Ш.Т.ХУСАНОВ
КИНО ВА ТВДА МОНТАЖ АСОСЛАРИ
(ўқув қўлланма)
Ташкент – 2014.
Ш.Т.Хусанов. Кино ва ТВда монтаж асослари. Ўқув қўлланма. Тошкент., 2014 й. _____ бет.
МУНДАРИЖА
Муаллифдан...........................................................................................
Кириш.....................................................................................................
БОБ 1. МОНТАЖНИНГ АСОСЛАРИ ВА МОҲИЯТИ
ҲАҚИДА ҚИСҚАЧА МАЪЛУМОТЛАР
Монтаж: унда энг асосийси нима?......................................................
Тасвирлар монтажи. Масалага ёндашув.............................................
Атамалар ва чизгилар тили..................................................................
Л. Кулешову назарияси бўйича планлар йириклиги......................... П
лан катталигини белгилаш нималарга боғлиқ?...............................
БОБ 2. КАДРЛАРНИ ВА САҲНАЛАРНИ БИРЛАШТИРИШНИНГ АСОСИЙ ТАМОЙИЛЛАРИ
Кадрлар монтажининг умумий қонуниятлари...................................
Биринчи тамойил. Кадр йириклиги бўйича монтаж.......................
Иккинчи тамойил. Маконда мўлжал олиш бўйича монтаж...........
Учинчи тамойил. Кадрдаги асосий объект харакат йўналиши бўйича монтаж.......................................................................................
Тўртинчи тамойил. Кадрда харакатланаётган асосий объект фазаси бўйича монтаж..........................................................................
Бешинчи тамойил. Кадрдаги асосий объект харакат жадаллиги бўйича монтаж.......................................................................................
Олтинчи тамойил. Кадр композицияси бўйича монтаж.................
Еттинчи тамойил. Ёруғлик бўйича монтаж.....................................
Саккизинчи тамойил. Ранг бўйича монтаж.....................................
Тўққизинчи тамойил. Тасвирга олиш ўқини ўзгартириш бўйича монтаж.......................................................................................
Ўнинчи тамойил. Кадрдаги асосий масса харакат йўналиши бўйича монтаж.......................................................................................
Кўп кадрли композиция. Поликадр.....................................................
БОБ 3. ЭКРАНДА ПЛАСТИК ОБРАЗЛАР ОРҚАЛИ ҲИКОЯ ҚИЛИШ
Монтаж усуллари..................................................................................
Давомли монтаж....................................................................................
Умумийликдан ҳусусийликка. Ҳусусийликдан умумийликка.........
Параллел монтаж...................................................................................
Монтажда рефрен..................................................................................
Ассоциацияли (ҳис-туйғу, фикр) монтаж...........................................
Мавзувий монтаж..................................................................................
Аналитик (таҳлилий) монтаж...............................................................
Фикр монтажи........................................................................................
Кадрлар бирикиш жойида вақт оқими. Перебивка (чалғитиш)........
Камеранинг кўриш нуқтаси..................................................................
Клип монтажи........................................................................................
Поэтик (назмий) монтаж.......................................................................
Ритм бўйича монтаж.............................................................................
Затемнение (қоронғилашиш), наплыв (аста-секин алмашинув), вытеснение (ўрин амлашиниш) ва стоп-кадр.....................................
БОБ 4. ФОЙДАЛИ МАСЛАҲАТЛАР
Захлестлар..............................................................................................
Кадрларни қайтармаслик......................................................................
Заҳира.....................................................................................................
Кадрларнинг давомийлиг.....................................................................
Вариантлар.............................................................................................
Ижод ва ҳолислик..................................................................................
Ҳулоса....................................................................................................
Монтаж бўйича амалий топшириқлар. Топшириқлар ва жавоблар.................................................................................................
Монтажнинг асослари ва унинг моҳияти ҳақида қисқача маълумотлар ...........................................................................................
МОНТАЖ: УНДА ЭНГ АСОСИЙ НАРСА НИМА?
«Монтаж» нималигини бугунги кунда ҳамма билади!
Агар бу саволни биринчи синф ўқувчисига ёки телевидение ишчисига ёки бўлмаса профессионал режиссёрга берилса ҳам жавоб бир ҳил бўлиши аниқ: бу фильм ёки кўрсатувни алоҳида кадрларни бирлаштириш орқали йиғишдир. Жавоб жуда тўғри ва шу билан бирга жуда жўн.
Кўпгина жахон киноси намоёндалари, кино санъати амалиётчилари ва назариётчи олимлари ўзларининг бир қатор илмий асарларини монтаж санъатига бағишлаганлар. Кино санъати, режиссурага оид илмий адабиётларнинг деярли барчасида монтаж санъатига, унинг бадиий имкониятлари, қонун-қоидаларига бағишланган қисм ёки бобларни топиш мумкин. Монтаж санъати жахоннинг энг машхур кино ва телевидение олийгоҳларида алоҳида фан сифатида ўқитилиши ҳам бежиз эмас.
Бундан бир неча ўн йиллар олдин монтаж санъати ҳақида асар ёзган муаллифлар монтажни экран санъатининг бадиий ифода воситалари қаторига қўшганлар. Бундай фикрловчилар жуда кўпчиликни ташкил қилади. Монтаж санъатига нисбатан бундай нуқтаи назар жуда кенг тарқалган бўлиб, у айни ҳақиқатдир. Монтаж аслида – экран санъати бадиий ифода воситаларидан биридир. Одатда кино санъатининг бадиий ифода воситалари қаторида монтажни негадир драматургия, тасвир ва овоздан кейин тўртинчи, бешинчи ёки янада пастроқ қаторларга тушириб юборишади.
Бироқ, бундан анча йиллар муқаддам “...монтаж – бадиий тафаккурнинг янги кўриниши” деган нуқтаи-назар ҳам пайдо бўлди ва агар, бу фикр ўз тасдиғини топса, у тўғри бўлса, у ҳолда бу қараш “...монтаж бу тасвирий ифода воситаси” деган фикрларга қарши фикр бўлади.
Ижод жараёнида ҳам режиссёр, ҳам драматург ва ўз-ўзидан, кинооператор ҳам ўзининг асарини яратадилар. Бунда жамоадаги ҳар бир ижодкор ўз санъат тури имкониятларидан келиб чиққан ҳолда ўз тасаввурларида бўлғуси фильмнинг кадрларини, эпизодларини, кадр композициясини, эпизодларини, бир ёки бир неча тасвирий ифода воситаситаларидан, шу жумладан монтаждан ҳам фойдаланган ҳолда ишлаб чиқадилар. Аслида шундай бўладими, йўқми, барибир ҳар бир санъат асари албатта тасаввур мевасидир. Бироқ, бадиий тафаккур ижод жараёнида “муҳимлик” нуқтаи назаридан ғояни амалга ошириш воситаларига нисбатан анча юқорироқ туради. Беъманилик, шундай эмасми! Бир нарсанинг ўзи айни бир пайтнинг ўзида ҳам “асосий” ва “иккинчи даражадали” нарса бўлиб қоляпти! Ижод жараёнида ғоянинг, яъни ижодий тафаккурнинг ўзи ва айни пайтда уни томошабинга етказиб бериш воситалари ҳам “асосий”ликка давогарлик қиляпти.
Бу каби нуқтаи назарлар бундан йигирма йиллар олдин илгари суриларди.
Хўш, бугунги кундаги кино ва телевидениенинг атоқли арбоблари бу масала юзасидан нима дейишади? Хеч нарса! Агар бирор нарса дейишган ёки ёзишган бўлишса ҳам, монтаж ҳақидаги бу гапларни улардан олдин Лев Кулешов аллақачон ёзиб кетган.
Монтажга бўлган қарашларнинг ривожланиш тарихи шу қадар мураккаб ва қизиқки, унга бир-оз бўлсада тўхталмай ўтишнинг иложи йўқ, нзаримизда.
1917 йилда Л. Кулешов шундай ёзганди: «Яхши фильм яратиш учун, режиссер бир-бири билан боғланмаган, тартибсиз, алоҳида кадрларни муайян тартибда жойлаштириши, ягона, яхлит асарга айлантириши лозим. Шу билан бирга, айрим ҳолларда кадрларни ўзаро қиёслаши, таққослаши ва уларни ҳудди, ёш бола алоҳида сочиб ташланган харфли кубикчалардан бир бутун сўз ёки ибора йиғгани каби, энг мақбул, яҳлит ҳолда, ритмик тартибда бирлаштириши лозим.
Шу биргина гап билан монтажнинг энг асосий вазифаси айтиб ўтилди. Монтаж – бу асар мазмуни ва ғоясини очиб бериш йўлида алоҳида-алоҳида “қисм”ларни ягона бир тизимга, шаклга бирлаштириш усулидир. Экран асарининг бадиийлиги, ифодалилигини таъминлаш учун, кадр, саҳна, воқеалар ёки харакат каби алоҳида элементларнингўзаро мутаносиб равишда бирикиши учун “энг мақбул” вариантни топиш керак. Бунинг учун эса катта ижодий изланиш талаб этилади ва бунинг барчасига эришишнинг энг тўғри йўли бу таққослашдир, алоҳида қисмларни ўзаро таққослаш. Анашу, таққослаш орқали танлаб олинган “энг мақбул” элементлар ритмик структурада бирлашиши лозим.
Л. Кулешов монтаж юзасидан бир қатор тажрибалар ҳам ўтказиб кўрган. Кейинчалик бу тадқиқотлар натижалари бутун дунёга машхур бўлган ҳамда монтажнинг кино санъатидаги иккита асосий вазифасини жуда содда шаклда изоҳлаб берди.
Биринчи – «жўғрофий» тажриба. Биринчи кадрда актриса Хохлова Петровкадаги “Мосторг” биноси ёнида юриб кетмоқда. Иккинчи кадрда актёр Оболенский Москвадаги анҳор ёқалаб юриб келмоқда. Бу кадрларда улар табассум қилган ҳолда бир-бирларига қарама-қарши йўналишда юриб боришарди. Кадрлар бирикишидан ҳосил бўлган натижа шуки, улар бир кўчанинг икки томонидан бир-бирларига қараб юриб келишмоқда. Улар бир-бирлари билан бир кадрда учрашган ва қўл бериб кўришиш кадри Гоголь хайкали олдида суратга олинган. Бу кадрда фильм қахрамонлари кадрдан ташқарига, узоқдаги бир нарсага қайрилиб қарайдилар.
Кейин эса, бу кадрлардан сўнг Вашингтондаги Оқ уйнинг зинапоялари билан олинган олис пландаги кадр монтаж қилинган. Кейинги кадр эса Пречистенский (Гоголь) бульварида тасвирга олинган бўлиб, унда актёрлар ўзаро фикрлашиб бир қарорга келадилар ва кадрдан чиқиб кетадилар. Ва ниҳоят, оҳирги кадр, улар Исо Масиҳ ибодатҳонаси зиналаридан юриб кетадилар. Аслида, бу фильмдаги кадрлар сони юқорида санаб ўтилганлардан анчайин кўпроқ, бироқ Лев Кулешовнинг “жўғрофий тажриба”сига келтирилган бу мисолнинг тушунарлилигига путур етказмайди.
Бу фильмни кўрганларнинг ҳаммаси ягона фикрга – қахрамонлар Вашингтондаги Оқ уй биносига кириб кетишди, деган фикрга келишган.
Асосий ҳулоса – монтажда асосийси актёрларнинг кадрдаги харакатларини, ижроларини тўғри ташкил эта олиш ва буни қўшни кадрларда ҳам тўғри давом эттира олиш зарур. Ана шунда томошабин онгида воқеа содир бўлаётган “ягона макон ва воқейлик” таассуроти уйғонади ва бу яҳлит макондаги актёрларнинг ижролари ҳам ўз-ўзидан ўзаро давомийлик ва узлуксизлик касб этади.
Бугунги кунда, масалан, «йирик план» атамасини ҳамма билади! Лекин кўп ҳолларда талабалар ёки соҳани чуқур билмайдиган инсонлар “йирик план” деганда негадир “йирик” сўзига чалғиб бу бир каттароқ нарсанинг тасвири бўлса керак деб ўйлайдилар ва хатто ўзларининг бу фикрлари зўр бериб исботлашга уринадилар. Келинг, шунинг учун бир оддий масалани хал қилиб кўрамиз. Қуйида номлари келтирилган нарсалар орасида йирик план атамасига мос келадиганини кўрсатинг!
1. Арининг боши.
2. Инсон кўзи.
3.Вертолёт кабинаси.
4. Болалар майдончасидаги арғимчоқ.
5. Океан кемасининг лангари.
Афсуски, берилган мисоллар орасида йирик план йўқ.
Лекин бу беозор чалғитишнинг изохи хали олдинда.
Аввало «кадр» тушунчасидан бошлаймиз. Кадр – унинг ўзи нима! Кадрни баъзан план деб ҳам аташадими?
Бу тушунчалар қайсидир маънода синоним сўзлардир ва бир маънони англатади. Кадр ёки план деб одатда камеранинг “REC” тугмаси босилишидан то “PAUSE” тугмаси босилгунга қадар негатив ёки позитив кинотасмага, ё бўлмаса магнит лентага туширилган узлуксиз тасвирга айтилади.
Камерани ёқиб қизил тугмачани босдингиз – план бошланди. Камера ишлашда давом этяпти – план узунлиги ортмоқда. “PAUSE” тугмаси босилди – кадр тугади. У тасвирга олинди. Олинган бу тасвир билан ишлаш жараёнида уни аниқ бир тартиб рақамли кадр (масалан, 32 кадр) ёки аниқ бир катталикдаги план (ўрта, умумий ва ҳ.к.) деб юритилади: «Илтимос, бундан олдинги кадрни кўрсатинг!» ёки бўлмаса «Актёрнинг йирик планини умумий план билан алмаштиринг» ва ҳоказо.
Баъзида айрим кинофильмларда комбинацияланган кадрлар ҳам яратилади. Бунда кинотасма кинокамера ичидан бир неча марта қайта ва қайта ўтказилади ва худда шунча марта тасвирга олиш амалга оширилади. Бунда бир тасвирнинг устига иккинчи тасвир, баъзан учинчи, тўртинчи тасвирлар ҳам туширилади ва бунинг учун бугунги кунда компьютерлар ва махсус қатламли монтаж дастурларидан фойдаланилади. Лекин бундай кадрнинг ҳам боши ва охири бор. Айнан анашу кўрсаткичлар кадрнинг ўлчовини – узунлигини аниқлашга ёрдам беради. Кадр ёки план – яхлит бир фильм ёки эпизод “бино”сини қўришдаги ўзига ҳос “ғишт”. У ҳам худди қурилишда бўлгани каби кичрайтирилиши ёки керакли шаклгача қирқилиши мумкин. Лекин шундай ўзгартиришларга, кесишларга юз тутса ҳам тасвирга олинган яхлит тасвир план ёки кадр деб аталаверади.
“Чок” (“Стык”) - бу иккита кадрни, иккита планни уланган жойи ва бунда биринчисининг тугаш жойига иккинчисининг бошланиши уланади. Буни баъзида “Улаш” («склейка») ҳам дейишади. Кинотасмадаги кадрлар доимо бир-бири билан махсус босма пресс воситасида уланади. Тасмали кино технологиясидаги бу тушунча кейинчалик электрон монтажга ҳам кўчиб ўтди ва аллақачон одатий ибора бўлиб қолган. Профессионал мутахассислар орасида хатто ўзига хос “Оддийгина улашдан яхшиси йўқ” қабилидаги ибора ҳам пайдо бўлган. Бироқ компьютер воситасида монтаж қилинганда кадрлар уланмайди, балки фақат қирқилади ва тартибли тахланади.
“План” сўзининг “кадр” сўзи билан маъно жихатдан мос келадиган иккинчи маъноси ҳам бор. У тасвирга олиш объектининг кадрдаги масштабини аниқлаш учун ишлатилади. Кундалик профессионал тилда биз одатда «йирик план», «умумий план» деб айтамиз. Бунинг ўрнига биз «кадр жудаям майда толинган» ёки «кадр етарли йирикликка эга эмас» деб айтишимиз мумкин, бироқ йирик план», «умумий план» атамалари, гарчи чиройли жарангламасада, мутахассислар учун қулай ва ҳамкасблар учун тушунарли.
Бироқ хеч қачон: бу кадрни «ўрта кадрда» оламиз, ёки «умумий кадр» деб айтиб бўлмайди. Бунда ижодкор ҳамкорларингиз сизни тушунишмайди ва бунинг устига сиз тўғрингизда ёмон фикрлаб қолишлари мумкин.
Планнинг йириклиги томошабин экранда кўраётган объектнинг ўлчамлари билан аниқланади. Яъни, кадр чегараси, рамкаси ичида қандай тасвир кўринаётганига, объектнинг қандай қисми кадрда акс этганига қараб аниқланади. Лев Кулешов планлар йириклигини олтита асосий планга ажратишни таклиф этган.
«Кадр» атамасининг ҳам иккинчи маъноси бўлиб у тасвирий ечим билан боғлиқ. Операторлар одатда «Мен кадр қўйишим керак», «Мен кадр композициясини ишлаб чиқишим керак», «Мен бу кадрни контрастлироқ ёритишим керак» деб айтадилар. Кинода, тасвирга олиш чоғида оператор камера визири орқали кўринаётган ҳамма нарсани кўриб туради. Актёрлардан кўпинча “кадрга кириш”ни сўрашади, яъни кадрда акс этаётган майдондан жой олишни сўрашади. Агар кадр эстетик томонлама чиройли чиқса «оператор кадрни яхши суратга олибди, кадрнинг оригинал тасвирий ечимини топибди» дейишади.
35 миллиметрлик кинотасманинг (бир томонидаги) 4 та перфорация[1] оралиғидаги, 16 мм.лик кинотасманинг 2 та перфорациялар орасида жойлашган квадрат шаклдаги катакчага “кадрик” (ўзб. тилида “кадрча”) дейилади. Электрон видеомонтаж дастурлари видеоматериални автоматик равишда 25 та кадрикка ажратиб кўрсатади ва буни инглиз тилида “фраме” – “рамка” дейилади. Лекин “рамка” сўзини “кадр” сўзи билан алмаштириш тўғри таржима бўлади. Кадр сўзи юқорида айтиб ўтилганидек биз кўниккан кино атамашунослигида бошқа маънони билдирар экан уни фарқли бўлиши учун “кадрик” деб аташ тўғри бўлади. “Кадрик” сўзи рус тилида бўлса-да у мутахассислар томонидан якдиллик билан қабул қилинган ва бир неча ўн йилликлар давомида ишлатилиб келинмоқда. Бир сониялик кинотасмада 24 та кадрик бўлади. Видеода эса бу сониясига 25 та кадрни ташкил этади. Телеекранда тасвир намойиш этилиш жараёнида аслида 50 та яримкадр (полукадр), яъни 25 та бутун кадр ўрин алмашади. АҚШ ва бошқа европа, осиё давлатлар телевидениесида бу сон 60 та яримкадр – 30 та бутун кадрни ташкил этади. Бунга сабаб оддий: бизнинг ватанимизда электр токининг тебраниш частотаси 50 Гц.ни, АҚШда эса 60 Гц.ни ташкил этади.
Графика киноижодкорлар орасида ўзига хос тил вазифасини бажаради. Бир-бирининг тилини тушунмайдиган иккита киноижодкор айнан графика орқали бемалол ўзаро фикр алмашишлари мумкин. Кино санъати классиклари деб хисобланадиган кўпгина режиссёрлар тасвирга олиш ишлари бошлангунга қадар фильмнинг деярли ҳар бир кадрини бирма-бир кетма-кетликда чизиб олганлар. Бу уларга ва уларнинг ижодий гуруҳларига, ҳамкасбларига бўлажак фильмнинг қандай бўлиши хақида аниқ ва тушунарли тасаввурга эга бўлиш имконини берган. Бунда фильмга, кадрга оид барча нарсалар: кадр композицияси, мизансценалар, декорациялар, грим, костюмлар, ҳамма-ҳаммаси бирма-бир чизиб олинган. Профессионал кино усталари даври ўтиб ижод саънасига янги ижодкорлар авлоди келди ва тасвирга олиш ишларига бу қадар юқори профессионал даражада тайёрланиш одати ҳам унутилиб бормоқда. Режиссёрлик бўлими талабаларидан ўқув курс ишлари мавзуси ва ғоясини аввалдан батафсил ишлаб чиқиб топширишни ҳам талаб қилинмай қўйилган. Тасвирга олинаётган курс ишлари ёки фильмлар ҳам аввалдан режалаштирилмай пала-партиш олинаётганлиги учун ҳам жуда сифатсиз ва хом бўлиб чиқмоқда. баъзан эса, умуман охирига етмасдан қолиб кетмоқда.
Бугунги кунда талабалар орасида ва умуман хусусий кино соҳасида фильмлар тасвирга олиш тахминан қуйидагича бошланади: тасвирга олиш майдончасига режиссер ва оператор аввалдан тайёргарлик кўрмасдан, ёки бўлмаса наридан бери қилинган режа билан келишади ва кадр учун мизансценани қандай қуриш юзасидан бош қотиришни бошлайдилар. Бу пайтда эса тасвирга олиш гурухи режиссёр ва операторнинг қандай қарорга келишларини кутиб туришади. Бир қарорга келинганидан сўнг ҳамма тезкорлик билан ишга киришади. Оператор кадр нуқтасини тезкорлик билан аниқлаб кадр қўяди, режиссёр ҳам тезликда мизансценани қуради ва актёрларга тушунтира бошлайди. Ёритиш гурухи эса бу мизансценага қараб ёритиш ускуналарини жойлаштирадилар. Гурухнинг бошқа аъзолари ҳам ана шундай тезкорлик билан ўз ишларини бажара бошлайдилар. Аввалдан фильмнинг кадрларини раскадровка[2] қилиб чизиб олиш, режиссёрлик сценарийси тайёрлаш каби майда-чуйдаларга “вақт йўқ, вақт!” дейишади.
Агар хозиргина режиссёр томонидан ўйлаб топилган кадрга бирор реквизит[3] лозим бўлиб қолса шу ондаёқ фильм директори ана-шу нарсани топиш учун йўлга отланади. У қайтиб келгунча эса гурухнинг бошқа аъзолари ўз ишларини давом эттирадилар. Зарурий нарса топиб келтирилиши билан тасвирга олиш ишлари бошланади. Хозиргина сценарий ва диалогларни қўлига олган актёр ёки актриса тезлик билан ўз роли образини яратишга киришади. Унинг олдида жуда мураккаб вазифалар бўлади: ўз роли сўзларини бехато ижро этиш ва хозиргина қурилган мизансценадаги ўз харакатларини назорат қилиш.
Бирор-бир сабаб билан тўхтатилган тасвирга олиш куни фильмнинг қийматини ошириш билан бирга бошқа кунларда янада тезроқ ишлашга олиб келади. Бугунги кунда яратилаётган фильмларда махсус қурилган декорацияларнинг камлиги ёки умуман йўқлиги, либослар устида махсус ишловчи дизайнерларнинг кино санъати талабларини тўлиқ тушуниб етмаганликлари, баъзан эса фильмларда постановкачи-рассомнинг умуман йўқлиги фильмлар сифатида жуда катта салбий таъсир кўрсатади.
Бугунги кино санъати том маънода саноатлашган пайтда фильмлар бюджети унинг мураккаблигига қараб эмас фильм продюссери топа олган маблағнинг қанчалигига қараб белгиланадиган бўлиб қолди. Агар режиссёр ажратилган маблағга фильмни якунлай олмаса қолган ишларга ўзининг ҳамёнидан хақ тўлаши ёки ишни тухтатиши лозим бўлади. Бу хол бугунги кунда нафақат хусусий кинога балки телевидениега ҳам, хужжатли фильмлар яратиш сохасига ҳам дахлдор.
Раскадровка – бу фильмнинг қоғоздаги кўринишидир. Унда фильмнинг барча кадрлари, уларда жойлашган объектлар, реквизитлар, декорациялар, умуман, кадрдан жой олиши лозим бўлган ҳамма нарсалар акс этади. Бундан ташқари, раскадровкани чизиш пайтида камеранинг тасвирга олиш нуқтаси ҳам, планнинг дастлабки йириклиги ҳам эътиборга олинади. Бир сўз билан айтганда бу кадр экранда қандай акс этиши керак бўлса ўшандай қилиб чизилади. Ҳар бир кадрнинг тартиб рақами ва давомийлиги ёзилади.
Ракурс – экран санъатида киноаппаратнинг объектни (кадрни) тасвирга олишдаги туқтасидир. Баъзан “Кадр ўткир ракурсда тасвирга олинди” деб айтишади, яъни объект ўткир бурчак остида, биз ўрганиб қолган нормал холатда эмас, балки жуда юқоридан ёки жуда пастки нуқтадан тасвирга олинганда ана шу ибора ишлатилади.
“Постановка лойихаси” (ёки “Постановка сценарийси”) бу ижодий гурухнинг олиб борган тасвирга олиш ишларига тайёргарлик жараёнининг махсули бўлиб, у ижодий гурух учун, ва энг асосийси режиссёр учун, тасвирга олиш жараёнида энг асосий хужжат – дастурул амалдир. Унинг қанчалик пухта ва барча деталлари билан тушунарли ёзилганлик даражасига қараб фильм продюсери ижодий гуруҳнинг қай даражада тажрибали ва профессионал эканлиги тўғрисида хулоса чиқариши мумкин. Тасвирга олинаётган лойиха тўлиқ метражли бадиий фильм ёки 30 сониялик реклама ролиги бўлишидан қатъи назар доимо асосий хужжат – “Постановка лойихаси” мавжуд бўлади ва айнан мана шу хужжатга қараб постановкачи режиссёр қандай фикрни илгари сурмоқчилиги, ўз ғояларини қайси услубда ва қандай тасвирий ифода воситалари орқали томошабинга етказиб бермоқчилигини тушуниб олиш мумкин.
Постановка лойихасида фильмнинг график шаклдаги баёни бўлган раскадровкалар ва мизансцена[4] режалари режиссёр сценарийси билан бирга бўлажак бадиий экран асарининг асосий моҳиятини белгилаб беради.
Фильмни ишлаб чиқаришдаги энг мураккаб ва серхаражат давр бу тасвирга олиш давридир. Тасвирга олиш ишларига тайёргарлик жараёни қай даражада муваффақиятли ва синчковлик билан амалга оширилганлиги тасвирга олиш ишларининг белгиланган муддатларда омадли амалга ошишига, маблағларнинг тежалишига, энг асосийси фильмнинг бадиий ва ғоявий жихатдан мукаммал чиқиши ва омадлилигига катта таъсир кўрсатади.
Раскадровка экран ижодида мизансцена режалари билан ўзаро аниқ ва мукаммал боғланган ва мувофиқлашган бўлиши лозим.
Мизансцена режаси деб тасвирга олиш майдончаси, ундаги декорациялар ва уларнинг қисмлари, актёрлар ва уларнинг жойлашиши, харакат йўналишлари, тасвирга олиш нуқталари ва камера харакат траекториялари акс этган чизмага айтилади. Ундаги ҳар бир тасвирга олиш нуқтаси раскадровка ва режиссёрлик сценарийсидаги кадрнинг тартиб рақамига эга мос келувчи ўз рақамига эга.
Масалан, раскадровка чизилаётганда кадрдаги инсон танасининг юқори қисми унинг қайси томонга қараб турганидан келиб чиқиб шартли равишда қуйидагича тасвирланади. (расм. 6).
Кадрда инсоннинг бош қисми, юз кўриниши. (фас)
Инсоннинг бош қисми, ён томондан кўриниши. (профиль)
Инсоннинг бош қисми, орқа томондан, елкадан кўриниши.
Расм. 6
Кадрдаги қахрамоннинг (юзи ва танаси) камерага нисбатан қандай холатда турганини аниқлашдаги энг асосий омил бу юз ва гавда айланаларининг ўзаро қандай жойлашишидир.
Биринчи кадрда қахрамоннинг юз айланаси унинг гавда қисмини акс эттириб турган каттароқ ярим айлана билан ўзаро симметрик жойлашган.
Иккинчи кадрда эса – юз айланаси ир оз ўнгга оғган. Елка чизиғи кўкрак чизиғига нисатан бир оз юқорироқдан бошланган ва объектнинг ўзи ҳам кадрга нисбатан бир оз чапга сурилган.
Учинчи кадрда бўлса – гавдаги ифода этувчи ярим айлана тўлиқ чизилган, ва аксинча, бош қисм айланаси тўлиқ эмас. Елка бошнинг бир қисмини беркитиб турибди. Натижада расмда инсоннинг орқа, елка қисмининг тасвири пайдо бўлади.
Инсон бор бўйи билан кадрда, биз томонга (камерага) қараб турибди.
Инсон бор бўйи билан кадрда, бизга нисбатан ён томонга қараган кўриниши. (профиль).
Инсон бор бўйи билан кадрда, бироқ камерага нисбатан орқа томони билан турибди.
Расм. 7
Бу чизилган расмларда қахрамонлар кадрда қайси томонга қараб турганликларини аниқ тушуниш мумкин ва бу бу кадрларнинг композицион тузилишидаги зарурий жихатлардан биридир. У эпизоднинг ички монтаж ечимини аниқлашда мухим ўрин тутади.
Тасвирда инсонни бор бўйи билан кўрсатишда ҳам юқорида айтиб ўтилган тамойиллар асос бўлиб хизмат қилади. (расм. 7).
МОНТАЖ… БУ НИМА?
Режиссёр фильм яратишга киришар экан, унинг сценарийсини ўқиётганидаёқ монтаж ўтиши жойларини аниқлайди. Режиссёрлик сценарийси ёзилаётганидаёқ у бутун фильм монтажини пишитиб чиқади. Суратга олиш пайтида у режиссёрлик сценарийсида қайд этилганларни фильмга киритишга ҳаракат қилади. Лекин, съёмка пайтида баъзи кутилмаган ҳолатлар вужулга келиб, у ички кадр монтажи ва эпизодлар монтажи ҳарактерини ўзгартириши, фильм умумий ритмига ўзгартиришлар киритиши мумкин. Шунинг учун ҳам фильмнинг узил-кесил монтажи монтаж-тонировка жараёнида амалга оширилади.
Монтажнинг ўзи нима?. Суратга тушурган кадрларни бир-бирига улаш демакдир. Бу унинг оддий техник таърифидир. Киносанъати тарихи тонгида фильмлар ана шундай монтаж қилинарди. Бироқ, оддийгина шу таъриф остида монтажнинг улкан имкониятлари яширинган.
Монтаж - кинони санъатнинг бир турига айлантирувчи муҳим ифода воситаси ҳисобланади. Монтаж улкан ижодий ва таъсир кучига эга. Монтаж воситаси ила энг ранг-баранг мазмунли кадрларни бирлаштириб, ўз мавзуси, сюжетига эга фильм ҳам яратса бўлади. Бунинг устига кадрлар турли даврларда, турли мамлакатларда ҳар хил планлар-у, ракурсларда суратга олинган бўлиши мумкин. Шу боис маҳоратли режиссёр монтаж санъатини шунчаки эмас, балки тўлиқ, чуқур билиши лозим. Унинг ҳам ўзига хос хусусиятлари, талаблари бор.
Замонавий кинода режиссёрлар ҳаммадан кўра монтажёр деган мутахассиснинг ишига умид боғлайдилар. Ҳа, улар чиндан ҳам фильмнинг умумий ритмини, планлар, макон ва вақт бўйича кадрларнинг тўғри уйғунлашувини яратиш учун кўп ишларни амалга оширадилар. Лекин, шунга қарамай, постановкачи-режиссёргина ўз фильмининг нозик жиҳатларини билади. Зеро, ўз ғоя ва мақсади уларга сингдирилган. Шу ғоя ва мақсадлар суратга олиш жараёнида тўлиқ ифодасини топмай қолса, у ёки бу сабаблар билан фильмнинг ички мазмун ипи йўқотилган бўлса, энг тажрибали монтажёр ҳам асарга керакли таъсирчанлик , ифодани топа олмайди. У фақат режиссурадаги камчикликни ёпиб кета олади, ёки режиссёр хатосини яширади. Аммо фильмнинг яшаши учун зарур “ҳаво”ни бера олмайди. Бундай фильмларда режиссёрнинг ўзига хос ижодий дастхатлари йўқолади. Демак, монтаж нафақат кинонинг ифода воситаси, балки режиссёрлик маҳоратини ва истеъдодининг ҳам ифодасидир.
Монтажни кино санъатидагина эмас, уни бадиий адабиёт, ранг-тасвир, хаттон архитектурада ҳам учратиш мумкин. Монтаж асарнинг асосий ғоясини етказишда яхши ёрдам беради. Лекин, кино монтажи, айтайлик адабиёт монтажидан фарқ қилади. У яна ҳам нозик, мураккаб, хатто қарама-қарши бўлиши мумкин. Бу унинг ўзига хослиги ва куч-қудратидир.
Монтаж маъносини қуйидагича тушунтирамиз: мазмуни турлича бўлган икки кадрни бирлаштириш натижасида уларнинг янги миқдорини эмас, асарини ҳосил қиламиз. Математикада қўшилувчилар жойи алмаштирилгани билан улар натижаси ўзгармайди. Кинода эса кадрлар жойини алмаштирганда, бошқача қилиб айтганда янги монтажда ғоя ва мазмун ифодаси тубдан ва ҳар жиҳатдан ўзгаради. Ана шу киномонтажнинг буюк сиридир.
Режиссёр кинодаги монтаж хусусиятларини яхши билмоғи лозим. У план, ракурслар, съёмка усули бир хил бўлган икки кадрни бирлаштириб бўлмаслигини, бундай ҳолатда ҳаракат йўқолишини билиши керак. Ҳаракатсиз кино эса кино эмас. Бундай монтаж “сакраш” тасаввурини беради.
Демак, фильмни тўғри монтаж қилиш, бадиий кинематографик ифодалиликка эриши учун съёмка пайтидаёқ уни монтажбоп қилиб суратга олиш керак. Шуни унутмаслик кераки, фильмнинг энг яхши монтажи- бу унинг монтаж съёмкаси бўлиб, натижада у режиссёрни ғоялари, мавзуси, фикрлари, образларни чуқур очиб беришга эриштиради.
Ёш режиссёр монтажнинг аҳамиятини амалиётда тушуниб етади. У монтаждаги муҳим жиҳатларини ўзлаштириб олса бас. Масалан, кинода монтажнинг қандай турлари борлигини билиши лозим.
Кадрлар мазмуни бўйича бирин-кетин бирлаштириб борилади. Шу тарза сюжет, воқелик ривожланиб боради. Бундай монтаж узвий монтаж деб аталади. У кўпинча мультфильмларда, хужжатли ленталарда қўлланилади.
Параллел монтаж - бир минутнинг ўзида турли жойларда рўй берган воқеалар тасвирланган кадрларни таққослашдир. Бу монтаж фильм мазмунини кучайтиради, чуқурлаштиради, ундаги воқеалар кўламини кенгайтиради. Монтажнинг бу тури кинода кенг тарқалган,. Ундан биринчи бор Д.У. Гриффит “Бетоқатлик” (1916 й) фильмида фойдаланганда, катта шов-шувга сабаб бўлган ва кинонинг санъат сифатида ривожланишига таъсир кўрсатган.
Ўзаро боғланган образли монтаж - бу монтаж йўли билан фильм сюжетини чуқурлаштириш, турли романтикалар, метафоралар оқали тасвир оламининг бадиийлигини ошириш, томошабинда янги тасаввурлар уйғотишдир (“Иш ташлаш” фильмидаги завод трубасига ўрнашиб олган қарғани эсланг).
Мавзули монтаж - кўпинча хужжатли, илмий-оммабоп кинода фойдаланилади, шу билан бирга фильмда кўтарилган битта мавзуни очишга хизмат этади ва катта умумлашмалар ҳосил қилади.
Вертикал монтаж - уни кинога С.М.Эйзенштейн жорий қилган. Бунда тасвир (кадр ёки эпизод) мусиқанинг бирор фазаси билан уйғунлаштирилган ҳолда монтаж қилинади. Бундай монтажнинг ижодкори фильм образли қурилмасидан, ғоя ва мазмундан келиб чиқиб, мусиқа билан мутаносиб уйғунлашувини ташкил этишини мумкинлигини исботлаган.
Заковатли (интелектуал) мотаж- буни ҳам С.М.Эйзенштейн кашф этган. Унинг моҳияти бугун жуда оддий туюлиши мумкин. Ўшанда эса дунё миқиёсидаги кино кашфиёти бўлган эди. Турли тушунча ва мазмунга эга икки кадр монтажда янги тушунча, янги маъно касб этади. Заковатли монтаж киносанъатининг руҳий-маънавий қудратини ошириди, хизматини эстетикасини ҳам кенгайтиради. Режиссёр изланишлари бу монтаж борасида яна бир кичик, лекин ёрқин кашфиёт -“ички монолог” принспига йўл очди. Бу принцип кинодраматургия ва режиссурада кенг қанот ёзди. У қаҳрамоннинг фикран теран, руҳан чуқур образини яратишга ёрдам беради. Зеро ички монологда қаҳрамон хатти-ҳаракатларини, атроф-муҳит билан муносабатларини тушунишга ёрдам берадиган ҳис-туйғулар, ўйлари ёрқин очилади.
Режиссёр бир фильмда унинг драматургиясидан келиб чиқиб, монтажнинг турларидан уйғунликда фойдаланиши мумкин. Бу иш фильмни суратга олиш жараёнида бажаради. Шундай қилинса монтаж-сайқал пайтида фильмни “йиғиб” олиш, унда керакли вақт ва маконни яратиши, қаҳрамон образини очиши, унга нисбатан ўз муносабатини кўрсатиши мумкин бўлади. Монтаж фильмида воқеалар оҳанги ва сурати ритми ва темпини аниқлайди, кадрнинг ичик ритмини фильмнинг умумий ритми ва темпи билан уйғунлаштиради.
Ички кадр ритми- режиссёр танлаган мизансаҳна, актёр пластикаси, сўз ва мусиқа ёки бошқа овозлар янграши билан таъминланади. Монтажда ички кадр ритми орқали бутун фильм ҳаракатини, жумладан, унинг темпини кучайтириш ёки сусайтириш мумкин. Кадрларнинг нотўғри монтажи, яъни харакат ҳарактерига эпизодларнинг мос тушмаслиги темпнинг бузилишига олиб келади. Бундай нотўғри монтаж, агар жангари эпизод бўлса, ким ким билан уришаётгани билинмайдиган тартибсизликни келтириб чиқаради.
Режиссёр томонидан танланган монтажнинг барча турлари, унинг принциплари ягона бир мақсадга- асарнинг кинематографик таъсирчан чиқишига қаратилади. Режиссёр ақл-идроки, маҳорати ила қўллаган монтажи орқали фильмда ўз ғоя ва мақсадини тўла амалга оширади. Демак, монтажнинг барча нозик жиҳатларини билиш режиссёр учун муҳимдир. Шунингдек, монтаж ҳарактерида режиссёрнинг ижодий дастхати ҳам кўринади.
Режиссёрнинг қайси монтаж турини танлаши драматургиядан ташқари жанрга ҳам боғлиқ. Айтайлик, саргузашт жанри бўлса, постановкачи-режиссёр биринчи кадрлардаёқ ҳикоя қилиш ритмини топиб, бутун фильм давомида уни сақлаб қолади. Композициянинг кучли воситаси бўлган ҳаракат бундай фильмлар монтажида олдинга чиқади . Психологик драмада эса монтаж бошқача характер касб этади. Бунда шошилмайгина бошланган умумий темп -ритм режиссёр ва актёр қаҳрамонлар образларини батафсил, атрофлича очиб беришга ёрдам беради. Ўзаро боғланган образли монтаж айни шу жанрларига қўл келади.
Психологик фильмларда истак муҳим ўрин эгаллайди. Пейзаждан фон сифатида эмас драматургияни таркибий қисми сифатида фойдаланиш- фақат кино учун характерилидир. Режиссёрлар ҳам киносанъатнинг бу муҳим имкониятидан самарали фойдаланиишган пейзаж фильм умумий тўқимасининг кучли эмоционал воситаси эди. Унинг деталлари, конкрет кўринишлари (тўкилган барглар, дарёнинг жўшқин оқиши .... тақир-туқур саҳро) драматургия ва режиссёр фикридан келиб чиқиб, ғояни чуқурлаштиришга хизмат этадиган рамзийликлар вазифасини ўтайди.
Фильм монтажида (икки ёки учта кадрлар бирлашувчи) битта монтаж бирлашмасидан иккинчисига ўтиш турли жанрларда турлича бўлади. Овозсиз кино давридаги фильмлар монтажида бундай ўтишлар ёзув-субтитрлар ёки қоронғилашув орқали амалга оширилади. Хужжатли, илмий –оммабоп кинода бир монтаж бирикмасининг иккинчисига ўтиши диктор матни воситаси билан бўлади. Унинг мазмуни бу ўтишни асослабгина қолмай, кейинги монтаж бирикмаси мазмунини ҳам ифодалайди. Бадиий кинода ҳам монтаж брикмалар сўзлар орқали амалга оширилади. Хуллас монтажда сўзнинг вазифаси ҳам жуда муҳимлиги учун режиссёр сўз устида ҳам қунт билан ишлаши лозим.
Бир асрча илгари замонавий тараққиёт ҳамда техник кашфиётлар туфайли кино санъати вужудга келди. Таниқли кино режиссёр С.Эйзенштейн кино санъатини рангтасвир драма билан, мусиқа ҳайкалтарошлик билан, меъморчилик рақс билан, тамошавий образ нутқ каломи билан бир бутун бўлиб чатишиб кетган янги санъат тури сифатида эътироф этади. Шунинг учун ҳам кинематографик ижодни ўрганиш, унинг қону-ниятларини тушуниш қийин кечади.
Режиссёр ва оператор мутахассисларни касбга тайёрлашда монтаж муҳим ўрин тутади. Монтаж қилиш маҳорати ва усулини эгаллаш фильм яратиш ҳақидаги фикр пайдо бўлгандан бошлаб уни экранда намойиш қилгунга қадар бўлган ижодий ва амалий жараёнларга жиддий таъсир ўтказади.
Фильмни монтаж қилиш алоҳида ўрин эгаллайдиган кино санъат табиатини теран тушуниш, монтаж эле-ментларини актёр, оператор, композитор ва овоз операторлари билан ишлаш жараёнига ўтказа олиш маълум даражада режиссёрларнинг касб маҳорати даржасини кўрсатади. "Бадиий фильм монтажи назари-яси ва амалиёти" муҳим фанлардан бири ҳисобланади, негаки монтаж ижодий ва технологик жараён ҳисобланади.
Ушбу фанни талабаларга ўқитишдан асосий мақсад бўлажак режиссёрда фильмни пластик ва овозли образларда аниқ ва маҳорат билан ифодалай олиш, суратга олиш чоғида ўз фикрини аниқ талқин этиш ва тўпланган материални яхлит асар сифатида монтаж дараматургик композицияга бириктира олиш сингари хислатларни тарбиялашдан иборат. Монтаж бўйича дарслар талабада режиссёрлик фаолиятининг бу турига қизиқиш уйғотиш, унинг бадиий таъби ва кашфиёт-чилигини ўстиришдан иборат.
Шундай қилиб, "кинода монтаж" тушунчаси ни-ҳоятда мураккаб ва кўп қиррали тушунчадир. Ушбу ўқув қўлланма орқали муаллиф монтажнинг барча турларини тўла очиб беришга даъво қилмайди. Бош-ловчи режиссёрга кичикроқ саҳнани суратга олиш, унинг ўз тафаккурида бу саҳнанинг пластик қисмини тасаввур қилишга, тўпланган материални бир бутун монтаж - драматургик композиция шаклига келтиришга ёрдам беради. Монтаж бўйича машғулотлар режис-сёрлик фаолиятининг бу турига бўлган бадиий қоби-лиятини ва ижодкорлик хусусиятини ўстиришга хизмат қилади.
Шундай қилиб "кинода монтаж" тушунчаси мураккаб ва кўп қиррали тушунча эканлиги маълум бўлади. Ушбу ўқув қўлланмада монтажнинг барча турлари ҳақида тўла тушунча беришга ҳаракат қилинади. Бошловчи режиссёрга унча катта бўлмаган саҳна асарларини суратга олишни ўргатиш, бутун саҳнанинг мазмунини тасаввур қила олиш кўникмасини ҳосил қилиш, энг мақбул ҳаракатларни илгай олиш, мўл-жалланган ниятни томошабинга тўгри сингдириш сингарилар вазифа қилиб олинади.
Мазкур қўлланма фақат кино хусусиятларини мутахассис сифатида ўрганаётган талабалар учунгина эмас, балки ўз тасаввурлари, кузатувларини ифода-лашда камерадан фойдаланиб фильм яратишга ҳаракат қилаётган шахслар учун дарслик бўлиб хизмат қилиши мумкин.
"Монтаж - киносанъат асоси" деган эди 1928 йили таниқли режиссёр В.Пудовкин, унинг бу сўзлари бугун ҳам ўз аҳамиятини йўқотган эмас.
Киносанъатининг муваффақиятли одимлари монтаж усулларини такомиллашуви билан бошланади. Бу кино вужудга келган дастлабки даврларда кино ходимларига маълум эмас эди. Кино суратга олиш камералари кашфиётчилари дастлаб ўз ускуналарини қулай жойга ўрнатиб олиб кўзларига нима қизиқроқ туюлса ўшаларни ленталарга мухрлайвердилар. Улар корхоналарга тўп-тўп бўлиб кириб кетаётган ишчилар, яқинлашиб келаётган поезд, овқатланаётган болалар, карта ўйнаётган кишилар сингари воқеаларни бирин-сирин суратга олавердилар. Бу сюжетлар ака-ука Люмерларнинг суратга олиш дастурларини ташкил этади. Бу "фильмлар" бор-йўғи 15 метрли ленталарга жойланди. Ҳеч қанча ўтмасдан дастлабки фильмларда махсус тайёрланган саҳналар вужудга келди.
Тугал сюжетга эга бўлган хамда каттароқ ҳажмдаги сюжетли фильм таркибига кирувчи дастлабки картиналардан саҳналар ўта оддий усулда суратга олинган уларни суратга олиш камерасини тинимсиз қўл билан айлантирган ҳолатда биргина планда сурати олинган. Люмерларнинг "Шалаббо сув сепувчи" номли машҳур фильмининг монтажланган кадрлари қандай "ёзиб олинганлиги"ни бунга мисол қилиш мумкин. Богбон ўсимликларга сув сепаяпти. Шу пайт унинг орқасидан бир бола келиб шлангни босади, богбон сув тўхтаб қолганига ҳайрон бўлиб, шлангнинг тешигига мўралайди. Шу пайт бола шлангдан оёгини олади, сув богбоннинг юзига куч билан урилади. Богбон болани тутиб олади ва жазолайди.
Баъзан кўпроқ бир-бирини қувлаш саҳналарида ҳаракатлар икки-уч планда кўрсатилади, бунда кўпинча йирик план унчалик тўгри шакллантирилмаган. Аммо фильмларни шу хилда талқин этиш унчалик оммалашмаган. Гриффит пайдо бўлгунига қадар бу усуллардан фақат аттракцион усулида фойдала-нилган, уларнинг ҳақиқий имкониятлари хақида тасаввур ҳам бўлмаган. Айнан монтаждан фильмнинг муҳим таркибий қисми сифатида оқилона ва онгли равишда ижодий фойдаланишнинг бошланиши америкалик режиссёрнинг номи билан боғлиқ. Гриффит олд ва орқа планларнинг имкониятларидан кенг фойдаланди. Уларнинг драматик алоқасини таъкидлаш мақсадида ҳаракатни ўтмишга қайтариш, параллел монтаж ва кесишма монтажнинг бошқа турлари билан боғлиқ усуллардан кенг фойдаланади.
Кейинчалик экран санъатининг таниқли арбоби С.Эйзенштейн монтаж амалиёти ва назариясини ишлаб чиқаришда давом этади. Унинг ишлари монтаж тушунчасини образли тафаккурининг ўзига хос методи сифатида кинематограф юзага келгунига қадар ҳам мавжуд бўлганлигини аниқ қилиб исботлаб берди.
Монтажнинг соф технологик тушунчасини С.Эйзенштейн у энг аввало драматургиянинг янги тизими сифатида талқин этиб исботлаб берилганлиги унинг беқиёс хизматидан дарак беради. Монтажли образ, бу энг аввало драматургик образ ҳисобланади. Фильм монтажи ижодий жараён бўлиб, кино асарининг гоявий-мавзуий ва бадиий жиҳатини очиб беришга хизмат қилади.
Монтажнинг асосий ўзига хос таъсирини ёдда тутиш лозим. Энг аввало, бу хусусият унинг ритмиклик хусусиятида ўз аксини топган.
Монтаж - бу ритм. Аммо кинофильмнинг ритми ўз-ўзидан вужудга келмайди. Уни фильмнинг асосий моҳияти, сценарийсини амалга оширилиши ва режис-сёрлик талқини билан боғлиқлигини белгилаш зарур.
Монтаж тараққиёти тарихи қарама-қаршиликларга тўла ва уларнинг айримларига тўхталиб ўтмай бўлмайди.
Л.Кулешов монтажнинг дастлабки жиддий тадқи-қотчиси бўлди. 1917-1923 йиллардаги мақолаларида замонавий монтаж; асоси бўлиб қолган кадр ичи ва кадрлараро монтаж; ҳақида муҳим хулосаларга келди. "Л.Кулешов эффекти" деб номланган тажрибада кадрларни мақсадли равишда чоғиштиришда вужудга келадиган янги бадиий сифатни яратишнинг монтаж; тамойиллари идрок этилган. Кулешов кино хусусияти асосида ётган монтаж; тамойилини англаб етди ва кинематографик воситалар тўлалигича монтаж; ифодавийлиги эканлигини исботлади. У актерлар ижроси, сценарийчи, оператор ва кино рассоми санъатига яхлит, умумий монтаж; қонуниятига бўйсундирилган экран ифодавийлигининг алоҳида жиҳати сифатида қаради.
ХХ асрнинг 20-йиллар монтажи тараққиётига К.Дрейр (Дания), Р.Клер (Франция), Буннюэл (Испания), К.Видор, Э.Фон Штрогейм, Э.Любич (АҚШ), Ланг, В.Рутман (Германия) кабилар сезиларли ҳисса қўшдилар. Б.Балаш, Гад, Делюк, Муссинак кабилар-нинг монтаж; ишланмалари эътиборга молик. 30-40-йилларга келиб монтаж; янги ифодавий воситалар, яъни чуқур мизансаҳна ва камера ҳаракати, горизонтал, вертикал, аралаш панорамалар билан бойиди. Бу топилмалар актёрларнинг янги усулдаги ижролари билан бирга монтаж; стилистикасини ўзгартириб юборди. Хдракатнинг узлуксизлигини таъминлаш мақсадида кадрлар билинмайдиган қилиб елимланади. Дунёни кинематографик англаш, унинг экрандаги образи ўзгарди, лекин монтаж; тамойили сақланиб қолди.
Кам шартлилик билан тўғридан тўғри ҳикоя қилиш, воқеликни бевосита акс эттиришга йўналтирилган неореализимни кашф этилиши монтажнинг ролига бўлган муносабатни бирмунча ўзгартириб юборгандек бўлди. Кўпчилик назариётчилар буни монтажни рад этилиши сифатида қабул қиладилар. Айрим кино назариётчи ва амалиётчиларининг монтажга бўлган кейинги муносабатлари сингари бу нуқтаи назари кинематографии санъат сифатида рад этилишига олиб келади. Аммо кинонинг кейинги ривожи, кўпгина мамлакатлар ажойиб режиссёрларининг улкан ютуқлари бу эстетик қарашларни асосиз эканлигини исботлади.
БИРИНЧИ ТАМОЙИЛ:
КАДР ЙИРИКЛИГИ БЎЙИЧА МОНТАЖ.
Фильм, кўрсатув ёки мусиқий клип бўлсин, режиссёрнинг олдида фақатгина адабий сценарийга асосан ишлашга тўғри келиб қоладиган вазиятлар учраб туради. Бу – бўлажак асарни яратиш жараёнидаги жуда масъулиятли пайтдир. Режиссёрнинг истеъдоди, унинг экран асари сценарийси устида олиб борган ишининг мукаммаллиги, фикрлар теранлигидан бошлаб ишлаб чиқариш даври: тасвирга олиш, монтаж, овозлаштириш каби мураккаб жараёнларнинг омадли кечиши ёки аксинча бўлиши экран асарининг бадиий қимматига таъсир кўрсатади. Айнан шу омиллар фильм ёки мусиқий клипнинг омадли бўлишини белгилаб беради.
Картиналарнинг монтаж тузилишида ранг-баранг услубларнинг алмашиниб туришига қарамасдан кадрларни монтаж қилишининг ўнта йўналиши аниқ кўзга ташланади. Фильмни суратга олиш ва узлуксиз равишда давом этадиган бир саҳна ичида қўшни кадрларни ўзаро боглаш чогида юқорида айтилган ўнта тамойилга амал қилиш зарур. Режиссёр уланган қисмларни билинмайдиган бўлишига, ҳаракатлар ўзаро узвийлашиб кетишига ва саҳнани томошабин осон идрок этишига интилиши керак бўлади. Шундагина режиссёр саҳна мазмуни ва моҳиятини томошабинга осонроқ етказиб беради. «Йирик монтаж» кадрлар монтажига тегишли ўнта усулларнинг биринчиси ҳисобланади. Бу усул асарнинг узлуксиз давом этадиган бир саҳна ичида кетма-кет келувчи қўшни кадрлардаги у ёки бу объектни суратга олишда йўл қўйиладиган ва қўйилмайдиган ўзгаришларни белгилайди. Иккинчи ўрта план ва биринчи ўрта планларда инсон қандай идрок этилишини тассавур қилишга уриниб кўрамиз. У яхши ёки ёмон кўринадими? Кадрдан кадрга ўтишни томошабин учун билинмайдиган қилиш асосий вазифа эканлигини унутмаслик керак. Яхши кўринмади. Иккинчи ўрта план умумий план билан мувофиқ-лашувини кўрасиз. Бу хам яхши эмас... Ҳар иккала ҳолатда ҳам томошабин «Сакраш»ни сезади, экрандаги ёқимсиз жимирлашларни хис қилади. Нима учун бундай бўлаяпти, деган савол тугилади. Энди бошқа вариантни қўллаб кўрамиз. Йирик планни узоғи билан монтаж қиламиз. Яна маъқул бўлмади.
Амалда кўрилганидек, йирик пландан иккинчи ўрта планга, биринчи ўрта пландан умумийга ва аксинча ўтиш осон «қоқилишларсиз» бўлади. Ҳам йирик план, ҳам узоқ план ва умумий план уланмалари бу қоидадан мустасно ҳисобланади.
Биринчи икки вариант оралиғида (иккинчи ўрта-биринчи ўрта ва иккинчи ўрта-умумий) яхлитлик етарли бўлмади. Томошабин кўрадики, экранда нимадир силтанади, лекин ҳеч қандай янгилик содир бўлмади, ёки қаҳрамон биринчи ҳолатда олдинга сакради ва иккинчи ҳолатда орқага, яъни у режиссёр ўйламаган ҳаракатни бажарди.
Учинчи вариандаги кадрлар туташган жойни кўриб (йирик-узоқ план), томошабин дарҳол объектнинг ўхшашлигини англай олмайди. Бу бизнинг шароити-мизда зарурий ҳолат эди. У узоқ пландаги юзни қайси инсонга тегишли эканлигини аниқлаш билан боғлиқ қўшимча иш бажариши лозим бўлади.
Кадрда объект катталигини каттайтириш ёки кич-райтириш кадр туташ жойини «юмшоқ» идрок этишнинг бир талаби, холос. Одатда план композициясини бир неча марта ўзгартириш ва бу композициядаги диққат марказини силжитиш зарур бўлади.
ИККИНЧИ ТАМОЙИЛ:
МАКОНДА МЎЛЖАЛ БЎЙИЧА МОНТАЖ
Маконда мўлжал бўйича икки кадрни монтаж қилиш усули ўзига хос йўлни кўрсатади. Ўзаро боғлиқ бўлган икки объектни суратга олиш уларнинг ўзаро боғлаб турган чизиқнинг бир томонида амалга оширилиши зарур.
Бу ҳолдатда саҳнани тўғри суратга олиш, иккидан юзгача ва ундан ортиқ иштирокчилар суратга олинаётганда камераларни тўғри ўрнатиш, томошабин онгида рўй бераётган воқеалар ҳақида тўғри тасаввур ҳосил қилиш масалалари кўнгдаланг бўлади. Шу ўринда энг содда ишдан бошланади. Алоҳида кадрлар билан суратга олинган ва ўзаро суҳбат қилаётган икки кишини бир бирига қаратиш зарур бўлади.
Камералар биринчи ва иккинчи нуқталарга жойлаш-тирилади. Экранда шундай натижа олинадики, бунда ҳар иккала суҳбатдош бир томонга қараб қолади. Бундай бўлиши мумкин эмас эди. Бу сафар бошқа вариант қўллаб кўрилади. Энди камералар шундай ўрнатиладики, улардан бири ҳар иккала суҳбатдошни суратга олади, бошқа камера томошабинга орқа қилиб турган биринчи ўрта пландаги шахсни суратга олади. Мизансаҳнани яна кўздан кечирамиз, экрандаги натижага этибор берамиз. Биринчи кадр да «А» хоним «Б» жанобга қараб турибди. Бу шубҳасиз. Аммо «А» хоним кимга қараб турибди, деган савол тугилади. Албатта у жанобга қарамаяпти. Шунда маълум бўладики, «А» хоним фақат ўзига қараб турибди. Хонимни экраннинг чап томонидан ўнгга жилдириш ва унинг ўз-ўзига қараб туриши томошабин учун кутилмаган ҳолат ва тушунарсиз бўлади. Томошабин бу қандай рўй берганини ўйлай бошлайди. Экрандаги диалог маъноси иккинчи планга ўтиб қолади.
Суратга олинаётган иккинчи нуқтани «А» хоним нигоҳи вектор ортига ўтказамиз. Суратга олиш нуқта-сини бундай ўзгартириш экрандаги кўринишга кескин ўзгартириш киритади. Суратга олишнинг иккинчи нуқтасини ўзгартириб биз «А» хонимни ўзининг қонуний жойига қайтартирдик. У кадрнинг чап томонидан жой олди ва ўз нигоҳини у билан тортишаётган «Б» жанобга қаратди. Сураига олишнитнг иккинчи нуқтасини сил-житиш бизга ускуналарни жойлаштиришда айрим ёндашувларни ойдинлаштирди.
Агар икки суҳбатдошни суратга олиш пайтида камера ўзаро бир-бирига нигоҳ ташлаб турган кишилар чизигидан бир томонда ётган нуқталарда жойлаш-тирилса, экранга қараб турган томошабиндан ҳаётда ўз кўзи билан кўргандек маконда икки персонаж жойлашуви хаққидаги тасаввур ҳосил бўлади. Суратга олишни бундай ташкил қилганда ва экранда маконни бундай тузганда объектларни улар учун умумий бўлган маконда ўзаро алоқасини томошабин осон ва аниқ илгаб олиш имкониятига эга бўлади.
Энди янада мураккаброқ бўлган мисолни кўриб чиқамиз. Катта залда мажлис бўлаяпти. Одатдагидек узун стол ортида президиум аъзолари ўтирибди. Мин-барда нотиқ нутқ сўзлаяпти. Орасида бир неча йўлакчаси бўлган залда одам лиммо-лим. Раскади-ровкани чизиб олиш бундай мураккаб суратга олишнинг ягона йўлидир. Унга кўра суратга олиш чогида қайси кадрларда хато қилинган, қаерларида нуқта нотўғри танланганлигини аниқ белгилаб олиш мумкин. Режиссёр ва оператор суратга олгунга қадар ўзаро алоқа чизиғи-нинг қайси томонидан суратга олишни хал қилиб оладилар. Шунга суратга олиш йўналиши бўйлаб чироқ ўрнатилади. Сўнгра улар президиум аъзолари ва нотиқ нигоҳи барча кадрларда биринчи кадрдагидек бўлишга эътибор беради. Нотиқ ўнгдан чапга қараган бўлади. Йирик планлиги ва тингловчилар эгаллаган ўринларга қарамай барча залда ўтирганларнинг нигоҳи чапдан ўнга қарайди. Энг муҳими ҳар қандай кадрда нотиқнинг нигоҳи камерадан чап томонга йўналганлигига эътибор берилади, тингловчилар нигоҳи эса ускунадан фақат у томонга қарайди.
УЧИНЧИ ТАМОЙИЛ:
КАДРДАГИ АСОСИЙ ОБЪЕКТ ҲАРАКАТИ
ЙЎНАЛИШИ БЎЙИЧА МОНТАЖ
«Ҳаракат - бу ҳаёт» дейдилар машойихлар. Монтаж-нинг бу усули кишилар, автомобиллар, қўнғизлар, тимсохлар, самолётлар, қўйингки, кадрда ҳаракат қилаётган барча нарсаларга тегишлидир. Шу ўринда автомашиндан бошлаймиз. Иккита юк машинаси: биринчи кадрда машина ўнгга, иккинчисида чапга кетаяпти. Бу икки план қандай монтаж қилинади? Кадрларнинг бундай уланиши бизнинг яхши идрок этишдек монтаж талабларимизни қондирадими? Томошабин иккинчи кадрда биринчисининг харакати давомини кўрадими, деган саволлар тугилиши табиий. Албатта йўқ деган жавоб берилади.
Бундай «монтажнинг» натижасини таҳлил қилиб кўрамиз. Томошабин кадрларнинг бундай уланишидан бирдан шапалоқ еган одамдек ўзини ҳис қилади.
5-расм
Биринчи автомобилга қараб юраётган иккинчи автомобилни кадр экранида пайдо бўлиши "кўзга урилгандек" туюлади. Чақмоқ чаққандек бўлади, лекин идрок этилмай қолади. Бошқача айтганда, тамошабин "олган зарби" дан кейин ўзига келиши учун ва ўбект ҳаракатиинг янги ўйналишини англашига бир оз вақт талаб қилинади. Бундай ҳолатда инсонни кўриш орқали идрок этишдек хусусияти ишга тушганлигини тушу-ниш қийин эмас. Бу инсон кўзи ҳаракатининг инерциясида намоён бўлади. Бизнинг нигоҳимиз хам барча жисмлар каби объект ортидан кузатиш чоғида инерция олади. Нигоҳни тўхтатиш ва яна янгисига қарши ҳаракатга кўчириш учун бир мунча вақт керак бўлади, уни режиссёр кадрлар оралиғига жойлаш-тирмади ва томошабинга имкон яратмади.
Нима учун кадрлар уламини идрок этишда бундай нокулайлик пайдо бўлаяпти, деган савол туғилади. Яхлитлик бўйича монтаж усулларини эслайдиган бўлсак, бунча бир изоҳ ўз-ўзидан пайдо бўлади, яъни кадрдаги масштаб бўйича план, объект яхлитлиги бир хил. Бу эса мумкин эмас.
Кадрдан кадрга ўтишни қўпол қилиб қўядиган шароит масаласини ҳам ҳисобга олиш зарур. Бу планларда ҳаракат йўналиши аниқ тўғри бизга, аниқ -
чапга эканлиги билан ўзаро фарқланадп Хатто оралиқ кадр давомий бўлса ҳам уламаларни идрок этиш силлиқлашмайдп Бунга сабаб шундаки, биринчи кадр-ни идрок этиш чоғида кўзимиз машина ҳаракати ортидан эргашади. Юк машинаси бизга қараб келаётган иккинчи кадрга монтажли ўтиш чоғида кўзимиз дарҳол тўхташи керак. Иккинчи план боши статик кадр сифатида идрок этилади. Ундаги харакат сезиларли эмас, машина томошабинга тўхтаб тургандек туюлади. Бундай ҳолатдан чиқиб кетиш йўли бор албатта. Монтажли ўтиш вазиятида рўй берадиган ҳаракатдаги ҳар қандай кескин ўзгаришни томошабинга кадрда маъқул.
Кадрда ҳаракатланаётган объектни монтаж қилиши-нинг умумий қоидаларига кўра кадрлар орасида вертикал чизиққа нисбатан объектни ўнгдан чапга ҳаракат вектори йўналишини ўзгартириш таъқиқланади. Ҳаракатланаётган объект билан қўшни кадрлар оралиғини яхши идрок этишни 90 градус атрофида ҳаракат йўналишини ўзгартириш билан бажариш мумкин. Аммо бу ҳаракатни вертикалдан фақат бир томонга бажариш лозим.
ТЎРТИНЧИ ТАМОЙИЛ:
ОБЪЕКТЛАРНИ КАДРДА ҲАРАКАТЛАНАЁТГАН
ФАЗАСИ БЎЙИЧА МОНТАЖ
Дунёда барча нарса айланиб туради, улар фақат айланиш давомийлиги билан бир-биридан фарқланадп Фақат текис доиранинг аниқ ҳаракат фазасини белгилаб бўлмайди, аммо доирага қизил доғ қилиш билан унинг айланишида турли фазалар ҳосил бўлишини англаш мумкин. Кизил доғ юқорида, ўнг томонда бўлганда фаза вужудга келади.
Тасаввур қилинг, сиз «Томоша ғилдираги» деб ном-ланган атракционни суратга олмоқчисиз. Узок, пландан суратга олинади, бунда кадрда ғилдирак ва ҳатто баланд дарахтлар ҳам акс этади. Кизил рангли ўриндиқда бизнинг қаҳрамон ўтирибди, иккинчи қизил доғ йўқ. У аста юқорига кўтарилаяпти лекин ҳали доиранинг пастки чап чорак қисмида. Сиз камераларни тўхтатасиз ва кадр суратга олинди, деб ҳисоблайсиз. Кейинги кадр-ни сиз ўриндиқ ғилдиракнинг юқорисига яқинлашганда оласиз. Албатта у масштабга кўра йирикроқ бўлиши керак. Суратга олинган биринчи иккита кадрда сизнинг этиборингиз жамланган қизил картинка фазаси мое келмайди. Биринчисида у дойра ўртасида бўлса, бошқаси юқорига сакраб кетган. Томошабин узлуксиз ҳаракат ривожида узилишни сезиб қолади. Бунда бир нарса аниқ, биринчи кадрни суратга олиш чоғида камера қизил ўриндиқ доиранинг горизонтал диаметрини кесиб ўтгунига ва доиранинг юқори чорагига қараб ҳаракат-лангунига қадар тўхтатмаслик керак. Экранда секин ва зерикарли ривожланаётган воқеалар томошабин эътиборини сочиб юборади. Монтаж ёрдамида воқеа ривожини тезлатиш мақсадида одатда «Кадрларни кесиш» усулидан фойдаланилади. Бу картинани кесиш йўли билан хажм қисқартирилади. «Бу қисқартириш» доиранинг чорак қисми хажмида амалга оширилади. Экран вақти ва томошабиннинг кутиш вақтини қисқар-тириш учун кадрга маъновий узилиш киритилади.
Ҳозиргина мавжуд бўлган иштирокчилар йўқ бўлиб қолган план узилиш деб юритилади. Узилишдан кейин қаҳрамонларимиз корзинадан чиқади. Кейинги кадрларни суратга олиш боглашдан бошланади. Бу дегани елимланадиган ҳаракат икки марта суратга олинади. Барча узлуксиз ҳаракат билан кетма-кет суратга олинадиган кадрлар даврий фазасига амал қилиб олинади ва ҳаракатнинг узвийлиги тасаввури ҳосил қилинади.
БЕШИНЧИ ТАМОЙИЛ:
ҲАРАКАТ ҚИЛАЁТГАН ЎБЕКТЛАР
ЖАДАЛЛИГИ БЎЙИЧА МОНТАЖ
Қўшни кадрларда ўбектлар ҳаракати жадаллиги фарқи кўриниши мумкин бўлган иккита вариант бор. Иккала кадр статик ҳолатда суратга олинади ва ўбект тезлиги кадрлар рамкасига нисбатан ҳаракатда кўрина-ди ва ҳар иккала кадр ҳаракатдаги ускуна билан суратга олинади.
Иккинчи ҳолатда кадрдаги объект силжийдиган фон тезлигини ўлчаш учун шартли мўлжал вазифасини ўтайди.
Статик кадр да ўбект ҳаракати жадаллигини ўзгар-тириш тамошабин идроки учун ноқулай ва кескин рўй бериши мумкин бўлган ҳолатни кўриб чиқамиз.
Тасвирлардан кўринадики, машина кадрни кесиб ўтиши учун кетадиган вақт бир-биридан уч марта фарқ қиладп Биринчи кадрда автомобил экранда уч секунд-дан ортиқроқ бўлади, иккинчи кадрда эса фақат бир секунд. Томошабин учун экраннинг чап ва ўнг чегараси оралиғи бир хилдек туюлади, шартли равишда тенгдек бўлган масофани босиб ўтиш учун кетадиган вақт уч мартага камаяди. Томошабинда иккинчи кадрдаги машина уч марта тезроқ ҳаракатланаётгандек тасаввур уйғотилади. Хаққоний ҳолатда бу бир лаҳзада рўй бериши мумкин. Тезликни ошириш учун машина маълум масофани босиб ўтиши керак. Экранда кадр-ларни бундай улаш натижасида нореал вазият вужудга келади, томошабин кейинги воқеаларнинг ҳаққоний-лигига шубха қилиб қолади. Агар режиссёр улаш шартларига риоя қилмаса, бу тамошабиннинг эътиро-зига сабаб бўлади.
Бундай вазиятда нима қилиш керак деган савол туғилади. Бунга жавоб оддий. Бу ҳолда яхши мон-тажнинг икки шартини бажариш учун автомобилнинг кадрдаги ҳаракат йўлини машина аввалги кадрда босиб ўтгани тенг ёки деярли тенг бўлиши лозим.
Қўшни кадрлар композицияси уланиш жойида тахминан юқоридаги кўринишда бўлади. Бир кадрдан иккинчисига ўтиш томошабин учун енгил бўлади, харакат эса маъноси бўйича ўзгаришсиз давом этади.
Ҳар иккала кадр панорамали кўринишда суратга олингач агар эътибордаги объект камерадан унчалик узоқ бўлмаса, фонни ускунадан узоқлашуви илгариги-дек ёки кўпроқ бўлса, томошабин учун ҳаракат жадал-лиги бирлигига путур етади.
ОЛТИНЧИ ТАМОЙИЛ:
КАДРЛАР КОМПОЗИЦИЯСИ
БЎЙИЧА МОНТАЖ
Қадимги даврдан буэн кино санъати билан шуғил-ланиб келаётган кишиларга оддий "Ўраш самараси" номли тушунча маълум. У овсиз кино пайтидаёқ маълум бўлган. Ҳозирги пайтда ҳар бир монтажчи уни доимий равишда кузатади. Ҳйп таратаётган ойна устидаги монтаж столида катта тезликда унча катта бўлмаган, бир неча ўнлаб пландан ҳосил қилинган роликка айлантирилади.
Ролик айланаётган пайтда плёнка бўйлаб яхлит қора, ёруғ ёки тур ли рангдаги чизиқлар югуради. Кадрлар уланишида бу чизиқлар плёнка эни бўйлаб бирдан сакрайди. Баъзан қора чизиқ юқорида кўриниб қолади, баъзан эса у плёнканинг стол устидаги қуйи қисмига тушиб қолади. Афсуски телевидение ходим-лари плёнка ўраётган чоғида бундай самара бўлмайди. Плёнка тез айланган пайтда касетадаги ўқийдиган галовкадан четлашади, экран мониторида қоронғулик пайдо бўлади. Тасвирли плёнка қайта ўралаётганда эса, кадрлар алмашинуви тезлиги бундай самара бериш учун етарли бўлмай қолади.
Ўта қўпол бўлса ҳам, лекин яхши тушунарли бўладиган вариантни оламиз. У деярли ёддан чиқарилган кенг экранли кино, кенг шартли плёнкага олинган фильмларда ёки қўша рамкали фильмларни яратишда кўринади. Бу ҳолатда кадр ва экран томонлари муносабати 1:2, 25 ёки 1:2 га тенг бўлади. Оператор ва режиссёр олдига айнан бир қаҳрамон мавжуд бўлган иккита кадрни суратга олиш ва монтаж қилиш вазифаси топширилади. Улар қўшни кадрлар композициясини ўйлаб ўтирмай топшириқни бажардилар ва 12-расмда кўрсатилгандек натижага эга бўладилар.
Бу планларнинг ўлчами яхши бўладими, деган савол туғилади. Яхлитлик бўйича монтаж принципи нуқтаи назаридан бу ерда хато йўқ. Ҳаракатланаётган объект-лар фазаси бўйича барчаси тенг. Аммо кадрлар яхши уланмаяпти. Бундан ташқари экранда бундай туташти-рилган жой қўпол кўринади. Қаерда хато қилинди, деган савол туғилади. Биринчи кадрда композиция маркази ривожланиш жараёнида, бу эса томошабин учун ҳам эътибор маркази бўлади. Якунлаш чоғида бирдан чапга, деярли кадрнинг чап бурчагига бориб қолади. Бу демак экранга қараб турган кўз чуқурчаси айнан инсон юзи жойлашган кадр зонасига йўнал-тирилган.
Кадрлар алмашинуви рўй берди. Томошабин экран-даги айнан ўша жойга қарайди, лекин қаҳрамон у ерда йўқ. Тавсия этилаётган кадрлардаги уланган жой тасав-вуридан кўринадики, биз тажриба қилаётган томошабин экрандаги қаҳрамонни қидиришга ҳамда ҳаракат қилишга маълум бир вақт сарфлайди. Натижада ноқулай суратга олиш оқибатида воқеалар ривожининг узлуксизлигига путур етади. Бу фильм ёки эшитти-ришда ижобий тасаввур олишга ёрдам бермайди. Ушбу саҳнадаги қаҳрамоннинг ички кечинмалари қирралари томошабинга тушунарсиз бўлиб қолаверади.
Кўринадики, «ўраш» принципи эътибор маркази-нинг силжиш принципини фақат кадрда инсон бўлган холатларинигина қамраб олмайди. Муаллифнинг ниятига кўра композиция марказида косадаги овқат деворга осиғлик картина, жарлик ёқасидаги отлиқ, гаризонт устидаги самолёт туриши мумкин. Композиция бўйича икки кадрни монтаж қилиш принципининг умумий қонунияти композицияда икки уланаётган кадрларни бир-бирига нисбатан диққат марказида жойини ўзгар-тиришни чеклашдан иборат.
Шу нарсани такидлаш жоизки, кадрлар ўзаро боғланганда албатта эътибор марказининг ўзгариши кузатилади. Бу ўзгариш қай даражада бўлиши бу бошқа масала.
Монтаж амалиётида кўринадики, кадрдан кадрга ўтишни сақлаш учун горизонтал бўйича сакраш экран кенглигининг учдан биридан ошмаслиги керак.
Агар қўшни кадрлардаги композиция ва эътибор маркази горизонтал хамда вертикал бўйича мое келиб қолса, комозицион сакрашдан томошабинда ёқимсиз хис пайдо бўлади. Агар кадрлар стататик олинган бўлса бу монтажнинг носозлигини кучайтиради.
Аммо мазкур усулни бироз кенгроқ талқин этиш хам мумкин. Ҳатто режиссёр турли мазмундаги кадрларни монтаж қилиб, уларни чеклаб елимлаган чоғида ҳам, у ёнма ён кадрлардаги композиция маркази қандай жойлашганлиги ҳақида ўйлаши зарур. Гарчи планларнинг композицион хилма-хиллиги жуда кўп бўлса ҳам ва бундай мое келиш камдан кам кўринса ҳам, буни билиш ва ёдда тутиш зарур бўлади. Бундай камдан кам учрайдиган ҳолатлар ичида стул атрофида суҳбатлашаётган кишиларни бир неча марта йирик планда суратга олиб монтаж қилган варианти киради.
ЕТТИНЧИ ТАМОЙИЛ:
ЁРУҒЛИК БЎЙИЧА МОНТАЖ.
Фотография санъати мақомига эга бўлган, ижоднинг бу тури ёруғлик нури билан ишланадиган санъат сифатида ўтган асрдаёқ эътибор қозона бошлади. Вақт-лар ўтиши билан бу истилоҳ кинооператорлар санъатига нисбатан ҳам қўллана бошлади. Дарҳақиқат ёруғлик ёки кадрнинг ранг-туэ ечими экран ижодкорлигида энг муҳим ифодавий воситалардан бири бўлиб қолди. У экранда рўй бераётган маънони ёрқин ифодалаш билан бирга, амалдаги ҳаракат маъносини бузиб, томошабин-ни чалгитиши ҳам мумкин.
Агар воқеалар ривожи узлуксиз саҳна сифатида суратга олинаётган бўлса, ёритиш хусусияти ва схемаси биринчи кадрдан охиргисигача сақланиши лозим ва режиссёр ёки оператор хоҳиши билан уни ўзгартириб бўлмайди. Бунинг учун томошабинга тушунарли бўладиган кескин етарли драматургик исбот бўлиши лозим. Қуйида унинг содда вариантини кўриб чиқамиз.
Қаҳрамон хонада ёруғ дераза олдида турибди. Ўз нигоҳий тасаввуримизни машқ қилишда давом этамиз. Режага кўра суратга олиш майдончасида мизансаҳнани ёки қаҳрамон ва камерани жойлашинувини, экранда ҳосил бўладиган кўринишни дарҳол тасаввур қила олиш қобилияти мутахассиснинг энг муҳим хусусиятларидан бири.
Тавсия этилаётган мизансаҳнага эътибор беринг. Биринчи ва иккинчи нуқталардан суратга олинган кадрлар монтаж қилинаяптими?
Нозиктаъб ўқувчи, албатта, бундай саволдан кейин муаллифдан қалтис жавоб кутади ва у хақ. Мизансаҳ-нани қадрлашга ўтқизамиз.
Биринчи кадрда инсон девор сояси фонида, унинг танаси эса қуёш нурлари билан ёритилган ҳолда суратга олинди. Иккинчи кадрда деразадан тушиб турган қуёш нурлари фон вазифасини ўтайди, тана эса ёндан ёритилгани учун тўла соялашган.
Агар режага кўра қаҳрамонни ойна олдига қўйилса ва бир неча турли планлар суратга олиш талаб қилинса, нима қилиш керак?
Кадрдан кадрга "енгил" ўтишни сақлаб қолиш, томошабин соя кадрни кўраётганда бирдан унинг кўзига ёруглик тушиб кетмаслиги учун бир, яхшиси ҳар иккала планда фонни боглаб турувчи жиҳатни бериш ва персонаж юзи ҳамда танасидаги ёругликни сақлаб қолиш лозим.
Агар еттинчи усул талаблари бажарилмайдиган бўлса, томошабинда экрандаги ёрқин нурдан ёқимсиз хис қолиши билан бирга, қаҳрамон тасодифдан бутунлай бошқа маконга келиб қолганлиги ҳақида фикр пайдо бўлади ва экрандаги ҳаракатлар қандайдир жоду кучларига бўй у синаётганлиги ҳақидаги шубҳа юзага келади.
Фильм ёки эшиттиришни монтаж қилиш чогида қандайдир "фожеа" юз бермаслиги учун суратга олиш тугагач, материалдаги бирорта ўзгартириш киритиш имкони бўлмаса, мизансаҳна ва кадрларни жойлаш-тириш планида ёруғлик бўйича монтаж талабларини бажариши кўзда тутилган бўлиши керак. Бу талабларни бажариш унча қийин эмас.
Агар юз суратга олинаётган бўлса, унда актёр ёки ҳужжатли персонажнинг бурни сояси қўшни кадрларда бирмунча қисқа ёки узунроқ бўлиши мумкин. Аммо соя у ҳеч қачон чап қисмидан ўнгига сакраб ўтиб кетмайди.
Агар қаҳрамон суратга тушаётган шароитда ёруғлик ва фон хусусияти ўзгарадиган бўлса, бу ўзгаришлар экран майдонининг учдан бир қисмидан ортиб кетмаслиги керак. Қўшни кадрларда эса фоннинг бир қисми ёки жиҳатига эга бўлган маъқул, негаки улар ҳаракатни қайси маконда ёки хонада рўй бераётган-лигини кўрсатиб туради. Кадрни бирдан ёришиб кетиши томошабинга салбий таъсир этувчи восита хисобланади.
САККИЗИНЧИ ТАМОЙИЛ:
РАНГ БЎЙИЧА МОНТАЖ
Ранг бўйича монтаж кадр ҳаракати, ёруғлик композиция кабилар билан бир қаторда муҳим ифодавий воситалардан бири ҳисобланади. Кайсидир саҳна суратга олинаётганда ранг тўхтами устида фикрлаш, кадрда табиий ёки сунъий бўёқ доғларининг ўзгариши ва қандай ўрин тутиши ҳақида доимий фикр юритиш зарур бўлади.
Кадрдан кадрга ранг доглари ўзгарганда силлиқ ўтишнинг умумий талқинида бир қоидага амал қилинади. Аввалги планда дог бўлиши зарур. У кадр рамкасидаги майдоннинг учдан бир қисми майдонини эгаллайди, бу томошабин учун кейинги кадрининг бутун майдонини мазкур ранг билан қоплашда мантиқий ва табиий йўл ҳисобланади.
Иккинчи кадрда катта ҳамда қандайдур бутунлай янги ранг фони ёки доги кутилмаган тарзда пайдо бўлиб қолмаслиги учун томошабин кўзи композициянинг ранг тўхтамида нимагадир "илашиб олиши" , биринчи кадрда ниманидир "ушлаб қолиши", зарур бўлади. Идрок этиш учун яхши шароит доим ҳам талаб қили-навермайди.
Режиссёр мўлжалига кўра айрим ҳолларда ҳикояни эмоционал қабул қилишга фаол аралашиш талаб қилинади. Бунда юқоридаги шартларга бутунлай тескари бориши керак бўлади. Аммо бу усулдан моҳирона ва аниқ фойдаланиш зарур бўлади.
Фильмда ранг таъсирига бир мисол. Шартлашиш чогида Ганечка чўнтагидан кутилмаганда қизил рўмолча олади. Бу томошабинда қўзғалиш хиссини уйготади, экранда унинг учун қандайдир портлаш рўй беради.
Пирев томошабиннинг асабига ўйнаши, рўй бераётган ҳодиса фалокатдан дарак бериши керак бўлади. Бу ҳолатда қизил рўмолча яқинлашиб келаётган жанжалдан дарак беради.
Кадрлардаги ранг монтажини тўгри ташкил қилиши рангнинг маъновийлигини оширувчи муҳим восита-лардан бири бўлиб қолаверади.
ТЎҚИЗИНЧИ ТАМОЙИЛ:
СУРАТГА ОЛИШ ЎҚИНИ ЎЗГАРТИРИШ
БЎЙИЧА МОНТАЖ
Тўқизинчи усул аввалги кадрни суратга олиш ўқида туриб кейинги кадрни суратга олиш умуман мумкин эмаслигини таъкидлайди. Суратга олишдан аввал икки қадам ёнга силжиш керак ва бунда албатта яхлитликни трансфокатор ёрдамида ўзгартирилади хамда қанча зарур бўлса шунча суратга олинаверади.
Шунингдек суратга олишда яна бир оз чапга ёки ўнга жилинса, камера бирмунча кўтарилса ёки туширилса, ҳар бир навбатдаги кадрнинг композицион тўхтами назокатли чиқаверади. Бу усул хар қандай объектни суратга олишда қўлланилаверади. Суратга олиш нуқтаси ўзгартирилганда кадрда қаҳрамон нигоҳи ёки ашё ҳаракати йўналишини сақлаб қолиши зарур.
ЎНИНЧИ ТАМОЙИЛ:
КАДРДА АСОСИЙ ҲАРАКАТЛАНУВЧИ НАРСА
ЙЎНАЛИШИ БЎЙИЧА МОНТАЖ
Ҳаракатдаги объект кадрда ҳар қандай майдонни ва ҳатто кадрни тўлалигича эгаллаши мумкин. Бу объект тасвир доирасида нимаики мавжуд бўлса, экран бўйлаб ҳаракат дастлабки лаҳзада томошабин учун ҳаракат-ланаётган массадан иборат бўлади. Шунинг учун монтажнинг ўнинчи усули бўйича кадрлар ичида қандайдир ҳаракат бўлган кадрни суратга олганда ва монтаж қилганда режиссёр ва оператор бундай «Масса» ни нима қилиш кераклигини белгилайди.
Қўйидаги мисолларда муаммо ҳақида очиқ сўз юритилади. Кдҳрамон поезда кетаяпти уни экранда акс эттириш керак. У йўлда бироз хориган.
Биринчи статик кадр суратга олинади. Унда ёндан ўтаётган поезд состави ўтаяпти. Камера олдидан вагонлар ўтаяпти. Сўнгра иккинчиси суратга олинади. Кдҳрамон вагон дахлизи ойнаси олдида турибди ва поезд юраётган томонга қараб кетаяпти.
Бунда учинчи усулни хам эсдан чиқармаслик керак ва суратга олиш нуқтасини шундай танлаш керакки биринчи, иккинчи кадрларда экранда поезд айнан бир томонга қараб юраяпти.
Бу ерда ҳеч қандай хато йўқсек. Барча ишлар содда тушунарли, тўғри бажарилгандек. Булардан ташқари кадрларга ёрқин ифодавий динамиклик берилган. Бунинг учун ғайрат билан бажарилаётган ҳаракат бор. Уни самарали тарзда экранда бериш мумкин. Шунинг учун биринчи кадрда ўтаётган вагонлар рамка доирасида майдоннинг катта қисмини эгаллаган. Иккинчи кадрда ҳам вагондан қаҳрамонга кўринаётган манзара унга қараб жадал ҳаракатда эканлиги акс этирилган.
Энди бу суратга олинган кадрлар монтаж қилинга-нидан сўнг нима қолиши ва томошабин нима кўради-ю ва унда қандай ҳис уйғониши ҳақида ўйлаб кўриши керак.
Биринчи кадрда чапдан ўнгга бирин-кетин тез-тез вагон ўтиб туради. Кадр ҳаракат билан тўлган. Томошабин эътибори деярли бутун экран бўйлаб ҳаракат қилаётган темир масса, ойналар ва ғилдиракларга қаратилган. Айнан шу пайт кўз олдидан ҳаракатдаги поезд ўтаётган пайтда кадр ўзгаради. Бундай усулни қўллаш орқали олдинга қўйилган вазифанинг ярми уддаланади. Бир неча лаҳзага кўз олдимиздан ўтаётган вагон экран бўйлаб ўз жадал ҳаракатини тўхтатди. Бир неча лаҳза ичида ҳали вагон узоққа кетмай туриб бошқа кадрга бемалол ўтиши учун вақт қолади. Фақат биринчи кадр статик ҳолатда поездни кутиб олаётгандек бўлгани учун бошқа композициядан яхшироқ туюлади. Сўнгра вагонни 1:6 ҳолатгача "нигоҳ" билан кузатиб, кузатиш панорамаси бажарилади ва шу билан биринчи кадрни суратга олиш якунланади.
Монтаж қилинган бўлакни янада яхши бўлиши учун икинчи кадрга ҳам айрим ўзгартиришлар киритиши зарур бўлади. Бунинг учун қаҳрамон вагон девори фонига қўйилади, дераза кадр майдонининг учдан бир қисмини эгаллайди.
Агар саҳнанинг бу монтажланган бўлагига рельс-ларнинг уланган жойларига урилиб тобора яқинлашиб келаётган ғилдирак овозлари улаб юборилса, томошабин поезднинг жадал ҳаракатини биринчи кадр бошиданоқ сезади ва монтаж орқали иккинчи кадрнинг охиригача томошабинга поезд ҳаракатини ҳис қилишга ёрдам бериб турилади.
Энди монтаж бўлакларини томошабин томонидан идрок этилиш жараёнини изоҳлаб бериш мумкин.
Айнан ҳаракатни монтаж орқали улаб юбориш пландан планга съездирмасдан "силлиқ" ўтиш имконини яратади.
Агар ўқувчига биринчи юқорида келтирилган мисол етарли тарзда ишончли бўлмаган ёки тушинарсиз бўлиб қолган бўлса, унда қўйидаги вариант тушунар-лироқ бўлиши мумкин
18-расм
Йўлда автомобил ҳаракатланмоқда. Рулни бизнинг қаҳрамон бошқараяпти. У йирик планда олинади.
Иккинчи план статик, узоқдан олинади. Йўлда енгил машина кетаяпти. Йўналиш мое келади. Йўлнинг бўш қисмига эътибор қаратилиб, яхлитликдаги қатъий ўзгариш исботини топган. Тасвирдаги ҳар бир жиҳат мантиқан мое келаяпти. Аммо... Айнан шу пайтда ҳаракатда бўлган кадр майдонининг бутун қисми стрелка билан тўлатилади. Кадр майдонининг статик қисмини нуқталар билан кўрсатамиз.
Биринчи ҳолатда қаҳрамон поездда кетаяпти, кадрнинг деярли бутун юзаси поезд ҳаракати билан тўлган. Экранда вагон қисмлари аниқ куринмайди. Аммо вагонлар орасида ойналар, гилдираклар ва ёругликни лип-лип қилиб жадал ўтиб бораётганлиги аниқ ифодаланган.
Қаҳрамоннинг ўзи суратга олинган иккинчи кадрга унинг кадр рамкасига нисбатан ҳолати статик, аммо унинг юзи ва елкалари майдоннинг фақат бешдан бир, олтидан бир қисмини эгаллайди.
Иккинчи ҳолат. Биринчи кадрда экран юзасининг катта қисми фоннинг ҳаракатидан асосий қисми билан тўлган. Иккинчи планда фон ўзгармас, кадрнинг кичикроқ қисми қарши ҳаракат ҳолатида бўлади.
Бу кадрларни яхши монтаж қилиш учун уларни қандай қилиб суратга олиш керак деган савол туғилади.
Бунинг энг асосий шарти экранда ҳаракатлаётган асосий массанинг ўзгариши кадр майдонининг учдан бир қисмидан ортиғини эгалламаслиги зарур. Яна бир энг маъқул кадрнинг ўзидаги ўзгаришлар тамошабин кўз олдида рўй бергани яхши.
Тамошабин кадрдан кадрга ўтишни маъкул тарзда хис қилиши учун яна бир шартни бажариш лозим бўлади. Бунда масса ҳаракати жадаллиги, тезлиги мое келиши зарур. Шундан келиб чиқиб, автомобил камерадан қанча узоқликда бўлиши ва у қандай тезликда ҳаракатланишини белгилаб олиш зарур. У узоқда жойлашиб қолса кузатиш панорамаси жуда секинлашиб қолади ва асосий масса ҳаракати тезлиги мое келмайди, тамошабин кадрлар чокига "туртиниб кетади".
ХУЛОСА
Ушбу қўлланмада кадрларни улашнинг асосий усул ва услубларнинг ўнта тури кўриб чиқилди. Бу усул-ларнинг барчаси яхлит қўлланганда яхши самара берадими ёки алоҳида-алоҳида қўллангандами, деган савол тугилади.
Агар режиссёр тамошабинда яхлит ва текис ривож-ланиб борувчи саҳна тасаввурини ҳосил қилишни ўз олдига вазифа қилиб қўйса, кадрлар уланган жойда кескин сакрашлар бўлмаса, планлар мантажининг маъновий вазифасига жавоб берувчи усуллар мажмуига мурожаат қилиши зарур.
Кино ўз номи билан кино.
Кино бошқа санъат турларидан қатъий фарқ қилади. Шу билан бирга адабиёт, театр, тасвирий санъат, мусиқа ва хатто рақс сингари санъатлар билан узвий боғлиқдир. Ахборотни бир бутун қилиб тўплаш ва бу йиғилган ахборотни муаллифдан ўқувчига, ижрочидан томошабинга узатиш усули барча санъат турларини бирлаштириб келувчи омил хисобланади. Кинода бу усул "монтаж" сўзи билан юритилади. Кинема-тографнинг майда бўлаклардан иборатлиги адабиётни сўзлардан, мусиқани ноталар ёки аккордлардан ташкил топганлигига ўхшаб кетади. Узуқ-юлуқлик, яъни қисмларга ажралганлик уларнинг ўхшашлигини таъ-минлайди, майда ва йирик қисмлар мустақил маънога эга бўлиши мумкин ва эга бўлмаслиги ҳам мумкин. Аммо улар боғланган ва монтажланган кўринишда мантиқий ва эмоционал мохият касб этиши зарур. Инсон тафаккурининг оддий ҳаётидаги ва санъатдаги маъноси ва қуввати ҳам ана шунда. Инсон тафак-курлаши чоғида бутунни қисмларга ажратиши ва бундай қисмлардан ўз онгида атроф дунёни яхлит образ сифатида яратиш хусусиятига эга.
Ўқув қўлланмада кўриб чиқилган монтаж усуллари асосан кинематографияда мавжуд. Бошқа санъат турларида бу усулларнинг айрим жиҳатлари кўринса-да, инсон идроки табиатни бундай кўп қиррали шаклда акс эттира олмайди. Шунинг учун монтажни одатда кинонинг ўзига хос хусусияти деб ҳам юритилади. Аммо шу ўринда монтаж сўзи икки хил маънога эга эканли-гини унутмаслик керак. Биринчидан, монтаж фикрини ифодалаш усули бўлса, иккинчидан экранда воқеа-ларни томошабин идроки имкониятларидан келиб чиқиб, воқелик ҳақидаги тасаввурига кўра кўринадиган ва эшитиладиган тарзда акс эттириш усулидир.
Фойдаланилган адабиётлар
1. Соколов А.Г. “Монтаж телеведения кино и видео”. М. 2000
2. Ривкин М.Ю. “Видеомонтаж с нуля”. М. 2004.
3. Носирова А.К. “Кино, видеомонтаж асослари”. Т. 2007.
4. Медынский И. “Компонуем кинокадр”. «Искусство». M. 1971.