O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
 |
Mazkur o’quv-uslubiy majmua Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligining 20__yil _________ ____-sonli buyrug’i bilan tasdiqlangan o’quv reja va dastur asosida tayyorlandi.
Tuzuvchilar: TATU assistenti T.A.Xo’jaqulov
O’quv -uslubiy majmua universitet ilmiy kengashining 2016 yil __________dagi ___-sonli qarori bilan tasdiqqa tavsiya qilingan.
MUNDARIJA
II. MODULNI O’QITISHDA FOYDALANILADIGAN INTERFAOL TA’LIM METODLARI9
III. NAZARIY MASHG’ULOT MATERIALLARI0
IV.LABORATORIYA MASHG’ULOTLARI MATERIALLARI1
V. TAJRIBA MASHG’ULOTLARI MATERIALLARI
VI. MUSTAQIL TA’LIM MAVZULARI49
2016/2017 o’quv yili
|
Fanning qisqacha tavsifi |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
OTM nomi va manzili |
Toshkent axborot texnologiyalari universiteti |
Amir Temur 108, Toshkent |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Fakultet va Kafedra |
Kompyuter injiniringi |
Axborot texnologiyalari |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Ta’lim yo’nalishi: |
5330500 |
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Fanning professor o’qituvchilari xaqida ma’lumot |
Ma’ruza: T.A.Xo’jaqulov
|
e-mail: www.temur.avlod@mail.ru
Telefon: |
+99894 602 14 47
+998712386437 |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Fanning jadvali va auditoriya №. |
420 A |
Fanni o’qitish muddati: |
02.09.2016-15.06.2017 |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Fanga ajratilgan soatlar |
Auditoriya mashg’ulotlari |
Mustaqil ta’lim: |
40 |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Ma’ruza: 36 |
Tajriba: - |
Amaliyot: 36 |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Boshqa fanlar bilan bog’liqligi (Talablar): |
“Dasturlash texnologiyalari”, “Axborot tizimlarini loyihalashtirish”, “Tizimlarni tahlil asoslari”, “ Algoritmlar faniga kirish ” |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Fanning mazmuni |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Fanning dolzarbligi va mazmuni: |
Fanning dolzarbligi: Kompyuter injeneriyasida tadqiqotlarning asosiy yo’nalishlaridan biri loyihalarni boshqaruvi hisoblanadi. Loyihali boshqaruvni kiritish har qanday korxona faoliyatida jiddiy o’zgarishlarni talab etadi. U kompaniyaga jiddiy ustunliklar berishi mumkin, chunki tashqi sohaning o’zgaradigan sharoitlariga tez javob qaytarish imkonini beradi. Lekin loyihali boshqaruvning muvaffaqqiyati unga korxona xodimlari qanchalik jalb qilinganligi, ular bu yondashuv falsafasini qanchalik bo’lishishi, ular orasidagi kommunikatsiya qanday qurilganligiga bog’liq. Mos ravishda boshqaruv kadrlarining tayyorgarligiga loyihalarni boshqarish metodlarini faol kiritish zarur. Fanning mazmuni: “Loyihalarni boshqarish” predmetining kursi talabalarni murakkab loyihalarni rejalashtirish va boshqarish va axborot tizimlari loyihalarini ishlab chiqish metodlari va vositalari bilan o’rgatishga yo’naltirilgan. Kurs talabalar tomonidan axborot tizimlari loyihalarini boshqarish haqida amaliy bilimlar, qobiliyati va bilimlarini egallashini ko’zda tutadi. Vaqtni, mashtablarni va narxlarni boshqarish bu o’quv kursida o’rganiladigan jamoani boshqarish va steykxolderlar bilan muloqot kabi “yumshoq” qobiliyatlar kabi juda muhim. |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Fan bo’yicha talabaning malakasiga qo’yiladigan talablar |
• • Talabalarda IT-loyihalarni boshqarish asoslari haqida bilimlarni shakllantirish; • Talabalarda IT-loyihalarni boshqarishjarayonidagi kalit muammolar va ularni yechish yo’llari haqida bilimlarni shakllantirish; • Talabalarda loyohani baholash va uni bajarish uchun muddatlar o’rnatish bo’yicha qobiliyatlarni shakllantirish; • Talabalarda loyiha rejalarini tashkillashtirish malakasini shakllantirish; • Talabalarda loyihani bajarish ustida nazorat jarayonini tashkillashtirish malakasini shakllantirish. |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Fanida mashg’ulot mavzulari va soatlari bo’yicha taqsimlanishi: |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Umumiy va o’quv ishlari turlari bo’yicha hajmi. 6 - SEMESTRO’quv mashg’uloti soatlarini haftalar bo’yicha taqsimoti
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
MA’RUZA MASHG’ULOTLAR MAZMUNI (6-semestr) |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
AMALIYOT MASHG’ULOTLAR MAZMUNI (6-semestr) |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
MUSTAQIL ISHLAR MAVZUSI |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Talabalarni baholash mezonlari: |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Adabiyotlar |
1. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "Zamonaviy Axborot kommunikatsiya tehnologiyalarni qo’llab-quvatlash Chora tadbirlari yanada".rivojlantirish to’g’risidagi 2012 yil 21 martdagi PQ-1730 qarori 2. Managing Information Technology Projects 6th Edition. – Schwalbe, Kathy – Thomson Course Technology 2009. 3. Project Management: A Systems Approach to Planning, Scheduling, and Controlling 10th ed. – Harold Kerzner 4. 1. Project Management Best Practices: Achieving Global Excellence, 2nd Edition – John Wiley & Sons – 2010 704p. 2. Project Management Case Studies, 4th Edition – Kerzner Harold – Wiley – 2013 –704 pages 3. Effective Project Management – Clements, James and Gido, Jack. 4. Швец, С. К. Система интегрированного управления рисками в компании: учеб. пособие. — СПб.: Изд-во Политехн. ун-та, 2009. 5. Лещева, И. А. Основы управления проектами: учебно-методическое пособие И. А. Лещева, Э. В. Страхович. — СПб.: Изд-во Высшей школы менеджмента, 2011. 6. Project Management Institute. 2008. A Guide to the Project Management Body of Knowledge (PMBOK® Guide). — Pensylvanya: Fourth Edition. PMI Publications, 2008. 7. Де Карло, Д. Экстремальное управление проектами. — М.: Изд-во Компании p.m. Offi ce, 2005. 8. Ньюэлл, М. Управление проектами для профессионалов: руководство по подготовке к сдаче сертификационного экзамена. — М.: КУДИЦ-Образ, 2006. 9. Cooper, R. Maximizing Productivity in Product Innovation // Research Technology Management. — 2008. — March — April.
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
II. MODULNI O’QITISHDA FOYDALANILADIGAN INTERFAOL TA’LIM METODLARI
“SWOT-tahlil” metodi
Metodning maqsadi: mavjud nazariy bilimlar va laboratoriya tajribalarni tahlil qilish, taqqoslash orqali muammoni hal etish yo’llarini topishga, bilimlarni mustahkamlash, takrorlash, baholashga, mustaqil, tanqidiy fikrlashni, nostandart tafakkurni shakllantirishga xizmat qiladi.
Namuna: Loyihani boshqarishning SWOT tahlilini ushbu jadvalga tushiring.
|
S |
Loyihani boshqarishning kuchli tomonlari |
Loyihani boshqarishning bo’lajak IT-loyihachilar, IT-muhandis yoki tizim arxitektorlari sifatida elektron biznes tizimlarini loyihalashtirilishini qo’llash va boshqarishda yetakchi rolni o’ynashga tayyorlash uchun IT-loyihalarni boshqarish asoslariga o’rgatish hisoblanadi. |
|
W |
Loyihani boshqarish foydalanishning kuchsiz tomonlari |
Loyihani boshqarishning ma’lum bir strukturaga keltirilmaganligi. |
|
O |
Loyihani boshqarish foydalanishning imkoniyatlari (ichki) |
Boshqaruvga loyihali yondashuv, loyihalarni boshqarishning asosiy prinsiplari, ularni rejalashtirish va amalga oshirilishini nazorat qilish, shuningdek loyihalarni omadli boshqarishga to’sqinlik qiladigan asosiy muammolar va ularni yechish yo’llari masalalari batafsil ko’rib chiqiladi. |
|
T |
To’siqlar (tashqi) |
Loyihani boshqarish doimiy ishlay olmaslik, unda bajaradigan ishlarni nazorat o’rnatish qilib turish vaqtni olishdan iborat. |
Xulosalash» (Rezyume, Veyer) metodi
Metodning maqsadi: Bu metod murakkab, ko’ptarmoqli, mumkin qadar, muammoli xarakteridagi mavzularni o’rganishga qaratilgan. Metodning mohiyati shundan iboratki, bunda mavzuning turli tarmoqlari bo’yicha bir xil axborot beriladi va ayni paytda, ularning har biri alohida aspektlarda muhokama etiladi. Masalan, muammo ijobiy va salbiy tomonlari, afzallik, fazilat va kamchiliklari, foyda va zararlari bo’yicha o’rganiladi. Bu interfaol metod tanqidiy, tahliliy, aniq mantiqiy fikrlashni muvaffaqiyatli rivojlantirishga hamda o’quvchilarning mustaqil g’oyalari, fikrlarini yozma va og’zaki shaklda tizimli bayon etish, himoya qilishga imkoniyat yaratadi. “Xulosalash” metodidan ma’ruza mashg’ulotlarida individual va juftliklardagi ish shaklida, amaliy va seminar mashg’ulotlarida kichik guruhlardagi ish shaklida mavzu yuzasidan bilimlarni mustahkamlash, tahlili qilish va taqqoslash maqsadida foydalanish mumkin.
Namuna:
|
Loyihani boshqarish |
|||
|
Loyiha |
boshqaruy |
||
|
afzalligi |
kamchiligi |
afzalligi |
kamchiligi |
|
|
|
|
|
|
Xulosa: |
|||
“Keys-stadi” metodi
«Keys-stadi» - inglizcha so’z bo’lib, («case» – aniq vaziyat, hodisa, «stadi» – o’rganmoq, tahlil qilmoq) aniq vaziyatlarni o’rganish, tahlil qilish asosida o’qitishni amalga oshirishga qaratilgan metod hisoblanadi. Mazkur metod dastlab 1921 yil Garvard universitetida amaliy vaziyatlardan iqtisodiy boshqaruv fanlarini o’rganishda foydalanish tartibida qo’llanilgan. Keysda ochiq axborotlardan yoki aniq voqyea-hodisadan vaziyat sifatida tahlil uchun foydalanish mumkin. Keys harakatlari o’z ichiga quyidagilarni qamrab oladi: Kim (Who), Qachon (When), Qayerda (Where), Nima uchun (Why), Qanday/ Qanaqa (How), Nima-natija (What).
“Keys metodi” ni amalga oshirish bosqichlari
|
Ish bosqichlari |
Faoliyat shakli va mazmuni |
|
1-bosqich: Keys va uning axborot ta’minoti bilan tanishtirish |
ü yakka tartibdagi audio-vizual ish; ü keys bilan tanishish(matnli, audio yoki media shaklda); ü axborotni umumlashtirish; ü axborot tahlili; ü muammolarni aniqlash |
|
2-bosqich: Keysni aniqlashtirish va o’quv topshirig’ni belgilash |
ü individual va guruhda ishlash; ü muammolarni dolzarblik iyerarxiyasini aniqlash; ü asosiy muammoli vaziyatni belgilash |
|
3-bosqich: Keysdagi asosiy muammoni tahlil etish orqali o’quv topshirig’ining yechimini izlash, hal etish yo’llarini ishlab chiqish |
ü individual va guruhda ishlash; ü muqobil yechim yo’llarini ishlab chiqish; ü har bir yechimning imkoniyatlari va to’siqlarni tahlil qilish; ü muqobil yechimlarni tanlash |
|
4-bosqich: Keys yechimini yechimini shakllantirish va asoslash, taqdimot. |
ü yakka va guruhda ishlash; ü muqobil variantlarni amalda qo’llash imkoniyatlarini asoslash; ü ijodiy-loyiha taqdimotini tayyorlash; ü yakuniy xulosa va vaziyat yechimining amaliy aspektlarini yoritish |
Keys. Berilgan topshiriq asosida dastur algoritmi tuzilib C++ dasturlash tilida dastur matni yozildi. Dasturni acm.tuit.uz saytiga yuborilganda “kompilyatsiyada hatolik” habari chiqdi. Ya’ni Sistema yechimni qabul qilmadi.
«FSMU» metodi
Texnologiyaning maqsadi: Mazkur texnologiya ishtirokchilardagi umumiy fikrlardan xususiy xulosalar chiqarish, taqqoslash, qiyoslash orqali axborotni o’zlashtirish, xulosalash, shuningdek, mustaqil ijodiy fikrlash ko’nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladi. Mazkur texnologiyadan ma’ruza mashg’ulotlarida, mustahkamlashda, o’tilgan mavzuni so’rashda, uyga vazifa berishda hamda amaliy mashg’ulot natijalarini tahlil etishda foydalanish tavsiya etiladi.
Texnologiyani amalga oshirish tartibi:
· qatnashchilarga mavzuga oid bo’lgan yakuniy xulosa yoki g’oya taklif etiladi;
· har bir ishtirokchiga FSMU texnologiyasining bosqichlari yozilgan qog’ozlarni tarqatiladi:
· ishtirokchilarning munosabatlari individual yoki guruhiy tartibda taqdimot qilinadi.
FSMU tahlili qatnashchilarda kasbiy-nazariy bilimlarni amaliy mashqlar va mavjud tajribalar asosida tezroq va muvaffaqiyatli o’zlashtirilishiga asos bo’ladi.
Namuna.
Fikr: “Polimarfizim obyektga yo’naltirilgan dasturlashning asosiy tamoyillaridan biridir”.
Topshiriq: Mazkur fikrga nisbatan munosabatingizni FSMU orqali tahlil qiling.
“Assesment” metodi
Metodning maqsadi: mazkur metod ta’lim oluvchilarning bilim darajasini baholash, nazorat qilish, o’zlashtirish ko’rsatkichi va amaliy ko’nikmalarini tekshirishga yo’naltirilgan. Mazkur texnika orqali ta’lim oluvchilarning bilish faoliyati turli yo’nalishlar (test, amaliy ko’nikmalar, muammoli vaziyatlar mashqi, qiyosiy tahlil, simptomlarni aniqlash) bo’yicha tashhis qilinadi va baholanadi.
Metodni amalga oshirish tartibi:
“Assesment” lardan ma’ruza mashg’ulotlarida talabalarning yoki qatnashchilarning mavjud bilim darajasini o’rganishda, yangi ma’lumotlarni bayon qilishda, seminar, amaliy mashg’ulotlarda esa mavzu yoki ma’lumotlarni o’zlashtirish darajasini baholash, shuningdek, o’z-o’zini baholash maqsadida individual shaklda foydalanish tavsiya etiladi. Shuningdek, o’qituvchining ijodiy yondashuvi hamda o’quv maqsadlaridan kelib chiqib, assesmentga qo’shimcha topshiriqlarni kiritish mumkin.
Namuna. Har bir katakdagi to’g’ri javob 5 ball yoki 1-5 balgacha baholanishi mumkin.
“Insert” metodi
Metodning maqsadi: Mazkur metod o’quvchilarda yangi axborotlar tizimini qabul qilish va bilmlarni o’zlashtirilishini yengillashtirish maqsadida qo’llaniladi, shuningdek, bu metod o’quvchilar uchun xotira mashqi vazifasini ham o’taydi.
Metodni amalga oshirish tartibi:
· o’qituvchi mashg’ulotga qadar mavzuning asosiy tushunchalari mazmuni yoritilgan input-matnni tarqatma yoki taqdimot ko’rinishida tayyorlaydi;
· yangi mavzu mohiyatini yorituvchi matn ta’lim oluvchilarga tarqatiladi yoki taqdimot ko’rinishida namoyish etiladi;
· ta’lim oluvchilar individual tarzda matn bilan tanishib chiqib, o’z shaxsiy qarashlarini maxsus belgilar orqali ifodalaydilar. Matn bilan ishlashda talabalar yoki qatnashchilarga quyidagi maxsus belgilardan foydalanish tavsiya etiladi:
|
Belgilar |
1-matn |
2-matn |
3-matn |
|
“V” – tanish ma’lumot. |
|
|
|
|
“?” – mazkur ma’lumotni tushunmadim, izoh kerak. |
|
|
|
|
“+” bu ma’lumot men uchun yangilik. |
|
|
|
|
“– ” bu fikr yoki mazkur ma’lumotga qarshiman? |
|
|
|
Belgilangan vaqt yakunlangach, ta’lim oluvchilar uchun notanish va tushunarsiz bo’lgan ma’lumotlar o’qituvchi tomonidan tahlil qilinib, izohlanadi, ularning mohiyati to’liq yoritiladi. Savollarga javob beriladi va mashg’ulot yakunlanadi.
Venn Diagrammasi metodi
Metodning maqsadi: Bu metod grafik tasvir orqali o’qitishni tashkil etish shakli bo’lib, u ikkita o’zaro kesishgan aylana tasviri orqali ifodalanadi. Mazkur metod turli tushunchalar, asoslar, tasavurlarning analiz va sintezini ikki aspekt orqali ko’rib chiqish, ularning umumiy va farqlovchi jihatlarini aniqlash, taqqoslash imkonini beradi.
Metodni amalga oshirish tartibi:
· ishtirokchilar ikki kishidan iborat juftliklarga birlashtiriladilar va ularga ko’rib chiqilayotgan tushuncha yoki asosning o’ziga xos, farqli jihatlarini (yoki aksi) doiralar ichiga yozib chiqish taklif etiladi;
· navbatdagi bosqichda ishtirokchilar to’rt kishidan iborat kichik guruhlarga birlashtiriladi va har bir juftlik o’z tahlili bilan guruh a’zolarini tanishtiradilar;
· juftliklarning tahlili eshitilgach, ular birgalashib, ko’rib chiqilayotgan muammo yohud tushunchalarning umumiy jihatlarini (yoki farqli) izlab topadilar, umumlashtiradilar va doirachalarning kesishgan qismiga yozadilar.
Namuna: Loyihada odam resurslarini boshqarish
“Blis-o’yin” metodi
Metodning maqsadi: o’quvchilarda tezlik, axborotlar tizmini tahlil qilish, rejalashtirish, prognozlash ko’nikmalarini shakllantirishdan iborat. Mazkur metodni baholash va mustahkamlash maksadida qo’llash samarali natijalarni beradi.
Metodni amalga oshirish bosqichlari:
1. Dastlab ishtirokchilarga belgilangan mavzu yuzasidan tayyorlangan topshiriq, ya’ni tarqatma materiallarni alohida-alohida beriladi va ulardan materialni sinchiklab o’rganish talab etiladi. Shundan so’ng, ishtirokchilarga to’g’ri javoblar tarqatmadagi «yakka baho» kolonkasiga belgilash kerakligi tushuntiriladi. Bu bosqichda vazifa yakka tartibda bajariladi.
2. Navbatdagi bosqichda trener-o’qituvchi ishtirokchilarga uch kishidan iborat kichik guruhlarga birlashtiradi va guruh a’zolarini o’z fikrlari bilan guruhdoshlarini tanishtirib, bahslashib, bir-biriga ta’sir o’tkazib, o’z fikrlariga ishontirish, kelishgan holda bir to’xtamga kelib, javoblarini «guruh bahosi» bo’limiga raqamlar bilan belgilab chiqishni topshiradi. Bu vazifa uchun 15 daqiqa vaqt beriladi.
3. Barcha kichik guruhlar o’z ishlarini tugatgach, to’g’ri harakatlar ketma-ketligi trener-o’qituvchi tomonidan o’qib eshittiriladi, va o’quvchilardan bu javoblarni «to’g’ri javob» bo’limiga yozish so’raladi.
4. «To’g’ri javob» bo’limida berilgan raqamlardan «yakka baho» bo’limida berilgan raqamlar taqqoslanib, farq bo’lsa «0», mos kelsa «1» ball quyish so’raladi. Shundan so’ng «yakka xato» bo’limidagi farqlar yuqoridan pastga qarab qo’shib chiqilib, umumiy yig’indi hisoblanadi.
5. Xuddi shu tartibda «to’g’ri javob» va «guruh bahosi» o’rtasidagi farq chiqariladi va ballar «guruh xatosi» bo’limiga yozib, yuqoridan pastga qarab qo’shiladi va umumiy yig’indi keltirib chiqariladi.
6. Trener-o’qituvchi yakka va guruh xatolarini to’plangan umumiy yig’indi bo’yicha alohida-alohida sharhlab beradi.
7. Ishtirokchilarga olgan baholariga qarab, ularning mavzu bo’yicha o’zlashtirish darajalari aniqlanadi.
Umumiy loyihani bajarishda asosiy o’zgartish necha qismdan iborat?
|
Harakatlar mazmuni |
Yakka baho |
Yakka xato |
To’g’ri javob |
Guruh bahosi |
Guruh xatosi |
|
6 |
|
|
3 |
|
|
|
3 |
|
|
4 |
|
|
|
4 |
|
|
5 |
|
|
|
5 |
|
|
6 |
|
|
“Brifing” metodi
“Brifing”- (ing. briefing-qisqa) biror-bir masala yoki savolning muhokamasiga bag’ishlangan qisqa press-konferensiya.
O’tkazish bosqichlari:
Taqdimot qismi.
Muhokama jarayoni (savol-javoblar asosida).
Brifinglardan trening yakunlarini tahlil qilishda foydalanish mumkin. Shuningdek, amaliy o’yinlarning bir shakli sifatida qatnashchilar bilan birga dolzarb mavzu yoki muammo muhokamasiga bag’ishlangan brifinglar tashkil etish mumkin bo’ladi. Tinglovchilar yoki tinglovchilar tomonidan yaratilgan mobil ilovalarning taqdimotini o’tkazishda ham foydalanish mumkin.
“Portfolio” metodi
“Portfolio” – ( ital. portfolio-portfel, ingl.hujjatlar uchun papka) ta’limiy va kasbiy faoliyat natijalarini autentik baholashga xizmat qiluvchi zamonaviy ta’lim texnologiyalaridan hisoblanadi. Portfolio mutaxassisning saralangan o’quv-metodik ishlari, kasbiy yutuqlari yig’indisi sifatida aks etadi. Jumladan, talaba yoki tinglovchilarning modul yuzasidan o’zlashtirish natijasini elektron portfoliolar orqali tekshirish mumkin bo’ladi. Oliy ta’lim muassasalarida portfolioning quyidagi turlari mavjud:
|
Faoliyat turi |
Ish shakli |
|
|
Individual |
Guruhiy |
|
|
Ta’limiy faoliyat |
Tinglovchilar portfoliosi, bitiruvchi, doktorant, tinglovchi portfoliosi va boshq. |
Tinglovchilar guruhi, tinglovchilar guruhi portfoliosi va boshq. |
|
Pedagogik faoliyat |
O’qituvchi portfoliosi, rahbar xodim portfoliosi |
Kafedra, fakultet, markaz, OTM portfoliosi va boshqa. |
III. NAZARIY MASHG’ULOT MATERIALLARI
Reja
1. Fanning maqsad va vazifalari
2. Loyiha boshqaruvidan foydalanishning ustunliklari
3. Loyihaning porfoliosini boshqarish
Fanning maqsad va vazifalari
Yaxshi loyihalarni boshqaruviga oshib borayotgan zaruriyatni tushuntirish, ayniqsa axborot texnologiyalarida. Loyiha nima ekanligini izohlab berish, AT loyihalariga misollar keltirish, loyihaning turli xil attributlarini sanab o’tish, loyihalarni boshqaruvida 3 ta cheklanishlarni ta’riflab o’tish.
Loyihalarni boshqaruvini ta’riflab, uning infra tuzilmasining asosiy elementlari va tushunchalarini, o’rganuvchi sohalarini belgilab berish Loyiha, dastur va portfolio boshqaruvi o’rtasidagi bog’liklar va ularning muassasaning muvaffaqiyatidagi ahamiyati to’g’risida fikr yuritish;
Loyiha boshqaruvchilarning ahamiyati va ularga qo’yiladigan talablar va ular uchun qanday muhit shakllanib bormoqda ekanligini aytib o’tish;
Hozirda ko’p tashkilotlar loyiha boshqaruviga yangicha qiziqish bildirmoqdalar;
Kompyuter apparatli, dasturiy ta’minoti, tarmoqlari va o’zaro tartib-intizom va global ishchi guruhlar mutlaqo ishchi muhitni o’zgartirib yubordi;
Butun dunyoda barcha turdagi mahsulotlarga 40.7 trillion ishlatilsa, shundan 10 trillioni shu sohaga sarflanadi;
16 million dan oshiq odam loyiha boshqaruvini o’z kasbi sifatida tan olgan
Loyiha boshqaruvi statistikasi
} Axborot texnologiyalari bozori 2010 yilda 6% ga deyarli 3 trillionga oshdi.
} 2008-yilda Aqsh da AT sohasidagi ishchilar soni 4 millionga oshdi
} 2011-yilda Aqsh da loyiha boshqaruvchisining qiymati 105000 ga, Shvetsariyada esa 160409 Aqsh dollari miqdorida oshdi;
} Loyiha boshqaruvini kasb sifatida egallayotganlar soni 44% ortdi va ortib borishda davom etmoqda.
Loyiha menejmenti bo’yicha ofis statistikalari
Loyiha boshqaruvidan foydalanishning ustunliklari
} Mukammalroq inson, fizik va moliyaviy resurslar boshqaruvi;
} Haridor bilan rivojlangan aloqa;
} Qisqaroq ishlab chiqarish vaqti;
} Arzon narxlar;
} Yuqori sifat va yanada ishonchlilik;
} Yuqori hajmdagi foyda;
} Ishlab chiqaruvchanlik;
} Yaxshilangan ichki koordinatsiya;
} Yuqori darajadagi ishchi kuchi.
} Loyiha bu unikal mahsulot yaratishga yo’naltirilgan xizmat yoki natijalar
} Biznesni tashkillashtirishga tayyor bo’lgan operatsiyalar;
} Loyihalar maqsadga erishilgandan so’ng nihoyasiga yetadi;
} Loyihalar qisqa yoki uzoq vaqtli turlarga bo’linadi.
Loyiha muvaffaqiyatlari
Loyihaning muvafaqiyatini izohlab berish uchun bir qancha yo’llar bor:
} Loyihaning doirasidagi, vaqt va narxning kerakli ko’rsatkichlari
} Loyihaning haridor va homiyga maqbul bo’lishi;
} Asosiysi natijaviylik, homiylarni qoniqtira olsangiz loyihangiz davom eta oladi.
Loyihaning davom eta olishiga nimalar yordam beradi?
1. Haridorni jalb qilish
2. Ijodiy yondashuv
3. Obyektning aniq istiqbollari
4. Emotsional hozirlik
5. Doirani optimallashtirish
6. Dinamik jarayon
7. Loyiha boshqaruvi ekspertizasi
8. Orttiriligan resurslar
9. Ijro
10. Uskunalar va infratuzilma
Federal texnologiyalarning muvaffaqiyatga erishishining 3ta asosiy sababi
} Adekvat moliyalashtirish
} Tarkibiy qism ekpertizasi
} Barcha qiziqish bildirgan taraflarning mashg’ulligi
Dastur va loyiha portfoliosini boshqarish
Dastur bu loyihalar guruhi bo’lib ular bir-biriga bog’liq holda alohida boshqara olmagan sohalarni qamrab olishga mo’ljallangan. Dastur menejeri loyiha menejerlarini boshqaradi va dastur ichi loyihalarni ham boshqaradi. Dasturlarga oddiy misol ilova, foydlanuvchini qo’llab-quvvatlash kabi AT ishlab chiqarish sohalarini misol qilish mumkin
Loyihaning porfoliosini boshqarish
Portfolio loyiha menjmenti va tashkilotning loyihani muvaffaqiyati uchun porfolio muhim rol o’ynaydi vaholanki investorlarga taqdimot etilishi ham muhim.
Portfolio menejerlari o’z tashkilotlariga nafaqat to’g’ri taqdimot balki mablag’larini to’g’ri yo’naltira olish uchun asosiy strategik istiqbollarini tahlil etishga ham yordam beradilar.
9 ta portfolio va loyiha menejmenti uchun kerakli ko’nikmalar
IT, so'nggi o'n yilda loyihalari bilan Standish guruh CHAOS tadqiqotlar takomillashtirishni ko'rsatish:
Muvaffaqiyatli IT loyihalar soni 2010 yilda 37 foizga, 1994 yilda 16 foizdan, ikki barobar ko'proq ega bo’lindi.
Muvaffaqiyatsiz loyihalar soni 2010 yilda 21 foizga, 1994 yilda 31 foizga kamaygan.
Muvaffaqiyat stavkalari eng so'nggi CHAOS o'rganish talabi juda yuqori sanaladi.
" Muvaffaqiyatli loyihalar ko'payishi sabablari farq qiladi. Birinchidan, loyihada o'rtacha qiymatining yarmi ko'proq bo'ldi. Sahifa vositalarini kuzatib borish uchun yaratilgan va nazorat qilish muvaffaqiyati va yaxshi boshqaruv jarayonlari bilan yaxshiroq. Malakali loyiha rahbarlari ko’rib chiqiladi. Jarayonlar ham bor ekanligi o'z-o'zidan muhim.”
Loyihaning Muvoffaqiyati.
} loyiha muvaffaqiyatini aniqlash uchun bir necha yo'llari mavjud bulardan:
} loyiha ko'lami, vaqt va xarajat
} loyiha mijozlar uchun / homiyni qondirish
} loyihaning natijalari bunday qilish yoki moliyani tejash, samaradorlikni ta'minlash, yoki shunchaki homiylar exiyojini qondirish va uning asosiy maqsadidir.
Ustun 1-2: Loyihaning muvaffaqiyatiga nima yordam beradi.
1. E’tibor
2. Ijroiya qo'llab-quvvatlash
3. Ish vazifalari yaqqol bajarish
4. hissiy yetuklik
5. Optimallashtirish
6. Agile jarayoni
7. loyiha boshqarishni testlash yoki ekspertizadan o’tqazish
8. malakali xodimlar
9. Ijro etish
10. Infratuzilma
Federal Technology loyihasi muvaffaqiyatining 3ta asosiy sababi
} Yetarli mablag’
} Xodimlar ekspertizasi
} Barcha manfaatdor tomonlarlarini jalb etish
Go’liblar nima qiladi
Oxirgi tadqiqotlar topilmalar loyiha yetkazib berish qobiliyati Excel kompaniyalari ko'rsatish:
} , integratsiya loyiha boshqaruvi avtomobil qutisini foydalaning (ilg'or / standart AM vositalaridan foydalanish, andozalar, uchastkalar)
} Biznes va yumshoq ko'nikmalarini ta'kidlab, loyiha rahbarlari o'sadi
} a optimallashtirildi loyiha yetkazib berish jarayonini ishlab chiqish
} Mijozlar ehtiyojini qondirish kabi, o'lchadi foydalanib loyiha salomatligini o'lchab yoki investitsiyalar bo'yicha qaytish
Dastur va Proyekt “Portfolio” boshqaruvi.
A dasturi », alohida-alohida, ularni boshqarish bo'yicha mavjud emas foyda va nazorat olish uchun muvofiqlashtirilgan tarzda boshqariladigan bog'liq loyihalarni bir guruh" deb (PMBOK® Guide, Beshinchi Chop, 2012) etilgan. A dasturi menejeri doirasida loyihalarni borishdan loyiha menejerlari uchun etakchilik va yo'nalishini beradi. IT sohasida umumiy dasturlarni misollar infratuzilmasini, ilovalar ishlab chiqish va foydalanuvchi qo'llab-quvvatlash ichiga olinadi
Loyihaning Portfolio boshqaruvi
Loyiha byudjeti boshqarish, tashkilot guruhi va bir qismi sifatida butun korxona muvaffaqiyatli hissasi investitsiyalar portfeli kabi loyihalar va dasturlarni boshqarish. Portfolio rahbarlari o'z tashkilotlarini tanlash va strategik nuqtaiy nazardan loyihalarni tahlil qilishda yordam berib shu bilan bir qatorda investitsiya qarorlar qabul qilishidur.
Eng yaxshi amaliyot
Eng yaxshi amaliyot »sanoati tomonidan tan olingan optimal yo'lini aytib o’tilsa maqsadga yoki ob'ektiv erishish uchun yo’naltirilgan" Robert Butrick tashkilotlarida .Yuqorida aytib o'tilganidek, loyiha boshqaruvi asosiy tamoyillariga rioya qilish kerak deb taklif qiladi: Sizning loyihalaringiz va sizning strategiyangiz bilan ishonch hosil qiling. Agar majburiyatlar har bir loyiha strategiya mosligi qanday namoyishi va iloji boricha tezroq istalmagan loyihalarni amalga oshiriladi.
Sizning manfaatdor tomonlari jalb etilgan tez-tez manfaatdor tomonlar olmaslik etishmovchiligi loyiha olib keladi. bir loyihaning barcha bosqichlarida manfaatdor tomonlar jalb va har doim guruh ishlashi va majburiyatlarni rag'batlantirish ishonchi hosil qilish. Ish vazifasini rejalashtirish muvofiqlashtirish va loyiha maqsadlariga erishish uchun odamlar bilan ishlash, rejalashtirish kabi vazifalarni o'z ichiga oladi. Muvaffaqiyatli loyihalar 97%ni tashkil etadi muvaffaqiyat omillari yordam berishi mumkin, tajribali loyiha rahbarlari tomonidan olib boriladi.
Tajribali loyiha rahbarlari uchun taklif
} Loyiha Menejimentining o’rganish
} Application maydoni bilim, standartlar va qoidalarga
} Loyiha muhiti bilimlari
} Umumiy boshqaruv bilimi va ko'nikmalar
} Iliqlik ko'nikmalari yoki inson munosabatlari ko'nikmalari.
Jadval 1-3 Loyiha rahbarlari uchun eng muhim Tajriba va Yeterlilik
1. Odamlarning ko'nikmalari
2. Etakchilik
3. Tinglashish
4. Integratsiya, axloqiy xulq, izchil
qurilish ishonchlilik “kuchli 5”.
6. Og'zaki muloqot
qurilish jamoalarida “kuchli 7”.
8. Muammoga Qarori, mojaro boshqarish
9. Tanqidiy fikrlash, muammoni haletish
10. Muvozanat ustuvorlik tushunchasi.
Turli vaziyatlarda kerakli ko’nikmalar.
Yirik loyihalar: Etakchilik oldin tajribani rejalashtirish, odamlar mahorati, og'zaki muloqot va jamoa qurilish ko'nikmalarining muhim bo'lganligi. Loyiha xatarlarni boshqarish bo'yicha oliy noaniqlik, taxminlarni boshqarish etakchilik, odamlar mahorat va rejalashtirish ko'nikmalarini eng muhim bo'lganligi. Juda yangi loyihalar: Etakchilik odamlar bilan ishlash qobiliyati, ega ko'rish va maqsadlar o'ziga ishonchligi taxminlar boshqarish va tinglash ko'nikmalarning muhim bo'lganligi.
Etakchilik ko'nikmalarini ahamiyati
} Samarali loyiha rahbarlari, masalaning tomonidan etakchiliklari
} Ilhomlantiruvchi odamlar bu maqsadlarga erishish uchun esa rahbarlarining uzoq muddatli katta rasm maqsadlariga qaratilgan.
} Manager kundan-kunga meet muayyan maqsadlarga batafsil shug'ullanish kerak.
} Project rahbarlari tez-tez bir rahbar va rahbar sifatida vazifasini o'z zimmasiga oladi.
IT loyiha rahbarlari uchun martaba Lavozim oshishi
} 2011 yildagi so'rovda IT rahbarlari va ularning 2012 yil uchun ishga olish rejalashtirilgan "to'qqiz issiq ko'nikmalarini" sanab o’tilgan.
} Loyiha boshqaruvi faqat dasturiy ta'minot va dastur ishlab chiqish uchun mo’ljallangan.
|
Skill |
|
Percentage of Respondents |
|
|
Dasturlash va dastur ishlab chiqish |
|
|
60% |
|
Loyiha boshqaruvi |
|
|
44% |
|
Ordam stol / texnik qo'llab-quvvatlash |
|
|
35% |
|
Tarmoq |
|
|
35% |
|
Biznes razvedka |
|
|
23% |
|
Ma'lumotlar markazi |
|
|
18% |
|
Web 2.0 |
|
|
18% |
|
Xavfsizlik |
|
|
17% |
|
Telekommunikatsiya |
|
|
9% |
Loyihani boshqarish jarayoni.
loyiha boshqaruvida hunarlar juda tez sur'atlar bilan o'sib bormoqda. Bu maydon tarixi Project Management instituti kabi malakali jamiyatlar rolini va loyiha boshqaruv dasturiy o'sishini tushunish foydali bo'ladi.
Loyiha boshqarish tarixi
Xitoy Buyuk devori barpo etildi deb ba'zi odamlar, Misr ehromlari barposida bir loyiha deb da'vo qilindi. Ko'p odamlarning loyihasi "zamonaviy" loyihasi boshqarishda foydalanish birinchidan loyihaning bo'lishini ko'rib chiqiladi. Bu uch yillikda $ 2 milliard (1946 dollar) loyihada alohida loyiha menejeri va texnik menejeri edi.
Jadval 1-6. Loyihasi 2010 bilan yaratilgan namunasi Gantt Chart
Jadval 1-7. Tarmoq diagrammasi loyihasi 2010 bilan yaratilgan namunasi
Loyihani boshqarish Ofislar
100-yilda bir qancha kompaniyalar, ularni loyihalarni ko'paytirish sonini va murakkabligi idora yordamida berish uchun PMOS yaratish boshlanadi. Loyihani boshqarish (PYO) bir tashkilot davomida loyiha boshqarish vazifasini muvofiqlashtirish uchun mas'ul bo'lgan tashkiliy guruh bo'lib.
Jadval 1-8. Project Management vakolatxonalari soni o'sishi
Bir necha global dinamikasi, ularning amaliyotini qayta ko'rib chiqish tashkilotlari mavjud: loyiha va dastur rahbarlari uchun Talant rivojlanishni eng tashvishi yaxshi loyiha Portfolio boshqaruv iqtisodiy sharoitda juda muhim Asosiy loyiha boshqarish texnik asosiy qobiliyatlari bor. Tashkilotlar boshqarish loyiha yanada tezkor yondashuvlarni foydalanmoqchi bo'lgan loyihalarni amalga oshirish foydasi asosi bo'ladi
Loyiha boshqarish etikasi
Etika erkin belgilangan «to'g'ri» va «noto'g'ri» nima shaxsiy qadriyatlar asosida bizning qarorlar qabul qilish hidoyat tamoyillari bir qatorda amalga oshiriladi. Loyiha rahbarlari tez-tez duch axloqiy duch PMP attestatsiyadan pul uchun, murojaat etika va Professional tutish PMI kodi qabul qilish kerak PMP imtihon kuni bir necha savollar axloq shu jumladan, kasb-hunar mas'uliyatlari bilan bog'liq. Loyiha boshqarishda amalga oshirishda yordam berish uchun yuzlab turli xil mahsulotlar bor. Vositalarining uch asosiy kategoriyalari:
} Pastind uskunalari: iqtisodiy yoki kichikroq loyihalardan foydalanuvchi boshiga $ 200 oxirida esa va yana boshqalar.
} Midrange vositalari: bir necha loyihalar va foydalanuvchilar turinning, Project 2010 yilda eng mashhur $ 200- foydalanuvchi boslanishida $1000, moliaviy axvoli
Oliy uskunalar: deb ham ataladi korporativ loyiha boshqarish dasturi, tez-tez Microsoft Enterprise loyihani boshqarishni hal etish va bir boshiga-foydalanuvchi asosida litsenziyaga ega bo’ladi. A loyiha vaqtinchalik olib borilayotgan ishlar noyob mahsulot, xizmat yoki natija yaratish amalga oshiriladi. Loyiha boshqarish loyiha talablariga javob faoliyatini loyiha bilim, ko'nikma, vositalari va texnik dasturlarni. A dasturi muvofiqlashtirilgan tarzda boshqariladigan bog'liq loyihalarni bir guruh bo'lib amalga oshiriladi. Loyiha byudjeti boshqarish investitsiyalar portfeli sifatida loyihalar va dasturlarni tashkil etish va boshqarish o'z ichiga oladi. Loyiha rahbarlari loyihalar va tashkilotlar muvaffaqiyatga yordam muhim rol o'ynaydi.
2 – Ma’ruza
Mavzu: Loyihani boshqarish madaniyati tushunchasi va aniqlanishi
Reja
1. Loyihalarni yakkalikda Ishlatish
2. Yuqori boshqaruv majburiyatini ahamiyati
3. Eng yaxshi amaliyot
IT) loyihalari, loyiha boshqaruv tizimlari ko'rinishini tasvirlaydi va axborot texnologiyalari uchun amal qiladi. Tashkilotlarni tushunish, tashkiliy tuzilmalari va tashkiliy madaniyat, shu jumladan, to’rtta negizni o’z ichiga oladi.Manfaatdor boshqaruv va eng yaxshi boshqaruv majburiyati loyiha muvaffaqiyati uchun juda muhim ahamiyatga ega bo’ladi. Loyiha bosqichining va loyiha hayot sikli tushunchasini tushunish va loyihani ishlab chiqish va mahsulot ishlab chiqishni farqlash;
} IT loyihalarining turli tabiatini va noyob xususiyatlarini muhokama qilish;
} Globallashuv, autsorsing, virtual jamoalari, epchil loyiha boshqaruvi, shu jumladan, IT loyiha boshqarishni ta'sir oxirgi tendentsiyalarni tasvirlab berish;
Loyihalarni yakkalikda Ishlatish mumkin emas
} Loyihalarni keng tashkiliy muhitdagi faoliyati kerak;
} Loyiha rahbarlari tizimlar fikrlashidan foydalanishi kerak:
tashkilot doirasida loyihalarni amalga oshiruvchi bir yaxlit ko'rinishini olish;
Katta rahbarlar ishonchli loyihalar qilishini joriy ish ehtiyojlarini qo'llab-quvvatlashni davom ettirish kerak;
} A tizimlari yondashuvi muammoni yechish va yanada tahliliy yondashuvli boshqarishni bayon qilish uchun 1950 yilda paydo bo’lgan;
} Bu 3 qismni o'z ichiga oladi:
} Tizimlar falsafasi: tizimlar kabi narsalar haqida o'ylash uchun umumiy model;
} Tizimlar tahlili: muammo-hal qilishga yondashuv;
Tizimlarni boshqarish: tizimlarga o’zgartirish qilishdan oldin biznes manzili, texnologik va tashkiliy masalalar;
3 asosiy tashkilot tarkiblari
Funktsional: funktsional rahbarlari bosh direktori hisoboti;
Loyiha: Dastur rahbarlari bosh direktori hisoboti;
Matrix: funktsional va loyiha tuzilmalari o'rtasida o'rta zamin; xodimlar ko'pincha ikki yoki undan ko'p tanishlar hisoboti; tuzilishi, zaif muvozanatli, yoki kuchli matrix bo'lishi mumkin;
Tashkiliy madaniyatning o'nta xususiyati
◦ Member kimligi *
◦ Guruhga e'tibor *
◦ odamlarga e'tibor *
◦ Integratsiya birligi *
◦ Nazorat*
◦ Xavf bag'rikenglik *
◦ Mukofot mezonlari *
◦ Ixtilof bag'rikenglik *
◦ Yo'nalishini Anglatishi- tugashi
Ochiq-tizimlar markazi Loyiha rahbarlariga, barcha loyiha manfaatdor tomonlar bilan munosabatlarni aniqlash, tushunish, va boshqarish uchun vaqt kerak;
Yuqori boshqaruv majburiyatini ahamiyati
} Yuqori boshqaruv lavozimlardagi odamlarda loyihalardagi asosiy manfaatdor tomonlar kaliti bo'ladi;
} Loyihalarda tashabbuskorlik muvaffaqiyatli loyiha boshqaruvlarida yordam berishdagi juda muhim omil bu yuqori boshqaruvda yoram olish va ishonch darajasi bo’ladi;
} Ishonchsiz yuqori boshqaruvda, juda ko’p loyihalar muvafaqiyatsizlikka uchraydi;
Ba'zi loyihalarda loyiha uchun asosiy tarafdori sifatida harakat chempioni deb nomlangan katta menejeri bor.
Yuqori boshqarish loyihasi hokimlari qanday yordam berishi mumkin
} Yetarli resurslarini taqdim etish;
} Noyob loyihani o'z vaqtida tasdiqlash kerak;
} Tashkilotning boshqa burchaklaridan hamkorlikni olishi;
} Yetakchilik masalalari bo'yicha ustozlik qilish va tarbiyalayash;
Eng yaxshi amaliyot
Loyihani boshqarish va IT dan foydalanish, IT infratuzilmasini tashkil qilish, tashkilotlarda IT faolliyati kaliti uchun nazorat va IT boshqaruv vakolatini olish. Avstraliyadagi muvaffaqiyatsizliklar uch yaxshi e’lon qilingan IT loyiha dalolati kabi, IT boshqaruviga ega bo’lmaslik hafvli bo’lishi mumkin (Sidney suvning mijozlar munosabatlarni boshqarish tizimi, Royal Melbourne Texnologiya o'quv boshqarish tizimi instituti va One.Tel ning billing tizimi)
Axborot tushunchasi
Informatika sohasining asosiy resursi bu – axborotdir. Axborot - olamdagi butun borliq, undagi ro‘y beradigan xodisalar va jarayonlar xaqidagi xabar va ma’lumotlardir. Axborot inson nutqida, kitobdagi matnlarda, musavvir tasvirida va boshqalarda mavjuddir.
Axborot turlari
Matn. Matn – bu ma’lumotlarni ifodalash shakli bo‘lib, u mazmunan yagona, yaxlit va tanlangan tilning belgilari ketma-ketligidan iborat. Matn hujjat asosidir.
Tasvir. Tasvir – bu biror voqea, hodisa yoki jarayonlarni o‘zida ifodalagan rasm bo‘laklari va ranglardan iborat ma’lumotdir. Foto, manzara, matematik funksiyalar grafigi va shunga o‘xshash ma’lumotlar hisoblanadi.
Animatsiya. Animatsiya ma’lum tezlikda tasvirlarni almashtirish mahsulidir. Bunda ma’lum vaqt oralig‘ida, ma’lum sondagi bir xil o‘lchamga ega bo‘lgan tasvirlar tezkor almashtiriladi.
Axborotning o‘lchovi va hajm birliklari
Har qanday mahsulotning o‘lchov birligi mavjud, masalan litr, metr, kilometr, kilogramm, volt, amper, kubometr va boshqalar.
Xuddi shunga o‘xshash axborotning ham o‘lchovi mavjud. Ikkilik sanoq tizimida axborotning eng kichik birligi bit hisoblanadi, bir bit bu bitta “1” yoki bitta “0”.
Bunda signalning mavjudligi “1” bilan yoki yo‘qligi “0” bilan ifodalanadi. Bitlarning butun deb qaraladigan tutash ketma-ketligi bayt deb ataladi. Bayt 8 bitga teng deb qabul qilingan.
SHuningdek katta hajmdagi ma’lumotlar sig‘imini o‘lchash uchun kilobayt (kb), megabayt (mb), gigabayt (gb), terrabayt (tb) va x.k.o‘lchamlar mavjud:
– 1 Kb =1024 bayt,
– 1 Mb=1024 Kbayt,
– 1 Gb =1024 Mbayt,
– 1 Tb =1024 Gbayt.
Axborotlarni uzatish
Axborotlarni uzatish turli xil usullarda, ya’ni xabarchi yordamida, pochta orqali, transport vositalari yordamida, aloqa tarmog‘idan uzoq masofaga uzatish yordamida amalga oshiriladi. Aloqa tarmog‘i bo‘yicha uzoq masofaga uzatish usulida ma’lumotlarni uzatish vaqtini sezilarli darajada kamaytiradi.
Axborot muhitida tezlik tushunchasi, birliklari va axborot kanallari sig‘imi
Ma’lum vaqt oralig‘ida aloqa muhitlari orqali uzatiladigan axborot hajmi - uning uzatilish tezligini belgilaydi.
Axborotni uzatish tezligi birliklari :
– Bit/sekund – bir soniyada aloqa muhiti orqali uzatiladigan bitlar soni;
– Kbit/sekund – bir soniyada aloqa muhiti orqali uzatiladigan minglab yaxlitlangan bitlar soni;
– Mbit/sekund – bir soniyada aloqa muhiti orqali uzatiladigan millionlab yaxlitlangan bitlar soni;
– Gbit/sekund – bir soniyada aloqa muhiti orqali uzatiladigan milliardlab yaxlitlangan bitlar soni.
– Axborot kanallarining sig‘imi ular orqali ma’lum vaqt oralig‘ida uzatiladigan axborot hajmi bilan belgilanadi. Bu o‘z navbatida axborot kanallarining o‘tkazish qobilyatini anglatadi.
Axborot tizimlari va texnologiyalari
Texnologiya – grekcha tildan tarjima qilinganda san’at, mahorat kabi ma’nolarni bildiradi
Kompyuter tizimi – ma’lumotlarga ishlov berish, kiritish va chiqarish tizimi hamda xotira tizimi
Axborot tizimi – kompyuter, kompyuter tarmoqlari, foydalanuvchilar, axborot va dasturiy ta’minot
Axborot tizimlarining tashkil etuvchilari
Axborot tizimlari foydalanuvchilar va ularning ij jarayonlari, kompyuter tizimi va telekommunikatsiya tizimidan tarkib topadi.
Axborot texnologiyasi - axborotni to‘plash, saqlash, izlash, unga ishlov berish va uni tarqatish uchun foydalaniladigan jami uslublar, qurilmalar, usullar va jarayonlar;
Axborot tizimi - axborotni to‘plash, saqlash, izlash, unga ishlov berish hamda undan foydalanish imkonini beradigan, tashkiliy jihatdan tartibga solingan jami axborot resurslari, axborot texnologiyalari va aloqa vositalari.
Interaktiv davlat xizmati – idoralar tomonidan idoralarning axborot tizimlari vositasida telekommunikatsiyalar tarmog‘i orqali jismoniy va yuridik shaxslarga axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalangan holda ko‘rsatiladigan xizmatlar.
Interaktiv davlat xizmatlari quyidagi shakllarda ko‘rsatiladi:
- umumiy foydalaniladigan axborotni e’lon qilish (tarqatish) - tegishli axborot tizimlari, shu jumladan Internet orqali davlat axborot resurslaridan foydalanish bo‘yicha xizmatlarni realizatsiya qilish;
- bir tomonlama o‘zaro hamkorlik - elektron shakldagi hujjatlarning har xil formulyarlaridan foydalanish imkoniyatini berish;
- ikki tomonlama axborot ayirboshlash - so‘rov bo‘yicha qabul qilish, tahlil (ko‘rib chiqish) va javob yuborishni o‘z ichiga oladigan idora xizmatlari (buyurtmanomalar va murojaatlarni taqdim etish, ularni qayta ishlash natijalarini taqdim etish va/yoki berish);
- elektron shakldagi ma’lumotlar to‘liq ayirboshlanishini amalga oshirish, shu jumladan xizmatlar ko‘rsatish va ularga haq to‘lash shaklida ko‘rsatilishi mumkin.
Tarmoq tushunchasi va uning ahamiyati
Tarmoq - kompyuterlar, terminallar va boshqa qurilmalarning ma’lumot almashishni ta’minlaydigan aloqa kanallari bilan o‘zaro bog‘langan majmui.
Kompyuterlararo ma’lumotlarni almashishni ta’minlab beruvchi bunday tarmoqlar kompyuter tarmoqlari deb ataladi.
Tarmoq axborotlarni uzatish, alohida foydalanilayotgan kompyuterlarni birgalikda ishlashini tashkil qilish, bitta masalani bir nechta kompyuter yordamida echish imkoniyatlarini beradi.
Kompyuter tarmoqlarini ularning geografik joylashishi, masshtabi hamda hajmiga qarab bir nechta turlarga ajratish mumkin, masalan:
- Lokal tarmoq - bir korxona yoki muassasadagi bir nechta yaqin binolardagi komp’yuterlarni o‘zaro bog‘lagan tarmoq.
- Mintaqaviy tarmoqlar – mamlakat, shahar, va viloyatlar darajasida kompyuterlarini va lokal tarmoqlarni maxsus aloqa yoki telekommunikatsiya kanallari orqali o‘zaro bog‘lagan tarmoqlar.
- Global tarmoqlar - o‘ziga butun dunyo kompyuterlarini, abonentlarini, lokal va mintaqaviy tarmoqlarini telekommunikatsiya (kabelli, simsiz, sun’iy yo‘ldosh) aloqalari tarmog‘i orqali bog‘lagan yirik tarmoq.
Axborot tizimlarida axborotlarni almashish texnologiyasi
Tarmoq har doim bir nechta komp’yuterlarni birlashtiradi va ulardan har biri o‘z axborotlarini uzatish va qabul qilish imkoniyatiga ega.
Axborot uzatish va qabul qilish komp’yuterlar o‘rtasida navbat bilan amalga oshiriladi.
Kompyuterlar tarmoqlari tashkil etilgandan so‘ng undagi barcha kompyuterlarning manzillari belgilanadi. CHunki axborotlarni tarmoq orqali bir kompyuterdan boshqasiga uzatish kompyuter manzillari orqali amalga oshiriladi.
Jo‘natilayotgan axborotga oddiy hayotimizdagi xat jo‘natish jarayoni kabi uzatuvchi va qabul qiluvchi manzillari ko‘rsatiladi va tarmoqqa uzatiladi.
Axborot tizimlarida tezlik tushunchasi
Ma’lum vaqt oralig‘ida aloqa muhitlari orqali uzatiladigan axborot hajmi - uning uzatilish tezligini belgilaydi.
Axborotni uzatish tezligi birliklari :
- Bit/sekund – bir soniyada aloqa muhiti orqali uzatiladigan bitlar soni;
- Kbit/sekund – bir soniyada aloqa muhiti orqali uzatiladigan minglab yaxlitlangan bitlar soni;
- Mbit/sekund – bir soniyada aloqa muhiti orqali uzatiladigan millionlab yaxlitlangan bitlar soni;
- Gbit/sekund – bir soniyada aloqa muhiti orqali uzatiladigan milliardlab yaxlitlangan bitlar soni.
Axborot kanallarining sig‘imi ular orqali ma’lum vaqt oralig‘ida uzatiladigan axborot hajmi bilan belgilanadi. Bu o‘z navbatida axborot kanallarining o‘tkazish qobilyatini anglatadi.
Internet tizimi va uning ahamiyati
Internet - bu butun jahon kompyuter tarmoqlari majmuidir, ya’ni yagona standart asosida faoliyat ko‘rsatuvchi jahon global kompyuter tarmog‘idir.
Internet - minglab lokal va mintaqaviy kompyuter tarmoqlarni birlashtiruvchi axborot tizimi hisoblanadi.
WWW – World Wide Web – butun dunyo o‘rgamchak to‘ri hisoblanib, Internet resurslarini tashkil etish va undan foydalanishni ta’minlab beradi.
Internetning asosiy tushunchalari:
Internet – International network - xalqaro tarmoq ma’nosini anglatadi
Veb sayt – biror bir sohaga, faoliyatga, voqea va xodisaga bag‘ishlangan ma’lumotlarni o‘zida jamlagan Internet sahifalar majmui.
Internet provayder – Internet tarmog‘i xizmatlaridan foydalanishni ta’minlab beruvchi yuridik shaxs.
Elektron pochta – Internet tarmog‘i orqali tezkor ma’lumotlar va xabarlar almashish tizimi
Internet manzil (URL) – Internet tarmog‘ida joylashtirilgan axborot resurslarining murojaat manzillari.
Internet bilan bog‘lanish texnologiyasi
Oddiy telefon liniyasi orqali Internetga bog‘lanish
Mobil terminallar orqali Internetga bog‘lanish
Internetda manzil tushunchasi va Internet resurslari manzili
Sahifa, fayl yoki boshqa resursning Internetda joylashishini aniqlovchi noyob manzil – URL deb ataladi.
Kompyuter domen manzilining yoki veb resurs manzilining namunaviy ko‘rinishi quyidagicha: http://www.tuit.uz, http://www.aci.uz.
Internet domen nomlari
Internet domen nomlari Internet manzillarida ishlatilib, ular mamlakat nomlarini, tashkilot va korxonalar faoliyatini anglatadi
UZ - Uzbekistan
KG - Kyrgyzstan
KZ - Kazakhstan
RU - Russia
UA - Ukraine
UK - United Kingdom
US United States
COM - Commercial
EDU - US Educational
GOV - Government
INT - International
MIL - US Military
NET - Network
ORG - Non-Profit Organization
Internetda ishlash texnologiyasi
Internet provayderlarning asosiy vazifalari
Internet provayderlar ikki turga bo‘linadi: Internetga ulanishni ta’minlab beruvchi provayderlar (IAP) va Internet xizmatlarini taqdim etuvchi provayderlar.
Internetga ulanishni ta’minlab beruvchi provayderlarga mahalliy aloqa kanallari va telefon stansiya va liniyalari egasi bo‘lgan yuridik shaxslarni ko‘rsatish mumkin, bularga O‘zbektelekom aksiyadorlik kompaniyasi va uning hududiy filiallari kiradi.
Internet xizmatlarini taqdim etuvchi provayderlar sifatida Internetda veb-saytlardan foydalanish, elektron pochta, xosting, internet konferensiya, ma’lumotlarni qidirish kabi xizmatlarni ko‘rsatuvchi yuridik shaxslar tushuniladi.
Modem tushunchasi va uning vazifasi
Modem modulyator-demodulyator so‘zlarining qisqartirilgan shakli hisoblanadi. Modem signalni (axborot) telekommunikatsiya kanallar bo‘ylab uzatishni ta’minlaydi. Modem yordamida internetda oddiy analog telefon tarmog‘i orqali bog‘lanish mumkin. Bunday modemlarning nazariy jihatdan eng yuqori foydalanish tezligi 56 Kb/sek. ni tashkil etadi.
Modem ichki va tashqi turlarga bo‘linadi va har ikkalasi ham internetga yoki telekommunikatsiya tarmoqlariga ulanish uchun xizmat qiladi.
Elektron pochta xizmati texnologiyalari
Internet–xalqaro tarmog‘ining asosini Electronic mail (E-mail) - Elektron pochta xizmati tashkil qiladi.
Elektron pochta xuddi odatdagi pochtadek bo‘lib, faqat bunda xatni qog‘ozga emas, balki kompyuter klaviaturasidan harf va so‘zlarni terib, elektron signallarning ma’lum tartibdagi ko‘rinishiga keltiradi.
Elektron pochta maxsus dastur bo‘lib, uning yordamida dunyoning ixtiyoriy joyidagi elektron manzilga xat, hujjat, ya’ni ixtiyoriy faylni tezda (bir necha soniyalarda) jo‘natish va qabul qilib olish mumkin.
Bundan tashqari ma’lum talablar mavjud, ya’ni bunda xat jo‘natayotgan foydalanuvchi va qabul qilayotgan foydalanuvchi ham Internet tarmog‘iga ulangan kompyuterga murojaat qilish imkoniyatiga ega bo‘lishi kerak
Xabar, umuman olganda, foydalanuvchi pochta orqali yuborishi kerak bo‘lgan ma’lumot hisoblanib va oldindan boshqa dasturda tayyorlanadi, keyin elektron pochta orqali jo‘natiladi
Pochta qutisi – bu foydalanuvchi uchun elektron pochta xizmatini taqdim etuvchi kompyuterda qayd qilingan nomdir
Ushbu nom kompyuter xotirasida papka ko‘rinishida shakllantiriladi va u o‘zida kiruvchi va chiquvchi xabarlarni vaqtinchalik saqlaydi.
Elektron pochta manzili(___ @ _______.__ ). Elektron pochta manzili: pochta qutisi nomi va pochta serveri manzilidan iborat bo‘ladi
Xosting xizmati va axborotlarni joylashtirish
Foydalanuvchi veb-sahifalarini internet provayderi serverida joylashtirish va joriy qilish amali xosting deb ataladi.
Xosting so‘zi to‘la qonli ikki tomonlama aloqa bilan ta’minlangan tarmoqdagi kompyuterni bildiruvchi xost so‘zidan olingan.
Xosting xizmati quyidagi imkoniyatlarni taqdim etishi zarur:
- axborot makoni;
- internet kanalining o‘tkazish qobiliyati (kengligi);
- fayllarni boshqarish usullari;
- standart skriptlar to‘plami;
- server tomonida dasturlash mumkinligi;
- serverda ma’lumotlar bazalaridan foydalanish;
- bir yoki bir necha pochta qutilarini tashkil etish;
- uzluksiz elektr energiyasi bilan ta’minlash.
Proksi xizmati, anonim proksilar va ularning vazifalari, ijobiy va salbiy tomonlari
Proksi kompyuter tarmog‘i xizmatidir. Proksi xizmati orqali kompyuter tarmoqlari mijozlariga boshqa tarmoq xizmatlaridan bevosita foydalanish imkoni beriladi.
Mijoz avval proksi serverga ulanadi va u orqali boshqa serverda joylashgan biron bir resursga murojaat qiladi.
Misol tariqasida shuni keltirish mumkinki, ko‘pgina hollarda kompyuter tarmoqlaridagi bir guruh foydalanuvchilar yagona internetga ulangan kompyuter orqali kompyuter xizmatlaridan foydalanishadi.
Ba’zi hollarda mijoz so‘rovi yoki server javobi proksi server tomonidan muayyan maqsadlarda o‘zgartirilishi yoki to‘xtatilishi mumkin.
Proksi server shuningdek mijoz kompyuterini ba’zi tarmoq hujumlaridan ximoyalashga imkon beradi.
Internet konferensiyalar xizmati
Internet konferensiyalar – bu muayyan muammoni hal qilayotgan guruh ishtirokchilarining Internet tarmog‘i orqali konferens aloqasi yordamida o‘zaro axborot almashinish jarayonidir.
Kompyuter konferensiyasi ishtirokchilari soni audio– va videokonferensiyalar ishtirokchilari sonidan ancha ko‘p bo‘lishi mumkin
Mobil telefon va mobil aloqa muhiti
Mobil telefon – mobil aloqada foydalaniladigan telefon apparati turi. Hozirgi kunda, mobil telefon klaviatura va ekranga ega bo‘lib asta-sekin kompyuter, faks apparati, telefon apparati, qaydlar kitobchasi vazifalarini bajaruvchi ko‘p maqsadli abonent tizimiga aylanmoqda.
Mobil aloqa muhiti – tayanch stansiyalar va bir guruh abonentlar tizimidan iborat bo‘lib, abonentlarning bir-birlari bilan o‘zaro axborot almashinuvini ta’minlovchi texnik vositalar majmuasi.
Mobil aloqa xizmati operatorlari
Mobil aloqa xizmati operatorlari – abonentlar (mijozlar) uchun mobil aloqa xizmatlarini taklif qiluvchi tashkilotdir.
Operatorlar vazifasiga radio chastotadan foydalanish va xizmat ko‘rsatish uchun kerakli hujjatlarni olish, o‘zining mobil tarmog‘ini tashkil qilish, foydalanish, xizmat shartlarini ishlab chiqarish, xizmat to‘lovlarini yig‘ish va texnik xizmat ko‘rsatish kiradi.
Hozirgi paytda O‘zbekiston hududida 5 ta mobil aloqa operatori xizmat ko‘rsatmoqda, bular:
– “Uzdunrobita” MCHJ HK – MTS,
– “YUnitel” MCHJ HK - Bilayn,
– “Koskom” MCHJ – Ucell,
– “Rubicon wireless comunication” MCHJ – “Perfektum Mobayl”,
– O‘zbektelekom AK – “O‘zbektelekom Mobayl”.
Mobil aloqa xizmatlari
So‘zlashuv – telefon raqami terilganda joriy mobil operator tayanch stansiyaning antennasi chaqirayotgan va chaqirilayotgan abonentlarni aniqlaydi. SHundan so‘ng ushbu axborot uzib ulagichga (kommutator) yuborilib ikkita abonent bog‘lanadi va ushbu abonentlar orasida so‘zlashuv (ma’lumot almashinish) amalga oshiriladi.
Mobil Internet – harakatdagi abonentlar uchun mobil aloqa tarmoqlari orqali Internet resurslaridan foydalanish texnologiyasi. Mobil Internetning qulayligi shundan iboratki, bunda foydalanuvchining qaerda va qanday holatda bo‘lishidan qat’iy nazar u mobil aloqa atrmog‘i orqali Internet xizmatlaridan foydalanishi imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Mobil pochta - Internet resurslaridan foydalangan holda abonentning mobil telefoni orqali shaxsiy elektron pochta xizmatidan foydalanish imkoniyati.
Axborot tizimlarining rivojlanish bosqichlari
Axborot texnologiyasi tizim sifatida boshqarish sub’ektida shakllanadi. SHu sababli ham axborot texnologiyasi boshqarish sub’ektining ustqurmasi hisoblanadi. Demak, axborot texnologiyasining shakllanishi uchun quyidagi unsurlarning bo‘lishi majburiydir: mutaxassislar, texnik vositalar, axborotlar.
SHuning uchun ham axborot texnologiyasi boshqarish funksiyalarini ifodalovchi axborotlarni yig‘ish, jamlash, uzatish, saqlash va boshqa jarayonlarni amalga oshiruvchi inson - mashina tizimi deb yuritiladi. Bu tizimni yaratish uchun bir qator tamoyillar ishlab chiqilgan.
Hisoblash texnikasi to‘g‘risida to‘xtalsak, birinchi marta 1623 yili nemis olimi Vilgelm SHikkard tomonidan ixtiro qilindi. 1645 yili buyuk fransuz matematigi Blez Paskal o‘zining hisoblash mashinasini yaratdi. Paskalning mashinasi bo‘yi 30 - 40 sm, eni 15, balandligi 10 sm bo‘lgan jez qutichadan iborat edi. Qo‘shish, ayirish amallarini bajarar edi. 1673 yil nemis matematigi Gotfrid Leybnits 4, ya’ni Slonimskiy tomonidan 4 arifmetik amalni bajaradigan va ildiz chiqaradigan hisoblash mashinasi yaratildi.
1623 yildan boshlab hisoblash texnikasi asta-sekin rivojlanib, hozirgi kunda murakkab tizimga ega bo‘lgan vositaga aylandi. Fan va texnikada qilingan yutuqlar natijasida 1946 yilda birinchi “ENIAK” nomli EHM yaratildi. AQSHdagi Pensilvaniya universitetida amerikalik olim Dj. Neyman (1903-1957) axborotlarni saqlash imkoniga ega bo‘lgan elektron lampalar yordamida raqamli hisoblash mashinasini yaratdi. Bu EHM 18.000 ta elektron lampadan tuzilgan bo‘lib, 30 tonna og‘irlikka ega va 150 m2 xonani egallagan. Sobiq SSSRda 1951 yili olim Lebedev raxbarligida elektron hisoblash mashinasi yaratilgan.
EHM o‘zining rivojlanish tarixini 50-yillar boshlaridan boshlab, to hozirgi kunlarga qadar bir necha avlodlarni o‘z boshidan o‘tkazdi:
1-avlod - elektron lampalar asosida;
2-avlod - yarim o‘tkazgichli diod va triod, tranzistorlar asosida;
3-avlod - integral mikrosxemalar;
4-avlod - katta integral sxemalar;
5-avlod - juda katta integral sxemalar.
Hozirgi kunda kompyuterlardan foydalanish nafaqat hisoblash sohasida, balki boshqa sohalarda ham ulardan foydalanishning yangi shakllarini ishlab chiqishni taqozo etadi. Bu esa “Axborot texnologiyasi” fanining maqsadidir.
“Axborot texnologiyasi” fanining asosiy maqsadi har bir talabada kompyuterga bo‘lgan qiziqishni uyg‘otish va u yordamida turli iqtisodiy masalalar echish yo‘llarini o‘rgatishga qaratilgan.
Boshqaruv jarayonidagi iqtisodiy axborotlarni o‘lchash, to‘plash, uzatish, qabul qilish, foydalanish kabi amallar mazkur fanning predmeti hisoblanadi.
3- Ma’ruza
Mavzu: Integratsiyali loyihalarni boshqarish
Reja
1. Loyihani boshqarishda Guruhlar jarayoni: jamiyat taraqqiyotini o‘rganish
2. Ijro etuvchi loyihasi
3. Loyihani yopilishi
Guruhlar besh loyiha boshqarish jarayonini, ular o’rtasidagi ikki tomonlama va har biri uchun faoliyatiga xos darajasini tasvirlaydi. Guruhlarni loyihani boshqarish jarayonini qanday tushunishi loyiha boshqaruvdagi bilim sohalariga bog’liq; Ularning ehtiyojlarini qondirish uchun axborot texnologiyasi (IT) loyiha boshqaruv metodologiyasini qanday muhokama qilishni tashkilotlar ishlab chiqishi kerak. IT loyihani boshqarish har bir jarayon guruhi mahsuldorligini tasvirlash va samarali boshlashga hissa qo’shishni tushunish, rejalashtirish, amalga oshirish, nazorat va nazorat qilish, va muvaffaqiyatli loyiha qilishni yopilishi, loyiha boshqarish jarayonida guruhlarni qo'llash tashkilotning amaliy tadqiqotlarini ko'rish. Yondashuvlardagi asosiy farqlar misol uchun: epchil manba bilan boshqariladigan bir loyiha hodisani o'rganishni ko'rish. Har bir jarayon guruhi uchun hujjatlarni yaratish uchun bir necha shablonlarni tasvirlash;
Guruhlar jarayonida loyihani boshqarish
} A jarayon o’ziga xos natija sari bevosita say harakatning bir qanchasi;
} Loyiha boshqaruvi jarayonlarni chambarchas bog’lashning miqdori sifatida ko'rish mumkin;
} Loyiha boshqarish jarayoni ushbu guruhlarni o'z ichiga oladi:
} jarayonlarni boshlash;
} rejalashtirish jarayonlari;
} jarayonlarini amalga oshirish;
} monitoring va nazorat qilish jarayonlari;
yopilish jarayonlari;
loyihani boshlash
} Loyihani boshlash loyiha bosqichini yoki bir yangi loyihani boshlashni va loyihani rasmiy tan olishni o'z ichiga oladi;
} Table 3-3 loyiha boshlanishi bilim sohalari, jarayonlar, va ishlab chiqarish hajmini ko'rsatadi;
loyihani rejalashtirish
} loyihani rejalashtirish asosiy maqsadi: yo’l ko’rsatishni amalga oshirishdir;
} Har bir bilim maydoni ma'lumotni rejalashtirishni o'z ichiga oladi
} JWD loyihasi kiritilgan asosiy natijalarni o'z ichiga oladi:
} A jamoa shartnomasi
} A loyiha ko'lami bayonoti
} A ish ro’yxatini tuzilishi (WBS)
} A loyiha jadvali, barcha bog'liqliklar va resurslar bilan Gantt grafik shaklida kirgan
Ustuvor xatarlar ro'yxati;
Ijro etuvchi loyihasi
Odatda loyiha ijrosini amalga oshirish juda ko’p vaqt va resurslarni oladi. Loyiha rahbarlari loyiha ijrosi davomida sodir bo'lgan bir qancha qiyinchiliklarni osonlikcha hal qilishi uchun o'z etakchilik ko'nikmalarini foydalanishi kerak;
Ko'pchilik loyiha homiylari va mijozlar loyihaga kerakli mahsulotlar, xizmatlar, yoki natijalar bilan ta'minlash haqida o'ylashi;
} tuzatish harakatlarini, loyiha maqsadlari sari olg'a o'lchash rejasi uzoqlashish monitoring va olib o'z ichiga oladi;
} Boshqa barcha jarayon guruhlarga ta'sir qiladi va loyiha hayot davrining barcha bosqichlarida davomida shakllanadi;
Ishlab chiqarish hajmi rejalarni turli ma’lumotlar bilan ta’minlash va o’zgartirish talablarini, yangiliklarni bajarishni o’z ichiga oladi;
Loyihani yopilishi
} Oxirgi mahsulotning qabul qilish va xizmatlar mijoz va manfaatdorni foyda olishga jalb etadi;
} Hatto agar loyihalar nihoyasiga yetmagan bo'lsa ham, ular o'tmishdan o'rganib chiqilib yopilgan bo'lishi lozim;
} Qayta ishlangan loyiha fayl va darslar-o'rganilgan hisobotlarni, tashkiliy jarayon aktivlari qismini o'z ichiga oladi;
Eng yirik loyihalar ham katta boshqarish/homiysi uchun yakuniy hisobot va taqdimotni o'z ichiga oladi;
} Guruhlar jarayonida beshta loyihani boshqarish: boshlash, rejalashtirish, amalga oshirish, monitoring va nazorat qilish, va yopilishdir;
} Siz to'qqiz bilim sohalarida har bir jarayon guruhning asosiy faoliyati xaritasi bo’la oladi;
} Ba'zi tashkilotlar o'z axborot texnologiyalari loyiha boshqarish usullarini ishlab chiqishi;
} JWD Consulting amaliy ish jarayoni guruhlar yordamida bir misol beradi va bir qancha muhim loyiha hujjatlarini ko'rsatadi;
- Axborot tizimlarining masshtabi bo‘yicha sinflanishi
- Axborot tizimlarining qo‘llanilish sohasi bo‘yicha sinflanishi
- Axborot tizimlarining tashkil etish usuli bo‘yicha sinflanishi
- Axborot tizimlarining teknik tuzilishi bo‘yicha sinflanishi
- Axborot tizimlarining axborot xarakteri bo‘yicha sinflanishi
Axborot tizimlarining masshtabi bo‘yicha sinflanishi
Axborot tizimlari masshtabi bo‘yicha quyidagi turlarga bulinadi:
- YAgona;
- Guruxli;
- Korporativ.
YAgona axborot tizimlari avtonom kompyuterda tashkil etiladi (tarmoqdan foydalanilmaydi). Bunday tizimlar umumiy axborot fondi bilan bog‘langan bir qancha sodda dasturlardan iborat bo‘lib, bir vaqtning o‘zida faqat bitta foydalanuvchi foydalanishga mo‘ljallangan. Bunday tizimlar lokal ma’lumotlarni boshqarish tizimlari yordamida yaratiladi. SHunday ma’lumotlar bazalariga misollar: Clarion, Clipper, FoxPro, Paradox, dBase i Microsoft Access.
Guruxli axborot tizimlari axborotdan ishchi gurux a’zolari tomonidan jamoa bo‘lib foydalanishga asoslangan bo‘lib lokal xisoblash tarmoqlari bazasida quriladi. Bunday tizimlarni yaratishda ishchi guruxlar uchun mo‘ljallangan ma’lumotlar bazalari serverlaridan foydalaniladi (SQL-serverlar). SQL-serverlarning etarlicha turlari mavjud: tijorat va erkin. Bulardan eng taniqlilari Oracle, DB2, Microsoft SQL Server, InterBase, Sybase, Informix.
Korporativ axborot tizimlari ishchi guruxlar uchun muljallangan axborot tizimlarining rivojlangan ko‘rinishi bo‘lib, yirik kompaniyalarning foydalanishiga yo‘naltirilgan va maydon jixatidan katta tarmoqni tashkil etishi mumkin. Ular asosan bir nechta satxlardan iborat ierarxik strukturaga ega bo‘lishadi. Bunday tizimlar maxsus serverli klient-server yoki ko‘p satxli arxitekturali tizimlar toifasiga kiradi. Bunday tizimlarni qurishda ma’lumotlar bazalari serverlaridan foydalaniladi. Odatda yirik axborot tizimlarida ushbu serverlar ko‘p tarqalgan: Oracle, DB2 i Microsoft SQL Server.
Axborot tizimlarining qo‘llanilish sohasi bo‘yicha sinflanishi
Axborot tizimlarining qo‘llanilish sohasi bo‘yicha quyidagi turlarga bulinadi:
- Tranzaksiyalarni qayta ishlash tizimlari;
- Qaror qabul qilish tizimlari;
- Axborot so‘rov tizimlari;
- Ofis axborot tizimlari.
Tranzaksiyalarni qayta ishlash tizimlari o‘z navbatida ma’lumotlarni qayta ishlash tezligi jixatidan paketli axborot tizimlariga va operativ axborot tizimlariga bo‘linadi.
Qaror qabul qilishga ko‘maklashuvchi tizimlar — DSS (Decision Support System) — murakkab so‘rovlar yordamida vaqt, geografik va boshqa turdagi parametrlar bo‘yicha ma’lumotlarni tanlash, qayta ishlash va taxlil qilishga asoslangan boshqa turdagi axborot tizimlari xisoblanadi.
Axborot so‘rov tizimlari gipermatn xujjatlariga va multimedia asoslangan tizimlar xisoblanadi. Internet tarmog‘ida shunga o‘xshasha tizimlar ko‘proq tarqalgan. Statik va dinamik veb saytlar, elektron pochta, qidiruv va veb serverlar bunday tizimlarning ob’ektlari xisoblanadi.
Ofis axborot tizimlari qog‘ozli xujjatlarni elektron xujjatlarga o‘tkazish va ishlab chiqarishni, elektron xujjat aylanishini avtomatlashtirishga xizmat qiladi.
Bunday tizimlar quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
- Word matn protsessori
- Excel elektron jadvallari
- MBBT Access
- axborotlar almashish dasturlari
- va boshqalar
Axborot tizimlarining tashkil etish usuli bo‘yicha sinflanishi
Axborot tizimlari tashkil etish usuli bo‘yicha guruxli va korporativ axborot tizimlari quyidagi sinflarga bo‘linadi:
- fayl-server arxitekturasi asosidagi tizimlar ;
- klient-server arxitekturasi asosidagi tizimlar ;
- Ko‘p satxli arxitektura asosidagi tizimlar;
- Internet/intranet – texnologiyasi asosidagi tizimlar.
Axborot tizimlarini texnik tarkibi buyicha sinflanishi
Axborot tizimlari texnik tuzilishiga karab kuyidagilarga bulinadi:
- Kul mexnati (ruchnыe)
- Mexanizatsiyalashtirilgan
- Avtomatlashtirilgan va avtomatik
Kul mexnatiga asoslangan axborot tizimlarida barcha axborotlarni kayta ishlash jarayonlari kulda bajariladi. Kul mexnati axborot tizimlarida axborot massivlari unchalik katta bulmagan xajmga ega bulib, ular xar xil turdagi axborot tashuvchilarda saklanadi. Bunday tizimlarda axborotlarni kidirish uchun oddiy selektr moslamalari ishlatiladi. Aslida kul mexnati axborot tizimlari, tizim emas, balki ma’lum belgilarga tayanib kerakli axborotlarni kidirishni engillashtiruvchi kurilmalardir. Bunday kurilmalar arzon va oddiy bulgani uchun uni ishlatishda malakali xizmat kursatuvchi personallar talab kilinmaydi.
Mexanizatsiyalashtirilgan axborot tizimlarida axborotlarni kayta ishlash va kidirish uchun xar xil mexanizatsiya vositalari ishlatilgan. Ulardan eng kup kullanilganlari xisoblovchi – perforatsion mashinalardir.
Mexanizatsiyalashtirilgan axborot tizimlarida axborotlarni saklovchi va tashuvchi vosita sifatida perfokartalar va perfolentalar ishlatilgan. Mexanizatsiyalashtirilgan axborot tizimi texnik tuzilmasiga xar biri anik bir funksiyani bajaruvchi perforatsion mashinalar tuplami kiradi. Perforator yordamida axborotlar birlamchi xujjatlardan perfokartalarga utkaziladi. Perfokartalar umumiy belgilariga karab aloxida saralash guruxlariga taxtlanadi.
Avtomatlashtirilgan va avtomatik axborot tizimlarida axborotlarni saklash, kayta ishlash, va kidirish uchun kompyuterlar ishlatiladi. Bunday tizimlar keng funksional imkoniyatlarga ega bulib, juda katta xajmdagi axborotlarni saklash va kayta ishlashni amalga oshira oladi. Bunda axborot saklovchi kurilma sifatida kompyuterning xotira kurilmalari (vinchester) ishlatiladi.
Avtomatlashtirilgan va avtomatik axborot tizimlarida xisoblash texnika vositalari fakatgina axborotlarni saklash va kidirish uchungina emas, balki axborotlarni yigish, tayyorlash va boshka kompyuterlarga uzatish xamda foydalanuvchiga etkazib berish amallarini bajarish uchun xam ishlatiladi.
Avtomatik axborot tizimlarida barcha jarayonlar insonning ishtirokisiz amalga oshiriladi.
Axborot tizimlarining qayta ishlaydigan axborot xarakteri buyicha sinflanishi
Axborot tizimlari saqlanadigan axborot xarakteriga karab kuyidagi turlarga bulinadi:
- Faktografik axborot tizimlari
- Dokumental axborot tizimlari
Faktografik axborot tizimlari ma’lum belgilangan formatdagi kiska ma’lumotlar saklashga asoslangan tizimlardir.
Dokumental axborot tizimlari esa barcha turdagi va ixtiyoriy xajmdagi elektron xujjatlarni, materiallarni va ma’lumotlarni saklashga va kayta ishlashga muljallangan.
Faktografik axborot tizimida elektron kutubxonani elektron kartotekasi ma’lumotlari saklanadi va kayta ishlanadi.
Dokumental axborot tizimida kartotekada kursatilagan axborotni butun xajmi va xar xil arxivlar saklanadi va kayta ishlanadi.
Bunday axborot tizimlarida fakatgina matn ma’lumotlarigina emas, balki grafik, video va audio (multimedia) ma’lumotlari xam saklanadi.
Loyiha integratsiyasini boshqarish
U boshqa loyiha boshqaruv bilim sohalarida va loyiha hayot sikli bilan bog'liq, deb loyiha integratsiya boshqarish uchun umumiy asoslarini tasvirlaydi. Strategik rejalashtirish jarayonini muhokama qilish va turli loyihalarni tanlash usullari qo'llaniladi. Rasman loyihalari tashabbusi bilan bir loyiha nizomiga yaratish muhimligini tushuntirish;
Loyiha boshqaruv rejasi rivojlantirishni tasvirlash, bu rejalarning mazmunini tushunish va ularni yaratish uchun murojaatlarni qayta ko’rib chiqish. Loyiha ishlarini boshqarishga yordam berish uchun loyiha ijrosini, loyiha rejalashtirish va uning munosabatlar, muvaffaqiyatli natijalar bilan bog'liq omillar va vositalari va usullarini tushuntiring;
} Loyihani nazorat qilish va monitoring jarayonini tasvirlab bering;
} Axborot texnologiyalari (IT) loyihalari haqida o'zgarishlarni boshqarish va rejalashtirish, rivojlantirish , va o'zgarish nazorat tizimi yordamida, integratsiya o'zgarishini nazorat qilish jarayonini tushunish;
} Yopilish loyihalar uchun yaxshi tartiblashni ishlab chiqish va ularni ahamiyatini tushuntiring;
Dasturiy ta'minot loyiha integratsiya boshqarishda qanday yordam berishi mumkinligini tasvirlab bering
Bosh loyiha muvaffaqiyati uchun kalit: yaxshi loyiha integratsiyasini boshqarish
Loyiha rahbarlari loyihaning hayot sikli davomida boshqa barcha bilim sohalarini muvofiqlashtirishi kerak. Ko'pchilik yangi loyiha rahbarlari muammo "katta rasmda" qarab bor va juda ko'p ma'lumotlarni haqida o'ylash, orzu (a real masalan ishni ochish qarang) Loyiha integratsiyasini boshqarish dastur integratsiyasiga o’xshash bir xil narsa emas;
Loyiha integratsiya boshqarish jarayonlari
} 1. Loyiha nizomini rivojlanish, loyiha-nizomiga ruxsat hujjatni yaratish manfaatdor tomonlar bilan ishlashni taqozo etadi;
} 2. Loyiha boshqaruv rejasini rivojlantirish, izchil hujjat-loyiha boshqaruv rejasi yaratish uchun barcha sa'y-harakatlarni muvofiqlashtirish rejalashtirishni o'z ichiga oladi;
} 3. Rahbarlik va boshqaruv loyiha ishi unga kiritilgan faoliyatni boshqaruv rejasini amalga oshiruvchi tomonidan bajariladi;
} Monitoring va loyiha ishlarini nazorati loyiha ishlashi maqsadlarini qondirish uchun faoliyatini nazoratini o'z ichiga oladi;
} Integratsiya o'zgartirish nazorati amalda aniqlash baholash va loyiha hayot sikli davomida o'zgarishlarni boshqarishni o'z ichiga oladi.
Loyihani yoki bosqichni yopish rasman loyiha yoki uning bosqichini yopish uchun barcha faoliyatlar yuritilishini o'z ichiga oladi;
Strategik rejalashtirish va loyihani tanlash
} Strategik rejalashtirish kelgusi yo'nalishlarini va yangi mahsulotlar va xizmatlar uchun zarur loyihalashni, uzoq muddatli maqsadlarni aniqlashni o'z ichiga oladi;
} Tashkilotlar ko'pincha SWOT tahlilini bajarishda
◦
Afzallik va kamchiliklar,
imkoniyatlar va tahdidlar tahlil
strategik rejalashtirish doirasida, tashkilotlar sifatida
salohiyati loyihalarni aniqlash;
◦ Loyiha ustida ishlash uchun qaysi loyihalar tanlashda amaliy usullari foydalanish;
Loyiha nizomini berish bilan loyiha qo'zg'atishni rasmiylashtirish;
Loyihalarni tanlash usullari
Odatda ko'proq mavjud vaqtda loyihalar va ularni amalga oshirish uchun resurslar bor, loyihalarni tanlash usullari quyidagilarni o'z ichiga oladi:
◦ keng tashkiliy ehtiyojlariga e'tibor;
◦ axborot texnologiyalari loyihalarini kategoriyalash;
◦ hozirgi aniq qiymatni yoki boshqa moliyaviy tahlilni amalga oshirish;
◦ Qiyinchilik tug’diradigan hisoblash modelidan foydalanish;
Hisob kartasi muvozanatini solishtirish;
Loyihalarining moliyaviy tahlili
} Moliyaviy mulohazalar tez-tez loyihalarni tanlashga muhim e'tibor bor;
} Loyihalarni rejalashtirilgan moliyaviy qiymatini aniqlashning uch asosiy usullari:
◦ Foydani ayni vaqtdagi qiymati tahlili;
◦ Investitsiyalar bo'yicha qaytish;
Xarajatni qoplash tahlili;
Xarajatni qoplash tahlili
Yana bir muhim moliyaviy mulohaza xarajatni qoplash tahlilidir.
Xarajatni qoplash muddati loyihaga sarf qilingan umumiy dollarlar, naql pul oqimlari foydasi shaklidagi vaqt miqdori hisoblanadi;
} Sof yig'indidan e’tiborga olinmagan foydalari teng bo'lsa xarajatni qoplash sodir bo’ladi;
} Ko'pchilik tashkilotlar IT loyihalarni xarajatni qoplash muddati qonunga rioya qilgan holda qisqa bo’lishini hohlashadi;
4 – Ma’ruza
Mavzu: Loyiha hajmini boshqarish
Reja
1. Kirish
2. Loyiha ko’lamini boshqarish jarayonlari
3. Talablar Kollektsiyasi yig'ish usullari
Yaxshi loyiha ko'lami boshqaruvi ahamiyatini tushunish. Rejalashtirish ko'lami boshqarish jarayonini tasvirlab bering. Manfaatdor ehtiyoji va talablarini kutib olish uchun ehtiyojlarni yig'ish va hujjatlashtirish usullarini muhokama qilish. Loyiha ko'lami bayonotining mazmunini ifodalang va jarayon ko'lami ta'rifini izohlang. Ta’riflash va nazorat qilish ko'lamini qanday tushunish va yaroqlilik ko’lami ahamiyatini tushuntiring. Axborot texnologiyalari (AT) loyihalari ustida ko'lami bilan bog'liq muammolarni oldini olish uchun yondashuvlar va nazorat qilish ko'lamini ahamiyatini tushunish. Dasturiy ta'minot loyiha ko'lamini boshqarishda qanday yordam bera olishini tasvirlab bering;
} Ko’lam “loyiha mahsulotlarini yaratishda ishtirok etgan barcha ish” degan ma'noni anglatadi va jarayonlar ularni hosil qilish uchun ishlatiladi;
} Yetkazib berish bunday apparat yoki dasturiy ta'minot, rejalashtirish hujjatlari, yoki yig'ilish bayonnomasi sifatida loyihasi doirasida, ishlab chiqarilgan mahsulotidir;
Loyiha ko'lami boshqarish aniqlash va loyihani nazorat qilishdan iborat bo’lish yoki bo’lmasligi jalb jarayonlari o'z ichiga oladi;
Loyiha ko’lamini boshqarish jarayonlari
}
Rejalashtirish ko'lami:
qanday loyihaning
ko'lamini aniqlash
va talablarga muvaffaq
bo'ladi;
} Kolleksiya yig'ish talablari: loyiha xususiyatlari va jarayonlarini aniqlash, shuningdek ishlab chiqarilgan mahsulotlar vazifalarni yaratish uchun ishlatiladi;
} Hujjatlashtirish ko'lamini aniqlash: loyiha nizomini ko'rish, talablar, hujjatlar va tashkiliy jarayon aktivlarini bayonot ko'lamini yaratish;
} WBS yaratish: kichik, yanada boshqarish komponentlari yirik loyiha ta'minotga ajratish;
} Nazoratlash ko’lami: loyiha hayot davomida loyiha ko'lami o’zgarishlarini nazorat qiladi;
Boshqaruv ko’lamini rejalashtirish
Loyiha jamoasi ikkita muhim ishlab chiqarish hajmini rivojlantirish ekspert hukm va uchrashuvlardan foydalanadi: boshqaruv ko'lami rejasi va talablarni boshqarish rejasi. Boshqaruv ko'lami rejasi loyiha boshqaruv rejasining yordamchi qismi hisoblanadi;
Loyiha ko’lami rejasi tarkiblari
} Loyiha ko'lami bayonoti batafsil qanday tayyorlanishi;
} WBS ni qanday yaratilishi;
} WBS ni tasdiqlab qanday saqlab qolish;
} Loyiha qanday yakunlanishi haqida rasmiy qabul olish;
} Loyiha ko’lamiga o’zgartirishlar uchun talablarni qanday nazorat qilish;
Kollektsiya yig'ish Talablari
} Ba'zi IT loyihalari uchun, yuzaga chiqarish, tahlil qilish, xususiyatlari va aniqlash, deyilgan toifaga talabi rivojlantirish ajratish uchun foydali bo'ladi;
Ular tez-tez noaniq, chunki bir loyihada erta talablarni belgilash uchun takror yondashuvdan foydalanish muhim ahamiyatga ega;
Talablar Kollektsiyasi yig'ish usullari
} Intervyu;
} Zilzila markazi guruhlari va imkon seminarlar;
} guruh ijodiy va qarorlar qabul qilishda texnik foydalanish;
} So'rovlar va anketalar
} Kuzatish
} Prototiplash;
Har qanday avtomatlashtirilgan axborot tizimlari (AAT) tashqi muhit qurshovida ishlaydi, u AAT uchun kiritiladigan axborot manbai va chiqadigan axborotning iste’molchisi hisoblanadi. Axborot oqimi AAT doirasida, tizimga kirishdan boshlab undan chiqishgacha ishlov berishning bir nechta bosqichidan o‘tadi. Axborotga ishlov berishning eng yirik bosqichi axborotni to‘plash, ro‘yxatga olish va dastlabki ishlov berish, aloqa kanali bo‘yicha manbadan kompyuterga uzatish, mashina eltuvchilariga o‘tqazish, axborot fondlarini yaratish va saqlab turish, mashina ichida ishlov berish va chiqariladigan shaklga keltirish, aloqa kanali bo‘yicha kompyuterdan foydalanuvchiga uzatish, foydalanuvchi qabul qilishi uchun yaroqli shaklga o‘zgartirishdan iborat.
Ishlov berishning alohida bosqichlari tegishli AAT kichik tizimlari orqali amalga oshiriladi, ular ichida quyidagilarni ajratib ko‘rsatish mumkin: kiritiladigan axborotni to‘plash va dastlabki ishlov berish, aloqa, axborotni kompyuterga kiritish, axborotni saqlash va ishlov berish, axborotni chiqarish va uni aks ettirish (chiqarish kichik tizimi). AAT ning namunaviy tuzilishi 1.4-rasmda keltirilgan.
Axborotni to‘plash va dastlabki ishlov berish kichik tizimi axborotga dastlabki ishlov berish bo‘yicha bir qator operatsiyalarni bajaradi. Bu kichik tizim doirasida ob’ektlar to‘g‘risida ob’ekt uchun tabiiy bo‘lgan shaklda, ya’ni tabiiy tilning so‘zlari va simvollari, umumqabul qilingan sanoq tizimi raqamlarida taqdim etilgan dastlabki axborotni (masalan, kadrlarni hisobga olish bo‘yicha varaqa mazmuni, bemorni tibbiy tekshirish natijalari, maqolalarning matnlari, tovar-transport yukxatlari mazmuni va hokazo) to‘plash amalga oshiriladi.
Maxsus tekshiruvlar natijasida axborot tizimining axborot fondida hali mavjud bo‘lmagan ma’lumotlar tanlab olinadi. Bu bilan tizimda axborot takrorlanishining oldi olinadi. Dastlabki axborotning tizimga keyin kiritilishi zarur bo‘lgan elementlariga dastlabki ishlov beriladi, ya’ni tizimda qabul qilingan muayyan shaklga va formatga keltiriladi: maxsus blankalarga yoziladi, belgilangan shakldagi jadvallarga kiritiladi, hujjatli axborot uchun muayyan qoidalar bo‘yicha annotatsiya va bibliografik bayoni tuziladi, fizik parametrlari birliklarning yagona tizimiga keltiriladi. Dastlabki ishlov berishdan o‘tgan va muayyan tarzda shaklga keltirilgan axborot eltuvchilarda, aksariyat hollarda, qog‘ozda qayd etiladi.
Axborotni to‘plash va dastlabki ishlov berish kichik tizimidan olinadigan axborot kompyuterga bevosita kiritish uchun yaramaydigan shaklda beriladi. Kiritish kichik tizimining vazifasi uni kompyuterga kiritish, shuningdek axborotning to‘g‘ri ko‘chirilishi va yuzaga kelgan xatolarni nazorat qilib turishdan iborat bo‘ladi.
Zamonaviy kompyuterlarda axborotni kiritish uchun ko‘pincha kompyuter bilan maxsus tarmoq vositalari orqali bog‘langan displey va aloqa kanallaridan foydalaniladi.
Kompyuterga kiritilgan axborot mashina xotirasiga joylashtiriladi va axborot tizimining axborot fondini hosil qiladi. Axborot fondining elementlari bilan ishlov berishning turli operatsiyalari: mantiqiy va arifmetik, saralash va qidirish, yuritish va tuzatish operatsiyalari bajariladi. Natijada axborot fondining dolzarb holatda saqlanishi ta’minlanadi, shuningdek ishlov berish topshirig‘iga muvofiq bo‘lgan chiqish axboroti shakllantiriladi. Axborot massivlarini shakllantirish (strukturalashtirish) va saqlab turish, shuningdek axborotga ishlov berish bo‘yicha barcha amallar axborotni saqlash va ishlov berish kichik tizimi tarkibiga kiradigan dasturlar majmui boshqaruvida amalga oshiriladi. Bu kichik tizim tashqi xotira qurilmalarida axborotni joylashtirish va undan foydalanish imkoniyatini ta’minlaydi. Axborotni saqlash va ishlov berish kichik tizimi, kichik tizimning ishini amalga oshiruvchi texnik vositalar (shu jumladan, kompyuterning o‘zi ham), shuningdek axborot massivlari axborotga ishlov berish va saqlash tizimi (AIST) ga birlashadi. AIST o‘z ichiga axborot massivlari, ularni tashkil etish va ishlov berish usullari, metodlari va algoritmlari, tegishli dasturiy va texnik vositalar majmuini oladi. AIST tashqi muhit bilan kiritish-chiqarish vositalari yordamida aloqa qilishi AIST doirasida hal qilinadigan bir qator vazifalarni ko‘rib chiqishda bu vositalarni ham albatta hisobga olish zarur.
Axborotga ishlov berish kichik tizimi adabiyotlarda ko‘p hollarda ma’lumotlarga ishlov berishning avtomatlashtirilgan tizimi (MIAT) deb ataladi, bunda «ma’lumotlar» tushunchasi «axborot» tushunchasi bilan sinonim deb hisoblanadi.
«Axborot» tushunchasidan odatda xabarning mazmun-mohiyatini ta’kidlashni istagan holatlarda foydalaniladi. Lekin AIST ning asosi bo‘lgan kompyuter hozircha ishlov berilayotgan xabarlarning ma’nosini idrok qilishga qodir emas. Kompyuterlarga nisbatan ko‘pincha «ma’lumotlar» tushunchasi qo‘llaniladi va kompyuter mashina eltuvchilarda taqdim etilgan ma’lumotlar bilan operatsiyalarni bajaradi, deyiladi. Bunda har qanday belgilar to‘plami, uning mazmunidan qat’i nazar, ma’lumotlar hisoblanadi. Ma’lumotlarga muayyan ma’no berib, ularga ishlov berishni axborotga ishlov berish deb qabul qilinadi. SHuning uchun bundan buyon «axborot» tushunchasidan asosan ma’noviy mazmuni muhimligini ta’kidlash zaruriyati yuzaga kelgan yoki u o‘zbek adabiyotida keng qo‘llaniladigan va o‘rnashib qolgan so‘z birikmalari tarkibiga kirgan hollardagina foydalanamiz.
Axborotni chiqarib berish va tasvirlash kichik tizimi (chiqarish tizimi) berilgan so‘rovga javobni chiqarib berishni ta’minlaydi, bunda uni foydalanuvchi qabul qilishi uchun qulay shaklda taqdim etadi. Kichik tizim tarkibiga chiqarib beriladigan xabarning zaruriy shaklini ta’minlab beradigan dasturlar majmui va chiqarib berilayotgan axborot qayd etiladigan (aks etadigan) texnik vositalar kiradi. So‘rovga javob bosish qurilmasi, displey, grafik tuzgich, turli tablo va indikatorlar yordamida chiqarib berilishi mumkin.
Kichik tizimlarning o‘zaro aloqasi axborot manbalari va foydalanuvchilar hudud jihatdan markaziy kompyuter yaqinida joylashgan, degan nuqtai nazardan kelib chiqib bayon etildi. Mavjud axborot tizimlarida axborot manbalari va (yoki) foydalanuvchilar aksariyat hollarda markaziy kompyuterdan yuz metrdan yuzlab kilometrgacha bo‘lgan masofada joylashgan bo‘ladi. Bunday hollarda markaziy kompyuter bilan aloqa tarkibiga ma’lumotlarni uzatish kanali va uzoqda joylashgan terminallar (ular hozir o‘zi kompyuter hisoblanadi) kiradigan kichik aloqa tizimi orqali amalga oshiriladi.
Uzoqlashgan terminallarni – shaxsiy kompyuterlarni ulash uchun aloqa kanallaridan foydalaniladi, ular telefon tarmoqlari, umumfoydalaniladigan ma’lumotlarni uzatish tarmoqlari va ma’lumotlarni uzatishning maxsus tarmoqlaridan iboratdir. Kanal belgilangan yo‘nalishda va zaruriy tezlikda ma’lumotlar bilan almashinishni ta’minlashi zarur. Ma’lumotlarni uzatish kanallari ma’lumotlarni faqat bir yo‘nalishda uzatishni ta’minlaydigan – simpleks; ma’lumotlarni har ikki yo‘nalishda, lekin vaqtning har bir momentida faqat bir yo‘nalishda uzatishni ta’minlaydigan – yarimdupleks; bir vaqtning o‘zida har ikki yo‘nalishda ma’lumot uzatishni ta’minlaydigan dupleks kanallarga bo‘linadi. Manbalarning kompyuter bilan aloqa qilishi uchun simpleks kanallardan foydalanish mumkin. Foydalanuvchining markaziy kompyuter yoki kompyuterlar bilan aloqasi ma’lumotlarni uzatishning yarimdupleks yoki dupleks kanallari orqali amalga oshirilishi zarur, aks holda, foydalanuvchining kompyuter bilan dialog olib borishining imkoni bo‘lmay qoladi.
Uzoqlashgan terminal — bu markaziy kompyuterdan uni bevosita ulash imkoniyatini istisno etadigan masofada uzoqda joylashgan kiritish-chiqarish qurilmasidir. Terminal kompyuter bilan ma’lumotlarni uzatish kanali yordamida bog‘lanadi. Terminaldan olinadigan axborotni kompyuterga bevosita kiritish mumkin. Uzoqda joylashgan terminallar sifatida shaxsiy kompyuterlar, terminallar, teletayplar, maxsus terminallar va abonent punktlaridan foydalaniladi.
Kichik aloqa tizimi terminallarning markaziy kompyuter bilan o‘zaro aloqasini ta’minlaydigan va unga masofadagi terminalni boshqarish imkonini beradigan dasturni ham o‘z ichiga oladi.
Axborot tizimlarida kechadigan jarayonlar
Axborot tizimlarini o‘rganish uchun ularda yuz beradigan jarayonlarni mufassal bayon etish zarur. Deyarli har qanday axborot tizimi uchun uning normal ishlashini ta’minlaydigan jarayonlarni shartli ravishda quyidagi bloklardan iborat bo‘lgan sxema shaklida tasavvur etish mumkin.
- tashqi va ichki manbalardan axborot kiritish;
- kiritilgan axborotga ishlov berish va uni qulay shaklda taqdim etish;
- iste’molchilarga taqdim etish yoki boshqa tizimga uzatish uchun axborotni chiqarish;
- teskari aloqa – bu kiritilgan axborotni tuzatish uchun ushbu tashkilot odamlari tomonidan qayta ishlangan axborot.
Axborot tizimi o‘zining quyidagi xususiyatlari bilan belgilanadi:
- har qanday axborot tizimi tizimlarni tuzishning umumiy tamoyillari asosida tahlil qilinishi, tuzilishi va boshqarilishi mumkin;
- axborot tizimi dinamik va rivojlanib boradigan tizim hisoblanadi;
- axborot tizimlarini tuzishda tizimiy yondashuvdan foydalanish zarur;
- axborot tizimining mahsuloti axborot bo‘lib, uning asosida qarorlar qabul qilinadi;
- axborot tizimini axborotga ishlov berishning odam-kompyuter tizimi sifatida qabul qilish zarur.
Bugun axborot tizimi deyilganda, aksariyat kishilarning ko‘z o‘ngiga kompyuter keladi, vaholanki u axborot tizimining bosh komponentlaridan (tarkibiy qismlaridan) biridir. Umuman olganda, axborot tizimini kompyutersiz variantda ham tushunish mumkin.
Avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlari
Boshqaruvning axborot texnologiyasi maqsadi firmadagi qarorlar qabul qilish bilan aloqador bo‘lgan hech bir istisnosiz barcha xodimlarning axborotga bo‘lgan ehtiyojini qondirishdan iboratdir. U boshqaruvning barcha darajalarida foydali bo‘lishi mumkin.
Bu texnologiya boshqaruvning axborot tizimi muhitida ishlashga mo‘ljallangan va hal qilinadigan masalalar, agar ularni ma’lumotlarga ishlov berishning axborot texnologiyasi yordamida hal qilinadigan masalalar bilan qiyoslaganda, juda yomon tuzilgan hollarda foydalaniladi.
Boshqaruvning axborot tizimi turli funksional kichik tizimlar (bo‘linmalar) yoki firmaning boshqaruv darajalari xodimlarining axborotga bo‘lgan o‘xshash ehtiyojlarini qondirish uchun juda to‘g‘ri keladi. Ular etkazib beradigan axborot firmaning o‘tmishi, bugungi kuni va kelajagi to‘g‘risidagi ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi. Bu axborot doimiy yoki maxsus boshqaruv hisobotlari shakliga ega bo‘ladi.
Boshqaruv nazorati darajasida qarorlar qabul qilish uchun axborot agregatlangan shaklda shunday taqdim etilishi kerakki, bunda ma’lumotlarning o‘zgarish yo‘nalishlari, yuzaga kelgan og‘ishlarning sabablari va qabul qilinishi mumkin bo‘lgan qarorlar ko‘zga tashlanib tursin. Bu bosqichda ma’lumotlarga ishlov berishning quyidagi masalalari hal qilinadi:
- boshqaruv ob’ektining rejalashtirilgan holatini baholash;
- rejalashtirilgan holatdan og‘ishlarni baholash;
- og‘ishlarning sabablarini aniqlash;
- qabul qilinishi mumkin bo‘lgan qarorlar va harakatlar tahlili.
Boshqaruvning axborot texnologiyasi hisobotlarning xilma-xil turlarini tuzishga yo‘naltirilgan.
Muntazam hisobotlar ularni tuzish vaqtini belgilab beradigan o‘rnatilgan grafikka muvofiq tuziladi, masalan, kompaniyaning oylik sotishlari tahlili.
Maxsus hisobotlar boshqaruvchilarning so‘rovlari bo‘yicha yoki kompaniyada rejalashtirilmagan biror-bir voqea sodir bo‘lganida tuziladi. Hisobotlarning ham u, ham bu turlari jamlovchi, qiyosiy va favqulodda hisobotlarning shakliga ega bo‘lishi mumkin.
Jamlovchi hisobotlarda ma’lumotlar alohida guruhlarga birlashtirilgan, saralangan va ayrim ustunlar bo‘yicha oraliq hamda yakuniy natijalar shaklida taqdim etilgan bo‘ladi.
Qiyosiy hisobotlar turli manbalardan olingan yoki turli belgilari bo‘yicha tasniflangan va qiyoslash maqsadlari uchun foydalaniladigan ma’lumotlardan iborat bo‘ladi.
Favqulodda hisobotlar istisno (favqulodda) xarakteridagi ma’lumotlardan iborat bo‘ladi.
Boshqaruvni qo‘llab-quvvatlab turish uchun hisobotlardan foydalanish og‘ishlar bo‘yicha boshqaruvni amalga oshirishda ayniqsa samarali bo‘ladi.
Og‘ishlar bo‘yicha boshqaruv menejer tomonidan olinadigan ma’lumotlarning asosiy mazmuni firma xo‘jalik faoliyatining ba’zi bir belgilangan standartlar (masalan, uning rejalashtirilgan holati)dan og‘ishlari bo‘lishi zarurligini ko‘zda tutadi. Firmada og‘ishlar bo‘yicha boshqaruv tamoyillaridan foydalanilganda yaratiladigan hisobotlarga quyidagi talablar qo‘yiladi:
- hisobot faqat og‘ishlar yuz bergan holdagina yaratilishi zarur;
- hisobotdagi ma’lumotlar ushbu og‘ish ko‘rsatkichi uchun kritiklik qiymati bo‘yicha saralangan bo‘lishi kerak;
- menejer ular o‘rtasidagi aloqani anglab etishi uchun barcha og‘ishlarni birgalikda ko‘rsatish ma’qul;
- hisobotda me’yordan miqdor jihatidan og‘ishni ko‘rsatish zarur.
Boshqaruv axborot texnologiyalarining asosiy komponentlari 2.10-rasmda ko‘rsatilgan. Kirish axboroti operatsion darajadagi tizimlardan uzatiladi. CHiqish axboroti esa qarorlar qabul qilish uchun qulay bo‘lgan shaklda boshqaruv hisobotlari shaklida tuziladi.
Ma’lumotlar bazasining ichidagi ma’lumotlar tegishli dasturiy ta’minot yordamida davriy va maxsus hisobotlarga o‘zgartiriladi, ular tashkilotda qarorlar qabul qilishda ishtirok etadigan mutaxassislarga taqdim etiladi. Ko‘rsatilgan axborotni olish uchun foydalaniladigan ma’lumotlar bazasi ikki elementdan iborat bo‘lishi kerak:
1) firma o‘tkazadigan operatsiyalarni baholash asosida to‘plangan ma’lumotlar;
2) boshqaruv ob’ekti (firma bo‘linmasi) ning rejalashtirilayotgan holatini belgilovchi rejalar, standartlar, byudjetlar va boshqa me’yoriy hujjatlar.
Avtomatlashtirilgan axborot – hisoblash tizimlari
Avtomatlashtirilgan axborot – hisoblash tizimlari yaxshi tuzilgan masalalarni hal qilish uchun mo‘ljallangan bo‘lib, bu masalalar bo‘yicha zaruriy kirish ma’lumotlari mavjud bo‘lishi va ularga ishlov berishning algoritmlari hamda boshqa standart protseduralari ma’lum bo‘lishi kerak. Bu texnologiya boshqaruv mehnatining ba’zi bir doimiy takrorlanadigan og‘ir amallarini avtomatlashtirish maqsadlarida malakasi uncha yuqori bo‘lmagan xodimlarning amaliy (ijro) faoliyati darajasida qo‘llaniladi. SHuning uchun bu darajada xodimlarning mehnat unumdorligini ancha oshiradi. Ularni og‘ir va mashaqqatli amallardan ozod etadi, hatto xodimlar sonini qisqartirishga ham olib keladi. Operatsion faoliyat darajasida quyidagi masalalar hal qilinadi:
- firma tomonidan amalga oshiriladigan operatsiyalar to‘g‘risidagi ma’lumotlarga ishlov berish;
- firmada ishlarning holati to‘g‘risida davriy nazorat hisobotlarini tuzish;
- turli-tuman joriy so‘rovlarga javoblar olish va ularni qog‘ozda hujjatlar yoki hisobotlar shaklida rasmiylashtirish.
Ushbu texnologiyani barcha boshqa texnologiyalardan farqlab turadigan ma’lumotlarga ishlov berish bilan bog‘liq bir nechta o‘ziga xos xususiyatlari mavjud:
- ma’lumotlarga ishlov berish bo‘yicha firmaga zarur masalalarni bajarish. Har bir firma o‘zining faoliyati to‘g‘risidagi ma’lumotlarga ega bo‘lishi va bunday ma’lumotlarning firmada saqlanishi qonun bilan belgilab qo‘yilgan, ulardan firmada nazoratni ta’minlash va saqlab turish vositasi sifatida foydalanish mumkin. SHuning uchun har qanday firmada, albatta, ma’lumotlarga ishlov berishning axborot tizimi bo‘lishi va tegishli axborot texnologiyasi ishlab chiqilgan bo‘lishi shart;
- faqat yaxshi tuzilgan va ular uchun algoritm ishlab chiqilishi mumkin bo‘lgan masalalarni hal qilish;
- ishlov berishning standart protseduralarini bajarish. Mavjud standartlar ma’lumotlarga ishlov berishning namunaviy protseduralarini belgilab beradi va barcha turdagi tashkilotlar uchun ularga rioya qilishni belgilab qo‘yadi;
- ishlarning asosiy hajmini imkon qadar kam odam ishtirokida avtomatik rejimda bajarish;
- mufassal ma’lumotlardan foydalanish. Firma faoliyati to‘g‘risidagi yozuvlar taftish o‘tkazishga imkon beradigan darajada mufassal xarakterga ega. Taftishlar jarayonida firma faoliyati xronologik tartibda faoliyatining boshlanish davridan oxirgi davrigacha va oxirgi davrdan boshlanish davrigacha tekshriladi;
- voqealarning xronologiyasiga diqqatni qaratish;
- muammoni hal qilishda boshqa darajadagi mutaxassislar tomonidan kichik bo‘lsa ham yordam berilishini talab qilish.
Ma’lumotlarni to‘plash. Firma mahsulot ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatishni boshlagan davrdan boshlab, uning har bir harakati ma’lumotlarni tegishli tarzda yozib borish bilan birga olib boriladi. Odatda, firmaning tashqi olamga taalluqli harakatlari firma tomonidan amalga oshiriladigan operatsiyalar sifatida alohida ajratib ko‘rsatiladi.
Ma’lumotlarga ishlov berish. Kelib tushayotgan ma’lumotlardan firma faoliyatini aks ettiradigan axborot yaratish uchun quyidagi namunaviy operatsiyalardan foydalaniladi:
- tasniflash yoki guruhlash. Dastlabki ma’lumotlar odatda bir yoki bir nechta belgidan iborat bo‘lgan kodlar shaklida bo‘ladi. Ob’ektlarning muayyan belgilarini ifodalovchi bu kodlardan yozuvlarni identifikatsiya qilish va guruhlash uchun foydalaniladi;
- saralash, uning yordamida yozuvlarning ketma-ketligi tartibga solinadi;
- arifmetik va mantiqiy operatsiyalarni o‘z ichiga oladigan hisoblashlar. Ma’lumotlar ustida bajariladigan bu operatsiyalar yangi ma’lumotlarni olish imkonini beradi;
- yiriklashtirish yoki agregatlash, bu ma’lumotlarning miqdorini kamaytirish uchun xizmat qiladi va yakuniy yoki o‘rtacha qiymatlarni hisoblash shaklida amalga oshiriladi.
Ma’lumotlarni saqlash. Ko‘plab ma’lumotlarni keyinchalik ulardan shu erning o‘zida yoki boshqa darajalarda foydalanish uchun operatsion faoliyat darajasida saqlab qolish zarur bo‘ladi. Ularni saqlash uchun ma’lumotlar bazasi yaratiladi.
Hisobotlarni (hujjatlarni) yaratish. Ma’lumotlarga ishlov berish axborot texnologiyasida firma xodimlari va rahbariyat, shuningdek tashqi sheriklar uchun hujjatlar yaratish zarur bo‘ladi. Buning ustiga bunday hujjatlarni firma o‘tkazgan operatsiya munosabati bilan bir marta yoki davriy ravishda har oy, yil choragi yoki yilning oxirida tayyorlash kerak bo‘ladi.
Avtomatlashtirilgan axborot – so‘rov tizimlari
AT uning uchun asosiy muhit hisoblanadigan axborot tizimlari bilan uzviy bog‘liqdir. Bir qarashda darslikka kiritilgan axborot texnologiyasi va tizimlari tushunchasi o‘zaro juda o‘xshashdek tuyulishi mumkin. Lekin aslida bunday emas.
AT kompyuterlarda saqlanadigan ma’lumotlar ustida murakkablik darajasi turlicha bo‘lgan bosqichlar, harakatlar va operatsiyalarni bajarishning aniq reglamentlangan qoidalaridan iborat bo‘lgan jarayon hisoblanadi. ATning asosiy maqsadi dastlabki axborotni qayta ishlash bo‘yicha maqsadli harakatlar natijasida foydalanuvchi uchun zarur bo‘lgan axborotni olishdan iboratdir.
Axborot tizimi tarkibiy qismlari kompyuterlar, kompyuter tarmoqlari, dasturiy mahsulotlar, ma’lumotlar bazasi, odamlar, aloqaning turli texnik va dasturiy vositalar va h.k.lardan iborat bo‘lgan muhit hisoblanadi. Axborot tizimining asosiy maqsadi – axborotni saqlash va uzatishni tashkil etish. Axborot tizimi axborotga ishlov berishning “odam – kompyuter” tizimidan iboratdir. Axborot tizimining funksiyalarini unga yo‘naltirilgan ATni bilmasdan turib amalga oshirib bo‘lmaydi. AT axborot tizimi sohasidan tashqarida ham mavjud bo‘lishi mumkin.
SHunday qilib, AT ancha keng tushuncha bo‘lib, axborot jamiyatida axborotni o‘zgartirish jarayonlari to‘g‘risidagi hozirgi zamon tasavvurlarini aks ettiradi. Ikkita axborot texnologiyasini – boshqaruv va kompyuter texnologiyasini oqilona qo‘shib olib borish axborot tizimi muvaffaqiyatli ishlashining garovidir.
5 – Ma’ruza
Mavzu: Loyiha vaqtini boshqarish
1. Loyiha jadvalining ahamiyati
2. Rejalashtirish jadvalini boshqarish
3. Tarmoq diagrammalari
Yaxshi loyiha vaqti boshqaruvi va loyiha jadvallarining ahamiyatini tushunish. Rejalashtirish jadvalini boshqarishning jarayonini muhokama qilish. Loyiha jadvallarini rivojlantirish uchun asos faoliyatlarini aniqlash. Loyiha rahbarlari tarmoq diagrammalari va bog'liqliklar faoliyati ketma-ketligiga yordamlashish uchun qanday foydalanishini ifodalash. Baholash resurslari va loyiha dasturlari o'rtasidagi munosabatlarni tushunish turli asboblari va texnik yordam loyiha rahbarlari faoliyati muddati smetasini amalga tushuntiring
Loyiha jadvalining ahamiyati
Rahbarlar tez-tez ularning eng katta muammolardan biri sifatida loyihalarni vaqtida taqdim etishni misol qilib keltiradi. Vaqt moslashuvchanlikning eng kam miqdoriga ega: U loyiha ustida nima sodir bo'lishidan qat'iy nazar o’taveradi Jadval masalalari, ayniqsa, loyihalarni ikkinchi yarmida, loyiha bo'yicha mojarolar uchun asosiy sabab bo’ladi
Loyiha vaqtini boshqarish jarayonlari
} Rejalashtirishni boshqaish jadvali: siyosat, tartib va hujjatlarni aniqlash jam va loyiha jadvalini nazorat qilishni rejalashtirish uchun ishlatiladi;
} Faoliyatlarni aniqlash: muayyan faoliyatni aniqlashda loyiha jamoasi a'zolari va manfaatdor tomonlar loyiha ta'minotini ishlab chiqarish uchun amalga oshirishi zarur;
} Faoliyatlarni tartiblash: loyiha faoliyati orasidagi munosabatlarni aniqlash va hujjatlashtirish;
Loyiha vaqtini boshqarish jarayonlari
} Faoliyat resurslarini baholash: loyiha jamoasi baholash va loyiha faoliyatini amalga oshirish uchun bir qancha resurslardan foydalanishi mumkin;
} Faoliyat muddatini baholash: ish davrlarining sonini hisoblash bu yakka tartibdagi faoliyatni bajarishni talab qilinadi;
Nazorat qilish jadvali: loyiha jadvaliga o’zgartirishlar kiritishni boshqarish va nazorat qilish
Rejalashtirish jadvalini boshqarish
Loyiha jamoasi boshqaruv rejasini jadvalini ishlab chiqish uchun ekspert hukm, analitik metodlardan va uchrashuvlardan foydalanadi;
} A jadvali boshqaruv rejasi quyidagilarni o'z ichiga oladi:
◦ loyiha jadvali modelini ishlab chiqish;
◦ rejalashtirish metodologiyasi;
◦ aniqlik darajasi va o'lchov birliklari;
◦ boshqaruv boshlanishi;
◦ ishlash o'lchami qoidalari;
◦ hisobot formatlari;
jarayon tavsiflari;
Faoliyatlarni aniqlash
Faoliyat yoki vazifa odatda ish borini tuzilishi kutilayotgan muddati, narxi va resurs talablariga ega (WBS) topilgan ishning bir element hisoblanadi. Faoliyat ta'rifi batafsil WBS rivojlanayotgan va amaliy qiymati va muddati tafsilotini ishlab chiqish mumkin, shuning uchun barcha qilinadigan ishni tushunish va tushuntirishlarni qo'llab-quvvatlashni ichiga oladi.
Faoliyat ro’yxatlari va sifatlari
} Faoliyat ro'yxati loyiha jadvali ichida bo’lgan faoliyatlarni jadval ko’rinishiga keltirishni o’z ichiga oladi;
} faoliyat nomi;
} bir faoliyat identifikatori yoki raqami;
} faoliyatining qisqacha tavsifi;
} Faoliyat sifatlari faoliyati bilan bog'liq vazifadoshlari, vorislari, mantiqiy munosabatlar, tashabbuslar va bosqichlar, resurs talablari, cheklovlar, va taxminlar kabi yanada ko'proq ma'lumotni beradi;
Izchillik harakatlari
Ko'rib chiqish faoliyati va aniqlash bog'liqliklarini o'z ichiga oladi. Qaramlik yoki bog’liqliklarlar loyiha faoliyati yoki vazifalar tartibida bo'ladi;
Siz muhim yo'l tahlilidan foydalanish tartibida bog'liqliklarni aniqlashingiz kerak.
Tarmoq diagrammalari
} Tarmoq jadvallari faoliyatni ketma-ketlikda ko'rsatish uchun yaxshiroq usuldir;
} Tarmoq diagrammasi, loyiha faoliyating sxematik yoki orasidagi mantiqiy munosabatlarni ko’rsatish tartibida bo'ladi;
Ikki asosiy formatlar nayza va yuqori diagrammalash usullaridir;
- Axborot tizimlarini hayot siklini asosiy, qo‘shimcha va tashkiliy jarayonlari
- Axborot tizimlarini topshiriqli, kaskadli va spiral modellari
Axborot tizimlarini hayot siklini asosiy, qo‘shimcha va tashkiliy jarayonlari
Xayot sikli tushunchasi axborot tizimlarini loyixalash metodologiyasining asosiy tushunchalaridan biri bulib xisoblanadi.
Axborot tizimlarining xayot sikli uzluksiz jarayondan iborat bulib, xayot sikli axborot tizimini yaratish xakida karor kabul kilingan paytdan boshlanadi va butunlay ekspluatatsiyadan olib tashlash bilan tugallanadi.
Asosiy jarayonlari (sotib olish, etkazib berish, yaratish, foydalanish, kuzatish);
YOrdamchi jarayonlar, asosiy jarayonlarni bajarilishini taminlaydi (xujjatlashtirish, konfiguratsiyani boshkarish, sifatini ta’minlash, verifikatsiya, attestatsiya, baxolash, audit, muammo echimi);
Tashkiliy jarayonlar (loyixani boshkarish, loyixa infrastrukturasini tuzish, aniklash, baxolash va xayot siklini uzini yaxshilash, personalni ukitish).
Asosiy jarayonlar
Axborot tizimlarini yaratish - kuyilgan talablarga mos ravishda axborot-dasturiy ta’minotni va uning komponentlarini yaratish bilan boglik barcha ishlarni uz ichiga oladi.
Axborot-dasturiy ta’minotini yaratish kuyidagilarni xam uz ichiga oladi:
- Loyixaviy va ekspluatatsion xujjatlarni rasmiylashtirish;
- Maxfiy dastur ta’minotlarini sinovdan utkazish uchun zaruriy materiallarni tayyorlash;
- Personalni ukitishni tashkil etish uchun zaruriy materiallarni ishlab chikish.
YAratish – axborot tizimlari xayot siklini muxim jarayonlaridan biri bulib, u uz ichiga taxlil, loyixalash va tadbik etish (dasturlash) ni oladi.
Ekspluatatsion ishlarni tayyorlov va asosiy kismlarga ajratish mumkin. Tayyorlov ekspluatatsion ishlariga kuyidagilar kiradi:
- Ma’lumotlar bazasini va foydalanuvchilar ish joylarini sozlash;
- Foydalanuvchilarni foydalanish xujjatlari bilan ta’minlash;
- Personalni ukitish.
Asosiy ekspluatatsion ishlarga kuyidagilarni kiritish mumkin:
- Ekspluatatsiya;
- Muammolarni topish va kelib chikish sabalarini yukotish;
- Dastur ta’minotini uzgartirish (modifikatsiya);
- Tizimni takomillashtirish buyicha takliflarni tayyorlash;
- Tizimni rivojlantirish va uzgartirish (modernizatsiya).
- Texnik xizmat kursatish xizmati ixtiyoriy korporativ axborot tizimida xayotida sezilarli rol uynaydi.
Axborot tizimini ekspluatatsiya kilish boskichida malakali texnik xizmat kursatishni bulishi, tizimni oldiga kuyilgan masalani echish uchun zaruriy shartlardan biri xisoblanadi.
Xizmat kursatuvchi personalni yul kuygan xatoligi axborot tizimini urnatish narxi bilan boglik moliyaviy yukotishlarga olib kelishi mumkin
YOrdamchi jarayonlar
Konfiguratsiyani boshkarish – bu axborot tizimlarining xayot sikli asosiy jarayonlari (yaratish va kuzatish) bilan boglik bulgan yordamchi jarayonlardan biri xisoblanadi.
Konfiguratsiyani boshkarish – axborot tizimi xayot siklini barcha boskichlarida uning komponentlariga uzgartirishlar kiritilishini nazorat kilish, tashkil etish va xisobga olish imkoniyatlarini yaratadi.
Loyixani sifatini ta’minlash axborot tizimi komponentlarini tekshirish va verifikatsiya kilish masalalari bilan boglik.
Verifikatsiya – bu yaratilgan dastur xolatini boskich talablariga mosligini aniklash boskichidir.
Tekshirish – bu yaratilgan dasturni parametrlarini dastlabki talablarga (isxodnыy) mosligini aniklash jarayonidir. Tekshirish mavjud va kutilayotgan natijalar urtasidagi farkni aniklash, xamda axborot tizimi xarateristikasini dastlabki kuyilgan talablarga mosligini baxolash uchun utkaziladi.
Tashkiliy jarayonlar
Loyixani boshkarish - ishlarni rejalashtirish va tashkil kilish, ishlab chikaruvchilar kollektivini tuzish va bajariladigan ishlar sifatini va muddatlarini nazorat kilish masalalari bilan boglikdir.
Loyixani texnik va tashkiliy ta’minoti kuyidagilarni uz ichiga oladi:
- Loyixani joriy kilish uchun metodlarni va instrumental vositalarni tanlash;
- Ishlab chikarishni (razrabotka) oralik xolatlarini yoritish metodlarini aniklash;
- YAratilgan dastur ta’minotini sinovdan utkazish usullarini va vositalarini ishlab chikish;
- Personalni ukitish.
Axborot tizimlarining xayot sikli modellari
Xayot sikli modeli deganda butun xayot sikli davomida bajariladigan masala, xarakat va jarayonlarni bajarilish ketma-ketligini va ular urtasidagi boglanishni aniklovchi struktura tushiniladi.
Xozirgi kunda kuyidagi xayot sikli asosiy modellari keng tarkalgan.
- Topshirikli model;
- Kaskadli model (tizimli) (70-85y.);
- Spiral model (xozirgi vaktda).
Topshirikli model
Topshiriklar va masalalar soni kupayishi bilan kiyinchiliklar xam oshib boradi va doimiy ravishda mavjud dasturlarni va ma’lumotlar strukturasini uzgartirishga tugri keladi. Xamda tizim rivojlanish tezligini sekinlashtiradi va tashkilot rivojlanishiga xam uz ta’sirini kursatadi.
Ammo aloxida xolatlarda bunday texnologiya maksadga muvofik bulishi mumkin:
- Vaktincha (tezkor natija olish), (nima kilib bulsa xam masala echilsa buldi, keyin xammasi kaytadan kilinadi)
- Buyurtmachi eksperiment va adaptatsiyasi (tushunarsiz algoritmlar, echim sinash va xatoliklar usuli bilan amalga oshirilishi)
Kaskadli model
Kaskadli modelni asosiy xarakteristikasi butun tizimni yaratilishini boskichlarga bulishdan iborat. Bir boskichdan ikkinchisiga utish joriy boskichdagi ishlar tulik tugallangandan keyin amalga oshiriladi.
Xar bir boskich kilingan ishlarni boshka ishlab chikaruvchilar komandasi tomonidan davom ettirilishi uchun etarli bulgan dokumentatsiya komplekti bilan yakunlanadi.
Kaskadli modelni kullashning afzalliklari kuyidagilardan iborat:
- Xar bir boskichda tuliklik va moslik talablariga javob beradigan tugallangan loyixa dokumentatsiyasi tuplami yaratiladi;
- Ish boskichlarini ketma-ket bajarilishi, ishni butulay tugatish muddatlarini va sarf kilinadigan xarajatlarni muljallash imkoniyatini beradi.
YAratish jarayonida xar doim oldingi kabul kilingan karorlarni kayta kurib chikish yoki anikliklar kiritish uchun oldingi boskichlarga kaytish extiyoji tugiladi.
Natijada dastur ta’minotini yaratishni real jarayoni kaskadli sxema buyicha kuyidagicha tasvirlanadi:
Spiral model
RAD (Rapid Application Development) dasturlarni tezkor yaratish metodologiyasi xayot siklini spiral modeli doirasida dastur ta’minotlarini yaratishni xozirgi vaktda keng tarkalgan yunalishlardan biridir.
Ushbu termin asosida kuyidagi 3 elementdan iborat dastur ta’minotini yaratish jarayoni tushiniladi:
- Kichik dasturchilar komandasi (2 - 10 kishi);
- Kiska, ammo mukammal ishlab chikilgan ish grafigi (2 - 6 oy);
- Takrorlanuvchi sikl (dasturlarni buyurtmachi talabiga karab kayta ishlash)
Dastur ta’minotini RAD metodologiyasi buyicha xayot sikli turtta boskichdan iborat:
- Talablarni aniklash va analiz boskichi;
- Loyixalash boskichi;
- YAratish va tekshirish boskichi;
- Tadbik kilish boskichi.
Narx va loyiha narxlari boshqaruvi nima bu?
} Narx bu biron narsaga erishish yoki almashish uchun ajratilgan resursdir.
} Narxlar odatda dollar kursi bo’yicha baholanadi.
} Loyiha narxlari boshqaruvi belgilangan sarmoya ajratish bilan amalga oshiradigan prosedurani o’z ichiga oladi.
Loyiha narxlari boshqaruv bosqichlari
} Narx boshqaruvi rejasi: rejalashtirish, amalga oshirish va uni nazorat qilish ishlarini belgilab berish.
} Taxminiy narxlashtirish: loyihani to’liq nihoyasiga yetkazish uchun taxminiy narxlar belgilash.
} Byudjetni belgilash: amalga oshiriladigan ish uchun belgilangan sarmoyani ajratish.
} Ajratilgan summani nazorat qilish: loyiha budjetidagi o’zgarishlarni nazorat qilish.
Narx boshqaruvining boshlang’ich uslubi:
Ko’pgina ishbilarmonlar IT terminlariga qaraganda ko’proq moliyaviy tomondan ish yuritishni yaxshiroq tushunadilar. IT loyihani boshqaruvida boshqaruvchi o’z tilida gapirishi lozim.
Narx turlari va foydalar
Real narx yoki foyda deb u foyda yoki narx tashkilot osongina pul miqdorini aniqlay olishiga aytiladi. Noaniq narx yoki foyda deb tashkilot sarflagan pulni qanchaligini aniqlay olish qiyinligiga aytiladi. Bevosita o’tkazma bu loyiha uchun mahsulot yoki xizmat ishlab chiqarishka ajratilgan summaga aytiladi. Bilvosita o’tkazma bu loyiha uchun mahsulot yoki xizmat ishlab chiqarishlikga bilvosita ajratilgan summaga aytiladi. Sarflangan xarajat deb loyiha amalga oshirilishi uchun ajratilib bo’lgan summa miqdoriga aytiladi. Yangi loyiha uchun esa bu ko’rsatkich inobatka olinmasligi kerak.
LOYIHA uchun summa belgilash
Loyihada guruhlar expertlar tanqidlariga, aniqlash metodikalariga va uchrashuvlarga tayangan holda loyiha uchun summa belgilaydilar. Loyiha uchun summa belgilash qo’yidagilarni oz ichiga oladi:
} Daraja aniqligi va o`lchamlari
} Tashkiliy jarayon bog’liklari
} Nazorat ostonasi
} Amalga oshirish qonunlarini belgilash
Ishlab chiqilgan loyiha qiymati 5 oydan keyin
Ishlab chiqilgan Loyihaning qiymati uchun bir yillik hisobot 5 oydan keyin:
6 – Ma’ruza
Mavzu: Loyiha Sifati Boshqarish
Reja:
1. Loyiha Sifati Boshqaruvining muhimligi
2. Sifatni Rejalashtirish
3. Gistogramma
Loyiha Sifati Boshqaruvining muhimligi
Ko’pchilik odamlar IT mahsulotlarining sifati yaxshi emasligidan norozi bo’lishadi. Odamlar kompyuter sistemasini qachonki computer ishdan chiqganda yoki shaxsiy komputerlarini xotiralarini qayta sozlash kerak bo’lganda sozlaydi. Lekin IT loyihalashtirishda sifat juda muhimdir. Xalqaro Standartlashtirish Tashkiloti (ISO) “SIFAT” sozini shunday izohlaydi: “bu shunday darajaki u har qanday talablarni qondira oladi” . Boshqa mutaxasislar esa bu jumlani shunday izohlashadi: Talablarga Javob Berish, Loyiha jarayoni va mahsuloti unga berilgan etiketka shartlari bilan mos kelishi kerak. Ishlatish uchun yaroqliligi, mahsulot qanday maqsadda ishlab chiqarilgan bo’sa shu maqsadda foydalana olinishi kerak bo’ladi
Sifatni Rejalashtirish:
} Qanday vaziyat kelib chiqishini nazarda tutadi va ko`zlangan natijani keltirib chiqara olish
} Nosozliklarni oldini olish muhimligi:
} Tog`ri materialni tanlay bilish
} Mashq qilish yoki odamlarga sifatni saqlashni qanchalik muhimligini qayta qayta uqtirish
} Kutilgan natijani beradigan jarayonni rejalashtirishni kafolatlash
IT loyihalashtirishning faoliyat darajasi
} Loyiha boshqaruvchilari loyihani qanchalik sifatli bo’lishiga javobgardirlar.
} Ko’plab tashkilotlar va ma’lumotlar loyiha mutaxasislariga sifatni tushuna olishga yordam beradi
} International Organization for Standardization (www.iso.org) (xalqaro standartlar nazorati tashkiloti – ISO)
} IEEE (www.ieee.org)
} Amalga oshirish: bu shunday harakatki unda sistema o’z faoliyatini belgilanganidek amalga oshirishidir
} Qismlar: bu shunday narsaki u foydalanuvchilarga sistemani erkin ishlata olish imkoniyatini beradi
} Sistema mahsulotlari bu kompyuter oynasi va unda paydo bo’ladigan qismdan iboratdir.
} Amalga oshirish: bu qanchalik xizmat yoki mahsulotni compyuter ekranida qanchalik tog`ri amalga oshishiga aytiladi
} Ishonchlilik: xizmat yoki mahsulotni xuddi kutilgandek ishlay olishiga aytiladi
} Chidamlilik: mahsulotni saqlab qolish imkoniyatiga aytiladi
Sifatni nazoratda ushlash
} Sifat nazoratidagi asosiy jarayon:
} Qaror qabul qlish.
} Qayta ishlash.
} Jarayonni amalga oshirish.
} Sifatni nazorat qlilishning 7 ta asosiy shartlari.
Gistogramma
Gistogramma bu o’zgarib turuvchi raqamlar ko’rsatkichidir. Har bitta ustunlar muammo yoki vaziyat ozgarishlarini ifodalaydi. Uning balandligi esa qanchalik tez suratda bo’layotgan o’zgarishlarni ko’rsatadi.
Testlash
Ko’plab IT mutaxasislari testlashni IT mahsulotlari rivojlanishi bilan bir vaqtda amalga oshadi deb hisoblashadi. Testing (tekshiruv) IT masulotlari ishlab chiqarish jarayoninig har bir bosqichida amalga oshirilishi kerak
Testlash (tekshiruv) hayot zanjiri dasuridagi rivojlanish
Lokal va global arxitekturali axborot tizimlari
Dastur va ma’lumotlar bazasi (MB) ning o‘zaro joylashishiga qarab axborot tizimlari quyidagicha bo‘lishi mumkin:
- lokal MB;
- masofaviy MB.
Lokal MB bilan amallar bajarish uchun lokal dasturlar deb ataladigan dasturlar, masofaviy MB bilan amallar bajarish uchun esa klient-server texnologiyasidagi dasturlari yaratiladi va ulardan foydalaniladi.
MBning joylashish o‘rni MB tarkibidagi ma’lumotlarga ishlov beruvchi dasturlarni yaratishda muhim rol o‘ynaydi. Delphi dasturlari MBga BDE (Borland Database Engine) texnologiyasi asosida murojatni amalga oshiradi. BDE texnologiyasi o‘zida ma’lumotlarga murojat qilishni ta’minlab beruvchi dinamik kutubxonalarni va drayverlarni mujassam etgan. Ma’lumotlar bazasi bilan ishlovchi Delphi dasturlari ishlatiladigan kompyuterlarning barchasiga BDE texnologiyasi o‘rnatilishi kerak. Dustur BDE texnologiyasi orqali MBga so‘rov jo‘natadi va natijada kerakli ma’lumotlarni o‘ziga oladi.
Lokal MBlari, u bilan ishlovchi dastur joylashgan kompyuterning o‘zida joylashadi. Bunday holat lokal arxitekturali axborot tizimi deyiladi. MB bilan ishlash bir foydalanuvchili rejimida olib boriladi. Zarur bo‘lganda xuddi shu ma’lumotlarga barobar murojat qiluvchi boshqa bir dasturlarni ham kompyuterda ishga tushirish mumkin. MBga hamkorlikda murojat qilishni boshqarish uchun maxsus nazorat va himoya vositalari zarur. Bunday vositalar masalan bir dastur taxrirlayotgan ma’lumotga barobar boshqa bir dastur o‘zgartirish kiritmasligini cheklash zarur bo‘lgan hollarda asqotishi mumkin. MBning har bir turida bunday nazorat o‘zida belgilangan usullar bo‘yicha amalga oshiriladi. Odatda har bir MB o‘zining murojatlarni cheklovchi ichki vositalariga ega bo‘ladi.
Lokal MBga murojat qilish uchun BDE texnologiyasi Dbase, Paradox, FoxPro va matn fayli formatidagi ma’lumotlar bazasi bilan ishlash imkonini beradigan standart drayverlarni foydalanadi.
Axborot tizimlarining «fayl-server» arxitekturasi
Lokal MB dan tarmoqda foydalanilganda ko‘p foydalanuvchili murojatni tashkil etish mumkin. Bunday holatda MB va u bilan ishlashga mo‘ljallangan dastur tarmoq serverida joylashadi. Har bir foydalanuvchi kompyuteridan turib serverda joylashgan ushbu dasturni ishga tushiradi, bunda uning kompyuterida dastur nusxasi ishga tushiriladi. Ma’lumotlar bazasidan foydalanishning bunday tarmoq varianti «fayl-server» arxitekturasiga mos keladi. «Fayl-server» arxitekturasida dastur tarmoqdagi har bir kompyuterga ham yozilishi mumkin bunday holatda dasturga umumiy ma’lumotlar bazasining joylashgan joyi ma’lum bo‘lishi kerak.
Ma’lumotlar bilan ishlashda tarmoqdagi har bir foydalanuvchi kompyuterida ma’lumotlar bazasining lokal nusxasi ishlatiladi. Ushbu MB nusxasi doimiy ravishda ma’lumotlar bazasi serveridagi ma’lumotlar bilan yangilanib turadi.
«Fayl-server» arxitekturasi odatda foydalanuvchilar soni ko‘p bo‘lmagan tarmoqlarda qo‘llaniladi. Uni tatbiq qilish uchun Paradox yoki dBase kabi MBBTlaridan foydalanish mumkin. Ushbu arxitekturaning afzalligi shundan iboratki, uni joriy qilish juda oson hamda dastur bitta foydalanuvchiga mo‘ljallab yaratiladi ya’ni tarmoqdagi boshqa kompyuterlarga bog‘liq emas.
Biroq «fayl-server» arxitektura bir qator kamchiliklarga ham ega:
- Foydalanuvchi biror bir jadvalda so‘rov natijasida ma’lumotlari yangilanib turadigan o‘z MB lokal nusxasi bilan ishlaydi. Bunda biror ma’lumotlan foydalanish uchun serverdan ushbu ma’lumot joylashgan butun jadvalning yangi nusxasi jo‘natiladi. Agar foydalanuvchiga bir nechta jadvaldagi ma’lumotlar kerak bo‘lsa, u holda serverdan tarmoq orqali jadvallarning barchasi jo‘natiladi. Buning oqibatida tarmoqda ma’lumotlar oqimi va hajmi oshib ketadi va axborot tizimi ishlash quvvatining pasayishiga olib keladi.
- Har bir kompyuterda MB ning o‘z lokal nusxasi bo‘lganligi uchun, biror foydalanuvchi tomonidan amalga oshirilgan o‘zgartirishlar ma’lum vaqt mobaynida boshqa foydalanuvchilar ma’lum bo‘lmaydi. Buning uchun MB ni doimiy ravishda yangilanib turishi talab etiladi.
- MBni boshqarish turli kompyuterlar tomonidan amalga oshirilganligi sababli, sezilarli darajada ma’lumotlarga murojaat qilish nazoratini tashkil etish hamda ma’lumotlar bazasi butunligi va xavfsizligini ta’minlash qiyinlashadi.
Axborot tizimlarining «klient-server» arxitekturasi
Masofaviy MB tarmoqning server kompyuterida, ma’lumotlar bazasi bilan ishlovchi dastur esa foydalanuvchi kompyuterida joylashadi. Ushbu holatda axborot tizimi ma’lumotlar bazasi server va klient qismlariga bo‘lingan «klient-server» arxitekturasi bilan ishlashga to‘g‘ri keladi (1.1.4-rasm). Server kompyuteri klientdan alohida joylashgan bo‘lganligi uchun uni masofaviy server ham deb atashadi.
Klient – bu foydalanuvchi dasturidir. Ma’lumotlar olish uchun klient dasturi so‘rovlar shakllantiradi va MB joylashgan masofaviy server jo‘natadi. So‘rov ma’lumotlarning relyasion modelidan foydalanishda serverga murojat qilishning standart vositasi bo‘lgan SQL tiliga shakllantiriladi. So‘rov server kompyuteri tomonidan qabul qilingandan so‘ng, MB boshqaruvchi, so‘rovlarni bajaruvchi va klientga so‘rov natijalarini uzatuvchi maxsus dastur bo‘lmish SQL serverga (ma’lumotlar bazasi serveri) uzatiladi.
SHunday qilib, «klient-server» arxitekturasida klient ma’lumotlarni taqdim etish uchun so‘rov jo‘natadi va haqiqatan talab qilingan ma’lumotlarning o‘zinigina qabul qilib oladi. So‘rovlarning barcha qayta ishlashlari masofaviy serverda bajariladi.
Ushbu arxitektura quyidagi afzalliklarga ega:
- «Klient-server» arxitekturasida faqatgina talab qilingan ma’lumotlarning aylanishi natijasida tarmoq yuklamasi pasayadi;
- Barcha so‘rovlarning serverda joylashgan yagona dastur yordamida qayta ishlanishi hisobiga ma’lumotlarning xavfsizligi oshadi. Server barcha foydalanuvchilar uchun bir umumiy bo‘lgan MB dan foydalanish qoidalarini o‘rnatadi, klientlarning ma’lumotlarga murojat qilish rejimlarini boshqaradi, ya’ni bir nechta foydalanuvchilar tomonidan bitta ma’lumotni bir vaqtning o‘zida o‘zgartirishga yo‘l qo‘yilmaydi.
- MB ni nazorat qilish va unga bo‘lgan murojatlarni cheklash kodlarining mavjud emasligi klient dasturlari soddalashishiga olib keladi.
Axborot tizimlarining ikki va uch satxli «klient-server» arxitekturasi
«Klient-server» arxitekturasini amalga oshirish uchun odatda ko‘p foydalanuvchi MBBT laridan foydalaniladi, masalan, Oracle yoki Microsoft SQL Server. Bunday MBBT lari sanoat MBBT lari deb ham ataladi, chunki bular korxona yoki tashkilotning ko‘p foydalanuvchili axborot tizimlarini yaratish imkonini beradi. Sanoat MBBT lari murakkat tizimlar hisoblanadi va yuqori quvvatli hisoblash texnikasini hamda mos xizmat ko‘rsatishni talab qiladi. Tizimga MB tizimi administratori deb yuritiladigan mutaxassislari (mutaxassislar guruhi) tomonidan xizmat ko‘rsatiladi. Tizim administratorining asosiy vazifasi quyidagilardan iborat:
- MBni himoya qilish;
- MBning butunligini ta’minlash;
- foydalanuvchilarni tayyorlash va o‘qitish;
- boshqa MBlaridan ma’lumotlarni yuklash;
- ma’lumotlarni tekshirish;
- nusxa saqlash va qayta tiklash;
- axborot tizimiga o‘zgartirish kiritish.
Delfi dasturlarining sanoat MBBTlariga murojati SQL-Links drayverlari tomonidan amalga oshiriladi. Ushbu yuqorida tasvirlangan arxitektura ikki satxli hisoblanib, klient dasturi va MB serveridan tarkib topgan. Klient dasturlari «kuchli» yoki «katta» klient deb ham yuritiladi. Keltirilgan arxitekturaning keyingi rivojlanishi «klient-server» arxitekturasining uch satxli variantining yuzaga kelishiga olib keldi. Bunda arxitektura klient dasturi, dasturlar serveri va MB serveridan tarkib topdi.
Uch satxli arxitekturada ma’lumotlarga ishlov berish va ularga bo‘lgan murojatlarni tashkil etish bilan bog‘liq dastur kodlari va vositalarning bir qismi klient dasturidan olib dasturlar serveriga yuklatiladi. Bunda klient dasturining o‘zi esa «kuchsiz» yoki «kichkina» klient deb yuritiladi. Dasturlar serverida barcha klient dasturlari uchun umumiy bo‘lgan kod va vositalarni joylashtirish qo‘layroq hisoblanadi, masalan, MB ga murojat vositalari.
Uch satxli «klient-server» arxitekturasining asosiy afzalliklari quyidagilardan iborat:
- amallarni bajarish bilan bog‘liq server yuklamasining bir qismi dasturlar serveriga o‘tkazilgan;
- umumiy murojat kodlarining dasutrlar serveriga o‘tkazilishi hisobiga klient dasturlari hajmi qisqardi;
- barcha klientlar uchun bir xil munosabat o‘rnatiladi;
- klient dasturlari sozlashlarining sodalashishi – dasturlar serveridagi umumiy kodlarning o‘zgarishi hisobiga avtomatik ravishda barcha klientlarning munosabati bir xilda o‘zgaradi.
SHuni aytib o‘tish kerakki, MBlarining lokal dasturlari bir satxli, MBlarining klient-server dasturlari esa ko‘p satxli hisoblanadi.
7 – Ma’ruza
Mavzu: Loyihaning odam resurslarini boshqarish
Reja
1. Odam resurslarini boshqarish muhimligi
2. Rag`batlantirishning tashqi va ichki ko’rinishlari
3. Mashg`ulot
Odam resurslarini boshqarish muhimligi
Ko`p kompaniya ijrochilari aytishadiki, “odamlar eng asosiy vositadir”. Odamlar loyiha va tashkilot yutuqlari yoki barbod bo’lishini o’zlari belgilaydilar.
IT kelajagiga ta’sir
Inson resurslar Boshqaruvi
} Ko’p korxonalar ishchi kuchini quyidagi omillar orqali rivojlantirishadi:
◦ Ko’proq foyda berish
◦ Ish soatlarini tartibga solish va rag`batlantirish
◦ Alternative ishchi kuchini tayyorlab qo’yish
Loyiha tashkillashtirishda eng malakali odamlardan foydalanish. Jarayonlar qo’yidagilarni o’z ichiga oladi:
◦ Inson resurslar boshqaruvini reja asosida olib borish: loyiha vazifalarini, majburiyatlarini va munosabatlarini belgilab chiqish
◦ Loyiha guruhi bilan yaqindan tanishish:
malakali ishchilarni jalb etish va loyihani boshlash
◦ Loyiha guruhini rivojlantirish: loyiha unumdorligini kuchaytirish maqsadida guruh va yakka tartibda ishlash malakasini oshirish
◦ Loyiha guruhini boshqarish: loyiha samaradorligini kuchaytirish uchun vaqti vaqti bilan ishchilarga ko’nikmalar berish, nima ish bilan shug`ullanayotkanini kuzatib borish, ularga ruhiy dalda bo’lish va eng asosiysi yo’lda uchraydigan muammolarni bartaraf etish
◦ Inson resurslar boshqaruvi xulosasi
Odamlarni qanday boshqarish usullari
Psixologlar insonlarni qanday boshqarish haqida ko’plar fikr mulohazalar bildirishadi. Insonlani boshqarishdagi asosiy omillar
◦ Ularni ruhiyatini ko’tarib turish
◦ Tasir va kuch
◦ Samaradorlik
Rag`batlantirishning tashqi va ichki ko’rinishlari
Ichki rag`batlantiruv bu insonni o’zi xohlagan holda ishga kirishishidir. Tashqi rag`batlantirish birior bir yutuqqa ega bo’lish va jarimalardan qutulib qolish uchun ish qilishdir. Masalan, bazi bolalar pianina chalishlikga qizaqadilar chunki bundan rohatlanadila bu ichki rag’batlantirish deb ataladi. Yana bazilari esa qanaqadir yutuqqa erishish uchungina o’rganadilar bu tashqi ragbatlantirishdir
Kuch
} Kuch deb insonlarni qanday qilib oqilona yo`l bilan ishlatish kuchiga aytiladi
} Kuch turlari:
◦ Majburiy kuch
◦ Qonuniy kuch
◦ Mataxasis kuchi
◦ Rag`bat
◦ Ogzaki
Inson resurslarini rejalashtirishni rivojlantirish
Loyiha vazifalari, majburiyatlari va munosabatlarini rejalashtirishni o’z ichiga oladi. Jadval quyidgilarni o’z ichiga oladi:
◦ Loyiha nazariya grafikasi
◦ Boshqaruv rejasi
◦ Loyiha majburiyatlarini to’liq bajarish
◦ Manba histogrammalari
Resurs foydalarini darajalash
Agar resurslar oqilona foydalanilsa boshqaruv ancha osonlashadi. Lohiya boshqaqruvchilari “o’z vaqtida hal bo’ladi” siyosati bilan oson ish bajarishi mumkin. Bu o’z navbatida ishchi oson va izchil amalga oshishiga yordam beradi. Odatta bu narsa aqliy faoliyat kuchayishiga ham olib keladi.
Loyiha guruhini tayyorlash
Loyiha guruhini tayyorlash bu ishchilarni jismoniy va ruhiy birga hamjihat bo’lib ishlashiga aytiladi
Bu holat loyihani omadli yakun topishiga sabab bo’ladigan eng katta omildir.
Mashg`ulot
Mashg`ulotlar gruhdagi ichchilar o’zlarini va bir birlarini oson tushunib ishlashga va ish suratini oshishiga yordam beradi, Jamoaviy ish quyidagilarni o’z ichiga oladi:
◦ jismoni qo’llab quvvatlash
◦ manaviy dalda va ruhlantirish
YAkka tartibdagi axborot tizimi sifatida kompyuter tizimini kщrib chiqish mumkin. Kompyuter aslida hisoblarni bajarish, shu jumladan elektron shakldagi axborotni oldindan belgilangan algoritm bo‘yicha qabul qilish, qayta ishlash, saqlash va ishlov berish uchun mo‘ljallangan elektron mashinadir. Kompyuter so‘zi ingliz tilidagi “to compute”, “computer”, so‘zlarining hosilasi bo‘lib, ular “hisoblash”, “hisoblagich” deb tarjima qilinadi. Dastlab ingliz tilida bu so‘z, mexanik qurilmani jalb qilib yoki uning ko‘magisiz arifmetik hisoblarni bajaradigan insonni anglatgan. Keyinchalik uning ma’nosi mashinalarning o‘ziga ko‘chirildi, biroq, zamonaviy kompyuterlar matematika bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagan ko‘plab masalalarni ham bajaradilar. XX asrning 90-yillaridan boshlab, kompyuter atamasi elektron hisoblash mashinalari atamasini amalda siqib chiqardi. Kompyuter quyidagi asosiy bloklardan iborat:
- asosiy xotira;
- protsessor;
- tashqi qurilmalar.
Kompyuter - bu turli hajmdagi, har xil ko‘rinishdagi axborotlarni tezlik bilan ishlab berishni ta’minlovchi universal avtomatik qurilmadir.
Kompyuterniing barcha qurilmalari:
- markaziy protsessor,
- operativ xotira,
- videoxotira,
- BIOS deb nomlanuvchi kiritish/chiqarish asosiy tizimi, bilan o‘zaro bog‘lanish uchun, asosiy plataga ulanadi, hamda bir biri bilan bog‘lanadi.
Personal kompyuterni barcha qurilmalari:
- ichki
- va tashqi qurilmalarga bo‘linadi.
Barcha ichki qurilmalar asosiy plata bilan birgalikda kompyuterni tizim blokiga o‘rnatiladi, tashqi qurilmalar esa tizim bloki korpusini orqa qismida joylashgan bo‘linmalarga ulanadi, ammo qulaylik uchun bo‘linmalarni bir qismi, tizim bloki old qismida joylashishi xam mumkin.
Asosiy plata, protsessor va operativ xotira. Asosiy plata atamasi inglizcha maze bord so‘zidan kelib chiqqan. Asosiy plata kompyuterni ko‘p tomonlama umumiy tuzilmasini aniqlab beruvchi asosiy qurilmalaridan biridir.
Bu qurilma, yirik, ko‘p qavatli plata ko‘rinishida bo‘lib, qolgan barcha qurilmalarni protsessor va bir-biri bilan o‘zaro aloqasini ta’minlovchi komponentlardan tashkil topgan.
Ushbu plataga protsessor bilan birgalikda kompyuterni barcha qurilmalari, unda joylashgan bo‘linmalar yordamida ulanadi. SHuning uchun ushbu platani ko‘pincha asosiy deb atashadi.
Bo‘linmalarni ko‘rinishi va joylashishi shunday amalga oshirilganki unga boshqa bir turdagi qurilma to‘g‘ri kelmaydi. Kompyuterni tanlash protsessor va asosiy platani yoki asosiy plata va protsessorni tanlashdan boshlanadi.
Protsessorni ixtiyoriy plataga o‘rnatish mumkin emas, uni faqatgina shu protsessor uchun ishlab chiqarilgan plataga o‘rnatish mumkin. Asosiy platalar bitta ishlab chiqaruvchiga tegishli xar xil protsessorlarni o‘rnatish imkonini beradi, ammo bu xam cheklangan. Ammo bu o‘ta tezkor protsessor va ko‘p vazifali asosiy platani tanlashda, protsessor va asosiy plata umumiy narxini belgilash imkonini beradi.
Protsessor yadrosi va soketi. Protsessor tanlashda zarurlik jixatidan kam bo‘lmagan bitta afzalligiga e’tibor berish kerak: bitta ishlab chiqaruvchining protsessorlari bir xil nomga, masalan, Pentium 4, ammo xar xil yadrolarga ega bo‘lishi mumkin, masalan,
- Vilemite
- va Norzvud.
Asosiy plata Pentium 4 protsessori bilan emas, balki yadrosi bilan belgilanadigan uni tarkibi bilan ishlashi kerak.
Protsessorni aniq bir modeliga qarab asosiy platada
- protsessor o‘rnatish uchun ma’lum turdagi bo‘linma bo‘lishi kerak
- ushbu bo‘linma soket deb nomlanadi.
- Xar bir protsessor o‘zining xarf-raqamli soket kodiga egadir, masalan,
- Pentium 4 Vilemite uchun - Soket 423,
- Pentium 4 Norzvud uchun esa - Soket 478.
CHipset. Xar bir protsessor uchun, xar xil ishlab chiqaruvchilar tomonidan asosiy platalarni qurishda foydalaniladigan mikrosxemalar to‘plami ishlab chiqariladi.
- Ushbu mikrosxemalar to‘plami chipset deb nomlanadi.
- Zamonaviy chipset 2-3 mikrosxemadan tarkib topadi..
- Asosiy platada ushbu mikrosxemalar radiatorlar bilan yopilgan.
Ushbu mikrosxemalarning asosiy vazifasi - to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki tizim shinasi orqali protsessor va boshqa qurilmalar o‘rtasida ma’lumotlar almashishini, xamda tashqi qurilmalar ishini va ular o‘rtasida ma’lumotlar almashishini boshqarishni tashkil etishdir.
Asosiy platalar ishlab chiqaruvchilari bitta chipset asosida bir qator platalar modelini ishlab chiqaradilar.
CHipset ishlab chiqaruvchilari tomonidan amalga oshirilgan maksimal imkoniyatli platalar juda qimmat baxolanadi. Ammo ishlab chiqaruvchilar bozorni xar xil qatlamlarini inobatga olib xuddi shu chipset asosida ayrim o‘ziga xos funksiyalarga ega bo‘lmagan arzonroq platalar modelini xam ishlab chikarishayapti. Bunday platalarni xaridorlari moliyaviy axvoli pastroq bo‘lgan yoki foydalanmaydigan imkoniyatlar uchun pul to‘lashni xoxlamaydigan foydalanuvchilar bo‘lib xisoblanadi.
Oddiy foydalanuvchi nuqtai nazarida chipsetni qanday atalishi va u yoki bu funksiyalarni qaysi mikrosxema bajarishi axamiyatga ega emas. Asosiysi platani qanday imkoniyatlarga ega ekanligini xaqida ko‘proq bilishdir.
Ixtiyoriy asosiy plata yo‘riqnomasida unda o‘rnatilgan barcha qurilmalarni tarkibini, joylashish o‘rni ko‘rsatilgan xolda topishingiz mumkin.
Tizim shinasi. Asosiy platada qanday kengaytirish bo‘linmalari o‘rnatilganligi va ularning qanday nomlanishi plataga qanday qurilmalarni ulash mumkinligini anglatadi.
- Ushbu bo‘linmalar slotlar deb nomlanadi.
- Zamonaviy platalarni barchasi PCI ko‘rinishidagi slotlarga egadir.
- PCI slotlari kompyuterni protsessorga bog‘liq bo‘lmagan asosiy ma’lumotlar shinasiga qo‘shimcha qurilmalarni ulash uchun mo‘ljallangan.
Xozirgi kunda, xali xam ko‘pgina kompyuterlar, eski ISA standarti shinasi slotidan iborat asosiy platalar bilan ishlayapti, ammo bunday platalar xozir ishlab chiqarilmayapti.
YAxshisi zamonaviy asosiy platalar ichidan, qurilmalarni yangi, tezrok ishlaydigan ma’lumotlar shinasiga ulash uchun, PCI Ekspress sloti o‘rnatilgan platalarni tanlash kerak .
Bunday qurilmalar xali kam, ammo texnika tez rivojlanayapti va siz ertaga, kompyuteringizga yangi PCI E tezkorroq qurilmalarni ulashingiz mumkin, masalan grafika bilan ishlash uchun. PCI Ekspress slotlari bitta asosiy plataga ikkita video karta o‘rnatish imkonini beradi.
Kompyuter shinasini ishlash tezligi, fizik aloqa kanali orqali 1 soniyada uzatiladigan ma’lumotlar xajmi bilan belgilanadi. SHinalar uchun ishlash tezligi o‘lchov birligi MGs da o‘lchanadigan chastota xisoblanadi. SHunday qilib 66 MGs chastotali PCI shinasi 264 Mbayt/s o‘tkazish qobilyati bilan ishlash imkonini beradi. Zamonaviy platalarni PCI shinasi chastotasi 533 MGs qiymatgacha, PCI E shinasiniki esa 1066 MGs qiymatgacha etadi.
COM, LPT, GAME va VGA portlari. Asosiy plataga qanaqa portlar o‘rnatilganligini bilan albatta tanishib chiqing.
Birinchi navbatda bu an’anaviy:
- COM,
- LPT,
- GAME va VGA portlaridir.
Bu portlar kompyuterga periferiya qurilmalarini ulash uchun mo‘ljallangan. Odatda bu portlarning bo‘linmalari kompyuter tizim bloki orqa qismini maxsus joyiga o‘rnatiladi. Zamonaviy platalarda ushbu portlar plataning orqa qismiga o‘rnatiladi.
Odatda bitta plata tarkibida:
- ikkita 9 kontaktli COM1 va COM2 ketma – ket port,
- dastlabki modellarda 25 kontaktli COM2 portlar xam mavjud bo‘lgan;
- bitta LPT parallel port,
- va bitta GAME port mavjud bo‘ladi.
COM portlar:
- sichqoncha,
- va modemlar,
- LPT port – printer va skanerlarni,
- GAME port esa o‘ynash qurilmalarini ulash uchun muljallangan.
- Klaviatura va sichqoncha kabi zamonaviy kiritish qurilmalari bilan ishlash uchun PS2 portlari nazarda tutilgan.
Klaviatura va sichqoncha uchun mo‘ljallangan ikkita PS 2 porti ko‘rinish jixatidan batamom bir xil, odatda ular rangiga va ular yonidagi belgisiga qarab ajratiladi..
Periferiya qurilmalarining o‘ta mukammal modellari Bluetuz deb nomlanuvchi maxsus simsiz aloqa interfesi bilan jixozlangan. Masalan, bunday ma’lumotlarni uzatish porti bilan mobil telefonlarni qimmatbaxo modellari jixozlangan.
Tovush platasini bo‘linmalari uchta yumaloq teshikcha ko‘rinishida tasvirlangan bo‘lib, ularga:
- kolonka,
- mikrofon,
- va chiziqli chiqish ulanadi.
Xuddi shunday, zamonaviy platalarda standart VGA-kontrollerlar xam nazarda tutilgan, uning 15 kontaktdan iborat bo‘linmasi kompyuter korpusini orqa qismiga chiqarilgan..
Asosiy plataning o‘zida joylashgan VGA-kontroller 3 o‘lchovli grafika, render, tekstura va x.k. larni ishlatmaydigan dasturlar bilan normal ishlashni ta’minlab beradi. Bu esa oddiy ofis yoki ish kompyuteri uchun to‘g‘ri echimdir, chunki videokarta narxi asosiy plata narxiga qo‘shilgan, ammo bunday kompyuterlar o‘rta malakadagi kompyuter o‘yinchisini xam talablarini qondirish imkoniyatiga ega emas.
Agarda videoadapter yoki TV-tyuner, platasini PCI, PCI E yoki AGP slotiga o‘rnatatish zarur bo‘lsa, u holda BIOS deb nomlanuvchi kiritish/chiqarish asosiy tizimi sozlashlaridan yoki maxsus ulagichlardan foydalanib ushbu qurilma ishini to‘xtatish mumkin.
Diskovodlar, qattiq disklar, CD-ROM, DVD-ROM va ZIP larning lokal shinalari. Asosiy plata tarkibida, tashqi xotira qurilmalarini, ayniqsa qattiq disklar va xar xil diskovodlarni ulash uchun, qanaqa kiritish-chiqarish kontrollerlari mavjudligini, va ularga nechta qurilma ulash mumkinligini ko‘zdan kechiring? Diskovodlar, qattiq disklar, CD-ROM, DVD-ROM va boshqa qurilmalar, kompyuterga, quyidagi lokal ma’lumotlar shinalari bo‘linmalari yordamida ulanadi.
- IDE shinasi
- vinchesterlarni, CD-ROM, DVD-ROM,
- Zip,
- va vinchester o‘rnatgichlarni ulash uchun mo‘ljallangan
Standart IDE-qurilmalar IDE bo‘linmasiga 40-o‘tkazgichli ma’lumotlar kabeli yordamida ulanadi. Odatda bu bo‘linmalar asosiy plata chetida joylashadi va bunday bo‘linmalar ikkitani tashkil etadi.
- Asosiy platada bo‘linmalar alohida belgilangan, masalan, IDE 0 va IDE 1
- IDE bo‘linmalari, platalarda va qurilmalarning o‘zida shunday qilinganki, ma’lumotlar kabelini boshqachasiga o‘rnatish mumkin emas.
- Asosiy plataga ma’lumotlar kabelining bitta qistirgichli tomoni to‘g‘ri keladi.
Agar asosiy platada qistirgich tushadigan teshikchali bo‘linma bo‘lmasa, u xolda platada 1 raqami bilan belgilangan IDE bo‘linmasining birinchi kontakti bilan mos keladigan signal kabelidagi qizil rangga qarab o‘rnatish kerak. Bitta kabel bilan bor yo‘g‘i ikkita qurilmani ulash mumkin. Kabelni ikkinchi tomonida ikkita bo‘linma joylashgan.
Xar bir IDE-qurilmada ulagichlar mavjuddir. Ularning ulanish sxemasi qurilma ust qismida keltirilgan.
Odatda ular shunday o‘rnatiladiki, agar ulagich birinchi oyoqchada joylashgan bo‘lsa qurilma Master yoki Praymeri bo‘lib xisoblanadi, agarda ikkinchida bo‘lsa – Sleyv xisoblanadi. Va xar bir IDE-kanal uchun xam xuddi shunday. Agar kabel yordamida bitta qurilma ulanayotgan bo‘lsa ulagichlarni xolati axamiyatsiz xisoblanadi.
Tekshirib ko‘ring, asosiy plata o‘tkazuvchanlik qobilyati 33/66/100 Mbayt/s bo‘lgan ATA turidagi tezkor vichesterlar bilan ishlay oladimi. Odatda bunday qurilmalar standart IDE bo‘linmasiga qurilma bilan birgalikda beriladigan 80-o‘tkazgichli ma’lumotlar kabeli, yordamida ulanadi.
Bunday qurilmalar 40-o‘tkazgichli kabel bilan xam ishlashi mumkin, ammo bunda ularning ishlash tezligi yuqori bo‘lmaydi.
Ko‘pgina zamonaviy asosiy platalarda IDE 0 va IDE 1 standart bo‘linmalaridan tashqari
- butun bir tezkor xotira qurilmalari to‘plamini ulashga mo‘ljallangan
- Serial ATA yoki qisqacha SATA deb nomlanuvchi maxsus bo‘linma xam mavjuddir.
- Bunday qurilmalar 3 Gbayt/s tezlikkacha o‘tkazuvchanlik qobiliyati bilan ishlashi mumkin.
Masalan, bunday qurilmalar foto, video ma’lumotlar, umumiy tarmoq resurslari va boshqa ma’lumotlarni saqlovchi sifatida ishlatilishi mumkin.
USB shinasi. Odatda USB bo‘linmalari ikkita, ammo ko‘pincha to‘rtta bo‘ladi. Bundan tashqari qo‘shimcha USB bo‘linmalarini o‘rnatish uchun asosiy platada qo‘shimcha interfeyslar xam mavjud. Bu interfeyslarga qo‘shimcha bo‘linmali kabel ulanadi va kompyuter korpusidagi maxsus bo‘sh qismiga maxkamlanadi.
USB shinasi universal interfeys xisoblanib, u orqali xar xil tezlikda ishlaydigan 120 dan ortiq turdagi qurilmalarni ulash mumkin. Bu qurilma Plag end Pley texnologiyasini tadbik qilish uchun mo‘ljallangan bo‘lib, foydalanuvchilarga sodda ko‘rinishda qurilmalarni ulash va ishlash imkoniyatini yaratadi.
Ishlab chiqaruvchilar bunday qurilmalarni ko‘pdan – ko‘p ishlab chiqarmoqdalar, bular:
- skanerlar
- va yaqin kungacha ketma-ket portlarga ulangan modemlar,
- flesh-xotira,
- mobil telefonlar,
- em pe 3-pleerlar,
- kartriderlar, mobil telefonlar va raqamli kamera xotira elementlarini o‘qish uchun.
- va x.k.
USB shinasini ikki xili mavjud: maksimal o‘tkazish qobiliyati 12 Mbit/s bo‘lgan USB 1.0 va 480 Mbit/s bo‘lgan USB 2.0 shinasidir. Ushbu ko‘rsatgichlarni o‘tkazish qobiliyati 920 Mbit/s bo‘lgan KOM-port bilan solishtiring. Interfeys, USB 1.0 bilan teskari mosdir, ya’ni USB 1.0 qurilmasini USB 2.0 shinasiga ulash mumkin, ammo USB 2.0 qurilmasini USB 1.0 shinasiga ulash mumkin emas.
Operativ xotira. Tekshirib ko‘ring, asosiy plata qanday turdagi va chastotadagi operativ xotira bilan ishlay oladi?
- Odatda zamonaviy platalar ikki turdagi DDR xotiralari bilan ishlay oladi: SD RAM va DDR 2.
- Birinchi turdagi xotira ishonchliroq xotira sifatida zamonaviy kompyuterlar uchun standart turga aylangan.
- Ikkinchi turdagi xotira birinchisiga qaraganda tezkorroq, ammo u bilan ayrim xollarda tizim ishida notekislik kuzatiladi,
- ya’ni so‘rov berilgan vaqtdan, shinada maxlumotlar paydo bo‘lgungacha ko‘p kutish vaqtlari vujudga keladi.
Signallarni uzatish orasidagi kengaytirilgan interval va ma’lumotlar qatorini regeneratsiya qilish vaqtini ko‘pligi butun tizim ishida buzilishlarga olib kelishi mumkin. Ayrim ishlab chiqaruvchilar bu vaqtlarni qisqartirishda muvaffaqiyatlarga erishishdi, ammo bunday ishlab chiqarish keng yoyilgani yuq, shuning uchun bu xotirani ko‘pincha ekstremal deb atashadi, chunki ishlab chiqarishda bir tekis ishlaydigan turlarga nisbatan ishga yaroqsiz deb topiladigan modullarni soni ko‘pdir.
Ishlab chiqaruvchilar operativ xotirani maksimal ish tezligiga erishishi uchun nafaqat uning shina chastotasini oshirishayapti, balki ikkitalik xotira xam ishlatishayapti. Bu esa tezlikni ikki barobar oshirish ikonini yaratdi, shuning uchun operativ xotirani maksimal ish tezligiga erishish uchun plataga, xotira ichki shinasi deb nomlanuvchi aloxida ma’lumotlar kanali orqali bog‘langan juft operativ xotira modullari o‘rnatilayapti.
Odatda asosiy plata operativ xotira modullari uchun ikki juft bo‘linmalar mavjud. Bu bo‘linmalar orqali esa kompyuterga 4 Gbaytgacha xotira o‘rnatish mumkin.
Operativ xotira modullari DDR va DDR 2, yoki chastotasi bo‘yicha MGs larda DDR 200, DDR 266, D DDR 333, DDR 400, yoki o‘tkazuvchanlik qobiliyati bo‘yicha Mbayt/s larda PC 3200, PC 4200, PC 5200, PC 6400 ko‘rinishida belgilanadi.
Lokal axborot tizimlarining strukturasi
Lokal axborot tizimlari sifatida lokal strukturali kompyuter tarmoqlari qaraladi. Kompyuter tarmoqlarini ularning geografik joylashishi, masshtabi hamda hajmiga qarab bir nechta turlarga ajratish mumkin, masalan:
Lokal tarmoq - bir korxona yoki muassasadagi bir nechta yaqin binolardagi komp’yuterlarni o‘zaro bog‘lagan tarmoq.
Mintaqaviy tarmoqlar – mamlakat, shahar, va viloyatlar darajasida kompyuterlarini va lokal tarmoqlarni maxsus aloqa yoki telekommunikatsiya kanallari orqali o‘zaro bog‘lagan tarmoqlar.
Global tarmoqlar - o‘ziga butun dunyo kompyuterlarini, abonentlarini, lokal va mintaqaviy tarmoqlarini telekommunikatsiya (kabelli, simsiz, sun’iy yo‘ldosh) aloqalari tarmog‘i orqali bog‘lagan yirik tarmoq.
Kompyuterlar, terminallar va boshqa qurilmalarning ma’lumot almashishni ta’minlaydigan aloqa kanallari bilan o‘zaro bog‘langan majmui. Kompyuterlar aro ma’lumotlarni almashishni ta’minlab beruvchi bunday tarmoqlar kompyuter tarmoqlari deb ataladi.
Tarmoq orqali axborotlarni uzoq masofalarga uzatish imkoniyati qujudga keldi. Tarmoq axborotlarni uzatish, alohida foydalanilayotgan kompyuterlarni birgalikda ishlashini tashkil qilish, bitta masalani bir nechta kompyuter yordamida echish imkoniyatlarini beradi. Bundan tashqari har bir kompyuterni ma’lum bir vazifani bajarishga ixtisoslashtirish va kompyuterlarning resurslaridan (ma’lumotlari, xotirasi) birgalikda foydalanish, hamda butun dunyo kompyuterlarini o‘zida birlashtirgan Internet tarmog‘iga bog‘lanish mumkin.
SHinasimon struktura. Bunda barcha kompyuterlar umumiy aloka kanaliga ketma-ket ulanadi. Har bir kompyuter shinadan boshqa bir kompyuter bilan bog‘lanish uchun foydalanadi. U uzatish vositasi sifatida koaksial kabeldan foydalanish bilan bog‘liq. Ma’lumotlar tarmoq uzatish uzelidan shina bo‘yicha har ikki tomonga tarqaladi. Oraliq uzellar kelayotgan axborotlarni translyasiya qilmaydi. Axborot barcha uzellarga kelib tushadi, lekin kimga jo‘natilgan bo‘lsa, faqat o‘shagina qabul qila oladi. Xizmat ko‘rsatish tartibi parallel.
Vositalar: Kompyuter tarmoq platasi, kabel: Koaksial 10Base2, Konnektor: BNC, T va Terminator.
YUlduzsimon struktura. YUlduzsimon strukturada barcha kompyuterlar bir-biri bilan aloqa qilish uchun radial ko‘rinishda markaziy uzel orqali ulanadi. Unga sirtqi uzellar ulanadi. Har bir sirtqi uzel markaziy uzel bilan alohida o‘z aloqa tarmog‘iga ega. Barcha ma’lumotlar markaziy uzel orqali uzatiladi. Markaziy uzel tarmoqdagi axborot oqimini retranslyasiya qiladi va yo‘lga soladi.
YUlduzsimon struktura axborot tizimlari uzellarining bir-biri bilan o‘zaro ta’sirini osonlashtiradi. Ayni paytda lokal axborot tizimlarining yulduzsimon strukturasi bilan ishlash qobiliyati markaziy uzelga bog‘liq.
Vositalar: Kompyuter tarmoq platasi, Kabel: UTP 10BaseT, Konnektor: RJ45, Kommutator
Xalqasimon struktura. Bunda barcha kompyuterlar ketma-ket xalqa bo‘ylab bir-biri bilan bog‘lanadi. Xalqasimon struktura - tizim uzellarining yopiq egri kabel bilan birlashuvini hosil qiladi. Uzatish va qabul qilish o‘rtasidagi har bir oraliq uzel yuborgan xabarni retranslyasiya qiladi. Qabul qiluvchi uzel faqat o‘ziga yuborilgan ma’lumotnigina aniqlaydi va qabul qiladi.
Xalqasimon struktura nisbatan kichikroq kenglikda shug‘ullanuvchi tarmoq uchun juda mos keladi. Unda markaziy uzel yo‘qligi bois tarmoqning ishonchliligini oshiradi. Axborotni retranslyasiya qilish uzatish vositasi sifatida har qanday turdagi kabeldan foydalanish imkonini beradi. Bunday tarmoq uzellari xizmat ko‘rsatish tartibining ketma-ketligi uning tezkorligini susaytiradi, uzellardan birining ishdan chiqishi aylana butunligini buzadi va axborotni uzatish traktini saqlash uchun choralar ko‘rishni talab qiladi.
Lokal axborot tizimlarining dasturiy ta’minoti. Tarmoqning imkoniyati uning foydalanuvchiga ko‘rsatadigan xizmati bilan o‘lchanadi. Tarmoqning har bir xizmat turi hamda unga kirish uchun dasturiy ta’minot ishlab chiqiladi. Tarmoqda ishlash uchun belgilangan dastur bir vaqtda ko‘plab foydalanuvchilar uchun mo‘ljallangan bo‘lishi kerak. Hozirda shunday dasturiy ta’minot tuzishning ikki xil asosiy tamoyili joriy etilgan.
Birinchi tamoyilda axborot tizimining dasturlashtirilgan ta’minoti ko‘pgina foydalanuvchilarga hamma kirishi mumkin bo‘lgan bosh kompyuter resurslarini taqdim etishga mo‘ljallangan. U fayl-server deb yuritiladi. Bosh kompyuterning asosiy resursi fayllar bo‘lgani uchun u shu nomni olgan. Bu dasturli modullar yoki ma’lumotlarga ega fayllar bo‘lishi mumkin. Fayl-server - bu serverning eng umumiy turi. SHunisi qiziqki, fayl-serverini disk hajmi odatdagi kompyuterdagidan ko‘p bo‘lishi kerak, chunki undan ko‘pgina kompyuterlarda foydalaniladi.
Axborot tizimida bir qancha fayl - serverlar bo‘lishi mumkin. Axborot tizimidan foydalanuvchilarning birgalikda foydalanishiga taqdim etiladigan fayl-serverning boshqa tur serverlarini sanab o‘tish mumkin. Masalan: printer, modem, faksimil aloqa uchun qurilma. Fayl-server resurslarini boshqaruvchi va ko‘pgina axborot tizimi foydalanuvchilari uchun ruxsat beruvchi dasturiy axborot tizimi ta’minoti axborot tizimining operatsion tizimi deb ataladi. Uning asosiy qismi fayl-serverda joylashadi; ishchi stansiyada faqat resurs va fayl-server orasidan murojaat qilinadigan dasturlar oralig‘idagi interfeys rolini bajaruvchi uncha katta bo‘lmagan qobiq joylashtiriladi.
Ushbu tamoyil doirasida ishlashga mo‘ljallangan dastur tizimlari foydalanuvchiga fayl-serverdan foydalanish imkonini beradi. +oida bo‘yicha ushbu dasturli tizimlar fayl-serverda saqlanishi va barcha foydalanuvchilar tomonidan bir vaqtda foydalanilishi mumkin. Lekin bu dasturlarning modullarini bajarish uchun zarur bo‘lganda foydalanuvchi kompyuteriga ya’ni ishchi stansiyasiga o‘tkaziladi va kerakli ishni bajaradi. Bunda barcha ma’lumotlarni qayta ishlash (agar ular umumiy resurs bo‘lsa va faylli serverda saqlanayotgan bo‘lsa ham) foydalanuvchining kompyuterida amalga oshiriladi. SHubhasiz buning uchun ma’lumotlar saqlangan fayllar foydalanuvchining kompyuteriga ko‘chirilishi kerak.
Ikkinchi tamoyil «klient-server» arxitektura deb ataladi. Uning dasturiy ta’minoti resurslardan jamoa bo‘lib foydalanishgagina mo‘ljallanib qolmay, ularni qayta ishlash va foydalanuvchi talabiga ko‘ra resurslarni joylashtirishga mo‘ljallangan. «Klient-server» arxitekturalar dasturi tizimi ikkita bo‘linmadan iborat: Serverning dasturli ta’minoti va foydalanuvchi - mijozning dasturiy ta’minoti. Bu tizimlar ishi quyidagicha tashkil qilinadi: mijoz-dasturlar foydalanuvchining kompyuterida bajariladi va umumiy kirish kompyuterida ishlaydigan dastur - serverga so‘rov jo‘natiladi. Ma’lumotlarning asosiy qismini qayta ishlash kuchli server tomonidan amalga oshiriladi, foydalanuvchi kompyuteriga faqat bajarilgan so‘rov natijalari yuboriladi. Ma’lumotlar bazasi serverlari katta hajmdagi ma’lumotlar (bir necha 10 gigobayt va undan ko‘p) bilan ishlashga mo‘ljallangan va ko‘p sonli foydalanuvchilar yuqori unumli ishlab chiqarishni, ishonch va himoyalanganlikni ta’minlaydi. Global axborot tizimilari ilovalarida klient-server arxitekturasi (ma’lum ma’noda) asosiy sanaladi. Katta matnli sahifalarni saqlash va qayta ishlashni ta’minlovchi mashhur Web-serverlari, FTD-serverlari, elektron pochta serverlari va boshqalar ma’lum. Sanab o‘tilgan xizmat turlarining mijoz dasturlari ushbu serverlar tomonidan xizmatni qabul qilish olish va ulardan javob olish uchun so‘rash imkonini beradi.
Taqsimlanadigan resursga ega har qanday kompyuter tarmog‘i server deb yuritilishi mumkin. CHunki boshqa kompyuterlarda foydalanishga ruxsat bo‘lgan bo‘linuvchi modemli kompyuter modem yoki kommunikatsiyali serverdir.
SHaxsiy kompyuterlarning lokal tarmog‘i keng tarqalgan. Dunyodagi ko‘pgina shaxsiy kompyuterlar shu axborot tizimilarda ishlaydi. Lokal axborot tizimilar bir-biridan uncha uzoq bo‘lmagan masofada joylashgan kompyuterlarni bog‘lab turadi. Odatda ular bir yoki bir necha yaqin joylashgan korxona, muassasa va ofislar kompyuterlarini birlashtiradi. Lokal axborot tizimining asosiy farqlanuvchi xususiyati barcha uni yagona kompyuterlarning ma’lumot uzatish tezkor kanali va kommunikatsiya asbob-uskunalarida xatolik yuzaga kelish ehtimolligining deyarli yo‘qligi.
Korporativ axborot tizimlarining strukturasi
Korporativ tarmoqlar uncha katta bo‘lmagan mamlakat shaharlari, viloyatlaridagi foydalanuvchilarni birlashtiradi. Aloqa kanallari sifatida ko‘pincha telefon tarmoqlaridan foydalaniladi. Tarmoq uzellari orasidagi masofa 10-1000 km ni tashkil etadi. Ushbu strukturada barcha kompyuterlar bir-biri bilan tarmoklangan kanallar orqali bog‘lanadi
Korporativ axborot tizimlari bitta korxona yoki yirik kompaniyaning mintaqalarda joylashgan filillari bilan bog‘lanib, tashkil etilgan asosiy tarmog‘idir.
Korporativ axborot tizimlari ishchi guruxlar uchun mo‘ljallangan axborot tizimlarining rivojlangan ko‘rinishi bo‘lib, yirik kompaniyalarning foydalanishiga yo‘naltirilgan va maydon jixatidan katta tarmoqni tashkil etishi mumkin. Ular asosan bir nechta satxlardan iborat ierarxik strukturaga ega bo‘lishadi. Bunday tizimlar maxsus serverli klient-server yoki ko‘p satxli arxitekturali tizimlar toifasiga kiradi. Bunday tizimlarni qurishda ma’lumotlar bazalari serverlaridan foydalaniladi. Odatda yirik axborot tizimlarida ushbu serverlar ko‘p tarqalgan: Oracle, DB2 i Microsoft SQL Server
8 – Ma’ruza
Mavzu: LOYIHANING KOMMUNIKATSIYALARINI BOSHQARISH
Reja
1. Sifatli aloqalarning muhimligi
2. Kommunikatsiyalari Aloqa Boshqaruv Loyihasi Xulosasi
3. Yaxshiroq kommunikatsiya mahoratlarini rivojlantirish
Sifatli aloqalarning muhimligi
Ko’p loyihalarga xavf kommunikatsiyalari sifati buzilishi orqali kelib chiqadi. Bizning madaniyat IT mutaxasislarini sifatli aloqachi korinishida gavdalantirib berolmaydi. Izlanishlar shuni korsatadiki IT mutaxasislari o’z sohalarida muvofaqiyat erishish uchun sifatli aloqa ga ega bolishlari kerak. IT mutaxasislari ish faoliyatlarida o`sishlari uchun kuchli og`zaki va notexnik mahoratlar eng asosiy omil hisoblanadi.
Kommunikatsiyalari Aloqa Boshqaruv Loyihasi Xulosasi
Sifatli Kommunikatsiyalar kalitlari
Loyiha boshqaruvchilarining fikricha ular o`z vaqtlarining 90 foizini aloqa uchun sarflaydilar . Guruh va yakka tartibdagi aloqa zaruriyatlariga etibor qaratish. Muhim ma’lumot tarqatish . Aloqa kanallari sonini aniq qilib belgilash
Yuzma yuz aloqaning muhimligi
§ Izlanishlar shunini ko’rsatadiki yuzma yuz suhbat:
§ Aloqaning 58 foizi tana harakati orqali amalga oshiriladi
§ Aloqaning 35 foizi so`zlar qanday tarzda aytilgani orqali amalga oshiriladi
§ Aloqaning 7 foizi aytilagan so`zlar orqali amalga oshiriladi
§ Kimdur aytayotgan so`zlardan ko`prog’iga diqqat qaratadi
§ Insonnig ovoz toni va tana harakatlari u nima his qilayotgani haqida ko`p malumot bera oladi
Yuzma yuz suhbatni ko`proq amalga oshirish
Qisqa, tez tez bo’lib turuvchi suhbatlar IT loyihasi uchun juda foydalidir. Kutilmagan uchrashuvlar va suhbatlar insonni qanday aloqa qilishka o`rgatuvchi omillardir. Bazi korxonalarda ish vaqtida email tarmog’idan foydalanish ma`lum vaqtgacha taqiqlab qo’yiladi yoki hatto kun davomida undan foydalanishka ruxsat etilmaydi
Kommunikatsiya Loyihasini kuchaytirish uchun takliflar
Aloqa qilish mahoratlarini rivojlantirish. Foydali uchrashuvlar o`tqazish. E mail va boshqa texnik tarmoqlardan to`g`ri foydalanish. Aloqa loyihasi uchun rejalardan foydalanish
Yaxshiroq kommunikatsiya mahoratlarini rivojlantirish
Ko`plab korxona muassasalari o`z xodimlariga texnik mashqlar qilishlari uchun ko`p miqdordagi mablag` ajratishadi. Ishchilar so`ngi texnalogiya sirlaridan voqif bo`lish maqsadida ko`ngilli ravishda dasrlarga azo bo’ladilar. Tashkilotlar kengayishi bilan shuni tushunib yetishadiki ko`p lab mablag`lar chet el madaniyatini organish va suhbatlar otkazishka sariflanishi kerak bo’ladi. Liderlik aloqani kuchaytirishning asoasiy omilidir
Birinchi bosqich. Foydalanuvchi MBni bilan ishdaganda birinchi navbatda axborotlarga qo‘yiladigan talablarni aniqlashi zarur, ular asosan quyidagilarni masalalarni aniqlashi kerak:
- YAratilayotgan tizim mavjud masalalarni echa oladimi yoki masalarni oldingi tizim bilan birgalikda ishlash uchun kordinal holatda qayta ishlay oladimi?
- Sizning taklifingiz berilgan ma’lumotlarni birortasi bilan birgalikda foydalansa bo‘ladimi?
- Ma’lumotlarni kim bazaga kirgizadi va qanday shaklda ma’lumotlar o‘zgaradi?
- Bitta baza sizning talab doirangizga etarli bo‘ladimi yoki har xil tizmidagi bir nechta ma’lumotlar bazasi talab qilinadimi?
Ikkinchi bosqich. Real vaqtning ob’ektiv tahlilini o‘z ichiga oladi. Qaysi ma’lumotlar bazasini modellashtirish kerak?
- Sizning talab doirasidagi funksional faoliyatingizni farqlash zarur. Masalan ishlab chiqarish jarayonida funutsional faoliyat ishchilarni hisobga olish, mahsulotlarni yuklash, buyurtmalarni rasmiylashtirish va boshqalar kabi ajratib farqlanadi.
- Obe’ktlarni farqlash qachonki bu funksional faoliyatni amalga oshirish va ketma-ket jarayonlarni shakllantirish.
Masalan “Ishchilarni hisobga olish” jarayoni ishchi, kasbi, bo‘lim kabilarga ajratiladi. Ishchi identifikator tarkibi familiya, ismi, otasining ismi, kasbi, oyligi va boshqalar kiradi.
Uchinchi bosqich. Tanlangan ma’lumotlar bazasining boshqaruv tizimini belgilab olish zarur. Barcha bog‘lanishlar va maydonlar atributlarini hisobga olish kerak. Har bir maydon bir marta yaratilishi shart.
To‘rtinchi bosqich. Har bir ob’ektni indentifikatsiya qiladigan maydonlari aniqlanadi. Bu tizim jadvalni har bir qatorini qamrab olishi kerak. Siz har bir bog‘lanishning birlamchi kalitini aniqlashingiz kerak. Agar birgina atribut bilan kortejni farqlash mumkin bo‘lmasa unda birlamchi kalit tarkibli bir nechta maydondan iborat bo‘lishi kerak masalan, ishchilar jadvalidagi birlamchi kalit (Familiya, ismi, sharifi) misol bo‘lishi mumkin. Birlamchi kalit jadvalda ikkita bir xil qator bo‘lmasligini ta’minlaydi. Ko‘pgina MBBTda birlamchi kalitdan tashqari bir qator unikal kalitlarni aniqlash imkoniyati bor. Birlamchi kalit bilan unikal kalit farqi shundaki, unikal kalit asosiy identifikatsiya qiluvchi omil hisoblanmaydi va unga boshqa jadvalni tashqi kalitini yuklash mumkin emas. Uning asosiy vazifasi-maydonning unikalligini taminlash.
Beshinchi bosqich. Ma’lumotni to‘liqligini ta’minlovchi qotor qoyidalarini ko‘rib chiqish. Masalan bunday qoidalar klient-server MBBTda avtomatik amalga oshiriladi. Bunda foydalanuvchi lokal MBsini server MBsiga yuklashi kerak.
Buning uchun:
- Ma’lumotlarning turini aniqlash
- Ko‘rsatilgan ma’lumotlarga tegishli belgilar yig‘indisini tanlash
- Domenlarga ulanga maydonlarni yaratish
- Odatdagi qiymatlarni o‘rnatish
- Ma’lumotlar to‘liqligining cheklanganligini aniqlash
- Tekshirish shartlarini aniqlash
Oltinchi bosqich. Obe’ktlararo bog‘liklik (qator va ustunlar) tiklanadi va zaruriy jarayon ishlab chiqariladi, ma’lumotlarni orttiqchasini o‘chirish uchun-jadvallarni normallashtiriladi.
Jadval, maydon, indeks va jadvallararo bog‘lanishni aniqlangandan keyin xatolarni yo‘qotish maqsadida narmallashtirish qoidalaridan foylalangan holda yaratilgan tizimni to‘liqligicha tahrir qilish zarur. Normallashtirish taklifi quyidagilardan iborat, har bir jadval relyasion MBning shartlarini bajaradi.
MB xarakteristikalari va turlari
Dasturlar bozorida lider bulgan asosiy MBBT:
- MS Access
- dBASE IV
- MS FoxPro for DOS
- MS FoxPro for Windows
- Paradox for DOS
- Paradox for Windows
MBBT xarakteristikalari:
- Ishlash kuvvati (proizvoditelnost);
- Ma’lumotlar bazasida ma’lumotlarni butunligini ta’minlash;
- Ma’lumotlar xavfsizligini ta’minlash;
- Kup foydalanuvchili muxitda ishlash;
- Ma’lumotlarni import-eksport kilish;
- SQL ma’lumotlariga murojat kilish;
- Surovlar imkoniyatlari va amaliy dasturlarni yaratish instrumental vositalari.
Ma’lumotlar bazasi bilan ishlash texnologiyasi
Ma’lumotlar bazasi bilan ishlash jarayonlarida ma’lumotlar bazasi jadvallariga ma’lumotlarni kiritish va o‘zgartirish (formalar yordamida yoki to‘g‘ridan - to‘g‘ri), ma’lumotlarga ishlov berish (so‘rovlar va dastur protseduralari), ma’lumotlarni chiqarish (hisobotlar yordamida yok ekranda tasvirlash) amallarini bajarish mumkin.
9 – ma’ruza
Mavzu: Korxona xavfsizliklarini boshqarish
Reja:
1. Korxona xavfsizliklarini boshqarish
2. BOEHM metodi
3. Loyiha xavflarini boshqarish
Tayanch iboralar: xavf, metod, omil, xatar
Korxona xavfsizliklarini boshqarish:
Loyihaning faoliyatiga xavf tug’diruvchi barcha omillar hisoblanadi va ayrim joylarda bu tavakkalchilik deb ham yuritiladi. Loyihani himoya qilish o’zi loyihani yaratgan yoki undan amalda oshirgan ishchi xodimlardan ma’sulyat talab qiladi. Xavflar bu loyiha tizimiga bog’langan bo’lsa uni tizimdagi havflar, viruslar yoki loyihani oson va harajatsiz qo’lga kiritishga uringan shaxslar bo’lishi mumkun.
Berilgan loyixalar orasida xavflar omillarini tahlil qilish turli xil metodlar orqali amalga oshiriladi. Loyixalash jarayonini tahlil qilishhdagi eng mashhur metodlar :
u BOEHM
u RISKIT
u SEI-SRE
u SERUM
SERIM
BOEHM metodi
Bu metod Barry Boehm tomonidan ishlab chiqilgan. Bu inson hayot faoliyatida xavflarni boshqarishni amalga oshiruvchi metoddir. BOEHM xavflarni boshqarish dasturiy taminoti modeli xavf-hatar ro’y berish ehtimolini tariflaydi.
BOEHM metodi ilovasining o’ziga xos tomoni: U Bir qancha loyixalarga mos keladigan dasturiy taminotga murojaat qila oladi.
BOEHM metodining tuzilishi: BOEHMning 10 ta xavflar ehtimoli mavjud:
1.Shaxsiy yetishmovchilik: Hodimlar imkoniyati, munosib mutahassislar, jamoa qurish, manaviy muhit, bo’ysunish kerakligi.
2. Budjet Soxtaligi: To’laligi,ko’p manbaga asoslangan narxlar va fikrlar ro’yxati, narxning qo’yilishi, dasturiy taminotdan foydalanish.
3. Dastur funksiyasini noto’g’ri rivojlantirish: tashkilot tomonidan tahlil qilish, topshiriqli tahlil, foydalanuvchilar tekshiruvlari
4. Foydalanuvchi interfeysini noto’g’ri rivojlantirish: prototip yaratish, rejalashtirish, vazifa tahlili.
5. Talablarni bekor qilish: Foyda qiymatini tahlil qilish, narx qo’yish;
6. Talablarning o’zgaruvchiligi: Katta o’zgarishlar boshlanishi, yashirin axborot, vazifalarni bajarish yetishmovchilik, o’rganishni tashkil etish.
7.Vazifalarni bajarishdagi yetishmovchilik: bog’liqlikni tekshirish, Audit hisob-kitoblari, dizayn raqobatbardoshligi yoki prototiplash, guruh yig’ish.
8. Detallar namunasi o’zgaruvchanligi: tajribasizlik, tekshiruvlar, baholashni tekshirish, uyg’unlikni tahlil qilish.
9. Real vaqt tizimida o’zgaruvchanlik: Tushunmovchilik, Tajribasizlik, modellashtirish, sozlash.
10. Kompyuter imkoniyatlarining kuchayishi: Texnik tahlil, Daromad qiymati tahlili, bog’liqikni tekshirish.
Loyiha xavflarini boshqarish:
Loyihada xatarlarni boshqarish masalasiga jiddiy yondashuv amalga oshirilishi amalga oshiriladi.
Bunday anketa, SWOT-tahlili va xavf aniqlash vositalari yordamida sabab va ta'sir diagrammasi tuziladi. Siyosat va loyiha risklarini boshqarish yondashuvlar bo'lishi kerak. Xatarlarni boshqarish nuqtai nazaridan bayon va ta'minlash uchun, degan martabali jarayoni va chora-tadbirlar rejalashtirish uchun eng muhimi xatarlarga, biz xavf larga xavf javob rejalarini tuzub foydalanishimiz mumkin.
Loyiha xavfi va loyiha xodimlari boshqarishda team-building metodlarni
sezilarli darajada sifatini oshirish va mumkin vositalari kichik sonli dastur hisoblanadi. Bu dastur loyiha boshqaruvi samaradorligi va, binobarin, uning muvaffaqiyatidir
Har qanday loyiha muvaffaqiyati professionalligi va vakolatiga bog'liqdir uni amalga oshirish professionallarga bog’liq hisoblanadi.
Topshiriq savollari:
10 – ma’ruza
Mavzu: Loyihaning yopilishi va audit
Reja:
1. Lokallashgan tuzilma
2. Mutaxassis vazifasi
3. Hujjatlar bilan ishlash
Tayanch iboralar:
Har qanday loyiha muvaffaqiyati professionalligi va vakolatiga bog'liqdir uni amalga oshirish professionallarga bog’liq hisoblanadi.
Foydalanuvchilar va ular yechadigan masalalar mazmuniga mos axborotlar bilan ta’minlashni AIJning axborot ta’minoti amalga oshiradi. Tashkiliy boshqaruvda foydalanuvchilar shartli ravishda uch kategoriyaga bo‘linadi: rahbarlar, mutaxassislar va xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar. Turli kategoriya foydalanuvchilari uchun yaratiladigan AIJda ma’lumotlardan foydalanish turlicha. Misol uchun, xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar, odatda, tashkilotning ichki ma’lumotlari bilan ishlaydi, takrorlanuvchi masalalarni yechadi, tuzilmalashtirilgan ma’lumotlardan foydalanadi. Rahbarlar boshqaruv va qarorlar qabul qilish maqsadida ham ichki, ham tashqi ma’lumotlardan foydalanadi. AIJni tatbiq qilish foydalanuvchining odatdagi ish jarayonini buzishi mumkin emas. 6 AIJ mutaxassisni ish joyida kompyuter yordamida reglamentlashtiruvchi hujjatlar majmuasi bilan ishlashini ta’minlaydi. Zamonaviy hududiy boshqaruv organlarining Avtomatlashtirilgan axborot tizimi (AAT) kamida uch darajada dasturiy va texnik vositalar hamda har bir darajaning qo‘shimcha vositalari bilan faoliyat yuritishi kerak (1.1-rasm). 1.1-rasm. Hududiy boshqaruv organlarining AAT dasturiy-texnik vositalarini ko‘p darajali tashkil qilishning prinsipial sxemasi. Rahbarning AIJ o‘zining tuzilmasiga ko‘ra quyidagilarga bo‘linadi: — tarqatilgan; — lokallashgan.
Rahbarning tarqatilgan AIJ — monitor, klaviatura hamda sichqonchadan iborat va boshqa barcha funksional qismlar uning yordamchisi yoki kotibada bo‘ladi. Lokallashgan tuzilma avtonom ishlash va funksional yopiqlik bilan ta’minlanadi. Rahbarning AIJni yaratishda ikkita asosiy funksiya hisobga olinadi: tezkor boshqarish va qarorlar qabul qilish. Shuning uchun ham, rahbarning AIJ quyidagi talablarga javob berishi kerak: — doimiy ravishda ishonchli axborotlar bilan to‘ldirilib boriluvchi, kirish chegaralangan, rivojlangan ma’lumotlar bazasi (MB); — axborotlarni tezkor izlash; — axborotlarni ko‘rgazmali tasvirlash; — haqiqiy sharoitga maksimal moslashtirilgan, ishlash uchun optimal kirish sharoitini ta’minlovchi muloqot dasturiy vositalarning mavjudligi;
7 — boshqa axborot manbalari bilan tezkor aloqani ta’minlash;
— texnik va dasturiy vositalarning yuqori ishonch bilan ishlashi hamda oddiyligi;
— AIJ xotirasida qabul qilingan qarorlar tajribasini to‘plash imkoniyati mavjudligi. Shunday qilib, rahbarning AIJ ish faoliyatida qarorlar qabul qilishni, qo‘lda bajariladigan ishlarni hamda kommunikatsiya aloqalarini ta’minlovchi tizimlarni qamrab olishi kerak.
Rejalashtirilgan barcha tadbirlarni tashkil qilish bo‘yicha tayyorgarlik ishlarini rahbar yordamchisi yoki kotiba bajaradi. Majlislar bayonnomasi rahbarning AIJdagi maxsus elektron yozuv daftarchasiga yoki uning AIJ bilan bir tarmoqdagi boshqa AIJga maxsus faylga yoziladi. Faoliyatning ma’lum bir bosqichida bajarilgan ish natijalarini baholash uchun arxivlashtirish lozimdir. Rahbar o‘z ishini dasturning dispetcher bo‘limi orqali rejalashtiradi. Shaxsiy arxiv uzoq muddatga mo‘ljallangan yozuvlarni saqlashga xizmat qiladi. Masalan, korxonalar, shaxslarning telefonlari, manzili, shablonlar hamda tez-tez ishlatiladigan shakllar va boshqa shu kabilar. Topshiriqlar kartotekasidan rahbarning shaxsiy topshiriqlari joy oladi. Mutaxassisning AIJ.
Mutaxassis — bu ma’lum bir sohaning kasb egasidir. Uning AIJ shunday bo‘lishi lozimki, u shaxsiy hamda muassasaning MBdagi axborotlar asosida tahliliy ish bajarishi va natijani biror hujjat sifatida taqdim etishi lozim. Odatda, ma’lum bir ishni bajarishga ketgan vaqtning 40% uni shakllantirishga ketadi. Mutaxassisning kasbga yo‘naltirilganligi AIJning dasturiy va texnik ta’minotiga bo‘lgan talabini belgilaydi:
— shaxsiy va umumiy (global) MB bilan ishlash imkoniyati;
— boshqa axborot manbalari bilan kommunikatsion muloqot qilish imkoniyati;
— to‘plangan tajribalar asosida tahlil qilinayotgan jarayonlarni modellashtirish imkoniyati;
— tizimning yuqori darajadagi ko‘p funksiyaliligi va egiluvchanligini ta’minlash. Bu talablardan kelib chiqib, mutaxassisning AIJ ish va kasbiy faoliyatlarni, qo‘lda bajariladigan ishlarni hamda kommunikatsiya aloqalarini ta’minlovchi tizimchalardan iborat bo‘lishi kerak. Mutaxassis AIJda quyidagi operatsiyalarni bajaradi:
8 — klaviatura yordamida hujjatlardan ma’lumotlarni kiritish (ekranda vizual nazorat qilish bilan);
— kompyuterga ma’lumotlarni magnit tashuvchilardan, boshqa AIJdan kiritish;
— lokal hisoblash tarmog‘ida boshqa AIJdan aloqa kanallari orqali ma’lumotlarni xabarlar sifatida qabul qilish;
— ma’lumotlarni tahrirlash va ular bilan amallar bajarish;
— ma’lumotlarni to‘plash va saqlash;
— ma’lumotlarni izlash, yangilash va himoyalash;
— foydalanuvchining natijaviy axboroti, shuningdek, turli ma’lumotnomalar va yo‘riqnomali xabarlarni ekranga, chop etish qurilmalariga va magnit tashuvchilarga chiqarish;
— ma’lumotlarni shakllantirish va boshqa AIJga fayl sifatida magnit tashuvchilarda yoki hisoblash tarmog‘ida aloqa kanallari orqali uzatish;
— so‘rovlar bo‘yicha tezkor ma’lumotnomalar olish. Avtomatlashtirish umumiy holda texnik, tashkiliy va iqtisodiy xarakterdagi tadbir va harakatlar majmuyini tashkil etadi. U insonning ishlab chiqarish va boshqaruv jarayonidagi u yoki bu vazifasini bajarishida bevosita ishtirokini kamaytiradi yoki butunlay ishtirok etmasligini ta’minlaydi. Shunday qilib, AATning mutaxassislariga axborot xizmatini ko‘rsatuvchi, natijaviy axborotlarni oluvchi avtomatlashtirilgan texnologiya va inson faoliyatining turli sohalaridagi boshqaruv jarayonini optimallashtiruvchi inson — mashina deb qarash mumkin. AAT yordamida hisoblashlarning ko‘p variantliligi ta’minlanadi, ratsional boshqaruv qarorlari qabul qilinadi, shuningdek, ayni vaqt tartibida, kompleks hisob va iqtisodiy tahlil tashkil qilinadi, olinayotgan va boshqaruvda foydalanilayotgan axborotlarning haqiqiyligi va tezkorligi ta’minlanadi. Bunga barcha joylardagi idora mehnatini avtomatlashtirish, mazkur boshqaruv tizimini yaratish orqali erishiladi. Texnologik va funksional jihatlarga ko‘ra AATni bir qancha tashkil etuvchilarga bo‘lish mumkin (1.2-rasm). AATda boshqaruv apparati, shuningdek, texnik-iqtisodiy axborotlar, texnologik qayta ishlashga doir vosita va usullar ajratiladi. Boshqaruv apparatidan tashqari, qolgan barcha unsurlar texnologik jihatdan uzviy bog‘langan bo‘lib, yagona iqtisodiy-matematik usullar va boshqaruvning texnik vositalaridan iborat tizimdan foydalanilganda ma’lumotlarning AATEXni tashkil qiladi. AATEX funksiyasining tuzilmasi quyidagi jarayonlardan iborat: ma’lumotlarni
yig‘ish va qayd qilish; axborot massivlarini tayyorlash; ma’lumotlarni to‘plash, qayta ishlash va saqlash; natijaviy axborotlarni shakllantirish; ma’lumotlarni paydo bo‘lish manbasidan qayta ishlash 9 joyiga, natijalarni (hisoblashlarni), qarorlarni qabul qilish uchun boshqaruv organlariga hamda qarorlarni foydalanuvchilarga uzatish. Odatda, iqtisodiy axborotlar barcha o‘zgartirish jarayonlariga duch keladi, ammo ba’zi jarayonlar bo‘lmasligi ham mumkin. Ularni bajarilish ketma-ketligi ham turlicha bo‘ladi, bunda ba’zi jarayonlar takrorlanishi mumkin. O‘zgartirish jarayonlari tarkibi va xususiyatlari axborotlari avtomatlashtirilgan holda qayta ishlanadigan iqtisodiy obyektga bog‘liq. Axborotlarni o‘zgartiradigan asosiy jarayonlarni bajarishning xususiyatlarini ko‘rib chiqamiz. Axborotlarni yig‘ish va qayd qilish turli iqtisodiy obyektlarda turlicha yuz beradi. 1.2-rasm. AAT va AATEX tuzilmasi. 10 Bu jarayon ishlab chiqaruvchi xo‘jalik faoliyati obyektlarini aks ettiruvchi dastlabki hisob axborotlarini yig‘uvchi va qayd qiluvchi sanoat korxonalari, firmalarni avtomatlashtirilgan boshqaruv jarayonida murakkabroq ro‘y beradi. Bu jarayon pul resurslari harakatini qayd etuvchi moliya organlarida yanada murakkabroqdir. Bunda dastlabki axborotlarni to‘laligi, ishonchliligi va dolzarbligi juda muhim. Korxonalarda axborotlarni yig‘ish va qayd qilish turli xo‘jalik operatsiyalarini bajarishda (tayyor mahsulotlarni qabul qilish, materiallarni olish, berish va shunga o‘xshash jarayonlarda), banklarda — yuridik va jismoniy shaxslar bilan moliyaviy — kredit operatsiyalarini bajarishda yuz beradi. Hisob ma’lumotlari ish joylarida qayta ishlangan detallar sonini hisoblashda, uzellar, mahsulotlarni yig‘ishda, yaroqsiz mahsulotlarni aniqlashda va shunga o‘xshash hollarda ro‘y beradi. Axborotlarni yig‘ish jarayonida material obyektlar tortiladi, sanaladi, o‘lchanadi, pul kupyuralari sanaladi, ba’zi bajaruvchilarining ish xarakteristikalari soni va vaqti olinadi. Axborotlarni yig‘ish, odatda, uni qayd qilish bilan birga amalga oshiriladi, ya’ni ular tashuvchi materiallarda (hujjatlarda, mashina tashuvchilarida) aks ettiriladi, kompyuterga kiritiladi. Dastlabki hujjatlarga yozuv, asosan, qo‘lda amalga oshiriladi, shuning uchun yig‘ish va qayd qilish jarayoni hozircha ko‘p mehnattalab bo‘lib qolmoqda. Shu sababdan hujjat almashinuvini aftomatlashtirish jarayoni o‘ta dolzarbdir. Korxonalar boshqaruvini aftomatlashtirish sharoitida axborotlarni yig‘ish va qayd qilishda texnik vositalardan foydalanishga, dastlabki axborotlarni o‘lchash, qayd qilish, to‘plash, kerakli hujjatlarni shakllantirishga yoki olingan ma’lumotlarni tizimda to‘plash uchun bevosita kompyuterga kiritish va aloqa kanallari orqali axborotlarni uzatishga katta e’tibor beriladi. Axborotlarni uzatish turli usullar bilan amalga oshiriladi: kuryer yordamida, pochta orqali yuborish, transport vositalari bilan yetkazish, aloqa kanallarida boshqa kommunikatsiya vositalarida masofaviy uzatish. Ma’lumotlarni aloqa kanallarida masofaviy uzatish vaqtni tejaydi, lekin uni amalga oshirish uchun maxsus texnik vositalar zarur, bu uzatish jarayonini qimmatlashtiradi. Ish joylariga o‘rnatilgan qurilmalar yordamida axborotlarni avtomat ravishda yig‘uvchi, so‘ngra kompyuterda qayta ishlashga uzatuvchi axborotlarni to‘plash va qayd qilish texnik vositalari afzalroq sanaladi. U axborotlarni ishonchliligini oshiradi va mehnat hajmini kamaytiradi. Dastlabki axborotlar paydo bo‘lgan joyidan, shuningdek, natijaviy axborotlar teskari yo‘nalishda masofaviy uzatilishi mumkin. Bunda natijaviy axborotlar turli displey, tablo, chop etuvchi qurilmalarda qayd qilinadi. Axborotlarni qayta ishlash markazlariga aloqa kanallari orqali kiritish, asosan, ikki usulda amalga oshiriladi: mashina tashuvchilarda yoki maxsus dasturiy va apparat vositalari orqali. 11 Axborotlarni zamonaviy kommunikatsiya vositalari orqali masofaviy uzatish doimiy ravishda rivojlanmoqda va takomillashmoqda. Axborotlarni bunday uzatish usuli ko‘p darajali va ko‘p tarmoqli tizimlarda juda ahamiyatlidir. Ularda masofaviy axborot uzatish, axborotlarni bir boshqaruv darajasidan boshqasiga o‘tishini sezilarli darajada tezlashtiradi va ma’lumotlarni qayta ishlashning umumiy vaqtini qisqartiradi. Mashinada kodlashtirish — mashina tashuvchilari va kompyuterda qabul qilingan axborotlarni kodlar yordamida yozish jarayonidir. Axborotlarni mashina tashuvchilariga yozish kompyuterga mustaqil jarayon yoki qayta ishlash natijasi sifatida amalga oshiriladi. Iqtisodiy axborotlarni to‘plash va saqlash, uni ko‘p marotaba ishlatish, shartli — doimiy, ma’lumotnomali va boshqa axborot turlarini qo‘llash, dastlabki ma’lumotlarni qayta ishlashgacha jamlash zaruratidan kelib chiqqan. Axborotlarni to‘plash va saqlash axborot bazalarida, mashina tashuvchilariga axborot massivlari sifatida, ma’lumotlar loyihalashtirish jarayonida qabul qilingan tartibda joylashadi. Axborotlarni to‘plash va saqlash bilan ma’lumotlarni izlash jarayoni bevosita bog‘langan, ya’ni saqlanayotgan axborotlardan kerakli ma’lumotlarni tanlash, shuningdek, ularni tuzatish yoki almashtirish mumkin. Axborotlarni izlash jarayoni foydalanuvchi yoki kompyuter tomonidan tuzilgan kerakli axborotlar so‘rovi asosida avtomat ravishda amalga oshiriladi. Iqtisodiy axborotlarni qayta ishlash kompyuterda, odatda, markazlashtirilmagan holda, dastlabki axborotlar paydo bo‘lgan joylarda, u yoki bu boshqaruv xizmati (moddiy-texnik ta’minot va sotish bo‘limi, bosh texnolog, konstruktorlik, buxgalteriya, rejalashtirish bo‘limlari va shu kabilar) mutaxassisi uchun tashkil qilingan AIJda amalga oshiriladi. Shuningdek, qayta ishlash nafaqat avtonom ravishda, balki hisoblash tarmoqlarida, kompyuter dasturiy vositalari va axborot massivlaridan foydalanib, funksional vazifalarni yechish uchun bajariladi. Kompyuterda masalalarni yechishda dasturlar yordamida natijaviy ma’lumotlar shakllantiriladi va u qog‘ozga chop etiladi yoki ekranga chiqariladi. Agar natijaviy axborotlarni bir necha foydalanuvchiga berish zarurati bo‘lsa, ularning nusxasi ko‘paytiriladi. Avtomatlashtirilgan tashkiliy boshqaruv tizimida qarorlar qabul qilish, asosan, texnik vositalarni qo‘llab yoki ularsiz mutaxassis tomonidan amalga oshiriladi. Qarorlar qabul qilish shu bilan murakkablashadiki, mutaxassis ko‘plab mumkin bo‘lgan yechimdan eng qulay resurslarni (vaqt, mehnat, material va shu kabilarni) minimal yo‘qotishga olib keluvchisini izlashi kerak. Kompyuterni qo‘llash ma’lumotlarni qayta ishlash jarayonini tezlashtiradi, shuningdek, foydalanuvchi bilan 12 hisoblash tizimi o‘rtasidagi muloqot jarayonida avtomatlashtirilgan optimal yechimlar ishlab chiqishga o‘tishni ta’minlaydi. Buni amalga oshirishga yangi texnologiya ekspert tizimlari yordam beradi. AATEXning texnologik ta’minoti foydalanuvchilarga axborot xizmatini avtomatlashtiruvchi, kompyuter va boshqa o‘rnatilgan ish tartibini boshqaruvchi texnik vositalarini qo‘llab, masalalar yechishga mo‘ljallangan tizimchalardan iborat bo‘lishi kerak. AATEXning texnologik ta’minoti, asosan, tarkibiy jihatdan turli tizimlar uchun bir xildir. Bu tizim faoliyati jarayonida mos keluvchanlik prinsipini qo‘llash imkonini beradi. AATEXning texnologik ta’minoti quyidagilardan tashkil topadi: axborot, lingvistik, texnik, dasturiy, matematik, huquqiy, tashkiliy va ergonometrik. Axborot ta’minoti AATEXda aylanadigan axborotlarni tashkil qilish shakllari, joylashtirish, hajmi bo‘yicha loyihaviy yechimlar majmuasidan tarkib topgan. Bu ko‘rsatkichlar, ma’lumotnomalar, klassifikatorlar va axborotlarni kodlashtiruvchilar, avtomat xizmat ko‘rsatish uchun maxsus tashkil qilingan hujjatlarni universallashtiruvchi tizimlar, mashina tashuvchilaridagi axborot massivlari, shuningdek, axborotlarni ishonchli saqlash, o‘z vaqtida va sifatli qayta ishlashni ta’minlovchi xodim faoliyatini o‘z ichiga oladi. Lingvistik ta’minot tabiiy tilni shakllantirish uchun til vositalari majmuasini birlashtiradi. Bu ta’minot orqali mashinaning inson bilan muloqoti amalga oshiriladi. Lingvistik ta’minot AATEX axborot bazasi (hujjatlar, ko‘rsatkichlar, rekvizitlar va shu kabilar) tuzilmaviy birligini ifodalovchi axborot tili; AATEX axborot bazasi ma’lumotlarini manipulyatsiya qilish va boshqarish tillari; axborot-qidiruv tizimi vositalari; AATEXni avtomat loyihalashtiruvchi til vositalari; maxsus mo‘ljallangan muloqot tillari va boshqa tillar; avtomat boshqaruv tizimini ishlab chiqish va ishlash jarayonida foydalanadigan atamalar hamda ta’riflar tizimini o‘z ichiga oladi. Texnik ta’minot AATEX ishini ta’minlovchi (axborotlarni yig‘ish, qayd qilish, uzatish, qayta ishlash, tasvirlash, ko‘paytirish texnik vositalari, orgtexnika va shu kabi) texnik vositalar majmuasidan tashkil topgan. Barcha texnik vositalar o‘rtasida markaziy o‘rinni kompyuter egallaydi. Texnik ta’minotning tuzilmasi elementlariga texnik vositalar qatori uslubiy va ma’muriy materiallar, texnik hujjatlar va ushbu texnik vositalarga xizmat qiluvchi xodim ham kiradi. Dasturiy ta’minot AATEX masalalari va vazifalarini amalga oshiruvchi hamda texnik vositalar majmuasining bir me’yorda ishlashini ta’minlovchi dasturlar majmuasidan iborat. Dasturiy ta’minot tarkibiga umumtizimli va maxsus dasturlar, shuningdek, dasturiy ta’minot vositalarini qo‘llash bo‘yicha uslubiy-yo‘riqnomaviy materiallar va uni 13 ishlab chiqish hamda AATEXni butun faoliyatini kuzatib boruvchi xodim kiradi. Umumtizimli dasturiy ta’minotga keng foydalanuvchilarni hisobga olgan, hisoblash jarayonini tashkil qilishda va tez-tez uchrab turadigan ma’lumotlarni qayta ishlash masalalarini yechish uchun mo‘ljallangan dasturlar kiradi. Ular kompyuter funksional imkoniyatlarini kengaytirish, hisoblash ishlari navbatini avtomat ravishda rejalashtirish, ma’lumotlarni qayta ishlash jarayonini boshqarish va nazorat qilishni amalga oshirish, shuningdek, dasturchilar ishini avtomatlashtirish imkonini beradi. Maxsus dasturiy ta’minot ma’lum bir maqsadga yo‘naltirilgan AATEXni yaratishda ishlab chiqiladigan dasturlar majmuasidan iborat. U funksional masalalarni yechishda ma’lumotlarni yig‘ish va qayta ishlash amaliy dasturlar majmuasidan tashkil topgan. Matematik ta’minot AATEXni loyihalashtirish ishini avtomatlashtirish jarayonida va funksional masalalarni yechishda ishlatiladigan, axborotlarni qayta ishlash algoritmi va modellari, matematik usullar to‘plamidan iborat. Matematik ta’minot boshqaruv jarayonini modellashtirish vositalari, boshqaruvning namunaviy masalalarini yechish vosita va usullari, tekshirilayotgan boshqaruv jarayonlarini optimallashtirish usullari va qarorlar qabul qilish (ko‘p kriteriyali optimallashtirish, matematik dasturlashtirish, matematik statistika, ommaviy xizmat qilish nazariyasi) va shu kabi omillardan tashkil topgan. AATEXning bu turdagi ta’minotining texnik hujjatlari masalani ifodalash, algoritmlashtirish bo‘yicha topshiriqlar, masalaning iqtisodiymatematik modeli va yechimining nazorat misoli va matnidan iborat bo‘ladi. Obyektni boshqarishni tashkil qiluvchi mutaxassislar, boshqaruv masalasini qo‘yuvchilar, hisoblash usullari bo‘yicha mutaxassislar, AATEXni loyihalovchilar ularni bajaruvchilar hisoblanadi. Tashkiliy ta’minot avtomatlashtirilgan axborot tizimi faoliyati sharoitida AATEX xodimning ish tartibini belgilovchi hujjatlar majmuasini tashkil qiladi. Boshqaruv masalalarini yechish jarayonida bu turdagi ta’minot boshqaruv xizmati xodimlarining va AATEXni texnik vositalar bilan o‘zaro harakatlarini belgilaydi. Tashkiliy ta’minot turli uslubiy va rahbariyat materiallarida AATEX va AATni ishlab chiqish, qo‘llash va ishlatish bosqichlarida joriy etiladi. Xususan, avvalgi tekshirish o‘tkazishda, texnik masalani loyihalashtirish va texnik-iqtisodiy asoslashni shakllantirishda hamda loyiha yechimini ishlab chiqish jarayonida, avtomatlashtiriladigan masalani, namunaviy loyihaviy yechimlar va amaliy dasturlar to‘plamini tanlashda, tizimni qo‘llash va ishlatishda amalga oshiriladi. Huquqiy ta’minot AATEX va AATni ishlab chiqish, qo‘llash va ishlatish bosqichlarida huquqiy munosabatlarni belgilaydigan huquqiy 14 me’yorlar majmuasini tashkil qiladi. Huquqiy ta’minot AATEX va AATni ishlab chiqish bosqichida buyurtmachi hamda ishlab chiquvchi o‘rtasidagi shartnomaviy munosabatlar bilan bog‘liq me’yoriy dalolatnomalarni, bu jarayondagi turli chekinishlarni huquqiy yo‘lga solishni o‘z ichiga oladi. Mazkur ta’minot AATEX va AATni faoliyati davrida ularning ma’lum bir sohalardagi davlat boshqaruvi maqomini belgilaydi, AATEX va AAT bo‘g‘inlarining mosligi haqidagi huquqiy holat va ularning faoliyatini tashkil qilish, xodimning huquqlari, vazifa va majburiyatlari, AATda axborotlarni yaratish va undan foydalanish tartibi, ularni qayd qilish, to‘plash, saqlash, uzatish va qayta ishlash jarayoni, elektron hisoblash mashinalari va boshqa texnik vositalarni olish hamda ishlatish tartibi, matematik va dasturiy ta’minotni yaratish va ishlatish tartiblarini o‘z ichiga oladi. Ergonometrik ta’minot AATEXni ishlab chiqish va faoliyatning turli bosqichlarida ishlatiladigan usullar va vositalar majmuasidan iborat bo‘lib, insonning AATEXdagi faoliyatida xatosiz va yuqori samarali, ya’ni tezroq o‘zlashtirish uchun optimal sharoit yaratishga mo‘ljallangan. AATEXning ergonometrik ta’minoti tarkibiga quyidagilar kiradi: ish joylariga, axborot modellariga, xodim faoliyati sharoitlariga qo‘yiladigan ergonometrik talablardan iborat turli hujjatlar, shuningdek, bu talablarni amalga oshirish uchun eng ma’qul usullar to‘plami va ularni amalga oshirishni aniqlovchi ergonometrik ekspertiza darajalari; xodimni tayyorlash darajasiga mos talablarni shakllantirish asosini ta’minlovchi usullar, ilmiy-uslubiy hujjatlar va texnik vositalar, shuningdek, AATEX xodimlarini tayyorlash va tanlash tizimini shakllantirish majmuasi; insonning AATEXda yuqori samaradorligini ta’minlovchi usul va uslublar majmuasi. Iqtisodiy axborotlarga quyidagi talablar qo‘yiladi: aniqlilik, ishonchlilik, tezkorlik. Axborotning aniqliligi undan foydalanuvchilarning barchasini uni birdek qabul qilishini ta’minlaydi. Ishonchlilik kelayotgan va chiqarilayotgan axborotlarni yetarli darajada qisqartirilishini ta’minlaydi, bunda tizimning samarali faoliyati saqlanadi. Tezkorlik o‘zgaruvchan sharoitda hisoblashlar va qarorlar qabul qilish uchun zarur axborotlarning dolzarbligini ifodalaydi. Iqtisodiy axborotlarning turlari.
Iqtisodiy axborotlarni quyidagi asosiy belgilariga qarab ajratish qabul qilingan: — boshqarish funksiyasiga ko‘ra; — paydo bo‘lish joyiga (boshqarish darajasiga) ko‘ra. Boshqarish funksiyasiga ko‘ra iqtisodiy axborotlar rejali-hisob, me’yoriy-ma’lumotnomali, statistik-hisobot axborotlariga bo‘linadi. Rejali (direktiv) axborotlar ma’lum bir davrga (kun, hafta, oy, yil va hokazo) rejalashtirilayotgan va nazorat qilinadigan biznes 15 rejaning ko‘rsatkichlaridan iborat direktiv qiymatlarni o‘z ichiga oladi. Masalan, ishlab chiqarilayotgan mahsulot va uning qiymati, mahsulotga talab va undan olinadigan foydani rejalashtirish. Hisob axboroti ma’lum bir davrda rejalashtirilgan ko‘rsatkichlarni amaldagi qiymatini aks ettiradi. Bu axborot asosida rejali-axborotlarga tuzatishlar kiritilishi, tashkilot faoliyati tahlil qilinishi, uni yanada samaraliroq boshqarish to‘g‘risida qarorlar qabul qilinishi mumkin. Hisob axboroti sifatida natural (tezkor) hisob, buxgalteriya hisobi, moliyaviy hisob ishtirok etadi. Masalan, quyidagilar hisob axboroti sanaladi: ishchining smenada tayyorlagan ma’lum bir turdagi detallar soni (tezkor hisob), ishchining tayyorlagan detallariga to‘lanadigan maoshi (buxgalteriya hisobi), tayyorlangan mahsulotning haqiqiy bahosi (moliyaviy hisob).
Me’yoriy-ma’lumotnomali axborotlar ishlab chiqarish jarayonlari va munosabatlari bilan bog‘liq turli ma’lumotnomali va me’yoriy ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi. Bu eng katta hajmli va turli xil axborotdir. Tashkilot faoliyatida aylanadigan axborotlarning 50—60%ini me’yoriyma’lumotnomali axborotlar tashkil qilinishini aytishning o‘zi kifoyadir. Me’yoriy-ma’lumotnomali axborotlar sifatida quyidagilar xizmat qilishi mumkin: detallar, bo‘g‘inlar va butun mahsulotlar ishlab chiqish me’yorlari; baholash me’yorlari (baholash, tarif, baho); mahsulot ta’minotchilari va iste’molchilari bo‘yicha ma’lumotlar. Statistik-hisobot axborotlari yuqori boshqaruv tizimlari, davlat statistik organlari, soliq inspeksiyasi va shu kabilar uchun tashkilotning haqiqiy faoliyati natijalarini aks ettiradi. Masalan, tashkilot faoliyati haqida yillik buxgalteriya hisoboti. Iqtisodiy axborotlar boshqarish darajasiga (paydo bo‘lish joyiga) ko‘ra quyidagilarga bo‘linadi: kelayotgan va chiqayotgan axborotlar. Kelayotgan axborotlar — bu tashkilotga (tuzilma bo‘limlariga) tashqaridan kelayotgan iqtisodiy va boshqaruv funksiyalari hamda masalalari uchun dastlabki oqimda ishlatiladigan axborotlardir. Chiqayotgan axborotlar — bu bir boshqaruv tizimidan boshqasiga uzatilayotgan axborotlardir. Bir axborot ayni vaqtning o‘zida undan foydalanuvchilar uchun kelayotgan axborot, uni ishlab chiqarganlar uchun esa chiqayotgan axborot bo‘ladi. Bunda axborotlar quyidagi shakllarda tasvirlanadi: alfavit-raqamli (matnli) — alfavitlar, raqamlar va maxsus belgilardan iborat va grafikli — grafiklar, sxemalar, rasmlar. Axborotlarni fizik tashuvchilari — qog‘oz, magnit disklari, ekrandagi tasvirlar. Axborot tizimlari obyekt to‘g‘risidagi axborotlarni to‘plash, uzatish va qayta ishlash, turli darajadagi xodimlarga o‘z funksiyalarini amalga oshirish va boshqarishni ta’minlovchi kommunikatsion tizimdan iborat. 16 Axborot tizimlari ma’lum bir obyekt uchun yaratiladi. Samarali axborot tizimi boshqaruv darajalari, harakat sohalari, shuningdek, tashqi holatlardagi farqni e’tiborga oladi va har bir boshqaruv darajasiga samarali boshqaruv funksiyasini bajarishga kerakli bo‘lgan, faqat unga tegishli axborotni beradi. Avtomatlashtirish darajasiga ko‘ra qo‘l mehnatiga asoslangan, avtomatlashtirilgan va avtomatlashgan axborot tizimlariga ajratiladi. Qo‘l mehnatiga asoslangan axborot tizimlari shu bilan xarakterlanadiki, unda axborotlarni qayta ishlash operatsiyalari inson tomonidan bajariladi. Avtomatlashtirilgan axborot tizimlari — boshqaruv funksiyalarining bir qismi (tizimcha) yoki ma’lumotlarni qayta ishlash avtomat ravishda, boshqa qismi inson tomonidan bajariladi. Avtomatlashgan axborot tizimlari — ma’lumotlarni qayta ishlashning barcha boshqaruv funksiyalari texnik vositalar bilan amalga oshiriladi (masalan, texnologik jarayonlarni avtomat boshqarish). Axborot tizimlari sohasiga ko‘ra quyidagicha bo‘linadi: — ilmiy tadqiqot; — avtomatlashtirilgan loyihalashtirish; — tashkiliy boshqaruv; — texnologik jarayonlarni boshqarish. Ilmiy tadqiqot axborot tizimi ilmiy xodimlar faoliyatini avtomatlashtirish, statistik axborotlarni tahlil qilish, tajribalarni boshqarishga mo‘ljallangan. Avtomatlashtirilgan loyihalashtirish axborot tizimi muhandisloyihalovchilar va yangi texnikalarni (texnologiyalarni) ishlab chiquvchilar mehnatini avtomatlashtirishga mo‘ljallangan. Bunday axborot tizimlari quyidagilarni amalga oshirishga yordam beradi: — yangi mahsulotlar va ularni ishlab chiqarish texnologiyalarini yaratish; — turli muhandislik hisoblari (mahsulotning texnik parametrlarini aniqlash, chiqim me’yorlari — mehnat, materiallar va shu kabilar); — grafik hujjatlarni tayyorlash (chizmalar, sxemalar, rejalar); — loyihalashtirilayotgan obyektlarni modellashtirish; — raqamli dasturiy boshqarish stanoklari uchun boshqaruvchi dasturlar yaratish. Tashkiliy boshqaruv axborot tizimi ma’muriy xodimlar (boshqaruv) funksiyasini avtomatlashtirish uchun mo‘ljallangan. Bunday axborot tizimiga sanoat (korxonalar), nosanoat (banklar, birjalar, sug‘urta kompaniyalari, mehmonxonalar va shu kabilar) hamda alohida ofis (ofis tizimlari) kabi obyektlarni boshqarish taalluqlidir. 17 Texnologik jarayonlarni boshqarish axborot tizimi turli texnologik jarayonlarni (egiluvchan ichlab chiqarish jarayonlari, metallurgiya, energetika va shu kabilar) avtomatlashtirishga mo‘ljallangan. 1.2. Tashkiliy-texnik va qo‘shimcha vositalar Hujjatlarni tuzish va ko‘paytirish vositalari. Korxonalar va nosanoat tashkilotlarning axborot tizimlarida muomalada bo‘lgan axborotlarni hujjat sifatida ifodalash uchun turli usul va vositalardan foydalaniladi. Hujjatlarni tuzishning eng oddiy va «qadimiyi», shu bilan birga foydalanishdan olib tashlanmagani yozuv ruchkasidir (peroli, sharikli, kapilyar va shu kabilar). Muhimi, qog‘ozda qoldirilgan izni o‘chirish yoki to‘g‘rilash mumkin bo‘lmasligi (yoki, hech bo‘lmaganda, qiyin bo‘lishi) lozim. Hujjatlarni yozuv qurilmasida tayyorlash ham keng tarqalgan usullardan biridir. Zamonaviy yozuv qurilmasi kompyuterlarning bir qancha imkoniyatlarini o‘z ichiga olganligi bois u avvalgilaridan tubdan farq qiladi. Hujjatlar aylanmasida ularning bir xilliligiga erishish juda muhimdir. Bu uni tushunishni yengillashtiradi, tuzishdagi xatolarni va mehnat hajmini kamaytiradi. Shuning uchun ko‘pchilik hujjatlar blankalarda tuziladi. Blank — bu bosma usulda tayyorlangan, rekvizitlarni kiritishga mo‘ljallangan joylari mavjud trafaretdir. Hujjatdan qayta ishlash tizimiga ma’lumotlarni kiritishni yengillatish uchun rekvizitlarni kiritishga mo‘ljallangan maydon u yoki bu tartibda ajratiladi (rangli yoki qora ramka bilan). Ko‘p hujjatlar bir yo‘la bir necha nusxada tayyorlanadi, chunki undan foydalanuvchilar soni ko‘p bo‘ladi.
Hujjatlarni ko‘p nusxada tayyorlash uchun turli usul va vositalardan foydalaniladi: nusxa olish qog‘ozi, printer, kseroks (ksero nusxa olish apparati). Kseroksning ishlash prinsipi, selen yarim o‘tkazgichining fotoelektrik xossasiga asoslangan. Selen bilan qoplangan barabanning (ish paytida baraban uzluksiz aylanadi) zaryadlangan (statik elektr bilan) yuzasida asosiy hujjatning tasviri proyeksiyasi tushadi. Ochiq yoritilgan nuqtalardan zaryad ketadi, xira yoritilgan nuqtalarda esa zaryad qoladi. Barabanning keyingi aylanishi davomida uning yuzasi bo‘yoqqa (kukunga) tegadi va zaryad qolgan nuqtalarga yopishadi, ya’ni u asosiy hujjatning qora nuqtalariga mos keladi. Shu tariqa barabanning yuzasida tasvir hosil bo‘ladi. So‘ngra, barabanning aylanishi davom etib, u qog‘oz bilan siqiladi va rang qog‘ozga o‘tadi. Qog‘oz qisqa muddatli qizdirilgandan keyin tasvir unga muhrlanadi. Kseroks apparati to‘g‘risida tushunchaga ega bo‘lish juda muhimdir. — Birinchidan, selenli baraban — juda aniq va uzoq muddat ishlashga mo‘ljallanmagan, ehtiyot bo‘lib muomala qilishni taqozo etadi. 2 — R. Fayziyev 18 — Ikkinchidan, yuqori sifatli nusxa olish uchun kseroksga mos keluvchi maxsus rangdan foydalanish kerak. — Uchinchidan, yaxshi qog‘ozsiz sifatli nusxa olib bo‘lmaydi. Ma’lumotlarni saqlash, izlash va tashish vositalari. Qog‘ozli hujjatlarni tizimlashtirish va saqlash uchun turli orgtexnika vositalaridan foydalaniladi. To‘liq qog‘ozsiz axborot tizimlariga o‘tilmaguncha bu texnologiya saqlanib qoladi. Operatsion tizim va amaliy dasturlar to‘plamini ishlab chiquvchilar amaldagi hujjat almashinuvi atamalaridan foydalanishmoqda («kitob», «papka», «kartoteka»). Papka ma’lum bir mavzuga bag‘ishlangan hujjatlarni doimiy to‘plab borishga mo‘ljallangan. Odatda, papkalar turli javonlarda ma’lum bir tartib asosida saqlanadi. Bu joydan to‘g‘ri foydalanish va kerakli axborotni tezda topish imkonini beradi. Mashina tashuvchilarida hujjatlarni saqlash uchun magnit disklari va lentalari, magnitooptik disklar, optik disklar ishlatiladi. Qanday qurilma va qaysi tashuvchidan foydalanishda ma’lumotlarni saqlashdan maqsad, uning hajmi, xavfsizligi va ishonchligiga qo‘yilgan talablarga bog‘liq. Keyingi paytlarda axborot saqlash joyi (inglizcha — Data Warehouse, DW) konsepsiyasi rivojlanmoqda. Bu dasturiy-apparat majmua bo‘lib, tashkilot, korxona, hududiy tuzilmada paydo bo‘ladigan ma’lumotlarning barchasini umumiy ko‘rinishga keltiradi. Axborot saqlash joyi sanoat korxonasini eslatadi: ko‘p sonli (dastlabki va ishlab chiqarish) ma’lumotlar manbayi xuddi mahsulotlar ishlab chiqaruvchi va uni omborga jo‘natuvchi sexlar sifatida ishtirok etadi. Shu joydan u iste’molchilarga tarqatiladi. Axborot saqlash joyining vazifasi turli-tuman ma’lumotlarni doimiy, tizimli to‘plash, ularni uzoq muddatda ishonchli saqlash va oldindan rejalashtirilmagan mazmundagi so‘rovlar asosida tezda tanlash vazifasidan iborat. Bu masala katta hajmli tashuvchilar, yuqori tezlikli protsessorlar va maxsus dasturiy vositalarning murakkab majmuasi bazasida yechiladi. Axborot saqlash joyining ishonchliligiga juda yuqori talablar qo‘yilganda (masalan, bank tizimlarida) RAID (Redumdant Arrays of Independent Disk — o‘zaro bog‘liq bo‘lmagan disklar massivi) nomini olgan maxsus dasturiy-apparat texnologiya keng ishlatiladi. RAID — tizimlar bir xil prinsipga asoslangan bir qancha modifikatsiyada mavjud: ma’lumotlarni yozish bir vaqtda bir necha diskda amalga oshiriladi. Agar apparatda uzilish yoki qabul qilmaslik aniqlansa, tashuvchining soz qismida ish davom ettiriladi. Tizimning dasturiy qismi uning holatini uzluksiz tahlil qilib boradi hamda ma’lumotlar oqimini boshqa tomonga yo‘naltirish bo‘yicha mos va o‘z vaqtida zarur buyruqni beradi. Albatta, bunday tizimni qo‘llash oddiy holatdagiga nisbatan qimmatroq bo‘lsa-da, ma’lumotlarni ishonchli saqlash buni oqlaydi. 19 Ma’muriy ishlab-chiqarish aloqa vositalari. Korxona yoki tashkilotdagi ma’lumotlarni qayta ishlash tizimini yaratishda axborot almashinuvini faqat raqamli-belgili xabarlar sifatida uzatish yoki qabul qilish bilan to‘liq amalga oshirib bo‘lmaydi. Insonlarning jonli muloqotidan voz kechib bo‘lmaydi. Bu masalalarni tez bajarishni va qarorlar qabul qilishni tezlashtiradi. Bunda telefon, telefaks kabi aloqa vositalari katta yordam beradi. Axborot tizimlarining qo‘shimcha texnik vositalari. Shtrix-kodlar. Shtrix-kodlashtirish g‘oyasi shundan iboratki, bu tizimga kiruvchi alfavitning har bir belgisiga bir qancha och va to‘q, qalin va ingichka chiziqlar kombinatsiyasi tenglashtiriladi. Shtrix-kodlashtirishning bir qancha turi mavjud bo‘lib, ular xizmat ko‘rsatuvchi soha xususiyatlariga moslashtirilgan.
11 – ma’ruza
Mavzu: Loyihaning inqirozini boshqarish
Reja:
1. Loyihani boshqarishda har-xil havflar
2. Xavfni boshqarish rejalari
3. Tasodifiy rejalar xarakatlar
Tayanch iboralar:
Bizga malumki bugungi kunda biz ish olib borayotgan har bir faoliyatta albatta loyiha bo’ladi. Chunki loyihasiz faoliyat bu qumga yozilgan yozuv dek bo’ladi. Loyihani boshqarish bizga faoliyatimizni qaysi sohada bo’lmasin to’g’ri olib borishimizni va hato qilmasligimizni taminlab beradi
Loyihani boshqarishda har-xil havflarda duch kelishimiz mumkin bugungi mavzuyimiz HAVFLARNI BOSHQARISH METODLARI
Kichik IT prezidenti bo`lgan Chiff Branch to`liq hizmatlarni ta’minlashda mutahasislarni rivojlantirishni qo`llab quvatlagan. Bular mutahasis hodimlar, dasturchilar , ish tahlilchilari, manba mutahasislari, veb dizaynerlar, loyiha rahbarlari va boshqalardan iborat bo`lgan.
Chiff xavfga agressiv yondoshgan va maosh to`lashda loyihalar bilan savdolashishni bilgan. U xilma xil xavfli loyihalarga jalb qilish uchun savdolashishdan oldin loyihalarni baholamagan va muntazam foydalanmagan.
• Xavfni boshqarish rejalari(metodlari ) bu-ish faoliyatidagi xavfni boshqarish va loyihalarni rejalashtirishdagi muammolarni yechmoq jarayonini hal qilish. Jarayonning asosiy ishlab chiqarish hajmi(kompyuterda qayta ishlanib foydalanuvchiga yetkazilga ma’lumot) bu xavfni boshqarish rejasi. Xavfni boshqarish rejasi –loyihalarda xavfni boshqarishni har tomonlama bajariladigan ish tartibini hujjatashtiradi . Loyiha guruhlari xavfni boshqarish rejasi ni rivojlanib borishi uchun bir qancha vaqtidan oldin loyihalarni davrlashtirish uchrashuvlari o’tkazib turishi lozim.Loyiha guruhlari loyiha hujjatlarini qaytadan ko’zdan kechirishlari va shuningdek xavfni boshqarishning umumiy dasturini, xavfning kategoriyalarini , oldingi loyihalardan olingan saboqlar va xavfni boshqarish reja ga andazalar yaratish bilishlari kerak.Har xil manfaatdorlaning xavfga bardoshliligini qaytadan ko’rib chiqish ham muhimdir. Masalan: agarda loyihaga homiylik qiluvchi ,xavfga qarshi bo’lsa, xavfni qidiruvchi homiyga qaraganda, xavfni boshqarish loyihasining har xil muammolariga yechim topishga to’g’ri keladi. Xavfni boshqarish rejasi qanday qilib ma’lum bir loyihada xavf boshqarilishini bajarilishi haqida qisqa xulosa beradi.
Xavfni boshqarish rejalariga:
1.mumkinlik rejasi
2.har ehtimolga ko’ra qo’shimcha reja
3.ehtimolga ko’ra zaxirada saqlash yoki yordam puli
Loyihalar xavfini boshqarishning ahamyati.
Xavflarni boshqarishda loyihalash san’ati va aniq fanlar, tahlillar va hamma yerda loyihalarning hayoti, eng qiziqarli obyektiv loyihalar uchrashuvlarida xavflarga javob berilgan.
Yaxshi loyiha boshqaruvining xavflari tez-tez sezilmaydigan, aql bovar qilmaydigan boshqaruv inqirozlari, loyihalarning muvaffaqiyatiga xavf ayonlashishini oydinlashishini ko`rsatib bergan. Inqiroz, buzilish, to`liq loyiha komandalarining kuchli qiziqishlarini ham qabul qilgan.
Loyiha xavfini boshqarish rejalariga qo`shlishda ko`p loyihalar, quyidagilarga bo`linadi.
Ø tasodifiy rejalar,
Ø yopiq rejalar
aniq xavflar
Tasodifiy rejalar xarakatlar, bu kamandalarga agar xavli hodisalarga duch kelishsa, loyiha qilayotgan loyiha egalari javobgar bo`ladilar.
Yopiq rejalar xavflarni rivojlantirishda, obyektiv loyiha uchrashuvlarida katta ta’sir ko`rsatgan va xavflarni qisqartirishga urinish, ish bermagan.
Aniq xavflar xafa qiladigan ranjitadigan qudratli hodisalar salohiyatini tushunadigan yoki kuchaytirilgan maxsus loyihalar. U aniq qudratli xavflarga muhim ammo davom etadigan atrof muhit loyihalarini aniqlashtirishda davom etadi. Shuningdek yodda tutish kerakki siz xavflarga rahbarlik qilmaysiz agar sizda bunga aniqlik bo`lmasa.
Tasodifiy rejalar xarakatlar, bu kamandalarga agar xavli hodisalarga duch kelishsa, loyiha qilayotgan loyiha egalari javobgar bo`ladilar.
Yopiq rejalar xavflarni rivojlantirishda, obyektiv loyiha uchrashuvlarida katta ta’sir ko`rsatgan va xavflarni qisqartirishga urinish, ish bermagan.
Aniq xavflar xafa qiladigan ranjitadigan qudratli hodisalar salohiyatini tushunadigan yoki kuchaytirilgan maxsus loyihalar. U aniq qudratli xavflarga muhim ammo davom etadigan atrof muhit loyihalarini aniqlashtirishda davom etadi. Shuningdek yodda tutish kerakki siz xavflarga rahbarlik qilmaysiz agar sizda bunga aniqlik bo`lmasa.
Xavflar royhati
Xavflar royhatidagi asosiy manba shaxsning kimligini aks ettiruvchi xujjatlar royhati va boshqa axborotlarni yaratishdan xavlar royhati boshlanadi. Bundan tashqari xavflarga tashqi va ichki xavflar ham kiradi. Tashqi xavflar bu- tashqi tomondan bo’ladigan xavflar yani boshqa loyihachi kamandalar tomonidan loyihani o`zlashtirilib olinishi bolishi mumkin.
Ichki xavflarga loyiha kamandalari, bosh loyihachi o`rtasidagi mojorolar, texnikaviy xavflar, loyiha vaqti, dasturiy taminot va boshqalar.
Xavfli xodisalarga javob berishda xavfli boshqaruv jarayonlarini ijro etishda nazorat jalb etilgan va hamma yerda to`la loyiha komandalarining bajarilgan xulq-atvor faoliyatlaridan xabardor bo`lish himoya qilingan . Boshlang`ich xavf tahlillari xavfli boshqaruv loyihalari bilan cheklanmagan.
IV. AMALIYOT MASHG’ULOTLARI MATERIALLARI
1-Amaliy ishi
Mavzu: Loyiha prezentatsiyasi.
Ishdan maqsad: Berilgan variantlar bo’yicha loyiha prezentatsiyasini yaratish.
Masalaning qo’yilishi. Variantlar bo’yicha loyiha prezentatsiya tayorlash. Uslubiy ko’rsatmalar. Loyiha boshqaruvidan foydalanishning ustunliklari
} Mukammalroq inson, fizik va moliyaviy resurslar boshqaruvi;
} Haridor bilan rivojlangan aloqa;
} Qisqaroq ishlab chiqarish vaqti;
} Arzon narxlar;
} Yuqori sifat va yanada ishonchlilik;
} Yuqori hajmdagi foyda;
} Ishlab chiqaruvchanlik;
} Yaxshilangan ichki koordinatsiya;
} Yuqori darajadagi ishchi kuchi.
} Loyiha bu unikal mahsulot yaratishga yo’naltirilgan xizmat yoki natijalar
} Biznesni tashkillashtirishga tayyor bo’lgan operatsiyalar;
} Loyihalar maqsadga erishilgandan so’ng nihoyasiga yetadi;
} Loyihalar qisqa yoki uzoq vaqtli turlarga bo’linadi.
Loyiha muvaffaqiyatlari
Loyihaning muvafaqiyatini izohlab berish uchun bir qancha yo’llar bor:
} Loyihaning doirasidagi, vaqt va narxning kerakli ko’rsatkichlari
} Loyihaning haridor va homiyga maqbul bo’lishi;
} Asosiysi natijaviylik, homiylarni qoniqtira olsangiz loyihangiz davom eta oladi.
Yuqoridagilarni inobatga olgan holada loyiha prezentatsiyasini yaratiladi.
Nazorat savollari:
2- Amaliy ishi
Mavzu: Loyihalarni boshqarishni rejalashtirish.
Ishdan maqsad: Loyiha boshqarishning rejalashtirish uskunalaridan foydalanish
Masalaning qo`yilishi: Berilgan variantni boshqarish rejasini tuzish
Uslubiy ko’rsatmalar: Loyihaning davom eta olishiga nimalar yordam beradi?
11. Haridorni jalb qilish
12. Ijodiy yondashuv
13. Obyektning aniq istiqbollari
14. Emotsional hozirlik
15. Doirani optimallashtirish
16. Dinamik jarayon
17. Loyiha boshqaruvi ekspertizasi
18. Orttiriligan resurslar
19. Ijro
20. Uskunalar va infratuzilma
Federal texnologiyalarning muvaffaqiyatga erishishining 3ta asosiy sababi
} Adekvat moliyalashtirish
} Tarkibiy qism ekpertizasi
} Barcha qiziqish bildirgan taraflarning mashg’ulligi
Dastur va loyiha portfoliosini boshqarish
Dastur bu loyihalar guruhi bo’lib ular bir-biriga bog’liq holda alohida boshqara olmagan sohalarni qamrab olishga mo’ljallangan. Dastur menejeri loyiha menejerlarini boshqaradi va dastur ichi loyihalarni ham boshqaradi. Dasturlarga oddiy misol ilova, foydlanuvchini qo’llab-quvvatlash kabi AT ishlab chiqarish sohalarini misol qilish mumkin
Loyihaning porfoliosini boshqarish
Portfolio loyiha menjmenti va tashkilotning loyihani muvaffaqiyati uchun porfolio muhim rol o’ynaydi vaholanki investorlarga taqdimot etilishi ham muhim.
Portfolio menejerlari o’z tashkilotlariga nafaqat to’g’ri taqdimot balki mablag’larini to’g’ri yo’naltira olish uchun asosiy strategik istiqbollarini tahlil etishga ham yordam beradilar.
9 ta portfolio va loyiha menejmenti uchun kerakli ko’nikmalar
IT, so'nggi o'n yilda loyihalari bilan Standish guruh CHAOS tadqiqotlar takomillashtirishni ko'rsatish:
Muvaffaqiyatli IT loyihalar soni 2010 yilda 37 foizga, 1994 yilda 16 foizdan, ikki barobar ko'proq ega bo’lindi.
Muvaffaqiyatsiz loyihalar soni 2010 yilda 21 foizga, 1994 yilda 31 foizga kamaygan.
Muvaffaqiyat stavkalari eng so'nggi CHAOS o'rganish talabi juda yuqori sanaladi.
" Muvaffaqiyatli loyihalar ko'payishi sabablari farq qiladi. Birinchidan, loyihada o'rtacha qiymatining yarmi ko'proq bo'ldi. Sahifa vositalarini kuzatib borish uchun yaratilgan va nazorat qilish muvaffaqiyati va yaxshi boshqaruv jarayonlari bilan yaxshiroq. Malakali loyiha rahbarlari ko’rib chiqiladi. Jarayonlar ham bor ekanligi o'z-o'zidan muhim.”
Loyihaning Muvoffaqiyati.
} loyiha muvaffaqiyatini aniqlash uchun bir necha yo'llari mavjud bulardan:
} loyiha ko'lami, vaqt va xarajat
} loyiha mijozlar uchun / homiyni qondirish
} loyihaning natijalari bunday qilish yoki moliyani tejash, samaradorlikni ta'minlash, yoki shunchaki homiylar exiyojini qondirish va uning asosiy maqsadidir.
Ustun 1-2: Loyihaning muvaffaqiyatiga nima yordam beradi.
1. E’tibor
2. Ijroiya qo'llab-quvvatlash
3. Ish vazifalari yaqqol bajarish
4. hissiy yetuklik
5. Optimallashtirish
6. Agile jarayoni
7. loyiha boshqarishni testlash yoki ekspertizadan o’tqazish
8. malakali xodimlar
9. Ijro etish
10. Infratuzilma
Federal Technology loyihasi muvaffaqiyatining 3ta asosiy sababi
} Yetarli mablag’
} Xodimlar ekspertizasi
} Barcha manfaatdor tomonlarlarini jalb etish
Nazorat savollari:
3- Amaliy ishi
Mavzu: Guruh a’zolarini aniqlash.
Ishdan maqsad: Gurhni tanlash haqida ma’lumotga ega bo’lish
Masalaning qo`yilishi: Berilgan variantga guruh a’zolarni tanlash.
Uslubiy ko’rsatmalar.
Guruhlar besh loyiha boshqarish jarayonini, ular o’rtasidagi ikki tomonlama va har biri uchun faoliyatiga xos darajasini tasvirlaydi. Guruhlarni loyihani boshqarish jarayonini qanday tushunishi loyiha boshqaruvdagi bilim sohalariga bog’liq; Ularning ehtiyojlarini qondirish uchun axborot texnologiyasi (IT) loyiha boshqaruv metodologiyasini qanday muhokama qilishni tashkilotlar ishlab chiqishi kerak. IT loyihani boshqarish har bir jarayon guruhi mahsuldorligini tasvirlash va samarali boshlashga hissa qo’shishni tushunish, rejalashtirish, amalga oshirish, nazorat va nazorat qilish, va muvaffaqiyatli loyiha qilishni yopilishi, loyiha boshqarish jarayonida guruhlarni qo'llash tashkilotning amaliy tadqiqotlarini ko'rish. Yondashuvlardagi asosiy farqlar misol uchun: epchil manba bilan boshqariladigan bir loyiha hodisani o'rganishni ko'rish. Har bir jarayon guruhi uchun hujjatlarni yaratish uchun bir necha shablonlarni tasvirlash;
Guruhlar jarayonida loyihani boshqarish
} A jarayon o’ziga xos natija sari bevosita say harakatning bir qanchasi;
} Loyiha boshqaruvi jarayonlarni chambarchas bog’lashning miqdori sifatida ko'rish mumkin;
} Loyiha boshqarish jarayoni ushbu guruhlarni o'z ichiga oladi:
} jarayonlarni boshlash;
} rejalashtirish jarayonlari;
} jarayonlarini amalga oshirish;
} monitoring va nazorat qilish jarayonlari;
yopilish jarayonlari;
loyihani boshlash
} Loyihani boshlash loyiha bosqichini yoki bir yangi loyihani boshlashni va loyihani rasmiy tan olishni o'z ichiga oladi;
} Table 3-3 loyiha boshlanishi bilim sohalari, jarayonlar, va ishlab chiqarish hajmini ko'rsatadi;
loyihani rejalashtirish
} loyihani rejalashtirish asosiy maqsadi: yo’l ko’rsatishni amalga oshirishdir;
} Har bir bilim maydoni ma'lumotni rejalashtirishni o'z ichiga oladi
} JWD loyihasi kiritilgan asosiy natijalarni o'z ichiga oladi:
} A jamoa shartnomasi
} A loyiha ko'lami bayonoti
} A ish ro’yxatini tuzilishi (WBS)
} A loyiha jadvali, barcha bog'liqliklar va resurslar bilan Gantt grafik shaklida kirgan
Ustuvor xatarlar ro'yxati;
Ijro etuvchi loyihasi
Odatda loyiha ijrosini amalga oshirish juda ko’p vaqt va resurslarni oladi. Loyiha rahbarlari loyiha ijrosi davomida sodir bo'lgan bir qancha qiyinchiliklarni osonlikcha hal qilishi uchun o'z etakchilik ko'nikmalarini foydalanishi kerak;
Ko'pchilik loyiha homiylari va mijozlar loyihaga kerakli mahsulotlar, xizmatlar, yoki natijalar bilan ta'minlash haqida o'ylashi;
} tuzatish harakatlarini, loyiha maqsadlari sari olg'a o'lchash rejasi uzoqlashish monitoring va olib o'z ichiga oladi;
} Boshqa barcha jarayon guruhlarga ta'sir qiladi va loyiha hayot davrining barcha bosqichlarida davomida shakllanadi;
Ishlab chiqarish hajmi rejalarni turli ma’lumotlar bilan ta’minlash va o’zgartirish talablarini, yangiliklarni bajarishni o’z ichiga oladi;
Nazorat savollari:
4- Amaliy ishi
Mavzu: Integratsiya rejasini ishlab chiqish.
Ishdan maqsad. Itegratsiya haqida ma’lumotga ega bo’lish
Masalaning qo’yilishi. Berilagan variant integratsiya rejasini ishlab chiqish
Uslubiy ko’rsatmalar. Loyiha integratsiyasini boshqarish
U boshqa loyiha boshqaruv bilim sohalarida va loyiha hayot sikli bilan bog'liq, deb loyiha integratsiya boshqarish uchun umumiy asoslarini tasvirlaydi. Strategik rejalashtirish jarayonini muhokama qilish va turli loyihalarni tanlash usullari qo'llaniladi. Rasman loyihalari tashabbusi bilan bir loyiha nizomiga yaratish muhimligini tushuntirish;
Loyiha boshqaruv rejasi rivojlantirishni tasvirlash, bu rejalarning mazmunini tushunish va ularni yaratish uchun murojaatlarni qayta ko’rib chiqish. Loyiha ishlarini boshqarishga yordam berish uchun loyiha ijrosini, loyiha rejalashtirish va uning munosabatlar, muvaffaqiyatli natijalar bilan bog'liq omillar va vositalari va usullarini tushuntiring;
} Loyihani nazorat qilish va monitoring jarayonini tasvirlab bering;
} Axborot texnologiyalari (IT) loyihalari haqida o'zgarishlarni boshqarish va rejalashtirish, rivojlantirish , va o'zgarish nazorat tizimi yordamida, integratsiya o'zgarishini nazorat qilish jarayonini tushunish;
} Yopilish loyihalar uchun yaxshi tartiblashni ishlab chiqish va ularni ahamiyatini tushuntiring;
Dasturiy ta'minot loyiha integratsiya boshqarishda qanday yordam berishi mumkinligini tasvirlab bering
Bosh loyiha muvaffaqiyati uchun kalit: yaxshi loyiha integratsiyasini boshqarish
Loyiha rahbarlari loyihaning hayot sikli davomida boshqa barcha bilim sohalarini muvofiqlashtirishi kerak. Ko'pchilik yangi loyiha rahbarlari muammo "katta rasmda" qarab bor va juda ko'p ma'lumotlarni haqida o'ylash, orzu (a real masalan ishni ochish qarang) Loyiha integratsiyasini boshqarish dastur integratsiyasiga o’xshash bir xil narsa emas;
Loyiha integratsiya boshqarish jarayonlari
} 1. Loyiha nizomini rivojlanish, loyiha-nizomiga ruxsat hujjatni yaratish manfaatdor tomonlar bilan ishlashni taqozo etadi;
} 2. Loyiha boshqaruv rejasini rivojlantirish, izchil hujjat-loyiha boshqaruv rejasi yaratish uchun barcha sa'y-harakatlarni muvofiqlashtirish rejalashtirishni o'z ichiga oladi;
} 3. Rahbarlik va boshqaruv loyiha ishi unga kiritilgan faoliyatni boshqaruv rejasini amalga oshiruvchi tomonidan bajariladi;
} Monitoring va loyiha ishlarini nazorati loyiha ishlashi maqsadlarini qondirish uchun faoliyatini nazoratini o'z ichiga oladi;
} Integratsiya o'zgartirish nazorati amalda aniqlash baholash va loyiha hayot sikli davomida o'zgarishlarni boshqarishni o'z ichiga oladi.
Loyihani yoki bosqichni yopish rasman loyiha yoki uning bosqichini yopish uchun barcha faoliyatlar yuritilishini o'z ichiga oladi;
Strategik rejalashtirish va loyihani tanlash
} Strategik rejalashtirish kelgusi yo'nalishlarini va yangi mahsulotlar va xizmatlar uchun zarur loyihalashni, uzoq muddatli maqsadlarni aniqlashni o'z ichiga oladi;
} Tashkilotlar ko'pincha SWOT tahlilini bajarishda
◦
Afzallik va kamchiliklar,
imkoniyatlar va tahdidlar tahlil
strategik rejalashtirish doirasida, tashkilotlar sifatida
salohiyati loyihalarni aniqlash;
◦ Loyiha ustida ishlash uchun qaysi loyihalar tanlashda amaliy usullari foydalanish;
Loyiha nizomini berish bilan loyiha qo'zg'atishni rasmiylashtirish;
Loyihalarni tanlash usullari
Odatda ko'proq mavjud vaqtda loyihalar va ularni amalga oshirish uchun resurslar bor, loyihalarni tanlash usullari quyidagilarni o'z ichiga oladi:
◦ keng tashkiliy ehtiyojlariga e'tibor;
◦ axborot texnologiyalari loyihalarini kategoriyalash;
◦ hozirgi aniq qiymatni yoki boshqa moliyaviy tahlilni amalga oshirish;
◦ Qiyinchilik tug’diradigan hisoblash modelidan foydalanish;
Hisob kartasi muvozanatini solishtirish;
Loyihalarining moliyaviy tahlili
} Moliyaviy mulohazalar tez-tez loyihalarni tanlashga muhim e'tibor bor;
} Loyihalarni rejalashtirilgan moliyaviy qiymatini aniqlashning uch asosiy usullari:
◦ Foydani ayni vaqtdagi qiymati tahlili;
◦ Investitsiyalar bo'yicha qaytish;
Xarajatni qoplash tahlili;
Xarajatni qoplash tahlili
Yana bir muhim moliyaviy mulohaza xarajatni qoplash tahlilidir.
Xarajatni qoplash muddati loyihaga sarf qilingan umumiy dollarlar, naql pul oqimlari foydasi shaklidagi vaqt miqdori hisoblanadi;
} Sof yig'indidan e’tiborga olinmagan foydalari teng bo'lsa xarajatni qoplash sodir bo’ladi;
} Ko'pchilik tashkilotlar IT loyihalarni xarajatni qoplash muddati qonunga rioya qilgan holda qisqa bo’lishini hohlashadi;
Nazorat savollari
5- Amaliy ishi
Mavzu: Loyiha hajmini boshqarish.
Ishdan maqsad: Loyiha hajmi haqida batafsil o’rganib chiqish.
Masalaning qo’yilishi. Lohiha hajmini ishlab chiqish
Uslubiy ko’rsatmalar. Yaxshi loyiha ko'lami boshqaruvi ahamiyatini tushunish. Rejalashtirish ko'lami boshqarish jarayonini tasvirlab bering. Manfaatdor ehtiyoji va talablarini kutib olish uchun ehtiyojlarni yig'ish va hujjatlashtirish usullarini muhokama qilish. Loyiha ko'lami bayonotining mazmunini ifodalang va jarayon ko'lami ta'rifini izohlang. Ta’riflash va nazorat qilish ko'lamini qanday tushunish va yaroqlilik ko’lami ahamiyatini tushuntiring. Axborot texnologiyalari (AT) loyihalari ustida ko'lami bilan bog'liq muammolarni oldini olish uchun yondashuvlar va nazorat qilish ko'lamini ahamiyatini tushunish. Dasturiy ta'minot loyiha ko'lamini boshqarishda qanday yordam bera olishini tasvirlab bering;
} Ko’lam “loyiha mahsulotlarini yaratishda ishtirok etgan barcha ish” degan ma'noni anglatadi va jarayonlar ularni hosil qilish uchun ishlatiladi;
} Yetkazib berish bunday apparat yoki dasturiy ta'minot, rejalashtirish hujjatlari, yoki yig'ilish bayonnomasi sifatida loyihasi doirasida, ishlab chiqarilgan mahsulotidir;
Loyiha ko'lami boshqarish aniqlash va loyihani nazorat qilishdan iborat bo’lish yoki bo’lmasligi jalb jarayonlari o'z ichiga oladi;
Loyiha ko’lamini boshqarish jarayonlari
}
Rejalashtirish ko'lami:
qanday loyihaning
ko'lamini aniqlash
va talablarga muvaffaq
bo'ladi;
} Kolleksiya yig'ish talablari: loyiha xususiyatlari va jarayonlarini aniqlash, shuningdek ishlab chiqarilgan mahsulotlar vazifalarni yaratish uchun ishlatiladi;
} Hujjatlashtirish ko'lamini aniqlash: loyiha nizomini ko'rish, talablar, hujjatlar va tashkiliy jarayon aktivlarini bayonot ko'lamini yaratish;
} WBS yaratish: kichik, yanada boshqarish komponentlari yirik loyiha ta'minotga ajratish;
} Nazoratlash ko’lami: loyiha hayot davomida loyiha ko'lami o’zgarishlarini nazorat qiladi;
Boshqaruv ko’lamini rejalashtirish
Loyiha jamoasi ikkita muhim ishlab chiqarish hajmini rivojlantirish ekspert hukm va uchrashuvlardan foydalanadi: boshqaruv ko'lami rejasi va talablarni boshqarish rejasi. Boshqaruv ko'lami rejasi loyiha boshqaruv rejasining yordamchi qismi hisoblanadi;
Loyiha ko’lami rejasi tarkiblari
} Loyiha ko'lami bayonoti batafsil qanday tayyorlanishi;
} WBS ni qanday yaratilishi;
} WBS ni tasdiqlab qanday saqlab qolish;
} Loyiha qanday yakunlanishi haqida rasmiy qabul olish;
} Loyiha ko’lamiga o’zgartirishlar uchun talablarni qanday nazorat qilish;
Kollektsiya yig'ish Talablari
} Ba'zi IT loyihalari uchun, yuzaga chiqarish, tahlil qilish, xususiyatlari va aniqlash, deyilgan toifaga talabi rivojlantirish ajratish uchun foydali bo'ladi;
Ular tez-tez noaniq, chunki bir loyihada erta talablarni belgilash uchun takror yondashuvdan foydalanish muhim ahamiyatga ega;
Talablar Kollektsiyasi yig'ish usullari
} Intervyu;
} Zilzila markazi guruhlari va imkon seminarlar;
} guruh ijodiy va qarorlar qabul qilishda texnik foydalanish;
} So'rovlar va anketalar
} Kuzatish
} Prototiplash;
Nazorat savollari
6- Amaliy ishi
Mavzu: Loyiha vaqtini boshqarish
Ishdan maqsad: Vaqtni to’g’ri taqsimlashni o’rganish
Masalaning qo’yilishi. Berilgan variant bo’yicha lohiha vaqtini taqsimlash.
Uslubiy ko’rsatmalar. Rejalashtirishni boshqaish jadvali: siyosat, tartib va hujjatlarni aniqlash jam va loyiha jadvalini nazorat qilishni rejalashtirish uchun ishlatiladi;
} Faoliyatlarni aniqlash: muayyan faoliyatni aniqlashda loyiha jamoasi a'zolari va manfaatdor tomonlar loyiha ta'minotini ishlab chiqarish uchun amalga oshirishi zarur;
} Faoliyatlarni tartiblash: loyiha faoliyati orasidagi munosabatlarni aniqlash va hujjatlashtirish;
Loyiha vaqtini boshqarish jarayonlari
} Faoliyat resurslarini baholash: loyiha jamoasi baholash va loyiha faoliyatini amalga oshirish uchun bir qancha resurslardan foydalanishi mumkin;
} Faoliyat muddatini baholash: ish davrlarining sonini hisoblash bu yakka tartibdagi faoliyatni bajarishni talab qilinadi;
Nazorat qilish jadvali: loyiha jadvaliga o’zgartirishlar kiritishni boshqarish va nazorat qilish
Rejalashtirish jadvalini boshqarish
Loyiha jamoasi boshqaruv rejasini jadvalini ishlab chiqish uchun ekspert hukm, analitik metodlardan va uchrashuvlardan foydalanadi;
} A jadvali boshqaruv rejasi quyidagilarni o'z ichiga oladi:
◦ loyiha jadvali modelini ishlab chiqish;
◦ rejalashtirish metodologiyasi;
◦ aniqlik darajasi va o'lchov birliklari;
◦ boshqaruv boshlanishi;
◦ ishlash o'lchami qoidalari;
◦ hisobot formatlari;
jarayon tavsiflari;
Faoliyatlarni aniqlash
Faoliyat yoki vazifa odatda ish borini tuzilishi kutilayotgan muddati, narxi va resurs talablariga ega (WBS) topilgan ishning bir element hisoblanadi. Faoliyat ta'rifi batafsil WBS rivojlanayotgan va amaliy qiymati va muddati tafsilotini ishlab chiqish mumkin, shuning uchun barcha qilinadigan ishni tushunish va tushuntirishlarni qo'llab-quvvatlashni ichiga oladi.
Faoliyat ro’yxatlari va sifatlari
} Faoliyat ro'yxati loyiha jadvali ichida bo’lgan faoliyatlarni jadval ko’rinishiga keltirishni o’z ichiga oladi;
} faoliyat nomi;
} bir faoliyat identifikatori yoki raqami;
} faoliyatining qisqacha tavsifi;
} Faoliyat sifatlari faoliyati bilan bog'liq vazifadoshlari, vorislari, mantiqiy munosabatlar, tashabbuslar va bosqichlar, resurs talablari, cheklovlar, va taxminlar kabi yanada ko'proq ma'lumotni beradi;
Izchillik harakatlari
Ko'rib chiqish faoliyati va aniqlash bog'liqliklarini o'z ichiga oladi. Qaramlik yoki bog’liqliklarlar loyiha faoliyati yoki vazifalar tartibida bo'ladi;
Siz muhim yo'l tahlilidan foydalanish tartibida bog'liqliklarni aniqlashingiz kerak.
Tarmoq diagrammalari
} Tarmoq jadvallari faoliyatni ketma-ketlikda ko'rsatish uchun yaxshiroq usuldir;
} Tarmoq diagrammasi, loyiha faoliyating sxematik yoki orasidagi mantiqiy munosabatlarni ko’rsatish tartibida bo'ladi;
Ikki asosiy formatlar nayza va yuqori diagrammalash usullaridir;
Nazorat savollari
7- Amaliy ishi.
Loyiha sifatini boshqarish.
Ishdan maqsad: Loyiha sifatini boshqarishni ko’rib chiqish
Masalaning qo’yilishi. Sifat boshqarishni rejasini tuzish
Uslubiy ko’rsatmalar. Sifatni Rejalashtirish:
} Qanday vaziyat kelib chiqishini nazarda tutadi va ko`zlangan natijani keltirib chiqara olish
} Nosozliklarni oldini olish muhimligi:
} Tog`ri materialni tanlay bilish
} Mashq qilish yoki odamlarga sifatni saqlashni qanchalik muhimligini qayta qayta uqtirish
} Kutilgan natijani beradigan jarayonni rejalashtirishni kafolatlash
IT loyihalashtirishning faoliyat darajasi
} Loyiha boshqaruvchilari loyihani qanchalik sifatli bo’lishiga javobgardirlar.
} Ko’plab tashkilotlar va ma’lumotlar loyiha mutaxasislariga sifatni tushuna olishga yordam beradi
} International Organization for Standardization (www.iso.org) (xalqaro standartlar nazorati tashkiloti – ISO)
} IEEE (www.ieee.org)
} Amalga oshirish: bu shunday harakatki unda sistema o’z faoliyatini belgilanganidek amalga oshirishidir
} Qismlar: bu shunday narsaki u foydalanuvchilarga sistemani erkin ishlata olish imkoniyatini beradi
} Sistema mahsulotlari bu kompyuter oynasi va unda paydo bo’ladigan qismdan iboratdir.
} Amalga oshirish: bu qanchalik xizmat yoki mahsulotni compyuter ekranida qanchalik tog`ri amalga oshishiga aytiladi
} Ishonchlilik: xizmat yoki mahsulotni xuddi kutilgandek ishlay olishiga aytiladi
} Chidamlilik: mahsulotni saqlab qolish imkoniyatiga aytiladi
Sifatni nazoratda ushlash
} Sifat nazoratidagi asosiy jarayon:
} Qaror qabul qlish.
} Qayta ishlash.
} Jarayonni amalga oshirish.
} Sifatni nazorat qlilishning 7 ta asosiy shartlari.
Nazorat savollari:
8 - Amaliy ish
Loyihaning odam resurslarini boshqarish.
Ishdan maqsad: Loyiha odam resurslarni tanlsh va undan samarali foydalanish
Masalaning qo’yilishi. Berilgan variant bo’yicha resursni taqsimlash
Uslubiy ko’rsatmalar.
Ko`p kompaniya ijrochilari aytishadiki, “odamlar eng asosiy vositadir”. Odamlar loyiha va tashkilot yutuqlari yoki barbod bo’lishini o’zlari belgilaydilar.
IT kelajagiga ta’sir
Inson resurslar Boshqaruvi
} Ko’p korxonalar ishchi kuchini quyidagi omillar orqali rivojlantirishadi:
◦ Ko’proq foyda berish
◦ Ish soatlarini tartibga solish va rag`batlantirish
◦ Alternative ishchi kuchini tayyorlab qo’yish
Loyiha tashkillashtirishda eng malakali odamlardan foydalanish. Jarayonlar qo’yidagilarni o’z ichiga oladi:
◦ Inson resurslar boshqaruvini reja asosida olib borish: loyiha vazifalarini, majburiyatlarini va munosabatlarini belgilab chiqish
◦ Loyiha guruhi bilan yaqindan tanishish:
malakali ishchilarni jalb etish va loyihani boshlash
◦ Loyiha guruhini rivojlantirish: loyiha unumdorligini kuchaytirish maqsadida guruh va yakka tartibda ishlash malakasini oshirish
◦ Loyiha guruhini boshqarish: loyiha samaradorligini kuchaytirish uchun vaqti vaqti bilan ishchilarga ko’nikmalar berish, nima ish bilan shug`ullanayotkanini kuzatib borish, ularga ruhiy dalda bo’lish va eng asosiysi yo’lda uchraydigan muammolarni bartaraf etish
◦ Inson resurslar boshqaruvi xulosasi
Odamlarni qanday boshqarish usullari
Psixologlar insonlarni qanday boshqarish haqida ko’plar fikr mulohazalar bildirishadi. Insonlani boshqarishdagi asosiy omillar
◦ Ularni ruhiyatini ko’tarib turish
◦ Tasir va kuch
◦ Samaradorlik
9 – Amaliy ish
Loyiha mojarolarini boshqarish.
Ishdan maqsad: Loyiha mojaralarni oldini olish rejasini tuzish.
Masalaning qo’yilishi. Mojaro sabalarini o’rganib tahlil qilish
Uslubiy ko’rsatmalar.
Bu metod Barry Boehm tomonidan ishlab chiqilgan. Bu inson hayot faoliyatida xavflarni boshqarishni amalga oshiruvchi metoddir. BOEHM xavflarni boshqarish dasturiy taminoti modeli xavf-hatar ro’y berish ehtimolini tariflaydi.
BOEHM metodi ilovasining o’ziga xos tomoni: U Bir qancha loyixalarga mos keladigan dasturiy taminotga murojaat qila oladi.
BOEHM metodining tuzilishi: BOEHMning 10 ta xavflar ehtimoli mavjud:
1.Shaxsiy yetishmovchilik: Hodimlar imkoniyati, munosib mutahassislar, jamoa qurish, manaviy muhit, bo’ysunish kerakligi.
2. Budjet Soxtaligi: To’laligi,ko’p manbaga asoslangan narxlar va fikrlar ro’yxati, narxning qo’yilishi, dasturiy taminotdan foydalanish.
3. Dastur funksiyasini noto’g’ri rivojlantirish: tashkilot tomonidan tahlil qilish, topshiriqli tahlil, foydalanuvchilar tekshiruvlari
4. Foydalanuvchi interfeysini noto’g’ri rivojlantirish: prototip yaratish, rejalashtirish, vazifa tahlili.
5. Talablarni bekor qilish: Foyda qiymatini tahlil qilish, narx qo’yish;
6. Talablarning o’zgaruvchiligi: Katta o’zgarishlar boshlanishi, yashirin axborot, vazifalarni bajarish yetishmovchilik, o’rganishni tashkil etish.
7.Vazifalarni bajarishdagi yetishmovchilik: bog’liqlikni tekshirish, Audit hisob-kitoblari, dizayn raqobatbardoshligi yoki prototiplash, guruh yig’ish.
8. Detallar namunasi o’zgaruvchanligi: tajribasizlik, tekshiruvlar, baholashni tekshirish, uyg’unlikni tahlil qilish.
9. Real vaqt tizimida o’zgaruvchanlik: Tushunmovchilik, Tajribasizlik, modellashtirish, sozlash.
10. Kompyuter imkoniyatlarining kuchayishi: Texnik tahlil, Daromad qiymati tahlili, bog’liqikni tekshirish.
VI. MUSTAQIL TA’LIM MAVZULARI
1. Ishlab chiqishning egiluvchan metodlari bilan loyihalarni boshqarish (agile)
2. Loyihalarni boshqarish uchun uskunalar Bayes tamog’I asosida Mashina ta'lim algoritmlarni va bashoratli tahlil;
3. Xavflarni boshqarish metodlari
4. Loyiha guruhi uchun rollarning taqsimlanishi
|
|
VII. GLOSSARIY
|
|
Termin |
O’zbek tilidagi sharhi |
Ingliz tilidagi sharhi |
bilim |
kompyuter ilm-fan - muayyan mavzu sohada mutaxassis (ekspert) tajribasini aks ettiradi axborot turdagi, joriy vaziyatni majmui va uning tushuncha bir ob'ektga boshqasiga o'tishni bayon qilish uchun. |
in computer science - the kind of information that reflects the experience of the specialist (expert) in a particular subject area, its understanding of the set of the current situation and how to describe the transition from one object to another. |
bilim |
axborot yig'ish, izchil tavsifi shakllantirish tasvirlangan masala, mavzu, muammo xabardorligini ma'lum bir darajasiga mos keladigan, va hokazo |
collection of information, forming a coherent description, corresponding to a certain level of awareness of the described issue, the subject, problem, etc. |
deklarativ bilim |
Ular mos keladigan xotira maydoniga konvertatsiya keyin foydalanish uchun mavjud, shunday qilib, aqlli tizimi xotirasida saqlanadi faktlar haqida, odatda, yozilgan ma'lumotlar ma'lumotlar. Taqdimot lazzati shakli protsessual bilim qarshi turish |
knowledge which is stored in the intelligent system memory so that they are immediately available for use after conversion to the corresponding memory field. In a ZD usually written information about the domain property, the facts that have a place in it, etc. information. The form of presentation ZD opposed to procedural knowledge. |
Accending order |
Eng past va eng yuqori uchun sanada asoslangan matn sohasida alifbo tartibi |
In order from lowest to highest. Also called alphabetical order, when a sort is based on a text field, and chronological, when a sort is based on a date field |
Autonumber field |
Yozishga qaraganda katta maydonga qo`shimcha ravishda avtomatik saqlash |
A field that automatically stores a numeric value ,that is one greater than that in the last record added |
Bozor |
talab va taklif uchrashadigan joy, |
supply and demand meet, |
Dividеnd |
foydaning soliqlar va boshqa majburiy tulovlar tulanganidan |
profit taxes and other obligatory payments Tulane |
Divеrsifikatsiya |
tovar stratеgiyasi turi |
brand strategy |
Informatsiya |
ishlarning ahvoli haqida habardor qilish. |
about the status of the operator |
intuitiv algoritmlarni ilmi |
bilim faoliyati, shuningdek, unda bir o'ringa mujassam bilim davomida intellektual tizimi to'plangan, lekin bu notinch mintaqada mutlaq haqiqat maqomiga ega emas. Ko'pincha Ze muammolarni hal qilish inson bilim bazasi (norasmiy) tajriba aks ettirish bilan bog'liq. |
knowledge accumulated intellectual system during its operation, as well as the knowledge embodied in it a priori, but do not have the status of absolute truth in this troubled region. Often ZE associated with the reflection in the human knowledge base (informal) experience in solving problems. |
Decending order |
Oliy maqsadidan eng past uchun |
In order from highest to lowest |
Korporativ rеklama |
aniq bir tovar markasiga emas, balki tuliq tovarlar assortimеntiga ehtiyoj yaratuvchi rеklama. |
a trade mark is not full of goods the need for the range of creative advertising. |
Qisqa muddatli majburiyatlar |
aylanma aktivlar hisobidan qoplanadigan yoki qisqa muddatli yangi majburiyatlarning shakllanishi natijasida uziladigan majburiyatlardir. |
turnover or assets covered cut off as a result of the formation of a new short-term obligations commitments. |
Field |
Jadvaldagi maydonlarni belgilaydi |
A column in a table. Used to store data |
|
Loyihaviy riskla |
bular invеstitsion loyihalarni amalga oshirishiga tahdid soluvchi va ularni samaraligini pasaytiruvchi risklar yigindisidir |
which threaten the implementation of investment projects regulatory and good value, lowering the risk |
|
OLTP |
Хақиқий вақтда транзакцияларга ишлов бериш |
On-Line Transaction Processing |
arkеting rеjasi |
bеlgilangan markеting maqsadlariga erishishda yordam bеrishi kutilayotgan chora-tadbirlarning kеtma-kеtlikda dеtalli ravishda ifodalanishi. |
assist in achieving the objectives of the marketing sequence of measures is expected to give detailed expressed. |
Talab |
tovar hujaligiga xos bulgan va savdo |
sales of goods and services which specific |
Lookup field |
Maydondagi ma`lumotlarni saqlaydi |
A field that stores data; retrieved from a field in another table |
Tovar |
eng umumiy kurinishda bozorda sotiluvchi mahsulot sifatida ifodalanishi mumkin bulgan iqtisodiy toifa, oldi-sotdi ob'еkti. |
looks like the market as a product sold which can be expressed in terms of the economic category, buying and selling objects |
Primary key |
Birlamchi kalit hisoblanadi |
A field in a table that is designated to contain unique data. |
Tadbirkorlik |
mulkdan foydalanish |
use of the property |
Record |
Jadvaldagi maydonlarni uchun ma'lumotlar majmui |
A set of data for fields in a table |
Tavakkalchilik |
kеlgusidagi vaziyat noaniq bulgan sharoitda pirovard natija yahshi bulishiga umid boglab, mol-mulk yoki foydadan mahrum bulish (tuliq yoki qisman) havfini uz buyniga olib qilinadigan tadbirkorlik faoliyatidir. |
the end result of which the situation in the future is uncertain conditions uniting the best hope for endocellular, division of property, or loss of profits (full or partial) confessions risk business. |
Text field |
belgilar (harflar, belgilar, so'zlar, harflar va raqamlar kombinatsiyasini) hisob talab qilmaydigan va sonlar saqlaydi |
A field that stores characters (letters, symbols, words, a combination of letters and numbers) and numbers that do not require calculations. |
Yes/No field |
ha / yo'q, to'g'ri / noto'g'ri, yoki / off vakillik qilish. |
A field that is either selected or not selected to represent yes/no, true/false, or on/off. |
|
ERP |
Корхона ресурсларини режалаштириш |
Enterprise Resource Planning |
|
CRM |
Мижозлар билан ўзаро муносабатларни бошқариш |
Customer Relations Management |
|
LAN |
Локал ҳисоблаш тармоғи |
Local Area Network |
|
MAN |
Махаллий ҳисоблаш тармоғи |
Metropolitan Area Network |
|
WAN |
Худудий ҳисоблаш тармоғи |
Wide Area Network |
|
ISO |
Ҳалқаро стандартлаштириш ташкилоти |
International Organization for Standardization |
|
WWW |
Умумжаҳон ўргамчак тўри |
World Wide Web |
|
ASCII |
Ахборот алмашишнинг Америка стандарти |
American Standard Code for Information Interchange |
|
ekspert tizimi |
muayyan oz tuzilgan va murakkab bilimlarini o'z ichiga oladi sun'iy aql tizimi tor mavzu maydoni va oqilona hal taklif va foydalanuvchiga bayon qobiliyatini rasmiylashtirishda. Ekspert tizimi bilim bazasi va xulosa Dvigatel quyi tushuntirish o'z ichiga oladi. |
artificial intelligence system that includes knowledge of certain poorly structured and difficult to formalize a narrow subject area and the ability to offer and explain to the user a reasonable solution. The expert system comprises a knowledge base and inference engine subsystem explanation. |
|
Mantiq dasturlash tillari |
asoslangan tillar deb atalmish ekspert tizimlari uchun, xususan, mumtoz va mantiq xulosa tizimlari uchun amal. |
Languages based on classical and applicable for logic inference systems, in particular, for the so-called expert systems. |
I. Me’yoriy- huquqiy xujjatlar.
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Oliy ta’lim muassasalarining rahbar va pedagog kadrlarini qayta tayyorlash va malakasini oshirish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida» 2015 yil 12 iyundagi PF-4732-son Farmoni.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 2 noyabrdagi “Oliy malakali ilmiy va ilmiy-pedagogik kadrlar tayyorlash tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-1426-sonli Qarori.
3. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1997 yil. 11-12-son, 295-modda.
4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 24 iyuldagi “Oliy malakali ilmiy va ilmiy-pedagog kadrlar tayyorlash va attestasiyadan o’tkazish tizimini yanada takomillashtirish to’g’risida”gi PF–4456-son Farmoni.
II. Maxsus adabiyotlar.
1 . Managing Information Technology Projects 6th Edition. – Schwalbe, Kathy – Thomson Course Technology 2009.
2. Project Management: A Systems Approach to Planning, Scheduling, and Controlling 10th ed. – Harold Kerzner
1. Project Management Best Practices: Achieving Global Excellence, 2nd Edition – John Wiley & Sons – 2010 704p.
2. Project Management Case Studies, 4th Edition – Kerzner Harold – Wiley – 2013 –704 pages
3. Effective Project Management – Clements, James and Gido, Jack.
4. Швец, С. К. Система интегрированного управления рисками в компании: учеб. пособие. — СПб.: Изд-во Политехн. ун-та, 2009.
5. Лещева, И. А. Основы управления проектами: учебно-методическое пособие И. А. Лещева, Э. В. Страхович. — СПб.: Изд-во Высшей школы менеджмента, 2011.
6. Project Management Institute. 2008. A Guide to the Project Management Body of Knowledge (PMBOK® Guide). — Pensylvanya: Fourth Edition. PMI Publications, 2008.
7. Де Карло, Д. Экстремальное управление проектами. — М.: Изд-во Компании p.m. Offi ce, 2005.
8. Ньюэлл, М. Управление проектами для профессионалов: руководство по подготовке к сдаче сертификационного экзамена. — М.: КУДИЦ-Образ, 2006.
9. Cooper, R. Maximizing Productivity in Product Innovation // Research Technology Management. — 2008. — March — April.
III. Internet resurslar.
1. www. Ziyonеt.uz
6. http://www.google.com