O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O'RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI

TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI

“BIZNES BOSHQARUV ASOSLARI”

FANI BO'YICHA

O'QUV-USLUBIY MAJMUA

$Описание: C:\Users\Администратор\Desktop\110.jpg$

Toshkent 2016

Mazkur o’quv-uslubiy majmua Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligining 20__ yil ________dagi _____-sonli buyrug’i bilan tasdiqlangan o’quv reja va dastur asosida tayyorlandi

Tuzuvchilar: TATU katta o’qituvchi Shaislamova M.R.

TATU katta o’qituvchi Gafurova D.R

O’quv-uslubiy majmua Toshkent axborot texnologiyalari universiteti Ilmiy-uslubiy

kengashning 2016 yil _________dagi___-sonli qarori bilan tasdiqqa tavsiya qilingan

MUNDARIJA

1. FANNING O’QUV DASTURI............................................. 4

1.1. NAMUNAVIY FAN DASTURI………………………… 4

1.2. FANNING ISHCHI-O’QUV DASTURI...........................19

2. O’QUV-USLUBIY MATERIALLARI…………………….39

2.1. NAZARIY MASHG’ULOTLAR MATERIALLARI.........39

2.2. AMALIY MASHG’ULOTLAR MATERIALLARI...........213

3. GLOSSARIY………………………………………………..308

4. FAN BO’YICHA XORIJIY ADABIYOTLAR (ELEKTRON SHAKLDA)

5. HAR BIR MAVZU UCHUN TAQDIMOTLAR (ELEKTRON SHAKLDA)

6. QO’SHIMCHA O’QUV VA AMALIY MATERIALLAR (MAQOLALAR) (ELEKTRON SHAKLDA)

7. MAVZUNI O’ZLASHTIRILISHI UCHUN QO’SHIMCHA VIDEOLAR, KEYS-STADILAR VA HOKAZO MATERIALLAR (ELEKTRON SHAKLDA)

O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY VA O'RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI

Ro'yxatga olindi:

№_________________

201__ yil “___” _____

Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi

_____________________

201__ yil “___” _____

BIZNES BOSHQARUV ASOSLARI

FAN DASTURI

Bilim sohasi:	300000 - Ishlab chiqarish - texnik soha
Ta'lim sohalari:	350 000 - Aloqa va axborotlashtirish, telekommunikatsiya texnologiyalari 330 000 - Komp`yuter texnologiyalari va informatika 350 000 - Aloqa va axborotlashtirish, telekommunikatsiya texnologiyalari
Ta'lim yo'nalishlari:	5330500-Komp`yuter injiniringi
	5330600-Dasturiy injiniring
	5350100-Telekommunikatsiya texnologiyalari
	5350200-Televizion texnologiyalar
	5350300-Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasida iqtisodiyot va menejment
	5350400-Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasida kasb ta'limi
	5350500-Pochta aloqasi texnologiyasi
	5350600-Axborotlashtirish va kutubxonashunoslik

Toshkent – 201_

O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligining 201__ yil “___”

_____dagi ___ -sonli buyrug'ining ___ -ilovasi bilan fan dasturi ro'yxati tasdiqlangan.

Fan dasturi Oliy va o'rta maxsus, kasb-hunar ta'limi yo'nalishlari bo'yicha O'quv-uslubiy

birlashmalar faoliyatini Muvofiqlashtiruvchi Kengashning 201__ yil “___”_________ dagi

___ -sonli bayonnomasi bilan ma'qullangan.

Fan dasturi Toshkent axborot texnologiyalari universitetida ishlab chiqildi.

SH.A.Tursunov TATU, “Menejment va marketing” kafedrasi mudiri.

M.R.ShaislamovaTATU, “Menejment va marketing”kafedrasi katta o'qituvchisi.

Taqrizchilar:

	Qodirov A.M.	TATU, “Menejment va marketing” kafedrasi professori;
	Bakieva I.A.	TMI, “Biznes va tadbirkorlik” kafedrasi dotsenti, iqtisod fanlari nomzodi.

Fan dasturi Toshkent axborot texnologiyalari universiteti Kengashida ko'rib

chiqilgan va tavsiya qilingan (201__ yil “___” ______________ dagi “___” -sonli bayonnoma).
Fanning dolzarbligi

O'zbekistonda kichik biznes va tadbirkorlikning taraqqiyoti, xususiy mulkning jadal rivoji uchun g'oyat qulay va ustuvor sharoitlar yaratib berilmoqda. Avvalo, shularning hisobidan iqtisodiyotimizning o'sish sur'atlarini tezlashtirish, aholining ish bilan band bo'lishi va daromad topishi bilan bir qatorda, biz uchun yangi bo'lgan, demokratik islohotlarning asosiy tayanchi va harakatlantiruvchi kuchi – o'rta sinfni shakllantirish ko'zda tutilmoqda.Fanning maqsadi talabalarda ilm sohasi sifatida boshqarish, biznes falsafasi, faoliyat turlari, biznes sub'ektlari faoliyatini tashkil etish va rivojlanishini boshqarish haqida bilimlar tizimini shakllantirish, shuningdek, biznesda samarali boshqaruv qarorlariniqabul qila olish qobiliyati, malaka va ko'nikmalarini shakllantirish hisoblanadi.

Fanning asosiy vazifalari talabalarga biznesni boshqarish nazariyasini yetarlicha chuqur, ilmiy asoslangan holda o'rgatish, bozor iqtisodiyoti sharoitida turli sohalarda biznesni boshqarish usullarini qo'llay olish bo'yicha bilimlar berish, biznesni boshqarish bo'yicha nazariy bilimlar va qobiliyatlarni amaliy faoliyatda mustaqil ijodiy qo'llash ko'nikmalarini hosil qilishdan iborat.

Fanning maqsadi talabalarda ilm sohasi sifatida boshqarish, biznes falsafasi, faoliyat turlari, biznes sub'ektlari faoliyatini tashkil etish va rivojlanishini boshqarish haqida bilimlar tizimini shakllantirish, shuningdek, biznesda samarali boshqaruv qarorlarini qabul qila olish qobiliyati, malaka va ko'nikmalarini shakllantirish hisoblanadi.

Fanning ilm-fan, iqtisodiyot va ishlab chiqarishdagi o'rni

“Biznes boshqaruv asoslari” fani talabalarda ilmiy dunyoqarash va iqtisodiy tafakkurni,

jamiyatning iqtisodiy asosini tushunish, ob'ektiv iqtisodiy qonun va jarayonlarga ongli

munosabatda bo'lish ko'nikmasini shakllantiradi. Barcha amaliy iqtisodiy fanlarning

nazariy-uslubiy asoslari to'g'risida bilim hosil qiladi. Shunga ko'ra, fanning ijtimoiy

ishlab chiqarishni tashkil qilish va boshqarishdagi o'rni muhim hisoblanadi.

Fanni o'qitishdagi zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalar

hamda o'quv mashg'ulotlarini loyihalash

Talabalarning “Biznes boshqaruv asoslari” fanini o'zlashtirishlari uchun o'qitishning ilg'or va zamonaviy usullaridan foydalanish, yangi informatsion-pedagogik texnologiyalarni tatbiq qilish muhim ahamiyatga egadir. Fanni o'zlashtirishda darslik, o'quv va uslubiy qo'llanmalar, ma'ruza matnlari, tarqatma materiallar, elektron materiallar, keys-texnologiyalaridan foydalaniladi. Ma'ruza va seminar mashg'ulotlarida o'qitishning interaktiv usullari (vizual, muammoli, mualliflik ma'ruzalari, ikki tomonlama tahlil, Insert, klaster, “Venna”, Sinkveyn va boshqalar)dan foydalaniladi. Fan o'qituvchisi tomonidan pedagogik va modulli texnologiya tamoyillari asosida “Biznes boshqaruv asoslari” fani o'quv mashg'ulotlarining loyihalari ishlab chiqiladi.

Fan modulining dasturi (module syllabus)

O'quv kursining to'liq nomi:

Biznes boshqaruv asoslari

Kursning qisqacha nomi:

BBA

Kod: BBA

Kafedra:

Menejment va marketing

O'qituvchi haqida ma'lumot:

Ma'ruzachi:M.R.Shaislamova

Amaliyot o'qituvchisi: D.R. Gafurova

Muazzam1981@mail.ru

Semestr va o'quv kursining davomiyligi

1 va 2-semestr, 72 hafta

O'quv soatlari xajmi:

jami:

130

shuningdek:

Ma'ruza

Seminar

Amaliy

mustaqil ta'lim

O'quv kursining statusi

Umumkasbiy fanlar bloki

Dastlabki tayyorgarlik:

Kurs “Biznes boshqaruv asoslari” fanidan o'zlashtirilgan bilimlarga asoslanadi.

Fanning predmeti va mazmuni – biznes va boshqaruvning nazariy asoslarini, boshqaruvning

asosiy tushunchalari va kategoriyalarini, iqtisodiy qonunlar va tamoyillarini o'rgatish

hamda ularni amalda tatbiq etish ko'nikmasini hosil qilishning nazariy va amaliy tomonlarini o'rganishga yo'naltirilgan.

Fanni o'qitishdan maqsad – talabalarda ilm sohasi sifatida boshqarish, biznes falsafasi, faoliyat turlari, biznes sub'ektlari faoliyatini tashkil etish va rivojlanishini boshqarish haqida bilimlar tizimini shakllantirish, shuningdek, biznesda samarali boshqaruv qarorlarini qabul qila olish qobiliyati, malaka va ko'nikmalarini shakllantirish hisoblanadi.

Fanning vazifasi – fanning asosiy vazifalari talabalarga biznesni boshqarish nazariyasini yetarlicha chuqur, ilmiy asoslangan holda o'rgatish, bozor iqtisodiyoti sharoitida turli sohalarda biznesni boshqarish usullarini qo'llay olish bo'yicha bilimlar berish, biznesni boshqarish bo'yicha nazariy bilimlar va qobiliyatlarni amaliy faoliyatda mustaqil ijodiy qo'llash ko'nikmalarini hosil qilishdan iborat.“Biznes boshqaruv asoslari” o'quv fanini o'zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida talaba:

- biznes va boshqaruvning nazariy asoslarini; biznes faoliyatida menejmentning rolini; tadbirkorlik faoliyatini tartibga soluvchi qonunlar va normativ hujjatlarni;

biznesni boshqarish sohasida mamlakatimiz va horijiy tajribalarni; xo'jalik yuritishning zamonaviy sharoitlarida boshqarishning shakl va usullarini rivojlanish yo'nalishlarini;

biznesni boshqarish jarayoni tizimining asosiy funktsiyalarini bilishi kerak.

- Boshqarishning tamoyillari va usullari, modellarini amalda qo'llash; tashqi va ichki muhit holatiga muvofiq ravishda vaziyatni baholash; biznesni tashkil etish,

rivojlantirish maqsadlari, vazifalari va strategiyalari tanlovini amalga oshirish; restruktizatsiya jarayonlarini amalga oshirishda tashkiliy va tarkibiy qarorlarni

shakllantirish; boshqaruv qarorlari samaradorligini baholash ko'nikmalariga ega bo'lishi kerak.

Boshqaruv qarorlarini asoslash va tanlash; biznesni rivojlantirish jarayonini loyihalashtirish va tashkil etish malakasiga ega bo'lishi kerak.

Kursning tematik tarkibi va mazmuni

T/r	Mavzu	Ma'ruza	Amaliy	T/r
1-2семестр
1.	Iqtisodiy tizimlar va qarorlar	2	2	3
2.	Iqtisodiy faoliyat	2	2	3
3.	Global iqtisodiyotda biznes	2	2	3
4.	Xalqaro biznesning asoslari	2	2	3
5.	Biznesda boshqaruv funktsiyalari	2	2	3
6.	Biznesni tashkillashtirish	2	2	3
7.	Tadbirkorlik va kichik biznes boshqaruvi	2	2	3
8.	Boshqaruv va yetakchilik	2	2	3
9.	Inson resurslari, madaniyat va faoliyat turlari	2	2	3
10.	Kar`erani rejalashtirish va rivojlantirish	2	2	3
11.	Xodimlar rag'batlantirish	2	2	3
12.	Marketing	2	2	3
13.	Biznes va texnologiya	2	2	3
14.	Moliyaviy menejment	2	2	3
15.	Ishlab chiqarish va biznes faoliyati	2	2	4
16.	Risk boshqaruvi	2	2	4
17.	Investitsiya strategiyasi va omonat	2	2	4
18.	Sug'urta	2	2	4
semestr bo'yicha jami		36	36	58

Ta'lim berish va o'qitish uslubi:

Ma'ruza, amaliy mashg'ulotlar, mustaqil ishlar (aylana stol, keys stadi, master-klasslar)

Mustaqil ishlar:

O'quv loyihalar, guruhli taqdimot, referatlar, keyslar, dokladlar, krossvordlar, poster, prospekt, esse va x.z.

Maslahatlar va topshiriqlarni topshirish vaqti

Kunlar

Vaqti

Aud.

Semestr davomida

Har kuni (yakshanbadan tashqari)

14.00-17.00

Bilimlarni baholash usullari, mezonlari va tartibi:

JN va ON ning ballari ishchi dasturda beriladi

Baholash usullari

Testlar, yozma ishlar, og'zaki so'rov, prezentatsiyalar va h.z.

Fan bo'yicha talabalar bilimini nazorat qilish va baholash

Nazorat shakllari

Baholash turlari fan xususiyatidan kelib chiqqan holda so'rovlar, og'zaki savol-javob, yozma ish, test sinovlari yoki boshqa ko'rinishda o'tkazilishi mumkin.

Fan bo'yicha talabalar bilimini baholash mezoni

Ball	Talabaning bilim darajasi
86 - 100 ball	– talaba mashg'ulotlarga doimo tayyorlagan, juda faol, dasturiy materiallarni yaxshi biladi, xulosa va qarorlar qabul qilaoladi, ijodiy fikrlaydi, bilimlarni
71 - 85 ball	– talaba o'rganilayotgan hodisalar aloqadorligini bilish hamda ob'ektni tavsiflay olish ko'nikmasiga ega bo'lishi bilan birgalikda, qo'yilgan masalalarni sabab-oqibat aloqadorligini ochib bergan holda yecha oladi, o'rganilayotgan nazariy bilimlarni amaliyot bilan bog'lay oladi va mustaqil mushohada qila oladi; – bilim va ko'nikmalar mazmunini tadbiq qila olish mahorati, bir tipdagi masalalarni yecha olish, yozib olish va eslab qolish faoliyatini amalga oshiradi, bilimlarni amaliyotda qo'llay oladi; – talaba mashg'ulotlarga tayyorlangan, dasturiy materiallarni biladi, mohiyatini tushunadi va tasavvurga ega.
55 - 70 ball	– talabaning eshitganlari, ularga berilgan namunalar, taqdim etilgan algoritm va ko'rsatmalar asosida topshiriqlarni bajara oladi, mohiyatini tushunadi; – talaba qator belgilar asosida ma'lum ob`ektni farqlash bilan birgalikda unga ta'rif bera oladi va o'quv materialini tushuntirib bera oladi va tassavvurga ega.
0 - 54 ball	-talaba tasavvurga ega emas; – talaba dasturiy materiallarni bilmaydi.

Fanga doir video ma'ruzalar, video roliklar: mavjud

Glossariylar: mavjud

Axborot resurs baza: mavjud

ASOSIY QISM

Fanning nazariy mashg'ulotlari mazmuni

1-modul. Iqtisodiy tizimlar va qarorlar

Qoniktiruvchi ehtiyoj va istaklar. Iqtisdiy tanlovlar. Iqtisodiyot tushunchasi. Iqtisodiy faoliyatning mazmuni. Iqtisdiy tizimlar. Talab va taklif. Talab tushunchasi. Taklif tushunchasi. Talab egri chizig'i. Taklif egri chizig'i

.2-modul. Iqtisodiy faoliyat

Iqtisodiy faoliyatni o'lchash. Iqtisodiy sharoitlarni o'zgarishi. Biznes faloliyatini boshka o'lchovlari. Hozirgi zamon iqtisodiy tafakkurining shakllanishida, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish muammolarini tahlil qilish va bilishda biznes boshqaruv asoslari faninig roli.

3-modul. Global iqtisodiyotda biznes

Global bozor. Xalqaro biznes tashkilotlari. Xukumat va biznesda ijtimoiy javobgarlik. Xalqaro biznes tashkilotlari.

4-modul. Xalqaro biznesning asoslari

Ijtimoiy javobgarlik va biznes etikasi. Davlatni ximoyalashga qaratilgan faoliyat. Davlat farmoyishlari yordami.

5-modul. Biznesda boshqaruv funktsiyalari

Biznes bilan shug’ullanish sabablari. Biznes uchun ishlatiladigan resurslar. Biznesda kalit manfaatlar. Biznes muxiti.

6-modul. Biznesni tashkillashtirish

O'zbekiston iqtisodiyotida biznes. Biznes uchun tashkiliy tuzilma. Shaxsiy biznes shakillari. Shaxsiy daromadlar taqsimlanishi. Biznes bilan shug'ullanish sabablari. Biznes muxitini o'rganish, biznes muxitini taxlil qilish. Biznes uchun ishlatiladigan zarur resurslar.

7-modul. Tadbirkorlik va kichik biznes boshqaruvi

Tadbirkor bo'lish. Tadbirkorlik faoliyatining mazmuni. Tadbirkorlik faoliyatining rivojlanish shart-sharoitlari. Kichik biznes asoslari. Kichik biznes boshlash.

8-modul. Boshqaruv va yetakchilik

Yetakchilik. Yetakchilik tamoyillari. Liderlik qobiliyati qobiliyatni shakllantirish. Raxbar va xodimlar o’rtasidagi munosabatlar. Guruxni shakllantirish. Boshqaruv qobiliyatini shakllantirish.

9-modul. Inson resurslari, madaniyat va faoliyat turlari

Inson resurslari asoslari. Inson resurslarini boshqarishni tashkil etish. Tashkiliy tuzilma va ish turlari

10-modul. Kar`erani rejalashtirish va rivojlantirish

Kar`era qilish imkoniyatlari. Kar`erangizni rejalashtiring. Ishga kirishga xujjat topshirish. Ish bilan ta'minlash.

11-modul. Xodimlar rag'batlantirish

Rag'batlantirish asoslari. Qanday qilib firmalar ishdan qoniqishi va motivatsiyani ta'minlab beradilar?

12-modul. Marketing

Marketing asoslari. Maxsulot va xizmatlar samaradorligini rivojlantirish. Maxsulotga narx belgilash va yetkazib berish. Rejani siljitish. Marketing tushunchasi va uning mohiyati, marketing usullari. Marketingning maqsad va vazifalari.

13-modul. Biznes va texnologiya

Komp`yuter tizimlari. Texnologiyalar biznes ilovasi. Boshqa texnologik nashrlar.

14-modul. Moliyaviy menejment

Moliyaviy menejment. Moliyaviy reja. Moliyaviy hisobotlar.Moliyaviy qaror qabul qilish. Biznesni moliyalashtirish zarurati. 15-modul. Ishlab chiqarish va biznes faoliyati

15-modul. Biznes faollik va korxona faoliyati samaradorligining mohiyati

Ishlab chiqarish turlari. Ishlab chiqarish rejasi. Biznesni boshqarish va rejalashtirish. Biznes faollik va korxona faoliyati samaradorligining mohiyati. Biznes faollik ko'rsatkichlari va ularni boshqarish. Biznes faollikning sifat omillari. Biznes faollikning miqdoriy omillari. Biznes faollikka ta'sir etuvchi omillar. Tashqi omillar. Ichki omillar. Korxona biznes faolligi va faoliyati samaradorligini oshirish yo'llari.

16-modul. Risk boshqaruvi

Risk menejmenti. Sug'urtalanish riski. Sug'urtalanmaslik riski. Risk tushunchasining mohiyati va ahamiyati. Risk menejmentning nazariy asoslari. Tadbirkorlik faoliyatidagi risklar. Risk menenejmentning tamoyillari va bosqichlari. Risk chegarasini aniqlash. Risk sharoitida qarorlar qabul qilish. Riskni miqdoriy baholash va aniqlash usullari. Risklarni sug'urtalash va xedjirlash.

17-modul. Investitsiya strategiyasi va omonat

Investitsiya strategiyasi va omonati. Qimmatli qog'ozlar investitsiyasi. Obligatsiya va umumiy fond. Real investitsiyalar.

18-modul. Sug'urta

Sug'urtada rejalashtirish. Transport vositalarini sug'urtalash. Shaxsiy sug'urta. Hayot sug'urtasi. Sog'liq sug'urtasi. Sug'urta agentliklari.

Amaliy mashg'ulotlar

Amaliy mashg'ulotlarni tashkil etish bo'yicha

ko'rsatma va tavsiyalar

Amaliy mashg'ulotlarini o'tkazishda quyidagi didaktik tamoyillarga amal qilinadi:

-amaliy mashg'ulotlarining maqsadini aniq belgilab olish;

-o'qituvchining innovatsion pedagogik faoliyati bo'yicha bilimlarni chuqurlashtirish imkoniyatlariga talabalarda qiziqish uyg'otish;

-talabada natijani mustaqil ravishda qo'lga kiritish imkoniyatini ta'minlash;

-talabani nazariy-metodik jihatdan tayyorlash;

-amaliy mashg'ulotlari nafaqat aniq mavzu bo'yicha bilimlarni yakunlash, balki talabalarni tarbiyalash manbai hamdir.

Amaliy mashg'ulotlarning taxminiy ro'yxati

1. Korxonadagi iqtisodiy tizimlarni boshqarish usullari va shart sharoitlarni.

2. Biznesni boshqarishda iqtisodiy faoliyatni tashkil etish.

3. Globallashuv sharoitida biznes va uning ahamiyati.

4. Xalqaro biznesni yuritishning shart sharoitlari va shakllari.

5. Korxonada biznes funktsiyalaridan samarali foydalanish.

6. Korxonada biznesni tashkil etish tamoyillari.

7. AKT sohasida tadbirkorlik va kichik biznes faoliyatini boshqarish.

8. Aloqa korxonalarida boshqaruv va yetakchili faoliyati.

9. AKT sohasida mexnat resurslari va ularning faoliyat turlari.

10. Korxonada xodimlar mavqeini rivojlantirish

11. Aloqa korxonalarida xodimlarni rag'batlantirish mexanizmlari.

12. AKT sohasida marketing faoliyati.

13. AKT sohasida texnologik yangilanish jarayonlari va ularni biznesga ta'siri.

14. Aloqa korxonalari moliyaviy menejmenti tizimi.

15. Korxonada ishlab chiqarish faoliyatini muvofiqlashtirish.

16. AKT sohasida risk menejmenti.

17. Aloqa korxonalarida investitsion strategiyalarni joriy etish yo'llari.

Laboratoriya ishlarini tashkil etish bo'yicha ko'rsatmalar

Fan bo'yicha laboratoriya ishlari namunaviy o'quv rejada ko'zda tutilmagan.

Kurs ishini tashkil etish

1) Fan bo'yicha kurs ishi namunaviy o'quv rejasida rejalashtirilmagan. Mustaqil ta'limni tashkil etishning shakli va mazmuni

2) Talaba “Biznesni boshqarish asoslari” fanidan mustaqil ta'limni tashkil etishda muayyan fanning xususiyatlarini hisobga olgan holda quyidagi shakllardan foydalanish tavsiya etiladi va joriy nazorat sifatida baholanadi:

3) mavzular bo'yicha konspekt (referat, taqdimot) tayyorlash. Nazariy materialni puxta o'zlashtirishga yordam beruvchi bunday usul o'quv materialiga diqqatni ko'proq jalb etishga

4) yordam beradi. Talaba konspekti turli nazorat ishlariga tayyorgarlik ishlarini osonlashtiradi, vaqtni tejaydi;

5) o'qitish va nazorat qilishning avtomatlashtirilgan tizimlari bilan ishlash. Talabalar ma'ruza va amaliy mashg'ulotlar davomida olgan bilimlarini o'zlashtirishlari, turli

6) nazorat ishlariga tayyorgarlik ko'rishlari uchun tavsiya etilgan elektron manbalar, innovatsion dars loyihasi namunalari, o'z-o'zini nazorat uchun test topshiriqlari v.b;

7) fan bo'yicha qo'shimcha adabiyotlar bilan ishlash. Mustaqil o'rganish uchun berilgan mavzular bo'yicha talabalar tavsiya etilgan asosiy adabiyotlardan tashqari qo'shimcha o'quv,

8) ilmiy adabiyotlardan foydalanadilar. Bunda rus va xorijiy tillardagi adabiyotlardan foydalanish rag'batlantiriladi; INTERNET tarmog'idan foydalanish. Fan mavzularini o'zlashtirish, kurs ishi, bitiruv malakaviy ishlarini yozishda mavzu bo'yicha INTERNET manbalarini topish, ular bilan ishlash

9) nazorat turlarining barchasida qo'shimcha reyting ballari bilan rag'batlantiriladi;

10) mavzuga oid masalalar, keys-stadilar va o'quv loyihalarini ishlab chiqish va ishtirok etish;

11)amaliyot turlariga asosan material yig'ish, amaliyotdagi mavjud muammolarning yechimini topish, hisobotlar tayyorlash;

12) ilmiy seminar va anjumanlarga tezis va maqolalar tayyorlash va ishtirok etish;

13)mavjud laboratoriya ishlarini takomillashtirish, masofaviy (distantsion) ta'lim asosida mashg'ulotlarni tashkil etish bo'yicha metodik ko'rsatmalar tayyorlash va h.k.

Uyga berilgan vazifalarni bajarish, yangi bilimlarni mustaqil o'rganish, kerakli ma'lumotlarni izlash va ularni topish yo'llarini aniqlash, Internet tarmoqlaridan foydalanib ma'lumotlar to'plash va ilmiy izlanishlar olib borish, ilmiy to'garak doirasida yoki mustaqil ravishda ilmiy manbalardan foydalanib ilmiy maqola (tezis) va ma'ruzalar tayyorlash kabilar talabalarning darsda olgan bilimlarini chuqurlashtiradi, ularning mustaqil fikrlash va ijodiy qobiliyatini rivojlantiradi. Uy vazifalarini tekshirish va baholash amaliy mashg'ulot olib boruvchi o'qituvchi tomonidan, konspektlarni va mavzuni o'zlashtirish darajasini tekshirish va baholash esa ma'ruza darslarini olib boruvchi o'qituvchi tomonidan har darsda amalga oshiriladi.

Mustaqil ishni tashkil etish bo'yicha uslubiy ko'rsatma va tavsiyalar, keys-stadi, vaziyatli masalalar to'plami ishlab chiqiladi. Unda talabalarga asosiy ma'ruza mavzulari bo'yicha amaliy topshiriq, keys-stadilar yechish uslubi va mustaqil ishlash uchun vazifalar belgilanadi.

Tavsiya etiladigan mustaqil ta'lim mavzulari

1. Tashkilot muhiti

2. Biznesda integratsion jarayonlar

3. Xodimlarni boshqarish

4. Rahbar shaxsi va jihatlari

5. Boshqarish jarayonlari

6. Boshqaruvda zaruriy resurslar

7. Insoniy resurslarni optimallashtirish va ulardan oqilona foydalanish

8. Moddiy resurslarni optimallashtirish va ulardan oqilona foydalanish

9. Moliyaviy resurslarni optimallashtirish va ulardan oqilona foydalanish

10. Boshqarish sifati va samaradorligi

11. Biznesni boshqarishda innovatsion salohiyat

12. Biznesni boshqarish tizimida axborot va kommunikatsion jarayonlar

13. Biznesni strategik boshqarish

14. Biznesni boshqarishda raqobatbardoshlik choralari

15. Biznesni rivojlantirishning strategik muammolari

16. Bozor sharoitida menejmentning ahamiyati

17. Mulk va boshqaruv: aloqa va rivojlanish tendentsiyalari

18. Biznes – aloqalar, biznesni boshqarish jarayonida ularning roli

19. Boshqarish tuzilmasi turlari

20. Biznesda tashqi iqtisodiy faoliyatni boshqarish

21. Aloqa va axborotlashtirish sohasida boshqaruvning tashkiliy tuzilmasi

22. Telekommunikatsiya xizmatlarining sifat menejmenti

23. Rahbar mehnatini baholash

Dasturning axborot-uslubiy ta'minoti

Mazkur fanni o'qitish jarayonida ta'limning zamonaviy usullari, pedagogik va axborot-kommunikatsiya texnologiyalari qo'llanilishi nazarda tutilgan. Jumladan:

-iqtisodiy taraqqiyotning umumiy asoslari, biznesni boshqarish asoslari bo'limlariga tegishli ma'ruza darslarida zamonaviy komp`yuter texnologiyalari yordamida

prezentatsion va elektron-didaktik texnologiyalaridan;

- Biznes tizimi va uning tarkibi bo'limiga tegishli ma'ruza darslarida modul` tizimiga asoslangan elektron majmuadan;

-Ta'limning zamonaviy ilg'or interfaol usullaridan, pedagogik va axborot–kommunikatsiya texnologiyalarining prezentatsiya (taqdimot), mul`timedia va elektron-didaktik texnologiyalardan foydalaniladi.

-Amaliy mashg'ulotlarda aqliy hujum, klaster, blits-so'rov, guruh bilan ishlash, insert, taqdimot, keys stadi kabi usul va texnikalardan keng foydalaniladi.

-O'zbekiston Respublikasida biznesni boshqarish masalalariga tegishli dars mashg'ulotlarida ta'limning boshqa metodlaridan foydalanish nazarda tutilgan

Foydalaniladigan adabiyotlar ro'yxati

Asosiy adabiyotlar

1. L.R.Dlabay and others/Principles of business/2012.600p.

Qo'shimcha adabiyotlar

1.Lawrence Mensah Akwetey. Business administration for students and managers//Sotsis. – 2011

2. Robert C.Appleby. Modern business administration. Manual.– M: Gardarika, 2009

3. Jeef Madura/Introduction to business/ Florida Atlantic University/Paradigma Publishing Inc. 2010.694p

Internet saytlari

1. www.cengage.com

2. www.economist.com

3. www.worldeconomics.com

4. www.tradingeconomics.com

TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI

Ro'yxatga olindi: “TASDIQLAYMAN”

O'quv ishlari bo'yicha prorektor

№________________ ___________________

“___”__________201 yil “____” ____________ 201 yil

BIZNES BOSHQARUV ASOSLARI

FANNING ISHCHI DASTURI

Bilim sohasi:	300000 - Ishlab chiqarish - texnik soha
Ta'lim sohalari:	350 000 - Aloqa va axborotlashtirish, telekommunikatsiya texnologiyalari 330 000 - Komp`yuter texnologiyalari va informatika 350 000 - Aloqa va axborotlashtirish, telekommunikatsiya texnologiyalari
Ta'lim yo'nalishlari:	5330500-Komp`yuter injiniringi
	5330600-Dasturiy injiniring
	5350100-Telekommunikatsiya texnologiyalari
	5350200-Televizion texnologiyalar
	5350300-Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasida iqtisodiyot va menejment
	5350400-Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasida kasb ta'limi
	5350500-Pochta aloqasi texnologiyasi
	5350600-Axborotlashtirish va kutubxonashunoslik

Toshkent – 201_

Fanning o’quv dasturi Toshkent axborot texnologiyalari universitetida ishlab chiqildi.

SH.A.Tursunov TATU, “Menejment va marketing” kafedrasi mudiri.

M.R.ShaislamovaTATU, “Menejment va marketing”kafedrasi katta o'qituvchisi.

Taqrizchilar:

	Qodirov A.M.	TATU, “Menejment va marketing” kafedrasi professori;
	Bakieva I.A.	TMI, “Biznes va tadbirkorlik” kafedrasi dotsenti, iqtisod fanlari nomzodi.

Kafedra mudiri _____________________SH.A. Tursunov

Fanning ishchi o'quv dasturi AKTSIM fakul`teti kengashida muhokama etilgan va foydalanishga tavsiya qilingan (2016 yil “____” ________ dagi ___ - sonli bayonnoma).

Fakul`tet kengashi raisi _____________________________ SH.SH.To'raev

Kelishildi: O'quv uslubiy boshqarma boshlig'i _________ A.Q. Ergashev

Kirish

Ishbilarmonlik – biznes yuritish uchun amaliy qulay sharoit yaratib berish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni har tomonlama qo'llab-quvvatlash va rag'batlantirish real iqtisodiyotni isloh etishning eng muhim ustuvor yo'nalishiga aylanmoqda.

So'nggi yillarda xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, biznes yuritish, iqtisodiyotimizga mahalliy va xorijiy investitsiyalarni keng jalb etish uchun zarur sharoit va qulay muhit yaratish borasida mamlakatimizda ulkan ishlar amalga oshirildi. Biznes yuritish uchun huquqiy va qonunchilik bazasi hamda zarur sharoitlarning muntazam ravishda takomillashtirib borilgani iqtisodiyotimizni izchil va barqaror rivojlantirishda, aholining hayot darajasi va sifatini yuksaltirishda katta o'rin tutmoqda. Bugungi kunda biznes faoliyatini shakllantirish va rivojlantirish hamda samarali boshqarishning nazariy, metodologik hamda amaliy masalalari yurtimiz va xorijiy olimlar ilmiy ishlarining mazmuniga ham aylanmoqda.

Fanining maqsad va vazifalari

Fan bo'yicha talabalarning bilim, ko'nikma va malakalariga qo'yiladigan talablar

· Talaba fanni o'rganish natijasida:

· biznes va boshqaruvning nazariy asoslarini;

· biznes faoliyatida menejmentning rolini;

· tadbirkorlik faoliyatini tartibga soluvchi qonunlar va normativ hujjatlarni;

• biznesni boshqarish sohasida mamlakatimiz va horijiy tajribalarni;

• xo'jalik yuritishning zamonaviy sharoitlarida boshqarishning shakl va usullarini rivojlanish yo'nalishlarini;

• biznesni boshqarish jarayoni tizimining asosiy funktsiyalarini bilishi kerak.

• Boshqarishning tamoyillari va usullari, modellarini amalda qo'llash;

• tashqi va ichki muhit holatiga muvofiq ravishda vaziyatni baholash;

• biznesni tashkil etish, rivojlantirish maqsadlari, vazifalari va strategiyalari tanlovini amalga oshirish;

• restruktizatsiya jarayonlarini amalga oshirishda tashkiliy va tarkibiy qarorlarni shakllantirish;

• boshqaruv qarorlari samaradorligini baholash ko'nikmalariga ega bo'lishi kerak.

• Boshqaruv qarorlarini asoslash va tanlash;

• biznesni rivojlantirish jarayonini loyihalashtirish va tashkil etish malakasiga ega bo'lishi kerak

Fanning o'quv rejadagi boshqa fanlar bilan o'zaro bog'liqligi va uslubiy jihatdan uzviy ketma-ketligi

“Biznes boshqaruv asoslari” fani umumkasbiy fanlar majmuasiga taalluqli bo'lib, Komp`yuter texnologiyalari va informatika, Aloqa va axborotlashtirish, telekommunikatsiya texnologiyalari sohasidagi ta'lim yo'nalishlariga bakalavriatning 2-kursida o'qitiladi.

Mazkur fan o'quv rejasidagi “Ehtimollar nazariyasi va matematik statistika. Diskret matematika. Sonli usullar va dasturlash”, “Tizimli modellashtirish va loyihalash asoslari”,

“Metrologiya, standartlashtirish va sertifikatlash” va boshqa bir qator fanlar bilan uzviy bog'liqlikda o'rganiladi, shuningdek “Moliyaviy menejment”, “Logistika asoslari”,

“Investitsion tahlil”, “Strategik menejment”, “Inson resurslari boshqaruvi” va boshqa shu kabi fanlarni o'rganishda ko'makdosh bo'ladi.

Fanning ishlab chiqarishdagi o'rni

Mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida biznes sohasining o'rni beqiyosdir. Biznesni samarali tashkil va boshqarish, resurslardan oqilona foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Bugungi kunda har bir zamonaviy biznes sub'ekti menejment tamoyillariga muvofiq xo'jalik faoliyatining barcha jihatlarini hisobga olgan holda rejalashtirishi va boshqarishi, samarali boshqaruv qarorlarini qabul qilishi hamda tadbiq etishi, bu esa har bir korxona rahbari va rahbar-xodimlarining birinchi navbatdagi eng muhim vazifasiga aylanmog'i darkor.

Aytish kerakki, biznes faoliyatida ulkan yutuqlarga va ijobiy natijalarga erishishning garovi zamonaviy menejment ilmi va tajribalarini qo'llash natijasidir.

Shunday ekan ushbu fanda qo'yilgan mavzular amaliyotda foydalanish uchun juda muhim masalalardan hisoblanadi hamda fanning ishlab chiqarishdagi dolzarb ahamiyatini belgilaydi.

Fanni o'qitishda zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalar

Fanni o'zlashtirish chog'ida darslik, o'quv qo'llanmalari, ma'ruza matnlari va ularning elektron versiyalaridan, shuningdek ma'lumot olishning internet tizimidan foydalaniladi.

Fanni o'rganishda mashg'ulotlarning quyidagi turlaridan foydalaniladi: ma'ruza mashg'ulotlari, amaliy mashg'ulotlar, fan mazmuniga tegishli o'quv materiallarini mustaqil o'rganish.

O'quv fanini yaxshi o'zlashtirish uchun uni bayon etish chog'ida faol o'qitish usullaridan (muammoli holatlar hosil qilish, jamoaviy tafakkur faoliyatini tashkil etish, shaxsiy topshiriqlar berish), informatsion texnologiyalardan, slaydli filmlardan foydalanish ko'zda tutiladi.

Talabalarda amaliy ko'nikmalarni hosil qilish va mustahkamlash uchun amaliy mashg'ulotlar topshiriqlarini va uy vazifalarini bajarish chog'ida zamonaviy axborot kommunikatsiya texnologiyalaridan keng foydalanishga e'tibor beriladi.

O'quv fanining talabalar tomonidan o'zlashtirilishi oraliq nazoratlari (semestr davomida ikki marta) va yakuniy nazorat o'tkazish orqali amalga oshiriladi. Oraliq va yakuniy nazoratlar mos ravishda fanning ayrim bo'limlari yoki barcha bo'limlari bo'yicha yozma ish yoki test savollari ko'rinishida o'tkaziladi. Shaxsga yo'naltirilgan ta'lim. Bu ta'lim o'z mohiyatiga ko'ra ta'lim jarayonining barcha ishtirokchilarini to'laqonli rivojlanishlarini ko'zda tutadi. Bu esa ta'limni loyihalashtirayotganda, albatta, ma'lum bir ta'lim oluvchining shaxsini emas, avvalo, kelgusidagi mutaxassislik faoliyati bilan bog'liq o'qish maqsadlaridan kelib chiqqan holda yondoshilishni nazarda tutadi.

Tizimli yondoshuv. Ta'lim texnologiyasi tizimning barcha belgilarini o'zida mujassam etmog'i lozim: jarayonning mantiqiyligi, uning barcha bo'g'inlarini o'zaro bog'langanligi, yaxlitligi.

Faoliyatga yo'naltirilgan yondoshuv. Shaxsning jarayonli sifatlarini shakllantirishga, ta'lim oluvchining faoliyatni faollashtirish va jadallashtirish, o'quv jarayonida uning barcha qobiliyati va imkoniyatlari, tashabbuskorligini ochishga yo'naltirilgan ta'limni ifodalaydi.

Dialogik yondoshuv. Bu yondoshuv o'quv munosabatlarini yaratish zaruriyatini bildiradi. Uning natijasida shaxsning o'z-o'zini faollashtirishi va o'z-o'zini ko'rsata olishi kabi ijodiy faoliyati kuchayadi. Hamkorlikdagi ta'limni tashkil etish. Demokratik, tenglik, ta'lim beruvchi va ta'lim oluvchi faoliyat mazmunini shakllantirishda va erishilgan natijalarni baholashda birgalikda ishlashni joriy etishga e'tiborni qaratish zarurligini bildiradi. Muammoli ta'lim. Ta'lim mazmunini muammoli tarzda taqdim qilish orqali ta'lim oluvchi faoliyatini faollashtirish usullaridan biri. Bunda ilmiy bilimni ob'ektiv qarama-qarshiligi va uni hal etish usullarini, dialektik mushohadani shakllantirish va rivojlantirishni, amaliy faoliyatga ularni ijodiy tarzda qo'llash bo'yicha mustaqil ijodiy faoliyatni ta'minlanadi.

Axborotni taqdim qilishning zamonaviy vositalari va usullarini qo'llash - yangi komp`yuter va axborot texnologiyalarini o'quv jarayoniga qo'llash.

O'qitishning usullari va texnikasi. Ma'ruza (kirish, mavzuga oid, vizuallash), muammoli ta'lim, keys-stadi, pinbord, paradoks va loyihalash usullari, amaliy ishlar.

O'qitishni tashkil etish shakllari: dialog, polilog, hamkorlikdagi muloqot va o'zaro o'rganishga asoslangan frontal, jamoaviy va guruhlashgan.

O'qitish vositalari: o'qitishning an'anaviy shakllari (darslik, ma'ruza matni) bilan bir qatorda – komp`yuter va axborot texnologiyalari.

Kommunikatsiya usullari: tinglovchilar bilan operativ qayta aloqaga asoslangan bevosita o'zaro munosabatlar.

Qayta (teskari) aloqa usullari va vositalari: kuzatish, blits-so'rov, oraliq va joriy, yakunlovchi nazorat natijalarini tahlili asosida o'qitish diagnostikasi.

Boshqarish usullari va vositalari: o'quv mashg'uloti bosqichlarini belgilab beruvchi texnologik karta ko'rinishidagi o'quv mashg'ulotlarini rejalashtirish, qo'yilgan maqsadga erishishda o'qituvchi va tinglovchining birgalikdagi harakati, nafaqat auditoriya mashg'ulotlari, balki auditoriyadan tashqari mustaqil ishlarning nazorati.

Monitoring va baholash: o'quv mashg'ulotida ham, butun kurs davomida ham o'qitishning natijalarini rejali tarzda kuzatib borish. Kurs oxirida test topshiriqlari yoki yozma ish variantlari yordamida tinglovchilarning bilimlari baholanadi.

“Biznes boshqaruv asoslari” fanini o'qitish jarayonida komp`yuter texnologiyasidan foydalaniladi. Ayrim mavzular bo'yicha talabalar bilimini baholash test asosida va komp`yuter yordamida bajariladi. “Internet” tarmog'idagi rasmiy iqtisodiy ko'rsatkichlaridan foydalaniladi, tarqatma materiallar tayyorlanadi, test tizimi hamda tayanch so'z va iboralar asosida oraliq va yakuniy nazoratlar o'tkaziladi

«Biznes boshqaruv asoslari» fanidan mashg'ulotlarning mavzular va soatlar bo'yicha taqsimlanishi:

Umumiy o'quv soati		130 soat
Shu jumladan:
Ma'ruza		36 soat
Amaliy mashg'ulotlar		36 soat
Mustaqil ta'lim		58 soat

“Biznes boshqaruv asoslari” fani bo'yicha ma'ruza va mustaqil ta'lim soatlarining taqsimlanishi

№	Ma'ruza mavzulari	Ma'ruza soati	Mustaqil ta'lim soati
1.	Iqtisodiy tizimlar va qarorlar	2	1
2.	Iqtisodiy faoliyat	2	1
3.	Global iqtisodiyotda biznes	2	1
4.	Xalqaro biznesning asoslari	2	1
5.	Biznes funktsiyalari	2	2
6.	Biznesni tashkillashtirish	2	1
7.	Tadbirkorlik va kichik biznes boshqaruvi	2	1
8.	Boshqaruv va yetakchilik	2	2
9.	Inson resurslari, madaniyat va faoliyat turlari	2	2
10.	Kar`erani rejalashtirish va rivojlantirish	2	2
11.	Xodimlar rag'batlantirish	2	2
12.	Marketing	2	2
13.	Biznes va texnologiya	2	2
14.	Biznes va texnologiya	2	2
15.	Ishlab chiqarish va biznes faoliyati	2	2
16.	Risk boshqaruvi	2	2
17.	Investitsiya strategiyasi va omonat	2	2
18.	Sug'urta	2	2
	Jami	36	29

Asosiy qism

Ma'ruza mashg'ulotlari

Iqtisodiy tizimlar va qarorlar

Koniktiruvchi ixtiej va istaklar

Iktisodiy tanlovlar

Iktisodi y tizimlar

Talab va taklif

Qo'llaniladigan ta'lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta'lim. Integrativ, munozara, o'z-o'zini nazorat.

Adabiyotlar: Q1, Q2

Iqtisodiy faoliyat

Iktisodiy faoliyatni olchash

Iktisodiy sharoitlarni ozgarishi

Biznes faloliyatini boshka olchovlari

Qo'llaniladigan ta'lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta'lim. Blits-so'rov, zig-zag usuli, munozara, BBB, Insert, o'z-o'zini nazorat.

Adabiyotlar: Q1, Q2

Global iqtisodiyotda biznes

Global bozor

Xalkaro biznes tashkilotlari

Xukumat va biznesda ijtimoiy javobgarlik

Qo'llaniladigan ta'lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta'lim. Pog'ona, qadamba-qadam metodi, Venn diagrammasi, T-sxemasi, o'z- o'zini nazorat. Adabiyotlar: Q1, Q2

Xalqaro biznesning asoslari

Ijtimoiy javobgarlik va biznes etikasi

Davlatni ximoyalashga karatilgan faoliyat

Davlat farmoishlari i yerdami

Qo'llaniladigan ta'lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta'lim. Blits-so'rov, zig-zag usuli, munozara, BBB, Insert, o'z-o'zini nazorat.

Adabiyotlar: Q1, Q2, Q4.

Biznes funktsiyalari

Biznes bilan shugullanish sabablari

Biznes uchun ishlatiladigan resurslar

Biznesda kalit manfaatlar

Biznes muxiti

Qo'llaniladigan ta'lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta'lim. Integrativ, munozara, o'z-o'zini nazorat.

Adabiyotlar: Q1, Q2

Biznesni tashkillashtirish

O'zbekiston iqtisodiyotida biznes

Shaxsiy biznes shakillari

Biznes uchun tashkiliy tuzilma

Qo'llaniladigan ta'lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta'lim. Integrativ, munozara, o'z-o'zini nazorat.

Adabiyotlar: Q1, Q2

Tadbirkorlik va kichik biznes boshqaruvi

Tadbirkor bo'lish

Kichik biznes asoslari

Kichik biznes boshlash

Qo'llaniladigan ta'lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta'lim. Blits-so'rov, zig-zag usuli, munozara, BBB, Insert, o'z-o'zini nazorat.

Adabiyotlar: Q1, Q2, Q3

Boshqaruv va yetakchilik

Menejment funktsiyalari va turlari

Yetakchilik

Etik menejment

Qo'llaniladigan ta'lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta'lim. Pog'ona, qadamba-qadam metodi, Venn diagrammasi, T-sxemasi, o'z- o'zini nazorat.

Adabiyotlar: Q1, Q2

Inson resurslari, madaniyat va faoliyat turlari

Inson resurslari asoslari

Inson resurslarini boshqarishni tashkil etish

Tashkiliy tuzilma va ish turlari

Qo'llaniladigan ta'lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta'lim. Blits-so'rov, zig-zag usuli, munozara, BBB, Insert, o'z-o'zini nazorat.

Adabiyotlar: Q1, Q2, Q3

Kar`erani rejalashtirish va rivojlantirish

Kar`era qilish imkoniyatlari

Kar`erangizni rejalashtiring

Ishga kirishga xujjat topshirish

Ish bilan ta'minlash

Qo'llaniladigan ta'lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta'lim. Pog'ona, qadamba-qadam metodi, Venn diagrammasi, T-sxemasi, o'z- o'zini nazorat.

Adabiyotlar: Q1, Q2, Q3, Q4.

Xodimlar rag'batlantirish

Rag'batlantirish asoslari

Qanday qilib firmalar ishdan qoniqishi va motivatsiyani ta'minlab beradilar?

Qo'llaniladigan ta'lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta'lim. Blits-so'rov, zig-zag usuli, munozara, BBB, Insert, o'z-o'zini nazorat.

Adabiyotlar: Q1, Q2, Q3

Marketing

Marketing asoslari

Maxsulot va xizmatlar samaradorligini rivojlantirish

Maxsulotga narx belgilash va yetkazib berish

Rejani siljitish

Qo'llaniladigan ta'lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta'lim. Integrativ, munozara, o'z-o'zini nazorat.

Adabiyotlar: Q3, Q4

Biznes va texnologiya

Komp`yuter tizimlari

Texnologiyalar biznes ilovasi

Boshqa texnologik nashrlar

Qo'llaniladigan ta'lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta'lim. Integrativ, munozara, o'z-o'zini nazorat.

Adabiyotlar: Q3, Q4

Qo'llaniladigan ta'lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta'lim. Blits-so'rov, zig-zag usuli, munozara, BBB, Insert, o'z-o'zini nazorat.

Adabiyotlar: Q1, Q2, Q3

Kar`erani rejalashtirish va rivojlantirish

Kar`era qilish imkoniyatlari

Kar`erangizni rejalashtiring

Ishga kirishga xujjat topshirish

Ish bilan ta'minlash

Qo'llaniladigan ta'lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta'lim. Pog'ona, qadamba-qadam metodi, Venn diagrammasi, T-sxemasi, o'z- o'zini nazorat.

Adabiyotlar: Q1, Q2, Q3, Q4.

Moliyaviy menejment

Moliyaviy menejment

Moliyaviy reja

Moliyaviy hisobotlar

Moliyaviy qaror qabul qilish

Qo'llaniladigan ta'lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta'lim. Pog'ona, qadamba-qadam metodi, Venn diagrammasi, T-sxemasi, o'z- o'zini nazorat.

Adabiyotlar: Q3, Q4

Ishlab chiqarish va biznes faoliyati

Ishlab chiqarish turlari

Ishlab chiqarish rejasi

Biznesni boshqarish va rejalashtirish

Qo'llaniladigan ta'lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta'lim. Blits-so'rov, zig-zag usuli, munozara, BBB, Insert, o'z-o'zini nazorat.

Adabiyotlar: Q1, Q3, Q4.

Risk boshqaruvi

Risk menejmenti

Sug'urtalanish riski

Sug'urtalanmaslik riski

Qo'llaniladigan ta'lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta'lim. Integrativ, munozara, o'z-o'zini nazorat.

Adabiyotlar: Q3, Q4

Investitsiya strategiyasi va omonat

Investitsiya strategiyasi va omonati

Qimmatli qog'ozlar investitsiyasi

Obligatsiya va umumiy fond

Real investitsiyalar

Qo'llaniladigan ta'lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta'lim. Pog'ona, qadamba-qadam metodi, Venn diagrammasi, T-sxemasi, o'z- o'zini nazorat Adabiyotlar: Q3, Q4

Sug'urta

Transport vositalarini sug'urtalash

Shaxsiy sug'urta

Hayot sug'urtasi

Sog'liq sug'urtasi

Qo'llaniladigan ta'lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta'lim. Blits-so'rov, zig-zag usuli, munozara, BBB, Insert, o'z-o'zini nazorat.

Adabiyotlar: Q1, Q2

“Biznes boshqaruv asoslari” fani bo'yicha amaliy mashg'ulot va mustaqil ta'lim soatlarining taqsimlanishi

№	Amaliy mashg'ulot mavzulari	Mashg'ulot soati	Mustaqil ta'lim soati
1.	Iqtisodiy shart sharoitni aniqlash	2	1
2.	Biznes va unga qo'yilgan talablar	2	1
3.	Biznes uchun global sharoitlarni aniqlash	2	1
4.	Biznes etikaasi va ijtimoiy javobgarlik	2	1
5.	Rejalashtirishning zaruriyati	2	2
6.	Boshqaruvning turli darajalari	2	1
7.	Shaxsiy biznes yaratishning shakllarini aniqlash	2	1
8.	Samarali boshqaruv	2	2
9.	Tadbirkorlik va biznes boshqaruv	2	2
10.	Xodimlarni yollash, malakasini oshirish va baxolash	2	2
11.	Tovarlarni yaratish va narxlash	2	2
12.	Maxsulot yetkazib berish va taqsimlash	2	2
13.	Tovarni siljitish	2	2
14.	Jarayonni tashkillashtirish	2	2
15.	Biznesni moliyalash	2	2
16.	Ishlab chiqarishni va sifatni takomillashtirish	2	2
17.	Biznesni kengaytirish	2	2
18.	O'z biznesingizni yaratish va boshqarish loyixasi	2	2
	Jami	36	29

Mustaqil ta'lim tashkil etishning shakli va mazmuni

Talaba mustaqil ishining asosiy maqsadi – o'qituvchining rahbarligi va nazoratida muayyan o'quv ishlarini mustaqil ravishda bajarish uchun bilim va ko'nikmalarni shakllantirish va rivojlantirish.

Talaba mustaqil ishini tashkil etishda quyidagi shakllardan foydalaniladi:

• ayrim nazariy mavzularni o'quv adabiyotlari yordamida mustaqil o'zlashtirish;

• berilgan mavzular bo'yicha mustaqil ish tayyorlash;

• nazariy bilimlarni amaliyotda qo'llash;

• ilmiy maqola , anjumanga ma'ruza tayyorlash va h.k.

Amaliy mashg'ulotlarni tashkil etish bo'yicha kafedra professor-o'qituvchilari tomonidan ko'rsatma va tavsiyalar ishlab chiqiladi.

Tavsiya etiladigan mustaqil ta'lim mavzulari

1. Tashkilot muhiti

2. Biznesda integratsion jarayonlar

3. Xodimlarni boshqarish

4. Rahbar shaxsi va jihatlari

5. Boshqarish jarayonlari

6. Boshqaruvda zaruriy resurslar

7. Insoniy resurslarni optimallashtirish va ulardan oqilona foydalanish

8. Moddiy resurslarni optimallashtirish va ulardan oqilona foydalanish

9. Moliyaviy resurslarni optimallashtirish va ulardan oqilona foydalanish

10. Boshqarish sifati va samaradorligi

11. Biznesni boshqarishda innovatsion salohiyat

12. Biznesni boshqarish tizimida axborot va kommunikatsion jarayonlar

13. Biznesni strategik boshqarish

14. Biznesni boshqarishda raqobatbardoshlik choralari

15. Biznesni rivojlantirishning strategik muammolari

16. Bozor sharoitida menejmentning ahamiyati

17. Mulk va boshqaruv: aloqa va rivojlanish tendentsiyalari

18. Biznes – aloqalar, biznesni boshqarish jarayonida ularning roli

19. Boshqarish tuzilmasi turlari

20. Biznesda tashqi iqtisodiy faoliyatni boshqarish

21. Aloqa va axborotlashtirish sohasida boshqaruvning tashkiliy tuzilmasi

22. Telekommunikatsiya xizmatlarining sifat menejmenti

23. Rahbar mehnatini baholash

Dasturning axborot-uslubiy ta'minoti

Mazkur fanni o'qitish jarayonida ta'limning zamonaviy usullari, pedagogik va axborot-kommunikatsiya texnologiyalari qo'llanilishi nazarda tutilgan. Jumladan:

-iqtisodiy taraqqiyotning umumiy asoslari, biznesni boshqarish asoslaribo'limlariga tegishli ma'ruza darslarida zamonaviy komp`yuter texnologiyalari yordamida

prezentatsion va elektron-didaktik texnologiyalaridan;

- Biznes tizimi va uning tarkibi bo'limiga tegishli ma'ruza darslarida modul` tizimiga asoslangan elektron majmuadan;

-Amaliy mashg'ulotlarda aqliy hujum, klaster, blits-so'rov, guruh bilan ishlash, insert, taqdimot, keys stadi kabi usul va texnikalardan keng foydalaniladi.

-O'zbekiston Respublikasida biznesni boshqarish masalalariga tegishli dars mashg'ulotlarida ta'limning boshqa metodlaridan foydalanish nazarda tutilgan

«Biznes boshqaruv asoslari» fanidan talabalar bilimini reyting tizimi asosida baholash mezoni

«Biznes boshqaruv asoslari» fani bo'yicha reyting jadvallari, nazorat turi, shakli, soni hamda har bir nazoratga ajratilgan maksimal ball, shuningdek joriy va oraliq nazoratlarining saralash ballari haqidagi ma'lumotlar fan bo'yicha birinchi mashg'ulotda talabalarga e'lon qilinadi.

Fan bo'yicha talabalarning bilim saviyasi va o'zlashtirish darajasining Davlat ta'lim standartlariga muvofiqligini ta'minlash uchun quyidagi nazorat turlari o'tkaziladi:

Joriy nazorat (JN) – talabaning fan mavzulari bo'yicha bilim va amaliy ko'nikma darajasini aniqlash va baholash usuli. Joriy nazorat fanning xususiyatidan kelib chiqqan holda amaliy mashg'ulotlarda og'zaki so'rov, test o'tkazish, suhbat, nazorat ishi, kollekvium, uy vazifalarini tekshirish va shu kabi boshqa shakllarda o'tkazilishi mumkin;

Oraliq nazorat (ON) – semestr davomida o'quv dasturining tegishli (fanlarning bir necha mavzularini o'z ichiga olgan) bo'limi tugallangandan keyin talabaning nazariy bilim, amaliy ko'nikma darajasini aniqlash va baholash usuli. Oraliq nazorat bir semestrda ikki marta o'tkaziladi va shakli (yozma, og'zaki, test va hokazo) o'quv faniga ajratilgan umumiy soatlar hajmidan kelib chiqqan holda belgilanadi;

Yakuniy nazorat (YAN) – semestr yakunida muayyan fan bo'yicha nazariy bilim va amaliy ko'nikmalarni talabalar tomonidan o'zlashtirish darajasini baholash usuli. Yakuniy nazorat asosan tayanch tushuncha va iboralarga asoslangan “Yozma ish” shaklida o'tkaziladi. ON o'tkazish jarayoni kafedra mudiri tomonidan tuzilgan komissiya ishtirokida muntazam ravishda o'rganib boriladi va uni o'tkazish tartiblari buzilgan hollarda, ON natijalari

bekor qilinishi mumkin. Bunday hollarda ON qayta o'tkaziladi.

Universitet rektorining buyrug'i bilan ichki nazorat va monitoring bo'limi rahbarligida tuzilgan komissiya ishtirokida YAN ni o'tkazish jarayoni muntazam ravishda o'rganib boriladi

va uni o'tkazish tartiblari buzilgan hollarda, YAN natijalari bekor qilinishi mumkin. Bunday hollarda YAN qayta o'tkaziladi.

Talabaning bilim saviyasi, ko'nikma va malakalarini nazorat qilishning reyting tizimi asosida talabaning fan bo'yicha o'zlashtirish darajasi ballar orqali ifodalanadi.

«Biznes boshqaruv asoslari» fani bo'yicha talabalarning semestr davomidagi o'zlashtirish ko'rsatkichi 100 ballik tizimda baholanadi.

Ushbu 100 ball baholash turlari bo'yicha quyidagicha taqsimlanadi:

YAN -30 ball, qolgan 70 ball esa, JN - 30 ball va ON - 40 ball qilib taqsimlanadi.

Fan bo'yicha talabalar bilimini baholash mezoni

Ball	Talabaning bilim darajasi
86 - 100 ball	– talaba mashg'ulotlarga doimo tayyorlagan, juda faol, dasturiy materiallarni yaxshi biladi, xulosa va qarorlar qabul qilaoladi, ijodiy fikrlaydi, bilimlarni
71 - 85 ball	– talaba o'rganilayotgan hodisalar aloqadorligini bilish hamda ob'ektni tavsiflay olish ko'nikmasiga ega bo'lishi bilan birgalikda, qo'yilgan masalalarni sabab-oqibat aloqadorligini ochib bergan holda yecha oladi, o'rganilayotgan nazariy bilimlarni amaliyot bilan bog'lay oladi va mustaqil mushohada qilaoladi; – bilim va ko'nikmalar mazmunini tadbiq qila olish mahorati, bir tipdagi masalalarni yecha olish, yozib olish va eslab qolish faoliyatini amalga oshiradi, bilimlarni amaliyotda qo'llay oladi; – talaba mashg'ulotlarga tayyorlangan, dasturiy materiallarni biladi, mohiyatini tushunadi va tasavvurga ega.
55 - 70 ball	– talabaning eshitganlari, ularga berilgan namunalar, taqdim etilgan algoritm va ko'rsatmalar asosida topshiriqlarni bajara oladi, mohiyatini tushunadi; – talaba qator belgilar asosida ma'lum ob`ektni farqlash bilan birgalikda unga ta'rif bera oladi va o'quv materialini tushuntirib bera oladi va tassavvurga ega.
0 - 54 ball	-talaba tasavvurga ega emas; – talaba dasturiy materiallarni bilmaydi.

Fan bo'yicha saralash bali 55 ballni tashkil etadi. Talabaning saralash balidan past bo'lgan o'zlashtirishi reyting daftarchasida qayd etilmaydi.

Talabalarning o'quv fani bo'yicha mustaqil ishi joriy, oraliq va yakuniy nazoratlar jarayonida tegishli topshiriqlarni bajarishi va unga ajratilgan ballardan kelib chiqqan holda baholanadi.

Talabaning fan bo'yicha reytingi quyidagicha aniqlanadi:

R = V*O' / 100

bu yerda: V- semestrda fanga ajratilgan umumiy o'quv yuklamasi (soatlarda);

O' - fan bo'yicha o'zlashtirish darajasi (ballarda).

Fan bo'yicha joriy va oraliq nazoratlarga ajratilgan umumiy ballning 55 foizi saralash ball hisoblanib, ushbu foizdan kam ball to'plagan talaba yakuniy nazoratga kiritilmaydi.

Joriy JN va oraliq ON turlari bo'yicha 55 bal va undan yuqori balni to'plagan talaba fanni o'zlashtirgan deb hisoblanadi va ushbu fan bo'yicha yakuniy nazoratga kirmasligiga yo'l qo'yiladi.

Talabaning semestr davomida fan bo'yicha to'plagan umumiy bali har bir nazorat turidan belgilangan qoidalarga muvofiq to'plagan ballari yig'indisiga teng.

ON va YAN turlari kalendar tematik rejaga muvofiq dekanat tomonidan tuzilgan reyting nazorat jadvallari asosida o'tkaziladi. YAN semestrning oxirgi 2 haftasi mobaynida o'tkaziladi.

JN va ON nazoratlarda saralash balidan kam ball to'plagan va uzrli sabablarga ko'ra nazoratlarda qatnasha olmagan talabaga qayta topshirish uchun, navbatdagi shu nazorat turigacha, so'nggi joriy va oraliq nazoratlar uchun esa yakuniy nazoratgacha bo'lgan muddat beriladi.

Talabaning semestrda JN va ON turlari bo'yicha to'plagan ballari ushbu nazorat turlari umumiy balining 55 foizidan kam bo'lsa yoki semestr yakuniy joriy, oraliq va yakuniy nazorat turlari bo'yicha to'plagan ballari yig'indisi 55 baldan kam bo'lsa, u akademik qarzdor deb hisoblanadi.

Talaba nazorat natijalaridan norozi bo'lsa, fan bo'yicha nazorat turi natijalari e'lon qilingan vaqtdan boshlab bir kun mobaynida fakul`tet dekaniga ariza bilan murojaat etishi mumkin. Bunday holda fakul`tet dekanining taqdimnomasiga ko'ra rektor buyrug'i bilan 3 (uch) a'zodan kam bo'lmagan tarkibda apellyatsiya komissiyasi tashkil etiladi.

Apellyatsiya komissiyasi talabalarning arizalarini ko'rib chiqib, shu kunning o'zida xulosasini bildiradi. Baholashning o'rnatilgan talablar asosida belgilangan muddatlarda o'tkazilishi, hamda rasmiylashtirilishi fakul`tet dekani, kafedra mudiri, o'quv-uslubiy boshqarma, hamda ichki nazorat va monitoring bo'limi tomonidan nazorat qilinadi.

Talabalar ON dan to'playdigan ballarning namunaviy mezonlari

Т/р	Ko'rsatkichlar	ON ballari
Т/р	Ko'rsatkichlar	Maks.	ON
1	Darslarga qatnashganlik darajasi.	6	0-6
2	Ma'ruza darslaridagi faolligi, konspekt daftarlarining yuritilishi va to'liqligi.	10	0-10
3	Talabalarning mustaqil ta'lim topshiriqlarini o'z vaqtida va sifatli bajarishi va o'zlashtirish.	24	0-24
Jami ON ballari		40	0-40

Talabalar JN dan to'playdigan ballarning namunaviy mezonlari

Т/р	Ko'rsatkichlar	JN ballari
Т/р	Ko'rsatkichlar	Maks.	JN
1	Darslarga qatnashganlik darajasi. Amaliy mashg'ulot darslaridagi faolligi, konspekt daftarlarining yuritilishi va to'liqligi.	10	0-10
2	Talabalarning mustaqil ta'lim topshiriqlarini o'z vaqtida va sifatli bajarishi va o'zlashtirish.	10	0-10
3	Og'zaki savol-javoblar, kollokvium va boshqa nazorat turlari natijalari bo'yicha	10	0-10
Jami JN ballari		30	0-30

Yakuniy nazorat 30 ballik “Yozma ish” variantlari asosida o'tkaziladi hamda quyidagi jadval asosida baholanadi.

Т/р	Ko'rsatkichlar	YAN ballari
		Maks.	O'zgarish oralig'i
1	Fan bo'yicha yakuniy yozma ish nazorati	30	0-30
Jami YN ballari		30	0-30

Yakuniy nazoratda “Yozma ish”larni baholash mezoni

Yakuniy nazorat “Yozma ish” shaklida amalga oshirilganda, sinov ko'p variantli usulda o'tkaziladi. Har bir variant 3 ta nazariy savoldan iborat. Nazariy savollar fan bo'yicha tayanch so'z va iboralar asosida tuzilgan bo'lib, fanning barcha mavzularini o'z ichiga qamrab olgan. Har bir nazariy savolga yozilgan javoblar bo'yicha o'zlashtirish ko'rsatkichi 0-10 ball oralig'ida baholanadi. Talaba maksimal 30 ball to'plashi mumkin. Yozma sinov bo'yicha umumiy o'zlashtirish ko'rsatkichini aniqlash uchun variantda berilgan savollarning har biri uchun yozilgan javoblarga qo'yilgan o'zlashtirish ballari qo'shiladi va

yig'indi talabaning yakuniy nazorat bo'yicha o'zlashtirish bali hisoblanadi.

Foydalaniladigan adabiyotlar ro'yxati

Asosiy adabiyotlar

4. L.R.Dlabay and others/Principles of business/2012.600p.

Qo'shimcha adabiyotlar

1.Lawrence Mensah Akwetey. Business administration for students and managers//Sotsis. – 2011

5. Robert C.Appleby. Modern business administration. Manual.– M: Gardarika, 2009

6. Jeef Madura/Introduction to business/ Florida Atlantic University/Paradigma Publishing Inc. 2010.694p

Internet saytlari

5. www.cengage.com

6. www.economist.com

7. www.worldeconomics.com

8. www.tradingeconomics.com

$Описание: C:\Users\dilsh\Desktop\rasmlar\514.jpg$

BIZNESNI BOSHQARISH ASOSLARI FANINING NAZARIY MASHG’ULOTLAR MATERIALLARI

$Описание: E:\Rasm BBA\ттт.jpg$

NAZARIY MASHG‘ULOTLAR MATERIALLARI

1-Mavzu. Iqtisodiy tizimlar va qarorlar

Reja:

1.1.Ehtiyoj va xohishlar

1.2.Iqtisodiy tanlov.

1.3.Iqtisodiy tizim mazmuni.

1.4. Iqtisodiy qonunlar

Istaklar hayotimizga sifatqo`shadi.

Istak bu sizning hayotingizga qulaylik va lazzat qo`shadi.Siz balki brend shimlar va so`ngi mobil texnologiyalarning ismisiz yashay olmayman deb balki ishonasiz,lekin siz yashay olasiz va ko`pchilik insonlar ham.Kichkina uy shkaf talab qiladi,lekin insonlar katta uy va hovlini hohlashadi.Jamoat transportlari ko`p

shaharlarda mavjud,lekin so`ngi modeldagi qimmatbaho mashina haydovchiga omadli ko`rinishni taminlab berdi.Qaysi xizmat mahsulotlardan ehtiyoj, qaysilaridan esa hohoish qoniqishini aniqlash har doim ham oson emas. Siz yashayotgan mamlakat, oilangianing iqtisodiy ko`rsatgichi va hayot tarsi va siz qilayotgan ish sizga biror narsaning kerak yoki kerak emasligini aniqlashga yozdam beradi.kopgina narsalar kerakligi uchun sotib olinadi.Ular sizning hayotingizni qulay va osonroq qiladi.

Ehtiyoj va hohishlar cheksiz

Ehtiyoj va Hohishlar tugamaydi.Siz faqat o`zingizning tasavvuringizda va sotish uchun boshlagan biznesingizda chegaralangansiz.Yangi moda sizning mavjud narsalaringiz talabga javob bermasligiga ishontiradi.Bir marta sotib olish boshqasini sotib olishga sabab bo`ladi.Siz so`ngi madeldagi video o`yin playerini sotib oldingiz va hozir sizga yangi o`yinlar to`plami kerak.Yangi oyoq kiyimlari xaridingiz,siz qo`shimcha hisob kitob qilishni xohlashingizni anglatadi. Sizning hohishlaringiz yana va yana davom etishi mumkin va ular kundan-kun o`zgarib

boradi.Siz o`ylagan mahsulot siz ikki hafta o`sha narsasiz yashay olmaysiz,hozir unchalik muhim tuyilmaydi va o`rnini yangi hohish egallaydi.Har bir insonning cheksiz hohishlari bor,lekin bu istaklar har bir insonnign istaklari bir xil emas

Ehtiyoj muhim

Siz ko`p narsani hohlaysiz,lekin haqiqatdan ular sizga kerakmi? Nima kerakligi va nimani hohlayotganingizni aniqlash yaxshi qarorlarning asosiy qismi.Istaklar bu hayot tomonidan talab qilingan narsalar.Hammaga ovqat,suv,toza havo,kiyim va boshpana kerak. Bugungi iqtisoddagi boshqa ehtiyojlar yaxshi ta`lim,yaxshi ish va xavfsizlikdir. Sog`lig`i yomon insonlarga sog`liqni saqash va meditsina kerak.

Bizneslar va istemolchilar uchun mahsulot va xizmatlar

Narsalar va xizmatlar bizneslardek yakka istemolchilar tomonidan xarid qilinadi.Ba`zi narsalar va xizmatlar biznes yoki istemolchilarning foydalanishi uchun yagona hisoblanadi. Boshqalari bir xil lekinturli ehtiyoj va istaklarni keltiqib

chiqaradi.Biznes uchun po`lat,plastik,gazolin va boshqarish maqsadida kompyuter kerak bo`ladi. Unda binolar va jihozlar uchun o`rtacha electr ta`minoti,xavfsizlik bor,va hisobchilar ro`yxatlar va jarimalarni qaytarish haqidagi xabarlarni saqlaydi.

Istemolchilar mebel,televizorlar,mobil telefonlar, va kitoblar sotib oladi.Ular restaranlarda ovqatlanishadi,o`zi yoqytiradigan ishlarni qilishni davom ettirishadi va o`zlarining mashinalarini xizmat va ta`mirlash uchun dillerga olib borishadi.[1].

Umumiy iqtisodiyotda kasbni rejalashtirish.

Iqtisodchi biznes dunyosida muhim ro`l o`ynaydi. Ular tez-tez bashoratchilardek gapirishadi.Ular iqtisodiy o`zgarish kelishini oldindan aytib berishga harakat qilishadi. Bu juda muhim vazifa, biznes va hukumat rasmiylari va hatto iste`molchilar go`yoki bu bashoratlarni kelgusi iqtisodga ta`sir ko`rsatishda ishlarishadi. Ko`pgina iqtisotchilar davlat ishlarida, biznesda va biznes tashkilotlarida, yoki o`qtuvchi va professor bo`lib kollej va universitetlarda ishlashadi. Iqtisodchilar tashkilotlarda biznesda yuz berishi mumkin bo`lgan bozor hajmini, Iste`molchi talablarining o`zgarishlari,sotishdagi o`zgarishlar va narxlarni oldindan aytib berish uchun ishlaydi.Ular raqiblarning o`sishi va bozor taqsimotini analiz qiladi va o`zlarining kompaniyasiga g`oyani(rejani) qandayligini tavsiya

qiladi. Bugungi kunda, iqtisodchilar xalqaro iqtisodiyot va o`zlarining kompaniyalari ishlab turgan yoki kengaytirilishi rejalashtirilgan davlat iqtisodiy holatiga e`tiborini qaratmoqda.

"Tizim"tushunchasi. "Tizim" tushunchasiga ta'rif berishga ko'p sonli urinishlar uning juda muhim masala ekanligini ko'rsatmoqda. Tizimni turlicha tushunish mumkin (nazany qarashlar tizimi, asab tizimi, davlat tizimi, ishlab chiqarishning xo'jalik tizimi va h.k ). O'z navbatida, ko'rilayotgan tushunchataming keng ko'lamligi tizim o'zi nima ekanligini turlicha talqin qilish va tushunchalaming yuzaga kelishiga sabab bo'ldi.[2]

"Iqtisodiy tizim" tushunchasi. Bu mamlakat iqtisodiyotining rivojlanish xususiyatlari bilan bog'liq. Iqtisodiy rivojlanishning har qanday modeli, eng avvalo, mamlakat iqtisodiyotini (iqtisodiy siyosatni) muayyan boshqarish shakllarini nazarda tutadi. O'z navbatida, boshqaruv obyekti sifatidagi iqtisodiyot haqida so'z yuritilsa, iqtisodiy tizim nazarda tutiladi. Shunday qilib, "iqtisodiy tizim" tushunchasi keng ma'noda moddiy boyliklar iste'moli va ijtimoiy ishlab chiqarish tizimi sifatida izohlanadi, biroq ulaming hammasi ham bunday ta'riflanmaydi, balki Inson ehtiyojlarini qondira olishga qodir bo'igan va "kamyob" hisoblangan (ya'ni ularning zaxirasi cheklangan va hammabop bo'imagan) faqat Ikki sifatga ega bo'lganlari. Shunday qilib, bunday moddiy boyliklar iqtisodiy deb, modomiki, unga jamiyat ehtiyoji bor ekan, ular ijtimoiy deb ataladi.

Har bir jamiyatda uning tuzilishi. rivojlanish darajasi. aholi farovonligidan qat'iy nazar aniq belgilangan iqtisodiy qarorlar qabul qilinishi lozim. Ular orasidan eng muhimlarini quyidagi uch turdan biriga kiritish mumkin.

1. Qanday tovarlar va xizmatlar ish lab chiqarish va ular qanday miqdorda ishlab chiqarilishini hal etish zarur. Bu ishlab chiqarish qarori deb nomlangan juda muhim va mas'uliyatli bosqich bo'lib, unda yo'l qo'yilishi mumkin bo'lgan son-sanoqsiz qarorlar orasidan eng maqbulini tan lab olish nazarda tutiladi.

2. Bu tovarlar qanday qilib ishlab chiqarilishi to'g'risida qaror qabul qilinishi lozim: ish lab chiqarish omillarining (mehnat. yer va kapital) qanday birligidan foydalaniladi va bunga qaysi tashkilot yordamida erishiladi. Bu - metod/ami tan/ashga tegishli qaror.

3. Ushbu ishlab chiqarishdan kim foyda ko'rishini aniqlab olish talab etiladi, bu taqsimot qarori. Iqtisodiy tizimda uchta quyi tizim ajratiladi: qaror qabul qilish, axborot va rag'batlantirish (motivatsion).

Tanlovlar har bir shaxs yetishmovchilikka asoslangan holda iqtisodiy qaror qabul qiladi.Shaxslar va oilalar o‘z extiyoj va xohishlariga qarab ularning daromadini taqsimlashga qaror qilishga majbur. Shaxar tuman va ijtimoiy jamiyat o‘z yiqqan soliqlari bilan shahar aholisini ko‘plab xizmatlar bilan ta’minlash muammosini hal qilishlari kerak. Zero har kim qiyin tanlov qabul qilishga majbur. Yetishmovchilik sizni muqobillar orasidan tanlashga yoki qaror qabul qilishga majbur qiladi. Siz qaysi qarorni eng muqobili deb qabul qilasiz ? Siz odatda yoqtirgan narsalaringizni ko‘pchiligini yoki qurbingiz yetkanini tanlaysiz.Faraz qiling siz havtasiga 75$ daromadga egasiz, agar siz topgan pulingizni oyoq kiyimga sarflasangiz, yakshanba kuni kechqurun do‘stlaringiz bilan pizza olishga, kino ko‘rishga mablag‘ingiz qolmaydi.Siz cheklangan resurslarga yoki chegarali summaga ega ekanligingiz uchun ham, siz hamma narsani bir vaqtda bajarish imkoniyatiga ega emassiz.Siz tanlashga majbursiz – oyoq kiyim, kino yoki pizza – qaysi birini siz ko‘proq xohlaysiz.Siz qanday qib aniqlaysiz, bu ikki yo‘ldan qaysi biri sizni ko‘proq qoniqtiradi ? Mantiqiy jarayonga ergashish sizga yaxshiroq qaror qabul qilishga yordam beradi. Bu yo‘l ko‘pchilik qarorlarni qabul qilish uchun isbotlangan yo‘l, lekin bu ko‘proq muhim iqtisodiy qarorlar qabul qilishda foydali.Iqtisodiy qaror qabul qilish bu – ehtiyojlarni tanlash jarayoni va xohishlarni qondirish jarayoni hisoblanadi. Siz jarayonni o‘rganishingiz bilan qaror qabul qilishingiz osonlashadi va jarayon to‘g‘ri tanlovlar sari yo‘llaniladi.

Har bir tanlovni foydali yoki foydasizligini baholash o’z qaroringizni yozishdan oldin siz har bir tanlovni foydali va foydasiz taraflari bilan tanish bo‘lishingiz kerak. Agar siz oyoq kiyim sotib olsangiz siz uni uzoq vaqt kiyishingiz mumin, lekin do‘stlaringiz bilan kin ova pizzani lazzatidan vos kechishingiz kerak. Agar siz pulingizni yig‘ib qo‘yishni tanlasangiz ehtimol kiyinroq kattaroq narsaga sarflashingiz mumkinsiz va do‘stlaringiz sizga vaqtizni sarflashni eng qulay yo‘lini belgilab berishi mumkin.

Eng yaxshi muqobilni tanlash tanlovni tanlashda siz malum bir vaqt ichida siz uchun eng yaxshisi qaysi iriligiga ishonishingiz kerak.Garchi siz birinchi uch qadamda yaxshi ishni amalga oshirgan bo‘lishingiz mumkin, lekin kiyingi qadam og‘ir bo‘lishi mumkin.Siz sizning tanlovingiz hozir ham kelajakda ham natijaga ega bo‘lishiga ishonchingiz komil kerak.

Tanlovni ijro etish dastlab siz eng yaxshi tanlov qaysi biriligiga ishinch hosil qilishingiz kerak va tanlovni ni bo‘lganda ham amalga oshirishingiz kerak. Agar siz pulingizni do‘stlaringiz bilan kinoga va pizzaga sarflashga qaror qabul qilgan bo‘lsangiz, buni amalga oshirishingiz kerak va rohatlanishingiz kerak.Tanlagan qaroringizdan tashvishlanmasligingiz lozim.Tanlovni qayta o‘ylash yoki qilgan qarordan afsuslanish bu sizning kiyngi qarorlaringizga salbiy ta’sir o‘tkazishi mumkin.Hayot tanlovlarga to‘la.

$Описание: F:\_\rasmlar\137 (2).jpg$

Nimani amalga oshirishing hech qanday muammo emas, sizga yetarlicha vaqt bor muqobillarni sinchikovlik bilan ko‘zdan kechirishga.So‘ngi bosqich sizga bunday vaziyatlardan xalos bo‘lish imkonini berida. Qarorni qayta ko‘rib chiqish.Siz qaroringiz natijasini tekshirib ko‘rish imkoni bo‘lsa, siz tanlovingizni qayta ko‘rib chiqishingiz muhimdir.1-10 lik masshtabda qanday qaroringizdan lazzatlanish masshtabini o‘lchashingiz mumkin?Bu masshtabda nima yomonu nima yaxshi? Agar siz buni yana bir bor bajarish imkoniga ga bo‘lsangiz buni yana bajargan bo‘larmidingiz? Siz bu qandayligini bilasiz va boshqa yaxshiroq muqobil haqida o‘ylarmidingiz? Oldingi natija sizni qoniqtirmaganmi? Qaroringizni qayta ko‘rib chiqishga asoslanib qanday qib siz qaror qabul qilish jarayonining bu bosqichidan foydalanardingiz? Bu bosqich sizga qaroringiz haqida o‘ylashga va undan o‘rnak olishingizga qulaylik yaratib beradi.Kiyingi vaqtda siz bir xil qarorlarga duch kelasiz, bu sizga qulaylik keltirishi mumkin yoki o‘rganganlaringizga asoslanib sizga boshqa qarorlar qabul qilishga qo‘l kelishi mumkin.Bazi qarorlar tez qabul qilinishiga to‘g‘ri keladi bazilarida yetarli ma’lumot mavjud bo‘lmaydi. Lekin har ikkala vaziyatda ham qaror qabul qilish jarayoni sizga aqilli qaror qabul qilishga yordam beradi.

$Описание: F:\_\rasmlar\104 (2).jpg$

Foyda ishlab chiqaruvchilar o‘zlarining resurlarini foida olish uchun xavfga qoyadilar.

Foyda deganda sotuvdan qolgan pulni xarajatdan ayirib tashlangandan keyin qolgan pulga aytiladi. Foyda kafolatlanmagani uchun investorlar tikkan pulini yoqotishi mumkun. Ishlab chiqaruvchilar rejasini sinchiklab o‘rganib chiqadilar foyda qilish uchun.

Raqobat ishlab chiqaruvchilar o‘zlarining tovarlarining sotishda raqobatlashadilar. Bunda iste’molchilarda yetarli tanlov bo‘ladi va o‘zlari ishlatadigan va qondira oladigan va ishonadigan maxsulotni iste’molching o‘zi biladi. Ishlab chiqaruvchilar o‘zlarining maxsulotlarini yaxshilashga va narxni nazorat qilisshga urunadilar. Agar iste’molchiga bu tovar yoqmasa boshqa ishlab chiqaruvchidan qidiradilar.

Raqobat maxsulotni yaxshil anishiga narxni past darajada ushlab turishga va izmat sifati oshishiga yordam beradi.

Iste’molchilarning talabini belgilash. Qachonki iste’molchilar nma xarid qilishni tanlasalar, ular mahsulotga bo‘lgan talabni aniqlaydilar. Talab – bu mahsulot yoki servisga bo‘lgan miqdor. Ya’ni iste’molchilar to‘lashga tayyor bo‘lgan sonning miqdori. Biznes ham talab chizig‘iga tobe boladi. Ishlab chiqaruvchining taklifi.

Iste’molchining xoxish – istaklarini tushunib olish maxsulotning qancha miqdorda va qanday mahsulot ishlab chiqarishni aniqlashga yordam beradi.Taklif bu mahsulot yoki servizning yetkazib beradigan miqdori. Agar iste’molchi mashhur yo‘lni tanlasa bu ta’minotchiga foydaga kirishiga asos bo‘ladi. Biznes esa bu talabni qondirishga urunadi. Biroq bu yerda katta miqdorda taklif bo‘lib, kichik miqdorda talab bo‘lsa, bu biznes davom etmasligi extimoli bor.

Talabga ta’sir etuvchi omillar agar istemolchilar biror bir maxsulotga talabni oshirsalar o‘z – o‘zidan narx xam oshadi. Ko‘p chilik odamlar Ta’tillarni yozdagiga nisbatan qishda o‘tkazadilar, chunki ko‘pchilik odamlar qishda ta’tilga jo‘naydilar. Shuning uchun narx xam oshadi. Iste’molchilar bir maxsulotga bo‘lgan talabni ikkinchi bir maxsulotning narxi pastroq bo‘lsa shunisiga o‘zgartirishga moyil bo‘ladilar. Istemolchilar o‘zlari

hohlagan tovarni topa olmasalar boshqa bir o‘rnini bosuvchi tovarni tanlaydilar xattoki narxi baland bo‘lishiga qaramay. Chunki ularda boshqa tovarni tanlash imkoniyati bo‘lmaydi.

Takilifni o‘zgartiruvchi omillar maxsulotning ta’minoti xam narxga ta’sir o‘tkazadi. Chunki taklif ortib ketsa, ishlab chiqaruvchilar o‘zlarining maxsulotlari pastroq narx evaziga bo‘lsa xam sotishga urinadilar. Raqobatchilar bu bir xil istemolchilari bo‘lgan ishlab chiqaruvchilardir. Agar raqobatchilar oshsa, taklif xam oshadi. Bizneschilarga narxni oshirish oson bo‘lmay qoladi. Raqobat kamaysa iste’molchilarni boshqa tanlovlari bo‘lmaydi. Agar sen bir shaxarchada yashasang va u yerda bir supermarket bo‘lsa, o‘z – o‘zidan u yerdagi narx baland bo‘ladi.Chunki u yerda raqobat yo‘q. Ba’zida tabiiy kulfatlar yoki boshqa tabiiy xodisalar taklifga ta’sir o‘tkazadi. Maslan gaz, suv va yoqilg‘i maxsulotlar maxsulotlari uzib qo‘yilsa, narx ko‘tariladi. Shuning uchun biznes vakillari taklifni chegaralashga urinadilar qachonki o‘sha yerda o‘rnini bosuvchi boshqa maxsulot bo‘lmasa.

Talab va taklif

• Bozor iqtisodida xaridorlar va sotuvchilar iqtisodiy qarorlar qilish uchun bozordan foydalanishadi. Talab bu tovar yoki xizmatni sotib olish istagi demakdir.

Taklif bu talab qilinayotgan talab yoki xizmat bilan ta’minlashdir.

• Agar xaridorlarda aynan bir tovar yoki xizmat talab bo’lsa uning narxi ko’tariladi. Agar tanlov imkoniyati ko’p bo’lsa, tovar narxini oshirish qiyin. Bozor narxi bu mahsulot yoki xizmat uchun talab va taklifning teng bo’lgan nuqtasi.

2-Mavzu: Iqtisodiy faoliyat

Reja:

2. 1. Iqttisodiy faoliyatni o`lchash

2.2. Iqtisodiy iqlimning o`zgarishi

2. 3. Tadbirkorlik faoliyatning o`lchov birliklari

2.4. Iqtisodiy faoliyatni o`lchash

Maqsadlar	Kalit Iboralar	Haqiqiy xayotga nazar
Yalpi ichki mahsulotni aniqlash	Yalpi ichki mahsulot(YIM) 34 YIM axoli jon boshiga 35 Ishsizlik ko`rsatkichi 36 Samaradorlik 36 Shaxsiy foyda 37 Chakana tovar aylanishi 37	O`lchov xaraketristikasini biz xayotning ko`p jabhalarida ishlatamiz. Misol uchun, yaqinda bo`lib o`tgan basketbol o`yinida Rosa Rivera Middletown o`rta maktabi o`quvchisi 19 ochko oldi, 8-marta aldamchi o`tish va 7-marta assistentlik qildi. O`sha kundan keyin, maktabning musiqa guruh orkestri musobaqada qatnashishdi va 88.3 ko`rsatkichni ko`rsatishdi. O`rtacha natijalar bilan solishtirganda, bu yaxshi ko`rsatkich edi. Endi sizga kelsak, So`ngi 10 yil ichida siz qanchalik o`sdingiz? Siz aytishingiz mumkin “Men 10 yoshga ulg`aydim”. Yoki “Men 50 fundga og`irlashdim”. Yoki “Men hozirda 10C razmeridagi kiyim kiyaman” deb. Shaxsiy o`sishni o`lchashda turli xil usullardan foydalansa bo`ladi. Va shunga analog sifatida, tadbirkorlik va iqtisodiy faoliyat ham rivojlanishning ko`rsatkichi sifatida ko`rsatiladi.
Mexnatning iqtisodiy o`lchov birliklarini o`rganish
Haridor harajatlari uchun iqtisodiy ko`rsatkichlarni aniqlash

1 – MaqsadYalpi ichki mahsulotni o`lchash.

Yalpi Ichki Mahsulot (YIM)

Iqtisodiy o`sish maxsulot ishlab chiqarishda va Iqtisodiy tizimidagi xizmatlarning barqarorlikning mustahkamligiga bog`liq.O`zingizning shaxsiy o`sishingizni o`lchashning turli xil yo`llari bo`lgani kabi, Iqtisodiy o`sishni o`lchashda ham turli xil usullar qo`llanilishi mumkin. Iqtisodiyotning holatini aniqlashning bunday usullaridan biri, ishlab chiqarish natijalarini yilma-yil taqqoslab borishdir. Davlat ishlab chiqaruvchilardan axborot yig`ishadi va Milliy ishlab chiqarishni hisoblashadi. Eng ko`p qo`llaniladigan usullaridan biri yalpi ichki maxsulotni o`lchashdir.Yalpi ichki mahsulot yoki YIM– bu yil davomida mamlakatdagi barcha ishlab chiqarilgan mahsulotlar yoki ko`rsatilgan xizmat turlari yig`indisi.

Jamoa sifatida ishlang

Davlatning YIM o`zida mamlakatning iqtisodiy ishlab chiqarish haqida ma’lumotlarni jamini tashkil etadi.Millatning iqtisodiy rivojlanishini hisoblayotganda jamoa bo`lib faqatgina YIM natijalaridan foydalangan holda to`siqlar ro`yxatini tuzing.Iqtisodiy o`sishning qaysi taraflari mamlakatning YIM da o`z aksini topmasligi mumkin?

YIM ni taqqoslash

Qanchalik ko`p maxsulotlar va xizmatlar ishlab chiqarilsa, shunchalik iqtisodiyot sog`lom bo`lishi isbotlangan. YIMning pul birligi ko`rsatishiga iqtisodiyotning o`lchov birligi sifatida qarashning o`zi bizga to`liq ma’lumot bermaydi.

Iqtisodiy o`sishning o`lchashning boshqa bir usuli YIM ning aholi jon boshiga nisbati yoki Ishlab chiqarilgan mahsulotning aholi soniga nisbati.YIM ning aholi jon boshiga YIM ning mamlakatdagi aholi soniga nisbati orqali aniqlanadi.Misol uchun,o`tgan yilgi bilan taqqoslaganda bu yil YIM da o`zgarish bo`lmadi.Shuni nazarda tutish kerakki,aholi soni oshgan.Bir xil maxsulot miqdori endi ko`proq aholi soniga bo`linishi kerak.

Aholi jon boshiga nisbatan YIM ning oshishi iqtisodiyotning o`sishidan dalolat beradi.Kamayishi esa iqtisodiyotning qiyinchiliklarga yuzlanganidan dalolat beradi.

Iqtisodiy faoliyatlarining qaysi birlari YIM ning ichiga kirmaydi?

YALPI ICHKI MAHSULOTNI HISOBLASH
Mamlakat	Kanada	AQSH	XITOY
Maydon(km kv)	9,984,670	9,826,675	9,596,961
Aholi	33,212,696	303,824,640	1,330,044,544
YIM	1,285,000,000,000	14,260,000,000,000	8,789,000,000,000
YIM aholi jon boshi hisobida	38,690	46,935	6,608

Ushbu jadval sizga YIM aholi jon boshiga hisoblashda qanday yordam berdi?

Mexnatning iqtisodiy o`lchov-birliklarini aniqlash

Mexnat faoliyatli- Ishchilar mamlakat iqtisodiyotiga turli ko`rinishlarda o`z hissalarini qo`shadilar. Birinchidan ularning mexnat faoliyati kerakli maxsulot va xizmat turlarini yaratadi.Bundan tashqari, ularning ish haqlari turli xil narsalardan qoniqishni qoldirish uchun sarflanadi.

Bandlik- Bu Ishchi kuchininga’zolari mingdan ortiq kasblarda faoliyat yuritishini anglatuvchi. Ular minglab maxsulotlar va xizmatlar ishlab chiqarishadi. Ishchi kuchi 16 yoshdan katta bo`lgan mexnat qilayotgan va ish izlayotganlardan tahkil topgan.Talabalar, nafaqaxo`rlar va boshqa mexnat qila olmaydigan yoki mexnat qilishni hohlamaydiganlar Ishchi kuchi sifatida qaralmaydi.

Iqtisodiy statistic muammolardan biri bu Ishsizlik ko`rsatkichi. Ishsizlik ko`rsatkichi bu Ishchi kuchidagi ishlamaydigan odamlar qismi. Agar insonlar ishlashni xoxlab va ish izlab ammo ish topa olishmasa ularni “ishsizlar” deb hisoblashadi.

Ishsizlik ko`rsatkichi yildan yilga mamlakatning turli xil sohalarda o`lchanadi. Ishsizlikning asosiy sababi turli xil ishchilar tomonidan maxsulot va xizmat turiga bo`lgan extiyoj kamyashinig kengayishdir. Misol uchun, Qanchalik kam inson avtobus orqali harakatlansa, avtobus kompaniyalari shunchalik kam avtobus ishchilariga muxtoj bo`lishadi.

Samaradorlik- Iqtisodiy o`sishning asosiy manbalaridan biri bu har bir ishchining ishlab chiqarish qobiliyati (samaradorlik)ni rivojlantirishdir. Samaradorlik bu sarflangan xarajatga (ishchilarga o`xshab) bog`liq holda, ishlab chiqarilgan maxsulot miqdori. Kompaniyaning kapitali (texnika va texnologiya)ning rivojlanishida, har bir ishchining malakasini oshirish va boshqaruv qobiliyatlarining mavjudligi ishlab chiqarishda ko`proq natija erishishga olib keladi.

Vaqt o`tishi bilan, mexnat samaradorligining ko`rsatkichi ko`tarilishi yoki pasayishi mumkin. Samaradorlikning oshishi o`z ichida yillarni tashkil etishi mumkin, rivojlanishning miqdori odatda kichikroq bo`ladi. Ba’zi vaqtlari samaradorlik pasayishi mumkin. Agar ish haqqining miqdori ishlab chiqarishning o`sish miqdoridan tezroq oshsa, maxsulotni ishlab chiqarish narxi va tan narxi oshadi. Ishchilarning ko`proq pul topishiga qaramasdan, narxlarning o`sishi sababli o`zlarining turmush tarzini yaxshilay olishmaydi. Shu sababli ishchilarning samaradorligini oshirish uchun ularni ruhlantirishga qaratilgan e’tibor juda kattadir. Shu yo`l orqali, ishchilar millatning yashash tarzini yaxshilash va o`zlarining shaxsiy hayotini rivojlantirishga hissa qo`shishadi.

Ko`proq xizmat turlari va maxsulot ishlab chiqarish qobiliyati ish kunlaridagi ish soatlarining qisqarishiga imkon beradi. 1890-yillarda ishchining o`rtacha ish soati haftasiga 60 soat bo`lgan. Hozirda ko`pchilik zavod va shartnoma asosidagi ishlardagi ish soatlari 40 soatdan ham kamga qisqartirilgan. Shu bilan birga ba’zi odamlar haftasiga 40 soatdan ko`p ishlash jarayonida qolishni qaror qilishgan.

Boshqa mamlakatlar sanoatida ham ishchilarning ish vaqti kamayib, ishlab chiqarish samarodorligi va ish haqqi boshqa vaqtdagiga nisbatan oshgan.Texnologiya va samarali ishlash usullari sababli vaqtning kamayishiga qaramasdan ishlab chiqarish salohiyati oshgan.

Haridor harajatlari

Siz ishlab topayotgan va sarf qilayotgan pul iqtisodiy rivojlanishning asosiy sabablaridan biridir.

Shaxsiy foyda.

Har kuni,insonlar ishlab chiqarishdagi ishtiroki uchun pul olishadi.Shaxsiy foyda oylik ish haqqi va daromadning investitsiyadan foyda va hukumat to`lovlarining shaxslarga to`lanishi ko`rinishida bo`ladi.

Bu fondlar qondirlishi lozim bo`lgan maxsulot va xizmatlarni sotib olishda ildiz bo`lib hizmat qiladi. Dunyodagi ko`pchilik davlatlarida ishchi kuchi yaxshi himoyalanmagan. Qashshoq iqtisodiy iqlim kunlik harajatlarni qoplash uchun oilalarning barcha a’zolarini fermalarda yoki zavodlarda ishlashga majbur etadi.

Oylik tovar aylanishi

Ushbu oylik tovar aylanish ko`rsatkichlari iqtisodiyotdagi umumiy haridor harajatlarining natijalari. Oylik tovar aylanishining o`sishi odatda iqtisodiy o`sishga olib keladi. Kimning ichki tovar aylanishining asosiy buyumlari sifatida o`z ichiga avtomobillar, qurilish materiallar, mebellar, benzin va kiyim-kechaklarni olsa ularni restoranlardan, bozor rastalaridan, ovqat do`konlaridan va aptekalardan harid qilishadi.

Iqtisodiy iqlimning o`zgarishi

Maqsadlar	Kalit so’zlari	Hayotiy misol.
1.Biznes faoliyatining 4 bosqichini o`rganish	Biznes faoliyati aylanish davomiyligi 38 Rivojlanish 38 Kamayish 39 Dipressiya 39 Qaytarish 40 Inflyatsiya 40 Narx indeksi diflatsiya	Siz 5 yil oldingi bilimizga qaraganda hozirda ilmingiz ko`proqmi? Siz 10 yil avvalgiga nisbatan sport bilan shug`ullanish qobiliyatingiz yaxshiroqmi? Sizning mahorat va qobiliyatingiz oshgan sari, oilangizga bo`lgan bo`gliqlik kamayadi va siz kelajagingizni rejalashtirishni boshlaysiz. Siz pul vatopish uni tejash haqida havotirlana boshlaysiz. Siz o`qishingizni davom ettirish uchun rejalar tuzish haqida o`ylay boshlaysiz. Hayotingizdagi ko`p narsalar o`zgaradi. Sizning ushbu bosqichingiz yangi qobiliyatlarni ochish va kurslardagi qiyinchiliklarga asoslangan bo`ladi. Sizning depozitingining hajmi, pul tomish, tejash va sarflashga asoslangan bo`ladi. Iqtisodiyot uchun o`zgarish bu to`g`ri yo’ldir. O`sish va kamayishlar tadbirkorlikda tez-tez bo`lib turadi.Iqtisodiy iqlim rivojlansa, Mamlakatdagi sharoit ham rivojlanadi. Taqqoslash uchun, iqtisodiy tendensiyaning pasayishi, haridor va ishchilar uchun qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi.
2.Inflyatsiya va deflyatsiyaning sabalari
3.Foiz miqdorining muhimligini aniqlash

Biznes faoliyatining 4 bosqichini o`rganish

Biznes faoliyatli sikli.

Iqtisodiy va biznes faoliyati sikl bo`yicha harakatlanishga intiladi. Barcha millatlar tajribasida sinalganidek iqtisodiyotda yaxshi va yomon davrlar bo`lib turadi.Baxtimizga vaqt o`tishi bilan, yomon iqlim yo`qolib , yaxshi iqlim qaytadi.

O’tmishga iqtisodiy o`zgarishlarga e’tibor beradigan bo`lsak, yaxshi kunlardan keyin yomon kunlar va undan keyin yaxshi kunlar o`zgarishini ko`ramiz. Ushbu iqtisodiyotning bir iqlimdan boshqa iqlimga o`zgarish tezligini biznes faoliyati sikli deb ataladi.

Biznes faoliyati sikli bu YIM ning o`sish va kamayishlarning takrorlanishidir. Biznis faoliyati sikllarining 4 asosiy iboralari bor: rivojlanish, pasayish, depressiya va qayta tiklanish.3

Rivojlanish

Biznes faoliyati siklining eng yuqori nuqtalaridagi faoliyatni rivojlanish deyiladi. Rivojlanish bu vaqt oralig`i bo`lib, bu oraliqda kimki ishlashni xoxlasa ishlaydi, biznes esa maxsulotlarni va xizmatlarni record darajada ishlab chiqarilayotgan, ish haqqi esa yaxshi, va YIM ning o`sishi esa tezlashgan bo`ladi.

Maxsulot va xizmatlarga bo`lgan talab oshgan. Bu vaqt oralig`ida odatda biznes faoliyati yuqori nuqtalarni egallayotgan bo`ladi. Rivojlanish ham doim davom etmaydi. Iqtisodiyot sekin soviy boshlaydi va faoliyat sekinlashadi.

Pasayish

Iqtisodiyotning sekinlashayotgan, biznes faoliyatining bu fazasi pasayish bo`limi deb ataladi. Pasayish bu vaqt oralig`i bo`lib, bu oraliqda extiyojlar kamayadi, ishsizlik oshib boradi, YIM ning o`sishi esa kalendar yilining 2 va undan ortiq kvartallarida sekinlashadi. Bu bosqich juda ham muhim emas yoki uzoq vaqt davom etmaydi, lekin bu bog`langan biznesdagi ishchilar uchun qiyinchilik belgisidir. Misol uchun agar insonlar kamroq mashina sotib olishadigan bo`lsa, battariya, balon va boshqa qismlarni ishlab chiqaruvchi ishchilar ishdan ketishadi. Bu holat biznes faoliyatida to`lqin effekti deyiladi.

Vaqt o`tishi bilan, ishlab chiqarish iqtisodiyotning barcha sohalarida kuchsizlanadi, keyin chorakgacha umumiy mahsulot ishlab chiqarish pasayadi. Ba’zi pasayishlar

[3]uzoq vaqt davom etadi chunki ishlab chiqarishning kam jihatlari foydalanilganligi va umumiy extiyojlar kamayganligi sababli.

Etik analiz yo`nalishlari

Ko`pchilik tadbirkorlik qarorlari turli xil yo`llar orqali qabul qilinadi. Ba’zi mamlakatlarda, odamlar ishlayotgan kompaniyalarida oilalar a’zolarini boshqalarga qaraganda ishga joylashadi. Boshqa joylarda, to`lovlar va sovg`alar biznesni boshlashdan oldin olinishi kutiladi.

Shu va boshqa vaziyatlar etik muammolarni keltirib chiqaradi. Etikalar bu to`g`rilik va noto`g`rilik prinsiplari bo`lib shaxsiy va biznes qarorlarni qilishda yo`naltiradi. Biznes vaziyatdagi etikalarni muhokama qilayotganda ushbu 3 aniqlashtirish savollari qo`yiladi:

1. Faoliyat qonuniymi? Qonunlar Mamlakatlar va shtatlarda turlicha bo`ladi. Ko`pchilik kompaniyalar xalqaro qarorlarni o`zlarining davlatlaridagi qonunlarga asoslanga holda qabul qilishadi. Muammo paydo bo`ladigan bo`lsa, menejerlar boshqa sabablarni, professional standartlar va faoliyatning jamiyatga ta’sirini nazarda tutishadi.

2. Faoliyat professional va kompaniya standartlariga zid emasmi?

Tez-tez chegaradan chiquvchi professional yoki kompaniya standartlari qonun tomonidan ko`rilib chiqiladi. Bu esa ikkala taraflama kompaniya va jamiyatning qiziqishlarini hisobga olgan holda qaror qabul qilish kafolatini beradi.

Kim faoliyat tomonidan harakatga keladi va qanday qilib?

Qarorlar qonuniy va professional yoki kompaniya standartlari ko`rinishida bo`lishi mumkin. Qaror qabul qiluvchilar ishchilar, haridorlar, raqobatchilar, va tashqi muhit o`sishidagi o`zgarishlarini e’tibordan qochirmasliklari kerak.3

Qayta tikanish

Iqtisodiy pasayish butun umr davom etmaydi.Biznes faoliyati siklining yoqimli fazasi qayta tiklanish boshlanadi.Qayta tiklanish fazasida ishsizlik kamayadi,maxsulot va xizmatlarga bo`lgan talab ortadi va YIM yana o`sishni boshlaydi.

Odamlar ishlay boshlashadi.Haridorlar kelajaklariga va o`zlariga ishonishib yana sotib olishni boshlashadi. Qayta tiklanish tez yoki past tezlikda bo`lishi mumkin.Agar u davom etsa, xalq ham gullab-yashnaydi.

Harid buyumlarining narxlari.

Siz biror martaolayotgan buyumingizning o`lchovi kichrayganu, narxi esa o`sha-o`sha bo`lgan vaziyatni kuzatganmisiz? Siz yangi texnologik maxsulotlarni oldingisiga qaraganda unchalik qimmat bo`lmagan narxda sotib olganmisiz? Bularning barchasi sizning milliy pul birligining sotib olish quvvati.

Inflyatsiya

Ko`pchilik mamlakatlar to`qnash keladigan muammolarning biri bu inflyatsiyadir. Inflyatsiya bu narxlarning umumiy bosqichlaridan oshishidir. Inflyatsiya davrida sotib olish quvvati pasayadi. Agar narxlar o`tgan yil hisobida 5%ga oshgan bo`lsa, 100$ narxdagi buyumlarni endi bu yil 105$ narxda sotib olishingiz mumkin bo`ladi. Bu esa xizmatlar va mahsulotlarni sotib olish uchun ko`proq pul talab etadi.

Inflyatsiya asosan o`zgarmas miqdordagi oylik oladigan inoslarga sezirarli ta’sir etadi. Inflyatsiya sababli, nafaqadagi odamlar va kimning maoshi o`zgarmaydigan bo`lsa oldingiga nisbatan kamroq maxsulot yoki xizmatlar bilan cheklanishga to`g`ri keladi.

Inflyatsiya sabablari

Inflyatsiyaning bir turi, tovar yoki xizmatga bo`lgan talab miqdori yetkazib berish qobiliyatiga nisbatan yuqori bo`lganda namoyon bo`ladi. Katta miqdordagi olingan qarz yoki ishlab topilgan pul miqdori cheklangan tovarlarga sarflanganda, narxlar oshadi.

Oylik maoshining oshishiga qaramasdan, maxsulot va tovarlar narxi odatda shunchalik tez o`sishadi, oylikka yashovchilar hech qachon yetishib olisholmaydigan.

Ko`pchilik insonlar inflyatsiyani zararli deb o`ylashadi. Haridorlar sotib olayotgan buyumlariga qimmatroq narxda to`lov qilishlariga to`g`ri keladi. Shu sababli, ishchilar o`zlarining odatiy turmush tarzini saqlab qolish uchun ko`proq pul topishlariga to`g`ri keladi. Ishlab chiqaruvchilar o`zlari sotayotgan xizmat va maxsulotlarni qimmatroq narxlashlari mumkin. Agar ish-haqqi narxlarga nisbatan tezroq osha boshlasa, biznesmenlar kamroq ishchilarni yollashga to`g`ri keladi va ishsizlik o`sa boshlaydi.

Inflyatsiyani o`lchash

Inflyatsiya tez-tez o`zgarib turadi.1950-yillar oxiri va 1960-yillarboshi oralig`ida xorijda inflyatsiyaning ko`rsatkichi yiliga 1-3%ni tashkil etgan. 1970-1980 yillar oralig`ida aholining o`rtacha turmush tarzi 10-12%ga yillik ko`rsatkichda oshdi.O`rtacha inflyatsiya (yiliga 2-3% miqdoridagi) iqtisodiy o`sish sababchisi bo`lishi mumkin. O`rta inflyatsiya vaqtida ish-haqqi maxsulot yoki xizmat narxiga qaraganda sekinroq oshadi. Maxsulot savdosidagi narxlarni ishchi kuchini narxi bilan bog`liq holda baland bo`ladi. Ishlab chiqaruvchilar foydaning oshishi hisobiga, ko`proq maxsulot ishlab chiqarishadi va ko`proq ishchilarni yollay boshlashadi. Yangi yollangan ishchilar sarfni oshiradi va iqtisodiyotdagi umumiy extiyoj oshadi.

Xorijda, inflyatsiyaning eng ko`p uchraydigan o`lchov birligi sifatida Yashash Narxi Ko`rsatkichi (YNK) deb ataladi. Yashash narxi bu o`lchov miqdori bo`lib, u mazkur yildagi yashash narxini undan oldingi yildagi yashash narxi solishtirish natijasida aniqlanadi. Yashash narxi ko`rsatkichining turli xil ko`rinishlari mavjud.

Inflyatsiya ko`rsatkichi aldamchi bo`lishi mumkin, chunki yashash narxi ko`rsatkichi tanlangan guruhlarga asoslangan bo`ladi. Ko`pchilik insonlar ko`rsatkich hisob-kitobidan foydalangan holda tahmin qilishgan narsalarni sotib olisholmaymiz degan noto`g`ri fikrda bo`lishadi. Muxtojlar(oziq-ovqat, gaz, sog`liq maxsulotlari) narxlari muhim bo`lmagan maxsulotlarga nisbatan tez oshishi mumkin.Yuqorida keltirilgan inflyatsiya natijalari haridorlar tomonidan yashash narxining oshish hisoblaridan pastroqdir.

Defylatsiya

Inflyatsiyaga teskari tushuncha deflyatsiyadir. Deflyatsiya umumiy narx bosqichlarining pasayishidir. Bu holat odatda pasayish va dipressiya vaqt oralig`ida namoyon bo`ladi. Maxsulot narxlari patsroq, lekin insonlarda esa ularni sotib olish uchun yetarlicha pul yo`q.

Muhim deflyatsiya 1930 yillardagi buyuk dipressiya davomida xorijda kuzatilgan. Misol uchun, 1929 – 1933 yillar oralig`ida narxlar tahminan 25%ga pasaydi. Deflyatsiya maxsus tovarlar sotuvida namoyon bo`lishi mumkin. So`ngi yillarda, kompyuter va boshqa electron qurilmalarning narxi rivojlangan texnologiyalarga nisbatan sezirarli pasaydi.

Foiz stavkasi

Oddiy qilib aytganda, foiz stavkasi pulning narxini ifodalaydi. Huddi boshqa narsalar kabi pulning ham narxi mavjuddir. Biznes faoliyatida foiz stavkasining ahamiyati juda katta.

Qarz olgan kompaniya va mamlakatlar foiz stavkasi tomonidan zarar ko`rishi mumkin. Kattaroq foiz stavkalari katta biznes narxlarini anglatadi.

Haridor sifatida sizga ham foiz stavkasi ta’sir ko`rsatadi. Siz investor yoki jamg`armachi sifatida oladigan foiz miqdori (foyda) joriy foiz stavkalarida o`z aksini topadi. Shunigdek haridorlar ham qarz olishadi. Past kredit ko`rsatkichli insonlar yuqori ko`rsatkichlilarga nisbatan yuqori kredit foizlarini to`lashadi.

Xorijiy mamlakatlarning foiz stavka turlari

Foiz stavkalarining ko`p turlari har bir iqtisodiyotda mavjuddir. Ushbu stavkalar turli muhitlardagi turli narxlarni ifodalaydi. Foiz stavkalarining ba’zi birlari quyidagida keltirilgan:

· Baziz stavkasi–bu banklar tomonidan eng yaxshi haridorlar – kata korporatsiyalar uchun taklif qilinadi.

· Hisob stavkasi –Fideral Rezerv Banki tomonidan Finans Institulariga fondlariga beriladigan qarzlar foizi

· T-bilet stavkasi –AQSH hukumati obligatsiyalari bo`lib qisqa muddat (13 hafta)dagi foiz stavkalari.

· Uzoq muddatli stavka – AQSH hukumati obligatsiyasi bo`lib uzoq muddat(30 yilgacha)lik foiz miqdori.

· Ipoteka stavkasi –Yangi uy olish uchun olinadigan kredit foizi.

· Korporatsiyalar stavkasi – AQSHdagi yirikkorporatsiyalari uchun beriladigan kredit foizi.

· Depozit sertifikati stavkasi–Institutlar depozitlarini saqlash uchun foiz miqdori.

Fozi stavkalrini o`zgarishi

Har kuni pulning narxi turli hil sabablarga ko`ra o`zgarib turadi. Pulga bo`lgan muxtoj va uning zahirasi foiz stavkalarining bosqichlarida eng muhim ahamiyatni kasb etadi. Saqlanadigan miqdor oshsa, foiz stavkalari ham tusha boshlaydi.Turli hil fondlarning mavjudligi bunga sabab bo`ladi. Haridorlar, biznesmenlar va hukumat olgan qarz oshib borsa, foiz stavkasi ham oshib boradi.

Biznes faoliyatinig boshqa o`lchovlari

Maqsadlar	Kalit Iboralar	Haqiqiy xayotga nazar
1.Iqtisodiy o`sishni rivojlantiruvchi investitsiya faoliyatini muhokama qilish	Kapital loyiha 44 Zahira 45 A’loqa 45 Budjet ortiqchaligi46 Budjet kamchiligi 46 Milliy qarz 46	“Eddi, ana u yangi oyoq kiyimimi?” – so`radi Fritz “Ha” – javob berdi Eddi, “Senga yoqdimi?” “Ha juda ham,ammo men seni yangi mashina sotib olish uchun zahira yig`ayabsan deb o`ylagandim” Agar siz pulingiz borini sarflayversagiz , kelajakda mashina sotib olish yetarlicha pulingiz bo`lishini kutmasangiz ham bo`laveradi.Bugungi tejamkorligingiz kelajakdagi haridlarni amalga oshirishda yordam beradi.Oddiy qilib aytganda, Tejash va investitsiyalar mamlakat iqtisodiyoti o`sishining asosidir. Hukumatlar, bizneslar va haridorlar kelajaklari uchun tejashlari va investitsiyalar qilishlari lozim. Hukumatning aholi muxtojlarini qondiradigan va ularga kerak bo`ladigan fondlari bo`lishi kerak.Kompaniyalar qurilma va boshqa foydali manbalardan foydali kelajakni tashkillashtirishda foydalanishlari kerak.Boshqa yak shaxslar esa hozirgi harajatlar va kelakdagi iqtisodiy havfsizlik o`rtasidagi muvozanatni bilishilari kerak.
2. Hukumat, biznes, haridorning qarzdorlik faoliyatini tushuntirib berish
3. Iqtisodiy o`sishning kelajakdagi muammolarini tasvirlash

1- Maqsad: Iqtisodiy o`sishni rivojlantiruvchi investitsiya faoliyatini muhokama qilish

Investitsiya faoliyati

Kelajakga investitsiya kiritish turli xil usullar orqali amalga oshiriladi. Sizning maktabda o`tkazgan vaqtingiz sizning kelajakga kiritgan investitsiyangizdir. Kompaniyalar binolar va qurilmalarni sotib olishayotganda ular kompaniya kelajagiga investitsiya kiritishayotgan hisoblanishadi.

Kapital sarflar biznes uchun pul sarflangan va uzoq muddatga olingan buyumlardir. Kapital loyihlar o`z ichiga biznes orqali sotib olingan yerlar, binolar, qurilmalar va maxhulotlar tushiniladi. Kapital loyihalarga pul asosan 3 manbadan keladi: shaxsiy zahiralar, aksiya investitsiyalari va kafillikka pul olish.

Shaxsiy zahiralar

Investitsiya fondlarining muhim qismi shaxsiy zahiralardir. Kompaniyalar bankga yoki boshqa iqtisodiy institutlarda hisob raqami ochishda pullarni ishlatishadi. Bu fondlar yangi maxsulotlar yaratish yoki qimmat qurilmalarni sotib olishga ishlatiladi. Qaytimiga, saqlovchilarga ular saqlayotgan pul miqdoriga qarab foizlar to`lanadi.

Mamlakatning iqtisodiy o`sishida bankda pul saqlovchilarning ahamiyati katta. So`ngi yillarda, xorijda bankda pul saqlovchilar miqdori biroz pasaygan, odatda 1% dan pastki ko`rsatkichda. Bu kelajakda iqtisodiy muammolarga olib kelishi mumkin.

Iqtisodiy qiyinchiliklar va zamonaviy bozorlarga moslashish

Rivojlangan iqtisodiy ishlab chiqarish juda ko`p tovar va xizmatalar natijasida kelib chiqadi. Global biznesning rivojlanishi rivojlanayotgan bozorlarga –haridor foydasi va sotuv kuchi iqtisodiy o`sish sababli rivojlanadigan joylarga qaratilgan. Ko`proq ish o`rinlari va ishchilarning ko`proq maoshi olishi orqali, turmish tarsi yaxshilanadi. Ko`pchilik mamlakatlarning texnologiya, ta’lim va biznes tizimlarga bo`lgan kamchilikga qaramasdan ular iqtisodiy rivojlanishga muxtoj bo`lishadi. Hozirgi kunda, Biznesmenlar va boshqa tashkilotlar kuchsiz iqtisodiyotlarga yordam berib kelishmoqda. Treninglar, texnologiyalar, qarzlar va boshqa yordamlarni qo’llash orqali ochlik, kasalliklar, toza suv muammolari hal qilinadi.

Bozorlarga moslashish bilan birgalikda kompaniyalar haridorlar hulq-atvori vatalablaridan habardor bo`lishlari kerak.Biznes faoliyaitning istiqbolida madaniyat,iqtisodiyiqlim va siyosiy vaziyatlardan habardor bo`lish muhim ahamiyat kasb etadi.Hech kim aniq kelajakda iqtisodiy vaziyat qanday bo`lishin bilmaydi.Mamlakatdagi turmush tarzini saqlab qolish yoki rivojlantirishda ishsizlar,hukumat,bizneslar,ishchilarvaharidorlarning rivojlanishiga e’tiborni qaratish kerak.Ushbu birgalikdagi ishlar yangi ish o`rinlarin yaratish va odamlarning extiyoj va hohushlarini qondirishga yordam beradi.

$Описание: E:\Rasm BBA\оооо.jpg$

3-Mavzu: Global iqtisodiyotda biznes.

3.1. Xalqaro biznes asoslari

3.2. Global bozor

3.3 Xalqaro biznes tashkilotlari

Global biznes faoliyatlari ko’plab ish bilan ta’minlash imkoniyatlarini yaratadi. Ishlar tashqi savdo, xorijiy distributorlik markazlari bilan bitimlar imzolash, kemalardagi tashishlarni tartibga solish va mahsulotlarning ko’rinishini Amerika va xorijdagilar ehtiyojlari uchun ham mos ravishda rejalashtirish kabilarini o’z ichiga olishi mumkin. Bu vazifalarni amalga oshirishda xalqaro biznes mahorati juda muhim ahamiyat kasb etadigan bir paytda, ularga ishdagi mavqe ta’sir etmasligi mumkin chunki ishchida ko’pincha export va import bilan bog’liq bo’lmagan vazifalari bo’ladi. Transport masalalari bo’yicha boshqaruvchilar masalan AQSHni taqiqlangan import va exportdan himoyalash maqsadida Qo’shma Shtat bojxona xizmati agentlari dengizdan o’tuvchi xorijiy va mahalliy kemalar, shaxslar va mahsulotlarni tekshiruvdan o’tkazadi.[53b,1].

Aloqador ishdagi mansablar:

Bojxona ispektori;

Tarjimon;

Global xaridlar manajeri;

Yuk tashish inspektori;

Xalqaro marketolog;

Xalqaro marketing menejeri;

Export va importni muvofiqlashtiruvchi;

Xalqlar o’rtasidagi savdo-sotiq

Ko’plab biznes faoliyatlari o’zining mamlakat chegaralari ichida amalga oshiriladi. Mamlakat ichidagi biznes o’sha hududdagi mahsulotlar ishlab chiqarish, sotish va sotib olish hamda xizmatlardir. Xalqaro biznes milliy chegaralardan tashqaridagi savdo-sotiq va xizmatlarni anglatadi. Xalqaro biznes ko’pincha tashqi yoki jahon bozori atamalari bilan yuritiladi.Tashqi savdo misollarni har joydan toppish mumkin. AQSHda ko’plab tabiiy resurslar, mahoratli ishchi kuchi, zamonaviy ishlab chiqarish imkoniyatlari bor bo’lishiga qaramasdan, Amerika kompaniya va iste’molchilari ko’p narsalarga ega bo’lish maqsadida AQSH chegaralaridan tashqarida harakatlanishmoqda. AQSH 180 dan ortiq mamlakatlar bilan hamkorlik aloqalarini olib bormoqda. Avvallari iqtisodiyot milliy chegaralar doirasida nazarda tutilgan.Hozirda xalqaro savdo hajmi oshib borayotganligi sababli, bu chegaralarni endilikda iqtisodiyotdan himoyalashning umuman iloji yo’q.Mamlakatlar bir-biriga bog’liq bo’lgani kabi ularning iqtisodiyoti ham shunday. Iste’molchilar dunyo bo’ylab mahsulot va xizmatlardan foydalanishga o’rganishgan.[4]

Absolut ustunlik

Turli mamlakatlarda ko’plab kompaniyalar o’rtasida ikkita – sotish va sotib olish iqtisodiy prinsipi tushuniladi. Qachonki mamlakat boshqa davlatlarga qaraganda kamroq narxlarda mahsulot ishlab chiqarsa yoki xizmat ko’rsata olsa, absolut ustunlik mavjud bo’lgan hisoblanadi.Bu mamlakatdagi tabiiy boyliklar yoki xomashyolarning ko’pligi natijasida yuzaga kelishi mumkin. Masalan, ba’zi janubiy Amerika mamlakatlarida kofe yetishtirishda va arab mamlakatlarida yoqilg’I ishlab chiqarishda absolut ustunlik mavjud.

Nisbatan ustunlik

Biror mamlakatda nisabatan ustunlik boshqa bir hududga nisbatan bo’lishi mumkin.Agar shunday bo’lsa, u o’z iqtisodiy boyligini qanday maksimallashtirishi bo’yicha qaror qabul qilishi shart.Mamlakatni boshqalariga qaraganda ham computer ham kiyim-kechaklar ishlab chiqarishga imkoniyati yaxshiroq bo’lishi mumkin.Komputerlar uchun jahon bozori kiyim-kechaklarnikiga qaraganda kuchliroq bo’lishi mumkin. Bu shuni anglatadiki, mamlakat uchun komputerlar ishlab chiqargan yaxshiroq, ammo kiyim-kechaklarni boshqa mamlakatlardan sotib olishga to’g’ri kelgan bo’lar edi. Nisbiy ustunlik biror-bir ko’proq samaraliroq bo’lgan xizmat yoki mahsulot ishlab chiqarishga ixtisoslashgan istalgan mamlakatdagi vaziyat hisoblanadi.

Import qilish

Importlar boshqa davlatlardan sotib olingan narsalar hisoblanadi.Tashqi savdosiz siz sotib oladigan ko’plab narsalar qimmatroq bo’lgan bo’lardi yoki umuman foydalanilmas edi. Boshqa mamlakatlar ba’zi mahsulotlarni arzon narxlarda ishlab chiqaradi, chunki ularda zaruriy xomashyolar yoki arzon ishchi kuchi bor. Agar ular mamlakat ichidagi tovarlardan sifatli bo’lsa, ba’zi xaridorlar ularni qimmat narxlarda ham sotib olishadi va xaridorlarga chet mahsulotlari ko’proq ma’qul kelishi mumkin. Fransuz atirlari, norvegiya sviterlari, shved soatlari shular jumlasidandir.

Eksport qilish

Boshqa mamlakatlarga sotilgan mahsulot yoki xizmatlar eksportlar deb ataladi.Importlar sizga foydali bo’lsa, eksport boshqa mamlakatdagi iste’molchilar uchun foydali.Dunyo bo’ylab ishchilar AQSHda ishlab chiqarilgan texnikalardan foydalanishadi. Ular AQSH qishloq xo’jalik mahsulotlari bilan oziqlanishadi va AQSHda ishlab chiqarilgan kimyoviy moddalar, mineral og’itlar, dori-darmonlar va plastmassalaridan foydalanadilar. Chet mamlakatlari AQSH kinolarini yoqtirishadi. Ular shuningdek CNN va ESPN kanallarini tomosha qilishadi. AQSH kompaniyalari tomonidan nashr qilingan kitob, gazeta va jurnallarni o’qishadi. Har 6 ta ish o’rnidan bittasi Qo’shma Shtatlar xalqaro biznesi bilan aloqador.

Savdo aloqalarini baholash.

Odamlarning ishlashini asosiy sababi narsalar sotib olish uchun pul ishlab topishdir.Birinchi navbatda ular maosh uchun o’zlarining ishchi kuchlarini sotishadi. Keyin maoshlarining kata qismini mahsulot va xizmatlar uchun sarflaydilar. Insonlar odatda o’zlarining kirim va chiqimlarini muvozanatda ushlab turishga harakat qiladilar. Odamlar agar ular daromadlariga nisbatan ko’proq pul sarflab qo’yshsa, o’zlarida moliyaviy muammolar paydo bo’lishini bilishadi.Odamlar daromadlarini sarflashdan xavotirlanishadi.Iste’molchilar daromadlariga nisbatan ko’proq narsa sotib olishganda, ular qarzdorga aylanishadi.Qachonki mamlakat yetarli bo’lmagan miqdorda savdoni olib borsa, shu yo’sinda ular boshqalarga pul qarz bo’lishadi.Davlatning boshqa davlatlarga ma’lum miqdordagi qarzi tashqi qarzlar hisoblanadi.

Savdo muvozanati.

Mamlakatning umumiy eksport va importlari o’rtasidagi farq savdo muvozanati deyiladi. Agar importga nisbatan eksport ko’proq bo’lsa, bu savdo ortiqchaligi hisoblanadi.Bu savdo-sotiq vaziyati ijobiy hisoblanadi. Agar eksportga qaraganda import ko’proqni tashkil etsa, savdo yetishmovchiligi hosil bo’ladi va bu savdo vaziyati salbiy hisoblanadi. Davlatda bir mamlakat bilan savdo ortiqchaligi bo’lsa, boshqasi bilan savdo yetishmovchiligi paydo bo’lishi mumkin.Shuning uchun ham mamlakatlar o’z xalqaro savdo muvozanatini muvozanatda ushlashga harakat qilishadi.

To’lovlar muvozanati.

Mahsulot va xizmatlar eksport va importga asosan ayirboshlashning boshqa ko’rinishlari turli millatlar o’rtasida amalga oshirilishi mumkin. Pul investitsiya va turism orqali bir mamlakatdan boshqasiga o’tadi. Bir mamlakat fuqarosi korporatsiya orqali boshqa mamlakatga investitsiya kiritishi mumkin.Biznes boshqa bir mamlakatdagi firmaga investitsiya kirita oladi.Bir hukumat boshqasiga moliyaviy yoki harbiy ko’mak berishi mumkin. Banklar xorijiy banklarga deposit mablag’larini qo’yish imkoniyatiga ega. Turistlar sayohat qilayotganlarida o’zining davlatidan dam olayotgan davlatiga pul mablag’larini olib kirishadi.Ba’zi davlatlarda sayohat qilmoqchi bo’lganlar davlatdan ma’lum bir miqdordan ko’p bo’lmagan holatda pul olib chiqib ketishlari mumkin. Davlatga kirib kelayotgan va chiqib ketayotgan pul miqdorlari orasidagi farq to’lovlar muvozanati hisoblanadi. Qachonki davlat to’laganidan ko’proq pul qabul qilib olsa, bu ijobiy to’lov muvozanatidir.Aks holda esa salbiy to’lov muvozanat holati yuzaga keladi.

Xalqaro valyuta.

Xalqaro biznesda yuzaga keladigan yagona muammo dunyo bo’ylab foydalaniladigan turli valyuta kurslaridir. Har millatning o’z bank tizimi va pul birligi mavjud. Misol uchun, Rossiya rubl, Yevropa ittifoqi yevro, Braziliya real, Hindiston rupiya va Saudiya Arabistoni riyaldan foydalanadi. [58b,1].

Xalqaro ayirboshlash qiymatlari.

Bu valyutani boshqasi bilan almshtirish jarayoni turli valyutalar oldi-sotdisi bilan shug’ullanuvchi banklarni o’z ichiga oladigan xalqaro ayirboshlash bozorida amalga oshiriladi. Ko’plab yirik banklar biznes va iste’molchilarni valyuta xizmatlari bilan ta’minlaydi. Bir mamlakatdagi valyuta qiymatini boshqasiniki bilan solishtirilishi ayirboshlash qiymatini belgilab beradi. Valyuta qiymatiga talab va taklif ta’sir qiladi.

Sayohatchi va biznesmenlar bir davlatdan ikkinchisiga borishlari uchun valyutani almashtirib olgan bo’lishlari shart. Boshqa mamlakat hududida bo’lgan sayohatchilar valyuta almashtirish bo’limiga borishlari va xohlagan miqdorda mahalliy valyutadan sotib olishlari mumkin. Ular oladigan mahalliy valyuta miqdori ikkita valyutaning ham o’sha vaqtdagi qiymatlari bilan bog’liq bo’ladi.Valyuta qiymatlari almashish bo’limlarida ko’rsatib qo’yiladi. Dunyo bo’ylab joylashuvlar farq qilishiga qaramasdan, valyuta almashtirish bo’limlarini asosan aeroport, vokzal, mehmonxona va mahalliy banklardan toppish mumkin. Valyuta almashtirish bo’limlaridagi operatorlarga ularning xizmatlari uchun haq to’lanadi.[5]

Valyuta qiymatlariga ta’sir qiluvchi omillar.

Davlatlar o’rtasidagi valyuta almashish baholariga 3ta asosiy omillar ta’sir qiladi: davlatning to’lov muvozanati, iqtisodiy vaziyati va siyosiy turg’unlik.

To’lov muvozanati.Qachonki davlatning to’lov muvozanati ijobiy bo’lsa, uning valyuta qiymati odatda o’suvchi yoki o’zgarmas bo’ladi. Bunga mamlakatning mahsuloti va valyutasiga nisbatan o’sgan talab sabab bo’ladi. Agar mamlakat to’lov muvozanati salbiy bo’lsa, odatda uning valyuta qiymati pasayadi.

Iqtisodiy vaziyatlar.Qachonki narxlar oshsa va davlatning sotib olish imkoniyati kamaysa, uning valyutasiga bo’lgan talab yo`qoladi. Inflatsiya valyutaning sotib olish imkoniyatini kamaytiradi.Masalan, Braziliyadagi giperinfilatsiya realga bo’lgan talabni tushurib yuborgan edi.

Siyosiy turg’unlik.Kompaniyalar va yakka tadbirkorlar boshqa davlatda biznes qilayotganlarida tavakkaldan qochishga harakat qilishadi.Agar to’satdan hukumat boshqaruvi o’zgarib qolsa, bu tashqi biznes uchun yomon vaziyatni paydo qilishi mumkin.Bunda kompaniya o’zining binosi, jihozlari yoki banklardagi pullarini yo’qotishi mumkin.Shuningdek, siyosiy turg’unlik yangi qonunlar ishlab chiqilganda ham yuzaga kelishi mumkin.Bu qonunlar oldingi qonun-qoidalar asosida faoliyat olib borishga yo’l qo’ymaydi.Baxtga qarshi bu holat tasbirkorlarning o’zlaridagi valyutalarini qiymatidagi kuchlarini kamaytirib qo’yishi mumkin.

Xalqaro biznes muhit

Ba'zi madaniyatlarda, quchoqlab korshish biznes hamkorlikning ishonchli garovi hisoblanadi, boshqa madaniyatlarda esa qol berib korishishni o’zi kifoya.

Madaniyat umumiy xulq, xalq fe’l atvori va jamiyat qiymati hisoblanadi. Xalq madaniyati biznesda kuchli ta'sir ega. Misol uchun olib qaraganda, Meksikada kunning teng yarmida ya’ni tushlikda barcha ishlar to’xtatiladi, chunki ularda ananaviy tushlik payti tushlikdan zavq olish, dam olish qabul qilingan.

xalqaro biznesda madaniy va ijtimoiy omillar, til, din, qadriyatlar, urf-odat ta'siri asosiy hisoblanadi. Bu munosabatlar, oilalar, kasaba uyushmalari va boshqa tashkilotlar o'rtasidagi hamkorlikni o'z ichiga oladi.

iqtisodiy rivojlantirish

Mamlakatlar va jismoniy shaxslar ehtiyojlarini va istaklarini qondirish uchun cheklangan resurslar muammosi bilan duch keladi. Siz doimo vaqt, pul va energiya foydalanish haqida qaror qabul qiishni o`ylaymiz. Xuddi shunday, har bir tuman uning xalqining ehtiyojlarini qondirish uchun o'z erini, tabiiy resurslarni, boylik va ish foydalanish rejalashtiradi.

Boshqa mamlakatlarda odamlar o'z qishlog'ida, o`zing odamlari uchun mato qilish qo'lli dastgoh boshqarish uchun somon kulbada hayot kechiradi.Bu farqlar iqtisodiy rivojlanish darajasini aks ettiradi. mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasiga ta'sir qiluvchi asosiy omillar:

•eng yaxshi ta'lim tizimi joriy etish

•o'z fuqarolari uchun ko'proq va yaxshiroq xizmat va tovarlar.

• avtomatlashtirilgantexnologiyalar asosida ishlab chiqarish, tarqatish va kommunikatsiya 'tizimlarda yo'l texnologiyasini joriy etish: tez mahsulotlar, xizmatlar, g'oyalarni va yetkazib berishni qulaylashtirish asosan qishloq xo'jaligiga aloqador bo'lgan joylarga

• qishloqxo'jaligi iqtisodiyot qaramligi, bir qator mahsulot yuqori sifati bilan fuqarolarni ta'minlash uchun hech qanday ishlab chiqarish yo`qligi.

Sanoati rivojlangan mamlakatlarda xalqaro savdo qo'llab-quvvatlaydiganyana bir omil infratuzilmasi hisoblanadi. Infratuzilma transport, aloqa, tuman va millat muhandislik tizimlari anglatadi. Misol uchun Germaniyani oladigan bo`lsak uning samarali temir yo'l tizimi, avtomobil yo'llari, shuningdek, kompyuterlar, zaif infratuzilma bilan boshqa mamlakatlarga nisbatan xalqaro biznes uchun yaxshi omil ekanligini ko`ramiz.

Siyosiy va huquqiy masalalar

Har kuni siz biznesingiz bilan hukumat ta'sirini ko`rishingiz mumkin. Hukumat reklama va shartnomalarni adolatli ijro tartibiga solishga javob beradi. Ular oziq-ovqat va farmatsevtika idorasinixavfsizlik tekshiradi va talab qiladi. Amerika Qo'shma Shtatlarida odamlar o'z ish faoliyatlarida ko'proq erkinlik bor. Bu barcha mamlakatlarda to'g'ri emas. Ko'p joylarda, iste'molchilar va operatorlar orasida faoiyat cheklangan.

embargo

Hukumat buni istasa, u butunlay mahsulot eksport yoki import to'xtatish mumkin.Bu embargo deyiladi.Hukumatlar ko'p sabablarga ko'ra embargo zo'rlab mumkin.Ular har qanday kvota yoki tarif oqimida ustidan xalqaro raqobat o'z sanoatini himoya qilish mumkin.Hukumat dushman guruhlar yoki xalqlarning qo'liga tushishining milliy mudofaa soniya sezgir mahsulotlar, hayotiy ahamiyatga ega, ayniqsa oldini olish mumkin.Hukumat ba'zan boshqa mamlakat harakatlari yoki siyosat o'z o'girishidan izhor, embargo yuklaydi.

Xalqaro savdoga ko'maklashish hukamatning Muayyan xatti-harakatlari xalqaro biznes rishtalarini targ'ib etishi mumkin.Hukumateksportni iqtisodiy farovonlik ish o'rinlari yaratish va rag'batlantirish uchun samarali yo'l deb biladi. xalqaro savdo targ'ib qilish umumiy sa'y-harakatlari bilan erkin savdo zonasini, erkin savdo shartnomalari va umumiy bozorlarga kiradi.

Erkin savdo hududlari xalqaro biznesni rivojlantirishni targ'ib qilish maqsadida, hukumatlar ko'pincha o'z mamlakatlarida erkin savdo zonalari yaratish. Erkin savdo zonasi mahsulotlari to'plangan va / yoki ishlab chiqarish ishlatiladigan, bepul burchini import va keyin saqlanishi mumkin maxsus maydoni hisoblanadi. A erkin savdo zonasi, odatda, port yoki aeroportda atrofida joylashgan. mahsulot zonasini tark faqat Import haqi to'lovlari.

Rivojlanayotgan mamlakatlarda mobile moliyaviy xizmatlar Afrika ko'plab qishloq joylarda, mobil telefonlar yo'l fermer-ERS biznes o'zgaruvchan va iqtisodiy rivojlanish yaxshilanmoqda. Keniya uchun Senegal, mobil telefonlar kabi omonat hisob, joriy hisob va kreditlar, moliyaviy xizmatlardan foydalanish imkonini beradi. Ushbu xizmatlar, ayniqsa kamdan-kam hollarda banklar beri, qishloq joylarda kerak.Fermerlar chorvachilik, qishloq xo'jaligi texnikasi, urug'lik ekinlar uchun, shuningdek, boshqa ish xarajatlarini to'lash mobil telefonlar foydalanishingiz mumkin.

Bunday bank va imkoniyati tashkilotlari xalqaro Afrika va Osiyoda fermerlik, tadbirkorlik egalari va tadbirkorlar xizmat qilish mobil telefon bank tizimi yaratildi. Iste'molchilar, hisob muvozanatni nazorat Xarajatlarni to'lash, debet kartalar bilan jamg'arma hisob saqlab, shuningdek, kichik kreditlar olish uchun o'z telefon foydalaning. Bu kreditlar tez-tez jamoa biznesini yo'lga uchun ishlatiladi.

Ba'zi hollarda, banklar, odamlar bir oziq-ovqat do'koni yaratish yordam a kafe ochish yoki to'quv biznesni boshlash uchun telefonlar ijaraga.mablag'lar xodimlari va boshqa biznes xarajatlarini to'lash uchun, telefonda mavjud. fermer va tadbirkorlar biznes muvaffaqiyat bor, ular oziq-ovqat, toza suv, sog'liqni saqlash va ta'lim uchun oilalarga pul bilan ta'minlash ish o'rinlari yaratish.

tanqidiy o'ylab

1. kambag'al va qishloq joylarda odamlar uchun mobil telefon bank xizmatlari qanday afzalliklari bor?

2. rivojlanayotgan mamlakatlarda mobil banking xizmatlari haqida batafsil ma'lumot topish uchun internet foydalaning.

Erkin tijorat shartnomasi ko'plab mamlakatlar, boshqa mamlakatlar bilan erkin savdo shartnomalari o'rnatilgan.savdo shartnomasi bepul a'zo davlatlar muvofiq, shuningdek, import soliqlar va ular orasida kotirovka mahsulotlari savdo to'siqlarni sifatida tanilgan tariflar, olib tashlash uchun rozilik bildirasiz. Bu a'zolari o'rtasida savdo ortishiga olib keladi. Misol uchun, Amerika Qo'shma Shtatlari, Kanada, Meksika, va 1994 yilda Shimoliy Amerika (NAFTA) ning erkin savdo bitimini amalga oshirish boshlandi.

Ushbu shartnoma uch mamlakat orasida kotirovka tovarlar bo'yicha tarif chek qo'yish va tovarlar harakati osonlashtiradi. NAFTA bozorlar va ishtirokchi davlatlar iqtisodiy asoslarini kengaytirish mo'ljallangan.

Umuman, bozorda, a'zolari tarif va boshqa savdo to'siqlarni xalos. Ular kompaniyalari erkin har bir a'zosi bilan, mamlakatda investitsiya qilish imkonini beradi. Ular ishchi chegaralari bo'ylab erkin harakat qilish imkonini beradi.

Umumiy bozor ham iqtisodiy hamjamiyati deyiladi. Umumiy bozor ishtirokchilari a'zosi bo'lmagan davlatlardan import qilingan mahsulotlar haqida umumiy tashqi qarzi bor. umumiy bozorlarda misollar Evropa Ittifoqi (EI) va Lotin Amerika integratsiyasi assotsiatsiyasi (ALADI) o'z ichiga oladi. vazifalari a'zo mamlakatlar o'rtasida savdo kengaytirish va mintaqaviy iqtisodiy integratsiya qilish uchun bo'ladi.

3.3 Xalqaro biznes tashkilotlar

$Описание: E:\Rasm BBA\яффф.jpg$

Real hayotdagi diqqat markazi

Lavozimga tayinlanganiga 6 oy bo’lgan Kory hamkasblari oldiga kelib o’tirdi va so’radi: “Italiya qanday bo’lgan?”.

“Men haqiqatan ham qattiq ishladim, lekin Italiya madaniyatini o’rganishga va ba’zi italyan taomlaridan yeyishga vaqt topdim. Boshqa mamlakatda yashash va ishlash yaxshi malaka vazifasini o’tadi va men yana bu ishni takrorlayman. Har qanday holatda ham tan olishim kerakki, men uyda ekanligimdan xursandman”- deb Dankin javob berdi va naychani ichimligiga soldi.

“Siz nimani juda sog’indiz?”

Dankin ichimligini qo’liga oldi va shunday dedi: “ Amerika salqin ichimliklari. Ular menga o’z brendimni topishimni ososnlashtirdi, lekin ular bir xil emas edi.

Ko’p millatli kompaniyalar

Ko’p millatli kompaniya bir nechta davlatlarda biznes bilan shug’ullanadigan tashkilotdir. Ko’p millatli kompaniyalar odatda o’z mamlakatida ikkita kompaniyadan va bir yoki undan ortiq boshqa mamlakatlarda esa alohida bo’lingan kompaniyalardan tashkil topadi. Bu kompaniya biznes o’z faoliyatini olib boradigan mamlakat “mezbon davlat” deb nomlanadi.

Ko’p millatli kompaniyalar strategiyalari

Ko’p millatli korporatsiyalar global yoki ko’p millatli strategiyadan foydalanadi.

Global strategiya butun dunyo bo’ylab bir xil mahsulot va marketing strategiyasidan foydalanadi. Bir xil mahsulot dunyo bo’ylab har tomonlama jiddiy bir xil yo’sinda sotiladi. Bunga misol qilib siz bilgan “coca-cola”ni olishimiz mumkin.

Ko’p millatli strategiya har bir davlat bozorini turlicha to’yintiradi. Firmalar savdo-sotiqqa mos keladigan mahsulotlarni va marketing strategiyalarini rivojlantiradi. Ko’p restoranlar ko’p millatli strategiya bo’yicha xizmat ko’rsatishadi.Masalan, ular mahhaliy aholi xoxishiga qarab o’zlarining menyularini o’zgartirishanda mana shu strategiyadan foydalanishadi.

Ko’p millatli kompaniyalar yutuqlari

Ko’pgina yutuqlar xalqaro biznes bilan bog’liqdir.Iste’molchilarda yaroqli bo’lgan katta hajmda tovarlar mavjud. Odatda, bu mahsulotlaning narxlari uy sharoitida tayyorlangan mahsulotlarga qaraganda pastroq bo’ladi.Karyera imkoniyatlari kompaniyaning turli xil davlatlarda biznes bilan shug’ullanishini kengaytiradi.

Global biznes faoliyatlari tushunish, muloqot va turli xil millatlar orasida o’zaro hurmatning rivojlanishi uchun asos bo’ladi. Biznesdagi hamkorlar odatda iqtisodiy munosabatlarda do’stona aloqalarni saqlab qolishga harakat qiladilar.

Ko’p millatli kompaniyalarning kamchiliklari

Ko’p millatli kompaniyalar o’zga mamlakatda muhim iqtisodiy kuch bo’lishi mumkin.Bu davlatning ishchilari ko’p millatli kompaniyalarga o’zlarining ishlari yuzasidan bog’liq bo’lishadi. Iste’molchilar tovar va xizmatlar uchun bu kompaniyalarga muhtoj bo’lishadi. Ko’p millatli kompaniyalar davlatning siyosiy kuchiga ta’sir qilishi yoki uni boshqarishi mumkin.

Global bozorga kirish usullari

Kompaniyalar boshqa davlatlarga kengaygan sari, bir necha usullar o’zlari uchun kashf qilinadi.

Litsenziya berish

Ba’zi kompaniyalar boshqa davlatlarda mahsulot ishlab chiqarishni xohlashadi.Xorijiy kompaniyalar ularga o’zlarining shaxsiy protseduralaridan foydalanishga ruxsat berishadi.

Litsenziya berish ma’lum bir noaniq mul-mulkdan (ishlab chiqarish jarayoni, tijorat belgisi, brend nomi) tog’ri foydalanib sotish uchun ruxsat berishdir.

Gerber kompaniyasi Yaponiyada chaqaloqlar uchun litsenziyalangan oziq-ovqat mahsulotlarini sotishni boshladi. Televizordan foydalanish yoki sport komandalarining kiyimlaridagi belgilari, jaketlar, daftarlar, yuklar va boshqa narsalar albatta litsenziya shartnomasini talab qiladi. Litsenziyada biroz moliyaviy investitsiya ham mavjud, shuning uchun potensial moliyaviy o’zgarish odatda past bo’ladi. Shuningdek, kompaniyaning xavf-xatari ham past bo’ladi.

Saylash huquqi

Boshqa davlatlarga kengaytirishning yana bir boshqa usuli saylash huquqidir. Saylash muayyan yo’ldagi biznes jarayoni yoki kompaniya nomidan foydalanish uchun to’gri yo’l hisoblanadi.Tashkilotlar boshqa davlatlarda o’zaro do’stona biznes aloqalarini yo’lga qo’yish uchun shartnoma tuzadilar.

Qo’shma tavakkalchilik

Biznes hamkorlik bu ikki yoki undan ortiq kompaniyaning birgalikda ishlashidir.Bunday kelishuvlar ishlab chiqarishda juda ko’p uchraydi. Yaponiya va Amerikaning avtomobil ishlab chiqarishdagi biznes hamkorligi buning yaqqol misolidir.Masalan Ford Motor Company va Mazdaning biznes hamkorligini ko’rishimiz mumkin.

Xalqaro savdo tashkilotlari

Xalqaro biznes faoliyati murakkab bo’ladi.Natijada,bir nechta kompaniyalarga xalqaro savdo qilish uchun tashkilotlar yaratiladi.

Jahon Savdo Tashkiloti

Jahon Savdo Tashkiloti 1995 yilda savdoni dunyo bo’ylab yoyish maqsadida tashkil etilgan.Unga 150 dan ortiq davlat a’zo, Jahon Savdo Tashkiloti savdo baxslarini va bepul savdo kelishuvlarini tashkillashtiradi.Jahon Savdo Tashkilotining boshqa maqsadlari quyidagilardan iborat:

a) Bepul savdoga ta’sir etadigan qiymatlarni pasaytirish.

b) Import hissasini yo’qotish

c) Banklar,ishonchli kompaniyalar va boshqa moliyaviy tashkilotlarga ta’sir qiladigan to’siqlarni kamaytirish

d) Qashshoq davlatlarga iqtisodiy ko’mak berish

Xalqaro Pul Jamg’armasi

Xalqaro pul jamg’armasi 1946 yilda tashkil etilgan.Xalqaro pul jamg’armasi 150 dan ortiq mamlakatlarning bir- biri bilan iqtisodiy aloqalar o’rnatishga ko’maklashadi.

U dunyo savdosi va almashinish darajasini qo’llab quvvatlaydi.

Jahon Banki

Xalqaro Tiklanish va Taraqqiyot Banki Jahon Banki deb ataladi. U 1944 yilda ikkinchi jahon urushidan keyin,tiklanish uchun ko’mak berish maqsadida barpo etilgan. Hozirda,bankning funsiyasi past darajada rivojlanayotgan davlatlarga iqtisodiy ko’mak berishdan iborat.Bu fondlar aloqa tizimi,axborot almashinish va texnikaning kuchayishi hissa qo’shadi.

Jahon Bankiga 180 dan ortiq a’zo davlat bo’lib,u asosan ikki qismdan iborat: Xalqaro Taraqqiyot Tashkiloti va Xalqaro Moliya Uyushmasi. Xalqaro Taraqqiyot Tashkiloti davlatlarning rivojlanishi uchun kreditlar beradi.

Internet faoliyat

200 dan ortiq davlatlarda sotiladigan Coca-Cola dunyodagi eng mashxur nomlardan biri. Kompaniya vebsaytiga kirish orqali biz kompaniya mahsulotlarini qanday tayyorlashi haqida ma’lumot va tushunchalarga ega bo’lamiz.

Tanqidiy fikr

1. Ma’lum mamlakat madaniyati haqida ma’lumotga ega bo’lgan vebsayt toping. Coca-Cola bu mamlakatdagi biznesida hisobga olishi kerak bo’lgan element haqida yozing.

2. Mashxur Amerika mahsulotini ishlab chiqaruvchi boshqa birkompaniya vebsaytiga kiring va uning xalqaro operatsiyalari haqida ma’lumot toping. Dunyoning turli xil madaniyatli haridorlarga hizmat ko’rsatilishida kompaniya harakatlari asoslari haqida yozing. Ishingizni vebsaytdagi birnechta rasmlar orqali izohlang.

Ishsizlikning yuzaga kelishi

Har kuni Mexikodan Qo’shma shtatlarga ish topish umidida odamlar Qo’shma shtatlar chegarasini kesib o’tishadi. Ba’zilari qonuniy yo’l bilan lekin ko’pchiligi noqonuniy yo’l bilan kirishadi va federal qonunlarni buzishadi. Qo’shma shtatlarda noqonuniy immigratsiya muammosi mavjud. Bu muammo asoslari ish toppish uchun musobaqa, terrorizm va noqonuniy moddalar savdosi hisoblanadi. Bundan tashqari ta’lim olishning va tibbiy yordamdan foydalanishning qimmatligi muammosi ham mavjud. Noqonuniy immigratsiya tasir qilgan shahar va shtatlar aholining qonuniy holati va noqonuniy ishchilar kirib kelishini tartibga soluvchi qonunlani tavsiya qilishmoqda. Muammoni o’rganing va muammoni har ikki tarafi uchun bahsga tayyorlaning.

Har ikki jamoaning ikki yoki uchtadan ishtirokchisi o’z fikrlarini himoya qilish uchun muammo haqida ma’lumot yig’ishi kerak.Jamolarga o’zlari bilan oldindan tayyorlangan materiallar olib kelishga ruhsat beriladi. Har bir qatnashchiga toyyorlanish va namoyish qilish jarayonida ishlatish mumkin bo’lgan qog’oz beriladi. Namoyishdan 15 minut oldin jamolar muammoning ijobiy yoki salbiy tamonni izohlashni tanlashadi.Keyin jamolarga tayyorgarliklarini yakunlashlari uchun 15 minut beriladi.

Har bir namoyish davomiyligi 5 minutdan kam bo’lmasligi kerak.Og’zaki namoyishlardan kelib chiqib hakamlar 5 minut davomida namoyishchi o’z fikrlarini himoya qilish uchun savol-javobni boshqarishadi.

Hokimyat

Hisobchilar, jurnalislar, restarant nazoratchilari va injenerlar hokimyatdagi eng ko’p ishi o’rinlariga ega sohalar hisoblanadi. Markaziy, shahar va hududiy agentliklarda 18 milliondan ortiq odam ish bilan taminlangan. Ko’rinib turganingizdek, hokimyat Qo’shma shtatlar iqtisodiyotida eng ko’p ish o’rinlari taklif qiluvchi hisoblanadi.

Markaz ishchilarining 60 foizi menejment, biznes, moliya va professional holatlarni saqlashadi. Biznes va hokimyatdagi ishlar uchun bir xil tayyorgarlik zarur bo’lsa ham, bazi hokimyat ishlarida mahsus tayyorgarlik talab etiladi. Oziq-ovqat ishlab chiqarish boshqarmalari va masul shahslar o’zlarining hududlarida aloqador ilmiy va amaliy tajribalarga muhtoj. Bazi markaziy agentliklarda ishlash imkoniyatining ortishi boshqa markaziy sektorlardagi sekin o’sish orqali sezilarli darajada ko’rinmaydi. Mahaliy hokimyatlar va shahar taklif qilgan xizmatlarga talab oshganligiga qaramasdan, ishchilar qatlami iqtisodiy holatlar va soliqlar ta’sirida qolaveradi. Hokimyat ishchilari huquqiy shahslar tamonidan belgilangan budjet holati va boshqaruv ta’sirida qoladilar.

Hokimyatdagi ish jarayoni imkoniyatlarini o’rganish

Hokimyatdagi ish jarayoni haqida ko’proq o’rganish uchun kutubxonadan va internet resurslaridan foydalaning. Undagi ro’yhatdan ihtiyoriy bitta kasbnini tanlab quyidagi savollarga javob bering.

1. Ishingiz tabiatini qanday tasvirlaysiz? Ish kuningiz davomida sodir bo’lishi mumkin bo’lgan holatlarni ayting.

2. Bu kasb sizni qiziqtiradimi? Kasbingizni sizning qiziqishlaringiz bilan bog’liq jihatlari tushuntiring.

Hokimyat ishberuvchisi bo’lib ishlash nimaga o’xshaydi…?

Kazlin mahsus maktabda ishlaydi, lekin uning ishi yil bo’yi davom etadi.U pul masalalarini bilan bog’liq jarayonlarda yordamchi hisoblanadi.Uning ishi biznesda pul bilan bog’liq jarayonga o’hshaydi.

Kazlin xarajat va to’lovlar hisobotini yig’ishga masul. U lelayotgan hisob varag’i to’g’riligiga va vaqtida amalga oshirilganligiga ishonch hosil qilishi kerak. Kazlin yana bosh okrug buxgalteriyasi bilan harajat hisobotlari va budjetni o’stirish maqsadida ishlaydi. Bu yil mobaynida Kazlin bosh buxgalteriyaga maktab o’quv yili davomida hisobotini namoyish qilishida yordam beradi.

Kazlin o’z ishi davomida kompyuter dasturidan foydalanadi.U o’zining buxgalteriya bilimlarini hususiy sektorda ishlatib ko’proq pul topishi mumkin edi. Baland maosh yahshiliga qaramasdan Kazlin o’z ishidan rohatlanadi va u bu kasbni tanlaganidan bahtli.

Siz nima deysiz?

Qaysi hokimyat ishlari sizni qiziqtirishi mumkin?Shahar yoki tuman moliya holati sizni ularga ishlash hohshingizga qanday ta’sir qilishi mumkin?

Qo’shma tavakkalchilik

Xalqaro savdo tashkilotlari

Xalqaro biznes faoliyati murakkab bo’ladi.Natijada,bir nechta kompaniyalarga xalqaro savdo qilish uchun tashkilotlar yaratiladi.

Jahon Savdo Tashkiloti

a) Bepul savdoga ta’sir etadigan qiymatlarni pasaytirish.

b) Import hissasini yo’qotish

c) Banklar,ishonchli kompaniyalar va boshqa moliyaviy tashkilotlarga ta’sir qiladigan to’siqlarni kamaytirish

d) Qashshoq davlatlarga iqtisodiy ko’mak berish

Xalqaro Pul Jamg’armasi

Xalqaro pul jamg’armasi 1946 yilda tashkil etilgan.Xalqaro pul jamg’armasi 150 dan ortiq mamlakatlarning bir- biri bilan iqtisodiy aloqalar o’rnatishga ko’maklashadi.

U dunyo savdosi va almashinish darajasini qo’llab quvvatlaydi.

Jahon Banki

3. Xalqaro biznes asoslari

· Ichki bisnes bu mamlakat ichida tovar va mahsulotlarni ishlab chiqarish, sotib olish va sotish. Xalqaro biznes dunyo miqyosida tovar va xizmatlarni yaratish, tashish va sotish maqsadida olib boriladigan biznes faoliyatdir.

· Mamlakat boshqalarga qaraganda pastroq narxlarda Tovar va mahsulotlarni ishlab chiqarish imkoniga ega bo’lganda mutloq ustunlikka erishadi.

Agar mamlakat samamraliroq bo’lgan Tovar va xizmatlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashsa, unda solishtirma ustunlikkaerishgan hisoblanadi.

· Import bu boshqa mamlakatdan sotib olingan mahsulotlar. Eksport bu boshqa mamlakatlarga sotilgan Tovar va mahsulotlardir. Milllatlar iste’molchilari uchun Tovar va xizmatlarning turini ko’paytirish maqsadida ularning ikkalasi bilan biznes olib boradi.

· Savdo balansi bu mamlakat importi va eksporti o’rtasidagi farq. Davlatning boshqa mamlakatlarga umumiy to’lovlari va ulardan keladigan umumiy daromadi o’rtasidagi farqqa to’lovlar balansi deyiladi.

· Valyuta kursi bu bir mamlakat pul birligining qiymati boshqa mamlakat pul birligi bilan solishtirgandagi ko’rsatkichidir.

· Global pulbirliklarining qiymatiga 3 ta asosiy ta’sir bor: to’lovlar balansi, iqtisodiy sharoit va siyosiy barqarorlik.

3-2. Butunjahon bozori

· Xalqaro biznes muhiti 4 ta asosiy tarkibiy qismdan iborat:geografiya, madaniy ta’sirlar, iqtisodiy rivojlanish, siyosiy va qonuniy aloqalar

· Xalqaro savdoning 3 ta qonuniy to’siqlari: kvotalar, tariflar va embargolar.

Kvota – bu berilgan vaqt mobaynida eksport yoki import mahsulotlari miqdoriga qo’yiladigan chegara.

Tariff – muayyan import qilingan mahsulotga qo’yiladigan soliq.

Embargo - mahsulotning importi va eksportini butunlay to’xtatish.

· Xalqaro savdoni rag’batlantirish maqsadida ochiq savdo zonalari, ochiq savdo sharnomalari va umumiy bozorlar tuziladi.

3-3. Xalqaro biznes tashkilotlari

· Ko’pmillatli companiyalar ko’plab mamlakatlarda biznes faoliyatni yuritadilar va ular biznesni jahon miqyosida olib borish imkoniga egalar.

· Butunjahon biznesi uchun ishlatiladigan asosiy metodlar: litsenziyalash, imtiyozlash va qo’shma korxonalar.

· Butunjahon Savdo Tashkiloti dunyo bo’ylab savdoni qo’llab quvvatlash uchun tashkil etilgan.

Xalqaro valyuta fondi xalqaro savdo tizimi va ayirboshlash ko’rsatkichini bir maromda saqlagan holda qo’llab quvvatlashga yordam beradi.

Jahon Banki rivojlanayotgan mamlakatlarni iqtisodiy yordam bilan ta’minlaydi[6]

4- Mavzu: Ijtimoiy masuliyat va biznes madaniyati.

Reja:

8.1. Ijtimoiy javobgarlikva biznes etikasi.

8.2. Davlatni himoyalashga qaratilgan faoliyat

8.3.       Ijtimoiy javobgarlik masalalari.

               Ijtimoiy masulyat biror jamiyatning biznesdagi burchlari farovinligini anglatadi. Uning masuliyatini hisobga olib, biznes qiziqishlaringiz va ko'plab guruhlar qamrab olishi kerak. Ijtimoiy masuliyat biznesni kengaytirilgan ko’rinishi, ijtimoiy tashvishlarga ko’proq etibor qaratadi. Bu o’z ichiga atrof muhit himoyasi , fizik jihatdan tanlangan va qari odamlarning ish bilan taminlanishi va sog’lom va xafsiz ish o’rinlarini yaratilishini oladi.

Atrof muhit muhofazasi.

Asrash noyob tabiiy resurslarni saqlashdir.Bu ko’p kompaniyalarning maqsadi.Masalan, yog’och kompaniyalari qaysikim daraxtlarni istemol qiladiganlarda qayta o’rmonlashtirish loyihalari bor. Bazi tabiiy resurslarni o’rnini to’ldirib bo’lmaydi.Qayta yangilab bo’lmaydigan resurslar shundayki, ularni ishlatib bo’lgandan so’ng qayta o’rnini to’dirib bo’maydi. Misol gaz, neft, va minerallar mis va temir redasidir. Ifloslanish inson harakatlari mahsulida sodir bo’ladi. Bazi ishlab chiqarish usullari ko’llarning daryolarning va havoning ifloslanishiga sabab bo’ladi. Ijtimoiy masuliyatli ish ifloslanishga sabab bo’ladigan harakatlarni o’zgartirishga va vaziyatni rivojlantirishga harakat qiladi. Masalan injinerlar ifloslanishni kamaytiradigan yangi asboblarni loyihalashtiradilar.

$Описание: E:\Rasm BBA\ккк.jpg$

Ish joylaridagi farqlar.

Biznes ayollarga etnik guruhlarga jismoniy kamchilikli odamlar va qariyalarga nisbatan sezuvchan Beznesning ishchi kuchlari jamoviy guruhlarda o’zini nomoyon qilish kerak .Bu guruh azolari bilim olish imkoniyati va shug’ullanish ish bilan taminlanish o’z korerasi rivojlantirish jihadan teng bo’lish kerak.Bugungi kunda beznesni oldida turgan eng kata muommolardan har xil jamoda madaniyatli kishilarni boshqarishdan iborat.Keyengi muommo ayollarni pensiyaga chiqarishdagi to’siqlar misol uchun ish beruvchilar ayollarni muayyan mehnatga jismoniy jihatdan to’g’ri kelmasligini isbotlay olgan holdan tashqaridan har qanday holatda ariza bergan ayolga ish berishga majbur.

SHuningdek ish beruvchi jismoniy nuqsonlarni joy bilan taminlashi majburiyatni olgan .Amerkalik imkoniyati cheklanganlar akti va boshqa federal va mahalliy qonuniy hujjatlar imkoniyati cheklangan shaxslarni joy bilan taminlashda kata ro’l o’ynaydi.Inshootlarda nogironlar aravachasi uchun yetarli imkoniyat bo’lishi shart eshitish va kurish qobiliyati cheklanganlar ish bilan taminlanishi shart boshqa qonunlar ham qari ishchilar haqida xatto fikrlarga qarshi qaratilgan ish beruvchilarni ishga olish qororlarida qaysiki ishga yollash darajani oshirishda va ishdan bo’shayotganda yoshni inobatga olishlarini taqiqlaydi.Bu qonun 40 va undan yuqori yoshlilarni himoya qiladi.

mehnat hafsizligi

Ish joyini havfsiz bo’lishi har bir ishga kiruvchilar uchun ular hayotlari uchun havf tug’diradigan xalokatlar ehtimolidan xoli bo’lgan zavod va ofislarda ishlashi kerak.Havfsizlik qoidaga ishonch hosil qilish qilish uchun ko’p ish beruvchilar ishchilarni himoya qilish uchun ko’plab dasturlarni amaliyotga tatbiq qilishgan. Fediral va mahalliy hukumat ish joyi hafsizligi to’grisida qonun qabul qilgan.Hafsizlik standartlari ,,Mehnat xavfsizligi va soliqni saqlash ‘’ mamuriyati kabi agentlik tamonidan tartibga solinadi va nazorat qilinadi.

Ishchi sogligi

Sog’lom ish ko’chi samarali hisoblanadi.Fizik sog’lom bolgan ishchilar qimmatli mulk.Bugungi kundagi bisneslar bir qancha ishlarni olib boradi ishchi kuchini sog’ligiga bu programalarni orasida chekishni tashash dieta qilish haqida takliflar bor. Sizni yaxshi ko’rinishiz himoyaga muhtoj xuddi ishchilanikiday.ishchining sog’ligiga bogliq moddalar mehnat samadosligi va siyisat qolanmalariga bogliq. Bu moddalar ish shartlari hisoblanadi qaysiki ishchining mehnat davomidagi sog’ligi va xafsizligiga tegishlidir. Ko’pgina kompaniyalar programalarni taklif qiladi soglom ishchini rag’batlantirishga. Seminarda narmalni ovqatlanish, to’gri mashq qilish va shunga oxsghaganla misol keltirildi.

IJTIMOIY MASULYAT BAHOLASH

Ijtimoiy masulyat holatlari mulohazaga sabab boladi.

Bu ijtimoiy masulyat faoliyatlari quyidagilarni oz ichiga oladi.

Kengaytirilgan adolat jamiyatdagi guruhlar uchun

Kompaniya imijini yaxshilash

Hukimat holatlari uchun muhtojlikni kamaytirish

Dunyo boylab jamoadagi hayotni yaxshilash

XARAJATLAR

Bisnesda ijtimoiy holatlarni olishda narxlar ham ishtirok etadi. Pul ifloslantirmaslikka xafsiz jihozlarga va turli xil ishchi kuchini yaxshilovchi narsalarga kompaniyalar tomonidan ishlatilishi shart.

Bisnesda foyda ochiq qolish uchun qilinishini kerak. Agar bisnesda foyda qilmasa u yopiladi va ishini yoqatadi. Ijtimoiy dasturlar mos levelada bolishi kerak xuddi bisnesda yaxshi foyda qilishday.

BIZNES ETIKALARI

Jamoaviy masuliyatli biznes band qiladi, odobli biznes mashqlarini. Etika bu, odob axloq qoidalari yoki boshqarish qoidalari.Biznes etikalari esa bu shunday qoidalarki qanday bizneslar va ularning xizmatchilarining xulq atvoriga bog’liq.Odobli xulq-atvor mana shu qoidalarga kelishib ish tutishdan iborat bo’ladi. Odobsiz xulq-atvorlar buzadi mana shu qoidalarni.Biznesda mana shu etika orqali bilinadiki, xizmatchining xulq atvori va bu kod hisoblanadi.

ETIKANING KODI

Etikaning bu kodi xizmatchilar va a’zolarning tashkillashtirilgan harakatlarida rahbarlik qilish uchun o’rnatiladi. Etikaning kodi address nomlari bo’lishi mumkin masalan biznes malumotining ishonchliligi.

4-1 chi qismda ko’rishimiz mumkin rivojlanayotgan etika kodlarini.Birinchilikda barpo qilingan etika qoidalari xizmatchilarni kompaniya ichida boshqarib bilishi kerak.

Kod unutilmaydigan tarzda muddatlarda va so’zli bo’lishi kerak. Etika kodlar hattoki shunaqa tanlangan bo’lishi kerakki biznesda qarorlar qabul qilishda ham muammoli vaziyatga sabab bo’lmasligi kerak.Pastda odobiy muammoli vaziyatlar haqida bir nechta misollar ko’ramiz:

-- Mamlakatda foydali bozorni kengaytirish uchun kompaniyaga qaysiki biznes qilayotgan, kerak bo’ladimi hukumatga qimmatli sovg’alar berishi ?

-- Kompaniya davom ettirishi kerakmi ishlab chiqarishni, uning mashhur mahsulotidan kichikroq defekt chiqsa ham ishlab chiqilganidan keyin ham ?

ODOBLI XULQ MALUMOTLARI:

Biznesda odobli xulq bu boshqarishning eng yuqori nuqtasi hisoblanadi.Biznesda ijro etuvchilar ko’rsatadi kuchli odobli xarakterlarni va o’rnatilgan normalar asosida odobli biznes qarorlarni o’rnatadi.

Kompaniyalar xabardor bo’ladilar o’zlarining xizmatchilarining odobli xulqi haqida,yoki o’rnatadilar o’qitish uslublarini odobli xulq yaratish uchun. Bu uslublar loyihalashtiriladi rahbatlantirish uchun xizmatchilarning saxiyligini hamda halolligi kabi hislatlar uchun.Bunday uslublar o’zgartiriladi agarda xizmatchilar shaxsiy mavzu yuzasidan saxsiy qo’ng’iroqlar qilishganda. Xizmatchilarga yana o’rgatiladi ish vaqtida qanaqa odobli qarorlar qilinishi haqida.

Aytib o’tilayotagan biznes vaziyatlari odob haqida quyida tanishish mumkin:

1. Jarayon qonuniymi ?

2. Jarayon kompaniya normalariga yoki mukammallikni buzmaydimi?

3. Kim va qanday bu jarayonga tasir qilishi mumkin ?

Odob axloq kodlarini yozish uchun malumotlar:

1. Kodni maqsadini aniqlash.

2. Tayyorlanishi tashkilotdagi kerakli va qiymatli kodni.

3. Kompaniyadagi barcha darajadagi xizmatchilarning kodni yozishdan iboratligi.

4. Tashkilotdagi barcha a’zolarning sodiq qolishi uslublar va qoidalarga.

5. Kod bo’ysunishi uchun malumotning kiritilishi.

6. Aniqlanishi kodning qanday davom ettirilishi va qayerda ko’rsatilishi haqida.

7. Aniqlanishi kodning qanday va qachon qayta tekshirilishi haqida.

Umr rejasi

Sizda o`z shaxsiy etika qoidalaringiz bormi? Hattoki siz bu haqida hech qachon o`ylab ko`rmagan bo`lsangiz ham, sizni hayotingizni boshqaradigan qonuniyatlar mavjud. Shaxsiy etikangiz haqida vaqt sarlang va uni yozib boring! Sizning etikangiz oldingizga qo`ygan maqsadlaringizga qanday ta’sir etishini tushuntiring.

Umumiy etik qaror qabul qilish qarashlar ziddiyatligini o`z ichiga oladi.Bu kompaniya yoki shaxs noqonuniy foyda olganda o`z aksini topadi. Masalan, bu qarashlar ziddiyati bo`ladi, qachonki odam faqat boshqaruv a’zosi egalik qiladigan yoki boshqaradigan biznes tovarlarini sotish uchun bosim beradigan kompaniya boshqaruviga xizmat qilsa. Bunga qoshimcha qilib, kasb madaniyati, ko`plab ishchilar, hisobchilar va injenerlar kabilar, professional birlashma asos solgan kasb madaniyatiga bo`y sunishlari zarur.

Jamoada ishlash

Har kuni minglab odamlar jamoaviy biznes harakatlarida ishlashga qaror qilishadi va yozma arizalar topshirishadi.Jamoada ishlash qobilyati juda ko’plab ish beruvchilar tomonidan juda muhim qobilyat deb hisoblaniladi.Odamlarning jamoada ishlash qobilyati ularning yolg’iz ishlash salohiyatlaridan muhimroq.Qachonki sinfda yoki ishda guruh bilan ishlayotganda quyidagilarni hisobga oling:

· Loyihaning dastlabki bosqichlarida mayda kelishmovchiliklarga tayyor turing.Fikrlardagi farqlar yuzaga chiqadi.Boshqalarning shahsiyati,hulq-atvori va harakatlariga tayyor bo’ling.

· Loyihaning maqsadlariga,qoldirilgan majlislarga,joylashish o’rinlaga,ziddiyatli qarorlarga rozi bo’ling.

· Boshqaruvchilik qobilyati va boshqa rollarni aniq namoyon qiling.Ba’zi jamoa a’zolari eslatmalar tutishadi va kerakli malumotlarni olib yurishadi.Boshqalar esa taqdimotlar uchun izlanishlar olib borishadi va tasvirli malumotlar kiritishadi.

· Qaror qabul qilish usullarini nazorat qiling.Odatda bu ishlar xar xil muammolar va qarama-qarshi fikrlarning uzoq muhokamasidan keyin bo’ladigan kelishuvlarga asoslanib bajariladi.

· Faqat maqsadlaringiz tomon intiling.Xar hil kamchiliklar tufayli kelib chiquvchi chalg’ishlar va qarama qarshiliklarni oldini oling.”Biz,bizni,bizniki” so’zlarini ishlatish orqali jamoaviy muhitni ushlab turing.”Men,meni,meniki” kabi so’zlarni ishlatishdan qoching.

· Boshqalarga samimiy munosabatda bo’ling.Turli xil fikrlarni,shahsiy qarashlarni va qaror qabul qilish usullarini hurmat qiling.

Jamoada ishlash siz umringiz davomida duch keladigan jarayon.Bu ko’nikmalar zavqli va samarali bo’ladi.Yaxshi jamoaning a’zolari jamoaning ishi uchun ma’suliyatni olishadi va uning yutuqlaridan faxrlanishadi.Ba’zi loyihalar qiyin va zerikarli bo’ladi.Bunday vaqtda ijobiy qarashni ushlab turish juda muhim.Ba’zi bir juda samarali tajribalar dunyoqarashlardagi to’qnashuvlardan yuzaga keladi.

Tanqidiy fikrlang.

1.Jamoada ishlash haqida qanday fikrdasiz? Jamoada ishlashning qandaydir siz yoqtirmagan jihatlari bormi?Ularni tasvirlang.

2.Jamoada ishlashda yuzaga keladigan muammoni tasvirlang.Bu muammoni qanday xal qilish mumkinligini tushuntiring.

4.2.Davlatning himoyaviy harakatlari.

Maqsadi:

1. Davlatning darajasi va rolini ifodalang.

2. Biznesning huquqiy sistemasini tushuntiring.

3. Intellektual mulk turlarini ifodalang.

Real hayotdan misol.

Brenda Hiam ishiga boradigan yo’li yomonlashayotganidan xabar topdi. U bu yomon bo’lishini va nazorat yuqolishini o’yladi. Brenda xavfli yo’lni xabar qilish uchun davlat agentligi bilan bog’lanishini hohladi. U uning qo’shnisi Kevindan yo’lga javobgar department ni bilish-bilmasligini so’radi. Kevin yo’l departamentiga bo’glanishimiz va savollarni so’rashimiz kerak deb javob berdi. Bu ofisda bu yerdagi yo’llar ma’lumotlari bo’ladi dedi. Brendi qo’ng’iroq qilaylik va ular yordam beraolmasa biz komissarni chaqiramiz dedi.

Jamiyatda davlatning o’rni

Barcha iqtisodiy sohalarda davlatning o’z o’rni bor. Siz faqatgina davlat tomonidan tashkil qilingan harakatlarda fuqaro va saylovchi sifatida ta’sirga egasiz. Tadbirkorlik sohasida davlatning roli boshqa iqtisodiy faoliyatga ko’ra kamroq.Lekin bu qatnashish ham muhim qismidir.Iqtisodda davlatning roli o’zgarib turadi.

Davlatning roli

Jamiyatdagi o’zgarishlar ta’sirida davlat ham o’zgarib turadi.

Asosan davlat quyidagilarga bog’liq bo’ladi:

- Jamiyat a’zolariga xizmat ko’rsatilishini ta’minlash;

- Fuqarolarni, iste’molchilarni, biznesmenlarni va ishchilarni himoyalash;

- Maishiy xizmatlarni qonun bilan tartibga solish va raqobatni kuchaytirish;

- Biznesmenlarning mablag’ va ma’lumotlarini himoyalash;

- Tovar va xizmatlar sotib olish;

- Ishchilarni ish bilan ta’minlash;

- Daromadni ko’paytirish;

Bularning har biri iqtisodda iqtisodiy o’sish, iste’molchi huquqi, biznesni kengaytirishda o’z ta’siriga ega.

Shartnomabelgilash

Shartnomalarhukumathimoyasiningbirigamisolbo’laoladi.Shartnoma- butovarvaxizmatlarnibirorqiymatgaegabo’lgannarsa, odatdapulgaalmashishgarozilik. Shartnomayozmayokiog’zakibo’lishimumkin.Ubiznessbilanshug’ullanishningasosiyqismihisoblanadi.Muayyanelementlarshartnomaniamalgaoshirishuchunshartnomatarkibigakiritilganbo’lishikerak.

Patentlar

Shaxslar yoki kompaniyalar yangi mahsulot yaratganda patent olishi mumkin. Patent yaratuvchiga 20 yil davomida predmetni yaratish, foydalanish, sotish uchun birdan-bir huquqni beradi. Teledasturlar yozishda yangi uslublarni yaratadigan kompaniyalar bu jarayon uchun patent olishlari mumkin. Bu jarayonda foydalanilayotgan audio (video) yozuvlarni sotishda yoki yaratishda boshqa kompaniyalarga to’sqinlik qiladi.

Mualliflik huquqlari

Mualliflik huquqi yozuvchilar, kompozitorlar va rassomlarning ijodiy ishlarini himoya qiladi. Mualliflik huquqi himoyasi huquqni olgan shaxsning hayotining oxirigacha davom etadi.U shaxsning o’limidan keyin 70 yilgacha ham uzaytiriladi.Mualliflik huquqi axborotlari ko’p kitoblarning old qismida ko’rsatiladi. Mualliflik huquqi © belgisi bilan aniqlanadi.

Savdo belgilari

Savdo belgisi maxsus kompaniya yoki mahsulotlarga bog’langan so’z, harf yoki belgidir. Firmalar hukumat orqali kompaniya nomlari, jamoa belgilari va yorliq dizaynlarini ro’yhatdan o’tkazadi. Savdo belgisi juda qimmatbaho bo’la oladi. Ko’p dunyo bo’ylab mashhur firmalar logo nomli belgi bilan ko’rsatiladi. Siz tez-tez ko’radiganlogo larni o’ylab ko’ringchi?

Vitnamda biznes yuritish

Bir qarasangiz sokin qishloqlarda hayvonlar aravalarni tortib yurganini ko’rasiz. Bir qarasangiz 10 ta Viytnam oilasidan 7 tasi foydalanadigan, ularning asosiy transport vositasi bo’lgan mototsikllar bilan tirband ko’chalarni ko’rasiz.

Viytnam an’anaviy ishlab chiqarish usullari va zamonaviy biznes faoliyatlari aralashgan, qarama – qarshiliklar mamlakatidir. Millat uzoq o’n yillik kapitalizmni rivojlantirish davridan buyon rivojlanmoqda. Hattoki Viytnam xalqi yangi zamonaviy bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida ham an’analarini va oilaviy qarindoshliklarini judayam e’zozlashgan. Bir nechta avlodlar bir xil uylarda birga yashashgan. Yosh bolalar oilaning Yoshi kata a’zolarini hattoki aka,opalarini ham judayam hurmat qilishgan. Viytnamning biznes holati bir guruhdan ko’proq kapitalistik biznesga o’tish kabi tez rivojlangan. Viytnam qoidalarini va boshqaruvni birlashtirishga harakat qilgan buni esa WTO va AQSh qo’ma shtatlari – BTA bajargan. Bu esa o’z navbatida hukumatni kuchaytirgan ya’ni savdo-sotiq qonunlari kuchaytirilgan muammolar kamaygan.

Viytnamda biznes uchrashuv boshlanish arafasida biznes kartalari paydo bo’lgan. Kartalar namoyish qilinishi va 2ta qo’lda ham qabul qilinishi kerak bo’lgan. Agar sizning kartangiz 2ta Ingliz va Viytnam tilida bo’lsa bu Viytnamliklarda hurmat belgisi hisoblangan. Yoshingiz Viytnamliklardan katta yoki kichikligi qaralgan bu esa aniq manzilni topishga yordam beradi.

Biznes taomi choy va biroz g’ayrioddiy ovqatdan iborat. Siz yana ko’rshapalak go’shti,grill,it yoki ilon go’shtidan va yana boshqa ko’plab dengiz mahsulotlaridan iste’mol qilishingiz mumkin. Sizga taklif etilgan barcha taomlardan ta’tib ko’rsangiz rohatlanasiz.Suhbatlashib biznes muzokaralar olib borishingiz mumkin.Kun tartibizdagi rejalarni tez bajarishdan ehtiyot bo’ling chunki bu hurmatsizlik hisoblanadi.Sekin ovozda imo ishoralardan foydalaning.Uy egasiga oyoq kiyimiz tagini ko’rsatmang.

Diqqat bilan o’ylang

Viytnamning biznes faoliyatiga qanday madaniy omillar ta’sir ko’rsatadi.

Viytnamdagi biznes faoliyati boshqa davlatlardan nimasi bilan farq qiladi.

Viytnam iqtisodiyoti va biznes faoliyati haqida qo’shimcha ma’lumotlarni kutubxonalardan va Internetdan qidirsangiz bo’ladi.

5-mavzu. Biznesda boshqaruv funksiyalari

Reja

5.1.Boshqaruvning obyekti va subyektlari

5.2. Boshqaruvning maqsadi va vazifalari

5.3. Boshqaruvning funksiyalari

5.4. Boshqaruvning tamoyillari

1. Boshqaruvning obyekti va subyektlari

Boshqaruv obyekti xaqida so`z yuritganda, eng avvalo, obyekt suzining lug`aviy manosiga etibor berish kerak bo‘ladi. Shu manoda obyekt – bu:

- umumiy maqsadlarga erishish uchun faolyati ongli ravishda muvofiqlashtiriladigan tashkilot insonlar guruhi;

- bizdan tashqarida va bizning ongimizga bog`liq bo‘lmagan holda mavjud bo‘lgan borliq;

- voqelik, moddiy dunyo, mavjudot;

- kishi faoliyati, diqqat-etibori qaratilgan hodisa, narsa, shaxs;

- xo‘jalik yoki mudofaa ahamiyatiga ega bo‘lgan korxona, qurilish, ayrim uchastka va h.k.

Demak, obyekt tushunchasi mikro voqelikdan (kishi va uning faoliyatidan) tortib to makro voqelik (moddiy dunyo, jamiyat) darajasigacha bo‘lgan ma’noni o‘z ichiga oladi. Masalan, haydovchi o`z mashinasini boshqara ololmaganligi sababli, u yo‘ldan chiqib ketgani. Bu yerda boshqaruv obyekti bo‘lib mashina hisoblanadi. Yoki kishi o‘zini juda yaxshi boshqara oladi. Bu yerda boshqaruv obyekti bo‘lib kishi, shaxs hisoblanadi. Futbol komandasi yoki shahar transporti harakatini boshqarish, tuman, viloyat, mamlakatni boshqarish va h.k. menejmentning yoki boshqarishning obyektlaridir. Boshqarish ishini bajaruvchi idoralar va ularning rahbarlari menejmentning subyekti, yani boshqaruv organlarni yoki menejerlar – boshqaruvchilar bulib xisoblanadi. Shu nuqtai nazardan, obyekt va subyektlarni quyidagicha tavsiflash mumkin:

Boshqaruvning obyekti va subyekti

Boshqaruv
№	Obyekti (boshqaruvchi hodisa obyekti)	Subyekti (boshqaruvchi organi, rahbarlik)
1.Makrodarajada
1	Mamlakat (respublika)	-qonun chiqaruvchi hokimiyat (Oliy majlis) -ijro etuvchi hokimiyat (Vazirlar mahkamasi) -Sud hokimiyati
2	Viloyat	-QQR Joqarg`i kengashi va viloyat deputatlari -QQR Vazirlar kengashi, viloyatlar hokimiyatlari -QQR Oliy sudi, viloyatlar sudlari
3	Tuman	-Tuman (shahar) xalq duputatlari -Tuman (shahar)lar xokimliklari -Tuman (shahar) sudlari

2.Megodarajada

Konseri (ko`p tarmoqli

koporatsiya)

Sektor (Tarmoq)

-Qo`mitalar va ularning raislari

-Vazirliklar va vazirlar

3.Mikrodarajada

Korxona (firma) korporatsiya

Xodimlar

Ishlab chiqarish

Samaradorlik

O`z-o`zini boshqarish

-Jamoa kengashi va raislar .prizident

-Korxona (firma) rahbarlari, bo`lim boshliqlari

-Fuqorolar yig`ini, rais (oqsoqollar)lar

Shunday qilib, har qanday hodisa yoki jarayon negizi boshqariladigan obyekt va boshqaruvchi subyekt tizimlaridan tashkil topadi.[3].

2. Boshqaruvning maqsadi va vazifalari

Maqsad - bu muddao, murod, ya’ni u yoki bu niyatga erishmoq uchun ko‘zda tutilgan mushtarak orzu. Aynan, shu maqsad kishi faoliyatini, o‘z orzularini ushalishiga yo‘naltiradi. Biz dastlab o‘zimizning oldimizda turgan maqsadimizni aniqlab olamiz, so‘ngra esa shu maqsadimiz:

• bo‘lajak harakatlarimizni oldindan aniqlab beradi;

• faoliyatimizning ustuvor yo‘nalishini belgilaydi;

• faoliyatimizni aniq soha, ishga yo‘naltiradi;

• u yoki bu faoliyatimizning zarurlik darajasini belgilab beradi;

• pirovard natijamizning baholash me’yorini belgilaydi va h.k.

Boshqaruvning bosh maqsadi-faoliyat jarayonini oqilona tashkil etish,kadrlar salohiyatidan samarali foydalanish , yangi texnologiyalarni qo`llash yo`li bilan tashkilotning foydaliligi va daromadliligini taminlash.

Boshqaruv maqsadi - aynan, shu maqsad kishi faoliyatini, o‘z orzularini ushalishiga yo‘naltiradi. Biz dastlab o‘zimizning oldimizda turgan maqsadimizni aniqlab olamiz, so‘ngra esa shu maqsadimiz:

· bo‘lajak harakatlarimizni oldindan aniqlab beradi;

· faoliyatimizning ustuvor yo‘nalishini belgilaydi;

· faoliyatimizni aniq soha, ishga yo‘naltiradi;

· u yoki bu faoliyatimizning zarurlik darajasini belgilab beradi;

· pirovard natijamizning baholash me’yorini belgilaydi va h.k.

Maqsadning ilmiy asoslanganligi va to‘g‘ri belgilanganligi boshqarish uchun o‘ta zarur. Chunki aynan shu maqsadga binoan:

· boshqarish funksiyalari;

· boshqarish usullari;

· boshqarishning tuzilmaviy tarkibi;

· lavozimlarni belgilash va kadrlarni tanlash kabi muhim masalalar yechiladi.

Boshqaruv maqsadi quyidagi talablarga javob berishi lozim.

Boshqaruv maqsadiga qo‘yiladigan asosiy talablar

Maqsad bir ma’noli va aniq bo‘lishi kerak.	· Agar siz qayoqqa borishni bilmasangiz, u holda biror yo‘lni tanlashga ham hojat qolmaydi.
Maqsad real va bajarilishi mumkin bo‘lishi kerak.	· Qaysi tomonga suzishni aniq maqsad qilib olmagan elkanli qayiqqa xech qanday shamol ham xamrox bo‘la olmaydi.
Maqsad miqdoran o‘lchovga ega bo‘lishi kerak.	· Maqsad - bu navbatdagi bosqichda “jang”, bilan zabt qilinadigan bamisoli cho‘qqidir. Buni zinxor unutmaslik darkor. Shu “jang”da g‘olib chiqish uchun bajarilishi mumkin bo‘lgan real maqsadni o‘z oldimizga qo‘yishimiz kerak. Undan ortiqcha xam, kam ham emas, vassalom.
Maqsad barcha bajaruvchilarga tushunarli bo‘lmog‘i darkor.	· Miqdoran o‘lchovga, meyorga ega bo‘lmagan maqsad - bu sarob. Bu talabga rioya qilmaslik rejalashtirilgan maqsadning oldindan bajarilmasligiga zamin tayyorlash demakdir.
Maqsad bo‘limlar va mas’ullar bo‘yicha detallash-tirilgan bo‘lishi kerak.	· Maqsad, uni boshqarish tamoyillari, piro-vard natija barchasi tushunarli va yozma ravishda ularga sodda tilda etkazilishi kerak.
Maqsad ko‘p qirrali bo‘lishi kerak.	· Maqsad xar bir faoliyat turi, xar bir mas’ul shaxs bo‘yicha mayda-chuydasigacha batafsil taqsimlab chiqilgan bo‘lishi lozi Shundagina bu maqsadning ijro qilinish darajasini aniq nazorat qilish mumkin.

Uzluksiz maqsadlar deganda har kuni qabul qilinadigan va amalga oshiriladigan odatiy maqsadlar tushuniladi. Masalan, mehnat unumdorligini o‘stirish, intizomni mustahkamlash, mahsulot tannarxini pasaytirish, mahsulot sifatini oshirish kabilar muntazam, kunda talab qilinadigan maqsadlardir. Fursatli maqsadlar deganda biror bir muammoni hal etish zaruriyati tug‘ilgan hollarda paydo bo‘ladigan maqsadlar tushuniladi. Masalan, korxonani qayta uskunalash, jihozlarni yangilash, ishlab chiqarishning ixtisoslashuvini o‘zgartirish goho ishlab chiqarishning iqtisodiy zaruriyatiga qarab paydo bo‘ladi. Boshqarish jarayonida bir martalik maqsadlarga ham zaruriyat tug‘ilishi mumkin. Bunday maqsadlar, odatda, korxona uchun kutilmagan, favqulodda vujudga kelgan muammoni echish uchun o‘rtaga qo‘yiladi. Bu maqsad, masalan, tabiiy ofat yuz bergan holda shu ofatni bartaraf qilish uchun zaruriy mablag‘ni ajratish ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Boshqarishga maqsadli yondoshuv namoyondalari barcha maqsadlarni quyidagi to‘rtta guruhga bo‘lishadi:

• oddiy qotib qolgan an’anaviy maqsadlar;

• muammoli maqsadlar;

• innovatsion maqsadlar;

• xodimlar malakasini, mahoratini oshirish bo‘yicha maqsadlar;

Birinchi guruhdagi maqsadlar har kun qabul qilinadigan va amalga oshiriladigan odatiy maqsadlar bo‘lib, ularning bajarilishini ta’minlash tegishli bo‘g‘indagi rahbarning bevosita burchiga kiradi. Masalan, marketing bo‘limining boshlig‘i oldida quyidagi maqsad qo‘yilgan bo‘lishi mumkin: “Oyning oxirigacha joriy yilning so‘nggi kvartalida sotilgan tovarlarning tahlilini qilish va tegishli xulosalar yasash”. Bu an’anaviy maqsaddir.

Ikkinchi guruhdagi maqsadlar odatiy maqsadlardan farq qiladi. Bu maqsadlar korxonaga va ayrim xodimga qiyinchiliklar tug‘diradi. Masalan, mahsulotga bo‘lgan talabning to‘satdan keskin pasayishi va sotish hajmining kamayishi, tabiiy ravishda korxonaning oladigan foydasiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shunday bir sharoitda korxona rahbari oldida vaziyatni o‘zgartirish, sotish hajmini, aytaylik, ikki oy ichida keskin ko‘paytirishdek murakkab masala turadi. Bu maqsad muammoli maqsaddir. Chunki sotish hajmini qisqa muddat (2 oy) ichida keskin ko‘paytirish:

• mahsulotga bo‘lgan talabning keskin pasayshi sabablarini aniqlashni;

• ko‘p omilli korrelyatsion - regression tahlilni amalga oshirishni;

• eng maqbul qarorlar qabul qilishni taqoza etadi. Bunga bosh qotirish, aqlni ishlatish kerak bo‘ladi.

Innovatsion maqsadlar – bu yangi mahsulotni ishlab chiqarish, yangi texnologiyani joriy qilish bo‘ycha qo‘yiladigan maqsadlardir. Masalan, tadqiqot bo‘limi xodimlarining maqsadi quyidagicha bo‘lishi mumkin: “1 iyulgacha eksport uchun mo‘ljallangan uch turdagi yangi mahsulotni sanovdan o‘tkazishni ta’minlash”. Maqsad qanchalik murakkab bo‘lsa, shunchalik u boshqaruvchi uchun muammoli yoki innovatsion bo‘lishi mumkin. Biroq, bir maqsadning o‘zi birov uchun oddiy, boshqa uchun muammoli, xatto innovatsion bo‘lishi mumkin. Birinchi holda rahbar o‘sha maqsadni echish usullarini mukammal biladi, ya’ni buning uchun uning bilimi, mahorati etarli bo‘lib, uni hech qanday qiynalmay echadi. Boshqa rahbar esa u maqsadni o‘zi uchun murakkab va muammoli tariqada qabul qiladi. Masalan, marketing bo‘limi xodimi uchun “kvartalda sotiladigan tovarlar tahlilini qilish” oddiy bir ish bo‘lsa, sotish bo‘limidagi xodim uchun bu ish muammo bo‘ladi.

To‘rtinchi guruh maqsadlar - bu korxona xodimlari malakasini oshirish sohasidagi maqsadlar bo‘lib, ular uzoq muddatli (strategik) reja asosida muntazam ravishda amalga oshirilib boriladi. Masalan, “3-5 yil ichida korxona xodimlarning 20 foizini malakasini oshirish”. Korxona umumiy maqsadining samaradorligi yakka, ya’ni har bir hodim maqsadining qanchalik to‘g‘ri aniqlanganligi va naqadar samarali ado etilganligiga bog‘liq bo‘ladi. Shu sababli har bir xodim oldiga qo‘yladigan maqsadga nisbatan quyidagi talablar qo‘yiladi.

• Xodim maqsadi yuqori bo‘g‘indagi bo‘limlar maqsadiga bo‘ysinishi, unga mos bo‘lishi kerak. Obrazli qilib aytganda ayrim xodimlarning maqsadlari yuqori pog‘onadagi (xususiy, lokal, umumiy) maqsadlar qanoti (kaskadi) ostida bo‘lishi kerak

Maqsadlar kaskadi (pag`onalari)

Shundagina yakka maqsadlar korxona maqsadining samarali bo‘lishiga xizmat qiladi.

• xodim o‘z oldiga qo‘yadigan maqsadlarning soni 4 tadan 8 tagacha bo‘lishi, undan oshmasligi kerak. Agar ularning soni bundan oshsa, u holda xodim kutgan natijasini ololmaydi, oqibatda korxonaning umumiy maqsadiga putur etkazadi.

• yakka maqsadning ham pirovard natijasi va aniq muddati belgilangan bo‘lishi kerak. Aks holda u mavhumlikka yuz tutadi.

• rejalashtiriladigan maqsad qiyinchilik bilan erishiladigan, shu bilan birga, amalga oshirish mumkin bo‘lgan darajada bo‘lishi kerak. Umuman har bir kishi o‘z maqsadiga erishishning eng og‘ir va murakkab yo‘lini tanlashi kerak. Har doim ham o‘z maqsadining juda osonlik bilan hal bo‘lishiga umid bog‘lamasligi darkor. shundagina u har qanday kutilmagan muvaffaqiyatsizlikka tayyor bo‘ladi, darrovgina tushkunlikka tushmaydi. Ammo masalaning boshqa tomoni ham bor. Agar maqsad murakkab bo‘lib, uning ustiga-ustak bajarilishi gumon bo‘lsa, bunday hol ham boshqarishni ijobiy natijalarga erishishdan mahrum etadi.

• Har qanday maqsadning samaradorligi erishilgan natijaga to‘g‘ri baho berilishiga va uni rag‘batlantirish darajasiga bog‘liq. Agar erishilgan natijaga adolat yuzasidan baho berish va uni tegishli ravishda rag‘batlantirish odat tusiga kirgan bo‘lsa, u holda bu korxonada o‘rnatilgan boshqarish usuli ravnaq topib boraveradi.

Maqsad, xususan, umumiy (bosh) maqsad juda keng qamrovli va o‘ta murakkab kategoriyadir. Unga quyidagi sifatlar xos:

• tob’e bo‘lishlik;

• yoyib bo‘lishlik;

• o‘zaro munosabat (bog‘lanish)da bo‘lishlik;

Maqsadning tobeligi deganda maqsadni qo‘yish va uni amalga oshirishning mavjud shart-sharoitlarga bog‘liqligi, yoxud strategik maqsadning qator taktik maqsadlarga, istiqboldagi maqsadning esa o‘rta va qisqa muddatli maqsadlarga bog‘liqligi, bir maqsadning boshqa maqsadga bo‘ysinishi tushuniladi.

Maqsadning yoyib bo‘lishligi sifati deganda uning

•o‘z mohiyati bo‘yicha;

•amalga oshirish davri (vaqti) bo‘yicha;

•pog‘onalar bo‘yicha;

•bo‘g‘inlar va hokazalar bo‘yicha bir qator lokal va xususiy maqsadlarga yoyilishi tushuniladi.

Maqsadning o‘zaro munosabat (bog‘lanish)da bo‘lishlik sifati deganda uning muhimligi jihatdan ranjirlanishi, tartiblanishi tushuniladi. Maqsadning bu jihati barcha lokal, xususiy va yakka maqsadlarni ustuvorligi bo‘yicha tartiblash, shuningdek mazkur maqsadlarni amalga oshirish bo‘yicha aniq amaliy tadbirlarni ishlab chiqish imkonini beradi. Maqsadning muayyan ierarxiyaga ega ekanligi, ya’ni bir maqsadning boshqa bir maqsadga bo‘ysinishi (tob’e bo‘lishi), yuqori maqsadning quyi maqsadlarga ega bo‘lishi (yoyib bo‘lishligi), maqsadlarning bir-biri bilan o‘zaro munosabatda bo‘lishi ularni qandaydir bir tartibga solish zaruriyatini tug‘diradi. Bunday vazifani bajarish uchun menejment fanida “maqsadlar shajarasi” deb atalgan maxsus usul qo‘llaniladi.[3].

1. Boshqaruv funksiyalari

“Funksiya” - bu lotincha so‘z bo‘lib biror kimsa yoki narsaning ish, faoliyat doirasi, vazifasi degan ma’nolarni bildiradi.[7]

“Vazifa” - bu amalga oshirilishi, xal qilinishi lozim bo‘lgan masala, erishilishi lozim bo‘lgan, ko‘zda tutilgan maqsad. Yoki biror bir topshiriq, xizmat, yumush, xizmat lavozimi, mansab, amal.[8]

“Funksiya” tushunchasi “vazifa” tushunchasiga nisbatan tor ma’noga ega. Zero, funksiya faqat o‘z faoliyat doirasidagi vazifalarni o‘z ichiga oladi. Masalan, marketologning ishini bajarish korxona muxandisining funksiyasiga kirmaydi, chunki u shu bevosita marketolog faoliyati doirasidagi yumushdir. “Vazifa” esa o‘z faoliyat doirasidan tashqarida ham bo‘lishi mumkin. Boshqarish funksiyasi deganda u yoki bu obyektni boshqarishga oid aniq vazifalarni xal etishga qaratilgan bir turdagi ishlar majmuasi tushuniladi.

Demak, boshqaruv muayyan funksiyalar orqali amalga oshiriladi. Funksiyalarni aniqlash, ularning mohiyatini ochish va o‘rganish boshqaruv jarayonini to‘g‘ri tashkil qilishning muxim shartidir.

Menejment quyidagi funksiyalarni bajaradi:

1. Rejalashtirish

2. Tashkil qilish

3. Motivatsiya

4. Nazorat

Rejalashtirish - faoliyat maqsadlarini , buning uchun zarur bo`lgan resurslarnianiqlash , maqsadlarga erishish usullarini ishlab chiqish , tashkilotni kelajakdagi rivojlanishini prognoz qilish.

Tashkil qilish - tashkilot tuzilmasini shakllantirish , uni resurslar (moddiy, moliyaviy, mexnat) bilan taminlash.

Motivatsiya - xodimlarni faollashtirish, iqtisodiy va ma’naviy jixatdan rag`batlantirish hamda xodimlarning ijodiy salohiyatini rivojlantirish uchun sharoitlar yaratish yordamida tashkilot maqsadlariga erishishni ko`zlab samarali ishlashga ruxlantirish.

Nazorat - ish natijalarini miqdoriy va sifat jixatdan baxolash hamda xisobini olish, rejalarni , meyorlarni , qarorlarni korrektirovka qilish.

Menejment butun boshqaruv tizimining uzluksiz amal qilishi jarayonini ifodalaydi. U mehnat jarayonining barcha xususiyatlariga ega. Umuman menejment jarayonini texnologiya (qanday amalga oshiriladi), tashkil etish (kim va qanday tartibda) nuqtai nazaridan tavsiflash mumkin. Menejment jarayoni mazmunining uch jihatini ajratish mumkin: texnikaviy, ishlab chiqarish, iqtisodiy va ijtimoiy. Texnikaviy jihatdan - bu mahsulot ishlab chiqarish, metall yoki neft ajratib olishni boshqarish; ishlab chiqarishda - bu ishlab chiqarishni tashkil etish jarayoni, ya’ni bo‘linma, sex, korxonalar o‘zaro ta’sirini boshqarish, iqtisodiy jihatdan ishlab chiqarish, ish kuchi va butun iqtisodiy munosabatlar tizimiga rahbarlik qilish, ijtimoiy jihatdan - bu mehnat jamoasi ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish, insonni tarbiyalashdir. Menejment jarayoni texnologiyasi menejment xodimlari tomonidan bajariladigan operatsiya va amallardan iboratdir.Shunday qilib, menejment jarayoni rahbar va boshqaruv apparatining qo‘yilgan maqsadlarga erishish uchun kishilarning birgalikdagi faoliyatini muvofiqlashtirish boyicha maqsadli harakat qilishidir. Menejment faoliyatini amalga oshirish tartibiga ko‘ra uni quyidagi bosqichlarga bo‘lish mumkin: maqsad, vaziyat, muammo, qaror qabul qilish. Har bir ta’sir etishni amalga oshirishdan avval uning maqsadi aniqlanishi lozim, chunki boshqaruv m a’lum maqsadga erishish uchun amalga oshiriladi. Menejmentning keyingi bosqichi boshqaruv jarayonidagi vaziyatni tahlil etishdan iborat. U tizim ning holatini baholash, uni yaxshilash yo‘llarini izlash yoki undagi salbiy hislat- larni bartaraf qilish bilan bog'liq ishlarni tavsiflaydi. Muammo bosqichida tizimning hozirgi holatini uning rivojlantirish maqsadiga nisbatan qarama-qarshiliklarini aniqlash ko‘zda tutiladi. Qaror qabul qilish bosqichi rahbarning amalda tashkiliy faoliyatiga o‘tishini ifodalab, qaror qabul qilish bilan boshqariladigan tizimga ta’sir o‘tkazila boshlanadi. Menejment jarayonini, shuningdek, quyidagi davrlarga bo‘lish mumkin: maqsad qo‘yish, axborot faoliyati, tahliliy faoliyat, menejment tizimida tashkiliy-amaliy faoliyat va harakatlar variantlarini tanlash. Menejment operatsiyalari - rahbar va boshqaruv apparatining oddiy harakatlari bo‘lib, ularning tartibi va birikishi natijasida boshqaruv jarayoni tashkil topadi. Masalan, tahliliy faoliyat uchun korxonaning yillik va oylik hisobotlarini olish, ular bo‘yicha tadbirlar ishlab chiqish hamda ularni boshqaruv jarayoniga tatbiq qilish lozim.Boshqaruv jarayonini amalga oshirish vositalariga, eng avvalo, axborotni kiritish lozim. Menejment operatsiyalarining katta qismi axborot bilan ishlashdan iboratdir. Boshqaruv apparati ishida keng qo‘llaniladigan texnika vositalari ham shular jumlasiga kiradi. Bular axborot olish va qayta ishlash vositalari va an’anaviy orgtexnika vositalaridir.Menejment operatsiyasini amalga oshirish usullari - axborot-tahlil va tashkiliy faoliyatdir. Axborot-tahlil faoliyat axborot yig'ish, saqlash, tarqatish va qayta ishlash, tahlil, hisob, qarorlar variantlarini ishlashdan iborat. Tashkiliy faoliyatga - tushuntirish, ishontirish, rag'batlantirish va vazifalarni taqsimlash usullari, faoliyatni nazorat qilish, majburlash va h.k.lar kiradi. Menejment uchun faqat nimani qanday qilishni hal etish emas, balki tashkil etish, qiziqtirish, ishontirish, tushuntirish, nazorat qilish ham zarur. Ayni shu operatsiyalar yig'indisidan rahbarning tashkiliy faoliyati tashkil topadi.Menejment jarayonini tashkil etishda biznes-reja va ta’minot, moliyalashtirish va biznes-reja, narxni belgilash va kredit berish funksiyalarini bog'lashni ta’minlash, menejment tizimi ayrim unsurlarini (maqsad-usul, maqsad va kadrlar, qarorlar va usullar, usuliar va tarkib) muvofiqlashtirish, boshqaruv kadrlarini tayyorlash, fan-texnika yutuqlarini joriy etishni ta’minlash zarur.Korxonalarga erkinlik va mustaqillik berilishi bilan hal qilinishi lozim bo‘lgan menejment jarayonini tashkil etish bilan bog'liq muhim muammo rasman bir-biri bilan bog'liq bo‘lmagan boshqaruv tashkilot-lari o‘rtasidagi gorizontal aloqalarni amalga oshirish bo‘lib qoldi (masalan, korxona va mahsulot iste’molchilari, xom ashyo bilan ta’minlovchilar va korxona o‘rtasida va h.k.). Menejmentning jarayon sifatidagi mohiyati uning vazifalarida ifodalanadi. Menejment vazifalari deganda boshqaruv bo‘yicha ma’lum masalalarni hal etishga qaratilgan harakat yig'indisi tushuniladi. Menejment vazifalari, avvalo, boshqariluvchi obyektning o‘ziga xos xususiyatidan kelib chiqadi. Ishlab chiqarish tarkibiga mos ravishda quyidagilarni aks ettiruvchi vazifalar mavjud bo‘ladi:

- iqtisodiyotning tarmoq tarkibini;

- uning hududiy tarkibini;

- ishlab chiqarishning alohida unsurlarini.

Milliy xo‘jalikning tarmoq tarkibi menejment oldiga moddiy ishlab chiqarishni boshqarish va nomoddiy ishlab chiqarishni boshqarish kabi vazifa qo‘yadi. Birinchi soha tarkibida ishlab chiqarish va muomala sohalarini boshqarishni ajratadilar. Ishlab chiqarish sohasini boshqarishga sanoat va uning tarmoqlarini boshqarish, qurilishni, tansport, aloqani boshqarish vazifalari; muomala sohasini boshqarish vazifalariga - savdoni, m oliya, moddiy-texnikaviy ta’minot, madaniyat, ta’lim sohalarini boshqarishni qam-rab oladi.Ishlab chiqarishni boshqarish vazifalarining hududiy tarkibiga respublika, viloyat, shahar, tuman miqyosidagi menejment vazifalari kiradi. Ishlab chiqarishning boshlang'ich bo‘g'ini - korxonani boshqarish muhim vazifadir. Menejment vazifalari boshqaruv tashkilotlari, bajaruvchilar va boshqaruv apparati vazifalarini belgilab beradi.

Bjahqaruv jarayonini bajariladigan vazifalar bo‘yicha tahlil etish har bir vazifada ish hajmi, boshqaruvchi xodimlar sonini aniqlash, va nihoyat, boshqaruv apparati tarkibini loyihalash uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Boshqaruv tashkilotining asosiy va aniq vazifalari ajratiladi. Asosiy vazifalar har bir korxona va boshqaruvning barcha darajasi uchun xosdir. Ular jumlasiga quyidagilar kiradi:

a) marketing;

b) biznes-reja;

d) tartibga solish;

e) tashkil etish;

g) rag‘batlantirish;

g) nazorat va hisob;

h) undash;

i) rejalashtirish.

G‘arb menejmentining bugungi zamonaviy nazariyasi boshqarish funksiyalarini turkumlashda eng avvalo uning quyidagi asosiy (umumiy) funksiyalariga ustuvorlik berishadi:

· rejalashtirish;

· tashkil qilish;

· tartibga solish va muvofiqlashtirish;

· nazorat;

· rag‘batlantirish (motivlashtirish).

Boshqaruvfunksiyalarining mazmuni u yoki bu faoliyatni tashkil qilishdan kelib, chiqadi. Masalan, ishlab chiqarishni olaylik. Uning dastlabki bosqichida:

· loyihalash;

· konstruktorlik;

· rejalashtirish kabi ishlarni bajarish bilan bog‘liq funksiyalar paydo bo‘ladi.

Keyingi funksiyalar ishlab chiqarishni tayyorlash, ya’ni,

· maxsulot tayyorlash texnologiyasini ishlab chiqish;

· mexnat normalari, materillari sarfini belgilash;

· asbob-uskunalarni tayyorlash kabi ishlarni bajarish bilan bog‘liq funksiyalar paydo bo‘ladi.

Endi quyida boshqaruv funksiyalariga atroflicha to‘xtalamiz:

Rejalashtirish	· boshqarishning asosiy va dastlabki funksiyasidir. Har qanday boshqarish reja tuzishdan boshlanadi. Bu rejada: · boshqaruv maqsadlari va vazifalari, ularni realizatsiya qilish muddatlari belgilanadi; · vazifalarni amalga oshirish usullari ishlab chiqiladi; · xalq xo‘jaligi bo‘g‘inlarining o‘zaro aloqalari o‘rnatiladi; · Rejalashtirishning umumiylik xususiyati shundaki, bunda xar bir boshqaruv xodimi o‘zining shaxsiy ishini rejalashtiradi, o‘z ish joyining faoliyati ko‘rsatkichlarini ishlab chiqadi, rejalarni qanday bajarayotganini nazorat qilishni uyushtiradi.
Tashkil qilish	· Bu funksiya boshqaruv obyekti doirasida barcha boshqariluvchi va boshqaruvchi jarayonlarning uyushqoqligini ta’minlaydi. Shu nuqtai nazardan tashkil qilish ichki va tashqi shart-sharoitlarning o‘zgarib turishiga qarab amaldagi tizim tarkibini takomillashtirish yoki yangisini tuzish demak dir. Bu funksiya joriy va strategik rejalarning ijrosini ta’minlash bo ‘yicha birinchi qadamdir.
Muvofiqlash-tirish va tartibga solish	· Rejalashtirish boshqarishning strategiyasi xisoblansa, muvofiqlashtirish boshqarishning taktik ma salalarini xal qilib beradi. Bu funksiyaning asosiy vazifasi oqilona aloqalar o‘rnatish yo‘li bilan boshqariladigan tizimning turi qismlari o‘rtasida kelishib ish olib borishni ta’minlashdir. · Muvofiqlashtirish mablag‘larni tejash maqsadida bashqaruvdagi paralelizm va bir-birini takrorlashni bartaraf qilish imkonini beradi. Bundan tashqari, u turli tarmoqlar o‘rtasida resurslarni taqsimlash yo‘li bilan nisbat va mutanosiblikni, ishlab chiqarish bilan iste’mol o‘rtasidagi munosabatni o‘rnatadi. · Tartibga solish muvofiqlashtirishning davomi bo‘lib, u sodir bo‘lib turadigan og‘ishlarni bartaraf qilish yo‘li bilan ishlab chiqarish jarayonlarini amalga oshirishni maqsad qilib qo‘yadi. Uning yordami bilan vujudga kelishi extimol tutilgan og‘ishlarning oldi olinadi.
Nazorat	· Bu funksiyaning maqsadi “tutib olish”, “aybini ochish”, “ilintirish” emas, balki boshqaruv ob’ek tida sodir bo‘layotgan jarayonlarni xisobga olish, tekshirish, taxlil qilish va ma’lum tartibda shu obyekt faoliyatini o‘z vaqtida sozlab turishdir. Nazorat o‘rnatilgan me’yoriy hujjatlardan, reja lardan og‘ishlarni, ularning joyi, vaqti, sababi va xususiyatlarini aniqlash imkonini beradi. · Ta’sirchan nazoratni tashkil qilish xar bir rahbarning funktsional ishidir.

4. Boshqaruv tamoyillari

Qonun - bu davlat hokimiyati tomonidan qabul qilingan, xamma uchun majburiy bo‘lgan ijtimoiy xuquqiy norma va munosabatlarni belgilovchi rasmiy qoida. Masalan, Konstitutsiya £zbekistonning asosiy qonunidir. To‘qqiz yillik majburiy ta’lim xaqida qonun va x.k.

Qonun - bu bajarilishi shart, majburiy bo‘lgan, norma, qoida tusiga kirgan talab, topshiriq va shu kabilar, ya’ni jamiyatda, ijtimoiy guruh va shu kabilarda qabul qilingan odat tusiga kirgan qoida, rasm, odat.

Tamoyil - mayl, moyillik, tendentsiya.

“Prinsip” so‘zi lotin tilidan olingan bo‘lib, asos, dastlabki, ya’ni xatti-harakat yoki faoliyatning asosiy qoidasi, rahbar g‘oya ma’nolarini bildiradi. Printsiplarni menejment fani va amaliyotining poydevori deyish mumkin.

Qonun va tamoyillarda menejmentning obyekti va subyekti o‘rtasidagi obyektiv, muxim, takrorlanadigan, nisbiy, turg‘un, aniq muayyanlik va mohiyat bilan umumiy bog‘lanish va aloqadorlik o‘z ifodasini topadi. Bu umumiy bog‘lanish va aloqadorliklar ma’lum shart-sharoitlarda voqealar rivojining yo‘nalishi va xususiyatini belgilab beradi.

Bundan ko‘rinib turibdiki, menejmentning qonun-qoidalari va tamoyillari faqat xamma uchun majburiy bo‘lgan norma, qoida, rasm-rusum, moyilliklar orqali ta’riflanishi va ifodalanishi mumkin.

Boshqaruvning tamoyillari:

Demokratiya-lash tamoyili	· ommani boshqarishga keng ko‘lamda jalb qilishni, kengash va maslaxat bilan ishlarning bajarilishini talab qiladi.
Ierarxiya tamoyili	· boshqarishning pog‘onaligiga asolanadi. Bu tamoyil, bir tomonidan, markaziy, ikkinchi tomondan esa, viloyat shahar va tumanlar darajasidagi davlat hokimiyati hamda boshqaruv idoralarining vazifalarini aniq belgilanishini talab qiladi. Samarasiz
	boshqaruv bo‘g‘inlari qanchalik ko‘p bo‘lsa, shunchalik boshqaruv jarayoni chigallashadi.
Rejalashtirish tamoyili	· boshqarish bo‘g‘inlari o‘rtasidagi taraqqiyot nisbatlarini aniqlaydi, shartnomalarning bajarilishini tashkil qiladi va nazorat qiladi.
Yakkahokim-lik tamoyili	· boshqarish tayinlangan shaxs tomonidan bajarilib, unga boshqariladigan obyekt, uning mol-mulki, pul mablag‘lari ishonib toshiriladi. Yakka xokimlik boshqarishda jiddiy tartib va mexnat intizomini ta’minlaydi. Bunda “Ko‘plashib muxokama qilmoq kerag-u, lekin mas’uliyat yakka bir kishida bo‘lmog‘i kerak” degan printsip amal qiladi.
Ilmiylik tamoyili	· menejerlardan chuqur bilimni, o‘z soxasi bo‘yicha iqtisod, mantiq, ruxiyat, matematika, chet tili, texnologiya kabi fanlarni yaxshi bilishini talab qiladi. Shu bilan birga uning saviyali tashkilotchi, tashabbuskor g‘oyalarga boy, izlanuvchan, bozor kon’yunkturasini yaxshi biladigan, tavakkal qilishdan qo‘rqmaydigan mutaxassis bo‘lishini talab qiladi.
Qayta aloqalar tamoyili	· Topshiriqni berishda tushundinglarmi? deb so‘rash etarli emas. Bunday savolga javobgar shaxslardan tasdiqlovchi javobni, topshiriqni to‘g‘ri tushunganligini so‘rash kerak.
Javobgarlik tamoyili	· bu tamoyil, eng avvalo, boshqaruvchilarning javobgarligini nazarda tutadi. Bajaruvchanlik madaniyati past, mas’uliyatsiz rahbar korxona va xodimlarning sho‘ri. Menejer uchun xuquqiy javobgarlik o‘ta yuqori bo‘lishi kerak.

Shunday qilib, boshqarish tamoyili (prinsipi) deganda boshqaruv organlari va rahbarlari faoliyatining zaminini tashkil etuvchi asosiy qonun-qoidalar tushuniladi. Boshqarish tamoyillari-bu boshqaruv amaliyotida obyektiv qonunlardan ongli foydalanish shakllaridandir.

Boshqaruv tamoyillarining shakllanishi chuqur tarixiy ildizlarga ega. Xususan, Turkistonda bu tamoyillar Amir Temur xukmronligi davrida shakllana boshlagan. O‘zining ixcham, tezkor boshqarish devoniga ega bo‘lgan Markaziy Osiyodagi Turkistondek buyuk davlat

· ilmiylik;

· yakka xokimlik;

· ierarxiya;

· bilimdonlik;

· demokratiya kabi tamoyillar asosida boshqarilgan.

Xurosonlik yirik shayx va shayxuislom, Amir Temurning e’tiqod qo‘ygan, pirlaridan, tinchliksevar va raiyatparvar inson Zaynuddin Abubakir Toybodiy Temurga maktub yozib uning saltanat yumushlarida quyidagi “to‘rt ishni qo‘llashini aytgan, ya’ni:

1) Kengash;

2) Mashvaratu maslaxat;

3) Xushyorligu muloxazakorlik;

4) Extiyotkorlik.

Shunday ekan, saltanatni boshqarishda mashvaratu maslaxat va tadbir bilan ish yuritgin, toki oqibatda nadomat chekib, pushaymon bo‘lmagaysan. Yana shuni ham bilgilkim, saltanat ishlarining bir qismi sabru toqat bilan bo‘lgay, yana bir qismi esa bilib-bilmaslikka, ko‘rib ko‘rmaslikka solish bilan bitur. (Xullas) tadbirlardan ogox qilingandan keyin shuni aytish joizdirkim, qat’iylik, sabr, chidamlilik, xushyorlik, extiyotkorlik, va shijoat bilan barcha ishlar amalga oshirilgay. Vassalom”

Maktubni o‘qib Amir Temur o‘z Tuzuklarida: “U menga saltanat ishlarining to‘qqiz ulushi mashvarat, tadbir va kengash, qolgan bir ulush esa qilich bilan bajo keltirishni anglatdi...

Tajribamda ko‘rilgankim, ishbilarmon, mardlik va shijoat soxibi, azmi qat’iy, tadbirlar va xushyor bir kishi ming-minglab tadbirsiz, loqayd kishilardan yaxshidir. Chunki tajribali bir kishi ming kishiga ish buyuradi”-deb yozgan edi.

$Описание: E:\Rasm BBA\оооо.jpg$

6 Mavzu: Biznesni tashkillashtirish

Reja:

6.1 O’zbekiston iqtisodiyotida biznes o’rni va mohiyati

6.2 Biznes boshqarishning turlari

6.3 Biznesning tashkiliy tuzilmasi

O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A.Karimov asarlarida va Respublika Oliy majlisi sessiyalarida qabul qilingan qonunlarda O’zbekistonda kichik biznes va tadbirkorlikni moliyaviy jihatdan qo’llab-quvvatlash, ularga har tomonlama madadberish, ularning samarali ishlashi va rivojlanishi uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, ular yordamida mamlakat iste’mol bozorini yuqori sifatli tovarlar bilan to’ldirish masalalariga alohida e’tibor berilgan. O’zbekiston Respublikasining «Tadbirkorlik to’g’risida»gi qonunga asosan biznes va tadbirkorlikning faoliyat sohalari, huquqlari, majburiyatlari, ma’suliyatlari va manfaatlarini himoya qilish davlat tomonidan kafolatlangan. 1995yil 21dekabrda O’zbekiston Respublikasi Oliy majlisi sessiyasida qabul qilingan «Kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni rag’batlantirish to’g’risida»gi qonunda kichik biznes bilan shug’ullanuvchi ish bilarmonlarga yanada ko’proq imtiyozlar berildi. Bu o’z navbatida kichik biznes bilan shug’ullanuvchi ish bilarmonlarning ishchanligini yanada faollashtirishga, mamlaka tyalpi milliy mahsuloti hajmini oshirishga, inflyatsiya jarayonlarini syokinlashtirishga, iqtisodiyotni barqarorlashtirish va rivojlantirishga keng imkoniyat yaratdi.

Kichik biznesning mohiyati va iqtisodiyotda tutgano’rni

Hozirgi paytda mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning ikkinchi bosqichida mulkni davlat tasarrufidan chiqarish, xususiylashtirish, qo’shma korxonalar tuzish, korxonalarni ochiq tipdagi aktsiyadorlik jamiyatlariga aylantirish va ayniqsa kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish masalalariga katta e’tiborberilmokda.

O’zbekistonda va mustaqil hamdo’stlik davlatlarida biznes haqidagi maqolalar, adabiyotlar 60-yillarning o’rtalarida paydo bo’lgan. Biroq, u paytdagi barcha maqolalar tanqidiy tarzda yozilar edi.Chunki biznesni asosini xususiy mulkchilik tashkil etar edi.Xususiy mulkchilik esa o’sha paytda bizning mafkuramiz uchun butunlay yot narsa edi. Lyokin biznesni fan tariqasida o’rganish faqatgina 90- yillarning boshlarida bozor munosabatlariga asta - syokin o’tish bilan boshlandi[9].

“Biznes” so’zi inglizcha so’z bo’lib, u tadbirkorlik faoliyati yoki boshqacha so’z bilan aytganda kishilarni foyda olishga qaratilgan turli mehnat faoliyatidir.

Biznes - bu jamiyatni xohish va ehtiyojlarini qondirish uchun yaratilgan ishlab chiqarish tizimidir - deb javobberganlar.

Biznes - bu nima? Biznes - bu puldan pul qilish, lyokin albatta insonlarga kerakli bo’lgan mahsulotni ishlab chiqarish yoki xizmat qo’rsatish natijasida puldan pul qilishdir. Biznesning formulasi oddiy, ya’ni P-P.Lyokin bu oddiy formula mazmunida murakkab hayot jarayoni yotadi. Biznes - bu avvalo ishlab chiqarishni tashkil etish, iqtisodiy faoliyat va munosabatlar, hayotni o’zi, so’ngra esa pul ishlashi demakdir. Biznes - bu xorijiy so’zdir. U butun dunyo bo’yicha tarqalgandir, undan barcha mamlakatlarda foydalanadilar.O’zbek tilida esa biznes so’zi tadbirkorlik, biznesmen esa tadbirkor demakdir. O’zbekcha so’z xorijiy so’zga to’g’ri keladi, lyokin unga qo’shimcha ma’no ham beradi. Bu so’zlarni ortida “ish” ya’ni ish bilan shug’ullanish yoki korxona tashkil qilish yotadi. Shunday qilib biznes - bu korxona tashkil qilish demakdir (sanoat korxonasi, savdo do’koni, xizmat qo’rsatish korxonasi, auditorlik kontorasi, advokat kontorasi, bank va x.k.). Demak, biznes bu yo’q narsadan pul qilish emas, balki murakkab ishlab chiqarishni yoki xizmat qo’rsatishni tashkil etish demakdir.Tadbirkorlik - bu doimo o’z ishining fidoiysi, bilimdonidir. Tadbirkorlik uchun ilm olish - o’qish kerak, na faqat dastlabki paytlarda, balki tadbirkor bir umr o’qish, izlanishda bo’lishizarur.[10]

Tadbirkor nimalarni bilishi va qilishi kerak? U eng avvalo, tadbirkorlik faoliyatini qanday amalga oshirishni, qanday sharoitda amaliy harakat qilishni,

tadbirkor oldida uchraydigan to’siqlarni hal qilish yo’llarini va qanday yutuqlarga erishishni bilishi kerak. Tadbirkor - ishlab chiqarishni tashkil etishni hamda mahsulotni sotishni bilishi lozim. U bozor munosabatlari sharoitida yuzaga keladigan konkret-aniq sharoitlarni baholashni va to’g’ri yo’l tanlashni bilishi kerak. Hech kim hech qachon tadbirkorga nima qilishni o’rgatmaydi va og’ir paytlarda yordamga kelmaydi. Har bir tadbirkor faqat o’z kuchiga, bilimiga va zakovatiga ishonishi va suyanishi lozim.

$Описание: E:\Rasm BBA\вввв.jpg$

2 Biznes boshqarishning turlari:

Maqsadlar:

1. Biznesni boshqarishni asosiy 3 ta turlarini haqida tushunish

2. Biznes boshqarishning har bir uyg’un turlarini tushunish

3. Boshqa ixtisoslashtirilgan biznes turlarini tan olish.

Real hayotga diqqat qaratish:

Jaden qidirib topgandi o’zining moliyaviy veb saytidan APPL belgisini,qachonki u tekshirayotganda APPLE dagi aksiyadorlik listini. U tug’ilgan vaqtida uning bobosi qoldirgandi unga Apple dagi 5 ulushini.Boshida to aksiyadorlik bozori haqida o’rganmaguncha u bularga qiziqmagandi.Ammo hozirda u texnologiya kompaniyasining rahbari hisoblanadi.Uning boshqarishda tutgan o’rni kompaniyaning erishganlarini anglatadi.To’g’ri aksiyadorlik qiymatlari ko’tarildi,tushdi,ammo hozir eng yuqori cho’qqisiga yetgan u boshlagan biznesi.

Biznes boshqarish:

Ko’pchilik odamlar xayol qilishadi o’zlarining shaxsiy bizneslari bo’lishini. Imkoniyat bo’lsa boshqarishda,qarorlar qabul qilishda, pulni invistitsiya qilish uchun hamda foydalar olish va yana lazzatlanish bularning barchasidan. Millionlab o’zlarining bizneslariga egalar.Har bir biznes rahbarlarini biznesni boshqarish,foydalar ustidan nazorat o’rnatish,hamda qarorlar qabul qilishda o’zlarining uslublari mavjud yani har xil usulda. Biznes rahbarlarining usullari ta’sir ko’rsatadi biznesning har bir tomoniga.

Asosiy 3 ta usuli bor biznesni boshqarishda: mulkchilik,sherikchilik hamda korporatsiya (uyushma). Boshqarishning yana ko’pgina boshqa xil ixtisoslashtirilgan turlari mavjud. U yerda kapital va mulk egalari uchun qonuniy talablar kam. Ko’pchilik egalik qilishning mulkdorlik shaklini yoqtiradilar.U barcha biznes qarorlarda yagona boshqaruvni beradi.Boshliq biznesdan tushgan barcha foydani o’ziga oladi.U foydadan qanday foydalanishni belgilaydi.Boshliq shuningdek barcha qarzlar uchun ham javobgar.Agar biznes muvaffaqiyatsizlika uchrasa kreditorlar oldida ilojsiz qoladi. Mulk egasi tasarrufidagi har qanday pul va mulklar biznesda ishlatiladimi yoki yo’q, kreditorlar tomonidan qarz uchun to’lanishi talab qilinadi. Sherikchilik Sherikchilik bu biror bir ishga sherikchilik asaosida egalik qilish , qaysiki kelishuvdagi shaxslar asosida. Sherikchilik mulkka egalik qilish bilan ko’p tarafdan o’xshashdir.U boshlash uchun osonroq. Boshliqlar biznes qarorlar va vazifalar uchun javobgardirlar. Sheriklar sherikchilik kelishuvidagi qoidalar asosida investitsiya kiritish va foydalarda ulushlari tengdir. Har bir sherik biznesdagi hamma qarzlar uchun javobgardir.[11]

Korporatsiya

Korporatsiya bu holatdan kelib chiqqan hujjatlar asosida tashkil qilingan soha. U bir yoki undan ortiq aksiyadorlar tomonidan egalik qilinadi va direktorlar kengashi tomonidan boshqariladi. Ko’p korporatsiyalar aktsiyalar ulushini sotib olish yo’li bilan biznesga investitsiya kiritadiganlar tomonidan egalik qiliandi.Korporatsiya mulkka egalik qilish yoki sherikchilikdan ko’ra murakkabroq tuzilishga ega.Ular ko’plab qonuniy talablarga duch keladilar.Korporatsiyalar aksiyadorlar kiritgan pul investitsiyalari javobgarligini himoya qiladi.

Tadbirkorlikni tanlash

Ko’pchilik bizneslar xususiy tadbirkorlikdan boshlanadi.Biznesda faqat yakka tadbirkorning o’zi faoliyat yuritsagina yakka xususuy tadbirkorlik ko’rinishida qoladi.Odatda odamlar biznes boshlashni maqul ko’rishadi, chunki boshqa odamlar bilan birga ishlashdan ko’ra o’zlari erkin islashlarini maqul ko’radi.Ular biznesni toliq boshqarishlarini xohlashadi. Ko’pchilik yangi biznes egalarida rahbarlik bilimlari chegaralangan bo’ladi va imkon qadar osonroq biznesni boshlashni xohlashadi. Bazi odamlar biznesni hobbiyidan kelib chiqib boshlaydi. Yillar davomida biznesni kengaytirishi mumkin va keyinchalik biznesni tashkil etish haqida kamroq vaq sarflaydi. Xususiy tadbirkorlikni boshlash oson.siz biznes sifatida sotish va sotib olishdan boshlashiz mumkin. Bunga hatto biznesga nom ham kerak emas. Siz davlat tomonidan litsenziya va ruxsatnomalar kerak bo’ladi. Siz daromad va xarajatlarning hisobini olib borishingiz va biznesingizdan soliq to’lashingiz kerak. Agar biznes yuritish sizning bir necha yil davomida bosh maqsadingiz bo’lsa biznesga nom tanlaganingiz yaxshi. Siz nomni mahalliy davlat va federal hukumat tomonidan ro’yxatga olishingiz kerak. Xususiy tadbirkorlik egasiga foyda keltiradi.Hamma daromad sizning shaxsiy daromadingiz kabi soliqqa tortiladi.Ko’pchilik biznes xarajatlari foydani qisqartirish uchun ishlatiladi.Aynan ushbu ijobiy jihat xusuxiy tadbirkorlikning eng kata kamchiligidir.Qonun tomonidan esa egasi biznesda aynan o’zi.Biznesning har qanday qarzi egasining javobgarligi.Xuxusiy mol-mulk biznesga bog’liq bo’lmasa ham qarzga ishlatilishi mumkin.Bu holatda muvaffaqiyatsiz biznes egasi barcha narsasini yo’qotishi mumkin.Mutlaqo mustaqil bo’lishni xohlagan odam davlat nazoratini xohlamaydi, barcha biznes qarorlarini ozi boshqarishni xohlaydi, biznes tavakkalchiligini oziga olishga tayyor bo’ladi. Biznesini kengaytirmoqchi bo’lgan odam esa kamaytirilgan risk va qo’shimcha resurslar uchun qaror qabul qilish va boshqarishni birgalikda bo’lishini xush ko’radi, investitsiya qilingan pulni riskdan himoya qilishni xohlaydi.

U ishning nomi, investitsiyalar, va boshqa sheriklarning hissalarini o’ziga xos tarzda aniqlaydi. Kelishuv foyda va yo’qotishlarni sheriklar o’rtasida qanday taqsimlanishini ko’rsatib beradi. U nufuz va javobgarliklarni har bir insonga berilganligini aniqlaydi va sheriklarni qay tarzda faoliyatini tugatihsini ko’rsatib beradi. Ko’plab davlatlar hamkorlikda har bir shaxsning nomi va shuningdek ish nomlarini ro’yxatdan o’tkazadilar.

Sheriklikda ishlashnining afzalliklari shundaki, Ikki yoki ko’proq odamlar biror ishni boshlashda investitsiya kirita oladilar va shununingdek ishni olib borishda kerakli tekshiruvlar olib bora oladilar. Bir vaqtning o’zida har bir sherik boshqa sheriklar bilan birga qaror qabul qilishga javobgar bo’ladi.Agar ish muvaffaqiyatsizlikka uchrasa har bir sherik kiritgan investitsiyasidan ko’roq yo’qotadi.Agar sheriklardan birortasi ishni tark etsa yoki o’lsa sherikchilik odatda barham berilishi shart.

Biror korporatsiyani tanlash.

Ko’p odamlar korporatsiyalarni katta biznes sifatida o’ylashadi.U katta biznesga egalik qilishning eng mashhur usulidir. U kichkina va yangi biznesni boshlashda mashhur bo’lib bormoqda. Korporatsiyalar yana bir qancha qonunlarga bo'ysunadi va propreitorships yoki hamkorlik yo ko'ra hosil qilish qiyinroqdir. Ular egalarga ko’plab afzalliklarni taklif qilishadi. Korporatsiyalar hukumat tomonidan xuddi shaxslardek boshqariladi. Ular mamlakat qonunlariga bo’ysunishlari shart qaysiki ular tashkil etilgan. Biror korporatsiyasi shakllantirish , siz tegishli davlat hukumat idorasi bilan ustavga fayli kerak. Konventsiyasi biznes uchun mulk va operatsion vositalariga va shartlarni belgilaydi yozma huquqiy hujjat hisoblanadi. Har bir hukumatda qamrab olinishi kerak bo’lgan malumotlari mavjud. hukumatlarlar odatda to'ldirilishi mumkin formani taqdim etishadi. Biznes korporatsiya qonunlarini boshqaradigan korporativ nizomlarni ishlab chiqishi shart. U yo’nalish kengashi deb nomlanishi kerak, odamlar biznes uchun ko’lab siyosiy va iqtisodiy qarorlar qiladigan. Korporatsiya shuningdek birja ulushlariga investrlarga qancha investitsiya kiritishlarini belgilab keradi.

               Korporatsiya shakllantirish yanada qiyin va yana hukumat qoidalariga bo'ysunadi bo'lsa-da, u egalari uchun bir necha afzalliklari taqdim etadi. Istalgan xo’jayinning investitsiya qilishda imkoniyati cheklangan. Odamlar investitsiya kirita oladilar va har kungi boshqaruvda qatnashmasdan foyda ko’ra oladilar. Biznes osonlik bilan kengaytiriladi va egalik aksiyalarni sotish orqali kengaytiriladi. Korporativ mulkning noafzallik tomonlari qabul qilingan qarorlarni boshqa mwenejerlar bilan ulashish, direktorlar kengashi va aksiyadorlar.

               Umumiy xo’jayinlik qilishning  yomon tomonlari shundaki,bunda qabul qilingan qarorning menejerlar o’rtasida taqsimlanishi va bir stolda  menejerlar yig’ilishi shu bilan birga taqsimlanishlardir. Xo’jayinlik qilishni boshqa turlaridan ko’ra ko’proq faoliyatlarni qonunlar va xujjatlar tartibga keltiradi. Hukumat tomonidan  korporatsiyalarga alohida muomala qilinganligi sababli,ular yig’iladigan daromaddan umumiy soliqlarni to’lashlari kerak bo’ladi.Keyin investorlar ham o’zlarining bizneslaridan tushadigan foydadan soliq to’laydilar.

3 Biznesning tashkiliy tuzilmasi

Biznesni samarali tashkillashtirishni rejalashtirish.

Muvaffaqiyatli biznesni yaratish oson emas. Ko’p yangi firmalar dastlabki bir necha yilda muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. Kamdan-kam firmalar shaxsiy hayoti uchun muvaffaqiyatlarini saqlab qoladi. Muvaffaqiyatli firmalarga yaxshi mahsulot va xizmatlardan ko’prog’i kerak. Malakali menejerlar, yaxshi tayyorlangan ishchilar, talabga javobga beradigan manbalar, va samarali ish usullari biznes muvaffaqiyatiga hissa qo’shadi. Biznes odamlarni ishni puxta bajarishga yordam berish uchun yaxshi tashkil etilgan bo’lishi kerak. Samarali biznes tashkillashtiriladigan ishning qisqacha bayonoti va aniq maqsad bilan boshlanadi.

Yo’nalishni belgilash

Biznes uchun yo’nalish maxsus bayonotlardan olinadi. Maxsus bayonot qisqa, biznesning vujudga kelish sababi va undan ko’zlangan maqsad yozilgan qisqacha bayonot. Quyida Starbaksdan namuna: Inson ruhiyatini ilhomlantirish va tarbiyalash uchun – bir vaqtda bir kishi, bitta chashka va bir mahalla

Yaqinda o’tkazilgan so’zovnomada, yoshlarning protsenti oz ishini biznesni ochish va yuritishni boshqa ish berucvhini qo’lida ishlashndan ko’ra xafsizroq deb ta’kidlashdi.
Protsentga yaqin yoshlar bo’lsa yaqin orada qaysidir kun o’z biznesini ochish maqsad etib qo’yganliklari aniqlandi .

Maqsadlar nimalarga erishish kerakligini va biznes qachon samarali cho’qillarga ega bo’lishini aniqlash uchun ishlariladi. Misol qilib avtomobil ishlab chiqaruvchi tashkilotni maqsadi ” sifatli birinchi darajali marka va klientlarni qoniqtirish”

Nihoyat, biznes tashkilotni tashkil etish siyosatini o’rnatib beradi. Siyosatlar

Kelishilgn qarorlarni qabul qilishda yoriqnoma rolini o’ynaydi.Jarayon qilinishi kerak bo’lgan ishlar yo’riqnomasi. Samarali siyosat va jarayon boshqaruv va tashkilot ishchilarini taminlaydi.

Samarali tashkilot tamoyillar Qachon bir nechta odam birgalikda bir jamoa bo’lib ishlasa, ularni ish faoliyati shu tarzda tashkil etishi keraki, ularni birgalikdagi ish faoliyati yaxshi va qo’yilgan maqsadga yetishi kerak. Bir nechta tamoyillar samarali tashkil etilgan ishning asosi hisoblanadi.

Ma’suliyatva Javobgarlik

Ma’suliyat bu aniq bir ishni oxiriga yetkazish vazifasidir.Obro’(Avtoritet) bu ma’suliyatni bajara olishi to’g’risida qaror qabul qilish huquqi. Javobgarlik(Hisobdorlik) bu natijalar uchun ma’suldorlikdir. Samarali tashkil etilgan tashkilotda hamma boshqaruvchilar vaishchilar o’zlarini ishlariga ma’suldirlar. Har bir ish topshirig’I uchun ular qaror qabul qilishga va barcha kerak bo’lgan resurslarni ishlata olishlik huqulariga ega. Ular muvaffaqiyatli bo’lsa ular taqdirlanishlari va tan olinishlarini bilishadilar. Agar ish yaxshi tugallanmagan bo’lsa, ular javobgardilar.

$Описание: E:\Rasm BBA\ггг.jpg$

7-Mavzu:Tadbirkorlik va kichik biznes boshqaruvi

Reja:

7. 1.Tadbirkorlik faoliyati haqida

7. 2. Kichik biznes asoslari

7. 3. Kichik biznesni boshlash

Tadbirkorlik faoliyati haqida

Bugungi kunda ma’rifatli bozor iqtisodiyotining muhim talabi - kam mehnat sarflagan holda, ko’proq va sifatli mahsulot ishlab chiqarish, kishilarning talab va ehtiyojlarini to’la qondirish va shu asosda foyda olishdan iborat. Bu borada ishlab chiqarish jarayoni asosiy xarakatlantiruvchi kuch - tadbirkorlardir.

Respublikamizning strategik yo’nalishi jamiyat va fan oldiga ishlab chiqarishning muntazam rivojlanishini ta’minlaydigan yangicha iqtisodiy munosabat va g’oyalarni qaror toptirish, iqtisodni boshqarishni tubdan qayta isloh qilish, yangicha xo’jalik yuritish usullarini doimo izlab topish va uni amaliy kundalik hayotga tadbiq qilishni talab qilmoqda. Bu quyidagilarni talab etadi:

− Moddiy ishlab chiqarish sohasiga ko’proq ishbilarmon tadbirkor va bilimdon kishilarni jalb etish;

− Menedjer, marketing, tadbirkorlik va bozor iqtisodiyoti sohasi bo’yicha, turli mutaxassislar uchun doimo har tomonlama yangi bilim berishni keng tadbir-choralarini amalga oshirish;

− Hozirgi bozor iqtisodiyoti muammolarini yechadigan har xil mutaxassislarni tayyorlash;

− Ishlab chiqarish jarayonlarini raqobatga chidamlik qilib tashkil etish;

− Mulkning aksariyat qismini davlat tasarrufidan chiqarish; turli hil mulkchilik shakllarini joriy qilishni tezlashtirish;

− Joylarda mahsulotlarni qayta ishlaydigan kichik korxonalar tashkil etish;

− Shaxsiy yordamchi xo’jalikni yanada rivojlantirish;

− Xususiy mulkchilikka keng imkon berish;

− Aktsionerlik uyushmalarini tashkil etish;

− Birgalikda aralash korxonalar qurish yo’liga o’tish;

− Ijara, pudrat, dehqon (fermer) xo’jaligi ko’rinishlaridagi xo’jalik yuritish usulini

qo’llashni yanada rivojlantirish;

− Mehnat intizomini mustahkamlash;

− Bozor iqtisodiyoti sohasidagi strategik yo’nalishlar siyosatini tartibga solib, boshqarish yo’lini takomillashtirib borish;

− Chet el munosabatlarini mustahkamlagan holda ularning kapitallaridan unumli foydalanish;

− Moliya-kredit, soliq va bank ishlarini takomillashtirish va x.k.

Biznes-biror faoliyat (ish) yuzasidan bo’lgan munosabat, aniqrog’i ishbilarmonlarning iqtisodiy munosabatlaridir.

Biznesning uch turi mavjud:

1. savdo - vositachilik

2. ishab chiqarish biznesi

3. xizmat ko’rsatish asosidagi biznes.

Ishlab chiqarish biznesida ularning ikki turi ajratiladi:

1. Traditsion turdagi tadbirkor. Bunday tadbirkor har doim talab qilinadigan mahsulotni ishlab chiqaradi.

2. Novator - tadbirkor. U yangi texnologiyalardan foydalanish asosida ixtirolarni ishlab chiqarishga qo’llaydi va avval ma’lum bo’lgan tovarlarni ishlab chiqarishni yangi usullar yordamida amalga oshiradi. Bunda yangi ishlab chiqarishlar, tarmoqlar yaratilishi mumkin.

Biznes - munosabat sifatida bir qator belgilarga ega: biznesmenlar o’z manfaatlariga ega, foyda olishga intiladiar, hatto xatarli ishga qo’l urishga ham tayyor, tashabbuskor, ishning siru-asrorlarini biladigan, o’zaro iqtisodiy aloqalar madaniyatini egallagan bo’ladilar. Ularning aloqalari hamma ishtirokchilar uchun naf keltiradi.

Biznesmen– kapital egasi, mulkdor, mulkini ko’payitirishga intiluvchi shaxs. Biznes - bu ruhsat etilgan, jamiyat a’zolariga naf keltiruvchi faoliyat bilan shug’ullanib, pul daromad topishni bildiradi. Biznes keng ma’nodagi qonuniy yo’l bilan daromad topishga qaratilgan faoliyatdir.

Biznesning mohiyati ayriboshlashdadir. Pulni tovarga va yanada ko’proq pulni, ya’ni foydasi bilan qaytgan pulni tovarga ayirboshlash biznesning mohiyatini ko’rsatadi: Madaniylashgan bozor iqtisodiyoti pul topishning g’ayri qonuniy usullarini, ya’ni qalloblik, tovlamachilik, poraxo’rlik, o’g’rilik, tilamchilik, bosqinchilik, giyohvand (narkotik) moddalar bilan shug’ullanib pul topish kabilarni xaqiqiy biznes tan olmaydi. Ammo ijtimoiy hayotda g’ayri qonuniy yo’l bilan pul topish uchrab turadi, lekin bu bozor munosabati qonunlari bilan bog’liq emas. Biznes ishbilarmonlik munosabati sifatida o’z sub’ektlari (ishtirokchilari)ga ega, ya’ni yakka tartibda biznes bilan shug’ullanuvchi kishilar, tadbirkorlar jamoasi va uyushmasi, yakka iste’molchilar birlashmalari va nihoyat, davlatning iqtisodiy idoralariga ega.

Tadbirkorik to’g’risidagi O’zbekiston Respublikasi Qonunining «Tadbirkorlik sub’ektlari» deb atalgan 4-moddasida biznesning (tadbirkorlikning) sub’ektlari deb quyidagilar ko’rsatilgan:

− Xususiy tadbirkorlar;

− Tadbirkorlar jamoasi va tadbirkorlik assotsiatsiyasi;

− Mahsulot (xizmatlar, ishlar)ni iste’mol qiluvchi yoki ulardan foydalanuvchi alohida va ko’pchilik (jamoa) shaklidagi iste’molchilar va shuningdek iste’molchilar uyushmasi va assotsiatsiyalari;

− Kontrakt asosida yollanib mehnat faoliyatini amalga oshiradigan xodimlar va kasaba uyushmalari;

− Bitim tuzishda to’g’ridan-to’g’ri ishtirok etuvchi davlat, tuzilmalari (tadbirkorlarga hukumat buyurtmalarini berishda, baho belgilashda, maxsus ishlar va boshqalarni bajarishda imtiyozlar xajmini, tartibini aniqlashda).

Davlat tuzilmalari (organlari) ishbilarmonlar munosabatlariga, ularni qonuniy asosda biznesni amalga oshirishni himoya qilish, kafolatlash maqsadida salbiy (aks) ta’sir ko’rsatish ham mumkin. Bozor iqtisodiyotida brokerlar, dilerlar, marketologlar, bankirlar, moliyachilar, ma’muriy rahbarlar faol ishtirok etadilar.

Tadbirkorlik ob’ekti bo’lib ishlab chiqarish omillarini samarador kombinatsiyasini oqilona ishlab chiqish va natijada maksimal darajada daromad olish hisoblanadi.

Biznesga bozor orqali talab-ehtiyojni qondiruvchi faoliyat ham kiradi.

Iste’molchilar (xaridorlar)ning biznesda ishtirok etishdan manfaati tovar va xizmatlarni sotib olishlaridir. Tadbirkorlik biznesidan farqliroq iste’molchi biznesida hamma fuqarolar qatnashadi, ularning talab-ehtiyojlarini bozor orqali qondirish zarurati faol tadbirkorlikni talab qiladi. Tadbirkorlik biznesning bir qismi, u tovarlar ishlab chiqarish va xizmat turlarini ko’rsatish yo’li bilan daromad topishdir. Biznesga tadbirkorlikdan tashqari boshqa yo’l bilan, masalan pul yoki qimmatbaho buyumlarni bankka qo’yib, daromad topish yoki ijaraga berib pul topish kabilar kiradi, lekin bu faoliyat sohalarida yaratuvchilik yo’q, ya’ni hech bir narsani yaratmay, u boylikdan boylik undirishdan iborat xolos.

Biznes munosabatining ikkita asosiy talabi bor.

Birinchidan, biznes ishtirokchilari suverenitetga, mustaqillik, erkinlikka ega bo’lishlari shart. Ammo bu biznes sub’ektlarining mustaqilligi bilan cheklanmaydi, balki har bir sub’ektning boshqa sub’ekt, ya’ni o’zi aloqa qiladigan sub’ekt manfaatlari bilan hisoblashish, uning niyatlarini va xatti - xarakatlarini bilish va to’g’ri tushunishni ham talab qiladi.

Sub’ektlarning biznes yuzasidan bo’lgan munosabatlari belgilangan tartib-qoidalar doirasida bo’ladi va buni davlat nazorat qiladi.

Ikkinchidan, biznes aloqlaridagi sub’ektlar manfaatlarining murosali munosabatda bo’lishi talab qilinadi. Murosa ish yuzasidan bir-biri bilan aloqa qiluvchilar o’zaro majburiyatlarini kanda qilmay bajarishlarini, xatti-xarakatlari har ikki tomonga zarar keltirmasligini, ularning suvereniteti buzilmasligini taqozo etadi.

Garchi nazariy jihatdan biznes va tadbirkorlik tushunchalari o’rtasida farq bo’lsada, biroq kundalik xayotda biznes bilan shug’ullanuvchi barcha kishilar tadbirkor deb hisoblanadi.

Bu tushunchalar sinonim sifatida ishlatiladi. Ayrim xollarda ular o’rtasida farq ajratilmaydi, ba’zi holatlarda ham ikkala so’z ham ishlatiladi. Balki bu tushunchalar o’rtasida farq va o’xshash tomonlari ham bor.

Buni biz quyidagi fikrlardan bilamiz.

Kichik biznesda, butun bozor iqtisodiyoti singari uchta asosiy jarayon amal qiladi va unda uch xil tabaqadagi shaxslar ishtirok etadi. ularning tavsiloti quyidagi jadvalda keltirilgan. Yakka xolda tadbirkorlikda, mikrofirmalar, kichik korxonalarda tadbirkor, biznesmen va menedjer bitta shaxs sifatida namoyon bo’ladi. Tadbirkorlar yangi korxona yaratadi, unda o’zi biznes bilan shug’ullanadi va uning o’zi menedjerlik vazifasini bajaradi. Shunday qilib, tadbirkor o’zining shaxsiy vazifalarini boshqarish bilan bir vaqtda boshqa birovlarning ishlarini, vazifalarini ham ya’ni mayda tovar ishlab chiqaruvchilik, kapitalist mulk egasi, korxona boshqaruvchisi va x.k. vazifalarni ham bajaradi.

Lekin o’z shaxsiy faoliyatining rivojlanishi, ishlab chiqarish xajmini ko’payib borishi bilan, ish xajmini o’sishi va kapitalini ko’payishi, boshqarish ishlarni qiyinlashuvi sababli biznesmen va menedjerlarni ishga qabul qilishiga to’g’ri keladi. Bu erda ko’ramizki, bozor iqtisodiyoti ishtirochilari orasidagi farq yaqqol ko’rinadi.

Demak, biznes - pul topish yo’lidagi xarakat, boylikni, mulkni oshirishga intilish bo’lsa, tadbirkorlik - bu ixtiro etish, ishlab chiqarish omillaridan oqilana foydalanish yordamida unga o’xshash bo’lmagan yangilikni yaratish va amalga oshirish yoki eskisini yo’qotib, takomillashtirib ishlab chiqarishni qayta qurish, ya’ni novatorlik. Korxona faoliyatini muvoffaqiyatli olib borishi uchun biznesmen ko’pgina sifatlarga ega bo’lishi kerak:

− O’z soxasini bilimdoni bo’lishi;

− Iqtisodiyot asoslarini bilishi;

− Huquqiy tarbiyachi bo’lishi;

− Psixolog;

− Kompyuter texnikasini bilishi;

− Chet tilini bilishi va x.k.lar.

$Описание: E:\Rasm BBA\яффф.jpg$

2. Kichik biznes asoslari

kichik biznes mulki

Biznes ko’pincha juda katta korporatsiya sifatida tushuniladi. Ushbu kompaniyalar, dunyoning barcha mamlakatlaridan minglab damlarni ishga olishadi. Bu bizneslarning haqiqiy rasmi emas. uzoq tomonidan. Ko’pincha Qo’shma Shtatlardagi eng katta bizneslarning foizini kichik biznes tashkil qiladi. Kichik bizneslar barcha xususiy sektor xodimlarining 60 foizidan ortig’ini ish bilan ta’minlaydi. «Siz hayron bo’lishingiz mumkin, kichik biznes ta’rifining federal hukumat tomonidan foydalanilayotganligidan.Kichik biznes ma’muriyatining ma’lumotiga ko’ra, kichik biznes 500ga yaqin hodimlarga ega mustaqil biznes hisoblanadi. Kichik biznes aniqlashni foydalanish. Bu standartdan foydalanib, taxminan 26 million AQSh biznes korxonalarining 99,9 foizini kichik korxonalar tashkil etadi.

Kichik biznesning o’ziga xos bayoni quyidagi fikrlarni o’z ichiga oladi.

• egasi odatda menedjerlar.

• Bir yokiundan ortiq joylarda faoliyat

ko’rsatadi.

• Bunda odatda kichik bozor xizmat qiladi.

Bu uning sohasida hukmron emas.

Ko’p odamlar 500 xodimli biznesni kichik deb bilmaydilar. Agar siz 100 xodimdan kamroq standartdan foydalansangiz ham, 25 million bizneslar shu asosda ish yuritadi. Deyarli 19,5 millionbizneslarning egasidan boshqa xodimi yo’q. O’sha bizneslarning ko’pchiligi o’z uyida turib yarim stavka bilan ish yuritadi.Yigirma ikki million biznes kemalar mulkini tashkil qiladiKichik biznesni qanday aniqlashingizdan qat’iy nazar, bugungi kunda ular juda ko’p sonni tashkil qilishmoqda.Biznes soxasida xech kim o’zini yirik mutaxassis deb aytmaydi. Biznesda mutloq printsipial, keskin tushunchalarni ajratish qiyin. Biznes olamida mashxur nazoratchi va amaliyotchi Gerbert Nyuton Kesonning «Puldorlik san’ati» kitobidagi pul topish va asrash xaqidagi nutqidagi qoidalar berilgan.

1. Aniq maqsadni ko’ring.

2. Qilinadigan ishlarni rejalashtiring.

3. Shartnomalarni doimiyligini ta’minlang va uni saqlab qoling.

4. Mulk hisobiga pul qiling.

5. Tanish bilishlardan foydalaning, ular bilan doimiy aloqa o’rnating.

6. Sotish mumkin bo’lgan narsagagina pul sarflang.

7. O’z foydangizni oling.

8. Narxlar arzonligida sotib oling, qimmatlashganda soting.

9. O’z bankirlaringizning so’zlarini tinglang.

10. Pulingizni har doim aylanib turishini ta’minlang.

11. Qancha pul qo’yish mumkin bo’lsa shuncha qarz oling.

12. Xech qachon qarz bermang.

13. Qarzni ishni rivojlantirish uchun oling.

14. Narxning tebranishini kuzatib boring.

Shunday qilib, biznes faoliyati bozor iqtisodiyotining asosiy bo’g’ini bo’lgan holda bozor xo’jaligi tizimi tufayli tarkib topgan. Bozor iqtisodiyotidagi evolyutsion o’zgarishlar biznes faoliyatini iqtisodiy tashkil etish shart-sharoitlarini ham o’zgartirib boradi.

Ularning maqsadlari har xil. Biznesning maqsadi, odatda foyda olish va uni barqaror xolga keltirish, foydani muttasil oshirib borish va boyib ketish, foyda hisobiga kapitali kupaytirishdir. Bunday foyda biznesning keyingi rivojini va ijtimoiy talablarini qondirishga qaratilgan bo’ladi. Buni quyidagi

chizmadan ko’ramiz.

Biznesning maqsadi.

Tadbirkorning maqsadi esa yangi fikr va g’oyalarni izlash, tahlil qilish, o’zining tashabusskorlik, yaratuvchilik qobiliyatlarini yuzaga chiqarish, o’z ishni rivojlanishida muvofaqiyatga erishishdir.

Biznesning eng asosiy jihati- bu tadbirkorlikdir. Tadbirkorlik va tadbirkorlik faoliyatining kafolatlari to’g’risida»ga O’zbekiston Respublikasi Qonunida, (14.04.1999.):

«Tadbirkorlik (tadbirkorlik faoliyati) qonun xujjatlariga muvofiq daromad (foyda) olishga qaratilgan, yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan mahsulot ishlab chiqarish (ishlarni bajarish, xizmatlar ko’rsatish) yo’li bilan tavakkal qilib va o’z mulkiy javobgarligi ostida amalga oshiriladigan tashabbuskor faoliyatdir» deb ko’rsatilgan. “Tadbirkor”- yuridik shaxs bo’lsa ham bo’lmasa ham doimiy ravishda

tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi jismoniy shaxsdir (yakka tartibdagi tadbirkor)» Bunday iboralar ham tadbirkorlik va tadbirkor to’g’risida to’liq ma’lumot bermaydi, ularning mohiyatini etarli darajada yoritmaydi.

Tadbirkorlik faoliyati o’zi nima, uning o’ziga xos belgilari va uni amalga oshirishdagi muhim printsiplar qaysilar? Bu masalani V.Dolyaning lug’at kitobidagi tushuncha orqali bir muncha oydinlashtirish mumkin. «Tadbirkor degani yangi bir ishga qo’l urish, uni bajarishga kirishish, qandaydir kattaroq ishlarni amalga oshirishdir». Tadbirkor, ya’ni o’ylab ish ko’ruvchi kishi- korxona ishini yurgizishga moyil, qobiliyatli, katta xajmdagi ishlarga qo’l ura oladigan,jasur, cho’rt kesar va bunday ishlarga botir bo’lgan kishidir».

S.Ojegovaning lug’ati tadbirkor to’g’risidagi tushuncha bir muncha to’ldirilgan: «Tadbirkor - eng kerak paytda o’ylab ish ko’radigan, chorasini topaoladigan, topqir, ixtirochi, ishga amaliy yondoshadigan kishidir». Ikkala lug’atda ham tadbirkorlik faolitining aloxida xili, xatti-xarakatlari, yurish-turishlarida fikrlash qobiliyatlarida aloxida o’ziga xos xususiyatga ega bo’lgan faoliyatdir. Bularning xammasi-tashabbuskorlik, xech kishiga ma’lum bo’lmagan usular bilan ish yuritish, tavakkalchilik, ishga yopishish kabi tomonlarni ifodalaydi.

Tadbirkorlik va tadbirkor to’g’risida yanada to’laroq ma’lumotga ega bo’lmoqchi bo’lsak iqtisodiy fikrlarning qadimiy ildiziga, tubiga, shunday muammolar bilan shug’ullangan olimlar ishiga murojat qilishimiz zarur. «Tadbirkor» tushunchasini birinchi marta XVIII asr boshida iqtisodiyot nazariyasiga kiritgan olim ingliz iqtisodchisi R.Kantilon bo’lgan. U ma’lum bo’lgan baholarda birovlarning tovarlarini sotib olib o’zinikini ham o’ziga noma’lum bo’lgan bahoda sotuvi noma’lum va belgilanmagan miqdorda daromad oluvchi kishini tushungan. Bu erda – tavakkalchilik tadbirkorning eng asosiy ko’rsatkichi deb hisoblangan.

XVIII asrning oxiri - XIX asrning boshlaridagi frantsuz iqtisodchisi J.B.Seytadbirkorni o’z hisobiga va tavakkalchilik bilash ish boshlab qandaydir mahsulotni o’z foydasi uchun ishlab chiqaruvchi shaxs deb tushungan.

Uning ta’kidlashi bo’yicha, tadbirkor ishlab chiqarish omillri - kapital, mehnat, tabiiy resurslardan oqilona, o’rniga qo’yib foydalanadi. Sey tadbirkorning o’ziga xos xususiyatlarini, uning daromadini xarakterini etarli darajada batafsil yozgan edi.

3. Kichik biznesni boshlash

Nemis iqtisodchisi V.Zombart (XIX asr oxiri - XX asr boshlarida) ko’rsatishi bo’yicha tadbirkor - bu zabt etuvchi, tavakkalchilikka tayyor turish qobiliyatiga ega bo’lgan, ma’naviy erkin, g’oyalarga boy,shijoatli va o’z so’zini o’tkazadigan, tashkilotchi, birgalikda bajariladigan ishga ko’pgina kishilarni birlashtiradigan shaxsdir. Tadbirokorlik nazariyasiga muhim xissa qo’shgan avtriya iqtisodchisi I.Shumpeterdir. U o’zining 1912 yilda yozgan «Iqtisodiy taraqqiyot nazariyasi» kitobida tadbirkorni ishlab chiqarish omillaridan foydalanishning yangicha kombinatsiyalarini amalga oshiradigan va shu bilan iqtisodiy taraqqiyotni ta’minlaydigan kishi deb ataydi. Yangi kombinatsiyalarni amalga oshirish deganda turli xildagi yangiliklarni kiritish, yangi narsalarni ishlab chiqarish ilgari noma’lum bo’lgan yoki yangi sifatdagilarni yaratish, yangi texnologiyalarni kiritish, mahsulot sotadigan yangi bozorlarni, xomashyo manba’larini o’zlashtirish, xo’jalik faoliyatida tashkiliy o’zgarishlar yaratilishlarni amalga oshirishni nazarda tutgan edi. Shumpeter fikricha agar yangi kombinatsiyalar amalga oshirilmaydigan bo’lsa, u holda tadbirkorlik to’g’risida gapirishga asos yo’qdir. Shumpeter fikricha tadbirkorlik eng avaalo iqtisodiy sohada namoyon bo’lsa ham, bu xodisa ko’proq ijtimoiy-iqtisodiy xodisa bo’lsay, balki psixologik voqelikdir. Keng ma’noda kishining tadbirkorlik xolati - bu tashabbuskorligi, novaterligi, manfaatdorligi, ishga eskicha emas, yangicha yondoshishdir. Shumpeter tadbirokorlik faoliyatining uch asosiy tomonini ajratadi:

1. Xokimlikka, xukmron bo’lish va erkinlikkaintilish;

2. Kurashishga xoxish va muvaffaqiyat uchun muvaffaqiyatga intilish;

3. O’z ishidan xursand bo’lish, xuzr qilish, lekin bunday xolat uning xatti-xarakatlarini belgilovchi vosita bo’ladi. Shumpeter iqtisodiy omillarning axamiyatini inkor etmay, uni tan olib aytadiki, xususiy mulk va foyda tadbirkorlikni ifodalovchi xususiyatar bilan yonma-yon bir qatorda turadi. Nobel mukofotining sovrundori (1974y) ingliz iqtisodchisi F.Xayeka fikricha tadbirkorlik

bu biron bir kasb bilan shug’ullanishi emas, bu xo’jalik sub’ektining xatti-xarakatidir. Xayek tadbirkorlikni iqtisodiyot sohasidagi yanada aktivroq ko’rinadigan ijtimoiy-psixologiya voqea deb biladi.

Qat’iy qaror tadbirkorlik va xushyorlik – davlatni boshqarish qoydalaridan biri bo’lgan. Amir Temurning Movarannaxrda. Xulosa qilib aytish mumkinki, nazariyachi iqtisodchi-olimlar tadbirokrlikka to’la-to’kis tavsilot berganlar va unga

psixologik tomonlarni o’z ichiga olgan ijtimoiy-iqtisodiy voqelik deb qaraganlar.

Shunday qilib, turli davrlara tadqiqotchilar tomonidan tadbirkorga turlicha tushunalar berib kelingan:

− Tadbirkor - bu yangi texnologiya, yangi ishlab chiqarish va yangi xizmat ishlarini ishlab chiquvchi novator.

− Tavakkalchilik sharoitida xarakat qiluvchi, kuchli inson;

− Har qanday imkoniyatdan maksimal foyda oladigan kishi;

Tashabbus ko’rsatuvchi, ishbilarmon, ijtimoiy-iqtisodiy mexanizmni tashkil - etuvchi inson. Tadbirkor va biznesmenning faoliyati natijalari turlicha tugallanadi.

Tadbirkor o’z qobiliyati hisobiga tadbirkorlik daromadini olsa, biznesmen kiritgan

kapitalidan foyda oladi.

Tovarlar va tovarashgan xizmatlarni yaratish bozor iqtisodiyoti uchun birlamchi bo’lganidan uning asosini tadbirkorlik tashkil etadi. Tadbirkorlik - iqtisodiyotning suyangan tog’i-yu, ishongan bog’i, xarakatga keltiruvchi kuchi hisoblanadi.

Tadbirkorlik-kishilar (mulkchilik sub’ektlari)- ning moddiy va pul mablag’larini (kapitalni) amalda xo’jalik oborotiga tushirib, daromad topish uchun mo’ljallngan iqtisodiy faoliyatdir.

Tadbirkorlik umuman pul topish emas, balki yaratuvchilik faoliyati orqali daromad olishni bildiradi.

Tadbirkorlik ish yuritmay turib, kapital hisobidan tekin daromad ko’rib, uni parazitlarcha o’zlashtirishni inkor etadi. [12]

Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun bir qancha tug’ma va o’zi ega bo’lgan sifatlar zarur. Shuning uchun xaqiqiy tadbirkorlar tez-tez uchramaydilar.

Masalan, amerikaning ilmiy izlanishlari asosidagi ma’lumotlariga ko’ra mehnatga qobliyatli axolining har 100 tasidan, atigi 7 kishi xaqiqiy tadbirkor bo’lib chiqadi.

Biznesmen bo’lib yuradiganlar esa ko’p. Biznes - «Ish», «kommertsiya» demakdir.

Amerikacha biznes - bu jamiyat talablarini va xoxishini qondirish uchun ishlab chiqarish tizimidir. Biznes - bu mashshaqatli va foydali ishdir».

Tadbirkorlik mulkiy munosabatlar doirasida yuz beradi. Mulkchilik turli - tuman bo’lganidek tadbirkor ham bir xil emas.

Tadbikorlikning muhim xususiyatlari (belgilari yoki tomonlari) quyidagilar:

♦ mustaqillik;

♦ tavakkalchilik;

♦ mustaqil fikrlash;

♦ o’z kuchiga ishonish;

♦ yaratuvchanlik, navatorlik kobiliyati;

♦ tinimsiz izlanish;

♦ tashabbus ko’rsatib ishlash;

♦ uddaburonlik.

♦ mulkiy munosobatlarning ishtirokchisi bo’lish, ishlab chiqarish omillarining barchasiga yoki ba’zi biriga va yaratilgan tovarlarga egalik qilish.

♦ javobgarlikni xis etish.

♦ iqtisodiy erkinlik, xo’jalik faoliyati turini tanlash, uni resurslar bilan ta’minlash, oldi-sotdi ishlarini yuritish, ishlab chiqarishni boshqarishda erkinlik.

♦ iqtisodiy xatti-xarakatlar uchun ma’suliyatni o’z zimmasiga olish: ish natijasiga

javob berish, tavakkal qilib ish yurita olish, iqtisodiy xatarli ishga qo’l urush.

♦ foyda olishga intilish: foydaga erishish chora-tadbirlarini ko’rish, olingan foydani o’z bilganicha ishlatish.

♦ tijorat siriga ega bo’lish: biznesga oid va o’zgalarga

♦ raqobat kurashida qatnashish: bozorda amalqiluvchi qoidalarga rioya etgan holda halol raqobatda qatnashib, uning g’irrom, yovvoyi usullaridan voz kechish.

♦ halollik bilan ish yuritish, qalloblik, g’irromlik va aldamchilikka moyil bo’lmaslik. Obro’ (imij)ga ega bo’lish, boshqalarga ishonish va boshqalar ishonchini qozonib shon-shuxrat orttirish, firma nomini e’zozlab, unga putur etkazmaslik, firmani obro’sizlantirmaslik.

♦ tashqi muhit (soliq va boshqa tashkilotlar), o’z xodimlari va hokozalar) bilan yaxshi munosabat o’rnatish.

1. Tadbirkor maqsadni aniq belgilaydi, ishlab chiqarish dasturini tuzadi va unga erishadi. Er, kapital va mehnat resurslarini, tovar ishlab chiqarish va xizmat ishlarini bajarish maqsadida ularni yagona jarayonga birlashtiradi. Tashabbusni o’z qo’liga oladi.Tadbirkor bir vaqtning o’zida ishlab chiqarishni xarakatga keltiruvchi

kuch va o’rtada turgan vositachi hisoblanadi. Foydali jarayonlarni amalga oshirish uchun boshqa resurslarning qo’shilishini ta’minlaydi. Dasturda maqsadga erishishning yo’l-yo’riqlari, ta’minot va xarid kabi bandlari o’z aksini topishi lozim.

Dasturning bandlar soni, qanday davrni o’z ichiga olishi, korxonaning qanday bo’limlari uchun tuzilishi, ichki sharoitlari va tashqi muhitning o’zgarishi ham o’z aksini topishi maqsadga muvofiqdir.

Tadbirkor korxona dasturini tuzishda quyidagi asosiy mulohazaga e’tibor beradi:

− Maqsadga qanday erishish mumkin;

− Korxonani kelajakda nimalar kutmoqda (ya’ni ishlarni rejalashtirish).

Agar shu ikkita mo’ljal bir-biriga mos keltira olinsa, korxona faoliyati dasturini tuza olish mumkin. Dastur tuzishni shartli ravishda uch bosqichga bo’lish mumkin:

1. Mahsulot sotiladigan bozorni tahlil etish lozim. Tahlil ikki yoqlama uzviy bog’langan holda qilinadi. Birinchisi, korxona ishlab chiqargan mahsulotning bozordagi ijobiy tomonlarini o’rganib chiqish, ikkinchisi salbiy tomonlarini chamalab ko’rish. Ikkala holda ham tadbirkor talab va taklif o’zgarishi, fan va texnika yutuqlari, raqobat o’zgarishini hisobga olgan holda bir yildan besh yilgacha bashorat qilishi kerak.

2. Korxonaning ichki imkoniyatlarini to’liq hisobga olgan holda maqsadni to’g’ri qo’ya bilish. Eng yaxshisi, korxonaning kuchli tomonlari va kamchiliklari bir-biri bilan solishtirilib, talab va taklifning o’zgarishiga bog’lanadi. Solishtirish natijasida qaysi maqsad imkoniyatga mos keladi, qaysinisi mos kelmasligi yaqqol ko’rinib qoladi. Shular asosida tadbirkor o’z maqsadini yana bir bor qayta ko’rishi lozim. So’ngra imkoniyat mavjud bo’lgan, uddasidan chiqa oladigan vazifalar tanlanadi.

3. Korxona faoliyati rivojlaishining eng foydali variantini tanlab olish.

Korxonaning xom-ashyosi va tashkiliy imkoniyatlari majmuasi aniqlanadi.

Bunda asosan uchta ko’rsatkichga e’tibor berish kerak:

a) korxonaning bozor muhitida tutgan o’rni,ya’ni chiqariladigan mahsulotlarning

qanchalik talabga javob berayotganligi, sifat jihatidan ham, son jihatidan ham;

b) korxona qaysi xo’jalik shakliga mansubligi, ya’ni tarmoqqa qarashlimi yoki

xo’jalik sektorigami va x.k,;

v) ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar turining xilma-xilligi, ya’ni taklif etilayotgan turning talabga qanchalik mos kelayotganligi. Yuqorida qayd etilgan ko’rsatkichlardan ko’rinib turibdiki, korxona doirasida ham, bozor sharoitida ham o’zining kelib chiqishi va xususiyatlariga ko’ra bashorat qilish ancha mushkul ishdir. Shu sababli dastur tuzishda uchinchi bosqichni o’rganayotganda qo’shimcha maslahatchilarga murojat etish maqsadga muvofiqdir.

1. Tadbirkorning muhim vazifalaridan yana biri - biznes faoliyati bilan shug’ullanayotganida korxona faoliyati yo’nalishini belgilovchi asosiy qarorlarni qabul etishdek murakkab vazifalarni o’z zimmasiga olishdir.

2. Tadbirkor - kommertsiya asosida yangi mahsulotlarni ishlab chiqarish, ulardan foydalanish, yangi ishlab chiqarish texnologiyalarini yoki xatto biznesni tashkil etishning yangi shakllarini kundalik hayotga kiritib boradi.

3. Tadbirkor - tavakkalchilik bilan o’z ish vaqti, mehnati, ishidagi obro’si, shuning bilan birga o’zining shaxsiy va o’z kompanonlari yoki aktsionerlarining sarflagan mablag’laini garovga qo’yib ish olib boradi. Tadbirkorga foyda olish kafolati berilmagan. Shuning uchun ham kapitalizm iqtisodiyotida tadbirkorlik qobiliyatiga alohida o’rin beriladi, u «mehnat» tushunchasiga kirmaydi, chunki uning o’ziga xos xususiyatlari, ahamiyati bor.

«Mehnat» - kishilarni tovar ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish borasidagi jismoniy va aqliy qobiliyatlaridir. «Mehnat» va «tadbirkorlik qobiliyati» mehnat resurslarini tashkil etadi.

Tadbirkor aniq bir ishlab chiqarish faoliyatini tanlab olib, o’z korxonasini yurgizib yuborgandan so’ng, uning asosiy vazifasi ishlab chiqarish jarayonini uzluksiz boshqarishdan iborat bo’ladi.

Bunday holatda tadbirkorning nazarida u hamma erda zarurga o’xshaydi, go’yo u siz xech qanday ish bitmaydi. Lekin, bunday o’ylash aslo to’g’ri emas. Barcha vazifalarni o’z zimmasiga yuklash noto’g’ridir, chunki ishlab chiqarish jarayonida shunday holatlar bo’ladiki, boshqalar ushbu ishni yaxshiroq bajarishlari mumkin. U tadbirkorlik bilan ish olib borishi kerak. Masalan, xodimlar masalasida, ta’minot masalasida, xarid qilish, ishlab chiqarish jarayonini ta’minlash masalasida tadbirkor, birinchi o’rinda yaxshi tashabbuschi, tashkilotchidir. Tadbirkor o’zining yuqorida zikr etilgan xizmat vazifalarini amalga oshirishda korxonaning ishlab chiqarish jarayoni dasturini tuzish, sistemali boshqarish, iqtisodiy tahlil etish, korxona istiqbolini bashorat etish kabi ilm-fan yutuqlaridan unumli foydalaniladigan ilg’or bilimlarni qo’llashi maqsadga muvofiqdir.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkorning asosiy maqsadi o’z qo’l ostidagi ishlab chiqarish vositalaridan, ixtiyoridagi resusrslardan unumli foydalangan holda bozor talablariga to’g’ri javob beruvchi mahsulot ishlab chiqarib, unumli foyda olishdir. Maqsadga erishish yo’llarini ishlab chiqishda tadbirkorlarning albatta o’z dasturi bo’lishi lozim. Dastur korxonaning katta yoki kichik bo’lishidan qat’iy nazar, tuzilishi maqsadga muvofiqdir.

$Описание: E:\Rasm BBA\ккк.jpg$ 8- Mavzu: Boshqaruv va yetakchilik

Reja:

8.1. Boshqaruv vazifalari va ko’rinishlari

8.2. Yetakchilik qilish

8.3. Etik boshqaruv

Ish faoliyatini rejalashtirishMENEJMENT

$Описание: E:\Rasm BBA\пппп.jpg$

Siz o’z ish faoliyatingizni qiziqish va qobiliyatingizga qarab tanlaysiz. Buxgalteriya, savdo, hamshiralik yoki biotibbiy injenering kabi maxsus sohalarga jalb qilingan, diqqatini qaratgan odamlar menejer bo’lishga xohishi bo’lishi ham bo’lmasligi ham mumkin. Shunday bo’lsada, ko’pchilik o’z ish faoliyatini bir kun kelib menejer bo’lish maqsadi bilan boshlaydi. Ular rivojlanish imkoniyatlarini ko’radi va jiddiy qarorlarga harakatga undovchi maqsadlardan yondashadi. Menejerlar kompaniya muvaffaqiyati kaliti hisoblanadi. Menejment imkoniyatlari barcha kompaniyalar va biznesning barcha bo’limlarida mavjud. Agar siz moliya, marketing, axborot boshqaruvi, injenering yoki inson resurslariga qiziqsangiz, siz menejer bo’la olasiz.

Siz birinchi qadamni guruh faoli bo’lish bilan tashlashingiz mumkin. Shunda siz bir necha yillik tajribadan so’ng nazoratchi yoki yordamchi menejer lavozimi uchun harakat qilishingiz mumkin. Qo’shimcha tajriba va ehtimol qo’shimcha ma’lumot bilan o’rta yoki yuqori darajali menejer bo’lishingiz mumkin. Lavozimingiz oshishi menejment majburiyatlarini qanchalik yaxshi bajarishingiz va biznes rivojiga qo’shgan hissangizga bog’liq bo’ladi. [13]

Menejerlarning roli

va faoliyati Menejerlar korxona yoki tashkilotning rivojlanishi yoki inqiroziga mas’ul hisoblanadi. Korxona maqsadlariga erishsa, menejerlar hurmat qozonishadi va mukofotlanadilar. Maqsadga erishilmasa, maqsadga erishilguncha bunga mas’ul bo’lib qoladilar. Korxonani boshqarishning tavakkalchiligi va mukofotlanishini tajribada sinab ko’rishni xohlagan odamlar menejerlar bo’lishi mumkin.

Menejer kim?

Menejment – bu odamlar va boshqa resurslardan samaralifoydalangan holda tashkilotning maqsadlariga erishish jarayoni. Menejerlar korxonalardagi harakatlarni amalga oshiradilar. Yangi korxona uchun fikrlar yaratadigan tadbirkor menejer hisoblanadi. Xalqaro bozorga chiqish uchun muhim qarorlar qabul qiladigan, ko’plab million dollarlik korxonaning boshqaruvchisi ham menejerdir. Kichik sondagi ishchilar guruhiga nazoratchilik qiladiganlar ham, yuzlab odamlarga boshchilik qiladigan vitse-prezidentlar ham menejerlar. Menejerlar nima qilishadi? Har bir menejerning maxsus kabiy majburiyatlari bo’ladi, lekin barcha menejerlar tashkilot turi va o’lchamidan qat’iy nazar o’xshash ish faoliyati bilan shug’ullanadi. Menejerlar ishi beshta funksiyadan tashkil topadi:

rejalashtirish, tashkillashtirish, ishgayollash, amalga oshirish va nazorat qilish.

• Rejalashtirish o’z ichiga axborotni tahlil qilish, maqsadlarni shakllantirish va qilinishi kerak bo’lgan ishlar haqida qarorlar qabul qilishni o’z ichiga oladi.

• Tashkil qilish qo’yilgan maqsadlarga erishish uchun kerak bo’lgan ish va resurslarni aniqlash va tartibga solishni bildiradi.

Staffing ( shtatlash) korxona uchun ishlaydigan odamlarni ishga yollash, tayyorlash va bo’sh ish o’rinlarini to’ldirish bilan bog’liq barcha ishlarni o’z ichiga oladi.

• Amalga oshirish odamlarni tashkilotning rejalashtirilgan ishlarini bajarishga yo’naltiradigan va natijaga erishtiradigan kuch.

• Nazorat qilish korxona qaysi sohalarga oid maqsadlar qo’ygani, bu maqsadlarga rejalashtirishning qaysi bosqichida erishish kerakligini anglatadi. Katta korxona va tashkilotlarda ko’plab menejerlar bo’ladi. Maxsus menejment funksiyalariga mas’ullik har bir menejer uchun alohida tayinlanadi. Ba’zida, korxonaning katta yoki kichikligiga qarab bir necha menejerlar bir funksiya doirasidagi mas’uliyatga ega bo’lishlari mumkin. Agar korxona birdan ortiq odamga tegishli bo’lsa, menejment funksiyalari korxona egalarining qiziqishlari va imkoniyatlariga ko’ra ular o’rtasida taqsimlanadi. Kichik korxonalarda, korxona egasi barcha menejment funksiyalariga o’zi mas’ul bo’ladi. Korxona rivojlangani sari, boshqa ishchilar menejerlik lavozimiga ko’tarilishadi. Ular bir yoki bir nechta menejerlik funksiyalarini bajarishga tayinlanishadi. Korxonani yoki hatto korxonaning bir qismini boshqarish ham murakkab jarayon bo’lishi mumkin. Menejerlar qarorlar qabul qilishi, muammolarni hal qilishi, raqobatga bardosh bera olishi va yangi strategiyalarni yaratishi zarur. Ko’p hollarda bir menejment funksiyasini bajarish uchun hal qilish uchun qabul qilingan qaror boshqa funksiyalarga ham ta’sir ko’rsatadi. Har bir menejerning sa’y-harakatlari boshqalarning ishiga ta’sir ko’rsatadi. Samarali ishlovchi menejerlar ishchilarini yaxshi ishlashlari uchun motivatsiya beradi. Ular yana korxonaning pul va boshqa resurlaridan oqilona foydalanadilar. Muvaffaqiyatli korxonalarda menejmentning barcha funksiyalarini yaxshi bajaruvchi menejeri bo’lishi kerak.

Menejmentning darajalari

Agar korxona kichik bo’lmasa, korxonaning rivoji uchun mas’ul bir necha menejerlar bo’ladi. Har bir menejer menejmentning har bir funksiyalariga oz bo’lsada vaqt ajratadi va odamlar hamda ishi oldida vakolatga ega bo’ladi. Barcha menejer ham menejerlik funksiyalariga bir xilda vaqt va e’tibor qaratmaydi. Ko’pchilik tashkilotlarda menejerlarning uch darajasi mavjud – boshqaruvchilar, o’rtacha menejerlar va rahbarlar

$Описание: E:\Rasm BBA\ффф.jpg$

Menejmentning darajalari

Agar korxona kichik bo’lmasa, korxonaning rivoji uchun mas’ul bir necha menejerlar

bo’ladi. Har bir menejer menejmentning har bir funksiyalariga oz bo’lsada vaqt ajratadi va odamlar hamda ishi oldida vakolatga ega bo’ladi. Barcha menejer ham menejerlik funksiyalariga bir xilda vaqt va e’tibor qaratmaydi. Ko’pchilik tashkilotlarda menejerlarning uch darajasi mavjud – boshqaruvchilar, o’rtacha menejerlar va rahbarlar.

Top menejment

Ular uzoq muddatli reja va yo’nalish tuzadilar. Ular korxonaning foyda keltirishi va rivojlanishiga mas’ul bo’ladilar. Boshqaruvchilik kasbi o’z ichiga bosh boshqaruvchi mas’ul shaxs, president, bosh ijro etuvchi mas’ul shaxs va vitse-prezidentlarni o’z ichiga oladi. Ular iqtisodiyot va raqobatni o’rganadilar. Ular barcha muhim korxona qarorlari va sarflarni ma’qullaydilar. Boshqaruvchilar boshqa menejerlar va ishchilar ichiga mas’ul bo’ladilar.

O’rta menejment

O’rta darajadagi menejerlar korxona operatsiyalarining ma’lum qismiga mas’ul bo’lgan mutaxassislardir. O’rta darajadagi menejerlarga marketing menejeri, axborot texnologiyalari menejeri, mijozlarga xizmat ko’rsatish bo’yicha menejer, amaliyotlar menejeri va inson resurslari menejerini misol qilib keltirishimiz mumkin. O’rta darajadagi menejerlar korxona biznes rejasi bilan u boshqaruvchilar tomonidan tasdiqlangan paytda ishlaydi va o’zlarining bo’limlariga tegishli maxsus rejalarni ishlab chiqadilar. Ular o’z ishlarini boshqa menejerlar ishlari bilan uyg’unlashtirishlari kerak. Ular ko’p vaqtini tashkillashtirish, shtatlashtirish va funksiyalarni amalga oshirishga sarflashadi.

Menejer bo’lmagan shaxslarning boshqarishi

Menejer bo’lmagan ishchilar ham menejment funksiyalariga o’xshash ishlarni bajarishlari mumkin. Ishchilar ishlarini rejalashtiradilar va tashkil qiladilar. Ular yangi ishchilarni yollash va tayyorlashda ishtirok etishlari mumkin. Ular yangi ishchilarning ishlarini baholaydilar. Shunday bo’lsa-da, menejerlar boshqalar ishi uchun mas’ul bo’ladilar va ishchilar oldida ma’lum vakolatga ega bo’ladilar. Mas’uliyat va vakolatga ega bo’lmasa, bu ishchining ishi menejment hisoblanmaydi.

Ba’zi tajribali ishchilardan guruhda yetakchi bo’lib ishlashlari so’raladi. Ular yangi loyihani boshqarishlari yoki yangi xodim ishini nazorat qilishlari mumkin. Ko’p korxonalar xodimlarini ishchi guruhlarga ajratadilar. Bu guruhlar o’z ishlari uchun mas’uliyat va vakolatlarga ega bo’ladilar. Guruh rejalar tuzish, ishni qanday amalga oshirish va guruh a’zolari o’rtasida taqsimlashni hal qiladi. uruh maqsadlarni belgilash va byudjetga foyda keltirishga mas’ul bo’ladi. Ishchi guruhlar menejerga hisobot beradi va kerak bo’lganda yordam so’raydi. Guruh yetakchilari va ishchilar guruhlari cheklangan menejment faoliyatini amalga oshiradilar. Ikkala holat ham ishchilar uchun menejerlik qobiliyatini shakllantirishlari uchun samarali tajriba hisoblanadi. Ular menejerlarga kerak bo’lgan qobiliyatni rivojlantirishga yordam beradi va menejerlik faoliyatiga bo’lgan qiziqishni oshiradi.[14]

$Описание: E:\Rasm BBA\ееее.jpg$ 2. Yetakchilik

Yetakchilik nima?

Korxona ishining bajarilishi va foyda olishi uchun ko’plab resurlardan foydalanadi. Bu resursalar o’z ichiga binolar, asbob-uskunalar, pul, xomashyo, ta’minot va odamlarni oladi. Resurslarni , shu jumladan inson resurslarini boshqarish korxona muvaffaqiyati uchun muhim hisoblanadi. Ba’zi menejerlar boshqa resurslardan oqilona foydalana olmaydilar. Sababi xodimlar shunchalik muhimki, insonlarni samarali boshqara oladigan menejerlarga talab kata.

Yetakchilikka bo’lgan talab

Inson resurslarini samarali boshqarish haqidagi fikrlar yaqin yillarda o’zgardi. O’tmishda ishchilarga qiladigan ishi haqida ma’lumot bermay, menejerning o’zi qaror qabul qilishi mumkin edi. Xodimlar ularga nimani buyurishsa, shuni qilar edi. Garchi ishchilar ularga buyurilgan ishlarni qilishlari mumkin bo’lgan bo’lsa-da, ular

ishni bajarishga unchalik yaxshi harakat qilishmasdi. Ba’zi korxonalar shunday ishchilarni ishlatishga qurbi yetmasdi. Ishga yollash, tayyorlash va to’lash narxlari odatda korxona xarajatlarining katta qismini tashkil qiladi.

Yetakchilik xususiyatlari

Yetakchi bo’lish xodimlar bilan samimiy bo’lishdan ko’proq narsani bildiradi. Bunda turli xarakter, talab va qiziqishlarga ega odamlar bilan kelishish va korxona talab qiladigan ishlarni bajarishga to’g’ri keladi.

Yetakchi bo’lishga tayyorgarlik

Yetakchi bo’lish uchun menejer bo’lish shart emas. Yetakchilik qobiliyatini rivojlantirish uchun inson menejer lavozimiga o’tishini kutishibemanilik bo’ladi. Quyida bir necha yo’llar orqali inson o’zida yetakchilik qobiliyatini shakllantirishi mumkin: Yetakchilikni o’rganish . Ba’zi kitoblar orqali yetakchilikni o’rganish mumkin va yetakchilik qobiliyati individualga yetakchibo’lish asoslarini o’rganishda

va to’liq tushunib yetishida ast qotadi. Bundan tashqari , tashkil etilgan bir necha kurslarga borish orqali ham yetakchilik qobiliyatini shakllantirish mumkin.

3. Etik menejment

Korxonarivojiga asosan menejerlar mas’uldirlar. Korxona rivoji yoki inqirozi faqatgina savdo, foyda yoki zararni ko’rsatuvchi moliyaviy ko’rsatkichlar bilangina baholanmaydi. Ular yana korxona harakatlari va faoliyatlari bilan ham aniqlanadi. Korxona harakatlari qonuniymi, to’g’ri va odob-axloq qoidalariga mos keladimi? Korxona faoliyati o’zi joylashgan jamiyat va mamlakat rivojiga hissa qo’shadimi? Resurslardan odamlar va tabiatga ta’sirini hisobga olgan holda samarali foydalanilyaptimi? Barcha savollarga “ha” deb javob berish uchun menejerlar ishchilarning qarorlari va harakatlari vijdonan ekanligi, mas’uliyat bilan yondashilganligi va odob-axloq qoidalarga mos kelishiga ishonch hosil qilishlari kerak.

Yetakchilar o’rtasida etik xulq-atvorning rivojlanishi.

Ko’pchilik odamlar faqatgina to’g’ri bo’lgan ishlarni qilishni xohlashadi. Vaqt kam yoki muhim muammolarga duch kelishsa, axloq qoidalariga zid harakatlana boshlaydilar. Bu noaxloqiy xatti-harakatlar korxona biznesiga va mijozlar hamda jamiyat bilan bo’lgan munosabatlar yomonlashishiga olib keladi. Yetakchilar odob-axloq qoidalariga zid xatti-harakatlarni oldini olish uchun harakat qilishlari kerak. Agarda yakka shaxs yoki guruh bo’lib axloqsiz qarashlarni rivojlantiradigan bulsa, boshqalar ularga ishonishmaydi va ishlashni xoxlamaydi. Tashkilot uchun biznes uchun muhim bo’lgan fikriy qarashlarni rivojlantirish va qabul qilsa bo’ladigan munosabatlatni va qabul qilib bo’lmas munosabatlarni bilish zarur.Ishchilar atmosfarasini yaxshi holatda saqlashigan menejerlar javobgar bo’ladi. Menejerlar axloqit munosabatlarni ko’rasatishda o’zlariing holatlari bilan amalga oshiradi.

$Описание: E:\Rasm BBA\уууу.jpg$

$Описание: E:\Rasm BBA\ннн.jpg$

9-Mavzu. Inson resurslari, madaniyat va faoliyat turlari.

Reja:

9.1. Inson resurslari asoslari.

9.2. Inson resurslarini boshqarishni tashkil etish.

9.3. Tashkiliy madaniyat va ishchi kuchi xilma-xilligi.

Inson resurslari maqsadlari

Inson resurslari biznes sub’ektlari tomonidan zarur deyarli har bir manba farq qiladi. Har bir shaxs, har xil bo‘ladi. Ular ish o‘rinlari turli bilim, ko‘nikma, tajriba va turtki olib. Odamlar bir kompaniyada turli xil yo‘llar bilan ishlatiladi. Ba’zi qattiq, jismoniy mehnatini qilish talab etiladi. Boshqalar murakkab asbobdan bo‘ladi. ular samarali aro mahoratga ega va jamoa ishlashi namoyish kerak qaerda ba’zi xodimlari guruhlari ishlaydi. Boshqalar o‘z qobiliyatlarini tayanib, mustaqil ravishda harakat qiladi. Rahbarlari boshqalar ishini yo‘naltiradiva butun kompaniya ta’sir uzoq muddatli rejalar qiladi. Yangi xodimlari ko‘rsatmalarga rioya qiling tayyor bo‘lishi kerak va birinchi bir necha qaror qabul qilish vazifalarini bo‘lishi mumkin.Inson resurslari har bir xodim katta farqlar va noyob qobiliyat bilan ishlash va samarali va samarali bo‘lgan ish kuchini rivojlantirish ega bo‘lishi kerak. etti asosiy inson resurslari gol bor.

1. Korxonaning kadrlar ehtiyojlarini aniqlash.

2. o‘sha ehtiyojlarini to‘ldirish uchun odamlar bir etarli ta’minlash.

3. Match qobiliyat va maxsus ish bilan manfaatlari.

4. o‘quv va rivojlanish, ularning ish odamlarni tayyorlash va ish talablario‘zgarishi, ularning qobiliyatini yaxshilash uchun taqdim.

5. ularning ish uchun kadrlar o‘rnini qoplash uchun rejalar ishlab chiqish.

6. salomatlik va xodimlarning farovonligini himoya.

7. samarali va qoniqarli ish muhitini muhofaza qiling.[15]

$Описание: E:\Rasm BBA\йййй.jpg$ Inson resurslari har qanday tashkilotning eng asosiy va eng qimmatli aktivini tashkil etadi. Inson resurslarini samaralai tarzda boshqarish uchun turli hil sohalarda asoslashtirilgan, mustahkam bilimlarga ega bo’lgan tayyorlangan mutahassislar zarur.

Jаmiyatning rivоjlаnish dаrаjаsi ko’p hоllаrdа mаmlаkаtdа mаvjud аhоlining sоni vа tаrkibi bilаn аniqlаnаdi. Dеmоgrаflаr аhоlini, uy хo’jаliklаrini ulаrning tuzilishi vа tаrkibi, turli оmillаrning аhоlini tаbiiy ko’pаyishi vа kаmаyishigа tа’siri nuqtаi nаzаridаn o’rgаnаdilаr. Iqtisоdchilаr esааhоlini insоn rеsurslаri, ya’ni mеhnаt fаоliyatidа qаtnаshаоlishlаri nuqtаi nаzаridаn o’rgаnаdilаr. Mаmlаkаt аhоlisining fаоl qismi mеhnаt qilishgа, mаhsulоt ishlаb chiqаrishgа, хizmаt ko’rsаtishgа o’z kuchini, bilimi vа mаlаkаsini sаrflаydi. Аhоlining fаоl qismi mеhnаtgа lаyoqаtli vа mеhnаtgа yarоqli аhоlidаn tаshkil tоpаdi. Mеhnаtgа lаyoqаtlilik dаvri insоn yoshining bеlgilаngаn dаrаjаsigаchа bo’lgаn dаvrni, mеhnаtgа yarоqlilik esааqliy vа jismоniy qоbiliyatining еtаrlilik dаrаjаsini bildirаdi. Shundаy qilib, аhоlining fаоl qismi insоn rеsurslаri, dеb аtаlаdi. Охirgi yillаrdа Vаtаnimiz iqtisоdiy аdаbiyotlаridа “insоn rеsurslаri” tushunchаsi tеz-tеz uchrаb turibdi. Insоn rеsurslаri – bu оdаmlаr, ulаrning mеhnаt аhlоqi vа qo’yilgаn mаqsаdgа erishishi uchun intilishi, ulаrning bilimlаri vа qаdriyatlаri tizimi, ijоdiy vа nоvаtоrlik qоbiliyatlаridir. Huddi shu оmillаr mаmlаkаtdа iqtisоdiy o’sishni, fаrоvоnlik vа hаvfsizlikni tа’minlаsh imkоnini bеrаdi. Mеhnаt sоhаsi, ish bilаn bаndlik shаrоitlаri vа mеhnаt munоsаbаtlаri tizimidаgi chuqur qаytа o’zgаrishlаr bеlgilоvchi rоl o’ynаb, ulаrsiz ijtimоiy yo’nаltirilgаn iqtisоdiyotning аsоsiy mаqsаdi sifаtidа insоngа qаrаtа hаqiqiy burilishni аmаlgаоshirib bo’lmаydi. «Mеhnаt rеsurslаri» tushunchаsi insоn rеsurslаrigа butun bоrlig’ichа dаvlаt tа’sirini o’tkаzish uchun kеng imkоniyat оchib bеrаdigаn hаqiqiy tоpilmа bo’ldi. SHungа muvоfiq stаtistik ахbоrоt shаkllаndi hаmdа hisоbgаоlish vа rеjаlаshtirishning muhim vоsitаlаridаn biri sifаtidа mеhnаt rеsurslаri bаlаnsi hаm vujudgа kеldi. Birоq, yuqоridааytib o’tilgаnlаrdаn mаzkur tushunchа bоzоr iqtisоdiyoti uchun yarоqsiz, dеgаn хulоsа kеlib chiqmаsligi lоzim. Аksinchа, bоzоr iqtisоdiyotining rivоjlаnib bоrishi shuni ko’rsаtmоqdаki, insоn rеsurslаri bоzоr kаtеgоriyalаri tizimigа bаtаmоm singib bоrmоqdа. Insоn rеsurslаri fаqаtginа mеhnаt rеsurslаri emаs, bаlki ulаr bоshqа – 18 iqtisоdiy fаоl vа nоfаоl аhоli, ish bаlаn bаnd vа ishsiz аhоli, ishchi kuchi, kаdrlаr kаbi bоshqа kаtеgоriyalаrdа hаm kоnkrеtlаshishi mumkin.

«Insоn rеsurslаri» tushunchаsi ХХаsrning o’rtаlаridа yuzаgа kеldi vа shu аsr охirlаridа rivоjlаndi. Bu dаvrdа yirik kоrхоnаlаr kаdrlаrgа ehtiyoj sеzа bоshlаdi. Kаdrlаr tаyyorlаshni rеjаlаshtirish vа ulаrdаn sаmаrаli fоydаlаnish yo’llаrini izlаb tоpish hаrаkаti kuchаydi. Hаr bir хоdimning qоbiliyatini оshirish mаqsаdidа kаttа mаblаg’lаr аjrаtilа bоshlаndi. Ishchi kuchining tаrkibi vа ungа qo’yilаdigаn tаlаblаr оshib bоrdi. Ishchilаrdа yuqоri egiluvchаnlik, turli imtiyozlаrgа mоyillik, kаsbiy tаyyorgаrlik vа kоmpyutеrlаshgаn ishlаb chiqаrishdа ishtirоk etish ishtiyoqi pаydо bo’ldi. IQTISODIY RIVOJLANISh ShAROITIDA INSON ROLINING O’ZGARIB BORIShI Tushunchalar «Ishchi kuchi» «Mеhnat rеsurslari» XX asrning 20-yillaridan boshlab hozirgi davrgacha XIX asrning ikkinchi yarmidan hozirgi kungacha Amal qilish davri «Mеhnat salohiyati» «Inson omili» XX asrning 80-yillari oxiri va 90- yillaridan amal qilmoqda XX asrning 70-80 yillaridan hozirgi kunga qadar «Inson kapitali» XX asrning 90-yillari boshidan hozirgacha qo’llanilmoqda 20 Fаn-tехnikа tаrаqqiyotining tеzlаshishi iqtisоdiyotdа hаm tub burilishlаr yasаdi. Insоn tехnоlоgik jаrаyonlаrni nаzоrаt qiluvchi vа tаrtibgа sоluvchigааylаndi. Undаn yangi bilimlаrni egаllаsh, kаsbiy mаlаkаsini оshirish, mustаqil fikrlаsh, ijоdiy fаоllik vа tаshаbbuskоrlik tаlаb etilа bоshlаdi. Iqtisоdiy rivоjlаnishdа insоn rоli kоnsеpsiyasi zаmоnаviy jаmiyat vа iqtisоdiyot хаrаkаti mехаnizmlаri vа mаnbаlаri хаrаktеridаgi ulkаn o’zgаrishlаrgа tаyanаdi. Ko’p yillаr dаvоmidа ulаr tаbiiy vа o’zlаri egаllаgаn sifаtlаrini iqtisоdiy hаyot vа ijtimоiy tаrаqqiyotning аsоsiy mеzоnigааylаntirdilаr. Insоndаn аjrаtib bo’lmаydigаn bir qаnchа iqtisоdiy jаrаyonlаr mаvjud bo’lib, ulаrni iqtisоdiyot nаzаriyasigа birgаlikdа kiritish mumkin. Bulаrgа sifаt o’zgаrishlаrini, mаqsаdlаrni bеlgilаsh (ehtiyojlаrni hisоbgаоlish vа qulаy yo’lni tаnlаsh), iqtisоdiy mехаnizm (ishlаb chiqаruvchi – istе’mоlchi) vах.z. kiritish mumkin. Аlbаttа bundаy jаrаyonlаr sifаtidа eng birinchi mеhnаtni аytish mumkin. Хоzirgi kundа vа istiqbоldаеchilishi kеrаk bo’lgаn muаmmоlаr tub o’zgаrishlаrni vа tаkоmillаshtirish jаrаyonlаrini tаlаb qilаdi, bungа esа ishchi kuchlаrining ijоdiy fаоliyatlаri nаtijаsidа erishilаdi.

Ish muhiti

Ish muhiti bu ishchilar ishlaydigan psixologik atmosfera va jismoniy holat, jismoniy holatlar bu ish hududi, offislar, hordiq xonalari, omborxonalar va ishchilar ish davomida vaqtini o’tkazadigan barcha hududlar. Jismoniy holatlar xavfsiz va sog’lom bo’lishi shart. U biznesning aniq qonuniy talabi, bu shuningdek ishchilarni kompaniyada haqiqatda ularning qiziqishlari borligiga ishontirish. Agar xizmatchilar jismoniy muhit xavfli va nosog’lom ekanligiga ishonishsa ular aniq boshqa ish qidirishadi. Jismoniy holatlarga kompaniyalar ijobiy psixologik atmosfera bilan taminlashiga ham to’g’ri keladi. Ishchilar ularning ishlari va g’oyalari qadrlanmaydigan yoki yomon muomala qilinadigan joyda ishlashni xohlashmaydi. Ishonmaslik yoki qo’rquv atmosferasi ishchilar orasidagi kuchsiz sifat va past ruhiyatga sabab bo’ladi. Hamma ishlar ham psixik jihatdan qulay bo’la olmaydi bazilari odamlarning issiq yo sovuq vaziyatlarda tashqarida ishlashini talab qiladi boshqlari esa katta jismoniy qiyinchilikni talab qiladi yoki tahlikali bo’ladi. Hatto ushbu ishlarda ham biznes iloji boricha jismoniy jihatdan qulay va xavfsiz yo’llar bilan taminlash yo’llarini topishiga to’g’ri keladi. Ish himoya kiyimlari va jihozlarini, zarur tanaffuslarni taklif qilsa; har bir ishchi yetarli xavfsizlik treninglarini olishiga kafolat bersa yaxshi bo’ladi Ijobiy psixologik muhitni taklif qilishning ma’nosi shundaki menejerlar samarali aloqa va odamiylik mahoratlarida o’qigan. Ular har bir ishchi bilan muloqotda vijdonli, halol va axloqiy bo’lishadi. Ishchilar muhim ahborotni uzum vinosi orqali bo’lgan mish-mishlardan ko’ra o’zlarining menejerlaridan oladi. Ular o’zlarining mehnatlari muhim va qadrli bo’lishiga ishonishadi. Ular kompaniyaga qo’shgan hissalari uchun taniladilar va mukofotlanadilar. Rahbar bir qator talablarga javob berishi kerak. "Rahbarlik qilish" degan so'zga izohli lug'atlarda boshqarish, maslahat berish, kuzatish, yo'naltirish, ko'rsatma berish degan turli ma'lumotlar berilgan. Rahbarlik uslubidagi salbiy qusurlarni bartaraf etish degani- bu boshqarishning barcha unsurlariga e'tiborni kuchaytirish demakdir. Eng avvalo rahbar yuqoridagi nuqsonlardan xoli bo'lishi va ish uslubini quyidagi ijobiy fazilatlar zamirida tashkil qilishi lozim: Rahbar o'z   huquq va vakolatidan umumdavlat manfaatlarini jamoa va xodimlarning   shaxsiy     manfaatlari bilan uyg'un olib borishda mohirona    foydalanish zarur. Ammo davlat menfaatlariga putur    etkazmasdan, shaxsiy   manfaatlar umum manfaatlarga bo'ysinishi lozim. Ishlab chiqarishni faqat jamoada obro'-e'tiborga ega bo'lgan rahbargina
yaxshi boshqaraoladi. Ayni paytda shuni unutmaslik kerakki, obro' faqat xizmat mavqei bilan emas, balki, awalo, bilim, tajriba, ishga va xodimlarga munosabat   bilan orttiriladi. Rahbar vazmin, har qanday vaziyatda hamo'zini    tuta biladigan, odobli va
xushmuomala bo'lishi zurur.   O'z xatti- harakatini nazorat qila oladigan, kayfiyati va sezgilarini tiya biladigan, yurish turishida bo'ysinuvchilarga o'rnak ko'rsatadigan bo'lishga majburdir.

Buyruq hammaga ham yoqavermaydi. Shu sababli bo'yinuvchi xodimlarga
beriladigan farmoyish faqat bevosita buyruq shaklida bo'lmasdan, balki topshiriq va vazifa, maslahat tarzida ham bo'lishi kerak. Bu o'rinda quyidagi ibratli ish uslubini bilish foydadan xoli emas.

Ouen YaNG dursutgina lavozimni egallab turgan bo'lishiga qaramay, qo'l ostidagi xodimlarning hech biriga hech qachon buyruq ohangida ish buyurmagan. U buyruq berishdan ko'ra maslahat solishini afzal bilgan. Bunday yumshoq muomala birichidan, Ouenning o'ziga katta izzat-obro' keltirgan bo'lsa, ikkinchidan idora ishining har doim bir maromda muvofiqiyatli kechishini ta'minlagan.

Yang hech qachon "Mana bu ishni unday yoki bunday qiling" yoki "Bunday yo unday qilmang" demagan. Buning o'rniga "Shu masalada bir o’ylab ko'rsangiz" yoki "Shunday qilinsa yaxshi natija beradi deb o'ylaysizmi" qabilida muomala qilishga odatlangan.

• rahbar bo'ysinuvchi xodimlarning fikr va maslahatlarini diqqat va hurmat bilan tinglashi, hatto shu takliflarga shaxsan qo'shilmagan taqdirda ham ularga osoyishta quloq solish va muhokama qilishi lozim.

Yang biror tashkilotga xat yo'llash zururati tug'ilib qolgan holda maktub matnini boshidan oxirigacha aytib turib yozdiradi-da, pirovardida xodimiga shunday savol bilan murojat qilardi: "Sizning xat matni xususidagi fikringiz qanday?" Agar xat matnini biror xodimi tayyorlagan bo'lsa, uni o'qib chiqqach, mabodo kamchiligi uchrasa yoki yoqmasa, buni xodimning yuziga solish o'rnigamaslahat yo'sinida fikrlashadi: "Balki xat matnini biroz boshqacharoq qilib yozganimiz ma'qulmidi, siz nima deysiz?".

Yang o'z xodimlariga nima qilish kerakligi haqida hech qachon ko'rsatmalar bermaydi, zimmadagi vazifalarini mustaqil bajarishlari uchun imkon yaratadi. Mustaqil harakat qilishga, o'z xatolaridan tegishli xulosa chiqarish va boshqa takrorlamaslikni odat qilishga undaydi.

Haqiqatdan ham bunday munosabat xodimlarni mustaqillikka o'rgatadi, xatolarni tez tuzatish va ishni oxirigacha pishiq-puxta bajarishga odatlantiradi. Qolaversa, bunday usul ishchi- xizmatchilarning izzat- nafsini hech qachon kamsitmaydi va, ayniqsa ularda o'z imkoniyatlari va mahoratlariga qat'iy ishonch, mehnatga ishtiyoq tug'diradi.

Demak, agar rahbar insonlarda o'ziga nisbatan iliqlik, izzat- hurmat hissini uyg'otmoqchi bo'lsa, u salbiy xislatlardan, ya'ni buyurish, ko'rsatma berish ohanglaridan voz kechib, maslahat solishi, ulardan fikr olishi kerak. Shunda uning umumiy ishga ko'proq nafi tegadi.

• Rahbar intizom va tartibga rioya qilishini qat'iy talab qilishi va bo'ysinuvchilarning biron nojo'ya harakatini e'tibordan chetda qoldirmasligi kerak. Talabchanlik tarbiyaning asosi va ongli intizomning eng mustahkam zaminidir.

Xullas, rahbardagi odamlarni boshqarish qobiliyati, odamlar haqida g'amxo'rligi, tashabbuskorlik, qat'iyatlik, mustaqillik, talabchanlik, bo'ysinuvchi xodimlar bilan maslahatlasha bilish, o'z so'zini ustidan chiqish kabi ijobiy fazilatlar undagi salbiy qusurlardan qutulishga yordam beradi.[16]

Rahbar salbiy qusurlar domiga tortilmaslikka intilishi kerak. U egallab turgan lavozimidan ketib qolmasligi uchun quyidagi o'nta qoidaga rioya qilmog'i lozim:

1. Iloji boricha qulog'ingizgacha ishga ko'miling. o'z kompaniyangiz
mijozlarini ko'paytirish uchun barcha imkoniyatlaringizni ishga soling.

Kompyuterni o'rganing.

Chet tilini o'rganing.

O'z arxivingizni tashkil qiling.

Zurur tashkilotlar va kishilar aderslari, telefonlarini yozib boring. Ular favqulodda hollarda kerak bo'lib qoladi.

5. Har doim "ha" deng.

Hamma narsani bajarishga urining. Hattoki imkoniyatingiz, qobiliyatingiz etarli bo'lmasa ham oldin bajarmagan ishingizni bajarishga harakat qiling. Ishdan ketib qolishning eng qisqa yo'li: "Bu mening ishim emas" deb javob berish. Bunday so'zni aytishdan o'zingizni tiying.

6. Chiroyli imo, ishora qilishni biling.

Firma inqirozga uchragan vaqtda ham uni bunday holatdan chiqarish uchun vaqtingizni ayamasligingizga tayyor ekanligingizni bildiring.

7. Malakangizni muttasil oshirib boring.

8. Kishilar bilan bo'ladigan muomalada xushfel va iltifotli bo'ling.

Noyob, nazokatli, do'stona kayfiyat jamoadagi muhitni yaxshilaydi, o'zaro ishonchni mustahkamlaydi., kishilarni hamjihatlikka chorlaydi.

9. Boshqalar bilmaydigan va bajaraolmaydigan u yoki bu ishni bilish va bajara olishiga urining. Bu nur ustiga a'lo nur bo'ladi.

10. Ish vaqti faqat "dan va gacha" bo'lmasin.

Agar Siz ertalab ish vaqtidan oldin yoki ish vaqti tugagandan so'ng ish joyida bo'lsangiz, bilingki bu ham e'tiborsiz qolmaydi.

2 Inson imkoniyatlarini boshqarish

Maqsadlar:

1.Jamoaviy hamda rejalashtirilgan harakatlarning muhimligini tushuntirish.

2.O’rnini qoplash va foydali rejalarni tasvirlash.

3.Boshqaruvda ishtirok etadigan maqsadlarni tanib olish.

Diqqat etibordagi real voqea:

“Kuningiz qanday o’tdi ?”Jacqueline so’ragandi biznes sherigidan qachonki u band kunni o’tkazib kelib stulga o’tirganda.

“ Kun yaxshi edi, Esme meni ko’rishga kelmaguncha” javob berdi Leo nimanidir o’qigan bo’lib. “ U raqiblarga ishlamoqchi”

“Axir bu uyat-ku”Jacqueline aytdi, “U mijozlar bilan yaxshi chiqishardi,va uning ajoyib ish uslubi bor axir. Nega ketayotganini aytdimi?”

“Odatdagi sabablar: yaxshiroq foydalar hamda ko’proq imkoniyatlar ,rivojlanish uchun” javob berdi Leo.

“Biz o’rniga odam qidirishimiz kerak”, Jacqueline aytdi. “Men ertaga mehnat byurosiga qo’ng’iroq qilaman”

“Balki biz yaxshiroq rejalar,ish soatlar joriy qilishimiz kerakdir toki yollangan ishchilarni ketqizib ,o’rniga boshqasini olib yurgancha” Leo aytdi.

“Leo siz haqsiz, biz boshqatdan ko’rib chiqishimiz kerak inson imkoniyatlarini boshqarish strategiyalarini.Men aminmanki ko’p narsalar bor biz ko’proq raqobatbardosh bo’lishimiz uchun, va ayniqsa biz yanada e’tibor qaratishimiz kerak iqtidorli ishchilarimizga va ularni saqlab qolish yo’llariga”.[17]

Inson imkoniyatlari rejalashtirishda hamda jamoalashtirishda:

Inson imkoniyatlarini boshqarish bizga taminlaydiki xizmatchilar yaroqliligini, ishchanligini,oyliklar to’lanishini hamda o’z ishlaridan mamnun bo’lishlarini.

Agarda inson imkoniyatlarini boshqarish juda yaxshi tashkillashtirilsa,kompaniya ishchilari ham o’z ishlarini maromiga yatkazib bajaradilar. Mana shunaqa hadyalar omadli, foydali biznes garovidir.

Rejalashtirish va ishni tahlil qilish

Inson resurslarini (imkoniyatlarini) boshqarish boshlanadi xodimlarning aynan hozirgi biznes jarayonning tahlili asosida. Ishchilarni yollash uchun tuziladigan qaror juda ehtiyotkorlik va sinchkovlik bilan bo’lishi kerak.Birinchilikda xizmatchiga to’lanadigan oylik maosh kompaniya foydasi yuzasidanmi yoki yo’qmi shuni bilish zarur.Endi o’sha yollangan ishchi bajaradigan ish kompaniyaning foydasiga unga to’lanadigandan ko’ra ko’proq foyda olib kelishi kerak.[18]

Ishchilarning guruhlarga ajratilishi: Kompaniya qaror qabul qilishi kerakki yollaniladigan ishchi vaqtinchalakmi yo doimiymi. Doimiy ishchi kompaniyaga uzoq muddatga yollanadi.Bunday ishchilardan kutiladiki biznes foydalarga va o’zlarining ishtiroklaridan mamnun bo’lishlari qachonki biznes gullagan vaqtlarda ham.Vaqtinchalik xizmatchilar esa yollanadi malum vaqt uchun yoki bo’sh vazifani to’ldirish uchun.

Doimiy ishchilar biznesning bir bo’lagi hisoblanganligi sababli,ular ko’proq ishchan va g’ayratli bo’ladilar vaqtinch yollangan ishchilardan ko’ra. Boshqa tomondan ko’proq nazorat o’rnatiladi kompaniya imkoniyatlarida qachonki vaqtinchalik xizmatchilar yollanganda.

Doimiy yoki vaqtinchalik ravishda, ishchilar qisman yoki to’liq ish kuni uchun ishga qabul qilinadi.To’liq vaqt ishchi haftasiga 30 yoki undan ortiq soat tartibida ishlaydi. Qisman vaqt ishchi har kuni kamroq soat yoki hafta davomida kamroq kun ishlab beradi.

Belgilab qo’yilgan ish talablari

Ishga qabul qilish jarayonini boshlashdan oldin , ishchilar ish vaqtida bajarishi kerak bolgan ishni o’rganib olishadi.Har bir ish ish haqidagi muayyan axborot o’sha ishga mos keluvchi qobiliyatli insonlarni ishga qabul qilish uchun kerek bo’ladi. Bu informatsiya ish tahlilini to’ldirish orqali yig’iladi.Ish tahlili bu ish vazifalari va tajriba talablarini mufassal bilib olish uchun ishniq muayyan bilimi hisoblanadi.

Yangi ishchining joylashuvi

Yangi ishchiga kompaniyada yaxshi ish boshlashi uchun yordam beriladi. Joylashuvning bir qismida yangi ishchiga mutaxassislar tomonidan zarar va foyda qabul qilish qog’ozlarini to’ldirish o’rgatiladi. Oxirida kompaniya yaxshi ishchiga ega bo’ladi. Odatda bu uchun bir necha marta shug’ullanishga to’g’ri keladi. Ishchi tajribali ishchilar bilan teng kuchli bo’ladi.

O’rindosh sifatida ishga olish

Kompaniya doimo narxlarni nazorat qilish davomida yaxshi ishchi kuchi muammolariga ega.Kompaniya xarajatlarining 30-50 % larini oylik ish haqi tashkil etadi. Ish boshqaruvchilar xarajatlari pastroq bo’ladigan va yaxshi kadrlarni yollash yo’llarini izlaydilar. Og’ir iqtisodiy vaqtlarda bu muammolar ko’payadi. Kompaniya foyda va zararni farqlaydigan yangi ishchi yollashga ehtiyot bo’lishi kerak. Boshqa bir tomondan iqtisodiy o’zgarishlarga tayyor bo’lishi kerak.Hozirgi kunda ish boshqaruvchilar qo’shimcha ishchi kuchini yaratishda o’rindosh ishchilardan foydalanishyapti. Vaqtinchalik ishchi shoshilinch va qisqa vaqtlik ishlar uchun muhim. Asosan yollanma ishchilar maxsus loyihalar uchun yollanadi.Biror narsni sotib olishdan oldin unga harakat qil deganlaridek, vaqtinchalik ishchilar sinov muddatiga chaqiriladi. Agar kompaniyaga doimiy ishchi kerak bo’lsa va o’rindosh yaxshi ishlasa, o’rindosh doimiy ishchiga aylanadi. Amerika ishchilar assotsiyasining ma’lumoti bo’yicha bir kunda qariyb 2.5 million odam vaqtincha ishchi yoki ishsiz hisoblanadi.Bu umumiy ishchi kuchiganing 2%ini tashkil qiladi.Yil davomida bu ko’rsatkich 11 millionga yetadi.

Kompensatsiya va yordam pullari

Odamning ishlashiga sabablardan biri pul topish.Kompensatsiya bu ishchining ishlayotgani uchun beriladigan pul. Kompensatsiya ikki qismdan iborat.Oylik va maoshlar ishchining aynan tugatilgan ishi uchun beriladigan pul miqdori. Kompensatsiyaning keying ko’rinishi daromad hisoblanadi.Misol uchun:sug’urtalar,pensiya ajratmalari,sog’liqni saqlash uchun beriladigan pullari.

Kompensatsiyalash metodlari

Soatbay maosh bu ishchilar uchun ishlagan vaqtiga qarab beriladigan pul. Oylik maosh esa xar bir ishlanilgan oy uchun beriladi.Bu to’lov usullarining xech biri ishlab chiqarilgan mahsulotning sifatiga bog’liq emas aksincha bular ishlab chiqarish uchun ketgan vaqtga qarab to’lanadi.Shu sababli bu boshqarishning juda oddiy usuli hisoblanadi.Rag’batlantirish tizimi ishchining ishlash sifati va yordam pulining hajmiga bog’liq.Ba’zi tadbirkorlar sotilgan mahsulotdan foiz sifatida komission to’lovlar ham to’lashadi.Sotuvchilar ko’pincha shunday komission pul olishadi.To’lovning ikkinchi turi bu ishbay to’lov.Ishchi xar bir bir yakullangan ishi miqdoriga bog’liq ravishda haq oladi.Ishbay to’lovlar ko’pincha ishlab chiqarish,dehqonchilik va xizmat ko’rsatish sohasida to’lanadi.Misol uchun har bir to’kilgan chok uchun,xar bir yetishtirilgan uzum uchun,xar bir javob bergan qo’ng’iroq uchun to’lanadi.

Ba’zi firmalar to’lovning aralsh shaklidan foydalanishadi.Bu usul vaqtbay va ishbay usullarining birlashmasidan iborat.Uning bir turi daromadlarni taqsimlash usulidir.

Bu tizim foydani oshirish uchun majburiyat, jamoa ishi, foydali ish bajarishni ruhlantiradi.

Ishchi foydasi.

Ishchi foydasi mukofotlash bahosi qimmat qo’shimcha bo’lishi mumkin. Hamma ish uchun o’rtacha, ishchi maoshining qo’shimcha 20 foizdan 40 foizgachasi foyda uchun sarflanadi. Agar biror ishchi soatiga 11 dollor ishlasa, 30 foiz foyda uchun qo’shilgan qiymat maoshni 14.30 dollorga ko’taradi. Agar ishchi haftasiga 40 soat ishlasa, qo’shimcha qiymat yiliga 6.864 ming dollorga yetadi.

Davlat va federal qonunlarga bazi manfaatlar kerak. Ko’plab ishlar taklif qilinishi va talab qilingan manfaatlar uchun to’lashi shart. Yordamlar qo’shimcha ishlangan soatlar, ijtimoiy xafsizlik, Medicare, va jarohat olgan ishchilar va ishsiz yurgan ishchilar uchun pul ajratishni o’z ichiga oladi. To'liq ish stavkasida ishlaydigan ishvchilar kompaniyalaridan sog'liqni saqlash, hayot , tish bilan bog’liq , va nogironlik sug'urtasi , shu jumladan sug'urta rejalarini taqdim etilishini kutashi mumkin. Jadallik bilan o’sib borayotgan sog’liqni saqlash sugu’urtasi ishni qo’lga olishda o’ziga xos qiyinchiliklarni tug;dirgan. Natijada, ko’plab kompaniyalar tibbiy sug’urta foydalarini kamaytirishyapti yoki ishchilarni pemiyalarini ko’proq qismini sug’urtaga o’tkazishlari kerakligini talab qilmoqda.

Foyda narxlarining qiymati jada baland va o’sishda davom etmoqda. Har qaysi ishchi turli xil foydalarni afzal ko’rishi mumkin. Natijada inson resurslari bo'limida kafeterya rejalari ishlab chiqildi. Kafeteriya rejasi ishchilarnga foyda uchun sarflanishi kerak bo’gan aniq pul hajmini ajaratib beradi. Ishchi maqul bolgan foyda turini tanlaydi. Agar narxlar baland bo’lsa, ishchi ortadagi tafovutni to’laydi

Boshqaruv sifati

Menejerlar rejalashtirilgan ish maqsadlarini muvaffaqiyatli tugatish uchun ishchilari bilan yaqin ishlashadi. Har bir ishchidan ish samaradorligi bilan sifat darajalarini nazorat qilishi kutiladi. Unga ko’ra, ishchilar hamkasblari, menejerlar va xaridorlar bilan samarali ish aloqasini ko’rsatishlari kerak. Vazifalar almashganda yangi texnologiyalar va yangi ish usullari taqdim etiladi. Ishchilar vazifasini o’zgartirish talablaridan kelib chiqib malakalarini oshirib borishi kerak. Ko’p kompaniyalar ishchilarning ish samaradorligini oshirishda yordam berish uchun mashg’ulot va rivojlantirish dasturlarini taklif etadi.

Ishchilarni o’rganib chiqish

Menejerlar muntazam ravishda ishchilarining ishini o’rganib chiqadi. Inson resurslari bo’limi ish usullari va shakllarini o’rganib chiqishga mas’uldir. Menejerlar Ishchilarni obyektiv o’rganish uchun o’rgatiladi va ular ishchilar bilan samarali konferensiyalar olib boradi. Inson resurslari ishchilarning shaxsiy hayotida ish o’rganish usullarini saqlaydi.

O’rganish jarayoni. O’rganish samaradorligi har bir ishchi uchun maxsus berilgan vazifalarda namoyon bo’ladi. Ular ishchilardan kutilgan ish sifatlarini ko’rib chiqadilar. Bu sifatlar kommunikatsiya, muomala, ishning hajmi va sifati, xulqi kabilarni o’z ichiga oladi. Menejerlarga to’ldirish uchun o’rganish blankasi beriladi. O’rganib chiqish natijalari ishning hajmi va sifatini tekshirish, ishchilarning samaradorligi kuzatuvlariga asoslangan. Ba’zi kompaniyalar umumiy xulosalarni chiqarishda hamkasblaridan ham so’raydi. Ishchilarni o’rganish menejerlarga ishchilarining kuch va qobiliyatlarini aniqlashda yordam beradi.[19]

O’rganish kengashi. Menejerlar blankalarni to’ldirgandan keyin kengash ishchilar jadvalini tuzadi. Kengashning maqsadi samaradorlikni oshirish uchun o’rganish natijalarini muhokama qilish va qayta ko’rib chiqishdir. Ishchilar ham, menejerlar ham bu kengashdan tashvishda bo’ladilar . Ular uchun samararadorlikning muhokamalaridan keyin ham qulay bo’lmasligi mumkin. Inson resurslari xodimlari nazorat kengashlarini tashkillashirishda hamma ishchilar bilan ishlashi kerak. Kengash muhim va fikrga boy bo’lishi lozim. Kengash ishchilarning kelajak rejalari, maqsadlari va ish samaradorligida kerakli naijalarni berishi kerak. U menejerlar tomonidan kompaniyada samaradorlikni oshirishda qo’llab-quvvatlanishni ko’rsatadi.

Ko’tarilish, o’tkazmalar, vayakun.

Ishchilar kutadiki, agar ular kompaniya uchun uzoq muddat samarali ishlasa, ular ko’tarilish imkoniyati va ko’proq to’lov miqdori bilan mukofotlanadi. Ko’tarilish ishchilarning ko’proq mas’uliyat bilan yuqori mansablarga ko’tarilishidir. Kompaniyalar yaxshi ishchilarni saqlab qolishni xohlaydi.

Kompaniyalar yaxshi kadrlarni ishga olishni xohlaydi. Ular yaxshi ishchilarni maksimal darajada kompaniyaga foyda keltiradigan lavozimlarga qo’yishni xohlashadi. Agar iloji bo’lsa kompaniylar bo’sh ishchi o’rinlarini joriy ishchilar bilan to’ldirishi kerak bo’ladi. Ular kompaniya bilan tanish bo’lishadi va lavozimlarini oshirilishini mukofot sifatida bilishadi. Ular kompaniyada a’lo darajada ishlashga ruhlantiriladi. Ba’zi hollarda lavozimni oshirish imkoniyati bo’lmaydi va ishchilar kasblarini o’zgartirishni xohlashadi. Kompaniyada yangi ish bo’lganda boshqasi tugatilishi har doim ham bo’lavermaydi.Shunga ko’ra ishchilar boshqa ishga o’tishni qabul qilishlari mumkin. Transfer kompaniyada ishchilarni bir xil darajadagi javobgarlik bilan boshqa ishga o’tish belgisidir. Yangi ish ishchilarga yangi imkoniyat berishi ularning mahoratlarini oshirishi mumkin.Agar bu o’zgarish kompaniya kutgan natijani bermasa yoki ishchi o’rinlari qisqartirilsa kompaniya ishchilarni bo’shatishi mumkin.Bu esa ishga bo’lgan layoqatsizlikdan ham kelib chiqishi mumin. Ishdan bo’shatishni yana bir turi malakasizlikdan bu o’z navbatida vaqtinchalik yoki doimiy ishchilar sonini kamaytirish biznes holatining o’zgarishi tufayli.                    Kompaniya barcha ishdan bo’hsatishlarni ehtiyotkorlik bilan tugatishi kerak. Bu ba’zida biznesdan ketmoqchi bo’lgan ishchiga qo’l kelishi mumkin va bu qonuniy talab qilinadi.

3 Tashkiliy madaniyat va ishchi kuchi xilma-xilligi.

Maqsadlar:

1.Samarali tashkiliy madaniyatga hissa qo’shish omillarini bilish.

2.Xilma xillk foydalarini tashkilot,kishilik va jamiyat asosida tasvirlash.

Diqqat markazidagi real voqea

3 yillik ishchi tajribasi talab qilinadi.Josh yaqinda mutaxasisligini tamomlab ,bu ish tavsifini o’qidi va u garchi yetarlicha malakaga ega bo’lsa ham, u ishga olinmaganiga amin bo’ldi. Josh u rivojlantirgan boshliqlik faolligi va muloqot madaniyatini ish beruvchi bilmaydi deb o’ylaydi.

Energetik va jo’shqin bo’lish shart. 58 yoshli Medeline bu frazani kariera veb sahifasidagi ishga e’lon sifatida ko’rdi.U ishga murojaat qilishga shoshigani yo’q, chunki u ish beruvchi yosh odamlarni qidirayotganini bilardi.

“Kuchli ko’tarilish talab qilinadi”. Kamala bu talabni ish tavsifida ko’rib ajablandi chunki unga ish haqida aytgan dosti Ed vaqti vaqti bilan qutilar tashishga to’g’ri kelishini biroq 50 funddan ortiq olmasligini aytdi.

Samarali madaniyatni rivojlantirish.

Biznes yo’llarini tashkil qilish va boshqarisho’tgan bir necha 10 yilliklarda ulkan miqyosda o’zgarib ketdi. Ba’zi o’zgarishlarning sodir bo’lishi aniq. Texnologiya malakasiz ishchilarga bo’lgan ehtiyojni qisqartirdi va hozirgi malakali ishchilarga bo’lgan talabni oshirdi. Internet savdo yo’llarini , iste’molchi va biznes a’loqalarini , sotish va sotib olish yo’llarini o’zgartirib yubordi. Biznesning globallashishi ulkan raqobatni yuzaga keltirdi.U shuningdek har bir biznes uchun ko’plab yangi iste’molchilarga yetib boorish qulayliklarini yuzaga keltirdi. Bizneslar hamma o’zgarishlarga va ijobiy tashkiliy madaniyatni davom ettirishga mas’uldirlar!

Ba’ziguruhlaravtomatikxavfsizlikyokiiste’molkreditigaasoslangan. Boshqalar iste’mol muammolarini hal qiladi.

Better Business Bureau kutilmagan mahsulot va xizmatlaridan yoki yolg’on reklamalar bilan bog’liq muammolardan duch kelishardi. BBBni qo’llab quvvatlovchi firmalar tomonidan haq to’lanardi. Ular axloqiy amaliyotlar va iste’mol firibgarligi to’qnashuvini saqlash uchun ishlashadi. Agar siz buzilgan iste’molchilik huquqingizni bilsangiz, siz mamlakat bo’yicha 120 BBBning biridan yordam so’ray olasiz. Sizning shikoyatingiz yozib olingandan keyin agentlik muammoni biznesdagi ahamiyatini tushuntirishga harakat qiladi. Ko’p Firmalar BBBning fikrlarini tadbiq qiladi.

Davo qilish huquqi.

Adolatli qadoqlash va yorliqlash dalaolatnomasi, milliy harakat va transport xavfsizligi dalolatnomasi, qarzlar yig’indisi dalolatnomasi-hammasi iste’molchilarni himoya qiladi. Bular va boshqa qonunlar sug’urtalangan va muammo paydo bo’lganda qonuniy davo qila oladi.

Iste’molchilarni kafolatlangan himoyasi bor. Ba’zi xaridlardan keyin iste’molchi kafolat qog’ozini qo’lga kiritadi.Kafolat mahsulotning sifatini ko’rsatuvchi ishlab chiqaruvchi yoki dilerlar tomonidan beriluvchi yozma ishonchnoma. Kafolat uning ma’lum bir qismiga yoki butun predmetga nisbatan beriladi. Unda ma’lum vaqt mobaynida muammo paydo bo’lsa , nuqsonli qismlari bo’lsa almashtirib berilishi yoziladi. noto’g’ri ishlatish sabab bo’lsa kafolat zararni qoplamaydi.

Xarid vaqtida malakali iste’molchi kafolat so’raydi. Shunga o’xshash kafolat shakllari: “Soatning ishlashi 1 yilga kafolatlangan.” “Sviter 3 foizdan ortiq kichraymaydi.” Kafolatlarning turlari ba’zida maxsus kafolat qog’ozlari deb ataladi. Maxsus kafolat qog’ozlari og’zaki yoki yozma tuziladi va maxsus sifatlarini kafolatlaydi.

Siz biror mahsulot sotib olishdan oldin kafolat yozdirib olishingiz kerak. Siz ular og’zaki kafolat bersa ham siz yozma kafolat talab qila olasiz. Yozma kafolat qalbaki mahsulotlarni qaytarishda foydali. Kafolatda qancha muddat nima yozilganini hushyor holda o’qib chiqing.

Ba’zi kafolatlar yozilmaydi. Bular belgilangan kafolat deyiladi. Belgilangan kafolat qonun tomonidan yuklatilgan, hattoki ifoda etilmagan. Umuman olganda, qonun aniq standardlarni talab qiladi. Masalan, sog’liqni saqlash mahsulotlari farmatsevtikada sotib olinadi, ular ma’lum yo’nalishda foydalanilsa zarasizligi belgilangan.

Iste’mol ta’lim huquqi.

Shaxsiy sotib olish qarorlari muhim bo’lsada, ta’lim olgan iste’molchilar iqtisodda tanlov qanchalik muhimligini tushunishi kerak. Iste’mol ta’limi iste’molchi va ishlab chiqaruvchi o’rtasida munosabat, qanday qilib sotib olish kerakligini nazarda tutish kerak. Ta’lim olgan iste’molchi ularning qarorlarida faqat shaxsiy holatda emas, balki iqtisodiy va ijtimoiy ishtirokida bilimdondir.

Xizmat huquqi.

Bu huquq iste’molchilar kutgan qulaylik, muloyimlik, iste’mol muammolariga mas’uliyatlilikni taklif qiladi. Xizmat huquqini mahsulot va xizmat sifatini ta’minlashda firmalar qo’llab-quvvatlaydi.

Sizning iste’molchi mas’uliyatlaringiz.

Endilikda ba’zi firmalar iste’molchilarda ularning mas’uliyatliligini uchratmayapti, ba’zi iste’molchilar firmalardan ustun bo’lishga harakat qilyapti. Hattoki iste’molchilar firmalar kutmagan darajada axloqsiz va vijdonsiz bo’ldilar. Iste’molchilarda biznesda mas’uliyat aloqadorliklari ham bor.

Halol bo’l.

Ko’p odamlar halol, bularga ko’p mablag’ to’lash sabab emas.Do’kon o’g’irlash zararlari har yili milliard dollarlarda baholangan. Firmalar katta o’g’irliklar natijasida zarar ko’rgan.

Xolis bo’l

Xaridor sifatida siz ham biznesda doim mas’ulsiz. Agar siz mamnun bo’lmasangiz, oqilona yo’lda shikoyat qilishingiz kerak.

Siz birinchi o’rinda shunga amin bo’lingki, shikoyat qilish uchun sizda sabab bo’lish kerak. Mahsulotdan to’g’ri foydalanishingizga amin bo’ling. Siz shikoyatingizni tasdiqlaganingizdan so’ng, osoyishtalik bilan siz sotib olgan narsadagi muammoni shu ishga mas’ul shaxsga tushuntiring.

Xabardor bo’l.

Sizning iste’molchi sifatida javobgarligingiz dan xabardor bo’lishdir. Siz yaroqli ma’lumotni topishingiz va foydalanishingiz kerak.

Siz, shuningdek, iste’molchi sifatida o’z huquqlaringizni bilishingiz kerak. Qonunlar va agentliklarni o’zganing qaysiki, sizning huquqlaringizni himoya qiladigan va sizning qonunbuzarliklaringiz haqida xabardor qiladigan. Ogoh iste’molchi bo’lish qiyin ish, biroq foyda olish uchun qo’shimcha harakatingiz o’zingizga yomon bo’ladi.

Istemolchilar uyushmasi

Bir xonada ishlayotgan 24xil kir yuvish mashinasini tasavvur qiling.Bir nechta odamlardan tuzulgan kichik guruhlardda foydalanilayotgan 32 ta kamera.Bularning bari New Yorkada joylashgan Yonkers istemolchilar uyushmasining 50ta laboratoriyalarining oddiy ko’rinishlaridan biri.

Istemolchilar uyushmasi 1936 yili istemolchilarni mhsulotlar haqidaga malumotlar bilan taminlab turish maqsadida tuzulgan.Xozir xam bu tashkilot odamlarga yuqori sifatli mahsulotlarni tanlashda yordam ko’rsatmoqda.Xar oygi so’rovlar natijaslari Istemolchi xabarlari jurnali va uyushma web saytida elon qilib boriladi.

Istemolchilar uyushmasi shuningdek avtomobillar ustuda xam keng so’rovlat o’tkazib boradi.Xar yili uyushma avtomobillar sotib oladi.Ya’ni uyushma xar yili dillerlar bilan savdolashadi.Avtomobilning sozligini tekshirgandan keyin 195 km soat tezlikda avtomabilni sinovdan o’kazib ko’rishadi.Muhandislar ko’rsatkichlarni yozib borishadi.Oxirida testni bekor qilish va xavfsizlik testlari o’tkaziladi.Barcha ma’lumotlar istemolchilar foydalanishlari uchun chop qilinadi.

So’nggi yillarda istemolchilar xizmat ko’rsatish sohasida ko’p pul sarfalayotganliklari uchun uyushma o’zining izlanishlar doirasini kengaytirdi.Uyushma xar oyda istemolchilar uchun bank xizmatlari,sog’liqni saqlash,huquni muhofaza qilish va boshqa iqtisodiy xizmatlar xaqida malumotlar chop etadi.

Istemolchilar uyushmasi istemolchilarni boshqa jabhalarda ham himoya qiladi.Vashington,DC,Kaliforniya va Texasdgi offislar istemolchilar huquqlarini himoya qilish maqsadida qonunlar chiqarishgan.Vashingtondagi offis telekomunikatsiyalar,mahsulot xavfsizligi,ozuq ovqat xavfsizligi,moliyaviy xizmatlar,sogliqni saqlash ,energiya,xalqaro savdo va boshqa istemolchilar mummolari ustida ishlar olib boradi.[20]

$Описание: E:\Rasm BBA\ккк.jpg$

10-mavzu. Karyerani rejalashtirish va rivojlantirish

Reja:

10.1. Karyeraga erishish imkoniyatlari

10.2. Karyerani rejalashtiring

10.3. Ishga kirishga xujjat topshirish

10.4. Ish bilan ta’minlash

1. Karyeraga erishish imkoniyatlari

Kasb – bu mahsulot yoki xizmat ko'rsatishga qaratilgan vazifa yoki bir qator vazifalardir. Insonlar bo'sh ish o'rinlarini to'ldirshlari uchun yollanadi va ularga bajargan ishiga ko'ra haq to'lanadi.

Erishilgan mavqe – bu kasb yoki bir qator kasblar orqali ishni to'laqonli bajariladigan uchun qilingan maqsad. Sizda hozirgi vaqtda haqiqatdan ham quyidagicha muvaffaqiyatga erishish maqsadi bo'lsa kerak: « o'qishni yaxshi tamomlash hamda kelajakka tayyorlanish. »

Muvaffaqiyatga erishishni rejalashtirish – bu o'qish davomida muvaffaqiyatlarga erishish,muvaffaqiyatga erishmoqchi bo;lgan sohada o'zini har tomonlama mos kelishini muhokama qilish va kelajak kasbi bo'yicha qaror qabul qilish jarayonidir. Bu jarayon shaxsiy loyiqlikni baholash bilan boshlanadi. Szining qiziqishingiz, va qobiliyatlaringiz sizni kasb tanlashingiz uchun asos bo'ladi hamda bu kasbni egallashda muvaffaqiyatga erishishda yana yangi qiziqishlar va qobiliyatlar shakllanadi.

Siz kasb tanlashda to'g'ri qaror qabul qilishingiz ancha vaqt davom etishi mumkin. Kelgusi yillarda, siz yangi qiziqish va qobiliyatlarni kashf etishingiz mumkinligi tufayli ba'zi maqsad va rejalaringiz o'zgarishi mumkin.

Kasb o'rganish – davomiy jarayon. Kasb o'rganishda yangi ko'nikmalar har doim yuzaga chiqib, rivojlanib boradi. Siz biron- bir kasbni bir kunda yoki bir hafta davomida o'rgana olmaysiz, akbatta. Siz bu jarayonni butun umr davomida davomiy ekanligini anglashingiz juda muhim. Bu jarayon siz kasbingizda muvaffaqiyatlarga erishganingizdan keyin ham davom etaveradi.

izning birinchi qabul qilgan tanlovingiz noaniq tanlovdir, chunki agar ma'lum vaqt mobaynida boshqa kasb haqida yangi qiziqarli ma'lumotga ega bo'lib qolsangiz, siz qaroringizni o'zgartirib qolishingiz mumkin. Bunaqa vaqtinchalik qarorlar ham, umuman qaror qabul qilmagandan ko'ra ancha yaxshiroqdir. Bunaqa tanlov sizga yo'nalish tanlab olishingizga ko'mak beradi.[21]

Kasb o'rgatish

Ko'pgina kasblarni muvaffaqiyatli egallash oily ta'lim bilan birga qo'shimcha ta'lim va mashg'ulotlarni ham talab qiladi. Bular quyidagicha ta'limiy tanlovlar:

· Ikki yillik maktablar, boshlang'ich maktablar, ko'plab sohalarda tayyorlovlarni olib boradi.

· To'rt yillik kollej va universitetlar, ikkalasi ham davlat yoki xususiy bo'lishi mumkin.

· Xususiy biznes maktablari va boshqa institutlar ko'pgina sohalar uchun treyninglar o'tkazadi: kompyuter texnigi, sartarosh, sud reportyori, kompyuter texnigi, sartarosh yoki mexanik.

Hozirgi kunda ta'lim muassasalarida har xil turdagi moliyaviy yordamlar o'quvchi va talabalarga beriladi. Masalan, stipendiyalar, kreditlar va qo'shimcha ishlar kabi qulay imkoniyatlar beriladi.

Moliyaviy yordam dasturi o'qishida muvaffaqiyatga qozongan talaba yoshlarga beriladi. Boshqalari esa moliyaviy yordamga muhtoj oila farzandlari uchun beriladigan yordamlardir.

Siz qanday qilib to'g'ri karyera tanlay olganingizni bilishingiz mumkin, bilasizmi? Sizning tanlovingiz eng to'g'ri deyishga hech qanday asos yo'q. To'g'ri ketma-ket qadam bo'yicha boruvchilar yaxshi qaror qabul qiladilar.

ARYERAGA ERISHISHNI REJALASHTIRISH JARAYONI

1-qadam Shaxsiy (o'z meni bo'yicha) tahlil

· Qiziqish va imkoniyatlaringizni aniqlang

· Iqtidor va qobiliyatlaringizni bilib oling

2-qadam Ish bozori tahlili

· Geografik ta'sirlar

· Biznes va iqtisodiy moyillik

3-qadam Ariza(murojaat) jarayoni

· Ariza anketasi

· Rezume va jild xati

4-qadam Suhbat jarayoni

· Suhbatga tayyorgarlik

· Kuzatuv mashg'ulotlari

5-qadam Ishga qabul qilish

· Maosh va moliyaviy faktorlar

· Tashkiliy muhit

6-qadam Karyerani rivojlantirish

· Muvaffaqiyatga erishish kalitini tajriba qilish

· Mustahkam faoliyat yuritishni rivojlantirish

Karyera ma'lumotlari manbalari

Karyerani rejalashtirishni o'rgatuvchi turli manbalarni topish juda oson. Siz ta'lim olayotgan muassasada ham turli gazeta, jurnal , kitob va boshqa ma'lumot beruvchi manbalar bilan hamkorlikda karyera manbalari markazi bo'lishi mumkin. Ba'zi manbalarda o'z yashovchi hududingizda mavjud bo'lgan ish o'rinlari hamda karyera boshlashga qulay imkoniyatlar borligi bo'yicha to'liq maxsus ma'lumotlarni olishingiz mumkin.

Bosma va ommaviy axborot manbalari

Ko'pgina gazeta va jurnallarda yuzlab ish o'rinlari, ishlarda mavjud bo'lgan qulayliklar, ta'lim va qo'shimcha tayyorlov kurslari, ishga qabul qilinish bo'yicha talablar, rivojlanish imkoniyatlari haqida keng ma'lumot va e'lonlarni ko'rishingiz mumkin. Bu manbalar online ham mavjud.

Biznesga aloqador bo'lgan maqolalar, mahalliy kompaniyalar va karyerada muvaffaqiyatga qozonish sirlari haqidagi turli qiziqarli ma'lumotlar biznes haqidagi bo'limda berilib boriladi. Bunda berilib boriladigan e'lonlar hozirgi ish bozorida qanday mahorat va ko'nikmalarga talab borligi yoritilib boriladi.

Onlayn manbalar

Karyerani rejalashtirish bilan yordam beruvchi websaytlar talaygina. Bu saytlar o'zining karyera imkoniyatlari, rezumelar, ta'sirli suhbat va karyerani rivojlantirish masalalari bilan bog'liq ma'lumotlari bilan qiziq.

Qo'shimcha ma'lumotlar olish uchun suhbatlar

Mavqe'gaerishishuchunjudafoydaliusul – buqo'shimchama'lumotlarolishuchun suhbat qurishdir.

Qo'shimchama'lumotlarsuhbati – ishchibilanrejalashtirilganmuzokarabo'lib, buishchi sizga o'zining siz bajaradigan ish to'g'risida, tayyorgarlik qanaqa b'lishi to'g'risida va boshqa insonlar u ish turiga bo'lgan munosabati haqidagi ma'lumotlari bilan yordam beruvchi shaxs. Bunaqa suhbatlar sizga mavqe'ga erishish uchun boriladigan yo'lning chuqur hamda uzun bayonini yoritib beradi.

Ko'pchilik ishchilar o'zlarining ish tajribalaridan kelib chiqqan holda so'zlaydilar. Shu o'rinda siz doim so'zlovchidan so'raydigan savollaringizni tayyorlab qo'ying. Ba'zi savollar quyidagicha bo'lishi mumkin:

· Siz hozirgi ishingizga qanday joylashgansiz?

· Bu ish sizni qoniqtirishiganima sabab bo'lgan?

· Ishingiz qanday vazifa va faoliyatni talab etadi?

· Bu sohada ishlash uchun eng muhim sifat nima bo'lib hisoblanadi?

· Bu ish turida bo'yicha o'ylayotgan yosh insonga qanday maslahat bergan bo'lardingiz?

Suhbat davomida o'zingiz uchun yangilik sifatida kashf etgan ma'lumotlarni qisqacha yozib oling.

Agar maxsus bir mavqe'ga erishish faoliyati juda qiziqtirgan bo'lsa, siz ustozingiz yoki boshqa ma'sul shaxs, o'sha korxonaning biror ishchisiningqiziqishingizga ta'sir qiluvchi so'zlarini tinglash va ularga ergashish orqali ishchi soyaga aylanishingiz mumkin. Ma'lum bir ishni faoliyatini qay tarzda olib borishni o'rganishning eng samarali usuli bu ishchi soya bo'lish hisoblanadi.

Biznes aloqalar

Siz o’rganayotgan soha bo’yicha ishlovchi inson bilan ularning ish faoliyati haqida suhbatlashish jarayoni hamkor shaxs bilan aloqaga kirishish(networking)deyiladi. Suhbat jarayonida sizning aloqangiz cheklanmaganligi yaxshi foydadir. Siz suhbatlashadigan har bir hamkor shaxs sizning martabangiz ko’tarilishi uchun qanday yo’l tutish lozimligini ko’rsatuvchi ehtimoldagi aloqa manbaidir. Siz ishgajoylashganingizda bu aloqalar sizni qo’llab-quvvatlovchi kuch sifatida ko’mak berishi mumkin.

O'sish ko'rsatkichi ehtimolligi yuqori bo'lgan karyera sohalari

Biznes xizmatlar:

· Ma’lumot tahlilchilari

· Menejerlar

· Til tarjimonlari

· Web maslahatchilari

Iqtisodiy xizmatlar:

· ….

· e-tijorat

· investitsiya maslahatchilari

· risk menejerlar

Menejment va insoniy resurslar:

· administratorlar

· intervyu oluvchi jurnalistlar

· nazoratchilar

Kompyuter texnologiyalari:

· kompyuter operatorlari

· texnik xizmatchilar

· sistema tahlilchilari

· web-sayt yaratuvchilari

Sog’liqni saqlash:

· soglikni saqlash adminstratorlari

· uy hamshiralari

· labaratoriya texniklari

· terapevtlar

Savdo va chakana savdo:

· elektronik savdo vakillari

· iqtisodiy xizmat vakillari

· tibbiyot mahsulotlari sotuvi bo’yicha menejerlar

Ta’lim:

· korporativ murabbiylar

· ta’lim adminstratorlari

· maxsus ta’lim o’qituvchilari

Mehmonxona va oziq-ovqat xizmatlari:

· mijoz xizmati namoyondalari

· oziq-ovqat xizmatlari menejerlari

· majlis(uchrashuv)larni rejalashtirib beruvchi menejerlar

· kurort va mehmonxona adminstratorlari

Ijtimoiy xizmatlar:

· bola sog’ligini saqlash ishchilari

· katta yoshlilarga ‘amxo’rlik qiluvchi ishchilar

· oila advokatlari

· ijtimoiy xizmat agentliklai adminstratorlari

MAVQE'( MUVAFFAQIYAT )GA ERISHISHNI REJALASHTIRISH SHAXSIY HISOB-KTOBLAR (ISHGA LOYIQ YOKI LOYIQMASLIK)

Siz hayotingiz davomida sizni qoniqtiruvchi kasb tanlaganingizga shubha qilmaysizmi? Sizning rejalaringiz avvalo o'zingizni xohishingiz, qobiliyatingiz va imkoniyatlaringizni hisobga olgan holda boshlanishi lozim. Bu uch maydon sizga eng to'g'ri tanlov qabul qilishingizga juda yaxshi yordam beradi. Shaxsiy savol-javoblardan so'ng siz sizni to'la qondiruvchi hamda omad keltiruvchi mavqe'(mansab)ga erishasiz.

Qiziqishlar

Hozirgi kunda yoshlarni savollarini qoniqtiruvchi javoblar sifatidagi ma'lumotlaryozma variantda ham online ko'rinishida ham mavjud. Sizning qizqishlaringiz ishdagi maqsadlaringizga yetishish uchun asos bo'lib hisoblanadi.

Ijtimoiymoyilligikuchlibo'lganlarinsonlarbilanko'pmuloqotliishlarga ko'proq mos kelishi mumkin. Agarsizvoqea-hodisalarnikuzatish, tintuvqilishgaqiziqsangiz, undatergovishlari sizga to'g'ri keladi desak mubolag'a bo'lmaydi. Sizning qiziqishlaringiz qaysi sohaga to'g'ri keladi? Bilasizmi?

Imkoniyatlar

Imkoniyatlaringizni bilishingiz hamda ularni doimo hisobga olishingiz siz uchun juda muhimdir. Siz imkoniyatlaringizni bilish uchun tanlagan sohangiz ishini amalda yoki mashqlarda sinab bajarib ko'rishingizning o'zi ham yetarli. Bu qulaylik, pul, kuch, yutuq, mustaqillik(erkinlik), xavfsizlik, tegishlilik yoki boshqalarga xizmat qilish sizning unvoningizga(martabangizga) qay darajada loyiq yoi loyiqmasligini ko'rsatadi. Bularning har biri hayotiy ish jarayoningizga ta'sir qilmay qolmaydi.

Siz quyidagi ba'zi savollarga javob berish orqali o'z imkoniyatlaringiz chegarasini aniqlab olishingiz mumkin. Bular sizga nimalrni muhim deb hisoblashingizni bilishingizga yordam beradi. Namunaviy savollar:

· Ko'p pul ishlab topish men uchun muhimmi?

· Men boshqalarga xizmat qilinadigan ishlarga qiziqamanmi?

· Ish o’rniga ega bo'lish boshqalarga muhim bo'lganidek men uchun muhimmi?

· Juda murakkab hamda qo'shimcha ta'limni talab etashi mumkin bo'ladigan ishni xohlaymanmi?

· Murakkab hamda kelajakda yaxshiroq qulayliklar yaratib berilishi taklif etiladigan boshqa joyga nisbatan kamroq ish haqi to'lanadigan ishni boshlashga xohishim bormi?

· Ta'lim yoki qo'shimcha kurslar uchun pul ajratishim boshqa narsalarga pul sarflashimdek muhimmi?

Bularni tushunish uchun yana qo'shimcha savol: “ Agar sizga kimdir juda ko'p pul bersa, ularni nimaga sarflagan bo'lardingiz?” Ozingizning shaxsiy biznesingizni boshlagan bo'larmidingiz? Butun dunyo bo'ylab sayohat qilgan bo'larmidingiz? Nochor bolalarni qo'llab-quvvatlovchi tashkilot ochgan bo'larmidingiz? Eng zamonaviy garderoblarni sotib olgan bo'larmidingiz? Qimmat ta'limni qoplash uchun pulingizni sarfalagan bo'larmidingiz? Sizning javoblaringiz sizning shaxsiy qadr-imkoniyatlaringizni ko'rsatib beradi.

Iqtidor va qobiliyatlar

Har bir inson qandaydir iqtidor va qobiliyatlarga ega. Iqtidor bu tug'ma, tabiiy hisoblanib, aniq bo’lgan nimalarnidir bajarishga moyillikdir. '' Tabiatan iqtidorli '' deyilish sababi shundan. Qobiliyat bu aqliy yoki jismoniy vazifani bajara olishga qodir bo'lish sifati bilan baholanadi. Bularni hisobga olish mavqe'ga erishishingizni rejalashtirishda muhim.

Siz qobiliyatlaringizni turli xil yo'llar bilan aniqlab olish imkoniyatiga egasiz. Maktabda fanlardan olgan baholaringiz hamda qatnashgan qo'shimcha to'garaklaringiz ko'rsatkichlarini bir eslang. Qanday qo'shimcha to'garaklarga borgansiz? Qay biridan zo'r o'zlashtirgansiz? Qay birlari oson, qay birlari qiyin bo'lib hisoblangan? Eng sevimli fanlaringiz qaysilar edi? Bu savollarga javoblaringiz sizning iqtidor va qobiliyatlaringizni bilib olishga imkon beradi.

Qobiliyatlar rivojlantirilishi mumkin va buni yodda saqlash kerak. Agar qaysidir sohada no'noqroq bo'lsangiz, o'sha sohadagi bilimlaringizni kuchaytirishga yordam beruvchi to'garaklarga qatnashni xohlashingiz mumkin. Misol uchun, ko'p ishchilar yozish, o'qish va kompyuterda ishlashni bilish juda muhimligini ko'p bora ta'kidlashadi.

Agar siz hisobot tayyorlashni yaxshi bilmasangiz, Ingliz tili yoki Biznesni Boshqarish bo'yicha qo'shimcha to’garaklarga qatnang. Agar o'qish qiyin bo'lsa o'sha bo'yicha yordam oling. Bo'laklar yoki o'nli kasrlar bilan ishlash qiyin bo'lsa, matematika darslarini o'rganib chiqish yaxshi foyda beradi deyish mumkin. O'z ishingizni to'liq boshlashdan avval o'sha ish sohasi bo'yicha zaif tomonlaringizni kuchaytirib olishga harakat qiling. Tanlagan sohangiz ishida o'sish uchun kerakli bo'lgan mashg'ulot hamda to'garaklarni rejalashtirib oling.

Ish malakasi

Ba'ziodamlaro'zlario'ylagandanortiqroqmavqe'(muvaffaqiyat)gaerishish mahoratlariga ega bo'ladi. Jamoaviy ishlarda faolligingiz, ish jarayonidagi tajriblaringiz uchun asos bo'ladi. Kasbingiztalabetadiganqobiliyatlarni 4 xilasosiyyo'llarbilanboyitishingizmumkin: sohangiz bo'yicha mahorat darslari, yarim vstavka ish jarayoni, volantyorlik va maktab mashg'ulotlari.

Ish topish uchun manbalar

Ish qidiruvchilar uchun o'zlariga mos ish o'rnini topish muammosi har doim mavjud. Bu muammoni hal qilishda ommaviylashgan bir-nechta manbalar mavjud. Bo'sh ish o'rinlarini topish muvaffaqiyatga erishish kalitini topish bilan barobar.

Ommaviy axborot

Ommaviy axborotda berilib boriladigan mavqe'(muvaffaqiyat)ga erishishni rejalashtirish ma'lumotlari qatorida bo'sh ish o'rinlari ham berilib boriladi.Bundaishchilarkerakta'biridagie'lonlarboshlang'ichnuqtabo;libhisoblanishimumkin. Gazetalar va ularning web-saytlarida yangi ish o'rinlarini qidiruv tizimlari ham mavjud. Lekin shuni bilingki, jamiyat hayoti uchun eng muhim bo'lgan ba'zi sohlardagi bo'sh ish o'rinlari ommaga e'lon qilinishi ta'qiqlanadi.

Shaxsiy aloqalar

Sizishqidiribyurganligingizniko'pchilikbilganima'qul. Bundasizgata'limmuassasangizdagimaslahatchilaryokibizneso'qituvchilaringizhamyordam berishlari mumkin. Agaro'qishingizdaishbilanta'minlabberishidorasimavjudbo'lsa, o'shaidoragahama'zobo'lib qo'ying. Qarindoshlaringiz, do'stlaringiz, qo'shnilaringizvaboshqalarhamishtopishingizdakeraklimanbabo’lishlarimumkin.

Biznes aloqalar

Siz o'z sohangizdagi biznesmenlarga uchrashib, ulardan yangi ish o'rinlari qachon ochilishi haqida so'raganingiz ma'qul. Ba'zi korxona va h.k.lar o'z derazalariga yangi ish o'rinlari haqida e'lonlar ilib qo'yishlari mumkin. Ba'zi restoranga o'xshash joylarda davomiy ravishda ishga arizlar topshirilib borilishi mumkin. Kiosklarda ham siz online tarzda ish o'rinlariga arizalar berishingiz mumkin. Ish qidirish jarayonida siz atrof-muhit bilan yaqindan tanishib borasiz. Deyilmoqchikim, ish jarayonidagi har xil vaziyatlar hamda ishchilar bilan tanishasiz. O'zingiz uchun kerakli shaxslar bilan aloqa o'rnatishingiz ham osonlashishi mumkin.

Bo'sh ish o'rinlari e'lon qilinmaydigan tashkilotlarning nomlarini qidirishda web-saytlar yoki biznes boshliqlari orqali bilib olishingiz mumkin. Bu korxona yoki tashkilotlar bilan aloqa o'rnatishingiz sizning kelajakdagi muvaffaqiyatlaringizning qo'lga kiritilishida yaxshi natija berishi mumkin.

Soha ko'rgazmalari

Barchaga ma'lumki, ko'pgina ta'lim muassasalari hamda jamoat markazlarida har xil sohalarga oid ko'rgazmalar o'tkazilib boriladi. Bu ko'rgazmalarda siz tashkilot yoki korxona vakillari bilan bo'lgan muloqotingizda qisqa vaqt ichida o'zingizni qiziqtirgan savollarga javob olishingiz hamda o'z iqtidoringizni namoyon etib ularning tashkilot yoki korxonlariga ishga taklif etilishinguz mumkin. Shuning uchun, suhbat jarayonida o'sha tashkilot yoki korxona haqida bir qancha ma'lumotlarga ega ekanligingizni ko'rsatishingiz sizga boshqalardan ajralib turishingizda ko'mak beradi.

Ish bilan ta'minlash bo'yicha hukumat tashkilotlari

Bo'sh ish o'rinlarini topishda yana bir manba bo'lib mahalliy hamda davlat ish bilan ta'minlash tashkilotlari hisoblanadi. Bu tashkilotlar sizning malakali mutaxassislar bilan birga ish faoliyatini o'rganishingizga hamda ish o'rinlarini topishingizda sizni qo'llab – quvvatlaydi.

Bu tashkilotlar sohangizga oid ish bozori haqida eng so'nggi ma'lumotlarni berishi mumkin. Ular sizga to'liq, yarim vstavkali yoki faqat yoz fasli uchun ish topishingiz uchun yordam berishlari mumkin.

Ish qidirishda turli manbalarga tayaning. Ish o'rinlari va ish qidirish strategiyalari haqida qanchalik ko'p insonlar bilan suhbatlashsangiz, shuncha ijobiy natijalar ko'rinadi. Sizni kuchli hamda malakali ishchi sifatida ko'rishlari uchun bu juda muhim.

Ishga murojaat

Ariza topshirish jarayoni

Ariza topshirish jarayoni bir-necha xil yo'llar bilan boshlanishi mumkin. Siz ishchi orqali yetkazib beriladigan ariza shaklini to'ldirib berishingiz mumkin. Arizalar bosma(qog'oz) shaklida bo'lishi mumkin, yoki online arizalar ham odat tusiga kirgan. Siz rezumelarizgizni to'plab, uni konvertga solib topshirishingiz ham mumkin. Bu hujjatlarni ishga qabul qiluvchi tashkilot yoki korxonae-maili yoki web-saytiga jo'natishingiz mumkin.

Shaxsiy ma’lumotlar varag’i

Ariza anketasini to’ldirishdan avval, shaxsiy ma’lumotlar varag’ingizni tayyorlashingiz kerak. Shaxsiy ma’lumotlar varag’I bu sizning kasbingizga aloqador bo’lgan ma’lumotlaringiz yig’indisidir. Bu sizning ta’lim ma’lumotingiz va ish faoliyatingiz haqidagi ro’yxat hamda tavsifnomangizdir. Bu ma’lumotlar siz ariza to’ldirishingiz uchun barcha kerakli hujjatlaringiz borligini ta’minlab beradi.

Ariza anketasi

Ishga oluvchi shaxs har doim ishga da’vogar shaxslardan ariza anketasini to’ldirishni so’raydi. Ariza anketasi bu ish faoliyati bilan bog’liq bo’lgan ma’lumotlar so’rovnomasidir. Ariza anketasi ish beruvchiga har bir ishga da’vogar shaxslarning ish faoliyatiga bog’liq bo’lgan standart ma’lumotlarni beradi. Anketada ism-sharifingiz, adresingiz, ma’lumotingiz, ish tajribangiz, siz da’vogarlik qilayotgan ish turi va tavsifnomangiz kabi so’rovlar beriladi.

Anketani to’ldirishda ko’rsatilgan yo’nalishga alohida ahamiyat qarating. Agar anketaning qog’oz variantiga yozayotgan bo’lsangiz har bir so’zlaringiz tartib bilan chiroyli yozilishiga e’tibor qarating. Agar online versiyada to’ldirayotgan bo’lsangiz, harflarni diqqat bilan tering. Barcha savollarga to’liq va lo’nda javob bering. *9-3 rasmda online anketa turi namuna sifatida ko’rsatilgan.

Rezume

Rezume – bu ishga oluvchi shaxsga siz haqigizdagi ma’lumotlarni yetkazuvchi ma’lumotnomadir. Rezumelarning amaliyotga asoslangan va malakaga asoslangan ikki turi keng yoyilgan turlaridan. Tajribaga asoslangan rezumeda, tajribalaringiz odatda ish faoliyatingiz tarixi ketma-ketligi asosida ro’yxat qilib beriladi. Malakaga asoslangan rezumeda esa siz joylashmoqchi bo’lgan ishga mos bo’lgan qobiliyatlaringiz hamda tajribalaringizga alohida e’tibor qaratiladi. * 9-4 rasmda namunaviy rezume shakli ko’rsatilgan. Rezume quyidagicha bo’limlarni o’z ichiga oladi:

· Shaxsiy ma’lumotlar: Ism-sharif, adres, telefon raqam, e-mail

· Kar’yeradan maqsad: sizning aniq yo’naltirilgan ish faoliyatigizdagi maqsadingiz

· Ta’lim: ta’lim olgan muassasalar nomi, ta’lim yo’nalishlari, muddati va darajasi bilan birga

Tajribalari: ish faoliyatlari va volantyorlik mashg’ulotlari sanalari va javobgarliklari bilan birga

· Karyera sohasiga oid olgan faxriy yorliqlari va h.k. : yutuqlari, ta’lim jarayonidagi va jamoaviy ishlardagi faolliklari

Tayyor rezumengiz professional tarzda – toza, tartibli va xatolarsiz ekanligiga ishonch hosil qilishingiz muhimdir. Rezumengizni bir betga mo’ljallang. Siz ish bajarish mahoratingizni qo'llagan holatda kompaniya ehtijoylariga qanchalik hissa qo’sha olishingiz mumkinligini ta’kidlash uchun shunaqa formatdan foydalaning.

Rezumelarga odatda tezgina ko'z yugurtirilib chiqilishini yodda saqlang. Ba'zi kompaniyalar hatto kalit so'zlarni qidirib topib ajratib beruvchi skanerlardan foydalanaishadi. Ish talabiga muvofiq holda o'z tajribalarngizni bog'lang. Masalan, Yapon tilida nutqi ravon, Adobe Illustratorda malakali, Cisco network sertifikati, tadqiqotchilik qobiliyati, jamoaviy proyektlar, boshchilik qobiliyati, xorijiy ta'lim va xalqaro tajriba.

Siz nimalarga erishganligingizni tasvirlashda holat so'zlaridan foydalaning. Namuna sifatida 9-5 rasmda keltirilgan so'zlar ro'yxatini ko'rib chiqing.

Rezumengizni tayyorlash jarayonida, o'z sifatlaringiz haqida haqiqiy ma'lumotlarni keltiring. Sizni ishga oluvchilar yozilgan ma'lumotlarni tekshirishini unutmang. Yolg'on ma'lumotlar bersangiz, ishingizdan ajralib qolasiz. Yolg'on ma'lumotlarsiz ishga yollanganingizdan so'ng fosh bo'ladi hamda siz ishingizda uzoq vaqt kelishmovchilik va muammolarga duch kelasiz.

Odatdatavsifnomalarrezumegakiritilmaydi. Bu ma'lumotlar ishga qabul qiluvchi so'ragan taqdirda uning qo'liga beriladi. Sizning xarakteringiz, ma'lumotingiz va ishga layoqatlaringiz haqda intervyu bera oluvchi odamlar ro'yxatini tuzib qo'ying. Bular sizning ustozlaringiz, avval ishlagan joyingizdagi boshlig'ingiz, hamkasblaringiz bo'lishi mumkin. Bu shaxslar siz haqingizda tavsifnoma bera olishlariga ishonch hosil qilib qo'yganingiz ma'qul.

Karyera portfoliosi

Ko'ginaishgadavogarshaxslarkaryeraportfoliosinitayyorlabqo'yishadi. Karyeraportfoliosizningqobiliyatvamahoratingizhaqidagiisbotsifatidako'zko'rarnarsalaringizni namoyon etadi.Bu quyidagilarni o'z ichiga olishi mumkin:

· Rezume, muqova(jildi) va odatda intervyuda beriladigan savollarga javoblar

· Bayonnoma, prezentatsiyalar va proyektlarning tadqiqot ishlanmalari

· O'zi yaratgan websayt dizaynlari va mahoratli ishlari

· Maqolalar yoki qatnashgan konferensiyalardagi ko'nikmalar

· Tavsifnoma xatlari

Karyera portfolio ishga oluvchilar uchun sizning qobiliyat va iqtidoringizni haqiqatda reallikda ko'rish imkoniyatini beradi. Qolaversa, bu sizning tashabbuskorligingiz hamda misli ko'rilmagan qirralaringizni ko'rsatishingizga yordam beradi.

Anketa jildi

Anketa jildi sifatidagi xat maxsus ish bo'yicha sizning qiziqishingizni namoyish etadi. Masalan, siz buni intervyu olishdan maqsad nima ekanligini ko'rsatuvchi xat deb biling. Shunaqa barcha xatlar singari, bu ham uni o'quvchida katta qiziqish va e'tibor uyg'otsin. Bu xat siz bilan uchrashish uchun ishtiyoq uyg'otsin, sizni suhbatga chaqirish uchun ilhom bag'ishlasin. Xat boadab, tartibli va mazmunli yozilgan bo'lishi kerak.

Kirish qism

Xatning boshlanishiyoq o'quvchining e'tiborini torta olishi kerak. Yana xatda murojaatingiz sababini aniq yoriting. Siz qiziqadigan ish yoki kasb turiga urg'u bering. Tajriba va malakalaringiz haqida qisqacha ma'lumot berib o'ting. Joiz bo'lsa, sizning shu tashkilotga taklif etgan shaxsning ismini ham ta'kidlab o'ting.

Rivojlanishingiz

Bubo'limsizniishga qabul qilish uchun baholashda ahamiyatli. Shuning uchun, siz bunda ma'lumotingiz hamda tajribalaringizni yoritishingiz kerak.Qo'shimcha ma'lumotlarni ko'rib chiqish uchun o'quvchi fikrini rezumega yo'naltiring. Shu o'rinda, o'z tajriba va tayyorgarliklaringizni bir xulosaga jamlang. Tashkiliy ishlar uchun ham mahorat va ma'lumotingiz borligini ham kiriting.[22]

Xulosa

So'nggi qismda bilim va ko'nikmalaringizni birma-bir muhokama qilish uchun imkoniyat berishlarini so'rang. Boshqacha qilib aytganda, suhbatga taklif etilishingizni iltimos qiling! Kontakt ma'lumotlaringizni, telefon raqamingiz va e-mail adreslaringizni ham kiriting. Barcha ma'lumotlar to'g'ri ekanligiga ishonch hosil qiling. Tashkilotga qanday ijobiy foyda bera olishingizni xulosalab, xatni tugallang.

Aniq nishonga ko'zlangan xat

So'nggi yillarda, ba'zi ishchilar rezume va jild xatining o'rniga aniq nishonga ko'zlangan xatni tayyorlashayapti. Bu siz tashkilot ehtiyoji uchun kerakli ekanligingizni asoslovchi qobiliyatlaringiz haqida yozilgan qisqacha xulosadir. Bu xat sizning eng ustuvor qobiliyat va mahoratlaringiz ro'yxatini o'z ichiga oladi. Sizning eng asosiy maqsadingiz, sizni suhbatga chaqirishlari uchun asos bo'ladigan yutuq va mahoratlaringizni ko'tarib ko'rsatish.

onlayn anketa to'ldirish jarayoni

Ko'pchilik insonlar o'z karyeralarini yuritishda internet, ommaviy axborot vositalari, mobil ilovalardan foydalanishadi. Hozirgi kunda onlayn ishga murojaat hamda onlayn suhbat imkoniyatlari mavjud.

Onlayn ariza

Ko'pgina tashkilotlarda onlayn murojaat qilish imkoniyati mavjud. Qo'shimcha sifatida mumkin bo'lgan ish o'rniga mos kelish bo'yicha avvalgi savol-javob, muzokaralarni ko'rib chiqishingiz mumkin bo'ladi. E-mail yoki online rezumengizni jo'natayotganingizda quyidagilarga e'tibor qarating:

· Oddiy formatdan foydalaning. Qiya, tag chiziqli, burama va tablarda yiroq bo'ling.

· Ochish qiyin bo'lgan fayllardan foydalanmang.

Rezume namunalari turli websaytlarda joylashtirilgan bo'ladi. Ular kerakli malaka va ko'nikmalarga ega bo'lgan nomzodlarni aniqlash uchun kalit so'zlar orqali rezumelarini skaner qilishadi. Malakali kasb egasi ekanligingizni ko'rsatuvchi so'zlar va iboralar kompaniya va kasbga bog'liq ravishda bir-biridan farq qiladi. Masalan, ba'zi kompaniyalar lider(yetakchi), jamoakabi so'zlarga, boshqalari esa ma'lumotlar bazasi, katta formatli jadval kabi so'zlarga e'tibor berishadi.

Onlayn suhbat

Ko'pchilik tashkilotlar video konferensiyalar orqali suhbat jarayonlarini o'tkazishadi. Ba'zilari esa suhbat jarayonida beriladigan savollar bo'yicha videolarini junatishlarini so'raydi. Bunaqa ''e-suhbat''lar quyidagicha savollarni o'z ichida jamlashi mumkin: '' Ishda aniq bir tuzilishda ishlaysizmi yoki moslashib ketaverasizmi? '' va '' Qiyin muammolarni yechish uchun qanday yo'l tutasiz? ''

Onlayn suhbatlar ishga bog'liq faoliyatda insonning qobiliyatlarini sinash uchun ham foydalanishi mumkin. Masalan, ariza beruvchi shaxsdan bank yoki chakana savdo amaldorlari vazifasiga qo'yilgandek javob qaytarishlari so'ralishi mumkin.

4 ISHGA JOYLASHISH SUBHAT JARAYONI

'' Bizsizbilanyuzma-yuzuchrashmoqchimiz. '' Bu rezume yoki arizangizni topshirgandan keyingi maqsadingiz. Suhbat 2 tomonlama bo'lib, unda siz bulan suhbatlashuvchi siz haqingizda, siz esa kompaniya, ish funksiyalari haqida batafsil ma'lumotga ega bo'lasiz.

Suhbatdan avval

Suhbatdan oldin siz ish da'vogarlik qilayotgan ishning vazifalari hamda ishni rivojlantirishda nimalar qilinishi mumkinligi haqida ko'proq ma'lumotlar to'plang. Suhbat davomida so'ramoqchi bo'lgan savollaringizni ham tayyorlab qo'ying. Ular quyidagicha bo'lishi mumkin:

· Ishchilarga tayyorgarlik uchun qanday shart-sharoitlar mavjud?

· Kompaniyangizdagi ko'p muvaffaqiyatga erishgan malakali mutaxassislarning qanday sifatlari mavjud?

· Kelasi bir necha yil uchun kompaniyangiz qanday yangi qulayliklarni yaratishni rejalashtirgan?

Suhbatdanmuvaffaqiyatlio'tishuchun suhbatni ko'proq tajribaqilish lozim. Nutqingiz qanchalik ravon va osoyishta ekanligini bilish uchun ovozingizni tasmaga yozib oling va eshitib ko'ring. Sizdan so'ralishi mumkin bo'lgan savollarga mazmunli, chiroyli javoblarni o'ylab qo'ying. Do'stingizdan suhbatlashish mahoratlarini sinab ko'rishni so'rang. Fikrlaringizni bir maromda rejalashtirib olishni mashq qiling. Ravon hamda hayajonsiz gapiring.Eng muhimi, ishtiyoq bilan suhbatga kirishing.

11-Mavzu:Xodimlar rag‘batlantirish

Reja:

11.1. Rag‘batlantirish asoslari

11.2. Qanday qilib firmalar ishdan qoniqishi va motivatsiyani ta’minlab beradilar?

Ruscha-o‘zbekcha lug‘atda motivatsiya tushunchasi biror ish yoki harakatning yuzaga kelishiga sababchi bo‘lgan motivlar, dalillar, isbotlar, bahonalar, vajlar yoki sabablar majmui ma’nosida talqin etiladi.[23] Bu tushuncha bevosita inson omili bilan chambarchas bog‘liqdir. Shu nuqtai nazardan:

Motivlashtirish – bu ruhiy omil bo‘lib, shaxs faolligining manbai, sababi, dalili va har xil turli ehtimollar. U xodimlarni jonli mehnat faoliyatiga rag‘batlantiruvchi kuchli vositadir.

Boshqacha qilib aytganda, motivlashtirish - bu kishilar faoliyatini ruhiy yo‘llar bilan maqsadga muvofiq yo‘naltirish. U muayyan ehtiyojni qondirish bilan bog‘liq. Ehtiyoj esa sabablarda namoyon bo‘ladi.

Inson tirik jon sifatida ovqat yeyish, uxlash, dam olib o‘z kuchini tiklash, o‘zini issiq-sovuqdan asrash ehtiyojlariga ega. Mazkur ehtiyojlar moddiy, ya’ni kiyim-kechak, oziq-ovqat, turur joy va boshqalar shaklida ifoda etiladi.

Insonning moddiy ehtiyojlari bilan birga sotsial-ijtimoiy ehtiyojlari ham borki, bularga bilim olish, madaniy saviyani oshirish, malaka, mahoratga ega bo‘lish va sog‘lom hayot kechirib, uzoq umr ko‘rish kiradi. Aytilgan ehtiyojlar moddiy shaklga ega bo‘lmagan har xil xizmatlar ko‘rsatish orqali qondiriladi. Umuman:

Ehtiyoj odamlarni harakatga intiltiruvchi, qo‘zg‘atuvchi motivdir.

Ehtiyoj qat’iyan tabaqalashgan bo‘ladi. Ya’ni u kishilarning odati, didi va ruhiyatiga, yoshi va jinsiga, oilaviy ahvoli va millatiga, mehnat va yashash sharoitlariga ham bog‘liq.

Masalan, maktab o‘quvchisi bilan olimning, yosh yigit bilan pensioner cholning, dehqon bilan shaxtyorning ehtiyoji bir xil emas. Hatto kishilarning jismoniy tuzilishi ham ehtiyojlarda farqlarni hosil qiladi. Aytaylik, gavdasi yirik, devqomat kishining ehtiyoji bilan jussasi kichik kishining ehtiyoji bir xil emas.

Ko‘rinib turibdiki, motivatsiya jarayoni qandaydir (bilib yoki bilmay orzu qilinayotgan) ehtiyojga bo‘lgan yetishmovchilikdan yoki qoniqishning yetarli yoxud umuman yo‘qligidan boshlanadi. So‘ngra shu qoniqishga erishish uchun maqsad sari harakat qilinadi. Ehtiyojning qondirilish darajasi kishini kelajak sari intilishini belgilab beradi. Agar u muayyan narsadan qoniqish hosil qilsa, u holda keyingi motiv uni boshqa yuqoriroq ehtiyojga rag‘batlantiradi.

Ehtiyoj cheksiz va turli-tumandir. Uni quyidagi belgilar bo‘yicha guruhlash mumkin.

Ehtiyojlar va ularning turlari

T/ r	Ehtiyojni guruhlash belgilari	Ehtiyojlar turlari
1.	Ahamiyatiga qarab	a) birlamchi (quyi) ehtiyojlar à fiziologik ehtiyojlar, ya’ni: • oziq-ovqat • kiyim-kechak • uy-joylarga bo‘lgan ehtiyojlar •xavfsizlikka va sotsial himoyaga bo‘lgan ehtiyojlar b) yuqori darajadagi ehtiyojlar àsotsial ehtiyojlar, ya’ni: • hurmatga • muhabbatga • e’tiqodga va hokazolarga bo‘lgan ehtiyojlar àma’rifat va ma’naviyatga bo‘lgan ehtiyojlar à o‘zlikni anglashga bo‘lgan ehtiyojlar
2.	Tabaqalanishiga qarab	• millati • tarixi • geografik joylanishi • jinsi va yoshi • sotsial mavqesi bo‘yicha ehtiyojlar
3.	Tarixiyligiga qarab	• o‘gkinchi • hozirga • bo‘lg‘usi ehtiyojlar
4.	Qoniqish darajasiga qarab	• to‘la qoniqtirgan • qisman qoniqtirgan • umuman qoniqtirmagan ehtiyojlar
5.	Tarqalish darajasiga qarab	• geografik: umumiy, regional • sotsial: daromad bo‘yicha tabaqalanish, umumiy, sotsialguruh
6	Shakllanishiga	• asosiy • ikkilamchi • *egri, bilvosita ehtiyojlar
7.	Qaytalanishiga qarab	• bir martalik bo‘lgan • vaqt-vaqti bilan, davriy, takrorlanib turadigan • doimiy bo‘lgan ehtiyojlar
8.	Qo‘llanilishiga qarab	• faqat bir soha •bir necha soha • barcha sohaga zarur bo‘lgan ehtiyojlar
9.	Jamiyatning munosabatiga qarab	• salbiy • neytral, turg‘un • ijobiy ehtiyojlar
10.	Iste’mol qilish usuliga qarab	• yakka • guruh • ijtimoiy iste’molga mo‘ljallangan ehtiyojlar
11.	Yoshi va daromad darajasiga qarab	• elastikligi bo‘sh bo‘lgan ehtiyojlar • elastikligi yuqori bo‘lgan ehtiyojlar (yuqori darajadagi ehtiyojlar)

Alohida shaxs va jamiyat nuqtai nazaridan ehtiyojlarni quyidagicha guruhlash mumkin.[24]

Ehtiyojlar ro‘yxati

T/r	Shaxs uchun	T/r	Jamiyat uchun
1.	Asosiy ehtiyojlar: • oziq-ovqat, kiyim-kechak va uy-joyga • dam olish va sog‘liqqa	1.	Asosiy ehtiyojlar: • mehnatga • xavfsizlikka •qo‘shimcha mahsulotga • boshqarishga
2.	Ijtimoiy ehtiyojlar: • ijodiy mehnatga • oila va muhabbatga • bilim va axborotga • toat-ibodatga, jasoratga • zurriyotni davom ettirishga • tartib va barqarorlikka • bo‘sh vaqt va dam olishga • o‘zlikni anglashga	2.	Ijtimoiy ehtiyojlar: • barqarorlikka • ishonchga • mustaqil taraqqiyotga
3.	Rag‘bat va talablar: • moddiy • sotsial • estetik	3.	Rag‘bat va talablar: • zamonaviy ishlab chiqarishga •ma’naviy-ma’rifiy taraqqiyotga • rahm-shafqatga

Jahon amaliyotida motivatsiya vositasida unumli mehnatga chorlashning turli nazariyalari mavjud. Bular jumlasiga:

· “X” (iks) va “Y” (igrik) nazariyasi;

· kutish nazariyasi;

· boisiy (gigienik) tozalanish nazariyasi;

· adolatlilik (haqqoniylik) nazariyasi;

· ehtiyojlar ustunligi nazariyasi.

Ehtiyojlar ustunligi nazariyasi negizida kishilar ehtiyojlarida kiziqishlari orqali ularning mehnatlarini motivlashtirish yotadi.

Bu yerda,

1 - rahbar bo‘ysunuvchilarga ehtiyoj va qiziqishlarni chetlabta’sir ko‘rsatadi (bu yerda qarorlarning bajarilishi hech kimni qiziqtirmaydi);

2 - qo‘l ostidagilarga faqat rahbarning ehtiyoji va qiziqishini inobatga olingan holda ta’sir o‘gkaziladi (bu yerda qarorlarning bajarilishi faqat rahbarning manfaatini ko‘zlaydi);

3 - boshqarish o‘zaro ta’sir ostida amalga oshiriladi. Bu yerdaqarorning bajarilishiga har ikkala tomon manfaatdor;

4 - ta’sir qilish faqat bo‘ysunuvchilarning ehtiyoji va qiziqishiga asoslanadi.

1,2 va 4-yondoshuvlar rahbar bilan xodimlar o‘rtasida qarshi harakatga olib keladi. Natijada, rahbar va jamoa, rahbar va ayrim xodimlar ehtiyojlari o‘rtasida nomuvofiqlikning paydo bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Shu sababli rahbar motivlashtirishni faqat ehtiyoj va qiziqishlar yordamida amalga oshirishi lozim.

Ehtiyojlar ustunligi nazariyasi ham rahbarlardan boshqarishni faqat ehtiyoj va qiziqishlar vositasida, ya’ni 3-yondoshuv orqali amalga oshirishni talab qiladi. Chunki boshqa (1, 2 va 4) yondoshuvlar qarshi harakat bo‘lib, xodimlar va jamoa bilan rahbariyat o‘rtasida ixtiloflarga olib kelishi mumkin.[25]

Motivlashtirish nazariyasiga asoslanib, uning turli modellari ishlab chiqilgan va amaliyotda qo‘llanib kelinmoqda. Ularning asosiylari quyidagilardir:

• oqilona (ratsional) model;

• insoniy munosabatlarni motivlashtirish modeli;

• kompleks motivlashtirish modeli.

Bu yerda kishilarni motivlashtirish uchun moliyaviy dastak mukofot va jazo qo‘llaniladi. Bu “shirin kulcha” va “qamchi” taktikasidir. Ba’zi hollarda bunday yondoshish to‘g‘ri bo‘lar, ammo uning samarasi juda qisqa bo‘ladi. Boshqa hollarda esa u kishilar o‘rtasidagi munosabatga putur yetkazib uzoq muddatga zarar yetkazishi mumkin.

Bu modelning muallifi amerikalik ruhshunos Emirson Mayo bo‘lib, uning negizida quyidagi g‘oya yotadi.

Ichki omillar: shuhrat topish, ijroni yaxshilash va sotsial ehtiyojlarni qondirish ishdan qoniqishga olib keladi. Ishdan qoniqish esa mehnat unumdorligini oshiradi. Bunday yondoshuv eng muhim tashqi omilni, ya’ni ish haqini inobatga olmaydi. Go‘yoki “mamnun (ehtiyoji qondirilgan) kishi bu unumli (samarali ishlaydigan) kishi” emish. Bunday o‘ylash, albatta, noto‘g‘ri va soddaliqdir.

Bu model Maslou va Xesberg yondoshuvlariga asoslangan bo‘lib, uzoq muddatli motivatsiyani ta’minlovchi omillar sifatida nafaqat ichki omillar, shuningdek, tashqi omillar ham muhim deb qaraladi.

2. Qanday qilib firmalar ishdan qoniqishi va motivatsiyani ta’minlab beradilar?

Motivlashtirish strategiyasini tanlashda uchta yondoshuv mavjud:

1. Rag‘batlantirish va jazo strategiyasi: ya’ni, kishilar mukofot olish uchun ishlaydilar:

• kim ko‘p va yaxshi ishlasa, unga yaxshi haq to‘lanadi;

• kim undan ko‘p ishlasa, shunchalik ko‘p haq to‘lanadi;

• kim sifatsiz ishlasa, u jazolanadi.

2. Ish orqali motivlashtirish: xodimga uni qoniqtiradigan ishni bersangiz bas, ijro etish sifati yuqori bo‘ladi.

3. Menejerlar bilan doimiy aloqada bo‘lish strategiyasi: bo‘ysunuvchilar bilan birga maqsadni aniqlab olish, unga ijobiy aks aloqaga imkon berish, hattoki u to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri, yohud yanglishgan hollarda ham. Bu motivlashtirish modeli rahbar bilan xodim o‘rtasidagi munosabatni tahlil qilish va unga ustuvorlik berishga asoslanadi.

Motivlashtirishning quyidagi usullari qo‘llaniladi:

• pulni rag‘batlantirish va mukofotlash sifatida ishlatish;

• jazolash;

• raqobatni kuchaytirish;

• ish orqali motivlashtirish;

• yutuqni tan olish va taqdirlash;

• xodimlarni o‘qitish va yuksaltirish;

• salbiy ta’sirni cheklash va meyorlash;

• guruh mehnatini mukofatlash va rag‘batlantirish;

• xodimlarni boshqarish ishlariga jalb etish va h.k.

Amerikalik ruhshunos Abraxam Maslou XX asrning 40-yillarida o‘zining ehtiyojlar ustunligi nazariyasini yaratib, kishilar o‘z motivlari jarayonida ehtiyoj va qiziqishning 5 turiga tayanadilar dedi.

Birinchi o‘rindagi ehtiyojlar - bu bazis ehtiyojlar, ya’ni yashashni ta’minlash uchun zarur bo‘lgan ehtiyojlar. A. Maslouning fikricha, inson, eng avvalo ana shu bazis ehtiyojlarini qondirish uchun ishlaydi. Bazis ehtiyojlar, ya’ni oziq-ovqatga, kiyim-kechakka, uy-joyga, uyquga bo‘lgan ehtiyoj qondirilsa, boshqa darajadaga ehtiyojlar ham asta-sekin ahamiyat kasb etib boradi.

Masalan, xavfsizlikka, ya’ni tinchlik, tartib, himoyaga bo‘lgan ehtiyoj ham birlamchi bosqichdagi ehtiyojning yangi darajasidagi zaruriyatdir. Biron ijtimoiy guruhda bo‘lish, boshqa kishilar bilan aloqaga kirishish ehtiyoji ierarxiyaning uchinchi bo‘g‘iniga kiradi. Bu guruhdagi ehtiyojlarni sotsial ehtiyojlar deb ham yuritiladi.

Hurmatga bo‘lgan ehtiyoj ehtiyojlar piramidasining to‘rtinchi bo‘g‘inini tashkil qiladi. Bu ehtiyojlar kishining boshqalar tomonidan tan olinishiga bo‘lgan ehtiyoj, ya’ni mavqe, nufuz, shon-shuhrat, muvaffaqiyat, diqqat-e’tibor. O‘zligini isbotlash ehtiyoji, ya’ni Maslou ierarxiyasidagi eng yuqori daraja yashirin imkoniyatlarning haqiqatga aylanishi, nimaga erishish mumkin bo‘lsa, shunga erishish. Bu ehtiyojlar shaxsning o‘sishida o‘z aksini topadi.

A. Maslou, odamlar - bu qonmagan ehtiyojlarini qondirishga intiluvchi “ochko‘z maxluq”lar, degan edi.

Birlamchi ehtiyojlar qondirilgach, boshqa zaruriyatlar kishilarni yuqori darajadagi ehtiyojlarga qarab harakat qilishga majbur qiladi. Ho‘sh, bu ehtiyojlarni qondirish uchun rahbar qanday usul va yondoshuvlarni qo‘llashi kerak. Shularning ayrimlarini quyidagi jadvalda keltiramiz.

Bu ehtiyojlarni hech qachon to‘la-to‘kis qondirish imkoniyati bo‘lmaydi. Shu sababli ehtiyojlarga asoslangan motivatsiya jarayoni cheksizdir.

Frederik Gersbergning motivatsiya nazariyasi boisiy tozalanish (motivatsionnaya gigiena) deb yuritilib, uning asosida qoniqish keltiruvchi mehnat ruhiy sog‘lom bo‘lishga ham hamkorlik ko‘rsatadi, degan fikr yotadi. U quyidagi ikki guruh omillarga e’tiborni qaratadi.

Yuqori darajadagi ehtiyojlarni qondirish usullari

T/r	Ehtiyojlar	Ehtiyojlarni qondirish usullari
1.	Ijtimoiy ehtiyojlar	• xodimlarga shunday ish beringki, ular bir-biri bilan aloqada bo‘lish imkoni bo‘lsin; • ish joylarida birdamlik ruhi, mushtaraklik tuyg‘usini yarating; • qo‘l ostidagilar bilan davriy kengashlarni o‘gkazib turing; • noformal guruhlarni “tinchitish”ga harakat qilmang, (agar uning korxona mavqesiga ta’siri bo‘lmasa); • xodimlarga korxona doirasidan tashqarida ham sotsial faollik qilishga imkon bering.
2.	Hurmatga bo‘lgan ehtiyoj	• qo‘l ostidagilarga mazmunliroq ishni taklif qiling; • xodimlarning erishgan yutuqlari bilan aks aloqani ta’minlang; • xodimlar yutuqlarini yuqori baholang va rag‘batlantiring; • xodimlarni maqsadni aniqlashga va qaror qabul qilishga taklif qiling; • qo‘l ostidagilarga vakolat va huquq bering; • qo‘l ostidagilarni amal pillapoyalari sari ko‘taring.
3.	O‘zligini isbotlashga bo‘lgan ehtiyojlar	• qo‘l ostidagilarning o‘z imkoniyatlaridan to‘liq foydalanishi uchun ularning o‘qishiga sharoit yaratib bering; • qo‘l ostidagilarga murakkab va muhim ish bering, toki ular butun vujudini berib ishlasin; • qo‘l ostidagilarning tashabbusini rivojlantiring va rag‘batlantiring.

Ishdan qoniqish omillari

Boisiy omillar (qoniqmaslik manbalari)

T/r

Motivatsiya (yuqori qoniqtirish manbalari)

Korxona va ma’muriyat siyosati

Mehnat sharoiti

Ish haqi

Ishchilar bilan o‘zaro munosabat

Mehnat xavfsizligi

Mehnat intizomini nazorat qilish darajasi

Yutuqlarga erishish

Xizmat pillapoyalari bo‘yicha ko‘tarilish

Yuqori mas’uliyat

Natijani tan olish va qo‘llab-quvvatlash

Ijodiy va xizmat doirasida o‘sish imkoniyati

Birinchi guruh omillar “gigienik omillar” deb ataladi. Agar ish joyi iflos, qorong‘i, ko‘rimsiz bo‘lsa, bu mehnatga intilishni susaytiradi. Aksincha, ish joyi toza, ergonometrik nuqtai nazardan benuqson bo‘lsa, mehnatga aniq yo‘naltirilgan motivlar paydo bo‘ladi. Bu yerda pul masalasi ham muhimdir. Ammo pulga inson qadr-qimmatining o‘lchovi sifatida qarash ham xavflidir. Agar pulga intilish insonni butunlay egallab olsa, u ko‘payishga moyillik tug‘dirib, uni boshqalarga nisbatan buyukligini isbotlashga olib keladi. Natijada, kishilardan va jamoadan ajralib qoladi.[26]

Gersberg nazariyasi Maslou nazariyasiga zid emas, bil’aks uni to‘ldiradi.

Kutish nazariyasi amerikalik ruhshunos V. Vrum tomonidan 1964 yilda ishlab chiqilgan. Uning mohiyati shundaki, motivatsiya nafaqat ehtiyojni qondirishga, , shuningdek, maqsadga erishish uchun tanlangan xohishga ham bog‘liq. Kutish nazariyasida 3 ta muhim omilning o‘zaro munosabati asosiy o‘rinni tutadi:

• mehnat harajatlari (MH) bilan natija (N) o‘rtasidagi farqni kutish (MH-N);

• natija (N) bilan rag‘batlantirish (R) o‘rtasidagi farqni kutish (N-R);

• rag‘batlantirish qiymati (Q), ya’ni qoniqishning yoki qoniqmaslikning nisbiy ko‘rsatkichi. Har uchala omil o‘rtasidagi bog‘lanishni quyidagicha ifodalash mumkin:

Motivatsiya (M)=(MH-N)(N-R)Q.

Kutilgan narsa qanchalik qoniqishga olib kelsa, shunchalik motivatsiya kuchli bo‘ladi. Bu degan so‘z - ehtiyoj tushunchasidan tashqari rahbar murakkab, qiyin ishga, astoydil ishlaganga yaxshi haq to‘lanadigan va rag‘batlantirdigan vaziyatlarni yaratishi kerak. Kutish nazarnyasining mohiyati ham shuni taqozo etadi.

Adolatlilik nazariyasiga binoan kishilar o‘zlari erishgan rag‘bat darajasini shu tizimda band bo‘lgan boshqa kishilar erishgan rag‘bat darajasi bilan qiyosiy taqqoslaydi. Dj. Adams fikricha, harajat tarkibida nafaqat xodimning mazkur ishni bajarishga sarflagan mehnati, shu bilan birga uning shu korxonada ishlagan ish staji, malaka darajasi, yoshi, sotsial mavqesi kabilar ham inobatga olinadi.

Agar barcha baholashlar va taqqoslashlar natijasida adolatsizlikka yo‘l qo‘yilmaganligi ma’lum bo‘lsa, u holda motivatsiya omillari ijobiy tomonga ishlaydi. O‘zgalarga qanday yondoshilgan bo‘lsa, unga ham xuddi shunday yondoshilsa, bu holda xodim kuchiga kuch qo‘shib, mehnat qiladi va aksincha. Ya’ni agar xodim bu yerda adolatsizlikka yo‘l qo‘yilganini sezsa, rag‘batlantirishda tengsizlik bo‘lgan bo‘lsa, u holda korxonada asabbuzarlik holativujudga kelib, ixtiloflarning sodir bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Adolat tarozisi buzilgan bo‘ladi.

Kimki qo‘lidan keladiganidan ortiqchasiga intilsa, u adolatdan mahrumdir.

Toki kishilar mehnatiga, qobiliyatiga, bilim-zakovatiga yarasha taqdirlanmas ekanlar, ular unumdorlikni, intensivlikni oshirishga harakat qilmaydilar. Korxonada hamjihatlik muhiti qaror topmaydi.

Motivlashtirishda X (iks) va Y (igrik) nazariyalari ham alohida o‘rinni tutadi. Bu nazariyalarning muallifi amerikalik ruhshunos D. Mak Gregor bo‘lib, u boshqaruvchi va xodimlarning mehnatga bo‘lgan munosabatini ifodalaydi.

X (iks) nazariyasi bo‘yicha ishchilar ishlashni xohlamaydi, javobgarliqdan qochadi, ular tabiatan yalqov, ishyoqmas bo‘ladilar. Shu bois ularni doimo turtib, majburlab, nazorat qilib, jazo bilan qo‘rqitib turish kerak. Shundagina ular korxona uchun yaxshi ishlaydilar.

Y (igrik) nazariyasida kishilarga ishonib, qobiliyatlarini rivojlantirib, ular o‘zlarining foydaliligi va muhimliklarini his qilishsa, ishdan qoniqish hosil qilishsa, shundagina korxonaga katta foyda keltirish mumkin deyiladi. Bu nazariya xodimning o‘z mehnatidan qoniqish hosil qilishiga hamkorlik ko‘rsatuvchi:

• xizmatlarning tan olinishi;

• xizmatdagi o‘sishi;

• malakasining oshishi;

• mas’uliyatning yuqoriligi kabi omillarni motivatsiyaga da’vat etuvchi omillar deb talqin qiladi.

Bu nazariyaga binoan, boshqaruvchi ko‘rsatma beribgina qolmay, har bir kishining qobiliyatini ishga yo‘naltiradi. Ishning ko‘zini bilgan rahbar o‘z qo‘l ostidagilariga vakolatlar va qabul qilingan qarorlarni bajarishda erkinlik beradi.

Umuman rahbar oldida quyidagi ikki maqsad turishi kerak:

• motivatsiya vositalarini yaxshilash yo‘li bilan qo‘l ostidagilarning norozilik darajasini pasaytirib borish;

• xodimlarning tashabbusshsh uyg‘otadigan motivatsiyaning kuchli vositalarini qo‘llab, ularning ehtiyojlarini to‘laroq qondirish.

Motivatsiyaning ana shunday vosita (regulyator)larini quyidagi jadvalda keltiramiz.

Motivatsiya regulyatorlari

T/ r	Motivatsiya regulyatorlari	Motivatsiya omillari
1.	Ishchi kuchi	• ixcham ish joyi • shovqinning past bo‘lishi • ergonomika, dizayn holati • toza, ozodalik darajasi • oshxonaning mavjudligi va h.k.
2.	Rag‘batlantirish	• yaxshi ish haqi • mehnatiga yarasha adolatli rag‘batlantirish • mukofot, dividendlarni berib turish • sotsial sharoitlarni yaratish (uy-joy, bog‘cha, tibbiy xizmat, tekin ovqatlanish, sport va madaniy hordiq).
3.	Xavfsizlik	• korxonaga zarurligingizni his etish •hurmat, kasbdoshlar va rahbarlar tomonidan tan olinishi • jamoaga bo‘lgan yaxshi munosabat.
4.	Shaxsiy o‘sish, yuksalish	• o‘qish uchun imkoniyat • amalga ko‘tarilish imkoniyati • mas’ullik va ta’sir kuchining o‘sishi • tashabbus, o‘zini ko‘rsatish va sinash imkoniyati.
5.	Daxldorlik hissi	• ishingizning foydaliligini his etish • korxona faoliyati, rejalari va istiqboli xaqida axborotlarga egaligingiz • rahbariyat tomonidan xodimlar fiqrini hisobga olinishi.
6.	Qiziqish va undash	• maroqli, qiziq, zavqli ish • mahoratni o‘stirishni talab qiluvchi murakkab ish • yuksaluvchi mas’uliyat • raqobatga chorlovchi samara • maroqli va murakkab maqsad.

Muvaffaqiyatga intiluvchi rahbar ana shu regulyator va omillarga asoslanib, o‘z ishonchi bilan boshqalarga yetakchi bo‘lib, ular orqali xizmat ko‘rsatadigan mijozlarni g‘alabaga ishontiradi atrofiga istiqbolli xodimlarni yig‘ib, ularning hurmatini qozonadi, qo‘l ostidagilarni sevadi, ularning muammosini o‘zining muammosi deb tushunadi, ishni yuqori darajada bajarishga tadbirkorlik bilan kirishadi.

Quyida nemisolimlari V. Zigertva L. Langlarning mehnatni tashkil qilish va uni motivlashtirish bo‘yicha takliflarini keltiramiz:

· har bir harakat, ayniqsa mazkur harakatni bajarilishini talab qiluvchining harakati obdon o‘ylangan bo‘lishi kerak;

· kishilar o‘z mehnatidan zavq olishi kerak, ishi uchun javob berishi lozim, natija uchun birga kurashishi darkor;

· har bir kishi o‘z ish joyida o‘zini nimaga qodir ekanligini ko‘rsatgisi keladi;

· kishilarning o‘z ishlarini takomillashtirish to‘g‘risidagi fikrlarini bilish lozim;

· kishilarni o‘zligini anglashga imkon berish kerak;

· maqsadga erishishga o‘z dahldorliligini his etgan xodim yanada ko‘proq kuch bilan ishlashga, o‘zini ko‘rsatishga harakat qiladi;

· yaxshi ishlaydigan kishilar ham moddiy, ham ma’naviy tomondan tan olinishga haqlidirlar;

· har bir xodimga barcha axborotlarga kira olish huquqi bo‘lishi kerak, buning ustiga tez bo‘lishi muhimdir;

· xodimlarning ish faoliyati yo‘nalishini o‘zgartirish to‘g‘risidagi qaror ularning ishtirokida, ularning tajribasi, bilimiga asoslangan holda qabul qilinishi kerak;

· o‘z-o‘zini ustidan nazorat bo‘lishi kerak;

· ish jarayonida xodimlar yangi bilimlarni ola bilishi lozim;

· xodimlarning suvini siqib chiqarish emas, balki ularning tashabbuslarini qo‘llab-quvvatlash darkor;

· xodimlar o‘z mehnatlarining sifati to‘g‘risida axborotga ega bo‘lishlari lozim;

· har bir xodim o‘z-o‘ziga imkoniyat boricha xo‘jayin, boshliq bo‘lishi kerak;

· har bir kishi muvaffaqiyatga intiladi.

Amerikalik mutaxassislarning fikriga qaraganda, mana shu maslahatlar hodimlarning ijodiy kuch–quvvatini, tashabbusini oshiradi, ijodiy vaziyat, xayrihohlik vaziyatining vujudga kelishiga va pirovard natijada mehnat unumdorligining ortishiga yordam beradi.

Demotivlashtirish - bu motivlashtirishga teskari hapakat qilish, imkon boricha bilar-bilmas holda xodimlarning tashabbusini bo‘g‘ish, ular bilan hisoblashmaslik, ularni doimo qo‘rquv va ikkilanish holatida o‘zini tutishga majbur etish kabi nomaqbul xatti-harakatlar majmuasi.

$Описание: D:\BBA tarjima\rasmlar Narzullo\230.jpg$

12.MARKETING

12.1. Marketing asoslari

12.2. Mahsulot va hizmatlarni samarali rivojlantirish

12.3. Narh va mahsulotni etkazib berish

12.4. Siljitish rejasi

12.1.Marketing asoslari

Marketing mijozlar uchun eng ko‘zga ko‘ringan biznes faoliyati turidir. U shuningdek biznesning eng mavhum tushunarsiz funksiyasi bo‘lishi ham mumkin. Marketing so‘ziga tarif berishni so‘rashganida, odamlar ko‘pincha reklama yoki sotuv degan so‘zlarni ishlatishadi. Bu ikkala atama ham muhim, boshqa faoliyatlar samarali marketingning bir qismidir. Amerika Marketing Assosatsiyasi bu tarifning qanchalik murakkabligini ko‘rsatib beradi: “Marketing bu faoliyat, tashkilotlar majmui va yaratish, muloqat qilishi, shuningdek etkazib berish, takliflarni almashish jarayoni va u iste’molchi, mijoz, sherik va butun jamiyat uchun ma’lum qiymatga ega.” Bu so‘zlar murakkab, shu bilan birga har qanday biznesning o‘ta muhim qismidir. [27]

Ko‘plab bizneslar bevosita marketinga taaluqlidir. Marketing biznesi reklama agentliklari va tadqiqot firmalarini o‘z ichiga oladi. Yuk mashinalari, temir yo‘l va xavo tranzitlari kabi transport kompaniyalari maxsulotlarni ishlab chiqaruvchilardan iste’molchilarga etkazadi. Savdo flotlari va yuklarni etkazib beruvchi kompaniyalar xujjatlar va yuklarni etkazib berilishini ta’minlaydi. Moliyaviy xizmat kompaniyalari kredit kartochkalarni chiqaradi va boshqaradi.Ular biznesmenlarga xomashyo sotib olish uchun qarz berishi va maxsulotlarni tayyor holatga keltirishni ta’minlaydi. Maxsulot ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar orasidagi bog‘liqlikni ta’minlash uchun mahsulotlarni taqsimlash, saqlash va sotishda ulgurji va chakana savdogarlar ishtirok etadi.

Marketing faoliyati (1 rasmdagi) 7 ta funksiyani o‘z ichiga oladi. Xar bir funksiya har safartovarlar va xizmatlar yaratilganda va sotilganda sodir bo‘ladi.Bizneschilar marketing xizmatlarining ko‘pchiligini ta’minlaydi. Iste’molchilar ko‘pincha xarid qilganlarida bir yoki bir necha marketing funksiyalarida ishtirok etadi. Mahsulot va xizmatlarni boshqarish bu iste’molchi ehtiyojini qondiradigan mahsulotlarni loyihalash, yaratish, saqlash, yaxshilash va mahsulot va xizmatlarni qo‘lga kiritishdir.

Mahsulot ishlab chiqaruvchilar yangi mahsulotlar yaratadi. Boshqa biznesmenlar ham mahsulotni qayta sotish uchun olganlarida mahsulot va xizmatlarni boshqarishga jalb etiladi.

Xizmatlar xizmat ko‘rsatish bizneslari ishchilari tomonidan yaratiladi va ta’minlanadi.

Tarqatish iste’molchilar uchuntashkilotning mahsulotlari va xizmatlarini joylashtirish, olish va foydalanishing eng yaxshi usullarini aniqlashtiritshni o‘z ichiga oladi. Mahsulotlarni ehtiyotkorlik bilan jo‘natish, tutib turish va saqlash, mahsulotlarni samarali taqsimlash uchun muhimdi.[28]

Sotuv deb potensial iste’molchilar extiyojini anglash va ularni extiyojini qondirish uchun bo‘ladigan bevosita muloqatga aytiladi. Sotuv iste’molchi savdo uyiga tashrif buyurganda yoki sotuvchi potensial iste’molchini turar manziliga borganda yuzma-yuz amalga oshirilishi mumkin. Sotuv shuningdek telefon yoki muntazam xabar jo‘natish yoki videokonferensiya kabi boshqa texnologiyalardan foydalangan holda ist’molchi bilan bevosita mulokotda amalga oshirilishi mumkin.

Marketing axborot boshkaruvi deb qaror qabul kilish va marketing faoliyatlarini bajarilishi uchun marketing axborotlarini olish, boshkarish va foydalanishga aytiladi. Marketing axborot boshqaruvi marketing tadqiqotlari va tovarlar, iste’molchilar xamda raqobatchilar haqidagi ma’lumotlar bazasini yaratishni o‘z ichiga oladi.

Moliyaviy tahlillar bu marketing faoliyatlarini moliyalashtirish, jarayonlar uchun kerakli moliyani olish va iste’molchilarga tovar va xizmatlarni sotib ola olishlari uchun moliyaviy yordam ko‘rsatishni ta’minlashdir.

Narxlash deb maxsulot va xizmat qiymatini baxolashga aytiladi. Iste’molchilar qiziqayotgan maxsulot narxini oson bila olishlari zarur, bo‘lmasa boshqa maxsulotni iste’mol qilishlari mumkin. Iste’molchilar sarf qilayotgan mablag‘lariga mos qiymatda tovar olish istagidalar. Tovar narxi iste’molchilar sotib olishlari uchun arzonrok bo‘lishi, lekin biznes foyda ko‘rishi uchun qimmatrok bo‘lishi kerak.

Targ‘ibot deb maxsulot va xizmat xaqida iste’molchiga ma’lumot berishga aytiladi. Reklama va boshqa targ‘ibot ishlari iste’molchilar maxsulotni sotib olishlarini oshirish uchun ishlatiladi. Reklama turli xil yo‘llar bilan: televizor, gazetalar, jurnallar, radio, xabarlar va internet orqali amalga oshirish mumkin. Boshqa usullar musobaqalar maxsulotlar namoyish, homiylik va boshqa jamoatchilik bilan bog‘liq fikrlarni o‘z ichiga oladi.

Marketing strategiyasi

Marketing biznes jarayonining juda muhim va qimmatli qismidir. Marketing faoliyatlari ko‘pincha mahsulot yoki xizmat narhining 50 % i yoki undan ko‘prog‘ini tashkil etadi. Kompaniya foyda ko’rishi uchun marketing faoliyati diqqat bilan rejalashtirilgan bo‘lishi kerak.

Diqqat bilan tashkil etilgan marketing iste’molchilar ehtiyojini tushunishga va uni qondirishga yordam beradi. Marketing kompaniyalar va ite’molchilar o‘rtasida qoniqarli ayirboshlash bilan yakunlanadi. Kompaniyalar iste’molchilar extiyojini qondiradigan mahsulot va xizmatlarni taklif etadi. Iste’molchilar ushbu mahsulot va xizmatlarga pul to‘lab kompaniyalarning yillik daromadi va foydasini ta’minlaydi.

Marketingni rejalashtirish raqobatchilarga qaraganda, iste’molchilar ehtiyojini yaxshiroq qondirishni ko‘zlaydi. Va bu ko‘proq sotuv va foyda bilan yakunlanadi. Kompaniyaning shu maqsadga erishish uchun marketingdan qanday foydalanishni aniqlash to‘g‘risidagi rejasi marketing strategiyasi deb ataladi. Marketing strategiyasini yaratish ikki bosqichli jarayondir. 1 bosqich, mo‘ljallangan bozorni aniqlash. Mo‘ljallangan bozor bu bir birinikiga o‘xshash istak va extiyojlarga ega bo‘lgan xaridorlarning maxsus guruhidir. Ko‘p kompaniyalar o‘z mahsulotlarini istak va hohishlari butunlay turlicha bo‘lgan keng auditoriyaga sotishga xarakat qiladi. Kompaniya uchun extiyojlarning xammasiga javob berish oson emas.

Marketing strategiyasini rivolantirishning asosiy bosqichi marketing miksini yaratish xisoblanadi. Marketing miksi bu to‘rtta bozor elementlari maxsulot, maxsulotni tarqatish, narx qo‘yish va sotish kabi elementlar aralashmasidir. Muvaffaqiyatli marketing miksi mo‘ljallangan bozorning xoxish va extiejlarini qondiradi. U shuningdek kompaniyani foyda bilan ta’minlaydi.

$Описание: D:\BBA tarjima\rasmlar Narzullo\235.jpg$ Ko‘p biznesmenlar iste’molchilar nima xoxlashini bilamiz deb o‘ylaydi. Ular dastavval mahsulotni ishlab chiqaradi keyin iste’molchilarga qanday sotishni rejalashtirishni boshlaydi. Marketingga bunday yondashuv odatda reklamaga urg‘u berish potensial istemolchilarning diqqatini topish uchun harakat qilish va ularni mahsulotni sotib olishga ishontirish bilan yakunlanadi. Agar mahsulot xaridorlarni jalb etmasa, biznesmen narxlarni pasaytirishga majbur bo‘ladi, natijada kam foyda olinadi, yoki yoqotishlar vujudga keladi.

Iste’molchilar ehtiyojiga javob beradigan xizmatlar va maxsulotlar yaratish imkoniyatini oshirish va sotuvdan foyda qilish uchun kompaniya marketing orientatsiyasiga moslashadi.

Marketingyo‘nalishi. Marketing miksini rivojlantirishda mijozlarni extiyojlariga e’tibor beriladi. Kompaniyalar mijozlarni va ularni xohishlarini bilish uchun tadqiqot qiladilar. Tadqiqot natijalari extiyojlarni qondirish uchun mo‘ljallangan marketing miksni rejalashtirishda qo‘llaniladi. Samarali marketing iste’mochidan boshlanadi. So’nggi marta harid qilgan mahsulotingiz va uni nima uchun harid qilganingiz xaqida o‘ylang.

Ehtimol umuman sizning ehtiyojingizga javob beradigan bir necha mahsulot bo‘lgandir. Siz bu tanlov siz to‘lagan pulga eng mos keladigan mahsulot ekaniga ishongandirsiz.

Ko‘p yangi bizneslar ularning egalari mahsulot haqida o‘ylab, iste’molchi va ularning ehtiyoji haqida o‘ylamagani uchun barbod bo‘ladi. agar mahsulot ehtiyojlariga javob bermagan mahsulot olgan iste’molchilar guruhini jalb qila olsa, unda u aniq muvaffaqiyat qozonish imkoniyatiga ga bo‘ladi. agar iste’molchilar mahsulotga ehtiyoj sezmasa yoki boshqa yaxshiroq va arzonroq mahsulot borligiga ishonsa mahsulot muvaffaqiyat qozonmaydi.

Kompaniyalar mahsulotlarni ikki toifa iste’molchilar uchun yaratadi. Yakuniy iste’molchi, bu ko‘pincha mahsulot yoki xizmatlarni o‘zi uchun sotib oladigan odamlardir. Biznes iste’molchilar bu mahsulot yoki xizmatlarni biznes qilish yoki yoki boshqa mahsulotlarga qo‘shishi yoki qayta sotish uchun sotib oladigan odamlar, kompaniyalar, va tashkilotlardir.

Iste’molchilarning qaror qabul qilishi

Xarid qilishdagi iste’molchilar amal qiladigan bosqichlarning muayyan ketma-ketligi iste’molchilarning qaror qabul qilish jarayoni deb nom olgan. Qarorlarning bosqichlari va ketma-ketligi barcha iste’molchilar uchun bir xildir. Jarayonni yakunlash uchun ketadigan vaqt va har bir bosqichni yakunlash uchun foydalanilgan axborot har bir iste’molchi uchun har xil bo‘ladi.

Qaror qabul qilish ehtiyojlardan boshlanadi. Siz och qolgan yoki chanqagan yoki o‘rtoqlaringiz bilan kechqurungi ko‘ngilochar tadbir rejalashtirgan bo‘lishingiz mumkin. Ehtimol sizga yozda ishlashga ish kerakdir yoki siz biror kollejga bormoqchidirsiz. Agar ehtiyojingiz o‘ta $Описание: D:\BBA tarjima\rasmlar Narzullo\237.jpg$ zarur bo‘lsa, siz uni tezda qondirishga harakat qilasiz. Agar u unchalik muhim bo‘lmasa, siz uni orqaga surishingiz yoki e’tiborga olmasligingiz mumkin. Agar ehtiyojingiz sizga tanish bo‘lsa va siz uni oldinroq qondirgan bo‘lsangiz, sizgako‘pincha avvalgi tajribangizni qaror qabul qilishingizda yordam beradi. Agar bu yangi ehtiyoj bo‘lsa, qaror qabul qilishda qiyinchilikka uchrashingiz mumkin, chunki avval bunga o‘xshash narsani sinab ko‘rmagansiz.Insonlar axborotni qaror qabul qilishda ishlatadilar. Siz do‘stingiz yoki ishonchli kattalar bilan maslahatlashishingiz mumkin. Reklama, jurnal maqolasi, yoki internet sayti sizning e’tiboringizni jalb etishi mumkin, chunki u muhim ehtiyojingizga taalluqli axborotni etkazib beradi. Siz o‘zingiz ishongan va siz tushunadigan axboroti taqdim etadigan manbaalarni tanlaysiz. Bu axborotni qo‘llagan holda siz ehtiyojlaringizga mos ko‘ringan juda kam mahsulotlarni tanlaysiz. Tanlovlar qisqargani sayin siz ulardan qaysi biri yaxshiroq tanlov ekanligini yoki bahosi boshqalarinikidan yaxshiroq ekanligi, aniqlash uchun ularni solishtirasiz.

Qo‘lga kiritgan axborotlaringiz va ehtiyojning shoshilinchligi va muhimligiga ko‘ra, siz qaror qabul qilasiz. Odatda siz uchun eng zo‘r mahsulotni xarid qilish qarorini qabul qilasiz. Qoniqarli tanlovni topa olmaganingiz yoki o‘sha vaqtda kerakli mablag‘ingiz bo‘lmagani sababli bu mahsulotni sotib olmaslik qarori bo‘lishi ham mumkin.

Keyin siz ko‘proq ma’lumot olish uchun avvalgi bosqichga qaytib, boshqa tanlovlarni qarab chiqishingiz yoki axborot yig‘ishingiz mumkin.

Agar siz mahsulotni sotib olishga qaror qilsangiz, siz savdoni amalga oshirasiz va tanlagan mahsulotingizni ishlatasiz. Shu tajribaga asosan siz yaxshi qaror qabul qilganmisiz, yo‘qmi bilib olasiz. Agar mahsulot sizga yoqqan bo‘lsa, keyingi safar ehtiyoj tug‘ilsa, ehtimol yana xuddi o‘shanday qaror qabul qilaverasiz. Bu safar qarorni tezroq va osonroq qabul qilishingiz mumkin. Agar mahsulot kutganingizdek bo‘lmagan bo‘lsa, siz u mahsulotni yana sotib olishingiz ehtimoldan yiroqdir.

Xarid motivlari

Nega siz aniq bir do‘kondan xarid qilasiz yoki nega biror brenddagi mahsulotni ikkinchisidan ustun qo‘yasiz? Iste’molchilarning qaysi mahsulot yoki xizmatlarni sotib olishdagi qarorlari sabablari xarid motivlari deb nomlanadi. Iste’molchilarning motivlarini tushunish bizneslarga marketing-miksni rejalashtirishda yordam beradi.

Ba’zi xaridlar hissiyotlar orqali boshqariladi. Hissiy xarid motivlari hissiyotlar, e’tiqodlar va munosabatlarga asoslangan xarid sabablaridir. Agar siz o‘z oilangiz va mol-mulkingizni himoya qilish haqida qayg‘urayotgan bo‘lsangiz, siz uy xavfsizligi tizimini sotib olishingiz mumkin. Sovg‘alar, va bayram va muhim sanalar uchun tabriknomalar xaridi muhabbat va yaqinlik hislari orqali kelib chiqadi.

Oqilona xarid motivlari dalil va mantiq orqali boshqariladi. Siz eng arzon mashinani xohlashingiz mumkin, shunday ekan siz turli modellarning yoqilg‘i ishlatilishi va ta’mirlash xarajatlarini e’tiborga olishingiz kerak. Borishingiz uchun kollej tanlayotganda, siz ta’lim xarajatlari va o‘qishni rejalashtirayotgan mutahassisligingiz bo‘yicha kollejning obro‘-e’tiborini solishtirasiz.

12.2. Mahsulot va hizmatlarni samarali rivojlantirish

Tadqiqot jarayonlarining ko‘p turlari marketing muammolarni yechish uchun qo‘llanilishi mumkin. 10-3 rasmda har bir tadqiqot qaysi ilmiy muammoga tegishli ekani ko‘rsatilgan.

Barcha marketing tadqiqotlar ta’limoti axborot yig‘ish va tahlil etishni o‘z ichiga oladi. Xaridorlar va raqobatchilar haqidagi ko‘p ma’lumotlar biznesda yangi tadqiqotlar o‘tkazmasdan ham olinishi mumkin.

Marketing tadqiqotlari bosqichlari
1.	Marketingdagi muammoni aniqlash
2.	Holatni o‘rganib chiqish
3.	Ma’lumot yig‘ish etish jarayonini yaratish
4.	Axborotni yig‘ish vatahlil qilish
	Echimni taklif

10-3 rasm. Nima uchun muammoni aniqlash marketing tadqiqotlarida birinchi bosqichdir?

Boshqa maqsadda yig‘ilgan mavjud axborotni tahlil qilish va joriy muammoni hal qilishda foydalanish ikkilamchi tadqiqot deyiladi. Joriy muammoni to‘g‘ridan to‘g‘ri hal etish uchun maxsus yig‘ilgan axborot birlamchi tadqiqot deb ataladi.

Marketing tadqiqotlarining eng ko‘p tarqalgan turlari xaridorlar bilan so‘rov o‘tkazishni o‘z ichiga oladi. So‘rovlar odamlarning diqqat bilan tuzilgan so‘roqlar to‘plamiga bergan javoblarini to‘plashdir. So‘rovlar odamlarga ko‘pincha e-mail yoki internet orqali jo‘natiladi. Ular shuningdek telefon orqali ham o‘tkazilishi mumkin. G‘oyalar, tajriba va fikrlarni yig‘ishning boshqa kamroq tashkillashtirilgan usuli bu guruhlarga qaratilgan usuldir. Bu tadqiqot usulida haridorlarning kikchik guruhi guruh muhokamasida qatnashadi. Mo‘ljallangan guruh yetakchisi guruh a’zolarining bir birlarining fikrlariga qo‘shilishqo‘shilmasliklarini aniqlashtirish va yangi g‘oyalar yaratishi kerak.

Mo‘ljallanga guruh a’zolari berilgan mahsulotga o‘z tajribalaridan kelib chiqqan holda muhokamada qatnashishi yoki yangi mahsulotga o‘z fikrlarini bildirish yoki mahsulotni yaxshilash bo‘yicha maslahatlar berishi mumkin. Xaridorlarni o‘rganish marketing tadqiqotlarini foydali ma’lumotlar bilan ta’minlaydi.O‘rganish iste’molchilar hatti harakatini ulardan so‘rash orqali emas, balki yozib olish orqali yig‘iladi. Magazin iste’molchilar mahsulotni qanday o‘rganishiga qiziqishi mumkin masalan, buni ularga namoyish etish kerakmi yoki magazinda xarid qilib yurganda ular o‘zi ko‘rib qolishi orqalimi. Mahsulot ishlab yaratuvchi guruh iste’molchilar foydalangan mahsulot dizaynini yaxshilash orqali har qanday muammoni echimini ko‘rishi mumkin.

Marketing tadqiqotlaridagi yakuniy metod tajriba sinovarni o‘tkazish. Tajriba masalaga ikkita diqqat bilan tekshirilgan muqobillarni taqdim etadi, bu ulardan qaysi biri afzal yoki yaxshiroq natija berishini bilish uchun qilinadi. Marketing tajriba paketlarning ikki o‘lchamini ko‘rish uchun taqqoslashi mumkin, birinchi o‘lcham sotuvda yaxshi natija ko‘rsatadimi yoki boshqasimi. O‘rganishlar 50 sentlik kuponlarning oziq ovqat magaziniga taklif etilganda non mahsulotlarini tanlagandagi ta’sirini aniqlab berishi mumkin.

Mahsulotlarni rejalashtirish

Siz mahsulot sotib olishga qaror qilganingizda marketing miksning har bir qismi muhimdir. Mahsulot samarali taqsimot orqali olishga qulay bo‘lishi kerak va imkon qadar qulay narxlarda bo‘lishi kerak. Siz mahsulot haqida samarali reklama orqali bilib olgan bo‘lishingiz kerak va u boshqalarga qaraganda sizning ehtiyojingizni qanday qilib yaxshiroq qondira olayotganini bilishingiz kerak.

Shunga qaramasdan, bir miks elementi boshqa uchtasiga qaraganda muhimroqdir. Agar mahsulot siz istagan mahsulot bo‘lmasa boshqa mikslarning samaradorligi hech qanday ahamiyat kasb etmaydi. Biznes o‘zining xar bir mahsulotini diqqat bilan boshqa raqobatchilar mahsulotiga qaraganda mo‘ljallangan bozor ehtiyojlariga ko‘proq javob berishiga ishonch hosil qilgan holda rejalashtirishi kerak.

Mahsulot bu biznes iste’molchi ehtiyojini qondirish uchun taklif etgan hamma narsadir. Mahsulot bir necha qismlardan tashkil topadi. U mahsulotning oddiy shakli bo‘lgan asosiy mahsulotdan boshlanadi. Asosiy mahsulot yakkayu yagona va noyob emas. U odatda bir necha turli kompaniyalardan olinishi mumkin. Asosiy mahsulotga kiritilgan qo‘shimchalar va yaxshilashlar mahsulot xususiyati sifatida ma’lum. Uyali telefonning bir modeli uning ichiga qurilgan raqamli kamera, ovoz tanlash, veb brauzerni uning xusuiyati sifatida taklif etadi. Iste’molchilarga xususiyatlar taklif etilganda, bu tanlovlar tanlash huquqideb ataladi.

Avtomobillar sotib olinganda avtopilot, motor o‘lchami, qo‘llanma yoki avtomat uzatgichlar tanlash huquqisifatida taklif etiladi.

Brend nomi kompaniya mahsulotining yagona aniqlashtiruvini ta’minlaydi. Kompaniyalar esda qoladigan va kishi e’tiborini o‘ziga tortuvchi tasvirlarni yaratishga harakat qilishadi.

Qadoqlash ham mahsulotning birqismi hisoblanadi. Qadoqlash mahsulot iste’mol qilinishidan oldin himyasi va xavfsizligini ta’minlaydi. U shuningdek mahsulot saqlovini ta’minlaydi va undan osonroq foydalanadi. Yanchilgan kofe uchun yangi konteyner iste’molchi uni osongina olishi uchun qulay bo‘ladigan o‘yiqlar bilan yasaladi. Ba’zi iste’molchilar original dumaloq konteynerlardan foydalanishga harakat qiladi. Qadoq iste’molchilarga xarid qilish uchun qaror qaul qilish va mahsulotdan foydalanish kerak bo‘lgan axboroni olishning eng qulay usulidir.

Iste’molchini kompaniya mahsulotiga ishontirish kafolat berish orqali amalga oshiriladi. Agar mahsulot sinib qolsa yoki iste’molchi kutganiday bo‘lib chiqmasa, kompaniya uni ta’mirlab, almashtirib yoki pulini to‘lab beradi.

Mahsulotni rejalashtirish

YAngi mahsulotni rejalashtirish qimmat va ko‘p vaqt talab etuvchi jarayon. Kompaniya yangi mahsulot yaratishi uchun millionlab dollar va yillar sarflashi ajablanarli hol emas. Ko‘plab odamlar mahsulot haqida fikr berishga, ugning qanday ishlab chiqarilishini va sotilishini aniqlashga, narxlarni tahlil qilishga va sotuvlarni bashorat qilishga jalb etiladi. Agar bu pul garovga qo‘yilgan bo‘lsa , kompaniya iste’molchi istagiga javob beradigan mahsulot yaratish bilan yakunlanadigan jarayonga muhtojdir va u kompaniyaga bir necha yil foyda keltirishi kerak. Rejalashtirish jarayoni bir necha bosqichlarni o‘z ichiga oladi.

G’oyani rivojlantirish. YAngi mahsulotni yaratish g‘oyasi ijodiy jarayondir. G‘oyalar olimlar ishlaridan, sotuvchilar va ishchilar maslahatlaridan kompaniyalar o‘tkazadigan so‘rovllardan va yo‘naltirilgan guruhlardan keladi. Ko‘p fikrlar mavjud mahsulotlarni yaxshilash haqidadir.

$Описание: D:\BBA tarjima\rasmlar Narzullo\241.jpg$ Xizmatlar

Mahsulotlar kitoblar, qayiqlar, va gamburger kabi siz ko‘ra va tekshira oladigan moddiy narsalardir. Marketing mahsulotlar uchun ham xizmatlar uchun ham qo‘llaniladi, lekin xizmatlarni sotish qiyinroq. Xizmatlar ishlab chiqarilgann zahoti iste’mol qilinadigan faoliyatdir.

Xizmatlar nomoddiy, bu ularning fizik shakli bo‘lmaydi degani. Xizmatlar nomoddiy bo‘lgani sababli xizmatni tekshirish va uning sizning ehtiyojingizga javob beriayotgan yoki yo‘qligini aniqlash qiyinroq. Sotuvchilar xizmatni bo‘lajak iste’molchilar tushunadigan qilib ta’riflash yo‘lini topishi kerak.

$Описание: D:\BBA tarjima\rasmlar Narzullo\243.jpg$ Samarali xizmat bozori xuddi mahsulot bozori kabi bajarilgan. Ikki bosqichli bozor strategiyasidxizmatlar sotuvchilari oldin xizmatlar uchun bozorni mo‘ljallab oladi. SHundan keyin ular xaridorlarni jalb etuvchi marketing miksini yaratadi. Xizmatning o‘ziga qo‘shimcha qilib marketing miks taqsimlash, narxlash, va xizmatni reklamasini o‘z ichiga oladi. Xizmatlar tabiatini mahsulotlar tabiati bilan taqqoslash ularning sotilish usulini o‘zgartirishni talab etadi.

Xizmat ko‘rsatish ko‘p maxsulotlardek keyingchalik istemol qilish uchun saqlab qo‘yilmaydi.

Xizmat ko‘rsatishlar ajralmasdir. Ya’ni ular ishlab chiqarilishi bilan bir vaqtda iste’mol qilinadi. Shaxs yoki texnologiya ishlab chiqargan xizmat xaridorlarga kerakli vaqt va joyda ko‘rsatilishi lozim. Marketologlar xaridorlardan qachon va qaerda xizmatga ehtiyoj tug‘ilishini oldindan aniqlab, o‘sha vaqt va o‘sha joyda xizmatni amalga oshirishi kerak. Xizmatlar oniydir, bu degani xizmat kerak vaqtda talabiga mos kelishi zarur.

12.3. Narh va mahsulotni etkazib berish

Xaridorlar, odatda eng past narxni to‘lashga harakat qilishadi, sotuvchilar esa imkoni boricha eng baland narxni olishga harakat qiladilar. Maxsulotga eng yaxshi narxni aniqlash (belgilash) bu eng qiyin marketing jarayonidir.

Narx kelib chiqishining omillari.

Ko‘p omillar adolatli narx yechimi tomonga o‘tadi.Siz uchun ma’qul bo‘lgan narx boshqa iste’molchilar uchun ma’qul kelmasligi mumkin. Extimol, bu narx sotuvchiga uchun ma’qul bo‘lgan narxdan juda farq qilar. Maxsulotga to‘langan narxga ta’sir qiluvchi umumiy va hususiy (maxsus) omillar mavjud.

Ta’minlash va talab. Iste’mol uchun tayyor maxsulot narxi cheklangan maxsulotlar narxidan ancha past bo‘ladi.

Agar, maxsulotga talab yuqori bo‘lsa, narx ko‘tariladi.

Talab darajasi past maxsulotlar narxi nisbatan past bo‘ladi.

Kamyoblik.Agar maxsulotga yaqin, o‘xshash raqib mahsulot kam bo‘lsa uning narxi o‘xshashi ko‘p bo‘lgan maxsulotdan balandroq bo‘ladi.

Davr.Qachonki maxsulot bozorga birinchi bor kiritilsa ularning narxi biroz balandroq bo‘ladi.

Vaqt o‘tishi bilan uning narxi asta sekin tusha boshlaydi.

Mavsum. Ko‘p maxsulotlar yilning aynan bir vaqtida foydalaniladi. Qishda kiyim kechak, konditsionerlar va bayram bezaklari qisqa vaqt ichida sotuvda yuqori narxda bo‘ladi, yilning qolgan paytida esa ular sotilmaydi.

Narxlar sotuvlar mavsumidan aynan sal avval va mavsum boshida ko‘tariladi. Qolgan paytlarda esa pasayadi.

Murrakabligi – juda murakkab texnik maxsulotlar albatta oddiy mahsulotlardan qimmatroq bo‘ladi. Ko‘p funksiyalar va tanlovlarga ega bo‘lgan maxsulot qimmatrok bo‘ladi.

Qulayligi – Mijozlar odatda kulaylik uchun pul to‘lashadi. Agar mahsulotni topish oson bo‘lsa va sotuvchi mijoz yuqori sifatlt xizmat ko‘rsatadi, narx ko‘tariladi. Mijozlar agar noqulay joylashgan, ulgurji savdo joylar va xizmat darajasi juda past joylarda xarid kilsa kam pul to‘lashni mo‘ljallashadi.

Maxsulotni narxlash

Narx bu xaridor tomonidan, maxsulot olish uchun sotuvchiga mahsulot yoki xizmat uchun beriladigan pul. Maxsulot narxi sotuvchidan xaridorga kelguncha o‘zgarishi mumkin. Ishlab chikaruvchi odatda oxirgi xaridorga mahsulotni etkazib beruvchi boshqa bizneslarga narx tayinlaydi. Narx – maxsulotni ishlab chikarishga ketgan xarajat, faoliyat xarajatlari xamda olinadigan foyda yigindisidan kelib chiqadi. Sotuv narxi – xaridor tomonidan to‘langan pul mikdori.

Maxsulot narxi – ishlab chikarishga ketgan yoki boshqa bizneslar tomonidan mahsulotga to‘langan narx.

Faoliyat xarajatlari – mahsulot ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan barcha xarajatlar. U o‘z ichiga – oylik-maosh, mahsulotni saqlovchi va ko‘rsatuvchi qurilmalar, kommunal xizmatlar, soliqlar va boshqalarni oladi.

Foyda – barcha soliq va xarajatlardan to‘lab bo‘lingandan keyin qolgan pul.

Yalpi foyda – narxni belgilashda juda muhim faktor. YAlpi foyda bu sotuv narxi va maxsulot narxi orasidagi farq. U qo‘lingizdagi ishlab chiqarishga to‘lanadigan va foydani ta’minlaydigan pul mikdorini ko‘rsatadi.

Qo‘shimcha narx. YAlpi foyda bilan bog‘liq narxlash tushunchasi–qo‘shimcha narxdir. Qo‘shimcha narx sotish uchun mahsulot tannarxiga qo‘shiladigan miqdordir.Qo‘shimcha narx kutilayotgan yalpi foydaga teng. Qo‘shimcha narx mahsulot tannarxi yoki mahsulot sotuv narxi foizida belgilanadi. Agar mahsulot 15$ tursa va uning qo‘shimcha narxi 100% bo‘lsa, qo‘shimcha narx 15$ va mahsulot narxi 30$ bo‘ladi. O‘sha 30$li mahsulot sotuv narxida 50 %qo‘shimcha narxga ega bo‘ladi. Tannarx qo‘shimcha narxi va sotuv qo‘shimcha narxini hisoblash 10g‘5 rasmdagi formulada ko‘rsatilgan.

Pasaytirilgan narx. Bizneschilar har doim ham mahsulotni o‘z belgilagan original narxlarda sota olmaydi. Agar mahsulotga talab loyihadagidek baland bo‘lmasa, agar sotuv mavsumi tugab qolsa,yoki agar mahsulot ko‘payib ketsa, bizneschilar narxlarni pasaytirishiga to‘g‘ri keladi. Pasaytirilgan narx original narxning kamaytirilishidir.

Taqsimlash iste’molchi mahsulot yoki xizmatni topishi, olishi va foydalanishi uchunq o‘llaniladigan eng yaxshi usullar va jarayonlarni aniqlashtirishni o‘zichigaoladi. Taqsimlash marketing miksning elemen tisifatida mo‘ljallangan bozorga mahsulot yoki xizmatni qulay qilish uchun ishlatiladigan joylashuv va metodlardir. Mahsulot jo‘natiladigan marshrut va mahsulotni ishlab chiqaruvchidan yakuniy xaridorga etkazilgungacha jalb etilgan bizneslar taqsimot kanali sifatida ma’lum.

TaqsimotKanaligaEhtiyoj

$Описание: D:\BBA tarjima\rasmlar Narzullo\246.jpg$ Oldingiiqtisodiyalmashuvlardaodamlarmahsulotvaxizmatlarnibarterqilishgan. Agarikkodambirbirigakerakbo‘lgannarsagaegabo‘lsa, harbirmahsulotqanchamiqdordaalmashilishikerakligigakelishishganvasavdoqilingan. Masalan, bir idish olma 1 yard matoga almashtirilgan bo‘lishi mumkin. Taqsimot jarayoni shunga ko‘ra oddiy bo‘lgan. Murakkab iqtisodiyotda almashuvlar ishlab chiqaruvchi va xaridor o‘rtasida mavjud turli farqlarga ko‘ra ancha murakkabdir.

· Miqdordagi farqlar.

Bizneslar ko‘p xaridorlar uchun har bir mahsulotni katta miqdorda ishlab chiqaradi va sotadi. Har bir xaridorga ayni paytda juda kam miqdordag mahsulot kerak bo‘ladi.

· Assortimentdagi farqlar. Bizneslar bir turdagi maxsus mahsulotni ishlab chiqaradi, xaridorlar esa turli mahsulotlar olishni istaydi.

· Joylardaga farqlar

Bugungi kun global iqtisodiyotida ishlab chiqaruvchi va xaridorlarni ko‘pincha minglab mil masofalar ajratib turadi. Kompaniyalar o‘z mahsulotini turli mamalakatlarga taqsimlashni hohlashlari mumkin.

Biznes bir vaqtning o‘zida katta miqdorda maxsulotlarni ishlab chiqarish bilan samaradorlikka erishadi. Ba’zi bir qishloq xo‘jaligi maxsulotlari yilning ma’lum bir vaqtidagina ishlab chiqarilishi mumkin. Iste’molchilar ularni maxsulotlar ishlab chiqarilgan vaqtda emas boshqa vaqtda sotib olishni istashlari mumkin.

Tarqatish kanallari bu farqlarni to‘g‘irlab turish uchun yaratiladi. Samarali tarqatish kanallari ishlab chiqarilgan mahsulotni katta xajmda oladi va xaridorlarga kerak miqdorga bo‘lib chiqadi.

$Описание: D:\BBA tarjima\rasmlar Narzullo\247.jpg$ Kanal mijozlarga qulay joylarda maxsulotlarni taklif qilish uchun ishlab chiqaruvchilarda juda ko‘p maxsulot to‘playdi.Ular ishlab chiqarilgan joydan maxsulotlarni sotish mumkin bo‘lgan joyga samarali eltadi. Tarqatish kanallari maxsulotni xaridorlar sotib olishni xoxlagan vaqtgacha saqlaydi.

Kanallar va kanal a’zolari

Tarqatish kanallarida qatnashuvchi bizneslar kanal a’zolari sifatida ma’lum. Barcha marketing funksiyalar va faoliyatlar kanal a’zolari yoki xaridorlar orqali amalga oshiriladi. Kanallar ham bevosita ham bilvosita bo‘lishi mumkin. Bevosita tarqatish kanalida mahsulot ishlab chiqaruvchidan to‘g‘ridan to‘g‘ri iste’molchiga boradi va hech qanday tashkilot bunga aralashmaydi. Bilvosita tarqatish kanali o‘z ichiga ishlab chiqaruvchi va iste’molchi orasidagi bir yoki bir necha kompaniyalarni oladi.

Bilvosita tarqatish kanali ulgurji savdoni o‘z ichiga olishi mumkin. Ulgurji savdogarlar ishlab chiqaruvchi va chakana savdogarlar o‘rtasida turadi. Ular ishlab chiqaruvchilarning katta mahsulotlarini kichik partiyalarga bo‘lib, ularni qayta qadoqlab, chakana savdogarlar va boshqa maishiy sotuvchilarga qayta tarqatadi.

Nufuzli nom yoki mahsulotga egalik qilayotgan ulgurji savdogarlar merkant ulgurji savdogarlar deb ataladi. Ulgurji savdogarlarning Nufuzga (nom) ega bo‘lmagan boshqa turi agentlar yoki brokerlar deb ataladi.

Chakana savdo. Chakana savdogarlar iste’mol mahsulotlarini tarqatish kanalining ma’lum va muhim qismidir. Chakana savdogarlar bilvosita tarqatish kanalidagi eng so‘nggi tashkilot.[29]

12.4. Siljitish rejasi

Samarali kommunikatsiya – ishtirokchilar tomonidan keng qo’llaniladigan tushuncha bo’lib, ma’lumot almashinishdir. Kommunikatsiya tashkilot yoki shaxs (jo’natuvchi) tomonidan boshqa tashkilot yoki shaxsga (qabul qiluvchi)ga axborotni uzatadi. Jo’natuvchi qabul qiluvchiga jo’natiladigan axborotlarni jo’natish yo’lini (aloqa kanalini) tanlaydi. Xabar jo’natishdan oldin, jo’natuvchi axborot shaklini – matn, maqolalar, rasmlarni aniqlashtiradi. Tarqatiladigan axborotni tayyorlash kodlash deyiladi. Qabul qiluvchi ma’lumotlarni kanaldan oladi va tushunchalarni izohlaydi. Amin bo’lingki, kommunikatsiya kutilgan natijaga erishadi, jo’natuvchiga qabul qiluvchilarn javobi kerak. Agar qabul qiluvchi axborotni tushunib, jo’natuvchiga javob bersa, kommunikatsiya samaralidir.

Reklama qilish axborot tarqatishning muhim shaklidir. Biznesda yuqori foyda olish uchun iste’molchilarga axborotni yuqori sifatda yetkazish kerak. Tarqatuvchi sifatida firma, biznes ma’lumotlarni to‘laligicha ta’minlashni o‘z bo‘yniga oladi. Iste’molchi bu qabul qiluvchidir. Axborotlar reklama qilinadiga xabar shaklida, ya’ni reklama ko‘rinishida shifrlanadi. Biznes axborot kanalini tanlaydi. Keng qo‘llaniladigan reklama kanallari OAV, savdo xodimlari va internetni o‘z ichiga oladi. Agar xaridor xabarni eshitsa yoki ko‘rsa, u deshifrlangan bo‘ladi. Iste’molchilarning javobi sifatida reklama qilishning samaradorligi haqida biznesga xulosalarini beradi.

Maqsadli bozorni tanlash undagi extiyojlarni o‘rganish va qaror qabul qilish jarayoni reklamaga ko‘proq samara bera oladi.

Xaridorlar maxsulot sotib olayotganlarida reklamalar tanlov aniqligini mustahkamlaydi va sotuvdan keying xizmatlarni taklif qiladi.

Reklamalar shaxsiy va ommaviy reklamalarga bo‘linadi. Shaxsiy reklama bir shaxsdagi axborotni har bir xaridorga alohida ma’lum qiladi. Ommaviy reklama malumotni bir vaqtda omma e’tiboriga havola etadi.

Shaxsiy reklama tarmoqli marketingning eng samarali shaklidir. Shu bilan birga u juda qimmat. Shaxsiy reklamaning eng mashhur turi shaxsiy savdodir. Shaxsiy savdo mos tovarlar va xizmatlar bilan ularning ehtiyojlarini qondirishga yordamlashadigan va kelajakdagi xaridorlar ehtiyojlarini baholash uchun shaxsiy aloqa turidir, shaxsiy savdo odatda har bir xaridor bilan yuzma – yuz amalga oshiriladi. Xaridorlar sotuvchi bilan uchrashish uchun firmaga boradi yoki sotuvchi xaridorning uyi yoki korxonasiga boradi. Shaxsiy savdo telefon qo‘ng‘iroqlari yoki audio, vedio, internet orqali ham amalga oshiriladi, chunki shaxsiy savdoda murakkab va qimmat tovarlar va xizmatlardan foydalaniladi. Ommaviy reklama bir vaqtda ko‘pchilikka yo‘naltirilgan. Agar odamlar bir bozor iste’molchilari bo‘lsa, ularda o‘xshash extiyojlar paydo bo‘ladi.

Eng ommlashgan reklama qilish vositalari televideniya, radio, gazeta, jurnallar, bannerlar va internet.

$Описание: D:\BBA tarjima\rasmlar Narzullo\251.jpg$ Iste’molchilar har kuni axborot vositalarida yuzlab reklamalarga duch keladi, bu xabarlar shaxslarga zudlik bilan yetib bormaydi. Buning sababi reklama muhim axborotning kichik doirada iste’molchilarni jalb etadigan, diqqatni tortadigan qilib tayyorlanishi kerak. Ko‘p reklamalar sotuvda bevosita natija bermaydi. Yana ular do‘konlarda (ko‘rsatilib) borishi, ko‘proq ma’lumot to‘plash, maxsulotni tekshirib ko‘rish kabi qo‘shincha harakatlar bilan mijozga ta’sir qilishga urunadi.

Reklama qiluvchi kompaniyalar ham odatiy reklama, ham alohida maxsulotlar uchun reklama qilishga yo‘naltirilgan. Reklama kompaniyalari va kunlik e’lonlar qanchalik samaradorligi tahlil qilinishi lozim. Kichik e’lonlar alohida guruhlar joylashishidan sinovdan o‘tkaziladi. Kompaniyalarga reklamalar berilgandan keyin baho beriladi.

Ommaviy reklamaning boshqa turlari ovoza qilish, sotuvda reklama va jamoaga bog‘liqligidir. Ovoza qilish tashkilot tomonidan reklama qilinayotgan axborot vositalari tomonidan pul to‘lanmaydigan reklama turi. Jamoaga bog‘liqligi bepul yoki pullik xizmatligidir. Unda tashkilot marketing tashabbusi fikr va maqsadlar haqida odamlar fikriga ta’sir qilishi reja qilingan. Savdo reklamasi kompaniyaning brendi va logotipini loyihalashtirishda materiallar harakatlarini o‘z ichiga oladi. U ham maxsulot yoki xizmatning sotuvini tezda o‘sishiga ta’sir etishga yo‘naltirilgan.

Maxsulotning sotilishi (Merchendayzerlik)

Sotuvchilar sotuvda oldinga intilishda xaridorlarni e’tiboriga tushishga urinadi.

Maxsulotning sotuvi reklamalarning o‘rnini sotuvchilar o‘rni aniqlashini o‘z ichiga oladi. Merchendayzer strategiytasini bir necha turi bor. Ko‘rgazmali sotuvda sotuvchi joylashuvida ko‘rish signallaridan foydalaniladi. Ularga ekranlar, ishoralar, yorliqlardan foydalanishni o‘z ichiga oladi.

Ko‘rgazmali sotuv ma’lumotlarning sotuvchi tomonidan ko‘rish signallaridan foydalangan holda o‘zgartirishiga ruxsat beradi.

Sotuvchilar savdo markaziga maxsulot ko‘rgazmasini qo‘yish uchun ekran o‘rnatadi. Masalan, sotuvchilar do‘konda xaridorlarni qiziqtirish uchun maxsulotni ekranda namoyish etishadi.Savdo mahsulotlari do’konning orqa tomonida namoyish etilib,boshqa tovarlarning savdosidagi o’sishga ham ta’sir ko’rsatishi mumkin.Sotuvchilar mahsulot sotuvi borasida muayyan rejalar tuzib aniq narx strategiyasini ishlab chiqishlari kerak, ya’ni maxsus namoyishlar va mavsumiy chegirmalar.[30]

$Описание: D:\BBA tarjima\rasmlar Narzullo\260.jpg$

13. BIZNES VA TEHNOLOGIYA

13.1. Kompyuter tizimlari

13.2. Tehnologiyalarning biznes ilovalari

13.3. Boshqa tehnologik masalalar

13.1 Kompyuter tizimlari

Jamiyatda kompyuterlarning o’rni

Kompyuterlar hamma joyda bor. Bu elektron qurilmalar do’konlardagi buyurtmalar, test natijalari va sport statistikalarini amalga oshiradi. Biznesda kompyuterlar ma’lumotlar almashinuvida foydalaniladi. Shuningdek, kompyuterlar binolarni loyihalashtirishda, transportlarni nazorat qilishda va tibbiy test natijalarini tekshirishda ishlatiladi. Deyarli har bir biznes faoliyatida kompyuterning biror turidan foydalaniladi. Istalgan kompaniya o’zining narxlarini nazorat qilishi, resurslarini boshqarishi va raqobatbardoshlikni ushlab turishi kerak.

$Описание: D:\BBA tarjima\rasmlar Narzullo\262.jpg$

Kompyuter tizimi elementlari

Video o’yinlar, aqlli telefonlar va avtomatlashgan tizimlarning barchasida 4ta asosiy komponentalar bor. Bular:

1. Ma’lumot kiritish qurilmasi.

2. Ma’lumot almashish qurilmasi.

3. Xotira va saqlash.

4. Ma’limotlarni qayta ishlash.

11-1 rasmda ko’rsatilganidek, bu yerda 4 asosiy tarkibiy qismlar mavjud va bular kompyuter tizimlari deb ataladi. Kompyuterning moddiy elementlari kompyuter qurilmalari hisoblanadi. Masalan, klaviatura, mikrofon, kamera, monitorlar, chiplar, printerlar va boshqalar.

Komputer qurilmalari tezlik bilan o’zgarib, ko’payib bormoqda. Masalan, bugungi kunda ko’plab kompyuterlar ovoz, grafika, animatsiya va videolar bilan ishlay oladi. Smartfonlar ham ba’zi kompyuter funksiyalarini bajaradi.

Hardwarening teskarisi bu dasturiy ta’minot (software) hisoblanadi. Biznesda dasturiy ta’minotning har xil turidan foydalaniladi. Bu matnli fayllar, electron jadvallar, ma’lumotlar bazasi, taqdimot va aloqa tizimiga oid dasturlarni o’z ichiga oladi.

$Описание: D:\BBA tarjima\rasmlar Narzullo\263.jpg$

11-1 Kompyuter tizimining qaysi tarkibiy qismlari bu rasmda keltirilgan?

Kompyuter tarmoqlari

Kompaniyalar va boshqa kompaniyalardagi kompyuterlar kompyuter tarmoqlari orqali bog’lanadi. Tashkilotlardagi kompyuterlar bog’lanib, tehnik ta’minot, dasturiy ta’minot va ma’lumotlarni almashadilar.

Internet dunyodagi eng yirik va mashhur kompyuter tarmog’i hisoblanadi. Internetdan asosan 2ta maqsadda foydalaniladi: pochta orqali ma’lumot almashish va WWW (World Wide Web Dunyo o’rgimchak turi) ga kirish.

Shuningdek, Butun jahon o’rgimchak to’ri web deb ham ataladi. Bu odamlarga istalgan mavzuda ma’lumot olishga imkon beradi. Web matn, rasm, giper aloqa, grafika, animatsiya, video va audiolardan foydalanadi. U cheksiz ma’lumotlar omboridir.

Global internet tarmog’i ma’lumot almashish, electron savdo qilish va millionlab odamlarni bir-biri bilan aloqa qilishini ta’minlab beradi. WWW shuningdek, biznes bitimlar tuzishda muhim asos sanaladi. Ba’zan intranet deb ataladigan mahalliy kompyuter tarmog`i tashkilotning xususiy kompyuter tarmog’idir. U ham internetnikidek aloqa standartlariga asoslanadi. Intranet internetning kichikroq versiyasi bo’lib, undan ishchi-xodimlar foydalanadi. Intranetning websayti oddiy websaytga o’xshaydi, lekin u xususiy va faqat ro’yxatdan o’tgan foydalanuvchilar kirishi mumkin. Internetdek intranet ham ma’lumotlar almashishda foydalaniladi. Intranet kompaniyalar uchun pul va vaqtni tejash uchun samarali vosita sanaladi. U tashkilotga yetarli foyda keltirishi mumkin.

Bu global kopyuter tarmog’i ma’lumotlardan foydalanishni ta’minlaydi, e-tijoratni osonlashtiradi va dunyo bo’ylab millionlab odamlarni bog’lash imkoniyatini beradi. Butunjahon tarmog’i shuningdek biznes operatsiyalarini boshqarishning muhim manbaidir.

Intranet deb nomlanuvchi mahalliy kompyuter tarmog’I deb, korxonalarning hususiy kompyuter tarmog’iga aytiladi. U huddi internet kabi aloqa standartlariga asoslangan. Intranet bu internetning kichikroq ko’rinishi. Inrtanetni faqatgina xodimlar yoki a’zo bo’lganlar ishlatishi mumkin. Intranetning web sahifasi huddi internetniki kabi ko’rinadi va ishlaydi, lekin u xususiy va unga faqatgina vakolatli foydalanuvchilar kira oladi.

Internet kabi intranet ham asosan ma’lumot uzatish uchun ishlatiladi. Intranet korxonaning pulini va vaqtini tejovchi samarali vosita. U korxonaga ko’p foyda olib kelishi mumkin.

KIRITISH VA QAYTA ISHLASH

Kompyuter tizimi ma’lumot kiritish bilan yoki boshqa kiritish belgisi bilan boshlanadi. Tizimning operatsiyasi ma’lumotlarni qayta ishlash bilan davom etadi.

Kiritish: Boshlash

Kompyuter tizimining umumiy tarkibiy qismi bu Kirtish Moslamasidir. Odamlar kompyuter operatsiyasiyalarining natijasi bilan tashvishlangan bir paytda, bu yerda boshlang’ich nuqtasi bo’lishi kerak. Ma’lumot kiritish qurilmalari orqali kompyuter tizimiga kiradi.

Klaviatura bu umumiy kiritish qurilmasi. Ular asosan matn va sonlarni kiritish uchun ishlatiladi. Boshqa asosiy kiritish qurilma bu sichqoncha bo’lib, qo’lda boshqariladigan, monitordagi rasm yoki buyruqlarni boshqaradi.

Boshqa kiritish qurilmalari ko’pincha o'ziga xos faoliyatlarda ishlatiladi. Quyidagi ro’yixatda bir necha misollar bor.

Sensorli ekran (touchpad) noutbuklarga o’rnatilgan bo’lib, foydalanuvchiga sichqoncha kabi bosish va boshqarish imkoniyatini beradi.

· Video O’yinlar uchun boshqaruv joystiklari o’yinchilarga harakatlarni to’g’ri belgilash imkonini beradi.

· Sensorli displeylar foydalanuvchilarga bermoqlar tegishi hisobiga ma’lumot kiritish, buyuruq berish va tanlovlarni bajarish imkonini yaratadi.

· Lazerli qurilmalar yorug’likni sotuvni kuzatish uchun barkodlarni o’qiydi.

· Vebkameralar dunyoning har yeridan videokonferensiya qilish imkonini beradi.

· Skannerlar so’zlarni va rasmlarni kompyuter o’qiy oladigan tilga o’girib beradi.

· Ovozli faollashtirilgan tizimlar mikrofonga aytilgan so’zlar ma’lumot sifatida kiritilishni yoki buyuruq sifatida tarjima qilinishini imkonini beradi.

Mikrofonlar va kameralar audio va videolarni kiritish imkonini beradi.

JARAYON: AMALLARNI BAJARILISHI

Qanday qilib ma’lumotlar korxona va shaxslar foydalana oladigan darajada ma’noli bo’lib keladi? Jarayon bu kompyuter tizimining ikkinchi asosiy tarkibiy qismi. Bu faoliyat Markaziy Protsessor(CPU)dan joy oladi.

MP bu komyuter tizimining “miyasi”. Shaxsiy kompyuterlarda MP kichik kapsula yoki chiplardan tashkil topgan. Ushbu chiplar ma’lumotlarning ishlatilishidagi elektr impulsiga va qo’yilgan vazifalarga javob beradi.

Kompyuterga vazifa yuklashning eng umumiy usuli bu programma bilandir. Programma – bu kompyuterga qanday ketma – ketlikda funksiyalarni bajarishni etib turuvchi elementlar qatori.

Eng kuchli kompyuter programmalarning formati biz tushunishimiz qiyin bo’lgan darajada qiyin bo’ladi. Kompyuter programmasining formati bu kompyuterning tili hisoblanadi. Kompyuter tili – bu so’z, raqam va simvollar tizimi bo’lib, kompyuter bilan aqloqa qilishda ishlatiladi.

$Описание: D:\BBA tarjima\rasmlar Narzullo\265.jpg$ Kopyuter programmalarining 2 ta eng asosiy turlari bu operatsion tizim dasturiy ta’minoti va amaliy dasturiy ta’minot. Operatsion tizim dasturiy ta’minoti ilova dasturlarni kompyuter vinchesteri bilan o’zaro ta’sir o’tkazish imkonini beradi. Eng ko’p ishlatiladigan operatsion tizim bu “WINDOWS”. Amaliy dasturiy ta’minot so'zni qayta ishlash, ma'lumotlar bazasini boshqarish yoki buxgalteriya kabi muayyan vazifalarni programmaga amalga oshirishni buyuradi. Umuiy ishlatiladigan amaliy dasturlar so’z qayta ishlash, ish stoli nashriyoti, ma’lumotlar bazasi, electron jadval va taqdimot dasturlarini o’z ichiga oladi.

So’zni qayta ishlash. Tashkilotlar hisobotlari, yozishmalar va boshqa ma’lumotlar so’z qayta ishlash dasturi orqali yaratiladi.

Dasturning bu turi matnni saqlash, qayta ko’rib chiqish, kiritish va maktub uchun matnni, eslatmalarni, hisobotlarni yoki boshqa ishchi qog’oz formalarni chop etish imkonini beradi.

Ish stoli nashriyoti. So’zlarni qayta ishlash faoliyati tarqatma xatlar, broshuralar va boshqa nashriyotlarni ishlab chiqarish uchun kengaytirilishi mumkin. Ish stol nashriyoti odatda diagramma, grafika va boshqa visual elementlarni tayyorlash uchun grafik dasturlarni o’z ichiga oladi. Bugungi kunda komyuter grafikalari asosan televizor reklamalarida, filmlarda, o’quv materiallarda va boshqa visual effect talab qiladigan joylarda ishlatiladi.

Ma’lumotlar bazasi dasturi. “Osiyo tillarida gapira oladigan xodimlar ro’yxatini tuzing”. Bu turdagi so’rovlar ma’lumotlar bazasi dasturini o’z ichiga oladi. Ma’lumotlar bazasi bir – biri bilan bog’liq bo’lgan ma’lumotlarning to’plamidir.

Ma'lumotlar bazasi marketingi yaqin yillar ichida mashhur bo’lib kelmoqda.

Dastur mijoz haqida axborotni birlashtirish, saqlash va tahlil qilish uchun ishlatiladi. Mijozlar haqida ma’lumot keyinchalik, yaxshiroq xizmat ko’rsatish hisobiga sotuv hajmini oshirish uchun qo’llandi. Masalan, yosh bolali uyda ta’lim dasturi haqidagi reklamalarni qabul qilishi. Ma’lumotlar bazasini ishlatilishi mahsulotni jon deb sotib oluvchi doimiy mijozlar imkoniyatini oshiradi.

Elekrton jadval. Qadimda hisobchilar ko’p qatorli va ustunli ishchi qog’ozlardan foydalanishgan. Shunday ishchi qog’ozlar asosida electron jadvallar tuzilgan. Electron jadval dasturi hisob kitob qilish uchun ma’lumotlarni ustunlarga va qatorlarga joylashtiradi.

Ustun va qator kesishgan joy katak deyiladi. Electron jadval kataklarga kiritilgan muayyan axborot, so’z, raqam yoki formulalar bilan yaratilgan. Electron jadval ish haqi to’lovlarni, iqtisodiy bayonotlarni, byudjetni va boshqa iqtisodiy hujjatlarni tayyorlash uchun ishlatiladi. rasmda elekton jadvalga misol keltirilgan.

Elektron jadval dasturi shuningdek “agar…bo’lsa nima bo’ladi” holatlarini ham bajarishi mumkin. Masalan boshqaruvchi farqli narxlarni foydaga ta’sirini ko’rmoqchi. Elekton jadval har bir narx uchun avtomat tarzda qayta hisoblab chiqadi.[31]

Taqdimot dasturi. Ta’lim va biznes seminarlarga slaydlar ko’rsatish juda ham keng tarqaldi. Taqdimot dasturi so’zlovchiga matnni, axborotlarni, rasmlarni va boshqa vizual ma’lumotlarni ko’rsatish imkonini beradi. Bu rasmlar har xil ovozli effektlar bilan birikkan bo’lishi mumkin. Multimedia elemenlarini taqdimotga qo’shish, unga qiymat va qiziqish hosil qiladi.

Xotira va chiqaruvchi vositalar

Turli xil dasturlarni kompyuter tizimida ishlatish uchun xotirada saqlanishi zarur. Xotira ham ma’lumotlarni qayta ishlash jarayoni uchun ishlatiladi.

Xotira va saqlash: matnni saqlash

Kompyuter tizimining uchinchi tarkibiy qismi bu XOTIRA. Ish jarayonida dastur komyuter xotirasida saqlanadi. Bu xotira o’z navbatida ichki (yoki asosiy)xotira deb nomlanadi. Ish jarayonida dastur ham, kiritish qurilmasi orqali kiritilgan axborot ham xotirada saqlanadi. rasmda bit,nibble, bayt va kilobayt kabi xotira o’lchov birliklari berilgan. Bu kitobdagi o’rtacha sahifalar sonini saqlashga komyuter kamida 1K joy oladi.

Asosiy xotira komyuter foydalanuvchilarga kerak bo’lgan barcha dastur va axborotlarni o’zida ushlab qola olmaydi. Shuning uchun, xotiraning bir qismi bo’lmagan tashqi (yoki yordamchi) xotira ikkalasini, dastur hamda ma’lumotni saqlashga qodir.

Vinchester –bu kompyuterning ichidan joy olgan va milliardlab belgilarni saqlash imkonini beruvchi qurilma. Yordamchi xotiraga misol qilib CD, DVD, kassetalar, xotira kartalari va flesh xotira qurilmalarini aytish mumkin.

Chiqarish qurilmalari: natijani olish

Kompyuter tizimining oxirgi tarkibiy qismi bu chiqarish qurilmalaridir. Bu element ko’p odamlarda katta qiziqish hosil qiladi. Sizning video o’yinlardagi hisoblaringiz, test natijalari yoki yangi mahsulotni sotish hajmi ma’lumotni qayta ishlashning muhim natijalardir.

Xotira hajmi

Bit	Eng kichik o’lcham
Nibble	4 bit, ½ bayt
Bayt	8 bit
Kilobayt	1.024 bayt
Megabayt	Million bayt
Gigabayt	Milliard bayt
terrabayt	Ming gigabayt

1. Chiqarish uskunalari keyinroq qaytarib olinadigan yoki zudlik bilan ulana oladigan axborot ko'rinishida taqdim etadi, Ularning 4 xil turi bor: Matn chiqarish, o'z ichiga jarayonning natijasini kompyuter ekrani (monitor) da yoki chop etilgan tarzda talqin etadi

2. Grafikli, u kompaniyalar belgisi, rasmlari, chizmalari va animatsion grafiklarini o'z ichiga olishi mumkin.

3. Audio (Ovoz), ular o'z ichiga musiqa va radio eshittirishlar hamda tayyorlov seminarlari uchun prezentatsiyalarni oladi

4. Videoli, ular tayyorlov filmi, television tijorat, yoki yangiliklar dasturi ko'rinishida bo'lishi mumkin.

Ko'pincha, web saytga o'xshagan birgina ma'lumot chiqarish manbai ushbu turlarning bir nechtasini o'z ichiga olishi mumkin.

$Описание: D:\BBA tarjima\rasmlar\270.jpg$

2 Texnologiyalarning biznes ilovalari

Menejment axborot tuzimlari

Biznesda qaror qabul qilish uchun menejerlarga ma’lumotlar zarur. Menejment informatsion tizimlari tashkilotda informatsiyalar almashinuvini tartibga soladi. Kompyuter tizimlari va dasturiy ta’minotlar menejment informatsion tizimlarining asosiy qismlari hisoblanadi.

Kompaniya keyingi uch oy ichidagi bo’lim budjetining daromad va xarajatlar haqidagi ma’lumotlarga muhtoj bo’lishi mumkin. Budjetdagi oldingi va kelajakdagi axborot ma’lumotlar kelajakni belgilashda yordam berish mumkin.

1. Moliyaviy ma’lumotlar, o’z ichiga budjet, sotuv hisobotlari va moliyaviy bayonotlarni oladi

2. Ishlab chiqarish va invertizatsiya malumotlari, ishlab chiqarish xulosalari, kerakli anjomlar va buyumlar royhati, va tugatilgan yaxshi hisobotni ozichiga oladi.

3. Marketing va sotuv malumotlari, xaridorlar ehtiyoji, hozirgi iqtisodiy holati , va raqobatchilarning harakatlari

4. Inson resurslari malumotlari, maoshlar, ishchilarning foydalari malumotlari va ishchilar baholanishi.

Menejment axborot tizimining asosiy to’rt tarkibiy qismi ma’lumotni to’plash, tahlil qilish, ma’lumot zahirasini to’plash va hisobot tayyorlashni ta’minlaydi. Bu faoliyat kompaniyaga zaruriy axborotni to’rt asosiy mezon bo’yicha - moliya, ishlab chiqarish, zahirani boshqarish, marketing, sotuv va inson resurslari ma’lumotlarini to’plash imkonini beradi.

$Описание: D:\BBA tarjima\grafiklar\Графики (ВСЕ)\267 bet.JPG$

Ma’lumot omborlari.

Menejment axborot tizimlari ma’lumotlari bir necha manbalardan olinadi. Tashqi ma’lumotlar ombori bu tashkilot tashqarisidagi axborotlardir. Moliya institutlari, hukumat agentliklari va xaridorlar tashqi ma’lumotlar omboriga misol bo’ladi.

Buning aksi esa, ichki ma’lumotlar ombori bo’lib, u tashkilot ichidagi informatsiyalardir. Ichki ma’lumotlar bazasi buxgalteriya hisobotlari, uskunalar haqidagi ma’lumotlar va kompaniya savdo hajmini o’z ichiga oladi. Ma’lumotlarni olib turish oson bo’lishi mumkin, lekin ularni o’zgarishini o’rganib borish menejment information tizimining asosiy maqsadi hisoblanadi.

MIS ning harakati

Menejment information sistemasida qanday harakatlar boladi? Menejerlarga kerakli malumotlar qanday yetib boradi. Quyida MIS ning jarayonlari:

1. Malumotni aniqlash tashkilotning ehtiyoji

2. Faktlar, figuralar, va boshqa malumotlarni olish

3. Jarayon, tahlil qilish, malumotlarni foydali uslubda tashkillashtirish

4. Qaror qabul qiladigan odamlarga malumotlarni tarqatsih

5. Kerak bolganida malumotlar fayllarini yangilash.

MIS da kompyuter tarmoqlari ko’pincha menejerlar, ishchilar va boshqalarga malumotlarni tarqatish uchun ishlatiladi. Bu tarmoqga kompaniya yoki butun dunyo boylab kompyuterlar, printerlar, va boshqa qurilmalar ulanadi.

Xizmat korsatish sohasidagi texnologiyalar. Kompyuterlar oqitishning asosiy uskunasi bolib qoldi. Kompyuterlar mutaxassislarni tayyorlanish uchun va ishchilarni turli sohalarda sinovdan otkazishda yordam beradi.

Kompyuter shifoxonalarda va tibbiyot fakultetlarida keng ko’lamda foydalaniladi. Davolash jarayonida be’morning sog’lig’ining o’zgarishi ekranda ko’rinib turadi.

Professor shifokorlar shaharni tark etmasdan qishloqdagi kasal be’morlarni ko’ra oladilar. Video konferensiya binolarida telemeditsinadan foydalanib, turli mintaqalardagi eng yaxshi mahalliy shifokorlar diagnostika qo’ya olishadi. Texnologiyaning bu turi endigina iqtisodiy rivojlanayotgan hududlarda sog’liqni saqlashni kengaytirishda yordam beradi.

Tolovlarni online to’lash, qarzlaringiz haqida ma’lumotni tekshirish, aloqalar va yetkazib berishni yo’llash moliyaviy harakatlarning kompyuterlashganiga bir nechtagina namunalar. Electron buyurtma berish va boshqa moloyaviy xizmatlar haridorlarga odatiy buyurtma berish vaqtlari orasida biznes qilish imkonini beradi. Xalqqa, bizneslarga va ishchilarga maosh to’lash, global va xususiy kompyuter tarmog’i orqali yetkaziladi.

Ko’p odamlar kredit kara va chek varaqalari bilan yaqin do’st. siz aqlli kartalarning mavjudligidan xabardor emasdirsiz. Bu silicon chipli plastik kartochkalardan axborot yetkazishda foydalaniladi. Kartadagi chip to;lovlarning tarixi, joriy mavjud hisobingizni sifatida ma’lumotlarni yetkazadi. U hattoki kutilmagan vaziyatlarda tibbiy ma’lumotlarni ham yetkazishi mumkin.

Kartochka sayohat va boshqa joylar uchun shaxsiy ro’yxatni saqlovchi sifatida xizmat qiladi. Qo’shimcha qilib aytganda, aqlli karta mashinangizni kalitlarsiz qo’zg’atish yoki qulflashda, ish joyingizga kirishga ruxsat berilmaganda, Tovar xarid qilayotganingizda ayirboshlashda foydalanilishi mumkin.

Mobil telefonlar va boshqa simsiz texnologiyalardan foydalanish ba’zan “m-commerce”(qo’l telefonlari uchun m) deb ataladi. Turli hil qo’lda ko’tarib yuriladigan qurilmalar e-commerce faoliyatining sifatlilanganlari va kengayganlaridir. Bir zumda xabar yuborish, savdo qilish, buyurtma berish, musiqa va sport videolarini online sotib olish oddiy hol. Dunyo aholisining 70%ga yaqini yaqin kelajakda simsiz texnologiyalardan foydalanadi.

E-commerce internet va boshqa texnologiyalardan foydalanib biznes kelishuvini tartibga solishi dalil qilib ko’rsatadi. Bu online biznes faoliyatlari tuzilmalar soxasidan biri. Kompaniyaning deyarli har bir soxasi e-commerce ga moslashtiriladi. Judayam oddiy e-commerce faoliyatlari o’z ichiga quyidagilarni oladi:

· Maxsulot haqidagi axborotni ta’minlash;

· Kompaniyaga ko’maklashish;

· Online savdo qilish;

· Bozor tadqiqotlarini nazorat qilish;

· To’lovlar qilish;

· Takliflarni va vazifalarni olish;

· Kemalarga yuk ortishni kuzatish.

e-commerce kompaniyalarga geografik, moliyaviy va siyosiy cheklashlarning yo’qotish imkoniyatlarini ochadi.

E-tijorat Matritsasi

Biznes

sotuvchi

Iste’molchi

sotuvchi

Biznes

oluvchi

B2B

C2B

Iste’molchi

oluvchi

B2C

C2C

Birinchi va eng taniqli model bu business-to-consumer(biznes va xaridor), ya’ni B2C.

Turli geogrefik bozorlardagi mahsulotlarning keng ko’lamda sotilishini B2Cning o’sishi hosil qiladi. Amazon.com va Dell kabi online kompaniyalar buning namunalaridir.

Ikkinchi e-commerce modeli bu Business-to-Business, ya’ni B2B. Bu online ayirboshlashlar e-commerce ning eng kata va eng tez o’sadigan qismi hisoblanadi. Ular internet xizmatlarining 90%idan ko’prog’ini tushuntiradi. Misollar Ford va General Motors ularning talablarini online tarzda sotib olishi.

Consumer-to-Business, ya’ni C2B e-commerce ning 3-modeli. C2Bda xaridorlar biznesga narx takliflari orqali online xizmatlarni keltirib chiqaradi. Online kompaniya Priceline bu kategoriyaning eng birinchi kompaniyasidir. Priceline sotuvchilarga mehmonxona va aeroport biletlariga o’xshash mahsulotlar va xizmatlar uchun narx qo’yishga ruxsat beradi. Havo yo’llari va mehmonxonalar shunda taklifga rozi bo;lishga qaror qabul qilishadi. Garchi C2B faoliyati hozirgi vaqtda e-commercening asosiy qismi bo’lmasa ham, u yangi texnologiyalar va xaridorlar tashabbuslarini kengaytira oladi.

Oxirgisi, Consumer-to-Consumer (C2C) e-commerce ning 4-modeli hisoblanadi. Iste’molchilar orasida ayirboshlash va auksionlar, sotish va sotib olish ko’payib bormoqda. Online tizimlar orasida kelishuvlarning tezligi va osonligi C2C ga katta yordam beradi. Bunga online eBay kompaniyasi misol bo’ladi.

Internetga asoslangan kompyuter tizimlari ma’lumotlarni bir tildan boshqasiga tarjima qilishga, kompyuterdan uzoqlashmasdan dunyo bo’ylab biznes olib borishga imkon yaratadi. Zarur ma’lumotlarni uzatish bitta tugmani bosish bilan kompyuteringizda amalga oshadi. Rivojlangan global biznes jahon bozori va xalqaro aloqalarda muhim ahamiyatga ega.

Import va eksport kompyuter orqali amalga oshirilishi mumkin. Tovarlar eng yaqin joydan vaqt va pulni tejash maqsadida kemadan jo’natiladi.

3.Boshqa texnologik masalalar

Ish joyining texnologiyasi. Kompyuterlar deyarli barcha biznes sharoitlarida mavjud. Ular ish tezligi va unumdorligini oshishiga yordam beradi. Kompyuterlarni neft konlarida, omborxonalarda, savdo markazlarida, kasalxonalarda, ofis va fabrikalarda uchratish mumkin.

$Описание: D:\BBA tarjima\rasmlar\277.jpg$ Robotlar. Sizko’rgan ilm-fanda kinolardagi robotlar va kompyuter tizimlarining ko’pchiligi bizning koinotdan tashqarida yokikelajakda. Real hayotda robotlar dasturlashgan mexanik qurilmalar ko’plab fabrikalardagi

Komyuter-yordamchi loyihasi. Siz har kuni foydalanadigan mahsulotlarning ko’pchiligini kompyuterlar yaratadi. Komyuter-yordamchi loyihasi mahsulot dizayni va stilini ishlab chiqishda texnologiyadan foydalanishga yordam beradi. Shuningdek, u sizga yangi mashina yoki avtomobilingiz uchun turli o’lchamlar, shakllar va materiallarni sinab ko’rishingizda yordam beradi. Bu jarayon siz pulingiz va vaqtingizni sarflashingizdan avval ko’plab xilma-xillikni sinab ko’rishingizda yordam beradi.

Telecommuting. Har kuni ertalab, 20 milliondan ortiq amerikaliklar o’zlarining uylarida joylashgan xona ofisiga o’tishadi. Bu odamlar o’zlarining ishlarini barchasini uyda qiladilar. Telecommuting kompyuterdan foydalangan holda odamlarni uyda ishlashlarini anglatadi. Telecommuting ishga borib kelish vaqti va pulini tejaydi. Bu yo’llarda tirbandlik, shovqin va havo ifloslanishini kamayishiga yordam beradi.

kabi kundalik ishlarni bajarishni taqoza qiladi. Robotlardan foydalaniladigan takrorlanuvchi ishlaradan biriga misol yig’ish konveyri hisoblanadi.

Oldingi robotlar avtomobilga bolt qotirish kabi oddiy ishlarni amalga oshirar edi xolos. Bugungi kunda, robotlar ko’rish, eshitish, hid bilish va his qilish qobiliyatlariga ega. Robotlarning kuniga 24 soat ishlash imkoniyatiga ega. Bu kompyuterlashgan ishchilar koinot, suvosti yoki yerosti kabi xavfli sharoitlarda ishlashi mumkin.

Odamlarga muayyan bir mavzudagi muammolarni yechishga yordam beradigan dasturlar ekspert tizimlar deyiladi. Ular bugungi tibbiy xizmatlar, moliyaviy rejalashtirish va qonuniy masalalarda juda foydali. Ekspert tizimlar ixtisoslashgan hududlardagi mutaxassis kishilarning bilimlariga asoslanadi. Masalan, Ichki daromadlar xizmati ishchilari soliq to’lovchilarga tez javob berish maqsadida mutaxassis tizimlardan foydalanadi.

Yildan-yilga telecommuterlar soni ortib bormoqda. Bu ishlash tartibi ayniqsa ishga borishga ko’p vaqt sarflaydigan odamlarda kata qiziqish uyg’otmoqda.

Uy robotlari.Endi robotlar faqat firma va fabrikalarda emas. Kompyuterlashgan tizimlar hozirda changyutgich va o’t o’rgich kabi doimiy yumushlar uchun foydalaniladi. Bolalar uchun mo’ljallangan o’yinchoq va boshqa electron qurilmalar zerikmaslik va ta’lim olish uchun hisoblanadi. Kelajakda siz uy robotlarini uy jihozlarini tekshirish, ishlatilgan konservalarni axlatga tashlash, og’ir buyumlarni yuqoriga chiqarishda yoshi kattalarga yordam berishlarini kutishingiz mumkin.

Texnologiyaning ijtimoiy dahldorligi.Yangi texnologiya biznesda kompyuterlardan foydalanish imkoniyatlarini kengaytirishda davom etadi. Yangi dastur boshqalarda ish ortib borayotganda, ba’zi yumushlarni bartaraf etadi. Bu esa bajarilayotgan ish uslubini o’zgartirishda davom etadi.

Kompyuterlardan foydalanishning kengayishi sog’liqni saqlash va xavfsizlik, jinoiy ishlar va maxfiylik kabi konsernlarda natijasini ko’rsatdi. Kompyuterlar jamiyat uchun foydali bo’lgan bir paytda, aqlli odamlar kompyuter tizimlarining xavfsizlik yoki umuman shubha ostida qoldirmaydi.

Sog’liqni saqlash konsernlari

$Описание: D:\BBA tarjima\rasmlar\279.jpg$

Turli mahsulot va moddalar xavfli bo’lishi mumkin. Kichkina xavf kompyuter va boshqa texnologiyadan foydalangandan kelib chiqsa, ba’zi odamlar ish faoliyatida noqulay natijalarga duch kelishi mumkin. Misol uchun, ko’z va ko’rish qobiliyatidagi muammolar kompyuter ekranlarida uzoq davom etgan. Mushaklar cho’zilishi va asab zararlanishi bir necha soatlab klaviaturadan amalga oshirilgan. Bunday va boshqa konsernlar kompyuter xavfsizligi uchun hukumat agentiklari bilan birga natijasini bermoqda.

Kompyuterda jinoyat

Kompyuterlardan foydalanishning ortishi nufuzli ishchilarning jinoyatini o’sishiga olib keldi. Bu jinoyatlar ofis yoki professional ishchilar tomonidan ishxonada amalga oshiriladigan noqonuniy harakatlardir. Ishchilar pul, informatsiya yoki ma’lumotlar bazasidan foydalanishdagi nojo’ya kompyuter vaqtini o’g’irlash yoki bo’lmasa kompyuter tizimiga noqonuniy kirishni amalga oshirishlari mumkin.

Maxsus banklardan 10000$ o’g’irlanganini o’zi yuz minglab banklarga zarar yetkazishini anglatadi. Jismoniy jinoyatlar aniq va ravshan bo’ladi. Kompyuter bazasidan informatsiya o’g’irlanganini aniqlash esa ancha mushkulroq.

Qaroqchilik dastur yoki ma’lumotlarni noqonuniy ko’chirib olish hisoblanadi. Bu ilmiy muammo bo’lishi mumkin. Ba’zi mamlakatlarda dasturlarning 1/3 va ½ qismi dasturlardan foydalanish noqonuniy ravishda bo’ladi. Rivojlanayotgan kompaniyalar qonunni buzuvchi qaroqchilar tufayli o’z foydasining yarmidan ko’pini yo’qotmoqda. Mualliflik huquqi qonunlari dasturiy ma’lumotlarni xuddi kitob va musiqalardek ko’chirib olishga imkon beradi.

Jamoaviy ishlash

Ish joylari muttasil ravishda texnologiyalar sababli o’zgarib bormoqda.Ba’zi bir yangi kasblar yaratilgan paytda ,ba’zilari tugatilyapdi.Kelajakda texnologiyalar bilan ishlashda zarur bo’ladigan turli-xil kaspiy mahorat va faoliyatlarni tasvirlang.Ma’lumot aniq.Malumotlar bazisidan kompyuter vaqtini yoki malumotlarini o’g’irlanganligini fosh etish odatda qiyin masala bulib qoldi.

Mualiflik huquqini buzilishi bu malumotlar bazini ug’irlash yoki nusxalashtirish sanaladi.U muhim bir muammo bulishi mumkin.Bazi mamlakatlarda, malumotlar bazasining 5 dan 1 va 3 dan 1 qismi orasida qismi noqoniniy ravishda qulga kiritiladi.Har bir obyektning dasturiy sohasini rivojlantirishga mas’ul bulgan kompaniyalar qonunnu buzib malumotlarni o’g’irliydigan kimsalar tufayli kompaniya foydasining yarmini yuqotishi mumkin.Mualliflik huquqini himoya qiluvchi qonunlar faqatgina dasturi taminot uchun emas, shuningdek musiqa va kitoblar uchun ham muhim hisoblanadi.

Buzg’unchi holatlar shuningdek kompyuter foydalanuvchisiga ham bog’liqdir.Kompyuter virusi sistema ichida yashirin tarzda yaratilgan kod hisoblanib keyinchalik u dastur ishlashi holatiga or malumotlar bazasiga zarar yetkazishi mumkin.Virus o’z ishini bajarishi uchun ma’lum bir kunga dasturlangan bulishi mumkin yoki ayrim dastur ishga tushganda uz faolligini ko’rsatadi.Ba’zi kompyuter viruslari ziyonsiz hisoblanib, faqatgina kulgili xabarlarni korsatish uchungina yaratiladi.Boshqalari bulsa juda muhim bo’lgan hukumat malumotlarini buzishi aniqlanib kelinmoqda.

Kompyuterdan foydalanuvchilari hozirda oldida turgan eng muhim qiyinchiliklardan biri bu xavfsizlikga bulgan ehtiyojni qondirishdir.Bir qancha vijdonsiz kimsalar qanday qilib komputerning malumotlar bazasini qanday qilib noquniniy tarzda buzishni urganib olishdi.Bir qancha qonunlar sizning xavfsizlik holatiyizni himoya qilishni korsatib turgan bir paytda, ko’plab xavotir olgan kishilar bu boshqaruv holati yetarlicha xavsiz emas deb hisoblashadi.Ba’zi biznesmenlar kompaniyaning ma’lumotlaridan va uning ichki bazisi bilan foydaluvcjilarga juda qattiq nazoratga olishyapti.Xavfsizlik darajasi yuqori bo’lgan sistemalar asta sekinlik bilan rivojlanib bormoqda.Ba’zi tashkilotlar o’zlarining malumotlar bazasini himoya qilishni kuchaytirish maqsadida xavfsizlik kodini kunda bir necha bor o’zgartirib bormoqda.

Yaqin yillar ichida, Shaxsiy ma’lumotlarni o’g’irlash kompaniya va foydalanuvchilarning asosiy muammosiga aylanib buldi.O’g’rilar biron bir shaxs haqida malumotni online tarzda qo’lga kiritishadi.Ular Shaxs nomidagi kiridet karta yoki usha shaxsning bank hisob raqami kodi haqidagi malumotlarni ham qulga kirishi mumkin.Savdo buyicha federative komissiyaga ma’lumotlariga ko’ra, har yili AQSH fuqurolarining 9 milioni o’zlarning ID haqidagi malimotlarini yuqotishadi.Bu sohadagi o’g’irlik bilan shug’ullanuvchi shaxlar yil buyi davomida ID o’g’irliklar orqali noqonuniy tarzda millionlab dollarni qulga kiritishadi.

$Описание: D:\BBA tarjima\rasmlar\286.jpg$

14. Moliyaviy menejment

14.1. Moliyaviy rejalashtirish

14.2. Moliyaviy hisobotlar va moliyaviy hisob

14.3. Moliyaviy qaror qabul qilish

14.1 Moliyaviy rejalashtirish

Biznesni boshlashga qarorni qabul qilingan vaqtda, moliyaviy rejalalashtirish boshlanadi. Biznesni boshlash uchun qancha mablag’ kerak bo’ladi? Bu pul qayerdan keladi? Biznisni o’zi foyda keltiradigan davrgacha qanday qilib oylar, yillar mobaynida biznesni boshqarish uchun yetarli miqdorda pul qo’lga kiritiladi? Sotuv uchun muqobil bo’lgan resurslar nima va qay biri foyda keltiradigan? Asosiy xarajatlar manbai nimadan iborat? Ularga qachon to’lanishi kerak?

Ko’plab yangi bizneslar noto’g’ri reja tufayli muvafaqiyatsizlikka uchraydi. Moliyaviy biznesda malakasi yuqori bo’lgan shaxslardan yangi boshlamoqchi bo’lganlar moliyaviy rejasi uchun yordam so’rashlari kerak. Biznesni egasi moliyaviy reja juda muhimligini bilishi kerak va moliyaviy menejment bilimlarini rivojlantirishni ham muhimdir.

Moliya barcha biznes jarayonlarining muhim qismi hisoblanadi. Har bir biznes faoliyati ma’lum miqdordagi pulni sarflaydi. E’tibor bilan qilinmagan rejalashtirish va menejmentsiz bu sarflar shunday darajaga yetadiki, natijada korxona kirimlari xarajatlarni qoplay olmaydi. Biror davr mobaynida biznes faoliyatidan kelib tushadigan kirimlar yig’indisi daromad deyiladi. Bundan tashqari biznesda xarajatlar ham mavjud. Xarajatlar bu biznes faoliyatini olib borish uchun sarflangan pul. Har bir biznes asosiy moliyaviy tenglama, daromadlar minus xarajatlar teng foyda yoki zararga, bilan boshqariladi.

Asosiy moliyaviy tenglama

Daromad – Xarajat = Foyda yoki Yo’qotish

Daromad > Xarajat = Foyda

Daromad < Xarajat = Yo’qotish

Daromadlarvaxarajatlaro’rtasidagifarqkorxonaningfoydayokizararko’rayotganiniko’rsatadi. Agardaromadlarxarajatlardanko’pbo’lsa, korxonafoydako’radi. Agarxarajatlardaromadlardanoshibketsa, korxonazararko’radi.

Barcha menejerlar o’zlari boshqaradigan bo’limning chiqimlariga mas’uldirlar. Har bir ishchi ham bu chiqimlardan xabardor bo’lishlari kerak. Korxonaning foyda olish qobiliyati shu korxona ishchilarining soni va ularga to’lanadigan ish haqi bilan bevosita bog’liq.

Ko’plab korxonalarda xodimlarga qilinadigan xarajatlar umumiy xarajatlarning katta qismini tashkil qilayotgan vaqtda, bu xarajatlarni qayta ko’rib chiqib, kam xarajat evaziga ko’p odamlarni ishga jalb qilish ko’p foydali natija bermaydi. Ishchilar korxona ishini bajarishlari zarur. Yaxshi malakali, qiziquvchan va samarali ishlovchi kam sonli xodimlar ko’p sonli malakasiz xodimlardan ko’ra ko’proq foyda beradi. Kam maosh evaziga ko’proq odam yollovchi, yoki xodimlar malakasini oshirishga ketadigan xarajatlarni kamaytirishga harakat qiluvchi korxonalar behuda sarflar, samarasizlik, yoki past sifatli mahsulotlar sababli ham ko’p xarajat qilib yuborishadi.

Menejerlar va ishchilar behuda sarflarni kamaytirish va xarajatlarni nazorat qilish yo’llarini qidirishlari zarur. Ular yana yaxshi mahsulot va xizmatlarni sotish va daromadni oshirish to’g’risidagi takliflarni berishlari ham mumkin.

Omadli korxonalar ko’proq mijozlarga xizmat ko’rsatish, yuqori masshtabdagi bozorlarga chiqish va yangi mahsulotlarni sotish imkoniyatiga ega bo’lish uchun o’z faoliyatlarini kengaytiradilar. Lekin faoliyatni kengaytirish ham chiqim talab qiladi. Bunda kengaytirish natijasida keladigan daromad sarflangan pul miqdoridan ko’p bo’lishiga umid qilinadi. Natijada yuqori foyda keltiruvchi korxona paydo bo’ladi.

Biznesni kengaytirish yangi mahsulotni rivojlantirish va yangi bozorda o’z o’rniga ega bo’lish uchun izlanishlar olib borishni talab etadi. Mahsulotni ishlab chiqarish uchun yangi zavodlar va jihozlar kerak bo’lishi mumkin. Qo’shimcha ishchilar yollanilishi va tayyorlanishi kerak. Mahsulotni taqsimlash va reklama qilish uchun marketing faoliyatlari rejalashtiriladi va joriy etiladi. Ko’pchilik rivojlantirish rejalari uzoq muddatga tuziladi va minglab yoki millionlab pul mablag’larini talab etadi. Har safar biznesni kengaytirish rejalashtirilayotganda va amalga oshirilishi ko’zda tutilganida moliyaviy reja ham tuzilishi kerak. Moliyaviy reja o’z ichiga biznesni kengaytirish bilan bog’liq xarajatlarni, kengaytirish uchun to’lanadigan fond manbalarini va yangi rejani amalga oshirishdan kutilayotgan daromadni o’z ichiga olishi kerak. Agar reja to’g’ri tuzilmagan bo’lsa yoki kengaytirish natijalari foydadan ko’ra zararga moyilroq bo’lsa, kelgusidagi omadli faoliyat inqirozga uchrashi mumkin.

Korxona byudjetini rivojlantirish

Byudjet shaxslarning, oilalarning va korxonalarning moliyaviy talablarini to’liq rejalarda ko’rsatib beradi. Korxona byudjetining ikkita asosiy maqsadi mavjud.

1.Korxona uchun resurslar va daromadlar miqdorini avvaldan ko’ra olish;

2.Korxonaning maxsus faoliyati yoki butun boshli korxona uchun xarajatlar turi va miqdorini bashorat qilish.

Korxona har bir daromad manbasi miqdori va xarajatlar turini aniqlay olishi va bashorat qila olishi shart. Bundan tashqari korxona xarajatlar qachon to’lanishi va daromad kelib tushishini aniqlab olishi kerak. Korxonalar rivojlanishi uchun yetarli miqdordagi daromadlari barcha xarajatlarni qoplay olishi kerak.

Byudjet axborot manbalari

$Описание: D:\BBA tarjima\rasmlar\291.jpg$ Samarali byudjetni rivojlantirish uchun, daromad va xarajatlarni bashorat qiluvchi axborotlar zarur. Agar korxona yillar davomida faoliyat olib borayotgan bo’lsa, daromad manbalari va xarajat turlarini aniqlash qiyinchilik tug’dirmaydi. Bu axborotning asosiy manbasi korxonaning moliyaviy hisobotlari hisoblanadi. Byudjetlashtirish yangi korxonalar uchun ancha qiyin bo’ladi. Ularda qo’llanma sifatida foydalaniladigan moliyaviy hisobotlar bo’lmaydi. Bunday hollarda boshqa axborot manbalaridan foydalaniladi.

The Small Business Administration (SBA) yangi korxonalarni ko’plab rejalashtirish vositalari bilan ta’minlaydi. Bu vositalar byudjet va moliyaviy axborotlardan foydalanishni rivojlantiradi va yangi korxona egasiga daromad va xarajatlarni bashorat qilishga yordam beradi. Boshqa axborot manbalari bo’lib turdosh korxona va industriyalar haqidagi axborotlarni yig’uvchi va chop ettiruvchi xususiy korxonalar hisoblanadilar.

Moliyaviy rejalashtirishdagi eng muhim qadam bu byudjetni shakllantirish hisoblanadi. Byudjetning foydasini begona joyga sayohatga borganda yordam beruvchi xaritaga qiyoslash mumkin. Sayohat vaqtida xaritasiz qayerga ketayotganingiz haqida fikrga ega bo’lolmaysiz. Agarda siz noto’g’ri yo’nalishni tanlagan bo’lsangiz, xatongizni aniqlash qiyin bo’ladi. Xaritasiz ortga to’g’ri yo’lga qaytish og’ir bo’ladi. Byudjet korxona faoliyati qay tomonga ketayotganini aniqlaydi.

Korxona byudjetida ham shaxsiy hamda oilaviy byudjetga o’xshab xo’jalik moliyasini boshqarish uchun o’rnatilgan asosiy maqsadlar mavjud. Bu maqsadlar daromad manbalari va miqdorini aniqlaydi, xarajat turlarini belgilaydi va ularning qiymatini bashorat qiladi, daromadlar har bir xarajat turiga qanday taqsimlanishini aniqlaydi va foyda ko’rilgan vaqtda investorlarni rag’batlantiradi.

Budjetlashtirish jarayoni to’rtta asosiy bosqichdan iborat.

1. Budjet qismlarini tashkil qiladigan har bir kirim va chiqimlar ro’yxatini tuzish.

2. Biznes bayonnomalaridan va har bir kirim va chiqimlar turlaridan aniq ma’lumotlar to’plash.

3. Kirim va chiqimlarning, net kirim va ziyon miqdorini hisoblash orqali budjet yaratiladi.

4. Moliya haqida ma’lumot kerak bo’lgan shaxslarga budjet tizimini tushuntirish.

Biznesning budjet tizimini yaratuvchi shaxslar bir qancha qobilyatlarga ega bo’lishi kerak.Budjetlashtirish moliya haqida ma’lumot, kompyuter savodxonligi, matematik qobilyati va effektli muloqot qobilyatini talab qiladi.Yangi kichik biznes egalari birinchi marta budjet tuzishda buxgalter yoki bankirning yordamini izlashadi.Kichik va o’rta biznes egalari moliyaga oid hujjatlarni yurg’izishga va budjetning rivojlanishi yordam beradigan xisoblash firmalarni ihga yollashadi.Kattaroq biznes egalari biznesning moliyaviy hujjatlarini yurg’izish uchun moliyani rejalashtiruvchi ekspertlar yoki buxgalterlarni ishga olishadi.Ular budjetlashtirish va budjet haqidagi ma’lumotlardan foydalanishda ham ko’maklashadi.

Budjet turlari

Katta biznesning ko’plab maxsus budjetlari mavjud.Har bir menejer o’z faoliyati davomida bir yoki undan ko’proq budjetlarga javobgar bo’ladi.Har qanday biznes uchun budjetning uch turi asos bo’lib hisoblanadi.Ular boshlang’ich budjet,budjet operatsiyasi, naqd pul budjeti.Boshlang’ich budjet yangi va katta biznesning boshlang’ich kirim va chiqimlarini foydali bo’lgungacha bo’lgan davrni rejalashtiradi.Ko’plab boshlang’ich budjetlar ishni boshlash uchun minglab,hattoki yuz minglab dollarni talab qiladi.Binolar va jihozlar sotib olinishi yoki ijaraga berilishi kerak.Korxonaning mol-mulki, taklif va materiallar kerak bo’ladi.Yangi ishchi kuchini jalb qilish yoki mavjud ishchilarni qayta tayyorlash kerak.Foyda,litsenziya,reklama va transport uchun xarajatlar korxona yangi maxsulotlari va xizmatlari e’lon qilishidan oldin amalga oshirilishi kerak.Bu xarajatlar uchun korxananing ichki va tashqi moliya manbayi bilan tanishishi kerak.

Budjet operatsiyasi davom etayotgan biznesning moliyaviy rejasi ifodalaydi. Budjet operatsiyasi, odatda, 3 oy, 6 oy yoki bir yilga rejalashtiriladi. Budjet operatsiyasi biznesni boshlash uchun tayyorlanadi. Har qanday yirik biznes idorasi va bo’limlari ham o’zining budjet operatsiyasini rivojlantiradi va kuzatadi. Budjet operatsiyasini rejalashtirilayotganda avvalgi budjet kirim va chiqimlar qaytadan ko’rib chiqiladi. Reja tuzuvchilar kirim va chiqimlarni o’stirish yoki kamaytirish yo’llarini izlashadi. So’ng kelgusi davr uchun budjet tayyorlanadi.

14.2. Moliyaviy xujjatlar va moliyaviy qaydnomalar

Moliyaviy hujjatlar. Byudjet moliyaviy rejalarni aks ettiradi. Shu rejalar muvaffaqiyatga uchradimi yo’qmi bilish uchun moliyaviy xujjatlar kerak bo’ladi. Moliyaviy xujjatlar biznesning moliyaviy ko’rinishini yozib borish va tahlil qilish uchun ishlatiladi. Moliyaviy xujjatlarning bir necha turlari mavjud. Ular kompaniyaning moliyaviy harakatlari haqida to’liq ma’lumotlarni ta’minlab beradi. Mahalliy hukumat organlari ba’zi bir xujjatlarni talab qiladilar. Qolgan xujjatlar esa egalar va ish boshqaruvchilarining qaror qabul qilishga yordam berish uchun kerakli ma’lumotlarni ta’minlab beradi.

Xujjat turlari

Quyidagi xujjatlar asosan biznesni namoyish etadigan hisobotga biriktiriladi.

*Kapital xujjatlar kompaniya tomonidan olingan bino va uskunalarni, ularning haqiqiy va hozirgi qiymatini, va capital sotib olish uchun pul qarzga olingan bo’lsa, qiymatini aniqlaydi.

*Narx pasayish xujjatlari yoshi va ishlatilishiga qarab pasaygan kapital narxini aniqlaydi

*Inventarizatsiya xujjatlari manbaa va ayni vaqtda muhim bo’lgan naqd tovarlarning soni va turini aniqlaydi.

1. Hisob raqamlat to’g’risida xabarlar, kredit orqali qilingan barcha savdo –sotiq ishlarni tasdiqlaydi.Har qanday to’lov xabarlari to’g’risidagi hisobotlarda xarid qilish qaysi kredit xaridlarini qaysi kompaniyada qilinganligini, to’langanligini va qarz qismini ham ko’rsatadi.Hisobotlarni qabul qilish raqamida xarid jarayoinda xaridorlar tomonidan ishlatilgan kartlar va har karta hisoboti.

2. Naqt pullar hisobotida hamma kompaniyalar qabul qilingan naqt pullar va sarflanganligi to’g’risida hisobotdir.

3. Payrol hisobotlari kompaniyaniing barcha ishchilari haqida va ularning konsepsatsiyalari, ularning yordam pullari haqida xabar beradi.

Soliq hisobotlari barcha yig’ilgan, qarz bo’lingan va to’langanligini haqida hisobotni ko’rsatadi. Payrolninig bir qismi sifatida ishchilar daromad so’lig’I uchun, Mahalliy xavfsizlik va so’g’liqni saqlash federatsiyasi soliqlari, kasab auyushmasi va boshqa bir qancha holatlar uchun ham o’z’larining oylik va maoshlarining ma’lum foizidan kechishiga to’g’ri keladi. Ishchilar tomonidan to’lashni rad qilingan soliq qismiga qo’shimcha qilib, payrolning ma’lum foizi bo’yicha hisoblanib, ishchilarninig mahalliy xavfsizligi va sog’liqni saqlash, boshqa obyektlar tomonidan hisoblangan soliqlarni to’lashi kerak.

Biznes to’g’risidagi ma’lumotlar aniqlik bilan hisoblanishi va kunma – kun tarzda olib borilishi zarur. Qadimda, moliyaviy hisobotlarni tayyorlash va saqlash ancha qimmatga tushgan, qolaversa ko’p vaqtni ham talab etgan. Odatda bu qog’oz ishlari bo’lib qo’lda juda ehtiyotkorlik bilan qilingan, saqlangan va himoya qilingan. Keyin esa bu hujjatlar kompaniyaning moliyaviy hisobotlari ma’sul shaxslarga junatilgan.

Texnologiya tufayli moliyaviy hisobotlar haqida ma’lumotlarni yig’ish bir muncha o’zgardi. Ko’p ma’lumotlar ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi va sotilganligiga qarab hisobotlar tayyorlangan, ya’ni bular hammasi kompyuterda bajarilib masalan skanerlar, qo’l bilan boshqariladigan monitorlar va shaxsiy raqamli yordamchilar bunga misol bo’la oladi.

Kompaniyaning moliyaviy qudratini ko’rsatuvchi eng muhim 3 omil mavjud. Ular aktivlar, passivlar, egalik huquqi.

Oddiy qilib aytganda aktivlar bu kompaniya egalik qiladigan narsalar ya’ni mol mulk. Passivlar bu kompaniyaning qarzlari. Egalik huquqi esa mulkdorlarning biznesga qo’shgan kapitallari.

Xisobotchilarning biznesdagi moliyaviy tadbirlarini xulosasini chiqarish –bu moliyaviy bayonot deyiladi. Kompaniya o’zining aktivlari, passivlari va egalik huquqlari haqida balans qog’ozida ma’lum qilishadi. Biznes uchun moliyaviy elementlarning 3 ta kaliti mavjud bo’lib, bular chegirmalar, harajatlar va foyda. Ushbu 3 omil haqida kirim bayonnomasiga qayd etiladi.

Aktivlar, passivlar ya’ni (mol mulk, qarz) va egalik huquqlari maxsus sana bilan balans qog’ozida qayd etiladi. Balans qog’ozi odatda har 6 oyda yoki yilda bir martta tayyorlanadi. Qog’ozning chap tomoniga barcha mol mulk ro’yhati yoziladi, tadbirkor egalik qiladigan barcha narsalar bu mol mulkdir. Aktiv ya’ni mol mulk umumiy 2 qismdan iborat. Amaldagi mulk va doimiy mulk. Amaldagi mulk bu naxd pul va unga aylana oladigan korxona hisob raqamidagi barcha narsalar kiradi. Doimiy mulk bir yil yoki undan uzoqroq muddatidagi egalik mulklari kiradi. Doimiy mol mulklarga yerlar, inshoatlar, jihozlar va qimmatbaho texnik uskunalar kiradi.

Balans qog’ozining o’ng tomoni 2 kategoriyaga bo’linadi. Qarzlar va egalik huquqlari. Qarzlar ham huddi mol mulk kabi 2 turga bo’linadi. Amaldagi qarzlar va doimiy qarzlar. Qisqa muddatli ya’ni bir yil ichida to’lanadgan qarzlar bu amaldagi qarzlardir.

Qo’shma kompaniya

Balans varaqasi

30 Iyun, 20...

Mulk

Joriy mulk

Pul 22,225 $

Qabul qilinadigan hisobot 42,200

Mol-mulk ro’yhati 98,200

Qilingan xarajatlar 5,340

Jami joriy mulklar 167,965$

Uzoq muddatli mulklar

Transporlar 68,500

Mebel va buyumlar 21,450

Qurilmalar 33,000

Binolar 320,000

Yer 82,500

Jami uzoq muddatli mulklar 525,450$

Jami Mulklar

Shartnomalar

Joriy shartnomalar

To’lanadigan hisoblar 18,250$

To’lanadigan soliq stavkasi 1,900

To’lanadigan ish haqi 23,525

Bank beradigan qisqa muddatli qarz 5,700

Jami joriy shartnomalar 49,375 $

Uzoq muddatli shartnomalar

Uzoq muddatli to’lanadigan qaydlar 85,200

Uy olish uchun to’lanadigan qarz 120,600

Jami uzoq muddatli shartnomalar 205,800 $

Jami shartnomalar 255,175 $

Boshliq ulushi 438,240 $

Jami shartnomalar va boshliq ulushi 693,415 $

To’lov qaydnomasi yozuvlarini saqlash va cheklarni tayyorlash biznes uchun davomiy va vaqt sarflovchi vazifa hisoblanadi. To’lov qaydnomasi yozuvchilari har bir ishchining qaydnomasiga ma’lumotlarni kiritadi. Qachonki har bir davr oxirida oyliklar berilganda, ishchi kompensatsiyasi va to’lovlari hisoblanishi kerak, ya’ni ushlab qolishlar amalga oshirishda va oyliklar tayyorlanganda qaydnoma muhim ahamiyatga ega.

Har bir ishchi uchun to’lov qaydnomasioylik olishi uchun zarur bo’lgan barcha ma’lumotlarni o’z ichiga oladi. Ism, manzil, shaxsiy xavfzizlik raqami kabilardir. Har bir shaxsning to`lov varaqasida uning oyligi, maoshi va ishlab topilgan pullarga nisbatan olishi mumkin bo`lgan ta`til va kasallik kunlari bayon etiladi. Undan tashqari soliq statusi ham o`zlari qancha soliq to`layotganlarini bilish uchun kiritiladi. Qo`shimcha qilib sog`liq sug`urtasi va nafaqa rejasi ham bo`lsa ma`lumot to`liq hisoblanadi.

Ishchilar qancha oylik olishini va qanchasi ushlab qolinishini bilishni istashadi. Ko`p bizneslarda to`lov varaqasiga qo`shib daromad hisoboti beriladi. Odatda, unda hozirgi muddatdagi maosh miqdori va yil bo`yicha qo`shib boriluvchi umumiy miqdor ko`rsatiladi. Daromad hisoboti odatda to`lov varaqasiga qo`shib beriladi va ba`zida to`lov qirqimi deb ham yuritiladi.

Ko`pgina kompaniyalar ishchilar uchun to`g`ridan to`g`ri depozit hizmatlarini taklif qiladi. To`g`ridan-to`g`ri depozit orqali hisobchi sof daromadni elektron ko`rinishda ishchining bankdagi hisob raqamiga o`tkazadi. Ishchi bosib chiqarilgan chekni olmasada, unga to`lov o`tkazilganligi to`g`risidagi varaqa beriladi. Shu varaqqa (ba`zida depozit maslahati deb ataladi) qo`shimcha qilib daromad hisobotini oladi.

Loyiha boshqaruvi

Ishda muvaffaqiyatga erishish chigal va raqobat kuchli bo`lganda ham amaliyotni davom ettirishga bog`liq. Siz loyihalar ustida ishlashingiz va natijaga erishishingiz shart.

Loyihalarni boshqarish

Ko`pchilikda loyihalarni boshqarish borasida bilim va ko`nikmalar mavjud. Barcha vazifalaringizni tugatib, do`stlar bilan sayrga chiqish, tort pishirish, insho yozish bularning bari boshqarilishi lozim bo`lgan loyihalarga misoldir. Bugungi ish joyida loyihalarni, katta yo kichik, murakkab yo oson bo`lsin boshqarish muvaffaqiyatga eltuvchi asosiy yo`ldir. Loyihalarni boshqara olish uchun esa siz quyidagilarni qilishingiz kerak:

· Real maqsadlarni ko`zlash

· Pul, vaqt va kuch kabi resurlarni to`g`ri taqsimlash

· Muvaffaqiyat sxemasini tuzish

· To`siqlarni yengib o`tish

· Va maqsadga erishish

Natijaga erishish

Natijaga erishish berilgan muddatda berilgan ishni belgilangan budjet bilan qilishdan ham kattaroq narsadir. Garchi asosiy e`tibor vaqt va pulga qaratilsa ham, natijalarning sifati, jarayonning unumdorligi va har bir a`zoning qilayotgan ishidan ma`mnun bo`lishi kabi jihatlar ham muhimdir.

Ko`zlangan maqsadga erishishning yana bir jihati shundaki, siz sifatli mahsulot ishlab chiqarish yoki servis ko`rsatishning xususiyatlari nimadan iboratligini bilishingiz lozim. Bu xususiyatlar esa hurmatni talab etadi – o`zingizga va boshqalarga bo`lgan hurmatni. Masalan:

· Positiv kayfiyat

· Axloq

· Faol qatnashuv

· Kasbiy mukammal ko`rinish

· Muvofiq etiket

Demak, mahsulotyokixizmatishlabchiqarishdantashqari, hodimlarmiqdorgavaishsifatigajavobgarbo`lishi, o`zinimuqobiltutaolishi, yuqorisalohiyatlimuomaladabo`lishihamtalabetilarkan. Javobgarlik quyidagi sifatlar bilan aniqlanadi:

· Boshqalar bilan hamkorlikda ishlay olish

· Har xillikni hurmat qilish va qadrlash

· Punktual va ishonchli bo`lish

· Haqqoniy bo`lish

· Xatolarini tan olish

· Yordam so`rash (kerak bo`lganda)

· O`z ustida doimo ishlash

Moliyaviy ko’rsatkichlar o’rtasidagi bog’liqliklar

Joriy proportsiya	=
Zayom kapitali va shaxsiy kapital o’rtasidagi bog’liqlik	=
Shaxsiy capital rentabelligi koefitsienti	=
Umumiy daromad koefitsienti	=

Menejerlarkompaniyaningsog`lommoliyaviyholatiyokikompaniyaningboshqaruvostidagimaxsushududiuchunjavobgardirlar. Agaryaxshiyokikerakbol`gandarajadatezbo`lmaganishmunosibmablag`dafoydakeltirmaydi. Boshqatarafdanasosiyoperatsiyauchunkerakbo`ladiganidanko`pmablag` kompaniyaningboshqaqismiuchunyetarlibo`lmasligimumkin.

Moliyaviy qarorga kelish uchun birinchi qadam bu – budjet tayyorlashdir. Budjetni aniqlashlari rejalashtirilgan faoliyatini tugallash esa biznesning har bir qismida ko`p mablag`ni talab qiladi. Kompaniyani mahsulotlari, hizmatlari va boshqa investitsiyalardan keladigan qanday turdagi va qanday qiymatdagi kirish mablag`ga erishishni bilish muhimdir.

Описание: 314

15. ISHLAB CHIQARISH VA BIZNES OPERATSIYALARI

15.1. Ishlab chiqarish shakli

15.2. Ishlab chiqarishni rejalashtirish

15.3. Biznes operatsiyalarini rejalashtirish va boshqarish

15.1 Ishlab chiqarish turlari

Iqtisodiyot ishlab chiqarish bilan boshlanadi. Iste’molchilar o’z ehtiyojlarini va xoxishlarini qondirish uchun maxsulot va xizmatlardan foydalanadilar. Ular maxsulotlar va xizmatlarni ishlab chiqarishadigan maxsulotga qo’shishadi va ulardan operatsiyalarda foydalanishadi. Shuningdek tayyor bo’lgan maxsulotni iste’molchilariga qayta sotishadi.

Ishlab chiqaruvchilarning roli ishlab chiqaruvchi tashkilotlarning turi va ishlab chiqariladigan mahsulotning kategoriyalariga qarab tasvirlash mumkin. Iste’molchilar va tashkilotlar tomonidan foydalaniladigan maxsulotlarning 3 ta kategoriyasi quyidagicha: tabiiy resurslar, qishloq-xo’jalik maxsulotlari, va qayta ishlangan maxsulotlar. Tabiiy resurslar bu tabiat tomonidan ta’minlanadigan xom-ashyo materiallari.

Qayta ishlangan mahsulotlar bu mahsulotni foydalilik darajasi va qiymatini oshirish uchun shaklan o’zgartirilgan mahsulotlardir. Ishlab chiqaruvchi tashkilotlarning 4 ta turi bor: yetkazib beruvchilar, ekstratorlar, fermerlar, va ishlab chiqaruvchilar. Yetkazib beruvchilar boshqa tashkilotlarga va iste’molchilarga mahsulotni sotish uchun mahsulotga ishlov berishadi. Ekstraktorlar foydalanish va ishlov berish uchun yerdan tabiiy resurslar, jumladan, suv, neft, ko’mir, va yog’och olishadi. Fermerlar yerdan va boshqa resurslardan hosil yetishtirish uchun va sotiladigan chorva yuritishga ishlatadilar. Ishlab chiqaruvchilar boshqa ishlab chiqaruvchilardan materiallar olishadi va ularni maxsulot ko’rinishiga keltirishadi va iste’molchilar va boshqa tashkilotlarga sotishadi.

Ishlab chiqarishda xom ashyo tayyor mahsulotga aylantiriladi.

Ular har bir mahsulot yig’ilishi uchun zarur bo’lgan turli xil qismlar va xom-ashyolarga osongina kirishlari mumkin.Ko’p holatlarda har bir buyurtma asosida ishlab chiqariladigan mahsulot rejalashtirilganda, bitta ishchi zarur mahsulotlarni tartib bilan yig’ish uchun mas’ul etib tayinlanadi.Qo’ldagi buyurtma bilan ishchi xodim aravani qismlar saqlanadigan xona orqali itarib boradi va ular orasidan keraklilarini tanlab oladi.Shundan so’ng o’sha ishchi xodim aravani boshqa ishchilarning ish joylariga olib boradi, ular esa mahsulot yig’ilishini to’liq amalga oshiradilar.

Iste’molchi hududida mahsulotni yig’ish yoki qurish boshqacha yondashuvni talab etadi.Ba’zi misollar sifatida uy quilishi, landshaft arxitekturasi va bizness telefon tizimini o’rnatilishini keltirish mumkin.Bunday holatlarda ishchilar, jihoz va takliflar iste’molchi hududiga yo’naltirilgan bo’lishi kerak.Yetkazish, saqlash va xavsizlik asosiy masala bo’lib qoladi. Qurilish hududidagi menejerlar inventarizatsiya menejerlari va kerakli mahsulot va takliflarni yetqazish uchun mas’ul bo’lgan odamlar bilan aloqada bo’lishlari kerak. Aksariyat hollarda kompaniyalarda umumiy proyekt menejeri bo’lib, u kompaniya ofisida ishlaydi va vaqti-vaqti bilan ish hududlariga tashrif buyuradi.Boshqa menejerlar esa turli xil ish hududlarida o’z joylarini egallaydilar.Ular qurilayotgan binolarni nazorat qilishadi va loyiha menejerlari bilan muntazam aloqada bo’ladilar.

15.2 Ishlab chiqarishni yaxshilash

Bugungi kunda ishlab chiqaruvchilar narxlarning o’sish muammosining uddasidan chiqish, global biznes sferasida bo’layotgan ulkan raqobat hamda xaridorning oshib borayotgan talablari kabi muammlolarga duch kelmoqdalar. Muammolar

tezkor ishlab chiqarishga muhtojlik, sifatning oshishi va narxlarni kamaytirilishi kabilardan iborat. Kompaniyalar ishlab chiqarish protseduralarini yaxshilash, ishchining malakasini oshirish va sifatga ko’proq e’tibor berishiga javobgar bo’ladilar.

Ishlab chiqarish ko’plab jarayonlardan tashkil topadi. Bir jarayon ikkinchisi bilan toki mahsulot tugal holga kelmaguncha ketma-ketlikda amalga oshiriladi. Avvallari jarayon mobaynida muammoga duch kelinsa, menejer va ishchilar muammoni aniqlab, uni tuzatishga harakat qilardilar. Bu ko’p vaqt talab etardi va ketma-ketlikda bajariladigan jarayonga o’z ta’sirini ko’rsatar edi. Muammo aniqlangachgina tuzatilishlar amalga oshirilar edi.

Hozirgi kunda ishlab chiqaruvchilar quyida rasmda ko’rsatilgan yaxshilanishning davomiy jarayoni o’zlashtirib oldilar, bu usul ishlab chiqaruv jarayonini iloji boricha samarali yakunlashning ishonchli yo’lidir. Davomiy jarayonni yaxshilash (DJY) xatolar, samarasizlik hamda behuda vaqt sarflamaslik kabilarni qisqartirish orqali ish sifatini oshirib boradi. Muammo kelib chiqishini kutishdan ko’ra, jarayonlar muntazam ravishda ularni yaxshilash yo’llarini topish hamda mahsulot defektlarini kamaytirish maqsadida qayta ko’rib chiqiladi.

Davomiy yaxshilanish jarayoni (DJY) tashkilotlar uchun ish sifatini oshirish orqali maqsadga erishishda yordam berish uchun o’ylab topildi.[32]

Davomiy jarayonni yaxshilash(DJY)

ijro davomiyligini kuzatish,sifat ijrosi standartlarini o’rnatish,o’lchov qurollarini tanlash,jarayon sifatini yaxshilash,jarayon faoliyatlarini aniqlash,barchani jalb etish

Doimiy ravishda jarayonni yaxshilash(DJY) ish jarayoniga aloqador bo’lgan har bir kishini o’z ichiga olishi kerak. U jarayonda ishtirok etayotgan ishchilar, menejerlar boshqa biznes tashkilotlarini hattoki iste’molchilarni o’z ichiga oladi. U jarayonda bo’ladigan faoliyatlarni hammasini ro’yxatini tuzish bilan boshlanadi. Sifat boshqaruvi uchun standartlarni rivojlantirib boriladi. Ko’pincha standartlar jahon standarti yoki raqobatchilar tomonidan ishlatilgan eng yaxshi amaliyotlarga asoslanadi. O’lchov qurollari tanlanadi va o’lchovlarni ish faoliyatlari o’rnatilgan standartlarga qanchalik mos kelayotganligini aniqlashda ishlatiladi. Ushbu natijalarga asoslangan holda, shug’ullanayotgan odamlar standartlarga mos kelishi uchun har bir jarayonni yaxshilash yo’llarini qidirishadi. Ular shuningdek resurslardagi,jihozlardagi va faoliyatlardagi o’zgarishlar orqali umumiy jarayonni yaxshilash uchun usullarni o’rgan chiqishadi.

Biznes tashkilotining kunlik operatsiyalari ko’pincha uning muvafaqqiyatini yoki muvafaqqiyatsizligini belgilaydi.Kompaniyada iste’molchi ehtiyojlarini qondiruvchi maxsulotlar bo’lishi mumkin. Ular raqobatbardosh narxlarga ega bo’lishlari mumkin. Lekin hali ham bir necha narsalar muammoga olib keluvchi kunlik operatsiyalarda noto’g’ri ketishi mumkin.Ish jarayonlari samarali bo’lmasligi mumkin. Xavfsizlik masalalari maxsulot o’g’irlashlarga yoki binolar va jihozlarga ziyon yetkazilishiga olib kelishi mumkin. Yaroqlilik muddatini kamligi qimmat ta’mirlashlarga olib keladi yoki ishchilar va iste’molchilar uchun xavfsizlik xavfini tug’diradi. Sifatsiz ish muhiti kutilganiga qaraganda samarasiz bo’lgan qoniqmagan ishchilarni yuzaga keltiradi. Biznes bilan shug’ullanuvchi shaxslar yangi maxsulotni rejalashtirishda yoki iste’molchilarini ehtiyojlarini ehtiyotkorlik bilan qondirgandek biznes operatsiyalarni rejalashtirishlari kerak.

15.3 Biznes operatsiyalarining turlari

Ba’zi biznes operatsiyalari biznes turiga mos bo’ladi. Ishlab chiqaruvchi tashkilotning ishlab chiqarish faoliyatlari chakana savdo qiluvchining vitrine yoki reklama faoliyatlaridan farq qiladi. Ular kasalxonaning kasalni davolash faoliyatlaridan ham farq qiladi. Hatto biznes faoliyatlarining turli turlari orasida ham biznes operatsiyalarining bazi keng tarqalgan turlari bor. Ular tashkiliy vositalarni boshqarish, logistika, ish rejasini tuzish va xavfsizlik.

Tashkiliy vositalar(bino, uskunalar)ni boshqarish. Bino-inshootlar biznes tashkilotining eng katta investitsiyalaridan biri hisoblanadi. Ular material, maxsulot va ta’minotlarni saqlash bilan birga biznes faoliyatini amalga oshirish uchun joy bilan ta’minlaydi. Imkoniyatlarni boshqarish kompaniyaning minglab yoki millionlab investitsiyalarni ximoya qiladi. Imkoniyatlarni boshqarish biznes faoliyatini yuritishga kerak bo’lgan binolarni tashkillashtirish uchun iqtisodiy qarorlarni qabul qilishdan boshlanadi.Ba’zi kompaniyalar mavjud bo’lgan bino-inshootlarni sotib olishadi.Boshqalari esa binolarni quradi. Biznes faoliyatiga kerak bo’lgan ba’zi yoki barcha uskunalarni sotib olish xarajatlarni kamaytirishi mumkin. Faoliyatni uchun kerakli uskunalarni boshqaruvchi menejerlar doimiy ravishda uzoq muddatli rejani o’rganib chiqishadi. Bu esa qo’shimcha inshootlarni sotib olish uchun yoki bo’lmasa borini kengaytirish uchun zarur bo’lishi mumkin. Kengaytirish uchun qimmat yer maydonini sotib olish kerak bo’ladi. Ko’p kompaniyalar birnecha yil oldin biznes faoliyatini kengaytirish uchun yer maydonini sotib olib qo’yadi. Inshootni qancha ishlatilishi va ta’mirlash bu tashkiliy vositalarni boshqarishning yana bir muhim masalasi. Doimiy tozalov ishlarini olib borib turiladi. Ma’lum vaqt ichida devorlar bo’yalishi kerak, gilamlar tozalanishi yoki almashtirilishi va jihozlarni yangilab turilishi kerak. Yaxshiroq foydalanish, jumladan, landsharfdan bu boshqa masala. Biznes tashkiloti tashrif buyuruvchilar va ishchilar ko’z o’ngida tashkilotni o’ziga xos ko’rsatib berishi kerak. Ba’zi muammolar biznes faoliyatiga xalaqit bermasligi uchun biznes tashkiloti inshootlarni va undagi jihozlarni ta’mirlab turishi kerak. Doimiy ravishda jihozlardan va binolardan foydalanmaslik va ularni ta’mirlamaslik kelajakda yuqori xarajat ko’rsatkichiga olib kelishi mumkin. Tashkiliy vositalarni boshqarishning yana bir muhim ko’rinishi bu energiya va atrof-muhit boshqaruvidir. Energiya xarajatlari tez o’sib borayotgan xarajat hisoblanadi. Kompaniyaga suv, benzin, isitish yoqilg’isi va elektrning tayyor ta’minoti kerak bo’ladi. Lekin ular shuningdek kommunal xarajatlarni nazorat qilib turishlari kerak. Tashkiliy vositalarni menejerlari energiya resurslarini saqlash usullarini o’rganib chiqishadi. Ular shuningdek sog’lom va samarali ishchi kuchini yaratishda havo, bino harorati va boshqa atrof-muhitga doir omillar sifatini tekshirib turishadi. Ko’p biznes tashkilotlari faol ravishda green boshqaruv amaliyotlarini amalga oshirish bilan shug’ullanishadi. Green boshqaruvi bu tabiiy resurslarni saqlash, energiyadan unumli foydalanish, chiqindi chiqarish va ifloslanishni kamaytirish orqali atrof-muhitni ximoya qilishdir.

Logistika maxsulotlar va materiallarni katta qismi har kuni biznes tashkilotiga olib kelinadi, ichkarida tarqatiladi va olib chiladi. Logistika bu biznes faoliyatida ta’minotlar,materiallar va tayyor maxsulotlarni olib kelish, siljitish va saqlashni boshqarishdir. Logistika biznes tashkilotlarining asosiy qismiga aylandi.Logistikani boshqarishga yangiroq termin bu- ta’minotlar zanjirini boshqarishdir.

Ta’minot zanjiri bu hom-ashyo materiallarini yetkazib berilishidan tortib ularni tayyor maxsulot xolatiga keltirib sotilishiga qadar bo’ladigan jarayonni o’z ichiga olgan biznes faoliyatlarining birlashmasi. Logistikani tashkil etuvchi asosiy faoliyatlar ta’minotlar, xarid, transportda yetkazib berish va sotish manbalar joylashgan joyini aniqlaydi. Resurslarni bir joydan ikkinchi joyga olib boorish bilan birga, logistika ta’minot zanjiridagi barcha ishtirokchilar o’rtasida samarali aloqani amalga oshirish va ma’lumot bilan ta’minlashga mas’ul hisoblanadi. Eng muhim logistic jarayonlardan biri bu topshiriqni o’z vaqtida bajarish. O’z vaqtidalikdan foydalanib, mahsulotlar omborlarda turib qolmay, ishlab chiqarish, foydalanish va sotishga zarur bo’lganda o’z vaqtida yetib keladi. O’z vaqtida logistika ta’minot zanjiri a’zolari o’rtasida ehtiyotkor rejalashtirish va boshqaruvni talab qiladi. Shuningdek samarali ma’lumotlar tizimi ham kerak bo’ladi.

Jarayonlar vaqtini rejalashtirish. Hatto kichik bizneslarda ham ko’p faoliyatlar bir xil vaqtda yuz beradi. Vaqtini belgilab olish bajarilishi kerak bo’lgan ishlarni, bu ishlarni kim bajarishi va ishni bajarishga qanday resurslar ketishini belgilab olishni o’z ichiga oladi. Yuzlab iste’molchilar buyurtmalarini bajaruvchi bir nechta maxsulot ishlab chiqaruvchi zavod miqyosida qarasak, bu zavod iste’molchi buyurtmasini bajarish uchun maxsulotlarning to’g’ri hisobini olishi kerak. Agar haridorlar buyurtmalarini uzoq kutishlariga to’g’ri kelsa, ular buyurtmani bekor qilishlari mumkin. Agar biror bir maxsulot ishlab chiqarishga ko’p vaqt ketsa, boshqalarning ta’minoti susayishi mumkin. Agar ishlab chiqarishga kerakli xom-ashyo kech yetib kelsa, o’sha maxsulotni ishlab chiqarish to’xtalishi mumkin. Chakana savdo va xizmat ko’rsatish bilan shug’ullanuvchi biznes tashkilotlari o’zlarida bor resurslar bilan xaridor talabini moslashda topshiriqni( faoliyatni, va shu faoliyatni bajaruvchilarni va faoliyatga kerakli resursni aniqlash ) bajarishda yuzaga keladigan bir xil muammolarga duch keladilar. Logistikani rejalashtirishning asosiy qismi bu ishchilarni to’g’ri yo’naltrish. Kompaniyalar to’lik stavkadagi, yarim stavkadagi, doimiy va vaqtinchalik ishlovchi ishchilardan iborat bo’lgan ishchi kuchiga ega. Kompaniya har bir ishchini ma’lum bir ishga yo’naltiradi. Bunda u belgilangan ishni bajaruvchi doim tayyor bo’lgan kerakli miqdordagi odamlarga tayanadi. Inson resurslarini boshqaruvchi bo’lim kerakli ish tajribasiga ega bo’lgan ishchilar borligini tekshirib turishga mas’uldir.Ular qaysi ishchidan qancha miqdorda kerakligini aniqlab ishchi kuchini muvozanat xolatda saqlashadi. Ba’zida ular ko’proq ishchi yollashlari ba’zida esa ularni sonini kamaytirishlari mumkin. Asosiy inson resursini boshqarishdagi ish bu ishchini malakasini oshirish. Bu ishchilarga o’z ishlarini bajarishga kerak bo’ladigan tajribani ehallash imkonini beradi. Boshqaruvchilar, rahbarlar va jamoa yetakchilari kunlik va haftalik ish rejasiga javob beradi. Ular kerak bo’lgan ishni belgilaydi. Ular shuningdek ish programmasini tayyorlaydi.[329]

Kompaniyalarga xususiy va muxofaza qiluvchi shaxslar javobgar boladi. Ko`plab sharoit va hodisalar mol-mulkga zarar yetkazilishiga olib keladi. Kompaniyalarda qo`riqlash va xavfsizlik tizimi taqsimlab chiqilgan.

Muhofaza qiladigon shaxslar mol-mulkni xavfsizligini nazorat qiladi. Zilzila, bo`ron, to`fon, va jinoyat paytida ularga zarar yetkazilishi mumkin. Xavfsizlikni ta`minlovchi ishchilar xam xususiy tadbirkorlik faoliyatida uchraydigon xavfsizlik muommolari xaqidagi manbani o`qishadi.Ular yuz berishi mumkin bo`lgan muommolarni oldini olish uchun xavfsizlik ish tartibi bilan bajariladigon ish tartibini solishtirishadi.Shuningdek ularning ish tartibida sodir bo`ladigon muammolar kamayib boradi.

Qo`riqlashda esa boshqa xildagi tadbirkorlik munosabati tushuniladi.Tadbirkorlar ishchilar va xaridorlarlarga yetkaziladigon tasodifiy zarardan saqlab qolishni xoxlashadi.Tadbirkorlar ichida xavfsiz ish joylarini va ish bajarish tartibini shakllantirish lozim.Ular xavfsizlikni o`rnatish va ularni taqdim etish loyixasini taqdim etadi.

Samarali tadbirkorlik faoliyati ko`p faol manbalarning o`zaro bog`liqligiga va odamlarning xar tomonlama tadbirlorligiga extiyoj sezadi.U odatda boshqa faol tadbirkorlarni o`ziga jalb etadi.Tadbirkorlik o`sib borishi uchun boshqaruvchilar ko`plab joylar va bir qancha davlatlar bilan o`zaro bog`liqlik munosabatlarini olib borishi kerak.Malumot boshqaruvida texnologiyadan foydalanish mumkin va u korxonaning ishlash malumotlarini nihoyasiga yetkazadi va o`zgartiradi.

Axborot menejmentining 4 maqsadi bor.

1. Barcha kerakli ma’lumotlarni saqlash, tartibga solish va to’plash

2. Xukm qiladigan va bajaradigan ishchilar kerak bolgan ma`lumotlarni darxol taqdim etilishini tlab qilinishi

3. Taqiqlangan ma`lumotlardan foydalanishni oldini olinishi

Foydalanayotgan texnologiyalarni yaxshilash va ularni baham ko`rish

Tadbirkorlikda axborotning turli xillaridan foydalaniladi. Ular matn, ma`lumot, grafik, rasm va videoni o`z ichiga oladi. Tadbirkorlar ma`lumotlarni o`zgartiradi, yo`lning no`meriga qarab. Og`zaki aloqa telefon, ovozli xabar, yuzma-yuz korib gaplashish va internetda ovozli xabarlarni o`z ichiga oladi. Yozuvli aloqalar xatlardan, xisobot topshirish, maxsulot qo`llanmalari, e-mail, matn, tezkor xabar va boshqalarni o`z ichiga oladi.

Ish boshqaruvchilar loyixalarni sotib olish,o`rntish va albatta foydalanishga javobgar xisoblanishadi. Ular texnologiyalardan yana turli xildagi aloqalarni qo`llab quvvatlashda xam foydalanishadi. Ular ma`lumotlardan foydalanib ularning omborini va tarkibini kuchaytirishi kerak. Ular yasagan ma`lumotlar yaxshi va xavfsiz. Ular politsiyachilar bilan birga barcha ishchilar uchun texnologiyadan foydalanuvchi shuningdek effektiv aloqa saloxiyatiga ega kishilar uchun faoliyat olib borishyapti.

Internet aloqa va axborot menejmentining asosiy resursi bo`ladi. Chunki dunyoning ko`p qismi internet orqali bog`langan. Internet va bines xamkorlar sotuvchilar va ishchilr uchun doimiy kirish mumkin bolgan malumot bilan taminlaydi. Internet texnologiyalari butun dunyo boylab ovozli,matn,video va grafik aloqalarni yaxshilaydi.Biznes ko`plab yuzma-yuz uchrashuvlarni, internet konferensiyalarni vaqtdan yutish va sayohat budjetlari orqali o`rnini egallamoqda.Raqamli aloqa ishlab chiqishga jo`natish va saqlash uchun anchagina arzon yoki qimmat emas. Bir xil o`xshash texnologiyalar ham muammo. Axborot menejerlari viruslar, xakerlar, dasturiy ta’minot kamchiliklari xa tehnik ta’minot xatolari bilan kurashish kerak. Raqamli yozishmalar xavfsiz ximoyalangan va ishlangan bo`lishi kerak. Oxirgi eng xavfsiz va rivojlangan texnologiya juda qimmat. Tadbirkorlar og`ir sharoitlardan qattiq ishlab, yo`l topib chiqib ketishlari kerak.

Bir necha vositalar odamlarning har kunlik biznes operatsiyalarini boshqarishga yordam beradi. Ular o'z ichiga boshqarish va texnika vositalarini oladi.

Boshqarish vositalari

Boshqarish vositalar operatsiyalari faoliyati uzluksiz boshqarish e'tiborini talab qiladi. Faoliyat diqqat bilan rejalashtiriladi, amalga oshiriladi va nazorat qilinadi. Amaliyot faoliyati ish uning ish maqsadlariga erishish yordam berish uchun yakunlandi. Operatsion rejalar biznesning har bir sohasida zarur faoliyatni aniqlash uchun ishlab chiqiladi. Operatsion reja ish qanday qilinishi kerakligini, qanday bo'lish kerakligini va qanday resurslar zarur bo’lishini aniqlaydi.

Zavodning ishlab chiqarish maydonida operatsion reja mahsulotni ishlab chiqarishni ifodalaydi. Unda ishlab chiqarish faoliyati va kerak bo’lgan ishchilar sonini ifodalanadi. Shuningdek, unda taklif manbasini jadvali bo’ladi. Bozor ma’muriyatida operatsion reja sotuv rejasi, targ’ibot jarayonlari jadvali, mijozlar guruhini o’z ichiga oladi. Reja mijozlar talabini qondirishni va barcha ishlab chiqilgan mahsulotlarni sotilishini kafolatlaydi.

Bir necha boshqarish vositalari amaliyot rejalarini qo'llab-quvvatlaydi. Amaliyot byudjeti bu biznesning ma'lum bir sohasi uchun batafsil moliyaviy reja hisoblanadi. Operatsion byudjet ishlab chiqarish bo'limi, marketing bo'limi hamda biznesning boshqa barcha sohalari uchun tayyorlanadi.

Jarayon bu muayyan bir ish faoliyatini amalga oshirishda qilinadigan qadamlar ketma-ketligi. Faoliyat sifatini ta’minlash va iloji boricha tezroq nihoyasiga yetkazish uchun kompaniya operativ jarayonlarni o'rnatish mumkin. Xodimlar o'sha jarayonlarga amal qilishni o'rganadi. Ketma ketlikdagi jarayon va dasturlarga rioya qilish xodimlarga boshqalar bilan o'z ishini muvofiqlashtirish imkonini yaratadi. Standart bu ma'lum bir faoliyat yoki samaraning o'lchovidir. Tegishli safat darajasini saqlab qolish maqsadida biznes (korxonalar) asosiy operatsiyalar uchun standart o'rnatadi. Standart yig'ish liniyasida tayyor bo'lishi kerak bo’lgan, mahsulotlar sonini belgilashi mumkin. Ko'rsatilgan vaqt ichida fast food restoranida xizmat ko’rsatish kerak bo'lgan mijozlar sonini belgilashi mumkin. Bundan tashqari, o'sha amaliyot uchun mahsulot nuqsonlar yoki mijoz shikoyat maqbul bir qator o'rnatish mumkin. Standartlar aniq va haqiqiy bo'lishi kerak. Standartlar asosida tashkil etish va ularni faoliyatinio'lchash uchun foydalanib, xodimlar kutilmoqda nima ulardan bilib oladi va operatsiyalari sifati yuqori qolishi kerak. Texnologiya operatsiyalarni boshqarish yordam berish uchun foydalanish rejalashtirish va qaror qabul aniqroq, tez va o'z vaqtida topish qiladi. U, shuningdek, oson va ma'lumotlar kirish almashish uchun qiladi. Birja mijozlari bilan bir kompaniya, boshqa biznes hamkorlar bilan, ichida yoki sodir bo'lishi mumkin. Eng muhim dasturiy ta'minot biznes ishlatiladigan operatsiyalarni boshqarish uchun ba'zi Ko'rsatkichlar quyida tasvirlangan. Dasturiy ta'minot yangi turlari endi ta'minoti zanjir boshqarish bilan yordam va virtual hamkorlik qo'llab-quvvatlash uchun mavjud.

KENG TARQALGAN OPERATSIYALAR DASTURIY TA'MINOT TURLARI

Loyiha Menejmenti

Loyiha kalendarlari, vazifalari va qilinadigan ishlarning ro'yxatini kuzatib boradi.

Byudjetlashtirish

Byudjet rejalashtirishni avtomatklashtiradi, turli davrlardagi byudjetlarni solishtiradi, va bo’limlar o’rtasidagi byudjetlarni muvofiqlashtiradi.

Rejalashtirish

Xodim, qulayliklar, resurs va ishlab chiqarishni rejalashtirishni boshqaradi. Barcha ishtirokchilar tomonidan dasturlarni tez ko’rib chiqich, shuningdek, tezkor yangilash imkonini beradi.

Inventarizatsiya

Savdo-sotiq va to'lovlarni boshqarishga yordam beradi, ishlab chiqarish, foydalanishi va sotish darajasini hisobga oladi,; va hatto shtrix kodlarni qog’ozga bosihb chiqaradi.

Kompyuter Xavfsizligi

Elektron hujjatlarni yaratish, saqlash, boshqarish va taqsimlashni nazorat qiladi.

Hujjatlar boshqaruvi

Kirish va cheklov, kompyuterlar va tarmoqlar uchun ma'lumotlarndan foydalanish, hamda viruslardan ozini muhofaza qilish imkonini beradi.

Ishlab Chiqarishni Avtomatlashtirish

Ishlab chiqarish mashinalarini monitoring qiladi va ko'pincha, xatolar va kamchiliklar borligini tekshiradi va ishlab chiqarish darajasi bo'yicha hisobot beradi.

Supply chain management - Taminot zanjirini boshqaruv dasturi hamkor korxonalari buyurmalarini bo’lib berish, ishlab chiqarish va yetkazib berish haqidagi ma’lumot, mahsulot qayerdaligini kuzatish va mijoz bilan ma’lumot almashish imkonini beradi. Dasturiy taminot bilan birgalikda (guruh bo’lib) ishlashda real vaqtda ovoz, matn, video orqali aloqa ta’minlanadi. Bundan tashqari xodimlar dunyoning istalgan nuqtasidan o’z shaxsiy kompyuterlaridan foydalanib ish joylaridagi ishchi kompyuterdagi hujjatlar bilan ishlash imkonini beradi. Ba’zi korxonalar bunday dasturlar o’rniga individual kompyuterlar va “cloud computing”ni tanlaydi. Zarur dasturlar, resurslar va ishchi fayllar umumiy serverda saqlanadi va zaruriyati tug’ilganidagina xodimlarga taqdim etiladi.

16. Risk Menejmenti

16.1. Risk menejmenti tushunchasi

16.2. Sug’urtalanuvchi risklar

16.3.Sug`urtalanmaydigan risklar

Описание: 342-2

16.1. Risk menejmenti tushunchasi.

Har kuni siz riskka duk kelasiz. Risk bu yo`qotish ehtimolligini ortishi. Siz ko`p turdagi risk va yoqotishlar ehtimolligiga duch kelasiz. Ularning bir qanchasi siz uchun juda muhim va uzoq ta`sir qilishi mumkin.Jiddiy kasallik yoki falokatlar ziyon yetkazuvchi risk sizning hayotingizga jiddiy ta`sir ko`rsatadi.To`fon,tornado yoki yong`in uy,bizneslarni va hatto butun jamiyatga zarar yetishi yoki vayron bo`lishidan tark etilishi mumkin.

Qachonki yangi mahsulot sotib olsangiz,siz uning narxi ikki haftadan keyin tushib ketishi mumkinligi bo`yicha risk qilasiz. Agar hatto siz juda e`tiborli bo`lsangiz ham barcha yo`qotishlar va risklardan qocha olmaysiz.Hamon,shaxslar va bizneslar risklardan xabardor bo`lishi va yo`qotishlar ehtimolligini kamaytirishi kerak, ayniqsa bular uchun risklar jismoniy va moliyaviy zarar yetkazadi.

Risklarni turli ko`rinishlari mavjud. Risk turlarini aniqlash unga qanday reja tuzishga yordam beradi. Risk uchun reja tuzish, agar u sodir bo`lsa, uning sodir bo`lishi va kamayishinining ta`sirini kamaytiradi.

Описание: 343 Iqtisodiy va noiqtisodiy risklar. Iqtisodiy risk moliyaviy yo`qotish natijasini ko`rsadi. Iqtisodiy riskni uch turi mavjud. Shaxsiy(shaxsga oid) risk shaxsiy yo`qotish sog`liq va shaxsiy tinchlik natijasida yuzaga keladi. Mulk riski pulni, transport va binolarni o`z ichiga qamrab olganda shaxs va bizneslarning mulklarini boshqarishdan iborat. Javobgarlik riski sizning harakatingiz tufayli boshqa insonlarga yoki ularning mulklariga zarar yetkazishga oloqadordir.

Yo`l-transport hodisasi iqtisodiy riskdir.U xarajatlardan tibbiy yordam,avtomobil tuzatish va baland sug`urta narxlari kabilarni keltirib chiqaradi.

Tavakkalchilik risklar ham yutish ham yo`qotishga bo`lgan imkoniyatni ta`minlaydi. Yangi biznesga pul tikishni tavakkal qiling.

Agar bu muvofiqiyatli bo`lsa,siz yaxshi foyda ko`rasiz. Boshqa tomondan, agar bu biznes muvafaqiyatsizlikka uchrasa, siz kiritgan barcha pulni yutqazasiz.

Boshqariladigan va boshqarilmaydigan risklar.Boshqariladigan risk siz tomoningizdan qilingan harakatni kamaytiradi yoki bartaraf etadi.O`g`irlikni oldini olish uchun bizneslar qo`riqlash tizimlarini,qo`riqchilarni yollash va poyezd ishchilari ziyrakligini oshirish ehtimoliy muammolarni kamaytiradi.

Boshqarilmaydigan risk sizing ish-harakarlaringizni kamaytira olmaydi.To`satdan boshlangan qattiq yomg`ir va uzoq davom etgan quruqchilik fermerlar hosiliga ta`sir ko`rsatadi va zararni kamaytirish kamchilikni tashkil etadi.

Agar sizda yangi biznes boshlash uchun yetarlicha malaka va tajribaga ega emasligingizga ishonsangiz, siz ishni yakka boshlashga qaror qilmang. Agar qor bo`roni bo`lishi e`lon qilingan bo`lsa, siz mashinangiz bilan sodir bo`lishi mumkin bo`lgan hodisadan qochib mashina haydamaslikni tanlaysiz. Agar bozor yangi mahsulotni narxini qoplaydigan talab yo`q deb hisoblasa, bizneslar bu mahsulotni ishlab chiqarmaydi.

Riskdan qochishdan maqsad qaror qabul qiluvchilar qo`rqinchli bo`lgan risklarning qarorlarini bilishi kerak. Ular o`zlarining qarorlarining narxlari va ehtimoliy mukofotlarni aniqlashi lozim. Agar yo`qortishklar yuzaga keladigan bo`lsa, ular yo`qotishlar hajmini taxminan hisoblab chiqishi kerak.Agar bo`lishi mumkin bo`lgan risk yoki yo`qotishlar miqdori juda katta bo`lsa,ular bundan chiqib katish uchun qaror qabul qiladi.Bunday himoya qilishlar hech qachon yo`qolmaydi.

Riskni ko`chirish

Bazida harakarlar katta moliyaviy risklarga olib keladi. Agar bizneslar riskni aniqlashni imkoni bo`lmasa, ular uni o`tkazib yuborishi mumkin. Qachonki riskni o`tkazib yuborilganda kimdiz riskni taxmin qiladi. Agar kompamiya istemol kreditlari va istemolchilar uchun kreditlar taklif qilsa va ularning to`lovlarini to`lay olmasa, kompaniya zarardan qocha olmaydi. Bu vaziyatda, kompaniya bankka yoki kredit beruvchi kompaniyalarga kredit taklif qilish bilan vaziyatdan chiqib ketadi. Bu bizneslar allaqachon o`zlarining kredit operatsiyalariga ega. Ular kredit istemolchilarini samarali boshqara olishadi.

Ular hatto kredit yo`qotishlarini ham boshqara olishadi. Bank va kredit kompaniyalari kredit narxlarini qabul qila oladi, ular kompaniya tomonidan kredit uchun to`lanadigan pullardan foyda olishadi va istemolchilar to`lovlarini yoqtirishadi.

Kompaniyalar mahsulot zararidagi riskni boshqa a`zo kanallaridagi omborlardan foydalanib va mahsulotlarni taqsimlash orqali o`tkazib yuboriladi. Ishlab chiqaruvchi muhim yoki muvofaqiyatsiz o`rganish jarayonidagi riskni tajribali firmalar bilan hamkorlikda o`tkazish mumkin.Izlanishlar olib borish narxi boshqa allaqachon tajribali mutaxasislarga ega bo`lgan kompaniya tomonidan taqsimlanadi. Agar tadqiqot muvofaqiyatli bo`lsa, ishlab chiqaruvchi mahsulot ishlab chiqaradi va sotadi va keyinchalik sheriklar bilan foydani baham ko`rishadi.

Shunday tahdidlar ham borki kompaniyalar hech narsa qilmaslikka qaror qiladi. Bunda muammo sodir bo’lmaydi deb qaraladi. Agar bu hato bo’lsa kompaniya eng dolzarb holatdagi harakatlarni qilishga majbur bo’lib qoladi. Kompaniya biznesini yo’lga qo’yish uchun yetarlicha odam ishga qabul qiladi. Kompaniya menejerlari biladiki qo’shimcha ishchi kuchi har doim kerak chunki bazi ishchilar dam olishda bo’lishi mumkin, yoki kasal bo’lishi mumkin. Agarda kompaniyada birdaniga qandaydir epidemiya bo’lib, ishchilar bazilari bundan kasallansa biznesni davom ettrish uchun kompaniyada yetarlicha ishchilar bo’lmasligi mumkun. Bunda menejerlar qaror qilishi kerak: yoki vaqtinchalik ishchi yollashi kerak yoki ishchilarning sog’ayishini kutib biroz vaqt biznesni to’xtatib turishi kerak.

Ko`p insonlar va bizneslar katta iqtisodiy yo`qotishlarni qoplay olishmaydi. Biroq, ular moliyaviy yo`qotishlardan qiynaymaslik uchun hiyoyani taminlash uchun sug`urta qilishlari mumkin. Sug`urta ularga riskni boshqa shaxslar va bizneslar bilan baham ko`rish imkonini beradi.U xotirjamlik olib keladi.Halokat,shikast yoki boshqa yo`qotishlar vaqtida qanday qilib yo`qotishlarni qoplashga e`tiborini qaratadi.

Sug`urta asoslari

Sug`urta kompaniyalari iqtisodiy yo`qotishlarga qarshi himoya rejalarini taminlab beradi.Kompaniya sug`urtalovchi deb ataladi,aniq bir riskni olib tashlash va yo`qotishlar uchun to`lashalarni qo`llab quvvatlaydi,agar bunday muammolar paydo bo`lsa.

Shaxslar va kompaniyalar uchun sug`urtalovchi risk borligini taxmin qilsa sug`urta qilinadi. Sug`urta ko`rsatmasi yoki kompaniya imzolagan yozma kontrakatni ko`rsatish bilan riskdan olib o`tiladi. Shaxs yoki kompaniya yo`riqnomani yo`riqnoma yurituvchidan olishadi. Sug`urta dasturi sug`urta kompaniyasi va dastur yurutuvchisi rozi bo`lgan holatlarda tasdiqlanadi. Dastur yurituvchilar miqdori sug`urta pulini sug`urta qoplanishiga to`lahsga majbur. Dastur yurituvchi oylik,kvartalniy,har olti oyda yoki yilda bir marta to`lovlarni amalga ochiradi. Yagona talab sug`urta dasturi qoplaydigan dastur yurituvchisi yo`qotishlar uchun to`lash talab qilinadi.

Sug`urta kompaniyalari

Qo`shimcha qilib aytganganda dastur yurutuvchilar uchun moliyaviy himoya taklif qilish,sug`urta kompaniyalari investitsiya kompaniyalari hisoblanadi.Sug`urta puli dastur yurituvhchisi tomonidan sug`urta kompaniyalari to`lagan puldan fond tashkil qilish uchun yig`iladi.Sug`urta pulini qoplash mobaynida bu qo`shimcha miqdorlar bu investmentlardan foyda ko`rish uchun topiladi.

Sug`urta himoyasi bir necha yo`llar bilan qo`lga kiritiladi. Yakka shaxslar sug`urta kompaniyalaridan bevosita sotib olishadi. Ishchilar sug`urta bilan xizmat foydasini taminlash uchun taminlanadi. Professional tashkilotlar va boshqa guruhlar sug`urta qoplamini a`zolarga taklif qilishadi. Bizneslar tez-tez iste`mochilarga taluqli risklardan himoya qilish uchun sug`urtalarni taklish qilishadi. Kredit kartalari ishlarilganda, istemolchilar kredit sug`urtasini xohlashadi. Kemalar orqali biznes qiladiganlar transport sug`urtasi taklif etiladi. Qo`riqlash kompaniyalari o`g`irlik uchun sug`urtani taminlaydi.

Ko`pgina odamlar sug`urtani sug`urta agentligidan sug`urtalashadi.Sug`urta agenti sug`urta kompaniyasi va sotish sug`urta siyosatini yakka shaxslarga va bizneslarga tamishtiradi.Sug`urta agentining asosiy ishi har bir mijozga mulk turi va himoya miqdoridan iqtisodiy yo`qotishlardan tanlashda yordam berishdan iborat.Ko`pgina mijozlar sug`urta turini tanlashda agentdan sug`urta kompaniyasi haqida ma`lumot olishadi.

Asosan ikki turdagi sug`urta agenti mavjud.Biri katta kompaniyalar va savdolar uchun kompaniyalar tomonidan yozilgan sug`urta ishlarini bajarishadi.Boshqasi mustaqil agent turli kompaniyalar uchun savdolarni amalga oshiradi.Sug`urtalarini bevosita sug`urta kompaniyalaridan yoki internet orqali ham sotib olishingiz mumkin.

Ko`pgina odamlar sug`urta kompaniyalarini sug`urta puli miqdori va turiga qarab tanlashadi. Har doim sug`urtani sotib olishda, kompaniya tomonidan taklif etiladigan sifat va narxlar taqqoslanadi.

Ham iste`molchi, ham bizneslar har qanday iqtisodiy yo`qotishlar uchun sug`urta qilishadi. Skripkachi barmoqlarini sug`urta qilishi mumkin. Yozuvchi o`zinging qo`lyozmalarini sug`urta qiladi. Kompaniyalar yong`indan keladigan mulkiy yo`qotishlar, mahsulotlardan ko`riladigan zarar va ishchilarini sug`urta qiladi.

Har qanday turdagi himoya sug`urtalari istemolchiolarni transport, mulk, so`g`liq va hayot himoyasida muhim. Bizneslar o`zlarining transport va mulklarni ham sug`urta qilishadi. Ularga hatto javobgarlik sug`urtasi ham muhim. Javobgarlik sug`urtasi insonlar jarohat olganda yoki mahsulotdan, xizmat, yoki biznes harakatdan kelib chiqqan mulk qiymati bilan hisoblanadi.

Kompaniyalar moliyaviy resurslardan yerga, binoga, jihozlarni yangilashga va tadqiqotlarga pul kiritish uchun foydalanadilar. Agar kompaniyalar bu turdagi resurslardan zarar ko`rsa, ular bularni qayta almashtirishga va tiklashda qiyinchiliklarga duch keladi. Kompniyalar o`zlarining qarzlari uchun ko`p turdagi sug`urta olishlari mumkin.

Sog`liq, menejer va ishchilarning o’zlarini yahshi his etishlari biznes uchun muhim. Agar ishchilar kasal yoki jarohat olsa, ular ishga yaroqsiz bo`lib qolishadi. Sog`liqni saqlash xarajatlari juda yuqori. Xarajatlar kompaniya yoki ishchilar tomonidan to`lab berilishi kerak. Agar ishda halokat sodir bo`lsa, ishchi tuzalib ketgunicha kompaniyalar uning sog`liqni saqlashdagi xarajatlarini qoplab berishi kerak. Bizneslar ishchilarga bir necha turdagi sug`urtalarni tavakkalchilikdagi narxlardan himoyalanish uchun sotib olishadi yoki ruxsat berishadi.

Tibbiy sug`urta. Ko`pgina kompaniyalar tibbiy sug`urtalarini, qaysiki shaxslarni katta tibbiy xarajatlardan saqlab qoladigan, tavsiya etishadi. Tibbiy sug`urta tibbiy yordam to`lovlari xuddi davolanish yoki davolanishga ketadigan naxrlar bilan taminlab beradi. Bizneslar guruh bilan tibbiy sug`urta qilishni tez-tez tavsiya qilishadi. Guruh sug`urtasi bilan,biznes ishchilar va ularga aloqadorlar bir turdagi himoya bilan qoplanadi. Guruh sug`urtasi siyosati ko`p miqdordagi insonlarni qamrab oladi, va barchasiga alohida pul to`lashadi.Shuning uchun,agar har bir shaxs boshqa sug`urtadan foydalansa,sug`urta narxi past bo`ladi.Bir qancha kompaniyalar ishchilarning tibbiy sug`urtasi uchun umumiy narxda pul to`lashadi.Ko`pginasi foiz bilan to`lab borishadi.

Biznez tez-tez sog’liq sugurtasi ga takidlab o’tadi Guruh sug’urtasi bilan biznes ishchilari va ularning taluqligini qandaydir bir sug’urta jujjatiga qoplash mimkin. Gruh sug’urta hujjati ko’p miqdoragi odamlarni o’z ichiga qamrab olib va sug’urta pillari guruh azolari uchun pular to’lanadi shunign uchun sug’urta puli kam bo’lishi mumkin agar inson farq qilingan sug’urta hujjatini sotib olgan bo’lsa shu holat sodir bo’ladi. Ba’zi kompaniyalar hamma pulni sog’liq sug’urtasiga to’laydi. Ko’pchilik lar buni narxnign foiz orqaliy to’laydi va ishchilar sug’urta puli qoldig’ini to’laydi.

Nogironlik sug`urtasi. Nogironlik sug`urtasi ish vaqtida jiddiy kasal yoki jarohat olgan vaqtda ishchi ishga yaroqsiz bo`lganda to`lanadi. To`lov narxi odatda ishchi oyligining 50-70 foizini tashkil etadi. Maxsus turdagi nogironlik sug`urtasi ish kompensatsiyasiga o`xshash.Ish kompensatsiyasi ishi mobaynida jarohat olgan ishiga qonun tomonidan to`lanadiga sug`urta tizimi hisoblanadi.Har bir bizneslar to`lovlarni ishchilarga asoslanib sug`urta fondidan to`lanadi.

Hoyotiy sug`urta. Ko`pgina bizneslar ham hayotiy sug`urtani, qaysiki o`lim sodir bo`lganida to`lanadigan, tavsiya etishadi. To`lov insonlarga pul oluvchi kabi ma`lum.Pul qabul qilib oluvchi odatda sug`urtalanganning oila a`zosi bo`ladi.Kompaniyalar tez-tez ularning muhim omadi bo`lgan boshqaruvchilar yoki ishchilarni sug`urta qilishadi.Bizneslar kichik miqdordagi hayotiy sug`urtalarni taklif qilishadi yoki ishchuilarga past narxdagi hayotiy sug`urtalarni qilishga ruxsat berishadi.

Mulk sug`urtasi.

Bizneslar tavakkalchilikdan kelib chiqqan qarzlarni qoplash uchun sug`urta qilishadi.Bizneslar o`zlarining barcha bino,yangiliklari va ishlatilayotgan jihozlarini himoya qilishni xohlashadi.Ularning avtomobillari va boshqa transportlarini ham sug`urta qilishadi.

Tijoriy mulkka oid sug`urta.Bir qancha bizneslarda bir yoki ko`p binolari bir joydan boshqa joyda ko`cherish qiyin bo`lgan bor.Qo`shimcha qilib aytganda,binolar ularning asosiy mol-mulklaridan jihozlar,xom ashyo,tayyor mahsulot va tashkiliy qismlardan tashkil topgan.Tijoriy mulkka oid sug`urtalar yong`in,bo`ron,falokat,o`g`irlik va buzg`unchilikdan keladigan yo`qotishlarni qoplaydi.

Описание: 352 Transport sug`urtalari.Bizneslarda shaxsiy transport vositalari bor va barcha turdagi transportlardan mashinalar,furgonlar,og`ir va yengil yuk mashinalaridan,trillerlardan foydalanishadi.Transportlarni va falokat natijasida yashovchilarni zararlarini qoplash uchun transport sugu`rtasi qilinadi.Transport sug`urtasi zarar narxini xuddi tibbiy narx uchun havdovchiga shikast yetganida to`lab beradi.

Bizneslar ishchilar va biznes operatsiyalaridagi harakatlar natijasida moliyaviy yo`qotishlarga duch kelishi mumkin. Bu harakatlar yoki operatsiyalarga falokat, jarohat olish,mulkiy zarar yoki boshqa turdagi yo`qotishlar natijasida yuzaga kelishi mumkin.Bu yo`qotishlarni oldini olish uchun sug`urta qilinadi.Biznes operatsiyalari uchun ikkita odatiy sug`urta turlari: iqtisodiy to`siq sug`urtasi va javobgarlik sug`urtalari mavjud.

3.Sug‘urtalanmagan risklar

Xatarlarni Aniqlash va boshqarish. Biznesda xatarlarga duch kelamiz. Xavfni oldindan bilish kerak va yo'qotiladigan miqdorini sug'urta qilish kerak bo’ladi. Xavfni oqilona oldini lkish mumkin emas, biznesda mumkin moliyaviy zararlarni hisoblab bo'lmaydi uning oldini olish uchun, u sug'urta kompaniyasiga a’zo bo’ladi, biznesda sug'urta kompaniyasi keltirilgan zararni, xarajatlarini to'lay olmaydi,ma’lum xatarlar ayrim Описание: 353 qiymatlari qoplanishi mumkin. Bu holda, ishda bu zararlarını xavflarni yengish uchun boshqa yo'llarini aniqlash va qidirish kerak.

Описание: 354 Zararli xavfli omillar. Bir necha omillar kompaniya uchun juda qimmat bo'lishi mumkin biznes xavf-xatarga, olib keluvchi yo’llar ko’p bolishi mumkin. Bu omillar iqtisodiy shart-sharoitlar, mijozlar talabini, raqobatchilar harakatlari, texnologik ishlanmalar, mahalliy omillar, shuningdek, biznes operatsiyalarni o'z ichiga oladi.

Iqtisodiy vaziyat mustahkam bo’lsa biznes haridorlari va haridorlar pul ishlatishga moyilligi kuchliroq bo’ladi. Savdo-sotiq ko’rsatkichi kuchli va foyda baland bo’ladi. Iqtisotdagi keskinlik talab va taklif chizig’ida sabiy ta’sir ko’rsatadi. Agarda kompaniya ishlab chiqarish va chiqim miqdorini kamaytirmasa ulkan muammolarga duch keladi. Menejerlar iqtisotni yahshilab o’rganib chiqishlari zarur. Har qanday vaziyatda ham iqtisotdagi pasayishlar va o’zgarishlarga tayyor bo’lishlari kerak. Haridor talabiga mos mahuslot ishlab chiqarish kompaniyaning ustuvor vazifasi bo’lmog’i lozim. Ular haridorning zaruratini va afzal ko’rish tomonlariga qarab ish tutishi kerak. Talab chizig’idagi o’zgarishni seza olar ekan ular yangi mahsulotga bo’lgan zarurat borasidagi ustunlikni qo’lga kiritadilar. Agar haridor hohishida o’zgarish vujudga kelsa kompaniya o’z invistitsiyasida foyda ko’rmasligi mumkin.

$Описание: C:\Users\dilsh\Desktop\rasmlar\484.jpg$

17. INVESTITSIYA STRATEGIYASI VA OMONAT

17.1. Jamg’armalar va investitsiya rejasi

17.2. Qimmatli qog’ozlar investitsiyalari

17.3. Obligatsiyalar va mahalliy fondlar

17.1. Jamg’armalar va investitsiya rejasi

Shaxsiy pul mablag’larini shakllantirish va investitsiya kiritish har bir moliyaviy rejalar uchun muhim hisoblanadi. Muntazam ravishda mablag’larni yig’ib borish moliyaviy maqsadlarga erishishning asosidir. Yig’ilgan mablag’lar foydalanilganda va investitsiya qilinganda iqtisodiyot foyda ko’radi. Jismoniy va yuridik shaxslar hamda davlat moliyaviy institutlardan qarz ya’ni kredit oladilar. Insonlar odatda boshqalardan uylar, transport vositalari va o’qish uchun qarz oladilar. Pullar sarflanganda tovar va xizmatlarga bo’lgan talab ortib boradi. Natijada jamoatda xarajatlar miqdori o’sib boradi. Biznesmenlar o’z operatsitalarini kengaytirish va boshqarish uchun ba’zan qarz mablag’larini shakllantiradi. Kredit olish uchun yangi zavod qurish, eski jihozlarni ta’mirlash yoki xom-ashyo va materiallar sotib olish oddiy sabablardir. Bu faoliyatlar shu sohada yangi ish o’rinlarini yaratadi va iqtisodiy faoliyatni kengaytiradi. Davlatlar shaharlararo yo’llar va ta’lim sohasini rivojlantirish uchun va boshqa davlat xizmatlarini shakllantirish uchun kredit oladilar. Davlat kapital qo’yilmalar va investitsiyalarsiz ancha kuchsiz hisoblanadi.

Jamg’arma bu kelajakda foyda olish maqsadida pul mablag’larini saqlab borishdir. Qaror qabul qilish uchun qancha pul yig’ish, qayerda saqlash va nima sababdan ,nima maqsadda yig’ish muhim hisoblanadi. Insonlar turli miqdordagi pullarni turli maqsadlar uchun turli usullarda saqlaydi.

Ba’zi odamlar yillar davomida pul yig’adilar va ma’lum muddatdan keyin uy va boshqa narsalar sotib oladilar. Jamg’armalar shuningdek favqulotda holatlar yuzaga kelganda hisobimizda pul bo’lishi ham muhimdir. Moliyaviy loyihalar expertlari insonlarni har oyda 10 foizdan investitsiyalar qo’yishni maslahat beradilar. Ba’zilar jamg’armalarni shakllantirib bo’lgandan keyin ham yana ko’proq yig’ishni xoxlaydilar.

2. Qimmatli qog’ozlar investitsiyalari

Aksiyalar egalariga har qanday dividendlar to'lashdan oldin, korporatsiya qiziqishlari uchun majburiyat olgan obligatsiya egalariga pul to'lanishi shart. Ba'zan dividendlarni to'lash uchun etarli pul yo'q bo’ladi. Agar korporatsiya biznes natijalarni kengaytirishga mablag’larni qaratsa aksiyadorlar divident olmaydilar. Agar korporatsiya biznesda inqiroz tomon yuz tutsa, aksiyadorlar kiritgan investitsiyalaridan hech nima qaytarib olmaydilar.

. Afzallikka ega aksiyalar

Agar korporatsiya mulkchilik aksiyalarini sotib o'lsa, siz bir aksiyadorga aylanasiz. Biznes daromadli bo'lsa, aksiyalar egalari uchun naqd foyda keltirishi mumkin. Ushbu to'lovlar dividendlar hisoblanadi. Evaziga yuqori daromad topish uchun aktsiyalarga investitsiya qilish odamlarni jalb qiladi. Yodda tuting investitsiya kiritib pul yo'qotish xavfi ham mavjud

Korporatsiyalar tomonidan chiqarilgan aksiyalari ikki asosiy sinflari mavjud bo’lib ular oddiy va afzallikka ega aksiyalardir. Afzallikka ega aktsiyalar dividendlar to'lanishi bilan oddiy aksiyalardan farq qiladi. Odatda dividend to’langan afzallikka ega bo’lgan aksiyalar foiz stavkasi belgilangan bo’ladi. Afzallikka ega bo’lgan aksiyalarga investitsiya qilish oddiy aksiyalarga investitsiya kiritishdan ko’ra kamroq riskka ega, lekin afzallikka ega bo’lgan aksiyalar egalari ovoz berish huquqiga ega emaslar.[33]

Oddiyaktsiyalar

Aktsiyalarningikkinchiyiriksinfibuoddiyaksiyalardir. Oddiyaktsiyalarkorporatsiyaningumumiymulkegalariniko’rsatadivauningfoydasitaqsimlanadi. da'voOddiyaktsiyalardividenddividendstavkasigaegaemas. Korporatsiya egalari sifatida, umumiy aksiyadorlar korporatsiyasining yillik majlisida taklif etiladi. Ular bir ovoz huquqiga ega. Oddiy aksiyadorlar, manfaatdor bolgan tomonlar dividendlar to'laganidan keyin dividendlar olishadi. Biroq, kompaniya kata daromad olsa, umumiy aksiyadorlar manfaatdor bolgan tomonlarga nisbatan ko’proq ulush oladilar.

Aktsiyalar va obligatsiyalar savdosi bilan shug’ullanuvchi litsenziyaga ega mutaxassis brokerlar deyiladi. Brokerlar orqali birja dalloli bo'lgan, aksiyadorlar, aksiya narhini biladilar va ularning aktsiyalarini sotadilar. Qiziqqan haridorlar brokerlarga ular aktsiyalar uchun to'lashga tayyor ekanligini ma'lum qiladilar. Brokerlar keyin xaridorlar va sotuvchiga ham maqbul bo'lgan narxini ishlaydi.

Ularning xizmatlari uchun, brokerlari bir komissiya deb nomlanuvchi bir haq oladilar. Brokerlarning ikki turi keng tarqalgan. Brokerlik to'liq xizmati siz sotib olishingiz mumkin qimmatli qog'ozlar haqida ma'lumot beradi. To;liq-xizmat brokerlari katta ilmiy xodimlari bilan brokerlik uylari uchun ishlaydi. Chegirma broker shunchaki buyurtma joylashtirish va cheklangan tadqiqot va boshqa xizmatlarni taklif etadi. Ular to'liq xizmat brokerlaridan ancha past komissiya oladilar. O'z izlanishlarini olib boruvchi Investorlar chegirmali broker yordamida sizga pul tejash imkonini beradilar.

Online investitsiya

Deyarli barcha brokerlari onlayn xizmatlarni taqdim etadilar. Ushbu xizmatlar investorlarga hisob kitob ma'lumotlarini olish, shuningdek qimmatli qog'ozlar sotib olish va sotish imkonini beradi. Internetda sarmoya kiritsangiz siz o’zingizga o’zingiz moliyaviy rejalashtirish xizmatlarini ko’rsatasiz.

Bu operatsiyalar arzon va bir broker yoki moliyaviy rejalashtiruvchi yordamidan ko’ra ko'proq qulay. Shu bilan birga online investitsiya kiritishning kamchiliklari ham mavjud. Onlayn investitsiya qarorlarini qabul qilishda katta moliyaviy yo'qotishlarga olib kelishi mumkin.

Aksiyadorlik birjalari

Brokerlar qimmatli qog'ozlar savdosini tijorat tashkiloti bo'lgan birja orqali ishlaydilar.

Obligatsiyalar va mahalliy fondler. Ayni vaqtdagi tadqiqotlar yoki kelajakdagi rejalarga sarmoyani ko’paytirish uchun ko’pchilik hukumatlar va korporatsiyalar obligatsiyalarni sotadilar. Obligatsiya – bu shunday sertifikatki belgilangan Belgilangan muddat yetuklik vaqti ham deb ataladi. Obligatsiyalar yakka qarzdorlardan chiqqan qarzdorlik majburiyatiga oxshatiladi. Qachonki siz obligatsiya sotib olganingizda, ularni sotib organizatsiyaga qarzga berasiz va siz organizatsiyaning kreditori bo’lasiz. Hukumatlar obligatsiyalarni ijtimoiy xizmatlar fondiga pullarni ko’pytirish uchun chiqarishadi.

Mahalliy obligatsiyalari (munitsipal obligatsiyalari) ni boshqalaridan ustunligi kompaniyalar tomonidan chiqarilishida. Odatda, mahalliy obligatsiyalaridan olingan foizlar federal va davlat daromad soliqlaridan ozod qilngan. Garchi olinadigan foiz stavkalari korporativ obligatsiyalar taklif qilganichalik bo’lmasa ham, odamlar soliqlardan qochish uchun mahalliy obligatsiyalari (munitsipal obligatsiyalari) ni sotib olishadi. Umuman olganda mahalliy obligatsiyalar (munitsipal obligatsiyalari) korporativ obligatsiyalarga qaraganda xavfsiz hisoblanadi.

Ko’chmas mulk agentlarining xizmatlar. Ko’p uy sotib oluvchilar ko’chmas mulk agentlarining xizmatlaridan foydalanishadi, bu agent ko’chmas mulk sotib olish va sotish masalasi bo’yicha yordam berish uchun shu soha bo’yicha ta’lim va ruxsatnoma oladi. Kim uy sotib olmoqchi bo’lsa ko’chmas mulk agenti bilan bog’lanadi. Agent uy jihozlarini joylashishi bo’yicha sotib oluvchiga yordam beradi. Agent sotib oluvchilarga sotishga qo’yilgan uylarni tavsiya etib chiqadi.

Uy sotib yuborish niyyatidagi odamlar ham ko’chmas mulk agentlarining ximatlaridan foydalanadi. Uy sotish niyyatida bo’lgan odam agent bilan bog’lanadi. ko’chmas mulk agenti uy narxini belgilashda va sotishda yordam beradi.

Ko’chmas mulk masalasi bo’yicha boshqa mutaxassislar

Xuquqiy savollar ham uy sotish jarayoninig bir qismi hisoblanadi. Ko’chmas mulk agenti bilan advokat pul o’tkazmalari masalasiga yordam beradi. Advokat sizdagi mulkning kamchiliklari masalan soliqlar yoq’ligini tasdiqlaydi. Sizni himoya qilayotgan advokat yuridik masalalarni yechishga yordam beradi.

Uy sotib olishda, baholovchining hisoboti muhim hisoblanadi. Baholovchi – baholah va hisobot tayyorlash bo’yicha o’qitilgan mutaxassis. Qurilishining sifati, joylashuvi va uyning narxi kabi omillar baholash jarayonida hisobga olinadi.

$Описание: C:\Users\dilsh\Desktop\rasmlar\514.jpg$

18. SUG”URTA

18.1.Transport sug’urtasi

18.2.Umimiy hayot sug’urtasi

18.1 Transport sug’urtasi

Transport vositasiga egalik qilish sizni yuqori iqtisodiy tavakkalchilikka olib keladi. Siz yo`l transport xodisasida o`zingizni yoki boshqa insonlarni jaroxatlashingiz mumkin.Sizning mashinangizni o`g`irlab ketishlari yoki buzib ketishlari mumkin.Bahtsiz hodisa sababli sizni kimdir sudga berishi mumkin.

Bahtsiz hodisa tufaylijaroxatlangan insonlarga tibbiy yordam ko`rsatish va shikastlangan avtomobillarni tuzatish sug`urta qilinmagan insonlarga moliyoviy tomondan kata zarar bo`lishi mumkin. So`ngi yillarda jaroxatlangan odmalarga va shikastlangan avtomobillar egalariga to`lanadigan pul miqdori bilinarli darajada oshdi. Avtomobil sug`urtasi avtoulovlarga egalik qilish va ularni haydash bilan bo`gliq bo`lgan iqtisodiy risklardan himoyalaydi.

Ba’zi vaqtlari avariyalardan qochib bo`lmaydi. Bunda birovni aylab bo`lmaydi.Ammo ko`pchilik vaziyatlarda aybdor topilmasligi mumkin. Biroq ko’p holatda aybdor bo’ladi. aybdor deb topilgan inson, yetkazilgan zarar va iqtisodiy zararlarni qoplab berishi qonun tomonidan ta’minlanadi.

Barcha shaharlarda turli xil iqtisodiy javobgarlik to`gqrisida qonunlari mavjud. Ushbu qonunlar haydovchilar tomonidan yo`l qo`yilishi mumkin bo`lgan iqtisodiy yo`qotishlarning oldini oladi.Agar siz, bahtsiz hodisa sababchisi bo`lib qoldingiz va jaroxatlar va yetkazilgan zararno qoplash uchun to`lovlarni amalga oshirmasangiz qonun tizimi sizga choralar qo`llaydi. Siznig mulkingiz yoki jamg`armalaringizdagi mablag`lardan yechib olishlari mumin. Siznig haydovchilik guvohnomangiz olib qo`yilishi yoki jarimaga tortilishingiz mumkib. Iqtisdoy javobgarlik to`g`risidagi qonunlar sizni odamlarga yetkazgan har bir zararingizni qonun tarafdan ma’sul qilib qo`yadi. Siz shuningdek boshqa insolarning mulika yetkazilgan zararlarda ham ma’suldirsiz.

Majburiy sug`urta

Ko`pchilik shtatlarda avtomobil egalari mashinalari uchun litsenziya olishdan oldin avtomobil sug`urtalarining ba’zilarini amalga oshirshlari lozim. Ushbu shtatlarda avtomobil egalarining shaxslarga va mol-mulkga yetkazil zararni qoplab berishlari uchun majburiy sugu`rtalar joriy etilgan. Majburiy sug`urta to`g`risidagi qonunlarda avtomobil egalarigamajburiy sug`urta qoplamalariga ega bo`lmasdan mashinalarini ro`yxatdan o`tkazish yoki haydovchilik gucohnomasini olishga ruxsat bermaydi.

Avtomobil sug`urtasi qoplamasi

Sugu`rta kompaniyalari turli xildagi avtomobil sug`urta himoyalarini taklif qilishadi. Ikkita sosiy bo`limlari shaxsiy va mol-mulkka yetkazilgan zarar qamrovlari. 20-1 jadvalda siz avtomobil sug`urta qamrovlari turli xil ko`rinishlarini ko`rishingiz mumkin.

Shaxsiy zarar qoplami

Shaxsiy zarar qoplamlari o`z ichiga jismoniy yetkazilgan zararlarni,medik to`lovlarni va su`g`urtalanmagan avtomobilchikabilardan himoyalaydi.Ushbu qoplanmalarni 3 turi avtomobil sugu`rta kompaniyalari tomonidan to`lanadigan pulning asosini tashkil etadi.

Jismoniy zarar yetkazilganlikdan himoyalash

Haydovchini jismoniy yetkazilgan zararni qoplash sug`urtasi to`satdan yetkazilgan zarar yoki o`limlarni qoplaydi. Ushbu turdagi sug`urtalash o`z ichiga boshqa mashinadagi insonlarni, sug`urtalangan yo`lovchilarni va piyodalarni oladi. Sug`urtalangan va ko`pchilik holarda yaqin oilar a’zolarning su`gurtalari qoplanmaydi.[34]

Tibbiy sug`urta himoyasi

Sug`urtalanganlar va ularning oila-a`zolari agarda transport hodisasiga yoki shu bilan bog`liq hodisalarga duch kelishganda tibbiy su`gurta bilan qoplaniladi.Ushbu himoya agar ular mashina tomonidan urilib ketilgan bo`lsa ham qilinadi. Va shuningdek sug`urta jaroxat yetgan mashina sug`urtalangan bo`lsa qoplanadi.

Tibbiy sug`urta himoyasi tibbiy dorilar,tish, tez yordam, kasalhona, hamshira,va ta`ziya xizmatlarini qoplab beradi.Sug`urta shartnomasida ko`rsatilgan cheklovlarga asoslangan to`lovlarni amalga oshirishda ko`ngilsizlikning sababchilari aniqlash muhim emas. Mashina egalari odatdatibbiy sug`urta bilan birgalikda tan-jaroxati sug`urtasini olishadi.

Sug`urtalanmagan avtomashina hodisasi sabablari, bahtsiz hodisalar odatda sug`urtasi yo`q bo`lgan yoki ish haqini oshirmoqchi bo`lganlar tomonidan atay sodir etiladi.Ushbu kabi holatlarga qarishi su`gurta kompaniyalari sug`urtalanmagan mashinalar qoplamalarini joriy etgan.

Ushbu qoplama faqatgina tan jaraxoti sug`urtasini olganlar uchungina mavjud.Sug`urtalanmagan avtoulov himoyasi sug`urtalanganlarni va ularning oilalariga tegishli. U shuningde sug`urtalangan kishilar avtomashinasidagi mehmonlarga ham taaluqli. Sug`urtalanmaganavtoulov sug`urtasi sug`urtalangan shaxslarni faqatgina o`zlari aybdor bo`lgandagina qoplab berishadi. Bu esa Tibbiy sug`urta qoplanmalaridan farq qiladi.

Sug`urta kompaniylari su`gurtalanmgan mashinlardan ham sug`urtalaydilar. Bu sug`urtalar agar siz boshqa mashina sababidan halokatga uchragan bo`lsangiz qoplab berasiz.

Mulkka yetkazilgan zarardan sug`urta.

Ushbu sug`urta qoplamasi, agar haydovchi borovning mulkiga to`qnashib ketib ayb sug`urtalanganda bo`lsa, mulkka yetkazilgan sug`urtdan foydalaniladi. Zarar yetkazilgan mulk odatda mashina bo`ladi,lekin u telefon simyog`ochi, o`t o`chiruvchi gidrant yoki inshootlar bo`lishi mumkin. Mulkka yetkazilgan zarar sug`urtasi ziyon yetgan mashinalarni qoplab bermaydi.

To`qnashib ketish sug`urtasibu avtomashina egasini iqtisodiy yo`qotish natijasida qoplab beradi. Ushbu sug`urta insonlarning boshqalarga yoki inshootlarga qilingan zararlarini qoplamaydi. Ushbu su`gurta odatda hisob-kitob varaqasi bilan birgalikda tuziladi. Siz ushbu hisob kitobdagi summani kompaniya sug`urtani qoplashdan oldin to`lashingiz kerak.

$Описание: C:\Users\dilsh\Desktop\rasmlar\519.jpg$

Sug`urta premiyalari

Uy egalari sug`urtalanuvchilarga to`lanadigan premiyalar yillar davomida oshib boradi.Uy va undagi mebellar uchun sug`urta to`lanadigan pul miqdoriga ta’sir ko`rsatuvchi omillarning turlari ko`pdir.Eng muhim omil bu sug`urta kompaniyasi tajribalariga asoslangan kutilayotgan zarardir. Ushbu tajribalarga qo`shimcha qilib sug`urta kompaniyalari quyidagi omillarga ham e’tibor berishadi :

· Sug`urtalanga shaxsiy mulkning qiymati

· Bino nimadan qurilgan: g`isht, yog`och, beton va tomning materiali.

Sug`urta qog`ozidagi to`lovlar soni

· Sug`urta turi

· Eng O`ch o`chirish shahobchsi va suv tarqatish stansiyasigacha bo`lgan masofa

· Franshizaning miqdori(minimum yoki maksimum)

· Sug`urtalanuvchining kredit holati

Siz yuqoridagilarni uy sotib olish yoki qurishdan oldin nazarada tutishingiz kerak. Siz shuningdek olingan uyingiz uchun sug`urta sotib olayotganingizda ham e’tibordan qochirmasligingiz kerak.Bundan tashqariuyini sug`urtalovchilar ya’ni chekmaydigan insonlar uchun tutun ditektorlar, signalizatsiyalar o`rnatishda va avtomobil va hayot sug`urtasini o`sha kompaniyaning o`zidanqo`shimcha sug`urta sifatida sotib olishda chegirmalar mavjud.[35]

Hayot sug`urtasi qonun-qoidalari

Hayot sug`urtasi o`lim bilan bog`liq iqtisodiy yo`qotishlarni qoplab beradi.Asosan, Boshqa insonga iqtisodiy tomondan bog`liq insonlar oilalarining iqtisodiy yo`qotishlarini qoplash berishga mo`ljallangan.Hayot sug`urtasi investitsiya yoki omonat sifatida ishlatilishi, ammo asosiy maqsadi odatdagidek iqtisodiy yo`qotishga qarshi yo`naltirilgan.

Hayot sug`urtasi polyusi

Hayot sug`urtasi polyusi bu sug`urtalonuvchi va sug`urta kompaniyasi o`rtasida tuzuluvchi shartnoma.Quyidagilar su`gurta elementlarining asosiylari hisoblanadi :

· Sug`urtalanuvchi ismi

· Qoplamaning miqdori, shuningdek nominal miqdor yoki o`lim sug`urta miqdori.

· Sug`urtaning narxi, Sug`urta qoplanmasining summasi

· Sug`urta qoplamasini oluvchiningismi

Sug`urta qoplamasini oluvchi (benefisari) tanlash

Siz Hayot sug`urtasini sotib olayoganingizda, sug`urta qoplamasini oluvchi insonning ismini keltirishingiz kerak. ug`urta qoplamasini oluvchi inson bu, sug`urta shartnomasidagi summani oluvchi ison. Bunday inson odatda, turmush o`rtoq, farzandlar yoki boshqalardir. Siz faqat o`zingizning hayotingizni sug`urtalab qolmasdan shuningdek,sug`urtangiz qiziqishidagi kimnidir ham sug`urtalashingiz lozim. Boshqa inson hayotida sug`urta qiziqshida bo`lish uchun, siz ushbu insondan hayoti davomida iqtisodiy foyda olishingiz lozim bo`ladi. sug'urta kompaniyasi birinchi sug'urta xarajatlarini qoplash uchun o'zgaruvchan hayot mukofotlari miqdorini bildiradi. Bu investitsiya hisob qoldig'ini joylashadi. o'lim foyda va pul qiymati ko'tarilishi va har ikki investitsiya hisob muvaffaqiyat bilan tushadi.

O’zgaruvchan hayot sug’urtasi yeg’ilgan pulning kiritishga o’xshaydi. Bu reja sug’urtachisiga bir qancha pul kiritmalari orasidan mosini tanlab olish imkonini beradi. Bu pul kiritmalari sarmoyalar, obligatsiyalar, o’zoro fondlardan iborat. O’lim foydasi va naqt pul qiymati sug’urtachisi qanaqa sohani tanlashiga qarab turlicha bo’ladi.

Umumiy hayot sug’urtasi.Umumiy hayot sug’urtasi sug’urta himoyasi va katta mablag’ rejasini ta’minlaydi. Siz umumiy hayot sug’urtasi uchun to’laydigan sug’urta puli uchga bo’linadi. Birinchi qismi sug’urta himoyasi to’lanadi. Ikkinchi qismi uning uning xarajatlari uchun. Uchinchi qismi esa sug’urtachi qiziqqan foyda olish yo’llariga yo’naltiriladi. Umumiy hayot sug’urtasining eng muhim xususiyatlaridan biri invistitsiyaga kiritilgan qismi ma’lum bir miqdorda qaytariladigan mablag’ yig’iladi. Bu mablag’ odatda boshqa turdagi to’lanigan naqt pul qiymatlaridan yuqoriroq bo’ladi. Invistitsiyalarga sarf bo’lgan qismining foydasi iqtisodiy o’zgartirishlarga qarab ko’tariladi yoki pasaydi.

Ba’zi insonlarning ish beruvchisi yoki ba’zi boshqa guruh tomonidan taklif qilingan guruh hayot sug’urtasini sotib olishga imkoniyatlari tufayli omadlari bor. Butun bir guruhni qoplab olgan sug’urta deyiladi. Guruh sug’urtasini sotib olish jarayonida bir butun hisoblanadi.

Guruh hayot sug’urtasining narxi yakka hayot sug’urtasidan kamroq. Bu mablag’larda sug’urta kompaniyasi tomonidan ko’plab odamlar bitta polis hisoblanadi.

Описание: 536 Ko’p guruh hayot sug’urta rejalari doimiy sug’urtadan ko’ra vaqtinchalik sug’urtani taklif qilishadi. Sug’urta kompaniyasi ish beruvchi yoki tashkilotlar bilan ishlaydi, masalan uyushma, sug’urta rejasini rivojlantirish maqsadida. So’ngra har bir ishchi yoki tashkilot a’zosi yakka hayot sug’urtasini sotib olishlari mumkin.

Muntazam tibbiy sug`urta

Ba`zan oddiy shifokordan davolanish ham juda qimmat bo`lishi mumkin. Muntazam sug`urta o`z ichiga doktor ko`rigida bo`ladigan jarrohlik bo`lmagan, bemorni uyida yoki shifoxonada bo`lgan davolanish xarajatlarni qoplaydi. Bu polis barcha qabul va qo`ng`iroqlarni qayd etib boradi. Shuningdek, bu qog`ozda tashriflarning eng ko`p miqdori ham yozilgan bo`ladi. Ba`zi ta`riflar diagnostika va laboratoriya xarajatlarini ham to`laydi.

Muntazam sug`urta odatda shifoxona va jarrohlik sug`urtalari bilan birgalikda qilinadi. Muntazam shifoxona va jarrohlik sug`urtalaridan kelgan qoplamalar asosiy tibbiy sug`urta qoplamalari deyiladi.

Biznesni boshqarish asoslari

FANINING AMALIY MASHG’ULOTLARI MATERIALLARI

$Описание: D:\BBA tarjima\rasmlar Narzullo\230.jpg$

$Описание: C:\Users\Администратор\Desktop\пппп.jpg$

1-amaliy mashg‘ulot: KORXONADAGIIQTISODIYTIZIMLARNIBOShQARIShUSULLARIVAShARTShAROITLAR.

1.Iqtisodiyo’sishnibiznessamaradorligigata’siri

2.Inflyatsiyaning biznes faoliyati samaradorligigata’siri

3.Foizstavkalarinibiznes faoliyatiga ta’siri

1.Quyidagi o’zini o’zi baxolash uslubi birinchi bobdagi asosiy tushunchalarni qanchalik tushunganligizni aniqlash imkonini beradi. Javoblar haqiqat yoki yolg’on tariqasida keltiriladi.

1. Makroiqtisodiyotaniqbirbiznesgayokiishlabchiqarishkonsernigayo’naltirilganbo’ladi.

2. Amerika Qo’shma shtatlarini iqtisodiy o’sishi odatdagidan pastroq bo’lsa, AQSh barcha ishchilari umumiy daromadi nisbatan yuqori bo’ladi.

3. Iqtisodiyo’sishumumiyiqtisodiyfaoliyato’zgarishidanamoyonbo’ladi.

4. Iqtisodiyotda umumiy xarajatlar summasi barcha xarajatlar yig‘indisida aks etadi.

5. Tizimli ishsizlik iqtisodiy sharoit pasaygani sababli ishsiz qolganlarga yo’naltirilgan bo’ladi.

6. Inflyatsiyaning yuqori darajasi firma operatsion xarajatlarini kamayishiga olib keladi.

7. Inflyatsiya odatda yalpi ichki maxsulotning foiz o’zgarishi bilan o’lchanadi.

8. Maxsulotga bo’lgan talab narxni har bir birlikka o’zgarishida maxsulot hajmi qanchaga o’zgarishini ko’rsatuvchi talab grafigida ko’rinadi.

1. Yolg’on

2. Yolg’on

3. Haqiqat

4. Haqiqat

5. Yolg’on

6. Yolg’on

7. Yolg’on

8. Haqiqat

2.Tanlovniamalgaoshiring

1._____________talab va shartlari mamlakat umumiy iqtisodiyotini o’zida aks ettiradi.

a) Mikroiqtisodiy

b) Multi-iqtisodiy

d) Makroiqtisodiy

e) Proto-iqtisodiy

f) Yuqori iqtisodiy

2. Quyidagi keltirilganlardan qay biri makroiqtisodiy muammoga tegishli emas?

a) mamlakat yalpi ichki maxsulotining pasayishi

b) inflyatsiya darajasini o’sishi

d) mahalliy nonvoyxonada ishchilar noroziligi

e) siklik ishsizlik hajmini ortishi

f) bank kreditlariga foiz stavkasini o’sishi

3. AQShda ishlab chivqariluvchi tovar va xizmatlar umumiy bozor qiymati quyidagicha nomlanadi:

a) yalpi ichki maxsulot

b) umumiy xarajatlar

d) fiskal siyosat

e) ishlab chiqarish kvotasi

f) umumiy talab

4. Jeyn hozirda ikkita taklif etilayotgan ishlardan birini tanlash arafasida. U ishlashga layoqatli, raqobatbardosh va yaqin orada albatta ish tanlaydi. Jeynning hozirgi holati ishsizlikning qaysi turiga kiradi?

a) mavsumiy

b) tizimli

d) funksional

e) friksional

f) siklik

5. Iqtisodiy sharoitning pastligi tufayli yuzaga kelgan ishsizlik turini ko’rsating.

a) funksional ishsizlik

b) siklik ishsizlik

d) mavsumiy ishsizlik

e) tuzilmali ishsizlik

f) umumiy ishsizlik

6. Firmalardan xarajatlarni qoplashi uchun narx oshirishni talab qiladigan inflyatsiya turini ko’rsating

a) talab inflyatsiyasi

b) stagflyatsiya

d) xarajat inflyatsiyasi

e) muvozanatsizlik

f) ishsizlik

7.Firma tomonidan material xarajatlariga to’lanadigan narx firmada qanday aks etadi?

a)ekspluatatsion xarajatlar

b)operatsion daromad

d)dividendlarda

e)aksionerlar kapitalida

f)iqtisodiy aktivlarda

8. Ma’lum bir muddat ichida tovar va xizmatlarga bo’lgan narx darajasining o’sishi quyidagicha ataladi:

a)inflyatsiya

b)stagflyatsiya

d)ishsizlik

e)deflyatsiya

f)muvozanat

9. Talab grafigi nimani aks ettiradi:

a)narx pasayishi bilan talab kamayadi

b) narx pasayganda talab oshadi

d)taklif xajmi xech qachon talab xajmidan kam bo’la olmaydi

e) iste’molchilar xarid qilmoqchi bo’lgan umumiy maxsulot xajmi inflyatsiya davrida pasayadi

10. Maxsulotga bo’lgan talabni o’sishiga nima sabab bo’ladi:

a)taklifni kamayishi

b)pul muvozanatini o’sishi

d)taklifni oshib ketishi

e)pul muvozanatini pasayishi

f)xukumat tomonidan maxsulot ishlab chiqarish bo’yicha kvotani o’sishi

2-amaliy mashg‘ulot:BIZNESNI BOShQARIShDA IQTISODIY FAOLIYATNI TAShKIL ETISh.

1.Tabiiy resurslar

2.Inson resurslari

3.Kapital

1.Quyidagi o’zini o’zi baxolash uslubi birinchi bobdagi asosiy tushunchalarni qanchalik tushunganligizni aniqlash imkonini beradi. Javoblar xaqiqat yoki yolg’on tariqasida keltiriladi.

1. Mol yetkazib beruvchilar firma faoliyatidagi tashkillashtirish va boshqarish bo‘yicha barcha risklarni o’z zimmalariga oladilar.

2.Firmani boshqarishdan maqsad firma qiymatini maksimallashtirishga qaratilgan va firma egalari manfaatidadir.

3.Firma o’z mijozlari xoxish istaklarini ular istagan narxdagi tovar va xizmatlarni yetkazib berish orqali qondirishi kerak.

4.Firmalar odatda o’z qarzlarini zaxiradagi mablag’lardan to’laydilar.

5.Firmaning foydasi daromadidan xarajatlarini ayirmasiga teng

6. Firmalar axborot texnologiyalarini avvalam bor o’z biznesini moliyalash uchun qo’llaydilar.

7.Menedjerlar xisob kitobni (buxgalteriyani) biznes monitoringi va samaradorligini baxolash uchun qo’llaydilar.

8.Kapital tarkibiga uskunalar va vositalar kiradi.

9. Biznes muxitni baxolashda ishlab chiqarish, iqtisodiy va global muxit axboroti inobatga olinadi.

10. Biznes notijorat biznes turiga kirishi uchun ishlab chiqarish darajasi past bo’lishi kerak.

xaqiqat / yolg’on

1. yolg’on

haqiqat
haqiqat

4. yolg’on

5. yolg’on

6. yolg’on

haqiqat
haqiqat
haqiqat

10. yolg’on

$Описание: C:\Users\Администратор\Desktop\iыыыыы.jpg$

2.To’g’ri tanlovni amalga oshiring

1. Mijozdlar istagan xizmat yoki maxsulotni yetkazib beradigan tashkilot-

a) tashkilot

b) filantropiya

d) bozor

e) agentlik

f) biznes

2. Bines g’oyani yaratishga javobgar bo’lgan kimsa...

a) firma egasi

b) kreditorlar

d) kurerlar

e) xodimlar

f) mijozlar

3. Ko’pgina firma egalari biznes faoliyatini motivatsiyalovchi xarateristikalarni keltirishgan. Quyidagilardan qaysi biri motivatsiyaga kirmaydi?

a) katta daromadlar ishlab topish imkoniyati

b) barcha faoliyat raxbari bo‘lish

d) muammolar

e) firma egasi bilan bog’liq bo’lgan prestij

f) risk

4. Kimlar firma faoliyatidan manfaatdor xisoblanmaydi?

a) firma egalari

b) kreditorlar

d) xodimlar

e) mol yetkazib beruvchilar

f) xukumat ishchilari

5. Investorlar biznesga pul kiritganlarida ..... ga aylanadilar.

a) kreditorlar

b) brokerlar

d) xodimlar

e) xomiylar

f) aksionerlar

6. Ko’pgina firmalar moliyaviy institutlardan yoki aloxida shaxslardan qarz olishga extiyoj sezadilar. Qarz beruvchilar kimlar?

a) qarzdorlar

b) kreditorlar

d) ta’minlovchilar

e) qo’shma korxona ochuvchilar

f) investorlar

7.Muxim bo’lgan qarorlarni qabul qilishda javobgar ishchi xodimlar qanday ataladi?

a) aksionerlar

b) firma egalari

d) menejerlar

e) biznes agentlar

f) kreditorlar

8.Notijorat tashkilotlar quyidagilardan biri xisoblanadi:

a) foyda olishga qaratilgan

b) manfaatdor tomonlarga ega emas

d) faqatgina maxsulot texnologiyasiga investitsiya kiritadilar

e) maxsus faoliyat olib boradilar

f) biznes sifatida faoliyat yuritmaydilar

9. Maxsulotning turi, narxi, tarqatilishi va siljitilishi borasidagi qarorlar biznesda qanday qarorlar xisoblanadi?

a) moliyaviy

b) axborot tizimlari

d) buxgalteriya

e) menejment

f) marketing

10. Qaysi bo’lim firma xaqida axborotni to’plab, boshqaruvda qaror qabul qilish uchun yetkazib beradi?

a) menejment

b) axborot tizimlari

d) iqtisodiyot

e) moliya

f) marketing

3.Mos terminni tanlagan xolda gaplarni to’ldiring. Ushbu test turi sizning terminlarni qanchalik to’g’ri tushunishingizni baxolaydi.

1._________ bu vosita orqali firmalar biznes operatsiyalarni amalga oshirish uchun foydalanadilar.

2.__________ bu biznes faoliyatidagi daromad va xarajat o‘rtasidagi ayirma.

3._______bu axoli xarakteristikasini ifodalovchi termin.

4.Biznes faoliyati uchun qarz beruvchi turli institutlar _______deb ataladi.

5.________bu shunday vositaki, uning yordamida maxsulot ishlab chiqariladi, baxolanadi, siljitiladi va tarqatiladi.

6._________biznesdagi asosiy faoliyatda qatnashuvchi va ish bajaruvchi resurs.

7 ___________bu vosita orqali xodimlar va boshqa resurslar firma tomonidan ishlashga jalb etiladi.

8.__________bu elektron vositalar orqali maxsulot ishlab chiqarish va sotish

Javoblar:

1. moliya

2. foyda

3. demografiya

4. kreditorlar

5. marketing

6. inson resurslari

7. menejment

8. e- biznes

3.Umumiy savollar

1.Biznes faoliyatini boshlash uchun nima motiv bo‘la oladi? Biznes tashkil etishda qanday risklar bor?

2. Foyda va biznes qiymati. Biznesda daromad olish qanday amalga oshiriladi? Foyda qanday o‘lchanadi?

3. Raqobat. Biznes yurituvchilar iste’molchilar extiyojlarini qondirish uchun faoliyat olib borayotganliklari va bunda asosiy motiv foyda olish xisoblanishini tushuntirib bering. Foyda olish raqobatga kafolat ekanini qanday tushunasiz?

4. Manfaatdor tomonlar. Biznesda asosiy 5 ta manfaatdor tomonlarni keltiring.

5. Resurslarga tobelik nima?

6. Agar kichik biznes faoliyatini boshlasangiz sizga qanday resurslar zarur bo‘ladi?

7. Moliyalashtirish. Biznesda moliyalashtirishni roli va biznes kengaytirish xaqida so‘zlab bering.

8. Kreditorlar. Kichik biznes uchun kreditorlardan mablag‘ olish nima uchun murakkab?

9. Biznes qarorlar. Biznes yuritishda qabul qilinadigan asosiy qaror turlarini ayting.

10. Biznes muxit. Biznes yuritish qanchalik tashqi va ichki muxitga bog‘liqligini tushuntirib bering.

4.Kichik biznes keys.

Samarali biznes uchun to’g’ri qaror qabul qilish yechimlari.

Emma Myurrey kichik biznes yaratdi va nomini 4-Eyes DVD ijara deb nomladi. Buning sababi u iste’molchilar orzusidagi maxsulotni yetkazib bera olishini tushunib yetdi. Biznes boshlash uchun u oz miqdorda singlisidan qarz oldi, shu bilan birga ota onasi xam investitsiya kiritishdi va ular xam egalik xuquqiga ega bo‘lishdi. Samarali biznesni yuritish uchun Emmada iste’molchilar orzusidagi maxsulotlarni taklif etishiga zaruriyat bor edi. Maxsulot xam arzon xam sifatli bo‘lishi va shu bilan birga foyda xam ko‘rishi kerak edi. U DVD larni keng assortimentda taklif etadi va boshqa ijarachilarga nisbatan past narxda. Uni do‘koni joylashgan joy xam boshqa do‘konlar joylashgan joylarga nisbatan arzonroq binoda joylashadi va ijara xaqi kamroq to‘lanadi. Raqobatchilarning do‘konlari esa eksklyuziv do‘konlar bo‘lib, ijara xaqi balandligi xisobiga taklif etilayotgan xizmat va maxsuloti nisbatan baland.

1.Maxsulot qanday qilib samaraga erishadi? Emma tomonidan DVD ijarasi boshqa raqobatchilarga nisbatan yangi biznesni samarali amalga oshirish bo‘yicha qabul qilingan qarorni tushuntiring.

2.Narx orqali qanday qilib samaraga erishiladi? Narxni pasaytirish bo‘yicha Emma qanday qaror qabul qildi va bu Emmani biznesi samarasiga qanday ta’sir ko‘rsatadi?

3. Tashkillashtirish orqali qanday samaraga erishish mumkin? Emma taklif etgan biznes shaklida ko’p ishchi yollashda qanday risk paydo bo’ladi?

5.Loyixalar

O‘tilgan darsni tushunish va keyingi boblarni yanada yaxshi o‘zlashtirish uchun quyidagi loyixalarni amalga oshiring.

1. Sevimli biznesingizni taxlil qiling

2. Biznes reja tuzing

3. Shaxsiy biznesingizni tashkil etish bo‘yicha tezkor dastur tuzing

4. Karerangizni rejalashtiring

$Описание: C:\Users\Администратор\Desktop\пппп.jpg$

3-amaliy mashg‘ulot: GLOBALLASHUVSHAROITIDABIZNESVAUNINGAHAMIYATI.

1.Tashkililiy muhit

2.Mikro muhit

3.Bozor muhiti

4.Makro muhit

1.Quyidagio’zinio’zibaxolashuslubibirinchibobdagiasosiytushunchalarniqanchaliktushunganligiznianiqlashimkoniniberadi. Javoblarhaqiqatyokiyolg’ontariqasidakeltiriladi.

1. AQShning yangi biznesni rivojlanishi past bo’lgan mamlakatlarda qurishining asosiy sababi texnologik ustunliklarga ega ekanligidadir.

2. Firmalarni bir maromda daromad olish yo’llaridan biri bu bir mamlakatda maxsus bitta maxsulotni ishlab chiqarish va sotishga qaratilgan siyosati orqali erishiladi.

3. Yerga va mexnatga xaq to’lash turli mamlakatlarda turlichadir.

4. Xizmat ko’rsatuvchi AQSh firmalari tovar ishlab chiqaruvchi firmalarga nisbatan raqobatda ustunliklarga ega.

5. Xorijiy mamlakatlarda faoliyat yurituvchi firmalar iqtisodiy samarasi o’sha mamlakat iqtisodiy o’sish darajasiga bog’liq bo’ladi.

6. Agar firmalar mamlakat iqtisodiy o’sishini xaddan ziyod yuqori baxolab yuborsa, o’sha mamlakatdagi maxsulotga bo’lgan talabni xam xaddan ziyod yuqori baxolagan bo’ladilar.

1. haqiqat

2. yolg’on

3. haqiqat

4. yolg’on

5. haqiqat

6. haqiqat

2.To’g’ritanlovniamalgaoshiring

1.Texnologiya nisbatan past rivojlangan mamlakatlar qanday nomlanadi?

a) Kam afzalliklarga ega bo’lgan jamiyat

b) Post kommunistik mamlakatlar

c) Pre industrial jamiyat

d) O’tmishdagi jamiyat

e) Rivojlanayotgan mamlakat

2.Quyidagilardan qaysi biri AQSh xalqaro biznes faoliyatini olib borishiga sabab bo’lmaydi?

a) Xorijiy talabni jalb etish

b) Kapitalni texnologiyaga aylantirish

c) Sotsial iqtisodiyotda kam soliq to’lash bo’yicha afzalliklarga ega bo’lishi

d) Nisbatan arzon resurslar va ish kuchidan foydalanish

e) xalqaro diversifikatsiya

3.Yevropa xalqlari tomonidan kelishuv asosida tarqalgan pul birligi qaysi?

a) Dollar

b) Fransmark

c) Yevropa pounda

d) Evro

e) NAFTA

4.IBM kompaniyasida xorijiy ta’minotchilardan xarid qilishga misol qilib nimani qayd eta olasiz?

a) To’g’ridan to’g’ri xorijiy investitsiyalar

b) Eksport

c) Import

d) Xalqaro litsenziya

e) Qo’shma korxona

5.Savdoda salbiy balans:

a) Savdo defitsiti

b) Savdo profitsiti

c) To’lovga qulay balans

d) To’g’ridan to’g’ri investitsiya

e) Chegara

6.Agar bir mamlakat firmasi boshqa mamlakatda qurilish ishlarini amalga oshirsa yoki biron nima xarid qilsa, u nima deb ataladi?

a) Qimmatbaxo qog’ozlar savdo sotig’i

b) Qo’shma korxona

c) Xorijiy yordam

d) Xalqaro aloqa

e) To’g’ridan to’g’ri investitsiya

7._________bustrategikalyansbo’lib, firmalarga maxsus instruksiyaga muvofiq ravishda maxsulot ishlab chiqarishga ruxsat beruvchi xujjat.

a) Xalqaro tashkilot

b) Xalqaro litsenziya

c) Qo’shma korxona

d) Xalqaro cheklangan xamkorlik

e) Cheklangan javobgarlik kontrakti

8.Xususiy investorlar tomonidan xukumat muassasalari, tashkilotlarini, molk mulkni o’zlashtirilishi bu ...

a) Kapital qo’yilmalarni qisqartmasi

b) Privatizatsiya

c) Repatriatsiya

d) Demokratizatsiya

e) Kapitalizatsiya

9.Dollar Britaniya poundiga qarshi sustlashsa, pound qiymati qanday o’zgaradi?

a) Qadrsizlanish

b) Sotish

c) Yengillashtirish

d) Qadrlanish

e) Pasayishi

10. Agar siz dollarni Yaponiya Yeniga kovertasiyani amalga oshirmoqchi bo’lsangiz, quyidagilardan qaysi biri bo’yicha xisobni amalga oshirasiz?

a) Valyuta kursi

b) Ochiq bozor to’lovi

c) Chegirmali kurs

d) Chegarali kurs

e) Keyingi kurs

$Описание: C:\Users\Администратор\Desktop\вввв.jpg$

3.Umumiy savollar

1. Xalqaro biznes aloqalar. Nima uchun AQSh firmalari xalqaro biznesga qizziqish bildiradilar?

2. Savdo baryerlari.Tarif va kvota tushunchalar iorasidagi farqni tushuntirib bering. Nima uchun xalqaro savdo barerlari xalqaro raqobatdan maxalliy biznes faoliyatni ximoya qiladi.

3. Eksport va import. Eksport bilan import orasidagi farq nimada?

4. Xalqaro biznes yuritish usullari. Xalqaro biznes boshqaruvida foydalaniladigan oddiy usullarni keltiring va tushuntiring.

5. To’g’ridan to’g’ri xorij investitsiyalari. Nima uchun AQSh firmalari xorijiy to’g’ridan to’g’ri investitsiyalarni afzal ko’rishadi?

6. Strategik Alyans. Firmalar strategik alyansni afzal ko’radilarmi yoki xorijiy investitsiyalarnimi?

7. Iqtisodiy tizimlar. Turli mamlakatlardagi iqtisodiy tizimlar xaqida so’zlab bering.

8. Xorijiy iqtisodiy shart sharoitlar. Xorijiy mamlakatlar iqtisodiy shart sharoitlari firmalarning iste’molchilarga maxsulotsot ishlarida qanday ta’sir qiladi?

4.Kichik biznes keys.

Global shart sharoitlarda boshqaruv

Viktoriya kompaniyasi AQShda kompyuter o’yinlarini ishlab chiqarish va sotish bilan shug’ullanadi. Asosiy yo’nalishlaridan biri yuqori narxda kompyuter o’yinlari uchun zarur bo’lgan kompyuter chiplarini ishlab chiqarish. Ushbu kompaniyaga chiplarni Xitoydan yetkazib berishadi.Shu xisobidan boshqa ishlab chiqaruvchilarga nisbatan bularning maxsuloti 30 foizga arzonroqqa aylanadi. Nisbatan arzonroq ishlab chiqargani sababli bu kompaniya o’yinlariga talab kattaroq va daromad o’sishi kutilmoqda.

1. Xorijiy materiallarga ishonish sababi. NimauchunXitoydaishlabchiqarishAQShdaishlabchiqarishganisbatanarzonroqbo’ladidebo’ylaysiz?

2. Xorijiy materiallarga ishonishga turtki. AgarViktoriyakompaniyasixorijiyishlabchiqaruvchilargachiplarniishlabchiqarishnitopshiribqo’ysaishlabchiqarishbilanbandbo’lganxodimlarfaoliyatinimabo’ladi?

3. Bizness tarifi.Viktoriya kompaniyasi chiplar importini amalga oshirayotgan bir paytda AQSh xukumati import uchun tarif belgilab qo’ysa kompaniyaga qanday ta’sir qiladi?

$Описание: C:\Users\Администратор\Desktop\ггг.jpg$

4-amaliy mashg‘ulot: XALQARO BIZNESNI YURITISHNING SHART-SHAROITLARI VA SHAKLLARI.

1. Firmaning mijozlariga nisbatan javobgarligi alohida mijozlar guruhi tomonidan rag‘batlantirilishi mumkin./to‘g‘ri

2. Hukumatmijozlarniba’zitovarlarningsifatininazoratqilishbilanhimoyaqiladi. /to‘g‘ri

3. Xukumat tomonidan narxlarni tartibga solinishi mijozlaruchun narxlarnitushirishgaolibkelishimumkin. /to‘g‘ri

4. Klaytonaktiraqobatninazoratqiladi. /noto‘g‘ri

5. ChetdavlatlaridagiAQShfirmalarimahalliyqonunchilikgabo‘ysunmaydi. /noto‘g‘ri

6. Ohirgiyillarda, aksionerlarfirmamenedjmentishlarigata’siro‘tkazishgaharakatqilishmoqda. /to‘g‘ri

7. Firmaningjamoatjavobgarliginioshirishgaqaratilganharakatlariuningmijozlarigaqulaynarhlardatovaryetkazibberishgahalaqitqilishimumkin. /to‘g‘ri

8. So‘nggiyillarda, atrofmuhitniifloslantirilishgaqarshiqaratilganqonunlarsonikamayibketdi. /noto‘g‘ri

9. Ishchilarfirmalarniasosanmahsulotkamchiliklariyokiyolg‘onreklamasiuchunsudgamurojaatqilishadi. /noto‘g‘ri

10. marketingmenedjerlariasosankreditorvainvestorlarnibatafsilmoliyaviyma’lumotbilanta’minlashgajavobgardirlar. /noto‘g‘ri

Tanlovningxilma-xilligi

1.Korxonaqabulqilayotganqarorlarjamiyatgahamo‘ztag‘sirinio‘tkazishimumkin:

a) Odobqoidalari.

b) Jamoatjavobgarligi.

c) Himoyalashsiyosati

d) Qaytaishlashdasturi.

e) Iste’molchilarhuquqlari.

2.firmaning ___ uningaksiyalarinarhibilanbelgilanadi, ammoularnoqonuniyyo‘llarbilanboshqaraqobatdoshfirmalarta’sirigauchrashimumkin:

a. qiymati

b. daromad

c. obligatsiyalar reytingi

d. tavakkal (risk)

e. dividenlari aniq o‘rnatilmagan aksiyalardan daromadlar

3.Ko‘pginaAQShfirmalario‘zishchilarigaodobqodilariniushbukitoborqaliyetkazadi:

a. Xartomonlilikkodeksi.

b. Karteltuzilmalari.

c. Kutilmagannatijatuzilmalari.

d. Texnikxavfsizlikqodidalari

e. Majburiyatlarvaetika

4.Firmalarmijozlarininghuquqlarininimaorqalihimoyaqilishimumkin?

a. Texnik xavfsizlik qodidalari

b. Zaharli moddalarni to‘g‘ri qo‘llash.

c. Ishchilarga oid dasturlar.

d. O‘z maxsulotlariga sharxlar qoldirish.

e. Moliyaviy birlik.

5.___ mijozlarningtalabibo‘lib, umaxsulotularningextiyojlariniko‘zlaydi.

a. konservatizm

b. mijozlarhuquqinihimoyaqilish

c. jamoatjavobgarligi

d. biznesetikasi

e. qaytaishlash

6.Quyidagilardanqaybiri, ko‘proqfirmalarkirishiuchunderegulyatsiga (boshqaruvnikamaytirish) uchramagan?

a. avtosanoat.

b. Temir yo‘llar.

c. Havo yo‘llari.

d. Dengiz hizmati (flot).

e. Telekommunikatsiya.

7.Aksionerlarningfirmamenedjerlariishlarigata’siro‘tkazishinimadebataladi?

a. ishonchnoma

b. reinjeniring

c. o‘zo‘ziniboshqarish

d. sifataylanasi

e. aksionerlaraktivizmi

8.Aksionerlaraktivizmiengko‘pqo‘llanadi:

a. mijozlar

b. boshliqlar

c. institutsion investorlar

d. menedjerlar

e. hukumat

9. Agarfirmamajburiyatlariuning____ gao‘tsa, bundaubankrotbo‘lganhisoblanadi.

a. ishchilari

b. atrofmuhit

c. hukumat

d. uningkreditorlari

e. egalari

$Описание: C:\Users\Администратор\Desktop\ккк.jpg$

5- amaliy mashg‘ulot: KORXONADA BIZNES FUNKSIYALARIDAN SAMARALI FOYDALANISH.

1.Tashkilot missiyasining qurilishi

2.Tashkilot muxiti

3.Rivojlantirish faoliyati rejasi

1.Quyidagi o‘zini o‘zi baxolash uslubi birinchi bobdagi asosiy tushunchalarni qanchalik tushunganligizni aniqlash imkonini beradi. Javoblar haqiqat yoki yolg‘on tariqasida keltiriladi.

1. Yengil boshqarish usuli majburlash usulidan ko’ra orinliroq agarda ishchilar mustaqil yaratuvchan va ruhlantirilgan bo’lsa.

2. Menejmentning boshqaruv funksiyasi ishchilarni va boshqa resurslarni firmaning asosiymaqsadiga erishiish uchun tashkil qilishni taqozo etadi.

3. Kichik biznesda xo’jayin ko’pincha barcha boshqaruv funksiyalarni bajaradi.

4. Uslubiy qobiliyatlar ishlab chiqarish jarayonida to’gridan to’gri aralashuvchi ishchilardan talab qilinadi.

2.To’g’ritanlovniamalgaoshiring

1. Bosh moliyachi mansabi- …………………….deb hisoblanadi.

a) supervayzer mansabi

b) yuqori boshqaruv mansabi

c) birinchi bosqich boshqaruv mansabi

d) quyi chiziq mansabi

e) o’rta boshqaruv tizimi

2. Quyidagilarning qaysilari firmaning asosiy vazifasini tasvirlaydi?

a)taktik reja

b)rejaviy maqsad

c)amaliy reja

d)bosqichma bosqich reja

e)ehtimoliy reja

3. O’rta va yuqori darajali menejerlar qisqa muddatli, kichik, firmaning strategik

rejalariga mos bo’lgan rejalarda qatnashadi.Bu qisqa muddatli kichik rejalar nima deb ataladi?

a)taktik reja

b)rejaviy maqsad

c) yetakchilik rejalari

d)bosqichma bosqich rejalashtirish

e) “d” javob to’g’ri

4.….-loyihalashtirishning bir turi bo’lib u firmaning taktik rejalariga erishish uchun ishlatiladigan uslublarini aniqlaydi

a)amaliy rejalashtirish

b)maxsus rejalashtirish

c)strategic rejalashtirish

d)ehtimoliy rejalashtirish

e)uslubiy rejalashtirish

5. Boshqaruvning asosiy funksiyalari firmaning _________(strategik rejasiga)muvofiq ravishda amalga oshirilishi kerak.

a) raqobat

b) strategik reja

c) mijozlar

d) tarmoq talablari

e) mehnat uyushmalari

6. O’rnatilgan standartlar bo’yicha xodimlar ijro darajasini baholash bo’yicha menejment funksiyasi bu:

a) rejalashtirish

b) nazorat qilish

c) tashkil qilish

d) tashabbus ko’rsatish

e) vaqtni boshqarish

7. Menejmentning 4 ta funksiyalari:

a) tegishli tartibda kuchga kirgan bo’lishi kerak

b) integratsiya qilingan bo’lishi kerak

c) yagona va mustaqil funksiya

d) bir inson tomonidan amalga oshira olmaydi

e) texnologiya bilan mos kelmaydigan inson funksiyalari

$Описание: C:\Users\Администратор\Desktop\уууу.jpg$

$Описание: C:\Users\Администратор\Desktop\ииии.jpg$

6- amaliy mashg‘ulot: KORXONADA BIZNES FUNKSIYALARIDAN SAMARALI FOYDALANISH.

1.Menejerlik qobiliyati

2. Menejerlarning roli

3. Tizimlar nazariyasi

1.Quyidagi o‘zini o‘zi baxolash uslubi birinchi bobdagi asosiy tushunchalarni qanchalik tushunganligizni aniqlash imkonini beradi. Javoblar haqiqat yoki yolg‘on tariqasida keltiriladi.

1) Yuqori menejmentga odatda kunlik ishlab chiarish jarayoniga qo’shilgan ishchilar kuchli bog’langan.

2) Planlashtirish- bu umumiy maqsadga erishish uchun boshqalarning odatlariga tasir o’tkazadigan boshqaruv funksiyasi.

3) Firmaningrejaviymaqsadifirmaningmaqsadlarinianiqlaydi.

4) Ehtimoliyplanlashtirishfirmaninguzoqmuddatdavomidaasosiyvazifasinianiqlaydi.

5) Yetaklash bu – ishchilarni o’z vazifalarini tugatish uchun kerakli qo’llanmalar bilan taminlash shu bilan birga o’z ishlarini to’g’ri va tezroq bajarishlari uchun ruhiy ko’mak beruvchi boshqaruv funksiyasidir.

6) Yengil boshqarish usuli majburlash usulidan ko’ra orinliroq agarda ishchilar mustaqil yaratuvchan va ruhlantirilgan bo’lsa.

7) Menejmentning boshqaruv funksiyasi ishchilarni va boshqa resurslarni firmaning asosiymaqsadiga erishiish uchun tashkil qilishni taqozo etadi.

8) Kichik biznesda xo’jayin ko’pincha barcha boshqaruv funksiyalarni bajaradi.

9) Uslubiy qobiliyatlar ishlab chiqarish jarayonida to’gridan to’gri aralashuvchi ishchilardan talab qilinadi.

2.To’g’ri tanlovni amalga oshiring

1) Bosh moliyachi mansabi- …………………….deb hisoblanadi.

a) supervayzer mansabi

b) yuqori boshqaruv mansabi

c) birinchi bosqich boshqaruv mansabi

d) quyi chiziq mansabi

e) o’rta boshqaruv tizimi

2) Quyidagilarning qaysilari firmaning asosiy vazifasini tasvirlaydi?

a) taktik reja

b) rejaviy maqsad

d) amaliy reja

d) bosqichma bosqich reja

e) ehtimoliy reja

3) O’rta va yuqori darajali menejerlar qisqa muddatli, kichik, firmaning strategik

rejalariga mos bo’lgan rejalarda qatnashadi.Bu qisqa muddatli kichik rejalar nima deb ataladi?

a) taktik reja

b) rejaviy maqsad

c) yetakchilik rejalari

d) bosqichma bosqich rejalashtirish

e) taktik reja va rejaviy maqsad

4)….-loyihalashtirishning bir turi bo’lib u firmaning taktik rejalariga erishish uchun ishlatiladigan uslublarini aniqlaydi

a) amaliy rejalashtirish

b) maxsus rejalashtirish

c) strategic rejalashtirish

d) ehtimoliy rejalashtirish

e) uslubiy rejalashtirish

5) Quyidagilardan bittasidan tashqari qolganlarini muvaffaqiyatga erishish uchun yordam bera oladigan boshqaruv funksiyasining o’ziga xos yutug’I bo’lib hisoblanadi:

a) yuqori ishlab chiqarish unumdorligi

b) yuqori ishlab chiqarish sifati

c) cheklangan raqobat

d) istemolchi qoniqishi

e) ishchining qoniqishi

6) Firmaning boshqaruvi turli kutilmagan biznes holatlarni samarali hal qilishi uchun ________ga ega bo’lishdan foyda topadi.

a) o’zaro loyihalar

b) turli xil yetakchilik usullari

c) strategic loyihalar

d) taktik boshqaruv

e) ehtimoliy planlar

7. O’z xodimlarini noqonuniy,xatarli va nosamarali ishlardan qaytarish maqsadida biznes yurituvchi firmalar_________(ichki tartib,siyosat)ishlab chiqadilar.

a) pora(otkat)

b) o’zaro munosabat

c) ichki tartib/siyosat

d) vaqtni boshqarish

e) vazifalarni ustuvor qo’yish

8. Ichki tartib/siyosatni amalda qo’llash uchun ko’riladigan choralar bu:

a) chora tadbirlar rejasi

b) operatsion maqsadlar

c) tashabbus bayonoti

d) ishlab chiqarish standartlari

e) ichki tartiblar

9. Boshqaruvning asosiy funksiyalari firmaning _________(strategik rejasiga)muvofiq ravishda amalga oshirilishi kerak.

a) raqobat

b) strategik reja

c) mijozlar

d) tarmoq talablari

e) mehnat uyushmalari

10. Agar xodimlarning qaror qabul qilishda tajribalari kam yoki yetarli darajada bo’lmasa menejer quyidagi usullardan qaysi birini ishlatishni boshlaydi?

a) erkin jilovlash usuli

b) o’zaro aloqa usuli

c) avtokratik boshqaruv usuli

d) ishtirokchi usuli

e) xodim markaziy ishtirokchi usuli

11.Avtokratik usulga qarshi uslub bu:

a) erkin jilovlash usul

b) avtoritativ usul

c) manipulyatsiya usul

d) boshliq asosiy usul

e) buyruq usuli

12.Xodimlarning rahbariyatga o’z fikrlarini o’tkazish tashabbuskorlik usuli bu:

a) avtokratik

b) favqulotda buyruqqa yo’naltirilgan usul

c) manipulyatsiya usul

d) avtoritativ usul

e) ishtirok etish usul

13.O’rnatilgan standartlar bo’yicha xodimlar ijro darajasini baholash bo’yicha menejment funksiyasi bu:

a) rejalashtirish

b) nazorat qilish

c) tashkil qilish

d) tashabbus ko’rsatish

e) vaqtni boshqarish

14.Menejmentning 4 ta funksiyalari:

a) tegishli tartibda kuchga kirgan bo’lishi kerak

b) integratsiya qilingan bo’lishi kerak

c) yagona va mustaqil funksiya

d) bir inson tomonidan amalga oshira olmaydi

e) texnologiya bilan mos kelmaydigan inson funksiyalari

15. Firma oldidagi xar hil vazifalarning o’zaro munosabatlarini tushunish mahorati bu:

a) shaxslararo munosabat mahorati

b) texnik mahorat

c) qaror qabul qilish mahorati

d) tajribaga asoslanmagan mahorat

e) muammolarni hal qilish mahorati

16.Mijozlar va xodimlar bilan munosabatga kirishish mahorati bu:

a) tashkil qilish mahorati

b) nazorat mahorati

c) undash mahorati

d) konseptual mahorat

e) shaxslararo munosabatga kirishish mahorati

17.Oddiy menejerlar __________ mahoratida yuqori menejerlarga qaraganda ko’proq foydalanadi ,chunki ular ishlab chiqarish jarajoni yaqinroq .

a) Sinalmagan

b) Kirishimlilik

c) Qaror qabul qilish

d) Boshqaruv

e) Texnik

18.Amaldagi informatsiyadan foydalanish menejerlarga firmaning resurslariqanday taqsimlanishi kerakligi.

a)Kichik mahorat

b)Kirishimlilik

c)Texnik mahorat

d)Qaror qabul qilish mahorati

e)Mutloq boshqaruv mahorati

19.Quyidagi yo’riqnomalarga amal qilinishi kerak qachonki vaqt boshqaruvini foydalanishidi.Faqat _______dan mustasno

a) birinchi navbatda qilinishi zarur bo’lganishlarni o’rnatish

b) javobgarlikni markazlashtirish

c) yirik loyihalar uchun muddatli ish rejasini tashkillashtirish

d) Foydasiz vaqt sarfini minimallashtirish

e) Ishchilarni uchun topshiriqni bo’lib berish

20.Bir kundan ortiq vaqtda talab qilinadigan katta topshiriqqa yuzlashgan menejer

a) boshqa ishchilardan yordam talab qilishi kerak

b) diqqatni jamlash uchun tez tez tanafus qilishi kerak

c) yolgiz javobgarligini yuqotmasligi kerak

d) qisqa muddatli maqsadlarni o’rnatish kerak.

QAYTA TEKShIRISh SAVOLLARI

Strategik rejalashtirish va qiymat. Nima uchun firmaning strategik rejalashtirishi uning qiymatiga ta’sir qiladi.

Menedjment darajalari.Menedjmentda javobgarlikning uch darajasini tushuntirib bering.

Maqsad (missiya). Nima uchun firma o‘z oldiga maqsadlar qo‘yadi?

Strategik rejalashtirish. Strategik rejalashtirish nima, va u firma maqsadlari bilan qanday bog‘liq?

Taktik rejalashtirish. Taktik rejalashtirish nima, va u firmaning strategik rejalashtirishi bilan qanday bog‘liq? Operatsion rejalashtirish nima, va u firmaning taktik rejalashtirishi bilan qanday bog‘liq?

Tashkillashtirish. Tashkillashtirishfunksiyasini tasvirlab bering va u firma maqsadlariga erishishda qanday ko‘llanilishi mumkinligini tushuntirib bering.

Yetakchilik uslubi. Menedjerlar tomonidan qo‘llaniladigan uslublarni tushuntirib bering. Nima uchun ishchilarning qobiliyatlari va munosabati yetakchilik uslublariga ta’sir o‘tkazishi mumkinligini tushuntirib bering.

Menedjer qobiliyatlari. Menedjerlar uchun muhim bo‘lgan qobiliyatlarni sanab o‘ting.

Vaqt menedjmenti. Uzoq muddatli loihani amalga oshirish uchun qanday qilib vaqt menedjmentini qo‘llash mumkinligini tushuntirib bering.

Boshqaruv funksiyalari. Nima uchun boshqaruv funksiyalari zavod qurilishi ka’bi uzoq muddatli loihalarini monitoringida muhim ahamiyat kasb etadi?

Muloqotga oid savollar

1. Menedjment. Katta korporatsiyalarda, yuqori darajali menedjerlar ishlab chiqarilayotgan mahsulot turi, zavodning joylashishi, ishchilar soni, mahsulot ishlab chiqarishning hajmi va ko‘lami ka’bi muhim qarorlar qabul qilishadi. Ushbu qarorlarning qay biri yuqori darajali menedjerlar uchun eng qiyinlaridan biri hisoblanadi?

2. Menedjment vazifalari. Agar siz chakana savdo bilan shug‘ullanadigan firma menedjeri bo‘lganingizda, siz qabul qilgan qanday qaror eng muhim hisoblanadi va firmani rivojlantira oladi? Nima uchun?

3. Menedjment qobiliyatlari. Agar siz chakana savdo bilan shug‘ullanadigan firma menedjeri bo‘lganingizda,siz uchun qanday menedjment qobiliyatlari muhim hisoblanardi? Nima uchun?

KIChIK BIZNESMenedjment qobiliyatlarini qo‘llash

Tom Lanser, motosikllar ishlab chiqaruvchi va sotuvchi Sikls kompaniyasining egasi. Tom o‘z kompaniyasi menedjerlariga katta talablar qo‘yadi.Menedjerlar ishchilarning vakillari bilan har kuni ishlashadi. Qolgan menedjerlar esa motosikllarni sotish bilan shug‘ullanishadi.

Ular dilerlariga aynan qanday motosikl kerakligini aniqlab borishadi, va avvalgi buyurtmalar bo‘yicha taklif va arizalarga javob berishadi. O‘rta darajali menedjerlar yuqori darajali menedjerlar bilan ishlab chiqarishda muammo kelib chiqganda maslahatlashib turishadi. Yuqori darajali menedjerlar motosikllarning dizaynini aniqlashadi, moliyaviy operatsiyalar va mahsulot reklamasi bilan shug‘ullanishadi.Ular o‘rta darajali menedjerlar tomonidan berilgan ma’lumotni ko‘rib chiqib muhim qarorlar qabul qilishadi.

Menedjerlarning qarorlariga sharxning o‘rni. Nima uchun yuqori darajali menedjerlar o‘rta darajali menedjerlarning fikrlarini hisobga olishlari kerak?

Muomalaning o‘rni. Agar Sikls kompaniyasi mijozlar uchun o‘z motosikllari uchun yaxshiroq dizayn yaratishga qaror qilsa, nima uchun menedjarlar yaxshi muomalali bo‘lishlari shart?

Analitik qobiliyatlarning o‘rni. Sikls kompaniyasining yuqori darajali menedjerlari ularning mijozlari 30 yoshdan kichik bo‘lgan shaxslar ekanligini bilishadi. Ular 30 yoshdan yuqori bo‘lgan shaxslarni motosikllarni sotib olishlari uchun qanday qilib ularning dizaynini o‘zgartirish to‘g‘risida muzokaralar olib borish bormoqda. Bunda analitik qobiliyatlar muhimmi?

Vaqt menedjmenti. Sikls kompaniyasining menedjerlari o‘z injenerlariga yaqin kunlarda yangi ma’lumotlar berib, ulardan kelgusi yilda motosikllar dizaynini o‘zgartirishni so‘rashadi. Menedjerlar ulardan uch oy davomida bir soatdan bu vazifaga vaqt ajratishning o‘rniga, ikki xafta davomida shu vazifaga barcha e’tiborini qaratishni so‘rashadi. Bunday kuchlarning konsentratsiyasining foydali tomonlari nimada?

$Описание: C:\Users\Администратор\Desktop\яффф.jpg$

7-amaliymashg‘ulot: AKT SOHASIDA TADBIRKORLIK VA KICHIK BIZNES FAOLIYATINI BOSHQARISH.

Asosiy tushunchalar bo’yicha test

Quyidagi test sizga asosiy tushunchalar bo’yicha bilimingizni sinash imkoniyatini beradi.Javoblar ushbu test oxirida keltirilgan .To’gri yoki Notog’ri.

1.Yakka tartibdagi tadbirkorlikni tashkil etishning yuridik talablari juda qiyin.

Noto’g’ri

2.Yakka tartibdagi tadbirkorlikni afzallik taraflaridan biri qo’shimcha mablag’lardan foydalanish imkoniyati borligi . To’gri

3.Cheklangan hamkorlar bu hamkorlikdagi investorlardir va biznesning boshqaruvida ishtirok etishadi. No’to’g’ri

4.Cheklangan ma’suliyat xususiyati yakka tartibdagi tadbirkorlikning afzalligidir.No’to’g’ri

5.Agarda korxona o’zining bazi so’ngi daromadlarini taqsimlanishi kapital

Daromad deb ataladi.To’g’ri.

6.Agarda boshqaruv kengashi direktorlari asosiy xodimlari faoliyatidan mamnun bo’lmasa u holda bunday xodimlarni o’zgartirish huquqiga egadir.To’g’ri.

7.Jamoat tashkilotlari investitsiya qilinayotgan mablag’lar to’g’risidagi ma’luotlarni pul tikayotgan jamoatga taqdim etilishlari shart.

8.Jamoat tashkilotlari investitsiya qilinayotgan mablag’lar to’g’risidagi ma’lumotlarni pul tikayotgan jamoatga taqdim etilishlari shart

9.Biznesni ochish uchun ustavni ro’yhatdan o’tkazish hamda biznes yo’lga quyilgan manzilni hukumat tomonidan ro’yhatdan o’tkaziladi.To’g’ri.

10.Agar katta soliq imtiyozlari o’zgarmagan bo’lsafirmaning mulkchilik shakli o’zgarmagani ma’qul.Tog’ri

11.Taqsimlash ,bog’liq biznes amaliyoti , va ishlab chiqarish amaliyotlari bularning hammasi ovoz berish uchun huquqi turlaridir.No’to’g’ri

Ko’p tanlovli savollar

12.Tadbirkorlar biznes tashkil qilayotganda ular avvalo quyidagilardan birini hal qilib olishlari zarur:

a)Huquqdan mahrum qilmoq

b)Global kengayish

c)Qo’shma korxona

d)Mulkchilik shakli

13.Quyidagilardan qaysi biri mulkchilik shakliga kirmaydi:

a)Yakka tartibdagi tadbirkorlik

b)O’rtoqlik tashkiloti

c)Qog’ozbozlik tashkiloti

d)Korparatsiya uslubidagi tashkilot

14.Djoe o’z firmasini tashkil qilmoqchi .U iloji boricha tez va arzon ravishda biznesni tashkil qilmoqchi .

U daromad qilishiga ishonadi va foydani barchasini o’ziga olib qolmoqchi.Djoe qay tarzda mulkdorchilik ko’rinishida biznesni tanlay oladi.

a)Cheklangan hamkorlik

b)Ma’suliyati cheklangan jamiyat

c)Kichik tashkilot

d)frashiza

e)yakka tartibdagi tadbirkorlik

15.Bir mulkdor tomonidan egalik qilinayotgan biznes bu:

a)cheklangan hamkorlik

b)Yakka tartibdagi hamkorlik

c)cheklangan o’rtog’lik

d)korparatsiya

e)kichik tashkilotdagi ustav

16.Yakka tartibdagi tadbirkorlikning kamchiliklari bu :

a)Nazoratning kamligi

b)Cheklanmagan ma’suliyat

c)Tashkil qilinishi qimmatroq

d)Solig’I baland

e)Ishchilar bilan daromadni bo’lishish

17.Hamkorlar cheklanmagan ma’suliyatga ega qachonki

a)Umumiy hamkorlik

b)korparatsiya

18.Cheklangan o’rtoqlikda :

a)Barcha hamkorlar ma’suliyati cheklangan

b)O’rtoqlik faqat cheklangan muddatgacha qo’yilgan maqsad bajarib bo’lguncha ishlaydi

c)Cheklangan hamkorlar boshqaruvda ishtirok etmaydi

d)Hamkorlar cheklangan hududda faoliyat olib borishga rozi bo’ladilar

e)100 tadan oshiq bo’lmagan hamkorlar pul tikishi mumkin

19.Ikki va undan ortiq shaxslar umumiy mulkdor bo’lmoqchi busalar unda bu mulkdorchilik shakli :

a)Hamkorlik

b)Mulkdorlik

c)Qo’shma korxona

d)Kichik tashkilot

e)Byurokratiya

20. 100 mulkdori bo’lgan tashkilot va kriteriyaga mos kelib nima deb ataldi.

a)Korparativ tashkilot

b)Mulkdorchilik

c)Qo’shma korxona

d)Kichik korxona

e)Byurokratiya

21. Hamkorlarning shahsiy aktivlarini boshqa hamkorlar befarqligidan asrovchi ham korlikbu:

a) mchj.

b) kooperativ.

c) shaxsiykooperativ.

d) chegaralanganmaster-hamkorlik

e) himoyalanganhamkorlik.

22. Firmaning nomi, uning aksiyalari va u olib boradigan muhim operatsiyalar haqida ma’lumot uning nimasida saqlanadi?

a) missiyasi.

b) siyosati.

c) ustavi.

d) rejasi.

e) korhonada.

23. Korhonadirektorlarkengashia’zolarkimtomonidantanlanadi?

a) prezidentivakattaxodimi

b) kreditorlar.

c) asosiyhamkorlar.

d) aksionerlar.

e) unitashkiletgana’zolari.

24. Korporatsiyaaksiyalariinvestorlartomonidanxechqandayto‘siqlarsizsotilsavasotibolinsa, bu:

a) ochiqaksiadorlikkompaniyasi.

b) yopiqaksiadorlikkompaniyasi.

c) institutlashtirilgan.

d) monopollashtirilgan.

e) franshizing.

25. Korhonaningnimasinisotibolibuningegasigaaylanishmumkin?

a) aksiyapaketlari.

b) korporativobligatsiyalar.

c) zahiradagimablag‘lar.

d) inventar

e) qarzdorlartomonidanqaytariladigankelajakdagimablag‘.

26. Korporatsiyaaksionerlariaksiyapaketlarinio‘zlarisotibolgannarxdayuqoriroqnarhgasotiishi, bu:

a) dividend.

b) premiya (rag‘batlantirish).

c) qimmatliqog‘ozlarsotuvidantushganfoyda.

d) chegirma.

e) fondopsioni.

27. Korhonaegalaritomonidankorhonagakiritganinvestitsiyalariningumumiymiqdori, bu:

a) korporativbirlashuv.

b) dividendmiqdorianiqo‘rnatilmaganaksiya.

c) aylanma (amaldagi) kapital.

d) aksionpremiya.

e) shaxsiy (saqlanibturilgan) aksiyalar.

28. kelajakda egalariga qaytishi noaniq bo‘lgandar omadlarning noaniqlik (shubhalar) darajasi, jarayoni, bu:

a) ishonchlilik.

b)foyda.

c) risk.

d) dividendmiqdorianiqo‘rnatilmaganaksiya.

e) dividendlar.

29. Quyidagilarningqaybirifranshizagategishlijarayonemas?

a) biznesagentliklar

b) zanjirlibiznes.

c) manufakturanitashkiletish

d) distributsiya

30. Foydanibo‘lishishvabiznesniboshqarishningsustlashishiquyidagilarningqaybirigategishli?

a) yakkaegalikqilish.

b) shtatningkamaytirilishi

c) bo‘linish

d) franshizing.

$Описание: C:\Users\Администратор\Desktop\ииии.jpg$

Bo‘shjoylarnito‘g‘rijavoblarbilanto‘ldiring. Javoblaringiznitekshirishuchun, ushbutestningso‘ngidagikalitnitekshiring.

1. firmaaksionerlariinvestitsiyalariningumumiymiqdoribufirmaning ____________.

2. ushbu ______________ firmasida, investorlarningkichikguruhlariegalikqilishadi.

3. _______________ buikkiyokiundanko‘proqshaxslaregalikqiladiganbiznesdir.

4. ______________, buboshqakompaniyaningsavdobelgisiniqo‘llaydiganvanarho‘rnatishdauningqoidalarigarioyaqiladiganfirmadir.

5. ___________ qismanegalikqilishhuquqigaegabo‘lganhamkorlik.

6. __________, hamkorlarningshahsiyaktivlariniboshqahamkorlarbefarqligidanasrovchihamkorlik.

7. ____________ biznesinkorporatsiyasiuchunqo‘llaniladiganxujjatninghukumatqaroribilantopshirilishi.

8. firmaning ____________ dividendmiqdorianiqo‘rnatilmaganaksiyalarigasoliqsolingandanso‘ngyillikdaromadsifatidahisoblanadi.

9. _____________ menedjerlarningkompaniyaaksionerlarimanfaatlariniko‘zlamaganholdaqarorqabulqilishinatijasidir.

10. Korporatsiyaaksionerlariaksiyapaketlarinio‘zlarisotibolgannarxdayuqoriroqnarhgasotishi, bu _____________.

11. “_______________” tushunchasishunibildiradikijavobgarbo‘lganshaxsningqarzlarimiqdorichegaralanmaydi.

12. ___________, ishlabchiqaruvchitomonidanishlabchiqarilganmahsulotnisotishgaruxsatetilgandiler.

13. Yakkaegalikgaasoslanganbiznesbu_________________.

14. ________________ bufirmaningkelajakdagidaromadlariganisbatanshubhanibildiradi.

15. _______________ bushundaykelishuvki, ungako‘rabirkorhonaboshqasigauningsavdobelgisi, nomivamualliflikhuquqlariniqo‘llashgaruhsatberishidir.

16. ___________, bushundaykorhonaki, uboshqakorhonatomonidanishlabchiqilganformulaniishlatishhuquqidir.

Nazorat savollari.

1. Mulk shakllari. Shaxsiy va qo`shma korxona, korporatsiyalarni solishtiring.

2. Xususiy tadbirkorning ustunligi. Nima sababdan xususiy tadbirkorlik biznesning ko`zga ko`ringan turi hisoblanadi?

3. Mas`uliyati cheklangan hamkorlikning ustunligi. Nima sababdan mulkdorlar umumiy hamkorlikdan ko`ra cheklangan hamkorlikni ma`qul ko`rishadi?

4. YOAJ ning ustunligi. Yopiq aksiyadorlik jamiyati (YOAJ) nima va u nima uchun mashhur?

5. Aksionerga qaytish. Aksionerlar qanday qilib o`z investitsiyalarini topshirib pul ishlaydi?

6. Xususiy Versus davlat firmalari. Xususiy va ochiq aksionerlik korporatsiyalarini farqlash.

7. Franshizingning ustunligi. Franshizlarni yozing va nima uchun tadbirkor franchayzing yordamida biznesda mulk huquqini qo`lga kiritish mumkin deb hisoblaydi?

8. Franshiz turlari. Franshizning umumiy turlarini belgilang va har bir turini tariflab bering.

9. Proprietorship hamkorligiga qarshi. Siz daromadli yer-mulk egasisiz. Siz o`z biznesingizni kengaytirmoqchisiz, biroq buning uchun Sizda yetarli mablag` mavjud emas. Agar biznesingizga sherik bo`lsa, biznesingizni moliyaviy tomondan qo`llab-quvvatlovchi juda yaxshi do`stingiz bor. U biznesni yaxshi tushunmaydi va sizni biznesingizga deyarli naf keltirmaydi. Agar siz undan ko`proq moliyaviy yordam olmoqchi bo`lib, sherik qilsangiz?

10. Franshiza yechim. Sizda shahringizdagi mashhur tarmoqlarga qarashli bo`lgan uncha katta bo`lmagan restoranni sotib olish imkoni mavjud. Siz boshlang`ich biznes sifatida restoranni tanladingiz. U restoranni ochishdan ko`ra ko`proq nazorat talab etadi. Siz qaysi birini kamroq tavakkalchilikka asoslangan deb o`ylaysiz?

11. Korporatsiyaning mulk huquqi. Sizga ma`lumki, kompaniya umumiy yo`l bilan 10 mln. aksiyalarini sotmoqchi. Siz shu aksiyalardan 300 tasini sotib olish masalasini ko`rmoqdasiz. Kompaniyaning fikricha, siz aksioner sifatida uning biznes-yechimlariga ta`sir o`tkazishingiz mumkin. Siz qanday fikrdasiz?

$Описание: C:\Users\Администратор\Desktop\яяя.jpg$

O’zini o’zi boshqarish.

Biznesda muvaffaqiyat qozinish uchun qobilyatingiz bormi?

AQSH ning mehnat boshqarmasiga ko’r, ish joyidahozirda va kelajakda muvaffaqiyatga erishish uchun, biznes muhitida beshta vazifaviy qobilyatga asos uchun uchta qobilyat kerak bo’ladi.

1.Siz kelajakda o’rganish uchun kerak bo’ladigan asosiy o’qish uchun kerak bo’ladigan asosiy o’qish,gapirish,eshitishva matematik qobilyatga ega ekanligingizga ishonasizmi?

2.Siz samarali qaror qabu qilish va masalayechish kabi intelektual qobilyatlarga ega ekanligingizga ishonasizmi?

3.Sz boshqalar bilan muloqaot qilish va kirishib ketish qobilyatga ega ekanligingizga ishonasizmi?

Agar har bir savolga ha deb javob bergan bo’lsangiz sizda biznes muhitidagi 5 ta vazifaviy qobilyatda kuchli bo’lish uchun kerak bo’ladigan asosiy qobilyatlr bor.Har bir qobilyat oldidagi bo’sh joyga o’zingizni reytingizni ko’rsatuvchi 1 dan 5 gacha raqamlarni qo’ying

1.Resurs boshqaruv qobilyati, masalan nson resurs boshqaruv, vaqt boshqaruvi, va molyaviy resurs boshqaruv

2.Axborot boshqaruv qobilyatlari, masalan axbototni tanish va izohlash.

3.Shaxsiy aloqa qobilyatlari, masalan guruh bilan ishlash, kelishuvchanlik , xaridorlar bilan ishlash.

4.Sistematik fel-atvori va bajarish qobilyatlari,masalan munosabatlarining natijasni taxmin qilish sabab va natija aloqalari.

5.Texnologiya foydalanish qobilyatlari, masalan texnologiyalarni ishlatish saqalab qolish, va chiqarib tashlash.

Agar siz o’zingizni shu qobilyatlarni qaysidir birida 4 yoki 5 bilan baholagan bo’lsangiz, siz o’zingizning o’qituvchingiz yoki unversitetdagi kasb va tashkillashtirish markazi bilan o’zingizni shu qobilyatlaringni kuchaytiradigan aloxida imkonyatlar haqida gaplashishingiz mumkin.

1.Firma ishonch bilan xulosa qilish mumkinki,ular kelasi yili yaxshi natija ko’rsatish mumkin agarda AQSH da qulay iqtsodiy sharoit bo’lsa.

2.Umumiy foyda sotilgan qismi va va shu qisimga sarflangan xayotga bog’liq.

3. Yuqori raqobatga duch kelgan firma past sifatli maxsulotni yuqori narxda sotish orqali katta foyda oish mumkin.

4.Maxsus qobilyatlar kerak bo’ladigan sanoatda ishchi kuchiqimmat.

5.Barcha sanoat bazi-bir davlat qoidalariga bo’y sinadi.

6.Bozor ulushi yakka firmaning sotuvchini butun bozor sotuviga nisbatiga ishora qiladi.

7.Sanoatdagi barcha firmalar o’zlarini bozordagi ulushlarini bir vaqtda oshiradilar.

8.Biznes egalarini firma bilan xavfi cheklangan, chunki ular o’zlarini dastlabki investitsiyalarini qaytarilishini kafolatlaganlar.

9.Xilma-xillik firmaning ma’lum bir bozordagi yomon xolatiga tushishni kamaytirish mumkin.

10.Yaxshilangan maxsulot sifati firma uchun raqobatda ustunlik yaratishi mumkin.

11.Biznes loyixa,kuch qudratli investorlar va kreditorlarni taqdim etilgan loyixa to’g’risda axborot bilan ta’minlash kerak.

12.Bozor rejasi qabul qilinishi shart bo’lgan ishlab chiqarish jarayoni shuningdek joylashtirish,dizaynva qulayliklarning tartibi to’g’risidagi qarorlarga e’tiborini qaratadi.

$Описание: C:\Users\Администратор\Desktop\ннн.jpg$

Keys –kichik biznesi.

Deyv Knigi va Kevin Uorden golf uchun video qo`llanma yaratish borasida hamkorlik qilishga qaror qilishdi. Deyv kapital sifatida 30 000 $ mablag`ga ega. U yakka holda biznes olib bormoqchi, biroq qo`shimcha mablag`ga ehtiyoj sezadi. Kevin bu biznesni 30 000 $ mablag` bilan ta`minlashga rozi. Deyv video ishlab chiqaradi va veb-sayt orqali mijozlarga sotadi. Deyv bunda biznesni boshqaradi, o`z navbatida Kevin biznesni moliyaviy qo`llab turadi. Biznesdan yiliga sof foyda sifatida 10 000 $ miqdorida daromad olish ko`zlangan. Agar Deyv o`z biznesini uzoq vaqt mobaynida kengaytira olsa, boshqa investorlarga ham mablag` qo`yish imkonini beradi, ammo u biznes bilan mustaqil shug`ullanadi.

1. Tadbirkorlik. Bu biznes uchun qanday mulk shaklini ma`qul deb o`ylaysiz?

2. Javobgarlik. Deyvning javobgarligi Kevinnikidan farqlanadimi?

3. Investitsiyalarning rentabelligi. Agar birinchi yildagi foyda bilan birga shaxsiy mablag`lar hisobiga summa 60 000 $ emas, balki 40 000 $ bo`lsa unda kutilayotgan foyda miqdori qanday bo`ladi?

4. Biznes-tavakkal. Bu biznesdagi tavakkalchilikni yozing.

$Описание: C:\Users\Администратор\Desktop\яффф.jpg$

8-amaliy mashg‘ulot:: ALOQA KORXONALARIDA BOSHQARUV VA YETAKCHILI FAOLIYATI.

11. Firmaningmijozlariganisbatanjavobgarligialohidamijozlarguruhitomonidanrag‘batlantirilishimumkin./to‘g‘ri

12. Hukumatmijozlarniba’zitovarlarningsifatininazoratqilishbilanhimoyaqiladi. e. /to‘g‘ri

13. Regulyatsiyanito‘xtatishmijozlarnarxlarnitushirishgaolibkelishimumkin. /to‘g‘ri

14. Klaytonaktiraqobatninazoratqiladi. /noto‘g‘ri

15. ChetdavlatlaridagiAQShfirmalarimahalliyqonunchilikgabo‘ysunmaydi. /noto‘g‘ri

16. Ohirgiyillarda, aksionerlarfirmamenedjmentishlarigata’siro‘tkazishgaharakatqilishmoqda. /to‘g‘ri

17. Firmaningjamoatjavobgarliginioshirishgaqaratilganharakatlariuningmijozlarigaqulaynarhlardatovaryetkazibberishgahalaqitqilishimumkin. /to‘g‘ri

18. So‘nggiyillarda, atrofmuhitniifloslantirilishgaqarshiqaratilganqonunlarsonikamayibketdi. /noto‘g‘ri

19. Ishchilarfirmalarniasosanmahsulotkamchiliklariyokiyolg‘onreklamasiuchunsudgamurojaatqilishadi. /noto‘g‘ri

20. marketingmenedjerlariasosankreditorvainvestorlarnibatafsilmoliyaviyma’lumotbilanta’minlashgajavobgardirlar. /noto‘g‘ri

Tanlovningxilma-xilligi

1. Korxona qabul qilayotgan qarorlar jamiyatga ham o‘z tag‘sirini o’tkazishi mumkin:

f) Odobqoidalari.

g) Jamoatjavobgarligi.

h) Himoyalashsiyosati

i) Qaytaishlashdasturi.

j) Iste’molchilarhuquqlari.

2. Firmaning ___ uningaksiyalarinarhibilanbelgilanadi, ammoularnoqonuniyyo‘llarbilanboshqaraqobatdoshfirmalarta’sirigauchrashimumkin:

a) qiymati

b) daromad

c) obligatsiyalarreytingi

d) tavakkal (risk)

e) dividenlarianiqo‘rnatilmaganaksiyalardandaromadlar

3. Ko‘pgina AQSh firmalari o‘z ishchilariga odob qodilarini ushbu kitob orqali yetkazadi:

a. Xartomonlilikkodeksi.

b. Karteltuzilmalari.

c. Kutilmagannatijatuzilmalari.

d. Texnikxavfsizlikqodidalari

e. Majburiyatlarvaetika

4. Firmalarmijozlarininghuquqlarininimaorqalihimoyaqilishimumkin?

a. Texnikxavfsizlikqodidalari

b. Zaharlimoddalarnito‘g‘riqo‘llash.

c. Ishchilargaoiddasturlar.

d. O‘zmaxsulotlarigasharxlarqoldirish.

e. Moliyaviybirlik.

5. ___ mijozlarningtalabibo‘lib, umaxsulotularningextiyojlariniko‘zlaydi.

a. konservatizm

b. mijozlarhuquqinihimoyaqilish

c. jamoatjavobgarligi

d. biznesetikasi

e. qaytaishlash

6. Quyidagilardanqaybiri, ko‘proqfirmalarkirishiuchunderegulyatsiga (boshqaruvnikamaytirish) uchramagan?

a. avtosanoat.

b. Temiryo‘llar.

c. Havoyo‘llari.

d. Dengizhizmati (flot).

e. telekommunikatsiya.

7. Aksionerlarningfirmamenedjerlariishlarigata’siro‘tkazishinimadebataladi?

a. ishonchnoma

b. reinjeniring

c. o‘zo‘ziniboshqarish

d. sifataylanasi

e. aksionerlaraktivizmi

8. Aksionerlaraktivizmiengko‘pqo‘llanadi:

a. mijozlar

b. boshliqlar

c. institutsioninvestorlar

d. menedjerlar

e. hukumat

9. Agarfirmamajburiyatlariuning____ gao‘tsa, bundaubankrotbo‘lganhisoblanadi.

a. ishchilari

b. atrofmuhit

c. hukumat

d. uningkreditorlari

e. egalari

Bo‘shjoylarnito‘g‘rijavoblarbilanto‘ldiring. Javoblaringiznitekshirishuchunushbutestningoxiridaberilganjavoblarbilantaqqoslang.

1. Aksioneraktivizmi – buaksionerlarningfirmaniboshqarishsiyosatigafaolaralashishidir.

2. Jinsiytahdidjinsiyaloqagaoidnohushsharxlarvaxarakatlardir.

3. Institutsionalinvestorlarkattamiqdordaaksiyalarsotiboluvchimoliyaviyinstitutdir.

4. Firmamonopoliyahisoblanadi, agaruma’lumtovarvahizmatlarniyakkaholdayetkazibbersa.

5. biznesmajburiyatlarikodeksitovarsifati, shuningdekishchilarvamijozlarbilanmunosabatlarnitartibgasoladi.

6. _pozitivdiskriminatsiyaayollarvaquyitabaqalargako‘proqimkoniyatlaryaratishgaqaratilgandastur.

7. _Jamoatjavobgarligi – bufirmaningqarorlarijamoatchilikgaqandayta’sirqilishidir.

8. Iste’molchilikmanfaatlarinirag‘batlantirishiste’molchilarningextiyojlarinifirmalartomonidanqondirilishidir.

Javoblar:

1. Aksioneraktivizmi

2. Jinsiytahdid

3. Institutsionalinvestorlar

4. Monopoliya

5. biznesmajburiyatlari

6. pozitivdiskriminatsiya

7. Jamoatjavobgarligi

8. Iste’molchilikmanfaatlarinirag‘batlantirish

1. Manfaatdortomonlaroldidagijavobgarlik. QandayqilibFirmaningmanfaatdortomonlaroldidagijavobgarligiuningsifatigata’sirqilishinitushuntiribberadi.

2. Mijozvaishchilaroldidagijavobgarlik.. Biznesningishchilaroldidagijavobgarliginitushuntiradi.

3. Ishchilarnirag‘batlantirish. Firmamenedjerlariningishchilarmehnatinifirmasifatibilanbog‘liqholdao‘rganishidir. Bustrategiyaningsalbiytomonlarinitushuntiribbering.

4. Mijozlarningo‘rnigaishchilarniqoniqtirish. Firmaqiyinchiliklargauchragantaqdirdauningmenedjerlariishchilarvafirmaegalariningmanfaatlariniqondirishgaharakatqilishadi.

5. Firmaegalarioldidagijavobgarlik.Biznesuningegalaroldidagimajburiyatlarinitushuntiribbering.

6. Kreditorlaroldidagijavobgarlik.Biznesuningkreditorlarioldidagimajburiyatlarinitushuntiribbering.

7. Atrofmuhitganisbatanjavobgarlik.Biznesningatrofmuhitganisbatanmajburiyatlarinitushuntiribbering.

8. Hukumatqonunlari. Qandayqilibhukumatfirmalarningjamoatoldidagijavobgarliginioshirishgaharakatqilishinitushuntiribbering.

9. Jamoatchilikganisbatanjavobgarlik.Firmaningjamoatchilikganisbatanjavobgarliginitushuntiribbering.

10. Sudjarayonlariningta’siri.Nimauchunfirmalargaqarshisudjarayonlariularnijamoatoldidagimajyuuriyatlarinioshirishikerak.

tushunchalartesti

Bo‘shjoylarnito‘g‘rijavoblarbilanto‘ldiring. Javoblaringiznitekshirishuchun, ushbutestningohiridaberilganjavoblarbilantaqqoslang.

1. _________ buaksionerlarningfirmaniboshqarishsiyosatigafaolaralashishidir.

2. _________ jinsiyaloqagaoidnohushsharxlarvaxarakatlardir.

3. _________ kattamiqdordaaksiyalarsotiboluvchimoliyaviyinstitutdir.

4. Firma____________hisoblanadi, agaruma’lumtovarvahizmatlarniyakkaholdayetkazibbersa..

5. _________ kodeksitovarsifati, shuningdekishchilarvamijozlarbilanmunosabatlarnitartibgasoladi.

6. _________ ayollarvaquyitabaqalargako‘proqimkoniyatlaryaratishgaqaratilgandastur.

7. _________ bufirmaningqarorlarijamoatchilikgaqandayta’sirqilishidir.

8. _________ iste’molchilarningextiyojlarinifirmalartomonidanqondirilishidir.

Javoblar:

1. Aksioneraktivizmi

2. Jinsiytahdid

3. Institutsionalinvestorlar

4. Monopoliya

5. biznesmajburiyatlari

6. pozitivdiskriminatsiya

7. Jamoatjavobgarligi

8. Iste’molchilikmanfaatlarinirag‘batlantirish

Asosiytakrorlashsavollari

1 Manfaatdortomonlaroldidagijavobgarlik. QandayqilibFirmaningmanfaatdortomonlaroldidagijavobgarligiuningsifatigata’sirqilishinitushuntiribberadi.

2 Mijozvaishchilaroldidagijavobgarlik.. Biznesningishchilaroldidagijavobgarliginitushuntiradi.

3 Ishchilarnirag‘batlantirish. Firmamenedjerlariningishchilarmehnatinifirmasifatibilanbog‘liqholdao‘rganishidir. Bustrategiyaningsalbiytomonlarinitushuntiribbering.

4 Mijozlarningo‘rnigaishchilarniqoniqtirish. Firmaqiyinchiliklargauchragantaqdirdauningmenedjerlariishchilarvafirmaegalariningmanfaatlariniqondirishgaharakatqilishadi.

5 Firmaegalarioldidagijavobgarlik.Biznesuningegalaroldidagimajburiyatlarinitushuntiribbering.

6 Kreditorlaroldidagijavobgarlik.Biznesuningkreditorlarioldidagimajburiyatlarinitushuntiribbering.

7 Atrofmuhitganisbatanjavobgarlik.Biznesningatrofmuhitganisbatanmajburiyatlarinitushuntiribbering.

8 Hukumatqonunlari. Qandayqilibhukumatfirmalarningjamoatoldidagijavobgarliginioshirishgaharakatqilishinitushuntiribbering.

9 Jamoatchilikganisbatanjavobgarlik.Firmaningjamoatchilikganisbatanjavobgarliginitushuntiribbering.

10 Sudjarayonlariningta’siri.Nimauchunfirmalargaqarshisudjarayonlariularnijamoatoldidagimajyuuriyatlarinioshirishikerak.

Kichikbiznesmisoli

Biznesningmajburiyatlari

“Cool Jewel Company” kompaniyasiarzonmaterialvatoshlardanyasalganqimmatbahobuyumlarbilansavdoqiladi. Ularsavdoqilayotgantovarlarningbahosigakomissiyaolinadi.Biznesuningjamoatoldidagijavobgarliginiquyidagichabajaradi. Ufirmasotuvchilargamijozlarnifirmamaxsulotlariasloltindanyasalgmaanliginiogohlantirishlarinita’kidlaydi. Shuningdek, uo‘zishchilarigaodilmunosabatdabo‘ladi. Uqimmatbahobuyumlarniyasovchiishchilargatexnikaxavfsizligibo‘yichamashg‘ulotlaro‘tkazadi. Bundantashqari, ufirmadaxechqandayjinsiytahdidgayo‘lqo‘ymaydi. Unikreditorlarimoliyalashtiribturadi. Firmauningobro‘inioshirishuchunba’zijamoatishlarinitashkiletishnirejalashtirmoqda. Ujamoatningba’ziqismiganaqdpulmukofotlarinibermoqchi. Firmaulargao‘znomiyozilanqimmatbahobuyumlarnitaqdimetmoqchi.

1. Mijozlaroldidagimajburiyatlar. Haqqoniysotuvqandayqilibsotuvlarningo‘sishigaolibkelishimumkin?

2. ishchilaroldidagijavobgarlik.Nimauchunkompaniyaningishchilarsiyosatiuningharajtlarinikamaytirishimumkin?

3. Kreditorlaroldidagijavobgarlik.Kompaniyaavvalkreditorlardanqarzolgan. Nimauchunkompaniyaegasio‘ziniimtiyozlarbilanrag‘batlantirishdanavvalkompaniyaningmajburiyatlarinibajarishikerak?

4. Jamoatjavobgarligi.Agarkompaniyauningobro‘inioshirmoqchibo‘lsa, uba’zijamoatishlarinitashkiletishikerakmi, yokiulargao‘znomiyozilanqimmatbahobuyumlarnitaqdimetishito‘g‘riroqmi?

Self-test oxiridagi javoblar bilan ta’minlangan.

1. Biznes xizmatchisi boshlig’ining lavozimi hisoblanadi:

a) Nazoratchi lavozimi

b) Eng yuqori menejment lavozimi

c) Birinchi qator lavozimi

d) Eng pastki qator lavozimi

e) O’rta menejment lavozimi

2. O’rta va yuqori darajali menejerlar qisqa muddatli va cheklangan rejalarga jalb qilinadi bu firmaning strategik rejalari bilan barqaror bo’ladi. Bunday qisqa muddatli, cheklangan rejalar hisoblanadi:

A) Taktik rejalar

B) Topshiriq hisobotlari

C) Rahbarlik rejalari

D) Yo’naltiruvchi rejalar

E) Tasodifiy rejalar

3. Quyidagilarning hammasi erishishga yordam beradigan menejment funksiyalarining tipik maqsadlari, qaysidan tashqari:

a) Mahsulot yuqori samaradorligi

b) Mahsulotning yuqori sifati

c) Chegaralangan raqobat

d) Mijoz qoniqishi

e) Xizmatchi qoniqishi

4. Biznes firmalar rivojlanadi va samarasiz, xavfli, qonunga xilof usullarda rahbarlik qilish topshirig’idan xizmatchilarni oldini olishga majbur bo’ladi___________:

a) Orqaga qaytish

b) Ayirboshlash

c) Siyosiylik

d) Vaqt menejmenti

e) Dastlabgi vazifalar

5. Firmalar bilan barqarorlik usulida boshqarish bo’lishi kerak bo’lgan menejmentning asosiy funksiyasi:

a) Raqobat

b) Strategik reja

c) Xaridorlar

d) Sanoat talabi

e) Mehnat ittifoqi

6. Yakka hokimlik usulining keskin qarama-qarshisi rahbarlik usuli bu:

a) Erkin-jilovlangan

b) Obro’ga ega bo’lgan

c) Noto’g’ri talqin qilingan

d) Xo’jayinga-markazlashgan

e) Qo’mondonlik qiluvchi

7. Ta’sis etilgan standartga taqqoslanganda xizmatchi ijrosini baxolash menejment funksiyasi bu:

a) Rejalashtirish

b) Nazorat qilish

c) tashkil qilish

d) Boshqarish

e) Vaqt menejmenti

8. Mavjud ma’lumotlardan foydalaning, firma resurslari qanday joylashishini aniqlash uchun menejerlar__________ga muhtoj bo’lishadi:

a) Kichik ko’nikma

b) Kishilararo ko’nikmalar

c) Tehnik ko’nikma

d) Qaror qilish ko’nikmasi

e) Yakka hukmronlik ko’nikmasi

9. Amal qilinadigan ko’rsatmalarning hammasi vaqt menejmentida amal qilishi kerak, qaysidan tashqari:

a) Shaxsiy afzallikni tuzatilishi

b) Javobgarlikni markazlashtirish

c) Katta vazifalar uchun uzoq vaqt intervallarini jadvallashtirish

d) To’sqinliklarni minimallashtirish

e) Ba’zi vazifalarni xizmatchilarga yuklash

10. Menejer katta vazifalarni tugatishga bir kundan ko’proq vaqt olganda duch keladi:

a) Boshqa xizmatchilarning yordamiga ehtiyojga

b) Uni konsentratsiyasini yangilash uchun tez-tez tanaffus olishga

c) Proyekt uchun yagona qobiliyatni ushlab qolish

d) Qisqa muddatli maqsadlar tarmog’i

e) Proyektning eng yuqori afzalligini avtomatik belgilash

11 Menejerlarning qattiq ma’suliyatli bo’la olishi tashkil qilingan yutuqlari ;

a) noto’g’ri ma’lumotlar

b) rasmiy ehtimollik

c) strategik reja

d) buyruq zanjiri

e) rasmiy tashkilot

12 ___ firmadan ish vazifasini aniqlashtirishlar har bir xisobchi turlaridan xabar berishi shart ;

a) Buyruq zanjiri

b) Ish materiali

c) Hodimlarning sxemasi

d) Sxema oqimi

e) Norasmiy tarkib

13 U kompaniya direktorlar a’zolari rahbarlaridan tashqari rahbarlar kim;

a) Davlatlardan tashqarida yashab uyushma tashqil qilgan loyihalari

b) Firmaning rahbarlari emas

c) Firmaning aksiyadorlari emas

d) Uyushma direktorlari aksionerlik jamiyatlari rahbarlari hizmat qilish

e) Firmaning prezidenti tomonidan belgilangan

14 ___ har bir rahbardan ayol hodim a’zoga iqtibos keltirishni boshqaradi;

a) Hokimiyat

b) Boshqaruv munosabatlari

c) Xizmatchi chegarasi

d) Nazorat

e) Ishchi menejer ayollarni ko’paytirish

15 Bu bo’limda firmaning tarkibi va ko’rsatmalarini o’z ichiga olib kafillik qilish;

a) CEO

b) Ichki tekshiruv

c) Direktorlar rahbari

d) Loyiha menejeri

e) Ichki rahbar

16 Menejerlar orasida bir boshliqlar nechta ishlarni tarqatish nomlanishi;

a) markazlashtirish

b) no markaziylashtirish

c) ratsion qaror

d) hokimiyatdan voz kechish

e) hokimiyatga hukm qilish

17 Bu markazlashgan sistemadan mazkazlashmaganga o’tganda zararli tomoni yuz berishi mumkin;

a) Asosiy ishni boshliqlar orasida amalga oshirish

b) Odatda firmalarning xizmat boshqaruvi o’sishi

c) Paski qism jarayonini qurulishi

d) Harm employes bhh

e) Ishchi xodimlar yaratuvchi hukmlar qilishini oldini olish

18 Ish beruvchilar ishga qabul qilayotganlarida yordam yo’li;

a) Ikkinchi

b) Normal holat

c) Zaxira

d) Yo’nalishsiz

e) Ashyo

19 Firmalar ___ har xil firmaning dasturlaridan tashqari foydalanishga ruxsat beriladi;

a) Forma

b) Linya bo’limi

c) Jadval

d) Darsdan tashqari

e) Uyali

20 Firmalar odatda bo’lim departmentlarining hammasidan tashqari bo’ladi;

a) funksiya

b) mahsulot

c) xaridor

d) davr vaqt

e) turar joy

21. Jarayonni yaxshilash yuqori sifatli ishni asosiy maqsadi;

a) boshqaruvni o’zgartirish

b) yig’ish konveyri nazorati

c) moslashuvchan ishlab chiqarmoq

d) ishlab chiqarmoqni tashkillashtirish

e) tugatmoq

22. Tanlab olingan ish jarayonida ish joylarni ketma ketligi;

a) yig’ish konveyri

b) hotelig

c) deintegration

d) maxsulot manzilgohi

e) diogrammani to’g’ri qabul qilmoq

23. Firmalar xar xil firmaning dasturlaridan tashqari foydalanishga ruxsat beriladi;

a) forma

b) linya bolimi

c) jadval

d) darsdan tashqari

e) uyali

24. Firmalar odatda bolim departmentlarining hammasidan tashqari bo’ladi;

a) funksiya

b) mahsulot

c) xaridor

d) davr vaqt

e) turar joy

25. Jarayonni yaxshilash yuqori sifatli ishni asosiy maqsadi;

a) boshqaruvni o’zgartirish

b) yig’ish konveyri nazorati

c) moslashuvchan ishlab chiqarmoq

d) ishlab chiqarmoqni tashkillashtirish

e) tugatmoq

26. Tanlab olingan ish jarayonida ish joylarni ketma ketligi;

a) yig’ish konveyri

b) hoteling

c) deintegration

d) maxsulot manzilgohi

e) diagrammani to’g’ri qabul qilmoq

$Описание: C:\Users\Администратор\Desktop\iыыыыы.jpg$

9-amaliy mashg‘ulot: AKT SOHASIDA MEXNAT RESURSLARI VA ULARNING FAOLIYAT TURLARI.

1. Bozor talablari o’zgarishini o’rganish firma faoliyatining …. oshiradi.

a) samaradorligini

b) biznes etikasini

c) iste’molchilar qiziqishlarini

d) o’zgaruvchanlik

e) doimiy muhit

2. Umumiy foyda mahsulotni vaqt davomida sotish narxining ….ga ko’paytmasi natijasiga teng bo’ladi.

a) sotilgan qismlar soni.

b) bir soat davomida foydalanilgan ishchilar soni

c) haridorlar tomonidan talab miqdori

d) hukumat qarorlari miqdori

3. Firma haridorlarini yo’qotmasdan mahsulotlar narxini oshira oladi agar …… ko’p bo’lmasa

a) ishlab chiqarish

b) raqobat

c) marketing

d) reklama

e) sanoat talablari.

2. Ishchi kuchi narxi sanoatda … borligi uchun tez-tez yuqori bo’ladi.

a) Kasaba uyushmalari.

b) ishsizlik

c) omonatlar.

d) Talablar jadvali.

e) Qiziqishlar narxining qimmatligi.

3. Matnga ko’ra, sanoat yuzasidan ishlab chiqilgan qarorlar … sohasida ortgan.

a) Avtomobil sanoati

b) Kimyo sanoati.

c) Neft sanoati.

d) Qurilishi sanoati

e) Po’lat sanoati.

4. Menedjerlar ishchi kuchi narxi o’zgarishini m-… ga ko’ra monitoring qiladilar.

a) Marketing qiymati.

b) makroiqtisodiyot

c) tannarx

d) ijtimoiy majburiyatlar.

e) Sanoat talablari.

5. Firma faoliyatining samaradorligi quyidagilardan tashqari bozor holatlarini hisobga olmaganda yuqori samaradorlikka erishishi mumkin:

a) Me’yoriy holatlar.

b) Ishchi kuchi holati.

c) raqobat.

d) talabalar

e) soliqlar.

6. Talab va raqobatdagi o’zgarishlar ikkita narsaga: firma mahsulotlari va firma … ga o’z ta’sirini o’tkazadi.

a) joylashuvi.

b) Haridorlarga xizmat ko’rsatish

c) foyda.

d) Qayta foydalanish.

e) segmentatsiya.

7. Firmaning bozordagi umumiy savdo ulushi … deb ataladi.

a) Bozor talabi.

b) Me’yoriy muhit

c) Bozor ulushi.

d) iqtisodiy segment

e) raqobatning ustunligi.

8. Bozorning biznes va sifat darajasiga maxsus ta’sir ko’rsatuvchi turini anglatuvchi birlik…

a) demografiya.

b) marketing.

c) savdo.

d) segmentlar.

e) iqtisod.

9. Firma maxsus bozorni aniqlab olgandan keyin bozorni … bo’yicha segmentlay oladi.

a) xodimlar darajasi.

b) Qayta ishlash qoldiqlari

c) Mehnat muhiti.

d) O’zgarishlar

e) Sifat segmentlari.

10. Firma bozorni aniqlashtirib, raqobatchilar uchun kalit tushunchalarni belgilab olgandan keyin, ….ni kengaytirish yo’llarini izlashi yoki qo’llab quvvatlashi kerak.

a) Mehnat muhiti

b) Me’yoriy muhit

c) Bozor ulushi.

d) raqobat.

e) ijtimoiy qiymat.

11. Firma narx ustunligiga ega bo’lgan holda ham, u …. (n) ni yaratishi mumkin.

A) inflyatsiya ustunlig.

a) Bozor holatining ustunligi.

b) Monopoliya ustunligi.

c) Narx ustunligi.

d) Etika ustunligi.

12. Firmalar raqobatbardosh ustunlikka erishish uchun … analiz metodidan keng foydalanishadi.

a) SWOT

b) SPUR

c) SNAP

d) STEP

e) SPOT

13. …… - firma tomonidan ishga yollangan xodimlarning ahamiyati va majburiyatlarini aniqlovchi menejment rejasining aspektidir.

a) buyruqlar birligi.

b) ishning qismlari.

c) ixtisoslik darajasi.

d) tashkiliy tuzilmasi.

e) standartlashtirish konsepsiyalari.

14. Marketing reja quyidagilarni o’zida aks ettiradi:

a) Biznes moliyalashtirish.

b) Odatiy haridorlarning profillari.

c) Mahsulot harakteristikasi.

d) mahsulotning narxi

e) mahsulot taqsimoti

15.Biznesqandaybajarilishikerakvaiste’molchilarganimalarninimalarnitaklifqilishikerakligi, biznesqandaymoliyalashtirilishikerakliginitasvirlovchireja … debataladi.

a) Ishlab chiqarish xisoboti.

b) marketing rejasi.

c) Moliyaviy reja.

d) Kadrlar bo’limi rejasi.

e) Taraqqiyot rejasi.

16. Biznestakliflarnibatafsiltasvirlaydiganbiznesrejaquyidagilarnio’zichigaoladi:

a) biznes tasviri.

b) haridorlarni jalb qiliuvchi tur

c) raqobat.

d) ishlab chiqarish uchun kerakli imkoniyatlar.

e) valyuta va moliyaviy siyosat

Sharxli savollar

1.Biznes rejalashtirish va qiymat.Nima sababdan firma biznes rejasi uning faoliyati va qiymatiga ta’sir ko’rsatadi?

2.Tadbirkorlik avfzalligi.Tadbirkor bo’lishning qanday avfzalliklari bor?

3.Tadbirkorlik kamchiliklari.Tadbirkor bo’lishning qanday kamchiliklari bor?

4.Bozor holatini baholash.Faraz qilib ko’ring sizda yangi ish boshlash uchun g’oya bor.Yangi biznesni yaratishni baholash maqsadida bozor holatini aniqlang.

5.Raqobatbardosh avfzallik. Ishlab chiqarish va narxlash qarori qanday qilib raqobatbardoshlik avfzalligiga olib kelishini izohlab bering.

6.Biznes reja toifalari.Biznes rejaning asosiy to’rt qismini izohlab bering hamda har bir qismini alohida sharhlab o’ting.

7.Boshqaruv rejasi.Boshqaruv rejasi biznes rejaning ajralamas qismidir.U o’z ichiga nimalarni qamrab oladi?

8.Marketing rejasi.Marketing rejasi biznes rejaning ajralamas qismidir. U o’z ichiga nimalarni qamrab oladi?

9.Taxrir qilingan biznes reja. Biznes reja xattofirma yo’lga qo’yilgandan so’ng va rivojlanayotganda ham muntazam ravishda qayta ko’rib chiqiladi.

10.Biznes reja .Biznes rejani yuqori xatar darajasiga olib keladigan qanday umumiy xususiyatlar mavjud?

Har bir bo’sh qoldirilgan joyni asosiy tushunchalar bilan to’ldiring.Asosiy tushunchalar bo’yicha bilim darajangizni tekshirish maqsadida quyidagi test oxirida keltirilgan savollarga javob bering.

1.Kompaniya faoliyatidagi noaniqlik_______(biznes risk)deb nomlanadi.

2.Bozor_______(segmenti)o’ziga xos biznes turi va uni tushinish darajasiga qarab aniqlanadi.

3.Tadbirkorlar o’zlarining kuchli va kuchsiz taraflarini, imkoniyatlarini hamda tahdidlarni aniqlash uchun_______(SVOT)analizdan foydalaniladi.

4._________(Biznes reja)bu taklif etilayotgan biznes, shu jumladan, maxsulot va xizmatlar, ishlab chiqarish uchun kerak bo’ladigan mablag’lar, maxsulot va xizmatlarning marketing hamda moliyalashtirishning asosiy tavsifi hisoblanadi.

5._________(Tejamkorlik miqyosi)sifat darajasining oshishiga har bir mahsulot bo’yicha o’rtacha harajatni kamayishini bildiradi.

6._________(Bozor ulushi)kompaniyaning umumiy bozor savdosidagisavdo ulushini bildiradi.

1.Biznes risk

2.Segmenti

3.SVOT

4.Biznes reja

5.Tejamkorlik miqyosi

6.Bozor ulushi

Muhim tushunchalarni test qilish :

Quyidagi o’z ishini baxolash sizga bu bobda qamrab olga muhim tushunchalaringizni baxolash imkonini beradi.

Javoblar bu mashqni oxirida beriladi.

1. Chakana savdogarlar asosan kutara savdogarlarga sotishadi.

2. Ishlab chiqaruvchilar to’g’ri taqsimlash kanali agar ular bir yoki ikki darajali kanaldan foydalangan bo’lganda zaruz bo’lganiga nisbatan kamroq ishchilardan foydalanishadi.

3. Kichik biznes firmalari odatda taqsimlash kanalini ikki darjasidan foydalanishda yetarli oziq ovqatlarni taminlashadi.

4. Oziq ovqatlar mos ravishda vositachilarni jalb etish uchun standartlashtiriladi.

5. Firmalar o’ziga xos taqsimlash strategiyasini tanlashlari mumkin bo’lgan bir sabab yaratish yoki o’z maxsulotlari uchun etiborni saqlashdir.

6. Taqsimlash qarorlari oziq ovqatlarni yetkazib berish narxiga tasir ko’rsatmaydi.

7. Taqsimlashni nol kanali har doim mukammal taqsimlash kanalidir.

8. Uzoq taqsimlash jaroyoni firma ishini sifatiga noqulay tasir ko’satmaydi.

9. Ko’tara savdagorlar ishlab chiqaruvchilarga tavorlar ekspertiziyasini taklif qiladi.

10. Ishlab chiqaruvchilar tikkasiga chakana savdo do’konlarini yo’lga qo’yish bilan o’z biznes faoliyatiga qo’shishadi.

11. Firmaning oziq ovqat maxsulotlari uning haridorlariga oson usuldataminlashi uning ………………………………..aniqlanadi.

a) reklama qilish strategiyasi

b) natijaviy qarorlari

c) baxolash strategiyalari

d) taqsimlash qarorlari

e) Qadoq dizayini

12. Tarqatish kanali ishlab chiqaruvchidan ………………ga maxsulot yo’lini ifodalaydi.

a) chakana savdogarga

b) ko’tara savdogarga

c) istemolchiga

d) ishlab chiqaruvchiga

) sanoatlashgan maxsulot yetqazib beruvchiga

13. Tarqatishning bevosita kanali bilan ishlab chiqaruvchining qiymati va istemolchi tamonidan to’lanadigan baxo o’rtasidagi to’liq ………………………….ga beradi.

a) ishlab chiqaruvchi

b) ko’tara savdogarga beradi

c) chakana savdogarga

d) vositachi

e) tijoratchi

14. Ko’tara savdogarlar ishlab chiqaruvchilardan maxsulot sotib olishadigan marketing vositachilaridir va maxsulotlarni ……………….ga sotishadi.

a) foydalanuvchilarga sotishadi

b) boshqalar

c) boshqa ishlab chiqaruvchilar

d) dastlabki istemolchilarga

e) ikkilamchi istemolchilargam

15. Marketing vositchilari o’zlari …………………….sifatida muxim bo’lib maxsulotlarning egalarini o’zgartirmasdan beruvchi va oluvchilarni yonma yon qo’yishadi.

a) yakka tartibdagi marketaloglar

b) agentlar

c) ko’tara savdogarlar asosida komussiyalar

d) tamilovchilar

e) dallollar

16. maxsulotlar standarlashtirladi va mos ………………….. bilan yetkazib berladi.

a) yuqori narxlarda sotish

b) cheklangan bozor joylarga ega bo’lib

c) tarqatish kanalllarida vositachilardan foydalanish

d) kata chegirmada sotish

e) yuqori chegirmada sotish

17. ………………………………maxsulot tarqatish darjasi chiqish tuynugi o’rttasidaligini ifodalashashadi.

a) marketing aloqasi

b) axoliga tarqatish

c) marketingni yoritish

d) kanllashtirish

e) chakana savdo nisbati

18. Firmalar tarqatish kanallaridan foydalanish moslashgan internetda buyurtmalarni qondirishadi.

a) bir darajali

b) noaniq

c) ko’p modelli

d) to’g’ri

e) ichki

19. Tarqatish mumkin bo’lgan boshqa muljallangan chiqish tuynuklarini oldini olish davomida aniq tanlangan chiqish tuynuglari orqali ularning maxsulotlari ishlab chiqaruvchi tarqatishida foydalaniladi.

a) cheklovchi

b) o’ziga xos

c) shiddatli

d) oz miqdorida

e) talabchan

20. Tezkor tarqatish foydasi afzalligi bu

a) chiqish tuyniklarini turli xillarda maxsulotlar istemolchilarga katta foydali qilib beradi

b) barcha bozor vositachilari chetlatish

c) firma xoashyo qo’yilgan soliqni to’lashdan qochish imkonini beradi

d) firmalarga nufuzini ko’rinishni saqlash va yaratishi mumkin bo’ladi

e) maxsyulotlarni eng past narxlarda istemolchilarga yetkazib berish…

$Описание: C:\Users\Администратор\Desktop\ииии.jpg$

$Описание: C:\Users\Администратор\Desktop\уууу.jpg$

10-amaliy mashg‘ulot:KORXONADA XODIMLAR MAVQEINI RIVOJLANTIRISH

ASOSIYKO‘RILADIGANMASALALAR:

1. Mavqe tushunchasi va bosqichlari

2. Xodimlar mavqeni rejalashtirish varivojlantirish

3. Xodimlar mavqeni rivojlantirishtamoyillari

Mavzugadoirtayanchiboralar

Mavqe — ijtimoiy, xizmat, ilmiy va faoliyatning boshqa turlarida mansab lavozimida muvaffaqiyatli o‘sish sifati tushuniladi.

Mavqe xodim mehnati murakkabligi yoki ish o‘rinlarining ijtimoiy pillapoyadagi o‘rni o‘zgarishiga ko‘ra: kasb mavqesi va korxona ichidagi mavqega bo‘linadi.

Xodim mavqeini boshqarish korxonaning izchil menejmentga ichki ehtiyojlarini qondirishni ta’minlash, Xodimo‘zi erishishga qodir bo‘lgan muayyan mas’uliyat darajasiga etishiuchun uni o‘qitish hamda tajriba egallashini izchil ta’minlash, muayyan salohiyatga ega Xodimning bu salohiyatlarini muvaffaqiyatli ishga solishlari — intilishlari, iste’dodlari va qat’iyatliklarini hisobga olib, Mavqeni rivojlantirishga imkoniyat yaratib berish kabi maqsadlarni ko‘zlaydi.

Xodimni lavozimda o‘stirishni rivojlantirish tamoyillari yakkamayakka ish olib borish, korxona va xodimning Mavqesini rivojlantirishdan manfaatdorligi, korxona rejalarida xodim Mavqesini rivojlantirishni moliyalashtirishni ko‘zda tutishdan iborat.

Xodim mavqesini rivojlantirishni rejalashtirish — bu muayyan rahbar yoki mutaxassis uchun ularningmehnat faoliyati davomida xizmat vazifalari yoki lavozimni egallashlari ehtimol tutilayotgan tizimni ishlab chiqishdir.

$Описание: C:\Users\Администратор\Desktop\зззз.jpg$

Quyida keltirilgan fikrlar

to‘g‘rimiyokinoto‘g‘rimi?

1. Ish tahlili firma ishchilarining ehtiyojlarini oldindan aytibberishni ifodalaydi.

2. Inson resurslarini planlashtirishning vazifalaridan biri bu–ko‘ngillilarnitoplamoq.

3. Firmalaryuqori ishlabchiqarish darajasi uchun vaqtinchalik ehtiyojlar bilan yuzma – yuz keladigan to‘liq stavkaga ishlovchi ishchilarni olishdan qochadilar.

4. Kasb xuxususiyatlari ta’kidlashicha yuqori lavozimga ko‘tarilish uchun malaka juda ham zarur.

5. Qonunlar potensial mehnat unumdorligi bilan bog’liq bo‘lmagan faktorlar asosidagi diskriminatsiyani noqonuniy deb biladi.

6. Ishchilarga tibbiy va stamatologik sug’urtalash kabi foydalari uchun ham soliq to‘lanadi.

7. Firmalar chet eldagi ishchilariga ham o‘zini davlatidagi ishchilari kabi bir xil mukofot berilishi lozim.

8. Ko‘p ishchilarning mehnatlari samarasiga berilgan umumiy baho bir nechta me’zonlar bo‘yicha ko‘rib chiqiladi.

9. Hamksblar mehnat samarasini baholashni oylik ish haqqi ko‘tarilishi bilan bo‘g’laydilar.

10. Samara me’zonlaridan har biri unumdorlikka beriladigan baho muvozanati buzulishini oldini olish uchun taroziga bir xil tortilgan bo‘lishi kerak.

Mavzuga doir testlar:

1. Yuqori lavozimga ega bo‘lish uchun zarur bo‘lgan malakani aniqlab beradigan hujjat bu_______

a) kasb spetsifikatsiyasi (xususiayat)

b) kasb tasviri

c) kasb tahlili

d) kasb baholash

e) samarali baholash

2. Inson resurlarini menedjerlarning asosiy ma’suliyati bu _______

a) Har bir ma’lum bir yangi xodimlar bo‘limiga ochiq pozitsiya uchun yordam berish.

b) hamma ishchilar uchun samarali baholash ishalrini olib borish.

c) firma ishchilari ishlatadigan information sistemani va mahalliy hisob – kitob qiluvchi tarmoqni yaratish.

d) firmani yo‘naltirishda xizmat qiladigan yuqori boshqarmada ishlaydigan insonni tanlshda yordam berish.

e) kasaba uyushmalarini paydo bo‘lishini oldini olish.

3. Kasb pozitsiyasining vazifa va mas’uliyatlari keltirilgan qatorni toping.

a) kasb xususiyatlari

b) yozma shartnoma

c) kasbt asviri

d) tashkiliy struktura

e) kadrlar bilan ta’minlash haqida hisobot.

4. Biror bir pozitsiya uchun kerak bo‘ladigan vazifa va zarur malakani aniqlash jarayoni nima?

a) kasb tahlili

b) kasb skriningi

c) inson resurslarini rejalashtirish

d)yangikadrlarniishgaolish

5. Agar fizmalar ishlab chiqarishdagi vaqtinchalik o‘sish davrida ishga qabul qilishni istashmasa ular nima taklif qiladi?

a) qo‘shimcha ish vaqti

b) ta’til

c) o‘quv dastulari

d) pozitiv xarajatlar

e) oriyentatsiya dasturi

6. Firma o‘zining ishchilarini bo‘sh o‘rinlar bilan to‘ldirishga harakat qilsa bu _____________ deyiladi.

a) intraprenrstvo

b) ichki rekrut

c) okop

d) prekrut

e) yo‘naltirilgan rekrut

7. __________________ bu ma’suliyati va maoshi oshgan kasbga tayinlanish.

a) jo‘natish

b) yon tomonga tayinlanish

c) qo‘shimcha ish haqqi

d) tepaga chiqqan baho

e) ko‘tarilish

8. Da’vo qiluvchilar o‘z ichiga olgan chaqiriqqa oid jarayon ______________

a) tayyorgarlik tartibi

b) oryentatsiya tartibi

c) tepaga chiqqan baho

d) intervyu

e) sinov muddati

10. Kompaniya ishchilarga o‘zlarining aksiyalarini sotib olish huquqini beradi, qachonki bu harid _______________ imkoniyatini beradi.

a) tahlil qilingan huquqlar

b) shartnomaga rozilik

c) sarmoya tanlovi

d) sarmoya imtiyozi

e) yopiq kelishuv

Mavzuga doir muhokama uchun savollar

1. “Mavqe” deyilganda nima tushuniladi?

2. Mavqening qanday turlari mavjud va ularning farqlari nimada?

3. Mavqeni tanlashda qanday omillar hisobga olinadi?

4. Xodimmavqei bosqichlarini aytib bering.

5. Xodimmavqeini rejalashtirish va rivojlantirishni boshqarish

qanday jarayondir?

6. Mavqeni boshqarishni oqilona tashkil etish natijasida nimalar

ta’minlanadi?

7. Mavqe dinamikasini tahlil qilish nima uchun kerak?

8. Xodimmavqeini rivojlantirishni sarmoyalashning qanday usullari

mavjud?

9. Xodimni lavozimda o‘stirishii rivojlantirishda qanday tamoyillarga

amal qilish lozim?

10.Xizmat vazifasi va lavozimda o‘stirishning eng ko‘p tarqalgan turlari

qaysilar?

11.Mavqeni rivojlantirishga qanday omillar ta’sir ko‘rsatadi?

$Описание: C:\Users\Администратор\Desktop\яффф.jpg$

11-amaliy mashg‘ulot:ALOQA KORXONALARIDA XODIMLARNI RAG‘BATLANTIRISH MEXANIZMLARI.

1. Xodimning mehnatga qiziqishini oshirish

2. Xodimni moddiy rag’batlantirish

3. Xodimmehnatigahaqto’lash. Mehnatgahaqto’lashnitashkiletish

Mavzuga doir tayanch iboralar

Qiziqish (motiv) - bu insonni muayyan faoliyatga undovchi ichki va tashqi harakatlantiruvchi kuchlardir. Qiziqish insonga uning ehtiyojlarini qondirish uchun nima qilish va buni qanday qilish kerakligini belgilaydi.

Ehtiyoj - insonning hayot kechirishi, shaxs va ijtimoiy guruhni rivojlantirish uchun ob’ektiv zarur narsalar. Biologik va ijtimoiy ehtiyoj bir-biridan farq qiladi.

Biologik ehtiyoj - suv, havo, oziq-ovqatga, hayot kechirish uchun zarur boshqa narsalar - uy-joy, kiyim-kechak, ro’zg’or buyumlari, shuningdek, avlodni davom ettirishga ehtiyoj.

Ijtimoiy ehtiyoj - millat, ijtimoiy guruhga mansublikka, o’z shaxsini, erishgan muvaffaqiyatlarini rivojlantirish, o’z qobiliyatini namoyon etish, boshqalar tomonidan o’sish qobiliyatlari e’tirof etilishiga ehtiyojdir.

Qiziqtirish (motivatsiya) tushunchasi fanda bir necha ma’noga ega. Boshqaruv nazariyasida bu o’zini va boshqalarni korxona maqsadiga erishishga qaratilgan muayyan faoliyatga qiziqtirish jarayonidir.

Qiziqtirish nazariyasida rag’batlantirish - inson o’zi uchun qimmatli hisoblagan hamma narsa muhim hisoblanadi. Insonlarda qimmatlilik tushunchasi turlicha, shuning uchun rag’batlantirishni baholash ham ularda bir-birlarinikidan farqlanadi. Rag’batlantirishning ikki turi mavjud:

Ichki rag’batlantirishni ishning o’zi beradi. Bunga mehnat jarayonidan qoniqish hosil qilish hissi, ko’zlangan natija yoki maqsadga erishish, mehnatning ijtimoiy ahamiyatini anglash va shu asosda o’zo’zidan g’ururlanish kiradi. Ish jarayonida xodim o’z ehtiyojini o’zi kabilar, ya’ni boshqa kishilar bilan munosabatda bo’lish orqali qondiradi.

Tashqi rag’batlantirish korxona, tashkilot tomonidan beriladi. Ish haqi, martabaning yuqorilashuvi, hamkasblar, rahbarlar tomonidan bildiriladigan maqtovlar va e’tiroflar, qo’shimcha to’lovlar, qo’shimcha ta’tillar, xizmat avtomobili, mukofotlar - shular sirasiga kiradi.

Rag’bat insonga uning mehnat faoliyati natijalarini munosib baholash sifatida taklif etiladi. Inson ko’pgina rag’batlarni ularning mohiyatini anglab yetmasdan, ya’ni beixtiyor qabul qiladi. Turli insonlarda aniq rag’batlarga munosabat bir xil emas.

O’zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi 153- moddasiga muvofiq: “Mehnat haqining miqdori ish beruvchi bilan xodim o’rtasidagi kelishuvga binoan belgilanadi. Mehnat haqi qonun hujjatlari bilan belgilangan eng kam miqdordan oz bo’lishi mumkin emas va uning eng ko’p miqdori biron bir tarzda cheklanmaydi.

Mehnatga to’lanadigan haq mehnat bahosidir.

Mehnatga haq to’lashni tashkil etish tushunchasi ish haqi tarkibi, mehnat miqdori va sifatining unga to’lanadigan haqqa mosligi, shuningdek mehnatga haq to’lashning tarkibiy qismlari (me’yorlash, tarif tizimi, mukofotlar, ustamalar, qo’shimcha to’lovlar va hokazolar) hisobga olinishi kerak

Mehnatga haq to’lashni tashkil etish tamoyillari iqtisodiy qonunlar amal qilishni aks ettiruvchi ob’ektiv, ilmiy asoslangan qoidalar bo’lib, ular ish haqi funktsiyalarini to’liqroq namoyon etishga yo’naltirilgandir.

Mehnatga haq to’lashni tashkil etish vositasi (mexanizmi) mehnat me’yorlarini mehnatga haqto’lash me’yorlari bilan bog’laydigan ijtimoiy, iqtisodiy, texnik, tashkiliy va psixologik chora-tadbirlar majmuasidan iboratdir.

Quyida keltirilgan fikrlarto‘g‘rimi yoki noto‘g‘rimi?

1. Personalni mehnatga qiziqtirish, uning qiziqishini oshirish va uni rag’batlantirish korxona va tashkilotlarning maqsadga erishishi uchun muhim o’rin tutadi. (t)

2. Odatda, personalda qiziqish jarayonito’rt bosqichda bo’lishi mumkin, bularga: ehtiyojning paydo bo’lishi, uni qondirish yo’llarini izlash, ehtiyojni qondirish uchun faoliyatgakirishish va nihoyat ehtiyojning qondirilishi, moddiy yoki ma’naviy rag’batlantirishga ega bo’lish kabilar kiradi. (t)

3. Qiziqtirishning boshqaruvdagi hamda shaxsiy-psixologik mazmuni o’zaro bog’liqligi personalni boshqarishdatexnika tizimlarini boshqarishdan farqli o’laroq, boshqaruv ob’ekti va sub’ekti maqsadlarining muvofiqlashtirilishi bilan belgilanmaydi (n)

4. Qiziqtirish esa rag’batlantirishsiz amalga oshirilishi mumkin. (n)

5. Ma’lumotlarda aytiladiki, rag’batlantirishda - inson o’zi uchun qimmatli hisoblagan hamma narsa muhim hisoblanadi. (t)

6. Qiziqtirish ham o’zining nazariyalariga ega (t)

7. Mehnatni rag’batlantirish o’zining bir necha funktsiyalariga ega bo’lib, ular asosida moddiy va nomoddiy rag’batlarga ajratiladi. (t)

8. Rag’batlantirishning eng muhim omili va bo’g’ini bu - ish haqidir. (t)

9. Teng mehnatga teng haq to’lash har bir korxona personali uchun muhim rag’bat hisoblanmaydi. (n)

10. Xususiy korxonalar o’z xodimlari uchun mehnatga haq to’lash shakli, tizimi va miqdorini, mukofotlash va kompensatsiyalarni qonunchilikka muvofiq mustaqil o’rnatadi (t)

Mavzuga doir testlar:

1. ___________- insonning hayot kechirishi, shaxs va ijtimoiy guruhni rivojlantirish uchun ob’ektiv zarur narsalar ifodasi hisoblanadi.

a) Ehtiyoj

b) Talab

c) Talab

d) Majburiyat

2. Zamonaviy menejmentda _______- boshqaruvning bosh sub’ektidir.

a) inson

b) biznes jarayonlar

c) tajriba

d) korxona

3. Qiziqtirish nazariyalarini necha guruhga ajratish mumkin?

a) 2 ta (mohiyat va jarayon bo’yicha qiziqtirish nazariyalari)

b) guruhlarga bo‘linmaydi

c) 3 ta (mohiyat, moddiyat va jarayon bo’yicha qiziqtirish nazariyalari)

d) 4 ta (mohiyat, uslubiyiy, ruhiy, moddiy va jarayon bo’yicha qiziqtirish nazariyalari)

4. __________ O’zbekiston Respublikasida Mehnat kodeksiga muvofiq belgilangan haftasiga 40 soat, olti kunlik ish haftasida har kuni 7 soat, besh kunlik ish haftasida esa 8 soat ish vaqti me’yoridan kelib chiqqan holda har bir soat, kun, hafta yoki oy uchun belgilanishi mumkin.

a) eng kam ish haqi

b) tarif stavkasi

c) tarif setkasi

d) oylik maosh

5. O’zbekiston Respublikasidagi amaldagi qonunchilikka muvofiq korxona, tashkilot va muassasalar mehnatga haq to’lash shakllari va tizimlarini qanday tartibda belgilaydilar

a) mustaqil ravishda

b) nomustaqil ravishda

c) davlat belgilagan qat’iy tizim bo‘yicha

d) to‘g‘ri javob yo‘q

mavzuga doir muhokama uchun savollar

1.Qiziqish nima va uni nechabosqichga bo’lish mumkin?

2.Ehtiyojning qanday turlarini bilasiz?

3.Rag’batlantirish turlari (ichkiva tashqi)ga tavsif bering.

4.Bevosita, bilvosita va majburiy qiziqtirish uslublarining o’zaro

farqini tushuntiring.

5.Qiziqtirishning tashkiliy mexanizmi nima uchun xizmat qiladi?

6. O’z tasnifiga ko’ra rag’batlarning amal qilish davri bo’yicha necha

turi mavjud (Sanab o’ting.)?

7.Mehnatni rag’batlantirishning nechta funktsiyasini bilasiz?

8.Moddiy va nomoddiy rag’batlarning farqi nimada? Javobingizni

izoxlang.

9. “Ish haqi”deganda nimani tushunasiz? Respublikamizda bugungi

kunda eng kam ish haqi qancha qilib belgilangan?

10.Korxona personalining daromadi nimalardan iborat?

$Описание: C:\Users\Администратор\Desktop\ннн.jpg$

12-amaliy mashg‘ulot: AKT sohasida marketing faoliyati.

Asosiy ko‘riladigan masalalar:

1. Marketing tushunchasi va uning mohiyati

2. Marketingning asosiy rivojlanish bosqichlari

3. Sotish va marketing konsepsiyasi

4. Marketing elementlari tarkibi va marketing–miks tushunchasi

Mavzuga doir tayanch iboralar

Marketing - bozorda vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlarni faollashtirish uslublarini, tovarlarni ishlab chiqarish hamda sotish muammolarini yaxlit, tizimli yechish uslublarini, bozorda vujudga keladigan o‘zgarishlarga tezda moslashish, iste’molchilarga tabaqali yondashish, raqobatbardosh yangi tovarlarni vujudga keltirish va ularni ishlab chiqarishni tashkil etish, kon’yunkturani o‘rganish va bashorat qilish hamda ta’sirchan reklamani rivojlantirish masalalarini o‘rganishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygandir.

Muhtojlik – kishini biron bir narsani yetishmasligini his etishidir.

Ehtiyoj – individ shaxsning madaniy darajasiga asosan maxsus shaklga muhtojlikdir.

Talab – bu xarid quvvatiga ega bo‘lgan ehtiyoj.

Talab – mavjud, potensial hamda xohish talabga bo‘linadi.

Tovar – bu ehtiyojni yoki muhtojlikni qondira oladigan hamda bozorga e’tiborni tortish, sotib olish, ishlatish yoki iste’mol qilish maqsadida taklif etilgan barcha narsalardir.

Marketing asosida bozorni har taraflama o‘rganish yo‘nalishlarining asosiylaridan quyidagilarni ko‘rsatib o‘tish mumkin:

• talabni o‘rganish;

• bozor tarkibini aniqlash;

• tovarni o‘rganish;

• raqobat sharoitlarini tadqiq qilish;

• sotish shakli va uslublarini tahlil etish.

Quyida keltirilgan fikrlar

To‘g‘rimi yoki noto‘g‘rimi?

1.Kunlik ehtiyoj mollarini sotib oluvchi xaridorlar do’konma do’kon aylanib, o’xshash mollarning narx va sifatini solishtirishadi.

2.Iste’molchining yangi talablariga ko’ra, korxonalar o’z mahsulot soni va mahsulot turlarini kengaytirishga harakat qilishadi.

3.Demografik ma’lumotlar asosiy bozorni aniqlashda ishlatilishi mumkin.

4. Retssiya (Kamaytirish) vaqtida maxsus mollarga talab oshadi .

5. Narx skimmingi (Yangi molga maksimal baland narx qo’yish) odatda raqobatbardoshligi baland bo’lgan bozorlar uchun strategiya hisoblanadi.

6. Foiz stavkalarining o’zgarishi iste’mol talabiga sezilarli ta’sir qilishi mumkin.

7. E-marketing mahalliy bozorda (AQSHda) juda muvaffaqiyatli hisoblanadi, lekin yetkazib berish narxi balandligi AQSH kompaniyalariga IITni tashqi bozorda nuvaffaqiyatli qo’llanishiga xalaqit berdi.

8. Kredit shartlarining o’zgarishi firma sotuv hajmiga ta’sir qilishi mumkin.

9. Kafolat molning differensatsiya (xilma-xillik) ga erishishi uchun ishlatilishi mumkin.

10. Agar firma mollari narx bo’yicha noelastik (kirishib ketuvchan emas) bo’lsa, narxlarda o’zgarish qilishlari kerak.

Mavzuga doir testlar:

1. Rolex soatlari va Jaguar avtomobillari … hisoblanadi:

a) Yarim tayyor mahsulotlar

b) Sotuv mahsulotlari

c) Industrial mahsulotlar

d) Ixtisoslashtirilgan mahsulotlar

e) Ustuvor mahsulotlar

2. Shifoxona ta’minot kompaniyasi mijozlariga ko’p turdagi mahsulotlarni taklif qilsa, firma

a) narx ustun mijozlarni qiziqtirish uchun chegirmalar taklif etmoqda.

b) mijoz qarzlarini to’lash uchun chegirmalardan foydalanishni taklif etmoqda.

c) mahsulot differensiatsiyasi (xilma-xillik) ni amaliy sinab ko’rmoqda.

d)turli xildagi mahsulotlarni ishlab chiqarmoqda.

e) Ehtiyojga har xil ishchi kuchi bilan javob bermoqda.

3._______ dan tashqari, quyidagilarning barchasi iste’molchi tanlovi va asosiy bozorning hajmiga ta’sir etuvchi asosiy omillar hisoblanadi :

a) ijtimoiy qadriyatlar.

b) antropologiya.

c) iqtisodiy zavodlar.

d) geografiya.

e) demografiya.

4. Remarketing nima bilan bog‘langan?

a) negativ talab bilan.

b) to‘shayotgan talab bilan

v) irrotsional talab bilan

g) katta talab bilan

d) talabning yo‘qligi bilan

5. Tovarni qaysi hayotiylik davrida firma yuqori foyda oladi?

a) hayotga tadbiq etish

b) pasayish

v) yuksalish

g) yetilish

d) ishlab chiqish

6. Sotishining «Ishlab chiqaruvchi - ulgurji savdogar - iste’molchi» kanalini nima ishlab chiqaradigan firma tezroq tanlab oladi?

a) sakich

b) sigaretlar

v) avtomobillar

g) kir yuvish vositalari

d) atir- upalar

7. Agar kompaniya yuqori narx bilan sotuvchi yuvelir mahsulotlarini ishlab chiqarsa, uni iste’molchilari esa bir geografik hududga yig‘ilgan bo‘lsa, qaysi tovarni siljitish uslubi maqsadga muvofiq bo‘ladi?

a) reklama

b) shaxsiy sotuv

v) pablik releyshnz

g) sotishni rag‘batlantirish

d) omma bilan aloqa

8. Agar talabning yelastikligi (egiluvchanligi) katta bo‘lsa, sotish hajmi qanday o‘zgaradi?

a) narx ozgina tushgan holda sotish hajmi juda usadi

b) narx tushishish bilan sotish hajmi o‘zgarmaydi

v) narx tushishi bilan sotish hajmi sekin usadi

g) narx tushishi bilan sotish hajmi pasayadi

d) narx tushishi bilan sotish hajmi juda pasayadi

9. Global marketing strategiyasi nima?

a) tor tovar spesializatsiyasi

b) segmentatsiya, internatsionalizatsiya, diversifikatsiya

v) «qaymog‘ini olish»

g) konsentratsiya

d) diversifikatsiya

10. Marketing dasturini mahsulot bo‘yicha tuzilishga qanday marketing faoliyati turini kiritasiz?

a) potensial xaridorlarni surov qilish

b) bozor eksperimenti

v) bozor rivojlanishini bashorat qilish, reklama kompaniyasini ishlab chiqish, narx strategiyasini tanlash, mahsulotni sotish usullari

g) mahsulotni sotish usullari

d) narx strategiyasini tanlash

Mavzuga doir muhokama uchun savollar

1. Marketing deganda nimani tushunasiz?

2. Marketingni asosiy rivojlanish bosqichlari nimadan iborat?

3. Muhtojlik nima?

4. Yextiyoj deganda nimani tushunasiz?

5. Bozor elementlariga nimalar kiradi?

6. Marketing nazariyasi konsepsiyasi va uning evolyusiyasi qanday?

7. Marketing elementlari tarkibiga nimalar kiradi?

8. Ijtimoiy-axloqiy marketing konsepsiyasini mazmuni nimadan iborat?

9. Marketing konsepsiyasi bilan sotish konsepsiyasi o‘rtasidagi farq nimadan iborat?

10. Ishlab chiqarish konsepsiyasi bilan tovar konsepsiyasi o‘rtasidagi farqni ko‘rsating?

$Описание: C:\Users\Администратор\Desktop\ииии.jpg$

$Описание: C:\Users\Администратор\Desktop\ттт.jpg$

13--amaliy mashg‘ulot:АКТ sohasiad texnologik yangilanish jarayonlari

va ularni biznesga ta’siri.

Xar bir bo’sh o’rinlarni to’g’ri bo’lgan atamalar bilan to’ldiring. Bu atamalarni tushunganligingizni tekshirish uchun javoblar mustaqil testlar oiriga joylashtirilgan.

1. Chakana savdogarlardan o’z extiyojini qodirish maqsadida maxsulot xarid qilib uni aylanishiga sabab bo’layotan istemolchilarni bevosita qo’llab quvatlash strategiyasi.

2. Maxsulotni sotish uchun telefondan foydalanish.

3. Insoniyatga xos bo’lmagan savdo taqdimotlari aloqa vositalari orqali OAV yoki OAV bo’lmagan formalariko’p sonli istemolchilarga tasiri.

4. Maxsus maxsulotlarni xarid qilgan istemolchilarga sovg’a yoki mukofot berish.

5. Boshqa maxsulotlarga qaraganda ustunlikka ega bo’lgan yangi narsani namoyishini rejalashtirish.

6. Firma xaqida og’zaki elonlar berish

7. Firma uchun reklama qilinayotkan maxsus maxsulotlar qaraganda televizorda namoyish etilgan aloxida tijoratga oid narsalar kamroq

8. Birlashish metodida firmada foydalanish maxsulotni o’sishini maqul ko’rish

9. Shaxsiy foydalanishlar foydalanilganda u bir yoki bir necha istemolchilarga tasir ko’rsata oladi

10. Faolaiyatga murojat qilish uchun aniq maqsadlar yaratish yoki davom ettirish bu qanday jamoaga oid tasvir

11. Bu yuzaga chiqish mumkun bo’lgan tovon istemolchi uchun ishlab chiqarish

12. Gazeta jurnallarda va elonlarda maxsulotni xarid qilish cuhun qiziqtirish

13. Amaldagi bor maxsulotlarni istemolchiga eslatmoq

14. Firma faoliyati xaqida OAV orqali qisqa elonlar taqdim etish

15. Firmalar maxsulotni aylanishini taminlovchi istemolchilarga maxsulot yetkazish uchun ulgurji va chakana savdogarlardan foydalanadi

16. Maxsus vaqtda xammani qiziqtirish yoki ko’maklashish ucun to’lash kerak

17. Shaxsiy bo’lmagan savdo namoyishi bu maxsus yangiliklar uchun

Tushunchasi sharh masalalar

1. Biznesni baholashdatarg’ibningta'siri. Qandayqilibtarg’ibstrategiyasibiznesfaoliyatinivaqiymatinioshirishmumkinliginitushuntiring.

2. Lavozimga aralashtirib bir firmaning reklama aralash asosiy komponentlarini belgilang.

3. Reklama sabablari. Reklamaning umumiy sabablariga nimalar kiradi?

4. Reklama shakllari. Reklama qanday umumiy shakllari mavjud?

5. E-Mail reklamalar. Nima uchun e-mail reklamalar samaradorligi chegaralangan deb o'ylaysiz?

6. Savdo rivojlantirish strategiyalari. Odatda ishlatiladigan savdo rivojlantirishstrategiyalarini aniqlang.

7. Optimal reklama. Nimaga umumiy bozor optimal reklamaga ta’sir ko’rsatishini tushuntiring. Nimaga reklama budjeti optimal reklamaga tas’ir qilishini tushuntiring.

8. Pull va Push strategiyalari. Pull va Push strategiyalarini orasidagi farqini tushuntirib bering.

9. Rivojlantirish Byudjeti. Nima uchun mahsulot hayot aylanish jarayoni joriy loyiha bosqichida Rivojlantirish Byudjeti ta'siri ostida deb o’ylaysiz?

10. Reklama strategiyalarini baholash. Aniq bir vaqt muddatda ishlatiladigan o’zgacha reklama strategiyasini qanday qilib “chiziqlar” orqali baxolash mumkin?

Kichik biznes ishi

Rivojlantirish qarorlari

"Karma Kofe» kompaniyasi yaqinda Boston shahar markazida ochildi. Egasi, Stefani Logan, yaqin oradagi yirik ofislarda ishlaydigan xodimlarni e’tiborini jalb etishini istaydi. Ular ishdan oldin , ishdan keyin hamda biznes sheriklar bilan norasmiy uchrashuvlar yoki do'stlari bilan tanaffus paytida Karmaga kofe ichish uchun to’xtashadi deb umid qiladi Stefani. U mahalliy biznes odamlarni o’zining bozorini vakili deb qaror qiladi.

1. «Reklama»ga pul sarflash. Qanday qilib Stefani o’zining biznesinig reklamasiga pul sarflab foyda ko’rishi mumkin.

2. Reklama qarori. Televizorga reklama berish ko’plab ommani jalb qiladi, ammo juda qimmat.Ushbu reklama shakli Karma Coffee uchun munosib bo'ladimi?

3. Sotuv prezentatsiya foydasi. Stefani “Karma Coffee” artrofidagi barcha korxonalar bilan bo’glanib, ularga o’zining qahvaxonasini har xil marosimlar uchum maqbul joyligini tushuntirib berdi. Shaxsiy savdoning reklmadan ustunligi nimada?

4. Sotuv prezentatsiya foydasi. Stefani hududdagi hamma ishchilarga qahvaxona haqidagi broshyuralar tarqatib chiqishga qaror qildi. Har bir broshyura bir finjon tekin qahva kuponiga ega. Ushbu reklama usuli qanday qilib “Karma Coffee”ga foyda keltirishi mumkin?

20. Odatda sotuvchilar hamma bosqichlarni bajarishadi, quyidagidan tashqari:

A) Bozorni maqsadini aniqlash

B) Kuzatish

C) Potensial(Imkoniyatli) mijozlar bilan aloqa qilish

D) Sotish bo’yicha taqdimot(prezentatsiya) tayyorlash

E) Reklama(E’lon)

21. Vizual uslub bu ulgurchi do’konlar maxsus tovarlarni reklama qilish:

A) Ko’rgazmaga qo’yish

B) Arzonlashtirish

C) Kupon

D) Qo’shimcha haq, Mukofot,

E) Bozor, talab

22. Tanlab olish bilan rivojlantirish strategiyasi ko’pincha ishlatiladi:

A) Ko’proq tovar xarid qilishi uchun mijozlarga oliy darajada xizmat ko’rsatish

B) Yangi tovarlar taqdim etish

C) Agar xaridor ko’p miqdorda xarid qilgan bo’lsa unga chegirma berish

D) Eski mijozlarga shu tovarni qaytib sotib olishni eslatish

E) Ortiqcha tovarlarni mulk ro’yxatidan(inventardan) bo’shatish

23. Asosiy, bevosita maqsad jamiyat bilan aloqa qilish:

A) Mijozlarga korxonani xizmat ko’rsatishini eslatib turish

B) Korxonani raqib korxona bilan taqqoslash

C) Korxonaning bozordagi maqsadini aniqlash

D) Korxonaning obrazini(imidjini) yaxshilash

E) Savdo-sotiqni oshirish

24. Qaysi savdo-sotiqni rivojlantirish strategiyasi iste’molchilar belgilangan tovarlarni xarid qilgnida ularga sovg’a yoki mukofotni ta’minlaydi?

A) Tortish

B) Bosish

C) Tanlash

D) Arzonlashtirish

E) Mukofotlash

25. Qachon korxona tovarni reklama qilganida, ular qolgan boshqa tovarlar oldida ta’kidlab o’tishadi. Ular nimani ta’kidlab o’tishadi?

A) Oshkoralik

B) Xususiyat, xislat

C) Savdo-sotiq reklamasi

D) Etiketka, yorliq

E) Yaroqligi

26. Quyidagi jamiyat aloqalari strategiyasi qaysi tashkilot ommaviy axborot vositalari yozma e’lon bilan ta’minlaydi?

A) Maxsus tadbir

B) Pres konferensiya

C) Homiylik konserti

D) Elektron pochta orqali xabardor qilish

E) Yangilik chiqarish

27. Agar tashkilotning bozordagi maqsadi har xil viloyatlar iste’molchilaridan kelib chiqsa, unda tovarni qanday reklama qilish kerak?

A) Har bir iste’molchi ta’biga qarab sotish

B) Reklama

C) Har bir iste’molchini uyiga borib sotish

D) Har bir iste’molchi bilan aloqa qilish

E) Marketish maqsadi

28. Ishlab chiqaruvchilar tovarlarini ulgurchi sotuvchilar yoki sotuvchilarga reklama qilishi nima deb ataladi?

A) E’lon, ovoza qilish strategiyasi (Push strategiyasi)

B) Premium narx strategiyasi

C) Savdo-sotiq reklamasi

D) Bozor segmenti

E) Pull strategiyasi

29. Quyidagi keltirilgan strategiyalardan qaysi birida korxonalar o’zlarining reklama xabarlarini bozordagi iste’molchilarga yo’naltitirshga va ulgurji sotuvchilar yoki ishlab chiqaruvchilardan talab kelib tushishi keltirilgan?

A) Push

B) Birgalikda hamkorlik

C) Tovar yaroqligi

D) Hamkorlik qilish

E) Pull

30. Korxonalar o’rtasidagi reklama byudjeti farqi va ha bir korxonaning tovarini farq qilishi. Bu quyida keltirilganlardan tashqari ta’sirida xarakterlanadi.

A) Iste’molchi resursi departamenti hajmi

B) Raqobat

C) Tovarning yaroqligi davri

D) Ekonomik sharoit

14-amaliy mashg‘ulot:Aloqa korxonalari moliyaviy menejmenti tizimi.

Quyidagi o'z-o'zini baholash , ushbu bobda qoplangan asosiy tushunchalar Sizning tushunchangiz sinash uchun imkon beradi. Javoblar bu mashqlar oxirida taqdim etiladi.

To'g'ri yoki noto'g'ri

1. Tashkilot sxemasi xodimi vazifalarini o'rtasida o'zaro ko'rsatadi. T

2. Tashkiliy tuzilishi o'sha pozitsiya orasida har bir ish pozitsiya va munosabatlar vazifalarini belgilaydi. T

3.Kompaniya direktorlar kengashi odatda firmaning kundan- kunga faoliyatini boshqarishdagi faol ishtirok etadi

. N

4. Kengashi ichida a'zolari tashqarida a'zolari firmaning top-menejerlari o'zgarishlar qo'llab-quvvatlash emas , ayniqsa, agar , firmaning aktsiyadorlarimizning foyda beradi o'zgarishlar qo'llab-quvvatlash uchun nisbatan ko'proq.

. N

5.Har bir menejeri bo'lishi uchun mo'ljallangan tashkiliy tuzilishi bir necha xodimlari nazorat nazorat tor oralig'i bor.        T

6.So'nggi yillarda, eng firmalari bir necha kalit rahbarlari qo'lida hokimiyatni markazlashtirish uchun harakat qilgan.

7.Firmalar rasmiy tashkiliy tuzilmasini yoki norasmiy tashkiliy tuzilmasini yo bo'ladi , lekin ayni paytda tashkiliy tuzilmalari har ikki turdagi hech qachon mumkin. N

8.Firma norasmiy tashkiliy tuzilmasini afzalligi u tushkunlikka va ish mamnuniyat yaxshilash mumkin do'stlik shakllanishiga , rag'batlantiradi , deb. T

9.Firma joyga tomonidan departmentizatsiya bo'lsa , har bir joyda jalb uning xarajatlari yanada oson kiritish mumkin. T

10. Eng firmalari funktsiyasi tomonidan ularning chet el operatsiyalarini departmentizasiyalangan. N

11. Firmaning menejerlari majburiyatlari erishish uchun tashkil qilinishi kerak:

a) mish-mish.

b) rasmiy favqulodda.

c) strategik rejasi.

d) qo'mondonlik zanjiri. e) byurokratik tashkilot.

12. Bir kompaniya prezidenti:

a) Direktorlar kengashi a'zolari qayta tayinlash o'tadigan belgilaydi.

b) barcha bo'linmalari harakatlarini muvofiqlashtiradi va firma uchun yo'nalishini beradi.

c) to'g'ridan-to'g'ri boshqa barcha xodimlar harakatlarini nazorat qiladi.

d) boshqa rahbarlar uchun kamdan-kam hollarda delegatlar boshqaruv vazifalarini.

e) mustaqil direktorlar kengashi faoliyat.

13.Firma uchun _____ xodimning har bir turi hisobot kerak ish o'rnini belgilaydi.

a) qo'mondonlik zanjiri.

b) ish jadvali

c) kadrlar jadvali

d) oqim sxemasi

e) norasmiy tuzilishi

14.Firma muvaffaqiyati uchun yakuniy mas'uliyat u bilan yotadi:

a) prezident

b) ichki auditor

c) mijoz

d) musobaqa

e) mehnat uyushmasi

15.Bir kompaniya direktorlar kengashi tashqi a'zolari o'sha direktorlari kim: a) korporatsiya ustavni qabul qiladigan davlat tashqarida yashash.

b) firmasi emas menejerlari

c) firmasi emas aktsiyadorlarining bor

d) to'g'ridan-to'g'ri tovon holda bortida xizmat

e) firmaning aktsionerlar tomonidan tanlangan o'rniga film Prezidenti tomonidan tayinlangan

16. Direktorlar kengashi Firma ning qiziqtirgan vakili mas'uliyatini ega: a) yuqori boshqaruvb)xodimlar c) mijozlar d) kreditorlare) aksiyadorlar

Quyidagi savollarga javob bering

1. Tashkilot tuzilmasi. Firmalarning tashkiliy tuzilmasi ta’sir qiymati qanday?

2. Tashkilot boshqaruvi. Boshqaruv normasi firmalar orasida qanday farq qilinishini tushuntiring ?

3. Tashkilot darajasi. Tashkilot darajsida firmalar orasida qanday farq qilinishni tushuntiring?

4. Xodimlar qarshisida aloqa.

5.Tuzilish qo’mitasi. Ichki qo’mita azosining tashqi qo’mita azosidan farqi. Ular orasida nima sababdan nizo sodir bo’ladi.

6.Qo’mita komissiyasi. Direktorlar qo’mitasining uchta asosiy komissiyasini (komitetini) tasvirlang.

7.Sabranes-Oksliy qonuni. Sabranes-Oksliy qonuni firmaning ichki boshqaruv jarayoniga ta’sirini tushuntiring.

8.Markazlashmagan tizim. Markazlashgan va markazlashmagan tizim farqi. Markazlashmagan tizim avfzalligi va kamchiligini tushuntiring.

9.Norasmiy tuzilma. Xizmatchilar ruxsat bergan kiritilgan ma’lumotlarning har hil norasmiy tuzilmada tushintiring.

10.Departamentlash. Departamentlash metodini tushuntiring. Firmalarni departamentlashtirish yo’llari qanday?

Class Communication questions.

1.Boshqaruv davrida muammoli vaziyat. Kiyimlar do’koni zanjiri qo’shma Shtatlar orqali yoyilgan (tarqalgan), siz har bir do’kon boshqaruvchilari uchun keng yoki chegaralangan boshqaruv davri haqida o’ylaysizmi?

2.Tashqi Direktorlar. Minglab aksiyalari bo’lgan kata biznes yoki kichik biznesi bo’lgan ko’p asosiy boshqaruvchilar kichik biznesida muhim bo’lgan tashqi direktorlar haqida nima deb o’ylaysiz?

3. Sabranes-Oksliy qonuni. Sabranes-Oksliy qonuni ichki boshqaruvni tashkil qilishda ommaviy savdo firmasiga talabi. Siz bunday boshqaruvni foydali yoki rivojlanishsiz biznesga pulni isrof qilib boshqarishmi shu haqda nima deb o’ylaysiz?

Small Busines Case.(Kichik biznes).

Tashkilot tuzilmasi qarori. Xususiy Mars texnologiyalari kompaniyasi ixcham (kichkina) kompyuter va raqamli kameralarga o’xshagan yuqori texnologiyalarda mahsulot ishlab chiqariladigan turli xil to’rtta shahardagi zavodda ishlab chiqarilmoqda. Firmada to’rtta bo’lim bor, har biri yuqori darajadagi boshqaruvchilar xabar beradigan nazoratchilar tomonidan xizmat qiladigan ishlab chiqarish zavodini jamlaydi. Har bo’limning uchta vitse prezidenti bor : moliya, marketing, ishlab chiqarish.

1.Boshqaruv davrida qaror qilmoq. Hamma bosqichda nazoratchilar ustidan tashkilot tuzilmasi boshqaruv davrini cheklash bor. Bu tuzilmani kamchiligi nimada?

2.Samaradorlikka ta’sir. Mars texnologiyalar kompaniyasi tashkilot tuzilmasi samaradorlikni oshirish uchun qanday tekshirmoqda(to’g’irlamoqda yoki ko’rib hciqmoqda)?

$Описание: C:\Users\Администратор\Desktop\яяя.jpg$

15- amaliy mashg‘ulot: Korxonada ishlab chiqarish faoliyatini muvofiqlashtirish.

Tayanchtushunchalaringiznitekshiring.

O’zinibaholashsizgaushbubo’limdaginkalitso’zlarniqandaydarajadatushunchagaegaekanliginibilishimkoniniberadi. Javoblar topshiriq oxirida berilgan.

To’g’ri yoki nato’g’ri.

1. Bugalteriya firmani moliyaviy holatini taklif qiluvchi va xulosa qiluvchidir.

2. Moliyaviy bugalteriya menejerlarni qaror qabul qilishda asosiy yordam beruvchi omil.

3. Pul oqimlari to’g’risida hisobat firmaning moliyaviy o’tkazmalarini o’zida yig’ib boruvchi kitobdir.

4. Microsoft , ochiq xususiy korporatsiyaning hisobat ishlari, ochiq turdagi hisobat turiga misol bo’ladi

5. Firma uchun 2 ta asosiy hisobat shakli bor. 1. Balans 2.pul oqimlari to’g’risidagi hisobat.

6. Invertarizatsiya va hisobatlar firmaning moliyaviy aktivlarini ko’rsatadi.

7. Balans firmaning aktiv, majburiyat va o’zizning kapitalini o’zida ifodalaydi.

8. Firma menejerlarini axborotga bo’lgan ehtiyojlarini qondirish uchun hisobotlarni e’lon qiladi.

9. Qarzni kapitalga nisbatini ifodalovchi ko’rsatkich firmaning likvendligini ko’rsatadi.

10. Moliyaviy leveraj(aktivni kapitalni biklan ta’minlaydigan qismi) 6%

Tanlang.

11. Firmani egalaridan talab qilinadi o’zlari haqida axborot berish.

a) Ishlab chiqaruvchi

b) Xaridorlar

c) Ishchi

d) Aksiyadorlar

e) Birlashmalar

12.Hisobatning qaysi turi asosiy hisoblanadi.

a) ko’rsatgichli tahlili

b) moliyaviy hisobat

c) boshqaruv hisobat

d) to’lovlar bo’yicha

e) narxlar hisobati

13. Qaysi guruhda eng kata risk bor?

a) egalari

b) bugalterlarda

c) kreditorlar

d)audutorlar

e)aksiyadorlar

14.Kompaniya egalari kimlarga pul to’laydilar

a)master bug’galterlarga

b)menejer bug’galterlarga

c)ichki auditorlarga

d)korparativ boshqaruvchilarga

e)jamoat bugalterlar

15. Menejerlar qaror qabul qilishi uchun asosiy sabablar kim tomonidan topshiriladi.

a) sertifikatga ega bo’lgan bugalterlar tamonidan

b) tashqi auditorlar

c)jamoat bug’galterlar

d)hukumat bug’galterlar

e)boshqaruv bugalterlar

16. Qaysi bayonet shakli firmani daromadi va xarajatini ifodalaydi

a) balans

b) daromad to’grisidagi hisobat

c) naqt pul to’g’risidagi hisobat

d) taqsimlanmagan foyda

e) fondlar to’g’risidagi hisobat

17. Aktiv majburiyat kapital to’g’risidagi hisobat

a) daromad to’g’risidagi hisobat

b) naqt pul

c) foyda va zarar to’g’risida

d) yalpi foyda to’g’risida

e) balans to’g’risida hisobat

18.Firmaning xarajatlarini boshqarishda daromaddan ayrilgan qismi bu:

a)sof foyda

b) foyda miqdori

c) foyda yoki zarar

d) hisob varaqasi

e) soliq va ulishdan oldingi daromad.

19. Materallar qiymati sotilgandan keyin nima deb ataladi.

a) sof sotish

b) sotish xarajati

d) yalpi foyda

e) sof foyda

20. Biznes egalari tomonidan tashkil qilinadigan fond

a) daromad

b) sotish xarajati

c) yalpi foyda

d) sof foyda

e) kapital

21. Firmaning aktivlari

a) tovarni narxi qiymati

b) foizli soliq to’lashdan oldingi daromad

c) majburiyat va kopital

d) jihozlar.

e) sof sotish

22. Agar firmani 1000 dollor aktivlari va majburiyati 300 dollor bo’sa kapitali qancha bo’lishi kerak.

a) $700

b) $333

c)$1,300

d)$ 3,000

e) $0,30

23. Bir yilda naqd pulga aylanadigan aktivlar

a) o’zgarmas aktivlar

b) joriy aktivlar

c) asosiy vositalar

d) capital

e) majburiyat

24. Vaqt o’tishi bilan vositalarni eskirishi nima deyiladi.

a) sotish xarajati

b) yalpi foyda

c) sotishdan kelgan tushum

d) qadrini yo’qotish

e) kapital

25. Kapital a’zolarini rag’batlantirish maqsadida moliyaviy hisobatlarni oshkor qilish

a) barcha a’zolar moliyaviy tahlil natijalaridan xabardor qilinadi.

b) a’zolar tarkibida bo’lishi kerak.

c) aksiyadorlar boshqaruv kengashida qatnasha olmaydi

d)barcha kengash a’zolari koorparatsiyani boshqaruv a’zosi bo’lishi kerak.

e) boshqaruv a’zolari aksiyalar sotib olish uchun ruxsat berilmaydi.

27. Aktivlarni boshqarilishini ifodalovchi ko’rsatgichi

a) likvedlilik

b) foydalilik

c) samaradorlik

d)leviraj moliyaviy

e) sotish leveraj

28. Uzoq muddatli qarz majburiyatlari

a)likvidlik ko’rsatgichi

b) foydalilik ko’rsatgichi

c) joriy ko’rsatgich

d) samaradorlik ko’rsatgich

e) liberal ko’rsatgich

29. sof foydani ifodalovchi ko’rsatgich

a) sof meyoriy foyda

b)leveraj ko’rsatgich

c) likvedlik

d) aylanish koeffitsenti

e) aktivlarni aylanishi

30. Chet el kapitali ishtirokidagi firmalar o’zlarining nimasini tuzayotganda kamkorlarini ma’lumotlarini kiritish kerak.

a) mission bayonet

b) xalqoro hisob kitob

c) to’lov balansi

d) moliyaviy hisobat

e) ichki siyosat

G’oya taqrizi uchun savollar

Ishni baholash. Miqdorni nima tashkil qilyapti? Mamuriy hisoblash firmaning qadrini qanday oshirishini tushuntirib bering.

Taftish. Taftishning roli va nima uchun ahamiyatli ekanligini izohlang.

Jamoaviy savdo firmalari tomonidan yaratilgan moliyaviy hisobotlarning aniqliligini kafolatlashga undaydigan Sarbanes-Oxley Aktining asosiy ehtiyot chorasini tasvirlab bering.

Moliyaviy hisobot. Muvozanat varog’i va daromad hisoboti o’rtasida qanday farq bor.

5.Daromad hisoboti. Qanday qilib kirim hisoboti firmaning yalpi daromadini aniqlashtirishda sinishi mumkin ? Bir firma o’zining yalpi daromadini aniqlashtirdi, qanday qilib soliqlar va qiziqishdan oldin o’zining tushumlarini hisoblaydi?

6.Daromad hisobotini baholash omili. Kirim hisobotini baholashning qanday foydasi bor?

7. Moliyaviy vosita . Moliyaviy vositalarning me’yorlari nimani ko’rsatadi? Ular nima uchun foydali?

8. Foyda keltirish. Firmaning foyda keltirishi qanday qilib hisoblanadi?

9. Samaradorlik. Firma o’zining samaradorligini hisoblash maqsadida o’zining qarzga beradigan mol-mulki va xabar qilingan savdo-sotig’idan qanday qilib foydalanishi mumkin ?

10. Proporsiya tahlili. Proporsiya tahlilining qanday cheklovlari mavjud?

Sinf axboroti uchun savollar:

1. Sarbanes –Oxley Akti. Ba’zi firmalar hukumat tartib intizomi juda ko’p bo’lishini taklif qiladi. Sarbanes –Oxley Aktida har ommaviy savdoda o’rtacha hisobda 1milliondan ortiq reportaj narxlarini oshirgan ko’plab qonunlar mavjud . Bu ta’minotlar muhim deb o’ylaysizmi?

2. Boshqarma a’zoligi tahlili. Firmaning boshliq a’zolariga ba’zida mukofot puli sifatida firma birjasidan ulush beriladi. Boshliqlar hissadorlarning qiziqishlariga xizmat qilishni kafolatlashda firmani boshqarishadi . Boshliqlarga firmaning hisobot jarayonini boshqarishda o’ziga xos molyaviy hisobotlarni kafolatlash maqsadida ishonish kerak deb o’ylaysizmi?

3. Balans varog’idagi ma’lumot. Nimaga kreditorlar qarz bilan ta’minlash yoki ta’ minlamaslikni aniqlash vaqtida firmaning balans varog’i ma’lumotlariga bunchalar qiyin ishonishadi

Kichik biznes holati

Biznes qararorlari uchun moliyaviy ma’ruzadan foydalanish.

Sue va Jim 8 yil oldin kiym ishlab chiqradigan va ularni o’zininng do’konlari orqali sotadigan Surf Clothing Companiyaga asos soldi. Sue va Jim o’zlarini foyda olish va daromadini kuzatish uchun hisob sistemasida foydalaniladi.Birinchi,foyda va xarajatlarini umumiy reportda hamma do’konlarda to’planib boradi.

Ikkinchi,har bir chakana savdo do’konlari uchun foyda va xarajatlarni qanchaligi haqida bosh do’konlar ijrochisiga ma’lumot beriladi.

Uchinchi,xar bir kiyim turi uchun foyda va harajatlarda taqsimlanib boradi.Bu Sue va Jimga biznesning umumiy holatiga ta’sir qilgan sabablarni aniqlashga yordam beradi.

f)Assess Consumer Demandhisobidan foydalanish.Do’konlar o’rtasida istemolchi talabini taqqoslashda bu hisob sistemasi qanday ishlatiladi?

g)Moliyaviy report Assess Managerlarga qanday yordam beradi?

Bu hisob-kitob sistemasi do’konlarda zararni qoplash uchun qo’shimcha mablag ’kerakliginini aniqlashda yordam beradi.

h)Rejani kengayishi uchun moliyaviy report qanday yordamberadi? Sue va Jim Williams rejalashtirilgan yangi kiyim do’konini ochishni rejalashtiryapti.Birinchi,Ular yangi ochadigon do’konlarda har xil kamchiliklardan qochish maqsadida,oldin ochilgan do’konlarni tekshirdi.Bu hisob-kitob ma’lumotlarni shunga o’xshash kamomatlarni aniqlashda qanday yordam beradi.

i)Ishlab chiqarish loyihalarida bo’lish analizi qanday yordam beradi?

Bo’lish analizi do’konlarga har oyda qancha miqdorda kiyim–kechak kerakligini hisoblash tushuntiradi.

$Описание: C:\Users\Администратор\Desktop\зззз.jpg$

16-amaliy mashg‘ulot:АКТ sohasidariskmenejmenti.

Ingl. risk managment — salbiy natijalarni yuzaga kelish extimolligini kamaytirish va extimoliy yo‘qotishlarni minimallashtirishga qaratilgan boshqaruv qarorlarini qabul qilish va ijro etish jarayoni boshqarish vaziyati - ma’lum bir vaqtda aniq boshqarish soxasida yuzaga kelgan tashqi, ichki, obyektiv va subyektiv sharoitlarning yig‘indisidir. Boshqarish faoliyatida rahbar oddiy, murakkab, kompleks kabi turli harakat dasturini talab qiladigan kundalik, oralik va istiqbolli muammolarga duch keladi. Bularga: xo‘jalik birliklari va boshqarish uchastkalarini mustaxkamlash; xizmat qilish va texnologik jarayonlarni qisqa muddatda sifatli qilib amalga oshiradigan jamo aniq shakllantirish; bo‘linmalar o‘rtasida paydo bo‘ladigan nomuvofiqlikni bartaraf qilish; jamoada vaqti - vaqti bilan sodir bo‘lib turadigan kelishmovchiliklarning oldini olish; muayyan bir vaziyatlar mos keladigan boshqarishning tashkiliy tizimini va yangi ish uslublarini joriy qilish va xokazolar.

Har bir vaziyatni asosiy maqsadga erishishga ta’sir qiladigan darajalariga qarab bir qancha aloxida unsurlarga bo‘lish mumkin. Vaziyatdagi unsurlar o‘zgaruvchi va doimiy bo‘ladi. Tajribali menejer, amaliyotda vaziyatlarichidan eng zarur unso‘rni tez va aniq ajrata bilishi kerak. Bu unsurlarga kuydagilarkiradi: tuzilgan kundalik va istiqbolli rejalarni bajarish holati; boshqarish uchastkalarida kadrlarning saloxiyati (potentsiali), mehnat unumdorligi; korxona va tashkilotda moddiy - texnik bazasining holati va ularni o‘zgartirish imkoniyatlari; har bir aniq uchaskada boshqarishni maqsad va vazifalari, ularning kelajagi:

· korxona va tashkilotlardagi moddiy resurslarga qo‘yilgan maqsad va vazifalaro‘rtasidagi muvofiqklik;

· tartibga solishning asosiy omillari, vazifasini bajarish uchun kerak bo‘lgan sharoitlarni hisobga olish;

· atrof muhitdagi sharoit va rahbarlarning munosabati;

· tashqi va ichki bozorni o‘rganish;

· korxona va tashkilotlardagi moddiy va ma’naviy rag‘batlantirishning samaradorligi; rahbarlarning ishchanligi;

· rahbarlarning holati (uning obyektiv holati, obro‘si, tutgan o‘rni).

Yuqoridagi boshqarish vaziyatlarini chuqur o‘rganish rahbarlarga kelajakda strategik harakatlardasturini tuzishga imkoniyat tug‘diradi.

Misol. Ikkita variantdagi investitsiyalash faraz qilinadi. Birinchi variant bo‘yicha agar 100 mln. so‘m mablag‘ kiritilib, har yili 10 foizdan foyda olin-sa, rejalashtirilgan daromad: 100 mln. so‘m x (100%+ 10%)' yoki shu 100 mln. so‘m x (1+0,1) = 110 mln. so‘m. Ikki yildan so‘ng 100 mln.x (1+0,1)'= 121 mln. so‘m va hokazo.

Ikkinchi variant bo‘yicha 100 mln. so‘m kiritilsa, daromad 3 oydan so‘ng 2,5 foizga teng bo‘ladi. Ikkinchi variant foydalirokdir, chunki 3 oydan keyingi daromadni olib yana aylanishga kiritilsa qo‘shimcha daromad keltirishi mumkin.

Bir yilda to‘rt marotaba aylansa 100 mln. so‘m x (1 +0,025) = 110,38 mln. so‘m daromad olinadi. Ikki yil-dan so‘ng - 100 mln. so‘m x (1 +0.025) = 121,64 mln. so‘m.

Birinchi holatdagi qo‘shimcha daromad birinchi yilda 100 mln. so‘m (1 + 0,1) - 100 mln. so‘m = 10 mln so‘mga. Ikkinchi yilda 100 mln. (1+0,1)-100 mln. so‘m = 21 mln. so‘m. Ikkinchi variantda yuqoridagi miqdorlar 10,38 mln. so‘m va 21,64 mln. so‘mga teng.

Murakkab foizlar formulasi avvalgi boshlang‘ich miqdorini hisoblashga Rs ni foiz qiymatini aniqlashga imkon yaratadi. SHunday qilib:

Pc = Fc/Pc(l+i)n; i = Fc/Pc—1

Misol:Uch yildan so‘ng 100 mln. so‘mga ega bo‘lishni xohlagan investor bankka ma’lum miqdordagi pul mablag‘ini 150 foiz yillik daromad bilan qo‘ydi.

Ushbu mablag‘ning miqdori qancha bo‘lmog‘i kerak?

Rs = 100 mln. so‘m / (1 + 1,5) = 6,4 mln. so‘m.

Demak dastlab qo‘yilgan mablag‘ 6,4 mln so‘mga teng bo‘lishi kerak.

Boshqa investor 300 mln. so‘mga ega. U bu miqdorni ikki yildan so‘ng 6 marta ko‘paytirish niyatida, shu-ning uchun qanday yillik daromad foizi bilan o‘z moliyaviy resurslarini qo‘yishi kerak.

i = (1800 ming so‘m/300 ming so‘m) - 1 = 1,45 yoki 145%.

SHunday qilib qo‘yilgan masalani yechish uchun kapitalni bankka yoki kompaniyaga yillik daromadi 145 foizdan kam bo‘lmagan o‘lchamda qo‘yish zarur.

Topshiriq.

1. O‘z sohasida yaxshi boshqaruvchi bo‘lish uchun, qanaqa sifatlarni rivojlantirish lozim?

Echish

Ideal boshqaruvchi sifatlarini aniqlash – murakkab vazifa hisoblanadi. Boshqaruvchining ijrochilik tavsifi 15 dan kam bo‘lmagan sifatlarni o‘zida mujassam etadi: o‘ylab ish qilish, tashabusskorlik, kelajakni ko‘ra bilish, harakatchanlik, oldinga intilishga tayyor turish, insonlar bilan kelisha olish qobiliyati, toqat qilish, odillik, ob’ektivlik, korporativ ruh.

Lekin bu ilhomlantiruvchi sifatlarni boshqaruv ko‘nikmalariga aylantirish murakkab muammodir. Siz tashabusskor qati’yatli bo‘lishga qaror qilishingiz mumkin, lekin bu ertaga shunday bo‘lib qolasiz degan so‘z emas.

Ammo boshqaruvchi o‘z oldiga qo‘yishi mumkin bo‘lgan real muammolar mavjud:

1. Imkoni boricha moslashuvchan bo‘lib, xodimlar bilan umumiy til topa olish.

2. Zamonaviy texnik va texnologiya to‘g‘risida bilimlarga ega bo‘lish.

3. Moliyaviy va balans hisobotlarni o‘qiy olish.

4. Diqqat e’tiborni jamlay olish qobiliyatiga ega bo‘lish.

5. Ayyorlik va hazil-mutoyibani tushunish.

Agar siz jiddiy va maqsadga intiluvchan bo‘lsangiz, u nafaqat muvaffaqiyatni kafolatlamaydi, balki do‘stlaringiz maslakdoshlaringizni qo‘llab-quvvatlashidan mahrum etishi mumkin. Boshqa tomondan, siz hammaga va har-bir insonga do‘st bo‘lsangiz bu sizga tashkilotning rahbarligini taklif qilish kerak degani emas.

Boshqaruv donishmandligi «Insonlarni muvaffaqiyatingiz uchun zarur bo‘lgan ishlarni bajarishga ishontirish qobiliyatida muvaffaqiyatning siri yashiringan bo‘ladi» deydi.

$Описание: C:\Users\Администратор\Desktop\яяя.jpg$

$Описание: C:\Users\Администратор\Desktop\ффф.jpg$

17-amaliy mashg‘ulot: Aloqa korxonalarida investision strategiyalarni joriy etish yo’llari.

1. Shaxsiyichkivatashqiomillaryordamidainsonnima`lumfaoliyatgaundashjarayonibu…?

a) ehtiyoj

b) motivatsiya

c) integratsiya

d) diversifikatsiya

2. Iste`molchilarning ma`lum talablarini qondirish uchun amalda foydalanish maqsadida yangi g`oya va bilimlarni amalga oshirish natijasi fanda qanday ataladi?

a) devalvatsiya

b) assortiment

c) konsensus

d)innovatsiya

3. Bajarilishi mumkin bo`lgan ishning aniq bir yo`lini tanlab olish.Boshqacha qilib aytganda,u yoki bu yo`lni tanlab olish,bir fikrga kelishga nima deyiladi?

a) trest

b) kartel

c)qaror

d) varrant

4. Bu bir necha elementlardan iborat yaxlitlik har bir element tizimini maqsad sari harakatiga o`z hissasini qo`shadi va yordam beradi,bu fanda qaysi atamaning ta`rifi hisoblanadi?

a) kibernetika

c) sterio

d) tizim

5. Bu belgilangan holda har qanday faoliyatda,shu jumladan boshqaruv faoliyatida ham tayanish mumkin bo`lgan aksioma,qaysi atama haqida gap ketyapti?

a) tamoyil

b) uslub

c) usul

d) kommivoyajer

6. Lotincha bo`lib ,narsalar tarkibiy qismlarining o`zaro bog`liq ravishda joylashishini bildiruvchi so`zni belgilang?

a) tizim

b) tuzilma

c) arbiter

d) auditor

7. Mulkdor o‘z go‘yasini o‘z mablag‘ini, o‘z obro‘sini hayotga tadbiq etish uchun tavakkal qiluvchi va daromad olish uchun faoliyat yurituvchi shaxs nima deb ataladi?

a)ishbilarmon

b) auditor

c) broker

d) byurokrat

8. Ishlab chiqarishda yangi mahsulot, yangi usul, yangi texnologiyani joriy etish qaysi atama orqali beriladi?

a) integratsiya

b) inflyatsiya

c) innovatsiya

d) diversifikatsiya

9. Daromad olish maqsadida uzoq muddatga kapitalni ishlab chiqarishga qo‘yish?

a) risk

b) deposit

c) garov

d) investitsiya

10. Murakkab dinamik tizimlarni maqsadli optimal boshqaruvi to‘g‘risidagi fan?

a) kibernetika

b) iqtisodiyot

c) menejment

d) marketing

11. Mahsulotga mujassamlangan ximik, fizik, mexanik va boshqa xususiyatlar majmuasiga nima deyiladi?

a) organik

b) sifat

c) assortiment

d) kvota

12. Mahsulotni targ‘ibot qilish?

a) veksel

b) axborot

c) reklama

d) trest

13. Malakali yollanma boshqaruvchi kim?

a) makler

b) barter

c) auditor

d) menejer

14. Bu shunday tuzilmaki, unda bir soha firmalar bir-birlari bilan birgalikdagi

tijorat faoliyati haqida kelishadilar, qanday tuzilma haqida gap ketyapti?

a) steriotik tuzilma

b) ekzistensional tuzilma

c) ijtimoiy tuzilma

d) kartel tuzilma

15. Rahbarlar va bo‘g‘inlarni har xil vazifalarda, aniq bolinmalardagi boshqaruv

faoliyatini ixtisoslashtirishga qaratilgan tuzilma, qanday tuzilma deyiladi?

a) funksional tuzilma

b) boshqaruv tuzilmasi

c) ixtisoslashtirilgan tuzilma

d) avtomik tuzilma

16. Boshqaruvning klassik maktabi asoschisi kim?

a) F.German

b) R.Ouen

c) F.Teylor

d) Ch.Babbaj

17. Menejmentuchun zaruriy xabar va ma’lumotlar majmui nima?

a) emmissiya

b) axborot

c) kvota

d) indeks

18. Korxonada ishlab chiqarilgan mahsulot turi nima deyiladi?

a) trest

b) assortiment

c) kvota

d) kartel

19. Bu usulga muvofiq boshqaruvda iqtisodiy manfaatlardan foydalanishga

asoslanadi qaysi usul haqida gap ketyapti?

a) iqtisodiy usul

b) boshqaruv usuli

c) ijtimoiy usul

d) ekzistensional usul

20. Qaysi xizmat turi korxonani moliyaviy holatini tekshiradi va kamchiliklarini

izohlab beradi?

a) makler

b) menejer

c) auditor

d) kommivoyajer

Topshiriq.

1. O‘z sohasida yaxshi boshqaruvchi bo‘lish uchun, qanaqa sifatlarni rivojlantirish lozim?

Echish

Ammo boshqaruvchi o‘z oldiga qo‘yishi mumkin bo‘lgan real muammolar mavjud:

1. Imkoni boricha moslashuvchan bo‘lib, xodimlar bilan umumiy til topa olish.

2. Zamonaviy texnik va texnologiya to‘g‘risida bilimlarga ega bo‘lish.

3. Moliyaviy va balans hisobotlarni o‘qiy olish.

4. Diqqat e’tiborni jamlay olish qobiliyatiga ega bo‘lish.

5. Ayyorlik va hazil-mutoyibani tushunish.

Boshqaruv donishmandligi «Insonlarni muvaffaqiyatingiz uchun zarur bo‘lgan ishlarni bajarishga ishontirish qobiliyatida muvaffaqiyatning siri yashiringan bo‘ladi» deydi.

Boshqaruv topshiriqlari.

1. Bir gapdan achchiqlanib, asabiylashadigan buysunuvchi xodim bilan qanday munosabatda bo‘lish kerakligini ko‘rsating.

Echish.

Balkim bunday xodimni yoqimsiz xabarni aytishga tayyorlashni istab, qulay vaziyatni kutarsiz. Aslida teskarisi ma’qul: birdan maqsadga o‘tish kerak. Masalan: «Siz tayyorlagan xujjatning sifati pastligini va to‘plangan axborotning to‘liq emasligini aytishga majburman va bundan afsusdaman. Biz siz bilan bunday kelishmagan edik-ku».

U balkim ko‘p gapirib, aybi yo‘qligini isbotlovchi dalillarni keltirishga xarakat qilishi, achchiqlanishi mumkin. Xodim hattoki hech qanaqa muammo yo‘q, sizning gaplaringiz asossiz deyishi ham mumkin.

U nima demasin, qanaqa hissiyotlarni namoyish etmasin qat’yatlikni namoyish eting. Muammo haqiqatdan ham mavjudligini, hujjatlarni bunday holda tayyorlash mumkin emasligini tushuntiring. Xatolarni qanday tuzatishni muhokama eting.

Yana qo‘shimcha noroziliklarni, mantiqiy fikr-mulohazalarni eshitishingiz mumkin. Xotirjamlik bilan eshiting, uning dalil-isbotlari e’tiborga loyiq ekanligiga ishonching komil bo‘lsagina uni e’tirozlarini qabul qiling. Lekin «Siz buni qanday tuzatmoqchisiz?» - degan savolga qayting. O‘zingizni chalg‘itishga, yon berishga yo‘l qo‘ymang. Sizni qoniqtiradigan javobni eshitmaguncha suhbatni davom ettiring.

2. Hayfsan e’lon qilingan xodimga bir-necha iliq so‘z aytib, ko‘nglini ko‘tarmoqchi bo‘ldingiz. Suhbat yakunida ma’lum bo‘ldiki, tanqid mo‘ljalga yetib bormagan. Balkim u suhbatning faqat yoqimli qismini eshitganga o‘xshaydi. Nima qilish kerak?

Echish.

Haqiqatan ham, maqtov tanqidlar, ustma-ust aytilganda tanqidlarga nisbatan maqtovlar ko‘proq xotirada qoladi. Rahbarlar o‘zi uchun ham xodimlar uchun ham tanqidni og‘ir botmasligi uchun uni yumshatishga harakat qilib, tanqid qilinuvchiga yoqadigan maqtovlarni ham aytadilar. Bunda ko‘pchilik xodimlarni o‘z mehnatlariga ijobiy natija berilishini istashini ham e’tiborga olish lozim. Agar tanqid inson shaxsiga tegmay, muammoni yechishga yo‘naltirilgan bo‘lsa, uni xodimlar to‘g‘ri qabul qiladilar. Faqat noto‘g‘ri harakatlarni tanqid qilish bilan chegaralanish kerak emas, balki ularni qanday tuzatish mumkinligini ham ko‘rsatish lozim. Buysunuvchilar qanday xatoliklarga yo‘l qo‘ysalar rahbariyatning yaxshi munosabatiga umid qilib bo‘lmasligini yaxshi bilishlari kerak.

Xodimning xatolari muhokama etilgandan so‘ng, munosabatlar oldingidek bir-tekis bo‘lib qolishi, rahbar faqat ma’lum xatolikka o‘z munosabatlarini bildirib, vaziyatni tartibga olishga harakat qilganligini xodimga nisbatan esa munosabatlar o‘zgarmaganligini anglatadi.

$Описание: C:\Users\Администратор\Desktop\яяя.jpg$

$Описание: C:\Users\Администратор\Desktop\вввв.jpg$

18-amaliy mashg‘ulot: АКТ sohasidasug’urtamunosabatlari.

Foydangizni tushuntiring

Semestr yakuniga yaqin, siz http://finance.google.com ketishi mumkin va qidirish maydoniga siz tanlagan aktsiyalari nomini kiriting. veb-sayt, keyin bu aksiyalari birja narxi harakatini ko'rsatadi, bir grafik beradi. Oxirgi uch oy davomida fond narxlari harakatlari ko'rish uchun diagrammaning yuqorida "3M" tugmasini bosing. Aktsiyalari haqida asosiy yangiliklar e'lonlar bu davrda taqdim etiladi, deb e'tibor bering. Katta aktsiyadorlik narx harakatlarning oldin tez sodir har qanday e'longa qarating. Sizning qimmatli qog'ozlar bilan bog'liq katta ta'sir ko'rsatdgan yangiliklarni e'lonlarini umumlashtirish va bu e’lon qilish matnda materiallar bilan bog'liq qanday tushuntirish bu, e'lonlar boshqaruv, marketing, moliya, yoki iqtisodiy muhitni aksi nima bo'ladi?

Umumiy bozor uchun mablag’ingizni solishtiring. Umumiy birja sharoit o'lchash uchun ishlatiladigan umumiy benchmark S & P 500 indeksi hisoblanadi. Agar uch oy davri ko'rib aktsiyadorlik narx jadvalida "3M" tugmasini bosing, keyin faqat grafik yuqorida kichik S & P 500 belgi qo'ying. veb-sayt ustida S & P 500 indeksi bir tendentsiyasi beradi.

Mablag’ingizga bir xil jadvali. Bu sizga umuman fond bozorida uchun aktsiyalarning faoliyatini solishtirish imkonini beradi. Sizning aksiyadorlik maktab muddatga eng katta bozorda bir xil yo'nalishda harakat qilganmi? Sizning aksiyadorlik umuman yaxshi yoki bozorda battar amalda edimi?

Jamoa loyihasi

Talabalar teng hajmli jamoalarga ajralgan bo'lsa, har bir jamoa o'z umumiy foyda aniqlash va boshqa jamoalarga qarshi uni solishtirish mumkin. Umumiy daromad jamoasi barcha talabalar maktab muddati oxirida ularning investitsiyasi borib jami dollarni tashkil qiladi.

Agar ushbu bo’limdagi qamrab olingan mavularga qiziqsangiz,siz boshqaruvda katta ahamiyatga ega ma’lumotlar olasiz.Boshqarish mutahasisliklari tomonidan olingan saboqlar bazi xulosalar.

Boshqarish mutaxassisliklarining uchun umumiy kurslari

Tashkiliy xulq.Asosiy boshqaruv funksiyalarini rejalashtirish ,nazorat va komanda bilan ishlash motivatsiyaga undovchi xodimlarni tashkil qilish.

Boshqarish bu menejerlarning ishlarini baholash ularga motivatsiya berish ularning ishlashi uchun majburiyatlari o’z ichiga oladi.

Boshqaruvda inson resurslari.Ish jarayoniga ajratilgan treninglar(majlislar),ishlash jarayonini baholash va xodimlarning ish maoshlari.

Mehnat aloqalari.Menejerlar orasida mehnat shartnomasi munosabatlarini tekshiradi,shuningdek xodim va uyushmalar muzokaralar jarayonini o’z ichiga oladi.

Menejer strategiyasi. Bunda firma strategiyalari diqqat markziga qaratilgan raqobat muhiti firma menejerlari tomonidan uning o'sishini oshirish va uning ish faoliyatini yaxshilash o’rganiladi.

Boshqarish tizimi.Bu diqqat markazga qaratilgan sistema va qarorlarni yaratish jarayonini yengillashtirish.

Tadbirkorlik.Biznes g’oyalarini yaratish ,kichik biznesning o’sish metodlari va katta firmalar bilan raqobat muamolari bilan shug'ullanadi

Operatsiyalarni boshqarish.Ishlash jarayonida sayt rejasi va qarorlari,muqobol ishlash jarayoni va sifat nazorati resursi tekshiradi.

Boshqarishda martaba.Ish postlar haqida ma'lumot, ish haqi va talabalarning martabasi uchun boshqarishda muhim bo’lgan quyidagi veb-saytlar bo’lishi mumkin.Ish holati veb-sayti(http://jobsearch.monster.com) ma’muriy xizmatlari,konsultating xizmatlari,inson resurslari,ishlab-chiqarish va mahsulot.

Shaxsiy biznesni yurgizish

Ma’lumotni yakunlash .

Siz ushbu loyihaning so'z faylni quydagi darslik vebsaytdan (www.emcp.net/business5e) olish mumkin va faqat har bir savolning ostiga javobingizni kiriting.

Samarali boshqarish (7-bobga tegishli).sizning biznesingiz uchun strategik reja__________Sizning biznesingiz uchun taktik rejalar___________

__________Tashkiliy tuzilmasi(8-bobga tegishli)

Sizning biznesingiz uchun zarur ish lavozimlari____________________

Samaradorlikni va sifatini yaxshilash (9-bobga tegishli)___________________

Ishlab chiqarish jarayoni mahsulot yoki xizmatlarni ishlab chiqarish________________

Sizning ishlash jarayoningiz Bu yerda hamma vaqt kuztilib boriladi______

_________

1.Koryera g’oya-Sizning maqsadinggiz qaysi ko’rinishda bo’ladi,o’qishni tugatganinggizdan so’ng?

Aytish mumkin ishlab chiqarish va ish (KASB) mavqeyinggiz (misol uchun boshqaruvchi avtomobil yo’l asambleyasi sotuvchi ( sotuv ishlarini nazorat qiluvchi boshqaruvchi chop etuvchi kompaniyaning maxsus texnik xodim aloqa komponiyasida yoki analiz tekshiruvchi shifoxonada

2. Ishdagi mavqe--_shaxsni o’z mavqeini topish o;qishni bitirgandan so’ng siz yoqtirgan to’g’ri yo’lni toppish bilan belgilanadi. Agar boshlang’ich maqsadga erishsanggiz birinchi pog’onadayoq bu juda yaxshi. Agar sen maqsadingni aniq nimaga erishmoqchi ekanligini aniqlab jiddiy tuzmasang senga aniq belgilanmagan sovg’a (yutuq) kelishi misol uchun yurak jarroxi bo’lma, chunki maoshi kata bo’ladi agar senda maxsus reja bo’lmasa va qiyinchiliksiz erishmoqchi bo’lsang

3.Ishga tarif-nima u seni ishingga tarif ya’ni sen (u seni qanchalik ishingni sifatini oshirish bilan) bog’liqmi? U qan day kalit so’rovi odamlar uchun ishda (ish karyerasida) bu seni maqsadni amalga oshirishingmi.

4.Maxoratning talab qilinishi- qaysi turdagi tajribalar juda axamiyati ustun bo’ladi. Ish karyerasida ya’ni siz xoxlagan maqsadda? Javoinggiz taxminan mana bunday bo’lishi mumkin. Xabar ma’lumot berish, boshqa odamlar bilan ishlash, odamlarni boshqarish,tajriba yozish, va o’qishda tajribasi. Bir qancha tajribalar boshqalariga qaraganda muximroq mustaqillik ishda karyera ya’ni siz saqlagan.

5.Sizning karyerangizga sabab nima deb o’ylaysiz? Yani shaxsni idealigi siz uchun ? Sizning javobinggiz markazi bo’lish kerak. Sen ishdan zavq olishing kerak bular o’z ichiga maxsus karyera va nimaga karyerani yaxshi bajarasiz. Siz maxsus karyerangiz foydalarni o’z ichiga oladi

6. Ma’nfaat xaqida – Sizning karyerangizni maqsadi siz yoqtirmaydigan qandaydir bo’limlari (juda uzun ish,jizaki xaridorlar bilan ) tushuntirish. Xatto ishlar juda ma’qbul xarakterlar bo’lishi mumkin. Ya’ni siz yoqtirmagan siz xabardor bo’lishingiz kerak bu xarakterlardan karyerangizni taqib qiladi.

7. Bilim axamiyati talab qilinishi – Bu nima degani odamlar uchun kimki siz karyerani rivojlantirishni xoxlaganmi ? Nima sizga zarur bo’lishi maqsadizga erishish. G’ayrat bilan xarakat nima bu siz uchun axamiyatli karyerangizda malaka xosil qilish bu sizning karyerangizni boyitishmi? Misol uchun to’la qonli va baland darajali ishlar qilasizmi? Siz muvafaqqiyatsizlikka tayyormisiz? Sizga ko’p yillik tajriba kerakmi? (Xulosa ibrat) muvafaqqiyatsizlikdan qancha aniq belgilangan bo’lishi tajriba sizga muvafaqqiyatga erishishingiz uchun kerak.

$Описание: C:\Users\Администратор\Desktop\зззз.jpg$

GLOSSARY

№	inglizcha	ruscha	lotincha
1.	Ability the quality of being able to perform a mental or physical task.	Способность качество быть в состоянии выполнять физические или умственные задачи	Jismoniy yoki ruhiy muammolarni amalga oshirish imkoniyatiga ega bo'lish sifati qobiliyati
2.	Absolute advantage a situation where a country can pro duce a good or service at a lower cost than other countries.	Абсолютное преимущество ситуация, когда страна может производить товар или услугу по более низкой цене, чем другие страны.	Mamlakat boshqa davlatlar ham kam xarajat yaxshi yoki xizmat ishlab chiqarish mumkin vaziyat, mutlaq afzalligi.
3.	Accountability taking responsibility for the results achieved.	Ответственность берет на себя ответственность за достигнутые результаты.	Erishilgan natijalar uchun mas'uliyatni o'z zimmasiga olgan mas'uliyati.
4.	Accounts payable record a financial document that ident files the companies from which credit purchases were made and the amount purchased, paid, and owed	Кредиторская задолженность запись финансовый документ, который идентифицирует компании, из которых были сделаны кредитные покупки и сумма купленных, выплаченные и причитающиеся.	Qarzlar, pullik va qarzdor kompaniyasi, qaysi qilingan kredit xarid va sotib miqdorini belgilaydi, moliyaviy hujjatni yozib.
5.	Accounts receivable record a financial document that identifies customers that made purchases using credit and the status of each account.	Дебиторская задолженность записать финансовый документ, который идентифицирует клиентов, которые сделали покупки с помощью кредитных и статус каждого счета.	Kredit va har bir hisob holati bilan xarid qilgan mijozlar belgilaydi KDebitorskaya mashhur rekord moliyaviy hujjati
6.	Adjustable-rate mortgage (ARM) a mortgage in which the interest rate is raised or lowered from time to time depend ing on the current interest rate being charged by lenders.	ипотека с регулируемой процентной ставкой (ARM) ипотеки, в котором процентная ставка увеличивается или уменьшается время от времени в зависимости от того порученных кредиторами текущей процентной ставки.	ayarlanabilen darajasi ipoteka (ARM), ipoteka bilan ipoteka bo'lgan foiz stavkasi ortadi yoki vaqti-vaqti bilan kamayadi
7.	Advertising any paid form of communication through mass media directed at identified consumers to provide information and influence their actions.	Реклама какой-либо оплачиваемой формой общения через средства массовой информации, направленных на потребителей выявленными предоставить информацию и повлиять на их действия.	Ularning xatti-harakatlari haqida ma'lumot va ta'sirini ta'minlash uchun belgilangan iste'molchilar qaratilgan ommaviy axborot vositalari orqali muloqot har qanday pullik formasini reklama.
8.	Agricultural products crop and animals raised by farmers.	Сельскохозяйственная продукция культуры и животные, выращенные фермерами.	Qishloq xo'jalik mahsulotlarini ekinlar va hayvonlarning fermerlar tomonidan yetishtirilgan.
9.	Al See Artificial intelligence	Аль См Искусственный интеллект.	Al Sun'iy zakovati qarang.
10.	Allowance the amount of money you plan to use for a certain budget category.	Учет количества денег, которые вы планируете использовать для определенной бюджетной категории.	Agar muayyan byudjet kategoriyasi uchun foydalanish rejangiz pul miqdori uchun buxgalteriya.
11.	All-risk policy See Special form	All-политический риск См специальная форма	Barcha-siyosiy xavf maxsus shakli qarang
12.	Annual percentage rate (APR) the percentage cost of credit on a yearly basis.	Годовая процентная ставка(APR) процент стоимости кредита на ежегодной основе.	Yillik foiz stavkasi (yillik) bir yillik asosida kredit qiymatining ulushi
13.	Annual percentage yield (APY) the percentage rate equal to the total amount of interest that a $ 1 0 0 deposit would earn based on a 365-day period.	Годовая доходность процент (APY) процентная ставка равна общей сумме процентов, что депозит в размере $ 1 0 0 заработал бы на основе периода 365 дней.	$ 1 0 0 depozit 365 kun muddat asosida kasb qilgan edi qiziqtirgan umumiy summasiga teng yillik foiz hosil (esa ifodalab) foiz stavkasi.
14.	Annuity an amount of money an insurance company pays (usually monthly) to a person who has previously deposited money with the company.	Аннуитетная сумма денег страховая компания платит (обычно ежемесячно) к лицу, ранее уложенного деньги с компанией.	Pul foydani miqdori ilgari endi pul qo'ydi, bir kishi uchun (odatda oylik) to'lashga sug'urta kompaniyasi.
15.	Antitrust laws laws that prevent monopolies and promote competition and fairness.	Антимонопольные законы законы, которые мешают монополии и развитию конкуренции и справедливости.	Monopoliyalarni oldini olish va raqobat va adolat targ'ib monopoliyaga qarshi qonunlar.
16.	Application form a document used by employers that asks for information related to employment. It gives the employer standard information about each job applicant.	Форма заявки документ, используемый работодателями, который запрашивает информацию, относящуюся к занятости. Это дает работодателю стандартную информацию о каждой работы заявителю.	Ishga taalluqli ma'lumotlarni talab ish beruvchilar tomonidan ishlatiladigan ariza hujjat. Bu har bir ish beruvchi ish ariza haqida standart ma'lumot beradi.
17.	Application software computer programs that perform specific tasks such as word processing, database manage ment, or accounting.	компьютерные программы прикладного программного обеспечения, которые выполняют конкретные задачи, такие как обработка текстов, управления базами данных, или бухгалтерского учета.	Bunday so'z qayta ishlash, ma'lumotlar bazasi boshqarish, yoki buxgalteriya kabi muayyan vazifalarni bajarish dastur dasturi.
18.	Applied research marketing research that studies existing products to develop design improvements or new product uses.	Прикладные исследования маркетинговых исследований, которая изучает существующие продукты для разработки конструктивных улучшений для нового продукта используется.	Foydalanishda yangi mahsulot uchun dizayn yaxshilash rivojlantirish uchun mavjud mahsulotlar tekshiradi Amaliy tadqiqot marketing tadqiqot.
19.	Appraiser someone trained to estimate the value of prop arty and who can give an official report on the value.	Оценщик кто обучен для оценки стоимости имущества и кто может дать официальный отчет о стоимости.	Mol-mulkni qiymatini va kim baholash uchun ta'lim qilinadi Baḱolovchi qiymatining rasmiy bayonot berishi mumkin.
20.	Appreciation a general increase in the value of property that occurs over time.	Оценка общего увеличения стоимости имущества, которое происходит с течением времени.	Vaqt davomida sodir mulkni qiymatini umumiy o'sishiga baholash.
21.	APR See Annual percentage rate	См апреля Годовая процентная ставка.	Sm Aprel yillik foiz stavkasini qarang.
22.	APY See Annual percentage yield	APY См Годовая процентная доходность.	APY Esa ifodalab yillik foiz hosil qarang.
23.	Arbitration a third-party action resulting in a decision that is legally binding.	Арбитраж акция третьей стороной в результате решения, которое является юридически обязательным.	Qonuniy ravishda majburiy bo'lgan qaror natijasida uchinchi shaxs tomonidan hakamlik harakat
24.	ARM See Adjustable-rate mortgage	ARM См ипотеки регулируемой процентной ставкой.	ARM ayarlanabilen-darajasi ipoteka qarang.
25.	Articles Of incorporation a written legal document that defines ownership and operating procedures and conditions for the business.	Учредительный договор в письменной форме юридический документ, который определяет собственности и рабочие процедуры и условия для бизнеса.	Biznes uchun mulk va operatsion tartib va sharoitlar belgilaydigan huquqiy hujjat yozma Memorandum.
26.	Artificial intelligence (Al) software that enables computers to reason, learn, and make decisions using logical methods similar to the methods humans use.	Искусственный интеллект (Al) программное обеспечение, которое позволяет компьютерам причине, учиться и принимать решения, используя логические методы, сходные с методами используют люди.	Sun'iy aql (Al) kompyuterlar, aql o'rganish va odamlar tomonidan ishlatiladigan usullar o'xshash mantiqiy usullar bilan qarorlar qabul qilish imkonini beradi dasturiy ta'minot
27.	Assessed value the amount that your local government determines your property to be worth for tax purposes.	Оценочная стоимость сумма, которую ваше местное правительство определяет ваше имущество будет стоить для целей налогообложения.	Mahalliy hukumat soliq maqsadlar uchun turadi mollaringizni belgilaydi miqdori taxmin qiymati
28.	Asset record a financial document used to name the buildings and equipment owned by the business, their origi nal and current value, and the amount owed if money was borrowed to purchase the assets.	запись активов финансовый документ используется для наименования зданий и оборудования, принадлежащего бизнеса, их первоначальной и текущей стоимости, а также сумму задолженности, если деньги были заимствованы для приобретения активов.	Record aktivlarni pul sotib olish uchun qarz bo'lsa biznes, ularning boshlang'ich va davom etayotgan xarajatlar, shuningdek qarz miqdori qarashli binolar va asbob-uskunalar ishlatiladi ism, moliyaviy hujjati.
29.	Assets what a company owns; anything of value owned by a business.	Активы, что владеет компанией; ничего ценного, принадлежащего бизнеса.	Kompaniyasi egalik zotlarning; a biznes qarashli qimmatbaho narsa.
30.	Assigned risk plan a plan in which every automobile insurance company in the state is assigned a certain number of high-risk drivers based on the amount of insurance each company sells.	Назначено риск планировать план, в котором каждый автомобиль страховой компании в штате присваивается определенное количество водителей высокого риска на основе суммы страхования каждая компания продает.	Davlatimiz har avtomobil sug'urta kompaniyasi har bir sug'urta kompaniyasi miqdori asosida yuqori xavf ma'lum bir raqami beriladi, unda rejasini rejalashtirish tayinlangan xavf drayverlarga sotadi.
31.	Authority the right to make decisions about how responsi bilities should be accomplished.	Орган право принимать решения о том, каким образом обязанности должны быть выполнены.	Vakolat majburiyatlari amalga haqida qarorlar qabul qilish uchun.
32.	Automatic bill payment a service by which a bank deducts a payment from your account and transfers the funds to the appropriate companies. This service requires a bank cus tomer to authorize preset amounts of monthly expenses.	Автоматическая оплата счетов сервис, с помощью которого банк списывает платеж с вашего счета и перечисляет денежные средства в соответствующие компании. Эта услуга требует банк сировки санкционировать несет отправитель предварительно установленные суммы ежемесячных расходов.	Bank hisobingizga pul Debetlar va tegishli kompaniya mablag'larini o'tkazish orqali avtomatik to'lov xizmati. Bu xizmat jo'natuvchiga E'lonni qo'shish uchun bank qaratib bir oylik xarajatlar avval belgilangan miqdorda oladi talab qiladi.
33.	Automatic teller machine a computerized device that allows customers to make bank transactions including withdrawing cash.	Автоматическая машина кассира компьютеризированной устройство, которое позволяет клиентам совершать банковские операции, в том числе снятие наличных.	Avtomatik vazn mashinasi mijozlar naqd pul, shu jumladan, bank operatsiyalarini amalga oshirish imkonini beradi kompyuterlashtirilgan qurilma.
34.	Baby boomers people born between 1946 and 1964.	Бэби-бумеры люди, родившиеся в период с 1946 по 1964 год.	Baby Boomers 1946 va 1964 o'rtasidagi tug'ilgan kishilardir.
35.	Balance Of payments the difference between the amount of money that comes into a country and the amount that goes out of a country.	Платежного баланса разница между суммой денег, которая приходит в страну и сумму, которая выходит из страны.	To'lov balansi mamlakatga kelgan pul miqdori va mamlakat chiqib miqdori o'rtasidagi farq hisoblanadi.
36.	Balance Of trade the difference between a country’s total exports and total imports.	Сальдо торгового баланса разница между общей суммой экспорта страны и общего объема импорта.	Savdo balansi eksport va jami import umumiy summasi o'rtasidagi farq hisoblanadi.
37.	Balance sheet a report that lists a company’s assets, liabili ties, and owner’s equity at a specific point in time.	Балансовый отчет, в котором перечислены активы компании, обязательства и собственный капитал владельца в определенный момент времени.	Kompaniya aktivlari, majburiyatlari va vaqt ma'lum bir nuqtada egasining xolislik ro'yxati balansi.
38.	Bank money order a form sold by a bank stating that money is to be paid to a specific person or business.	Bank денежный перевод форма продан банком о том, что деньги должны быть выплачены к конкретному физическому или юридическому лицу.	Pul muayyan shaxs yoki yuridik shaxsning qaratish lozim bank tomonidan sotilgan Bank pul o'tkazmalari shakli.
39.	Bank reconciliation the document created to show how your own record of your checking account and the bank’s record of your account were brought into agreement.	Банк примирения документ создан, чтобы показать, как ваша собственная запись вашего текущего счета и записи банка вашего счета были приведены в соответствие.	Bank yarashuv hujjat uyumlaştırılmalıdır qilingan joriy hisob qanday o'z rekordini ko'rsatish va bank hisobini yozib uchun yaratilgan.
40.	Bankruptcy the legal process of reducing or eliminating an amount owed.	Банкротство правовой процесс сокращения или устранения сумму задолжали.	Bankrotlik kamaytirish yoki qarzdor miqdorini bartaraf etish uchun huquqiy jarayon.
41.	Bank Statement a report on the status of a bank account.	Выписка из банка отчет о состоянии банковского счета.	Bank hisob bank bayonotida ko`chirma.
42.	Base plus incentive a compensation system which com bines a wage or salary with an additional amount based on the employee’s performance.	Базовый плюс стимул система компенсации, которая сочетает в себе заработную плату, с дополнительным количеством на основе производительности работника.	Xodim ishlashi asoslangan qo'shimcha miqdorda, ish haqi birlashtiradi Base plus rag'batlantirish tovon tizimi.
43.	Basic economic problem the mismatch of unlimited wants and needs and limited economic resources.	Основная экономическая проблема несоответствие неограниченных желаний и потребностей и ограниченных экономических ресурсов.	Asosiy iqtisodiy muammo cheklanmagan istaydi va g'amxo'r va cheklangan iqtisodiy resurslardan elementidir.
44.	Basic health coverage protection provided by regular medical, hospital, and surgical insurance.	Базовая защита медицинского страхования обеспечивается регулярный медицинский, больницы и хирургического страхования.	Asosiy tibbiy sug'urta himoya muntazam tibbiy, shifoxona va jarrohlik sug'urta taqdim.
45.	Basic product the simplest form of a product. It is not unique and is usually available from several companies.	Базовый продукт самый простой вид продукта. Это не единственный и, как правило, доступны из нескольких компаний.	Tayanch mahsulot mahsulot eng oson turi. Ushbu noyob emas va bir necha kompaniyalar odatda mavjud.
46.	Behavioral interviewing an interview that evaluates an applicants on-the-job potential. Questions typically begin with “describe” or “tell me about.”	Поведенческие интервью интервью, которое вычисляет претендентов на рабочем месте потенциального. Вопросы, как правило, начинаются с "описывают" или "расскажи мне о.".	Ish joyini salohiyati nomzodlarni baholaydi, o'zini tutish intervyu intervyu. Savollar odatda "haqida menga xabar bering." "Tasvirlab" yoki bilan boshlanadi.
47.	Benchmark the best practices among all competitors.	Benchmark передового опыта среди всех конкурентов.	Barcha raqib orasida Benchmark eng yaxshi amaliyotlar.
48.	Beneficiary the person named in an insurance policy to receive the insurance benefits. Benefits compensation in forms other than direct payment.	Выгодоприобретатель лицо, указанное в страховом полисе, чтобы получить страховые выплаты.	Faydalanuvchı sug'urta to'lovlarini olish sug'urta siyosatida nomidagi odam.
49.	Blank endorsement an endorsement of a check that consists of only the endorser’s name.	Преимущества компенсации в отличных от прямых форм оплаты.	To'lov to'g'ridan-to'g'ri shakllarining boshqa kompensatsiya afzalliklari
50.	Blue-COllar workers workers who are involved in physical work, including the operation of machinery and equipment or other production activities.	Бланк одобрениеодобрение чека, который состоит из имени только рекомендателя.	Faqat bir hakam nomi iborat tekshirish, bo'sh tasdiqlash tasdiqlash.
51.	Board of directors the people who make the major policy and financial decisions for the business.	Синих воротничков работников, которые принимают участие в физической работе, в том числе эксплуатации машин и оборудования или других производственнойдеятельности.	Mashina va uskunalar yoki boshqa samarali faoliyati faoliyati, shu jumladan, jismoniy ish jalb qilingan Blue-yoqa ishchilar.
52.	Bodily injury liability insurance that protects a driver from claims resulting from injuries or deaths for which the insured is at fault.	Совет директоров людей, которые делают большую политику и финансовые решения для бизнеса.	Siyosat va biznes uchun moliyaviy yechimlar qilish xalqining direktorlar kengashi.
53.	Bond a certificate representing a promise to pay a definite amount of money at a stated interest rate on a specified due date.	страхование ответственности Телесное повреждение, которое защищает водителя от претензий в результате травм или смертельных случаев, для которых застрахованный виноват	sug'urta aybdor bo'lgan jarohati yoki o'lim kelib da'volarni qarshi drayverini, himoya tana jarohati mas'uliyati sug'urtasi
54.	Brand a name given to a product or service to distinguish it from other similar and competitive items.	Бондусертификат, представляющий обещание уплатить определенную сумму денег в установленный процентной ставки по указанному сроку.	Belgilangan sanada ko'rsatilgan foiz stavkasi doirasida pul ma'lum bir miqdor to'lash uchun va'da vakili Bond sertifikat.
55.	Brand name a unique identification for a company’s products.	Марка имя, данное продукт или услугу, чтобы отличить его от других аналогичных и конкурентных позиций.	Boshqa shunga o'xshash va raqobatbardosh joydan uni ajrata mahsulot yoki xizmat uchun berilgan nomini belgilash.
56.	Budget detailed plans for the financial needs of individu als, families, and businesses.	Фирменное наименование уникальный идентификатор для продуктов компании.	Kompaniyaning mahsulotlari uchun noyob identifikator Brend nomi.
57.	Budget charge account a credit agreement that requires a customer to make payments of a fixed amount over several months.	Бюджет подробные планы финансовых потребностей индивиду АЛС, семей и предприятий.	Byudjet individual ALS, oilalar va tadbirkorlik sub'ektlari moliya ehtiyojlari uchun rejalar batafsil.
58.	Budget deficit a financial situation that occurs when a government spends more than it takes in.	Бюджет необходимо оплатить счет кредитный договор, который требует клиента произвести платежи фиксированной суммы в течение нескольких месяцев.	Byudjet bir necha oy davomida sobit qoladi to'lovlarni ishlab chiqarish mijoz talab kredit shartnomasi orqali to'lash kerak bo'ladi.
59.	Budget surplus a financial situation that occurs when a government spends less than it takes in.	Дефицит бюджета финансовая ситуация, которая возникает, когда правительство тратит больше, чем требуется в.	Hukumat uni oladi ko'proq sarflaydi qachon paydo byudjet kamomadi moliyaviy vaziyat.
60.	Budget variance any difference between actual spending and budgeted amounts.	Профицит бюджета финансовая ситуация, которая возникает, когда правительство тратит меньше, чем требуется в.	Hukumat kam sarflaydi qachon paydo byudjeti profitsiti moliyaviy vaziyat ..
61.	Business consumers persons, companies, and organiza tions that buy products for the operation of a business, for incorporation into other products and services, or for resale to their customers.	Бюджет разница разница между фактическими расходами и бюджетных сумм.	Byudjet farq haqiqiy xarajatlar va byudjet miqdorda o'rtasidagi farq hisoblanadi.
62.	Business cycle the movement of the economy from one condition to another and back again. It has four phases including prosperity, recession, depression, and recovery.	Бизнес потребители лица, компании и орга низаций, которые покупают продукты для функционирования бизнеса, для включения в другие продукты и услуги, или для перепродажи своим клиентам.	Yoki uning mijozlari uchun qayta sotish uchun boshqa mahsulot va xizmatlarni kiritish uchun, biznes ishlashi uchun mahsulotlar sotib Biznes shaxs iste'molchilar, kompaniyalar va tashkilotlar,.
63.	Business ethics rules about how businesses and their employees ought to behave.	Бизнес-цикл движение экономики из одного состояния в другое и обратно. Она состоит из четырех этапов, включая процветание, рецессия, депрессия и восстановление.	Iqtisodiyotning harakati bir davlatdan boshqasiga va yana biznes aylanishi. Bu rivojlanish, retsessiya, ruhiy tushkunlik va sog'lomlashtirish, shu jumladan, to'rt bosqichda tashkil topgan.
64.	Business interruption insurance compensation for ongoing business expenses that occur if a business has a temporary shutdown due to a fire, flood, or other major problem.	Деловой этики правила о том, как компании и их сотрудники должны вести себя.	Kompaniyalari va ularning xodimlari tutish kerak haqida Biznes etikasi qoidalari.
65.	Business plan a written description of the business idea and how it will be carried out, including all major business activities.	Выплата страхового возмещения прекращения предпринимательской деятельности на текущие расходы бизнеса, которые возникают, если бизнес имеет временное отключение из-за пожара, наводнения или других серьезной проблемой.	Sug'urta qoplamasi to'lov qachon bir ish tufayli yong'in, to'fon yoki boshqa jiddiy muammoga vaqtinchalik yopish bo'lsa, paydo joriy ish xarajatlar uchun ish faoliyati.
66.	Buying motives the reasons consumers decide what prod ucts and services to purchase.	Бизнес-планирование письменное описание бизнес-идеи и как это будет осуществляться, в том числе всех основных бизнес-деятельности.	Biznes-rejalar biznes g'oya tavsifi yozilgan va u qanday barcha asosiy ish faoliyati, shu jumladan, amalga oshiriladi.
67.	CAD See Computer-aided design	Покупка мотивы Причины потребители решают, что про дуктов и услуг для покупки.	Sotib olish sabablari sabablar iste'molchilar prod Xorijda va xizmatlar sotib olish, deb qaror.
68.	Cafeteria plan an employee benefit program that allocates a certain amount of money to each employee that can be spent on benefits.	CAD См Системы автоматизированного проектирования.	SAPR-quvvat dizayn tizimlari
69.	CAI See Computer-assisted instruction	Кафетерий планировать программу по выплате вознаграждения работникам, который выделяет определенную сумму денег каждому сотруднику, которые могут быть потрачены на выплату пособий.	Cafeteria nafaqalar to'lash sarf qilinishi mumkin, har bir xodim, pul ma'lum bir miqdor ajratadi xodim nafaqa to'lash uchun dastur rejalashtirish.
70.	Capacity a person’s ability to pay a debt when it is due.	CAI См компьютерного обучения	CAI Kompyuter ta'limi
71.	Capital the value of the borrower’s possessions, including money and the property owned.	Емкость способность человека заплатить долг, когда это связано.	U tufayli bo'lsa qarz to'lashga odamning qobiliyati quvvati.
72.	Capital gain the result of a stock increasing in value and then being sold for more than its original cost.	Капитал стоимость имущества заемщика, в том числе деньги и имущество, принадлежащее.	Pul va tegishli mol-mulkni, shu jumladan, kredit oluvchining mulkini kapital qiymati
73.	Capitalism the private ownership of economic resources by individuals rather than by the government.	Прирост капитала результат акции растет в стоимости, а затем продаются за более чем его первоначальной стоимости.	Xarajatlarni oshirish kapital aktsiyadorlik natijalarini KPrirost, keyin asl qiymati ortiq sotilgan.
74.	Capital loss the result of an investment being sold for less than its original cost.	Капитализм частная собственность на экономические ресурсы отдельными лицами, а не правительством.	Kapitalizm shaxslar iqtisodiy resurslar emas, balki hukumat xususiy mulk hisoblanadi
75.	Capital projects spending by businesses for items such as land, buildings, equipment, and new products.	потери капитала в результате инвестиций продаются по цене ниже его первоначальной стоимости.	investitsiyalar kapital zararlar asl qiymati ancha past narxda sotiladi.
76.	Capital resources products and money used to produce goods and services.	Капитальные расходы проектов предприятиями для таких объектов, как земля, здания, оборудование и новые продукты.	Yer, bino, asbob-uskunalar va yangi mahsulotlar kabi kompaniyalari bunday ob'ektlar uchun kapital xarajatlar loyihalar.
77.	Career a goal for work that is fulfilled through an occupa tion or series of occupations.	Капитальные ресурсы продукты и деньги, используемые для производства товаров и услуг.	Kapital resurslari mahsulotlar va tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan pul.
78.	Career planning the process of studying careers, assessing yourself in terms of careers, and making decisions about a future career.	Карьера цель для работы, которая выполняется через занятия или серии занятий.	Sinflar yoki o'quv qator orqali amalga oshiriladi ish uchun mansab maqsadi.
79.	Career portfolio tangible evidence of your ability and skills.	Планирование карьеры процесс обучения карьеры, оценивая себя с точки зрения карьеры, и принятие решений о будущей карьере.	Mansab, martaba tayyorlash jarayonini rejalashtirish Ishga qabul qilish bo'yicha o'zlarini baholash va bo'lajak mansab qarorlar qabul qilish.
80.	Cash budget an estimate of the actual money received and paid out for a specific period of time.	Карьера портфель материальное свидетельство вашей способности и навыки.	Sizning qobiliyat va ko'nikmalarni mansab Portfolio aniq dalil.
81.	Cash card See Debit card	Бюджет денежных средств и оценка фактических денежных средств, полученных и выплачиваются в течение определенного периода времени.	Pul byudjet va o'zi pul baholash olingan va vaqt, ma'lum bir davr uchun to'langan.
82.	Cash flow statement a financial statement that reports net wages and other income along with spending for a period, such as for a month.	Наличный карта См дебетовой карты.	Pul karta Sm debet kartasi
83.	Cashier’s check a check that a bank draws on its own funds.	О движении денежных средств финансовый отчет, сообщающий чистой заработной платы и иного дохода наряду с расходами на период, например, в течение месяца.	Bir oy uchun sof ish haqi va masalan muddatga xarajatlarni tashqari boshqa daromad, hisobot Cash Flow moliyaviy hisoboti.
84.	Cash inflow the money you have available to spend as a result of working or from other income, such as interest earned on your savings.	чек кассира чек, который банк опирается на свои собственные средства.	чек кассира чек, который банк опирается на свои собственные средства.
85.	Cash machine See Automated teller machine.	Наличный приток денег, которые вы имеете в наличии, чтобы провести в результате работы или иного дохода, например, проценты, полученные от ваших сбережений.	Agar foiz sizning tejash haqida kasb kabi ish yoki boshqa daromad, natijasida sarflash mavjud pul pul oqimi.
86.	Cash outflow your expenditures including amounts spent for food, clothing, transportation, and other living costs.	Банкомат Смотрите банкомату.	ATM pul mashinasi
87.	Cash record a financial document that lists all cash re ceived and spent by the business.	Отток денежных средств ваши расходы, включая суммы, потраченные на еду, одежду, транспорт и другие расходы жизни.	Oziq-ovqat, kiyim-kechak, transport va boshqa yirik xarajatlar sarflangan mablag'lardan, shu jumladan sizning xarajatlar pul oqimlarining.
88.	Cash value the amount of money that the insurance com pany will pay if the policyholder decides the insurance is no longer needed.	Наличный запись финансовый документ, в котором перечислены все денежные средства вновь воспринимаемых и израсходованных бизнеса.	Pul o'tkazgan barcha pul ro'yxatini moliyaviy hujjatni va yangi idrok biznes qayd etildi.
89.	Cell the location where a column and row intersect.	Cell место, где столбца и строки пересекаются.	Ustun va satr kesishadi uyali joy.
90.	Central processing unit (CPU) the control center of the computer.	Центральный процессор (CPU) центр управления компьютером.	Markaziy ishlash birligi (CPU) kompyuter nazorat markazi.
91.	Certificate Of deposit a savings instrument that requires a minimum deposit for a specified period of time.	Депозитный сертификат сберегательный инструмент, который требует минимального депозита в течение определенного периода времени	Ma'lum bir vaqt ichida bir minimal depozit talab depozit omonat vositasi to'g'risidagi guvohnoma
92.	Certificate Of deposit rate the rate for six-month time deposits at savings institutions.	Свидетельство о постановке ставки по депозитам Ставка по срочным депозитам шестимесячных в сберегательных учреждениях.	Omonat muassasalarida olti oylik depozitlar bo'yicha stavkasi depozit stavkalarining guvohnoma.
93.	Certified check a personal check for which a bank has guaranteed payment.	Сертифицированный проверить персональный чек, для которого банк гарантировал оплату.	Bank berilishi kafolatlanadi qilgan uchun tasdiqlangan tekshirish shaxsiy tekshirish.
94.	Channel members businesses that take part in a channel of distribution.	Члены канала предприятия, которые принимают участие в канале распределения	Tarqatish kanali jalb qilingan kanal biznes a'zolari
95.	Channel Of distribution the route a product follows and the businesses involved in moving a product from the pro ducer to the final consumer.	Канала распределения маршруту продукт следующим образом и предприятий, участвующих в продвижении продукта от про зоветесь до конечного потребителя.	Channel tarqatish yo'l mahsulotni ergashgan va biznes end foydalanuvchiga qo'ng'iroq haqida tomonidan mahsulotni targ'ib jalb.
96.	Character a persons honesty and willingness to pay a debt when it is due.	Характер добросовестности лица и готовность выплатить долг, когда это связано.	Yaxlitligini bir kishi va u tufayli bo'lsa qarz to'lashga tayyor ekanligini belgi.
97.	Check cards See Debit cards	Чековые карточки См дебетовые карты.	Chexiya karta debit kartalari
98.	Check register a separate book form on which the deposi tor keeps a record of checking account activities.	Проверить зарегистрировать отдельную форму книги, на которой deposi тор ведет учет проверки деятельности счета.	Hisob faoliyatini tekshirish tor deposi yozuvlar tutadi rekord kitobi alohida shakli, tekshiring.
99.	Check Stub a form attached to the check by a perforated line.	Проверьте STUB форму, прикрепленную к проверке перфорированной линии.	Teshilgan liniyasi tekshirish biriktirilgan qadashni formasini tekshiring.
100.	Civil case a legal action in which a plaintiff asks the court to take action against a defendant.	Гражданское дело судебный иск, в котором истец просит суд принять меры в отношении ответчика.	Fuqarolik ishi bir masala bo'lgan da'vogar ayblanuvchi qarshi chora ko'rishni sud so'rab.

2L.R.Dabay and others/Principles of business/2012.600p.

[3]L.R.Dabay and others/Principles of business/2012.600p.

[4].L.R.Dabay and others/Principles of business/2012.600p.

[5].L.R.Dabay and others/Principles of business/2012.600p.

[6]L.R.Dabay and others/Principles of business/2012.600p.

[11]L.R.Dabay and others/Principles of business/2012.600p.

[13]L.R.Dabay and others/Principles of business/2012.600p.

[14]L.R.Dabay and others/Principles of business/2012.600p.

[15]L.R.Dabay and others/Principles of business/2012.600p.

[16]L.R.Dabay and others/Principles of business/2012.600p.

[17] L.R.Dabay and others/Principles of business/2012.600p.

[18]L.R.Dabay and others/Principles of business/2012.600p.

[19]L.R.Dabay and others/Principles of business/2012.600p.

[20]L.R.Dabay and others/Principles of business/2012.600p.

[21] L.R.Dabay and others/Principles of business/2012.600p.

[22] L.R.Dabay and others/Principles of business/2012.600p.

[23]Русча-ўзбекчалуғат. Т., “ЎзФАнашриёти”, 1953, 111-бет.

[24]L.R.Dabay and others/Principles of business/2012.600p.

[25]L.R.Dabay and others/Principles of business/2012.600p.

[26]L.R.Dabay and others/Principles of business/2012.600p.

[27]L.R.Dabay and others/Principles of business/2012.600p.

[28]L.R.Dabay and others/Principles of business/2012.600p.

[29]L.R.Dabay and others/Principles of business/2012.600p.

[30]L.R.Dabay and others/Principles of business/2012.600p.

[31]L.R.Dabay and others/Principles of business/2012.600p.

[32]L.R.Dabay and others/Principles of business/2012.600p.

[33]L.R.Dabay and others/Principles of business/2012.600p.

[34]L.R.Dabay and others/Principles of business/2012.600p.

[35]L.R.Dabay and others/Principles of business/2012.600p.