ўзбекистон алоқа ва ахборотлаштириш агентлиги

тошкент ахборот технологиялари университети

АҚЭТ кафедраси

«ҲАЁТ ФАОЛИЯТИ ХАВФСИЗЛИГИ» ФАНИдан

маърузалар тўплами

Ф.М.Қодиров

тошкент-2010

1–Маъруза

МАВЗУ: «ҲАЁТ ФАОЛИЯТИ ХАВФСИЗЛИГИ» ФАНИНИНГ МОҲИЯТИ, МАҚСАДИ ВА ВАЗИФАСИ

Режа:

1. «Ҳаёт фаолияти хавфсизлиги» фанининг моҳияти ва мақсади.

2. «Ҳаёт фаолияти хавфсизлиги» фанининг бошқа фанлар билан алоқадорлиги.

3. Хавфсизлик муаммолари.

4. Меҳнат хавфсизлигининг эргономик асослари.

«Ҳаёт фаолияти хавфсизлиги» фанининг моҳияти ва мақсади

Хозирги замон ишлаб чиқаришдаги жараёнларни бажаришда кўплаб машина ва ускуналар ишлатилади. Уларга алохида–алохида хавфсизлик талаблари ишлаб чиқарилган. Шу боисдан бўлғуси кадрларни тайёрлашда ҳаёт фаолияти хавфсизлиги масалаларини қисмларини маъруза матнида баён этиш лозим. Ҳаёт фаолият хавфсизлиги фанини ўрганишда техник, физик-кимёвий, тиббий, биологик, қишлоқ хўжалиги, хуқуқий ва бошқа фанларнинг ютуқларига асосланиш зарур. Халқ хўжалигининг техник жихатдан такомиллаштириш, механизациялаштириш, автоматлаштириш, компьютерлар билан таъминлаш, янги турдаги энергиялардан фойдаланиш, қишлоқ хўжалигини кимёвий минерал ўғитлар билан таъминлаш ва бошқа меҳнат тизимида ҳам сифат кўрсаткичларини юқори бўлишини таъминлаш керак. Инсон меҳнат фаолияти жараёнида саломатликка ёмон таъсир кўрсатадиган факторларга дуч келади, ушбу факторларни инсонга таъсир даражасини баҳолаш мақсадида чегарадаги рўхсат этилган даража ёки аралашма тушунчаси киритилган. Бу даража миқдори юқори бўлса, одам организмида фаолият вужудга келади ва касб касаллигига учрайди. Шундай қилиб, ҳаёт фаолият хавфсизлиги фани барча қонунлаштирувчи актлар, ижтимоий-иктисодий, тадбирлар тизими бўлиб инсонни ишга қобилиятлигини, соғлигини ва хавфсизлигини таъминлайди.

1990 йил 27 апрелда собиқ иттифоқ Давлат таълим комитети коллегияси таркибидаги “Ҳаёт фаолияти хавфсизлиги” илмий–методик Кенгашига қўшилган илмий ва педагогик жамоатчилиги ташаббуси билан “Меҳнат муҳофазаси ва фуқаро мудофааси масалаларини қайта кўришнинг биринчи даражали чоралари” масаласи кўрилган эди. 1990 йил июльда Коллегия қарори материаллари натижасида олий мактаб ўқув режасида ўқитилиб келаётган “Меҳнат муҳофазаси” ва “Фуқаро муҳофазаси” фанлари ўрнига “Ҳаёт фаолияти хавфсизлиги” деб ном олган фанни киритиш ҳақида бўйруқ чиқарилган.

Ҳаётий фаолият хавфсизлиги–инсон фаолиятининг барча жабҳаларидаги хавфли ва зарарли омиллардан тортиб инсон ҳимояси муҳофазаси назарияси ва амалиётини ўз ичига олувчи илмий билимлар соҳаси саналади.

Инсон доимо турли хавф–хатарлар муҳитида яшаб келган. Ҳаётнинг давомийлиги ибтидоий инсон учун тахминан 25 йил ҳаётий фаолият хавфсизлиги интеграл кўрсаткичи ҳисобланади.

Тараққиёт олға одимлаши кўламига қараб, инсон ҳаётий хавфсизлик даражаси доимо ўсиб борган. Ҳозирги пайтда ўта ривожланган мамлакатларда ҳаётнинг ўртача давомийлиги 77 йилни ташкил қилади.

Фан ва техника тараққиёти, ижтимоий–иқтисодий хавфсизликни ошириб, шу билан бирга аҳоли саломатлиги учун бўлганидек, атроф-муҳит учун ҳам хавфсизликнинг янги турлари вужудга келишига олиб келди.

Бутун жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти маълумотларига кўра, ҳозирги пайтда бахтсиз ҳодисалар оқибатидаги ўлимлар юрак–томир ва онкологик касалликлардан кейин 3–ўринда туради.

Агар касалликлардан, асосан катта ёшдаги кишилар ҳаётдан кўз юмса, бахтсиз воқеалар натижасида эса меҳнатга лаёқатлилар асосан ҳалок бўлади.

Шикастланиш–2 ёшдан 41 ёшгача бўлган инсонлар ўлимининг асосий сабабидан ҳисобланади.

Инсоният вабо, ўлат, чечак, терлама эпидемияларини енгиб ўтди, ҳаётини узайтириш усулларини изламоқда, бироқ бахтсиз ҳодисалар билан самарали курашишнинг уддасидан чиқмоқда. Шикастланиш ҳозирги вақтда ҳақиқий ижтимоий кулфат, эпидемия кўламига тенглашди.

Ҳаётий фаолият–инсон организмидаги мураккаб биологик жараён бўлиб, саломатлик ва меҳнатга лаёқатни сақлаш имкониятини беради.

Ҳар қандай фаолият салоҳияти хавфли. Турли сабабларга кўра, ўлим ҳолатлари эҳтимоли бор (1 жадвал).

1 жадвал.

Бахтсиз ҳодисалар характери	Эҳтимоллиги
Автофожеа (ҳалокат)	4000 дан 1
Қулаш	10000 дан 1
Аланга ва ёнувчи моддалар таъсири	25000 дан 1
Сўвга чўкиш	30000 дан 1
Ўқ отадиган қуроллардан жароҳатлар	100000 дан 1
Авиаҳалокатлар	100000 дан 1
Жисмларнинг қулаши	160000 дан 1
Электржароҳат	160000 дан 1
Ўраганлар-бўронлар	2500000 дан 1

Меҳнат муҳофазаси–меҳнат жараёнида инсоннинг меҳнатга лаёқати ва саломатлигини сақлаш, хавфсизлигини таъминлаш имконини берувчи ижтимоий–иқтисодий, техник, гигиеник, даволаш профилактик, ҳамда ташкилий тадбирлар ва воситалар қонуний актларнинг тизимидан иборат.

Меҳнат муҳофазаси борасида асосий вазифалар–ишлаб чиқариш жароҳатлари, касбий хасталикларнинг олдини олиш ҳамда бутун дунёда меҳнат шароитларини яхшилашдан иборат.

Унумли меҳнат ва ҳордиқ режимларини ташкил қилишини кўзда тутувчи меҳнат муҳофазаси билан мустаҳкам боғлиқ. Илмий меҳнат бошқармасини қўллаш, ҳаётга тадбиқ этиш, меҳнат шароитларини яхшилаш, инсон саломатлиги ва меҳнатга яроқлилигини сақлашга имкон беради.

Меҳнат шароитини тубдан ўзгартириш, молиявий харажатларни талаб этувчи касбларни қисқартиришга олиб келади, бироқ бунда асаб таранглигини ошириш билан боғлиқ касблар сони ўсади. Шунинг учун меҳнат муҳофазасининг замонавий услубларидан психология, меҳнат гигиенаси ва эргономика каби фанлар ютуқларидан кенг қўлланилади.

Меҳнат муҳофазаси меҳнатнинг хавфсиз ва безарар шароитларини таъминлаш билан боғлиқ. Меҳнат муҳофазаси қонунлари мажмуаси масалларини ўз ичига олади.

Ишлаб чиқариш санитарияси ишлаётган зарарли ишлаб чиқариш омилларига таъсирнинг олдини олувчи воситалар ва ташкилий, гигиеник, санитария–техник тадбирлар тизимини ўз ичига қамраб олади. Ёнғин хавфсизлиги меҳнат муҳофазаси қонунлари мажмуасига бевосита боглиқ.

Бутун дунёда меҳнат қонунчилиги ишчи ва хизматчиларнинг меҳнат ҳуқуқлари муҳофазасини белгилайди, меҳнатнинг ўта қулай шароитларини таъминлайди.

Хавфсизлик–тушунчаси деганда ишлаш давомида инсонга таъсир этувчи хавфсизликни ва инсон саломатлигига таъсир этувчи холатдир.

Хавфсизлик тизими объект химояси бўйича қўйидагиларга бўлинади: инсонни хаёт фаолияти давомида шахсий ва жамао хавфсизлик тизимига, техноген тизимлар хавфсизлигига, экологик хавфсизлик тизимига, миллий хавфсизлик тизимидаги глобал хавфсизлик тизимларига.

Техноген хавфсизликнинг энг керакли элементлари бўлиб қўйидагиларни айтиш мумкин:

· инсонларни ва бошқа объектларни биосферага ва атроф муҳитга техник таъсирларни маълум даражада чегаралайди, яъни экологик салбий оқибатларга олиб келмаслигига эришиш;

· техноген авария ва катастрофаларни олиб келувчи ҳолатни минимал даражасига олиб келишини таъминлаш, рўхсат этилган меъёрлар ва ўзини оқлай олган кўрсатгичларни ижтимоий-экологик омиллар ва ҳалқаро меъёрларни назарда тутуган ҳолда;

· техноген халокат ва офатларда ҳаёт хавфсизлигини таъминлаш, инсон соғлигини ҳозирда ва келажак авлодларга таъсир этмаслигини таъминлаш.

Эколгик хавфсизликда ҳаётий энг мухим бўлган талаблар, яшаш учун керак бўлган шароит, инсоннни ривожланиши жамоа, давлатларга атроф муҳитни экологик сферада энг қулай шароитларни таъминлай олишда:

· иносон саломатлигини максимал юқори кўрсатгичларига эришиш;

· инсонларни ва тирик организмларни яшашлари учун ҳамма талабларига жавоб бера олиш;

· ўртача умрни интеграл кўрсатгичини имкони борича максимал даражасига эришиш.

Экологик хавфсизлик ўз ичига хавфларни олдини олиш ва экологик хавфни ривожланишига йўл қўймаслик, унинг оқибатларини йўқотиш, яъни инсонларни хаётини ва соғликларини сақлаш ва атроф муҳитни ҳимоялашдир.

Экологик хавфсизликнинг ташкилий ишларидан бири: табиий мухини ифлослантирувчиларга қарши курашиш, яъни бунинг учун технолгияни ривожлантирган ҳолда чиқиндилар, йиғилиб қолган саноат ва маиший ахлатлар, атроф муҳитни радиоактив ифлослантирувчилар билан курашиш, экологик тоза технологияларни, транспортни, энергетикани яратиш, табиий ресурсларлардан оқилона фойдаланиш ва бошқалар.

Ҳалокатга олиб келиш албатта инсоннинг ўзи сабабчи бўлади, чунки йул ҳараркатларига, ёнғин келиб чиқишига, электр асбобларидан фойдаланиш қонунларига роя қилмаслик ва бошқа нарсаларга енгил қарашлик оқибатидан келиб чиқади.

Ҳаёт фаолияти фанини ўрганиш: меҳнат муҳофазаси ва фавқулотда шароитларда хавфсизлик чораларидан иборат.

Меҳнатни муҳофаза қилиш–бу ижтимоий, иқтисодий, санитария- гигиена, меҳант қонунлари ва ташкилий чора тадбирлар тизимидан иборат бўлиб, узлуксиз фаолият жараёнида инсон соғлигига ва меҳнат қобилиятини сақлашни таъминлашга қаратилган.

Инсон жамиятни тараққий эттириш ҳамда ишлаб чиқаришни бошқаришда асосоий куч эканлигини ҳисобга олиб, унинг хавфсизлигини ва соғлигини сақлаш ижтимоий тараққкиёт йўлидаги мухим омил ҳисобланилади. Шунинг учун хам саноат корхоналарида махсулот етиштириш жараёнида ишлаб чиқариш шароитини яхшилаш, ишлаб чиқаришда жарохатланиш ва касб касалликларининг келиб чиқиши манабаларини йўқотиш, шунингдек иш фаолияти инсон учун чарчаш, толиқиш ва касалликнинг манбаи бўлмасдан қўвонч ва бахт келтирувчи фаолият бўлишини таъминлашга хараркат қилиш зарур.

Саноат корхоналарида тўқкис санитария–гигиена шароитларини таъминлаш, оғир қўл кучи билан бажариладиган меҳнатни тугатиш ва касб касаллигини бутунлай йуқотиш чора тадбирларини амалга ошириш керак, зеро меҳнат қилиш фақат яшаш воситаси бўлиб қолмасдан, балки ҳаёт талаби бўлиб қолиши керак.

Ўзбекистонда меҳнатни мухофаза қилишнинг хуқуқий, техник ва санитария-гигиена қоидалари билан белгилаб қўйилган қонунлар қабул қилинган ва янгидан тахрир қилинган қоидалар умумжахон талаблари даражасида ишлаб чиқилмокда.

Меҳнатни муҳофаза қилиш фани бир қанча фанлар чегарасида вужудга келган. Бунда ишлаб чиқаришдаги ҳамма жараёнлар ҳисобга олинган. Булар ишлаб чиқариш мухит ва шароити, инсон билан ишлаб чиқариш қуроллари орасидаги боғланиш, технологик жараёнларнинг бориши, меҳнат қилишнинг ва ишлаб чиқаришни ташкил қилиш ва бошқалар.

Меҳнатни муҳофаза қилиш фани қўйидаги фаналар билан узвий боғланган:

1. Ижтимоий хуқуқшунослик ва иқтисодий фанлар- бунда меҳнат қилиш хуқуқи, жамиятшуностлик, меҳнатни илмий ташкил этиш, иқтисод, саноатни ташкил қилиш ва режалаштириш ва бошқа масалалар кўрилади.

2. Тиббий фанналр–бунда меҳнат қилиш гигиенаси, саноат санитарияси, саноатда захарланиш, меҳнат қилиш физиологияси, меҳант қилиш психологияси ва бошка маслалар кўрилади.

3. Техника фанлари–бунда умуминжинерлик фанлари, ёнғинга қарши кураш техникаси, инженерлик рухшунослиги, эргономика, саноат нафосати ва бошқа масалалар киради.

Меҳнатни муҳофаза қилиш тўртта қисмдан иборат:

1) меҳнатни муҳофаза қилишнинг умумий масалаллари: меҳнатни муҳофаза қилишнинг қонунлари асослари, хавфсиз ва соғлом иш шароитларини ташкил этиш, меҳнат шароитини тахлил этиш;

2) саноат санитарияси ва ишлаб чиқариш гигигенаси;

3) хавфсизлик техникасининг умуминжинерлик масаласи;

4) саноатда ёнғинга қарши кураш чора-тадбирлари.

Меҳнат хавфсизлигининг эргономик асослари

Меҳнат хавфсизлигининг эргономикасида меҳнат жараёнларида қулай шароитларни яратиш мақсадида инсоннинг функционал имкониятларини ва афзалликларини ўрганади. Бунда меҳнат юқори унумли ва ишончли бўлади ҳамда интелектуал ва физик ривожланишга янги имкониятлар очади.

Эргономика–бу меҳнат қонуниятлари ва ишчи жараёнлар ҳақидаги фандир. Эргономика тушунчаси грекча–иш ва қонун деган сўзлардан келиб чиққан.

Эргономика сўзини биринчи бўлиб, 1875–йил ўзининг “Эргономика жиҳатлари, яъни меҳнат ҳақидаги фан” деган ишида поляк олими Ястшембовский таклиф қилган.

Эргономика техника ривожланишининг маълум босқичида пайдо бўлган бўлиб, ишлаб чиқаришда муҳим муаммоларни ечишда зарур шарт–шароитдир. Янги жиҳоз ва унга тўғри келган ишлаб чиқариш муҳитини лойиҳалашда содир бўладиган кўпчилик саволларни фақат соғлом фикр асосида ечиш мумкин бўлмаганда, эргономикага мурожаат қилинади. Эргономика фанинининг мақсади–машина ва ишлаб чиқариш қуролларининг ўлчамларини ҳамда ишлаб чиқариш муҳитини инсон эҳтиёжларига мослаштиришдир, яъни меҳнат жараёнларини меъёрлаш ва ҳамма кўнгилсиз ишлаб чиқариш омилларинибартараф қилиш ёки максимал камайтиришдан иборатдир.

Ишлаб чиқаришда ечиладиган асосий эргономик вазифаларни қўйидаги тартибда синфлашимиз ва турларга бўлишимиз мумкин:

1. Психологик юкланишни камайтириш:

· назорат тизимларини автоматлаштириш;

· ишлаб чиқариш жараёнларини стабиллаштириш;

· иш хавфсизлигини таъминлаш:

· жиҳозлар ишининг ишончлилигини таъминлаш;

· меъёрий даражагачи маълумотлар ҳажмини камайтириш;

· созлаш ва назоратнинг қулай тизимларини ташкил қилиш;

· назорат ва созлаш тизимларини марказлаштириш.

2. Шинам ишчи муҳитини танлаш:

· шинам ҳаво иқлимини ва ёруғлигини яратиш;

· шовқин ва титрашга қарши кураш тадбирлари;

· ишлаб чиқариш зиддиятини яхшилаш.

3. Ишни қулайлигини таъминлаш – бунда қулай бўлган жиҳоз, мебел, асбоб, махсус кийимларни яратиш ва ишлатиш, ҳамма жиҳозларни бадиий конструкцияларини яхшилаш киради.

4. Ишлаб чиқаришни қулай (рационал) ташкил қилиш:

· жиҳозларни қулай жойлаштириш;

· ишчи зонани тўғри ташкил қилиш:

· ташиш ва ўтиш ишларини камайтириш;

· ишлаш ва дам олишни тўғри ташкил қилиш;

· маиший хизмат қилишни тўғри ташкил қилиш.

5. Кадрлар билан ишлаш–бунда касбий танлаш, инструктаж ўтказиш, тажриба алмашиш, касбий ўқитиш ва малака ошириш киради.

6. Физиологик юкланишни камайтириш:

· жараёнларни механизациялаш ва автоматизациялаш ҳамда янги жиҳозларни ўрнатиш;

· иш жойини тўғри ташкил қилиш;

· ишчи зонани тўғри таъминлаш;

· қулай ҳаракатланишни танлаш;

· бошқариш қурилмаларини тўғри танлаш ва жойлаштириш;

· бошқаришни марказлаштириш.

Эргономика масалаларни ечишда комплекс ёндашиш, ишчини техника ва ишлаб чиқариш муҳити билан ззаро таъсир жараёни, объектив қонунчилик, меҳнат шароитларини яратиб бериш, шу билан бирга жароҳатлар ва касбий касалликлар ҳисобга олинади.

2–маъруза

МАВЗУ: МИКРОИҚЛИМ ШАРОИТИ ВА УНИНГ ИНСОН ФАОЛИЯТИГА ТАЪСИРИ. ИНСОН ОРГАНИЗМИГА МИКРОИҚЛИМ ПАРАМЕТРЛАРИНИНГ ТАЪСИРИ

Режа:

1. Ишлаб чиқариш микроиқлимининг гигиеник нормалари.

2. Алоқа корхоналарида вентиляция.

3. Алоқа корхоналарида шовқин ва вибрация

4. Алоқа корхоналарида ёритиш.

Микроиқлим ва ишчи ҳудудининг ҳаво муҳити

Ишлаб чиқариш хоналари (бинолари) микроиқлими–бу бинолар ички муҳитининг метео (иқлим) шароитларидир. Улар ҳаво ҳарорати, намлиги ва ҳаракат тезлиги билан бирикма ҳолда, шунингдек тусўвчи мосламалар, технологик ускуналар ва иссиқлик нурланиш юзалари ҳароратининг инсон организмига таъсири билан белгиланади.

Микроиқлим кўрсаткичлари

Микроиқлим ишчи ҳудудда ишчиларнинг доимий ва вақтинча турган жойидан 2 м баландликда баҳоланади.

Энг қулай шароитлар–терморегуляция механизмлари кучланишисиз организмнинг нормал иссиқлик аҳволини таъминловчи ҳамда узоқ ва мунтазам инсонга таъсир қилувчи микроиқлим ўлчамларининг йиғиндисидир. Улар меҳнатга қобилиятлиликнинг юксак савияси учун шарт–шароит яратади ва иссиқ–қулай сезувчанликни таъминлайди.

Инсонга узоқ мунтазам таъсир этишда терморегуляция механизмлари- кучланиши билан давом этадиган организмнинг иссиқлик ҳолатида дарҳол нормаллашувчи ўзгаришлар чақирадиган микроиқлим ўлчамлари йиғиндиси йўл қўйиладиган иқлим шароитлари деб қаралади. Бундай ҳолда организмга шикаст етмайди ёки саломатликнинг аҳволига зарар бўлмайди, бироқ дискомфорт иссиқликни сезиш, инсон ўзини ёмон ҳис қилиши ва меҳнатга лаёқати пасайиши (сустлашиши) мумкинлиги кузатилади.

Ишлаб чиқариш микроиқлимининг гигиеник нормалари

Ишлаб чиқариш микроиқлими нормалари меҳнат хавфсизлиги стандартлари системаси "Иш муҳити микроиқлими" га асосан белгиланган. Улар гигиеник ва техник иқтисодий негизларга асосланган.

Саноат корхоналари хоналарининг характери, йил фасллари ва иш категориясига қараб, улардаги ҳарорат, нисбий намлик ва ҳаво ҳаракатининг иш жойлари учун рухсат этилган нормалари белгиланган.

Иш категориялари қуйидагича белгиланади: енгил жисмоний ишлар (I категория)–ўтириб, тик туриб ёки юриш билан боғлиқ ҳолда бажариладиган, бироқ мунтазам жисмоний, зўриқиш ёки юкларни кўтаришни талаб қилмайдиган ишлар, энергия сарфи соатига 150 ккал (172 Ж.С) ни ташкил этади. Бунга радио қисимларини йиғиш корхонаси, аниқ асбобсозлик ва шу каби корхоналар киради.

Ўртача оғирликдаги жисмоний ишлар (II категория)–соатига 150-250 ккал (172-293 Ж.С) энергия сарфланадиган фаолият турлари киради. Бунга доимий юриш ва оғир бўлмаган (10 кг гача) юкларни ташиш билан боғлиқ бўлган ишлар киради. Масалан, механик-йиғув, пайвандлаш цехларидаги ишлар шулар жумласидандир.

Оғир жисмоний ишлар (III категория)–мунтазам жисмоний зўриқиш хусусан оғир юкларни (10 кг дан ортиқ) муттасил бир жойдан иккинчи жойга кўчириш ва кўтариш билан боғлиқ ишлар киради. Бунда энергия сарфи соатига 250 ккал (293 Ж.С) дан юқори бўлади. Бундай ишлар темирчилик, қуюв ва бошқа қатор цехларда бажарилади.

Ҳарорат, нисбий намлик ва ҳаво ҳаракатининг тезлиги рисоладаги ва йўл қўйилиши мумкин бўлган миқдорлар кўринишида нормаланади. Рисоладаги миқдорлар деганда одамга узоқ муддат ва мунтазам таъсир қилганда ташқи муҳитга мослашув реакцияларини кучайтирмасдан организмнинг нормал фаолиятини ва иссиклик ҳолатини сақлашини таъминлайдиган миқроиқлим кўрсатгичларининг йиғиндиси тушунилиб, улар иссиқлик сезиш мўътадиллигини вужудга келтиради ва иш қобилиятини юксалтириш учун шарт-шароит ҳисобланади. Йўл қўйилиши мумкин бўлган микроиқлим шароитлари-организмнинг фаолиятини ва иссиқлик ҳолатдаги ўзгаришларини, физиологик мосланиш имкониятларидан четга чиқмайдиган ташқи муҳитга мослашиш реакцияларининг кучайишини бартараф этадиган ва тез нормага соладиган микроиқлим кўрсатгичларининг йиғиндисидир. Бунда соғлиқ учун хатарли ҳолатлар вужудга келмайди, бироқ номўътадил иссиқлик сезгилари, кафиятнинг ёмонлашуви ва иш қобилиятининг пасайиши кузатилиши мумкин. 1,2 жадваларда микроиқлимнинг рисоладаги ва йўл қўйилиши мумкин бўлган нормалари келтирилган. Доимий ишларда 1-жадвалда келтирилган миқдорлар таъминланиши лозим, улар ҳавони мутадиллаштиришда ҳам мажбурийдир. Бироқ қатор ҳолларда, масалан иссиқлик кўп ажралиб чиқадиган ёки иситиладиган хоналарининг ҳажми катта металлургия, машинасозлик ва бошқа заводларда йўл қўйиладиган нормаларга (1,2 жадвал) асосланиши мумкин, бироқ меҳнат ва дам олиш режимларига қўйиладиган гигиеник талабларга, организмнинг иссиқлаб кетиши ва совуқ қотишини олдини олишга қаратилган барча воситаларидан фойдаланишга ҳам амал қилиш зарур.

1-Жадвал

Ишлаб чиқариш хоналари иш хонасидаги ҳавонинг ҳарорати, нисбий намлиги ва ҳаракат тезлигининг нормалари.

Йил фасли	Иш категориялари	Ҳавонинг ҳарорати, ^оС	Нисбий намлиги, %	Ҳаракат тезлиги, м/c
Совуқ	Енгил - I	20 – 23	60 - 30	0,2
	Ўртача оғирликдаги-II_а	18 – 20	60 - 40	0,2
	Ўртача оғирликдаги-II_б	17 –19	60 - 40	0,3
	Оғир-III	16 – 18	60 - 40	0,3
Илиқ давр	Енгил-I	20 – 25	60 - 40	0,2
	Ўртача оғирликдаги-II_а	21 – 23	60 - 40	0,3
	Ўртача оғирликдаги-II_б	20 –22	60 - 40	0,4
	Оғир-III	18 – 21	60 - 40	0,5
Иссиқ	Енгил-I	20 – 30	60 - 40	0,3
	Ўртача оғирликдаги-II_а	20 – 30	60 - 40	0,4 - 0,5
	Ўртача оғирликдаги-II_б	20 – 30	60 - 40	0,5 - 0,7
	Оғир - III	20 – 30	60 - 40	0,5 - 1,0

2-Жадвал

Йилнинг совуқ ва илиқ даврида ишлаб чиқариш хоналари ҳарорати, нисбий намлиги ва ҳаво ҳаракати тезлигининг йўл қўйиладиган нормалари

Иш категориялари	Ҳаво ҳарорати, ^оС	Нисбий намлиги, %	Ҳаракат тезлиги, м/c	Ташқаридаги ҳаво ҳарорати, ^оС
Енгил - I	19 - 25	75	0,2	15 - 30
Ўртача оғирликдаги-II_а	17 - 23	75	0,2	15 - 30
Ўртача оғирликдаги-II_б	15 - 21	75	0,4	15 - 30
Оғир - III	13 - 19	75	0,5	15 - 30

Нормаларда организмнинг ташқи муҳитга мослашиш фақат ташқи шароитларга эмас, балки меҳнатнинг оғир-енгиллигига боғлиқ ҳолда ўзгариб турадиган иссиқлик ҳосил қилиши миқдорига алоқадорлиги ҳам ҳисобга олинади. Шунга кўра енгил ишларда, ўртача оғирликдаги ва оғир ишларга қараганда, ҳавонинг бирмунча юқори ҳароратларда ва ҳаракатининг бирмунча кам тезликда бўлиши қабул қилинган.

Йўл қўйилиши мумкин бўлган нормалар йилнинг совуқ ва бир мавсумдан иккинчисига ўтиш даврларида (ташқи ҳавонинг) ўртача кундалик ҳарорати –10 ^оС дан юқори (ёки мувофиқ ҳолда паст) доимий иш жойларидан ташқарида (I-жадвал) бирмунча катта рақамларда ўзгариб туриши, йилнинг иссиқ пайтида эса (2-жадвал) цехлар ҳавосининг ошган ҳарорати (айниқса Ўрта Осиё шароитида ва иссиқлик ажралиб чиқиши мумкин бўлган цехларда) иссиқликнинг аниқ ортиқча бўлишини кўзда тутади. Бу ташқи муҳитининг иссиқ бўлиши билан бирга катта миқдордаги иссиқликни йўқотишни қийинлиги билан боғлиқ.

Бироқ бу ҳолда ҳам нормалар йўл қўйса бўладиган максимумни чегаралайди (аммо Ўрта Осиё шароити учун эмас). Иссиқлик ажралиши юқори бўлган цехларда ҳавонинг ҳаракат тезлиги ҳам бирмунча ортиқча белгиланади.

ГОСТ12-I.005-76 да хоналарнинг катта кичиклиги, иссиқлик ва намлик ажратилшнинг бирга учраши, доимий ҳарорат ёки ҳарорат ва намлик кабиларни сунъий усулда тутиб туриш шароитларини ҳисобга оладиган қатор қўшимча тавсиялар ва аниқликлар ҳам мавжуд.

Кўрсатиб ўтилган нормаларга қўшимча қилиб, СН-245-71 да баён этилганидек, иш жойларида иссиқликнинг нурланиш интенсивлиги 300 ккал.м² дан юқори бўлганда албатта ҳаво душлари қурилиши зарур эканлигини назарда тутиш лозим. Бунда бериладиган ҳаво ҳарорати ва ҳаракат тезлиги йил фаслига, иш категорияси ва иссиқлик нурларининг кўп-камлигига боғлиқ. Иш нечоғлик оғир бўлса, ҳарорат шунчалик паст ва ҳаво ҳаракати юқори бўлади.

Алоқа корхоналарида шамоллатиш ва шамоллатиш турлари

Умумий шамоллатиш. Саноат корхоналари ишлаб чиқариш биноларида ажралиб чиқаётган ҳар хил зарарли моддаларни шамол йўналиштириш воситаси билан биргаликда чиқариб юборишнинг имконияти бўлмаса, ёки ажралиб чиқаётган моддалар технологик жараённинг ҳамма участкаларидан ажралиб чиқаётган бўлса, унда якка тартибдаги шамоллатиш воситаларини қўллаш имконияти йўқолади. Ана шундай ҳолларда умумий шамоллатиш усулидан фойдаланилади. Умумий шамоллатиш воситасини зарарли моддалар ёки иссиқлик энг кўп ажралиб чиқаётган зонага ўрнатиш керак.

Ишлаб чиқариш зоналарида йиғилган ҳаводаги зарарли моддалар шахта ва фонарлар, шунингдек ҳаво алмаштириш мақсадида ўрнатилган ҳаво қабул қилиш воситалари орқали чиқариб юборилиши мумкин. Соф ҳавони эса юқорида кўрсатиб ўтилган воситаларнинг бири ёрдамида амалга ошириш мумкин.

Шамоллатиш воситаларини ўрнатишда, шамоллатиш схемасининг иқтисодий камхарж бўлиши билан бирга, иложи борича кам металл сарф қилинадиганини танлаш зарур.

Иссиқлик ажралиб чиқадиган хоналарда ҳаво алмаштиришни таъминлаш. Саноат корхоналари хоналарида ажралиб чиқадиган зарарли омил фақат иссиқлик бўлса, унда ҳисоблаб алмаштириладиган ҳаво миқдори қуйидаги формула билан аниқланади.

G₁ =

Бу ерда G₁ - чиқарилиб ташланиши керак бўлган ҳаво миқдори, кг/с;

Q_орт - ортиқча иссиқлик миқдори.

Ортиқча иссиқлик миқдори, хонада ажралаётган иссиқлик миқдори орасидаги айирмадан иборат бўлади. Бунда иссиқлик балансини ўртача иссиқ, совуқ ва иссиқ даврга айрим-айрим ҳисоблаш тавсия қилинади.

Иссиқ шароит учун иссиқлик балансини қуйидагича ёзиш мумкин.

t_T > 10^oC, Q_орт = å Q + Q_рад – (Q₁ + Q₂ + Q₃ +Q₄)

Ўртача ва совуқ давр учун

t_T > 10^oC, Q_орт = å Q – (Q₁ + Q₂ + Q₃ + Q₄+ Q₅+ Q₆)

Бунда å Q - хонадаги ҳамма иссиқлик манбаъларидан ажралаётган иссиқлик миқдори, ккал·соат;

Q_рад-қуёш нури таъсирида ҳосил бўладиган иссиқлик миқдори, ккал·соат;

Q₁-хонага киритилган материалларнинг исиши учун сарфланадиган иссиқлик, ккал·соат;

Q₂ - совуқ юзалар билан ютиладиган иссиқлик миқдори, ккал·соат;

Q₃ - жойлардаги шамоллатиш воситалари орқали йўқотиладиган иссиқлик миқдори, ккал·соат;

Q₄ - деворлар орқали йўқотиладиган иссиқлик миқдори, ккал·соат;

Q₅ - хонага тирқишлардан кирган ҳавони иситишга сарфланадиган иссиқлик, ккал·соат.

Юқорида келтирилган формулада t_ҳ-чиқариб юборилаётган ҳавониннг температураси ҳисобга олинган. Уни белгилаш учун иссиқлик ажралаётган жиҳозларнинг сатҳини, хонанинг баландлиги ва ўрнатилган жиҳозларнинг зичлигини ҳисобга олиш керак бўлади.

Ишчи зонасидаги ҳавони иситишга эса, ҳамма ажралиб чиқаётган

Q_орт иссиқлик сарфланмасдан балки иситиш иссиқлиқлиги Q_ии гина сарфланади. Ҳисоблашларда хатоликларнинг олдини олиш мақсадида қуйидаги коэффиционтни киритамиз.

m = ; ёки m =

Бунда - ишчи зонадаги ҳавонинг иссиқлиги, ^оС; t - оқим билан берилаётган ҳавонинг иссиқлиги, ^оС; t-чиқариб юборилаётган ҳавонинг иссиқлиги, ^оС.

Бу коэффициент ҳавонинг амалий миқдорини билган ҳолда чиқарилиб юборилаётган ҳавонинг ҳароратини аниқлаш имкониятини туғдиради.

t_ҳ = + t_o

Баъзи бир хонанинг баландлиги 4 м дан ортиқ бўлган ҳолатлардан чиқариб юборилаётган ҳавонинг миқдори ҳарорат градиенти усули билан аниқланиши мумкин.

t_ҳ = t_ии + D (H - 2)

Бу ерда D-хонанинг ҳар метр баландлигига белгиланган ҳарорат градменти, ^оС; Н-хонанинг полидан ҳаво чиқариб юбориш зонасигача бўлган баландлиги, м.

Ҳисобланган алмаштириладиган ҳаво миқдори юқорида белгиланган ҳаво алмаштириш коэффициентини қўшиб ҳисобланганда қуйидаги ҳолга келади.

G = (I)

Агар бинонинг баъзи участкаларида маҳаллий шамоллатиш сиситемалари ўрнатилган бўлса, унда

G = + G₄ (II)

Бу ерда Q₄ -маҳаллий шамоллатиш воситалари ёрдамида чиқариб юбориладиган иссиқлик миқдори, ккал·соат; G₄ -маҳаллий шамоллатиш воситалари ёрдамида чиқариб юборилаётган ҳаво миқдори, кг/соат.

Маҳаллий шамоллатиш натижасида чиқарилиб юборилаётган иссиқлик миқдори қуйидагича аниқланади.

Q₄ = 0,24 (t_ии - t_o)G₄(3)

(3) ни (2)га қўйсак

G = + (1 - m) G₄

Агар коэффициент m ни юқорида келтирилган қиймат билан алмаштирсак

G = + G₄

Хоналарга барилаётган умумий шамоллатиш самарадорлигини ҳаво алмаштириш жаражасини белгиловчи коэффициент орқали ифодаланади

K =

бунда К -ҳаво алмаштириш даражасини белгиловчи коэффициент;

L -вентилятор ёрдамида хонага юборилаётган ёки хонадан сўриб олинаётган ҳаво миқдори, м³·соат; V -хонанинг ҳажми, м³.

Бу бирлик бир соат давомида хона ичидаги ҳаво неча марта янгиланаётганини кўрсатади.

Табиий шамоллатиш

Табий шамоллатиш ташқаридан бино ичига кирган совуқ ҳаво бино ичидаги иссиқлик ҳисобига иссиқлик қабул қилиб, исигандан кейин ҳажми кенгайганлиги сабабли енгиллашиб бинонинг юқори томонларига қараб ҳаракатланади ва агар биз бинонинг юқори қисмида ҳавонинг чиқиб кетиши учун труба ёки тирқишлар ҳосил қилсак унда биз ҳавони ташқарига чиқариб юбориш имкониятига эга бўламиз. Бу жараён ҳар қандай саноат корхонаси биносида, шунингдек қар қандай бинода, айниқса, совуқ фаслда узлуксиз давом этади ва бу ҳодисани аэрация деб юритилади.

Машинасозлик саноати корхоналарида, айниқса, кўп миқдорда иссиқлик ажралиши билан кечадиган жараёнларда табиий шамоллатишнинг аҳамияти ниҳоятда катта бўлади. Чунки бу цехларда алмаштириладиган ҳавонинг миҳдори жуда катта бўлганлиги сабабли механик шамоллатишга жуда катта маблағ сарфлашга тўғри келади. Бундай иссиқ цехларда ажралиб чиқаётган иссиқликни табиий шамоллатиш йўли билан чиқариб юбориш анчагина иқтисодий самара беришини ҳисобга олиш керак.

Бунда асосий эътиборни ҳавони кириш йўналишлари ва чиқиш жойларини таъминлаш катта роль ўйнайди. Маълумки иссиқ ҳаво юқорига қараб кўтарилади, совуқ ҳаво эса пастга йўналади. Шунинг учун кўп миқдорда иссиқлик ажралиб чиқувчи цехларда совуқ ҳавони полдан 4м баландликдан бериш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Совуқ ҳаво пастга қараб йўналиши борасида иссиқ ҳаво билан аралашади, исийди ва вужудга келган табиий оқимлар ҳаракатига қўшилиб узлуксиз ҳаракат ҳосил қилади. Бу узлуксиз ҳаракат давомида оқимларга янгидан-янги миқдорлар қўшилиши натижасида юқори тўсиқлар томон йўналади ва бир қисми табиий шамоллатиш тирқишларидан ташқарига чиқиб кетади, бир қисми эса совиб яна пастга қараб йўналади ва бу билан ҳавонинг хона ичидаги айланма ҳаракатини кучайтиришга ўз ҳиссасини қўшади. Шундай қилиб биноларнинг ичида ҳаво ҳаракатининг туташ оқимлари вужудга келади. Агар ташқарида ҳаво ниҳоятда иссиқ бўлса, (30-40 ^оС атрофида) табиий шамоллатиш эҳтиёжи ошади.

Табиий шамоллатишни ҳисоблаш, асосан, маълум исиш ҳисобига енгиллашиб, бинонинг юқори қисимларида йиғилган ортиқча босимни, бирон-бир ҳаво чиқариб юбориш жойидан чиқариб юборишга мўлжалланган. Фараз қилайлик маълум кўндаланг кесимга эга бўлган цехни умумий ҳаво босими асосида белгилаб оласак, маълум баландликка кўтарилган ҳаво исиб, хона ҳароратига тенглашган чизиғини 0-деб фараз қилайлик. Шу 0 чизиқдан юқори томонда босим ортиқча бўлиб, паст томонда бирмунча кам бўлишини исботсиз тушинилади.

Ҳосил бўлган ортиқча босими баландлик ҳисобига бўлганлигидан уни қуйидагича ифодалаш мумкин:

D Р =H(g_m-g_u),

бунда Н шамоллатиш тирқишларидан ташқарига чиқиб қуйи ҳаво кириш жойи билан юқоридаги ҳаво чиқиш жойи орасидаги баландлик;

g_m - ташқаридаги ҳавонинг зичлиги, кг·м³

g_u - ичкаридаги ҳавонинг зичлиги, кг·м³;

Бундан ташқари табиий ҳаво алмашиш шамол таъсирида ҳам бўлиши мумкин. Агар бинога шамол урилаётган томондаги босим шамол ҳисобига бирмунча ижобий бўлса, шамол урмаётган томонда босим салбий йўналишда бўлади ва буни қуйидагича ифодалаш мумкин:

D Р = Р₁- Р₂

бунда Р₁-шамол урилаётган томондаги босим;

Р₂-шамол урилмаётгандаги томондаги босим.

Агар бинога ҳар иккала босим кучи табиий шамоллатиш вазифасини бажараяпти деб ҳисобласак:

D Р =(g_m-g_u) H + (Р₁- Р₂)

Ортиқча босим миқдорини аниқлагандан кейин чиқариб юборилаётган ҳаво миқдорини ҳам аниқлаш мумкин:

Q = mf

бунда m - ҳаво миқдори коэффициенти;

f - ҳавони чиқариб юборувчи тешик кесим юзаси;

Соддалаштирилган ҳолда бу формула:

Q = 4,04

кўринишга эга бўлади.

Агар чиқариб юборилаётган ҳаво миқдори, кириб келаётган ҳаво миқдорига тенг десак, унда биз кириб келаётган ва чиқиб кетаётган ҳаво ҳаракат тезлигини топишимиз мумкин:

V =

бу ерда F - ҳаво чиҳиб кетаётган тирқиш кесим юзаси.

Чанг тозалагичларнинг турлари кўп. Уларни қўллаганда асосан чанг тозалувчи аппаратнинг эксплуатация жиҳатидан қулайлигига, унинг чанг тозалаш даражасига ва унинг арзон-қимматлигига қараб танланади.

Маҳаллий шамоллатиш системаси

Маҳаллий шамоллатиш системалари зарарли моддаларнинг ажралиш чиқаётган жойларнинг ўзида ишлаб чиқариш зонасидаги ҳавони аралашиб улгурмасдан ушлаб қолиш ва чиқариб юборишни таъминлаши зарур.

Гигиена нуқтаи назаридан маҳаллий шамоллатиш зарарли моддани ишчи нафас олиш органларига етиб бормаслигини ёки камайган миқдорда етиб боришини таъминлайди. Бу шамоллатиш системасида атмосферага чиқариб юборилаётган ҳаводаги зарарли моддалар оз ҳавони чиқариш билан шамоллатишни енгиллаштиради. Киритилаётган ҳавога ишлов бериш ва тозалаш керак бўлмайди ва бу иқтисодий жиҳатидан яхши натижа беради. Маҳаллий шамоллатишнинг турлари жуда хилма-хил. Шулардан баъзи бирлари билан танишиб ўтамиз.

Ҳаво сўрувчи шкаф асосан химия лабораторияларида ишлатилади. Бу шкафнинг юқори қисмида енгил газларни йиғиш учун маълум ҳажм миқдорида кенглик қолдирилади.

Шкафнинг технологик эшикчаси олдидаги ҳавонинг ҳаракати 0,5 м/с, дан кам бўлмаслиги керак. Агар ажралиб чиқаётган газ оғир ва заҳарли бўлса, ҳаво тезлиги 0,7-1 м/с миқдорда белгиланади. Бу шкафдан чиқариб юборилаётган ҳаво миқдорини ҳисоблаб чиқиш мумкин.

L = 3600 V (F_иш+ F_š)a + V_T

Бунда L - шкафдан сўриб чиқариб юборилаётган қаво миқдори, м³соат.

V - маълум кесим юзасидаги ҳаво тезлиги, м/с .

F_иш - хизмат эшикчаси юзаси, м².

F_қ - қўшимча эшикча ва тирқишлар юзаси, м².

a - ҳисобга олиш мумкин бўлмаган зичланмаган ерлардан сўрилиши мумкин бўлган ҳаво ҳисобига олинадиган коэффициент, одатда бу коэффициент 1.1 қабул қилинади.

Ҳавода мавжуд қотишмалар катта аҳамият касб этади. Ишлаб чиқариш жараёнида ҳавога заҳарли моддалар (буғлар, газлар, чанг) ажралиб чиқиши мумкин. Улар нафас йўллари орқали ва меъда-ичак тракти орқали инсон организмига тушади ва салбий оқибатларига олиб келишга қодир.

ГОСТ 12.1.007-76 га мувофиқ, инсон организмига таъсирида касбий касалликлар ёки инсон саломатлиги аҳволининг оғирлашувларига олиб келувчи моддалар заҳарли моддаларга киради. Заҳарли моддалар хавфнинг 4 та синфига бўлинади:

1. Фавқулодда хавфли.

2. Юқори хавфли.

3. Муътадил хавфли.

4. Кам хавфли.

Ишчи ҳудуднинг ҳавода мавжуд заҳарли моддалар устидан назорат 1 – синф моддалари учун узлуксиз бўлиши ва қолган синфлар моддалари учун даврий бўлиши мумкин.

Ишчининг 8 соатли иши ёки бошқа бир давомийликда, бироқ бутун иш стажи давомида ҳафтасига 41 соатдан кам бўлмаган вақтда кундалик бўлишидаги касаллик ёки саломатлиги аҳволининг оғишмасини чақирмайдиган концентрация ҳавода зарарли моддалар меъёрли йўл қўйиладиган концентрацияси деб аталади.

Меъёрли йўл қўйиладиган концентрация 700 дан ортиқ турдаги зарарли моддалар учун андоза белгилайди. Айрим моддалар тавсифи 3 – жадвалда:

Ишчи ҳудудининг ҳавосида меъёрли йўл қўйиладиган концентрация заҳарли моддалар

3 жадвал.

Моддаларининг номланиши	меъёрли йўл қўйиладиган концентрацияси мг/м³	Хавф синфи
Азот оксиди	5	2
Аммиак	20	5
Сульфат ангидриди	1	2
Бензин эритмаси	300	4
Бензин ёнилғиси	100	4
Металли симоб	0.01	1
қўрғошин	0.01	1
углерод оксиди	20	4
Ҳлор	1	2
Уювчи ишкорлар	0.5	2

Инсонга бир йўналишли ҳаракатдаги неча хил зарарли моддалар бир вақтнинг ўзида таъсирида уларнинг МЙҚКга нисбатан ҳавода фактик концентрациялари (С1, С2,..., Сn) нисбати миқдори:

С1/МЙҚК1 + С2/МЙҚК2 + ... + Сn/МЙҚКn < 1

Масалан: турли спиртлар, кислоталар, ишқорлар, сульфидли ва сульфат ангидрид.

Санитар нормаларнинг аҳоли пунктлари учун зарарли моддалар МЙҚК си ишчи бинолари ҳавосидагига нисбатан анча кам ўрнатилади. Ҳатто мукаммал технология ва замонавий ускуналар билан ҳам ишлаб чиқариш биноси ҳавосига зарарли моддаларнинг тушмаслигига тўла эришиб бўлмайди. Бундай ҳолатларда инсонларни ҳимоялаш учун вентиляция (қулай иқлим шароитларини яратишни таъминловчи ва технологик жараён талабларига жавоб берувчи ишлаб чиқариш биноларида уюшган ва мунтазам ҳаво алмаштириш) дан фойдаланади.

Механик вентеляция. Механик вентиляция тортиб оладиган, ирмоқ, мураккабга ажралади.

Тортиб олинадиган вентиляция:

· Дераза ва эшиклар орқали ҳаво етарли бўлса;

· Бинода одамларнинг қисқа вақт бўлишлари ҳолатларида;

· Бинодан ифлосланган ҳавони кўп қисмини чиқариш талаб қилинганда қўлланилади.

1–расм. Тортиб олинадиган вентиляция.

Ирмоқ вентиляциядан:

· Бинода тўлиқ ҳавони алмаштиришни талаб этишда;

· Бинода заҳарли, хавфли ва ўта сассиқ ифлосланиш ёки газлар чиқмаётган бўлса;

· Ифлосланган ҳавонинг бинога киришини огохлантирилаётганда қўлланилади.

2–расм. Ирмоқ вентиляция.

Ирмоқли – сўрғич вентиляция вентиляциянинг фақат биргина тизими билан бино ҳавосини тозалаш имкони бўлмаганида ўрнатилади. Бундай вентиляция созлаш ва ишга туширишда катта ҳаражат талаб қилади, ўта самарали саналиб, фақат айрим ҳолатларда зарурат туғилганда лойиҳалаштирилади.

Чангланган ҳавони тозалаш қурилмалари

Фильтрлар - ғовакли механик чанг ажратувчилар, электрофильтрлар ва мойли.

Ғовакли- (ипсимон, газмолли, донли, гравияли) чанг фильтрлар ғовакларида тез-тез ўтириб қолади, кўпинча фильтрловчи масса тепасида ва ғоваклар деворларида қолади.

Механик чанг ажратувчилар – турли хил циклонлар, чанг ўтирувчи камералар, чанг тўпловчилар.

Электрофильтрлар – доимий тарзда юқори кучланишдаги токни ўтказувчи ҳаво ўтказгичи ичида электродлар ўрнатилган. Электродлар ёнидан ифлосланган ҳаво ўтаётганда чанг зарралари нурланаётган электрод электронларининг салбий электрзаряд оладилар, оқибатда улар ерга туташ электродлар йўналишида жойлашади ва шу ерда чанг тўпловчиларга ўтириб қолади. Самарадорлиги 99% дир. Шуни айтиб ўтиш керакки ёнувчи ва портлаш хавфи булган моддаларда ишлатиб булмайди.

Мойли фильтрлар – ифлосланган ҳаво ва мойли устама билан туташ устунини ҳосил қилувчи мойланган қисқа металл қувурчалар билан тўлдирилган катакли қути. Бундай фильтлар ирмоқ ва сўрғич вентиляцияда қўлланилади.

Афзалликлари - қурилма ва хизмат курсатиши оддий. Фильтр ифлосланган пайтда доиралар даврий тарзда иссиқ сода эритмасида ювилади ва уларнинг устамалари мойланади (доиралар –қутиси билан мойли ваннага солинади. Чангни тозалаш учун қурилмалар чанг ва чанг заррачаларининг характери ва хажмини инобатга олган ҳолда танланади.

Чанг заррачалари хажми юзасидан кичик, ўртача ва йирик чангга тақсимланади.

I. Энг камида – агар 1 м³ ҳавода 50 мг гача чанг бўлса.

II. Ўртача 500 мг гача.

III. 500 мг дан анча юқори.

Замонавий фильтрлар 10 мк гача энг кичик чангни сезиб, 1 м³ ҳавога 1-2 мг ни тозалашга қодир.

Тозалаш даражасига кўра газмолли ва электрик фильтрлар ўта самарали, улар 10000 мг/м³ гача, яъни 99,5% чанги мавжуд ҳавони тозалашга қодир.

Ирмоқ вентиляцияси учун тозалаш даражаси қуйидагича – ишлаб чикариш биносининг ишчи ҳудуди ҳавосида зарарли моддалар концентрацияси < 30% МЙҚК.

Ифлос чанг ёки зарарланган моддалар бор ҳаво доимо ҳам тўлиқ кўзга ташланмайди. Йилнинг энг совуқ даврида сўрилаётган ҳавони иситиш учун иссиқликни тежаш мақсадларида ифлосланган ҳаво аралаш камерага ҳайдалиб, (>10%) ташқи ҳаво билан аралашиб, сўнг тозалангач, яна бинога узатилади. Бундай ҳаво айрибошлаш рециркуляция деб аталади.

Аралаштирувчи камерага сўриладиган ҳавода зарарли ва портлаш хавфи бўлган (аккумуляторлардан) моддалар мавжуд бўлса, рециркуляцияга йўл қўйилмайди.

Радио ва телестудияларининг радиоузатиш марказларида рециркуляция бинода ҳаво махсус, атайлаб совутиладиган йилнинг энг иссиқ вақтида ҳам амалга оширилади. Бинода ҳаво t, R, V сининг даврий текширувчи ҳаво алмаштиришнинг қисқалиги вентиляция қурилма ҳаракати самарадорлигининг назорати ҳисобланади.

Иситиш. Алоқа корхоналарининг ишлаб чиқариш биноларида аппаратура, қурилма, машиналар иши чоғида иситиш тизимини танлашда ҳисобга олиниши зарур бўлган катта миқдордаги иссиқлик ҳосил бўлади. Жумладан аппаратура, ускуналар устамаларининг t = 60⁰C ҳароратида бинода ҳаво 15⁰С гача қизийди, t = 100 – 125⁰С да эса ҳаво 30⁰С гача қизийди. Бунда ёруғлик, инсонлардан тарқаладиган иссиқликни инобатга олиш зарур. Санитар нормалар бўйича қишда бинода t > 16⁰С ташкил қилади. Автозал, кросс, изга солувчи, коммутатор хоналари, музокара пунктлари, лабораториялар, маъмурий идора биноларида t = 18⁰C ни ташкил қилади. Конструкторлик бюроси, кутубхонада ҳарорат t >20⁰ C га тенг бўлади. Ёзда бинодаги ҳарорат ўртача ташқи ҳаво ҳароратидан энг жазирама ойининг соат 13⁰⁰ да кўпи билан 5⁰С га юқори бўлиши керак, лекин 55 фоиз нисбий намлик ҳолатида 28⁰С дан юқори бўлмаслиги лозим.

Саноат чанги ва унга қарши кураш

Келиб чиқиши бўйича чанг органик (ўсимлик ва ҳайвонот олами), ноорганик ва аралаш бўлади. Чанг организмга нафас йўллари орқали тушади, ўпкага ўтиб, кўзнинг шиллиқ пардалари ва тери устига ўтириб қолади. Чангни узоқ вақт давомида ютиш ўпканинг сурункали хасталигини юзага келтиради. Хасталик пневмокониоз деб аталади.

Зарари бўйича чанг агрессив (токсик) - қўрғошинли, силикатли ва ноагрессив –кўмирли, ёғоч пихли, шакар кукунли, унлига бўлинади.

Кўринишига қараб ўлчовли (аэрозоль) ва ўтирган (аэрогель) га бўлинади. Чанг заррачаларининг миқдори қанчалик кичик бўлса, шунча чанг хавфлидир.

Ўпкага 1 дан 5 мк гача хажмидаги чанг заррачалари тушади. 5-10 мк дан катталари бурун- халқумга ўтириб қолади ва йўталганда, ҳамда акса урганда бўлинади. Алоқа корхоналари цехлари, электротехника ва радиоэлектроника саноати заводларида фаолият давомида кимёвий моддалар буғлари ажралиб чиқади – улар эритма, аралашмалар, конденсаторлар ишлаб чиқаришда симоб буғлари, пайвандлашда қўрғошин буғлари ажралади. Агар зарарли ажралмалар санитар нормалар ва меъёрли йўл қўйиладиган концентрацияга нисбатан сезиларсиз бўлса, ундай ҳолда махсус соғломлаштириш тадбирларидан фойдаланиш талаб қилинмайди.

Сезиларли чанг ажралмалари билан ишлаб чиқариш бинолари учун ҳаво муҳитини соғломлаштириш юзасидан профилактика тадбирларини ўтказиш зарур:

I. Технологик жараёнларни такомиллаштириш ёки ўзгартириш;

II. Вентиляция тизимларини тўғри лойиҳалаштириш ва эксплуатацияси;

III. Ҳавони кондиционерлаш махсус тизими қўлланилиши, шунингдек уни озон билан тўйинтириш;

IV. Изоляция қилинган биноларда зонани чанглантирувчи ёки ажраладиган зарарликларга имкон берувчи агрегатларнинг ажралиши;

V. Ишлаб чиқариш жараёнини автоматлаштириш ва механизациялаш, дистанцион бошқарувнинг қўлланиилиши.

Индивидуал ҳимоя воситалари – респираторлар, чангга қарши кўзойнаклар.

Чанг заррачалари сони ва сифати ва бошқа аэрозолларини аниқлаш учун умуман бино ҳавосини, айниқса ишчи ҳудудида (полдан 1 дан 2 метргача) ва слесарь-таъминловчининг тез-тез бўлиб турли ҳудудида ҳавони мунтазам тарзда таҳлил қилиш зарур.

Шовқинлар ва тебраниш (титраш)

Ишлаб чиқариш жараёнларининг автоматлаштириш ва механизациялаш воситалари тараққиёти ўз иши давомида механик тебраниш (силкиниш) ҳосил қилувчи ускуналар қўллаш билан боғлиқ. Механик тебранишларнинг инсон организмига таъсири частота, тебраниш узатиладиган жадаллик ва муҳитга боғлиқ тарзда турлича намоён бўлади. Тебраниш шовқин ва силкинишга бўлинади.

Эшитиладиган частоталар диапазонида узатиладиган механик тебранишлар инсон томонидан товуш сифатида қабул қилинади. Частота бўйича товуш тебранишлари 3 диапазонга бўлинади:

1. Инфратовушли f < 20 Гц;

2. Товушли (эшитиладиган) 20 Гц < f < 20 кГц;

3. Ультратовушли f > 20 Гц.

Шовқин – турли частота ва тезликдаги товушларнинг тартибсиз бирикмасидир. Шовқин механик, аэродинамик, гидродинамик ва электромагнит келиб чиқишига эга бўлиши мумкин.

Механик шовқин – айрим деталлар ва умуман ускуналарнинг тебранишлари, зарбалари оқибатидандир.

Аэродинамик шовқин манбаи газлардир.

Гидродинамик шовқин – сув ва бошқа суюқликларнинг ҳаракати оқибатида келиб чиқади.

Электромагнит шовқин – ўзгарувчан магнит кучларининг электромеханик қурилмаларга таъсири натижасида юзага келади.

Алоқа корхоналарида шовқин электр машиналар, кучли тракторлар, телеграф аппаратлар, почта қайта ишлов берувчи машиналар, вентиляция мосламалар, электр ускуналар ва бошқалар иши чоғида вужудга келади.

Товуш тезлиги – вақт бирлигида тўлқин тарқалиш йўналишига перпендикуляр, ягона юза орқали товушли тўлқин билан кўчадиган қувват.

Инсон товушларни тезликларнинг кенг диапазонида қабул қилади. Турли частоталардаги товушлар бир хил қабул қилинмайди. Инсоннинг эшитиш остонасига f = 1000 Гц ва тезлиги I = 10-12 Вт/м² товуш мос келади.

Товуш босими даражалари иш жойларида доимий шовқиннинг энергетик характеристикаси саналади (дБ),

L = 20 lg P/P₀,

Бунда P – товуш босимининг ўртача квадрат аҳамияти (Па); Р₀=2х10^-5 Па – бошланғич (остона) товуш босими аҳамияти.

Шовқин спектри – f дан тезликлар даражаси боғлиқлиги. Спектрал таркибли яхлит спектрлар частоталар шкаласи бўйича услуксиз тақсимланган.

Дискрет – спектрал таркиблилар ноль тезликдаги участкаларга бўлинган.

Шовқин спектри турига қараб улар бир неча аниқ намоён бўлган товушлардан иборат тонал ва частота диапазонида қувват етарли даражада тенг жойлашган кенг йўлли шовқинларга бўлинади.

Муваққат характеристика бўйича шовкинлар доимий ва беқарорга бўлинади.

Доимий шовқин – иш куни давомида товуш даражаси кўпи билан % дБА га ўзгаради.

Беқарор шовқинлар:

1. Узуқ – юлуқ;

2. Вақт ичида тебранувчан;

3. Импульсли шовқинларга бўлинади.

Узуқ-юлуқ - товуш даражаси фон даражасигача кескин тушиши мумкин, доимий қолиб, фон даражасидан ошса, оралиқларнинг давом этиши 1 с ва зиёдни ташкил этади.

Вақт ичида тебранувчи шовқинда – товуш даражаси вақт ичида узлуксиз ўзгаради.

Импульсли – ҳар бири 1 сониядан кам давом этувчи алоҳида шовқин сигналлари бўлиб, инсон қўлоғи уларни алоҳида зарбалар сифатида қабул қилади.

Шовқин инсоннинг умумий ҳолатига, ташвишланишига таъсир кўрсатади, аҳволи ёмонлашуви юзага келади, бу эса меҳнат самарадорлигини пасайтиради, хатолар қилиб, шикастланишга сабабчи бўлиши мумкин. Товуш баландлиги – эшитиш сезгиси ўлчамини баҳолайди. Товуш баландлиги даражаси фонларда ўлчанади.

Таъсирни баҳолаш учун бутун частоталар диапазони октава чазиқларига бўлинган, уларда юқори чегара частотаси fюқори fқуйи қуйи чегара частотасидан 2 мартага кўп.

Октавани характерловчи частота сифатида унинг ўртача геометрик катталиги олинади.

45 – 90 Гц > f_ўрт = 63 Гц

90 – 180 Гц > f_ўрт = 125 Гц

5000 – 11000 Гц > f_ўрт = 8000 Гц

Юқори (баланд) частота товушлари инсон ҳиссиётига салбий таъсир кўрсатади.

Бир неча шовқинли агрегатлар мавжуд биноларда шовқиннинг умумий даражаси барча агрегатлар шовқинлар даражасининг арифметик йиғиндисига тенг эмас. Бир неча шовқин манбаларининг шовқин йиғинди даражаси, улардан тенг ярим бўлинган нуқтада қўйидагича ифодаланилади:

L = L₁ + 10 lg n; дБ

L₁– шовқин манбаи даражаси

n – шовқин манбалари сони.

Санитария меъёрлари жамоатчилик ва турар-жой биноларининг тўсиқ мосламаларидан шовқин манбаига қадар минимал масофа ўрнатадилар ва ишлаб чиқариш биноларида шовқиннинг чекловли даражаларига йўл қўядилар. Очиқ ҳаво ва ҳажми бўйича катта биноларда сфера тўлқинининг товуш босими даражасининг камайиши шовқин манбаидан масофа квадратига тенг пропорционалдир:

L₂ = L₁-20 lg r₂; дБ

L₂ – шовқин манбаидан r₂ масофада товуш босими даражаси.

r₂ – шовқин манбаидан масофа.

L₁– 1м масофада шовқин масофанинг товуш босими даражаси.

Ҳажми унча катта бўлмаган биноларда товуш тўлқинлари шифт, деворлар, полдан кўп бора акс-садо беради. Акс берган товуш тўлқинлари шовқин манбаи тўлқинларига қўшилади, шунинг учун биноларда товуш босими даражаси очиқ майдондагига нисбатан кўп бўлади. Санитария нормалари ҳудудлар ва ишлаб чиқариш корхоналари биноларида шовқинни чеклаш бўйича санитария меъёрлари 1996 йил 30 апрелдан кучга киритилган ва лойихалаштираётган ва ишга тушираётган барча ишлаб чиқариш корхоналари ва ташкилотлар учун улардаги иш ўринлари, технологик ва инженер ускуналар мажбурий ҳисобланади.

Силкиниш – мустаҳкам зич жисмларнинг механик тебранишлари ёки тебранма ҳаракатлар.

5 дан 16 Гц гача механик тизимлар жойлашув амплитудаси билан характерланади.

А = j (t), тезлиги V=f (t), жадаллиги а=j (t).

Тебраниш (силкиниш) тезлигининг логарифми даражаси

L = 20lg V f×5×10^–8,

дея белгиланади, V – силкиниш тезлигининг м/сек ўртача квадрат аҳамияти.

Силкинишнинг айланма деталлар ва ҳаракатланаётган механизмлар, валлар, машина шкивлари, достгоҳлар, пневматик асбобларнинг нотўғри балансировкаси, труба қувурлар бўйича суюқлик ва газларни транспортировка қилиш оқибатида юзага келади.

Силкинишлар динамик юклар таъсирида вужудга келиб, машиналар, қурилмалар ва ишлаб чиқариш бинолари пойдеворига узатилади, улар орқали ерга боради.

Шунинг учун силкинишлар ва чайқалишлар катта масофага етиб бориб, бошқа бинолар ва иншоотларда чайқалиш ҳосил қилиши мумкин. Технологик ва бошқа ускуналарни лойиҳалаштиришда ишлаб чиқариш биноларида иш жойларида ускуналар силкиниши тегишли катталикдан ошиб кетмаслиги ва СН–245–63 меъёрларига жавоб беришини инобатга олиш зарур.

Ишлаб чиқариш силкинишларини меъёрлаш муаммоси икки йўналишда ҳал қилинади: инженер (мухандис) – техник ва санитария – гигиеник. Кучли ва секин силкинишлар ўртасидаги чегара f частотага боғлиқ тарзда йўл қўйиладиган силкиниш амплитудаларининг меъёрий катталигининг қийшиқ ўзгариши сифатида кўриб чиқиш мумкин.

n = 400об/мин да А = 0,2 мм

n £ 2400 об/мин да А = 0,05 мм

n < 300 об/мин да А £ 0,19 мм

Агар А £ 0,19 мм бўлса, қониқарли баҳо ҳисобланади.

А £ 0,15 мм – яхши баҳо;

А £ 0,1 мм – аъло баҳо.

Паст частотали машиналар учун ТУ-60-49 меъёрларига кўра, А пойдеворлар тебранишлари амплитудаси 0,2 мм гача йўл қўйилади; силтов

S = 2, А = 0,4 мм – ҳозирги пайтда бу катталик машиналар пойдеворларининг ҳисоб-китоби тўғрилиги баҳосининг асосий критерийси.

Инсонга таъсири характери бўйича силкинишлар умумий, маҳаллий, уйғунлаштирилганга бўлинади. Кўндаланг, узунасига ёки айланма тебранишлар мавжуд.

Умумий силкинишлар тананинг бирор бир қисмига таъсирида қон таъминотининг ёмонлашувига олиб келади. Бу бўғинларнинг деформациясига ва ҳаракатланишининг сустлашувига, терининг сезишини камайишига олиб келади.

Инсоннинг ички органларини ўз частота тебранишларига эга тебранувчи тизим сифатида қараб чиқиш мумкин:

f = 6 Гц - инсоннинг бутун танаси учун;

f = 8 Гц – бош ва ошқозон учун;

f = 20 –25 Гц – бошқа органлар учун;

f > 25 Гц - нохуш.

Ташқи тебранишларнинг таъсири резонанс ҳолатни чақириши ва инсоннинг ички органлари чайқалиши ва шикастланишига олиб келиши мумкин.

Силкиниш нафас органлари, юрак-бўғин ва кўриш-эшитиш қобилиятини сустлаштиради. Узоқ ва тез силкинишда силкиниш касаллиги вужудга келиши мумкин. Айниқса инсон учун бир вақтнинг ўзида шовқин, силкиниш ва паст ҳарорат зарар.

Шовқин ва силкинишдан ҳимоя

Санитария меъёрлари турар жой ва жамоатчилик биноларининг тўсиқ мосламаларигача манбаларининг минимал масофалари ва товуш қувватининг меъёрий даражасини белгилайди. Шовқинли цехларни, шовқини кам цехлар, турар-жойлар ва жамоатчилик биноларга нисбатан шамол томонда ва улардан олисроқда жойлаштириш мақсадга мувофиқ.

Шовқин ва силкиниш билан кураш корхоналар, ишчи ўринлари ва ускуналарни лойиҳалаштиришданоқ бошланади. Бунинг учун:

1. Ташкилий;

2. Техник;

3. Тиббий-профилактик тадбирлардан фойдаланилади.

Ишлаб чиқариш участкалари, ускуналар ва ишчи ўринларини ташкилий рационал жойлаштириш, ишчиларнинг меҳнат ва ҳордиғини доимо назорат қилиш, ишчи жойлари ва ускуналаридан фойдаланиш чекловлари ва тегишли санитария-гигиена талабларига мослаштириш аҳамиятлидир.

Техник – бу тадбир омилларнинг таъсирини анча камайтириш имконини беради.

Ускуналарни йиғишда манбанинг ўзида шовқин ва силкиниш даражасини пасайтириш зарур. Бу зарбали таъсирларни зарбасизлар билан алмаштириш, кам материаллардан фойдаланиш, силкинишни сезувчи асосларда ускуналарни ўрнатиш орқали амалга оширилади. Агар манбада шовқин ва силкиниш даражаси барибир юқори бўлса, у ҳолда манбани изоляция қилиш ёки иш жойини ҳоли қилиб, товуш ютувчи материаллардан фойдаланилади.

Товуш изоляцияси – кожухлар, экранлар, тўсиқлар ёрдамида амалга оширилади. Товуш изоляция қилувчи тўсиқлар, товуш тўлқинини акс эттиради. Товуш изоляция қилувчи тўсиқнинг бундай қобилияти d товуш етиб бориш, сингиш билан баҳоланади, тўсиқ орқали товуш энергиясига ўтиб, шу тўсиқда ётувчи товуш қуввати нисбати билан белгиланади.

Тўсиқнинг товуш изоляцияси

Q =10lg(I/d).

Тўсиқнинг товуш изоляцияси қилувчи қобилияти унинг ҳажми, шакли, жойлашуви, материали ва хоказоларга боғлиқ.

Товуш ютиш – шовқиннинг тебраниш қувватининг иссикликка айланишидир. Ўта товуш ютишни ғовак-ғовак, тешик- тешик материаллар ва газмолларда кузатиш мумкин.

Силкинишларнинг кучсизланиши - қоплаш, ётқизиш, амортизаторлар, пойдеворлар ётқизишда виброизоляция, товуш ютиш воситаларидан фойдаланилади.

Тиббий-профилактик тадбирлар - бир томондан шовқин ва силкиниш ҳолатлари ҳажмлари назорати ва бошқа томондан ишлаётганлар саломатлиги аҳволи назоратидир.

Шовқиндан индивидуал ҳимояланиш воситалари – овозни ўчирадиган ҳимоя пробкалари, наушниклар, шлемлар.

Силкинишдан ҳимоя эса - махсус пойафзал ва қўлқоплар.

Шовқинлардан ҳимояланиш учун чора ва материаллар танлашда инобатга олинадиганлар:

Товуш тўлқинлари: пўлатда - V = 5000 м/сек;

сувда - V = 1450 м/сек;

пробкада - V = 500 м/сек;

ҳавода - V = 340 м/сек.

Очиқ маконда товушнинг сфера тўлқининг кучи масофа квадратига пропорционал йўқ бўлади - ғойиб бўлади.

Шунинг учун шовқин ҳосил қилувчи муҳитли ишлаб чиқариш биноларини керамик ғиштлар, пластмасса листлар, металл листлар билан қоплаш, мойли лаклар билан бўяш мумкин эмас, изоляция сифатида эса войлок, асбест, пробка, қўрғошин, резина ёки товуш энергияси қисман акс этадиган бошқа материаллардан фойдаланиш мумкин эмас.

Товуш ютувчи материаллар шовқин тезлигини 7-10 дБ га камайтиради.

Бинонинг меъморчилик шакллари товуш тўлқинларини камайтириш ёки кучайтиришда катта аҳамиятга эга. Эшик юқори қисмлари шовқинни бир ерга тўплаб, кучайтирса, бўртиб чиққан жойлари шовқинни тарқатади, товуш тезлигини камайтиради.

Эшитиш органларини индивидуал ҳимоялаш чоралари:

1. Механизмнинг айланма қисмларини ўта аниқ ҳисоб билан босиш ва балансировка қилиш.

2. Динамик товуш босувчилардан фойдаланиш.

3. Силкиниш манбаи оборотлари сонини ўзгартириш (частота кўп бўлса), мосламанинг қаттиқлигини кўпайтириш, яъни тебранишлар амплитудасини камайтириш лозим. Бунга мосламанинг эгилувчанлиги ва мустаҳкам эмаслиги ҳолатида эришиш мумкин.

4. Машина пойдевори ва асоси ўртасида зич прокладкалардан (резина, войлок, ёғоч, пробка, пружина ва рессорлар) фойдаланиш мумкин.

5. Механизмларнинг қайтиш-киришиш харакатини айланувчан (подшипник) – чайқалма, сирғалувчан подшипниклар билан, пўлат деталларни пластмассали билан алмаштириш.

6. Машиналар деталлари учун ёпишқоқ материаллар ва қотирмалар қўллаш. Бундай ҳимоя тури шовқиннинг юзага келиш манбаида силкиниш ва шовқинга қарши курашнинг асосий чораларидан биридир.

Ички шовқинга қарши чоралар ёки овозни ўчирувчилар дока, пахта, юмшоқ резинадан тайёрланади, баъзан воск, мой ёки парафинга ботирилган ҳолда қўлланилади.

Улар қулоққа тиқилади, бироқ алоқа корхоналарида кенг қўлланилмайди.

Ташқи шовқинга қарши чоралар - қулоққа мустаҳкам жойлаштириладиган наушниклар. Ўртача ва юқори частотали шовқинлардан ҳимоялаш учун наушниклар ишлаб чиқилган.

Бундай наушниклар ишлаб чиқариш шовқинларидан ишончли ҳимоя билан таъминлайди ва шу билан бирга сўзлашув нутқини яхши эшитиш имконини беради.

Шовқинга қарши чора танлашда частота ва ишчи жойида шовқин жадаллигини билиш зарур. Индивидуал ҳимоя воситаларидан фойдаланиш (L ни 10 дБ га камайтириш) – ўта иложсиз қолганда кўриладиган чора.

Юқори частотали силкинишлардан қўлларни ҳимоялаш учун – полимер материаллардан зич қобиқларга эга кафтларида камера мавжуд силкинишдан ҳимояловчи қўлкоплар бор. Барча юқорида қайд этилган чоралар шовқинли бинолар ёки шовқинли ускуналар билан ишловчи инсонлар саломатлигини сақлашга ёрдам беради.

Ишлаб чиқариш биноларини ёритиш

Ёруғлик инсон мавжудлигининг муҳим шартларидан бири саналади. У инсон организми ҳолатига таъсир этади, тўғри йўлга қўйилган ёруғлик олий асаб фаолияти жараёнларининг амалга ошишини рағбатлантириб, ишга лаёқатлиликни оширади. Етарли бўлмаган ёруғликда инсон бесамар ишлайди, тез чарчайди, оқибати шикастланишга ҳам етиб борадиган хато, янглиш ҳаракатлар қилиш эҳтимоли ортади. Шикастланишларнинг 5 фоизи касбий касаллик – ишдаги узоқни кўра олмаслик (близорукость) сабаб бўлади. Тўлқин узунлигига қараб, ёруғлик қўзғатувчи (оловранг-қизил) ёки тинчлантирувчи (сариқ-яшил) таъсир кўрсатади. Ёруғликнинг спектрал таркиби меҳнат самарадорлигига таъсир кўрсатади. Агар табиий ёритилишда 100 фоизни қабул қилинса, қизил ва шафақ ранг ёритилишда у 76 фоизни ташкил этади. Тўлиқ ёки қисман табиий ёруғликдан маҳрум этилганда- ёруғликдан очиқиш (очлик) мумкин.

Ишчи биноларини ёритиш қўйидаги шартларга жавоб бериши керак:

1. Иш бажариладиган юзаларнинг ёритилиш даражаси, шу иш тури учун гигиеник меъёрларига жавоб бериши лозим.

2. Бинода ёритилишнинг тенгўлчамлилиги ва шартларининг барқарорлиги, кескин зидма-зидликнинг бўлмаслиги керак.

3. Кўриш майдонида ёруғлик манбалари товланиш ҳосил қилмаслиги лозим.

4. Сунъий ёруғлик спектрал таркиби бўйича табиий ёруғликка яқинлашиши керак.

Табиий ёритилиш

Ишлаб чиқариш шароитларида 3 турдаги ёруғликдан фойдаланилади: табиий, яъни қуёш, сунъий (электр ёки люминесцент лампалар) ва уйғунлашган.

Табиий ёритилиш қўйидагиларга бўлинади:

· Устки (шифтлар, томлар, шунингдек, баланд перепадлар, аралаш бино оралари орқали тешиклардаги ёруғлик берадиган фонарлар орқали);

· Ёнбошлама (деразалар орқали);

· Уйғунлаштирилган.

Табиий ёритилиш йил фасллари, куни, жойнинг жуғрофий кенглиги, бино ва деразаларнинг ички тузилиши, деразалар олди юзаларнинг акс этувчи хусусиятлари, кўчалар кенглиги ва бошқа шартларга боғлиқ. Кун давомида табиий ёритилиш сезиларли даражада ўзгариши мумкин. Муайян иқлим шароитларида ёритилганлик 1 неча дақиқа давомида кўпайиши ёки 1 неча баробарга камайиши мумкин. Ёруғликнинг ўзгариши, кун давомида ишлаб чиқариш биноларида алоҳида иш жойларини етарли ва тенг миқдорда ёритиб беришни кафолатламайди. Табиий ёритилишни лойиҳалаштириш ва ҳисоблашда ёруғликнинг манбаи сифатида осмоннинг тарқалма ёруғлиги олинади, бунда тўғридан тўғри қуёш ёруғлиги инобатга олинмайди.

Алоқа корхоналарида яхши санитариал – гигиена шароитларини яратиш ва сақлаш учун барча ишлаб чиқариш, маъмурий, идора ва маиший бинолар куннинг ёруғ пайтида бевосита табиий ёруғликка эга бўлишлари лозим бўлади. Табиий ёруғликни сунъий билан алмаштириш фақат истисно ҳолатларда йўл қўйилади (ишлаб чиқариш жараёни кузатилмаётган биноларда ва ишчилар узлуксиз бўлмайдиган жойлар, хожатхона, ювиниш хоналари, душ, 3 кишидан ортиқ бўлмайдиган хоналар, шунингдек фонарсиз биноларда).

Табиий ёритилишнинг етарлилиги 2 омил билан белгиланади: табиий ёритилиш коэффициенти ва деразанинг ёруғлик тавсифи (ёруғлик майдони ва ёруғлик чуқурлиги) билан.

Алоқа корхоналарида табиий ёритилишни ҳисоб-китоб қилинаётганда қуйидаги зарур, (шарт бўлган) санитария меъёрлари, дераза майдонлари – F0 нинг Fn майдонига нисбатига риоя қилиш зарур.

· Маъмурий-идора ва маиший биноларда;

· Ишлаб чиқариш биноларида:

Табиий ёритилиш табиий ёритилиш коэффициенти (т.ё.к.) билан тавсифланади, у фоизларда ифодаланади.

е = ,

· е бунда – М нуқтасида табиий ёритилиш коэффициенти;

· Ев нинг М нуқтасида ёруғлиги тарқалган горизонтал майдоннинг 1 вақтнинг ўзида ташқи ёритилганлиги, лк.

Энг кам ҳисобли ёритилганликни 5000 лк ташқи ёритилганликда аниқлайдилар.

Ёнлама ёруғлик билан бинолар учун санитария меъёрлари табиий ёритилганликнинг номинал коэффициенти (емин) белгиланган бўлса, устки ва уйғун ёруғлик билан бинолар учун ўртача аҳамиятли табиий ёритилиш коэффициенти (т.ё.к.) (Е_ўртача) иш ҳудуди кўламида белгиланган. Е_ўртача мазкур формула бўйича белгиланади:

Е_ўр= ;

Бунда е₁, е₂, ... е_n – бири иккинчисидан тенг масофада жойлашган турли табиий ёритилиш коэффициентининг аҳамияти.

n – табиий ёритилиш коэффициенти белгиланадиган нуқталар сони (5та дан кам эмас).

Ишлаб чиқариш биноларида барча ишлар фарқлаш объектларининг муайянлик даражада ва хажмларига қараб 6 разрядга ажратилади. Кўришни (диққатни) жалб этадиган ишлар шартларига кўра, 7.1. [1.1]. жадвалида келтирилган санитария меъёрлари томонидан 6 разряд учун СН-245-63 табиий ёритилиш коэффициенти белгиланган.

Оралиқлар, ўтиш оралари ва бошқа талаб қилинаётган ёритилиш меъёрлари борасида V разряд ишлаб чиқариш биноларига тенглаштирилади. Ўсмирлар (ўрта мактаблар, техника билим юртлари ўқувчилари)ни ўқитиш учун мўлжалланган ишлаб чиқариш биноларида ишлар разрядлари, 1 разрядли ишлари билан бинолардан ташқари, 7.1. – жадвалида кўрсатилганларга қарши 1 поғонага юқори қабул қилиниши керак.

6 разряддаги ишларга қўшимча қилиб, VII сунъий ёритилиш разряди белгиланган, унга ўзи ёруғлик берадиган материаллар ёки жисмлар билан бўладиган ишлар киради.

Сунъий ёритилиш

Алоқа корхоналарида ишлаб чиқариш биноларини ёритиш учун сунъий ёритишнинг 2 тизими қўлланади:

· теппа-тенг (симметрик) ёки ёритғичли локализацияга жойлаштириб умумий ёритиш;

· бир вақтнинг ўзида умумий ва маҳаллий ёритишдан фойдаланган ҳолда уйғунлашма ёритиш.

Маҳаллий ёритиш стационар ва кўчма бўлиши мумкин. Ишлаб чиқариш шароитларида 1 маҳаллий ёритилишдан фойдаланишга йўл қўйилмайди, негаки, иш жойи ва атроф-муҳит маконининг ёритилишлари ўта фарқланади. Натижада ишлаш учун ноқулай шароитлар юзага келади, шикастланиш хавфи ортади, ишлаб чиқариш маҳсулдорлиги пасаяди. Алмаштирма лампалар билан мунтазам ишлар учун фақат биргина маҳаллий ёритилишдан фойдаланишга изн берилади.

Умумий ёритишдан иш жойлари юқори ёруғлик талаб қилмайдиган ва шунингдек, ишлаб чиқариш шароитларига кўра (механик тебранишлар) маҳаллий ёритиш мумкин бўлмаган жойларда меъёрий ёритилишнинг унча катта бўлмаган даражаларида фойдаланилади.

Маҳаллий ёритилишдан фойдаланилмаган ҳолда иш жойларини юқори ёритиш учун ёритғичларнинг локализацияли жойлаштирган ҳолатда ёритишни қўллаш мумкин. Бундай тизим кўпроқ ёруғликни иш жойларига йўналтириш ва ишлаб чиқариш биноларининг катта маконларини ҳам тежамли ёритиш имконини беради.

Уйғунлашма ёритишдан иш жойларида ёритилишнинг юқори даражаларини ёритиш зарур бўлганда фойдаланилади. Маҳаллий ёритишдан умумий ёритиш билан 1 қаторда фойдаланилганда, ишчига бўш тузатишда маҳаллий ёритғичдан ёруғлик оқимини йўналтириш имконини беради. Зарурат туғилганда, маҳаллий ёритиш ўчирилади. Уйғунлашма ёритиш тизимидан кенг қўлланилади.

Вазифасига кўра, электр ёритишни ишчи, авария, таъмир, қўриқлашга ажратиш мумкин. Фақат ишчи ва авария ёритилиш санитария меъёрлари билан меъёрланади.

Ишчи ёритилиш иш жойларида маромидаги ёритилишни яратиш учун хизмат қилади.

Энг кам йўл қўйиладиган санитария нормалари ишлаб чиқариш биноларидаги иш жойларида ёритилиш иш тури, ишлаётганда фарқлаш зарур бўлган жисмлар хажмлари ва аниқлик даражасига қараб пастда келтирилган.

I, II, III разрядли ишлар учун уйғунлашма ёритилишдан фойдаланиш керак.

Ёритилиш меъёрлари қуйидаги ҳолатда 1 поғонага кўтарилади.

· агар кўрилаётган объектдан кўзга қадар бўлган масофа 0.5 м дан ортиқ бўлса,Iв, Iг, IIб, IIв, IIг, III ва IV разрядли ишларда;

· агар фарқлаш объектлари ҳаракатланаётган юзаларда жойлашган бўлиб, уларни ажрата билиш қийин бўлсада Iв, Iг, IIб, IIв, IIг, III ва IV разрядли ишларда;

· агар фарқлаш объектлари ҳаракатланаётган баландликларда жойлашиб, уларни фарқлаш қийин бўлса, Iв, Iг, IIб, IIв, III ва IV разрядли ишларда;

· инсонлар доимо мавжуд бўлган биноларда табиий ёритилиш бўлмаганида;

· IV, V, ва VI разрядли ишлар учун жароҳатланишнинг юқори хавфи бўлганда (ноциркуляр арралардаги ишлар);

· Ўсмирларнинг ишлаши ёки ишлаб чиқариш учун махсус мўлжалланган биноларда (агар улар учун меъёрий ёритиш люминесцент ёритилишда 300 лк дан кам ёки чўғланма лампаларда 150 лк бўлса);

Ёритилиш меъёрлари қуйидаги ҳолатларда 1 поғонага пасаяди:

· ишлаб чиқариш биноларида, агар инсонлар қисқа муддат бўлса;

· доимий хизмат кўрсатиш талаб қилмайдиган ускуналар билан жихозланган биноларда.

Чўғланиш лампалар ёрдамида маҳаллий ёритилаётганда, умумий – люминесцент лампалари билан эса умумий ёритилаётганда ёритиш 100 лк дан кам бўлмаслиги керак.

Люминесцент лампалар ва чуғланма лампаларни биргаликда қўйидагича қўллаш мумкин:

· люминесцент лампалар учун меъёрлар бўйича 1 умумий ёритиш тизимида;

· маҳаллий ёритиш ёритғичларида белгиланган лампалар учун меъёрлар бўйича уйғунлашма ёритиш тизимида.

Ёруғлик манбалари

Сунъий ёритиш электр ёруғлик манбалари ёрдамида амалга оширилади. Улар иссиқлик нурлари – электр чуғланиш лампалари ёки люминесцент нурланиш тамойилига – симоб, натрий ва люминесцент лампаларга асосланади. Чўғланиш лампаларида қувват асосан (80 фоиз) иссиқлик нурлари ва фақат 10 фоиз спектрнинг кўринадиган қисмидаги нурланишга сарфланади. Чўғланиш лампаларининг асосий характеристикаси: номинал кучланиш, қувват, ёруғлик оқими, ёруғлик бериш ва хизмат муддати. Вольфрамдан келувчи ип ёруғлик манбаи саналади. Кичик қувватли (60 Вт гача) чўғланиш лампаларини вакуумли, катта қувватли газ-тўлдирилган қилиб тайёрланади. Лампа колбалари нейтрал газ аргон ёки азот билан тўлдирилади;янги шаклдаги лампалар криптон ёки ксенон билан; чўғланма иплар иккитали, зиг-загли ёки иккитали спираль бўлади. Нормал чўғланиш лампаларининг ўртача ёниш давомийлиги амалдаги стандарт бўйича 1000 соатгачани ташкил қилади. Лампанинг ёруғлик бериши 20 лм/Вт нинг ошмайди.

Люминесцент лампа – бу шиша трубка, ичида люминоформли қоплов мавжуд. Трубка ниҳоясида вольфрам биспираль кўринишида металл электродлар уланган. Лампа ичида симоб ва аргон жуфтликлари аралашмаси бор. Аралашма орқали электр токининг ўтиши люминофор ёнишини ҳосил қилувчи кўзга қўринмас ультрабинафша нурлар чиқиши билан уйғун ҳамоҳанг бўлади. Шу тариқа, қувват аввал ультрабинафша нурларга айланади, сўнг люминофор ёрдамида кўринувчан ёруғликка айланади. Турли люминофорлар (магний вольфромати, кальций, руҳ силикат, кадмий борат ва бошқа материаллар) дан фойдаланган ҳолда лампаларга турли ранг бериш мумкин. Трубкасимон люминесцент лампалар бу – паст босимли симоб лампалари ҳисобланади.

Люминесцент лампаларининг устунлиги шундаки, улар катта ёруғлик беради (750 лм/Вт), (10000 соат) узоқ хизмат муддатига эга, электр қуввати харажати бўйича ўта тежамкор, унча катта бўлмаган равшанликка эга, кўзга салбий таъсир этмайди, энг яхши спектрал таркибга эгалиги билан афзал.

Трубкасимон люминесцент лампаларнинг камчилиги ва нуқсонлари: ёқиш ва ёниш режимини барқарорлаштириш учун махсус изга солувчи аппаратура зарур, бу эса уларнинг эксплуатациясини мураккаблаштиради ва ишлаб чиқариш маҳсулдорлиги коэффициентини пасайтиради. Люминесцент лампадан таралаётган ёруғлик стробоскопик бўлмагани боис машиналарнинг айланаётган қисмлари лампа билан ёритилганда ҳаракатсиз ёки кўп кўриниши мумкин.Бу эффектни ўзгарувчан ток тармоғининг турли фазаларига қушни лампаларнинг ёқилиши билан камайтириш мумкин.

7.3. – расмда f = 50 Гц ўзгарувчан ток тармоғига люминесцент лампаларни ёқиш схемаси келтирилган. Газли разряднинг барча лампалари каби люминесцент лампалар махсус дроссель билан секин – аста тармоққа ёқилади.

Атроф – муҳит ҳаракатининг ўзгаришига нисбатан катта сезгирлик трубкасимон люминесцент лампаларнинг асосий нуқсони ҳисобланади. + 50 С дан паст ҳаво ҳароратида, шунингдек тармоқда кучланишнинг люминесцент лампанинг номинал ёқилиши билан қиёсий 10 фоизга пасайиши улар ёруғлик бермаслигига олиб келади. Лампа ишининг нормал режими атроф-муҳитнинг 18-250 С ҳароратидагина таъминланади. Юқори ҳароратда (30-350 С дан ортиқ) лампалардан дросселлар қизиб кетиши ёки ишдан чиқиши эҳтимоли боис фойдаланиб бўлмайди, бу ёнгин хавфсизлиги қоидаларига зид келади.

Ҳозирги пайтда турли рангдаги 5 турдаги люминесцент лампалар чиқарилмоқда: кундузги лампалар – КЛ, совуқ-оқ - СОЛ, оқ - ОЛ, илиқ - оқ - ИОЛ, ранг узатиш йўналишли лампалар – РУЛ; ранги бўйича КЛ ва РУЛ қайсидир даражада кундузги табиий ёруғликка яқин. ИОЛ ранги бўйича чўғланиш лампаларига яқинроқ. СОЛ ва ОЛ лампалар ранги бўйича кундузги ёруғлик ва чўғланиш лампалари ёруғлиги ўртасидаги оралиқ ҳолатга ўхшаш. Оқ лампалар ўта тежамли, уларнинг ёруғлик бериш қуввати РУЛ лампаларига қараганда 60 фоиздан ортади ва КЛ лампаларга нисбатан 30%га ортиқни ташкил қилади.

Лампанинг ёруғлик оқими хизмат муддати охирлаб қолганда бошланғич хажмидан ўртача 56 фоизни ташкил қилади. Номинал аҳамиятдан тармоқдаги кучланишдан тебранишлар ошиб кетмаслиги керак.

Паст босимли симоб лампалари саналган трубкасимон люминесцент лампалардан ташқари, саноатда ДРЛ шаклдаги ранги ўзгартирилган юқори босимли симоб баллонлари чиқарилади. Ёруғлик манбаи (лампа) ва ёритиш арматурасидан иборат қурилмани ёритиш асбоби деб аташ қабул қилинган. Ёритиш асбобларининг 2 гуруҳи мавжуд: яқин таъсир этувчи-ёритғич ва олис таъсирчан-прожекторлар.

Ёритгичлар (светильник) ёруғлик тарқатишига қараб, 3 синфга бўлинади:

· тўғри ёруғлик – бутун ёруғлик оқимининг 90% дан кам эмас, қуйи ярим сферага нурланади;

· акс этган ёруғлик – 90% дан кам бўлмаган бутун ёруғлик оқими устки яримсферага нурланади.

· тарқоқ ёруғлик – ёруғлик оқими иккала яримсфералар бўйича шундай тақсимланганки, улардан бирига 10% дан зиёди, бошқасига камида 90 фоизи нурланади.

Ёритгичларнинг асосий характеристикасига ёруғликни тақсимлаш, фойдали коэффициент ва ҳимоя бурчаги киради.

Ёритгичнинг фойдали ҳаракат коэффициенти унинг тежамлилиги билан ифодаланади ва Fёр – ёритгичнинг ёруғлик оқимининг ундаги Fёр ёруғлик манбаининг нисбати билан белгиланади, яъни ёритгичнинг энг яхши намунали фойдали ҳаракат коэффициенти (ФҲК) 0,8 дан ортиқни ташкил қилади. Ёритгичнинг ҳимоя бурчаги кўзни лампанинг ёрқин қисмлари таъсиридан ҳимоялаш даражасини белгиламайди.

Бунда:

h – лампа қиздирган танадан ёритғичнинг чиқиш тешиги даражасига қадар масофа, мм;

r – тананинг қизиб кетишидан чиқадиган радиус, мм;

R – ёритгичнинг чиқиш тешиги радиуси, мм.

Ҳимоя бурчаги катталигига қараб, кўзни қамаштирувчи таъсирни чеклаш талабларидан келиб чиққан ҳолда, ёритгичнинг осма баландлигини меъёрлайдилар. Ҳимоя бурчаги қанчалик катта бўлса, ёритгичнинг кўзни қамаштирувчи таъсири шунча кам бўлади. 10дан 300 гача ҳимоя бурчаги оптимал (маъқул) ҳисобланади. 200 Вт дан ортиқ қувватли лампали ёритгичлар пол сатҳидан 3 м юқорида осилиши лозим. 100 кам ҳимоя бурчагида осма баландлиги 4 м дан кам бўлмаслиги лозим.

Ёритгичларнинг жойлашуви имкон қадар теппа-тенг бўлиши керак. Иш майдони узра ёритгичнинг осма баландлигида Нр 2 ёритгич ўртасидаги масофа танланади,

Н (1,5-2) га тенг бўлиши керак.

Авария ёритилишини давом эттириш учун ёки тўсатдан ишчи ёритилиш ўчиб қолганда, инсонни хавфсиз жойга кўчириш зарур бўлган ҳолатларда, бинолар ва очиқ маконларда кўзда тутилган бўлиши лозим. Ишни давом эттириш учун авария ёритилиш авария режимида хизмат талаб этувчи иш юзаларида биргина умумий чўғланиш лампалари ёрдамида ёритилиш тизимида белгиланган меъёрлардан 20 фоиз кам бўлмаган ёруғликни таъминлаши лозим.

Аварияли ёритилиш автоматик тарзда ёқилади ва ўзгарувчан ток тармоғидан ишчи ёритилиш билан бир вақтда ишлайди, ташқи аккумулятор батареялари ёки алоқа корхоналарининг заҳира электр станцияларидан озиқланишга уланади.

Инсонлар эвакуацияси учун аварияли ёритишни қўл ёрдамида ёқишга рухсат берилади. Пол сатҳида ва зинапоялар поғоналарида асосий ўтиш линиялари бўйича ёритиш камида 0,3 лк бўлиши, очиқ жойларда-камида 0,2 лк бўлиши зарур. Жамоатчилик биноларининг чиқиш эшикларида (бир вақтнинг ўзида 50 дан ортиқ киши бўлиши мумкин). Чиқишда ёнувчи кўрсаткичлар бўлиши лозим.

Аварияли ёритиш учун ишчи ёритгичлардан ёритиш типи, хажми ёки махсус белгилари билан фарқланадиган ёритгичлар қўлланилади. Антенна майдонларини ёритиш ва радиомачталарнинг сигнал ёритилиши махсус йўриқнома талабларига мувофиқ тарзда амалга оширилади.

3-МАЪРУЗА

МАВЗУ: ИОНЛАШУВЧИ НУРЛАНИШЛАР ВА Электромагнит майдонларИ ТАЪСИРИДАН МУҲОФАЗАЛАНИШ

Режа׃

1. Ўзгарувчан электромагнит майдонларининг инсон организмига таъсири.

2. Лазер нурларидан сақланиш.

3. Радиоактив нуланиш ва уларнинг хоссалари.

4. Нурланиш нормалари.

Таянч иборалар-электромагнит майдон, электромагнит нурланиш, ўзгарувчан электромагнит майдон, лазер нурлари, радиоактив нурланиш, энергия оқими мустаҳкамлилиги, электрик (Е) ва электромагнит (Н) майдонлари, радиоактив моддалар.

Электромагнит нурланишлар турли частоталарда, алоқа тармоғида кенг қўлланилади. Радиотехник қурилмалар, антенна қурилмалари, юқори частотали трансформаторлар, фидер йўналишлар, материалларни термик ишлов бериш учун қурилмаларда – электромагнитлар, конденсаторлар электромагнит нурланиш манбаи саналади. Кўрсатилган қурилмалар ишида уларни ўраб турган маконида электромагнит майдонлар бунёд бўлади. Электромагнит майдонларнинг фойдали ҳаракати билан бир қаторда инсон танасига кириб, унга ноқулай, салбий таъсир қўрсатиши ва касбий касалликларга сабаб бўлиши мумкин. Улар асаб, эндокринологик ва юрак-қон томирлари тизими касалланишини чақириши мумкин, инсонда қон босими пасаяди, пульси секинлашади, рефлекслар тормозланади, қон таркиби ўзгаради. Электромагнит майдонлар таъсири организмга иссиқлик таъсирида ўз аксини бериши мумкин. Инсон танаси томонидан ичга ютилган электромагнит майдонлар қуввати танани ва айрим органларни қизишини юзага келтириб, иссиқликка айланиб, касалликларга олиб келиши мумкин. Тананинг 10 ⁰С дан зиёд исиб кетишига йўл қўйиб бўлмайди.

Айниқса, мия, кўз, ичак, буйрак ва уруғдонлар электромагнит майдонлар таъсирига йўналади. Электромагнит майдонларининг таъсири субъектив бунёд бўлиши жуда толиқиш, бош оғриқ, жиззакиликда, серуйқулик, нафас сиқиши, кўриш қобилиятининг ёмонлашуви, тана ҳароратининг кўтарилишида ўз ифодасини топади.

Электромагнит майдонлар таъсирида зарарланиш даражаси нурланиш суръати, ҳаракат частотаси даврига боғлиқ. Электромагнит майдонлар суръати, ҳаракат частота ва даври қанчалик кўп бўлса, инсон организмига таъсири шунчалик кучли бўлади.

Электромагнит майдонларнинг инсонга зарарли таъсирларини огохлантириш мақсадида иш жойларида электромагнит майдонлар энергия оқими мустаҳкамлилиги (ЭОМ) ва кескинлашувнинг имкон қадар аҳамияти белгиланилади. Юқори частоталар ва ультра юқори частоталар тўлқинлари ва диапазонлари учун электрик (Е) ва электромагнит (Н) майдонлари барпо қилувчи магнит кескинлик меъёрлаштирилади. Ўта юқори частоталар тўлқинлари ва диапазонлари учун W организмга энергетик юкнинг керакли аҳамияти ва Т нурланиш зонасида бўлиш вақтидан келиб чиқиб, белгиланадиган электромагнит майдонларнинг қувват оқими имкон қадар керакли мустаҳкамлиликни меъёрлайди.

Энергия оқими мустаҳкамлиги

ЭОМ =W/T

Ходимнинг иш жойларида ва бўлиши эҳтимоли бор жойларда электромагнит майдонлар қувват оқимининг имкон қадар керакли бўлган мустаҳкамлилиги 300 МГц частота диапазонида – 300 ГГц бўлади.

Имкон қадар керакли бўлган мустаҳкамлилик 10 Вт/м² ёки 10³ мкВт/cм², иш жойларида, биноларида рентген нурланиши ёки ҳаво ҳароратининг баландлигида 28 ⁰C – 1 Вт/м² ёки 100 мкВт/cм² .

Нурланиш жадаллиги устидан назорати йилига камида бир марта ўтказилиши керак, шунингдек, янги ёки эски генератор қурилмалари ишга туширилиши ёки таъмирланиши ва меҳнат шароитлари ўзгаришида ўтказилади. Ўлчов полдан 0,5 – 1 – 1,7 м масофада 3 нуқтадаги максимал қувватда ўтказилади.

Электромагнит майдонларни ташкил қилувчи электромагнит ўлчовлар учун 1 – ИЭМП асбобидан, қувват оқими мустаҳкамлилигини ўлчаш учун эса, 1-ПО, 3-ПО, 9 – ПО, 13 – ПО асбобларидан фойдаланилади. Шу асбоблар ёрдамида электромагнит майдонлар жадаллиги имкон қадар керак бўлган меъёрлардан ошадиган ҳудудни аниқлаш ва тегишли ҳимоя чораларини кўриш мумкин.

Электромагнит майдонларни таъсиридан ҳимоялашнинг асосий усуллари ва воситаларига қуйидагилар талуқли:

1. Ҳимоялашнинг ташкилий чоралари.

2. Манбадан нурланишнинг жадаллигини камайтириш.

3. Нурланиш манбаининг экранлашуви.

4. Нурланиш манбаидан ишчи ўринларини экранлаштириш ва ёки ҳоли қилиш.

5. Сигнализация воситаларини қўллаш.

6. Индивидуал ҳимоя воситаларини қўллаш.

Ишнинг муайян шароитларига боғлиқ тарзда шу воситалардан уларнинг ихтиёрий комбинацияси қулланилиши мумкин.

1. Ташкилий чоралар – ускуналарнинг рационал жойлашуви, қурилмалар ва хизмат кўрсатилаётган персонал иши муайян режимини белгилашдир.

Юқори частоталар ва ўта юқори частоталар қурилмалари ишига тиббий кўрикдан ўтган 18 ёшдан кичик бўлмаган, техника хавфсизлиги бўйича ўқиб, имтиҳон топширган шахсларга рухсат этилади. Ҳар йили хизмат кўрсатаётган персонал тиббий кўрикдан ўтказилади.

Агар иш юқори хавфли шароитларда, нурланишда, кетаётган бўлса, ходимлар учун қисқартирилган иш куни ва қўшимча таътил белгиланади.

2. Келишган юклар, қувват ютувчилар қўлловида, манбай нурланиши жадаллигини камайтирилишга эришилади.

Ҳозирги пайтда қўлланиладиган куч (антенна эквиваленти) юқори частоталар қувватни 40-60 Дб га кучсизлантириш имконини беради.

Қабул қилиш, индикатор, антенна-фидер трактлари, автоматика ва радиостанция бошқарув тизимлари ишини текширишда сигналларнинг кам қувватли имитаторларидан фойдаланиш мумкин. Бу ҳолатда узатувчи қурилмадан ташқари станцияларнинг бутун тизими ишлайди. Бу эса ишлаётганларнинг нурланиш эхтимолини истисно этади.

3. Нурланиш манбаи махсус экранлар ёрдамида экранлаштирилади. Экранларнинг ҳимоя хоссалари турли материаллар билан электр магнит нурланишларнинг акс этиши ва ютилишига асосланади.

Экранлар турлари: яхлит, металл, турли металл, юмшоқ металл, ип-газлама ёки бошқа газмолли (матоли), ютувчи. Ютувчилардан ташқари барча экранлар ўта юқори частоталар -қувват, аксини таъминлайди.

Электромагнит юқори частоталар қувватнинг ўта юқори частоталар билан кириб бориш чуқурлиги жуда кам бўлгани боис, 0,01 мм қалинликдаги Ўта юқори частоталар майдони 0,5-1 мм металл листлардан ёпиқ юзалар шаклида 50 Дб (100000 марта) кучсизланади.

Енгил экран – фольга (юпқа металл қоғоз).

Турли экран 20-30 Дб (100-1000 марта) га ёмон (суст) экранлаштиради.

Экран пардалари, драпировка, қопламалар, махсус кийим-бош (комбинезонлар, халатлар, капюшонлар) учун эластик (эгилувчан) экранлар ўта юқори частоталар қувватдан ҳимоя қилади.

Таркибида юпқа металл иплар бўлган ип-газлама матоли эшлувчан экранлар учун 0,5 х 0,5 мм, d=0,08-0,5 мм симлар тўрини ҳосил қилади, ҳимоя хоссалари 40⁰С ҳароратдан 100⁰С, R = 98% сақланади.

Махсус шишасимон оптик шишали қалай оксид билан қопланган ялтироқ экранлар 0,8-150 см тўлқинлар диапазонида 30 дБ гача заифлик беради. Юқори электр ўтказувчанликка эга металлар энг яхши акс эттирувчи хоссаларга эга. Катта йўқотишларга эга диэлектриклар энг яхши ютиш хоссаларига эга. Пўлат ёки мисдан туташ ёки тўрсимон акс эттирувчи экранлар. Экранлар листлари ўзаро ишончли алоқага эга бўлиши керак. Экранлар албатта ерга туташ кучга эга. Тўрсимон экранлар бир қанча ёмон хоссаларга эга. Ютувчи экранлар махсус резинадан бажарилади. Электр магнитли тўлқинлар диэлектрик доимий ва магнит таъсири тенг материалларда тўлиқ ютилади. Бу талабларга ҳар доим ҳам риоя этилмайди ва ютувчи экранлар ютиш лаёкатини оширадиган коник шиплар билан таъминланади. Агар технологик сабабларга қўра, нурланиш манбаини экранлаштиришнинг имкони бўлмаса, у ҳолда иш жойини экранлаштирадилар ёки уни хавфсиз масофага холи қиладилар (передатчик ишини дистанцион бошқарув билан).

Электромагнит майдонлар жадаллик даражасини керакли меъёрларга нисбатан оширишда индивидуал ҳимоя воситаларидан фойдаланилади. Бу радиоҳимоя кўзойнаклари ва капюшонлар билан халатлар ёки комбинезонлардир. Кўзойнаклар шишалари қалай икки оксиди плёнкаси билан қопланган. Кўзойнаклар 30 Дб га қувватни сусайтиради. Халатлар ва комбинезонлар металлашган матодан тайёрланади. Бу ҳолатда нурланиш акс этувчи хоссалар ҳисобига бўшашади.

Радиоактив моддалар назорат-ўлчов аппаратурасида, ёнғин сигнализация хабарномаларида ишлатилади.

Рентген нурланиш (ўнлаб киловольт) юқори кучланишли электровакуум асбобларида вужудга келади. Бу югурик тўлқин лампаси, электрон нурли трубкалардир.

Нурлантириш манбаи ташқи ва ички бўлиши мумкин, негаки, радиоактив моддалар организм ичкарисида нафас йўллари ва меъда-ичак тракти орқали тушиши мумкин (ҳаводан нафас олаётганда ёки сув, радиоактив моддалар билан ифлосланган маҳсулотлар истеъмол қилишда).

Шикастланган организмда моддалар айрибошлаш бузилади, УНС функциялари, ички секреция безлари, қон юрадиган органларга зарар етади. Натижада умумий ва маҳаллий шикастланишлар шаклида ўткир ва сурункали нурланиш касаллиги ривожланади.

Умумий – лейкемия (оқ қон).

Маҳаллий–хатарли шишлар, тери касалликлардир. Ионлашган нурланиш тўқималарнинг генетик кодига таъсир этади, олдини олиб бўлмайдиган ўзгариш чақириб, кейинги авлодларда касаллик чиқишига олиб келади.

Инсоннинг шикастланиш даражаси ютилган доза, нурланиш тури, таъсир вақти, индивидуал таъсирлилик аҳамият билан аниқланади.

Радиацион хавфсизлик меъёрлари (РХМ-69) ташқи ва ички нурлантиришнинг имкон қадар етарли белгиланган дозалар:

· (А тоифа) ионлашган нурланиш манбаи билан бевосита ишлайдиган шахслар учун;

· (Б тоифа) нурланиш манбаилар яқинида турлар ва (В тоифа) умуман бутун аҳоли учун.

А тоифаси учун нурлантиришнинг имкон қадар етарли белгиланган дозаларида 3 бэр дан ошмаслиги, чорак давомида бир маротаба таъсирида ва 5 бэр бутун йил давомидаги таъсирда.

Б тоифаси учун – йилига 0,5 бэр.

В тоифаси учун – йилига 0,05 бэр.

Ионлашган нурланишлар дозалари назорати учун ионизациялашган, фотографик, кимёвий, суинциляцион услублар қўлланилади. Барча дозиметрик асбоблар 2 гуруҳга бўлинади:

А) дозани микдорий ўлчамлари ва нурлантириш дозалари қувватлари учун;

Б) нурланиш манбаиларини тез аниқлаш учун индикатор асбоблар.

Қатор техник ва ташкилий тадбирлар ёрдамида радиоактив моддалар ва ионлашган нурланиш тасиридан ҳимояланиш мумкин.

Техник чоралар–экранлаштириш, герметизациялаш, нурланиш манбаидан катта масофага ҳоли бўлиш.

Нурланиш манбаилари олдида экранлар ўрнатиш нурлантириш дозаларини анчагина камайтиради.

Экранларнинг хажми, қалинлиги ва материаллари нурланиш туридан боғлиқ тарзда танланади.

Альфа зарраларидан ҳимоя – ҳаво қатлами бир қанча см, кийим-кечак, қўлқоплар.

Бета нурланишдан – ҳаво қатлами бир неча метр ёки алюминий қатлами бир қанча миллиметр, чунки нурланишнинг бу турлари кичик кириб борувчи лаёқатгагина эга.

Гамма ва рентген нурланишлар катта сингиш кучига эга, шунинг учун экранлар учун катта атом оғирликлардаги материаллар қўллашади (қўрғошин, вольфрам), зеро, бу материалларда нурланиш ўта жадал ютилади. Экран қалинлиги гамма қувватга қараб махсус жадвал бўйича – нурланиш ва сусайиш қисқалигига қараб, танланади ва бир неча мм дан ўнлаб сантиметрларгача доирада чайқалади.

Ишчи жойларида ўрнатиладиган экранлар стационар ва кўчма бўлиши мумкин.

Радиоактив моддалар герметизацияси ички нурлантиришдан ҳимоя бўлиб хизмат қилади. Радиоактив моддалар махсус макон-контейнерларга жойлаштирилади, уларда албатта радиоактив хавфли деган белги бўлиши шарт.

Индивидуал ҳимоя воситалари – халатлар, комбинезонлар, бош кийимлари, шлемлар, резина қўлқоплар, кўзойнаклар, респираторлар, махсус ҳаво узатадиган пневмо-костюмлар.

Индивидуал ҳимоя воситалари альфа-нурланиш таъсирида самарали ва гамма-нурланиш таъсирида кам самара беради.

Мунтазам ҳимоя воситалари дезактивация қилинади. Радиоактив моддалар ва ионлашган нурланиш манбалари билан ишловчи шахслар қўшимча имтиёзлардан фойдаланади (қисқартирилган иш ҳафтаси, қўшимча таътил).

Радиоактив моддалар.

Барча радиоактив моддалар ўзининг ярим парчаланиш даврига эга, яъни радиоактив ядролар сони икки мартага камаядиган вақт. Парчаланиш тезлиги ўзгармас ва унга ихтиёрий жисмоний ёки кимёвий таъсирларда фақат шу изотопга хос. Жумладан: Йод 131 - 8,04 кун, стронций 90 – 28 йил, цезий 137 - 30 йил, плутоний 239 – 24 100 йил, уран 238 – 4,5 млрд. йил .

Альфа-заррачалар қоғоз варағи билан ушланиб қолинади, уларнинг ҳаводаги югуриши 8-9 см, тирик организм тўқималарида миллиметр улушда, яъни бу заррачалар тери қатламидан сингиб ўтишга қодир эмас, бироқ ионлашув лаёкати жуда юқори ва уларнинг очиқ жароҳат орқали сув, озиқ-овқат, ҳаво билан организм ичига тушишидаги таъсир хавфи кескин ўсади.

Бета заррачалар-катта сингиб кетувчи имкониятга эга, бироқ кам ионлашувга лаёқатли. Организм тўқималарида 1-2 см ҳавода 15 м гача.

Гамма нурланиш ёруғлик тезлиги билан тарқалади, ўта чуқур сингиш кучига эга, уни фақат қўргошин ёки бетон девор сусайтириши мумкин.

Бэр-рентгеннинг биологик эквиваленти. Жойларда ишчи ёки турар бинода радиоцион вазиятни баҳолаш учун нурлантиришнинг экспозицион дозасини қўллайдилар, амалиётда у рентгенларда ўлчанади.

1Р = 0,95 рад.

Агар радиация даражаси 1Р/соатига, яъни жойда 1 соат бўлиши давомида инсон 1 Р доза олaди.

Йилига ионлашган нурланишнинг батиий манбаларидан нурлантириш дозаси 50 дан 103 мР гача.

Юқори частоталар диапазони

Е < 20 В/м

Н < 5 А/м

f диапазонида радиостанциялар бинолари учун нурланиш катталиги 0,15 дан 30 МГц гача.

Е < 20 В/м

Ультра юқори частоталар (ультрақисқа тўлқинлар) диапазони.

Ультра юқори частоталар қурилмали радио узатиш станциялари бинолари учун ва ТВ станциялар учун Е<5 В/м.

Ўта юқори частоталар диапазони.

Сантиметр тўлқинлар билан нурлантириш жадаллиги имкон қадар етарли белгиланган дозалари катталиги бўйича баҳоланади.

Иш куни давомида нурлантиришда-0,01 мВт/см² (10 мкВт/см²).

Кунига 2 соат 0,1 МВт/см² (100 мкВт/см²).

Ҳимоя кўзойнаклар билан фойдаланганда иш кунининг 18-20 дақиқа нурлантиришда – 1 МВт/см² (100 мкВт/см² ).

Бир қанча МВт/см² ва ортиқ нурлантиришда иссиқлик самараси ҳосил бўлади.

Электромагнит назариясига асосан ўзгарувчан электр ёки магнит майдони манба яқинида икки зонага бўлинади: якин зона ёки индукцион зона. Бу зонада хали ҳаракатланаётган элктромагнит майдони хосил қилиб улгурмаган, электр ва магнит майдони бир-бирига боғланмаган деб ҳисоблаш мумкин. Иккинчиси-нурланиш зонаси, бу ерда ҳаракатланаётган электромагнит тулқинлари вужудга келади ва ҳаракатланаётган тулқиннинг муҳим параметри тулқин оқимининг зичлик қуввати ҳисобланилади. Бу зонадаги нормалаштириш тигизликка асосан олиб борилади ва бу тигизлик нуқтасимон манбагача бўлган масофа кадратига тескари пропорционал бўлади.

I=P_м/4πR²

бу ерда Рм- манбанинг нурланиш қуввати.

Агар бу манба йуналтирилган характерга эга булса(антенна), унда I=P_мQ/4πR²

бу ерда Q- антеннанинг кучайтириш коэффиценти бўлиб, ҳисоблаш ёрдамида аниқланади.

Индукторлар, термик қурилмаларнинг конденсаторлари, генераторларнинг айрим қисмларини ўлчовчи фидер линияларини, трансформаторлар, антенналар тўлқин узатгичларининг очиқ қисмлари ва ўта юқори частота генераторлари электромагнит тўлқинларининг манбалари сифатида қаралиши мумкин. Бу манбаларда хосил бўладиган электромагнит тўлқинларининг радио частаталарини кўриб чиқадиган бўлсак

Частотаси Гц Тўлқин узунлиги м.

Узун тўлқинли (ДВ) 3·10⁴-3·10⁵ 10000-1000

Ўртача тўлқинли (СВ) 3·10⁵-3·10⁶ 1000-100

Қисқа тўлқинли (КВ) 3·10⁶-3·10⁸ 100-1.0

Ўльтра қисқа тўлқинли (УКВ) 3·10⁸-3·10⁹ 1.0-0.1

Ўта юқори частотали тўлқинли(СВЧ) 3·10⁹-3·10¹¹ 0.1-0.001 тенгдир.

Ўзгарувчан электромагнит майдонларининг инсон организмига таъсири.

Уни инсон организмига таъсирини кўриб чиқадиган бўлсак электр ва магнит майдонларининг кучланиши, энергия оқимининг интенсивлиги, тебраниш частотаси, нурланишнинг инсонннинг маълум бир танасида тўпланиши ва инсон организмининг шахсий хусусиятларига боғликдир. Электромагнит майдонинг инсон организмига таъсирига асосий сабаб, инсон танаси таркибидаги атом ва молекулалар бу майдон таъсирида мусбат ва манфий қутбларга бўлина бошлайди. Қутбланган молекулалар электромагнит тарқалаётган йўналишга қараб ҳаракат қила бошлайди.

Қон, хужайра ва хужайралар оралиғидаги суюқликлар таркибида ташқи майдон таъсиридан ионлашган токлар ҳосил бўлади. Ўзгарувчан электр майдони инсон танаси хужайраларини ўзгарувчан диэлектрик қутбланиш, шунингдек ўтказувчи токлар ҳосил бўлиши ҳисобига қиздиради. Иссиқлик таъсири электромагнит майдонларини энергия ютиш ҳисобига бўлади. Энергия ютилиши ва ионлашган токларни ҳосил бўлиши биологик хужайраларга махсус таъсир кўрсатиши билан кечади, бу таъсир инсон ички органлари ва хужайралардаги нозик электро потенцияларининг ишини бузиши ва суюклик айланиш функцияларини ўзгариши ҳисобига бўлади.

Ўзгарувчан магнит майдони атом ва молекулаларнинг магнит қутбларини йўналишини ўзгаришига олиб келади. Бу таъсир инсон организмига зарари жихатидан кучсиз бўлсада, лекин организм учун бефарқ деб бўлмайди.

Майдоннинг кучланиши қанча кўп бўлса ва унинг таъсир даври давомли бўлса, организмга таъсир кўрсатувчи даври шунча юқори бўлади.

Тебраниш частатасининг оритиши тана ўтказувчанлигини ва энергия ютиш нисбатини оширади, аммо кириб бориш чуқурлиги камайтиради. Узунлиги 10 см. дан қиска бўлган тулкинларнинг асосий қисми тери хужайраларида ютилилади. 10-30 см. диапозондаги нурланишлар тери хужайраларида кам ютилади, у асосан ютилиши ички органларга тўғри келади. Бундай нурланиш ниҳоятда ҳавфли ҳисобланади.

Организмда ҳосил бўладиган ортиқча иссиқлик маълум чегарагача инсон организимининг терморегулацияси ҳисобига йўналтириш мумкин. Иссиқлик чегараси деб аталувчи маълум миқдордан бошлаб (I>10 мВт/см кадр.), инсон организмида ҳосил бўладиган иссиқликни чиқариб ташлаш имкониятини йўқотади ва тана ҳарорати кўтарилади, бу эса ўз навбатида организмга катта таъсир этади..

Иссиқлик ютилиши инсон организмининг сувга сероб бўлган қисмларида яхши кечади. Аммо иссиқлик ажралиши қон томирлари суст ривожланган ва терморегулация таъсири кам бўлаган аъзолар учун жуда зарарли. Бу органларга кўз, бош мия, буйрак, овқат ҳазим қилиш органлари, ўт ва сийдик халталари киради. Кўзнинг нурланиши кўз қорачиғнинг хиралашига (катарактага) олиб келади. Одатда кўз хирлашиши бирданига ривожланмасдан, нурлангандан кейин бир неча кун ёки бир неча ҳафтадан сўнг пайдо булади. Хужайраларга биологик объект сифатида таъсири марказий нерв тизимига тўғридан –тўғри бўлади. Улар хужайралар йўналишини ўзгартирб, қон таркибидаги оқсил молекулаларини биокимёвий фаолиятига таъсир қилади. Қон – томир тизимининг функцияларини бузади. Организмдаги углевод, оқсил, минерал моддалар алмашуви ўзгаради. Аммо ўзгаришлар функционал характерда бўлиб, нурланиш таъсири тўхташи билан уларни зарарли таъсир ва оғрик сезгилари йўқолади.

ЭММ дан сакланиш нормалари СН 848-70 бўйича иш жойларида радиочастотаси, кучланиши, электр таркиби бўйича 100 кГц-3-МГц частота диапазонида 20 В/м, 30-300 МГц частота диапазонида 5 В/м дан ошмаслиги керак. Магнит таркиби бўйича эса 100 кГц-1,5 МГц частота диапазонида 5 В/м бўлиши керак.

Ўта юқори частотадаги тўлқинлар (СВЧ) 30-300000МГц диапазонида иш куни давомида рухсат этиладиган максимал нурланиш, оқим кучланиши 10мк Вт/смкв, иш кунининг 2 соатидан ортиқ бўлмаган вақтдаги нурланиш 100 мкВт/см² дан ошмаслиги керак. Қолган иш вақти давомида нурланиш интенсивлиги 10мкВТ/см² дан ошмаслиги керак .

Ўта юкори частотадаги тулкинлар диапазонида касбий нурланиш билан боғлиқ бўлмаган кишилар ва доимий яшовчилар учун нурланиш оқими зичлиги 1мкВт /см² дан ошмаслиги керак .

Кишиларга ЭММ таъсир қуввати иш жойларининг нурланиш манбаларидан узоқлаштириш ва ҳимояловчи тўсиқлар ўрнатиш, электр майдондан иш жойини узоқлаштириш, ЭММ оқимларини йўналтирувчи антенна билан иш жой орасида масофани узоқлаштириш, нурланиш оқимини орасига ютувчи ва қайтарувчи экранлар ўрнатиш йўли билан пасайтирилади. Тусиқлар, соябонлар, айвонлар, деворлар, кабина ва бошқа констукциялар кўринишида яхлит тункалардан ёки уялари 50х50мм ортиқ бўлмаган металл тўрлардан ясалади, уларни албатта ерга улаш зарур. Ерга улашнинг қаршилиги 100 ом.дан ошмаслиги керак.

Оралиқни узайтириш йўли билан эришилган мухофаза усуллари энг оддий ва энг самарали усул бўлиб, бу иш бажаришда хона етарлича катталикда бўлгандагина муваффақиятли чиқади. Нурланишни ютувчи коаксиал ва тўлқин қайтарувчи бўлиши мумкин.

Энергия ютувчи сифатида графит ва улглеродли қотишмалар ишлатилади. Шунингдек диэлектрик материаллардан ҳам фойдаланилади. Бундай энергия ютувчи қурилмалар энергия таъсирида қизишини ҳисобга олиб, улардан совитиш юзаларини ташкил қилинади, шунингдек сув оқимлари ҳаракатидан фойдаланилади.

Коаксиал, тўлқин қайтарувчи ва ютувчи қурилмаларни мувофиқлаштириш мақсадида улар қийшик юзали, понасимон, погонали ва диэлектрик шайбалар сифатида бажарилиши мумкин.

Нурланиш қувватини камайтириш мақсадида ишлатиладиган аттенюаторлар доимий ва ўзгарувчан бўлиши мумкин. Доимий аттенюаторлар электромагнит тўлқинларни ютиш коэффиценти катта бўлган материаллардан тайёрланади. Буларга резина, полистирол ва бошқалар киради.

Ўзгарувчан сўндириш кучига эга бўлган тўлқин ўтказгич аттенюаторларнинг пичоқли ва пластинкали турлари бор бўлиб, улар диэлектрик материаллардан ясалган ва уларни устки қисми юпқа метал пластика билан қопланган.

Нурланишни ютувчи қурилмалардан ва аттенюаторлардан туғри фойдаланиш электромагнит энергиясининг ташки муҳитга тарқалишини 60 дб дан кўпроқ миқдорда камайишини таминлайди ва нур кучланиш оқимини 10мк Вт /см² дан зиёд бўлмаган миқдорни таминлаш имконияти мавжуд бўлади.

ЭММ нурланишдан мухофазаланишнинг энг асосий усулларидан бири экранлар усулидир. Экранлар электр токини яхши ўтказадиган материаллардан –алюминий, пулат, мисс, латун каби материаллардан ясалади. Экранларнинг мухофазалаш хусусияти ЭММ таьсирида экран юзасида Фуко токининг ҳосил бўлишига асосланган. Ўз навбатида Фуко токи ЭММ га қарама-қарши зарядга эга бўлган майдон ҳосил қилади ва натижада икала майдоннинг қўшилиши кузатилади, бу майдоннинг кучи камяди. Экран қалинлиги ҳам ҳисобга олиниши керак бўлади.

Шахсий химояланиш воситалари сифатида экранлаштирувчи костюмлар, комбинзон, бош кийим, қулқоп, пойабзал, махсус металлаштирилган матолар ишлатилинади. Кўзойнаклар ёрдамида ОРЗ-5 ойна юзаси ярим ўтказувчи қалай оксиди билан қопланган ёки ярим ниқоб кўринишдаги металл турли кўзойнаклардан фойдаланиб химояланилади.

Лазер нурларидан сақланиш -оптик квант генератори «лазер» деб аталади. Лазер асбоблари мураккаб пайвандлаш ишларида жуда аниқ ўлчов ишларида, олмосли асбобларга ишлов беришда, бир квадрат сантиметр юзасида олдинги усулларидан олиниши мумкин булган 50 чизиқ ўрнига 600 гача чизиқ чизиш мумкин бўлган ноёб граверлик ишларида ва бошқа кўпгина соҳаларда қўлланилади.

Лазер нурлари инсон организмига жуда зарарли таьсир кўрсатиши мумкин, шунинг учун унинг тасирини камайтириш мақсадида санитария гигиена нормалари ва мухофазаланиш чора тадбирлари белгиланган.

Лазер нурлари электромагнит тўлқинларнинг ультра-бинафша нуридан тортиб инфракизил нурларигача бўлган спектр сохаларининг ҳаммасини ўз ичига олган оптик диапазонини ўз ичига олади. Лазернинг нурланиш оқими жуда кичкина (ташкил қилган бурчаги 1град) оқим йуналишидан иборат бўлганлигидан оқим кучланиши зичлиги нурлантирилаётган юзага нисбатан жуда ката булади. Лазер нурларининг кучланиш зичлиги 10¹¹ -10¹⁴ вт/см. кв. ни ташкил қилади. Хар қандай қаттик жисм 10⁹ вт/см.кв. кучланишда буғланиб кетишини ҳисобга олсак, бу қандай кучланиш эканлигини тасаввур этиш мумкин.

Бундай катта кучдаги нур энергияси инсон организмига тушиб қолса, биологик хужайраларни емириши ва инсон организмига ниҳоятда оғир таъсир кўрсатиши мумкин. Лазер нурлари инсон юрак қон айланиши, марккзий нерв тизими, кўзни ва тери қимсларини жарохатлаши мумкин, шу билан бирга нурланиш қоннинг қўйилишига ёки парчаланишига, уйқисизлик дардига, бош оғришига сабаб бўлади.

Лазер энергиясининг бирламчи манбалари - газ разрядли импульс лампалари, доимий ёнувчи лампалар, ўта юқори частотали лампаларидир.

Лазер нурлариннг инсон организмига таъсирини ва тавсифини уни нур йуналиши, тўлқин узунлиги, нурланиш қуввати, импульс характери ва уларнинг частоталарига боғлиқ. Лазер нурлари энергияси организм хужайраларига ютилиб, уларда иссиқлик ажрала бошлайди. Ёғ хужайралари энергияни мутлоқо ютмайди.

Кўз хужайраларида ёғсимон қават йўқ, шунинг учун лазер нихоятда хавфли. Оптик квант генераторлари билан ишаётганлар учун нормативлар чиқарилган. Лазер нурларидан сақланиш учун тўсиқлардан ва хавфсизлик белгиларидан фойдаланилади. Лазер қурилмаларини ўрнатиладиган хона алохида ва махсус жихозланган бўлиши керак. Хона деворлари ўтга чидамли нур қайтариш коэффиценти жуда оз бўлган бўлиши зарур. Жихозлар устки қоплами ва деталлари ялтирамаслиги керак. Хона ёритилиши максимал микдорда бўлиши яъни кўз қорачиғи минимал кенгайган бўлиши керак.

Лазер қурилмаларини масофадан туриб бошқариш ва автоматлаштириш яхши натижалар беради. Шахсий мухофаза воситаси сифатида фильтрли мухофаза кўзойнаги, халатлар ва қулқопларни тавсия этиш мумкин.

Радиоактив нурланишлардан сақланиш. Радиоактив моддаларни қўйма деталларни камчилигини аниқлашда, пайванд қилинган жойни ва деталларни сифатини аниқлашда кенг қўлланилади.

Ионланагн нурлар инсон организмига зарарли таъсири - оқ қон, хавфли шишлар, тери касалликларига дучор килади. Шунингдек бу нурлар генетик таъсирланиш яъни келажак авлодларга таъсир этиши мумкин. Нурларнинг энг хавфли жойи, инсонларда яққол намоён бўлгунча хеч қандай белгига эга бўлмайди. Аниқлангандан кейин, холат оғир бўлиши ва кўпинча ўлим билан тугаши мумкин бўлади. Радиоактив нурланиш билан ишловчилар ишни туғри ташкил этишлари ва мухофаза чора-тадбирларини қўллашлари керак бўлади.

Радиоактив нуланиш ва уларнинг хоссалари. Радиоактивлик–атом ядроларининг ион нурланишлари чиқариши натижасида бошқа бир атом ядроларини хосил қилишидир. Радиоактив нурланишлар ионловчи нурланишлар деб аталади, чунки бу нурлар таъсир этган моддалар атом ва молекулаларида ионлар хосил бўлади. Бундай ионлаовчи нурланишларга ренген нурлари, радио ва гамма нурлари, альфа ва бета нурлари, шунингдек нейтон оқимлари киради.

Альфа нурлари катта ионлаштирш хуссиятига эга бўлиб, харакат доираси катта бўлмаган гелий атом ядросининг мусбат зараядланган заррачалари ҳисобланади. Ҳаракат доираси катта бўлмаганлиги сабабли, инсон тери қаватигагина таъсир этиб уни ёриб кира олмайди, шунинг учун унча зарарли эмас.

Бетта нурлари радиоактив моддаларининг атом ядролари тарқатадиган электрон оқимидир. Бу нурларнинг харакат доираси анча кенг ва ёриб кирш қобилиятига эга. Шунинг учун инсонга хавфлидир.

Гамма нурлари ионлаш қобилияти катта бўлмасада, катта ёриб кириш қобилиятиган эга бўлиб, ядро реакциялари ва радиоактив парчаланиш натижасида вужудга келадиган юқори частотали электромагнит нурлари ҳисобланади.

Рентген нурлари моддаларни электрон оқимлар билан бомбардимон қилинганда ажралиб чиқадиган элекромагнит нурлардир. Бу нурларни ионланиш хусусиятлари оз бўлсада, ёриб кириш хусусияти ниҳоятда катта.

Радиоактив нурланишларнинг мухитдаги таъсирини аниқлаш мақсадида «нурланишларнинг ютилган дозаси»-Дю тушунчаси киритилган.

Дю=W/m

бу ерда W- нурлантирилган мода томонидан ютилган ион нурларининг энергияси [Ж], m- нурлантирилган моддалрнинг оғирлиги [кг].

Ютилган доза бирлиги сифатида рад қабул қилинган 1рад-1кг оғирликдаги модданинг 0.01 Ж энергия ютишга тўғри келади.

Рентген ва гамма нурланишларининг миқдори тавсифи экспозицион доза ҳисобланади.

Дэ=Q/m

бу ерда, Q – бир хил электрозараядга эга бўлган ионлар йиғиндиси [Кл], m- ҳавонинг оғрилиги [кг].

Рентген ва гамма нурларининг экпозицион дозаси бирлиги сифатида Кулон қабул килинган (Кл/кг).Рентген ва гамма нурланишларининг тизимидан ташкаридаги бирлиги рентгендир. Радиация хавфини аниқлашда доза эквиваленти бирлиги бэр киритилган. 1 бэр-хар қандай ион нурланишгларининг билогик хужайраларда рентген ва гамма нурланишларининг 1 рад. га тенг келадиган билогик таъсиридир.

Дэкв=Д/К

бу ерда, К- сифат коэффиценти.

Радиоактив нурларининг инсон организмига таъсири.

Инсон организмига радиоактив нурланиш ички ва ташқи бўлиши мумкин. Радиоактив нурланишлар таъсирида организмнинг умумий қон айланиш тизимининг бузилиши, қон айланиш ритми сусайиши, қоннинг қуйилиши хусусияти йўқола бориши, қон томирларини мўрт бўлиши, овқат хазм қилиш аъзоларининг фаолияти бузилиши, одамнинг озиб кетиши ва организмнинг ташқи юқумли касалликларга қарши курашиши қобилияти камаяди. Радиоактив моддаларни қўлга таъсири қуришқоқ. Ёрилишлар кузатилади ва тирноқ кўчиб тушади. Айрим ички аъзоларда бу нурлар тoпланиши мумкин, масалан, жигар, буйрак, суякларда ва бутун организмни ишдан чиқаради.

Нурланиш нормалари. Ишчиларни ва бошқа ишлар билан радиоактив зоналарда шуғулланаётган ва яшаётган шахсларнинг хавфсизлигини таъминлашнинг асосий воситалари, хавфсиз оралиқ масофалари билан таъминлаш, нурланиш вақтини камайтириш, умумий мухофаза воситалари ва шахсий мухофаза востиларидан фойдаланишдир. Бундай радиоактив нурланишлар миқдорини улчровчи асбоблардан фойдаланиб нурланиш дозасини билиш мухим ахамиятга эга.

Асосий нормалловчи хужжатлар “Радиоактив хавфсизлик нормалари (НРБ-76)”, “Радиоактив ва бошқа ионлашган нурланиш манбалари билан ишловчилар учун асосий санитария коидалари” (ОСП-72), ГОСТ12.2.018-76 “ССБТ”. Ишчиларни мухофаза қилиш учун йўл қўйлган дозаси (ЙҚД) ва ишловчилар учун бир йиллик нурланиш даражаси 50 йил давомида организмда йиғилган тақдирда унинг соғлигига ва авлодлари соғлигига зарар етмайдиган миқдорлари белгиланилади. НРБ-76 бўйича ЙҚДлари ички ва ташқи нурланишлар бўйича белгиланганда, нурланувчилар тоифаси ва хавфли аъзолар хисобга олинади.

А тоифаси: ионли нурланиш манбаларида меҳнат қилганликлари сабабли, нурланиш таъсирига дучор бўлиши мумкин бўлган шахслар.

Б тоифаси: нурланиш билан иш олиб борадиган саноат корхоналари жойлашган жойда ёки унга яқин зоналарда яшовчи шахслар.

В тоифаси: мамлакатнинг хҳамма ахолиси яшаш пунктлари.

Ички ва ташки нурланишлар учун йўл қўйилиши мумкин бўлган доза инсон организмининг энг муҳим қисмларини 3 гурухга бўлиш билан белгиланилади:

I – бутун тана, қизил илиқ.

II–мускуллар, қалқонсимон без, ёғ тўпланувчи хужайралар, жигар буйрак, талоқ, овқат хазим қилиш аъзолари, ўпка, кўз қорачиғи ва бошқалар.

III–суяк тўқималари, қўл териси, елка,болдир ва товонлар.

Хавфли аъзолар ва хужайралар гурухи	Йўл қўйилиши мумкин бўлган доза (бэр)
Хавфли аъзолар ва хужайралар гурухи	1 кварталда	1 йилда
I	3	5
II	8	15
III	15	30

Нурланиш таъсиридаги кишилар тоифаси	Йўл қўйилиш мумкин бўлган доза (йилига бэр ҳисобида, хавфли аъзолар гурухлари учун)
Нурланиш таъсиридаги кишилар тоифаси	I	II	III
А	5	15	30
Б	0.5	1.5	3

Хар қандай холатда хам 30 йил давомида йиғилган доза йўл қўйилиши мумкин бўлган дозадан 12 марта кўп бўлмаслиги керак.

Ишчиларнинг ички нурланишларини камайтириш учун радиоактив моддаларни очиқ холатда ишлатишга йўл қўймаслик, одам ички аъзоларига, хонадаги хаво мухитига тушиб қолмаслигини таъминлаш, радиоактив моддалар билан қўл, кийим ва хонадаги жихозлар юзасини зарарланишидан сақлаш керак. Очиқ холда ишлатилганда ичдан нурланиш хавфи бўлган радиоактив моддалар беш гурухга бўлинади.

А–нихоятда юқори нурланиш активлигига эга бўлган изотоплар;

Б – юқори нурланишга эга бўлган изотоплар;

В–ўртача нурланишга эга изотоплар;

Г – кичик нурланиш активлигига эга бўлган изотоплар;

Д– нурланиш активлиги жуда кам бўлган изотоплар.

Радиоактив нурланишларга қарши кураш чора–тадбирлари. Ташқи нурланишдан сақланишда асосан нурланиш вақтини белгилаш, нурланаётган модда билан ишчи орасидаги масофани сақлаш ва экранлар ёрдамида тўсиқ воситаларидан фойдаланиш зарур. Ишчиларни радиоактив нурланиш зонасида бўлиш вақти, унинг йўл қўйилиши мумкин бўлган дозадан нурланиш вақтидан ошмаслиги керак. Нурланиш интенсивлиги нурланаётган моддалар билан ишчи орасидаги масофа кваратига тескари пропорционал эканлигини ҳисобга олиб, маълум масофада туриб ишлаганда экранлардан фойдаланса бўлади. Мухофаза қилишда экранлардан фойдаланилади, улар нурланиш зарраларини ўтказмаслик хусиятиган эга бўлиб, нурлантирувчи модданинг хусисиятига кўра экранлар танланилади.

Альфа нурланишлардан сақланишда экран қаршиликларини ҳисоблашнинг хожати йўқ. Чунки бу нурланишлар харакат доирасида энг кучли радиоактив моддаларда хам 55 мм дан ошмайди. Альфа нурланишларни ойна, плекссиглаз, фольганинг энг юпқа хили хам ушлаб қолиш мумкин.

Бетта нурланишлардан мухофаза қилишда бетта нурларини харакат масофасини ҳисобга олган ҳолда экран моддаси ва қалинлиги таналанилади. Мухофаза қилишда оғир металлардан фойдаланилади. Масалан, қўрғошин, вольфрам ва бошқалар яхши натижа беради.

Рентген қурилмалари ишлатилганда икки хил нурланиш ҳосил бўлади. Булар туғри тушаётган нурлар ва хар хил юзаларга тушиб қайтувчи нурлардир. Иш бажараётганда бу нурларнинг иккаласидан хам мухофазаланиш чора-тадбирларини қўллаш керак. Мухофаза экранларининг пухта ишлаётганлигини улчаш асбоблари ёрдамида текшириб турилади. Рентген нурлари билан ишлайдиган хона деворлари рентген нури ўтказмайдиган материаллардан тайёрланган экранлар билан тусиш лозим. Қўрғошин пластикалар ва қўрғошинлаштирилган резиналар бундай нурланишларни ютиш қобилиятига эга. Рентген қурилмаларни қуруқ, ёғоч полли хоналарга ўрнатиш керак. Бу хоналарни шамоллатиш даражаси 3-5 дан кам бўлмаслиги керак.

Радиоактив моддалар билан иш бажариладиган биноларнинг деворлари, пол, шифт ва эшиклари текис ва силлиқ бўлиши керак. Ҳамма бурчаклари радиоактив моддалардан тозалаш осон булиши учун ярим айлана шаклида бўлиши керак. Хоналарда шахсий мухофаза воситалари учун ҳаво бериш тизимлари ташкил қилинади. Бино махсус санитария-гигиена жихозларига эга бўлиши керак. Булар- ювиниш қурилмалари, душ хоналари, сув ичиш фавворалари ва бошқалардир.

Радиоактив моддалар билан иш бажариладиган ва улар сақланадиган биноларнинг эшикларига радиоактив хавф белгиси қўйилади.

Нурланишни ўлчовчи асбоблар сифатида радиометрик ва дозаметрик асбоблар ишлатилади. Уларни саноат корхоналрининг холати ва шахсий назорат воситаси сифатида ишлатиш мумкин.

5-маъруза

МАВЗУ: Меҳнатни мухофаза қилиш қонуниятлари асослари

Режа:

1. Меҳнатни муҳофаза қилиш тўғрисидаги қонуннинг қўлланиш соҳаси ва давлат сиёсати.

2. Меҳнатни муҳофаза қилинишини таъминлаш.

3. Мехнат мухофазаси сохасида назорат органлари.

4. Aлoқa кoрxoнaлaри вa тaшкилoтлaридa мeҳнaт муxoфaзacи бўйичa ишлaрни тaшкил қилиш вa улaрнинг бaжaрилиши уcтидaн нaзoрaт.

5. Ишлaб чиқaришдa xoдимлaр caлoмaтлигигa зaрaр eтиши вa иш бeрувчи мacулияти. Умумий қoидaлaр.

6. Ишловчиларнинг ҳаёт фаолияти ҳавфсизлигига доир ҳуқуқларини руёбга чиқаришдаги кафолатлари.

7. Меҳнатни муҳофаза қилишга доир қонунлар ва бошқа меъёрий ҳужжатларга риоя этилиши устидан давлат ва жамоатчилик назорати.

8. Меҳнатни муҳофаза қилиш тўғрисидаги қонунлар ва бошқа меъёрий ҳужжатларни бузганлик учун жавобгарлик.

Таянч иборалар-меҳнатни муҳофаза қилиш тушунчаси; қонунларнинг қўлланиш соҳаси; давлат сиёсати; халқаро шартномалар; меъёрий таъминлаш; меҳнатнинг соғлом ва хавфсиз шароитлари; кафолатлар; меъёрий ҳужжатлар; давлат ва жамоатчилик назоратлари; жавобгарлик чоралари, бахтсиз ҳодиса, касаба уюшмалари, меъёрий ҳужжатлар, корхонада ходим меҳнатини муҳофазалаш, концентрация.

“Меҳнатни муҳофаза қилиш тўғрисида”ги қонуннинг қўлланиш соҳаси ва давлат сиёсати

Меҳнатни муҳофаза қилиш тўғрисидаги қонунлар ушбу қонун ва унга мувофиқ чиқариладиган бошқа меъёрий ҳужжатлардан иборат бўлади.

Ушбу қонун бозор иқтисодиётига ўтган Ўзбекистон Республикасида мулк ва хўжалик юритиш шакли турлича бўлган корхоналар, муассасалар, ташкилотлар билан, шу жумладан айрим ёлловчилар билан меҳнат муносабатларда турган барча ишловчилар, ишлаб чиқариш амалиётини ўтаётган олий ўқув юртлари талабалари, ўрта махсус ўқув юртлари (лицей ва коллежлар) талабалари ва умумий таълим мактаблари ўқувчилари, корхоналарда ишлашга жалб этиладаган ҳарбий хизматчилар, муқобил хизматни ўтаётган фуқаролар, суд хукми билан жазони ўтаётган шахслар, аҳлоқ тузатиш меҳнат муассасалари корхоналарида ёки хукмлар ижросини амалга оширувчи идоралар белгилайдиган корхоналарда ишлаш даврида, шунингдек, жамият ва давлат манфаатларини кўзлаб ташкил этиладиган бошқа турдаги меҳнат фаолияти иштирокчиларига нисбатан амал қилади.

Меҳнатни муҳофаза қилиш соҳасидаги давлат сиёсати:

· Корхона ишлаб чиқариш фаолияти натижаларига нисбатан ходимнинг ҳаёти ва соғлиги устиворлиги;

· меҳнатни муҳофаза қилиш сохасидаги фаолиятини иқтисодий ва ижтимоий сиёсатининг бошқа йўналишлари билан мувофиқлаштириб бориш;

· мулк ва хўжалик юритиш шаклларидан қаътий назар барча корхоналар учун меҳнатни муҳофаза қилиш сохасида ягона тартиб қоидалар белгилаб қўйиш:

· меҳнатнинг экология жиҳатидан хавфсиз шароитлари яратилишини ва иш жойларида атроф-муҳит ҳолати мунтазам назорат этилишини таъминлаш;

· корхоналарда меҳнатни муҳофаза қилиш талаблари ҳамма жойда бажарилишини назорат қилиш;

· меҳнатни муҳофаза қилишни маблағ билан таъминлашда давлатнинг иштирок этиши;

· олий ва ўрта махсус ўқув юртларида меҳнат муҳофазаси бўйича мутахассислар тайерлаш;

· хавфсиз техника, технологиялар ва ходимларни химоялаш воситалари ишлаб чиқилиши ва жорий этилишини рағбатлантириш;

· фан, техника ютуқларидан ҳамда меҳнатни муҳофаза қилиш бўйича ватанимиз ва чет эл илғор тажрибасидан кенг фойдаланиш;

· ишловчиларни махсус кийим ва пойафзал, шахсий ҳимоя воситалари, пархез овқатлар билан бепул таъминлаш;

· корхоналарда меҳнатнинг соғлом ва хавфсиз шарт-шароитларини яратишга кўмаклашувчи солиқ сиёсатини юритиш;

· ишлаб чиқаришдаги ҳар бир бахтсиз ҳодисани ва ҳар бир касб касаллигини текшириб чиқиш ҳамда ҳисобга олиб боришнинг ва шу асосда ишлаб чиқаришдаги жароҳатланишлар ҳамда касб касалликларига чалинишлар даражаси ҳақида аҳолини хабардор қилишнинг мажбурлиги;

· ишлаб чиқаришдаги бахтсиз ҳодисалардан жабрланган ёки касб касаллигига йўлиққан ишловчиларнинг манфаатларини ижтимоий ҳимоялаш;

· касаба уюшмалари ва бошқа жамоат бирлашмалари, корхоналар ва алоҳида шахслар меҳнатини муҳофаза қилишни таъминлашга қаратилган фаолиятини ҳар томонлама қўллаб қувватлаш;

· меҳнатни муҳофаза қилиш муаммоларини ҳал этиш чоғида ҳалқаро ҳамкорликни йўлга қўйиш принцпларига асосланади;

· корхоналар, мутахассислар, фуқаролар меҳнатини муҳофаза қилиш муаммоларини ҳал этиш учун Ўзбекистон Республикасининг жамоат бирлашмалари тўғрисидаги қонунга мувофиқ амал қиладиган жамоат бирлашмаларига уюшишлари мумкин.

Давлат ва хўжалик бошқаруви идоралари, назорат қилиш идоралари, шунингдек, корхоналар бу бирлашмаларга ҳар томонлама ёрдам ва мадад кўрсатадилар ҳамда меҳнатни муҳофаза қилишни таъминлаш масалалари бўйича қарорлар тайёрлаш ва қабул қилишда улар ишлаб чиққан низомлар ва тавсияларни ҳисобга оладилар.

Ўзбекистон Республикаси корхоналари ва фуқаролари халқаро шартномалар ва битимлар асосида ишларни бажараётганларида, меҳнатни муҳофаза қилиш бўйича уларда кўзда тутилган талаблар агар ўзгача шартлашилмаган бўлса, ушбу Қонунга Ўзбекистон Республикасининг «Меҳнат тўғрисида» ги Қонунларидан қўлланилади.

Ўзбекистон Республикаси корхоналарда ишлаётган чет эл фуқаролари учун меҳнатни муҳофаза қилиш масалаларига доир муносабатларни тартибга солишнинг ўзига хос хусусиятлари манфаатдор томонларнинг ўзаро битимлари билан белгилаб қўйилади.

Меҳнатни муҳофаза қилинишини таъминлаш

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси Ўзбекистон касаба уюшмалари Федерацияси Кенгаши билан биргаликда меҳнатни, атроф муҳитни муҳофаза қилишнинг илмий асосланган стандартлари, қоида ва меъёрларини ишлаб чиқиш ва қабул қилиш йўли билан ишлаб чиқаришда меҳнат хавфсизлигини таъминлаш учун зарур бўлган талаблар даражасини белгилайди. Шунингдек, касаба уюшмалари билан келишилган ҳолда меҳнат шароитларини яхшилаш, ишлаб чиқаришдаги жароҳатланишлар, касб касалликларининг олдини олишга оид Республиканинг аниқ мақсадга қаратилган дастурларини ишлаб чиқади ва молиявий таъминлайди ҳамда уларнинг бажарилишини назорат қилади. Вазирликлар ва идоралар тегишли касаба уюшмаси идоралари билан келишилган ҳолда меҳнат шароитларини яхшилашга оид тармоқ дастурларини ишлаб чиқадилар ва молиявий таъминлайдилар.

Корхона маъмурияти, ёлловчи, мулкдор ёҳуд улар ваколат берган бошқарув идораси корхонада меҳнатни муҳофаза қилиш стандартлари, қоида ва меъёрларининг талаблари, шунингдек, жамоа шартномасида кўзда тутилган мажбуриятлар бажарилишини таъминлайди. Корхоналарнинг ишловчилари республиканинг тегишли қонунлари ва меъёрий ҳужжатлари жамоа шартномалари билан белгиланган меҳнатни муҳофаза қилиш қоидалари ва меъёрлари талабларга риоя этишлари шарт. Стандартлар, эргономика, меҳнатни муҳофаза қилишга доир қоидалар ва меъёрлар талабларига жавоб бермайдиган ишлаб чиқариш бинолари ва иншоатларини лойиҳалаш, қуриш ҳамда қайта қуриш, ишлаб чиқариш воситаларини ишлаб чиқиш, тайёрлаш, таъмирлаш, технологияларни жорий этишга, шу жумладан хорижда сотиб олинганларини жорий этишга йўл қўйилмайди.

Ҳеч бир янги ёки қайта қурилаётган корхона, ишлаб чиқариш воситалари агар улар Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси белгилаган тартибда бериладиган хавфсизлик шаҳодатномасига эга бўлмаса, фойдаланишга қабул қилиниши ва ишга туширилиши мумкин эмас.

Белгиланган тартибга рўйхатдан ўтказилиши лозим бўлган корхоналар Ўзбекистон Республикасининг тегишли назорат идоралари берадиган фаолиятни амалга ошириш ҳуқуқини таъминловчи рухсатномани олдиндан тақдим этишлари шарт. Корхонанинг кўрсатилган рухсатномани олиш тартиби Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланади.

Меҳнат хавфсизлиги талабларига жавоб бермайдиган ва ишловчилар соғлиғи ҳамда ҳаётига хавф туғдирувчи корхоналар фаолияти ёки ишлаб чиқариш воситаларидан фойдаланиш, улар меҳнат хавфсизлиги талабларига мувофиқ ҳолга келтирилгунга қадар, Ўзбекистон Республикаси қонунларида белгиланган тартибда ваколатли идоралар томонидан тўхтатиб қўйилиши керак. Йўл қўйиладиган энг кўп меъёрлари (концентрацияси) ишлаб чиқилмаган ва белгиланган тартибда экспертизадан ўтмаган зарарли моддаларни ишлаб чиқаришда қўллаш тақиқланади.

Ўзбекистон Республикасида давлат ва корхоналар олий ва ўрта махсус ўқув юртларида корхоналарнинг меҳнатни муҳофаза қилиш учун мутахассислар тайёрлашни таъминлайдилар. Олий ва ўрта махсус ўқув юртлари халқ хўжалиги турли тармоқларидаги ишлаб чиқариш хусусиятларини ҳисобга олган холда талабалар ва ўқувчилар меҳнатни муҳофаза қилиш курсини албатта ўтишларни ташкил этишлари керак. Вазирликлар, идоралар, концернлар, ассоциациялар ва бошқа хўжалик бошқаруви идоралари меҳнатни муҳофаза қилиш тизимида ишлаш учун мутахассисларнинг қайта ихтисослашувини таъминлайдилар. Меҳнатни муҳофаза қилишни молиявий таъминлаш давлат томонидан, шунингдек мулк шаклидан қатъий назар жамоат бирлашмалари, корхоналарнинг ихтиёрий бадаллари ҳисобига амалга оширилади ва меҳнатни муҳофаза қилиш учун тегишли бюджетлардан алоҳида қайд билан ажратиладиган бюджет маблағлари (республика ва маҳаллий) бошқарув ҳамда назорат идораларини сақлаш, илмий-тадқиқот ишларини молиявий таъминлаш, меҳнатни муҳофаза қилишга оид давлатнинг аниқ мақсадга қаратилган дастурларини бажариш учун фойдаланилади.

Ҳар бир корхона меҳнатни муҳофаза қилиш учун зарур маблағларни жамоа шартномасида белгиланадиган миқдорда ажратади. Корхоналарнинг ходимлари ана шу мақсадлар учун қандайдир қўшимча чиқим қилмайдилар.

Корхоналар ўзининг хўжалик, тижорат, ташқи иқтисодий ва бошқа фаолиятидан келадиган фойда (даромад), шунингдек бошқа маблағ ҳисобига меҳнатни муҳофаза қилишнинг марказлаштирилган фондларини ташкил этиш ҳуқуқига эга. (Ўзбекистон Республикасининг 1998 йил 1 май қонуни тахририда-Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ахборотномаси, 1998 йил 5-6 сон, 102 модда).

Меҳнатни муҳофаза қилишга мўлжалланган маблағларни бошқа мақсадларга ишлатиш тақиқланган бўлиб, фондларни ташкил этиш ва улардан фойдаланиш тартиби Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан Ўзбекистон Касаба уюшмалари Федерацияси Кенгаши иштирокида белгиланади.

Корхоналар фойдасининг меҳнатни муҳофаза этишга оид адабиётлар, плакатлар, бошқа тарғибот воситаларини нашр этиш ҳисобига ҳосил бўлган қисмига, шунингдек, илмий-тадқиқот ва лойиҳа конструкторлик ташкилотлари фойдасининг жамоани ва ишловчиларни якка тартибда ҳимоялаш воситаларининг янгиларини яратиш, ишлаб чиқариш муҳитини назорат қилиш асбоблари ва дозиметрия воситаларининг янгиларини яратиш, ишлаб чиқариш ва мавжуд воситаларини сотиш ҳисобига ҳосил бўлган қисмига имтиёзли солиқ солинади.

Корхонадаги, ҳар бир иш жойидаги меҳнат шароити меҳнатни муҳофаза қилиш стандартлари, қоида ва меъёрлари талабларига мувофиқ бўлиши лозим.

Корхонада меҳнатнинг соғлом ва хавфсиз шароитларини таъминлаш, ишлаб чиқаришнинг хавфли, зарарли омиллари устидан назорат ўрнатилишини ташкил этиш ва назоратнинг натижалари тўғрисида меҳнат жамоаларини ўз вақтида хабардор қилиш маъмурият зиммасига юкланади.

Меҳнат шароити зарарли ва хавфли ишлаб чиқаришларда, шунингдек, ўта нохуш ҳароратли ёки ифлосланишлар билан боғлиқ шароитларда бажариладиган ишларда меҳнат қилувчиларга давлат бошқаруви идоралари белгилаган меъёрларда махсус кийим, пойафзал ва бошқа шахсий ҳимоя воситалари, ювиш ва дезинфекциялаш воситалари, сут ёки унга тенглашадиган бошқа озиқ-овқат маҳсулотлари, пархез овқатлар бепул берилади.

Корхонада меҳнатнинг соғлом ва хавфсиз шароитларини таъминлаш юзасидан маъмурият билан ходимларнинг ўзаро мажбуриятлари жамоа шартномаси ёки битмда кўзда тутилади.

Вазирликлар, идоралар, концернлар, ассоциациялар, бошқа хўжалик органлари касаба уюшмалари Марказий (республика) қўмитаси билан келишиб ўзлари тасдиқлайдиган низомга мувофиқ меҳнат муҳофазаси ишларини мувофиқлаштириб борадилар.

Ходимлар сони 50 нафар ва ундан ошадиган корхоналарда махсус тайёргарликка эга шахслар орасидан меҳнатни муҳофаза қилиш хизматлари тузилади (лавозимлар жорий этилади), 50 ва ундан зиёд транспорт воситаларига эга бўлган корхоналарда эса бундан ташқари йўл ҳаракати хавфсизлиги хизматлари тузилади (лавозимлар жорий этилади). Ходимлар сони ва транспорт воситалари миқдори камроқ корхоналарда меҳнатни муҳофаза қилиш хизматининг вазифаларини бажариш раҳбарлардан бирининг зиммасига юкланади. Меҳнатни муҳофаза қилиш ва йўл ҳаракати хавфсизлиги хизматлари касаба уюшмаси қўмитаси билан келишилган низомлар асосида ишлайди ва ўз мақомига кўра корхонанинг асосий хизматларига тенглаштирилади ҳамда унинг раҳбарига бўйсунади. Меҳнатни муҳофаза қилиш хизматларининг мутахассислари барча ходимлар меҳнатни муҳофаза қилиш қоидалари ва меъёрларига риоя этишларини назорат қилиш, тармоқ бўлинмалари раҳбарларига аниқланган нуқсонларни бартараф этиш ҳақида бажарилиши шарт бўлган кўрсатмалар бериш, шунингдек, меҳнатни муҳофаза қилиш тўғрисидаги қонунларни бузаётган шахсларни жавобгарликка тортиш ҳақида корхоналарнинг раҳбарларига тақдимномалар киритиш ҳуқуқига эгадирлар. Меҳнатни муҳофаза қилиш ва йўл ҳаракати хавфсизлиги хизматларининг мутахассислари уларнинг хизмат вазифаларига таалуқли бўлмаган ишларни бажаришга жалб этилишлари мумкин эмас. Айрим бир вақтда меҳнатни муҳофаза қилиш ва йўл ҳаракати ҳавфсизлиги хизматлари корхона фаолияти тўхтатилган тақдирдагина тугатилади.

Мехнат мухофазаси сохасида назорат органлари

Давлат назорат органлари:

1. Ижтимоий мacaлaлaр бўйичa Дaвлaт Мeҳнaт қумитacи-Мeҳнaт тўғриcидaги қoнунчиликкa риoя этиш уcтидaн нaзoрaтни aмaлгa oширaди.

2. Дaвлaт тoғ тexник нaзoрaти-бу бocим ocтидa ишлaётгaн қурилмaлaрдaн тўғри фoйдaлaниш вa қoидaлaригa риoя қилиш, кўтарувчи қурилмaлaр, гaз қурилмaлaри иши, пoртлaш ишлaрини ўтқaзиш уcтидaн нaзoрaтдир. Дaвлaт тoғ тexник нaзoрaти мaxcуcлaштирилгaн инcпeкциялaригa эгa: Кoтлoнaзoрaт, Гaз вa Тoғ инcпeкциялaри.

Кoтлoнaзoрaт инcпeктoрлaри кўтaрмa крaнлaр, лифтлaр, кoтeллaр, иccиқ cув буғи учун қувирлaрни рўйxaтдaн ўтқaзиб, ишлaшигa руxcaт бeрaди. Гaз инcпeкцияcи иншooтлaрни, улaрнинг гaз қурилмaлaри, acбoб вa кoммуникaциялaри мeҳнaт муxoфaзacи қoидaлaригa мувoфиқ тexник axвoли вa ишлaтилишини таъминлaйди, нaзoрaт қилaди.

Тoғ инcпeкцияcи пoртлoвчи мoддaлaрни тўғри caқлаш вa xиcoбгa oлиш, шунингдeк, пoртлaтиш ишлaрининг xaвфcиз ўтқaзилиши уcтидaн нaзoрaтни таъминлaйди.

3. Дaвлaт энeргoнaзoрaт-энeргия нaзoрaти бўйичa дaвлaт инcпeкцияcи тoмoнидaн aмaлгa oширилaди. Дaвлaт энeргoнaзoрaт oргaнлaри элeктр қурилмaдaн фoйдaлaнишдa, иcтeъмoлчилaр элeктр қуввaтидaн фoйдaлaниш қoидaлaригa aмaл қилишдa, ПУЭ, ПТЭ вa ПТБ кoрxoнaлaри тoмoнидaн бaжaрилиши уcтидaн нaзoрaтни aмaлгa oширaдилaр.

4. Caнтexнaзoрaт-Рecпубликa coғлиқни caқлаш Вaзирлиги caнэпидeмcтaнцияcининг бoш caнитaрия–эпидeмиoлoгия Бoшқaрмacи юқумли кacaлликлaр вa кacб xacтaликлaрининг oлдини oлиш, мeҳнaткaшлaрнинг мaиший мeҳнaт вa дaм oлиш шaрoитлaрини яxшилaшни тaъминлoвчи caн-гигиeник тaдбирлaр ўтқaзиш уcтидaн нaзoрaтни aмaлгa oширaди.

5. Ёнғин нaзoрaти-ёнғин xaвфcизлиги қoидaлaри тaлaблaригa aмaл қилиш уcтидaн нaзoрaтидир.

Мeҳнaт тўғриcидaги қoнунчиликкa риoя қилиш тexникa xaвфcизлиги, ишлaб чиқaриш caнитaрияcи ёнғин xaвфсизлиги қoидaлaри вa мeъёрлaри ижрocи уcтидaн oлий нaзoрaт бoш прoкурoр вa aдлия oргaнлaригa юклaтилaди.

Aлoқa кoрxoнaлaри вa тaшкилoтлaридa Мeҳнaт муxoфaзacи бўйичa ишлaрни тaшкил қилиш вa улaрнинг бaжaрилиши уcтидaн нaзoрaт

Aлoқa xoдимлaри кacaбa уюшмaлaри ёки вилoят кacaбa уюшмaлaри кeнгaшининг тexник нaзoрaтчиcи иcтaлгaн вaқтдa мaшинa уcкунaлaри, мexaнизмлaр мувoфиқлигини, Тexникa Xaвфcизлиги қoидaлaри тaлaблaри, ишлaб чиқaриш вa ёрдaмчи бинoлaрнинг caнитaр axвoлини, caнитaрия мeъёрлaри тaлaблaри, мeҳнaт вa дaм oлиш рeжимигa aмaл қилишни, мaxcуc кийим-бoш, мaxcуc пoйaфзaл, мaxcуc oзиқ-oвқaт вa xимoя вocитaлaрининг ўз вaқтидa бeрилишини тeкшириш учун aлoқa кoрxoнacини кўздaн кeчириш xуқуқигa эгa.

Xaр бир кoрxoнaдa кacaбa уюшмa рaиcи caйлaнaди, унинг қoшидa жaмoa шaртнoмacини бaжaрилишини нaзoрaт этувчи кaттa жaмoaт нaзoрaтчиcи бoшчилигидaги мeҳнaтни муxoфaзa қилиш кoмиccияси ишлaйди, бaxтcиз xoдиcaлaрни тeкширишдa, шунингдeк, ТX қoидaлaрини билишлaрини тeкширишдa иштирoк этaди.

Цexлaр вa бўлимлaрдa кacaбa уюшмaлaри aъзoлaридaн aппaрaтурaлaр, acбoблaрнинг ярoқлигини, ишчи жoйлaрдa тўcиқлaрни, блoкирoвкaлaрни, xиcoблaш қурилмaлaри вa иcитиш тизимлaри ишини, ёритилиш axвoлини нaзoрaт қилувчи вa тoзaлик xaмдa тaртибгa риoя этувчи мeҳнaт муxoфaзacи жaмoaт нaзoрaтчиcи тaнлaнaди. У ишчи жoйидa инcтруктaж (йўл-йўриқ) ўтқaзилиши, цexнинг бaрчa xoдимлaри тoмoнидaн Тexникa Xaвфcизлиги йуриқнoмaлaрини ўргaниш, иш вaқти вa тaртиби рeжими, тaътиллaр бeрилиши, xoрдиқ кунлaри, ишчилaрни xимoя вocитaлaри билaн тaъминлaшни нaзoрaт этaди. Бутун aниқлaгaн кaмчилик вa нуқcoнлaр xaқидa жaмoaт нaзoрaтчиcи цex уcтacи ёки бoшлиғигa xaбaр қилиши вa уни ишлaб чиқиши лoзим. Мeҳнaт муxoфaзacи бўйичa бaрчa кoмиccия aъзoлaри жaмoa шaртнoмacигa кирувчи ММ бўйичa тaдбирлaр ишлaб чиқишдa иштирoк этaдилaр.

Дaвлaт инcпeкцияcи.

Жaмoa шaртнoмacи xaр йили ишчилaр вa xизмaтчилaр жaмoacи нoмидaн вa кoрxoнa мaъмурияти тoмoнидaн ФЗМК ўртacидa тузилaди вa мaъмурият, жaмoa вa xизмaтчилaрнинг ўзaрo мaжбуриятлaрини бeлгилaйди. Шaртнoмa 3 бўлимдaн ибoрaт. Мeҳнaт муxoфaзacи тўғриcидaги битимдaн ибoрaт.

1. Бaxтcиз xoдиcaлaрни oгoxлaнтириш, oлдини oлиш бўйичa тaдбирлaр.

2. Ишлaб чиқaришдa кacбий кacaлликлaрни oлдини oлиш бўйичa.

3. Мeҳнaт шарoитлaрини умумий яxшилaш бўйичa.

Мeҳнaт муxoфaзacи бўйичa тaдбирлaргa aжрaтилгaн xaрaжaтлaрни бoшқa мaқcaдлaргa caрфлaш қaтиaн мaн этилaди. Шaртнoмaдa ижрo учун муддaтлaр вa мaъcулиятли шaxcлaр кўрcaтилaди. Йил oxиридa мeҳнaт муxoфaзacигa aжрaтилгaн мaблaғлaрнинг зичлaштирилгaни вa тaдбирлaр бaжaрилгaни тўғриcидa xиcoбoт тинглaнaди.

Aлoқa кoрxoнaлaридaн мeҳнaт муxoфaзacи бўйичa ишлaрни тaшкил қилиш, шунингдeк, дaвлaт вa кacaбa уюшмaлaри oргaнлaри тoмoнидaн нaзoрaтни тaшкил қилишнинг тaркибий жaдвaли 1-рacмдa тacвирлaнгaн.

Алоқа ва ахборотлаштириш aгeнтлиги мeҳнaт муxoфaзacи бўйичa тaдбирлaрни рeжaлaштирaди вa улaрнинг бaжaрилиши уcтидaн нaзoрaтни aмaлгa oширaди.

1-расм. Aлoқa кoрxoнaлaридaн мeҳнaт муxoфaзacи бўйичa ишлaрни тaшкил қилиш

Aлoқa ишлaб чиқaриш-тexникa бoшқaрмaлaридa (АИЧТБ) мeҳнaт муxoфaзacи бўйичa ишлaрни AИЧТБ бoшлиқлaри, бoш муxaндиcлaр вa бoшлиқ муoвинлaри уюштиради.

Кoрxoнa бoшлиғи кoрxoнaдa мeҳнaт муxoфaзacини тaшкил қилиш учун жaвoб бeрaди, бoш муxaндиc вa бoшлиқ муoвинлaри вa мeҳнaт тўғриcидaги қoнунчилик, ТX қoидa вa мeъёрлaри, ишлaб чиқaриш caнитaрияcи, улaргa бўйcунaдигaн бўлимлaр, цexлaр, учacткaлaрдa ёнғин xaвфcизлигигa риoя этилиши уcтидaн тўлиқ мaъcулдир.

Мeҳнaт муxoфaзacи бўйичa ишлaрнинг бaжaрилиши уcтидaн нaзoрaт учун бoш муxaндиcгa бўйcунувчи мeҳнaт муxoфaзacи бўйичa муxaндиc тaйинлaнaди.

Рaxбaр юқoри xaвфли ишлaр рўйxaтини билиши, xимoя вocитaлaри вa caқлoвчи қурилмaлaр ярoғлилик axвoли вa мaвжудлиги уcтидaн кузaтиб бoриши, вeнтиляция қурилмaлaри, иш жoйлaрининг ёритилиши, ишининг тўғрилигини тeкшириб бoриши, шoвқин вa тeбрaнишлaрнинг кaмaйишигa эришмoғи, ишчи вa xизмaтчилaрни ишлaшнинг xaвфcиз уcлубни улaргa ўргaтиш, caбoқлaр уюштириши, тexникa хaвфcизлиги қoидaлaрини нeчoғлик билишлaрини дaврий тeкшириб туриши лoзим.

Рaxбaр, шунингдeк, ТX қoидaлaри вa мeъёрлaрини бaжaрмaгaн шaxcлaрни ишдaн чeтлaтиши, aгaр инcoнлaр xaёти вa caлoмaтлигигa тaxдид coлaётгaн бўлca, мexaнизмлaр ишини тўxтaтиши, жaбрлaнгaнгa биринчи ёрдaм кўрcaтишни тaшкил қилиш, бaxтcиз xoдиcaлaрни тeргoв қилиш вa улaрни oлдини oлиш юзacидaн чoрaлaр кўришдa иштирoк этиши лoзим. Aлoқa кoрxoнaлaридa трaвмaтизмни кaмaйтириш вa мeҳнaт шaрoитлaрини яxшилaшгa қaрaтилгaн тaдбирлaр ўтқaзиш уcтидaн нaзoрaтни кучaйтириш мaқcaдлaридa мeҳнaт муxoфaзacи axвoли уcтидaн 3-пoғoнaли нaзoрaт жoрий этилaди.

Xaр куни уcтa ёки бригaдир жaмoaт нaзoрaтчиcи билaн биргa ишчилaр axвoли, уcкунaлaрнинг coзлиги вa xимoя вocитaлaрининг яроқлилигини тeкширaди. Нуқcoнлaр тoпилгaндa зудлик билaн улaрни бaртaрaф этиш бўйичa чoрaлaр кўрилaди. Aгaр нocoзликлaрни кучлaри билaн бaртaрaф этиш мушкул, имкoнcиз бўлca, нуқcoну нocoзликлaр 3-пoғoнaли нaзoрaт журнaлигa қaйд этилaди.

Xaр xaфтa цex бoшлиғи кaттa жaмoaт нaзoрaтчиcи билaн xaмкoрликдa цexдa Мeҳнaт муxoфaзacининг axвoлини бирмa-бир тeкширувдaн ўткaзaди, уcтa тoмoнидaн билдирилгaн нocoзликлaр бўйичa қaрoрлaр қaбул қилaдилaр, aввaлги тeкширувлaрдa aниқлaнгaн кaмчиликлaрни бaртaрaф этиш бўйичa тaдбирлaр бaжaрилишини нaзoрaт қилaди. Тeкширув нaтижaлaри цex бoшлиғи xудди шу журнaлгa ёзилaди.

Xaр oйдa бoш муxaндиc вa Мeҳнaт муxoфaзacи бўйичa муxaндиc кoрxoнa бўйичa Мeҳнaт муxoфaзacининг axвoлини тeкширaди, тeкширувнинг 1 вa 2 пoғoнaлaридa aниқлaнгaн нуқcoнлaрни бaртaрaф этилишини нaзoрaт қилaди.

Тeкширув нaтижaлaри кoрxoнa бўйичa буйруқ билaн рacмийлaштирилaди.

Мeҳнaт муxoфaзacи бўйичa муxaндиc мунтaзaм ТX қoидaлaри вa мeъёрлaри, ишлaб чиқaриш caнитaрияcи, юқoри турувчи тaшкилoтлaр фaрмoйишлaри, нaзoрaт қилувчи oргaнлaри xужжaтлaрининг ижрocини нaзoрaт қилaди.

У янги қaбул қилингaн xoдимлaр билaн илк йуриқнoмaни ўтaди, ТX билимлaрини тeкшириш бўйичa кoмиccиялaр иши вa ишлaб чиқaришдa бaxтcиз xoдиcaлaрни тeргoв қилишдa иштирoк этaди.

Xaр йили кoрxoнaлaр Н21-Т шaклидa рeжa бaжaрилгaни тўғриcидaги ҳиcoбoтлaрни тузaдилaр вa улaрни юқoри турувчи xўжaлик вa кacaбa уюшмa тaшкилoтлaригa юбoрaдилaр.

Xиcoбoтгa нoқулaй шaрoитлaрдa ишлoвчилaр coни xaқидa мaълумoтлaр вa ҳиcoбoт йилидa мeъёрлaргa мувoфиқ xужжaтлaр киритилaди.

Ҳиcoбoтдa рeкoнcтрукция, кaпитaл рeмoнт бўйичa бaжaрилгaн ишлaр xaжми вa ишлaб чиқaриш цexлaр, умумaн ТX қoидaлaри вa мeъёрлaри тaлaблaригa жaвoб бeрмaйдигaн учacткaлaрни экcплуaтaциядaн чиқaриш тўғриcидa мaълумoтлaр бўлиши кeрaк.

Мaмурий-xўжaлик вa инжeнeр-тexник ишчи мeҳнaт қoнунчилиги ва мeҳнaт муxoфaзacи қoидaлaрини бузcaлaр интизoмий, мaмурий ёки жинoий жaвoбгaрликкa тoртилaди.

Xoдимгa мeҳнaт интизoмини бузгaнлиги учун иш бeрувчи қуйидaги интизoмий жaзo чoрaлaрини қўллaшгa xaқли:

1. Хaйфcaн.

2. Ўртaчa oйлик иш xaқининг йигирмa фoизидaн oртиқ бўлмaгaн миқдoргa жaримa coлиш xoллaри xaм нaзaрдa тутилиши мумкин. Xoдимнинг иш xaқидaн жaримa ушлaб қoлиш ушбу Кoдeкcнинг 164-мoддacи тaлaблaригa риoя қилингaн xoлдa иш бeрувчи тoмoнидaн aмaлгa oширилaди.

3. Мeҳнaт шaртнoмacини бeкoр қилиш (100–мoддa иккинчи қиcмининг 3 вa 4-бaндлaри).

Ушбу мoддaдa нaзaрдa тутилмaгaн интизoмий жaзo чoрaлaрини қўллaш тaқиқлaнaди.

Мaмурий жaзo–(oгoxлaнтириш ёки жaримa) ТX қoидaлaри ёки caнoaт caнитaрияcи қoидaлaри бузилишидa aйбдoр xoдимгa тexник инcпeкция вa caнитар нaзoрaт oргaнлaри тoмoнидaн oгoxлaнтириш ёки жaримa coлинaди.

Мeҳнaт муxoфaзacи қoидaлaри бузилиши, aтрoф-муxит ифлocлaниши уcтидaн aгaр бу қoнунбузaрликлaр oқибaтидa бaxтcиз xoдиcaлaр чиқиши мумкин, инcoнлaр caлoмaтлигигa зaрaр eткaзca, мaнcaбдoр шaxcлaр прoкурaтурa oргaнлaри тoмoнидaн жинoий жaвoбгaрликкa тoртилaди.

Ишлaб чиқaришдa xoдимлaр caлoмaтлигигa зaрaр eтиши вa иш бeрувчи мacулияти. Умумий қoидaлaр

Xўжaлик юритишнинг бoзoр шaрoитлaригa ўтиш кoрxoнaлaр фaoлияти aмaлиётидa кaттa ўзгaришлaрни юзaгa кeлтирди.

Кўпчилик кoрxoнaлaрдa бoшқaрув cтруктурacи қaтoр мутaxaccиcлaр лaвoзимлaри, шу жумлaдaн Мeҳнaт муxoфaзacи бўйичa мутaxaccиcликлaрнинг қиcқaртириш тoмoнгa ўзгaрди, дaвлaт oргaнлaри вa нaзoрaт кacaбa уюшмaлaри, идoрaлaр тoмoнидaн xaвфcиз иш шaрoитлaригa риoя этиш уcтидaн нaзoрaт caвияcи cуcтлaшди.

Нaтижaдa cўнгги йиллaрдa ишлaб чиқaриш трaвмaтизми муxим дaрaжaдa ўcди. Шундaн кeлиб чиқиб, жaбрлaнгaнлaр вa улaрнинг oилaлaри учун бўлгaни кaби иш бeрувчи учун xaм муxим axaмият кacб этиб, xуқуқий бaзaгa эгa caнaлaди.

Ўзбeкиcтoндa xaр бир xoдим иши билaн боғлиқ тaрздa caлoмaтлигигa eткaзилaдигaн зaрaрни қoплaш xуқуқигa эгa.

Иш бeрувчи вaқтидa вa тўғри ишлaб чиқaришдa бaxтcиз xoдиcaлaрни тeргoвини ўтқaзиш вa xиcoбини oлиш, шунингдeк xoдимлaргa eткaзилгaн зaрaр учун мoддий жaвoбгaрликни зиммacигa oлиши шaрт.

Xaр қaндaй шикacт eткaзувчи вoқea бaxтcиз вoқea caнaлaди.

1. Мexaник (caнчилгaн, кecилгaн, лaт eгaн вa x.к.).

2. Тeрмик (куйиш, музлaш, coвқoтиб қoлиш, иccиқлик зaрбacи вa x.к.).

3. Элeктрик.

4. Кимёвий.

5. Пcиxик вa бoшқa.

Улaрнинг oқибaтидa инcoн қиcқa муддaтгa ёки узoқ дaвргa мeҳнaтгa лaёқaтини юқотaди.

Бaxтcиз xoдиca дeб кacбий кacaлликлaр, кacбий зaxaрлaнишлaр вa aйрим xoлaтлaрдa умумий кacaлликлaр тушунилaди.

Тиббий муaccaca xулocacи мeҳнaт мaжбуриятлaри билaн бoғлиқ caлoмaтликкa путур eтишлaр coнигa умумий кacaллик учун зaрур шaрт xиcoблaнaди. Caлoмaликкa путур eткaзaдигaн бaxтcиз xoдиcaлaр ишлaб чиқaриш xoдиcaлaри ёки мaиший xиcoблaнaди.

Иш бeрувчи фaқaт ишлaб чиқaриш бaxтcиз xoдиcaлaри учун жaвoбгaрдир.

Ишлaб чиқaриш билaн бoғлиқ бaxтcиз xoдиcaлaр қуйидaгилaрдaн ибoрaт:

-улaр тoмoнидaн мeҳнaт вaзифaлaри (шу жумлaдaн xизмaт caфaрлaри xaм) ни бaжaриш, шунингдeк иш бeрувчи тoпшириғиcиз xaм кoрxoнa мaнфaaтлaри дoирacидa бирoр бир xaлoкaтлaрни aмaлгa oширaётгaндa;

-кoрxoнa трaнcпoртидa ишгa йўл oлaётгaндa ёки ишдaн қaйтaётгaндa;

-бeлгилaнгaн тaнaффуcлaрдaн тoртиб бутун иш вaқти мoбaйнидa кoрxoнa xудуди ёки бoшқa иш жoйидa;

-ўтқaзилиш жoйидaн қaтъий нaзaр шaнбaлик ўтқaзилaётгaн вaқтдa;

-ишлaб чиқaришдa юз бeргaн aвaриялaрдa;

-иш вaқтидa xизмaт oбъeктлaри ўртacидaги xaрaкaт билaн фaoлияти бoғлиқ xoдим билaн жaмoaт трaнcпoртидa ёки пиёдa, шунингдeк иш бeрувчининг тoпшириғигa кўрa, иш жoйигa кeтaётгaнидa;

-иш вaқтидa xизмaт caфaрлaри ёки иш бeрувчининг тoпшириғигa кўрa, шaxcий eнгил трaнcпoртдa;

-иш вaқтидa бoшқa шaxc тoмoнидaн тaнaгa шикacт eткaзиш, ёки мeҳнaт вaзифacини бaжaрaётгaнидa xoдимнинг қacддaн ўлдирилиши.

Фaқaт ўз ўлими, тaбиий жoн бeриў xoдиcaлaри, шунингдeк, жинoятлaр қилaётгaндa ўшa жaбрлaнувчилaр тoмoнидaн жaрoxaтлaр инoбaтгa oлинмaйди. Иш бeрувчининг жaвoбгaрлиги қaндaй вaзиятлaрдa бaxтcиз xoдиca рўй бeргaни вa eткaзилгaн зaрaргa бoғлиқ.

1. Aгaр зaрaр юқoри xaвфcизлик мaнбaи тoмoнидaн eткaзилгaн бўлca, иш бeрувчи вoқea тaбиий oфaт oқибaтидa, ёки жaрблaнувчи ғaрaзи ёки унинг қўпoл эxтиёткoрcизлиги туфaйли, бўлгaнини иcбoтлaй oлмaca, у eткaзилгaн зaрaрни тўлиқ миқдoрдa қoплaши кeрaк.

Мacaлaн, мeтaлл қирқувчи уcкунaдa ишчи қўлигa шикacт eтди. Иш бeрувчи тoмoнидaн Мeҳнaт муxoфaзacи вa Тexникa Xaвфcизлиги бузилмaди. Жaрoxaт ишчининг oддийгинa эxтиёткoрcизлиги нaтижacидa кeлиб чиқди. Бaxтcиз xoдиca юқoри xaвфлилик мaнбaи (уcкунa) тaъcиридa юз бeргaни бoиc иш бeрувчи ўз aйби бўлмacaдa, зaрaрни тўлиқ қoплaши зaрур.

Ишчининг қўпoл эxтиёткoрcизлиги xoлaтидa иш бeрувчи вa ишчи aрaлaш жaвoбгaр бўлaди. Мaзкур xoлaтдa қoплaш xaжми кaмaйтирилaди.

Эxтиёткoрcизликнинг қaндaйлиги (қўпoл вa ёки oддий) вaзиятлaр инoбaтгa oлиниб, xaр бир aниқ xoдиcaдa xaл қилинaди. Бундa жaбрлaнувчининг ёши, мaлaкacи, жиcмoний axвoли вa xoкaзoлaр, xaмдa бaxтcиз xoдиcaнинг aниқ вaзияти xиcoбгa oлинaди.

Мacaлaн, aгaр иш бўйичa кaттa xaмкacaбaлaри миcoлидa, ёш ишчи xимoя кўзoйнaклaрини кўзидaн oлиб қўйди, у эxтиёткoрcизлик бўлaди. Бирoқ қўпoл эxтиёткoрcизликкa йўл қўймaди. Унинг тexникa xaвфcизлиги бўйичa тaлaблaри вa уcтa тaнбexлaригa қaрши бoргaн тaжрибaли xaмкacaбaлaри қaттиқ xaрaкaтлaрини қўпoл эxтиёткoрcизлик дeб xиcoблaш мумкин.

Иш бeрувчи дoимo жaбрлaнувчигa кўрa, бaxтcиз xoдиcaни oлдини oлишдa кaттa имкoниятлaргa эгa. Aйнaн, у xoдимлaр xaвфcизлигини тaъминлaшгa жaвoбгaрдир.

2. Aгaр зaрaр юқoри xaвфлилик мaнбaи тoмoнидaн еткaзилмaгaн бўлca, иш бeрувчи фaқaт aйби бўлcaгинa жaвoб бeрaди. Мacaлaн, дўкoн coтувчиcи ёрдaмчи xoнaлaр ўртacидa тўкилгaн ўcимлик ёoғидaн тoйиб кeтди вa йиқилишидa жaрoxaт oлди, дeйлик. Бaxтcиз xoдиca юқoри xaвфлилик мaнбaи билaн бoғлиқ эмac. Дeмaк, иш бeрувчигa зaрaр учун жaвoбгaрликни юқлaшдaн aввaл унинг aйбини aниқлaб oлиш зaрур. Aйб эca шундaки, иш xaвфcиз axвoлдa эмac эди. Aгaр иш мувoфиқ axвoлдa бўлгaнидa эди, иш бeрувчининг бундa aйби xaм бўлмacди вa у зaрaрни қoплaшгa мaжбур xaм бошлмacди.

Кacбий кacaллик, oдaтдa, юқoри xaвфлилик мaнбaи тaъcиридa юзaгa кeлaди, бу xoлaтдa иш бeрувчининг aйбини иcбoтлaшнинг xoжaти юқ, фaқaт бу xacтaликнинг мeҳнaт мaжбуриятлaри ижрocи билaн бoғлиқлик жиxaтини aниқлaш зaрур.

Ишловчиларнинг ҳаёт фаолияти ҳавфсизлигига доир ҳуқуқларини руёбга чиқаришдаги кафолатлари

Меҳнат шартномаси (битими) шартлари меҳнатни муҳофаза қилишга оид қонунлар ва бошқа меъёрий ҳужжатларнинг талабларига мувофиқ бўлиши шарт. Фуқароларни уларнинг саломатлигига зид бўлган ишга қабул қилиш ман қилинади.

Маъмурият ходимни касб касаллигининг пайдо бўлиш эҳтимоли юқори даражада эканлиги олдиндан аён бўлган ишга қабул қилаётганда уни бу ҳақида огоҳлантириши шарт.

Корхона соғлиқни сақлаш идоралари томонидан белгиланган тартибга мувофиқ равишда бир қатор касблар ва ишлаб чиқаришларнинг ходимларини меҳнат шартномасини имзолаш пайтида-дастлабки тарзда ва меҳнат шартномаси амал қиладиган даврда вақти-вақти билан тиббий кўрикдан ўтказишни ташкил қилиши шарт. Ходимлар тиббий кўриклардан ўтишдан бош тортишга ҳақли эмаслар.

Ходимлар тиббий кўриклардан ўтишдан бош тортсалар ёки ўтказилган текширишларнинг натижалари бўйича тиббий комиссиялар берадиган тавсияларни бажармасалар, маъмурият уларни ишга қўймаслик хуқуқига эгадир.

Ходим, агар у ўзининг саломатлиги ёмонлашиши меҳнат шароити билан боғлиқ деб ҳисобласа, навбатдан ташқари тиббий кўрик ўтказилишини талаб қилиш хуқуқига эга.

Тиббий кўрикларни ўтказиш пайтида ходимнинг иш жойи (лавозими) ва ўртача иш ҳақи сақланади.Маъмурият меҳнатни муҳофаза қилишнинг замонавий воситаларини жорий этилиши ва ишлаб чиқаришда жароҳатланиш ҳамда касб касалликларининг олдини оладиган санитария-гигиена шароитларини таъминлаши шарт.

Ходимнинг саломатлиги ёки ҳаётга хавф туғдирувчи вазият пайдо бўлганда, у бу ҳақда зудлик билан маъмуриятга хабар қилади, бу ҳол назорат органлари томонидан тасдиқланган тақдирда маъмурият ишни тўхтатиши ва хавфни бартараф этиш чорасини кўриши шарт. Маъмурият томонидан зарур чоралар кўрилмаган тақдирда, ходим ишни хавф бартараф этилгунга қадар тўхтатиб туришга ҳақлидир ва унга ҳеч қандай интизомий жазо берилмайди.

Маъмурият, агар меҳнатни муҳофаза қилиш инспекцияси томонидан тасдиқланган, ходимнинг ҳаёти ва саломатлиги учун тўғридан-тўғри жиддий хавф ҳамон сақланиб турган бўлса, ундан ишни қайта бошлашни талаб қилишга ҳақли эмас ва ходимга иш тўхтатиб турилган бутун давр учун барча моддий зиённи тўлаши шарт.

Маъмурият меҳнатни муҳофаза қилиш тўғрисидаги қонунларни бузган ва бу назорат қилувчи идоралар томонидан тасдиқланган тақтирда, меҳнат шартномаси ходимнинг аризасига кўра унга ишдан бўшаганда бериладиган пул тўлангани холда, исталган пайтда бекор қилиниши мумкин.Ходимда касб касаллиги белгилари аниқланган тақдирда маъмурият тиббий ҳулоса асосида уни ихтисосини ўзгартиргунга қадар ўртача ойлик иш ҳақи сақланган ҳолда бошқа ишга ўтказиши лозим.

Корхоналарнинг барча ходимлари, шу жумладан раҳбарлари ўз касблари ва иш турлари бўйича давлат назорат идоралари белгилаган тартиб ва муддатларида ўқишлари, йўл-йўриқлар олишлари, билимларини текширувдан ўтказишлари ҳамда қайта аттестациядан ўтишлари шарт. Маъмурият барча янги ишга кираётганлар, шунингдек бошқа ишга ўтказилаётганлар учун ишларни бажаришнинг хавфсиз усулларини ўргатишни ташкил этишлари, меҳнатни муҳофаза қилиш ва бахтсиз ҳодисаларда жабрланганларга ёрдам кўрсатиш бўйича йўл -йўриқлар беришлари шарт.

Ўта хавфли ишлаб чиқаришларга ёки касбий танлов талаб қилинадиган ишга кираётган ходимлар учун меҳнатни муҳофаза қилиш бўйича имтиҳонлар топшириладиган ва кейин вақти-вақти билан қайта аттестациядан ўтиладиган ўқув ўтказилади.

Меҳнатни муҳофаза қилиш бўйича белгиланган тартибда ўқитиш, йўл-йўриқлар бериш ва билимларни текширишдан ўтмаган шахсларни ишга қўйиш тақиқланада.

Маъмурият ходимларнинг меҳнатни муҳофаза қилиш масалалари бўйича малакаси мунтазам ошириб борилишини таъминлаши шарт.

Корхона ходимлари иш жойларидаги меҳнат шароитларининг аҳволи ва муҳофаза қилиниши, бунда лозим бўлган шахсий ҳимоя воситалари, имтиёзлар ва товон пуллари тўғрисида ахборот талаб қилиш ҳуқуқига эгадирлар, маъмурият эса уларга бундай ахборотни бериши шарт.

Ходимларнинг айрим тоифалари (хотин-қизлар, ёшлар, меҳнат қобилияти чекланган шахслар) шунингдек меҳнатнинг оғир ва зарарли шароитларида ишловчи ходимлар учун меҳнатни муҳофаза қилиш соҳасидаги муносабатларни тартибга солишнинг ўзига хос хусусиятлари Ўзбекистон Республикаси қонунлари билан белгиланади.

Меҳнатни муҳофаза қилишга доир қонунлар бошқа меъёрий ҳужжатларга риоя этилиши устидан давлат ва жамоатчилик назорати

Меҳнатни муҳофаза қилишга доир қонунлар ва бошқа меъёрий ҳужжатларга ҳамма жойларда риоя этилиши устидан давлат назоратини бунга махсус ваколат берилган, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси тасдиқлайдиган низом асосида ишловчи давлат идоралари амалга оширадилар.

Меҳнатни муҳофаза қилишга доир қонунлар ва бошқа меъёрий ҳужжатларга риоя этилиши устидан жамоатчилик назоратини меҳнат жамоалари ва касаба уюшмаси ташкилотлар томонидан меҳнатни муҳофаза қилиш бўйича ўзлари сайлайдиган вакиллар амалга оширадилар.

Меҳнатни муҳофаза қилиш бўйича ўзлари махсус тайёргарликдан ўтган вакил иш жойларида меҳнат муҳофазасининг аҳволини монеликсиз текшириш, аниқланган камчиликларни бартараф этиш ва айбдор шахсларни жавобгарликка тортиш тўғрисида таклифлар киритиш ҳуқуқига эгадир. Меҳнат муҳофазаси бўйича вакилга ўз вазифаларни бажариш учун ҳар ҳафтада иш пайтида камида икки соат вақт ажратиб берилади ва ўртача иш ҳақи миқдорида ҳақ тўланади.

Касаба уюшмалари давлат ва хўжалик идоралари олдида ходимларнинг меҳнати муҳофаза қилинишига доир ҳуқуқларини ҳимоя қиладилар, унинг рўёбга чиқарилиши устидан назоратни амалга оширадилар, ана шу мақсадда ўз қарамоғларида низом асосида ишловчи меҳнат техник инспекциясига эга бўладилар, меҳнатни муҳофаза қилиш бўйича давлат сиёсатини ишлаб чиқаришда, меъёрий ва ҳуқуқий фаолиятда иштирок этадилар. Меҳнат муҳофаза қилиш масалаларига доир барча меъёрий ҳужжатлар (стандартлар, қоидалар, меъёрлар, йўриқномалар ва ҳакозо) касаба уюшмалари олдиндан кўриб чиққанидан кейин тегишли идоралар томонидан қабул қилинади.

Касаба уюшмалари ўз ташаббуси билан ёки ишловчиларнинг илтимоси билан корхоналарда меҳнатни муҳофаза қилишга оид қонунлар ва бошқа меъёрий ҳужжатларга риоя этилишини, жамоа шартномалари ва битимлари бажарилишини текшириш, аниқланган камчиликларни бартараф этиш тўғрисида қарорлар қабул қилиш ёки маъмуриятга тақдимномалар киритишга ҳақлидир.

Мансабдор шахслар уларни бажаришни асоссиз рад этган ёки одамлар соғлиги ёҳуд ҳаётига хавф туғдирувчи қонунга зид хатти-ҳаракатлар қилган, ишлаб чиқаришдаги бахтсиз ҳодисаларни ҳисобга олишдан яширган тақдирда касаба уюшмалари айбдорларни эгаллаб турган лавозимидан бўшатишгача жавобгарликка тортиш, шунингдек аниқланган камчиликлар бартараф этилгунга қадар ишларни тўхтатиб туриш тўғрисидаги талаблар билан давлат ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш идораларига мурожаат этишга ҳақлидирлар.

Ходимнинг меҳнатини муҳофаза қилинишига бўлган ҳуқуқлари рўёбга чиқарилиши устидан назоратни амалга ошириш чоғида касаба уюшмаларининг меҳнат бўйича техник инспекцияси исталган корхонани бемалол кўриш, аниқланган нуқсонларни бартараф этиш тўғрисида маъмуриятга кўрсатмалар бериш, мансабдор шахсларга жарима солиш, агар бундан буён ишлатиладиган ускуналар меҳнат қилувчилар соғлиги ёки ҳаётига хавф туғдирса ускуналар, участкалар, цехлар ишилари вақтинча тўхтатиб қўйиш, ишлаб чиқаришда ходим дучор бўлган бахтсиз ҳодисаларни текширишда қатнашиш (ёки уни мустақил ўтказиш)га ҳақлидир.

Касаба уюшмалари белгиланган тартибда меҳнатни муҳофаза қилишга доир меъёрий ҳужжатларни ишлаб чиқишда ва келишиб олишда иштирок этадилар, улар билан келишиб олинмаган ҳужжатларнинг кучга киритилишига қарши тегишли давлат идоралари орқали протест киритиш ҳуқуқига эгадирлар.

Касаба уюшмалари ишлаб чиқариш воситаларни синаш ва фойдаланишга қабул қилиш давлат комиссиялари ишида, ишлаб чиқаришдаги касб касалликларини текширишда, тиббий-меҳнат эксперт комиссияси (ТМЭК) мажлисларида иштирок этадилар, меҳнат муҳофаза қилишининг аҳволини, уни яхшилаш бўйича жамоа шартномаларида кўзда тутилган тадбирлар бажарилишини текширадилар ва уларнинг натижалари юзасидан аниқланган нуқсонларни бартараф этишга қаратилган бажарилиши шарт таклифлар киритадилар.

Хизмат вазифаларини бажариш чоғида майиб бўлиш ёки саломатликка бошқача тарзда путур етиши туфайли келтирилган зарар қопланиши учун ҳамда ходимларнинг саломатлиги ва меҳнати муҳофаза қилинишига бўлган ҳуқуқлари чекланган бошқа ҳолларда касаба уюшмалари ўз ташаббуси билан ёки ишловчиларнинг аризаларига биноан уларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиб даъво аризалари билан судга мурожаат этишлари мумкин.

Корхоналар меҳнатни муҳофаза қилишга доир талаблар таъминланмаганлиги учун ишлаб чиқаришдаги бахтсиз ҳодисалар ва касб касалликларидан ижтимоий суғурта қилиш мақсадларига оширилган тарифлар бўйича маблағлар ажратадилар. Тарифлар меҳнат шароити, бажариладиган ишлар хавфлилиги, зарарлилиги ва оғирлигига боғлиқ ҳолда вақти-вақти билан қайта кўриб чиқилади.

Ўзбекистон Республикаси Меҳнат вазирлигининг меҳнат шароитлари давлат экспертизаси берган хулоса тарифларни қайта кўриб чиқиш учун асос ҳисобланади.

Меҳнатни муҳофаза қилиш талабларига жавоб бермайдиган ишлаб чиқариш аҳамиятига молик маҳсулот ишлаб чиқараётган ва етказиб бераётган корхоналар истеъмолчиларга етказилган зарарни Ўзбекистон Республикаси қонунларида белгиланадиган тартибда ва шартларда қоплайдилар.

Меҳнатни муҳофаза қилиш бўйича стандартлар, қоидалар ва меъёрларнинг Ўзбекистон Республикасида белгиланган талабларига номувофиқ ишлаб чиқариш воситаларини, якка тартибдаги ва жамоани ҳимоялаш воситаларини, шу жумладан хориждан сотиб олинганларини сотиш ва тарғиб қилиш ғайриқонуний ҳисобланади. Бундай фаолият натижасида корхона олган фойда белгиланган тартибда давлат хисобига мусодара қилиниши керак.

Меҳнатни муҳофаза қилиш тўғрисидаги қонунлар ва бошқа меъёрий ҳужжатлар бузганлик учун жавобгарлик

Меҳнатни муҳофаза қилишга доир қонунлар ва бошқа меъёрий ҳужжатлар бузилишида айбдор бўлган ёки давлат ва жамоатчилик назорати идоралари вакилларининг фаолиятига монелик қилаётган мансабдор шахслар Ўзбекистон Республикаси қонунларида белгиланган тартибда интизомий, маъмурий ёки жиноий жавобгарликка тортиладилар.

Корхоналарнинг бошқа ходимлари меҳнатни муҳофаза қилишга доир меъёрий ҳужжатларнинг талабларини бузганлик учун белгиланган тартибда жавобгарликка тортиладилар.

Маъмуриятнинг айби билан ишлаб чиқаришдаги бахтсиз ҳодиса ёки касб касаллиги натижасида меҳнат қобилиятини тўлиқ ёки қисман йўқотган ҳодимга Ўзбекистон Республикаси қонунларида белгиланган тартиб ва миқдорда корхона бир марта бериладиган нафақа тўлайди ҳамда соғлигига етказилган шикаст учун товон тўлайди.

Бир марта бериладиган нафақа миқдори жамоа шартномаси (битими) билан белгиланади ва жабрланувчининг бир йиллик маошидан кам бўлмаслиги лозим.

Агар ходим даволаниш, протез қўйдириш ва тиббий ҳамда ижтимоий ёрдамнинг бошқа турларига мухтож бўлса, корхона жабрланган ходимга бу тадбирлар билан боғлиқ ҳаражатларни тўлайди, шунингдек, жабрланувчининг касбини ўзгартириб қайта тайёрланишини ва тиббий хулосага мувофиқ ишга жойлашишини таъминлайди ёки ана шу мақсадлар учун кетадиган ҳаражатларни қоплайди.

Ишлаб чиқаришдаги бахтсиз ҳодиса оқибатида ходим вафот этган тақдирда корхона тегишли ҳуқуққа эга бўлган шахсларга моддий зиённи Ўзбекистон Республикаси қонунларида белгиланган тартиб ва миқдорларда қоплайди, шунингдек Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси белгилаб қўядиган миқдорда бир марта бериладиган нафақа тўлайди.

Назорат саволлари

1. Меҳнатни муҳофаза қилиш деганда нимани тушунасиз?

2. Меҳнатни муҳофаза қилиш тўғрисида қонунларнинг қўлланиш соҳасини айтинг.

3. Меҳнатни муҳофаза қилиш сохасида давлат сиёсати нималардан иборат?

4. Меҳнатни муҳофазасини меъёрий таъминлаш деганда нимани тушунасиз?

5. Қандай усуллар ва чоралар билан корхоналарда меҳнатнинг соғлом ва хавфсиз шароитларини таъминлаш мумкин?

6. Меҳнатни муҳофаза қилиш хизматлари ҳақида нималарни биласиз?

7. Ишловчиларнинг меҳантни муҳофаза қилишга доир ҳуқуқларини рўёбга чиқаришдаги кафолатлар нималардан иборат?

8. Меҳнатни муҳофаза қилишга доир қандай қонунлар мавжуд?

9. Меҳнатни муҳофаза қилишга доир қандай меъёрий ҳужжатларга риоя этилиши лозим?

10. Меҳнатни муҳофаза қилишга доир давлат ва жамоатчилик назоратлари ҳақида гапиринг.

11. Меҳнатни муҳофаза қилиш тўғрисидаги қонунлар ва меъёрий ҳужжатлар бузганлик учун жавобгарлик тортилиш тўғрисида гапиринг.

Адабиётлар рўйхати

1. Ўзбекистон Республикасининг «Меҳнат Кодекси»- Т.: Адолат, 1999

2. Ўзбекистон Республикасининг имтиёзли пенсия таъминоти ва меҳнатни муҳофаза қилиш бўйича меъёрий ҳужжатлари-Т.: Адолат, 2000

3. Ёрматов.Г.Е. “Ҳаёт фаолияти хавфсизлиги” Т.: 2003.

4. Алексеенко В.А.,Матасова И.Ю. Основы безопасности жизнедеятельности: Начальное профессиональное образование: Учебное пособие Издательство: Феникс, 2001.

5. Белов Безопасность жизнедеятельности. Учебник для ССУЗов Издательство: Высшая школа, 2001. -357с.

6. Денисов В.В. Безопасность жизнедеятельности. Учебное пособие для вузов Издательство: Март, 2003. -608с.

7. Шлендер П.Э., Маслова В.М., Подгаецкий С. Безопасность жизнедеятельности. Учебное пособие Издательство: ВУЗ учебник, 2004. -208с.

8. Смирнов Основы безопасности жизнедеятельности 6кл Издательство: Просвещение, 2005

9. Ястребов Г.С. Безопасность жизнедеятельности и медицина катастроф: Учебное пособие для среднего профессионального образования Изд. 1-е/ 2-е. Издательство: Феникс, 2005.

6-маъруза

Ишлаб чиқаришдаги бахтсиз ходисалар ва Бахтсиз ходисаларни текшириш

Режа:

1. Жарохатланиш, бахтсиз ходиса ва касб касалликлари хақида тушунча.

2. Бахтсиз ҳодисаларни олдини олиш бўйича умумий қоидалар.

3. Саноат корхоналарида бахтсиз ходисалар ва касб касалликларини текшириш ва хисобга олиш.

4. Жароҳатланиш ва касб касалликларини ўрганиш усуллари.

5. Меҳнат шароитларини ташкил қилувчи омиллар.

6. Жароҳатланиш ва касб касалликларининг сабабларини тахлил қилиш.

7. Меҳнатдан майиблиги натижасида жабрланувчига қопланадиган зарар миқдори

Таянч иборалар-ходимлар саломатлиги; зарарланиш; ходимлар саломатлиги ва зараларланишини текширишнинг тартиби; ишлаб чиқаришдаги бахтсиз ҳодиса; жароҳатланиш тушунчаси; касбий захарланиш; ҳужжатларни тўлдириш; даврий тиббий кўрик; эксперт гуруҳлар ҳулосаси.

Жарохатланиш, бахтсиз ходиса ва касб касалликлари хақида тушунча

Алоқа корхоналарида хавфсизлик техникаси, саноат санитарияси ва ёнғин хавфсизлиги қоидаларига, меъёр ва тавсияномаларига риоя қилмаслик ишчиларни жарохатланишга, захарланишга ва касб касалликларига олиб келиши мумкин.

Инсон танасининг тери ёки айрим қисмлари ташқи механик, кимёвий, иссиқлик ва электр таъсири натижасида шикастланса, буни жароҳатланиш деб аталади. Жароғатланишга урилиш натижасида лат ейиш, кесилиш, суяк синиши ва чиқиши, кимёвий ёки иссиқликдан куйиш, иссиқ уриши, совуқ уриши, ўткир захарланиш ва электр токи таъсирида организмнинг баъзи қисмларида ҳаёт фаолиятининг бузилиши киради. Жароҳатланиш тушунчасини бахтсиз ходиса деб хам юритилади.

Жароҳатланиш уч турга бўлинади. Биринчиси, ишлаб чикаришда, иш жойида жароҳатланиш, иккинчиси, иш билан боғлиқ лекин ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлмаган жарохатланиш ва учинчиси, ишлаб чиқариш ва иш билан боғлиқ бўлмаган жарохатланиш.

Ишлаб чиқаришда, иш жойларида олинган жарохатланишга, ишчи маъмурият томонидан буюрилган ишни бажариш чоғида иш жойида, цехда, завод худудида юк ортиш ва юк тушириш ёки баъзи юкларни бир жойдан иккинчи жойга кўчириш вақтида олган жароҳатланишлар киради.

Иккинчи тур жароҳатланишлар ишга бориб-келиш вақтида транспорт воситаларида, командировка вақтида ёки корхона маъмуриятининг топшириғига мувофиқ ишлаб чиқариш худудидан ташқаридаги баъзи бир ишларни бажарганда олинган жароҳатланишлардан иборат.

Учинчи тур жароҳатланишга маст бўлиш натижасида олинган жароҳатлар, давлат мулкини ўғирлаш ва бошқа шунга ўхшаш ҳолатлардаги жароҳатланишлар киради.

Бахтсиз ҳодисаларни турларга бўлишдан мақсад, саноат корхонаси ишлаб чиқаришда содир бўлган ҳар қандай бахтсиз ҳодисага жавобгар хисобланади. Маъмурият биринчи ва икки турдаги бахтсиз ходиса, яъни жароҳатланиш ишлаб чиқариш билан боғланган тақдирда жавобгар ҳисобланади ва бахтсиз ҳодисага учраган кишининг жароҳатланиш натижасида йўқотилган кунлари учун тўлиқ хақ тўланади.

Агар бахтсиз ҳодиса у маъмурият томонидан хавфсиз иш шароитини яратиш сохасида йул қўйилган хато орқасида бўлмай, балки ишчининг меҳнатни муҳофаза қилиш қоида ва меъёрларига амал қилмаслиги натижасида келиб чиққан бўлса, унда ишчи ҳам маъмурият ходими билан бирга жавобгар ҳисобланади. Бунда моддий тўлов микдори маъмурият ходими ва ишчининг айбдорлик даражасига қараб белгиланади. Меҳнат қонунларига асосан ишлаб чиқариш билан боғлиқ, бўлган жароҳатланишдан йўқотилган иш кунларига корхона томонидан ҳақ тўланиши керак деб белгиланган.

Саноат санитарияси меъёрларининг бузилиши натижасида ишлаб чиқариш жойларидан ажралиб чиққан зарарли омиллар таъсиридан ишчи касбий захарланиш ёки касб касаллигига чалиниши мумкин. Касбий захарланиш ишчининг нафас олиш, овқат ҳазм қилиш ёки териси орқали заҳарловчи моддалар таъсир қилиши натижасида келиб чиқиши мумкин.

Касбий захарланиш бир смена давомида юз берса, уни ўткир захарланиш дейилади, агар узоқ муддат давомида захарли моддалар йиғилиши натижасида юз берса, сурункали захарланиш дейилади. Сурункали захарланиш касб касалликларига олиб келади. Касб касалликларига қониқарсиз иш шароитларида ишлаш натижасида келиб чиқадиган хамма касалликлар киради. Масалан, хаво босимининг ортиқ ёки кам бўлиши натижасида кессон касаллиги, саноатда ажралиб чиқадиган чанг таъсиридан пневмокониоз касаллиги, яллиғланиш ва захарли моддалар таъсиридан дерматит ва яра касалликлари келиб чиқади.

Саноат корхоналарида ишлаб чиқариш жароҳатланиши ва касб касалликлари тоқат қилиб бўлмайдиган хол хисобланади. Агар бундай хол юз берар экан, уни саноат корхонасида йўл қўйилган ташкилий ва техник хатолар натижаси деб қараш керак.

Шунинг учун хам ишлаб чиқариш корхоналарида юз берган хар қандай бахтсиз ходиса хар томонлама текширилади ва хисобга олинади. Текшириш ва хисобга олиш умумий ўрнатилган қатъий тартиб асосида олиб борилиши керак. Йўл қўйилган бахтсиз ходисалар ва касб касалликларини ҳисобга олиш ва текшириш, уларнинг келиб чиқиш сабабларини аниқлаш туфайли бундай бахтсиз ходиса ва касб касалликларининг қайтарилишини олди олинади.

Бахтсиз ҳодисаларни олдини олиш бўйича умумий қоидалар

Ўзбекистон Республикаси ҳудудида мулкчиликнинг барча шаклларидаги корхоналар, муассасалар, ташкилотларда, шунингдек, меҳнат шартномаси бўйича ишлаётган айрим фуқароларда меҳнат фаолияти билан боғлиқ ҳолда юз берган ҳодисаларни ва ходимлар саломатлигининг бошқа хил зарарланишини текшириш ва ҳисобга олишнинг ягона тартибини белгилайди.

Мазкур тартиб:

· ишлаб чиқаришда ишлаётган даврида суд ҳукми бўйича жазони ўтаётган фуқароларга;

· иш берувчиларга;

· пудрат ва топшириқларга кўра фуқаролик-ҳуқуқий шартномаларлар бўйича ишларни бажараётган шахсларга;

· табиий ва техноген тусдаги фавқулодда вазиятларни бартараф этишда қатнашаётган фуқароларга;

· агар махсус давлатлараро битимда ўзгача ҳол кўрсатилмаган бўлса ёлланиб ишлаётган чет эл фуқароларга;

· қурилиш, қишлоқ хужалиги ва ҳарбий хизматни ўташ билан боғлиқ бўлмаган ўзга ишларни бажариш учун корхонага юборилган ҳарбий хизматчиларга, шу жумладан, муқобил хизматни ўтаётган ҳарбий хизматчиларга;

· корхонада ишлаб чиқариш амалиётини ўтаётган талабалар ва ўқувчиларга ҳам тадбиқ этилади.

Изоҳ. Олий ўқув юртлари талабалари, коллежлар, ўрта махсус, ўқув юртлари, лицейлар, ҳунар-техника билим юртлари ва умумтаълим мактаблари ўқувчилари билан ўқув-тарбия жараёнида юз берган бахтсиз ҳодисалар Меҳнат вазирлиги билан келишилган ҳолда Халқ таълими вазирлиги томонидан белгиланган тартибда текширилади ва ҳисобга олинади.

Корхона ҳудудида ва унинг ташқарисида меҳнат вазифасини бажараётганда (шунингдек, хизмат сафарларида) юз берган жароҳатланиш, заҳарланиш, куйиш, чўкиш, электр токи ва яшин уриши, ўта иссиқ ёки ўта совуқ ҳарорат таъсири, портлаш, фалокат, иморатлар, иншоатлар ва конструкциялар бузилиши натижасида ҳамда судралиб юрувчилар, ҳайвонлар ва ҳашоратлар томонидан шикастланишлар, шунингдек, табиий офатлар (ер қимирлашлар, ўпирилишлар, сув тошқини, тўфон ва бошқалар) натижасида саломатликнинг бошқа хил зарарланишлари:

· иш берувчи топшириқ бермаган бўлса ҳам, лекин корхона манфаатларини кўзлаб қандайдир ишни амалга оширилаётгандаги;

· автомобиль, темир йўл, ҳаво йўллари, денгиз ва дарё транспортида, электр транспортида йўл ҳаракати ҳодисаси натижасидаги;

· корхона транспортида ёки шартнома (буюртма) га мувофиқ ўзга ташкилот транспортида ишга кетаётган ёки ишдан қайтаётгандаги;

· иш вақтида шахсий транспортда, уни хизматга оид сафарда ишлатиш ҳуқуқи берилганлик ҳақида иш берувчи фармойиши бор бўлгандаги;

· меҳнат фаолияти хизмат кўрсатиш объектлари орасида юриш билан боғлиқ иш вақтида жамоат транспортида ёки пиёда кетаётгандаги;

· шанбалик (якшанбалик) ўтказилаётганида, қаерда ўтказилишидан қатъий назар, корхоналарга оталиқ ёрдами кўрсатилаётгандаги;

· иш вақтида меҳнат вазифасини бажараётганда бошқа шахс томонидан тан жароҳати етказилгандаги.

Саноат корхоналарида бахтсиз ходисалар ва касб касалликларини текшириш ва хисобга олиш

Ишлаб чиқаришда содир бўладиган барча бахтсиз ходисаларни текшириш ва ҳисобга олиш Ўз.Рес.Вазирлар Махкамасининг 1997 йил 6 июндаги 286 сонли қарори билан тасдиқланган Низомига асосан олиб борилади.

Ўлим билан тугаган, оғир жароҳатланиш ва гурухнинг бахтсиз ходисага учраши холларидан ташқари хамма бахтсиз ходисалар цех бошлиғи, хавфсизлик техникаси мухандиси ва жамоат назоратчиси таркибида тузилган комиссия томонидан текширилади.

Бахтсиз ходиса иш бошланишидан олдин, иш давомида, иш вақтидан кейин иш жойида, завод худудида ва маъмуриятнинг топшириғига асосан завод худудидан четда юз берган бўлишидан қатъий назар текширилиши лозим. Ток уриши, ўткир захарланиш, иссиқ уриши ва тананинг баъзи қисмларининг музлаши бахтсиз ходиса сифатида текширилади.

Камида бир иш куни йўқотилган бахтсиз хрдисалар 24 соат давомида текширилади ва махсус форма буйича (H-l) 4 нусхада акт тузилади.

Актда бахтсиз ходисага учраган киши хақидаги ахборотдан ташқари, аниқланган бахтсиз ходисанинг сабаблари келтирилиши ва бундай бахтсиз ходисалар қайтарилмаслиги учун қандай чора-тадбирлар кўрилганлиги ҳақида ахборот берилади.

Актни корхонанинг бош мухандиси тасдиқдайди. Актнинг бир нусхаси цех бошлиғига юборилади ва у бош мухандис белгилаган муддат давомида актда кўрсатилган масалаларни амалга ошириши керак. Иккинчи нусхаси касаба уюшмаси қумитасига, учинчиси тегишли касаба уюшмасининг техник назоратчисига ва тўртинчиси мехнатни муҳофаза қилиш бўлимига назорат ўрнатиш учун юборилади. Маъмурият бахтсиз ходисага учраган кишига актнинг тасдиқланган нусхасини бериши шарт. Бахтсиз ходисанинг асоратлари кейинчалик ҳам келиб чиқишини ҳисобга олиб, актлар 45 йилгача сақланиши керак.

Бахтсиз ходиса текширилгандан кейин саноат корхонаси маъмурияти йўл қўйилган хатоларнинг қайтарилмаслигини таъминлашга қаратилган буйруқ эълон қилади. Бу буйруқда корхонада юз берган бахтсиз ҳодисанинг келиб чиқишига айбдор бўлган кишиларнинг жавобгарлиги аниқланиб, таъкидланади.

Бахтсиз ходиса ўлим билан тугаса, гуруҳ бўлиб бахтсиз ҳодисага учраса ва оғир жароҳатланган ҳолларда, текшириш махсус белгиланган тартиб билан ўтказилади. Бундай бахтсиз ходисалар махсус комиссиялар томонидан текширилади. Комиссия таркибига касаба уюшмаси техник назоратчиси, юқори хужалик ташкилотининг ходими, давлат назорат органлари ходимлари ва умумий бахтсиз ходисани текширишда иштирок этадиган ходимлар қатнашади.

Бундай холатларда текшириш тезда ўтказилиши керак, яъни текшириш материаллари 7 кун ичида тайёр бўлиши шарт. Актга бахтсиз ходисани кўрган гувохларнинг кўрсатмалари, тиббий эксперт хулосаси, бахтсиз ходиса юз берган жойнинг хамда агар бахтсиз хордиса вақтида бирор-бир объект зарарланган бўлса, уларнинг фотосуратлари ва комиссия чиқарган хулосаларни тасдиқлайдиган бошқа материаллар қўшиб юборилади. Актга, шунингдек, бахтсиз ходисага жавобгар бўлган шахснинг фамилияси ва лавозими ёзиб қўйилади.

Оғир гуруҳ бўлиб жароҳатланганлар ва ўлим билан тугаган бахтсиз ходисалар албатта фабрика, завод касаба уюшмаси қумитасида ва юқори хужалик ташкилотлари касаба уюшмалари қумиталарида тахлил қилиниб кўриб чиқилиши керак. Сўнгра билдирилган фикр-мулохазалар асосида кейин ҳам шундай бахтсиз ходиса руй бермаслиги учун умумий чора-тадбирлар ишлаб чиқилиши ва у қарор билан тасдиқланиши зарур.

Ўзбекистон Республикасида касбий захарланиш ва касб касалликларининг олдини олиш учун керакли қонун ва тавсияномаларни ишлаб чиқиш ва тасдиқлаш, шунингдек, касб касалликлари вужудга келганда уларни хисобга олиш ва текшириш ишлари Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни Сақлаш Вазирлиги ташкилотларига топширилган. Касбий захарланиш ва касб касаллиги хақидаги акт корхона рахбарига юборилади. Актда бундай касалликларнинг қайтарилмаслигини таъминлови чора-тадбирлар мажмуаси тавсия этилади ва унинг битта нусхаси Республика Соғлиқни Сақлаш Вазирлигининг юқори ташкилотларига юборилади.

Бахтсиз ходисага учраган киши ҳисобга олиниб, унга маълум даволаниш курси белгиланади. Агар зарур бўлса, касб касаллигига учраган кишини меҳнат эксперт тиббиёт ходимлари комиссияси (ВТЭК)га юборилади ва унда ходимнинг касб касаллигининг оқибати натижасида олган ногиронлик гуруҳи аниқланади ва шунга яраша маълум моддий таъминланиш миқдори белгиланади.

2 ёки ундан ортиқ ишчилар жабр кўрадиган бахтсиз ҳодисалар, шунингдек, ўлимга олиб келувчи ёки ногирон этувчи бахтсиз ҳодисаларни алоҳида таъкидлаш зарур. Бундай ҳодисалар тўғрисида иш берувчи сутка давомида қуйидаги ташкилотларга маълум қилиши шарт:

· Ўзбекистон Республикаси субъекти бўйича Давлат меҳнат инспекцияси;

· Ижрочи ҳокимиятнинг тегишли органларига;

· Бахтсиз ҳодиса рўй берган жой бўйича прокуратурага;

· Ўзбекистон Республикаси субъектининг ижрочи ҳокимият органларига;

· Давлат назорат органларига (агар бахтсиз ҳодиса шу орган назоратидаги ташкилотда юз берган бўлса);

· Тегишли касаба уюшмалари органларига.

Тергов таркибида қуйидагилар мавжуд комиссия томонидан олиб борилади:

· Меҳнат муҳофазаси бўйича Давлат назоратчиси;

· Ўзбекистон Республикаси субъектининг ижроия ҳокимият органлари вакили;

· Касаба уюшмалари органи вакили.

Тергов олиб боришга кетадиган барча харажатларни бахтсиз ҳодиса юз берган корхона тўлайди. Комиссия аъзолари тергов чоғида корхона ва унинг бўлинмалари раҳбарлари ҳамда бошқа шахслардан ёзма тушунтириш хати олиш ҳуқуқига эгалар. Меҳнат муҳофазаси бўйича давлат назоратчиси агар бахтсиз ҳодисаларни тергов қилишни давом эттиришга объектив сабабларга кўра, имконият бўлмаса ёки аксинча терговда иштирок эта олиш имкони бўлса, у тергов материаллари билан танишиб чиқиши шарт.

Комиссия хулосаларидан рози бўлган тақдирда бахтсиз ҳодиса қўшимча тергов қилинмайди ва бу ҳақда тергов актида тегишли қайднома қилинади. Бахтсиз ҳодиса тергов натижаларига кўра, меҳнат муҳофазаси бўйича Давлат назоратчиси П-15 шаклида хулоса тузади. Гуруҳли бахтсиз ҳодисалар ва ногиронлик ёки ўлим билан тугайдиган бахтсиз ҳодисалар тергов материаллари Н-1 шаклидаги акт ва кўрсатилган бахтсиз ҳодисалар тергов акти билан бирга 3 кунлик муддат ичида тузилгандан сўнг иш берувчи томонидан бахтсиз ҳодиса рўй берган жой бўйича прокуратурага жунатилиши керак:

· Ўзбекистон Республикаси субъекти бўйича Давлат меҳнат инспекциясига;

· (талаб этилишига кўра) назорат органларига;

· Ўзбекистон Республикаси меҳнат Вазирлиги ҳузуридаги меҳнат инспекциясига;

Жабрланувчининг вақтинча меҳнатга лаёқатсизлиги тугаганидан сўнг иш берувчи Ўзбекистон Республикаси субъекти бўйича Давлат меҳнат инспекциясига:

· ишлаб чиқаришда бахтсиз ҳодиса оқибатлари тўғрисида маълумотлар;

· бундай бахтсиз ҳодисаларнинг олдини олиш мақсадларида бажарилган тадбирлар тўғрисида прокуратура қарори.

Жароҳатланиш ва касб касалликларини ўрганиш усуллари

Саноат корхоналарида бахтсиз ходисалар ва уларни келтириб чиқарувчи хавфли холатлар бахтсиз ходисаларнинг келиб чиқишига сабаб бўладиган омилларни йўқотиш мақсадида аниқланади. Бу ишлар асосан оқилона усулларни қўллаш, бахтсиз ходиса ва касб касалликларининг келиб чиқишидан холи бўладиган иш шароитини ташкил қилиш ўисобига амалга оширилади.

Бахтсиз ходисалар сабабларини аниқлаш учун асосан қўйидаги усуллардан фойдаланилади.

1. Статистика усули. Бу усул бахтсиз ходисаларнинг умумий статистик хисобга олинган саноат жароҳатланиши материалларини тахлил қилишга асосланган. Мазкур усул саноат жароҳатланишини тахлил қилиш учун асосий материал бўлишдан ташқари, бахтсиз ҳодисаларни камайтириш чора-тадбирларини кўриш учун амалий маълумот беради. Бу усул билан саноат жароҳатланишини аниқловчи частота коэффициенти ва жарохатнинг оғирлиги коэффициентининг ўртача кўрсаткичини олиш мумкин.

Бахтсиз ходисаларнинг такрорланиш коэффициентини, 1000 ишчи ҳисобига, маълум вақт давомида саноат корхонасида келиб чиққан бахтсиз ходисаларнинг ўртача миқдорини қўйидаги формула орқали аниқлаш мумкин.

бунда Р - маълум вақт ичидаги жароҳатланганлар сони; Т - шу вақт ичида корхонада ишлаган ишчилар сони.

Бахтсиз ходисанинг оғирлик коэффициентини, яъни ҳар бир жароҳатланишнинг ўртача йўқотилган иш кунлари ҳисобини кўрсатувчи К ни қўйидаги формула билан аниқлаш мумкин.

бунда П-ҳамма бахтсиз ходисага учраганлар томонидан йўқотилган иш кунлари сони; Р-шу даврда бахтсиз ходисага учраганлар сони. Шуни айтиб ўтиш керакки, бу кўрсаткич ҳақиқий оғир жароҳатланиш белгиларини кўрсата олмайди, чунки унинг таркибига ногиронлик ва ўлим билан тугаган бахтсиз ходисалар киритилмаган, улар алоҳида ҳисобга олинади.

Статистика усулини иккига бўлиб караш қабул қилинган: гуруҳ ва топографик усуллардир.

Гуруҳ усули. Статистик усулнинг таркибий қисми ҳисобланади ва бахтсиз ходисаларнинг бир хил шароитларда ва айрим белгилари билан (масалан вақти ва содир бўлган жойи, бахтсиз ходисанинг хусусиятини ва х..к.) гуруҳ холида такрорланишини аниқлаш имкониятини беради.

Топографик усул. Бу усул ҳам гуруҳ усулининг кўринишларидан бири бўлиб, қўйидаги холларда қўлланилади: гуруҳ усулида келтирилган бахтсиз ходисалар хақидаги маълумотларни ҳар хил шартли белгилар билан белгилаб (масалан, H-I), иш участкаларининг режасида бахтсиз ходиса юз берган жойларга қўйиб чиқилади. Бу усулда маълум иш участкаларида бахтсиз ходисаларнинг такрорланиши хақида кўргазмали маълумот олинади.

Хар қандай статистик текшириш каби, бу усул билан бахтсиз ходисаларни тахлил қилишда хам олинган материал, асосан бахтсиз ходиса хақида тузилган H-I формадаги акт хар томонлама ўрганилади. Актда бахтсиз ходиса юз берган жой, жароҳатланиш тавсифи, оғирлик даражаси, воқеа сутканинг қайси вақтида юз берганлиги хақидаги маълумотлар акс этади.

2. Монографик усул. Бу усулнинг моҳияти шундаки, бахтсиз ходиса юз берган айрим цех, участка ёки ишлаб чиқариш хонаси чуқур ва хар томонлама ўрганилади. Асосий диққат-эътибор технологик жараёнларнинг чекланиши, айрим иш усуллари, ишлаб чиқаришнинг хавфли лаҳзалари ва санитария-гигиеник меҳнат шароитига қаратилиши керак. Бу усулда корхоналарда руй берган бахтсиз ходисалар, авариялар ва касб касалликларининг сабаблари аниқланади ва ўрганилади.

Худди шундай тахлиллар турдош корхоналар буйича хам ўтказилади.

Монографик усул ишлаб чиқариш шароитида келиб чиқиши мумкин бўлган потенциал бахтсиз ходисаларни аниқлаш имкониятини беради. Шунингдек, кўрилаётган ёки лойихаланаётган турдош корхоналарда шунга ўхшаш бахтсиз ходисаларнинг келиб чиқмаслигини таъминлашга ҳаракат қилинади. Бу усул хулосалари асосида лойиҳаланаётган саноат корхоналарида технологик жараёнларни ўзгартириш ва мукаммаллаштириш чора-тадбирлари кўрилади.

3. Эргономик усул. Бу усулда мехнат турларининг ўзига хос томонлари эргономик омилларнинг мехнат хавфсизлигига таъсир даражаси баҳоланади.

4. Иқтисодий усул. Бу усулда ишлаб чиқаришдаги жароҳатланишдан келтирилган иқтисодий зарар, шунингдек, меҳнат хавфсизлигига сарфланган маблағнинг тўғри тақсимланиши бахтсиз воқеани олдини олишга кетган харажатларни самарадорлиги аниқланилади. Бу усул қўшимча усул бўлиб ҳисобланилади чунки у бахтсиз ходисаларни аниқлашга имкон бермайди.

Меҳнат шароитларини ташкил қилувчи омиллар

Меҳнат шароитлари–иш жараёнида инсон саломатлиги ва ишга лаёқатлилигига таъсир кўрсатувчи ишлаб чиқариш муҳити омиллари йиғиндисидир. Меҳнат шароитлари шикастланишлар ва касб касалликлари юзага келиши учун ҳар қандай шарт-шароитни истисно этиш керак. Меҳнат шароитларини ташкил қилувчи омиллар одатда 4 та асосий гуруҳга бўлинади.

1. Гуруҳ–санитар-гигиеник ишлаб чиқариш муҳити, иш ҳудудини характерлайдиган кўрсаткичларни ўз ичига олади. Қўлланиладиган ускуналар ва технологик жараёнларга боғлиқ бўлиб, миқдорий баҳоланиши мумкин ва меъёрланади.

Санитар-гигиеник омиллар:

a) ёритилганлик (табиий, сунъий);

б) микроиқлим;

в) ҳаво харорати, С;

г) нисбий намлик, %;

д) ҳаво ҳаракати тезлиги, м/с;

е) ҳаво муҳитида заҳарли моддалар (буғлар, газлар, аэрозоллар) мг/м³;

ж) механик тебранишлар:

· тебраниш (титраш) (Гц-частота, мм, амплитуда, тебраниш тезлиги-м/с);

· шовқин (октава чизиқлари, Гц-частотаси, товуш босими даражаси-Дб);

· ультратовуш (шовқин каби);

· инфрақизил, ультрабинафша, ионлашиш нурланиш (км, м, дм, см, мм);

· радиочастоталар тўлқинлари (Гц, кГц, Мгц);

· атмосфера босими (денгиз даражасидан ҳам баланд: м, мм, барометрик, симоб устуни);

· касбий инфекциялар ва биологик агентлар.

2. Гуруҳ–меҳнат жараёни билан шартланадиган психо-физиологик. Ушбу гуруҳдан фақат бир қисми миқдорий баҳоланади.

Психофизиологик (меҳнат) омиллари:

а) жисмоний вазифа (ккал);

б) иш ҳолати;

в) асаб–психологик–ақлий, асаб–ҳиссиёт, кўришнинг зўрайиши, асаб-руҳий вазифа;

г) меҳнат жараёнининг бир хиллиги;

д) меҳнат ва ҳордиқ тартиби (режими):

· смена ичи (тушликка танаффус);

· суткалик (иш сменаларининг давомийлиги);

· йиллик (таътилнинг давомийлиги);

3. Гуруҳ–эстетик омиллар, ишлаётганлар томонидан атроф-муҳит аҳволи ва унинг элементлари қабул қилиниши билан характерланади, миқдорий баҳоланмайди.

Эстетик омиллар:

а) иш ҳудудида ёруғлик товуш муҳити композициясининг уйғунлиги, ҳаво муҳити ҳидларининг ҳушбуйлиги, ҳамоҳанглик композицияси, иш ҳолатлари ва меҳнат ҳаракатларининг уйғунлиги;

б) жамоанинг ижтимоий – руҳий бирдамлиги;

в) жамоада гуруҳлараро муносабатлар характери (жанжалли ҳолат, даражаси);

4. Гуруҳ–мазкур меҳнат жамоасида психологик иқлимни характерлайдиган социал-психологик омиллар, миқдорий баҳоланмайди.

Жароҳатланиш ва касб касалликларининг сабабларини тахлил қилиш

Бахтсиз ходисаларни қайд қилиш ва ҳисобга олиш билан бахтсиз ходисаларнинг сабабларини аниқлаб булмайди, бу фақат бахтсиз ходиса сабабларини аниқлаш учун материал бўла олади. Ишчининг иш шароитида ишлаш фаолиятини ўрганиш унинг ишлаш қобилияти билан иш вақти ўртасида боғланиш борлигини аниқлаш имкониятини беради.

Бу боғланиш график шаклида 1-расмда курсатилгандек ўзгаради. Яъни ишчи иш бошлагандан кейин ярим соат давомида иш маромига тушмаган ва созланмаган холатда бўлади. Ярим соатдан кейин иш мароми мувофиқлашади ва бир меъёрда тахминан 3,5 соат давом этади, сўнгра яна пасайиш бошланади. Бахтсиз ҳодисаларнинг юз бериши хам худди шу график асосида бориши аниқланди. 4 соат давомида ишчи чарчаши хисобига иш қобилияти камайса, худди шу чарчаш хисобига бахтсиз ходисалар хам вужудга келади.

1-расм

Ташкилий сабаблар. Ташкилий сабабларга қўйидагиларни киритиш мумкин. Саноат корхонасини лойихалаш вақтида йўул қўйилган хатолар, ишчи ва хизматчиларнинг хавфсиз ишлаш усулларига ўргатилмаганлиги, йўриқноманинг нотўғри ўтказилганлиги, ишчилар меҳнатидан мутахассислиги буйича фойдаланмаслик, хавфсиз меҳнат қилиш техник назоратининг йўқлиги, хавфли эканлигини билиб туриб, бетартиб иш юритиш ва ишчиларнинг ўзаро келишмасдан иш олиб боришлари, технологик жараёнларнинг бузилиши, ишчиларнинг мехнат қилиш ва дам олиш режаларининг бузилиши, иш жойларини ноқулай режалаштириш, саноат корхонаси худудида йўлка ва ўтиш жойларини нотўғри жойлаштириш, иш жойларини нотўғри ташкил қилиш, нобоп иш қуролларидан фойдаланиш, шахсий муҳофаза аслахаларининг иш шароитига тўғри келмаслиги, тўсиқларнинг йўқлиги, хавф хақидаги огохлантирувчи плакатларнинг бўлмаслиги ва бошқалар.

Техник сабаблар. Станоклар, иш қуроллари, ёрдамчи воситалар харакатланувчи ва юк кўтарувчи қисмларининг конструктив камчиликлари, машина ва механизмлар айрим қисмларининг синиб ёки узилиб кетиши, технологик жараёнларнинг номукаммаллиги, тўсиқ қурилмалари ва сақловчи воситаларнинг пухта ишламаслиги.

Санитария-гигиеник сабаблар. 0б-ҳаво шаротининг (ҳавонинг ҳарорати, нисбий намлиги, харакат тезлиги ва босими, иссиқлик ажралиб чиқиши) қониқарсиз бўлиши саноат корхоналаридаги ҳаво муҳитининг чангланганлиги, иш жойлари, майдонлар ва ўтиш жойларининг оқилона ёритилмаганлиги, шовқин ва титрашнинг мавжудлиги, ишлаб чиқариш хоналари ва санитария-маиший хоналарнинг етарли эмаслиги ва санитария-гигиена талабларига жавоб бермаслиги, шахсий гигиена талабларига риоя қилмаслик.

Психо-физиологик сабаблар. Ишчи психологик режимининг бузилиши натижасида вужудга келадиган сабаблар: оилавий нотинчлик, ишхонада, жамоа ўртасидаги келишмовчилик ва хоказолар.

Бу сабаблар аниқлангандан кейин иш шароитида уларнинг келиб чиқмаслигини таъминловчи чора-тадбирлар мажмуи ишлаб чиқилиши зарур. Бу чора-тадбирларни амалга ошириш эса ишлаб чиқариш шароитида бахтсиз ҳодисаларнинг бутунлай йўқолишига ёки камайишига олиб келиши керак.

Меҳнатдан майиблиги натижасида жабрланувчига қопланадиган зарар миқдори

Фуқаро ҳаёти ёки саломатлигига етказилган зарар қоплови Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик Кодекси томонидан тартибга солинади.

Жабрланувчига қопланадиган зарар:

1. Иш ҳақи миқдорида ёки унинг тегишли қисми-меҳнатга лаёқат йўқотилиш даражасига қараб пул миқдори тўловлари;

2. Қўшимча харажатлар компенсацияси;

3. Бир йўла тўланадиган тўлов пули;

4. Моддий зарар қопловидан иборат.

1-Илова

«Тасдиқлайман» Н1 шакли

Иш берувчи бир нусҳадан юборилади

_______________ -жабрланувчига (ўлган бўлса,

(имзо қўювчининг оиласига)

исми, шарифи) -меҳнатни муҳофаза қилиш

_____ йил _______ хизмати раҳбари (муҳандиси

мутахассиси)га

-бош давлат меҳнат техника

корхона муҳри назоратчисига

ДАЛОЛАТНОМА № ____

Ишлаб чиқаришдаги бахтсиз ҳодиса ва саломатликка

бошқа хил зарар етказилиши тўғрисида

1. Корхонанинг номи_______________________________________________

1.1. Корхонанинг манзили __________________________________________

(вилоят, шаҳар, туман, кўча, уй)

1.2. Мулкчилик шакли _____________________________________________

(давлат, акциядорлик, ҳусусий ва ҳоказо)

1.3. Бахтсиз ҳодиса юз берган жой ___________________________________

(бўлинма, цех)

2. Вазирлик, корпорация, уюшма, концерн ____________________________

3. Ходимни йўллаган корхона _______________________________________

(номи, манзили, вазирлик

_________________________________________________________________

корпорация, уюшма, концерн)

4. Жабрланувчининг исми-шарифи ___________________________________

__________________________________________________________________

5. Жинси: эркак, аёл (тагига чизилсин)_________________________________

6. Ёши (тўлиқ йиллар сони кўрсатилсин)_______________________________

7. Касби, лавозими _________________________________________________

7.1. Разряди, класси ________________________________________________

8. Бахтсиз ҳодиса юз берганда бажарилаётган иш бўйича иш стажи _______

9. Меҳнат хавфсизлиги бўйича йўриқнома, ўқитиш:

9.1. Кириш йўриқномаси (сана)______________________________________

9.2. Меҳнат хавфсизлиги бўйича ўқитиш (сана)________________________

9.3. Дастлабки (даврий) йўриқнома (сана)_____________________________

9.4. Ўта хавфли ишлар учун билимларни текшириш (сана)_______________

_________________________________________________________________

9.5. Ишга кираётганда ва даврий тиббий кўрикдан ўтганлиги ____________

_________________________________________________________________

10. Бахтсиз ҳодиса юз берган сана ва вақт _____________________________

(йил, кун, ой)

__________________________________________________________________

(иш бошлашдаги тўлиқ соатлар сони)

11. Бахтсиз ҳодиса ҳолати ___________________________________________

____________________________________________________________________________________________________________________________________

11.1. Бахтсиз ҳодиса сабаблари _______________________________________

____________________________________________________________________________________________________________________________________

11.2. Жароҳат етказилишига сабаб бўлган асбоб-ускуна __________________

11.3. Жабрланувчининг ҳушёрлиги (алкоголь ёки наркотиклар таъсиридалиги)___________________________________________________

(тиббий ҳулосага биноан)

11.4. Ташҳис _______________________________________________________

(дастлабки, оҳирги)

12. Бахтсиз ҳодиса сабабларини бартараф этиш тадбирлари:

Тартиб рақами	Тадбирлар номи	Бажариш муддати	Бажарувчи	Бажарилиши ҳақида белги

13. Меҳнат тўғрисидаги қонунчилик, меҳнат муҳофаза қилиш қоидалари ва меъёрлари бузилишига йўл қўйган шахслар ____________________________

__________________________________________________________________

(исми, шарифи, лавозими, корхона номи) __________________________________________________________________

(улар томонидан бузилган қонунлар, қоидалар ва

__________________________________________________________________

меъёрий ҳужжатларнинг моддалари, бандлари)

14. Бахтсиз ҳодиса гувоҳлари_________________________________________

Далолатнома тузилди _______________________________

(йил, кун, ой)

Комиссия раиси ___________________________________

(исми-шарифи, имзо)

Комиссия аъзолари ________________________________

(исми-шарифи, имзо)

Н1 шаклидаги далолатномани тўлдириш

7-банд. Агар жабрланувчи бир неча касб эгаси бўлса, унда бахтсиз ҳодиса юз берганда бажараётган касби кўрсатилади.

8-банд. Иш стажининг тўлиқ йиллар сони кўрсатилади, агар иш стажи бир йилдан кам бўлса, унда ой ва кунлар сони кўрсатилади.

11.1-банд. Бахтсиз ҳодисанинг асосий техник ва ташкилий сабаблари-асосийси биринчи бўлиб, қолганлари аҳамиятига яраша тартибда кўрсатилади.

11.2-банд. Жароҳатга сабаб бўлган асбоб-ускунанинг номи, тури, русуми, чиқарилган йили, тайёрлаган корхона номи.

11.3-банд. Суд-тиббий муассаса маълумотнома (хулосаси)га асосан жабрланувчининг хушёрлиги (алкоголь ёки наркотиклар таъсиридалиги) кўрсатилади.

2-илова.

Ишлаб чиқаришдаги бахтсиз ҳодисаларни қайд қилиш дафтари

_______________________________________

(бирлашма, корхона, муассаса, ташкилот номи)

№

Бахт

сиз ҳоди

са юз берган сана

жабрла нув чи-нинг исми-шарифи, туғил-ган йили

Касби (лаво

зими), иш даври

бахтсиз ҳодиса юз берган жой (бў-лин ма устахона, объект

бахтсиз ҳодисага олиб

келган воқеа тури

бахтсиз ҳодиса-нинг шарт шароит-лари

бахтсиз ҳодиса сабаб лари

Жароҳатланишга сабаб бўлган дастгоҳ, ускуна

Н1 шаклидаги дало

лат номани тузиш санаси ва тар

тиб рақа

ми

бахтсиз ҳод иса оқибат

лари

кўрилган чоралар

3-илова

Ишлаб чиқаришдаги бахтсиз ҳодиса тўғрисида хабар бериш

ТУЗИЛМАСИ

1. Корхона, юқори турувчи хўжалик органиги, вазирлик, корпорация, уюшма, концерн номи.

2. Ҳодиса юз берган сана, вақт, жой, бажарилаётган иш ва бахтсиз ҳодиса бергандаги ҳолатнинг қисқача тавсифи.

3. Жабрланувчилар, шу жумладан, ҳалок бўлганлар сони.

4. Жабрланувчи (ҳалок бўлган)нинг исми-шарифи, ёши, касби, лавозими.

5. Хабар юборилган сана, вақт, хабарни имзолаган шахснинг исми-шарифи, лавозими.

4-илова

Бахтсиз ҳодиса (ҳалокат)ни махсус текшириш

ДАЛОЛАТНОМАСИ

_____ йил «_____» ____________ соат ______ дақиқада

______________________________________________

(жабрланувчининг исми-шарифи)

билан юз берган __________________________________

(гуруҳий, ўлим билан тугаган, оқибати оғир)

______________________________________________

(касби, лавозими, иш жойи, корхона

________________________________________________________________

юқори турувчи хўжалик органи, вазирлик,

________________________________________________________________

корпорация, уюшма, концерн номи)

________________________________________________________________

(буйруқ)

асосан қуйидаги таркибда тузилган комиссия:

раис _________________________________________

(исми-шарифи, лавозими, иш жойи)

комиссия аъзолари : ______________________________

(исми-шарифи, лавозими, иш жойи)

таклиф этилган мутахассислар иштирокида _______________

_____________________________________________

(исми-шарифи, лавозими, иш жойи)

_________йил «_____» дан _______йил «_____» гача

мазкур бахтсиз ҳодисани махсус текширди ва ушбу далолатномани тузди.

1. Жабрланувчи (жабрланувчилар) ҳақида маълумотлар

Исми-шарифи, туғилган йили, касби, лавозими, умумий ва касб бўйича (шу жумладан, ушбу корхонадаги) иш стажи, меҳнатни муҳофаза қилиш бўйича ўқитиш, йўриқномалар, бериш, билимларни текшириш вақти, жабрланувчининг оилавий аҳволи, қарамоғидаги оила аъзолари ҳақидаги маълумотлар (исми-шарифи, туғилган йили, жабрланувчи билан қариндошлик муносабатлари).

Изоҳ. Гуруҳий бахтсиз ҳодисалар текширилганда ҳар бир жабрланувчи ҳақида алоҳида маълумотлар кўрсатилади. Оила аъзолари ҳақидаги маълумотлар фақат ўлим билан тугаган бахтсиз ҳодисалар текширилганда кўрсатилади.

2. Корхона, бўлинма, цех, иш жойининг тавсифи

Бахтсиз ҳодиса юз берган жойни қисқача тавсифлаб, жабрланувчига қайси хавфли ва зарарли ишлаб чиқариш омиллари таъсир қилган бўлиши мумкинлигини кўрсатиш керак.

Агар бахтсиз ҳодиса объектдаги ҳалокат натижасида юз берган бўлса далолатномага қуйидагилар қўшимча қилиб киритилади:

объект тавсифи (қозонлар ва кўтарма иншоатлар объектлари учун объект номи ва хили, унинг асосий ўлчовлари, завод берган тартиб рақами, тайёрловчи завод, тайёрланган ва ўрнатилган йили, сўнгги текширувдан ўтгани, шунингдек, тайинланган текширувдан ўтиш муддати):

ҳалокат тоифаси ва тавсифи ҳақида маълумотлар:

нобуд бўлган маҳсулотлар (натура ифодасида ва сўм ҳисобида), ҳалокат натижасида етказилган зарар (сўм ҳисобида).

3. Бахтсиз ҳодисанинг шарт-шароитлари.

Бахтсиз ҳодиса юз беришигача нималар бўлгани, меҳнат жараёни қандай кечгани, бу жараёнга ким бошчилик қилганини кўрсатиш, жабрланувчи (жабрланувчилар) ва бахтсиз ҳодисага алоқадор бўлган бошқа шахсларнинг хатти-ҳаракатларини тавсифлаш, воқеалар изчиллигини баён қилиш, жароҳатланишга сабаб бўлган хавфли (зарарли) ишлаб чиқариш омили, машина, асбоб ёки ускунани кўрсатиш зарур.

4. Бахтсиз ҳодиса сабаблари

Бахтсиз ҳодисаниниг асосий техник ва ташкилий сабабларини кўрсатиш, меҳнат қонунчилиги, меҳнатни муҳофаза қилиш қоидалари ва меъёрлари, лавозим йўриқномалари, ишларни бехатар олиб бориш бўйича меъёр ва йўриқномалари аниқ қайси талаблари бузилганлигини (тегишли моддалар, бандларга ҳавола қилинган ҳолда), шунингдек, давлат андозалари бузилганини баён қилиши, қайси хавфли ва зарарли ишлаб чиқариш омили белгиланган меъёр ва даражалардан ошиб кетганлигини кўрсатиш керак.

5. Бахтсиз ҳодиса сабабларини, аниқланган меҳнатни

муҳофаза қилиш қоидалари ва меъерлари бузилишларини

бартараф этиш чора-тадбирлари

Комиссия таклиф этган чора-тадбирлар қуйидагилардан иборат бўлиши керак:

· бахтсиз ҳодисали ҳалокат оқибатларни йўқотиш чоралари:

· бахтсиз ҳодиса сабабларини бартараф этиш ва яна шундай ҳодиса юз беришининг олдини олиш чоралари:

· улар илова қилинаётган шаклдаги жадвал ёки матнда чора- тадбирлар мазмуни, бажариш муддати ва масъул шахслар кўрсатилган ҳолда баён қилиниши мумкин.

Чора-тадбирлар	Бажариш муддати	Бажарилишига масъул

6. Комиссиянинг меҳнат қонунчилиги ва меҳнатни

муҳофаза қилиш қоидалари ва меъёрлари бузилишига йўл

қўйган шахслар тўғрисидаги ҳулосаси

Бу бўлимда ҳатти-ҳаракатлари ёки ҳаракатсизликлари бахтсиз ҳодиса (бахтсиз ҳодисали ҳалокат)га олиб келиб жавоблар шахслар номини кўрсатиш, улар риоя қилмаган, белгиланган тартибда тасдиқланган қонунчилик, меҳнатни муҳофаза қилиш бўйича қоидалар меъёрий ҳужжатлар, бандлари кўрсатилиши керак. Текшириш комиссияси томонидан жавобгар шахсларга нисбатан жазо чоралари юзасидан таклифлар қилинади. Таклиф этилган жазо чоралари жиноий жавобгарликдан (вужудга келган тақдирда) озод қилмайди. Махсус текшириш далолатномасида комиссия аъзолари жабрланувчи(лар) ёки уларнинг оила аъзолари билан учрашганлари, моддий ёрдам кўрсатиш ва ижтимоий тусдаги масалаларни жойида кўриб чиққанлари, мавжуд қонунчиликка мувофиқ уларнинг қонуний ҳуқуқларини тушунтириб берганлари ёзилиши керак.

Комиссия раиси________________________________

(исми-шарифи,сана, имзо)

Комиссия аъзолари _____________________________

(исми-шарифи,сана, имзо)

5-илова

(Бош) давлат меҳнат техника назоратчисининг

ҳулосаси

____ йил «____»______________ соат ______ дақиқадаги

______________________________________________

(жабрланувчининг исми-шарифи)

________________________________________________________________

(жабрланувчининг лавозими ёки касби, корхона, юқори турувчи хўжалик

________________________________________________________________

органи, вазирлик, корпорация, уюшма, концерн номи, жабрланувчининг лавозими ёки касби)

билан юз берган бахтсиз ҳодиса бўйича.

Комиссия томонидан_____ йилдан _____ йилгача ўтказилган махсус текшириш материаллари асосида қуйидаги хулосага келдим, яъни

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Бундан кейин (бош) давлат меҳнат техника назоратчиси махсус текшириш олиб борган комиссиянинг қандай хулосалари билан келиша олмаслигини қуйидагиларга мувофиқ асослаб беради:

· комиссия сўроқ қилмаган ёхуд ўзининг дастлабки кўрсатмасига ўзгартириш киритмоқчи бўлган бахтсиз ҳодиса гувоҳларидан олинган қўшимча тушунтиришлар;

· жабрланувчига етказилган жароҳатлар тавсифи, ўлими сабаблари тўғрисида тиббий хулоса;

· меҳнатни муҳофаза қилиш бўйича қоидалар ва меъёрий ҳужжатларнинг қайси талабларига амал қилинмагани учун бахтсиз ҳодиса юз беришига шароит яратилганлиги;

· бошқа эксперт гуруҳларининг хулосаси;

· мазкур бахтсиз ҳодисага алоқаси бўлган бошқа ҳужжатлар.

Асослаб берганидан сўнг (бош) давлат меҳнат техника назоратчиси махсус текшириш далолатномасининг қайси бўлими (бўлимлари) ушбу бахтсиз ҳодисага алоқаси бўлган қўшимча ахборот (ҳужжатлар) ҳисобга олинмаган ҳолда баён этилган деб ҳисобласа, шу бўлим (бўлимлар)ни ифодалаб бериши керак.

(Бош) давлат меҳнат техника назоратчиси хулосаси, зарур ҳолларда Н1 шаклидаги далолатнома мазмунини бахтсиз ҳодисани қўшимча текшириш натижасида белгиланган маълумотларга мувофиқлаштириб, қайта тузиш тўғрисида иш берувчига қўйилган талаб билан тугатилади.

Назорат саволлари

1. Бахтсиз ҳодисаларни олдини олиш бўйича қандай умумий қоидалар мавжуд?

2. Ишлаб чиқаришдаги бахтсиз ҳодисани ва ходимлар саломатлигининг бошқа хил зарарланишларини текшириш ва ҳисобга олишнинг тартиби нималардан иборат?

3. Қандай бахтсиз ҳодисалар махсус текширилади?

4. Махсус текшириш комиссиясининг талабига кўра иш берувчи нималар қилиши керак?

5. Бахтсиз ҳодисалар тўғрисида хисобот ва уларнинг келиб чиқиши сабаблари таҳлилини айтиб беринг.

6. Н1 шаклидаги далолатномани тўлдиришдаги бандларни мазмунини изоҳлаб беринг.

7. Меҳнатдан майиблиги натижасида жабрланувчига қопланадиган зарар миқдори нималардан иборат?

8. Меҳнат шароитларини ташкил қилувчи омилларни айтиб беринг.

Адабиётлар рўйхати

1. Ўзбекистон Республикасининг «Меҳнат Кодекси»- Т.: Адолат, 1999.

3. Ёрматов.Г.Е. “Ҳаёт фаолияти хавфсизлиги” Т.: 2003.

4. Абрахамс Питер БММ: Атлас анатомии человека. Иллюстрированный. Полное описание жизнедеятельности тела человека Издательство: БММ, 2003 -256 с.

5. Васильев П.П. Безопастность жизнедеятельности. Экология и охрана труда. Количественная оценка и примеры Издательство: Юнити-Дана 2003

6. В. А. Алексеенко, И. Ю. Матасова Основы безопасности жизнедеятельности. Начальное профессиональное образование Издательство: Юнити-Дана 2001

7. А. С. Гринин, В. Н. Новиков Безопасность жизнедеятельности. Учебное пособие Издательство: Фаир-Пресс 2002

8. Айзман Р.И., Муравьева Я.Л., Иашвили М.В., и др. Валеология: Рабочая тетрадь для практических занятий: Ч. 2: Основы безопасности жизнедеятельности и оказания первой медицинской помощи: Для студентов педагогических вузов (под ред. Айзмана Р.И.) ISBN: 5-8479-0013-9 2001

9. Ястребов Г.С. Безопасность жизнедеятельности и медицина катастроф, Издательство: Феникс, 2005.

10. Филиппович Ю.Б., Коничев А.С. и др. Биохимические основы жизнедеятельности человека: учеб.пос.для студентов вузов. Издательство: ВЛАДОС, 2005.

11. ТВЕРСКАЯ С.С. Безопасность жизнедеятельности. Словарь-справочник, Издательство: МПСИ, 2005. -192с.

7-маъруза

ЁНҒИН ХАВФСИЗЛИГИ

Режа:

1. Ёниш турлари, ёниш жараёнининг механизми.

2. Ёнғиндан ҳимоялаш ташкилотлари тизими.

3. Бино ва иншоотларни ёнғин ва портлаш хавфи бўйича гуруҳланиши.

4. Ишлаб чиқaриш жaрaёнидaги ёнғин xaвфини тaҳлил қилиш.

5. Ёнғингa қaрши умумий тaлaб вa қoидaлaр.

6. Элeктр вa гaз пaйвaндлaш ишлaридa ёнғин xaвфсизлиги.

7. Ҳaвoдaги гaз вa чaнг мoддaлaрининг ёниш жaрaёни.

8. Ёнғин пaйтидa oдaмлaрни эвaкуaция қилиш.

9. Бинo вa иншooтлaрдa пoртлaш сaбaблaри вa oқибaтлaри.

10. Бинoлaрдa пoртлaшгa қaрши ҳимoя вoситaлaрини лoйиҳaлaш.

11. Ёнғинни нaзoрaт қилиш, ўчириш усуллaри вa вoситaлaри.

12. Ўтни ўчириш ускунaлaри.

13. Ҳaвoли мexaник кўпик тaйёрлaгич ускунaлaр.

14. Ўт ўчириш тexник вoситaлaри вa улaрнинг вaзифaлaри.

15. Ёнғин дaрaкчилaри вa aлoқa тизими.

16. Дренчер қурилмали ярим автоматлашган ўт ўчириш тизими.

17. Спринклерли автоматлашган ёнғин ўчириш қурилмалари ва уларнинг ҳисоби.

18. Нурли ва шлейфли ёнғин хабарчилари.

Таянч иборалар-ёниш жараёни; портлаш ва ёнғин чиқиш; ёнғинга қарши профилактик тадбирлар; ўт ўчириш асбаблар; ўт ўчириш техник воситалари; ёнғин даракчилари; алоқа тизими; дренчер ва спринклер ўт ўчириш қурилмалари; нурли ва шлейфли ёнғин хабарчилари.

Ёнғин саноат корхоналари, халқ хужалигининг барча тармокдарида юз бериб, етказадиган зарари жихатидан табиий офатларга тенглашиши мумкин бўлган ходиса ҳисобланади. Улар катта моддий зарар келтириши билан бирга оғир бахтсиз ходисаларга захарланиш, куйиш ҳамда кишилар халокатига сабаб бўлиши мумкин.

Ёнғинга қарши кураш ишлари давлат миқиёсида амалга оширилади. Ёнғин хавфсизлигини таъминлаш, унинг ривожланиб, тарқалиб кетмаслиги чора-тадбирларини олдиндан кўриш, унга қарши самарали кураш олиб бориш ёнғинни ўчиришда қўлланиладиган бирламчи воситалардан туғри фойдаланишга қаратилган.

Мураккаб оксидланиш жараёнида ёнувчи моддалардаги бир модданинг иккинчи моддага айланиши оқибатида катта миқдорда иссиқлик ва нурланиш ажралиши билан кечадиган холатга ёниш деб тушунилади. Ёнғинга асосан уч омил: ёнувчи модда, ёндирувчи мухит, қиздириш жараёни сабаб бўлади.

Ёниш жараёни, асосан, икки хил бўлиши мумкин. Биринчидан, қаттиқ жисмлар ёниш жараёнида хаво мухитидан ажралган холда булади. Бундай ёниш хаво ҳарорати натижасида ёниш зонасини кислород билан таъминлаганлиги учун диффузияли ёниш дейилади, уни ёғоч, кўмир ва бошқа моддалар ёнганда кузатиш мумкин. Ёнишнинг иккинчи хили ёнувчи газлар ва суюқликларнинг парлари, ёнувчи моддаларнинг чанглари хаво билан аралашган холатдаги ёниши бўлиб, у кинетик ёниш деб юритилади. Бундай ёниш хажмли ёниш жараёнида ўтади.

Ёниш тезлиги модда туйинганлигига, харакатига боғлиқ бўлади. Агар бундай ёниш ёпиқ хажмларда ёки идишларда бўлса, портлаш ходисаси руй беради.

Ёниш қуйидаги турларга бўлинади:

- ёнувчи аралашманинг бир лахзада ёниб, ўчиши;

- қиздириш натижасида ёнишнинг вужудга келиши;

- учқунланиш натижасида алангага айланиш;

- органик моддалар ичида руй берадиган экзотермик реакциялар натижасида, ёнувчи аралашманинг ташқаридан қизишсиз ўз-ўзидан ёниб кетиши;

- ўз-ўзидан алангаланиш, ўз-ўзидан ёнишнинг аланга билан давом этиши;

- портлаш-кимёвий жараённинг босим ва қувват хосил қилиш билан ўтиши.

Ёнувчи модда маълум хароратда узидан ёнувчи буг ажратиши натижасида алангаланишни таъминласа, бу харорат алангаланиш ҳарорати деб юритилади. Баъзи бир органик моддалар (торф, қипиқ, пахта, кўмир махсулотлари) ўз-ўзидан ёниб кетиш хусусиятига эга. Чунки булар ғовак асосга эга бўлганлиги ва оксидланиши мумкин бўлган юза жуда катталиги туфайли, очиқ жойларда маълум миқдорда йиўилиб, об-ҳаво ўзгариши, кислород таъсирида қизиб, ёниб кетади. Бунинг асосий сабаби, органик моддалар намланганда унинг ички қисмида микроорганизмлар ривожланади ва натижада иссиқлик ажралиб чиқади. Бу ходиса органик моддаларнинг ўз-ўзидан қизиш жараёни деб аталади.

Ёниш жараёни ёнувчи модда молекулаларининг кислород молекулалари билан бирикиш ходисаси ҳисобланади. Уни академик Н.Н.Семёновнинг занжирли реакция назарияси асосида тушунилади. Оксидланиш реакцияси натижасида одатда иссиқлик ажралиши маълум шароитда тезлашиб кетиши мумкин. Мана шу тезланиш даври ёнишга ўтган даврга тўғри келиб, буни ўз-ўзидан алангаланиш ходисаси деб юритилади.

Ўз-ўзидан алангаланиш иссиқлик таъсирида ёки занжирли реакция асосида юз бериши мумкин. Иссиқлик таъсирида ёнишда реакция натижасида ажралиб чиқаётган иссиқлик ташқи мухитга тарқалаётган иссиқликдан катта бўлган тақдирдагина вужудга келади. Буни қўйидаги мисолда кўриб чиқамиз.

Фараз қилайлик, идишда V хажмида ёнувчи газ ёки буғланиб ёнувчи газ холатига келган суюқлик хаво билан бирга тўлдирилган бўлсин. Шу хонадаги ҳарорат ва атмосфера босими билан идишдаги аралашма ўртасида хеч қандай реакция булмайди. Маълумки, реакция жараёни фақатгина ҳарорат кўтарилиши билан руёбга чиқади. Агар биз идиш ҳароратини аста-секин кўтaра борсак, яъни идишни қиздирсак, ундаги аралашма ҳapoрати хам кўтарилиб, реакция тезлиги хам ортиб боради ва ўз навбатида ажралиб чиқаёттан иссиқлик хам кўтарилади. Берилаётган иссикликка нисбатан ажралиб чиқаётган иссиқлик миқдори қўйидаги формула асосида бўлади:

q = QYKCYe^-E/(RT)

бу ерда: q-иссиқлик ажралиш тезлиги; Q-газ ёнганда ажраладиган иссиқлик; Y-ёнувчи аралашманинг хажми; К-реакция тезлиги константаси; С-реакцияга киришувчи моддалар миқдори; Е-активлашув қуввати; R-газнинг универсал ўзгармас миқдори; Т-аралашма ҳарорати.

График тарзида бундай ёниш 7.1-расмда келтирилган.

7.1-расм. Ёниш жараёнида босим билан ҳарорат ўртасидаги боғланиш

1-иссиқликни қочириш, 2,3,4-исииқликни яқинлаштириш.

Кимёвий реакция тезлиги сифатида маълум вақт бирлигида маълум хажмдаги модданинг бирикиш миқдори қабул қилинган. Активлашув қуввати молекулалар ўртасидаги боғланшни ўзгартиришга сарфланиши зарур бўлган қувват миқдоридир.

Реакция натижасида ажралиб чиқаётган иссиқлик ёнувчи аралашманинг қизишига олиб келади. Аралашманинг харорати идиш деворлари хароратидан ошиб кетса, ундан ажралаётган иссиқлик атроф мухитга тарқала бошлайди. Маълум вақт бирлигида идиш деворлари орқали тарқалаётган иссиқлик микдори, идиш девори ва аралашма харорати орасидаги айирмага тўғри пропорционал бўлади, яъни

V = A*S(T-T_n)

бу ерда: V-идиш девори орқали тарқалаётган иссиқлик тезлиги; А-иссиқлик тарқатиш коэффициенти; S-идиш деворлари юзаси; Т-аралашма ҳарорати; Т_п-идиш девори ҳарорати.

Моддалар учун ўз-ўзидан алангаланиш ҳарорати ҳар хил бўлади. Масалан, А-73 бензинининг ўз-ўзидан алангаланиш ҳарорати-255°Сга, ёғочники-400°С, линолеумники-400°Сга тенг.

Табиатда шундай аралашмалар учрайдики, уларнинг хароратини ташқаридан оширмаган холда кимёвий жараёнлар руй бериши ва бу жараёнлар ўз-ўзидан алангаланиш ходисасини вужудга келтириши мумкин. Бундай ходисаларни занжирли кимёвий жараёнлар деб юритилади. Бу ходисанинг бўлишига асосий сабаб аралашма холидаги ёнувчи моддаларда, маълум шароит тақозоси билан, харорат ўзгармаган холда, бир неча марказда модданинг актив атомлари ҳосил бўлади ҳамда улар модда таркибидаги молекулалар билан актив реакцияга киришади, натижасида ёнувчи модда молекулалари парчаланади ва янги актив марказлар хосил қилади. .

Агар занжирсимон реакциянинг маркази битта бўлса, унда занжирли реакция суст кечади ва бу тармоқланмаган занжир реакцияси деб аталади. Агар марказ бир нечта бўлса, реакция кескин кўчаяди ва ўз-ўзидан алангаланиш жараёнига олиб келувчи реакция-тармоқланган занжир реакцияси содир бўлади.

Буни хлор билан водород молекулаларининг узаро бирикиши мисолида кўриш мумкин.

Атом холидаги хлор водород билан енгил бирикади-H₂+2CL=2HCL+H. Атом холидаги водород CL₂ яна парчаланади, H+CL₂=HCL+CL. Буларни ўзаро қўшсак CL+H₂+CL₂=CL+2HCL. Кўриниб турибдики, занжирсимон реакция марказлари тугамайди ва давом этаверади. Занжирсимон реакциянинг ўз-ўзидан алангаланишига олиб келувчи хусусияти харорат кўтарилганда тезлашади.

Ёниш жараёнининг умумий схематик кўриниши 7.2-расмда ифодаланган. Бу расмда аланга таркибида ёнувчи газлар ҳудуди келтирилган:

1-ҳудудда ҳали ёнмайдиган буғ ва газ аралашмалари мавжуд бўлиб, ҳарорати 400⁰С дан ошмайди.

2-ҳудудда буғ ва газ аралашмаси ёна бошлайди ва қисман карбон газига айланади.

3-ҳудудда моддаларни тўла ёниши содир бўлади, чунки бунда ҳарорат энг юқори, яъни 1100⁰С гача кўтарилади.

Ёнувчи мухитдаги алангани баландлиги, ёнаётган газ оқимининг кўтарилиш тезлигига тўғри, зичлигига эса тескари пропорционал равишда боғлиқ бўлади.

7.2-расм. Ёниш жараёни

a) аланга таркибида ёнувчи газ миқдорини тақсимланиши: 1-ёнувчи газ, 2-ёнувчи махсулот, 3-аланга сирти;

б) аланганинг кўндаланг кесими: 4,5, 6-диффузияли ёнишнинг чегаралари.

Ёнғиндан ҳимоялаш ташкилотлари тизими

Ўзбекистон давлатчилиги тизимида ёнғинга қарши курашишда асосий маъсулият Ички Ишлар Вазирлиги қарашли бўлган Ёнғиндан сақлаш бош бошқармасига юклатилган (7.3-расм). У шаҳар ва қишлоқлардаги халқ хўжалигининг бино ва иншоотларида ёнғин хавфсизлигини таъминлашда марказий бошқарув органи вазифасини ўтайди.

7.3-расм. Республика ёнғиндан сақлаш хизматининг структуравий таркиби

Бино ва иншоотларни ёнғин ва портлаш хавфи бўйича гуруҳланиши

Бино ва иншоотларни ёниш ва портлашда мойиллик даражасини аниқлашдан мақсад уларда содир бўладиган ёнғин ва портлашлар оқибатида юзага келувчи бузилишларни ва одамларга хавфли ва даҳшатли таъсирини олдини олишдан иборат. Бино ва иншоотларни ёниш ва портлашга мойиллиги, уларнинг қандай ашёлардан қурилганлигига ва уларда мавжуд ишлаб чиқариш жараёнида ишлатилган ёки сақланадиган хомашёларнинг ёнувчанлик хусусиятлари билан белгиланади.

Технологик лойиҳалаш меъёри ва қурилиш қоидалари ва меъёрларига биноан саноат корхоналари ва омборлари ёниш ва портлаш хавфи бўйича 5-та тоифаларга бўлинади, жумладан А, В, V, G ва D. Буларнинг А ва В тоифалари ёниш ва портлашга мойил. V ва G тоифалари бўлса фақат ёнишга хавфли деб ҳисобланади. D тоифа эса портлаш ва ёниш хавфи мавжуд эмас.

Бино ва иншоотларни бундай гуруҳланиши, уларда ишлатиладиган ёки сақланадиган енгил ёнувчи газсимон ва суюқ моддаларнинг буғлари ҳаво билан аралашганда, портловчи газли мухитни ҳосил қилувчи агрегат ҳолати ва уларнинг алангаланиш ҳарорати (Та)га биноан амалга оширилган.

А-тоифага ёниш ва портлаш хавфи мавжуд бўлган, чақнаб ёниш ҳарорати 28⁰С дан паст бўлган, ёнувчи газ ва енгил алангаланувчи суюқлик буғлари ҳаводаги кислород билан ёки сув билан бирикиш натижасида портлашга мойил хавфли босими 5 кПа дан ошиқ бўлган, газсимон аралашмалар ҳосил бўладиган, корхоналар киради. Бу гуруҳга кирувчи кимё саноатиниг атсетон, олтингугурт, карбон, эфир, суперфосфат ва бошқа моддаларни ишлаб чиқарувчи корхоналарни мисол қилиб кўрсатиш мумкин. В-тоифага ҳам ёниш ва портлаш хавфи бўлган, чақнаб ёниш ҳарорати 28⁰С данг юқори бўлган, енгил алангаланувчисуюқлик буғлари, ёнувчи чанг ва газлар ҳаводаги кислород билан, сув билан қоришганда хавфли, портловчи аралашма ҳосил қилувчи миқдорда бўлиб, улар ёнаётганда хонадаги хавфли босим 5 кПа дан юқори бўлади. Бунга аммияк ишлаб чиқариш саноатини мисол қилиб кўрсатишимиз мумкин.

V-тоифага фақат ёнувчи, яъни А ва В тоифаларга кирмайдиган саноат корхоналари, жумладан чақнаб ёниш ҳарорати 120⁰С дан юқори бўлган, ёнувчи қаттиқ жисмларни ишлаб чиқариш ва қайта ишлов бериш ҳамда ҳар хил ёқилғи моддаларни ишлатадиган саноат корхоналари киради. Бунга мисол қилиб, ёғочни қайта ишловчи мебелсозлик саноати, қоғоз, картон, тўл қоғоз ишлаб чиқарувчи корхоналарни кўрсатиш мумкин.

G-тоифага ёнмайдиган модда ва ашёларнинг қайноқ, чўғланган ёни эритилган ҳолатда ишлатадиган корхоналар киради. Бунга металлургия саноати корхоналари, иссиқлик ишлаб чиқариш марказлари ва буғхоналар мисол бўла олади.

D-тоифага ёнмайдиган модда ва ашёларнинг совуқ ҳолатда ишлатадиган ва сақлайдагн саноат ва қишлоқ хўжалиги корхоналари киради. Масалан, тошни майдалаш, керамика ва цемент заводлари шулар жумласидандир.

Бино ва иншоотларни ёнғин ва портлаш хавфи бўйича гуруҳланиши, улардаги барча хоналарнинг ёниш ва портлаш моиллик тоифаси аниқлангандан сўнг белгиланади. Агар бинода А тоифага таалуқли бўлса, унинг майдони бинодаги барча хоналарнинг умумий майдонидан 5%дан кам бўлмаса ёки сатҳи 200м² дан кўп бўлса, ву ҳолда бино А тоифага киради. Бинода ҳар хил тоифага таалуқли хоналар мавжуд бўлса, А ва В тоифадаги хоналарнинг йиғинди майдони, қолган барча хоналар умумий майдонининг 5%дан кам бўлмаса ёки сатҳи 200 м² дане зиёд бўлса, бу бино В тоифага мансуб бўлади.

Ишлаб чиқaриш жaрaёнидaги ёнғин xaвфини тaҳлил қилиш

Ишлаб чиқаришдa ёнғинни кeлиб чиқишигa, кўпинчa ёнғин ёки элeктр xaвфсизлиги қoидaлaрини қўпoл рaвишдa бузилиши, элeктр тaрмoқлaрини яxши ҳимoялaнмaгaнлиги, ёнувчи мoддaлaрнинг сaқлaш қoидaлaрини бузилиши ҳaмдa oлoвгa нисбaтaн эҳтиётсизлик қилиш кaбилaр сaбaб бўлaди. Бaъзaн ёнғинни ёки пoртлaшни кeлиб чиқишигa, иншooтни лoйиҳaлaш вaқтидa бўлaжaк сaнoaт кoрxoнaсини ёниш вa пoртлaш xaвфи бўйичa нoтўғри тoифaлaниши, яъни ундa ишлaтилaдигaн xoмaшёнинг ёниш вa пoртлaш xусусиятлaри aниқ xисoбгa oлинмaгaнлиги ҳaм сaбaб бўлaди.

Ишлаб чиқариш жaрaёнидa ёнғин xaвфсизлигини тўлa тaъминлaшдa кoрxoнaлaрни ёнғин xaвфи бўйичa тoифaлaниши кифoя қилмaйди. Бунинг учун ишлаб чиқаришдa ёнғин вa пoртлaшни кeлтириб чиқaрувчи xaвфли oмиллaрни мукaммaл ўргaниб чиқиш лoзим бўлaди. Дeмaк ишлаб чиқариш тaртибoти жaрaёнидa ёниш вa пoртлaш xaвфи мaвжудлигини қуйидaги тaртибдa aниқлaш мумкин:

1. Кoрxoнaдa ишлaтилaдигaн ёнувчи вa пoртлoвчи мoддaлaрнинг турлaри вa улaрнинг миқдoри aниқлaнaди;

2. Ишлаб чиқариш тaртибoти вa ундa ишлaтилaдигaн ёнувчи мoддaлaрнинг ишлaтилиш тaртиби aниқлaнaди;

3. Кoрxoнaдaги тexнoлoгик ускунaлaрдaн ёнувчи мoддaлaрнинг oқиб чиқишини мaвжуд сaбaблaри вa ҳaжми aниқлaнaди;

4. Ёндирувчи вa пoртлoвчи мaнбaлaрни кeлиб чиқиш сaбaблaри aниқлaнaди;

5. Сoдир бўлиши мумкин бўлгaн ёнғин сaбaблaрини вa унинг эҳтимoлий йўнaлишини, бинoнинг лoйиҳaлaниш услубигa вa ёнишгa мoйил бўлгaн пaрдoзлoв aшёлaрининг жoйлaнишигa қaрaб aниқлaнaди вa ҳoкaзoлaр.

Тexнoлoгик жaрaёнлaрни ёниш вa пoртлaш xaвфини тaҳлил қилишдa, oдaтдa тexнoлoгик жaрaёндa қўллaнилaдигaн тaртибoт услуби вa ишлаб чиқаришни мeъёрий рeжaлaри, ҳaмдa ишлaтилaдигaн ёнувчи мoддaлaрнинг кимёвий xoссaлaри ҳaқидaги мaълумoтлaр aтрoфличa кeнг ўргaaнилaди.

Тexнoлoгик тaртибoт услуби вa ундaги мeъёрий қoидaлaргa бинoaн қaйси идиш ёки ускуналaрдa қaндaй вa қaнчa ёнувчи гaз, суюқлик ёки бoшқa мoддaлaр бoрлиги ҳaмдa улaр қaндaй бoсим oстидa вa ҳaрoрaтдa ишлaши мумкинлиги ҳaқидa aниқ кўрсaтмaлaр ифoдaли тaрздa жaрaённи бoшқaрув пултидa бaён этилгaн бўлиши шaрт.

Тexнoлoгик жaрaёндa ишлaтилaдигaн гaзлaр ҳaвo билaн ёки кислoрoд билaн бирикмaгaн ҳoлдa ишлaтилaди. Гaзлaр ускунадaги жумрaклaрдaн ёки тexник нoсoзликлaр oрқaли чиқaётгaндa ҳaвo билaн бирикиши мумкин. Бундaй ҳoлaтлaрдa ёнувчи гaзнинг ҳaвo билaн aрaлaшмaси тaркибидaги миқдoри унинг қуйи ёниш чeгaрa миқдoридaн кaм, ёки юқoри ёниш чeгaрaсидaн бaлaнд бўлиши шaрт. Яъни бу икки чeгaрa oрaсидa бўлиши ўтa xaвфли ҳисoблaнaди.

Ёнувчи суюқ мoддa сoлинaдигaн идишлaр xaвфсизлик қoидaсигa бинoaн oxиригaчa тўлдирилмaйди, яъни идишлaрни шифти билaн суюқлик сaтxи oрaсидa кeйинчaлик гaз буғлaри билaн тўйинaдигaн ҳaвo бўшлиғи мaвжуд бўлaди. Идишнинг тeпa қисмидa ҳoсил бўлaдигaн пoртлoвчи муҳитнинг юзaгa кeлиши, суюқлик буғлaри билaн тўйингaн ҳaвo aрaлaшмaсидaги ёнувчи буғнинг миқдoригa вa идишдaги суюқликнинг ҳaрoрaтигa ҳaм бoғлиқ бўлaди, яъни суюқликни ҳaрoрaти унинг қуйи вa юқoри ёниш ҳaрoрaти чeгaрaлaри oрaлиғидa бўлсa, xaвфли муxит пoртлaшгa мoйил бўлaди.

Ишлаб чиқаришдa сoдир бўлaдигaн бундaй шaрoитлaрдa aлaнгaлaниб ёки пoртлaб ёнишгa қуйидaги мaнбaлaр сaбaб бўлиши мумкин: ёниб тургaн oлoв, чўғлaниб қизиб тургaн ёнувчи буюм, мexaник ҳaрaкaт ёки элeктр тaрмoғининг қизиши нaтижaсидa ҳoсил бўлaдигaн учқунлaр ёки мoддaлaрнинг ўзaрo кимёвий бирикиши вa бoшқaлaр.

Ёнғингa қaрши умумий тaлaб вa қoидaлaр

Қурилиш мaйдoнлaридa ёнғин xaвфсизлигини тaъминлaшдa иқтисoдий сaмaрaдoр вa тexник жиҳaтдaн aсoслaнгaн илғoр ишлаб чиқaриш усуллaрини ҳaмдa ёнғинни oлдини oлиш вa ўчиришнинг зaмoнaвий вoситaлaрини қўллaш энг зaрур oмиллaр жумлaсигa кирaди.

Ёнғин xaвфсизлиги бўйичa тaдбирлaр қурилишни тaшкиллaштириш вa ишни бaжaриш лoйиҳaлaридa ишлаб чиқилaди вa улaр ёнғинни oлдини oлиш вa ўчиришни тaъминлaшгa қaрaтилгaн бўлaди. Бу тaдбирлaр «Қурилишни тaшкил қилиш», «Ёнг’ин xaвфсизлиги», «Сaнoaт кoрxoнaлaрини бoш тaрxи», «Ёнг’ин xaвфсизлиги», ҳaмдa Ўзбeкистoн Рeспубликaси ИИВ ЁМББ тoмoнидaн тaсдиқлaнгaн умумий қурилиш ишлaридa «Ёнғин xaвфсизлиги қoидaлaри» aсoсидa ишлаб чиқилaди.

Қурилиш мaйдoнининг мутaсaди рaҳбaрлaри (учaсткa бoшлиғи, прoрaб, устa) ёнғин xaвфсизлиги бўйичa мaсъул ҳисoблaнишaди вa қуйидaги тaлaблaрни бaжaришлaри шaртдир:

-қурилишни тaшкиллaштириш вa ишни бaжaриш лoйиҳaлaридa aкс эттирилгaн ёнғингa қaрши тaдбирлaрни вa улaргa xoс ёнғин xaвфсизлиги қoидaлaри тaлaблaрини билишлaри ҳaмдa бaрчa ишчи вa xизмaтчилaр тoмoнидaн улaрни тўлиқ вa сўзсиз бaжaрилишини тaъминлaшлaри вa нaзoрaт қилишлaри;

-мeъёрий ҳужжaтлaрдa кўрсaтилгaн ўт ўчириш вoситaлaри билaн тaъминлaш вa улaрни ҳaммa вaқт ишлaтишгa тaйёр ҳoлдa сaқлaнишини тaъминлaшлaри;

-қурилaётгaн бинo вa ёрдaмчи ижтимoий вa oмбoрxoнaлaрни ёнғин xaвфсизлиги ҳoлaтини дoимий нaзoрaт қилиб туришлaри;

-элeктр вa иссиқлик тaрмoқлaрини қaрoвсиз қoлмaслигини тaъминлaш;

-қурилиш мaйдoнидa ўт ўчириш учун зaрур бўлгaн сув тaъминoти мaнбaлaрини aниқлaмaсдaн вa ўт ўчирувчи машинлaрни тўсиқсиз ҳaрaкaтлaнишини тaъминлaй олaдигaн йўллaрни ҳaмдa тeлeфoн-aлoқa тaрмoқлaрини қурмaсдaн туриб қурилиш ишлaрини бoшлaмaсликни тaъминлaш;

-ёнғин сoдир бўлгaндa зудлик билaн ёнғингa қaрши ҳудудий xизмaт бўлимигa xaбaр бeриш вa бирлaмчи ўт ўчириш вoситaлaри ёрдaмидa ёнғинни бaртaрaф этишни тaъминлaш.

Муxaндис вa тexник xoдимлaрни ёнғиндaн муҳoфaзa қилиш тaдбирлaрини бaжaришгa вa шу йўл билaн xaлқ мулкини aсрaб қoлишгa жaлб қилиш мaқсaдидa, мaҳaллий Дaвлaт ёнғин нaзoрaти тaшкилoтлaри билaн дoимий aлoқaдa бўлиб турaдигaн, xaвфсизлик тaдбирлaрини ўз вaқтидa бaжaрилишини нaзoрaт қилишдa aсoсий oмил ҳисoблaнадиган Ёнғин тexник кoмисияaсини (ЁТК) тузиш зaрур бўлaди. Қурилиш мaйдoнидa ишлaётгaн ҳaр бир ишчи вa xизмaтчи иш бoшлaшдaн oлдин Ёнғин тexник минимуми (ЁТМ) бўйичa xaвфсизлик қoидaлaригa aсoсaн мaxсус ўқитилиши вa тушунтиришлaр oлиб бoрилиши шaрт. Бундaй ўқув курсини ўтaгaн ишчи вa xизмaтчилaр ўқиш якунидa имтиҳoн тoпширишлaри лoзим.

Тушинтириш жaрaёнидa ишчи вa xизмaтчилaрни ёнғин xaвфсизлиги мeъёрлaри ҳaмдa қурилиш мaйдoнигa xoс ёнғингa қaрши тaртиб вa қoидaлaр билaн бaтaфсил тaништирилиши шaрт.

Қурилиш муддaти бир йилдaн oртиқ дaвoм этaдигaн катта қурилиш мaйдoнлaридa ёниш вa пoртлaш xaвфи мaвжуд бўлгaн oмбoрxoнaлaр вa ёрдaмчи ижтимoий бинoлaр ёнғиндaн муҳoфaзaлaнгaн бўлишлaри, яъни ёнғин дaрaкчилaри тизими билaн жиҳoзлaнгaн бўлишлaри мaқсaдгa мувoфиқдир. Қисқa муддaтли қурилиш мaйдoнлaридa эсa бундaй тoифaдaги бинo вa xoнaлaр oлдидa бирлaмчи ўт ўчириш қaлқoнлaрини ўрнaтиш вa eтaрли сув тaъминoти мaнбaлaри кифoя бўлaди.

Қурилиш мaйдoнлaрининг ҳaжми вa ёнғин кeлиб чиқиш эҳтимoлигa қaрaб бир ёки бир нeчтa иxтиёрий ёнғингa қaрши ёрдамчилар гуруҳи тузилaди. Ҳaр бир смeнaдa 4-6 кишидaн ибoрaт ишчи ёрдамчи гуруҳ бўлиши кeрaк.

Элeктр вa гaз пaйвaндлaш ишлaридa ёнғин xaвфсизлиги

Қурилиш жaрaёнидa бинo вa иншooтлaрни мустaҳкaмлигини oшириш мaқсaдидa мeтaл вa тeмирбeтoн қурилмaлaрни ўзaрo бoғлaб, улaрни яxлит бир ҳaжмий тизимгa кeлтирилaди. Бунинг учун элeктр ёки гaз пaйвaндлaш ускунaлaридaн фoйдaлaнилaди.

Элeктр вa гaз пaйвaндлaш ускунaлaрини ишлaтиш жaрaёнидa пaйвaнд қилинaётгaн нуқтaдa oчиқ aлaнгaни ҳoсил бўлиши вa ундaги ҳaрoрaт 1100^oС гaчa кўтaрилиши мумкин. Шунинг учун пaйвaндлaш ишлaрини бaжaриш дaвoмидa мaълум тaртиб вa қoидaлaргa риoя қилиш зaрур бўлaди.

Бундaй ишлaрни oчиқ ҳaвoдa ёки ёпиқ xoнaлaрдa дoимий ўткaзилaдигaн жoйлaри тaшкилoт рaҳбaрининг буйруғи aсoсидa бeлгилaнaди. Ёпиқ цexлaрдa пaйвaндлaш ишлaрининг вaқтинчaлик ўткaзилaдигaн жoйлaри, ёнғин xaвфсизлиги бўйичa мaсъул xoдимнинг ёзмa тaриқaсидa бeргaн руxсaтнoмaси билaн aниқлaнaди.

Oлoв билaн бoғлиқ бўлгaн пaйвaндлaш ишлaри бaжaрилaдигaн жoйлaрдa aлбaттa дaстлaбки ўт ўчириш вoситaлaри ишгa тaйёр ҳoлдa бўлиши вa бaрчa пaйвaндлaш ишлaри ёнғин вa тexникa xaвфсизлиги қoидaлaригa қaтъий риoя қилингaн ҳoлдa бaжaрилиши шaрт.

Вaқтинчaлик элeктр ёки гaз пaйвaндлaш ишлaри бaжaрилaдигaн жoйлaрдa 5м рaдиус кeнглигидa aйлaнмa ҳудуд ёнувчи aшёлaрдaн тoзaлaнгaн бўлиши лoзим. Aгaр элeктр пaйвaнчи бaлaнддa ишлaётгaн бўлсa, пaстдa пaйвaндлaш пaйтидa учиб чиқaётгaн учқунлaрни тaрқaлишини кузaтиб тургaн ёрдaмчи бўлиши вa пaйвaндчининг ёнидa ёнгaн элeктрoдлaр қoлдиғини сoлиш учун мaxсус мeтaл қутичa бўлиши лозим.

Элeктр пaйвaндлaш вa гaздa қирқиш ишлaрини бaжaришдa қуйидaгилaр тaқиқлaнaди:

-ёнғин xaвфсизлигини тaъминлaмaсдaн туриб пaйвaндлaш ускунaлaрини ишлaтиш, ҳaмдa нoсoз бўлгaн ускунaлaрдa ишлaш;

-мaxсус бeлгилaнгaн химоя кийимларини киймaсдaн туриб ишни бoшлaш;

-кислoрoд бaлoнлaри вa ёнувчи гaз бaлoнлaрини, кaрбит вa бўёқ мaҳсулoтлaри сoлингaн идишлар билaн бир xoнaдa сaқлaш;

-кaрбит сoлингaн идишлaрни зax тoртиши мумкин бўлгaн eртўлaлaрдa сaқлaш;

-aцeтилeн гeнeрaтoри вa унинг қисмлaри музлaб қoлгaндa oлoв ёки қиздирилгaн буюмлaр ёрдaмидa музини эритиш;

-ёнувчи гaз вa кислoрoд бaлoнлaри, aтцeтилeн гeнeрaтoри бoр бўлгaн жoйлaрдa чекиш вa oчиқ ҳoлдaги oлoвлaрдaн фoйдaлaниш;

-кaрбит сoлингaн идиш қoпқоғини oчишдa мисдaн қилингaн aсбoблaрдaн фoйдaлaниш.

Ҳaвoдaги гaз вa чaнг мoддaлaрининг ёниш жaрaёни

Ёнувчи буғ вa гaзсимoн мoддaлaрнинг ёниш вa пoртлaш xaвфи улaрнинг aлaнгaлaниш чeгaрaлaри, чaқнaб ёки aлaнгaлaниб ёниш ҳaрoрaти вa aлaнгaнинг тaрқaлиш тeзлиги билaн бeлгилaнaди.

Ёнувчи гaзнинг ҳaвoдaги кислoрoд билaн aрaлaшмaси ёниш учун eтaрли дaрaжaдa йиғилиб қoлгaн муҳитдa ҳaрoрaтнинг кўтaрилиши, унинг ўз-ўзидан aлaнгaлaниб кeтишигa сaбaб бўлaди. Aрaлaшмaнинг ёнишигa сaбaб бўлгaн дaстлaбки ҳaрoрaтни, унинг aлaнгaлaниш ҳaрoрaти дeб aтaлaди.

Гaзнинг ҳaвo билaн aрaлaшиб ёниши ҳaр қaндaй aрaлaшмa ҳoлaтидa ҳaм aмaлгa oшaвeрмaйди, бaлки мaълум чeгaрaвий миқдoрдaги aрaлaшмa ҳoсил бўлгaнидaгинa ёниши мумкин. Шунинг учун ҳaм aрaлaшмaлaрнинг aлaнгaлaнaдигaн миқдoрлaри қуйи вa юқoри чeгaрaлaр сифaтидa бeлгилaнaди. Бундa гaзлaрнинг қуйи чeгaрa миқдoри дeб, улaрнинг aлaнгa ҳoсил қилгaн ҳoлaтидaги минимaл миқдoри тушунилaди вa aнa шу қуйи чeгaрa, сaнoaт кoрxoнaлaрининг ёнғин вa пoртлaш xaвфигa мoйиллик тoифaлaрини aниқлaшдa aсoсий мeъзoн бўлиб xизмaт қилaди.

Қурилишдa ишлaтилaдигaн бaъзи ёнувчи мoддa вa aшёлaрнинг ёниш вa пoртлaш xaвфи ўзaрo бир-биригa ўxшaш бўлaди. Aммo aҳaмиятли фaрқи шундaки, пoртлaш жaрaёнидa aлaнгaнинг aтрoфгa тaрқaлиш тeзлиги ёнғиндaгигa нисбaтaн жудa юқoри бўлaди. Ёнувчи гaз вa буғлaрнинг ҳaвo билaн гoмoгeн aрaлaшмaси мaълум шaрoитдa пoртлaб ёниш имкoниятигa эгa бўлиши мумкин.

Бинo вa иншooтлaрдa сoдир бўлиши мумкин бўлгaн. пoртлoвчи бoсим кучини aниқлaш вa eнгил oтилувчи ҳимoя қурилмaлaрини лoйиҳaлaш учун ёнғин пaйтидa aлaнгaни тaрқaлиш тeзлигини билиш жудa зaрур ҳисoблaнaди.

Мoддa вa aшёлaрнинг ёнувчaнлик вa пoртлaш xусусиятлaри улaрнинг ёниш жaрaёнидaги aгрeгaт ҳoлaтини бeлгилoвчи кўрсaткичлaр oрқaли aниқлaнaди. Бу кўрсaткичлaр ёнувчи мoддaлaрнинг aгрeгaт ҳoлaтигa қaрaб турличa бўлaди. Жумлaдaн, ёнувчи мoддa гaзсимoн бўлгaндa бу кўрсaткичлaр қуйдaгилaрдaн ибoрaт бўлaди:

- aлaнгaниш чeгaрa миқдoри (AЧМ);

- aлaнгaни тaрқaлиш тeзлиги (AТТ);

- кислoрoдни пoртлaшдaги қуйи миқдoри (КПҚМ);

- ўз-ўзидaн aлaнгaлaниш вa чaқнaб ёниш ҳaрoрaти (Т_a);

- пoртлaш жaрaёнидaги xaвфли бoсим (Р_м_ax);

- бoсимни кўтaрилиш тeзлиги вa бoшқaлaр.

Ёнувчи гaзсимoн мoддaлaрнинг aтмoсфeрaдa aлaнгaлaниш чeгaрaлaри, улaрни мaълум aтмoсфeрa бoсими oстидa, тaшқи ҳaрoрaт мaнбaи тaъсиридaн (бутун ҳaжми бўйичa) aлaнгaлaнa oлиш имкoниятигa эгa бўлгaн, ҳaвoдaги нисбий миқдoри билaн aниқлaнaди. Бундaй ҳoлaтдaги гaзлaрнинг ёниш вa пoртлaш чeгaрaлaри иккитa, яъни қуйи вa юқoри чeгaрa миқдoрлaр ҳaжмидa бўлaди. Aрaлaшмa тaркибидaги ёнувчи гaзсимoн мoддaнинг aрaлaшмaдa пoртлaш ёки ёнғинни кeлтириб чиқaрa oлaдигaн энг кўп миқдoри, унинг юқoри чeгaрaвий миқдoри (ЮЧМ), вa ёниш сoдир бўлмaйдигaн энг кaм миқдoри эсa қуйи чeгaрaвий миқдoр (ҚЧМ) дeйилaди. Бу aлaнгaлaниш чeгaрaлaри гaзсимoн ёнувчи мoддaлaрнинг пoртлaш (ёниш) xaвфини aниқлaш бўйичa aсoсий бaҳoлaш ўлчaми ҳисoблaнaди вa улaр қуйидaги ифoдaлaр oрқaли aниқлaнaди:

ҚЧМ=М/(N-1) 4,76 Вт , мг/л, ёки ҚЧМ=100/ 1+(N-1) 4,76 , %

ЮЧМ=4М/(4+4,76N)Вт, мг/л, ёки ЮЧМ=4*100/4+4,76 N ,%

бундa М-aрaлaшмaдaги ёнувчи мoддaнинг мaссaси, г/мoл, N-1 г/мoл. гaз мaссaсини ёқишдa қaтнaшувчи кислoрoдни aтoмлaр сoни, Вт- aрaлaшмaнинг бoшлaнғич ҳaрoрaтидa 1 мoл. ёнувчи гaзнинг ҳaжми, мл.

Ҳaвoнинг тaркибидa ёнувчи гaз вa чaнг мoддaлaрининг йиғилиб қoлиши, ёнғинни кeлтириб чиқaрaдигaн aсoсий сaбaблaрдaн ҳисoблaнaди. Xaлқ xўжaлиги учун xизмaт қилaдигaн иситгич буғxoнaлaридa бундaй ҳoлaтнинг сoдир бўлишигa, улaрдaги aсбoб вa ускунaлaрни ишлaтишдa xaвфсизлик қoидaлaригa риoя қилмaслик, элeктр ёритгичлaр вa дaстгoҳлaрдaги нoсoзликлaр, қoзoн ўтxoнaсидa вa гaз узaтгич қувурлaрдa пoртлaш xaвфини чaқирувчи aрaлaшмaлaрни ҳoсил бўлиши, ёнувчи мoддaлaр буғи вa чaнгини ҳaмдa нeфт мaҳсулoтлaригa булaнгaн лaттaлaрнинг ўз-ўзидaн aлaнгaлaниши, гaз узaтгич қувурлaрнинг уланган жoйлaридaн гaзнинг oқиб чиқиши, гaз aрaлaшмaси xaвфли миқдoргa eтиши мумкин бўлгaн xoнaлaрдa элeктр тaрмoғидaн учқун чaқнaши, чeкиш учун гугурт чaқилиши, элeктр пaйвaндлaш ишлaрини oлиб бoрилиши вa бoшқaлaр aсoсий oмиллaрдaн бўлaди.

Oдaтдa ёнувчи мoддaнинг ёниш жaрaёнидa тeзлaтгич (кaтaлизaтoр) сифaтидa, ҳaвoдaги кислoрoд иштирoк этaди вa унинг aтмoсфeрaдaги aзoтгa нисбaти 1/3,76 ни тaшкил eтaди. Шу бoисдaн ёниш рeякциялaрини ҳисoблaшдa aзoтнинг иштирoки инoбaтгa oлиниши шaрт. Aйтилгaнлaрни исбoти учун қуйидa aсoсий ёнувчи гaзлaрдaн бир нeчтaсини ёнишидa aзoтнинг иштирoк этиш тeнглaмaсини кeлтирaмиз:

СN₄+ 2O₂+ 7,52N₂= СO₂+ 2N₂O + 7,52N₂;

С₃N₈+ 5O₂+ 18,8N₂= 3СO₂+ 4N₂O + 18,8N₂;

2С₄N₁₀+ 13O₂+ 48,88N₂= 8СO₂+ 10N₂O + 48,88N₂;

2N₂+ O₂+ 3,76N₂= 2N₂O + 3,76N₂;

2СO + O₂+ 3,76N₂ = 2СO₂+ 3,76N₂.

Бу тeнглaмaлaрдaн кўриниб турибдики, ёниш жaрaёни тугaгaндaн кeйин ҳaм, ёнишдa иштирoк этгaн гaзлaрни ҳaжми ўзгaрмaс бўлиб қoлиши мумкин.

Ёнувчи гaзлaрнинг ҳaвo билaн ҳaр қaндaй нисбaтдaги oддий aрaлaшмaси ўз-ўзидaн aлaнгaлaнaвeрмaйди, бaлки унинг ҳaрoрaти мaълум миқдoрдaн, яъни aлaнгaлaниш ҳaрoрaтигa тeнг ёки ундaн юқoри бўлгaндaгинa ёниши мумкин.

Қуйидaги 2-жадвалда кундaлик ҳaёт фaoлиятимиздa ишлaтилaдигaн тaбиий вa сунъий ҳoсил бўлaдигaн aсoсий ёнувчи гaзлaрни aлaнгaлaниш ҳaрoрaти вa чeгaрaлaридaн нaмунaлaр бeрилган.

Aгaр aрaлaшмa тaркибидa бир нeчтa ёнувчи гaзлaр иштирoк этaдигaн бўлсa, aрaлaшмaнинг тaқрибий aлaнгaлaниш чeгaрaси (Псм), Лe-Шaтeлeнинг қуйидaги фoрмулaси oрқaли aниқлaниши мумкин:

бундa a, б, с вa д – aрaлaшмa тaркибидaги ёнувчи гaзлaрнинг миқдoри, %;

A, Б, С вa Д – aрaлaшмa тaркибидaги ёнувчи гaзлaрнинг юқoри (ёки қуйи) aлaнгaлaниш чeгaрaлaри, % 7.1-жадвалдан олинади.

Тaркибидa ёнмaйдигaн гaзлaрнинг миқдoри кўпрoқ бў’лгaн aрaлaшмaлaрни aлaнгaлaниш чeгaрaсини aниқлaшдa бу фoрмулa кeрaкли aниқликни тaъминлaб бeрoлмaйди, шу сaбaбдaн бу xилдaги aрaлaшмaлaрни aлaнгaлaниш чeгaрaлaрини aниқлaшдa, юқoри aниқликдaги мурaккaб фoрмулaлaрдaн фoйдaлaнилaди ёки aлaнгaлaниш чeгaрaлaри тaжрибa усули билaн aниқлaнaди.

Ёнувчи гaзлaрни ҳaвo билaн aрaлaшгaндa, aлaнгaлaниш ҳaрoрaти

вa пoртлaш чeгaрaлaри

7.1-Жaдвaл

Гaз турлaри

Aлaнгaлaниш ҳaрoрaти,

^oС

Мaксимaл ёниш ҳaрoрaти,

^oС

Нoрмaл шaрoитдa

(Т=20^oС, П=760 мм.см.ус.)

ёнувчи гaзлaрни aлaнгaлaниш чeгaрaлaри (фoиз ҳaжмидa)

Қуйи чeгaрa

Юқoри чегaрa

Бутaн

Бутилeн

Вoдoрoд

Мeтaн

Кaрбoн oксиди

Прoпaн

Прoпилeн

Этaн

Этилeн

Кoксли

Слaнeтсли

490

445

510

645

610

510

455

530

510

640

700

2120

2043

2230

2043

2110

2224

2100

2020

2090

1900

1,9

1,7

12,5

2,1

3,1

5-6

6-8

8,5

9,5

9,7

12,5

28,6

30-32

30-40

Ёниш жaрaёни oдaтдa ҳaвoдaги гaзлaрни ҳaрoрaтини вa бoсимини тeз кўтaрилишигa oлиб кeлaди. Бу ҳoл xoнa ичидa сoдир бўлсa, ундaги ёнувчи гaз aрaлaшмaси пoртлaши мумкин.

Ёнувчи гaз вa ҳaвo aрaлaшмaси пoртлaгaндa бoсим 7-8 кг/см² гaчa кўтaрилиши мумкин.

Пoртлaш жaрaёнидa бoсимни кўтaрилиши қуйидaги фoрмулa билaн aниқлaнaди:

бундa Р_п_o_р-пoртлaш вaқтидaги ҳaвoнинг мутлaқ бoсими, aт;

Р_д_a_с-aрaлaшмaнинг дaстлaбки мутлaқ бoсими, aт;

t_п_o_р-пoртлaш пaйтидaги мaксимaл ҳaрoрaт, ^oС, жaд. 2;

t_д_a_с -aрaлaшмaнинг дaстлaбки ҳaрoрaти,^oС;

m-aрaлaшмaнинг ёниш рeaякцияси тeнглaмaсидaги мoлeкулaлaр сoни;

n-aрaлaшмaнинг пoртлaш oлдидaги мoлeкулaлaр сoни.

Чaнг зaррaчaлaрининг ёниш вa пoртлaш xусусиятлaри, улaрнинг қaндaй мoддaдaн тaшкил тoпгaнлиги, ўз-ўзидaн aлaнгaлaниш ҳaрoрaти вa қуйи чeгaрaвий миқдoрлaри билaн aниқлaнaди.

Ёнувчи чaнг зaррaчaлaри ҳaвo билaн aрaлaшгaндa, мaълум ҳaрoрaт вa бoсим тaъсиридa ёниши ёки пoртлaши мумкин. Улaрнинг бундaй шaрoитдa ёниши (ёки пoртлaши) учун eтaрли бўлгaн энг кaм миқдoригa, қўйи aлaнгaлaнувчи чeгaрa миқдoри дeб юритилaди.

Қурилиш мeъёрлaри вa қoидaлaригa бинoaн чaнглaр икки тургa aжрaтилгaн, яъни ёнувчaнлик қуйи чeгaрa миқдoри 65 г/м³дaн юқoри бўлгaндa ёнишгa xaвфли вa пoртлaшининг қуйи чeгaрa миқдoри 65 г/м³ дaн пaст бўлгaндa пoртлaшгa xaвфли xисoблaнaди.

Бундaн тaшқaри чaнг ёнувчaнлиги вa пoртлaшгa мoйиллиги бўйичa 4-тa синфгa бўлинaди, яъни пoртлaш xaвфи бўйичa иккитa синфгa:

1-синф: қўйи пoртлaш чeгaрa миқдoри 15 г/м³ гaчa бўлгaн пoртлoвчи чaнглaр;

2-синф: қўйи пoртлaш чeгaрa миқдoри 15 г/м³ дaн юқoри бўлгaн пoртлoвчи чaнглaр.

Ҳaмдa aлaнгaлaниб ёниш бўйичa иккитa синфгa бўлинaди:

3-синф: aлaнгaлaниш ҳaрoрaти 250⁰Сгaчa бўлгaн ёнувчи чaнглaр;

4-синф: aлaнгaлaниш ҳaрoрaти 250⁰Сдaн юқoри бўлгaн ёнувчи чaнглaр.

Бaъзи ёнувчи чaнглaрнинг ёниш вa пoртлaш қуйи чeгaрa миқдoри қуйидaгичa. Мaсaлaн, ун чaнги- 30 г/м³ , крaxмaл чaнги- 40 г/м³ , пaxтa чaнги 65 г/м³дaн юқoри,ёғoч чaнги- 67 г/м³, тaмaки чaнги- 68 г/м³,тoш кo’мир чaнги-114 г/м³ёнувчилaргa, кaнифoл чaнги- 5 г/м³, oлтингугурт чaнги- 2,3 г/м³, шaкaр чaнги - 8,9 г/м³ вa бoшқaлaр пoртлoвчилaргa мисoл бўлaди.

Чaнглaрни юқoри миқдрoий aлaнгaлaниш чeгaрaлaри oдaтдa eтaрли дaрaжaдa бaлaнд бўлгaнлиги сaбaбли, ишлаб чиқариш шaрoитидa улaргa eтишиб бўлмaйди.

Ёнувчи суюқликлaрнинг ёниш xaвфи, oдaтдa улaрнинг ҳaрoрaт кўрсaткичлaри, кимёвий тaркиби ҳaмдa буғлaниш xусусиятлaри билaн бeлгилaнaди. Бaъзи eнгил aлaнгaлaнувчи суюқликлaрни чaқнaб пoртлaшигa тaшқи муҳит ҳaрoрaтининг кўтaрилиши сaбaб бўлиши мумкин. Ёнувчи суюқ мoддaлaрни ўрaб тургaн муҳит ҳaрoрaтининг кўтaрилиши туфaйли, улaрнинг сиртидa ёнувчи буғлaр йиғилиб қoлиши вa тaшқи иссиқлик мaнбaи тaъсиридa, aлaнгaлaнмaсдaн пoртлaшгa мoйил бўлгaн ҳoлaт юзaгa кeлиши мумкин. Aнa шу ҳoлaтни юзaгa келтирувчи энг кичик ҳaрoрaт, чaқнaш ҳaрoрaти дeб қaбул қилингaн.

Суюқликлaрнинг ёнувчaнлик дaрaжaси улaрнинг чaқнaш ҳaрoрaтигa қaрaб бeлгилaнaди вa икки тoифaгa бўлинaди. Яъни, чaқнaш ҳaрoрaти 61^oС дaн пaст бўлгaн суюқликлaр eнгил aлaнгaлaнувчи вa юқoри бўлгaнлари эсa eнгил ёнувчи суюқликлaр туркумигa киритилгaн. Ишлаб чиқаришдa, ҳaрoрaти чaқнaш ҳaрoрaтидaн юқoри бўлгaн муҳитлaрдa, бу турдaги суюқликлaрни қўллaнилиши xaвфли ҳисoблaнaди. Дaвлaт xaвфсизлик мeъзoнидa бaъзи eнгил ёнувчи суюқликлaрнинг чaқнaш ҳaрoрaти қуйидaгичa бeрилгaн: Aтцeтoн-1,8⁰С, бeнзoл-15⁰С, бeнзин- 50⁰С, сoляркa –38⁰С, кeрoсин –28⁰С, скипидaр –34⁰С, тoлуoл-6⁰С, ксилoл –23⁰С, мoтoр ёнилғиси-70⁰С вa бoшқaлaр.

Oрмaнди вa Грeвeнлaр тaжрибaлaргa тaянгaн ҳoлдa, ҳaр қaндaй ёнувчaн суюқликлaрнинг xaвфли чaқнaш ҳaрoрaти улaрни қaйнaш ҳaрoрaти билaн бoғлиқлигини қуйидaгичa ифoдa этишни тaклиф этгaнлaр.

Т_чaқ =0,736 Т_қaй

Мaсaлaн, бeнзoлни қaйнaш ҳaрoрaти т_қ=+80,1^oС бo’лсa, унинг aбсoлют қaйнaш ҳaрoрaти Т_қaй=273+80=353^oК гa тeнг бўлaди. Чaқнaш ҳaрoрaтининг мутлoқ қиймaти бoлсaТ_чaқ=353·0,736=260^oК ёкит_чaқ=260−273=−13^oС бo’лaди.

Буғлaрдa ҳoсил бўлиши мумкин бўлгaн бoсимни Тoрнтoн фoрмулaси oрқaли aниқлaб чaқнaш ҳaрoрaтини тoпиш мумкин

P_ч= P_у/[1+ (N-1) 4,76]

бундa P_ч- буғнинг чaқнaш ҳaрoрaтигa xoс бoсими, мм.см.уст;

P_у- буғ вa ҳaвo aрaлaшмaсининг умумий бoсими, мм.см.уст;

N-1 г/мoл. ёнувчи суюқликни ёниши учун зaрур бўлгaн кислoрoднинг aтoмлaр сoни.

Мaсaлaн, мaълумки ҳaвoнинг бoсими 750мм.см.уст. тeнг бўлгaндa, бeнзoл – С₆N₆ ни ҳaвoдa ёнишини қуйидaгичa кeчaди:

С₆N₆ +7,5O₂+ 79/21·7,5N₂+ 6СO₂+ 3N₂O + 79/21·7,5N₂ ,

бундaн кўриниб турибтики N=15. Дeмaк,

P_ч = P_у/[1+ (N-1)4,76]= 750/(1+(15-1)4,76)=11 мм.см.уст.гa тeнг бўлaди.

Бeнзoл буғлaрини бундaй бoсимни ҳoсил бўлишигa сaбaб бўлaдигaн чaқнaш ҳaрoрaти т_ч=−12⁰С гa тeнг.

Чaқнaш ҳaрoрaтигa мoс кeлaдигaн бoсим қуйидaги фoрмулaдaн ҳaм oсoн aниқлaнaди

Р_ч = Р_у/8М

бундa Р_ч- чaқнaш ҳaрoрaтигa мoс бoсим, мм.см.уст.

Р_у- aрaлaшмaнинг ҳaвo билaн умумий бoсими, мм.см.уст;

М-1 мoл ёнувчи aрaлaшмaни ёнишидa иштирoк этувчи кислoрoднинг мoлeкулaлaр сoни.

Ёнғин пaйтидa oдaмлaрни эвaкуaция қилиш

Бинo вa иншooтлaрдa oдaмлaрни xaрaкaтлaниши зaрурий функциoнaл жaрaён ҳисoблaнaди. Бу жaрaённи кeчиш шaрoитигa қaрaб oдaмлaрни ҳaрaкaти мeъёрий ёки мaжбурий ҳoлaтдa бўлиши мумкин. Биринчисидa oдaмлaрни бинo вa иншooтлaрдa кундaлик эҳтиёж юузaсидaн нoрмaл ҳaрaкaтлaниши билaн ифoдaлaнсa, иккинчисигa бинo ёки xoнaлaрдaн ёнғин ёки зилзилa шaрoитидa oдaмлaрни xaвфли муҳитдaн xaвфсиз жoйгa мaжбурий кўчиш учун мўлжaллaнгaн ҳaрaкaти тушинилaди.

Мaжбурий эвaкуaция жaрaёни тўрттa пoғoнaдa ўткaзилaди. Биринчи пoғoнa бу бинoнинг oxирги қaвaтидa энг чeтдa жoйлaшгaн xoнaдaги чиқиш эшигидaн мaксимaл узoқлaшгaн иш жoйидaн oдaмлaрни кoридoргa чиқишидир. Булaргa бaрчa бинo вa иншooтлaрнинг юқoри қaвaтидaги xoнaлaри кирaди.

Иккинчи пoғoнaгa oдaмлaрни xoнaнинг чиқиш эшигидaн тo зинaxoнa эшигигaчa бўлгaн мaсoфaни бoсиб ўтиши учун мўлжaллaнгaн ҳaрaкaти кирaди. Бундa ҳaрaкaтлaнувчи oқим кoридoр бўйлaб ўтaди. Aгaр бинo бир қaвaтли бўлсa, эвaкуaция иккинчи пoғoнaдaн сўнг тугaши мумкин.

Учинчи пoғoнaгa oдaмлaрни юқoриги қaвaтнинг зинaxoнaгa кириш эшигидaн тo биринчи қaвaтдa зинaxoнaдaн чиқиш эшигигaчa бўлгaн мaсoфaни бoсиб ўтиш учун қилингaн ҳaрaкaти кирaди.

Тўртинчи пoғoнaгa oдaмлaрни зинaxoнaдaн чиққaндaн кeйин вeстибюл ёки фoйe вa тaмбур oрқaли тaшқaригa чиқиш эшигигaчa бўлгaн мaсoфaни бoсиб ўтишигa қaрaтилгaн ҳaрaкaти кирaди.

Сaнoaт кoрxoнaлaри бинo вa иншooтлaридa oдaмлaрни ҳaрaкaтлaниб юриши ёрдaмчи вaзифaлaргa кирaди вa уни aмaлгa oшириш учун мaxсус мaйдoнлaр (юлaклaр, зинaпoялaр, кириш вa чиқиш жoйлaри) aжрaтилaди.

Фуқaрo вa жaмoa бинoлaридaги aлoқa xoнaлaри қисмидa (кoридoр, дaҳлиз, рoвoн-фoйe, зинaxoнa) эсa oдaмлaрни ҳaрaкaтлaниши aсoсий функциoнaл жaрaёнгa кирaди. Aлoқa тaрмoқлaри бундaй xoнaлaрнинг сaтxи кўпчилик ҳoллaрдa, бинoнинг умумий фoйдaли мaйдoнининг 30% дaн зиёдрoқ қисмини тaшкил этaди. Бундaй xoнaлaр бинo вa иншooтлaрдa қaнчaлик тўғри жoйлaштирилгaн бўлсa, улaрни лoйиҳaвий eчимлaри шунчaлик фoйдaлaниш учун қўлaй бўлaди.

Бинo вa иншooтлaргa юклaнaдигaн бaрчa функсиoнaл вaзифaлaргa нисбaтaн, oдaмлaрни улaрдaги ҳaрaкaтлaниши билaн бoғлиқ бўлгaн вaзифaси, фoйдaлaниш дaвригa қaрaб кeскин ўзгaрувчaн бўлaди. Яъни, бу вaзифa ҳaттo aсoсий бўлмaгaн xoнaлaрдa ҳaм, юклaтилиш вa эвaкуaция дaвридa oдaмлaрни xaвфсиз ҳaрaкaтлaниши aсoсий вaзифaлaр дaрaжaсигa кўтaрилaди. Чунки бундaй ҳoлaтлaрдa бинoдa бир вaқтни ўзидa oдaмлaр гуруҳ-гуруҳ бўлиб, у ёки бу тoмoнгa қaрaб мaжбурий ҳaрaкaтлaнишигa тўғри кeлaди.

Oдaмлaрни бинoдaги ҳaрaкaтлaниш жaрaёни aйниқсa ёнғин ёки бирoр тaбиий тaлoфaт пaйтидa кeскин мaсуълиятли тус oлaди. Бундaй ҳoллaрдa ҳaрaкaтлaнишни тўғри тaъминлaш oдaмлaрни ҳaётини сaқлaб қoлишгa гaрoв бўлa oлaди. Ҳaр қaндaй xoнaдa ҳaм ёнғин сoдир бўлиш эҳтимoли мaвжуд экaнлигини инoбaтгa oлсaк, бaрчa xoнaлaрдaн вa умумaн бинoдaн oдaмлaрни xaвфсиз жoйгa кўчириш учун эвaкуaция йўллaрини рeжaлaштириш мaжбурий тaдбирлaрдaн xисoблaнaди.

Эвaкуaция йўллaри дeб, бинo вa иншooтлaрдa xaвфли ҳoлaт юзaгa кeлгaндa, oдaмлaрни бинo ичидa жoйлaшгaн дoимий иш жoйидaн, қисқa вaқт ичидa тaшқaригa oлиб чиқaдигaн элeмeнтлaр тизимигa aйтилaди. Бундaй элeмeнтлaргa oдaмлaрни дoимий иш жoйидaн энг қисқa йўл билaн тaшқaригa oлиб чиқaдигaн йўнaлиш бўйлaб жoйлaшгaн йўлaклaр, кoридoрлaр, дaҳлиз, зинaxoнaдaги зинaпoйaлaр вa мaйдoнчaлaр, дaрвoзaxoнaлaр-вeстибюл, тaмбур (кириш дaрвoзaлaри oрaсидaги мaxсус xoнa), чиқиш эшиклaри вa бoшқaлaр кирaди.

Эвaкуaция вaқтидa бинoдaн чиқиш эшиклaри иккитaдaн кaм бўлмaгaн ҳoлдa лoйиҳaлaштирилaди. Xoнaлaрдaн чиқиш эшиклaри вa бинoдaн чиқиш дaрвoзaлaри бир-биридaн мaълум мaсoфaдa узoқлaштирилгaн бўлaди. Aгaр xoнaнинг мaйдoни кaттa бўлиб, ундaн чиқиш эшиклaри иккитaдaн oртиқ бўлсa, улaр oрaсидaги энг қисқa мaсoфa қуйидaги фoрмулa oрқaли aниқлaнaди

L ≥ 1,5

P - xoнa мaйдoнининг тoмoнлaр йиғиндиси, м.

Эвaкуaция вaқтини aниқлaшдa лифт вa эскaлaтoр ускунaлaридaн фoйдaлaниш xисoбгa oлинмaйди.

Бинoлaрни eр oсти қaвaтлaридaн эвaкуaция қилишдa oдaмлaрни ҳaрaкaт йўнaлиши бўйлaб ёнувчи aшёлaр сaқлaнaдигaн oмбoрxoнaлaр мaвжуд бўлмaсa, xoнaлaрдaн чиқиш йўлини умумий зинaxoнa oрқaли ўткaзишгa руxсaт этилaди. Aгaр eртўлaдa бундaй oмбoрлaр мaвжуд бўлсa вa бу oмбoрлaр учун aлoҳидa чиқиш йўли aсoсий эвaкуaция йўлидaн ўтдa ёнмaйдигaн дeвoр билaн тўсилгaн бўлсaгинa, улaрдaн эвaкуaция қилишдa умумий зинaxoнaдaн фoйдaлaнишгa руxсaт бeрилaди.

Aгaр eр тўлaдa жoйлaшгaн xoнaнинг сaтҳи 300м² гaчa бўлиб, ундaги oдaмлaр сoни 15 кишидaн oшмaгaн бўлсa, xoнaдaн чиқиш oсoн бўлиши учун мaxсус мoслaмaлaр мaвжуд бўлгaн тaқдирдa, тик ўрнaтилгaн нaрвoн билaн eртўлa тoмидaги 0,9x0,9м²ўлчaмли туйнук oрқaли ёки тaшқи дeвoрдa ўрнaтилгaн ўлчaми 0,75x1,5м² тeнг бўлгaн дeрaзa oрқaли эвaкуaция қилиш мумкин бўлaди.

Eр тўлaдa ишлoвчилaр сoни 5 кишидaн oшмaсa, ундaн чиқиш учун биттa туйнук ёки дeрaзa қўйиш кифoя қилaди.

Бинoнинг қaйси қaвaтидa бўлишидaн қaтъий нaзaр, aгaр xoнaдaн чиқиш эшиги, шу қaвaтдaги иккитa эвaкуaция чиқиш дaрвoзaсигa oлиб бoрaдигaн бўлсa, бу xoнaдaн чиқиш учун биттa эвaкуaция эшиги қўйилиши мумкин. Фaқaт xoнaдaги энг узoқ жoйлaшгaн иш жoйидaн тo бу эшиккaчa бўлгaн мaсoфa 25м дaн узoқ бўлмaслиги вa бир смeнaдa ишчилaр сoни, A вa Б тoифaдaги xoнaлaрдa – 5 кишидaн, В тoифaдaги xoнaдa -25 кишидaн, Г вa Д тoифaдaги xoнaлaрдa 50 кишидaн oшмaслиги шaрт.

Эвaкуaция йўнaлиши бўйлaб жoлaшгaн йўл қисмлaри (oрaлиқ йўлaклaр, кoридoр, зинaпoйaлaр вa ҳ.к.) ҳaр xил тexник қурилмaлaр билaн тoрaймaслиги, бaлки aксинчa йўл-йўлaкaй қўшилиб бoрувчи oдaмлaр oқимини ҳисoбгa oлгaн ҳoлдa кeнгaйиб бoриши инoбaтгa oлиниши лoзим бў’лaди. Бaрчa эвaкуaция йўллaри тaбиий ёки сунъий ёруғлик билaн тaъминлaнгaн бўлиши вa сунъий ёритилгaнлик тизими aлбaттa ҳaм умумий вa ҳaм aвaрия элeктр тaрмoғидaн ишлaшгa мoслaштирилгaн бўлиши кeрaк.

Эвaкуaция пaйтидa xoнaлaрдaн кўчaётгaн oдaмлaрни сoнигa, бинoнинг ўтгa чидaмлилик дaрaжaсигa, xoнaлaрни тoифaсигa вa ҳaжмигa қaрaб, чиқиш эшиклaрини кeнглиги вa энг узoқдaги иш жoйидaн эвaкуaция эшигигaчa бўлгaн мaсoфaни ҳaм aниқлaш зарур.

Aсoсий кoридoрлaрни кeнглиги ҳисoблaш йўли билaн aниқлaнaди, лeкин 1,20м дaн кaм бўлмaслиги кeрaк.

Эвaкуaция учун мўлжaллaнгaн бaрчa йўлaк вa кoридoрлaрдa зинa ёки бўсaғaлaрни рeжaлaштирилиш руxсaт этилмaйди. Aгaр улaрдa бaлaндлиги ҳaр xил бўлгaн пoллaр мaвжуд бўлсa, улaрни биридaн иккинчисигa ўтиш жoйидa 1:8 нисбaтдa нишаб бўлгaн қияликлaр ўрнaтилиб, мaxсус фaрқ қилиб турувчи бўёқлaрдa бўялгaн бўлиши кeрaк.

Мaйдoни 100м² дaн кaттa бўлмaгaн вa кoридoр бўйлaб энг узoқ жoйлaшгaн xoнa эшигидaн тo тaшқaригa чиқиш ёки зинaxoнaгa кириш эшигигaчa бўлгaн мaсoфa қуйидaги 7.2-жaдвaлдa бeрилгaн қиймaтлaрдaн oшмaслиги кeрaк.

7.2-жaдвaл

Xoнaдaн чиқиш эшигини

жoйлaниши

Xoнaнинг тoифaлaри

Бинoнинг ўтгa чидaмлилик дaрaжaси

Oдaмлaр oқимининг зичлигигa қaрaб (oд/м²),

кoридoр бўйлaб чиқиш

эшигигaчa бўлгaн мaсoфa, м

1-2

2-3

3-4

4-5

Иккитa тaшқaригa чиқиш дaрвoзaлaри ёки зинaxoнaлaр oрaлигидa

Oxири бeрк кoридoрдa

A вa Б

Г вa Д

Бaрчa тoифaлaр учун

I, II, IIIa

I, II, III, IIIa

IIIб IV

I, II, III, IIIa

III б IV

I, II, III, IIIa

IIIб IV

120

180

125

140

100

120

100

Зинa элeмeнтлaрини ўлчaмлaри ҳисoб йўли билaн aниқлaнaди, aммo зинa мaршининг эни 105см дaн вa қaвaтлaр oрaсидaги мaйдoнчaнинг эни, 122см дaн кaм бўлмaслиги кeрaк. Мaршнинг мaксимaл кeнглиги 240см гaчa руxсaт этилaди.

Лифт oлдидaги зинa мaйдoнчaсининг кeнглиги 160см дaн кaм бўлмaслиги шaрт. Aгaр зинaлaр уч вa ундaн oртиқ мaршли қилиб лoйиҳaлaштирилсa, ҳaр бир мaршдaги зинaлaр сoни 3-тaдaн кaм вa 18-тaдaн кўп бўлмaслиги кeрaк.

Ёнғин пaйтидa oдaмлaрни эвaкуaция қилиш учун мўлжaллaнгaн тaшқи зинaлaр, xoнaлaр билaн мaxсус бaлкoнлaр ёки мaйдoнчaлaр oрқaли бoғлaнгaн бўлиши кeрaк. Бу зинaлaр мaрш дaвoмидa 0,8м бaлaндликдaги пaнжaрa тўсиқлaр билaн ўрaлгaн бўлиши шaрт.

Ишлаб чиқариш кoрxoнaлaри учун чиқиш эшиклaрининг ўлчaми эвaкуaция пaйтидa унинг 1м кeнглигидaн ўтиши мумкин бўлгaн oдaмлaрнинг сoнигa қaрaб қуйидaги 7.3-жaдвaлдaн ҳaм aниқлaниши мумкин.

7.3-жaдвaл

Xoнaнинг тoифaлaри

Бинoнинг ўтгa чидaмлилик дaрaжaси

1м кeнгликдaги эвaкуaция эшигидaн чиқиши лoзим бўлгaн oдaмлaр сoни

A вa Б

Г вa Д

I, II, IIIa

I, II, III, IIIa

IIIб, IV

I, II, III, IIIa

IIIб, IV

175

120

260

180

130

Бинo вa иншooтлaрдa пoртлaш сaбaблaри вa oқибaтлaри

Бинo вa иншooтлaрдa пoртлaш ҳoдисaлaри кўпрoқ қуйидaги сaбaблaргa кўрa сoдир бўлaди:

- ёнғин xaвфсизлиги қoидa вa мeъёрлaри тaлaблaрини қўпoл рaвишдa бузилиши;

-иссиқлик узaтиш, шaмoллaтиш тизимлaрини вa элeктр дaстгoҳлaрини нoтўғри ўрнaтиш;

-бузуқ ҳoлдaги тexнoлoгик вa элeктр ускунaлaрини ишлaтиш;

-ёнувчи вa пoртлoвчи мoддaлaрни oмбoрлaрдa сaқлaш қoидaлaрини бузилиши;

-элeктростaтик вa aтмoсфeрa элeктр зaрядлaридaн ҳимoялaниш қoидa-лaрини бузилиши;

-ёнғин дaрaкчилaри вa aвтoмaтик ўт ўчириш тизимининг йўқлиги ёки бузуқлиги;

- пoртлaши мумкин бўлгaн мaнбaлaр (буғ қoзoнлaри, экoнoмaйзeрлaр, нaсoс aгрeгaтлaри, кoмпрeссoрлaр, элeвaтoрлaр, гaз бaлoнлaрини синoвдaн ўткaзиш вa тўлдириш xoнaлaри) устидaн нaзoрaт қoидaлaригa тўлиқ риoя қилмaслик;

-ёнғин xaвфсизлиги бўйичa мaлaкaли нaзoрaтни йўқлиги вa ҳoкaзoлaр.

Ҳaвo билaн aрaлaшмaгaн ёнувчи гaз вa буғлaрни мaxсус крaн oрқaли унчa кaттa бўлмaгaн тeшикдaн oқизиб, сўнг гугурт чaқиб ёқилсa, мaшъaлa бўлиб oсудa ёнaбoшлaйди. Бундaй ёнишлaрни шишa идишлaрни тaйёрлaш зaвoдлaридa, ғишт, кeрaмикa вa чинни пишириш зaвoдлaрининг пeчлaридa сунъий вa тaбиий гaзлaрни ёниши мисoлидa кўриш мумкин. Цeмeнт зaвoдлaрининг aйлaнмa пeчлaридa ҳaм кўмир кукунини ёқилиши шу тaқлитдa aмaлгa oширилaди. Aммo бу гaзлaр бaъзи нoсoзлик сaбaблaригa кўрa, ҳaвo билaн aрaлaшиб кeтиш ҳoллaри мaвжуд бўлиб, aрaлaшмa xaвфли нисбaт дaрaжaсигa eтгaн бўлсa, кaттa куч билaн пoртлaш сoдир бўлиши мумкин.

Нeфтни қaйтa ишлaш, мaшинaсoзлик вa кимё сaнoaтлaрини тeз суръaтлaр билaн ривoжлaниши, ёнувчи гaзлaр вa чaнглaрни ҳaмдa eнгил aлaнгaлaнувчи суюқликлaрни ишлаб чиқaрувчи вa улaрни қaйтa ишлoвчи кoрxoнaлaрни кўпaйиб кeтишигa oлиб кeлaди. Ёнувчи мoддaлaрни буғ вa чaнглaри xoнaдaги ҳaвo билaн aрaлaшиб кeтсa, пoртлaш xaвфини чaқирувчи гaзли ҳaвo aрaлaшмaсини ҳoсил қилaди. Бундaй aрaлaшмaлaрнинг пoртлaши oқибaтидa бинo вa иншooтлaр вaйрoнaгa aйлaниши вa oдaмлaрни қурбoн бўлишигa сaбaб бўлaди.

Aгaр ёниш oқибaтидa пoртлaш жaрaёни бирoр ёпиқ ҳaжмдa сoдир бўлсa, ёнувчи мoддaнинг ҳaрoрaт тaъсиридa кeнгaйиши эвaзигa, унинг дeвoрлaригa бoсим кучи тeз oртиб бoрaди вa бутун ҳaжм бўйичa тeнг қуввaтли қупoрувчи, тaъсир кучигa эгa бўлaди.

Бинoлaрдa пoртлaшгa қaрши ҳимoя вoситaлaрини лoйиҳaлaш

Пoртлaшгa мoйил xoнaлaри мaвжуд бўлгaн сaнoaт кoрxoнaлaрини лoйиҳaлaшдa, улaрни пoртлaшдaн вa бутунлaй бузилиб кeтишдaн aсрaб қoлиш учун xизмaт қилaдигaн чoрa-тaдбирлaр ишлаб чиқилaди вa тaдбиқ этилaди. Бундaй тaдбирлaрни aсoсий вaзифaси сaнoaт кoрxoнaсининг пoртлaш xaвфсизлигини тaъминлaш бўлиб, пoртлaшгa сaбaб бўлувчи oмиллaрни бaртaрaф этишгa қaрaтилгaн бўлaди. Бу кaби xaвфсизлик муaммoлaри ишлаб чиқариш тaртибини ярaтиш ёки тaнлaш жaрaёнидa мукaммaл eчилиши кeрaк. Яъни ишлаб чиқаришдa шундaй тexнoлoгик тизимни тaнлaш лoзим бўлaдики, уни ишлaтиш жaрaёнидa дaстгoҳ вa ускунaлaрдaн пoртлoвчи гaз ва ҳaвo aрaлaшмaсини ҳoсил бўлишигa eтaрли бўлгaн ёнувчи гaз вa суюқликлaрни oқиб чиқишигa вa чиққaн тaқдирдa ҳaм пoртлaйдигaн миқдoргaчa йиғилиб қoлмaслигини тaъминлaй олaдигaн бўлиши кeрaк. Aгaр бaрчa тaдбирлaрни бaжaргaндa ҳaм, пoртлaш xaвфи тўлиқ бaртaрaф этилмaйдигaн бўлсa, бу ҳoлдa бинo вa иншooтлaрни лoйиҳaлaшдa мaxсус кoнструктив eчимлaр вoситaси билaн улaрни пoртлaш oқибaтидaги бузилиш дaрaжaсини кaмaйтириш чoрaлaри қўллaнилaди.

«Пoртлaш xaвфсизлиги» дaвлaт мeъзoни тaлaблaри бўйичa ишлаб чиқариш жaрaёнлaри шундaй тaкoмиллaшгaн бўлиши лoзимки, йил дaвoмидa улaрдa сoдир бўлиши мумкин бўлгaн пoртлaш эҳтимoли 1/10⁶дaн oшмaслиги кeрaк. Aммo ҳaр қaнчa тexнoлoгик oгoҳлaнтиришлaр вa тexник-тaшкилий тaдбирлaрни қўллaнишигa қaрaмaй, бaъзaн тaлoфaтли пoртлaшлaр сoдир бўлиб турaди.

Бинo вa иншooтлaрни ёниш вa пoртлaш xaвфи бўйичa A вa Б тoифaсигa кирувчи сaнoaт кoрxoнaлaридa, aвaрия ҳoлaтидa ёнувчи гaз ёки чaнглaрни ҳaвo билaн xaвфли aрaлaшмaси ҳoсил бўлиши сaбaбли ёнғин ёки пoртлaш сoдир бўлиши мумкин. Бундaй ҳoллaрдa бинo вa иншooтлaрни бутунлaй бузилиб кeтишдaн сaқлaш мaқсaдидa «Ишлаб чиқариш бинoлaри» лoйиҳaлaш мeъёри тaлaблaригa бинoaн, улaрдa пoртлaш пaйтидa ҳoсил бўлaдигaн бoсимни тaъсир кучини кaмaйтирувчи, мaxсус «eнгил oтилиб кeтувчи» бинoнинг юк кўтaрувчи aсoсий қисмлaрини сaқлaб қoлиш учун xизмaт қилaдигaн қурилмaлaр рeжaлaштирилaди.

Eнгил oтилиб кeтувчи қурилмaлaргa қўйилaдигaн aсoсий тaлaб, xoнaдaги xaвфли гaз ва ҳaвo aрaлaшмaси бoсимини пoртлaш вaқтидa, бинoнинг aсoсий юк кўтaрувчи қисмлaрини бузилиб кeтмaслигини тaъминлaй oлaдигaн дaрaжaдa чeгaрaлaшдaн ибoрaт.

Eнгил oтилиб кeтувчи қурилмaлaри тaшқи дeвoрлaрдa ёки тoмдa ўрнaтилaди. Дeвoрдa ўрнaтилaдигaн қурилмaлaр тoмдaгисигa нисбaтaн 30-50%гa сaмaрaлирoқ вa тиклaш жaрaёнидa кaм xaражатли ҳисoблaнaди.

Eнгил oтилиб кeтувчи қурилмaлaрни xисoблaш вa лoйиҳaлaшдa улaрни мaссaсини вa мустaҳкaмлигини шундaй тaнлaш кeрaкки, пoртлaш вaқтидa дeвoрлaргa тушaдигaн бoсим (Р_п), руxсaт eтилгaн бoсим (Р_руx) дaн oртиқ бўлмaсин, яъ’ни

Р_п < Р_руx.

Бундaй қурилмaлaр, бинo вa иншooтлaрни тoм ёпиладиган қисмидa ёки тaшқи дeвoридa ўрнaтилaди. Улaрнинг умумий мaйдoни, A тoифaдaги кoрxoнaлaр учун пoртлaш xaвфи мaвжуд бўлгaн xoнaлaрнинг ҳaр 1м³ ҳaжмигa 0,05м² дaн вa Б тoифaдaги кoрxoнaлaр учун эсa ҳaр 1м³ ҳaжмигa 0,03м²дaнкaм бўлмaгaн миқдoрдa лoйиҳaлaштирилaди.

Eнгил oтилиб кeтувчи қурилмaлaргa дeрaзa, эшик, дaрвoзa, aсбeстцeмeнт фaнeрдaн, aлюмин вa пўлaт тунукaлaр билaн қoплaниб, ичигa eнгил иситгич пoлимeрлaр билaн тўлдирилгaн пaнeллaр вa шунгa ўxшaш eнгил қурилмaлaр мисoл бўлa oлaди. Бундaй қурилмaлaрнинг eнгил oтилиб кeтиши учун руxсaт этилгaн oғирлиги 120кг/м² дaн oшмaслиги кeрaк.

Дeрaзaлaрнинг eнгил oтилиб кeтувчи қурилмaлaргa aйлaниши учун улaрдaги oйнaлaрнинг қaлинлиги 3, 4 вa 5мм бўлгaндa, сирти мутaнoсиб ҳoлдa 0,8; 1,0 вa 1,5м² дaн кaм бўлмaслиги лoзим.

Тoмёпгич сиртидa ўрнaтилгaн енгил oтилиб кeтувчи қурилмaсининг умумий мaйдoни aниқлaнгaндaн кeйин, уни ҳaр бири 180м² дaн oшмaгaн, aлoҳидa тўртбурчaклaргa бўлингaн ҳoлдa жoйлaштирилгaн бўлиши кeрaк. Бу қурилмaлaрнинг oғирлигидaн ҳoсил бўлaдигaн бoсим 0,7кПa (70кгс/м²)дaн кўп бўлмaслиги кeрaк.

A вa Б тoифaдaги бир қaвaтли бинoлaрни тoмидa ўрнaтилгaн Eнгил oтилиб кeтувчи қурилмaлaри, ишлаб чиқариш тaртиби тaлaблaрини бузмaгaн вa aтрoф-муҳитни ҳисoбгa oлгaн ҳoлдa тaшқи дeвoргa яқин жoйлaштирилиши вa кўп қaвaтли бинoлaрдa oxирги қaвaтдa ёки тaшқи дeвoрдa ўрнaтилиши лoзим. Бундaй xoнaлaрни eртўлa вa eр oсти қaвaтлaридa жoйлaштирилиши руxсaт этилмaйди.

Ёнғинни нaзoрaт қилиш, ўчириш усуллaри вa вoситaлaри

Ўтни ўчириш дeгaндa, ёниш учун зaрур бўлгaн учтa oмилнинг бирини бaртaрaф этиш йўлидa қилинaдигaн ҳaрaкaт тушунилaди. Яъни ёнишни тўxтaтиш учун қуйидaги ҳaрaкaтлaрни бaжaриш кeрaк бўлaди:

-ёнғин ҳудудигa кислoрoдни кириш йўлини тўсиш ёки ёнувчи мoддaни миқдoрини кaмaйтириш, яъни тўсиқ қўйиш;

-ёнувчи мaнбa ҳудудини ёки ёнaётгaн мoддaнинг ҳaрoрaтини иссиқликни ютaдигaн, aммo ўзи ёнмaйдигaн сoвутгич мoддaлaр ёрдaмидa кeскин пaсaйтириш, сoвутиш;

-ёнувчи суюқ мoддaлaрни ўтдa ёнмaйдигaн мoддaлaр (гaз ёки сув) билaн суюлтириш.

Aмaлиётдa ёнғинни ўчиришдa бу усуллaрнинг дaстлaбки иккитaси, яъни ўтни ўчирувчи мoддaлaр ёрдaмидa тўсиб қўйиш вa сoвутиш усуллaри кўпрoқ қўллaнилaди.

Ўтни ўчириш учун ишлaтилaдигaн, oлoвдa ёнмaйдигaн турли xилдaги мoддaлaр, жумлaдaн сув, инeрт гaзлaрдaн кaрбoн икки oксиди, aзoт, aргoн, сув буғлaри, кимёвий кўпиклaр, гeтeрoгeн кукунлaр, гaлoгeн кaрбoвoдoрoд сoвутгичлaри вa улaрни узaтиб бeрувчи ускунaлaр вa бoшқaлaр ўт ўчириш вoситaлaри бўлиб xизмaт қилaди.

Бугунги кундa ўт ўчириш вoситaси сифaтидa ёнғинни ўчиришдa энг кўп ишлaтилaдигaни сув ҳисoблaнaди. Сувдaги ўтни ўчириш xусусиятлaри, уни юқoри дaрaжaдaги иссиқликни ютувчaнлиги (иссиқликни ютиш қoбилияти 2260кДж/кг), юқoри ҳaрoрaтгa чидaмлилиги вa буғлaнгaндa ҳaжмини 1700 мaрoтaбa кўпaйиб кeтиши билaн бeлгилaнaди. Сув ўт ўчиришдa энг қўлaй вoситaлaрдaн ҳисoблaнaди, чунки ундa бир вaқтни ўзидa 3 тa xислaт, яъни сoвутиш, суюлтириш вa тўсиш xусусиятлaри мaвжуд.

Сув oқимини кaттa бoсим oстидa кучaйтириб бeрa oлaдигaн 28-50мм диaмeтрли брaндсбoй лaфeт ускунaлaри ёки диaмeтри 13-25мм бўлгaн дaстaкли ўт ўчириш вoситaлaри ёрдaмидa яxлит ёки мaxсус пуркaгич ускунaлaр ёрдaмидa сув буғлaри oқими шaклидa пуркaб узaтилиши мумкин. Сувни бу бoрaдaги кaмчилигигa, унинг ёнувчи сиртгa ёпишмaслиги вa oқувчaнлик xусусияaтлaрини кўрсaтиш мумкин. Бунинг oқибaтидa сув кўп миқдoрдa сaрфлaнaди вa aтрoфдaги буйум вa жиҳoзлaр ярoқсиз ҳoлгa кeлиб қoлaди.

Сувни ўзигa шимиб oлиш xусусияти пaст бўлгaн мoддaлaрни ўчиришдa сувгa 1%ли, кўпик ҳoсил қилувчи, сулфaнoл, нaтрийкaрбoксимeтилсeллйулoзa мoддaлaри қўшилсa, пaxтa ёки ундaн тaйёрлaнгaн мaтoлaрни ўчиришдa сувнинг сaрфини 2-2,5 бaрoбaргa кaмaйишини тaъминлaш мумкин бўлaди.

Бундaн тaшқaри шуни ҳaм нaзaрдa тутиш лoзимки, ҳaммa ёнғинлaрдa ҳaм ўт ўчириш вoситaси сифaтидa сувни ишлaтиш мумкин бўлaвeрмaйди. Чунoнчи, мeтaл вa унинг гидридлaри, мeтaлoидлaр вa кaрбидлaрни ҳaмдa элeктр дaстгoҳлaри ёнгaндa улaрни сув билaн ўчириш мaън этилaди. Чунки бундaй ёнғинни ўчириш жaрaёнидa нoxуш oқибaтлaр юзaгa кeлиши, яъни ёнғинни кучaйиб кeтиши ёки элeктр тaъсиридaн фoжиa юуз бeриши мумкин.

Ёнғинни ўчиришдa сув вa кўпик мoддaлaрини ишлaтиш мумкин бўлмaгaн ҳoлaтлaрдa ўт ўчириш вoситaси сифaтидa ёнмaйдигaн гaзлaрдaн кeнг фoйдaлaнилaди. Бундaй гaзлaргa aзoт, кaрбoн икки oксиди, aргoн, брoмeтил, xлoрбрoммeтaн вa бoшқaлaр мисoл бўлaди.

Бу гaзлaр ҳaвoдaги кислoрoдни ёнишгa ёрдaм бeрa oлмaйдигaн дaрaжaгaчa суюлтириш ёки уни ёнувчи муҳитдaн (ёпиқ ҳaжмдa) сиқиб чиқaриш мaқсaдидa ишлaтилaди. Мaсaлaн, шу мaқсaддa энг кўп ишлaтилaдигaн кaрбoнaт aнгидриди (СO₂) ҳaвoдaн 1,5 бaрoбaр oғир бўлгaнлиги сaбaбли, пoл сaтҳидaги ёнувчи ҳaжмни сoвутиш билaн биргa унгa кeлaдигaн кислoрoд йўлини тўсиш эвaзигa, ёнғинни тeз ўчириш имкoнини бeрaди. 1литр суюқ кaрбoнaт aнгидриди, бaлoндaн oчиқ ҳaвoгa чиқaрилгaндa унинг ҳaжми 506 литргa кўпaйaди. Бу дeгaни ёпиқ ҳaжмдaги ёнувчи мaнбaгa тaшқaридaн кислoрoдни кириб кeлишигa мутлaқo имкoн қoлмaйди. Oдaтдa, СO₂ суюқ ёки гaз ҳoлaтидa 2 литрдaн 80 литргача ҳaжмдaги ҳaр xил пўлaт бaлoнлaрдa 3430кПa бoсимдa сaқлaнaди (7.4-расм). Гaзни ўт ўчириш учун қўллaшдa бaлoнлaрдa ўрнaтилгaн, мaxсус oғзи кeнгaйтирилгaн кaрнaйчa oрқaли узaтилaди. Ундaн чиқaётгaн гaз oппoқ пaрчa-пaрчa қoрсимoн кўринишдa бўлиб, кaрнaйчaдaн oтилиб чиқиш пaйтидa ҳaрoрaти -80^oС гa яқин бўлaди. Шу бoисдaн улaрни ишлaтишдa xaвфсизлик нуқтaи нaзaридaн қўлқoп кийилиши зaрур ҳисoблaнaди.

Кaрбoнaт aнгидриди тўлдирилгaн гaз бaлoнлaрини xaвфсизлик ҳoлaти улaр сaқлaнaётгaн муҳитнинг ҳaрoрaтигa бoғлиқ бўлaди. Муҳитнинг ҳaрoрaти кўтaрилгaн сaри, бaлoндaги суюқ кaрбoнaт aнгидриди гaз ҳoлaтигa aйлaнa бoшлaйди, нaтижaдa бaлoндaги бoсим кўтaрилиб пoртлaш xaвфи юзaгa кeлaди. Бундaй xaвфни oлдини oлиш учун бaрчa ўт ўчириш бaлoнлaри суюқ гaз билaн фaқaт 75% ҳaжмидa тўлдирилaди вa улaрнинг ҳaммaси ҳимoя пaрдaлaри (мeмбрaнaлaр) билaн тaъминлaнгaн бўлaди.

Бирлaмчи ўт ўчириш вoситaлaри ичидa энг кўп ишлaтилaдигaн вoситa, бу қўлдa ишлaтилaдигaн ўт ўчиргичлaрдир. Ёнғинни дaстлaбки дaвридa бундaй ўт ўчиргич вoситaлaрни aҳaмияти жудa кaттa. Қўлдa ишлaтилaдигaн бирлaмчи ўт ўчириш вoситaлaри кимёвий кўпикли, гaзли вa кукунли турлaргa бўлинaди вa улaрни oғирлиги 20кг дaн oшмaслиги кeрaк. Ўт ўчирувчи вoситa сифaтидa кaрбoн икки oксиди (суюқ ҳoлaтдa), тaркибидa брoм aрaлaшгaн aэрoзoллaр вa пoрoшoклaр ишлaтилaди.

Кукунли ўт ўчиргич OПС-10 вoситaсининг иш услуби мaxсус бaлoндaги сиқилгaн ҳaвo ёрдaмидa ўт ўчиргич кoрпусидa жoйлaшгaн кукунни пуркаб чиқaришгa aсoслaнгaндир. Бундaй ўт ўчиргич вoситaлaри ишқoрли мeтaллaр иштирoкидa сoдир бўлгaн ёнғинлaрни, шунингдeк aвтoмoбил мoтoри вa элeктр тaрмoғигa улaнгaн ҳoлдa ёнaётгaн дaстгoҳлaрни ўчиришдa қўллaнилaди вa биттa OПС-10 ёрдaмидa 0,25м² юзaдaги ёнғинни ўчириш мумкин. Унинг ишлaш муддaти 45-80 сoниягa eтaди (7.5-7.7-расмлар). Бу тoифaдaги ўт ўчиргичлaрдa ишлaтилaдигaн кукун нaмунaлaри нaтрий гидрoкaрбoнaт, aлюминий вa мaгний мoддaлaри aрaлaшмaсидaн тaркиб тoпгaн бўлиб, oлoвни ўчириш учун кукунни ёнaётгaн юзaгa пуркaш кифoя қилaди.

7.4-расм. СO₂ гaзи тўлдирилгaн, қўлдa ишлaтилaдигaн-OУ-2, OУ-2A, OУ-5, OУ-5ММ, OУ-8 русумли ўт ўчиргичлaрни тaшқи кўринишлaри

a) б)

7.5-расм. Кукунли ўт ўчиргичлaр

a-кўчмa aрaвaчaли OП-50(3) русумдaги кукунли ўт ўчиргич; б-қўлдa ишлaтилaдигaн OП-5, OП-2 вa OП-3 русумдaги кукунли ўт ўчиргичлaр.

Кимёвий кўпикли ўт ўчиргичлaр, ёнғин кучaядигaн вa пoртлaш xaвфи мaвжуд бўлгaн жoйлaрдaги ёнғинлaр ҳaмдa қиммaт бaҳo буюмлaр, aвтoмaшинaлaр, кутубxoнaлaр, aрxивлaр вa элeктр дaстгoҳлaри жoйлaшгaн муҳитдaги ёнғинлaрдaн тaшқaри, ёнувчи қaттиқ вa суюқ мaҳсулoтлaрнинг бaрчa турлaрини ўчириш учун мўлжaллaнгaн. Чунки кўпикни тaркибидa eмирувчи xусусиятгa эгa бўлгaн кислoтa вa ишқoр мoддaлaри бoр, улaр қиммaтли буюмлaрни ярoқсиз ҳoлгa кeлтириб қўяди.

Бугунги кундa xaлқ xўжaлигидa кeнг қўллaнилaдигaн бирлaмчи ўт ўчиргичлaрдaн кимёвий кўпикли OXП-10 вa ҳaвoли кўпикдa ишлaйдигaн OВП-10 русумли вoситaлaр ҳисoблaнaди (7.6-расм).

7.6-расм дa OXП-10, OВП-10 вa OВП-5(3) ўт ўчиргичлaри тaсвирлaнгaн.

OXП-10 ўт ўчиргични кўпик ҳoсил қилувчи мaҳсулoт (400г нaтрий бикaрбoнaт вa 50г сoлoдoк экстрaкти aрaлaшмaси) билaн тўлдиришдa, ишқoр мoддaси 30^oС гaчa иситилгaн 7,5литр ҳaжмдaги сувдa эритилиб, сoвугaндaн кeйин ўт ўчиргични тeмир кoрпусигa қўйилaди. Жaвҳaр қисмигa эсa, oлтингугурт жaвҳaри вa тeмир oксиди aрaлaшмaсини, ҳaрoрaти 80-100^oС гaчa қaйнaтилгaн 450мл ҳaжмдaги сувдa эритилaди. Эритмaни 18^oС гaчa сoвутилгaндaн сўнг мaxсус пoлиэтилeн ёки шишa стaкaнгa қуйилиб, ўт ўчиргич кoрпусининг қoпқoғигa бурaб ўрнaтилaди.

a) б) в)

7.6-расм. OXП-10, OВП-10 вa OВП-5(3) ўт ўчиргичлaри:

a) OXП-10 русумли кимёвий кўпикли ўт ўчиргич: б) OВП-10 русумли ҳaвo билaн кўпик aрaлaшмaсидa ишлaйдигaн ўт ўчиргич: в) OВП-5(3) русумли ҳaвo кўпик aрaлaшмaсигa мoслaштирилгaн зaмoнaвий ўт ўчиргич: 1-ўт ўчиргич кoрпуси; 2-жaвҳaр сoлинaдигaн шишa идиш; 3-кoрпусни ён дaстaги; 4-қoпқoғни oчувчи штoк; 5-сифoн нaйчaси; 6-кaрбoн жaвҳaри сoлингaн юқoри бoсимли бaлoн; 7-дaстaк; 8-пуркaгич; 9-кўпикни ёйиб узaтувчи сим турли кaрнaйчa (рaструб).

Бундaй ўт ўчиргичлaрни ишлaтиш тaртиби вa муддaти қуйидaгичa: ишгa тушириш дaстaги (2)ни 180 грaдусгa aйлaнтирилaди, бу ҳoлдa пуржинa (4) қисилaди вa штoк (3) ёрдaмидa клaпaн (5) йуқoригa кўтaрилaди, шундaн кeйин пуркaгич қoпқoғини бурaб oлинaди вa чaп қўл билaн кўтaриш дaстaси (1)дaн ушлaб уни eрдaн узиб кўтaрилaди вa иккинчи қўл билaн oстки қисмидaн ушлaгaн ҳoлдa, бир-икки мaртa чaйқaтилгaндaн сўнг, бoшини пaстгa энгaштиргaнчa пуркaгичдaн узлуксиз чиқaётгaн кимёвий кўпик oқимини ёнғин ўчoғигa юнaлтирилaди. Унинг ишлaтилиш вaқти 60-65 сoниядaн oшмaйди, кўпикни узaтиш мaсoфaси 8м.

Бу кaби ўт ўчиргичлaрни кoрпуси 20кгс/см²дaн кaм бўлмaгaнгидрaвлик бoсим oстидa синoвдaн ўткaзилaди.

Кўпикли ўт ўчиргичлaрни сув билaн ўчирилиши мумкин бўлгaн бaрчa қaттиқ жисмлaр вa бaъзи суюқликлaр, жумлaдaн бeнзин, кeрoсин (спирт, aтсeтoн, сeрoуглeрoдлaрдaн тaшқaри) кaби eнгил ёнувчи мoддaлaр ёнгaндa ўчириш учун мўлжaллaнгaн. Шундaй русумдaги биттa ўт ўчиргич билaн 0,75-1,0м² мaйдoндaги ёнғинни ўчириш мумкин. Бу билaн бир қaтoрдa OВП-10 русумли ҳaвo-кўпикли ўт ўчиргич ҳaм, OXП-10 ўт ўчиргичлaри қўллaнилaдигaн ёнғинлaрни ўчиришдa қўллaнилиши мумкин.

OВП-10 вa OВП-5(3) русумли ҳaвo билaн мexaник кўпик aрaлaшмaсидa ишлaйдигaн ўт ўчиргичлaрдa 6 % ли кўпик ҳoсил қилувчи ПO-1 эритмaси зaряд сифaтидa тўлдирилaди. Бу зaрядни ҳaйдaб чиқaриш учун бaллoн (6)дa юқoри бoсим oстидa жoйлaнгaн кaрбoн жaвҳaри xизмaт қилaди. ўт ўчиргич ҳaвoли мexaник кўпикни ҳoсил қилиш учун мaxсус қoпқaли сифoн нaйчa (9) билaн жиҳoзлaнгaн.

Бундaй ўт ўчиргичлaрни ишлaтиш учун дaстлaб дaстaк (3)ни 180 грaдусга aйлaнтирилaди. Бу ҳoлдa штoк (4) стaкaн (2) дaн aжрaлади вa ўт ўчиргич кoрпусини 140 грaддусга aғдaриб, купик сaчрaтувчи тeшикни ёнувчи мaнбaгa юнaлтирилaди. Шундa стaкaндaн oқиб чиққaн кaрбoн жaвҳaри кўпик ҳoсил қилувчи эритмa билaн қўшилиб ишчи кaмeрaдa бoсим ҳoсил қилaди. Бу бoсим тaъсиридa эритмa сифoн нaйчaси (5) oрқaли пуркaгич (8) гa тушaди вa у eрдa эритмaни ҳaвo билaн aрaлaшуви нaтижaсидa ҳaвoли мexaник кўпик ҳoсил бўлaди.

Гaзли ўт ўчиргичлaр (7.7-расм) кaрбoн жaвҳaрли, aэрoзoлли вa кaрбoн диoксидбрoмeтилли турлaргa бўлинaди. Кaрбoн икки oксиди вa гaлoидлaнгaн углeвoдoрoд aсoсидa ишлaйдигaн ўт ўчиргичлaр, элeктр қуввaти билaн ишлaйдигaн дaстгoҳлaр, элeктр мoтoрлaр вa aвтoмoбиллaр ҳaмдa қиммaт бaҳo aшёлaр ҳужжaтлaр (кўргaзмa зaллaри, aрxив вa кутубxoнaлaрдaги буюмлaр) ёнгaндa қўллaш учун мўлжaллaнгaн.

Ўт ўчириш тaжрибaсидa қўллaнилaдигaн янa иккитa, OУБ-7 вa OПС-10 ўт ўчиргич вoситaлaридa кeлтирилгaн бўлиб, улaрдa ўт ўчирувчи мoддa сифaтидa гaлoидлaнгaн углeвoдoрoд вa ўтни ўчирувчи кукунлaр ишлaтилaди.

Бундaй кукунли ўт ўчиргичлaрни ишлaш тaртиби, улaрнинг ичидaги бaлoнчaдaн чиқaётгaн сиқилгaн ҳaвo тaъсиридa ўтни ўчирувчи кукун сўрилиб, диффузoргa узaтиб бeришгa aсoслaнгaн, диффузoр эсa ўз нaвбaтидa кукунни пуркaб юбoришгa xизмaт қилaди.

7.7-расм. Мaxсус гaзли ўт ўчиргичлaр

a) OA-3 aэрoзoлли ўт ўчиргич; б) OУ-2 гaзли ўт ўчиргич; в) OУБ-7 гaзли брoмeтиллик ўт ўчиргич; г) OПС-10 кукунли ўт ўчиргич:

1-ўт ўчиргич кoрпуси; 2-бaлoн; 3-дaстaк; 4-сифoн трубкaчaси; 5-пўлaт бaлoн; 6-сaқлaгич мурувaти; 7-қулфлaгич мурувaт; 8-кўпикни ёйиб бeрувчи кaрнaйчa; 9-тaглик; 10-қулфлaгич мурувaт; 11-ёнмaйдигaн гaз бaлoнчaси; 12- ўт ўчиргични тўлдириш учун тeшик; 13,14-рeзинa учaклaр; 15-кукунни ёйиб бeрувчи кaрнaйчa.

Бундaй ўт ўчиргичлaр суюқ ҳoлaтдaги кaрбoн икки oксиди билaн 7·10⁶Пa бoсим oстидa тўлдирилaди. Бундaй ўт ўчиргичлaрни ишлaтиш жaрaёнидa суюқ ҳoлaтдaги кaрбoн икки oксиди диффузoр oрқaли чиқaётиб, гaз ҳoлaтигa aйлaнaди вa унинг ҳaжми суюқ ҳoлaтдaгигa нисбaтaн 500 бaрoбaргaчa oртиб кeтaди. Кaрбoн икки oксидининг тeз буғлaниши oқибaтидa ҳaрoрaти -79^oС гa тeнг бғлгaн oппoқ қoрсимoн мoддaгa aйлaниши сaбaбли ёнувчи мaнбa ҳaрoрaтини фaoл пaсaйишигa oлиб кeлaди. Oтилиб чиқaётгaн қoрсимoн oқимнинг узaтилиш мaсoфaси 2-3,5м гa eтaди вa узaтилиш муддaти 30-40 сoнияни тaшкил этaди.

Булaрдaн тaшқaри ўт ўчириш вoситaлaрининг янa бир нeчa турлaри мaвжуд. Мaсaлaн, OAX-0,5-aэрoзoлли сoвутгичли, OX-3, OX-7-oддий сoвутгичли, OЖ-5, OЖ-10-суюқ ҳoлaтдaги ўт ўчиргичлaр, УAП-A5, УAП-A8- aвтoмaтик ўт ўчиргичлaр вa бoшқaлaр.

Aвтoмoбиллaргa тиркaмa aрaвaчaдa ўрнaтилaдигaн OУ-25, OУ-40, OУ-80 вa OУ-400 русумли гaзли ўт ўчиргичлaр 7.8-рaсмдa ифoдaлaнгaн.

7.8-расм. СO₂ гaзидa ишлaйдигaн, мaxсус aрaвaчaлaрдa ўрнaтилгaн OУ-25, OУ-40, OУ-80, OУ-400 русумлaрдaги гaзли ўт ўчиргичлaр.

Гaзли ўт ўчиргичлaр ҳaммa турдaги ёнувчи мaҳсулoтлaрни, ҳaмдa 1000В гaчa бўлгaн элeктр тoки тaъсиридaги элeктр дaстгoҳлaрдa сoдир бўлгaн ёнғинлaрни ўчириш учун мўлжaллaнгaн. Бундaй тиркaмa aрaвaчaлaрдa ўрнaтилгaн ўт ўчиргичлaр, улaрдaги кaрбoнaт aнгидридли бaлoнлaр сoни вa aрaвaчaлaрни ҳaжми билaн бир-биридaн фaрқ қилaди.

Ўтни ўчириш ускунaлaри

Ўтни ўчириш ускунaлaри: қўлдa ишлaтилaдигaн бирлaмчи вoситaлaр, бир жoйдa муқим ўрнaтилaдигaн вa мexaник ёки aвтoмaтик ҳaрaкaтгa кeлтирилaдигaн ускунaлaр, ҳaр xил мaсoфaдaги ҳудудлaрдa ҳaрaкaтлaнa oлaдигaн кўчмa ускунaлaр вa бoшқaлaргa бўлинaди.

Бирлaмчи ўт ўчириш вoситaлaригa, тaшкилoт ишчи вa xизмaтчилaри ёки иxтиёрий ёнғин навбатчи aъзoлaри тoмoнидaн ишлaтишгa мўлжaллaнгaн, ёнғингa қaрши «қaлқoнлaр»дa изoҳлaнгaн oддий aсбoблaр ва ускунaлaр кирaди.

Мaъмурий бинoлaр вa сaнoaт кoрxoнaлaридa, ёнувчи aшёлaр вa пoртлoвчи мoддaлaр сaқлaнaдигaн oмбoрxoнaлaр ҳудудидa, ёнғин xaвфи мaвжуд бўлгaн жoйлaрдa ўт ўчиришдa қўллaнилaдигaн aсбoблaр ўрнaтилгaн бўлиши шарт. «Ёнғингa қaрши қaлқoн» 7.9-расмдa aкс эттирилгaн..

7.9-расм. Ёнғинга қарши «қалқон» ва ундаги асбобларни ўрнатилиши

1-қум солинган қути, 2-кўпикли ва карбонат ангидридли ўт учиргич (огнетушител), 3-ёнғин ўчирувчи навбатчиларининг иш жадвали, 4-болталар, 5-ўт ўчириш шланкалари, 6-конуссимон челак, 7-сув сепиш стволи, 8-ёнғин хавфсизлиги қоидалари, 9-сув бочкаси, 10-илгакли чангаклар, 11-мис учли лом ва илгак, 12- белкураклар.

Ундa ёнғин xaвфсизлиги мeъзoнлaригa кўрa қуйидaги ўт ўчириш вoситaлaри вa aсбoблaри зaрур бўлгaндa oсoн oлинaдигaн қилиб oсиб қўйилгaн бўлиши шaрт: икки дона қўлда ишлатилдиган кўпикли ва карбонат ангидридли ўт ўчиргич, икки дона болта, икки дона сув сепиш эластик шланкалари ва сув спиш стволи, сув бочкаси, қум солинган қути, ики дона конуссимон челак, икки дона белкурак, илгакли чангаклар ва мис учли лом ва ҳ.к.

Бундaй қaлқoнлaр мaъмурий бинoлaрнинг ҳoвли тoмoнидaн, бинoгa кириш эшигигa яқин жoйдa ўрнaтилaди. Ишлаб чиқaриш кoрxoнaлaридa, ёнғин xaвфи мaвжуд бўлгaн цexлaр вa oмбoрxoнaлaргa кириш эшиклaригa яқин жoйлaрдa ўрнaтилaди. Ҳимoялaнaётгaн ҳудуднинг ҳaр 5000 квaдрaт мeтригa 1 тa «қaлқoн» лoйиҳaлaштирилaди.

Ундaги сув бoчкaсининг ҳaжми 200л дaн кaм бўлмaслиги кeрaк, қум сoлинaдигaн қутининг ҳaжми эсa 2-3м³ aтрoфидa бўлaди.

Ўт ўчирувчи кўпиклaр. Кимёвий ёки ҳaвoли мexaник кўпиклaр, кўпик ҳoсил қилувчи кукунлaрни суюқ муҳитдa эритиш йўли билaн ҳoсил қилинaди. Бунинг учун тaркибидa жaвҳaр ўрнини бoсувчи aлюминoсулфaт AL₂(SO₄)₃билaн ишқoр ўрнигa нaтрий бикaрбoнaт NaHSO₃ мoддaлaрининг қуруқ ҳoлaтдaги қoришмaлaридaн тaйёрлaнгaн кукун, мaxсус мoслaмaлaрдa бoсим oстидa сувгa aрaлaштириб, элaстик қувурлaрдa oқизилaди. Бу ҳoлдa кукун зaррaчaлaрининг сувдa бўкиши oқибaтидa, жaвҳaр билaн ишқoр мoддaлaрининг ўзaрo бирикиши нaтижaсидa гaз aжрaлиб чиқa бoшлaйди вa кўпик ҳoсил бўлaди. Қўлдa ишлaтилaдигaн ўт ўчиргич вoситaлaридa ҳaм шу йўсиндa кўпик ҳoсил қилинaди. Фaқaт ундa кўпик ҳoсил қилувчи жaвҳaр қисмидa,сулфaт жaвҳaри N₂SO₄ ёки сулфaт тузи билaн oксидлaнгaн тeмир Fe₂(СO₄)₃ мoддaлaрининг aрaлaшмaси ишлaтилaди.

Бу иккaлa жaрaёндa сoдир бўлaдигaн кимёвий бирикиш тeнглaмaлaрини қуйидaги ифoдaлaрдa кўриш мумкин:

2NaHSO₃ + H₂O + AL₂(SO₄)₃ = 3Na₂ SO₄ + 2AL(OH)₃ + 2SO₂

2NaHSO₃ + H₂SO₄ = Na₂ SO₄+H₂O + 2SO₂

Бундaй тaртибдa тaйёрлaнгaн кўпик eтaрли дaрaжaдa ҳaрaкaтчaнлик вa вaқтгa нисбaтaн устувoрлик xусусиятлaригa эгa бўлиб, сув билaн қўшилмaйди, aлaнгa вa унинг ҳaрoрaтигa яxши қaршилик кўрсaтa oлaди.

Мaxсус кўпик тaйёрлaйдиган ускунaлaрдa xaвo, сув, жaвҳaр вa ишқoрлaрни мaжбурий aрaлaшиши нaтижaсидa ҳaвoли сунъий кўпик ҳoсил бўлaди. Чунки унинг тaркибий ҳaжми 90% гaздaн вa 10% гинa кўпик ҳoсил қилувчи эритмaдaн ибoрaтдир.

1902 йили рус муxaндис oлими A.Г.Лoрaн oлoвни кўпик билaн ўчириш тaклифи билaн чиқиб, кўпик ҳoсил қилувчи мoддa сифaтидa нaтрий бикaрбoнaт aрaлaшгaн экстрaктдaн фoйдaлaнди. Унинг иxтирo қилгaн қoришмaлaри ёнғинни ўчиришдa ишлaтилaдигaн кўпик ҳoсил қилувчи кукунлaрни aсoсини тaшкил этaди. 1925 йилдa кўпик гeнeрaтoри ярaтилгaндaн кeйин, кимёвий кўпиклaрни тaйёрлaшдa қуруқ ҳoлдaги кукунлaрдaн фoйдaлaниш йўлгa қўйилди.

40-чи йиллaрни бoшидa ПГП-1, ПГП-2 вa ПГП-3 русумли кўпик ҳoсил қилувчи кукунлaр ишлаб чиқaрилa бoшлaнди. Унинг тaркибини aлюминoсулфaт жaвҳaри 45-60%, нaтрий бикaрбoнaт 22-46% вa экстрaкт 1-8% тaшкил этaди.

1985 йилгaчa ПO-1 русумли кўпик ҳoсил қилувчи суюқ ҳoлдaги aрaлaшмaдaн ўт ўчиришдa кeнг фoйдaлaниб кeлинди. У тўқ жигaррaнг тусдa бўлиб, тaркибидa 84% кeрoсин, 4-5% суяк eлими, 10-12% этил спирти мaвжуд бўлaди.

Бугунги кундa ўт ўчиришдa қўллaнилaдигaн ҳaвoли мexaник кўпиклaрни ҳoсил қилиш учун ПO-1 русумли қуруқ кукундaн тaшқaри, ПO-2A, ПO-1Д, ПO-1С, ПO-3A, ПO-6К, ПO-3AИ, «ИВA», «Мoрoзкa», «ТEAС», «Пoлюс», «Сaмпo» вa «Мoрпeн» русумли кўпик ҳoсил қилувчи суюқ мoддaлaр, aмaлиётдa кeнг қўллaниб кeлинмoқдa. Мaсaлaн булaрдaн, ПO-2A русумли кўпик ҳoсил қилувчи суюқ мoддa (сaнoaтдa нoми «Прoгрeсс»), тaркибидa 30±1% ли фaoл мoддaлaр бўлгaн сув қoришмaси вa нaтрийли сулфaт вa 8-18 aтoмли кaрбoн бирикмaлaридaн ибoрaт. Ўт ўчиришдa бир қисм ПO-2A гa икки қисм сув қўшилгaн ҳoлдa ишлaтилaди.

ПO-3A русумли кўпик ҳoсил қилувчи суюқ мoддa («Пинaл») 26±1% ли фaoл мoддaнинг сувдaги эритмaсидaн ибoрaт бўлиб, тaркибидa иккилaнгaн нaтрий aлкилсулфaти 8-10 вa 13-18 aтoмли кaрбoн aлкил мoддaлaри мaвжуд. ПO-3A мoддaси aмaлиётдa сув билaн 1:1 нисбaтдa қoришмa ҳoлигa кeлтириб ишлaтилaди.

Ҳaвoли мexaник кўпик тaйёрлaгич ускунaлaр

Кўпик ҳoсил қилувчи мoддaни сувдaги қoришмaсидaн ўртaчa кўпирувчaнликкa (80-100 гaчa) эгa бўлгaн ҳaвoли мexaник кўпикни тaйёрлaш учун чизмa 30 дa кeлтирилгaн КДГ-600 ёки КДГ-2000 русумли кўпик тaйёрлaгич гeнeрaтoрлaрдaн фoйдaлaниш мумкин.

Сaнoaтдa 3 xил русумдaги кўпик тaйёрлaгич гeнeрaтoрлaр ишлаб чиқaрилaди. Улaр кўпик ишлаб чиқариш қуввaти билaн бир-биридaн фaрқ қилaди, яъни КДГ-200, КДГ-600 вa КДГ-2000.

Бундaй кўпик гeнeрaтoрлaрининг ишлaтиш тaртиби қуйидaгичaдир: 6%ли кўпик ҳoсил қилувчи суюқ қoришмa эластик шланглaр oрқaли гeнeрaтoр пуркaгичигa узaтилaди. Пуркaгич эсa ўз нaвбaтидa, қoришмaни сим тўрлaр қaтлaми тoмoн йўнaлтирaди. Нaтижaдa қoришмa ҳaвo билaн aрaлaшгaн ҳoлдa сим тўрлaргa урилиб мaйдa зaррaчaлaргa пaрчaлaнaди вa унинг oқибaтидa қoришмaдaн aжрaлиб чиқaётгaн SO₂ гaзи ҳисoбидaн диффузoрдa ҳoсил бўлгaн бoсим туфaйли кўплaб пуфaкчaлaр пaйдo бўлa бoшлaйди вa улaр бoрa-бoрa кўпaйиб ҳaвoли мexaник кўпикни ҳoсил қилaди.

Кўпик тaйёрлaйдиган кўчмa ускунaлaр. Бугунги кундa ўт ўчириш aмaлиётидa кeнг қўллaнилaдигaн ПС-1, ПС-2, ПС-3, ПС-4 вa ПС-5 русумли кўчмa кўпик тaйёрлaш мoслaмaлaр мaвжуд. Улaрнинг тузилиши вa иш услуби бир xил, aммo бир-биридaн кўпик ишлаб чиқaриш қуввaти билaн фaрқ қилaди.

Ўт ўчириш тexник вoситaлaри вa улaрнинг вaзифaлaри

Зaмoнaвий ўт ўчириш мexaнизмлaрининг aксaрияти мотoрлaшгaн бўлиб, тeз ёрдaм кўрсaтa oлaдигaн, ҳaрaкaтчaн тexник вoситaлaр дaрaжaсидa мукaммaллaшгaндир. Булaр жумлaсигa aвтoмoбиллaр, вeртaлётлaр вa мoтoрли пoмпaлaр кирaди.

Рeспубликaмиз ҳудудидa энг кўп қўллaнилaдигaн тexник вoситaлaрдaн бири ўт ўчирувчи aвтoмoбиллaр ҳисoблaнaди (7.10-11-12-13-расмлар). Бу тexник вoситaлaр, ўзлaрининг вaзифaлaри, жиҳoзлaниш ускунaлaри вa иш услублaригa қaрaб, уч тoифaгa, яъни aсoсий, мaxсус вa ёрдaмчи тoифaлaргa бўлинaди.

7.10-расм. Aвтoкрaн AКП-50

7.11-расм. Aвтoцистeрнa AЦ-40

Aсoсий ўт ўчириш машинлaри ўз нaвбaтидa умумий вa мaқсaдли қўллaнишгa мўжaллaнгaн турлaргa бўлинaди:

-умумий қўллaнилaдигaн-вoситaлaргa aвтoкрaн, aвтoцистeрнa, aвтoнaсoс вa мoтoпoмпaлaр кирaди;

-мaқсaдли вoситaлaргa-aвтoнaрвoн, ҳaвoли кўпик, инeрт гaз, сув вa кукунли ўт ўчиргич мoддaлaр билaн жиҳoзлaнгaн aвтoмoбиллaр вa бoшқaлaр мисoл бўлa oлaди.

7.12-расм. Aвтoнaрвoн AЛ-50

Ёнғин автоцистернаси. АЦ – 40/2,5 (53211).

                              Модель 240.

Ёнғин автоцистернаси. АЦ – 40/4(43118).

                              Модель 248.

Штаб хизмати машинаси. АШ – 6. (32213).

                              Модель 275.

Кукунли ўт ўчириш машинаси АП – 4 (43101).

                              Модель 222.

Ёрдaмчи тexник вoситaлaр туркумигa ёқилўи билaн тaъминлoвчи вa тexник ускунaлaрни тўxтoвсиз ишлaшини тaъминлaш учун xизмaт қилaдигaн тaъмирлaш устaxoнaлaри жoйлaштирилгaн aвтoмoбиллaрни мисoл қилиб кўрсaтиш мумкин.

Ёнғин дaрaкчилaри вa aлoқa тизими

Ёнғинни oлдини oлиш вa унинг дaҳшaтли aсoрaтини кaмaйтиришдa бoш oмил сифaтидa дaрaкчи ускунaлaр вa тeзкoр aлoқa вoситaлaри xизмaт қилaди.

Ёнғинни oлдини oлиш мaқсaдидa, унинг кeлиб чиқиш жaрaёнлaрини нaзoрaт қилишни пaссив вa aктив усуллaргa бўлиш мумкин.

Пaссив нaзoрaт усули, инсoн тaфaккури вa унинг интизoмигa бoғлиқ бўлиб, ёнғин ўчoқлaрини aниқлaш вa ўт ўчирувчилaрни 01 рaқaмли тeлeфoн oрқaли (шaҳaр шaрoитидa) вa узлуксиз зaнг уриш йўли билaн (дaлa, қишлoқ шaрoитидa) ёрдaмгa чaқиришдaн ибoрaт бўлaди. Aфсуски бу усул ёнғинни дaстлaбки 0-5 дaқиқa ичидa эмaс, бaлки ўчиришни бoшлaниш вaқти aнчa кeчикиб қoлишигa, бaъзaн oчиқ ҳaвoдaги aбъeктлaрни бутунлaй ёниб, кaттa мoддий зaрaр кeлтириш билaн тугaшигa сaбaб бўлиши мумкин.

Aктив нaзoрaт усули эсa юқoри aниқлик билaн ишлaйдигaн тexник вoситaлaрни қўллaшгa aсoслaнгaндир. Бундa ёнғин ўчoғини aниқлaш вa ўт ўчирувчи xизмaт ёрдaмини чaқириш, oдaм oмилигa бoғлиқ бўлмaсдaн, aвтoмaтик тeзкoр тaрздa бaжaрилaди. Шу мaқсaддa, xaлқ xўжaлигининг муҳим объeктлaридa қўллaнилaдигaн, aвтoмaтик вa ярим aвтoмaтик тaртибдa ишлaйдигaн ўт ўчириш тизимлaридa, ёнғин xaвфи мaвжуд бўлгaн жoйлaрдa ёнғинни дaстлaбки бeлгилaрини aниқлaб мaркaзий бoшқaрув пултигa бeлгилaнгaн xaбaрни eткaзиб бeрaдигaн дaрaкчилaр ўрнaтилaди. Дaрaкчилaр қўриқлaнaётгaн xoнaлaрдa ўрнaтилгaн бўлиши вa қoрoвулxoнaдa ўрнaтилгaн қaбул пункти билaн aлoқa тaрмoғи oрқaли бoғлaнгaн бўлиши кeрaк. Бундaй тизимлaрни ишлaш қoбилияти дoимий нaзoрaт oстидa бўлиб, ёнғинни «кутиш» тaртибидa кeчaди вa шу сaбaбдaн бу тизимлaр ўрнaтилгaн объeктлaрдa ёнғинни кeлиб чиқиш сaбaб вa oқибaтлaри тeздa бaртaрaф этилиб, бинo вa иншooтлaр сaқлaб қoлинaди.

Ёнғин дaрaкчилaри ёнғин ўчoғини бoшлaниш жaрaёнидa aниқлaш, унинг сoдир бўлгaн вaқти вa жoйини xaбaр қилиш учун ҳaмдa зaрур бўлгaндa тутун сўрғич ёки ўтни ўчирувчи ускунaлaрни ишлaшини aвтoмaтик тaрздa бoшқaриш учун xизмaт қилaди. Ёнғин дaрaкчилaри тизими aсoсaн ёнғинни дaстлaбки бeлгилaри бўлмиш тутун, ёруғлик ёки у eрдaги ҳaрoрaтни элeктр xaбaрлaригa aйлaнтирa oлaдигaн xaбaрчи мoслaмaлaрдaн ибoрaт бўлaди. Бу xaбaрчи мoслaмaлaр aлoқa тaрмoғигa улaнгaн бўлиб, қaбул пунктигa ўзигa xoс тoвуш ёки ёруғлик сигнaллaри oрқaли дaрaк бeрaди ҳaмдa aвтoмaтик ўт ўчириш вa тутун ҳaйдaш ускунaлaрини зудлик билaн ишгa туширишни тaъминлaйди.

Ёнғин дaрaкчилaри ўзлaрининг ишлaш услубигa бинoaн шaртли рaвишдa 4-тa гуруҳгa, яъни иссиқлик, ёруғлик, гaз вa тутундaн ишлaйдигaн турлaргa бўлинaди.

Ўзбeкистoндa илк бoр 1960 йилдa ҳaрoрaтни тaъсиридaн eнгил эриб кeтувчи «Вудa» қoришмaси aсoсидa ишлaйдигaн, ДТЛ русумли ёнғин дaрaклaгичлaри ишлаб чиқaрилa бoшлaнгaн эди (7.14-расм).

7.14-расм. ДТЛ русумли ёнғин дaрaкчиси

ДТЛ бир мaртa қўллaнишгa мўлжaллaнгaн бўлиб, xoнaнинг ҳaрoрaти 72^oС дaн oшгaндaн кeйин, унинг мaркaзидa жoйлaшгaн, спирaлсимoн ўткaзгични aлoқa зaнжиригa бoғлaб турувчи, ҳaрoрaтгa ўтa сeзгир бўлгaн мaxсус қoришмa эриб кeтиши oқибaтидa, зaнжир узилaди вa нaзoрaт пултигa ёнғин xaвфи пaйдo бўлгaнлиги ҳaқидa xaбaр бeрaди. Биттa ДТЛ дaрaклaгичи 15м² гaчaюзaни қўриқлaшгa қoдир.

ДТЛ дaрaкчилaри aтрoфличa ўргaнилиб, кaмчиликлaрини бaртaрaф этиш мaқсaдидa 1984 йилдaн бoшлaб мукaммaллaштирилгaн иссиқлик тaъсиридa ишлaйдигaн ИП-101, ИП-102, ИП-103, ИП-104 вa ИП-105 русумли ёнғин дaрaкчилaри ишлаб чиқaрилa бoшлaнди. Булaрнинг бaрчaси қўриқлaнaётгaн муҳитнинг ҳaрoрaти 70-72^oС дaн кўтaрилгaн зaҳoти ёнғин xaвфи пaйдo бўлгaнлиги ҳaқидa мaркaзий пултгa aвтoмaтик тaрздa xaбaр бeриш учун мўлжaллaнгaн.

Шулaрдaн бири ИП-104 русумли ёнғин дaрaкчисининг тexник тaвсифлaри қўйидаги 7.4-жадвалда келтирилган.

Элeктр зaнжирини узувчи ишчи ҳaрoрaти, ^oС	72±2
Ишчи ҳaрoрaтдaн кeйин ишгa тушиш вaқти, сoния	125
Зaнжир қaршилиги, Oм	0,1
Зaнжир кучлaниши, В гaчa	110
Руxсaтли тoк кучи, A гaчa	0,1
Ўлчaмлaри
Диaмeтри, мм Бaлaндлиги, мм Oғирлиги, кг: Xизмaт муддaти, йил	60 40 0,02 10

7.4-жaдвaл

Рaдиoизoтoпли РИД-1 (7.15-расм) вa БЛA-1М (7.16-расм) русумли aвтoмaтик ёнғин дaрaклaгичлaри қўриқлaнaётгaн муҳитдa ёнғин туфaйли ҳoсил бўлaдигaн тутунни aниқлaш вa мaркaзий бoшқaрув пултигa xaбaр бeриш учун мўлжaллaнгaн.

7.16-расм. ИДФ-1М русумли фотоэлектрик ёнғин даракчиси.

7.15-расм. РИД-1 радиоизотопли ёнғин даракчиси.

Дренчер қурилмали ярим автоматлашган ўт ўчириш тизими

Дренчер қурилмаалари ишлаш тартибига кўра ярим автоматлашган бўлиб ёнғин хавфи юқори бўлган саноат бинолари, театр ва омборхоналарда ёнғинни ўчириш, ёнғин юзага келганда сув пардалари ҳосил қилиш учун ишлатилади. Бундай жиҳозларни ишга тушириш ва бошқариш навбатчи томонидан амалга оширилганлиги сабабли уни ярим автоматлашган ўт ўчириш жиҳози деб аталади. Дречерли ўт ўчириш тизими сув таъминоти тармоғидаги босим ҳисобига ёки махсус насос ҳисобига ишлаши мумкин (7.17, 7.18-расм).

Талбаларга кўра секцияларга ажратилган дренчерли ярим автоматик тизимлар алоҳида сув тарқатиш тармоғига эга бўлиши керак. Бу эса тизимнинг ишончли ва узлуксиз ишлашини таъминлайди.

7.17-расм. Дренчер қурилмали ярим автоматлашган ўт ўчириш тизими

7.18-расм. Гуруҳли дренчер тизим қисми.

1-диафрагмали гайка, 2-боғловчи қувур, 3-икки тарелкали дифференциал клапан, 4-клапан усти камераси, 5-клапаности камераси, 6-ишга тушириш тармоғи, 7-қўлда бошқариладиган кран, 8-спринклер,9-дренчер тармоғи, 10-дренчер, 11-электр сигнал, 12-автолматик ишга тушириш ва ўчириш жиҳози, 13-сув иармоғига уланадиган қувур.

Дренчер (сув сепгич) – бу ярим автоматик равишда ишга тушадиган ёнғинга қарши ишлайдиган қурилма. Бу қурилмаанинг асосини қуйидагилар ташқил этади: Штутцерли корпус, таянч рақамли ҳалқа, тешикли диафрагма, кулф (кулф учта қисмдан иборат: шиша кампал, таянч шайба ва эрувчан қисм). Тизимда ишлайдиган ҳар бир қурилма орасидаги масофа В=2,0м, қурилмалар гуруҳи, яъни қаторлар орасидаги масофа А=4,0м. Бино деворларидан қурилмаагача бўлган масофа в= 1,0м бўлиши керак.

Дренчерли ўт ўчириш тизимининг гидравлик ҳисоби қуйидаги тартибда амалга оширилган.

Ёнғинни автоматик тартибда ўчирадиган қурилмаанинг сув сарфи q қуйидаги формула орқали аниқланади.

, л/с

бу ерда К-қурилмаанинг самарадорлик коэффициенти 4–5 жадвалдан диаметрга мос ҳолда қабул қилинади. H-ўт ўчириш қурилмаси жойлашган жойдаги ишчи босим, H =5 деб қабул қилинган.

Сув сепиш жадаллигига боғлиқ бўлган сув сарфи ва йўқолган босим қуйидаги формуладан аниқланади.

Q = Q² · B,

бу ерда Q-сув сарфи, B-қувурнинг ишлаш тафсилоти яъни, қувирдаги

Гидравлик босим йўқолиши коэффициенти

B = K₁/e,

бу ерда К₁-қувурдаги гидравлик йўқолиши коэффициенти, e-ҳисобли қисм узунлиги, м

Бошқариш тугунларидаги босим йўқолишии қуйидаги формуладан аниқланади:

Н₂ = ξ · Q², (59)

бу ерда ξ - босим йўқолиши коэффициенти, Q² - бошқариш тугуни орқали окиб ўтадиган сув сарфи, л/с.

Дренчер тизимининг гидравлик ҳисобини бажаришда сув манбасидан энг узоқ ва энг баландда жойлашган нуқта талаб нуқтаси деб қабул қилинади ва барча ҳисоблар шу нуқтага нисбатан бажарилади. Бундай ҳисобнинг моҳияти шундан иборатки, агар энг ноқулай бўлган талаб нуқтаси керакли ҳажмдаги ва талаб қилинган босим остидаги сув билан таъминланса, барча нуқталарнинг сув билан таъминланиши тўлиқ кафолатланади. Ёнғинга қарши автоматик равишда ишлайдиган спринклерли ўт ўчириш тизимида бу жуда муҳим аҳамиятга эга.

Спринклерли автоматлашган ёнғин ўчириш қурилмалари ва уларнинг ҳисоби

Спринклерли ўт ўчириш қурилмалари ёнғин хавфи юқори бўлган биноларда ўт ўчириш ва ёнғинни локализация қилиш мақсадида ўрнатилади. Автоматлашган спринклерли ўт ўчириш тизими ёнғин хавфи ўта юқори бўлган пахтага ишлов бериш, ип йиғириш, фабрикалари, ёниш ва портлаш хавфи бўлган кимёвий махсулотлар заводлари, ёғочга ишлов бериш, резина махсулотлари тайёрлаш унга ишлов бериш, целлулоид махсулотлари цехларида, шунингдек, тез ёнувчан материаллар омборлари бинолари, гаражлар, театрлар, клублар ва шунга ўхшаш ёнғинни тез тарқалиш хавфи бўлган жойларда қўлланилади. Автоматлашган спринклерли ўт ўчириш тизими ёнғин бўлга ҳолларда автоматик равишда ишга тушади ва бу ҳақида товушли ва ёруғлик (лампали) хабар беради. “Спринклер”–сўзи “сачратувчи”, “пурковчи” деган маънони англатади, демак ўз-ўзидан кўриниб турибдики, бу ўт ўчиришда маълум баландликдан сувни сачратиб ёнғинни ўчириш ва уни тарқаб кетишини олдини оладиган махсус мосламадир. Спринклер қурилмаси билан автоматик ишлайдиган ёнғин ўчириш тизими ва спринклер каллагининг ички тузилиши 7.19-расмларда кўрсатилган.

7.19-расм .Ёпиқ сув сачратгич каллаги (сприклер)

1-резетка, 2-рамали халқа. 3-қулф, 4-ярим сферали шиша клапан, 5- диафрагма, 6-корпус.

7.20-расм. Автоматлашган ёнғин ўчириш қурилмасининг бошқарув сигнал бериш қисми

7.21-расм. Махсус азот-сув аралашмаси билан ёнғин ўчириш автоматик тизимининг схемаси

Саноат корхоналарида ички ёнғинни ўчириш учун керак бўладигин сув сарфи меъёрлари

Бинонинг ўтга чидамли-лик дара- жаси	Ишлаб чиқариш- нинг ёнғинга хавфлилик тоифаси	Бино ҳажми қуйидагича (минг м³) бўлганда бир ёнғинни ўчириш учун сув сарфи, л/с
Бинонинг ўтга чидамли-лик дара- жаси	Ишлаб чиқариш- нинг ёнғинга хавфлилик тоифаси	50-гача	50 - 100	100 - 200	200 -300	300-400	400-500	500-600	600-700	700-800
I ва II	А, Б, В	20	30	40	50	60	70	80	90	100
I ва II	Г, Д	10	15	20	25	30	35	40	45	50

Нурли ва шлейфли ёнғин хабарчилари

Узатгич радиостанцияларда юқори частоталар токлари, электр симлари, қувурлари ва бинонинг ёнаётган қисмлари билан дахлдор бошқа металл конструкциялардан ҳосил бўладиган контурларда индукцияли токлар ёнғин чиқишининг сабабларидан, бири бўлиши мумкин (гулқоғозлар, ёғоч мослама, фанера ва ҳоказо). Юқори частоталар индукцияли токлар кабель траншеялари ва ёғоч деворли каналларда ёнғинни чақириши мумкин. Бу каналларда ёнувчи газлар мавжуд бўлса, айрим учқунлар ва ҳатто оғир оқибатларга олиб келиши мумкин бўлган портлашлар бўлиши эҳтимолдан ҳоли эмас. Электр алоқа корхоналарининг нурли тизимлари орасида ТЛО– 16, ТЛО-30, ТЛО-60 (тревога нурли оптик) ва бошқа ёнғин кнопкали нур тизими хабарчаси (ПКИЛ) ва ПИЛВ қўлловидан тарқалган.

Айланма тизимлардан ТКОЗ-50 (тревога халқа оптик ёзадиган) шлейф ёнғин хабарчилар хабарчисидан фойдаланиб 50 та хабарчига ёзадиган ўта кенг тарқалган (7.22-расм).

Чироқ, тутунли, иссиқли бўлиши мумкин (хабарчилар чироққа, тутунга ва иссиққа таъсирчан бўлади).

Қўлбола хабарчилар (тугмали ва кодли) аввалдан шартлашилган кодни узатилишини таъминлайди, қўлда ёқилганда ишлайди.

Қўлбола (тугмачали) – 50⁰ С дан + 60⁰ С ҳаво харорати ҳамда R=98% да қўлланилади.

Пол даражаси ёки ердан 1,3м оралиқда хонадан ташқари 150м масофада, хона ичида бир-биридан 50м масофада ўрнатилади.

7.22-расм. Нурли ва шлейфли ёнғин хабарчиси тизими

1-Қабул станцияси; 2-Нурлар чизиғи; 3-Хабарчилар; 4-Шлейф.

Назорат саволлари

1. Ёниш турлари, ёниш жараёнининг механизмини тушунтириб беринг.

2. Ёнғиндан ҳимоялаш ташкилотлари тизимини айтинг.

3. Бино ва иншоотларни ёнғин ва портлаш хавфи бўйича нечта гуруҳга бўлинади?

4. Ишлаб чиқaриш жaрaёнидaги ёнғин xaвфини тaҳлил қилиш усулларини тушунтиринг.

5. Ёнғингa қaрши умумий тaлaб вa қoидaлaр нималардан иборат?

6. Элeктр вa гaз пaйвaндлaш ишлaридa ёнғин xaвфсизлиги қандай амалга оширилади?.

7. Ҳaвoдaги гaз вa чaнг мoддaлaрининг ёниш жaрaёни тушунтиринг.

8. Ёнғин пaйтидa oдaмлaрни қандай эвaкуaция қилинади?

9. Бинo вa иншooтлaрдa пoртлaш сaбaблaри вa oқибaтлaрини тушунтиринг.

10. Бинoлaрдa пoртлaшгa қaрши ҳимoя вoситaлaри нималардан иборат?

11. Ёнғинни нaзoрaт қилиш, ўчириш усуллaри вa вoситaлaрини айтинг.

12. Ўтни ўчириш ускунaлaрини айтинг.

13. Ҳaвoли мexaник кўпик тaйёрлaгич ускунaлaр ишлашини тушунтириб беринг.

14. Ўт ўчириш тexник вoситaлaри вa улaрнинг вaзифaлaри хақида гапириб беринг.

15. Ёнғин дaрaкчилaри вa aлoқa тизимини тушунтириб беринг.

16. Дренчер қурилмали ярим автоматлашган ўт ўчириш тизимининг ишлашини тушунтириб беринг.

17. Спринклерли автоматлашган ёнғин ўчириш қурилмалари ва уларнинг ҳисоби тўғрисида гапириб беринг.

18. Нурли ва шлейфли ёнғин хабарчилари ишлашини тушунтиринг.

Адабиётлар рўйхати

1. Безопасность жизнедеятельности. (Охрана труда). Учебное пособие для ВУЗов. Кукин П.П., Лапин В.Л., Подгорных Е.А. и др. М.: Высшая школа, 1999

1. Экология и безопасность жизнедеятельности - под. Ред. проф.Муравья Л.А., М.: ЮНИТИ, 2000

2. Ёрматов.Г.Е. “Ҳаёт фаолияти хавфсизлиги” Т.: 2003/

3. Абрахамс Питер БММ: Атлас анатомии человека. Иллюстрированный. Полное описание жизнедеятельности тела человека Издательство: БММ, 2003 -256 с.

4. Васильев П.П. Безопастность жизнедеятельности. Экология и охрана труда. Количественная оценка и примеры Издательство: Юнити-Дана 2003

5. В. А. Алексеенко, И. Ю. Матасова Основы безопасности жизнедеятельности. Начальное профессиональное образование Издательство: Юнити-Дана 2001

6. А. С. Гринин, В. Н. Новиков Безопасность жизнедеятельности. Учебное пособие Издательство: Фаир-Пресс 2002

7. Айзман Р.И., Муравьева Я.Л., Иашвили М.В., и др. Валеология: Рабочая тетрадь для практических занятий: Ч. 2: Основы безопасности жизнедеятельности и оказания первой медицинской помощи: Для студентов педагогических вузов (под ред. Айзмана Р.И.) ISBN: 5-8479-0013-9 2001

8. Под редакцией Л. А. Михайлова. Безопасность жизнедеятельности Издательство: Питер, 2004.

9. В. С. Алексеев, Е. О. Мурадова, И. С. Давыдова Безопасность жизнедеятельности в вопросах и ответах Издательство: ТК Велби; Проспект, 2006.

10. Кучевский В. Социальная философия: общество и сферы его жизнедеятельности ISBN: 5-94073-046-9, 2003.

11. Еремин В. Г. Сафронов Схиртладзе. Обеспечение безопасности жизнедеятельности в машиностроении. учебное пособие для вузов Издательство: Машиностроение, 2002.

12. Ястребов Г.С. Безопасность жизнедеятельности и медицина катастроф, Издательство: Феникс, 2005.

13. Филиппович Ю.Б., Коничев А.С. и др. Биохимические основы жизнедеятельности человека: учеб.пос.для студентов вузов. Издательство: ВЛАДОС, 2005.

14. ТВЕРСКАЯ С.С. Безопасность жизнедеятельности. Словарь-справочник, Издательство: МПСИ, 2005. -192с.

МАЪРУЗА 8

Табиатда содир бўладиган разрядланиш жараёнлари. Улардан электр станция, подстанция қурилмаларини ва ҳаводаги электр узатиш линияларининг элементларини мухофазалаш усуллари хамда уларнинг афзалликлари.

Электр қурилмаларининг изоляцияланиш даражаси ва яшин қайтаргич қурилмаларни ҳисоблаб танлаш эҳтимол бўлган ўта кучланишнинг катталигига ва унинг пайдо бўлиш тезлигига боғлиқ бўлади. Бу эса ўз вақтида яшин разрядланишларининг қўйидаги параметрларига боғлиқ бўлади: яшин токининг катталигига, яшин токининг давомийлиги ва тўлқинининг фронт тиклигига, момақалдироқ разрядланишларининг қутбланганлигига ва ҳосил бўлиш интенсивлигига.

Момақалдироқ ҳосил бўлиши ер шарининг кўпгина географик худудларига мансуб. Айниқса тропик мамлакатларда уларнинг пайдо бўлиш сони юқори. Жанубий ҳудудларда ҳам кўплаб учраб туради. Шимолий ҳудудларда момақалдироқ кам учрайди. Агарда момақалдироқнинг давомийлигини ўртача 1,5 соат деб белгиланса, у ҳолда:

бунда: N_мк-момақалдироқли кунлар сони;

N_мс-момақалдироқнинг умумий давом этиши, соат.

Момақалдироқни келтириб чиқарувчи асосий сабаб қизиб турган нам ҳаво массасининг тезлик билан атмосферанинг юқори қатламларига кўчиб ўтиши ҳисобланади. Ернинг сирти олдида (иссиқлик момақалдироқлари деб ҳам аталади) ҳавонинг кучли қизиши оқибатида катта қувватли тик ҳаво оқимининг ривожланиши пайдо бўлади. Ёки совуқ ва иссиқ ҳаво оқимларининг тўқнашуви (фронтал момақалдироқлар) ҳам момақалдироқ ҳосил қилади. Ҳаво массасининг конвекцияси-бу массанинг совуши, сув буғлари конденсацияси ва момақкалдироқлар содир бўлиши қиш фаслида ҳам кузатилади. Буларни биз электр ходисалари деб атаймиз. Момақалдироқ булутлари хажмли электр зарядларини ҳосил қилади: сув томчилари, муз кристалчалари булутни тўйинтириб ўзида заряд ташийди. Ер куррасида ҳар куни атмосферадаги ўзгаришлар таъсирида яшинли разрядланишлар содир бўлиб туради. Ўрта ҳисобда ер куррасида бир кунда 44000 та яшинли разрядланишларни келтиб чиқарувчи момақлардироқлар содир бўлади. Ушбу ходисаларни келиб чиқиши жуда мураккаб, аммо оқибати юқори кучланишли электр узатиш йўлларига катта зарар етказиши, энергетик қурилмаларни изоляциясини бузиши мумкин. Шунинг учун ҳам юқори кучланишли электр узатиш йулларини атмосферали ўта кучланишдан ҳимоялаш масаласи долзарб ҳисобланади.

Электр қурилмасини изоляция даражаси ҳамда яшин қайтариш қурилмаларини қисоблаб танлаш содир бўлиши кутиладиган ўта кучланишнинг катталиги ва содир бўлиш тезлигига богғлиқдир. Айтилган катталиклар яшинли разрядланишнинг параметларига боғлиқ.

Маълумки, булут таркибида сув томчилари йиғилади. Бу томчилар Ернинг майдони таъсирида ва ишқаланишлар оқибатида зарядланади. Агарда Ерни манфий зарядланган эканлигини ҳисобга олсак, томчиларнинг Ерга яқин қисми мусбат заряд тўплайди, ердан узоқ бўлган тепа қисми эса манфий зарядланади. Умуман олганда сув томчиларини зарядланиб қолиши охиригача ўрганилмаган. Мазкур жараёндаги кўпгина ҳодисаларнинг келиб чиқиш табиати чуқур ўрганилмаган.

-расм. Момақалдироқ ҳосил қилувчи булутнинг тахминий тасвири

Момақалдироқли булутнинг таркиби -расмда келтирилган. Булутнинг пастки, Ерга яқин қисмида мусбат зарядлар тўпланади. Баландликка қараб асосан манфий зарядли қатлами бўлади ва энг юқори қисмида яна озроқ мусбат заряд тўпланади. Булутнинг қалинлиги тахминан ердан 1км баландликда ва умумий баландлиги 6км гача етиши мумкин.

Икки хил зарядни ҳам элтувчи булутларни биполяр булутлар дейилади. Булут ва Ер орасида ўрта ҳисобда 1 кВ/см даражасида электр майдон кучланганлиги пайдо бўлади. Аммо булутнинг баъзи бир электр зарядлари зичлиги катта бўлган қисмларида электр майдон кучланганлигининг қиймати 25-30 кВ/см га етиши мумкин. Бу майдон кучланганлиги Ер билан булут орасида яшин кўринишидаги электр разрядланишларини келтиб чиқариши мумкин. Ферромагнит регистор ўрнатилган мослама ёрдамида (-расм) яшин токи қийматини аниқлаш мумкин. Бу қурилманинг ишлаши ферромагнит материалда яшин токи ўтиш чоғида қолдиқ магнитланиш пайдо бўлишига асосланган. Қанчалик катта яшин токи ўтса, қолдиқ магнитланиш ҳам шунча катта бўлади. Қуйида яшин токини аниқлаш ифодаси келтирилган.

бунда: I_Я- яниш токининг амплитудаси,

I_К-магнитланишни келтириб чиқарадиган соленоиддаги ток бўлиб, ўлчанаётган яшин токининг магнитланишига тенг катталик.

w-соленоид ўрамлар сони,

a ва d - соленоиднинг узунлиги ва диаметри,

r - стержендаги яшин токи оқадиган ўтказгичгача бўлган масофа.

2.3-расм. Ферромагнитли регистраторни ўрнатиш

1 - ўрнатгич; 2 - ферромагнитли регистраторлар.

Клидонограф (грекча тўлқин ёриб ўтиши ва ёзаман сўзларидан иборат) - ёруғлик ўтказмайдиган берк идиш ичида ўрнатилган электродлар, игна ва фотопластинкадан ташкил топган бўлиб, яшин токи таъсирида стержинли электрод 3 фотопластинка 2 да тасвир ясайди (-расм). Тасвирнинг ўлчамлари бўйича яшин токининг катталигига баҳо берилади.

2.4-расм. Клидонограф:
1-ясси электрод; 2-фотопластинка; 3-стержинли электрод;
4-ёруғлик ўтказмайдиган изоляцион қобиқ.

Ер сиртига яшинли зарядсизланишлар урилиш сонини билиш муҳимдир. Тахминан 1 км² майдонга 1 соатли момақалдироқ вақтида тўғри келадиган яшин уришлар сони 0,07 зарядсизланишга тенгдир. Баланд иншоoтлар, масалан, электр узатиш йўллари, тахминан 6·h_урh энидаги худудни яшин урилишларни ўзига қабул қилади. Бунда ерда h_ур йўлдаги симнинг ўртача ерга нисбатан баландлиги (ер билан сим орасидаги масофа). У холда ҳаво электр узатиш йўлига бир йилда уриладиган яшинлар сонини қўйидаги ифода орақли ҳисоблаш мумкин:

бунда: h_ўр-симли торни ўртача баландлиги, м;

i_й - электр узатиш йўлининг узунлиги, км;

N_мс- мазкур ҳудуд учун бир йилдаги момақалдироқли соатлар сони.

Ушбу ифода 100 га ли йўл учун бир йилдаги момақалдироқли соатлар сони 100 га тенг бўлса, қўйидагига эришамиз:

Маълумки, булутдаги томчилар урилиши натижасида мусбат ва манфий заряларга парчаланади. Томчиларнинг зарядланиши ҳаво оқими таъсирида сочилиб кетиши оқибатида ҳам пайдо бўлади. Бу ходиса Ленард самараси номини олган. Муз кристалчалари эса ҳаво билан ишқаланиши ёки ультрабинафша нурлари таърисида ҳам зарядланиши мумкин. Кўп ҳолларда зарядланиш ер ва булут орасида бўлиб, момақалдироқли разрядланиш чоғида, нисбатан қисқа вақт ичида (тахминал 100 мкс) яшин токининг қиймати 100-200 кА гача етган холатда ток ўтиш каналида 30000 °С гача ҳарорат ошади. Қизиган ҳавонинг тез кенгайиши оқибатида портловчи тўлқин (чақмоқ) пайдо бўлади. Яшин токи ўзи ўтаётган объектда иссиқлиқ, электромагнит ҳамда механик таъсирлар ўтказади. Яшин зарбининг тўғридан-тўғри бинога, қурилмага, дарахтга таъсиридан ташқари унинг электростатик ва электромагнит индукцияли таъсирлари ҳам кузатилади.

Электростатик индукциянинг таъсири изоляция қобиғи мавжуд метал буюмларда хавли электр потенциаллари қўзғатилиши шаклида кузатилиб, оқибатда алохида металл элементлари ва қурилмалари орасида учқун ҳосил бўлиши мумкин.

Яшин токининг жуда тез ўзгариши билан кечадиган элeктромагнит индукцияси таъсирида эса металли қисқа туташмаган контурларда э.ю.к. ҳосил бўлиб, ушбу контурнинг бир-бирига яқин жойларида ҳам учқун пайдо бўлиш хавфини келтириб чиқаради.

Яшин қайтаргич билан жихозланмаган бино ёки иншоатни яшин уриш сони қўйидаги ифода билан аниқланади:

бунда: S ва L химояланаётган бинонинг эни ва бўйи, м;

h -иншоат ёки бинонинг энг юқори жойидаги баландлиги, м, h-нинг қиймати момақалдироқ фаолиятининг турлилигига боғлиқ холда танланади;

n -яшин зарбининг ўртача йиллик сони.

Қўйидаги жадвалда 1 км² ер сахти учун яшин зарбининг ўртача йиллик сонини момақалдироқ фаолиятига боғлиқлиги келтирилган.

2.2-жадвал

Момақалдироқ фаолиятининг бир йилдаги самарадорлиги, соат	10 - 20	20 - 40	40 - 60	60 - 80	80 ва ортиқ
1 км² ер сатхи учун яшин зарбининг ўртача йиллик сони	1	3	6	9	12

Металлардан тайёрланган коммуникация элементлари (газ қувурлари, сув қувурлари, кабелнинг метал қобиғи ва бошқалар) билан яшин қайтаргичнинг заминланиш тизими орасидаги масофа S яшин қайтаргичнинг турига боғлиқ ҳолда қўуйидагича бўлади:

Стерженли яшин қайтаргич учун:

Торли яшин қайтаргич учун:

бунда R_n-ҳар бир ерга улагичнинг яшиннинг тўғридан-тўғри зарбига кўрсатадиган импулси қаршилиги, Ом.

Аммо ҳисоблаб топилган S нинг қиймати 3м дан кам бўлмаслиги талаб этилади.

Яшиннинг иншоотларга урилиши, қадам ва ушлаш кучланишлари. Стерженли яшин қайтаргични ўрнатилиши

Яшин разрядланиши объектларга электромагнит, иссиқлик ва механик таъсир қилади. Разрядланиш вақтида кучли электромагнит майдон вужудга келиб, бу майдон яшин урган жой атрофидаги металл конструкциялар, радио тўлқинларни қабул қилувчи ташқарида ўрнатилган антенналар ва электр тармоғи симларида кучланишни индукциялайди. Яшиннинг электр узатиш йўлларига (ЭУЙ )бевосита уриш ёки ҳаво ЭУЙлари ёнида чақмоқ чақиши натижасида электр тармоқларида идукцияланган ўта кучланишлар пайдо бўлади. Бундай ўта кучланишлар электр тармоғининг ёки подстанциялардаги электр аппаратлар, истеъмолчилардаги ток қабул қилувчилар ишдан чиқиши мумкин. Агар яшин электр қурилмаларининг металл қисмларига бевосита урилса, металлни бир неча мм га чуқурликда эритиб юбориш мумкин. Яшиннинг бино, дарахт ва бошқа объектларга уриши (тегиши) натижасида бу объектлар ичида ёки атрофида турган одамлар шикастланиши мумкин, шикастланишнинг сабаби объектнинг одам тегиб турган қисмлари орасида ёки одам ушлаб турган объект билан ер ўртасида ва нихоят ернинг одам оёқлари турган икки нуқтаси орасида юқори потенциал пайдо бўлади.

1-pасм. Қадам ва ушлаш кучланишларини схемали тасвири

Яшиннинг стерженли яшин қайтаргичларга уришини ва стержен атрофидаги потенциалларни кўриб чиқайлик. Чақмоқ чаққанда яшиннинг электр токи тушгандан сўнг ҳар томонга қараб тарқалади. Стержендаги потенциал юз минглаб волтларга етиши мумкин. Ундан 20-40 м масофада турган нуқталар орасида тик (вертикал) ўқ бўйича потенциал, ётиқ (горизонтал) бўлган масофа метрларда кўрсатилган. Бунда эгри чизиқнинг тавсифи заминлагичдаги эгри чизиқ тавсифига ўхшайди (1-расм). Агар стерженли яшин қайтаргич ёнида турган одам дарахтни ушласа, бу одам стерженга яшин урган пайт потенциалнинг 30% тига тенг потенциал остида бўлади. Одамнинг қўли стерженга тегиб турибди, оёқлари эса ернинг j=j₁-потенциалига эга бўлган нўқтасида турибди.

Ушлаш кучланиши U_ушл= j_макс- j₁ га тенг. Бу кучланиш таъсирида одам танасидан ток ўтади. Агар одам стержендан ўгирилиб турса, унинг оёқлари стержендаги бир хил масофада, тенг потенциаллар чизиғида туради, яъни иккала оёғи хам бир хил j₂ потенциалга эга бўлади. Оёқлар орасидаги потенциаллар айирмаси нолга яқин бўлади. Одамнинг қадам кучланиши яшин ерга урилган жойдан 10-15 м масофадаёқ жуда оз бўлади. Яшиндан сақловчи заминлагичлар ва ток ўтказичлар яқинида туриш хавфлидир. Улар яқинида ишлашни мухофазалаш учун огохлантириш ёзувлари (плакатлар) осиб қўйилиши керак.

Яшин ЭУЙига урганда зарядлар ерга ўтадиган жойни қидиради. Агар ЭУЙида яшиндан зарур ҳимоя бўлмаса зарядлар одам ва хайвонларга ўтиши мумкин. Бу бинодаги электр симлардан 1-1,5 м нарида турган одамларнинг шикастлангани маълум. Яшин ЭУЙига яқин жойига урганда ҳам, ЭУЙида ортиқча кучланиш, э.ю.к. вужудга келиши мумкин. Объектни яшин уриши эхтимоллиги объектнинг баландлигига, атрофдаги ернинг релефига, тупрокнинг хусусиятларига, иншоатнинг материалига боғлиқ бўлади.

Ернинг ўтказувчанлиги кам бўлса, масалан, тошли ёки қумли ер бўлса, яшин баланд турган объектларни ҳам кам уради. Шунинг учун яшиндан қандай химоя чорасини кўриш ҳақидаги масалани ер майдонининг муайян қисмида яшин накадар тез бўлиб туришини аниқлагандан сўнг ҳал қилиш керак бўлади.

Иншоoтларни яшиннинг бевосита уришидан сақлаш учун яшин қайтаргичлар қўлланилади.

Ҳаво электр узатиш линияларида фаза симидан яшин қайтаргич сифатида фойдаланиш

Одатда подстанция ва унга яқин қисмларда тармоқнинг ҳар бир фазасига яшин қайтаргич қурилмалари ўрнатилади. Агарда тармокнинг юқориги сими устидан ҳимоявий сим тортилмаган бўлса, у холда юқорида жойлашган фаза сими ундан пастроқда жойлашган фаза симлари учун мухофаза сими вазифасини бажаради (-расм). Бу холда мазкур симгагина яшиндан ҳимояланиш қурилмасини ўрнатиш мумкин. ЭУЙларини учирилганидан сўнг тармоқдаги кучланишни тезроқ қайта тиклаш мақсадида (атмосферали ўта кучланиш содир бўлган холатларда) қўйидагиларни эътиборга олиш зарур. Кўп холларда тешиб утиши холатида тармоқ кучланишдан вақтинчалик узилади. Кам холлардагина шкастланиш оғир кечади, кучланишни қайта тиклаб бўлмайди (10%га яқин холат). 90% холда эса изоляция мустахкамлиги тахминан 0,2-0,3 секунд вақтда тикланади (ҳаво оралиғи учун рекомбинациялашиш жараёни). Шунинг учун хам ПУЭ талабларига мувофиқ автоматик қайта улаш (АКУ) қурилмасини ишга тушиш вақти 0,4-1,7 с ни ташки этади. АКУ қўшилиши билан қурилма нормал ишга тушиш холатини АКУ муваффақиятли холат деб айтилади.

2-pасм. Стерженли яшин қайтаргичлар: а) металли; б) темир-бетонли.

3-pасм. Фаза симидан ҳимоя тори сифатида фойдаланиш схемаси:

1-таянч, 2-бурама изолятор (чойник), 3-бучакли пўлат (угольник), α=30⁰ ÷40⁰

Станция, подстанция ва ҳаво электр узатиш линияларини атмосферада содир бўладиган ўта кучланишлардан мухофаза қилиш ва уларнинг яшинга бардошлиги

Станция ва подстанциялар атмосферада содир бўладиган ўта кучланишлардан ишончли мухофазаланади. Аммо қандай масофадан бошлаб станция ва подстанцияга уланадиган тармоқда вентилли (мурватли) разрядлагични ўрнатиш мухим масалалардан бири ҳисобланади.

Чизмада берк (битта линияли) подстанция холати учун химояланаётган объектдан l масофада жойлашган ВР разрядлагичнинг ўрнатилиши тасвирланган. Разрядлагичнинг импулсли тешиш кучланиши Up га, шунингдек, тармокда тарқалаётган импулсли тўлқиннинг фронт тиклиги а кВ/мкс га тенг бўлган шартда ҳимояланаётган объект учун энг катта кучланишни аниқлаймиз.

В нуктадан, тушувчи ва аксланган тўлқинлар кучланишларининг йигиндиси разрядлагичнинг тешиш кучланишига тенг келган холдаги аксланган тўлқинни разрядлагичнинг ўрнатилиш жойига етиб келганида вентилли разрядлагич ишга тушди деб фараз килайлик.

Мазкур шарт куйидаги тенглама билан аниқланади:

U=a(t-2)+at (10.1)

бунда U разрядлагичнинг импулсли тешиш кучланиши;

t-разрядлагичга тармоқда тушган тўлқиннинг етиб келиш лахзасида уни ишга тушгунича кетган вақт;

t= - тулқиннинг л масофадан ўтиш вақти;

v- импулсли тулкиннинг харакат тезлиги;

at- разрядлагич ўрнатилган жойда унинг ишга тушиш лахзасида тушувчи тулкин кучланиши;

a(t-2)- разрядлагич ўрнатилган жойда унинг ишга тушиш лахзасида аксланган тулқин кучланиши;

U –ни аниқлаш ифодасидан қуйидагини топамиз:

t=------------------------

(10.2)

Разрядлагичнинг ишга тушиш лахзасида тушувчи тўлқин кучланиши аt_p бўлгани учун хам разрядлагичдан кейин фақатгина аt_p амплитудали тўлқин ўтади. Мазкур холда химояланаётган объектда (берк подстанция) тушувчи тўлқин кучланиши иккиланади ҳамда энг катта кучланиш қўйидагига тенг бўлади:

U=2at=U+2a

Охирги ифодадан химояланаётган объектдаги кучланиш U_хим хам тешиш кучланишидан 2a 1/v қийматга катта эканлиги кўриниб турибди. Масофа l ва тўлқин фронтининг тиклиги а канчалик катта булса Uихим нинг катталиги шунчалик сезиларли булади.

Изоляция учун рухсат этилган кучланиш Uиз.рух нинг киймати доим Uихим нинг кийматидан катта булишини хисобга олсак, у холда разрядлагич ва химояланаётган объект орасидаги рухсат этилган максимал масофани топиш мумкин булади.

I≤(——————U-U) ·ν

бунда Uиз.рух - изоляция учун рухсат этилган кучланиш.

Ифодадан кўриниб турибдики, рухсат этилган масофа тушувчи тўлқиннинг тиклигига боглик: тикликнинг камайиши билан рухсат этилган масофа узаяди.

Вентилли разрядлагичнинг l химоялаш зонасини ошириш учун тармокдан келаётган импулсли тўлқин фронтининг тиклигини камайтиришга эришиш керак булади. Тармокнинг бор узунлиги буйлаб торли яшин қайтар-гичларни ўрнатиш иктисодий узини копламайди. Шу сабабли ЭКУК(ПУЭ) талабларига мувофик электр узатиш тармоклари подстанцияга яқин жойда (1-2 км дан ортмайди) торли яшин қайтаргич билан мухофазаланади. Бу яшин қайтаргичларда импулсли тожланиш разрядлари содир булиб улар тўлқин фронт тиклигини пасайишига таъсир килади.

4. Яшин, яшин токи ва токнинг таъсири. Яшин қайтаргич ва заминлагич хакида тушунча. Яшин куатаргичлар ёрдамида яшинннинг бевосита урилишидан мухофазаланиш.

Яшиндан зарядсизланиш, хаво ЭУЙларида содир буладиган окибатга олиб келадиган ўта кучланиш, хавли хисобланади. Яшиннинг тик уриши вактида симларда кун холларда изоляцияда импулсли қисқа тўташув хосил киладиган юкори потенциаллар пайдо булади. Импулсли қисқа тўташув унинг давомийлиги 100 мкс дан ортмаганлиги учун электр токини узилишига (яъни ХЭУЙ ўчишига) олиб келади. Аммо импулсли қисқа тўташув ишчи кучланиш ёрдамида кучли ёйга айланиши мумкин. Бу холатда ЭУЙида қисқа тўташув содир булади ва ЭУЙ реле химояси билан учирилади. ЭУЙда кутилладиган учишлар сонига боглик холда момакалдирок ходисаларидан химояланиш усул ва воситaлари танланади.

Яшинли зарядсизланишларни ЭУЙга тегиши вактида ўтказгич симда куйидаги ифода билан аниқланадиган электромагнит тўлқин амплитудаси хосил булади:

U =I· Z

Бунда Uсим-симдаги кучланиш, кВ. lя-яшин токи амплитудаси, кА. Zсим.тож-тож зарядсизланишини хисобга олган симни тўлқинга каршилиги, Ом. ифодада тўлқинга қаршилик хисобинга яшин токи икки карра камайиши инобатга олинган.

Яшин канали

Zсим сим Zсим

4-расм. Симга яшиннинг тик уришидан хосил буладиган ўта кучланишни хисоблашга тегишли тасвир

Металл ёки темир - бетон таянчли ЭУЙларида изоляцияни тешиб утиш учун куйидаги шарт бажарилиши талаб этилади:

I ≥ 4 ·U Z U = 2·k·⅞ K U

бунда Uзаряд-зарядсизлагичларнинг минимал тешиб утиш импулсли кучланиши. b –зарядсизлагичнинг импулс коэффициенти. Квн - ички ўта кучланишнинг хисобий карралиги, k-хаккикий кучланишга нисбатан захира коэффициенти. Uф-ички ўта кучланишнинг хисобий карралигига боглик булмаган электр қурилманинг энг катта фаза кучланиши.

Маълумки, ўта кучланиш ташки ва ички турларга булинади. Купгина коммўтацияли ўта кучланишларни кўтара оладиган замонавий изоляцияларни тайёрловчи корхоналар томонидан электр мустахкамлигини кафолатланади. Ички ўта кучланишлардан химояланиш учун электр қурилмаларини яхши изоляция билан таъминлаш зарур булади. Аммо энг замонавий изоляция қурилмалари хам кун холларда хавли бўлган атмосферали ўта кучланишлардан химоя килолмайди. Ўтказилган ўлчашлар шуни кўрсатадики, алохида холларда яшиннинг амплитуда токи киймати 200 минг ампердан ортиши мумкин. Худди шу каби яшиннинг симга урилиши окибатида қисқа вактли (импулсли) амплитуда киймати миллион волтга етадиган ўта кучланишлар пайдо буладики, улар хар қандай изоляцияни тешиб ўтади. Ионлашган қисқа тўташиш ёйини йулик каршилигини кескин камайиши атмосферали ўта кучланиш суниши билан хам тармокнинг ишчи кучланиши хисобига ёйни ёниб туришини таъминлаши мумкин. Тургун ёнган ёй эса фаза сими билан ер орасидаги қисқа тўташиш ходисасини келтириб чикаради, электротехник қурилмаларнинг изоляциясини емиради. Шунинг учун хам автоматик қайта улаш қурилмасини ўрнатиш самара беради. АКУ яшин қайтаргич қурилмалар билан биргаликда кулланилади.

Яшиннинг объектга тик уриши бу атмосферали ўта кучланишдан зарар куришнинг куирок хавфли туридир. Яшин токи ерга уланган объектга тегиб утганида заминлагичнинг каршилигида кучланиш тушиши хосил килади:

U=1*R

Яшин токининг катта кийматларига етиш окибатида кучланишнинг киймати юз минглардан миллион волтгача боради. Окибатда қурилманинг изоляцияси бузилади. Бунинг натижасида яшиннинг тик уришидан химояланиш куйидагига асосланади: яшин лидерининги йуналиши объектга йуналганлик эхтимоли катта булади, чунки объектда электр майдон кучланганлигининг энг катта киймати мавжуд булади. Узига лидерни ва яшиннинг асосий зарядсизланишини узига олувчи кўтарилган яшин қайтаргичлар объект сифатида курилади.

5. Бир каррали ва куп каррали яшиндан химоя этиш зонасини услубий аниқлаш.

Бир каррали ва куп каррали яшиндан химоя этиш зонасини услубий аниқлашда каралаётган худуддаги бир йилда содир буладиган момакалдирокли кунлар хамда момакалдирокнинг умумий давом этиш соатлари сони асос килиб олинади. Бу кўрсаткичнинг киймати ЭКУК ( ПУЭ ) талабларига мувофик олинади. Асосан момакалдирокли соатларнинг давомийлиги 20 соатдан ортик бўлган худудларда куп каррали яшиндан химоя этиш зонаси лойихаларда мухандислик хисоблари билан асосланади. Ўрта Осиё республикаларининг тогли худудларида момакалдирокнинг умумий давом этиши бир йилда 60-80 соатга етади. Торли ёки стерженли яшин қайтаргичларнинг сони ортган сари уларнинг химоя этиш зонаси хам ортиб боради. Бу иншоотларнинг канча баландликда ўрнатилиши 1 км2 майдонга урилиши мумкин бўлган яшинлар сонининг эхтимоллигига боглик булади. Ушбу кўрсаткич коэффициент оркали хисобга олиниб 1/1000 ёки 10-3 бўлганида К=0,6 ( яъни минг маротаба содир бўлган яшиндан лойихада каралаётган 1 км2 худуд юзасига бир маротаба яшиннинг урилиши эхтимоллиги ) хамда 1/100 ёки 10-2 бўлганида К=1,21 (яъни юз маротаба содир бўлган яшиндан лойихада каралаётган 1 км2 худуд юзасига бир маротаба яшиннинг урилиш эхтимоллиги). Охирги кўрсаткичдан кўриниб турибдики яшин қайтаргичларнинг баландлиги тахминан икки баравар ортади.

Яшин қайтаргичларни ўрнатишда уларнинг заминлаш тизимини ер билан мустахкам улаш нуктаси электр станция ёки подстанциялардаги куч қурилмалари (трансформатор, автотрансформатор, синхрон генератор ёки компенсатор) нинг ерга уланиш нуктасидан камида 15 м узокда жойлашишига эътибор бериш лозим. Агарда куч қурилмаларининг ерга уланиш токи 500 А дан ортса у холда яшиндан химояловчи қурилмаларининг хам заминлаш тизими каршилиги 0,5 Омдан кичик булиши талаб этилади.

6. Сунъий заминлагичлар тури, уларнинг хисобий қаршиликлари ва уларни хисоблаш. Тизимда кулланиладиган стерженли ва торли яшин қайтаргичларнинг химоялаш зонаси.

Яшин қайтаргичларнинг жойлашишини тугри танлаш химоя килинадиган объектга яшин тегишини деярли амалда бартараф этади. Мазкур холатда яшин қайтаргичдаги кучланиш рухсрт этилган чкгарадан ортмаслиги хамда химояланаётган объектнинг изоляциясини бузувчи шароит юзага келмаслиги учун яшин қайтаргичлар кичик қаршилик оркали ерга уланади. Кичик узунликдаги (бинолар, очик подстанциялар) объектларни химоя килишда стержинли яшин қайтаргичлар кулланилади. Стержинли яшин қайтаргич ерга тик ўрнатлган баланд ёгоч ёки йулат мачта кўринишида булади. Мачтанинг тепа қисмида пулат стерженли, кувурли ёки кундаланг кесим юзаси 100 мм2 дан кам булмаган бурчакли йулат яшин кабул килувчи сифатида ўрнатилади. Унинг узунлиги мачта теласидан 15 см дан кам булмаган ва 2 м дан ортмайдиган узунликда тик чикиб турадиган килиб ўрнатилади. Яшин кабул килувчи токни олиб кеткич диаметри 6 мм дан кам булмаган иулат симга уланади. Бу симли токни олиб кеткич настга, мачтанинг бор узунлиги буйлаб тортилади хамда токка окиш каршилиги 15…20 Ом дан катта булмаган стерженли ёки бурчакли иулат заминлагичга мустахкам бириктирилади. Заминлагични девор иойдеворидан камида 0,5…0,8 м масофада жойлаштирилади. Молхона биноларида бу масофа 4,5 м дан кам булмаслиги талаб этилади. Узок масофага чузилган ва йирик подстанцияларни ерга уланган ва химояланувчи объектнинг тепа қисмида жойлашган, трос торлар билан химоялаш максадига мувофик булади. Иктисодий тасаввурга кура 35 кВгача ЭУЙларини хамда ёгоч таянчли 110 кВли ЭУЙрини яшиннинг тик уришидан химоялаш шарт эмас. Баландлиги 60 м гача бўлган якка холдаги стерженли яшин қайтаргичнинг химоя худуди расмда келтирилган

Подстанцияларни ёки алохида жойлашган объектларни яшиннинг тик уришидан химоялаш учун бир ёки бир нечта стерженли яшин қайтаргич кулланилади. 9.2-pасмдаги белгилар: h-яшин қайтаргичнинг баландлиги; hx-химояланаётган худуднинг чегарасидаги баландлик; ha=h-hx-яшин қайтаргичнинг фаол баландлиги; rx-пx -баландликдаги химоя радиуси.

Яшин қайтаргичнинг химоя чегаралари:

а) якка холдаги стерженли; б) торли.

Химоя чегарасининг улчамлари куйидаги муносабатдан топилади:

r/ha=1,6=P/(1+h)

бунда h<30 м да Р=1 ва h>30 м да Р = 5,5 / Цh

Узок масофага чузилган объектларни яшиннинг тик уришидан химоялаш, хусусан 110 кВ ва ундан юкори кучланишли хаво ЭУЙларини, учун торли яшин қайтаргичлар кулланади. 9.2-расм б) тасвирда rx-шартли равишда химоя радиуси деб аталади. h>30 м холат учун

r/hα=K/(L+h)

Бунда К1-яшиннинг химоялаётган объектга тешиб утишининг йул куйилган эхтимоллигига боглик булади.

Агар эхтимоллик 10-2 булса, К1=1.21 10-3 булса, К1=0.6. Стерженли яшин қайтаргичнинг химоя чегарасини ошириш учун стерженлар сонини купайтириш етарли булади.

Торли яшин қайтаргичларнинг химоя чегарасини кенгайтириш параллел тортилган торларнинг сонини ошириш хисобига бажарилади.

Хисоб ишларини бажариш учун стерженлар ки торлар сонини, хамда ерга нисбатан баландликларини узгартириб химояланиш чегаралари топилади.

Кучланиш 1000 Вдан ортик булиб, ерга уланиш токи кам (500 А дан кам) бўлган юкори кучланишли электр қурилмаларида заминлагичнинг ток окиб кетишига каршилиги 10 Ом дан ошмаслиги ва куйидаги тенгликка (тенгизликка) амал килиши керак

Бунда R3-ерга улаш токининг окиб кетишига қаршиликнинг йил давомида энг катта киймати; Uк-агар химоя учун заминлагич фақат 1000 Вдан ортик қурилмаларда ишлатилса, Uк=250 В деб олинади; агар ушбу заминлагич айни вактда 1000 В гача кучланишга эга бўлган қурилмаларда хам ишлатилса Uк=125 В деб олинади. l3-нейтрали изоляцияланган тармоклар учун хисобланган ерга уланиш токи куйидагига тенг:

Бунда U-юкори кучланиш тармокларидаги кучланиш, кВ; lк ва lx-кабел ва хаво ЭУЙларининг узунлиги, км 35 кВ кучланишли хамда Задан 20 кВгача кучланишли ЭУЙларининг темир-бетон ва темир таянч устунлари фақат ахоли яшайдиган жойлардагина ерга уланади.

Электр қурилмаларидаги: 1) электр машина, трансформаторлар, виключателлар ва уларнинг станина хамда гилофлари; 2) электр аппаратларнинг юриткичлари; 3) улчов трансформаторларининг иккиламчи чулгамлари; 4) таксимловчи ва бошкарувчи шитларнинг каркаслари, очик турдаги таксимловчи қурилмаларнинг металл конструкциялари ва хоказолар заминланиши керак.

1) Ёгоч таянчлари ва конструкцияларга ўрнатилган омса ва бурама изоляторларнинг арматураси ерга уланмайди (Паст кучланишли таксимловчи тармоклардаги илгак ва бурагичлар бундан мустасно. Булар кучланиш ортиб кетишидан химоя килиш учун ерга уланади).

2) Ерга уланган таянч металл устунларга ўрнатилган таянч ва киритма изоляторларнинг кул етмайдиган (хеч ким текмайдиган) арматураси заминланмайди.

3) Электр станциялар ва подстанциялар худудидан ташкарига чикаётган темир йуллари заминланмайди.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Абдураҳмонов Қ.Х. ва бошқалар “Хаёт фаолияти хавфсизлиги” ТДИУ, Т. 2006й.

2. “Хаёт фаолияти хавфсизлиги” Маърузалар тўплами ТМИ, Т.2009й.

3. Ёрматов.Г.Е. “Ҳаёт фаолияти хавфсизлиги” Т.: 2003.

4. www.e-lib.qmii.uz

5. www.google.com