ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА Махсус ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ

МУХАММАД АЛ-ХОРАЗМИЙ НОМИДАГИ ТОШКЕНТ АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИ.

“ Экология ” фанидан амалий шилар учун ўқув-услубий қўлланма

&Kcy;&acy;&rcy;&tcy;&icy;&ncy;&kcy;&icy; &pcy;&ocy; &zcy;&acy;&pcy;&rcy;&ocy;&scy;&ucy; &kcy;&acy;&rcy;&tcy;&icy;&ncy;&kcy;&icy; &ecy;&kcy;&ocy;&lcy;&ocy;&gcy;&icy;&yacy;

Тошкент 2021

Тузувчилар:

Абдуллаева С.М -Энергия таьминлаш тизимлари кафедраси кат.ўқитувчиси

Абдумаликов А.А. - Энергия таьминлаш тизимлари кафедраси кат.ўқитувчиси

Агзамова М.Р. -Энергия таьминлаш тизимлари кафедраси ассистенти

Саидова Г.Э. -Энергия таьминлаш тизимлари кафедраси ассистенти

Тақризчилар:

Ўқув- услубий қўлланма ўзида “Экология” фанидан барча йўналишдаги талабаларга амалий ва мустақил ишларни бажариш фойдалиналинади

Мухаммад ал-хоразмий номидаги

Тошкент ахборот технологиялари

Университети

Телевизион технологиялари

факультети декани _____________Ф.М.Нуралиев

Энергия таьминлаш тизимлари

кафедра мудири _____________ И.Х.Сиддиқов

Kirish

Hozirga zamonga kelib insonlar texnika bilan qurollangan xolatda va ko‘p miqdorda elektr energiyasidan foydalanib, juda katta miqdorda yer sayyorasi tabiatiga tasir o‘tkazmoqda.Agar bu ta’sirlar million yillar mobaynida hosil bo‘lgan tabiat qonunlariga rioya qilinmagan holda e’tiborga olinmasa katastrofik darajaga olib kelishi mumkin. Insonlar tasiri sababli bir qancha muammolar bilan to‘qnash keldilar, va tabiiy tiziminining tezkorlikda o‘zgarishidan zahmat chekmoqdalar.

Ekologiya fan sifatida katta ahamiyatga ega bo‘lib bormoqda,chunki bu fan hozirda tabiatga paydo bo‘layotgan krizisni oldini olish uchun yo‘l yo‘riqlarni topish qudaritiga ega deb qaralmoqda. Tabiat qonunlarini o‘rganish orqali tabiiy muhit bilan o‘zaro bog‘lanish orqali inson texnik potensiyalarini qo‘llash mumkin bo‘lish choralarini izlab topish mumkin bo‘ladi.

Hozirgi zamon elektron texnologiyalar doirasidagi mutaxasislar uchun,yangi texnologiyalarni tadbiq etishda salbiy oqibatlarini oldindan ko‘ra bilgan holda,atrof muxitga tashlanayotgan turli xil ximiyaviy birikmalarni tasilarini, biosfera jarayoninning antropogen tasirini baholashni bilishi kerak.

Kelajakdagi muttaxasislar oldida fan va texnikadagi yutuqlardan foydalangan holatda taqdim etilgan texnologiyalar va materiallar asosida hozirgi zamon ishlab chiqarishi va foydalanishda atrof-muxitga va o‘zimizaga maksimal darajada zarar yetqazmagan holda saqlab qolish vazifasi turibti.

“Ekologiya” kursi bo‘yicha berilgan dasturda texnik mutaxasislikdagi talabalar uchun amaliy mashg‘ulotlar kiritilgan.Amaliy mashg‘ulotlarni bajarish fanimizni asosiy qismini tashkil qiladi.Kursdagi bo‘limlarni chuqurlashgan xolda o‘zlashtirish uchun talabalar,atrof-muxit obektiga atropogen tasirni aniq misollarda baholashligi mumkin,ifloslantiruvchi tashlamalarni normalari bilan tanishib,kerakli darajada xisoblash metodlarini o‘rganishadi.

Amaliy mashg‘ulotlar individual va variantlar asosida berilgan.

1-Amaliy mashg‘ulot

UMUMIY EKOLOGIK MUAMMOLAR

Topshiriq, umumiy ekologik muammolarni ko‘rib chiqish uchun berilgan.

1.1. Topshiriq Organik yoqilg‘ini yonish maxsulotini aniqlash.

Malumki yog‘och yoki tosh ko‘mir yonganda karbonad angidrid bilan bir qatorda is gazi ham hosil bo‘ladi.Is gazi havodagi kislorod bilan oson oksidlanadi va ochiq havoda yoqilg‘i yonganda yoki havoga intensiv ravishda tortilishi orqali inson hayoti uchun havf solmaydi.Ammo yopiq xonada is gazi og‘ir zaxarlanishga,hattoki o‘lim holatigacha olib kelishi mumkin. Bu holatning kelib chiqishiga sabab, is gazining molekulaksining o‘lchami kislorod molekulasidan ozgina ortiqligidir. Nafas olishda nafasi yo‘llariga tushib qolganda, ular gemoglobin molekulasiga qaytib chiqmaydigan bo‘lib joylashib oladi, normal sharoitda kislorodni yetkazib beruvchi va oksidlangan(is gazi) moddalarni insonlarning har bir to‘qmasidan olib ketuvchi “tansport”vazifasini bajaradi.Natijada organizm kislorod yetqazib berish buziladi - “transporter”digi o‘rni bandligi uchun.Aytilganlardan ko‘rinib turibtiki,yonish va nafas olish jarayonio‘rtasida to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘lanish mavjud.

Chunki is gazining zichligi havo zichligida kamroq bo‘lganligi tufayli, shamollatishi yo‘q bo‘lgan xonalarda shiftda to‘planib qoladi. Is gazi va karbonad angidrid gazi rangsiz,hidsiz bo‘lganligi sababli,konsrentatsiya miqdorini havfli darajaga oshib borishi xonadagi insonlar uchun sezilmaydi.Bundan tashqari cho‘g‘langan ko‘mirda karbonad angidrid is gazi ko‘rinishda tiklanadi (CO₂+C=2CO), bu qo‘shimcha havf tug‘diradi,chunki karbonad angidrid gazining ruxsat etilgan konsrentatsiyasi(REK) is gazinikiga nisbatan ancha kam.

1.1. Topshiriqni bajarish uchun misol

Yog‘och,ko‘mirni yoki boshqa turdagi yonilg‘ilarni yopiq xonarda to‘liq yonishida is gazi qanday xajimni egallaydi (“Qora qurimli banka”) quyidagi parametrlar asosida: l..m xonani uzunligi; n xonani kengligi; h…m xonani balandligi; m…kg yonilg‘i og‘irligi; k yonish koefitsienti; Ψ₁ to‘liq yonib ulgurmagan(CO hosil qiluvchi) uglerod miqdoriga javob beruvchi koefitsient; Ψ₂ ikkilamchi jaryonda CO hosil bo‘lishiga javob beruvchi koefitsient; R₁…mm.rm.sm.onananing qaysi balnadligida is gazini to‘planishi. Sodda qilib aytganda is gazi yuqorida joylashadi va boshqa gazlarga aralashib ketmaydi.

Topshiriqni bajarish uchun variantlar

1.1 Jadval

№№	m, kg	T₁.°C	P₁мм. рm.сm.	K	Ψ1	Ψ2	l. м	n. м	h. м
1	15	42	780	0.75	0.1	0.15	2	4	2
2	25	46	784	0.83	0.18	0.17	2.5	5	3.7
3	17	50	786	0.82	0.19	0.18	8	3	2.75
4	24	54	785	0.76	0.17	0.19	3	6	2.7
5	19	40	788	0.79	0.2	0.14	3	3	3
6	31	58	787	0.77	0.3	0.12	2	4	2
7	26	52	783	0.78	0.21	0.13	2.5	5	3.7
8	10	48	782	0.84	0.16	0.11	8	3	2.75
9	21	44	789	0.85	0.14	0.1	3	6	2.7
10	37	56	781	0.8	0.15	0.2	3	3	3

Yechilishi:

Yoqiliyotgan yoqilg‘imiz -toza uglerod deb hisoblaymiz. Shunda ketirilgan yoqilg‘i og‘irligi koefitsient ko‘payitish orqali soni aniqlaniladi:

(1.1)

Yoqilg‘i yonish parallel holda ikkita jarayon ketadi :

С + О₂ →СО₂↑ (1.2)

2С + О₂ →2СО↑ (1.3)

Karbonad angidrid bir qismi cho‘g‘langan ko‘mir bilan ikkilamchi reaksiyaga kirishadi:

СО₂+С=2СО↑ (1.4)

reaksiyada qatnashuvchi uglerod og‘irligi kuyidagiga teng:

(1.5)

reaksiyada qatnashuvchi uglerod og‘irligi kuyidagiga teng:

(1.6)

CO ni hosil qiluvchi uglerodning umumiy massasi kuyidagiga teng:

(1.7)

Osonlashtirish maqsadida is gazini hosil bo‘lishi jarayonini (1.4)reaksiya bo‘yicha olib borilvotti deb g‘isoblaymiz.Og‘irliklarni nisbatidan kelib chiqgan holda,ximik reaksiyada qatnashayotgan (1.1 topshiriqni mazmuniga qaralsin) is gazini hosil qilgan og‘irligini topamiz.

(1.8)

(CO ni molekular og‘irligini uglerodni va kislorodni atom og‘irligi yig‘indisidek topamiz: CO va C ni koefitsienti tenglamada yo‘qolib ketadi).

Molyar massasi С=12; О=16, Н=1.

Is gazini normal xolatda egallaydigan xajmi quyidagiga teng:

V_CO= (m_co/моль_со) х 22,4 (1.9)

(CO ning bir mol og‘irligi 0.028 kg; 22.4 l xajmi,normal xolatda gazni bir mol egallaydigan miqdori)

Gazni umumlashtirilgan tenglamasi orqali is gazini haqiqiy xajmini T=313K topamiz::

(1.10)

Bu yerda

To Kelvindagi temperaturasi 273K;

Ro Atmosferani optimal ko‘rsatkichi760mm. rm.sm.

Tk =T0+T1 yonish jarayonidagi kelvindagi temperaturasi

Xonaning maydoni

` ( 1.11)

Is gazi bilan to‘lgan balandlikni aniqlaymiz:

(1.12)

Ko‘rinib turibtiki xonada is gazi miqdori meyordan yuqori.

(1.13)

1.2-topshiriq. Organik yoqilg'ining yonish mahsulotlarini aniqlash.

Ma'lumki, o'tin yoki ko'mir yonishida karbonat angidrid (CO₂) dan tashqari uglerod oksidi (CO₂) ham hosil bo'lishi mumkin. Is gazi havodagi kislorod bilan oson oksidlanadi va ochiq havoda yoqilg‘i yonganda yoki havoga intensiv ravishda tortilishi orqali inson hayoti uchun havf solmaydi. Ammo yopiq xonada is gazi og‘ir zaxarlanishga,hattoki o‘lim holatigacha olib kelishi mumkin. Bu holatning kelib chiqishiga sabab, is gazining molekulaksining o‘lchami kislorod molekulasidan ozgina ortiqligidir. Nafas olishda nafasi yo‘llariga tushib qolganda, ular gemoglobin molekulasiga qaytib chiqmaydigan bo‘lib joylashib oladi, normal sharoitda kislorodni yetkazib beruvchi va oksidlangan (is gazi) moddalarni insonlarning har bir to‘qmasidan olib ketuvchi “tansport” vazifasini bajaradi. Natijada organizm kislorod yetqazib berish buziladi - “transporter”digi o‘rni bandligi uchun. Aytilganlardan ko‘rinib turibtiki, yonish va nafas olish jarayoni o‘rtasida to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘lanish mavjud.

Chunki is gazining zichligi havo zichligida kamroq bo‘lganligi tufayli, shamollatishi yo‘q bo‘lgan xonalarda shiftda to‘planib qoladi. Is gazi va karbonad angidrid gazi rangsiz, hidsiz bo‘lganligi sababli, konsrentatsiya miqdorini havfli darajaga oshib borishi xonadagi insonlar uchun sezilmaydi. Bundan tashqari cho‘g‘langan ko‘mirda karbonad angidrid is gazi ko‘rinishda tiklanadi (CO₂+C=2CO), bu qo‘shimcha havf tug‘diradi,chunki karbonad angidrid gazining ruxsat etilgan konsrentatsiyasi(REK) is gazinikiga nisbatan ancha kam.

Topshiriqni bajarayotganda, namunada keltirilgan barcha taxminlar haqiqiy sharoitda sodir bo'lmasligini tushunish kerak. Xususan, karbonat angidrid va uglerod oksidi yopiq xonada bo'lishiga qaramay, ular zichligi teng bo'lmaganligi sababli bir-birining ustida joylashgan bo'lsa-da, aniq interfeys mavjud emas, ammo ma'lum aralashtirish qatlami mavjud.

1.2. Topshiriqni bajarish uchun misol

Misol. Quyidagi parametrlar asosida (xonani uzunligi l=4,0 m; xonani kengligi n=2,0 m; xonani balandligi h=3,0 m. yonilg‘I og‘irligi m=12 kg; yonish koefitsienti k=0,8; Ψ₁=0,1 to‘liq yonib ulgurmagan (CO hosil qiluvchi) uglerod miqdoriga javob beruvchi koefitsient; Ψ₂=0,15 ikkilamchi jaryonda CO hosil bo‘lishiga javob beruvchi koefitsient. T₁=40⁰C=313K; P=780mm.rt.st.) yog‘och, ko‘mir yoki boshqa turdagi yonilg‘ilarni yopiq xonada to‘liq yonishida xonananing qaysi balnadligida is gazini to‘planishini va is gazi qanday xajimni egallashini toping. Sodda qilib aytganda, uglerod oksidi yuqori qismida joylashgan va boshqa gazlar bilan aralashmaydi deb taxmin qilamiz.

Hisoblash: Barcha yoqilgan yoqilg'ini toza uglerod deb taxmin qilamiz. Uning miqdori yonish koeffitsienti bilan yoqilg'i massasi mahsuloti bilan aniqlanadi:

(1.5)

yoki

Yoqilg‘ini yonishi parallel holda ikkita jarayonda boradi:

(1.6)

(1.7)

Karbonad angidrid bir qismi cho‘g‘langan ko‘mir bilan ikkilamchi reaksiyaga kirishadi:

(1.8)

(1.6) da keltirilgan reaksiyada qatnashadigan uglerodning massasi quyidagiga teng:

(1.9)

yoki

(1.7) da keltirilgan reaksiyada qatnashadigan uglerodning massasi quyidagiga teng:

(1.10)

yoki

CO ni hosil qiluvchi uglerodning umumiy massasi quyidagiga teng:

(1.11)

yoki

Osonlashtirish maqsadida is gazini hosil bo‘lish jarayonini (1.7) dagi reaksiya bo‘yicha olib borilmoqda deb hisoblaymiz. Kimyoviy reaktsiyaga jalb qilingan massalarning nisbati asosida (1.1-vazifani echish uchun tushuntirishlarga qarang), hosil bo’lgan uglerod oksidining massasini topamiz.

(1.12)

yoki .

(CO ni molekular og‘irligini uglerod va kislorod atom og‘irligi yig‘indisidek topamiz; (1.7) tenglamadagi CO va C dan oldingi koeffitsientlar bir-birini bekor qiladi).

Normal sharoitlarda ushbu miqdordagi uglerod oksidi olinadigan hajm qo’yidagich hisoblanadi:

yoki 4,480 m³.

(CO ning bir mol massasi - 0,028 kg; normal sharoitda bir mol gaz egallagan hajmi - 22,4 litr, 1.1 vazifani echish uchun tushuntirishlarga qarang).

Birlashtirilgan gaz qonunining tenglamasiga binoan biz T = 313K darajasida uglerod oksidining haqiqiy hajmini topamiz:

(1.13)

Bu yerda

Xonaning maydoni

Uglerod oksidi bilan to'ldirilgan zonaning balandligini aniqlaymiz:

Ko‘rinib turibtiki xonada is gazi miqdori meyordan yuqori yoki

Javob: uglerod oksidi bilan to'ldirilgan zona 2,375 metrdan yuqori.

1.2-jadval

Vazifani bajarish uchun variantlar

Вариант рақамларини паспортингизни охирги рақами бўйича оласиз (АА2568794)

№ variant	m, kg	T₁, ⁰C	P₁, mm.rt.st.	K	Ψ₁	Ψ₂	l, m	n, m	h, m
1.	15	42	780	0.75	0.1	0.15	2	4	2
2.	25	46	784	0.83	0.18	0.17	2.5	5	3.7
3.	17	50	786	0.82	0.19	0.18	8	3	2.75
4.	24	54	785	0.76	0.17	0.19	3	6	2.7
5.	19	40	788	0.79	0.2	0.14	3	3	3
6.	31	58	787	0.77	0.3	0.12	2	4	2
7.	26	52	783	0.78	0.21	0.13	2.5	5	3.7
8.	10	48	782	0.84	0.16	0.11	8	3	2.75
9.	21	44	789	0.85	0.14	0.1	3	6	2.7
10.	37	56	781	0.8	0.15	0.2	3	3	3

1.2. Topshiriqni bajarish uchun

Javoblar: (bu yerda o’z variantingizni berilishini yozib kiyin hisoblaysiz)

_____________________________________________________________________________

1.3-topshiriq. Topshiriq Talabaning turar joyidagi ekologik holat

1.3.1. Turar joyning umumiy ta’rif-tafsifi

Bu yerda uyingizni qaerda joylashganini (aholi turar joyi, chekka tuman, shahar, ularni geografik joylashuvi).

_____________________________________________________________________________

Shu rayonni kartada qismini yoki mikroroyon planini qo‘shib ko‘rsating.

_____________________________________________________________________________

Tabiatni qo‘riqlovchi organlardan (shahar, tuman ekologik komitetlardan) yashab turgan rayoningiz, aholi yashasha punkitidagi atrof muhitning iflolanishini bilishga harakat qiling;

- umumiy ifloslanish darajasini;

_____________________________________________________________________________

- saoat korxonalarini qanchaligi, yo‘l, aerodrom, chiqindilar poligoni, ahlatxonalar va boshqalar;

_____________________________________________________________________________

- radiatsiya darajasi va shovqin fondi;

_____________________________________________________________________________

- yer osti va yer usti suvlarining holati;

_____________________________________________________________________________

- o‘simlik va hayvonat dunyosining holati;

_____________________________________________________________________________

- aholining sog‘ligi va boshqa ma’lumotlar, ekologik holatlarga baho berishga yordam beruvchi holatlar.

_____________________________________________________________________________

3.1.2. Siz yashab turgan mikrorayon xarakteristikasi

Bunda ekologik xavfni keltiruvchi manbani aniqlash:

- yaqin joylashgan sanoat korxonasi

_____________________________________________________________________________

- ahlatxona

_____________________________________________________________________________

- transprot magistrali

_____________________________________________________________________________

- shovqin hosil qiluvchi manbalar

_____________________________________________________________________________

- elektromagnit va radiatsiya ifloslanish

_____________________________________________________________________________

Siz o‘z yashab turgan rayonigizagi shamol chambaragini (roza vetrov) bilasizmi, sanoat korxonasidan keladigan iflos havo uyingiznig qaysi qismi ta’siri ostida bo‘ladi.

_____________________________________________________________________________

Yaqin joylashgan bog‘ va xovuzlar joylashgan joylarni aniqlang.

_____________________________________________________________________________

Ularni hozirgi holati qanday?

_____________________________________________________________________________

3.1.3. Hovli, tomorqa territoriyasining xarakteristikasi.

Umumiy ma’lumotlar. Uyiningizning qurilgan vaqti, tomorqangizning o‘lchami.

_____________________________________________________________________________

Bu joylarda avval nima bo‘lgan?

_____________________________________________________________________________

Tuproq, o‘simlik va hayvonat dunyosi.

_____________________________________________________________________________

Qanday o‘simliklar uy atrofida va tomarqangizda uchraydi.

_____________________________________________________________________________

Uyingiz atrofini qanday tuproq qoplami bilan qoplangan (tabiiy, sun’iy yoki sochma tuproq; qurilish qoldiq chiqindilari)?

_____________________________________________________________________________

Ekinlarni o‘stirishda o‘g‘itlar yoki boshqa qo‘imcha ozuqalardan foydalanasizmi?

_____________________________________________________________________________

Tiboringizni tuproni qatqaloqlanishiga (bosib tashalagganligi) qarating, uygiz atrofida kuchuklarni aylantirishlariga ham etibor bering va boshqalar.

_____________________________________________________________________________

3.1.4. Mening oilamni atrof muhitga ta’siri

Xech o‘ylab ko‘rganmisiz, oilangiz atorf muximtga qanday ta’sir ko‘rsatishini? _____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

Suvdan foydalanish:

- uyni suv bilan ta’minlanish manbai;

_____________________________________________________________________________

- sizning oilangiz qancha miqdorda suv sariflaydi (taxminan);

_____________________________________________________________________________

- qanday maqsadlarda ishlatasiz (ma’ishiy-xo‘jalik, sug‘orishda va boshqalar);

_____________________________________________________________________________

- yil fasllarda suvdni iste’mol qilishda farq bormi;

_____________________________________________________________________________

- chiqindi suvlarni tashash joyingiz;

_____________________________________________________________________________

- oilangiz suvga qancha pul to‘laydi;

_____________________________________________________________________________

Kanalizatsiyachi?

_____________________________________________________________________________

- oilangiz da buzilgan kran, trubalr bormi.

_____________________________________________________________________________

Buzilgan krandan qancha suv oqib ketmoqda: kran tagiga birorta idish qo‘yib va qancha vaqt mobaynida u to‘lishini aniqlang.

_____________________________________________________________________________

Elektr energiyadan foydalanish:

- uyingizning elektrenergiya bilan ta’minlash manbai (TES, kotelniy)

_____________________________________________________________________________

- sizning oilangiz bir oy mobaynida qancha elektr energiya ishlatadi va qancha pul to‘laydi

_____________________________________________________________________________

- qanday ma’ishiy texnikadan, yoritish manbalarida (cho‘g‘lanma yoki lyuminessenli) foydalanasiz

_____________________________________________________________________________

- elektrni ayab ishlatasizmi?

_____________________________________________________________________________

Sizning uyingizdagi gaz:

- manbalar (tabiiy, siqilgan, ballonlarda olib kelinadigan)

_____________________________________________________________________________

- Sizning oilangiz har oyda qancha miqdorda gazdan foydalanadi va bunga qancha to‘lanadi

_____________________________________________________________________________

Gaz plitasining asosiy harakteristikasi va sizning uyingizdagi havo sharoitiga ta’siri

_____________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

Gaz plitalarining asosiy texnika qoidalari bilan tanishmisiz, ular qanday?

_____________________________________________________________________________

Isitgich:

Qanday turdagi uy tizimidan foydalanasiz?

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

Qishda xonadoningizni yaxshi isitasizmi?

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

Xonaning xaroratini o‘zingiz to‘g‘rilay olasizmi?

_____________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

Oilangiz issiq suv va isitish tizimi uchun qancha pul to‘lashadi? (agar markazlashgan isitish tizimiga ulangan bo‘lsa)

_____________________________________________________________________________

Chiqindilar – oilangizni «chiqindi chelagi»:

- sizning oilangiz kun davomida qancha miqdorda chiqindi tashlaydi. (0,5 yoki 1 chelak va x.k.). Yilning qaysi faslida ko‘proq.

_____________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

- Qaysi chiqindilar ko‘proq?

_____________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

- Bu chiqindilarni qaerga tashlashadi?

____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

- Oilangiz chiqindi tashlaganliklari uchun qancha xaq to‘lashadi? Agar ha bo‘lsa, qancha?

_____________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

- Uy ro‘zg‘or uchun chiqindilardan foydalanasizmi?

_____________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

Kimyoviy moddalar.

- Sizning oilangiz turli hil maqsadlar uchun qanday kimyoviy moddalardan foydalanashadi;

_____________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

- Ular qaerda saqlanadi?

_____________________________________________________________________________

- Amal qilish muddati o‘tgan dori, kimyoviy moddalarni nima qilasiz?

_____________________________________________________________________________

- kimyoviy moddalardan foydalanish konun qoidalarini bilasizmi? Qanday turdagilari havfliroq?

_____________________________________________________________________________

III. Hisobot tayyorlash.

Hisobot tayyorlashda qo‘yidagilarga amal qidinadi:

1. Titul varog‘i (ilova 1 ga qarang).

2. Topshiriq shaklini o‘zgartirilmagan holatda to‘ldirish (word da yozish va tahrirlash qonun qoidalariga qatiy rioya etgan holda).

3. Nazariy savollarga javob berish.

4. Amaliy topshiriqni bajarish.

5. Bajarilgan ishlar bo‘yicha xulosa chiqarish. (ilova 2 ga qarang).

6. Foydalanilgan adabiyotlar va internet xavolalari ruyhati.

7. Baholash mezoni: №1 topshiriq bali 6 bal.

Kerakli harakatlar ketma-ketligiga rioya qilgan holda ishni to‘liq bajarish	0.5 ball
Talaba mustaqil mushohada yuritsa berilgan topshiriq mavzularining mohiyatini tushunsa	1 ball
Rasmiylashtirish sifati (tartibliligi, mantiqliligi)	1 ball
Hisob qitoblarda o‘lchov birliklarining mavjudligi	0.5 ball
Mavzu bo‘yicha maqsad va asosiy tushunchalar va ta’riflarning mavjudligi	1 ball
Variant bo‘yicha vazifani bajarilishi	0.5 ball
Amaliy ishlarining nazariy himoyasi (talaba mustaqil xulosa va qaror qabul qilsa, ijodiy fikrlay olsa, mustaqil mushohada yuritsa, berilgan topshiriq mavzularining mohiyatini tushunsa, bilsa, ifodalay olsa, aytib bera olsa, hamda topshiriqlar bo‘yicha tasavvurga ega bo‘lsa)	1.5 ball

2 ilova

Bajarilgan ishlar bo‘yicha xulosa chiqarish.

(xulosa qo‘lda yoziladi)

_____________________________________________________________________________

Foydalanilgan adabiyotlar va internet xavolalari ruyhati

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

1.2.Topshiriq Talabaning turur joyidagi ekologik holat

1.Turar joyning umumiy ta’rif-tafsifi

Bu yerda uyingizni qaerda joylashganini(aholi turar joyi,chekka tuman,shahar, ularni geografik joylashuvi). Shu rayonni kartada qismini yoki mikroroyon planini qo‘shib ko‘rsating.

Tabiatniqo‘riqlovchi organlardan (shahar, tuman ekologik komitetlardan) yashab turgan rayoningiz, aholi yashasha punkitidagi atrof muhitning iflolanishini bilishga harakat qiling;

umumiy ifloslanish darajasini;

saoat korxonalarini qanchaligi, yo‘l, aerodrom, chiqindilar poligoni, ahlatxonalar va boshqalar;

radiatsiya darajasi va shovqin fondi;

yer osti va yer usti suvlarining holati;

o‘simlik va hayvonat dunyosining holati;

aholining sog‘ligi va boshqa ma’lumotlar, ekologik holatlarga baho berishga yordam beruvchi holatlar.

2. Siz yashab turgan mikrorayon xarakteristikasi

Bunda ekologik xavfni keltiruvchi manbani aniqlash: yaqin joylashgan sanoat korxonasi, ahlatxona, transprot magistrali, shovqin hosil qiluvchi manbalar, elektmagnit va radiatsiya ifloslanish.

Siz o‘z yashab turgan rayonigizagi shamol chambaragini (roza vetrov) bilasizmi, sanoat korxonasidan keladigan iflos havo uyingiznig qaysi qismi ta’siri ostida bo‘ladi.

Yaqin joylashgan bog‘ va xovuzlar joylashgan joylarni aniqlab qo‘ying. Ularni hozirgi holati qanday?

3. Hovli, tomorqa territoriyasining xarakteristikasi,

Umumiy ma’lumotlar. Uyiningizning qurilgan vaqti, tomarqangizning o‘lchami.

Bu joylarda avval nima bo‘lgan?

Tuproq, o‘simlik va hayvonat dunyosi.Qanday o‘simliklar uy atrofida va tomarqangizda uchraydi. Uyingiz atrofini qanday tuproq qoplami bilan qoplangan(tabiiy, sun’iy yoki chochma tuproq; qurilish qoldiq musirlari ) ?

Ekinlarni o‘stirishda o‘g‘itlar yoki boshqa qo‘imcha oziqa lardan foydalanasizmi? Tiboringizni tuproni qatqaloqlanishiga (bosib tashalagganligi)qarating, uygiz atrofida kuchuklarni aylantirishlariga ham etibor bering va boshqalar.

4. Mening oilamni atrof muhitga ta’siri

Xech o‘ylab ko‘rganmisiz, oilangiz atorf muximtga qanday ta’sir ko‘rsatishini?

Suvdan foydalanish:

-uyni suv bilan ta’minlanish manbai;

-sizning oilangiz qancha miqdorda suv sariflaydi(taxminan) ;

-qanday maqsadlarda ishlatasiz(ma’ishiy-xo‘jalik,sug‘orishda va boshqalar) ;

-yil faslarda suvdni iste’mol qilisha farq bormi;

- olqindi suvlarni tashash joyingiz;

- oilangiz suvga qancha pul to‘laydi; Kanalizatsiyachi

- onagizda buzilgan kran. Trubalr bormi. Buzilgan krandan qancha suv oqib ketmoqda: kran tagiga birorta idish qo‘yib va qancha vaqt mobaynida u to‘lishini aniqlang.

Elektr energiyadan foydalanish:

-uyingizning elektroenergiya bilan ta’minlash manbai(TES, kotelniy) ;

sizning oilangiz bir oy mobaynida qancha elektr energiya ishlatadi va qancha pul to‘laydi;

qanday ma’ishiy texnikadan, yoritish manbalarida(cho‘g‘lanma yoki lyuminessenli) foydalanasiz;

elektrni ayab ishlatasizmi?

Sizning uyingizdagi gaz:

- manbalar(tabiiy, siqilgan, ballonlarda olib kelinadigan)

-Sizning oilangiz har oyda qancha miqdorda gazdan foydalanadi va bunga qancha to‘lanadi;

Gaz plitasining asosiy harakteristikasi va sizning uyingizdagi havo sharoitiga ta’siri;

Gaz plitalarining asosiy texnika koidalari bilan tanishmisiz, ular kanday?

Isitgich:

Qanday turdagi uy tizimidan foydalanasiz?

Qishda xonadoningizni yaxshi isitasizmi?

Xonaning xaroratini o‘zingiz to‘g‘rilay olasizmi?

Oilangiz issiq suv va isitish tizimi uchun qancha pul to‘lashadi? (agar markazlashgan isitish tizimiga ulangan bo‘lsa)

Chiqindilar – oilangizni «chiqindi chelagi»:

sizning oilangiz kun davomida qancha miqdorda chiqindi tashlaydi. (0,5 yoki 1 chelak va x.k.). Yilning qaysi faslida ko‘proq.

Qaysi chiqindilar ko‘proq?

Bu chiqindilarni qaerga tashlashadi?

Oilangiz chiqindi tashlaganliklari uchun qancha xaq to‘lashadi? Agar ha bo‘lsa, qancha?

Uy ro‘zg‘or uchun chiqindilardan foydalanasizmi?

Kimyoviy moddalar.

Sizning oilangiz turli hil maqsadlar uchun qanday kimyoviy moddalardan foydalanashadi;

Ular qaerda saqlanadi?

Amal qilish muddati o‘tgan dori, kimyoviy moddalarni nima qilasiz?

kimyoviy moddalardan foydalanish konun qoidalarini bilasizmi?Qanday turdagilari havfliroq?

2-Amaliy mashg’ulot

Mintaqaviy ekologik muammolar.

Yer yuzasining muayan mintaqasi o’ziga xos tabiiy iqlim, ijtimoiy – ekologik, etnogirafik xususiyatlariuni tabiat bilan inson o’rtasidag io’zaro aloqa munosabatlari harakterini belgilab beradi.

O’zbekistondagi mintaqaviy ekologik muammolar

Bugungi kunda mustaqil O’zbekiston yirik sanoat va agrar mintaqa bo’lib, kelajakda dunyoga yuz tutgan mashinasozlik, energetika, kimyo, oziq – ovqat sanoati, transport majmuini yanada rivojlantirish ko’zda tutulgan. Bunday ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi Respublikada ijtimoiy – ekotizmlarning holatiga muayan darajada salbiy ta`sir ko’rsatadi.

Respublikada keskin bo’lib turgan ekologik va tabiatni muhofaza qilishga oid muammolar quyidagilar:

1. Yirik hududiy – sanoat majmualari joylashgan rayonlarda ya`ni Angren-Olmaliq Chirchiqlarda, Farg’ona-Marg’ilonda, Navoiy va boshqa rayonlardagi tabiatni muhofaza qilish muammolari. Bu rayonlarda ijtimoiy-ekotizm holati yaxshi emas. Chunki sanoat markazlarida chiqayotgan turli-xil gazlar va chiqindilarat rof-muhitni ekolgik holatini buzulishiga olib kelmoqda.

2. Agrosanoat majmuidagi ekologik muammolar.

3. Tabiatdagi suvlarning sanoat chiqindilari pestisedlar va mineral o’g’itlar bilan ifloslanishi ham muammolardan biridir.

4. O’simlikvahayvonotdunyosinimuhofazaqilishvaqaytatiklashmuammolari, qo`riqxonalarvamilliybog`lartarmog`inikengaytirish.

O’zbekistonda ekologik vaziyatni yaxshilash yo’llari

O’zbekiston Respublikasi tabiatni muhofaza qilish va undan oqilona foydalanish borasidagi asosiy strategic maqsadlar quyidagila rhisoblanadi:

Aholining sihat-salomatligi uchun qulay sharoit yaratish, beosferaviy muvozanatni saqlash; O’zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish samaradorligi va barqarorligini ko`zlagan holda tabiiy resurslardan foydalanish qayta tiklanadigan tabiiy resurslar ishlab chiqarish va iste`mol jarayonlarining muvoznatini saqlash tiklanmaydigan resurslarni ishlab chiqarish, chiqindilardan oqilona foydalanish; regional va local darajalarda tabiatni qayta tiklanish hususiyatini tiklash; tabiatning daslabki turlari va ularning genofondini landshaftlarning xilma – xiligini saqlash.

Vujudga kelgan Orol dengizi muammosi bilan bog`liq halokatli ekologik – iqtisodiy va ijtimoiy ahvolni yaxshilash, Orol dengizini saqlab qolish maqsadida aholini sifatli ichimlik suvi bilan ta`minlash. Orol bo’yi aholisini normal sanitary sharoitlar va ozuqa bilan ta`minlash uchun Markaziy Оsiyo davlatlari bilan birgalikda qisqa vaqt ichida yagona suv xo`jaligi siyosatini ishlab chiqish hamda har-bir Respublikaning Orol dengiziga quyaoladigan suvi, ya`ni Orol bo’yidagi barcha tabiiy ko’llarni saqlab qolish kabi ishlar rejalashtirilgan.

Atmosfera havosini muhofaza qilishning asosiy yo’nalishi shahar va aholi yashaydigan punktlarda atmosfera havosining sifatini yaxshilash, keyinchalik sanitar-gigienik qoidalarga rioya qilish buning uchun Respublikamizning barcha hududlarida chiqindilarni kamaytirish, kam chiqindili texnilogiyalarni yaratish, chang to’plovchi va tozalovchi yangi qurilmalarni yaratish va ularning ishlab chiqarish samaradorligini oshirish eskirgan qurilmalarni yaxshilash bilan almashtirish va boshqalar. Orol dengizinimg qurish iiqlim o’zgarishiga ham sababchi bo’ldi. Qurg’oqchilik tufayli iqlimning keskin kontenentalligi ortib ketdi. Dengiz va quruqlik o’rtasidagi haroratning o’zgarishi, shamol tezligining ortishi, suvning to’lqinlanish hodisasini kuchaytirishiga olib keldi.

Sut emizuvchi hayvonlar va qushlar kamayib ketdi. Qurigan maydonlar xavfli kasalliklarni tarqatuvchi kemiruvchi bilan to’lib bormoqda. Orol bo’yining sanitar-epidemiologik ahvoli nihoyatda og’irlashmoqda. Agar zudlik bilan tabiatda vujudga kelayotgan muammolar hal qilinmasa insoniyat va butun mavjudodning hayoti xavf ostida qoladi. Biz tabiatga qarammiz, biz tabiatsiz yashay olmaymiz, shunday ekan biz barchamiz tabiatni asrab avaylashimiz, uning har-bir qarichy erini ko’z qorachig`iday asrashimiz, tabiat boyliklaridan oqilona foydalanishimiz, har-bir tomchi suvni tejab ishlatishimiz, tabiat haqida doimo g’amxo’rlik qilishimiz lozim.

Mintaqaviy ekologik muammolarga baho berishning mezoni havo va suvning ifloslanishi, tuproq eroziyasi, yaylovlarning ishdan chiqishi, o'rmonlar dadaraxtlarning kesilishi. Belgilangan miqdordan oshib ketishi va boshqalar hisoblanadi. Markaziy Osiyodagi mintaqaviy ekologik muammolar daneng muhimi Orol va Orolbo'yi ekologik muammosidir. Orol dengizi yaqin vaqtlargacha eng yirik dengizlardan biri hisoblangan. Sug'oriladigan dehqonchilikning rivojlanishi natijasida Amudaryo va Sirdaryoning suvquyishi 1970 yilga kelib 37,8 km3, 1980 yilda esa 11,1 km3 gacha kamayib ketdi. Suvning sho'rlanish darajasi litriga 9-10 g dan 34-37 g/litrgacha ortdi. Hozirgi kunda dengiz satxining yillik o'rtacha pasayishi 80-110 sm (oldin 53 sm bo’lgan 33 metrga tushsa Оrol 2 ga bo'linib qoladi, hech bo'lmaganda 33,5 metr balandlikda saqlab qolish kerak). Orolning qurigan tubi yirik chang to'zon makoniga aylandi. Aholi ichadigan suv pestitsidlar bilan ifloslangan, keyingi 10 yil ichida o'lim 2 marta ortgan. Bolalar o'limi har tug'ilayotgan 1000 ta chaqaloqdan 45-90 taga to"g'ri keladi. Ayollarning 80% ida kam qonlik xastaligi uchraydi. Bolalarning 90% ida siydigida tuzlar miqdori ortib ketgan. Orol muammosining hal qilinishining tub mohiyati suv resurslaridan oqilona foydalanishni amalga oshirishga bog^liq. Orolni saqlab qolish uchun Markaziy Osiyo Respulikalari bilan birgalikda qisqa vaqt ichida yiliga 20-21 kub km suv Orolga quyiladigan miqdorda yagona suv xo'jalik siyosatini ishlab chiqish bunda Orol bo'yidagi barcha tabiiy ko'llarni saqlab qolish e'tiborga olinishi lozim. Ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi respublikada ijtimoiy ekologik holatiga muayyan darajada salbiy ta'sir ko’rsatadi. Respublikamizda tabiatni muhofaza qilishga oid muammolar quyidagilar. l.Yirik xududiy sanoat majmualari joylahgan rayonlarda tabiatni muhofaza qilish muammolari. (Angren, Olmaliq, Chirchiq, Farg'ona, Marg'ilon, Navoiy va hakozo.) 2.Orol vaOrol bo'yi muammolari, suv resurslarini muhofaza qilish va ulardan maqbul tarzda foydalanish. S.Tabiatdagi suvlarning sanoat chiqindilari pestitsidlari va mineral ug'itlar bilan ifloslanishi. 4.O"simlik va hayvonot dunyosini muhofaza qilish va qayta tiklash muammolari va milliy bog'lar tarmog'ini kengaytirish.

Nazorat savollari.

1. O’zbekistondagi mintaqaviy ekologik muammolar?

2. Respublikada keskin bo’lib turgan ekologik va tabiatni muhofaza qilishga oid muammolar?

3. O’zbekistonda ekologik vaziyatni yaxshilash yo’llari?

4. Orol va orol bo’yi ekologik muammolarning yuzaga kelish sabablarini tushuntiring?

3-Amaliy mashg’ulot.

Global ekologik muammolar.

Ishdan maqsad : Talabalarni “Global ekologik muammolar “ bilan nazariy tanishtirish va bilimlarini mustahkamlash/

O’zbekiston Respublikasi Mustaqillikka erishganidan so’ng barcha sohalar qatori ta’lim sohasiga ham yuqori darajada davlat e’tibori qaratildi ekologik halokatlarning kelib chiqishi, mamlakat iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy hayotiga ta’sirini o’rgatish bilan birga ularda ekologik madaniyat, ekologik tarbiya va ekologik ong tushunchalarini chuqur singdirishni maqsad qilib qo’ygan.

Ma’lumki, Toshkent va Navoiy mamlakatimizdagi yirik sanoatlashgan shaharlar hisoblaniladi. Navoiydagi tog’-kon, mineral o’g’itlar va sement mahsulotlari ishlab chiqarish korxonalari O’zbekistonday etakchi o’rinni egallaydi. Ekologik muammolar va ularni hal etish bo’yicha olib borilgan ekologik tadbirlar aynan shu korxonalar asosida, aniq dadillar bilan yoritilgan.

Inson tabiat bilan o’zaro aloqada bo’lib, uning hayotini tabiatdan alohida tasavvur qilish mumkin emas. Shu ma’noda Prezidentimiz I.A.Karimovning “Ona zaminimiz – boyligimizning, mustaqilligimizning va go’zal kelajakka ishonchimizning asosiy manbaidir” – degan so’zlarida juda katta ilmiy-falsafiy mazmun bor. Insoniyat yashayotgan zaminning o’z qonuniyati mavjud. Zaminda bitmaydigan, tugamaydigan ne’matning o’zi yo’q. Biz esa bundan ogoh bo’lishimiz zarur. Inson va jamiyat tabiatning ajralmas qismi.

Tabiiy resurslar, ya’ni yoqilg’i, ma’danlar, metallar, nafas olinadigan havo, ichiladigan suv, is’temol qilinadigan go’sht, sut, don sarxil mevalar, daryo va ko’llardagi baliqlar, har xil shifobaxsh giyohlar, turli-tuman xom ashyolar bo’lmasa birdaqiqa ham yashayolmasligimizni juda yaxshi bilamiz. Tabiiy boyliklar Ollohning odamzotga in’om etgan buyuk ne’matlaridir. Olloh taoloning barcha nozu-ne’matlari, tabiiy boyliklardan bahramand bo’lishning o’zi bir necha ming yillik tarixga ega. Bu tarix Yer yuzida insoniyat paydo bo’la boshlagan kezlardanoq boshlangan. Insoniyatning tabiat bilan bo’lgan aloqasi vaqtincha emas, balki doimiy va zaruriydir. Odamzot Koinotning gultoji sifatida ilk paydo bo’lgan davrdan, to hozirga qadar tabiatga ta’sir qilib, unga ta’sirni o’tkazib, bu ta’sirni bora-bora kuchaytirib, oqibatda tabiatni batamom o’zgartirib yubordi. Keyingi ming yilliklar davomida insonning tabiatga faol aralashishi natijasida Yer shari yuzasi iqlimi, o’simligi, hayvonot dunyosining tanib bo’lmas darajada o’zgarib ketganligi bunga yaqqol misol bo’ladi. “Dunyo tarixida ilk dafa inson faoliyati hayotning eng zarur sarchashmalarining buzilishi va yemirilishiga sabab bo’lmoqda.

O’zbekiston Respublikasi Davlat sanitariya epidimologiya nazorati bergan ma’lumotga ko’ra hozirda Respublikamiz sanoati va qishloq xo’jaligi tarmoqlarida 3 milliondan ortiq kishi band bo’lib, shuning qariyb 1 millionga yaqini zararli sharoitlarda (chang, shovqin, titrash, ultra- va infratovushlar ta’sirida) mehnat qilmoqda. Zararli mehnat sharoitlari hisobiga kasb-patologiya kasalliklar ko’payishi kuzatilmoqda. Jumladan Respublikada so’nggi besh yil davomida bu kasallik ( har 10000 ishchiga nisbatan) 1,2 dan to 1,76 gacha ko’paygan, Navoiy tog’-metallurgiya kombinatida bu ko’rsatgich 1,62 dan to 3,2 gacha oshgan.

“Kimyoviy ekologiya” insoniyat tomonidan yo’l qo’yilgan xatoliklar oqibatida vujudga kelgan ekologik fojealarni o’rganadi va tahlil qiladi, oldini olish uchun chora-tadbirlar izlaydi. Tabiiy va tarixiy merosimizni saqlab qolish Ekologik muammo deganda, butun insoniyatga xavf soladigan, ilmiy asoslangan muammolarni tushunish maqsadga muvofiq.

Eng muhim ekologik muammolar, ularni hal etishning dolzarbligi

Respublikamizdagi eng muhim ekologik muammolarni va ularni oldini olish chora-tadbirlarini Sayyoramiz kelajagi, insoniyatning taqdiri hozirgi davrda ko’p jihatdan ekologik muammolar yechimiga bog’liq bo’lib qoldi. Ekologik muammo keying o’n yilliklar davomida yana keskinlashib ketdi. Havoning ifloslanishi, ichimlik suvning o’ta taqchilligi, ona zaminning zaharlanishi, ekish va hosil olish mumkin bo’lgan unumdor yerlarning, yer osti va yer usti boyliklarining, o’simliklarning va hayvonlar nodir turlarining kamayib borayotganligi hamda atmosfera haroratining sezilarli darajada oshib borayotganligidan insoniyat behad azob chekmoqda. XX asr tugab XXI asrning dastlabki kunlarida, asrlar tutash kelgan pallada butun insoniyat, mamlakatimiz aholisi juda katta ekologik xavfga duch keldi. Hozir sayyoramizda quyidagi global ekologik muammolar o’z yechimini kutmoqda: Ekologik muammoni hal etish barcha xalqlarning manfaatlariga mosdir. Sivilizatsiyaning hozirgi kuni va kelajagi ko’p jihatdan ekologik muammoning hal qilinishiga bog’liqdir.

O’zbekiston Respublikasi dunyodagi barcha mamlakatlar, jumladan Markaziy Osiyo mintaqasidagi davlatlar bilan hamkorlik va hamjihatlikda tabiatni, atrof muhitni himoya qilish, tabiiy zahiralardan oqilona foydalanish masalalariga katta e’tibor va ahamiyat berib kelinmoqda. Buning natijasi o’laroq, atrof-muhitni muhofaza qilishni ta’minlashga qaratilgan qonun hujjatlari Respublikamizda ko’plab qabul qilingan.

Hozirgi vaqtda inson faoliyati ta'sirida biosferaning ozgarishi juda tezlik bilan borayapti. Inson Yer kurrasining qiyofasini o'zgartirishda katta geologic kuch sifatida vujudga kelganini V.I.Vernadskiy tomonidan takidlab o'tilgan edi. Insonning tabiiy jarayonlardan noto'g'ri foydalanishi natijasida XX asrning o'rtalarida ekologik muammolar juda avj olib ketdi. Ekologik muammo deganda insonning tabiatga ko’rsatayotgan ta'siri bilan bog’liq xolda tabiatning insonga aks ta'siri, ya'ni uning iqtisodiyotida, hayotda xo'jalik ahamiyatiga molik bo’lgan jarayonlar, tabiiy xodisalar bilan bog'liq bo’lgan har qanday xodisa tushuniladi. (iqlim o’zgarishi, hayvonlarning yalpi ko'chib ketishi) tabiatdagi muvozanatning buzilishi oqibatida turli miqyosdagi ekologik muammolar shakllanmokda. Ularni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin.

Global ekologik muammolar dunyo bo'yicha kuzatiladigan tabiiy, tabiiy antropogen va sofantropogen ta'sirlar natijasida yuzaga kelib umum bashariyatga tegishlidir. Ana shunday ekologik muammolarning ba'zilari bilan tanishamiz:

Atmosferaning dimiqish xodisasi. Keyingi yillarda atmosfera tarkibidagi SO₂miqdori ortib borayotganligi ma'lum bo'lib qoldi. Natijada Yer yuzasining harorati oxirgi 100 yilichida 0,5-1,0 gradus ortdi. Iqlimning keng ko'lamda o’zgarishi atmosferaning sanoat chiqindilari va avtotrasnportlardan chiqayotgan gazlar bilan bogliq, Yer yuzasining global isishi, ya'ni atmosferaning dimiqishi SO₂ning havo tarkibida ortib ketishi, o'rmonlarning kesilishi, toshko'mir va benzin kabi yoqilg’ilarning yonishidan atmosferada to'planadigan SO₂gazi tufaylidir. Ana shu zaylda ahvol o'zgarmasa XXI asrning o'rtalarida yer yuzasining harorati 1,5-4,5 gradusgacha ortishi mumkin. Natijada:

1. Iqlimning o'zgarishi ayniqsa, cho'llanish jarayonining kuchayishi. Yogingarchilikning o’zgarishi. Dengiz va okeanlar satxining ortishi Muzliklarning Yerishi va kamayishi hamda boshqa hodisalar kuzatiladi.

Ozon qatlamining siyraklanishi:

Ozonosfera atmosferaning muhim tarkibiy qismi hisoblanib, u iqlimga va yer yuzasidagi barcha tirik organizmlarni nurlanishdan saqlab turadi. Atmosferadagi azonning eng muhim xususiyati uning doimo hosil bolib va parchalanib turishidir. Ozon quyosh nurlari ta'sirida kislorod, azot oksidi va boshqa gazlar ishtirokida hosil bo’ladi. Ozon kuchli ultrabinafsha nurlarni yutib qolib yer yuzidagi tirik organizmlarni himoya qiladi. Ultrabinafsha nurlar miqdorining ortishi tirik organizmlarga salbiy ta'sir qiladi. Hozirgi davrda freonlardan keng foydalanish tufayli hamda aviatsiya gazlari, atom bombalarini portlatishlar atmosferada etarli miqdorda ozon to'planishiga imkon bermayapti.

Chuchuk suv muammosi:

Quruqlikda chuchuk suv va uning biosferadagi roli nihoyatda katta. Gidrosferada chuchuk suv miqdor ijuda oz (2-2,5 %). Jamiyatning rivojlanishi bilan aholining chuchuk suvga bo’lgan talabi ortib bormoqda. Bizning asrimizda chuchuk suvdan foydalanish 7 marta ortgan. Yiliga 3-3,5 ming km3 suv sarflanadi. Qurg'oqchil zonalarda daryolar suvidan to’liq foydalanilgan xolda ularning suvi etmay qolmoqda.

1980 yil boshlarida bunday holat Afrika, Avstraliya, Italiya, Ispaniya, Meksika, Nil, Amudaryo, Sirdaryo va ba'zi bir boshqa daryolarda kuzatila boshlandi. Daryolarning sanoat va maishiy zaxarli moddalar bilan ifloslanishi o'sib bormoqda. Sanoat yiliga 160 km³sanoat va oqova suvlarini daryolarga tashlaydi. Bu ko’rsatgich daryolarning umumiy suv miqdorining 10% ini tashkil etadi. Daryolardagi toza suvlarda yildan yilga har xil Yerigan moddalar, zaxarli kimyoviy moddalar va bakteriyalarning miqdori ortib bormoqda.

Pestitsidlardan foydalanish muammosi. .Ular tuproq va suvlardan o’simliklarga undan hayvonlar va odam organizmiga o'tadi. Pestitsidlar har bir bo'g'inda zararli va ziyon keltiradi. Pestitsidlarning zaharli ta'sirini oldini olish uchun quyidagi chora tadbirlarga amal qilish lozim.

1 .Hayvon va odamlarga ta'sirini susaytirish.

2. Tuproq va suvlarda to'planishining oldin olish.

3. Tez parchalanuvchi va beqaror pestitsidlarni sintez qilish.

4. Pestitsidlardan foydalanishni iloji boricha cheklash.

5. O’simliklarni biologic himoya qilish.

6. Tirik tabiatdagi o’simlik va hayvon turlari sonining qisqarishi muammosi.

O'simliklar dunyosi, ayniqsa yer yuzidagi hayotni ta'minlashda o'rmonlarning ahamiyati juda katta. O’simliklar va hayvon turlarini davlat muhofazasiga olish qonunlar orqali ovchilikni to'g"ri yo'lga qo'yish, shuningdek ko’rikxonalar, milliy bog'lar, botanika bog'lari va qizil kitoblar o'simliklar va hayvonlar lurlarini saqlashda katta rol o'ynaydi. Cho'llanish jarayoni:

Yer kurrasi quruqligining 40 mlnkm.kv maydoni qurg'oqchilik mintaqasi bo’lib, dunyo aholisining 15% dan ortig'I ushbu hududga mujassamlashgan qishloq xo'jaligining tezkor rivojlanishi, sug'oriladigan yerlar va yaylovlardan noto'g’ri foydalanish oqibatida, o'rmonlarning betartib kesilishi natijasida cho'llanish darajasi yil sayin ortmoqda. Inson ta'sirida vujudga kelgan cho'llar 9,1 mln. km. kv.ga etdi. Yer yuzasining ayrim mintaqalariga xos tabiiy-iqlim, ijtimoiy-ekologik, tabiat bilan inson o'rtasidagi o'zaro aloqalari natijasida yuzaga keladigan ekologik muammolar regional ekologik muammolar deb ataladi.

Nazorat savollari.

1 .Ekologik muammo deganda nimani tushunasiz?

2.Atmosferaning dimiqish hodisasini tushuntiring?

3.Ozon qatlamining siyraklashish muammosini tushuntiring?

4.Pestitsidlardan foydalanish qanday ekologik muammolarni keltirib chiqaradi?

4-Amaliy mashg’ulot

Elektromagnit maydonlarning tabiiy ekotizimlarga ta'siri. Ishlab chiqarish muhitida ishlatiladigan elektromagnit maydon chastotalarini hisoblash.

Ishdan maqsad: Elektromagnit nurlanishning inson organizimiga ta’sirini o’rganish.

Elektromagnit nazariyasiga asosan o'zgaruvchan elektromagnit maydoni manba yaqinida ikki zonaga bo'linadi: yaqin zona, yoki induktsion zona, bu zonada harakatlanayotgan elektromagnit maydoni hosil qilib ulgurmagan, elektr va magnit maydoni bir-biriga bog'lanmagan, deb hisoblash mumkin. Ikkinchisi nurlanish zonasi, bu yerda harakatlanayotgan elektromagnit to'lqinlari vujudga keladi va harakatlanayotgan to'lqinning muhim parametric to'lqin oqimining zichlik quvvati hisoblaniladi. Bu zonadag ime'yorlashtirish tig'izlikka asosan olib boriladi va bu nuqtasimon manbagacha bo'lgan masofa kvadratiga teskari proportsional bo'ladi.

I=Pм/4πR2

Bu yerda, Rm- manbaning nurlanish quvvati. Agar bu manba yo'naltirilgan xarakterga ega bo'lsa((antenna), unda.

I=PмQ/4πR2

Bu yerda, Q- antennaning kuchaytirish koeffitsenti bo'lib hisoblash yordamida aniqlaniladi.

Induktorlar,termik,kurilmalarning kondensatorlari, generatorlarning ayrim qismlarini

o'lchovchi fider liniyalarini, transformatorlar, antennalar to'lqin o'zatgichlarning ochiq

qismlari va o'ta yuqori chastota generatorlari elektromagnit to'lqinlarining manbalari

sifatida keltirilishi mumkin.

Bu manbalarda hosil bo'ladigan elektromagnit to'lqinlarining radio chastatalarini

ko'rib chiqadigan bo'lsak, ularning tavsifi quyida keltirilgan.

Chastotasi Gs to’lqin uzunligi.

Uzun to’lqinli (DV) 3.104-3.105 10000-1000

O’rtacha to’l. (SV) 3.105-3.106 1000-100

Qisqa to’l.(KV) 3.106-3.108 100-1.0

Ultra qisqa to’l (UKV) 3.108-3.109 1.0-0.1

O’ta yuqori chastotali to’l .3.109-3.1011 0.1-0.001 tengdir

4.1 jadval

Ma’lumot nomi	1	2	3	4	5	6	7	8	9	0
Nurlanishning impul`siv kuchi Рi kVt	300	400	500	600	700	300	400	500	600	700
Impul`slarni chiqish davomiyligi t mks	2.0	2.5	3.0	3.5	2.0	2.5	3.0	2.0	2.5	3.0
Impul`slarni takrorlanish chastotasi F, Gs	300	400	500	300	400	500	300	400	500	300
Nur tarqatish manabasi orasidagi masofa r. M	500	500	700	800	900	500	600	700	800	900
Kuchayish koeffitsenti	17	18	19	20	21	17	18	19	20	17
Antennalar G,10³

Topshiriqni bajarish bo'yicha ko'rsatmalar:

1.Nurlanishni o'rtacha kuchi vaqt bo'yicha quyidagi formula orqali aniqlaniladi:

Рo’r = Р _iF, Vt

2. Oqim kuchi zichligini aniqlashda quyidagi formuladan foydalanish mumkin:

I= P_o’r G/ 4 r₂

3. Elektromagnit nurlanishni atrof-muhitga ta'siri bo'yicha baho bering.

Nazorat savollari

1. Elektormagnit maydoni hosil bo'lishi.

2.EMMni inson organizmiga ta'siri.

3.Induktsion zona nima?

4. Nurlanish zonasi nima?

5. EM to'lqinlarining manbalari.

6.EM to'lqinlarini radio chastatalarining tavsiflari.

7. EMM dan muhofazalovchi chora – tadbirlar.

8.Nurlanishlarni kamaytirish usullari.

5-Amaliy mashg’ulot

Tabiiy resurslar ishlab chiqariladigan tashlanmalar hisobi.

Ishdan maqsad: Xududning tabiiy resurslar bilan ta’minlanganligini o’rganish va baholash.

Tabiy resurslar bu tabiiy ob’ektlar va hodisalar, ya’ni insonning nafaqat mavjud bo‘lishini, balki hayot sifatini bosqichma-bosqich oshirishni ta’minlaydigan moddiy boyliklarni yaratish uchun inson ishlatadigan turli tabiy jismlar va tabiat kuchlari hisoblanadi.

Resurslar tugamaydigan va tugaydigan (qayta tiklanadigan va qayta tiklanmaydigan) resurslarga bo‘linadi. Boshqa tasniflashlar ham mavjud.

Ekologik resurslarga ekotizimlarning assimilyatsion sig‘imlari (yoki ular barqarorliklarining boshqa ko‘rsatkichlari), suv va kislorod, texnologik resurslarga elektr energiya va yoqilg‘i-energetik resurslar (texnologik resurslar ancha ko‘p, lekin hududiy ekologik xavfsizlikni baholash uchun faqat ko‘rsatilganlarni ko‘rib chiqish yetarli bo‘ladi), demografik resurslarga aholi kiradi. Resurslardan har biri bo‘yicha resurslar bilan ta’minlanganlik (hudud maydoniga resurslar miqdori), resurslar iste’moli (ma’lum vaqt oralig‘ida hududdagi iste’mol qilingan resurslar miqdori) va resurslar balansi (resurslar bilan ta’minlanganlik va resurslar iste’moli orasidagi nisbat) ko‘rsatkichlari ajratiladi.

Topshiriq: Hududning resurslar bilan ta’minlanganligini baholang.

1) Hududning resurslar bilan ta’minlanganligining asosiy ko‘rsatkichlari:

1. Tabiiy biogeotsenozlarning solishtirma vazni – Utab (o‘lchamsiz kattalik) quyidagicha aniqlanadi:

, (1)

bu yerda S_iбгц — i-nchi tabiiy biogeotsenozning maydoni (km²);

S —hududning maydoni (km²);

2. O‘rmonlarning solishtirma vazni

, (2)

bu yerda So‘rmon — o‘rmonlar maydoni (km²);

3. Kislorodni hududiy ishlab chiqarish — П_Вquyidagicha aniqlanadi (t/yiliga.):

, (3)

bu yerda Y — i-o‘simliklar dunyosi orqali ishlab chiqariladigan yillik kislorod 1-jadval bo‘yicha aniqlanadi:

1-jadval

	Biogeotsenoz turi	Kislordni ishlab chiqarish, Y, t/km2
1	Aralash o‘rmon	1000-1500
2	Haydalgan yer	500-600
3	Yaylovlar	400-500
4	Suv sirti	100
5	Shahar	80-100

4. Aholining umumiy soni — N (ming kishi).

5. Aholining o‘rtacha zichligi — Pa (kishi/km2)quyidagicha aniqlanadi:

P_a=N/S , (4)

1, 2 va 3-nchi ko‘rsatkichlar hududning ekologik resurslar bilan ta’minlanganligini, 4 va 5-nchi ko‘rsatkichlar hududning demografik resurslar bilan ta’minlanganligini xarakterlaydi.

2) Hududni resurslar bilan ta’minlanganligining asosiy ko‘rsatkichlari

1. Hudud korxonalarini kislarodni amaldagi iste’mol qilishi — П_П(t/yiliga).

Kislorodning amaldagi iste’moli statsionar va harakatdagi ifloslantirish manbalaridan tushadigan ifloslantiruvchi moddalar tashlamalari hajmlaridan kelib chiqish bilan hisoblanadi. atmosfera kislorodini bog‘laydigan dastlabki ifloslantirgichlar aniqlanadi. Ulardan asosiylari uglerod, azot oksidalari va oltingurgut angidridi hisoblanadi. iste’mol qilinadigan kislorodni aniq bir hajmlarga o‘tkazish ifloslantiruvchi moddalarning molyar massalariga bog‘liq bo‘lgan formulalar bo‘yicha amalga oshiriladi. Uglerod oksidlari (CO) uchun bunday o‘tkazish 0,571 nisbatda, azot oksidlari (NO₂) uchun 0,696 nisbatda, oltingurgut angidridiuchun esa 0,5 nisbatda amalga oshiriladi:

,(5)

3) Hudud resurslar balanslarining asosiy ko‘rsatkichlari:

1. Kislorodni ishlab chiqarish balansi — П (mln.m3/yiliga) quyidagicha aniqlanadi:

, (6)

bu yerda 0,04 — ishlab chiqarilgan kislorodning hududning ekotizimi uchun zarar keltirmasdan sanoat iste’moli uchun olish mumkin bo‘lgan qismini aniqlaydigan koeffitsient.

Agar P<0 bo‘lsa, muvozanat buzilgan, agar P ≥ 0 bo‘lsa, muvozanat saqlanadi.

Integratsiyalangan demoekologik balans — D 2-jadval bo‘yicha baholanadi.

2-jadval

Demoekologik muvozanatni baholash	Utab	Uo‘rmon	Pn
Barqaror muvozanat	>0.5	> 0.3	< 60
Shartli muvozanat	0.3 - 0.5	0.2 - 0.3	60 - 90
Nobarqaror muvozanat	0.2 - 0.3	0.1 - 0.2	90 - 100
Muvozanatning yo‘qligi	< 0.2	< 0.1	> 100

Variantlar:

Talabalik guvohnomasining oxirgi raqamiming km²	S, Biogeotsenozlar maydoni, ming km²	Biogenozlar maydoni, ming km²
Talabalik guvohnomasining oxirgi raqamiming km²	S, Biogeotsenozlar maydoni, ming km²	O‘rmon	Suv sirti	Yaylovlar	Shudgor

1	15,6	2,1	0,1	2	7,5
2	6,7	1,1	0,05	1,4	4,5
3	6,1	0,95	0,03	1,25	3,8
4	28,6	6,1	0,75	6,3	8,8
5	111	3,6	0,85	11,4	28,4
6	16,8	2,34	0,21	5,2	8,6
7	20,1	1,54	0,225	6,3	9,6
8	7,4	1,82	0,55	2,5	2,8
9	4,3	0,9	0,02	1,1	2,2

Talabalik guvohnomasining oxiridan oldingi raqami	Shaharlar maydoni, ming km²	N (ming kishi.)	Ifloslantiruvchi moddalar massasi, ming.t./yiliga
Talabalik guvohnomasining oxiridan oldingi raqami	Shaharlar maydoni, ming km²	N (ming kishi.)	CO	NO₂	SO₂
1	1,7	4649,6	1000	800	700
2	1,1	2920,3	900	680	420
3	1,15	1477,8	920	600	340
4	0,96	2462,2	1012	860	722
5	0,92	819,5	2340	1800	870
6	1,04	2955,5	976	620	270
7	0,84	1957,8	492	276	345
8	0,98	2134,5	840	576	320
9	0,08	684,3	500	200	140
0	0,8	2409,8	530	265	135

Tashlama uchun to’lov,

so’m/yil

Umumiy to’lov

П = (П_н+П_л+П_сл)·К_и, so’m/yil

Nazorat savollari

1. Mineral resurslar: mavjudligi va foydalanish;

2. Qishloq ho‘jaligi yerlari va ekologiya masalalari;

3. Ekologiya o‘rganadigan muammolar;

4. Resurslar-ho‘jalik muammolari;

5. Favqulodda vaziyatlarda tabiiy va antropogen tizimlarning ishlashiga bog‘liq tabiiy-ekologik muammolar.

6-Amaliy mashg’ulot.

Mening turar joyim.

Ishdan maqsad: Ekologik nuqtai nazardan talabalar atrof-muhitga salbiy ta'sir etuvchi мanbalarni to'liq taxlil qila olishlari .

2. Topshiriqni bajarish bo'yicha ko'rsatmalar:

Gen plandagi ifloslantiruvi asosiy 4 manbalarni ajratib oligan holida, 1,2 jadvalga

Manbalarni atrof-muhitga salbiy ta'sirlari haqida tahlil va tadbirlar yozib chiqiladi.

Tabiiy muhitni ifloslantiruvchi manbalar

Ifloslantiruvchi manbaning nomi	Tuproq muhitiga ta’sir etuvchi omillar	Havo muhitiga ta’sir etuvchi omillar	Suv muhitiga ta’sir etuvchi omillar	O’simlik dunyosiga ta’sir etuvchi omillar	Hayvonot dunyosiga ta’sir etuvchi omillar

Ifloslantiruvchi manbalariga ko’riladigan chora tadbirlar

Uyga vazifa: O'z turar joyingizdagi 3000 metr radiusida joylashgan atrof-muhitga bo'layotgan salbiy ta'sir etuvchi 2 manbaga tahlil va tadbirlar.

7-Amaliy mashg’ulot.

Shamol yo’nalishini hisobga olgan holda sanoat korxonalarining sanitariya himoya mintaqasini aniqlash.

Ishdan maqsad: Sanoat korxonalari qurishda shamol yonalishini hisobga olishni o’rganish.

Sanoat korxonalarini shahar hududida oqilona joylashtirish uchun, ularning majmualarini tashkil qilish shahar bosh loyihasi va tumanlar loyihalariga, hamda sanitariya me'yorlariga asoslanishi kerak. Sanoat korxonalarini qurish uchun yer maydonlari ajratishda joylarning rel`efi, iqlim sharoiti, tumanlar paydo bo'lishi, tabiiy shabadalar esib turishi va sanoat korxonalaridan ajralib chiqadigan chiqindilar atmosferaga tarqalishi qonuniyatlari nazarda tutiladi. Shahar hududini mintaqalarga bo'linayotganda shamol yo'nalishlarini hisobga olish katta ahamiyatga ega.Odatda shahar korxonalarini yaxshi shamollaydigan joylarga qurish turar joylarni tutun va dudlardan saqlaydi.

Shamol yo'nalishlarini hisobga olayotganda o'rtacha yillik shamol yo'nalishi bilan birga uning yillik fasllardagi o'zgarishlarini ham hisobga olinsa, maqsadga muvofiq bo'ladi. Odatda sanoat korxonalari joylashgan yerlarda noxush holatlar, ayniqsa qish faslida qattiq sovuq yoki yuqori darajadagi namlik pallalarida atmosferaning yer yuzi qatlamida ifloslanish yuqori darajada bo'ladi. Aholi turar joylari bilan ifloslanuvchi manbalar oralig'ida masofaning katta-kichikligi sanoat korxonalari tomonidan atmosferaga tashlanadigan chiqindi moddalarning zaharlilik darajasi, miqdori, maxsus texnologik jarayonlar va hokazolarga ham bog'liq bo'ladi. Atmosfera havosiga ifloslantiruvchi moddalar chiqaradigan manbalar, ya'ni ishlab chiqarish korxonalari aholi yashaydigan uy-joydan sanitariya himoya mintaqasi (SXM) bilan ajratib qo'yiladi. Sanitariya himoya mintaqasi ifloslantiruvchi moddalarni atmosferada tarqalishi va yerga cho'kishi uchun mo'ljallangan hududdir. Texnologik jarayonlar paytida hosil bo'ladigan aralashmalariga asos solingan holda, barcha ishlab chiqarish korxonalari 5ta guruhga bo'linadi. Sanitariyalash guruhlanishiga muvofiqlar uchun SXM uzunligi quyidagicha belgilaniladi: I sinf –sanoat korxonalariga tegishli sanitariya himoya masofasi ifloslantiruvchi manbadan aholi turar joylari chegarasigacha - 1000 m;

II sinf – sanoatkorxonalariuchunhimoyamasofasi - 500m

III sinf - sanoatkorxonalariuchunhimoyamasofasi - 300m

IV sinf - sanoatkorxonalariuchunhimoyamasofasi - 100m

V sinf - sanoatkorxonalariuchunhimoyamasofasi - 50m

Bunday korxonalarni turli joylarda o'rnatish mumkin. Turli joylarda shamol yo'nalishi va takrorlanishi turli xil bo'lilishini bilamiz. Korxonalarni qurishda xudud uchun xos bo'lgan shamollarni e'tiborga olish kerak bo'ladi. SXM uzunligini quyidagi uslubda aniqlaniladi:

1. Ishlab chiqarish korxonasining Sanitariya toifalanishiga muvofiq qaysi sinfga mansubligiga qarab SXM uzunligi aniqlaniladi. Korxonani qurish mumkin bo'lgan xududning shamol yo'nalishi va shamol chambaragini aniqlanilan ishi bu zarur manba bo'lib hisoblaniladi.

2. Ishlab chiqarish korxonasi joylashgan hududdagi o'rtacha yillik shamol yo'nalishining yillik takrorlanishi va shamollar chambaragi aniqlaniladi. Shamol yo'nalishining yillik o'rtacha takrorlanishining zarur manbalarini O'zbekiston Respublikasi gidrometeorologiya bosh qarmasining me'yori hujjatlariga asosolanib qabul qilinadi (1 jadval).

3. Sanitariya himoya mintaqasining uzunligi L, m. korxonaning joylashgan xududidagi yillik o'rtacha shamollar chambaragiga qarab, shamolning turli yo'nalishlari e'tiborga olingan holda alohida 1-ifoda bo'yicha aniqlanadi:

L = (P /P₀) L₀ ,м, (1)

buyerda: R- ko'rib chiqilayotgan rumbada shamol yunalishining yillik takrorlanishi % (1- jadvalga qaralsin) nisbatida berilgan:

Ro-shamolning aylanma chambari vaqtida bitta rumbadagi shamol yo'nalishining takrorlanishi, 8 rumbali shamol chambari vaqtida Ro=12,5%:

L₀– berilgan yo'nalishdagi maydon uzunligi me'yoriy xujjatga muvofiq yoki hisoblash natijasida aniqlanadi;

L va L₀qiymatlari manba chegarasidan shamol yo'nalishiga muvofiq ravishda hisoblaniladi va7.1-jadvalga yoziladi.

7.1-jadval

Bekat Nomi	Shamolyo'nalishiningtakrorlanishi, %
Bekat Nomi	Sh	ShShq	Shq	JShq	J	JG’	G’	ShG’
Andijon	2	4	50	13	8	16	5	2
Buxoro	44	8	8	7	5	6	6	16
Navoiy	12	13	41	6	5	5	10	8
Namangan	29	11	11	9	8	11	5	16
Nukus	20	33	12	8	4	5	8	10
Samarqand	6	8	34	27	2	5	10	8
Termiz	4	18	11	10	7	30	16	4
Toshkent	17	24	15	7	6	5	8	18
Urganch	13	37	14	5	3	5	11	12
Farg'ona	14	8	6	22	14	6	15	24
Chorvoq	4	6	18	29	8	6	23	6
Qarshi	20	9	26	5	6	6	11	17
Qorako'l	31	24	9	7	5	4	6	14

4. Aniqlangan natijalar bo'yicha ishlab chiqarish korxonalari uchun sanitariya himoya mintaqasi chegaralari shartli ravishda tuzilib, 7.1- rasm ko'rinishida chiziladi.

ShG’SHShShq

JG’JSh

7.1 rasm 1-rasm. Ishlab chiqarish korxonasi uchun sanitariya mintaqasini chegaralarining shartli tasviri:

- ifloslantiruvchi manba

- ishlab chiqarish korxonasining xududi

Topshiriq

1. shahrida joylashgan ishlab chiqarish korxonasi uchun sanitariya himoya mintaqasining chegarasini aniqlab 7.2-jadvalni to'ldirish.

Jo'g'rofikta'riflar	Sh	ShShq	Shq	JShq	J	JG’	G’	ShG’
Shamol yo'nalishining takrorlanishi, %
Shamollar chambarini hisobga olgan holda SXMning uzunligi, m
Shamol yo'nalishining takrorlanishi, %

Ishlab chiqarish korxonasining joylanish tasviri va uning sanitariya himoya mintaqasini quyidagi rasm ko'rinishida ko'rsatib chizish.

Nazorat savollari:

1.Atmosferaning chegaralari, uning asosiy xususiyatlari va ahamiyati.

2. Atmosfera gaz balansining o'zgarishi va uning oqibatlari.

3 Atmosfera havosini ifloslantiruvchi manbalar va birikmalarni ajrating.

4. Gaz-chang moddalarining guruhlanishi.

5. Atmosfera havosini ifloslanish darajasi qanday me'yorlash.

6.Atmosfera havosini ifloslantiruvchi zararli oqibatlariga misollar yordamida tushuntiring.

7. “Ozon tuynuk”lari”, kislotali yomg'ir”lar, smoglarning hosil bo'lishi sabablari va oqibatlarini tushuntirib bering.

8. atmosfera ifloslanishini oldini olish va kamaytirish uchun qanday tadbirlar amalga oshiriladi?

9. O'zbekistonda atmosfera havosi ifloslanishining o'ziga xos xususiyatlarini ochib bering.

10. Iqlim o'zgarishi va uning natijasida kutilayotgan oqibatlar.

11. REK haqida tushuncha va uning birliklari.

8- Amaliy mashg‘ulot

ATMOSFERAGA ChIQARILADIGAN ZARARLI ChIQINDILAR ZARARLI ChIQINDILAR DARAJASINI BAHOLASh.

Ishdan maqsad. Atmosferaga zararli moddalarni otib chiqarilish darajasini baholash

Sanoat korxonalarida xom ashyoga ishlov berishdagi texnologik jarayonlardan ma’lum mikdorda zaharli moddalar ajralib chiqadi. Zaharli moddalarning atmosfera havosidagi miqdori tirik organizmlarga ta’sir etish darajasiga qarab me’yorlashtiriladi. Me’yorlashtirish asosan ychta yunalishda amalga oshiriladi:[1]

1. Gigienik me’yorlashtirish.

2. Ekologik me’yorlashtirish.

3. Tabiiy muhitga chikarilayotgan ifloslantiruvchi moddalar hajmini chegaralash.

Atmosferaga chikarilayotgan zaharli moddalarning konsentratsiyasiga binoan ularning haqiqiy massasi aniqlanadi. Barcha chiqindilar bo‘yicha ruxsat etiladigan me’yorlar (REM) hisoblanib, haqiqiy massasi bilan solishtiriladi va tegishli tavsiyalar beriladi,

Korxonadan eni V (m), uzunligi L (m), balandiligi N (m) bo‘lgan N (ta) kuvurdan atmosferaga zaharli razlar T_{G ,}(°C)- haroratda W m/sek tezlikda tashlanayapti.

Atmosferaga chiqarilayotgan zaharli gazlarning tarkibidagi moddalarning tajriba yo‘li bilan aniqlangan miqdorlari SC₀, C₃0₂, SnH_z, Sno₂. Zaharli moddalarning havodagi tabiiy konsentratsiyasi nolga teng deb olinadi. Chiqarilayotgan moddalarning REM qiymati quyidagicha:

Ishni bajarish uchun variantlar

1.1 jadval

Talabalik raqamining oxirgidan oldingi raqami	Tashlamalar miqdori g/sek
Talabalik raqamining oxirgidan oldingi raqami	M_CO	M_NO2	M_SO2	M_chang
1	13	0,85	6	13
2	2380	106	684	265
3	217	6,3	57,4	28,2
4	3050	127	805	297
5	189,3	8,8	62,4	20,6
6	208,5	9,8	68,2	27,8
7	4150	157	950	325
8	848,6	56	368	168
9	1200	84	478	206
0	1296	92	502	220

1.1 jadval

Talabalik raqamining oxirgi raqami	N	H, m	D, m	W, m/s	T_g, ⁰S	T_a, ⁰S	A
Talabalik raqamining oxirgi raqami	N	H, m	D, m	W, m/s	T_g, ⁰S	T_a, ⁰S	A
1	3	125	3	20,8	118	22,5	200
2	1	33	1,3	12,6	182	20,4	200
3	3	130	3	21,4	115	24,8	200
4	1	45	1,5	12,2	167	24,6	240
5	2	50	1,6	13,5	154	18,6	200
6	2	55	1,6	14,2	146	24,5	200
7	3	145	3	22	114	25,6	200
8	2	100	2,5	18,8	135	30	200
9	2	110	2,8	20,6	130	28,5	240
0	3	120	2,8	22	120	20	240

REM_c_o =5 mg/m³; Cf_CO= 1,5 mg/m³

REM_so2=0,085 mg/m³; Cf_NO2 = 0,03 mg/m³

REM_s_o2=0,5 mg/m³; Cf_SO2 = 0,1 mg/m³

PEM_chang =0,5 mg/m³ Cf_chang= 0,2 mg/m³

Topshiriq.

№ 1. Va 2 jadvaldagi variantlar bo‘yicha

1. Atmosfera havosidagi ruxsat etilgan meyorlarni (REM) zararli tashlanmalar ko‘rsatkichlarini doimiy konsentratsiyasi bilan birga solishtirib ko‘rin.

2. Atmosfera havosidagi xar bir moddalar ruxsat etilgan tashlanmalarni xisoblab toping.(RET)

3. Agar havoga tashlanayotgan zarali tashlanmalarni miqdori RET miqdoridan ko‘p bo‘lsa bu ko‘rsatkichlarni kamaytirish uchun qanday tadbirlar amalga oshiriladi

F o‘zgarmas koeffitsient bo‘lib zarali tashlanmalarni atmosferaga chiqish tezligi 70%-90% interval orasida olamiza.

S_f- zaxarli moddalarning havodagi tabiiy konsentratsiyasi

REM-atmosferaga chikarilayotran zaharli moddaning ruxsat etiladigan me’yori, mg/m³

Ototrafik f koeffitsient quyidagi formula orqali topiladi:

, :% (1)

D -quvur og‘zining effektiv diametri, m

W -zaharli gazlariiig chiqish tezligi, m/sek

N - zaxarli modda chiqariladigan quvur balandligi, m

T_r- havo-gazli aralashmani temperaturasi (⁰S),

T_a-havo temperaturasi (⁰S)

Gazning m manbasidan chiqayapgan tashlanmalar miqdorini hisoblaymiz:

m³/sek

(2)

«Sovuq tashlanmalar» uchun V_M ni formula orqali topamiza:

, m³/sek,

(3)

Bu yerda n- o‘zgarmas koeffitsient n = 3

, m³/sek (4)

Bir manbadagi yumaloq trubadan chiqadigan, zararli tashlanmalarni yer yuzasidagi eng yuqori konsentratsiyasi sanoat chiqindilarni, «sovuq» tashlanmalari orqali Sm hisoblab topiladi:

, m³/sek (5)

Bu yerda M-atmosferaga birgalikda tashlanadigan zararli moddalar

Gaz-havo aralashmani xajmi quyidagi formula orqali topiladi V₁: ni (g/sek)

Bitta manbadan chiqadigan gaz havoli aralashmani birgalikdagi V hajmini aniqlaymiz.

, m³/sek (6)

Agar ruxsat etilgan tashlanmalar miqdori (REM) bitta manbadan chiqayotgan yer yuzasidagi RET konsentratsiya miqdoridan oshmasa, unda to dlya «sovuq tashlanmalar » uchun RET quyidagi formula orqali topiladi (Ruxsat etilgan barcha konsentratsiyalar uchun):

, mg/m³(7)

Zararli tashlanmalarni yer yuzasidagi eng yuqori konsentratsiyasi «sovuq» manbani bir balandlikdagi – N qiymati (ruxsat etilgan konsentratsiyasi) quyidagi formula orqali topiladi:

, mg/m³

(8)

Zararli tashlanmalarni yer yuzasidagi eng yuqori konsentratsiyasi «qizigan tashlanmalar» uchun RET (barcha ruxsat etilgan REM, Sf konsentratsiyalar uchun) quyidagi formula orqali topiladi:

,mg/m³

(9)

Nazorat savollari.

1. S_fva S_m- nima va uning birliklari?

2. Atrof-muhitga antropogen ta’sirining REM ta’sir darajasi tamoillari.

3. REM nima va uni aniqlash usullari bilan qaysi fan shug‘ullanadi?

4. RET, REK nima?

5. Harorat intratifikatsiyasini tushuntirib bering?

6. Gaz - havo aralashmasining hajmini qanday aniqlaniladi?

9-Amaliy mashg‘ulot

Suv havzalariga sanoat korxonalarini tashlanadigan tashlamalarni hisoblash.

Ishdan maqsad. Suv havzalari sanoat korxonalaridan chiqaradigan tashlamalarni xarakteristikalarini hisoblash

Korxonalardan birining texnologik sikli ko‘p miqdordagi suvlardan foydalanishni talab qiladi. Manba korxona yaqinidagi daryo bo‘lishi mumkin. Texnologik sikldan o‘tgan suv deyarli to‘liq xolda ishlab chiqarish korxonasining oqova suvi ko‘rinishida daryoga qaytib quyiladi. Korxona profiliga (yo‘nalishiga) bog‘liq xolda oqova suvlar sanitariya-toksikologiya belgilari bo‘yicha zararli turli ximiyaviy komponentlarga ega bo‘lishi mumkin. Ularning konsentratsiyasi, odatda daryo suvidagi konsentra-siyasidan bir necha marta ortiq bo‘ladi. Oqova suvlarning tushishi joylardan biroz masofa oralig‘ida suvlar turli ko‘rinishda foydalanish uchun olinadi. Masalan, maishiy va qishloq xo‘jalikda foydalaniladi. Daryo suvini korxona oqova suvi bilan aralashganida, bu suvdan foydalanish joyida eng zararli komponentlar konsentratsiyasini hisoblash zarur va bu konsentratsiyani daryo o‘zani (farvateri) bo‘yicha o‘zgarishini kuzatish kerak bo‘ladi. Shuningdek oqovada berilgan komponent bo‘yicha ruxsat etilgan chegaraviy oqovani (REM) aniqlash kerak.

Daryo xarakteristikasi: oqish tezligi - V, uchastkadagi o‘rtacha chuqurlik - H, suvdan foydalanishgacha bo‘lgan masofa - L, suv olinadigan joydagi suvning sarflanishi - Q, daryo farvateri bo‘yicha toksik komponentlar konsentratsiyasini o‘zgarishini kuzatishni amalga oshirishda kerak bo‘ladigan qadam – LS.

Oqovaning xarakteristikasi: zararli komponent, zararli komponentning konsentratsiyasi –S, ruxsat etilgan chegaraviy konsentratsiya (REK).

Topshiriqni bajarishga variantlar

9.1-jadval

Talaba tartib rakamining oxirgi rakami	Zararli komponent	REK, mg/l	Q1, m/c	Q2, m/c	V, m/c
1	Cr	1.0	40	0.7	1
2	Benzol	0.5	45	0.8	1
3	Metanol	3.0	35	0.8	2
4	Margumush	3.1	45	0.6	4
5	Propilen oksidi	1.1	40	0.9	3
6	Piridin	0.2	35	0.8	3
7	Formaldegid	0.9	40	0.8	2
8	Cd²⁺	0.8	45	0.7	1
9	Co²⁺	1.0	40	0.6	2
10	Urotropin	0.5	35	0.7	1

9.2-jadval

Talaba tartib rakamining oxiridan oldingi rakami	H, m	L, m	S, mg/l	LS, m	Cf, mg/l
1	0.9	150	0.5	15	0.1
2	0.9	150	0.7	20	0.1
3	1.2	200	0.6	20	0.2
4	1	180	0.8	25	0.3
5	0.8	175	0.7	30	0.2
6	0.9	190	0.9	35	0.1
7	0.9	150	0.6	20	0.2
8	1	200	0.5	25	0.1
9	0.9	150	0.7	20	0.2
10	0.8	160	0.6	15	0.1

Hisoblash metodikasi

Ko‘pgina faktorlar: daryoning, qirg‘oqlarning va oqova suvlarning xolatlari suv massalarining tezkor aralashishiga ta’sir qiladi va oqova suvlarning chiqish joyidan to‘liq aralashish joyigacha bo‘lgan masofani aniqlaydi. Oqova suvlarni xovuzlarga oqizish, odatda shunday amalga oshirilishi kerakki, oqova suvlarni xovuz suvlari bilan to‘liq aralashishi ta’minlanishi lozim (maxsus oqizishlar, rejimlar, konstruksiyalar). Lekin oqova suvlarini tushirish joyidan bir muncha pastroq masofada aralashish to‘liq bo‘lmaslik faktini hisobga olish lozim bo‘ladi. Shunga bog‘liq xolda umumiy xolda real aralashish darajasini quyidagi formula bo‘yicha aniqlash kerak

, (1)

Bunda - γ xovuzda oqova suvlarni aralashish darajasini aniqlovchi koeffitsient.

Oqova suvlarni xovuzga tushirish shartlarini suvdan foydalanish eng yaqin joyida ularni ta’sirini hisobga olib baholash qabul qilingan, u yerda aralashtirish darajasini (kratnost) aniqlash lozim. Hisoblash quyidagi formula bo‘yicha amalga oshiriladi.

; (2)

, (3)

Bunda α – aralashishning gidrologik faktorlarini hisobga oluvchi koeffitsient.

L – suv olinish joyigacha bo‘lgan masofa. ε = 1,1; Lf/Lpr = 1,3

, (4)

Bunda ε – oqova suvni daryoga tushirish joyiga bog‘liq koeffitsient: oqova suvni qirg‘oqdan tushirilganda , L_f/L_OLD - daryoning egri-bugrilik koeffitsienti, u oqova suvni tushirish joyidan farvater bo‘yicha eng yaqin suv olinadigan joygacha masofani, bu nuqtalar orasida to‘g‘ri chiziqli masofaga nisbati bo‘yicha aniqlanadi.

ε = 1,1; Lf/L_old = 1,3

Bunda V – oqimning o‘rtacha tezligi, m/s; N – o‘rtacha chuqurlik, m; Lekin bu masalada tadqiqlanayotgan daryolar tekislikda deb farazlanadi, shuning quyidagi yaqinlashuv xaqqoniydir. D –diffuziyaning turbulent koeffitsienti

(5)

Xovuzda va eng yaqin suv olinadigan joyda zararli komponetning real konsentratsiyasi quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi.

(6)

Bu qiymat REK dan (ruxsat berilgan chegaraviy konsentratsiya) oshmasligi kerak 0,2 > 0.01.

Shuningdek korxona tomonidan qancha miqdorda ifloslantiruvchi moddalar tushirilganda ifloslantirish darajasi me’yordan ortmaganligini aniqlash kerak. Hisoblashlar faqat konservativ moddalar uchun bajariladi, ularning suvdagi konsentratsiyasi zararlanishning sanitariya-toksikoniya tahlili ko‘rsatkichi bo‘yicha faqat aralashtirish yo‘li bilan o‘zgaradi. Hisoblash quyidagi formula bo‘yicha bajariladi

, mg/m³ (7)

Bunda S_st.pred – oqova suvda ruxsat berilgan maksimal (chegaraviy) konsentratsiyasi yoki oqova suvni tozalash shunday darajasini, unda ularningaralashtirgandan keyin suv olish birinchi (hisoblangan) punktida ifloslanish darajasi REKdan oshmasligi kerak.

Ruxsat berilgan chegaraviy oqova quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi

(8)

So‘ngra topshiriq variantida ko‘rsatilgan LS qadam bo‘yicha oqova suvni tushirish joyigacha bo‘lgan masofaga bog‘liq xolda zararli komponent konsentratsiyasi taqsimot funksiyasining grafigini tuzish lozim:

S_V =f(L).

Hisoblashlar natijasida oqova suvlarning quyidagi xarakteristikalari olinishi kerak

- aralashtirish darajasi – K;

- suv olish joyidagi konsentratsiya – S_V, mg/l-;

- oqovadagi chegaraviy konsentratsiya – S_st.pred -, mg/l;

- chegaraviy ruxsat berilgan oqova – REO, mg/s;

- F =C(L) funksiya grafigi.

S_V

Nazorat savollari.

1. «Forvator» nimani anglatadi?

2. «Diffuziya» va «Turbulent» so‘zlarining ma’nosini yoriting.

3. «REO» obreviaturasi to‘liq nomi?

4. «S_f»obreviaturasini yoriting.

5. «REK» obreviaturasini yoriting.

6. Oqava suvlarni tabiiy filtrlashga misollar keltiring.

7. Oqava suvlarni fizikaviy filtrlashga misol keltiring.

8. Oqava suvlarni kimyoviy filtrlashga misol keltiring.

10-Amaliy mashg‘ulot

Tuproqdagi ifloslantiruvchi moddalarni me'yorlash.

Ishdan maqsad. Kimyoviy moddalar bilan ifloslangan tuproqning xavfliligini baholash va darajalashtirishni o’rganish.

Kimyoviy moddalar bilan ifloslangan tuproqning xavfliligini baholash. Turli tuproqlar uchun darajalashtirish o‘tkaziladi va ikkita asosiy qoidalarga asoslanadi:

1. Maydonlardan ho‘jalik maqsadlarida foydalanish (aholi yashash punklari yerlari, qishloq ho‘jaligi yerlari, rekreatsion zonalar va h.k.).

2. Bu maydonlar uchun tproqning ifloslanishini insonga eng ahamiyatli ta’sir etishi yo‘llari.

1-qism. Qishloq ho‘jaligida ishlatiladigan tuproqni ifloslanishining xavfliligini baholang va xulosa qiling.

a) Xavflilik koeffitsienti. (K_o xavflilik koeffitsienti 1 dan qanchalik oshsa, tuproqning ifloslanishi xavfliligi shunchalik yuqori bo‘ladi):

, (1)

bu yerda S – tuproqdagi zararli moddalarning amaldagi konsentratsiyasi, mg/kg;

ChREK – kimyoviy moddalarning ruxsat etiladigan konsentratsiyasi, mg/kg (2-jadval).

b) 1-jadval bo‘yicha kimyoviy moddalarning xavflilik sinfini baholang (nazorat qilinadigan moddalarning xavflilik sinfi qanchalik yuqori bo‘lsa ifloslanish xavfi shunchalik yuqori bo‘ladi).

v) 3-jadval bo‘yicha qishloq ho‘jaligida ifloslangan tuproqni ishlatilishi imkoniyatini baholang.

1-jadval

Kimyoviy moddalarning xavflilik sinflari

Xavflilik sinfi	Modda
I	Margimush, kadmiy, simob, qo‘rg‘oshin, selen, rux, ftor, benz(a)piren, toluol, benzol
II	Bor, kobalt, nikel, molibden, mis, surma, xrom, S, H₂S, H₂SO₄, stirol, ksilol,
III	Bariy, vanadiy, volfram, marganes, stronsiy, asetofenon, KCl

2-jadval

Tuproqdagi kimyoviy moddalarning chegaraviy ruxsat etiladigan konsentratsiyalari (ChREK) va zararlilik ko‘rsatkichlari bo‘yicha ularning ruxsat etiladigan bo‘lishi darajalari

Modda	ChREK mg/kg	Zararlilik ko‘rsatkichlari
		translokatsion	migratsion		Umumiy sanitar
		translokatsion	Suvda	Havoda	Umumiy sanitar
Mis	3,0	3,5	72,0	-	3,0
Nikel	4,0	6,7	14,0	-	4,0
Sink	23,0	23,0	200,0	-	37,0
Kobalt	5,0	25,0	> 1000,0	-	5,0
Ftor	10,0	10,0	10,0	-	25,0
Surma	4,5	4,5	4,5	-	50,0
Marganes	1500,0	3500,0	1500,0	-	1500,0
Vanadiy	150,0	170,0	350,0	-	150,0
Marganes + vanadiy	1000,0 + 100,0	1500,0 + 150,0	2000,0 + 200,0	-	1000,0 + 100,0
Qo‘rg‘oshin	30,0	35,0	260,0	-	30,0
Margimush	2,0	2,0	15,0	-	10,0
Simob	2,1	2,1	33,3	2,5	5,0
Qo‘rg‘oshin + simob	20,0 + 1,0	20,0 + 1,0	30,0 + 2,0	-	30,0 + 2,0
KCl (K₂O)	560,0	1000,0	560,0	1000	5000,0
Nitratlar	130,0	180,0	130,0	-	225,0
Benz(a)piren (BP)	0,02	0,2	0,5	-	0,02
Benzol	0,3	3,0	10,0	0,3	50,0
Toluol	0,3	0,3	100,0	0,3	50,0
Izopropil-benzol	0,5	3,0	100,0	0,5	50,0
Alfametil-stirol	0,5	3,0	100,0	0,5	50,0
Stirol	0,1	0,3	100,0	0,1	1,0
Ksilol	0,3	0,3	100,0	0,4	1,0
Oltingurgut birikmalari (S):	0.5	6,7	120,0	-	30,0
H₂S	0,4	160,0	140,0	0,4	160,0
Oltingurgut	160,0	180,0	380,0	-	160,0
Sulfat kislota	160,0	180,0	380,0	-	160,0

3-jadval

Kimyoviy moddalar bilan ifloslangan qishloq ho‘jaligi yerlarini baholash prinsipial sxemasi

Tuproqning ifloslan-ganligi toifasi	Ifloslan-ganlik tavsifi	Hududdan bo‘lishi mumkin foydalanish	Taklif etiladigan tadbirlar
I. Ruxsat etiladigan	Tuproqdagi kimyoviy moddalar fondagidan ortiq, lekin ChREKdan yuqori emas	Istalgan ekinlar uchun foydalanish	Ifloslantirish manbalarini tuproqqa ta’siri darajasini kamaytirish. O‘simliklar uchun toksikantlarning (zaharli moddalarning) bo‘lishini kamaytirish bo‘yicha tadbirlarni (ohaklashtirish, organik o‘g‘itlarni kiritish va h.k.) amalga oshirish.
II.O‘rtacha xavfli	Tuproqdagi kimyoviy moddalar ularning ChREKidan chegaralaydigan umumiy sanitar, migratsion suv va migratsion havo xavflilik ko‘rsatkichlarida ortiq bo‘ladi, lekin translokatsi-on ko‘rsatkich bo‘yicha ruxsat etiladigan darajadan past	Qishloq ho‘jaligi o‘simliklari sifatini nazorat qilinishi shartida istalgan ekinlar uchun foydalanish	I toifadagiga o‘xshash tadbirlar. Chegaralaydigan migratsion suv va migratsion havo xavflilik ko‘rsatkichlarili moddalar bo‘lganida qishloq ho‘jaligi ishchilari nafas olishi zonasida va mahalliy suv manbalarida bu moddalarning bo‘lishini nazorat qilish o‘tkaziladi
III.Yuqori xavfli	Tuproqdagi kimyoviy moddalar ularning ChREKidan chegaralaydi-gan transloka-sion xavflilik ko‘rsatkichida ortiq bo‘ladi	Texnik ekinlar uchun foydalanish. Qishloq ho‘jaligi o‘simliklari uchun foydalanish ekinlar-konsentratorlarni hisobga olganda cheklangan	1. I toifa uchun ko‘rsatilgan tadbirlardan tashqari, ekinlar, oziq-ovqat mahsulotlari va yemlarda toksikantlarning bo‘lishini majburiy nazorat qilish. 2. Oziq-ovqat mahsulotlari ekinlarini yetishtirish zaruratida ularni toza tuproqda yetishtirilgan mahsulotlar bilan aralashtirish tavsiya etiladi. 3. Ekinlar-konsentratorlarni hisobga olganda hayvonlarga yashil massa bilan oziqlantirishdan foydalanishni cheklash
IV. O‘ta xavli	Kimyoviy moddalarning bo‘lishi barcha ko‘rsatkichlar bo‘yicha tuproqdagi ChREKdan ortiq bo‘ladi	Texnik ekinlar uchun foydalanish yoki qishloq ho‘jaligida foydalanish-dan chiqarish	Tuproqni ifloslantirish darajasini kamaytirish va toksikantlarni bog‘lash bo‘yicha tadbirlar. Mahalliy suv va o‘rmon manbalaridagi toksikantlarning darajasini nazorat qilish. Himoya oraliqlari

2-qism. Aholi punktlari yerlarining ifloslanishi xavfini baholang.

Aholining salomatligiga salbiy ta’siri indikatorlari sifatida tuproqning kimyoviy ifloslanishi darajasini baholash shaharlarning atrof-muhitini uyg‘unlashtirilgan geokimyoviy va geogigienik tadqiqotlarida ishlab chiqilgan quyidagi ko‘rsatkichlar bo‘yicha o‘tkaziladi. Bunday ko‘rsatkichlarga quyidagilar kiradi:

Kimyoviy modda konsentratsiyasi koeffitsienti (K_s), u tuproqdagi kimyoviy modda tarkibini fondagiga (S_f) nisbati orqali aniqlanadi:

(2)

bu yerda S – tuproqdagi kimyoviy moddaning haqiqiy tarkibi, mg/kg,

S_f – tuproqdagi kimyoviy moddaning fondagi tarkibi, mg/kg,

, oling (3)

Yig‘indi ifloslanish koeffitsienti quyidagicha aniqlanadi:

(4)

bu yerda n – ifloslantiruvchi moddalar turlari soni.

4-jadvaldan foydalanish bilan xulosa qiling.

4-jadval.

Yig‘indi ifloslanish ko‘rsatkichi (Z_c) bo‘yicha tuproqni ifloslanishi xavfining taxminiy baholash shkalasi

Tuproqning ifloslanishi toifasi	Qiymat (Z_c)	Ifloslanish o‘choqlarida aholi salomatligi ko‘rsatkichlarining o‘zgarishi
Ruxsat etiladigan	16 dan past	Bolalarning kasallanishi eng past darajasi va funksional og‘ishlarni uchrashining minimal chastotasi
O‘rtacha xavfli	16-32	Umumiy kasallikka chalinishlarning ortishi
Xavfli	32-128	Umumiy kasallikka chalinishlarning, tez-tez kasallikka chalinadigan bolalar, surunkali kasalliklarli, yurak-tomir tizimining funksional holatini buzilishili bolalar sonining ortishi
O‘ta xavfli	128 dan yuqori	Bolalar kasalliklarining ortishi, ayollarning nasl qoldirish funksiyasining buzilishi

Nazorat savollari

1. Demografiya va ekologiya;

2. Asosiy ichki ekologik muammolar;

3. Tabiiy sharoitlar va qishloq ho‘jaligi faoliyati;

4. Yer islohotlari va institutlari;

5. Qishloq ho‘jaligi yerlari va ekologiya masalalari.

2.2-topshiriq.Suv havzalarini muhofaza qilish bo'yicha topshiriq.

Ishlab chiqarish korxonalaridan chiqayotgan oqova suvlarni suv havzalariga tushirish xususiyatlarini hisoblash.

UMUMIY TUSHUNCHA

Hozirgi paytda suv havzalarining ifloslanishining oldini olishga juda katta ahamiyat berilmoqda. Maishiy-xo‘jalik va sanoat korxonalaridan chiqadigan oqova suvlar ma’lum bir inshootlarda tozalanadi va yana suv havzalariga oqiziladi. Shu bilan birga, suv havzalarini ma’lum darajada ifloslantiradi. Keyingi yillarda hukumat tomonidan suv havzalarining sanitariya holatini yaxshilashga qaratilgan qator qarorlar qabul qilindi.

Bu qarorlarda bir qator choralar belgilash va ularni hayotga tatbiq qilish mo‘ljallangan. Suv havzalariga oqiziladigan tozalan-gan oqova suvlarning tozalash miqdori darajasiga katta talablar qo‘yilmoqda. Shu maqsadda suv havzalarining sanitariya holatini yaxshilashda quyidagi tadbirlarni amalga oshirish mo‘ljallangan:

— oqova suvlarni tozalovchi kanalizatsiya inshootlari quri-lishini jadallashtirish;

— oqova suvlarni yanada chuqurroq tozalash, ularning sifatini oshirish;

— sanoat korxonalarining texnologik jarayoni uchun sanoat korxonalaridagi tozalangan suvlarni qayta ishlatish yoki bir necha bor ishlatish usuliga o‘tish;

— sanoat korxonalaridagi suv xo‘jaliklarini butunlay tutashtirilgan usulga o‘tkazish bilan suv havzalariga oqova suvlarni butunlay oqizmaslik;

— tozalangan oqova suvlarning sanitariya holatini hisobga olgan holda sug‘orishda ishlatish;

— sanoat korxonalari texnologik jarayonlarini suv ishlatil-maydigan jarayonlarga o‘tkazish.

Suv obyekti — suvlar doimiy ravishda yoki vaqtincha to‘planadigan va suv rejimining o‘ziga xos shakllari va belgilari bo‘lgan tabiiy (jilg‘alar, soylar va daryolar) hamda sun’iy (ochiq va yopiq kanallar, shuningdek, kollektor-drenaj tarmoqlari) suv oqimlari, tabiiy (ko‘llar, dengizlar, yer osti suvli qatlamlar) va sun’iy (suv omborlari, sel suvlari to‘planadigan joylar, hovuzlar va boshqalar) suv havzalari, shuningdek, buloqlar va boshqa obyektlar;

Suv xo‘jaligi obyekti — suv resurslarini to‘plash, boshqarish, yetkazib berish, ulardan foydalanish, ularni iste’mol qilish, ajratib berish va muhofaza qilish maqsadida suv xo‘jaligi faoliyati amalga oshiriladigan suv obyekti;

Xo‘jalik-ichimlik suv ta’minoti tizimi — jismoniy va yuridik shaxslarning xo‘jalik-ichimlik ehtiyojlari uchun suvni manbadan olish, tozalash, zararsizlantirish, uzatish va saqlash inshootlari hamda suvni yetkazib beruvchi yopiq quvurli tarmoqlardan iborat suv xo‘jaligi inshootlar kompleksi;

Suv sathi chizig‘i — suv sathining suv obyekti o‘zani (qirg‘oq) bilan kesishgan chizig‘i;

Suv obyektlarini muhofaza qilish — suv obyektlarini saqlash va tiklashga qaratilgan chora-tadbirlar tizimi;

Suvni muhofaza qilish zonasi — sanitariya holatini zarur darajada saqlash, suvning ifloslanishi va bulg‘anishining hamda suv obyektlarini tuproq eroziyasi mahsulotlari bilan loyqa bosishining oldini olish, shuningdek, qulay suv rejimini tashkil etish va ushlab turish maqsadida maxsus foydalanish rejimi va xo‘jalik faoliyati yuritish o‘rnatiladigan suv obyektlarining o‘zanlari yoki atrofiga tutash tabiiy hudud;

Suv fondi yerlari — suv obyektlari, suv xo‘jaligi inshootlari egallagan yerlar va suv obyektlarining qirg‘oqlari bo‘ylab ajratilgan mintaqadagi yerlar;

Sohil bo‘yi mintaqasi — tabiiy yer usti suv obyektlari, shuningdek, foydalanilayotgan, loyihalashtirilayotgan, qurilayotgan va rekonstruksiya qilinayotgan suv xo‘jaligi obyektlarining suvni muhofaza qilish zonasi doirasida suv obyekti bo‘ylab yoki uning atrofida suv xo‘jaligi obyektlaridan foydalanish, ularni rekonstruksiya qilish, ta’mirlash va tiklash hamda suv resurslarini oqilona boshqarish va hisobini yuritish uchun qat’iy rejim o‘rnatiladigan tabiiy hudud;

Sanitariya-muhofaza zonasi — ichimlik, maishiy va davolash-sog‘lomlashtirish maqsadlari uchun foydalanilayotgan, loyihalashtirilayotgan, qurilayotgan va rekonstruksiya qilinayotgan suv obyektlariga tutash, rejim asosida muhofaza etiladigan, ularni sanitariya-epidemiologik jihatidan ishonchliligini ta’minlash maqsadida tashkil qilinadigan tabiiy hudud;

Sanitariya-himoya mintaqasi — foydalanilayotgan, loyihalashtirilayotgan, qurilayotgan va rekonstruksiya qilinayotgan xo‘jalik-ichimlik suv ta’minoti tizimi, shuningdek, mineral suvlar va boshqa davolash vositalari manbalarining sanitariya-muhofaza zonasi ichida ulardan foydalanish, ularni rekonstruksiya qilish, ta’mirlash va tiklash hamda xo‘jalik-ichimlik suvini oqilona boshqarish, hisobini yuritish uchun qat’iy rejimda tashkil qilinadigan tabiiy hudud;

Er usti va yer osti suvlarining hosil bo‘lish zonalari — daryolarning uvalarida, yoyilma konuslarda, tog‘ yonbag‘irlarining etaklarida tashkil qilinadigan va muhofaza etiladigan tabiiy hududlar;

Baliq xo‘jaligi zonalari — suv obyektlarini yoki ularning qismlarini o‘z ichiga oladigan, noyob va yo‘qolib ketish xavfi ostida turgan baliqlar va boshqa suv organizmlari turlarini saqlab qolish, takror ko‘paytirish va tiklash uchun, shuningdek, baliq xo‘jaligi ehtiyojlari uchun foydalaniladigan va muhofaza etiladigan tabiiy hududlar.

Oqova suv - muhandislik qurilmalari va aholi turarjoylari, sanoat korxonalari hamda ma’muriy binolarni obodonlashtirishning bir ko‘rinishidir. Inson faoliyatining deyarli barchasida turli chiqindilar hosil bo‘ladi. Shu chiqindilar ichida suyuqlari nihoyatda xavfli hisoblanadi va ular oqova suvlar deb nomlanadi.

Ichki oqova suv - oqova suvlarni qabul qilish va ularni binodan tashqariga, tashqi oqova suv tarmoqlariga oqizish uchun xizmat qiladi.

Tashqi oqova suv - oqova suvlarni aholi turarjoyi yoki sanoat korxonalaridan tashqariga, tozalash bekatlariga oqizish uchun xizmat qiladi.

Oqova suvlar belgilariga ko‘ra turkumlarga ajratiladi.

1. Suvning tabiatiga ko‘ra oqova suvning quyidagi turlari mavjud:

- ichimlik suvlarining ishlatilishi natijasida hosil bo‘lgan oqova suvlar;

- sanoat korxonalari maydonlarida yer ostidagi suvlarni texnologik jarayon uchun tashqariga tortib chiqarish natijasida hosil bo‘lgan oqova suvlar;

- maydonlarda yog'ingarchilik natijasida hosil bo‘lgan oqova suvlar.

2. Oqova suvlar hosil bo‘lgan maydoniga qarab, ko‘rsatkichlari bo‘yicha quyidagi turlarga bo‘linadi:

- sanoat korxonalarida - sanoat, maishiy-xo‘jalik va yog‘ingarchilik tufayli paydo bo‘lgan suvlar;

- aholi turarjoylarida hosil bo‘lgan suvlar - suvlarning barchasi aholi turarjoylaridan tashqariga chiqariladi.

3. Oqova suvlar chiqindilanish (ifloslanish) darajasi bo‘yicha quyidagi turlarga bo'linadi:

- sanoat suvlari;

- maishiy-xo‘jalik suvlari;

- yomg‘ir suvlari.

4. Oqova suvlar chiqindilanish xususiyatiga ko‘ra:

- shartli toza;

- chiqindilangan;

- zaharlangan;

- yuqumli kasallik tarqatuvchilar bilan chiqindilangan suvlarga bo‘linadi.

5. Oqova suvlar oqova suv tarmoqlariga doimiy tushishi holatlariga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi:

- oqova suvlarning doimiy oqishi - maishiy-xo‘jalik va sanoat suvlari;

- davriy ravishda oqova suv tarmoqlariga tushuvchi suvlar (ba’zi hollarda uzoq uzilish bo‘lishi mumkin), ya’ni yomg‘ir suvlari.

Korxonalardan birining texnologik jarayoni katta miqdordagi suvni iste'mol qilishni talab qiladi. Uning manbasi korxona yaqinida joylashgan daryo hisoblanadi. Suv texnologik jarayondan o'tib, deyarli daryoga sanoat oqova suvlari shaklida qaytadi. Oqova suvlari korxonaning ishlab chiqarish profiliga qarab sanitariya va toksikologik xususiyatlariga ko'ra zararli bo'lgan turli xil kimyoviy tarkibiy qismlarni o'z ichiga olishi mumkin. Ularning kontsentratsiyasi berilgan meyordan bir necha baravar yuqori. Oqova suvlarni chiqarib yuboradigan joydan bir oz uzoqlikdan daryo suvlari o’zanlari orqali mahalliy suvdan foydalanish uchun (masalan, maishiy, qishloq xo'jaligi) ehtiyojlari uchun olinadi. Topshiriqda korxonaning oqova suvlarini suv ishlatadigan joyda daryo suvi bilan aralashgandan so'ng eng zararli komponentning konsentratsiyasini hisoblash va daryo kanali bo'ylab ushbu kontsentratsiyaning o'zgarishini kuzatib borish kerak. Shuningdek, drenaj tarkibidagi ruxsat etilgan maksimal drenajni (REMD) aniqlang.

Daryo xususiyatlari: oqim tezligi – , maydondagi o'rtacha chuqurlik –, suvdan foydalanish joyigacha bo'lgan masofa – , suv olish joyidagi suv oqimining tezligi –, daryo kanali bo'ylab zaharli komponent kontsentratsiyasining o'zgarishini kuzatish zarur bo'lgan qadam -.

Oqim xarakteristikalari: zaharli tarkibiy qism, korxona tomonidan suv sarfi (oqova suv hajmi) -, zararli komponentning konsentratsiyasi - , ruxsat etilgan maksimal kontsentratsiya - REMK.

Hisoblash usuli

Ko'pgina omillar: daryo, qirg'oqlar vaoqova suvlarning holati suv massalarining harakatlanish tezligiga ta'sir qiladi va oqova suvlarni (OS) chiqarish nuqtasidan to'liq aralashtirishgacha bo'lgan masofani aniqlaydi.

Chiqindilarni suv havzalariga tashlash, qoida bo’yicha, oqova suvlarni suv havzalaridagi suv bilan ularni aralashtirish joyida to'liq aralashtirish imkoniyatini ta'minlaydigan tarzda amalga oshirilishi kerak (maxsus chiqishlar, rejimlar, konstruksiyalar). Shu bilan birga, oqova suvlarni tushish joyidan bir oz masofada aralashtirish tugallanmaganligi bilan hisoblashish kerak. Shu munosabat bilan, umumiy holatda haqiqiy aralashish nisbati quyidagi formula bilan aniqlanishi kerak:

(2.12)

bu erda - koeffitsient, suv havzasidagi oqova suvlarning aralashish darajasi.

Chiqindilarni suv havzasiga tushish sharoitlarini va ularning ta'sirini inobatga olgan holda baholash odatiy holdir, bu erda aralashish nisbati aniqlanishi kerak. Hisoblash quyidagi formulalar bo'yicha amalga oshiriladi:

(2.13)

bu erda - gidrologik aralashtirish omillarini hisobga oladigan koeffitsient. - suv olish joyigacha bo'lgan masofa.

, (2.14)

bu erda - suvning daryoga oqib tushadigan joyiga bog'liq bo'lgan koeffitsient: u daryoning yaqinida chiqarilganda , daryo o’rtasiga tushirilganda (eng tez oqadigan joyi) , - daryo toshqini koeffitsienti, kanalning butun uzunligi bo'ylab yo'lning masofa bilan oqova suv chiqadigan joyidan eng yaqin suv olish joyiga to'g'ri chiziqdagi ushbu ikki nuqta orasidagi masofaga nisbati; - turbulent diffuziya koeffitsienti,

, (2.15)

bu erda - o'rtacha oqim tezligi, m/s; - o'rtacha chuqurlik, m; – erkin oqimni tezlashishi, m/s²; - Boussinskiy koeffitsienti 24 ga teng; - jadvallar bo'yicha tanlangan Shezy koeffitsienti. Ammo, bu topshiriqda, o'rganilayotgan daryolarni tekis deb olganligimiz uchun hisoblanganda yaqinlashishi taxmin qilinadi:

. (2.16)

Eng yaqin suv olish joyidagi suv havzasidagi zararli komponentning haqiqiy kontsentratsiyasi quyidagi formula bilan hisoblanadi:

. (2.17)

Ushbu qiymat REMK dan oshmasligi kerak (ruxsat etilgan maksimal kontsentratsiya).

Shuningdek, standartlardan oshib ketmaslik uchun korxona tomonidan qancha ifloslantiruvchi moddalar chiqarilishi mumkinligini aniqlash kerak.

Hisob-kitoblar faqat zararli moddalarning sanitariya-toksikologik ko'rsatkichi bo'yicha konservativ moddalar uchun amalga oshiriladi, ularning suvdagi konsentratsiyasi faqat suyultirish yo'li bilan o'zgaradi.

Hisoblash quyidagi formula bo'yicha amalga oshiriladi:

, (2.18)

bu erda - oqova suvda ruxsat etilishi mumkin bo'lgan maksimal (cheklovchi) kontsentratsiya yoki birinchi (hisoblangan) suv ishlatish joyida suv bilan aralashgandan so'ng, ifloslanish darajasi ruxsat etilgan maksimal kontsentratsiyadan oshmaydigan oqava suvlarni tozalash darajasi.

Ruxsat etilgan maksimal oqim quyidagi formula bo'yicha hisoblanadi:

. (2.19)

Keyinchalik, variantda ko'rsatilgan pog'onasi bilan daryo bo'yi bo'ylab oqava suvlar oqadigan joygacha bo'lgan masofaga qarab zararli komponent kontsentratsiyasining taqsimlash funktsiyasining grafigini tuzish kerak. .

Hisob-kitoblar natijasida oqova suvning quyidagi xususiyatlarini olish kerak.

- suyultirishning ko'pligi ;

- suv olish joyidagi konsentratsiya - ;

- oqova suvdagi konsentratsiyani cheklash - ;

- ruxsat etilgan maksimal oqim - ;

- funktsiya grafigi.

2.4-jadval

Vazifani bajarish uchun variantlar

Вариант рақамларини паспортингизни охирги рақами бўйича оласиз (АА2568794)

Parametrlar	Variant №
Parametrlar	1, 3, 5, 7, 9, 11, 13,	2, 4, 6, 8, 10, 12, 14	15, 17, 19, 21, 23, 25, 27,	16, 18, 20, 22, 24, 26, 28,	29, 31, 33, 35, 37, 39, 41,	30, 32, 34, 36, 38, 40, 42,	43, 45, 47, 49, 51, 53, 55,	44, 46, 48, 50, 52, 54, 56,	57, 59, 61, 63, 65, 67, 69,	58, 60, 62, 64, 66, 68, 70.
Zararli komponent	Kerosin	Cu	Cr	Fenol	Pb	Zn	Cl	NaOH	Hg	H₂PO₃
PEMK, mg/l	0,7	0,02	0,01	0,35	0,01	0,02	1	0,5	0,01	1
Q, m³/c	20,0	30	40	50	60	70	80	10	50	30
q, m³/c	1	0,5	0,7	1,2	1	0,8	1,1	0,4	1	0,8
V, m/c	1,2	1,1	1,0	0,9	0,8	0,7	0,6	1,5	1	0,7
H, m	0,5	0,7	0,9	1,1	1,3	1,5	2	0,5	2	1,5
L, m	500	1000	1500	2000	1000	3000	1500	500	1000	1500
LS, m	LS=L/5
C, mg/l	1,5	0,06	2,0	0,04	0,18	5,5	1,5		0,06	6,0
Barcha variantlar uchun	ε=1; L_t / L_to’g’ = 1

2.2. Topshiriqni bajarish uchun