ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ВА

КОММУНИКАЦИЯЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ВАЗИРЛИГИ

ТОШКЕНТ АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИ

“ТАСДИҚЛАЙМАН”

Магистратура бўлими бошлиғи

Ш.Б.Режепов

“____” ____________ 2015 йил

«Ахборот тизимлари» фанидан

Ўқув-услубий мажмуа

Тайёрлади: М.Б.Зайнутдинова

Ташкент – 2015

МУНДАРИЖА

ИШЧИ ДАСТУР

ГЛОССАРИЙ

МАЪРУЗА МАТЕРИАЛЛАРИ

1-маъруза. Ахборот тизимлари (АТ) тушунчаси. Ахборот тизимларининг ривожланиш босқичлари

2-маъруза. Ахборот тизимининг структураси

3-маъруза. Ахборот тизимларининг синфланиши

4-маъруза. Ахборот тизимларининг синфланиши

5-маъруза. Ахборот технологиялари ва ахборот тизимлари ўртасидаги муносабат. Ахборот тизимларидаги жараёнлар

6-маъруза. Бизнесни бошқариш АТ стандартлари. MRP, MRP II, ERP, CRM, SCM, BPM

7-маъруза. Корпоратив ахборот тизимлари (КАТ). КАТ стандартлари

8-маъруза. Ахборот тизимларининг хаётий цикли. Лойихани бошқариш хақида умумий маълумот

9-маъруза. Ахборот тизимларининг хаётий цикли моделлари

10-маъруза. Ахборот тизимларини ишлаб чиқиш методологияси ва технологияси. RAD методологияси

АМАЛИЙ МАШҒУЛОТ МАТЕРИАЛЛАРИ

1-амалий иш. Ахборот тизимлари архитектураси тахлили ва шархи. “Файл-сервер” архитектураси. “Клиент-сервер” ва кўппоғонали архитектура. Intranet - ахборот тизими АТлари архитектураси. “Файл-сервер” “Клиент-сервер” ва кўппоғонали, Intranet - ахборот тизими архитектура.

2- амалий иш. АТларининг хаётий цикли моделини қўллаш. Каскад модел. Спирал модел. Тахлил ўтказиш

3- амалий иш. ERP ва CRM концепциялари тахлили

4- амалий иш. Корпоратив ахборот тизимлари (КАТ). КАТ структурасини қуриш

5- амалий иш. Тақсимланган ахборот тизимлари. Структурани қуриш. Тахлил

ЛАБОРАТОРИЯ ИШЛАРИ

1-лаборатория иши. Ахборот тизимларининг архитектурасини лойихалаш. “Файл-сервер” архитектураси. “Клиент-сервер” ва кўппоғонали архитектура. Intranet - ахборот тизими АТлари архитектураси. “Файл-сервер” “Клиент-сервер” ва кўппоғонали, Intranet - ахборот тизими архитектураларини лойихалаштириш.

2- лаборатория иши. Бизнесни бошқариш тизимини лойихалаш. ERP тизимлари. CRM тизимлари

3- лаборатория иши. Корпоратив ахборот тизимларини лойихалаш

4- лаборатория иши. Тақсимланган тизимларни лойихалаш

5- лаборатория иши. ГРИД тизимларини лойихалаш

ТЕСТ ВАРИАНТЛАРИ

НАЗОРАТ САВОЛЛАРИ

АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ

101

104

108

113

119

139

140

ИШЧИ ДАСТУР

Кириш

Ахборот технологияларининг йуналишларидан бири ахборот тизимларини ишлаб чиқиш ва лойиҳалаш бўлиб, инсонга тегишли бўлган масалаларини ечишга йўналтирилган. Ахборот коммуникация технологияларининг кескин ривожланиши натижасида уларни турли соҳаларда ишлатиш имкониятлари пайдо бўлмоқда. Илгари ахборот тизимларининг қўлланилиш соҳаси фақатгина бухгалтерия ҳисобини автоматлаштириш бўлган бўлса, ҳозирги кунда турли соҳаларда кенг қўлланилмоқда. “Ахборот тизимлари” фанини чуқур ўрганиш тегишли соҳалар муаммоларини ҳал қилишда муҳим роль ўйнайди.

Ахборот тизимлари инсон фаолиятининг барча соҳаларига кириб бормокда. Ахборот тизимлари ва технологиялари ишлаб чикаришда, бошқарувда ва молиявий фаолиятда кенг кўламда ишлатилиши барча соҳалар бўйича тайёрланаётган кадрларнинг бу борада чуқур билимга эга бўлишини даврнинг ўзи талаб этмоқда. Бу эса, ўз навбатида мазкур фаннинг турли соҳаларни ривожлантиришдаги ўрни ва аҳамиятини янада оширади.

Фанининг мақсад ва вазифалари

Фанни ўқитишдан мақсад − ахборот тизимларининг ўзига хос хусусиятлари ва имкониятларини, ахборот тизимларини инсон фаолиятининг турли сохаларида қўлланилиш асосларини ўрганишдан иборатдир. Фаннинг асосий мақсадларидан бири − бу турли сохалар бўйича ахборот тизимини яратиш усуллари, ахборот тизим структураси ва факторлари буйича синфланиши, ахборот тизим хусусиятлари ва имкониятлари, таъминот ва функционал кисмларини лойиҳалашни ва ҳозирда мавжуд ахборот тизим турларидан фойдаланишни билишларини назарда тутади.

Фаннинг вазифалари:

− магистрантларни ахборот тизимлари билан таништириш;

- ахборот тизимларини ишлаб чиқариш;

- ахборот тизимларининг синфланиши;

- ахборот тизимлари турлари;

- ахборот тизимларининг ҳаётий цикли;

-маълумотлар базасини бошкариш тизими ва ахборот ресурслари;

-электрон хукумат ва интерактив хизматлар;

-ахборот тизимларининг илмий тадқиқот ишлари, хамда ўқув жараёнларига тадбиқ этиш усуллари, ўзига хос хусусиятлари бўйича назарий-амалий билимларни узвийлик ва узлуксизликда ўргатишдан иборат.

Фан бўйича талабаларнинг билим, кўникма ва малакаларига

қўйиладиган талаблар

Ушбу фанни ўрганиш натижасида магистрантлар ахборот тизимлари, уларнинг имкониятлари ва уларни инсониятнинг барча фаолиятларига таъсири тўғрисида маълумотга эга бўлишлари керак. “Ахборот тизимлари” фанини ўзлаштириш жараёнида магистр:

- жамиятни ахборотлаштириш ва ахборот истеъмоли маданияти, “Ахборот тизимлари” фани предмети мазмуни, предмети ва усуллари, фаннинг мақсади ва вазифалари;

- тизим, замонавий ахборот тизимлари, ахборот тизимлари турлари;

- ахборот тизимларининг турли ташкил этувчилари бўйича синфланиши;

- ахборот тизимлари ва ахборот технологияларининг боғлиқлиги;

- турли хил ахборот тизимларида рўй берадиган асосий ахборот жараёнлари, негиз ахборот технологиялари, ахборот билан таъминлаш;

- ахборот тизимларининг компонентлари, уларининг тузилмаси, ахборот тизимларидаги жараёнлар;

- ахборот тизимларини ишлаб чиқиш методологияси ва технологияси ҳақида билимларга;

- турли сохаларда ахборот тизимларини ташкил этиш ва бошқариш;

- ахборот тизимлари иловалари ва офис иловалари билан ишлаш;

- ахборот ресулари ва маълумотлар базаларини яратиш;

- корхонанинг ахборот тизимларини лойихалаш;

- давлат ахборот тизимларидан ва интерактив хизматлардан фойдаланиш;

- ахборот тизимларида ахборот технологияларини қўллай олиш кўникмаларига;

- олинган билимлари асосида корпоратив ахборот тизимларини лойиҳалаш;

- ахборот тизимларида АКТ воситаларини қўллашни таъминлаш;

- корхонанинг компьютерли архитектурасини ишлаб чиқиш;

- ахборот тизимларини лойиҳалаш ва ишлаб чиқиш учун зарур бўлган инструментал воситаларини қўллай олиш малакаларига эга бўлиши керак.

Фаннинг ўқув режадаги бошқа фанлар билан ўзаро боғлиқлиги

ва услубий жиҳатдан узвийлиги

Ушбу фан 9 семестрда ўтилади. Фан бакалавриат жараёнида ўтилган фанлардан (информатика ва ахборот технолониялари) сўнг улардан олинган билим ва маълумотларга суянган ҳолда ўтилади, ҳамда магистрларнинг бўлғуси илмий тадқиқот ишлари ва келгуси фаолиятлари учун амалий қўлланма сифатида хизмат қилади.

Фаннинг илм-фан ва ишлаб чиқаришдаги ўрни

Ахборот тизимлари инсон иш фаолиятида ва турли сохаларда ишлатилмокда. Ахборот тизимлариниг ривожланиши билан кўп турдаги ишлаб чиқариш соҳалари автоматлаштирилмоқда, шу аснода фанни ўзлаштириш давомида талабалар автоматлаштирилган тизимларда кўникмага эга бўладилар. Олган билимларини эса, ишлаб чиқаришнинг барча автоматлаштириш соҳаларида қўллашлари мумкин.

Ахборот тизимлари одам иш-фаолиятида ва турли сохаларда ишлатилмокда. Шуларни хисобга олган холда фанни узлаштириш давомида талабалар ахборот тизимларини лойихалаш хамда ахборот технологияларини ахборот тизимларида ишлатиш кникмаларини олишдан иборат.

Фанни узлаштириш давомида олинган билиимлар амалий дастурий воситаларни лойихалаштириш хамда кейинги илмий-изланишларини давом эттириш учун куллашлари мумкин

Фанни ўқитишда замонавий ахборот ва педагогик технологиялар

Фанни ўзлаштириш чоғида дарслик, ўқув қўлланмалари, маъруза матнлари ва уларнинг электрон версияларидан, шунингдек маълумот олишнинг интернет тизимидан фойдаланилади.

Фанни ўрганишда машғулотларнинг қуйидаги турларидан фойдаланилади: маъруза машғулотлари, амалий машғулотлар, фан мазмунига тегишли ўқув материалларини мустақил ўрганиш.

Ўқув фанини яхши ўзлаштириш учун уни баён этиш чоғида фаол ўқитиш усулларидан (муаммоли ҳолатлар ҳосил қилиш, жамоавий тафаккур фаолиятини ташкил этиш, шахсий топшириқлар бериш), Ахборот технологиялардан, слайдли фильмлардан фойдаланиш, Дастур воситаларни лойихалаш, яратиш, бахо бериш ва ишлатиш кабиларни намойиш этиш кўзда тутилган.

Талабаларда амалий кўникмаларни ҳосил қилиш ва мустаҳкамлаш учун амалий машғулотлар топшириқларини ва уй вазифаларини бажариш чоғида электрон ҳисоблаш техникасидан кенг фойдаланишга эътибор берилади.

Ўқув фанининг талабалар томонидан ўзлаштирилиши оралиқ назоратлари (семестр давомида икки марта) ва якуний назорат тадбирларини ўтказиш орқали амалга оширилади. Оралиқ ва якуний назоратлар мос равишда фаннинг айрим бўлимлари ёки барча бўлимлари бўйича ёзма иш ёки тест саволлари кўринишида ўтказилади.

Шахсга йўналтирилган таълим. Бу таълим ўз моҳиятига кўра таълим жараёнининг барча иштирокчиларини тўлақонли ривожланишларини кўзда тутади. Бу эса таълимни лойиҳалаштирилаётганда, албатта, маълум бир таълим олувчининг шахсини эмас, аввало, келгусидаги мутахассислик фаолияти билан боғлиқ ўқиш мақсадларидан келиб чиққан ҳолда ёндошилишни назарда тутади.

Тизимли ёндошув. Таълим технологияси тизимнинг барча белгиларини ўзида мужассам этмоғи лозим: жараённинг мантиқийлиги, унинг барча бўғинларини ўзаро боғланганлиги, яхлитлиги.

Фаолиятга йўналтирилган ёндошув. Шахснинг жараёнли сифатларини шакллантиришга, таълим олувчининг фаолиятни активлаштириш ва интенсивлаштириш, ўқув жараёнида унинг барча қобилияти ва имкониятлари, ташаббускорлигини очишга йўналтирилган таълимни ифодалайди.

Диалогик ёндошув. Бу ёндошув ўқув муносабатларини яратиш заруриятини билдиради. Унинг натижасида шахснинг ўз-ўзини фаоллаштириши ва ўз-ўзини кўрсата олиши каби ижодий фаолияти кучаяди.

Ҳамкорликдаги таълимни ташкил этиш. Демократик, тенглик, таълим берувчи ва таълим олувчи фаолият мазмунини шакллантиришда ва эришилган натижаларни баҳолашда биргаликда ишлашни жорий этишга эътиборни қаратиш зарурлигини билдиради.

Муаммоли таълим. Таълим мазмунини муаммоли тарзда тақдим қилиш орқали таълим олувчи фаолиятини активлаштириш усулларидан бири. Бунда илмий билимни объектив қарама-қаршилиги ва уни ҳал этиш усулларини, диалектик мушоҳадани шакллантириш ва ривожлантиришни, амалий фаолиятга уларни ижодий тарзда қўллашни мустақил ижодий фаолияти таъминланади.

Ахборотни тақдим қилишнинг замонавий воситалари ва усулларини қўллаш - янги компюютер ва ахборот технологияларини ўқув жараёнига қўллаш.

Ўқитишнинг усуллари ва техникаси. Маъруза (кириш, мавзуга оид, визуаллаш), муаммоли таълим, кейс-стади, пинборд, парадокс ва лойиҳалаш усуллари, амалий ишлар.

Ўқитишни ташкил этиш шакллари: диалог, полилог, мулоқот ҳамкорлик ва ўзаро ўрганишга асосланган фронтал, коллектив ва гуруҳ.

Ўқитиш воситалари: ўқитишнинг анъанавий шакллари (дарслик, маъруза матни) билан бир қаторда – компьютер ва ахборот технологиялари.

Коммуникация усуллари: тингловчилар билан оператив тескари алоқага асосланган бевосита ўзаро муносабатлар.

Тескари алоқа усуллари ва воситалари: кузатиш, блиц-сўров, оралиқ ва жорий, якунловчи назорат натижаларини таҳлили асосида ўқитиш диагностикаси.

Бошқариш усуллари ва воситалари: ўқув машғулоти босқичларини белгилаб берувчи технологик карта кўринишидаги ўқув машғулотларини режалаштириш, қўйилган мақсадга эришишда ўқитувчи ва тингловчининг биргаликдаги ҳаракати, нафақат аудитория машғулотлари, балки аудиториядан ташқари мустақил ишларнинг назорати.

Мониторинг ва баҳолаш: ўқув машғулотида ҳам, бутун курс давомида ҳам ўқитишнинг натижаларини режали тарзда кузатиб бориш. Курс охирида тест топшириқлари ёки ёзма иш вариантлари ёрдамида тингловчиларнинг билимлари баҳоланади.

“Ахборот тизимлари” фанини ўқитиш жараёнида компьютер технологиясидан фойдаланилади. Айрим мавзулар бўйича талабалар билимини баҳолаш тест асосида ва компьютер ёрдамида бажарилади. “Интернет” тармоғидаги расмий иқтисодий кўрсаткичларидан фойдаланилади, тарқатма материаллар тайёрланади, тест тизими ҳамда таянч сўз ва иборалар асосида оралиқ ва якуний назоратлар ўтказилади

“Ахборот тизимлари” фанидан машғулотларнинг мавзулар ва соатлар бўйича тақсимланиши:

Умумий ўқув соати		60 соат
Шу жумладан:
Маъруза Амалиёт Тажриба Мустақил таьлим		20 соат 10 соат 10 соат 20 соат
Т/Р	Мавзу, бўлим номи		Маъруза	Амалиёт	Тажриба	Мустақил иш
1	Ахборот тизимлари (АТ) тушунчаси. Ахборот тизимларининг ривожланиш босқичлари.		2	2		4
2	Ахборот тизимларининг структураси		2
3	АТларининг синфланиши. Масштаб, кулланиш сохалари, автоматлаштирилганлик даражаси ва маълумотларни саклаш буйича синфланиши		2	2		4
4	АТлари турлари. Ахборот технологиялари ва АТлари ўртасидаги нисбат.		2	2		4
5	Бошқарув ахборот тизимлари. MRP, MRP II, ERP, CRM, SCM, BPM		2		2
6	Корпоратив Ахборот тизимлари (КАТ). КАТ стандартлари		2	2		4
7	АТларининг хаётий цикли. Умумий маълумотлар. Лойиха тушунчаси.		2		2
8	АТларининг хаётий цикли. Лойихаларни бошкариш		2	2		4
9	АТларининг хаётий цикли моделлари
10	АТларини ишлаб чиқиш методологияси ва технологияси. RAD методологияси. Объектга йўналтирилган ёндашув. Визуал дастурлаш.		2		2
	ЖАМИ		20	10	10	20

Асосий қисм

Маъруза машғулотлари

Ахборот тизимлари (АТ) тушунчаси. Автоматлаштирилган ахборот тизимларининг ривожланиш боскичлари. АТ компонентлари. АТ турлари.,

Қўлланиладиган таълим технологиялари: диалогик ёндошув, муаммоли таълим. Бинго, блиц, ажурали арра, нилуфар гули, меню, алгоритм, мунозара, ўз-ўзини назорат.

Адабиётлар: А1, А2, А3, А4, Қ3, И1,И2,И3,И5, И6,И7

АТ нинг тузилиши.

Ахборот тизими тузилиши,

Ахборот таъминоти,

Техник таъминоти,

Математик ва дастур таъминоти,

Ташкилий таъминоти

Қўлланиладиган таълим технологиялари: диалогик ёндошув, муаммоли таълим. Поғона, қадамма-қадам методи, Венн диаграммаси, Т-схемаси, ўз- ўзини назорат.

Адабиётлар: А4,A6, Қ1,Қ3,И1,И2,И7

АТларининг синфланиши.

Автоматлаштирилганлик даражаси буйича синфланиши

Маълумотларни саклаш буйича синфланиши

Қўлланиладиган таълим технологиялари: диалогик ёндошув, муаммоли таълим. Интегратив, мунозара, ўз-ўзини назорат.

Адабиётлар: A6, Қ1,И1,И7

АТларини ташкиллаштириш усули бўйича синфланиши.

АТ ларининг масштаби буйича синфланиши

Ишлатиш сохалари буйича синфланиши

Ташкил этиш буйича синфланиши

Қўлланиладиган таълим технологиялари: диалогик ёндошув, муаммоли таълим. Блиц-сўров, зиг-заг усули, мунозара, БББ, Инсерт, ўз-ўзини назорат.

Адабиётлар: A6, Қ1,И1,И7.

Ахборот технологиялари ва Ахборот тизимлари орасидаги нисбат.

АТ ларига куйилган талаблар;

АТ лардаги кечадиган жараёнлар;

АТ ларини киритгандан сунг нималарни кутиш мумкин;

Қўлланиладиган таълим технологиялари: диалогик ёндошув, муаммоли таълим. Интегратив, мунозара, ўз-ўзини назорат.

Адабиётлар: А5, А6, Қ1,Қ1,Қ3, И1,И2,И3,И7

Бошқарув ахборот тизимлари. MRP, MRP II, ERP, CRM, SCM, BPM

Замонавий бизнесни бошкариш

Керак бўлган материалларни режалаштириш (MRP)

Ишлаб-чикариш ресурсларни режалаштириш (MRP II)

Корхона ресурсларини бошкариш (ERP)

Мижоз билан узъаро муносабатни бошкариш (CRM)

Товарни етказиб беришни бошқариш (SCM)

Бизнесни самарали бошқариш (BPM)

Қўлланиладиган таълим технологиялари: диалогик ёндошув, муаммоли таълим. Блиц-сўров, зиг-заг усули, мунозара, БББ, Инсерт, ўз-ўзини назорат.

Адабиётлар: A6, Қ1, И4,И6, И7

Корпоратив Ахборот тизимлари (КАТ). КАТ стандартлари

Корпоратив ахборот тизимлари тушунчаси, максади ва масалалари, жихатлари, стандартлари, ташкил этувчилари, ташкил этувчилари орасидаги нисбат, тузилиши ва уларга куйилган талаблар

Адабиётлар: A7, Қ1,И6, И7.

АТларининг хаётий цикли.

АТ ларининг хаётий цикли

Лойиха тушунчаси.

Лойихаларни бошкариш хакида умумий маълумотлар

Лойихаларнинг синфланиши

Адабиётлар: А4, A6,Қ3, И7.

АТларининг хаётий цикли модели.

Каскад модели.

Афзалликлари ва камчиликлари.

АТларининг хаётий цикли спирал модели. Қўлланиладиган таълим технологиялари: диалогик ёндошув, муаммоли таълим. Блиц-сўров, зиг-заг усули, мунозара, БББ, Инсерт, ўз-ўзини назорат.

Адабиётлар: А4, Қ1,Қ3, И7.

АТларини ишлаб чиқиш методологияси ва технологияси.

RAD методологияси.

Объектга йўналтирилган ёндашув.

Визуал дастурлаш.

Адабиётлар: A6, Қ3, И1, И7.

“Ахборот тизимлари” фани бўйича маъруза машғулотининг календар тематик режаси

№	Мавзулар номи ва уларни бўлим бўйича мазмуни	Соат
1	Ахборот тизимлари (АТ) тушунчаси. Ахборот тизимлари фани ва максади билан таништириш; - Тизим хакида тушунча бериш хамда ривожланиш боскичлари хакида маълумот бериш; - Ахборот тизимларининг ишлатилиш сохалари хамда уларнинг авфзалликлари;	2 соат
2	АТ лари тузилиши - Талабаларни АТ тузилиши билан таништириш - АТ ларининг асосий ташкил этувчилари билан таништириш; -Асосий ташкил этувчиларини белгиланишини курсатиш;	2 соат
3	АТларининг синфланиши. АТ ларини кулланиш сохалари, масштаби, автоматлаштирилганлик даражаси ва маълумотларни саклаш буйича синфланишини талабаларга етказиб бериш	2 соат
4	Ахборот технологиялари ва АТлари ўртасидаги нисбат. Ахборот технологиялари ва тизимлари орасидаги нисбат мохиятини очиб бериш. АТ ларга куйилган талабларни келтириш.	2 соат
5	Бошқарув ахборот тизимлари. MRP, MRP II, ERP, CRM, SCM, BPM Талабаларга замонавий бизнесни автоматлаштириш концепциялари билан таништириш: MRP, MRP II, ERP, CRM, SCM, BPM. Ушбу концепцияни бизнесга киритиш самарадорлигини курсатиш.	2 соат
6	Корпоратив ахборот тизимлари (КАТ). КАТ стандартлари. Талабаларни корпоратив ахборот тизимлари, максади, масалалари ва стандартлари билан таништириш; КАТ фазилатлари ва унинг таркибларини тушунтириш	2 соат
7	АТларининг хаётий цикли. Умумий маълумотлар. Лойиха тушунчаси. АТ ларнинг хаётий цикли ва Ат ларнинг ишлаш боскичлари. Лойихаларни бошкариш хакида маълумот бериш. Лойихаларнинг турлари ва синфланиши.	2 соат
8	АТларининг хаётий цикли. АТ ларининг хаётий цикли ва АТ ларининг ишлаш босуичлари билан таништириш; Лойихаларни бошкариш хакида умумий маълумотлар бериш; Лойиха турлари билан таништириш	2 соат
9	АТ ларининг хаётий цикли моделлари Талабаларга каскад ва спирал шаклдаги моделлар ва уларнинг авфзалликлари ва камчиликлари билан таништириш.	2 соат
10	АТларини ишлаб чиқиш методологияси ва технологияси. АТ ларни яратиш услублари ва технологияларини курсатиш. RAD услуби ёрдамида тизимларни тез ишлаб чикариш технологияси билан таништириш. Объектга ва ходисаларга асосланган визуал дастурлаш билан таништириш	2 соат
	ЖАМИ	20 соат

Амалий машғулотларнинг тавсия этиладиган мавзулари

1.АТлари архитектураси. “Файл-сервер” “Клиент-сервер” ва кўппоғонали, Intranet - ахборот тизими архитектура.

Адабиётлар: A7, Қ1, Қ3, И1,И7.

2. АТларининг хаётий цикли модели. Каскад, Спирал моделллари..

Адабиётлар: A6, Қ3, И1,И7.

3.ERP ва CRM тизимлари концепцияси. Қўлланиладиган таълим технологиялари: диалогик ёндошув, муаммоли таълим. Поғона, қадамма-қадам методи, Венн диаграммаси, Т-схемаси, ўз- ўзини назорат.

Адабиётлар: : A6, Қ1, И1,И7.

4. Корпоратив ахборот тизимларини куриш.

Адабиётлар: A6, A7, Қ3, И1,И7.

5. Тақсимланган (Грид) ахборот тизимларини ташкил килиш ва куриш. Қўлланиладиган таълим технологиялари: диалогик ёндошув, муаммоли таълим. Блиц-сўров, зиг-заг усули, мунозара, БББ, Инсерт, ўз-ўзини назорат.

Адабиётлар: A7, Қ3, И1,И7.

“Ахборот тизимлари” фани бўйича амалиёт машғулотининг календар тематик режаси

Амал.иш раками	Амалиёт ишларининг мавзулари ва бўлимлар бўйича қисқача мазмуни	Соатлар сони
1	АТлари архитектураси. “Файл-сервер” “Клиент-сервер” ва кўппоғонали, Intranet - ахборот тизими архитектуралари тахлили.	2
2	АТларининг хаётий цикли моделини ишлатилиши. Каскад, Спирал моделллари тахлили	2
3	ERP ва CRM тизимлари концепциялари.	2
4	Корпоратив ахборот тизимларини куриш.	2
5	Тақсимланган ахборот тизимларини тахлил килиш ва куриш.	2
	Жами	10

Лаборатория машғулотларнинг тавсия этиладиган мавзулари

1. АТлари архитектураси. “Файл-сервер” “Клиент-сервер” ва кўппоғонали, Intranet - ахборот тизими архитектуралари тахлили.

Қўлланиладиган таълим технологиялари: диалогик ёндошув, муаммоли таълим. Интегратив, мунозара, ўз-ўзини назорат.

Адабиётлар: A7, Қ1, Қ3, И1,И7.

2. Бизнесни бошкариш тизимларини лойихалаш. ERP тизими. CRM тизими Қўлланиладиган таълим технологиялари: диалогик ёндошув, муаммоли таълим. Поғона, қадамма-қадам методи, Венн диаграммаси, Т-схемаси, ўз- ўзини назорат.

Адабиётлар: A6, Қ1, И1,И7.

3. Корпоратив ахборот тизимларини лойихалаш.

Адабиётлар: A6, A7,Қ3, И1,И7

4. Таксимланган ахборот тизимларни лойихалаш.

Қўлланиладиган таълим технологиялари: диалогик ёндошув, муаммоли таълим. Блиц-сўров, зиг-заг усули, мунозара, БББ, Инсерт, ўз-ўзини назорат.

Адабиётлар: A6, A7,Қ3, И1,И7.

5. ГРИД тизимини лойихалаш. Қўлланиладиган таълим технологиялари: диалогик ёндошув, муаммоли таълим. Блиц-сўров, зиг-заг усули, мунозара, БББ, Инсерт, ўз-ўзини назорат.

Адабиётлар: A7, Қ3, И1,И7.

“Ахборот тизимлари” фани бўйича лаборатория машғулотининг календар тематик режаси

Амал.иш раками	Амалиёт ишларининг мавзулари ва бўлимлар бўйича қисқача мазмуни	Соатлар сони
1	АТлари архитектураси. “Файл-сервер” “Клиент-сервер” ва кўппоғонали, Intranet - ахборот тизими архитектураларини лойихалаштириш.	2
2	Бизнесни бошкариш тизимлари. ERP ва CRM тизимларини лойихалаш
3	Корпоратив ахборот тизимларини лойихалаштириш	2
4	Таксимланган ахборот тизимларни лойихалаштириш
5	Грид тизимларини лойихалаштириш	2
	Жами	10

Мустақил таълим ташкил этишнинг шакли ва мазмуни

“Ахборот тизимлари” фани бўйича талабанинг мустақил таълими шу фанни ўрганиш жараёнининг таркибий қисми бўлиб, услубий ва ахборот ресурслари билан тўла таъминланган.

Талабалар аудитория машғулотларида профессор-ўқитувчиларнинг маърузасини тинглайдилар, мисол ва масалалар ечадилар. Аудиториядан ташқарида талаба дарсларга тайёрланади, адабиётларни конспект қилади, уй вазифаси сифатида берилган мисол ва масалаларни ечади. Бундан ташқари, айрим мавзуларни кенгроқ ўрганиш мақсадида қўшимча адабиётларни ўқиб рефератлар тайёрлайди ҳамда мавзу бўйича тестлар ечади. Мустақил таълим натижалари рейтинг тизими асосида баҳоланади.

Уйга вазифаларни бажариш, қўшимча дарслик ва адабиётлардан янги билимларни мустақил ўрганиш, керакли маълумотларни излаш ва уларни топиш йўлларини аниқлаш, интернет тармоқларидан фойдаланиб маълумотлар тўплаш ва илмий изланишлар олиб бориш, илмий тўгарак доирасида ёки мустақил равишда илмий манбалардан фойдаланиб илмий мақола ва маърузалар тайёрлаш кабилар талабаларнинг дарсда олган билимларини чуқурлаштиради, уларнинг мустақил фикрлаш ва ижодий қобилиятини ривожлантиради. Шунинг учун ҳам, мустақил таълимсиз ўқув фаолияти самарали бўлиши мумкин эмас.

Уй вазифаларини текшириш ва баҳолаш амалий машғулот олиб борувчи ўқитувчи томонидан, конспектларни ва мавзуни ўзлаштириш даражасини текшириш ва баҳолаш эса, маъруза дарсларини олиб борувчи ўқитувчи томонидан ҳар дарсда амалга оширилади.

“Ахборот тизимлари” фанидан мустақил иш мажмуаси фаннинг барча мавзуларини қамраб олган ва қуйидаги 7 та катта мавзу кўринишида шакллантирилган

Мустақил ўрганиш учун тавсия қилинадиган мавзулар, соат ҳажми.

№	Мавзулар	Берилган топшириқлар	Бажарилиш муддати	соат
1.	Ахборот тизими, тизим компонентлари ва унинг мақсади, фирма, корхона тизимлари, тизим компонентлари ва уларнинг мақсадлари. Телекоммуникацион тизимлар, тизим компонентлари ва уларнинг мақсадлари. Ўзбекистонда ахборот тизимларининг ривожланиши	Адабиётлардан конспект қилиш. Тахлил килиш Индивидуал топшириқларни бажариш	4-хафта	4
2.	Гурухли ахборот тизимлари. Корпоратив ахборот тизимлари. Қарор қабул килиш тизимлари. Ахборот сўров тизимлари. Мисоллар келтиринг.	Адабиётлардан конспект қилиш. Тахлил килиш Индивидуал топшириқларни бажариш	8-хафта	4
3.	Ахборот тизимларини ташқи белгилари бўйича бўлиниши. Файл-сервер архитектураси. Клиент-сервер архитектураси. Фактографик ахборот тизимлари. Ахборот тизимларининг техник белгилари бўйича бўлиниши. Документал ахборот тизимлари	Адабиётлардан конспект қилиш. Тахлил килиш Индивидуал топшириқларни бажариш	12-хафта	4
4.	Узбекистанда Корпоратив ахборот тизимлари. ГРИД –тизимлари. Таксимланган тизимлар	Адабиётлардан конспект қилиш. Тахлил килиш Индивидуал топшириқларни бажариш	16-хафта	8
	Жами:			20

Дастурнинг информацион услубий таъминоти.

Мазкур фанни ўқитиш жараёнида таълимнинг замонавий методлари, педагогик ва ахборот-коммуникация технологияларини қўллаш назарда тутилган:

- мультимедиа хизматларига бағишланган мавзулар замонавий компьютер технологиялари ёрдамида презентация ва электрон-дидактик технологияларидан фойдаланилган ҳолда ўтказилади;

- амалий машғулотларда ақлий хужум, гуруҳли фикрлаш, “иш ўйини” ва бошқа педагогик технологиялардан фойдаланилади;

- амалиёт машғулотларида кичик гуруҳлар мусобақалари, гуруҳли фикрлаш педагогик технологияларини қўллаш назарда тутилади.

“Ахборот тизимлари” фанидан талабалар билимини рейтинг тизими асосида баҳолаш мезони

“Ахборот тизимлари” фани бўйича рейтинг жадваллари, назорат тури, шакли, сони ҳамда ҳар бир назоратга ажратилган максимал балл, шунингдек жорий ва оралиқ назоратларининг саралаш баллари ҳақидаги маълумотлар фан бўйича биринчи машғулотда талабаларга эълон қилинади.

Фан бўйича талабаларнинг билим савияси ва ўзлаштириш даражасининг Давлат таълим стандартларига мувофиқлигини таъминлаш учун қуйидаги назорат турлари ўтказилади:

Жорий назорат (ЖН) – талабанинг фан мавзулари бўйича билим ва амалий кўникма даражасини аниқлаш ва баҳолаш усули. Жорий назорат фаннинг хусусиятидан келиб чиққан ҳолда амалий машғулотларда оғзаки сўров, тест ўтказиш, суҳбат, назорат иши, коллеквиум, уй вазифаларини текшириш ва шу каби бошқа шаклларда ўтказилиши мумкин;

Оралиқ назорат (ОН) – семестр давомида ўқув дастурининг тегишли (фанларнинг бир неча мавзуларини ўз ичига олган) бўлими тугаллангандан кейин талабанинг назарий билим, амалий кўникма даражасини аниқлаш ва баҳолаш усули. Оралиқ назорат бир семестрда икки марта ўтказилади ва шакли (ёзма, оғзаки, тест ва ҳоказо) ўқув фанига ажратилган умумий соатлар ҳажмидан келиб чиққан ҳолда белгиланади;

Якуний назорат (ЯН) – семестр якунида муайян фан бўйича назарий билим ва амалий кўникмаларни талабалар томонидан ўзлаштириш даражасини баҳолаш усули. Якуний назорат асосан таянч тушунча ва ибораларга асосланган “Ёзма иш” шаклида ўтказилади.

ОН ўтказиш жараёни кафедра мудири томонидан тузилган комиссия иштирокида мунтазам равишда ўрганиб борилади ва уни ўтказиш тартиблари бузилган ҳолларда, ОН натижалари бекор қилиниши мумкин. Бундай ҳолларда ОН қайта ўтказилади.

Олий таълим муассасаси раҳбарининг буйруғи билан ички назорат ва мониторинг бўлими раҳбарлигида тузилган комиссия иштирокида ЯН ни ўтказиш жараёни мунтазам равишда ўрганиб борилади ва уни ўтказиш тартиблари бузилган ҳолларда, ЯН натижалари бекор қилиниши мумкин. Бундай ҳолларда ЯН қайта ўтказилади.

Талабанинг билим савияси, кўникма ва малакаларини назорат қилишнинг рейтинг тизими асосида талабанинг фан бўйича ўзлаштириш даражаси баллар орқали ифодаланади.

“Ахборот тизимлари” фани бўйича талабаларнинг семестр давомидаги ўзлаштириш кўрсаткичи 100 баллик тизимда баҳоланади.

Ушбу 100 балл баҳолаш турлари бўйича қуйидагича тақсимланади:

Я.Н -30 балл, қолган 70 балл эса Ж.Н -35 балл ва О.Н -35 балл қилиб тақсимланади.

Балл	Баҳо	Талабаларнинг билим даражаси
86-100	Аъло	Хулоса ва қарор қабул қилиш. Ижодий фикрлай олиш. Мустақил мушоҳада юрита олиш. Олган билимларини амалда қўллай олиш. Моҳиятини тушунтириш. Билиш, айтиб бериш. Тасаввурга эга бўлиш.
71-85	Яхши	Мустақил мушоҳада қилиш. Олган билимларини амалда қўллай олиш. Моҳиятини тушунтириш. Билиш, айтиб бериш. Тасаввурга эга бўлиш.
55-70	Қониқарли	Моҳиятини тушунтириш. Билиш, айтиб бериш. Тасаввурга эга бўлиш.
0-54	Қониқарсиз	Аниқ тасаввурга эга бўлмаслик. Билмаслик.

Фан бўйича саралаш бали 55 баллни ташкил этади. Талабанинг саралаш балидан паст бўлган ўзлаштириши рейтинг дафтарчасида қайд этилмайди.

Талабаларнинг ўқув фани бўйича мустақил иши жорий, оралиқ ва якуний назоратлар жараёнида тегишли топшириқларни бажариши ва унга ажратилган баллардан келиб чиққан ҳолда баҳоланади.

Талабанинг фан бўйича рейтинги қуйидагича аниқланади:

R = В*Ў / 100

бу ерда: В- семестрда фанга ажратилган умумий ўқув юкламаси (соатларда);

Ў - фан бўйича ўзлаштириш даражаси (балларда).

Фан бўйича жорий ва оралиқ назоратларга ажратилган умумий баллнинг 55 фоизи саралаш балл ҳисобланиб, ушбу фоиздан кам балл тўплаган талаба якуний назоратга киритилмайди.

Жорий ЖН ва оралиқ ОН турлари бўйича 55 бал ва ундан юқори бални тўплаган талаба фанни ўзлаштирган деб ҳисобланади ва ушбу фан бўйича якуний назоратга кирмаслигига йўл қўйилади.

Талабанинг семестр давомида фан бўйича тўплаган умумий бали ҳар бир назорат туридан белгиланган қоидаларга мувофиқ тўплаган баллари йиғиндисига тенг.

ОН ва ЯН турлари календар тематик режага мувофиқ деканат томонидан тузилган рейтинг назорат жадваллари асосида ўтказилади. ЯН семестрнинг охирги 2 ҳафтаси мобайнида ўтказилади.

ЖН ва ОН назоратларда саралаш балидан кам балл тўплаган ва узрли сабабларга кўра назоратларда қатнаша олмаган талабага қайта топшириш учун, навбатдаги шу назорат туригача, сўнгги жорий ва оралиқ назоратлар учун эса якуний назоратгача бўлган муддат берилади.

Талабанинг семестрда ЖН ва ОН турлари бўйича тўплаган баллари ушбу назорат турлари умумий балининг 55 фоизидан кам бўлса ёки семестр якуний жорий, оралиқ ва якуний назорат турлари бўйича тўплаган баллари йиғиндиси 55 балдан кам бўлса, у академик қарздор деб ҳисобланади.

Талаба назорат натижаларидан норози бўлса, фан бўйича назорат тури натижалари эълон қилинган вақтдан бошлаб бир кун мобайнида факультет деканига ариза билан мурожаат этиши мумкин. Бундай ҳолда факультет деканининг тақдимномасига кўра ректор буйруғи билан 3 (уч) аъзодан кам бўлмаган таркибда апелляция комиссияси ташкил этилади.

Апелляция комиссияси талабаларнинг аризаларини кўриб чиқиб, шу куннинг ўзида хулосасини билдиради.

Баҳолашнинг ўрнатилган талаблар асосида белгиланган муддатларда ўтказилиши, ҳамда расмийлаштирилиши факультет декани, кафедра мудири, ўқув-услубий бошқарма, ҳамда ички назорат ва мониторинг бўлими томонидан назорат қилинади.

Талабалар ОН дан тўплайдиган балларнинг намунавий мезонлари

Т/р	Кўрсаткичлар	ОН баллари
Т/р	Кўрсаткичлар	Макс.	1-ОН	2-ОН
1	Дарсларга қатнашганлик даражаси. Маъруза дарсларидаги фаоллиги, конспект дафтарларининг юритилиши ва тўлиқлиги.	16	0-8	0-8
2	Талабаларнинг мустақил таълим топшириқларини ўз вақтида ва сифатли бажариши ва ўзлаштириш.	12	0-6	0-6
3	Оғзаки савол-жавоблар, коллоквиум ва бошқа назорат турлари натижалари бўйича	12	0-6		0-6
Жами ОН баллари		40	40		0-20

Талабалар ЖН дан тўплайдиган балларнинг намунавий мезонлари

Т/р	Кўрсаткичлар	ЖН баллари
Т/р	Кўрсаткичлар	Макс.	1-ЖН	2-ЖН
1	Дарсларга қатнашганлик даражаси. Маъруза дарсларидаги фаоллиги, конспект дафтарларининг юритилиши ва тўлиқлиги.	10	0-5	0-5
2	Талабаларнинг мустақил таълим топшириқларини ўз вақтида ва сифатли бажариши ва ўзлаштириш.	10	0-5	0-5
3	Оғзаки савол-жавоблар, коллоквиум ва бошқа назорат турлари натижалари бўйича	10	0-5	0-5
Жами ЖН баллари		30	30	0-15

Якуний назорат “Ёзма иш” шаклида белгиланган бўлса, у ҳолда якуний назорат 30 баллик “Ёзма иш” вариантлари асосида ўтказилади.

Агар якуний назорат марказлашган тест асосида ташкил этилган бўлиб фан бўйича якуний назорат “Ёзма иш” шаклида белгиланган бўлса, у ҳолда якуний назорат қуйидаги жадвал асосида амалга оширилади.

Т/р	Кўрсаткичлар	ЯН баллари
		Макс.	Ўзгариш оралиги
1	Фан бўйича якуний ёзма иш назорати	30	0-30
Жами ЯН баллари		30	0-30

Якуний назоратда “Ёзма иш”ларни баҳолаш мезони

Якуний назорат “Ёзма иш” шаклида амалга оширилганда, синов кўп вариантли усулда ўтказилади. Ҳар бир вариант 2 та назарий ва 1 та амалий саволдан иборат. Назарий саволлар фан бўйича таянч сўз ва иборалар асосида тузилган бўлиб, фаннинг барча мавзуларини ўз ичига қамраб олган.

Ҳар бир назарий саволга ёзилган жавоблар бўйича ўзлаштириш кўрсаткичи 0-10 балл оралиғида баҳоланади. Талаба максимал 30 балл тўплаши мумкин.

Ёзма синов бўйича умумий ўзлаштириш кўрсаткичини аниқлаш учун вариантда берилган саволларнинг ҳар бири учун ёзилган жавобларга қўйилган ўзлаштириш баллари қўшилади ва йиғинди талабанинг якуний назорат бўйича ўзлаштириш бали ҳисобланади.

Тавсия этилган адабиётлар рўйхати

Асосий адабиётлар

1. Каримов И.А. «Бизнинг йўлимиз - демократик ислоҳотларни чуқурлаштириш ва модернизация жараёнларини изчил давом эттириш йўлидир. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 19 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маърузаси, 2011 йил 7 декабрь

2. Каримов И.А. "Юксак билимли ва интеллектуал ривожланган авлодни тарбиялаш - мамлакатни барқарор тараққий эттириш ва модернизация қилишнинг энг муҳим шарти" мавзусидаги халқаро конференциянинг очилиш маросимидаги нутқи, Тошкент, 2012 йил 16-17 февраль.

3. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Замонавий ахборот коммуникация технологияларни қўллаш ва янада ривожлантириш чора тадбирлари» тўғрисидаги 2012 йил 21 мартдаги ПҚ-1730 қарори.

4. С.С. Косимов Ахборот технологиялари. Тошкент – “Алоқачи”-2006

5. Б.Ю.Ходиев, Б.А.Бегалов и др. Введение в базы данных и знаний. Тошкент.- 2003

6. Информационные системы и технологии в экономике и управлении. Под ред В.В.Трофимова. М., Высшее образование-2007

7. В.Г. Олифер Компьютерные сети. Принципы, технологии, протоколы: Учеб. пособие для студ.вузов/-3-е изд.-М.; СПБ.; Нижний Новгород: Питер,2006.-958с.

Қўшимча адабиётлар.

1. Г.Н. Смирнова. Проектирование экономических информационных систем. М. Фист.2005

2. А.И. Башмаков, И.А.Башмаков. Интеллектуальные информационные технологии. Москва. Изд-во Баумана-2005

3. В.Н. Петров. Информационные системы. Санкт-Петербург, Москва-Харьков-Минск, 2002.

4. М.А. Арипов, А.Р. Марахимов. Информатика. Информацион технологиялар. Дарслик., Т: ТДЮИ., 2004.-275 б.

1.Интернет ва Зиёнет сайтлари

1. Энциклопедия поисковых систем
http://www.searchengines.ru/

2. Павел Храмцов "Поиск и навигация в Internet".
http://www.osp.ru/cw/1996/20/31.htm

3. How Intranet Search Tools and Spiders Work
http://linux.manas.kg/books/how_intranets_work/ch32.htm

4. Martijn Koster "Robots in the Web: threat or treat?"
http://info.webcrawler.com/mak/projects/robots/threat-or-treat.html

5. Обучение Интернет-профессиям. Search engine Expert.
http://searchengine.narod.ru/archiv/se_2_250500.htm

6. Андрей Аликберов "Несколько слов о том, как работают роботы поисковых машин".

7. http://www.citforum.ru/internet/search/art_1.shtml

8. http://etuit.uz/

9. www. Ziyonet.uz

10. www.library.tuit.uz

11. www.intuit.ru

ГЛОССАРИЙ

Ахборот тизими	Қуйилган максадларга эришиш йулида ахборотни туплаш, саклаш, ишлов бериш ва чикариб бериш учун фойдаланиладиган воситалар, усуллар ва ходимларнинг узаро боглик мажмуи
Ахборот тизимининг ташкил этувчилари	Дастурий таъминот, информатсион таъминот, ташкилий таъминот, хукукий, техник таъминот, математик таъминот
Ахборот суров тизимлари	Гиперматн хужжатларига ва мультимедиа асосланган тизимлар хиеобланади. Интернет тармогида шунга ухшаш тизимлар купрок тар калган. Статик ва динамик веб сайтлар, электрон почта, кидирув ва веб серверлар бундай тизимларнинг объектлари хиеобланади.
Автоматлаштирилган ва автоматик ахборот тизимлари	Автоматлаштирилган ва автоматик ахборот тизимларида ахборотларни саклаш, кайта ишлаш ва кидириш учун компыотерлар ишлатилади. Бундай тизимлар кенг функционал имкониятларга эга булиб, жуда катта хажмдаги ахборотларни саклаш ва кайта ишлашни амалга ошира олади. Бунда ахборот сакловчи курилма сифатида компьютернинг хотира курилмалари (винчестер) ишлатилади.
Бошкарув ахборот технологиялари	Бошкарувнинг ахборот тизими турли функционал кичик тизимлар (булинмалар) ёки фирманинг бошкарув даражалари ходимларининг ахборотга булган ухшаш эхтиёжларини кондириш учун жуда тугри келади.
Биллинг тизимлари	Биллинг тизими (инглизча билл - хисобварак, биллинг - хисобварак ёзиб бериш) - телекоммуникация операторлари томонидан абонентларга хисобвараклар тавдим этиш ва бошка хизмат етказиб берувчилари билан узаро хисоб-китоблар учун ишлатиладиган хар бир мижоз учун алока хизматларининг кийматини хисоблайдиган ва барча тарифлар ва бошка киймат тавсифлари тугрисидаги ахборотни саклайдиган тизимдир.
Гурухли ахборот тизимлари	Гурухли ахборот тизимлари ахборотдан ишчи гурух аъзолари томонидан жамоа булиб фойдаланишга асосланган булиб локаль хисоблаш тармоклари базасида курилади
Ягона ахборот тизимлари	Бундай тизимлар умумий ахборот фонди билан богланган бир канча содда дастурлардан иборат булиб, бир вактнинг узида факат битта фойдаланувчи фойдаланишга мулжалланган. Бундай тизимлар локал маълумотларни бошкариш тизимлари ёрдамида яратилади.
Корпоратив ахборот тизимлари	Ишчи гурухлар учун мулжалланган ахборот тизимларининг ривожланган куриниши булиб, йирик компанияларнинг фойдаланишига йуналтирилган ва майдон жихатидан катта тармокни ташкил этиши мумкин.
К,арор кабул килиш тизимлари	Мураккаб суровлар ёрдамида вакт, географик ва бошка турдаги параметрлар буйича маълумотларни танлаш, кайта ишлаш ва тахлил килишга асосланган бошка турдаги ахборот тизимлари хиеобланади.
Офис ахборот тизимлари	Кргозли хужжатларни электрон хужжатларга утказиш ва ишлаб чикаришни, электрон хужжат айланишини автоматлаштиришга хизмат килади.
Фактографик ахборот тизимлари	Маълум белгиланган форматдаги қиска маълумотлар саклашга асосланган тизимлардир.
Хужжатли ахборот тизимлари	Барча турдаги ва ихтиёрий хажмдаги электрон хужжатларни, материалларни ва маълумотларни саклашга ва кайта ишлашга мулжалланган.
ЭРП тизими	Фирманинг ички фаолиятини оптималлаштириш ва автоматлаштириш учун режалаштириш, тайёрлаш, хисоб ва назорат каби жараёнларни такомиллаштиришга каратилган ЭРП (Энтерприсе Ресоурсес Планнинг) деб аталадиган тизимлар кулланилади.
СРМ тизими	СРМ-тизимлари мижозни ташкилот сохдсига «интеграция килиш»га имкон беради - фирма уз мижозлари ва уларнинг эхтиёжлари тугрисида максимал даражада мавжуд булган ахборотни олади
МРП тизимлари.	МРП тизими нечта ва канча муддатда керакли махсулотни ишлаб чикишни аниклаш имконини беради. Сунг тизим ишлаб чикариш жадвалини кондириш учун вактни ва зарур микдорда материал ресурсларини аниклайди
МРП ИИ тизимлари	МРП ИИ - бу МРП буйича режалаштириш + омборларни бошкариш, таьминот, сотув ва ишлаб чикариш функциялари хисобланади
Ахборот тизимларининг хает цикли	Бу, шундай тизимга зарурат юзага келгандан бошлаб, фойдаланувчилар томонидан истеъмолдан тулик чиккан фурсатни уз ичига олган, уларнинг яратилиш ва фойдаланиш даври
Лойиха	Олдиндан аник белгиланган алохида тизимни вакт буйича чекланган, муваффакияти лойиханинг тугалланганлигини англатувчи, бирор максадга каратилган узгартириш. шунингдек, муддати, натижаси, эхтимолий хавфи, маблаг ва ресурслар сарфининг чегараси хамда ташкилий тузилмага куйиладиган талаблар.
Каскадли модел	Каскадли моделни асосий характеристикаси бутун тизимни яратилишини боскичларга булишдан иборат. Бир боскичдан иккинчисига утиш жорий боскичдаги ишлар тулик тугаллангандан кейин амалга оширилади.
Лойихани бошкариш	Ишларни режалаштириш ва ташкил килиш, ишлаб чикарувчилар коллективини тузиш ва бажариладиган ишлар сифатини ва муддатларини назорат килиш масалалари билан богликдир.
Сунъий интелект	Дастурий мухитнинг шундай тизимики, унда инсон тафаккурининг компьютер жараёнига имитацияланган.
Эксперт тизими	Аник фан сохасидаги мутахассисларнинг билимлари тупловчи ва кам ихтисослашган фойдаланувчиларга консультация учун эмпирик тажрибасини тиражлаштирвчи(нусхаси ёзиш) мураккаб дастурлар комплекси.
Фойдаланувчинииг тили	Фойдаланувчи-нинг клавиатура оркали экранга ёзиш имконини берадиган электрон каламлар; джойстик; «сичконча»; овоз билан бериладиган буйруклар ва хоказоларнинг имкониятларидан фойдаланиш йули билан тизимга нисбатан бажарадиган харакатларидир.
Кул мехиатига асослангаи ахборот тизимлари	Ахборот массивлари унчалик катта булмаган хажмга эга булиб, улар хар хил турдаги ахборот ташувчиларда сакланади. Бундай тизимларда ахборотларни кидириш учун оддий селектр мосламалари ишлатилади.
Механизациялаштирилган ахборот тизимлари	Механизациялаштирилган ахборот тизимларида ахборотларни сакловчи ва ташувчи восита сифатида перфокарталар ва перфоленталар ишлатилган.
Лойихалар классификацияланиши	Лойиха туркуми, лойиха тури, лойиха масштаби
Қарорларни кабул килишни куллаб-кувватлаш тизимлари	Бизнеснинг конун-коидалари ва стратегиясини моделлаштиришга ва тузил-малашмаган ахборотга интеллектуал даражада эгалик килишга имкон беради.
Корпоратив ахборот тизимларига куйиладиган талаблар	Комплекслилик ва тизимийлик Модуллик Очиклилик Куникиб колишлик (адаптивность) Ишончлилик Хавфсизлик Куламийлик Мобиллик Урганишдаги соддалик Ишлаб чикарувчининг куллаб-кувватлаши
Модуллик	Бундай моделлардаги ахборот таксимланган характерга эга булади ва битта тизимга бирлаша оладиган хар битта тугунда хамда хар битта окимда катъий тарзда тузилмалашган булади.
Очиклилик	Х,еч кандай реал тизим муайян ишлаб чикаришга мулжалланмагани боис, у тула-тукис мукаммал булиши мумкин эмас ва кушимча хамда тузатишларга мухтож булади.
Куникиб колишлик (адаптивность)	Бу жуда мухим талабдир,чунки куйидаги масалаларни камраб олади: конструкторли лойихалаштириш ва уни кузатиб бориш; технологик жараёнлар; ички ва ташки хужжат алмашинуви; ташки ахборот тизимлари билан алока; хавфсизлик тизимлари
Ишончлилик	КАТ саноат режимида эксплуатация килинади, яъни у корхонанинг алмаштириб булмайдиган компонентига айланади ва у аварияли тухталишлар вактида жуда катта зиён етказиши мумкин, шунингучун КАТни ишлаб туришининг ишончлилиги тизимнинг тулик микёсда, хаттоки унинг айрим компонентлари ишдан чиккан х,олда узлуксиз ишлашини назарда тутади.
Хавфсизлик	Х,ар кандай корхона ёпик булмаган мухитда фаолият олиб боради, чунки у бозордаги вазиятга, конунчиликдаги узгаришларга (корпорация турли мамлакатларда булиши мумкин, демак, барча мамлакатларнинг конунчилигини хисобга олиш керак) жавоб бера олиши, буш турган иктисодий худудларга эътибор бериши керак.
Куламийлик (масштабируемость)	Корхона, муваффакиятли фаолият курсатиб ва етарли даражада даромад олиб усиш тенденциясига эга булади, яъни автоматлашган ишчи уринлари сони ошади. Сакланаётган ва ишлов берилаётган ахборот хажмининг ошиши холдинглар ва йирик компаниялар учун умумий бошкариш технологиясининг яратилиши заруриятини келтириб чикаради.
Мобиллик	Мобиллик ахборот тизимининг мунтазам равишда ёки фойдаланувчининг талаби билан функционални тил борасидаги интерфейслар ва талабларни хисобга олган холда керакли куринишда созлаш имкониятини билдиради. Бундан ташкари факатгина маълумотларни кучириш эмас, балки компьютерларни ва ташки ахборот тизимларини улаш имкониятини хам назарда тутади.
Урганишдаги соддалик (осонлик)	Урганишдаги соддалик шуни назарда тутадики, бунда дастурларнинг тушунарли интерфейси, батафсил ва яхши тузилмалашган хужжатлар мавжуд булади, ходимларнинг зарурий курсларда укитилиши имконияти ва уларнинг ана шундай тизимлар кулланилаётган бир-бирига якин булган корхоналарда стажировка утишлари имконияти мавжуд булади.
Аналитик функция	Буюртма ва планнинг битирилиши, таъсир этувчи факторлар, резервлар аниқланиши, ривожланиш тенденцияси ва х.к. билан боғлиқ
Таваккаллик анализи	Таваккал вариантлар анализи ва уларни танлови
Ахборот тизими архитектураси	Ахборот тизимининг компонентлари орасидаги алоқа ва бажарадиган функцияси, концепцияси, аниқловчи модел, структура.
Малумотлар базаси	Системалаштирилган шундай мустақил материаллар (мақола, хисобот, акт ва х.к) йиғиндисики улар ЭХМ ёрдамида топилиб, қайта ишланиши мумкин
Билимлар базаси	Билимлар (мета малумот) ни қайта ишлаши мумкин бўлган Малумотлар базаси
Библиографик қидирув	Бирламчи хужжат ва уларнинг адресларини топиш мақсадидаги хужжатли қидирув
Кутубхонали қидирув	Бирламчи хужжат ва уларнинг йиғиндисини топиш мақсадидаги хужжатли қидирув
Детерминистик моделлар	Чиқишдаги малумотларнинг аниқ қийматида ўзгарувчиларни бир сон билан ифодалайдиган модел
Фойдаланувчи билими	Тизим билан ишлаб билиши зарур бўлган билим
Инструментал дастурий таминот	Бошқа дастурларни ишлаб чиқиш, корректлаш ёки ривожлантириш дастурий таминоти
Фойдаланувчи интефейси	Фойдаланувчининг машина, қурилма ва аппаратура билан алоқага кириш учун восита ва методлар тўплами
Ахборот таминоти	Техно- экономик ахборотларни классификация қилиш ва бошқариш, малумот базаси ва хужжатларнинг бирлаштирилган йиғиндиси
Ахборот технологиялари	Компютерда сақланаётган малумотлар устида аниқ бажариладиган қоидалар, турли хил қийинликдаги этаплар бажариладиган процесс
Ахборот-логик тизим	Тизимга аввал киритилмаган малумотларни Ахборот массивларида мавжуд малумотларни логик анализ қилиб қайта ишлаб тақдим этувчи тизим
Ахборот-хисоб тизими	Хисоб операцияларига боғлиқ ечимини сақловчи тизим
Инсталляция	Турли тайёр материал ва формалардан яратилган фазовий композиция
Интранет тизим	Интернет метод ва воситаларидан фойдаланувчи корпоратив тармоқ
Кеш	Энг катта эхтимоллик билан сўралиши мумкин бўлган сақланадиган оралиқ буфер
Клиент-сервер архитектура	Дастурни иккига ажратиб уларнинг энг яхши томонларини ишлатадиган технология. Фойдаланувчи компютеридаги график интерфейс клиент қисм ва махсус компютер серверда сақланадиган сервер қисм
Лойихалаштириш	Кейинги даражадаги дастурни ишлаб чиқиш
Комплекслилик	Методлар гурухи, объектлар, ходисалар ёки жараёнлар комплекси
Математик ва дастурий таминот	Ахборот тизими мақсад ва вазифаларини бажарувчи математик метод, модел, алгоритм ва дастурлар йиғиндиси
Математик моделлар	Математик методларни бажарувчи модел блоки, модул ва процедуралар йиғиндиси
Кўп даражали клиент сервер архитектура	Маълумотларни қайта ишлаш бир неча алохила серверларга жойлашган клиент сервер архитектура
Бошқарув объекти	Қўйилган режа ва масалаларни бажарувчи ташкилотнинг хизмати ва бўлими
Оператив моделлар	Кунлар ва хафталарда бажариладиган ишларнинг Оператив ечимларни қуйи оператив тизимларда ишлаши
Қуйи бошқрув даражаси	Кўп маротаба қайтариладиган масалаларни ечувчи ва кирувчи малумотларни ўзгаришига тез реакция қилиш
Офис ахборот тизими	Хужжат алмашинуви бошқарувида қоғоз хужжатларни электрон кўринишга келтириш, автоматик ишлаш ни ташкил этувчи ахборот тизимлари
Бахолаш	Лойихалаштиришнинг буюртмачи томондан бахоланиши
Режалаштириш	Мақсад, вариант ва чекловларни аниқлаш
Тизим ости тизим	Қандайдир хусусият бўйича ажратилшан тизим
Хуқуқий таминот	Ахборотни қабул қилиш кетма-кетлиги, қайти ишланиши ва ишлатилишини регламантлайдиган, ахборот тизимини яратилиши, юридик статуси ва бажарилишини каби хуқуқлар йиғиндиси
Дойимий хабар	Хабарларни ўрнатилган график бўйича яратилиш вақтини аниқлаш
Транзакцияларни оператив қайта ишлаш режими OLTP (On-Line Transaction Processing)	Ихтиёрий вақт мобайнида ахборот тизимининг предмет сохасининг бошқпрувини ташкиллаштириш актуаллигини акслантиришга ишлатилади
Релевантлик	Хужжатнинг шакиллантирилган вақтидаги кўринишининг сўров вақтидагига мос келиши
Саралаш	Ёзувларнинг кетма-кетлигини ўзгартириш жараёни
Тизим	Қандайдир вазифани бажариш учун бир вақтнинг ўзида хам бир бутун хам турли элементлар бирлашмаси тарзида шакилланган ихтиёрий объект
Қарор қабул қилиш тизимини қўллаб қувватлаш DSS (Decision Support Systeq)	Турли бўлимларда (вақт, географик ва х.к) мураккаб сўровлар ёрдамида малумотларни йиғиш ва қайта ишлашни амалга оширадига ахборот тизими
Тизимли дастурий таминот	Компютер, хисоблаш тармоқлари ва амалий дастурий таминот ишларини амалга оширадиган дастур ва дастурий комплекслар йиғиндиси
Стратегик бошқарув тизими	Стратегик босқичдаги бошқарув функцияларини қўллаб қувватлаш
Оператив бошқарув тизими	Ташкилотнинг операцион ва оператив бошқарувини қўллаб қувватлашга қаратилган тизим категорияси
Реал вақтда бошқариш тизими	Тор доирага мўлжалланган, одатта, қандайдир аппарат ташкил этувчили ва параметр киритадиган, бошқарув процесси хатолигини аниқлайдиган, уни бошқарадиган, четлашишини анализ қиладиган ва четлашган параметрларни бошқарадиган аналитик дастурий таминотга эга тизим
Етказиб беришни бошқариш тизими (supply chain management, SCM)	Ташкилотдаги таъминлаш этапларини автоматлаш ва бошқариш шунингдек махсулот айланмасини бошқаришга мўлжалланган тизим
Сервер	Одатда энг кучли ва энг ишончли компютер
Спирал модел	Эволюцион шакилланиш классик мисоли бўлиб хаёт циклининг классик хоссаларига ва макетлашига асосланган холда хавф анализи каби элементни тадбиқ этган модел
Махсус хабарлар	Ташкилотда кутилмаган хол вужудга келганда ёки ходимлар сўрови асосида яратиладиган хабарлар
Махсус моделлар	Фақат бир тизимга мўлжалланаг модел
Стратегик моделлар	Ташкилот мақсадларини аниқлайдиган, уларга етишиш учун кеак ресурсларни белгилайдиган ва уларни олиш хамда ишлатиш сиёсатини олиб боадиган бошқарувнинг юқори даражасида ишлатиладиган модел
Стратегик бошқарув даражаси	Ташкилотнинг узоқ муддатли мақсадларига етишишни таминлайдиган бошқарув ечимларини ишлаб чиқиш даражаси
Стохастик модел	Кирувчи малумотлар эхтимоллик характеристикасига эгалиги туфайли ўзгарувчиларни бир неча параметр бўйича бахоловчи модел
Бошқарув субъекти	Қарор қабул қилишни шакллантирадиган, қўйилган масала ва мақсални режалаштирадиган ва уларни бажарилишини бошқарадиган ташкилотнинг бошқарув аппарати
Тактик моделлар	Мавжур ресурсларни тарқатиш ва бошқаришни амалга оширувчи ўрта даража бошқарув модели
Терминал	Фойдаланувчига мўлжалланган биринчи даражани ифодаловчи интерфейс компонент дастур
Техник таминот	Ахборот тизими ишлашига мўлжалланган техник воситалар компоненти
Технологик таминот	Ахборот тизими тизит ости тизимларга ажратиб турли хил малумотларни технологик этапларга бўлган холда қайта ишлаш жараёни
Транзакция	Малумотларга ўзгартириш киритиш сўрови кетма-кетлиги бўлиб унда ёки барча сўровлар кетма-кетлиги бажарилади ёки ундан асар хам қолмайди
Универсал модел	Бир нечта тизимлар ишлата оладиган модел
Бошқарув тизими	Бошқарув ва техник – иқтисодий масалаларни ечишга мўлжалланган тизим
Файл –сервер архитектура	Серверда сақланувчи МББТ файлларига мурожаат қила оладиган тармоқ
Функционал (тактик) бошқарув даражаси	Биринчи босқичда тайёрланган анализга мухтож ахборотла масаласини кўриб чиқади
Эгрономик таминот	Ахборот тизимининг яралиши ва ишлаш жараёнида мутахасисларнинг юқори эффективлиги ва бехато ишлашининг оптимал шароитларини яратиб беришни таминловчи метод ва усуллар йиғиндиси
Хабарлашув тили	Фойдаланувчи экранда кўрадиган символ, график, ранг, принтердан олинган малумот, овоз ва видео сигналлардир.

МАЪРУЗА МАТЕРИАЛЛАРИ

Маъруза 1

Мавзу: Ахборот тизимлари (АТ) тушунчаси. Ахборот тизимларининг ривожланиш

босқичлари

Режа

1. Умумий тушунчаларва ахборот тизими тушунчаси

2. АТ компонентлари.

3. Ахборот тизимининг ривожланиш босқичлари

4. Автоматлаштирилган ахборот тизимлари

Калит сўзлар

Тизим, ахборот тизими, ташкиллаштириш, хисобга олиш, бошкарув ва хужжат алмашинуви

1.1. Ахборот тизими тушунчаси

«Тизим» деганда бир вақтнинг ўзида ҳам ягона яхлит деб қараладиган ҳар қандай объект, ҳам қўйилган мақсадларга эришиш манфаатларида бирлаштирилган турли элементлар мажмуи тушунилади.

Маълумки, бугунги кунда кўплаб турли хил тизимлар яратилган бўлиб, улар ўз таркиби ва бош мақсадлари бўйича бир-биридан фарқланади. Масалан, қуйидаги жадвалда бир неча тизимларга намуналар келтирилган.

1.1-жадвал

Тизим	Тизим элементлари	Тизимнинг бош мақсади
Фирма	Одамлар, жиҳозлар, материаллар, бинолар ва бошқалар	Товарлар ишлаб чиқариш
Компьютер	Электрон ва электр механик элементлар, алоқа линиялари ва бошқалар	Маълумотларга ишлов бериш
Телекоммуни-кация тизими	Компьютерлар, модемлар, кабеллар, тармоқ дастурий таъминоти ва бошқалар	Ахборот узатиш
Ахборот тизими	Компьютерлар, компьютер тармоқлари, одамлар, ахборот ва дастурий таъминот	Профессионал ахборот ишлаб чиқариш

«Тизим» тушунчаси кенг тарқалган ва жуда кўплаб маъноларда қўлланилади. Ахборот тизимларига нисбатан қўлланилганда аксарият ҳолларда техник воситалар ва дастурлар тўплами назарда тутилади. Компьютернинг фақат аппарат қисмини тизим деб аташ мумкин. Муайян амалий вазифаларни бажариш учун ҳужжатларни юритиш ва ҳисоб-китобларни бошқариш жараёнлари билан тўлдирилган кўплаб дастурларни ҳам тизим деб ҳисоблаш мумкин.

Ҳар бир тизим тўрт асосий қисмдан иборат:

· киритиш;

· ишлов бериш;

· чикариш;

· тескари алоқа.

Тизим	Элементлар			Мақсад
Тизим	Кириш	Ишлов бериш	Чиқиш	Мақсад
Университет	Талабалар, ўқитувчи-лар, ишчилар, китоблар	Ўкитиш, изланиш, хизмат кўрсатиш	Тайёр мутахассис-лар, тадқиқот, жамиятга, давлатга ва миллатга хизмат кўрсатиш	Илм орттириш
Кино	Актёрлар, режиссёр-лар, ускуналар	Кинога олиш, нашр қилиш, тақсим-лаш	Кинотеатрга олиб келинган кинофильм-лар	Қизиқарли кино, даромад
Чойхона	Гуруч, гўшт, сабзи, пиёз, ёғ ва бошқа масаллиқ-лар, меҳнат, бошқарув	Ош пишириқ, чой дамлаш, хизмат кўрсатиш	Ош, чой, салатлар	Хордиқ учун шароит яратиш, даромад

Ахборот тизимининг мақсади – муайян профессионал фаолият билан боғлиқ бўлган профессионал ахборот ишлаб чиқариш. Ахборот тизимлари ҳар қандай соҳадаги вазифаларни ҳал қилиш жараёнида зарур бўладиган ахборотни тўплаш, сақлаш, ишлов бериш, чиқариб беришни таъминлайди.

Ахборот тизими – қўйилган мақсадларга эришиш йўлида ахборотни тўплаш, сақлаш, ишлов бериш ва чиқаришда фойдаланиладиган воситалар, усуллар ва ходимларнинг ўзаро боғлиқ мажму

Мисол

Масалан, университет талабалари ва баҳолари ахборот тизимини олсак “Киритиш” компоненти хар бир фандан хар бир талабани баҳолари бўлиши мумкин. “Ишлов бериш” компоненти ёрдамида талабаларнинг ўртача баҳосини ҳисоблаш, таққослаш ва бошқа амаллар бажарилиши мумкин. “Чиқариш” компонентида эса талабаларнинг умумий натижаларини тақдим этиш, аъло баҳога ўқийдиган талабаларни рўйхатини чиқариш каби вазифалар бажарилиши мумкин.

Ахборот тизимлари ва унинг таркибига кирувчи кичик тизимларнинг қисқача тавсифлари билан батафсил танишиб чиқилгандан сўнг улар ривожланишининг қисқача тарихини кўриб чиқиш ўринли бўлади. Турли даврларда ахборот тизимларининг ривожланиш тарихи ва улардан фойдаланиш мақсадлари 1.2-жадвалда келтирилган.

1.2-жадвал

Ахборот тизимларидан фойдаланишга ёндашувнинг ўзгариши

*Вақт даври*	*Ахборотдан фойдаланиш концепцияси*	*Ахборот тизимлари турлари*	*Фойдаланиш мақсади*
1950 - 1960 йй.	Ҳисоб-китоб ҳужжатларининг қоғоздаги оқими	Электромеханика- бухгалтерия машиналарида ҳисоб-китоб ҳужжатларига ишлов бериш ахборот тизимлари	Ҳужжатларга ишлов бериш тезлигини ошириш. Ҳисобларга ишлов бериш ва иш ҳақини ҳисоблаш процедураларини соддалаштириш
1960 - 1970 йй.	Ҳисоботларни тайёрлашда асосий ёрдам	Ишлаб чиқариш ахбороти учун бошқарув ахборот тизимлари	Ҳисоботларни тайёрлаш жараёнини тезлаштириш
1970 - 1980 йй.	Сотишнинг бошқарув назорати	Қарорлар қабул қилишни қўллаб-қувватлаш тизими. Юқори бошқарув бўғини учун тизимлар	Энг оқилона ечимни танлаб олиш
1980 - 2005 йй.	Ахборот – рақобат-ли устунликни таъминловчи стратегик ресурс	Стратегик ахборот тизимлари. Автоматлаштирилган офислар	Фирманинг омон қолиши ва гуллаб-яшнаши

Дастлабки ахборот тизимлари 50-йилларда пайдо бўлди. Бу йилларда улар ҳисобларга ишлов бериш ва иш ҳақини ҳисоблашга мўлжалланган бўлиб, электромеханик-бухгалтерлик машиналарида амалга оширилар эди. Бу ҳужжатларни қоғозда тайёрлашга сарфланадиган вақт ва харажатларни бирмунча қисқартиришга олиб келди.

60-йиллар ахборот тизимларига муносабат ўзгарган йиллар бўлди. Улардан олинган ахборот кўплаб параметрлар бўйича даврий ҳисоботлар учун қўлланила бошланди. Бунинг учун ташкилотларга илгари бўлганидек, фақат ҳисоб рақамларигахизмат кўрсатадиган ва иш ҳақини ҳисоблайдиган эмас, балки кенг мақсадларга мўлжалланган, кўплаб функцияларга хизмат кўрсата оладиган компьютер ускуналари талаб этиларди.

70-йилларнинг боши 80-йилларда ахборот тизимларидан қарорлар қабул қилиш жараёнини қўллаб-қувватлаш ва тезлаштириш, бошқарув назорат воситаси сифатида кенг фойдаланила бошланди.

80-йилларнинг охирига келиб ахборот тизимларидан фойдаланиш концепцияси яна ўзгаради. Улар ахборотнинг стратегик манбаи бўлиб қолди ва исталган йўналишдаги ташкилотнинг барча даражадаларида фойдаланилди. Бу даврнинг ахборот тизимлари ўз вақтида зарур ахборотни тақдим этиб, ташкилотга ўз фаолиятида муваффақиятга эришиш, янги товарлар яратиш ва хизматлар кўрсатиш, маҳсулотни сотиш учун янги бозорлар топиш, ўзига мос шерикларни таъминлаш, паст нархларда маҳсулот ишлаб чиқаришни ташкил этиш ва кўплаб бошқа соҳаларда ёрдам беради.

Автоматлаштирилган ахборот тизимларининг асосий компонентлари

Ҳар қандайавтоматлаштирилган ахборот тизимлари(ААТ) ташқи муҳит қуршовида ишлайди, у ААТ учун киритиладиган ахборот манбаи ва чиқадиган ахборотнинг истеъмолчиси ҳисобланади. Ахборот оқими ААТ доирасида, тизимга киришдан бошлаб ундан чиқишгача ишлов беришнинг бир нечта босқичидан ўтади. Ахборотга ишлов беришнинг энг йирик босқичи ахборотни тўплаш, рўйхатга олиш ва дастлабки ишлов бериш, алоқа канали бўйича манбадан компьютерга узатиш, машина элтувчиларига ўтқазиш, ахборот фондларини яратиш ва сақлаб туриш, машина ичида ишлов бериш ва чиқариладиган шаклга келтириш, алоқа канали бўйича компьютердан фойдаланувчига узатиш, фойдаланувчи қабул қилиши учун яроқли шаклга ўзгартиришдан иборат.

1.4-расм. ААТ нинг намунавий тузилиши

Ишлов беришнинг алоҳида босқичлари тегишли ААТ кичик тизимлари орқали амалга оширилади, улар ичида қуйидагиларни ажратиб кўрсатиш мумкин: киритиладиган ахборотни тўплаш ва дастлабки ишлов бериш, алоқа, ахборотни компьютерга киритиш, ахборотни сақлаш ва ишлов бериш, ахборотни чиқариш ва уни акс эттириш (чиқариш кичик тизими). ААТ нинг намунавий тузилиши 1.4-расмда келтирилган.

Ахборотни тўплаш ва дастлабки ишлов бериш кичик тизими ахборотга дастлабки ишлов бериш бўйича бир қатор операцияларни бажаради. Бу кичик тизим доирасида объектлар тўғрисида объект учун табиий бўлган шаклда, яъни табиий тилнинг сўзлари ва символлари, умумқабул қилинган саноқ тизими рақамларида тақдим этилган дастлабки ахборотни (масалан, кадрларни ҳисобга олиш бўйича варақа мазмуни, беморни тиббий текшириш натижалари, мақолаларнинг матнлари, товар-транспорт юкхатлари мазмуни ва ҳоказо) тўплаш амалга оширилади.

Махсус текширувлар натижасида ахборот тизимининг ахборот фондида ҳали мавжуд бўлмаган маълумотлар танлаб олинади. Бу билан тизимда ахборот такрорланишининг олди олинади. Дастлабки ахборотнинг тизимга кейин киритилиши зарур бўлган элементларига дастлабки ишлов берилади, яъни тизимда қабул қилинган муайян шаклга ва форматга келтирилади: махсус бланкаларга ёзилади, белгиланган шаклдаги жадвалларга киритилади, ҳужжатли ахборот учун муайян қоидалар бўйича аннотация ва библиографик баёни тузилади, физик параметрлари бирликларнинг ягона тизимига келтирилади. Дастлабки ишлов беришдан ўтган ва муайян тарзда шаклга келтирилган ахборот элтувчиларда, аксарият ҳолларда, қоғозда қайд этилади.

Ахборотни тўплаш ва дастлабки ишлов бериш кичик тизимидан олинадиган ахборот компьютерга бевосита киритиш учун ярамайдиган шаклда берилади. Киритиш кичик тизимининг вазифаси уни компьютерга киритиш, шунингдек ахборотнинг тўғри кўчирилиши ва юзага келган хатоларни назорат қилиб туришдан иборат бўлади.

Замонавий компьютерларда ахборотни киритиш учун кўпинча компьютер билан махсус тармоқ воситалари орқали боғланган дисплей ва алоқа каналларидан фойдаланилади.

Компьютерга киритилган ахборот машина хотирасига жойлаштирилади ва ахборот тизимининг ахборот фондини ҳосил қилади. Ахборот фондининг элементлари билан ишлов беришнинг турли операциялари: мантиқий ва арифметик, саралаш ва қидириш, юритиш ва тузатиш операциялари бажарилади. Натижада ахборот фондининг долзарб ҳолатда сақланиши таъминланади, шунингдек ишлов бериш топшириғига мувофиқ бўлган чиқиш ахбороти шакллантирилади. Ахборот массивларини шакллантириш (структуралаштириш) ва сақлаб туриш, шунингдек ахборотга ишлов бериш бўйича барча амаллар ахборотни сақлаш ва ишлов бериш кичик тизими таркибига кирадиган дастурлар мажмуи бошқарувида амалга оширилади. Бу кичик тизим ташқи хотира қурилмаларида ахборотни жойлаштириш ва ундан фойдаланиш имкониятини таъминлайди. Ахборотни сақлаш ва ишлов бериш кичик тизими, кичик тизимнинг ишини амалга оширувчи техник воситалар (шу жумладан, компьютернинг ўзи ҳам), шунингдек ахборот массивлари ахборотга ишлов бериш ва сақлаш тизими (АИСТ) га бирлашади. АИСТ ўз ичига ахборот массивлари, уларни ташкил этиш ва ишлов бериш усуллари, методлари ва алгоритмлари, тегишли дастурий ва техник воситалар мажмуини олади. АИСТ ташқи муҳит билан киритиш-чиқариш воситалари ёрдамида алоқа қилиши АИСТ доирасида ҳал қилинадиган бир қатор вазифаларни кўриб чиқишда бу воситаларни ҳам албатта ҳисобга олиш зарур.

Ахборотга ишлов бериш кичик тизими адабиётларда кўп ҳолларда маълумотларга ишлов беришнинг автоматлаштирилган тизими (МИАТ) деб аталади, бунда «маълумотлар» тушунчаси «ахборот» тушунчаси билан синоним деб ҳисобланади.

«Ахборот» тушунчасидан одатда хабарнинг мазмун-моҳиятини таъкидлашни истаган ҳолатларда фойдаланилади. Лекин АИСТ нинг асоси бўлган компьютер ҳозирча ишлов берилаётган хабарларнинг маъносини идрок қилишга қодир эмас. Компьютерларга нисбатан кўпинча «маълумотлар» тушунчаси қўлланилади ва компьютер машина элтувчиларда тақдим этилган маълумотлар билан операцияларни бажаради, дейилади. Бунда ҳар қандай белгилар тўплами, унинг мазмунидан қатъи назар, маълумотлар ҳисобланади. Маълумотларга муайян маъно бериб, уларга ишлов беришни ахборотга ишлов бериш деб қабул қилинади. Шунинг учун бундан буён «ахборот» тушунчасидан асосан маъновий мазмуни муҳимлигини таъкидлаш зарурияти юзага келган ёки у ўзбек адабиётида кенг қўлланиладиган ва ўрнашиб қолган сўз бирикмалари таркибига кирган ҳоллардагина фойдаланамиз.

Ахборотни чиқариб бериш ва тасвирлаш кичик тизими (чиқариштизими) берилган сўровга жавобни чиқариб беришни таъминлайди, бунда уни фойдаланувчи қабул қилиши учун қулай шаклда тақдим этади. Кичик тизим таркибига чиқариб бериладиган хабарнинг зарурий шаклини таъминлаб берадиган дастурлар мажмуи ва чиқариб берилаётган ахборот қайд этиладиган (акс этадиган) техник воситалар киради. Сўровга жавоб босиш қурилмаси, дисплей, график тузгич, турли табло ва индикаторлар ёрдамида чиқариб берилиши мумкин.

Кичик тизимларнинг ўзаро алоқаси ахборот манбалари ва фойдаланувчилар ҳудуд жиҳатдан марказий компьютер яқинида жойлашган, деган нуқтаи назардан келиб чиқиб баён этилди. Мавжуд ахборот тизимларида ахборот манбалари ва (ёки) фойдаланувчилар аксарият ҳолларда марказий компьютердан юз метрдан юзлаб километргача бўлган масофада жойлашган бўлади. Бундай ҳолларда марказий компьютер билан алоқа таркибига маълумотларни узатиш канали ва узоқда жойлашган терминаллар (улар ҳозир ўзи компьютер ҳисобланади) кирадиган кичик алоқа тизими орқали амалга оширилади.

Узоқлашган терминалларни – шахсий компьютерларни улаш учун алоқа каналларидан фойдаланилади, улар телефон тармоқлари, умумфойдаланиладиган маълумотларни узатиш тармоқлари ва маълумотларни узатишнинг махсус тармоқларидан иборатдир. Канал белгиланган йўналишда ва зарурий тезликда маълумотлар билан алмашинишни таъминлаши зарур. Маълумотларни узатиш каналлари маълумотларни фақат бир йўналишда узатишни таъминлайдиган – симплекс; маълумотларни ҳар икки йўналишда, лекин вақтнинг ҳар бир моментида фақат бир йўналишда узатишни таъминлайдиган – яримдуплекс; бир вақтнинг ўзида ҳар икки йўналишда маълумот узатишни таъминлайдиган дуплекс каналларга бўлинади. Манбаларнинг компьютер билан алоқа қилиши учун симплекс каналлардан фойдаланиш мумкин. Фойдаланувчининг марказий компьютер ёки компьютерлар билан алоқаси маълумотларни узатишнинг яримдуплекс ёки дуплекс каналлари орқали амалга оширилиши зарур, акс ҳолда, фойдаланувчининг компьютер билан диалог олиб боришининг имкони бўлмай қолади.

Узоқлашган терминал — бу марказий компьютердан уни бевосита улаш имкониятини истисно этадиган масофада узоқда жойлашган киритиш-чиқариш қурилмасидир. Терминал компьютер билан маълумотларни узатиш канали ёрдамида боғланади. Терминалдан олинадиган ахборотни компьютерга бевосита киритиш мумкин. Узоқда жойлашган терминаллар сифатида шахсий компьютерлар, терминаллар, телетайплар, махсус терминаллар ва абонент пунктларидан фойдаланилади.

Кичик алоқа тизими терминалларнинг марказий компьютер билан ўзаро алоқасини таъминлайдиган ва унга масофадаги терминални бошқариш имконини берадиган дастурни ҳам ўз ичига олади.

Маъруза 2

Ахборот тизимининг структураси

Режа:

1. Тизим хусусиятлари

2. Ахборот тизимининг аппарат ва дастурий қисми

3. АТнинг ташкил этувчилари

4. АТларини қўлланилиш соҳалари

1. Тизим хусусиятлари

1.Тизим элементлари - маълум функционал вазифаларни белгилайдиган қисм тизимлари. Мураккаб тизим элементлари оддий, содда қисм тизимларининг ўзаро боғланганидан ташқил топган.

2.Тизимнинг ташкил этилиши -тизим элементларнинг ўзаро боғланган ҳолдаги ҳаракати.

3.Тизим структураси - асосий тизим хусусиятини белгилайдиган элементларини ўзаро ҳаракатидаги таркиби ва тартиби.

4.Тизим архитектураси - фойдаланувчи учун мухим бўлган тизим хусусиятларининг мажмуи.

2. Ахборот тизимининг аппарат ва дастурий қисми

· Ахборотларни киритиш тизими

· Клавиатура, сичқонча, сканер ва ахборот ташувчи воситалар

· Ахборотларга ишлов бериш тизими

· процессор, хотира ва ахборотларни қайта ишлаш воситалари

· Ахборотларни чиқариш тизими

· монитор, видеопроектор, принтер ва плоттерлар

· Тескари алоқа тизими

· маълумотларни узатиш ва қабул қилиш воситалари

Ушбу Ахборот тизимининг аппарат ва дастурий қисми структураси қуйидаги расмда келтирилган.

3. АТнинг ташкил этувчилари

Ахборот тизимлари таркибий тузилма деб номланувчи қисмлар мажмуидан иборат бўлади.

Таркибий тузилма - бу тизимнинг қисмий бирлиги ҳисобланиб, бирон бир белгиси асосида ажратилган бўлади. Ахборот тизимининг умумий кўринишини қўлланилиш соҳаси бўйича мустақил ҳисобланган таркибий тузилмалар мажмуи сифатида тасвирлаш мумкин. Бу ўз навбатида таркибий класификатсияланишнинг аломатлари, таркибий тузилмалар эса таъминловчилар деб номланади. Шу тариқа исталган ахборот тизимини таъминловчи таркибий тузилмалар мажмуи сифатида тасвирлаш этиш мумкин.

Расм 2.1. Ахборот тизимининг таркибий тузилмалар мажмуи сифатидаги тузилиши

Таъминловчи таркибий тузилмалар қаторига ахборот, техник, дастурий, математик, ташкилий, ҳуқуқий ва ҳоказо турдаги таъминотлар киради.

1. Информацион таъминот

Информацион таъминловчи таркибий тузилманинг вазифаси бошқариш ечимларини қабул қилиш учун керак бўладиган аниқ ва ишончли маълумотларни ўз вақтида етказиб бериш ҳисобланади.

Информацион таъминот ягона шалкга келтирилган ҳужжатларшитириш тизимлари, корхона доирасида айланадиган информацион оқимлар схемалари ҳамда маълумотлар базасини шалклантириш методологиялари мажмуидан иборатдир.

Ягона шалкга келтирилган ҳужжатларшитириш тизимлари ҳукумат, республика, хўжалик тармоқлари ва регионлар миқёсида ишлаб чиқилади.

Асосий масала - бу ижтимоий ишлаб чиқаришнинг барча тармоқлари кўрсаткичларнинг солиштирилиши мумкинлигини таъминлашдир. Шу мақсадда умумлашган ҳужжатлаштириш тизимларига қўйиладиган талаблар стандартлари ишлаб чиқилган.

Информацион оқимлар схемаси ахборотларниниг айланиш маршрутлари, уларнинг ҳажми, ахборот пайдо бўлган жой ҳамда унинг натижавий ишлатилиш жойини тасвирлайди.

Информацион оқимлар схемаси қуйидагиларни таъминлайди:

● такрорий ва ишлатилмайдиган ахборотларни ажратиш;

● класификатсиялаш ҳамда ахборотни рационал тарзда намойиш этиш.

Маълумотлар базасини шалклантириш методологияси 2 та қадамдан иборат:

1. иш фаолиятининг спесификатсиясини аниқлаш мақсадида фирманинг бўлинмаларини ўрганиб чиқиш;

2. биринчи қадамда ишлаб ўрганиб чиқиш иш фаолияти соҳаси учун концептуал моделлар ишлаб чиқиш.

Информацион тизимни яратиш учун:

● бутун ташкилот вазифалари, мақсадлари ва масалаларини аниқ тушуниш;

● ахборотни пайдо бўлиши бошлаб унинг бошқаришнинг турли даражаларида ишлатилишигача бўлган босқичларни тасвирловчи информацион оқимларни кўриб чиқиш ва анализлаш;

● ҳужжат алмашиниш тизимини мукаммалаштириш;

● класификатсиялаш ва кодлаштириш тизиминиг мавжудлиги ва ишлатилиши;

● ахборотларнинг ўзаро алоқасини тасвирловчи конспетуал моделларни яратиш методологиясига эга бўлиш;

● машина ахборот ташувчи қурилмаларида информация массивини ҳосил қилиш. Бу ўз навбатида замонавий техник таъминотни талаб этади.

2. Техник таъминот

Техник таъминот - ахборот тизимлари ишлашида қўланиладиган техник воситалар комплекси ҳисобланади. Техник воситалар комплекси қуйидагилардан ташкил топган:

● компьютерларнинг барча моделлари;

● ахборотни йиғувчи, сақловчи, қайта ишловчи, узатувчи ва чиқарувчи қурилмалар;

● малумот узатувчи ускуналар ва алоқа линиялари;

● оргтехника ва ва информацияни автоматик кўчириб олиш қурилмалари;

● эксплуатацион материаллар ва ҳоказолар.

Ҳозирги кунда техник таъминотларни ташкиллаштиришнинг қуйидаги формалари мавжуд: марказлашган, қисман марказлашган ва тўлиқ тарқоқ (марказлашмаган).

Марказлашган техник таъминотлар катта ЭҲМ ва ҳисоблаш марказларини ишлатишда асосланади.

Бевосита ишчи ўринларда ўрнатилган шахсий компьютерлар асосида қурилган тизимлар марказлашмаган техник таъминотлар дейилади.

Қисман марказлашган техник таъминот энг оптимал ёндашув ҳисобланади. Бунда техник таъминот шахсий компютерлар ва маълумотлар базаси сақланадиган тармоқ серверидан ташкил топган тақсимланган тармоқлардан тузилади.

3. Математик ва дастурий таъминот

Математик ва дастурий таъминот - бу ахборот тизимининг мақсад ва масалаларини ечиш учун керак бўладиган математик методлар, моделлар, алгоритмлар ва дастурлар ҳамда нормал равишда ишлайдиган техник воситалар мажмуасидан иборат.

Математик таъминот воситаларига қуйидагилар киради:

● бошқариш жараёнларини моделлаштириш воситалари;

● маълум турдаги бошқариш масалалари;

● математик дастурлаш методлари, математик статистика, оммавий хизмат кўрсатиш методлари ва ҳоказолар.

Дастурий таъминот таркибига умумий ва махсус дастурий маҳсулотлар ҳамда техник ҳужжатлар киради.

Умумий дастурий таъминотларга фойдаланувчига йўналтирилган ҳамда ахборотни қайта ишлашга мўлжалланган дастурлар комплексидан ташкил топган бўлади. Улар компютерларнинг функцонал имкониятларини кенгайтириш, маълумотларни қайта ишлаш жараёнини бошқариш ва назорат қилишда ишлатилади.

Махсус дастурий таъминот аниқ бир ахборот тизими учун яратилган воситалар мажмуасидан иборатдир. Унинг таркибига ишлаб чиқилган моделларни реализация қилувчи ва обьектнинг ишлашини тавсиф этувчи амалий дастурлар пакети киради.

Дастурий таъминотларни ишлаб чиқиш бўйича техник ҳужжатлар қўйилган масала баёни, алгоритмлаш масаласи, масаланинг иқтисодий-математик ва назорат мисолларидан ташкил топади.

4. Ташкилий таъминот

Ташкилий таъминот - бу ахборот тизимини ишлаб чиқариш жараёнида ҳамда унин эксплуация вақтида ишчиларнинг техник воситалар билан ўзаро мунособатлар регламентловчи методлар ва воситалар мажмуасидир.

5. Ҳуқуқий таъминот

Ҳуқуқий таъминот - бу ахборот тизиминг яратилишини, юридик статусини ва ишлашини аниқлаштирувчи ҳамда ахборотнинг ишлатиши, шакл алмашинуви ва қубул қилиш тартибини регламентга солувчи ҳуқуқий нормативлар мажмуидир.

Ахборот тизиминг ишлаб чиқиш босқичларининг ҳуқуқий таъминоти ишлаб чиқарувчи томон ва буюртмачи томон ўртасидаги муносабатлар норматив актларини ўз ичига олади.

Ахборот тизимининг ишлаш босқичларининг ҳуқуқий таъминоти қуйидагилар қамраб олади:

● информацион тизим статуси;

● шахс мажбурияти, ҳуқуқлари, жавобгариликлари;

● бошқариш турлари алоҳида шаклларининг ҳуқуқий ўрни;

● ахборотнинг яратилиши ва ишлатилиши тартиби ва ҳоказолар.

3.АТларини қўлланилиш соҳалари

Ахборот тизимларининг жадал ривожланиши билан уларнинг қўлланилиш соҳаларининг кенгайиб бориши кузатилмоқда. Агар олдин ахборот тизимлари фақат буғгалтерлик ҳисобида ишлатилган бўлса ҳозирда ахборот тизимларини барча соҳаларда қўлланилиши кузатилмоқда.

Ахборот тизимларини қўлланилиш соҳалари хилма-хилдир: суғурта, транспорт, таълим ва ҳоказо. Ҳозирги кунда ахборот тизимларини ишлатмасдан олиб бориладиган фаолият соҳасини топиш қийиндир. Корпоратив ахборот тизимларини самарали ишлатиш бошқаришда аниқроқ башоратлар ҳосил қилиш ва вужудга келиши мумкин бўлган хатоликларни олдини олишга ёрдам беради. Замонавий ахборот тизимлари ташкилотларга олдин мавжуд бўлмаган сифат ва имкониятларни очиб беради, хусусан, ахборот тизимлари:

· математик методлар ва интеллектуал тизимларни қўллаш асосида бошқариш масалаларида янда рационал ечим вариантларини ҳосил қилиш;

· автоматлаш асосида ишчиларнинг иш фаолиятини енгиллаштириш ишончли маьлумотлар билан таъминлаш;

· қоғозли ахборот сақлаш воситаларидан магнитли ёки лентали ахборот сақлаш воситаларига ўтиш ва шунинг асосида ахборотларни компьютерда қайта ишлашни янада рационал тарзда ташкиллаштириш ҳамда қоғозли ҳужжатлар ҳажмини камайтириш;

· фирмада ахборот оқимлари ва ҳужжат алмашинишини такомиллаштириш;

· товар ва хизматларини ишлаб чиқариш ҳаражатларини камайтириш бозорда янги савдо ўринларини топиш;

Ахборот тизимлари компанияда мавжуд бўлган барча ахборот технологиялардан максимал даражада фойда олишга ёрдам берида. Замонавий тадбиркорлик бошқаришдаги хатоликларга ниҳоятда сезгирдир, шунинг учун ноаниқлик ва таваккалчилик шароитларида бошқаришда тўғри қарорларни қабул қилиш учун ташкилотнинг молиявий ва хўжалик иш фаолиятини доимий назорат қилиб туриш талаб этилади.

Шунинг учун қаттиқ рақобатчилик муҳитида, бошқарида замонавий ахборот тизимларини қўллай оладиган ташкилотар йутиб чиқишга кўпроқ имкониятга эга эканлигини бемалол асослаш мумкин.

Ахоборот тизимларининг қўланилишининг баъзи бир шаклларини кўриб чиқамиз.

Бозорда янги савдо ўринларини топишда ахборот тизимларини қўллаш.- Баъзи бирда фирмаларда товар сотиб олинганда ахборот тизимлари мижоз ҳақида маълумотларни рўйхатга олади, бу ўз навбатида:

· мижозлар гуруҳини шакллантириш, уларнинг таркиби ва талабларини аниқлаш ва шу асосда келгуси стратегик йўналишда энг кўпсонли гуруҳларга ёндошиш;

· потенциал харидорларга ҳар хил турдаги реклама, таклифлар ҳамда эслатмалар юбориб туриш;

· доимий мижозларга товар ва хизматларни чегирмалар ёки кредит асосида таклиф этиш;

Ахборот тизимларини товарлар оқимини жадаллаштирилишида қўллаш.- Фараз этамиз фирма аниқ турдаги ташкилотлар (масалан клиника) учун товар ва хизматлар кўрсатишга ихтисослашган. Ҳаммага маълумки, фирма омборхонасида маҳсулотлар захираси кўп миқдорда сақланиши ёки уларнинг умуман бўлмаслиги фойдасиздир. Ушбу муаммони ҳал қилиш учун фирма хизмат кўрсатиш идораларида терминаллар ўрнатиб чиқади ва уларни ахборот тизимига улайди. Буюртмачи бевосита терминал орқали ўзининг таклиф этилган каталог бўйича истагини киритади. Ушбу маълумотлар буюрмаларни ҳисобга олиш ахоборот тизимига келиб тушади.

Бошқарувчилар келиб тушган буйуртмаларни танлашда буюртмачига керакли товарни қисқа вақт муддатда етказиб беришда оператив тарзда бошқарув ечимларини қабул қилади. Бунинг натижасида, товарларни сақлашда сарфланадиган жудаям катта миқдордаги пуллар миқдори тежалади, товарлар оқими тезлашади ва осонлашади, мижозлар талаби кўриб борилади.

Ишлаб чиқариш харажатларини камайтиришда ахборот тизимларини қўллаш- Бу турдаги ахборот тизимлари ишлаб чиқариш жараёнининг барча босқичларини кузатиб бориш билан бошқариш ва назоратнинг яхшиланиши ҳамда персонал ишчи кучини ишлатишни янада рационалроқ режалаштиришни таъминлайди. Бунинг натижасида ишлаб чиқарилаётган товар ва маҳсулотларнинг таннархининг пасайишига эришилади.

Технологияларни автоматлаштиришда ахборот тизимларини қўллаш.-Ушбу технологиянинг моҳияти шундаки, агар фирманинг даромади рентабеллик даражасида сақланиб келинаётган бўлса, истеъмолчиларга шартномалар сони ва уларнинг давомийлигига қараб ҳар хил турдаги чегирмалар таклиф қилинади. Бунда истеъмолчининг фирма билан ишлашга бўлган манфаатдорлиги ошади ва шу билан бирга фирма ҳам янги мижозларни жалб қилади.

Ишлаб чиқариш жараёнини бошқаришда қўллаш.-Ишлаб чиқариш жараёнини оптимал тарзда бошқариш кўп меҳнатни талаб қиладиган жараёндир. Бунда айнан режалаштириш муҳим аҳамият касб этади. Ушбу масалаларни автоматик тарзда ечиш харажатларни ҳисобга олиш, ишлаб чиқаришдан олдин техник тайёргарликларни амалга ошириш ҳамда маҳсулотларни технологик ва дастурий имкониятларга мос ҳолда ишлаб чиқаришни оператив назорат қилишни таъминлайди. Шубҳасиз, ишлаб чиқариш қанча катта бўлса, фойда олиш жараёнида шунча кўп босқичлар иштирок этади. Шунинг учун ахборот технологияларини қўллаш шарт ва зарурдир.

Ҳужжатлар алмашинувида қўллаш.-Ҳужжат ажмашинуви ҳар бир корхонанинг фаолиятида муҳим жараён ҳисобланади. Яхши ўйлаб чиқилган ҳужжатлар алмашинуви тизими корхонада содир бўлаётган ишлаб чиқариш жараёнини яққол акс эттириб туради, бу эса ўз навбатида, бошқарувчиларга ушбу жараёнга бевосита таъсир этишига ёрдам беради. Шунинг учун ҳужжатлар алмашинувини автоматлаштириш бошқариш самарадорлигини оширади.

Корхонани оператив тарзда бошқаришда қўллаш.-Корхонани оператив тарзда бошқариш масалаларини ечишга мўлжалланган ахборот тизимлари корхона ҳақидаги барча мавжуд бўлган маълумотларни ўзида сақлаган маълумотлар базаси асосида яратилади. Бу турдаги ахборот тизимлари тадбиркорликни бошқариш воситаси ҳисобланади ва одатда корпоратив ахборот тизими деб аталади. Оператив бошқариш ахборот тизими ўзида ташкилот турига қараб кўпгина бизнес-процессларнинг автоматлашган ечимларини мужассам этади.

Бугунги кундаги замонавий ахборот тизими тушунчаси ахборотга ишлов беришнинг асосий техник воситаси сифатида шахсий компьютерлардан фойдаланишни кўзда тутади. Йирик ташкилотларда шахсий компьютерлар билан бир қаторда ахборот тизимининг техник базаси таркибига мэйнфрейм ёки супер электрон ҳисоблаш машиналари кириши мумкин. Бундан ташқари, агар ишлаб чиқарилаётган ахборот фойдаланувчиси бўлган ва унингсиз бу ахборотни олиш ва тақдим этиш мумкин бўлмаган одамнинг роли ҳисобга олинмас экан, ахборот тизими техникавий тимсолининг ўзи ҳеч қандай аҳамиятга эга бўлмай қолади.

Компьютерлар ва ахборот тизимлари ўртасида фарқ мавжудлиги равшандир. Компьютерлар ихтисослашган дастурий воситалар билан жиҳозланган бўлиб, ахборот тизимлари учун техникавий база ва восита ҳисобланади. Компьютерлар ва телекоммуникациялар билан иш олиб борадиган ходимлар ҳар қандай ахборот тизимининг мажбурий таркиби ҳисобланади.

Маъруза 3

Ахборот тизимларининг синфланиши

Режа:

1. Ахборот тизимларининг масштаби бўйича синфланиши

2. Қўлланилиш соҳаси бўйича синфланиши

3. Ташкил этиш усули бўйича синфланиши

4. Ахборот тизимларини техник таркиби буйича синфланиши

5. Ахборот тизимларини ахборот характери буйича синфланиши

Ахборот тизимларининг масштаби бўйича синфланиши

Ягона ахборот тизимлари автоном компьютерда ташкил этилади (тармоқдан фойдаланилмайди). Бундай тизимлар умумий ахборот фонди билан боғланган бир қанча содда дастурлардан иборат бўлиб, бир вақтнинг ўзида фақат битта фойдаланувчи фойдаланишга мўлжалланган. Бундай тизимлар локал маълумотларни бошқариш тизимлари ёрдамида яратилади. Шундай маълумотлар базаларига мисоллар: Clarion, Clipper, FoxPro, Paradox, dBase и Microsoft Access.

Гурухли ахборот тизимлари ахборотдан ишчи гурух аъзолари томонидан жамоа бўлиб фойдаланишга асосланган бўлиб локаль хисоблаш тармоқлари базасида қурилади. Бундай тизимларни яратишда ишчи гурухлар учун мўлжалланган маълумотлар базалари серверларидан фойдаланилади (SQL-серверлар). SQL-серверларнинг етарлича турлари мавжуд: тижорат ва эркин. Булардан энг таниқлилари Oracle, DB2, Microsoft SQL Server, InterBase, Sybase, Informix.

Корпоратив ахборот тизимлари ишчи гурухлар учун мулжалланган ахборот тизимларининг ривожланган кўриниши бўлиб, йирик компанияларнинг фойдаланишига йўналтирилган ва майдон жихатидан катта тармоқни ташкил этиши мумкин. Улар асосан бир нечта сатхлардан иборат иерархик структурага эга бўлишади. Бундай тизимлар махсус серверли клиент-сервер ёки кўп сатхли архитектурали тизимлар тоифасига киради. Бундай тизимларни қуришда маълумотлар базалари серверларидан фойдаланилади. Одатда йирик ахборот тизимларида ушбу серверлар кўп тарқалган: Oracle, DB2 и Microsoft SQL Server.

Қўлланилиш соҳаси бўйича синфланиши

Транзакцияларни қайта ишлаш тизимлари ўз навбатида маълумотларни қайта ишлаш тезлиги жихатидан пакетли ахборот тизимларига ва оператив ахборот тизимларига бўлинади.

Қарор қабул қилишга кўмаклашувчи тизимлар — DSS (Decision Support System) — мураккаб сўровлар ёрдамида вақт, географик ва бошқа турдаги параметрлар бўйича маълумотларни танлаш, қайта ишлаш ва тахлил қилишга асосланган бошқа турдаги ахборот тизимлари хисобланади.

Ахборот сўров тизимлари гиперматн хужжатларига ва мультимедиа асосланган тизимлар хисобланади. Интернет тармоғида шунга ўхшаш тизимлар кўпроқ тарқалган. Статик ва динамик веб сайтлар, электрон почта, қидирув ва веб серверлар бундай тизимларнинг объектлари хисобланади.

Ташкил этиш усули бўйича синфланиши

Ахборот тизимларини техник таркиби буйича синфланиши

Қул меҳнатига асосланган ахборот тизимларида барча ахборотларни кайта ишлаш жараёнлари кулда бажарилади. Кул мехнати ахборот тизимларида ахборот массивлари унчалик катта булмаган хажмга эга булиб, улар хар хил турдаги ахборот ташувчиларда сакланади. Бундай тизимларда ахборотларни кидириш учун оддий селектр мосламалари ишлатилади. Аслида кул мехнати ахборот тизимлари, тизим эмас, балки маълум белгиларга таяниб керакли ахборотларни кидиришни енгиллаштирувчи курилмалардир. Бундай курилмалар арзон ва оддий булгани учун уни ишлатишда малакали хизмат курсатувчи персоналлар талаб килинмайди.

Механизациялаштирилган ахборот тизимларида ахборотларни кайта ишлаш ва қидириш учун ҳар хил механизация воситалари ишлатилган. Улардан энг куп қулланилганлари ҳисобловчи – перфорацион машиналардир.

Механизациялаштирилган ахборот тизимларида ахборотларни сақловчи ва ташувчи восита сифатида перфокарталар ва перфоленталар ишлатилган.

Механизациялаштирилган ахборот тизими техник тузилмасига ҳар бири аниқ бир функцияни бажарувчи перфорацион машиналар тўплами киради. Перфоратор ёрдамида ахборотлар бирламчи хужжатлардан перфокарталарга утказилади.

Автоматлаштирилган ва автоматик ахборот тизимларида ахборотларни сақлаш, қайта ишлаш ва қидириш учун компьютерлар ишлатилади. Бундай тизимлар кенг функционал имкониятларга эга булиб, жуда катта хажмдаги ахборотларни сақлаш ва қайта ишлашни амалга ошира олади. Бунда ахборот сакловчи қурилма сифатида компьютернинг хотира курилмалари (винчестер) ишлатилади.

Автоматлаштирилган ва автоматик ахборот тизимларида хисоблаш техника воситалари факатгина ахборотларни сақлаш ва қидириш учунгина эмас, балки ахборотларни йиғиш, тайёрлаш ва бошқа компьютерларга узатиш ҳамда фойдаланувчига етказиб бериш амалларини бажариш учун ҳам ишлатилади.

Автоматик ахборот тизимларида барча жараёнлар инсоннинг иштирокисиз амалга оширилади.

Автоматлаштирилган ва автоматик тизимлар

Ахборот тизимларини ахборот характери буйича синфланиши

Сакланадиган ахборот характерига қараб ахборот тизимлари фактографик ва ҳужжатли турларга бўлинади.

Фактографик ахборот тизимлари маълум белгиланган форматдаги қиска маълумотлар сақлашга асосланган тизимлардир.

Ҳужжатли ахборот тизимлари эса барча турдаги ва ихтиёрий хажмдаги электрон хужжатларни, материалларни ва маълумотларни сақлашга ва қайта ишлашга мўлжалланган.

Фактографик ахборот тизимида электрон кутубхонани электрон картотекаси маълумотлари сақланади ва қайта ишланади.

Ҳужжатли ахборот тизимида картотекада кўрсатилган ахборотни бутун хажми ва ҳар хил архивлар сақланади ва қайта ишланади.

Бундай ахборот тизимларида фақатгина матн маълумотларигина эмас, балки график, видео ва аудио (мультимедиа) маълумотлари ҳам сақланади.

Маъруза 4

Ахборот тизимларининг синфланиши

Режа:

1. Файл-сервер архитектураси асосидаги тизимлар

2. Клиент-сервер архитектураси асосидаги тизимлар

3. Кўп сатхли архитектура асосидаги тизимлар

4. Интернет/интранет – технологияси асосидаги тизимлар.

АТ «Файл-сервер» архитектураси

«Файл-сервер» архитектураси кўпинча фойдаланувчилари сони кўп бўлмаган компьютер тармокларида қўлланилади. Бундай тизимни жорий қилиш учун Paradox ва dBase туридаги локал маълумотлар базасидан фойдаланилади.

Бундай архитектуранинг қулайлиги шундан иборатки, уни жорий қилиш жуда оддий бўлиб, фойдаланиладиган дастурлар компьютер тармоғига боғлиқ бўлмай фақат битта фойдаланувчига мўлжаллаб яратилади.

«Файл-сервер» архитектура афзалликлари:

Ø Ташкиллаштиришнинг соддалиги;

Ø Берилганлар билан ишлашнинг кўп фойдаланувчилар режими;

Ø марказий бошқарувга рухсат бериш қулайлиги;

Ø ишлаб чиқаришнинг арзонлиги;

Ø ишлаб чиқаришнинг юқори тезлиги;

Ø дастурий таъминотни янгилаш ва ўзгартиришнинг арзонлиги.

«Файл-сервер» архитектура камчиликлари:

«Файл-сервер» архитектура қуйидаги камчилликларга эга:

– Фойдаланувчи хар доим узининг МБ локал нусхаси билан ишлайди. Агар бирон бир жадвалдаги маълумотларни ўзгартириш учун сўров жунатса, у холда сервер унга талаб килинган МБ янги локал нусхасини узатади. Бундай ҳолларда тармоқда фойдаланувчилар ва сервер ўртасида катта хажмдаги маълумотларни айланиши ҳисобидан тармок юкламаси ошиб кетади ва ахборот тизимини ишлаш тезлиги пасаяди.

– Ҳар бир компьютерда ўзини маълумотлар базасини локал нусхаси бўлганлиги учун шу нусхада бажарилган ўзгартиришлар бироз вақт бошқа фойдаланувчиларга маълум бўлмайди.

Масофадаги МБ

Масофадаги МБ тармок сервери компьютерида жойлаштирилади, МБ билан ишловчи дастурлар эса фойдаланувчи компьютерларида жойлашган бўлади.

Бундай ҳолларда биз «клиент-сервер» архитектураси билан ишлаймиз. Бунда ахборот тизими сервер ва клиент қисмларга ажратилади. Сервер компьютери клиентлардан алоҳида жойлаштирилади. Клиентлардан алоҳида жойлаштирилган серверлар масофавий серверлар ҳам деб юритилади.

Клиент - эса бу фойдаланувчи дастуридир. Клиент бирор маълумотни олиш учун маълумотлар базаси жойлашган масофавий серверга сўров жунатади. Суровлар – реляцион маълумотлардан фойдаланилганда серверларга мурожаат қилишни стандарт воситаси бўлган SQL (Structured Query Language) тилида яратилади. Сўров қабул қилингандан кейин сервер уни SQL серверга йуналтиради.

Маълумотлар базаси сервери – бу масофавий МБ бошқарувчи, сўровларни бажарилишини ва сўров натижаларни клиентга узатилишини таъминловчи махсус дастурдир.

«Клиент-сервер» архитектура

«Клиент-сервер» архитектурасида клиент бирор маълумотни олиш учун суров жунатади ва факат суровда талаб килиган маълумотларни олади. Барча суровларни кайта ишлаш масофавий серверда амалга оширилади. «Клиент-сервер» технологиясининг асосий принципи иловалар функцияларининг уч гурухга бўлинишини ўз ичига олади:

· маълумотларни киритиш ва (фойдаланувчи билан ўзаро алоқаси);

· берилган фан сохасига тегишли амалий функциялар;

· ресурсларни бошқариш функциялари (файл тизимлари, маълумотлар базаси ва х.к.)

Шунинг учун исталган иловаларда қуйидаги компонентларни ажратиб кўрсатиш керак:

· берилганларни тақдим этиш компоненти

· амалий компонент

· ресурсларни бошқариш компоненти.

«Клиент-сервер» архитектураси қуйидаги афзалликларга эга:

Тармоқ юкламасини пасайиши, энди фақат керакли маълумотлар алмашинилади.

Ахборот хавфсизлигини ошади, чунки барча клиентларни сўровларини қайта ишлаш серверда жойлашган ягона дастур орқали амалга оширилади. Сервер барча фойдаланувчилар учун МБ дан фойдаланишни умумий қоидасини ўрнатади, клиентларни маълумотларга бўлган мурожаат режимларини бошқаради, ҳар хил фойдаланувчилар томонидан битта маълумотни баравар ўзгартирилишини чеклайди.

Клиент дастурларини мураккаблиги камаяди, чунки уларда МБ ни бошкарувчи ва назорат қилувчи дастур кодлари мавжуд бўлмайди.

«Клиент-сервер» архитектураси қуйидаги камчиликларга эга:

· Сервернинг ишдан чиқиши бутун хисоблаш тармоғини ишдан чиқариши мумкин;

· берилган тизимни маъмурлаш малакали мутахассисни талаб қилади;

· қурилмаларнинг юқори нархи;

· бизнес мантиқ иловалари мижоз дастурий таъминотида қолади.

Кўп сатхли архитектура асосидаги тизимлар

Кўпсатхли (Multitier architecture) клиент-сервер архитектура- бу клиент-сервер архитектураси тури бўлиб, маълумотларни қайта ишлаш функцияси битта ёки бир нечта алоҳида серверларга юклатилиши.Бу сервер ва клиент имкониятларни самарали ишлатилишига сақлаш, қайта ишлаш ва тақдим этиш функцияларни бўлишга имкон беради.

Икки сатхли «клиент-сервер» архитектурси

Уч сатхли «клиент-сервер» архитектураси

Уч сатхли архитектурада маълумотларга мурожат килиш ва уларни кайта ишлаш воситаларини ва дастур кодларини бир кисми клиент дастурларидан ажратилиб дастурлар серверига юклатилади.

Клиент дастурлари бунда «кучсиз» ёки «кичик» клиент деб юритилади.

Дастурлар серверида барча клиентлар дастурлари учун умумий булган воситалар ва дастур кодларини жойлаштириш кулайдир.

Уч сатхли архитектурани афзалликлари

· МБ серверини юкламаси бир кисм операцияларни бажарилиши дастурлар серверига ўтказилганли билан камайтирилган;

· Клиент дастурлари улчами камаяди ва соддалашади (ортиқча кодларни олиб ташланиши ҳисобидан);

· Барча клиентлар учун ягона муносабат;

· Клиентлар созлашларини соддалашуви (дастурлар серверидаги умумий кодни ўзгариши билан автоматик равишда барча клиент дастурларини муносабати ўзгаради).

Интранет ҳақида

Интранет –интернетдан фарқли улароқ, ташкилотнинг ички хусусий тармоғи ҳисобланади. У интернетнинг ихчамлаштилилган кўриниши бўлиб, ташкилот доирасида маълумот аламишинувини таъминлашда IP протоколидан фойдаланиб қурилган. Булар ходимлар рўйхати, буюртмачи ва партнёрлар телефонлари рўйхатлари бўлиши мумкин.

Инранет сайт HTTP ва HTTPS протоколлари асосида ва клиент-сервер принципи бўйича ташкиллаштирилган. Интранет сайтга исталган компютердан веб броузер орқали кириш мумкин бўлади. Шундай қилиб интеранет- бу маълум бир ташкилот учун қурилган “хусусий” интернет бўлиб ҳисобланади.

Интернет архитектураси

Интранет иловалари асосан интернет-технологиялари асосида қўланилади ва кўпинча wеб-технологиялари имкониятларидан фойдаланилади: HTML форматдаҳи гиперматнлар, гиперматнларни узатиш HTTP протоколи ва CGI(Common Gateway Interface — «общий интерфейс шлюза»)) сервер иловалари интерфейси.

Интранетнинг таркибий қисмлари бу статик ёки динамик маълумотларни нашри wеб сервери ва кўриш броузерлари ва гиперматнлар интерпретацияси ҳисобланади.

Интранет Афзалликлари

Фойдаланувчи компютерида клиент дастурини ўрнатиш талаб қилинмайди. Корпоратив АТ ларининг вазифалари ўзгариши клиент дастурий таъминотининг янгиланишини талаб қилмайди.

Турли маълумотларни киритиш амаллари бўйича вақтнинг тежалишига имкон яратади

Интранет Камчиликлари

· Ҳакерлик мақсадида тармоқ бузилиши мумкин;

· Интранетдаги текширилмаган ва ноаниқ маълумотларнинг қўйилиши турли тушунмовчиликларга олиб келади;

· Корпоратив маълумотларга осон кириш масъулиятсиз ишчилар томонидан рақобатчиларга маълумотлар етиб бориши имкониятини беради.

· Эгилувчан ва ишчан интеранет тизимини яратиш катта сарф-ҳаражатларни талаб қилади

Маъруза 5

Ахборот технологиялари ва ахборот тизимлари ўртасидаги муносабат. Ахборот тизимларидаги жараёнлар.

Режа:

1. Бошқарув ахборот технологиялари

2. Қарорлар қабул қилиш ахборот технологиялари

3. Эксперт тизимлари

4. Биллинг тизимлари

5. Бизнесни бошқариш тизимлари

Бошқарув ахборот технологиялари

Бошқарувнинг ахборот технологияси мақсади фирмадаги қарорлар қабул қилиш билан алоқадор бўлган ҳеч бир истисносиз барча ходимларнинг ахборотга бўлган эҳтиёжини қондиришдан иборатдир. У бошқарувнинг барча даражаларида фойдали бўлиши мумкин.

Бу технология бошқарувнинг ахборот тизими муҳитида ишлашга мўлжалланган ва ҳал қилинадиган масалалар, агар уларни маълумотларга ишлов беришнинг ахборот технологияси ёрдамида ҳал қилинадиган масалалар билан қиёслаганда, жуда ёмон тузилган ҳолларда фойдаланилади.

Бошқарувнинг ахборот тизими турли функционал кичик тизимлар (бўлинмалар) ёки фирманинг бошқарув даражалари ходимларининг ахборотга бўлган ўхшаш эҳтиёжларини қондириш учун жуда тўғри келади. Улар етказиб берадиган ахборот фирманинг ўтмиши, бугунги куни ва келажаги тўғрисидаги маълумотларни ўз ичига олади. Бу ахборот доимий ёки махсус бошқарув ҳисоботлари шаклига эга бўлади.

Бошқарув назорати даражасида қарорлар қабул қилиш учун ахборот агрегатланган шаклда шундай тақдим этилиши керакки, бунда маълумотларнинг ўзгариш йўналишлари, юзага келган оғишларнинг сабаблари ва қабул қилиниши мумкин бўлган қарорлар кўзга ташланиб турсин. Бу босқичда маълумотларга ишлов беришнинг қуйидаги масалалари ҳал қилинади:

· бошқарув объектининг режалаштирилган ҳолатини баҳолаш;

· режалаштирилган ҳолатдан оғишларни баҳолаш;

· оғишларнинг сабабларини аниқлаш;

· қабул қилиниши мумкин бўлган қарорлар ва ҳаракатлар таҳлили.

Бошқарувнинг ахборот технологияси ҳисоботларнинг хилма-хил турларини тузишга йўналтирилган.

Қарорлар қабул қилиш ахборот технологиялари

Қарорлар қабул қилишни қўллаб-қувватлаш тизимлари ва уларга тегишли ахборот технологиялари асосан америкалик олимлар куч-ғайратлари билан 70- йилларнинг охири – 80-йилларнинг бошларида пайдо бўлди, бунга шахсий компьютерлар, амалий дастурлар стандарт пакетларининг кенг тарқалиши, шунингдек сунъий интеллект тизимларини яратишдаги муваффақиятлар кўмаклашди.

Қарорлар қабул қилишни қўллаб-қувватлаш ахборот технологияларининг асосий хусусияти одам ва компьютернинг ўзаро алоқасини ташкил этишнинг сифат жиҳатдан бутунлай янги усулидир. Бу технологиянинг асосий мақсади бўлган қарорлар ишлаб чиқиш итерацион жараён натижасида юз беради (2.6-расм), унда қуйидагилар иштирок этади:

· қарорлар қабул қилишни қўллаб-қувватлаш тизими ҳисоблаш бўғини ва бошқарув объекти ролида;

· одам кириш маълумотларини берадиган ва компьютерда олинган ҳисобларнинг натижасини баҳолайдиган бошқарув бўғини сифатида.

Эксперт тизимлари

Компьютер ахборот тизимлари ўртасида энг катта тараққиёт сунъий интеллектдан фойдаланишга асосланган эксперт тизимларини ишлаб чиқиш соҳасида қайд этилди. Эксперт тизими менежерга ёки мутахассисга тизимларда тўпланган билимларга доир ҳар қандай муаммо бўйича маслаҳат олиш имкониятини беради.

Сунъий интеллект дейилганда, одатда компьютер тизимларининг шундай ҳаракатларни бажариш қобилияти тушуниладики, агар бу ҳаракатларни одам бажарганда уни интеллектуал деб аташ мумкин бўларди. Аксарият ҳолларда бу ерда одамнинг фикрлаши билан боғлиқ қобилиятлар назарда тутилади. Сунъий интеллект соҳасидаги ишлар эксперт тизимлари билан чегараланмайди. Шунингдек, улар ўз ичига одамнинг асаб тизими, унинг эшитиш, кўриш, сезиш, ўқиш-ўрганиш қобилиятини моделлаштирувчи роботлар, тизимлар яратишни ҳам олади. Махсус масалаларни ёки вазифаларни ҳал қилиш махсус билимларни талаб этади. Лекин ҳар қандай компания ҳам ўз штатида унинг иши билан боғлиқ барча муаммолар бўйича экспертларни сақлай ёки ҳатто ҳар сафар бундай муаммолар пайдо бўлганда уларни таклиф қила олмайди. Эксперт тизимлари технологиясидан фойдаланишнинг бош моҳияти экспертдан унинг билимларини олиш ва уни компьютер хотирасига киритиб, ҳар сафар зарурият туғилган ҳолларда ундан фойдаланишдан иборатдир.

Эксперт тизимида фойдаланиладиган ахборот технологияларининг асосий компонентлари қуйидагилардан иборат (2.18-расм): фойдаланувчининг интерфейси, билимлар базаси, интерпретатор, тизимни яратиш модули.

Эксперт тизими ахборот технологияларининг асосий компонентлари

Биллинг тизимлари

Биллинг тизими (инглизча bill – ҳисобварақ, billing – ҳисобварақ ёзиб бериш) – телекоммуникация операторлари томонидан абонентларга ҳисобварақлар тақдим этиш ва бошқа хизмат етказиб берувчилари билан ўзаро ҳисоб-китоблар учун ишлатиладиган ҳар бир мижоз учун алоқа хизматларининг қийматини ҳисоблайдиган ва барча тарифлар ва бошқа қиймат тавсифлари тўғрисидаги ахборотни сақлайдиган тизимдир. Улар бажарадиган операциялар цикли биллинг деб аталади. Биллинг тизими (БТ) бухгалтерия тизими, телекоммуникация операторлари учун махсус ишлаб чиқилган дастур таъминотидан иборат. Биллинг тизимлари (симли ва уяли) телефонияда ҳам, маълумотлар узатиш тармоқлари (интернет провайдерлар)да ҳам ишлатилади, шунингдек IP-телефонияда ҳам ўз ўрнига эга. Исталган БТ муайян маълумотлар базаларини бошқариш тизими (МББТ) асосида яратилади. Дунёдаги кўпчилик БТлари Oracle МББТ асосида яратилган. Бошқа МББТлар орасидан катта ҳажмдаги ахборот учун мўлжалланган Sybase ва Informix ни ажратиб кўрсатиш мумкин. Қуйидагилар эса баъзи биллинг тизимларининг номланиши: BIS, Flagship, CBOSS, Arbor, Bill-2000-prepaid. Шуни қайд этиш лозимки, БТ деганда, одатда биллингни ташкил этишда иштирок этадиган аппарат таъминоти ҳам кўзда тутилади.

Биллинг тизимининг бир неча номланиши мавжуд: АҲКТ – автоматлаштирилган ҳисоб-китоб тизими; АБТ – ахборот биллинг тизими.

БТнинг муҳим сифатларидан бири унинг мослашувчанлиги, яъни ўзгарган вазиятларга мослашиш қобилияти ҳисобланади. Мослашувчан тизим нафақат операторнинг бир фурсатли эҳтиёжларига мослашган, балки созланувчанлик, модуллилик ва очиқлилик каби жиҳатлар ҳисобига истиқболдаги вазифаларни ечишга имкон беради. Тизим қурилишининг модуль тизими бу шундай тамойилки, унда бутун тизим алоҳида қисмлар (модуллар)дан йиғилади. БТ ҳам шундай қисмлар – кичик тизимлардан ташкил топган. БТ, масалан, маълумотларни бирламчи қайта ишлаш кичик тизимини, биллингни тезкор бошқариш кичик тизимини, мижозларни хабардор қилиш кичик тизимини ўз ичига олади. Тизимнинг очиқлилиги деганда, дастурий маҳсулот бошланғич кодининг очиқлилиги кўзда тутилади ҳамда бу операторга келажакда ишлаб чиқувчига қарам бўлиб қолмаслик ва тизимга мустақил хизмат кўрсатиш ва уни замонавийлаштиришга имкон беради. БТнинг мослашувчанлиги билан автоматлашган ҳисоб-китоблар тизимларининг қуйидаги жиҳати – кенг кўламлилик узвий боғлиқдир.

Бизнесни бошқариш тизимлари

Маълумки, маркетинг назариясида компаниянинг бозорга мўлжалланган тўртта асосий концепциясини кўриб чиқиш қабул қилинган. Улардан биринчи иккитаси – ишлаб чиқаришга мўлжалланган ва маҳсулотга мўлжалланган концепциялар – у ёки бу жиҳатдан, агар компаниянинг товари энг юқори сифатга ва энг паст нархга эга бўлса, у муваффақият қозонади, деб тасдиқлайди. Яъни бу концепциялар ишлаб чиқариш жараёнини яхшилашга қаратилган. Бошқа икки концепция – савдоларга мўлжалланганлик ва маркетинг концепцияси – фирма тажовузкор савдо сиёсатини юритиши, мақсадли бозорларнинг зарурат ва эҳтиёжларини доимо ўрганиб бориши ва уларни рақобатчиларига қараганда юқорироқ даражада қондириши кераклигига бориб тақалади. Шунга мос равишда, сўнгги пайтда кастомизация каби фирманинг мижозлар билан ишлаш ёндашуви пайдо бўлди. Фирма ўз мақсадли бозорининг эҳтиёжларини ўрганибгина қолмайди, балки ҳар бир мижознинг эҳтиёжларини, унинг индивидуал афзаллигини аниқлашга ҳаракат қилади ва унга ноёб маҳсулот таклиф этади. Бундай ёндашув хизматлар соҳасида энг кўп тарқалган, ваҳоланки, унинг кўлланилишини бизнеснинг бошқа соҳаларида ҳам топиш мумкин.

Ишонч билан айтиш мумкинки, замонавий дунёда фирманинг тўртта концепциянинг бирини ўзига мўлжал қилиб олиши, гарчи аввал компания фақат ишлаб чиқаришга мўлжалланган назариядан фойдаланган ҳолда бозорда етакчи бўлиши мумкин бўлган бўлса-да, муваффақиятга етакламайди. Ҳозир идеал ҳолатда компания ўз фаолиятида маркетингнинг юқорида қайд этилган барча концепцияларини эътиборга олиши керак. Замонавий технологиялар нафақат ушбу стратегияни олиб бориш харажатларини сезиларли пасайтиришга, балки маркетингнинг ҳар бир концепциясини фирманинг фаолиятида қўллашнинг самарадорлигини оширишга имкон беради.

Ахборот технологиялари ва АТлари ўртасидаги нисбат.

АТ унинг учун асосий муҳит ҳисобланадиган ахборот тизимлари билан узвий боғлиқдир. Бир қарашда дарсликка киритилган ахборот технологияси ва тизимлари тушунчаси ўзаро жуда ўхшашдек туюлиши мумкин. Лекин аслида бундай эмас.

АТ компьютерларда сақланадиган маълумотлар устида мураккаблик даражаси турлича бўлган босқичлар, ҳаракатлар ва операцияларни бажаришнинг аниқ регламентланган қоидаларидан иборат бўлган жараён ҳисобланади. АТнинг асосий мақсади дастлабки ахборотни қайта ишлаш бўйича мақсадли ҳаракатлар натижасида фойдаланувчи учун зарур бўлган ахборотни олишдан иборатдир.

Ахборот тизими таркибий қисмлари компьютерлар, компьютер тармоқлари, дастурий маҳсулотлар, маълумотлар базаси, одамлар, алоқанинг турли техник ва дастурий воситалар ва ҳ.к.лардан иборат бўлган муҳит ҳисобланади. Ахборот тизимининг асосий мақсади – ахборотни сақлаш ва узатишни ташкил этиш. Ахборот тизими ахборотга ишлов беришнинг “одам – компьютер” тизимидан иборатдир. Ахборот тизимининг функцияларини унга йўналтирилган АТни билмасдан туриб амалга ошириб бўлмайди. АТ ахборот тизими соҳасидан ташқарида ҳам мавжуд бўлиши мумкин.

Шундай қилиб, АТ анча кенг тушунча бўлиб, ахборот жамиятида ахборотни ўзгартириш жараёнлари тўғрисидаги ҳозирги замон тасаввурларини акс эттиради. Иккита ахборот технологиясини – бошқарув ва компьютер технологиясини оқилона қўшиб олиб бориш ахборот тизими муваффақиятли ишлашининг гаровидир.

Юқорида қайд этилганларни умумлаштириб, компьютер технологияси воситалари ёрдамида амалга ошириладиган ахборот тизими ва технологиясининг илгаригиларга нисбатан бирмунча торроқ тушунчасини таклиф этамиз.

Ахборот технологияси – ходимларнинг ахборотга компьютерда қайта ишлов бериш бўйича аниқ белгиланган мақсадга йўналтирилган ҳаракатлари мажмуидир.

Ахборот тизими – компьютер ахборот технологияларидан фойдаланадиган ахборот маҳсулотлари ишлаб чиқариш ва қарорлар қабул қилишни қўллаб-қувватлаш учун одам–компьютер тизими.

Маъруза 6

Бизнесни бошқариш АТ стандартлари. MRP, MRP II, ERP, CRM, SCM, BPM

Режа:

1. Бошқарув ахборот тизимлари

2. Бошқариш даражалари

3. Бошқарув ахборот тизимларининг асосий компонентлари

Ихтиёрий ташкилотнинг бошқарув тузилиши анъанага кўра уч даражага: операцион, функционал ва стратегик даражага бўлинади.

Бошқарув даражалари (бошқарув фаолиятининг тури) ечилаётган вазифаларнинг мураккаблиги билан белгиланади. Вазифа қанчалик мураккаб бўлса, уни ечиш учун шунчалик юқори бошқарув даражаси талаб қилинади. Бунда шуни тушуниб етиш керакки, зудлик билан (тезкор) ечилишини талаб қиладиган оддий вазифалар анча кўп миқдорда юзага келади, демак, улар учун бошқа – қарорлар тезкор қабул қилинадиган анча пастроқ бошқарув даражаси керак. Бошқарувда, шунингдек қабул қилинаётган қарорларни амалга ошириш динамикасини ҳисобга олиш керак, бу бошқарувни вақт омили нуқтаи назаридан кўришга имкон беради. 1-расмда бошқарувнинг уч даражаси акс эттирилган бўлиб, улар ҳокимият, жавобгарлик, ечилаётган вазифаларнинг мураккаблиги ошиб бориши даражаси, шунингдек вазифаларни амалга ошириш бўйича қарорлар қабул қилиш динамикаси каби омиллар билан таққосланган.

Бошқарувнинг операцион (пастки) даражаси кўп марта қайтариладиган вазифа ва операцияларни бажариш ҳамда кирувчи жорий ахборотнинг ўзгаришига тезда муносабат билдиришни таъминлайди. Бу даражада бажарилаётган операцияларнинг ҳажми ҳам, бошқарув қарорларини қабул қилиш динамикаси ҳам анча юқори. Вазиятнинг ўзгаришига тез муносабат билдиришнинг зарурлиги сабабли, бошқарувнинг бу даражаси кўпинча тезкор деб аталади.

1-расм. Ҳокимият, жавобгарлик, мураккабликнинг ўсиб бориши ва қарорлар қабул қилиш динамикасини акс эттирувчи бошқарув даражаларининг пирамидаси.

Бошқарувнинг функционал (тактик) даражаси биринчи даражада тайёрланган ахборотни бирламчи таҳлил қилишни талаб қилувчи вазифаларни ечишни таъминлайди. Бу даражада бошқарувнинг таҳлил каби функцияси катта аҳамият касб этади. Ечиладиган вазифалар ҳажми камаяди, лекин уларнинг мураккаблиги ошади. Бунда керак бўлган қарорни тезкор ишлаб чиқишга ҳар доим ҳам имкон бўлмайди, таҳлил учун, англаш учун, етишмаётган маълумотларни тўплаш ва бошқалар учун қўшимча вақт талаб қилинади. Бошқарув маълумотларнинг келиб тушиш вақтидан то қарорлар қабул қилингунга ва улар амалга оширилгунга, шунингдек қарорларни амалга ошириш вақтидан то уларга бирор-бир тарзда муносабат билдирилгунга қадар юз бериши мумкин бўлган бир оз узилиш билан боғлиқдир.

Стратегик даража ташкилотнинг узоқ муддатли стратегик мақсадларига эришишга йўналтирилган бошқарув қарорларини ишлаб чиқишни таъминлайди. Қабул қилинаётган қарорларнинг натижалари узоқ вақт ўтганидан кейин намоён бўлиши сабабли, бу даражада бошқарувнинг стратегик режалаштириш каби функцияси алоҳида аҳамиятга эга. Бу даражада бошқарувнинг бошқа функциялари ҳозирча тўлиғича ишлаб чиқилмаган. Кўпинча бошқарувнинг стратегик даражаси стратегик ёки узоқ муддатли режалаштириш деб аталади. Бу даражада қарор қабул қилишнинг ҳаққонийлиги анча узоқ вақт ўтганидан сўнг тасдиқланади. Ойлар ёки йиллар ўтиши мумкин. Бошқарув қарорларини қабул қилиш масъулияти жуда юқори ва нафақат математик ва махсус аппаратдан фойдаланиб таҳлил қилишнинг натижалари билан, балки менежерларнинг касбий фаҳм-фаросати ва олдиндан кўра билиш қобилияти билан белгиланади.

Ташкилотни бошқаришда ташкилот ходимларига алоҳида эътибор беришга мажбурмиз.

Ташкилот ходимларига турли малака ва бошқарув даражасидаги ходимлар – қайта ишлашнинг энг оддий ва содда операцияларини бажарувчи котибалардан тортиб, стратегик қарорлар қабул қиладиган мутахассислар ва менежерларгача киради.

Бошқариш даражалари

2-расм. Бошқарув даражалари бўйича ходимлар малакаси

2-расмда ходимлар малакасининг турли даражаларига бошқарув даражаларининг мослиги кўрсатилган:

бошқарувнинг юқоридаги, стратегик даражасида – ташкилот (фирма) бошқаруви юқори бўғинининг менежерлари (ва унинг ўринбосарлари). Уларнинг асосий вазифаси – фирманинг бозордаги фаолиятини стратегик режалаштириш ва фирма ичидаги бошқарув тактикасини мувофиқлаштириш;

ўртадаги, функционал даражада – ўрта бўғин менежерлари ва мутахассислар (хизматлар, бўлимлар, цехлар бошлиқлари, смена, участка бошлиғи, илмий ходимлар ва ҳ.к.). Асосий вазифа – берилган фаолият соҳасида асосий қарорларни қабур қилишда фирмани тактик бошқариш;

пастки, операцион даражада – ижрочилар ва пастки бўғин менежерлари (бригадирлар, муҳандислар, масъул ижрочилар, усталар, меъёрловчилар, техниклар, лаборантлар ва ҳ.к.). Асосий вазифа – вазиятнинг ўзгаришига тезда муносабат билдириш ва тегишли тарзда ҳаракат қилиш.

Бошқарувнинг барча даражаларида фақат умумий функцияларни амалга оширувчи менежерлар ҳам, ўз ваколати доирасида бошқарув функцияларини амалга оширадиган мутахассис-менежерлар ҳам ишлайди.

Ташкилотдаги стандарт процедуралар – турли вазиятларда топшириқларни бажаришнинг аниқ белгиланган қоидалари. Улар ташкилот ишининг ишлаб чиқарилаётган маҳсулотга ҳужжатлар тузиш технологик операцияларидан бошлаб, то истеъмолчиларнинг аризаларини кўриб чиқишгача бўлган барча томонларини қамраб олади.

Ҳар қандай ташкилотнинг субмаданияти тасаввурлар, принциплар, феъл-атвор турларининг мажмуасидир. Унинг асосий таркибий бўлаги – мутахассиснинг ахборот маданияти алоҳида роль ўйнайди. Бу ахборот тизимида ҳам ўз аксини топиши керак. Стратегия, қоидалар, ташкилот процедуралари ва ахборот тизимининг аппарат, дастур, телекоммуникация қисмлари орасида ўзаро боғлиқлик мавжуд. Шунинг учун ахборот тизимларини жорий этиш ва лойиҳалаш босқичида ўз предмет соҳаси бўйича ечилиши кўзда тутилаётган муаммолар, вазифалар ва функциялар доирасини аниқловчи менежерларнинг фаол иштироки муҳимдир. Шунингдек, шуни қайд этиш лозимки, ахборот тизимлари ўз-ўзидан даромад келтирмайди, лекин унинг олинишига кўмаклашиши мумкин. Улар қиммат ва ҳаттоки, уларнинг тузилиши ва ишлатилиш стратегияси пухта ўйланмаган бўлса, бефойда бўлиши мумкин. Ахборот тизимларини жорий қилиш ишчилар функцияларини автоматлаштириш зарурати билан боғлиқ, демак, уларни оғир ишлардан озод этилишига кўмаклашади. Шунингдек, фирманинг тузилишида, агар одам омили ҳисобга олинмаган ва тўғри ижтимоий ҳамда психологик сиёсат танланмаган бўлса, кўпинча, жуда қийин ва оғриқли ўтадиган катта ташкилий ўзгаришлар юзага келиши мумкин.

Мисол

Стартегик даражада рақобатли устунликни таъминлаш учун ахборот тизимларини яратиш қкийин бўлишига қарамай, баъзи ташкилотлар бунга эришадилар. Масалан, АҚШнинг Американ Аэрлайнс компаниясиниг SABRE компьютерлаштирилган резервация тизими унга рақобатлик устунликни таъминлади. Саёҳат агентликлари рейслар ҳақидаги маълумотларига тезкор равишда эга булдилар. Бу ўз навбатида саёҳатчиларга агентликалар томонидан рейсларни резервация қилиш, жойларни танлаш ва чипта сотиб олиш имкониятини яратди. Ўз навбатида саёҳат агентликларининг самарадорлиги ҳам ошди.

· бошқарув объектининг режалаштирилган ҳолатини баҳолаш;

· режалаштирилган ҳолатдан оғишларни баҳолаш;

· оғишларнинг сабабларини аниқлаш;

· қабул қилиниши мумкин бўлган қарорлар ва ҳаракатлар таҳлили.

Бошқарувнинг ахборот технологияси ҳисоботларнинг хилма-хил турларини тузишга йўналтирилган.

Мунтазам ҳисоботлар уларни тузиш вақтини белгилаб берадиган ўрнатилган графикка мувофиқ тузилади, масалан, компаниянинг ойлик сотишлари таҳлили.

Махсус ҳисоботлар бошқарувчиларнинг сўровлари бўйича ёки компанияда режалаштирилмаган бирор-бир воқеа содир бўлганида тузилади. Ҳисоботларнинг ҳам у, ҳам бу турлари жамловчи, қиёсий ва фавқулодда ҳисоботларнинг шаклига эга бўлиши мумкин.

Жамловчи ҳисоботларда маълумотлар алоҳида гуруҳларга бирлаштирилган, сараланган ва айрим устунлар бўйича оралиқ ҳамда якуний натижалар шаклида тақдим этилган бўлади.

Қиёсий ҳисоботлар турли манбалардан олинган ёки турли белгилари бўйича таснифланган ва қиёслаш мақсадлари учун фойдаланиладиган маълумотлардан иборат бўлади.Фавқулодда ҳисоботлар истисно (фавқулодда) характеридаги маълумотлардан иборат бўлади.

Бошқарувни қўллаб-қувватлаб туриш учун ҳисоботлардан фойдаланиш оғишлар бўйича бошқарувни амалга оширишда айниқса самарали бўлади.

Оғишлар бўйича бошқарув менежер томонидан олинадиган маълумотларнинг асосий мазмуни фирма хўжалик фаолиятининг баъзи бир белгиланган стандартлар (масалан, унинг режалаштирилган ҳолати)дан оғишлари бўлиши зарурлигини кўзда тутади. Фирмада оғишлар бўйича бошқарув тамойилларидан фойдаланилганда яратиладиган ҳисоботларга қуйидаги талаблар қўйилади:

· ҳисобот фақат оғишлар юз берган ҳолдагина яратилиши зарур;

· ҳисоботдаги маълумотлар ушбу оғиш кўрсаткичи учун критиклик қиймати бўйича сараланган бўлиши керак;

· менежер улар ўртасидаги алоқани англаб етиши учун барча оғишларни биргаликда кўрсатиш маъқул;

· ҳисоботда меъёрдан миқдор жиҳатидан оғишни кўрсатиш зарур.

Бошқарув ахборот технологияларининг асосий компонентлари 3-расмда кўрсатилган. Кириш ахбороти операцион даражадаги тизимлардан узатилади. Чиқиш ахбороти эса қарорлар қабул қилиш учун қулай бўлган шаклда бошқарув ҳисоботлари шаклида тузилади.

Маълумотлар базасининг ичидаги маълумотлар тегишли дастурий таъминот ёрдамида даврий ва махсус ҳисоботларга ўзгартирилади, улар ташкилотда қарорлар қабул қилишда иштирок этадиган мутахассисларга тақдим этилади. Кўрсатилган ахборотни олиш учун фойдаланиладиган маълумотлар базаси икки элементдан иборат бўлиши керак:

1) фирма ўтказадиган операцияларни баҳолаш асосида тўпланган маълумотлар;

2) бошқарув объекти (фирма бўлинмаси) нинг режалаштирилаётган ҳолатини белгиловчи режалар, стандартлар, бюджетлар ва бошқа меъёрий ҳужжатлар.

3-расм. Бошқарув ахборот тизимларининг асосий компонентлари

Маъруза 7

Корпоратив ахборот тизимлари (КАТ). КАТ стандартлари

Режа:

1. Қарорлар қабул қилишнинг ахборот тизимларининг таъриф ва тушунчалари.

2. Қарорлар қабул қилишни асосий компонентлари.

3. Маълумотлар базаси.

4. Интерфейсни бошқариш тизими.

Қарорлар қабул қилишнинг ахборот тизимларининг таъриф ва тушунчалари.

ҚҚҚТ, бошқариш ахборот тизими ва маълумотлар базасини бошқариш тизимлари сохаларининг қўшилиши натижасида пайдо бўлган

ҚҚҚТда таклиф бериш, уни тахлил қилиш учун

— Ахборот қидирув

— Маълумотларни интеллектуал тахлил қилиш

— Маълумотлар базасида билимларни қидириш

— Ўхшаш ходисалар асосида (прецедентлар) фикр юритиш

— Имитацион моделлаштириш

— Нейрон тўрлар ва б.

каби усуллар қўлланилади.

Бу усулларнинг баъзи бирлари сунъий интеллект доирасида ишлаб чиқилган.

ҚҚҚТ қуйидаги 4 та асосий хусусиятга эга:

— ҚҚҚТ бир вақтнинг ўзида маълумотлардан ва моделлардан фойдаланади

— ҚҚҚТ менежерларга кам ривожланган структураларни муаммоларини хал этишда қарор қабул қилишга ёрдам беради

— ҚҚҚТ менежерларнинг ўрнига қарор қабул қилмайди, қарор қабул қилишни қўллаб қувватлайди

— ҚҚҚТнинг асосий мақсади – қарорнинг самарадорлигини ошириш

ҚҚҚТнинг пайдо бўлиш тарихи

1. 1960-1970 йиллар ўрталарида бошқариш ахборот тизимлари (Management Information Systems)

2. 1960-йиллар охирида бошқарув қарорлари тизими (Management Decision Systems)

3. Скотт Мортоннинг (Scott Morton) китоби чоп этилди. Унда биринси марта математик модел асосида қурилган тизимнинг натижалари кўрсатилди

4. Дж. Д. С. Литл (J.D.C.Little) ўз илмий ишида бошқарув ахборот тизимини лойихалаштириш критерияларини таклиф этди

5. С Алтер (S Alter) ўз диссертациясида ҚҚҚТ нинг синфларга бўлинишини илгари сурган

6. Е Кодд (E F Codd) томонидан ҚҚҚТнинг махсус тури учун OLAP (Online Analytical Processing) термини таклиф этилди. (Маълумотларни оператив тахлил қилиш. Маълумотларни онлайн тахлил қилиш)

7. 2000 йилларнинг бошида WEB асосида ҚҚҚТлари пайдо бўлди

Қарорлар қабул қилишни қўллаб-қувватлаш ахборот технологияларининг асосий хусусияти одам ва компьютернинг ўзаро алоқасини ташкил этишнинг сифат жиҳатдан бутунлай янги усулидир. Бу технологиянинг асосий мақсади бўлган қарорлар ишлаб чиқиш итерацион жараён натижасида юз беради (1-расм), унда қуйидагилар иштирок этади:

· қарорлар қабул қилишни қўллаб-қувватлаш тизими ҳисоблаш бўғини ва бошқарув объекти ролида;

Қарорлар қабул қилишни қўллаб-қувватлашнинг ахборот технологияси итерацион жараён сифатида

1- расм

Ахборот технологияларининг қарорлар қабул қилишни қўллаб-қувватлаш каби хусусиятига қўшимча сифатида унинг бир қатор фарқловчи тавсифларини кўрсатиш мумкин:

· масалаларни ҳал қилишга йўналтирилиши;

· компьютер маълумотларидан эркин фойдаланиш ва ишлов беришнинг анъанавий усулларини математик моделлар ва улар асосида масалаларни ечиш усуллари билан қўшиб олиб бориш;

· компьютердан профессионал бўлмаган фойдаланувчи фойдаланишига йўналтирилганлик.

Қарорлар қабул қилиш назарияси миқдорий маълумотларга асосланган структуравий қарорларни ва бизнес қоидаларни бизнес ахборот тизими билан бирлаштиришини аниқлашда муҳим рол ўйнайди. Бизнес қоидаси ҳар кандай вазият содир бўлганда кандай иш тутилишини белгилайди. Масалан, банк тизимида олдин кредит мажбуриятларини бажармаган мижозга янги кредит бермаслик бизнес қоида бўлиши мумкин. Ҳар кандай бизнес қоида ҳодисаларга ва тест шартларига бўлинган. Ушбу ҳодисалар қоидаларни ишга туширади ва тест шартларидан ўтиб натижани келиб чикаради.

Қарор қабул қилиш бир неча ҳаракат йўлларидан энг тўғрисини ташлашни қамрайди. Тўғри ҳаракатларни қабул қилишни бошқарадиган бизнес қоидалар жуда ҳам мураккаб бўлиши мумкин. Ана шу учун биз диаграммалар ва жадваллардан фойдаланишимиз мумкин. Бу ўз қаторида қарорлар қабул қилиш технологияси яратилишида бизга ёрдам беради.

Масалан, кредитни беришлик бизнес қоидасини кўриб чиқсак. Бу қуйидагиларга бўлиниши мумкин:

Қарорлар қабул қилишни қўллаб-қувватлашнинг ахборот технологиясидан барча бошқарув даражаларида фойдаланиш мумкин. Бундан ташқари, бошқарувнинг турли даражаларида қабул қилинадиган қарорлар аксарият ҳолларда мувофиқлаштирилиши лозим. Шунинг учун ҳам тизим, ҳам технологияларнинг муҳим функцияси хоҳ бошқарувнинг турли даражаларида, хоҳ битта даражасида қарорлар қабул қилувчи шахсларни мувофиқлаштиришдан иборатдир.

Қарорлар қабул қилишни қўллаб-қувватлаш тизими тузилишини (2-расм) келтирилган, шунингдек унинг таркибига кирувчи асосий технологик операцияларни белгилаб берадиган блокларнинг функцияларини кўриб чиқамиз.

Қарорлар қабул қилишни асосий компонентлари

Қарорлар қабул қилишни қўллаб-қувватлаш тизими таркибига учта асосий компонент: маълумотлар базаси, моделлар базаси ва маълумотлар базасини бошқариш тизими (МББТ), моделлар базасини бошқариш тизими (МдББТ) ва фойдаланувчи ҳамда компьютер ўртасидаги интерфейсни бошқариш тизимидан иборат бўлган дастурий кичик тизим киради.

Қарорлар қабул қилишни қўллаб-қувватлаш ахборот технологияларининг асосий компонентлари. 2–расм.

Маълумотлар базаси. Маълумотлар базаси қарорлар қабул қилишни қўллаб-қувватлаш ахборот технологияларида муҳим роль ўйнайди. Маълумотлардан бевосита фойдаланувчининг ўзи математик моделлар ёрдамида ҳисоб-китобларни бажариш учун фойдаланиши мумкин. Маълумотларнинг манбалари ва уларнинг хусусиятларини кўриб чиқамиз.

1. Маълумотларнинг бир қисми операцион даражадаги ахборот тизимларидан келиб тушади. Улардан самарали фойдаланиш учун бу маълумотларга дастлабки ишлов берилиши зарур.

2. Қарорлар қабул қилишни қўллаб-қувватлаш тизимининг ишлаши учун фирманинг операциялари тўғрисидаги маълумотлардан ташқари, бошқа ички маълумотлар ҳам, масалан, ходимларнинг ҳаракати тўғрисидаги маълумотлар, муҳандислик маълумотлари талаб этилади, улар ўз вақтида тўпланиши ва компьютерга киритилиши ва сақланиши зарур.

3. Ташқи манбалардан олинган маълумотлар, айниқса бошқарувнинг юқори даражаларида қарорлар қабул қилишни қўллаб-қувватлаш учун муҳим аҳамият касб этади. Ташқаридан олиниши зарур бўлган маълумотлар сифатида рақобатчилар, миллий ва жаҳон иқтисодиёти тўғрисидаги маълумотларни кўрсатиш мумкин.

Ички маълумотлардан фарқли ўлароқ, ташқаридан олинган маълумотлар, одатда, бундай маълумотларни тўплашга ихтисослашган ташкилотлардан сотиб олинади.

Ҳозирги вақтда маълумотлар базасига яна битта маълумотлар манбаини – ўз ичига ёзишмалар, хатлар, контрактлар, буйруқлар ва ҳоказоларни оладиган ҳужжатларни ҳам киритиш масаласи кенг тадқиқ этилмоқда.

Маълумотларни бошқариш тизими қуйидаги имкониятларга эга бўлиши керак:

• агрегатлаш ва фильтрлаш процедураларидан фойдаланиш воситасида турли манбалардан олинадиган маълумотлар комбинациясини тузиш;

• у ёки бу маълумотлар манбаини тезда қўшиш ёки чиқариб ташлаш;

• фойдаланувчининг атамаларида маълумотларнинг мантиқий структурасини тузиш;

• фойдаланувчининг иш муқобилларини тажрибада текшириш учун норасмий маълумотлардан фойдаланиш ва уларни жойига қўйиш;

• ушбу маълумотлар базасининг фирмадаги мавжуд бошқа операцион маълумотлар базасидан тўла мантиқий мустақиллигини таъминлаш.

Моделлар базаси. Моделларни яратишдан мақсад баъзи объектлар ва жараёнларни тавсифлаш ва мақбуллаштиришдан иборатдир.

Ахборот технологияларининг самарадорлиги ва мослашувчанлиги кўп ҳолларда қарорлар қабул қилишни қўллаб-қувватлаш тизими интерфейсининг тавсифларига боғлиқ бўлади. Интерфейс: фойдаланувчининг тили; дисплей экранида мулоқотни ташкил этувчи компьютернинг хабарлар тили; фойдаланувчининг тилини белгилаб беради.

Фойдаланувчининг тили бу фойдаланувчи-нинг клавиатура орқали экранга ёзиш имконини берадиган электрон қаламлар; джойстик; «сичқонча»; овоз билан бериладиган буйруқлар ва ҳоказоларнинг имкониятларидан фойдаланиш йўли билан тизимга нисбатан бажарадиган ҳаракатларидир. Фойдаланувчи тилининг энг оддий шакли кириш ва чиқиш ҳужжатларининг шаклларини яратиш ҳисобланади.

Маъруза 8.

Ахборот тизимларининг хаётий цикли. Лойихани бошқариш хақида умумий маълумот

Режа:

1. Интелектуал тизимлар ҳақида умумий маълумот

2. Интелектуал тизимларнинг ривожланиш босқичлари

3. Эксперт тизимлари (ЭТ). ЭТнинг характеристика ва мақсадлари.

4. ЭТнинг оддий маълумотларни қайта ишлаш дастурларидан фарқлари.

Таъриф. Сунъий интелект(СИ) – бу дастурий муҳитнинг шундай тизимики, унда инсон тафаккурининг компьютер жараёнига имитацияланган. Сунъий интеллект атамаси 1956-йилда Стенфорд университети(США) томонидан таклиф қилинган.

Интелект – бу мақсадга эришишда зарур бўладиган фактлар ва методлар тўпламидан иборат. Мақсадга эришиш – бу фактларга зарурий қоидаларни қўллашдан иборат.

Мисол.Факт 1. Ёнаётган плоита – иссиқ.

Қоида 1. АГАР қўлни ёнаётган плитага теккизилса, У ҲОЛДА куйиш мумкин.

Сунъий интелект тизими ривожланишининг қуйидаги босқичларини кўриб чиқишимиз мумкин:

1. ХХ асрнинг 70 йиллари масалаларни ечиш методларини излаш ва уларни универсал дастурларни қуришда фойдаланиш билан характерланади.

2. ХХ асрнинг 80 йиллари ахборотларни тасаввур қилишнинг умумий методларини излашга ва уларни махсус дастурларга қўллаш усулларини қидириш билан характерланади.

3. ХХ асрнинг 90 йиллари бир қанча фан сохалари бўйича махсус дастурларни яратиш учун катта хажмли юқори сифатли махсус билимларни қўлланиши билан характерланади.

ХХ асрнинг 90-йиллари бошларида бутунлай янги концепция қабул қилинди. Интелектуал дастурни тузиш учун, изланиш фан сохасининг юқори сифатли махсус билимлари билан таъминлаш керак. Шунинг учун лойихалаштирилаётган СИ тизими юқори босқисдаги билимлари базасига эга бўлиши керак. Ҳозирги вақтда энг кўп тарқалган концепция бу эксперт тизимларини (ЭТ) лойихалаштиришдир.

Таъриф. Маълум фан сохасидаги Сунъий интелект тизими эксперт деб аталади.

ЭТ – бу аниқ фан сохасидаги мутахассисларнинг билимлари тўпловчи ва кам ихтисослашган фойдаланувчиларга консультация учун эмпирик тажрибасини тиражлаштирвчи(нусхаси ёзиш) мураккаб дастурлар комплекси.

ЭТ учун билимларни қабул қилишда шу фан сохасидаги экспертлар хизмат қилади.

Уларнинг асосий хусусиятлари:

1. ЭТ масалани ечиш учун юқори сифатли тажриба ва билимни қабул қилади;

2. ЭТдаги билимлар доим тўпланиб ва янгиланиб борилади;

3. ЭТ олдиндан айтиб бериш қобилятига эга бўлади.

4. ЭТ ишчиларга ва мутахассисларга ўқув қўлланмаси сифатида фойдаланилиши мумкин.

ЭТни лойихалашда ва ишлаб чиқиш жараёнида қуйидаги қатнашувчиларни айтиб ўтиш мумкин:

1. ЭТни лойихалаш инструментал мухитини ишлаб чиқувчилар;

2. ЭТни яратишдаги инструментал мухит(ИМ);

3. ЭТнинг ўзи;

4. Эксперт;

5. Билимлар инженери ва билимлар базаси(ББ) администратори;

6. Фойдаланувчи.

Билимлар инженери – бу СИ тизимини ишлаб чиқишдаги кўникмага эга ва ЭТни қандай тузишни биладиган одам. У экспертдан сўрайди ва ББдаги билимларни ташкиллаштиради.

Инструменталь мухитни лойихалашга ЭТ дастурлаш тили ва қўллаб қувватловчи муҳит(у орқали фойдаланувчи ЭТ билан ўзаро таъсирлашади)дан иборат.

ЭТ қатнашувчиларининг ўзаро алоқаси. ИТ лойихалаштириш Ишлаб чиқарувчи Ишлаб чиқиш
аниқлаштириш Эксперт фойдаланувчи Инженер билими

ЭТ асослилигини қараб чиқамиз, инсон тафаккурини ва СИ тизимини солиштириш.

Инсон тафаккур тизими

СИ тизими

Камчиликлари

1. Барқарор эмас

2. Қийин ўтказувчи (ифодаловчи)

3. Қийин ҳужжатлаштирилувчи

4. Олдиндан айтиб бўлмайдиган

5. Қимматли

Устунликлари

1. Доимий

2. Осон ифодаланувчи

3. Осон ҳужжатлаштирилувчи

4. Доим бир хил

5. Мақбул

Устунликлари

1. Ижод қилувчи

2. Мослашувчан

3. Ҳиссий идрокдан фойдаланади

4. Ҳар томонлама

5. Кенг қамровли билимдан фойдаланади

Камчиликлари

1. Сунъий олдиндан дастурлаштирилган

2. Айтиб туриш керак

3. Белгили идрокдан фойдаланади

4. Тор йўналишли

5. Махсус билимдан фойдаланади

Бу тизимларни афзалликлари ва камчиликларини таҳлил қилиб, инсон эскперт асосий афзалликлари, у кўп сохада, масалан, ижодкорликда, топқирликда,маълумот узатишда ва умуман мазмунан СИдан устунликка эга.

ЭТ терминологияси.

ЭТда ишлатиладиган асосий атамаларни кўриб чиқамиз:

Алгорит – бу оптимал ечим олишни таъминлайдиган формал процедура.

Билимлар базаси – бу ЭТнинг соха билимидан иборат қисми.

Диспетчер – бу билимлар базасидан қачон ва қай тартибда қоидаларни қабул қилишни бошқариб турадиган механизм қисми.

Билим – бу дастурда ишлатиладиган интеллектуал ахборот.

Интерпретатор – бу соха билимини қайси шаклда қабул қилишни бошқарадиган механизм қисми.

Қарор механизми – бу масалаларни ечиш жараёнларини умумий схемасини ўзида мужассамлаштирган ЭТнинг қисми.

Ишончлилик коеффициенти – бу берилган фактлар ва қоидаларни аниқ ҳисоблаш эҳтимоли ёки ишончлилик даражаси белгилайдиган сон.

Қоида – бу билимни қуйидаги формал шаклда берилиши: АГАР <шарт>, У ҲОЛДА <ҳаракат>.

Эксперт тизим – бу олдидан мўлжаллаб қўйилган ва бошқа билимлардан ажратилган соха билимларига асосланган дастур.

Эвристика – фан сохасидаги ечим излашни чеклайди ёки соддалаштирадиган қоида.

Семантик тармоқ – бу билимларни граф шаклида кўрсатувчи метод, унда уч қисмлари объектларни, ёйлар эса унинг хусусиятларини билдиради.

Слот – бу объект хусусияти атрибути тавсифи.

ЭТни ташкиллаштирилган структураси.

ЭТ асосида ББ ётади. Бу ерда билим фактлар ва қоидаларнинг ўзаро боғлиқ шаклда қабул қилинади, хоҳ улар тўғри бўлсин, хоҳ нотўғри ёки қайсидир даражада ишончлиликка эга бўлсин.

ЭТда кўп қоидалар,масалан,эмпирик ёки тажрибали қоидалар ёки соддалаштириш, эвристика бўлади.

ЭТ эвристикани ишлатишга мажбур, чунки бу ерда ечиладиган масалалар одатда қийин бўлади ва охиригача тушуниб бўлмаслиги, математик ёзувга тушмаслиги мумкин.

Фан сохаси ҳақида саралаб олинган билимлар базавий билимлар, масалани ечишда қарор қабул қилишда ишлатиладиганлари эса умумий билимлар дейилади. Шундай қилиб, ЭТдаги ББ фактлар ва қоидалардан иборат бўлади, қарор қабул қилиш механизмида эса янги билимлар учун қоидани қандай шаклда қабул қилишни аниқлаштирувчи интерпретатор ва бу қоидаларни қандай тартибда қабул қилишни ўрнатувчи диспетчер бўлади.

ЭТнинг ташкиллаштирилган схемасини қуйидаги шаклда тасвирлаш мумкин:

ББ

(фан сохасидаги билимлар)

фактлар

қоидалар

интерпретатор

диспетчер

Чиқари механизми

(масала ечилишидаги умумий билимлар)

Оддий ахборотни қайта ишловчи дастурлардан ЭТнинг фарқли томонлари:

1. Анъанавий компъютер дастурлари – ихтиёрий қўйилган масалага улар доим бир хил жараёнлар кетма-кетлигида ёндашишади; ЭТ ҳар бир қўйилган масалага хусусий ечим дарахтини қуради.

2. ЭТ ихтиёрий символли ифодани (масалан, концептуал, макон ва замон муносабатлари) қайта ишлайди. Агар оддий дастурларда мақсад – сонли қийматларни ҳисоблаш, ўзгармасларни тўплаш ва хотирадан чиқариш бўлса, ЭТ учун мақсад – объектлар ва ҳодисалар оқимини кузатишда олдиндан асосли кўрсатмалар ва тавсиялар беришдан иборат.

3. Агар анъанавий дастурлар математик қоидалардан келиб чиқса, ЭТ ишлаши эса белгиларни қайта ишлашга ва эвристик мулоҳазаларга асосланади.

ЭТ инсон тафаккурини, аниқланган муаммоларнинг фараз қилинган ечимларини имитация қилади, кейин улардан энг мос, тўғри келадиганини танлайди. Бунда энг олдин кераксиз ечимларни ташлаб юборилади. Бунданда кўпроқ, у эгалланган субъектив билимларга боғлиқ бўлмаган таркибий тузилишидан фойдаланади, тадқиқ қилинган инсон тизимини ҳаётий муаммолар ечимига экспертиза ўтказилишини қабул қилинади. Муаммоларни турли томондан қарашни тизимли таҳлили туфайли, у шундайгина тўғри келадиган эмас, балки энг яхши ечимни беради. ЭТ бутунлай инсоний экспертизага боғлиқ.

Маъруза 9.

Ахборот тизимларининг хаётий цикли моделлари

Режа:

1. Биллинг тизимларини характеристикаси ва қўлланилиши.

2. Биллинг тизимларини структураси ва функциялари.

3. Биллинг тизимларига хос асосий кичик тизимлар.

4. Биллинг тизимлари стандарти

Биллинг тизимларини характеристикаси ва қўлланилиши.

Биллинг тизими (инглизча bill – ҳисобварақ, billing – ҳисобварақ ёзиб бериш) – телекоммуникация операторлари томонидан абонентларга ҳисобварақлар тақдим этиш ва бошқа хизмат етказиб берувчилари билан ўзаро ҳисоб-китоблар учун ишлатиладиган ҳар бир мижоз учун алоқа хизматларининг қийматини ҳисоблайдиган ва барча тарифлар ва бошқа қиймат тавсифлари тўғрисидаги ахборотни сақлайдиган тизимдир. Улар бажарадиган операциялар цикли биллинг деб аталади.

Биллинг тизими (БТ) бухгалтерия тизими, телекоммуникация операторлари учун махсус ишлаб чиқилган дастур таъминотидан иборат. Биллинг тизимлари (симли ва уяли) телефонияда ҳам, маълумотлар узатиш тармоқлари (интернет провайдерлар)да ҳам ишлатилади, шунингдек IP-телефонияда ҳам ўз ўрнига эга.

Биллинг тизимларини структураси ва функциялари.

БТнинг муҳим сифатларидан бири унинг мослашувчанлиги, яъни ўзгарган вазиятларга мослашиш қобилияти ҳисобланади. Мослашувчан тизим нафақат операторнинг бир фурсатли эҳтиёжларига мослашган, балки созланувчанлик, модуллилик ва очиқлилик каби жиҳатлар ҳисобига истиқболдаги вазифаларни ечишга имкон беради. Тизим қурилишининг модуль тизими бу шундай тамойилки, унда бутун тизим алоҳида қисмлар (модуллар)дан йиғилади. БТ ҳам шундай қисмлар – кичик тизимлардан ташкил топган. БТ, масалан, маълумотларни бирламчи қайта ишлаш кичик тизимини, биллингни тезкор бошқариш кичик тизимини, мижозларни хабардор қилиш кичик тизимини ўз ичига олади. Тизимнинг очиқлилиги деганда, дастурий маҳсулот бошланғич кодининг очиқлилиги кўзда тутилади ҳамда бу операторга келажакда ишлаб чиқувчига қарам бўлиб қолмаслик ва тизимга мустақил хизмат кўрсатиш ва уни замонавийлаштиришга имкон беради.

Юкланиш бўйича кенг кўламлилик (масштаблилик). Абонентлар базаси ўсган шароитда, қўшимча хизматлар пайдо бўлганида, БТни ўзгартириш ёки унинг дастурий қисмини қайтадан ишлаб чиқиш зарурати юзага келмаслиги керак. БТнинг имкониятларини кўпайтиришга тизимнинг аппарат қисмини замонавийлаштириш ҳисобига эришилиши керак. Кенг кўламлилик тизимларни лойиҳалаштираётганда катта ҳажмдаги маълумотларга мўлжалланган МББТдан фойдаланиш керак.

Ишончлилик исталган тизимга қўйиладиган асосий талаблардан биридир. БТнинг ишончлилиги тизимни ишлаб чиқишда фойдаланиладиган МББТ ва технологияларнинг ишончлилиги билан аниқланади. Амалий дастурий таъминотни етказиб берувчиси (ишлаб чиқувчи)нинг ишончлилиги: унинг бозордаги ишлаш вақти ва билвосита кўрсаткич сифатида телекоммуникациялар бозорида у ишлаб чиққан тизимлар мавжудлигининг фоизи ҳам муҳим аҳамият касб этадиганлар қаторидадир.

· Кўп тиллилик – ахборотни тақдим этиш учун турли тилларни ўрнатиш имконияти.

· Кўп валюталилик – ихтиёрий валюталар билан ишлаш имконияти.

· Кечиктирилган биллинг – ҳисоб-китоблар амалга оширилган қўнғироқлардан кейин амалга ошириладиган биллинг.

· Тезкор биллингда – ҳисобварақ балансининг ўзгариши сўзлашув жараёнида амалга оширилади ва Сизнинг ҳисобварағингиздаги қолдиқ тўғрисидаги ахборотни қўнғироқдан сўнг дарҳол олиш мумкин.

· Биллингни оптималлаштириш – операторлар томонидан ўз БТларини яхшилаш ва такомиллаштириш.

· Катта БТлари – йирик операторлар томонидан қўлланиладиган тизимлар.

· Биллингнинг постинги – биллинг ҳисоб-китобининг натижаларини қайд этиш; ҳисоб-китоблардан сўнг натижалар фойдаланувчиларга очиқ бўлади (жўнатилади, босмадан чиқарилади).

Биллингни ташкил қилиш схемаси

Уланишлар ва уларнинг давомийлиги тўғрисидаги ахборот коммутатор томонидан ёзилади ва бирламчи қайта ишлашдан сўнг ҳисоб-китоб тизимига берилади.

У чақирувни аниқлайди ва зарур ҳисоб-китобларни бажаради, бу билан абонентнинг ҳисобварағини тузади. Табиийки, тизимнинг хотирасида нафақат меъёрлар, тарифлар ва хизматлар тўғрисидаги ахборот, балки мижозлар, абонентлар ва бошқа алоқа хизматларини етказиб берувчилар (агар шундайлари мавжуд бўлса) билан имзоланган шартномалар, шунингдек турли каналлар ва йўналишлар бўйича ахборотни узатиш қиймати тўғрисидаги маълумотлар сақланиши керак (тизимда дилерларнинг мавжудлиги ҳам кўзда тутилган бўлиши керак: уларда бошқача нархлар бўлиши мумкин, масалан, уланишга).

Биллинг тизимининг тузилиши

БТни функционал имкониятларига кўра, уч тоифага бўлиш мумкин

1. трансмиллий алоқа операторлари учун мўлжалланган;

2. буюртмали миллий кўламдаги;

3. ҳудудий тармоқлар учун ўрта тоифадаги тизимлар.

Биринчи тоифага мансуб БТлари миллатлараро даражада, турли вақт минтақаларида ўзаро алоқани таъминлаши керак, яъни улар кўп валютали ва кўп тилли бўлиши керак.

Миллий кўламдаги буюртма тизимлари муайян операторга мос қилиб яратилади. Операторга мавжуд ҳисоб-китоб тизимига мос келадиган янги БТ керак бўлиб қолиши мумкин. Албатта, бундай биргина тизимларнинг қиймати анча юқори.

Ҳудуд кўламида БТ стандартлари билан чекланиб қолиш мумкин.

Биллинг тизимларининг стандартлари

1998 йили ANSI Америка стандартлар институти ANSI 124 стандартини тасдиқлади. ANSI 124 ни кейинчалик такомиллаштириш ва қўллаб-қувватлаш билан TIA ассоциацияси шуғулланди. Шундан сўнг, CIBERNET компанияси ANSI 124 стандартида хабарларни узатишда бизнес-жараёнларнинг спецификацияларини аниқлаш учун ишчи гуруҳ ташкил этди ва бу NSDP-B&S номини олди. Ушбу спецификациялар телекоммуникация операторларнинг бизнес-жараёнлари ва ANSI 124 стандарти бўйича коммутаторлар ўртасидаги маълумотлар алмашувида узатиладиган ахборот ўртасидаги бир маъноли мосликни ўрнатади.

1998 йили ҳозирги вақтда CIBERNET ва унинг қўмитаси CAC-IS томонидан қўллаб-қувватланадиган биринчи Шимолий Америка 1998 нинг таърифи эълон қилинди. Бу қўмита биллинг тизимлари ишлаб чиқувчилари ва телекоммуникация биллинг стандарти CIBER ни қўллашнинг бош соҳаси – AMPS стандартидаги уяли тармоқлар. операторларини бирлаштиради. CIBER ни қўллашнинг бош соҳаси – AMPS стандартидаги уяли тармоқлар

ТАР Европа стандарти (келиб чиқиши бўйича) 1992 йили пайдо бўлди. У TADIG ишчи гуруҳи томонидан кўллаб-қувватланади. Европанинг кўпчилик операторлари учинчи версияси мавжудлигига қарамай ТАР Европа стандарти (келиб чиқиши бўйича) 1992, йилдан бошлаб TD.27 ёки NAGTAP2 спецификация сифатида маълум бўлган ТАР2 модификацияси АҚШда ҳам қўллана бошлади.

Маъруза 10

Ахборот тизимларини ишлаб чиқиш методологияси ва технологияси. RAD методологияси

Режа:

1. Бизнесни бошқариш тизимлари.

2. ERP тизимини тадбики самарадорлиги.

3. ERP тизимини тадбикини бошлашга асосий харакатлантирувчи кучлар.

4. ERP тизими афзаллиги.

5. CRM – мижозлар билан муносабатни бошкариш.

6. CRM – тизими нима ва унинг функциялари.

Бизнесни бошқариш тизимлари.

Маркетинг назариясида компаниянинг бозорга мўлжалланган тўртта асосий концепциясини кўриб чиқиш қабул қилинган. Улардан биринчи иккитаси – ишлаб чиқаришга мўлжалланган ва маҳсулотга мўлжалланган концепциялар – у ёки бу жиҳатдан, агар компаниянинг товари энг юқори сифатга ва энг паст нархга эга бўлса, у муваффақият қозонади, деб тасдиқлайди. Яъни бу концепциялар ишлаб чиқариш жараёнини яхшилашга қаратилган. Бошқа икки концепция – савдоларга мўлжалланганлик ва маркетинг концепцияси – фирма тажовузкор савдо сиёсатини юритиши, мақсадли бозорларнинг зарурат ва эҳтиёжларини доимо ўрганиб бориши ва уларни рақобатчиларига қараганда юқорироқ даражада қондириши кераклигига бориб тақалади.

Бизнесни автоматлаштириш АТ турлари

Сўнгги пайтда фирманинг ички фаолиятини оптималлаштириш ва автоматлаштириш учун режалаштириш, тайёрлаш, ҳисоб ва назорат каби жараёнларни такомиллаштиришга қаратилган ERP (Enterprise Resources Planning) деб аталадиган тизимлар қўлланилади. ERP-тизимларини ишлаб чиқиш ва жорий этишда компанияда мижозга «ташқи дунё унсури» сифатида қаралади ва у катта таъсир кўрсатмайди. Бошқа айтганда, ERP-тизимлари ички бизнес-жараёнларини оптималлаштириш ҳисобига рақобат устунликларига эришишга қаратилган.

Компаниянинг бозорга мўлжалланганлигининг ўзгариши.

Аксарият компанияларнинг маҳсулот ва ишлаб чиқаришга мўлжалланган концепциялардан маркетинг концепцияларига ўтиши. Кўпчилик компаниялар сифат ва харажатларни (шу жумладан, ERP-тизимларидан фойдаланиш харажатларини) минималлаштиришнинг чегараларига етиб бўлган ва эътиборни мижозларнинг кўпроқ харид қилиши ва уларга хизмат кўрсатиш билан бирга бўладиган томонларга қаратади.

Бу муносабатда компания мижози эътибори марказида бўлган CRM (Customer Relationships Management) тизимлари бунга зид ҳисобланади. CRM-тизимлари мижозни ташкилот соҳасига «интеграция қилиш»га имкон беради – фирма ўз мижозлари ва уларнинг эҳтиёжлари тўғрисида максимал даражада мавжуд бўлган ахборотни олади, бу маълумотлардан келиб чиқиб, фаолиятининг барча жиҳатлари: ишлаб чиқариш, реклама, савдо, дизайн, хизмат кўрсатиш ва бошқаларга тааллуқли ўз ташкилий стратегиясини қуради. Ушбу шарҳ айнан шундай тизимларга бағишланган.

ERP тизимини тадбики самарадорлиги.

Компания ресурсларини бошқаришнинг тўла функционал ягона тизимидан фойдаланиш компанияни самарали бошқаришни ташкил қилиш, ташқи муҳит ўзгаришларига жавоб бериш тезлигини ошириш, мижозларга хизмат кўрсатиш сифатини оширишда корхонага катта устунликлар бериши мумкин. Бундай тизимга эгалик қилиш компания харажатларининг анча сезиларли моддаси ҳисобланади ва бу харажатларнинг фойдаси пухта ҳисобланиши ва таҳлил қилиниши керак.

CRM – мижозлар билан муносабатни бошкариш.

CRM-тизимларининг келиб чиқиш сабабларини кўриб чиқамиз. Бу тизимларни жорий этиш кўпгина муаммоларни ечиш имконини беради.

Такомиллашган рақобат. Замонавий технологиялар харидор бозорнинг ихтиёрий қисмига оз транзакция харажатлари билан кира олиши, ахборот асимметриклигининг нолга тенглиги ва бошқаларга олиб келди. Шунинг учун мавжуд мижозларни ушлаб қолиш компания учун асосий вазифа ҳисобланади.

Ўзаро муносабатларнинг кўп каналлилиги. Мижоз ва фирма ўртасидаги алоқа турли усулларда амалга телефон, факс, web-сайт, почта, шахсий ташриф орқали оширилиши мумкин –. Мижоз ҳам бу каналлар бўйича олинадиган барча ахборот кейинги ўзаро муносабатларда компания томонидан бутун мажмуада кўриб чиқилишини кутади.

ERP тизимини тадбикини бошлаш учун асосий харакатлантирувчи кучлар.

Жаҳон амалиёти кўрсатишича, йирик компаниялар ҳар 5 йилда бошқарувнинг компьютер тизимини алмаштирадилар ёки тизимнинг тубдан янги версиясига ўтадилар.

Самарадорликни ҳисоблаш учун қуйидаги коэффициентлар қўлланилади:

— инвестициялар қайтими кўрсаткичи (ROI- Return On Investment);

— эгаликнинг ялпи қиймати (TCO - Total cost of ownership);

— харажатлар самарадорлигининг таҳлили (cost-benefits analysis).

Бу коэффициентлар мустақил ҳисобланмайди – инвестициялар қайтими ва харажатлар самарадорлиги кўрсаткичлари тизимга эгалик қилишнинг ялпи қиймати асосида ҳисобланади. Бунда бошқа параметрларни таққосламасдан эгаликнинг ялпи қийматини ҳисоблашнинг ўзи тизимдан фойдаланишнинг мақсадга мувофиқлиги тўғрисида тасаввур бермаслиги мумкин: ягона тизимда қанчалик кўп фойдаланувчилар ишласа ва тизим асосида ётадиган бизнес жараёнлар қанчалик мураккаб бўлса, эгаликнинг ялпи қиймати шунчалик юқори бўлади, бироқ ягона ахборот муҳитини таъминловчи бундай тизимнинг фойдаси ҳам шубҳасиз юқори бўлади. Бу турли омиллар билан боғлиқ.

Ўзининг бизнес жараёнларини қайта кўриб чиқиш:

· компания стратегик мақсадларининг ўзгариши;

· бозорда рақобатнинг кучайиши;

· ходимлар ваколатининг ошиши ва компания ичида эҳтиёжларни тушунишнинг кўпайиши;

· бошқарувнинг Manufacturing Resources Planning (MRP II), Just-In-Time (JIT), Supply Chain Management (SCM), Customer Relationship Management (CRM), Activity Based Costing (ABC) ва бошқалар каби замонавий, компьютерларни ишлатишга мўлжалланган технологияларини жорий этишнинг зарурлиги.

Мавжуд тизимнинг эскириши:

· янги аппарат платформасини ишлатишга ўтиш;

· замонавий тизим дастурий таъминотини ишлатишга ўтиш;

· мавжуд тизим сақланаётган ахборот ҳажми, транзакцияларни қайта ишлаш тезлиги ва бошқалар бўйича унумдорлик талабларига жавоб бера олмайди.

ERP тизими афзаллиги.

ERP тизимига инвестициялар қайтими тизимнинг ўзидан эмас, балки у қўллаб-қувватлайдиган бизнес жараёнлар самарадорлигининг ортишидан келади. Корхона ресурсларини бошқариш тизими, у қанчалик яхши бўлишидан қатъи назар, компания унумдорлигини оширишга жуда кучли таъсир этмайди. Агар сиз янги тизим жорий этилганидан сўнг аввалги бизнес жараёнларга амал қилишда давом этсангиз, сиз худди ўшандай ёки эҳтимол ёмонроқ унумдорликни кутишингиз мумкин. ERP тизими кўпгина янги турдаги бизнес жараёнларни таъминлаши ва қўллаб-қувватлаши мумкин, лекин бу бизнес жараёнлар қандай бўлиши кераклигини ечиш ва уларни кейинчалик ишлатиш ёки қабул қилмаслик бўйича қарор қабул қилиш – бу компаниянинг ўз вазифаси. Харажатлар самарадорлиги кўрсаткичини олиш учун ҳисоблаш керак бўладиган тизимдан фойдаланиш самарадорлиги, биринчи навбатда, муваффақиятли бизнес стратегиясини амалга оширишга боғлиқдир.

Компания унумдорлиги муҳим кўрсаткичларининг у ёки бу даражасига эришишни кўриб чиқмасдан, компаниянинг бозордаги вазиятини тубдан яхшилашга қаратилган АТнинг тўғри ва самарали жорий этилиши тўғрисида гапириш мумкин эмас. Тизим ташкилотнинг стратегик ва тактик мақсадларига эришиш учун созланган бўлиши керак. Агар компаниялар ERP-тизимларини жорий этишда корпоратив стратегияни инкор этсалар ва унинг фақат тактик вазифаларни амалга ошириш технологияси сифатида ишлатилишига қарасалар, шубҳасиз, олинган устунликларга қарамай, компания бизнесида тубдан яхшиланишлар бўлмаслиги ҳам мумкин. Бундай лойиҳалардаги нисбий фойда, кўпинча, шунчалик камки, кўпчилик ушбу замонавий тизимларни юқори даражали деб ҳисоблай бошлайди. Шу билан бирга, тизимнинг фойдалилиги сезиларли даражада камайиб борадики, бу нисбатан катта бўлмаган эгаликнинг ялпи қийматида ҳам оғир ҳисобланади .

Мустақил ахборот агентликларининг маълумотларига қараганда, тўғри, пухта режалаштирилган жорий этишда компаниялар ҳақиқатан ҳам сезиларли натижаларга эришиш мумкин, масалан:

· операцион ва бошқарув харажатларини қисқартириш – 15%;

· айланма маблағлардан иқтисод қилиш – 2%;

· сотиш циклини камайтириш – 25%;

· тижорат харажатларини пасайтириш – 35%;

· омбор заҳираларининг суғурта даражасини пасайтириш – 20%;

· дебитор қарздорликни камайтириш – 12%;

· ҳисоб-китоблардаги маблағларнинг айланишини ошириш – 25%;

· моддий заҳираларнинг айланишини ошириш – 30%;

· асосий фондлардан фойдаланишни яхшилаш – 30%.

· CRM – тизими нима ва унинг функциялари.

CRM – тизими нима ва унинг функциялари.

CRM-тизими нима ва унинг функциялари қандайлигини аниқлашга ҳаракат қиламиз. CRM – бу, биринчи навбатда, кирувчи унсурлари компания мижози билан боғлиқ барча маълумотлар, чиқувчи унсурлари эса, умуман олганда, компания ёки унинг алоҳида унсурларининг (компаниянинг муайян ишчисигача) ўзини тутишига таъсир қиладиган ахборот ҳисобланадиган тизим (ўзаро боғлиқ таркибий қисмлар тўплами)дир. Оддийроқ қилиб айтганда, CRM-тизими бу, биринчидан, мижоз тўғрисида ахборот тўплаш, иккинчидан, уни сақлаш ва қайта ишлаш, учинчидан, бу ахборот базасида хулосалар чиқариш, уни бошқа иловаларга экспорт килиш ёки фақат зарурат туғилганида бу ахборотни қулай кўринишда тақдим этишга имкон берадиган иловалар тўпламидир. Аслида, бу фурсатларнинг ўзи ҳам CRM-тизимларининг калит функциялари ҳисобланади.

АМАЛИЙ МАШҒУЛОТ МАТЕРИАЛЛАРИ

АМАЛИЙ ИШ № 1

CASE STUDY: ТУРЛИ (БАНК, БИЗНЕС, АВТОМОБИЛСОЗЛИК, E-COMMERCE, E-GOVERNMENT, ВА БОШК.) СОХАЛАР АТЛАРИНИНГ АРХИТЕКТУРАСИ.

Ишдан максад: Турли (банк, бизнес, автомобилсозлик, e-commerce, e-government, ва бошк.) сохалар АТларининг архитектураси Кейс стади оркали тахлил килиш.

Назарий маълумотлар

Сase-study (амалий аник холатларни тахлил килиш) усули булиб, объект сифатида турли сохаларда ишлатилаётган тизимларни куллаш, ишлатиш холатларини чукур урганиб тахлил килишдан иборат.

Сase-study Технологияси асосида укитиш XX асрнинг урталарида Гарвард бизнес мактабида яратилган булиб, турли соха мутахассисларини таёрлашда ишлатилган. Хозирги кунда Иктисодиёт, менеджмент ва бошка сохаларда хам кенг ишлатилмокда.

Case-study технологиясининг максади талабаларга укув мавзулари/материаллари (Кейс) берилади ва талабалардан бу материалларни урганиб чикиб муаммолари аникланади ва узларининг олган билимлари асосида тизимни яхшилаш каби уз карорларини беришлари талаб килинади.

Ушбу модель асосида машгулотларни олиб бориш бир неча кадамларни уз ичига олган:

1. Ташкилий жараён (укитувчи вариантлар хамда максадлари хакидаги маълумотларни беради).

2. Иш жараёни (Талабалар томонидан материалларни чукур урганиш ва тегишли карор кабул килиш)

3. Якунловчи жараён (Муаммони тахлил килиш, укитувчи мулохазаси, бахоларни тахлил килиш)

Амалий ишни бажариш тартиби

1. Талаба турли сохалардаги АТ ларини ишлатиш даражасидан келиб чиккан холда урганилувчи объектни танлаб олиши.

2. Сохадаги АТ лари чукур урганилиб камчиликларини топиш.

3. Сохадаги камчиликларни бартараф этиш учун уз фикр-мулохазаларини бериш.

4. Соханинг АТ ларини ишлатишни ривожлантириш тавсияларини бериш

5. Бажарилган ишларни Намойиш (Презентация) куринишида химоя килиш.

АМАЛИЙ ИШ № 2

АТларининг хаётий цикли моделини ишлатилиши. Каскад, Спирал моделллари тахлили

Ишдан максад: Microsoft, Apple, Linux, Cisco, HP, компаниялари АТларининг хаётий цикли моделини Case study технологияси ёрдамида тахлил килиш.

Назарий маълумотлар

Хозирда босқичма босқич деб аталадиган ахборот тизимининг лойиха схемаси 80 йилларнинг бошларида пайдо бўлган. Босқичма босқич схема асосида ишлашда бир босқични тўла тугатиб, кейингисига ўтишни назарда тутади.

АТС Дастур таъминотини яратиш ва ундан фойдаланиш босқичлари каскад модели

ДТ нинг дастлабки ишлаб чиқилган моделларидан бири шаршара (водопад) модели (waterfall model) ҳисобланади, ёки бошқачасига каскадли моделдир.

2.1- расм. Дастур таъминотини ишлаб чиқишнинг каскадли модели

Бу модел кейинги фаза ишлаши бошланишидан олдин ихтиёрий фаза иши тугалланишини кўзда тутади

АТС ДТ ини яратиш ва ишлатишнинг турли босқичларида унга қўйила-диган талабларни бажаришда турли усул ва воситалар қўлланилади.

Бугунги кунда ДТ ишлаб чи-қишда дастурлашнинг объекти – мўлжалланган методологияси ишлатилади. Бу усул учун 2.2-расмда кўрсатилган Б.Боэм таклиф этган спиралли модел тўғри келади.

2,2- расм. Дастур таъминотини ишлаб чиқишнинг спиралли модели

2.3-расмда келтирилган бу жараённинг иерархик декомпозицияси кўзда тутилган. Бундай йириклаштирилган қадамларга (лойиҳалаштириш даража-лари) талабларни таҳлиллаштириш ва формаллаштириш, ҳамда телекомму-никацион ускунанинг интерфейслари (R даража), архитектурани аниқлаш (тизимли ва функционал) ва ДТ нинг модулли тузилмасини (А даража), SDL ишлаб чиқиш–модулларнинг спецификацияси (блоклар, процессорлар, амаллар, макрослар, маълумотларнинг тузилмаси) ва модуллараро интер-фейслар деталли лойиҳалаштириш (S даража), ва хусусан дастурлаш ва дас-турни созлаш (Р даража), ДТ ни ишлатиш (эксплутация қилиш).

Биринчи учта даража АТ лойиҳалаштиришга, ундан кейинги иккитаси эса ДТни лойиҳалаштиришга киради. Охирги босқич ишлаб чиқилган ДТ билан боғлиқ, ишлаб чиқиш жараёнида АТ ва ДТ да аввал аниқланмаган хатоликлар текширилади, ҳамда ДТ да амалга ошириладиган функцияларни ўзгартириш ва кенгайтириш эҳтиёжлари аниқланади. Бу ҳолатлар АТ ва ДТ нинг алоҳида компонентларини лойиҳалаштириш бўйича қўшимча ишларни ўтказиш учун олдинги даражаларга қайтишни тақозо қилади.

2.3- расм. АТС дастурий таъминотини лойиҳалаштиришни умумлаштирилган тузилмаси

АТ ва ДТни лойиҳалаштириш даражалари шундай иерархик тарзда тартиблаштирилган-ки, унда мазкур иерархик даража босқичини бажариш натижалари аввалги даражанинг лойиҳа ечимларини деталлаштиради ва кейинги қуйироқ иерар-хик даража босқичи учун бошланғич маълумот бўлади. АТ ва ДТ лойиҳалаш-тириш даражалари ўзаро нафақат тўғридан – тўғри (юқорироқ даражадан қу-йигача) катта тескари йўналишда хам бир – бири билан боғланган. Босқич-ларнинг тескари алоқалари лойиҳа қарорларига аниқлик киритиш ва яхши-лаш учун ишлатилади, бу ечимлар кейинги босқичларда олинган натижалар бўйича аввалги даражаларда қабул қилинган бўлади, бу кетма – кет (бирин - кетин) яқинлашиши усули (итератив) билан охирги ечимни топиш имконини беради.

Амалий ишни бажариш тартиби

1. Талаба турли компания ва сохалардаги Дастурий таъминотларни/Ахборот тизимларини яратиш ва ишлатишдан келиб чиккан холда урганилувчи объектни танлаб олиш.

2. Сохадаги/компания Дастурий таъминотларни/Ахборот тизимларини ишлаб чикиш моделлари чукур урганилиб кайси компания кандай модел ишлатилишини топиш ва камчиликларини курсатиш.

3. Сохадаги камчиликларни бартараф этиш учун уз фикр-мулохазаларини бериш.

4. Сохадаги/компания Дастурий таъминотларни/Ахборот тизимларини ишлаб чикиш моделларини ривожлантириш тавсияларини бериш

5. Бажарилган ишларни Намойиш (Презентация) куринишида химоя килиш.

АМАЛИЙ ИШ № 3

CASE STUDY: БИЗНЕСНИ БОШҚАРИШ ТИЗИМЛАРИНИ ЛОЙИХАЛАШ. ERP ВА CRM ТИЗИМЛАРИ.

Ишдан максад: Бизнесни бошқариш тизимларини лойихалаш. ERP ва CRM тизимларини Case study технологияси ёрдамида тахлил килиш.

Назарий маълумотлар

Ахборот тизимлари, мақсад учун менеджерларни ахборот билан таъминлаб, натижавий ечимлар қабул қилишни қўллаб-қувватлайди, бу бошқарувли ахборот тизимлари деб номланади. (management information systems - MIS). Бошқарувли ахборот тизимлари менежментда маълумотларни тахлил қилиш, бошқа ахборот тизимларини йиғишда ёрдам беради. Унинг мақсади фирмалар ходимларини эга бўган ишида қабул қилган ечимларида истисносиз ахборот эхтиёжларини қондиришдан иборат.

Ахборот тизимларини бошқариш (АТБ) ёмон структурали вазифани ечишда фойдаланилади, агар у қайта ишланган электрон манбалар тизими (ҚИЭМТ) билан солиштирилганда. Тизим ҚИЭМТ фирмаларига ва унинг атрофига киришни қидириш ва кирувчи маълумотларни қайта ишлашни амалга оширади. Ушбу тизимларда юзага келган имкониятлар савол жавоб режимидаги ишлар хисобидан унинг таркибида пайдо бўлган маълумотлар базасини бошқариш тизимидир(МББТ). АТБ чиқувчи ахборотларга бошқарув кўринишидаги хисоботларни, бажарилган маълумотларни фильтрлаш ва бирлаштиришни беради. АТБфақат автоматик режимда фойдаланиш учун мулжалланмаган. Ундаги барча ечимларни инсон қабул қилади. Тизимни хар қандай бошқарув даражасида фойдаланиш мумкин.

Кўриниб турибдики ахборот тизимларини бошқариш, корхонани бошқариш даражасини шажаравий аниқлашни бошлаш маносини англатади.

Хар бир ўтказилган даража ўз вақти оралиғи(вақтлар оралиғи хозирги вақтдан келажакдаги қайсидир кунгача, режа ишлаб чиқиш ва уни тугатилишигача назорат қилиш учун) ва ахборотни режалаштириш ва назорат қилиш учун детализациялаш меъёри. Одатда унинг номланиши режалаштириш оралиғидир.

Расм.3.1. Бошқарув даражаси примидаси, лавозимни ўсиши, жавобгарлик, ечим қабул қилиш динамикаси ва қийинлиги.

Стратегик даража бошқарув ечимларини махсули, ташкилотни муваффақиятга эришиш йўналишидаги узоқ муддатли стратегик мақсад билан таъминлаш. Бошқа бошқарув функциялари хозирги вақтда бу даражада ишни тўлалигича етарли даражада илов бера олмайди. Кўпинча стратегик бошқарув даражаси стратегик ёки узоқ муддатли режалаштириш деб аталади. Қонуний қабул қилинган бу даражадаги ечим узун вақт ўтишини етарича тасдиқлайди.

Функцияли(тактик) даражабошқаруви вазифани ечим билан таъминлайди, ахборот анализ олди текшируви талаби, биринчи даражага тайёргарлик. Бу даража катта маънога эга бўлиб, шундай бошқарув функция, анализдай.Вазифани ечиш хажми кичраяди, лекин унинг ўсиши қийин. Ўрта вақтли режа аслидаяқин оралиқдаги стратегик режани англатади.

Тезкор (қуйи) даражабошқаруви бир неча бор такрорланувчи вазифани, операцияни ва амалдаги чиқувчи ахборотнинг тезкор ўзгаришини созлаш билан таъминлайди.Бу даражада қабул қилинган бошқарувли ечиш динамикасини ва етарли хажмдаги операцияни бажаради. Ушбу даражани бошқариш кўпинча тезкор шунингдек ўзгарувчан жараёнга керакли тез таъсир этиши деб аталади. Жараён давомида бажарилган вазифаларни катта хажмда тезкор бошқаришда шуғулланади. Тезкор бошқарув-бу амалдаги режалаштириш ва бошқаришдир.У саволларга аниқ жавоб беради, масалан: «қандай ишни бугун ёки шу хафта давомида бажариш керак?», «Бу вазифаларни бажарилишида айнан ким жавоб беради?», «биринчи навбатда кейингиси қандай ишни бажаради?».

Корхона бошқарувидаги барча даражалар қатнашувчиларга қоидадай.

Қуйида вазифалар, бошқарув тизимидаги хар бир категорияни эчиш кўриб чиқилган.Бошқарув жараёнидаги тизим шуни англатадики мослашувчалиги яхши эмас, яъни хар бир даража ўз-ўзидан пайдо бўлмайди. Кўрсатилгандай, ечимлар, юқори даражада қабул қилиниб, қуйи даражада қабул қилинган хулосалар чегараланганлигини англатади.Айнан шу сабабга кўра бошқарув системалари тегишли имкониятга эга бўлади, минимумдай бу чегарани хисобга олади.

АТБ тузилиш структураси 3.2. расмда акс эттирилган. Маълумотлар базаси, МББТ билан фойдаланиб тузиш, маълумотларни йиғиш, ҚИЭМТ ташкилотларидан ва ўраб олинган худуддан тушган, хамда ахборотни, фақат ўраб олинган худуддан киритиш.

Расм.3.2. АТБ структураси

Маълумотлар базалари таркибидаги даврий ва махсус хисоботларни дастурий таъминот ёрдамида муносабатдаги шахслар, қатнашувчи ташкилотлар қабул қилган ечимни мос равишда қайта ўзгартириш. Фирмалар атрофидаги ахборот таъминоти учун мўлжалланмаган ҚИЭМТ ва АТБ дан фарқи.

АТБ фирмалар ходимлари учун навбатдаги кўринишдаги хисоботларни қўяди.

Доимий ҳисоботларўрнатилган график асосида яратилади, унинг яратилган вақтини аниқлайди(масалан, компанияни ойлик сотиш таҳлили). Махсус хисоботлар, қачонки компаниядаги режалаштирилмаган ёки бошқарувчи топшириғи бўйича яратилади.Мустақил шунингдек, даврий ёки махсус маълумот хисоботлари деб аталади, уларни жамловчи форма деб аташ мумкин, улар қиёсий ва фавқулотдаги хисоботлардир:

· Жамловчи хисоботлар, қайсики классификацияланган маълумотлар алоҳида гуруҳга, сараланган ва хисобланган оралиқ ва якуний хаммаси алоҳида жойда;

· Қиёсий хисоботлар, маълумотларни ўз ичига олувчи мақсадларга ўхшатиш;

· Фавқулотдаги хисоботлар, маълумотларни ўз ичига олувчифавқулотдаги характер.

Амалий ишни бажариш тартиби

1. Талаба турли компания ва сохалардаги бошкариш тизимларидаги АТ ларини ишлатиши хамда лойихалаш учун урганилувчи объектни танлаб олиш.

2. Соха/компания бошкариш тизимларидаги АТ ларини ишлатиши хамда лойихалаш урганилиб бошкариш тизимларидаги АТ ларини ишлатиши хамда лойихалаш камчиликларини курсатиш.

3. Сохадаги камчиликларни бартараф этиш учун уз фикр-мулохазаларини бериш.

4. Сохадаги/компания бошкариш тизимларидаги АТ ларини ишлатиши хамда лойихалашни ривожлантириш тавсияларини бериш

5. Бажарилган ишларни Намойиш (Презентация) куринишида химоя килиш.

АМАЛИЙ ИШ № 4

CASE STUDY: КОРПОРАТИВ АХБОРОТ ТИЗИМЛАРИНИ ЛОЙИХАЛАШ ВА КУРИШ.

Ишдан максад: Корпоратив ахборот тизимларини лойихалаш ва куришни Case study технологияси ёрдамида тахлил килиш.

Назарий маълумотлар

Ахборот технологиялардан самарали фойдаланишнинг муҳим шартларидан бири корпоратив стандартларнинг жорий этилиши ҳисобланади. Корпоратив стандартлар технология ёки бошқарувни ташкил этишнинг ягона қоидалари ҳақидаги келишувдир. Бунда соҳа, миллий ва, ҳатто, халқаро стандартлар корпоратив стандартлар асосини ташкил этиши мумкин.

Бироқ ахборот технологиялар ривожланишининг юқори суръати ахборот тизимларни ишлаб чиқиш мавжуд стандартлари ва методикаларининг тез эскиришига олиб келади. Масалан, ҳисоблаш техникаси воситалари ва уларнинг дастурий таъминоти соҳасидаги аҳамиятли прогресс муносабати билан ахборот тизимлар ўлчамлари ва мураккаблигининг ўсиши кузатилади. Бунда тизимларнинг нафақат асосий функциялари ва сервис имкониятларига, балки ушбу функцияларнинг ўзгариш суръатига бўлган талаблар ҳам ўзгаради. Бу шароитда ахборот тизимларни ишлаб чиқиш ва таъминлашнинг классик усулларининг қўлланилиши кўп ҳам самара бермайди ва реал талабларга мос сифат даражасига олиб келмайди.

Бу борада очиқ тизимлар стандартлари фойдали (биринчи навбатда турли интерфейслар стандартлари, жумладан лингвистик ва ўзаро таъсир протоколлари интерфейслари). Бироқ янги шароитларда тизимларни ишлаб чиқиш ишларини лойиҳалаш ва ташкил этишнинг янги усулларини ҳам талаб этади. Ахборот тизимларни лойиҳалаш ва уларни ташкил этишни услубий қўллаб-қувватлаш (жумладан, дастурий таъминот (ДТ) ва маълумотлар базаси (МБ)) кўплаб стандартлар ва фирма методикалари томондан анъанавий равишда қўллаб-қувватланади. Шунинг баробарида маълумки, бунда ишлаб чиқишнинг, шунингдек уни амалга ошириш жараёни динамикасида ҳам адаптив режалаштириш талаб қилинади. Ахборот тизимлар ва дастурий таъминотнинг ҳаётий цикли, унинг профилларини ишлаб чиқиш ва қўллаш адаптив лойиҳалаштиришнинг асосий усулларидан бири ҳисобланади. Корпоратив стандартлар бутун тизимни ҳосил қилади ва қуйидаги стандарт турларини ўз ичига олади:

· маҳсулотлар ва хизматлар стандартлари;

· жараёнлар ва технологиялар стандартлари;

· коллектив фаолият шакллари ёки бошқарув стандартлари.

2. Стандартлар турлари

Бугунги кунда мавжуд стандартларни шартли равишда қуйидаги белгилар бўйича бир неча гуруҳга бўлиш мумкин:

· стандартлаш предмети бўйича.Бу гуруҳга функционал стандартлар (дастурлаш тили, интерфейслар, протоколлар) ва ахборот тизимларни ҳамда дастурий таъминотни яратиш ва улардан фойдаланиш ҳаётий циклини ташкил этиш стандартлари киради;

· тасдиқлайдиган ташкилот бўйича. Бунга расмий халқаро, расмий миллий ёки миллий идоравий стандартлар (масалан, ГОСТлар, ANSI, IDEFO/i лар), стандартлаш бўйича халқаро консорциумлар ва қумиталар (масалан, OMG консорциуми), расман ҳеч ким томондан тасдиқланмаган, лекин мавжуд “де-факто” стандартлари (масалан, SQL реляцион маълумотлар базаси билан ўзаро ҳаракатланиш тили ва С дастурлаш тили узоқ вақт “де-факто” стандартлари ҳисобланган), фирма (масалан, Microsoft ODBC) стандартлари киради;

· услубий манба бўйича.Бу гуруҳга дастурий таъминотни ишлаб чиқувчи етакчи фирмалар, консультант-фирмалар, илмий марказлар, стандартлаш бўйича консорциумларнинг турли услубий материаллари киради.

· изоҳ

Шуни назарда тутиш керакки, юқорида кўрсатиб ўтилган гуруҳлар ва гуруҳостиларга турли ташкилотлар учун мажбурийлик даражаси; мавжуд талабларнинг аниқлиги ва детализацияси; очиқлиги ва қайишқоқлиги, шунингдек муайян шароитларга мослашувчанлиги жиҳатдан фарқ қилувчи стандартлар киради.

Қуйида ахборот тизимлар ва дастурий таъминотнинг ҳаётий циклини ташкил этишга тегишли навбатдаги стандартлари ва методикаларини кўриб чиқамиз:

· буюртмага кўра амалий ахборот тизимлар ишлаб чиқиш бўйича Oracle CDM (Custom Development Method) методикаси;

· дастурий таъминот маҳсулотларининг ҳаётий циклини ташкил этишнинг халқаро ISO/IEC 12207:1995-08-01 стандартлари;

· мамлакатимиздаги ГОСТ 34 стандартлар комплекси.

Кўриб чиқилаётган стандартлар ўнлаб-юзлаб саҳифаларда баён этилган ўта катта ҳажмли ҳужжат бўлишига қарамасдан, биз уларни умумий структураси ва асосий хусусиятлари даражасида кўриб чиқамиз.

3. Oracle CDM методикаси

ORACLE фаолиятининг мавжуд йўналишларидан бири маълумотлар базасидан интенсив фойдаланишга йўналтирилган мураккаб амалий тизимларини ишлаб чиқиш жараёнларини автоматлаштириш учун инструментал воситаларини ва методологик асосларини ишлаб чиқиш бўлди. Oracle CDM методикаси Oracle CASEнинг CASE-воситаси (Designer/2000) да қўлланиладиган Oracle CASE-Method версиясининг давоми ҳисобланади. CASE-технологиясининг ва ORACLE фирмаси инструментал муҳитининг асосини қуйидагилар ташкил этади:

· амалий тизим ишланмаси муайян аниқланган босқичлар кетма-кетлиги кўринишида тақдим этилган структуравий пастланадиган методология;

· амалий тизим ҳаётий циклининг предмет соҳасининг умумий баёнидан бошлаб то тайёр дастурий маҳсулотни қўлга киритиш ва кузатишга қадар барча босқичларини қўллаб-қувватлаш;

· мижоз-сервер архитектурасида маълумотлар базаси замонавий серверларининг барча хусусиятлари, жумладан бутунликнинг декларатив чекланишлари, сақланаётган процедуралар, маълумотлар базаси триггерлари, мижозлар бўлимида сўнгги фойдаланувчининг замонавий стандартлар ва талабларнинг барча хусусиятлари фойдаланилган график интерфейси иловалари реализациясига ориентация;

· амалий тизим ишланмасининг барча босқичларида лойиҳа спецификациясини сақлаш учун марказлаштирилган маълумотлар базаси, репозитарийнинг мавжудлиги. Бундай репозитарий СУБД ORACLE бошқаруви остида ишлаётган махсус тузилма маълумотлар базасидан иборат;

· кўп фойдаланувчиларнинг репозитарий билан бир вақтнинг ўзида ишлаш имконияти. Бундай кўп фойдаланувчили СУБД ORACLE стандарт воситалари томондан деярли автоматик равишда таъминланади. Тизим лойиҳасини марказлаштирилган сақлаш ва ишланма иштирокчиларининг ундан бир вақтда фойдаланишини бошқариш ишлаб чиқувчиларнинг келишилган ҳаракатларини қўллаб-қувватлайди ва ҳар бир лойиҳачи ёки дастурчи ўз лойиҳа версияси билан ишлаши ва бошқаларга боғлиқ бўлмаган равишда модификациялаши ҳолатига йўл қўймайди;

· ишланманинг бир босқичидан кейингисига ўтишни автоматлаштириш. Бунинг учун махсус утилитлар керак бўлиб, улар ёрдамида концептуал даража спекификация бўйича лойиҳалаш даражаси спецификациясининг бошланғич вариантини автоматик тарзда олиш мумкин (асосида барча зарурий аниқликлар қўшимчалардан сўнг бажарилишга тайёр дастурларни автоматик генерациялаш учун маълумотлар базаси структураси ва дастурий модуллар таркиби баёни);

· иловани лойиҳалаш ва жорий этиш бўйича турли стандарт амалларни автоматлаштириш: тизим жорий версиясининг унинг ишланмасининг барча босқичларида тўлиқ ҳужжатлаштиришни таъминловчи репозитарий таркиби бўйича кўп сонли ҳисоботлар генерациясини назарда тутади; махсус процедуралар ёрдамида спецификацияларни тўлиқлик ва қарама-қаршиликларсиз эканлигини текшириш имконияти тақдим этилади.

Умумий структура

Ҳаётий цикл лойиҳа ва жараёнларнинг муайян босқичларидан шаклланади ва босқичларнинг ҳар бири бир неча босқичлар давомида бажарилади. Oracle CDM методикаси ахборот тизими ҳаётий циклининг қуйидаги фазаларини белгилайди:

· стратегия (талабларни белгилаш);

· таҳлил (амалий тизимга деталли талабларни шакллантириш);

· лойиҳалаш (тизимнинг деталли спецификациясига талабларни ўзгартириш);

· жорий этиш (иловаларни ёзиш ва тестлаш);

· тадбиқ этиш (янги амалий тизимни ўрнатиш, эксплуатациянинг бошланишига тайёргарлик);

· эксплуатация (иловани қўллаб-қувватлаш ва уни кузатиш, бўлғуси функционал кенгайишларни режалаштириш).

Биринчи босқич ташкилот фаолиятини, ишнинг технологик хусусиятларини баён этувчи жараёнларни моделлаштириш ва таҳлил этиш билан боғлиқ. Мақсад мавжуд жараёнлар моделларининг қурилиши, унинг камчиликлари ва такомиллаштиришнинг мумкин манбаларини аниқлаш. Ушбу босқич мавжуд технология ва ташкилий структуралар қатъий аниқланган, тушунарли ва қўшимча ўрганиш ва реорганизацияни талаб қилмайдиган ҳолатда мажбурий ҳисобланмайди.

Иккинчи босқичда ташкилотнинг ахборот эҳтиёжини, функцияланиш хусусиятларини баён этувчи предмет соҳасининг деталли концептуал модели ишлаб чиқилади. Унинг натижасида икки турдаги модель ҳосил бўлди:

· предмет соҳасининг структураси ва умумий қонуниятларини акс этувчи ахборот модель;

· ечиладиган масалалар хусусиятларини баён этувчи функционал модель.

Учинчи (лойиҳалаштириш) босқичида концептуал моделлар асосида бўлажак тизимнинг техник спецификацияси ишлаб чиқилади-маълумотлар базасининг структураси ва таркиби аниқланади, дастурий модуллар тўплами спецификацияланади. Лойиҳавий спецификацияларнинг дастлабки варианти концептуал моделлар маълумотлари асосида махсус утилитлар ёрдамида автоматик тарзда олиниши мумкин. Жорий этиш жараёнида лойиҳавий спецификацияларнинг барча талабларига жавоб берувчи дастурлар яратилади.

изоҳ

DESIGNER/2000 таркибига кирувчи изоҳлар генераторидан фойдаланиш ушбу босқични тўлиқ автоматлаштириш, тизимни ишлаб чиқиш муддатларини анча қисқартириш ва унинг сифати ва ишончлилигини ошириш имконини беради.

Oracle CDM методикаси ахборот тизими ҳаётий цикли давомида давом этувчи навбатдаги жараёнларга бўлинади:

· ишлаб чиқариш талабларини белгилаш;

· мавжуд тизимларни ўрганиш;

· техник архитектурани белгилаш;

· маълумотлар базасини лойиҳалаштириш ва қуриш;

· модулларни лойиҳалаштириш ва жорий этиш;

· маълумотларни конвертирлаш;

· ҳужжатлаштириш;

· тестлаш;

· ўқитиш;

· янги тизимга ўтиш;

· қўллаб-қувватлаш ва кузатиш.

Жараёнлар кетма-кет келувчи вазифалардан иборат, турли жараёнлар вазифалари аниқ ишоралар ёрдамида ўзаро боғланган.

Oracle CDM методикасининг ўзига хос хусусиятлари

Oracle CDM методикасининг унинг қўлланиш соҳаси ва унга хос чекланишларни белгиловчи асосий хусусиятларига тўхталиб ўтамиз.

· CDM адаптивлиги даражаси ҳаётий циклнинг учта модели билан чегараланади:

o классик— барча босқичларни назарда тутади;

o тез ишлаб чиқиш — инструментлардан фойдаланишга йўналтирилган;

o Oracle ни моделлаштириш ва дастурлаш;

o Енгиллаштирилган ёндашув — кичик лойиҳалар ва иловаларни тез прототиплаш вазиятида тавсия қилинади.

· Методика CDM да айтиб ўтилган қўшимча вазифаларни ва уларни бошқаларга боғланишини назарда тутмайди. Шунингдек, ҳаётий циклнинг учта моделининг бирортасида ҳам айтиб ўтилмаган вазифаларни ўчириш ва вазифаларни бажариш кетма-кетлигини таклиф этилганига нисбатан ўзгартириш мумкин эмас.

· Ҳаётий циклнинг барча моделлари моҳиятан каскадли ҳисобланади. Ҳатто “енгиллаштирилган ёндашув” прототиплаш бўйича амалларни бажариш итерационлигига қарамасдан вазифаларни бажаришнинг умумий кетма-кетлик ва детерминацияланган тартибини сақлаб қолади.

· Методика мажбурий эмас, бироқ фирма стандарти бўлиши мумкин. Формал қўлланишда мажбурийлик даражаси адаптация имкониятлари чекланишларига мос келади.

· Амалий тизим асосан дастурий-техник тизим сифатида кўриб чиқилади — масалан, бу методикада янги ахборот тизимга ўтишда деярли доим рўй берувчи ташкилий-структуравий ўзгаришларни бажариш имконияти йўқ.

· CDMнинг бошқа инструментал воситалар комплекти қўлланиладиган лойиҳаларига оддий мослашиши ҳақидаги тасдиқлашларга қарамасдан CDM чамбарчас равишда Oracle инструментарийсидан фойдаланишга суянади.

Oracle CDM методикаси муайян материал бўлиб, инструментал воситалар ва Oracle фирмасининг СУБДсига суянган ахборот тизимлар лойиҳаларида тўғридан-тўғри фойдаланишга мўлжалланган, лойиҳа ҳужжатлари тайёрлов даражасигача деталлаштирилган.

Амалий ишни бажариш тартиби

1. Талаба турли компания ва сохалардаги корпоратив АТ ларини ишлатиши хамда лойихалаш учун урганилувчи объектни танлаб олиш.

2. Соха/компания корпоратив АТ ларини ишлатиши хамда лойихалаш усуллари урганилиб камчиликларини курсатиш.

3. Сохадаги камчиликларни бартараф этиш учун уз фикр-мулохазаларини бериш.

4. Сохадаги/компания корпоратив АТ ларини ишлатиши хамда лойихалашни ривожлантириш тавсияларини бериш

5. Бажарилган ишларни Намойиш (Презентация) куринишида химоя килиш.

АМАЛИЙ ИШ № 5

CASE STUDY:ТАҚСИМЛАНГАН (ГРИД) АХБОРОТ ТИЗИМЛАРИНИ ЛОЙИХАЛАШ ВА ТАХЛИЛ КИЛИШ

Ишдан максад: Тақсимланган (Грид) ахборот тизимларини лойихалашни Case study технологияси ёрдамида тахлил килиш.

Назарий маълумотлар

Грид технологиясининг ясосий гояси компьютер ресурсларни яратиш йуллари, ташки махсулотларни боглашни таъминлаш ва асосий тармок технологиясида хисоблаш ресурслари ва оралик даражадаги махсус дастурий таъминот (базавий ва амалий ДТ орасида) англатади, шунингдек доступли географик ажратилган маълумотлаони биргаликда ишончли таъминлаш учун ва хисоблаш ресурслари: махсус компьютер, кластер, маълумотларни сакланиши ва тармокларда грид технологиясида кейинги ва олдинги шарт буйича юбориш пайдо булиши стандарт хизматлар килинади:

· Фанда, ишлаб чикаришда ва мухандисли ва бизнесда кийин булган масалаларни ечиш зарур;

· Урта транспорт тармоклари ва юкори тезликдаги маълумотларни узатиш технологияси ютукларга эришиш;

· Купгина ресурсларни хисоблаш ташкилоти суперкомпьютер ёки айникса вактида учрашиш нима кластер куринишидаги шахсий компьютерларни ташкиллаштириш мавжудлиги.

Грид хисобловчи грид маълумотларни кайта интенсивлаш учун ва грид семантик ва бошка маълумотлар хар турдаги маълумотлар базаси билан ишлайди. Биринчи йуналишдаги максад максимал тезлик хисоблашлари ва хисоб тармокларининг хисоблаш таксимлаш бирга компьютерда амалга оширилади. Масалан DEISA (www.deisa.org) лойихаси бу йуналишда хизмат килади. Асосан бу суперкомпьютернинг марказига бирлаштирилади.

Иккинчи максад йуналиши катта хажмдаги маълумотларни ва кийин булмаган дастурларнинг турлари, «бир масала-бир процессор» маълумотларни кайта ишлаш учун тайёрлаш ва олинган натижаларни бундай холатда узига кийин масалаларни узига кийин масалаларни узига старлига жалб олади. Бу йуналиш учун инфраструктураси грид узига кластерларни бирлаштиради. Бир ва бошка лойихалар, яъни иккинчи максад грид тизимида яратилган ишлаб чикариш, грид тизими илмий маълумотларни кайта ишлаш учун EgEE лойихаси билан аникланган. DEIS лойихаси бу яъни европейский союзда бажарилган 90-йилларда бу лойихада бутун жахон илмий ва олий ташкилотлар катнашди, жумладан Россия. Грид инфраструктурасини куришда EGEE лойихасини колипини аниклаштирди. Биринчи навбатда турли хил илмий изланиш фаолиятида жорий килинди, шунингдек физткада юкори энергияда маълумотларни кайта ишлаш учун тажрибада иштирок этди, LHC ни тузиш Европада даврий тадкикот маркази базасида утказилди.

Хозирги даврда EGEE лойихасига чамбарчас боглик холда LCG(LHCcomputingGrid) лойихаси ривожланмокда, унинг технологик базаси билан бирга амалга оширилади. Грид инфраструктураси буйича Россия фаол иш олиб бормокда. Шунга карамасдан, куплаб лойихалар етарлича бир-бирига чамбарчас богланган, грид тизими бир-биридан фарклаш учун аник амалга ошириш зарур. Хозирги вактда бошлангич кузатиш тенденцияларини стандартлаштиришда купчилик компонентлар етарлича аниклаштирилади, грид технологиясининг мухим формаллаштириш боскичи кандай маънони англатади (архитектура, протоколлар, хизматлар ва бошкалар).

Бу технологиянинг умумий позициясини характерлашда оддий тушунчаларни йигамиз:

· Мавжуд булмаган бошкарув ресурсларини марказлаштиришда мувофиклик ресурсидан фойдаланамиз;

· Стандарт, очик, универсал протокол ва интерфейсдан фойдаланиш;

· Фойдаланувчини юкори сифатли хизматларини таъминлаш.

Амалий ишни бажариш тартиби

1. Талаба таксимланган ГРИД тизимини ишлатиши хамда лойихалаши учун урганилувчи объектни танлаб олиш.

2. Соха/компания ГРИД тизимини ишлатиши хамда лойихалаш усуллари урганилиб камчиликларини курсатиш.

3. Сохадаги камчиликларни бартараф этиш учун уз фикр-мулохазаларини бериш.

4. Сохадаги/компания ГРИД тизимини ишлатиши хамда лойихалашни ривожлантириш тавсияларини бериш

5. Бажарилган ишларни Намойиш (Презентация) куринишида химоя килиш.

ЛАБОРАТОРИЯ ИШЛАРИ

ЛАБОРАТОРИЯ ИШИ № 1

АТлари архитектураси. “Файл-сервер” “Клиент-сервер” ва кўппоғонали, Intranet - ахборот тизими архитектураларини лойихалаштириш.

Ишнинг максади: АТлари архитектураси “Файл-сервер” “Клиент-сервер” ва кўппоғонали хамда Intranet - ахборот тизими архитектураларни лойихалаштириш.

1.Назарий кисм.

Ахборот тизимларининг эффективлиги куп жихитдан унинг архитектурасига богликдир. «Файл-сервер» архитектураси энг содда архитектура хисобланади, лекин унинг масала ечиш доирасида бир канча камчиликлари мавжуд. Улардан энг кузга куринадигани берилганлар билан унинг иловаси бир компьютерда жойлашганлигидир (1-расм).

Ушбу архитектура асосида курилган тизим билан ишлаш жараёнида куйидаги камчиликлар юзага келади:

· маълумотлар бутунлиги ва бир-бирига карама-карши булмаслигини таъминлаш кийинлиги;

· маълумотларни локал тармокда узатиш;

· маълумотларни кайта ишлаш ва такдим этиш тезлигининг паслиги;

· компьютер ресурсларига булган талабнинг юкорилиги.

Бунда куйидагича чекланишлар юзага келади:

1. маълумотлар базасининг керакли жойларига фойдаланувчиларнинг бир вактда мурожаат килишда тенг хукуклилигини таъминлаб булмаслиги;

2. Локал тармокда бир вактда фойдаланувчилар сони 5 кишидан ошмаслиги (бунда маълумотлар алмашуви 10 Мб/с).

Бу тизимнинг бирдан бир ютуги унинг арзон бахолигидир. «Файл-сервер» архитектураси ишчи станцияларда кайта ишлаш концепцияси ишларига мулжаллангандир.

Агар малумотлар базасида бир вактда ишловчилар сони 5-10 кишидан ошмаса, бу тизим жуда кул келади. Фойдаланувчилар сони купайгани сари локал тармокда «ишлов берилмаган ахборотларнинг тикилиб колиши» жараёни юзага кериши мумкин. Маълумки, сервер энг кучли ва энг ишончли компьютер хисобланади. У узлуксиз манба оркали уланган булиши лозим, унда икки ёки уч тизимлар назарда тутилади. Бир сервернинг ишдан чикиши жараёнида автоматик тарзда унинг «дублёри» уланиши холатлари хам булиши мумкин. Шундай килиб тизимда маълумотларнинг кайта ишланиши унинг моддий ресурслари хисобига амалга оширилади, бу эса буюртмачилар томонидан копланиши осон кечади. Агар бизнес унча катта булмаса, буни амалга ошириш мумкин.

Куп фойдаланувчилар томонидан маълумотлар базасига «Файл-сервер» куринишида мурожаат килиниши куплаб камчиликларни юзага келтириб чикаради. «Файл-сервер» тизимида ахборотни кайта ишлаш кийинчилиги асосан клиентнинг иловасидаги хисоблаш юкламасига тушади: керакли маълумотларни жадвалдан олиш учун аввал жадвал бутунлигича клиентнинг жойига нисхаси олинади ва танлаш хам шу ерда амалга оширилади. Локал маълумотлар базасини бошкариш тизими алохида ёзувли иш жараёнини ташкиллаштириш учун кулланилади.

Ресурслар клиент компьютери ва тармок буйлаб оптимал таксимланмайди, масалан, 10000 хажмдаги ёзувдан 2та ёзувни олиш учун суров юборилса, аввал шу 10000 ёзувнинг нусхаси «Файл-сервер»га кучирилади, бунинг окибатида тармок трафиги усади ва фойдаланувчининг компьютерига аппарат таъминотига куйиладиган талаблар хам ортиб боради.

«Файл-сервер»да маълумотлар базасидаги баъзи жадвалларга узгартиришлар киритиш осон амалга оширилади. Бу жараён локал МББТ даги маълумотлар базаси тушунчаси мантикий тушунчадир, чунки маълумотлар базаси деб дискдан бир каталогдаги алохида жадваллар тушунилади. Бу эса карокчилик нуктаи назаридан хам, ахборот улчови нуктаи назаридан хам хавфсизликнинг куйи даражада эканлигидан далолат беради.

Локал МББТ учун аппарат транзакцияси ёзувларни узгартириш буйича хам, маъноси ухшаш булган маълумотларни бирлаштириш амали буйича хам хатоликлар манбаи булиб хисобланади. Бу ерда баъзи операциялар мувафакиятсиз тугалланиши мумкин, баъзан эса жунатиш хатолиги ёки маъновий хатоликлар хам юзага келиши мумкин.

МББТ камчиликлари дархол кузга ташланмасдан узок эксплуатация килиш даврида, сакланаёётган ахборотлар хажми ва фойдаланувчилар сони купайиб кетганида яккол сезилиб колади. Бунинг сабаби МББТ маълумотларни бошкариш учун махсус илова ва сервисларга эга булмасдан, клиентнинг иловаси ва унинг адрес кенглиги оркали операцион тизимнинг «Файл-сервер»лари оркали бошкарилишидир. Шунинг учун маълумот алмашинуви адреслар кенглигида клиент иловасига етказиб берилади. Бу эса фойдаланувчилар сони ва маълумотларнинг ортиши натижасида тармокнинг ута юкланишига олиб келади, бунинг окибатида эса жадваллар ва уларнинг индекслари бузилиши мумкин.

«Файл-сервер» архитектурасининг камчиликларини тузатиш максадида «Клиент-сервер» архитектурасига утиш МББТнинг ривожланиши боскичи хисобланади.

Хисоблаш юкламасини маълумотлар базаси серверига (SQL-сервер) утказилиши ва клиентни хисоблаш ишларидан озод килиш, хамда маълумотлар хавфсизлигини таъминлаш – «Клиент-сервер» архитектурасининг мухим характерли жихати хисобланади.

Маълумотлар базаси «Файл-сервер» архитектурасига ухшаб тармок серверига жойлаштирилади, лекин иловадан маълумотлар базасига тугридан-тугри тушиб булмайди. Бунинг учун махсус бошкарувчи дастур – маълумотлар базаси сервери тузилиши керак булади.

Корпоратив тармоқ архитектураси

Корпоратив тармоқда учта локал тармоқ бир-бири билан маршрутизатор орқали бирлашган. Хар бир локал тармоқ ўзининг файл серверига ега. Файл сервер архитектурасида фойданувчилар сони чекланганлиги ва тармоққа катта юкланиш тушмаслиги учун корпоратив тармоқ кичик локал тармоқларга ажратилган ва а ҳар бири учун файл сервер ўрнатилган.

Ишнинг бажарилиш тартиби

1. Талаба узининг кизикиши ва хохишини инобатга олиб АТ киритилган соха танлаб олади.

2. Назарий қисмини ўрганиш учун юқорида берилган маълумотлар ва қўшимча адабиётлардан ва Интернет тизимидан фойдаланиши мумкин.

3. Танланган сохадаги АТ структураси ва архитектураси чизилсин ва изох берилсин.

4. Ишни намойиш (презентация) куринишида такдим этиш.

5. Топшириқдан олинган натижани тахлил қилиб чиқиш.

ЛАБОРАТОРИЯ ИШИ № 2

БИЗНЕСНИ БОШҚАРИШ ТИЗИМИНИ ЛОЙИХАЛАШ. CRM ва ERP ТИЗИМЛАРИ

Ишнинг мақсади: CRM концепцияси асосида бизнесни бошқариш тизимини лойихалашни ўрганиш

1. Назарий қисм

Ҳозирги вақтда ERP-тизимларининг жаҳон бозори анча барқарорлашди, CRM-тизимлари бозори эса энди ривожланмоқда. Баъзи маълумотларга қараганда, 1999йили CRM-тизимлари бозори 3 млрд. долларга яқинни ташкил қилди, 2002 ва 2003йилларда эса мос равишда 12 ва 17 млрд. долларга яқинлашди. Ҳозирнинг ўзида ушбу тизимларни жорий қилган кўпгина компаниялар ундан катта самара олишмоқда. Уларнинг интеграция қилинишидан ташкилот қўшимча самарадорликка эришиши мумкин. Ишлаб чиқувчиларнинг ўзи баъзан ERP-тизимларини CRM-тизимларининг унсурлари билан таклиф этмоқда.

Такомиллашган рақобат. Замонавий технологиялар харидор бозорнинг ихтиёрий қисмига оз транзакция харажатлари билан кира олиши, ахборот асимметриклигининг нолга тенглиги ва бошқаларга олиб келди. Шунинг учун мавжуд мижозларни ушлаб қолиш компания учун асосий вазифа ҳисобланади.

Ўзаро муносабатларнинг кўп каналлилиги. Мижоз ва фирма ўртасидаги алоқа турли усулларда амалга телефон, факс, web-сайт, почта, шахсий ташриф орқали оширилиши мумкин –. Мижоз ҳам бу каналлар бўйича олинадиган барча ахборот кейинги ўзаро муносабатларда компания томонидан бутун мажмуада кўриб чиқилишини кутади.

Компаниянинг бозорга мўлжалланганлигининг ўзгариши.Аксарият компанияларнинг маҳсулот ва ишлаб чиқаришга мўлжалланган концепциялардан маркетинг концепцияларига ўтиши. Кўпчилик компаниялар сифат ва харажатларни (шу жумладан, ERP-тизимларидан фойдаланиш харажатларини) минималлаштиришнинг чегараларига етиб бўлган ва эътиборни мижозларнинг кўпроқ харид қилиши ва уларга хизмат кўрсатиш билан бирга бўладиган томонларга қаратади.

Бундан ташқари, CRM-тизимларининг шаклланишида ахборот ва коммуникация технологияларининг ривожланиши муҳим роль ўйнаганлигини ҳисобга олиш керак, уларсиз CRM-тизимларининг негизида ётадиган иловалар ҳам, ушбу иловалар ўртасидаги алоқа ҳам мавжуд бўлмасди.

CRM-иловалари компанияга буюртмачилар билан ўзаро муносабатларнинг ривожланиш тарихини кузатиш, доимий мижозлар билан кўп томонли алоқаларни мувофиқлаштириш ҳамда савдолар ва мижозга мўлжалланган маркетингни ҳам, Интернет орқали марказдан бошқаришга имкон беради. CRM-тизимлари харидорлар билан муносабатларни яхшилашга қисман имкон берган анчадан бери маълум иловаларга таянади. Булар SFA (Sales Force Automation – савдо агентларининг ишини автоматлаштириш тизими), SMS (Sales & Marketing System – савдолар ва маркетинг тўғрисида ахборот тизими), CSS (Customer Support System – мижозларга хизмат кўрсатиш тизими) каби тизимлардир. CRM-тизимлари ушбу иловаларнинг имкониятларини қамраб олади, бироқ янги функцияларни ҳам таклиф этади. CRM-тизимини жорий этиш нафақат савдолар бўлими, балки фирманинг деярли барча бўлинмаларининг ишига таъсир қилади. Умуман олганда, компания мижозининг ўз ташкилоти билан тескари алоқаси айнан шу тизим орқали ташкил этилган.

Ахборотни йиғиштизими ташкилот ходимига мижоз тўғрисидаги ахборотни маълумотлар базасига қулай усулда киритиш ёҳуд мижознинг ўзига бу ахборотни киритишга (масалан, рўйхатдан ўтишда ёки интернет-магазинда товар харид қилишда) имкон беради. CRM-тизимига мижоз тўғрисидаги барча мавжуд маълумотлар киритилади. Табиийки, мижоз-компанияларда ўзаро таъсир этишига тааллуқли ахборот ҳам ҳисобга олинади (ўзаро таъсир этишнинг мақсади – харид, ахборот олиш; харид қилишда – харид қилинган товарнинг тавсифи, нархи, сони, харид мақсади, тўлов тури ва ҳ.к.). Ушбу барча маълумотлар компаниянинг мижоз билан ўзаро таъсир этишида, яъни икки томон ўртасидаги ихтиёрий алоқада - мижознинг компанияга шахсий ташрифи, телефон, почта, факс ёки Интернет орқали алоқада ҳар гал янгиланади.

Сақлаш ва қайта ишлаш. Тизим олинган ахборотни сақлаш ва берилган мезонлар бўйича муҳимлигига кўра саралашга (ранжирлашга) имкон беради. Бунда барча маълумотлар корпорация учун стандарт шаклда сақланади (одатда, Microsoft SQL Server технологиясидан фойдаланилади). Бундан ташқари, CRM-тизими берилган параметрларга мувофиқ олинган ахборотни уни кейинчалик экспорт қилиш мақсадида таҳлил қилиши мумкин. Ахборотни экспорт қилиш. CRM-тизими томонидан ахборотни тақдим этиш унинг муҳим функцияси ҳисобланади. Тизимда сақланаётган маълумотлар турли бўлинмалар томонидан ва турлича кўринишда талаб қилиниши мумкин. Масалан, CRM-тизими тарихий маълумотларнинг экстраполяцияси асосида муайян мижозга қандай товарни таклиф қилиш афзалроқ эканлигини аниқлаши мумкин. Агар мижоз доимий харидор бўлса, тизим унга чегирма берилиши кераклигини эслатади. Ниҳоят, компания ходимига фақат мижознинг фирма билан тарихий алоқалари тўғрисида ахборот керак бўлиб қолиши мумкин ва тизим бу маълумотларни кўргазмали кўринишда тақдим этади. Табиийки, ахборотни алоҳида мижоз бўйича ҳам, мақсадли гуруҳ бўйича ҳам чиқариш имконияти кўзда тутилган (савдолар бўлими ходимига муайян мижоз тўғрисида ахборот қизиқарли бўлса, маркетинг бўлимига маълум гуруҳ бўйича умумлаштирилган маълумотлар муҳим бўлса керак).

CRM-тизими яратиши мумкин бўлган маълумотларни ишлатиш тўғрисида гапирганда, нафақат компания ходимлари, балки бевосита мижознинг ўзи ҳам ушбу ахборотдан фойдаланиши мумкинлигини қайд этиш лозим. Бунда замонавий технологиялар буни ташкилот ходимларининг ҳеч қандай ёрдамисиз қилишга имкон беради. Аввал айтилганидек, CRM-тизими мижоз ва компаниянинг ўзаро муносабатлари билан боғлиқ тарихий маълумотлар билан ишлайди, лекин бу унинг барча имкониятлари, дегани эмас. Баъзан компанияга илк маротаба мурожаат этаётган мижозга унга мос келадиган маҳсулотни реал вақт режимида танлашга имкон беради. Мижоз, унинг фикрича, компания таклиф қилиши мумкин бўлган маҳсулот тўғрисида маълумотларни киритади, тизим эса бу маълумотларни қайта ишлагач, унга белгиланган параметрларга мос келадиган товарлар рўйхатини чиқариб беради. Бунинг учун тизимда компания таклиф этаётган барча товарлар бўйича маълумотлар бўлиши керак. Бу маълумотлар автоматик тарзда ERP-тизимининг ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг ҳисобига жавоб берадиган қисмидан импорт қилиниши мумкин.

CRM-тизимлари мослашувчан ва қулай ҳисобланади, компанияларга турли вазифаларни ечишга имкон беради. CRM-тизимини жорий этаркан, компания ўз олдидаги мақсадларидан келиб чиқиб, кирувчи параметрлар ва ушбу маълумотларни қайта ишлаш, таҳлил қилиш усуллари ўзгаради. Фойдаланиш мақсадига мувофиқ, стандарт CRM-тизимларининг уч кўринишини ажратиб кўрсатиш мумкин.

Тезкор фойдаланиш. Тизим бевосита мижоз билан ўзаро муносабатлар – савдо ва хизмат кўрсатиш жараёнларининг давом этишида компания ходими томонидан муайян мижоз бўйича ахборотни тезкор олиш учун фойдаланилади. Бундай ҳолатда ходимга алоҳида мижоз бўйича йиғилган ахборотни кўргазмали кўринишда тақдим этадиган илова тизимнинг асосий таркибий қисми ҳисобланади. Биринчи навбатда, тизимдан барча кичик тизимлар ўртасидаги яхши интеграция ва мижоз билан бўладиган ихтиёрий ўзаро таъсир этиш жараёнида маълумотлар базасини тўлдириб бориш имконияти талаб этилади. CRM-тизимларининг ушбу типи анъанавий бизнесда энг кенг тарқалган ҳисобланади.

Таҳлилий фойдаланиш. Тизимдан мижоз/мижозларнинг ўзига ҳам, фирманинг фаолиятига ҳам тааллуқли бўлган турли маълумотларни таҳлил қилиш учун фойдаланилади. Энг самарали маркетинг, савдолар, мижозларга хизмат кўрсатиш стратегияси ва бошқаларни ишлаб чиқиш учун ушбу маълумотларда статистик қонуниятлар қидирилади. Кичик тизимларнинг яхши интеграцияси, ишлаб чиқилган статистик маълумотларнинг катта ҳажми, самарали таҳлилий инструментарий, корхона фаолиятини автоматлаштирадиган бошқа тизимлар билан интеграцияни талаб этилади. Бундай тизимлар яратадиган маълумотлар маркетинг бўлими томонидан талаб қилиниши, компания ходимларининг воситачилигисиз мижозга тақдим этилиши мумкин. CRM-тизимларининг бундай тури анъанавий бизнесга қараганда кўпроқ электрон тижоратда қўлланилади.

Коллаборацион фойдаланиш. CRM-тизимлари мижозларга, умуман олганда, фирманинг фаолиятига, шу жумладан дизайн ишлаб чиқиш, маҳсулот ишлаб чиқариш, етказиш ва унга хизмат кўрсатиш жараёнларига анча катта таъсир қилиш имкониятини тақдим этади. Бунинг учун компаниянинг ички жараёнлари доирасида минимал ҳаражатлар билан мижозларни ҳамкорликка жалб қилишга имкон берадиган технологиялар талаб қилинади. Мижоз бундай тизимларга кириш учун, кўпинча, Интернет тармоғидан фойдаланади ва улар электрон тижорат соҳасида энг кенг тарқалган.

2. Ишнинг бажарилиш тартиби

1. Назарий қисмини ўрганиш учун юқорида берилган маълумотлар ва қўшимча адабиётлардан ва Интернет ресурсларидан фойдаланиш.

2. Биринчи лаборатория ишида танлаб олинган соха АТ ни камчиликлари курсатилиб уни ривожлантириш чора-тадбирлари тахлил килинсин.

3. Танланган соха АТ ни ERP ва CRM концепцияси асосида ривожлантириш авфзалликлари курсатилсин хамда уларнинг архитектураси ва структураси чизилсин.

4. Топшириқдан олинган натижани тахлил килинсин.

Машғулот вариантлари (бу вариантлар талабанинг танлаган сохасидан келиб чиккан холда узгариши мумкин)

Ахборот тизимларида бизнесни бошқариш учун қуйидаги вазифаларни ўрганиш: бизнес-режалаштириш, сўровни режалаштириш, сотишни ва ишлаб чиқаришни режалаштириш, режа-махсулот чиқариш графиги, моддий ресурсларга эхтиёжни режалаштириш, ишлаб чиқариш қувватини режалаштириш, мижозлар буюртмаларини бошқариш, ишлаб чиқариш даражасидаги цехларни бошқариш.

ЛАБОРАТОРИЯ ИШИ № 3

КОРПОРАТИВ АХБОРОТ ТИЗИМЛАРИНИ ЛОЙИХАЛАШ

Ишнинг мақсади:Корпоратив ахборот тизимлари лойихаларини ўқитиш.

1. Назарий қисми

· маҳсулотлар ва хизматлар стандартлари;

· жараёнлар ва технологиялар стандартлари;

· коллектив фаолият шакллари ёки бошқарув стандартлари.

Стандартлар турлари

Бугунги кунда мавжуд стандартларни шартли равишда қуйидаги белгилар бўйича бир неча гуруҳга бўлиш мумкин:

· стандартлаш предмети бўйича.Бу гуруҳга функционал стандартлар (дастурлаш тили, интерфейслар, протоколлар) ва ахборот тизимларни ҳамда дастурий таъминотни яратиш ва улардан фойдаланиш ҳаётий циклини ташкил этиш стандартлари киради;

· услубий манба бўйича.Бу гуруҳга дастурий таъминотни ишлаб чиқувчи етакчи фирмалар, консультант-фирмалар, илмий марказлар, стандартлаш бўйича консорциумларнинг турли услубий материаллари киради.

· изоҳ

· буюртмага кўра амалий ахборот тизимлар ишлаб чиқиш бўйича Oracle CDM (Custom Development Method) методикаси;

· дастурий таъминот маҳсулотларининг ҳаётий циклини ташкил этишнинг халқаро ISO/IEC 12207:1995-08-01 стандартлари;

· мамлакатимиздаги ГОСТ 34 стандартлар комплекси.

Oracle CDM методикаси

Умумий структура

· стратегия (талабларни белгилаш);

· таҳлил (амалий тизимга деталли талабларни шакллантириш);

· лойиҳалаш (тизимнинг деталли спецификациясига талабларни ўзгартириш);

· жорий этиш (иловаларни ёзиш ва тестлаш);

· тадбиқ этиш (янги амалий тизимни ўрнатиш, эксплуатациянинг бошланишига тайёргарлик);

· эксплуатация (иловани қўллаб-қувватлаш ва уни кузатиш, бўлғуси функционал кенгайишларни режалаштириш).

· предмет соҳасининг структураси ва умумий қонуниятларини акс этувчи ахборот модель;

· ечиладиган масалалар хусусиятларини баён этувчи функционал модель.

изоҳ

Oracle CDM методикаси ахборот тизими ҳаётий цикли давомида давом этувчи навбатдаги жараёнларга бўлинади:

· ишлаб чиқариш талабларини белгилаш;

· мавжуд тизимларни ўрганиш;

· техник архитектурани белгилаш;

· маълумотлар базасини лойиҳалаштириш ва қуриш;

· модулларни лойиҳалаштириш ва жорий этиш;

· маълумотларни конвертирлаш;

· ҳужжатлаштириш;

· тестлаш;

· ўқитиш;

· янги тизимга ўтиш;

· қўллаб-қувватлаш ва кузатиш.

Oracle CDM методикасининг ўзига хос хусусиятлари

· CDM адаптивлиги даражаси ҳаётий циклнинг учта модели билан чегараланади:

o классик— барча босқичларни назарда тутади;

o тез ишлаб чиқиш — инструментлардан фойдаланишга йўналтирилган;

o Oracle ни моделлаштириш ва дастурлаш;

o Енгиллаштирилган ёндашув — кичик лойиҳалар ва иловаларни тез прототиплаш вазиятида тавсия қилинади.

2. Ишнинг бажарилиш тартиби

2. Назарий қисмини ўрганиш учун юқорида берилган маълумотлар ва қўшимча адабиётлардан, биринчи ва иккинчи лаборатория маълумотлари хамда интернет ресурсларидан кенг фойдаланиш.

3. 1 ва 2 лаборатория ишларида тахлил килинган ва тавсияларни хисобга олиб, сохадаги АТ корпоратив тармок куринишида лойихалаштирилсин.

4. Соха корпоратив АТ нинг авфзалликлари курсатилсин.

3. Машғулот вариантлари

Корпоратив ахборот тизимлари лойихаларини ўқитиш. Танлов бўйича: биллинг тизими, банклар, давлат идоралари, олий таълим муассасалари, бизнес-компаниялар ва бошқалар.

ЛАБОРАТОРИЯ ИШИ № 4-5

ТАКСИМЛАНГАН ТИЗИМЛАР, ГРИД ТИЗИМИНИ ЛОЙИХАЛАШ

Ишнинг мақсади: Таксимланган ахборот ГРИД тизимларини лойихалаштиришни ўрганиш.

1. Назарий қисм

Инфраструктурали хисоблашларни географик булинишларини яратиш учун грид технологиясини куллаймиз. Хар турдаги бирлашган ресурслар доступ билан коллектив ресурс ва рамкалар ташкилот виртуалида биргаликда бу хама ресурсларни корхона ва мутахассислар ишлатиши мумкин. Грид атамаси 1990-йилнинг урталарида ишлатилинди ва у аналог буйича танланган тармок узатиши билан ва электрон информацияларнинг булиниши (электрон энергия). Грид технологи ривожланиши жорий килиниши стратегик тузилишига олиб келади. Якинда лойихасиз бу технологияга инсон фаолиятининг турли сохаларида юкори техноло ривожлантириш учун асбобини принципалнийни яратишга рухсат берилди.

· Фанда, ишлаб чикаришда ва мухандисли ва бизнесда кийин булган масалаларни ечиш зарур;

· Урта транспорт тармоклари ва юкори тезликдаги маълумотларни узатиш технологияси ютукларга эришиш;

· Купгина ресурсларни хисоблаш ташкилоти суперкомпьютер ёки айникса вактида учрашиш нима кластер куринишидаги шахсий компьютерларни ташкиллаштириш мавжудлиги;

· Грид технологиясини янги даражада сифатли Таъминлашни куллашда баъзан жуда куп хажмдаги экспериментал махсулотларни кайта ишлашда янгича тизишлаштирилган ёндашувни амалга ошириш, кийин жараённи моделлаштиришни таъминлаш, куп визуал маълумотларни туплаш, катта хажмдаги хисоблаш бизнес иловалини билан ишлаш.

Хозирги вактда грид тизимида купрок лойихалар амалга оширилган ва амалга оширилаяпти. Катта кисм лойихалар экспериментал характерда уз ифодасини топган. Лойихаларни анализ натижаларни киргизиш ва 3 йуналиш буйича грид технологиясига киргизиш мумкин. Грид хисобловчи грид маълумотларни кайта интенсивлаш учун ва грид семантик ва бошка маълумотлар хар турдаги маълумотлар базаси билан ишлайди. Биринчи йуналишдаги максад максимал тезлик хисоблашлари ва хисоб тармокларининг хисоблаш таксимлаш бирга компьютерда амалга оширилади. Масалан DEISA (www.deisa.org) лойихаси бу йуналишда хизмат килади. Асосан бу суперкомпьютернинг марказига бирлаштирилади. Иккинчи максад йуналиши катта хажмдаги маълумотларни ва кийин булмаган дастурларнинг турлари, «бир масала-бир процессор» маълумотларни кайта ишлаш учун тайёрлаш ва олинган натижаларни бундай холатда узига кийин масалаларни узига кийин масалаларни узига старлига жалб олади. Бу йуналиш учун инфраструктураси грид узига кластерларни бирлаштиради. Бир ва бошка лойихалар, яъни иккинчи максад грид тизимида яратилган ишлаб чикариш, грид тизими илмий маълумотларни кайта ишлаш учун EgEE лойихаси билан аникланган. DEIS лойихаси бу яъни европейский союзда бажарилган 90-йилларда бу лойихада бутун жахон илмий ва олий ташкилотлар катнашди, жумладан Россия. Грид инфраструктурасини куришда EGEE лойихасини колипини аниклаштирди. Биринчи навбатда турли хил илмий изланиш фаолиятида жорий килинди, шунингдек физткада юкори энергияда маълумотларни кайта ишлаш учун тажрибада иштирок этди, LHC ни тузиш Европада даврий тадкикот маркази базасида утказилди.

Бу технологиянинг умумий позициясини характерлашда оддий тушунчаларни йигамиз:

· Мавжудмас бошкарув ресурсларини марказлаштиришда мувофиклик ресурсидан фойдаланамиз;

· Стандарт, очик, универсал протокол ва интерфейсдан фойдаланиш;

· Фойдаланувчини йукори сифатли хизматларини таъминлаш.

Грид концепцияси

Грид техноэгилувчанликни таъминлайди, умумий доступли ресурсларни хавфсизлик ва мувофикраштиришига олиб келади.Бунда «ресурс» сузи жуда кенгмаънода тушунилади. Масалан аппарат ресурслари булиши мумкин(каттик дисклар, процессорлар) ва шунингдек тизимли ва амалий ПО(библиотекалар, мухр босувчилар).

Грид терминологиясида ташкилотлар ва одамлар жамоаси, узининг ресурслари бир-бирига такдим этадилар ва умумий масалаларни биргаликда ечади, виртуал ташкило номланади.

Мисол учун виртуал ташкилот хамма инсонлар мажмуаси булиши мумкин, лекин илмий сохада катнашувчилар кандай булмасин хоинлик килишади. Виртуал ташкилот тартиб, масштаб, вактида аниклаш, уруглар фаолияти, максади,катнашувчилар уртасидаги муносабат (ишончлилик,ишончсизлик) аниклашда кулланилади. Виртуал ташкилот таркиби динамичиский узгариб туради. 2та асосий белги грид тизими ва бошка тизим уртасида доступли ресурсларни булишини таъминлаб беради.

Грид тизимли узаро мос таркок ресурслар. Ресурслар умумий марказий бошкарув билан булмайди, грид тизими фойдаланувчиларнинг узаро таъсири билан шугулланади. Масалан, мувозанат юкланиши. Шунинг учун оддий кластер ресурсларни бошкариш тизимида грид тизими кул келмайди. Шундайки хамма тугунлардаги кластер маълумотларини марказлаштиришни бошкариш амалга оширилади, уларга тулик доступ берилади.Грид тизимида доступли ресурсларга чеклов булади, сиёсий маъмурият доменига карашли (ташкилот хужайини), бу кайсидир ресурсларда жойлашган.

Грид тизими стандарт ва очик протокол базасида курилган хизматлар ва интерфейсдир. Грид тизимининг стандарт протоколларида енгил ва тез кушиладиган янги ресурслар мумкин эмас, янги куринишдаги хизматларни олиб чикмок ва бошкалар.

Грид тизимига мос булган яна бир канча масъулиятларни кушамиз:

· Эгилувчанлиги доступли турли хил куринишдаги потенциал ресурсларни булинишини таъминлаш имконияти;

· Масштаблаштириш: грид тизимлари киймати тузилишини кичиклаштириш катталаштиришнинг ишлаш кобилияти.

· Тизимости хавфсизлиги мустахкам ва аник ёвуз ниятли кишининг хужумига чидамлиги max одийлигини таъминлаш;

· Ресурслар имконияти: локал ва глобални сиесат ва нормада куллаш;

· Хизматлар модитининг ишончлилиги.

· Бир нечта ресурсларга йуналтирилган иш имконияти.

Узи грид технологияси бирон бир аник манбага богланмаган булса хам,грид-тизимларни ишлатишда кейинги манбалардан фойдаланамиз:

· Хисобловчи манбалар-алохида компьютерлар, кластерлар;

· Маълумотларни сакловчи манбалар-дисклар ва диск массивлари, ленталар, маълумотларни саклаш тизимлари;

· Тармокли манбалар;

· Дастурий таъминот-кандайдир махсуслаштирилган дастурий таъминот.

Грид технологияси ва грид-тизимлар фаолияти уртасидаги фаркни курсатамиз. Грид технологияси умумлаштирилган ва универсал будган, хар кандай тизимларга тугри келадиган (архитектура, протоколлар, интерфейслар, сервислар) аспектлардан иборат. Шу технологияни куллаб уни аник бир нарсага йуналтириш натижасида грид-тизимини тузиш мумкин.

Грид технологиясини параллел хисоблаш технологияларга адаштирмаслик керак. Аник бир грид-тизимда параллел хисоблашни ташкиллаштириш мумкин(PVM, MPI технологиялари ёрдамида), чунки грид-тизимни куплаб хисобловчи нукталарга эга булган мете-компьютер десак хам будади. Лекин грид технологияси параллел хисоблаш технологияси эмас, унинг вазифасига факат манбаларни йуналтириш киради.

Грид-тизимларда хатоларни топувчи ва классификациялашнинг энг мураккаб тизими кулланилади. Агар хато масалани деб содир булган булса, масала тухтатилади ва бу хакдаги маълумот эгасига етказилади. Агарда ресурс айбдор булса, планлаштирувчи ресурсларни кайта таксимлаб чикади ва масалани бошкатдан ечишга туширади.

Грид-тизимининг ишламай колиши бита ресурслар ишламай колишига боглик эмас. Куплаб масалалар ва доим узгариб турувчи мураккаб тизим конфигурацияларини деб ортикча ва буш ресурсларни аниклаб, кайта таксимлаш утказиш керак. Ута юклатилган тармок ресурси куплаб бошка ресурслар ишлаши тухтатилишига сабаб булиши мумкин.

Гриднинг асбоб воситалари (GlobusToolkit)

Бу булимда грид лойихаларини реаллаштириш учун ва глобус лойихаси томонидан яратилган асбоб воситалар тупламини куриб чикамиз.

Бу асбоб воситалари дастурий воситалар тупламини яратади ва функционал грид-тизими тузилишига йул куяди.

GlobusToolkit кейинги асосий компьютерлардан иборат:

GramManagers жараёнларни яратиш/учириш учун керак.Бу компонент грид-тизимининг хисобловчи нуктасида урнатилади.

MDS-грид-тизимлар хакида маълумотни курсатиш усулларини беради.бу маълумот хар хил булиши мумкин ва масалан конфигурациялар хакида еки бутун тизим холати хакидаги маълумотга эга булиши мумкин.

GSI-хавфсизликни таъминлаб, маълумотлани шифрлайди.

GASS-маълумотлар массивларини саклаш имконистини беради.Маълумотларни жойлаштириш йулларини аниклайди.

Globus_io махсус кутубхоналари амалий дастурлар ва компонентлар билан гетероген мухитда узеллар тармок узаро ишлаши учун кулланилади.

Грид технологияси қўлланилган йўналишлардан бири

Яқин кунларда Францияда сониясига миллионлаб амалларни бажаришга қодир бўлган суперкомпютер ишга туширилади. Айни пайтда Илмий тадқиқотлар миллий маркази (CНРС) бу борадаги изланишларни давом еттирмоқда. Ушбу қудратли қурилма екология, кимё, биология, астрофизика каби илм-фан йўналишларида мураккаб ҳисоб-китобларни олиб бориш имконини беради. Шу тариқа Франция компютерларнинг илмий соҳадаги имкониятлари борасида Европадаги етакчи давлатга айланади.

Айни пайтда Орса шаҳрида сақланаётган компютер қуввати 207 терафлопдан ошади. Яъни ҳисоблаш машинаси ҳар сонияда 207.000 миллиард амалиётни бажара олади.Бунга қадар АҚШ ва Германияда бу каби қудратли суперкомпютер ишлаб чиқарилган еди. ИБМ Франcе фирмаси билан биргаликда тайёрланган янги маҳсулот дунёда учинчи саналади.Франция олий таълим ва илмий тадқиқотлар вазири Валери Пекресснинг маълум қилишича, Европа ахборот тармоғига уланадиган янги компютердан мамлакатдаги давлат ва нодавлат илмий муассасалар тадқиқотчилари фойдаланишлари ва изланишларини бойитишлари мумкин.

2004 йилнинг майидан бошлаб Европада ДЕИСА (Дистрибутед Еуропеан Инфраструcтуре фор Суперcомпутинг Апплиcатионс) лойиҳаси амалга оширилмоқда. Франция томонидан бошқарилаётган дастур Европанинг турли давлатларидаги суперкомпютерларни ягона тармоққа бирлаштиришни кўзда тутади. Айни пайтда ушбу тармоққа етти давлатнинг 11 та қудратли машинаси уланган. Янги суперкомпютерни ишлаб чиқариш учун тўрт йил муддат керак бўлди. Ушбу ихтиро учун 25 миллион доллардан ошиқроқ маблағ сарфланди. Суперкомпютер оддий ҳисоблаш машиналари амалга ошира олмайдиган мураккаб операцияларни бемалол бажара олади. Масалан, иқлимшуносликда глобал исиш енг муҳим муаммо бўлиб қолмоқда. Янги технология ҳаво ҳарорати ўзгаришининг миллиардлаб вариантларини ҳисоблаб, таҳлил қила олади. Ёки астрофизик олимлар ушбу ихтиро ёрдамида янги юлдузлар ва галактикаларнинг юзага келишини моделлаштириш имконига ега бўладилар.

2. Ишнинг бажарилиш тартиби

· Назарий қисмини ўрганиш учун юқорида берилган маълумотлар ва қўшимча адабиётлардан 1,2,3 лаборатория ишлари хамда Интернет ресурсларидан кенг фойдаланиш.

· 1,2,3 лаборатория ишларида бажарилган ишларни, АТ архитектураси ва структурасини таксимланган тизим ва ГРИД концепциялари асосида ривожлантириш ва лойихалаштириш.

· Лойхалаштирилаётган тизимни ечиш учун мақсад ва вазифаларни аниқлаш.

· ГРИД тизими архитектурасини тасвирлаш ва хар бир даражага тавсиф бериш.

· Ахборотли ГРИД тизимини лойихалаштириш.

Машғулот вариантлари

ГРИД тизимлари лойихалаштиришни ўрганиш. Танлов бўйича: биллинг тизими, банклар, давлат идоралари, олий таълим муассасалари, бизнес-компаниялар ва бошқалар.

Тест вариантлари

5А330501 “Компьютер инжинирининги” Амалий дастурий воситаларни лойихалаш. Тест саволлари “Ахборот тизимлари ”

Фан блоки (блок предмета)	Блок бўлими	Мураккаблик даражаси	Савол	Тўғри жавоб	Альтернатив вариант	Альтернатив вариант	Альтернатив вариант
1	1	1	Ахборот тизими асосида қуйидагилар ётади:	* маълумотларни сақлаш муҳити ва уларга фойдаланишга рухсат	компьютернинг хисоблаш қуввати	маълумотларни узатиш учун компъютер тармоғи	маълумотларни қайта ишлаш усуллари
1	2	1	Ахборот тизимлари нимага йўналтирилган:	* юқори малакага эга бўлмаган фойдаланувчига	МББТ сохасидаги мутахасисга	дастурчига	корхона рахбарига
1	2	1	Исталган ахборот тизимининг ажралмаган қисми	* маълумотлар базаси	Delphi мухитида яратилган дастур	Интернет орқали маълумотни узатиш имкониятлари	дастурлаштириш тили ёрдамида тузилган дастур
1	2	1	Ахборот тизимларида қандай маълумотлар базасини бошқариш тизимлари қўлланилади?	*реляцион	иерархик	тармоқли	объектга йўналтирилган
1	2	1	Ахборот тизими бош мақсадини кўрсатинг?	*профессионал маълумотларни ишлаб чиқиш	маълумотларни қайта ишлаш	товарларни ишлаб чиқиш	маълумотларни узатиш
1	1	1	Ахборот тизимининг элементларини кўрсатинг	*компьютерлар, компьютер тармоқлари, инсонлар, ахборот ва дастурий таъминотлар	компъютерлар, модемлар, кабеллар, тармоқ дастурий таъминоти ва бошқалар.	электрон ва электромеханик элементлари,алоқа линиялари ва бошқалар .	инсонлар, воситалар, материаллар, бино ва бошқалар
1	2	1	Ахборот хизматлари ўз ичига ... олади	*маълумотни тақсимлаш марказлари	ахборот индексларнинг жадваллари	формал коммуникатив тузилиши	классификацион тиллар
1	3	1	Ахборот тизимларини тадбиқ қилиш нималарга олиб келади…	*ахборот тизими оқимини структурасини мукаммаллаштирш	альтернатив танлаш шакллантириш	кўп даражали архитектура тизимини ишлаб чиқиш	бошқариш жараёнини хуқуқий таъминотига
1	1	1	Ахборот тизими қандай характеристикаларга эга …	* маълумотларни қайта ишлашнинг инсон-компъютер тизими хиссобланади	хисоб-китоб хужжатларнинг қоғоз оқимини бошқаради	стратегик режалаштириш мақсадларини шакллантиради	иш юритишни олиб бориш учун электр тақвимларни ишлатиш
2	3	1	Маълумотларни хужжатларни қайта ишлаш ва юритиш технологик жараёндаги этаплари…	* хужжатларни қабул қилиш ва бирламчи қайта ишлаш	хужжатларни центрлаштирилган сақлаш	ахборот сўров ишлари	маълумотларни тизимли қайта ишлаш
4	1	1	Масштаби бўйича ахборот технологиялар бўлинадилар	* ягона, гурухли корпоратив	кичик, катта	мураккаб, оддий	объектга мўлжалланган ва бошқ.
2	4	1	МББТ Paradox, dBase, Fox қайсиларга тегишлилар	*локал	корпоратив	гурухли	тармоқли
4	2	1	АТ қулланилиш сохасида ишла билиниши буйича бўлинадилар	* ахборот сўров	амалий	Вобъектга мулжалланган	иқтисодий
3	1	1	Техник даражасига қараб АТ бўлинадилар	* қўлда бошқаралидиган, механизациялаштитрилган, автоматлаштирилганавтоматик	хужжатли, фактографик	ахборот-сўров, ахборот қидирув, бошқарув	қўлда бошқариладиган, хужжатли, автоматлаштирилган, автоматик
4	2	1	Ишлатилиш сохасига қараб АТ бўлинадилар	*транзакцияларни қайта ишлаш тизимлар	мураккаб математик чиқариш учун тизимлар	иқтисодий тизимлар	хисобчилар тизими
5	3	1	Транзакция бу нима?	*маълумотлар устида ўзаро уйғунликда амаллар бажариш	маълумотни қайтаишлаш	маълумотни узатиш	маълумотларни ўзгартириш
4	3	1	Офисни автоматлаштириш ахборот тизимлари нима учун керак?	*бошқарувчилар , мутахассислар ва котибала орасидаги алоқани автоматлаштириш ва муаммони ўзаро хал этиш	маълумотни тезкор қидириш	менеджерни қарор қабул қилишини енгиллаштириш	тизимдаги маълумотларни реал кўриниши
3	1	1	Қайси ахборот тизимлари учун инсон иштироки шарт эмас?	* автоматик	механизациялаштирилган	автоматлаштирилган	қўл мехнатига асосланган
3	2	1	Маълумотларга ишлов бериш характерибўйича ахборот тизимлари қандай турларга бўлинади?	*фактографик, документал	қўл мехнатига асосланган, механизациялаштирилган, автоматлаштирилган, автоматик	гурухли, корпоратив	транзакцияларни қайта ишлаш тизими,офис ахборот тизимлари
4	3	1	Бизнесда ишлатиладиган ахборот тизимлари турлари	*электрон тижорат тизимлари, транзакцияларни қайта ишлаш тизимлари, бошқарув ахборот тизимлари, қарорлар қабул қилиш тизимлари	маълумотларни қайта ишлашнинг инсон-компъютер тизими	қўл мехнатига асосланган, механизациялаштирилган, автоматлаштирилган, автоматик тизимлар	Г) фирма, тиббиёт
2	1	1	Энг содда архитектура тури	*файл- сервер архитектураси асосидаги тизимлар	клиент-сервер архитектураси асосидаги тизимлар	кўппоғонали архитектурасиасосидаги тизимлар	интернет/ интеранет архитектураси асосидаги тизимлар
2	3	1	Клиент-сервер архитектурасидаги сўров компиляцияси қаерда содир бўлади?	*сервер томонида	клиент томонида	сўровлар компиляцияси серверга узатилаётган файллар ичида содир бўлади	сўровлар компиляция қилинмайди
2	2	1	3даржали архитектура қайси компонентлардан ташкил топган	*клиент иловаси, сервер иловаси, МБ сервери	клиент иловаси, сервер иловаси, локал ҳисоблаш тармоқ иловаси	клиент иловасии, Мб сервери, резерв сервери	клиент иловаси, МБ сервери, ББ сервери
2	3	1	Терминал бу нима?	*интерфейс компоненти	сақлаш жараёни билан МБ	бизнес мантиқ жойлашган сервер	сервер томонидаги сервер интерфейс
2	1	1	Қайси архитектурада маълумотларга кириш ва ҳимоялаш етарли даражада таъминланмайди?	*файл-сервер архитектурада	клиент-клиент архитектурада	сервер- сервер архитектурада	Ҳамма маълумотларни битта компьютерга жойлаштириш
2	2	1	Интернетда Web-саҳифани кўриш учун қандай дастурлардан фойдаланилади?	*Internet Explorer ёки NetScape Navigator	MicroSoft Access ёки MicroSoft Works	MicroSoft Word ёки Word Pad	HTMLPadёки Front Page
2	1	1	Ахборот тизимларини лойиҳалашда биринчи қадам?	* фан соҳасини формал тавсифи	дастурлаш тилини танлаш	МБ танлаш	АТ интерфейсини ишлаб чиқиш
4	3	1	Бошқарув ахборот тизимлари нима учун керак?	*менежерларни самарали қарор қабул қилиши учун ахборот билан таъминлаб бериш	компанияни маълумотларини йиғиш ва сақлаш учун	компанияни бошқариш учун	ҳисоб учун
9	2	1	Ҳаёт циклини: классик модели	*каскад модели	объектга йўналтирилган модел	АТ ни ишлаб чиқишда комплекс ёндошув модели	дастурий модулларни параллел ишлаб чиқиш модели
9	3	1	Ҳаёт цикли: замонавий модели	*спирал модел	каскад	АТ ни ишлаб чиқишда комплекс ёндошув модели	чизиқлимодел
4	1	1	Бошқарув тизимлар қандай тизимлар категорияларига тегишли?	*катта	ўртача	кичик	жуда катта
4	2	1	Бошқарув АТларидаги ҳисобот турлари?	*доимий ва махсус ҳисоботлар	умумий ва индивидуал ҳисоботлар	бошқарув ва доимий ҳисоботлар	ҳамма ҳисоботлар
4	3	1	Биллинг тизимларини очиқлилиги?	* операторнинг ўзи тизимни замонавийлаштириш ва тизимга мустақил хизмат кўрсатиш имкони	бутун тизим алоҳида модуллардан йиғилиш принципи	ўзгарган шароитга мослашиш қобилияти	абонентлар сони ошганда ҳам дастур коди ўзгармаслик принципи
5	3	1	Қўнғироқлар содир бўлгандан сўнг хисоб-китобларни амалга оширувчи биллинг бу - ...?	*кечиктирилган биллинг	совуқ биллинг	иссиқ биллинг	тўғри биллинг
5	3	1	Биллинг тизими учун эгилувчанлик бу - систем?	*ўзгарган шароитга мослашиш қобилияти	бутун тизим алоҳида модуллардан йиғилиш принципи	операторнинг ўзи тизимни замонавийлаштириш ва тизимга мустақил хизмат кўрсатиш имкони	абонентлар сони ошганда ҳам дастур коди ўзгармаслик принципи
5	3	1	Биллинг тизими учун юклама бўйича масштаблаштириш бу	*абонентлар сони ошганда ҳам дастур коди ўзгармаслик принципи	бутун тизим алоҳида модуллардан йиғилиш принципи	операторнинг ўзи тизимни замонавийлаштириш ва тизимга мустақил хизмат кўрсатиш имкони	ўзгарган шароитга мослашиш қобилияти
7	4	1	Қайси қуйи тизим мижозларга хабар ва эълон бериш имконини беради?	*мижозларни хабар бериш қуйи тизими	биллингни тезкор бошқариш қуйи тизими	маълумотларни бошқариш қуйи тизими	ҳсоб-китоб қуйи тизими
7	4	1	Сўзлашув давомида ҳисоб-китобни амалга ошириувчи биллинг бу –	*иссиқ биллинг	совуқ биллинг	кечиктирилган биллинг	тўғри биллинг
7	3	1	Верификация нима?	*ёлғонни аниқлаш жараёни	текшириш жараёни	кутилаётган натижа билан ҳақиқий натижа орасидаги фарқларни аниқлаш жараёни	тестлаш жараёни
7	3	1	Кечиктирилган биллинг нима?	*Қўнғироқлар содир бўлгандан сўнг хисоб-китобларни амалга оширувчи биллинг	Сўзлашув жараёнида ҳисоб-китобни амалга оширувчи биллинг	биллингни ҳисоб-китоб натижасини белгилаш	ҳисоб
7	3	1	Тизимнинг очиқлилиги бу -	*дастурий махсулотнинг бошланғич кодининг очиқлилиги	бутун тизим алоҳида модуллардан йиғилиш принципи	ўзгарган шароитга мослашиш қобилияти	абонентлар сони ошганда ҳам дастур коди ўзгармаслик принципи
6	4	1	ERP концепцияси бу-	*корхона ресурсларни бошқариш	ишлаб чиқариш ресурсларини режалаштириш	керакли материалларни режалаштириш	бизнесни самарадорлигини бошқариш
6	3	1	MRP II га қайси элементлар киради?	*MRP ва CRP	MRP ва CRM	MRP ва CPM	MRP ва ERP
6	6	1	Етказиб бериш занжирини бошқариш тизими нима учун керак?	*Корхонанинг етказиб бериш барча босқичларини бошқариш ва автоматлаштириш	Мижоз ва сотиш жараёнини ўзаро муносабатини автоматлаштириш	Корхонада ахборот оқимини бошқаришни автоматлаштириш	Корхонада материалларни ҳисобга олишни автоматлаштириш
6	6	1	SCМ ўз ичига нималарни олади?	*Етказиб бериш занжирини ва бизнес жараёнларини алоҳида қаторларини стратегик режалаштириш	Режаларни амалга ошириш ва етказиб бериш занжирлар қаторларини бошқариш	Ишлаб чиқариш циклини бошқариш	Буюртмаларни бошқариш
6	5	1	CRM концепцияси бу ...?	*мижозлар билан ўзаро муносабатларни бошқариш	ишлаб чиқариш ресурсларини бошқариш	зарур материалларни режалаштириш	етказиб бериш занжирини бошқариш
6	3	1	MRP II концепция бу …?	*Ишлаб чиқариш ресурсларини режалаштириш	Зарур материалларни режалаштириши	Корхонани ресурсларини бошқариш	Бизнес самарадорлигини бошқариш
6	2	1	MRP тизимини асосий мақсадини аниқланг?	*махсулот ишлаб чиқариш	хизмат кўрсатиш доирасида	Чакана савдода	Хозирги пайтда қўлланилмайди
6	5	1	CRM тизимини асосий мақсадини аниқланг?	*Бизнес жараёнларни самарадорлигини ошириш	Корхонанинг зарур материалларини боқариш	талабга қарамай ишлаб чиқаришни ошириш	Корхонада махсулотларни ишлаб чиқаришни ошириш
6	4	2	ERP концепциясибу …?	*корхонани ресурсини бошқариш	Ишлаб чиқариш ресурсларини режалаштириш	Керакли материалларни режалаштириш	бизнес самарадорлигини бошқариш
6	2	2	MRP концепцияси бу...?	*зарур материалларни режалаштириш	ишлаб чиқариш ресурсларини режалиштирилиши	Корхонани ресурсини бошқариш	бизнес самарадорлигини бошқариш
6	2	2	Қандай тизим охирги махсулот қанча ва қандай вақт давомида ишлаб чиқиш зарурлигини аниқлаб беришга имкон беради	*MRР	CRM	CSM	BPM
6	5	2	СRM тизими нимага мулжалланган	*Мижоз билан узаро моносабатларга	махсулотга ва бизнес процессларга	материаллара махсулотга ва хизмат кўрсатишга	ишлаб чиқаришга
6	3	2	Концепция MRP II бу …?	*Ишлаб чиқариш ресурсларини режалаштириш	Зарур материалларни режалаштириши	Корхонани ресурсларини бошқариш	бизнес самарадорлигини бошқариш
7	1	2	Компаниянинг барча даражаларидаги бизнес жараёнларни реал вақт тизимида автоматлаштирувчи очиқ тизим шу жумладан бизнес режада қарор қабул қилиш бу-	*Корпоратив ахборот тизими	Тақсимлаш ахборот тизими	Бизнесни бошқариш тизими	мантиқий ахборот тизими
7	2	2	Тарихан биринчи корпоратив тизимлари қайси масалаларни автоматлаштириш учун қўллашган?	*бухгалтерия ва хужжат айрибошлаш	бизнес жараёнларини генерацияси ва корхонани бошқаруви	ходимларни бошқариш	эксперт тизимлари
6	2	2	MRP технологиясининг асосий вазифаси нимани таъминлаб беради?	*ишлаб чиқариш учун зарурий ресурсларни ҳисоблаш усули	Маҳсулот сифати	ишлаб чиқаришда камхаржлик	дастурлаш
5	4	2	Необходимость внедрения интегрированных информационных систем вытекает из задачи?	*обеспечения актуальности информации, поступающей к руководителю	обеспечения целостности предприятий	конвейерного производства	нет правильного ответа
8	1	2	АТнинг ҳаётий цикли қачон бошланади?	*бундай тизимга эхтиёж туғилиши биланоқ	тизимни ишлаб чиқиш учун шартнома тузилгандан сўнг	техник топшириқни ишлаб чиққандан сўнг	тизимни эксплутация топширилиши билан
8	2	2	Лойиҳалашнинг қайси босқичида структура ваинтерфейс компоненталари ишлаб чиқилади ?	*автоматлаштирилган	деталли лойиҳалаш	АТнинг архитектурасини лойиҳалаш	лойиҳалашни ишлаб чиқиш
9	2	2	Итерация нима?	*кўп маротаба такрорланишиташкиллаштириш	чизиқли структура объектларини қўшиш операцияси	Агар..., у ҳолда.... бинар мантиқий боғловчини қўллаш	сонларни кўпайтирувчиларга ажратиш
8	3	2	Лойиҳанинг қайси 2 та хусусияти иш самарадорлигига таъсир этади?	*кузатувчанлик ва бошқарувчанлик	бутунлилик ва масштаблилиги	очиқлилиги ва ишончлилиги	модуллилик ва инструктивлилик
8	1	2	Тизим архитектураси ва унинг функциялари АТ ҳаётий циклининг қайси босқичида аниқланади?	*таҳлил	лойиҳалаш	тестлаш	эксплуатация
9	1	2	Ҳозирги кунда АТ ҳаётий циклининг қайси модели мавжуд эмас?	*пастга тушувчи модели	оралиқ назоратли босқичма-босқич модели	спиралмодели	каскадмодели
9	2	2	Каскад моделини ишлаб чиқишда 2чи босқичда нима содир бўлади?	*лойиҳа ечимлари ишлаб чиқилади	техник топшириқ ишлаб чиқилади	дастурий таъминот ишлаб чиқилади	дастурий таъминот текширилади
9	2	2	Каскад моделининг синоними?	*шаршара	спирал	бўрон	зигзаг
9	2	2	Каскад моделини ишлаб чиқишда 5босқич нима билан тамом бўлади ?	*буюртмачига тайёр маҳсулотни топшириш	тайёр дастурий маҳсулот	фойдаланувчига йўриқномаларни ёзиш билан	техник топшириқни ёзиш
9	2	2	Спираль моделини хар бир айланаси нимага мос келади?	*дастурий махсулот таъминотни яратиш	Хаёт цикли боскичларини бажариш	масалани ечиш	тугалланган дастурий фрагменти ёки версиясини яратиш
9	1	2	Ҳаёт циклининг ёрдамчи жараёнларига нималар киради?	*хужжатлаштиришверификациялаш, аттестациялаш, баҳолаш, аудит	эга бўлиш, етказиб бериш, ишлаб чиқиш ва эксплутация	лойиҳаларни бошқариш,ўқитиш	дастурлаштириш
9	1	2	Текшириш нима?	*ишлаб чиқилган параметрларининг берилган талабларга мослигини аниқлаш жараёни	берилган этапда эришилган холатни хозирги холатга мослигини аниқлаш жараёни	хақиқий ва кутилаётган натижалар орасидаги фарқларни аниқлаш жараёни	тестлаш
9	3	2	Ахборот тизимининг хаётциклида қайси жараён учун техник хизматни қўллаш зарур	*қўллаб-қувватлаш	эксплуатация	кайта ишлаш	дастурлаштириш
10	1	2	IEC нима бу?	*халкаро стандартлаштириш ташкилоти	халкаро электротехника комиссияси	бирлашган миллатлар ташкилоти	халкаро миллатлаштириш ташкилоти
10	1	2	Биллинглар тизимлари функциялари	*методология	комплекслар	чизикли	куптиллилик куп валюталилик кечиктирилган тезкорлик
10	2	2	RADметодологиясибу нима?	*иловаларни тезкор ишлаб чикиш	тизимли элементларга парчалаш метадологияси	тизим элементларини бирлаштириш методологияси	CRM методологияси
10	3	2	RADнинг асосий принципларини курсатинг?	*хама жавоблар тугри	ишлаб чикиш моделлар асосида	интерацион протатиплаш	иш гурухларини олиб бориш
10	1	2	Хар бир технологик операция нима билан таъминланади?	*материал ва ахборот ресурслар билан	изохларбилан	анотациябилан	жавобларбилан
8	1	2	Келтирилган этаплардан кайси бири ахборот тизимлар хаёт циклига кирмайди?	*хужжатлаштириш	лойихалаш	тестлаш	Анализ
8	1	2	Ахборот тизимлари хаётий циклининг кайси боскичида алохида модулларни ва бир бутун тизимни тестлаш амалга оширилади.	*тестлаш	лойихалаш	Анализ	эксплуатация
2	4	2	Бизнес жараёнлар мантикий моделини ишлаб чикишда ечимлар усулини курсатинг	*мавжудлик алока диаграммасини ишлаб чикиш	Танланган инструментарий ёрдамида дастур кодини ишлаб чикиш	Амалий моделлаштириш	функционал моделлаштириш
8	3	2	Истаган турдаги, ва масштабдаги алохида лойиха бу ...?	*монолойиха	мидилойиха	мультилойиха	гиперлойиха
8	1	2	Ахборот тизимлари хаётий циклинин гкайси боскичида тизимни бошланғич,функционал ахборот модели ишлаб чиқилади ?	*тахлил	Лойихалаш	тестлаш	эксплуатация
9	1	2	1970-1985 й. учун хаёт циклининг кайси модели мос келади ва хаётийциклинингбиринчи модели деган номга сазавор?	*каскад модели	этапма этап модели	спирал модели	прототип модели
9	2	2	Каскад моделини учинчи босқичида нима содир бўлади?	*дастурий таъминот ишлаб чиқилади	лойиха қарорлари ишлаб чиқилади	техник топшириқ ёзиш	дастурий таъминоттекширилади
9	2	2	Каскад моделини яна нима деб номлашади?	*шаршара	спирал	бўрон	зигзаг
9	2	2	Каскад модели бўйича хар бир босқични ишлаб чиқиш нима билан якунланади?	*лойихалаштириш хужжатлари комплекти	таёйр дастурий махсулот	техник топшириқ ёзиш	буюртмачига махсулотни топшириш
9	2	2	Каскад модели бўйича ишлаб чиқишда қайси босқичида муаммонинг тадқиқоти ва техник топшириқ?	*буюртмачи талабларини тахлили	лойихалаш	ишлаб чиқиш	тестлаш
9	3	2	Спирал модели камчилигини кўрсатинг?	*бир этапда циклланиб қолиш имкони	хавф даражасини камайтириш	қзгартириш киритишни соддаллаштириш	ишлаб чиқариб жарайёнини такомиллаштириш
8	1	2	Хаёт циклининг ташкилий жараёнларига нималар киради?	*лойиҳаларни бошқариш, ўқитиш	хужжатлаштириш, верификациялаш, аттестациялаш, баҳолаш, аудит	эга бўлиш, етказиб бериш, ишлаб чиқиш ва эксплутация	эксплутация
5	2	2	Тестлаш бу нима?	* хақиқий ва кутилаётган натижалар орасидаги фарқларни аниқлаш жараёни	ишлаб чиқилган параметрларининг берилганталабларгамослигинианиқлашжараёни	берилган этапда эришилган холатни хозирги холатга мослигини аниқлаш жараёни	дастурлаш
8	1	2	Хаёт циклининг қайси жараёни учунтехник хизмат кўрсатиш масаласи характерли?	*қўлла-қувватлаш	эксплуатация	ишлаб чиқиш	дастурлаш
8	2	2	Хаёт циклининг асосий жараёнларга нималар киради?	*эга бўлиш, етказиб бериш, ишлаб чиқиш	хужжатлаштириш, верификациялаш, аттестациялаш, баҳолаш, аудит	лойиҳаларни бошқариш, ўқитиш ва эксплутация	эксплуатация
8	2	2	Лойихалаштириш фазалари натижаси нима?	*хамма келишилган талабларни қониқтирувчи таёйр тизим	ахбороттизимларининг функционал ва ахборот модели	ёзилган техник топшириқ	мантиқий ва физик модел
8	2	2	Лойиха декомпозицияси нима?	*тизимни элементларини бўлиш методи орқали тадқиқот килиш	турли элементларни бир бутунга бирлаштириш	ўрганилаётган объектларни уларнинг моделларида тадқиқот килиш	эксплуатация
8	1	2	Ахборот тизимлари хаёт циклини кайси босқичида техник топшириқ ёзилади?	*тахлил	лойихалаштириш	тестлаш	эксплуатация
8	1	2	Ахборот тизимлари хаёт циклини кайси босқичида ходимни тизим билан ишлашни ўргатилади	*эксплуатация	лойихалаштириш	тестлаш	тахлил
8	1	2	Ахборот тизимлари хаёт циклини кайси босқичи структураси тадқиқот килинади	*лойихалаштириш	тахлил	тестлаш	эксплуатация
8	1	2	Ахборот тизимлари хаёт циклини кайси халкаро стандарт регламентлаштиради	*ISO/IEC 12207	ISO/IEC 12345	ISO/IEC 15975	ISO/IEC 11111
8	1	2	Ҳаёт циклининг ёрдамчи жараёнларига нималар киради?	*хужжатлаштириш, верификациялаш, аттестациялаш, баҳолаш, аудит	эга бўлиш, етказиб бериш, ишлаб чиқиш ва эксплутация	лойиҳаларни бошқариш, ўқитиш	дастурлаштириш
2	1	2	Иловаларни тезкор ишлаб чикишда фойдаланишга асосланган ахборот тизимларни ишлаб чикиш методологияси	*RAD	RUP	структуравий методология	ERP
10	2	2	RAD методологияси бу нима?	*тезкор методологияси иловаларини ишлаб чикиш	тизимли элементларга булиш методологияси	бир бутунга йигиш методологияси	АТ лойихалаштириш
6	1	3	Bisnesni avtomatlashtirish AT turlari…	*MRP, MRP II, ERP, CRM, SCM, BPM.	CRM, SCM, BPM.	MRP, MRP II, ERP, CRM	MRP, MRP II, BPM.
6	4	3	ERP тизими...	*Фирманинг ички фаолиятини оптималлаштириш ва автоматлаштириш учун режалаштириш, тайёрлаш, ҳисоб ва назорат каби жараёнларни такомиллаштириш	Мижозни ташкилот соҳасига «интеграция қилиш»га имкон беради	Ишлаб чиқариш, реклама, савдо, дизайн, хизмат кўрсатиш ва бошқаларга тааллуқли ўз ташкилий стратегиясини қуради	Компания ресурсларини бошқаришнинг тўла функционал бошқаришни ташкил қилади.
6	5	3	CRM тизими…	*Мижозни ташкилот соҳасига «интеграция қилиш»га имкон беради – фирма ўз мижозлари ва уларнинг эҳтиёжлари тўғрисида максимал даражада мавжуд бўлган ахборотни олади	Ташқи муҳит ўзгаришларига жавоб бериш тезлигини ошириш, мижозларга хизмат кўрсатиш сифатини оширишда корхонага катта устунликлар бериши мумкин	Ишлаб чиқариш, реклама, савдо, дизайн, хизмат кўрсатиш ва бошқаларга тааллуқли ўз ташкилий стратегиясини қуради.	Компания ресурсларини бошқаришнинг тўла функционал ягона тизимидан фойдаланиш компанияни самарали бошқаришни ташкил қилади.
8	3	3	ААТ хаётий циклининг боскичлари…	*барча жавоб тўғри	Бизнес-моделни шакллантириш, бизнес-жараёнларнинг мантикий моделини ишлаб чикиш, Тахминий фикрлардан фойдаланиш ва назорат килиш	Лингвистик таъминотни танлаш, ААТ дастурий таъминотини ишлаб чикиш	Бизнес-моделни ишлаб чикиш ва тахлил килиш, ААТ ни тестдан утказиш ва созлаш
1	1	3	Ишларнинг бажарилиши зарур ресурслар...	*материаллар, ускуналар, одам ресурсларининг мавжудлиги оркали таъминланади.	Ишларнинг самарадорлиги, лойиха жараёнини.	Ресурсларни таксимланиши, ишларнинг бажарилиши.	Ресурсларни таксимлаш, ички ва ташки таъсирлар компенсация
3	1	3	Бошқарувли ахборот тизимлари…	*Мақсад учун менеджерларни ахборот билан таъминлаб, натижавий ечимлар қабул қилишни қўллаб-қувватлайди.	Мақсад учун менеджерларни ахборот билан таъминлаб, натижавий ечимлар қабул қилишни қўллаб-қувватламайди.	Менежментда маълумотларни қайта ишлаб, бошқа ахборот тизимларига эьтибор бермайди.	Мақсад учун менеджерларни ахборот билан таъминлаб, фақат бир мақсадга йўналтирилади.
3	2	3	Корпоратив ахборот тизимнинг таьрифини келтиринг.	*Компанянинг бир тамонлама бизнес жараёнларни реал вақт тизимида автоматлаштирувчи очиқ тизим.	Компанянинг барча даражаларидаги бизнес жараёнларни реал вақт тизимида автоматлаштирувчи ёпиқ тизим .	бизнес режада бошқарув қарорларини қабул қилувчи тизимдир.	Бошқарув функцияларини эффектив ишлашини таьминлаб беришга йўналтирилган тизим.
7	1	3	КАТ нинг асосий мақсади...	*Бошқарув қарорларини қабул қилиш сифатини ошириш ва компаниянинг барча ресурсларининг эффектив ишлатилиши ҳисобига унинг даромадини ошириш.	Бошқарув қарорларининг барча ресурсларининг эффектив ишлатилиши ҳисобига унинг даромадини бир ёқлама ишлатиш.	Менежментда маълумотларни тахлил қилиш, бошқа ахборот тизимларини йиғишда ёрдам беради	Менежментда маълумотларни тахлил қилиб, даромадини ошириш.
7	1	3	Замонавий корпоратив ахборот тизимининг вазифалари...	*барча жавоб тўғри.	Компаниянинг барча бизнес-лойиҳаларини қўллаб-қувватлаш, олинаётган ахборотни қайта ишлаш ва таҳлил қилиш.	барча кесимлар бўйича назорат кўрсаткичларини ҳисоб-китоб қилишни ўз ичига олган барча бизнес-жараёнларни оператив назорат қилиш ва бошқариш.	Компаниянинг барча бўлинмаларини,унинг барча таъминловчилари ва истеъмолчиларини ягона ахборот майдонига бирлаштириш
7	2	3	КАТ масалалари...	*барча жавоб тўғри.	Компаниянинг барча базнес-жараёнларини қўллаб туриш	Барча бизнес жараёнларни тезкор назорати ва бошқаруви, назорат кўрсаткичи хисоби, олинган ахборотни қайта ишлаш ва тахлил жараёнлари.	Компаниянинг барча бўлинмаларини, етказиб берувчиларини ва истеъмолчиларини ягона ахборот маконига бирлаштириш
7	2	3	КАТ хусусиятлари...	*барча жавоб тўғри.тартибланганлиги, операцияларнинг оммавийлиги.	Дастурий таминотнинг ва компьютер-телекоммуникациялари ускуналарининг қўлланилиши эффективлиги, тизимларнинг алоҳида қисмларини локал ўрнатиш ва тадбиқ этиш имконияти;	Тизимнинг обьектга тадбиқ этилгандан сўнг уни ривожлантириш имконияти, тизимнинг функционал ва инструментал структураларининг бошқарув обьект хусусиятларига адаптивлиги.	Бошқарув функцияларининг қамраб олиниши комплекслилиги, иш жараёнларининг юқори
7	3	3	КАТ стандартлари ...	*ERP , MRP II, CRM, MRP	CRM, MA, CS, SFA, SCM.	ERP , MRP II, SFA, SCM.	ERP , MRP II, CRM, MRP, MA, CS, SFA, SCM.
7	4	3	Корпоратив ахборот тизимларига қўйиладиган талаблар...	*барча жавоб тўғри.	Кўламийлик, мобиллик, ишлаб чиқарувчининг қўллаб-қувватлаши.	Ишончлилик, хавфсизлик, ўрганишдаги соддалик.	Комплекслилик ва тизимийлик, модуллик , очиқлилик, кўникиб қолишлик.
8	1	3	Автоматлаштирилган ахборот тизими (ААТ)хаётий циклининг боскичлари...	*барча жавоб тўғри.	Бизнес-моделни шакллантириш, бизнес-жараёнларнинг мантикий моделини ишлаб чикиш	ААТ ни тестдан утказиш ва созлаш, тахминий фикрлардан фойдаланиш ва назорат килиш	Бизнес-моделни ишлаб чикиш ва тахлил кили, лингвистик таъминотни танлаш, ААТ дастурий таъминотини ишлаб чикиш
8	2	3	Лойиха туркуми унинг таркиби ва структурасига кура қандай аникланади?	*Монолойиха, мультилойиха, мегалойиха.	Монолойиха,нанолойиха, мегалойиха.	Мультилойиха, мегалойиха, классиклойиха.	Нонолойиха, классиклойиха, мегалойиха.
8	3	3	Монолойиха қандай лойиха?	*Исталган тур, куриниш ва масштабдаги алохида лойиха.	Бир нечта лойихалардан ташкил топган ва куп лойихали бошкарув кулланилишини талаб этадиган комплекс лойиха	Муайян моддий натижага эга булган ва жамиятга жиддий, узок муддатли таъсир курсатадиган инвестицион лойиха.	Муайян моддий натижага эга булган, куп лойихали бошкарув кулланилишини талаб этадиган комплекс лойиха
8	3	3	Мегалойиха қандай лойиха?	*Муайян моддий натижага эга булган ва жамиятга жиддий, узок муддатли таъсир курсатадиган инвестицион лойиха.	Бир нечта лойихалардан ташкил топган ва куп лойихали бошкарув кулланилишини талаб этадиган комплекс лойиха	Исталган тур, куриниш ва масштабдаги алохида лойиха.	Муайян моддий натижага эга булган, куп лойихали бошкарув кулланилишини талаб этадиган комплекс лойиха
8	3	3	Лойиха тури у амалга ошириладиган асосий фаолият доираси буйича қандай аникланади?	*техникавий, ташкилий, иктисодий, ижтимоий, кушма	техникавий, ташкилий, иктисодий, ижтимоий, кушма, дастурий	техникавий, ташкилий, иктисодий, ижтимоий, кушма , сиёсий.	техникавий, ташкилий, иктисодий, ижтимоий, кушма, лойихавий.
8	1	3	Ахборот тизимини ҳаёт цикли қачон бошланиб, қачон тугалланади?	*Ахборот тизимини яратиш ҳақида қарор қабул қилинган пайтдан бошланади ва бутунлай эксплуатациядан олиб ташлаш билан тугалланади.	Ахборот тизимларининг ҳаёт цикли узлуксиз жараёндан иборат	Ахборот тизимларининг ҳаёт цикли узлуксиз жараён бўлиб, унинг тугатилиш ва бршланиши бўлмайди.	Ахборот тизимларининг ҳаёт цикли қарор қилинган вақтдан олдин бошланади, лекин тугалланмайди.
8	1	3	Дастурий таьминотнинг тўла ҳаётий цикли қандай фазалардан иборат?	*"бошланиши","тадқиқот", "лойиҳалаш" ва "жорий этиш" фазаларидан ташкил топган	"бошланиши","тадқиқот","лойиҳалаш" ва "тугаллаш" фазаларидан ташкил топган	"бошланиши","тадқиқот", "лойиҳалаш", "жорий этиш" ва "тугаллаш" фазаларидан ташкил топган	"дастурий бошланиши", "илмий тадқиқот", "лойиҳалаш", "жорий этиш" ва "тугаллаш" фазаларидан ташкил топган
8	1	3	АТ хаёт цикли структурасидаги жараёнлар қандай гурухлардан ташкил топган?	*Асосий жараёнлари, ёрдамчи жараёнлар, ташкилий жараёнлар	бошланиши жараёнлари, тадқиқот жараёнлари, лойиҳалаш жараёнлари	асосий жараёнлари, ёрдамчи жараёнлар, ташкилий жараёнлар тугаллаш жараёнлар.	бошланиши жараёнлари, тадқиқот жараёнлари, лойиҳалаш жараёнлари ва асосий жараёнлари, ёрдамчи жараёнлар, ташкилий жараёнлар тугаллаш жараёнлар
10	2	3	RAD методолиясининг асосий принциплари...	*тизимни ишлаб чиқишга тўғри оқилона раҳбарлик қилиш, ишларни аниқ режалаштириш ва бажарилишини назорат қилиш зарур ва барча жавоблар тўғри.	Ахборот тизимини ишлаб чиқиш жараёнида буюртмачи ва келгусида фойдаланувчилар билан қалин ҳамкорлик зарур, сase воситаларни ва иловаларни тез ишлаб чиқиш воситаларини қўллаш зарур, тайёр тизимни кузатиб бориш ва лойиҳага ўзгартиришлар киритилишини осонлаштирадиган, конфигурацияни бошқариш воситаларини қўллаш зарур.	Охирги фойдаланувчи эҳтиёжини тўлиқроқ аниқлаш ва амалга ошириш имконини берадиган прототиплардан фойдаланиш зарур, лойиҳани тестлаш ва ривожлантириш ишлаб чиқиш билан бир вақтда амалга оширилади, ишлаб чиқиш кам сонли ва яхши бошқариладиган профессионаллар командаси томонидан олиб борилади.	Ишлаб чиқишнинг интерацион моделидан фойдаланилади, хаётий циклининг ҳар бир босқичида ишларни тўлиқ якунлаш мажбурий эмас.
2	3	3	Иловаларни ишлаб чиқишнинг кўплаб турли визуал воситалари мавжуд улар қандай грухларга бўлинади?	*универсал ва ихтисослаштирилган воситалар	Оммобоп, халқаро, мослашувчан ва ихтисослаштирилган воситалар	Унверсал, халқаро ихтисослаштирилган ва мослашувчан	Халқаро, мослашувчан ва ихтисослаштирилган воситалар
4	1	3	Ахборот тизимларининг масштаби бўйича синфланиши....	*ЯГОНА, ГУРУХЛИ, КОРПОРАТИВ	.Транзакцияларни қайта ишлаш тизимлари , қарор қабул қилиш тизимлари , ахборот сўров тизимлари, офис ахборот тизимлари	Умумий, ягона, грухли, унверсал ва корпоратив.	Халқаро, ягона, грухли, унверсал ва ихтисослаштирилган.
4	2	3	Қўлланилиш соҳаси бўйича синфланиши...	*Транзакцияларни қайта ишлаш тизимлари , қарор қабул қилиш тизимлари , ахборот сўров тизимлари, офис ахборот тизимлари	Ягона, гурухли, корпоратив.	Умумий, ягона, грухли, унверсал ва корпоратив.	Халқаро, ягона, грухли, унверсал ва ихтисослаштирилган.
1	1	3	Ахборот тизимлари бу	*исталган сохада қарор қабул қилиш жараёнида зарур бўлган ахборотни тўплаш, сақлаш, ишлов бериш ва чиқаришни таъминлайди.	бир вақтнинг ўзида ҳам ягона яхлит деб қараладиган ҳар қандай объект, ҳам қўйилган мақсадларга эришиш манфаатларида бирлаштирилган турли элементлар мажмуи тушунилади	маълумотларни узатиш учун компъютерда ахборотларни йигувчи тизим	маълумотларни қайта ишлаш тўплаш, сақлаш, ишлов бериш ва чиқаришни таъминлайди
1	1	3	Ахборот тизимининг мақсади :	*муайян профессионал фаолият билан боғлиқ бўлган профессионал ахборот ишлаб чиқариш	муайян фаолият муаммо тахлилида билан боғлиқ бўлган профессионал ахборот ишлаб чиқариш.	. муайян фаолият билан боғлиқ бўлган ахборот ишлаб чиқариш ва кайта ишлаш	муаммо тахлилида кўмаклашиш ва янги махсулотларни яратиш
1	3	3	Ахборот ресурси	*Ахборот тизими таркибидаги электрон шаклдаги ахборот, маълумотлар банки, маълумотлар базаси	Delphi мухитида яратилган дастур		Дастурлаштириш тили ёрдамида тузилган дастур
2	1	3	Ахборот тизимларининг структураси	*тизимости деб аталувчи алохида қисмларнинг йиғиндисидан ташкил топади	иерархик деб аталувчи моделга асосланиб курилади	тармоқли моделга асосланиб курилади	объектга йўналтирилган алохида қисмларнинг йиғиндисидан ташкил топади
2	1	3	Тизимости -бу	*қандайдир белгисига кўра ажратилган тизимнинг қисмидир	маълумотларни қайта ишловчи тизимнинг қисмидир	Маьлумотларни ишлаб чикувчи тизимнинг бир булаги	маълумотларни узатишга мулжалланган тизим
2	2	3	Ахборот таъминот – бу	*техник-иқтисодий ахборотни синфлаш ва кодлашнинг ягона тизими	Компъютерлар, модемлар, кабеллар, тармоқ дастурий таъминоти	Электрон ва электромеханик элементлари,алоқа линиялари	Инсонлар томонидан яратиладиган барча тизимлар
2	2	3	Ахборот таъминотининг таркиби ўз ичига иккита комплексни олади:	*машинадан ташқари ва машина ичидаги компонентлари	формал ва ноформал комлекс	формал ва коммуникатив комплексни	классификацион ва интерфейсли
2	3	3	Техник воситалардан фойдаланиш шакллари	*Марказлашган, Қисман марказлашмаган, Бутунлай марказлашмаган	альтернатив танлаш шакллари	кўп даражали аархитектура тизимини ишлаб чиқиш шакллари	Марказлашган ва Қисман марказлашган
2	3	3	Марказлашган техник таъминоти	* ахборот тизимларида хисоблаш марказларини қўллашга асосланган	хисоб-китоб хужжатларнинг қоғоз оқимини бошқаради	Бошқариш жараёнларини моделлаштириш воситаси	иш юритишни олиб бориш учун электр тақвимларни ишлаб чикишга асосланган
2	4	3	Дастурий таъминот–	* ахборот ва дастурий хужжатларни қайта ишлаш тизими ва улардан фойдаланишда зарур бўлган дастурлар мажмуаси	дастурий хужжатларни ишлаб чикиш тизими ва улардан фойдаланишда зарур бўлган дастурлар мажмуаси	Ахборот сўров ишлари қайта ишлаш тизими ва улардан фойдаланишда зарур бўлган дастурлар мажмуаси	маълумотларни тизимли қайта ишлаш тизими ва улардан фойдаланишда зарур бўлган дастурлар мажмуаси
2	4	3	Бажарадиган функциясига кўра дастурий таъминот бўлинади	* Тизимли, Амалий ва Инструментал	локал , тармоқли ва корпоратив	мураккаб, оддий	объектга мўлжалланган ва бошқ.
2	4	3	Тизимли дастурий таъминот(System software) –	*Компъютер, хисоблаш тармоғи ва амалий дастурий таъминот учун дастурлар ва дастурий комплекслар	корпоратив ва амалий дастурий таъминот учун дастурлар ва дастурий комплекслар	тизимли хисоблаш тармоғи учун дастурлар ва дастурий комплекслар	тармоқли хисоблаш тармоғи ва амалий дастурий таъминот учун дастурлар
2	4	3	Инструментал дастурий восита (Software tools) – бу	*бошқа дастурлар: мухаррирлар, компиляторлар, сақлагичлар, ёрдамчи тизимли дастурлар, график пакетлар ва бошқаларни ишлаб чиқиш, тўғрилаш ёки ривожлантириш учун фойдаланиладиган дастурий таъминотдир	Компъютер, хисоблаш тармоғи ва амалий дастурий таъминот учун дастурлар ва дастурий комплекслар	объектга мулжалланган дастурлар, график пакетлар ва бошқаларни ишлаб чиқиш, тўғрилаш ёки ривожлантириш учун фойдаланиладиган дастурий таъминотдир	корпоратив ва амалий дастурий таъминот учун дастурлар ва дастурий комплекслар
2	4	3	Амалий дастурий таъминот (Application software) –дастурий таъминотдир.	*фойдаланувчилар ва амалий дастурлар асосида яратилган автоматлаштирилган тизимларнинг хар хил топшириқларида қарор қабул қилиш учун мўлжалланган алохида амалий дастурлар ва амалий дастурлар пакетларидан ташкил топган дастурий таъминотдир.	бошқа дастурлар: мухаррирлар, компиляторлар, сақлагичлар, ёрдамчи тизимли дастурлар, график пакетлар ва бошқаларни ишлаб чиқиш, тўғрилаш ёки ривожлантириш учун фойдаланиладиган дастурий таъминотдир	Компъютер, хисоблаш тармоғи ва амалий дастурий таъминот учун дастурлар ва дастурий комплекслар	ишчиларнинг техник воситалар ва бир-бирлари ўртасидаги ўзаро муносабатларда ахборот тизимини ишлаб чиқиш ва уни эксплуатация қилишни кўзда тутвчи усуллар ва воситалар йиғиндисидир
2	5	3	Эргономик таъминот	*ахборот тизимини яратиш ва функционаллаштириш жараёнида мутахассисларнинг юқори сифатли ва хатосиз фаолиятини энг мақбул йўл билан яратиш учун мўлжалланган усуллар ва воситалар мажмуасидир	қарор қабул қилишни юридик жихатдан қўллаб-қувватлашни таъминловчи ва ахборот хисобини қайта ишлаш учун алгоритмлар ишлаб чиқишга имкон берувчи норматив актлар, бухгалтерия хисоби бўйича қўлланмалар, солиқлар ва бошқаларнинг мажмуасидир	ишчиларнинг техник воситалар ва бир-бирлари ўртасидаги ўзаро муносабатларда ахборот тизимини ишлаб чиқиш ва уни эксплуатация қилишни кўзда тутвчи усуллар ва воситалар йиғиндисидир	бошқа дастурлар: мухаррирлар, компиляторлар, сақлагичлар, ёрдамчи тизимли дастурлар, график пакетлар ва бошқаларни ишлаб чиқиш, тўғрилаш ёки ривожлантириш учун фойдаланиладиган дастурий таъминотдир
2	2	3	Методик таъминот -	*қарор қабул қилишни юридик жихатдан қўллаб-қувватлашни таъминловчи ва ахборот хисобини қайта ишлаш учун алгоритмлар ишлаб чиқишга имкон берувчи норматив актлар, бухгалтерия хисоби бўйича қўлланмалар, солиқлар ва бошқаларнинг мажмуасидир.	хар хил турдаги ахборотни қайта ишлашнинг технологик босқичлари бўйича тизимости элементларига ажралувчи ахборот тизимининг тегишли таъминотидир.	техник воситалар ва бир-бирлари ўртасидаги ўзаро муносабатларда ахборот тизимини ишлаб чиқиш ва уни эксплуатация қилишни кўзда тутвчи усуллар ва воситалар йиғиндисидир	ахборот тизимини яратиш ва функционаллаштириш жараёнида мутахассисларнинг юқори сифатли ва хатосиз фаолиятини энг мақбул йўл билан яратиш учун мўлжалланган усуллар ва воситалар мажмуасидир
2	5	3	Ташкилий таъминот- ишчиларнинг.	* ишчиларнинг техник воситалар ва бир-бирлари ўртасидаги ўзаро муносабатларда ахборот тизимини ишлаб чиқиш ва уни эксплуатация қилишни кўзда тутвчи усуллар ва воситалар йиғиндисидир	қарор қабул қилишни юридик жихатдан қўллаб-қувватлашни таъминловчи ва ахборот хисобини қайта ишлаш учун алгоритмлар ишлаб чиқишга имкон берувчи норматив актлар, бухгалтерия хисоби бўйича қўлланмалар, солиқлар ва бошқаларнинг мажмуасидир.	ахборот тизимини яратиш ва функционаллаштириш жараёнида мутахассисларнинг юқори сифатли ва хатосиз фаолиятини энг мақбул йўл билан яратиш учун мўлжалланган усуллар ва воситалар мажмуасидир	хар хил турдаги ахборотни қайта ишлашнинг технологик босқичлари бўйича тизимости элементларига ажралувчи ахборот тизимининг тегишли таъминотидир.
2	3	3	Технологик таъминот –	. *хар хил турдаги ахборотни қайта ишлашнинг технологик босқичлари бўйича тизимости элементларига ажралувчи ахборот тизимининг тегишли таъминотидир	ишчиларнинг техник воситалар ва бир-бирлари ўртасидаги ўзаро муносабатларда ахборот тизимини ишлаб чиқиш ва уни эксплуатация қилишни кўзда тутвчи усуллар ва воситалар йиғиндисидир	ахборот тизимини яратиш ва функционаллаштириш жараёнида мутахассисларнинг юқори сифатли ва хатосиз фаолиятини энг мақбул йўл билан яратиш учун мўлжалланган усуллар ва воситалар мажмуасиди	қарор қабул қилишни юридик жихатдан қўллаб-қувватлашни таъминловчи ва ахборот хисобини қайта ишлаш учун алгоритмлар ишлаб чиқишга имкон берувчи норматив актлар, бухгалтерия хисоби бўйича қўлланмалар, солиқлар ва бошқаларнинг мажмуасидир
1	1	3	Ягона ахборот тизимлари ............ташкил этилади	*автоном компьютерда	механизациялаштирилган, автоматлаштирилган тизимда	корпоратив тармокда	локаль хисоблаш тармоқлари базасида
4	1	3	Ахборот тизимларининг масштаби бўйича синфланиши	*ЯГОНА, ГУРУХЛИ, КОРПОРАТИВ	фактографик, документал	ЯГОНА, ГУРУХЛИ,	табиий ва суньий
4	1	3	Гурухли ахборот тизимлари ...........................қурилади	*локаль хисоблаш тармоқлари базасида	клиент-сервер архитектурасида	автоном компьютерда	корпоратив тармокда
4	2	3	Корпоратив ахборот тизимлари	* ишчи гурухлар учун мулжалланган ахборот тизимларининг ривожланган кўриниши бўлиб, йирик компанияларнинг фойдаланишига йўналтирилган ва майдон жихатидан катта тармоқни ташкил этиши мумкин	ахборотдан ишчи гурух аъзолари томонидан жамоа бўлиб фойдаланишга асосланган бўлиб локаль хисоблаш тармоқлари базасида қурилади	умумий ахборот фонди билан боғланган бир қанча содда дастурлардан иборат бўлиб, бир вақтнинг ўзида фақат битта фойдаланувчи фойдаланишга мўлжалланган	хар хил турдаги ахборотни қайта ишлашнинг технологик босқичлари бўйича тизимости элементларига ажратишга мулжалланган
4	2	3	Ахборот тизимларини техник таркиби буйича синфланиши	*Қул мехнати Механизациялаштирилган , Автоматлаштирилган ва автоматик	табиий ва суньий	фактографик, документал	ЯГОНА, ГУРУХЛИ, КОРПОРАТИВ
4	1	3	Ахборот тизимларини ахборот характери буйича синфланиши	*Фактографик, Ҳужжатли	автоном компьютерда	Қул мехнати Механизациялаштирилган , Автоматлаштирилган ва автоматик	ЯГОНА, ГУРУХЛИ, КОРПОРАТИВ
2	1	3	«Файл-сервер» архитектураси кўпинча …………………қўлланилади	* фойдаланувчилари сони кўп бўлмаган компьютер тармокларида	клиент-клиент архитектурада	локаль хисоблаш тармоқлари базасида	корпоратив тармокда

1 Ахборот тизимлари (АТ) тушунчаси.

1.1 Автоматлаштирилган ахборот тизимларининг ривожланиш боскичлари.

1.2 АТ компонентлари.

1.3 АТ турлари

2 АТ нинг тузилиши.

2.1. Ахборот тизими тузилиши,

2.2. Ахборот таъминоти,

2.3. Техник таъминоти,

2.4. Математик ва дастур таъминоти,

2.5. Ташкилий таъминоти

3 АТларининг синфланиши.

3.1. Автоматлаштирилганлик даражаси буйича синфланиши

3.2. Маълумотларни саклаш буйича синфланиши

4 АТларини ташкиллаштириш усули бўйича синфланиши.

4.1. АТ ларининг масштаби буйича синфланиши

4.2. Ишлатиш сохалари буйича синфланиши

4.3. Ташкил этиш буйича синфланиши

5 Ахборот технологиялари ва Ахборот тизимлари орасидаги нисбат.

5.1. АТ ларига куйилган талаблар;

5.2. АТ лардаги кечадиган жараёнлар;

5.3. АТ ларини киритгандан сунг нималарни кутиш мумкин;

6. Бошқарув ахборот тизимлари. MRP, MRP II, ERP, CRM, SCM, BPM

6.1. Замонавий бизнесни бошкариш

6.2. Керак бўлган материалларни режалаштириш (MRP)

6.3.Ишлаб-чикариш ресурсларни режалаштириш (MRP II)

6.4. Корхона ресурсларини бошкариш (ERP)

6.5. Мижоз билан узъаро муносабатни бошкариш (CRM)

6.6. Товарни етказиб беришни бошқариш (SCM)

6.7. Бизнесни самарали бошқариш (BPM)

7. Корпоратив Ахборот тизимлари (КАТ). КАТ стандартлари

7.1. Корпоратив ахборот тизимлари тушунчаси, максади ва масалалари, жихатлари, стандартлари, ташкил этувчилари, ташкил этувчилари орасидаги нисбат, тузилиши ва уларга куйилган талаблар

8. АТларининг хаётий цикли.

8.1. АТ ларининг хаётий цикли

8.2. Лойиха тушунчаси.

8.3. Лойихаларни бошкариш хакида умумий маълумотлар

8.4. Лойихаларнинг синфланиши

9. АТларининг хаётий цикли модели.

9.1. Каскад модели.

9.2. Афзалликлари ва камчиликлари.

9.3. АТларининг хаётий цикли спирал модели

10.АТларини ишлаб чиқиш методологияси ва технологияси.

10.1. RAD методологияси.

10.2. Объектга йўналтирилган ёндашув.

10.3. Визуал дастурлаш.

НАЗОРАТ САВОЛЛАРИ

1. Ахборот тизимининг асосий мақсади нима?

2. Ахборот тизимлари қандай сохаларда қўлланилади?

3. Ахборот тизимларини реализация қилиш бўйича мисол келтиринг

4. Автоматлаштирилган Ахборот тизимларининг асосий ташкил этувчиларини келтиринг

5. Ахборот тизимларини қандай алматлари бўйича классификациялаш мумкин?

6. Замонавий Ахборот тизимлари архитектурасининг тузилиши

7. Ахборот тизимларининг процессларини тушунтириб беринг

8. Ахборот тизимларини жорий этишдан нималарни кутиш мумкин?

9. Ахборот тизимларининг турларини сананг

10. Корхоналарни умумий бошқариш модели даражаларини сананг

11. Хужжатлар тизимининг мақсади нима?

12. Ахборот қидириш тизимларининг асосий функцияларини келтиринг

13. Бизнесни бошқариш тизими асосида қандай концепция ётади?

14. Қарор қабул қилиш тизимининг ўзига хос жихатларини сананг

15. Ахборот тизимининг интеллектуаллигининг аломатлари қандай?

16. Биллинг тизими эга бўлиши керак бўлган хусусиятларни сананг.

17. Компания корпоратив ахборот тизимига таъриф беринг

18. Ахборот тизимларининг хаёт цикли қандай этапларни ўз ичига олади?

19. Проектнинг бошқарув объекти сифатидаги асосий фарқлари нимада?

20. Ахборот тизимлари хаёт циклининг энг кўп ишлатиладиган моделлари қайси?

21. Каскад моделининг асосий ютуқ ва камчиликларини сананг

22. Каскад модели қандай масалаларни хал этишда ишлатилади.

23. Спиральной моделининг асосий ютуқ ва камчиликларини сананг

24. Ахборот тизимларининг хаёт циклининг асосий жарайнларини сананг

25. Ахборот тизимларининг хаёт циклининг ёрдамчи жарайнларини сананг

26. Дастурни тез ишлаб чиқиш методологияси деганда нима назарда тутилади?

27. RAD методологиясининг асосий хусусиятларини айтинг.

28. RAD методологиясининг асосий инструментларини айтинг.

29.

Асосий адабиётлар

4. С.С. Косимов Ахборот технологиялари. Тошкент – “Алоқачи”-2006

5. Б.Ю.Ходиев, Б.А.Бегалов и др. Введение в базы данных и знаний. Тошкент.

Қўшимча адабиётлар.

1. Г.Н. Смирнова. Проектирование экономических информационных систем. М. Фист.2005

2. А.И. Башмаков, И.А.Башмаков. Интеллектуальные информационные технологии. Москва. Изд-во Баумана-2005

3. В.Н. Петров. Информационные системы. Санкт-Петербург, Москва-

4. М.А. Арипов, А.Р. Марахимов. Информатика. Информацион технологиялар. Дарслик., Т: ТДЮИ., 2004.-275 б.

Интернет ва Зиёнет сайтлари

1. Энциклопедия поисковых систем http://www.searchengines.ru/

2. Павел Храмцов "Поиск и навигация в Internet". http://www.osp.ru/cw/1996/20/31.htm

3. How Intranet Search Tools and Spiders Work
http://linux.manas.kg/books/how_intranets_work/ch32.htm

4. Martijn Koster "Robots in the Web: threat or treat?"
http://info.webcrawler.com/mak/projects/robots/threat-or-treat.html

5. Обучение Интернет-профессиям. Search engine Expert.
http://searchengine.narod.ru/archiv/se_2_250500.htm

6. Андрей Аликберов "Несколько слов о том, как работают роботы поисковых машин". http://www.citforum.ru/internet/search/art_1.shtml

7. http://etuit.uz/

8. www. Ziyonet.uz

9. www.library.tuit.uz

10. www.intuit.ru

2

2

4

2

2

2

№

Мавзулар номи ва уларни бўлим бўйича мазмуни

Соат

Амал.иш раками

Амалиёт ишларининг мавзулари ва бўлимлар бўйича қисқача мазмуни

Соатлар сони

2

2

2

2

2

10

Амал.иш раками

Амалиёт ишларининг мавзулари ва бўлимлар бўйича қисқача мазмуни

Соатлар сони

2

2

2

10

Асосий адабиётлар

1.1. Ахборот тизими тушунчаси

Автоматлаштирилган ахборот тизимларининг асосий компонентлари

1. Информацион таъминот

2. Техник таъминот

3. Математик ва дастурий таъминот

4. Ташкилий таъминот

5. Ҳуқуқий таъминот

1. Биллинг тизимларини характеристикаси ва қўлланилиши.

2. Биллинг тизимларини структураси ва функциялари.

3. Биллинг тизимларига хос асосий кичик тизимлар.

4. Биллинг тизимлари стандарти

Биллинг тизимларини характеристикаси ва қўлланилиши.

Биллинг тизимларини структураси ва функциялари.