O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI ALOQA, AXBOROTLASHTIRISH VA TELEKOMMUNIKATSIYA TEXNOLOGIYALARI DAVLAT QO‘MITASI

  TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI

 

 

 

«Energiya ta’minlash

tizimlari» kafedrasi

 

 

 

 

 

 

«Hayot faoliyat xavfsizligi»

 fani bo‘yicha nazorat ishiga topshiriqlar va

 ularni bajarishga doir uslubiy ko‘rsatmalar

 

Maxsus fakultet yo‘nalishidagi talabalar uchun

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Toshkent 2014

KIRISH

 

«Hayot faoliyati xavfsizligi» fanini o‘rganishda barcha ta’lim yo‘nalishlari uchun o‘quv dasturlarida amaliy mashg‘ulotlar ko‘zda tutilgan.

Amaliy mashg‘ulotlarning maqsadi «Hayot faoliyati xavfsizligi» fanining asoslarini o‘zlashtirish va o‘rganilgan mavzular bo‘yicha ularni amaliy mashg‘ulotlarda mustahkamlashdan iborat.

Uslubiy ko‘rsatmalarda mashg‘ulotlar maqsadi, hisoblash uchun dastlabki va ma’lumotnoma berilganlari keltirilgan. SHuningdek, har bir mashg‘ulot uchun mustaqil tayyorlanish uchun savollar keltirilgan.

Mazkur uslubiy ko‘rsatmalar, shuningdek, maxsus sirtqi bo‘limi talabalariga nazorat topshirig‘ini bajarish va amaliy topshiriqlarni echish uchun mo‘ljallangan.

Nazorat topshirig‘ini bajarishda topshiriq shartlari to‘liq yozib olinadi. Javoblar mos me’yoriy ma’lumotlarni ko‘rsatish orqali keltiriladi, topshiriqlarni bajarish uslublari beriladi va hisoblash ifodalari asoslanadi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1–MASHG‘ULOT

 

 ERGA ULASH QURILMALARINI HISOBLASH

 

1.1.         Mashg‘ulotning maqsadi:

 

Bu topshiriqning asosi insonni elektr tokining urish xavfining darajasini aniqlaydigan omillarini o‘rganish hisoblanadi. Tok zanjiriga insonni ulanish sxemalarining tahlili va erga qisqa  tutashuvda elektr tokining tarqalish jarayoni tushuntiriladi. Elektr xavfsizlikni ta’minlash uslublari sifatida izolyasiyaning himoyalash uslublari, erga ulash, shaxsiy himoya vositalari, himoyaviy uzish, to‘sish (blokirovka) va signalizatsiya, yuqori kuchlanishni past kuchlanish tarmog‘iga o‘tishi va saqlanib koladigan zaryadlardan himoyalashlar o‘rganiladi. Elektr qurilmalarga xavfsizlik talablari, elektr qurilmalarning xavfsizlik nuqtai nazaridan sinflarga bo‘linishi, ishlab chikarish binolarining sinflarga bo‘linishi, elektr qurilmalarda bajariladigan ishlar tafsiflari va sinflarga bo‘linishi ko‘rib chiqiladi.

           1.2. Dastlabki berilganlar:

1-nazorat topshirig‘ini bajarish uchun berilganlar 1.1- va 1.2-jadvallardan olinadi.        

1.1-jadval

 

Talabalik guvohnomasi nomerining oxiridan oldingi raqami

1,7

2,8

3,9

4,0

5

6

Grunt

turi

Nam

qum

Ho‘l

qum

Toshloq

Tuproq

Qora

tuprok

Torf

ρ , Om.m

500

300

80

60

50

25

 

 

 

 

 

 

1.2-jadval

 

Talabalik guvohnomasi nomerining oxirigi raqami

1

2

3

4

5

6

7

8

9

0

, Om

4

10

20

4

10

20

4

10

20

4

 , Om

0,8

1,4

1,6

2

2,4

3,2

3,6

4,5

5

6,3

 , Om

0,5

0,9

0,9

1

1,2

1,8

2,1

2,8

3,0

4,0

 , Om

100

150

100

75

50

50

100

100

200

100

l , m

4,0

6,0

2,0

3,0

2,0

3,0

2,0

3,0

2,0

3,0

d , m

0,03

0,05

0,07

0,03

0,05

0,07

0,03

0,05

0,07

0,03

t , m

2,0

2,5

2,0

2,5

2,0

2,5

2,0

2,5

2,0

2,5

η

0,65

0,67

0,69

0,71

0,73

0,75

0,77

0,79

0,81

0,83

 

         Barcha variantlar uchun  UF =220V

 

1.3. Bajarish uslubi:

 

Mazkur nazorat topshirig‘ida elektr qurilma ulangan neytrali erga ulangan uch fazali to‘rt o‘tkazgichli  tarmoq chizish zarur bo‘ladi.           

 

Talab qilinadi:

 

1. a) Fazaning  korpusga qisqa tutashib kolganda qurilmani nolga ulashdagi (korpuslarning nolinchi o‘tkazgichga ulanganda) korpusdagi kuchlanishni aniqlash.

 b) nolinchi o‘tkazgich erga qayta ulanganda korpusdagi kuchlanishni aniklash.                     

2. Qiska tutashuv tokini aniqlash va saqlagichni kuyishi texnika xavfsizligi qoidalarni qoniqtirishini tekshirish.

 

                                             IQT³ IYU,                                                 (1.1)

 

bu erda IYU-saqlagich toki (IYU=20, 30, 50, 100 A qiymatlar bo‘yicha tekshiriladi).

3. Faza korpusga tutashganda va nolinchi o‘tkazgich uzilganda (uzilish joyigacha va undan keyin) korpus potensiallarini aniqlash.

4. Faza erga tutashib kolganida nolinchi o‘tkazgich qayta ulanmaganida va  ulanganida qurilma korpusiga tegib ketgan inson tanasidan oqib o‘tuvchi tokni hisoblang.

5. Bir faza erga ulanib kolganda korpusga tegish kuchlanishini aniqlash (sxemasini chizish).

6. REU=4 Omdan oshmagan holda individual erga ulovchilardan tashkil topgan erga ulovchi qurilmani hisoblash.

7. Xulosa chiqarish

Elektr qurilmani nolga ulashda u nolinchi o‘tkazgichga ulanadi. Nolga ulash korpusga bir fazali qisqa tutushuvdan saqlaydi, buning natijasida maksimal tok himoyasi ishlab ketadi va tarmoqning shikastlangan qismi uziladi. Nolga ulash erga yoki korpusga tutashuv momentida korpus potensiallarini kamaytiradi.

Faza nolga ulangan korpusga tutashganda qisqa tutashuv toki faza-nol halqa bo‘yicha oqib o‘tadi.

1. IQT.-qisqa tutuashuv tokining qiymati quyidagi ifoda orkali aniqlanadi:

 

IQT = Uf  ¤ Zn , A ,                                        (1.2)

 

bu erda

Zn–faza–nolü halqasi qarshiligi (Zn-transformator ikkilamchi cho‘lg‘amlari, faza o‘tkazgichi, nolinchi o‘tkazgichlar qarshiliklari kiymatlarini o‘z ichiga oladi);

Uf-faza kuchlanishi.

2. Erga nisbatan korpusning qayta erga ulanishsiz kuchlanishi quyidagicha aniqlanadi:

UE = IQT ZN , V,                                               (1.3)

 

bu erda ZN –nolinchi o‘tkazgichning qarshiligi

3. Erga nisbatan korpusning qayta erga ulanishli kuchlanishi quyidagicha aniqlanadi:

 

UEK » UE Rn / (Rn + R0) , V                                     (1.4)

 

bu erda R0, Rn–mos ravishda neytralni erga ulanish va nolinchi o‘tkazgichning erga qayta ulanish karshiliklari, bunda R0=4 Om. Nolinchi o‘tkazgichning erga qayta ulanishi qisqa tutashuv  momentida, ayniqsa nolinchi o‘tkazgich uzilib qolganida  korpusdagi kuchlanishni kamaytiradi.

4. Nolinchi o‘tkazgich uzilganda va uzilgan joydan keyingi korpusga tutashuv erga nisbatan korpuslar kuchlanishi quyidagiga teng:

Nolinchi o‘tkazgich erga qayta ulanmaganida:

a)   uzilish joyidan keyin nolinchi o‘tkazgichga ulangan korpuslar uchun 

 

                    U= U, V                                           (1.5)

 

b)   uzilish joyidan oldin nolinchi o‘tkazgichga ulangan korpuslar uchun

 

                                             U=0,                                              (1.6)

 

Nolinchi o‘tkazgich qayta ulanganida

v)   uzilish joyidan keyin nolinchi o‘tkazgichga ulangan korpuslar uchun

 

                                    U=U·,V                                    (1.7)

 

g) uzilish joyidan oldin nolinchi o‘tkazgichga ulangan korpuslar uchun

 

·,V                                 (1.8)

 

5. Ko‘rsatilgan hollarda inson tanasidan oqib o‘tuvchi tok quyidagicha aniqlanadi:

a)   ,    A,                                            (1.9)                                        

b)    ;                                                (1.10)

v)   ,   A,                                           1.11)                                      

g)    ,   A,                                          (1.12)

 

bu erda Rh-inson tanasining qarshiligi (odatda Rh=1000 Om qabul qilinadi).

6. Faza tasodifan erga tutashib kolganida ( nolinchi o‘tkazgich  qayta erga ulanmaganida) nolga ulangan qurilma korpusidagi kuchlanshi quyidagiga teng bo‘ladi:

                                  ,V                                      (1.13)

bu erda R0-neytralni erga ulanish qarshiligi, R0 = 4  om

R3M-faza o‘tkazgichini erga ulanish joyidagi qarshiligi.

7. t chuqurlikka qoqilgan bittalik erga ulagichning qarshiligi quyidagiga aniqlanadi:

                        ,Om                              (1.14)

 

bu erda

-gruntning solishtirma qarshiligi, Om mm (1m3 hajmli grunt namunasining qarshiligi);

-trubaning uzunligi, m;

d-trubaning diametri, m;

t-er sirtidan trubaning o‘rtasigacha bo‘lgan masofa;

8. h3 ekranlash koeffitsientida zarur bo‘ladigan erga ulagichlar raqami quyidagicha aniqlanadi;

 

 ,                                               (1.15)

 

bu erda R3=4 om-erga ulash qurilmasining talab qilinadigan qarshiligi.

 

1.4. Mustaqil tayyorlanish uchun savollar:

 

1. Insonni elektr toki urish xafviga ta’sir etuvchi asosiy omillar.

2. Inson tanasi qarshiligiga qaysi omillar ta’sir kiladi?

3. Inson organizmiga elektr toki qanday ta’sir xarakteriga ega?

4. Elektr toki urishining turlari.

5. Tegish kuchlanishi nima? Tegish kuchlanishidan himoya choralari.

6. Elektr tokining kanday kiymati inson xayoti uchun xavfli xisoblanadi?

7. Turli tarmoqlarga ikki tomonlama tegish.

8. Nima maqsadda va qay yo‘sinda himoyaviy erga ulash o‘rnatiladi, qanday   tarmoqlarda qo‘llaniladi.

9. Nolinchi o‘tkazgichning qayta erga ulanishining vazifasi (sxemalar, formulalar).

10. Qadamiy kuchlanish deb nimaga aytiladi? Qadamiy kuchlanishdan ximoya choralari.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2–mashg‘ulot.

 

HAVO ALMASHUNIVINING KARRALILIGINI HISOBLASH

 

         2.1. Mashg‘ulotning maqsadi:

 

         Issiklik, gaz va chang zararli ajralmalari buyicha havo  almashinuvining karraliligini aniqlash.

 

         2.2. Dastlabki berilganlar:

 

         Berilganlar 2.1-va 2.2-jadvallardan olinadi.

2.1-jadval

Issiqlik ajralmasi

Talabalik guvohnomasi nomerining oxirgi raqami

1

2

3

4

5

V , m

100

150

200

250

300

Q , kj/soat

5·10

6·10

7·10

8·10

9·10

QAJR, kj/soat

1·10

1,2·10

1,4· 10

1,6·10

1,8·10

T0 , K

9

8

7

6

5

Issiqlik ajralmasi

Talabalik guvohnomasi nomerining oxirgi raqami

6

7

8

9

0

V , m

350

400

450

500

550

Q , kj/soat

1·103

2·104

3·104

4·104

5·104

QAJR, kj/soat

2·10

4·10

  6· 10

8·10

1·10

T0 , K

9

8

7

6

5

 

2.2-jadval

Zararli ajralmalar miqdori,

w , g/soat

Talabalik guvohnomasi nomerining oxiridan oldingi raqami

1

2

3

4

5

6

7

8

9

0

SO

2,5

3,0

3,5

4,0

4,5

5,0

4,5

5,0

3,5

3,0

 Pb·10 changi

-

10

-

10

-

15

-

5

-

5

Notoksik  P changi

5,5

-

5,0

-

4,5

-

4,0

-

3,5

-

 

2.3. Hisoblash uslubi

 

Ish binolarida uzluksiz havo almashinuvi imkoniyatini  ko‘rib chiqish va xavfli ajralmalardan himoyalash bo‘yicha muxandislik echimlarini qo‘llash zarur. Ventilyasiya tabiy va mexanik turlarga bo‘linadi. Ventilyasion qurilmalarni ishlash effektivligini nazorat qilishda ishlab chiqarish binolarida havo almashtirish marttaligi nazorat qilinadi, shuningdek, harorat, namlik, havo harakati tezligi o‘lchanadi va ishlab chiqarish binosining gigienik sifati taxlil qilinadi.

1.     Haydash zarur bo‘ladigan QIS.A, issiqlik ajralmasi quyidagi ifoda orqali aniqlanadi:

 

                                QIS.A =QP - QAJR   , kj/soat                                              (2.1)

 

bu erda QP – ishlab chiqarish va qurilmalaridan, insonlardan issiqlik ajralishi, quyosh radiatsiyasi va boshqalar natijasida  ishlab chiqarish binosiga keladigan issiqlik mikdori, kj/soat;

               QAJR –bino devorlari orqali atrof muhitga beriladigan      issiqlik mikdori, kj/soat.

2.                   Issiqlik ajralganda 1 soat mobaynida ishlab chiqarish  binosidan haydash zarur bo‘ladigan L havo mikdori quyidagi  ifoda orqali aniqlanadi.

                             L = QIS.A / s DT gIR  , m/soat ,                                           (2.2)

 

bu erda s – havoning issiqlik sig‘imi, s=1 kj/kg·K;

             DT– olib kiriladigan va xaydaladigan havolar haroratlari       farqi,  K;

             gIR – olib kiriladigan havoning zichligi γk1.29 kg/m.

3.                  Bino havosida zararli gazlar va changlar bo‘lganida, ularni  ruhsat etiladigan normalargacha kamaytirish uchun binoga  uzatiladigan zarur havo mikdori quyidagi ifoda orqali  hisoblanadi:

 

                                         ,  m/soat,                                               (2.3)

 

bu erda  W-keladigan zararli ajralmalar mikdori, g/soat ;

               s-bino havosida ruhsat etiladigan zarali ajralmalar   konsentratsiyasi, g/ m :

               -SO  uchun s= 2·10 g/ m ;

               -Pb changi uchun s= 1·10  g/ m ;

               -notoksik P changi uchun  s= 10 g/ m ;

               c-ishlab chiqarish binosiga keladigan havodagi zararli   aralashmalar konsentratsiyasi,  g/ m .

       Bu topshiriqni bajarishda c=0 olinadi.

4.                    Har bir zararli ajralma turi uchun almashtiriladigan havo  mikdori L alohida hisoblanadi. Keyin olingan qiymatlarning  eng kattasi olinadi va havo almashinuvi karraliligi  ifodasiga qo‘yiladi:

 

                                          , 1/soat.                                                      (2.4)   

 

2.4. Mustaqil tayyorlanish uchun savollar:

 

1.                Issiqlik ajralmasi va aralashmalarga qarshi kurashish uslublarini tushuntiring

2.                Ishlab chiqarish binolarida qanday ventilyasiya tizimlari mavjud .

3.                Ventilyasia tizimining unumdorligi qanday aniqlanadi .

4.                Havo almashunuvi karraliligi nima va uni ishlab chiqarish binolarida qanday aniqlanadi.

5.                Ishlab chiqarish binolarida akkumulyatorssexlarini joylashtirishga qanday talablar quyiladi?

6.                Ishlab chiqarish binosining metrologik sharoitlari nima bilan xarakterlanadi?

7.                Havoning sanitar-gigienik sifati nima.

8.                Ishlab chiqarish changining qanday tutish va haydash uslublari mavjud.

9.                Har bir ishchi uchun ishlab chiqarish binosi balandligining, shuningdek, hajmi va maydonining me’yorlari qanday?

10.     Ventilyasiya qanday turlarga bo‘linadi?

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

¹3–mashg‘ulot

 

ELEKTROMAGNIT NURLANISHLARDAN HIMOYALANISHNI HISOBLASH

 

3.1. Mashg‘ulotning maqsadi:

        

Ruhsat etiladigan nurlanishni ta’minlaydigan ekranlovchi kameradan (boshqarish tutqichiningg diametri -D) chiqariladigan tutqichda ekranning minimal qalinligini va trubaning uzunligini aniqlash.

 

3.2. Dastlabki berilganlar:

 

         Hisoblash uchun berilganlar 3.1 va 3.2-jadvallarda keltirilgan.

 

                      3.1-jadval

 

Talabalik guvohnomasi nomerining oxiridan oldingi raqami

1

2

3

4

5

W

12

6

15

19

3

I, A

350

250

100

60

40

f,Gs

3ּ108

4ּ108

3ּ108

4ּ108

3ּ108

T, ch

4

2     

0.2

4

6

D, m

1ּ10-2

2ּ10-2

3ּ10-2

4ּ10-2

5ּ10-2

R, m

3

2

3

2                  

3

g, m

2,5ּ10-1

10 -1

2ּ10-1

10-1

2ּ10-1

 

Talabalik guvohnomasi nomerining oxiridan oldingi raqami

 

6

7

 

8

9

0

W

12

6

 

15

9

3

I, A

80

200

 

300

400

150

f,Gs

4ּ108

3ּ108

 

4ּ108

4ּ108

3ּ108

T, ch

0.2

4

 

2

0.2

4

D, m

4ּ10-2

3ּ10-2

 

2ּ10-2

1ּ10-2

6ּ10-2

R, m

2

3

 

2

3

2

r, m

10-1

2,5ּ10-1

 

10-1

2ּ10-1

1,5ּ10-1

                                

 

 

 

 

 

 

                                                           

 

3.2-jadval

 

 

Talabalik guvohnomasi nomerining oxirgi raqami

 

 

1

2

3

4

5

μ

200

1

200

1

200

μa, Gn/m

2,5·10 -4

1,2·10-6

2,5·10-4

1,2·10-6

2,5·10-4

γ, 1/Om·m

1·107

5,7·10-7

1·107

5,7·107

1·107

 

ε

7

8

3,0

7,5

7,5

                                                                

Talabalik guvohnomasi nomerining oxirgi raqami

6

7

8

9

0

μ

1

200

1

200

1

μa,Gn/m

1,2ּ10-6

2,5ּ10-4

1,2ּ10-6

2.5ּ10-4

1,2ּ10-6

γ, 1/Om·m

5,7ּ107

1ּ107

5,7ּ107

1ּ107

5,7ּ107

ε

3.0

8

7

7.5

7,5

        

3.3. Hisoblash uslubi         

          

Elektromagnit nurlanishlar manbalari bilan ishlaganda xavfsiz mehnat sharoitlarini yaratish bo‘yicha to‘g‘ri echimlar uchun nurlanish dozalari va ularning birliklariga bog‘liq bo‘lgan asosiy kattaliklarni o‘rganish zarur bo‘ladi. Dozimetrik nurlanish asboblarining ishlash prinsiplarini aniq tushunib olish kerak bo‘ladi.  

O‘YUCH uzatkichi o‘zgaruvchan induktivlikka ega bo‘lgan g‘altakka ega. G‘altakning radiusi r ga, o‘ramlar raqami W ga teng, g‘altakdagi tok kuchi I va f ga teng. Ish kuni davomida boshqarish tutqichi yordamida umumiy rostlash vaqti T soatdan ortmaydi.

Ekranning qalinligi va trubkaning uzunligini hisoblash uchun sxema 3.1–rasmda keltirilagan.

Topshiriqni bajarishda quyida keltirilgan uslubdan foydalanish mumkin.

1. H magnit maydonidan R masofadagi magnit tashkil etuvchi kuchlanganligi (ekranlash bo‘lmaganda) quyidagi formula orqali hisoblash mumkin:            

                                                                  (3.1)        

 

bu erda bm – R/r nisbatan  orqali aniqlanadigan koeffitsent     (R/r> 10da bm =1).

Agar R quyidagi shartlarni

 

                                                                         (3.2)

 

qoniqtirsa, u holda to‘lqin zonasi o‘ringa ega bo‘ladi, nurlanish orqali zichligi (NOZ) bo‘yicha maydon effektivligini baholash amalga oshiriladi.

 

                                                                          (3.3)

 

         NOZning ruhsat etilgan qiymati quyidagi ifoda orqali hisoblanadi:

 

                                                     drux = N/T                                                   (3.4)

 

bu erda  N=2 Vt·soat/m2

             T- nurlanish vaqti, soat

Elektromagnit maydonining talab qilinadigan so‘ndirilish L quyidagi formula orqali hisoblanadi:

 

                                                                                           (3.5)

 

Metal harakteristikasini (3.2-jadvalga karang) elektromagnit maydonni talab qilinadigan L so‘ndirilishni ta’minlovchi ekranning s qalinligini hisoblash mumkin:

 

                                                                                   (3.6)

 

bu erda    w-burchakli chastota, 1/s;

               ma-absolyut magnit singdiruvchanlik, Gn/m;

               g - elektr o‘tkazuvchanlik, 1/Om·m.

 

                                       ma=mo·m                                                                       (3.7)

bu erda   mo = 4p 10-7. Gn/m- magnit doimiysi;

               m-muhitning absolyut magnit singdiruvchanligi.

Boshqarish tutqichi to‘lqin o‘tkazuvchi (dielektrik sterjen bo‘lganida) yoki koksial (metal sterjenü bo‘lganida) liniya bo‘lgan va devorlarga kavsharlangan trubkalar yordamida ekranlovchi kamera devori orqali chiqariladi. 3.2-rasmda  metal trubka 2 ichiga joylashgan  dielektrik sterjen 1 ga o‘tkazilgan boshqarish tutqichi chiqarilishi ko‘rsatilgan. Bunday konstruksiyani to‘lqin o‘tkazuvchi liniya sifatida ko‘rish mumkin.

 

 

 

 

 

3.1–rasm. Ekranning qalinligi va tutqichning uzunligi sxemasi                                 

 

 

 

        3.2–rasm. Boshqarish          

    tutqichining chiqarilishi

                    

Trubka–to‘lqin o‘tkazuvchi 1m uzunligida energiyani so‘ndirilishini quyidagi ifoda orqali hisoblanadi:

 

                                                                                                   (3.8)

 

bu erda     D-diametr ,m;

          E- sterjennning nisbiy dielektrik singdiruvchanligi (3.2-jadval);

Ekran materiali: po‘lat μ = 200 ; mis μ = 1; strjnü materiali: getinaks ε = 7; tekstolit ε = 8; ebonit ε - 3; oynali tekstolit ε = 7,5.

         Trubaning talab qilinadigan uzunligi quyidagi ifoda orqali hisoblanadi:

 

                                                                                  (3.9)

 

 

3.4. Mustaqil tayyorlanish uchun savollar:

 

1. YUCH, O‘YUCH diapazonlari elektromagnit maydonlarining inson organizmiga ta’siri.

2. YUCH, O‘YUCH diapazonlari elektromagnit maydonlarining asosiy manbalari.

3. O‘rta, uzun to‘lqinlar, shuningdek O‘QT manbalari bilan ishlaganda nurlanish jadalligining qanday chegaraviy ruhsat etiladigan qiymatlari mavjud?

4. YUCH, O‘YUCH diapazonlari elektromagnit maydonlari nurlanishining qanday chegaraviy ruhsat etiladigan me’yorlari mavjud?

5. Elektromagnit maydonlar energiyasi oqimi zichligi, elektr va magnit maydonlar kuchlanganliklarini shlchash uchun qanday uslublar va asboblar qo‘llaniladi?

6. Elektromagnit nurlanishlardan texnik va shaxsiy himoya vositalari.

7. Inson organizmiga radioaktiv va rentgen nurlanishlarining ta’sirini ayting.

8. Nurlanishning ionlashish va kirish qobiliyatlari nimalarga bog‘liq.

9. SHaxsiy himoya vositalarini ayting va ularga tavsif bering.

10. Nurlanish dozasi bog‘liq bo‘lgan asosiy kattaliklarni ayting.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

¹4–mashg‘ulot

 

SHOVQIN INTENSIVLIGINI HISOBLASH

4.1. Mashg‘ulotning maqsadi:

SHovqinni yutuvchi materiallar qo‘llanilmaganda va qo‘llanilganda shovqin intensivligini aniqlash.

Xulosalar chiqarishg.

4.2. Dastlabki berilganlar:

Hisoblash uchun berilganlar 4.1 va 4.2-jadvallarda keltirilgan.

                      4.1-jadval

 

Dastlabki berilganlar

Talabalik guvohnomasi nomerining oxirgi raqami

 

1

2

3

4

5

6

7

8

9

0

1–

shovqin

manbai

R,m

2,5

2,0

3

3,5

4

4,5

5

5,5

6

6,5

L1,dB

80

90

95

100

100

110

100

90

90

100

¹ to‘siq-devor

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

2–

shovqin

manbai

R,m

7

7,5

8

8,5

9

9,5

8,5

8,5

8

7,5

L1,dB

110

100

90

80

80

80

90

90

100

110

¹ to‘siq-devor

11

12

13

14

15

15

14

13

12

11

3–

shovqin

manbai

R, m

7

6,5

6

5,5

5

4,5

4

3,5

3

2.5

L1,dB

95

90

95

100

105

110

105

100

95

90

¹ to‘siq-devor

10

9

8

7

6

5

4

3

2

1

 

                                                                                              4.2-jadval

¹

Materiallar i konstruksiyalar

Konstruksiyaning qalinligi, m

1/m2 to‘siqning og‘irligi, kg

1

G‘isht devor

0,12

250

2

G‘isht devor

0,25

470

3

G‘isht devor

0,38

690

4

G‘isht devor

0,52

934

5

Bir necha qatlamli karton

0,02

12

6

Bir necha qatlamli karton

0,04

24

7

Voylok

0,025

8

8

Voylok

0,05

16

9

Temirbeton

0,1

240

10

Temirbeton

0,2

480

11

SHlakobetonli devor

0,14

150

12

SHlakobetonli devor

0,28

300

13

Ikki tomoni suvalgan, 0,02 mmli taxtalardan iborat to‘siq

0,06

70

14

Ikki tomoni suvalgan, 0,1 mmli ustunlardan iborat to‘siq

0.18

95

15

Gipsli to‘siq

0,11

117

 

                                                                                   4.3-jadval

 

Talabalik guvohnomasi nomerining oxiridan oldingi raqami

 

1

2

3

4

5

6

7

8

9

0

Snm, m2

100

150

200

250

300

350

400

450

500

550

Sc ,m2

160

180

200

220

250

260

280

300

320

340

α1,10-3

20

25

30

35

40

45

40

35

30

25

α2 10-2

95

90

85

80

75

70

75

80

85

90

β1,10-3

34

33

32

31

30

31

32

33

34

35

β2,10-2

75

80

85

90

95

90

85

80

75

70

                                                                               

4.3. Hisoblash uslubi:

 

SHovqin va vibratsiya, agar ularning intensivligi  ma’lum sathdan ortib ketsa, kasbiy zarar hisoblanadi. SHovqin bilan kurashish uchun umumiy v shaxsiy himoya vositalari qo‘llaniladi. Korxonalar va ularning alohidassexlarini boshqa shovqinli korxonalarga nisbatan to‘g‘ri rejalashtirish va joylashtirish katta axamiyatga ega. Ishlab chiqarish binolarida shovqinni sezilarli kamaytirishni devorlarni va shiplarni tovush yutuvchi materiallar bilan qoplash orqali amalga oshiriladi. Apparaturalar turli mexanizmlarining loyihalashda va o‘rnatishda qurilmalarni  maxsus amartizatorlarga o‘rnatish, aylanuvchi detallar ekssentrisitetini kamaytirish, o‘zaro zarbali qismlarni zarbasizlariga almashtirish va hokazolar hisobiga vibratsiyani kamaytirish imkoniyatini  ko‘rish zarur.

SHovqin manbaidan R masofani o‘zgarishi bilan shovqin intensivligining sathining o‘zgarishini hisoblash quyidagi ifoda bo‘yicha amalga ishiriladi:

 

                                                                          (4.1)

 

bu erda  LR va L1 –shovqin manbaidan mos ravishda R metr va bir metr masofalardagi shovqin jadalligining sathlari.

Agar shovqin manbai va ish joyi orasida to‘siq-devor bo‘lsa, shovqin jadalligi sathi N dB ga kamayadi:

 

                                                                                (4.2)

 bu erda G-bir m2 to‘siq-devorning og‘irligi, kg.

Ish joyidagi shovqin jadalligining sathi to‘siq-devorni hisobga olganda quyidagi ifoda orqali hisoblanadi:

 

                                                                                         (4.3)

 

Ikki shovqin manbalarining LA va LV sathlardagi shovqin jadalliklarining yig‘indisi quyidagi ifoda orqali hisoblanadi:

                                                                                      (4.4)

 

bu erda LA-ikki qo‘shiladigan sathlardan kattasi, dB;

   ∆L-4.4-jadvaldan aniqlanadigan, sathlar ayirmasiga bog‘liq bo‘lgan to‘ldiruvchi.

Bir necha manbalarning yig‘indi quvvatini aniqlash jadalrog‘idan boshlab ketma-ket amalga oshirish kerek bo‘ladi.

LΣ uchta shovqin manbalari uchun aniqlanishini hisobga olish kerak bo‘ladi va har bir manba mos ravishdagi to‘siq-devor bilan ko‘rib chiqiladi.

To‘siq-devorning parametrlarini (material turi, 1 m2 ning qalinligi va og‘irligi) 4.2-jadvaldan olinadi.

4.2-jadval

Manbalar sathlari farqi LA –LV, dB

 

0

 

1

 

2

 

3

 

4

 

5

 

6

 

7

 

8

 

9

 

10

 

15

 

20

∆L to‘ldiruvchi ,dB

3,0

2,5

2,0

1,8

1,5

1,2

1

0,8

0,6

0,5

0,4

0,2

0

 

Devorlar va ship shovqinni yutuvchi materiallar bilan qoplanganida shovqin intensivligini aniqlashda oddiylik uchun to‘g‘ri tovush nurlarini e’tiborga olinadi,  to‘siq-devorlar bino ichkarisiga joylashgan va tovushni yutishga ta’sir qilmaydi deb hisoblash mumkin.

Devorlar va shipda tovushni yutilishi quyidagi ifoda orqali hisoblanadi:

 

                               yut. bir.                   (4.5)

 

bu erda Snm, Ss-mos ravishda bino devorlari va shipi maydoni, m2;

α, β, γ-ship devorlar va polga joylashtirilgan materiallarning mos ravishdagi yutish koeffitsientlari.

Topshiriqda bino shipi va poli maydonlari o‘zaro teng olinadi. SHovqin intensivligini kamayishi quyidagicha bo‘ladi:

                                                                                        (4.6)

 

bu erda M1,  M2-mos ravishda devorlar va ship maxsus tovushni yutuvchi materiallar bilan qoplanmagandagi (M1) va qoplangandagi (M2) tovush yutilishlari, yut. bir..

M1 ning qiymati a1 i β1 koeffitsientlardan foydalanib, M2 ning qiymati esa, a2 i β2 koeffitsientlardan foydalanib hisoblanadi. Odatda, pol tovushni yutuvchi material bilan qoplanmaydi va hisoblashlarda pol parketli (γ =0,061) deb qabul qilinadi.

Ish joyida shovqin jadalligi sathi devorlar va ship tovushni yutuvchi materiallar bilan qoplanganligini hisobga olganda quyidagiga teng bo‘ladi.

                                                                                   (4.7)

 

         4.4. Mustaqil tayyorlanish uchun savollar:

 

1.  Inson organizmiga shovqining ta’sirini tushuntiring, me’yorlar bo‘yicha ruhsat etiladigan shovqinlar sathlarini va himoya choralarini ayting.

2. SHovqin jadalligi va jadallik sathi nima?

3. Eshitish bo‘sag‘asi va og‘ish bo‘sag‘asi nima?

4. Bir necha manbalar shovqinlarining umumiy sathi qanday aniqlanadi?

5.                SHovqin sathini kamaytirish bo‘yicha qanday muxandislik echimlari qo‘llaniladi?

6.                Vibratsiya ta’siridan qanday himoya choralari qo‘llaniladi?

7.                Ishlab chiqarish shovqini va vibratsiyada qanday himoya vositalari qo‘llaniladi?

8. Qurilma tagiga fundamentlarni vibroizolyasiyasi qanday o‘rnatiladi

9. Doimiy shovqin nima?

10. Barqaror shovqin nima?

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

¹ 5–MASHG‘ULOT 

 

YUCH– DIAPAZONI MAYDON KUCHLANGANLIGINI HISOBLASH

 

5.1. Topshiriq:

 

δ muhitning radioo‘tkazuvchanligili, antennaning kuchaytirish koeffitsientili, uzun to‘lqinli  R quvvatli, λ to‘lqin uzunligili radiostansiyaning d masofadagi maydon kuchlanganligini aniqlash.

 

5.2. Dastlabki berilganlar:

 

         Hisoblash uchun berilganlar 5.1., 5.2., 5.3.,5.4., 5.5–jadvallarda keltirilgan.

5.1–jadval

YUCH–diapazon maydon kuchlanganligini hisoblash uchun variantlar

 

Talabalik guvohnomasining oxirgi nomeri

λ, m

R, kVt

Ga

Θ

δ, Sm/m

I

1650

300

1,1

7

0,003

2

40

150

240

10

0,001

3

1200

250

1,04

4

0,01

4

80

100

200

3

0,001

5

1750

350

1,1

4

0,00075

6

20

100

180

5

0,001

7

1050

250

1,05

7

0,003

8

70

100

205

4

0,001

9

1900

350

1,2

5

0,01

0

50

120

200

4

0,001

                                 

                                                                                        5.2–jadval

d, m

Talabalik guvohnomasining oxiridan oldigi nomeri

 

1

2

3

4

5

6

7

8

9

0

dl

400

500

300

600

520

660

400

450

550

650

d2

700

800

600

900

800

960

750

800

950

900

d3

1100

1200

1150

1300

1350

1100

1250

1300

1400

1500

d4

1500

1600

1700

1700

1600

1500

1600

1700

1800

1600

d5

2000

2100

2000

2200

2000

2300

2400

2500

2000

2100

 

          

 

 

 

 

  5.3–jadval

Diapazon nomi

CHastotaviy chegaralar

To‘lqin uzunligi

Uzun to‘lqinlar (UT)

30-300 kGs

10000-1000 m

O‘rta to‘lqinlar (O‘T)

0,3-3 MGs

1000-100 m

Qisqa to‘lqinlar (QT)

3-30 MGs

100-10 m

Ulütra qisqa to‘lqinlar (QT)

30-300 MGs

10-1 m

O‘ta yuqori chastotali to‘lqinlar (O‘YUCHT)

300 MGs-300 GGs

1 m-1 mm

 

                            Trassa muhitiining asosiy parametrlari

                                                                                                 5.4–jadval

Sirt turi

θ

δ, Sm/m

Tekis sirt, nam muhit

5-15

0,003

Kam o‘simlikli nam muhit

4

0,01

Quruq muhit, qum

2-10

0,001

O‘rmon bilan qoplangan muhit

4

0,001

Katta shaharlar

3-5

0,00075

 

Insonga elektromagnit nurlanishlar radiochastotalari ta’sirining ruhsat etiladigan sathlari (RUS)

                                                                                              5.5–jadval

CHastotalar diapazoni

O‘lchov birligi

RUS

30 - 300 kGs

V/m

20

0,3 - 3 MGs

V/m

10

3-30 MGs

V/m

4

30 - 300 MGs

V/m

2

300 MGs - 300 GGs

mkVt/sm2

1

 

YUCH-diapazonga uzun, o‘rta va qisqa to‘lqinlar kiradi.

 

5.3. Hisoblash uslubi

                                     

Bu diapazonda hisoblangan maydon kuchlanganligi faqat to‘lqin zonasida (nurlanish zonasida)

 

bo‘lganida aniqlanishi mumkin, bu erda d-antennadan o‘lchash nuqtasigacha bo‘lgan masofa,  L-antennaning maksimal o‘lchamlari.

Nurlanish zonasida maydon kuchlanganligini hisoblash qoidaga binoan, SHuleykina-Van-der-Pol ifodasi bo‘yicha elektromagnit maydonning E (V / m) elektr tashkil etuvchisi uchun amalga oshiriladi:

 

 

bu erda E-elektromagnit maydonning elektr tashkil etuvchisi kuchlanganligi, V/m;

                       R-uzatkich quvvati, Vt;

                       Ga-antennaning kuchaytirish koeffitsienti;

                       d-antennadan o‘lchash nuqtasigacha bo‘lgan masofa, m;

             F–ko‘phad, muhitda elektromagnit energiyaning yo‘qotishlarini aniqlash uchun so‘nish, muhit parametrlariga, antennadan o‘lchash nuqtasigacha bo‘lgan masofaga va to‘lqin uzunligiga bog‘liq. U quyidagi munosabatdan aniqlanadi:

 

bu erda x-“sonli qiymat” deyiladigan kattalik. Uzun va o‘rta to‘lqinli diapazonlarda

 

 

shart bajarilganda u quyidagi formula orqali aniqlanadi:

 

 

Qisqa to‘lqinli diapazonda esa quyidagicha aniqlanadi:

 

 

 bu erda  λ-to‘lqin uzunligi, m;

      θ-nisbiy iagnit singdiruvchanlik;

δ-u bo‘ylab to‘lqin tarqaladigan muhitning radio o‘tkazuvchanligi (θ va δ 5.4-jayuvaldan olinadi).                                                                                                    

YUqorida keltirilgan maydon kuchlanganligini aniqlash uslubi doiraviy nurlanish diagrammasida va diagramma bosh yaproqchasining maksimal nurlanish yo‘nalishi uchun o‘rinli. Ruhsat etiladigan sathlar 5.5-jadvalda keltirilgan.

Berilganlar bo‘yicha hisoblashni o‘tkazish, standartlar bilan taqqoslash va E=f(dn) bog‘liqlikni chizish lozim. Xulosalar chiqaring.

 

5.4. Mustaqil tayyorlanish uchun savollar:

 

  1. YUCH-diapazonga qanday uzunlikdagi to‘lqinlao kiradi?

2. Elektromagnit maydonning biologik ob’ektlarga ta’sir darajasi qaysi parametrlar bo‘yicha aniqlanadi?

3. “Atrof-muhitning elektromagnit ifloslanishi” tushunchasini tushuntiring.

4.  YUCH-diapazoni elektromagnit maydoni ta’sir qilganida inson salomatliligida qanday buzilishlar bo‘ladi?

5. Ish joyini nurlanish manbaidan ekranlash qanday amalga oshiriladi.

6. Ionlashgan nurlanishlardan himoyalash uchun ekranlar qanday materiallardan tayyorlanadi?

7.  Ruhsat etiladigan nurlanish jadalliklarini ayting.

8.  YUtilgan, ekspozitsion va ekvivalent nurlanish dozalari nima?

9.   Ionlashgan nurlanishlar qanday asboblarda o‘lchanadi?

         10. Ionlashgan nurlanishlarning asasiy fizik tafsiflarini ayting.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

¹ 6–MASHG‘ULOT

 

O‘YUCH–DIAPAZONI MAYDON KUCHLANGANLIGINI HISOBLASH

 

6.1. Topshiriq:

 

Antennaning fazaviy markazi N, uning yo‘naltirish ta’siri koeffitsienti G, uzatkichning quvvati R bo‘lganida tasvir uzatkichining r masofada hosil qiladigan maydon kuchlanganligini aniqlash

                                      

6.2. Dastlabki berilganlar:

 

Hisoblash uchun berilganlar 6.1  6.2–jadvallarda keltirilgan.

                                                                                                           6.1–jadval

Talabalik guvohnomasining oxirgi nomeri

 

f, MGs

 

R, kVt

tasvir

 

R, kVt

ovoz

 

G

 

N, m

 

I

48-57

80

20

12

300

1,41

2

58-66

55

16

15

340

-"-

3

76-84

73

26

10

320

-"-

4

84-92

50

15

15

360

-"-

5

92-100

78

24

16

330

-"-

6

174-182

60

18

21

327

-"-

7

182-190

65

25

13

320

-"-

8

190-198

87

30

12

340

-"-

9

198-206

75

30

14

360

-"-

10

206-214

94

23

15

330

-"-

11

214-222

82

28

18

320

-"-

 

                                                                                                          6.1–jadval

 g, m

Talabalik guvohnomasining oxirgi nomeri

 

1

2

3

4

5

6

7

8

9

0

rl

50

35

40

35

55

60

48

54

46

61

g2

150

125

140

135

150

140

170

190

160

150

g3

300

270

280

290

300

290

310

280

300

310

g4

450

480

420

460

450

440

460

470

480

440

g5

550

580

600

590

500

550

560

570

580

600

 

6.3. Hisoblash uslubi

 

Keyingi vaqtlarda O‘YUCH to‘lqinlarini biologik aktivligin o‘rnatish munosabati bilan telemarkazlar va retranlyatorlar hosil qiladigan maydonlar kuchlanganliklarini aniqlash uslubi ishlab chiqildi. Telemarkaz va retranslyator har bir uzatkichi er sirtida hosil qiladigan maydonlar kuchlanganliklari mana shu uslubda aniqlanadi, keyin esa barcha uzatkichlar hosil qiladigan yig‘indi maydan kuchlanganligi aniqlanadi. Hisoblash quyidagi formula bo‘yicha amalga oshiriladi:

 

 

bu erda R-antennaga keladigan quvvat, Vt;

             G-antennaning yo‘naltirish ta’siri koeffitsienti, u  G=1,64ξ munosabatdan aniqlanadi, ξ-yarim to‘lqinli vibratorga nisbatan antennaning kuchaytirish  koeffitsienti, martta;

    F(∆)-mos diapazon uchun vertikalü tekislikda namunaviy antenna yo‘naltirish diagrammasi bo‘yicha aniqlanadigan me’yorlashtirilgan ko‘paytiruvchisining qiymati;

    K-ko‘rilayotgan diapazon uchun 1,41 ga teng bo‘lgan antennaning gorizontal diagrammasini notekisligin hisobga oladigan koeffitsient;

     R-antennaning fazaviy markazidan berilgan nuqtagacha bo‘lgan masofa, m, u quyidagi munosabatdan aniqlanadi:

 

 

bu erda N-antennani fazaviy markazining berilgan nuqta sathidan balandligi;

         r-telemarkaz minorasining asosidan berilgan nuqtagacha bo‘lgan masofa;

         ∆-antennaning berilgan nuqtaga (gorizontdan) nurlantirish burchagi. Barcha uzatkichlar hosil qiladigan yig‘indi maydon kuchlanganligi quyidagicha aniqlanadi:

 

EYMK = (E12 + E22 +... + En2) ½

 

bu erda El, E2.....En−alohida uzatkichlarning o‘lchash nuqtasida hosil qiladigan maydonlarining kuchlanganliklari.

Taqdim etilgan uslubning kamchiligi ba’zida maydon kuchlanganligini oshiradigan, erdan va binolardan qaytarilishini hisoblashda e’tiborga olinmasligidir. Lekin,  hisoblash cho‘qqi quvvatga amalga oshirilishi uchun xatolik uncha sezilarli emas.

Hisoblash natijalari me’yorlashtirilgan qiymatlar taqqoslanadi va  E=f(r n) bog‘liqlikni chizish. Xulosalar qilish.

 

6.4. Mustaqil tayyorlanish uchun savollar:

 

1. O‘YUCH–diapazoni maydoni qaysi parametrlar orqali xarakterlanadi?

2.  O‘YUCH–diapazoni maydonining tarqalish avzalliklarini ayting.

3. Inson faoliyatining qaysi sohalarida O‘YUCH–diapazoni maydonlari keng qo‘llanilishga ega?

4.  O‘YUCH–diapazoni maydonlaridan himoya.

5. O‘YUCH–diapazonining asosiy tavsiflarini ayting.

6. O‘YUCH kaskadi nima?

7. Kirish o‘tkazuvchanligi qanday aniqlanadi?

8. Kaskaddan o‘tadigan O‘YUCH to‘lqin faza-chastotaviy tavsifini ayting.

9. Kuchaytirishni o‘kazish qobiliyati nima?

10. O‘YUCHning tanlovchanlik koeffitsienti nima?

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

MASHG’ULOT ¹7.

 

Ishlab chiqrishdagi yoritilganlikni hisoblash.

 

7.1.Mashg’ulot maqsadi.

 

     Uchta usul yordamida E-yerning umumiy bir tekis yoritilshini taminlovchi yorituvchanlikli yoritilish qurilmasining S1-shiftdan, S2-devordan,S3yerdan akslanish koffitsientlariva H-balandlikdan, L-uzunlikli, b-kenglikli o’lchamli ishlab chiqarish binosi uchun yorug’ chiziq va solishtirma quvvat, yoru;lik oqimini qo’llash koffitsienti bo’yicha xisoblang. Qo’llaniladigan chiroqlar: turi –SOL (sanoatdagi osma lyuminesentli ) 01-2•40. Chiroqlar shiftdan 0.3m masofada osilgan.

          Insonga ko’rinadigan yorug’lik tabiatiga ko’ra -380 dan 770 nM gacha uzunlikdagi elektromagnit to’lqinlar.Asosiy yorug’lik texnikaviy kattaliklarga yorug’lik oqimi, yorug’lik kuchi, ravshanlik, yoritilganlik , akslanish koeffitsienti taaluqli bo’ladi.

   Sifat  ko’rsatkichlari bo’lib, quyidagilar xisoblanadi:

·       Tusi;

·       Kontrast (foto yoki televizorda yorugh’lik yoki ranglarning keskin o’zgarishi);

·       Ko’rinish;

·       Ko’zni oladigan;

·       Diskomfort.

Ish joylarining yoritilganligi quydagi shartlarni qanoatlantirishi shart:

·       Ishlash joylarining yoritilganlik sathi,berilgan ish turning gigienik me’yorlarga mos bo’lishi kerak.Yoritish kattalik bo’yicha eng yaxshi bo’lishi zarur;

·       Binoda yoritilganlik satxining bir tekisligi va barqarorligi, shiddatni(tez) kontrastlarning mavjud emasligi, yorug’lik maydon bo’ylab bir tekis taqsimlangan bo’lishi kerak;

·       Ko’rish doirasida yorug’lik manbalardan yarqirash yuz bermasligi kerak, yoritish kattaligining vaqt bo’yicha pulsasiyasimaqsadga muvofiq emas;

·       Spektral tashkil etuvchilar bo’yicha suniy yorug’lik tabiiy yorug’likka yaqinlashishi kerak;

             Su’niy yoritishning kamchiligi:

·       Yorug’likning sariqligi;

·       Spektral  qizg’ishligi;

    Ishlab chiqarish shartlarida yoritishning 3-turi qo’llaniladi : tabiiy, yani quyosh , su’niy, elektr yoki lyuminessept lampalar xosil qiladigan va almashlab ishlatish (kombinatsiyalar).

       Suniy yoritishni me’yorlashtirishda xisobga olinadigan omillar:

1.     Ko’rishga oid ishlar tavsifi;

2.     Tuslanishni farqlash obyektining minimal o’lchami;

3.     Ko’rishga oid ishlarni razryadlash;

4.     Tuslanish obyektining kontrasti;

5.     Tuslanishning och rangligi;

6.     Yoritish tizimi;

7.     Yorug’lik manba’sining turi;

Yorug’lik tarqatishga bog’liq holdachiroqlar 3 ta sinfga bo’linadi:

·       To’gri nur- jami yorug’lik oqimining 90% gacha pastgi yarim muhitda nurlanadi;

·       Akslangan nur- jami yorug’lik oqimining 90% gachasi  yuqori yarim muhitga nurlanadi;

·       Yoyilgan nur - yorug’lik ikkala yarim muhit bo’yicha tarqaladi, shunda ularning birida 10% dan ortiq, boshqasida 90%gacha nurlanadi.

Eng yaxshi namunadagi chiroqlarning F.I.K. 0.8 dan yuqorini tashkil qiladi.Chiroqning himoya burchagi  ko’zni lampaning yorug’ qismlarning ta’siridan ximoya darajasini aniqlaydi.

    Ko’zni qamashtiruvchi ta’sirni cheklash talabidan kelib chiqib, ximoya burchagi kattaligiga bog’liq holda chiroqni osish balandligi me’yorlashtiriladi.Ximoya burchagi qanchalik katta bo’lsa, chiroq ko’zni qamashtirish ta’siri shunchalik kichik bo’ladi.

7.2           Boshlang’ich berlganlar.

                                                                                      Jadval 7.1

Berilgan

Talaba guvohnomasining oxirgi raqami

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

L(ì)

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

B(ì)

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

H(ì)

0,4

0,6

0,8

1

1,2

1,4

1,6

1,8

2

2,2

Ôë(ëê)

2300

2310

2280

2290

2320

2330

2340

2285

2295

2305

Åí(ëê)

450

180

100

120

150

200

250

300

350

400

 

 

 

Jadval  7.2

Berilgan

Talabalik guvohnomasining oxiridan oldingi raqami

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

Ê ç(ëê)

0,5

0,6

0,7

0,8

0,9

1

1,1

1,2

1,3

1,4

Z

1

1,02

1,04

1,06

1,07

1,08

1,09

1,1

1,12

1,13

Wò

5

5,2

5,4

5,6

5,8

6

6,2

6,4

6,6

6,8

Sn (ì2)

22

210

220

230

240

250

260

270

280

280

n

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

η

45%

45%

45%

45%

45%

45%

45%

45%

45%

45%

μ

1,1

1,2

1,3

1,4

1,5

1,6

1,7

1,8

1,9

2,0

 

7.3           Yechish uslubi

1.    ,,Yorug’lik oqimidan foydalanish koeffitsienti” usuli

Bino uskunasini aniqlaymiz:                    (1)

Bunda               L - xona uzunligi

                          B - xona kengligi,

                          Hp – chiroqlarni ilish balandligi.

 

                                                                        ÍÐ = Í-0,3.                 (2)

Chiroqning yorug’lik oqimi:

                                                               .           (3)

Bunda

                             Ôë – lampaning yorug’lik oqimi;

                         ÅÍ ëê – yoritilganlik;

                         S = L·B  xonaning maydoni;

                         ÊÇ – zahira koeffitsienti;

                          z  – yoritishning nochiziqli koeffitsienti;

                               N – chiroqlar soni;

Shundan chiroqlar sonini quyidagi formula bo’yicha topamiz:

                                                    (4)

Ôñâ = 2·Ôë –chiroqning yorug’lik oqimi;

EH – yoritilganlik.

2.    ,,CHiroqning solishtirma quvvati” usuli.

Solishtirma quvvat usuli bo’yicha aniqlanadi:                                                                                                                                                                                                                                         P = 40 B.                       (5)

Shunday qilib, chiroqlar sonini topamiz:

                                                                 .                    (6)

Sx –xonaning maydoni,m2    (shart bo’yicha )

P-chiroqning nominal quvvati

N – chiroqning soni

n-chiroq SOL(sanoatdagi ocma lyuminetsentli) bo’lganligi sababli , chiroqdagi lampalar soni.

                                                                   Wx=K ·WJ.                (7)

Bunda

WX- chiroqning xisobli almashtirma quvvati,vt/m2.

K- korreksiya koeffitsienti.

Wj-jadvalda muvofiq solishtirma quvvat.

Chiroqning oynali tarqatgichsiz, teshikchalarsiz va panjarasiz LD-400 turi uchun chiroqning h va S0  osilgan balandligida Wj  vt/m2 ELK uchun

Sshift=50%, Sst=30%, ryer=10% da Kz,z.

Negaki, shart bo’yicha  Sshift=50%, Set=50%, Ser=10%, unda wJ ni 10%ga kamaytirish zarua ya’ni

                                  W=0.9•W0

Shart bo’yicha K3 W ni korreksiya koefsentlariga ko’paytirish zarur:

                                   αÊç =. 

Shart bo’yicha Z, αÊç, ga kupaytirish natijasida olingan W, korreksiya koefsientlariga kupaytirish zarur:  

                                     αZ =.

Shart bo’yicha EH, αZ ga kupaytirish natijasida olingan W, koreksiya koeffitsientiga ko’paytirish zarur:               αE =.

 

 

 

 

 

 

 

3.                Yaltirovchi chiziqlar usuli.

                                                      l = 0,5L’  ì. (8)   

Bunda l-Devordan joylashish chizig’igacha masofa.

Chiziqli yorug’lik oqimining chiziqligi quydagiga teng:

                                                (9)

K3 – zaxira koeffitsienti.

µ-akslangan yorug’lik va uzoqlashgan chiziq tasirini inobatga oluvchi koeffitsient.

LL=L=20m

EH=400LK

Σå-hisoblash natijasidagi shartli yoritilganlik yig’indisini chiziqning barcha bo’laklarini 42.84 ga tng deb olamiz.

                                         H’=H-0,3                

                                                                             Natijaviy jadval: 7.3.

 

Ð

P’=P/H’

L

L’=L/H’

e

1

 

 

 

 

 

2

 

 

 

 

 

3

 

 

 

 

 

4

 

 

 

 

 

5

 

 

 

 

 

6

 

 

 

 

 

Jami                                                                                                                        

 

 

¹8. Mashg’ulot    

Yong’in xavfsizligi.

8.1. Mashg’ulot maqsadi.

Ishlab chiqarish bo’linmasida turli yong’in xavfsizligiga ega bo’lgan ishlar olib boriluvchi bir necha xonalar mavjud.Xavoda YYOS (yengil yonuvchi suyuqlik) bug’larining foizlari aralashmasini S aniqlash bug’  xavoli aralashma bug’ xavoli aralashma ∆V YYOSning portlashning ortiqcha bosimini xisoblash zarur, w-YYOS ning bug’lanish jadalligi, kg/m2•c.

              Yong’in – buyonishning boshqarib bo’lmaydigan jarayoni.  Portlash bu- chegaralangan vaqt va cheklangan hajmdagi katta miqdordagi energiyaning ozod etilishi.

CHaqnash –siqilgan gazlar hosil bo’lmasdan yonuvchi  aralashmaning tez yonib ketishi.

Birdan o’t olish – o’t oldirish manbalari ta’sirida yonishning kelib chiqishi .

Alangalanish – gulhan hosil bo’lishi bilan o’t olishi.

O’zo’zidan yonish – o’t oldirish manbalari bo’lmagan xolda moddalarning yonishini keltirib chiqaruvchi ekzotermik reaksiyalar tezligining birdan kattalashish hodisasi.

     Moddalarning  yonuvchanlik darajasi bo’yicha quyidagilarga bo’linadi:  Yonuvchi, qiyin yonuvchi, yonuvchi emas.

Shikastlanish omillari:

1.                Yong’in xollarida.

·                   Olovning ta’siri;

·                   Tutun bilan zaharlanish;

·                   Harakat ta’siri;

·                   Qurilmalar (kuyish) va buyumlarning ko’mirga aylanishi – asosan tenir qurilmalar uchun tavsiflanadi;

·                   Barcha yonuvchilarning yakson bo’lishi , shuning bilan birga o’lim yoki murdalar;

·                   Portlash;

·                   KTEZM (kuchli ta’sir etuvchi zaharli moddalar) sirqib chiqib ketishi;

·                   Xonani suv bosishi;

·                   Moddiy zarar;

2  Portlash xollarida;

• Yorug’lik nurlanishi(Ko’z pardasining kuyishi);

• Ovoz(quloq pardasining yoyilishi);

•∆P(ichki azolarning kuyishi);

•Temir parchalari maydoni(ikkilamchi omillar);

•Uyumlar va ko’milish(inson 1-2 kun yashab qolishga qodir);

•Tana haroratining ko’tarilishi;

        Xulosa:

    Insonga shikastlantiruvchi omillar ta’siridan so’ng quyidagilar bo’lishi mumkin;

•O’pkalarni shishiga olib keluvchi nafas yo’llarining kuyishlari;

•Tutundan zaharlanish;

•Kuyishlar;

•sinishlqr, lat yeyishlar, ichki a’zolarning uzilib ketishi;

•Kombinatsiyalangan ta’sir;

         Portlash va yong’in kelib chiqish uchun  3- ta shartni bajarish yetarli va zarur:

·                   Yonuvchi modda (daraxt , H2,propan va boshqalar);

·                   Oksidlovchi modda;

·                   Alangalanish manbai(uchqun, ekzotermaning reaksiyasi).

Portlash va yong’inlarni  bartaraf etish uchun quyidagi tadbirlar amalga oshiriladi:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


   ¹ 8 mashg’ulot quyidagi bandlarni bajarishni nazarda tutadi:

1.                Tashqi o’t oldirish manbaidan V bo’sh hajmli xonada YYOS bug’ xavo aralashmasining alangalanish va tarqalish ehtimolligini aniqlash. Bug’lanib ketgan YYOS sonini: etinol- 3.2, Benzola-4.3, atseton-2.1,kg/m3 gaq teng deb qabul qilish.

2.                Agar yerga MYYOS mqdordagi YYOS to’kilishi va va uning x vaqt davomida parlanishida halokat hisobi natijasida bo’sh xajmli V xona A kategoriyaga taaluqligini aniqlash.

3.                Qayta ishlashga bir vaqtning o’zida Q og’irlikdagi qarag’ay yog’ochi va P og’irlikdagi yog’och tolali plita mavjud bo’lgan S maydonli daraxtni qayta ishlovchi joyda yong’in xavfining diagrammasini aniqlash.

4.                SB=200m2 maydonli binoda agar A kategoriyadagi SA maydonli bitta xona, boshqalari esa B va D kategoriyada tegishli x/y nisbatdagi maydonlar bilan ega bo’lsa ,yong’in xavfi kategoriyasini aniqlash.

 

 

 

 

 

 

 

       8.2. Boshlang’ich berilganlar.                             

                                                                                                  Jadval 8.1.

Talaba guvohnomasining ohirgi raqami

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

YYOS

Benzol

Etanol

Aseton

Etanol

Aseton

Benzol

Benzol

Aseton

Etanol

Benzol

η

1

1,5

2

2,5

3

3,5

4

4,5

5

5,5

S, ì2

100

150

250

200

50

200

250

300

250

300

t

0,5

1

1,5

2

2,5

3

3,5

4

2

1

Gi kg

10

20

30

40

50

60

70

15

25

35

SA, ì2

50

60

70

80

90

100

110

120

130

140

x

10

5

8

4

6

5

3

7

8

9

 

Jadval  8.2

Talaba guvohnomasining ohirgi raqami

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

V

50

60

70

80

90

100

110

120

130

140

G

1

2

1

4

2

3

1

4

5

12

Vñâ

110

120

130

140

150

160

170

180

190

200

KH

5

1

2

3

4

5

4

3

2

1

MYYOS, kg

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20

y

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

        

                                                                       Jadval  8.3

YYON

Kimyoviy formula

rÏ, êg/m3

Tâñï, OÑ

Portlashning maksimal bosimi Pmax, êPà

Tarqalishning pastki chegaraviy aralashmasi, %

Pmax, êPà

Aseton

(CH3)2CO

2,44

-19

875

2,2

24,54

Benzol

C6H6

4,3

-11

900

1,2

16,03

Etanol

CH3CH2OH

1,94

12

865

3,1

7,97

* 25 oÑ xaroratda   

 

 

SB=2000 ì2

 

 

8.3 Yechish uslubi

1. Tashqi o’t oldirish manbaidan V bo’sh xajmli xonada YYOS -extimolligini aniqlash .Bug’lanib ketgan YYOS soni-G.

Masalani 6.1 bo’yicha yechganda YYOS xavodagi bug’larining foizli aralashmasini aniqlash zarur C,%;

                                                            (1)

Bunda VB- YYOS bug’larining hajmi, V- xonaning bo’sh hajmi.

                                                 

                                                         (2)

Bunda G-YYOJ bug’larining soni , kg/m3, rB – YYOS bug’larining zichligi kg/m3.

Oingan qiymat C ni YYOJ alangasining tarqalishining pastki aralashmali chegarasi bilan taqqoslang( jadval 8.3)

Ushbu xonada YYOS bug’lari alangasining tarqalishi va alangalanishi ehtimolligi bo’yicha xulosa qiling.

2.                Agar yerga M miqdordagi atseton to’kilishi va y=1 soat davomida parchalanishida halokat xisobi natijasida bo’sh hajmli V xona A kategoriyaga taalluqligini aniqlang.

Masalaning 2- bandini yechish uchun YYOS(TCH) chaqnsh haroratining jadval qiymatini aniqlash va YYOS bug’li xavo aralashmasi portlashining ortiqcha bosimini xisoblash zarur.

   Portlashning ortiqcha bosimi kPa quyidagi formula bilan aniqlanadi:

                               .   (3)

Bunda:     Pmax, P0- portlashning maksimal va boshlang’ich bosimi, kPa;

P0-barcha variantlar uchun 101 kPa ga teng  deb qbul qiliunadi;

VBUSH- xonaning bosh hajmi, m3;

m-YYOS bug’larining og’irligi (4-formulaga qarang);

SYYOS bug’larining zichligi;

KN- xonaning yopilmaganini xisobga oluvchi koeffitsient;

Z-portlashda yoqilg’ining ishtirok etish koeffitsienti(YYOS uchun Z=0.3);

                                                 m=W•F•t             (4)

Bunda:      F-YYOSning parlanish maydoni ,m2(SA gat eng deb olinadi);

                    T - parlanish vaqti,c;

                     W – YYOSning parlanish jadalligi, kg/m2•c;

         (5)

Bunda

              ƞ – parchalanish yuzasida xavo oqimining xarorati va tezligini xisobga oluvchikoeffitsient;

               PT – to’yingan bug’lar bosimi;

               M – YYOS ning molyar og’irligi;

                                            (6)

Bunda nc, nH, n0, - o’z  o’rnida  YYOS formulasida uglerod, vodorod va kislorod atomlarning   soni.

3.                 Yong’in yuklamasisolishtirma kattaligi quyidagi formula bilan  aniqlanadi:

              (7)

Bunda Gi –i- material miqdori;

Q i – i-materialning yonishining eng kichik issiqligi; (Q qarag’ay 13.86 MDJ/kg, Qdarahtqipli – 17.2MDJ/kg);

n- material turlari miqdori;

S- yong’in yuklamali xonaning maydoni;

4.                A kategoriyadagi SA maydonni binoning umumiy maydoniga nisbatan quyidagi  ifoda orqali foizli bog’liqligini aniqlang:     

            (8)

A kategoriyasiga aloqador bo’lmagan xonalarning maydonini aniqlang:                                                              (9)

B kategoriyaga kiruvchi xonalar      maydonini quyidagi qiymat orqali aniqlang:

                                   

             (10)

Nihoyat binoning umumiy maydoniga nisbatan A va B kategoriyali xonalarning foizli bog’liqligini aniqlang.

              (11)

Davomida binoning yong’in xavfsizligini kategoriyasiga aniqlang.

           Portlash yong’in va yong’in xavfi bo’yicha binolarning kategoriyalari.

Proflaktika maqsadida barcha bin ova qurilishlar bir necha kategoriyaga bo’linadi: A,  B, V, G, D, E.

a.                Agar A kategoriyadagi xonalar maydoni yig’indisi barcha xonalar maydonining 5%ni yoki 200m2 dan oshgan taqdirda , bino A kategoriyaga taaluqli bo’ladi.

Agar binoda A kategoriyadagi xonalar maydon yig’indisi, unda  joylashgan barcha xonalar maydonining (1000 m2dan ortiq bo’lmaganda)

25% dan oshmasa va bu xonalar avtomatlashtirilgan yong’in o’chirish moslamalari bilan jihozlangan bo’lsa , A kategoriyaga aloqador bo’lmasligiga ruxsat etiladi.

b.                Agar bir vaqtda ikkita shart bajarilganda, bino B kategoriyaga taaluqli bo’ladi:

–                   Bino A kategoriyaga aloqador emas;

–                   A va B kategoriyalardagi xonalar maydonining yig’indisi barcha xonalar maydoni yig’indisining 5% I yoki 200m2 dan oshmaydi.

Agar binoda A va B kategoryilardagi xonalar maydoni yig’indisi, unda joylashgan barcha xonalar maydonining (100 m2dan ortiq bo’lmaganda ) 25% dan oshmasa va bu xonalar avomatlashtirilgan yong’in o’girish moslamalari bilan jihozlashgan bo’lsa , B kategoriyaga aloqador bo’lmasligiga ruxsat etiladi.

c.                 Agar bir vaqtda  ikkita shart bajarilganda , bino B kategoriyaga talluqli bo’ladi:

–                   Bino A va B kategoryalarga aloqador emas;

–                   A, B va V kategoriyalardagi xonalar maydonining yig’indisi barcha xonalar maydoni yig’indisining 5% I (Agar binoda A va B kategoryadagi xonalar bo’lmaganda 10%) dan oshadi.

Agar binoda A,B, va V kategoryalardagi xonalar maydoni yig’indisi, unda joylashgan barcha xonalar maydonining (3500m2 dan ortiq bo’lmaganda ) 25% dan oshmasa va bu xonalar avtomatlashtirilgan yong’in o’chirish moslamalari bilan jihozlangan  bo’lsa , v kategoriyaga aloqador bo’lmasligiga ruhsat etiladi.

d.                Agar bir vaqtda ikkita shart bajarilganda , bino G kategoriyaga taaluqli bo’ladi:

–                   Bino A,B yoki V kategoryaga aloqador emas;

–                   A, B,a V va G kategoryalardagi xonalar maydonining yig’indisi barcha xonalar maydoni yig’indisining 5% dan oshadi.

Agar bino A, B, V va G kategoriyalardagi xonalar maydoni yig’indisi, unda joylashgan barcha xonalar maydonining (5000m2 dan ortiq bo’lmaganda) 25% dan oshmasa va A, B, V kategoriyalardagi xonalar avtomatlashtirilgan yong’in o’chirish moslamalari bilan jihozlangan bo’lsa, G kategoriyaga aloqador bo’lmasligiga ruxsat etiladi.

    Agar bino A, B, V yoki G kategoriyaga aloqador bo’lmasa  y D kategoriyaga taalluqli bo’ladi.

 

 

                       Portlash yong’in xavfli bo’yicha xonalarning  kategoriyalari.

Xona           kategoriyasi

Õonada mavjud (murojat etuvchi) bo’lgan material va moddalarning  tavsifi

 

 

À (portlash yong’in xavfli)

 Yonuvchi gazlar xonadagi portlashning ortiqcha bosim xisobi rivojlanishda   5kPa dan oshsa alangalangandagi bug’xavoli aralashma xosil bo’lish mumkin bo’lgan miqdorda chaqnash harorati  28° Ñ dan ortiq bo’lmagan yengil alangalanuvchi suyuqlik . Xonada portlashning ortiqcha bosim xisobi 5 kPa dan oshgandagi miqdorda bo’lganda suv, xavoning kislorodi yoki bir biri bilan o’zaro ta’sirida portlash va yonishga layoqatli bo’lgan moddalar va materiallar.

 

 

B(Portlash yong’in xavfli)

Alangali xonada portlashning ortiqcha bosimi xisobi 5kPa dan oshganda portlash xavfi bo’lgan chang xavoli yoki bug’ xavoli aralashmasi xosil bo’lishi mumkin bo’lgan miqdordagi yonuvchi suyuqliklar , chaqnash harorati 28° Ñdan ortiq bo’lgan harorat bilan yengil alangalanuvchi suyuqliklar, yonuvchi chang va tolalar.

 

 

 

V1 — V4 (yong’in xavfli)

A va  B  kategoriyada aloqador bo’lmagan y xonada bor yoki taaluqli bo’lgan shart bilangina suv, havo kislorodi yoki bir-birining o’zaro ta’sirida faqat yonish qobilyatiga ega  modda va materiallar , qattiq yonuvchi va qiyin yonuvchimodda va materiallar (shu biklan bir qatorda chang va tolalar ),yonuvchi va qiyin yonuvchi suyuqliklar.

 

G

Qayta ishlash jarayoni alangalar va uchqunlar ,nurli issiqlik ajratish bilan olib boriluvchi eritilgan yoki toblangan, qaynoq xolatdagi yonmaydigan moddalar va materiallar.

D

Sovuq holdagi yonmaydigan moddalar va materiallar.

 

             Mustaqil tayyorgarlik uchun savollar.

1.                Yonish jarayonini rivojlantirish va hosil qilish uchun qanday tarkibiy qismlar (komponentlar) zarur?

2.                Yonish jarayoni deb nima qabul qilingan?

3.                Portlash deb nimaga aytiladi?

4.                ,,Yong’in”ga izox bering?

5.                Yonuvchi aralashmaning chaqnash harorati uning alangalanish haroratidan nima bilan ajralib turadi?

6.                Xonaning kategoriyalari portlash va yong’in xavfi bo’yicha berilganlarga asosan o’rnatiladi?

7.                Portlash xavfi bor xududlar (zonalar) ning nechta sinfi mavjud va ular nima asosda o’rnatiladi?

8.                Yong’inni o’chirishning qanday usullari mavjud?

9.                Yong’inni o’chirish vositalarning turlarini sanab o’ting?

10.           Kuchlanish ostida bo’lgan elektr qurilma yonishni boshlaganda qanday yong’in o’chirish vositalarini qo’llash mumkin bo’ladi?

 

           

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ADABIYOTLAR

 

1. Pod red. N.I.Baklashova. Oxrana truda na predpriyatiyax svyazi. - M.: Radio i svyazü, 1985.

2. Kitaeva N.J. Oxrana truda na predpriyatiyax pochtovoy svyazi. -M.: Radio i svyazü, 1986.

3. Rukovodstva k prakticheskim zanyatiyam po gigiene truda na predpriyatiyax. Pod redaksiey prof. Z.I. Izraelüsona. M: Meditsina, 1988.

4. Dumanskiy YU.D., Serdyuk A.M., Losü I.P. Vliyanie elektromagnitnûx noley radiochastot na cheloveka. - Kiev: Zdorovüe, 1975.

5. Devyatkov N.D., Golant M.B., Betskiy O.V. Millimetrovûe volnû i ix rolü v protsessax jiznedeyatelünosti. - M.: Radio i svyazü, 1991.

6. Sibarov YU.G., Skolotnev N.N., Vasin V.K. i dr. Oxrana truda v vûchisli­telünûxssentrax. - M.: Mashinostroenie, 1990.

7. Dolbilina E.V., Kostyuk E.V., Kurbatov V.A. Metodicheskie ukazaniya dlya vûpolneniya raschetnoy chasti razdela diplomnûx proektov "Ekologiya i bezopas­nostü jiznedeyatelünosti"/MTUSI. - M., 1996.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

«Hayot faoliyati xavfsizligi»

fani bo‘yicha nazorat ishiga topshiriqlar va ularni bajarishga doir uslubiy ko‘rsatmalar

 

Uslubiy ko‘rsatmalar TT fakulteti ilmiy–uslubiy kengashida ko‘rib chiqildi va nashr etishga tavsiya qilindi _______2014 yildagi ¹___ bayonnnoma).

 

Tuzuvchilar:

 

Assistent  Tursunova A.A.

Assistent  Agzamova M.R.

 

Redaksionno-izdatelskiy sektor:

 

Redaktor: dots. Sapaev M.S.