ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ АЛОҚА АХБОРОТЛАШТИРИШ ВА ТЕЛЕКОММУНИКАЦИЯ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ДАВЛАТ ҚЎМИТАСИ
ТОШКЕНТ АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИ
ЭКОЛОГИЯ
фанидан топшириқлар ва амалий машғулотларни ўтказиш бўйича
Махсус факултет учун услубий қўлланма
Тошкент-2014
КИРИШ
Ушбу услубий қўлланма бакалавр йўналишидаги барча ихтисосликлари талабаларига мўлжалланган.
Топшириқларда алоқа соҳасида корхоналарининг жойлаштиришда экологик нуқтаи назардан асослашга доир мисоллар келтирилган. Бу иш атмосферага турли манбалардан чиқадиган ифлослантирувчи моддалар миқдорини ҳисоблаш каби қатор масалаларини ҳал этиш каби билимларни ўзлаштиришга ёрдам беради.
Ҳар бир топшириқ мавзусига назарий қисм киритилган. Ўқитувчи томонидан ҳар бир талабага алоҳида топшириқ берилади.
Асосий ўқув жараёни мустақил машғулотларни ўзлаштириш асосида олиб борилади. Талабаларнинг мустақил олган билимларини текшириш ва назорат ишлари орқали мустаҳкамланилади.
Ўзбекистон Республикасининг “Табиатни муҳофаза қилиш тўғрсида”ги қонунининг (1992) 4 моддасида “ ... барча турдаги таълим муассаларида экология ўқитиш мажбурийлиги” қатъий белгилаб қўйилган.
Университетларда ўқитилаётган “Экология” курси талабаларда илмий дунё қарашни шакллантириш ва амалий фаолиятга йўналтиришга хизмат қилиши лозимдир. Ҳозирги кунда узлуксиз илгариловчи экологик таълим тизимини жорий қилиш муҳим аҳамиятга эга. Бўлажак олий маълумотли мутахассислар бугунги кун экологик муаммоларни ўрганибгина қолмай, бу муаммоларнинг оқибатларини олдиндан кўра билган ҳолда фаолиятларини шунга мос ҳолда ташкил этишлари лозимдир.
Ушбу услубий қўлланмада амалий экологияга мос равишда атмосферани, сувни ифлосланиш муаммоларига хос ва атроф-муҳитга таъсир этувчи рентген нурларининг импульсив режими, радиотўлқин оқимларини зичлигини ҳисоблашга мисоллар келтирилиши ва шу билан бир қаторда экологияга тегишли қонунлар, турар жойлардаги атмосферага, сувга ва тупроққа таъсир этадиган ифлосликларни олдини олиш мақсадида қилинадиган чора тадбирларни тўғри йўналтира билишлари керак.
Топшириқларни бажариш учун кўрсатма.
Топшриқ учун берилган шартларни тўлиқлигича кўчирилиши керак. Топшриқ жавобларини меъёрий маълумотлардан олинади, топширқлар берилгган формулалар асосида ечилади. Масалаларда берилган айрим коэффицентлар қийматини олиш учун адабиётлар берилган ва уларнинг бетлари ҳам кўрсатиб ўтилган.
Методик кўрсатгич ўз ичига қуйидагиларни олади :
§ Топшириқ маъноси
§ Ҳисоботга қўйилган талаблар
§ Топшириқ таърифи
§ Тегишли қийматлар вариантлар орқали олинади
§ Қийматлар ҳақида маълумот
§ Ҳар бир топшириқ ҳисобот формаси .
Ҳар бир талаба ўз талабалик гуҳномасидаги рақами асоситда шахсий топшириқ олади (охирги 1 ёки 2 рақамлар)
Назарий ишларни тартибсиз ва қонун-қоидага асосан тўлдирилмаган бўлса қабул қилинмайди.
1- амалий машғулот
Мавзу:Талалбалар яшаш жойларидаги экологик шароит
Режа
1.Яшаш жойларининг умумий характеристикаси. Уйингизнинг жойлашган ерини кўрсатинг(аҳоли пункти, шаҳар, вилоятларнинг географикжойлашганлиги) Микрорайон ёки бу туманнинг картада кўрсатилган фрагментини қўиб қўйинг. Табиатни қўрқлайдиган ташкилотлар ким эканлигини аниқланг ва улар томонидан сиз яшайдиган туманнинг ифлосланиш даражасини аниқланганлиги ҳақида маълумот олинг:
· умумий ифлосланиш дараржаси ;
· ишлаб чиқариш корхонаси, йўл, чиқиндилар полигони, аэродром , аҳлатхона ва бошқа лар борлиги ;
· уровень радиация ва шовқун даражаси қандайлиги ;
· сув ости ва юза сувларининг ҳолати ;
· ўсимлик ва ҳайвонат оламининг ҳолати ;
· экологик ҳолатлардан аҳоли саломатлиги ва бошқа маълумотларни қандай эканлиги.
1. Сизнинг микорайонигиз ҳозирги аҳволининг харарктеристикаси.
Бу ерда экологик хавф туғдирувчи манбалар ҳақидаайтиб ўтилади : яқинжойлашган корхона,аҳлатхона,транспорт магистрали, шовқун манбалари, электромагнит ва радиацион ифлосланишлар. Ўз туманингиздаги шамол чамбараги (роза ветров) қандайлигини биласизми, уйингиз атрофидаги ҳавони корхоналар томонидан ифлоснатувчи моддалар ҳақида нима биласиз. Уйигизга яқин бўлган истироҳат боғи ва сув хавзаларини аниқланг. Улар қандай аҳволда?
2. Маҳалангиз характеристикаси
Умумий маълумот. Уйингизнинг қурилган йили ва майдониқанчалигини кўрсатинг. Уйингиз ўрнида сиздан олдин нима жойлашган эди ?
Тупроқ,ўсимлик,ҳавонат. Уйингиз атрофидаги қандай ўсимликлар учрайди. Атрофингиздаги тупроқ ҳоалати (сунъий , табиий, қурилиш материаллардан қолган чиқндилардан иборатлиги) ? Экинлар етишдиришда ўғит ёки бошқа қўшимчалардан фойдаланилишингиз ҳақида.
4 Менинг оиламнинг атроф-муҳитга таъсири.
Оилангизни атроф-муҳитга таъсири
ҳақида ҳеч ўйлаганмисиз?
Сувдан фойдаланиш;
· уйингизда сувдан фойдаланиладиган манба;
· оилангиз тахминан қанча сувни исътемол қилади ;
· қандай мақсадларда ишлатилинади (хўжаликда-маъиший, суғориш ва бошқаларга);
· йил фасилларидаги сув исътемолида фарқ борми;
· чиқинди сувлар қаерга оқизилади;
· оилангиз сувга ва канлизацияга қанча миқдорда пул тўлайди;
· уйингизда бузулган кран, трубалар борми. Бузулган крандан кунига қанча сув оқиб кетишини текширинг.
Энергиядан фойдаланиш:
· уйингиздаги электроэнергия манбаи (ТЭЦ, котельний);
· бир ойда оилангиз қанча энергия сарфлайди ва ойига қанча ҳақ тўлайсиз ;
· қандай электр қурилмалардан уйингизда фойдаланасиз какая бытовая техника, светильники (чўғланма лампа ёки люминесцентлими );
· энергияни тежайсизми?
Уйингиздаги газ ;
· манба (табиий, сиқилган, баллонларда келтириладиган ):
· оилангизга бирга қанча газ кетади ва қанча пул тўлайсиз;
· газ плитангизнинг асосий характериситкаси ва уни ҳаво муҳитига таъсири қандай;
· газ фойдаланиш қонун-қоидаларини биласизми ва улар қандай?
Уйни иситиш :
· Уйини қандай усулда иситасиз ;
· Қишда уйингизни иссиқ сақлашда қандай ишлар қиласиз;
· Хонагизни иссиқлигини мўтадил сақлаш усулларини биласизми?
· Оилангиз уйни иситиш ва иссиқ сув
учун ойига қанча тўлашади.
Чиқинди-уйимдаги
“аҳлат челак”:
· Оиланггизда бир кунда қанча аҳлат ташланилади (ярим челак, бир челак ва бошқа). Йилнинг қайси фаслида аҳлат кўп йиғилади?;
· қайси чиқиндилар кўпроқ йиғилади ?
· Чиқиндиларни қаерга олиб бориб ташланилади?
· оилангиз чиқиндига ўз вақтида ҳақ тўлайдими? Қанча тўлайсиз?
·Чиндиларда уй шароитида фойдаланасизми?
Кимёвий моддалар:
· Ҳар хил мақсадларда қандай кимёвий моддалардан оилангиз фойдаланадими;
· улар қаерда сақланилади г?
· Муддати тугаган кимёвий моддалар, дорилардан нима қиласиз?
· кимёвий моддалардан фойдаланиш тартибини биласизми? Энг хавфли кимёвий моддани биласизми ?
Хулоса: Рефератнинг бу қисми аҳамиятли бўлмасада, лекин қилинган ишларнинг маъносини ўрганиб чиқиб ўз хулосангизни чиқаришингиз мумкин бўлади. Ўз турар жойингиздаги экологик шароитга тўғри баҳо бериб қандай тадбирлар ўтказиш кеарклиги ҳақида гапириб ўтинг.
2-топшириқ
Ишдан мақсад: Транспорт воситаларидан атмосферага ташланадиган моддаларнинг миқдорини баҳолашни ўрганиш.
Умумий маълумотлар: Автотранспорт корхоналарнинг ишлаб чиқаришда, цехларда ва ҳаракатдаги воситалар орқали чиқадиган газлар билан атмосфера ҳавосини турли хил ифлослантирувчи ташламалар билан ифлослантиради. Ёқулғи қуйиш станцияларидада ҳам ёқилғиларни сақлайадиган ва қуйиш вақтида ёқилғиларнинг буғланиши натижасида атмосфера ҳавосини ифлослантириши мумкин. Ёқилғидан ташқари автотранспорт корхоналаридан маҳсус суюқликлар чиқарилади, бу инсонлар соғлиғига ва атроф –муҳитга катта зарар келтиради.
Аммо атроф-муҳитга асосий зиён келтирувчи моддалар автомобил ёқилғисидан чиқарадиган газлардир.
Ҳараркатдаги тарнспортдан чиқадиган газларнинг таркибида, бир қанча омилларга боғлиқ: автомобилнинг конструкциясига, двигател типига ва ёқилғи хилига, автомобил тугунларнинг ва агрегатларнинг техник ҳолатига, ҳаракат тартибига, географик ва метеорологик шароитига ва бошқаларга боғлиқ ҳолида бўлади.
Бензинда ишлайдиган двигател ҳавони СО (двигател цилиндрларида ёқилғини чала ёнишидан ҳосил бўладиган ис гази), олефинли углеводород ва қатор парафинлар ароматли углеводородлар, альдегидлар, ўзида галоген тутган углеводород, оғир металлар ва бошқалар билан ифлослантирувчи манбадир. Айрим ёқилғи турлари ўзида олтингугурт тутган бўлиб; бу диоксидли олтингугуртли газлардир. Дизелли двигателлар эса ҳавога қурумни бензинга нисбатан кўп чиқаради, дизел ёқилғиларида чиқариладиган газнинг таркибида қўрғошини йўқдир.
Юқорида келтирилган моддалар зарарли ва қийин йўқалувчи моддалардир. СО ис гази қонга кислородни ютишига қаршилик қилади, қўрғошин шу билан бир қаторда қон ва асаб тизимларига (турли хил органларда тўпланиб қолиш мумкин) таъсир этади; азот оксиди ўпкани яллиғлантириши мумкин, турли хилдаги ўпка касалликларига, вирусларга қарши чидамлилигини камайтиради; бензапирен- организмга салбий таъсир янги бирикмаларни ҳосил қилади.
Транспортлардан чиқадиган зарарли газлар 1 жадвалда келтирилиб ўтилган.
Шундай қилиб, автотранспорт шаҳарларнинг кенг ҳудудларига санитарно-гигиениник меъёрларидан ошиб кетиш натижасида салбий таъсир қилади.
Атмосфера ҳавосидаги ифлослатирувчи моддаларни сезиларли даражада камайтириш учун бензиннинг таркибига кислородли қўшимчалар қўшиш орқали камайтириш мумкин бўлади, яна мотор ёқилғисининг европа стандартларига мос келиши керак бўлади: Ташланма газларни нейтралаш усулларини қўллаш орқали, яъни бунда контактсиз тизим усулларини ёнишда ишлатиш, транспортларда трубага уфлаш (ҳаво оқими билан) усулларини қўллаш орқали эришиш мумкин бўлади; Йўлларни ётқишишда (қуришда) ва реконструкциясида энг сифатли материаллардан фойдаланиш кераклиги; Йўл қурилишида янги технологияларни қўлланиши керак.
Ҳаво ноқулай бўлган дамларда ҳавога автотранспортани чиқиндиларни ташламасини камайтириш тадбирларини қўллаш ва уларни инфраструктурасини ўтказиш керак бўлади.
1- жадвал
Бир дона автомобиллардан чиқадиган айрим зарарли моддаларнинг миқдори
Автомобилдан чиқадиган токсик компонентларнинг номи |
Кимёвий формуласи |
Бир дона автомобилнинг чиқарадиган газ миқдори, мг/час |
Углерод (II) оксиди |
CO |
100000 |
альдегидлар (йиғиндиси) |
CH2O (формальдегид) |
10000 |
Қурум (углерод) |
C |
10000 |
Углеводородларнинг оддий тузилиши (йиғиндиси) |
CH, CH4, C3H6 и др. |
30000 |
бензо-пирен |
C20H12 |
3000 |
Топшириқ. Автомобил йўллари ҳудуддида ҳосил бўладиган СО ни ва қурумни концентрациясини ҳисоблаш.
Ҳисоблаш тартиби.
Шамол тезлиги ω
1. Автомобилларнинг сонини келтирилган формула орқали аниқлаш:
Nnp = Σ ni ּ Knpi , (1)
бу ерда
ni –автомобиллар сони (енгил, автобуслар ва бошқалар.)
Knpi – коэффициент қиймати (2 жадвал)
2. СО ни концентрациясини одамлар юрадиган йўлкалардан 1.5 м баландликда аниқлаш учун
а) Шамол тезлиги 1м/с гача бўлганда
СО0 = (7,33+0,026Nnp) K1ּK2ּK3 , (2)
бу ерда
Nnp – келтирилган икки томонлама қатновдаги ҳаракатлар интенсивлиги, авт/ч;
К1 – коэффициент, транспорт оқимини таркибини ва унинг ўртача катталигини ҳисобга олиниши (3-жадвал);
К2 – коэффициент, йўлларнинг кўндаланг оғишидагиларни инобатга олиниши (кўндаланг оғишидагиларни I 10% кам К2 =1 да; I = 10-30% К2 = 1,02да; i=30-50% К2 = 1,04);
К3 – коэффициент, двигател конструкциясининг яхшиланишини ва ишлатиш усулларини ўзгарган даврларни инобоатга олган ҳолда автомобилнинг токсиклиги камайиши кутилган вақт (1995 йил учун К3=0,17, 2000йил учун К3 = 0,11, 2009йил учун К3 = 0,1).
2-жадвал
Knpi коэффициентлар қийматларикелтирилган
Транспорт тури |
Knpi |
Транспорта тури |
Knpi |
Мотоцикллар ва мопедлар
Енгил автомобил кам ёқилғили автомобиллар хиссаси 70-100% 50-70% 30-50% 10-30% до 10%
|
0,5
0,7 0,8 0,9 1,0 1,1
|
Юк автомобил юк қўтариши 2т. гача 5т 8т 14т 14т. Дан юқори Автобуслар йўловчилар жойлашиши кам ўртача катта |
1,5 2,0 2,5 3,5 4,5
1,4 2,6 3,15 |
Изоҳ. Дизелда ишловчи юк автомобил ва автобуслар Knpi ни 0,14 га кўпайтириш керак, газбаллонларида эса 0,25 га.
3-жадвал
К1 транспорт оқимини ва тезлигига боғлиқлик коэффициенти
Умумий оқимларни юк автомобилларни ва автобусларнинг улуши, % |
Транспорт оқимини тезлиги, км/с |
||||||
20 |
30 |
40 |
50 |
60 |
70 |
80 |
|
80 70 60 50 40 30 20 10 |
1,17 1,14 1,12 1,11 1,09 1,08 1,05 1,02 |
1,11 1,08 1,04 1,01 0,97 0,95 0,91 0,87 |
1,5 1,00 0,95 0,91 0,86 0,82 0,77 0,72 |
0,90 0,87 0,83 0,80 0,76 0,73 0,69 0,65 |
1,02 0,95 0,89 0,84 0,77 0,70 0,62 0,54 |
1,11 1,04 0,93 0,90 0,78 0,66 0,57 0,46 |
1,21 1,12 1,03 0,95 0,85 0,75 0,67 0,55 |
б) шамол тезлиги 1м/с дан юқори бўлганда
СО0 = 6ּ10-4Nпр – 9lgvn – 0,3ω+17, (3)
бу ерда
СО0 – углерод окисидининг ўртача концентрацияси (2-формула), мг/м3;
Nnp – келтирилган икки томонлама йўналишдаги ҳаракатларнинг интенсивлиги, авт/с;
Vп – транспорт оқимининг ўртача тезлиги, км/ч;
ω – шамолнинг ўртача тезлиг, м/с.
СО концентрациясини аниқлаш, йўлдан х оралиғидаги мг/м3
СОх = 0,5СО0 – 0,1х , (4)
бу ерда,
СО0 углерод окисидини ўртача концентрация(ф-ла 2 ваф-ла 3), мг/м3 .
х – йўл чеккасидаги йўлларнинг ҳисоблаш нуқталарини олиб ташлаши, м. (х = 5….15м деб қабул қилинган).
3. СО ни концентрациясини РЭК билан таққослаш ва ҳулоса чиқариш. Аҳоли яшайдиган жойлардаги ҳаводаги рухсат этилган СО ўртача концентрацияси 1,0 мг/м3.
4. Дудланишни ҳисоблаб чиқариш (қурумларни ҳаводаги таркиби)
D= 0,14 (Nюк +Nавт+0,03Nл –2,5ω+38), (5)
бу ерда
Nюк – юк автомобилларининг ҳараркат интенсивлиги, авт/сч;
Nавт –автобусларниав ҳараркат интенсивлиги,т/с;
Nе –енгил автомобилларнинг ҳараркат интенсивлиги, авт/с;
ω – шамолнинг ўртача тезлиг, м/с.
Чиққан қийматни РЭК билан таққослаш ва ҳулоса чиқариши керак.
Аҳоли яшайдиган жойлардаги ҳаводаги рухсат этилган СО ўртача концентрацияси 0.05мг/м3.
5. Хулоса чиқариш ва СОни ва қурумни камайтирш учун қандай тадбирлар қўллаш кераклиги ҳақида тавсиялар бериш.
Вариантлар
№ |
Автомобиллар ҳаракатининг интенсивлиги N, авт/с |
|||
Юк. Авт. Nюк |
Енгил. Авт Nе |
Автобус Nавт |
Мотоцикл Nмот |
|
1 |
200 |
1100 |
40 |
13 |
2 |
180 |
2120 |
48 |
23 |
3 |
264 |
1860 |
24 |
21 |
4 |
920 |
234 |
453 |
12 |
5 |
687 |
156 |
54 |
5 |
6 |
658 |
212 |
43 |
23 |
7 |
264 |
1860 |
24 |
21 |
8 |
122 |
2324 |
45 |
11 |
9 |
520 |
478 |
380 |
13 |
10 |
180 |
2120 |
48 |
23 |
№ |
ω , м/с |
Йўллар оғиши, I, % |
Vср , км/с |
|
1 |
1,1 |
9 |
52 |
|
2 |
1,3 |
11 |
63 |
|
3 |
0,9 |
14 |
68 |
|
4 |
1,5 |
15 |
45 |
|
5 |
1,4 |
18 |
54 |
|
6 |
1,3 |
22 |
33 |
|
7 |
1,6 |
25 |
65 |
|
8 |
1,4 |
30 |
67 |
|
9 |
1,3 |
35 |
52 |
|
10 |
1,1 |
28 |
63 |
|
Назорат саволлари
1.Атмосфера ҳавосига транспорт воситаларининг таъсири.
2. Заҳарли токсик чиқарилмаларни камайтириш услублари ҳақидан маълумотлар.
3. Бензинни атмосфера ҳавосидаги ифлослатирувчи моддаларни сезиларли даражада камайтириш учун қандай тадбирлар қилиниши керак бўлади?
4. Бензинда ишлайдиган двигател ҳавога қандай газларни ҳавога чиқаради?
5. Ҳараркатдаги тарнспортдан чиқадиган газларнинг таркиби нимага боғлиқ?
3 топшириқ
Рухсат этилган концентратлар чегараси
Умумий маълумотлар: адсорбцион усуллар ёрдамида газлардан тозалаш адсорбентлар типи.
Адсорбция усули ҳосил бўлган газлани сўриб олиш орқали тозалашга асосланган ва буғга айланиши онсон бўлган яхши ривожланган қаттиқ жисмдан иборат бўлган – адсорбентлардир. Ютилган газ молекулалари қаттиқ жисм юза қисмида маҳкам Ван-дер-Ваальса(физик адсорбция) кучи ва кимёвий куч (хемосорбция) орқали ушлаб турилади. Адсорбция стадияси: газ молекуласини қаттиқ жисм юзасига киритиш, қаттиқ жисмнинг ғовак тешиклари орқали газ молекуларини киритишдир.
Адсорбция усулида концентрацияси унча юқори бўлмаган зарарли компонентлар учун ишлатилинади. Адсорбирланувчи моддалр адсорбентлардан десорбция усулидан фойдаланиб инерт газ ёки буғлардан тозаланилади. Адсорбентлар келиб чиқиши бўйича бўлиши мумкин табиий ва сунъий. Ишлаб чиқаришда адсорбентларнинг асосий типларига: фаол кўмир, силикагели (SiO2*nH2O), алюмогели, цеолитлар, ионитларни киритиш мумкин.
Олтингугурт икки оксидидан тозалаш. Бу усулда адсорбент сифатида фаол кўмир, оксидлар, фаол силикагел, доломит, кальции карбонат ва бошқалардан фойдаланилади. SO2 ни адсорбция қилишда ёниш камераларидан фойдалаинади. Олтингугурт икки оксиди юқори ҳароратда кукунсимон моддалар ёрдамида йиғиб олинади. Шундан сўнг тутунсимон газлар нам ёки қуруқ чангтутгичлар ёрдамида сўриб олинади.
Сульфидли газлардан тозалаш. Будан ҳолатлададонадаор куйдирилган темир оксид ва гидрооксидиданли аппаратлардан фойдаланилади. Жараён камчилиги: тозалшнинг сифати жуда паст техник қурилмаларни чанг билан тез тўлиб қолиши.
Газдан тозалашнинг каталитик усули.
Токсик компонентларнинг нотаксикка кимйвий усулда катализаторлар ёрдамида айлантириш. Бу усул ёрдамида азот оксидлари,олтингугурт, углерод ва органик моддалардан тозаланилади.
Азот оксидини каталитик усулда парчалаш. Азот оксиди қайта тикловчи газлар ёрдамида қайта тикланилади-қайта тикловчи газлар(H2, CO, CH4) катализатор иштирокида олиб борилади. Катализатор сифатида турли хил металлар олиниб уларнинг юзаси оловгв бардош материаллар билан қопланилади; алюминий оксидга палладийли юритилган катализаторлардан фойдаланилади. Қайта тиклаш даврида ҳарорат 400-470 гр ташкил этади.. Реакции:
4NO + CH4 = CO2 + 2H2O + 2N2;
2NO + 2H2 = N2 + 2H2O;
2N2O + 4CO = N2 + 4CO2.
Углерод оксидидан тозалаш. CO дан тозалашда каталитк усул ишлаб чиқаришда энг кўп ишлатилинади. Каталитик йўли билан CO газидан тозалаш энг мувофиқ йўлардан бўлиб ҳисобланилади. СО газини гидрирлаш жараёни никел ва темир катализаторлардан фойдаланилган ҳолида олиб борилади бу реакцияни амалга оширишда юқори даражадаги босим ва ҳароратдан фойдаланилади ва бу реакция қуйидагича кетади:
CO + 3H2 = CH4 + H2O.
Олтингугур икки оксидидан тозалаш. Олтингугурт икки оксидидан тозалаш усули технологик каталитик усулдан фойдаланиш орқали амалга оширилади, бунда SO2 ва SO3 оксидланиш принципига асосланган ҳолида нитроз ёки контактли усулларни қўллаган ҳолида олиб борилади.
Яна шундай усуллар мавжудки олтингугурт оксидларидан аммоний сульфат олинади бу минерал ўғит сифати ишлатилинади. SO2 ни SO3 гача оксидлайдилар ва V2O5 ёрдамида 450-480 гр қиздирилади. Шу билан бир қаторда олинган аммоний сульфатдатни 220-260 гр. газ ҳолига келтиририб аммиакни ажратиб олиш мумкин, аммиак ўғит сифатида фойдаланилади. Сульфатаммоний кристал ҳолига келтирилиб цикло ва электрофильтр усулида ажратилиб олинади.
1-жадвал
Маълумотлар номи |
Талабалик гувоҳномасининг охиридан олдинги рақами |
|||||||||
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
8 |
9 |
0 |
|
Климатик зона А |
240 |
200 |
200 |
240 |
240 |
200 |
200 |
240 |
200 |
250 |
Тутунли газлар хажми Q м3/с |
25 |
27,5 |
30 |
32,5 |
35 |
37,5 |
35 |
32,5 |
80 |
40 |
Трублар сони N, та |
2 |
3 |
4 |
5 |
2 |
3 |
4 |
5 |
2 |
3 |
труба баландлиги H, м |
15 |
16 |
17 |
18 |
19 |
20 |
21 |
22 |
23 |
24 |
труба диаметри D, м |
4 |
6 |
7 |
8 |
9 |
10 |
11 |
12 |
13 |
15 |
Фон концентрацияси Сф, мг/м3 |
0,01 |
0,03 |
0,04 |
0,01 |
0,01 |
0,02 |
0,03 |
0,04 |
0,05 |
0,06 |
Коэффициент m |
0,5 |
0,6 |
0,7 |
0,8 |
0,9 |
1 |
1,1 |
1,2 |
1,3 |
1,5 |
ташламалар |
Хлор |
Аммиак |
Хлор |
Ацетон |
Ксилол |
Толуол |
Хлор |
Аммиак |
Азот икки окисиди |
Чанг |
2-жадвал
Кўрсатгич |
Талабалик гувоҳномасининг охирги рақами |
|||||||||
0 |
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
8 |
9 |
|
W мг/м3 |
22 |
21,4 |
20,8 |
22 |
20,6 |
18,8 |
14,4 |
14,2 |
13,5 |
13 |
n % |
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
8 |
9 |
1 |
KF мг/м3 |
1,5 |
2,5 |
3,5 |
4,5 |
5,5 |
6,5 |
7,5 |
8,5 |
9,5 |
10 |
W- аралашманинг трубадан чиқиш ўртача тезлиги
KF - коэффициент, чўкишга таъсир этувчи кўрсатгич
n – боғлиқлик коэффициенти
РЭКCO = 1,5 мг/м3
РЭКNO2 = 0,06 мг/м3
РЭКSO SO2 = 0,5 мг/м3
РЭКчанг = 0,05мг/м3
3-топшириқни бажариш учун услубий кўрсатма
1. Зарарли газсимон моддаларнинг атмосфера ҳавосидаги ўртача бир кунлик хажми :
, г/с (1)
2. Битта манбадан чиқувчи рухсат этилган чиқарилмаларнинг(РЭЧ) сони РЭКни инобатга олган ҳолда.”иссиқ чиқарилмаларни” аниқлаш формуласи:
, г/с 3.2.
3. Газ-ҳаво аралашмаларининг битта манбадан чиқувчи умумий хажми нианиқлаш:
, м3/сек 3.3.
4. Зарарли моддаларнинг фон концентрацияси:
, г/м3 3.4.
5. Ҳулоса чиқариш.
Назарий саволлар:
1. Антропоэкологик муаммолар .
2. Эколого-техноген муаммолар.
3. Экологик кризис зонаси - территорияда, экотизимда деградация ҳосил бўлиш .
4. Атмосфера ҳавосини яхшиланиш учун қилинаётган ишлар.
4 - топшириқ
ТУПРОҚ ИФЛОСЛАНИШНИнг ХАВФлИлигиНИ БАҳОЛАШ
Тупроқни кимёвий ифлосланган моддалардан баҳолаш, ҳар хил
турдаги дифференцияланган тупроқларни асосан 2 хил вазиятда баҳоланади:
1. Территориядан хўжалик асосида фойдаланиш(аҳоли зич жойлашган худуд тупроқлари, хўжалик мулклари, рекреацион зоналар ва ҳоказолар).
2. Ушбу территориялардаги тупроқларни инсонга таъсири.
1 Қисм. Қишлоқ хўжалигидаги тупроқларни ифлосланиш даражасини ўрганиш ва хулоса чиқариш.
а) Хавфлик коэффициенти. (хавфлик коэффициент Ко 1 тупроқни ифлосланиш хавфидан каттароқ бўлса:
Ko = C/ПДК, 6.1.
С - тупроқдаги ҳақиқий хавфлик концентратлари мг/кг;
РЭК – кимёвий моддаларнинг рухсат этилган коэффиценти,
мг/кг (2 жадвал)
б) 1 жадв. қараб кимёвий моддаларнинг хавфлилик синиф миқдорини аниқланг,
в) 3 жадв. қараб қишлоқ хўжалигида тупроқни ифлосланганлиги мумкин бўлиш миқдорини аниқланг.
Кимёвий моддаларнинг хавфлилик синфи
1 жадвал.
Хавфлилик класси |
Моддалар |
I |
Мышьяк, кадмий, симоб, қўрғошин, селен, рух, фтор, бенз(а)пирен, толуол, бензол |
II |
Бор, кобальт, никель, молибден, мис, сурьма, хром, S, H2S, H2SО4, стирол, ксилол, |
III |
Барий, ванадий, вольфрам, марганец, стронций, ацетофенон, KCl |
Тупроқдаги кимёвий моддаларнинг ва унинг такибида мумкин бўлган зарарлик кўрсатгичининг рухсат этилган концентрацияси
2 жадвал
Моддалар |
РЭК мг/кг |
Зарарлилик кўрсатгичи |
|||
Транс-локацион |
Миграцион |
Умум санитар |
|||
сувда |
ҳавода |
||||
Мис |
3,0 |
3,5 |
72,0 |
- |
3,0 |
Никель |
4,0 |
6,7 |
14,0 |
- |
4,0 |
Рух |
23,0 |
23,0 |
200,0 |
- |
37,0 |
Кобальт |
5,0 |
25,0 |
> 1000,0 |
- |
5,0 |
Фтор |
10,0 |
10,0 |
10,0 |
- |
25,0 |
Сурьма |
4,5 |
4,5 |
4,5 |
- |
50,0 |
Марганец |
1500,0 |
3500,0 |
1500,0 |
- |
1500,0 |
Ванадий |
150,0 |
170,0 |
350,0 |
- |
150,0 |
Марганец + ванадий |
1000,0 + 100,0 |
1500,0 + 150,0 |
2000,0 + 200,0 |
- |
1000,0 + 100,0 |
Қўрғошин |
30,0 |
35,0 |
260,0 |
- |
30,0 |
Мышьяк |
2,0 |
2,0 |
15,0 |
- |
10,0 |
Симоб |
2,1 |
2,1 |
33,3 |
2,5 |
5,0 |
Қўрғошин + симоб |
20,0 + 1,0 |
20,0 + 1,0 |
30,0 + 2,0 |
- |
30,0 + 2,0 |
КCl (К2О) |
560,0 |
1000,0 |
560,0 |
1000 |
5000,0 |
Нитратлар |
130,0 |
180,0 |
130,0 |
- |
225,0 |
Бенз(а)пирен (БП) |
0,02 |
0,2 |
0,5 |
- |
0,02 |
Бензол |
0,3 |
3,0 |
10,0 |
0,3 |
50,0 |
Толуол |
0,3 |
0,3 |
100,0 |
0,3 |
50,0 |
Изопропилбензол |
0,5 |
3,0 |
100,0 |
0,5 |
50,0 |
Альфаметилстирол |
0,5 |
3,0 |
100,0 |
0,5 |
50,0 |
Стирол |
0,1 |
0,3 |
100,0 |
0,1 |
1,0 |
Ксилол |
0,3 |
0,3 |
100,0 |
0,4 |
1,0 |
Олтингугурт бирикмалари (S): |
0.5 |
6,7 |
120,0 |
- |
30,0 |
H2S |
0,4 |
160,0 |
140,0 |
0,4 |
160,0 |
Олтингугурт |
160,0 |
180,0 |
380,0 |
- |
160,0 |
Олтингугурт кислотаси |
160,0 |
180,0 |
380,0 |
- |
160,0 |
Қишлоқ хўжалигида фойдаланилган тупроқдаги кимёвий моддалар билан ифлосланишни баҳолашни принципиал схемаси
3.жадвал
Тупроқ ифлосланганлиги категорияси |
Ифлосланганлик характеристикаси |
Возможное использо- вание территории |
Таклиф қилинган чоралар |
I. Рухсат этилиши |
Тупроқдаги кимёвий моддалар миқдори фон концентрациядан юқори РЭК ошмаган |
Иҳтиёрий экинларни экиш мумкин |
Тупроқни илослантирувчи манбаларнинг таъсирини камайтирилганлиги. Ўсимликларга бериладиган токсик моддаларни кмаайтириш соҳасида ишларни ташкил этиш (известкаларни ва органик ўғитлардан фойдаланиш ва бошқалар.) |
II.Хавфлилиги меъёрий |
Кимёвий моддаларнинг миқдори зарарли моддалар тупроқ таркибида миграция қилинувчи сув ва ҳаво таркибида РЭК лимитдагидан юқори бўлади,аммо транлокацион кўрсатгичи пастроқ |
Қишлоқ хўжалик экинларини сифатини текширган ҳолад ҳохлаган экинни экиш мумкин. |
Ўтказилаётган тадбирлар I категорияга анологик ҳолда ўтказилади. Миграция сувларида ва миграция ҳаво таркибида лимитланган моддалар ни қишлоқ хўжалиги аҳолини нафас йўлларини текришлади ,шу билан бирга сув хавзалари ҳам текширувдан ўтказилинади.. |
III.Юқори ҳавфли |
Кимёвий моддаларнинг миқдори зарарли моддалар тупроқ таркибида транлокацион кўрсатгичи РЭК лимитдагидан юқори бўлади |
Техник экинлар экиш учун мўлжалланган. Қишлоқ хўжалик экинларини экишда тупроқ концентрациясига қараб таннланилиб экилади. |
1.I категории ишлари билан бир қаторда ўсимликларни,озиқ – овқатларни ва ем-хашакларни токсиклигини назорат қилиниши керак, 2.
озиқ овқатга мўлжалалнган ўсимликларни тозв жойда ўстирилган
ўсимликлар билан аралаштирилиб берилади. |
IV.Хаддан ташқари юқори |
Зарарлиги бўймча тупроқнинг кимёвий моддалари РЭК юқори |
Техник экинлар экиш учун ёки қишлоқ хўжалик экинларини оз миқдорда экиш мумкин |
Тупорқнинг зарарли даражасини пасайтирадиган тадбирларни қўллаш, бунда токсикликка боғлиқлигини инобатга олган. Сув таркибидаги токсик моддаларни назоратга олиш.Уни ҳимоёқилиш. |
2 қисм. Аҳоли яшайдиган пунктларда тупроқнинг хавфлигини баҳолаш.
Тупроқни кимёвий моддалар таъсирида ифлосланиши инсонлар оргнизмига салбий таъсир этишини баҳоланиши қуйидаги кўрсатгич орқали ўтказилади, шаҳарда атроф-муҳитни геокимёвий ва геогигиеник назорат қилиш орқали ўрганилади. Бундай кўрсатгични фонд (Сф) га нисатан аниқланилади
1.кимёвий моддаларнинг концентрация коэффиценти (Кс)
Кс = С/Сф , 6.2.
Бу ерда, С –тупроқда мавжуд бўлган кимёвий моддалар , мг/кг,
Сф – тупроқдаги учрайдиган моддаларнинг фондди, мг/кг,
Сф=(0,1...0,5)·РЭК, 6.3.
1. Ифлосланиш кўрсатгичининг йиғиндиси , 6.4.
Бу ерда n – ифлослантирувчи моддалар сони число
2. 6.4 жадвалдан фойдаланиб ҳулоса ёзинг.
Тупроқнинг ифлосланиш кўрсатгичи (Zc) орқали шкалалар орқали тахминан баҳоланиши
6.4.жадвал
Тупроқни ифлосланиш категорияси |
Катталиги (Zc) |
Аҳолини ифлосланган худуддаги саломатлиги ўзгариши кўрсатгичи |
Рухсат этилган |
16 кам |
Болаларнинг касалланиши паст даражада ва болалардаги ўзгаришлар минимал даражада |
Ўртача хавфли |
16-32 |
Умумий касалликларни ортиши |
Хавфли |
32-128 |
Умумий касалликларни ортиши, болаларни касалланиши тез учраб туради, болаларда суринкали касалликларни ортиши,юрак-томир тизими фаолиятининг бузулишини ортиши |
Ўта хавфли |
128 юқори |
Болаларнинг касалланиши ортиши, аёллар туғишини пасайши. |
Вариантлар.
Тупроқдаги зарарли моддалар миқдори
Модда |
С, мг/кг |
№ |
Модда |
С, мг/кг |
№ |
Модда |
С, мг/кг |
|
1 |
H2SО4 |
180 |
12 |
Бензол |
1,02 |
23 |
Толуол |
0,57 |
Марганец |
2500 |
S |
195 |
КCl |
637 |
|||
Ванадий |
180 |
Стирол |
0,21 |
Марганец |
1876 |
|||
2 |
Фтор |
17,2 |
13 |
Ксилол |
0,48 |
24 |
Ванадий |
181 |
H2S |
0,91 |
Марганец |
1765 |
S |
211 |
|||
Қўрғошин |
39,4 |
H2S |
0,91 |
Бенз(а)пирен |
0,049 |
|||
3 |
КCl |
716 |
14 |
Мис |
6,75 |
25 |
H2SО4 |
260 |
Мышьяк |
3,6 |
Мышьяк |
2,9 |
Сурьма |
5,7 |
|||
Симоб |
4,1 |
Бенз(а)пирен |
0,076 |
Рух |
34,5 |
|||
4 |
Фтор |
13,5 |
15 |
Кобальт |
8,4 |
26 |
H2SО4 |
287 |
H2S |
0,8 |
Фтор |
15,2 |
Қўрғошин |
39,4 |
|||
Бензол |
0,97 |
Стирол |
0,23 |
Бензол |
1,02 |
|||
5 |
Нитраты |
186 |
16 |
Толуол |
0,68 |
27 |
Бенз(а)пирен |
0,08 |
Стирол |
0,19 |
Марганец |
1911 |
Никель |
9 |
|||
Ванадий |
176 |
Фтор |
16,7 |
S |
225 |
|||
6 |
S |
200 |
17 |
Никель |
8 |
28 |
Ртуть |
4,8 |
Бенз(а)пирен |
0,059 |
К2О |
685 |
Нитраты |
213 |
|||
КCl |
626 |
Қўрғошин |
41 |
Фтор |
15,9 |
|||
7 |
Толуол |
0,76 |
18 |
Фтор |
12,9 |
29 |
S |
212 |
Ксилол |
0,56 |
Симоб |
3,8 |
Никель |
8,5 |
|||
Кобальт |
6,7 |
Бензол |
0,82 |
Кобальт |
7,2 |
|||
8 |
Фтор |
14,1 |
19 |
S |
215 |
30 |
КCl |
631 |
Сурьма |
6,5 |
Нитраты |
178 |
Толуол |
0,54 |
|||
Бензол |
0,76 |
Фтор |
16,7 |
Мис |
7,2 |
|||
9 |
Мис |
6 |
20 |
Стирол |
0,24 |
31 |
К2О |
745 |
К2О |
640 |
Мышьяк |
3,2 |
Цинк |
32 |
|||
Рух |
30 |
H2S |
0,78 |
Толуол |
0,67 |
|||
10 |
Қўрғошин |
38,7 |
21 |
S |
187 |
32 |
Ванадий |
165 |
КCl |
594 |
Бенз(а)пирен |
0,065 |
Фтор |
14,1 |
|||
Мышьяк |
3,8 |
Ксилол |
0,61 |
Сурьма |
6,5 |
|||
11 |
Сурьма |
7 |
22 |
Мис |
6,53 |
33 |
Қўрғошин |
39,4 |
H2SО4 |
300 |
Марганец |
1911 |
Толуол |
0,76 |
|||
Қўрғошин |
38,7 |
Бензол |
0,72 |
Кобальт |
7,2 |
Назорат саволлари:
1. Экология ва демография.
2. Ички мухим экологик муаммолар.
3. Табиий мухит ва қишлоқ хўжалик фаолияти.
4. Ер реформаси ва институтлар.
5. Қишлоқ хўжалиги ерлари ва экологик саволлар.
5 топшириқ
Табиий ресурслар
Табиий ресурслар – бу табиий объектлар ва уларнитурли кўринишлари бўлиб, табиатнинг яратган турли неъматлари, улардан инсон ўз иҳтиёжларини қондриш учун фойдаланиб келади, у инсонни яшаши учнгина эмас балки уни яшашини янада яхшилаш учун ҳизмат қилади.
Табиий ресурслар тугайдиган ва тугамайдиган ресурсларга ажратилинган( улар ўз навбатида тикланадиган ва тикланмайдиганларга бўлинади). Бошқа классификациялар ҳам мавжуд.
Экологик ресурсларга экотизимнинг ассимиляцион хажимлар, сув ва кислород, технологикга - электроэнергия ва ёқилғи-энергитик ресурслар), демографикка - аҳоли.
Топшириқ: Вилоятни табиий ресурслар билан таъминланганлигини баҳолаш.
1) Регионнинг ресурслар билан таъминланганлигининг асосий кўрсатгичлари:
1. Биогеоценозларнинг табиий ўртача вазни - Uест (ўлчамсиз катталиги):
Uест = ΣSiбгц / S , 2.1.
Siбгц - биогеоценозни i- ни табиий ўлчам майдони (км2);
S – махаллий майдон (км2);
2. ўрмонларнинг ўртача оғирлиги
Uлес = Sлес / S, 2.2.
Sлес – ўрмонлар майдони (км2);
3. Регионлардаги кислород ишлаб чиқарилиши - Пв (т/йилига.)
Пв = ΣSiбгц ·Y, 2.3.
Y – кислородни йилига ишлаб чиқарилиши i- ўсимлик олами ишлаб чиқиши 1 жадвалга қаранг.
|
Биогеоценоз тури |
Кислород ишлаб Y, т/км2 |
1 |
Аралаш ўрмон |
1000-1500 |
2 |
Шудгорлар |
500-600 |
3 |
Яйловлар |
400-500 |
4 |
Сув сатҳи |
100 |
5 |
Шаҳар |
80-100 |
1 жадвал
4. Аҳолининг умумий ҳисоби - N (минг.одам.).
5. Аҳоли зичлиги ўртача - Рн (одам./км2).
Рн = N/ S , 2.4.
2) региондаги ресурслардан фойдаланилишини умумий кўрсатгичи;
1. Региондаги корхоналарнинг кислородни умумий исътемоди -
Пп (т/йил).
Кислородни умумий эҳтиёжи стационар ва кўчма манбаларнинг зарарли ташланмаларидан келиб чиқиб ҳисобланилади. Атмосферадаги кислородни боғлаб турувчи ифлосланган массанинг ҳажмидан келиб чиқиб хисобланади. Уларнинг асосини углерод оксиди, азот ва олтингугурт ангидридидир ташкил этади. Ифлослантирувчи модданинг моляр массасидан келиб чиқиб кислородни эҳтиёжи қуйидаги формула орқали анқланилади. Углерод оксиди мос равишда 0,571, азот оксиди (NO2 ) - 0,696, олтингугурт ангидриди - 0,5.
Пп =0,571· М CO + 0,696М NO2+ 0,5МSO2, 2.5.
3) Регионнинг ресурс балансларини асосий кўрсатгичлари :
1. Кислород қайта тикланиши баланси - П (млн.м3/йил):
П = 0.04· Пв - Пп , 2.6.
0.04 - регионнинг экотизимига зарар келтирмасдан кислороддан фойдаланиш коэффициенти.
Агар П<0 бўлса, мувозанат бузилган, агар П ≥ 0 – мувозанат сақланган.
2. Интегрилланган демоэкологик баланс- D.
2. жадвалга қараб ҳисобланади:
2 жадвал.
Демоэкологик мувозанат ҳисоби |
Uест |
Uл |
Pн |
Барқарор мувозанат |
>0.5 |
> 0.3 |
< 60 |
Шартли мувозанат |
0.3 - 0.5 |
0.2 - 0.3 |
60 - 90 |
Нобарқарор мувозанат |
0.2 - 0.3 |
0.1 - 0.2 |
90 - 100 |
Мувозанат йўқлиги |
< 0.2 |
< 0.1 |
> 100 |
Вариантлар:
№ |
S, минг. км2 |
Биогеоценоз майдони, минг.км2 |
Шаҳарлар майдони, минг.км2 |
N (минг. одам.) |
Ифлослан. моддалар массаси, минг.т./йил. |
|||||
Ўрмон |
Сув сатҳи |
Яйловлар |
шудгорлар |
СО |
NO2 |
SO2 |
||||
1 |
15,6 |
2,1 |
0,1 |
2 |
7,5 |
1,7 |
4649,6 |
1000 |
800 |
700 |
2 |
6,7 |
1,1 |
0,05 |
1,4 |
4,5 |
1,1 |
2920,3 |
900 |
680 |
420 |
3 |
6,1 |
0,95 |
0,03 |
1,25 |
3,8 |
1,15 |
1477,8 |
920 |
600 |
340 |
4 |
28,6 |
6,1 |
0,75 |
6,3 |
8,8 |
0,96 |
2462,2 |
1012 |
860 |
722 |
5 |
111 |
3,6 |
0,85 |
11,4 |
28,4 |
0,92 |
819,5 |
2340 |
1800 |
870 |
6 |
16,8 |
2,34 |
0,21 |
5,2 |
8,6 |
1,04 |
2955,5 |
976 |
620 |
270 |
7 |
20,1 |
1,54 |
0,225 |
6,3 |
9,6 |
0,84 |
1957,8 |
492 |
276 |
345 |
8 |
7,4 |
1,82 |
0,55 |
2,5 |
2,8 |
0,98 |
2134,5 |
840 |
576 |
320 |
9 |
4,3 |
0,9 |
0,02 |
1,1 |
2,2 |
0,08 |
684,3 |
500 |
200 |
140 |
10 |
4,2 |
0,85 |
0,015 |
1,1 |
2,12 |
0,8 |
2409,8 |
530 |
265 |
135 |
11 |
40,3 |
6,7 |
0,72 |
9,5 |
14,8 |
0,9 |
1545,1 |
612 |
308 |
272 |
12 |
21,2 |
1,25 |
0,25 |
5,3 |
11,6 |
0,65 |
1064,7 |
394 |
476 |
330 |
13 |
166,6 |
4,2 |
5,8 |
25 |
42,5 |
0,9 |
1582,7 |
928 |
750 |
230 |
14 |
15,9 |
2,24 |
0,12 |
2,2 |
8,1 |
1,52 |
4649,6 |
1100 |
860 |
670 |
15 |
6,8 |
1,28 |
0,085 |
1,55 |
4,1 |
1,15 |
3010,2 |
980 |
580 |
520 |
16 |
6,5 |
0,9 |
0,05 |
1,3 |
3,6 |
1,06 |
1480,1 |
892 |
667 |
349 |
17 |
30,1 |
6,1 |
0,57 |
9,35 |
12,8 |
0,96 |
2482,5 |
912 |
368 |
472 |
18 |
123,4 |
22,4 |
1,02 |
27,2 |
48,1 |
1,8 |
4898,6 |
1230 |
890 |
768 |
19 |
19,1 |
1,8 |
0,85 |
1,71 |
5,2 |
1,15 |
3251,5 |
983 |
587 |
624 |
20 |
23,2 |
3,9 |
0,52 |
4,3 |
7,6 |
1,16 |
1978,6 |
923 |
685 |
392 |
21 |
7,5 |
1,92 |
0,65 |
1,9 |
1,8 |
0,98 |
2431,5 |
862 |
563 |
328 |
22 |
4,4 |
0,9 |
0,35 |
1,1 |
1,87 |
0,18 |
746,3 |
567 |
246 |
148 |
23 |
4,6 |
0,85 |
0,15 |
0,95 |
2,24 |
0,68 |
2619,4 |
530 |
259 |
152 |
24 |
43 |
3,7 |
0,87 |
8,5 |
13,8 |
0,9 |
1575,8 |
618 |
328 |
254 |
25 |
21,2 |
1,05 |
0,35 |
7,3 |
8,6 |
1,16 |
4364,4 |
1392 |
670 |
430 |
26 |
166,6 |
4,2 |
5,8 |
25 |
42,5 |
0,9 |
4627,7 |
1980 |
1150 |
530 |
27 |
121 |
12,4 |
0,82 |
12,2 |
38,1 |
1,08 |
829,5 |
1100 |
860 |
670 |
28 |
18,7 |
1,28 |
0,085 |
1,55 |
4,1 |
1,15 |
2972,3 |
980 |
580 |
520 |
29 |
21,1 |
0,9 |
0,05 |
1,3 |
3,6 |
1,06 |
1958,4 |
892 |
667 |
349 |
30 |
7,6 |
1, 2 |
0,35 |
1,6 |
2,8 |
0,8 |
2135,2 |
312 |
163 |
228 |
Назорат саволлари:
1. Минерал ресурслар: мавжудлиги ва ишлатилиши.
2. Қишлоқ хўжалик ерлари ва экологик саволлар.
3. Экология ўрганадиган муаммолар.
4. Ресурс- хўжалик муаммолар.
5. Экстремал ҳолатдаги табиий ва антропоген функциялар билан боғлиқ табиий- экологик муаммолар.
6 топшириқ
Рентген нурларидан НУРЛАНИШ
Импульс тизимида ишлайдиган рентгендан нурланишининг атроф- муҳитга таъсир этувчи клистрон анодини экспозицион кучини аниқлаш.
Асосий тушунчалар: Рентгендан нурланиш- бу фотонлар энергиясидир, буни аниқлашда ультрафиолетдан то гамма нурланиш диапазон энергияси йиғиндисидан олинади, интервал тўлқин узунлигига мос равишда 10−4 дан то 10² Å (дан 10−14 то 10−8 м).\
Электромагнит тўлқин шкаласидаги ўрни:
Рентген нурланиш ва гамма нурланишларнинг энергетик диапазонлари энергия сохасини кенг миқдорда ёпади. Ушбу нурланишларнинг иккиси хам электромагнит нурланиш турига киради уларнинг энергияси фотон энергияси билан бир хилдир - эквивалент. Рентген нурланиш фотонлари энергияси 100 эВ дан 250 кэВ гача, нурланиш частотаси 3·1016 Гц дан 6·1019 Гц гача ва тўлқин узунлиги 0,005 - 10 нм.
Олиниши:
Рентген нурлари кучли зарядланган зарра (электрон) лар , атом ва молекуланинг электрон қобиғидан ажралиши оқибатида келиб чиқади. Энергия частотаси Мозли қонуни бўйича аниқланади:
Аноднинг атом элемент номери Z, A ва B - константа n электрон қобиғини асосий квант рақами кўрсатгичи. Хозирда анодлар керамикадан тайёрланади, электронлар уриладиган жойлари молибдендан тайёрланади.
Тезланиш жараёнида электроннинг – фақатгина 1% кинетик энергияси рентген нурланишга сарфланади, 99% энергия иссиқликга айланади.
Рентген нурланишни зарядланган зарралар тезлатгичидан ҳам олиш мумкин.
Рентген нурлари ҳар бир моддадан ўтиб кетиш хусусиятига эга, яъни ҳар бир модда ўзига хос рентген нурларини ўтказишга эга.
Биологик таъсири:
Рентген нурлари ионлаштирувчи хусусиятига эга. Унинг тирик организмга таъсири катта бўлиб нурланиш ва рак кассаллигига олиб келади. Шунинг учун рентген нурланиш билан иш чоғида ҳимоя воситаларидан фойдаланиш зарур. Ракнинг пайдо бўлишига ДНК молекуласининг жароҳатига сабаб бўлади. Рентген нурланиш мутаген факторга эга. (Жадвалга қар.)
1.Жадвал
Маълумот номланиши |
Талабалик гувоҳнамасининг охирги рақами |
|||||||||
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
8 |
9 |
0 |
|
U,кВ импульсда анод кучланиши |
100 |
110 |
120 |
130 |
140 |
150 |
160 |
170 |
180 |
190 |
Анод токи i,А |
20 |
21 |
22 |
23 |
24 |
25 |
26 |
27 |
28 |
29 |
2.Жадвал
Маълумот номланиши |
Талабалик гувоҳнамасининг охиридан битта олдинги рақами |
|||||||||
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
8 |
9 |
0 |
|
Q импульс пўклиги |
1500 |
1600 |
1700 |
1800 |
1900 |
1500 |
1600 |
1700 |
1800 |
1900 |
Нурланиш манбаи масофаси r,м |
30 |
40 |
50 |
60 |
70 |
80 |
90 |
30 |
40 |
50 |
4 топшириқни бажаришни услубий кўрсатмалари
1. Етишмаётган маълумотларни мустақил равишда ечиш.
2. Мисли анод, катта ҳажимдаги клистрон корпуси нурланишни 30 марттага камайтиради.
3. Фильтрланмаган тормоз нурланиш кучланиши қуйидаги формула орқали аниқланади:
,
, 4.1.
, 4.2.
4. Фильтрланган нурланиш кучланиши: 30-коэффицент кучсизланганлиги:
, 4.3.
5. Анод ҳртасидаги масофа интенсив нурланиш:
, эрг/см2с 4.4.
6. Экспозицион миқдор кучланиши қуйидаги формула орқали аниқланилади:
, Р/с 4.5.
7. Ҳулоса қилиш.
Назорат саволлари:
1. Замонавий экологик муаммолар.
2. Ахоли ва одамлар таъсири билан боғлиқ бўлган ўзгариш, ижтимоий-экологик муаммолар.
3. Ионлаштирувчи нурланиш.
4. Ионлаштирувчи нурланиш турлари.
5. Ионлаштирувчи нурланишларнинг тирик организмга таъсири.
7 топшириқ
Ишлаб чиқаршда чиқадиган оқоваларини сув Ҳавзаларига ташланишлари ва уларни зарарини ҳисоблаш
Ишлаб чиқари корхоналарида сув исътемоли жуда юқоридир. Сув манбалари корхонага яқин бўлган сув ҳавзалари ҳизмат қилади. Ишлатиб бўлигнган сув тўлиқлигича сув ҳавзасига оқова ҳолида ташланилади. Технологический цикл промышленных предприятий требует потребления значительных количеств воды.
Корхоналарнинг ишлаб чиқариш махсулотга қараб оқова сувлар ўзида санитар-токсик кўраҳолтига турли хил кимёвий компонетларга эга бўлган зарарли моддаларни ўзида тутган бўлади. Оқова сувнинг концентрацияси дарё сув концентрациясидан бир неча марта юқори бўлади. Маълум масофадан сўнг бу сувларни аҳоли пунктларида сувлардан фойдаланиш учун олинади(масалан, маъиший, қишлоқхўжалигида). Топшириқнинг асосий мақсади ишлаб чиқари корхоналаридан чиққан оқова сувларни концентрациясини ҳисоблаб чиқаришдир. Шу билан бирга оқова сувларинг рухсат этилган оқоваларни (РЭО) аниқлаш.
Дарёнинг характеристикаси: оқим тезлиги - V, участкадаги ўртача чуқурлик - Н, сувдан фойланиш жойи орасидаги масофа - L,дарёлар олинадиган сув миқдори - Q1; қадам, токсик компонентларнинг концентрациясининг ўзгаришини ўрганиш кузатилиши - LS.
Дарёнинг характеристикаси: зарарли компонент, сув исътемоли - Q2, зарарли компонентлар концентрацияси - С, фон концентрацияси - Сф, рухсат этилган концентрация - РЭК.
Корхоналардан сув хавзаларига ташланадиган оқова сувларни ҳисоблаш вариантлари(талабалаик гувоҳномасининг охирги рақами):
№ |
зарарли компонент |
РЭК, мг/л |
Q1, м/c |
Q2, м/c |
V, м/c |
H, м |
L, м |
С, мг/л |
LS, м |
Cф, мг/л |
1 |
Cr |
0.01 |
40 |
0.7 |
1 |
0.9 |
150 |
0.5 |
15 |
0.1 |
2 |
Бензол |
0.5 |
45 |
0.8 |
1 |
0.9 |
150 |
0.7 |
20 |
0.1 |
3 |
Метанол |
3.0 |
35 |
0.8 |
2 |
1.2 |
200 |
0.6 |
20 |
0.2 |
4 |
Мышьяк |
0.03 |
45 |
0.6 |
4 |
1 |
180 |
0.8 |
25 |
0.3 |
5 |
пропилен окисди |
0.01 |
40 |
0.9 |
3 |
0.8 |
175 |
0.7 |
30 |
0.2 |
6 |
Пиридин |
0.2 |
35 |
0.8 |
3 |
0.9 |
190 |
0.9 |
35 |
0.1 |
7 |
Формальдегид |
0.01 |
40 |
0.8 |
2 |
0.9 |
150 |
0.6 |
20 |
0.2 |
8 |
Cd2+ |
0.01 |
45 |
0.7 |
1 |
1 |
200 |
0.5 |
25 |
0.1 |
9 |
Co2+ |
1.0 |
40 |
0.6 |
2 |
0.9 |
150 |
0.7 |
20 |
0.2 |
10 |
Уротропин |
0.5 |
35 |
0.7 |
1 |
0.8 |
160 |
0.6 |
15 |
0.1 |
ε = 1; Lф/Lпр = 1
ИШЛАНИШИ:
Кўп омиллар: дарё ҳолати, қирғоқ ва оқова сувлар(ОС) сув массаларини маълум масофадан сўнг тўлиқ аралашиши.
Шу нарсани инобатга олиш керакки айрим жойларда ОС билан аралаиши тўлиқ бўлмайди. Шунга кўра қайта арарлашиш умумий ҳолатда қуйидаги формула орқали топилади:
, 7.1.
Бу ерда γ - коэффициент,оқова сувларнинг сув ҳавзаларидагизичлик даражаси.
Қайта аралашишни фойдаланиладиган пунктлардаги оқова сувларни таъсирини аниқлашда, қуйидаги формуладан фойдаланилади:
, 7.2.
, 7.3.
Бу ерда - коэффициент, аралашишдаги гидрологик омилларни инобатга олган ҳолат.
L - сув сақланадиган жой орасидаги масофа.
, 7.4.
Бу ерда - коэффициент, оқова сувларни дарёга тушадиган жой . қирғоққа тушадиган жойда =1.
Lф/Lпр – коэффициент дарёнинг ботқоқоланиши .
Дарёлар текис жойда оқишини инобатга олган ҳолда, D-коэффициент турбулентли диффузия топилади,
, 7.5.
Бу ерда V – оқимнинг ўртача тезлиги, м/c;
H – ўртача чуқурлик, м.
Сув хавзаларидаги зарарли компонент ҳақиқий концентрацияси қуйидаги формула орқали топилади :
, 7.6.
0,2 > 0.01, будай ҳолда РЭК юқори деб топилади
Меъёридан ошмаслиги учун корхонани қанча миқдорда зарарли моддаларни ташлаши мумкинлигини хисоблаш керак.
Ҳисоблар санитар-токсикологик кўрсатгичига қараб олинади. Ҳисоблар қуйидаги формулага қараб олинади:
Сст.пред.= K· (ПДК – Сф) + ПДК мг/м3 , 7.7.
Сст.пред. - максимал(имкон борича) концентрат, имкон борича мумкин бўлган оқова қуйидаги формулада берилган:
РЭК = Сст.пред·Q2 мг/с. 7.8.
Зарали компоентларнинг концентрациясинин тарқалишидан то орасидаги масофаси боғлиқлиги графиги тузиш LS = 15 м, Св=f(L):
Хулоса: Берилган топшириқни ечгандан сўнг сув хавзалардаги ҳақиқий сувни зарарли компонентлар билан ифлосланишини олинди, Св=0.2, бу ерда олинган натижа зарарли моддалар концентрацияси рухсат этилган концентрациядан ортиқлигини кўриш мумкин., бу эса сувни жуда ифлосланганлигини ва сувни тозалаш ишларини тезда олиб бори керак., корхоналарни санитар меъёрлари орқали текшир керак.
1. Оқова сувларни йиғиш ва тозалаш.
Гидросферанинг ифлосланиши манбалари асосан механик ва кимёвий зарали аралашмалар оқибатида рўй беради. Оқова сувларни механик аралашмалардан тозалаш учун тиндириш, механик зарралардан халос этиш учун фильтрлаш орқали эришиш мумкин.
Тиндириш йўли; асосан суюқликда зарраларни чўкиши ва эримайдиган ва қисман коллоид механик зарарли моддаларни ажратишда қўлланилади.
Фильтрлаш йўли; асосан оқова сувларнинг кичик диоперсион механик зарарли моддалардан ажратишда қўлланилади.
Оқова сувлар ёғ маҳсулотлари билан ифлосланган бўлса тиндириш билан бир қаторда, гидроциклон ва филтрациядан фойдаланилади, яна флотация жараёнидан ҳам фойдаланилади. Флотация йўли билан тозалашда интенсификация жараёнида ёғ маҳсулотлари сув юзасига қалқиб чиқартилиб уни ҳаво пуфакчалари билан ўраб олинади. Ҳаво пуфакчаларининг ҳосил бўлишига кўра флотация турларининг қуйидаги хилларига ажаратиш мумкин: напорли пневматик, кўпикли, кимёвий ва бошқалар. Ифлосланган оқова сувлар трубалар орқали наполи флотация резуарга,у ердан эса насос ёрдамида сатуратторга тушади. Сатураторда сув ҳаво билан аралаштирилади. Сатураторда аралашма флотацион камерага тушади. Камерада юзага чиққан элементлар “ёғ аралашмаси-ҳаво қисми” кўпик йиғувчи ёрдамида йиғиб олинади ва тозаланган сув тубалар орқали чиқарилиб юборилади. Оқрва сувларни металлардан ва тузлардан тозалашда реаген, ионалмаштириш,сорбция, электрокимёвий усуллар, биокимёвий усуллар, кислота-асосолардан тозалашда-кимёвий усул нейтраллашда фойдаланилади.
2. Сувни ифлослантирувчи манбалар.
Гидросерани алоқа корхоналари томонидан ифлосланишини кўрадиган бўлсак, гидросферани ифлослантирувчи манба бўлиб ишлаб чиқари, маъиший ва атмосфера ҳавосидаги ифлос аралашмалар сабаб бўлади,улар канализацияга оқизилади. Сувдан радиоқурилмаларни совутиш учун ва хўжалик-маъиший ҳизматлар мақсадида кенг фойдаланилмоқда.
Алоқа соҳасида ишлптилинадиган доимий токдан ишлайдиган қурилма ва аппаратлар, автоматлашган дизел-гененраторлар стационар аккумуляторли батареяларда(улар кислотали,асосолар) ишлайди. Уладан фойдаланишда аккумулятор батареясининг электродларини тез-тез алмашиниб турилиши керак бўлади..Чиқарилган қоидага асосан элкторлитни канализацияга оқизиш қатътийян ман этилади, уни махсус идишларга солиш, сўнгра уни утилизация қилиниши керак.
2.Ишлаб чиқариш корхоналардан чиқадиган оқова сувларни сув хавзаларига оқишиш шартшароити.
Сув хавзаларининг ифлосланиши асосан ишлаб чиқариш корхоналари ва аҳоли пунктларидан чиқадиган оқова сув ҳисобига бўлади. Оқова сувлар тушгандан сўнг сувнинг физик таркиби ўзгаради(ҳарорат ошади, тиниқлиги камаяди, рангли бўлиб қолади,сувнинг мазаси ўзгаради, ҳар хил хидлар ҳосил бўлади) ; сув юзасида ҳар хил сузиб юрувчи нарсалар пайдо бўлади, сув остида чўкмалар ҳосил бўлади; сувнинг кимёвий таркиби ўзгаради(органик ва анроганик моддалар,токсик моддалар кўпаяди,кислороднинг миқдори камаяди, муҳитнинг фаол реакция бориш жараёни ўзгаради ва бошқалар.) ; сувда бактерияларнинг сифат кўрсатгичи ва сони ўзгаради, касаллик тарқатувчи бактериялар пайдо бўлади. Ифлосланган сув хавзалари сув исътемолига ярамай қолади,хатто-ки техник сув таъминотига ҳам ярамайди; балиқ ҳўжалигини ҳам ривожлантириб бўлмайдиган ҳолига келади ва бошқалар.
Оқова сувларни қандай категория тегилигига қарамай сув хавзаларидаги сувлар халқхўжалигида ва сувни қандай мақсадда фойдаланишига қараб ажратилинади. Оқова сувларни сув хавзасига ташлангандан сўнг сувнинг сифати бир неча баробарига ўзгради, ташланган сув маданий ва спорт ишларида,балиқ хўжалигида зиён қилмаган ҳолида бўлиши керак.
Ишлаб чиқариш корхоналаридан сув ҳавзаларига чиқарилган оқова сувларини санитария-эпидемиологик станция ва боссейинни бошқаруб туруви бирлашма томонидан кузатилиб турилади. Ҳўжалик-исътемоли ва маданий – маъиший сувдан фойдаланиш учун меъёрларни икки турга ажратилинади: биринчиси сув хавзаси участкаси сувдан марказий ва маркзий бўлмаган хўжалик-исътемоли учун, шу билан бирга озиқ-овқат-саноатттини сув билан таъминлаш учун фойдаланилади; иккинчи тур чўмилиш, аҳолини спортда ва дам олишда ва аҳоли пунктларининг ташқарисида фойдаланилади.
Сув хазаларини қайси турга киришидан қатъий назар сувдан фойдаланишни Давлат санитария назорат қилувчилари томонидан турга ажратилинади.
Ҳозирда денгиз сувларига жуда аҳамият берилаяпти, чунки унга келиб қуйиладиган сув хавзаларида оқиб келадиган ифлос оқова тушишига йўл қўймаслик даокор, Сувнинг ифлослик меъёрларини туман сувфойдаланишга жавбогарлар томонидан текширилиб турилади. Денгиз сувларига қўиладиган оқоқва сувларинг ифлосланиш меъёри РЭК ошмаслиги керак, уларга санитар-токсик,умумийсанитар ва лимитловчи органолепти томонидан зарарли моддаларга берилган кўрсатгичлари асос бўлади. Дарё сувларини ичиш учун мўлжалланмаган ,улардан шифо учун,маданий-маъиший омил сифатида фойдаланилади.
Оқова сувлар тушадиган дарё, кўл,сув ҳавзалари ва денгизга тушиб уни ифлослант ириши оқибатида уларнинг тсув режимини ўзгаришига ва сув таркибининг муозанатига яъни сув экотизимига салбий таъсир этади.
Бу сувлар оқова сувларни табиий йўл билан қисмангина тозалаши мумкин. Бу эса иккиламчи маҳсулотларга айланишга олиб келади,бу ўз навбвтида сув нинг сифатига салбий таъсир этади.
Сув хавзаларидаги сувни тозалашда гидродинамик, физико-кимёвий, микробиологик ва гидробиологик жараёнлар орқали олиб борилади, бу жараён бирламчи ҳолатни келтирига ҳизмат қилади.
Ишлаб чиқариш корхоналардаги чиқадиган сувлар ўзига ҳос маҳсус чиқарилмалардан иборат, шунинг учун шаҳар сув ҳавзаларига чиқаришдан аввал махсус талабларни бажариш керак бўлади.
Ишлаб чиқариш корхоналаридан чиқарилаётган оқова сувлар тармоқ ва иншоатлар ишларига ҳалақит бермаслиги; трубаларни ва тозалаш қурилмаларининг элементларини бузулишига; тез ёнувчи модда 500 мг/л ошиқ бўлмаслиги; моддалар сетларда ушланиб қолмаслиги ва трубалардеворларида ўтириб қолмаслиги; ёнувчи аралашмалар ва газ ҳосил қилувчи моддаларни ўзида сақланган бўлиши; портлаш хухусиятига эга моддаларни; зарарли моддаларни, биологик тозалашга ҳалақит берувчи; сувнинг ҳарорати 40 С ошмаслиги керак бўлади. Бу талабларга жавоб бермаган корхоналар сувга оқоваларини оқишиздан аввал уларни олдиндан тозалаб сув шаҳар сув хавзаларига оқизишлари керак бўлади.
Назарий саволлар:
1. Ўзбекистондаги сув ресурслари.
2.сув сифати ва сувнинг сифат мониторинги.
3. Ер ости сувларининг сифати.
4. сувдан фойдаланиш сиёсати ва сувдан фойдалнишдан мақсад.
5. Ўзбекистон қилинаётган тадбирлар ва фаолиятлари.
8-топшириқ
Ишдан мақсад: Ишлаб чикариш ташланмаларининг атмосферага ташланадиган моддаларнинг миқдорини баҳолашни ўрганиш.
Умумий маълумотлар: Газларни зарарли ташланмалардан тозалаш усуллари
Газни тозалаш- ишлаб чиқариш манбаларидан чиқаётган , зарарли газларни ажратиб уларни зарарсиз моддаларга айлантириш;
Тозалаш усуллари классификацияси;
1. Процесс турлари бўйича; абсорбцияланган, хемосорбцияланган, адсорбцияланган, каталитикланган
2. Процесс характери бўйича; регенерацияланган, норегенерацияланган
3. олинадиган маҳсулот бўйича
4. зарарланиш кўриниши бўйича(чанг,аэрозоль,туманлар,газлар)в.б.
Зарарланган газларни дисперс таркиби бўйича қуйидаги аппаратлардан фойдаланилади (чангушлайдиган аппарат);
- механик кўринишдаги; циклонли, ротацион, радиал, бурама
- гидравлик; марказдан қочма, механик, турбулент, скруббер, барботаж ва кўпиксимон
- фильтрацион; газламали фильтрлар,толасимон
1. Тозалашни қуруқ усуллари.
- чанг чўкма камералари
- чангушагичлар; инерцион, динамик, бурама.
- циклонлар
- фильтлар; толасимон, газламасимон, керамик.
2. Тозалашни хўл усуллари.
- газювгичлар; бўлиқли, кийгизиладиган, ликопчасимон, зарбғинерцион амалли, марказдан қочма, механик,тезкор.
3. Тозалашни электрик усуллари.
- қуруқ электрофильтрлар
- хўл электрофильтрлар
Механик тозалов қурилмаларига қарашли гравитацион ва инерцион чангушлагичлар киради. Циклонли аппаратдаги чанг моддалари ушлагич корпусидаги газ (ҳаво) оқимидан марказдан қочма куч эвазига ажратиб олинади. Циклонли аппаратни фойдали натижаси чанг моддаларининг катта кичиклигига қарайди (4-5 мкм да - 60%, 10 мкм да – 80%, 30-40 мкмда 95% гача).
Гидравлик тозалов қурилмалари ишлаш услуби эса хўл чанг ушлагич процессига асосланган, бунда чангли газ (ҳаво) оқими суюқлик эвазига тозаланади. Гидравлик тозалов аппаратлари ишлаш принципи турлари; гидравлик; марказдан қочма, механик, турбулент, скруббер, барботаж ва кўпиксимон в. б.
Фильтрловчи тозалов қурилмалари эса газ (ҳаво) оқими ғоваксимон тўқимадан ўтиши эвазига тозаланади. Фильтрловчи тозалов қурилмалари турларига қуйидагилар киради; тканли фильтрлар,толасимон в.б.
Электрофильтр – мосламалари иш услубида тозалаш ўлчанган зарарли зарралар электростатик куч эвазига ушлаб олинади. Плюс томонлари; универсаллиги , минус томонлари; қимматлиги, портлов хавфи мавжуд бўлган газларни тозалаш.
Конденсация усули; ушбу усулдан тез буғланувчан эритмалар буғларини ушлаб олишда фойдаланилади.
Фойдали тарафлари; аппратдан фойдаланиш оддийлиги.
Камчиликлари; ишлаш жараёнида портлаш мавжудлиги,музлатиш реагентининг катта харажатлилиги.
1 жадвал
Талабалик гувоҳнамасининг охиридан битта олдинги рақами |
Чиқиндилар миқдори.Мх, р\с г/сек |
|||
MCO |
MNO2 |
MSO2 |
Mчанг |
|
1 |
13 |
0,85 |
6 |
13 |
2 |
2380 |
106 |
684 |
265 |
3 |
217 |
6,3 |
57,4 |
28,2 |
4 |
3050 |
127 |
805 |
297 |
5 |
189,3 |
8,8 |
62,4 |
20,6 |
6 |
208,5 |
9,8 |
68,2 |
27,8 |
7 |
4150 |
157 |
950 |
325 |
8 |
848,6 |
56 |
368 |
168 |
9 |
1200 |
84 |
478 |
206 |
0 |
1296 |
92 |
502 |
220 |
2 жадвал
Талабалик гувоҳнамасининг охириги рақами |
N |
H, м |
Д, м |
W, м/с |
Tг, 0С |
Tа, 0С |
A |
|
1 |
3 |
125 |
3 |
20,8 |
118 |
22,5 |
200 |
|
2 |
1 |
33 |
1,3 |
12,6 |
182 |
20,4 |
200 |
|
3 |
3 |
130 |
3 |
21,4 |
115 |
24,8 |
200 |
|
4 |
1 |
45 |
1,5 |
12,2 |
167 |
24,6 |
240 |
|
5 |
2 |
50 |
1,6 |
13,5 |
154 |
18,6 |
200 |
|
6 |
2 |
55 |
1,6 |
14,2 |
146 |
24,5 |
200 |
|
7 |
3 |
145 |
3 |
22 |
114 |
25,6 |
200 |
|
8 |
2 |
100 |
2,5 |
18,8 |
135 |
30 |
200 |
|
9 |
2 |
110 |
2,8 |
20,6 |
130 |
28,5 |
240 |
|
0 |
3 |
120 |
2,8 |
22 |
120 |
20 |
240 |
CCO = 1,5 мг/м3 ПДКCO = 5 мг/м3
CNO2 = 0,03 мг/м3 ПДКNO2 = 0,085 мг/м3
CSO2 = 0,1 мг/м3 ПДКSO SO2 = 0,5 мг/м3
CПЫЛЬ = 0,2 мг/м3 ПДКПЫЛЬ = 0,5мг/м3
Вариантлар 1- ва 2- жадвалда берилган.
1. зарарли моддалрнинг умумий кўрсатгичини ва ҳаводаги доимий концентрацияни РЭК билан солитириш.
2. Атмосфера ҳавосидаги ҳар бир моддалар учун рухсат этилган чиқарилмани ҳисоблаб чиқиш.(РЭМ).
3. Чиқарилмалар миқдори РЭМ ҳавода кўпайиб кетса кўриладиган чора тадбирлар ҳақида кўрсатма бериш.
F– зарарли моддларнинг атмосфера ҳавосидаги чиқиш тезлигини эътиборга олувчи ўлчовсиз коэффицент. Газсимон моддалар ва майда десперсс аэрозол аралашмалар учун F - 1; чанг ва қурумлар учун, агар тозалашнинг ўртача эксплуатацион коэффициенти 90% ва ундан катта бўлса F-2, 70-90% да F- 2,5 : 75% дан кам бўлса F- 3 га тенг бўлади.
¦- қуйидаги формула билан аниқланади
(1)
бу ерда:
W - газ-хаво аралашмасининг манбадан чиқаётган ўртача тезлиги (м/с).
¦-ҳаво критериясининг ёрдамчи омили,
Д- ташлама манбасининг диаметри , м.
Н- ташлама манбасини ер устки баландлиги (м);
Тг ва атмосфера ҳавоси ҳарорати (0С),
Тҳ ўртасидаги фарқи; (0С)
m ва n манба оғзидан ташланаётган газ - хаво аралашмаси чиқинди шароитини ҳисобга олувчи ўлчовсиз коэффицент.
Коэффициент қуйидаги формула билан аниқланилади
, м3/сек (2)
,
Vм совуқ ташламалар учун қуйидаги формула билан аниқланади
, м3/сек (3).
Бу ерда n- ўзгармас коэффициент n = 3
V1 – газ - ҳаво аралашмасининг ҳажми қуйидаги формула билан аниқланилади:
, м3/сек (4)
Корхоналардан ташланадиган зарарли моддалар билан хавфли ифлосланиш даражаси зарарли моддаларнинг ер устки концентрацияси См (мг/м3)билан аниқланилади
См энг ноқулай об-ҳаво шароитига тўғри келадиган ва ташлаш жойидан маълум масофада ўрнатилади.
Зарарли модданинг См катталиги рухсат этилган концетрациядан РЭК (мг/м3) ошмаслиги яъни См ≤ РЭК бўлиши керак.
Манбадан чиқаётган қизиган газ-ҳаво аралашмаси чиқиндисининг См катталиги қуйидаги формула ёрдамида аниқланилади:
, м3/сек (5)
Бу ерда А- Атмосфера ҳавосидаги зарарли моддаларнинг вертикал ва горизонтал ёйилишини аниқловчи, атмосферанинг ҳарорат интратификациясига боғлиқ коэффицент.
М- атмосферага ташланадиган зарарли моддалар миқдори,г/с
V – барча манбалардан ташланаётган газ-ҳаво аралашмаларини йиғиндисининг ҳажми (м3/с).
V=V1 N , (6)
Атмосферага битта манбадан ташланаётган зарарли моддаларни рухсат этилган ташламаси (РЭТ) агар уларни ер устки қисм қатламидаги концентрацияси РЭК дан ошмаганда:
РЭТ = (8РЭК·Н· ) / A·F·n·m, мг/м3 (7)
Зарарли моддаларнинг ер юзасидаги энг юқори концентрацияси совуқ ташламалар учун – Н, (ҳамма рухсат этилган концентрациялар учун) қуйидаги форомула орқали аниқланилади:
, мг/м3 (8).
Атмосферага битта манбадан ташланаётган зарарли моддаларни рухсат этилган ташламаси (РЭТ) агар уларни ер устки қисм қатламидаги концентрацияси РЭК дан ошмаганда қизиган ташламалар учун:
РЭТ= (РЭК- Сф)Н√ V1DТ/ A·F·n·m., мг/м3 (9)
Хулоса қилинг.
НАЗОРАТ САВОЛЛЛАРИ.
1. Экологик муаммолар классификацияси.
2. Эколого-иқтисодий муаммолар, табиаитдан фойдаланиш аниқлаш характерини ўзгариши.
3. Экологик зоналардаги табиий офатлар - майдон участкаси , яъни қайта тиклаб бўлмайдиган ҳолатлар ҳақида.
4. Туб аҳолининг яшаш жойларида экологик ва санитар ҳолатларни яхшиланиши ҳақида маълумотлар .
5. Атроф-муҳитни санитария ҳолатини яхшилашдаги экологик сиёсат ҳақида.
Адабиётлар
1.И.А. Каримов «Узбекистан на пороге XXI века: угрозы безопасности и гарантии прогресса» - Ташкент: Узбекистан – 315с.
2.Экология (под общ. ред. проф. С.А. Боголюбова), М.: Знание, 1999г.
3.Бекназов Р.У. Новиков Ю.В. «Охрана природы» Т.,1995й.
4.Валуконис Г.Ю., Муратов Ш.О. «Основы экологии» - Т., 2001г.
5.Холмуминов М. «Экология и закон» – Т: “Адолат”, 2000г.
6.Розанов С.И. «Общая экология» Санкт-Петербург ,«Лань», 2001г.
7.Экология (под общ. Ред. Проф. С.А. Боголюбова), М.: Знание, 1999г.
8.Бекназов Р.У. Новиков Ю.В. «Охрана природы» Т.,1995й.
9.Валуконис Г.Ю., Муратов Ш.О. «Основы экологии» - Т., 2001г.
10.Экология и безопасность жизнедеятельности: Учебное пособие для студентов ВУЗов / ред. Л. А. Муравий, 2002.
11.Белов С.В. Безопасность жизнедеятельности М.: Высшая школа. 2003.
12.Ёрматов Ғ.Ё., Исамухамедов Ё.У. Меҳнатни мухофаза қилиш. Дарслик. Ўзбекистан нашриёти. Тошкент 2002.
Мундарежа
№1. топшириқ |
Ишлаб чиқариш ташланмаларининг атроф-муҳитга таъсири |
|
№ 2. топшириқ |
Табиий ресурслар |
|
№ 3. топшириқ |
Рухсат этилган концентрация чегараси |
|
№ 4. топшириқ |
Рентген нурларидан нурланиш |
|
№ 5. топшириқ |
Транспорт воситаларининг атроф-муҳитга таъсири |
|
№6. топшириқ |
Тупроқ ифлосланишнинг хавфлилигини баҳолаш |
|
№ 7. топшириқ |
Ишлаб чиқаршда чиқадиган оқоваларини сув хавзаларига ташланишлари ва уларни зарарини ҳисоблаш |
|
№ 8. топшириқ |
Автомобиллардан чиқадиган зарарли моддаларни аниқлаш. |
|
№ 9. топшириқ |
Талалбалар яшаш жойларидаги экологик шароит |
|
Адабиётлар |
|
ЭКОЛОГИЯ фанидан топшириқ ва амалий машғулотларни ўтказиш учун
услубий қўлланма
Услубий кўрсатмалар университет
илмий-услубий кенгашдида кўриб
чиқилди ва нашр этишга тавсия
қилинди
2014 й ------------- №-----баённома
Тузувчилар:
Кат.ўқит. Е.А. Борисова
С.М. Абдуллаева
Н.Ю. Амурова
Асс. Г.А. Саидова
Муҳаррир:
Мусаҳҳиҳ: Юланова Н.Д.