ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ АЛОҚА АХБОРОТЛАШТИРИШ ВА ТЕЛЕКОММУНИКАЦИЯ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ДАВЛАТ ҚОМИТАСИ

 

ТОШКЕНТ АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИ

 

 

 

 

 

 

 

 

ЭКОЛОГИЯ

 

маърузалар матнни тўплами

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Тошкент 2014

 

“Экологиядан маърузалар матнни тўплами”

                                                                  КИРИШ

 

           Ватанимизнинг мустакилликка эришиши экология муаммоларини ҳал қилиш, инсоннинг табиатга бўлган муносабатини янги босқичга кўтариш имконини беради. Ҳозирги кунда табиатни муҳофаза қилиш масаласи тинчликни сақлашдан кейинги ўринда турадиган энг долзарб муаммоллардан биридир.              Атрофимиздаги табиат миллионлаб йиллар давомида юзага келган ҳамда ўзининг мураккаб қонунларига риоя қилган ҳолда яшайди. Ана шу табиат билан инсон ўртасида мураккаб мувозанат мавжуд. Ўбекистон Республикамиз азалдан ўз табиатининг гўзаллиги билан оламга машҳур бўлган ва бу ҳудудида қадимдан чорвачилик, деҳқончилик, суғориш иншоотлари қуриш, балиқчилик, ипакчилик, пахтачилик ва асаларичилик ривожланган.            Аждодларимиз ўзлари яшаган масканни босқинчилардан ҳимоя қилганлар, унинг табиатини асраб-авайлаганлар, доим авлодларга озод ва обод Ватанни қолдириш учун ҳаракат қилганлар. Улар ўзларини табиатнинг фарзандлари деб билганлар. Бу алломаларимиз Махмуд Қошғарий, Беруний, Хоразмий, Фаробий, Жайхуний, Абу Али ибн Сино, Бобур асарларида яққол кўзга ташланади. «Экология» тушунчаси илк бор 1866 йилда истеъмолга киритилган бўлсада, боболаримиз бу тушунчани анча илгари англаб, уни ўз турмуш ва фаолиятларининг моҳиятига айлантирган эдилар: сувга аҳлат ташламаслик, фарзанд туғилганда ниҳол ўтказиш, хазон ёқмаслик ўша даврдаги кенг тарқалган удумларимиз ҳисобланади. Алломаларимиз табиатдаги мавжуд мувозанатни бузмасликка катта эътибор берганлар-ки, бугунга келиб бундай қараш экология тушунчасининг асосига айланди. Табиатни асраб-авайлаш, мамлакатни гўзал боғга айлантириш буюк бобомиз Амир Темур замонида айниқса катта эътибор касб этади. Соҳибқироннинг табиатни беҳад қадрлаши, экологик вазиятни эътиборга олиши, ҳусусан, ўз салтанати пойтахти Самарқанд шаҳрини яна ҳам кўкаламзорлаштириш учун жуда кўп боғлар барпо этганлиги эътиборни тортади. Соҳибқирон бобомиз табиат инсон ҳаётида катта ўрин тутишини яхши билган, табиий мувозанатни сақлаш лозимлиги таъкидлаб келган. Замонавий экология нуқтаи назаридан қараганда табиатни асраш ишида ботаника боғи, қўриқхоналар жуда муҳим ўрин тутади. Табиат - бу тирик организмдир; у ҳар бир бузилган ери учун инсондан шафқатсиз равищда ўч олиши мумкин.

           Ҳозирда атроф-муҳитни сақлаш, соғломлаштириш энг долзарб муаммолардан биридир. Дунёиинг барча минтақаларида йирик саноат марказлари, транспорт воситалари атроф-муҳитни ифлослантираётгани, катта-катта ўрмонларнинг кесилиб тугатилаётгани, денгиз ва океанлар заҳарланаётгани, ҳайвонот ва ўсимликлар оламидаги турларнинг тобора камайиб бораётгани сир эмас. Сайёрамизда ҳар йили ташқи муҳитга 70 млн. м3 заҳарли газ, 50 млн. тонна метан, 13 млн. тоннага яқин азот қуюндиси чиқарилмоқда; океанларга 10 млн. тонна нефть ва нефть маҳсулотлари, сув хавзаларига 32 км3 ифлос саноат сувлари қуйилмокда, 11 млн. гектар ўрмон кесилмокда ва ёниб кетмокда. Орол ва Оролбуйидаги экологик танглик келтираётган моддий ва маънавий зарар бутун инсониятни ташвишлантирмокда. Тожикистоннинг Сурхондарё билан қўшни шаҳри Турсунзодадаги алюминий заводи Сурхондарёнинг шу жойга яқин халқлари ҳаёти ва саломатлигига ҳамда табиатга хавф солмоқда. Экологик аҳволни соғломлаштириш, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш иқтисодий, ижтимоий-сиёсий ва бошқа омилларга боғлиқ. Улар орасида экологик таълим ва тарбиянинг аҳамияти каттадир. Ёшларда экологик онгни шаклантиришда қадимий миллий тарбиявий воситалардан фойдаланиш зарур. Республикамиз Конституциясининг 55-моддасига биноан, «Еp, ер ости бойликлари, сув, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси ҳамда бошқа табиий заҳиралар умуммиллий бойликдир, улардан оқилона фойдаланиш зарур ва улар давлат муҳофазасидадир», деб таъкидланган. Конституциянинг 50-моддасида «Фуқаролар атроф табиий муҳитга эҳтиёткорона муносабатда бўлишга мажбурдирлар», дейилган.

             Экологик вазиятни соғломлаштириш учун давлат маъмурий йўл билан жуда кўп вазифаларни белгилаган, энди ҳамма гaп жамият аъзоларининг табиатга бўлган муносабатини ўзгартиришидадир. Кишиларда экологик онг, маданиятни шакллантириш лозим.

 - Оила таpбиясида ҳaм экологик тарбияга катта эътибор берилиши керак (болани она заминга, табиатга, оқар сувга, нонга, жониворларга, ўсимлик дунёсига эъзоз, иззат ҳурмат руҳида тарбиялаш);

- Ижтимоий тарбия масканларида: болалар боғчаларида, мактабларда, олий билимгоҳларда инсон она табиатнинг бир бўлаги эканлигини уларнинг онгига сингдиришдан бошлаш керак. Ватанпарварлик туйғуси она Ватанга муҳаббатдан, унинг бойлигини сақлаш ва кўпайтиришдан, табиатга инсонпарвар муносабатда бўлишдан бошланишини уқтириш лозим;

- Ишлаб чиқаришнинг барча соҳаларида, барча манбаларда Ўзбекистон Конституциясидан келиб чиққан ҳолда табиатни муҳофаза қилиш ҳар бир фуқаронинг бурчи эканлигини кишиларнинг онгига сингдириш зарур.

              Табиатни мухофаза килиш Қонунининг 4-моддасига (1992 йил 9 декабрда Ўзбекистон Олий Мажлиси томонидан қабул қилинган «Табиатни муҳофаза қилиш» тўғрисидаги қонун» қандай мутахассис тайёрланишидан қатъий назар барча ўрта ва олий ўқув юртларда фуқароларнинг ҳаёти учун қулай табиий муҳитга эга бўлиш хуқуқини таъминлаш учун экологик ўқувининг мажбурийлиги белгилаб қўйилган. Бу борада ҳар бир мутахассислик бўйича ўқитиладиган махсус курслар, республикамизнинг табиий ресурсларидан унумли фойдаланиш жараёнида уни муҳофаза қилиш учун оқилона тадбирлар қуришга ўргатиш ва атроф - муҳитни муҳофаза қилишнинг технологик жараёнини эътиборга олишлари зарур.              Келажакда атроф-муҳитни муҳофаза қилиш муаммосини энг аввало туташ технологик циклли чиқитсиз (яъни чиқиндиларни экологиялаштирш)ни ишлаб чиқаришларни яратиш йўли билан ҳал қилинади. Бунинг учун айрим ҳолларда бутун технологик жараённи ёки унинг босқичларини тубдан ўзгартириш, газлардан зарарли моддаларни ажратиб олиш ва утиллаштириш усулларини ишлаб чиқиш, сув қайтариш системаларини қўллаш лозим. Чиқитсиз ишлаб чиқаришнинг келажаги - бу ҳудудий-саноат комплекслари бўлиб, уларда бир корхонанинг чиқиндиси иккинчиси учун ҳом ашё бўлиб ҳизмат қилади. Баъзи соҳалар учун экологизациялашнинг муайян моделлари ишлаб чиқилган. Ҳозирча пахта саноати ва пиллачиликни экологизациялаш бўйича ишланмалар йўқ, лекин уларда чиқитсиз ишлаб чиқаришнинг айрим элементлари қўлланилмокда.

              Фан-техника воситалари атроф-муҳитни зарарли чиқиндилар билан ифлосланишини истеъсно этишга тўла имкои бермаётган ҳозирги вақтда атроф-муҳитнинг кишилар, ҳайвонлар ва ўсимлик дунёси учун хавфсизлигини кафолатловчи стандартларни ишлаб чиқиш муҳим аҳамиятга эга. Уларни ишлаб чиқишда Стандартлар халқаро ташкилоти, унинг кўмиталари ва баъзи мамлакатларнинг стандартлаш идоралари муҳим роль ўйнайди. Соғликни сақлаш халқаро ташкилоти (ВОЗ) инсонни соғлиқни сақлаш даражасини назорат қилиш учун халқаро ҳизмат яратилди. Назорат станцияларининг тармоғи республика миқёсида, атроф-муҳитнинг ифлосланиши, иқтисодиёт ва урбанизация даражаси билан белгиланади. Ўзбекистонда атмосфера ҳавосининг, сув хавзалари ва тупроқнинг ҳолати атроф-муҳит ифлосланиш даражасини кузатиш ва назорат қилиш умумдавлат ҳизмати барпо этилган. Давлат санитария назорати ҳизмати, газ тозалаш ва чанг тутиш қурилмалари ишини назорат қилиш бўйича Давлат инспекцияси, регионал инспекциялар, идоралар, корхоналар, корхоналардаги санитария лабораториялари ва бошқа ҳизматлар томонидан назорат қилинади. Ташқи муҳитни назорат қилиш ва кузатиш Давлат ҳизматига Ўзбекистон Республикаси гидрометеорология ва табиий муҳитни назорат қилиш Давлат қўмитаси бошчилик қилади. Мазкур қўмита қошида атмосфера ҳавосини ифлосланишдан муҳофаза қилиш бўйича Давлат инспекцияси яратилди. Табиий муҳитни ўрганиш ва ифлосланишини назорат қилиш бўйича марказлар бор. Республиканинг кўпгина шаҳарларида сув хавзаларининг ифлосланишини автоматлаштирилган системалар ёрдамида назорат қилинади

         Инсониятни хавф остида қолдирадиган ҳодисалардан бири экологик фалокатдир. Инсонни табиий бойликлардан ҳаддан ташқари ортиқча фойдаланиши оқибатида сайёрамизни қиёфаси ўзгармокда. Аҳолини озиқ-овқат билан таъминлаш, энергия ва чучук сув муаммолари борган сайин мураккаблашмокда. Ўрмонлар, ўтлоқлар, сув ҳавзалари, даштлар, чўллар ва бошқа табиий экотизимларда ўсимликлар ва ҳайвонлар турлари озиқа занжирлари орасидаги муносабатлар, об-ҳаво шароитлари, йиртқичлар, паразит ҳашоратлар ва касаллик туғдирувчи миқроорганизмлар экологик мувозанатини сақлаб туради.               Ҳар қандай жамоада мутлақо зарарли ва ортиқча турлар йўқ. Ҳамма турлар ўзига хос вазифани адо этади. Экотизимда бирга яшайдиган турлар сони ўз-ўзидан табиат томонидан бошқарилади. Турлар бир-бирига қанча мослашган бўлса, тизим шунча барқарор бўлади. Демақ, табиатдаги экотизимларни уйғунлигига, ўз-ўзини бошқариш жараёнларига иложи борича одамзод аралашувини чеклаш лозим. Ҳамма табиатдаги воқеа ва ҳодисалар бир-бири билан боғлиқ бўлиб, доимо бири иккинчисига таъсир этиб узвий боғланишда бўлади.  Зараркурандаларга қарши биологик кураш усулларини ишлаб чиқиш ҳам муҳим ишлардан биридир. Зарарли ҳашоратларни заҳарли кимёвий моддалар билан эмас, балки шу ҳашорат кушандаси ёрдамида қириш мумкин. Ҳеч қандай ўсимлик тури йўқ-ки, уни ўсимлик бити зарарлай олмасин. Бу ҳашорат тез кўпайиши, айниқса маданий ўсимликларга катта зарар қилиши билан бошқа ҳашоратлардан ажралиб туради.  Республикада экологик муаммолар ишлаб чиқаришни ривожлантириш ва уни режалаштириш жараёнлари пайтида келиб чиқадиган нохушликларни олдиндан кўра олмаслик оқибатида келиб чиқади. Чунончи 60-70 йилларда сув ресурсларидан ҳаддан ташқари кўп миқдорда самарасиз ишлатилиши қандай оқибатларга олиб келиши ўйлаб ҳам кўрилмаганди. Суғориладиган ерларда энг юқори миқдорда турли заҳарли кимёвий моддалардан фойдаланиш, алмашлаб экишни бўғиб қўйилиши, пахта якка ҳокимлигига кенг йўл очиш, ерларни мелиоратив ҳолатига эътибор бермаслик, чорва маҳсулдорлигини ошириш тўғрисида тегишли чора-тадбирларни амалга оширмаслик натижасида, жойларнинг табиий экологик мувозанатни барқарорлаштириш асримизнинг энг муҳим муаммолардан бирига айланди. Ҳозирги кунда экология сўзидан табиат муҳофазаси, табиий ресурслардан тўғри фойдаланиш, табиатдаги ҳар қандай салбий ўзгаришлар ва ҳатто кишилар фаолияти натижасида жамиятда содир бўлувчи турли ифлосланишлар каби тушунчаларни ифодалаш учун ҳам қўлланилмоқда.  ХХ асрда одамлар, ҳайвонот ва ўсимлик дунёси билан табиий муҳит орасидаги муносабат тобора кескинлаша бошлади. Бунинг асосий сабаби одамлар фаолиятини табиатга нисбатан жиддий кучайишидир. Маълумки ҳайвонлар табиатдан фақат фойдаландилар унда яшайдилар ва фақат шу сабабли у ёки бу ўзгаришлар содир бўлади Одамлар эса турли туман усуллар билан табиатни ўз манфаатлари учун ҳизмат қилишга мажбур этиб уни устидан ҳукмронлик қилишга уринадилар. Натижада табиий шароитда туб ўзгаришлар содир бўлиб турли зиддиятларга олиб келади, бу экология мазмунини тўлдириш зарурлигини тақоза қилади. Чунки кўп ҳолларда ҳайвонот ва ўсимлик дунёсини яшаш шароити, кишилар фаолиятига тўла боғлиқ бўлиб қолади. Шундай қилиб, экология кишиларнинг фаолиятини умумий ҳаётини белгиловчи табиий муҳитга таъсирини ўрганиб уни башорат қилувчи ва салбий оқибатларини бартараф қилиш чора-тадбирларини илмий асосини яратувчи фандир. ХХI аср инсониятнинг ривожланиши тарихида туб бурилиш асри бўлиши шуҳбасиздир.

Инсониятнинг яшаш муҳити бўлган биосферадаги ҳаёт шароитларини келажак авлодларини ҳисобга олиш ҳолида сақлаб қолиш зарурдур. Бунинг учун мисли кўрилмаган саъий ҳаракатларни амалга ошириш талаб қилинади. Инсоният табиатни ўрганди, билди, қурди, яратди, унинг стихияларини ўзига бўйин сундирди. Инсон  ўз фаолиятини оқилона фойдаланмаса у билан муносабатини тўғри ташқил этмаса инсон ўзи ва табиат учун муаммолар келтириб чиқаради. Бу муаммолар ўз навбатида экологик муаммоларни келтириб чиқаради.

     Атроф-муҳитни ифлосланишдан сақлаш, аҳолини ичимлик суви билан, экологик тоза озиқа маҳсулотлари билан таъминлаш, биологик хилма хилликни асраш, иқлим ўзгаришларини олдини олиш, табиий бойликларидан оқилона фойдаланиш долзарб муаммо бўлиб ҳисобланилади.  Уни ижобий ҳал этиш инсониятни келажакдаги тараққиётини белгилайди.

     Дунёни ривожланиши  учун ўнта мамлакат олимларидан иборат олимлар педагоклар, иқтисодчилар. саноат, иқтисод соҳасидаги йирик олимлар ва ҳалқаро ташкилот вакилллари,  кенг дунё қарашдаги олимлар доктор Аурелио Печчей даъватига жавобан 1968 йили Рим шаҳрида тўпландилар. Бу учрашувда «Рим клуби»ни ташкил этишди.

      Ташкилотнинг асосий мақсади барчамиз яшайдиган турили хил, аммо бир-бирига боғлиқ бўлган иқтисодий табиий, сиёсий  ва ижтимоий йўналишларини ташкил топган глобал тизимни янгича нуқтаи назардан тушунишни ўргатишдир ва бундай  янгича тушунчани қарорлар қабул қилиш учун масъул бўлган шахслар ўртасида кенгроқ тарқатишдир. Шунингдек, бутун дунё жамиятчилигига қарор қабул қилиш  ва уларни амалга ошириш бўйича янги-янги ташаббуслар билан чиқиш амалга оширш учун ёрдам бериш.

    Жаҳон тараққиёти тизимининг бир-бирига узвий боғлиқ бўлган бешта асосий элемент мавжуд;

    1. Ер юзидаги аҳоли сони

    2. Озиқ-овқат маҳсулотлари ишлаб чиқариш

    3. Индустриаллаштириш

    4. Атроф-муҳитнинг ифлосланиши

    5. Қайта тикланмайдиган табиат бойликлари истеьмоли

Аҳоли сонининг ўсиши, табиатга таъсирнинг кучайиши натижасида маҳаллий, регионал,  дунё миқёсидаги глобал экологик муаммолар келиб чиқарди. Ядро энергиясидан кенг фойдаланила бошланди. Инсон космосга чиқиб, Ойни забт этиш, жамият тараққиётининг ноосфера босқичига ўта бошлади. Бу эса Сайёрамизнинг ҳаёт қобиғига – биосферанинг барқарорлигига жиддий путур етказди. Ўрмонларнинг майдони қисқарди, чўлланиш, турларнинг соннинг кескин камайиши, атроф-муҳитнинг кучли ифлосланиши  авж олдирди.

1970-80 йилларда экологиянинг ғоя ва муаммоларининг барча фанлар ва ишлаб чиқариш соҳаларига кириб бориш – экологиялаштириш амалга оширила бошланди. Унда ишлаб чиқариш жараёнини  экология талабларига қараб ташкил қилиш, таълимни ва ижтимоий ҳаётнинг бошқа соҳаларини экологиялаштириш кўзда тутилган.

        1980-90 йилларда барқарор ривожлантириш концепцияси ишлаб чиқарилди ва уни ҳаётга татбиқ этиш бошланди. ХХ аср охирига келиб Ер аҳоли сони 6 млрд кишидан ошди ва кунига ўртача 250 минг кишига кўпаймокда.

        Республикамизда аҳоли зичлигининг кўрсатгичи 1980 йилдаги бир квадрат километрга 35.6 кишидан 2002 йилга келиб 55.6 кишишига ортган.  Аҳоли сонининг ортиб боириши суръатинини ҳисобга олиб, 2010 йилда республикамизда аҳоли сони 28,5-28,7 мидллион кишини ташкил этиши мумкинлиги тахмин қилинмоқда.

       ХХ1 асрга келиб «табиат ва жамият» ўртасидаги зиддиятлар кучайиб бормоқда. Агар яқин йиллар ичида тегишли чора тадбирлар кўрилмаса,  умумсайёравий миқёсида экологик ҳалокат муқаррар бўлиб қолиши мумкин.

     Атроф-муҳитни муаммоларини ўрганиш ва уни ҳал қилиш жараёнида эколгиянинг табиий, аниқ  ва ижтимоий фанлар билан уйгунлашувида амалга ошади. Ҳозирда эколгия «Табиат ва жамият ўзаро алоқадорлигининг умумий қонуниятлари тўғрисидаги фан»га айланиб бормокда.

     Экология деганда кўчаларни тоза тутиш,  сувларни муҳофаза қилиш. ҳавони ифлосланишдан  сақлаш тушунилмайди. Балки  экология - ҳаёт жараёнларини, инсоннинг атроф-муҳити муаммоларини ўзига хос улубларида тадқиқ қиладиган мустақил фандир. Замонавий экологиянинг методик  асосини тизимли ёндошиш, табиатдаги кузатувлар, эксперимент ва моделлаштириш ташкил этади. Экология ҳам табиий, ҳам ижтимоий фан ҳисобланади.

Ҳозирда мавжуд экологик муаммоларни ҳал қилишнинг икки хил йўл билан ёндашилинади. Технологик ёндошиш ва экоцентрик ёндашишдир. Техналогик ёндошиш  экологик муаммоларни ҳал қилишнинг технологик чоралари асосий деб ҳисобланилади ва табиатнинг имкониятлари. Қонуниятлари етарлича эътиборга олинмайди. Табиий бойликлардан фойдаланишда технологик  қудрат  ҳал қилувчи рол ўйнайди. Техник имкониятлар ёрдамида  биосфера барқарорлигини тиклаш. экологик муаммоларини ҳал қилиш мумкинлиги  таъкидланилади.

Экологик ёндошишда  табиатдаги қонуниятларни ҳисобга олиш. Мавжуд табиий  экотизимларни асл ҳолида сақлаб қолиш устивор вазифа  ҳисобланилади.

Экологик инқироз деганда  атроф-муҳитга  инсон таъсирининг  меъёридан ортиши натижасида муносабатларини кескинлашуви ҳолати тушунилади. Экологик инқирозни бартараф қилиш учун инсонларнинг аҳлоқий покланиш, янгиланиш ҳаётий зарурдир. Бунинг учун ҳар бир инсон тафаккурини, онгини экологиялаштириш. Мавжуд таълим тизимини  қайта тиклаш, янги маданиятни  шакиллантиришни талаб қилади.

ХХ1 асрга келиб эколгик таълимдан барқарор ривожланиш учун  таълимга ўтиш  ҳаётий  зарур масала бўлиб қолди. Инсонларнинг айрим эҳтиёжларидан воз кеча билиш. Табиатга жонкуяр бўлиш биосфера барқарорлигини сақлаб қолишнинг асосий шартларидан бири бўлиб ҳисобланилади.

Таълим, маданиятни ривожлантириш, миллий, умуминсоний  қадриятларни тиклаш мавжуд муаммолрани ҳал этишда етакчи рол ўйнайди.

Инсонларни биосферага салбий таъсирларини камайтириш, табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш. Барқарор ривожланишни таъминлаш ҳаётий заруриятдир. Бу долзарб масалани ҳал қилишда аҳолининг экологик саводхонлигини ошириш муҳим аҳамиятга эгадир. Экологик таълим ва тарбияни тегишли даражада йўлга  қўйилган ва  атроф-муҳитни муҳофаза қилиш учун етарлича маблағ сарифланадиган мамлакатларда инқироз вазиятлари тугатила бошланган ва барқарор ривожланиш йўлига ўтилган.

Экологик муаммолар Ўзбекистонда ҳам долзарб бўлиб, Республикамиздаги экологик вазифалар ўзига ҳос миллий ҳусусиятларга эга, уларга қуйидагиларни – аҳолиниг 20 % ортиғининг касалланиш экологик вазиятнинг ёмонлигига боғлиқ бўлиб қолмоқда. Шу билан урбанизация, Орол денгизининг қуриб қолишини олдини  муаммолари билан боғлиқ лойҳалашдан иборат.

Ернинг чекланганлиги ва  унинг сифат таркиби пастлиги билан боғлиқ  хавф тўхтовсиз ортиб бормоқда. Ернинг ниҳоят даражада шўрланиши биз учун  улкан экологик муаммодир. Ерни  оммовий  суратда ўзлаштирилиши. Ҳатто шўрланган  ва мелорацияга яроқсиз йирик-йирик,  яхлит майдонларни ишга солиш ҳам ана шундай нохуш оқибатларга  олиб келди.

Пахта майдонларини кўпайтирилиши пахта монополияси ерларнинг кучсизлантиришга. Тупроқнинг унумдорлигини пасайишига сувнинг сифатини бузилишига, тупроқнинг  ҳам бузилишига ва нурашига  олиб келди.

Ноорганик моддаларни, гербицидларни ва пеститцидларнинг қўлланиши меъёридан ўнлаб бараобар ортиб кетди,  бу эса тупроқни  дарё, кўл, ер ости сувларни ифлосланатиради. Янги ерларни ўзлаштиришда янги технологиялардан фойдаланмаслик. Пахталарни назоратсиз суғориш ишлари. Тупроқнинг намлигини оширишга сабаб бўла бошлади ва оқибатида тупроқни қайта шўрланишига сабаб бўлди.

Ўзбекистон Республикасининг Президенти И.А.Каримовнинг таъкидлашича “экология ҳозирги замонннинг кенг миқёсидаги кескин ижтимомоий муаммоларидан биридир. Уни ҳал этиш барча халқларнинг манфатларига  мос бўлиб. Цивилизациянинг ҳозирги куни ва келажагини кўп жиҳатидан  ана шу муаммоларни ҳал этишга боғлиқдир”.

Демак табиатни муҳофаза қилиш экологик талабларга доимо муаммоларни олдини олиш,  экололгик талабларнга доимо риоя қилиш. Мустақил давлвтимизнинг ижтимоий – иқтисодий, ҳуқуқий  масаласи бўлиб қолмай, балки экологик сиёсатининг асосига айланиши лозим чунки ушбу муаммолар мустақил давлатимиз  равнақи билан  бевосита боғланган.

И.А Каримовнинг БМТ Бош Ассамблиясининг “Минг йиллик саммити”сида сўзлаган нуқтида Марказий Осиё, жумладан Ўзбекистондаги экологик муаммоларга алоҳида эътибор қаратди

И.А.Каримовнинг “минтақавий муаммолар мажмуига эътибор қаратилар экан, экологик хавфсизлик  ва атроф - муҳит масаларини четлаб ўтиш мумкин эмас.... Орол муаммоси Марказий Осиё худуди доирасидадан чиқиб кетди  ва жаҳоншумул аҳамият касб этади. Унинг салбий  оқибатиларини бугунги кунда иқлим шароити, биологик  мувозанатни  ўзгаришида. Аҳоли саломатлиги ва бўлғуси авлод  генфондига таъсирида  кўриш мумкин....   Орол денгизининг фалаокати  Европа учун, сайёрамизнинг бошқа ҳудудлари учун қандай хатарли  ва кутилмаган оқибатларни юзага келтириши мумкинлигига кимнидир ишонтириш ёки буни исботлаб бериш ҳожати йўқ деб ўйлайман” деган гаплари экологик муаммоларни биргаликда ҳал этишни тақазо қилади.

 Шунга қарамай республикамизда табиатни муҳофаза қилиш  ва экологик мувозанатни сақлаш сохасида,  жумладан ер, сув, ер ости сувларни,  ер ости бойликларини, ўрмон, ҳаво,  ўсимлик ва ҳайвонат дунёси ҳамда шифобахш ўсимликлардан фойдаланишда жиддий камчиликлар мавжуд.

Комил ишонч билан айтиш мумкинки табиат – биосферани сақлаб қолиш ва  уни ўзгартириш кўп жиҳатидан инсон фаолияти. Айниқса экологик-хуқуқий таълим ва тарбия билан боғлиқ.

1997 йил 29 августдаги Ўзбекистон Республика Олий Мажлисининг “Жамиятда хуқуқий маданиятини юксалтириш  миллий дастури тўғрисида”ги  қарори ва Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги қонуни Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Жамиятда хуқуқий маданиятни ривожлантири миллий дастурини амалга ошириш  чора –тадбирлари тўғрисида”ги 1998 йил 29 май қарорлари ҳам бозор иқтисодияти шароитида экологик хуқуқий таълим ва тарбияга алоҳида эътибор беришни, аҳолини айниқса ёшларимизнинг экологик маданияти, маънавияти замон талаби. Дунё андазалари даражасига етказишни тақазо қилади.

Президент И.А Каримов иккинчи чақириқ Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг олтинчи сессиясида сўзлаган нутқида ”Биз ҳали болаларимизнинг хуқуқий тариясига етарлича эътибор бермияпмиз. мактаблардаги ўқув дастурларида  қонунлар. Хуқуқий тизиммизнинг асосини ўрганишга  амалда эътибор бермаяпмиз” деб тўғри таъқидлади. Чет элга  тажрибасига эътибор берадиган бўлсак. Уларнинг биринчи галдаги вазифаси экологик  таълим ва тарбияга эътибор беришидир

Шуни эътиборга олган ҳолда  табиат бойликларидан оқилона фойдаланиш ва атроф - муҳитни муҳофаза қилишда таълим муассасаларида муҳим рол ўйнайди. Мақсадимиз экологик онгни ва маданиятни юксалтириш, табиат бойликларини асраш ва табиатни муҳофаза қилишга бўлган маънавий эҳтиёжларини ривожлантириш. Шунингдек фан ютуқларини техника ва  илғор тажрибаларни табиатни муҳофаза қилишга татбиқ этишга амалий ёрдам кўрсатишдир. Сув ва ҳаво софлиги. Ер ва унинг ҳосилдорлиги кўп жиҳатидан ўқитувчиларнинг ўқувчи қалбида қай даражада муҳаббат уйғата олишига боғлиқдир. Уларни қанчали тежамкор  ва оқилона хўжалик юритишга ўргата олишга боғлиқдир.

Экология юнонча сўз бўлиб. унинг маъноси тирик мавжудодларнинг яшаш шароити ёки ташқи муҳит билан ўзаро муносабатни билдиради.

Она табиатни  муҳофазасини бир меъёрда бошқаришни ташкил этиш. Ривожлантиришда инсоннинг экологик онги ўсиб бормоқда бу катта аҳамиятга эга.

Атроф-муҳит муҳофазасини ташқил этиш ва амалга оширишда турли чора тадбирларни қўллаш билан бирга она табиатни, жамиятнинг барча аъзолариини энг ёш фуқароларидан кекса кишиларигача  асраб – авайлашга  уларга нисбатан онгли муносабатда бўлишга, табиат манбаларини тежаб тергашга. Меъёрида фойдаланиш, салбий, фожиавий ҳолларининг олдини олиш, сақлаб қолиш учун чора-тадбирлар излаш, хуллас атроф-муҳитни доимо пок сақлашга мунтазам даъват этиш бениҳоя улуғвор  вазифадир.

Ҳақиқатдан ҳам, экология - бу поклик, озодалик тоза замин, оби- ҳаво, сув қолаверса она табиатнинг энг онгли аъзоси – инсоннинг  ижобий табиати, феъл атвори демақдир.

Ҳар қандай жамиятда ҳам инсонни экологик жиҳатидан тарбиялаш  умумий таълим-тарбиянинг масъулиятини ошириш ва янада мустахкамлашга ёрдам беради. Аҳоли онгига ”табиат бу мен ва сен. Биз яшайдиган макон,  табиат бутун Ер курраси мавжудотлари яшайдиган ягона замин” деган  асосий назарий ва амалий билимларни сингдириш лозимдир. Зеро ҳаёт кишилардан атроф-муҳитни нафақат бугунги кун  учун, балки келажак авлод учун ҳам асраш учун  талаб қилмоқда. Жаҳоннинг барча мамалакатларида экологик муаммоларни ўрганиш борасидаги илмий изланишлар халқ соғлиғини сақлаш учун қилинган хайрли ишлардан ҳисобланади.

Давр халқимиздан унинг дунёқарашини миллий истиқлол руҳида ислоҳ қилишни қатъий талаб қилмоқда. Маърифатпарвар бобомиз Абдулла Авлоний,  ёзгандек ”табиат биз учун ё ҳаёт,ё мамот ё нажот, ё ҳалокат, ё саодат, ё фалокат масаласидир”.

М.М Пришвни ўз вақтида “Табиатни қўриқлаш Ватанни қўриқлаш демақдир” деган эди.

Инсонларнинг таъсири биосферанинг сиғимидан ошиб кетмаслиги. Табиий ресурслардан оқилона фойдалнишга эришиш. Барқарор ривожланишни таъминлаш ҳаётий зарурдир. Бу долзарб маслаларни ҳал қилишда аҳолининг экологик саводхонлигини ошириш муҳим аҳамиятга  эгадир. Экологик таълим ва тарбия тегишли даражада йўлга қўйилган ва атроф-муҳитга муҳофаза қилиш учун  етарли маблағ сарифланадиган мамлакатларда  инқироз вазиятлари тугатилади ва барқарор ривожланиш йўлига ўтилади

 

 

 

Экологик атамалар ва уларнинг мазмуни

ТАБИАТ – онгдан ташқарида ва боғланмаган мустақил бўлган борлиқдир ва одамларни табиий яшаш муҳитидир.

АТРОФ-МУҲИТ- тушунчаси қуйидагича таърифланилади:  кишилик жамиятини қуршаб тўрган. унга таъсир кўрсатаётган.инсон ижтимоий шахс сифтида ўз эҳтиёжларини қондирадиган ўз навбатида унга таъсир кўрсатадиган табиий ва инсоният томонидан яратилган моддий дунёдир.

“ Табиий атроф-муҳит” сўз бирикмасидаги “табиий” сўзи кўпроқ табиий оламга тегишли.”атроф-муҳит” бирикмаси эса нафақат табиий. Балки инсон томоноидан ўзгартирилган оламни ҳам билдиради.

ИНСОН – табиатни бир қисми, унинг эвалюцион ривожининг маҳсулидир.

ТАБИИЙ ШАРОИТ – инсон ҳаёт фаолиятига бевосита ёки билвосита таъсир қилиши.

АНТРОПОГЕН ТАЪСИР – инсоннинг табиатга таъсири ва ундаги бўладиган ўзгаришлар.

ЭКОЛОГИЯ – жонли организмларнинг ўзаро муносабатларини, уларнинг атроф-муҳит билан ўзаро ўрганадиган, яшайдиган жойи, шароити ҳақидаги фандир.

ТАБИАТНИ МУҲОФАЗА ҚИЛИШ – ҳозирги ва келажак авлодларни фаровонлиги учун атроф-муҳитни сақлаш.

ПОПУЛЯЦИЯ – узоқ муддат давомида муайян бир жойда яшайдиган (ўсадиган) ва бир турга мансуб бўлган индивидлар йиғиндиси.

БИОГОЦЕНОЗ -ҳаёт, ер, умумий – жамоа. Унинг асосий компонентлари атмосфера тоғ жинслари, сув, ўсимлик ва ҳайвонот дунёсидир. Органиқ дунёси - ўсимликлар, ҳайвонлар, замбруғлар, миқроорганизмлар – биоценоздир, муҳит экотопдир.

ЭКОТОП – атмосфера (климатоп) ва тупроқ (эдафотоп) таркибидан иборат.

БИОСФЕРА - ҳаёт қобиғи – тирик организмларнинг яшаш муҳитидир.

ТАБИАТ РЕСУРСЛАРИ – ижтимоий ишлаб чиқаришда фойдаланиладиган табиий объект, шароит ва жараёнлардир.

ЭКОЛОГИК НАЗОРАТ – инсонни табиат билан мулоқати жараёнида, одамларни меҳнат фаолиятини назоратлаш.

 

        Экология фанининг вазифалари.

 

Экология фанининг вазифалари куйидагилардан иборат:        Экология фанининг мақсади ва мазъмуни.Экология фанининг таърифини биринчи марта немис олими Э.Геккел”Организмларнинг умумий морфологияси”деб номланган асарида 1866 берган. Экология(oikos-уй. яшаш жойи;  logos- ўрганиш фани) деганда  организмларнинг  ўаро ва ташқи муҳит билан алоқадаорлини ўрганадиган биологик фан тушунилади.

 Экология “табиий уйимиз”ни ўрганиш. унда яшовчи барча организмлар ва бу ”уй” нинг ҳаёт учун яроқли қилувчи барча фукционал жараёнларни ўз ичига  олади. Бошқача қилиб айтганда,  экология организмларнинг ”яшаш жойи” тўғрисидаги фан бўлиб, унда асосий эътибор организмларнинг ўзаро ва ташқи муҳит орасидаги боғланишлар характерига қаратилади.

Экология антропоген ва ҳар хил омиллар таъсирида табиатдагт боғланишларнинг  бўзилиши тўғрисида маълумот беради. У табиатдан оқилона  фойдаланиш ва табиатни муҳофааз қилишда илмиий асос бўлиб ҳизмат қилади.

Экология бир неча фанлар мажмуидан иборат бўлиб. Унда биологик фанлар асосоий бўлиб қолди

Чунки одам. Ҳайвон ва ўсимликлар дунёси биологик объект бўлиб улар бир-бирлари ва ташқи муҳит билан доимо алоқада. Ҳозирги вақтда экологиянинг маъноси кенгайиб. У экотизим ҳақидаги фанга айланди. Тирик табиат қандай  жавоб беради  буларнинг барчаси экологиянинг предмети ҳисобланади

Экология фани фақат Х1Х  асрда мустақил фан сифатида шакилланади. Ҳозирги вақтада экологияда бир неча илмий соҳалари мавжуд бўлиб уларга популацион экология,географиик экология, техник экология ва бошқалар. Ҳозирги замон экологиясининг барча йўналишилари асосида тирик организмларнинг уларни ўраб  тўрган муҳит билан ўзаро муносабатлари ҳақидаги фундаметал биологик ғоялар ётади, табиат биз ўзимиз тасаввур этгандан кўра анча мураккаброқдир:

       - Ҳаёт жараёни қонуниятларни ўрганиш, шунингдек инсоннинг табиий тизимга ва биосферага бўлган таъсирини бир бутун ҳолда ўрганиш.

         - Биологик ресурслардан оқилона фойдаланишининг илмий асосларини ишлаб чиқиш, инсон фаолияти натижасида ўзгарган табиатдаги ўзгаришларни башоратлаш ва биосферада кўзатилаётган жараёнларни бошқариш ва ниҳоят инсонни яшаш муҳитини сақлаш. Популяция сонини бошқариш, овчиликни хўжалик соҳасига  ўтказиш, биосферани айрим участкаларини эталон сифатида сақлаш, Ўзбекистонда экологик вазиятни яхшилаш йўлларидир.

          Асосий стратегик мақсадлар: аҳолининг сиҳат-саломатлиги учун қулай шароит яратиш, табиий мувозанатни сақлаш, Ўзбекистоннинг ижтимоий- рорлигини кўзланган ҳолда табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш; иқтисодий ривожланиш самарадорлигини ва барқақайта тикланадиган ресурсларни ишлатиш ва истемол жараёнларининг мувозанатини сақлаш, тикланмайдиган ресурсларни ишлаб чиқариш чиқиндиларидан оқилона фойдаланиш; регионал ва локал даражаларда табиатни қайта тикланиш ҳусусиятини, табиатнинг дастлабки турлари ва уларнинг генофондини, ландшафтларнинг хилма-хиллигини сақлаш. Экологик хавфсизликни таъминлаш давлат даражасидаги энг муҳим вазифадир.

 

 

 

 

Экология фанининг тарихи

 

 

 

Ўрта асрларда Ўрта Осиёда яшаб ижод этган олимлардан Муҳаммад Мусо ал-Хоразмий, Абу Наср Форобий, Абу Райхон Беруний, Абу Али ибн Сино ва бошқалар табиат фанларининг ривожланишига катта ҳисса қўшганлар. Ҳали экология фани дунёга келмаган даврда улар табиат ва ундаги мувозанат, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси, табиатни эъзозлаш ҳакида қимматли фикрлар айтганлар. Буюк аллома Муҳаммад ал-Хоразмий (782-847) рисолаларидан бирида: «Билингки, дарёнинг кўзлари ёшланса унинг бошига ғам, кулфат тушган бўлади. Одамлар, дарёдан меҳрингизни дариғ тутманглар», деб ёзган эди. Дарёнинг ёшли кўзлари деганда Муҳаммад ал-Хоразмий нималарни кўзда тутган? Эҳтимол, у дарё сувининг ортиқча исроф бўлишини назарда тутгандир. Ваҳолонки, буюк бобомиз энг аввало дарё билан одамларнинг бир-бирини тушунишлари ва тил топишишлари, ўзаро меҳр-муҳаббат қўйишларини назарда тутган.

           847-йил Муҳаммад ал-Хоразмийнинг «Китоб сурат ал-арз» асари ҳаттотлар қўлидан чиқди. Унда дунё океанлари, қуруқликдаги қитъалар, қутблар, экваторлар, тоғлар, дарё ва денгизлар, кўллар,ўрмонлар ва улардагиўсимлик, ҳ айвонот дунёси, шунингдек, бошқа табиий ресурслар – Ернинг асосий бойликлари ҳақида кўпгина қимматли маълумотлар келтирилган. Ўрта Осиё халқларининг ижтимоий-фалсафий фикрларини энг йирик ва машҳур вакилларидан бири Абу Наср Форобийнинг (870-950) илмий-фалсафий мероси ниҳоятда бой. У ёзган асарлари ҳозиргача тўлиқ аниқланмаган. Немис олими М.К. Брок-кельманнинг рўйҳатида Форобийнинг турли соҳаларга оид 180 та асарларининг рўйҳати келтириладию бу асарлар бир неча гуруҳларга бўлинади. Шулардан иккинчи гуруҳига Форобийнинг табиатшунослик илми, амалий фаолият ва хунармандчилик масалаларига оид асарлари киритилган.

         Форобий туршуносликнинг турли тармоқлари билан шуғулланган бўлиб, «Китоб ал-хажм ва алмиқдор», «Китоб ал-мабоди ал-инсон», «Каламфиаъзо ал-ҳайвон» асарлари бунга далил бўла олади. Форобий ўзининг «Ихсоа ал-улум ва ал-таъриф» асарида замонасидаги илмларни ҳар томонлама ўрганиб, уларни маълум тизимга солиб, туркумларга ажратди, ҳар бири илм тармоғига таъриф беришга ҳаракат қилди, табиатшунослик илмига катта эътибор берди. Табиатшуносликка оид «Одам аъзоларининг тузилиши», «Ҳайвонлар аъзолари ва уларнинг вазифалари хақида» каби асарларида одам ва ҳайвонлар айрим аъзоларнинг тўзилиши, хусусиятлари ва вазифалари хақида, уларнинг ўхшашлиги ва фарқлари келтирилиши билан бирга асосий анатомик, физиологик тушунчалар берилган. Уларнинг руҳий ҳолатларидаги ҳусусиятлари ҳақида ҳам тўхталиб ўтилган. Одам аъзосининг тузилиши ва вазифалари ҳақида сўз юритилганда уларнинг ўзаро боғликлиги ва яхлитлиги, уларда келиб чиқадиган ўзгаришлар яъни касалликлар биринчи навбатда овқатланиш тартибининг бузилиши оқибатида келиб чиқади, деб тушунтиради. Форобий табиий ва инсон қўли билан яратилган сунъий нарсаларни ажратган. Инсон омилининг таъсири катта эканлиги, табиий ва сунъий танлаш ҳамда табиатга кўрсатиладиган бошқа таъсирларни баҳолаган.

         Абу Райхон Беруний(973-1048) Ердаги баъзи ҳодисаларни Қуёшнинг таъсири билан изоҳлайди. Унингча, инсон табиат қоидаларига риоя қилган ҳолда борликни илмий равишда тўғри ўргана олади. Беруний   баъзи табиий-илмий масалаларда табиат ҳаётидаги диалектикани топишга ҳаракат қилади ва шу зайлда умумий шаклда бўлса ҳам кейинги даврлардаги табиатшунос олимларга баъзи муҳим илмий муаммоларни ечишлари учун йўл кўрсатиб беради. Масалан, Беруний айтадики, ердаги ўсимлик ва ҳайвонларнинг яшаши учун зарур имкониятлар чеклангандир. Лекин ўсимлик ва ҳайвонлар чексиз кўпайишга интилади ва шу мақсадда курашади. Беруний асарларида ўсимлик ва ҳайвонларнинг биологик ҳусусиятлари, уларнинг тарқалиши ва хўжаликдаги аҳамияти ҳақида маълумотлар топиш мумкин. Берунийнинг бу соҳадаги қарашлари асосан «Сайдана», «Минералогия», «Қадимги авлодлардан қолган ёдгорликлар» асарларида тахлил этилган; ўсимлик ва ҳайвонларнинг ташқи муҳит билан алоқаси, уларнинг ҳулқ-автори табиат фасилларининг ўзгариши билан боғлиқ равишда ўзгариши мисоллар билан тушунтирилган. Жумладан асарда қиш қаттиқ келса, қушларнинг тоғдан текисликларга тушиши, чумолиларнинг уясига бекиниб олиши ва ҳоказолар кўрсатилган. Беруний Ер қиёфасининг ўзгариши ўсимлик ва ҳайвонот дунёсининг ўзгаришига, тирик организмларнинг ҳаёти Ер тарихи билан боғлиқ бўлиши керак, деб ҳисоблайди. Қумни ковлаб, унинг орасидан чиғаноқни топиш мумкин, дейди аллома. Бунинг сабаби шуки, бу қумликлар қачондир океан туби бўлган, деб ҳулоса чиқаради. Беруний «Сайдана» асарида 1116 тур дори-дармонлари тавсифлаган. Уларнинг 750 таси турли ўсимликлар, 100 таси ҳайвонлардан, 107 таси эса минераллардан олинади. Ҳар бир ўсимлик, ҳайвон ва минералларнинг хоссалари, тарқалиши ва бошқа хусусиятлари баён этилган. Беруний ёшлигидан табиат шайдоси бўлган. Бунинг исботи учун «Сайдана» китобидаги маълумотни келтириш мумкин. Жумладан, Беруний Румодан келган кишига ўсимлик навда ва уруғларини кўрсатиб, унинг номини сўраган ва ёзиб олганлигини ҳикоя килади. Берунийнинг «Қадимги авлодлардан қолган ёдгорликлар» ва «Хиндистон» асарларида ўсимлик ва ҳайвонларнинг тузилиши ҳамда уларнинг ташқи муҳит билан алоқаси ҳакида қизиқарли маълумотлар келтирилади. Беруний ўзининг табиий-илмий кузатишлари, тажрибалари асосида инсон дунёни, табиатни илм орқали бошқаради, деган хулосага келади.

        Абу Али ибн Сино (980-1037) жаҳон маданиятига катта ҳисса қўшган олимлардан биридир. Йирик энциклопедист олим сифатида у ўз даври илмининг деярли барча соҳалари билан шуғулланган. Турли ёзма манбаларда унинг 450 дан ортик асар ёзганлиги эслатилади. Бизгача эса, Ибн Синонинг 240 асари етиб келган. «Тиб қонунлари» Ибн Синонинг шоҳ асари бўлиб, тиббиёт илмининг қомуси, ўрта аср тиббиёт илми тарқалишининг энг юқори чўққиси ҳисобланади. Ибн Синонинг инсон соғлигини сақлаш ҳақидаги парҳёз, гигиена тўғрисидаги хулоса ва маслаҳатлари ҳануз ўз аҳамиятини йўқотмаган. У барча ёшидаги кишилар учун жисмоний машғулотларни тавсия этган. Ибн Сино тиббиёт тарихида физиотерапия асосчиларидан бири ҳисобланади. Киши организмига ташқи-муҳит таъсири муҳимлигини билан аллома айрим касалликлар сув ва ҳаво орқали тарқалиши ҳақида фикр баён этган. Ибн Синонинг фалсафий ва тиббий илмий қарашлари унинг жаҳонга машҳур асари «Китоб ашшифо» яъни «Даволаш китоби» да баён этилган. Бу асарда материя, фазо, вақт, шакл, ҳаракат, борлиқ каби фалсафий тушунчалар, шунингдек математика, кимё, ботаниқа, зоология, география, астрономия, психология каби фанлар ҳақида фикрлар баён этилган. Ибн Сино тоғларнинг вужудга келиши, Ер юзининг даврлар ўтиши билан ўзгариб бориши, зилзилаларнинг юз бериши каби турли табиий жараёнлар ҳақдаги фикрлари геология илмининг ривожланишига катта таъсир килди. Шу ҳол диққатга сазоворки, Ибн Сино бир қатор асарларини шеърий вазнда ёзган.          Ўрта Осиёлик буюк алломаларнинг табиат ва уни асраш тўғрисидаги нурҳикмат ғоялари ҳозирги кунда ҳам ўзига хос аҳамиятга эга. Ўзбекистонда геоботаниқа фанининг ривожига К.З.Зокиров, А.М.Мўзаффаров, Е.Коровин, И.И.Гранитов мўносиб хисса кушдилар. В. В. Докучаев (1846-1903 йиллар) тупроқшўнослик маҳсус фан сифатида ривожланишига асос бўлган назарий масалаларни ишлаб чиқди. Олим табиатдаги тупроқлар ниҳоятда хилма-хил эканлигини ва тупроқдан фойдаланиш ҳамда унумдорликни оширишни зоналарга қараб олиб бориш кераклигини алоҳида қайд килди. Тупроқнинг пайдо бўлишида ҳамда унинг унумдорлигини оширишда ўсимликлар ва микроорганизмларнинг ролини алоҳида кўрсатди. Ўзбекистонлик олимлар А.М.Музаффаров, А.А.Муҳамадиев ва A.Э.Эргашев – сувда яшайдиган организмларнинг ҳаёт турларини ўрганиш ва уларнинг турларини аниқлаш бўйича самарали иш олиб бордилар. Улар сув муҳитидаги экотизим ва уларнинг компонентлари тўғрисида маълумотлар бердилар. К.А. Тимирязев (1843-1920 йиллар) ва Н.А. Максимов ўсимликлар экологиясида физиологик ҳусусиятларнинг аҳамияти ҳақида ўз илмий ишларида сўз юритганлар.      

          Академик Т. Зохидов ўзининг «Ўрта Осиёнинг табиати ва ҳайвонот дунёси» (1969 йил) ва «Қизилқум чўлининг биоценози» (1971 йил) асарларида экология атамаларига катта эътибор берди. 1930-йилларда экология фанининг янги тармоғи, яъни популяцион экология вужудга келди. Бунинг асосчиси инглиз олими Ч. Элтон ўзининг «Ҳайвонлар экологияси» асарида (1927 йил) айрим индивидларни ўрганишдан популяцияларни бирлик сифатида ўрганишга қаратди. Популяцион экологиянинг ривожланишига С.А. Северцов, С.С. Шварц, Н.П. Наумов ва Т.А. Викторов ҳам ўзларининг муносиб ҳиссаларини қўшдилар. 1935 йилда инглиз олими А. Тенсли «Экотизиим» деган тушунчани таклиф қилган бўлса, 1942 йилда В.Н. Сукачев «био-геоценоз» тушунчасини асослаган. Биологик махсулдорликнинг илмий асосини ишлаш 50-йиллардан бошланди. Г.Одум, Ю.Одум, Р.Уитеккер, Р.Моргалеф каби олимларнинг бу масалада тутган ўринлари бениҳоя катта. Бугунги кунда бу соҳа айниқса гидробиолог ва геоботаниклар ишида муваффақиятли ривожлантирилмоқда. Экотизим анализининг ривожланииш биосфера тўғрисидаги таълимотни вужудга келтирди. Бунинг асосчиси XX асрнииг йирик табиатшунос олими В. И. Вернадскийдир (1863-1945 йиллар). Биосфера глобал экотизим сифатида шакилланди, биосферанинг мунтазамлиги ва ишлаши асосан экологик қонунларга бўйсунади, модда ва энергия балансларини таъминлайди.             1964 йилда халқаро биологик Дастур (ХБД) ташкил қилинди. ХБДнинг мақсади органик моддаларни миқдор ва сифат жиҳатидан тақсимланиши ва уларнииг қайтадан тикланиш қонуниятларини улардан инсоннинг унумли фойдаланишини таъминлашдир. Ҳозир сайёрамиздаги биологик мувозанат бузилишининг олдини олиш энг катта муаммодир. Саноатнинг ривожланиши, табиий бойликлардан ўйламасдан фойдаланиш табиатга, атроф-муҳитга катта зарар етказади. Шу туфайли табиатни муҳофаза қилиш масаласи, ундан унумли ва тўғри фойдаланиш, биринчи навбатда экологик қонуниятларга асосланиб иш юритиш кишилик жамиятининг асосий вазифаларидан биридир, экология фани эса бу вазифани бажаришда асосий рол ўйнайди.

Экология фанининг бўлимлари.

 

Организмларнинг яшаш шароити ва уларнинг ташқи муҳит билан ўзаро муносабати, турлар, популациялар, биоценозлар, экотизимлар, биосфера ва бошқа тушунчалар экология фанинг манбаини ташкил этади. Шунга асосан  тўртта бўлимга бўлиб ўрганилади. Буларга аутэкология, синэколгия, популацион экология ва биосфера ҳақидаги таълимотлар киради.

Аутэкология -  табиий омилларни айрим организмларга таъсирини ўрганадиган бўлим бўлиб ( аутс- юнонча сўз бўлиб «ўзи» деган маънони билдиради). У айрим турларнинг улар яшаб турган муҳит билан ўзаро муносабатини, турларнинг қандай муҳитга кўпроқ ва узвий мосланганлигини ўрганади.

Популацион экология - ( «популясьон»- франсузча сўз бўлиб, «аҳоли» деган маънони билдиради) популяциялар тузилмаси  ва динамикаси, маълум шароитда турли организмлар сонини  ўзгаришини сабабларини текширади.

            Синэкология - (“син”- юнонча сўз бўлиб унинг маъноси  “биргаликда” демакдир) биогеоценознинг тузилиши ва хоссаларини. Айрим ўсимлик ва ҳайвон турларининг  ўзаро алоқасини ҳамда уларнинг ташқи муҳит билан муносабатини ўрганади.

Экотизмларни тадқиқ  қилишнинг ривожланиши биосфера(юнонча биос- ҳаёт. сфера - шар) ҳақидаги таълимотни вужудга келтиради. Ушбу таълимот асочиси В.И. Вернадский ҳисобланилади. Сайёрамизда тарқалган организмлар яъни Ер қобиғидаги мавжудотлар тизими биосфера деб аталади.

         Атроф-муҳитга замонавий фан ва техника тараққиётининг  таъсири натижасида  экологик тушунча ўта кенгайиб бормоқда. Фанга «инсон экология»си деган атама ҳам кириб келди. Инсоннинг ташқи муҳитга  муносабати бошқа тирик организмлардан тубдан фарқ қилади.

Инсон экологияси фан сифатида 1921 йил америкалик олимлар Боржес ва Парк томонидан киритилган. Инсон экологияси инсонни атроф-муҳитга  ва аксинча муҳитнинг инсонга таъсирини  ўрганади. Инсон экологиясини ўрганиш натижасида ижтимоий экология вужудга келди, унга Радрик Мак Кензил таъриф берган.

Ижтимоий экология ижтимоий фаналрнинг бири бўлиб  унинг предмети, инсон билан унинг атроф-муҳити ўртасидаги  хусусий боғлагнишни ўрганишдан иборат.

 Шундай қилиб, экология бугунги кунда табиий ва ижтимоий  фанлар жумлаига кириб, ўрганилаётган  тизимни атроф-муҳит билан муносабатини  кенг микёсда  тадқиқ этади

Экология фани табиат билан тирик  организмларнинг узвий боғланишини ифода этар экан, у шуҳбасиз, табиатни муҳофаза қилишгнинг илмий асосини ташкил этади.

 Экологияда фойдаланиладиган услублар. Экология илмий тадқиқотида тасвирий, таққослаш, тажриба ҳамда экотизимларни моделлаштириш усулларидан фойдаланади.

Кенг фойдаланиладиган усуллар тажриба ва моделлаштириш усулларидир.

Тажриба-тадкикотчи томонидан яратилган шароитдп бораётган маълум табиий жараённи кузатишдир. Тажриба маълум объектка таъсир этаётган омил кучини  ортиши ёки камайишини намуна билан таққослаш ва тажриба натижалари ҳақидаги кўрсатгичларни  ўзгаришига қараб  ҳулоса қилади. Тажриба албатта таққослаш билан олиб борилади.

Моделлаштириш - табиатни яхлит бир тизим сифатида қаралиб, уни  ўрганишда систесамли услубдан фойдаланилади. Системали услубнинг  методологик асоси  шундан иборатки табиатнинг барча компонентлари фазо ва вақтда  бир-бирлари билан ўзаро алоқада ва ривожланишда деб  қаралади. Табиатни ўрганишдан асосий мақсад унинг акс эттирувчи моделлар тизимини яратишдан иборат.

 Модел оламдаги муайян ҳодисаларни абстрак тасвирлашдан иборат бўлиб, ушбу ҳодисани нисбатан олдиндан айтиб бериш имконини беради.

 Жамият тарққиёти қонунларини илмий англаш, инсонни ижтимоий мавжудод сифатида кўрсатиш унинг тарққиётини туғри  белгилаш имкониятини беради. Экологиянинг ғоялари муҳим аҳмиятга эга. Улар бизга атроф-муҳитда ўз ўрнимизни  аниқлаш, табиий бойликлардан тўғри ва оқилона фойдаланишга ёрдам беради. Инсон томонида табиий бойликлардан фойдаланишда табиат қонунларини билмаслик натижасида қайта тиклаб бўлмайдиган нохуш оқибатлар келиб чиқади. Бунга мисол қилиб Орол фожиасини олиш мумкин. Орол  фожиасига сабаб Сирдарё ва Амударё  сувларидан  нотўғри фойдаланиб унинг хавфини кечроқ тушунилганидан келиб чиққан.

Экология фани сайёрамиздаги  тирикликни сақлаш ва атроф- муҳитни ёмонлашувига  йўл қўймаслиги учун ҳизмаи қилади.

Ўзбекситон Республикаси Конституциясининг 50 моддасида «Фуқаролар атроф табиий муҳитга эҳтиёткорона  муносабатда бўлишларига мажбурдирлар» деган жумла  қайд этилиши  мамлакатимизда экологик-таълим тарбияга давлат миқёсида  аҳамият берилаётганлигининг яққол ифодасидир.

 

 

Тирик организмларнинг яшаш муҳити.

 

         Сайёрамизнинг юзаси қуруқлик, сув ҳамда уларни ўраб турган ҳаводан иборат. Уларда тирик организмлар тарқалган уни биосфера деб аталади. Биосферада тирик организмларнинг 2 млн. ортиқ турлари тарқалган. Тирик организмларнинг фаолияти  бизни ўраб турган ажойиб ва хилма–хил табиатни ташкил этади. Биосферанинг чегарасида 4 та асосий муҳитни ажратиш мумкин: 1. Сув. 2. Ер юзаси-ҳаво.   3. Тупроқ.  4. Тирик организмлар ҳосил қилган муҳит.

         1. Сув муҳити. Сув ўзга хос хусусиятга эга. Океанлардаги ҳаётни белгиловчи омиллардан энг муҳими – босимдир. Чуқурликка тушган сари босим ортиб боради. Шу билан бир қаторда сувдаги кислород миқдори катта аҳамиятга эга. Масалан денгиз сувларида  кислороднинг миқдори 8.0 ва 4.5 см3/л бўлиши керак. Океанларда сувнинг шўрлик даражаси  катта аҳамиятга эга. Денгиз сувлрининг шўрлиги 35% ни ташкил этади. Сув кўпчилик организмларнинг яшаш муҳити ҳисобланилади. Сувда яшайдиган тирик организмлар ундан ҳаёти учун зарур бўлган (сув, озиқа, ҳаво) моддаларни ўзлаштиради. Сув муҳитида тарқалган оргаизмлар  сувнинг физик-кимёвий ҳусусиятларига мослашган. Мосланишнинг ҳусусиятларини  уларнинг ҳаракатланиш, нафас олиш, озиқланиши ва кўпайишида кўриш мумкин.

         2. Ер юза-ҳаво муҳити.   Эволюция жараёнида сув муҳиттдан кейин тирик организмлар анча мураккаб ва хилма–хил бўлган ер юза ҳаво муҳитида яшай бошлайдилар. Ҳаво муҳитидаги тирик организмлар ҳаётга таъсир этувчи омил ҳаво массасининг таркиби ва хоссасидир. Ҳавонинг зичлиги сувга нисбатан анча паст, шунинг учун ҳам қуруқликдаги тирик организмларда ички ва ташқи скелет, яъни таянч тўқималари кучли ривожланган. Қуруқликда ҳаволарнинг ҳаракати ҳам жуда хилма-хил, масалан: югуриш, сакраш, судралиш ва учиш. Ҳаво оқими микроорганизмлар, ўсимликларнинг уруғлари ва спораларни тарқатади.

         3. Тупроқ. Тупроқ, сув, ҳаво ва турли организмларнинг биргаликдаги таъсири натижасида тоғ жинсларининг табиий ҳолида ўзгарган ташқи қатламидир. Тупроқнинг муҳит сифатида организм учун кўрсатадиган асосий хусусиятларига унинг табиий ва кимёвий таркиби унда моддаларни айланиб туриши яъни газлар, сув, органиқ ва минерал моддаларнинг ион ҳолида айланишлари киради. Тупроқ муҳитига мосланиш тупроқни ковлаб ҳаракат қилишидадир. Бу организмлар тана тузилиши  кўзлари, тирноқлари яхши ривожланган бўлиши  билан тавсифланадилар. Тирик организмлар фаолияти натижасида қуруқлик юзасининг юқори қатламида минерал моддалар ҳосил бўлади. Тупроқ биосферасининг бошқа таркибий қисмлари билан чамбарчас  боғланган  ва унинг муҳим мураккаб таркибий қисми ҳисобланилади. Тупроқдаги ҳаёт ниҳоятда хилма-хил, баъзи организмлар ҳаёти бутунлай тупроқда ўтади.  Иккинчи бир организмлар эса ҳаётининг бир қисмини тупроқда ўтказади. Тупроқ заррачалари орасида жуда кўп бўшлиқ бўлиб, улар сув ёки ҳаво билан тўлиши мумкин. Шунинг учун тупроқда сувда яшовчи ва қуруқликда нафас олиб яшовчи организмлар учрайди. Тупроқ айниқса ўсимликлар ҳаётида катта, аҳамиятга эга.

         4.Тирик организмлар танаси муҳит сифатида.

         Кўпчилик организмлар бошқа турдаги организмлар учун муҳит ҳисобланилади. Шуҳбасиз, бошқа  тирик организмдаги ҳаёт очиқ муҳитдагига нисбатан анча барқарорлиги билан тавсифланади.

 Шунинг учун ҳам бирор ўсимлик  ва ҳайвонларнинг танасида яшайдиган организмлар, кўпинча, эркин яшовчи турлар учун зарур бўлган органлар ва орган тизимини бутунлай йўқотади. Буларнинг ўрнига хўжайин организмларда яшаш ва кўпайиш учун мослашиш ҳусусиятлари вужудга келади.

 

Тирик организмларнинг ташқи муҳитга мослашиши

 

 Тирик организмлар муаян муҳитда яшар экан, ушбу муҳитда уларда маҳсус мослашишлар вужудга келади. Тирик организмларнинг энг муҳим хусусиятларидан бири уларнинг ўзгарувчан ташқи муҳитга мосланиш хусусияти бўлиб буни толерантлик дейилади. Толерантлик (толеранция- юнонча сўз бўлиб, чидамлилик) деганда яшаш шароитининг ўзгаришига организмнинг чидамлилиги тушунилади.

         Маълумки, биологик жарёнлар ҳар хил шароитда турлича тезликда боради. Масалан муҳит ҳарорати ҳаракатланиш ва фотосинтез каби ҳаёти жараёнларнинг бориш тезлигига таъсир этади. Кўпчилик ўсимликларнинг ўсиши тезлиги сув, карбонат ангидриди, азот каби турли моддаларнинг миқдорига боғлиқ.

         Физиологик оптимум ёки толерантлик организмларни мосланишига олиб келади.

Мосланиш (адаптация) деганда организмнинг тузилиши, функциялари  ва ҳулқ-атвори ҳусусиятларининг унинг ҳаёт тарзига мувофиқлиги тушунилади. Мосланишнинг морфологик, физиологик ва ҳулқий кўринишлари мавжуд.

М о р ф о л о г и к мослнишларга мисол қилиб, сув муҳитида яшовчи организмларнинг сувнинг қаршилигини енгиб юришга мос тана тузилиши, шунингдек сувда осилган ҳолат яшаш кабилар ҳисобланса, ўсимликлар дунёсида чўл шароитида сувни оз сарфлашга мосланиш яъни баргининг кичик бўлиши ёки йўқлигини кўрсатиш мумкин.

Ф и з и о л о г и к мосланишларга ҳайвонларда озиқа таркибига кўра овқат хазим қилиш тизимида ферментларнинг маълум турларининг учраши ёки чўлда яшовчи ҳаволарнинг сувга бўлган талабини қонлдириш учун ёғларни парчалашдан фойдаланиши.

Ҳ у л қ и й мосланишлар ҳайвонлар учун хос бўлиб, улар турли шакилларда намоён бўлади. Масалан уя қуриш, кулай жойларни излаб топиш мавсумий кўчиб юриш, йиртқичларни ўлжа кетидан югириши ва ўлжанинг жавоб реакциялари.

 

          Организм ва муҳит.  Экологик омиллар. 

 

         Экологияда муҳит деб организмларни ўраб турувчи  ва улар билан доимо муносабатда бўладиган табиатнинг бир қисмига айтилади. Яшаш шароитида ҳаёт учун керакли омиллар йиғиндисилан иборат бўлиб, уларсиз организмлар яшай олмайди. Ҳар қандай муҳит физик, кимёвий ва бошқа омиллар билан тавсифланади. Тирик организмларни ҳаётига ва географик тарқалишига таъсир этувчи (ижобиий ёки салбий) шарт-шароитлар экологик омиллар дейилади, яъни муҳит организмларнинг турли мосланиши реакциясини чақирувчи факторлари экологик омиллардир. Экологик омиллар хилма–хил бўлиб, улар табиати ва тирик организмларга таъсирига кўра шартли равишда 3 асосий гуруҳларга ажратилинади:  1) абиотик омиллар: 2) биотик омиллар: 3) антропоген омиллар.

         Абиотик омиллар (юнонча «а» - инкор, «биос» -ҳаёт)  нотирик табиат элементлари: иқлим(ҳарорат, намлик, ёруглик, ҳаво), тупроқ (тупроқнинг механиқ ва кимёвий таркиби, унинг физик хусусиятлари), рельеф (орографик омил). Рельеф ва тупроқ омиллари маҳаллий омиллар деб юритилади  Экологик омиллар организмга тўғридан–тўғри ёки билвосита таъсир этади. Абиотик омиллнинг энг муҳими иқлим ҳисобланилади,   ҳарорат ва ёруғлик  ҳамда намлмик ҳаёт айниқса яшил ўсимликлар учун зарур ҳаётий омил бўлиб ҳизмат қилади. Ёруғлик манбаи қуёш радиацияси ҳисобланилади. Қуёш радиациясининг 42% атмосфера орқали қайтарилади, 15% атмосферани иситишга кетади, 43% и ер юзига тушади. Нурлар   энергиянинг экологик омили сифатида унинг тўлқин узунлиги билан белгиланади. Ёруғлик спектрида  кўринувчи, ультрабинафша ва инфрақизил нурларига  ажратилади. Ультрабинафша нурлар тирик организмларга кимёвий таъсир кўрсатади, инфрақизил нурлар иссиқлик беради.

Ёруғликнинг экологик таъсири қуйидагича: 1) фотопериодизм - кун билан туннинг қонуний алмашиниши; 2) ёруғликнинг интенсивлиги; 3) тўғри ва сочилган радиациянинг таъсири; 4) ёруғлик энергиясининг кимёвий таъсири.

Ёруғликнинг қуйидаги кўрстгичлари  эколоик аҳамиятга эга:

1) таъсирчанликнинг узоқлиги, куннинг узунлиги;

2) тезлик энергетик ўлчамида;

3) спектрал таркиби.

         Ёруғлик ресурс ҳам ҳисобланилади, у энергия ҳолида ҳаётий жараёнларга таъсир этади.

         Ўсимлик ва ҳайвонларда қуйидаги ҳаётий жараёнлар ёруғлик иштирокида амалга ошади:

1.        Фотосинтез - бунда тушаётган ёруғликнинг 1-5% миқдори ишлатилади ва озиқа занжирининг энергия манбаи ҳисобланилади, у хлорфиллнинг синтез қилишида муҳим рол ўйнайди.

2.        Транспирация - бунга тушаётган ёруғликнинг 75% ишлатилади: инфрақизил нурлар эвазига амалга ошади.

3.        Ҳаракат, фототропизм, фотонастия ўсимликларда керакли ёруғлик билан таъминлаш учун.

4.        Ҳайвонларда, фототаксис ёруғлик манбаига интилиш.

5.        Фотопериолизм - куннинг узун-қисқалигига ўсимликларнинг мосланиши.

6.        Моддаларни синтез қилиши ва пигментация таъсири.

 Ёруғлик  қушлар йўл таналашига ҳам керак бўлади.

Ҳарорат Ҳарорат организмларда модда алмашинувида уни тезлаштиришга, фотосинтез, транспирация ва биокимёвий ва физиологик жараёнлар ҳамда экологик хулқ–атвор жараёнларига таъсир қилади.         Сайёрамиздаги организмлар катта ҳарорат диопазонида яшайди. Кўп турлар учун 20-300 С экологик оптимум ҳисобланилади.

Ҳарорат ўсимлик ва ҳайвонларнинг зоналарда тарқалишини белгиловчи  омил бўлиб ҳизмат қилади. Характерли табиат зоналари биом дейилади. Биомларнинг тарқалиши принципига бўйинсунади. Географик зоналар : тўндра,  ўрмон,  дашт, чўл, чалачўл,  адир,  яйлов, тоғлар киради.

         Температура ўсимлик ва ҳайвонларнинг ўсиши, ривожланиши, морфологик белгиларига ва ҳайвонларнинг ҳулкий  жараёнларига тўғридан-тўғри  таъсир қилади. Организмларнинг тана температураси ҳам ҳароратга боғлиқ  шу билан бирга улардаги моддалар алмашинувининг ўтиши ҳам ҳароратга боғлиқ.

Намлик    Ерда барча организмларнинг мавжуд бўлишининг зарурлиги ерда сувнинг борлигидир. У ҳужайралар ҳаётий фаолиятидаги барча жараёнда муҳим аҳамиятга эга. Зеро сувсиз ҳаёт бўлмайди. Намлик тушунчаси ёмғир, сув, туман, қор, қиров, муз билан боғлиқ ҳолда тушунилади.

         Сув  балансини таъминлаш организмнинг асосий  физиологик функцияси ҳисобланилади. Экологик нуктаий назаридан сув бошқа омилларга қараганда  кўпрок чекловчи омил ҳисобланади. Бу қуруқликда яшовчи организмлар учун ҳам  сув жонзотлари учун ҳам бир хил амал қилади. Масалан, сувда шўрланиши юқори бўлса организмлар ҳалок бўлади. Ерда намлик бир хил тарқалмаган. Намлик ҳайвонлар учун ҳам аҳамиятлидир. Даврий қуруқлик пайтида ўсимлик ва ҳайвонлар ҳаётий фаолияти пасаяди, намлик етишмаслигидан физиологик ҳаёти сусаяди.

Тупроқ.    Ернинг ғовак, унумдор юза қатлами тупроқ дейилади. Тупроқ кўпгина микроорганизмлар ва ҳайвонлар учун яшаш муҳити ҳисобланилади. Тупроқда яшовчилар учун  унинг тузилиши, кимёвий таркиби, намлик, озиқа мавжудлиги биринчи даражали омил ҳисобланилади.

Ҳаво.  Атмосферадаги газлар аралашмаси ҳаво қатламини ташкил этади. Ҳаво қатламининг баландлигига қараб унинг таркиби ўзгариб боради тирик организмлар учун ҳаво муҳити экологик омил бўлиб ҳисобланилади. Тиосферада организмлар учун керак бўлган кислородни ўсимликлар етказиб беради.

Рельеф. Бу ташқи кўриниши катталиги, юзага келиши, ёши ва ривожланиш тарихи бўйича ҳар хил ер сиртлари шакилланиш мажмуасидир. Рельеф иқлимнинг шаклланишига таъсир қилади, дарёлар оқимининг йўналиши ва характери унга боғлиқ. Рельеф инсон ҳаёт тарзига ва унинг хўжалик фаолиятига ҳам таъсир кўрсатади.

Шамол. Ҳаво массасининг ер юзаси бўйича кўчиб юриши, ўсимликларга шамол билвосита ва бевосита таъсир қилади, тўғридан-тўғри таъсир қилиши механик таъсир дейилади. У дарахтларни шоҳини синдириши,  баргларини юлиб кетиши мумкин. Шу билан бирга шамол ўсимликлардаги физиологик жарёнларига таъсир қилиши мумкин. У ўсимлик буғлатаётган сув буғларини олиб кетади. У ўсимлик учун керак бўлган карбонат ангидрид билан таъминлайди.

 

Биотик омиллар

 

Тирик организмларнинг ўзаро таъсирига  ва уларнинг ташқи муҳитга таъсири биотик омил ҳисобланилади.Табиатда ҳеч қайси организм ўз қобиға ўралиб  айрим ҳолида яшай олмайди. Ўни табиатнинг тирик вакиллари ўраб олган бўлади. Уларнинг барчаси ўзаро таъсирлашади.Бир ҳудудда яшовчи  ва бир-бири билан алоқа қилувчи  ҳар қандай организмларнинг икки тури  ўзаро турли хил муносабатда бўлади ва бу алоқаларни  6 гуруҳга ажратиш мумкин бўлади:

         1. Бетарфлик (нейтраллик) икки тур бир-бирига таъсир қилмаса

яъни бу организмлар бир-биришга на фойда, на зарар келтирмаслиги. Симбиотик муносабат икки турнинг анча мустаҳкам ўзаро фойдали алоқалари мутализм  дейилади. Бундай ўзаро фойдали алоқаларда ҳар иккала турнинг иштирок этиши зарур. Масалан, чангланувчи ўсимлик ва ҳашоратлар нектар йиғиши, мева ва уруғларни тарқатувчи ҳашоратларнинг ўзаро алоқаси.

         3. Комменсализм бир тур бошқасига фойда ҳам зарар ҳам  келтирмасдан ўзи қандайдир фойда устунликка эга бўлган организмлар муносабатидир.  Масалан, акулалар терисида ёпишиб олиб, ундан қолган озиқа билан озиқланиши,  ракларда кўчиб юрувчи гидроид полиплар.

         4. Рақобат  икки тур учун ҳам зарарли муносабат. Рақобат озиқаси, яшаш жойи  яқин бўлган турлар  ўртасида юзага келади.. Рақобат турлар ичида  ёки турлараро бўлиши мумкин. Тур ичидаги танлаш кучли бўлади.  Чунки унинг асосида табиий танлаш ва тур ҳосил бўлиш жараёни ётади.

         5. Йиртқичлик организмлар ўзаро муносабатининг кенг тарқалган туридир. Бунда бир тур вакиллари иккинчи тур вакилларини йўқ қилади. яъни еб қўяди. Йиртқичлик ҳусусиятлари фақат ҳайвонлардагина эмас ўсимликларда ҳам мавжуддир.

         6. Паразитлик  бунда бир тур организми иккинчи тур организмида тўқмалари ёки озиқа моддалари ҳисобтига яшайди. Паразитлик йиртқичликка яқиндир, аммо йиртқичдан фарқи  паразит хўжайин организмни дарров ўлдирмайди ва ҳаётини таъминловчи организмни аста - секин ўлдиради.

 

 

Антропоген омиллар

 

Ҳозирги вақтда антропген (юнонча сўз бўлиб «антропос» инсон) табиатдаги энг кучли омил ҳисобланилади. Инсон тирик организмларга бевосита ва билвосита таъсир этиб, уларнинг яшаш шароитларини ўзагртириб, қирилиб кетишига сабаб бўлмоқда  Инсоннинг фаолияти туфайли  ер юзида  кўплаб ўсимлик  ва ҳайвонлар йўқалиб кетмокда. Миллион йиллар давомида шакилланиб таркиб топган дунё манзараси  инсон туфайли бир неча ўн йилликларда беқиёс даражада ўзгартириб юборилди. Одамзод ҳамма вақт атроф-муҳитдан асосан ресурслар манбаи тарзида фойдалниб келмокда. ХХ асрнинг биринчи ярмига келиб  бу ўзгаришлар жиддий тус олди.

Атроф-муҳитнинг ифлосланиши табиат ва инсон фаолияти билан боғлиқ тарзда рўй беради. Табиий ифлосланишнинг асосий манбалари:  вулқан, зилзила, сел, кўчки сув тошиши, кучли шамоллар,  ёнғинлар каби табиий жараёнларни тушунсак. Инсон хўжалиги фаолияти натижасида келиб чиқадиган ифлосланишни антропоген ифлосланиш дейилади. Антропоген ифлосланишнинг табиий компоненти бўйича:  сувнинг ифлосланиши,  ҳаво, тупроқ ландшафтларни ифлосланиши  каби гуруҳлардан иборат. Антропоген ифлосланишнинг давомийлигига кўра: вақтинча ва доимий; тарқалиш кўламига кўра: сайёравий, минтакавий(худуддий ёки регионал) ва маҳаллий (локал) гуруҳларга ажратилинади. Ифлосланиш тури ва манбалари жиҳатидан: физик, кимёвий, биологик, механик ва бошқа турларга бўлинади.

Физик ифлосланиш – иссиқлик, ёруғлик, шовқин, электромагнит,   радиоактив нурлар, тебранишлар  киради.

Шовқин – суроннинг инсон саломатлигига айниқса асаб тизимига, эшитиш органларига  зарар келтиради. Бунинг оқибатида инсон тез чарчайдиган бўлиб қолишига,  ақлий қобилияти пасайишига, ҳар хил юрак ва асаб касалликларига олиб келади.  Инфратовушлар (эшитилмас товушлар) ҳам  инсон саломатлигига салбий таъсир қилади. Одамларда бу товуш қўрқиш туйғусини ҳосил килади. Электромагнит ифлосланишда тўлқинларнинг  узунлиги ўртача 10 устида минус 14 м дан бир неча км.гача таъсир килади. Тўлқин узунлигига қараб гамма, ренген, ультрабинафша нурлар, кўриш нурларига, инфрақизил нурлар микровольновий ва радионурланишларга ажралади. Электромагинт тўлқинлари телевизор, радио алоқа физиотерапия асбоблари элекро тармоқлар киради.

Кимёвий ифлосланиш - кучли заҳарланишга, сурункали касаллика шунингдек концероген, мутоген ва теротоген таъсир килади. Оғир металлардан қўрғошин, симоб, кадимий, мишяклар инсонга оғир оқибатлар олиб келади.Симоб организмага тушганда минимато касаллигига яъни асаб тизимига таъсир қилиб ўлимгача олиб келади. Кадимий  организмга тушса буйрак ишини бузади, скелетга таъсир килади. 30-40 мг ўлимга олиб келади. Қарши курашда витамин Д ва Гдан фойдаланилади. Мишьяк қоринда оғриқ ҳосил қилади,  юрак ва буйрак иш фаолиятини бузади ав тери ракига олиб келади. Симоб тузлари 0.5 г мишьяк - 0.06г қўрғошин - 20-50 г ўлимга олиб келади. Гербецид ва пеститецидлардан, нефт, тошкўмир  маҳсулотларини ёққанда, органик моддалр олишда кимёвий заводларда кўп бирикмалар ҳавога кўтрилади булар ҳам тирик организмларн салбий таъсир қилади ва ҳавони ифлослантиради.

Биологик ифлосланиш - ҳавода сув ва тупроқда тарқалган вирус, микроблар  инсонларни, ҳайвонларни касалликка олиб келади.

 Механик ифлосланиш - чиримайдиган ҳар кандай чиқиндилар  тушунилади. Ер усти, океанлар бу чиқиндилар билан тўлиб бормокда.

         Антропоген ифлосланиш кучайган сари  турли, баъзан инсон ҳаёти учун ўта хавфли  экологик муаммолар  келтириб чиқарётгани кун сайин  равшанлашмокда. Бу ташвишли ҳол албатта.

 Кескин муаммолардан бири бўлган сайёравий  муаммолар бўлиб унинг ўзига хос хусусияти Ер юзидаги барча инсонларга таълуқли эканлигидадир. Инсон томонидан чиқарилаетган чиқиндиларнинг бир қисми ҳавода бир қисми  океанларда тўпланмокда  ҳеч нарса изсиз йўқолмайди. Шу туфайли  уларни бартараф қилиш йўлларини излаш  ва зудлик билан амалга ошириш  барча мамлакатлар олдидаги ечимини кутаётган бош масала бўлмоғи лозим..

         Сайёравий муаммоларга Дунё  « иссиқ хонаси самараси» киради.

Ер атмосферасидаги таркибидаги барча газлар ўзига яраша вазифаларни бажаради. Ҳусусан  карбонат ангидрид Ердаги ҳароратни бир хилада ушлаб туради ва уни сайёрамизани кўрпаси  деб ҳисоблашади. Атмосферада унинг бўлиши 0.003 % ни ташикил этади. Ҳозирда инсон томонидан йилига 22 млрд т. бу газ ҳавога кўтарилмокда Бу газнинг ҳавода кўпайиши Ер ҳароратини ошишига сабаб бўлмоқда. Илмий назарий жиҳатидан олимлар тақидлашича  сайёра миқёсида ҳарорат 1-2 гардусга ошса  қутуб томони 150-500 км  сурилади деб такидламоқдалар.

Бунинг оқибатида ғаллачилик районларида ёмғиргачлик камайиб аксинча тропик зоналарда  ёмғиргарчилик кўпаяди. Кўплаб аҳолии зич жойларда  ҳароратнинг кўтарилиш бу эса  кишиларнинг саломатлигига  сезиларли таъсир кўрсатади.. Ҳарорат ва намликнинг жиддий ўзгариши қишлоқ хўжалигига  сезиларли таъсир этиб ҳосилдорликни кескин пасайишига олиб келади.

Ер сайёрасининг ҳарорати 1 градусга кўтрарилиши қутбий кенгликдаги музликларни эришини тезлаштиради. Демак Дунё океани сатҳида кўтарилиш бўлади. Океан сатҳининг кўтарилиши қуруқликнинг салмоқли қисмини сув босишига олиб келади. Чунончи Малъдив ороллари, Океания, Филиппин, Бангладеш, Индонезия, Ғарбий Европанинг денгиз сохиллари сув остида қолди. Санк-Петербург, Кохира, Шанхай каби кўплаб шаҳарлар тошқиндан кўплаб талофат кўрмокда. Бу соҳил бўйидаги  кўплаб аҳолини  қишлоқ ва саноат хўжалик ишлаб чиқаришни материкнинг ичкарисига кўчириш, портларни қайта тамирлаш керак бўлади. Дунё  и с с и қ х о н а с и  с а м а р а си иқлимнинг сайёравий тарзда исишига  таъсир этсада, махаллий иқлимнинг совушига олиб келади (айникса кутбий кенгликлар атрофида).

Ушбу муаммоларни ҳал этишда ягона йўл атмосферадаги чиқиндилар миқдорини камайтиришдир. Ҳозир Дуне бўйича  атмосфера ҳавосининг ифлосланишининг 20% и АҚШ ҳиссасига тўғри келади.. Шу боисдан 1997 йилда бўлиб ўтган БМТ нинг иқлим ўзагришига бағишланган Конвенциясида атмосферанинг ифлосланишини  АҚШда 3, Европа Иттифоки  мамлакатларида 8, Япония 6%га камайтиришга қарор қилган.

«Озон туйниги» муаммолари. Атмосфера ҳавосининг Ер юзаси сатҳидан  20-30 км баландлик қисмида озон қавти жойлашагн  бўлиб уни озон экрани деб ҳам аташади.  Озон қатлами Қуёшдан келадиган ультрабинафша нурларни ютиб, Ердаги тирик организмга зарарли таъсирлардан асрайди. Озон қаталмини емиручи асосан фреон, хлорид газлари, фторуглерод ва полифторуглеводород ҳисобланиб, улар  ўзларида хлор ва бром  атомларини сақлайдилар. Улар  стратосферага кўтраилиб  озонни емиради. Бир дона  хлор 100 молекула озонни емиради. Озон қатламининг сийраклашиши  ультрабинафша нурларининг миқдорини ошишга олиб келади. Озон қатламига зиён келтирувчи фреонлар, атир-упа  саноатида, маиший, киме, совитгич жиҳозларида фойдаланилади. Шу туфайли уни Дунё бўйича  ишлаб чиқариш миқдори анча юқори (йилига тахминан 700 минг т. атрофида).

 Бундан ташқари, қишлоқ хўжалигида ишлатиладиган азот ўғитлари ҳам озон емиручи манбалардан бўлиб қолмоқда.

Озон қатламининг бузулиши илк бор Антарктика осмонида кузатилган. 1995-1996 йилларда аҳолиси зич яшайдиган Шимолий Америка, Осиё ва Европа устида ҳам кузатилган. Унинг оқибатида 1982 йили Зеландия аҳолисининг 11 мингдан зиёди тери раки билан оғриган 1987 йили касалликнинг кучайиши оқибатида 160 киши ҳалок бўлган..Ультрабинафша нурлар инсонларга тери ракини келтириб чиқарса ўсимликларнинг айниқса бошоқли, картошка  ва соянинг маҳсулдорлигини кескин пасайтириб юборади, балиқ ва  океан жонзотларининг яшаш шароитни ёмонлаштиради. Озон қатламини муҳофаза  қилиш борасида  Дунё миқёсида бир қатор анжумалар  ва келушувлар ўтказилди, 1989 йилдаги Хельсинки деклорациясига мувофиқ  фреон газларидан ишлаб чиқариладиган маҳсулотлар миқдорини камайтиришни босқичма-босқкич олиб бориш тадбирлари кўрсатилган.  

Ч ў л л л а н и ш  м у а м м о с и. Қуриқлик юзасининг 40 млн км  квадрат майдони қурғочил-адир ҳудуддидан иборат. Минтақада суғориладиган ерлар 200 млн. гектардан зиёд, лалми деҳқончилик  ва яйлов сифатида  фойдаланиладиган майдон улиши ҳам  салмоқли. Дунё аҳолисининг 15 % ортиғи айнан шу минтақаларда  истиқомат қилади. Суғориладиган ерларнинг  шўрланиши, дефалацияси,  натижасида  тупроқнинг унимдорлиги йўқолган. Яйловларда тартибсиз ҳолда мол боқилиши, дов – дарахтлардан ўтин ва бошка мақсадларда аёвсиз кесиб юбориш яроқсиз ерларни кўпайишига олиб келмоқда. Чўлланиш жараёнини келтириб чиқарувчи  сабабларнинг салкам  90% и инсон зиммасига тўғри келади. Ҳозирда инсон қўли  билан  бунёд этилган  чўллар майдони 9 млн км2 га етган. Қуруқлик юзасининг 21 млн. гектар ерлари йилига яроқсиз ҳолига келтирилмоқда, 6 млн.гектар суғориладиган ер чўл тусини олмокда,  суғориладиган ерларнинг 90 млн.гектар ери шўрланишга учраган.

Чўлланиш талофатлари Осиё ва Африка мамлакатларининг анчасида, Австралияда борган сари катта-катта майдонларни ўз дамига тортмоқда. Айникса 1968-1973 йилларда содир бўлган Саҳрои кабир фожиаси йилига 20 минг  км2 маҳсулдор ерларни  чўл қарига тортди. Судан  Мамлакати жанубидаги чўл чегараси 17 йил ичида (1958-1974) йилига Ўртача 5 км дан, жами 80-100 км. Жанубга сурилди. Умуман Саҳ рои Кабир йилига 1.5 млн. гектар атрофида  кенгаймокда. Чўлланиш  ерларни яроқсиз ҳолига келтириш билан бирга қурғокчил ва ярим қурғокчил экотизмлар маҳсулдорлигини  пасайишига сабаб бўлмоқда. Натижада аҳолининг турмуш даражаси пасаймокда, турли касалликлар пайдо бўлишга имконият ортмокда, уй-жой, озиқ – овкат муаммоси каби ижтимоий – иктисодий муаммолар кўпайишига олиб келмоқда.

Кейинги  чорак аср давомида  фақат чўлланиш жараёни натижасида қишлоқ хўжалик  маҳсулотларининг йўқатилишидан  кўрилган зарар миқдори 520 млрд АҚШ долларига етган.

1977 йилда Найроби шаҳрида БМТ нинг атроф-муҳитни муҳофазаси бўйича “Чўлланишга қарши ҳараркат” дастури ишлаб чиқилди. Бу режа бир неча йилларга мўлжалланилган бўлиб, режага мувофиқ 1981 йилда Тошкентда ҳам Халқаро илмий анжуман  бўлиб ўтди.. Ҳозирда бошқа мамалакатлар сингари Ўзбекистонда ҳам  чўлланишни олдини олиш, суғориладиган  ерлар ва яйловлар маҳсулдорлигини ошириш борасида қатор амалий тадбирлар  амалга оширилмоқда

Нам тропик ўрмонлар майдонининг қисқариши.  Ушбу ўрмонлар  «сайёрамизнинг ўпкаси» ҳисобланганлиги учун ҳам муҳофазага муҳтож. Ер юзасидаги кислороднинг  мувозанати айнан шу  ўрмонлар ёрдамида сақланилади. Бироқ ХХ асрнинг ўрталаридан  то 70 – йилларгача  дунёдаги ўрмонлар майдони тенг икки баробарига  қисарди. Нам тропик ўрмонларнинг 42 %дан ортиғи кесилиб тугатилди. Ҳозирда  қуриқлик юзасининг 6% ида нам тропик ўрмонлар  сақланган бўлсада, уларнинг майдонинг қисқаришида жуда тезкорлик билан  давом этмокда. Ҳозирда бундай ўрмонлар ҳудуди йилига 16-20 млн га дан зиёд ёки ҳар дақиқада 25-50 га майдонга қисармоқда. Африкада  нам тропик ўрмонлар  майдони ХХ аср мабойнида 65% қисқарган. Ўрмонларни кесиш  шу алфозда давом этаберса  китъадаги қатор мамлакатлар  яқин 10-20 йил ичида ўрмонлари бутунлай йўқ бўлиб кетиши мумкин..

Ўрмонлар майдонинг қисқариши  ўрмон ёнғинлари қишлоқ хўжалиги учун янги ерларни очилиши, атмосфера ҳавосининг ифлосланиши ва ўтин сифатида ёқилиши билан боғлиқдир. ХХ1 аср бўсағасида Лотин Америкаси мамлакати 20%, Африка 60% ва Осиё  мамлакатлари 10% энергияни ўтин ёқиш ҳисобига қондиради. Бунинг оқибатида фақат ривожланган мамлакатларнинг ўзида йилига  2 млрд.м 3 ўрмон ёғочи ўтинга айланган.

Сайёрамизда сўнгги даврларда рўй бераётган ҳалокатли сув тошқинлари, кучли талофатли шамоллари ва чанг–тўзонли бўронларнинг кучайиши, тупроқ эрозияси, иқлимдаги рўй бераётган  ўзгаришлар  нам тропик ўрмонларнинг қисақариши сабаблидан   келиб чиқмоқда.. Энг хатарлиси кислород мувозанати ўзгармокда.

Дунё океанларининг муаммолари. Дунё океани  қуруқлик ва атмосфера билан  узвий алоқада бўлган, алоҳида ҳусусиятга эга бўлган муҳитдир. Дунё океанларининг ифлосланиши асосан қуриқлик, атмосфера ва сув ҳавзаларининг ифлосланиши туфайли рўёбга чиқади.

Дунё океанларига ташланаётган нефт маҳсулотлари, саноат-маиший чиқиндилар, оқава сувлар, радиактив ва турли заҳарли моддалар салмоғи  йил сайин ортмоқда. Дунё океанлари сувларига қўшилаётган  нефт миқдори йилига  тахминан 10 млн.т ни ташкил этмоқда..Унинг 44 % и дарёлардан келаётган бўлса, қолган катта салмоғи денгиз флоти зиммасига келмокда. Денгиз остида нефт қазиб олиш  оқибатида  йилига 100-200 минг т. Нефт кудукдан  чикиб океан сувларига қўшилмокда. Ҳозирда Дунё денгиз транспорти  орқали  3 минг номдаги кимёвий моддалар ташилмокда. Уларнинг аксарият қисми ўта заҳарли бўлиб, турли йўллар билан океанларга қўшилмокда. Дунё океанларини пестицидлар билан  ифлосланиши ҳам хатарлидир. Улар океанларга  қишлоқ хўжалик майдонлари  ва атмосфера орқали тушмокда. Ҳозирда океанларга  фақат атмосфера орқали йилига 130 минг т . ҳар хил пестицидлар ёғилётгани маълум.

Океан сувларининг оғир металлар билан ифлосланиши ҳам талофатдир. Дунё бўйича ишлаб чиқарилган симобнинг 35-50%и  қўрғошиннинг 2 млн.т. си  океанларга тушётгани сир эмас. Колифорния технология институти олимларининг маълумотига кўра, автомобил газалри таркибидан ажралиб чиқаётган қўрғошиннинг 50 минг т. си атмосфера орқали океанга тушади. Дарёлар йил давомида  океанларга 2 млн т. қўрғошин 20 минг. Т кадимий ва 10 минг т симоб хадя этади.. Булардан ташқари кемалардан йилига  тахминан 7 млн. дона турли метал буюмлар в 500 минг донадан зиёд шиша идишлар ҳамда 1 млн.дан ортиқ  қоғоз ва пластмасса қутичалар  океанга маиший  чиқинди сифатида  ташланмокда. Дунё океанларининг ифлосланиши экологик  ҳамда ижтимоий - иқтисодий  зарарлари беқиёсдир.

Океан сувларини нефт туқилиши оқибатида  сув юзасида нефт пардаси  қопланиши оқибатида океан ва атмосфера ўртасидаги  иссиқлик, газ ва нам алмашинуви жараёнинг бузилишига олиб келади.. Табиатда сувнинг айланма ҳаракати, океан юзасининг радиации ҳусусияти. Умуман сувнинг  юза қатламида  унинг физик ҳоссалари ўзгаради.

Қутб ён ҳудудларида нефт билан ифлосланиш муз юзасини альбедосини 27-35% га камайтириши сабабли  музларни эриши тезлашди.

Пестицидлар, айниқса ДДТ денгиз флорасида фотосинтезни кетишига ҳалақит беради, ҳайвонлар тарқалишига, денгиз ҳайвонлари ёғ ва жигарларида тўпланиб оғир касалликларга олиб келмокда.

Океанларни оғир металлар билан ифлосланиши денгиз жониворлари ва уларни истеъмол қилиш орқали инсонларга ўта хавфли касалаликларга  келтирмоқда. Океанларда сувнинг 1 литрда  нефт аралашмасининг 1 мг ошиши  ундаги  фитоплактонларни, 0.1-0.001 мг га ортиши балиқ икраларини халокатга олиб келади. Шу билан бирга  балиқ овлашни 15-25 млн.т.гақисқартириб юборади.

Тур Хейердал –«жонсиз океан-жонсиз  сайёра» деб тақидлаган.

Шу билан бир қаторда чучук сув муаммаоси(2-2.5%), ўсимлик ва ҳайвонлар сонининг қисариши муаммоси, аҳолии сонининг ортиши. Дунё аҳолиси 6 млрд. дан ортгани 2025 йили 12 млрд га, 2050 йили 25 млрдга  ортиши мумкимн.

 

Минтақавий экологик муаммолар ва уларнинг ечимлари

 

Минтакавий муаммолар  жойларнинг ўзига  хос табиий шароитлари, мажуд ресурслардан нотўғри фойдаланиш, саноат чиқиндилари кўп чиқиши, ер – сув ва яйловлардан  нотўғри фойдаланиш оқибатида келиб чиқади.. Ушбу муаммолар шу минтақага  тегишли бўлсада  уларнинг экологик ва ижтимоий - иктисодий  оқибатлари ғоят улкан, уларни ўз вақтида ҳал этилмаса кенг миқёсда  кутилмаган оғир оқибатларни олиб келиши мумкин бўлади. Ўрта Осиёдаги  экологик муаммоларни энг муҳими Орол ва Орол бўйи  экологик муаммолардир. Орол денгизи яқин вақтгача энг йирик сув ҳавзаси бўлиб ҳисобланилган. Сўнги 40-45 йил давомида денгиз сатҳи 22.0 мететрдан кўпроққа пасайган, сув ҳажми 1064 дан 115 километр кубга пасайди, сувдаги туз миқдори 72 г/л га етган.Орол денгизи деярли «ўлик” денгизга айланган. Унинг қуриб қолган қисмининг майдони 4.2 млн. гектарни ташкил этади ва атрофга қумли тузлар тарқатиш манбаи бўлиб қолган.Чанг тарқалаётган майдон узунлиги 400 километр ва кенглиги 40 км. етган. Чангли бўронлар таъсир доитраси 300 км. ни қамраб олмоқда.

Ҳар йили бу ерда атмосферага 15дан 75 миллион тн. Гача чанг кўтарилади. Бундай бўронларли йиллар 90 кунлаб кузатилади.

 Суғорма деҳқончилик  ривожланиши оқибатида, шунингдек қурғоқчилик йилларида Амударё ва Сирдарё  сувларининг Оролга қўшилиши 1970 йилга келиб 37.8  км3 га, 1980  йилда эса 11.1 км3 гача камайиб кетди. 80 йилларнинг бошларида дарёдан денгизга сув қуйилиши  бутунлай тўхтаб қолди. 

Айни пайтда Амударё ва Сирдарё дельталаридаги ерларнинг табиий ҳолати бузилиб, чўлга айланиш суръатлари ўсиб бормоқда.  Аҳоли ичимлик сувлари пестицидлар билан ифлосланган. Кейинги 10 йилликда ўлимлар сони 2 марта ортган. Болаларнинг 90% да сийидигида туз миқдори кўп. Аёлларнинг 80% дан ортиғида кам қонлик ҳасталиги учрамокда. Ушбу ҳудуларда юқумли касалликлар тез тарқалмоқда. Агар Орол денгизининг сатҳи 33 м баландликка тушиб қолса  2 қисмга бўлиниб, ўзининг денгиз сифатини йўқатади.. Шунинг учун уни 33.5 м баландликда  саклаб колиш керак бўлади.. Бунинг учун ҳар йили 20 км3 сув қуйилиши керак бўлади. Бундай ҳолатни келитрриш учун сувдан оқилона фойланиш. Марказий Осиё биргаликда қисқа вақт ичида  ягон  сув хўжалигини  сиёсатини ишлаб чиқариш, бўйида Оролбўйидаги табиий кўлларни сақлаб қолиш эътиборга олиниш зарур.

 Минтакавий экологик муаммоларга адир, тоғ зоналарида хўжалик нуқтаи назаридан ўзлаштириш ҳам киради. Ушбу муаммолар тоғ-энергетик, гидротехник, тоғ-кон  саноати ва бошқаларни қурилиши билан боғлиқ. Шунингдек  Ўзбекистон билан Тожикистон  чегарасидаги  Хиссор водийсида жиддий экологик муаммолар мавжуд. Тожикистондаги алюминий заводининг  чиқиндилари Сурхандарё вилоятининг бир неча қишлоқ хўжалиги билан шуғулланган  туманларга оғир зарарларга олиб келмокда шу билан бирга кишиларнинг саломатлигига ҳам зарар келтирмокда..

 Минтакавий муаммолардан яна бири кислотали ёмғирлардир  Кислотали ёмғирлар. Ҳозирги даврда техноген сульфиднинг ҳавога кўплаб            чиқарилиши биосферада моддаларнинг айланма ҳаракатига катта таъсир кўрсатмокда. ЮНЕСКО экспертларининг маълумотига кўра бир йилда ҳавога чиқарилган сульфидлар миқдорини 251 млн. тоннага тенг, шундан Ер куррасииинг шимолий зонасига - 174 тоннаси жанубига - 77 млн. тоннаси тўғри келган. Бу ёмғирларнинг таъсири туфайли АҚШдаги кўлларда 80 % ҳаёт йўқолган. Канада, Швеция, Норвегия давлатларида сув хавзалари шу ёмғирлар туфайли зарарланган. Кислотали ёмғирларнинг таъсири натижасида ҳар йили 31 млн. гектарга яқин ерлардаги ўрмонлар қуриб кетмокда. А.В. Яблоков томонидан 1989 йилда ўтказилган кузатишларда кислотали ёмғирлар таъсирида ўрмонлар ҳам қаттиқ шикастланади ва чучук сувларнинг органиқ дунёсига ҳам кучли таъсир кўрсатади. Бунга Тожикистондаги алюминий заводи Турсунзода шаҳрида (фтор). Чирчикдаги капралактам заводи мисол бўлаолади. Тупроқ унумдорлигининг камайишига инсон фаолиятининг таъсири, табиатдаги биологик айланишга катта таъсир кўрсатади. Бу айланиш моддаларнииг циркуляция қилиши туфайли вужудга келади, бинобарин тупроқ, ўсимлик, ҳайвонлар ва микроорганизмлар ўртасида содир бўлади. Ер ости бойликларини очиқ қазиб олиш, ерларни қуритиш ва суғориш бинобарин тупроқ унумдорлигининг пасайишига ва емирилишига олиб келади. БМТнинг маълумотига кўра, ҳар йили дунёда эрозия ва дефоляция натижасида 7 млн. гектар ҳайдаладиган ер қишлоқ хўжалиги айлантиришида чиқиб қолмоқда (масалан, Хиндистон, Покистон, Мексика, Орол буйи). Шўрланган ерларда ҳосилдорлик кескин камайиб кетади (масалан, пахта ва буғдойда 50-60%, маккажўҳорида 40-50%). Атроф-муҳитнинг бузилиши туфайли Орол бўйида катта чўллар юзага келмокда. Ўрмонларнинг кескин камайиши. Ер юзидаги ўрмонлар табиатдаги экотизимнинг меъёри ҳолатда сақланишида катта рол ўйнайди. Қуруқликдаги ўсимликлар инсон фаолияти туфайли ҳавога чиқарилган ҳар хил заҳарли моддаларни ютиб, ҳавони ифлосланишдан ҳимоя қилади. Ўрмонларнинг камайиши атмосферадаги кислород ва углерод балансининг бузилишига олиб келади. 1 гектар ердаги ўрмон бир йилда 20 млн. м3 тоза ҳаво беради. Шунга қарамай инсонлар ўрмонларни кесишни тўхтовсиз давом эттирмокдалар. Атмосферага турли ёқилғилар ёндирилганда чиқинди газлар таркибида олтингугурт ва азот қўш оксидлари бўлади.  Атмосферага миллионлаб тонна чиқарилаётган бу бирикмалар сув томчилари билан бирикиб кимёвий жараёнлар орқали кислатали ёмғирлар ҳосил бўлишига сабаб булади.Кислотали ёмгирлар ичимлик сувларини ифлослайди, тоғ-жинслари таркибидаги  тирик организм учун салбий таъсир кўрсатувчи  қўрғошин кадимий рух симоб каби моддарни сиқиб чиқаради.

 Фақат Европа  худуддининг ўзида  йилига 30 млн.т сульфат чиқиндилари  ташланмокда АҚШ, Канада, Германия,  Швеция, Норвегия, Россия ва бошқа ривожланган давлатларда кислотали ёмғирлар таъсирида катта майдонлардаги ўрмонларнинг қуриши кузатилмокда. Бундай ёмғирлар ҳосилдорликни пасайтиради, сув ҳавзалрининг нордонлигини оширади, бинолар, тарихий ёдгорликларни емиради, инсон соғлигига салбий таъсир қилади. Дунёнинг турли қисмларида жойлаштирилганлигига  қарамай денгиз, кул ва дарёларнинг ифлосланиши деярли бир хил. Уларнинг ифлосланиши Дунё океанлари сингари нефт, пеститецид, кимё саноати чиқиндилари, металлар  билан ифлослантирилмокда.

Шимолий Америкадаги Буюк Куллар сувдан 250 дан ортиқ шаҳарлар кунига ўз эхтиёжлари учун 15 млрд л сув олиб, унинг катта қисмини чиқинди сув сифатида яна кўлларга қайтаришади майдони 26 минг км2. Буларга  чучук сувли  йирик кўлига  Эриги Детройт   дарёси сутка давомида  7.5 млн. м3. чиқинди – оқава сувларни  келитриб ташлайди. Кўлга йил давоимда 46 млн т. Қаттиқ модда, 4 млн.т хлоридлар, 27 минг т. фосфатлар, 160 минг т. азот маҳсулотлари ташланганлиги аниқланилган. Россиядаги Байкал  кўли  шу шаҳарда қурилган целюлёза заводидан чиқувчи чиқиндилар билан ифлослантирлмокда. Байкал кўлига қуйиладиган дарёлар ҳам уни ифлосланишга ўз ҳиссаларини қўшиб келмоқдалар. Улар кимё, металлургия заводларини чиқиндиларини олиб келиб ташлайдилар. Худди шундай аҳвол Кора, Каспий, Балхаш, Иссиқкўл ва кўпгина йирик дарёлар ҳам ифлосланиши ортиб бормокда. Бу аҳволни тадбирлар қилиб тозалаш керакалигини давр кўрсатмоқда .

 

Маҳаллий экологик муаммоларнинг таркиб топиши ва уларни  ечимлари.

 

Халқ хўжалигининг барча тармоқларида  чиқинди деб номланувчи ҳар хил  қўшимча маҳсулотлар  кўп миқдорда ташланмокда ва улар табиатни ифлос бўлишига сабаб бўлмоқда атмосфера ҳавосидаги тутунлар, ҳар хил заҳарли газлар. Саноат корхоналарида атмосферага чиқувчи зарарли  газ-чанглар билан ифлосланмокда. Хусусан Олмалик, Ангрен, Фаргона, Карши, Навоий, Жиззах, Тошкент, Чирчиқ, Бекобод, Самарканд шаҳарлари бир неча  юз ва ўн минг тонна чиқинди чиқаради.. Автомобил транспорти атмосфера ҳавосини кўпрок ифлослантиради. Яъни 80%  атмосферани ифлослантиришга сабаб бўлмоқда. Ер юзининг  турли ҳудудларида  ўзига хос экологик муаммолар шакилланганлиги, буларнинг кўлами ва моҳияти жиҳатидан маҳаллий экологик муаммолар дейилади. Маҳаллий экологик муаммоларни  ўша жой  табиати, аҳолиси учун экологик, ижтимоий - иқтисодий ва маънавий жиҳатидан жиддийлиги аён.

Ер юзиасининг намгарчилик ҳудудларида ботқоқликларининг қуритилиши, қурғоқчиолик минтақаларида сунъий суғоришга ўтиш, сув омборларини барпо этиш, яйлов чорвачиликни ривожлантириш, ишлаб чиқариш корхоналрини қурилиши  каби жараёнлардаги айрим номуносибликлар, ҳамда инсоннинг баъзи палапартиш фаолияти маҳаллий экологик муаммоларни  негизи бўлиб  ҳисобланилади.

Сув омборларини  қурилиши суғориладиган ералрни майдонининг кенгайиши, арзон электр энергия ишлаб чиқари, аҳоли  яшаш манзилларини  сув билан таъминлаш, сув йўларидан фойдаланиш имкониятларини орттириш ва яхшилашда ҳамда дам олиш маконлари ташкил этишда муҳим аҳамиятга эгадир.

Бироқ сув омборлари катта ҳудудда фойдаланиладиган ерларни ўз қарига тортади. Тўғондан қуйида дарё сув режимини  ўзгариши оқибатида  қайиридаги ўтлок ўрмонларнинг қуриши, қайир тупроқнингг маҳсулдорлиги пасайиши кузатилади. Шунингдек юқори кенгликларда қурилган сув омборлари атрофдаги ерларни ботқоқлашишига сабаб бўлмоқда, бу эса  қурғоқчил минтақаларида  бу жараён тупроқни шўрланишига олиб келади. Мутаҳасисларнинг  фикрича сув омборларининг  табиий муҳитга таъсири асосан 4 та геотехник тизим босиқчида намоён бўлади: гидрометеоролигия, тупроқ-биологик, ландшафт  ижтимоий - иктисодий.

Чорвоқ сув омбори ишга туширилгандан сўнг  ўтган дастлабки  10 йил мобайнида атроф ҳудудида 1778 та турли катталикдаги жарлар пайдо бўлган, ўнга яқин сурилма ҳаракатлар кузатилинган, сув омборидан шимолда жойлашган минтақаларда  ер ости сувларининг  сатҳи кўтарилиши тупроқнинг ботқоқоланишига сабаб бўлган. Сув омборининг жанубида, буғланиш кучли бўлганлиги сабабли  майдонларда  иккинчи даражали шўрланиш содир бўлган. Бу иккала ҳолат  ҳудуди иқтисодий ривожланишга  жиддий таъсир кўрсатмокда.

 Ўзбекистонда, ҳусусан бутун Марказий Осиёда  суғорма деҳқончилик  ривожланиши оқибатида 1936-1989 йиллар мобайнида  168 та антропоген кўллар вужудга келган, улар 6344550 км2. Майдонни эгаллайди. Демак, ушбу кўлларнинг ҳам атроф-муҳитга таъсири бўлиши табиийдир. Мирзачўлнинг шимолий-ғарибда жойлашган Тузкон чўли  қадимда шўрхоқ ва қумли массадан иборат бўлиб  ер сув ости сатҳи 10-20 м чуқурликда бўлган. Кўлнинг пайдо бўлиши билан  ер ости сувларининг сатҳи 1-3  м кўтарилган ва кучли буғланиш туфайли сув ҳавзаси таъсиридаги  суғориладиган ерларда  тупроқлар шўрланишга учраб қишлоқ хўжалигида фойдаланишга  яроқсиз ҳолига келиб қолди.

Ўзбекистонда чўлга айланиш жараёнлари алоҳида ташвишли ҳолатдир. Бу фақатгина  чўл ҳудудларининг кенгайиб боришидагина эмас, балки биологик маҳсулдорлик даражасининг ўзгаришида ҳам номоён бўлади. Чўлга айланиб бориш маълум даражада ижтимиоий–иқтисодий кескинликка( чорвачилик маҳсулдорлигини пасайишга ва касаллик келиб чиқишини ўсишига) сабаб бўлади.

Чўлга айланиб боришнинг асосий сабаби – сувдан нотўғри фойдаланиш ва маълум даражада – иқлим ўзгариши туфайли ҳудудларда сув режимини ўзгариши тушунилади. Орол бўйларида, Устюрт тизими, Қорақум, Қизилқум чўлларида, Тянь-Шань ва Помир тоғ ён бағрларида айниқса чўлга айланиш жараёнлари тез кетмоқда.

Экин майдонлари, ер ресурслари доимий равишда турли хилдаги эрозиялардан зарарланмоқда. Шу жумладан сув эрозияси– 2790 минг гектар  (суғориладиган –339 минг гектар), шамол эрозиясига– 20478 минг гектар ( (суғориладиган–2262 минг гектар), бир вақтнинг ўзида ҳам сув, ҳам шамол эрозиясидан 2005 минг гектар (суғориладиган–341 минг гектарда) зарарланган.

Сурхандарё, Тошкент, Наманган, Андижон вилоятларида энг кўп даражадаги сув эрозиясидан зарарланган, бу ҳудудларда 50-60% қишлоқ хўжалик майдонлари эрозияга дучор бўлган. Шаҳар ва қишлоқ аҳолиси турадиган жойларида 20% дан ортиқ ҳудудлари кучли сув босган.

Туркманистондаги Қорақум канали Амударёдан ҳар йили 10 км3. атрофида сув олади. Канал ишга тушгандан буён ўткан 40 йил мобайнида  чўл ҳудудлари табиатида кучли ўзгаришлар рўй берди, ҳатто-ки кўплаб янги табиий географик мажмуалар ҳосил бўлишига сабаб бўлди. Агар канал узунлиги 1100 км. ортиқлиги, ён атрофига  таъсири 1-30  км. эканлиги юзасидан тахлил қиладиган бўлсак, канал нафақат  ижобий, балки минтака учун  келтираётган жиддий экологик ижтимоий-иктисодий салбий таъсирларини пайқаш мумкин.

Қизилқумнинг айрим ҳудудларида қоракўл қўйларини тартибсиз боқиш, буталарни кесилиши, геологик қидирув ишларни  ва қурилишлар олиб борилиши  туфайли экологик вазиятлар кескинлашмоқда. Чўл қум тупроқнинг зичлиги ва қовушоқлиги кучсиз  бўлганлигидан  тезда ҳаракатчан ҳолатга келади.

Чирчик, Охонгарон, Сурхандарё ва Қашқадарёнинг лёсс билан қопланган юқори террасасида  суғоришда ишлатиладиган сувларни  дала чеккасига чиқариш орқали  жар эрозиясига сабаб бўлмоқда. Бу эса иктисодий зарарга олиб келади. Махаллий экологик муаммолар яна  йирик саноат объектлари иссиқлик электр станциялари, тоғ металлургия комбинатлари, қазилма конлар, ёқилғи энергетка  мажмуалари ва ҳоказолар туфайли ҳам юзага келмокда.

 

 

Популацион экология.

 

                  Популацион экология тизимларнинг шакиллланишини ва бир турнинг айрим гуруҳлари популациясининг динамикасини ўрганди. Бошқача қилиб айтганда популация экологиядаги ҳар хил турлар миқдоридаги ўзгаришларни ўрганди ва шу билан бирга уларнинг  сонининг ўзагириш сабабларини аниқлайди. Турларнинг популацион экологиясини  билмай туриб, табиат ва унинг ресурсларидан илмий асосда  фойдаланиб бўлмайди.   Популация тўғрисидаги таълимот асосида  табиатдаги кўпгина мураккаб  ҳаётий жараёнларни, яъни биогеоценозларни ўрганишга имкон беради. Биосферада оддий бирламчи тузилишнинг бирлиги биогеоценоздир. У биосферанинг  кичик бир қисми бўлиб, ўзининг жойлашиши, иқлими, гидрологияси ва биотик шароитига кўра бир хилдир. Шунингдек бир типдаги ўсимликлардан иборат бўлиб, унга шу жойда яшайдиган ҳайвонлар жумладан микроорганизмлар, тупроқ сув режими, унинг ўзгача таърифи ва ҳусусиятлари киради. Биогеоценоз таркибига ўсимлик компоненти– фитиценоз, ҳайвонлар компоненти – зооценоз ва микроорганизмларга тегишли.

             Биогеоценозлар ранг–баранг бўлиб, иқлим ва айни бир жойнинг тарихи, табиатига боғлиқ ҳолида  вужудга келган.

   Биогеоценоздаги  популациялар  органик моддаларнинг  ҳосил қилувчи, имтеъмол қилучи  ва тўпловчилар  сифатида фаоллик кўрсатади, қайси-ки бу экологик ниша деб аталади. Ч. Элтоннинг  таърифига кўра, экологик ниша  турнинг тирик  организмлар орасида тутган  ўрни, унинг озиқа ва душманларга бўлган муносабатидан иборат.

   Экологик ниша  ҳудудий майдонда қарамай, балки биоценозда организмларнинг функционал ҳолатини ифодалайди. Бирор популациянинг  у ёки бу экологик нишага мансуб эканлигини  аввало ушбу организмнинг  озиқланиш характери, озиқани топиш  кабиларга боғлиқ. Масалан, ҳар қандай яшил ўсимлик  биогеоценозда бир неча экологик нишаларни  ҳосил бўлишига иштирок этади. Улар орасида  илдиз, барг тўқмалари билан озиқланувчи ёки гуллари, мевалари, илдизидан ажралиб чиқадиган моддалар билан озиқланадиган  турлар бўлиши мумкин. Ҳар бир экологик ниша  турлар таркиби  хилма-хил бўлган организмлар гуруҳини бирлаштиради. Биогеоценоз тирик компонентларининг биргаликда ҳаёт кечириши жараёнида биологик бирлик биоценоз ҳосил бўлади. Биоценоз - қўшни ҳудуддан тупроғи, сувининг кимёвий таркиби, шунингдек бир қатор физик кўрсаткичлари (денгиз сатҳидан баландлиги, қуёш радиациясининг даражаси ва ҳ.к.) билан фарқланадиган маълум бир ҳудудда яшовчи барча турдаги тирик организмлар жамоасига - биоценоз деб аталади. Биоценоз тўғрисидаги фанга В.Н.Сукачев катта хисса қўшди.

Биоценоз таркибига у қуйидаги компонентларни қўшди:

           1)ўсимлик компоненти (фитоценоз);

           2) ҳайвонот компоненти (зооценоз)

           3) микроорганизмлар;

           4) тупроқ ва тупроқ-сизот сувлар

          5) биогеоценознинг бошка компонентлари билан ўзаро таъсир қилиб, атмосферани қуйи қисмини ҳосил қилади.

         Инсониятнинг муҳим вазифаси– биогеоценоз рационал ривожланишининг шароитини ишлаб чиқиш, амалга ошириш, фойдаланиш ва сақлаш.  Бир хил топографик, микроиқлим, гидрогеологик ва биотик шароитли биосферанинг участкаси биогеоценоз деб аталади.

             Табиатда биогеоценознинг барча турдаги компонентлари бирлашиб, яшаш жараёни натижасида биологик бирлик, яъни биоценоз ҳосил қилади.

 Ўз навбатида биоценоз барча турдаги жониворлар популациясининг йиғиндиси бўлиб, маълум бир географик ҳудудида  ҳаёт кечиради. Бундай ҳудудлар  қўшни жойлардаги тупроқ ва сувнинг  кимёвий таркиби ва табиий кўрсатгичлари, яъни жойнинг баландлиги, куёш нури билан таъминланиши  ва бошқа жойлар билан фарқ қилади. Биоценозда яшайдиган нооботот намуналари ҳамда ҳайвонлар доимо  бир-бирига нисбатан маълум муносабатда бўлади. Биоценоз ривожланади ва бу ривожланиш жараёни узок давом этади. Инсон ўзининг ҳаёт фаолиятида биоценозни  ўзига маъқул бўлган таърафга ўзгартириши мумкин.

                 Бир қанча олимлар биосферанинг оддий тузилма бирлиги  экотизим деган ном билан атайдилар.

 Экотизим бирга яшовчи ҳар хил организмлар ва уларнинг яшаш муҳити  орасидаги қонуниятли боғланишга  айтилади. Бунга ўрмон, ўтлок, кўл ва бошқалар мисол бўла олади. Организмлар жамоаси анорганиқ муҳит билан боғлиқ, ўсимликлар ундан карбонат ангидрид, сув кислород ва минерал  тузлар олади ва шулар ҳисобига яшайдилар.

   Организмлар ва анорганиқ компонентлар бирлигида, моддалар алмашинуви амалга ошади. Шу тарзда экологик  тизим  ташкил топади. »Экотизим» тушунчаси илк бор инглиз олими А.Тенсли (1935) томонидан қўлланилган. У  экотизим табиатнинг ер юзидаги энг асосий бирлиги деб ҳисоблаган.

          Моддалар алмашуви амалга ошиши учун анорганиқ моддалар ва яна 3 экологик гуруҳ организмлари – продуцентлар, консументлар ва редуцентлар бўлиши лозим.

                   Продуцентлар - бу автотроф организмлар бўлиб, анорганиқ бирикмалардан фойдаланади.

 

            Консументлар - бу гетеротроф организмлар бўлиб, продуцентлар ва бошқа консументлар ҳосил қилган органик моддалардан фойдаланадилар.

                  Редуцентлар - ҳаёт давомида органик қолдиқларни анорганик памоддаларга парчаловчи организмлар.

\            Шундай қилиб, организмларнинг ҳаёт фаолияти жараёнида табиатда доимий энгергия ва модда алмашинуви содир бўлади.

   

Экотизимда энергия оқими.

 

                 Ҳаётнинг ҳар кандай тури учун энергия зарур. Тирик ва нотирик организм ўртасида узлуксиз равишда энергия алмашинуви юз беради. Энергиясиз экотизимда модда алмашинуви юзага келмайди ва ўзи ҳам мавжуд бўлмайди.

              Эколгиянининг муҳим масалаларидан бири экологик тизим ичидаги энергия айланишни ўрганишдир. Экотизимда энергия асосий ҳаётий реакцияларнинг амалга ошишига сарфланади.

             Табиатдаги энергия оқими – бу энергиянинг органик бирикмаларнинг кимёвий боғланишлари шаклида  бир даражадаги организмдан  бошқа даражадаги организмга ўтишидир. Демак, бундан келиб чиқадики, энергия организмнинг  ҳаёт фаолияти учун  зарур ва у истеъмол қилинадиган озиқа моддаси тарзида узатилади. Фақат ўсимликкина куёш нури энергиясидан ўз ҳаёт фаолияти учун бевосита фойдаланади.

               Физика қонунларига мувофиқ энергия бир турдан бошқа турга айланиши мумкин, аммо ҳеч қачон  қайтадан яралмайди ва бутулай йўқ бўлиб кетмайди. Экотизимда бир организм бошқасини истеъмол қилади, яъни бошқаси билан озиқланади. Озиқа  энергиясининг ўз манбаи ўсимликдан қатор организмлар орқали кўчиши озиқа занжири дейилади. Яшил ўсимликлар биринчи трофик даражани, ўтхўрлар иккинчи даражани,, йиртқичлар учинчи  ва ҳакозо даражаларга бўлинади.

Экотизимда моддалар алмашинуви.  Табиий экотизимлар яхлитдир. Моддалар ёпик цикл ҳолида ҳаракатланади. Кимёвий элементларининг доиравий айланиши биокимёвий цикллар дейилади.        

        Табиатда учрайдиган 90 элементдан 40 дан ортиғи тирик организмларга зарурдир. Улардан энг кўп талаб этиладигани углерод, азот, водород, кислород элементлари бўлиб ҳисобланилади.

   Табиатда моддалар айланиши учун уч экологик гуруҳдаги организмлар қатнашиши шарт. Буларга продуцентлар, консументлар ва редуцентлар киради. Моддалар кичик ва катта доирада айланишлари кузатилинади. Биологик доирада айланиши организмлар ўртасида, қуруқликда тупроқ билан организм ўртасида, гидросферада  организм билан сув ўртасида  содир бўлади. Моддаларни  катта доирада айланиши қуруқлик билан Дунё океанлари ўртасида содир бўлади.

Биосфера экологияси

       Биосфера ҳақидаги таълимот. Биосфера - Ер қобиғи бўлиб, унда қуруқликдаги, тупроқдаги турли-туман организмлар яшайди, атмосферанинг пастки қатламлари, гидросферадан иборат. Биосфера атмосферанинг пастки(15 км гача) қисмини, ер юзасининг  сув қобуғи (11 км гача)океан, денгиз, кўл, дарё сувлари билан қопланган қисмини, ҳамда ер қобиғини (3 км чуқурлигача) ўз ичига олади.     Биосфера атамасини дастлаб француз олими Ж.Б.Ламарк (1744-1829) ишлатган. Биосфера ҳақидаги таълимотнинг асосчиси рус олими В.И.Вернадский (1863-1945) ҳисобланилади. У биринчи бўлиб, бу қобиқ атмосферанинг бир қисмини, гидросферадан ва литосферанинг юқори қисмидан иборат бўлиб, улар моддалар ва энергия миграциясининг мураккаб биогеокимёвий цикллари билан ўзаро боғлиқ. Унинг таълимотига мувофиқ замонавий биосфера бутун органик дунёнинг ва жонсиз табиатнинг узоқ давом этган эволюциясининг натижасидир. Унинг эволюциясида инсон ҳам қатнашади. Агар ўз ривожланишининг дастлабки босқичида унинг табиатга таъсири кам бўлса, жамият ишлаб чиқариш кучлари ривожланган сари унинг таъсири кучайиб, ҳозирги кунда ўзининг кўлами бўйича геологик жараёнлар таъсирига яқинлашмокда. В.И.Вернадскийнинг таъкидлашича, Ер биосфераси ноосфера - идрок сфераси бўлмоқда. Ноосфера деганда инсон меҳнати ва илмий фаолияти таъсирида ўзгарган  ва унинг яшаши учун оптимал бўлган биосфера шароити тушунилади. «Ноо» сўзи «ақл» маъносини беради.

«Ноосфера» деганда В.И.Вернадский одамнинг табиатга таъсири натижасида ўзгарган Ернинг моддий қобиғини тушунган. Унинг қайд этишича, умуман инсоният  Ер қиёфасини ўзгартирувчи бақувват геологик кучга айланган. Ноосфера бизнинг сайёрамизда янги геологик ҳодиса бўлиб, унда инсон табиий-буюк, геологик, балки космик жараёнларнинг асосий ҳаракатлантирувчиси ролида бўлмоқда. Биосферанинг ҳосил бўлишида абиотик, биотик ва нобиотик босқичлар ажратилади.

         Абиотик босқичда (4.5-3.5 млрд йил олдин) сайёрада ҳаётнинг вужудга келиши ва ривожланиши учун шароитлар юзага келган.

         Биотик босқичда (3.5 млрд йил олдин) дастлабки тирик организмлар сув муҳитида пайдо бўлган.

         Биосферада 500 мингга яқин ўсимлик турлари  ва 1.5 млн. ортиқ ҳайвон турлари мавжуддир.

         Нообиотик босқичнинг шакилланиши 40-50 минг йил олдин бошланган деб ҳисобланилади.

          Биосферанинг умумий массаси бошқа қобуқлардан фарқланади (1.36х10 12 ).

         Ер юзидаги барча тирик организмлар йиғиндисини В.И.Вернадский «тирик модда» деб атаган. Ҳозирда бу тушунчани биота деб номланди. В.И.Вернадский биосферани қуйидаги таркибий  кисмларга ажратган:

           -    тирик модда (биота) - барча тирик организмлар йиғиндиси:

          -   ўлик модда - ҳосил бўлишда тирик организмлар қатнашмайди тоғ жинслари, сув минераллари ва бошқалар:

         -   биоген моддалар - организм ҳаёт фаолияти маҳсули сифатида ҳосил бўлган қўмир, газ, торф, нефт ва бошқалар:

         -  оралиқ моддалар - биоген моддаларнинг нообиоген келиб чиққан минерал жинслар билан аралашмалари-тупроқ, сланецлар ва бошқалар.

         Биота массаси кичик бўлишига қарамай юқори хилма-хилликка эга ва ўз таркибини миллион марта тезроқ янгилайди. Эволюцион тараққиёт давомида тирик организмлар биосферадаги ҳозирги шароитларни юзага келтирди

          Биосферадаги тирик моддаларнинг умумий массаси биомасса дейилади. Биомассанинг асосий қисми – 98.6% и қуруқликдаги ўсимликларга тўғри келади. Дунё океанининг биомассаси 0.57% ини ташкил этади лекин маҳсулдорлиги катта.

          Организмлар тоғ жинсларининг нурашидан, тупроқ ҳосил бўлишида, рельеф шакилларини ўзгаришида, ёқилғи қазилма бойликларини ҳосил бўлишида ва атмосферанинг ҳозирги таркибини  вужудга келтиришда катта рол ўйнайди.

 Тўхтовсиз давом этадиган ва тирик организмлар фаолияти туфайли тартибга  солиниб турадиган моддаларнинг доимий айланиши биосферанинг ўзига  хос белгисидир. Атмосферада сарф бўладиган кислород ўрнини фотосинтез  ва бошқа жараёнлар натижасида тўлдирилиб турилади.

         Биосферада сувнинг алмашинувида  тирик моддалар катта рол ўйнайди

         Сувнинг айланишида буғланиш, транспорация жараёни, ўсимликларнинг ер усти қисмлари томонидан сувнинг буғлантириши кўтариш кучини ҳосил қилади, тупроқдан эритмаларни олади. Улар сув билан бирга ўсимликларни минерал моддалар билан ҳам таъминлайди. Сув тупроқдан буғ ҳолида кўтарилиб, совиб ёмғир бўлиб тушади. Биосферада углерод ҳам даврий айланади. Атмосферада 0.03% СО2 бор. Фотосинтез жараёнида ўсимлик СО2 ни ютиб  органик моддалар ва О2 ҳосил қилади Органик моддалар озиқа занжири ҳолида ҳайвонларга ўтади.

          Шундай қилиб, биосфера Ерда ҳаёт вужудга келганда кейин ва унинг бир неча милларад йиллар давомида ривожланиши ҳамда эволюцияси туфайли ҳосил бўлган  жуда мураккаб  ва бир-бирига узвий боғланаган структурани ташкил этадиган тизимдир ва Ер куррасининг ноёб қобуғидир.

 

Биосфера ва инсон.

 

Биосфера инсонларнинг яшаши учун зарур шароитларга эга ягона макондир. Биосфера ягона маконлиги қонун ҳисобланилади: бинобарин биосферани суъний яратиб бўлмайди. Инсон абадий двигателни ярата олмайди, биосфера эса амалда абадий двигателдир.

         Кундан–кунга сони ошиб борётган аҳолининг ҳаёти биосферада мавжуд табиий ресурсларга  бевосита боғлиқдир.

         Табиий ресурслар деганда инсоннинг ҳаёти  хўжалик фаолияти учун керак бўлган барча табиий жисмлар, ҳодисалар, жараёнлар тушунилади “ресурс”  сўзи фарангча сўз бўлиб «яшаш воситаси» деган маънони билдиради.

         Инсон бутун тараққиёт давомида яшаш муҳитига  текин табиий бойлик деб қараб келган ва у ҳеч ҳам тугамайди  деб  караган. Бугунги куннинг долзарб масалалари инсон зотининг яшаб қолишига туғилаётган хавф-хатар тўғрисида муаммоларни ҳал қилишидир. Бугунги кунда биосферани ифлосланиши, заҳарланиши ва ишлаб чиқариши билан йирик-йирик бирлашмаларнинг очкўзларча юритаётган фаолияти ўртасида ўзаро боғлиқлик янада намоён бўлмоқда. Барча воситаларни кўллаб текин табиатни  бойликларини талон-тараж  килиш сезиларли даражада уларни камайиб кетишига ҳатто йўқ бўлиб кетишига олиб келди.

         Ер ресурсларининг чекланган ва уларнинг борган сари  камайиши ҳозирги вақтда инсон цевилизациясининг энг долзаб муаммоларидан биридир. Шу туфайли ҳозирги замоннинг  муҳим жиҳатларидан бири табиий ресурсларни оқилона бошқариш масаласини ҳал этиш ҳисобланилади. Бу масалани ҳал этиш учун, нафақат экотизимнинг ҳаёт фаолияти  тартиблари  ҳамда қонуниятларини кенг ва теран билишни талаб этади, балки  жамиятнинг маълум  аҳлоқий асосларини  мақсадга йўналтиришдагина шакиллантириш мумкинлиги ҳақида гап кетади. Бу энергия ва ресурсларни тежаш  усулларини кенг ёйиш ва инсонларни истеъмол характерини ўзгартириш лозимлигини англатади.

Табиий ресурслар тугайдиган ва тугамайдиган ресурсларга бўлинади.  Тугайдиган  ресурслар ўз навбатида: тикланадиган  ва тикланмайдиган ресурсларга бўлинади

Тикланадиганларга: тупроқ, сув, ҳайвонот дунёси ва ўсимликлар.

Тикланмайдиганларга:  ер ости бойликлари.

Тугамайдиган ресурсларга: космик, иқлимий ва Дунё океанларининг сувлари киради.

Космик: куёш радиацияси, денгиз сувларини кўтарилишлари.

Иқлимий: атмосфера ҳавоси, шамол энергияси.

Т.А.Акимова ва В.В Хаскинлар бўйича (1998) сайёра юзасида табиий ресурсларни  ўзлаштиришда инсон томонидан  кўчириладиган моддаларнинг массаси йилига 4 триллион тоннани ташкил этган.

Ер остидан қазиб олинадиган ва жаҳон иқтисодиёти томонидан ўзлаштирилган  биомасса  ва материаллар йилига 120 млрд тоннани  ташкил қилади ва унинг фақат 7.5% идан ишлаб чиқариш жараёнида зарур маҳсулотлар олинган ва катта қисми чиқинди сифатида  атроф-муҳитга ташланган.

Ҳозирги вақтда Ер юзи аҳолиси учун кунига 2 млн. тонна озиқ-овқат, 10 млн.м3 ичимлик суви, нафас олиш учун 2 млрд.м3. кислород зарур бўлади.   Илмий-техника революцияси шароитида биосферада амалга ошаётган жараёнлар унинг янги сифат ҳолати - ноосферага ўтишни тақозо қилади.

Табиий ресурсларни оқилона бошқариш. Ҳозирги вақтда табиий ресурслардан фойдаланиш  ва қайта ишлов беришда бир неча оқилона ёндашувлар мавжуд. Жумладан:

1.                                Асосий ҳом-ашё жинслардан минерал ресурсларни қолдирмай тўлалигича олиш;

2.                                Бойитиш чиқиндиларидан қайта фойдаланиш;

3.                                Қамбағал рудалардан фойдаланиш;

4.                                Минерал ресурслардан комплекс фойдаланиш.

Атроф-муҳитни ҳимоя қилиш  табиий ресурсларни тиклаш масласида қуйидагиларни эътиборга олиниши керак:

- маҳаллий ва глобал экологик мониторинг ўтказиш:

- ўрмонларни тиклаш ва ёнғин, зараркурандалар, касалликлардан муҳофаза қилиш:

- қуриқхоналар, эталон экотизимлар, бебаҳо табиий мажмуаларини кенгайтириш ва уларни сонини кўпайтириш:

- ўсимлик ва ҳайвонларнинг ноёб турларини сақлаш ҳамда кўпайтириш:

- аҳолининг экологик маърифати ва маданиятини юксалтириш:

- атроф -муҳитни ҳимоя қилиш ишида халқаро ҳамкорлик.

Инсонни биосферага таъсири кучайиши шартли равишда қуйидаги йўналишларга ажратилинади:

1. Ўрмонларни кесиш ва янги ерларни ўзлаштирилиши сув режимига салбий  таъсир этади. Натижада дарёлар саёзланади, ботқоқланиш, ўт босиш, балиқлар сонининг камайиши кузатилинади. Ер ости сувлар заҳираси камаяди, қор ва ёмғир сувлари тупроққа сингимай қолади ва  тупроқнинг юза қисмини ювиб кетади, сув эрозияси билан қўшилиб тупроққа янада кучли таъсир этади.

2. Инсоннинг биосферага таъсирида муҳим рол ўйнайдиган омилларидан яна бири суғоришдир. Инсон қадим замондан бери суғориладиган деҳқончилик билан шуғулланиб келади. Суғориш ишлари  унумсиз ерларни унимдор ерга айлантиришга имкон бериши билан бирга гидрологик шароитни ҳам ўзгартириб  юборади. Чунки  бунда ер ости сувлари сатҳининг ботқоқланиши ва сув босиши мумкин. Бундан ташқари суғориладиган ерларнинг кенгайиши дарёлар сув режимининг ўзгаришига баъзан дарёдарнинг қуриб қолишига олиб келади.

3. Инсонннинг биосферага таъсиридан яна бири кимёвий ўғитлардан фойдаланиш ҳисобланилади. Суғориладиган деҳқончиликда кимёвий ўғитлардан фойдаалниш ҳосилдорликни бир неча  марта оширади. Шу билан биргаликда ўғитлардан фойдаланиш ичимлик сувларини сифатини ёмонлашишга нитрат ва нитритларни сувда тўпланиши натижасида концероген модда-нитрозаминлар ҳосил бўлишига  сабаб бўлади. Ушбу  моддалар инсон саломатлигига салбий таъсир этади. Бундан ташқари бу моддаларни чучук сувларда ортиб кетиши  фито- ва зоопланктонларнинг ҳаётига ҳам  таъсир этади. Сувда кўк –яшил сув ўтлари сувдаги минерал ўғитлар ҳисобига кўпайиб сув юзисини қоплаб олиши  ва натижада балиқларнинг нобуд бўлишига сабаб бўлади. Шунингдек ботқоқликка ҳам олиб келади.

4.  Ниҳоят инсонни биосферага кўрсатадиган кучли таъсирларидан бири ўсимлик касалликлари зараркуранда ҳашоратлар ва бегона ўтларга қарши курашда фойдаланиладиган кимёвий кураш воситаларидир.

5. Биосферанинг ифлосланишниннг яна энг ҳатарли хили  антиропоген радиоактивликдир яъни инсон фаолияти натижасида ифлосланишдир. Ҳозирги вақтда радиоактив элементлардан тури соҳаларда кенг фойдаланилмокда. Уларни  сақлаш ва ташиш ишларида эътиборсизлик билан қаралмоқда бу эса жиддий  радиоактив ифлосланишга олиб келади. Ҳозирга ҳарбий саноат ва атом электр станцияларини чиқиндиларини  тўплаш ва сақлаш кескин муаммо бўлиб қолмоқда. Ҳар йили улар борган сари  атроф –муҳит учун катта  хавф – хатарлар туғдирмокда

6. Элекр станциялар яъни дарёларга қуриладиган гидро электр станциялар  атроф-муҳтига катта зарар келитради биринчидан  дарёнинг текисликларида тўғонлар қуриш сув ҳавзалари остида катта ҳудудларни қолиб кетишига. Кўплаб одамлари  кўчишига ва яйловлардан маҳрум бўлишига. Иккинчидан тўғонлар балиқлар миграциясининг бузилишига сабаб бўлади. Учинчидан ҳавзалардаги сув туриб қолиши оқибатида сифати бузилади. Тўртинчидан маҳаллий сувнинг кўпайиши тупроққа таъсир килади. Бунинг оқибатида ерни сув босиши қирғоқлар кўчиши ҳар хил эрозия содир бўлиши кузатилмоқда.

Инсон ўз эҳтиёжини қондириш учун кенг қўлламда ишлаб чиқараётган синтетик моддалар, синтетик толалар, резина ва бошқалардан тайёрланган хилма-хил ва кўп сондаги маҳсулотлар биотик моддаларга айланмайдиган моддалар. Булар  ўз навбатида тупроқ, сув, дарё ва денгизларни қаттиқ чиқиндилар билан ифлосланишига сабаб бўлмоқда.

Ниҳоят йирик шаҳарларнинг пайдо бўлиши  урбанизация жараёнларини кучайиши турар жойларини қурилиш ишларини кучайиши, саноат корхоналарини катта-катта майдонларни эгаллашлари табиий биогеоценознинг қисқаришига олиб  келмокда. Инсоннинг биосферага таъсирини умумлаштирсак  у биосфера ресурсларидан  максимал фойдаланишга ҳаракат қилмоқда. Шуни унитмаслик керакки табиат қонунларини оёқ ости қилиб бўлмайди. Инсон ўзини табиатдан ташқарида қарашга ҳаққи йўқ.

 

Экологик хавфсизлик ва барқарор ривожланиш.

Табиатни сақлаш қонунчилиги

 

  Экологик хавфсизлик деганда атроф табиий муҳит ҳолатини организмлар ҳаёти учун эҳтиёжларига жавоб берадиган ёки инсон учун соғлом, тоза ва қулай табиий шароитга эга атроф-муҳит тушунилади.Экологик хавфсизликни таъминлаш учун ҳар бир алоҳида давлат маълум экологик сиёсат олиб бориши керак .

     Экологик тахдидлар деганда атроф-муҳит ҳолати ва инсонларнинг ҳаёт фаолиятига бевосита ёки билвосита зарар етказадиган табиий ва техноген характердаги ҳодисалар тушунилади. Экологик тахдидлар глобал, минтакавий, миллий  ва маҳаллий даражаларга ажралади.

       Ўзбекистон Республикасида экологик хавфсизликни таъминлаш стротегияси экология соҳасидаги шахс, жамият ва давлватнинг Ўзбекистон Республикасининг миллий хавфсизлик Концепцияси  ва Конституциясида берилган ҳаётий зарур манфаатлардант келиб чиқади.

        Шахснинг ҳаётий зарур манфаатларига:

  - инсоннинг ҳаёт фаолияти учун оптимал экологик шароитларни таъминлаш, аҳолии саломатлигини  ҳимоя қилиш киради:

        Жамиятнинг ҳаёти  зарур манфаатларига :

  - барқарор экологик вазиятни қарор топтириш, аҳолии саломатлигини таъминлаш, соғлом авлодни шакиллантириш киради:

        Давлатнинг ҳаёти зарур манфаатларига:

    - барқарор ривожалантириш регионда экологик вазиятларнинг барқарорлиги, соғлом турмуш тарзини шакиллантириш:

     - иқтисодиятнинг устувор тармоқларида илмий-техник ривожлантиришнинг юқори даражасини таъминлаш:

       -  миллий хавфсизликнинг самарали тизимини  яратиш, Ўзбекистоннинг коллектив хавфсизлик ва ҳамкорликнинг  регионал ва глобал тизимларини  таркибий ва табиий қўшилишини таъминлаш киради.

          Экологик хавфсизликни таъмиглаш ва экологик тахдидларни олдини олиш учун Ўзбекистонда биринчи навбатда  қуйидаги тадбирларни амалга ошириш мақсадга мувафиқдир:

  1. Табиий ресурслардан, шу жумладан, сув, ер, минерал ҳом-ашё ва биологик ресурслардан комплекс фойдаланиш:

   2. Республика ҳудудида атроф–муҳит ифлосланишини эколгик –гигиеник ва санитар меъёрларигача камайтириш:

   3. Экологик фалокат зонаси – Орол бўйида, шунингдек мамлакатнинг бошқа экологик номақбул ҳудудларида экологик ҳолатларни тиклаш  ва соғломлаштирш бўйича комплекс тадбирларни амалга ошириш:

    4. Республика аҳолисини сифатли ичимлик суви, озиқ маҳсулотлари, дори дармонлар билан  таъминлаш:

    5. Экологик тоза  ва кам чиқитли техналогияларни жорий этиш:

     6. Экология сохасида илмий-техник  салоҳиятни ошириш, фан ва техника ютуқдаридан фойдаланиш:

     7. Аҳолининг экологик таълими, маданияти, тарбияси тизимини ривожлантириши ва такомиллаштириш;

     8. Экологик ҳалокатлар, офатлар, фавкулодда вазиятлар, аварияларни олдини олиш ва окибатларини тугатиш ;

     9. Экологик муаммоларни ҳал қилишда жаҳон ҳамжамияти билан ҳамкорликни чуқурлатиш ва бошқалар ;

   Мамлакатнинг ташқи ва ички экологик сиёсатини жаҳон талаблари доирасида олиб боришда қонуний хужжатлар ҳал қилувчи рол ўйнайди. Мустаққиллик йилларида Ўзбекистонда 120 дан ортиқ қонун ва қонун ости хужжатлари қабул қилинган.

        Экологик қонунчиликниинг мақсади инсонларнингш саломатлиги, меҳнат ва маиший шароитлари тўғрисида ғамҳўрлик қилиш ҳисобланади.

      «Қонун каерда ҳукумдорлик қилса, ўша ерда эркинлик бор» деган доно Амур Темур бобомиз.

          «Қонуннинг устиворлиги бош принцип ҳисобланилади» деган И. Каримов.

          Табиатни муҳофаза қилишда қилинган ишлардан бири  зарур қонунлар, қарорлар ва бошқа меъёрий хужжатлар тузишдан  иборат. Экологик ҳуқуқнинг асосий манбаи бўлиб Ўзбекистон Респубиликасининг Конституцияси ҳисобланилади. Унда табиат-жамият тизимидаги ўзаро муносабатларни тартибга солиш маҳсус қоида талаблар ҳам белгиланган бўлиб, экологик ҳуқуқининг манбаларини асосини ташкил этади.

         Асосий қонунимизда фуқароларнинг  бурчилари бу атроф-муҳитга эҳтиёткорона муносабатда бўлишга мажбурдирлар (50 модда), “жамиятнинг иқтисодий негизларидан бири бу мулкдор мулкни  ўз ҳоҳишича эгалик қилади, ундан фойдаланади ва уни тасариф этади….. Мулкдор  фойдаланиш экологик муҳитга зарар етказмаслиги, фуқаролар юридик шахслар ва давлатнинг ҳуқуқларини ҳамда қонун билан  қўриқланадиган  манфаатларини  бузмаслиги шарт” (54 модда), ва “ер, ер ости бойликлари, сув, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси ва бошқа табиий заҳиралар қатор умуммиллий  бойликдир, ундан оқилона  фойдаланиш зарур ва улар давлат муҳофазасидадир”(55 модда).

           Ҳуқуқни сақлаш чегаралари ички ва ташқига бўлинади. Ҳуқуқий ҳимоялашнинг ички чегаралари табиий дунёдан ижтимоий дунёга ўтган табиат элементларига: фойдали қазилмалар, сув ҳавзаларидан олинган сув, қазилган тупроқ, отилган ҳайвонлар, қушлар ва бошқалар. Шу объектлар учун инсоннинг табиат билан алоқаси узилади, уларни товар-моддий бойликларга айланади. Ҳуқуқий ҳимоянинг ташқи чегаралари одамлар яшайдиган ер табиати, шу жумладан ўзида ернинг таъсирини сезадиган ва одамнинг яшаш муҳити ҳолатига таъсир кўрсатадиган (масалан, ернинг сунъий йўлдошларини учирилиши пайтидаги ҳодисалар) ер атрофидаги бўшлиқни ташкил этади.

      Ҳуқуқий ҳимоялашнинг табиий объектлари миллий, халқаро, регионал ва глобалга бўлинади. Табиатни сақлаш қонунчилигига асосан cақлашнинг табиий объектларига ер, унинг бойликлари, сув, ўрмон, ҳайвонот дунёси, атмосфера ҳавоси киради. Буларнинг ҳаммаси инсон яшаши учун табиий муҳит бўлган биосферани ташкил этади. Ўзбекистонда атроф-муҳитни ҳимоя килишнинг ҳуқуқий асослари табиатни сақлаш ҳуқуқий нормаларидан, яъни қонунлардан ва қонун моҳиятига эга бўлган актлардан иборат. Атроф-муҳитни сақлаш ва табиий ресурслардан унумли фойдаланиш қонунчилиги кейинги 20 йилда жадал ривожланди. Кенг кўламли муносабатларни тартибга солувчи қонунлар қабул қилинди: ер қонунчилиги асослари, соғликни сақлаш тўғрисидаги қонунчилик асослари, сув қонунчилиги асослари, ер ости бойликлари тўғрисидаги қонунчилик асослари, ўрмон қонунчилиги асослари, ҳайвонот дунёсини сақлаш ва ундан фойдаланиш тўғрисидаги қонун, атмосфера ҳавосини сақлаш тўғрисидаги қонун ва бошқалар. Қонунлар орқали корхоналарга табиатни сақлаш қонунчилигига риоя килиш, табиий ресурслардан самарали фойдаланиш ва қайта ишлаб чиқариш, атроф-муҳитни ифлосланишдан сақлаш, энергия тежовчи, кам чиқит чиқарадиган ва чиқитсиз технологияларни жорий этиш, шунингдек, табиий ҳом ашёни комплекс қайта ишлаш, атроф-муҳит ҳолатини назорат қиладиган автоматлаштирилган тизимлар ва асбоблар ишлаб чиқиш юклатилган. Атроф-муҳит ҳолати янги технологиялар ва машиналар яратувчилардан экология масалаларига эътиборни талаб қилади. Улар қандай техник ечим техник ва иқтисодий шартларнигина эмас, балки экологик аспектларни ҳам ҳисобга олган ҳолда қабул қилинади. Лойиҳавий ечимлар албатта экологик экспертизадан ўтказилиши керак, янги яратилаётган технологик жараёнлар, машина-ускуналар ва материаллар уларни жорий этишда халқ хўжалик самараси билан бир қаторда юқори экологик хавфсизлик даражасини таъминлаши керак.

        Ўзбекистон Республикасида «Экология» ни, табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида бир қатор қабул қилинган қонунлар (28 та), «Ер тўғрисида» қонуни (28 июнь 1990й.), «Табиатни муҳофаза қилиш» қонуни (9 декабрь 1992й.), «Сув ва сувдан фойдаланиш» қонуни (6 май 1993й.), «Алоҳида муҳофаза қилинадиган ҳудудлар тўғрисида»ги қонуни (7 май 1993й.), «Қазилма бойликлар тўғрисида»ги қонуни (22 сентябрь 1994й.), «Атмосфера ҳавосини муҳофаза килиш» қонуни (23 сентябрь 1996й.), «Ҳайвонот оламини муҳофаза қилиш ва фойдаланиш» қонуни (26 декабрь 1997й.), «Ўсимлик оламини муҳофаза қилиш ва фойдаланиш» қонуни (26 декабрь 1997й.), «Атроф-муҳитни муҳофаза қилиш», 377. 1.01.2000й. буйруқ. «Экологик экспертиза» тўғрисидаги қонун (7 июнь 2000й.) Ўзбекистон Республикасининг Олий мажлиси сессияда ва шунингдек, Вазирлар Маҳкамаси қабул қилган кўплаб қарорлари асосида амалга оширилади. Уч йил мобайнида (1997-1999) мамлакатимизнинг 2000-2005 йиллар ва 2010 йилларгача мўлжалланган янги «Атроф-муҳитни муҳофаза қилиш бўйича миллий ҳаракат дастури», «Кадрлар тайёрлаш бўйича Миллий дастур тўғрисида» ва «Таълим тўғрисида»ги қонун 1997 йил 29 августда қабул қилиган. Янги дастурда асосий экологик муаммолар, устивор ҳаракатлар, табиатни муҳофаза қилишдаги сиёсатни ишлаб чиқиши ва ҳаракат дастури Ўзбекистон Республикасида табиатни муҳофаза килиш борасида улкан ишларни амалга оширишда ижобий роль ўйнайди. «Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида»ги қонун 1992- йил 9 декабрда қабул этилган. Қонуннинг мақсади  инсон ва табиат ўртасидаги уйғун мувозанатда ривожланиши, экологик тизимларни, табиат комплекслари ва айрим объектларини муҳофаза қилишни таъминлашдан, фуқароларни  қулай атроф-муҳитга эга бўлиш  ҳуқуқини кафолатлашдан иборат.

«Атмосфера ҳавосини муҳофаза қилиш тўғрисида»ги  қонуни 1996 йил 27 декабрда қабул қилинган. Унда  атмосфера ҳавоининг  муҳофазаси  ҳуқуқий иқтисодий ва ташкилий асослари белгилаб берилган

«Сув ва сувдан фойдаланиш тўғрисида»ги қонун 1993 йил 6 май қабул қилинган, унинг асосий вазифаси  атроф-муҳит иктисодий соҳада ва аҳолини  эҳтиёжлари йўлида сувлардан оқилона  фойдаланишни таъминлаш мақсадида  сув муносабатларини тартибга солиш.

«Ўрмон тўғрисида» ги қонун 1999 йил 15 апрелда қабул қилинган бўлиб. Унда  ўрмонларни кесиб юборишдан талон-тарож қилишдан ўзбошимчалик билан эгаллаб олишдан ёнғин тушиш ва нобуд қилишдан ҳимоя этилиши  белгилаб берилган. Бу қонунда  ўрмонлардан фойдаланиш мақсадлари ўрмонларга нисбатан мулкчилик ўрмонлардан фойдаланиш тартиб –қоидалари улардан фойдаланишни ҳуқуқ ва бурчлари ўрмонларни  муҳофаза килиш ўрмонлардан фойдаланиш қонунларини бузганликлари учун жавобгарлик каби масалалар тартибга солинган.

«Алоҳида муҳофаза килинадиган табиий худудлар тўғрисида»ги қонун 1993 йил 7 май  қабул қилнган. Давлат миллий боғларининг таърифи ва вазифалари боғларни ташкил этиш ва уларни бошқариш, боғларнинг мақоми ва маблағлари боғларнинг иш тартиби белгилаб қўйилган.

«Экологик экспертиза тўғрисида»ги қонун 2000 йил 25 майда қабул қилинган. Давлат экологик экспертизасининг мақасади бу қонунда белгилаб берилган. Экспертиза самарадорлигини  ошириш мақсадида тадбирлар уч босқичда ўтказилади. 1-чи танланган майдоннинг шароити ўрганилади. 2-чи қурилишга киришмай туриб унинг техник-иқтисодий асосларининг атроф-муҳитга  таъсири  аниқланилади. 3-чи босқичда қурилган иншоатни қабул қилишдан аввал экологик меъёрларни тахлил қилинади. Экологик экспертизанинг  бундай босқичларда ўтказишга сабаб фавқулотдаги ҳодисаларни олдини олиш жамоат фикр мулоҳазаларини олиш имкониятини беради ва атроф-муҳитни фавқулотдаги ҳодисаларда муҳофаза қилишга эришилади. Экологик экспертиза ишларида жамоатчиликни иштирок этишга жалб қилиш  ва атроф-муҳитни ифлослантираётган корхоналарни аудитини  ўтказишдан иборат.

«Кадрлар тайёрлаш бўйича Миллий дастур тўғрисида» ва «Таълим тўғрисида»ги қонун 1997 йил 29 августда қабул қилиган бўлиб унда  педагоглар умуминсоний  қадриятларнинг  устивор мавқейни таъминлаш атроф-муҳитга  эҳтиёткорлик билан муносабатда бўлиш руҳида тарбиялашлари кераклиги ҳақида алоҳида уқтириб ўтилган.

       Соғликни сақлаш вазирлиги томонидан аҳоли пунктларида атмосфера      ҳавосини ифлослантирувчи моддалар чегаравий йўл қўйиладиган концентрациясининг санитария нормалари тасдиқланган, аҳоли пунктларидаги атмосфера ҳавосини ифлослантирувчи моддаларни аниқлаш усуллари (СанПиП-0060-93) ишлаб чиқилган, турар жой уйлари қурилишларида йўл қўйиладиган шовқин даражаси қийматлари (СанПиП-0065-96), турар жой қурилишлари худудида инфратовуш ва паст частотали шовқиннинг йўл қўйиладиган даражаси белгиланган. Гидрометеорология ва табиий муҳитни назорат қилиш бўйича давлат комитети қуйидагиларни ишлаб чиққан: ҳавони муҳофазалаш чора-тадбирларини келишиш, экспертизадан ўтказиш ва лойиҳавий ечимлар бўйича атмосферага ифлослантирувчи моддалар чиқаришга рухсатномалар бериш тўғрисидаги йўриқнома; корхоналарнинг атмосфера чиқиндиларидаги зарарли моддалар концентрациясини ҳисоблаш методикаси, «Ноқулай метеорологик шароитларда чиқиндиларни тартибга солиш», атмосферанинг ифлосланишини ҳисоблашнинг унификациялашган дастури (эколог-1992й.-ЦНИ-Ипроект).

         Республикада табиатни муҳофазалаш, табиий ресурслардан рационал фойдаланиш ва қайта ишлаб чиқариш бўйича бутун масъулият Давлат табиатни муҳофазалаш қўмитасига юклатилади. Ўзбекистон табиатни муҳофазалаш қўмитаси қошида атрофни муҳофазалаш қилиш муаммоларини чуқур тахлил қилиш ва уларни хал этиш бўйича тавсиялар ишлаб чиқиш учун олимлар, жамоат ва давлат арбобларидан иборат жамоатчилик кенгаши ташкил этилган.

         Давлат қўмитасининг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат:

       1. Атроф-муҳитнинг ҳолати ва фойдаланиш устидан давлат назорати. Шу жумладан, табиатни муҳофазалаш нормаларини бузувчи саноат объектларини қуриш ва ишлатишни ман этиш ҳуқуқи берилган.

        2. Вазирликлар ва идоралар фаолиятини мувофиқлаштириш, табиатдан фойдаланиш соҳасида ягона илмий-техник сиёсат ишлаб чиқиш ва ўтказиш.

        3. Экологик нормативлар, қоидалар ва стандартларни тасдиқлаш.

       4. Янги техника ва технология, шунингдек корхоналар қурилиш лойиҳалари ва реконструкцияси бўйича давлат экологик экспертизасини ўтказиш.

        5. Моддаларни атмосферага чиқаришга, чиқиндиларни йўқотишга, сувдан фойдаланишга, атмосфера ҳавосини ишлатишга, ерларни ажратишга, аҳолини экология бўйича тарбиялашга рухсатномалар бериш.

        6. Табиатни муҳофазалаш бўйича халқаро ҳамкорликни режалаштириш ва амалга ошириш.

       Табиатни муҳофазалаш қонунини бузганлик учун жавобгарлик табиатни муҳофаза қилиш қонуни бузиш оқибатлари ва табиий муҳитга зарар етказишдан иборат бўлиб, айбдорларга нисбатан мажбурий чоралар кўрилади. Табиатни муҳофаза қилиш қонунини бузганлик учун қуйидаги чораларни қўллаш кўзда тутилган:

      - моддий-айбдорларга нисбатан жарима солиш. Табиатни муҳофаза қилиш қонуни бузган шахсларга нисбатан қўлланилади.

      - маъмурий-огоҳлантириш, жарима, етказилган зиённи бартараф этиш, маълум бир турдаги фаолият билан шуғулланишдан маҳрум этиш.

     - жиноий жавобгарлик - Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодекси билан тартибга солинади (1,4,8 йилгача озодликдан маҳрум қилиш).

     Табиатни муҳофаза қилиш қонунларини бузганлик учун жавобгарлик, бу қонунни бузиш оқибатлари ва табиий муҳитга зарар етказишдан иборат бўлиб, айбдорларга нисбатан мажбурий чоралар кўрилади

 

 

 

Экологик сиёсат ва экологик иқтисодий барқарор ривожланиш

 

         Табиат ва жамият  ўртасидаги муносабатларни оптималлаштириш туб маънода ҳар бир давлатнинг табиатни муҳофаза соҳасида тутаётган экологик сиёсатига боғлиқ. Аслида экологик сиёсат иқтисодий ривожланишни белгилайди, ишлаб чиқариш жараёнида табиий ресурслардан қанчалик оқилона фойдаланилса, тайёр моддий маҳсулот миқдори жиҳатидан мўл-кўл, сифат жиҳатидан олий даражалиги билан ажралиб туради. Табиий бойликдан эктенсив усулда фойдаланиш, исрофгарчиликка йўл қўйиш, атроф-муҳитни ифлослантиришга йўл қўйиш ҳудуд иқтисодиётини инқирозга тутишга олиб келади. Табиат-жамият тизимида  ижобий тараққиёт барқарор ривожлантириш керак, бу ҳол аксарият экологик сиёсатнинг мазмуни ижтимоий-иктисодий йўналтирилганлиги ва ижронинг қатъиятлигига боғлиқ. Табиат-жамият-шахс тизимида ишлаб чиқаришни бошқариш ягона экологик сиёсатсиз тегишли самара бермаслиги барчага аён.

         Ҳозирги вақтда экологик сиёсатни  ишлаб чиқаришда  дунёда муаян тажриба  тўпланган. Давлат  ва унинг жойлардаги марказий маҳаллий, ишлаб чиқариш, жамоат ва  бошқа  даражалардаги органларнинг асосоий уч соҳадаги тартибга солиб турувчи фаолиятини ўз ичига олади. Бу соҳалар жамиятнинг  атрофдаги табиий муҳит билан мавжуд ва потенциал ўзаро алоқаларга даҳилдордир:

Биринчидан, бу гўё табиатни «консерватив» муҳофаза қилиш, яъни қўриқхоналар ҳудудлари, миллий боғлар ва ўрмонлар, биосфера қўриқхоналари ҳамда табиатни  муҳофазалаш объектларини эҳтиётлаш, шунингдек  ўсимлик ва ҳайвонат оламини  табиий ҳолатда сақлашнинг ташкилий-ҳуқуқий чораларини ишлаб чиқиш:

Иккинчидан, табиатни муҳофазалайдиган ресурслардан оқилона фойдаланиш, табиатдаги экологик мувозанатни ҳисобга олиб, ҳудудларни хариталаш, ҳом-ашё  ва энергия манбаларидан  тўғри фойдаланиш, фойдали қазилмаларни қазиб олишни тартибга солиш ва бошқалар:

Учинчидан, сув, ҳаво ва ерларни муҳофаза қилиш, шовқин-сурон ва радиацияга қарши кураш, чиқиндисиз ишлаб чиқаришни  ташкил этиш, аҳолини дам олиши учун  қулай шароитлар  яратиш ва ҳоказоларни ўз ичига олади.

         Фан ва техника тараққиёти жадаллашган ҳозирги вақтда унинг экологик оқибати бутун биосфера миқёсида сезилаётганлиги  ҳар бир давлатнинг мақсадига мувофиқ ҳолда экологик сиёсат юргизишга даъват этади. Чунки атмосфера ҳавосига, Дунё океанларига чиқарилаётган турли хил чиқиндидар оз-оздан  кўпайиб бормокда. Даврнинг ўзи, мамлакатда табиат муҳофазаси учун ҳар бир фуқаро фаол кураш олиб боришни тақазо этади. Чунончи бу фалокат ҳамма учун келади. Бунинг тушунган ҳар бир фуқаро табиатни муҳофаза қилишга фаол иштирок этиши керак бўлади. Ҳаво чегара билмайди, маълум ҳуддуда чиқаётган чиқиндилар қўшни ҳудудларга тарқалишини биламиз. Чунончи Франция, Германия ва Англия ҳудудларида кўтарилган  азот ва олтингугурт  оксидлари Скандинавия ярим оролларидаги Нарвегия, Швеция ва Финляндия устида сув буғлари билан аралашиб шу жойларда «кислотали ёмғир» сифатида тушади. АҚШ нинг шимолий-шарқий ҳудудларида кўтарилган кислота ҳосил қилувчи газлар Канада ҳудудидан ўтиб, “кислотали ёмғир” бўлиб тушади. Бунинг оқибатида Канадаги 14 минг кўлда ҳаёт йўқ, Швециядаги 85 минг кўл ва 100 минг км. масофадаги дарё ва дарё ирмоқларидаги  сув ифлосланган. Экологик сиёсат бундай нохушликларни олдини олишга  амалий тадбирлар кўришга умуминсониятда бир-бирига яхши қўшничиликдан келиб чиқиши керак.

         Экологик сиёсатнинг негизи, тартиб-қоидалари, илмий мутахасислари, давлат ва жамият ташкилотларининг  йўл-йўриқлари асосида  ишлаб чиқилади. Ўзбекистонда экологик сиёсатни амалга оширишда унинг юқори органлари (Президент, Олий Мажлис, Вазирлар Маҳкамаси, Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси) ва жойлардаги маҳаллий хокимиятлар фаол ҳизмат қиладилар.

         Экологик сиёсатни мамлакат миқёсида табиатни муҳофаза қилиш, мажмуали мониторинг, давлат ва жамоатчилик экспертизаларини ўтказиш, эковазиятни назорат қилиш, таркиб топган ноқобул ҳодиса ва жараёнларни олдини олиш, атроф-муҳит тозалигини барқарор сақлаб туриш табиий муҳитнинг инсон учун қулай барча ҳусусиятларини табиий ҳолда бўлишга асосланган. Экологик сиёсатнинг мазмуни ва услубиятлари мамлакат ҳудудида мавжуд бўлган табиат муҳофазаси тизимига кирувчи таянч муассаса ва ташкилотлар, бошқаларга асосланади.

         Республикамизда экологик сиёсатни ҳаётга тадбиқ қилиш вазиятни соғламлаштириш, атроф-муҳит ифлосланишини олдини олиш, таркиб топган табиатни муҳофаза қилиш  муаммоларини босқичма-босқич  ечиб бориш мақсадида давлат дастурлари ишлаб чиқарилиб амалга оширилади. Давлат дастурлари давлатлараро,  давлат, худудий бўлиши мумкин.

         Давлат экологик дастури илк бор 1986 йилда «Ўзбекистонда атроф-муҳитни 1986-1990 йиллар ва 2000 йилларга қадар муҳофаза қилиш мажмуали илмий-техник дастури» ишлаб чиқилди.

         1997-1999 йиллар мобайнида мамлакатнинг 2000-2005 йиллар ва узоқ истиқболда 2010 йилларгача мўлжалланган янги «Атроф-муҳитни муҳофаза қилиш бўйича миллий ҳаракат режаси» ишлаб чиқилди. Уни тайёрлашда етук мутахассислар, кўзга кўринган олимлар ва табиатни муҳофаза билан шуғулланувчи ташкилотлар ҳамда чет эллик экспертлар ўз ҳиссасини  қўшдилар. Янги дастур табиатни муҳофаза қилиш бўйича кенг қамровлиги, Дунё андозаларига жавоб берувчи, аниқ маълумотлар билан ҳозирги мавжуд эковазиятни  хаққоний баҳолангани, маълум йиллар мобайнида босқичма-босқич амалга оширишга қилинадиган ишлар кўлами атрофийча асослаб берилгани билан фарқланади. Унда асосий экологик муаммолар, устивор ҳаракатлар, табиатни муҳофазаси  соҳасида сиёсатни ишлаб чиқариш ва инструкционал рамкалар, ҳаракат дастурлари, иловалар, қўшимчалар, чизмалар, жадваллар берилган.

          Экологик сиёсатнинг ижтимой-иқтисодий йўналишларини  кўриб чиқадиган бўлсак. Табиий муҳитни ифлослантирувчи моддаларни РЭМ ёки РЭК орқали  меъёри чиқарилишини назорат қилиш керак бўлади. Ҳозиргача ҳавода зарарли газ буғлар аэрозолларнинг 445 таси  ва аҳолини пунктларининг ҳавосида мавжуд бўлиши мумкин бўлган 109 та моддаларнинг РЭМи аниқланилган. Экологик шароитни яхшилаш мақсадида Президентнинг 1990 йил 28 июлда қабул қилган қарорида «Ўзбекистон Республикаси қишлоқ аҳолисини ичимлик сув ва табиий газ билан таъминланишни яхшилаш тўғристи»даги  бўлганлиги, кейингиси «2000 йилгача бўлган даврда Ўзбекистон Республикасининг қишлоқ ижтимоий  инфротизимини ривожлантириш дастури тўғрисида» 1996 йил 21 май қарори чиққан.

         Иқтисодиёт тараққаиёти кўп жиҳатидан минерал ресурсларга боғлиқ. Маълумки улар тикланмайдиган тоифага мансуб бўлганлиги  сабабли  ишлаб чиқариш муаммосига  жалб қилинган сари уларнинг миқдори камайиб бормокда. Экологиянинг иқтисодий барқарор ривожланиш тамойилига мувофиқ ҳозирда мавжуд бўлган минерал ресурсларнинг маълум қисми келажак авлодларга етказилиши лозим.

Иккиламчи ресурслардан фойдаланиш миқёсини кескин кўтариш катта натижалар беради. 

 

Экологик муаммолар  ва уларни ҳал этишда фаннинг аҳамияти.

 

         Ҳозирги замон ишлаб чиқариши экологик тангликни келтириб чиқаради. Ишлаб чиқариш эса замонавий техникага асосланган. Техниканинг манбаи фандир. Демак экологиянинг қийинчиликлари фан-техника тараққиёти билан узлуксиз боғлиқдир.

         Фан ёрдамида табиатнинг қонунларини кашф этилади. Инсон омили ҳисобга олинмасдан  ўтказилган  ҳар кандай тадқиқот  ҳозирги замон экологик вазиятни  ҳақиқий тарзда тўлиқ акс эттира олмайди. Экологик тангликнинг сабабларидан бири илмий тафаккурдаги ҳаддан ортиқ  тахлилий мулоҳазавий ёндашувдир. Улар табиат бўлакларини алоҳида ўрганиш билан чекланадилар табиатга яхлитлик нуқтаи назардан қарамайдилар.

                   Экологик муаммоларнинг илдизи фанлар орасидаги ўзилиш ва уларнинг нотекс ривожланиши билан боғлиқ. Бу фанларнинг икки ўзига хослиги ва ижтимоий эҳтиёжлари таъсири билан  белгиланилади. Шуни назарда тутмоқ лозимки экологик қийинчиликларга  фаннинг бирор соҳасида эришилган ютуқлар айибдор эмас. Ҳаммаси натижаси ўларок билимнинг бошқа соҳаларга тегишли ўзгаришлар тезроқ содир бўлмаганлигидадир.

                   Билимларнинг умумий миқдори беқиёс ортган  шароитда фанларнинг нотекс ривожланиши яна бир зиддиятни келтириб чиқаради.

Шу билан бирга табиий фанлар ва техникавий фанлар орасида боғлпниш бўлиши керак. Улар орсидаги боғалиш бўлганда  она сайёрамизни истиқболини белгилайди.

                   Фан-техника тараққиётининг энг сўнг ютуқларидан кенг фойдаланиш  асосида янги илғор техналогиялар яратилади. Бу эса кам ҳаражат  қилиниб, ижтимоий ишлаб чиқариш ривожланишининг  экологик, ташкилий, техник, иқтисодий муаммоларни айни бир вақтда  ҳал этиш имкониятини беради. Биотехнолгик тараққиёт туфайли атроф-муҳит ҳолатни  яхшилашда  катта самараларга эришиш мумкин бўлади, ўсимликлардан олинадиган энергия қазиб олинадиган тиклаб бўлмас ёқилги ўрнини  тўла қоплай олиши мумкин. Дон маҳсулотларининг юқори ҳосил берувчи навлари, ноқулай шароитларга бардош берувчи турлар кашф этилиши қишлоқ хўжалигида катта  ўзгаришларга олиб келади. Қишлоқ хўжалик зараркурандаларга қарши курашишнинг бир бутунликдаги усули янада осонлашади. Биотехнология ёрдамида  қаттиқ ва суюқ чиқиндиларга ишлов бериш, бу эса  долзарб экологик муаммоларни  ҳал этишга катта ёрдам беради. Бу муаммоларни ҳал этишда микробиологиянинг жадал суръатлар билан унинг ютуқларини амалиётга кенг миқёсда жорий этилишини тақоза қилади.

                    Фан инсонга энг ишочли ахборотларни беради, инсон бу ахборотларин қайта ишлаб  табиий тизимла ва экологик ҳолатлари  янада ёмонлашувини олдини олиши мумкин бўлади. Жамият ва табиат ўртасидаги ўзаро муносабат муаммоларни  ҳал этишда  фан олдига янги вазифалар қўйилмокда. Бу вазифаларни  ҳал этишда экологиядан биологик йўналишдаги бошқа фанларга, Ер ҳақидаги фанларга, физика-кимёвий соҳадаги фанларга, техник ва қишлоқ хўжалиги фанларига,  тиббиётга, ижтимоий фаналарга ўтказиш тарзида  намоён бўлади. Қайд этиб ўтилган илмий йўналишларнинг  ривожланиши инсон фаолиятини  экологиялаштириш  тенденцияси доирасида кечади. Умумий ҳолда экологиялаштириш деганда, табиатни ўзгартириш фаолиятининг салбий натижаларини минимум даражасига келтириш мақсадида инсоннинг табиий муҳитга кўрсатаётган  таъсири туфайли келиб чиқиши мумкин бўлган оқибатларни  ҳисобга олиш тушунилади. Инсон фаолиятини экологиялаштириш эхтиёждир. Уни ривожлантирмасдан туриб, экологик муаммоларни  на глобал, на ҳудудий, на маҳаллий даражада ҳал этиб бўлади.

                    Жамият билан тизимлар доимо ўзаро таъсирда бўладилар. Жамият билан ўзаро таъсирланиш жараёнида  табиий тизимлар табиатни бир бутун тадқиқ қилишга  интилиш-фаннинг экологиялаштиришнинг энг характерли жиҳатларидан бири эканлигидир. Экологиялаштириш инсонни билиш ва ўзгартириш  фаолиятлари ўртасидаги зиддиятларни  бартараф этади.

                   Фанни экологиялаштиришнинг яна бир муҳим жиҳати, тадқиқот объектлари бўлмиш инсон, атроф-муҳит, уларнинг ўзаро муносабатларига ижодкорлик ва меҳр-муҳаббат руҳида  караш лозим бўлади. Бундай муносабат ижтимоий онгнинг  барча шакиллларига  шу жумладан  фанга ҳам хос бўлиши керак. Яъни фаннинг асосий вазифаси  ва мақсади одамларга  фаровонлик ва бахт келтиришидан иборат бўлмоғи лозим.

                   Фанни экологиялаштириш билан бир қаторда  ишлаб чиқаришни ҳам экологиялаштириш экологик муаммоларни олдини олади. Ҳар йили давлатимиз томонидан  экология ва табиатни муҳофаза килиш учун миллионлаб маблағлар ажратади. Бундан ташқари аҳолининг  экологик маданиятини сифат жиҳатидан янги босқичга кўтариш  борасида  режали ишлар йўлга қўйилган. Атроф-муҳитни  ҳимоя килиш муаммоларни ҳал этиш учун  экологик хавфсиз  кам чиқиндли ва чиқиндсиз техналогик жараёнларни  яратиш йўли билангина эришиш мумкин бўлади. Экологиялаштириган ишлаб чиқариш мураккаб ёпик жараёндан иборат. Бунда барча чиқиндилар  яна қайтадан  ишлаб чиқариш  циклида фойдаланилади. Бу ерда биотехнологик ўрни беқиёсдир, яъни  ишлаб чиқаришда микроорганизмлардан фойдаланилади. Биотехнологик  йўл билан ишлаб чиқарилган  маҳсулотлар ишончли  ва тоза бўлади. Экологиялаштирилган ишлаб чиқаришда  бир босқич чиқиндилари  иккинчи босқич учун  ҳом ашё ҳисобланилади..

                   Экологиялаштириш ишлаб чиқаришда сифат жиҳатидан янги энергия  манбаига ўтилади. Бу унинг хусусияти ҳисобланилади. Янги энергия манбаларини излаш  бугунги кунда  илмий тадқиқот марказида турибди. Дунёнинг  кўпгина мамлакатларида  атом қувватидан фойдаланилмокда. Бутун дунёда 300 га яқин АЭС ишлаб турибди. Кимёвий усуллларда олинадиган ва куёш  геотерминал, шамол, денгиз сувнинг кўтарилиши пасайиши ва ноанъанавий қайта тикланмайдиган  барча турдаги қувватлар ҳам мавжуд. Мутахасислар водородга  энергиянининг истиқболлили манбаи сифатида қарайдилар. Ундан иссиқлик манбаи  ва транспорт саноатида, турмушда фойдаланиш мумкин. Бу эса атроф-муҳитни соф ҳолида  сақлашга эришилишга олиб келади, чунки водород  ёниши жараёнида сув буғи ҳосил бўлади. Саноат миқёсида  асосан оддий сувдан  водород ишлаб чиқаришни кўпгина усуллари топилган.

                   Энергиянинг янги манбаларидан бири-иссиқлик насосларидир. Бу насослар фреон ёрдамида  атроф-муҳитга сочилган иссиқликни йиғади ва уни амалий мақсадга  қўллаш учун қуйилтирилади. Шундай қилиб, энергияни сақланиш қонунини бузмай туриб  атроф-муҳитдан иссиқликни конденсация қилиш ҳисобига кўра  гўёки «абадий ишлайдиган двигател» яратилади. Ҳозирда иссиқлик насослари Европанинг турли мамлакатларида ишлаб турибди. Уларнинг қуввати тахминан 100 минг кВт.га тенг.

                   Экологиялаштирилган ишлаб чиқаришга ўтиш  материя ҳаракатининг  биологик шакли, яъни тирик табиатдаги  модда алмашинуви жараёнлари  қонуният ва хусусиятларидан кенгроқ  фойдаланиш билан боғлиқдир. Биокимёвий технология  яратиш  ва уни ривожлантириш, бу йўналишдаги биринчи қўйилган қадамдир. Бунда асосий ишлаб чиқариш жараёнлари тирик хужайраларда кечади. Янги ишлаб чиқариш жараёнининг  энг муҳим омили  микроорганизмлардир. Масалан, микроорганизмлар қипиқларни  қайта ишлаб  қимматбаҳо оқсил маҳсулотига айлантириш қобилиятига эга. У ҳайвонларга қўшимча озиқа сифатида солинади.

                   Ҳозирги вақтда  физик-кимёвий биология ва биотехналогиянинг  ривожланишига  Дунё миқёсида  катта эътибор берилмокда. Уларнинг ютуқлари  тиббиётда, қишлоқ хўжалигида ва саноатда кенг фойдаланилади. Хусусан Микробиология инситутида кейинги йилларда салмоқли ишлар қилинди. Институтда «Ер малҳами»  препаратини таклиф этдиилар, у тупроқни биологик жиҳатидан соғламлаштиради, минерал ўғитларни тежайди, муҳитнинг экологик ҳолатини яхшилайди, уруғни униб чиқишини тезлаштиради.

                   Ферментлар ёрдамида маҳсулотларни парчалаш усуллари ҳам яхши натижаларни бермоқда.

 

             

 

 

 

 

 

 

.

 

 

Атмосфера ҳавосининг тирик мавжудод ҳаётидаги  аҳамияти.

 

 

                   Сув, замин, куёш ва ҳаво ҳаёт манбаидир. Ҳавонинг ифлосланиши одам ва ҳайвон организмига ўсимликлар ва бошқа тирик мавжудодларга салбий таъсир қилади. Шунинг учун ҳам Абу Али ибн Сино “агар ҳавода чанг бўлмаганда эди  одамлар минг йил яшардилар” деб бежиз айтмаган. Шуни такидлашимиз лозим-ки инсонни яшаши учун энг асосий нарса ҳаводир. Одам озиқа емасдан беш ҳафтагача яшаши мумкин сувсиз беш кунга чидаши мумкин.  Ҳавосиз эса кўпи билан беш минутга чидайди. Аммо одамнинг меъёрида яшаши учун ҳавонинг ўзигина етарли бўлмай, у яна маълум тартибда  бўлиши яъни тоза ҳолатда сақланиши ҳам зарурдир.

                   Тоза ҳаво деганда биз нимани тушунамиз?

                   Ҳаммамизга маълумки дунёдаги барча мажудод ҳаво билан тирик. Ҳаво инсон учун сув ва куёшдек муътабар ва азиз! Она сайёрамизда ҳаётнинг мавжудлиги ва  ер атмосферасида яшашаи учун энг зарур омили бўлган кислороднинг  етарли миқдорда борлигидир. Биз ҳаводан нафас олганимизда кислород нафас йўллари орқали  организмига сингиб моддалар алмашинуви сингари  мураккаб ички биокимёвий  жараёнларда қатнашади. Одам бир кеча кундузда  ташқи муҳитдан 20 м3 ҳаво олади,   бир йилда эса 9 тн. га якин кислород керак бўлади.        

                   Маълумки одам ўпкаси орқали бир минутда  ўрта ҳисобда 12 литр ҳаво ўтказади. Бир кеча-кундузда эса 17 минг 290 литр ҳаво ўтади. Бу эса 23 кг ташкил этади. Демак одам ҳавони овқатга нисбатан 4-5 баробар кўп истеъмол қилади. Кишиларнинг қанчалик соғлом. носоғлом бўлиши  ҳаво иқлим ва яшаш тарзига боғлиқдир.

               Статистик маълумотларга қараганда ҳозирги кунда жаҳон мамлакатларида 320 млн.дан зиёд автомобил ҳаракатда. Автомобил моторидан ҳавога чиқадиган газлар таркибида эса 200 хил турдаги заҳарли кимёвий моддалар борлиги ўрганилган.

          Тирик мавжудодларни яшаш манбаи бўлган ҳавони муҳофаза  қилиш  ва уни соф ҳолида сақлаш фаннинг асосий мақсадидир.

 

Атмосфера ҳавосининг ифлосланиши.

 

Ҳаво-атмосфера, яъни Ернинг газсимон қобуғидаги газлар аралашмаси ҳисобланиб, баландлиги ўзагиришига қараб унинг таркиби ҳам ўзгариб боради. Атмосфера биосферада ҳаёт мавжудлигини таъминловчи  асосий манбаларидан биридир. Атмосфера барча мавжудодларни космик ҳаводан келаётган зарарли нурлардан ҳимоя қилади, сайёрамиз юзасидаги иссиқликни сақлайди. Агар ҳаво қобуғи бўлмаганда эди, ер юзаси  кундузи +100 градус ва кечқурун -100 градус ҳарорат кузатилган бўлар эди. Атмосферанинг юқори чегараси тахминан 2000 км. баландликдан ўтади. Атмосфера бир неча қатламлардан иборат бўлиб, унинг асосий массаси (90%) 10-16 км. баландликгача бўлган қуйи тропосфера қисмида жойлашган. Тропосфера ҳар 100 метрга кўтарилганда ҳаво ҳарорати 0.6 градусга камаяди.    Об-ҳаво ва иқлим асосан тропосферадаги жараёнлар билан боғлиқ. Атмосферанинг шу қатламида булутлар ҳосил бўлади ва бўронлар юз беради. 40-50 км.гача баландликда стратосфера жойлашган ва унда ҳарорат пасайиб боради. Стротосферада 22-24 км орасида Ердаги тирик организмларни ҳимоя қиладиган, ультирабинафша нурларнинг катта қисмини ютувчи озон қаталми жойлашган. Озон гази йиғилаганда юпқа, 2-4 мм қатламни ҳосил қилади, лекин ҳимоя аҳамияти жуда катта.

                   Стратосферадан кейин 50 км. дан юқоридаги мезосфера жойлашган ва унда ҳарорат пасайиб боради. 80 км.да ҳарорат - 70 градусни ташкил қилади. Ундан юқорида термосфера жойлашган, 500-600 км баландликда ҳаво ҳарорати +1600 градусга кўтарилади. 800-1600 км да экзосфера жойлашган у ерда ҳаво жуда сийракдир.

                   Бегона қўшимчаси бўлмаган атмосфера ҳавоси қуйидаги табиий қисмлардан иборат: азот - 78.09%, кислород - 20.94%, аргон - 0.93%, карбонат ангидрид - 0.03%. Бундан ташқари ҳавода доим 0.01-4% сув буғлари мавжуд ва чанг заррачалари мавжуд. Атмосферадаги ҳар бир газ ўзига хос физик ва кимёвий ҳусусиятларга эгадир.

                            Атмосферанинг доимий таркибида учрамайдиган моддаларнинг ҳавода тарқалиши салбий ҳолатларни туғдирувчи аралашмалардир. Муайян вақт оралиғида ўзининг физикаий  ва кимёвий хоссаларини сақлайдиган атмосферадаги аралашмалар бирламчи деб аталади, иккиламчи деб эса – бирламчи аралашмаларни  бошқа нарсага айланиши натижасида ҳосил бўладиган атмосферадаги аралашмалар  деб аташ қабул қилинган. Аҳоли соғлигига ва атроф муҳитга  салбий таъсир қилувчи аралашмаларга ҳавони ифлослантирувчи моддалар деб аташади.

                   Турли аралашмалар мавжудлиги  натижасида атмосфера таркибининг  ўзагириши унинг ифлосланиши деб аташ қабул қилинган. Ҳавонинг ифлосланиши табиий ва антропоген  бўлади.

                   Атмосферани ифлослантирувчи чиқиндилар одатда икки қисмга бўлинади: газсимон ва қаттиқ моддалар, бундан  газли моддалар бутун чиқиндиларни 90% ни , қаттиқ моддалар эса 10% ни ташкил этади.

                   Инсониятга  қолаверса барча жонзотларга ҳаёт бағишловчи атмосфера ҳавосини ҳозир асосан икки манба: табиий ва сунъий йўллари билан ифлосланади. Атмосфера ҳавосини  ифлослантирувчи табиий йўлларига вулқонлар отилиши, тоғ жинсларининг емирилиши. ўрмонларга ўт кетиши ва чанг тўзонлар, космик чанглар ва бошқа табиий ифлосланиш манбаларидир.

Табиий манбалардан  атмосферага қўшилган турли моддалар маълумотига қараганда, ҳар йили ўртача 700 млн.т. дан 1.5 млрд. т.гача денгиз тузлари, 700 млн.т.га яқин тупроқ чанги. ўрмонлар ёниши натижасида 360 млн.т.гача турли аралашмалар атмосферага қўшилади. Уларнинг жами ўртача 2.3 млрд.т. аэрозолни (ҳавода муаллақ турувчи қаттиқ ёки суюқ заррачалар) ташкил қилади.

                   Сунъий ифлосланишлар асосан саноат корхоналари, автомобил, ҳаво, темир йўл, сув транспортлари чиқиндилари ва ажратмалари, шунингдек  турли хил ёқилғилар ишлатиш натижасида пайдо бўладиган зарарли моддаларнинг ҳаво ҳавзасига тушиши оқибатида содир бўлади. Инсон ҳаёт фаолияти билан табиатга  таъсир ўтказади. Транспорт воситаларини кундан кунга кўпайиб бориши, ер бағрини, тоғу-тошларни ағдар-тўнкар қиладиган қудратли механизмларни яратилиши ва улардан кенг қўлламда  фойдаланиши саҳоватли  табиатга, шу жумладан, атмосфера ҳавосига салбий таъсир кўрсатади. Улкан саноат корхоналарини катта-катта биноларни, уй - жойларни иситишда ташкўмирнинг салмоғи ҳам баланд. Ҳозир хаётимизнинг ҳар хил жабҳаларида тошкўмир билан бир қаторда торф, нефт маҳсулотлари, газ. атом қувватлари ишлатилади.

                   Атмосферанинг кимёвий. физикавий, акстик(шовқин), иссиқлик, электромагнит ифлосланшлар шаҳарлар ва саноат районларида юқори даражага етган.

                   Атмосфера ҳавосини хавфли ифлосланишларидан бири радиоактив ифлосланишлардир. Бу ифлосланишнингманбалари ядро қуролларининг синовлари, атом электро станциялардаги фалокатлар ҳисобланилади. Радиоактив моддалар рак ва бошқа  касалликларни орттиришга сабаб бўлади.  шу билан бирга жонзотларга ҳам салбий таъсир кўрсатади.

                   80-йиллардарнинг охирида Дунё бўйича йилига тахминан 600х109  т. саноат-маиший чиқиндилар атмосферага чиқарилган.

Шаҳар ва саноат районларида кишилар ўртасида асаб юрак қон-томир, сурункали бранхит, нафас қисилиши, ўпка раки кенг тарқалган,  болалар касалликлари ортиши  кузатилади. Автомобилдан чиқувчи  қўрғошин айниқса инсон саломатлигига катта таъсир кўрсатади. Атмосфера ҳавосининг заҳарли газлари ўсимлик ва ҳайвонларга зарар етказмокда. Олтингугурт, фторли водород,  хлорли,  қўрғошинли моддалар ўсимликнинг нобуд бўлишига, ҳосилининг пасайишига  ва фотосинтезнинг интенсивлигининг пасайишига олиб келади.  Шу билан биргаликда ҳаводаги бу заҳарли газлар кислотали ёмғирларга сабаб бўлмокда. Айрим ҳудудлардаги ҳавонинг ҳаракатсиз туриб қолиш инверсия оқибатида кузатиладиган заҳарли туман – смоглар инсон соғлигига ўта салбий таъсир кўрсатади. Туман-смоглар  фотокимёвий смогларга айланиб, яъни транспорт ва саноат чиқинди газларининг қуёш нурлари таъсирида реакцияга киришиб хавфли бирикмаларни ҳосил қилиши тушунилади. Жумладан формальдегиднинг ва бошқа моддаларни ҳосил бўлиши.

       Тутунлар ёруғликни тўсиб қолишига сабаб бўлади. агар ҳавода 2 м3. қурум бўлса  кундузги ёруғликни 90% камайтиради. Илмий манбаларда қайд қилинишича  қуёш радиациясининг кучи ҳавонинг ифлосланиши туфайли  Парижда 26-30%, Берлинда 60% камайиши мумкин экан. Ҳаводаги чанг заррачалари ультробинафша нураларини ўзида тутиб қолиши оқибатида  уларни ерга тушишини  камайтиради. Чангли чиқиндилар ҳавода туриб қолиши аэродисперс тизимини келтириб чикаради. Аэродисперс тизими ҳаводаги чанг заррачаларининг ёйилган ҳолатидир.

                   Чангсимон моддалар ҳавода ёйилган сочилган ҳолатда айрим ҳусусиятларини касб этади: а) энг майда чанг заррачалари атмосфера ҳавосида муаллақ туриб қолади: б) чанг зарраларини ҳавода ёйилиши  кучайиши билан уларнинг солиштирма юзаси ва сатҳ кучлари  ортади: в) энг майда чанг заррачалари бир-бирига ёпишиб. йирик заррачаларни ҳосил қилади: г) заррачалар ўз сатҳларига ташқи муҳитдан  ионларни, молекулаларни, сув буғларини  сингдириб, уларни жамланишига сабаб бўлади: д) бундай заррачалардан ҳар хил белгили  зарядлар пайдо бўлади: е) аэродисперс тизим ёруғликни кучли тарқалишига сабаб бўлади..

Заррачалар катта-кичиклигига  қараб икки ҳусусиятга эга  бўлади: а) муаллақ осилиб туриш ва тез чўкиш ҳусусиятига эга бўлганлар: б) нафас йўлларига кириш ҳусусиятига эга бўлганлар. Масалан,  заррачалар диаметри 10-100 мкм га тенг бўлса улар узок вақт мобайнида осилиб  тура олмайди, улар тез чўкадилар. Заррачалар диаметри 10-0.1 мкм гача бўлса инсон саломатлигига  анча хавф туғдиради. Улар ҳавода анча туриб қолади, нафас йўллари орқали ўпка алвеолларига тушади, унинг чуқур жойларига етиб боради ва ўзининг зарарли таъсирини кўрсатади. 

                   Саноати ривожланган катта  шаҳарлар ва саноат марказларининг  атмосфера ҳавосидаги чанг, тутун, қурум ва туманлар  баъзи вақтларда қуёш нурларини тўсиб ер юзига ультробинафша нурларини ўтказмай қўядилар.

                   Ультробинафша нурларнинг ер юзига  етарли даражада етиб келмаслиги ўз навбатида турли касалликларга айниқса болаларда рахит касалини  келтириб чиқаради.

            Катта шаҳарлардаги атмосфера ҳавоси таркибидаги  чанг миқдори ҳар хил бўлиши шаҳарни ободонлатиришда, дарахтлар ва ўрмонларнинг бўлишига. саноат корхоналарнинг катта-кичиклигига ҳамда уларни шаҳар ҳудудида жойлашишига боғлиқдир.

                   Ф.Ф.Эрисман номидаги илмий-тадқиқот инстиути берган маълумотга қараганда. ҳаводаги йиллик ўртача чанг миқдори далаларда 1 м3 ҳавода 0.01 мг, турар жойларда 0.12 мг , шаҳар марказида 0.13 мг, саноат корхоналари жойлашган жойларда 0.15 мг га тенг бўлиши керак.

                  Ўзбекистон Республикасида  атмосфера ҳавосининг ифлосланиши асосий экологик муаммолардан бири ҳисобланади. Ўзбекистоннинг йирик шаҳарлар ва саноат марказларида атмосфера ҳавосининг ифлосланиши асосий муаммолардан бири ҳисобланилади.

                    Стастистик маълумотларни таҳлили шуни кўрсатадики. 1999 йилда атмосферага чиқарилган чиқиндиларнинг умумий хажми 2296900 тоннани ташкил этади, ундан 776900 тн. ёки 34% чиқинди турғун манбаларга тўғри келади. 1999-2004 йиллар мобойнида. Атмосферага чиқаётган чиқиндиларнинг умумий хажми 14.8% га ёки 1957400 тн. га қисқарган. Бу асосан саноат ва энергетиканинг секторларида баъзи қисқаришлар, реканструкция ва қайта шакилланиш ўтказилиши ҳамда ҳаво муҳофазаси бўйича тадбирлар бажарилиши билан изоҳланилади.

                   Атмосфера ҳавосини ифлослантирувчи бўлган саноат объектлари Тошкент 42.7%, Қашқадарё 14.6%,Бухоро 10.9%, Навоий 8.1%, Фарғона 6.8% вилоятларда жамланган. Саноат салоҳияти энергетика, қора ва рангли металлургия, кимё ва нефт – кимё саноати, газ саноати нефтни қайти ишлаш заводлари, цемент ва бошқа қурилиш материаллари ишлаб чиқарувчи корхоналар объеталаридан иборат.

                   Энергетика йилига 12,033 млн.кВт. дан кўпроқ белгиланган қувватдан 60 млрд. кВт. Соат гача электр энергия ишлаб чиқаришга эга 37 та иссиқлик ва гиравлик электр станцияларини ўз ичига олади.

                   Давлат статистик маълумотларга кўра, йилга ИЭС ва ИЭМ дан 200 минг тоннадан ортиқ ифлослантирувчи моддалар атмосферага чиқарилади. Асосоий ифлослантирувчи моддалар қаттиқ моддалар, олтингугурт диоксиди, азот оксидлари, углерод оксиди, ваннадий  беш оксиди ва бенз(а)пирен ҳисобланилади. Шу қаторда, ИЭС ва ИЭМ лар томонидан, энг кўп миқдорида яъни, тармоқ бўйича – 57,6% ни, республика бўйича эса – 44,16% ни ташкил этувчи, 121,38 минг тонна олтингугурт диоксиди ташкил этади. Углерод оксиди 2003 йилда 240 минг тоннани 2004 йилда 2964.0 минг тоннани ташкил этди.

                   Нефт ва газ саноати  оғир  саноатнинг улкан тармоқларидан бири бўлиб, республика энергетикасининг бирламчи ёқилғи ресурслари билан 93% га таъминлайди. Атмосферани сезиларли  даражада ифлосланитирш нефтни қайта ишлаш  заводлари зиммасига тўғри келади.

                   Чиқариб ташланадиган ифлослантирувчи моддааларнинг умумий миқдоридан тармоқ корхоналари зиммасига  96.9 минг тоннаси ёки 51% углеводородларга тўғри келади. Умуман  республика бўйича  атмосферага чиқадиган углеводородлар  миқдори 73% дан  ортиқни ташкил қилади. Бошқа ифлослантирувчи моддалардан олтингугурт диоксиди 25%,углерод оксиди 14%, азот оксиди 6%,  олингугурт водород 0.3%, қоракуя қаттиқ зарралари  0.2 % ташкил этади.

                   Металлургия саноати ташламаларининг умумий миқдори 15% ташкил этади. 2004 йилда атмосферага ифлослантирувчи моддаларни  чиқариш ҳажми 106.2 минг тоннани ташкил этган бунда асосан олтингугурт диоксиди 26%  стационар манбалар чиқарган чиқиндилар 12% ташкил қилади.

                   Кимё саноати  манбалардан чиқадиган ифлослантирувчи моддалар 3% ни ташкил этади буларга фенол, фторли водород, азот диоксиди, аммияк киради.

                 Транспортларни таъсири. Республикамизда транспорт воситалари асосоий ифлослантирувчи моддаларни  атмосферага ташлайдиган манба ҳисобланилади, яъни 67% ёки 1310.9 минг тоннани ташкил этади. Тошкент, Самарқанд, Бухоро. Фарғона шаҳарлари транспорт билани ифлосланиши 80% ташкил этади.

                   Тожикистон алюминий заводи фаолият юритиш оқибатида Ўзбекистон Республикасининг Сурхандарё вилоятининг Сариосиё, Узун ва Денов туманларида кескин экологик вазият сақланиб келмоқда. Ҳавога фторли водородни кўп ташланиши инсонларга, ўсимликлар ва ҳайвонларга салбий таъсир этган. Аҳолнинг нафас олиш органларини, ошқозон, эндокрин тизими, қон ва қон айланиш  органлари ва бошқа кўпгина касалликлар билан оғриш кўпайган,  шу билан бирга болаларда туғма анамалиялар (1.8) ортган. Ҳайвонларда тишлари тўкилиши, ўсимликларда ҳосилдорлик пасайган, қуриб қолиш  кузатила бошланди.

                    Ўзбекистонда ингредиентлар бўйича 2004 йилда 2000 йилга нисбатан умумий ифлослантирувчи моддалар миқдори деярли бир хил кўрсатгич тебранади. Углерод оксиди 50.9% га нисбатан 50.3%, углеводородлар- 15.2% га нисбатан 14.5%. олтингугурт оксиди – 16%, азот оксиди-8.5% га нисбатан 8.9%, қаттиқ моддалар - 6.6% га нисбатан 6.1% ва бошқалар 3.4% га нисбатан 3.6% ларга мувофиқ тарзда тўғри келади. Айни шу йиллар мобайнида стационар манбалар чиқиндиларнинг кўпроқ қисмини олтингугурт оксиди 41.2%. углеводородлар 21.9%, қаттиқ моддалар 16.5%, азот оксидлари 9.1% ташкил этади. Олтингугурт оксидининг, азот оксидлари ва қаттиқ моддаларнинг манбалари ҳудудий қозонхоналар ва иссиқлик электр станцияларидир. Металлургия ишлаб чиқарувчи саноат манбаларидан олтингугурт диоксиди, фторли водород, газ ва нефт ишлаб чиқарувчи корхоналардан оғир металлар ва чанг чиқарилади. Кимёвий ишлаб чиқарувчи корхоналарда аммияк, фенол, формальдегид чиқарилади.  Шаҳарланиниг тоғ олди, тоғ оралиқ ботиқларида жойлашганлиги, иқлимнинг иссиқ ва қуруқлиги Ўзбекистонда атмосфера ҳавоси ифлосланиш даражасининг нисбатан юқори бўлишига олиб келган. Ўзбекистонда атмосфера ҳавоси айниқса аҳоли,  саноат ва транспорт  юқори даражада тўпланган Тошкент ва Фарғона иқтисодий районларида кучли ифлосланган.  Атмосферанинг ифлосланиши аҳолининг саломатлиги  ўсимликларнинг ҳолати ва ҳосилдорлиги  бинолар металл конструкциялар тарихий обидалар ва бошқаларга салбий таьсир кўрсатади.    

                   Атмосфера ҳавосининг ифлослантирувчи  устивор чиқиндилар республикада асосан углерод оксиди 50%, олтингугурт оксидлари 15%, учувчи углеводородлар 15%, азот окисидлари 9% ва қаттиқ аралашмалар 7% ташкил қилади. Умуман олганда минтақа асосий ифлослантирувчи чиқиндилар бўйича  ўртача йиллик кўрсатгичи хавфли кўрсатгичлардан пастроқдир.

                   Атмосфера ҳавосининг сифат кўрсатгичлари бўйича республикамиз шаҳараларини, мутахасисларнинг фикрича. учта гуруҳга  ажратиш мумкин:

          Атмосфера ҳавосининг ифлосланиши юқори даражада бўлган шаҳарлар, буларга бир қатор заҳарли газларнинг энг юқори концентрацияси РЭМ дан 2-5 марта кўп бўлади. Буларга Тошкент, саноат шаҳаралари: Олмалиқ ( формальдегид бўйича РЭМ 6 марта, мис бўйича 5 марта, қўрғошиг РЭМ бўйича 2 марта, маргумиш  ва фтор бўйича РЭМ 2-4 марта кўп), Ангрен  (чанг ва азот оксидлари РЭМдан 3 марта кўп), Охангарон ( азот оксидлари бўйича РЭМдан 11 марта, қўрғошин бўйича РЭМ 3 марта кўп), Чирчиқ (заҳарли газлар бўйича РЭМдан  6-10 марта, цемент чанги РЭМ 6 марта, волфрам  бирикмаси РЭМ бўйича 5 марта кўп, кобальт бирикмаси РЭМ дан 3 марта  кўп.), Бекобод ( чанг бўйича РЭМ дан 28 марта. бензопирен РЭМдан 17 марта, ваннадий 5 оксиди РЭМ дан 5 марта кўп). Гулистон ( минерал ва органик чанглар бўйича РЭМ дан 5-20 марта кўп).

                   Атмосфера ҳавоси  ўртача ифлосланган шаҳарлар гуруҳи, уларда заҳарли газларнинг энг юқори  миқдори  РЭМ дан 1-2 марта кўп бўлади, лекин айрим бирикмаларнинг миқдори бу кўрсатгичдан юқори бўлиши мумкин. Бу гуруҳга Фарғона вилоятидаги саноат шаҳарлари ва тоғ оралиғидаг бошқа шаҳарлар киради.

                   Атмосфера ҳавоси кам ифлосланган шаҳарлар гуруҳи, бу гуруҳга кўпроқ айрим аҳоли яшаш пунктлар, (Паркент, Бойсун, Деҳқонобод) киради.

Шаҳарларнинг ифлосланиш РЭМ бўйича ифлосланиши 1 жадвалда берилган

 

 

Ўзбекистон Республикасининг шаҳар ва аҳоли яшайдиган пунктларида ҳавонинг ифлосланиши (РЭМ),

1999-2004 йиллар

1.жадвал.

 

Шаҳарлар

1999й

2000й.

2001й.

2002й.

2003й.

2004й.

Олмалиқ

4.75

5.52

5.08

4.83

4.67

4.46

Ангрен

4.00

3.63

4.20

4.60

5.13

5.38

Андижон

4.01

2.99

3.22

2.94

2.37

7.11

Бекобод

2.30

2.30

2.49

2.93

2.91

2.27

Буҳоро

4.71

4.48

4.09

3.56

3.22

3.04

Гулистон

3.57

3.44

2.95

3.06

2.45

2.26

Қўқон

4.65

4.60

4.64

4.37

4.72

5.39

Навоий

7.77

7.62

7.09

6.46

7.85

5.76

Наманган

3.54

4.13

2.67

2.67

1.91

1.85

Нукус

4.27

5.06

5.04

3.62

5.18

4.62

Самарқанд

3.30

3.51

3.77

3.06

3.02

3.06

Сариосиё

1.85

2.16

2.50

2.76

2.72

2.81

Тошкент

6.48

5.92

5.95

6.68

6.36

5.52

Фарғона

5.00

5.94

5.84

5.06

4.98

4.70

Чирчиқ

4.40

3.47

3.35

3.58

3.84

3.38

 

.

            Республикадаги саноат корхоналари томонидан атмосферага 150 дан ортиқ ифлословчи бирикмалар чиқаради. Асосийлари - олтингугурт қўш оксиди. углеводород ва қаттиқ бирикмалар. Атмосферага чиқадиган бирикмаларнинг 90% га яқини асосий экологик ”ифлос” ишлаб чиқариш жойлашган Тошкент. Қашқадарё. Фарғона, Буҳоро, Навоий ва Сирдарё вилоятларининг корхоналари ҳиссамига тўғри келади. Саноат ишлаб чиқаришнинг атмосфера ҳавосига ифлослантиришдаги улуши қуйидагича: ёқилғи 40%, электро энергетика 34.1%, металлургия 16.5%, курилиш индустрияси 3.8%,  кимё саноати 3% , коммунал ҳизмат 3.6% ни ташкил этади, бошқа корхоналар ҳиссаси 7.4% дан ошмайди.

      Республикамизда асосий саноат тармоқларида зарарли бирикмаларни ушлаб қолиш ва зарарсизлантириш талаб даражасида эмас. Корхоналарда чанг-газ тозалаш қурилмалари билан таъминланганлик 85% ни ташкил қилади ва уларнинг иш самарадорлиги 70.86% бўлиб, қурилмаларнинг 77% эскирган ва яхши ишламайди. Корхоналар учун ҳавони белгиланган миқдоридан ортиқча ифлосланиши ҳолларида тўлов ва жарималар белгиланилган.

       Саноат корхоналарини атмосферани ифлослантиришини камайтириш учун:

-         янги тозалаш қурилмаларини ишга тушириш ва самарадорлигини ошириш:

-         кам чиқитли ва чиқиндисиз технологияларни жорий этиш:

-          зарарли корхоналарни четга чиқариш ва бошқа тадбирларни амалга ошириш зарурдир.

     Автотранспорт комплекси ҳавони ифлослантирувчи асосий манба ҳисобланилади ва атмосфера ифлосланишининг 70% га яқинини ташкил этади. Тошкент, Самарқанд, Буҳоро, Фарғона шаҳарларида ҳаво ифлосланишининг 80% дан ортиғи автотранспорт ҳиссасига тўғри келади.

     Транспортнинг асосий ифлослантирувчи бирикмалари ис гази, азот оксидлари, углеводородлар, бенз(а)пирен, альдегид ва қўрғошин ҳисобланилади.Транспорт бевосита ҳаёт муҳитини ифлослайди, инсонлар организмида қўрғошин ва бошқа заҳарли концероген бирикмаларни тўпланишига сабаб бўлади.

    Ўзбекистонда атмосфера ҳавосини ифлосланишини олдини олиш учун транспортда:

-         бензин таркибидаги қўрғошинга нисбатан стандарт талаблар кучайтириш. этил қўшилган бензиндан аста –секин бутунлай воз кечишни таъминлаш:

-         сиқилган газ ва дизел ёқилғилардан кўпроқ фойдаланиш:

-         транспорт ҳаракатини оптималлаштириш:

-         транспорт паркини  секин-аста янгилаш:

-         электр транспорти, метрони ривожлантириш:

-         яшил-ҳимоя зоналарини ташкил этиш ва бошқаларни амалга ошириш. 

       Ўзбекистонда атроф-муҳит ҳолатини ўрганишда, баҳолашда ва башорат қилиш тизими-мониторинг амалга оширади. Мониторинг турғун постлар ва кўчма лабораториялар ёрдамида ўтказилади. Ички Ишлар Вазирлиги автотранспортда экологик назорат ҳизматинини амалга оширади.

      Ҳар йили Орол денгизининг қуриган тубидан кўтариладиган 15-75 млн.тонна чанг ва тузлар ҳам жуда катта майдонда ҳавонининг ифлосланишига сабаб бўлмоқда.

      Ўзбекистонда озон қатламини ҳимоя қилиш бўйича маҳсус миллий дастур ишлаб чиқилган  ва амалга оширилмоқда. Озонни парчалаовчи бирикмалардан фойланалиш 1996 йилга нисабатан 80% камайган, зарарсиз бирикамаларган ўтиш амалга оширилмоқда.

                   Ўзбекистон ҳудудида ҳам  иқлим ўзагариши кузатилинмоқда “Иссиқхон” газининг чиқиши 1999 йили 160 млн. тоннани ташкил қилди ва бу жаҳон  бўйича 0.7% ни ташкил қилади..

                   Ҳаво ҳарорати 0.8-1.0 градусга ошган. Глобал исиш бундан кейин ҳам экстремал об-ҳаво ҳодисалари, мамлакатларда салбий оқибатларга олиб келади.

                    Ҳароратнинг ортиши натижасида  қуруқ субтропик ва мўътадил иқлим минтақалари ўртасида  чегара 150-200 км шимолга, баландлик иқлим зоналари 150-200м юқорига суради. Совуқсиз кунлар 8-15 кунга ортади. Карбонат ангидрид миқдорининг ортиши  кўпчилик қишлоқ хўжалик экинларини ўсиши ва ривожланишига ижобий таъсир этади, аммо иқлимнинг ўзгариши туфайли  юқори ҳароратли кунларнинг ортиши ва намликнинг етишмаслиги шароитларида ҳосилни йўқатиш сабзоват экинларида 10-50%, пахта 9-15%, шоли 10-20%, полиз экинлари 10-30% ни ташкил этади..     

                   Иклимнинг ўзагариши  Орол ва Орол бўйида қўшимча салбий  оқибатлар: сизот сув заҳирасининг камайиши, буғланишнинг ортиши, туз кўчишининг фаоллашиши, намлик ланшафтининг қисқариши, оқмас кўлларнинг минераллашиининг ортиши, сув хавзаларининг ботқоқолашувига сабаб бўлади. Амударё ва Сирдарёлар оқимининг камайиши кутилмоқда. Бу Орол танглигини янада  кучайишига олиб келади..

                   Ўзбекистон 1993 йили БМТ нинг иқлимни ўзариши Конвенциясига қўшилиб, ўз устига жаҳон хажмидаги мажбуриятларни олди. 1998 йили ноябрда Киото баённомасини  имзолади ва 1999 йили 20 августа ратификация қилинди. Ушбу йўналишда республикада илмий тадақиқот ва тадбирий ишлар амалга оширилмоқда. Ҳавони кузатиш бўйича мониторинг ташкил этилди.

Ишлаб чиқариш жараёнида ҳар қандай мосламаларни ўрнатишга қарамай ҳавонинг ифлосланриши содир бўлиши давом этмоқда, бу соҳада чиқиндисиз ёки кам чиқиндили техналогияларни қўллаш юқори самара беради. Ҳом ашёни мажмуали ишлаш ва мавжуд техналогияни такомиллаштириш йўли билан чиқиндисиз ишлаб чиқаришга эришилинади. Бунинг натижасида аторф-муҳитга чиқиндилар чиқмасликка эришилинади. Бундай самарали ишлар Муборак газни қайта ишлаш корхоналарида, Буҳоро нефтни қайта ишлаш корхоналарида, Шўртон газ-кимё мажмуасида, Талимаржон ИЭСида бу техналогиялар қўлланилаяпти.

                   Саноати  ривожланган ва тарнспорт қатнови кучли бўлган шаҳарларда санитария-муҳофаза минтақаларида вужудга келиши айни муддаодир, сабаби саноат корхоналри одатда 500-1000, баъзан 5-7 км  масофага қадар  атроф-муҳит ҳавосига кучли таъсир кўрсатади. Шуни эътиборга олиб мазкур минтақада яшил дарахтлар, бутазор ва гулзорлардан иборат бўлгани маъқул. Дарахтлар чангни ютади, турли кимёвий моддалардан тозалайди. 1га. майдондаги ўрмон йилига 32 кг дан 63 кг гача чангни ютади.

               Ўзбекистонда бошқа давлатлар қатори  атмосфера ҳавосини муҳофаза қилиш ишлари Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси қабул қилган  «Атмосфера ҳавосини муҳофаза қилиш тўғрисида»ги қонун асосида амалга оширилади, бу қонун 1996 йил 27 декабрда тасдиқланган. Қонунга мувофиқ атмосферага салбий таъсири учун тўловлар белгиланган ва бошқа мажбуриятлар  юкланган.

       Атроф-муҳитни ифлосланишини олдини олиш  корхоналарни қуришдан олдин,  лойиҳа босқичида ва корхоналардаги қурилмалар ишга туширилганда экологик экпертиза ўтказиши керак. Экологик экпертиза инсон саломатлигини сақлаш, экологик хавфсизликни таъминлаш мақсадида амалга оширилади. “Экологик экпертиза тўғриси”даги қонун 2000 йилда қабул қилинган.Экологик экспертиза қабул қилингандан сўнг беш йил давомида Давлат экоэкспертизаси тизимининг асосий кучлари АМТБ лойиҳалари орқали экологик кузатиш тизимини янада такомиллаштириш йўли билан атроф-мухитга ўтказиладиган салбий таъсир оқибатларини олдини олиш, экспертиза сифатини ошириш ва табиатни муҳофаза қилиш тадбирларининг ўтказилиши назоратини кучайтириш ишларида самарадорлигини оширишга қаратилди.

       Ташламалар, оқаваларни чиқариш, чиқиндилар ҳосил бўлиши ва уларни жойлаштириш масалаларга эътибор кучайтирилиши натижасида Давлат экоэкспертизадан ўтказилган обьектлар умумий ҳажми таркибидаги экологик меъёрлар лойиҳаларнинг (ТСТУМ, ПДС, ОСТУМ) экспертизаси ҳажми ортди. Экологик экспертиза натижалари бўйича атроф-муҳитга салбий таъсир кўрсатувчи баъзи обьектлар рўёбга чиқарилиши рад этилди:

-         Чимён-Чорвоқ рекреацион худудида фармацевтика заводи қурилиши;

-         Чирчиқ  дарёси сувини муҳофаза қилиш ҳудудида 1800 тонна аммиак селитраси омборининг қурилиши;

-         Тошкент шаҳри ва Тошкент вилояти чегарасида Чирчиқ дарёси ҳавзасидан қум шағал аралашмаси қазиб олиш.

     Охирги обьект бўйича Тошкент вилояти ва Тошкент шаҳри табиатни мухофаза қилиш  қўмиталари раисларига:

    - ҳозирги кунда Чирчиқ дарёси гидрогеологик мувозанатига таъсир кўрсатиш манбалари унинг юқори оқимида жойлашган иншоотлар – Чорвоқ ГЭС, учта гидротармоқлар ҳамда оқимнинг катта қисми йўналтирилаётган суғориш каналлари эканлиги:

    - дарёнинг бундай кескин бошқарилуви оқибатида дарё бўйлаб пастга тоғ жинсларининг йирик бўлаклари деярли етиб келмаётганлиги, фақатгина ёмғир кўп ёққан ва қорлар эриган пайтда аралашган заррачалар миқдори кўпайиши;

    - қум-шағал аралашмасини қазиб олиш асосан дарё қирғоқларини кенгайтириш ёки унинг ўзанини чуқурлаштириш ҳисобига амалга оширилаётганлиги, бунинг натижасида Чирчиқ дарёсининг ўзани баъзи жойларда бир километргача кенгайиб кетганлиги, унинг баъзи қисмларида тошлоқ ерлар ёки қамиш босган ва ботқоқланган саёз кўллар ҳосил бўлган;

   - Тошкент шаҳри ва Тошкент вилояти чегараларида Чирчиқ оқимидан шағал тошлар ва қум қазиб олишни давом эттириш, ўзаннинг экологик ҳолатига олиб келиши;

   - қум-шағал аралашмаси қазиб олишда дарё ҳудудининг сув оқизиб  келадиган моддалардан ҳосил қатламлари йиллик ҳажми (заҳиралари) ҳисоблаб чиқилиши ва фақат мана шу заҳиралар доирасида ўзанда шағал-қум аралашмасини қазиб олиш мумкинлиги ва бу масалани маҳсус назоратга олиш зарурлиги тўғрисида кўрсатмалар берилган.

                   Келажакда давлат экологик экспертизаси самарадорлигини ошириш бўйича Давлат табиат қўмитасининг асосий вазифалари қуйидагилар ҳисобланади;

-         режалаштирилаётган фаолиятнинг ўз вақтида экологик баҳоланишини таъминлаш бўйича чоралар кўриш;

-         қабул қилинаётган қарорлар асослигини таъминлашда экологик экспертиза ва атроф–муҳитга таъсирни баҳолашнинг сифати ва услубиятини такомиллаштириш;

-         қонунчилик билан белгиланган тартибда атроф-муҳитга таъсир кўрсатишни баҳолаш тўғрисидаги Низомни тайёрлаш ва қабул қилиш;

-         экологик меъёрлаштиришни мунтазам услубий таъминлаб бориш.

               

Атмосфера ҳавоси ифлосланишнинг ижтимоий ва иқтисодий оқибатлари.

 

                   Инсон ифлос ҳавода нафас олиши кўпгина кўнгилсиз оқибатларга олиб келади ва баъзида ўлимга ҳам олиб келиши мумкин.

       Атмосфера таркибидаги қўрғошин, олтингугурт гази, маргимуш, мис углерод окисдлари, фторли бирикмалар, азот оксид, аммиак, углеводродлар ва бошқа газсимон ва суюқ моддалар миқдори РЭМ даражасидан ошиб  кетса бундай ҳаво тирик организмга  катта таъсир  кўрсатади. Чунончи олтингугурт оксиди ва бошқа бирикамалари ҳар м3 ҳавода 0.85 мг дан зиёд бўлса кўзнинг шиллиқ пардаси ва нафас олиш йўлларининг яллиғланиши, олтингугурт газининг РЭМ дан 0.05 мг.га ошиши оғир бронхит, гастрит, ларингит билан оғришга, нафас йўлларидаги олдиндан бор бўлган касалликларни қўзғалишига, бош мия фаолиятини бажарадиган ишини ўзгаришига, гиповитаминлар, гипогликемия пайдо бўла бошлашига, болалар эса ўсиши орқада қолиши, ўпкада янги эелементларнинг вужудга келишига сабаб бўлади.

                   Углерод оксидининг РЭМ дан 0.5 мг га ортиши гемоглабин ҳаракатини кучайтиради, тўқмаларда кислороднинг етишмаслигига олиб келади., асаб ва юрак қон томир системаларининг бетартиб ҳаракатини келтириб чиқаради, артреросклерозни келиб чиқишига сабаб бўлади, бош айланиш, бош оғриши, кучли яллигланиш, юракнинг кучли уриши, уйқунинг бузулиши кузатилинади.

                   Фтор, фтроли водород бирикмаларинингн миқдори РЭМ 0.05 мг зиёд бўлса. тери ва кўзнинг шиллиқ пардаси кескин яллиғланиши, бурундан қон кетиши, тумов. йўталиш, атеросклероз кучаийши кузатилинади.

                   Азот оксиди миқдори РЭМ 0.06 мгдан ортса организмда ўпка ва нафас йўлларини кучли яллиғлантиради, уларда шамоллашни вужудга келишига шароит яратиб беради, қон босимни камайтиради.

                    Қўрғошин ва унинг бирикмалари РЭМ 0.0017 мг дан ортса  қоннинг таркибини ўзагартиради.  мия суягига таъсир кўрсатади, мускулларнининг кучсизланишини кучайтиради, асаб тизимини бузади, бош миянинг шамоллаши, буйрак ва жигарнинг зарарланиши кузатилинади. Болалар жисмоний ўсишдан секинлашади. Қурғошин таъсирида  организмда моддалар алмашинуви бузилади, болаларнинг ақлий жиҳатидан  орқада қолиш кузатилинади ва мияда суринкали  касалланиш содир бўлади.

                     Атмосферадаги ифлосланиш нафақат инсонларгагина таъсир килмасдан ҳайвонат  дунёсига ҳам, ўсимликларга  таъсири кучлидир. Ўзбекистон гидрометрология марказининг берган маълумотига караганда, Олмалик, Фаргона, Навоий ва Кўкон шаҳарлари атмосфера ҳавосининг зарарли моддалар билан ифлосланиши бўйича энг ифлос ҳаволи шаҳарларга киради. Ўзбекистонда доимий манабалардан атмосфера ҳавосига ташланадиган чиқиндилар 1.3 млн .тоннага етган. Жумладан, сульфат ангидрид 535,8 минг, углеводород 427 минг, азот оксиди 94.1 минг тонна ва қаттиқ заррачалар 317.4 минг.тоннани ташкил қилади.

  Шу зарарли моддалар асоратидан касаллик бизда 1.5 баробар кўпайди. брохиал астма 20% ортган. Болаларда  организимининг юқимли касалликка қаршиши курашиш кучи 25-37 % пасайиб кетганлиги кузатилинган.

                   Чирчиқ шаҳирида қон касали 4.7 баробар, эндокрин безлари тизими касаллиги 1.9 баробар, қон босимининг касаллиги  4.5 баробар, юрак ишимия касалиги 2.2 баробар ортганлиги маълумдир.

     Фарғона шаҳрида нафас йўллари  касалликлари ошган.

      Сурхандарё вилоятидаги Саросиё дарарси  худудида Тожикистондаги Мирзо Турсинзода шаҳрида жойлашган алюминий  заводининг ҳавога чиқараётга фторли бирикманинг  ёз ойларида ҳавода туриб қолиш меъёрдан 2.4 баробарига ортган. Чиқиндиларининг асорати туфайли бу ерларда болаларнинг касалга чалиниши 2.8 баробарига кўпайган нафас йўлларининг касалланиши 1.4 баробарига  чакалоқлар туғилгач, 1 ёшга етмай нобуд бўлиши 1.5 баробарига ошган, туғма  мажруҳлик 9 маротаба ортган бу жуда хавфли кўрастгичдир. Катталр орасида касалланиш 2.2 мартага ошган..

Таркибида фторли бирикмалар тутган моддалар  шунингдек республикагадаги токзорларга. мевали дарахтларга, пилланинг  маҳсулдорлигини пасайишига  салбий таъсир қилмоқда.

                   Республикамизда 1104 та саноат корхонаси бор. Улар ҳавога 1 млн. 300 минг тоннадан  ортиқ заҳарли моддаларни ҳавога чиқармоқдалр. Барча корхоналарнинг 68% гина тозалаш иншоотлариига эга , 43% га газ-чанг ютгичлар ўрнатилган. Аммо уларнинг 22% самарали ишламаяпти. Курилиш индустириясида аҳвол бундан ҳам ёмон. Уларга ўрнатилган газ-чангютгичлар 5% бузуқ ёки самара бермаяпти.

                   Республикада ишлаб чиқариш қолдиқларидан қониқарсиз фойдаланмокдалр. Масалан. Олмалиқ кимё заводи 42 млн.тоннадан ортиқ фосфогипс тўпланиб қолган. Самарқанд кимё заводида  ана шундай моддалар 25 млн.т.ни ташкил этади, Андижон гидролиз заводида 45 млн.т. гача, Янгийўл биокимё заводида  кўплаб чиқиндилар тўпланиб қолганлиги аниқланилган.

 

Атмосфера ҳавосини тозалаш услублари.

 

                   Атмосфера табиий усулар билан ўз-ўзини тозалайди. Антропоген ифлосланишни эса технологик ва конструктив йўллар натижасида ҳал қилинади. Атмосфера ҳавосини ўз-ўзини тозалаш деганда  табиий жараёнлар таъсирида  аралашмаларни кетказиш натижасида атмосферанинг табиий таркибини қисман ёки тўлиқ тиклаш тушунилади. Булутли туман пайдо бўлганда  ва ёмғир ёғиш туфайли аралашмаларни атмосферадан кетказиш ювиш, тушиш эса гравитацион кучлар ҳаракати туфайли кетказилади.

                   Атмосфера сифати деганда атмосфера  хоссаларининг жами бўлиб, у физикавий кимёвий ва биологик  омилларнинг инсонлар. ўсмиликлар ва ҳайвонлар дунёсига, шунингдек материаллар. конструкциялар ва атроф муҳитга таъсир даражасини аниқлайди. Уни кўрсатгичларидан бири бу атмосферадаги аралашмаларнинг  рухсат этилган чегаравий жамламасидир ва рухсат этилган чегарарвий чиқармалардир.

                   Атмосферадаги аралашманинг РЭЧЖ бу атмосферанинг энг юқори жамланиши у муаян вактга нисбатан ўртача олинган бўлиб, у даврий ёки бутун ҳаёт давомида инсонга таъсир этганда ҳам унга зарар келтирмайди, шунингдек атроф-муҳитга ҳам зарарли таъсир қилмайди.

                   РЭЧЧ эса  эса манба ёки  уларнинг мажмуидан чиқаётган зарарли чиқарилманинг миқдори ер атрофига, аҳолии ҳаётига ва ўсимлик дунёси учун зарур бўлган сифат меъёридан ортиқ бўлмаслигини талаб этадиган илмий- техникавий мезондир. РЭЧЧнинг ўлчов бирлиги бу модда массасининг вақт бирлигидаги кўрсатгичи, яъни грамм соатда, тонна йилга ва ҳоказо.

                   Чиқарилмаларни тозалаш жараёни манбалардан чиқаётган газ ҳаволи аралашмаларнинг ифлослантирувчи моддалрни ажратиб олиш ёки уларни зарарсизлантириш ҳхолатига келтиришдан иборат. Газдан ажралиб чиққан  ёки зарарсизлантирилган  маҳсулотни  чиқитга чиқариш ёки ишлаб чиқаришга яна қайтариш мақсадида газни тозалаш услубига газни саноат йули билан тозалаш  деб қабул қилинган.

Газ таркибидаги ифлослантиручи моддалардан газни  тозалаш, шу туфайли аҳолии истиқомат қилувчи жойларда  ёки ишлаб чиқариш жойларида ёки ишлаб чиқариш хоналарда ҳавосидаги уларга, улар учун белгиланган, рухсат этилган чегаравий жамланиш меъёрини  таъминлаш, газнинг санитария талабларига мос равишда тозалаш жарёнини ташкил этишдан иборат.

                   Атмосферага чиқарилган винтелацион технологик чиқарилмалардаги чангни тозалаш учун мулжаллланган мосламалар чангютгичлардир. Уларнинг иш тартбига кура 4 гурухга ажратиш мумкин: гравитатцион, инертсимон, контактли ва электр.

                   Гравитатцион чангтутгичда гравитатция йули билан ёки оғирлик кучи туфайли чанг зарралари ҳавода ўрнашиб қолади.

                   Инертсимон чангтутгичлар чангланган газсимон ёки ўз ҳараркат йўналишини ўзартирганда пайдо бўладиган инреция кучидан фойдаланиш тартибида ишлайди. Бундай мосламаларга турли тузилишдаги циклонлар марказдан кочма куч, ювуб туширувчи циклонлар, окимли туридаги чанг тутгичлар киради.

                   Контактли чангтутгичлар чангланган ҳавони қуруқ ёки нам ғовак материал  орқали ўтказиб чанг зарраларини тутиб қолиш.

                   Электр чанг тутгичлар ҳаводаги заррраларни электр майдонидан ўтказиб ионлаштириш йўли билан ҳавони тозалайди

                   Чиқарилмаларни газ аралашмаларидан тозалашда ифлослантирувчи моддаларни кимёвий, физикавий хусусиятларига ва уларнинг жамланишига қараб танланилади. Бу усулларга: адсорбция, абсорция батамом куйдириш киради.

                   Шунингдек конденсатциялаш ва электрдан фойдаланиш усуллари ҳам мавжуд.

                   Адсорбция усули газ чикарилмаларни қаттиқ сорбентлар ёрдамида ютиб юборишга асосланган. Тозаланётган оким адсорбент қатламига ўтказилади.Бунда ифлос газ ва буғлар  адсорбент билан  боғланади ва  керак вақтда ундан ажратиб олиш мумкин булади..

                   Газсимон чиқарилмаларни абсорбсимон тозалаш усули суюқ реагентлар ёрдамида газлар ва буғларни сўриб олишга асосланган.

                   Газларни батамом куйдириш усули уларни ишлаб чиқаришга қайтариш услуби йўқлигида ёки мақсадга мувофик бўлмаганда қўлланилади.  Батамом куйдиришда 800-1000 градусда олиб борилади.

 

Озон қатламининг бузилиши.

 

                   Озони бузувчи моддадлар бўйича Монериал протоколи ва тегишли тузатишларга биноан, озонни бузувчи моддаларни ишлаб чиқариш,  исътемол қилиш ва чиқаришни қисқартириш бўйича  асосий натижаларга эришилди ва эришилмоқда. Озон бузувчи моддалар исътемол қилинишини қисақартиришга қаратилган стратегия муваффақиятига бир неча омиллар ёрдам беради: муқобил моддалар ва ишлаб чиқилди, зарур бўлган ҳолларда Монериал протоколига ўзгаришлар киритиш учун илмий баҳслардан фойдаланилади,”УМУМИЙ, ЛЕКИН ТАҚСИМЛАНГАН ЖАВОБГАРЛИК ПРИНЦИПИ” тан олинди.

                   1980 йилда мавжуд бўлган озон даражаси  тахминан 2050 йилга келиб яна тикланиши мумкинлиги Монериал протоколининг кўзга кўриган мувоффақиятларидан бири ҳисобланилади.

                   Озон қатлами ер юзидан 15-40 км юкорида жойлашган бўлиб, атмосферанинг озон қатлами Қуёшдан тушувчи ультробинафша нурларини ушлаб қолувчи тўсиқ ҳисобланилади ва сайёрадаги ҳаётни муҳофаза қилиб туради. Экологик хавфлардан бири атмосферадаги озон қатламининг  камайиб кетаётганлиги ва айрим жойларда озон туйнигини ҳосил бўлиши билан ифлослаш мумкин.

                   Атмосферанинг озон қатлами 1839-йили К.Г.Шонбейн томонидан кашф этилган, кейинчалик бошқа олимлар ҳам уни ўрганишни давом этишган. 1920 йилдан бошлаб олимлар озон қатламининг миқдорини ўзгаришини кузатганлар. 1966 йилда ернинг сунъий йўлдоши орқали озон қатламининг ўзгаришини кузатишда давом этдилар. 1950 йилларда Ернинг дастлабки озон қаталмининг кузатиш ва  ўрганиш станциялари пайдо бўлди. 1966 йилда ернинг сунъий йўлдоши орқали озон қатламининг ўзгаришини кузатишда давом этдилар.

                   Ҳозирда Дунё бўйича юздан ортиқ станциялар фаолият кўрсатмоқдалар. Бизда Гидрометерология Бош бошқармаси томонидан атмосферанинг юқори ва қуйи қатламларидаги озон миқдори ва  ундаги ўзгаришларни кузатиб борадилар.

                   Текширишлар шуни кўрсатадики саноат ишлаб чиқаришда музлатиш технологиясида, ўт ўчирувчиларда, сунъий иқлим ҳосил қилишда, электрон саноатида ишлатиладиган хлор ва бром каби кимёвий бирикмалар, фреонлар озон қатламини емиришга сабаб бўлмокда.

                   1984 йил Халкидикедаги (Япония метеорологик агентлиги)  озон бўйича комиссиясининг маълумоти кўра 1982 йили кўклам кезларида Антарктиданинг Сева станциясида бир неча кун давомида  озон жуда сийраклашиб кетган. 1985 йили Британия Антарктида экспедицияси Хале станциясидан озон қатламининг кескин сийраклашганини ва  баъзи жойларда озон туйнуги  ҳосил бўлгани ва бу ҳодиса 1980 йилдан бери давом этиб келаётганлигини маълум қилганлар.

                   1986-87 йилларда маҳсус экспедиция хлор бирикмаларининг  турли хиллари иштирок этаётганлигини аниқлагач, бунга асосий сабаб  хлорфторуглерод озонни емирганлигидир ва Анрактида осмонидаги стратосферада нозик кимёвий мувозанатнинг бузилишига олиб келган. Яна 1995 йил Шарқий Европадан  узоқ Шарқгача  бўлган  кенгликда озон қатламининг 15-25%  камайиб кетганлиги, Сибирда 35% камайганлиги кузатилинган.

                   1985 йил 147 мамлакат иштирокида Вена Конвенцияси қабул қилинди ва у озон қатламини ўз муҳофазасига олди. Икки йилдан сўнг Монреальда Вена Конвенциясига мувофиқ протокол имзоланди. Бунга кўра  озонни кемирувчи кимёвий бирикмалар кескин қисқартириш кераклиги. 1990 йилда Вена Конвенциясига қўшилган давлат вакиллари Лондон шаҳрида тўпланиб 21 асрда бу хатарли кимёвий биркмалар ишлаб чиқаришни тўхтатиш тўғрисида келишиб олинди. Ўзбекистон 1993 йил 18 майда Вена Концепциясига аъзо бўлди.

        Ўзбекистон озон қатламини сақлаш учун  қуйидаги мажбуриятларни ўз зиммасига олган: озон қатламининг ҳолатини кузатиб бориш, емирувчи моддалар ишлаб чиқариш ва ундан фойдалнишни босқичма - босқич  тўхтатиб бориш, емирувчи моддалрни четга чиқариш ва четдан олиб киришни статистик маълумотлар бериб боришни, бу соҳада ўтказиладиган тадбирлар, ишланмалар тўғрисида ҳисобот топириш, озон қатламини муҳофаза килиш бўйича Ўзбекистон Миллий Дастурини ишлаб чиқариш.

                   Озонга хавф солмайдиган муқбил моддалар айниқса, маҳаллий суюлтирилган углеводородлардан олинадиган моддаларни татбиқ этишга қаратилган илмий-тадқиқот ишларига ёрдам кўрсатилди. Давлат табиаткўмитаси томонидан, фан ва техналогиялар маркази билан ҳамкорликда “Озон зарари фреон-12 ни маиший ва кичик музлатиш қурилмаларида озонга зарарсиз пропанбутан аралашмаси билан алмаштириш технологиясини тажриба-саноат ўзлаштиришга тайёргарлик” мавзусини молиялаштириш амалаг оширилди.

                   1995 йилдан бошлаб БМТнинг Бош Ассамблйяси карори билан16 сентябр  атмосферанинг озон қатламини муҳофаза килиш  Халкаро куни деб эълон килинди.

 

 

Гидросферанинг ифлосланиши

 

        Сайёрамиздаги океан, денгиз, кўл, дарё, музлик, ботқоқлик ва 5 км чуқурликдаги бўлган ер ости сувлари гидросфера кобикини ташкил этади

   Гидросфера –сайёрамиздаги Қуёш энергияси ва тортишиш кучи таъсирида барча эркин  сувларни бирлаштиради. У- биосферанинг бошқа қисмлари –атмосфера ва литосферани  бири-бири билан туташтириб туради. Сув-Ердаги асосий ҳаётий жараён ҳисобланмиш фотосинтезда ягона кислород манбаидир.     Ер юзида сув суюк,каттик ва газсимон холатда мавжуд бўлиб, модда ва энергия айланма ҳараакатида катта рол ўйнайди. У оби-ҳаво ва иқлимни шакиллантиришда катта аҳамиятга эга. Ердаги сувнинг кўп қисми денгиз, океанларда тўпланган.  Чучук сувларнинг қайта тикланиши табиатда сув айланиши орқали содир бўлади. Ер куррасининг кўпгина худудларида  дарёлар асосан  электр манбаи ҳисобланилади. Чучук сувлардан инсон қишлоқ хўжалигида ва саноат эҳтиёжи учун фойдаланилади. Афсуски  инсоннинг ҳаёти фаолияти оқибатида  табиий сувлар ифлосланиб, уларнинг биосферик функцияси пасаймоқда. Сувнинг ифлосланиши бугунги кунда муҳим муаммо ҳисобланилади.

        Океан ва денгиз сувлари ер юзасидаги сув микдорининг 94 % ни, ер ости сувлари 4 % ни, музликлардаги сувлар 1,65 % ни, кўл сувлари 0,026 % ни ва чучук дарё сувлари 0,0001 % нигина ташкил этади. Инсоният учун зарур булган чучук сувнинг микдори 84 миллион 827 минг км3 ни ташкил килади, бу бутун гидросферадаги умумий сув микдорининг 6 % ига тенг. Шу чучук сувнинг 60 млн. км3 кулларга, 75 минг км3 тупрокдаги сувларга, фақат 1,2 минг км3 чучук дарё сувларига тўғри келади. Дунёдаги барча дарёлар бир йилда океанларга 45 минг км3 сув олиб келади. Куёш нуринииг таъсирида ер юзасидан ҳар йили 520 минг км3 сув буғлари атмосферага кўтарилади ва тўйиниб, муътадиллашиб 520 минг км3 сув ёмғир тариқасида яна ер юзасига қайтиб тушади.

      Ер куррасидаги сувнинг бетўхтов айланиш натижасида дунё океанларининг суви 3000 йилда, ер ости суви 5000 йилда, музликлар 8000 йилда, кўллар 7 йилда, дарё сувлари 31 суткада, тупроқдаги намлик эса бир йилда бир марта алмашиниб, янгиланиб туради. Сув - ер куррасида организмнинг яшаши учун зарур бўлган энг муҳим минерал ҳисобланиб, организмдаги бутун жараёнлар шу муҳитида содир бўлади. Бу сувнинг жуда муҳим бебаҳо табиий ресурс эканлигидан далолат беради. Сув ер юзидаги модда ва энергия айланишида қатнашади. Фотосинтез жараёнида йилига 4,бх1011 т. кислород ажратиб чиқаришда 2,25х1011 т сувдан фойдаланилади. Сув айниқса организмларнинг яшаши учун жуда муҳим аҳамиятга эга. Ер юзасидаги тирик организм сувсиз яшаши мумкин эмас. Ҳар қандай ҳайвон, ўсимлик ва кишиларнинг ҳужайра ва тўқималарида маълум микдорда сув бор. Ўсимлик ва ҳайвонлар организмида сувнинг микдорда 50% дан 98% гача бўлади. Гўшт таркибида сув 50 % бўлса, сутда 87%-89% , сабзавотда эса 80% - 95% га етади. Бодрингда 95 %, помидор ва сабзида 90 % сув бор. Сув айниқса киши организми учун зарур. Инсон вазнининг 70 %и сувдан иборат. Уч кунлик бола баданиниг 97% ини сув ташкил этади. Агар инсон баданидаги сувнинг 12 % и йўқолса, у ҳалок бўлади. Сув инсон баданида маълум миқдорда доимо бўлиши зарур. Инсон овқатсиз бир ойгача яшаши мумкин, лекин сувсиз бир неча кун яшайди, холос. Бундан ташқари сув организм учун терморегулятор вазифасини ҳам бажаради. Паст ҳараоратда бир киши ўртача шахсий гигиенаси учун суткада 150-200 литр сув ишлатилади. Саноатда сувнинг ишлаб чиқаришдаги роли жуда катта. Масалан: 1 т ип-газлама ишлаб чиқариш учун 250 м3, 1 т никель эритиш учун 4000 м3, 1 т синтетик тола ишлаб чиқариш учун 250-500 м3 сув сарфланади. Сув қишлоқ хужалиги учун жуда зарур; 1 т буғдой етириштириш учун 1500 л, 1 т жуҳори етиштириш учун 3 млн. л, 1 т шоли етиштириш учун 20 млн. л, 1 гектар пахта учун 12-20 минг м3 сув сарфланади.

       11-расмда бир тонна махсулот ишлаб чиқариш учун сарфланган сув микдори келтирилган.

Ер курраси бўйича ҳар бир кишига йилига ўртача 11 минг м3 дарё суви тўғри келади. Лекин мамлакатлар бўйича сув ресурслари нотекис жойлашган. Хиндистонда жон бошига йилига 3,4 - 3,1 минг м3 ни ва Норвегияда - 108,8 минг м3 ни ташкил этади. К.С. Лосев маълумотларига кўра, Ер курраси бўйича саноатда, иссиқлик электро станцияларида йилига 670 км3 сув ишлатилади, бунинг 320 км3 иссиқлик электр станцияларига тўғри келади. Ҳозирги пайтда кўпгина саноат корхоналарида сувдан айланма фойдаланишга ўтилда, шунинг учун дарё, кўл, ер ости сувларини ишлатиш 50 %га қисқарди. Тошкент шаҳрида жон бошига суткада маиший хўжаликлар учун 300 литргача сув сарфланади, бунинг натижасида бир йилда 0,2 км3 дан кўп сув керак бўлади. Чирчиқ дарёси йиллик сув миқдорининг 3 % ини ташкил этади. Чирчиқ-Бўзсувнинг тоза суви аҳоли зич яшайдиган пунктлар, саноат корхоналари ва туманлардан ўтади. Ҳар куни унга 2,1 млн. м3 оқова сув ташланиб уни ифлосламоқда. Бўзсувни 250 дан ортиқ корхоналар, Чирчиқ дарёсини эса «Электрокимёсаноати» каби корхоналар ифлос қилмоқда. Дунёда ҳозирги пайтда 200 млн. гектар ерни суғориш учун йилига 2800 км3 сув дарёлардан ва ер остидан олинади. Бу дунёдаги дарёлар сувинипг 7 фоизига тенг. Олинган 2800 км3 сувнинг 17 % и ёки 470 км3 қайтарма суви кўринишда дарёларга ва ер ости сувига қўшилади, қолган 83 % и ёки 2330 км3 эса бутунлай сарфланиб кетади. Республикамизда халқ хўжалигинииг турли соҳалари учун йилига 71,69 км3 сув сарфланади. Бу сувнинг 60,39 км3 суғоришга, қолган қисми 11,30 км3 саноат, маиший-коммунал соҳаларга ишлатилади. Суғоришга олинган сувнинг 10,07 км3 қайтарма сувга айланади, қолган қисми бутунлай сарфланиб кетади. Саноатдаги ва маиший-коммунал хўжалиги ва бошқа соҳалардаги 11,30 км3 сувнинг бир қисми тозаланиб, яна бир қисми бутунлай тозаланмасдан сув хавзаларига чиқариб ташланиб уларни ифлосламокда. Россия Федерациясида дарё ва кичик дарёларда йиллик ўртача сув оқими 4714 км3 ни ташкил этади. 1 млн. аҳолига 5,7 км3 дарё суви тўғри келади. Бироқ ана шу сув худудларда нотекис тақсимланган. Бутун аҳолининг 15 % и жойлашган шимоли-шарқий регионларда умумий дарё cyвларининг 86 фоизи аҳолининг 35 фоизи жойлашган жанубий ва жанубий-ғарбий регионда эса чучук сув ресурсларининг атиги 14 % и мавжуд.

     Ўзбекистон Республикасининг сув ресурслари ер усти ва ер ости сувларидан ташкил топган бўлиб, уларни микдорий кўрсаткичлари 8-жадвалда келтирилган.                             8 жадвал             

                  .№

Сув оқимининг номи

Ўртача

 

 

Дарёнинг сув сарфи

Сувнинг хажми

 

 

Qм3 

Wмл.м3

1.

Сурхандарё хавзаси

Шу жумладан:

Тожикитон

Ўзбекистон

130,3

 

33,0

97,3

4108

 

1041

3069

2.

Шеробод дарё хавзаси

7,24

0,228

3.

Зарафшондарё хавзаси

Шу жумладан:

Тожикитон

Ўзбекистон

188,1

 

164

24,1

5910

 

5150

0,760

4.

Қашқадарё дарё хавзаси

Бутун Амударё хавзаси бўйича

50,9

179,5

1606

5563

5.

Чирчиқ дарёси хавзаси

45

1419

6.

Ангрен дарёси хавзаси

143

4511

7.

Сангзор дарёси хавзаси, Зомин дарё ва Туркист тоғ тизмасидаги сойлар

11,7

0,368

8.

Фарғона водийси дарёлари хавзалари

54,1

1706

9.

Бутун Сирдарё хавзаси бўйича

253,8

8004

 

Ўзбекистон бўйича жами

433,3

13667

               Ўзбекистон Республикасида олинган чучук сувнинг 92 фоизи қишлоқхўжалигида, 6 фоизи саноатда, 0,5 фоизи коммунал хўжалигида сарфланса, 1,5 фоизи бўлиниб кетади. Туркманистонда эса олинган чучук сувнинг 72 фоизи қишлоқ хўжалигида, 2 фоизи саноатда, 0,5 фоизи коммунал хўжаликда сарфланса, 25,5 фоизи буғланиб кетади. Дунёдаги 50 дан ортиқ мамлакатларда чучук сув ҳозирги пайтда етишмайди. Жазоир, Бельгия, Англия, Франция, Олмонияда, Голландия, Данияда, Жанубий Африка Республикасида, Мексикада, Японияда, Африканинг бир қатор мамлакатларида, яқин Шарқ мамлакатларида чучук сув танқислиги сезилмокда.     Ер юзида сув суюк,каттик ва газсимон холатда мавжуд булиб,модда ва энергия айланма ҳараакатида катта рол уйнайди..Айникса атмосферадаги сув буглари ва тупрок намлиги намлигининг ахамияти катта.Дунё океанининг сувлари  тугамайдиган  ресурсларга киради ва айланма ҳараакат натижасида сув захиралари доимо тикланиб туради. Инсон бевосита ишлатиши мумкин бўлган сув заҳиралари тугайдиган ва тикланадиган ресурслар  хисобланади.Гидросферадаги  барча сувларнинг 97.2 % Дунё океанларининг  Шўр сувларига туғри келади. Ер юзида фойдаланиши мумкин бўлган чучук сувлар микдори гидросферадаги умумий сув хажмининг тахминан 1% дан ортиғини ташкил этади. 

 

 

 

                       Инсоннинг хўжалик фаолиятида сув манбалари арзон транспорт ва энергия воситаси, суғориладиган деҳқончиликни ривожлантиришнинг асоси, саноат корхоналарини тўғри жойлаштиришни белгилайдиган муҳим омил ҳисобланади. Кишилар сувсиз уч кунгина чидайди.       Муайян худуддаги юза ва ер остидаги сув заҳиралари сув бойликлари дейилади. Ер усти ва ер ости сувнинг миқдори ва сифатини сақлашга қаратилган тадбирлар сув ресурсларининг   муҳофаза қилинишидир.

Сайёрамизда дарё ва кўллар бир тексида тақсимланмаган ва айрим худудларда  сув тугайдиган ҳамда секин тикланадиган ресурс ҳисобланади     

    Инсонларнинг сувга бўлган эҳтиёжи тобора ўсиб бормокда. Сувларни саноат ва маиший чиқиндилар билан ифлосланиши ҳам сув етишмаслиги асосий сабабларидан биридир. Сувнинг ифлосланиши деганда унинг таркибида  сифатини  камайтирувчи бегона бирикмаларнинг мавжудлиги тушинилади.Қайта фойдалниш учун ифлосланган ҳар бир м3 саноат ва маиший оқоваларга 10 м3 хажимдаги тоза сувни аралаштириш лозим бўлади.

                   Сувларни ифлослантирувчи асосий манбаларга саноат ва маиший хўжаликдан чиқадиган оқава сувлар, қазилма бойликларни ишлаб чиқаришдаги оқовалар, нефтни қайта ишлаш корхоналарда ишлатиладиган чиқинди сувлар: транспортнинг ташлама сувлари; шаҳаралардан, ҳамда кимёвий воситалар ишлатиладиган далалардан оқиб чиққан сувлар; касалхоналар ва чорвачилик комплексларидан оқиб чиқаётган тозаланмаган сувлар ва бошқалар киради.

                   Сайёрамизда сувларнинг ифлосланиши натижасида ҳар йили 500 миллиондан ортиқ киши турли оғир касалликларга чалинади. Ер юзида сувларни радиоактив ифлосланиши ҳам катта хавф туғдирмоқда. Қирғизистондаги Майлисувда жойлашган радиоактив чиқиндилар ҳозирда Сирдарё сувларини ифлослантиришига хавф солмокда. Ривожланган мамлакатларда шаҳаралар ва ахоли пунктларида сув сарфи  жон бошига суткада 150 литрни. Россияда 250 литрни ташкил қилади.

                   Сувдан икки турда фойдаланилади,умумий ва махсус тарзда фойдаланилади. Сув ҳолатига таъсир этувчи  иншоат ва техникавий қурилмаларни ишлатмасдан фойдаланиш умумий, иншоот  ёки техникавий   қурилмаларни ишлатиш маҳсус фойдаланиш дейилади.

Оқова сувларни тозалаш

                   Табиат ўзининг таркибий қисми бўлган сувни ўзи тозалайди, аммо бу жараён эволюцион тарзда бўлиб, у жуда секин амалга ошади.Ҳозирда шу даражада ифлосланиш кўпки сув ўз-ўзини тозалшга қурби етмай қолди шунинг учун  фойдалаган сувларни маҳсус йўллар билан тозалш керак бўлади. Инсонлар маиший  ва ишлаб чиқариш фаолиятида фойдалаган кейинги сувлар оқова сувлар дейилади.

                   Сувнинг сифати деганда бу сувдан бирор турида фойдаланишда унинг яроқлигини аниқлаш учун  сув таркиби ва хусусиятларини ўрганиш лозим.

                    Оқова сувларда сифат кўрсатгичлари: муаллақ моддалар ҳосил бўлишига қараб минерал ва органик бўлиши мумкин.Уни таркибида қум лой ва ҳоказо заррачалардан иборат азот бирикмалари ва бошқа органик моддалар, парчаланиш маҳсулотлари бўлиши мумкин. Оқова сувларда бўладиган моддалар рўйхати ва  уларнинг меъёрий-техникавий хужжатларда белгиланган жамланиш оқова сувларнинг  таркиб меъёрлари дейилади. Оқова сувлардаги муайян моддаларни бузиб юбориш ёки уларни чиқариб юбориш мақсадида ишлов бериш оқова сувларни тозалаш дейилади. Кимё саноати корхоналаридан чиқадигант оқава сувлари сув ҳавзаларидаги жониворларни қириб юборади, айниқса қоғоз-целюлёза  ишлаб чиқариш комбинатларидан чиқадиган чиқинди сувлари ўта заҳарлиги билан ажралиб туради.

    Саноат корхоналридан чиқадиган сувлар пайдо бўлишига кўра  3 гуруҳга ажратилинади:

    1-гуруҳга чиқинди сувларга сувни техналогик жараёнда реагент сифатида ишлатиш оқибатида пайдо бўладиган сувлар киради, улар техналогик жараёнда қатнашганда зарарли моддалр билан ифлосланади;

    2- гуруҳга агрегатлар ва аппаратлари совитишда ҳамда қўшимча  операция ва жараёнларда қатнашиш  оқибатларида пайдо бўладиган чиқинди сувлар киради. Бундай сувлар одатда ифлосланмаса ҳам  лекин ҳарорати юқори бўлади;

   3- гуруҳга ёрдамчи хўжаликлар, қўшимча цехлар, омборлар, транспорт воситалари ва ҳоказолардан пайдо бўладиган чиқинди сувлар киради, улар турли заҳарли моддалар билан ифлосланган бўлиши мумкин.

                   Тозалаш учун маҳсус воситалар ва услублардан фойдаланилади. Сувдаги муаллақ чўкиндиларни чўкиши учун қилинган гидротехник иншоот тиндиргичдир. Улар доира ёки  тўғри бурчак шакилдаги қудуқлардан иборат.Тозаловчи иншоатлар ишлаш таркиби бўйича механик, физик –кимёвий, электро–кимёвий, биологик ва комплекс услублар қўлланилади. Механик усулда сувларни минерал ва органик моддалардан тозаланилади. Кимёвий усулда оқова сувларга турли кимёвий бирикмалар қўшиб зарарли моддалар билан реакцияга киритилиб тозаланади. Кимёвий тозалаш корхоналарида сувни такрор ишлатиш мақсадида, ҳамда оқоваларни сув хавзаларига ёки канализация тармоғига ташланишдан олдин ўтказилади. Биологик тозаланиш услуби қўлланилганда, органик ифлословчи, бактерия ва микроорганизмлар ёрдамида минерализация қилинади. Сувдаги 1300 дан ортиқ зарарли бирикмаларнинг АДК лари ва корхоналр учун оқаваларни ташлашнинг йўл қўйилган чегаралари белгиланган. Корхоналар сувларнинг белгиланган майдонлари, биологик ҳовуз ва аэротенкларда амалга оширилади.       Шундан сўнг сув хлор ёрдамида дезинфекция қилинади ва унда ҳамма бактериялар нобуд бўлади. Ер юзи аҳолисини сифатли сув билан таьминлашда ер ости сувларнинг аҳамияти каттадир.Турли мамлактларда, шу жумладан Ўзбекистонда ер ости сувлари артизан сувлари ва минерал сувлар катта миқдорда ичимлик учун ишлатилинади.

                    Минерал сувлар лиитмитидан ортиқча ишлатганлиги ва оқаваларини ташлашнинг меъёридан оширилганлиги учун жарима ва бошқа тўловлар тўлайдилар.

 Ер ости сувлари. Ер ости сувлари, ер усти сувлари ва ёғингарчилик оқибатидаги намликларнинг ер қавтидан фильтрланиши натижасида унинг пастки, сув ўтмас қаватларида тўпланади ва ер ости сув хавзаларини пайдо қилади. Сувнинг ер остида йиғилиши, сув хавзаларининг пайдо бўлиши, унинг ҳаракати тоғ жинсларининг тузилишига жуда боғлиқдир. Ер ости тоғ жинслари сувга нисбатан икки хил бўлади: сув ўтказувчи ва сув ўтказмовчи жинслар.

                   Сув ўтказувчи жинсларга қум, шағал ва охактошлар киради. Сув ўтказмас қаватлар мустаҳкам, қаттиқ гранитдан, қум қаватдан, охактошлардан ёки лой қаватидан иборатдир. Сув ўтказувчи ва ўтказмовчи гипс қаватлар кўпинча галма-гал жойлашган бўлиб, улар орасида сув ҳараакати мавжуддир. Ер ости сувлар ҳар хил чуқурликда жойлашган, оралиқ тафовути 1,5 м дан 16 км гача етиши мумкин, улар босимли ва босимсиз бўлади. Анчагина чуқурликда жойлашган босмли сувлар артезиан сувлар  номи билан юритилади.XII –асрда Франциянинг Арт вилояти аҳолиси ер остида жойлашган чуқур ер қатламлари оралиғидаги сувдан фойдаланган ва бу сув шу вақтгача мазкур вилоятноми билан чуқур артезан суви деб аталади.

                   Келажакда ер ости сувларидан кенг қўламда фойдаланиш кузда тутилмокда. МДХ ер ости сувларига жуда бой, масалан, Туркманистон ва Қозоғистон сувлари  жуда кўп миқдорда ер остида тўпланган. Хорижий мамлакатлар ҳам ер ости сувларидан  кенг кўламда фойдаланадилар. Масалан, Японияда йилига 750 млн тонна сув кишилар эхтиёжи учун сарфланади,  шундан 13300 млн. тоннаси  ер ости сувларига тўғри келади.

                   Гурунт сувлари.  Ер юзига энг яқин жойлашган ер ости  суви ўтказмас қаватида  тўпланган сувлар гурунт сувлар дейилади, улар  фильтирланиш натижасида  пайдо бўлади, бундай сувларда босим бўлмайди.

                   Бундай сув ташувчи қаватнинг юқори томони сув ўтказмас жинслар билан қопланган бўлади. Атмосфера сувларининг маълум майдонда фильтирланиши ер ости сувини тўплашига олиб келади, бу майдонни сув билан таъминлаш минтақаси деб аталади. Ер рельефи паст булган жорйларда ер ости қаватидаги сувлар ер юзига булоқ бўлиб чиқиши мумкин.

                   Сув ташувчи қаватларнинг томи сув ўтказмас жинлардан иборат бўлса, паст жойларда, дарёлар оқадиган водийларда сув босим билан ер тагидан отилиб чиқади. Бундай чашмалар юқорига кутарилувчи  чашмалар дейилади.

                    Гурунт сувлари кудуклар ёрдамида хам олинади,уларнинг микдори доим бир хилда бўлмайди, у атмосферадан ёғиладиган  ёғингрчиликка боғлиқ. Гурунт сувларига иқлим, ер жинсларининг кимёвий таркиби ва  бошқа омиллар таъсир килади. Гурунт сувларини муҳофаза килиш учун уни оқим йўлини аниқлаш  керак.           

                   Тепа ер ости сувлари. Айрим холларда гурунт ер ости сувларининг тепасида  ер остида тўпланиб қолган сувларни ҳам учратиш мумкин. Тепа ер ости сувлари ер юзасига яқин бўлганидан улар тез-тез микроорганизмлар, тузлар, заҳарали кимёвий моддалар, минерал ўғитлар билан ифлосланиб туради, бундай сувлар ичимлик  сувлари сифатида тавсия этилмайди. Уларни зарарсиз ҳолига келтирибгина ичиш мумкин.

                   Артизан сувлари. Чукур ер ости қатламларида тўпланадиган юқори босимли, бу сувлар сувга чидамли биринчи, иккинчи ёки кўп қаватли жинсларнинг тагига жойлашган бўлиб, қатламлар орасида ётади.  Сув ташувчи қатламлар ифлосланишдан анча ҳимояланган бўлади. Артизан қатламлараро сув анча узоқ масофада (бир неча 100 км) ер юзасига чиқиб, ёғинлардан ёки юза сув хавзаларидан озиқланади.

                   Босимли артизан сувлар ҳаракати  гравитацион кучлар ва бир неча атмосфера босими таъсирида сувнинг кайишқоқолик хусусияти туфайли ҳаракатга келади.

                   Сув утказмайдиган сув йуллари ва унинг томи оралиғида қисилиб ётган сув доим босим остида бўлади, ерни бурғалаб ковлаш билан  сув ер юзасига отилиб чиқади, баъзи ҳолларда  ер тагидан чашма сингари ўзи отилиб чиқади.

 Ер ости сувларида 70 га якин кимёвий элементлар топилган.  Булардан фтор, мис,

рух, темир, фосфор, кальций, магний, хром, қўрғошин ва бошқалар.

 

Очик юза сув манаблари.

 

Юза сувларга дарё, кўл, денгиз, каналлар, ариқлар киради. Улар  таркиби тез ўзгарувчанлиги, унда минерал тузларнинг камлиги, осиғлик моддаларнинг кўплиги, микроблар билан ифлосланиши даражаси юқорилиги, сув микдорининг фаслга қараб ва метерелогик шароитга қараб кўпайиб-камайиб туриши билан ажралади.

                   Муз қопламлари, ёғингарчилик, сел ва бошқа табиий ҳодисалар сувнинг кўрсатгичига салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Очик сув хавзалари антропоген таъсири да  ифлосланади.

                   Дарёлар. Улар энг асосий очик сув хавзалари бўлиб кенг кўлламда маълум ишланишдан сўнг аҳолии эҳтёжи учун  ишлатилинади.

                   Очиқ сув хавзалрининг бузулиши саноат корхоналарининг  оқова сувларини  оқизишлари натижасида ифлосланмоқда.Ўрта Осиё республикасида дарёлар тоғлардан озиқланади  шунинг учун уларнинг сувлари тиник, тоза, мазали ва чучукдир. Ҳараорати 12-14 0С ошмайди. Лекин сув оқими 500-600 км  га етганда, айникса Амударё сувлари лойқаланиб ўз таркибида кўп миқдорда осиғлик заррачалар, қум, лой, хас-чўплар тутади, уларнинг минерал таркиби, органик моддалр микдори, микробларнинг сони ортади. 1 литр сувда 6500-13000 мг осиғлик заррачалар бўлиши мумкин.

                    Дарёларнинг сувга бойлиги  бир хил эмас масалан Амударёнинг бир дақиқадаги  оқими -1500 м3 га, Сирдарёники эса 540м3 ни ташкил қилади.

                   Кўллар. Очик сув хавзалри бўлиб, улар сувнинг хажми, катта-кичиклиги, чуқурлиги жиҳатидан бир-биридан фарқланади. Уларнинг сувлари асосан чучук бўлади.Улар дарёларни қуйилишидан пайдо бўлади.

                   Сунъий сув омборлари. Кейинги 30-40 йилларда катта дарё сувлари ёрдамида электр қуввати олиш учун  бир неча сув омборлари қурилди. Масалан, Ўзбекистон дарёларида кўплаб сув омборлари қурилди ва улардаги сув хажми 10 млрд м3 ни ташкил қилади. Улар туфайли Амударё сувлари  анча жиловланди.

   Сув омборларининг сувлари ўзига хослиги  улар минералашиб боради яъни туз микдори ортиб боради. Бунга сабаб  сувни буғланиши. Яна бир хусусияти  уларнинг кўкариб кетиши.

                   Каналлар.Кам сувли минтақаларга каналлар қазиб сув олиб борилади. Улардаги сув ҳараакати  секундига 20-40 м 3 ни такил этади, лекин ўз-ўзини тозалш сусит кетади. Вақт ўтиши билан кўкариб кетади. Каналалар суғориш учун фойдаланилади.

                   Сув ва инсон саломатлиги.

     Аҳолини сув билан таъминлашда гигиена талабларига жавоб берадиган тоза ичимлик сув билан таъминлаш унинг саломатлигини муҳофаза қилишнинг асосий  омилларидан хисобланилади. Сув билан таъминлашда  уни сув орқали тарқаладиган юқумли касалликларидан асраш ва сувнинг  кимёвий таркибини ўзгаришидан келиб чиқадиган заҳараланишларни олдини олиш кўзда тутилади. Сувнинг сифати ва таркибининг бузилиши, уларнинг таркибида юқумли касалликларни  қўзғатувчи  микроораганизмларни, гижжаларни тухимини купайиб кетиши, кимёвий моддаолар миқдорини ўзгариши инсон соғлигига зиён етказади.

                   Сув орқали тарқалувчи хавфли юқумли касалликлар ичбуруғ, гепатит, қорин тифи, диариея каби касалликларни келтириб чиқаради.

                   Ўзбекистонда сув орқали тарқалувчи ичак касалликларни тахлил қилсак 70-80% ичак инфекцияси ховузлар, ариқ ва канал сувларини ичишдан, 8-13% и канал ва катта ариқларда чўмилишдан, 5-8% ифлосланган қудуқ сувларни ичиш натижасидир.

                        Табиий сувлар таркибида  инсон ва жониворлар, ўсимликлар учун зарур бўлган  биологик  микроэлементлар мавжуд. Улар тирик организмлар фаолиятида фаол  моддалар билан бирикиб муҳим биокимёвий жараёнларда қатнашади. Сув таркибида 65га якин микроэлементлар мавжуд. Шулардан 20 дан ортиқ микроэлементлар  организм учун жуда зарурдир. Шулардан энг кўп ўрнганилгани йод, фтор, молбиден, мис, темир ва бошқа элементлар.           0.7-1.5 мг Фтор одам организмининг 10дан 80% гача сув билан бирга киради 1 литр сувда микдори 2-8 мг етганда одамлард умиртқа поғоналарида, қобурға ва бошқа суякларда ўзгариш бўлади. Бу касаллик флюороз касаллиги дейилади. Фтор микдори 1.4-1.6 мг га етган сувларда инсонларнинг тишлари сарғиш-жигар ранг доғлар пайдо бўлади.Фтор миқдори 2.5 мг/л га етганда  тиш эмали ғадир-будир  ва қора доғлар пайдо бўлиши кузатилган. Фтор миқдори 1 литр сувда  рухсат этилган миқдори ташкил этиши керак.

Сув хавзаларининг санитария муҳофазаси.   Сув хавзалрининг ҳозирги аҳволи жуда ночор бунга сабаблардан бири сувларнинг салмоқли миқдори хўжалик ва одамлар исътемоли учун яроқсиз шўр сувлардир,чучук сув эса жуда кам бўлиб. Аҳоли сонинг ўсиши.шаҳарлар сони ўсиб бораётгани янги корхоналар қурилиши сув сарфини тоборо кўпайишига сабаб бўлмоқда. Дарё ва кўл сувларининг зарарли моддалар ва зарарли кимёвий моддалар билан ифлосланиши сувдаги органик ҳаётга таъсир этиб, балиқлар ва сув ўтларини заҳаралайди. Бу кимёвий моддалар ичида ДДТ, гексохлоран, антио ва бошқалар бўлиб, улар узоқ вақт парчаланади.        Масалан: ДДТ модасининг парчаланиши эллик йил. Ўрта Осиёда дренаж зовур, саноат ва маиший коммунал ифлос чиқинди сувларининг дарёларга қўшилиши туфайли Амударё ва Сирдарёда зарарли моддаларнинг, экин далаларидан чиққан зарарли кимёвий моддалар концентрациясининг микдори меъёрдагидан 1,8-3,0 марта кўп.        Сув ресурсларини ифлосланишдан сақлашда ва уни қайта тиклашда қуйидаги тадбир-чоралар амалга оширилиши керак:

- дунёдаги барча мамлакатлар чучук сувнинг сифатмеъёрларини, сувларда зарарли моддаларнинг меъёрдаги концентрациясини ишлаб чиқишлари ва жорий этилишига катъий риоя килиш зарур.

- сув ресурсларининг сифати пасайиб кетишдан сақлаш, ифлос окава сувлар микдорини камайтиришга эришиш. Саноатда сувдан фойдаланишнинг айланма системасига утиш зарур. Шунда чучук сув тежаб колинади, ифлосланган сувнинг сув хавзаларига окизилишига чек куйилади, натижада дарё, кул, сув омборлари, канал сувлари тоза сакланади;

- ифлос чикинди сувлар микдорини камайтириб, сув ресурсларининг тоза сақлашда режали равишда ҳара бир корхона кошида чикинди сувларни тозаловчи иншоотлар куриш ва тозалаш усулларини такомиллаштириб бориш лозим;

- сув ресурсларини тоза сақлашда саноат корхоналарида совитиш ишларини сув ёрдамида эмас, хаво ёрдамида амалга ошириш усулларини куллаш зарур. Бунда чучук сувнинг 60-70 фоизи тежалади;

- сув истъемол килишнинг илгор фан-техника ютукларига асосланган меъёрларини ишлаб чикиш;

- ишлаб чиқариш корхоналарида «курук» технологияни куллаб, чучук сув ишлатмаслик. Macaлан: 1 т когоз тайёрлаш учун 250 т сув сарфланади, АКШ, Англия, Франция ва Японияда когоз курук ишлов бериш технологияси оркали олинади;

- сув ресурсларини тоза сақлаб, уларни муҳофаза килишда чикинди ифлос сувдан сугоришда фойдаланишга утиш зарур;

- сув ресурсларини ифлосланишдан сақлашда саноати ривожланган шаҳараларда иккита сув кувури системасига утиш керак. Биттасидан ичимлик сув, иккилчидаи саноат ва коммунал хужалик учун ишлатиладиган техник сув келиши керак. Масалан: Париж, Олмония шаҳараларида мавжуд.

       Сув ресурсларини тоза сақлашда марказлашган канализациянинг ахамияти катта. Ҳозирча Ўзбекистон Республикасининг йирик ахоли тypap жойларининг 40 фоизида коммунал канализация мавжуд. 23 шаҳарада эса марказлашган канализация бор холос. Натижада

Ҳар бир кишининг суткали сув сарфи 170 литрга шаҳарларда эса 300 литрга бормоқда.Саноат корхоналрида сувдан моддаларни эритишда. Совитишда.аралаштиршда ва тозалшда техналогияларида ишлатилинади.Масалан1 тн  чўяни эритиб пўлатга айлантириш учун 50-150 м куб.1 тонна мих олиш учун 500 м куб.1тн  синтетик никел  олиш  учун 400 м куб.1тн сульфит целюлоза олиш учун 1325 мкуб сув сарфланилади.

Техниканинг табиатга таъсири ортиб кетган вақтда  сув хавзалринимуҳофаза қилиш долзарб масала бўлиб қолди.маълумотларга қараганда  жаҳондаги дарё кўл ва сув омборларидаги мавжуд бутун чучук сув 25000км куб бўлиб  лекин инсонлар томонида ҳар йили 450 км куб чиқинди ва ифлосликлар ташланмоқда сувнинг 50% гина чала ярим тозалар экан.

       Ер куррасида чучук сувнинг географик жойлашуви бир хилда эмас маслан ,Европа ва Осиё мамлакатларида жаҳон аҳолисининг 70 % яшайди .лекин чучук сув заҳираси 39% ташкил этади. Сувнинг бундай географик жойдашуви дунё аҳолисининг 50% и учун сув танқисилигини  келтириб чиқаради..Шунинг учун сувга бўлган муносабатларни ўзгартириш керак .шундагина сувни узоқ вақтгача сақлаш мумкин бўлади.

\   Сув ҳавзалрни асраш давлат иши бўлиб .бунда жуда кўп ташкилотлар .вазирликлар.кўмиталар қатнашади.Очиқ сув хавзаларини асраш ва муҳофаза қилиш  биздаги давлат  с ув қонуничилиги асосида  ўз ифодасини  топган.

\    Сувниифлосликлари ичида энг хавфлиси  чидамлиги ва заҳарлиги билан ажралиб  турувчи  нефт маҳсулоти .оғир металлар.кислота ва ишқорлардир.

        Нефт маҳсулотлари 300 км масофагача тарқалади ва сув юзасида улкан доғлар ҳосил қилади натижада сувни ҳаво муҳитидан ажратиб .газ алмашинуви бузилади

       Кимё саноати корхоналаридан чиқадигант оқава сувлари сув ҳавзаларидаги жониворларни қириб юборади .айниқса қоғоз-целюлёза  ишлаб чиқариш комбинатларидан чиқадиган чиқинди сувлари ўта заҳарлиги билан ажралиб туради

    Саноат корхоналридан чиқадиган сувлар пайдо бўлишига кўра  3 гуруҳга ажратилинади.

    !-гуруҳга чиқинди сувларга сувни техналогик жараёнда реагент сифатида ишлатиш оқибатида пайдо бўладиган сувлар киради.улар техналогик жараёнда қатнашганда зарарли моддалр билан ифлосланади.

    2- гуруҳга агрегатлар ва аппаратлари совитишда ҳамда қўшимча  операция ва жараёнларда қатнашиш  оқибатларида пайдо бўладиган чиқинди сувлар киради.Бундай сувлар одатда ифлосланмаса ҳам  лекин ҳарорати юқори бўлади.

   №- гуруҳга ёрдамчи хўжаликлар.қўшимча цехлар.омборлар. транспорт воситалари ва ҳоказолардан пайдо бўладиган чиқинди сувлар киради.улар турли заҳарли моддалар Билан ифлосланган бўлиши мумкин.

    Хўжалик чиқинди сувлари ўз кимёвий бирикмаларига кўра  минерал.органик ва бактериал таркибларга бўлинади.айниқса сувлар микроорганизмларга бой бўлади 1 мл таркибда  миллинлабмикроблар бўлади.Шаҳар худуда жойлашган саноат чиқиндилари умуми канализацияга тушади улар умумий қисмининг 40% ига туғри келади.

\

  Ўрта Осиё ва Ўзбекистонда сувдан фойдаланиш. 

 

    Ўрта Осиё Дунё океанлари боғланмаган берк хавза бўлиб.Ер юзида сув  етишмайдиган қурғоқчилик зона ҳисобланилади.Ў.Онинг текислик қисмида буғланиш йилига ёмғир миқдоридан кўп бўлади. Ў.О да ер ости ва ер усти сувлари чекланган ва шунинг учун улардан оқилона фойланишни талаб  қилинади.Икки асосий дарё-Сирдарё ва Амударёнинг сувлари деярли тўлиқ ўзлаштирилган ва ер ости сувлари ҳам  тоборо кўп ишлатилмоқда.Дарё сувларини суғоришга ишлатилиши Орол денгизининг қуришига сабаб бўлмоқда..Ўзбекистон ерларида асосан Сирдарё .Амударё.Зарафшон.Қашқадарё.Сурхандарё.Чирчиқ ва Охангарон дарёлари сувларидан суғорилади. Дарёларнинг сувни тартибга солигш учун 50 дан ортиқ сув оаборлари қури лган.Мавжуд ишлатиладиган сувларнинг 90.2% суғоришга.хўжалик ичимлик мақсадида 6.1%.саноатга 2.2% балиқ хужалигига 1.5% сарифланилади.Республикада шаҳар аҳолисининг  89% ва қишлоқ аҳолисининг 64.5% марказлашган водпровод билан таъминланган.Шаҳар аҳолисининг 54% вам қишлоқ аҳолисининг3% марказлашган канализация системаси Билан  таъминланган холос. Сув сифатининг кимёвий кўрсатгичига кўранамуналарининг16.3%.биологик кўрсатгичи бўйича 5.5% нормативлврига тўғри келмайди.(2004 й маълумоти бўйича)

   Республикада ер ости сувларинг 95 та кони мавжуд бўлиб ҳозирда ер ости сувларининг имкониятлари 52% ишлатилмоқда. Ўзбекистонда эҳтиёжлари учун ишлатиладиган сувнинг 8% мамлакат худудида.92% қўўни мамлакатлар худудидан шакилланади.Дарёлар оқими давлатлараро келишувига кўра ўзаро тақсимланилади.Ўзбекистоннинг асосий дарёлари КИрғизистон .Тожикистон ва Туркманистон худудидан ифлосланиб келади.Ўзбекистонда ифлосланган сувларнинг 78% суғориладиган ерларда вужудга келади 18% саноат хиссасига ва 4% коммунал хўжаликка тўғри келади

  Саноат корхоналарининг 80% Тошкент.Фарғона.Навоий ва Самарқанд вилояти саноат корхоналрига  хиссасига тўғри келади

\    Коммунал-маиший оқоваларининг 50% ортиғи Тошкент ва Самарқанд вилоятлари хиссасига тўғри келади.

 Сувлвргв пестетци ва гербедцитларни кўплаб тушиши натижасида айрим худудларда  сув муаммоси келиб чиқмоқда Айниқса Қорақалопғистон ва Хоразимда сув сифати жуда ёмонлиги натижасида  касалликлар ортиб кетди

   Охирги вақтларда ер ости сувларининг сифати ёмонлашуви кузатилинмоқда улар ПДК дан юз баробар ортганлиги қайд этилмоқда

   Ўзбекистонда сувдан оқилона фойдаланиш учун чет эл техналогияларидан фойдаланилмоқда.Уларга томчилатиб суғориш .сувларда қайта фойдаланиш.сув ҳисоблагичларини ўрнатиш

.оқаваларни тозалаш шулар жумласидандир. Ўзбекистон Республикасида сувдант фойдаланиш махсус “Сув ва сувдан фойдаланиш тўғрисида”(6 май 1993 й) қонуни асосида амалга оширилади. Сувдан оқилона фойдаланишни таъминлашда кенг жамоатчиликни иштироки.экологик таълим ва тарбияни ривожлантиришнинг аҳамияти катта.

\Орол ва Оролбўйидаги  экологик муаммолар келиб чиқиши жаҳон жамоатчилигини ташвишга солмоқда. Орол танглиги энг йирик экологик ҳалокатлардан бири бўлиб.денгиз хавзасида яшовчи 35 миллиондант ортиқ киши. Шу жумладан Ўзбекистон аҳолисининг катта қисми ҳам унинг таъсири остида яшамоқда.Ўрта Очиёда суғориладиган ер майдонинг ортиб кетиши ва сувдан нотўғри фойдаланиш Орол денгизининг тақдирини ҳал қилиб қўйди. Сўнги 40-45 йил ичида денгиз сатҳи 22 метрга пасайган ва сув хажми 1064 км кубдан 115 км кубга тушиб қолган.унинг ўрнига шўрхоқ ва ҳаракатчан қумлар вужудга келди.2004 йил охирида денгиз сатҳи 28.5 м мутлоқ баландликни ташкил этганлиги қайд қилинган.Бунингт оқибатида 45 минг км квадрат қисми қуриб қолган ва қуриқликка айланган.Денгиз шўрлиги ҳозирда 72 г/литрнидан ошган.Денгиз минтақасида 174 тур ҳайвон турларисони 38 тага қисқарган.

\    Ҳар йили Оролнинг қуриган тубидан 15-75 миллион тн гача туз ва чанг кўтарилиб.жуда катта худудларда ҳаво ва тупроқнинг ифлосланишига сабаб бўлмоқда.Оролбўйида табий ва антропоген чўлланишнинг суръатлариортиб бормоқда.Ичимлик сувлардаги туз миқдори 2-4 г/л ташкил қилади ва сув сарфи айрим  районларда 5 л дан ошмайди(нормада 200-300л).Аҳоли ўртасида касалланиш ва ўлим кўрсатгичлари юқори даражага етган.

  Оролнингт қум ва чангларини шамол Билан учишига қарши чоралардан сунъиу ўрмонлар ташкил этиш 1981-йилдан бошлаб денгизнинг қуриган  қисмида дарахтлар ва буталар ок ва кора саксовиллар қандим черкез ва бошқа ўсимликлар ўстириш бошланди ва ҳар йили 25 минг га ўрмон ташкил этилмоқда.Денгизнинг янги очилиб қолган ерларитуз битлан қопланганлиги  учун ўсимлик билан қоплатиш мумкин бўлмай қолди. Орол ва Оролбўйи муаммоларини ҳал этишда Марказий Осиё мамлакатларининг ҳамкорлигида иш олиб борилмоқда БМТ.Жаҳон Банки ва турли нодавлат ташкилотлар бу аср муоммасини  ижобий ҳал этишга ўз хиссаларини қўшмоқдалар.

\

 

           Биологик ресурслардан фойдаланиш.   

 

         Табиий ресурслар ичида биологик ресурслар алоҳида аҳамиятга эга. Чунки улар тугалланмайдиган ресурслар бўлиб маҳсулотларини чексиз муддатда беради. Биосферадаги ўзига хос барқарор  мувозанат кўп жиҳатидан ўсимлик ваҳайвонот оламининг биологик хилма-хиллига боғлиқ. Ўсимлик ва ҳайва ҳайвонлар сайёрамизнинг геофонди ҳисобланади ва ҳар бир тур табиатда ўз ўрнига эга. Ўсимлик  ва ҳайвонот олами бир-бирлари билан ўзаро боғлиқ. Агар ўсимликни бир тури йўқолса ҳашаротларнинг 10 дан то 30 туригача йўқалиши мумкинлиги аниқланилган ёки ҳайвонлар шу жойни тарк этади. Шу жиҳатдан қараганда уларни барча жойларда сақлаш керак бўлади. Ер куррасида қарийб 1-1.5 млн. ҳайвон турлари яшайди, бу миқдор ўсимлик турларидан уч марта кўп. ЮНЕСКО маълумотига кўра, кейинги юз йил мобойнида инсон хужалик фаолияти 25 минг турдаги олий ўсимликлар ва 1 минг турдаги умуртқали ҳайвонларнинг қирилиб кетиши хавфини келтириб чиқарган. Биосферадаги моддалар айланма ҳаракати фақат тирик организмлар иштирокида амалга оширилади.

         Ўсимлик ва ҳайвонлар маҳсулотисиз инсон ҳаётини тасавур қилиб бўлмайди.

         Ўсимликлар Ер юзидаги ҳаётнинг асоси ҳисобланилади.Сайёрамизда 500 мингдан ортиқ ўсимлик турлари мавжуддир. Ўсимликларнинг инсон ҳаётида аҳамияти бениҳоя катта. Улар атмосферада кислород балансини тартибга солиб туради, даволовчи ва санитария-гигиеник хусусиятга,  уй-жой қуришда, озиқланишда катта аҳамиятга эга.

         Ер юзидаги яшил ўсимликлар продуцент организмларга киради ва биосферада моддаларни айланма ҳаракатида асосий рол ўйнайди. Ўсимликлар фотосинтез жараёни натижасида ҳаводан карбонат ангидрид газини ютиб,йилига 5х10 устида11 тонна кислород чиқаради ва 200 млрд. Тоннага яқин  органик маҳсулот яратади.30 мингдан ортиқ ўсимлик турлари йўқалиб кетганлиги қайд қилинган.

         Мавжуд 300 миндан ортиқ юксак ўсимликларнинг 2500 туридан доимий, 20 мингга яқин турларидан эҳтиёжга қараб фойдаланилади. Инсон ҳаётида доривор ўсимликлар ҳам муҳим рол ўйнайди. Шаҳарларда яшил ўсимликлар ҳавони тозалайди, кишиларга эстетик завқ беради, далалларда шамоллардан ҳимоя қилади. Ўсимликлар ҳавони тозалайди, тупроқни емирилишидан сақлайди,ёмғрини ушлаб қолади ва дарёларни сув Билан бир маромда таъминлайди.

         Биосфера биомассасининг энг катта қисми -98.7 % ўрмонларда тўпланган. Ўрмон биоценознинг ҳамма компоненлари ўзаро ва атроф-муҳит билан узвий боғланган. Ўрмонларда қимматли ўсимлик ва ҳайвонлар турлари жамланган. Ёғочдан инсон эҳтиёжи учун зарур бўлган 20 мингга яқин турли маҳсулотлар олинади.

         Инсонларни ўсимликларга ижобий ва салбий таъсири бўлиб, ўрмонларни тиклаш, кўкалмзорлаштириш, ўсимликларни янги навларини яратиш ва бошқалар ижобий таъсирига киради.

         Инсоннинг салбий таъсири оқибатида охирги 10 минг йил ичида сайёрамиздаги ўрмонларнинг катта қисми йўқ қилиниб ташланди, кўплаб қимматли ўсимликларнинг турлари йўқалиб кетган.Ўрмонлар майдони62 млн.км2 дан 40 млн.км2 гача қисқарган.        

         Сайёрамизнинг “ўпкаси” ҳисобланган тропик ўрмонлар минутига 15-20 гектардан кесилмоқда.Бу жараёнлар биосферадаги барқарор мувозанатни издан чиқариб, экологик ҳалокат хавфини кучайтириши мумкин. Янги ерларни ўзлаштириш ,атроф-муҳитни ифлосланиши оқибатида ўнлаб ўсимликлар турлари йўқолмоқда.

         Ҳайвонлар биомассаси тирик мавжудодлар биомассасининг 2% ташкил қилишига қарамасдан улар биосферадаги модда алмашинувида, бошқа турли жараёнларда муҳим рол ўйнайди. Биосферадаги ҳайвон турларининг 1.5 млн.дан ошади.Содда ҳайвонлар тупроқ ҳосил бўлишида муҳим рол ўйнайди.Ҳайвонлар ўсимликлар ҳаётида ҳам катта таъсир кўрсатади. Ҳайвонлар консумент организмлар сифатида биосферада моддаланинг айланма ҳаракатида ўзининг экологик аҳамиятига эга. Инсонлар цучун ҳайвонлар озиқа маҳсулоти, ҳом ашё манбаи ва эстетик завқ манбаидир.

         Ҳайвонларнинг 1 млн.дан ортиқ тури ҳашоратларга тўғри келади.

         Ҳашоратлар ўсимликларни чанглайди, қушлар. Бошқа умиртқали ҳайвонларга озиқа манбаи бўлиб ҳисобланилади. Ер юзидаги ҳайвонлар био масасининг 95 %дан ортиғи умиртқалиларга тўғри келади. Дунё океанида ҳайвонлар биомассаси ўсимликлар биомассасидан каттадир.

         Инсоннинг бевосита таъсири натитжасида охирги 200 йил ичида 300 дан ортиқ сут эмизувчилар ва қушлар тури йўқалиб кетган. Ўрмонларнинг кесилиши, ерларнинг ўзлаштирилиши орқали инсон катта миқёсдаги ҳайвонот дунёсига билвосита таъсир кўрсатади. Ер юзидаги ҳамма биологик турлар керакли ва улар ўзига хос экологик маконни эгаллайдилар.

         Биосферадаги мувозанатни сақлашда ўсимлик ва ҳайвонларни муҳофаза қилиш ва улардан оқилона фойдаланиш катта аҳамиятга эга. Бу мақсадга эришиш учун турли тадбирлар ўтказилди. Х1Х асрдан бошлаб қўриқхоналар, миллий боғлар, буюртмалар ташкил қилиш фаолияти жадаллашган.

 

Ўзбекистоннинг биологик ресурслари ва улардан фойдаланиш

 

         Республика табиий шароитларининг турли-туманлиги, унинг биологик бойликларининг ҳам ҳар хил бўлишига таъсир этади. Ҳозирда ўсимликларнинг 4168 тури мавжуд бўлиб. Уларнинг 577 тури доривор ҳисобланилади.

         Ўзбекистоннинг ўрмон фонди 10 млн.гектар, шундан қарийб 2 млн. гектар майдон ўрмон билан қопланган. Ўрмонли ерлар текисликда,ўумли ҳудудда 3 млн. гектар, тоғ ёнбағирларида 0.5 млн. гектардан зиёд, қайирлардаги ўрмонлар майдони 31 минг гектар. Тоғ водийиларидаги тўқай ўрмонлар майдони 23 минг гектар. Республикамиз ўрмонларга анча қамбағал, мамлакат ҳудудида 5% ни ташкил қилади.

         Ўзбекистонда ўрмонлар геграфик жойлашувига мувофиқ уч тоифага бўлинади: 1) тоғ. 2) чўл ва 3) тўқай ўрмонлари. ТОғ ўрмонлари 311 минг гектар ёки ўрмонларнинг 11% ини ташкил этади.Шундан арча ўрмонлари 204 минг гектар ёки 7% ни ташкил қилади. Тоғ ўрмонлари асосан арчазорлар, пистазорлар ва ёнғоқ. мевали дарахтзорлар ташкил этади.

          Чўл ўрмонлар  майдони 2.4 млн. гектар ёки бутун ўрмонлар ҳудудининг 87% ни ташкил этади. Чўл минтақасидаги ўрмонларда оқ ва қорасаксовул, черкез, қандим  ўрмон ҳосил қилувчи дарахт ва буталардан ташкил топган. Чўл қисмида геология қидирув ишлари фаоллашуви, автотранспорт ҳаракатининг кучайиши, тури маъданларни қазиб олишнинг кенг миқёсда амалга оширилаётганлиги. Шаҳарчалар қурилаётган яйловлар майдонини қисқаришига сабаб бўлмоқда, мавжуд ўрмонлар қириқилмоқда.

         Чўл минтақасида ҳозирга келиб 1 млн. гектар майдонда ҳаракатдаги қумлар вужудга келган, уларда ҳеч қандай ўсимликлар ўсмайди ва яйлоа сифатида фойдаланилмайди.

         Тўқайзорлар ҳам йилдан йилга камайиб бормоқда. Тўқайзорлар майдони 2.5 минг гектарда сақланиб қолинган ва умумий ўрмонлар ҳудудининг 1% ташкил қилади.60- йилларда ҳудудда уларнинг майдони 270 минг гектар бўлган бўлса ҳозирда уларнинг майдони 10-15 мартага камайган. Бунга асосий сабаб пахта майдонларининг кенгайтириш оқибатида камайган.

          Ўзбекистонда ҳайвонот дунёсининг 600га яқин тури яшайди. 97 тур сут эмизувчилар, 379 тур қушлар 58 тур судралиб юрувчилар мавжуд.

         Ўзбекистонда доривор ва озиқабоп ўсимликларнинг турлари ҳам кўплаб учрайди ва уларниннг аксарияти муҳофазага муҳтож. Ҳар йилиреспубликада юзлаб тонна доривор ва озиқа ўсимликлари тайёрланилади.

         Ўзбекистонда яйловлар 23 млн.гектарни ташкил қилади. Чора моллари ҳаддан зиёд боқилганлиги натижасида 70% яйлоалар  яроқсиз ҳолига тушиб қолган. Бу ерларда ўсимликлардан меъёридан ортиқ фойдаланиш оқибатида ўсимликлар нобуд бўлиши шу Билан бирга ерларни бузуилиши , эрозияга, сел тошқинларнинг кўпайишига сабаб бўлмоқда.

             Ўрмонларни муҳофаза килиш учун қуйидаги тадбирларни билиш ва бажариш зарур:
- ёш нихоллар нобуд бўлишининг олдини олиш;
- ўрмон ресурсларини қайта тиклаш ва ҳосилдорлигини ошириш;
- ўрмонларни ёнгиндан сақлаш;
- ўрмонларни ҳара хил зараркунандалардан ва касалланишдан сақлаш;
- ўрмонларни заҳарали ва кимёвий моддалар билан ифлосланишдан сақлаш.

Ҳайвонларни муҳофаза килиш, уларнинг табиатдаги мувозанатини сақлаб колиш, тури ва микдори камайиб кетаётган ҳайвонларни купайтириш учун қуйидаги чораларни амалга ошириш лозим:
- овчилик ва балик овлашни энг аввало қанча ва қачон овлаш тартибини қонун асосида бажариш;
- тури ва сони камайиб кетаётган ҳайвонларни муҳофаза килиш мақсадида курикхоналарни тиклаш ва янгидан барпо этиш лозим.
   Ҳозир Республикамизда 9 та курикхона мавжуд:
- ҳайвонлар яшайдиган жойларнинг экологик шароитини яратиш (булар ҳайвонлар учун озука майдончалари, уялар куриш, табиий овкатлар билан таъминлаш, заҳарали химикатлардан сақлаш, сунъий оролчалар ва ховузлар яратиш ва бошкалар);
- тукайзорлар, утлоклар яратиш, зовурлар, жарлар, канал ва арик, атрофида ўрмон йулкалари яратиш;
- ҳайвонларни фойдали ва зарарли турларга ажратиш ва уларни муҳофаза килиш зарур;
- ҳайвонларни табиий офатлардан (сув тошкини, жала, бурон, кургокчилик ва каттик совукдан) сақлаш;
- ҳайвонларни иклимлаштириш, яъни янги хаёт шароитига мослаштириш;
- ҳайвонларни пестицидлар (заҳарали химикатлардан) билан заҳараланишдан caклaш чоралари;
- ҳайвонларни муҳофаза килишда халкаро (БМТ, ЮНЕСКО) ташкилотлари билан биргаликда иш олиб бориш зарур. Ҳайвонларни муҳофаза килишдаги илмий
- шароитлар Республикамиз ҳайвонот дунёсини муҳофаза килиб, курикхоналар ташкил этиб, ноёб ҳайвон турларининг биологиясини, яшаш шаротини, табиат билан алокаларини илмий равишда чукур урганиб, уларнинг яшаши ва купайиши учун оптимал экологик мухит яратиш оркали уларни келажак авлодлар учун колдириш имконияти яратилди.
   Ҳайвонларга нисбатан тўғри муносабатда бўлиш, уларни бокиш, купайиши учун тинмай курашиш болаларга ёшликдан бошлаб ургатилади, натижада табиат билан тўғри муносабатда бўлиш ёшлар онгини ҳара томонлама ривожлантириб, уларнинг кузатувчанлигини устиради, юксак ахлокий хиссиётини ва ҳайвонларга нисбатан эхтиёткорлик билан муносабатда бўлиш хиссини пайдо килади.

“Қизил китоб” ҳақида

 

 

         1948-йилда БМТ қошида табиатни муҳофаза қилиш бўйича ишларни бошқарувчи ва консултатция берувчи орган – Табиатни муҳофаза қилувчи Халқаро Иттифоқи (ТМХИ) тузилди. Бунда 100 дан ортиқ мамлакат 450 давлат ва жамоат ташкилотлари бирлаштирилди. ТМХИ и ташкилоти барча мамлакатлардаги ноёб ва камайиб бораётган турларни ўрганиш ва материаллар тўплаб маҳсус “Қизил китоб” тузди. “Қизил китоб” га киритилган ҳар бир ҳайвон ва ўсимлик турлари қадимги ва ҳозирги тарқалиш жойи, сони, биологик хусусиятлари ҳақидаги маълумотлар ёзилади.

         1966-йили “Қизил китоб” нинг биринчи ва иккинчи жилдлари нашир этилди.

         Ўзбекистон Қизил китоби 1979 –йилда таъсис этилган. 1983-йилда бири жилди нашир этилди. Унда ҳайвонлар сони ва унинг ўзгариш сабабларига , айрим турларнинг аҳволи ва уларнинг кўпайишига, муҳофаза қилиш бўйича белгиланган ва мўлжалланган тадбирларга алоҳида эътибор берилган. Ўзбекистонда «Кизил китоб» 1983 йили чоп этилган, унга 22 тур сут эмизувчи, 31 тур кушлар, 5 тур судралиб юрувчи ва 5 хил баликлар киритилган. Уларнинг энг асосийлари: жайрон, коплон, Бухоро бугуси - хонгул, ирбис, Устюрт куйи, архар, ок ва кора лайлак, бургут, киргий, болтаютар, лочин, итолги, ов турна, тувалок, бизгалдок, кум чумчуги, эчкиэмар, Осиё кобраси, бахри балик, муйлов балик, Сирдарё куракбуруни, шомшапалак, шалпан кулок, куршапалак, ок сувсар ва бошкалар. Ўзбекистон Республикасида яшовчи эчкиэмарлар кимматбахо териси учун, захарли илонларни тиббиётда ишлатиладиган дорилар учун куплаб тутиш окибатида, уларнииг сони камайиб, ноёб хайвонларга кушилди. Шунинг учун Ўзбекистон Республикамизда яшовчи захарли илонларни - кобра, чул чарх илони, кулвор илон - улдириш таъкикланган 1984- йилда Қизимл китобнинг иккинчи жилди ўсимликни муҳофазага олиган турлари ҳақида маълумотлар берилган.

Литосферанинг ифлосланиши ва уни мухофазалаш усуллари

 

Литосфера(литос-тош,сфера кобук)деганда 30-80 км калинликдаги каттик кобук тушунилади Ер путлогининг 3-5 км чукурлигида микрооргганизмлар учрайди. Ер устки ва ер остики кисмларитулик узлаштирилган .Хозирда ер оасти казилма бойликлари 10 км.гача булган чукирликдан олиш мумкин.21 асрга келиб инсоният литосерага мислсиз  таъсир курсатмокда.

\    Курикликнинг умумий майдони 148000 млн.га.ни ташкил килади. Шундан 4060 млн.га (28%)ни урмонлар,2600 млн.га(17%)ниутлок ва яйловлар,1450 млн.га (10%)хайдаладиган ерлпар ва 6690 млн.га(45%)ни чуллар ,чалачуллар,музликлар,шахар,кишлок ерлари ва бошка максадда фойдаланиладиган ерлардир. Дехкончилик максадида ишлатиладиган ерлар мавжуд ерлар худудининг 10%ниташкил килади ва Дуне ахолиси жон бошига 0.5 га дан тугри келади.

\     Унимдорлик хусусиятига эга булган ер юзининг устки говак катлами тупрок дейилади..Тупрок биосферада моддалар  айланма харакатида катта ахамиятган эга

                   Ернинг устки кисмида жойлашган ,унимдорлик хусусиятига эга булган табиий хосиладир.Тупрок хосил булиши учун мин йил мобойнида сув,хаво, иссиклик усимлик вахайвон организмлари ва энг асосийси  микроорганизмлар ва тог жинслари керакдир.Тупрок мураккаб организм сингари сингари доимо узгаришга учрайди вашу Билан бирга ривожланиб боради.Тупрокда тинимсиз барпо булиш ва нобудбулиш жараёнлари булиб туради. 2-3 см тупрок хосил булиши  учун 200-1000 йил керак булади.

\Тупрокнинг асосий вазифаси усимликларни сув,озика ва хаво билан таъминлаш

 Инсонни яшааши учун тупрок асосий бойлик манбаи булиб хисобланилади Ер шундай сахий –ки у уз ба-рида инсон учун зарур булган жами неъматларни яратишга кодир.Ерга мехир Билан  муносабатда булсак у хам уз химматиниаямайди.Ер инсониятнинг хаёт манбаидир  .барча озик овкат,кийим –кечак,фойдали казилмалар унинг махсулидир,куриниб турибдики ер иктисодий ижтимоий ахамияти катта .Шунинг учун боболаримиз ер хакида  бир неча хикматли сузлар айтишган.Ер хазина ,сув олтин. Ер тук сен тук.Ер туйдиради ут кийдиради. Ер-сув битмас кон.

   Тупрок тугайдиган ва тикланадиган ресурсга киради.Ер юзидаги турли кобуклар уртасидаги алокаси тупрок оркали булади..Тупрок табиий ланшафтнинг асаоси хисобланилади..Биосфеарда бажарадиган фаолиятига караб тупрокни органик хаёт занжиринингэнг мухим халкаси  деб юритса булади..Тупрокда у ёки бу микроорганизмнинг етишмаслиги ёки ортикчалиги оркали организмларнинг ривожланиши  ва  инсонларнинг  соглигига  бевосита таъсир курсатади..Тупрок касалликлар таркатувчи  куплаб микроорганизмларнинг  зарур хаёт мухит хисобланилади.

\   Тупрокнинг гигиеник нуктаий назаридан хисобга олиб улардан фойдаланишига караб 3 турга булинади:

\1.Турар жойларидан ташкари булган табий тупрок,бу тупроклар кишлок хужалиги усимликларини экиш учун,  Янги курилишлар учун фойдаланилади.

\2. турар жойлари учун яратишдан хосил булган,саноат корхоналридан чиккан ахлат ва чикиндилар мавжуд ерлар.

\3. Сунъий копламалар Билан копланган ,яъни асфалтлар, бетон ва шагаллар Билан копланган ерлар.

\   Тупроклар механик таркибига кура : кумли,кумолок, кумок  ва сер тупрок булади.

\   Тупрокнинг хоссалдари:

\1. Тупрок каттик ва суюк чикиндилдарни  табиий йул Билан зарарсиз холатга келитришининг ахамияти катта.

\2.тупрок юкумли ва юкумсиз касалликларни таркатиувчи омил хисобланилади.

\3.Тупрок атмосфера хавосини ,ер ости ва ер усти сувларини,усимлик дунёсини кайтадан ифлослантириши мумкин

\4. тупрок моддалрни ташки мухитда айланиб юришини таъминлайди.

\5.тупрок табий ва сунъий эндомик районларинипайдо килади  ва уларни олдини олишга хизмат килади.

\    Тупрок сил ,вабо,улат,ич-терлама,бруцеллез ва бошка касалликларнинг кузгатувчилари булиши мумкин..Биосферадаа тупрокнинг энг мухим роли  барча организмларнинг колдикларини парчалаб ташлайди ва минерал бирикмаларга айлантириб беради.Тупрок каталмисиз ер юзида хаётни тасвирлаб булмайди. Сунъий тупрокни хам яратиб булмайди.

\   Ер юзидаги хозирги мавжуд тупрок катлами жамият тарааккиёти натижасида кучли узгаришга учради. Инсоният тарихи давомида 2 млрд га дан ортик ер яроксиз холатга келтирилган.Хар йили сайёрамиздаги кишлок хужалиги  учун яроксиз ерлар майдони  Шур босиши,емирилиши натижасида 5-7 млн.га ерга камаймокда.

     Сув  ва шамол ёрдамида тупрокни ва уни коплаб турувчи кават унимдор кисмини емирилиб кетиши эрозия дейилади

\   Эрозии хосил килувчи омилларга кура сув ва шамол эрозиясига ажаратилинади. Сув эрозияси юза ва жар эрозиясини хосил килади.Сув эрозияси тогли районларда энг хавфли булиб айникса жанубий районларда .Сув эрозиясига сабаб урмонларни кесилиб кетишидир..Сугорма дехкончилик районларида ирригацион эрозия хосил булади.Бу кияликларда экинларни сугори натижасида хосил булади.

\   Шамол эрозияси курук тупрокларда купрок булади. Шамол эрозияси  атроф-мухитга ,хавога  инсонлар соглигига хайвонларга ёмон таъсир этади.

\   Эрозия номоён булишига караб нормадаги ёки геологик ва тезкор эрозияларга булинади .Биринчиси урмонлар ва утсимон  усимликлар остида хосил булиб улар тез вакт мобойнида тикланиши мумкин булади. Тезкор эрозия шу жойга мос булмаган усимликлар копланиш оркали намоен булади.Эрозия оркали хозирда 50 млн.га майдон йуколди. Ва хосилдорлик 20-40% пасайган.

\   Антропоген эрозия тупрок ресурсларидан нотугри фойдаланишнинг окибати булиб унинг асосий сабаблари урмон ва тукайларни киркиб юбориш яйловларда чорво молларини бокиш нормасига амал килмаслик дехкончилик юритишнинг нотугри методларидан фойдаланиш ва бошкалардир.

\  Эрозия жараёнларини  олдиниолиш ва унга Карши курашиш учун куплаб чора тадбирлар ишлаб чикилган.Буларга усимлик копламинини тиклаш,агротехник тадбирларини куллаш, яшил химоя калконларини бунёд  килиш, гидротехник тадбирлар режали утказиш ва бошкалар.

   Сугорма дехкончилик районларида тупрокнинг шурланиши асосий экологик муаммо хисобланилади. Тупрокларнинг шурланиши сугорилиш нотугри олиб борилиши натижасида ер ости сувлари сатхини кутарилиши руй беради.Бирламчи ва иккиламчи шурланиш кузатилинади.Иккиламчи шурланиш ер капиллярлари оркали  кутарилиб туз тупрокда колади ёки ортикча сугорилиш оркали ер ости сувда  эриган тузлари Билан шурланади.Иккиламчи шурланиш купрок зарар келтиради.Тупрокнинг шурланиши ОсиёАмерика ва Африканинг купчилик мамлакатида кузатилинади.Шурланишни олдини олиш учун зовурлар утказилинадиернинг шури ювилади.Тупрокнинг боткоколаниниши  асосан намикуп жойларда кузатилинади.Сув омборлари атрофида хам боткокланган учаткалар вужудга келади.Уни куритиш учун махсус минератив ишлар олиб бориш керак.

 

 

       Фойдали казилмалар казиб олиш вактида геолгик кидирув ишлари даврида тупрокнинг гидравлик таркибини бузилишига олиб келадиганер киёфасини  узгаришигаернинг сифат холатини бузадиган турили жараёнларнинг вужудга келиши туфайли ернингг бузулиши булади. Бузилиш натижасида дастлабки хужалик кийматини йукатган ва атроф мухитга салбий таъсир курсатувчи манаб булиб колган ерлар –бузилган ерлар дейилади.

     Ифлослантирувчи манбалар деб ер уст ива ер ости сувларга ифлослантирувчи моддалар микдоримикроорганизмлар ёки иссиклик киритадиган ташлайдиган манба дейилади.Транспорт курилиши тупрок мухитига салбий таъсир курсатиши мумкин транспорт читкиндилари саноат корхоналрикоммунал-маиший чикиндилар Билан ифлосланиши мумкин.Кимё ва металлургия корхоналари тог-кон саноати чикарадиган чикиндилари тупрокни кучли ифлосланитирадитупрокда куплаб симоб,кургошин,фтор ва бошка ута захарли моддалар тупланади.Тупрокни махсус тадбирлар утказиб тозалаш кийин ,шунинг учун ифлосланишни олдини олиш учун тадбирларни уз вактида утказиш ва конуний назорат килиш керак.

\    Кургокчилик ерларда чулланиш жараенларининг олдини олиш мухим ахамиятга эга.Чулланиш деганда табиий жараенлар ва инсон фаолияти натижасида ерларни биологик махсулдорлигини пасайишиёки табиий экосистемаларнинг деградацияси тушунилади.   Чулланиш натижасида экологик сситеманинг уз-узини тиклаш кобилиятини бутунлай издан чикишига олиб келиши мумкин.Харакатчан кумларнинг йулини тусиш,яшил калконлар бунёд килиш тупрокни саклаб колади.Чулланиш айникса Орол ва Орол буйида содир булмокда бундай жадал равишда чулланиш ходисаси дунёда хали кузатилмаган.. Шунинг учун уни микдор ва сифат жихатитданн бахолашда анча кийнчиликка дуч келинмокда.Катта майдонларда  туз заррачаларинитупланиб колиши янгича шакилдаги кум копламларинихосил килмокда. Кум-туз аэрозоллари шамол ёрдамида кучиб юрувчи Янги манабани хосил килди.Улар йилига 15-75 миллион тонагача чанг-тузонни кутариши мумкин. янъни атмосфера ифлосланишини 5%га  . купайтиради.

 

Узбекистонда ер ресурсларидан фойдаланишнинг муаммолари.

 

   Узбекистон Республиксининг ер фонди 44.9 млн га ни ташкил килади.Ер фонди куйидаги тоифалага ажратилинади:

1.кишлок хужалигиа ажратилинган ерлар

2.ахоли пунктига мулжалланган ерлар

3. саноат,транспорт,алока,мудофа ва бошка максадларга мулжалланган ерлар

4.табиатни мухофаза килиш,согламлаштириш,рекреация максадларига мулжалланган ер

5 тарихий-маданий ахамиятга молик ералр

6.урмон фонди ерлари

7.сув фонди ерлари

8 захира ерлар.

 Кишлок хужалига ажратилган ерлар уч гурухга тоифаланилади 1 сугориладиган ерлар,лалмикор ерлар,табиий яйлов.

  Табиий яйлов 50.1%,сугориладиган ерлар 9.7%,лалмикор ерлар 1.7%,урмонлар 3.2% ва бошка фойдаланилмайдиган ерлар 35.3% ни ташкил килади.Сугориладиган ерлар 4.3 млн.га ни ташкил килади ва кишлок хужалик махсулотининг 93% дан ортигини беради.

\    Узбекистонда мавжуд сугориладиган ерларнинг 50%дан ортиги шурланган.Айникса Корпклпогистон республикасида,Бухоро ва Сирдарё вилояти тупроклари кучли шурланган ,тупрокнинг чиринди микдори 30-50% гача камайган.

  2млн гектардан ортик ер эрозияга учраган.Шамол эрозияси катта майдони эгаллаган.Сув эрозияси асосан тог олди,тогли худудларда кузатилади ва яйловлардан нотугри фойдаланиш,тик ён багиррларни нотугри хайдаш ва усимлик копламининг камайиши натижасида амалга ошади.Бундай ерларФаргона,Сурхандарё,Кашкадарё вилоятлаида кенг таркалган.

\   Узбекистонда тупрокларнинг минерал угит ва захарли кимёвий моддалар билан ифолосланиш даражаси доимо юкори,бунга сабаб  уларни хаддан ташкари куп ишлатилишидир.

       Шахарлар ва саноат  районларида тупокларнинг огир металла рва бошка захарли бирикмалар,шу жумладн кургошин,мисс,кадимий Билан кучли ифлосланиш кузатилган.Айникса Олмолик,Навоий,Тошкент шахарлари ва уларнинг атрофлари кучли ифлосланган. Ернинг узагришини  уз вактида аниклаш,ерларга бахо бериш салбий жарёнларни олдини олиш ва окибатларини тугатиш учун ер фондининг холатини кузатиб туриш учун ернинг мониторигини утказиб туриш керак.

\   Республикамизда 160 минг га дан ортик ер техноген бузилган.Ер ва ер ресурсларидан фойдаланишни тартибга солиш максадида УЗ.Рес. 1998 йили 30 апарелда «Ер кодекси»кабул килинди. «Ер кодексини » 2 моддасида ер тугрисидаги конун хужжатлари куйидаги принципларга асосланилади::

- энг мухим табиий ресурс,фукаролар хаётиёй фаолияти булмиш ер фондини асраш,тупрок сифатини яхшилаш,хамда уни хосилдорлигини ошириш:

- ердан окилона ,самарали ва белгиланган максадда фойдаланишни таъминлаш:

-кишлок хужалиги учун мулажалган ерларни айникса сугориладиган ерларни мухофаза этиш,улардан катъий  белгиланган максадда фойдаланишни таъминлаш.

-кишлок хужалигига  ералрининг унимдорлигиниошириш,мелорация холатини яхшилаш,хамда мухофаза килиш тадбирларини амалга оширишни давлат йули Билан ва бошка тарзда куллаб кувватлаш

-ерга ва атроф-мухитга зараретказишнинг олдиниолиш,экологик хавфсизликни таъминлаш

-ерга эгалик кили шва ундан фойдаланиш шакилларини хилма-хиллигини,ер муносабатлари иштирокчиларининг тенг хукуклигини таъминлаш хамда уларни конуний хукук ва манфатларини химоя этиш.

-ердан фойдаланганлиги учун хак тулаш

-ерларнинг холати хакидаги ахборатни тулик булишини хамда ундан эркин фойдаланишга йул куйилишини  таъминлашгаг асосланган.

        18 моддасида ер конунчилигида мерос  килиб колдирилган ер участкаларигаумирбод эгалик килиш хукуи хам куйилган.Жумладан УЗ.Респ. фукоралари

-дехкон хужалигини юритиш учун

- якка тартибдаги уй-жой курилиши ва уй-жойларни ободонлаштириш учун

- жамоа богдорчилиги ва узумчилик юритиш учун мерос килиб колдирилган умирбод эгалик килишга ер участкаси олиш хукукига эга.

   Ердан фойдаланиш хамда уни экологик мухофаза килиш устидан назорат олиб бориш ер ресурсларидан окилона фойдаланишга,ер тугрисидаги конунларга риоя килишга ва ер сохасидаги айрим хукукбузарликларнинг олдини олишга ердам беради..Ерлардан фойдаланиш хамда уни мухофаза этилиши Ер кодексининг 84 моддасида батафсил курсатилган.Унга кура давлат назоратини махаллий хокимият органлари,посёлка ,кишлок ва овул фукаролари узини-узи бошкариш органлари уз ваколатлари доирасида амалга оширади.

Ерни рекультивацияси

 

Бузилган ерларни кайта тикланиши текультиация дейилади .Рекультивация ишлари икки этапда бажарилади: тог-техник ва биологик усулларда .

Техник усулда агдармалар текисланади ен багирлари зарур кияликларга келтиририлади туб тог жинслари устига тупрок бостирилади. Биологик боскичида тупрокни унимдорлигини ошриш ишлари дефалация ва шурлигини олдини олиш ишлари амалга оширилади. Ва бу усулда тез усувчи усимликларни экиш керак булади..Курилиш матпериаллари олинган ерларда купинча жуда чукур ва карьерлар хосил булган булади .Бу ерларда куллар яратилиб дам олиш зоналариниташкил этиш мумкин . Хозирда рекультивация ишлари Олмоликда Навоий Муринтов Учкудукда Кизилкум конларини урнида амалага оширилмокда.

 

Литосферанинг ифлосланиши ва уни мухофазалаш усуллари

 

Литосфера(литос-тош,сфера кобук)деганда 30-80 км калинликдаги каттик кобук тушунилади Ер путлогининг 3-5 км чукурлигида микрооргганизмлар учрайди. Ер устки ва ер остики кисмларитулик узлаштирилган .Хозирда ер оасти казилма бойликлари 10 км.гача булган чукирликдан олиш мумкин.21 асрга келиб инсоният литосерага мислсиз  таъсир курсатмокда.

\    Курикликнинг умумий майдони 148000 млн.га.ни ташкил килади. Шундан 4060 млн.га (28%)ни урмонлар,2600 млн.га(17%)ниутлок ва яйловлар,1450 млн.га (10%)хайдаладиган ерлпар ва 6690 млн.га(45%)ни чуллар ,чалачуллар,музликлар,шахар,кишлок ерлари ва бошка максадда фойдаланиладиган ерлардир. Дехкончилик максадида ишлатиладиган ерлар мавжуд ерлар худудининг 10%ниташкил килади ва Дуне ахолиси жон бошига 0.5 га дан тугри келади.

\     Унимдорлик хусусиятига эга булган ер юзининг устки говак катлами тупрок дейилади..Тупрок биосферада моддалар  айланма харакатида катта ахамиятган эга

                   Ернинг устки кисмида жойлашган ,унимдорлик хусусиятига эга булган табиий хосиладир.Тупрок хосил булиши учун мин йил мобойнида сув,хаво, иссиклик усимлик вахайвон организмлари ва энг асосийси  микроорганизмлар ва тог жинслари керакдир.Тупрок мураккаб организм сингари сингари доимо узгаришга учрайди вашу Билан бирга ривожланиб боради.Тупрокда тинимсиз барпо булиш ва нобудбулиш жараёнлари булиб туради. 2-3 см тупрок хосил булиши  учун 200-1000 йил керак булади.

\Тупрокнинг асосий вазифаси усимликларни сув,озика ва хаво билан таъминлаш

 Инсонни яшааши учун тупрок асосий бойлик манбаи булиб хисобланилади Ер шундай сахий –ки у уз ба-рида инсон учун зарур булган жами неъматларни яратишга кодир.Ерга мехир Билан  муносабатда булсак у хам уз химматиниаямайди.Ер инсониятнинг хаёт манбаидир  .барча озик овкат,кийим –кечак,фойдали казилмалар унинг махсулидир,куриниб турибдики ер иктисодий ижтимоий ахамияти катта .Шунинг учун боболаримиз ер хакида  бир неча хикматли сузлар айтишган.Ер хазина ,сув олтин. Ер тук сен тук.Ер туйдиради ут кийдиради. Ер-сув битмас кон.

   Тупрок тугайдиган ва тикланадиган ресурсга киради.Ер юзидаги турли кобуклар уртасидаги алокаси тупрок оркали булади..Тупрок табиий ланшафтнинг асаоси хисобланилади..Биосфеарда бажарадиган фаолиятига караб тупрокни органик хаёт занжиринингэнг мухим халкаси  деб юритса булади..Тупрокда у ёки бу микроорганизмнинг етишмаслиги ёки ортикчалиги оркали организмларнинг ривожланиши  ва  инсонларнинг  соглигига  бевосита таъсир курсатади..Тупрок касалликлар таркатувчи  куплаб микроорганизмларнинг  зарур хаёт мухит хисобланилади.

   Тупрокнинг гигиеник нуктаий назаридан хисобга олиб улардан фойдаланишига караб 3 турга булинади:

1.Турар жойларидан ташкари булган табий тупрок,бу тупроклар кишлок хужалиги усимликларини экиш учун,  Янги курилишлар учун фойдаланилади.

2. турар жойлари учун яратишдан хосил булган,саноат корхоналридан чиккан ахлат ва чикиндилар мавжуд ерлар.

3. Сунъий копламалар Билан копланган ,яъни асфалтлар, бетон ва шагаллар Билан копланган ерлар.

   Тупроклар механик таркибига кура : кумли,кумолок, кумок  ва сер тупрок булади.

   Тупрокнинг хоссалдари:

1. Тупрок каттик ва суюк чикиндилдарни  табиий йул Билан зарарсиз холатга келитришининг ахамияти катта.

2.тупрок юкумли ва юкумсиз касалликларни таркатиувчи омил хисобланилади.

3.Тупрок атмосфера хавосини ,ер ости ва ер усти сувларини,усимлик дунёсини кайтадан ифлослантириши мумкин

4. тупрок моддалрни ташки мухитда айланиб юришини таъминлайди.

5.тупрок табий ва сунъий эндомик районларинипайдо килади  ва уларни олдини олишга хизмат килади.

    Тупрок сил ,вабо,улат,ич-терлама,бруцеллез ва бошка касалликларнинг кузгатувчилари булиши мумкин..Биосферадаа тупрокнинг энг мухим роли  барча организмларнинг колдикларини парчалаб ташлайди ва минерал бирикмаларга айлантириб беради.Тупрок каталмисиз ер юзида хаётни тасвирлаб булмайди. Сунъий тупрокни хам яратиб булмайди.

   Ер юзидаги хозирги мавжуд тупрок катлами жамият тарааккиёти натижасида кучли узгаришга учради. Инсоният тарихи давомида 2 млрд га дан ортик ер яроксиз холатга келтирилган.Хар йили сайёрамиздаги кишлок хужалиги  учун яроксиз ерлар майдони  Шур босиши,емирилиши натижасида 5-7 млн.га ерга камаймокда.

     Сув  ва шамол ёрдамида тупрокни ва уни коплаб турувчи кават унимдор кисмини емирилиб кетиши эрозия дейилади

   Эрозии ҳосил қилувчи омилларга кўра сув ва шамол эрозиясига ажаратилинади. Сув эрозияси юза ва жар эрозиясини хосил килади.Сув эрозияси тогли районларда энг хавфли булиб айникса жанубий районларда Сув эрозиясига сабаб урмонларни кесилиб кетишидир..Сугорма дехкончилик районларида ирригацион эрозия хосил булади.Бу кияликларда экинларни сугори натижасида хосил булади.

   Шамол эрозияси қуруқ тупроқларда кўпроқ бўлади. Шамол эрозияси  атроф-муҳитга, ҳавога  инсонлар соғлигига ҳайвонларга ёмон таъсир этади.

   Эрозия номоён бўлишига қараб нормадаги ёки геологик ва тезкор эрозияларга бўлинади. Биринчиси ўрмонлар ва ўтсимон  ўсимликлар остида ҳосил бўлиб улар тез вақт мобойнида тикланиши мумкин бўлади. Тезкор эрозия шу жойга мос бўлмаган ўсимликлар қопланиш орқали намоён бўлади.Эрозия орқали ҳозирда 50 млн.га майдон йуколди. Ва хосилдорлик 20-40% пасайган.

   Антропоген эрозия тупрок ресурсларидан нотугри фойдаланишнинг окибати булиб унинг асосий сабаблари урмон ва тукайларни киркиб юбориш яйловларда чорво молларини бокиш нормасига амал килмаслик дехкончилик юритишнинг нотугри методларидан фойдаланиш ва бошкалардир.

  Эрозия жараёнларини  олдиниолиш ва унга Карши курашиш учун куплаб чора тадбирлар ишлаб чикилган.Буларга усимлик копламинини тиклаш,агротехник тадбирларини куллаш, яшил химоя калконларини бунёд  килиш, гидротехник тадбирлар режали утказиш ва бошкалар.

   Сугорма дехкончилик районларида тупрокнинг шурланиши асосий экологик муаммо хисобланилади. Тупрокларнинг шурланиши сугорилиш нотугри олиб борилиши натижасида ер ости сувлари сатхини кутарилиши руй беради.Бирламчи ва иккиламчи шурланиш кузатилинади.Иккиламчи шурланиш ер капиллярлари оркали  кутарилиб туз тупрокда колади ёки ортикча сугорилиш оркали ер ости сувда  эриган тузлари Билан шурланади.Иккиламчи шурланиш купрок зарар келтиради.Тупрокнинг шурланиши ОсиёАмерика ва Африканинг купчилик мамлакатида кузатилинади.Шурланишни олдини олиш учун зовурлар утказилинадиернинг шури ювилади.Тупрокнинг боткоколаниниши  асосан намикуп жойларда кузатилинади.Сув омборлари атрофида хам боткокланган учаткалар вужудга келади.Уни куритиш учун махсус минератив ишлар олиб бориш керак.

       Фойдали казилмалар казиб олиш вактида геолгик кидирув ишлари даврида тупрокнинг гидравлик таркибини бузилишига олиб келадиганер киёфасини  узгаришигаернинг сифат холатини бузадиган турили жараёнларнинг вужудга келиши туфайли ернингг бузулиши булади. Бузилиш натижасида дастлабки хужалик кийматини йукатган ва атроф мухитга салбий таъсир курсатувчи манаб булиб колган ерлар –бузилган ерлар дейилади.

     Ифлослантирувчи манбалар деб ер усти ва ер ости сувларга ифлослантирувчи моддалар микдори микроорганизмлар ёки иссиқлик киритадиган ташлайдиган манба дейилади.Транспорт қурилиши тупроқ муҳитига салбий таъсир кўрсатиши мумкин транспорт чикиндилари саноат корхоналри коммунал-маиший чиқиндилар билан ифлосланиши мумкин.Кимё ва металлургия корхоналари тоғ-кон саноати чиқрадиган чиқиндилари тупроқни кучли ифлосланитиради тупроқда кўплаб симоб, кўрғошин, фтор ва бошқа ўта заҳарли моддалар тўпланади.Тўпроқни маҳсус тадбирлар ўтказиб тозалаш қийин, шунинг учун ифлосланишни олдини олиш учун тадбирларни ўз вақтида ўтказиш ва конуний назорат қилиш керак.

    Қурғокчилик ерларда чўлланиш жараёнларининг олдини олиш муҳим аҳамиятга эга.Чўлланиш деганда табиий жараёнлар ва инсон фаолияти натижасида ерларни биологик маҳсулдорлигини пасайишиёки табиий экосистемаларнинг деградацияси тушунилади.   Чўлланиш натижасида экологик ситеманинг ўз-ўзини тиклаш қобилиятини бутунлай издан чиқишига олиб келиши мумкин.Ҳаракатчан қумларнинг йўлини тўсиш, яшил қалқонлар бунёд қилиш тупроқни сақлаб қолади.Чўлланиш айниқса Орол ва Орол бўйида содир бўлмоқда бундай жадал равишда чўлланиш ходисаси дунёда хали кузатилмаган.. Шунинг учун уни микдор ва сифат жихатитданн бахолашда анча кийнчиликка дуч келинмокда.Катта майдонларда  туз заррачаларинитупланиб колиши янгича шакилдаги кум копламларинихосил килмокда. Кум-туз аэрозоллари шамол ёрдамида кучиб юрувчи Янги манабани хосил килди.Улар йилига 15-75 миллион тонагача чанг-тузонни кутариши мумкин. янъни атмосфера ифлосланишини 5%га  купайтиради.

 

Фойдали қазилмалардан оқилона фойдаланиш муаммолари ва уларни ҳал этилиши

         Ер ости қазилмаини муҳофаза қилиш деганда инсонларни  кучли таъсири остида бўлган ер қатламини муҳофаза қилиш, ўзгартириш ва фойдали қазилмалардан оқилона фойдаланиш масалалари тушунилади. Инсоннинг хужалик фаолияти натижасида ернинг устки  қатламига кучли таъсир кўрсатади.Қазилма бойликлар халқ хужалигида ишлатиладиган турли қазилма бойликлар халқ хўжалигида ишлатилишига қараб ёнувчи фойдали қазилмалар – кўмир, нефт, газ: металл фойдали қазилмалар – турли рудалар: металбўлмаган фойдали қазилмалар тоғ-кимё ҳом ашёлари, оловга чидамли материаллар, қурилиш материаллари ва бошқаларга бўлинади.

         Ҳозирда инсон эҳтиёжлари учун йилига 120 млрд. тоннаадан ортиқ фойдали қазилмалар, турли жинсмлар ишга солинмоқда. Инсоният фойдаланадиган минерал ва тоғ жинсларининг сони 3500 дан ортиқдир.Тоғ-кон саноатида асосан 250 турдан ортиқ минерал ҳом-ашёлар: ёқилғи ва энергетик ҳом ашё- нефт, газ, кўмир, уран ва бошқалар: қора ва рангли металлар: кимёвий ҳио ашёлар, қурилиш материалларидан фойдаланилади.

         Қазилма бойликлар тугайдиган ва қайта тикланмайдиган табиий ресурсларга киради. Қазиб олиш жараёнида технологиянинг талабга жавоб бермаслиги натижасида кўмирнинг 45%, нефтнинг 60%, металларнинг 25 % гача қолиб кетади. Минерал ҳом ашёларни очиқ ва ёпиқ усулларида қазиб чиқилади. Ўзбекистонда очиқ конларнинг чуқурлиги  50-350 м. ёпиқшахталарда 100-700 м атрофида ва чуқурлиги ошиб бормоқда. Очиқ усулда олинганда қазилмадан анча тўлик фойдаланиш фойдаланиш мумкин. Қазилмаларни йўқатиш 15-25% ни ташкил қилади. Лекин атроф-муҳитга салбий  таъсири  ошиб кетяпти. Қазилмаларни ёпиқ усулда қазиб чиқарилганда атроф-муҳитга таъсири кам бўлади, лекин йўқатиш 40-60% ни ташкил қилади. Ер ости қазилмалардан  исрофгарчилик билан фойдаланиш минерал ресурслар танқислигига сабаб бўлади.

 

 Экологик хавфсизлик ва барқарор ривожланиш

 

 

Экологик хавфсизлик деганда атроф табиий мухит холатини организмлар хаёти учун эхтиёжларига жавоб берадиган ёки инсон учун соглом, тоза ва кулай табиий шароитга эга атроф мухит тушунилади.Экологик хавфсизликни таъминлаш учун ҳар бир алохида давлат маълум экологик сиёсат олиб бориши керак .

     Экологик тахдидлар деганда атроф-мухит холати ва инсонларнинг хаёт фаолиятига бевосита ёки билвосита зарар етказадиган табиий ва техноген ҳараактердаги ходисалар тушунилади. Экологик тахдидлар глобал, минтакавий ,миллий  ва махаллий даражаларга ажралади.

       Ўзбекистон Республикасида экологик хавфсизликни таъминлаш стротегияси экология сохасидаги шахс, жамият ва давлватнинг Ўзбекистон Республикасининг миллий хавфсизлик Концепцияси  ва Конституциясида берилган хаётий зарур манфаатлардант келиб чикади.

        Шахснинг хаётий зарур манфаатларига:

  - инсоннинг хаёт фаолияти учун оптимал экологик шароитларни таъминлаш, ахолии саломатлигини  химоя килиш киради:

        Жамиятнинг хаёти  зарур манфаатларига :

  - баркарор экологик вазиятни карор топтириш , ахолии саломатлигини таъминлаш , соглом авлодни шакиллантириш кирадт:

        Давлвтнинг хаёти зарур манфаатларига:

    -баркарор ривожалантириш регионда экологик вазиятларнинг баркарорлиги, соглом турмуштарзини шакиллантириш:

     - икттисодиятнинг устувор тармокларида илмий- техник оивожлантиришнинг юкори даражасини таъминлаш :

       - миллий хавфсизликнинг самарали тизимини  яратиш, Ўзбекистоннинг коллектив хавфсизлик ва хамкорликнинг  регионал ва глобал тизимларини  таркибий ва табиий кушилишини таъминлаш киради.

          Экологик хавфсизликни таъмиглаш ва экологик тахдидларни олдини олиш учун Ўзбекистонда биринчи навбватда  қуйидаги тадбирларни амалга ошириш мақсадга мувафикдир:

  1. Табиий ресурслардан, шу жумладан ,сув, ер,минерал хом-ашё ва биологик ресурслардан комплекс фойдаланиш:

   2.Республика худудида атроф – мухит ифлосланишини эколгик –гигеник ва санитар мёъёрларигача камайтириш:

   3. Экологик фалокат зонаси – Оролбуйида, шунингдек мамлакатнинг бошка экологик номакбул худудларида экологик холатларни тиклаш  ва согломлаштирш бўйича комплекс тадбирларни амалга ошириш:

    4.Республика ахолисини сифатли ичимлик суви, озик махсулотлари , дори дармонлар Билан  таъминлаш:

    5.Экологик тоза  ва кам чикитли техналогияларни жорий этиш:

     6. Экология сохасида илмий-техник  салохиятни ошириш , Фан ва техника ютукдаридан фойдаланиш :

     7. Ахолининг экологик таълими , маданияти , тарбияси тизимини ривожлантириши ва такомиллаштириш;

     8. Экологик халокатлар ,офатлар ,фавкулодда вазиятлар ,аварияларни олдини олиш ,ва окибатларини тугатиш ;

     9. Экологик муаммоларни хал килишда жахон хамжамияти Билан хамкорликни чукурлатиш ва бошкалар ;

   Мамлакатнинг ташки ва ички экологик сиёсатини жахон талаблари доирасида олиб боришдақонуний хужжатлар хал килувчи рол уйнайди.Мустаккиллик йилларида Ўзбекистонда 120дан ортик қонун ва қонун ости хужжатлари кабул килинган.

Экологик қонунчиликниинг мақсади инсонларнингш саломатлиги ,мехнат ва маиший шароитлари тўғрисида гамхурлик килиш хисобланади.

Экологик қонунчилик бир неча даражаларни уз ичига олади.Ўзбекистон Республикаси Конституцияси нормалари экологик қонунчиликнинг асосини ташкил килади .1992йил  8 декабрда кабул килинган  Ўзбекистон Республикаси конституцияси асосий қонун хисобланиб , хамма учун мажбурийва олий юридик кучга эгадир.

Атроф мухитни муҳофаза килиш масалалари Конституциянинг 50,54,55ва100-моддаларида берилган .Конституциясининг 50-моддасида “Фукаролар атроф-мухитга эхтиёткорона муносабатда бўлишга мажбурдирлар ”деб таъкидланади. Ушбу талабга кура Ўзбекистоннинг ҳара бир ффукароси атроф табиий мухитни муҳофаза килишива табиий бойликлардан окилона фойдаланиши талабларига тула амал килиши шартдир.

Асосий қонуннинг 54-моддасига кура , жамиятнинг иктисодий негизларидан бири булган мулкий муносабатлар бозор иктисодиёти қонуниятларига мос равишда эътироф этилади.Лекин мулкдор уз хохишича эгалик килиши,фойдаланиши ва уни тасарруф этишихеч қачон экологик мухитга ,яъни атроф мухит холатига зарар етказмаслик керак.

Конституциянинг 55-моддасига мувофик “Ер,ер ости бойликлари ,сув,усимликва ҳайвонот дунёси хамда бошка табиий захиралар умуммиллий бойликдир ,улардан окилона фойдаланиш зарурдир ва улар давлат муҳофазасидадир. ”

 Умуммиллий бойлик тушунчеси Ўзбекистон конституциялари тарихида  биринчи бор кулланилган булиб ,у барча турдагимулк шаклини инобатга олади .Лекин барча табиий обьектлар узбек халкининг мулки булиб ,уни Ўзбекистон Республикаси илк бор мустакил тасарруф этиш хукукига эга булди.Эндиликда миллий бойлик булган барча табиий захиралардан ута самарадорлик билан фойдаланиш мамлакатимиз ривожининг заминидир.

Шунинг учун хам давлат уларни уз муҳофазасига  олади.

 Констиьуциянинг 100 моддасига биноан илк бор шаҳара,туман ,вилоят махаллий хокимиятларига уз маъмурий худудий булинмаларида атроф мухитни муҳофаза килиш ваколати тогпширилган.

 Уларда яшовчи  ахолини экологик жихатдан хавфсизлигини таъминлаш,иктисодий экологик тадбирларни уйгунлаштириш,хамда келажак истикболларини белгилаш мақсадида табиий обьектларни муҳофаза килиш чора тадбирларни тегишли худудлар бўйича ишлаб чикиш,улардан фойдаланиш ,эгаллаш,ижаралаш ва мулк сифатида бериш хукукини яратди,назорат жавобгарлик механизмини такомиллаштиришга имкон берди.

    1992-йил 9-декабрда кабул килинган “Табиатни муҳофаза килиш тўғрисида ” ги қонун  экология сохасидаги   асосий қонун хисобланади. У қуйидаги булимларни уз ичига олади : “Умумий коидалар ;давлат хокимияти ва бошкарув идораларининг табиатни муҳофаза этишга тааллукли хукукий муносабатларни тартибга солиш сохасидаги ваколатлари ;Ўзбекистон Республикаси ахолисининг табиатни муҳофаза килиш сохасидаги хукук мажбуриятлари ,атроф табиий мухит сифатини нормативлар Билан тартибга солиш экология экспертизаси ,экологик назорат табиатни муҳофаза килишни таъминланишнинг иктисодий чора тадбирлари ;фавкулодда экология вазиятлари ; хужалик фаолияти ва бошка йусиндаги фолиятга доир экология талаблари ; табиатни муҳофаза килишга доир қонунларни бузганлик учун жавобгаирлик ; табиатни муҳофаза килишга оид низоларни хал килиш”.

   Илмий техник тараккиёт ва унинг Билан боглик табиий мухитнинги бузилиши муҳофазани кучайтириш алохида ресурслардан фойдаланишни хукукий тартибга солиш учун “Сув ва сувдан фойдаланиш тўғрисида ”(1993)

 “Алохида муҳофаза килинадиган табиий худудлар тўғрисида ”(1993); “Атмосфера хавосини муҳофаза килиш тўғрисида ”(1996) “Ҳайвонот дунёсини муҳофаза кили шва ундан фойдаланиш тўғрисида”(1997) ва бошка қонунлар кабул килинган. Мавжуд қонунлар ва норматив хукукий хужжатларда фукароларнинг экологик хукукларига катта урин берилган.

“ Табиатни муҳофаза килиш тўғрисидаги” қонуннингмукаддимасида –“Қонуннинг мақсади инсон ва табиат уртасидаги муносабатлар уйгун мунсабатда ривожланиши , экология тизимлари , табиат комплекслари ва айрим обьектлар муҳофаза килинишини таъминлашдан , фукароларнинг кулай атроф мухитга эга бўлиш хукукини кафолатлашдан иборатдир ”деб таъкидланади.Қонуннинг 12-моддасига биноан “Узбекитон ахолиси уз саломатлиги ва келажак авлоднинг саломатлиги учун кулай табиий мухитда яшаш , уз саломатлигини атроф мухитнинг зарарли таъсиридан муҳофаза килиш хукукига эга.”

   Демак , ҳара бир фукаро узи яшайдиган жойдаги экологик вазият ва унинг келгуси узгариши бўйича мутассадди ташкилотлардан мавжуд маълумотларни олиш , урганиш ва ундан фойдаланишга хаклидир . Ҳарабир киши уз хохиши бўйича атроф мухитни муҳофаза килишга хиссасини кушиш учун барча имкониятлар мавжуд. Бирор корхона ёки бошка обьектлар фаолияти натижасида инсонлар саломатлигига зарарли таъсир курсатаётган булса шикоят оркали ,хокимият ,бошкарув ва табиатни муҳофаза килиш идораларининг карори Билан уларнинг фаолияти чекланиши ,тухтатиб куйилиши ,тугатилиши ёки узгартирилишига эришиш мумкин. Юридик ва жисмоний щахслар экологик зарарли корхона фаолиятини тухтатиш тўғрисида судга даъво Билан мурожаат килишга хаклидирлар.  Заҳарали чикиндиларни ташлаш натижасида экинларни, баликларни нобуд килиш ,табиий обьектларни бузиш,етказилган зарар учун корхоналар , мансабдор шахслардан ва фукаролардан белгиланган тартибда товон пулини ундириш мажбурийдир.

  Мавжуд қонунчилкда табиатдан окилона фойдаланиш , Янги , кам чикитли технологияларни жорий килиш ччора тадбирларини амалга оширган корхоналар , муассассалар , ташкилотлар ва фукаролар учун рагбатлантириш кузда тутилган.

  Асосий қонунда табиатдан умумий ва махсус йусинда фойдаланиш шартлари берилган. Табиатдан умумий тарзда фойдаланиш табиат куйнида дам олиш ,балик овлаш ,усимликлар териш ва бошкалар фукаролар учун текинга ,хеч кандай рухсатномаларсиз амалга оширилади. Табиатдан махсус фойдаланиш корхоналар , ташкилотлар ва фуукароларга ишлаб чиқариш ва узига хос фаолиятни амалга ошириш учун табиий ресурслардан хак олиб ва махсус рухсатномалар асосида эгалик килишга ,фойдаланиш ёки ижарага берилади . Табиий ресурслардан фойдаланишда ижарага олиш,лицензия, шартнома ва бошка шакллари мавжуддир. Табиатдан фойдаланиш талаб ва меъёрлар даражасида булмаса рухсатномалар ва ижара шартномалари бекор килинади ва табиатдан фойдаланувчи келтирилган зарарни коплаши мажбур булади.  

         Атроф-мухит ва инсон саломатлигига зарар етказадиган экологик қонун бузарликлар учун мансабдор шахслар ва фукаролар Уз.Респ. қонунларига мувофик ижтимоийфукаровиймаъмурий ва жиноий жавобгарликка тортилиши мумкин

         «Табиатни муҳофаза килиш тўғрисида»ги қонундаги 47 моддасида  қонунда такидланган  кандай тартиб бузарлик учун жазо чоралар кулланилиши хакида ёзилган. Экология сохасида хукук бузарликни  содир этилганда қуйидаги маъмурий жазо чораларини  куллаш мумкин 1.жарима 2. маъмурий.3. муайян шахсни махсус хукукдан махрум этиш.

          Табиатнидан фойдаланиш талабларини купол бузиш атроф-мухитни ифлосланиши окибатида ахолини  оммавий касалланиши ёки нобуд бўлиши: ҳайвонлвр усимликлар баликлар паррандаларни кирилиб кетиши: сув ва сувдан фойдаланиш тартибини бузилиши: «Кизил китоб»га киритлган турларни  нобуд бўлиши ва бошка шундай жиноятлар жиноий жавобгарликка тортилишга сабаб булучи вокеаларга киради.Экологик жиноят содир этишда айибли деб топилса  шахсларга нисбатан қуйидаги асосй  жазолар кулланилади

1 жаорима. 2.муайян хукукдан махрум этиш.3. ахлок тузатиш ишлари.4.камок.5ю озодликдан махрум этиш.

Кушимча тарикасида мол-мулкини  мусодара этиш.

 

Экологик хавфсизликни таъминлашнинг  ташкилий асослари ва экологик мониторинг.

 

         Экологик хавфсизликни таъминлашдатабиий ресурслардан окилона фойдаланиш атроф-мухитни муҳофаза килишни бошкаришни такомиллаштириш богликдир.

         Ўзбекистон Респупликасининг Олий мажлиси табиатни муҳофаза килиш сиёсатининг ассосий йуналишларини белгилайди қонун хужжатларини кабул килади ва Табиатни муҳофаза килиш кумитасининг фаолиятини мувофиклаштириб туради. Табиий ресурслардан  фойдаланганлиги учун хак олишнинг энг куп-кам хажмини шунингдек туловларни ундириб олишдаги  имтиёзларни белгилайди.Шунингдек худудларни фавкулотда экология холатиэкология офати ва экологик фалокати минтакасидеб эълон килади ва бундай минтакаларнининг хукукий режимларини ва жафо курганларнинг макомини белгилайди.

         Ўзбекистон Республикасининг Президентига давлат ва ижро этувчи хокимият бошлиги сифатида қуйидаги ваколатлар берилган:

-Экологик хавфсиз мухитни таъминлаш учун зарурий чора тадбирлар куриш:

- экология борасидаги қонунларни имзолаш ва уларга оид фармойиш ва карорлар кабул килиш.

- экологик қонун меъёрларини бузувчи давлат хокимияти ва бошкарув органларининг ноэкологик хужжатларини бекор килиш:

-Олий Мажлис сенати тастигига Табиатни муҳофаза килиш кумитасининг раиси лавозмига номзод тактид этиш:

- экологик инкироз курагн ёки талофат курган худудлар ёки бут ун худуд  бўйича фавкулотда холат жорий этиш:

-республика ички ва халкаро экологик сиёсатга доир ваколатларини амалга оширади.

         Ўзбекистон Республика Вазирлар Махкамаси давлатнинг  табиатни муҳофаза қилиш сиёсатини  амалга ошириш экология соҳасидаги давлат дастурларини  қабул қилиш, уларни бажарилишини назорат килиш табиий реурсларни ҳсобга олиш ва баҳолашни ташкил этиш экология маорифи ва тарбияси тизимини яратиш ҳамда унинг амал килишини таъминлашни амалга ошриш билан шуғулланадилар.

          Атроф табиий муҳитни  муҳофаза килишдаги давлат бошқаруви Вазирлар Махкамаси Табиатни муҳофаза қилиш кўмитаси ва маҳаллий ҳокимият органлари томонидан амалга оширилади.

         Бир қатор вазирликлар ва муассасалар корхоналарида табиатни  муҳофаза қилишни бошқариш бўлимлари иш олиб боради.

         Ўзбекситонда  атроф - муҳтни  муҳофаза қилиш бўйича бош ижро этувчи орган Табиатни муҳофаза килиш  давлвт кўмитаси бўлиб у бевосита Олий Мажлис Сенатига бўйинсунади. Кўмитанинг ваколатларига қуйидагидар киради.

          - вазирликларидоралар корхоналар ва фукаролартабиатни муҳофаза килиш хакидаги қонун ҳужжатларига риоя этишлари устидан давлат назоратини амалга оширади:

          - табиатни муҳофаза этиш дастурларини  ишлаб чикаради:

          - давлат экологик экспертизасини утказади:

          - атроф-мухит сифатининг меъёрларини тасдиклайди:

          - ифлослаетирувчи моддаларни хавога чикари ташлаш ва сувга окизиш шунинингдекчикиндиларни жойлаштиришга рухсатномалар бери шва уларни бекор килиш:

        - экологик масалаларида халқаро ҳамкорликни ташкил этиш.

          Табиатни муҳофаза кили кумитаси Коракалпогистон Респ-даТокент шахри ва вилоятларда маъмурий туманлар табиатни муҳофаза килиш кумиталаридан иборат тузилмага эга.

.        Табиатни муҳофаза килиш сохасидаги давлат назоратини  Табиатни муҳофаза килиш давлаткумитасидан ташкари Ички ишлар вазирлигиСогликни сақлаш вазирлигиКишлок ва сув хужалиги вазирлигиГеология ва минерал реурслар кумитаси амалга оширади.

         Табиатни муҳофаза килиш сохасида идоравий ишлаб чиқариш ва жамоат назорати амалаг оширилади.

 

          Экологик хамкорлик

 

Табиатни муҳофаза килишда халқаро хамкорлик

   Табиат ресурсларидан оқилона фойдаланишни ва табиатни муҳофаза килишда халқаро ҳамкорликни шакллари икки хил бўлади: икки ва кўп томонлама шартномалар, конвенциялар, келишувлар ва декларациялар тузиш; Табиат ресурларидан оқилона фойдаланишни ва табиатни муҳофаза килиш бўйича халқаро ва миллий ташкилотлар тузиш ва халқаро ва миллий дастурлар бўйича ишлаш. Табиатни муҳофаза килиш ва табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш айрим кишилар, коллективлар, мамлакатлар, халқлар ва ниҳоят бутун инсоният томонидан биргаликда олиб борилган такдирдагина самарали бўлади. Асримизнинг бошларида табиатни муҳофаза килиш Халқаро жамиятини тузиш зарурияти равшан булиб колди. 1907 йили VIII Халқаро қишлоқ хўжалик конгрессида табиат гўзалликларини муҳофаза килиш тўғрисида тавсияномалар қабул қилинган. 1910 йили Халқаро зоология конгрессида табиатни муҳофаза килиш тўғрисида «Халқаро муваққат комитети» тузиш тўғрисида қарор қилинган. Бу комитет биринчи Халқаро конференция ўтказиш учун тайёргарлик ишлари олиб борган. 1911 йилда Россия, АКШ, Англия ва Япония ўртасида денгиз мушукларини муҳофаза қилиш тўғрисида конвенция тузилган; 1913 йилда кушларни муҳофаза килиш тўғрисида кенгаш ўтказилди; ўша йили Берн шаҳрида 18 мамлакат ўртасида Халқаро табиатни муҳофаза қилиш комиссияси тузиш тўғрисида карор кабул килинган. 1923 йили Парижда Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисидаги халқаро жамият иш бошлади (бу ташкилот 2-чи жахон уруши бошларигача ишла-ди). 1946-47 йилларда Голландияда Табиатни ҳимоя қилиш халқаро жамияти қайтадан тузилиб, бу жамиятнинг 1948 йили Фонтенбло (Франция)да ўтказилган Бош Ассамблеясида мазкур жамият «Табиатни муҳофаза қилиш халқаро иттифоқига» айлантирилган эди. 1956 йил бу союз «Табиатни муҳофаза қилиш ва табиий ресурслардан фойдаланиш халқаро иттифоқи»га айлантирилди. Унинг раҳбарлик идораси Швейцариянинг Морж шаҳрида жойлашган.

   1956 йилдан бошлаб иттифоқ ишларида фаол иштирок эта бошлади. Иттифоқ халқаро миқёсда табиий ресурсларни ардоқлаб муҳофаза килиш, бу соҳадаги илмий техника муваффақиятларини жорий этиш ва тарқатиш, халқаро миқёсдаги табиий ресурслардан фойдаланиш соҳасидаги шартномаларни тузишда бевосита иштирок этади. Табиатни ва табиий ресурсларни муҳофаза килиш Халқаро иттифоқининг олий органи 3 йилда бир марта чақириладиган Бош Ассамблеядир. Ассамблея қарорларида ҳукуматлар ўртасида конференциялар ўтказиш ва биосферанинг ресурсларидан окилона фойдаланиш, зарарли кимёвий угитлардан окилона фойдаланиш, нодир, камайиб бораётган ҳайвон ва усимликларни сақлаб колиш ишлари тўғрисида конкрет чоралар белгиланди. 1978 йили Иттифоқ Бош Ассамблеясининг XIV конгресси Ашхабод шаҳрида утказилиб, табиат муҳофазаси соҳасида бир қанча муҳим масалаларни кўриб чикди. Бу йиғилишда табиат муҳофазаси тўғрисидаги билимларни кенг тарқатишни, табиатни муҳофаза қилиш курсини мактабгача тарбия ёшидан бошлаб, олий мактабларгача утказишни тавсия этди. Бундан ташкари табиий ресурсларни химоя килиш масалаларини курадиган бир қанча халкаро бирлашмалар тузилган. 1965 йилда сув хавзаларини муҳофаза килиш Халқаро Кенгаши ташкил этилди. 1922 йилдан бошлаб кушларни муҳофаза килиш Халқаро Кенгаши иш олиб бормокда. Овланадиган ҳайвонлар тўғрисидаги масалаларни ўзаро мувофиқлаштириш ва тартибга солиш ишлари билан Халқаро овчилик координация Кенгаши шуғулланади. Табиатни муҳофаза килиш ва ресурслардан фойдаланиш Халкаро Иттифокининг пропаганда ва маориф ишлари комиссияси, унинг регионал комитетлари кенг куламдаги ишларни олиб бормокдалар. Гарбий ва Шаркий Европа, Шимолий ва Жанубий Америка, Хиндистон Регионал комитетлари табиатни муҳофаза килиш билимларини таркатиш ишларини олиб бориш билан бирга табиатни муҳофаза килиш курсининг мактаблар ва олий укув юртларида укитилишини яхшилаш устидан назорат хам олиб бораяпти. Баликчилик хужалиги вазирлигига баликчиликни тартибга солиш, балик запасларини муҳофаза килиш ва қайта тиклаш топширилди. Ана шу барча бошкариш органлари мамлакатимизда табиатни муҳофаза килиш ишини 1988 йилгача бажардилар. БМТнинг маориф, фан ва маданият масалари бўйича комиссияси (ЮНЕСКО) томонидан табиатни ва табиий ресурсларни муҳофаза килиш Халкаро Иттифоки (ТМХИ) таъсис этилди. Ҳозирги вактда бу иттифокда 100дан ортик мамлакат, жумладан 11 та социалистик мамлакат кирган. Шунингдек унинг ишида 22 та халкаро ташкилотлар чунончи ЮНЕСКО, ФАО, ЮНЕП иштирок этади. ТМХИни олий органи Ассамблея булиб, 3 йилда бир марта йигилади. 1978 йил октябр ойида Туркманистонда табиат ва табиий ресурсларни муҳофаза килиш Халкаро Иттифокининг XIV Бош Ассамблеяси булиб утди.

 

Ер сайёраси инсониятнинг умумтй яшаш жойи ягона уйи хисобланиланади ва ер юзида экологик халокатни бартараф кили мажуд 200 дан ортик давлатларнининг6.5 млрдортик инсонларнинг умумий вазифасидир.Мавжуд экологик муаммоларни хал этштабиий ресурслардан окилона фойдаланиш халкаро келишув асосидаумумжахон микёсида амалга оширилгандагина уз самарасини беради. Давлатлараро хамкорликнинг зарурлиги сайёрамизда биосферанинг ягоналигидан ва инсоннинг таъсири хеч кандай давлвт чегаралари Билан чекланмаганлиги дан келиб чикади. Охирги йилларда инсониятни ташвишга солаётган куплаб регионал умумсайёравий экологик муаммолар факатгина  давлатлараро хамкорлик йули Билан хал килиниши мумкинлиги маълум булиб колди

         Ҳозирги вактда табиатни муҳофаза килиш сохасидаги хамкорликнинг  икки асосий шакли ажратилган: 1. Атроф мухитни муҳофаза килиш варесурслардан окилона фойдаланишга каратилган икки томонлама ва куп тамонламам шартнома ва конвенциялар:

2. Халкаро экологик ташкилотлар фаолияти.

         Турли давлатларнинг атроф мухитни муҳофаза килиш сохасидаги фаолиятини  мувофиклаштириш учун давлатлараро  шартнома ва конвенциялар кенг кулланилади. Бундай хамкорлик дастлаб Х1Х асрнинг биринчи ярмида ҳайвонат дунёсидан фойдаланишни тартибга солиш йулида вужудга келган. Айникса кучиб юрувчи ҳайвонларни муҳофаза килишга ката эътибор берилган. Факатгина балик ки ва бошка океан ҳайвонларини овлашни тартибга солиш хакида 70 дан ортик шартнома ва конвециялар мавжуд. Китларни овлашни чеклашга оид биринчи халкаро конвенция 1931 йилда тузилган булиб унда Анктарктида атрофидвги сувлардан ҳара йили 15 мингдан ортик кит овланмаслик курсатилган эди.

         Иккинчи жахон урушидан кейинги вактда табиатни муҳофаза килишга оид 300 га якин турли шартномалар вам конвенциялар тузилди. Улар орасида 1963 йили Москвада тузилган атмосфера су ости космик фазаодаги ядро синовларини таъкикилаш хакидаги шартнома алохида ахамиятга эга.

         1973 йилда нодир ҳайвон ва усимликлар турлари билан савдо килишни  чегаралаш тўғрисидаги (СИТЕС)халкаро конвенцияси тузилди.

         1972 йили Стокгольмда атроф мухитни муҳофаза килиш бўйича утказилган БМТнинг 1- Умумжахон окнференциясида 5- июн Халкаро табиатни муҳофаза килиш куни деб эълон килинди. 1973 йили Лондонда денгизларни  нефт ва бошка заҳарали химикатлар Билан ифлосланишнинг олдини олш юзасидан Янги халкаро конвенция кабул килинди.1978 йили Ашхободда утган Халкаро Табиатни Муҳофаза килиш Иттифоки (ХТМИ) бош ассамблеясида Жахон табиатни муҳофаза килиш стратегияси кабул килинди.

         1982 йил БМТда Табиатни муҳофаза килишнинг умумжахон Ҳараитаси кабул килинди.Бу мухим хужжатларда табиатни  муҳофаза килишнинг принциплари  ва куп йилга мулжалланган  асосий йуналишларини белгилаб  берилган.

         Атроф-мухитга инсон таъсирини  кучайиши 1985 йили  Венада озон каталамини муҳофаза килишнинг  коненцияси 1992 йили Рио-Де-Жанейрода Биолоогик хилма-хилликни  сақлаш иклимни узагриши чулланиш бўйича ва бошка крнвенцияларни тузилишга сабаб булди.

          БМТ атроф-мухитни муҳофазаси масалаларига катта ахамият беради. БМТнинг 1972 йилида ташкил килинган  атроф мухит бўйича  махсус дастури-ЮНЕП халкаро хамкорликни амалга оширишда мухим рол уйнайди.1948 йили тузилган нодавлат ташкилот  Табиатни  Муҳофаза килиш Халкаро Иттифоки юздан ортик давлатлар300га якин миллий давлат ва жамоат   ташкилотларини бирлаштирган.Ҳозирда 250 дан ортик нодавлат ташкилотлар фаолик курсатмокда.БМТнинг  Фан маориф таълим ва саноат масалалари Билан шугулланадиган ташкилоти ЮНЕСКО нинг 14 та лохадан иборат «Инсон ва биосфера»дастури куп йиллардан бери халкаро хамкорликдаги энг йирик дастурдир.

                   ТМХИ 1966 йилдан халкаро «Кизил китоб»ни эълон килиб келади. Биологик ресурсларни химоя килишда унинг ахамияти каттадир.

         Марказий Осиёда «Оролни куткариш халкаро фондиМарказий Осиё Минтакавий Экологик Маркази ва бошкаташкилотлар иш олиб бормокда.

 

         Ўзбекистоннинг экология сохасидаги халкаро хамкорлиги.

 

         Уз.Респ.1992 йили2 марта БМТ га  тенг хукукли аъзо булди

Бу эса Марказий Осиё давлатлар уртасидаги икки томонлама ва куп тамонлама хамкорликни ривожлантириш катта ахамиятга эгадир. Айникса  Орол ва Орол буйидаги экологик муаммолар Марказий Осиё,давлатлари  халкаро ташкилотининг диккат марказидадир.Ушбу йуналишда  турлиттадбирлар ўтказилади ва амалга оширилади. Орол буйи ахолисини тоза ичимлик сувлари Билан таъминлаш,уларга тиббий ёрдам курсатиш хамкорликнинг асосий масалалари хисобланилади. Жахон Банки Европада хавфсизлик ва хамкорлик ташкилоти (ЕХХТ) ва бошкалар Уз.даги экологик муаммоларни хал килишда катта  хисса   кушмокдалар..Уз.даги Экология ва саломатлик фонди-«Экосан» нодавлат ташкилотлари экологик муаммоларни хал этиш,халкаро хаикорликни  мувофиклаштирш ишига  уз хиссасини кушмокда.

                   Мустакил Давлатлар Хамкорлиги (МДХ) мамлакатлари келишувига биноан экология сохасидаги хамкорлик 1992 йил тузилган ДавлатларароЭкологик Иттифок оркали амалга оширади..Экология ва табиатни муҳофаза килиш муаммоларини хал этишда Уз.Респ.си Марказий Осиё давлатлари,Осиё,Европа,Америка ва Тинч океани минтакаси мамлакатлари Билан икки томонлама ва куп томонлама хамкорликни амалга оширишда экологик таълим ва тарбияни  ривожлантириш масалалларини хам алохида эътибор беради.

                   Уз.Респ.си 1985 йилги озон қатламини химоя килиш бўйича Вена конвенцияси,1987 –йилга озон қатламини емирувчи бирикмалар бўйича Баённома,1989 –йилги (Базел0 хавфли чикиндилар ни чегаралараро ташишни назорат килиш конвенцияси,1992 йилги иклим узгариши конвенция,Киото Баённомаси(1998,Чулланишга Карши кураш 1992 йил,Биологик хилма-хилликни сақлаш1993 йил каби унга якин конвенциялар кушилган.

 

 

Экологик маданият.  Шарқона одоб ва тарбия.

 

Экологик дунёқараш табиатни муҳофаза қилиш ҳақидаги илмий-назарий билимлар мажмуаси. хукмрон иқтисодий. сиёсий. маънавий қарашлардан тортиб. Оддий кундалик тасаввурларгача ўз ичига олади.

 Умумий дунёқарашнинг таркибий қисми бўлган экологик маданият кенг ва тор маъноларда тушунилади. Кенг маънода экологик маданият инсониятнинг ижтимоий –тарихий амалиёт жараёнида атроф-мухитни ҳимоя қилишга қаратилган  моддий ва маънавий қадриятлар маъмуасидир. Тор маънода эса  кишиларнинг амалий ва назарий фаолияти. табиатни  муҳофаза қилиш борсидаги м аданияти деб қараш мумкин

         Экологик маданиятни мазмуни инсон билан табиатнинг бирлигини чуқур хис қилиш. Инсон ҳаёти билан табиий муҳит қонуниятлари ўртасидаги ички боғланишлар  асл моҳиятинияхши тушуниб олиш  ва унга амал қилишда намаён бўлади.

         Факат маданиятли кишиларгина табиат ва жамиятнинг узаро таъсирини окилона йулга куишга интилади. Бу боадаги фаолиятини хам унинг маданияти белгилаб беради. Маданият инсонларни биллимли килиш , уларга иш тартиб- коидаларини урганишга, колаверса  ишлаб чиқа олишни , техникани ва фанни эколгиялштиришга ҳизмат қилади.

         Техникани экологиялаштиришнинг мохияти заҳарали чикиндилар зарарли аралашмаларни хавога жуда кам чикарадиган двигателлар яратиш( ахир хавонинг зарарли моддалар билан ифлосланиши туфайли  купгина усимликларнинг идизлари куриб колиши ., баргларинии  саргайиб тукилиши, бинобарин хаёт учун зарур кислороднинг микдори камайиши барчага айён-ку)  дарё ва океанларга  кемалардан  тирикишидан  нефт , мой ва ёнилгиларни окишини олдини олиш  ва уни бартараф этиш, тупрок қатламларига зарар етказмайдиган тракторлар, эксковаторлар ва бошка тезникаларни яратишдан иборат.

Экологик маданият қуйидагиларни камраб олади: табиатни муҳофаза килиш маднияти, табиий бойликлардан фойдаланиш маданияти, экологик тизимни узгартириш маданияти.Узида экологик маданиятни шакиллантирган  инсон бир туман микёсида  тбиатни муҳофаза килиш  борасидаги гамхурлиги  ундан узклардаги экологик вазиятларга хам самарали таъсир курсатишни теран тушинади.. Табиий мухитдаги камчиликларни  бартараф – барча миллат ва халкнинг ишидир. Улар фаолиятини бир мақсад йулида бирлаштирилса  экологик муаммоларни хал этишнинг мухим шарти  хисобланилади.

          Табиий мухитни муҳофаза эти шва тиклаш масаласи миллионлаб одамларнинг хамкорликдаги ишлари туфайли хал этиш мумкин. Жамоанинг хаикорлиги  одамларни нафакат  табиатни муҳофаза эти шва тиклаш ишларида фаол иштирок этишларини таъминлайди, балки табиатга нисбатан бефарк ва айникса ёвузларча муносабатда бўлишга токатсизлик уйгатади.

          Саноат ва кишлок хужалигидаги ишлаб чиқариш жараёнларини жадаллаштириш табиатдан тўғри фойдаланиш талаблари Билан узвий богланиши лозим.

          Экологик маданият сохиби бўлиш- факат табиатга зарар келтирмаслик эмас, балки унинг гуллаб яшнаши, янада яхшиланишига хисса кушиш , унга бешфкатларча муносабатда булганларга  Карши украшмок хам демакдир.Ҳозирга вактда  республикамиз микёсида  худи анна-шу йуналишда  иш олиб борадиган «Экосан» Халкаро жамоатчилик жамгармаси тузилган. Унинг шиори: «Табиатга  окилона муносабатда бул!». Жамгарма фаолияти доирасида  шухбасиз ахолида экологик онгни  шакиллантириш, маърифатни юксалтирш ва табиатни муҳофаза килиш бўйича ишлар утказмокда.

 Одамларда экологик маданияти хали унчалик даражада юкори деб булмайди. Шу туфайли кишилар экологик хавф хатарни тушиниши жуда секинлик Билан ривожланмокда

          Ўзбекистон Республикаси Вазирлар махкамасининг 1992 йилдаги «Табиатни муҳофаза этишни кучайтириш ва табиат бойликларидан фойдаланиш ни яхшилаш бўйича кушимча тадбирлар тўғрисида»ги карорида табиат хакидаги билимларни  ахолии уртасида оммадлаштиришнинг ахамияти катталиги таъкидланади.  

         Организмдаги ҳар бир жараён  узвий тарзда  ўзаро боғланган ҳолда рўй беради.  Инсон организмларнинг ишлаш жараёнида бири-бирига боғлиқлигини билган ҳолда уларни меъёрида ишлашни таъминлайди. Инсон табиатнинг бир бўлаги эканлигини билгани ҳолида  унга  ҳам меъёрда таъсир этиши кераклиги унитмаслиги керак бўлади.

Моддий  ишлаб чиқариш ўз моҳиятига кўра экологик маданиятдир. Бу фаолиятда табиий бойликларини оқилона исътемол қилиш маданиятини ривожлантириш эмаслиги  бунинг омманинг оммавий ташаббуси. Ғоявий- сиёсий  онглилигига . маълумот даражасига боғлиқ . Табиатни муҳофаза қилишда  янги анъаналарни турмушга кенг жорий этиш  экологик фаолиятнинг таркибий қисмига . амалий йўналишига  айланиши лозим. Бундай анъаналар ёшларнинг экологик маданиятини . ватанпарварлик туйғусини ривожлантиришга. Назарий билимларини. Амалий кўникмаларини мустахкамлашга ёрдам беради.Одамзод руҳияти ўзини ўраб турган  табиатдан қувват олади. Инсон маънавияти буюк  табиатдир. Ўсимлик ҳам .тошлар ҳам . дарё тоғлар ҳам  инсон руҳиятини шакиллантиришда . унда гўзаллик  туйғусини пайдо этишда ўз ўрнига эга. Улар инқирозга юз тутуар экан инсон руҳиятидаги хусусияти ҳам емирилиб боради. Инсон онги табиатни хўраш. Зўрлаш вайрон қилиш учун эмас . балки унинг қўйнида меҳрибон  Она бағрида  фарзандлик бурчини адо этиш учун берилгандир.

 

Шарқ халқлари айниқса ўзбеклар орасида шарм –ҳаё. Ор-номус . ота-онага ҳурмат –эҳтиром азалдан онгимизга сингиб кетган тушунчалардир Оилада эр рўғор бошлиғи бўлган . аёл ҳам . фарзандлар ҳам унинг гапини икки қилмаганлар. Хонадонга бирор меҳмон келса оила бошлиғи бор йўқлигига қарамасдан уни хурматини жойига қўйганлар .дастурхон ёзилган.4

 Меҳмонни дарвозадан қайтариб юбориш айб хисобланилган. Ҳозир буни акс ҳоллари учрамоқда.

          Ота-онаси кексайганда  уларни боқиш уларнинг ҳолидан ҳабар олиш ҳам шарт . ҳам фарз ҳисобланилан. Илгари шаҳар дуконларида кулф бўлмаган. Сотувчи обедга кетса пардани тўсиб кетаберган. Одамлар очликдан ўлса ҳам бировнинг хақига ҳиёнат қилмаганлар. Сабаби виждон . имон-исломдан . худодан қўрқишдан.

 Биз жамиятни улкан оилага ўхшатамиз. Ўз уйига .оиласига рўшноликни раво кўрмаган одам . жамиятга рўшнолик кўрсатмайди.

Халқнинг. Ватаннинг кор-ҳолига ярамайди. Бу ҳолни  боларимизда ҳосил қилмаслик учун боларга бепарво қарамаслик. Уларнинг юриш туришлари билан доимо қизиқиб туриш  керак бўлади.  Табиийки инсонлардаги барча ижобий фазилатлар ўз-ўзидан пайдо  бўлмаган. Уларда ижобий сифатлар пайдо бўлиши учун курашиш. Виждонан меҳнат қилиш зарур.Виждон – одий маънавий тушунчадир. Оила виждони ота-оналарнинг ўз фарзандларига берган тарбиясидир. Ўқитувчи виждони эса . унинг ўқувчисига берган билими билан ўлчана. Шунга кўра  ҳар бир оила ва ҳар бир ўқитувчи ўзининг аниқ  вазифасини билиши лозим

 

              Алоқа соҳаси ва  уни атроф муҳититга таъсири

 Алоқа соҳаси ҳам ўзига хос бўлган атроф-муҳитга таъсир этиб, бу таъсирни физикавий ифлосланиш деб аталади . Биз биламизки физикавий ифлосланиш кўзга кўринмасад инсонга, ўсимлик ва ҳайвонот дунёсига салбий таъсир этувчи ҳар хил тўлқин узунликдаги электрмагнит майдони, шовқин, тебранишлар ва радиациялар киради.  

Ёқимсиз ва халақит берувчи барча товушларни шовқин дейимиз.

                   Урбанизация ва саноат  тармоқларининг ўсиши муҳитнинг акустик ноқулайлигини  ортиб боришига сабаб бўлмоқда. Текширишлар шуни кўрсатадики шаҳараларда  шовқинлар йилига 10-20 Дб ошиб бормокда.

                   Австрлиялик олимлар такидлашича катта шаҳара аҳолисининг умри шовқин туфайли  ўртача 10-12 йилга қисарган.

                   Умуман олганда инсон шовқинсиз муҳитда яшаши мумкин эмас, аммо шовқин кучининг ошиши  кишилар саломатлигига  салбий таъсир қилади. Унинг 0 - 50 дб бўлиши инсонга  ёқимли овоз сифатида  таъсир этса, 60-90 дб ёқимсиз, 100-120 дб зарарли ҳисобланилади. Шовқин кучини рухсат этилган меъёри 80 дб, энг юқори чегараси 110 дб. дир.

                   Йирик шаҳаралардаги аҳолини сўроқ қилинганда  аҳолининг 69% транспорт, 21%  қўни-қўшнилар ва  болалар, 8% иш жойларида  ва 2% бошқа турдаги шовқинларлардан шикоят қилганлар.

Кишилар олдинги пайтларда ҳам шовқинга қарши курашиб келганлар Юрий Цезар шаҳараларда кечкурун соат 22 дан сўнг  барча турдаги транспорт ҳараркатини тақиқлаган. Елизовета1 шаҳарада 22 дан сўнг барча жанжжаларга барҳам берган Римда товуш чиқарувчи хунармандлик ишларига  рухсат этилмаган, ҳатто хўроз бақириши ман этилган.

                   Шаҳараларда шовқин кучини камайтириш  ишларидан бир дарахтларни кўпайтиришдир. Саноатлашган ҳудудларда ва турар  жойлар орасида, турар жой ва серқатнов йўллар ўртасида  барпо этилган  дараахтзорлар шовқинни  20% , кенглиги 25 м бўлган буталар ва дарахтзор хиёбонлар эса 10-12 дб камайтиради. Турар жойларни  йўллардан 200 м узоқроқда қурилиши шовқинни кучини 20 дб камайтиради. Шаҳараларда шовукинни пасайтириш тадбирларидан қуйидаги мажмиуаларни амалга оширшни тақазо қилади:

- йирик шаҳараларда ўткинчи (транзит)автомашиналар қатновига барҳам бериш, шаҳар марказида юк машиналар ҳарааркатини, транспортлар сигналини тақиқлаш:

- шаҳара қурилиш меъморчилигида  товуш ютувчи мослама ва материалллардан кенг фойдаланиш:

- турар жой яқинларида аэропорт қурмаслик, уларни шаҳарадан узоқроққа кучириш, учиш йўлларини шаҳаралар устидан ўтказмаслик, аэропортларни қайта таъмирлаш:

- шовқинсиз транспортлар яратиш (мотор ва ғилдиракни такомиллаштирш).

                   Шовқинни инсонга таъсирини кўриб чиқадиган бўлсак  шовқин уйқисизиликка, 90 дб ли шовқин 25% кўриш қобилиятини пасайтиради, 70% нервоз касалигига сабаб бўлади юрак  қон томир системасига таъсир қилади сезиш қобилиятини 20% пасайтиради. Доимий 60 дб таъсирида бўлган болалар 12-16% гача эслаш қобилиятини пасайишига сабаб бўлади. Шовқин туфайли  товуш стресси деб аталувчи касаликка олиб келади, бунда  нерв систесмсининг функцияси бузулади. Шовқин ўсимликларни  ривожланишига ҳам кучли таъсир қилади.

Табиатда учрайдиган айрим кимёвий элементлар радиоактивлик хислатига эга бўлиб, уларнинг парчаланиши вам элементларнинг ўтиш жараёнида нурланиш юзагаг келади. Радиоактив моддаларнинг ярим бўлиниши бир неча соатдан 4.5 млрд. йилга тўғри келади.

Муғитига тушган радиоактив моддаларга қарши курашишнинг йўл йўқ, фақат огоҳлантириш мумкин холос, ҳаттоки радиоактив моддаларнинг муҳитни зарарлантиришини нейтрал ҳолга келтирадиган биологик чириш ва бошқа йўллари, механизмлари ҳам маълум эмас.

Радиоактив моддалар ярим парчаланишига қадар улар ўсимлик ва ҳайвонлар танасига ўтиб бўлади. Озиқа ҳалқаси бўйича ўсимликдан ҳайвонга, ҳайвондан инсонга ўтиб, унинг организмида тўпланади.

Муҳитнинг ифлосланиши, тирик моддаларнинг ҳосил бўлишида қатнаувчи оддий моддаланинг изотоплари кам учрайдиган радиоактив моддаларга қараганда анча хавфли бўлади.

Радиоактив моддалар ичида ичида энг хавфлиси стронйий-90 ва цезий-137 ҳисобланади. Улар атмосферада ядро портлашларида юзага келади. Ва атом саноатининг қолдиқлари сифатида муҳитга тушади. Бу икки радиоактив модданинг биринчиси стронции-90 умиртқали организмларни суяк тўқмаларида тез ўтади, иккинчиси цезий-137 эса тана мускулларида тўпланади ва қуйидаги салбий оқибатларга олиб келади, яъни:

-         Радиоактив нур олган организмда ўсиш секинлашади, турли инфекцияларга чидамсиз бўлиб иммунитетни йўқатади;

-         Умр қисқаради, табиий ўсиш, кўпайиш камаяди, организм вақтинча ёки тўла насилсиз бўлиб қолади;

-         Турли йўллар билан танадаги наслий генларнинг бузилиши патижасида иккинчи ва учинчи авлодларда ҳам бузилиш юзагаг келади.

 Радиоактив моддалар организм танасида тўпланиб, жуда оғир, тиклаб бўлмайдиган салбий ҳолатларни келтириб чиқаради.

Тадқиқотларнинг кўрсатишича, радиоактив моддаларнинг муҳитдаги миқдори 1000 рад бқлганда инсон ўлади. 700 бўлганда 90% ва 200 рад бўлганда эса 10% ўлим бўлади; радиация 100 рад кўрсатгичда бўлганда рак касаллиги кўпаяди ва инсон тўла насилсиз-стерилизацияланиб қолади.

Табий муҳитда радиоактив моддаларнинг ҳосил бўлишига атом ва водород бомболарининг ер усти ва ер остида портлаш сабаб бўлади.

Айрим ер ости синовлари(200 килотонна қувватли) 2-3 км. доирадаги текис майдонларни баланд-паст ҳолатга келтириб, айрим жойлар 50-80 м. баланд бўлиб қолган, 3-5 м. катталикдаги тошлар эпицентдан 1 км. нарига отиб юборилган. Шу ерларга 26 йилдан кейин борилганда, радиоактивлик жуда юқори эканлиги кузатилган

 

Ижтимоий экология

 

Сўнги йилларда ижтимоий фанлар тарихида умумий экологиянинг янги йўналиши-ижтимоий эколгия фан сифатида шакиллана бошлади. Илмий техника имкониятининг тўхтовсиз ортиши натижасида инсоннинг табиий муҳитнинг ўзгариши борсидаги амалий фаолияти сифат жиҳатидан янги босқичга кўтарилади ва унинг олдида  истиқболлар очилади. Шу билан биргаликда инсонннинг табиат билан ўзаро муносабатида она сайёранинг мавжудлигига ва бутун инсон зотига таҳлика солувчи ташвишли хавф-хатар аломатлари янада яққолроқ сезилмоқда.

                   Ижтимоий экология  табиий, ижтимоий ва техникавий фанларнинг энг муҳим ғояларини умумлаштириб, ўзида мужасамлантирган фандир.

Ижтимоий экология биоэкологик таъсирдан пайдо бўлади. Ва ривожланади.

Ижтимоий экология биринчи жаҳон уришидан кейин фаол ривожлана бошлади.1966 йили социологларнинг Бутунжаҳон когрессида ижтимоий экологиянинг ривожланиши муҳим рол ўйнайди.1970 йилда Вариадада социологларнинг навбатдаги конференциясида Ижтимоий экология муаммолари бўйича социологларнинг Бутунжаҳон бирлашмаси Тадқиқот кўмитасини тузиш имконини берди.Ижтимоий экология инсон ва табиатнининг ўзаро муносабатини ўрганади, яна бир қатор амалий муаммоларни тадқиқ этадиган жамият ва табиат муносабатлари қонунлари, инсоният ва атроф-муҳит ўзаро таъсирини аввал қулайлаштириш, кейин мувофиқлаштириш қонун-қоидалари ва усуллари тўғрисидаги уйғунлашган фандир.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ЭКОЛОГИЯ маърузалар матнни тўплами

 

                                                          

 

                                                                         Услубий кўрсатмалар университет

                                                                          илмий-услубий кенгашдида кўриб

                                                                          чиқилди ва нашр этишга тавсия

                                                                          қилинди

                                                                          2014 й  03.07 №_________баённома

 

 

 

                                                                           Тузувчилар:

                                                                            Кат.ўқит. Е.А. Борисова

                                                                                       С.М. Абдуллаева

                                                                                       Н.Ю. Амурова

                                                                           

 

 

 

                                                                                                   

      

 

                                      Муҳарриҳ:

 

                                      Мусаҳҳиҳ: Юланова Н.Д.