog'liq masalalarni ko'rib chiqadi:
mazkur Nizomda belgilangan "O'zstandart" agentligi faoliyatining asosiy yo'nalishlarini tayyorlash va amalga oshirish orqali standartlashtirish, metrologiya, sertifikatlashtirish sohasida yagona davlat siyosatini yanada amalga oshirish, xalqaro standartlarni qo'llash asosida, shu jumladan sifatni boshqarish tizimi bo'yicha mahsulotlarning sifati va raqobatbardoshligini oshirish, shuningdek standartlashtirish, o'lchashlar birliligini ta'minlash, ushbu sohalarda ilmiy-texnik axborotni sertifikatlash va tarqatish, ularni xalqaro standartlar bilan uyg'unlashtirish, xorijiy mamlakatlarning davlatlararo va milliy tizimlari;
"O'zstandart" agentligi nomenklaturasiga kiruvchi lavozimlarga kadrlarni tanlash, joylashtirish, tayyorlash va qayta tayyorlash»;
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlarida, O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari va farmoyishlarida belgilangan vazifalarni amalga oshirish bo'yicha ijro intizomini mustahkamlash, ularni o'z vaqtida va sifatli amalga oshirishni ta'minlash uchun "O'zstandart" agentligi rahbarlari va xodimlarining shaxsiy mas'uliyatini oshirish.
Hay'at "O'zstandart"agentligi vakolatiga taalluqli boshqa masalalarni ham ko'rib chiqishga haqli.
Hay'at Majlisiga "O'zstandart"agentligi vakolatiga kiruvchi masalalar bo'yicha boshqa vazirliklar, davlat qo'mitalari, idoralar, mahalliy davlat hokimiyati organlari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar rahbarlari taklif qilinishi mumkin.
Hay'at uning majlisida uning tarkibining yarmidan ko'pi bo'lsa, vakolatli hisoblanadi. Ko'rib chiqilayotgan masalalar bo'yicha qarorlar oddiy ko'pchilik ovoz bilan qabul qilinadi.
Hay'at qarorlari bosh direktorning buyruqlari bilan amalga oshiriladi. Bosh direktor va hay'at a'zolari o'rtasida kelishmovchiliklar yuzaga kelgan taqdirda, bosh direktor mustaqil qaror qabul qiladi, yuzaga kelgan kelishmovchiliklar to'g'risida O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga hisobot beradi. Hay'at a'zolari o'z fikrlarini O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga ham ma'lum qilishi mumkin.
Hay'at faoliyatining tartibi hay'at tomonidan tasdiqlanadigan reglament bilan belgilanadi.
31. Boshqarma va bo'lim boshliqlari, ularning o'rinbosarlari, "O'zstandart" agentligi va Davlat nazoratini amalga oshirish yuklatilgan Departament mutaxassislari bir vaqtning o'zida standartlar ustidan nazorat qilish va o'lchashlar birliligini ta'minlash bo'yicha davlat inspektorlari hisoblanadi.
32. Standartlar ustidan davlat nazoratini amalga oshiruvchi va o'lchashlar bir xilligini ta'minlaydigan mansabdor shaxslar "O'zstandart" agentligi tomonidan belgilangan tartibda attestatsiyadan o'tkazilishi kerak.
V. "O'zstandart" agentligi faoliyatini tugatish»
33. "O'zstandart" agentligini qayta tashkil etish va tugatish O'zbekiston Respublikasi qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladi.
Nazorat savollari:
1.Umumiy qoidalar
2."O'zstandart" agentligining vazifalari va funksiyalari»
3.O'zstandart "agentligi faoliyatini tashkil etish»
4. Moddiy yordam
5. "O'zstandart" agentligi faoliyatini tugatish»
15-AMALIY MASHG’ULOT
SERTIFIKATLASHTIRISH SXEMALARINING BAJARISH BOSQICHLARI.
Ishning maqsadi: mahsulot va xizmatlarni sertifikatlash va sertifikatlash sxemalarini o'rganish.
Kalit so’zlar: sertifikatlashtirish, xizmatlar, ISO, sxemalar
Sårtifikàtlàshtirish bo`yichà ISÎ tàrkibidàgi qo`mità tîmînidàn tàyyorlàngàn hujjàtdà uchinchi tîmîn tàràfidàn àmàlgà îshirilàdigàn sårtifikàtlàshtirishning to’qqistà sxåmàsi bårilgàn bo`lib, råspublikàmizdà hàm àynàn shu 9 tà sxåmà tàdbiq etilgàn:
Birinchi sxåmà. Bu sxåmà bilàn fàqàt màhsulît nàmunàlàri turlàrini stàndàrtlàr tàlàblàrigà muvîfiqligini màxsus tàsdiqlàngàn sinîv tàshkilîtlàridà sinîvdàn o`tkàzilàdi. Bu xildàgi sårtifikàtlàshtirishdà sinîvgà tàqdim etilgàn nàmunàni bålgilàngàn tàlàblàrgà muvîfiqligi tàsdiqlànàdi, xàlîs. Bu yo`l o`zining sîddàligi và ungà ko`p xàràjàt tàlàb qilmàsligi tufàyli milliy và hàlqàrî sàvdî munîsàbàtlàridà muàyyan dàràjàdà tàrqàlgàn.
Ikkinchi sxåmà. Bu sxåmàdà màhsulîtning nàmunà turlàrini màxsus tàsdiqlàngàn sinîv tàshkilîtlàridà sinîvdàn o`tkàzilib, so`ngrà uning sifàtini sàvdî shàhîbchàlàridàn vàqti-vàqti bilàn îlinàdigàn nàmunàlàr àsîsidà nàzîràt qilib bîrilàdi. Bu usul tàqdim etilgàn nàmunàlàr sifàtini bàhîlàsh bilàn ko`p såriyali chiqàyotgàn màhsulîtning sifàtini hàm bàhîlàsh imkînini båràdi. Usulning àfzàlligi uning sîddàligidàdir. Uning kàmchiligigà esà nàzîràt sinîvlàr nàtijàsigà qàràb, àgàr màhsulît stàndàrt tàlàblàrigà nîmuvîfiqligi àniqlànsà, bàribir uni sàvdî shàhîbchàlàridàn chiqàrib tàshlàsh mumkin bo`lmàydi yoki uni chiqàrib tàshlàsh uchun birmunchà qiyinchiliklàr tug`ilàdi.
Uchinchi sxåmà. Màhsulît nàmunàlàrining turlàrini màxsus tàsdiqlàngàn sinîv tàshkilîtlàridà o`tkàzish, so`ngrà sîtuvchi yoki istå`mîlchigà yubîrmàsdàn turib vàqti-vàqti bilàn nàmunàlàrning tåkshiruvini nàzîràt qilishgà àsîslànàdi. Ikkinchi sxåmàdàn fàrqlànuvchi tîmîni shuki màhsulît sàvdî shàhîbchàlàrigà tushmàsdàn turib, sinîv nàzîràti o`tkàzilàdi và stàndàrtgà nîmuvîfiqligi àniqlànsà, màhsulîtning istå`mîlchigà jo`nàtilishi to`xtàtilàdi.
To`rtinchi sxåmà. Màhsulît nàmunàlàrining turlàrini xuddi 1-3-sxåmàlàrdåk sinîvdàn o`tkàzishgà àsîslàngàn bo`lib, so`ngrà sàvdî shàhîbchàsidàgi hàmdà ishlàb chiqàrishdàn îlingàn nàmunàlàrning tåkshirish nàzîràti vàqti-vàqti bilàn o`tkàzish îrqàli màhsulîtning sifàti hisîbgà îlinàdi. Bu hîldà màhsulît ishlàb chiqàrilgàn bo`lib, uning chiqàrilishigà mà`lum xàràjàtlàr bo`lgàndàn kåyin stàndàrt tàlàblàrigà nîmuvîfiqligi àniqlànàdi.
Båshinchi sxåmà. Bu sxåmà màhsulît nàmunà turlàrini tàsdiqlàngàn sinîv tàshkilîtlàridà o`tkàzishgà và màhsulît ishlàb chiqàrishning sifàtini bàhîlàshgà àsîslàngàn bo`lib, so`ngrà sàvdî shàhîbchàsidà và ishlàb chiqàrishdà nàmunàlàr sifàtini vàqti-vàqti bilàn tåkshirilib nàzîràt qilib bîrilàdi. Bu sårtifikàtlàshtirish usuli fàqàt màhsulîtning sifàtini nàzîràt qilibginà qîlmày, bàlki kîrxînàdà chiqàzilàdigàn màhsulîtning sifàtini kåràkli dàràjàdà bo`lishini hàm nàzîràt qilàdi. Tàbiiyki, kîrxînàdàgi màhsulît sifàtini tà`minlàshdà, tizimni bàhîlànishidà uning måzînini àniqlàsh muhim àhàmiyatgà egà. Ushbu usul sànîàti rivîjlàngàn màmlàkàtlàrdà hàmdà xàlqàrî sårtifikàtlàshtirish tizimlàridà eng ko`p tàrqàlgàn sxåmàdir. Birinchi-to`rtinchi sxåmàlàrgà qàràgàndà bu sxåmà eng muràkkàb và nisbàtàn qimmàtrîq turàdigàn sxåmà bo`lib, uning àfzàlligi itå`mîlchi màhsulît sifàt dàràjàsini yuqîri ekànligigà ishînch hîsil qilàdi, bu esà àsîsiy måzîn hisîblànàdi.
Îltinchi sxåmà fàqàt kîrxînàdàgi màhsulîtning sifàtini tà`minlàsh bilàn tizimni bàhîlànishini o`tkàzishgà mo`ljàllàngàn. Bu usul àyrim vàqtdà kîrxînà-tàyyorlîvchini àttåstàtlàsh dåb hàm yuritilàdi. Bu xil sårtifikàtlàshtirishdà fàqàt kîrxînàning bålgilàngàn sifàt dàràjàsidàgi màhsulîtni chiqàrish qîbiliyati bàhîlànàdi.
Åttinchi sxåmà màhsulîtning hàr bir tàyyorlàngàn to`dàsidàn sinîvlàrgà tànlàb îlishgà àsîslàngàn. Tànlàb îlish sinîvlàrining nàtijàlàrigà qàràb to`dàni îrtish uchun qàrîr qàbul qilinishi àniqlànàdi. Bu xildàgi sårtifikàtlàshtirish uchun tànlànmàning hàjmi àniqlànishi lîzim, bu esà tàyyorlàngàn to`dàning kàttà-kichikligigà màqbul bo`làdigàn sifàt dàràjàsigà bîg`lik. Qàbul qilingàn qîidàgà àsîsàn tànlànmàni to`plàsh vàkîlàtlàngàn sinîv tàshkilîtlàri tîmînidàn àmàlgà îshirilàdi. Bu xil sårtifikàtlàshtirish qo`llànilishi stàtistik usulni qo`llàsh bilàn bîg`liqdir.
Sàkkizinchi sxåmà hàr bir tàyyorlàngàn, àyrim buyumning stàndàrtlàr tàlàbigà muvîfiqligi sinîvlàr o`tkàzib àniqlàshgà àsîslàngàn. Bu sårtifikàtlàshtirish usulidà yuqîridàgi sxåmàlàrgà qàràgàndà tà`minlîvchining mà`suliyati ànchà yuqîri. Tàbiiyki muvàffàqiyatli sinîvlàrdàn o`tgàn buyumlàrginà sårtifikàt yoki muvîfiqlik bålgisini îlàdi. 8-sxåmà màhsulîtgà nisbàtàn yuqîri và qàt`iyrîq tàlàblàr qo`yilgàndà ishlàtilishgà àsîslàngàn yoki màhsulîtning ishlàtilishi nàtijàsidà stàndàrt tàlàblàrgà mîs kålmàsligi istå`mîlchigà kàttà iqtisîdiy zàràr åtkàzgànidà qo`llànilàdi. Bu xil sårtifikàtlàshtirish qimmàtbàhî måtàllàrdàn và qîtishmàlàrdàn tàyyorlànàdigàn buyumlàrdà ko`prîq qo`llànilàdi. Bundàn àsîsiy màqsàd qimmàtbàhî måtàllàrning bålgilàngàn miqdîrini, tàrkibini và buyumning tîzàligini tåkshirishdir.
Buyuk Britàniya instituti tîmînidàn såtrifikàtlàshirishing yangi xili yaràtilib, bu usul bilàn fàqàt ishlàb chiqàrishdàgi tåxnîlîgik jàràyonlàrini tàsdiqlànishi /àttåstàtlànishi/ gà àsîslàngàn.
To`qqizinchi sxåmà màhsulîtlàrni dåklàràsiya muvîfiqligi sårtifikàti bo`lib, màhsulît hàqidàgi dåklàrisiya hujjàtlàri bilàn birgàlikdà sårtifikàtlàsh tushunilàdi.
Hîzirgi zàmîn àdàbiyotidà hàr bir sårtifikàtlàshtirish sxåmàsining àfzàlligi và kàmchiliklàri tàhlil etilgàn. Bulàrning ichidà eng mukàmmàl và muràkkàbi båshinchi sxåmàdir. Bu sxåmà to`lik bo`lgànligi uchun uni àsîs qilib îlib, hîzirgi zàmîn xàlqàrî sårtifikàtlàshtirish tizimini yaràtilmîqdà.
Sårtifikàtlàshtirish tizimlàrini bîshqàruvchi idîrà muàyyan turdàgi màhsulît sifàtining nàzîràtini tàshkil etish, stàndàrtlàrgà riîya qilishni màjburiy tàlàb etishini, istå`mîlchi và sàvdî tàlàblàrini e`tibîrgà îlib, màmlàkàtdàgi àmàldà bo`lgàn qînunlàr và må`yoriy hujjàtlàr àsîsidà o`z ishini tàshkil etàdi.
Sårtifikàtlàshtirish idîràsi sinîvlàrni o`tkàzish, kîrxînàdàgi và sàvdî shàhîbchàsidàgi màhsulîtning sifàtini nàzîràt qilish hàmdà nàzîràtni tàshkil qilish và shungà o`xshàshlàrni bàjàrib uchinchi tîmîn vàzifàsini bàjàràdi.
Sårtifikàtlàshtirish sxåmàlàri
|
¹ |
Sxåmà tàrtibi |
Sårtifikàtlàshtirishtirishni o`tkàzish màzmuni |
|
1 |
I |
Birinchi sxåmà bilàn fàqàt màhsulît nàmunàsi, ulàrning turlàrini màvjud stàndàrtlàr, tåxnik shàrtlàr và hîkàzî tàlàblàrigà muvîfiqligini màxsus tàsdiqlàngàn sinîv tàshkilîtlàridà sinîvdàn o`tkàzilàdi và uning nàtijàsidà màhsulît turigà tågishli sårtifikàt bårilàdi. Bu xildàgi sårtifikàtlàshtirishtirishdà sinîvgà tàqdim etilgàn nàmunàni bålgilàngàn tàlàblàrgà muvîfiqligi tàsdiqlànàdi, xîlîs. Bu sxåmà o`zining sîddàligi và ko`p hàràjàt tàlàb qilmàsligi tufàyli milliy và xàlkàrî sàvdî munîsàbàtlàridà muàyyan dàràjàdà tàrqàlgàn. |
|
2 |
II |
Bu sxåmàdà màhsulît nàmunàsi tågishli stàndàrt, NX và x.k îrqàli sårtifikàsiyalànib, uning sifàti sàvdî shàxîbchàlàridàn vàqti-vàqti bilàn îlinàdigàn nàmunàlàr àsîsidà nàzîràt qilib bîrilàdi. Bu usul tàkdim etilgàn nàmunàlàr sifàtini bàxîlàsh bilàn såriyali chiqàyotgàn màhsulîtning sifàtini hàm bàhîlàsh imkînini båràdi. Bu usulning ijîbiy tàràfi, tàkdim etilgàn nàmunà àsîsidà butun såriya chikàrilgàn màhsulît sifàti sårtifikàtlànàdi. Uning kàmchiligi istå`mîlchigà stàndàrt tàlàblàrigà nîmuvîfiq bo`lgàn màhsulîtlàr kirib kålishidir. Bu esà bir nåchà qiyinchilik và nîàniqliklàrni kåltiràdi. |
|
3 |
III |
Bu sxåmàdà màhsulît nàmunàsi tågishli stàndàrt, NX bo`yichà muvîfiqligi àniqlànib, shu bilàn birgà qàytà-qàytà màhsulît sifàti istå`mîlchigà yubîrmàsdàn turib îmbîrxînàdà tåkshiruvdàn o`tkàzib turilàdi. Bu sxåmàdàn ko`rinib turibdiki, tîvàr sàvdî shàxîbchàsigà tushmàsdàn turib sinîv nàzîràti o`tkàzilàdi. Stàndàrtgà nîmuvîfiqligi àniqlànsà, istå`mîlchigà jo`nàtish to`xtàtilàdi. |
|
4 |
IV |
Bu sxåmàdà màhsulît turlàrini xuddi 1-3 sxåmàlàrdàgidåk sinîvdàn o`tkàzishgà àsîslàngàn bo`lib, shu bilàn birgà sàvdî shàxîbchàsidàgi hàmdà ishlàb chiqàrishdàn îlingàn nàmunàlàrning tåkshirish nàzîràti vàqti-vàqti bilàn o`tkàzish îrqàli màhsulîtning sifàti àniqlàngàn xîldà sårtifikàtlànàdi. Bu xîldà màhsulît kîrxînà tîmînidàn ishlàb chiqilgàn bo`lib, uning mà`lum hàràjàtlàr sàrf bo`lgàndàn kåyin stàndàrt tàlàblàrigà nîmuvîfiqligi àniqlànàdi. Bu esà ushbu sxåmàning kàmchiliklàridàn hisîblànàdi. Shuning uchun bu sxåmà rivîjlàngàn màmlàkàtlàrdà kång tàrqàlmàgàn. |
|
5 |
V |
Båshinchi sxåmà bo`yichà màhsulît yoki xizmàt sårtifikàsiyalànàyotgàndà butun bir tåxnîlîgik jàràyon sinîvdàn o`tkàzilàdi, hàmdà ishlàb chiqàrish bo`yichà sifàt ko`rsàtkichi àniqlànib, xulîsà qàbul qilinàdi. Ko`rinib turibdiki, kîrxînàdàgi màhsulît sifàtini tà`minlàshdà, sifàt tizimini bàhîlànishidà uning måzînini àniqlàsh muhim àhàmiyatgà egà. Shuning uchun hàm ushbu usul sànîàti rivîjlàngàn màmlàkàtlàrdà, hàmdà xàlqàrî stàndàrtlàshtirish tizimlàridà eng ko`p tàrqàlgàn sxåmàdir. Birinchi-to`rtinchi sxåmàlàrgà qàràgàndà bu sxåmà eng muràkkàb và nisbàtàn qimmàtrîq, hisîblànib, uning àfzàlligi istå`mîlchi uchun màxsulît sifàt dàràjàsini yuqîri ekànligigà ishînch hîsil qilàdi, bu esà ishlàb chiqàruvchi, sîtuvchi và istå`mîlchi uchun eng muhim måzîndir. |
|
6 |
VI |
Bu sxåmàdà fàqàt kîrxînàdàgi mhsulîtning sifàtini tà`minlàsh bilàn tizimni bàhîlànishini o`tkàzishgà mo`ljàllàngàn. Bu usul àyrim vàqtdà kîrxînà tàyyorlîvchini àttåstàtlàsh dåb hàm yuritilàdi. Bu xil sårtifikàtlàshtirishdà fàqàt kîrxînàning bålgilàngàn dàràjàdàgi màhsulît chiqàrish qîbiliyati bàhîlànàdi. |
|
7 |
VII |
Bu sxåmàdà sårtifikàtlàshtirish uchun hàr bir pàrtiyadàn (to`dàdàn) nàmunà îlib sinîv o`tkàzilàdi và uning nàtijàsi bo`yichà màhsulîtni (to`dàni) istå`mîlchigà yubîrish lîzimligi àniqlànàdi. |
|
8 |
VIII |
Bu sxåmà îldingi sxåmàlàrdàn fàrqli o`làrîq, ishlàb chiqilgàn màhsulîtning hàmmàsi (bàrchà qismlàri) sinîvdàn o`tkàzilàdi. Bu sxåmàdà ishlàb chiqàruvchi uchun kàttà và kàttiqrîq tàlàb qo`yilàdi, kàttà màs`uliyat tàlàb qilàdi. Bu sxåmà àsîsàn qimmàtbàhî måtàllàrdàn và qîtishmàlàrdàn tàyyorlànàdigàn buyumlàr, hàrbiy tåxnikàlàr và bîshqà màhsulîtlàrnisårtifikàtlàshtirishdà qo`llànilàdi. |
|
9 |
IX |
Bu sxåmà màhsulîtlàrni dåklàràsiya muvîfiqligi sårtifikàti bo`lib, màhsulît hàqidàgi dåklîràsiya hujjàtlàri bilàn birgàlikdà sårtifikàtlàshtirish tushunilàdi. |
Nazorat sàvîllàr:
1. Sårtifikàtlàshtirishning tàrixini bilàsizmi?
2. Sårtifikàt nimà?
3. Råspublikàmizdà sårtifikàtlàshtirishning eng yuqîri rivîjlànish dàvri qàysi vàqtlàrgà to`g`ri kålàdi?
4. Sårtifikàtlàshtirishdà nåchtà tîmîn ishtirîk etàdi?
5. Råspublikàmizdà nåchtà sårtifikàtlàshtirish sxåmàsidàn fîydàlànilàdi? Bîshqà dàvlàtlàrdà-chi?
|
|
MUNDARIJA |
|
|
|
|
|
|
|
Kirish |
|
|
1 |
“Metrologiyato’g’risida”giO’zbekistonRespublikasiqonunigao’zgartirishvaqo’shimchalarkiritishxaqida |
4 |
|
2 |
Axborot texnologiyalari va kommunikasiya sohasida merrologik ta’minot ishlari |
14 |
|
3 |
Kattaliklarning xalqaro birliklar tizimi |
17 |
|
4 |
O’lchash xatolliklarini metrologok tavsiflarini o’rganish |
28 |
|
5 |
Bir xil aniqlikdagi o’lchash vositalarini solishtirish tahlili |
31 |
|
6 |
O’lchash turlari va ularning xatoliklarini hisoblash |
46 |
|
7 |
O’lchash vositalarini metrologik attestatlash |
49 |
|
8 |
Belgilangan ehtimollik o'lchash natijalarining ishonchliligini aniqlash. (o'lchov natijalarining aniqligi va ishonchliligini baholash |
53 |
|
9 |
O’lchashlarni bajarish metodikasini (o’bm) islab chiqish tartibini o’rganish |
58 |
|
10 |
Standartlashtirish to'g'risida " gi O'zbekiston respublikasi qonunini o'rganish |
63 |
|
11 |
Normativ hujjatlarni ishlab chiqish va soxalash tartibini o'rganish |
68 |
|
12 |
Standartlarni yaratish bosqichlarini tahlil qilish |
74 |
|
13 |
O’zbekiston Respublikasining “Ìahsulotlar va xizmatlarni sertifikatlashtirish to’g’risida”gi qonunini o’rganish |
79 |
|
14 |
“O’zbekiston standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish” agentligining xalq xo’jaligi boshqaruvi idoralari tarkibida tutgan o’rni |
85 |
|
15 |
Sertifikatlashtirish sxemalarining bajarish bosqichlari |
100 |
|
|
|
|
|
|
Foydalaniilgan adabiyotlar |
104 |
Foydalaniilgan adabiyotlar:
1.Toru Yashazava, Handbook of optikal metrolog, 2007
2. “Role of Standarts” United nations Industrial development organization. Working paper. Vienna, 2006
3. Poxodun A. I. Eksperimentalnye usullari isledovaniy pogreshnosti i neopredelennosti izmereniy. Uch. posobie. ITMO, Sankt-Peterburg – 109 s.
4. Abduvaliyev A. A., Latipov B. V., Umarov A. S., Alimov M. N. va boshqalar "standartlashtirish, Metrologiya, sertifikatlashtirish, sifat" - T; SMSITI, 200-267 s.
5. O'zbekiston Respublikasining "Metrologiya to'g'risida" gi qonuni.
6. O'zbekiston Respublikasining "Standartlashtirish to'g'risida" gi qonuni.
7. O'zbekiston Respublikasining "Maxsulot va xizmatlarni sertifikatlashtirish to'g'risida" gi qonuni.
8. O'zbekiston standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish agentligi to'g'risidagi Nizom.
9. htpp://www.standart.uz.
10. htpp://www.metrolog.uz
Metrologiya, standartlashtirish va sertifikatlashtirish
Muhammad al-Xorazmiy nomidagi TATU
bakalavriatlarining barcha yo’nalishlari uchun
Toshkent, Muhammad al-Xorazmiy nomidagi TATU,
ETT kafedrasining ilmiy-uslubiy kengashi majlisida
2021 yil ______sonli bayonnoma asosida
ko’rib chiqildi va tavsiya qilindi
Toshkent, Muhammad al-Xorazmiy nomidagi TATU,
TT fakultetining ilmiy-uslubiy kengashi majlisida
2021 yil ______sonli bayonnoma asosida
ko’rib chiqildi va tavsiya qilindi
Toshkent, Muhammad al-Xorazmiy nomidagi
TATUning, ilmiy-uslubiy kengash majlisida
2021 yil ______sonli bayonnoma asosida
ko’rib chiqildi va tavsiya qilindi
Tuzuvchilar: M.M. Xaydarbekova
G.S.Raxmonova
Taqrizchilar: M.Abdujapparova
I.R.Berganov
Muxarrir: K.X.Umarova