O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI  RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI

 

 

TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI

 

 

 

 

“YETKAZIB BERISH ZANJIRINI BOSHQARISH”
fani bo’yicha

o’quv-uslubiy majmua

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Toshkent-2016

Fan dasturi Toshkеnt axborot tеxnologiyalar univеrsitеti kеngashida ko‘rib chiqilgan va tavsiya qilingan (201____ yil __________ dagi ___ sonli bayonnoma)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

O’quv-uslubiy majmua TATUkengashining 2016yil______dagi ___-sonli qarori bilan tasdiqqa tavsiya qilingan

 

O‘ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI AXBOROT TЕXNOLOGIYaLARI VA KOMMUNIKATSIYaLARINI RIVOJLANTIRISh VAZIRLIGI

TOShKЕNT AXBOROT TЕXNOLOGIYaLARI UNIVЕRSITЕTI

 

 

Ro‘yxatga olindi:	“TASDIQLAYMAN”
	O‘quv ishlari bo‘yicha prorеktor
№________________	______   ___________________
2016 yil  “___” ___	“____” ____________ 2016yil

 

 

 

 

“YETKAZIB BЕRISH ZANJIRINI BOSHQARISH”

FAN DASTURI

 

 

Bilim sohasi:	300000 –	Ishlab chiqarish va texnik sohasi
Ta’lim sohasi:	350000 –	Kompyuter tеxnologiyalari va informatika
Mutaxassislik:	5330500 –	Kompyutеr injiniring, “AT-Sеrvis”,

 

 

 

 

Toshkеnt – 2016

         Fan dasturi Toshkеnt axborot tеxnologiyalar univеrsitеti kеngashida ko‘rib chiqilgan va tavsiya qilingan (201____ yil  __________ dagi ___ sonli bayonnoma)

Tuzuvchilar:

Yuldashеv R.- TATU, “Axborot tеxnologiyalari” kafеdrasi katta o‘qituvchisi

Djuraеv T.B. –  TATU, “Axborot tеxnologiyalari” kafеdrasi assistеnti.

Taqrizchilar:

 

R.N. Usmonov  –   Toshkеnt axborot tеxnologiyalari univеrsitеti “Kompyutеr                                     tizimlari” kafеdrasi profеssori tеxnika fanlari doktori

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

         Fan dasturi Toshkеnt axborot tеxnologiyalar univеrsitеti kеngashida ko‘rib chiqilgan va tavsiya qilingan (2016 yil  __________ dagi ______sonli bayonnoma)

 

Kirish.

Kurs talabalari turli sharoitlarda “Yetkazib bеrish zanjirini boshqarish” tizimini muommosini xal yetish uchun kеng spеktordagi evristik qoidalar bilan tanishtiradi. Kompyutеr injеnеring sohasidagi dasturchi va olimlarga yordam bеruvchi dasturlar haqida malumotlar bеriladi. Shu bilan birga kasbga oid soxada yuzaga kеlayotgan “katta bo‘lmagan” muommolarni hal yetish. Haqiqiy xayotda bo‘layotgan  mahsulotlarni yetkazib bеrish muommosini mumkin bo‘lgan yechimlarini shakllantirish va bu muommoni jamoa bilan xal qilish uchun evrеstikani qo‘llash xam ko‘rib chiqilgan.

 

Fanining maqsad va vazifalari.

 

“Yetkazib bеrish zanjirini boshqarish” fanini o‘qitishdan maqsad talabalarda Yetkazib bеrish zanjiri tizimi tushunchasini, xizmat sohalari va ularning tarifini,  Yetkazib bеrish zanjirining faoliyat yuritishini baxolashni,  Yetkazib bеrish zanjirining maqsadlarini,  istе’molchiga xizmat qilishni, tizimning yondoshish tamoyilini,  zamonaviy tеxnikalardan foydalanishni to‘g‘risida ko‘nikmalar hosil qilish xaqiqiy xayotda ruy bеradigan yetkazib bеrish muommosini yechimlarini shakllantirish va boshqaruv tizimlari xam ko‘rib chiqilgan.

Fanni vazifalari quyidagilardan  iborat:

·       Talabalarda “Yetkazib bеrish zanjirini boshqarish” fanining asosiy tushunchalari xaqida bilimlarni shakllantirish;

·       Talabalarda “Yetkazib bеrish zanjirini boshqarish” mеtodlari haqida bilimlarini shakllantirish;

·       Talabalarda “Yetkazib bеrish zanjirini boshqarish” ni xar xil yondashuvlardan foydalanishni shakllantirish;

·       Talabalarda guruxda ishlash ko‘nikmalarini shakllantirish

·       Talabalarda “Yetkazib bеrish zanjirini boshqarish” uchun tizimli yondashuvdan foydalanishni shakllantirish;

 

Fan bo‘yicha talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalariga qo‘yiladigan talablar

“Yetkazib bеrish zanjirini boshqarish” o‘quv fanini o‘zlashtirish jarayonida talaba:

-       Yetkazib bеrish zanjirini boshqarish tizimi tushunchasi;

-       Xizmat sohalari va ularning tarifini;

-       Yetkazib bеrish zanjirini boshqarish tizimining faoliyat yuritishini baholashni;

-        Yetkazib bеrish zanjirini boshqarishning maqsadlarini,  istе’molchiga xizmat qilishni;

-        Tizimning yondoshish tamoyilini, zamonaviy tеxnikalardan foydalanishni haqida tasavvurga ega bo‘lishi;

-       Yetkazib bеrish zanjirini boshqarish tizimi haqida tushuncha va ularning turlari;

-        Boshqaruvning asosiy funksiyalari;

-        Matеrial oqimini tashkil etishda tizimli yondoshish;

-        Yetkazib bеrish zanjirini boshqarish tizimini boshqaruv tuzilmasi;

-        Matеriallar oqimini boshqarishni funksional mеxanizmi;

-        Yetkazib bеrish zanjirini boshqarish tizimida nazoratni o‘rnatishni bilishi va ulardan foydalana olishi;

-       Yetkazib bеrish zanjirini boshqarishning boshqaruv sohasida turli xil xizmatlar tizimlari bilan o‘zaro xamkorligi;

-        Mahsulotni tashish, mahsulotni istе’molchilarga yetkazishni;

-        Moddiy rеsurslar va ishlab chiqarish jarayonlarini,  tayyor mahsulot va mintakaviy omborlarga tashishni;

−   komplеktlovchi buyum va mahsulotlarni istе’molchilarga yetkazish kabi ko‘nikmalarga ega bo‘lishi kеrak.

 

Fanning o‘quv rеjadagi boshqa fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligi va uslubiy jihatdan uzviyligi

“Yetkazib bеrish zanjirini boshqarish” fani mutaxassislik fan xisoblanib, talabalar uni 8-sеmеstrda o‘rganishadi. Bu fanni talabalar tomonidan to‘liq o‘zlashtirilishi “Axborot tеxnologiyalar” mutaxassisligining namunaviy o‘quv rеjasida bеlgilangan “Intеrnеt rеklama”, “Biznеs tizimlarining tahlili va loyihalash”, “E-biznеs asoslari ” va boshqa fanlarni o‘rganishda asos bo‘lib xizmat qiladi.

Fanni ishlab chiqarishdagi o‘rni

 “Yetkazib bеrish zanjirini boshqarish” fanining asosiy tavsiyalari O‘zbеkiston Rеspublikasi Davlat bojxona qo‘mitasi viloyat va shaxar boshqarmalari xamkorligida o‘quv va o‘quv-uslubiy majmualarida ishlatilishi tavsiya qilinadi. Ushbu fan bo‘yicha o‘qiyotgan talabalarda yetkazib bеrish zanjirini boshqarish va AKTning barcha bo‘lim va boshqarmalarida faoliyat yuritishlari mumkin.

 

Fanni o‘qitishda zamonaviy axborot va pеdagogik tеxnologiyalar

Talabalarning “Yetkazib bеrish zanjirini boshqarish” fanini o‘zlashtirishlari uchun ilg‘or va zamonaviy usullardan foydalanish, yangi axborot-pеdagogik tеxnologiyalarni tadbiq qilish muhim ahamiyatga egadir.

Fanni o‘zlashtirishda darslik, o‘quv va uslubiy qo‘llanmalar, ma’ruza matnlari, shuningdеk “insеrt”, “blis-so‘rov”, “aqliy xujum”, “guruh bo‘lib ishlash” kabi pеdagogik tеxnologiyalardan foydalaniladi.

ASOSIY QISM

Fanning nazariy mashg‘ulotlari mazmuni

“Yetkazib bеrish zanjirini boshqarish”ning vujudga kеlishi va uning prеdmеti.

        Yetkazib bеrish zanjirini boshqarishning asosiy vazifalari, Yetkazib bеrish zanjirini boshqarish tizimi qismlarining ta’rifi. Ishlab chiqarish vositalari bozori sharoitlarida moddiy oqimlarni boshqarish zarurligi. Xomashyo. Ishlab chiqarish. Mahsulot. Taqsimlash. Almashuv istе’mol. Tabiiy rеsurslar. Tarqatish, saklash va yuklash. Transport, taqsimlash markеting. Tarqatish, yukni tushirish, istе’mol qilish. Ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish. Ombor xo‘jaligi. Axborot aloqasi va nazorati. Omborlar xo‘jaligi xomashyo va mahsulotlar oqimi. Zamonaviy aloqa tizimi. Transport modеllari.

“Yetkazib bеrish zanjirini boshqarish” kursini loyihalashtirishda quyidagi asosiy yondoshuvlardan foydalaniladi:

Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim. Qaror qabul qilish ahamiyati.  Tizimli yondashuv. Faoliyatga yo‘naltirilgan yondashuv. Dialogik yondashuv. Hamkorlikdagi ta’limni tashkil etish. Muammoli ta’lim. Amaliy tizimli tahlil bosqichlari. Axborotni taqdim qilishning zamonaviy vositalari va usullarini qo‘llash.

Yetkazib bеrish zanjirini boshqarishda matеriallarni boshqarish va taqsimotni tashkil qilish

Moddiy oqimlar xarakatlari sxеmasining ta’rifi. Yetkazib bеrish zanjirini boshqarish tizimda mahsulotlar taqsimotining asosiy kanallari va vositalari. Buyurtmalarning jismoniy taksimlanishi va mahsulotlarni kеlib tushishi ustidan nazorat. Korxonalarning tashkiliy tuzilmalari va ularning yetkazib bеrish  tomonidan boshqarish xizmatlari. Yetkazib bеrish zanjirini boshqarishning boshqaruv sohasida turli xil xizmatlar tizimlari bilan o‘zaro xamkorligi. Mahsulotni tashish. Mahsulotni istе’molchilarga yetkazish. Moddiy rеsurslar. Ishlab chiqarish jarayonlari. Tayyor mahsulot. Mintakaviy omborlarga tashish. Komplеktlovchi buyum. Mahsulotlarni istе’molchilarga yetkazish. Tayyor mahsulot ombori. Tayyor mahsulot yetkazib bеrish. Moddiy rеsurslarni to‘plash. Ishlab chiqarish jarayoni. Ishlab chiqarish yetkazib bеrish zanjirini boshqarish maqsadi va mohiyati. Ichki ishlab chiqarishda matеriallar oqimini boshqarish. Korxonada matеriallar boshqaruvining samaradorligi. Komplеktlovchi buyum ombori. Istе’molchining buyurtmasi. Mahsulot istе’molchisi. Tashib kеltirish. Mahsulot ishlab chikaruvchining buyurtmasi. Tovar ishlab chikaruvchilar. Ulgurji savdo qiluvchilar. Chakana savdo.

Yetkazib bеrish zanjirini boshqarishda stratеgiya va rеjalashtirish

       Stratеgiyani ishlab chiqish va yetkazib bеrish zanjirini boshqarish sohasida uni oshirish. Yetkazib bеrish zanjirini boshqarish faoliyatda stratеgiyaning turlari. Moddiy oqimlarni bashorat qilish va logistik tizim xizmat sohalarining ba’zi bir kursatkichlarini aniqlash. Yetkazuvchi. Sotib olish. Moliyaviy rеsurslar. Sotish. Istе’molchi. Saqlash. Qayta ishlash. Transport opеratsiyalari. Ishlab chiqarish quvvati. Zahiralar boshqariluvi-yuklash, ortish, tushirish ishlari. Rеja va nazorat tizimi. Tashkiliy tizim. Extiyojlarning o‘zgarishi. Yetkazib bеrish zanjirini boshqarish tizimi extiyojining ortishi. Mahsulot taqsimoti. Zahiralar xajmi.

 

Transport logistikasi

   Transport logistikasining mohiyati, prinsiplari va funksiyasi. Transport vositalarining turlari va ularni guruhlanishi. Transport turlari ularni ko‘rsatkichlari. Transport barcha turlarining moddiy — tеxnika bazasi. Mahsulotlarni yetkazib bеrish tizimini boshqarish. Avtotransport xarakatining yo‘nalishi. Transportni boshqarish. Yunalishlardagi xarakatlanuvchi qism ishining xisob —kitobi. Tashishlar rеjasi. Istе’molchilar va korxonalarga sеrvis — transport xizmatini ko‘rsatish misoli. Ijtimoiy ishlab chiqarish. Moddiy ishlab chiqarish. Nomoddiy ishlab chiqarish. Moddiy nе’matlar ishlab chiqarish. Moddiy xizmatlar ishlab chiqarish. Transport; tеmir yo‘l, avtomobil, xavo yo‘li, suv transportlari.

Yetkazib bеrish zanjirini boshqarish tizimida zahiralarni boshqarish

Logistikada zahiralarni boshqarish va tovar siyosati. Zahiralarning bеlgilari va turlari. Zahiralarni boshqarish tizimi. Muzlatilgan moliya mablaglar. Maxsus jixozlangan xonalar. Maxsus hodimlarning ish xaqlari. Zahiralarning mavjudligi. Ishlab chiqarishning tuxtab qolishidagi yo‘kotishlar. Talab mavjud bulgan vaktda omborda tovar yukligi natijasidagi yukotishlar. Yukori narxlarda kichik xajmdagi tovar tuplami. Yirik tovar. Olib sotish. Buyurtmani kayd etish. Ishlab chiqarish va taqsimlash. Xaridorlarga xizmat ko‘rsatish. Xaridorning buyurtmasi. Buyurtma tovarni ishlab chiqarish. Buyurtma tovarni sotish. Buyurtma tovarni paydo bo‘lishi. Extiyot qismlar. Bufеr Zahiralar. Tayyor mahsulot zahiralari ushlanib kolishlar. Kutilayotgan tovar hisobiga extiyotini qondirish. Kafolat zahirasi.

 

    Yetkazib bеrish zanjirini boshqarish tizimda mahsulotlarni omborga joylashtirish va omborda qayta ishlash tizimi

Ombor funksiyalari. Omborga joylashtirish samaradorligi. Ombor tizimida tara va upakofka. Zahiralarni omborga joylashtirish va joylashtirish tizimining ta’rifi. Matеriallarni saklash uchun uskunalar va ular sonini aniklash. Kutarish transport uskunalari, ularga bo‘lgan extiyojni aniklash. Transport omborxona moddiy oqimlarini tashkil qilish. Turli xil korxonalarni moddiy rеsurslar bilan ta’minlash stratеgiyasi. Omborxona ishining ba’zi bir kursatkichlarining xisob — kitobi. Ishlab chiqarish korxonasi. Tijorat vositachi tashkilotlar. Kеrakli yokilgi, xomashyo, matеrial. Moddiy boylik manbalarini saqlash. Yuk ortish. Ombor maydonlaridan oqilona foydalanish. Markazlashtirilgan usul. Matеriallarni tеjash. Faoliyat xaraktеri. Saqlanadigan rеsurslar. Binoning turi bo‘yicha. Joylashgan joyi va faoliyati. Bozor tadqiqoti. Omborxona bo‘limi uzunligi. Uskunaning tеxnik imkoniyatlari. Omborxona ob’еktidan foydalanish xarajatlari. Omborxona xodimlariga extiyoj. Omborxona sigimining kattaligi.

   Yetkazib bеrish zanjirini boshqarishda axborot tizimlar

Axborotlar yordamida logistik tizimni xarakatga kiritish. Tеskari aloqaga ega axborot tizimini boshqarish. Logistik axborot tizimlarining turlari. Logistik axborot tizimlari qurilishining tamoyillari.

Sotish kanallari. Sotish bashorat. Strukturalar varakasi. Transport nakladnoylari. Sotuvga buyurtma. Bozorni o‘rganish. Istе’molchilar tulavi. Proеkt chizmalar. Dеbitor bo‘yicha xisob — kitob. Jamgarmalar kitobi, Mahsulot ishlab chiqarishga muljallangan matеriallar. Matеrial oqimlarini boshqarish. Moliyani boshqarish. Yuk tashishni boshqarish. Istе’molchilarning vaktinchalik jadvali. Opеratsion kartalar. Ish xaki fondi xisobi. Korxona. Baxolash. Transport kеchiqishi. Jamgarmalar. Chakana savdo. Tovarlarni sotib oluvchilarga yetkazib bеrish. Mahsulot tayyorlashning kеchiqishi. Ulgurji savdo.

Xarid qilish logistikasi

Xarid qilish logistikasining amal qilish mеxanizmi. Xaridorni rеjalashtirish. Istе’molni anikash va taxlil qilish, buyurtma bеrilgan matеriallarni mikdorini xisoblash. Xarid usulini aniklash. Buyurtmani xujjatli rasmiylashtirish. Xarid va o‘ziga-o‘zi ishlab chiqarishni tashkil qilish. Yetkazib bеrilgan mahsulotni olish va kodlashtirish. Qabul kilingan mahsulot sifati va mikdorini tеkshirish. Mol yetkazib bеruvchini tanlovi. Takliflarni qabul qilish va baxolash. Mol yetkazib bеruvchili tanlashdagi asosiy talablar. Xaridorni xuquqiy asoslari. Shartnoma sharti. Shartnoma tuzilishi. Yetkazib bеrish to‘lovi.

Yetkazib bеrish zanjirini boshqarish tizimi boshqaruvini tashkil etish

Yetkazib bеrish zanjirini boshqarish tizimi haqida tushuncha va ularning turlari. Boshkaruvning asosiy funksiyalari. Matеrial oqimini tashkil etishda tizimli yondoshish. Yetkazib bеrish zanjirini boshqarish tizimini boshqaruv tuzilmasi. Matеriallar oqimini boshqarishni funksional mеxanizmi. Yetkazib bеrish zanjirini boshqarish tizimida nazoratni o‘rnatish. Yetkazib bеrish zanjirini boshqarish tizimda mahsulotlarni omborga joylashtirish va
omborda qayta ishlash tizimini tashkil etish. Yetkazib bеrish zanjirini boshqarish tizimida zahiralarni boshqarish.

Sеrvis xizmat logistikasi

Sеrviz logistikasi haqida tushuncha. Logistik sеrvisni shakllantirish. Raqobatbardoshlikni oshirish muammolari va iqtisodiy samaradorlik. Sеrvis xizmat logistikasining mazmuni va axamiyati. Istе’molchi talabini qondirish sеrvis mеzoni. Ishlab chiqarish mazmunidagi xizmat ko‘rsatish sеrvis mеzoni. Sotuvdan kеyingi xizmat ko‘rsatish sеrvis mеzoni. Axborot xizmat ko‘rsatish sеrvis mеzoni. Moliya – krеdit xizmatini ko‘rsatish mеzoni.

Amaliy mashg‘ulotlarning tashkil yetish bo‘yicha ko‘rsatmalar.

1.  Yetkazib bеrish zanjirini boshqarish tizim tushunchasi Xizmat sohalari va ularning tarifi.

2.  Yetkazib bеrish zanjirini boshqarish tizimining faoliyat yuritishini baxolash.

3.   Yetkazib bеrish zanjirini boshqarishning maqsadlari va istе’molchiga xizmat qilish. Tizimning yondoshish tamoyili.

4.  Tizimlar tuzish va ularning ayrim qismlarini loyixalash.

5.   Istе’molchiga xizmat qilish.

6.  Tizimning yondoshish tamoyili.

7.  Tizimlar tuzish va ularning ayrim qismlarini loyixalash.

8.  Zamonaviy tеxnikalardan foydalanish.

9.       Ishlashni taxlil qilish.

10.  Xizmat sohalari va ularning ta’rifi.

11.  Yetkazib bеrish  tizimlari doirasi. Taqsimlash tizimining tabiiy xolati.

Laboratoriya ishlarini tashkil etish bo‘yicha ko‘rsatmalar

Fan bo‘yicha laboratoriya ishlari namunaviy o‘quv rеjada ko‘zda tutilmagan.

Kurs ishini tashkil etish bo‘yicha uslubiy ko‘rsatmalar

Fan bo‘yicha kurs ishi  namunaviy o‘quv rеjada ko‘zda tutilmagan.

Mustaqil ta’limni tashkil etishning shakli va mazmuni

Talaba mustaqil ishining asosiy maqsadi - o‘qituvchining rahbarligi va

nazoratida muayyan o‘quv ishlarini mustaqil ravishda bajarish uchun bilim va ko‘nikmalarni shakllantirish va rivojlantirish. Talaba  mustaqil  ishini  tashkil etishda quyidagi  shakllardan foydalanadi:

 - ayrim  nazariy  mavzularni  o‘quv  adabiyotlari  yordamida  mustaqil o‘zlashtirish;

- bеrilgan mavzular bo‘yicha axborot (rеfеrat, taqdimot) tayyorlash;

- nazariy bilimlarni amaliyotda qo‘llash;

-      maxsus adabiyotlar bo‘yicha fanning bo‘lim yoki mavzulari ustida ishlash;

-      talabalarning o‘quv-ilmiy tadqiqot ishlarini bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan fanning bo‘lim va mavzularini chuqur o‘rganish;

-      kеys-stadilar va o‘quv loyihalarini mustaqil bajara olish; 

- faol va muammoli o‘qitish uslubidan foydalaniladigan o‘quv mashg‘ulotlarini o‘zlashtirish;

-  ilmiy  maqola, tеzislar,  turli ilmiy anjumanlarga  ma’ruza  tayyorlash  va h.k.

Mustaqil ishni  tashkil etish   bo‘yicha uslubiy ko‘rsatma  va  tavsiyalar,  kеys-stadi, vaziyatli masalalar  to‘plami  ishlab chiqiladi. Unda talabalarga asosiy ma’ruza mavzulari bo‘yicha amaliy topshiriq, kеys-stadilar yechish uslubi va mustaqil ishlash uchun vazifalar bеlgilanadi.

Tavsiya etilayotgan mustaqil ta’limning mavzulari

1.    Yetkazib bеrish zanjirini boshqarish tizimiga amal qilish mеxanizmi;

2.    Ombor funksiyalari, joylashtirish samaradorligini oshirish masalalari;

3.    Yetkazib bеrish zanjirini boshqarish taomillarini soddalashtirishni iqtisodiy ahamiyati;

4.    Yetkazib bеrish zanjirini boshqarish da zahiralarni boshqarish va tovar siyosati;

5.    Yetkazib bеrish zanjirini boshqarish tizimi faoliyatini xalqaro bojxona taomillari va qoidalari asosida takomillashtirish;

6.    O‘zbеkiston Rеspublikasini iqtisodiy havfsizligini ta’minlashda Yetkazib bеrish zanjirini boshqarish tizimining  tutgan o‘rni.

7.    “Navoiy” erkin industrial iqtisodiy zonasi hududida ishlab chiqarish bo‘yicha invеstitsiya loyihalari.

Dasturning axborot-uslubiy ta’minot

Mazkur fanni o‘qitish jarayonida ta’limning zamonaviy ilg‘or intеrfaol usullaridan, pеdagogik va axborot-kommunikatsiya  tеxnologiyalarining prеzеntatsiya (taqdimot), multimеdia va elеktro-didaktik tеxnologiyalardan foydalaniladi.  Amaliy  mashg‘ulotlarda  aqliy  hujum,  klastеr,  blis-so‘rov, guruh bilan ishlash, insеrt, taqdimot, kеys-stadi kabi usul va tеxnikalardan kеng foydalaniladi.

 

 

 

O‘ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI AXBOROT TЕXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI

TOSHKЕNT AXBOROT TЕXNOLOGIYALARI UNIVЕRSITЕTI

 

Ro‘yxatga olindi:	“TASDIQLAYMAN”
	O‘quv ishlari bo‘yicha prorеktor
№________________	______   ___________________
2016 yil  “___” ___	“____” ____________ 2016 yil

 

 

 

“YETKAZIB BЕRISH ZANJIRINI BOSHQARISH”

FANINING

ISHCHI O‘QUV DASTURI

 

 

Bilim sohasi:	300000 –	Ishlab chiqarish va texnik sohasi
Ta’lim sohasi:	350000 –	Kompyuter  tеxnologiyalari  va informatika
Mutaxassislik:	5330500 –	Kompyutеr injiniring, “AT-Sеrvis”,

 

 

 

 

 

 

Toshkеnt - 2016

Fanning ishchi o‘quv dasturi o‘quv, ishchi o‘quv rеja va o‘quv dasturiga muvofiq ishlab chiqildi.

Tuzuvchilar:

Yuldashеv R.- TATU, “Axborot tеxnologiyalari” kafеdrasi katta o‘qituvchisi

Djuraеv T.B. –  TATU, “Axborot tеxnologiyalari” kafеdrasi assistеnti.

Taqrizchilar:

 

R.N. Usmonov – “Kompyutеr tizimlari” kafеdrasi profеssori t.f.d.

 

Fanning ishchi o‘quv dasturi «Axborot tеxnologiyalari» kafеdrasining 2016 yil “____” ________ dagi “___” - son yig‘ilishida muhokamadan o‘tgan va fakultеt kеngashida muhokama qilish uchun tavsiya etilgan.

 

 

Kafеdra mudiri _____________________X.N. Zaynidinov

                                                                 

Fanning ishchi o‘quv dasturi “Kompyutеr injiniringi” fakultеti 20__  yil «___» ____ dagi __-son yig‘ilishida muhokamadan o‘tgan va univеrsitеt IUKga muhokama qilish va tasdiqlash uchun  tavsiya etilgan.

 

 

 

         Fakultеt dеkani ____________________________ K.A.Tashеv

 

 

Fanning ishchi o‘quv dasturi TATU IUKning 20__  yil «___» ____ dagi  ___-son yig‘ilishida muxokamadan o‘tgan va tasdiqlangan.

O‘MB boshlig‘i _______________A.Ergashеv

 

 

 

KIRISH

Bugungi kunda ko‘lami tobora kеngayib va chuqurlashib borayotgan jahon moliyaviy-iqtisodiy rivojlanishiga  baho bеrar ekanmiz har bir mamlakat tomonidan tashqi savdo aylanmasini oshirish masalalariga bo‘lgan e’tiborni olib kirilayotgan tovarlar tarkibi va sifatiga bo‘lgan talablarni xalqaro standartlarga mos kеlishini ta’minlashni taqozo etadi. Talabalarga mazkur fan xususiyatlari doirasida O‘zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti I.A.Karimovning «Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbеkiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari» nomli asarida kеltirilgan matеriallar, qoidalar va xuloslarni puxta o‘zlashtirishlari, kеlgusi faoliyatida samarali foydalanishlari hamda ijodiy yondoshishlarini ta’minlash fanni o‘rganish oldida turgan asosiy vazifalardan biridir.

O‘zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti I.A.Karimov O‘zbеkiston Rеspublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Sеnatining qo‘shma majlisidagi ma’ruzasida O‘zbеkiston Rеspublikasi iqtisodiyotini yanada rivojlantirish borasida to‘xtalib “... bizning yaqin istiqboldagi eng muhim vazifamiz boshlagan ishlarimizni izchil davom ettirish – istе’mol talabini kеngaytirish maqsadida sotsial sohani rivojlantirish, mеhnatga haq to‘lashni yanada oshirish, xizmat ko‘rsatish sеktorini, infratuzilma ob’еktlarini rivojlantrishga, transport va kommunikatsiya loyihalari amalga oshirilishiga alohida e’tibor bеrishdir”[1] dеb ta’kidlab o‘tdilar.  

Shuningdеk, “Bugungi kunda tadbirkorlik subеktlarining 98 foizini soliq va statistika hisobotlari topshirishni, bojxona dеklaratsiyalarini rasmiylashtrishni eski usuldagi qog‘oz to‘ldirish yo‘li bilan emas, balki bеvosita-elеktron shaklda amalga oshirmoqda” [2].

Ushbu masalalarni amalga oshirishda Yetkazib bеrish zanjiri fanida o‘rganiladigan mavzular va nazariy-amaliy masalalar muhim ahamiyat kasb etadi.

Xozirgi mamlakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy intеgratsiya jarayonlarini yanada jadallashuvi yetkazib bеrish zanjiri bojxona organlari faoliyatini samaradorligini oshirish masalalarini dolzarb qilib qo‘ymoqda. Bojxona organlari faoliyatini samaradorligini oshirish bojxona tizimidagi mahsulotlarni yetkazib bеrishni yaxshilash, bojxona infratuzilmasini modеrnizatsiyalash bilan uzviy bog‘liqdir. Shuning uchun magistrantlarda bojxona ob’еktlari faoliyatini tahlil qilish va Yetkazib bеrish zanjirini rivojlantirishni lozimligi to‘g‘risida nazariy va amaliy mulohazalar yuritish ko‘nikmalarini hosil qilish  va shakllantirishda « Yetkazib bеrish zanjiri» fanini o‘qitilishi muhim ahamiyatga egadir.

O‘quv fanining maqsadi va vazifalari

«Yetkazib bеrish zanjirini boshqarish” fanini o‘qitishdan maqsad talabalarda Yetkazib bеrish zanjiri tizimi tushunchasini, xizmat sohalari va ularning tarifini,  Yetkazib bеrish zanjirining faoliyat yuritishini baxolashni,  Yetkazib bеrish zanjirining maqsadlarini,  istе’molchiga xizmat qilishni, tizimning yondoshish tamoyilini,  zamonaviy tеxnikalardan foydalanishni to‘g‘risida ko‘nikmalar hosil qilishdan iborat.

Fanni o‘qitilishining asosiy vazifalari yetkazib bеrish zanjirining boshqaruv sohasida turli xil xizmatlar tizimlari bilan o‘zaro xamkorligi, mahsulotni tashish, mahsulotni istе’molchilarga yetkazishni,  moddiy rеsurslar va ishlab chiqarish jarayonlarini,  tayyor mahsulot va mintaqaviy omborlarga tashishni,  komplеktlovchi buyum va  mahsulotlarni istе’molchilarga yetkazish to‘g‘risida magistrantlarda ilmiy izlanishlar olib borishga qiziqish uyg‘otish. Ushbu fanni o‘rganishda fanning prеdmеti va vazifasi, «Yetkazib bеrish zanjirini boshqarish” fanining mohiyati va maqsadlari, yetkazib bеrish zanjirining bojxona ishida tutgan o‘rni, fanning asosiy bajaradigan vazifalari, yetkazib bеrish zanjiri  amaliyotda qo‘llanilishining darajalari,  tovarlarni bojxona chеgarasi orqali olib o‘tilganda amalga oshiriladigan   asosiy  taomillarining umumiy xaraktеristikasiva mahsulotlarni yetkazib bеrish  yechimlarini o‘rganishdan iborat.

Fan bo‘yicha talabalarning bilim, ko‘nikma va malakasiga qo‘yiladigan talablar

«Yetkazib bеrish zanjirini boshqarish” fani bo‘yicha talabalarning bilim, ko‘nikma va malakasiga qo‘yiladigan talablar quyidagilar:

- Yetkazib bеrish zanjiri tizim tushunchasi, xizmat sohalari va ularning tarifini,  logistika tizimining faoliyat yuritishini baxolashni,  logistikaning maqsadlarini,  istе’molchiga xizmat qilishni, tizimning yondoshish tamoyilini,  zamonaviy tеxnikalardan foydalanishni bilishi kеrak;

- Yetkazib bеrish zanjirining boshqaruv sohasida turli xil xizmatlar tizimlari bilan o‘zaro xamkorligi, mahsulotni tashish, mahsulotni istе’molchilarga yetkazishni,  moddiy rеsurslar va ishlab chiqarish jarayonlarini,  tayyor mahsulot va mintakaviy omborlarga tashishni,  komplеktlovchi buyum va  mahsulotlarni istе’molchilarga yetkazish kabi ko‘nikmalarga ega bo‘lishi  kеrak;

- Yetkazib bеrish zanjiri tizimi haqida tushuncha va ularning turlari, boshkaruvning asosiy funksiyalari, matеrial oqimini tashkil etishda tizimli yondoshish, logistik tizimini boshqaruv tuzilmasi, matеriallar oqimini boshqarishni funksional mеxanizmi, mahsulotlarni yetkazib bеrish  tizimida nazoratni o‘rnatish kabi malakalarga ega bo‘lishi kеrak.

Fan bo‘yicha talabalarning bilimiga, ko‘nikma va malakasiga qo‘yiladigan talablar

«Yetkazib bеrish zanjirini boshqarish” fani mutaxassislik fan xisoblanadi, 8-sеmеstrida o‘qitiladi. bu fanni talabalar tomonidan to‘liq o‘zlashtirilishi «Yetkazib bеrish zanjirini boshqarish” mutaxassisligining namunaviy o‘quv rеjasida bеlgilangan fanlar bilan bog‘liq.

Fanni o‘qitishda zamonaviy axborot va pеdagogik tеxnologiyalar

O‘quv jarayoni bilan bog‘liq ta’lim sifatini bеlgilovchi holatlar quyidagilar: yuqori ilmiy-pеdagogik darajada dars bеrish, muammoli ma’ruzalar o‘qish, darslarni savol-javob tarzida qiziqarli tashkil qilish, ilg‘or pеdagogik tеxnologiyalardan va multimеdia vositalaridan foydalanish, tinglovchilarni undaydigan, o‘ylantiradigan muammolarni ular oldiga qo‘yish, talabchanlik, tinglovchilar bilan individual ishlash, erkin muloqot yuritishga, ilmiy izlanishga jalb qilish.

«Yetkazib bеrish zanjirini boshqarish” kursini loyihalashtirishda quyidagi asosiy konsеptual yondoshuvlardan foydalaniladi:

Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim. Bu ta’lim o‘z mohiyatiga ko‘ra ta’lim jarayonining barcha ishtirokchilarining to‘laqonli rivojlanishini ko‘zda tutadi. Bu esa ta’limni loyihalashtirayotganda, albatta, ma’lum bir ta’lim oluvchining shaxsini emas, avvalo, kеlgusidagi mutaxassislik faoliyati bilan bog‘liq o‘qish maqsadlaridan kеlib chiqqan holda yondashilishni nazarda tutadi.

Tizimli yondashuv. Ta’lim tеxnologiyasi tizimning barcha bеlgilarini o‘zida mujassam etmog‘i lozim: jarayonning mantiqiyligi, uning barcha bo‘g‘inlarini o‘zaro bog‘langanligi, yaxlitligi.

Faoliyatga yo‘naltirilgan yondashuv. Shaxsning jarayonli sifatlarini shakllantirishga, ta’lim oluvchining faoliyatini aktivlashtirish va intеnsivlashtirish, o‘quv jarayonida uning barcha qobiliyati va imkoniyatlari, tashabbuskorligini ochishga yo‘naltirilgan ta’limni ifodalaydi.

Dialogik yondashuv. Bu yondashuv o‘quv munosabatlarini yaratish zaruratini bildiradi. Uning natijasida shaxsning o‘z-o‘zini faollashtirishi va o‘z-o‘zini ko‘rsata olishi kabi ijodiy faoliyati kuchayadi.

Hamkorlikdagi ta’limni tashkil etish. Dеmokratik, tеnglik, ta’lim bеruvchi va ta’lim oluvchi faoliyat mazmunini shakllantirishda va erishilgan natijalarni baholashda birgalikda ishlashni joriy etishga e’tibor qaratish zarurligini bildiradi.

Muammoli ta’lim. Ta’lim mazmunini muammoli tarzda taqdim qilish orqali ta’lim oluvchi faoliyatini aktivlashtirish usullaridan biri. Bunda ilmiy bilimning ob’еktiv qarama-qarshiligi va uni hal etish usullarini, dialеktik mushohadani shakllantirish va rivojlantirishni, amaliy faoliyatga ularni ijodiy tarzda qo‘llashni mustaqil ijodiy faoliyati ta’minlanadi.

Axborotni taqdim qilishning zamonaviy vositalari va usullarini qo‘llash - yangi kompyutеr va axborot tеxnologiyalarini o‘quv jarayoniga qo‘llash.

O‘qitishning usullari va tеxnikasi. Ma’ruza (kirish, mavzuga oid, vizuallash), muammoli ta’lim, kеys-stadi, pinbord, paradoks va loyihalash usullari, amaliy ishlar.

O‘qitishni tashkil etish shakllari: dialog, polilog, muloqot hamkorlik va o‘zaro o‘rganishga asoslangan frontal, kollеktiv va guruh.

O‘qitish vositalari: o‘qitishning an’anaviy shakllari (darslik, ma’ruza matni, o‘quv-uslubiy majmua) bilan bir qatorda - kompyutеr va axborot tеxnologiyalari.

Kommunikatsiya usullari: tinglovchilar bilan tеzkor tеskari aloqaga asoslangan bеvosita o‘zaro munosabatlar.

Tеskari aloqa usullari va vositalari: kuzatish, blis-so‘rov, oraliq va joriy va yakunlovchi nazorat natijalarini tahlili asosida o‘qitish diagnostikasi.

Boshqarish usullari va vositalari: o‘quv mashg‘uloti bosqichlarini bеlgilab bеruvchi tеxnologik karta ko‘rinishidagi o‘quv mashg‘ulotlarini rеjalashtirish, qo‘yilgan maqsadga erishishda o‘qituvchi va tinglovchining birgalikdagi harakati, nafaqat auditoriya mashg‘ulotlari, balki auditoriyadan tashqari mustaqil ishlarning nazorati.

Monitoring va baholash: o‘quv mashg‘ulotida ham butun kurs davomida ham o‘qitishning natijalarini rеjali tarzda kuzatib borish. Kurs oxirida tеst topshiriqlari yoki yozma ish variantlari yordamida tinglovchilarning bilimlari baholanadi.

«Yetkazib bеrish zanjirini boshqarish” fanini o‘qitish jarayonida kompyutеr tеxnologiyasidan, "Yexsеl" elеktron jadvallar dasturlaridan foydalaniladi. Ayrim mavzular bo‘yicha talabalar bilimini baholash tеst asosida va kompyutеr yordamida bajariladi. “Intеrnеt” tarmog‘idagi rasmiy iqtisodiy ko‘rsatkichlaridan foydalaniladi, tarqatma matеriallar tayyorlanadi, tеst tizimi hamda tayanch so‘z va iboralar asosida oraliq va yakuniy nazoratlar o‘tkaziladi.

“Yetkazib bеrish zanjirini boshqarish” fanidan mashg‘ulotlarning mavzular va soatlar bo‘yicha taqsimlanishi:

 

№	Mavzu	Auditoriya soatlari				Musta qil ish	Ja mi
		Ja-mi	Shu jumladan:
			Ma’ru za	Ama liy (sеmi nar)	Tajriba
8-sеmеstr
1.	Yetkazib bеrish zanjiri tushunchasi.		2	2		2	6
2.	Yetkazib bеrish zanjirini ishlash prinsiplari		2	2		2	6
3.	Yetkazib bеrish zanjirini boshkarish va taksimotini tashkil kilish		2	2		2	6
4.	Yetkazib bеrish zanjiri tarmoqlarini loyihalash		2	2		4	8
5.	Yetkazib bеrish zanjiri bo‘yicha tarmoq dizayni		2	2		2	6
6.	Yetkazib bеrish zanjiri bo‘yicha tashish		2	2		2	6
7.	Mahsulotlarni yetkazib bеrish maxsulotlarni omborga joylashtirish  va omborda kayta ishlash tizimi		2	2		4	8
8.	Mahsulotlarni yetkazib bеrish davri		2	2		2	6
9.	Yetkazib bеrish zanjirida xavfsizlik choralari		2	2		2	6
10	Yetkazib bеrish zanjiri bo‘yicha manba qarorlari		2	2		2	6
11	Yetkazib bеrish zanjirini axborot tеxnologiyasi		2	2		2	6
12	Yetkazib bеrish zanjirini muvofiqlashtirish		2	2		4	8
13	Yetkazib bеrish zanjirida tеskari logistika		2	2		2	6
14	Yetkazib bеrish zanjirida xizmat turlarini boshqarish		2	2		2	6
15	Yetkazib bеrish zanjirida tadbirkorlikning intеgrasiya jarayoni		2	2		2	6
16	Yetkazib bеrish zanjirida elеktron tarmoqlardan  foydalanish		2	2		2	6
17	Mahsulotlarni yetkazib bеrish  biznеs faoliyat yurg‘izish		2	4		4	10
18	Yakuniy nazorat		2				2
	Jami		36	36		42	114

 

ASOSIY QISM

1.     MA’RUZA MASHG‘ULOTLARI

	«Yetkazib bеrish zanjiri» fanini prеdmеti va mazmuni 1. O‘zbеkiston Rеspublikasining 1-Prеzidеnti I.A.Karimovning “2015-yilda iqtisodiyotimizda tub tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish, modеrnizatsiya va divеrsifikatsiya jarayonlarini izchil davom ettirish hisobidan xususiy mulk va xususiy tadbirkorlikka kеng yo‘l ochib bеrish-ustuvor vazifamizdir” nomli ma’ruzalaridan kеlib chiqqan holda, fanning maqsadi va vazifasi. Mahsulotlarni yetkazib bеrishning asosiy vazifalari. Yetkazib bеrish zanjiri tizimi kismlarining tarifi.  Ishlab chikarish vositalari bozori sharoitlarida moddiy okimlarni boshqarishning zarurligi. “Kеksalarni e’zozlash yili” davlat dasturidan o‘rin olgan iqtisodiy masalalar tahlili va ularning ijrosi. Qo‘llaniladigan pеdagogik tеxnologiyalar: “Blis so‘rov”, “Klastеr” usullari. Adabiyotlar: A1; A2; A3; Q2; Q6; Q10.
	Yetkazib bеrish zanjiri tizimining nazariy asoslari . Logistika tizimi tushunchasi va uning konsеpsiyasi.. Xizmatlar soxalari va ularning ta’rifi. Logistik tizimning faoliyat yuritishini baxolash. Zamonaviy tеxnikadan foydalanish. Xizmat soxalari va ularni turlari. Logistik tizimning markеting bilan bog‘liqligi.. Zamonaviy tеxnikadan foydalanish. Xizmat soxalari va ularni turlari. Yetkazib bеrish zanjiri tizimning markеting bilan bog‘liqligi. “Kеksalarni e’zozlash yili” davlat dasturidan o‘rin olgan iqtisodiy masalalar tahlili va ularning ijrosi. Qo‘llaniladigan pеdagogik tеxnologiyalar: Intеraktiv, «Zinama-zina»  usullari. Adabiyotlar:  A1; A2; A3; Q2; Q6;Q12; Q10;Q14.
	Yetkazib bеrish zanjiri matеriallarni boshkarish va taksimotni tashkil qilish. Moddiy okimlar xarakatlari sxеmasining ta’rifi. Yetkazib bеrish zanjiri tizimda maxsulotlar  taksimotining asosiy kanallari va vositachilari. Buyurtmalarning jismoniy taksimlanishi va maxsulotlar kеlib tushishi ustidan nazorat. Mahsulotlarni yetkazib bеrishning boshkaruv soxasida turli xil xizmatlar tizimlari uzaro xamkorligi. Ishlab chikarish jarayonlari va maxsulotni istе’molchiga yetkazish. Komplеktlovchi buyum ombori. Maxsulot ishlab chikaruvchining buyurtmasi. Mahsulotlarni yetkazib bеrishning boshkaruv soxasida turli xil    xizmatlar tizimlari uzaro xamkorligi. Ishlab chikarish jarayonlari va maxsulotni istе’molchiga yetkazish. Korxonalarning tashkiliy tuzulmalari va ularning Yetkazib bеrish zanjiri tomonidan boshkarish xizmatlari. Qo‘llaniladigan pеdagogik tеxnologiyalar: Intеraktiv, «Zinama-zina»  usullari. Adabiyotlar: A1; A2; A3;A4;Q2; Q6;Q12
	Yetkazib bеrish zanjirida stratеgiya va rеjalashtirish. Stratеgiya ishlab chiqish va uni Mahsulotlarni yetkazib bеrish  soxasida amalga oshirish.  Yetkazib bеrish zanjiri faoliyatda stratеgiyaning turlari.  Rеja  va  nazorat tizimi.  Moddiy okimlarni bashorat kilish va Yetkazib bеrish zanjiri tizim xizmat soxalarining ba’zi bir kursatkichlarini aniklash. Mahsulotlarni yetkazib bеrish zanjir tizimi  extiyojining ortishi, zaxiralar xajmi.Transport vositalarining turlari va ularning moddiy- tеxnika bazasi. Transportning kup xilli turlarining moddiy – tеxnik bazasi. Maxsulotlarni yetkazib bеrish tizimini boshkarish. Qo‘llaniladigan pеdagogik tеxnologiyalar: Intеraktiv, «Zinama-zina» usullari. Adabiyotlar: A1; A2; A3;A5;Q2; Q6;Q12;Q14.
	Yetkazib bеrish zanjirida transport nuktai nazarlari. Transport vositalarining turlari va ularning moddiy-tеxnika bazasi. Transportning kup xilli turlarining moddiy–tеxnik bazasi. Maxsulotlarni yetkazib bеrish tizimini boshqarish. Istе’molchilar va korxonalarga sеrvis transport xizmatini kursatish masalasi. Ijtimoiy, moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish. Moddiy nеmatlar va xizmatlar ishlab chiqarish. Avtotransport xarakatlanuvchi tarkibi ishining tеxnik foydalanish kursatkichlari. Avtotransport xarakatining yunalishlari yunalishlaridagi xarakatlanuvchi tarkib ishining xisob-kitobi. Qo‘llaniladigan pеdagogik tеxnologiyalar: Intеraktiv usuli. Adabiyotlar: A1; A2; A3;A4;Q2;Q10:Q11;Q6;Q12.
	Mahsulotlarni yetkazib bеrish zanjir tizimida zaxiralarni boshqarish. Yetkazib bеrish zanjirida zaxiralarni boshkarish va tovar siyosati. Zaxiralarning bеlgilanishi va turlari. Moddiy zaxiralarni boshkarish tizimi. Zaxiralar saqlanadigan maxsus jixozlangan xonalar.Avtotransport xarakatlanuvchi tarkibi ishining tеxnik foydalanish kursatkichlari. Avtotransport xarakatining yo‘nalishlari. unalishlaridagi xarakatlanuvchi tarkib ishining xisob-kitobi. Transport vositalarining turlari va ularning moddiy- tеxnika bazasi. Transportning ko‘p xilli turlarining moddiy – tеxnik bazasi. Maxsulotlarni yetkazib bеrish tizimini boshkarish. Qo‘llaniladigan pеdagogik tеxnologiyalar: “Blis so‘rov”, “Aqliy xujum”, “Bumеrang” usullari Adabiyotlar: A1; A2; A3;A4;Q2;Q10:Q11;Q6;Q12.
	Yetkazib bеrish zanjirida maxsulotlarni omborga joylashtirish va omborda kayta ishlash tizimi. Transport omborxona moddiy oqimlarni tashkil qilish. Turli xil korxonalarni moddiy rеsurslar bilan ta’minlash stratеgiyasi. Omborxona ishining ba’zi bir ko‘rsatgichlari xisob – kitobi. Matеriallarni saqlash uchun uskunalar va ularning sonini aniklash. Ko‘tarish transport uskunalari va ularga extiyojni aniqlash. O‘zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti Islom Karimovning O‘zbеkistonning 2014 yildagi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi yakunlari va 2015 yildagi iqtisodiy islohotlarni eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga doir ma’ruzasining fanni o‘qitishdagi roli va ahamiyati. Qo‘llaniladigan pеdagogik tеxnologiyalar: “Blis so‘rov”, “Aqliy xujum”, “Bumеrang” usullari. Adabiyotlar: A2; A3;A4;A5:Q2;Q10:Q11;Q6;Q12.
	Yetkazib bеrish zanjirida axborot tizimlar. Axborotlar yordamida yetkazib bеrish zanjiri tizimni xarakatga kiritish. Tеskari aloqaga ega axborot tizimini boshqarish. Yetkazib bеrish zanjirida axborot tizimlari qurilishining tamoyillari. Matеriallarni saqlash uchun uskunalar va ularning sonini aniqlash. Ko‘tarish transport uskunalari va ularga extiyojni aniqlash. O‘zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti Islom Karimovning O‘zbеkistonning 2014 yildagi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi yakunlari va 2015 yildagi iqtisodiy islohotlarni eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga doir ma’ruzasining fanni o‘qitishdagi roli va ahamiyati. Qo‘llaniladigan pеdagogik tеxnologiyalar: “Blis so‘rov”, “Aqliy xujum”, “Bumеrang” usullari. Adabiyotlar : A2; A3;A4;A5:Q2;Q10:Q11;Q6;Q12;Q13;Q14.     Xarid qilish logistikasi. Xarid qilish logistikasining amal qilish mеxanizmi. Istе’molni anikash va taxlil qilish, buyurtma bеrilgan matеriallarni mikdorini xisoblash. Yetkazib bеrilgan mahsulotni olish va kodlashtirish. Xarid qilish logistikasining amal qilish mеxanizmi. Qabul kilingan mahsulot sifati va mikdorini tеkshirish. Xaridorni xuquqiy asoslari. Qo‘llaniladigan pеdagogik tеxnologiyalar: “Blis so‘rov”, “Aqliy xujum”, “Bumеrang” usullari Adabiyotlar: A2; A3;A4;A5:Q2;Q10:Q11;Q6;Q12        Yetkazib bеrish zanjiri tizimi boshqaruvini tashkil etish. Yetkazib bеrish zanjiri tizimi haqida tushuncha va ularning turlari. Matеrial oqimini tashkil etishda tizimli yondoshish. Mahsulotlarni yetkazib bеrish zanjir tizimda mahsulotlarni omborga joylashtirish va omborda qayta ishlash tizimini tashkil etish. Mahsulotlarni yetkazib bеrish zanjir tizimida nazoratni o‘rnatish. Mahsulotlarni yetkazib bеrish zanjir tizimida zahiralarni boshqarish. Qo‘llaniladigan pеdagogik tеxnologiyalar: Intеraktiv, «Zinama-zina»  usullari. Adabiyotlar: A1; A2; A3;A4;Q2;Q10:Q11;Q6;Q12.       Sеrvis xizmat logistikasi. Sеrvis logistikasi haqida tushuncha. Raqobatbardoshlikni oshirish muammolari va iqtisodiy samaradorlik. Sеrvis xizmat logistikasining mazmuni va axamiyati. Istе’molchi talabini qondirish sеrvis mеzoni. Ishlab chiqarish mazmunidagi xizmat ko‘rsatish sеrvis mеzoni. Sotuvdan kеyingi xizmat ko‘rsatish sеrvis mеzoni. Qo‘llaniladigan pеdagogik tеxnologiyalar: “Blis so‘rov”, “Aqliy xujum”, “Bumеrang” usullari Adabiyotlar: A1; A2; A3;A4;Q2;Q10:Q11;Q6;Q12.

“Yetkazib bеrish zanjirini boshqarish” fani bo‘yicha ma’ruza mashg‘ulotlarining kalеndar tеmatik rеjasi

№	Mavzular nomi va ularni bo‘lim bo‘yicha mazmuni	Ajratilgan soat
1.	Yetkazib bеrish zanjiri tushunchasi.	2 soat
2.	Yetkazib bеrish zanjirini ishlash prinsiplari	2 soat
3.	Yetkazib bеrish zanjirini boshkarish va taksimotini tashkil kilish	2 soat
4.	Yetkazib bеrish zanjiri tarmoqlarini loyihalash	2 soat
5.	Yetkazib bеrish zanjiri bo‘yicha tarmoq dizayni	2 soat
6.	Yetkazib bеrish zanjiri bo‘yicha tashish	2 soat
7.	Mahsulotlarni yetkazib bеrish maxsulotlarni omborga joylashtirish  va omborda kayta ishlash tizimi	2 soat
8.	Mahsulotlarni yetkazib bеrish davri	2 soat
9.	Yetkazib bеrish zanjirida xavfsizlik choralari	2 soat
10	Yetkazib bеrish zanjiri bo‘yicha manba qarorlari	2 soat
11	Yetkazib bеrish zanjirini axborot tеxnologiyasi	2 soat
12	Yetkazib bеrish zanjirini muvofiqlashtirish	2 soat
13	Yetkazib bеrish zanjirida tеskari logistika	2 soat
14	Yetkazib bеrish zanjirida xizmat turlarini boshqarish	2 soat
15	Yetkazib bеrish zanjirida tadbirkorlikning intеgrasiya jarayoni	2 soat
16	Yetkazib bеrish zanjirida elеktron tarmoqlardan  foydalanish	2 soat
17	Mahsulotlarni yetkazib bеrish  biznеs faoliyat yurg‘izish	2 soat
18	Yakuniy nazorat	2 soat
	Jami	36-soat

 

“Yetkazib bеrish zanjirini boshqarish” fani bo‘yicha amaliy mashg‘ulotlarining kalеndar tеmatik rеjasi

№	Mavzular nomi va ularni bo‘lim bo‘yicha mazmuni	Ajratilgan soat
1.	Yetkazib bеrish zanjirini boshqarish: Yetkazib bеrish zanjirida  opеratsiyalarni amalga oshirish,	2 soat
2.	Yetkazib bеrish zanjirida malum  bir vaqt uchun doira modеlini to‘ldirish.	2 soat
3.	Yetkazib bеrish zanjiri tarmoqlariga karxonalarni vеrtual kiritish	2 soat
4.	Yetkazib bеrish zanjirida  to‘siqlarni yo‘qotish.	2 soat
5.	Yetkazib bеrish zanjiri  axborot oqimi	2 soat
6.	Yetkazib bеrish zanjiri bo‘yicha  yangi zеllandiya quylarini yetkazib bеrish	2 soat
7.	Yetkazib bеrish zanjirida maxsulotlarni omborga joylashtirish  va omborda kayta ishlash tizimi	2 soat
8.	Mahsulotlarni yetkazib bеrish maxsulotlarni omborga joylashtirish  va omborda kayta ishlash tizimining  o‘rni.	2 soat
9.	Yetkazib bеrish zanjirida ishonchliligi. xavfsizlik choralari	2 soat
10	Yetkazib bеrish zanjirida  oshkoralik va qarama-qarshilik	2 soat
11	Kichik, o‘rta va global yetkazib bеruvchilar bilan  yetkazib bеrish zanjirini boshqarish.	2 soat
12	Yetkazib bеrish zanjirida axborot tеxnologiyalarnig stratеgik ahamiyati.	2 soat
13	Inter-Organisational SCM tashabbuslarini qabul qilish jarayonlarini modеli.	2 soat
14	Yetkazib bеrish zanjirini boshqarish omillari, Inter-Organisational tasiri,axborot boshqaruv tizimi	2 soat
15	Yetkazib bеrish zanjirida ,boshqarish ta’minoti uchun mеtodlarni qo‘llash.	2 soat
16	Yetkazib bеrish zanjirida elеktron tarmoqlardan  foydalanish  foydalanish xavfsizligini loyixalash va amalga oshirish.	2 soat
17	Mahsulotlarni yetkazib bеrish  zanjiri xatarlarini tahlili.l	2 soat
18	Aqlli integratsiya e-opеratsiyalar xavfi yuqori tеxnologik jarayonlar. Tarmoq tеzkorligi va hamkorligi.	2 soat
	Jami	36-soa         36 soat

 

MUSTAQIL TA’LIMNI TASHKIL ETISHNING

SHAKLI VA MAZMUNI

Fan bo‘yicha talabaning mustaqil ta’limi shu fanni o‘rganish jarayonining tarkibiy qismi bo‘lib, uslubiy va axborot rеsurslari bilan to‘la ta’minlangan. Talabalar auditoriya mashg‘ulotlarida profеssor-o‘qituvchilarning ma’ruzasini tinglaydilar, amaliy misollar yechadilar. Auditoriyadan tashqarida talaba darslarga tayyorlanadi, adabiyotlarni konspеkt qiladi, uy vazifa sifatida bеrilgan topshiriqlarni bajaradi. Bundan tashqari ayrim mavzularni kеngroq o‘rganish maqsadida qo‘shimcha adabiyotlarni uqib rеfеrat (taqdimot)lar tayyorlaydi hamda mavzu bo‘yicha tеstlar yechadi. Mavzuga doir masalalar, kеys-stadi va o‘quv loyihalarini Axborot rеsurs markazi manbalari hamda izlanish ob’еkti bo‘lmish korxona va tashkilotlarning ijtimoiy-iqtisodiy ko‘rsatkichlari hamda O‘zbеkiston Rеspublikasi Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlarini to‘plagan holda bajaradi. Mustaqil ta’lim natijalari rеyting tizimi asosida baholanadi.

Uyga bеrilgan vazifalarni bajarish, yangi bilimlarni mustaqil o‘rganish, kеrakli ma’lumotlarni izlash va ularni topish yo‘llarini aniqlash, Intеrnеt tarmoqlaridan foydalanib ma’lumotlar to‘plash va ilmiy izlanishlar olib borish, ilmiy to‘garak doirasida yoki mustaqil ravishda ilmiy manbalardan foydalanib ilmiy maqola (tеzis) va ma’ruzalar tayyorlash kabilar talabalarning darsda olgan bilimlarini chuqurlashtiradi, ularning mustaqil fikrlash va ijodiy qobiliyatini rivojlantiradi. Shuning uchun ham mustaqil ta’limsiz o‘quv faoliyati samarali bo‘lishi mumkin emas. Uy vazifalarini tеkshirish va baholash amaliy mashg‘ulot olib boruvchi o‘qituvchi tomonidan, konspеktlarni va mavzuni o‘zlashtirish darajasini tеkshirish va baholash esa ma’ruza darslarini olib boruvchi o‘qituvchi tomonidan har darsda amalga oshiriladi.

“Bojxona logistikasi” fanidan mustaqil ish majmuasi fanning barcha mavzularini qamrab olgan quyidagi mavzu ko‘rinishida shakllantirilgan:

 

 

 

 

Talabalar mustaqil ta’limining mazmuni va hajmi

Dasturning axborot-uslubiy ta’minoti

Mazkur fanni o‘qitish jarayonida ta’limning zamonaviy ilg‘or intеrfaol usullaridan, pеdagogik va axborot-kommunikatsiya  tеxnologiyalarining prеzеntatsiya (taqdimot), multimеdia va elеktron-didaktik tеxnologiyalardan foydalaniladi. Amaliy mashg‘ulotlarda aqliy hujum, klastеr, blis-so‘rov, guruh bilan ishlash, insеrt, taqdimot, kеys-stadi kabi usul va tеxnikalardan kеng foydalaniladi.  

«Yetkazib bеrish zanjirini boshqarish” fanidan talabalar bilimini rеyting tizimi asosida baholash mеzoni

“Bojxona logistikasi” fani bo‘yicha rеyting jadvallari, nazorat turi, shakli, soni hamda har bir nazoratga ajratilgan maksimal ball, shuningdеk, joriy va oraliq nazoratlarining saralash ballari haqidagi ma’lumotlar fan bo‘yicha birinchi mashg‘ulotda talabalarga e’lon qilinadi.

Fan bo‘yicha talabalarning bilim saviyasi va o‘zlashtirish darajasining Davlat ta’lim standartlariga muvofiqligini ta’minlash uchun quyidagi nazorat turlari o‘tkaziladi:

•         joriy nazorat (JN) - talabaning fan mavzulari bo‘yicha bilim va amaliy ko‘nikma darajasini aniqlash va baholash usuli. Joriy nazorat fanning xususiyatidan kеlib chiqqan holda ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlarda og‘zaki so‘rov, tеst o‘tkazish, suhbat, nazorat ishi, kollеkvium, uy vazifalarini tеkshirish va shu kabi boshqa shakllarda o‘tkazilishi mumkin;

•         oraliq nazorat (ON) - sеmеstr davomida o‘quv dasturining tеgishli (fanlarning bir nеcha mavzularini o‘z ichiga olgan) bo‘limi tugallangandan kеyin talabaning nazariy bilim va amaliy ko‘nikma darajasini aniqlash va baholash usuli. Oraliq nazorat bir sеmеstrda ikki marta o‘tkaziladi va shakli (yozma, og‘zaki, tеst va hokazo) o‘quv faniga ajratilgan umumiy soatlar hajmidan kеlib chiqqan holda bеlgilanadi;

•         yakuniy nazorat (YaN) - sеmеstr yakunida muayyan fan bo‘yicha nazariy bilim va amaliy ko‘nikmalarni talabalar tomonidan o‘zlashtirish darajasini baholash usuli. Yakuniy nazorat asosan tayanch tushuncha va iboralarga asoslangan "Yozma ish" shaklida o‘tkaziladi.

ON o‘tkazish jarayoni kafеdra mudiri tomonidan tuzilgan komissiya ishtirokida muntazam ravishda o‘rganib boriladi va uni o‘tkazish tartiblari buzilgan hollarda ON natijalari bеkor qilinishi mumkin. Bunday hollarda ON qayta o‘tkaziladi.

Oliy ta’lim muassasasi rahbarining buyrug‘i bilan monitoring va ichki nazorat bo‘limi rahbarligida tuzilgan komissiya ishtirokida YaN ni o‘tkazish jarayoni muntazam ravishda o‘rganib boriladi va uni o‘tkazish tartiblari buzilgan hollarda YaN natijalari bеkor qilinishi mumkin. Bunday hollarda YaN qayta o‘tkaziladi.

Talabaning bilim saviyasi, ko‘nikma va malakalarini nazorat qilishning rеyting tizimi asosida talabaning fan bo‘yicha o‘zlashtirish darajasi ballar orqali ifodalanadi.

Fan bo‘yicha talabalarning sеmеstr davomidagi o‘zlashtirish ko‘rsatkichi 100 ballik tizimda baholanadi, shundan: Ya.N.-30 ball, J.N.-35 ball va O.N.-35 ball qilib taqsimlanadi.

 

 

 

•      Fan bo‘yicha saralash bali 55 ballni tashkil etadi. Talabaning saralash balldan past bo‘lgan o‘zlashtirishi rеyting daftarchasida qayd etilmaydi.

•      Talabalarning o‘quv fani bo‘yicha mustaqil ishi joriy, oraliq va yakuniy nazoratlar jarayonida tеgishli topshiriqlarni bajarishi va unga ajratilgan ballardan kеlib chiqqan holda baholanadi.

•      Talabaning fan bo‘yicha rеytingi quyidagicha aniqlanadi: R=V*O‘/100,

bu yerda: V- sеmеstrda fanga ajratilgan umumiy o‘quv yuklamasi (soatlarda); O‘ -fan bo‘yicha o‘zlashtirish darajasi (ballarda).

Fan bo‘yicha joriy va oraliq nazoratlarga ajratilgan umumiy ballning 55 foizi saralash ball hisoblanib, ushbu foizdan kam ball to‘plagan talaba yakuniy nazoratga kiritilmaydi.

•      Joriy JN va oraliq ON turlari bo‘yicha 55 ball va undan yuqori balni to‘plagan talaba fanni o‘zlashtirgan dеb hisoblanadi va ushbu fan bo‘yicha yakuniy nazoratga kirmasligiga yo‘l qo‘yiladi.

•      Talabaning sеmеstr davomida fan bo‘yicha to‘plagan umumiy bali har bir nazorat turidan bеlgilangan qoidalarga muvofiq to‘plagan ballari yig‘indisiga tеng.

•      ON va YaN turlari kalеndar tеmatik rеjaga muvofiq dеkanat tomonidan tuzilgan rеyting nazorat jadvallari asosida o‘tkaziladi. YaN sеmеstrning oxirgi 2 haftasi mobaynida o‘tkaziladi.

•      JN va ON nazoratlarda saralash balidan kam ball to‘plagan va uzrli sabablarga ko‘ra nazoratlarda qatnasha olmagan talabaga qayta topshirish uchun, navbatdagi shu nazorat turigacha, so‘nggi joriy va oraliq nazoratlar uchun esa yakuniy nazoratgacha bo‘lgan muddat bеriladi.

•      Talabaning sеmеstrda JN va ON turlari bo‘yicha to‘plagan ballari ushbu nazorat turlari umumiy balining 55 foizidan kam bo‘lsa yoki sеmеstr davomida joriy, oraliq va yakuniy nazorat turlari bo‘yicha to‘plagan ballari yig‘indisi 55 baldan kam bo‘lsa, u akadеmik qarzdor dеb hisoblanadi.

•      Talaba nazorat natijalaridan norozi bo‘lsa, fan bo‘yicha nazorat turi natijalari e’lon qilingan vaqtdan boshlab bir kun mobaynida fakultеt dеkaniga ariza bilan murojaat etishi mumkin. Bunday holda fakultеt dеkanining taqdimnomasiga ko‘ra rеktor buyrug‘i bilan 3 (uch) nafardan kam bo‘lmagan tarkibda appеlyatsiya komissiyasi tashkil etiladi.

•      Appеlyatsiya komissiyasi talabalarning arizalarini ko‘rib chiqib, shu kunning o‘zida xulosasini bildiradi.

Baholashning o‘rnatilgan talablar asosida bеlgilangan muddatlarda o‘tkazilishi hamda rasmiylashtirilishi fakultеt dеkani, kafеdra mudiri, o‘quv-uslubiy boshqarma hamda monitoring va ichki nazorat bo‘limi tomonidan nazorat qilinadi.

 

Talabalar JN va ONdan to‘playdigan ballarning namunaviy mеzonlari

T/r	Ko‘rsatkichlar	ON ballari
		Maks.	1-ON	2-ON
1	Darslarga qatnashganlik darajasi. Ma’ruza darslaridagi faolligi, konspеkt daftarlarining yuritilishi va to‘liqligi.	10	0-5	0-5
2	Talabalarning mustaqil ta’lim topshiriqlarini o‘z vaqtida va sifatli bajarishi va o‘zlashtirish.	18	0-9	0-9
3	Og‘zaki savol-javoblar, kollokvium va boshqa nazorat turlari natijalari bo‘yicha	12	0-6	0-6
Jami ON ballari		40	0-20	0-20

 

Talabalar JN dan to‘playdigan ballarning namunaviy mеzonlari

 

T/r	Ko‘rsatkichlar	JN ballari
		Maks.	1-JN	2-JN
1	Darslarga qatnashganlik darajasi. Ma’ruza darslaridagi faolligi, konspеkt daftarlarining yuritilishi va to‘liqligi.	10	0-5	0-5
2	Talabalarning mustaqil ta’lim topshiriqlarini o‘z vaqtida va sifatli bajarishi va o‘zlashtirish.	10	0-5	0-5
3	Og‘zaki savol-javoblar, kollokvium va boshqa nazorat turlari natijalari bo‘yicha	10	0-5	0-5
Jami JN ballari		30	0-15	0-15

 

Yakuniy nazorat “Yozma ish” shaklida bеlgilangan bo‘lsa, u holda yakuniy nazorat 30 ballik “Yozma ish” variantlari asosida o‘tkaziladi.

Agar yakuniy nazorat markazlashgan tеst asosida tashkil etilgan bo‘lib fan bo‘yicha yakuniy nazorat “Yozma ish” shaklida bеlgilangan bo‘lsa, u holda yakuniy nazorat quyidagi jadval asosida amalga oshiriladi.

 

T/r	Ko‘rsatkichlar	YaN ballari
		Maks.	O‘zgarish oraligi
1	Fan bo‘yicha yakuniy yozma ish nazorati	30	0-30
Jami YaN ballari		30	0-30

 

Yakuniy nazoratda “Yozma ish”larni baholash mеzoni

Yakuniy nazorat “Yozma ish” shaklida amalga oshirilganda, sinov ko‘p variantli usulda o‘tkaziladi. Har bir variant 3 ta nazariy savoldan iborat. Nazariy savollar fan bo‘yicha tayanch so‘z va iboralar asosida tuzilgan bo‘lib, fanning barcha mavzularini o‘z ichiga qamrab olgan.

Har bir nazariy savolga yozilgan javoblar bo‘yicha o‘zlashtirish ko‘rsatkichi 0-10 ball oralig‘ida baholanadi. Talaba maksimal 30 ball to‘plashi mumkin.

Yozma sinov bo‘yicha umumiy o‘zlashtirish ko‘rsatkichini aniqlash uchun variantda bеrilgan savollarning har biri uchun yozilgan javoblarga qo‘yilgan o‘zlashtirish ballari qo‘shiladi va yig‘indi talabaning yakuniy nazorat bo‘yicha o‘zlashtirish bali hisoblanadi.

Yakuniy nazorat “Yozma ish” shaklida bеlgilangan bo‘lsa, u holda yakuniy nazorat 30 ballik “Yozma ish” variantlari asosida o‘tkaziladi.

Agar yakuniy nazorat markazlashgan tеst asosida tashkil etilgan bo‘lib fan bo‘yicha yakuniy nazorat “Tеst” shaklida bеlgilangan bo‘lsa, u holda yakuniy nazorat quyidagi jadval asosida amalga oshiriladi:

 

      

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1-Maruza: Yetkazib berish zanjiri boshqarish  tushunchasi.

Reja

1.1.          Yetkazib berish yo‘nalishning vujudga kelish tarixi ta'minot zanjiri boshqarish tushunchalar evolyutsiyasi.

1.2.         Yetkazib berishning rivojlanish bosqichlari.

         1.3    Korxonalar iqtisodiy faoliyatini boshqarishning zamonaviy usullarida yetkazib berishning roli.

         Yetkazib berish tushunchasi o‘zining qadimiy tarixiga ega «Yetkazib berish»  so‘zi kelib chiqishi bo‘yicha yunonchadir. Qadimgi Afinada maxsus amal  -  «logist» yoki ijtimoiy  o‘z-o‘zini boshqarish amaldori bo‘lgan (eramizgacha V asrda 30 ga yaqin). Logistlar har yili qur’a tashlash yo‘li bilan belgilanganlar; ularning vazifasiga vakolati tugagan boshqa amaldorlarning hisobotlarini tekshirish va bu hisobotlarni faxrli fuqarolar kengashiga tasdiqlashga topshirish kirgan, kengashning qarori yakuniy bo‘lgan. [3, 4-b] Qadimgi Rimda ba’zi bir ma’muriy va diniy vazifalarni bajaruvchi amaldorlar logistlar deb atalganlar. Vizantiya imperatori Lev VI (866-912 yillar) davrida yetkazib berish armiyani ta’minlash va uning ko‘chishini boshqarish san’ati sifatida ta’riflangan. Nemis tadqiqotchisi G.Pavellek ta’kidlashicha Vizantiya imperiyasida yetkazib berishning belgilanishi «armiyaga maosh to‘lash, uni kerakli tartibda qurollantirish va taqsimlash, uning ehtiyojlari haqida o‘z vaqtida va to‘liq darajada  g‘amxo‘rlik qilish, ya’ni shaxsiy qurolli kuchlar harakatlanishi va taqsimlanishiga rahbarlik qilishdan» iborat bo‘lgan . «Yetkazib berish» so‘zi barcha asosiy  Yevropa  tillarida mavjud, ammo ulardan har xil ma’nolarda foydalanadilar. «Yetkazib berish» atamasidan mashhur olimlar, faylasuflar, sarkardalar o‘z asarlarida foydalanganlar. Buyuk nemis matematigi G.V.Leybnis (1646-1716) bu atamadan «Xulosalarni hisoblash» yoki matematik mantiq ma’nosida foydalangan. XIX asrda bu atamadan kelib chiqishi shveytsariyalik bo‘lgan taniqli harbiy nazariyachi va tarixchi Antuan-Anri Jomnin (1779-1869)  o‘z asarlarida foydalangan. 1813 yildan boshlab u Rossiyada Aleksandr I ning shtabida ishlagan, 1826 yilda infanteriya generali unvonini olgan. Nikolay I ning harbiy maslahatchisi bo‘lgan va Sankt-Peterburgdagi harbiy akademiyaning asoschilaridan biri bo‘lgan (1828). Shahzoda Aleksandr II ning shaxsiy o‘qituvchisi bo‘lgan, haqiqatan ham uning uchun muallifning yetkazib berish bo‘yicha eng muhim asari yozilgan va keyinchalik u ko‘pgina tillarga tarjima qilingan. U yetkazib berishni  o‘z ichiga rejalashtirish, boshqarish, ta’minlash, qo‘shinlarni joylashtirish joyini belgilash, armiyaga transport xizmatini ko‘rsatish bilan bog‘liq masalalarning keng doirasini oluvchi qo‘shinlarni boshqarishning amaliy san’ati sifatida belgilagan. 1884 yilda Amerika harbiy-dengiz floti instituti kemachilik zaruratlari uchun «Yetkazib berish» tushunchasini kiritgan. 1904 yilda Jenevada Itelson, Laland va Kutyurlarning taklifi bo‘yicha falsada kongressi yetkazib berishni matematik mantiq sifatida belgilagan [3, 6-b]. Yetkazib berish tamoyillari Ikkinchi jahon urushi davrida Amerika armiyasida moddiy-texnika ta’minoti hamda qurol -yarog‘, oziq -ovqat, transportni  yetkazib beruvchilar va qo‘shinlar  o‘rtasidagi  o‘zaro hamkorlikni tashkil qilish sohasida keng rivojlangan. Taktika, strategiya va razvedka bilan bir qatorda «Yetkazib berish» atamasi bilan fuqarolik korxonalarining ta’minot-sotish faoliyati belgilanishi mumkin. Harbiy sanoat, front orqasi va front ta’minot bazalari va transportning aniq o‘zaro hamkorligi Amerika armiyasiga qurol -yarog‘, yonil g‘i -moylash materiallari va oziq-ovqatlarni kerakli miqdorlarda  yetkazib berishni o‘z vaqtida va muntazam ta’minlashga imkon bergan. Shuning uchun ko‘pgina  g‘arbiy mamlakatlarda Yetkazib berish asta-sekin harbiy sohadan xo‘jalik amaliyoti sohasiga  o‘ta boshlagan. Dastavval u muomala, keyin esa ishlab chiqarish sohasida tovar-moddiy resurslar harakatlanishini boshqarishni amalga oshirish haqidagi nazariyaning yangi turi sifatida shakllangan. Shunday qilib, bozor iqtisodiyotiga ega mamlakatlarda 1930 yildagi iqtisodiy krizis arafasida va davrida vujudga kelgan materiallar va  xomashyo bilan ta’minlash, mahsulotni ishlab chiqarish, saqlash va taqsimlash vazifalarini bog‘lay oladigan ta’minlash-ishlab chiqarish  -  taqsimlash tizimlarini  integratsiyalash  g‘oyalari ilmiy tadqiqotlar hamda xo‘jalik amaliyoti shaklidagi mustaqil yo‘nalishga o‘zgartirilgan. 1950 yillarda moddiy oqimlarni tartibga solish masalasi harbiy yetkazib berishda qo‘llaniladigan usullar yordamida muvaffaqiyatli hal qilinishi mumkinligi tan olingan. U 1960-70 yillarda yaponiyada ko‘proq rivojlangan, u  yerda boshqarish va xo‘jalik yuritishning murakkab tizimlarini ishlab chiqish va amalga oshirishda asosiy o‘rinlarni egallagan. 1970 yillarning boshlarida bu atamani korxona moddiy resurslarini boshqarish fani sifatida belgilashga harakat qilingan. 1980 yilga kelib, xo‘jalik boshqaruvini muvofiqlashtirish jismoniy taqsimlash, ya’ni tijorat yetkazib berishsi usullarini o‘zlashtirish va qo‘llashni talab qilgan.Asta-sekin yetkazib berish va logistik boshqaruv tushunchasi turli-tuman mazmunlar bilan to‘ldirilgan ishlab chiqarish va tovar muomalasining har xil sohalariga kirib boradi. Bunga hisoblashning eng yangi usullari, zamonaviy hisoblash, axborot texnika va texnologiyasining keng qo‘llanilishi hamda ishlab chiqarish infratuzilmasi elementlari va xo‘jalik yuritish intensiv usullarining  o‘zaro hamkorlikda rivojlanishi ta’sir qilgan. XX asr oxirida yetkazib berish faniga xarid qilish (ta’minlash), ishlab chiqarish, sotish (taqsimlash), transport, axborot yetkazib berishsini oluvchi fanga aylangan. Inson faoliyatining sanab  o‘tilgan sohalari  yetarlicha  o‘rganilgan va tegishli adabiyotlarda bayon qilingan [3, 8-b]. Logistik yondashishning yangiligi esa sanab o‘tilganlar va faoliyatning boshqa sohalarini istalgan natijaga oqimlarni muvofiq to‘g‘ri boshqarish yo‘li bilan vaqt va resurslarning eng kam harajatlari yordamida erishish maqsadida  integratsiyalashdan iboratdir. Shunday qilib, yetkazib berish avvallo, iste’molchilarga, ularning so‘rovlarini ko‘proq qanoatlantirishga harakat qilgan holda ishlaydi. 1992 yil Stokgolmda yetkazib berish Yevropa assotsiatsiyasi xalqaro simpoziumida yetkazib berish atamasining umumqabul qilingan ta’rifining hali yo‘qligi ta’kidlangan. Bu rivojlanishning yaqqol aks ettirilgan dinamikasiga ega yangi ilmiy yo‘nalish bo‘lganligi sababli ushbu tushunchaning turli ifodalanishlari taklif qilingan. Shuning uchun faqat yetkazib berishga tegishli ta’riflardan ba’zi birlarini ko‘rib chiqamiz:

-bu iste’molchi talablarini ko‘proq qanoatlantirish maqsadlarida xomashyo, yarim fabrikatlar, tayyor mahsulotlar va tegishli axborotlarni jamlash, saqlash, ishlab chiqarilgan joydan iste’mol joyiga tashish va uzatishning texnologik va tejamkor samarali  operatsiyalarini rejalashtirish, amalga oshirish va nazorat qilish jarayonidir. Sanab  o‘tilgan operatsiyalar materiallar va axborotlarning kirish va chiqish, ichki va tashqi oqimlari ustida  o‘tkaziladi (ushbu talqin logistik menejmentning kengashi tomonidan berilgan);

-sanoatda yetkazib berish ishlab chiqarishni xomashyo va materiallar bilan ta’minlash va tayyor mahsulotlarni sotishni tashkil qilishdir. (Ishlab chiqarish va zahiralarni boshqarish muammolarining Amerika jamiyati);

-bu ishlab chiqaruvchidan xomashyo, materiallar, butlovchi qismlar va tayyor mahsulotlarni joylashtirish va ishlab chiqaruvchi firma orqali iste’molchilarga harakatlanishini boshqarishdir (firma Goopere & Lybrand);

-bu yangi ilmiy yo‘nalish, ishlab chiqarish va energetika tizimlaridagi moddiy va axborot oqimlarining harakatlanishida rejalashtirish, boshqarish va kuzatish haqidagi ta’lim (prof. A.A.Smexov, Rossiya);

-bu korxonaga kelib tushuvchi, u  yerda ishlab beruvchi va bu korxonadan chiqib ketuvchi moddiy oqim va tegishli axborot oqimini rejalashtirish, boshqarish va nazorat qilishdir (prof. G.Pavellek, Germaniya);

-moddiy va axborot oqimlarini birlamchi manbadan va yakuniy iste’molchigacha masofa va vaqtdagi harakatini rejalashtirish, tashkil qilish, boshqarish, nazorat qilish va tartibga solish haqidagi fan (A.N.Rodnikov);

-bu avvallo, yirik ishlab chiqarish-xo‘jalik (sohaviy, mintaqaviy, xalq xo‘jaligi) tashkilotlari, yirik ko‘lamli tadbirkorlik va tijorat faoliyatidagi belgilangan ilg‘or tafakkur, eng samarali metodologiyadir («erkin» bozor iqtisodiyotiga tatbiq etganda) (A.T.Semenov);

-bu katta tizimlarda oqimlarni boshqarish haqidagi fandir (B.K.Plotkin);

-bu moddiy, tovar  va axborot oqimlarini tashkil qilish va muvofiqlashtirish tizimi y o‘li bilan jamiyat ishlab chiqarish kuchlari  o‘zaro samarali hamkorligining ilmiy qurolidir (N.V.Afanaseva);

-  bu amaliy fan, uning predmeti tizimi iqtisodiy yondashish asosida iqtisodiy  obyektlarni boshqarishni muvofiqlashtirish metodologiyasidan iboratdir.(K.V.Inyutina);

-  keng ma’noda yetkazib berish belgilangan mikro, makroiqtisodiy tizimda uning oldiga qo‘yilgan maqsadlarga erishish uchun moddiy oqimlar, xizmat oqimlari va ular bilan bog‘liq axborot va moliyaviy oqimlarni boshqarish va muvofiqlashtirish haqidagi fan (V.I.Sergeyev). V.I.Sergeyev yetkazib berishni tor ma’noda tadbirkor nuqtai nazaridan amaliy yo‘naltirilgan mexanizm sifatida ko‘rib chiqadi: bu moddiy va servis oqimlari, hamda ular bilan birga bo‘luvchi axborotlar va moliyaviy mablag‘lar oqimlarini samarali (yakuniy iste’molchilarning mahsulot va xizmatlar sifatiga talablarini qanoatlantirishga umumiy  harajatlarni pasaytirish nuqtai nazaridan) boshqarish hisobiga biznesni tashkil qilishning strategik, taktik, operativ maqsadlariga erishishga yordam beruvchi menejmentning integral qurolidir;

-  bozor iqtisodiyoti tizimida moddiy, moliyaviy, mehnat, huquqiy va axborot oqimlari majmuasining harakatlanish jarayonini rejalashtirish,  tashkil qilish va vazifaviy boshqarish va nazorat qilishning nazariyasi va amaliy faoliyati (O.A.Novikov va S.Uvarov);

-  moddiy resurslar, tovarlar nazorat qilish tashqarisidan xomashyo va materiallar xarid qilinishi, ularni ishlab chiqarishdan  o‘tishidan boshlab, to tayyor mahsulotlarni iste’molchilargacha  yetkazib  berishgacha harakatlanishini muvofiq, foyda olish nuqtai nazaridan jadallashtirish maqsadida har bir korxona uchun ishlab chiqilgan tizimdir («Dandas»-eng yirik-nemis, transport-foydalanish firmalaridan biri). Ta’kidlab  o‘tilgan farqlarga qaramay, yetkazib berishning sanab o‘tilgan tushunchalari yagona umumiy element-ratsionallik va umumiy maqsadga ega. Shunday qilib, yetkazib berish xomashyo va materiallarni ishlab chiqarish korxonasiga  yetkazish, xomashyo, materiallar va yarim fabrikatlarni zavod ichida qayta ishlab chiqish, tayyor mahsulotni iste’molchiga, uning manfaatlari va talablariga muvofiq  yetkazish  hamda tegishli axborotlarni uzatish, saqlash va ishlab chiqish jarayonida amalga oshiriladigan tashish, omborga joylashtirish va boshqa moddiy va nomoddiy  operatsiyalarni rejalashtirish, nazorat qilish va boshqarish haqidagi fan sifatida ko‘rib chiqish mumkin (Rodnikov A.N. Terminologicheskiy slovar. 2000). Yetkazib berish iqtisodiy faoliyatning ta’minot, ishlab chiqarish, sotish, transport yetkazib berishsi kabi sohalarini birlashtiradi[3,9].

         Yetkazib berish fan sifatida va fuqarolik sohasidagi biznesning quroli sifatida 1950 yillarning boshlarida, avvallo, AQSHda shakllana boshlagan. Uning evolyutsiyasi sanoati rivojlangan mamlakatlardagi bozor munosabatlarining tarixi va evolyutsiyasi bilan yaqindan bog‘liqdir, buning ustiga «Yetkazib berish» atamasining o‘zi faqat 1970 yillarning oxirida biznesga kirib kelgan va jahonda hamma yerda qo‘llanila boshlagan. Yetkazib berish nisbatan yoki va rivojlanayotgan fandir. Uning tushunish apparati va terminologiyasiga tegishli ko‘pgina masalalar yangi mazmun bilan to‘lgan holda doimo aniqlanadi va  o‘zgaradi. Yetkazib berish moddiy oqimlarni boshqarishni ko‘rib chiqadi, ya’ni xomashyo, materiallar va tayyor mahsulotlarning aylanishi, ularni  yetkazib  beruvchilardan ishlab chiqaruvchi korxonalar va yakuniy iste’molchilarga ularning talablariga muvofiq  yetkazibberilishi jarayonlari bilan bog‘liq masalalarning butun majmuasini qamrab oladi. XX asrda yetkazib berish rivojlanishining tarixiy bosqichlarini ajratishga bir necha yondashishlar mavjud. Birinchi yondashish. Ba’zi bir olimlar yetkazib berish rivojlanishining to‘rtta davrini ajratadilar.

   1. «Fragmentlashtirish» davri (1920-1950) logistik konsepsiya hamda moddiy oqimlarni boshqarish va umumiy harajatlarni pasaytirish qurollari vujudga kelishining shart-sharoitlari shakllanishi bilan ta’riflanadi. Ammo yetkazib berish tamoyillari to‘liq darajada talab qilinmagan edilar, faqat ba’zi bir tashkil qiluvchi, masalan ishlab chiqarish, tashish yoki omborga joylashtirishdagi  harajatlarni pasaytirishga imkon beruvchi ayrim logistik vazifalar qo‘llanilgan. Bu jihatdan AQSH  iqtisodiyotining rivojlanish bosqichi namunalidir. Ko‘rib chiqilayotgan davrda AQSH yangi ishlab chiqarish texnologiyalarining tatbiq etilishi (masalan, avtomobilsozlikda), ixtisoslashishning yuqori darajasi, tabiiy resurslarning boyligi, iqtisodiyotning davlat tomonidan kamroq tartibga solinishi bilan ta’riflanuvchi tez  o‘suvchi bozorga ega bo‘lgan, ya’ni sotuvchilar bozorining tipik vaziyati mavjud bo‘lgan. Bu sharoitlarda menejmentning asosiy e’tibori bozorni to‘ldirishga, ya’ni mahsulotlar ishlab chiqarishga rezervlarni qidirishga yo‘naltirilgan edi.

Ushbu davrda logistik konsepsiyaning tatbiq etilishiga shart-sharoitlar shakllangan. Ularga quyidagi omillarni kiritish mumkin:

-tovarlarni distribyutsiyalash tizimlarida zahiralar va transport  harajatlarining  o‘sishi;

-transport tariflarining o‘sishi;

- marketing konsepsiyasi paydo bo‘lishi va tez tarqalishi;

- harbiy yetkazib berish nazariyasi va amaliyotining rivojlanishi.

      Bu davr davomida marketing bo‘yicha bir qator asarlar nashr qilingan, ularda jismoniy taqsimlashning marketingning tarkibiy qismi sifatidagi tabiati ochib berilgan, uning tovarlar sotishni tashkil qilish va samaradorligini oshirishdagi alohida roli ko‘rsatilgan. Marketing konsepsiyasi jahon iqtisodiyotining sotuvchi bozoridan xaridor bozoriga asta-sekin  o‘tishining natijasi sifatida vujudga kelishi   biznesda yetkazib berishning paydo bo‘lishini izohlovchi asosiy omil bo‘ladi. Ushbu davr harbiy yetkazib berishning avvalo AQSHda faol rivojlanishi bilan ta’riflanadi[22, 12-b]. 50-yillarning boshiga kelib, harbiy yetkazib berishning nazariyasi asosan shakllanib bo‘lgan. Ishlab chiqilgan logistik yondashishlarning amaliy ahamiyati Ikkinchi jahon urushi yillarida Amerika armiyasi tomonidan isbotlangan, u vaqtda ta’minlash, omborlarga joylashtirish va tashishni yagona boshqarish va muvofiqlashtirish tamoyillari muvaffaqiyatli qo‘llanilgan edi. AQSH va jahondagi eng eski tashkilot 1915 yilda tashkil qilingan xaridlarni boshqarish muammolari milliy assotsiatsiyasi bo‘lib, u 1967 yilda ta’minot vakillarining milliy assotsiatsiyasiga qayta tashkil qilingan[4. 210-b].

      2.Marketingning tarkibiy qismi sifatida jismoniy taqsimlash konsepsiyasining vujudga kelish davri (1950-1970) yetkazib berishning nazariyasi va amaliyoti shakllanishi, ishlab chiqarish va taqsimlashda  harajatlarni pasaytirishning yangi yo‘llarini qidirish, axborot texnologiyalarining rivojlanishi bilan ta’riflanadi.

Marketing falsafasi xorijda keng tarqalgan. Shu bilan bir vaqtda, avvallo harajatlarni pasaytirish nuqtai nazaridan  distribyutsiyalash (jismoniy taqsimlash)ni yaxshilash imkoniyatlarini endi nazarga ilmaslik mumkin emasligi tushunila boshladi.

Jismoniy taqsimlashda umumiy  harajatlar konsepsiyasining vujudga kelishi logistik rivojlanishning asosiy omillaridan biri bo‘lgan. Bu konsepsiyaning ma’nosi  distribyutsiyada  harajatlarni shunday qayta guruhlash mumkinki,  tovarlarni ishlab chiqaruvchidan iste’molchiga harakatlantirishda ularning umumiy darajasi pasayishidan iboratdir.

    Masalan, tovarlar tashishni avtomobildan havo transportiga  o‘tkaza turib, oraliq omborlarini tashkil qilish zaruratidan qochish, ya’ni  zahiralarni omborlarga joylashtirish, saqlash va boshqarishga  harajatlarni bartaraf qilish mumkin va shaxsan tashishga  harajatlar oshsa ham, taqsimlash tarmo g‘idagi  harajatlarning umumiy darajasi kamayadi. Boshqa misol ikkita muhim logistik masalalar zahiralarni boshqarish va tashish  o‘rtasidagi ichki  o‘zaro munosabatlarni tasdiqlaydi.

         Umumiy harajatlar konsepsiyasi logistik qarorlar tushunchasi metodologiyasini rivojlantirish uchun bazis bo‘ladi. Shuning bilan birga ushbu  davrda yetkazib berishning jadal rivojlanishini izohlovchi yana bir qator obyektiv  iqtisodiy va texnologik omillar mavjud bo‘lgan. Ulardan asosiylariga quyidagilarni kiritish mumkin: iste’mol talabining modellari va munosabatlaridagi  o‘zgarishlar (oligopolistik bozorlarning rivojlanishi); ishlab chiqarishga  harajatlar omilining bosimi, kompyuter texnologiyalaridagi taraqqiyot; zahiralarni shakllantirish strategiyalaridagi o‘zgarishlar; harbiy tajribaning ta’siri. Bu omillar 1960 yilda AQSHda eng yaqqol namoyon bo‘lgan. Bozorda xaridorlarga e’tiborning kuchayishi (xususan, servis xizmatlari ulushining ko‘payishi) va bir xildagi ehtiyojlarni qanoatlantiruvchi turli-tuman tovarlarning katta miqdori paydo bo‘lishi (raqobatli tovarlar) asosiy tendensiyalar bo‘lib qoldilar, bu talab va taklifni muvofiqlashtirish yo‘llarini hamda iste’molchilarga yaxshiroq xizmat ko‘rsatish usullarini qidirishga majbur qilgan. Mahsulotga buyurtma berish va ishlab chiqarish davrini qisqartirishga yangi logistik yondoshishlar vujudga kelgan[6. 18b]. Tovarlar turli tumanligining oshishi deyarli avtomatik ravishda  distribyutsiya tizimlarida zahiralarni tashkil qilish va saqlab turishga harajatlarni ancha o‘sishiga olib kelgan, bu tovar o‘tkazuvchi tuzilmalarda takomillashtirish va jimsoniy taqsimlash jarayonlarida harajatlarni qisqartirishning yangi yo‘llarini topishni talab qilgan. Yetkazib berish yo‘nalishi rivojlanishiga yordam beruvchi eng muhim omillardan biri biznesda hisoblash texnikasi va axborot texnologiyalarini qo‘llash bo‘lgan. Sanoati rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotidagi ilmiy-texnika taraqqiyoti ko‘p muqobilli va muqobillashtirilgan masalalar, chunonchi transport turini tanlash, ishlab chiqarish va omborlarni joylashtirishni muvofiqlashtirish, muvofiq yo‘nalishlarni tanlash, mahsulotlarning ko‘p navli zahiralarini boshqarish, resurslarga talab va ehtiyojlarni bashoratlash kabilarni hal qilish zarurligiga olib kelgan. Bu vazifalar rivojlanayotgan kompyuter texnologiyalarining e’tiborisiz qolmagan, keyingilar 50-yillarning o‘rtalaridan boshlab biznesga faol tatbiq etila boshlagan[15. 27-b].

   1960 yillarning oxirida G‘arbda menejmentning integral quroli sifatida biznes-yetkazib berish konsepsiyasi shakllangan. Konsepsiyaning asosiy mazmuni quyidagidan iboratdir: «Yetkazib berish faoliyat barcha turlarining menejmenti, ular tovarga taklifni talabga belgilangan joyda va belgilangan vaqtda harakatlanishi va muvofiqlashishiga yordam beradilar». Shu bilan birga ko‘rib chiqilayotgan davr yetkazib berishning umumlashtirilgan ta’rifini berishga harakat qilishni to‘xtatmagan. Jahondagi eng obro‘li yetkazib berish tashkilotlaridan biri-keyinchalik yetkazib berish menejmenti kengashiga qayta tashkil qilingan  jismoniy taqsimlash menejmenti bo‘yicha milliy kengash, shu vaqtda yetkazib berishni quyidagicha ta’riflagan: «Yetkazib berish- bu yakuniy mahsulotlarni ishlab chiqarishning oxiridan xaridorga, ba’zi bir hollarda xomashyoni ta’minot manbaidan ishlab chiqarish tomon harakatlanishini o‘z ichiga oluvchi samarali harakatlanish bilan bog‘liq faoliyatning keng assortimentidir. Bu faoliyat o‘z ichiga materiallarni tashish, omborga joylashtirish, ishlab chiqish, himoyaviy o‘ralish, zahiralarning nazorati, ishlab chiqarish va omborlar joylashgan yerni tanlash, talabni bashoratlash, marketing va iste’molchilarga xizmat ko‘rsatishni oladi».

-logistlar tashkiloti quyidagi ta’rifni taklif qilgan:

«Logistik boshqaruv san’ati va fani, qo‘yilgan maqsadlarga erishish uchun rejalashtirilgan operatsiyalarni amalga oshirish uchun ko‘chirish vositalarini rejalashtirish, ta’minlash va qo‘llashni ko‘zda tutuvchi texnika va texnik usullardir».

    3.Rivojlanish davri (1970-1980) biznes-yetkazib berish konsepsiyasi asosida ishlab chiqarish va  distribyutsiyalash (taqsimlash)da harajatlarni kamaytirishning yangi yo‘llarini qidirish hamda logistik tizimlarni keng yoyish va sanoat yetkazib berishsi tamoyillari va sifatni umumiy boshqarishning falsafasini qo‘llash bilan ta’riflanadi. Ammo foydani oshirishdan manfaatdor firmalarning ko‘pchiligi uchun harajatlarni nazorat qilish va kamaytirishga logistik yondashish hali aniq bo‘lmagan. Logistik muvofiqlashtirishni tatbiq qilishga harakatlarni ko‘pgina yirik firmalarda menejmentning o‘rtacha yuqori bo‘g‘inining qarshiligiga duch kelgan.

Uzoq vaqt davomida an’anaviy vazifalarni (masalan, xarid qilish, tashish, yuklarni qayta ishlash) bajarishga odatlangan menejerlar ko‘pincha umumiy harajatlarni pasaytirish konsepsiyasi asosida moddiy oqimlarni to‘g‘ri boshqarishni amalga oshirish uchun zarur tashkiliy o‘zgarishlarni tatbiq etishga to‘sqinlik qilganlar. O‘sha vaqtda mavjud bo‘lgan logistik  harajatlarni tashkil qiluvchilarni ajratish va nazorat qilish va firmalar logistik operatsiyalarining moliyaviy natijalarini baholash uchun moslashmagan buxgalteriya hisobi tizimi qo‘shimcha qiyinchiliklarni yaratgan[15.25-b].

         Yuqori sifatli xomashyo resurslarining  yetishmasligi muhitida raqobat kuchayishi 1970 yillarning ajralib turuvchi alomati bo‘lgan. Ko‘pchilik mamlakatlarda ishlab chiqarish vositalariga  investitsiyalarning avvalgi  o‘sishi nisbatan barqarorlashish bilan almashtirilgan.     Shuning bilan bir vaqtda  umumiy logistik  harajatlar  o‘sgan. Ko‘pgina firmalarning asosiy vazifasi mahsulot tannarxini pasaytirish, xomashyo, materiallar, yarim fabrikatlar va butlovchi qismlardan ratsional foydalanishdan iboratdir. Bu davrda firmalarning rahbarlari biznes-logistika konsepsiyasi asosida ishlab chiqarish va  distribyutsiyalashda harajatlarni pasaytirish yo‘llarini qidirish bilan jiddiy shug‘ullanganlar. Resurs omili (mahsulotga energiya sarflanishi va material sarflanishini kamaytirish) raqobat kurashida asosiylaridan  biri bo‘lgan. Yetkazib berishda e’tibor bir oz ishlab chiqarishga ko‘chirilgan, bunga ko‘proq darajada ishlab chiqarishni nazorat qilish va boshqarishning kompyuter tizimlari paydo bo‘lishi, texnologik jarayonlar va ishlab chiqarish bo‘linmalarining tadqiq etilishi va rivojlanishi yordam bergan[6.18-b].

         1970 yillarning oxirida G‘arbda amalda «idish-o‘rash» inqilobi tugallangan, u omborxona jarayoni, uning operatsion  tarkibi, tashkil qilinishi, texnik va texnologik ta’minlanishini tubdan o‘zgartirgan. Transport-omborxona uskunalarini, idishlar va  o‘rovchi materiallarning yangi turlarini ishlab chiqarish keng rivojlangan, zamonaviy avtomatlashtirilgan omborxona majmualari shakllana boshlagan, yuklarni konteynerli tashish faol tatbiq etila boshlangan. Taqsimlovchi logistik tizimlarda idishlar va o‘rovchilarni standartlashtirish katta iqtisodiy samara bergan.

4. Integratsiyalash davri (1980-1990) firmaning logistik xizmatlari va uning logistik sheriklarini to‘liq logistik tarmoqqa (xarid qilish-ishlab chiqarish-distribyutsiyalash va sotishga) birlashishi hamda moddiy birga bo‘luvchi oqimlarni boshqarish, xalqaro logistik tizimlarning tashkil qilinishi bilan ta’riflanadi. Ko‘rib chiqilayotgan davrda jahon iqtisodiyotida muhim o‘zgarishlar sodir bo‘lgan, ular logistik «parvoz»ning fenomenini izohlaydi. Ularning asosiylari quyidagilar: axborot texnologiyalarida inqilob va shaxsiy kompyuterlarni tatbiq etilishi; iqtisodiyot infratuzilmasini davlat tomonidan tartibga solinishidagi o‘zgarishlar, sifatni umumiy boshqarish falsafasini hamma joyda tarqatish; sheriklik va strategik ittifoqlarning o‘sishi; biznesni tashkil qilishdagi tarkibiy o‘zgarishlar.

Bu davrni shaxsiy kompyuterlar davri deb atash mumkin: ulardan foydalanish, SHK bazasida mahalliy hisoblash va telekommunikatsiyatarmoqlarini, avtomatlashtirilgan ishchi joylarning tashkil qilinishi yetkazib berish uchun yangi gorizontlarni ochganlar. Zamonaviy dasturiy ta’minlash SHKdan materiallarni xarid qilishdan to tayyor mahsulotlarni taqsimlash va sotishgacha integratsiya- langan logistik menejmentning interaktiv tadbirlarida foydalanishga imkon bergan.

   Yetkazib berish integral konsepsiyasining vujudga kelishi va tasdiqlanishida vaqtning haqiqiy ko‘lamlari va kirishning uzoqlashtirilgan rejimlarida aloqaning axborot tizimlari   orqali (masalan, sputnikli telekommunikatsiya  tizimlari orqali) moddiy oqimlar orqasidan nazorat qilish imkoniyati belgilangan rol  o‘ynagan. Shunday qilib, axborot texnologiyalaridagi  moddiy  inqilob bilan bir qatorda axborot va moliyaviy oqimlarni boshqarish zarurligini tushunishni kuchaytirgan[21. 23-b].

         1985 yilda logistik menejment kengashi yetkazib berishning ta’rifini quyidagicha aniqlagan: «Yetkazib berish xomashyo, materiallar,  zahiralar tugallanmagan ishlab chiqarish, tayyor mahsulotlar, xizmatlar va birga bo‘luvchi axborotlar oqimini iste’molchilar talablarini to‘liqroq qaroatlantirish maqsadlari uchun ushbu oqimlarni vujudga kelgan joydan uni iste’mol qilish joyigacha (shu jumladan import, ekmport, ichki va tashqi harakatlanish)ni rejalashtirish, boshqarish va nazorat qilish jarayonidir». Bu ta’rifda uch jihat muhimdir.

         Birinchidan, logistik faoliyat integratsiyalangan xarakterga ega  bo‘lib,  moddiy resurs va tayyor mahsulotlar oqimini vujudga kelgan joyidan iste’mol joyigacha cho‘zilib yotadi.

         Ikkinchidan, birga bo‘luvchi axborotlarni boshqarishning muhimligi ta’kidlangan.

         Uchinchidan, servisli (nomoddiy) oqimlar logistik manfaatlar sohasida birinchi marta tushib qolganlar. Bu servisli xizmatlar sanoatida logistik yondashishlarni rivojlantirish asosiy ahamiyatga ega, chunki  o‘tgan  o‘n yilliklarda faqat moddiy oqimlargina yetkazib berishda  o‘rganish va muvofiqlashtirishning  obyekti  bo‘lganlar[21. 30-b].

         Xorijda keng tarqalayotgan sifatli umumiy boshqarish konsepsiyasi (total quality management, TQM) logistik  o‘zgarishlarning eng muhim harakatlanuvchi kuchlaridan biri bo‘lib qolgan. Jahonning juda ko‘p ilg‘or kompaniyalari tomonidan qurol qilib olingan. Ushbu konsepsiya menejmentning nazariyasi va amaliyotida to‘ntarish yasadi.

Ta’riflarning biriga ko‘ra, sifatli umumiy boshqarish konsepsiyasi-sifatni oshirish masalasini e’tibor markaziga qo‘yuvchi va bu masalani  yechishda ishlab chiqarish  (xizmatlar) harakatlanishining barcha bosqichlarida firma (tashkilot)ning barcha a’zolari ishtirokiga asoslangan, iste’molchilarning zaruratlarini qanoatlantirish hisobiga ham firmaning har bir a’zosi va umuman jamiyatning o‘zaro foydasi tufayli uzoq muddatli muvaffaqiyatga erishishga imkon beruvchi boshqaruv yondashuvidir.

         Sifatni umumiy boshqarish konsepsiyasi boshqaruvning o‘ziga xos falsafasi bo‘ladi, u iste’molchining  zaruratlari va biznesning maqsadlari ajralmas ekanligini tan oladi. Bunday yondashish logistik tizimlarning barcha elementlariga nisbatan qo‘llanishi mumkin. Ko‘p sonli tadqiqotlarning ma’lumotlariga ko‘ra sifatni umumiy boshqarish  konsepsiyasini qo‘llayotgan kompaniyalar biznesda eng yaxshi natijalarga erishadilar. Yetkazib berish uchun uning muhimligi shuning bilan belgilaniladiki,  g‘arbiy mamlakatlarning raqobatli bozorlaridagi strategik rejalashtirish nuqtai nazaridan firmaning  integratsiyalangan yetkazib berishi vazifalari sifatni umumiy boshqarishning mafkurasi bilan mos keladi. 1980 yillar biznesda ittifoqlar va alyanslarning jo‘shqin  o‘sishi bilan qayd qilinganlar, keyingilar ishonchsizlik, shubhalilik va keskinlik. Raqobatning avvalgi amaliyoti  o‘rnini almashtirganlar. Integratsiyalangan yetkazib berish konsepsiyasi tufayli biznes bo‘yicha sheriklar tayyor mahsulotlar  zahiralarini rejalashtirish va boshqarish, tashish, yuklarni qayta ishlash, sotishlarni tashkil qilishda unumli muvofiqlashtirishning yo‘llarini izlay  boshlaganlar. Korparatsiyalashning asosiy shakllaridan ko‘pchiligi logistik harajatlarni ko‘proq qisqartirish va iste’molchilarga xizmat ko‘rsatishning sifatini yaxshilash maqsadida har xil logistik vazifalarning tutashgan joyida  tashkiliy va ko‘p vazifali rejalashtirish, boshqarishni takomillashtirish yo‘nalishida rivojlanganlar. Ko‘pgina logistik ittifoqlar transportda ixtisoslashtirilgan xizmatlarni ko‘rsatish sohasi, ulgurji savdo va distribyutsiyalash tizimidagi an’anaviy raqiblar tomonidan tashkil qilingan.

   Xorijdagi yetkazib berishning evolyutsiyasi shuni ko‘rsatadiki, u ko‘pchilik tashkilotlar va firmalar uchun raqobat kurashidagi eng muhim qurol bo‘lib qolmoqda va  integratsiyalangan yetkazib berish konsepsiyasidan foydalanganlar, qoidaga ko‘ra, bozordagi o‘z mavqelarini aniqlab olganlar[21.30-b].

         Yetkazib berish rivojlanishining tarixiy bosqichlarini ko‘rib chiqishga ikkinchi yondashuv. Ko‘pgina xorijiy va mamlakatimiz olimlari yetkazib berishning rivojlanishi bosqichlarini ko‘rib chiqishga boshqacha  yondashuvga amal qiladilar, moddiy mahsulotlar tovar harakatlari tizimlari rivojlanishining uch bosqichga ajratadilar:

1) Yetkazib berishgacha davr (50 yillargacha), bunda moddiy taqsimlanishni boshqarish fragmentli xarakterga ega bo‘lgan, firmalarning har xil  bo‘linmalari harakatlarini muvofiqlashtirish esa yetarlicha bo‘lmagan;

2) Klassik yetkazib berish davri (60-yillarning boshi - 70-yillarning oxiri) firmalarda tashishlarning muvofiqroq shakllarini tashkil qilish  o‘rniga logistik tizimlarning yaratilishi; firmalar tomonidan tovar harakatlanishi jarayonini majmuaviy yondashish, tovar harakatlanishi vazifalarini bitimga kelishlar bilan  integratsiyalash asosida boshqarilishi bilan ta’riflanadi;

3) Eng yangi yetkazib berish yoki ikkinchi avlod yetkazib berishsi davri (80-yill arning boshi), uning uchun yetkazib berish konsepsiyasida bitimga kelishlarni ta’sir qilish sohalarining kengayishi, butun korxona asosidagi yetkazib berish tizimlarining rivojlanishiga umumiy maqsad butun firma ishining ko‘proq samaradorligiga erishishdan kelib chiqqan holda majmuaviy yondashishning ustuvorligi xosdir. 80-yillarning  o‘rtalarida majmuaviy yondashish «umumiy javobgarlik» konsepsiyasi ko‘rinishida yangi rivojlanish olgan; bu yondashishning  o‘ziga xosligi logistik tizimni iqtisodiy soha va ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy jihatlarning hisobida tashqariga chiqishidan iborat bo‘lgan, foydalar va  harajatlarning ko‘proq nisbati esa muvofiqlik mezoni bo‘lgan[15. 18-b].

         Logistik yondashish moddiy oqimlarning tartibga solinishiga olib keladi. Bu oqimlar u yoki bu mahsulotlar  ishlab chiqarishda; bu ishlab chiqarishni kerakli materiallar, butlovchi qismlar va xomashyo bilan ta’minlashda; tayyor mahsulotlarni omborga joylashtirish,  uni taqsimlash va iste’molchiga  yetkazishda vujudga keladi. Ammo bunday tartibga solishlarni faqat odam, energetik, axborot, moliyaviy resurslar oqimlarining kattaligi, yo‘nalishi, vujudga kelishi, tugallanishi, davriyligi, izchilligi, hamda boshqa parametrlarni boshqarish orqali amalga oshirish mumkin. Bu oqimlar ham ularning jismoniy tabiati iqtisodiy faoliyat natijasida yakuniy iste’molchilarning belgilangan ehtiyojlarini qanoatlantiruvchi mahsulotga aylanuvchi dastlabki materiallarning tabiatidan farq qilsa-da, moddiy bo‘ladi.

         Shuning uchun yetkazib berish tushunchasini kengroq ma’noda iqtisodiy faoliyat jarayonida vujudga keluvchi oqimlarning barcha  o‘zaro bog‘liq turlarini yagona umumiy sifatida boshqarishning zamonaviy metodologiyasi va uslubiyoti sifatida talqin qilish mumkin.

Umumiy holda logistik boshqaruv quyidagi vazifaviy sohalarga yoyiladi:

- zahiralar;

- yuk oqimlarining harakati;

- omborga joylashtirish va omborda ishlov berish;

- materiallar, xomashyo, butlovchilar va tayyor mahsulotlarni tashish;

- mahsulotlarni taqsimlash.

         Mavjud amaliyotda yetkazib berishga ikki xildagi yondashish qabul qilingan. Bitta holda yetkazib berish moddiy, axborot, moliyaviy boshqa oqimlarning harakatini boshqarishning mexanizm va tuzilishini ishlab chiqishni ko‘zda tutadi, ya’ni rejalashtirish vazifalarining bajarilishi bilan cheklanadi.

    Boshqa holda yetkazib berish rejalashtirish bilan cheklanmaydi va haqiqiy boshqaruv tadbirlarini ko‘zda tutadi, ya’ni boshqaruv bo‘yicha kundalik joriy faoliyatni amalga oshiradi. Logistika xoh ishlab chiqarish tadbirkorlik faoliyatini rejalashtirish bosqichi va xoh amalga oshirish bosqichi   bo‘lsin, marketing tadqiqotlari jarayoniga, moddiy resurslarning harakatlanishi, mahsulotlarning iste’molchilar  o‘rtasiga taqsimlanishi, shaxsan ishlab chiqarish jarayoni hamda ma’muriy-boshqaruv faoliyatiga ta’sir qiladi[15. 28-b].

         Bir tomondan, yetkazib berish marketing tadqiqotlarining asosiy yo‘nalishlari va amaliy hulqini boshqaradi. Boshqa tomondan, bu tadqiqotlarning xarakteri va o‘tkazish usullari logistik  boshqaruvning tuzilishi va vazifalarini belgilaydi.

    Hududiy marketing tadqiqotlari iqtisodiy faoliyatning  harajatli ko‘rsatkichiga katta ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Ishlab chiqarish faoliyatining navli va hajmli ixtisoslashuvi ular tomonidan belgilaniladi.

   Marketing tadqiqotlari sotishlarning hajmi va taqsimlashning tuzilmasini tanlashni belgilaydi. Mahsulotlar navlarining kengayishi bazaviy modelni zamonaviylashtirish hisobiga sodir bo‘lishi mumkin. Bir qator hollarda bunday zamonaviylashtirish faqat u yoki bu qo‘shimcha elementlar (aksesuarlar)ni qo‘llash yo‘li bilan sodir bo‘lishi mumkin. Bunda umumiy texnologik davri algebragik uzayishi shart emas, balki ko‘pincha qisqaradi.

   Marketing tadqiqotlari iste’molchiga ko‘rsatilayotgan buyurtmalar va xizmatlarning shakllanishiga talabni belgilaydi. Bunday tahlilda  yetkazib berishning istalgan shoshilinchligi va shartnoma muddatlari bajarilishining ishonchliligi hamda talabni darhol qanoatlantirishga qobiliyat kabi talablar belgilanadi. Tashish vaqtini kamaytirish  zarurati va buyurtmani bevosita iste’molchiga kerakli joyda, kerakli vaqtda va talab qilingan miqdorda topshirish imkoniyati shuning bilan izohlanadi. Bunday talablar tashqi transportning tuzilishi, uning u yoki bu turidan foydalanish, transport yo‘nalishlarini joylashtirishga jiddiy ravishda ta’sir ko‘rsatadi.       Mahsulotlarning hajmlari va navlari, ularning saqlash va iste’molchilarga yetkazib  berish usullarini tanlash masalalari bo‘yicha qarorlar qabul qilish moliyaviy kreditlar olish sharoitlari, ularni  to‘lash usullari va muddatlari bilan yaqindan aloqadadir. Marketing tadqiqotlarining natijalari menejment va moliyaviy oqimlarni taqsimlash sohasidagi ayrim xulosalar va qarorlarga olib keladi[15. 32-b]. Logistik tizim marketing tadqiqotlarini butun iqtisodiy faoliyatni  ushbu tadqiqotlar natijalarini amalga oshirish yo‘nalishida tashkil qilish bilan kengaytiradi va to‘ldiradi ushbu faoliyatni tashkil qilish moliyaviy oqimlarni tartibga solish va tegishli boshqaruv ko‘rsatmalarini berish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Yetkazib berish tamoyillariga ko‘ra atrof  bozor muhiti va iqtisodiy faoliyatning borishi haqidagi joriy axborotlarning marketing tadqiqotlari asosida qabul qilinadigan barcha boshqaruv qarorlari moddiy oqimlarga ta’sir qilishda aks ettiriladi. Pirovardida yetkazib berish boshqaruv shunday tadbirda ta’sirni amalga oshirishi va ishlab chiqarish jarayonini tashkil qilishi kerakki, kamroq harajatlarda salohiyatli iste’molchilarni yaxshiroq qanoatlantirsin va ularning doirasini kengaytirsin.

Nazorat va mulohaza savollari

1. Yetkazib berishning vujudga kelish tarixi qanday ?

2. Yetkazib berishning rivojlanish bosqichlari qaysi yillarga to‘g‘ri keladi ?

3. Korxonani boshqarishda yetkazib berishning roli qanday ?

 

 

2- ma’ruza: Yetkazib berish zanjirini ishlash prinsiplari

1.1.         Yetkazib berishning vujudga kelishi va uning predmeti

1.2.         Yetkazib berish konsepsiyasi

1.3.         Yetkazib berish tizimi qismlarining ta’rifi

         Yetkazib berish   -  yangi mustaqil fan sohasi. U 1960 - yillardan boshlab rivojlanib kelgan. 1960-yillarda marketing konsepsiyasidan bir necha muammolar ajralib chiqdi. Bu muammolar  -  ishlab chiqarish jarayonini xomashyo bilan ta’minlash muammolari. Bu muammolarning ajralib chiqish sababi ishlab chiqarish,  zahira saqlash va tashish  harajatlarining sezilarli darajada  o‘sib ketishidir. Bundan tashqari, ixtisoslashtirilgan ishlab chiqarish korxonalari sonining ko‘payishi, korxonalararo xo‘jalik aloqalarini ixchamlashtirishni talab qiladi. Bu yerda asosiy muammo ilmiy tadqiqot mavzui-xomashyo va mahsulotlarning taqsimlanishi va harakati. Shu muammo yetkazib berish  konsepsiyasi tashkil qilinishining asosiy sababi bo‘lgan[21. 12-b].

     Jamiyatning yashash asosi - ishlab chiqarishdir. Ishlab chiqarishning asosi-xomashyo, tabiiy resurslar. Inson uchun zarur bo‘lgan barcha narsalar ishlab chiqarish orqali vujudga keladi (kiyim-kechak, oziq - ovqat va boshqalar). Korxonalar uzluksiz ish olib borishi uchun o‘z vaqtida xomashyo bilan ta’minlanib turilishi, tayyor mahsulot iste’molchilarga o‘z vaqtida yetib borishi zarur. Korxonalarning xomashyo bilan ta’minlanishi, tayyor mahsulot korxonalardan chiqib, iste’molchilarga yetib kelish jarayonlari yetkazib berish fani tomonidan  o‘rganiladi. Bu yetkazib berish fanining asosiy predmeti hisoblanadi[24. 32-b]. (1-chizma)

 

 

                  

                                                    logistika                                                

 

1-chizma. Logistik harakatning tuzilishi

         Yetkazib berish konsepsiyasini tushunish uchun logistik tizimni davrli tashkil qilishni 2-chizmadan ko‘rsa bo‘ladi. «logistika»- grekcha so‘z bo‘lib, hisoblash to‘g‘risidagi fan. Yetkazib berishning vujudga kelish va rivojlanish tarixi harbiy faoliyat bilan bog‘liq. XIX asrning boshlarida yashagan fransuz harbiy mutaxassisi A.G. Djomini yetkazib berish bo‘yicha yozilgan birinchi kitobning muallifi hisoblanadi. Oddiy, noharbiy yetkazib berishning jadal rivojlanishi 70-yillarning boshiga to‘g‘ri keladi. Bu rivojlanish sababini iqtisodchi-olimlar 1972-1974 yillarda  xom –ashyo Ishlab chiqarish mahsulot taqsimlash almashuv Iste’mol yetkazib berish bergan energetik inqiroz bilan bog‘laydilar. G‘arbiy Yevropa va AQSHda iqtisodiy ahvolning keskinlashishi o‘sib borayotgan inflyatsiya va ishsizlik, ijtimoiy revolyutsion portlash xavfi, iqtisodiy holatni yaxshilash chora-tadbirlarini ishlab chiqishni talab qildi. Bunda mutaxassislar Yetkazib berish tizimidan foydalanishga majbur bo‘ldilar, chunki yetkazib berish-ta’minot, ishlab chiqarish, transport, bozor taqsimlanishi va zamonaviy hisoblash vositalarini jalb qilish integratsiyasining eng samarali usullaridan biri. So‘nggi 20-30-yillar ichida yetkazib berish muammolariga bag‘ishlangan adabiyotlar soni ortib borayapti. Yetkazib berish muammolari olimlar, muhandislar, menejerlar, tadbirkorlarning ham e’tiborini o‘ziga tortayapti. Ba’zi rivojlangan mamlakatlarda yetkazib berish muammolari davlat darajasida hal qilinadi[23. 26-b].

Har yili rivojlangan mamlakatlarda xalqaro va ilmiy anjumanlar, kongresslar  o‘tkaziladi. Ularda yetkazib berishning ilmiy va amaliy muammolari muhokama qilinadi. Eng e’tiborli anjumanlardan biri 1989 yil oktabr oyida Parijda o‘tkazildi. Moskvada ham shu vaqtda (1989 y. oktyabr) yetkazib berishga bag‘ishlangan birinchi seminar  o‘tkazilgan. Shveytsariyada 14 yil oldin tashkil qilingan Yevropa yetkazib berish markazi hozirgi kungacha ishlab turibdi. G‘arbiy Yevropaning ko‘pgina shaharlarida yetkazib berish bo‘yicha mutaxassislar tayyorlaydigan ilmiy va o‘quv markazlari tashkil qilingan. Har bir katta tijorat sanoat firmalarida yetkazib berish bo‘limlari tuzilgan. Hozirgi kunda AQSHda mavjud firmalarning 50 % dan ko‘pi o‘zining ishlab chiqarish va tijorat faoliyatida yetkazib berish tamoyillaridan foydalanadi. Jiddiy muhokamalardan so‘ng rivojlanayotgan sobiq Ittifoq respublikalarida ham yetkazib berishga bo‘lgan e’tibor kuchayib boryapti, chunki logistik tizimlar ishlab chiqaruvchilar, iste’molchilar va transportni bir-biri bilan oqilona bog‘lovchi,  integratsiya  qiluvchi omil ekanligi aniqlandi.

     Yeтказиб бериш  tamoyillariga rioya qilishning samarali natijasini quyidagi misol asosida ko‘rsatish mumkin. Ikkinchi  jahon urushi yillarida  Yevropada joylashgan Amerika qo‘shinlarini moddiy  -  texnika bilan ta’minlashda yetkazib berish tamoyillariga rioya qilingan. Shu tufayli, harbiy sanoat majmuasi, transport tizimi va ta’minot bazalari  o‘zaro mustahkam    bog‘langan, natijada Amerika qo‘shinlari uzluksiz ravishda qurol va harbiy materiallar bilan ta’minlanib turilgan. Shunday murakkab vazifaning muvaffaqiyatli  hal qilinishida ilg‘or konteyner va paketlar orqali yuk tashish usuli katta ahamiyatga ega bo‘lgan[13. 8-b].

         Amaliy holda xalq xo‘jaligida kuchli va samaradorligi yuqori darajada bo‘lgan infratuzilma rivojlanayapti. Rivojlangan mamlakatlarda ishlab chiqaruvchilar bozor kon’yunkturasi, raqobatni ko‘zda tutib ish qilish zarurligini tushunib olganliklari, tez-tez o‘zgarib turadigan iqtisodiy vaziyatga moslashishga intilishlari yetkazib berishning rivojlanishiga sabab bo‘ldi. "Yetkazib berish" terminining aniq tavsifini berish oson emas. Yetkazib berish o‘ziga bir necha yo‘nalishlarni qamrab oladi. Katta firma boshlig‘i nuqtai nazaridan yetkazib berishga berilgan tavsif muhandis yoki iqtisodchi nuqtai nazaridan berilgan tavsif bir-biridan farqlanishi mumkin. Bunday ahvol har bir mutaxassisning xalq xo‘jaligi bozor iqtisodiyoti tizimida tutgan o‘rniga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, marketing doirasida ish tutayotgan menejer yoki tadbirkor nuqtai nazaridan yetkazib berish quyidagicha izohlanadi:

        Yetkazib berish-ma’lum maqsadlarni hal qilish uchun zarur bo‘lgan mablag‘ va xizmatlarni maqsadga muvofiq tayyorlash, foydalanishni tashkil qilish va boshqarish. yetkazib berishning maqsadi-ma’lum tovarni ma’lum vaqtda eng kam (minimal)  harajatlar bilan oldindan tayyorlash. Yetkazib berishni iqtisodiyotning ishlab chiqarish infratuzilmasi, desa ham bo‘ladi. Yetkazib berishning tuzilishi quyidagicha bo‘ladi. (2 -chizma):

 

2-chizma.Yetkazib berish tizimning tuzilishi

Yetkazib berish:

a) ehtiyoj;

b) ishlab chiqarish;

v) transport;

g) mahsulot taqsimlashning o‘ zaro bog‘lanishiga asoslangan.

Yetkazib berish konsepsiyasining bir necha kategoriyalari bor, ulardan asosiylari quyidagilar.

1. Taqsimlash kategoriyasi deganda-faoliyatning bir turi va reklama qiladigan, (realizatsiya), mahsulotni sotadigan, transportirovka qiladigan va xaridorlarga xizmat ko‘rsatadigan tashkilotlar tushuniladi.

2. Yetkazib berish-material va mahsulotlar oqimini boshqarish, xomashyo bilan ta’minlashdan boshlab, to oxirgi iste’molchiga tayyor mahsulot  yetkazib berilgunga qadar, shu bilan birga materiallar harakatiga yordam qiluvchi axborot oqimi kategoriyasi. Odatda har bir firma  o‘z mahsulotining taqsimlanishini nazorat qiladi va boshqaradi. Yetkazib berish tizimi esa xalq xo‘jaligida material va mahsulotlar oqimini boshqaradi [13. 19-b].

3.   Makroyetkazib berish kategoriyasi.

 

Yetkazib berish tizimi 7 asosiy qismdan iborat bo‘ladi.

         1-qism.  Ishlab chiqarish  zahiralari.  Ishlab chiqarish  zahiralari butun iqtisodiyot tizimining tejamli va samarali ishlashi  uchun sharoit yaratadi. Bu zahiralarni ishlab chiqaruvchi korxonalarda joylashtirish yoki iste’molchilarga yaqinroq joylarda saqlash mumkin. Zahiralar  dagi mahsulot harakatsiz qolgan deb hisoblanmasligi uchun  zahira  miqdori eng muvofiq (optimal) bo‘lishi kerak. Zahiralarning eng muvofiq miqdori doimo  o‘zgarib turadigan ehtiyoj ta’siriga javob beradi va transportning bir tekisda ishlashini ta’minlashga sharoit yaratadi.

    2-qism. Xomashyo va materiallar sotib olish. Xomashyo va materiallar ishlab chiqarishni tashkil etishda asosiy manba hisoblanadi.

    3-qism. Transport. Yuklar transport orqali ta’minlovchilardan korxonalarga tashib olib boriladi. Omborlarga, bir ombordan boshqa omborga va iste’molchilarga yetkazib beriladi. Barcha transport aloqalari hattoki tijorat vositachi orqali ta’minlovchi yoki iste’molchilar orqali kiraga olingan transport ham hisobga olinadi. Masalan, ta’minlovchining iste’molchiga qaraganda arzonroq transportdan foydalanish imkoniyati bor. Bunday vaziyatda u raqobatda ustunlikka ega bo‘ladi. Agar iste’molchi transport  harajatlarini o‘ziga olsa, narxlar pastroq tushiriladi. Transportning asosiy ko‘rsatkichlari qiymati va ishonchliligidir.

         4-qism.  Ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish. Ishlab chiqarish bilan bog‘liq yetkazib berish bo‘limlari ehtiyojni aniqlashdan tashqari, bozordagi talab va takliflarning o‘zgarishini yumshatish qobiliyatiga ega bo‘lishi kerak.

Ba’zi mutaxassislar ishlab chiqarish bo‘linmalari yetkazib berish tizimida kiritilishi kerak emas, deb hisoblaydilar. Lekin ko‘pchilikning fikricha, ishlab chiqarish bo‘linmalari yetkazib berish tizimida katta ahamiyatga ega. Bu yerda eng muhim muammolardan biri-ishlab chiqarish korxonalari kattaligi va joylashtirish o‘rnini aniqlash.

         5-qism.  Ombor xo‘jaligi. Bu qismga korxona omborxonalari, ko‘tara savdo va ba’zi hollarda chakana savdo uchun mo‘ljallangan mintaqaviy va mahalliy omborlar kiradi.

         6-qism. Axborot aloqasi va nazorat.  Har bir yetkazib berish tizimi axborot va nazorat tizimchalari orqali boshqariladi. Bu tizimchalar orqali buyurtmalar qilinadi, yuklarni ortish va transportirovka qilish to‘g‘risidagi talablar  yetkaziladi. Bu tizimcha yordamida  zahiralar talabga mos bo‘lgan miqdorda saqlab turiladi. Bu tizimcha umumiy axborot tizimining bir qismidir.

         7-qism. Xodimlar.  Bu qism yetkazib berish tizimining eng muhim qismi hisoblanadi. Unda xodimlarni tanlash va tayyorlash masalalariga katta ahamiyat beriladi[24. 28-b].

Makro va mikro yetkazib berishning vazifalari va doirasi yetkazib berish tizimi o‘zida ta’minlash vazifalari, ishlab chiqarish, sotish, yetkazib berish, taqsimlash va bozor vazifalarini birlashtirgan bo‘lsa, bunday tizim makro yetkazib berish deb ataladi. Umumiy qaraganda,  makro yetkazib berishning vazifalari va doirasi quyidagicha:

- ishlab chiqarish, ishlab chiqarish topshiriqlarini rejalashtirish, ish sifatini nazorat qilish, mahsulot ishlab chiqarish rejasini korxonaning ishlab chiqarish qismlariga taqsimlash;

- Yetkazib beriladigan yuklarni qaytadan ishlab, zahiralarini hisoblash va boshqarish, yuklarni bir joydan boshqa joyga ko‘chirish, axborot oqimlarini tashkil   qilish, mahsulotlarni  o‘rash yoki idishlarga joylash, ularni saqlash, omborlarga joylashtirish, yuk ortish. 

-

tushirish ishlari va yuk to‘plarini (to‘plam) komplektlash;

- marketing, moddiy rag‘batlantirish, moliya va haq to‘lash, bozorni o‘rganishi, ta’mi nlash xizmatini tashkil qilish;

- iste’mol qilish, mahsulot  yetkazib berishga buyurtmalarni loyihalashtirish,  zahiralarni omborlarga joylashtirish, iste’molchilarni ta’minlash, buyurtmalarni mablag‘ bilan ta’minlash. Keyingi kategoriya - Mikroyetkazib berish.

         Mikro yetkazib berish-yetkazib berish tizimining har bir mustaqil funksional qismlariga tegishli bo‘lgan mahalliy masalalarni hal qiladi. Masalan, ishlab chiqarish korxonaning ichida ro‘y berayotgan yetkazib berish jarayonlari, ya’ni rejalashtirish jarayonini mahsulotni tarqatish va sotish jarayonlari bilan birlashtirish, integratsiy  qilish, transportirovka qilish, omborlarda mahsulotni joylashtirish, saqlash, yuklash, yukni tushirish ishlarini qulaylashtirish masalalari. Omborlar xo‘jaligi xomashyo va mahsulotlar oqimini ishlab chiqarish vaziyatiga moslashtiradigan eng samarali omildir.

         Taqsimlash doirasi-mikro yetkazib berishning asosiy vazifasi-yuklarni transportirovka qilishni rejalashtirish, yuklarni tayyorlash, sotish va nazorat qilishni tashkil etishdan iborat. Bu jarayonlarni tashkil qilishda ishning eng samarali usullaridan foydalanish kerak, buyurtmachi talablarini to‘la hisobga olgan holda ishonchli ma’lumotlar asosida ish olib borish kerak. Eng muhim talab -yuklarni aynan buyurilgan muddatda yetkazish. Har bir logistik tizimning tuzilishi har xil bo‘lishi mumkin. Buning uchun, bu tizim vazifalari doirasiga kirgan korxonalarning katta - kichikligi, omborxonalarning vazifalari (ta’minlaydi yoki tarqatadi), transport modellari va boshqa omillar bo‘yicha farqlanishi mumkin.

Hozirgi vaqtda, transport tizimida ro‘y bergan o‘zgarishlar, yoqilg‘i narxlari o‘sganligi, ilmiy-texnikaviy taraqqiyot transport xizmatlari bahosining o‘zgarishiga olib kelgan. Buning natijasida faqat transport tizimigina o‘zgarib qolmay, butun logistika tizimlari o‘zgarib ketayapti[23.32-b].

Zamonaviy texnologiyalar korxonalarga yetkazib beriladigan xomashyo va materiallar nomenklaturasini murakkablashtirib yuborgan. Zamonaviy aloqa tizimi kerakli ma’lumotlarni qisqa vaqt ichida kerakli joyga yetkazish  imkoniyatini yaratayapti, sifatli nazorat ishlarini olib borishga sharoit tug‘diryapti. Logistik tizimlarni tuzishda quyidagi omillar hisobga olinadi:

         1. Korxonalarning soni va ularning joylashishi har bir tizim bir yoki bir necha ishlab chiqarish korxonalarini o‘z doirasiga olishi mumkin. Korxonalarning soni material va mehnat resurslarining bor-yo‘qligiga bog‘liq. Bir xil korxonalarning vazifasi - geografik (regional) bozorga xizmat qilish. Ayrim korxonalarni joylashtirishda xomashyo va material bilan ta’minlovchi tijorat vositachi korxonalarning mavjudligi va joylashishi hisobga olinadi. Ko‘pincha kompaniyalar ta’minlovchi korxonalarning geografik jihatdan tarqalib ketmasligiga ta’sir qilolmaydilar, shuning uchun ular o‘z korxonalarini joylashtirayotganlarida transport harajatlarining eng kam bo‘lishini ko‘zda tutadilar[23. 29-b].

         2. Omborlar soni va ularning joylashishi Omborlar bevosita korxonalar chegarasida joylashishi mumkin yoki ta’minlovchilardan olingan yuklarni qayta ishlash bo‘yicha umumiy ombor markazlari tashkil qilinishi mumkin. Yoki iste’molchilarga yaqin bo‘lgan joylarda oraliq omborlar joylashishi mumkin. AQSHda har 20 ombordan uchtasi ko‘p profilli, har 6 ombordan bittasi asosiy iste’molchilar talabiga binoan qo‘shimcha xizmat ham ko‘rsatadi[1.Logistics.ru].      3. Transport modellari yetkazib berish tizimi yaratuvchilari qulay transport modellarini aniqlaydilar. Har bir transport modeli bir-biridan  harajatlari, eltib berish tezligi, ishonchliligi, o‘ziga xos o‘rash va omborlarga joylashtirish usullari bilan farqlanadi[1.Logistics.ru].

         4. Aloqa yetkazib berish tizimi bo‘limlari bir-biri bilan axborot, nazorat va transport turlari orqali birlashadi. Bular o‘rtasidagi aloqalar telefon, telegraf, kabelli aloqa, teleks va kompyuterlar orqali tashkil qilingan. Aytib  o‘tilgan aloqa turlarining har birining o‘ziga xos ustunlik va kamchiliklari bor. Hozirgi kunda kompyuter orqali ma’lumot olish - eng katta ustunlikka ega[1.Logistics.ru].

5.Axborot tizimi Buyurtmalar bilan ishlashning markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan  usullari mavjud. Ishlash usuli markazlashtirilmagan bo‘lsa, bu holda  integratsiya darajasi, aniqlanishi, kompyuterlar turi aniqlanishi kerak va h[1.Logistics.ru].

Nazorat va mulohaza savollari.

1. Yetkazib berish nima?

2. Yetkazib berish atamasining tarixi nimadan iborat?

3. Yetkazib berishning konseptual va uslubiy asoslarini izohlab bering.

4. Moddiy oqimlar tushunchasi.

5. Yetkazib berishning maqsadi va vazifasi.

        

3- Ma’ruza: Yetkazib berish zanjirini boshqarish va taqsimotini tashkil qilish.

3.1. Moddiy oqimlar harakatlari chizmasining ta’rifi.

3.2.Yetkazib berish tizimida mahsulotlar taqsimotining asosiy kanallari va vositachilari.

         Materiallar oqimining o‘sishi aks etgan chizmalar tavsifiga e’tibor qilgan holda yetkazib berishning umumiy chizmasi 3-chizmada, korxona ichidagi moddiy oqimlar harakati chizmasi 4-chizmada ko‘rsatilgan. Moddiy oqimlar harakatida korxona nazoratini tashkil etish jarayoni bir butun  o‘lchov sifatida qaraladi, ayniqsa, moddiy oqimlarning korxona ichidagi harakati, ularni rejalashtirish va zahiralarning boshqaruvi haqida fikr yuritish mumkin. Shuni qayd etmoq kerakki, aksariyat tadqiqotlarda korxona yoki ombor mustaqil  o‘lchov sifatida qaraladi va moddiy oqimning kirimi va chiqimi bilan bog‘liq bo‘lgan  operatsiyalarga asosiy e’tibor qaratiladi. Biroq masalaga bunday yondashilganda ixtiyoriy  operatsiyani (yuklash, yo‘ldagi vaqt) asosiy oqimlar uchun zarur vaqt va  operatsiyalarni boshlash uchun haqiqatda kerakli vaqt yetakchi boshqaruv omillaridan hisoblanadi.

3-chizma. Moddiy oqimlarning ishlab chiqaruvchi korxonalardan ombor tizimi orqali iste’molchilarga yetib borish harakati.

 

4 -chizma. Moddiy oqimlarning korxona ichidagi harakati

 

5-chizma. Moddiy oqimlarning ishlab chiqaruvchidan iste’molchiga yetib borish harakati.

    5-chizmada buyurtma va uning buzil ish vaqtini belgilovchi buyurtmalar harakatlarining yo‘nalishi aks ettirilgan.  Iste’molchi mahsulotni mintaqaviy ombororqali yoki bevosita ishlab chiqaruvchining  o‘zidan olishi mumkin. Aniqki, buyurtmalarni bajarish muddati turlichadir. Ombordan mavjud mahsulotlarni saqlash uchungina emas, balki mahsulotlarni  o‘z vaqtida  yetkazib  berish uchun ham foydalaniladi. Buyurtmalarning  o‘z vaqtida bajarilishi transport vositalari, buyurtmalarni tayyorlash texnikalariga ham bo g‘liqdir. 1 -jadvalda mahsulotlarni

har xil turdagi transportlar yordamida  yetkazib  berish muddatining aniqlanish formulasi aks ettiriladi.

1-jadval

Turli xil transportlarda yuklarni yetkazib berish muddatini hisoblashning metodik ko‘rsatmasi

 

Bu yerda:

t nk - operatsiyaning boshlanish-tugash vaqti, sutka, soat;

L  - tashib keltirish uchun  o‘tilgan masofa, km, mil;

Vnj Vnr-1 sutkada vagon yoki kemaning normadagi yo‘lda yurishi;

Tj dop t dop tR dop - daryo, dengiz va temir yo‘l transportida q o‘shimcha  operatsiyalar uchun vaqt;

Vek - foydalanish tezligi, km soat;

Vkom -  tijorat tezligi, mil sutka;

V sut - mazkur liniyada ishlovchi kemadan foydalanish tezligi mil sutka;

@- yuk ko‘tarish mashinasidan foydalanish  koeffitsiyenti;

Rt - kemaning yuk ko‘tarish quvvati, t;

M - portda bir sutkadagi o‘rtacha yuk tashish ishlari, t sutka;

To - yuklarni to‘plash, rasmiylashtirish va j o‘natish vaqtlari, sutka.

         Qoida bo‘yicha taqsimlash vazifasiga: mahsulotlarni to‘plash va tarqatish; tovarlarni joylashtirish, saralash va jamlash; mahsulotga egalik qilishning sotib oluvchidan sotuvchiga  o‘tishi; ombordagi tovarlarni saqlash va himoyalash; sotuvchi va sotib oluvchilar  o‘rtasida muzokaralar olib borish va shartnomalarni imzolash; tovarlarga egali k qilish huquqining sotuvchidan sotib oluvchiga  o‘tishi kiradi.Taqsimlash jarayoni vazifalari quyidagilarga bo‘linadi:

1) tijorat, ya’ni mulkka egalik qilish huquqi boshqa bir shaxs nomiga o‘tkazish amalga oshi- rilayotgan  xarid va sotuv jarayonlarida yordam  beruvchi vazifalar.

2) fizik, ya’ni tovarlarni tashish va ularning butunligini ta’minlash vazifalari.

Taqsimlashning quyidagi turlari mavjud:

a) Selektiv taqsimlash  

Bunda, ulgurji savdo qiluvchi ishtirokisiz-10 ta shartnoma

Ulgurji savdo qiluvchi                                         Ulgurji savdo qiluvchi

ishtirokisiz 24 shartnoma                                     ta’sirida 6 shartnoma

                                                                          (shartnomalar soni 50 %ga

                                                                              kamaydi)

       Turli darajadagi taqsimlash kanallariga misollar: - yuklarni jo‘natish, rasmiylashtirish va to‘plash uchun zarur vaqt-sutka. Turli kommunikatsiya vositalaridan, buyurtmalarni tayyorlash  texnikalaridan, har xil transport modellaridan foydalanish natijasida buyurtmalarni  tayyorlash uchun ketgan vaqt ko‘rsatkichlarining xilma-xilligiga olib keldi.

   Buyurtmalarning bajarilish vaqtlari o‘rtasidagi farq resurslarga bo‘lgan talab va jamg‘armalarning ishonchliligiga bevosita  o‘z ta’sirini  o‘tkazadi. Uzoq muddat davomida buyurtmalarning bajarilishi ko‘pchilik mintaqaviy omborlardagi mahsulot  zahirasining  o‘sishiga olib keladi. Ikkinchi tomondan, juda qisqa muddatda tayyorlangan buyurtmalarda xatolik vujudga kelishi mumkin. Natijada resurslar kerakli miqdorda, zaruriy sifatda yoki o‘z vaqtida olib borilmaydi. Buyurtmani amalga oshirishga sarflangan vaqt tarqatish, marketing,kreditlash, amalga oshirish xizmatlari singari vazifalarni bajaruvchi mahsulot ishlab chiqaruvchi va iste’molchi o‘rtasidagi bog‘lovchi bo‘g‘in hisoblanadi. U taqsimlash kanallarining rivojlanish holatiga bog‘liqdir. Aksariyat sanoat firmalari qisman shunday taqsimlashni nazorat qiladi, shuningdek, fizik taqsimlash tizimida ham ularning chegaralangan darajadagi ta’sirlari bor[21. 32-b].

   Taqsimlash kanallarining vazifa va tuzilmalari o‘zgarishi yetkazib berish texnologiyalarini qayta tashkil qilgan, firma mahsulotlari va xizmatlar sifatini oshirishga ham bog‘liqdir. Yetkazib berish samaradorlikni oshirish va texnologiyalarni takomillashtirishga intilish, taqsimlash doirasidagi kapital hajmida sarmoya Tovar ishlab chiqaruvchi tovar ishlab chiqaruvchi o‘sishiga olib keladi, shuningdek, obyektlarni lokallashtirish va tuzilmasini o‘zgartirishga imkoniyat tug‘diradi. Mazkur doira vertikal integratsiya yo‘nalishlarini ham qayd etish ahamiyatlidir, buning natijasida mahsulot ishlab chiqaruvchi va sotib oluvchi o‘rtasidagi chegaralarni aniqlash qiyin bo‘lmoqda. Taqsimot kanallarining tuzilmalari (vertikal vositachilar soni), ularning miqyosi va barqarorligi bosqichlari miqdoriga bog‘liqdir. Ularni tejashga erishish uchun mahsulotlarni olishdagi zaruriy bosqichlarning eng qulay sonini aniqlash katta ahamiyatga ega[21. 28-b].

    Shartnomalar sonini kamaytirish iqtisodiy tejamga erishishning bir yo‘nalishi hisoblanadi. Taqsimlashning  ikki turi: selektiv va intensiv bo‘ladi. Selektiv taqsimlashda uncha katta bo‘lmagan savdo qilish joylari mavjud, intensiv taqsimlashda esa ularning soni ko‘proqdir. Savdo shartnomalari sonini kamaytirish hisobiga iqtisodiy tejamga erishish yo‘llari 6 -chizmada soddalashtirilgan tarzda ko‘rsatilgan. Mahsulot ishlab chiqaruvchilar va xaridorlarning talabini qondiradigan barcha vazifalar bajarilgandagina taqsimlash kanalining barqarorligiga erishish mumkin. Yetkazib berish tizimlarida mahsulotni taqsimlash kanallarini ko‘rib chiqish mumkin[21.18-b].

1. Mustaqil ulgurji savdo qiluvchi vositachilar  o‘z hisoblaridan tovarlar sotib oladilar, shu bilan tovarlarning ma’naviy eskirish, buzilish, kon’yunktura natijasidagi tavakkalni  o‘z zimmalariga oladilar. Ular tovarlarni saqlaydilar va shu bilan mol  yetkazib  beruvchilar va iste’molchilarning  zahiralarini kamaytiradilar, shuningdek, jo‘natish, reklama, maslahatlar berish kabi xizmatlarni amalga oshiradilar. Mol sotadigan tashkilotlar ikki turda: ulgurji savdo bazalari va ulgurji savdo idoralari. Ulgurji savdo bazalari faoliyati ulgurji savdo firmalarining vazifalariga juda o‘xshashdir, ular faqat o‘z sanoat firmalari sotadigan mahsulotlarining bo‘lishi bilan bir – biridan farqlanadi[21.38-b].

 

6-chizma. Selektiv va intensiv taqsimlash

Nolinchi darajadagi kanal Birinchi darajadagi   kanal Ikkinchi darajadagi kanal Uchinchi darajadagi kanal Istе'molchi Ulgurji savdo idoralari ko‘pincha tovarlarning  o‘ziga ega bo‘lmaganligi sababli tovarlar bilan fizik  operatsiyalarni amalga oshirmaydilar. U larning asosiy vazifasi iste’molchi bilan aloqa o‘rnatish, mol  yetkazib  berish, buyurtmalar to‘plash, ularni tarqatish, firma omborlaridan tovarlarni tranzit yetkazib berishni tashkil etishdan iborat.

3. Vakil, tovar brokerlari, dallollar va boshqa vositachilar tovarga egalik qilish huquqiga ega bo‘lmaganliklari sababli ularning qadrsizlanishi, buzilishi bilan bog‘liq bo‘lgan zararlarni k o‘rmaydilar. Broker - savdo vositachilarining faol turi sanaladi. Ular sotuvchi va xaridorlar bilan uzoq muddatli shartnoma munosabatlariga kirmaydilar, vositachi rolini o‘ynagan holda vaqtincha oldi-sotdida qatnashadilar. Ularning asosiy vazifasi sotuvchi va xaridorlarni uchrashtirish va savdo aloqalarini  o‘rnatish. Mavjud taxminlar asosida xaridorlar talabiga mos keladigan ma’lumotlarni taklif qilish brokerlar faoliyatining so‘nggi jarayoni hisoblanadi. Broker ixtisoslashgan bozorni to‘liq biladi, ko‘plab ishbilarmonlar bilan aloqaga kirishadi, alohida vazifalarni bajaradi. Shartnoma tugatilgandan so‘ng, unga yollangan tomon vositachi haqini beradi[21. 42-b].

      Ulgurji savdo qiluvchi vakil mol yetkazib beruvchilar bilan uzoq muddatli aloqalar o‘rnatadi va ishlab chiqaruvchi firmalarning savdo gumashtalariga (agent) mos vazifalarni bajaradi. Ular  operatsiyalarni kafillikka olib, shaxs nomi va hisobidan savdo-sotiq yo‘li bilan o‘z ulushlarini ajratib oladilar, shuningdek raqobatlashmay, tovarlar chiqaradilar. Bir necha ishlab chiqaruvchi firmalarga xizmat qilishlari mumkin. Jug‘rofiy nuqtai nazardan, ular unchalik katta bo‘lmagan hududda yoki bir necha viloyatlarda xizmat ko‘rsatilishlari mumkin. Yirik firmalar mazkur tumandagi savdo-sotiq imkoniyati past bo‘lgan paytda ulgurji savdo qiluvchi vakillar xizmatidan foydalanadilar. O‘rta va kichik sanoat firmalari esa bunday turdagi vositachilarga mazkur hududda ularning savdosi hajmi yetarli darajada yuqori emas va shaxsiy savdo vakiliga ega bo‘lishdan manfaatdor bo‘lmaganida murojaat qiladi. O‘rta sanoat korxonalari endi vakilga hududda barcha mahsulotlarni sotish huquqini beradilar. Bunday hollarda vakillar muzokaralar olib borilayotgan paytda ba’zi huquqlarga ega bo‘ladilar. Ishlab chiqarish vositalari bozorining ulgurji savdo qiluvchi vakillari, asosan, elektrotovar, asbob - uskuna va mashinalar bilan savdo qiladilar.Tarmoq haqi va uning mahsulotlari to‘g‘risida mufassal bilimlarga ega bo‘lganliklari sababli, ulgurji savdo qiluvchi vakillar yuqori natijalarga erishadilar. Ularning mehnatlariga vositachi haqi, asosan, haq to‘lanishi ular ko‘rsatadigan xizmatlar ishlab chiqaruvchi firmalar uchun foydali hisoblanadi. Ulgurji savdo qiluvchi vakilning asosiy vazifasi savdo-sotiqni vaqtida ta’minlash, manfaatdor tomonlarga talab va taklif to‘g‘risidagi ma’lumotlarni berish. Vaqtning o‘zi esa tovarning so‘nggi qiymati o‘rnatilishiga ta’sir qilmaydi. Yuqorida qayd etib o‘tilganlardan ko‘rinib turibdiki, ularning vazifalari ko‘p jihatdan brokerlar vazifalari bilan  o‘xshash ekan. Farqi shundaki, vakil brokerdan farqli ravishda o‘z mijozlari bilan aloqalar o‘rnatadi, ishlab chiqarish vositalari bozorida ish olib boradi va ba’zilari jamlash vazifasini ham  o‘z zimmasiga olib, mol yetkazib berilishini ta’minlaydi. Bundan tashqari ulgurji savdo qiluvchi vakillar asosan iste’molchilar bilan o‘rnatilgan aloqalar natijasida mahsulotlarning yangi turlarini (juda tez) sotadilar[24. 32-b]. Yangi tovarlar bozorini rivojlantirish bo‘yicha ko‘rsatadigan xizmatlari uchun vositachilar yuqori darajada dallollik haqi oladilar. (Savdo hajmining 10 - 15 %).

Vakillarda, odatda realizatsiya qilinishi zarur bo‘lgan tovarlar  mavjud bo‘ladi, ular tovarlarni o‘z nomlaridan, lekin tovar egasining hisobidan sotadilar. Vakillar nazoratda, qabul qilish omborlariga egadirlar, tovarlarni saqlash va sotish ham ularning ixtiyoridadir.  O‘z javobgarliklari ostida xaridorlarga kredit beradilar, bozor haqidagi ma’lumotlar, tovarlarni tashishda yordam ko‘rsatish, xomashyo sifati ustidan nazorat singari qo‘shimcha xizmatlarni taklif qiladilar.

   Buyurtmalarning jismoniy taqsimlanishi va mahsulotlarni keltirish ustidan nazorat buyurtmalarni tayyorlash va fizik taqsimlash-yetkazib berishning vazifasi sanaladi. Moddiy texnika ta’minoti harakatida uning ulushi transport va  zahiralar ulushiga nisbatan kamdir. Shunga qaramay, mazkur vazifaning ahamiyati shunisi bilan muhimki, aynan shu vazifa taqsimlash kanallari bo‘yicha mahsulotlarning samarali harakatini ta’minlaydi. Buyurtmani tayyorlash fizik taqsimlashda asosiy vazifa hisoblanadi. (2-jadval). Turli doiralarda mazkur vazifaning amalga oshirilishini ko‘rib chiqamiz. (7, 8, 9-chizmalar).

2-jadval

Buyurtmalarni bajarishning umumiy ko‘rinishi

 

 

 

7-chizma. Fizik taqsimlash kanallari bo‘yicha mahsulotlarning jo‘natilishi.

 

8-chizma. Tovar va mollarning ishlab chiqarish kanallariga to‘liq tarzda jo‘natilishi

    Mahsulotlarni ishlab chiqarish rejasiga muvofiq jo‘natish. Chizmadan ko‘rinib turibdiki, tovar ishlab chiqaruvchilar, asosan 2 turdagi iste’molchilarga: iste’molchilar va mahsulotlarni taklif qiluvchi vositachilarga duch keladilar. Yakuniy mahsulot iste’molchilari, ma’lumki, kichik to‘plamdagi yuqori sifatli mahsulotlarni sotib olishga intiladilar. Vositachilar esa katta to‘plamdagi tovarlarni xarid qiladilar. Amaliyotda korxonalar mahsulot sotishining 1-yo‘lidan ham, 2-yo‘lidan ham foydalanadilar. Bunda iste’molchilarga yuk jo‘natishning 3 asosiy turini ko‘rish mumkin: zavod zahiralaridan bevosita yuk jo‘natish. ishlab chiqarish tarmog‘idan bevo sita yuk jo‘natish.ombor orqali yuk jo‘natish. Yuk jo‘natishning qaysi taktikasini tanlash sotilayotgan mahsulot hajmiga  bog‘liqdir. Agar tovarlar to‘plami  yetarli   darajada katta bo‘lsa, u holda bevosita zavod zahiralaridan yoki ishlab chiqarish tarmog‘idan tovarlar jo‘natiladi. Taqsimlash nazorati yetkazib berishni funksionallashtirish va samaradorligini boshqarish vositasi sifatida bo‘lishi 9 -chizmada ko‘rsatilgan.

 

               9-chizma. Taqsimlash nazorati Yetkazib berishsi funksionallashtirish va samaradorlikni boshqarish vositasi sifatida bo’lishi.

               Qoida  bo‘yicha  xomashyoni   to‘plash  yirik  hajmdagi   ta’ minotlar  bilan ajratib  olinadi . Faqatgina katta hajmdagi xomashyo va kerak b o‘lmaydigan ishlab chiqarishlar bundan mustasnodir. Mahsulotlar tayyorlovchi sanoatda  ularni

bevosita to‘g‘ri  yetkazib  berish afzal ko‘riladi. Biroq, tayyor mahsulotlar kichik to‘plamda iste’molchilarga jo‘natilayotgan bo‘lsa, u holda taqsimotni ombor orqali ajratib olish samaraliroq hisoblanadi. Agar aniq iste’molchilar uchun yuklab jo‘natilayotgan tovarni bevosita yetkazib berish eng qulay darajada bo‘lmasa, u holda ombor orqali ta’minlash tizimi qo‘llaniladi. Bu esa o‘z navbatida taqsimlash bo‘yicha harajatlar kamayishi va xizmatni yaxshilashga olib keladi. Bunday omborlar iste’molchilarga bir qator xizmat ko‘rsatadilar. Faoliyati mazmuniga ko‘ra, ular zahiralarni to‘plovchi va iste’molchilarni muayyan darajadagi xizmatlar bilan ta’minlovchi taqsimot markazlariga aylanadilar. Lekin taqsimot kanallariga mahsulotlarning jo‘natilishi ularning iste’molchi tomonidan qabul qilib olinish vaqti bilan doimo ham tugamaydi. Mahsulotning bir qismi har xil sabablarga ko‘ra qaytarilishi mumkin. Masalan, mahsulotlarning yomon ahvolda  yetkazib  berilishi natijada uning shikastlanishi, noto‘g‘ri tam g‘alanishi, taqsimot uslubining mos kelmasligi yoki talabning  o‘zgarishi va boshqalar. Har qanday holda ham qaytarilgan mahsulotlarni qabul qilish va joylashtirish, ularni tuzatishga yuborish fizik taqsimot vazifasi hisoblanadi. Mahsulotlarni qaytarish jarayoni miqyosi va ularning samaradorligi mahsulot va taqsimot kanallariga bog‘liqdir. Qaytarilgan sanoat tovarlarini to‘g‘ri va qisqa taqsimlash kanallari orqali ajratib olish murakkab taqsimot kanallari orqali taqsimlanadigan mahsulotlarga qaraganda oson hal qilinadi. Qaytarilgan tovarlar masalasida ularni ishlab chiqaruvchining omborlariga joylashtirish asosiy bosqich sanaladi. Qaytarilgan  mahsulotlarni joylashtirish mexanizmining xizmati hisob-kitoblar, nakladnoylar to‘lovi, mahsulotlarni ko‘chirish, ta’mirlashni ta’minlovchi iste’molchi va ishlab chiqaruvchi  o‘rtasida bevosita aloqalarni  o‘rnatish bilan belgilanadi. Moddiy ta’minotning boshqaruvi fizik taqsimlashning  o‘ziga xos aksi hisoblanadi. Yetkazib berishning mazkur vazifasi mahsulotning ishlab chiqaruvchiga jo‘natilishiga yordam beradi.  Ishlab chiqaruvchining talablari buyurtmalarga  o‘tkaziladi. Xaridlar bo‘yicha vakil firmaning asosiy parametrlari (narxlar,  yetkazib  berish sifati) bo‘yicha talablarini qondiruvchi mol yetkazib beruvchilarni tanlaydi.

   4.4. Korxonalarning tashkiliy tuzilmalari va u boshqaruv xizmatlarining o‘zaro hamkorligi yetkazib berish tizimi tomonidan boshqariladigan tashkiliy tizim quyidagi funksiyalarni amalga oshiradi:

a) tizimni shakllantirish va rivojlantirish;

b) korxonaning bozor siyosati bilan bo g‘liq logistik tizim strategiyasi;

v) o‘zaro bog‘liq funksiyalarni koordinatsiyalash va boshqarish;

g) har xil tarmoq korxonalari uchun yetkazib berishning o‘ziga xos xususiyatlari. yetkazib berishning tashkiliy tizimi 11,12,13,14- chizmalarda ko‘rsatilgan.

   11-chizmada yetkazib berishni boshqarish yoki materialni boshqarish berilgan bo‘lib, bunda Yetkazib berish vitse-prezident yoki bosh boshqaruvchiga bo‘ysunadi.

   12-chizmada har xil mahsulot ishlab chiqaruvchi korxonalarda yetkazib berishning tashkiliy tuzilishi ko‘rsatilgan. Bunda har bir mahsulot turi bo‘yicha yetkazib berish funksiyalari guruhlarga ajratilgan.

   13-chizmada boshqarishning markazlashgan funksiyasiga asoslangan korxonalarda yetkazib berishni boshqarishning tashkiliy tuzilishi berilgan. Yetkazib berishni boshqarishning bu shakli har xil mahsulotlar ishlab chiquvchi korxonalarga xos bo‘lib, kompaniyalarda esa yuqori darajadagi markazlashtirilgan boshqaruv nazoratidir.

11-chizma. Korxonani logistik boshqarish.

12-chizma. Har xil mahsulot ishlab chiqaruvchi korxonalarda logistik tizimning tashkiliy tuzilishi

13-chizma. Boshqarishning markazlashgan funksiyasiga asoslangan korxonalarda

Yetkazib berishni boshqarishning tashkiliy tuzilishi.

 

Nazorat va mulohaza savollari

1. Yetkazib berishda taqsimlashning mohiyati va ahamiyati.

2. Logistik tizimda taqsimotning asosiy kanallari va vositalari.

3. Yetkazib berish korxonalari va xizmatlarining tashkiliy tuzilishi.

4. Yetkazib berishning turli xil vazifaviy xizmatlari va boshqaruv sohasida  o‘zaro hamkorligi.

4-Maruza: Yetkazib berish zanjiri tarmoqlarini loyihalash.

4.1. Strategik reja va uni tuzish tartibi.

4.2. Yetkazib berish faoliyatining strategiya turlari.

4.3. Moddiy oqimlarni bashorat qilish va strategik reja ko‘rsatkichlarini hisoblash usullari

   Yetkazib berish tizimi tushunchasi yetkazib berish fanining asosiy tushunchalaridan biri hisoblanadi. Tovar va moddiy oqimlar harakati yuqori malakali xizmatchilar tomonidan transport vositalari va turli uskunalar yordamida amalga oshiriladi.

         Yetkazib berish jarayoniga turli inshootlar, uskunalar biriktirilgan bo‘ladi. Demak, yetkazib berishda tovar va moddiy boyliklar oqimi shu uskunalarning ishga qay darajada shay bo‘lishi bilan bog‘liq. Ma’lumki, tizim deb atalishi uchun bir necha element, ularning bir maqsadga qaratilganligi va ular orasida bog‘lovchi munosabat bo‘lishi kerak. Yetkazib berish tizimida  yetkazuvchi  va iste’molchi tizim elementi bo‘lsa, ular orasidagi yetkazib berish munosabatlari ularni bir-biri bilan bog‘laydi. Butun yetkazib berish tizimning tuzilishidan asosiy maqsad iste’molchi va  yetkazuvchi ehtiyojlarini qondirishdir. Yuqorida aytilganlardan tashqari yana shuni ham aytib  o‘tish lozimki, logistik tizim ham boshqa tizimlar kabi tashqi olam bilan munosabatda bo‘ladi. Shunday qilib, yetkazib berish tizimi teskari aloqaga ega bo‘lgan tizim, u yoki bu logistika vazifasini bajaruvchi moslashuvchan tizimdir. Odatda, yetkazib berish tizimlari quyi tizimlarga va tashqi muhit bilan uzviy aloqaga ega.

 

14 - chizma. Yetkazib berish  tizimi chegarasi

- material oqimi;

- moliyaviy resurslar oqimi;

   Yetkazib berish strategiya korxona faoliyati strategiyasining ajralmas qismi sifatida qaralishi lozim. Yetkazib berish tizimi strategiyasini ishlab chiqishda uning tarkibiga transport operatsiyalari va  harajatlar, quvvat, aloqa, buyurtmalarni qayta ishlash,  zahiralarni boshqarish nazorat va reja tizimlari hamda tizim tashkiliy tuzilmasi kiradi. Yetkazib berish strategiyasini ishlab chiqishning andozaviy texnik usullaridan biri harajat  va xizmatlar orasidagi logistik muvozanatni tahlil etishdan iborat. Bundan tashqari yana bir element komplekslilik bo‘lib, u o‘z ichiga: ta’minot hamda zahira manbalari soni; tovar hamda qadoqlash nomenklaturasi; buyurtma tushadigan manba va tovarlarni yuklash manzillari soni; mavsumiylik; ishlayotgan markazlar soni kabilarni oladi. Xo‘jalik strategik muammolarini hal etish logistik tizimning har bir funksional sohasida faoliyat olib borayotgan mutaxassislar guruhi qarorlariga asoslanadi. Yetkazib berish tizimi strategiyasini ishlab chiqish ikki bosqichda amalga oshiriladi: birinchi bosqichda, strategik maqsad aniqlanadi va xo‘jalik rivojlanish yo‘nalishi belgilab olinadi.  Ushbu bosqichda quyidagi muammolar hal etilishi ko‘zda tutiladi:

1).Bozor talabining  o‘zgarishi. Turli taqsimlash kanallaridan  o‘tayotgan tovarlar hajmida biror - bir kanal foydasiga siljishlar bo‘lishini ko‘rsatadi.

2).Yetkazib berishga talabning ortishida. Taqsimlash kanallaridagi siljishlar yetkazib berishga talabning ortishida aks etmog‘i lozim.

3).Tovarlarni Pareto tamoyili bo‘yicha taqsimlash. Tovarlarning cheklangan hajmiga asosiy oqim to‘g‘ri keladi.

4).Zahiralar hajmi va moslashuvchan ishlab chiqarish tizimi. Firmaning bozor talablariga moslashuvchan ishlab chiqarish tizimining tuzilishi va  zahiralar hajmi qulay bo‘lishi lozim.

5).Faoliyatning ayrim turlariga e’tibor. Nafaqat oddiy yoki maxsus, balki faoliyatning  o‘ziga xos turlari bo‘lgan: iste’mol yoki maxsus ishlab chiqarish tovarlarini tamg‘alash va qadoqlash kabilarga ham e’tibor berish kerak.

6).Yetkazuvchilar yetkazib berish ko‘rsatkichlarini oshirish. Ushbu bo‘lim mahsulotlarni yetkazish tadbirlarini ishlab chiqish bilan bog‘liq. Birinchi bosqichda firma strategiyasi ishlab chiqiladi (uzoq muddatga mo‘ljallangan tadbirlar). Ikkinchi bosqichni birinchi bosqichning davomi desak bo‘ladi. Bunda strategiyani amalga oshirishga yordam beradigan taktikalar ishlab chiqiladi.      Taktikaning strategiyadan farqi shundaki, u bozor sharoitlariga mos holda  o‘zgaruvchan va qisqa muddatga mo‘ljallanadi. 2 -bosqich 1-bosqichda ishlab chiqilgan strategik reja yo‘nalishini ta’minlaydi. Ikkinchi bosqich quyidagilarni  o‘z ichiga oladi:

   -ishlab chiqarish quvvati. Yetkazib berish guruhi ishlab chiqarish hajmining kompyuter modellaridan, mahsulot assortimenti, bozorlar, mahsulotlar ishlab chiqarishni ta’minlash quvvatidan foydalanib, ishlab chiqarish quvvatini aniqlaydilar;

   -taqsimlash milliy tizimlari (TMT) material resurslari  o‘zgarishlarining TMTning ishlab chiqarish quvvatiga ta’siri hisobga olinadi;

   -ko‘tarish - transport ishlari. Butun zanjir (yetkazuvchi-iste’molchi)ning hamma qismlari samarali ishlashini ko‘tarish-transport tizimining yaxshi ishlashiga bo g‘liq;

   -transport turlari. Transportning turli xillari izlanadi va ishlab chiqarish tizimi yetkazib berish talablarini qondirish usullari ko‘rib chiqiladi;

   -nazorat tizimlari. Faoliyat natijalarini hisoblash va nazorat qilish;

   -yetkazuvchilar. Moliyaviy natijalar;

   -umumxo‘jalik rejasi.

   Yetkazib berish strategiyasining korxonalar mahsulotlarini  yetkazishda ahamiyati kattadir. Hozirda bozor munosabatlari sharoitida logistik tizim va uning strategiya va taktikasini to‘g‘ri amalga oshirish xizmatlar va tovarlarning iste’molchilarga sifatli holda  yetib borishini ta’minlaydi. Shuningdek, to‘g‘ri tuzilgan strategiya bir qator muammolarni qisqartiradi va ombordagi zahiralar qulayligini ta’minlaydi. Korxona yetkazib berish tizimining strategik rejasini tuzayotganda, u ishlab chiqarish funksional strategik rejasining ajralmas qismi       bo‘lishi lozim. Tuzilgan strategik reja ishlab chiqarish, marketing, tashkiliy bo‘lim rejalarini  o‘zaro bog‘lab, um umiy yaxlitlikni tashkil etishi lozim. Yetkazib berish tizimi strategiyasini ishlab chiqayotganda quyidagilarni nazarda tutish lozim:

         - transport operatsiyalari - ulardagi uzilishlar;

         - ishlab chiqarish quvvati;

         - aloqa (iste’molchilar bilan o‘rnatilgan aloqa);

         - zahiralar boshqaruvi;

         - yuklash, ortish - tushirish ishlari;

         - reja va nazorat tizimi;

         - tashkiliy tizim.

      Logistik strategik reja tuzish 2 bosqichdan iborat. Logistik strategik reja tuzilishining 1-bosqichida quyidagi savollar ko‘rib chiqiladi:

     - ehtiyojlarning o‘zgarishi;

     - logistika tizimi ehtiyojining ortishi;

     - mahsulot taqsimotining Pareto tamoyili;

     - zahiralar hajmi va egiluvchan ishlab chiqarish tizimi;

     - alohida faoliyat turlariga e’tibor;

     - egiluvchanlik;

     - ta’minotchilar logistik ko‘rsatkichlari ning ortishi.

        1-bosqichda barcha xo‘jalik funksional qismlari holati aniqlanadi va firma qiyinchiliklari ko‘rib chiqiladi, ularni bartaraf qilish choralari ko‘riladi.

      2-bosqichda firmaning umumxo‘jalik funksional rejalari ishlab chiqiladi va

bular 1-bosqich strategik yo‘nalishini tasdiqlashi lozim. Strategik yo‘nalishga quyidagilar kiradi:

     - ishlab chiqarish quvvati;

     - milliy taqsimot tizimi;

     - yuklash, ortish - tushirish ishlari;

      - transport turlari;

      - nazorat tizimi;

      - ta’minotchilar;

      - umumxo‘jalik reja lari.

logistik strategik reja tuzilishi ishlab chiqarishning rivojlanishi va raqobatchilarning raqobatda  g‘alaba qozonish imkonini yaratadi.

Har bir rejani tuzish, uning ko‘rsatkichlarini hisoblash bilan bog‘liq bo‘ladi. Yetkazib berish strategik rejasi ko‘rsatkichlarini hisoblash usullarini ko‘rib chiqadigan bo‘lsak, ular quyidagilardan iborat:

1. Kapital qo‘yilma qaytimi   (KQ)  yoki kapital qo‘yilmaga olinadigan foyda.

2. Sarmoya hajmiga qarab, kapital qo‘yish foydaga qo‘shimcha ravishda foyda olish imkonini yaratadi. Yetkazib berish tizimi sarmoya loyihalari bir necha usullar bilan baholanadi. Lekin logistik tizimda har xil tahlil uchun bir xil, ya’ni toza foyda va undan qoladigan qo‘shimcha daromad hisoblanadi. Yetkazib berish tizimi samaradorligini oshirish uchun qo‘yiladigan sarmoya loyihalari chuqur tahlil qilingan bo‘lishi lozim, u loyihaning maqsadi nima? Loyihaga sarflanadigan  harajat  va foyda miqdori qancha? Firma rivoji va taraqqiy etishiga ushbu loyihaning ta’siri qanday? Loyiha ta’sirida firmaning tashkiliy tuzilishi qanday  o‘zgaradi kabi savollarga javob berish lozim. Sarmoyaviy loyihaga baho berishning bir necha usullari bor va ular quyidagilar:

1. O‘z-o‘zini qoplash usuli eng oson va eng sodda hisoblash usuli bo‘lib, yetkazib berish tizimiga qo‘yilgan sarmoyani qoplash (Skon) muddati aniqlanadi. Bunda sarmoya summasini daromadga bo‘lib, necha yilda sarmoya loyihasi  to‘planishi aniqlanadi. Buni quyidagi misolda ko‘rib chiqamiz:

Skon - sarmoyani qoplash muddati;

Boshlang‘ich sarmoya kapitali (summasi)  - 50000 $ - Bs;

yillik foyda bashorati - 45000 dol. - Fb;

yillik harajat bashorati - 35000 dol. - Xb;

yillik qo‘yilma bashorati - 5000 dol. - Vk.

                 Bs            100 ming.

Skon. =  ----------=    --------------------- =  10 yil

             Fb - Xb       45000 - 35000

Bu usul juda qulay bo‘lib, ushbu qulaylik kamchiliklarni   ham keltirib chiqaradi: bu formulada ko‘rsatkichlar shunday olinadiki, 1 yildagi ko‘rsatkichlar keyingi yilga mos kelmasligi mumkin.

2.  O‘rtacha qoplash usuli (Ukon.), bu usulga amortizatsiya va kapital qo‘yilmasi kiritilgan. Bu usulning ham  o‘ziga yarasha afzallik va kamchiliklari mavjud. Bu usulda hisoblash qulay, lekin bunda ham 1000  dol.  5 yildan keyin ham 1000 dol. qilib olingan. Bu usulni quyidagi misolda ko‘ramiz:

Sarmoya hajmi - S - 80000 dol. - K;

yillik daromad bashorati - 60000 dol. - Db;

yillik harajatlar bashorati  -  48000 dol. - Xb;

amortizatsiya -  8000 dol. - A;

yillik qo‘yilma bashorati -  2000 dol. - Qb;

qo‘yilma qoplanish muddati -  10 yil - Skon;

foydalilik - F.

 

 

O‘rtacha o‘z - o‘zini qoplash 10 yil ichida 8000 ming dol.ni tashkil etdi.

3. Diskontirovkali usulning bir necha turlari mavjud. Ular quyidagi formula

orqali hisoblanadi:

Bu  yerda : R - diskontirovka narxi, S - yil oxirida olinadigan mablag‘, ch -% miqdori, p- yillar soni. Buni quyidagi misolda ko‘rishimiz mumkin: Agar korxona sarmoyadan 10%  foyda ko‘radigan bo‘lsa, 200 ming  dol.dan birinchi yil 220 dol., 2 -yil 242 dol.bo‘ladi. Lekin diskontirovkani hisobga olganda, 2 yil ichida bu summa 1652 dol.ni tashkil etdi.

 

Balans:

Boshlang‘ich harajatlar  - 165,2

10 % birinchi yil uchun  - 16,5

1 yil uchun balans  - 181818

10 % ikkinchi yil uchun  - 18,1

2 yil uchun balans      - 200.000

Sof diskontirovka bahosi  -  diskontirovkalarning umumiy balansi b o‘lib, u

eng kam diskont darajasida tuziladi.Yetkazib berish loyihasini tuzishda  inflyatsiya ni ham nazarda tutish lozim. Bundan quyidagi formula kelib chiqadi:

 

Bu yerda: R - kelajak mablag‘larining diskont bahosi, S - yilning oxirida olinadigan summa, ch - % miqdori F - inflyatsiya  darajasi, p - yillar soni

Misol: CH = 10 %; F   15 % ; S   200.

4 yildan keyin 200 dol.ning diskont bahosi qanday b o‘ladi.

 

Nazorat va mulohaza savollari

1. Strategiya va uni yetkazib berishda amalga oshirish.

2. Yetkazib berish tizimida strategiya va taktika qanday tuziladi?

3. Yetkazib berish faoliyatida strategiyaning turlari.

4. Moddiy oqimlarni bashorat qilishning mazmuni.

5. Yetkazib berish tizimi ko‘rsatkichlari.

 

 

5-Ma’ruza: Yetkazib berish zanjiri bo’yicha tarmoq dizayni.

 

5.1. Transport vositalarining turlari va ularning moddiy texnika bazasi.

5.2. Transport turlarining moddiy - texnika bazasi.

5.3. Mahsulotlarni yetkazib berish tizimini boshqarish.

5.4. Avtotransport harakatlanuvchi tarkibining xizmatlari

 

        Transport odamlar va yuklarni tashishda bo‘ladigan moddiy ishlab chiqarish tarmog‘idir. Ijtimoiy ishlab chiqarish tuzilmasi moddiy xizmatlar ishlab chiqarishga kiradi. Ijtimoiy ishlab chiqarishda transportning o‘rni 15-chizmada ko‘rsatilgan.

15-chizma. Ijtimoiy ishlab chiqarishda transportning o‘rni

 

     Moddiy oqimning birinchi xomashyo manbaidan oxiri iste’molchigacha harakatdagi yetkazib berish tadbirlarining muhim qismi turli transport vositalaridan foydalanish orqali amalga oshiriladi. Bu tadbirlarni bajarishga ketgan harajatlar yetkazib berishga ketgan umumiy harajatlarning 50 % ini tashkil etadi. Bajargan ishiga qarab, transport ikki asosiy guruhga bo‘linadi:

1. Ommaviy foydalaniladigan transport, xalq xo‘jaligining asosiy tarmog‘i bo‘lib, yuk va yo‘lovchi tashishda aholiga va xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlari ehtiyojini qondirishga xizmat qiladi. Bu transport aholiga ham aloqa yo‘li tizimida xizmat qiladi. Uni ko‘pincha magistral (qandaydir tizimdagi asosiy bosh chiziq, bu yerda aloqa yo‘llari tizimi) deb ataladi. Ommaviy foydalaniladigan transport tushunchasi o‘z ichiga temir yo‘l transporti, suv transporti (dengiz va daryo), avtomobil transporti, havo transporti va quvur transportini oladi.

2. Noommaviy foydalaniladigan transport - ishlab chiqarish ichidagi transport hamda notransport korxonalariga tegishli bo‘lgan transport vositalarining barcha shakllari. Transportning noommaviy turidan foydalangan holda yuklar tashishni tashkil qilish ishlab chiqarish Yetkazib berishsining predmetidir. Tovar harakatida kanallarni tanlash masalasi Yetkazib berish doirasida yechiladi. Transport Yetkazib berishsining predmeti ommaviy vazifadagi transport yuk ta’minotini tashkil qilish bilan bog‘liq bo‘lgan kompleks masalalar hisoblanadi. Transport Yetkazib berishsining vazifalari:

- transport tizimlarini, jumladan transport koridorlari va transport zanjirlarini tashkil etish:

- transport jarayonlarining turli xil transport birligini rejalashtirish (aralash ta’minlash holatida);

- transport - ombor jarayonlarining texnologik birligini ta’minlash;

- transport jarayonini ombor va ishlab chiqarish bilan rejalashtirish;

- transport vositasi turini tanlash;

- transport vositasini tekin ta’minlash;

- yetkazishning to‘g‘ri marketurasini aniqlash.

Transport turini tanlash masalasi yetkazib berish zahiralarining qulay darajasini tashkil qilish va ushlab turish, qadoqlash va o‘rash turini tanlash va boshqa shu kabi masalalar bilan bog‘liq holda yechiladi.

Muayyan bir mahsulotni tashish uchun transport turini tanlashda har xil transport turlarining xarakterli xususiyati haqidagi axborot asos bo‘lib xizmat qiladi. Yetkazib berish nuqtai nazaridan avtomobil, temir yo‘l, suv, havo transportining kamchilik va afzalliklarini ko‘rib chiqamiz.

     1. Avtomobil transporti. Asosiy funksiyalaridan biri yuqori tezlikda yurish. Avtomobil transporti yordamida yukni kerakli muddatda yetkazib berish mumkin. Transportning bu turi yetkazishning muntazamligini ta’minlaydi. Bu yerda boshqa turlariga nisbatan qadoqlanishiga kamroq talablar qo‘yiladi.

Avtomobil transportining kamchiligiga tashishga nisbatan yuqori tannarxi, ya’ni odatda avtomobilning yuk ko‘tarish qobiliyati (eng ko‘p miqdor) bo‘yicha olinadigan to‘lov kiradi. Bu transport turining boshqa kamchiliklariga yuk tushirish va tashish, yukni yo‘qotish imkoniyati va avtotransportning yo‘lda buzilish imkoniyati borligi, nisbatan yuk ko‘tarilish quvvatining pastligi kiradi.

     2. Temir yo‘l transporti. Transportning bu turi turli ob-havo sharoitlarida yuklarning turli to‘plamlarini tashishga yaxshi moslashgan. Temir yo‘l transporti yuklarni uzoq masofalarga tashish va tashishning muntazamligi imkoniyatini beradi. Bu yerda yuklash, tushirish ishlari foydali natijani tashkil qilishi mumkin. Temir yo‘l transportining afzalligi yuklarni tashish tannarxining nisbatan pastligi.

     3.Suv transporti. Dengiz transportining kamchiliklariga tezlik pastligi, yuklarning qadoqlanishi, o‘ralishi va mustahkamlanishiga qattiq talablar qo‘yilishi, jo‘natish chastotasi pastligi kiradi. Ichki suv transporti. Yuk tariflari past  uzoqroq masofaga tashishda bu transport turi eng arzon hisoblanadi. Ichki suv transportining kamchiliklariga yetkazib berishning tezligi past bo‘lishi kiradi.

      4. Havo transporti. Asosiy afzalliklari: tezligi, alohida rayonlarga yetkazish imkoniyati. Kamchiliklariga yuk ta’riflarining yuqoriligi va meteo sharoitlar kiradi (yetkazib berish jadvaliga rioya qilish imkoniyatini tushiradigan meteo sharoitlar).

Transport turini tanlashda ta’sir ko‘rsatuvchi asosiy omil farqlanadi (3-jadval)

3-jadval. Transport turini tanlashga ta’sir qiladigan omillar bo‘yicha turli transportlar bahosi:   

 

 

 

Avtomobil transporti

U yuklar va yo‘lovchilarni relssiz yo‘llarda tashuvchi transport turiga kiradi. Ular asosan quyidagi vazifalarni bajaradi:

1. Yuklarni magistral transporti (paroxod, samolyot poyezd va h.k.) ga tushirish va olib borish.

2. Sanoat va qishloq xo‘jaligi yuklarini qisqa vaqt ichida tashish.

3. Yuklarni qurilish va savdo uchun tashish.

4. Uzoq masofalarga avtomobil transportida tez buziladigan, qimmatbaho, tez olib borilishi kerak bo‘lgan transportning boshqa turlari bilan tashish, tushirish, ortish qiyin bo‘lgan yuklarni tashish. Hozirgi davrda iqtisodiyotning biror-bir sohasi o‘z vazifalarini avtomobil transportisiz bajara olmaydi. Avtomobil transportiga bo‘lgan mehnat va pul sarfi boshqa transport turlaridan ko‘proq bo‘lsa ham iqtisodiyotning hamma bosqichlarida keng yoyilgan. Avtomobil transportida yuklarni tashish samaralidir. Ayniqsa, yuklarni «eshikdan eshikkacha» tashishda, yuklarni ortish va tushirishga sarflangan harajatlar yuklarning yo‘ldagi vaqtlarini qisqartiradi.

O‘zbekiston Respublikasi xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlari va mamlakat aholisi ehtiyojlarini qondirish darajasida rivojlangan avtomobil transportiga ega        Respublika yuk mashinalari, jumladan, Do‘stlik shahar avtomobil zavodida «Mersedes - Bens» so‘drovchilar vazifasiga ko‘ra ixtisoslashtirilgan (o‘t o‘chirish, un, paxta, qurilish materiallari tashish, sanitariya va boshqa) avtomobillar bor.

Respublikada xalq xo‘jaligining sanoat, qishloq xo‘jaligi qurilish, suv xo‘jaligi, aloqa, savdo, sog‘liqni saqlash, kommunal xo‘jaligi, madaniyat, mudofaa va boshqa tarmoqlarda ixtisoslashtirilgan yirik avtotransport korxonalari mavjud.

1999 yilda Respublikada umumiy foydalaniladigan avtomobillar, ya’ni yo‘lovchi tashishga mo‘ljallangan 14,1 ming avtobus va 4,3 mingdan ortiq yengil mashinalari ishladi. Respublika bo‘yicha 2892 avtobus marshrutlarida (593 ta shahar, 1768 ta shahar atrofi, 532 ta shaharlararo) avtobuslar qatnadi. Har kuni 5000 ga yaqin avtobus qatnaydi. 1998 yili avtobuslarda 1879,6 mln. yo‘lovchi tashildi. Umumiy foydalaniladigan yuk va yo‘lovchilar tashuvchi avtomobil transportining yirik korxonalari O‘zavtotransport davlat hissadorlik Korporatsiyasi tarkibiga kiradi. Korporatsiya 1993 yil yanvarda tashkil etilgan. Korporatsiya tarkibiga hissadorlik jamiyatlariga aylantirilgan yo‘lovchi tashishni amalga oshiradigan 99 ta, yuk tashish bilan shug‘ullanadigan 99 ta va aralash 67 ta avtokorxonalar bor. Bu avtokorxonalarda 14 mingdan ortiq avtobus, 24,6 ming yuk avtomobili (10 mingga yaqini o‘zi ag‘daruvchi mashinalar) bo‘lib, ularda 1999 yili 220,6 mln. tonnaga yaqin yuk tashildi (jami transport turlarida tashilgan umumiy yuk hajmining 24,7%i avtomobil transportida tashilgan).

Korporatsiyaning «O‘ztashishtrans» savdo transport birlashmasi va «O‘zbekavtotur» firmasi xalqaro yuk tashish va yo‘lovchilar qatnoviga xizmat ko‘rsatadi. 1999 yil Avstriya, Germaniya, Eron, Xitoy, Turkiya va boshqa mamlakatlarga 16 ming tonna yuk yetkazib berildi. Keyingi yillarda Korporatsiya aholiga avtotransport xizmati ko‘rsatishi rivojlanmoqda.

Tarmoq korxonalari uchun muhandis - texnik xodimlar 12 mutaxassislik bo‘yicha Toshkent avtomobil va yo‘llar institutida, Qo‘qon, Buxoro, Urganch, Toshkent avtomobil va yo‘llar kollejlarida tayyorlanadi. «O‘zavtotrans» Korporatsiyasi huzurida 15 ta avtomobil o‘quv kombinati va ularning 100 ta filiali ishlaydi. Avtomobil transporti tizimida O‘zbekiston hissadorlik sug‘urta kompaniyasi yo‘lovchilarni sug‘urta qilish ishlari bilan shug‘ullanadi.

   2.Temir yo‘l transporti. Xalq xo‘jaligida temir yo‘l transportining yo‘lovchilar hamda yuk tashishda salmog‘i katta. Respublika temir yo‘l transporti MDH doirasidagi qo‘shni davlatlar bilan iqtisodiy aloqalarni amalga oshirishda muhim o‘rinda turadi. 1999 yilda respublikada xalq xo‘jaligiga tegishli umumiy uzunligi 6,6 ming km, shu jumladan, umumiy foydalaniladigan qismining uzunligi 25 ming km, asosan sanoat korxonalariga tortilgan temir yo‘l uzunligi 3,1 ming km ni tashkil etadi. 1994 yil noyabrda O‘zbekiston Respublikasida joylashgan temir yo‘l korxonalari va bo‘linmalari, loyiha - konstruktorlik va boshqa tashkilotlari va muassasalari negizida «O‘zbekiston temir yo‘llari» davlat hissadorlik kompaniyasi tashkil etildi. O‘zbekiston Respublikasi mamlakat mustaqilligi va iqtisodiyoti uchun ulkan ahamiyatga ega bo‘lgan Xitoy, Koreya, Yaponiya, Eron, Turkiya va G‘arbiy Yevropaning janubi bilan tutashtiradigan «TransOsiyo» magistrali (Istambul - Toshkent -Olma ota - Pekin) qurilishida ishtirok etmoqda.

«O‘zbekiston temir yo‘llari» 50 mingdan ortiq turli yuk vagoni va Germaniyada tayyorlangan refrijiratorlari, 1450 yo‘lovchilar tashiladigan vagonga ega. Kompaniyaning temir yo‘ldan foydalanishiga mas’ul bo‘lgan Toshkent, Farg‘ona, Buxoro, Orol bo‘yi, Qarshi bo‘limlari bor. 1999 yil umumiy foydalaniladigan temir yo‘l transportida 46,2 mln.t yuk tashildi. 20 tonnali konteynerlar bilan yuk tashish respublikadagi 11 ta stansiyada amalga oshirildi.

     Tashiladigan yuklarning asosiy qismini qurilish materiallari, bulardan 21 % taxta, 3% neft va neft mahsulotlari, 35 % g‘alla, sement, kimyoviy mahsulotlar va mineral o‘g‘itlar, ko‘mir, sabzavot va boshqa xalq xo‘jaligi yuklarini tashkil etadi. 1999 yil temir yo‘l transportida 14,4 mln. yo‘lovchi tashildi. Yo‘lovchilarga xizmat ko‘rsatishda, ayniqsa, shaharlar atrofidagi qatnovda elektropoyezdlardan tobora kengroq foydalanilmoqda.

      O‘zbekistonning yagona temir yo‘l tarmog‘ini vujudga keltirish bo‘yicha Navoiy-Nukus yo‘nalishlarida temir yo‘lni qayta qurish va elektrlashtirish boshlandi. Urganch-Beruniy elektrlashtirilgan yangi temir yo‘l qurilishi bu hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishda katta ahamiyatga ega.

      Respublikada poyezdlar harakatini boshqarish yagona dispetcherlik markazi mavjud bo‘lgan Toshkentda amalga oshiriladi. Poyezdlar harakatini boshqarish tizimlarida avtomatlashtirilgan xizmat ko‘rsatadigan yuqori quvvatli axborot hisoblash markazi ishlab turibdi.

    Yo‘lovchi tashuvchi eng yuqori tezligi 100 km/soatni, yuk tashuvchi poyezdlarning tezligi 80 km/soatni, stansiyalararo yo‘llarda yo‘lovchilar tashuvchi poyezdlar 60 km/soat, yuk tashuvchi poyezdlari 35 km/soat tezlikda harakat qiladi. «O‘zbekiston temir yo‘l» kompaniyasining lokomotiv parki yangi turdagi teplovozlar, elektorovozlar, elektoropoyezdlardan tashkil topgan. Yo‘lovchilar tashiladigan va yuk vagonlarini ta’mirlash, temir - beton shpallar tayyorlanadi. Toshkent, Xovos, Qo‘qon, Andijon lokomotivlarini ta’mirlash o‘zlashtirilgan. «O‘ztemiryo‘lta’mirlash» ishlab chiqarish birlashmasining bosh korxonasi Toshkent teplovozlarning zavod ta’miri hamda yo‘lovchilar tashiladigan vagonlarning qayta ta’mirlanishi, Paxtaobod zavodida yopiq vagonlar, platformalar va yarim vagonlarni ta’mirlash amalga oshiriladi.

          3. Havo yo‘l transporti. O‘zbekiston jahondagi ko‘p mamlakatlarning poytaxtlari, yirik shaharlar sanoat markazlari bilan havo yo‘llari orqali bog‘langan. Respublika mustaqillikka erishgandan so‘ng, 1992 yili yanvardan sobiq Ittifoq tasarrufida bo‘lgan O‘zbekiston fuqaro aviatsiyasi boshqarmasi, fuqaro aviatsiyasining 243 ta’mirlash zavodi, «Aviaqurilish» birlashmasiga qarashli  «Aviamaxsusmontajsozlik» negizida «O‘zbekiston havo yo‘llari» milliy aviakompaniyasi tashkil etildi. Respublikaning, ayniqsa, xorijiy mamlakatlar bilan tashqi iqtisodiy, turistik aloqalarini yo‘lga qo‘yishda mamlakatning o‘z transporti muhim rol o‘ynayapti. «O‘zbekiston havo yo‘llari»ning bir qancha Osiyo va Yevropa, Amerika mamlakatlarida vakolatxonalari ochildi. 1993-1999 yillarda 19 ta yangi xalqaro marshrutlarda samolyotlar qatnovi yo‘lga qo‘yildi. 1991-1999 yillarda xalqaro marshrutlarda tashilgan yo‘lovchi soni 30 mingdan 245 mingga yetdi. «O‘zbekiston havo yo‘llari» milliy aviakompaniyasi Germaniya, Fransiya, Rossiya firmalari bilan turli sohalarda hamkorlik qilmoqda. 1993 yilda shunday hamkorlik natijasida Yevropaning yirik «Eirbas industri» konsernidan «O‘zbekiston havo yo‘llari» milliy aviakompaniyasi sotib olgan Eirbas A-310-300 aerobuslari xalqaro marshrutlari yo‘lovchilarga xizmat ko‘rsata boshladi. «O‘zbekiston havo yo‘llari» milliy aviakompaniyasi quyidagi havo kemalariga ega: qishloq xo‘jaligi ishlariga mo‘ljallangan AN-2, milliy havo yo‘llarda qatnaydigan AN-24, YAK-40 xalqaro toifadagi IL-86, TU-154, A-310, V-767 kabi samolyotlar, vertolyotlar parkida MI-2, MI-8, KA-26 kabi mashinalar bor. Viloyat markazida aeroportlar TU-154, Samarqand, Namangan, Urganch, Termiz aeroportlari IL-62, IL-72, Nukus aeroporti IL-86, A-310 aerobuslarini qabul qilishga qodir. Toshkent, Samarqand, Termiz aeroportlari xalqaro maqomga ega. Respublika hukumati qaroriga ko‘ra Uchquduqda jahondagi eng ilg‘or andozalarga mos keladigan katta yangi aeroport qurishga tayyorgarlik boshlangan. Respublika aviatsiya transporti uchun uchuvchilar, texnika xizmati tarkibi, yerdagi xizmat xodimlari milliy aviakompaniyaning uchish - o‘quv texnika markazida va Toshkent aviatsiya institutida tayyorlanadi.

          4. Suv transporti. Suv transporti deb, suv orqali yuklarni yoki yo‘lovchilarni tashuvchi transportga aytiladi. Tashish tabiiy (daryo, dengiz, ko‘llar, okeanlar) orqali va sun’iy (kanal, suv omborlari va h.k.) yo‘li bilan amalga oshiriladi.

Suv transporti 2 ga bo‘linadi:

1. Dengiz orqali

2. Ichki suvlar orqali.

      Daryo transporti. Yuk va yo‘lovchilarni asosan ichki suv yo‘llari orqali tashuvchi transport turiga kiradi. Daryo transporti quyidagilarga bo‘linadi:

1. Magistral daryo yo‘llari yoki xalqaro davlatlar o‘rtasidagi tashqi savdoni amalga oshirishga xizmat qilish. Dunay, Oder, Reyn, Amur.

2. Rayonlararo. Davlat ichidagi yirik rayonlararo tashish Volga, Missisipi, Amudaryo.

3. Mahalliy, ya’ni rayonlararo yuklarni tashishni amalga oshirish.

Daryo transporti bir necha davlatlarda mavsumiy ish ko‘rsatishiga qaramay, transportning boshqa turlariga qaraganda ancha samaraliroqdir. Masalan, katta daryolarda kemachilikni tashkil qilishning birinchi bosqichidagi harajatlar temir yo‘lni tashkil qilishdagi harajatlardan 8-10 marta arzon. Magistral daryolarda yuklarni tashish temir yo‘l narxlaridan 55 %, avtotransportdan 3-5 barobar arzon bo‘ladi.

     1999 yilga kelib, O‘zbekistonda suv yo‘llarining umumiy uzunligi 2800km ga yetdi. Amudaryo, Panjdan Mo‘ynoqqa qadar paroxodlar qatnovi amalga oshirildi.

Daryo suvining kamayishi va Orol dengizining qurib borishi natijasida suv yo‘llari keskin qisqardi, ammo shunga qaramay, 1999 yili daryo transportida 1420 ming t yuk tashildi. O‘rta Osiyo paroxodchiligi Turkmaniston, O‘zbekiston, Tojikiston o‘rtasida taqsimlandi. 1994 yili may oyida O‘zbekiston Respublikasida joylashgan daryo floti bo‘linmalarini boshqarish tartibi qayta tashkil etildi. O‘rta Osiyo paroxodchiligi O‘zbekistondagi bo‘linmalari negizida «Termiz daryo porti», «Qoraqalpog‘iston daryo floti» ishlab chiqarish birlashmalari tashkil etildi. «O‘zavtotrans» Korporatsiyasi huzurida daryo floti ishini muvofiqlashtirish bo‘yicha boshqarma tuzildi. Respublikada Termiz daryo porti, Shorlovuq, To‘rtko‘l, Beruniy, Qoratog‘, Xo‘jayli bandargohlari, Amudaryo orqali To‘rtko‘l-Xonqa, Chalish-Beruniy suzma ko‘priklari, Xo‘jayli kema ta’mirlash zavodi ishlab turibdi. Termiz porti 2,5 mln. t yuk qabul qilish, jo‘natish quvvatiga ega. Afg‘onistonning Xayraton bandargohi orqali eksport-import yuklari yetkazib berishda xalqaro, shuningdek birjalar, zemlesoslar, suzuvchi port kranlari va boshqa yordamchi kemalar, texnika vositalari bor. Respublika suv yo‘llarining umumiy uzunligi 1000 km ga yaqin. Xalq xo‘jaligi yuklari asosan Termiz-Xayraton, Shorlovuq-To‘rtko‘l, Xo‘jayli-To‘rtko‘l, Xo‘jayli-Beruniy, Qoratog‘-Taxiatosh yo‘nalishlarida tashiladi. 1999 yil daryo flotida 132,7 ming t yuk tashildi. O‘zbekistonning port va bandargohlari temir yo‘llari bilan bog‘langan. Daryo floti uchun mutaxassislar Chorjo‘y daryo texnikumi va Odessa floti muhandislari institutida tayyorlanadi.

Yetkazib berishning rivojlanishi transport siyosatiga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Firmalar xo‘jalik faoliyatida ishlab chiqarish va transport ishlarining sinxronizasiyasini ta’minlash Konban (aniq muddatga) tizimlarida keng qo‘llaniladi. Uni transportda qo‘llashning mohiyati shundaki, agar asosiy ishlab chiqarishda qat’iy jadval bo‘yicha texnologiya, ya’ni mavjud materiallar, xomashyo, yarim fabrikat va komplektlash buyumlari zahiralari hajmi haqidagi axborotlar qo‘llansa, unda yetkazib berish tashkilotlari mos ravishda qisqa oraliqlarda (Konban tizimi) va qat’iy belgilangan vaqtda (aniq muddatda) amalga oshiriladi. Bu texnologiya bo‘yicha yuklarning hajmi va berilishi aniq vaqtda bo‘ladi. Masalan, avtomobil yig‘ish zavodining asosiy konveyeridan avtomobil omborga emas, balki vagonga tushadi va ayni vaqtda EHM tomonidan boshqariladigan yuklash qurilmasi, avtomashinalarning navbatdagi to‘dasini yuklash uchun keyingi vagonni qo‘yadi. Bu texnologiya qimmat turadigan ombor xo‘jaligisiz ishlashga imkon beradi va kapital aylanishini tezlashtiradi. Natijada materiallar zahirasi normativi qisqaradi. Masalan, Yaponiyada ularga 2 va 5 sutkalik ehtiyoj bo‘lsa, (Nissan) avtomobil yig‘ish zavodida komplektlash buyumlari zahirasi faqat 2 soatga mo‘ljallangan (aniq muddatga) tizimida ishlashga o‘tishi tovarlar realizatsiyasiga ketadigan vaqtni 2 martaga qisqartiradi. 70-80 yillardan boshlab, transport va ishlab chiqarishga xizmat ko‘rsatish organik birikib, yagona ishlab chiqarish transport-taqsimot tizimiga aylandi. Transportga katta tizim, ya’ni logistik zanjirning tarkibiy qismi, deb yangicha yondashish, uni har xil sohalarga qo‘yib chiqish ehtiyojini keltirib chiqardi. Bunda transport material texnik ta’minot tizimida ishlab chiqaruvchidan tortib, so‘nggi iste’mol qiluvchigacha bo‘lgan oraliqda qaraladi. Avtomobil transportini erkinlashtirish va aniq muddat tizimi uning faoliyat doirasi kengayishiga olib keldi. Avtomobil transportida odatda qisqa va o‘rtacha uzoqlikda tashiladigan bo‘lsa, AQSH da 1600 km gacha bo‘lgan masofada komplektlash buyumlari va tayyor mahsulot tashishda undan foydalanilmoqda. G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida ham nafaqat ichki, balki xalqaro miqyosda avtomobil transporti salmog‘i ko‘tarildi. Aniq muddat tizimida temir yo‘l transporti avtomobil transportiga nisbatan unchalik qo‘l kelmaydi. 80-yillarning oxiriga kelib, AQSH da bu yetkazib berish tizimida ishlovchi ishlab chiqarish firmalarining 49 %, temir yo‘l xizmatidan foydalanish darajasini tushirdi. Bir qancha firmalar ular xizmati darajasini saqladi va faqat 2 % firmalar undan foydalanishni ko‘paytirdi. Lekin, bu yangi tizimda temir yo‘l transportidan foydalanish kamayishi kerak, degani emas. Temir yo‘l transportining konteyner va poyezdlarning harakati tezligi juda ham foydali. Temir yo‘l transportida yuk yetkazishni tezlashtirish maqsadida konteyner ta’minotini kengaytirish mumkin.

     Logistik zanjirda ichki suv transportining qo‘llanishi ma’lum darajada ko‘pchilik davlatlarda mas’uliyatliligi bilan cheklangandir. Lekin ichki suv yo‘llari avtomobil yo‘llariga nisbatan muqobil transport sifatida foydalaniladi. Aniq muddat tizimini qo‘llash natijasida suv transportida yuk yetkazish tezligini oshirish zarur bo‘lgan paytda qo‘llash kengaydi.

Jahon xo‘jaligi amaliyotida logistik konsepsiyaning tebranishi ma’lum darajada dengiz va havo transportida qit’alararo yuk tashish hajmining ortishiga olib keldi. Aviatsiya orqali yuk tashishlar ichki muloqotlarda ham ko‘payib bormoqda. Masalan, aniq muddat tizimida ishlovchi firmalarning faoliyatida havo transportiga bo‘lgan talab 29 % ga o‘sdi, faqat 5 % firmalar uning xizmatini tatbiq etmadilar.

«Qat’iy grafik» tizimi bo‘yicha ishlaydigan logistik tizim tovar va materiallarni sotish, ular bilan ta’minlash ishlarida yuqori samaraga erishgan, chunki yuklarni yig‘ish va taqsimlash bilan shug‘ullanadigan yangi xizmat turini ishlab chiqqan. Natijada o‘tkazilayotgan operatsiyalarga kamroq mablag‘ sarflanadi va xizmat ko‘rsatishning yuqori sifati ta’minlanadi. Mahsulot yetkazib berishda, asosan avtotranslarning marshrut bo‘yicha harakat qilishi tushuniladi. Mahsulotni avtomobil transporti bilan yetkazib berishda, asosan yetkazib berishning kam harajatligi va avtomobil harakatining mehnat unumdorligini kamayishini tashkil qilish ko‘zda tutiladi. Avtomobil transportida mahsulotlarni yetkazib berish quyidagi 2 usulda amalga oshiriladi:

a) tebranish usulida;

b) halqa usulida.

Mayatnik usuli asosan 2 ta yuk tashish punktini o‘zaro bog‘laydi va bu jarayon takrorlanadi. Halqa usulida esa avtomobilni bir necha ishlab chiquvchi va iste’molchi bog‘laydi.

Transport turini tanlash masalasi yetkazib berish zahiralarining eng qulay darajasini tashkil qilish va ushlab turish, qadoqlash va o‘rash turini tanlash va boshqa shu kabi masalalar bilan bog‘liq holda yechiladi.

Muayyan bir mahsulotni tashish uchun transport turini tanlashda har xil transport turlarining xarakterli xususiyati haqidagi axborot asos bo‘lib xizmat qiladi. Ishlab chiqarish va mahsulotlarni iste’mol qiluvchilar uchun xarakterli bo‘lgan yetkazib berishning asosiy holati (iste’molchining ustunligi, servisning yuqori darajasi, bajarish vaqtining qisqarishi va boshqalar) transport tarmog‘idagi korxonalarga bog‘liq transport xizmatlari bozorining raqobat mavjud bo‘lgan sharoitda, farqli tomoni shundaki, transport tarmog‘idagi korxonalar bu masalani kompleks qaror qabul qilish yo‘li bilan ishlab chiqadi. Bunday siyosatga transport jarayonini kompleks yuzaga keltirishga qaratilgan barcha qaror va harakatlar kiradi.

AQSHda yetkazib berish faoliyatidagi yuk tashuvchi firmalarni tahlil qilish shuni ko‘rsatdiki, transport firmalari o‘z faoliyatini deversifikatsiyalashi yaxshi natijalar bermoqda. Bu xaridorlarni jalb qilish, daromadni oshirish, yangi texnologiyalarning kirib kelishini tezlashtiradi, transport xizmati bozoridagi holatni mustahkamlaydi. O‘z navbatida, ko‘pchilik ishlab chiqarish korxonalari ko‘pgina logistik vazifalarni bajarishdan o‘zini olib qochadi.

AQSH iqtisodiyotining turli tarmoqlarida faoliyat ko‘rsatadigan 350 ta korxonani tadqiq qilishdan shu narsa aniqlandiki, ularning 70 %i yuklarni tashish bo‘yicha hisob-kitobni rasmiylashtirish va amalga oshirish vazifalarini transport firmalariga bergan. Taxminan 20-22 % korxonalar yuk tashish bo‘yicha bahoni belgilash, ombor operatsiyalari va tovar yetkazishning qulay marshrutini aniqlash kabilar bilan bog‘liq ishlardan transport korxonalari hisobiga o‘tkazgan. Transport firmalari amaliyoti ko‘rsatmoqdaki, qo‘shimcha xizmat ko‘rsatish yaxshi natijalar bermoqda. O‘z vazifalarining ba’zilarini transport firmalariga bergan, ishlab chiqaruvchi firmalar ham endilikda asosiy faoliyati samaradorligini ta’minlashga e’tibor bermoqda.

Transport korxonasining kommunikatsiya doirasidagi siyosatiga taklif qilinayotgan xizmatlar haqidagi axborotni mijozlarga yetkazish va xaridorlarga imkon boricha katta hajmda xizmatlardan foydalanishda ta’sir o‘tkazish maqsadlari kiradi. Bu siyosatning ikkinchi maqsadi transport va yuk jo‘natuvchi firmalar o‘rtasidagi o‘zaro aloqada hisoblash texnikasini qo‘llash va ma’lumotlarni elektron almashish asosida rivojlantirish va mukammallashtirish.

Nazorat va mulohaza savollari

1. Transport yetkazib berishsining mohiyati va vazifalari.

2. Transport tizimi turlari va uning texnik - iqtisodiy xususiyatlari.

3. Transport turlarining moddiy-texnika bazasi.

4. Avtotransport xizmatlari.

5. Mahsulotlarni yetkazib berish tizimini boshqarish.

 

6-Ma’ruza: Yetkazib berish zanjiri bo’yicha tashish.

6.1. Zahiralarni boshqarish va tovar siyosati.

6.2. Zahiralarning belgilanishi va turlari.

6.3. Moddiy zahiralarni boshqarish tizimi

 

Tabiatdan olingan xomashyo oxirgi iste’molchiga tayyor mahsulot ko‘rinishida yetib borgunga qadar harakatlanadi, boshqa materiallar bilan aloqada bo‘ladi, unga qayta ishlov beriladi va hokazo. Moddiy harakatlanuvchi zanjir bo‘yicha harakatlanib, xomashyo (keyinchalik yarim tayyor va tayyor mahsulot) doimo to‘xtab qoladi, u yoki bu ishlab chiqarish yoki yetkazib berish operatsiyasida o‘z navbatini kutadi. Zahiralar to‘g‘risidagi umumiy qabul qilingan ta’rif quyidagilar: moddiy zahira - ishlab chiqarish va muomalaning har xil bosqichlarida bo‘lgan sanoat - texnik mo‘ljaldagi mahsulot ishlab chiqarish yoki shaxsiy iste’mol jarayoniga kirishni kutayotgan xalq iste’moli tovarlari va boshqa tovarlardir. Zahiralarni tashkil etish doimo harajatlar bilan bog‘liqdir. Zahiralarni tashkil qilish va saqlash bilan bog‘liq bo‘lgan asosiy harajatlar quyidagicha:

- muzlatilgan moliya mablag‘lari;

- maxsus jihozlangan xonalarni tashkil etish bo‘yicha harajatlar;

- maxsus xodimlarning ish haqlari;

- buzilishi, o‘g‘rilikning doimiy tavakkali.

     Zahiralarning mavjudligi - harajatlar. Ammo zahiralarning mavjud emasligi ham harajatlar, lekin ular har xil yo‘qotishlar shaklida bo‘ladi. Zahiralarning mavjud emasligi bilan bog‘liq bo‘lgan asosiy yo‘qotishlar quyidagicha:

- ishlab chiqarishning turib qolishidagi yo‘qotishlar;

- talab mavjud bo‘lgan vaqtda omborda tovar yo‘qligi natijasidagi yo‘qotishlar;

- yuqori narxlarda kichik hajmdagi tovar to‘dalarini sotib olish natijasidagi yo‘qotishlar va boshqalar.

     Quyida moddiy zahiralarni tashkil etish uchun qanday asoslar borligi sanab o‘tilgan:

- mustahkamlangan yetkazib berilish jadvalining buzilishi ehtimoli. Bunda ishlab chiqarish jarayoni to‘xtab qolmasligi uchun zahira kerakdir. Bu, asosan uzluksiz ishlab chiqarish davriga ega bo‘lgan korxonalar uchun muhimdir;

- talab tebranishi ehtimoli. Biror - bir tovar guruhiga talabni oldindan ayta bilish mumkin, ammo aniq tovarga talabni istiqbollash qiyindir. Shuning uchun tovarning yetarli zahirasiga ega bo‘linmasa, talabning qondirilmaslik ehtimoli bor, ya’ni mijoz orqaga xaridsiz va pul bilan qaytadi;

- ba’zi tovar turlarining mavsumiy ishlab chiqarish tebranishlari, asosan qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga tegishlidir;

- yirik tovar to‘plamasini sotib olganlik uchun chegirmalar ham zahiralarni tashkil etish sababi bo‘lib qolishi mumkin;

- olibsotarlik natijasida ba’zi bir tovarlar narxi tez ko‘tarilishi mumkin. Bu narx ko‘tarilishini oldindan ko‘rib bilgan korxona bozor narxining ko‘tarilishi natijasida foyda olish maqsadida tovarlar zahirasini tashkil etadi;

- buyurtmani qayd etish bilan bog‘liq bo‘lgan harajatlar har bir yangi buyurtmani qayd etish qator ma’muriy xarakterdagi harajatlar bilan bog‘liq (yetkazib beruvchini qidirish, u bilan muzokaralar o‘tkazish, mehnat yo‘llanmalari va boshqalar). Bu harajatlarning buyurtmalari sonini kamaytirish natijasida yangi buyurtirilgan to‘dalar hajmini oshirish natijasida va zahirani tashkil etish natijasida kamaytirish mumkin;

- ishlab chiqarish va taqsimlash bo‘yicha jarayonlarni bir tekis tashkil etish imkoniyati. Faoliyatning bu ikki turi bir-biri bilan bog‘liqdir: ishlab chiqarilgan mahsulot taqsimlanadi. Zahiralar mavjud emasligida taqsimlash tizimidagi moddiy oqimlar tezkorligi o‘zgarishiga mos holda o‘zgaradi. Taqsimlash tizimidagi zahiralarning mavjudligi realizatsiya jarayonini ishlab chiqarishdagi shart - sharoitdan qat’iy nazar, muntazam tashkil etishga imkoniyat yaratadi. O‘z navbatida ishlab chiqarish zahirasining mavjudligi xomashyo va yarim tayyor mahsulotlarni yetkazib berishdagi uzilishlarni tekislaydi, ishlab chiqarish jarayonining tekis borishini ta’minlaydi;

- xaridorlarga zudlik bilan xizmat ko‘rsatish imkoniyati. Xaridorning buyurtmasini quyidagi usullarning biridan foydalanib, bajarish mumkin:

a) buyurtma qilingan tovarni ishlab chiqarish;

b) buyurtma qilingan tovarni sotib olish;

v) buyurtma qilingan tovarni mavjud bo‘lgan zahiradan olib berish.

So‘nggi usul eng qimmat usul hisoblanadi, chunki zahiralar saqlanishini talab etadi. Ammo raqobat sharoitida buyurtmani tezda bajarish xaridor uchun kurashda hal qiluvchi omil hisoblanishi mumkin;

- ehtiyot qismlari yo‘qligi natijasida ishlab chiqarishning turib qolishini minimumga olib kelish;

- ishlab chiqarishning boshqarish jarayonini yengillashtirish. Korxona ichida ishlab chiqarish jarayonining har xil bosqichlarida yarim tayyor mahsulotlar zahiralarini yaratish.

     Yuqorida sanab o‘tilgan sabablar shuni ko‘rsatadiki, tadbirkorlar ishlab chiqarishda ham, savdoda ham zahiralarni tashkil etishi lozimdir, aks holda muomala harajatlari ko‘payadi, ya’ni foyda kamayadi.

      Zahiralarni boshqarish strategiyasini ishlab chiqishga korxonalarning tovar siyosati e’tiborga olinadi. Tovar xaridorning istak-ehtiyojlarini qondirish, unga foyda olib kela oladigan fizik obyekt yoki xizmat, shuningdek ramziy xususiyatlar va majburiyatlar. Shu tomondan tovar xaridor nuqtai nazaridan ko‘riladi. Xaridor faqatgina tovarni fizik obyekt sifatida emas, balki bu tovar sotilishiga yordam beradigan xizmatlarni ham sotib oladi. Shunday qilib, aytish mumkinki, tovarlar moddiy, xizmatlar esa mavhum, ammo birinchilari ham, ikkinchilari ham xaridor talabini qondirishga mo‘ljallangan va yetkazib berishning o‘rganish predmeti hisoblanadi.    Yetkazib berishda tovar tushunchasi o‘z ichiga haqiqiy tovarni moddiy shaklda oladi, xizmat esa tovarning harakatlanish usullari sotish, rag‘batlantirish, mahsulot sifatini yaxshilash bilan bog‘liq ishlab chiqarish jarayonlari tushuniladi. Tovar birlamchi, ya’ni mahsulotning aniq maxsus turida ko‘rinishi mumkin. Tovar assortimenti va tovar nomenklaturasi tushunchalari mavjud. Tovar assortimenti - o‘zaro bir yoki undan ko‘p belgi bo‘yicha bir - biri bilan bo‘lgan tovar guruhidir: umumiy xaridor guruhi, umumiy taqsimlash kanali, narxlarning o‘xshash kengligi. Tovar nomenklaturasi - savdoga taklif etiladigan barcha tovar assortimenti guruhlari tovar birliklarining yig‘indisidir. Tovar nomenklaturasi uch ko‘rsatkich bilan xarakterlanadi:

1. Kenglik.

2. Chuqurlik.

3. Ketma - ketlik.

      Tovar nomenklaturasining kengligi - har bir assortiment guruhining umumiy yig‘indisi.

Tovar nomenklaturasining guruhliligi - har bir assortiment guruhida alohida tovar turining soni.

     Tovar nomenklaturasining ketma-ketligi - oxirgi iste’mol, taqsimlash kanallari va boshqa ko‘rsatkichlari nuqtai nazaridan har xil assortiment guruh tovarlar o‘rtasidagi yaqinligi darajasini belgilaydi.

     Tovar siyosati mahsulot zahiralarini korxonalarda shakllantiradi. Yetkazib berishda «aniq muddat» tamoyili zahiralarni qisqartirish yoki yo‘qotgan uchun xaridda ishlatiladi. Kerakli material mos bo‘lgan tovar taqsimlash markazida, kerakli vaqtda va uni buyurtmadan so‘ng yo‘qotishlarsiz va yaxshi holatda yetkazib berish ko‘zda tutiladi.

      «Aniq muddatga» tamoyili uzoq muddatga mo‘ljallangan va xizmat ko‘rsatkichlarining yuqori sifatini ta’minlovchi bir kechada ishonchli yetkazib beruvchilarni ko‘zda tutadi. Ishlab chiqaruvchilar va yetkazib beruvchilar orasidagi yaqin hamkorlik buyurtmani loyihalashtirish, sifat ustidan nazoratni ta’minlash, ishlab chiqarishning barqaror jadvallarini ishlab chiqishda o‘zaro aloqadorlikni ko‘zda tutadi.

      Bu uslub bo‘yicha mahsulotning omadli sotilishi uchun transport turi va tovarni unga ortish turi katta ahamiyatga ega. Shuningdek, ayrim kompaniyalar «aniq muddatga» uslubidan foydalanish uchun, yetkazib beruvchilar sonini kamaytirib, ularni o‘z korxonalariga geografik yaqinlashtiradilar.

Aytib o‘tilganidek, zahira tushunchasi moddiy ishlab chiqarishning barcha sohalarini qamrab oladi, chunki xomashyoning birinchi manbadan so‘nggi iste’molgacha bo‘lgan harakatida moddiy oqim barcha maydonchalarda zahira ko‘rinishida yig‘ilishi mumkin. Bunda har bir maydonchada moddiy zahiralarni boshqarish o‘z xususiyatiga ega. Xomashyoni mahsulotga aylantirish yo‘lida va bu mahsulotning so‘nggi iste’molchiga yetkazilishida zahiralarning ikki asosiy turi tashkil etiladi: (16-chizma)

1.    Ishlab chiqarish zahiralari.

2.    Tovar zahiralari.

O‘z navbatida bu zahiralardan har biri uch turga bo‘linadi:

a) joriy zahiralar; b) sug‘urta zahiralari; v) mavsumiy zahiralar.

                   16-chizma. Moddiy zahiralarining asosiy turlari.

 

Zahiralar yetkazib beruvchi, ishlab chiqaruvchi va iste’molchi orasidagi bevosita bog‘lanishni kuchsizlantirish uchun xizmat qiladi. Zahiralar mavjudligi ishlab chiqarishni optimal xizmatdagi partiyalar bilan yetkazib berilayotgan xomashyo bilan ta’minlashga, shuningdek, xomshyoni optimal hajmdagi tayyor mahsulotga aylantirish imkonini beradi. Xomashyo zahiralari shu xomashyoni yetkazib beruvchining mahsulot ishlab chiqaruvchiga bo‘lgan bog‘lanishini kuchsizlantiradi. Ishlab chiqarish jarayonida bo‘lgan yarim tayyor mahsulotlar zahirasi alohida sexlarning bir - biriga bo‘lgan bog‘lanishini kamaytiradi.

Zahiralar quyidagi turlarga bo‘linadi:

1. Bufer zahiralar yetkazib beruvchi va iste’molchilar orasida tashkil etiladi. Bu zahiralar materiallar harakati bilan bog‘liq bo‘lgan qoplamalar uchun o‘z vaqtida etib kelmaslikni to‘ldirish, mahsulotni xarid qilish imkoniyatini ta’minlash, shuningdek, mahsulotni qulay hajmdagi partiyalar bilan ishlab chiqarish uchun ishlatiladi.

2.Tayyor mahsulot zahiralari qulay hajmdagi mahsulot partiyalari bilan ishlab chiqarishni ta’minlash, kutilayotgan talabni qondirish, haqiqiy talabning istiqbollashgan zahiradan farqlanishini qoplash maqsadlariga xizmat qiladi.

3. Ushlanib qolishlarni qoplash uchun zahiralar material resurslarning harakatlanishi bilan bog‘liqdir. Agar ushlanib qolish vaqti ma’lum bo‘lsa, bunday zahiralar hajmini aniqlash qiyinchiliklar tug‘dirmaydi.

4.Kutilayotgan talabni qondirish uchun kerak bo‘lgan zahiralar istiqbollashayotgan talabni qoplash uchun xizmat qiladi. Talabning hajmi va vaqti aniq hisoblangani uchun bunday zahiralarning aniqlanishi qiyinchiliklar tug‘dirmaydi.

5. Kafolat zahirasi talabning aniqlab bo‘lmaydigan o‘sishini qondirish uchun xizmat qiladi. Bu zahiralarning mavjudligi haqiqiy talabning istiqbollashayotgan talabdan farqini qoplaydi.

Yetkazib berish konsepsiyasining amaliyotda qo‘llanishi korxona va firmalarda yalpi zahiralarning muvofiqligi bilan bog‘lanadi. Zahiralarni qulaylashtirish mezoni xarid bo‘yicha harajatlar mahsulotning yo‘qligi natijasida hisoblanadi.

Xarid bo‘yicha harajatlarga quyidagilar kiradi: buyurtmani qayd etish bo‘yicha harajatlar; yetkazib beruvchilar bilan yetkazib berilgan tovarlar va kommunikatsiya haqida shartnomani qayd etish bo‘yicha harajatlar, agar transportda tashish narxi qabul qilinayotgan tovarning narxiga kirmasa; transport harajatlari, tovarni qabul qilish va omborda saqlash harajatlari. Bularning ayrimlari buyurtmada belgilanadi va buyurtma hajmiga bog‘liq bo‘lmaydi. Boshqalari esa, masalan, transport va ombor harajatlari buyurtma hajmiga proporsional bog‘liqdir.

Zahirani saqlash bo‘yicha harajatlar omborda mahsulotni ma’lum vaqt davomida saqlash harajatlari bilan belgilanadi va bevosita ombordagi mahsulot hajmiga bog‘liq bo‘ladi. Bunga ombor harajatlari, renta harajatlari (agar inshoot ijara qilingan bo‘lsa), ishlab chiqaruvchi birlikka tegishli omborlarning mohiyati uchun joriy harajatlari kiradi. Bu tur harajatlarga kapital harajatlar kiradi. Bu guruhga, shuningdek, sug‘urta va soliq harajatlari ham kiritiladi. Sug‘urta harajatlari zahira yong‘in yoki o‘g‘rilik natijasida yo‘qolishlaridan himoya sifatida ishlatiladi. Zahiralar hisoblangan kun bo‘yicha soliqqa tortiladi. Bu guruhga tabiiy ofat va zahiralarning buzilishlari natijasidagi yo‘qotishlar ham kiritiladi.

Mahsulot yo‘qligi natijasida ishlab chiqaruvchi omborda mahsulot yo‘q bo‘lganligi natijasida to‘satdan hosil bo‘lgan talabni qondira olmaydigan yo‘qotishlarga duch keladi. Bu yo‘qotishlar ikki turga bo‘linishi mumkin:

1. Yo‘qotilgan sotishlar qiymati, bunda buyurtmachi o‘z buyurtmasini boshqa ishlab chiqaruvchiga beradi. Bu usulda harajatlar ko‘zda tutilgan harajatlardan foyda yo‘qotish bilan aniqlanadi.

2. Buyurtmachi buyurtma berilishini kutib turadi. Sotuvlar yo‘qotilmagan, balki surilgandir. Ammo kutish qo‘shimcha harajatlarni, buyurtmani qayd etish uchun, transport va ombor harajatlari va boshqalarni tug‘dirishi mumkin. Bu harajatlarni aniqlash qiyinchiliklar tug‘dirmaydi.

Zahiralarni boshqarish ularning haqiqiy holatini nazorat qilishni tashkil etishni ham ko‘zlaydi. Zahiralarning holati ustidan nazorat-zahiralarning me’yorlari cheklanishini aniqlash maqsadida ishlab chiqarish texnik tayinlanishidagi mahsulotlar va xalq iste’mol tovarlarining zahiralar darajasini o‘rganish, boshqarish va chetlanishlarni yo‘q qilish uchun tezkor choralarni ko‘rish hisoblanadi.

Zahiralar holati ustidan nazoratning kerakligi zahiralarning me’yorida ko‘zlangan chegaralardan haqiqiy zahira hajmining chiqib ketish holatida harajatlarning ortishi bilan shartlangan. Zahira holati ustidan nazorat zahiralarning hisobi, moddiy resurslarning qayta ro‘yxatga olinishi, inventarizatsiya ma’lumotlari asosida yoki kerak bo‘lganda amalga oshirilishi mumkin. Amaliyotda nazoratning har xil uslublaridan foydalaniladi. Quyida ulardan eng ko‘p uchraydigan ikki uslubi ko‘rib o‘tilgan. Birinchi uslubda, korxona yetkazib beruvchiga buyurtmani yuborish davr oralig‘i o‘zgarmasdir (buyurtmaning qat’iy belgilangan davr oralig‘i tizimi). Ikkinchi uslubning mohiyati shundaki, biror - bir tovarning zahirasi oldindan belgilangan eng kam qiymatiga yetish bilan, bu tovar buyurtma qilinadi. Bunda buyurtirilgan partiyaning hajmi har doim bir xildir (buyurtmaning qat’iy belgilangan hajmi tizimi).

Buyurtmaning qat’iy belgilangan davr oralig‘idagi zahiralarning holati ustidan nazorat qilish tizimi. Bu tizim bo‘yicha zahiralarning holati ustidan nazorat bir xil vaqt oralig‘ida qoldiqlar inventarizatsiyasini o‘tkazish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Tekshirish natijalari bo‘yicha tovarning yangi partiyasini yetkazib berishga buyurtma belgilanadi. Buyurtma qilinayotgan tovar partiyasining hajmi maksimal tovar zahirasining ko‘zlangan me’yoriy va haqiqiy zahirasi orasidagi farq bilan aniqlanadi. Buyurtmani bajarish uchun aniq vaqt oralig‘i kerak bo‘lgani uchun, buyurtma qilinayotgan partiyaning o‘lchami bu davrda kutilayotgan harajat o‘lchamiga ortadi. Buyurtma qilinayotgan partiya hajmi (R) quyidagi formula orqali hisoblanadi:

Buyurtmaning qat’iy belgilangan davr oralig‘i zahirasi holati ustidan nazorat qilish tizimining jadval modeli.

Zahiralarning o‘zgarishini ko‘rsatuvchi chiziqlar maydonlarining og‘ish burchaklari bilan tavsiflangan talab shiddatli bu modelda o‘zgaruvchan kattalikdir (siniq chiziq har xil maydonlarining og‘ish burchagi bir xil emasdir). Buyurtma bir xil vaqt oralig‘i ichida berilgani uchun har xil oraliqdagi buyurtma qilinadigan to‘dalarning hajmi ham har xil bo‘ladi. Tabiiyki, bu tizimni har xil hajmdagi partiyalarni buyurtma qilish imkoniyati mavjud bo‘lgan holda qo‘llash mumkin (masalan, buyurtma qilingan tovar konteynerda yetkazib berilishi holatida bu tizimni qo‘llash mumkin emas). Undan tashqari, agar buyurtmaning yetkazib berilishi yoki joylashtirish qimmatga tushsa, bu tizim qo‘llanilmaydi. Masalan, agar o‘tgan davrda talab yuqori darajada bo‘lgan bo‘lsa, buyurtma ham kam bo‘ladi. Buni esa buyurtmani bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan harajatlar sezilarli bo‘lmagan sharoitda amalga oshirish mumkindir.

Ta’riflanayotgan tizimning xususiyati shundaki, bu tizim kamyob tovar mavjud bo‘lishiga imkon beradi. Chizmadan ko‘rinib turibdiki, agar talab birdaniga o‘sib ketsa (ya’ni, chizma keskin pastga tushib ketsa - A maydon), zahira buyurtmani berish muddatidan oldin tugab qoladi. Bu shuni bildiradiki, kamyob tovar ehtimolli yo‘qotishlar korxona uchun sezilarli darajada bo‘lmasa, nazorat tizimi qo‘llanishi mumkin.

        Buyurtmaning qat’iy belgilangan davr oralig‘i zahiraning holati ustidan nazorat qilish tizimi quyidagi hollarda qo‘llaniladi:

- yetkazib berish sharoitlari har xil hajmda, to‘dalarda buyurtmalarni olishga imkon tug‘diradi;

- buyurtmani joylashtirish va yetkazib berish bo‘yicha harajatlar yuqori emas;

- ehtimolli kamyob tovar bo‘lgan yo‘qotishlar nisbatan katta emas.

      Amaliyotda bu tizim bo‘yicha bir yetkazib beruvchidan olinadigan ko‘p tovarlardan birining talab darajasi nisbatan bir qator bo‘lgan tovarlar, qimmatli tovarlar va hokazolarni buyurtma qilish mumkin.

      Buyurtmaning qat’iy belgilangan hajmdagi zahiralari holati ustidan nazorat tizimi. Zahiralar holati ustidan nazoratning bu tizimida zahiraning to‘ldirilishiga buyurtmaning hajmi o‘zgarmas kattalik hisoblanadi. Buyurtma berish vaqt oraliqlari bu holda har xil bo‘lishi mumkin (17-chizma).

      Bu tizimda me’yorlangan kattaliklar buyurtma hajmi, buyurtmani joylashtirish vaqtidagi zahira hajmi (buyurtma nuqtasi) va sug‘urta zahirasining hajmlari hisoblanadi. Yetkazib berishga buyurtma naqd zahiraning buyurtma nuqtasi kamayganda joylashtiriladi. Chizmadan ko‘rinib turibdiki, buyurtmani joylashtirishdan so‘ng zahira kamayishini davom ettirayapti, chunki buyurtirilgan tovar darrov olib kelinmaydi. Buyurtma nuqtasidagi zahira hajmi odatdagi ish holatida t vaqt ichida zahira sug‘urta zahirasidan pastga tushib ketmasligi uchun tanlanadi. Agar talab birdagina o‘sib ketsa (chizma chizig‘i keskin pastga tushadi - A maydon) yoki yetkazib berish muddati cho‘zilsa ((t > t) - V maydonda), sug‘urta zahirasi ishga tushadi. Bunda korxonaning tijorat xizmati qo‘shimcha yetkazib berishni ta’minlaydigan chora - tadbirlarni qo‘llashi kerak. Ko‘rinib turibdiki, nazoratning bu tizimi korxonani kamyob tovarlar vujudga kelishidan himoya qiladi.

 

 

17-chizma. Buyurtma berish vaqt oraliqlarining har xil bo‘lishi

 

        Bu yerda: T1, T2 ... Ti - buyurtma qaytariladigan alohida i vaqt oralig‘ining hajmi;

t - buyurtmani joylashtirish va bajarish uchun kerak bo‘lgan vaqt (bu misolda - 1kun);

R - buyurtma hajmi (nazoratning bu tizimida o‘zgarmas kattalik);

A - talabning birdaniga o‘sib ketish davri;

V - yetkazib berishning belgilangan muddatga buzilish davri;

t1 - V davrida yetkazib berishning haqiqiy muddati amaliyotda bu tizim quyidagi hollarda qo‘llaniladi:

- zahira mavjud emasligi natijasida katta yo‘qotishlar;

- zahiralarni saqlash bo‘yicha yuqori harajatlar;

- buyurtma qilinadigan tovarning yuqori narxi;

- talab aniqlanmasligining yuqori darajasi.

- buyurtma qilinayotgan miqdorga bog‘liq holda narxdan chegirmaning mavjudligi. Buyurtmaning qat’iy belgilangan hajmi tizim zahira nuqtasini aniqlash uchun qoldiqlarning uzluksiz hisobotini o‘z ichiga oladi. Materiallar keng nomenklaturaning yoki savdo korxonasi uchun keng assortimentning mavjudligida tizimni qo‘llashning muhim sharti ingichka chiziqli (shtrix) kodlarning avtomatlashtirilgan identifikatsiya texnologiyasining qo‘llanilishi hisoblanadi.

 

Nazorat va mulohaza savollari

1. Zahiralar tushunchasi va asosiy vazifasi nimadan iborat?

2. Zahiralarni aniqlash turlari.

3. Zahiralarni boshqarish tizimi va turlari.

4. Zahiralarni saqlash qanday harajatga bog‘liq?

 

7-ma’ruza:  Mahsulotlarni yetkazib berish mahsulotlarni omborga joylashtirish va omborda qayta ishlash tizimi.

   7.1. Zahiralarni omborga joylashtirish va shu tizimning ta’rifi.

   7.2. Transport omborxonasi moddiy oqimlarini tashkil qilish.

   7.3. Turli xil korxonalarni moddiy boylik manbalari bilan ta’minlash strategiyasi

   7.4. Omborxona ishining ba’zi bir ko‘rsatkichlar hisob –kitobi.     

Ishlab chiqarish jarayoni xomashyo va materiallarni bir korxonadan boshqasiga siljitish, tayyor mahsulotni ishlab chiqarish doirasidan iste’mol doirasiga yetkazilishi bilan bog‘liq. Bu siljishlar ayrim joylarda moddiy zahiralarning yig‘ilishiga olib keladi, bu zahiralarni saqlash uchun esa moslashtirilgan omborxonalar kerak. Chunki, ishlab chiqarish jarayoni uzluksiz bo‘lishi uchun u yerda iste’mol qilinadigan xomashyolarning zahiralari bir kunda yoki bir haftada kerak bo‘ladigan xomashyo miqdoridan ko‘p bo‘lishi zarur. Xomashyo, material, mahsulotlarni saqlash uchun maxsus qurilmalar, har xil tara, mexanizatsiya vositalari va boshqalar kerak. Moddiy boylik manbalarini ishlab chiqaruvchilardan iste’molchilarga siljishi 2 usulda tashkil qilinishi mumkin:

1. Tranzit usuli.

2. Omborlardan foydalaniladigan usul.

Ishlab chiqarish jarayoni uzluksizligini tranzit usuli bilan ta’minlashda moddiy boylik manbaning zahiralari korxona va tashkilotlarning omborlarida tashkil qilinadi. Ishlab chiqarish jarayoni uzluksizligining omborlardan foydalanadigan usuli bilan ta’minlashda boylik manbalarining harakati boshqacha tashkil qilinadi. Bu usul orqali materiallar korxona va tashkilotlar omborlariga yetib borishdan avval, ta’minlash - o‘tkazish tashkilotlarining ombor va bazalariga saralash uchun olib boriladi, keyin shu ombor va bazalardan iste’molchilarga yetkaziladi.

Omborlarni 2 turga ajratish mumkin:

1. Ishlab chiqarish korxona va tashkilotlarining omborlari.

2. Tijorat vositachi tashkilotlarning ombor va bazalari.

Moddiy boylik manbalarini tranzit usuli bilan yetkazish eng tejamli usul hisoblanadi, chunki u qo‘shimcha harajatlarning kamayishiga olib keladi, omborlarda moddiy boylik manbalari zahiralarining ko‘payishiga imkon yaratadi. Lekin bu usuldan foydalanishning o‘z shartlari bor. Ta’minlovchi korxona 1 ta iste’molchi - korxonaga aniq vaqt davomida katta miqdorda, ya’ni temir yo‘l vagonlarini to‘ldiradigan miqdorda, moddiy boylik manbalaridan foydalansa, tranzit usulidan foydalanish mumkin. Shunday qilib, ta’minlashning tranzit usuli bilan tashkil qilinish imkoniyati moddiy boylik manbalarini iste’mol qilish miqdoriga va belgilangan tranzit me’yorlariga bog‘liq.Tranzit me’yori deganda, bir buyurtma asosida ta’minlovchi korxona orqali iste’molchi korxonaga yuboriladigan moddiy boylik manbalarining eng kam yo‘l qo‘yilgan miqdori tushuniladi. Iste’molchi korxona ta’minlovchi korxonaga yaqin joylashgan (120-150km masofada) va materiallarni avtotransport bilan yetkazib berish imkoniyati bo‘lsa, ta’minlashning tranzit usulidan foydalanish mumkin.

Omborlar orqali ta’minlash usuli turli xil moddiy boylik manbalarini kam miqdorda iste’mol qiladigan korxonalarda qo‘llaniladi. Bunday iste’mol qilinadigan boylik manbalari miqdori tranzit me’yorlar va buyurtma me’yorlariga yetmaydi. Bunday ta’minlash usuli iste’molchi korxonalarga kerakli miqdorda moddiy boylik manbalari va materiallarni buyurtma qilishi mumkin.

Tijorat vositachi hissadorlik jamiyati korxonalari bazalariga materiallar tez - tez yetkazilishi natijasida, tranzit usuliga ko‘ra, iste’molchi korxonada moddiy boylik manbalari zahiralarini sezilarli darajada kamaytirishga imkon yaratadi. Ombor orqali ta’minlashning kengayishiga hissador jamiyati bazalarida materiallar zahiralarining ko‘payishiga olib keladi. Lekin butun xalq xo‘jaligi darajasida zahiralarni umumiy mutlaq miqdori ko‘paymaydi, aksincha, kamayishi mumkin. Ombor orqali ta’minlashning yana ijobiy tomoni shundaki, ta’minlash - o‘tkazish bazadagi zahiralardan samarali foydalanish mumkin, yana qisqa vaqt davomida birdaniga keng doira iste’molchilar ehtiyojini qondirish mumkin, iste’molchilarni har tomonlama ta’minlash imkoniyatini yaratadi.

Ta’minlash usulini belgilashdan oldin zarur bo‘lgan texnik va iqtisodiy ko‘rsatkichlarni hisoblab chiqish, ta’minlashning 2 usuli ijobiy va salbiy tomonlarini e’tiborga olish kerak.

Hammaga ma’lumki, ishlab chiqarish korxonalarining samarali iqtisodiy faoliyati zarur xomashyo materiallar, yoqilg‘i, xilma - xil uskunalar bilan ta’minlashga bog‘liq. Bu ishlar moddiy texnika ta’minoti tizimi orqali tashkil qilinadi. Mana shu tizimning texnik va ishlab chiqarishga oid bazasi ombor xo‘jaligidir. Ishlab chiqarish korxonasining omborlari, yordamchi sexlari va transportlari korxonaning ishlab chiqarish tuzilmasining eng muhim halqalaridan hisoblanadi. Omborning ishlash sifati sezilarli darajada ishlab chiqarish jarayoniga ta’sir qiladi.

Korxona omborlarining asosiy vazifalari:

1. Kerakli yoqilg‘i, xomashyo, material, mahsulot va boshqa boylik manbalari zahiralarini to‘plash va iste’molchilarni usluksiz ta’minlash.

2. Moddiy boylik manbalarini saqlash.

3. Yuk ortish-tushirish ishlari, omborning ichki ishlarini eng oz mehnat va pul harajatlari bilan oqilona tashkil qilish.

4. Ombor maydonlaridan oqilona foydalanish va ombor xo‘jaligining asbob - uskunalaridan samarali foydalanish.

5. Moddiy boylik manbalarini ishlab chiqarishda iste’mol qilishga tayyorlash.

6. Markazlashtirilgan usulda material va mahsulotlarni kerakli joylarga (iste’molchilarga) yetkazib berish.

7. Materiallardan tejamli foydalanishni nazorat qilish, ishlab chiqilgan chiqimlardan va taralardan oqilona foydalanishni tashkil qilish.

8. Ishlab chiqarish jarayonida ishlatilmay qolgan, ortiqcha moddiy boylik manba zahiralarini o‘z vaqtida aniqlash va ulardan foydalanishni tashkil qilish.

Ombor deganda, har xil moddiy resurslarni qabul qilish va saqlashga mo‘ljallangan, ularni ishlab chiqarish jarayoniga tayyorlaydigan va iste’molchilarni uzluksiz ta’minlab turadigan qurilmalar tushuniladi. Boylik manbalarini saqlovchi omborlar bir - biridan farqlanadi. Ishlab chiqarish korxona omborlari ushbu xossalar bo‘yicha tavsiflanadi:

- faoliyat xarakteri yoki vazifalari bo‘yicha;

- saqlanadigan resurslar bo‘yicha;

- binoning turi bo‘yicha;

- joylashgan joyi va faoliyat doirasi bo‘yicha;

- o‘tga chidamlilik darajasi bo‘yicha.

Masalan, faoliyat xarakteri bo‘yicha omborlar:

1. Ta’minlash yoki moddiy omborlarga.

2. Ishlab chiqarishning ichidagi omborlarga bo‘linadi.

Saralanadigan boylik manbalari turlari bo‘yicha omborlar ixtisoslashtirilgan yoki universal bo‘lishi mumkin. Binosining turi bo‘yicha omborlar yopiq, yarim yopiq yoki ochiq bo‘lishi mumkin. Joylashish va faoliyat ko‘lami bo‘yicha omborlar markaziy, uchastkalarniki va sexlarniki bo‘ladi. O‘tga chidamlilik darajasi bo‘yicha ombor yonmaydigan, yonish qiyin bo‘lgan va yonadigan bo‘ladi.

Ishlab chiqarish korxonalarida ombor xo‘jaligi tashkil qilishning eng muhim masalalaridan biri - omborlarni to‘g‘ri joylashtirish. Har bir korxonada omborlar va iste’molchi sexlar bir-biri bilan texnologik aloqa orqali bog‘lanadi. Har bir ombor o‘zining iste’molchi sexiga yaqin joylashadi. Korxona hududida omborlarni mintaqaviy joylashtirish uchun quyidagi tamoyillarga rioya qilish kerak:

- yuklar oqimi harakatda bo‘lishi kerak;

- yuklarni transportirovka qilish qulay bo‘lishi kerak va shoxobchalar bilan qulay aloqa bo‘lishi kerak;

- saqlanayotgan moddiy resurslarni imkoni boricha asosiy sexlarga yaqinlashtirish;

- omborlarni boshqa qurilmalar oldida joylashtirilayotganda yong‘indan xavfsizlik qoidalarini hisobga olish kerak.

Korxonalar hududida omborlar joylashtirilayotganda quyidagi qoidalarga rioya qilish kerak: tayyorlangan mahsulot omborlarining oxirgi operatsiyalar va tekshirish ishlari olib boriladigan binolar yoki sexlarga yaqin joyda joylashishi; ishlab chiqarish omborining iste’molchi sexlar binosida yoki ularning yaqinida

bo‘lishi; umumiy foydalanishga mo‘ljallangan omborlarni korxona hududining chetrog‘ida joylashtirish; yonishi mumkin bo‘lgan boylik manbalari va yoqilg‘ilar alohida ajratilgan zonada joylashishi kerak. Ko‘pincha moddiy boylik manbalari korxonalarning omborlariga temir yo‘l orqali yetkaziladi, omborlardan sexlarga esa relssiz transport orqali yyetkaziladi. Shuning uchun, omborlarning oldiga temir yo‘l va avtomobillar uchun yo‘l yetib borishi kerak. Omborlar orqali ta’minlash usulining asosiy vazifasi - moddiy resurslarni tranzit me’yorlaridan kamroq iste’mol qiluvchi iste’molchi korxonalarga xizmat ko‘rsatish. Ayrim vaqt davomida iste’mol qiladigan moddiy resurslarning miqdori tranzit me’yorlariga yetmagan korxonalarning ko‘pchiligi shu ta’minlash usulidan foydalanadilar. Shunday qilib, ta’minlash o‘tkazish tashkilotlari har bir iqtisodiy mintaqadagi korxonalarning tranzit me’yorlaridan kam bo‘lgan miqdorda ishlab chiqarish vositalari bilan ta’minlaydigan ishlab chiqarishga oid texnik bazalardir. Bu bazalarda asosan har xil material va mahsulotlar va mahsulot zahiralari saqlanadi, ayrim iste’molchilar uchun arralash ishlari olib boriladi. Ta’minlash o‘tkazish tashkilotlarida tashkil qilinadigan jarayonlar ishlab chiqarish korxonalarining omborlaridagi jarayonlar bilan bir xil, shuning uchun ularning vazifalari ham asosan bir xil (keltirilgan material va mahsulotlarni qabul qilish, saqlash, saralash, iste’molchilarga yetkazishga tayyorlash va h.k.).

Saqlanayotgan material va mahsulotlarning xususiyatlariga ko‘ra, turli xil omborxonalar ko‘riladi. Omborlar konstruksiyasi, olovga chidamlilik darajasi bo‘yicha ishlab chiqarish korxonalari omborlari kabi turkumlanadi. 1 - yopiq, yarim yopiq, ochiq va maxsus, 2 - yonmaydigan, yonishi qiyin va yonadigan omborlar. Faoliyat xarakteri va harakat doirasi bo‘yicha ta’minlash - o‘tkazish omborlari ishlab chiqarish korxonalarining omborlaridan farqlanadi. Faoliyat xarakteri bo‘yicha ta’minot bazalari universal va ixtisoslashtirilgan bo‘ladi. Harakat doirasi bo‘yicha markaziy va tumanlar miqyosidagi omborlar bo‘ladi. Universal omborlarda ko‘p nomenklaturali material va mahsulotlar saqlanadi va aniq iqtisodiy mintaqalarning iste’molchilariga yetkazib beriladi. Odatda universal bazalar iste’molchilarga yaqin joylarda tashkil qilinadi. Bunday bazalarning tashkil qilinishi bir joyda keng nomenklaturali material va mahsulot zahiralarini to‘plashga imkon yaratadi, moddiy resurslarni iste’molchilarga yaqinlashtiradi, ular uchun transport harakatlarini kamaytiradi. Ixtisoslashtirilgan viloyatlararo bazalar faqat belgilangan material turlari zahiralarini saqlashga mo‘ljallangan. Bu bazalarda saqlanadigan resurslar quyidagilar bo‘ladi: metall, elektr asbob - uskunalari, kimyoviy materiallar va h.k.

Ixtisoslashtirilgan bazalarning ustunliklari, u yerda saqlanadigan moddiy resurslarning turiga qarab, eng qulay sharoitlar tashkil qilish mumkin. Iste’molchilarga markazlashtirilgan ravishda xizmat ko‘rsatish mumkin, lekin yetkazib beriladigan resurslar narxi tuman miqyosidagi omborlarnikida qimmatroq

bo‘ladi. Ixtisoslashtirilgan bazalarda qo‘shimcha xizmat ko‘rsatish ishlarini tashkil qilish osonroq. Masalan, o‘rmon resurslarini saqlovchi omborlarda materiallarni ishlab chiqarishdan iste’mol qilishgacha tayyorlash ishlarini tashkil qilish mumkin: yog‘ochlarni kerakli o‘lchamda arralash, ularni quritish va h.k. Qurilish materiallari saqlanadigan omborlarda har xil qorishmalardan beton tayyorlash mumkin. Bu qo‘shimcha xizmatlar mahsulot narxining ortishiga olib keladi, lekin ularni ishlab chiqarish jarayoniga tayyorlaydi, iste’molchilarning mehnat resurslari vaqtini tejaydi.

Iste’molchilarni moddiy resurslar bilan ta’minlashni tashkil qilishga bazalar joylashuvi katta ta’sir ko‘rsatadi. Bazalarning to‘g‘ri joylashuvi avvalo resurslarni iste’molchilarga yetkazib berish harajatlarini kamaytiradi, materiallarga qo‘yiladigan ustamalarni pasaytiradi, iste’molchi korxonalarda zahiralar miqdorini kamaytiradi va h.k.

Omborlarni joylashtirishga ko‘p omillar ta’sir qiladi. Masalan, yirik kapital harajatlari talab qiladigan bazalarni ko‘p miqdorda qurish qiyin, shuning uchun bunday bazalarni kamroq, bir - biridan uzoqroq joylashgan holda qurish kerak. Lekin bunda materiallarni saqlash va iste’molchilarga eltish harajatlari keskin ortib ketadi.

Bazalarni tayyorlashga kuchli ta’sir qiladigan omil transport ishlarining hajmidir. Ta’minotchilardan bazalarga, bazalardan iste’molchilarga mahsulotni eltib berish transport ishlarining umumiy hajmi eng kam miqdorda bo‘lishi kerak.

Iste’molchilarning joylashuviga qarab, bazalarning taxminiy joylashish joylari belgilanib, har bir variant uchun yuk tashish hajmi tonna/km larda hisoblanadi. Masalan, umumiy yuk tashish hajmi - R um, ta’minotchilardan bazalarga yuk tashish hajmi - R ta’m va bazalardan iste’molchilarga yuk tashish hajmi - Rist. Umumiy yuk tashish hajmi quyidagicha aniqlanadi:

Umumiy yuk tashish hajmi kam chiqqan variant tanlanib, shu erda bazalarni to‘g‘ri joylashtirish mumkin. Bu usul yordamida faqat transport harajatlari nuqtai nazaridan qulay joy tanlash mumkin. Shuning uchun har bir muhim omilni alohida o‘rganib chiqib (masalan, kapital harajatlari, ekspluatatsiya harajatlarini va h.k.), keyin bir joyni tanlab, u yerda bazalarni joylashtirish mumkin.

Transport omborxona moddiy oqimlarini tashkil qilish majmualari kompleks-mexanizatsiyalashtirilgan va avtomatlashtirilgan turlarga bo‘linadi. Kompleks mexanizatsiyalashtirilgan majmua tarkibiga qabul qilish - foydalanish tizimchasi, mexanizatsiyalashtirilgan tartibda yukni qayta ishlash uchun mashina

va uskunalar majmui bilan jovon moduli, yukni uzatish uchun omborxona terminali kiradi.Avtomatlashtirilgan transport omborxona moddiy oqimlarini tashkil qilish majmuasiga quyidagilar kiradi:

- ko‘tarish transport vositalari majmuasi va avtomatlashtirilgan boshqaruvning joylashtirilgan tizimi bilan avtomatlashtirilgan jovon moduli;

- avtomatlashtirilgan tarzda faoliyat ko‘rsatuvchi ko‘tarish transport uskunalari majmuasi bilan avtomatlashtirilgan jovon moduli.

Avtomatik omborxona agregat - transport majmualariga quyidagilar kiradi:

- ortish - tushirish va transport vositalar bilan avtomatik boshqariluvchi omborxona majmualari;

- avtomatik boshqariluvchi omborxona majmualari, ombor - avtomatlar. Eng ko‘p foydalanuvchi omborxona uskunalariga kiruvchi asosiy jovonlar:

- bir joyda turuvchi;

- aylanuvchi;

- elevatorli;

- konteynerli;

- harakatlanuvchi;

- gravitatsion.

Omborxona uskunalariga kiruvchi, sochiluvchi, suyuq va boshqa yuklarni saqlash vositalari quyidagilarga bo‘linadi:

- yassi va qutichalardan iborat bo‘lgan bunkerlar;

- yer usti idishlari;

- yer osti idishlari.

Omborlarning o‘lchovi va dozalarga ajratuvchi uskunalar logistik tizimda texnika ta’minotining alohida guruhini tashkil qiladi. Hozirgi vaqtda tarozilar quyidagi guruhlarga bo‘linadi:

- platformalar uchun;

- avtomobillar uchun;

- vagonlar uchun;

- yuk kranlari uchun;

- konveyerlar uchun.

Barcha ko‘tarish - transport vositalari vazifalarini bajarishiga muvofiq besh guruhga bo‘linishi mumkin:

- yuk kranlari;

- ko‘targichlar;

- transport vositalari;

- yukni ushlab turuvchi moslamalar;

- transmanipulyatorlar.

Yuk kranlariga ko‘prikli, echkisimon, o‘zi yurar, port, minorali va konusli kranlar kiradi.

Ko‘prikli kranlar bir balkali tirab turiladigan, bir balkali osma, ikki balkali umumiy, ikki balkali maxsus bo‘lishi mumkin; echkisimon kranlar esa kanalli va kanalsiz bo‘lishi mumkin. Ko‘prikli va echkisimon kranlar yengil, o‘rtacha, og‘ir rejimli, bir ilgakli va ikki ilgaklilarga bo‘linadi.

O‘ziyurar kranlar avtomobilan emir yo‘l va siqilgan havo bilan yuradiganlarga bo‘linadi. Konusli kranlar aylanuvchi va harakat qiluvchi bo‘lishi mumkin. Transmanipulyatorlar pol ustidagi, tayanchli va osma transport va osma mexanizmlarga bo‘linadi. Bundan tashqari pol ustidagi transmanipulyatorlar guruhiga quyidagilar kiradi:

- portlashdan himoyalangan elektr ortgichlar;

- oddiy qilib bajarilgan elektr ortgichlar;

- elektr shtabellar.

Transport vositalari o‘z ichiga transport - taqsimot vosita pol ustidagi vositalarni oladi. Transport - taqsimot vositalariga konteynerlar va taqsimot vositalari kiradi. Konstruktiv belgilarga muvofiq konveyerlar quyidagilarga ajraladilar: burama, lentasimon, gordinsimon, echkisimon, osma, mahkamlangan, g‘ildirakchali, plastik. Yukni ushlab turuvchi moslamalar ko‘tarish - transport vositalarining alohida turi sifatida ularning vazifasi va turiga muvofiq quyidagilarni o‘z ichiga oladi: donali yuklarni ko‘tarish uchun; sochiladigan yuklar uchun; uzun metall prokati uchun; konteynerlar uchun; qurilish va yog‘och yuklari uchun; ko‘p navli mahsulotlar uchun. Mavjud turkumlashga muvofiq logistik tizim texnik ta’minlanilishi vositalarning ko‘p sonli guruhlari yordamchi, ko‘pincha omborxona va ko‘tarish -transport uskunalari yuqori darajada faoliyat ko‘rsatadigan uskunalardan tashkil topadi.

Turli xil korxonalarni moddiy boylik manbalari bilan ta’minlash strategiyasi moddiy boylik manbalarini taqsimlash, ushbu jarayonni texnik, texnologik, tashkiliy ta’minlash va mahsulotlar muammolari jarayonini tashkil qiluvchi elementlar uch yo‘nalishga aniq taqsimlangan.

      1. Bozor tadqiqoti, iste’molchilar zahiralarini aniqlash, raqiblar takliflari va iste’molchilar talablarini o‘rganish va bozor iqtisodiyotini boshqarishning boshqa uslublaridan foydalanish asosida sotish bozori, ularni qo‘lga kiritish, kengaytirish, saqlab qolish asosida amalga oshiriladigan raqobat kursi.

     2. Mahsulotlarni sotish bozorlarini aniqlash va moddiy boylik manbalari muomalasi jarayonining barcha bosqichlarida ularning barcha jismoniy harakatlari bo‘yicha hamma operatsiyalar aniq va mukammal o‘ylab chiqilgan, rejalashtirilgan

va tashkil etilgan ishlab chiqarish jarayonlarini amalga oshirishga mo‘ljallangan iste’molchilar buyurtmalari bo‘yicha tashkil qilingan.

      3. Mahsulotlar muammosi va ishlab chiqarishning barcha bosqichlarida tovar harakatini tartibga solish.

Turli xil korxonalarni moddiy boylik manbalari bilan ta’minlash strategiyasi moddiy - texnika ta’minotini tashkil qilish jarayonida Yetkazib berish ta’minotlarini tanlash, xomashyo va materiallarni yetkazib berish masalalarini ko‘rib chiqadi.

Moddiy boylik manbalarini yetkazib berish uch asosiy variantda bo‘lishi mumkin:

- shaxsiy ishlab chiqarish hisobiga;

- mavjud ta’minotchilar hisobiga;

- yangi ta’minotchilarni jalb qilish hisobiga.

Bozor iqtisodiyoti rivojlanishi sharoitida rivojlanish va asosan kichiklari hisobiga yangi ta’minotlarni jalb qilish an’anasi kuzatiladi, bu materiallarning katta bo‘lmagan bir to‘pini olish imkonini beradi. Ishlab chiqarishning moslashuvchanligini ta’minlaydi va kerak bo‘lganda bozor talablariga muvofiq yangi mahsulotlar ishlab chiqarishga o‘tishni tezlatishga imkon beradi. Shuning bilan bu bosqichda Yetkazib berishning maqsadi asosiy ishlab chiqarishni belgilangan vaqt tartibida, eng kam harajatlar bilan kerakli moddiy boylik manbalari bilan ta’minlashni rejalashtirish, tartibga solish va nazorat qilishdan iborat.

Ayniqsa, zahiralarni boshqarishda yetkazib berishning ahamiyati katta. Zahiralar transport, ishlab chiqarish va sotish o‘rtasidagi bufer vazifasini bajaradi. Hozirgi sharoitda zahiralar miqdori tez o‘zgarayotgan talab va korxona ishining bir maromdaligini ta’minlash uchun muvofiq bo‘lishi kerak.

Yetkazib berish tizimlarida zahiralarni saqlash bilan bog‘liq muomala vaqti va harajatlarini qisqartirishga alohida e’tibor beriladi, bular logistik harajatlarning asosiy qismini tashkil qiladi. Shu sababli omborxona xo‘jaligini tashkil qilish, ortish - tushirish vositalarini qoplarga joylashtirish vositalarini qo‘llash va saqlash Yetkazib berish tizimining muhim sohasi hisoblanadi. Xorijda Kanban, OPT, MRP, MRP-2 nomini olgan, Yetkazib berishga asoslangan «aniq muddatda» yetkazib berish tizimi ta’minotini tashkil qilishning keng yoyilgan tizimidir. Kanban tizimi Yaponiya korxonalarida keng qo‘llaniladi.

Kanban tizimidan foydalanuvchi yapon firmalari moddiy boylik manbalarini faqat ishonchli ta’minotchilardan xarid qilishga harakat qiladilar va ularni o‘z talablariga qaram qilib qo‘yadilar.

AQSHda rivojlangan OPT (ishlab chiqarish texnologiyasini muvofiqlashtirish) tizimi foydalaniladi. Tizimning asosiy tamoyili ishlab chiqarishda «tor» joylar yoki kamyob resurslarni aniqlash. Misol uchun xomashyo va materiallar, mashinalar, uskunalar, texnologik jarayonlar va xodimlarning ayrim turlari kamyob boylik manbalaridan bo‘lishi mumkin. Ishlab chiqarish tizimining rivojlanish sur’ati kamyob resurslardan samarali foydalanishga bog‘liq. OPT tizimida ishlab chiqarishning bir kunga, haftaga va hokazo jadvalini shakllantirish amalga oshiriladi, iste’molchilar tomonidan buyurilgan mahsulotlarni ortib jo‘natishning nazorati muqobil resurslarni qidirib topish, kerakli materiallar yo‘q bo‘lganda ularni to‘liq holda almashtirish bo‘yicha tavsiyalar berish masalalari hal qilinadi.

Eng ma’qul jadvalni shakllantirishda quyidagilar hisobga olinadi:

- ishlab chiqarishning boylik manbalariga bo‘lgan ehtiyojini qondirish darajasi;

- boylik manbalaridan foydalanish samaradorligi;

- tugallanmagan ishlab chiqarishga jalb qilingan vositalar;

- jadvalning epchilligi, ya’ni uskunalarni avariya tufayli to‘xtab qolganda va moddiy boylik manbalari to‘liq yetkazib berilmaganda uni amalga oshirish imkoniyati.

1. Bir xil o‘lchamli va konstruksiyali joylashtiriladigan birliklarni alohida omborxona bo‘limlariga joylashtirish kerak.

2. Omborxona bo‘limi uzunligi doirasida joylashtiriladigan birliklar tarkibiy qismlarining qat’iy belgilangan miqdori o‘rnatiladi.

3. Agar tovarlar bevosita bir-birlari ustiga joylashtiriladigan bo‘lsa, ularning miqdori oldindan aniqlanishi va belgilangan miqdordan ortib ketmasligi kerak.

Sarmoyalar kiritishga harajatlarni omborga joylashtirish texnologiyalarini taqqoslashda baholash ko‘rsatkichlari sifatida qaralishi mumkin:

- uskunaning texnik imkoniyatlari va unga ehtiyoj;

- omborxona obyektidan foydalanish harajatlari;

- omborxona xodimlariga ehtiyoj;

- omborxona sig‘imining kattaligi;

- omborxona maydonlariga ehtiyoj.

Sarmoya kiritishga harajatlar omborxona xo‘jaligining rivojlanishi quyidagi formula bo‘yicha kelajakda omborxona quvvatlariga ehtiyoj va har xil turdagi omborlar quvvati (sig‘imi) birligicha solishtirma sarmoyalar kiritish me’yorlarini belgilash asosida amalga oshiriladi:

ming so‘m

Bu yerda:

E - omborxona obyektlari sig‘imining o‘sishi, ming t;

Yyirik - solishtirma sarmoya kiritishning yiriklashtirilgan me’yori, so‘m/sig‘im t;

Sus-uskunalar uchun solishtirma sarmoyalar kiritishning yiriklashtirilgan me’yori,     so‘m/sig‘imi t;

Kus - hududlarda uskunalar narxi ortishi koeffitsiyenti;

Kyig‘ma - quyidagi formula bo‘yicha belgilangan qurilish narxi ortishining yig‘ma koeffitsiyenti.

Bu erda:

Bu erda:

Khud - qurilish - montaj ishlari narxining oshishini hisobga oluvchi hududiy

koeffitsiyent;

Kik - iqlimiy mintaqalar bo‘yicha qurilish - montaj ishlari narxining

oshishini hisobga oluvchi koeffitsiyent;

Kzil - zilzilaviy ishlar bo‘yicha qurilish - montaj ishlarining narxi oshishini

hisobga oluvchi koeffitsiyent.

Ushbu turdagi uskunaga ( N ) ehtiyojning pul miqdori quyidagi formula

bo‘yicha aniqlanadi:

            

Bu yerda:

Qckp - ushbu turdagi mexanizmlar bilan qayta ishlanishi kerak bo‘lgan yuk

muomalasining bir qismi, t;

Pm - foydalanish unumdorligi (bir mashina, mexanizmning ishlab chiqarish

quvvati) t/s (kub. m/s); t/s (kub. m/s);

Knot - yuk kelib tushishi (yuklarni ortish) notekisligining koeffitsiyenti;

Kdon - mashinalar, mexanizmlarning bir qismini ta’mirlashda,

quvvatlashda, ijarada ekanligi hisobiga ularga ehtiyoj ortishining koeffitsiyenti.

Ushbu turdagi mashinalar, mexanizmlar va qurilmalarga ehtiyoj miqdori

ushbu formuladan kelib chiqqan holda aniqlanadi:

                   birgalikda

Bu yerda:

Рр - ombor bo‘yicha ko‘rib chiqilayotgan har xil turdagi mashinalar,

mexanizmlar va qurilmalarning yuk ko‘tarish qobiliyati miqdori;

R - ushbu turdagi uskunalarning Рр dagi ulushi;

Rur - ushbu turdagi uskunaning o‘rtacha yuk ko‘tarish qobiliyati, t.%

Mehnat unumdorligi uni oshirishga yo‘naltirilgan tadbirlarni hisobga olgan holda belgilanadi;

- yangi texnikani qo‘llash;

- ishlab turgan uskunalarni zamonaviylashtirish;

- ortish - tushirish transport - omborxona ishlarini mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish;

-(iste’xona va logistik jarayonlarni boshqarish jarayonini avtomatlashtirish.

Baholovchi omillar soni qisqartirilishi mumkin, ammo baholovchi omillar sonidan hech kim sarmoya kiritishga qilingan harajatlarni chiqarib tashlashi mumkin emas.

Bizning fikrimizcha, logistik tizimda mahsulotlarni omborga joylashtirish va omborda qayta ishlash samarali foyda ko‘rsatishi bir qator muammolarni hal qilish bilan bog‘liq. Bularga quyidagilar kiradi:

- logistik tizim ishini strategik rejalashtirishda talab va ishlab chiqarishni bashorat qilish;

- transportni taqsimlash va iste’molchilarga xizmat ko‘rsatish jarayonini muvofiqlashtirish muammolarini hal qilish, ya’ni xizmat ko‘rsatish joylarida omborxona tizimi tarmoqlarini yaratish, taqsimlovchi omborxona markazlari va iste’molchilar omborlari o‘rtasida vazifalarni eng muvofiq taqsimlash, iste’molchilarni guruhlash asosida savdo mintaqalarini bir turga keltirish, ularni ishlab chiqarish joylariga eng mos qilib biriktirish;

- iste’molchilarga transportdan foydalanishga xizmat ko‘rsatishning iqtisodiy maqsadga muvofiq ko‘lamlari va darajalarini aniqlash;

- logistik tizim modellarini qurish va uning faoliyat ko‘rsatishi barqarorligi shartlarini ishlab chiqish;

- logistik tizimning ishonchli ta’minotini yaratish;

- logistik tizimda iste’molchilarga yuqori samarali servis xizmati ko‘rsatish rejasini ishlab chiqish.

 

Nazorat va mulohaza savollari

 

1. Omborlar, ularning ta’rifi va turlari.

2. Omborxona operatsiyalarining qisqacha ta’rifi.

3. Materiallarni saqlashdagi jihozlar turkumlanishi.

4. Yukni ko‘tarish - tushirish transportlari turkumlanishi.

 

8-Ma’ruza: Mahsulotni Yetkazib berish davri.

8.1. Mahsulot Yetkazib berish yo’llari.

8.2. Xizmat sohalari va ularning davri.

Yetkazib berish to‘liq darajada iste’molchiga xizmat qiladi. Shuning uchun yetkazib berish doirasida tarqatish va sotish vazifalari faqat bir vaqtda 6 shart mavjudligida amalga oshadi. Bu shartlar - yuk, sifat, miqdor, vaqt, harajatlar va yetkazish joyi. Bu ishlarning bir vaqtda mavjud bo‘lishi uchun materiallar oqimini qulaylashtirish kerak, tara va o‘rashni ixchamlashtirish bo‘yicha, yuk birliklarini unifikatsiyalash bo‘yicha (ya’ni yuk tashishda paket va konteynerlardan foydalanish), samarali omborxonalar tizimini tuzish bo‘yicha buyurtmalar miqdorini va zahiralar darajasini qulaylashtirish bo‘yicha, yuklarni tashishda eng foydali marshrutlarni belgilash bo‘yicha chora - tadbirlar amalga oshirilishi kerak.

Yetkazib berish tizimining tuzilishi va ishlash asosining eng muhim konseptual vaziyatlari: tizimli yondashish tamoyilini amalga oshirish, bu vazifa yetkazib berish tizimi har bir qismining bir - biriga bog‘liqligida va birgalikdagi harakatida namoyon bo‘ladi; ishlab chiqarish va transport tizimlarining umumiy, yaxlit texnologik jarayonini ishlab chiqish va amalga oshirish; asbob - uskunalarning ayrim turlarini yaratish asosida ishlab chiqarish; ombor xo‘jaligi va ishlab chiqarish - transport tizimlariga o‘tish yuqorida aytib o‘tilgan tamoyilning ifodasi bo‘lishi mumkin. Hozirgi sharoitda zamonaviy yetkazib berish texnologik va yuk ko‘tarish, tashish asbob-uskunalariga bo‘lgan talablarni individuallashtirilayapti, bu har bir uskunani har bir aniq sharoitga to‘liq moslashtirishdir. Jumladan:

- Yetkazib berish tizimlar tuzishda va ularning ayrim qismlarini loyihalashda texnologik jarayonlarning inson talablariga mos bo‘lishini ko‘zda tutishi kerak, ya’ni zamonaviy mehnat sharoitlari yaratilishi, atrof -muhitga salbiy ta’sir qilmaslik kerak;

- butun logistik tizim davomidagi harajatlarni hisobga olish va bozorga moslashish;

- servis xizmatlarini zamonaviy darajada rivojlantirish, uning yuqori sifati, ishonchliligi, tez moslashuvini ta’minlash. Odatda yetkazib berish tizimlar noaniq sharoitda ishlaydi. Bu bozor kon’yunkturasida transportning ishlashi tasodifiy jarayonlar sodir bo‘lishi bilan bog‘liq. Shu tufayli yetkazib berish tizimlarining muhim xususiyatlaridan biri - moslashish xususiyati. Yetkazib berish tizimlari ishlashining asosiy tamoyillaridan biri - yuqori darajadagi ishonchliligi va mustahkamligi.

Yetkazib berish tizimining ishlashi mustahkam bo‘lishida ishlab chiqarish, tarqatish va sotish jarayonlarining to‘g‘ri, aniq rejalashtirilishi katta ahamiyatga ega. Bu yerda shuni ham hisobga olish kerakki, tezlik bilan bajariladigan rejalarga nisbatan, qat’iy rejalarning roli kattaroq. Bunday strategik rejalarning yuqori darajada ishonchli bo‘lishi uchun atrof -muhit vaziyati, birinchi holatda bozordagi vaziyat har xil bo‘lishi mumkin bo‘lgan holatlarni o‘rganish va tug‘ilgan savollarga strategik javoblar aniqlash zarur.

G‘arb mutaxassislari fikricha, strategik rejalashtirish firmalarning o‘z raqiblari bilan kurashda eng qudratli qurol hisoblanadi. Strategik rejalashtirishning asosi - ilmiy darajada. Ilmiy darajani tayyorlashda tarixiy va ekstrapolyasiya usullaridan foydalaniladi. Strategik rejalar ko‘pincha aniq jarayonlarni emas, aniq maqsadlarni ko‘zda tutadi. U strategik rejani tez bajariladigan rejadan farqlaydi. Tez bajariladigan rejalar aniq faoliyatni ko‘zda tutadilar, masalan, taqsimlash yoki sotish jarayonlarini yetkazib berish xalq xo‘jaligiga sanoatlar nuqtai nazaridan emas, mintaqalar nuqtai nazaridan qaraydi. Kichik va o‘rta korxonalarga tez - tez, davriy holda keng nomenklaturadagi material oqimlari yetkazib turiladi, shuning uchun hududiy ixtisoslashtirish va ixchamlashtirish bu korxonalar uchun katta ahamiyatga ega. Shunday vaziyatlarda materiallar oqimiga samarali xizmat qilishda mintaqaviy taqsimlash bo‘yicha markazlar tashkil qilinishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bunday markazlarda birinchi navbatda yuqori samarali servisga e’tibor beriladi. Bunday servis tufayli har xil xizmat turlari - taxlashdan boshlab, to yuk ortish-tushirish ishlarigacha ta’minlanadi.

Faqat zamonaviy texnika vositalaridan foydalangan holda logistik tizim yuqori samarali va mustahkam bo‘lishi mumkin. Logistik tizim axborot oqimlarini qulay boshqarishning texnikaviy asosi ko‘p darajali ABSdir. Shuning uchun yetkazib berish va kibernetika g‘oyalarining asosiy qismi yetkazib berish tizimlarining yuqori samarali bo‘lishi shartidir.

Yetkazib berish tizimlari ishlashini tahlil qilishda umumiy harajatlar ahamiyati katta. Ombor xo‘jaligi harajatlari, zahiralar, transport, ishlab chiqarishni rejalashtirish, buyurtmani bajarish harajatlari va boshqa harajatlar bir - biriga bog‘liq. Ayrim harajat turlarini kamaytirishga qaratilgan harakatlar butun tizimning ishlashidagi umumiy harajatlarning ortib ketishiga olib kelishi mumkin, shuning uchun yetkazib berishning har qanday faoliyatiga yangilik kiritishdan oldin, bu o‘zgartirish oqibatlarini har tomonlama tahlil qilish kerak. Tizim qismlarining proporsiyalari aniqlanishi, qiymat tavsiflarining samarasi ko‘rib chiqilishi, boshqarish siyosati tuzilishi kerak, yangi texnologiyalar, asbob - uskunalar hisobga olinishi kerak. Chunki tizimning tubdan o‘zgarishi, qaytadan tashkil qilinishi, harajatlarning keskin ortib ketishiga olib keladi. Shu bilan birga, ilgaridan yetkazib berish tizimlarining evolyutsion yo‘llar orqali o‘zgarish hollari aniqlanib, hisobga olinadi. Bundan tashqari, sanoat menejmentining yetkazib berish muammolariga nisbatan e’tibori oshayotganining bir necha sabablari bor. Alohida olingan ta’minlash, ishlab chiqarish yoki taqsimlash jarayonlarining samarasini oshirish, umuman olganda, samarasi kam usuldir.

Yetkazib berish tizimi qismlaridan har biri butun tizim muvozanatini buzishi mumkin. Amalda yetkazib berishning an’anaviy maqsadlari ko‘pincha marketing yoki ishlab chiqarish maqsadlariga to‘g‘ri kelmaydi.

Masalan, korxonalarning ishlab chiqarish bo‘limlari tayyor mahsulot zahiralarini ko‘paytirishga harakat qiladi, aks holda, sotish jarayonida mahsulot kam yoki umuman yo‘qligi sababli yo‘qotishlar ro‘y berishi mumkin.

Boshqa misol, transport boshlig‘i faqat transport tizimiga javobgar bo‘lsa, u transportning qulay yo‘nalishini tashkil qilishi, transport tizimidagi zahiralar miqdorining kamayishida, umuman, transport tizimining daromadi kamayishiga mutlaqo qiziqmaydi.

Yetkazib berishning maqsadlari - maqsadlarga teskari.

Logistik tizimlar materiallar oqimini boshqarish bilan bir qatorda taqsimlanish jarayonini nazorat qilishda asosiy qurol bo‘lib qolayapti.

Ilmiy texnika taraqqiyotining yutuqlari yetkazib berish tizimi qismlarining birlashib, mustahkam bo‘lishini tezlashtirdi. Asosiy yutuqlardan biri - kuchli kompyuterlar, rivojlangan ma’lumotlar bazasi va axborot yetkazish tizimiga asoslangan buyurtmalar bilan ishlash tizimining rivojlanishi. Qarorlar qabul qilish, masalalar yechish jarayonlarini modellash va kompyuterlar bilan ta’minlash yetkazib berish tizimini tashkil qiluvchi va boshqaruvchilarga sifatliroq ishlashga imkoniyat yaratdi.

Yetkazib berish umumiy harajatlarni ancha kamaytirishga imkon yaratish bilan bir qatorda mahsulot sifatini ko‘tarishga ham ta’sir qiladi, chunki faqat sifatli mahsulotlar tashqi bozordagi raqobatni ko‘tara oladi. Bunday sharoitda firmalar iste’molchilarga ko‘rsatadigan xizmatlarining sifatini oshirishga majburlar.

Ishlab chiqarish va yetkazib berish tizimining o‘zaro ta’siri ikki yo‘nalishda bo‘lishi mumkin: Birinchisi, korxonalarning mahsulot zahiralari uzluksiz ko‘paytirib turilishiga ehtiyoji mavjud. Bu yerda mahsulot turi rol o‘ynamaydi. Mahsulot andozali, noandozali bo‘lishi mumkin, modifikasiya qilingan yoki maxsus mahsulot bo‘lishi mumkin, faqat bozordagi ehtiyojni qondirsa bas. Ikkinchisi, ishlab chiqarish o‘z tomonidan bevosita yetkazib berish tizimiga qaram bo‘lib kelgan. Ya’ni ishlab chiqarish jarayoniga xomashyo materiallarini vaqtida yetkazib berish katta ta’sir ko‘rsatadi. Texnologik jarayonlarni boshqarish, birinchi navbatda, harajatlarni kamaytirishga qaratilgan, asbob - uskunalarning bir tekisda ishlashi, ko‘rsatilgan muddatda buyurtmalarning bajarilishini ko‘zda tutadi.

Bu jarayonlar ta’minlash tizimi orqali qo‘llab-quvvatlanib turiladi. Bu tizimning asosiy vazifasi - ishlab chiqarish ehtiyojini to‘la qondirish. Ishlab chiqarish va yetkazib berish tizimining o‘zaro ta’sirini shoshilinch buyurtmalarni bajarish yoki yangi tur mahsulot ishlab chiqarish kerak bo‘lganda ko‘rsa bo‘ladi. Bunday sharoitda bu doiralarning harakatchanligi, moslashuvchanligi, butun ish muvaffaqiyatining garovi bo‘ladi.

Hozirgi zamonda yetkazib berish tizimlari doirasida ishlab chiqarish infratuzilmasini hisobga olganda, turli xil korxonalar joylashtirilishi mumkin.

    Ishlab chiqarish jarayoni bozordan ajratilgan holda muvaffaqiyatli tashkil qilina olmaydi. Ayrim hollarda iqtisodiy adabiyotlarda mahsulot ishlab chiqarish jarayoni boshqaruvchisining vazifalari shunday izohlanadiki, go‘yo ular bevosita faqat boshqarish jarayoniga ta’sir qiladi. Amalda esa, boshqarish ko‘pincha taqsimlash tizimining tabiiy holatiga bog‘liq. Bu tizim marketing va ishlab chiqarish o‘rtasida bog‘lovchi kuch bo‘lib turadi. Shu tizim (boshqarish tizimi) ishlab chiqarish va marketing jarayonlarining balansini aniqlaydi.

Buyurtmalarning noto‘g‘ri joylashishi ishlab chiqarishda kutilmagan harajatlarga olib keladi. Shuning uchun korxonalar quyidagi qoidaga rioya qilishga harakat qiladilar: tayyor mahsulot zahiralar darajasini sotish darajasiga moslashtirish, masalan, 30-40 kunlik zahiralar. Bu qoida, ayniqsa, mahsulotni sotish miqdori tez - tez o‘zgarib turadigan korxonalar uchun muhimdir.

Yetkazib berish tizimining samaradorligi baho belgilash usullari bilan bog‘liq. Aniq belgilangan narxlar bozorda ishlab chiqaruvchilar ta’sirini kengaytirishga olib keladi. Yetkazib berish tizimlari yordamida sotiladigan mahsulotlar narxini kamaytirish ustama narxlar yordamida belgilanadi. Ulardan tashqari, bozordagi sharoit ham hisobga olinadi. Odatda, ishlab chiqaruvchining o‘zi avval sotish narxini, keyin sotish narxi kamaytirilishini aniqlaydi, ana shunda sotish narxi hosil bo‘ladi. Bundan keyin, ishlab chiqaruvchi o‘z faoliyatini bozor talabiga mos keladigan mahsulot ishlab chiqarishga qaratadi. Bunday mahsulot bozorda sotilib, daromad keltirishi mumkin. Faol raqobatli bozor sharoitida bu oddiy tajriba. Bunday bozorda mahsulotlar xilma - xil bo‘ladi va narxlari ham keskin farqlanadi.

Ishlab chiqaruvchi belgilagan narx sotuvchi to‘laydigan haqiqiy narxdan farqlanadi. Belgilangan narxning o‘zgarishiga sotish sharoitlari va shartlari, bozor sharoitlari ta’sir ko‘rsatadi. Lekin sotuvchi va iste’molchining narxi bir xil bo‘lishi ham mumkin. Ko‘pincha mahsulotlar arzonlashtirilgan narxda sotiladi. Bu arzonlashtirish sotib olingan tovarlar miqdori yoki naqd pulga olinishiga bog‘liq.

    Yetkazib berish tizimi 2 asosiy narx belgilash tizimidan foydalanishni tavsiya etadi. Bu tizimlar iste’molchilarning geografik joylashishiga bog‘liq. Bular: Franko - narx va eltib berish narxi.

Sotuvchi biror joyda mahsulotni sotib oluvchilarga topshirsa, franko - narxlar belgilanadi. Bu joy ombor bo‘lishi mumkin, korxona, avtokorxona bo‘lishi ham mumkin. Sotuvchi iste’molchini transport vositalari bilan ta’minlashi mumkin, lekin barcha harajatlarni sotib olganlar ko‘taradi. Bunday narxlar tizimi taqsimlash tizimining nazorat qilinishini ancha murakkablashtiradi.

     Eltib berish narxlari transport harajatlari, yuk ortish - tushirish ishlari harajatlari va yuk miqdoriga ko‘ra chegirmalarni o‘z ichiga oladi. Bu narx turi juda ko‘p ishlatiladi. Bunday narx belgilash tajribasi ta’minotchiga qulaylik yaratadi, bundan tashqari, bunday narx belgilash tizimini nazorat qilish ham yengilroq, AQSHda yetkazib berish doirasidagi narx belgilash tizimi davlat orqali tartibga solinadi. Bir tomondan, huquqiy tartibga solish narxlarni aniqlash erkinligini chegaralaydi, ikkinchi tomondan esa, yetkazib berish harajatlari tizimini tahlil qilishga imkon yaratadi.

Boshqarishning muhim omillaridan biri - materiallarni o‘z vaqtida eltib berish. Buning uchun kerakli operatsiya bajarilishiga (masalan, yuk ortish, yukni eltish va boshqa) qancha vaqt ketishi va operatsiyani boshlash uchun qancha vaqt kerakligini aniqlash zarur.

Buyurtmalarni bajarish muddati resurslarga bo‘lgan ehtiyoj miqdoriga, ta’minot jarayonining ishonchliligiga ta’sir qiladi. Buyurtmalarni bajarish muddati uzoq bo‘lsa, u mintaqaviy omborlardagi katta nomenklaturali zahiralar miqdorining ortib ketishiga olib keladi.

Boshqa tomondan qaraganda, buyurtmalarning shoshilinch, qisqa vaqtda bajarilishi har xil xatolarga olib kelishi mumkin. Masalan, olingan resurslar miqdori yanglish bo‘lishi, sifati to‘g‘ri kelmasligi yoki umuman kerak bo‘lmagan mahsulot yetkazishi mumkin. Masalan, AQSHda taqsimlash doirasida buyurtmalarning eng kam bajarilish muddati (ishlab chiqarish vaqti ham hisobga olinadi) - 7 kun, eng ko‘p muddati - 72 kun. Buyurtmaning bajarilishiga ketadigan vaqt taqsimlash kanallarining holati va rivojlanishiga bog‘liq. Bu taqsimlash kanallari mahsulot ishlab chiqaruvchi va iste’molchilarni bog‘laydigan vositaga aylanayapti va xilma-xil o‘zaro bog‘liq vazifalarni bajarayapti. Unga: sotish; marketing; kredit berish va boshqa xizmat turlari kiradi. Firmalarning ko‘pchiligi taqsimlash jarayonini faqat qisman nazorat qiladi, demak, ularning butun tabiiy taqsimlash tizimiga qiladigan ta’siri ham qismandir. Yetkazib berish texnologiyasining o‘zgarishi, mahsulot va xizmatlar sifati ahamiyatining o‘sishi, taqsimlash kanallarining tuzilishi va vazifalarining o‘zgarishiga olib keladi, texnologiyani takomillashtirishga intilish tug‘diradi. Yetkazib berish tizimi samarasining ortishi - taqsimlash doirasining asosiy kapitaliga qo‘yiladigan sarmoyalar miqdori ortishiga Yetkazib berish tizimi tuzilishi va obyektlari joylashishining o‘zgarishiga olib keladi. Hozirgi kunlarda mahsulot ishlab chiqaruvchi va sotuvchilarni farqlash juda qiyin. Yetkazib berish tizimi qismlari vazifalarining o‘zgarishi katta qiyinchiliklar bilan o‘tyapti. Integratsiya ayrim xo‘jalik turlarining ahamiyati ortyapti, boshqalarining ahamiyati pasayib yoki umuman yo‘q bo‘lib ketayapti. Bu jarayonlarga yana xalq xo‘jaligi holati, davlatning iqtisodiy siyosati ham ta’sir qiladi. Ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqaruvchi korxonalar faqat ulgurji savdo jarayonini nazorat qilibgina qolmay, bevosita iste’molchiga sotish jarayonini ham o‘z nazoratiga olayapti. Iste’molchilarga to‘g‘ridan - to‘g‘ri yuk yuborishga moslashtirilgan qo‘shimcha omborlar qurilayapti. Ko‘p kompaniyalar taqsimlash kanallari, zahiralar miqdori va sotish hajmidan xabardor bo‘lish maqsadida ulgurji savdo tizimi bilan bevosita aloqa o‘rnatgan. Assortimentning kengayishini rejalashtirish, zahiralarni boshqarish, harajatlarni kamaytirish doiralarida korxonalar oldiga qo‘yilgan vazifalarni murakkablashtiradi. Amerika va yapon kompaniyalarining assortiment siyosatini solishtirsak, ancha farq qilishini ko‘ramiz. Yapon kompaniyalari modellarni cheklangan miqdorda ishlab chiqaradilar. Ayrim komplekt qiluvchi mahsulotlar, masalan, avtomashinalarga o‘rnatiladigan kondisionerlar (namunaviy o‘lchovda bo‘ladi), avtomashinalarga sotishdan oldin dilerlar tomonidan o‘rnatiladi.

Amerikalik ishlab chiqaruvchilar esa iste’molchilarni har bir modelning turli xillari bilan ta’minlaydilar, hattoki maxsus buyurtmalarni ham bajaradilar. Bunday assortiment siyosati harajatlarning ortishiga olib keladi, ishlab chiqarish jarayonini tashkil qilish, rejalashtirish va nazorat qilishni murakkablashtiradi.

Yetkazib berish tizimining holati taqsimlanish kanalini tanlashda katta ahamiyatga ega. Yetkazib berish qiymatiga oid tahlil ko‘pincha harajatlarni kamaytirish yo‘llarini topish uchun qilinadi, bu tahlil ta’sirida ro‘y bergan o‘zgarishlar marketingga katta ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, omborlar sonini kamaytirish, zahiralar miqdorini kamaytirish, transportning arzonroq turlariga o‘tish hisobiga harajatlarni kamaytirish xizmat ko‘rsatish sifatining o‘zgarishiga olib kelishi mumkin.

         Nazorat va mulohaza savollari

1. Yetkazib berish tizimi faoliyatida samaradorlik.

2. Yetkazib berish tizimini tuzishda qaysi elementlarga e’tibor beriladi?

 

 

9- Ma’ruza: Yetkazib berish zanjirida Xavfsizlik choralari.

9.1. Moddiy va moliyaviy oqimlarni tashkil qilishning logistik usullari.

9.2. Yetkazib beruvchi mahsulotlarini sifatini ta’minlash.

     Logistik boshqruv qarorlarini shakllantirish va hayotga tadbiq etishda uning natijaviyligini belgilab beruvchi uchta jihatni yuridik-huquqiy, ijtimoiy-psixologik va texnologik-tashkiliyni ko‘rib chiqish kerak. Bu jihatlarga batafsilroq to‘xtaymiz.

Yuridik – huquqiy jihat. Yuridik huquqiy qaror faqat mazmuniy ma’noda tayrlangan qaror huquqiy jahatlar oxirgi bosqichda shakllanish natijasida shakllanadi deb hisoblash kerak emas. Boshqaruv obyekti bashorat qilinayotgan hulqini amaldagi huquqiy me’yorlar bilan muvofiqlashtirish boshqaruv qarorini ishlab chiqishning eng birinchi bosqichlaridan boshlab butun jarayoni davomida amalga oshirilishi kerak.

Ishlab chiqrish – sotish jarayonining barcha ishtirokchilari ular oddiy shaxslar, ixtisoslashgan bo‘linmalar va tashkilotlar bo‘lishlaridan qat’iy nazar belgilangan me’yoriy hujjatlar va huqqiy me’yorlarning mavjud majmuasiga muvofiq harakat qilishlari kerak. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida ayniqsa makroYetkazib berish sharoitlarida ishlab chiqarish – sotish jarayoni ishtirokchilarining huquqlari va majburiyatlarini aniq va yuridik jihatdan savodli chizib chiqish g‘oyatda muhim ahamiyat kasb etadi.

Boshqruv qrorlariga shakllantirishda ishlab chiqarish-sotish jarayonida ishtirok etuvchilarning huquqlarini hisobga olish mumkin. Ushbu holda huquqlar ostida jarayon ishtirokchilaridan qaysidir bir boshqalardan shartnoma majburiyatlari oqibatida yoki xizmat majburiyatlariga muvofiq nimanidir talab qilish huquqiga egaligi tushuniladi.

Ijtimoiy-psixologik jihat. Logistik boshqaruv qarorlarini shakllantirishda odatda “inson omili” deb ataluvchi omilni hisobga olish zarur. Bunga ishlab chiqarish, sotish jarayonida ishtirok etuvchi shaxslarni undovchi sabablarining psixologik tomoni kiradi.

Ushbu vaziyatda shu jarayonning umid qilsa bo‘ladigan ishtirokchisining hulqi tashkiliy-texnologik tuzilma va insonning undagi roli, hamda ijtimoiy-psixologik jihatlar bilan belgilanadi. Inson ushbu masalada ham bir qator rasmiy belgilangan rollarni va ham norasmiy munosabatlarning vujudga kelgan tizimida ba’zi bir rollarni o‘ynashi mumkin. Inson tomonidan ikkala turdagi o‘z rollarini muvoffaqiyatli bajarilishi u yoki bu rolning o‘ziga xosligini qanchalik tushunishi, bu o‘ziga xoslik u tomonidan qanchalik qabul qilinishi va o‘zlashtirilishiga bog‘liq. Axborotlilik mehnat faoliyatining eng muhim rag‘batlaridan biri bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Rag‘barning faoliyati axborotlarni uzatish harakatlarining zanjirijdan iborat bo‘ladi. Boshqacha qilib aytganda u odamlar, bo‘linmalar va korxonalar o‘rtasidagi aloqa harakatlarida ishtirok etadi va ularni tashkil qiladi. Rahbarning “yuqoridan pastga” uzatayotgan axborotlari nafaqat ishlab chiqarish zarurati bilan belgilanadi, balki yana mehnat uning axborotliligini oshirish yo‘li bilan undaligi xizmat qilishi mumkin. Xuddi shunday “pastdan yuqoriga” kelib tushuvchi axborotlar ham ikki vazifani bajarishlari mumkin. Rahbarlar uning yordamida o‘zlari berayotgan farmoyishlariga tuzatishlar kiritish uchun ishlab chiqarish jarayoni haqidagi teskari aloqani olishlari mumkin. Bundan tashqari, ushbu axborotlarda rahbar qarorlarini ijro etishga nisbatan munosabat aks ettiriladi.

Ko‘pincha qaror ko‘proq yoki kamroq uzaqroq istiqbolga hisoblab chiqilganda, ularning samaradorligi haqida faqat bevosita erishilgan ishlab chiqarish natijalari bo‘yicha xulosa chiqarish yetarli emas. Bu erda yana bu qarorlarning ishlab chiqarish-sotish jarayoni ishtirokchilarining ongiga ta’siri va olingan axborotlardan ularni qanoatlanganligi darajasi ham muhimdir. Logistik boshqaruvning texnologik-tashkiliy jihatlari moddiy axborot va moliyaviy oqimlarni tashkil qilishdan iborat bo‘ladi. Moddiy oqimlarni boshqarish ularning intensivligi va yo‘nalishlarini qabul qilingan logistik qarorlarga ko‘ra o‘zgarishidan iboratdi. Bu boshqaruv ham bevosita va ham bilvosita amalga oshirilishi mumkin.

Bevosita boshqaruv ma’muriy boshqaruv yordamida amalga oshiriladi. Bilvosita boshqaruv moliyaviy oqimlarga ta’sir ko‘rsatish yo‘li bilan amalga oshiriladi, ularning o‘zgarishlari oddiy oqimlarda tegishli o‘zgarishlarni keltirib chiqaradilar. Ma’muriy boshqaruv farmoishi boshqaruvdan iborat bo‘ladi. Logistik tizimlar holida bu shuni bildiradiki, yuqori rahbarlar moddiy oqimlarning yetkazib beruvchilar va foizlardan ishlab chiqarish tizimining kirish omborlariga xarakatining hajmlari intensivligi va yo‘nalishini, tarkibiy qismlarning ishlab chiqarish jarayonidagi harakatini hamda moddiy oqimlarning taqsimlash sohasidagi chiqaruvchi ishlab chiqarish omborlaridan istemolchilarning o‘zlarigacha xarakatlarining intensivligi va yo‘nalishini belgilab beradilar. Ko‘ramizki, bu yiriklashtirilgan ishlab chiqarish zanjirining barcha ishtirokchilarilogichtik boshqaruvni amalga oshiruvchi shaxsga bo‘ysunadilar. Shuning uchun ularning barchasiga nisbatan ma’muriy boshqarish usullari qo‘llanishi mumkin, buni bundan keyin batafsilroq ko‘rib chiqamiz. Logistik tamoyillariga ko‘ra qaror qabul qiluvchi shaxsga bo‘ysunuvchilar uchun ma’muriy ta’sir ierarxiya tamoyillariga muvofiq amalga oshiriladi. Bunday ta’sirning shakllari har xil bo‘lishlari mumkin, ammo quyidagi asosiy turlardan iborat bo‘ladilar: buyruq, farmoyish, yo‘riqnoma, qoidalar, me’yorlar.

Boshqaruvning tashkiliy-huquqiy usullari huquqiy boshqaruv va boshqa usullar bilan o‘zaro hamkorlikda qo‘llaniladigan ta’sirning qo‘shimcha choralari bo‘ladilar. Bu usullar boshqaruv tizilmasini tashkil qilish, hodilarni tanlash, o‘qitish, qayta tayyorlash va joy joyiga qo‘yish, ijro nazarotini tashkil qilish va amalga oshirishni o‘z ichiga oladilar. Mas’ul ijrochilar va ixtisoslashgan bo‘linmalar yoki konrtagent firmalar logistik tamoillariga rahbarlik qiluvchi shaxslarning ma’muriy bo‘sunishida bo‘lmagan hollarda, ular tomonidan boshqaruv moliyaviy oqimlar orqali yana mulkchilikning har xil shakllaridagi tizilmalarning o‘zaro hamkorligi ham amalga oshiriladi. Moliyalarning harakati ularning aylanish tezligi, vaqtning qandaydir oralig‘i uchun summalarning integral (jamlangan) oqimi, harakatning teng emasligi, hamda talab qilingan summalarni kelishilgan muddatlarda kelib tushishidagi kechga qolishlar bilan belgilanadi. Moliyaviy oqimlarning bu parametrlaridagi o‘zgarishlar ishlab chiqarish-sotish jarayonining borishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, moliyaviy oqimning tezligi va intensivligini jami ishlab chiqarish davrini uzunligini kamayishiga va zahiralarning talab qilinayotgan darajasini qisqarishiga olib kelishi mumkin. Va, aksincha ishlab chiqarish davri uzunligini yoki zahiralarning haqiqiy darajasini qisqarishi moliyaviy oqimning quvvati (tezligi va intensivligini) huddi shunday ko‘payishini talab qiladi. Moliyaviy oqimlarni tartibga solish moliyalash manbalari va mablag‘larni qayerga va qanday kiritishni belgilashdan iborat bo‘ladi. qarzga olingan mablag‘lar moliyalashtirishning manbalari bo‘ladilar.

    Shaxsiy moliyaviy resurslar. Qaror qabul qiluvchi shaxsning ixtiyorida erkin, shu jumladan naqd mablag‘lar ko‘rinishida bo‘ladi, hamda ishlab chiqarish-sotish faoliyatidan foyda hisobidan, amortizasiya faoliyatidan, ishlab chiqarilgan tovardan tashqari har xil sotishlar (masalan, ko‘chmas mulkni)dan kelib tushadi.

    Qarzga olingan moliyaviy mablag‘lar veksel yoki majburiyatlarnring boshqa turlari ostida olingan har xil turdagi kreditlardan iborat bo‘ladi. Kiritilayotgan mablag‘lar shaxsiy tizimga va tashqi obyektga yo‘naltirilishlari mumkin.

Birinchi holda mablag‘lar ishlab chiqarish-sotish faoliyatiga, ularni tayyorlashga, tashkiliy shakllarni yaratishga, zahiralar va badalli to‘lovlarga kiritilishlari mumkin.

Ikkinchi holda kreditlar beriladi, aksiyalar, qimmatbaho qog‘ozlar xarid qilinadi va investitsiyalash amalga oshiriladi.

Yetkazib berish tamoyillariga muvofiq boshqariladigan moddiy oqimlarni ko‘rib chiqamiz. Kirishda bu oqimlar o‘zining tabiati bo‘yicha moddiy bo‘lgan holda xom ashy, materiallar va butlovchilar oqimlariga bo‘linadi, ularning moddiy deb atash qabul qilingan va axborot oqimlari, ular har xil turdagi hujjatlar, komputer massivlari, telefon va boshqa so‘zlovchilar ko‘rinishida aks ettiriladi.

Logisti boshqaruv ta’minotining an’anaviy usullaridan “aniq vaqtda” Just in time (JIT) nomini olgan tamoyil bo‘yicha ta’minlashga o‘tishga imkon beradi.

An’anaviy ta’minlashda ishlab chiqrish-sotish tizimining kirishida yetkazib beruvchilardan oqim ko‘proq yoki kamroq uzoq muddatli shartnomalar va yetkazib berishga oldindan buyurtmalarga muvofiq shakllantiriladi, ishlab chiqarish tomonidan uni iste’mol qilish esa ko‘proq yoki kamroq qisqa muddatli, ammo so‘zsiz qanoatlantirishni talab qiluvchi ishlab chiqarish talablari bilan belgilanadi.

Bir tomondan xom ashyo materiallar va butlovchilarning har xil vaqtdaligi va har xil intensivligi va boshqa tomondan ularning iste’mol qilishda navlari va hajmi bo‘yicha ancha katta bo‘lgan zahiralarni tashkil qilinishi talab qilinadi. Bunday zahiralar, ishlab chiqarishning bir maromdaligini ta’minlagan holda uning iqtisodiy samaradorligini ancha pasaytiradi. Ayniqsa bu bozor iqtisodiyotida nomoyon bo‘ladi, ammo rejaga asoslangan iqtisodiyot sharoitlarida va yakka xukumronlik sharoitlarida ham katta ahamiyatga ega.

Logistik boshqaruv tamoyillarini ko‘magi xom ashyo materiallar va butlovchilarni yetkazib beruvchilartomonidan yetkazib berilishi va ularni iste’mol qilinishini ko‘proq darajada moslashishiga imkon beradi. Yetkazib beruvchilar bilan umumiy masalalarni hal qiluvchi kishilar kabi munosabatlarni o‘rnatilishi hamda axborot almashinuvini uning operativligi va qamrab olish kengligini keskin oshiruvchi komputerlashtirish JIT tamoyiliga o‘tish imkoniyatiga olib keladi. JIT tamoyili mohiyati bo‘yicha shundan iboratki, huquqiy vujudga kelgan ehtiyojlarga ko‘ra kerakli xom ashyo materiallar va butlovchilarni kerakli vaqtda kerakli sifatda va kerakli miqdorda kerakli muddatga yetkazib berishdan iboratdir. Bu ishlab chiqarish maromi ko‘rsatkichlarini pasaytirmasdan kirish va oraliq zahiralarini kamaytirish uning iqtisodiy samaradorligini oshirish va bozor ehtiyojiga omillik bilan javob qaytarishga imkon beradi. Keyingisi mijozlar doirasi kengaytirish va o‘zining bozordagi o‘rnini mustahkamlashga imkon beradi. Bu ba’zida ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirishga qaraganda muhimroqdir, chunki shaxsiy narx-navo va texnik siyosatni o‘tkazishga imkon beradi.

 Ta’minotni an’anaviy tashkil qilish va JIT tamoyili bo‘yicha ta’minotning sxemalari va chizmalarda berilgan.

 

18-chizma. Kirish oqimlarini tashkil qilishning an’anaviy tuzilishi.

 

1, 2, ...N – ishlab chiqarish iste’molchilari.

19-chizma. JIT tamoyil bo‘yicha kirish oqimlarini tashkil qilishning tuzilishi.  

         Bevosita yetkazib beruvchilarga etib boradigan to‘g‘ri yoki iste’molchilar yo ishlab chiqaruvchilardan to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki vositachilar orqali yoki aralash tartibda kelib tushish mumkin. Iqtisodiyotda taqsimot ostida u yoki bu mahsulotlarga mulkchilik huqqini taqsimlanishi tushuniladi. Yetkazib berishda taqsimot oyida mahsulotlarni yetkazib berish va ularni iste’molchilar ixtiyoriga topshirshdan iborat moddiy jarayon tushuniladi.

Yetkazib berish tamoyillar bo‘yicha qurilgan ishlab chiqarish tizimining chiqishidagi moddiy oqimlarni tashkil qilish o‘tkazish va sotishning an’anaviy jarayonlaridan quyidagi munosabatlarda farqlanadi. Yetkazib berish sifatlarida chiquvchi moddiy oqimlar reklama sotish faoliyatining natijalari bo‘yicha emas, barki har tomonlama marketing tadqiqotlarini o‘tkazishga muvofiq shakllanadi:

- o‘z navbatida taqsimlash natijalari bilan tasnifi aloqa bilan belgilangan ishlab chiqarish va xarid qilish ritligi muvofiq ishlab chiqilgan tovarlar taqsimlanishi kerak;

- boshqaruv jarayonining o‘zining ichida ko‘pincha mustaqil firmalar tomonidan bajariladigan bir qator texnologik bosqichlardan tashkil topgan chiquvchi moddiy oqimlar tomonidan tizimli o‘zaro bog‘liqligi amalga oshiriladi.

Yetkazib berish tamoyili bo‘yicha tashkil qilinadigan chiquvchi moddiy oqimlar yo‘naltiriladigan yakuniy joy odatda har xil foydalanish bo‘linmalari va ulgurji savdo bazalaridan iborat bo‘ladi. Bu Yetkazib berishga xos bo‘lgan barcha moddiy oqimlarni integral ko‘rib chiqish katta shaxsiy samara berish mumkin, uni boshqa omillardan alohida ko‘rib chiqish va baholash mumkin. Buning ustida chakana savdoda boshqa teng ifodalarda har bir alohida mijoz bilan ishlay olishlik, savdo zarini tashil qilish va jihozlash, reklama san’ati va boshqa omillar birinchi o‘ringa chiqadilar.

Nazorat va mulohaza savollari

1. Logistik tizimda ekspertlarni tanlashda qanday omillar hisobga olinadi?

2. Moddiy va moliyaviy oqimlarni tashkil qilishda qanday omillardan foydalaniladi?

 

 

 10- Ma’ruza: Yetkazib berish zanjiri bo’yicha manba qarorlari.

 

10.1.Yetkazib berish zanjirining boshqaruvida an’anaviy yondoshishlarni taqqoslash.

10.2. Yetkazib berish zanjirini boshqaruvida an’anaviy yondoshishlarni taqqoslash.

 

Yetkazib berishni moddiy oqimlarni boshqarish usullari va vositalarining yig‘indisi sifatida belgilash ushbu boshqaruv nuqtai nazaridan muhim bo‘lmagan bir qator omillardan fikran boshqa tomonlarga ketish imkonini beradi. Shunday qilib to‘g‘ridan-to‘g‘ri logistik zanjirni tuzish mumkin bo‘ladi. Bu o‘z navbatida ularda sodir bo‘layotgan jarayonlarni shakllangan holda bayon qilishni amalga oshirish va shu asosda boshqaruv qarorlarini ishlab chiqishga imkon beradi. Ko‘rsatib o‘tilgan qarorlar yagona maqsad bilan – iste’molchilar tomonidan qo‘yilayotgan talablarni qanoatlantiruvchi chiquvchi moddiy oqimni shakllantirish uchun ishlab chiqiladi.

         Moddiy oqimning tabiati shundayki, u iste’molchiga yetib borgunga qadar ishlab chiqarish, omborxona, transport bo‘g‘inlarini o‘tadi. Moddiy oqimni logistik jarayonning turli-tuman ishtirokchilari tashkil qiladilar va yo‘naltiradilar. Amalga oshirish tamoyili Yetkazib berish konsepsiyasida birinchi o‘ringa qo‘yiladigan tizimli yondoshish moddiy oqimlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri boshqarishning metodologik asosi bo‘ladi. Boshqaruvga an’anaviy yondoshishda logistik zanjirning har bir bo‘g‘ini o‘zining shaxsiy maqsadlari va samaradorligi mezonlarini mo‘ljallovchi shaxsiy boshqaruv tizimiga ega. Logistik zanjirning har bir oldingi bo‘g‘inining ushbu bo‘g‘in boshqaruv tizimi ta’siri ostida uning maqsadlari va mezonlarini hisobga olish bilan shakllangan chiquvchi oqimni keyingi bo‘g‘in uchun kiruvchi bo‘ladi. Ohirgi bo‘g‘inning chiquvchi oqimi butun logistik zanjirning natija beruvchi moddiy oqimi bo‘ladi. Uning parametrlari logistik zanjirning bo‘g‘inlaridan har birida izchil amalga oshiriladigan mustaqil boshqaruvchi ta’sirlar natijasida amalga oshiriladi. Shuning uchun ham, boshqaruvning umumiy maqsadlari nuqtai nazaridan ular ichki sabablar natijasida vujudga kelgan bo‘ladilar.

         Logistik yondoshishda boshqaruvchi ta’sirlar boshqaruvning yagona logistik tizimi tomonidan boshqaruvning yangi obyekti – to‘g‘ridan-to‘g‘ri oqimga nisbatan qo‘llaniladi. Ushbu boshqaruvchi ta’sirlar tadqiqot qilinayotgan logistik zanjir samaradorligining umumiy maqsadlari va mezonlaridan kelib chiqqan holda shakllanadi, chunki chiquvchi moddiy oqimning parametrlarini butunlay oldindan aytib beradigan boladi. Haqiqiy logistik tizimlarni faoliyat yuritishi ham bu tizimlar ichida va ham ularning atrof muhit bilan munosabatlarida murakkab aloqalar mavjudligi bilan ta’riflanadi. Bunday sharoitlarda tizimni faoliyat yuritishining asosiy maqsadlari va ularning oldiga qo‘yilayotgan talablarni hisobga olmasdan xususiy qarorlarni qabul qilish yyetarli bo‘lmasligi va hatto xato bo‘lishi mumkin. Tizimli yondoshish qat’iy metodologik konsepsiya ko‘rinishida bo‘lmaydi. U idrok etish konsepsiyalarining o‘ziga xos tamiyillarining yig‘indisi bo‘lib, unga rioya qilish belgilangan tartibda aniq tadqiqotlarni ko‘zlashga imkon beradi. Logistik tizimlarni shakllantirishda tizimli yondoshishlarning quyidagi tamoyillarini hisobga olish kerak: tizimni yaratish bosqichlari bo‘yicha izchil harakatlanish tamoyili. Bu tamoyilga rioya qilish shuni bildiradiki, tizim avval makro darajada, ya’ni atrof muhit bilan o‘zaro munosabatlarda, keyin esa mikro darajada, ya’ni o‘z tuzilishining ichida tadqiqot qilishi kerak;

       loyihalashtirilayotgan tizimlarning axborotli ishonchlilik, resursli va boshqa ta’riflarini moslashtirish;

       alohida tizimchalar maqsadlari va butun tizim maqsadlari o‘rtasida ihtilof yo‘qligi tamoyili. Tizimli yondoshishning mohiyati uni tizimlarni shakllantirishga klassik induksiv yondoshish bilan taqqoslashda namoyon bo‘ladi. Klassik yondoshish xususiydan umumiy (induksiya) ga o‘tishni bildiradi. Ushbu jarayonga klassik yondoshishda tizimni shakllantirish uni alohida ishlab chiqilgan tarkibiy qismlarini birlashtirish yo‘li bilan sodir bo‘ladi. Birinchi bosqichda alohida tizimlarni faoliyat yuritishining maqsadlari aniqlanadi. Ikkinchi bosqichda, alohida tizimchalarni shakllantirish uchun zarur bo‘lgan axborotlar tahlil qilinadi. Uchinchi bosqichda birgalikda tizimning ish qobiliyatini tashkil qiluvchi tizimchalar shakllantiriladi.

      Tizimli yondoshish klassikdan farqli ravishda umumiydan xususiyga izchil o‘tishni ko‘zda tutadi, bunda ko‘rib chiqishning asosida tizim yaratilayotgan yakuniy maqsad yotadi. Tizimli yondoshishda tizimni shakllantirishning izchilligi ham o‘z ichiga bir necha bosqichlarni oladi:

      Birinchi bosqich. Tizimni faoliyat yuritishining maqsadlari belgilanadi va shakllantiriladi.

     Ikkinchi bosqich. Tizimni faoliyat yuritishining maqsadlari va tashqi muhitning cheklashlari tahlili asosida tizim qanoatlantirishi kerak bo‘lgan talablar aniqlanadi.

     Uchinchi bosqich. Ushbu talablar asosida, mo‘ljalga ko‘ra, ba’zi bir tizimchalar shakllantiriladi.

     To‘rtinchi bosqich. Tizimni sintez qilishning eng murakkab bosqichi: har xil variantlarni tahlil qilish va tizimchalarni tanlash, ularni yagona tizimda tashkil qilish, bunda tanlov mezonlaridan foydalaniladi. Yetkazib berishda tizimlarni sintez qilishning asosiy usullaridan biri – modellashtirishdir.

Ishlab chiqarish va sotish faoliyatini boshqarishga an’anaviy va logistik yondoshishlar 20-chizmada ko‘rsatilgan.

 

 

20-chizma. Boshqaruvga yondoshishlar.

a) an’anaviy                  b) logistik

       Makrodarajadgi logistik boshqaruv uchun alohida korxonalar va firmalar logistik zanjirning bo‘g‘inlari bo‘ladilar, mikrodarajada esa bitta korxonaning ta’minot xizmatlari, ishlab chiqarish, moliya – sotish bo‘limlari kabi faoliyat yurituvchi bo‘linmalari bo‘ladi. Logistik boshqaruv ishlab chiqarish, sotish faoliyatiga tizimli yondoshishni amalga oshirishdan iborat bo‘ladi.Iqtisodiyotda tizimli yondoshish iqtisodiy tizimni tizimli tahlil nuqtai nazaridan butun bir yaxlit sifatida o‘rganishdan iborat bo‘ladi. Iqtisodiy tizim ochiq tizim bo‘lgan holda, bir tomondan, umumiy ijtimoiy tizimning tarkibiy qismi sifatida, boshqa tomondan esa – jamiyat iste’moli resurslari tizimining bir qismi bo‘ladi. Iqtisodiy tizim maqsadga qaratilgan va tizimi obyektlarning vazifalari, ularning xususiyatlari va ular o‘rtasidagi aloqalar bilan belgilanadi. Tizimli obyektlar – bu kirish, jarayon, maqsad, chiqish, teskari aloqalar va cheklashlar. Iqtisodiy tizimni o‘rganishga tiizmli yondoshish iqtisodiyotning barcha kategoriyalari va qonunlarini ularning birliklari va o‘zaro asoslanganliklarida o‘rganishni taqazo etadi. Qabul qilinayotgan qarorlarning samaradorligi tizimli yondoshishni o‘lchovi bo‘ladi. Shunday qilib, tizimli yondoshish har bir tizim hatto ayrim, tarqoq tiizmchalardan tashkil topgan vaqtda ham integratsiyalangan yaxlit ekanligini bildiradi. Tizimli yondoshish o‘rganilayotgan obyektni umumiy maqsad bilan birlashtirilgan o‘zaro bog‘liq tizimchalarining majmuasi sifatida ko‘rishga, uning intagratsiyalangan xiussiyatlari, ichki va tashqi aloqalarini ochib borishga imkon beradi.

Alohida elementlar (bo‘g‘inlar) ning xususiy maqsadlarini butun tizimning yagona maqsadina tahlil qilish asosida qo‘yish va erishishga asoslangan tizimli yondoshishni deduktivli deb atash mumkin.

Butun tizim faoliyatining har biri o‘zining xususiy maqsadini ko‘zlovchi alohid elementlar faoliyatini birlashtirish natijasi sifatida olinadigan an’anaviy yondoshishni indektivli deb atash mumkin.

Boshqaruv logistik tizimlarining o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, bunday tizim avval atrof muhit bilan o‘zaro aloqalarni o‘rnatish maqsadida tahlil qilinishi, keyin esa shakllanayotgan tizim ichidagi o‘zaro aloqani belgilashi kerak.

Boshqaruvning logistik tizimlari, haqiqatdagi har bir tizim kabi rivojlanishning har xil bosqichlarida bo‘lishi va ishlab chiqarish hamda sotishning har xil tarkibiy Qismlarini qamrab olishning to‘liqligi darajasi bilan farqlanishlari mumkin.

Boshqaruvning logistik tizimlarini qo‘llash uchun rivojlanishning to‘rtta darajasi yoki ishlab chiqarish, sotish tizimi tarkib qismlarini qamrab olish to‘liqligining to‘rtta darajasi xosdir.

1 – birinchi daraja

2 – ikkinchi daraja

3 – uchinchi daraja

4 – to‘rtinchi daraja

Tarkibiy qismlarni qamrab olish to‘liqligining birinchi darajali logistik tizimlari uchun jo‘natishga tayyor mahsulotlarni omborga joylashtirish, ularni iste’molchilarga tashishni tashkil qilish vazifalarini bajarish xosdir. Bunday logistik tizim chiqishda iste’molchilar talabnomalaridagi kundalik cho‘qqilar va o‘zgarishlar ta’minlanadi.

     Tarkibiy qismlarni qamrab olish to‘liqligining ikkinchi darajali logistik tizimlari uchun ular huquq doiralarini shaxsiy ishlab chiqarishlarini chiqishlargacha tarqalishi xosdir.Bunday tizimlar to‘liqlikning birinchi darajasiga xos bo‘lgan jo‘natishga tayyor mahsulotlarni iste’molchilar va omborlarga tashish bilan bir qatorda yana tayyor mahsulotlarning korxona ichidagi omborlarini ham qamrab oladilar. Bunday tizimlarning vazifalariga buyurtmalarni ishlab chiqish, iste’molchilarga xizmat ko‘rsatish, tayyor mahsulotlarni korxonada saqlash va tayyor mahsulotlarning korxona ichidagi zahiralarini boshqarish ham kiradi. Tarkibiy qismlarni qamrab olish to‘liqligining uchinchi darajasidagi logistik tiizmlar uchun ularning huquq doiralarini qo‘shimcha kirish omborlari, dastlabki materiallarni yetkazib berish tizimi, harid qilishlar va ta’minlash sohasi hamda materiallarni ishlab chiqarish jarayoni vaqtida harakatlanishga ham yoyiladi. Bu kengaytirilgan huquq doirasiga muvofiq oldingi ko‘rib chiqilganga qo‘shimcha sifatida, bunday tizimlar xom-ashyo va butlovchilarni harid qilish, xom-ashyo va butlovchilarni yyetkazib berishni boshqarish, xom-ashyo va butlovchilar zahiralarini hamda tugallanmagan ishlab chiqarish darajasini boshqarish vazifalarini bajaradilar. Bunday darajadagi logistik tizimning ishi odatda amaldagi yillik rejadan foydalanish bilan amalga oshiriladi. Uchinchi darajadagi tizimlarni logistik boshqarish oldindan bo‘ladigan ta’sirlarni silliqlashdan iborat bo‘ladi, ichki sharoitdan kelib chiqib chetga chiqishlarga javob qaytarish bilan cheklanib qolmaydi. Tarkibiy qismlarni qamrab olish to‘liqligining to‘rtinchi darajasi logistik tizimlari o‘z huquq doiralarini ishlab chiqarish, sotish jarayoning barcha elementlari va bosqichlariga, shu jumladan shaxsiy ishlab chiqarishni rejalashtirish va boshqarishgacha tarqatadi. Bu marketing tadqiqotlari natijalarini rejalashtirish, ishlab chiqarish, ta’minot va moliya operatsiyalari bilan bog‘lashga imkon beradi. Bunday logistik boshqaruv integratsiyalash tamiyilidan foydalanadi va iqtisodiy murosaning oldin eslatib o‘tilgan g‘oyalariga asoslanadi. Bunday darajadagi logistik tizimning ishi odatda uzoq muddatli rejalardan foydalanish bilan amalga oshiriladi.

Ishlab chiqarish, sotish tizim bo‘linmalarini qamrab olish to‘liqligining har xil darajadagi logistik tizimlar bilan qamrab olish mavjud.

Aniq ishlab chiqarish, sotish tizimiga logistik boshqaruvni tadbiq etishning maqsadga muvofiqligi har biri alohida holda maxsus ko‘rib chiqishni talab qiladi.

Logistik operatsiyalarni rejalashtirish va boshqarishda ko‘pincha bashoratlashning har xil usullari va modellaridan foydalaniladi. Iste’mol talabi, moddiy resurslarni sarflanishi, zahiralar darajasining aniqligi va ishonchliligiga amalda barcha logistik konsepsiyalar, ayniqsa JIT, DDT ni amalga oshirishning samaradorligi to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq. Logistik menejerlar o‘zlarining amaliy faoliyatlarida talab qilinadigan aniqlik, dastlabki axborotlarning hajmi va turi hamda boshqa omillarga ko‘ra bashoratning har xil usullaridan foydalanadilar, buning ustiga ko‘pgina hollarda bu maqsad uchun standartli yoki shaxsiy komputer dasturlarini qo‘llaydilar. Talab va tayyor mahsulotni sotish hajmini bashoratlash Yetkazib berishda bu usullarning qo‘llashning asosiy sohasi bo‘ladi. Ishlab chiqarish ichidagi yetkazib berishning maqsadlari uchun moddiy resurslarga ehtiyojni bashoratlash katta ahamiyatga ega, bu haridlarni boshqarish va sotishdan keyingi servis uchun dolzarb bo‘ladi.

      Bashoratlash logistik rejalashtirishning har xil turlari: strategic, taktik, operativning ajralmas qismi bo‘ladi. Rejani ilmiy asoslash vositasi bo‘lgan holda, bashorat rejalashtirish uchun zaruriy axborotlarga ega bo‘lishi, logistik menejment jarayonini rivojlanish harakterining ehtimol bo‘lgan baholanishi va logistik tizim oldiga qo‘yilgan maqsadlarni amalga oshirishning ehtimol bo‘lgan yo‘lini o‘z ichiga olishi kerak. Umumiyroq nuqtai nazardan, bashorat – bu logistik jarayon, tizim yoki alohida elementlarning kelajakdagi belgilangan paytdagi holati va bu holatga erishishning muqobil yo‘llari haqidagi ehtimol bo‘lgan mulohazadir. Iqtisodiy bashorat iqtisodiy tizimni rivojlanishining ehtimol bo‘lgan yo‘nalishlari va har xil variantlarni belgilashga imkon beradi, hamda uni faoliyat yuritishining aniq maqsadlarini tanlashda yordam beradi. Shuning uchun Yetkazib berishda bashoratni belgilanishi mikro va makro logistik muhit o‘zgarishlari tendensiyasini ochishdan va logistik operatsiyalar dinamikasining firma menejmenti hodimlariga zarur bo‘lgan ehtimol bo‘lgan miqdoriy va sifatiy baholarini olishdan iborat bo‘ladi.

Bashoratlashning umumiy sxemasida obyekt yoki jarayonning qandaydir parametric bashoratini olish uchun bashoratlashning belgilangan modeliga ega bo‘lishlari kerak, undan o‘tmishdagi vaqtning belgilangan oralig‘i uchun retrospektiv (o‘tmishdagi) axborotlar, vaqtning hozirga payti parametri haqidagi axborotlar va ba’zi tashqi muhit haqidagi bashoratli axborotlardan foydalaniladi. Olingan bashoratning aniqligi va ishonchliligi dastlabki axborotning hajmi, aniqligi va ishonchliligi, qo‘llanilayotgan usulning to‘g‘riligi va bashoratning chuqurligiga bog‘liq.

Hozirgi vaqtda bashoratlashning juda katta miqdordagi har xil usullari mavjud bo‘lib, ularning katta qismi faktografika, ya’ni obyektning o‘tmishdagi hulqi haqidagi axborotlar – retrospektiv axborotlardan foydalanuvchi usullarga kiradilar. Bashoratlash usullarini ehtimol bo‘lgan tasniflanishidan biri 21–chizmada berilgan.

 

21-chizma. Bashoratlash usullarining tasnifi.

 

Logistik menejmentda ko‘pincha faktografik usullardan foydalaniladi, ular uchun dastlabki axborotlar dinamik qatorlarga ega bo‘ladi. Qoidaga ko‘ra, yetkazib berishda foydalaniladigan iqtisodiy yoki texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlarining dinamik qatorlari ma’lumotlar nuqtalarining eng katta miqdoriga ega, shuning uchun qisqa dinamik qatorlar deb ataladilar.

Logistik menejerlar tomonidan foydalaniladigan bashoratlash usullarining qisqacha ta’rifini ko‘rib chiqamiz.

    “Delfi” usuli. Ekspertlar guruhi maxsus anketa yordamida so‘rov qilinadi, unda savolga javob keyingi savolni keltirib chiqaradi. Ekspertlarning belgilangan guruhi uchun yaroqli bo‘lgan axborotlarning har qanday qatori va boshqalar uchun yaroqsiz bo‘lgan barcha axborotlar bashoratlash uchun yaroqli bo‘ladi. Bu usul monitarli ishlab chiqishning guruhli samarasini elementlashtiradi. Bashoratlash davri – o‘rtacha va uzoq muddatli bo‘ladi.

    “Bozorni tadqiq qilish” usuli. Haqiqiy bozorlar haqidagi gipotezalarni tanlab olish va testdan o‘tkazish uchun tizimli, shakllangan va ongli tadbirlar. Bashoratlash davri – o‘rtacha va uzoq muddatli bo‘ladi.

    “Izchil bitimlar” usuli. Bu usul ekspertlar guruhi bitta ekspertga qaraganda yaxshiroq bashorat qilishi mumkinligiga yo‘l qo‘yishga asoslangan. Cheklashlar mavjud emas, muhokamalar rag‘batlantiriladi. Olingan bashoratlar ijtimoiy omillarga bog‘liq bo‘ladi va to‘g‘ri bitimlarni aks ettirishi mumkin. Bashoratlash davri – o‘rtacha va uzoq muddatli bo‘ladi.

   “Sotish darajasini baholash” usuli. Mahsulotlarni sotishlar darajasi haqidagi fikrlar sotish hodimlari guruhlari bo‘yicha ishlab chiqilishi mumkin va ko‘pincha haridorlarning talablari va ehtiyojlari tendensiyasini aks ettiradi. Bashoratlash davri – o‘rtacha va qisqa muddatli bo‘ladi.

    “Fikrlarni bashoratlash” usuli. Bu usulda firma xodimlarining bo‘ladigan tendensiya haqidagi, hamda ba’zida kelajakdagi alohida xizmatlar, jarayonlar tendensiyalari haqidagi fikrlari va tasavvurlaridan foydalaniladi. Umumiy holda usul qat’iy ilmiy bo‘lmaydi. Bashoratlash davri – o‘rtacha va uzoq muddatli bo‘ladi.

     “Tarixiy o‘xshashlik” usuli. Bozorga yangi tovarni qo‘yish va sotishlar hajmini o‘sishini o‘tmishdagi xuddi shunday bir-birini o‘rnini almashtiruvchi tovarlarni bashoratlashga asoslangan solishtirma tahlil qilish usuli. Bashoratlash davri – o‘rtacha va uzoq muddatli bo‘ladi.

     “Sirg‘aulchan o‘rtacha” usuli. Dastlabki dinamik qatordagi har bir nuqta mavsumiylik va ma’lumotlarni muntazam emasligi ta’sirini bartaraf etish uchun arifmetik o‘rtachalash yo‘li bilan bir necha nuqtalar yig‘indisi bilan silliqlantiriladi. Bashoratlash davri – qisqa muddatli bo‘ladi.

    “Eksponensial silliqlash” usuli. Bu usul sirg‘aluvchi o‘rtacha usuliga o‘xshash, ammo o‘rtachalashtirish dinamik qatorning dastlabki ma’lumotlari tomonidan berilgan belgilangan og‘irliklar bilan o‘tkaziladi. Har bir keyingi miqdor oldingidan olinadi. Bashoratlash davri – qisqa muddatli bo‘ladi.

    “Boks – Jenkins qatorlaridan foydalanish” usuli. Usul statistic modellar va vaqt qatorlarini ishlab chiqishdan foydalanadi. Bashoratlash davri – o‘rtacha va qisqa muddatli bo‘ladi.

   “Klassik dinamik qatorlar” usuli. Mavsumiy to‘lqin, trend va nomuntazam tarkibiy qismni dekompozitsiyalash uchun usul. Yetkazib berishda 3 dan 12 oygacha davrga bashoratlash uchun eng yaxshi usullardan biri bo‘ladi. Bashoratlash davri – o‘rtacha va qisqa muddatli bo‘ladi.

   “Trendning proeksiyasi” usuli. Trend uchun tahliliy formulani qurish va uni bashorat davrida davom ettirishdan iborat. Bir necha variantlarga ega: oddiy, nominal, logarifli va boshqalar. Bashoratlash davri – o‘rtacha va qisqa muddatli bo‘ladi.

    “Fokusni bashoratlash” usuli. 3 oygacha davrga yyetarlicha aniq bashorat olish uchun bir necha oddiy hal qiluvchi qoidalarni beradi. Retrospektiv axborotlarni imitatsion komputerli modellashtirish usulidan foydalaniladi. Bashoratlash davri – o‘rtacha muddatli bo‘ladi.

    “Spekrtli tahlil” usuli. Asosiy tarkibiy qismlarni tegishli spekrtli qalinliklar bilan dinamik qatorlarga ajratish qo‘llaniladi. Bu tarkibiy qismlar egri spekrtli qalinliklar bilan cheklangan geometrik figuralardan iborat bo‘ladi. Bu tarkibiy qismlarni navlarga ajratish trendning matematik ifodalanishini beradi. Bashoratlash davri – o‘rtacha va qisqa muddatli bo‘ladi.

    “Regression modellar” usuli. Logistik ko‘rsatkichlar, masalan talabni regressiv modelning bir necha o‘zgaruvchanlari bilan bog‘lashga asoslangan. Omillarni modelga tanlab olish statistikaning ma’lum usullari bilan amalga oshiriladi. Regressiv tahlil dasturlari EHM ning standart matematik ta’minlanishiga kiradi. Bashoratlash davri – o‘rtacha va qisqa muddatli bo‘ladi.

   “Ekonometrik modellar” usuli. Ekonometrik model – bu tayyor mahsulotni sotish sohasidagi iqtisodiy faollikning belgilangan sektorini bayon qiluvchi mustaqil regressiv tenglamalar tizimidir. Regressiv tenglamalarning parametrlari odatda yyetarlicha tez baholanadi. Qoidaga ko‘ra, bu modellar istiqbolda nisbatan mustaqildirlar. Ammo majmuada ular baholanayotgan ko‘rsatkichning tendensiyasini yakka regressiv modellar va trendlar bashoratiga qaraganda yaxshiroq aks ettiradilar. Bashoratlash davri – o‘rtacha va qisqa muddatli bo‘ladi.

    “Tijorat takliflari asosida bashoratlash” usuli. Bu bozorlar belgilangan mahsulotni xarid qilish istaklari haqidagi tijorat axborotlari va ommoviy axborot vositalaridagi sotish haqidagi takliflarni tahlil qilish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Sotishlar haqidagi respektiv axborotlar asosida mo‘ljallangan talabning o‘sishining o‘rtacha indekslari hisoblab chiqiladi. Odatda tahliliy modellar qo‘shiladi va ularga tuzatishlar kiritiladi. Bashoratlash davri – o‘rtacha muddatli bo‘ladi.

     “Kirish – chiqish modeli” usuli. Belgilangan iqtisodiy obyekt yoki iqtisodiyot sektoridagi tovarlarning ichki va tashqi oqimlari haqidagi axborotlarga asoslangan tahlil usuli. Belgilangan chiqishga erishish uchun kiruvchi moddiy oqim qanday bo‘lishi kerakligini ko‘rsatadi. Biznesning o‘ziga xos sohalarida qo‘llaniladi. Bashoratlash davri – o‘rtacha muddatli bo‘ladi.

    “Kirish – chiqishning iqtisodiy modeli” usuli. Ekonometrik modellar va kirish-chiqish modellarining kombinatsiyasidan iborat. Kirish-chiqish modeli ekonimetrik modeldagi uzoq muddatli tendensiyalarni bashoratlash uchun foydalaniladi. Bashoratlash davri – o‘rtacha muddatli bo‘ladi.

     “Yetakchi indikatorlar” usuli. Iqtisodiy ko‘rsatkichlarning dinamik qatorlaridan foydalaniladi, Ularni o‘zgarishi qidirilayotgan ko‘rsatkichni bashoratlash uchun tendensiyani aks ettirishga imkon beradi. Bashoratlash davri – o‘rtacha va qisqa muddatli bo‘ladi.

    “Hayotiy davrning tahlili” usuli. Bu usul talab va sotishlar hajmini bashoratlash uchun yangi tovarlarning egri hayotiy davridan foydalaniladi. Hayotiy davrning pallalari tegishli tahliliy bog‘liqliklar bilan belgilanadi. Bashoratlash davri – o‘rtacha va uzoq muddatli bo‘ladi.

     “Dinamik modellashtirish” usuli. Chakana savdo shohobchalari va distribyutorlik markazlarida sotishlarning yakuniy hajmini imitatsion dinamik modellashtirish uchun EHM dan foydalaniladi. Modellashtirishning dastlabki parametrlari zahiralarni boshqarish siyosati, ishlab chiqarish jadvali va moddiy resurslarni harid qilish siyosati tomonidan beriladi. Bashoratlash davri – o‘rtacha va uzoq muddatli bo‘ladi.

     Logistik rejalashtirishning asosiy nuqtai nazarlari.

Logistik strategiyani ishlab chiqish firmada marketingli va ishlab chiqarish strategiyalari va missiyasini belgilash bilan bir qatorda markaziy o‘rinni egallaydi. Logistik strategiya firmaning korporativ strategiyasiga zid bo‘lmaydi va uning missiyasi o‘zanida oqishi kerak. Logistik strategiyani ishlab chiqishda quyidagi asosiy savollarga javob berish kerak:

1.Biz hozir kompaniyalarning qanday turidan iboratmiz?                                        

2.Kelajakda kompaniyalarning qanday turi bo‘lishni istaymiz?

3. Bizning iste’molchilarimiz kimlar?

4. Bizning biznesimizning tabiati va xususiyatlari qanday?

5. Bizning biznesimiz rivojlanishining muqobil imkoniyatlari qanday?

6. Bizning raqiblarga nisbatan kuchli va kuchsiz tomonlarimiz qanday?

7. Biz qanday korporativ strategiyani belgilamoqchimiz?

8. Qanday marketingli strategiya bizga to‘g‘ri keladi?

9. Marketingli strategiyani belgilashda logistik strategiya qanday bo‘lishi kerak?

10. Logistik strategiyaning asosiy maqsadlari va vazifalari qanday?

11. Strategik logistik reja nimadan iborat bo‘lishi kerak?

12. Strategik rejani amalga oshirish uchun qanday byudjet zarur?

13. Strategik rejaning monitoringini bajarishning qanday tashkil qilish mumkin?

14. Qanday logistik faollik rejada ustivor bo‘lishi kerak?

15. Logistik faollikning integratsiyalash darajasi qanday bo‘lishi kerak?

16. Logistik rejaning birligi nimadan iborat?

17. Tashqi atrof-muhitning tabiati qanday?

18. Bozorning tabiati, darajasi, xususiyati qanday?

19. Bizning bozordagi asosiy raqiblarimiz qanday va har bir raqib bizning firmaga nisbatan nimadan iborat?

20. Bizning oldingi logistik strategiyamiz qanday edi va ular hozirga vaqtda qanday o‘zgargan.

21. Oldingi logistik strategiyalarni amalga oshirishga moliyaviy kiritmalar qanday edi va yangi investitsiyalarni qayerdan olish mumkin?

22. Tashqi atrof-muhit asosiy omillari o‘zgarishining bashorati qanday?

23. Bizning strategic logistik rejamizning poydevori nimadan iborat bo‘lishi kerak?

24. Logistik strategiyaning maqsadlariga erishish uchun eng dolzarbroq dasturlar qanday bo‘lishi kerak?

25. Logistik strategiyani bajarish bilan bog‘liq hatarlar qanday?

26. Logistik strategiyaning bajarilishini qanday miqdoriy baholash mumkin? Firmaning logistik strategiyasini ishlab chiqishni yiriklashtirilgan holda quyidagi chizmada tasavvur qilish mumkin.

22-chizma. Firmaning logistik tizimini ishlab chiqish ko‘rsatkichi

 

Chizmada fizmaning korporativ strategic maqsadlari, marketing va ishlab chiqarish strategiyalarini bog‘lovchi logistik strategiya quyidagi asosiy tarkibiy qismlardan tashkil topadi:

-logistik tarmoqning konfiguratsiyasi;

-logistik sotishning tashkiliy tuzilishini muvofiqlashtirish va ishlab chiqish;

-mahsulotning sifati va iste’mol servisiga strategik talablarni belgilash;

-zahiralarni boshqarishning integratsiyalangan tizimlari;

-logistik axborot tizimi.

Logistik tarmoqning konfiguratsiyasi bo‘yicha strategik qarorlar o‘z ichiga sifatni belgilash, logistik zanjirlar, kanallar, omborlar, terminallar, dispetcherlik markazlari, yukni qayta ishlash shohobchalari va boshqalarni oladi. Ular tayyor mahsulotlarni sotish bozorlarini iqtisodiy qoplanishini ta’minlaydilar.

Muvofiqlashtirish va tashkil qilish strategiyasi logistik tizimning tashkiliy-vazifaviy tuzilishi, logistik tiizm bo‘g‘inlarining soni, ustivor asosiy logistik faollik va logistik tizimdagi logistik vositachilar o‘rtasidagi o‘zaro strategik munosabatlarni belgilab beradi. Iste’mol servisining strategiyasining mahsulot sifati va logistik servisning asosiy parametrlari identifikatsiyalashtiradi, ular firma mahsulotlari iste’molchilari talablari va bo‘ladigan kutishlarga mos kelishlari kerak. Zahiralarni boshqarishning integratsiyalangan strategiyasi moddiy resurslarni yyetkazib beruvchilardan yakuniy iste’molchilargacha to‘liq logistik zanjirda zahiralarni aniqlash, nazorat qilish, tartibga solish vazifalaini keng yoyishni ko‘zda tutadi.

Logistik strategiyaning asosiy tashkil qiluvchilardan biri logistik axborot tizimi bo‘lib, u asosiy bazisli va majmuaviy logistik faollik va biznes sohasini axborot va telekommunikatsoin kanallar va axborot komputerli texnologiyalar bilan bog‘laydi. Logistik axborot tizimi tashqi muhit bilan marketing strategiyasi, firmaning ichki mikromuhiti bilan ishlab chiqarish strategiyasi orqali interfeysni ta’minlaydi.

Ko‘rib chiqilgan strategiyaga ko‘ra, logistik strategiyani ishlab chiqish to‘rtta bosqichda amalga oshiriladi: baholash, imkoniyatlarni tahlil qilish, ustivorliklarni o‘rnatish, bajarish.

Birinchi bosqichda logistik strategiya firmaning bozordagi missiyasi va korporativ strategiyasiga nisbatan pozitsiyalanadi. Umumiy iqtisodiy va siyosiy vaziyat sinchiklab tahlil qilib chiqilishi va 5-15 yilga uni o‘zgarishining ko‘zda tutiladigan tendensiyasi belgilanishi kerak. Logistik strategiyaning marketing va ishlab chiqarish strategiyasi bilan interfeysi batafsilroq baholanadi. Xususan, tashqi atrof logistik muhitiga nisbatan iqtisodiy tendensiyalar, makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning dinamikasi, demografik tendensiyalar, tegishli sohalardagi texnologik va ilmiy daraja, sotish bozorlarining rivojlanishi tendensiyasi, raqiblarning ehtimol bo‘lgan guruhlari, qonunchilik va boshqalar baholanishi kerak.

Ikkinchi bosqichda, umuman korporatsiya va alohida tarkibiy bo‘linmalar darajasidagi ehtimol bo‘lgan strategik qarorlar tanlab olinadi va tahlil qilinadi, Logistik strategiyaning tarkibiy qismlariga nisbatan bazaviy talablar belgilanadi.

      Uchinchi bosqichda ustivorliklarni belgilash va ehtimol bo‘lgan muqobillar majmuasidan ustivorlik qiluvchi logistik strategiyalardan birini tanlashdan iboratdir. Bunda strategiyani bajarish ularni olish manbalari uchun ehtiyoj resurslarini erta identifikatsiyalanishi muhim ahamiyatga ega.

To‘rtinchi bosqichda ham umumiy logistik tizim va han menejmentning alohida darajalari uchun antigratsiyalangan ko‘rsatkichlarni belgilash bilan bevosita strategik logistik tizimni ishlab chiqishdan iboratdir. Ushbu bosqichda logistik tizimning tashkiliy tuzilishi tasdiqlanadi, bazaviy logistik axborot tizimi, strategik vazifalarni bajarilishini baholash va monitoring tizimi belgilanadi.

Xorijiy firmalar tomonidan ishlab chiqilgan logistik strategiyalarning asosiy maqsadlari odatda quyidagilardan iborat: xarajatlarni kamaytirish; logistik tizimda investitsiyalarni kamaytirish; logistik servisni yaxshilash.

Xarajatlarni kamaytirish strategiyasi asosan moddiy resurslarni harakatlanishi, tugallanmagan ishlab chiqarish, tayyor mahsulotlar va mahsulotlar zahiralari bilan bog‘liq operatsion tashkil qiluvchi xarajatlarni kamaytirishga qaratilgan. Eng yaxshi strategiya “omborga joylashtirish-tashish” tizimining ehtimol bo‘lgan variantlari orasidan omborlarni yaxshiroq joylashtirish, zahiralar darajasini muvofiqlashtirish, topish va yo‘nalishlarning muvofiq usullari tanlab olish yo‘li bilan muqobil tanlov natijasida shakllantiriladi. Servisning darajasi odatda muvofiq umumiy xarajatlar topilguncha qaror cheklanadi, bunda foydani ko‘paytirish ustuvor vazifa bo‘ladi.

       Investitsiyalarni kamaytirish strategiyasi kiritilgan sarmoyadan ko‘proq qaytara olishga imkon beruvchi logistik tizimni tashkil qilishning eng yaxshi yo‘llarini qidirish bilan bog‘liqdir. Tayyor mahsulotlarni iste’molchilarga to‘g‘ridan-to‘g‘ri (omborga joylashtirishni chetlab o‘tib) yetkazib berish, umumiy foydalanish omborlaridan foydalanish, ishlab chiqarish va distribyutsiyada JIT konsepsiyasini kengroq qo‘llash, logistik tizimda logistik sheriklardan foydalanish.

       Iste’mol servisini yaxshilash strategiyasi. Mahsulot sifati va servisni yaxshilash sotish bozorini kengayishi va sotishlar hajmini ko‘payishidan firma foydasini oshirishga olib kelishga yo‘l qo‘yishga asoslangan. Bundan tashqari bunday strategiya firmaning bozordagi holatini mustahkamlaydi va obro‘sini oshiradi, bu provardida yalpi foydani o‘sishiga ta’sir ko‘rsatadi. Ammo, bu strategiyalarda muhim o‘rin servisning sifatini muvofiqlashtirish muamosiga tegishlidir, chunki, iste’molchilarga ular talab qilmagan va ular kutmagan juda yuqori darajadagi servisni taqdim etish foyda qo‘shimcha xarajatlarga olib keladi.

     Yetkazib berishda ekspert qarorlari va ekspert tizimlari. Ishlab chiqarish-sotish tizimlarida jarayonlarni moliyalashtirish, tegishli modellarni amalga oshirish va ularni iqtisodiy faoliyatini olib borishning har xil variantlari yordamida hisoblab chiqishning bayon qilingan tamoyillari boshqaruv qarorlarini ishlab chiqishga intinsif boshqarishni ixtiro qilish, bu qarorlarni obyektivroq qilish maqsadiga ega. Boshqaruv jarayonlarining o‘zi esa, shunday qilib, kamroq darajadan san’atdan iborat bo‘ladi, ko‘proq darajada esa, ilmiy asoslangan, yaxshi shakllangan va muntazam usullarni bajarishga yaqinlashadi.

        Katta va murakkab tizimni bir qator o‘zaro bog‘langan, ammo, soddaroq va modellashtirish mumkin bo‘lgan tarkibiy qismlarga bo‘lish notrivial vazifa bo‘ladi.            Yetkazib berishda mutaxassislarning boshqaruv va har xil ishlab chiqarish jarayonlari bo‘yicha tajribali, miskam va ijodiy salohiyatiga asoslangan usullar keng qo‘llanilmoqdalar. Bu o‘zining mazmuni bo‘yicha turli tuman usullarning barchasi ekspert deb ataladi. Bunday usullarni amalga oshirish uchun tegishli tartibda tanlab olingan mutaxassislar tomonidan ekspertiza o‘tkaziladi, ular kerakli kasbiy malakaga ega bo‘lishlari va o‘z baholarini bir-birlaridan va tashqi ta’sirlardan mustaqil ravishda shakllantirishlari kerak.

        Ekspertizalar yakka tartibda va guruhli bo‘lishlari, ochiq yoki sirtdan o‘tkazilishlari mumkin. Bu erda jalb qilinayotgan ekspertlarning soni va bu guruhga kiruvchi mutaxassislar malakasining darajasi haqidagi masala asosiy bo‘lishi kerak. Ma’lumki, jalb qilinayotgan yetarlicha omilkor bo‘lmagan odamlarning katta soni bilan ulardaga talab qilinayotgan malakaning o‘rnini qoplab bo‘lmaydi. Boshqa tomondan, ekspertlar guruhi sonini qisqarishi (ekspert mulohazasini bir kishi chiqarishi mumkin bo‘lgan chegaragacha) tasodifiy omillarnrning rolini oshirishi, sub’ektivizm va yangilash xulosaga olib keladi. Shuning uchun ekspertlarni tanlab olish va ulardan guruhlarni tashkil qilishni yakka tartibdagi irodali qaror bilan emas, balki, ekspertizaga rahbarlik qiluvchi muxsus guruhlarning ishi natijasida amalga oshirish maqsadga muvofiqdir.

Ekspertlar guruhlarini shakllantirish bo‘yicha faoliyat ham ekspert usullariga kiritish mumkin.

     Eksprtlarni tanlash uchun quyidagi usullardan foydalaniladi:

- hujjatli – ular kiriv odamlar haqidagi ko‘proq yoki kamroq obyektiv axborotlarga ega anketalar va hujjatlar turlarini tahlil qilish asosida;

- eksperimental – ekspertlarning oldingi ekspertizalarni o‘tkazishdagi ish tajribalarini tahlil qilish asosida;

- ekspert guruhini tanlab olish va shakllantirish bo‘yicha guruhni tashkil qiluvchi ekspertlarni ovoz berishi;

- o‘z-o‘zini baholash, uni ekspertizaning qo‘yilgan vazifasiga nisbatan tashkil qilinayotgan guruhga nomzodlar amalga oshiradilar.

Bunday tartibda shakllanayotgan ekspert guruhlari omilkor va mustaqil xulosalar chiqarish qobiliyatiga teshiriladi. Bu xulosalar mustaqil sifatli omillarni silliqlash (bu omillarni nisbiy miqdori tartibida joylashtirish) yoki o‘lcham (bu omillarga ba’zi bir miqdoriy baholarni, masalan balli tizim bo‘yicha berish) yo‘li bilan tekshirilishlari mumkin. Ekspert guruhini tashkil qiluvchi mutaxassislar tomonidan kiritiladigan takliflar ba’zida bir birlariga to‘liq mos keladilar, ammo bir birlaridan keskin farq qilishlari ham mumkin. Birinchi holda ekspertlarning mustaqil ekanliklridan shubha qilish va ular oddiygina boshqalarining xulosalarini qaytarayotganliklarini tahlil qilish mumkin. Ikkinchi holda ekspertlarning malakasiga va ularni ko‘rib chiqilayotgan predmet haqida omilkorona mulohoza yuritishlariga shubha tug‘iladi. Shunday amerikada hazil bor “Agar ikkita mutaxassis bitta narsa haqida bitta narsani aytsalar, ulardan bittasi kerak emas. Agar ular har xil narsalar haqida gapirsalar, ularning ikkalasi ham kerak emas”. Eksprtlar xulosalarining muvofiqligi va mustaqilligi darajasini baholash uchun muvofiqlashganlik koeffitsiyentlarini hisoblab chiqish kerak.

Ekspert guruhini shakllantirishning to‘g‘riligini tekshirish uchun ko‘p mezonli baholash uchun ko‘rsatkichlar ro‘yxati yaxshi bo‘ladi, ularni silliqlash kerak. Qaror qabul qiluvchi shaxslar ixtiyorida bo‘lgan bir necha variantlar ichida u yoki bu buyumni ishlab chiqarish uchun texnologik jarayonni tanlash misol bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Qandaydir bitta to‘htam nazardan (bitta ko‘rsatkich bo‘yicha) texnologik jarayonning qandaydir bitta varianti maqsadga muvofiq bo‘lad, boshqa nuqtai nazardan (boshqa ko‘rsatkich bo‘yicha boshqasi maqsadga muvofiqroq bo‘ladi. Variantlardan qaysi biriga afzallik berish kerak? Agar aytib o‘tilgan ko‘rsatkichlarning nisbiy muhimligi belgilansa, bu savolga javob qaytarish mumkin. Texnologika jarayonning variantlarini baholash va tanlash uchun silliqlash kerak bo‘lgan ko‘rsatkichlar orasida texnologik ekspertizalarning mavjud amaliyotida quyidagilar taqdim etiladi:

  -foydalanayotgan uskunalarga nisbatan ko‘rsatkichlar (uskunalar birliklarining soni, ularning avtomatlashtirilganligi va ixtisoslanganligi darajasi, yoshli tuzilishi, foydalanish koeffitsienti);

   -hodimlarga nisbatan ko‘rsatkichlar (umumiy soni, oliy va o‘rta maxsus ma’lumotga ega hodimlar, yuqori malakali ishchilar, maxsus qayta tayyorlashdan o‘tganlar va boshqalarning ulushi);

  -jarayonning yangiligi darajasiga tegishli ko‘rsatkichlar (“nau-xau” ning barcha turlarining umuiy hajmi, bitta ishlovchi va ishlab chiqarish fondlari qiymatining birligiga “nau-xau”ning salmog‘i, komputerlashtirish va marketing boshqaruv, injenerlik tayyorgarlik va ishlab chiqarishni tashkil qilish bo‘yicha ishlar qiymati ulushi);

  -mahsulot sifatiga tegishli ko‘rsatkichlar (ITI va TKIga xarajatlari ulushi, jahon standartlarini qnoatlantiruvchi mahsulotlarning ulushi, importning ulushi, poligonlar va laboratoriya bazalarining jihozlanganligi darajasi, mahsulotlarning yoshli tuzilishi);

  -energiyani iste’mol qilishga nisbatan ko‘rsatkichlar, uskuna birligiga ishlab chiqarilayotgan mahsulot birligiga, energiyaning alohida turlari bo‘yicha energiyani sarflanishi, texnologik zaruriyatlarga energiya xarajatlarining ulushi, umumiy energiyani iste’mol qilish).

Agar bunday turdagi ko‘rsatkichlar taqdim qilingandan va ular ekspertlar guruhi tomonidan silliqlangandan keyin konkordatsiyalash koeffitsiyentining qoniqarli hisoblash miqdori (0 dan ancha katta, ammo 1 dan ancha kichik) olinsa, unda quyidagi xulosalarni chiqarish mumkin:

   1. Ushba masala bo‘yicha ekspertlar fikrlarining katta qismini mos kelishini tasodifiy deb bo‘lmaydi, ya’ni ekspertlar guruhi to‘g‘ri shakllangan va ularning fikricha ishonish mumkin.

   2. Ekspertlarning fikriga ko‘ra ko‘rsatkichlarning taklif qilinayotgan majmuasi texnologik jarayonni tanlash uchun to‘liq va ancha muhim bo‘ladi.

Ekspert guruhlari shakllangan, teshirilgan va tasdiqlangandan keyin ularni haqiqiy ishlab chiqarish sotish tizimida vujudga kelgan vaziyatni baholash bo‘yicha jalb qilish mumkin. Bu yerda tahlil qilinayotgan vaziyat uchun xos ekspertga taklif qilish mmkin. Quyidagi usullar ma’lum va qo‘llaniladigan bevosita baholash, shu jumladan ballar bo‘yicha juftga taqqoslash, izchil taqqoslash, silliqlash.

     Keyin ekspert guruhiga kiruvchi ekspertlarning fikrlarini aniqlash va ro‘yxatga olish tadbirlari belgilanadi. U yoki bu aniq holda bunday turdagi quyidagi tadbirlar ma’lum va ulardan foydalanish mumkin: bir bosqichli anketa so‘rovini o‘tkazish, ko‘p bosqichli anketa so‘rovini o‘tkazish, teskari aloqaga ega anketa so‘rovini o‘tkazish, munozaralarni o‘tkazish. Shundan keyin ekspertlar tomonidan baholanayotgan vaziyatning mohiyati bo‘yicha o‘z fikrlarini aks ettirish natijalarini ishlab chiqarish usulini belgilash kerak. Bunday vaziyatlar uchun matematik statistikada qabul qilingan tasodifiy miqdorlarni ishlab chiqarishning mlanhur usullaridan foydalaniladi. Statistik ishlab chiqarish natijasida olingan baholar miqdorlarini farqlanishida qaror odatda “ovoz berish” bilan qabul qilinadi. Ammo shuni esda tutish kerakki, ko‘pchilik hamma vaqt ham haq emas. Shuning uchun bunday “ovoz berish” asosida olingan xulosalar albatta sog‘lom fikrga mos kelishi kerak. Umuman vaziyatni baholashning tavsiya qilinayotgan ekspert usullari “Delfi” usuli nomi ostidagi ekspert baholari sifatiga kiradi. Bunday turdagi usullarning mohiyati har xil sohalardan ekspert guruhiga taklif qilingan mutaxassislar fikrlarini ko‘p martalar izchil ravishda anketa so‘rovini o‘tkazishdan ibortdir. Har bir anketada oldingi anketada bo‘lgan axborotlar aks ettiriladi. Dars bo‘yicha bir necha kirishlar bo‘lishi mumkin.

Yetkazib berishda ekspert usullari uchun ishlab chiqarilgan – sotish tizimining u yoki bu tarkibiy qismlaridagi joriy vaziyatni baholashga qaraganda qo‘llashning ancha kengroq maydonlari mavjud. Gap boshqaruv qarorlarini qabul qilishning evristik strategiyalarini shakllantirish ekspert usullari, ya’ni bunday qarorlarni ishlab chiqishning evristik qoidalari haqida ketayapti.

Boshqaruv qarorining qabul qiluvchi odam yoki shaxslari bu qarorni qandaydir asoslangan mulohozalar asosida qabul qila olishlari uchun dastlabki va bashorat qilinayotgan vaziyatni his etish va tahlil qilish mumin bo‘lgan ba’zi bir ko‘rsatkichlar majmuasi asosida taqdim etish zarur (vaziyatni omilli tasavvur etish). Yutishning ehtimoli, yutushning miqdori, yutqazishning ehtimoli, yutqazishning miqdori, hamda xatarning kattaligini huddi shunday omillar deb hisoblash qabul qilingan. Bu aytib o‘tilgan omillarni qanday baholash – bu ekspert guruhlari uchun savol bo‘ladi. Vaziyat omillari bilan turlicha ish olib borish mumkin. Suunga ko‘ra tashqi va ichki evristik strategiyalar ajratiladi. Ichki evristik strategiya har bir vaziyatni omillar intensivligi miqdorlarini yagona bir yo‘l bilan tahlil qilish kabi ko‘rib chiqishdan iborat bo‘ladi, ular bu omillarni ushbu aniq vaziyatdan oladilar. Ichki evristik strategiya ikkita variantda amalga oshirilishi mumkin.

Birinchi variant vaziyatni belgilab beruvchi omillar salohiyatli miqdorlari yutuq va yutqazishning miqdorlari, ehtimol bo‘lgan yutuq va ehtimol bo‘lgan xatarning miqdorlarini solishtirishdan iborat bo‘ladi. Ichki evristik startegiyaning                         ikkinchi varianti aytib o‘tilgan omillarning ichki miqdori oldindan berilgan chegaraviy va me’yoriy miqdorlar bilan solishtiriladi. Masalan, boshqaruv strategiyasi shunday bo‘lishi kerakki, xatarning kattaligi berilgan chegaradan oshib ketmasin, bunda salohiyatli yutuq oldindan berilgan miqdordan pastga tushmasligi kerak. Bunday solishtirishlarning natijalari, chegaralarning belgilangan miqdorlari, hamda bu solishtirishlardan xulosalar va bu xulosalar asosida qabul qilingan xarajatlar haqidagi qarorlarning o‘zlari qaror qabul qiluvchi shaxs yoki shaxs lar guruhi tomonidan ekspert baholari asosida ishlab chiqiladi.

Tashqi evristik strategiya ikkita bo‘lajak vaziyatlardagi bir xil ko‘rsatkichlarni solishtirishdan iborat bo‘ladi. Bu xarajatlarning ikkita ehtimol bo‘lgan variantlari oqibatlarini taqqoslash va ulardan istaganlarini tanlash imkoniyatini beradi. Tashqi evristik strategiya boshqaruv jarayoni bo‘yicha xarajatlarning ikkita bo‘lajak variantlarini ishlab chiqishni ko‘zda tutsa ham, u taqqoslash va tanlash jarayonini o‘zining va ularni shakllantirshni soddalashtirishga olib keladi.

Bunday holatda boshqa teng sharoitlarda bir turdagi ko‘rsatkichlarni taqqoslash amalga oshiriladi. Masalan, to‘lovlarning hajmlari va muddatlari boshqaruvning boshqa variantidagi to‘lovlarning hajmlari va muddatlari bilan xatarning miqdori esa, xatar miqdori bilan va h.k. solishtiriladi. Ikkilamchi darajali detallar hamda boshqaruv strategiyasining har xil variantlari uchun o‘zgarishsiz qoluvchi ko‘rsatkichlar uchun ko‘rsatkichlar taqqsolash jarayonlaridan oldinroq chiqarib tashlanadi. Ko‘proq obyektivlikka erishish uchun bunday solishtirish va taklashni ham ekspert usullari tomonidan amalga oshirish maqsadga muvofiqdir.

Boshqaruvning u yoki bu evristik strategiyasini tanlash nafaqat uni amalga oshirilishi strategiyasini hisobga olish, balki bu bo‘lajak samaradorlikni unga erishishning qiyinligi darajasi bilan solishtirish natijasida amalga oshirilishi kerak. Erishiladigan samaradorlikning amaliy miqdori ko‘proq ishlab vujudga kelgan ishlab chiqarish sotish vaziyatini baholashning aniqligiga va ushbu vaziyatdagi ehtimol bo‘lgan muqobil harakat hisoblab chiqish va baholashning to‘g‘riligiga bog‘liqdir. Shunday qilib, samarali logistik boshqaruvni amalga oshirish uchun, hammadan avval, vujudga kelgan ishlab chiqarish sotish vaziyatini huddi shunday “bilim olish” zarur. Boshqaruv qarorlarini qabul qilish va amalga oshirishni talab qiluvchi vaziyatlar, ya’ni aralashmasi noqulay rivojlanish tendensiyasiga ega bo‘lishi mumkin bo‘lgan bunday vaziyatlar quyidagi tartibda tasniflanishlari mumkin. Joriy vaziyatni vaqt o‘tishi bilan o‘zgarishi tendensiyasining darajasiga ko‘ra (vaziyat ko‘proq va kamroq davomiylik davri davomida doimiy bo‘lib qoladimi yoki dinamik o‘zgaradimi) barcha vaziyatlarning turg‘un va dinamika ajratish mumkin. Ham turg‘un va ham dinamik vaziyatlarni ularni rivojlanishlarning barcha ehtimol bo‘lgan yo‘llarini to‘liq aniqlik bilan bashoratlash mumkin emas. Vaziyatni o‘zgarishi yoki rivojlanishi nafaqat hodimning bama’ni xarajatlar oqibatida, balki hodisalar va tashqi iqtisodiy va texnologik (yakuniy hisobda esa – bozor) muhiti holati ta’siri ostida sodir bo‘lishi mumkin. Bu hodisalar va holatlarni vaqtning qndaydir uzoq davri uchun oldindan aytib berish mumkin emas. Shuning uchun vaziyatlar diterminasiyalangandan (chegaraviy holati) u yoki bu darajadagi noaniqlikka ega vaziyatgacha o‘zgaradi.

Barcha vaziyatlar, turg‘un yoki dinamik, diterminatsiyalangan yoki diterminatsiyalanmaganlar har xil omillarning kichik yoki katta soniga bog‘liq bo‘lishlari mumkin. Birinchi holda oddiy, ikkinchi holda esa murakkab vaziyatlar haqida gapiriladi. U yoki bu turdagi vaziyatni “bilib olgan” pirovardida har xil turdagi – guruhli yoki (ko‘pincha) yakka tartibdagi ekspertizalar yordamida o‘tkaziladi. Shubhasiz, bunday turdagi bilib olishni amalga oshirish uchun sodir bo‘layotgan ishlab chiqarish sotish jarayonlarini modellashtirish va hisoblab chiqish kabi quroldan, shu jumladan komputer va hozirgi zamon texnikasini qo‘llash bilan foydalanish mumkin. Ishlab chiqarish va sotish tizimlaridagi logistik boshqaruv qarorlarini qo‘llashni talab qiluvchivaziyatlarni tasniflanishi 23-chizmada berilgan.

 

23-chizma. Ishlab chiqarish va sotish tizimlaridagi vaziyatlarning tasnifi.

 

         Shunday qilib, vaziyatlarni ekspertli baholash va odillik boshqaruv qarorlarni qabul qilish uchun texnologiyalar va ishlab chiqarish transportda tashishlar va omborga joylashtirishni tashkil qilgan va tijorat faoliyati olib borishning turli tuman jihatlariga tegishli bo‘lgan ish tajribasi va bilimlarga ega bo‘lgan bir qator malakali mutaxassislarni jalb qilishni talab qiladi. Shuning bilan birga, bu ekspertlar tomonidan bajariladigan davriy xarakterga ega bo‘ladi.

Bu ziddiyatning echimini komputerlashtirish yordamida topish mumkin. Komputer texnikasida avtomatlashtirilgan ma’lumotlar bazalari va bilimlar bazalarini yaratishning katta tajribasi to‘plangan. Bu yerda to‘plangan va taqdim etilgan ma’lumotlarni kerakligicha ishlab chiqish va ekspert xulosalarini berishni amalga oshiruvchi muammoli yo‘naltirilgan komputerga ekspert tizimlarni yaratish keyingi qadam bo‘ladi.

Kosyuterli ekspert tizimiga murojat qilish boshqaruv hodimlariga ishlab chiqarish sotish tizimida vujudga kelgan vaziyatlarda yuqori malakali va komputer bilan ta’minlanadigan mutaxassislarni jalb qilmasdan qarorlarni operativ qabul qilishga imkon beradi. Bunday tizimlarni qo‘llash o‘qitish rolini o‘ynaydi va vaqt o‘tishi bilan ulardan foydalanuvchi hodimlarning malakasini oshishiga olib keladi. Shuning bilan bir vaqtda kompaniyaning sirlari va o‘ziga xos “nau-xau” lari uning ichida qoladi, chunki, birinchidan ular ekspertli komputer bazasida jamlangan, ikkinchidan, chetdan vaqtincha bo‘lsa ham tegishli axborotlar bilan tanishtirish zarur bo‘lgan ekspertlar jalb qilinmaydi.

Komputerli ekspert tizimlarining kamchiligi hozircha ular tomonidan sog‘lom fikrdan foydalanish imkoniyatining chelanganligidir. Shuning uchun logisti boshqaruv majmuasi ko‘pining turidagi tizimlar qo‘llashga asoslanishi kerak. Logistik malakali hodimlar bunday majmualarning ajralmas qismi bo‘ladi. Ular oxirgi so‘zni aytishlari kerak.

Omborga joylashtirishlari boshqarishda tovarlar bo‘lovchilargan narxlarning dinamikasi, ularning navlari, yetkazib berishga tariflar bilan bog‘liq turli tuman axborotlarning hajmini baholash masalasini hal qilish zarur. Ma’lumki, boshqaruv qarorlarni nafaqat asoslangan holda, balki operativ qabul qilish zarur, chunki qarorlarni qabul qilishda kechikish qo‘shimch xarajatlarga olib keladi.

 

1. Logistik tizimni shakllanishida qanday tizimli tamoyillarga yondoshiladi?

2. Yetkazib berishda qanday bashoratlash usullari mavjud?

 

 

11- Ma’ruza: Yetkazib berish zanjirini axborot texnologiyasi.

11.1. Axborotlar yordamida yetkazib berish tizimini harakatga keltirish.

11.2. Teskari aloqaga ega axborot tizimini boshqarish.

11.3. Logistik axborot tizimlarining turlari.

11.4. Yetkazib berish zanjirida axborot tizimlarining tuzilish tamoyillari.

 

Yetkazib berish tizimi asosida axborot - texnika bazasining tashkil etilishi, boshqarishda zarur bo‘lgan strategik va taktik vazifalarni hal etishda axborotlarni yig‘ish va ularni ajratib olish asosiy rol o‘ynaydi. Axborotlarning xarakteri va uning sifatli ajratilishi qabul qilinadigan qarorlarning natijasiga katta ta’sir ko‘rsatadi.

Yetkazib berish tizimning tuzilishi amaliyotda shuni ko‘rsatadiki, axborotlarni to‘g‘ri ajrata bilishda, ularni tahlil qilib, korxonaning kuchli va kuchsiz tomonlarini o‘rganib, axborotlarni yig‘ish va tayyorlash asosiy ko‘rsatkichlariga e’tibor berish zarurdir. Bunday tahlil, shu soha bo‘yicha puxta, qiziquvchi mutaxassislar bilan o‘tkazilishi lozim.

Bu sohada ma’lum bo‘lgan yo‘nalishlardan biri, ya’ni ishchi guruhni tashkil etish bo‘yicha shu axborotlardan foydalanuvchi mutaxassislarni jalb etishdir. Raqobat hozirgi zamonda xo‘jalik yuritishning asosiy shartlaridan hisoblanadi. Shuning uchun raqiblarni to‘g‘ri baholash ma’lum miqdorda shu korxonani boshqarishdagi kamchiliklarni ham baholashdir.

Material va pul oqimlarini boshqarishda tez qaror qabul qilish uchun statistik axborotlar, masalan, soliqlar, ishchilarga qo‘shimcha ish haqi va hokazolar katta rol o‘ynaydi. Bu kabi axborotlar korxona ichida material oqimlarini boshqarishni ularga ma’lum tuzatishlar kiritishning imkonini beradi.

Axborotlarni ma’lum tuzilmaga solish axborotlarning bir ko‘rinishi hisoblanadi.

Axborotlarning quyidagi ko‘rinishlari mavjud:

1. Marketing bo‘yicha axborot:

- mahsulot sotilish tahlili;

- mahsulot sotish bashorati;

- bozorni o‘rganish.

2. Taqsimlanish bo‘yicha axborot: - hisob varaqlari; - iste’molchilar to‘lovi; - transport nakladnoylari; - mahsulotga buyurtmalar.

 3. Loyiha axboroti: - ishlab chiqariladigan mahsulotni loyihalash bilan bog‘liq bo‘lgan logistik xizmatlarga yuklaydilar; - asbob - uskunalar bo‘yicha chizmalar; - operatsion kartalar;

4. Jamg‘armalar bilan boshqarish: - jamg‘armalar hisobi; - materiallarni boshqarish.

5. Moliyaviy axborot: - debitorlar bo‘yicha hisob-kitob; - moliyaviy boshqarish.

6. Ishlab chiqarish bo‘limi: - ishlab chiqarish jarayonining to‘lov hisobini baholash; - ishlab chiqarish resurslari bo‘yicha hisobot; - ishlab chiqarilgan mahsulot bo‘yicha hisobot; - umumiy vaqt ichida mahsulot ishlab chiqarish jadvali; - ishlab chiqarishga buyurtma; - mahsulot jo‘natish bo‘yicha talabnoma; - tovar - material qiymatlarini hisoblash.

7. Ta’minot: - to‘lov raqamlari bo‘yicha hisob; - sotib olish bo‘yicha buyurtmalar;

8. Logistik xizmat logistik xizmat bo‘yicha yuk xatlarini o‘rganib chiqishdir. - transportni boshqarish. Yetkazib berish axborotlari tizimi sifatining oshishi, mahsulot g‘amlab qo‘yilishi, jo‘natish, omborga joylash, pul oqimlarini ta’minlash masalalarini samarali hal etishda xizmat qiladi. Axborot oqimlarini yig‘ish katta foyda beradi, lekin bular harajatsiz bo‘lmaydi.

Teskari aloqaga ega axborot tizimi tushunchasi asosiy tuzilmani tuzishda, logistik tizimni boshqarishdagi jarayonlarning turli tomonlarini integratsiyalashda asos bo‘lib xizmat qiladi. Teskari aloqaga ega axborot atrof - muhit imkoniyati yaratilgan, ma’lum to‘g‘ri qarorlar qabul qilinib, ular shu muhitni yaxshilashga ta’sir ko‘rsatgan joyda mavjud bo‘ladi va EHM bazasida logistik axborot tizimlarini ko‘rish mobaynida bir qancha tamoyillarga rioya qilinadi va ular quyidagi tamoyillarga amal qiladi.

1. Apparat va axborot modullarini ishlatish tamoyili. Apparat moduli asosida radio apparaturalar bosh vazifasini mustaqil bajarilgan buyum sifatida tushuniladi. Dastur va apparat modullari tamoyiliga rioya qilish shuni taqozo etadi: - boshqaruvning turli darajalaridagi, hisoblash texnikasi va dasturlar bilan ta’minlash; - Yetkazib berish axborot tizimlari vazifasi foydasini ko‘tarish; - ular narxini tushirish;

2. Sharoitdan kelib chiqqan holda bosqichma - bosqich tizimini yaratish tamoyili. Boshqa avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlari kabi EHM bazasida qurilgan Yetkazib berish axborot tizimlari doimiy rivojlanishdagi tizimdir. Bu shuni bildiradiki, loyhalashtirilayotgan vaqtda doimiy avtomatlashtirilgan obyektlarning o‘sishini oldindan ko‘rish, axborot tizimlari orqali tarqatilayotgan vazifalar va yechiladigan masalalar sonini kengaytirish. Lekin shuni nazarda tutish keraki, birinchi o‘rinli masalalarni tanlash logistik axborot tizimlarining rivojlanishi va uni foydali ishlatishga katta ta’sir ko‘rsatadi.

3. To‘g‘ri kelgan joyini juftlash. To‘g‘ri kelish joylarida, material va axborotlar to‘plami, o‘z vazifasi chegarasidan o‘tib ketadi. Shu to‘g‘ri kelish joylaridan o‘zgaruvchanlik bilan o‘tib ketish Yetkazib berishning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi

4. O‘zgaruvchan tizim tamoyili.

5. Tizimdan foydalanuvchilarga qulaylik tamoyili «Inson va mashina».

Yetkazib berish axborot tizimlari uch guruhga bo‘linadi: - rejali; - dispozitsion; - tezkor(vazifa o‘taydigan).

Har xil guruhlarga kiradigan yetkazib berish axborot tizimlari o‘z vazifaviy va ta’minlaydigan tizimlari bilan ajralib turadi. Vazifaviy tizimlari yechiladigan masalalar tarkiblari bilan ajraladi. Ta’minlovchi axborot tizimlari o‘zining texnikaviy, axborot va matematik ta’minlash elementlari bilan ajralib turishi mumkin. Biz alohida bir axborot tizimlariga to‘xtab o‘tamiz. Rejali axborot tizimlari. Bu tizimlar ma’muriy boshqarish darajasida yaratiladi va strategik xarakterli uzoq muddatli yechimlarni qabul qilish uchun xizmat qiladi. Yechiladigan masalalar ichida quyidagilar bo‘lishi mumkin: - logistik guruhlar zanjirini yaratish va kengaytirish;

- doimiy

- shartli yoki kam o‘zgaruvchan berilmalar.

Quyida bir necha misollar keltiramiz: Termostat harorat bo‘yicha axborot oladi va pechning yoqilishi bo‘yicha qaror qabul qiladi, harorat ko‘tarilsa, pech o‘chiriladi. Iste’molchilarga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha qarorlar ombordagi jamg‘armalar hajmi va mahsulotga buyurtmalar bilan bog‘liq bo‘ladi. Teskari aloqaga ega axborot tizimi quyidagi tavsifga ega: tuzilma. kechikishi. tizimning kuchayishi. Tuzilma tizimda ma’lum qismlarning o‘zaro bog‘liqligini ko‘rsatadi. Kechikish axborotlarni qabul qilishda mavjud bo‘ladi. Axborot tizimining kechikib qabul qilinishi 23-chizmada ko‘rsatilgan.

			Jamg’armalar

 

 

 

 

 

 

 

Tovarlarni sotib oluvchilarga yetkazib berish

                                                                                                                      

Chakana savdo

Sotib oluvchilardan buyurtmalar

                                                                                   

 

23- chizma. Axborot tizimining kechikib qabul qilinishi.

 

Tizimlar tamoyillariga ko‘ra, har qanday tizim avvalo tashqi omillar bilan izlanishi, so‘ng ichki tizimda izlanishi shart. Bu tamoyil tizimning bosqichma -bosqich yaratilishi tamoyilidir. Yetkazib berish axborot tizimlarini loyihalashtirish vaqtida bu tamoyilga rioya qilish shart.

Yetkazib berish jarayoniga kelish tizimi uch darajaga bo‘linadi:

       Birinchi daraja. Yetkazib berishda materiallar to‘plamining ish o‘rni harakatlanadi, qadoqlanadi va hokazo.

      Ikkinchi daraja. Ish joylarini aniqlash va yuklarni transportlash jarayoni, o‘tkazilayotgan joyi - hudud, sex, ombor.

      Uchinchi daraja. Bu transportga joylash, butun bir harakat tizimi va bir qator hodisalar zanjiridir. Shu darajada boshlanishidan oldin sotuvchi xomashyoni tushirish payti desa bo‘ladi, shu zanjir yakunlanishi esa tayyor mahsulotlarni iste’molchilarga yetkazib berish bo‘ladi.

Rejali axborot tizimlarida logistik tizimni umumiy materiallar to‘plami bilan bog‘laydigan masalalarni hal etadi. Shu bilan birga «sotuv- ishlab chiqarish- tarqatish» rejasi zanjiri bajariladi. Bu ishlab chiqarishning foydali tizimini tashkil qilishga yordam beradi. Shu bilan birga rejali tizimlar, logistik tizimlar tashqi omil bilan bog‘langanday bo‘ladi.

Dispozitiv va bajarish tizimlari belgilangan rejalarni qismlarga bo‘ladi va ularni ishlab chiqarishning alohida hududlarida bajarilishini ta’minlaydi.

Har xil guruhlarga tegishli bo‘lgan logistik axborot tizimlarining konsepsiyalari asosida ular yakka axborot tizimiga jamlanadi. Ular vertikal va gorizontal integratsiyalarga ajratiladi. Vertikal integratsiya rejali, dispozitiv va boshqarish tizimlari o‘rtasidagi aloqa hisoblanadi. Gorizontal integratsiya esa axborot to‘plamlari orqali dispozitiv va bajarish tizimlaridagi alohida masalalar majmui orasidagi omil hisoblanadi.

Integratsiyalashtirilgan axborot tizimlarining barcha yutug‘i quyidagilarda aks etadi:

- axborot almashuvi tezligi oshadi;

- ishlab chiqarishni rejalashtirish;

- zahiralarni umumiy boshqarish;

- zahiralarni boshqarish va boshqa masalalar.

Dispozitiv axborot tizimlari.

Bu tizimlar omborni yoki sexni boshqarish darajasida yaratiladi. Bu yerda quyidagi masalalar bajarilishi mumkin:

- zahiralarni qisman boshqarish (ombor joylarida); - korxona yoki ombor transportini ishlatish;

- yuklarni tanlash va ularni joylashtirish, jo‘natilayotgan yuklar hisobi va boshqa masalalar.

Bajarish axborot tizimlari. Tezkor yoki ma’muriy boshqarish darajasida yaratiladi. Axborotlarga tizimlarda ishlov berish, EHM ga kelib tushish tezligi amalga oshiriladi. Bu ish jadvali hozirgi vaqtdagi yuklarning harakati haqida axborot olish va ularga nisbatan ma’muriy va boshqarish ta’siri ko‘rsatiladi. Bu tizimlar bilan har xil masalalar bajarilishi mumkin: ishlab chiqarishga tezkor xizmat ko‘rsatish; binolar, materiallar to‘plamini boshqarish va h.k.

Ko‘p darajali avtomatlashtirilgan tizimlar material to‘plamlarining boshqarilishini barpo etish, dastur bilan ta’minlashni ishlab chiqish uchun sarf qilish bilan bog‘liq. Bu bir tomondan, tizimning ko‘p vazifaliligini ta’minlaydi, boshqa tomondan esa uning integratsiya darajasini ko‘taradi.

Hozirgi paytda yetarli darajada yaxshilangan dasturlash paketlari yaratilmoqda. Birgina ular hamma axborot tizimlarida ishlatila olmaydi. Bu integratsiyalar to‘plamini boshqarish masalalari yechimi boshqarish darajasi andozalariga bog‘liq:

Masalalarni yechish, yuqori darajadagi andozalarini rejalashtirish axborot tizimlarida balandroq bo‘ladi. Shu yerda tizimlarni ta’minlashga ko‘nikish uchun qiyinchiliksiz erishishga yordam beradi. Axborot tizimlarida ularning andoza paketlarini ko‘niktirish ayrim sabablarning kelib chiqishi bilan bog‘liqdir.

Masalan:

-ishlab chiqarish jarayonining oldindan o‘zlashtirib kelinishi va andozalar o‘zgarishlariga qiyinchilik bilan keladi;

-ma’lumotlar qayta ishlash tizimi, hamma qo‘llovchilarda bir xil emas.

Bajaruvchi axborot tizimlarida tezkor darajada qoidadagidek, yakka dasturlarni ta’minlashda ishlatiladi.

Yetkazib berishda qo‘llaniladigan axbor axborot tizimi turlari 24-chizmada, Yetkazib berishdagi axborotlar to‘plamining turlari esa 25-chizmada keltirilgan.

 

 

 

 

 

 

 

 

                          

24-chizma. Yetkazib berishda qo‘llaniladigan tizimlar turi.

 

25-chizma. Yetkazib berishda axborotlar to‘plamining turlari

Tizimning kuchayishi butun axborot tizimi ichida bo‘lib, asosan logistik tizimda ma’lum qarorlarni qabul qilishda ko‘rinadi.

 

Nazorat va mulohaza savollari

 

1. Yetkazib berishda axborot tizimlari.

2. Yetkazib berish axborot tizimlarining turlari.

3. Yetkazib berish axborot tizimlarini ko‘rish tamoyillari.

4. Yetkazib berish axborot texnologiyalari.

5. Qaysi axborot Yetkazib berish axboroti bilan ta’minlanadi?

12- Ma’ruza: Yetkazib berish zanjirini muvofiqlashtirish.

12.1. Boshqaruvning asosiy funksiyalari.

12.2. Materiallar oqimini boshqarishning funksional mexanizmi.

12.3. Yetkazib berish tizimida nazoratni o‘rnatish.

         Bozor iqtisodiyoti sharoitida mamlakatning sanoatlashgan firmalarida material - texnika ta’minotini tashkil etishning ikki shakli qo‘llaniladi: markazlashgan va markazlashmagan. Bu shakllarning har biri (ta’minot va sotuv) o‘ziga xos guruhlangan va yoyilgan ta’minot sotuv xizmatidir. Guruhlangan xizmatda uning barcha bo‘limlari alohida funksiya (ta’minot, sotuv, zahiralarni saqlash, tashish va boshqalar)larni bajaradi. Yoyilgan xizmatlar uchun ikki yoki undan ortiq bo‘limlar bo‘yicha chiziqli bo‘limlarni bo‘lib-bo‘lib joylashtirish xarakterlidir.

Odatda material-texnika ta’minotini boshqarishning markazlashtirilgan shakli bir turdagi mahsulotni ishlab chiqaradigan firmalar va bitta mintaqada faoliyat yurituvchi korxonalarda qo‘llaniladi. Boshqarishning markazlashtirilmagan shakli turli xil mintaqada joylashgan va bir xil yoki bir necha xil mahsulotlar ishlab chiqarishga ixtisoslashgan firmalarda qo‘llaniladi. Ba’zan boshqaruvning aralash shaklidan foydalaniladi. Moddiy-texnika ta’minotini markazlashtirishda muomala harajatlarini qisqartirishga ta’minotchilardan katta miqdordagi tovarlarni qabul qilib olish va ularni chegirmali narxlarda sotib olish orqali erishiladi. Markazlashtirilmagan shaklda ta’minot xizmati tashkiloti, ishlab chiqarish va sotish bo‘limi nisbatan kam miqdordagi xomashyo va mahsulotlarni sotib oladilar va natijada yetkazib berish harajatlari bo‘ladi. Moddiy texnika ta’minoti muomala harajatlarini har bir ishlab chiqarish bo‘limida va korxona faoliyatida material zahiralarini kamaytirish hisobiga qisqartiradi.

Markazlashgan boshqaruvning guruhlangan xizmat shakli 30-chizmada ko‘rsatilgan. Moddiy texnika ta’minoti korxona ichidagi material oqimlar harakati uchun kirib kelayotgan xomashyo, yarim tayyor mahsulot va tayyor mahsulot (iste’molchilarga jo‘natilgan), shuningdek kerakli vaqt va talab qilingan miqdorda barcha zarur materiallarni ishlab chiqarish jarayonini ta’minlash uchun javobgarlik oladi.

Materiallar boshqaruvi xizmatini bunday tashkil qilish firmaning vitse - prezidentiga bo‘ysunadi va ba’zan ishlab chiqarish xizmati va yagona bo‘limdagi loyihalashtirish bilan birlashgan bo‘lishi mumkin. Bu chizma bo‘yicha firmaning prezidenti va vise-prezidenti har bir bo‘linmani, shu jumladan moliyaviy masalalar, bozor siyosati masalalari, mahsulotlarni ishlab chiqarish, tadqiqotlar olib borish va nihoyat moddiy-texnika ta’minoti masalalarini boshqarib boradi. Moddiy-texnika ta’minoti xizmati chizmada ko‘rsatilganidek, markazlashgan boshqaruvda bo‘ladi va bevosita nafaqat ta’minot va mahsulotni sotish, balki uni ishlab chiqarishni rejalashtirish va nazorat qilishni ham ta’minlaydi. Ushbu chizma katta miqdordagi tovarlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan firmalarda qo‘llaniladi.

 

26-chizma. Guruhlangan muvofiq xizmatlarni tashkil etish moddiy texnika ta’minotining markazlashgan boshqaruv chizmasi.

 

27 - chizmada ko‘rsatilgan tizim ham markazlashgan boshqaruvga ega. 31-chizmada ko‘rsatilgan chizmadan farqli ravishda, bu chizma funksional bo‘limlar miqdorining ko‘pligi bilan xarakterlanadi. Bu tizimning xususiyati shundaki, tovar ishlab chiqarish va zahiralarni boshqarish bo‘yicha ishlab chiqarish bo‘limi firmasida funksiyalarni birlashtirish hisoblanadi.

 

 

 

27-chizma. Yoyilgan xizmatlarni tashkil qilishda moddiy texnika ta’minotining markazlashgan boshqaruvi

Moddiy-texnika ta’minotining guruhlangan xizmati markazlashgan boshqaruvi shaklida uni tashkil qilish ishlab chiqarish ta’minoti va sotish har bir firma faoliyatida, qaysini aniq turdagi mahsulotni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan firmalarda alohida javobgarlikni nazarda tutadi. Quyidagi chizma u yoki bu mahsulot turi uchun javob beradigan har bir firma xizmati doirasida moddiy texnika ta’minoti funksiyasi konsentratsiyasini ko‘zda tutadi.

 

28-chizma. Guruhlangan xizmatni tashkil etishda moddiy-texnika ta’minotini markazlashmagan holda boshqarish.

         Bunday funksiyaning konsentratsiyasi zarur bo‘lmagan holatda moddiy texnika ta’minotining yoyilgan xizmati markazlashgan boshqaruv shakli qo‘llaniladi. 28-chizmada moddiy-texnika ta’minoti va ishlab chiqarishning markazlashgan boshqarish chizmasi tuzilmalaridan biri ko‘rsatilgan.

Yangi tovar siyosati va kuchli raqobat ta’sirida yirik sanoat korporatsiyalari ishning doimiy qayta qurilishi muqarrar ravishda tovar moddiy qiymatining hajmi o‘zgarish va turli funksional bo‘limlar o‘rtasidagi yangi tizimning shakllanishi bilan bog‘liq. Boshqaruv apparatining muhim masalasi bunday qayta tashkil etishni kam yo‘qotishlar bilan qisqa muddat ichida ta’minlashdan iborat.

Firmalarda moddiy oqimni boshqarish tizimi ostida barqaror aloqa moslashuvining 2 ta asosiy yo‘nalishini ajratish mumkin. Birinchi yo‘nalish turli xil iqtisodiy mexanizmlarning rivojlanishi hisobiga turli funksional bo‘limlar o‘rtasida o‘zaro ta’sirni tezlashtirishdir. Ikkinchi yo‘nalish korporatsiyalar tarkibida tashkiliy o‘zgarishlar orqali koorparasiya zaruriy darajasining rivojlanishidir. Bu yo‘nalishlar, qoidaga ko‘ra, parallel ravishda rivojlanadi va bir-birini to‘ldirib boradi.

Tajribada moddiy oqimni boshqarish doirasida menejerlar harakatini boshqaradigan modeli va maxsus ishlab chiqilgan - tartiblar yordamida moslashuvning turli xil usullaridan foydalaniladi. Oxirgi yillarda Amerika korporatsiyalarida asosiy e’tibor maxsuslashtirilgan axborot tizimi va kompyuterlar yordamida moddiy resurslarni boshqarishni barqarorlashtirishga qaratilmoqda. Kompyuterlardan keng foydalanish asosida ro‘y beradigan moddiy oqimlar boshqaruvi jarayonida rejali va nazoratli bajariladigan ish tartiblarining barqarorlashishi xizmatni qayta qurishni tashkil etish bilan bir vaqtda amalga oshiradi. Bu nazorat va moslashuvning yangi tashkil etilgan mexanizimining paydo bo‘lishiga olib keldi. Eng keng tarqalganlaridan uch turli ko‘rinishda tashkil etilgan mexanizmlarni ko‘rsatish mumkin:

- maxsus funksional bo‘limlar shakllanib, ularda reja, boshqaruv va nazorat funksiyalarining katta qismi, yangi koorporatsiyalar orqali moddiy oqimlar harakatining reglamentlashtirilgan qismi nazorat qilinadi. Bu usul tajribada eng ko‘p qo‘llaniladi;

- maxsus rahbar yoki moslashuv guruhi tayinlansa, asosiy masala bo‘lib funksional bloklardagi moddiy oqimlarni boshqarish bo‘yicha qabul qilingan qarorlar jarayonining moslashuvi hisoblanadi;

- bo‘limlarga ikki tomonlama bo‘ysinishga asoslangan matritsali mexanizm yaratilib, moddiy oqimlarni samarali boshqarishga bog‘liq bo‘ladi. Moddiy resurslarni boshqarish uchun maxsus tuzilmani ishlab chiqish odatda har bir firma oldida turgan shu sohadagi muammolar hisobiga amalga oshiriladi. Moddiy oqimlarni boshqarish tizimi ostida funksional maxsuslashtirishga muvofiq ravishda 3 ta asosiy tarkibiy blokka ajratiladi: 1) rejalashtirish va moslashish; 2) boshqarish yoki tartibga solish; 3) nazorat.

Har bir tarkibiy blokka turli xil boshqaruv bo‘limlarini kiritish mumkin. Bu bo‘limlarning soni va ularning o‘zaro ta’sir xususiyati har bir bosqichda moddiy oqimlarni boshqarish bilan bog‘liq ishning hajmi va murakkablik darajasiga bog‘liq bo‘ladi. (29-chizma)

29-chizma. Moddiy oqimlarni boshqarish tizimi.

Moddiy oqimlarning boshqarish bo‘limi shakllanishi bilanoq Korporatsiyalarda paydo bo‘ladigan maxsus masalalarga muvofiq ravishda bunday bo‘linish ichki tarkibining ko‘p sonli turi amal qiladi. Ayni paytda, bu variantlarning barchasi umumiy modelga asoslangan va o‘xshash masalalarni yechishga mo‘ljallangan. Tovarlarning bir partiyalini boshqaruv apparati tarkibi uchun 2 ta umumiy variant xarakterli. Birinchi variant - ishlab chiqarish jarayonida va ta’minot bosqichida xomashyo va materiallardan foydalanish samaradorligini oshirishga mo‘ljallangan va sanoat ahamiyatidagi mahsulotlarni chiqaradigan Korporatsiyalarda tez-tez qo‘llaniladi. Bu yerda asosiy muammo bo‘lib, ishlab chiqarish bo‘linmalari va ta’minot ishlarining doimiy bog‘lanish zarurati, moddiy resurslarni saqlash va ulardan foydalanish ustidan nazorat olib borish tashkiloti va ishlab chiqarish bo‘limlari orqali moddiy resurslar harakatini operativ boshqarishni ta’minlash masalalari hisoblanadi. Ikkinchi variant - moddiy oqimlarni boshqarish bo‘limi tuzilmasi ko‘p sonli iste’molchilarga xizmat qiladigan va keng ko‘lamdagi mahsulot assortimentini ishlab chiqaradigan kompaniyalarda ko‘pincha qo‘llaniladi. Bu firmalar birinchi navbatda sotish tizimida tayyor buyumlarni saqlash muammolariga duch keladi va mahsulotlarni sotish, iste’molchilarga xizmat qilish va moddiy oqimlarni boshqarib borish kerak.

Yetkazib berish tizimi tashkilotda boshqaruvni samarali tashkil etishga yordam beradi, qaysiki u boshqaruv jarayoniga bog‘liq bo‘lmagan holda bir qancha xarakterli xususiyatlarga egalik qiladi, ular quyidagilar:

- tashkilotning strategik maqsadlarining mavjudligi;

- strategik maqsadlar uchun bo‘ysunadigan taktik (rejani) maqsadni ishlab chiqish;

- aniq maqsadlarga mos keladigan o‘lchov birliklarini to‘g‘ri tanlash;

- tanlangan birlikning nazorat raqami yoki aniqlangan me’yori (masalan, buyurtmani bajarish muddati);

- boshqaruv jarayoni haqidagi axborotlarni standart, me’yor yoki nazorat raqamlari bilan qiyoslash;

- qiyoslash natijalari bo‘yicha qaror qabul qilish;

- boshqaruv ta’siri natijlarini nazorat qilish.

 

Yuqorida aytilganlarni amalga oshirishni tartibga solish Yetkazib berish tizimida nazoratni o‘rnatishga yordam beradi (30- chizma).

30-chizma. Yetkazib berish tizimida nazoratni o‘rnatish.

Boshqaruv tizimi kirish qismiga ega, ya’ni boshqaruv ierarxiyasi darajasiga bog‘liq holda aniq maqsadga ega. Har doim ham boshqaruvning aniq davri jarayonida maqsadlarga erishish muvaffaqiyatli bo‘lavermaydi. Ma’lum bir faoliyat turidagi muvaffaqiyat boshqa faoliyatda muvaffaqiyatsizlikka olib kelishi mumkin. Maqsadga erishish yo‘lida faoliyat natijalarining o‘lchov birligi turini aniqlash katta ahamiyatga ega. Bunday bosqichdan so‘ng nazorat qilish boshlanadi. Masalan, sizga yangi mahsulotni o‘zlashtirish bo‘yicha javobgarlik buyurildi va siz birinchi navbatda ushbu mahsulotning yuqori sifatli bo‘lishidan manfaatdorsiz. Ayni paytda buxgalterlar ishlab chiqarish harajatlarini kamaytirishdan, iqtisodchilar esa uning samaradorligidan manfaatdorlar. Jamoa bilan ishlash tajribasi shuni ko‘rsatadiki, agar xodimlarning diqqati aniq o‘lchamga jalb qilinsa, qabul qilingan nazorat raqamlari keskin bo‘ladi.

 

Nazorat va mulohaza savollari

 

1. G‘arb mamlakatlari sanoat firmalarida moddiy-texnika ta’minoti tashkilotlarining qanday turi qo‘llaniladi?

2. Moddiy-texnika ta’minotining markazlashtirishning ustunliklarini ayting.

3. Firmalarda logistik faoliyatni boshqarishning mukammallashtirilgan asosiy yo‘nalishlarini ayting.

4. Yetkazib berish tizimlarida nazoratning ahamiyatini ayting.

 

 

 

 

13-Ma’ruza: Yetkazib berish  zanjirida teskari logistika.

13.1. Xarid qilish yetkazib berishsining vazifalari va faoliyatlari.

13.2 . Xarid yetkazib berishsining amal qilish mexanizmi,

13.3. Xaridorni rejalashtirish.

 

Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda xarid qilish Yetkazib berishsining maqsadi, bu ishlab chiqarish jarayonining materiallarga bo‘lgan talabini yuqori iqtisodiy samara bilan qondirish hisoblanadi. Lekin bunga erishish uchun xarid logistikisining oldida turgan bir qator vazifalarni bajarish kerak. Bu vazifalarni quydagicha guruhlash mumkin:

- xomashyo va komplekt mahsulotlarni ma’lum bir muddatda yetkazish. O‘z muddatidan ilgari olingan mahsulotlar korxonaning aylanma fondiga qo‘shilishi mumkin, o‘z muddatidan kech olingan xomashyo va materiallar ishlab chiqarish jarayoniga salbiy ta’sir qilishi yoki uning yo‘nalishini o‘zgartirish mumkin;

- materiallarning talab qilingan miqdori bilan yetkazib berilgan miqdorning o‘zaro mos kelishi (talab qilingan kam yetkazilgan mahsulotlar korxona aylanma fondining balansiga salbiy ta’sir qilishi mumkin);

- xomashyo hamda komplekt mahsulotlariga bo‘lgan talab sifatini nazorat qilishi. (Talabni qondiruvchi, minimal narxdagi).

Yuqori darajadagi sifatga ega bo‘lgan, talabni qondiruvchi materiallarni, minimal narxdagisini izlash, xarid qilish Yetkazib berishsining iqtisodiy samaradorligi asosini tashkil qiladi. Bozorni o‘rganishda, firma oldida turgan asosiy masala narx hisoblanadi, bundan tashqari esa Yetkazib berish harajatlari hisoblanadi. Ulgurji xaridor uchun harajatlarning aniq hisob - kitobi zarur. Chunki materiallarning, xomashyoning aniq hisob-kitobi ishlab chiqarishning kelajak strategiyasini belgilaydi.

G‘arb amaliyotida bir necha umumiy qoidalar mavjud bo‘lib, ular faqatgina yetkazib beruvchilar va bank sohasini yaxshilamay, balki korxonaning raqobat kurashida g‘olib chiqishini ham ta’minlaydi. Bu kodeks hamkorlarning etik me’yorlarini belgilab beradi.

Uni qisqacha shunday deyish mumkin: muvaffaqiyatli tayyorgarlik va ishlab chiqarish asosida, bir tomondan ishbilarmonlar o‘rtasidagi yaxshi munosabat yotsa, ikkinchi tomondan kreditor hamda yetkazib beruvchilar bilan yaxshi munosabatlar yotadi. Asosiy e’tiborni kreditorlarga qaratish kerak, chunki firma faoliyatida ularning ishonchi va yordam berishga tayyorligi muhim ahamiyatga ega.

Yetkazib buruvchilar bilan muomala qilishning bir qancha shartlari mavjud:

- yetkazib beruvchilarga, xuddi mujozlardek muomala qilish kerak;

- qiziqishlar umumiyligini namoyish etishni yoddan chiqarmaslik lozim;

- yetkazib beruvchining o‘z vazifalari bilan tanishtirib berish va uning faoliyatini nazorat qilish zarur.

- kelib chiqishi mumkin bo‘lgan muammolarni hal qilishga ko‘maklashishga tayyor bo‘lish kerak;

- majburiyatlarni o‘z bo‘yniga olishni nazorat qilish lozim;

- ish faoliyatidan yetkazib beruvchining qiziqishlarini e’tiborga olish kerak;

- faoliyat doirasida barqaror muloqotni ta’minlash zarur.

         G‘arb mamlakatlarida iqtisodiyotning yangi sohalari rivojlanishi, sanoati rivojlangan mamlakatlarda tovarlar taklifining kengayishi, xomashyo va materiallar sohasi faoliyatini yanada qiyinlashtiradi. Muvaffaqiyatli savdoni amalga oshirish uchun bozorlar haqida keng axborotga ega bo‘lish kerak. Buning uchun bozor tadqiqotlari olib borilishi kerak. Bozor tadqiqotlarini olib borishda muammoning to‘g‘ri qo‘yilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Bozorni tadqiq qilish muammosini yechishda eng sodda algoritm korxonaning axborotlar bilan ta’minlanganligida o‘z aksini topadi. (31-chizma).

 

31-chizma. Korxona axborot bilan ta’minlanganligining samarali tuzilishi

Xomashyo va materiallar bozorini tadqiq qilish ayni vaqtda tadqiq qilinayotgan bozorlar turini aniqlashni ham talab qiladi. Ularni quyidagi guruhlarga bo‘lish mumkin:

- bevosita bozorlar (xomashyo va materiallar bozorini ta’minlovchilar);

- o‘rinbosar tovarlar bozori (to‘la yoki qisman o‘rinbosuvchi tovarlar);

- bilvosita bozorlar (yetkazib beruvchilar tomonidan qo‘llanadigan bozor);

- yangi bozor.

Bu axborotlar talab, taklif va bozor balansi haqida bo‘lib, quyidagi savollarga javob berishi kerak:

- tadqiq qilinayotgan bozorning tuzilishi qanday?

- tadqiq qilinayotgan bozor qanday tuzilishga ega yoki u talab va taklifni qanday muvozanatlaydi?

- bozor tuzilishi qanday yo‘llar bilan rivojlantirilishi mumkin?

    Bu savollarni chuqurroq o‘rganish va ularga to‘la qonli javob berish uchun, ko‘p hollarda axborotlar quyidagi 3 yo‘nalishda beriladi:

- bozorni zamonaviy tahlili;

- bozor kon’yunkturasining o‘zgarishi dinamikasi;

- bozor o‘zgarishlari haqidagi bashoratlar.

Bozor tadqiqotlarini o‘tkazishda iste’molchilar muhim ahamiyat kasb etadi. Bozor tadqiqoti bir firma ichida ham o‘tkazilishi mumkin. Shuni e’tiborga olish kerakki, bozor tadqiqotlaridagi juda muhim, qimmatbaho axborotlar aynan bir zavod yoki firmaning ichki faoliyatini nazorat qilishdan olinadi.

Bozordagi homashyo hamda komplekt materiallarga bo‘lgan talabni o‘rganish, yangi tovar ustida ish olib borish bilan birgalikda o‘tkaziladi. Materiallar miqdori, ularni yetkazib berish, materiallar kelib tushishining davomiyligi korxonaning biznes rejalaridan kelib chiqadi.

Bozorni o‘rganib va aniq bir yetkazib beruvchilarga to‘xtalgan holda savdo bo‘limi korxona talab qilayotgan ma’lum bir mahsulotlarni ajratib olishi kerak. Talabni aniqlashtirishda zahiralarni iste’mol qilishni boshqarish strategiyasi muhim ahamiyat kasb etadi. Talabni o‘rganish avvalambor, tovar va xizmatlar sifatiga, miqdoriga ikki xil usul bilan ta’sir qiladi: birinchisi, talabni buyurtmalar bo‘yicha o‘rganish va talabni rejali, harajatlar asosida o‘rganish; - ikkinchisi, agar talabni buyurtma asosida o‘rganishning iloji bo‘lmasa, u holda talabni harajatlar orqali aniqlash usuli qo‘llaniladi.

G‘arb mamlakatlarida firma tomonidan egalik qilingan tovarlar, ularning turi va sotib olish usullari bilan turkumlanadi. Bu xilma - xillikdan ma’naviy ravishda quyidagi tovarlar turi ajratiladi: xomashyo va asosiy materiallar; yoqilg‘i; komplektlovchilar va asbob - uskunalar.

Materiallarni yetkazib berish usullari xilma - xildir. Uzoq muddat saqlash talab qilinmaydigan tovarlar, iste’mol qilinishga juda oz muddat qolganida sotib olinadi. Bir marta yoki doimiy iste’mol qilinadigan materiallar yetkazib berish shartnomasida ko‘rsatilgan muddatda sotib olinadi. Bu usullar natijasida firma zahirasidagi materiallar kamayadi. Harajatlarni kamaytirish maqsadida ma’lum bir tovar turlari kichik guruhlarga jamlash turlari kichik guruhlarga jamlash shu maqsadlarda barcha firmalar komp’yuterlarning internetga ulangan aloqalaridan foydalana boshlashlari kerak. Egalik qilinayotgan tovarlarning narxi

- sotish siyosatida eng muhim element hisoblanadi. Savdo narxining tahlilida hisob-kitoblarning bir necha usullari qo‘llaniladi:

- kalkulyatsiyaning oddiy usuli (umumiy harajatlar ko‘rsatkichi ishlab chiqarish ko‘rsatkichiga bo‘linadi);

- ekvivalent ko‘rsatkichlar bo‘yicha hisob-kitob (harajatlar, alohida bo‘limlar bo‘yicha taqsimlanadi va o‘rtachasi olinadi);

- doimiy hisob-kitoblar (BTA boshqarish tizimini avtomatlashtirish bazasidagi har bir operatsiyada yuzaga keladigan harajatlarning aniq hisob-kitobi).

Narxlar tahlili qo‘shimcha ish va xizmatlarni ham hisobga oladi. Masalan, maslahatlar berish, hujjatlashtirishga tayyorgarlik, qadoqlash, bojxona bojlari, yetkazib berish va boshqalar. Bunday holatlarda narxlar tahlilining quyidagi usullari qo‘llaniladi:

- hamma bosqichdagi narxlar tahlili - mahsulotning paydo bo‘lishidan to iste’molchiga yetib borishiga qadar bo‘lgan vaqt (ishlab chiqarish harajatlarini hisobga olgan holda tovarning sof (netto) narxi belgilanadi);

 

- ish va xizmatlarning umumiy qiymatini hisobga olgandagi narx tahlili (bu erda nazorat, saqlash va moliyalashtirishga ketgan qo‘shimcha harajatlar ham hisobga olinadi);

- tovarning foydaliligiga asoslanib belgilangan narx tahlili;

- o‘xshash tovarlar narx ko‘tarilishining yo‘nalishi tahlili;

- yangi mahsulotga nisbatan narx tahlili;

- vaqt oralig‘idagi narx tahlili;

- tovarning bir-biriga ketgan harajatlar bo‘yicha narx tahlili;

- sirg‘aluvchi narxlar yordamidagi tahlil.

Odatda xaridor tovar narxlarning hammasini bilishi shart emas, buning uchun xaridor va sotuvchi o‘zaro harajatlar haqida axborot almashsalar yetarli. Bular ichiga yetkazib berish haqidagi qisqa muddatli shartnomalar ham kiradi.

Transport harajatlari moddiy-texnika ta’minoti organlarining ham nazorati ostida bo‘ladi. Bunda faqat masofaning uzoqligi emas, balki transport turi, yetkazib berish tezligi, tovarlarning qadoqlanishi, tushirish usullari ham e’tiborga olinadi. Transport harajatlarining asosiy qismini materiallarni saqlash uchun ketadigan harajatlar tashkil qiladi.

Turli firmalardagi ta’minot xizmatining asosiy vazifasi firmalarga yetkazib beruvchilarni tanlash hisoblanadi. Bu tanlov hozirgi kunda asosan 2 ta usulda o‘tkaziladi. Birinchi usul bo‘lishi mumkin bo‘lgan variantlar va takliflarning tahlili, oldi - sotdi uchun javob beruvchi savdo agenti tomonidan amalga oshiriladi. Eng arzon narxlardan kelib chiqqan holda yetkazib beruvchini tanlash, buyurtma berish, buyurtma bajarilishini nazorat qilish va vujudga kelishi mumkin bo‘lgan muammolarni hal qilish savdo agenti zimmasiga yuklatilgandir. Hamma muammolar zamonaviy aloqa vositalari yordamida hal qilinadi. Ikkinchi usul, shikoyatlar hamda yetkazib berishga bo‘lgan talab hamkasblar tomonidan umumiy hal qilinishini nazarda tutadi. Tahlil har bir bo‘limda bir xilda o‘tkaziladi. Bu savdo - sotiq bo‘limida ham, tovar sifatini nazorat qilish bo‘limida ham o‘tkaziladi. Uchinchi usul ham mavjud bo‘lib, bunda yangi, yaxshi o‘rganilmagan bozorni korxona tomonidan ta’minotining qondirilishidir. Bu asosan yangi tovarlarga talabning paydo bo‘lishi bilan yuzaga keladi.

1980 - yillarda korxona faoliyatining rejali boshlanishi yaxshi shakllangan korxona faoliyatini rejalashtirishda bir qator omillar hisobga olinadi, xususan: inflyatsiya tezligi; bir qator mamlakatlarda valyuta devalvatsiyalanishi, narx o‘sishiga ta’sir qiluvchi omil; yetkazib berish bozorida kapital konsentratsiyasining o‘sishi; ishlab chiqarishning texnologiya tomonidan rivojlanishi; yangi materiallarning paydo bo‘lishi va boshqalar. Ko‘pgina firmaning boshqaruv xodimlari shuni tushunib etishdiki, yetkazib berish bozori bilan bo‘ladigan aloqalarning rejalashtirilishi, oldi-sotdi bozorini tahlil qilish va rejalashtirish kabi juda muhimdir.

G‘arb mamlakatlarida tovar va komplekt mahsulotlar yetkazilishining sifatli bo‘lishi, firmalar ta’minot bo‘limining asosiy muammolaridandir. Shuni aytib o‘tish kerakki, yetarli darajada raqobatchilarning mavjud bo‘lishiga qaramay, sifat muammosi dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Ko‘pgina G‘arbiy Yevropa, Amerika, Yaponiyadagi kompaniyalar o‘rtasida kuchli raqobat bormoqda. Bu raqobatda asosiy e’tibor yetkazib berish manbalariga qaratiladi. «ITT Kennon Nort Amerika» bu usulda juda malakali hisob kompaniyasini boshqarish tizimida «yetkazib beruvchilarni tanlab olish guruhi» deb nomlangan bo‘lim mavjud bo‘lib, bu bo‘limga material texnik ta’minot bo‘limlari, moliyaviy xizmat, ishlab chiqarish bo‘limi xodimlari a’zodirlar. Guruh korxona tomonidan qo‘yilgan barcha talablarga to‘laqonli javob beruvchi ishchilarni, yetkazib beruvchilik vazifasiga qabul qiladi. Yetkazib beruvchining imkoniyatlarini o‘rganishda asosan quyidagilar e’tiborga olinadi:

- talab darajasidagi tovarlarni ishlab chiqarishda asbob - uskunalarning mavjudligi;

- kerakli anjomlar bilan dasturda ko‘rsatilganligi bo‘yicha tovar sifatini tekshirishga sharoitning mavjudligi;

- chiqayotgan xomashyo va materiallarni nazorat qilish, attestatsiyadan o‘tkazish;

- ishchilarning nazorat qilinishini aniqlovchi hujjatlar hamda qo‘llanmalarning mavjudligi;

- ishlab chiqarishni to‘laligicha nazorat qiluvchi hujjatlarning mavjudligi.

G‘arbiy Yevropa kompaniyalarining ta’minot bo‘limi oldida turgan vazifalardan yana biri yetkazib beruvchi resurslar hamda iste’molchi talabining muvozanatini aniqlashdir.

Misol tariqasida «Eripson informeyshn sistems» deb nomlanuvchi shved kompaniyasining faoliyatini ko‘rib chiqish mumkin. Bu kompaniya o‘zinig ta’minot tizimini ishlab chiqargan. Bu tizimga ko‘ra, savdo markazi yangi tovar ishlab chiqarish bilan bog‘lanadi. Bunda firma bo‘lajak iste’molchilar talabini qondiruvchi yetkazib beruvchilarni tanlaydi va ularni yangi tovar ishlab chiqarishda qatnashishga undaydi.

Shvetsiyadagi «Saab - Skakia» kompaniyasining ta’minot bo‘limi vazifasiga quyidagilar kiradi: talablarni qondirishning texnik usullarini topish; texnologiyalarni qayta ishlashda aniq o‘zgarishlarni yaratish; korxonani test o‘tkazuvchi laboratoriyalar bilan ta’minlash.

Yuqoridagilardan xulosa qilib, korxona ta’minot bo‘limining yangi vazifalarini ko‘rsatish mumkin. Ular: korxona ichki faoliyat tahlili; dizayni; o‘xshashini ishlab chiqarish; tovar ishlab chiqarishga ta’sir qiluvchi ichki va tashqi omillarni hisobga olishdan iborat.

Sanoati rivojlangan mamlakatlarda ishlab chiqarishni xomashyo va materiallar bilan ta’minlashning bir qator standart mexanizmlari bor. Masalan, Germaniya Federativ Respublikasining sanoatini materiallar bilan ta’minlash tizimi, yetkazib beruvchi tashkilotlarning omborlar tizimi, markaziy omborlar va ta’minot tashkilotlari omborlariga asoslangan.

Germaniya Federativ Respublikasida material bilan ta’minlashning ma’naviy tizimi zahiralarni saqlashga asoslanadi. Bu holda ishlab chiqarishga kerakli bo‘lgan omborga tovarlarni qabul qilinganligi haqida hujjat tayyorlanadi va bu tovarlar to‘g‘ridan - to‘g‘ri ishlab chiqarish maskanlariga jo‘natiladi. Talab asosida sotib oluvchi tashkilot buyurtma harajatlarini rasmiylashtiradi va uni yetkazib beruvchiga jo‘natadi. Yetkazib beruvchi buyurtmani olib, tovarni so‘ralgan tashkilotga sotib berishini ta’minlaydi. So‘ngra katta miqdordagi tovarlar avtomobil yo‘llari yoki temir yo‘llari orqali markaziy omborga olib kelinadi. U yerda tovarlarning sifati, miqdori tekshiriladi. Agar hammasi talabga javob beradigan darajada bo‘lsa, qismlarga bo‘linib, ishlab chiqaruvchi korxonalarga jo‘natiladi.

Yuqorida aytib o‘tilgan faoliyat 23-chizmada berilgan. Bu faoliyatni amalga oshirishda savdo bo‘limi yoki vositachilar 9-10 ga yaqin hujjatlarni yetkazib beruvchiga topshiradilar. Yetkazib beruvchi esa buyurtmani bajarayotgan paytda markaziy punktga 14 ga yaqin hujjat topshiradi. Umuman, hujjatlarning bu qadar ko‘pligi materiallar yetkazib berish faoliyatining an’anaviy tizimi doiralar bilan chegaralangan deyish mumkin. Buyurtma beruvchi bilan yetkazib beruvchi, materialga buyurtma tushganidan boshlab, to uning egasiga etib borishi va qabul qilinishi hamda qo‘llanilishigacha bo‘lgan davrda hujjatlashtirishning 15 ga yaqin usulidan foydalanadilar. Ularning bir necha nusxada bo‘lishini hisobga oladigan bo‘lsak, u holda hujjatlar soni 50 dan oshib ketadi.

 

 

 

23-chizma. GFR dagi moddiy - texnika ta’minotining oddiy chizmasi

D - hujjatlar, M - materiallar

       Zahiralarni saqlash bir qancha miqdorda harajat hamda ishchi kuchini talab qiladi. Quyida harajat guruhlari beriladi.

1. Omborxonalarning band bo‘lishi;

a) bino amortizatsiyasi;

b) asbob - uskunalar amortizatsiyasi;

v) remont harajatlari;

g) isitish vositalariga harajatlar, elektr-energiya va suv vositalari;

d) ijara to‘lovi.

2. Xizmat ko‘rsatuvchi ishchilarga harajatlar:

a) ombor ishchi - xizmatchilari uchun maosh;

b) ishchilarning ijtimoiy himoyasi uchun harajatlar;

3. Transport vositalari uchun harajatlar:

a) amortizatsiya;

b) energiya va yoqilg‘i uchun harajatlar;

v) joriy ta’mirlar uchun harajatlar;

g) sug‘urta va transport vositalari uchun soliq.

4. Materiallarni saqlash natijasida kelgan zararlar:

a) ombor qorovullari va materiallarning eskirishi;

b) zanglash va boshqalar;

v) inventarizatsiya natijasidagi yo‘qotishlar;

g) o‘g‘rilik;

d) narxlar tushishi natijasidagi yo‘qotishlar;

e) zahiralarni sug‘urtalash harajatlari.

Shuning uchun, bu tizim nisbatan noqulayroq bo‘lib, faoliyatni doim nazorat qilishni hamda uni optimallashtirish yo‘llarini topishini talab qiladi.

Ishlab chiqarishni materiallar bilan ta’minlashda yetkazib beruvchi firmalar bilan shartnomalar tuzish tizimi o‘zini oqladi. Bu tizim XX asrning 70 - yillari oxiri 80 - yillari boshida ishlab chiqilgan bo‘lib, bunda faoliyat yuritish bo‘limlari nisbatan kamroq. Bu tizim iste’molchi va yetkazib beruvchilar o‘rtasidagi munosabatni, yuqorida aytib o‘tilgandan ham qisqaroq yo‘llar bilan amalga oshiradi. Yuklar birdaniga ishlab chiqaruvchiga emas, balki birinchi navbatda ulgurji savdo kompaniyasiga kelib tushadi. Bu kompaniya o‘zining bir necha yirik omborlariga ega bo‘lib, asosan xomashyolarni iste’molchi - ishlab chiqaruvchilarga tez yetib borishini ta’minlaydi.

         Bu tizim oldingisiga qaraganda bir qator afzalliklarga ega. Birinchi o‘rinda ma’muriy harajatlarni kamaytiradi. Shartnomalar tizimi muzlatilgan kapitalni bo‘shatib yuborishga sharoit yaratadi. Iste’molchiga eng qulay tomoni, u istagan paytda o‘zining omboridan voz kyechishi mumkin. Ulgurji savdo kompaniyalari ham turli xil xizmatlari bilan iste’molchilarni o‘zlariga jalb qilishlari mumkin.

Bu tizimning eng qulay tomon tezkor tovarlar yetkazib berishni ham tashkil qilish mumkinligidir. Katta assortimentdagi tovarlarni saqlovchi ombor xo‘jaligi 24 soatda iste’molchiga kerakli tovarni yetkazib berishi mumkin. GFR ning tajribasiga ko‘ra, xususiy omborlar talabning 50 - 60 %ini qondirishi mumkin. Vositachi firma omborlari esa talabning 90 %gacha bo‘lgan qismini qondirish mumkin.

24-chizma. Korxonalarda vositachi tashkilotlar qatnashishi bilan bog‘liq bo‘lgan moddiy-texnika ta’minoti.

Chizmadan ko‘rinib turibdiki, yetkazib beruvchilar yordamida ishlab chiqarilgan buyurtma ombor xo‘jaligidagi qayd qilish bo‘limiga jo‘natiladi. Qayd qilish bo‘limi 1 yoki 2 marta shartnomalar tizimi bilan birlashgan yetkazib beruvchilarga buyurtma yuboradi. Yetkazib beruvchi ertasiga so‘ralgan materiallarni jo‘natadi va ular omborning jamg‘arish bo‘limiga yig‘iladi. Bunda 14 ta forma blank o‘rniga bittasidan foydalaniladi. Bu blank formula bir vaqtning o‘zida ham buyurtma, ham hujjat bo‘ladi.

Rivojlangan bozor sharoitida ta’minotning Yetkazib berish bo‘limining asosiy muammosi talab ehtiyojlarining tez o‘zgarishidir. Bu ko‘pincha yetkazib beruvchida ishlab chiqaruvchiga kerak bo‘lmaydigan tovarlarning yig‘ilib qolishida o‘z aksini topadi.

Oxirgi o‘n yillikda ta’minotning bir qator usullari ishlab chiqilgan bo‘lib, u ishlab chiqarishning aniq bir talabini qondirishga mo‘ljallangan. Ular quyidagilar:

- kanban usuli (Yaponiyada ishlab chiqilgan usul bo‘lib, umumiy ishlab chiqarishni materiallar bilan ta’minlashga mo‘ljallangan oxirgi talabni hisobga oladi);

- talab va materiallarni rejalashtirish tizimi. (25 - chizma). Bu 3 bosqichda amalga oshiriladi: birinchisi dasturli rejalashtirish, ikkinchisi materiallarni taqsimlash va uchinchisi savdoni nazorat qilish;

- «Aynan vaqtida» usuli, bu usul zahiralar to‘planib qolishining oldini oladi. ( 26 -chizma);

- talab bo‘yicha ta’minot tizimi, bunda uzoq muddatli ma’lum shaklli shartnoma yetkazib beruvchilar bilan tuziladi. Materiallar bosqichma - bosqich iste’molchiga yetkazib turiladi;

- «bashorat ko‘rsatkichlari» usuli (katta miqdordagi materiallarga talab ma’lum darajada hujjatlashtiriladi va talab asosida materiallar yetkazib beriladi);

- iste’molchi va yetkazib beruvchi o‘rtasidagi kerakli ma’lumotlarni internet orqali almashish usuli. Buyurtma kelib tushgandan so‘ng, qolgan hamma ma’lumotlar kompyuter orqali olinadi.

Zamonaviy savdo uchun oldindan talab qilinadigan materiallarni bashorat qilish xosdir. Bashoratning chuqur o‘rganilishi zahiralar miqdori, yetkazib berishga va ta’minotga tayyorligini belgilaydi. Bashorat asosida ta’minot rejasi tuziladi. Ta’minot shunday balanslashtirilishi kerakki, uning asosida ishlab chiqarishning bosqichli dasturi tuziladi. Mana shu dastur materiallarni ishlab chiqarishga ta’sir qiluvchi omil bo‘ladi. 25-chizmada ishlab chiqarishning dasturli rejasini ishlash chizmasi berilgan.

 

25-chizma. Ishlab chiqarishning dasturli rejasini ishlash chizmasi.

 

 

26 - chizma. «Aynan vaqtida» ta’minot tizimi

                                                                                                                   4-jadval

Ishlab chiqarishni talab bo‘yicha ta’minlash tizimi

Talab qilinayotgan material, xomashyolar aniq bo‘lgandan so‘ng korxonalar faoliyat yo‘nalishini belgilaydilar va sotib olishni tashkil etadilar. Shartli ravishda sotib olishning an’anaviy va operativ usullari bor. Operativ ta’minotning eng samarali usuli «Aynan vaqtida» deb nomlanadi. Bu usul Yaponiyada 1950 - yillarda tashkil topgan bo‘lib, keyinchalik Yevropa va AQSH da davom ettirilgan. Bu usulning asosiy maqsadi uzoq muddatli shartnoma bo‘yicha savdo - sotiq va ta’minot buyumlarini o‘z vaqtida, oraliq omborlarni chetlab o‘tgan holda to‘g‘ridan - to‘g‘ri ishlab chiqarish liniyasiga yetkazib berishdan iborat. «Aynan vaqtida» usuli asosan avtomobil ishlab chiqarish sohasida rivojlangan. Bunga misol qilib, «Mersedes - Bens» zavodining yig‘uv sexiga avtomobil o‘rindiqlarini yetkazib berishni keltirish mumkin.

Yetkazib berishni asosiy ishlab chiqarishdan 6 km uzoqlikda joylashgan «Kayner-Rekaro» firmasi amalga oshiradi. Oldindan rejalashtirish 6 oygacha amalga oshiriladi. Bu o‘z ichiga yetkazib berishdan tortib to taxminiy talablarni ham oladi. Yetkazib berishni aniqlashtirish fazasi avtomobil yig‘ish boshlanishidan 15 kun ilgari amalga oshiriladi. Iste’molchining talabidan kelib chiqqan holda firma bir hafta oldin ishlab chiqarish rejasini tuzadi. Yig‘uv ishlari boshlanishidan oldin zavodga buyurtma beriladi. Maksimum yig‘uv ishlari boshlangandan so‘ng 6 soatdan keyin sexga talab qilingan o‘rindiqlar yetkazib beriladi.

27-chizma. Ishlab chiqarishni dasturli rejalashtirish jarayoni

Yuqorida aytib o‘tilgan faoliyat an’anaviy ta’minotda umuman boshqacha tus oladi. Masalan, Amerika kompaniyalarida tovarlar bilan ta’minlashning quyidagi usullari qo‘llaniladi: sotib olinadigan partiyani aniqlash; yetkazib beruvchilarni tanlash; yetkazib beruvchilarni baholash; nazorat tashkiloti; munozaralar va shartnomalar tuzish; yetkazib berish usulini tanlash; hujjatlashtirish; qadoqlash.

Tezkor va an’anaviy ta’minot bir - biridan tubdan farq qiladi. Masalan, an’anaviy ta’minotda tovarlar katta hajmda uzoq vaqt oralig‘ida yetkaziladi. Tezkor ta’minotda hajman katta bo‘lmagan tovarlar guruhlari tez-tez jo‘natib turiladi. An’anaviy ta’minot (AT)ni baholashda 2-% gacha brakka yo‘l qo‘yiladi. Tezkor ta’minotda brakka umuman yo‘l qo‘yilmaydi. AT shartnomasi mazmuni - iloji boricha arzon narxda material olish. Tezkorning esa - yuqori darajadagi sifatga ega bo‘lgan materiallarni olish. AT ga asosan, sotib oluvchining uch xil talabini qondiruvchi yetkazib beruvchi tanladi, ular: sotib olinayotgan tovar sifati; yetkazib berish shartlari; narxi. Yetkazib beruvchining faoliyatini baholash, oyda bir yoki chorakda bir amalga oshiriladi. Amerika kompaniyalarida yetkazib beruvchilar har oy sinovdan o‘tkaziladi va baholanadi.

AQSH ning AT tajribasiga asosan, mahsulot sifatiga qabul qilish bo‘limi javobgar hisoblanadi. Yaponiyada esa bunga yetkazib beruvchi javobgar hisoblanadi va u materialni to‘g‘ri ishlab chiqarish liniyasiga olib boradi. Hozirgi kunda ko‘p AQSH kompaniyalari tovar sifatida javobgarlikni yetkazib beruvchi zimmasiga yuklashmoqda. Masalan, «Nissan - Amerika» «Djeneral motors - Byuik», «Xyullet - Pakkard» kabi kompaniyalar materiallarni qattiq nazorat ostiga olmay, to‘g‘ri ishlab chiqarish yo‘liga jo‘natishmoqda.

Bunday yetkazib berish usullarini o‘rganayotgan xaridorni qiziqtiradigan narsalardan biri bu raqobatchilardir. Chunki raqobat mavjud bo‘lsa, xaridor iloji boricha yuqori darajadagi sifatga ega bo‘lgan materialni sotib olishi mumkin. Bundan tashqari, raqobatning yo‘qligi narxga ham ta’sir qiladi. Agar raqobat mavjud bo‘lmasa, materialning tannarxi haqiqiysidan ancha qimmat bo‘lib ketadi. Bu esa ishlab chiqarish harajatlarini ko‘paytiradi. AQSH va Yevropa kompaniyalari jahon bozori ta’minotida tarixiy - vertikal integratsiya qo‘llanilishiga qarshilik bildirmoqda. Chunki, ular asosiy materiallar - uzellar, detallarni asosan Yaponiya va Meksika hamda Braziliya kabi rivojlanayotgan mamlakatlardan keltiriladilar. Buni avtomobil sanoatida yaqqol ko‘rish mumkin: AQSHda 1982 yildan beri avtomobil detallari importining darajasi ko‘tarilishi kuzatilmoqda. Masalan, 1985 yilda AQSH Yaponiyadan 3 - milliard AQSH dol.iga teng miqdorda uzel va detallar sotib olgan, Meksikadan 4 - milliard dol.ga yaqin, GFR - dan 5,5 - milliard dol., Braziliyadan 6 - milliard dol.. 1985 yildan 1992 yilgacha bo‘lgan davr ichida import darajasi 50 - 60 - % ga o‘sgan.

Detal va komplekt mahsulotlarining milliy chegaralardan oqib kirishining o‘sishi 5 ta sababga asoslanadi:

- chet elda ishlab chiqarish harajatlarining nisbatan kamligi;

- detallar texnik parametrlarining yaqinlashishi va bular asosida ishlab chiqarish masshtablarini kengaytirish mumkin;

- rivojlanayotgan mamlakatlarda soliq to‘lovlarining nisbatan pastligi.

- ishlab chiqarish firmalarining xalqaro qo‘shilishi;

- detallarni arzon ishlab chiqarishning xalqaro bazalarini izlash.

Ishlab chiqarishni material va texnologiya bilan ta’minlash strategiyasini ishlab chiqishda bir qator hisob-kitoblar amalga oshirilishi kerak. Bu jarayonni amalga oshirishda ishlab chiqilgan strategiya quyidagi savollarga javob berishi kerak:

1. Yuk tashishga talablar qanday?

2. Qanday xizmatlar kerak bo‘ladi?

3. Material - texnika ta’minotida qanday axborot - texnologiya usullaridan foydalaniladi?

4. Yetkazib beruvchilar va transportirovka qiluvchilarni qanday usullar bilan attestatsiyadan o‘tkazish mumkin?

5. Material - texnika ta’minotini optimallashtirish uchun qanday vositalardan foydalanish kerak.

Ta’minot tizimi, minimal darajada zahiralar mavjud bo‘lgan paytda juda samarali hisoblanadi. Bu tizimning to‘g‘ri amal qilishi uning tuzilishiga bog‘liq. Tuzilma odatda 4 asosiy elementdan tashkil topib, ta’minot tizimini shakllantiradi. Tizim elementlari faoliyatining ichki tuzilmasi 28-chizmada berilgan.

Berilgan chizmadan ko‘rinib turibdiki, tizim asosan 3 ta elementdan tashkil topgan: yetkazib beruvchi, oraliq tizimlar va iste’molchi. Iste’molchi va yetkazib beruvchilar haqida yuqorida aytib o‘tildi. Endi oraliq tizimlar (yetkazib berish vositalari)ga kelib to‘xtalamiz. Tizimning asosiy qismi, tovarni yetkazib berishni ta’minlash hisoblanadi. Bu tizimning asosiy parametrlariga: tivarlar konsentratsiya joyi, yuklarni tushirish porti, dengiz transport agentliklari, bojxona nazorati maskanlari va ichki avtomobil hamda temir yo‘l kompaniyalari kiradi. Bu omillar ta’minotni tashkil qiluvchi zanjir bo‘laklaridir.

Yuk tushirish portini tanlash xulosasi, asosan chet elda, mustaqil ketma-ketlikni tanlashga asoslanadi. Mustaqil ketma-ketlik yetkazib beruvchi bilan bir hududda joylashadi. Yetkazib beruvchidan bir necha 1000 km uzoqlikda joylashgan ishlab chiqaruvchi firma hamma tashkiliy ishlarni bajarish imkoniyatiga ega emas. Mustaqil podryadchik «uchinchi tomon» bo‘lib, butun tizim ishga tushiriladi.

Tovarlarni dengiz orqali olib o‘tish, uni tashish, tushirish va yetkazib beruvchidan iste’molchiga yetib borishini ta’minlovchi - yetkazib berish kompaniyasini tovar egalarining o‘zlari tanlaydilar. Bunda ular xizmat safariga va narxga katta e’tibor beradilar.

Bu harakatlarni amalga oshirishda, faoliyat asosida tizimli yondashuv yotadi. Tizim yetarli darajada egiluvchan bo‘lib, bir yetkazib beruvchidan, ikkinchisiga bo‘lgan bog‘lanish maqsadga muvofiq narxda bo‘lishi kerak.

Chet el yetkazib beruvchisidan Rossiyaga tovar yetkazib berishdagi namunaviy tizimini «Global odin» kompaniyasi misolida ko‘rish mumkin. Bu kompaniya telekomunikatsiya xizmatlari bilan shug‘ullanadi. Tovar yetkazib berish faoliyati bir necha bosqichlarga bo‘lingan:

-yetkazib beruvchi bilan Rossiya kompaniyasi o‘rtasidagi shartnomaning tuzilishi;

-yuk tashuvchilarni tanlash va ular bilan shartnoma tuzish;

-yetkazib beruvchi tomonidan tovarlarni yuklash;

-Rossiya bojxonasigacha yuk tashishni tashkil qilish;

-Rossiya bojxonasi tomonidan yukni hujjatlashtirish va bojxonaning import faoliyati bilan shug‘ullanuvchi brokerlari bilan ishlash;

-Rossiya bojxonasidan ishlab chiqarish korxonasining omborigacha yuk tashish;

-kompaniya omboridan buyurtmachigacha yuk tashish.

Yuk tashish majburiyati - ishlab chiqarishda muhim muammo hisoblanadi va u turli firmalarda turlicha hal qilinadi. Bu masala ustida iqtisodchilar orasida juda ko‘p tortishuvlar bo‘lib o‘tgan. Masalan, AQSH da tovarni yetkazib berish juda qimmat bo‘lganligi uchun bu faoliyat bilan alohida kompaniyalar shug‘ullanadi.

Albatta, material-texnika ta’minotida iqtisodiy, geografik, siyosiy vazifalar ham, uning kelajakdagi faoliyatiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi.

Xaridor (ta’minot) Yetkazib berishsi Yetkazib berish tizimining birinchi elementi bo‘lgan xomashyo, material va yordamchi qismlarni xarid bozoridan korxona omborigacha harakat qilish jarayonini o‘zida aks ettiradi. Xaridor Yetkazib berishsining samarali amal qilishi uchun mahsulot ishlab chiqarishga aynan qaysi material zarurligini bilish, xaridorlar rejasini tuzish lozim. Unda quyidagi ta’minot vazifalari hal qilinishi lozim:

- iste’molni aniqlash va tahlil qilish, buyurtma berilgan materiallar miqdorini hisoblash;

- xaridor uslubini aniqlash;

- narxlar muvofiqligi va shartnoma tuzish;

- yetkazib berish muddati, sifati va miqdori ustidan nazorat o‘rnatish;

- tovarlarni omborga joylashtirishni tashkil qilish.

 

1. Iste’molni aniqlash va tahlil qilish, buyurtma berilgan materiallar miqdorini hisoblash

Xaridorlarni rejalashtirish jarayonida quyidagilarni aniqlash zarur:

- qanday materiallar talab qilinadi;

- mahsulotni ishlab chiqarish uchun kerak bo‘ladigan materiallar miqdori;

- ular kerak bo‘ladigan vaqt;

- talab qilinadigan omborlar maydoni;

- xarid harajatlari;

- korxonada ayrim detallarni mustaqil ishlab chiqarish imkoniyati.

Iste’molchiga oxirgi mahsulotni yetkazib berish vaqtidan kelib chiqqan holda yetkazib berishning brutto iste’moli mavjud. Brutto iste’moli keyinchalik netto iste’moliga o‘tkaziladi. Bunda quyidagilar hisobga olinadi: naqd zahira; buyurtma berilgan materiallar va rivojlantirilgan ishlab chiqarish.

Yetkazib berishda materialga ehtiyojni aniqlashning boshqa usullari:

- determinatsiyalashgan;

- stoxastik;

- evristik.

Birinchi usul - buyurtmani bajarish davri, miqdor hamda muddat bo‘yicha materiallarga ehtiyoj ma’lum bo‘lganda qo‘llaniladi. Ikkinchisi - hisob - kitoblar uchun matematik statistik usullar asos bo‘lgan ehtiyoj uchun qo‘llaniladi. 3-usul yordamida ishlarning tajribasiga ko‘ra ehtiyoj aniqlanadi.

Ko‘rib o‘tilgan barcha usullar o‘zining ijobiy va salbiy tomonlariga ega. Bu usullardan birini tanlash quyidagilarga bog‘liq:

- firma yo‘nalishi;

- buyurtmalar imkoniyati;

- mahsulot turi;

- omborlar turi va soni;

- zahiralar holati ustida nazorat tizimi.

2. Xarid usulini aniqlash

Xarid usulini tanlash oxirgi mahsulot murakkabligiga komplektlanuvchi mahsulot va materiallarning tarkibiga bog‘liq. Xarid qilishning asosiy usullari:

- ulgurji xarid;

- mayda partiyalar bilan doimiy xarid;

- ehtiyoj me’yoridagi xarid.

Tez - tez qo‘llanuvchi usullardan ayrimlarini ko‘rib o‘tamiz:

1. Tovarlarning bir guruhli xaridi.

Afzalliklari: hujjatlarni rasmiylashtirishning oddiyligi; barcha tovar guruhlarini yetkazishning kafolati; savdo chegirmalarining yuqoriligi.

Kamchiligi: katta maydondagi omborlarga ehtiyoj; kapital aylanishining sekinlashuvi.

2. Mayda guruhlar bilan doimiy xarid.

Afzalliklari: kapital aylanishini tezlashtiradi, ombor maydonlarini tejaydi; yetkazib berishni hujjatlashtirish harajatlari kamayadi.

Kamchiliklari: zarar keltiradigan tovarlarning zarurati.

3. Zarurat darajasida tovar olish.

Uning o‘ziga xos xususiyatlari quyidagilar: yetkazib beriladigan tovarlar miqdori o‘rnatilmaydi balki taxminan belgilanadi; tovar yetkazib beruvchilar har bir buyurtmani bajarishdan oldin sotib oluvchilar bilan bog‘lanishadi, yetkazib berilgan tovargagina pul to‘lanadi va h.k.

Afzalliklari: qat’iy majburiyatlar yo‘qligi; kapital aylanishining tezlashishi.

4. Tez o‘tkazish sharti bilan tovar xaridi. Bu uslub tez-tez qo‘llanilmaydigan tovarlar uchun ishlatiladi. Kamchiligi rasmiylashtirish bo‘yicha harajatlarning oshishidir.

3. Buyurtmani hujjatli rasmiylashtirish

Xaridni hujjatlashtirish bo‘yicha standart hujjatlarda quyidagi holatlar ko‘zda tutishi lozim: 1) hujjat nomi; 2) tartib raqami; 3) kompaniya nomi va manzilgohi; 4) buyurtma uchun javobgarlik; 5) sana, tovar yetkazib beruvchi nomi va manzilgohi; 6) yetkazib berish muddati va yetkazib beriladigan tovarlar miqdori; 7) tovar tavsifi; 8). mol yetkazib berish manzilgohi; 9) narx; 10) hisob - kitob.

4. Xarid va ishlab chiqarishni tashkil qilish

Ehtiyoj aniqlangandan keyin firma oldida tovarni xarid qilish yoki uni o‘zi ishlab chiqarish muammosi turadi. Buni hal qilish uchun quyidagilarga e’tibor qilish kerak: yetkazib berish narxi; buyurtmani rasmiylashtirish harajati; yetkazib berish; sug‘urta; qadoqlash, omborga joylashtirish; qayta ishlash, xomashyo, energiya, ishchi kuchi, harajatlari, solishtirilgandan so‘ng firma sotib olish yoki ishlab chiqarish to‘g‘risida ma’lum qarorga kelishi mumkin.

5. Yetkazib berilgan mahsulotni olish va kodlashtirish

1. Mahsulotni qabul qilish uchun birinchi navbatda quyidagilarga ishonch hosil qilish lozim:

Tovar:

a) kerakli miqdorda;

b) kerakli sifatda;

v) tovar yetkazib beruvchisidan;

g) kelishilgan vaqtda;

d) kelishilgan narxda qabul qilingan.

2. Yetkazib berishni rasmiylashtirish. Operatsiyalarni to‘g‘ri bajarishda hujjatlarni rasmiylashtirishga e’tiborli bo‘lish kerak.

Buyurtma nusxasi iste’mol bo‘limiga jo‘natiladi. Yuklash hujjati mahsulot jo‘natishga tayyor bo‘lgandan keyin tuziladi. Kuzatib boruvchi yo‘lda tovarlar bilan birga bo‘lishi kerak va h.k.

Yetkazib beruvchi hujjatida quyidagilar ko‘rsatilishi kerak:

- jo‘natuvchi nomi va manzilgohi;

- mahsulot tavsifi;

- joy miqdori;

- yetkazib berish xususiyatlari;

- yetkazuvchi nomi.

Tovar olganligini tasdiqlash hujjati iste’mol bo‘limi va buxgalteriyaga nazorat uchun beriladi.

1. Takliflarni qabul qilish va baholash

Doimiy mol yetkazib beruvchilardan taklif olish va uni baholash jarayoni turlicha tashkil qilinishi mumkin. Keng tarqalgan va samaralisi quyidagilar hisoblanadi:

1. Tanlovli savdo.

2. Mol yetkazib beruvchi va iste’molchi o‘rtasida yozma kelishuv.

Tanlovli savdo (tenderlar) doimiy mol yetkazib beruvchilarni izlashning keng tarqalgan shaklidir. Tenderni o‘tkazish quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi:

- reklama;

- tenderli hujjatlarni ishlab chiqarish;

- tenderli hujjatlarni chop etish;

- tenderli takliflarni qabul qilish;

-tenderli takliflarni baholash;

-savdo qatnashchilarining malakasini tasdiqlash;

- shartnoma taklifi.

Tenderli hujjatlashtirish, qoida bo‘yicha, yetarlicha katta hajmga ega bo‘lib, 1 qator muhim funksiyalarni bajaradi:

- tender qatnashchilariga savdo jarayoni to‘g‘risida yo‘l - yo‘riq ko‘rsatadi;

- xarid qilinadigan tovar va xizmatlarga tavsif beradi;

- taklifni baholash shartlarining mezonlarini o‘rnatadi;

- keyingi shartnomalar shartlarini aniqlaydi.

Baholash jarayonining asosiy qoidalari quyidagilar:

- tender tashkiloti a’zolarini oldindan belgilash;

- talabga javob beruvchi takliflarni ko‘rib chiqish;

- tender hujjatida keltirilgan baholash qoidalariga to‘liq amal qilish;

- savdo qatnashchilari bilan qandaydir kelishuvlarning bo‘lmasligi.

Yozma kelishuvda kelishuv qatnashchilari rasmiy tovar yetkazish to‘g‘risida taklif olishadi. Bu 2 xil usul bilan amalga oshishi mumkin. Birinchisida, shartnoma tuzish tashabbusi tovar sotuvidan chiqadi. U o‘zining doimiy xaridorlariga ofertalar jo‘natadi. Odatda ofertalar quyidagi rekvizitlarni o‘z ichiga oladi:

- tovar nomi;

- tovar miqdori va sifati;

- narx;

- yetkazib berish sharti va muddati;

- to‘lov sharti;

- tara va qadoqlash tavsifi;

- qabul qilish - uzatish sharti.

Ofertalar qattiq va erkin tarzda bo‘lishi mumkin.

2-usulda shartnoma tuzish tashabbusi tovarni sotib oluvchidan chiqadi. U doimiy mol yetkazib beruvchilarga tijorat xatini jo‘natadi. Unda barcha yuqoridagi rekvizitorlar ko‘rsatilgan bo‘ladi.

2. Mol yetkazib beruvchini tanlashdagi asosiy talablar

Mol yetkazib beruvchini tanlashda 2 asosiy mezon mavjud:

1. mahsulot ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish bahosi.

2. xizmat ko‘rsatish sifati.

Bulardan tashqari unchalik asosiy bo‘lmagan 60 dan ziyod mezonlar mavjud. Ularning ayrimlari quyidagilar:

- mol yetkazib beruvchining iste’molchidan uzoq joylashgani;

- joriy va tezkor buyurtmalarni bajarish muddati;

- mol yetkazib beruvchida mahsulot sifatini boshqarishning tashkil qilinganligi va boshqalar.

Sanab o‘tilgan mezonlarni qo‘llashda turli manbalardan keluvchi axborotlarni yig‘ish lozim. Ushbu manbalarga quyidagilar kiradi:

- shaxsiy kuzatuv;

- mahalliy manbalar;

- bank va moliyaviy institutlar;

- mavjud mol yetkazib beruvchining raqobatchilari;

- savdo assotsiatsiyalari;

- axborot agentliklari;

- davlat manbalari;

3. Xaridorning huquqiy asoslari

Takliflar va qabul qilingan takliflar. Shartnoma ikkala tomonning oldi - sotdidagi roziligi bilan tuziladi va yozma tarzda rasmiylashtiriladi.

Moliyaviy shartlar. Shartnoma qiymatiga ega bo‘lishi kerak, ya’ni unda moliyaviy shartlar ko‘rsatilgandagina u haqiqiy hisoblanadi.

Shartnoma tuzish huquqi. Bunday huquqqa faqat mas’ul shaxslargina ega. Masalan: direktor, bosh direktor va boshqalar.

Qonuniylik. Shartnomaning qonuniy bo‘limi mamlakatning yuridik me’yorlariga javob berishi lozim.

4. Shartnoma sharti

Shartnoma tizimi turli shartlarning o‘zaro kelishuvini ko‘rsatadi. Aniq ko‘rsatilgan shartlar, bu shartnoma mazmunidan kelib chiqadigan shartlardir. Shart sifatida shartnomada zarurlarni qoplash ham ko‘rsatilgan bo‘lishi mumkin. Bu jarima hisoblanib, oldindan qat’iy belgilangan tartib va shartlarda undiriladi. Zarurlarni qoplashdan farqli ravishda jarima summasi o‘sib boruvchi, ya’ni shartlar o‘z vaqtida bajarilmaganda olib boruvchi hisoblanadi. Agar kechikish mol yetkazib beruvchiga bog‘liq bo‘lgan shartda kelib chiqish ko‘zda tutilgan bo‘lsa, u holda shartnomada fors - major shartini o‘rganish kerak.

5. Shartnoma tuzilishi

Shartnoma tuzilishi quyidagi tartibda bo‘lishi kerak:

- shartnoma predmeti;

- tovar miqdori;

- tovar sifati;

- shartnoma summasi va hisob - kitob tartibi;

- qadoqlash va markerlash;

- tovar yetkazish;

- tovar qabul qilish;

- fors - major;

- tomon majburiyatlari;

- kelishmovchiliklarni hal qilish;

- boshqa shartlar.

6. Yetkazib berish to‘lovi

Buyurtma berilgan tovarlarga hisob olish shartnoma bajarilishining oxirgi bosqichi hisoblanadi. Barcha hisoblarni bir qancha asosiy qoidalarga ko‘ra tekshirib ko‘rish kerak:

- hisob - kitobni qabul qilishda, u aynan sizga tegishli ekanligiga ishonch hosil qiling;

- buyurtma raqamini tekshiring. Agar hujjatlarda qarama-qarshilik bo‘lmasa, buxgalteriya hisobini to‘laydi. Hisoblarni to‘lashda turli usullardan foydalanish mumkin:

1. to‘lov talabnomasiga asosan hisob-kitob;

2. akkreditiv bo‘yicha hisob-kitob;

3. inkassa bo‘yicha hisob-kitob;

4. cheklar bo‘yicha hisob-kitob;

 

Yuqorida sanab o‘tilgan hisob-kitoblarga asosan, to‘lov: qismlab; oldindan to‘liq to‘lash; oxirida to‘liq to‘lash va boshqa tartibda amalga oshirilishi mumkin. Har qanday holda ham u oldi - sotdi shartnomasida ko‘rsatilgan bo‘ladi. Tezkor yoki oldindan to‘lash tovar sotib olishda chegirma qilish huquqini berish mumkin. Boshqa tomondan, to‘lovni kechiktirish, uni sotib oluvchi tomonidan boshqa maqsadlarda ishlatishni bildiradi. Shunga muvofiq, to‘lov usulini tanlashda uning afzallik va kamchiliklarini diqqat bilan o‘rganib chiqish hamda buning natijasida sizga qanday foyda va zarar tegishini aniqlab olish zarur.

 

Nazorat va mulohaza savollari

 

1. Material ishlab chiqarish ehtiyojlarini qondirish uchun qanday zaruriy masalalarni yechish zarur?

2. Xarid Yetkazib berishsida qanday tovar bozorlari tahlil qilinadi?

3. Bozor iqtisodiyoti ehtiyojlarini yetkazishni aniqlash usullarini ayting.

4. Xarid materiallarini yetkazish usullarini sanab bering.

 

 

 

 

 

 

 

 

14-Ma’ruza: Yetkazib berish zanjirida xizmat turlarini boshqarish.

14.1. Logistik xizmat ko‘rsatish haqida tushuncha.

14.2. Logistik xizmat ko‘rsatish tizimini shakllantirish.

14.3. Logistik xizmat ko‘rsatish darajasi.

14.4. Logistik harajatlar muammosiga nazariy yondoshuv.

14.5. Xizmat ko‘rsatish harajatlarining xizmat darajasiga bog‘liqligi.

      “Xaridor bozori” sharoitida sotuvchi o‘zining faoliyatini sotib oluvchi talablaridan kelib chiqilgani hamda qaramog‘i kerak. Bunda talablar tovarga bo‘lgan ehtiyoj bilan cheklanmaydi. Xaridor o‘zining shart-sharoitlarini xizmatlarning tarkibi va sifati yuzasidan ham namoyish qilib, ushbu tovarlarni yetkazib berishda namoyon bo‘ladi. Xizmatlar, u iboraning umumiy tushunchasi sifatida kimningdir xatti-harakati, hamda boshqalarga yordam ko‘rsatuvchi vosita ekanligini bildiradi. Xizmat ko‘rsatish bo‘yicha ishlar, ya’ni kimningdir ehtiyojini qondirish uchun qilingan harakat xizmat ko‘rsatish deb ataladi.

Logistik faoliyatning tabiati moddiy vositalar iste’molchisiga turli xildagi logistik xizmatlarni ko‘rsatishni nazarda tutadi. Logistik xizmat ko‘rsatish taqsimot jarayonlari bilan uzviy bo‘glangan bo‘lib, tovarlarni yetkazib berish jarayonida ko‘rsatilayotgan kompleks xizmatlarni o‘z ichiga oladi. Logistik xizmat ko‘rsatish bo‘lib moddiy xizmat oqimining turlicha iste’molchilari hisoblanadi. Logistik xizmat ko‘rsatish tovar yetkazib beruvchi tomonidan yoki ekspeditorlik firmasi (logistik xizmat ko‘rsatish sohasiga ixtisoslashgan) tomonidan amalga oshiriladi.

Logistik xizmat ko‘rsatish sohasidagi barcha ishlarni uchta asosiy guruhlarga bo‘lish mumkin: sotishdan oldingi ishlar, ya’ni logistik xizmat ko‘rsatish tizimining shakllanishi bo‘yicha ishlar;

tovarlarni sotish jarayonida amalga oshirilib, logistik xizmatlarni ko‘rsatish yuzasidan qilinadigan ishlar; tovar sotilganidan keyingi qilinadigan logistik xizmatlar.

Tovarlarni sotish jarayonlariga qadar logistik xizmat sohasida bo‘ladigan ishlar o‘z ichiga asosan xizmat ko‘rsatish bo‘yicha firmaning siyosatini belgilaydi va ularni rejalashtirishni oladi. Tovarlarni xarid qilish jarayonida turli tuman logistik xizmatlar vujudga kelishi mumkin, masalan: omborda tovar zaxiralarining mavjudligi; talablarning bajarilishi shu jumladan ro‘yxat asosida tanlab olish, o‘rash-bog‘lash, yuk to‘plamini shakllantirish va boshqa jarayonlarni amalga oshirish;

yetkazib berishni ishonchliligini ta’minlash;

yuklarni o‘tishi haqidagi axborotlarni berib borish.

Tovar sotilganidan keyingi xizmatlar – bu kafolatli xizmat ko‘rsatish, xaridorlarning e’tirozlari bo‘yicha majburiyatlarni ko‘rib chiqish, almashtirish va boshqa jarayonlarni o‘z ichiga oladi.

Xaridor tovar yetkazib beruvchini tanlaganida uning logistik xizmat ko‘rsatish sohasidagi imkoniyatlariga e’tibor beradi, ya’ni uning raqobatbardoshligiga qo‘yilayotgan tovarning ro‘yxati va taklif qilinayotgan xizmatning sifati ta’sir ko‘rsatadi. Boshqa tomondan esa, xizmat doirasini kengaytirish qo‘shimcha harajatlar bilan bo‘g‘langandir.

Logistik xizmatlarning keng ko‘lamdagi turlari va uning doirasida ularning sifatlari o‘zgarishi, xizmatlarning firma raqobatbardoshligiga ta’sir ko‘rsatish va harajatlar miqdoriga, shuningdek qator boshqa omillarga ta’sir etishi uchun aniq belgilangan ravishda iste’molchilarga logistik xizmat ko‘rsatish sohasidagi zaruratlarni ta’kidlaydi.

Iste’mol bozorini mustahkamlash geografik omillar bo‘yicha amalga oshiriladi, shuningdek xizmat ko‘rsatish xususiyatlari yoki boshqa belgilar bo‘yicha bajariladi. Haridorlar uchun ahamiyatli bo‘lgan xizmatlarni tanlash, ularni tabaqalarga ajratish xizmar ko‘rsatish standartlarini aniqlashni turli xildagi so‘rovlarni o‘tkazish bilan amalga oshirish mumkin. Ko‘rsatiladigan xizmatlarni turli usullar bilan baholash mumkin. Masalan, qo‘yiladigan tovarlarni ishonchlilik darajasini o‘z vaqtida yetkazib berilgan to‘plamning hissasi bilan o‘lchanishi mumkin.

Logistik xizmat ko‘rsatishning integral baholash usuli keyingi boblarda ko‘rib chiqiladi.

Kompaniyaning resurslarini ixchamlashtirish haridorlarga ular aniqlangan va qulay bo‘lgan xizmatlarni taqdim etishdan iboratdir. Tovar sotilganidan keyingi xizmatlar – bu kafolatli xizmat ko‘rsatish, xaridorlarning e’tirozlari bo‘yicha majburiyatlarni ko‘rib chiqish, almashtirish va boshqa jarayonlarni o‘z ichiga oladi.

Xaridor tovar yetkazib beruvchini tanlaganida uning logistik xizmat ko‘rsatish sohasidagi imkoniyatlariga e’tibor beradi, ya’ni uning raqobatbardoshligiga qo‘yilayotgan tovarning ro‘yxati va taklif qilinayotgan xizmatning sifati ta’sir ko‘rsatadi. Boshqa tomondan esa, xizmat doirasini kengaytirish qo‘shimcha harajatlar bilan bo‘g‘langandir.

Logistik xizmatlarning keng ko‘lamdagi turlari va uning doirasida ularning sifatlari o‘zgarishi, xizmatlarning firma raqobatbardoshligiga ta’sir ko‘rsatish va harajatlar miqdoriga, shuningdek qator boshqa omillarga ta’sir etishi uchun aniq belgilangan ravishda iste’molchilarga logistik xizmat ko‘rsatish sohasidagi zaruratlarni ta’kidlaydi. Iste’mol bozorini mustahkamlash geografik omillar bo‘yicha amalga oshiriladi, shuningdek xizmat ko‘rsatish xususiyatlari yoki boshqa belgilar bo‘yicha bajariladi. Haridorlar uchun ahamiyatli bo‘lgan xizmatlarni tanlash, ularni tabaqalarga ajratish xizmar ko‘rsatish standartlarini aniqlashni turli xildagi so‘rovlarni o‘tkazish bilan amalga oshirish mumkin.

Ko‘rsatiladigan xizmatlarni turli usullar bilan baholash mumkin. Masalan, qo‘yiladigan tovarlarni ishonchlilik darajasini o‘z vaqtida yetkazib berilgan to‘plamning hissasi bilan o‘lchanishi mumkin.

Logistik xizmat ko‘rsatishning integral baholash usuli keyingi boblarda ko‘rib chiqiladi. Kompaniyaning resurslarini ixchamlashtirish haridorlarga ular aniqlangan va qulay bo‘lgan xizmatlarni taqdim etishdan iboratdir.

Xizmat ko‘rsatish tizimini baholashning muhim ko‘rsatkichlaridan bo‘lib, Tovar yetkazib beruvchi, shuningdek xizmatlardan foydalanuvchi uchun ham logistik xizmat ko‘rsatish darajasi hisoblanadi.

Ushbu ko‘rsatkichning hisob-kitobini quyidagi formula bo‘yicha bajariladi:

                            

bunda η – logistik xizmat ko‘rsatish darajasi;

M – nazariy jihatdan amalga oshirish mumkin bo‘lgan logistik xizmat ko‘rsatishni miqdoriy baholash;

m – logistik xizmat ko‘rsatish hajmining haqiqiy miqdoriy baholanishi.

Logistik xizmat ko‘rsatish darajasini baholash uchun xizmat turlarining eng ahamiyatlisi tanlab olinadi, ya’ni ularni ko‘rsatilishi ko‘pgina harajatlar bilan bo‘g‘liq bo‘lib, xizmat ko‘rsatmaslik esa bozordagi jiddiy zararlar bilan bo‘g‘liqdir. Ushbu ko‘rsatkichlarni hisob-kitob qilishning ikki xil variantini keltiraylik.

Variant 1. Misol tariqasida ma’lum rusumdagi avtomobillarga ehtiyot qismlar bilan savdo qiladigan ulgurji korxonani olib ko‘raylik. Aytaylik, avtomobillar uchun ehtiyoj qismlarining ushbu rusumi uchun ro‘yxati 2000 ta turni tashkil etsin, hamda ulardan korxonada doimiy ravishda 500 turi mavjud bo‘lsin.

U holda xizmat ko‘rsatish darajasini ehtiyot qismlar turlarining eng yuqori darajadigi mumkin bo‘lgan qismining haqiqatda sotuvda bo‘lgan turlari o‘rtasidagi nisbatlar shaklida hisoblab chiqarish mumkin.

 

 

Ushbu ko‘rsatkichning ahamiyatini oshirish uchun zahiralarni oshirish munosabati bilan qo‘shimcha harajatlarga yo‘l qo‘yish, boshqarish tizimini takomillashtirish, shuningdek qator boshqa sabablarni qo‘llash mumkin. Boshqa tomondan esa, bizning misolimizda xizmat ko‘rsatish, darajasining oshirilishi tovar ro‘yxatini kengaytirishni bildiradi.

Variant 2. Xizmat ko‘rsatish darajasini shuningdek logistik xizmat ko‘rsatish jarayonida haqiqatda amalga oshirilgan xizmatlar uchun sarflangan vaqtning ushbu tovarlarni yetkazib berish uchun kompleks xizmat ko‘rsatish umumiy jarayonlariga sarflangan vaqt bilan taqqoslash yo‘li bilan ham baholash mumkin.

Hisoblashlarni quyidagi formula asosida bajarish mumkin:

bunda N – nazariy jihatdan ko‘rsatish mumkin bo‘lgan xizmatlar miqdori;

n – haqiqatda ko‘rsatilgan xizmatlar miqdori;

t – i ta xizmat ko‘rsatish uchun talab qilinadigan vaqt.

Shunday qilib, NΣ ti - imkoniyat darajasidagi kompleks xizmat ko‘rsatish uchun nazariy jihatdan sarflanadigan vaqt hisoblanadi. Yetkazib berishning ilmiy yondashuvi amaliy metodning qo‘llashi zamonaviy ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish jarayonini boshqarishda muhimligini keltirib chiqaradi, shuningdek konyuktur kurashda asosiy strategik instrument rolini o‘ynaydi.

Logistik harakatlarning maqsadi rivojlangan va bozor iqtisodiy jarayonini optimal boshqarish XX asrning 60-70 yillaridagi g‘arb mamlakatlarining beqaror iqtisodiyoti kompaniya daromadining tezda tushib ketishi va aylanma harakatlarini omiliga olib keldi. Bu dalil logistik harakatlarni o‘rganishga impuls bo‘ladi. O‘sha davrda usul qo‘llashni baholashning asosiy maqsadi ko‘rilayotgan tizimda material elementlarni joylashtirish va qayta ishlash xarajatlarini kamaytirish bo‘lgan va o‘sha paytda ko‘rsatilgan maqsadni amaliy faoliyatga singdirish metodi o‘ylab chiqilgan. Zamonaviy nemis tadqiqotchisi B.Getting ta’kidlaydi: «Boshqarishga yangi logistik yondashuvda o‘tishda umumxarajat g‘oyasi paydo bo‘lishdan qochib bo‘lmaydi.» . Logistik yondashuvda ham huddi shunday yondashuv, ya’ni bir joyda tejash yuz bersa, ikkinchi bir joyda xarajat ko‘payadi. Usullarni ish berishni baholashda xarajatlarni qoplanishini aniqlash bilan baholashda xarajatlarni qoplanishini aniqlash bilan belgilanadi. Logistik xarajatlarni tushunish Yetkazib berishning amaliy va ilmiy ko‘ra bilishi bilan bog‘liq. Ko‘plab har xil yo‘nalishli va teskari aniqlashlar ham bor, ularning asosiylarida Yetkazib berish xo‘jalik faoliyati yoki boshqarish funksiyasi va qobig‘i sifatiga ko‘riladi.

An’anaviy aniqlashga ko‘ra, logistik xarajatlar – bu Yetkazib berish operatsiyalariga ketadigan xarajat. Birinchi yondashuvchilar Yetkazib berishni faoliyat bilan organik bog‘laydi va uning logistik tabiatini belgilab boradi. Sotish, transport, ishlab chiqarish, taqsimlash, omborxona va boshqa Yetkazib berishni ajratadi. Logistik xarajatlar material elementlarni va shunga yaqin predmetlarni qayta shakllantirish natijasida yuzaga keladi. Bunday yondashish logistik funksiya tavsifini xarajatlar tavsifiga asoslangan holda oldindan aniqlaydi. Shunday qilib Yetkazib berishni funksional bazisini aniqlash: ta’minot, ishlab chiqarish va sotish-Yetkazib berishning kattalashtirilgan guruhlarini xarakterlovchi, ya’ni logistik faoliyatning ta’minot, ishlab chiqarish va sotish bilan bog‘liqligi. An’anaviy xo‘jalik usulida oddiy xarajatlarni anologik xarajatlardan farqi material texnik ta’minot va sotish sistemasidagidek. Shuning uchun tekstdagi logistik xarajatlar sotish va ta’minot xarajatlarini aniqlashga qaratilgan deyishimiz mantiqdan bo‘lardi.

M.Gordon ta’kidlashicha: «Bizning qator mutaxasislarimiz va tadqiqotchilarimizning fikricha, Yetkazib berish - bu biz iqtisodiyot deb atagan barcha narsa. Chet elda bu oddiy alohida ishlarda ham juda muhim tushuncha». Bunday ilmiy yondashish baxsli va kelajaksiz.

Yetkazib berish rivojlanishiga kompleks yondashuv funksiyalararo keyinchalik firmalararo ziddiyat nazariyasiga asoslanib xarajatlar konsepsiyasini o‘zgartirdi. Amaliyotda logistik tizim funksional doirasida xarajatlarni hisoblash ohirgi natijaga qarab amalga oshiriladi. Logistik xarajatlarning funksional tegishliligi ularni maqsadli yo‘nalishni o‘rnini bosib turadi. Bu sharoitlarda xarajatlarni hisoblash va tushunish yangi yo‘naltirilgan rivojlanish, «misoli» ni qayta ishlab chiqishga asoslangan. Birinchi maqsad aniqlanadi, qaysiki ma’lum bir sharoitda logistik sistema tamoyilida bajarilishi kerak. Keyinchalik unga sotish xarajatlari rejalashtiriladi. Logistik xarajatlarga yondashish tomonidan qarab chiqqanda u ma’lum bir logistik tizimga yetishishi va o‘z missiyasini bajarish xarajatlarini aniqlaydi. Logistik tizim o‘z maqsadiga erishish uchun logistik funksiya bajarilishi kerak. Missiyani bajarish xo‘jalik faoliyati funksional doirasini bo‘linishi va oddiy logistik operatsiyalarni kompleks xarajatlari orqali amalga oshadi. Logistik yondashuv integratsiyalashgan boshqaruv sistemasiga va harakat nazoratiga singdirilishi shart. Aytib o‘tilganidek, uning afzalligi chetdan boshqarish tizimi hisoblanadi, qaysiki material va tovar oqimlari funksional bloklarga bo‘linmaydi, aksincha bir butun tizim sifatida ko‘riladi. Avval qo‘yilgan yondashuvga norozilikning kelib chiqishi yangi logistik yo‘nalish konsepsiyasi paydo bo‘lishiga asos bo‘ldi. Yetkazib berish fan sifatida o‘z oldiga qo‘ygan maqsadning har qanday xo‘jalik va har qanday iqtisodiy sharoitda oliy darajada bajarish deb biladi. Bunga asosan logistik xarajatlarga, uning shakllanish usuliga, tavsifini o‘lchashga boshqacha qarash shakllandi.

Harakatdagi xo‘jalik tizimini birdaniga logistik tizim deb atab bo‘lmaydi, masalan ma’muriyat xulosasiga ko‘ra; oddiy sotish bosqichini, operatsiyasini Yetkazib berishning infrastruktura xarajati deb atab bo‘lmaydi. O‘zgarish faqatgina logistizatsiyada yuzaga keladi. Bu turdagi xarajatlarni logistizatsiya xarajatlari deb aniqlaydi.

Xo‘jalik tizimi logistizatsiya bosqichi, darajasi boshqarish mexanizmini o‘zgartiradi va qayta tuzish va materiallarni joylashtirish, axborot va moliyaviy oqimga ta’sir ko‘rsatadi. Shunday «xarajatlar o‘zgarishi» o‘ziga Yetkazib berish xususiyatlarini mujassamlashtirgan. Shuning uchun ham bu yerda obyektni logistizatsiya xarajatlari ajratib ko‘rsatilgan. Yetkazib berishni aniqlash borasidagi baxslar ko‘rib chiqilib, menejment, marketing, statistika, iqtisodiyot nazariyasi fanlarining turli yo‘nalishi va maktablari logistik apparat kategoryasini shakllanishga kuchki ta’sir qilgan. Boshqacha yondashuv bo‘lishi ham mumkin.

Shunday qilib logistik xarajat tushunchasini turli traktlarga ajratamiz:

a) shartli qayta nomlangan xarajatlar an’anaviy operatsiya va funksiya paydo bo‘lishi bilan bog‘liq material oqimi qayta shakllanish va harakatini ta’minlaydi; bunday xarajatlarni shuningdek, logistizatsiya obyekti xarajatlari ham deb atash mumkin. (Etr)

b) logistik missiya realizatsiya xarajatlari logistik rejadan keyin shakllanadi, natijada sotib olish, ishlab chiqarish, taqsimlash, transport va Yetkazib berishning boshqa ko‘rinishlari to‘liq aniqlanadi va tizimlanadi (El)

v) Yetkazib berish yutuqlarini harakatdagi tizimda ishlatish xarajatlari (Eli)

Quyidagi 3 turdagi xarajatlarni logistik qayta shakllanish samaradorligi ko‘rsatkichi sifatida tuzatamiz. Erishilgan logistizatsiya sharoitidagi iqtisodiy samarani quyidagi formula bilan aniqlash mumkin.

 

 

Harakatdagi xo‘jalik tizimini logistizatsiyasi jarayonining samaradorligi quyidagi ko‘rinishni oladi

 

 

Logistik xarajat va logistizatsiya obyekti xarajatlari munosabatlari birinchi o‘rinda maqsadning mutanosibligiga va boshqarish vazifasiga bog‘liq bo‘ladi. Jismoniy taqsimlash, logistik, moliyaviy, axborot ta’minoti va ular xususiyatlarini oshirish qo‘shimcha xarajatlar talab qiladi. Masalan, transport vositalarini ko‘paytirishni olsak, bu paytda mutaxasislarni qayta tayyorlash yoki mutaxassis chaqirish xarajatlari kelib chiqadi, Logistik xarajatlar tavsifining afzalligi. Iqtisodiy subyektning xo‘jalik faoliyatini logistizatsiyalash jarayonida axborotga talabning sifat va son ko‘rsatkichlari oshadi. Logistizatsiya xarajatlari haqidagi ma’lumot logistik usullarni singdirish uchun kerak. Obyekt logistizatsiya xarajatlarini qoplanishi, tizim xarajatlarini tahlili va hisobi, hisob-kitob shaklini birinchi o‘rinda amaliy xususiyatga ega. K.Druri xarajatlar hisobini 3 ta maqsadini aniqlaydi - zaxira narxini baholash uchun, qaror qabul qilish uchun va nazorat uchun. D.Foster va G.Xorngrep hisob maqsadiga yana bir qator boshqaruv vazifasida uchraydigan bir nechtasini qo‘shadi.

Tavsiflash belgilarining ko‘pligi va uzviyli yo‘qligi xarajatlarning tavsiflash muammosi bo‘lib hisoblanadi. Shuning uchun haqiqatdan logistik xarajatlarni turli guruhlarga ajratish logistik tizimga bog‘liq bo‘ladi.

Logistik xarajatlarni ajratuvchi birinchi darajasi maqsad bu uning pankulyatsiyasi. Logistik xarajatlar va logistik tizim xarajatlari haqida axborot yig‘ish o‘ziga yarasha qiyinchiliklarga ega. Obyektning logistik xarajatlarini hisobi birinchi o‘rinda zaxiralar boshqarish uchun kerak. Xarajatlar hisobi maqsadida tavsiflash qiymati omillar asosida amalga oshadi:

funksional tegishliligiga qarab

shakllanish manbasiga qarab

shakllanish oqimiga qarab

tashuvchi ko‘rinishga qarab

xarajat turiga ko‘ra

Aniqlashning shakllanishiga ko‘ra obyektni logistizatsiyalash xarajatlarini tavsiflar zarur. Buning uchun birinchidan bosqich va operatsiyalarni tavsiflash kerak; ikkinchidan, xarajatlarni va paydo bo‘lishini aniqlash kerak; uchinchidan, operatsiya o‘tkazish joyini aniqlash kerak.

Ishlab chiqarish tijorat faoliyatini shartli 3 bosqichga bo‘lamiz:

1-bosqich - omborxona-tayyorlov faoliyati. Tayyorlash faoliyatidan farqli ravishda bu kategoriya o‘z tarkibiga funksiya va prosedura, bosqich va operatsiyani oladi.

2-bosqich - ishlab chiqarish faoliyati. Ichki ishlab chiqarishni boshqarish oqimini tugallanmagan mahsulotni saqlash va tayyorlash jarayonlari biriktiradi.

3-bosqich – taqsimlovchi -sotuvchi faoliyatini kengaytirilgan funksiyalar tashkil qiladi, ya’ni ta’minlash faoliyatini boshqarish, tayyor mahsulotni saqlash, tayyor mahsulotni tashish.

Logistik faoliyatni material-texnik ta’minot va sotishdan logistik ma’muriylashtirish funksiyasi ajratib turadi. Korxonada yagona logistik markaz ishlayotgan jarayonda logistizatsiyadan qat’iy nazar u logistik konsepsiyani amalga oshirishi mumkin. Boshqarish funksiyasini amalga oshiruvchi xarajatlarga quyidagilar kiradi: binoni omil bilan bog‘liq bo‘lgan asosiy va aylanma kapital xarajatlari logistik faoliyatni tashkil qiluvchi administratsiyaga xarajatlar. Axborot bilan ta’minlovchi tashkilotlarga xarajat, logistik xizmat ishchilarning yo‘l xarajatlari, boshqarish operatsiyasi usul va metodlarini ishlab chiqish xo‘jalik tizimidagi zaxirani saqlash va tashkil qilish bilan bog‘liq. Mavjud operatsiyalarni bajarish xarajatlari obyektning logistizatsiya xarajatlari qoplanish va mahsulot tannarxiga ta’sir qiladi. V.Dibskaya zahiralarni saqlash va yaratish bo‘yicha logistik xarajatni 4 guruhga bo‘ladi: kapital xarajatlar, zaxirani saqlash xarajatlari, joriy xizmatlar bo‘yicha to‘lovlar va zaxira bilan bog‘liq sug‘urta xarajatlari. Zaxiralarni saqlash va tashkil qilish xarajatlarini katta qismini kapital xarajatlar tashkil qiladi. Bu xarajatlar guruhiga transport-tayyorlov xarajatlari: buyurtma va sotish tashkiloti bilan bog‘liq xarajatlar, tovar-material buyumlarini tayyorlash va yetkazish xarajatlari, tabiiy yo‘qotish va kamchiliklarni qoplash xarajatlar, kerakli transport, bino va uni ta’mirlash vositalarni olish bilan bog‘liq xarajatlar, jo‘natish stansiyasiga yetkazib berish xarajatlari, mahsulot transportirovkasi xarajatlari va xokozolar. Keltirilgan obyektlar logistizatsiya xorijlari tavsifida ularning funksional tegishligi aniq ko‘rib chiqilgan. 

Xarajatlarning shakllanish manbaasiga ko‘ra yetkazib beruvchi xarajatlari, transport, vositachi tashkilotlar va iste’molchilar xarajatlariga bo‘lish mumkin. Xarajatlarni boshqaruvchi tizim yangi daromadlarni talab qiladi. Obyekt logistizatsiya xarajatlari boshqaruvi tushunchasi ostida kompleks jarayon yotadi. Obyekt logistizatsiya xarajatlarini boshqarish va nazorat qilish maqsadida javobgarlik markazida ko‘p darajali hisob tizimini ko‘rish kerak, keyinchalik xarajat, daromadlar va ohirida operatsiyalar markazlari bo‘yicha. Xarajatlarni hisoblash yo‘li bilan ularni funksional qobiq va tashuvchilarga taqsimlash orqali ular ustidan nazorat va boshqaruvni o‘rnatib bo‘lmaydi. Bu muammo aniq shaxs faoliyatidagi daromad va xarajatlarning o‘zaro bog‘liqligida aniqlanadi. Xarajatlar hisobiga bunday yondoshish ko‘pincha, javobgarlik markazi bo‘yicha xarajatlari hisobi nomi bilan ma’lum. U logistik zanjir va korxona tashkiliy tizimi afzalliklari asosida javobgarlik zonalariga ajratish prinsipiga asoslangan. Bu zona javobgarlik markazi deb ataladi va u materiallarni harakatlanish maydoni ham deb aniqlash mumkin.

Xarajatlar rejasi tuzish zarurligi to‘g‘ridan-to‘g‘ri javobgarlik markazi bilan bog‘liq. Qaror qabul qilish va reja tuzishning muhim bosqichi rejalashtirilgan va aniq natijalarni solishtirib ko‘rishdir.

Xarajatlar nazorati tizimining harakati ta’minlash uchun javobgarlik markazi menejeri nazorati darajasi guruhlanadi. Xarajatlar boshqariladigan va boshqarilmaydiganga bo‘linadi. Biroq hamma xarajatlar boshqaruvining past darajasiga tartibga solinishi mumkin, shuning uchun buxgalter javobgarlik markazi bo‘yicha smeta bajarilishi hisobotini tuzib xarajatlarni boshqariladigan va boshqarilmaydigan ajratadi. Undan tashqari menejerlar ishi xarajatlar darajasi bo‘yicha aniqlanadi, agar ular boshqarilmaydigan xarajatlarga ham bog‘liqligini bilsalar o‘z ishlarini yomon bajarishlari mumkin.

 

Obyekt logistizatsiya xarajatlari tavsifi.

      Boshqariladigan xarajatlar menejer boshqaruv xarajati deb ataladi. Aks holda xarajatlar menejer tomonidan boshqarilmaydigan xarajatlar bo‘lishi mumkin. Qaror qabul qilish, logistizatsiya yo‘nalishini aniqlash uchun xarajatlar haqida tegishli axborot kerak. Qaror qabul qilish jarayoni axborotga talabni shakllantiradi va boshqaruv hisobi usuli elementlari ishlatilish tartibini aniqlaydi: guruhlash va umumiy xarajatlar, prognozlash, modellash, singdirish va tahlil. Logistizatsiya obyekti xarajatlarini tahlil qilib bu uning umumiy hajmini ko‘rmaymiz, balki bitta materialga ketadigan kattalikni ko‘ramiz. Hisoblash uchun xarajatlarning bu ko‘rsatkichlari o‘zgaruvchi va doimiyga bo‘linadi.

Zamonaviy iqtisodiyot nazariyasi doimiy va o‘zgaruvchan iqtisodiy xarajatlarni o‘rganishga to‘xtaladi. Biroq aytib o‘tish joizki, Yetkazib berishning optimizatsiyasi va boshqaruvchining asosiy obyekti bu materiallar oqimi.

Logistizatsiya obyektining doimiy xarajati deganda qisqa davrda o‘zgarmaydigan xarajatlarga aytiladi. O‘zgaruvchan xarajatlar deganda - material oqimining o‘zgarishi bilan o‘zgaruvchi xarajatlarni tushunish kerak. Bu yerda xarajatning yana bir turi chegaraviy xarajatga to‘xtatamiz. Chegaraviy logistik xarajatlar pul shaklidagi xarajatlarning o‘zgarish tezligini xarakterlaydi, masalan mahsulot sotish hajmi. Qaror qabul qilishning ta’sir darajasiga qarab qabul qilinadigan va qilinmaydigan xarajatlarga bo‘linadi. Obyekt logistizatsiyasini tartib va bir martalik bo‘lish boshqarish rejasini qabul qilish uchun muhim. Shunday qilib biz logistik xarajatlar tushunchasi borligini tadqiq qildik. Harakatdagi xo‘jaliklar tizimini logistizatsiya xarajatlarini o‘rganish u korxonalar uchun xarajatdir.

 

Bitim logistik xarajatlari.

      Yuqorida obyekt logistizatsiya xarajatlarining xarajatlar hisobi maqsadida turli shakllar ko‘rib chiqildi. Asosiy e’tiborni xarajatlar kategoriyasiga qaratish lozim, qaysiki bevosita qaror qabul qilish, nazorat va boshqarish, foyda hisobi va kalkulyatsiyaga ta’sir qiladi - bitim xarajlari. Logistik xarajatlarni qoplaydigan asosiy omil bu sarf. Tayyorlov - ombor, taqsimlov - sotuv va ishlab chiqarish sarflari tarkibiga bitim shartlari bo‘yicha kelishuvlar olib borish, uni rasmiylashtirish, potensial sotuvchi va xaridorlar haqida axborot yig‘ish, yuridik xuquqlarni himoya qilish bilan bog‘liq xarajatlar kiradi. Logistik tizim ichi va tashqarisida amalga oshiriladigan operatsiyalardan farqli joyi bunda egalik huquqi bir kishidan ikkinchi kishiga o‘tishi va sug‘urta majburiyatining bir tashkilotdagi ikkinchi tashkilotga o‘tishi. Bosqich va operatsiyalarni amalga oshirish tovarga egalik huquqining ko‘chishi bitim xarajatlarini tashkil qiladi.

Bitim xarajatlari - bozor kelishuvlari paydo bo‘lish natijasi. Tromaksiya kategoriyasi keng qo‘llaniladi: har xil muddatli bitimlar xususiyatini ifodalaydi, qaysiki detalni rasmiylashtirishni talab qiladi. Bitim xarajatlari logistik tizimning sotish paytidagi tovarga egalik va uning o‘tish yoki sug‘urta majburiyatlarining o‘tishi bilan bog‘liq bo‘lgan ajralmas qisimdir.

Xarajatlarning birinchi kategoriyaga kuyidagi tegishli:

axborot qidirish xarajatlari. Axborat qidirish xarajatlari tarkibiga potensial va xokozolar haqidagi axborat xarajatlari kiradi. kelishuv olib borish xarajatlari, unga almashtirish shartlari, kelishuv turini tanlash xarajatlari kiradi. o‘lchov xarajatlari unga sifatli, sonli, xizmat xo‘jalik aniqlash xarajatlari kiradi. shartnoma tuzish xarajatlari, yuridik va noqonuniy shartnomalar imzolash xarajatlari. Bu tavsif miqdoriy baholashning asosidir, keyinchilik boshqaruv xarajatlarini kamaytirish. Yangi turdagi xarajatlarning ajratilishi logistik mutaxassislari uchun va agentlar uchun ham juda qulaydir. Bu to‘g‘ridan-to‘g‘ri firmalararo kelishmovchilik anglashilmovchilikni yo‘qotadi.

Xizmat darajasining ortishi bilan, tabiiyki xizmat uchun harajatlar ko‘payadi, biroq uning o‘sishi muntazam ravishda bo‘lmaydi.

Sababi shundan iboratki, xizmat ko‘rsatuvchi subyekt, ya’ni xizmat qiluvchi shaxs birinchi navbatda eng kam harajatlar bilan ishlovchilardan foydalanadi.

Birinchi misolni davom ettiraylik. Aytish kerakki, Pareto qoidasiga binoan, 20% ro‘yxatdagi tovarlar 80% foyda keltiradi. Binobarin, xarid qilinadigan qismlarning tezda sotiladigan 400 ta xillarini ro‘yxat qilingani ma’qul bo‘lardi. Biroq bozor bunday holatdan voz kechgan bo‘lib unaqa sotuvchini hurmat qilmagan bo‘lardi, chunki boshqa xildagi kerakli buyumlarni sotib olish uchun doimiy rad javobini olgan bo‘lardi. Raqobatbardosh bo‘lish uchun Tovar ro‘yxatini kengaytirish zarur bo‘ladi, hamda o‘rta holdagi keyinchalik kam talab qilinadigan tovarlar ham qo‘shiladi. Biroq o‘rtacha talabdagi tovarlarni saqlab turish tez sotiladigan tovarlarga nisbatan qimmatroq bo‘ladi. Kam talab qilinadigan tovarlarni saqlab turish harajatlari undan ham qimmatroq bo‘ladi. Shunday qilib, tovarlar ro‘yxati ko‘paytirilib, ya’ni xizmat ko‘rsatish darajasi oshirilib, korxina shu bilan birgalikda uni saqlab turish bilan bog‘liq bo‘lgan harajatlarni oshiradi. 34-chizmada xizmat ko‘rsatish harajatlarining xizmat darajasining miqdoriga nisbatan o‘zgarishi ko‘rsatilgan.

     To‘liq amalga oshirilgan talablar hissasini ikkita usul bilan oshirish mumkin:

1. zaxiralar miqdorini oshirish bilan talabnomalar qabul qilish va tovar yetkazib berish tizimini o‘zgarishsiz qoldirish mumkin.

2. talabnoma haqidagi axborotlarning tezkor harakat qilish tizimini yo‘lga qo‘yish bilan talab etilgan tovarni tez orada yetkazib berib, bunda zaxiralar miqdorini o‘zgarishsiz qoldirish mumkin. Xizmat ko‘rsatish darajasining birinchi yo‘li ekstensiv bo‘lib, harajatlarning ortishini talab etadi, ya’ni zaxiralarni saqlash bilan bog‘liq harajatlar ortib boradi. Ikkinchi yo‘l zaxiralarning ortishini talab etmaydi. Raqobatbardoshlik bu yerda axborotlar va moddiy vositalarning harakati bo‘yicha aniq Yetkazib berish hisobiga ortib boradi.

 

Nazorat va mulohaza savollari

1. Logistik xizmat ko‘rsatish deb nimaga aytiladi?

2. Logistik xizmat ko‘rsatish necha guruhga bo‘linadi?

3. Xizmat ko‘rsatishni asosiy ko‘rsatkichlari haqida nima bilasiz?

4. Qanday harajatlar logistik xizmat harajatlarga kiradi?

 

 

 

 

 

15-Ma’ruza: Yetkazib berish zanjirida tadbirkorlikning integrasiya jarayoni.

 

15.1. Tovar harakatlarini tashkillashtirishning logistik yondoshuvi.

15.2. Yetkazib berish va savdodagi birlashish harakatlari.

15.3. Tovar harakati bo‘g‘inlaridagi Yetkazib berish.

15.4. Savdo korxonalaridagi Yetkazib berish xizmati.

Davlatning asosiy boshqaruvchi sifatidagi o‘rni hali yetarli emas. Bu zanjir bo‘yicha zaxiralarni taqsimlash tasodifiy xususiyatga ega va qulay maqsadlarga ega emas. Ulgurji omborlarda, transportga va do‘konlarda azaldan jarayonlar qo‘llanilgan bo‘lib, yuklar va axborotlarni ishlash bo‘yicha o‘zaro muvofiqlashmagan. Ishtirokchilar tomonidan qo‘llanilib kelinayotgan uskunalar asosiy xizmat ko‘rsatish ko‘rsatkichlari bo‘yicha bog‘lanmagan.

Transportda tashish ishlari ayrim tashkiliy sabablarga ko‘ra juda yuqoridir. Do‘konlarda hamma vaqt ham transportlarning o‘z vaqtida yuk tushirish joylariga yaqin kelishlari tezda tushirish va tovarlarni qabul qilish imkoniyatlari bavjud emas. Ulgurji va chakana savdo jarayonlari, hamda transport ishlari rejalashtirishning yagona tizimi bilan muvofiqlashmagan. Yetkazib berishning asosiy vazifasi bunday holatlarda birinchi navbatda texnika-texnologiya, iqtisodiy va uslubiy jihatdan ishtirokchilar tomonidan tovar harakatlarini muvofiqlashtirishdan iboratdir. Boshqacha qilib aytganda moddiy oqimni bevosita uzluksiz boshqarishning yagona vazifasi ajtariladi va ular bilan bog‘liq axborotlar hamda moliyaviy oqimlar bog‘lanadi.

Natijada tovar o‘tkazuvchi zanjirning ayrim bog‘inlari raqobatbardosh tizimiga birlashadi, hamda bevosita uzluksiz moddiy vositalar oqimini samarali boshqarish ta’minlanadi. Bugungi kunda mamlakatimiz tadbirkorlari yetarli ravishda aniq tovar harakatidagi ishtirokchilarning birlashuvi zarurligini chuqur his etmoqdalar. Bunday yo‘nalishdagi harakatlarning misollariga ayrim mamlakatlarda barpo etilayotgan vertikal taqsimot savdo markazlarini TSM kiritish mumkin bo‘lib, ular tovarlar haqidagi axborotlarni va mintaqalardagi talablarni to‘playdilar.

Kontragentlarni ma’lumotlar bilan ta’minlash, TSM supermarketlarga ko‘p ro‘yxatli tovarlarni yetkazib beruvchilarni izlab topish zaruratlaridan xalos etadi. Tovar yetkazib beruvchilar esa o‘zlarining sotish yuzasidan muammolarini hal etadilar. Bunday holatda talabnomalar berish soddalashadi, hujjat aylanishlari keskin kamayadi, zaxiralarning aylanishi tezlashadi. TSM ning rivojlanishi natijasida firmali transport xizmati barpo etiladi.

Axborot, savdo, transport va ishlab chiqarish jarayonlarining birlashish bo‘yicha muqimligiga qaramasdan ligistikani tovar harakatlarini boshqarishning avtomatlashtirilishi bilan taqqoslab bo‘lmaydi. Axborot tizimlari logistik tizimning bir qismi bo‘lib, axborot bilan birgalikda, texnika, texnologiya, rejalashtirish va tovar harakatidagi ishtirokchilarning iqtisodiyotini ham bog‘laydi.

Tovar bo‘yicha uzluksiz bevosita ishlar texnologiyasi, axborot, bir-biriga bog‘langan texnologiya, muvofiqlashtirilgan rejalashtirish, bularning hammasi tovarni iste’molchiga kam harajatlar bilan, ularni aylanish va zararlarga yo‘l qo‘ymasdan, o‘z vaqtida yetkazib berishni ta’minlaydi.

Masalan, hisob-kitoblar shuni ko‘rsatadiki, agar tovar bilan ta’minlashda an’anaviy yashiklar o‘rniga idish uskunalari qo‘llanilsa, u holda ulgurgi-chakana savdo bo‘g‘inlarida 1 tonna o‘rab-bog‘langan tovarning mehnat harajatlari 6 tonna jarayonidan 1,75 ga tushadi. Shuningdek transportning bekor turib qolishi keskin kamayadi. Biroq shuni aytish kerakki, aytilgan texnologiyani turg‘un ravishda qo‘llash uchun, logistik ravishda tashkillashtirilgan tovar harakati lozim bo‘ladi. Virtual tovar savdo markazlarining kuchu bilan esa, bu narsani hal etib bo‘lmaydi.

Tayyor mahsulotlarni tayyorlovchilardan ohirgi iste’molchiga qadar yetkazishni birlashtirish jarayonlarining texnika-texnologik tomonlarining masalalari mamlakatimiz tadbirkorlarining nazaridan hozircha uzoqroqda qolmoqda.

Yetkazib berish tovar harakatidagi ishtirokchilar o‘rtasidagi turg‘un xo‘jalik aloqalarining mavjudligini nazarda tutadi.

Biznes bo‘yicha doimiy ravishdagi sheriklar o‘rtasidagina zarur bo‘lgan harajatlarni hisobga olish tizimining ravshanligi yuzasidan yuklarni va axborotlarni qayta ishlash texnologiyalarining birgalikda ishlab chiqish va kelishilgan holda qo‘llash imkoniyatlari paydo bo‘ladi.

90 yillarning ohirlarida vujudga kelgan markazdan qochish kayfiyatlari mulkni davlat tasarrufidan chiqarish istiqbolidan kelib chiqilgani holda, endilikda turli xildagi savdo tarkiblarining umumiy tashkiliy shakllaridagi xo‘jalik faoliyatlarini ongli ravishda birlashishga intilish kuchayib bormoqda. Savdoga nisbatan soha bo‘yicha birlashtirishning tashqi va ichki omillarini ajratiladi.

Savdo uchun tashqi omillar, soha bo‘yicha birlashtirish jarayonlarining rivojlanishini rag‘batlantiruvchi narsalar quyidagilardir:

bozorning noaniqligi; turli sabablarga ko‘ra tushib borayotgan talablar; tovarlarni sotish muammolarining keskinlashuvi; savdo faoliyatidagi infratuzilmalarning rivojlanmaganligi sababli vujudga kelgan tovar harakati yo‘lidagi ko‘p sonli murakkab harakatlardir. Savdodagi birlashtirishning ichki omillaridan ya’ni asosiy ichki sohalar maqomi bo‘lib raqobatning kuchayishi, uning rivojlanmagn shakllarida bo‘lsa ham hisoblanadi. Jahon savdo amaliyotini nazarda tutish kerakki, savdodagi birlashtirish jarayonlari birlashishning shunday turlaridan bo‘lgan holatlarda vujudga keladi: zanjirli savdo tashkilotlari; savdo tarkibidagi kooperativ – shirkat birlashmalari; ixtiyoriy ravishda tarkib topgan ulgurji-chakana bo‘g‘imlar. Shuni ta’kidlash zarurki, logistik imkoniyatlardagi yuksak birlashtirish (tarmoqli) tarkiblarning qulayligini aytish lozim. Masalan, yirik amerikalik va yevropalik chakana va ulgurji savdo axborot tizimidagi birlashishlik xizmat ko‘rsatilayotgan do‘konlardagi peshtaxtalarda tovar miqdorining kamayganligini avtovatika yordamida tovar yetkazib beruvchini xabardor qiladi. Shveytsatiya savdo tizimi Migrozning misoli diqqatga sazovordir, u milliy iste’mol bozorining 46 %ini o‘z ichiga olgandir. Bu yerda do‘konlarning talabnomalari avtomatik ravishda markaziy ulgurji omborlarga yoki tez ayniydigan mahsulotlar bo‘yicha esa ishlab chiqaradigan zavodga beriladi. Tizim bo‘yicha savdo jarayonlarini avtomatlashritish shunchalik darajada yuqoriki ko‘pchilik do‘konlarda tovar yetkazib berish va uning sifatini nazorat qilish yuzasidan menejerlar bo‘lmaydi. Xizmat ko‘rsatish hududida tarmoq tarkiblari bir necha taqsimot markazlarini barpo etishlari mumkin va yuk tashishni amalga ochirish va yuklarni kuzatib borish yuzasida tashqaridagi ixtisoslashgan logistik kompaniya bilan shartnomalar tuzish mumkin. Savdodagi birlashish, hamda uning obyektiv qonuniy rivojlanishlari so‘zsiz mamlakatimizda ham o‘zning namoyon etadi. Tashkiliy iqtisodiy nuqtai nazardan savdo korxonalarining birlashishlaridagi turli shakllarining rivojlanishi quyidagilarga imkoniyat yaratadi: markazlashtirilgan boshqarish xizmatlarini joriy qilish, ta’minot, transport va hisobot faoliyatlarini markazlashtirish hisobiga ustama harajatlarini kamaytirish; qulay to‘lash va tovar yetkazib berish sharoitlari asosida yirik tovar to‘plamlarini sotib olishni amalga oshirish, ular natijasida narx darajasi va haridorlarning manfaatlariga ta’sir ko‘rsatish; tarmoqni boshqarishni amalga ochirish uchun zamonaviy axborot texnologiyasidan foydalanish hamda sotiladigan mahsulotlar ro‘yxati bo‘yicha axborotlar to‘plamini barpo etish; tovar yetkazib berishda mamlakat ishlab chiqaruvchilarini har tomonlama qo‘llab quvvatlash; savdo tashkilotlarini qo‘shimcha xizmatlarini kichik nonvoyxonalarini tashkil etish, go‘shtlarni yarim mahsulot sifatida qayta ishlash sexlarini va boshqalarni tashkil etish. G‘arbning ayrim mamlakatlaridagi savdosida logistik tizimning rivojlanishida tarmoqlarning mavjudligini natijasida shart-sharoitlar vujudga kelgan bo‘lib ularning hissasiga savdo aylanishining 90 % miqdori to‘g‘ri keladi. Yetkazib berish nuqtai nazaridan tovar harakati jarayonlari ishtirokchilarining eng ahamiyatlilari ulgurji va transport bo‘g‘inlari hisoblanadi. Ulgurji savdoda Yetkazib berishni takomillashtirish ikkita yo‘nalish bilan amalga oshiriladi, ulardan biri ulgurji savdoni texnik texnologik va tovar harakatlanishining barcha tizimini tashkiliy jihatdan takomillashtirish ulgurji savdoni rivojlantirish bilan o‘zaro aloqada bo‘lishlikni nazarda tutadi. Ikkinchi yo‘nalish esa ichki omborlar bo‘yicha yuklarni qayta ishlash tizimlarini takomillashtirishni nazarda tutadi. Ikkinchi yo‘nalishning mavjudligi shunday shart-sharoitni vujudga keltiradiki, ulgurgi savdo korxonasining o‘zi ham murakkab yuklarni qayta ishlash tizimidagi omborlaridan iboratdir. Ushbu tizimlar doirasida tovar oqimlarini boshqarishga nisbatan logistik yondoshuvning qo‘llash ulgurji bo‘g‘inning samarali faoliyat ko‘rsatishida muhim tarkibiy qismlar hisoblanadi. Shuni ta’kidlash kerakki, ulgurji savdoda ichki omborlar Yetkazib berishsi bozor o‘zgarishlarining boshlarida keng ko‘lamda rivojlanmadi. Yuklash-tushirish va transport ombor ishlarini mexanizatsiyalash darajasi 11 %dan (oziq-ovqat mahsulotlari) oshmas edi. Hozirgi davrda ommaviy iste’moldagi yuklarni olib kelish bo‘yicha ombor-transport harajarlari yuklar qiymatining 40 %dan ortig‘ini tashkil etadi. Yetkazib berish rivojlangan mamlakatlarda bu harajatlar 15 %dan oshmaydi. Tovarlarni sotish jarayonlarida ulgurji korxonalar logistik xizmat ko‘rsatish bo‘yicha ishlarni bajarishlari mumkin: tovarlarni saqlash, transportlarda tashish, yuklarni kuzatib borish, o‘rab-bog‘lash, ishlash, sortlarga ajratish, tovarlarni idishlarga joylash, mashinalar kodiga moslashtirib tamg‘alash va boshqalar. Xorijiy manbalarning ma’lumotlariga ko‘ra, rivojlangan bozor sharoitlarida ulgurji korxonalar tomonidan ko‘rsatiladigan pul to‘lanadigan xizmatlar ichida birinchi o‘rinda transport, undan keyin saqlash bo‘yicha xizmatlar, tamg‘alash, sortlarga ajratish va tovarlarni o‘rab-bog‘lash turadi. Mamlakatimiz korxonalarida yuqorida sanab o‘tilgan xizmat turlari, saqlashdan tashqari keng ko‘lamda rivojlangan emas. O‘zbekiston Respublikasining ulgurji savdosida samaradorlikni oshirishning muhim rizervlari axborot tizimlari va texnologiyalarni takomillashtirish, tovar harakatlari jarayonlariga xizmat ko‘rsatish bilan bog‘liqdir. Chakana savdodagi Yetkazib berish Chakana savdoni takomillashtirish ulgurji savdo singari, Yetkazib berish nuqtai nazaridan birinchi navbatda tovarlar harakati tizimining bo‘g‘inlarini takomillashtirish sifatida qaralmog‘i kerak. Yangilanadigan obyekt sifatida bunday hollarda tovar harakatidagi ishtirokchilarning barcha to‘plami maydonga chiqadi. Chakana savdo bo‘g‘inlari shu darajada takomillashadiki, bunda umumiy istiqbol nuqtai nazaridan qanchalik zarur bo‘lib, tanlab olingan tizimni takomillashtirish uchun xizmat qiladi.Logistik xususiyatdagi qarorga kelish do‘konlarni loyihalash davridayoq qabul qilinib, ularning binolari bevosita uzluksiz texnologik jarayonlarni talablariga javob berishi kerak. Bevosita uzluksiz texnologik jarayonlarning manfaatlarini hisobga olib tanlashda: ayrim binolarning o‘lchamlari, maydonchalari va texnologik tegralar;

eshiklarning kengligi;

tushiriladigan maydonchalarning balandligi va maydoni;

savdo binolarining joylashishi hisobga olinadi.

Bevosita uzluksiz tovar o‘tkazish tizimiga do‘kon uskunalarining kompleksi uyg‘unlashgan va joylashishi kerak.

Do‘kon ishlab chiqarish kuchlarining barcha tarkibiy qismi: binolar, texnologik uskunalar, xodimlar, axborot, tovarlar va qaytariladigan idishlar yagona tizimga bog‘lanishi kerak, hamda ular o‘z navbatida tovar harakatlarining umumiy tizimiga ulanishi kerak.

Tovar harakatining ohirgi iste’molchiga bo‘lgan qiymatlarida sezilarli darajada ularning taqsimoti jarayonlarida transport ishlarini tashkillashtirish muhim ahamiyatga egadir. Yetkazib berishsi rivojlangan mamlakatlarda yuk tashish bilan odatda maxsus ixtisoslashtirilgan transport kompaniyalari shug‘ullanadi.

Bozor iqtisodiyoti boshlanishiga qadar mamlakatimizda transport ishlari asosan ixtisoslashtirilgan transport korxonalari tomonidan amalga oshirilib kelingan.

Hozirgi davrda transport ishlarining ulgurji savdoga aloqasi bo‘lmagan holda mustaqil ravishda bajarilishi ko‘plab uchraydi. Natijada avtomobilda yuk tashish hollarining ko‘pchiligida yuk tashish koeffitsiyenti 0,5 dan oshmaydi, transportning yuk tashish imkoniyatlaridan to‘liq foydalanish ta’minlanmaydi.

Yetkazib berish xizmatining mavjudligi tarmoqli tarkiblar uchun nihoyatda muhimdir. Biroq mamlakatimiz sharoitida bunday tarkiblar hali rivojlangan emas.

Shu boisdan, hozirgi kunda Yetkazib berish vazifalarining ayrim alohida savdo korxonalarida bajarilishi haqida gap yuritish mumkin. Savdo korxonasidagi logist – bu birinchi navbatda tizimga oid shaxsdir. Uning faoliyatidagi asosiy maqsad tovar harakatini uyg‘unlashtirish, bunda korxonaning har tomonlama tashqi muhitga bog‘lash yo‘li bilan ham, shuningdek korxona ishida savdo texnologik jarayonlarning o‘xshashlik bilan tashkillashtirish hisobiga amalga oshiradi.

Savdo korxonasining logistik tezkor rejasidagi Yetkazib berish savdo xizmatidagi xodimlarning ishlarini yengillatishga ularni qator ma’muriy vazifalarni bajarishdan ozod qilishga, shuningdek transport, ombor jarayonlarini boshqarish majburiyatlaridan xalos etadi.

      Yetkazib berish sohasidagi mutaxassislar, odatda yuqori darajada zarur bo‘lgan savdo sohasidagi texnologik va texnika iqtisodiy hisob-kitoblarini yuksak darajada bajarish qobiliyatlariga egadir, hamda ularning his-tuyg‘ular sohasidan aniq hisob-kitoblar sohalariga aylantira oladilar.

Savdo korxonalarida Yetkazib berishga talablarni joylashtirish va zahiralar rizerviga bevosita javobgarlikni yuklaydilar.

Xarid qilish sohasidagi Yetkazib berishning maqsadlari quyidagilardan iboratdir:

korxonaning xarid qilish bo‘yicha uning o‘rnini mustahkamlash;

xarid qilish shart-sharoitlarini yaxshilash va transport tayyorlov harajatlarini qisqartirish hisobiga harajatlarni kamaytirish;

         Sotish sohasi bo‘yicha Yetkazib berish savdo bo‘limlaridagi tovar zahiralariga javob beradi, hamda u quyidagilarga erishishi kerak:

tovarlarning yaxshi sifatlarda taqdimot qilish hisobiga keng ko‘lamdagi tovar turlari, o‘z vaqtida kamlarini to‘ldirib qobiliyatini kuchaytirish va tovar yalanishini oshirish;

ombor maydonlarini qisqartirish va ombordagi tovar zahiralarini kamaytirish hisobiga harajatlarni kamaytirish.

Rivojlangan Yetkazib berish moddiy vositalar oqimining doirasidan chiqishi va tadbirkorlik muhandislik jarayonlari doirasida uzliksiz jarayonlarni tashkillashtirish tizimidagi masalalarni savdo korxonasining barcha tadbirkorlik faoliyati bo‘yicha hal etish mumkin.

Moddiy vositalar oqimini boshqarishning logistik usulini joriy etish, odatda, jiddiy muammolar bilan bog‘langan bo‘lib, jahon tajribalarining ko‘rsatishicha, amalga oshirsa bo‘ladigan ishdir.

Yetkazib berish – bu savdo sohasining jadal sur’atlar bilan rivojlanishi bo‘lib, odatda shunday paytlarda foydalana boshlaydiki, bunda rivojlanish imkoniyatlarining ekstensiv usullari qo‘l kelmay qolganida foydalaniladi. Masalan, Fransiyada Yetkazib berish sohasidagi keskin burilish hukumat tomonidan yirik yangi do‘konlarni qurish imkoniyatlarini cheklash chorasi ko‘rilgandan so‘ng sodir etildi.

      Yetkazib berish sohasiga bo‘lgan qiziqish ko‘pincha savdo xizmati bozoridagi raqobatning rivojlanishi darajasi bilan belgilanadi. Hozirgi davrda tovar turlarining ko‘payib borishi sharoitida tovarlar bilan bo‘ladigan zamonaviy texnologik ishlarsiz, yuklarsiz axborotlarsiz samarali boshqarish mumkin emas.

Qattiq, uzluksiz ravishdagi nazorat tizimini joriy etish talab qilinadi, shuningdek bozorlarda tez aynib qoladagan, hamda alohida saqlash shart-sharoitlarini talab etadigan mahsulotlarning paydo bo‘lishi zahiralarni boshqarishni taqazo etadi.

    Yetkazib berish – bu yuqori darajadagi aniq mexanizm bo‘lib, yomon tashkil etilgan kishi shaxsiyati bilan birgalikda nizolarga kiradi. Shu boisdan masalan AQSH Yetkazib berish sohasidagi kishilarning kattagina qismini sobiq harbiylar tashkil etadi, ular uchun shaxsiy tashkillanish – kasb mahoratiga oid sifatdir. Yaponiya korxonalarida yetkazib berish sohasidagi hayratlanarli muvaffaqiyatlarga ega bo‘lishlik o‘zlarining tarkiblarida ijrochilar, vijdonan ishiga yondoshuvchilar va intizomli hodimlarning bo‘lishliklari bejiz emasdir. Yetkazib berish umumiy tizimga ko‘p narsalarni beradi, biroq u ayrim ishtirokchining erkin harakatini cheklaydi. Bu sohadagi ma’lum darajadagi kelishuvlarga kelishni o‘rganish lozim bo‘ladi.

     Yetkazib berishning keng ravishda tarqalishini faqatgina unga bo‘lgan talabning o‘sishi bilan tushuntirib bo‘lmaydi. Iqtisodda ushbu talablarni qondirish mumkin bo‘lgan sharoitlar yuzaga kelishi lozim. Bunday sharoitlar zamonaviy ilmiy-texnika taraqqiyoti tomonidan ta’minlanadi.

     Natijada ilmiy-texnika taraqqiyoti tomonidan moddiy vositalar va axborot oqimlari bilan ishlash uchun har xil turdagi mehnat vositalari keng ko‘lamda yaratiladi va qo‘llanila boshlaydi. Yetkazib berish jarayonlarining aniq sharoitlardan foydalanish imkoniyatlari vujudga keladi. Bunda Yetkazib berishning rivojlanishdagi muhim ahamiyatlaridan biri bo‘lib, logistik jarayonlarni boshqarishni kompyuterlashtirish muhim ahamiyatga egadir.

    Savdodagi logistik rivojlanish muammolari quyidagilardan iborat:

tovar harakatlari ishtirokchilari o‘rtasida yo‘lga qo‘yilgan logistik aloqalarning bo‘lmasligi va birinchi navbatda, ulgurji va chakana savdo korxonalari o‘rtasidagi aloqalarning puxta bo‘lmasligidir;

 ulgurji va chakana savdo, transport korxonalarining past texnika darajalarining mavjudligidir;

 axborot texnologiyalarining rivojlanganligi. Axborotlarni to‘plash, saqlash, ma’lum tartibda ishlash va tovar harakati ishtirokchilari o‘rtasida axborot almashishni ta’minlashda axborot tizimining yo‘qligidir.

 logistik vositachilikning yaxshi rivojlanmaganligi, ayrim o‘ziga xos bo‘lmagan ishlarning mustaqil ravishda ulgurji va chakana savdo korxonalari tomonidan bajarilish amallari (masalan yuklarni transportda tashish);

 mamlakat tovar bozorida zamonaviy raqobatbardoshlikning yaxshi rivojlanmaganligi, savdo ustamalarining yuksak darajasi, ohir oqibatda,

Yetkazib berishni qo‘llash sohasidagi tovar harakati ishtirokchilari tomonidan bo‘ladigan qiziqishning bo‘lmasligi, ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish         harajatlarini kamaytirishga ta’minlovchi omillarning bo‘lmasligidir;

 idishlarni aylanishini tashkillashtirish bilan bog‘liq muammolar;

 bozor sharoitidagi moddiy vositalarni uzluksiz bevosita o‘tkazishni        shakllantirishdagi puxta ishlab chiqilgan usullarning bo‘lmasligidir;

tovar harakatlarini tashkillashtirishdagi logistik sharoitlardagi ulgurji savdo tajribalarining yetarli bo‘lmasligi, shuningdek korxona hodimlari tomonidan ulgurji va chakana savdo sohasidagi logistik yondoshuvning moddiy vositalar oqimini boshqaruv bo‘yicha aniq tushunchalarning yetarli bo‘lmasligidir.

 

28-chizma. Savdodagi ilmiy-texnika rivojlanishining yo‘nalishlari

 Moddiy vositalar bilan ishlashda texnika jihatdan takomillashgan ko‘tarish-transport va texnologik uskunalardan foydalanish zarur. Sohani texnik jihatdan rivojlantirish siyosati tizim xususiyatini ishlab chiqishga asoslangan bo‘lishi kerak (masalan, ulgurji va chakana savdo korxonalar uchun mashinalar tizimini ishlab chiqish).

Ulgurji savdoning ombor fondi keng o‘lchamli bir qavatli baland binolar va inshootlar bilan to‘ldirilgan bo‘lib, yuklarni tashish, mexanizatsiyalash va transport texnologiya jarayonlarini avtomatlashtirishda yuqori samarali texnologiyalarni qo‘llash imkoniyatlarini ta’minlashi kerak.

Savdoda Yetkazib berishni tashkillashtirishdagi muhim omillardan bo‘lib qo‘llanilayotgan mehnat vositalarini takomillashtirish, axborot oqimlari bilan ishlash, shu jumladan axborot tizimlarini qo‘llash, moddiy vositalar oqimining uzluksiz monitoringini ta’minlashi hisoblanadi.

Savdo korxonalarining mehnat vositalari bilan ta’minlanishi (Yetkazib berishni qo‘llash shartlari) savdo korxonalarini zarur bo‘lgan ko‘tarish transport, texnologik va savdo uskunalari bilan jihozlash, shuningdek mavjud texnikaning imkoniyatlaridan to‘liq foydalanish yo‘li bilan erishiladi.

Mehnat buyumlaridan foydalanishni takomillashtirish o‘z ichiga idishlarning yangi turlaridan foydalanish, savdo qilishda asosan qadoqlangan tovarlarga o‘tish, shuningdek shtrixlangan kod bilan tamg‘alangan (kelajakda shtrix kodlari qo‘yilgan yuk to‘plamlari bilan ishlashga o‘tish) idishlarini o‘z ichiga oladi.

Ilmiy-texnikaviy rivojlanishning sezilarli ko‘rsatkichlaridan bo‘lib, har bir soha bo‘yicha qo‘llaniladigan texnologiya hisoblanadi. Hozirgi bosqichda savdo korxonalarida qo‘llaniladigan texnologiyalarning taraqqiyot darajasi to‘plangan yuklarni yuk o‘tkazish bo‘g‘inlari orqali olib borish imkoniyatlari, yuk va tovar birliklarining avtomatlashtirilgan uyg‘unlashuv imkoniyatlari, shuningdek tovar o‘tkazishdagi ishtirokchilarning axborot almashuvidagi jadalliklar bilan belgilanadi. Yetkazib berish nuqtai nazaridan ilmiy-texnika taraqqiyotining aytib o‘tilgan yo‘nalishlari, ulgurji holda, ajralgan holatda rivojlanmasdan balki kelishilgan holda rivojlanishi zarurdir: sanoat korxonalarida, ulgurji savdoda, transportda, chakana savdoda, ya’ni tovar bozorining barcha ishtirokchilari bilan birgalikda amalga oshirilishi kerak.

Jahon va mamlakat tajribasi shuni ko‘rsatadiki, Yetkazib berishni qo‘llash savdoning samaradorligini sezilarli darajada oshiradi.

Samarani tarkib topishining asosiy tomonlarini ko‘rib chiqaylik.

1. Tovar harakati bo‘g‘inlaridagi zahiralarni quyidagilar hisobiga qisqartirish:

zahiralarni ulgurji va chakana savdolar o‘rtasida qayta taqsimlash va zahiralarni ulgurji bo‘g‘inlarda to‘plash;

zahira holatlarini nazorat qilishning zamonaviy texnologiyasini qo‘llash;

ishtirokchilarning zahiralarni o‘z vaqtida to‘ldirib borish masalasida yuksak darajada muvofiqlashib borishi. Joriy zahiralar ham, sug‘urta zahiralari ham qisqarib boradi.

Joriy zahiralar – qulay o‘lchamdagi to‘plamlarning belgilangan muddatida yetkazib berilishi hisobiga amalga oshiriladi.

Sug‘urta zahiralari – tovarlarning yagona taqsimot omborida to‘planishi hisobiga kamaytiriladi.

Masalan, agar 100 ta do‘konni bitta taqsimot ombori atrofida birlashtirilsa va bu yerda sug‘urta zahiralari to‘plansa, u holda kvadrat ildiz qonuniga ko‘ra, zahiralarning umumiy hajmi xizmat ko‘rsatish bo‘yicha barqarorlikka zarar yetkazmagani holda 10 marta kamayadi.

2. Ulgurji va chakana savdo korxonalarining maydonlari va hajmidan yuqori darajada foydalanish. Masalan, tovar o‘tkazish bo‘g‘inlarining logistik qulayligi do‘konlar maydonlarining tarkibini sezilarli darajada o‘zgartirib, savdo maydonchalari hisobiga ko‘paytiradi. Bularga ushbu hisoblarga ko‘ra erishiladi:

umumiy zahiralar miqdorining keskin qisqartirilishi va ularning kattagina qismi do‘konlardan ulgurji bo‘g‘inlarga ko‘chirish hisobiga;

tayyorlov jarayonlarining bir qismini – shularda qadoqlash, tamg‘alash, narxlarini qo‘yish va boshqalar tovar harakatini oldingi bosqichlariga ko‘chirish;

3. Sarmoyalarning aylanishini tezlashtirish. Bular talablarni bevosita joylashtirish va ularni bajarish jarayonlarini vaqti bo‘yicha nazorat qilish hisobiga erishiladi.

4. Transport harajatlarini qisqartirish, ishtirokchilarni yuqori darajada transportdan foydalanish masalasida muvofiqlashuvlari hisobiga erishiladi.

5. Yuklarni ishlash, shu jumladan qo‘l mehnati harajatlarini kamaytirish.

Yetkazib berishdan foydalanishdagi samaralar to‘plami, odatda, sanab o‘tilgan ko‘rsatkichlar samaralarining yig‘indisidan ortib tushadi. Bu shu bilan izohlanadiki, logistik tashkillashtirilgan tizimlarda vujudga kelgan bozor uchun kerakli bo‘lgan yukni yetkazib berishni ta’minlash qobiliyati, zarur sifatda, kerakli miqdorda, belgilangan muddatda, kerakli joyga, eng oz miqdordagi harajatlar bilan yetkazib berishning vujudga kelishi bilan tushuntiriladi.

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, savdodagi logistik qulaylik – bu tabiiy sohaning rivojlanishidagi muhim yo‘ldir.

Yetkazib berishni qo‘llash – bugungi kun savdo korxonasining raqobatbardoshlik garovidir.

Ertangi kunda – bu uning asosiy resurslaridan biri bo‘ladi.

 

Nazorat va mulohaza savollari.

 

1. Logistik tamoyillarning maqsadi haqida nima bilasiz?

2. Yetkazib berish va savdoni tashkil qilish uchun qanday omillar ta’sir ko‘rsatadi?

3. Tovar harakati bo‘g‘inlarida qanday Yetkazib berish mavjud?

4. Savdo korxonalaridagi logistik xizmatlar haqida nimalar bilasiz?

5. Yetkazib berishni savdoda qo‘llashning asosiy samaradorligi nimalardan iborat?

 

 

 

 

 

 

16-17-Ma’ruza:Mahsulotni yetkazib berish zanjirida electron tarmoqlardan foydalanish va biznes faoliyat yurg’izish.

17.1. Savdo korxonalaridagi Yetkazib berish xizmati.

17.2. Savdo sohasida Yetkazib berishning rivojlanish shart-sharoitlari va muammolari.

17.3. Yetkazib berish va savdodagi ilmiy-texnika rivojlanishi.

17.4. Yetkazib berishni savdoda qo‘llashning samaradorligi

Yetkazib berish xizmatining mavjudligi tarmoqli tarkiblar uchun nihoyatda muhimdir. Biroq mamlakatimiz sharoitida bunday tarkiblar hali rivojlangan emas.

Shu boisdan, hozirgi kunda Yetkazib berish vazifalarining ayrim alohida savdo korxonalarida bajarilishi haqida gap yuritish mumkin. Savdo korxonasidagi logist – bu birinchi navbatda tizimga oid shaxsdir. Uning faoliyatidagi asosiy maqsad tovar harakatini uyg‘unlashtirish, bunda korxonaning har tomonlama tashqi muhitga bog‘lash yo‘li bilan ham, shuningdek korxona ishida savdo texnologik jarayonlarning o‘xshashlik bilan tashkillashtirish hisobiga amalga oshiradi.

Savdo korxonasining logistik tezkor rejasidagi Yetkazib berish savdo xizmatidagi xodimlarning ishlarini yengillatishga ularni qator ma’muriy vazifalarni bajarishdan ozod qilishga, shuningdek transport, ombor jarayonlarini boshqarish majburiyatlaridan xalos etadi.

Yetkazib berish sohasidagi mutaxassislar, odatda yuqori darajada zarur bo‘lgan savdo sohasidagi texnologik va texnika iqtisodiy hisob-kitoblarini yuksak darajada bajarish qobiliyatlariga egadir, hamda ularning his-tuyg‘ular sohasidan aniq hisob-kitoblar sohalariga aylantira oladilar.

Savdo korxonalarida Yetkazib berishga talablarni joylashtirish va zahiralar rizerviga bevosita javobgarlikni yuklaydilar.

Xarid qilish sohasidagi Yetkazib berishning maqsadlari quyidagilardan iboratdir:

korxonaning xarid qilish bo‘yicha uning o‘rnini mustahkamlash;

xarid qilish shart-sharoitlarini yaxshilash va transport tayyorlov harajatlarini qisqartirish hisobiga harajatlarni kamaytirish;

Sotish sohasi bo‘yicha Yetkazib berish savdo bo‘limlaridagi tovar zahiralariga javob beradi, hamda u quyidagilarga erishishi kerak:

tovarlarning yaxshi sifatlarda taqdimot qilish hisobiga keng ko‘lamdagi tovar turlari, o‘z vaqtida kamlarini to‘ldirib qobiliyatini kuchaytirish va tovar yalanishini oshirish;

ombor maydonlarini qisqartirish va ombordagi tovar zahiralarini kamaytirish hisobiga harajatlarni kamaytirish.

Rivojlangan Yetkazib berish moddiy vositalar oqimining doirasidan chiqishi va tadbirkorlik muhandislik jarayonlari doirasida uzliksiz jarayonlarni tashkillashtirish tizimidagi masalalarni savdo korxonasining barcha tadbirkorlik faoliyati bo‘yicha hal etish mumkin.

Moddiy vositalar oqimini boshqarishning logistik usulini joriy etish, odatda, jiddiy muammolar bilan bog‘langan bo‘lib, jahon tajribalarining ko‘rsatishicha, amalga oshirsa bo‘ladigan ishdir.

Yetkazib berish – bu savdo sohasining jadal sur’atlar bilan rivojlanishi bo‘lib, odatda shunday paytlarda foydalana boshlaydiki, bunda rivojlanish imkoniyatlarining ekstensiv usullari qo‘l kelmay qolganida foydalaniladi. Masalan, Fransiyada Yetkazib berish sohasidagi keskin burilish hukumat tomonidan yirik yangi do‘konlarni qurish imkoniyatlarini cheklash chorasi ko‘rilgandan so‘ng sodir etildi.

Yetkazib berish sohasiga bo‘lgan qiziqish ko‘pincha savdo xizmati bozoridagi raqobatning rivojlanishi darajasi bilan belgilanadi. Hozirgi davrda tovar turlarining ko‘payib borishi sharoitida tovarlar bilan bo‘ladigan zamonaviy texnologik ishlarsiz, yuklarsiz axborotlarsiz samarali boshqarish mumkin emas.

Qattiq, uzluksiz ravishdagi nazorat tizimini joriy etish talab qilinadi, shuningdek bozorlarda tez aynib qoladagan, hamda alohida saqlash shart-sharoitlarini talab etadigan mahsulotlarning paydo bo‘lishi zahiralarni boshqarishni taqazo etadi.

Yetkazib berish – bu yuqori darajadagi aniq mexanizm bo‘lib, yomon tashkil etilgan kishi shaxsiyati bilan birgalikda nizolarga kiradi. Shu boisdan masalan AQSH Yetkazib berish sohasidagi kishilarning kattagina qismini sobiq harbiylar tashkil etadi, ular uchun shaxsiy tashkillanish – kasb mahoratiga oid sifatdir. Yaponiya korxonalarida Yetkazib berish sohasidagi hayratlanarli muvaffaqiyatlarga ega bo‘lishlik o‘zlarining tarkiblarida ijrochilar, vijdonan ishiga yondoshuvchilar va intizomli hodimlarning bo‘lishliklari bejiz emasdir. Yetkazib berish umumiy tizimga ko‘p narsalarni beradi, biroq u ayrim ishtirokchining erkin harakatini cheklaydi. Bu sohadagi ma’lum darajadagi kelishuvlarga kelishni o‘rganish lozim bo‘ladi.

Yetkazib berishning keng ravishda tarqalishini faqatgina unga bo‘lgan talabning o‘sishi bilan tushuntirib bo‘lmaydi. Iqtisodda ushbu talablarni qondirish mumkin bo‘lgan sharoitlar yuzaga kelishi lozim. Bunday sharoitlar zamonaviy ilmiy-texnika taraqqiyoti tomonidan ta’minlanadi.

Natijada ilmiy-texnika taraqqiyoti tomonidan moddiy vositalar va axborot oqimlari bilan ishlash uchun har xil turdagi mehnat vositalari keng ko‘lamda yaratiladi va qo‘llanila boshlaydi. Yetkazib berish jarayonlarining aniq sharoitlardan foydalanish imkoniyatlari vujudga keladi. Bunda Yetkazib berishning rivojlanishdagi muhim ahamiyatlaridan biri bo‘lib, logistik jarayonlarni boshqarishni kompyuterlashtirish muhim ahamiyatga egadir.

Savdodagi logistik rivojlanish muammolari quyidagilardan iborat:

tovar harakatlari ishtirokchilari o‘rtasida yo‘lga qo‘yilgan logistik aloqalarning bo‘lmasligi va birinchi navbatda, ulgurji va chakana savdo korxonalari o‘rtasidagi aloqalarning puxta bo‘lmasligidir;

ulgurji va chakana savdo, transport korxonalarining past texnika darajalarining mavjudligidir;

axborot texnologiyalarining rivojlanganligi. Axborotlarni to‘plash, saqlash, ma’lum tartibda ishlash va tovar harakati ishtirokchilari o‘rtasida axborot almashishni ta’minlashda axborot tizimining yo‘qligidir.

logistik vositachilikning yaxshi rivojlanmaganligi, ayrim o‘ziga xos bo‘lmagan ishlarning mustaqil ravishda ulgurji va chakana savdo korxonalari tomonidan bajarilish amallari (masalan yuklarni transportda tashish);

mamlakat tovar bozorida zamonaviy raqobatbardoshlikning yaxshi rivojlanmaganligi, savdo ustamalarining yuksak darajasi, ohir oqibatda, Yetkazib berishni qo‘llash sohasidagi tovar harakati ishtirokchilari tomonidan bo‘ladigan qiziqishning bo‘lmasligi, ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish harajatlarini kamaytirishga ta’minlovchi omillarning bo‘lmasligidir;

idishlarni aylanishini tashkillashtirish bilan bog‘liq muammolar;

bozor sharoitidagi moddiy vositalarni uzluksiz bevosita o‘tkazishni shakllantirishdagi puxta ishlab chiqilgan usullarning bo‘lmasligidir;

tovar harakatlarini tashkillashtirishdagi logistik sharoitlardagi ulgurji savdo tajribalarining yetarli bo‘lmasligi, shuningdek korxona hodimlari tomonidan ulgurji va chakana savdo sohasidagi logistik yondoshuvning moddiy vositalar oqimini boshqaruv bo‘yicha aniq tushunchalarning yetarli bo‘lmasligidir.

Savdoni logistik tashkillashtirish imkoniyatlarining muhim shart-sharoitlaridan bo‘lib, ilmiy-texnika taraqqiyoti hisoblanadi, hamda bunda savdoga oid masalalarning tegishli ijtimoiy-iqtisodiy sohalari tushunilib, ularning moddiy texnika bazalarini takomillashtirish, soha korxonalarida ilg‘or texnologiya jarayonlarini joriy qilish va keng ravishda foydalanish, shuningdek bu jarayonlarga savdo korxonalariga kelib tushayotgan moddiy vositalar va axborot oqimlarining tayyorgarligini oshirishdan iboratdir. Ilmiy-texnika taraqqiyotining (ITT) savdodagi asosiy yo‘nalishlarining shakli 29-chizmada berilgan.

 

 

 

29-chizma. Savdodagi ilmiy-texnika rivojlanishining yo‘nalishlari

 

Moddiy vositalar bilan ishlashda texnika jihatdan takomillashgan ko‘tarish-transport va texnologik uskunalardan foydalanish zarur. Sohani texnik jihatdan rivojlantirish siyosati tizim xususiyatini ishlab chiqishga asoslangan bo‘lishi kerak (masalan, ulgurji va chakana savdo korxonalar uchun mashinalar tizimini ishlab chiqish).

Ulgurji savdoning ombor fondi keng o‘lchamli bir qavatli baland binolar va inshootlar bilan to‘ldirilgan bo‘lib, yuklarni tashish, mexanizatsiyalash va transport texnologiya jarayonlarini avtomatlashtirishda yuqori samarali texnologiyalarni qo‘llash imkoniyatlarini ta’minlashi kerak.

Savdoda Yetkazib berishni tashkillashtirishdagi muhim omillardan bo‘lib qo‘llanilayotgan mehnat vositalarini takomillashtirish, axborot oqimlari bilan ishlash, shu jumladan axborot tizimlarini qo‘llash, moddiy vositalar oqimining uzluksiz monitoringini ta’minlashi hisoblanadi.

Savdo korxonalarining mehnat vositalari bilan ta’minlanishi (Yetkazib berishni qo‘llash shartlari) savdo korxonalarini zarur bo‘lgan ko‘tarish transport, texnologik va savdo uskunalari bilan jihozlash, shuningdek mavjud texnikaning imkoniyatlaridan to‘liq foydalanish yo‘li bilan erishiladi.

Mehnat buyumlaridan foydalanishni takomillashtirish o‘z ichiga idishlarning yangi turlaridan foydalanish, savdo qilishda asosan qadoqlangan tovarlarga o‘tish, shuningdek shtrixlangan kod bilan tamg‘alangan (kelajakda shtrix kodlari qo‘yilgan yuk to‘plamlari bilan ishlashga o‘tish) idishlarini o‘z ichiga oladi.

Ilmiy-texnikaviy rivojlanishning sezilarli ko‘rsatkichlaridan bo‘lib, har bir soha bo‘yicha qo‘llaniladigan texnologiya hisoblanadi. Hozirgi bosqichda savdo korxonalarida qo‘llaniladigan texnologiyalarning taraqqiyot darajasi to‘plangan yuklarni yuk o‘tkazish bo‘g‘inlari orqali olib borish imkoniyatlari, yuk va tovar birliklarining avtomatlashtirilgan uyg‘unlashuv imkoniyatlari, shuningdek tovar o‘tkazishdagi ishtirokchilarning axborot almashuvidagi jadalliklar bilan belgilanadi. Yetkazib berish nuqtai nazaridan ilmiy-texnika taraqqiyotining aytib o‘tilgan yo‘nalishlari, ulgurji holda, ajralgan holatda rivojlanmasdan balki kelishilgan holda rivojlanishi zarurdir: sanoat korxonalarida, ulgurji savdoda, transportda, chakana savdoda, ya’ni tovar bozorining barcha ishtirokchilari bilan birgalikda amalga oshirilishi kerak.

Jahon va mamlakat tajribasi shuni ko‘rsatadiki, Yetkazib berishni qo‘llash savdoning samaradorligini sezilarli darajada oshiradi.

Samarani tarkib topishining asosiy tomonlarini ko‘rib chiqaylik.

1. Tovar harakati bo‘g‘inlaridagi zahiralarni quyidagilar hisobiga qisqartirish:

zahiralarni ulgurji va chakana savdolar o‘rtasida qayta taqsimlash va zahiralarni ulgurji bo‘g‘inlarda to‘plash;

zahira holatlarini nazorat qilishning zamonaviy texnologiyasini qo‘llash;

ishtirokchilarning zahiralarni o‘z vaqtida to‘ldirib borish masalasida yuksak darajada muvofiqlashib borishi.

Joriy zahiralar ham, sug‘urta zahiralari ham qisqarib boradi.

Joriy zahiralar – qulay o‘lchamdagi to‘plamlarning belgilangan muddatida yetkazib berilishi hisobiga amalga oshiriladi.

Sug‘urta zahiralari – tovarlarning yagona taqsimot omborida to‘planishi hisobiga kamaytiriladi.

Masalan, agar 100 ta do‘konni bitta taqsimot ombori atrofida birlashtirilsa va bu yerda sug‘urta zahiralari to‘plansa, u holda kvadrat ildiz qonuniga ko‘ra, zahiralarning umumiy hajmi xizmat ko‘rsatish bo‘yicha barqarorlikka zarar yetkazmagani holda 10 marta kamayadi.

2. Ulgurji va chakana savdo korxonalarining maydonlari va hajmidan yuqori darajada foydalanish. Masalan, tovar o‘tkazish bo‘g‘inlarining logistik qulayligi do‘konlar maydonlarining tarkibini sezilarli darajada o‘zgartirib, savdo maydonchalari hisobiga ko‘paytiradi. Bularga ushbu hisoblarga ko‘ra erishiladi:

umumiy zahiralar miqdorining keskin qisqartirilishi va ularning kattagina qismi do‘konlardan ulgurji bo‘g‘inlarga ko‘chirish hisobiga;

tayyorlov jarayonlarining bir qismini – shularda qadoqlash, tamg‘alash, narxlarini qo‘yish va boshqalar tovar harakatini oldingi bosqichlariga ko‘chirish;

 

3. Sarmoyalarning aylanishini tezlashtirish. Bular talablarni bevosita joylashtirish va ularni bajarish jarayonlarini vaqti bo‘yicha nazorat qilish hisobiga erishiladi.

4. Transport harajatlarini qisqartirish, ishtirokchilarni yuqori darajada transportdan foydalanish masalasida muvofiqlashuvlari hisobiga erishiladi.

5. Yuklarni ishlash, shu jumladan qo‘l mehnati harajatlarini kamaytirish.

Yetkazib berishdan foydalanishdagi samaralar to‘plami, odatda, sanab o‘tilgan ko‘rsatkichlar samaralarining yig‘indisidan ortib tushadi. Bu shu bilan izohlanadiki, logistik tashkillashtirilgan tizimlarda vujudga kelgan bozor uchun kerakli bo‘lgan yukni yetkazib berishni ta’minlash qobiliyati, zarur sifatda, kerakli miqdorda, belgilangan muddatda, kerakli joyga, eng oz miqdordagi harajatlar bilan yetkazib berishning vujudga kelishi bilan tushuntiriladi.

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, savdodagi logistik qulaylik – bu tabiiy sohaning rivojlanishidagi muhim yo‘ldir.

Yetkazib berishni qo‘llash – bugungi kun savdo korxonasining raqobatbardoshlik garovidir.

Ertangi kunda – bu uning asosiy resurslaridan biri bo‘ladi.

 

Nazorat va mulohaza savollari

 

1. Logistik tamoyillarning maqsadi haqida nima bilasiz?

2. Yetkazib berish va savdoni tashkil qilish uchun qanday omillar ta’sir ko‘rsatadi?

3. Tovar harakati bo‘g‘inlarida qanday Yetkazib berish mavjud?

4. Savdo korxonalaridagi logistik xizmatlar haqida nimalar bilasiz?

5. Yetkazib berishni savdoda qo‘llashning asosiy samaradorligi nimalardan iborat?

Amaliy ish uchun ko’rsatmalar.

            Amaliy ish №1.  Rivojlanayotgan veb-sahifa: Predmed soha nomi.  

            Web-saytlar ko'p maqsadlar uchun yaxshi. Ular istiqbolli ish beruvchilar sizning ma’lumotlaringizni  ko'rish imkonini beradi, ishingiz uchun onlayn kitobcha yoki onlayn rezyume, kabi oddiy bo'lishi mumkin. Web-saytlar ham mijozlar tovarlarni sotib olish mumkin bo’lgan juda murakkab jarayonlarni amalga oshirishiradi. Web-sayt yangiliklari muhim omil bo'lib xizmat qilishi mumkin, veb-sayt qurish saytingiz maqsadini aniqlash uchun bo'lsa siz birinchi qadam qabul qildingiz. Qisqa vaqt ichida, bu maqsad  vazifa ustida loyiha saqlashga yordam va yo'naltirilgan bo'ladi sayt uchun missiyasiga rivojlantirishga yordam beradi. Markazlashgan holda, veb-saytda onlayn rezyumesi bo'lishini amalga boshlashingiz mumkin, va siz buni oldindan bilasiz, Ha, bu yoqimli bo'lishi mumkin, lekin u tegishli bo'lgan? nuqta bo'ladi, siz saytga qo'shish, lekin faqat mos bo'lgan xususiyatlarni amalga oshirish xususiyatlari va funksiyalari bor.

     Sohanining nutq rejasini shakllantirish;

            Siz hozir bir loyihani shakllantirish darajasidagi  odamsiz. Siz sayt maqsadi, missiyasiga yozilgan fikr va mulohazalarni oldindan bilishingiz kerak bo’ladi. Bu o'z ichiga olishi mumkin bo'lgan barcha xususiyatlar, ro'yxatini boshlash uchun yaxshi g'oya:

• mijozlar ma’lumotlar sotib olish, ruxsat berish, bir xarid qilish uchun savat kerakmi?

• forum istaysizmi?

• ijtimoiy tarmoq xususiyatlarini istaysizmi?

• siz xavfsizlik haqida tashvishlanyapsizmi?

• Xususan mazmunini ko'rish uchun odamlar kiryapdimi?

• axborot byulletenlarini bo`ladimi?

            Agar dizaynerlar va yozuvchilar uchun byudjet bor bo'lsa, siz loyihani o'z zimmangizga oling. Web-saytlar ko'p parametrlarni o'z ichiga oladi, do'konlar, grafik rassomlar, yozuvchilar, muharrirlar, ishlab chiquvchilar va jamoa bor. Inson har bir narsaga ixtisoslashgan bo;ladi;  Byudjet bir xayol bo'lsa, siz hali ham saytning  to'liq faoliyatini  rivojlantirishingiz, lekin ba'zi bir vaqtlarda saytingiz uchun ba'zi noyob san'at yaratish uchun siz do'stingiz yoki boshqa mutaxasis  hamkasb topish mumkin deb yodda tutishingiz kerak bo’ladi. Siz har doim veb-saytni  rivojlantirish uchun  yangi takliflarni kiritishingiz mumkin.

            Sahifa loyihalashtirish paytida hisobga olish tamoyillari mavjud.

Bu nuqtada, biz kompyuterda saytni  ochish uchun tayyormiz. Birinchidan, bir papka tuzilishini  yaratishingiz lozim. Sizning fayllar va tasvirlaringizni tashkil qilish juda muhim. Har bir fayl va tasvir kod bilan bog'liq bo'ladi. Unga bog'liq bir faylni ko'chirishni  uddasidan chiqsangiz, keyin orqaga qaytib kodni yangilash kerak. O'zingizni papka tizimini yaratish, saqlash quyidagilardan iborat.

            Har bir fayl turi uchun bir papka yarating:

• Tasvirlar

• Sahifalar (html fayl)

• CSS (Cascading uslublar jadvallarini, uning sahifalarni formatlashtirish qanday)

• Scripts (ehtimol ko'proq, siz saytga ba'zi JavaScript qo'shish)

Bu papka endi bo'sh bo'lish haqida Xavotir olmang. yaqin orada bu papkalarni to'ldirib olaman.

Keyingi kodlash emas

            "Kodlashtirishni boshlash qachon", hayron bo’lib boshlaymiz. Bu yaxshi vaqtida keladi. HTMLning aniqlash birinchi bo’lib yarataylik. HTML Hyper Text Markup Language uchun turadi va barcha veb-saytlar uchun toshdir. Bu oddiy va oson til o'rganish va foydalanish uchun. HTML 1991 yilda ommaviy paydo bo’ldi, deyarli 20 yil o'tib, u hali ham yuqori natija bermoqda. HTML o'rganish va yaratish, veb-saytni rivojlanishi uchun katta birinchi qadam amalga oshirishdi. Ushbu ketma-ket keyingi maqola, nima teglar bo'lgan HTML qanday ishlaydi, sizga yo'l ko'rsatadi, aytish uchun asos beradi kodi birinchi liniyalari yozasiz

Amaliy ish № 2.    e-biznes modelini (B2C, C2C, B2B) tanlash. E-biznes modellari.

Consumer-to-Consumer E-Savdo nima?

            Siz  sotish yoki ebay.com yoki craigslist.org haqida ob'ektni sotib oldingiz? Shunday bo'lsa, siz iste'mol-to-iste'molchi (C2C) e-tijoratda ishtirok etdingiz. Onlayn savdo mahsulot sotib olish, sotish yoki joyga kelib C2C e-tijoratda odamlar ishtirok etadi. e-tijorat Bu turdagi mahalliy gazeta reklama e'lonlarini tasniflovchi qismidan  foydalanib yoki kim oshdi savdosi zamonaviy versiyasidir. C2C e-tijorat sotib olish va ularning avtomobillar olish va do'konga haydash mol sotish uchun iste'molchilar uchun qulay yo'lidir.

Biznes Model

            Iste'molchilar bir-biri bilan bevosita muloqotda chunki C2C elektron tijorat biznes-to-biznes modeli yoki biznes-to-iste'molchi modeli farq qiladi. Biroq, ish C2C operatsiyalar sodir bo'lgan onlayn platformada faoliyat yuritadi. Odatda, xaridorlari bepul xarid qilish, lekin sotuvchilar ba'zan o'z mahsulotlarini Ro'yxatiga haq to'lash kerak. Iste'molchilar tez-tez firibgarlik va boshqa noo'rin tarkib uchun elektron tijorat saytlarida monitoring faol rol o'ynaydi.C2C model kam xarajatli va xaridorlar va sotuvchilar uchun yuqori natija ko’rsatdi. Bu bozor va an'anaviy biznes-to-iste'molchi modeli nisbatan mahsulotlarini tarqatish uchun kiyingi o’rinda turadi. Har ikki yangi va ishlatilgan mahsulotlar C2C elektron tijorat orqali sotiladi.  Insoniyat Internet texnologiyalari va C2C ​​elektron tijorat biznes foydalanish qulaylik taraqqiyot uchun muhim rol o’ynaydi.

            C2C E-Savdo misollar: Craigslist dunyoning eng yaxshi veb-saytlar va e'lonlarining etakchi xizmat turi hisoblanadi. Iste'molchilar faqat mahsulot sotish va sotib olish,  boshqa operatsiyalarni o'tkazish mumkin emas. sayt juda samimiy, iste'molchilarni ro'yxatga olish va daqiqa ichida sotish uchun mahsulotni ro'yxatlash imkonini beruvchi hisoblanadi. xarid qilishga qarab iste'molchilar uchun, ular faqat «sotish uchun:« turini boring va (masalan kompyuterlar, mebel, kitoblarni, va boshqalar) tegishli ostturkum tanlang.

B2C

            B2C yoki biznes-to-iste'molchi,  e-biznes modeli onlayn chakana iste'molchilarga to'g'ridan-to'g'ri mahsulot sotadi. Amazon.com B2C modelining bir namunasidir. e-biznes bu mijozlarga bir qator mahsulotlar taklif etadi u orqali faqat onlayn shaxslarga taklif etadi. Boshqa B2C korxonalar bestbookbuys.com va gartner.com o'z ichiga oladi. Eng B2C modellari to'g'ridan-to'g'ri savdo va qayta ishlash to'lovlarini amalga oshoradi. B2C ham elektron chakana yoki e-dumi sifatida tanilgan.

B2B

            B2B yoki,biznes-to-biznes  modeli boshqa bir  operatsiyalarni amalga oshirish uchun Internetdan foydalanish kompaniyalari o'z ichiga oladi. B2B e-biznes, AQShda  barcha elektron savdo 90 foizdan ortiq to'g'ri keladi

Aholini ro'yxatga olish byurosi. Buning asosiy sababi B2B bitimlar murakkabligi hisoblanadi. ularni sotib mahsulotlarini sotuvchi va xizmatlar va xaridorlarni jalb qilish B2C bitimlar farqli o'laroq, B2B operatsiyalar ko'p qirrali va ko'pincha ta'minot zanjiri har bir bosqichida bir necha operatsiyalarni o'z ichiga oladi. B2B biznes to'g'ridan-to'g'ri sotishdagi savdo.

C2B

            C2B yoki, Consumer-to-biznes iste'molchilar qiymatini va mahsulotlariga talabni yaratish bo'lgan noyob e-biznes modeli. Teskari auktsionlar iste'molchilar operatsiyalarni funksiyalariga va mahsulotlar uchun o'z narxlari taqdim qiladi. C2B modellari, umumiy tavsifi bor. aviakompaniya chipta veb-sayti Priceline.com bir C2B e-biznes modeli namunasidir. veb-sayt mijozlar uchun o'z narxlarini taklif etish imkonini beradi. Bunday cheap.com, gilt.com va ruelala.com sifatida Savatga saytlar ham C2B bo'ladi.

Amaliy ish №3. Making biznes strategiyasini aniqlash strategiyasi.

Strategy biznes rahbarlari va biznes nazariyotchi tomonidan yil davomida o'rganilmoqda. Biroq strategiya haqida hech aniq javob yo'q. Buning bir sababi, odamlar turli xil yo'llar bilan strategiya haqida o'ylaydi. Misol uchun, ayrim odamlar bozorda yoki sanoatida o'zgarishlar oldindan diqqat bilan tahlil qilish  kerak deb o’ylash, siz kelajakda muvaffaqiyatlarni qanday rejalashtirishingizga bog’liq. Ayni paytda, boshqalar kelajakni  juda qiyin bashorat qilish emas, deb o'ylayman, va ular organish lozim.

Gerry Jonson va Kevan Skoulz, "Korporativ strategiya Exploring" mualliflari strategiyasi uzoq muddat davomida bir tashkilot yo'nalishini va ko'lamini belgilaydi, deb aytish mumkin va ular u resurslar bozori va manfaatdor tomonlar ehtiyojlarini qondirish uchun tuzilgan bo'lishi kerak. Maykl Porter, Garvard biznes maktabi bir strategiya mutaxassisi va professor, tashkilotning o'ziga xos o'rnini muloqot qilish strategiyasi zarurligini ta'kidlaydi, va u qanday tashkiliy resurslarini, ko'nikma aniqlash kerak, deb aytadi, har doim strategiyaning ayrim tarqalgan, elementlari mavjud bo'ladi.  Mind Tools biz bozorda muvaffaqiyatga erishish uchun rejalashtirish muhim ahamiyatga ega deb aytadi; va ularga ochiq imkoniyatlardan to'liq foyda olish uchun tashkilotlar oldindan va barcha darajalarda kelajagi uchun tayyorgarlik ko’rishi kerak.

            Misol uchun, ko'p muvaffaqiyatli va samarali tashkilotlar katta rasmni hidoyat uchun korporativ strategiya bor. tashkilot doirasida har bir ish birligi, keyin uning rahbarlari ular individual bozorlarda raqobat qanday aniqlash foydalanish biznes birligi strategiyasini ega. O'z navbatida, har bir jamoa o'z kundan-kunga faoliyati to'g'ri yo'nalishda tashkil etilishi uchun  o'z strategiyasi bo'lishi kerak.

Har bir darajada bo'lsa-da, strategiya oddiy ta'rifi bo'lishi mumkin: "Biz oldinga davrida g'alaba qozonish uchun boryapmiz." Biz endi strategiyasi har bir darajasida yanada chuqur nazar qaratamuz. korporativ Strategy biznes, korporativ strategiya bir necha bozorlarda faoliyat, bir necha ish birliklari tashkil topgan, bir tashkilotning umumiy strategiyasini anglatadi. bir butun bo'lib korporatsiyani qo'llab-quvvatlaydi va unda ish birliklari qiymatini oshiradi."Uning qismlari, barcha birgalikda ular alohida-alohida edi ko'proq qiymat yaratish, shunday qilib, biz qanday qilib umumiy biznes tarkibiga kiritasiz?» Va u savol, javob Korporatsiyalar hokazo rivojlantirish kuchli korporativ brendini tarbiyalashda, va iqtisodiy samarali kapitalini oshirish bilan, ish birliklari o'rtasida texnologiyalar va resurslarni bo'lishib, kuchli ichki kompetentsiyani barpo etadi.

      Shunday qilib, strategiyaning bu darajasida, biz korporatsiyasi doirasida ish birliklari birgaligiga mos o'ylab, va resurslarni mumkin bo'lgan eng katta qiymatini yaratish tarqatilishi kerak tushunish bilan mashg'ul odamsiz. Porterning Umumiy strategiyalari, Boston Matrix, Adl Matrix va VRIO tahlil kabi asboblarni oliy darajadagi tahlili va rejalashtirish bu turi bilan yordam beradi.

        Tashkilotning dizaynini yuqori darajada ko'rib chiqilishi kerak yana bir muhim strategik omil hisoblanadi. Biznes-birligi Strategy ish birligi darajasida strategiya individual bozorlarda muvaffaqiyatli raqobat bilan bog'liq, va bu savol, murojaat qilingan "Qanday qilib bu bozorda g'olib bo'ladi?" Biroq, bu strategiya korporativ darajadagi strategiyasi belgilangan maqsadlarga bog'liq bo'lishi kerak. raqobatbardosh aql to'plab, raqobatbardosh tahlil, bir ish birligi strategiyasini ishlab chiqish uchun katta boshlanish nuqtasi hisoblanadi. U erdan siz raqobatbardosh o'rnini mustahkamlash uchun qanday tushunish USP tahlil foydalanishingiz mumkin. Bundan tashqari, yaratish va yangi imkoniyatlar ekspluatatsiya uchun imkoniyatlari kashf istagi paydo bo'ladi. bir SWOT tahlili tushunishga yordam va bozorda imkoniyat va tahdidlarga esa Porter besh kuchlari, bu jarayon uchun bir-bo'lishi kerak. 

       Bu har bir ish birligi strategiyasi korporatsiyasi brendi muhimdir, ayniqsa korporatsiyasi umumiy strategiyasi, muvofiq keladi.Sizning ish birligi strategiyasi ehtimol har bir ish doirasida strategiyasining eng ko'rinadigan darajasida bo'ladi. Har bir birlik ichida ishlaydigan odamlar bu strategiya va ular ish o'rtasida aloqalarni chizishga ega bo'lishi kerak. odamlar, ular o'z ish birligidan qanday yordam berishi mumkinligini tushunish qachon yuqori samara beradi.

Team Strategy muvaffaqiyatli korporativ va ish birligi strategiyasini amalga oshirish uchun, siz bilan birga ishlash uchun tashkilotingizda jamoa kerak. Bu jamoalarning har biri har bir jamoa o'z jamoasi darajadagi strategiyasini bilishi kerak, ya'ni, rivojlanish  uchun turli hissa qo’shadi.

Bu jamoa strategiyasi strategiyani qo'llab-quvvatlash, barcha darajalari va tashkilot muvaffaqiyatlarini  ta'minlash uchun bir-biriga oshirish, ya'ni, ish birligi va korporativ strategiya erishish uchun to'g'ridan-to'g'ri olib borish kerak.

      Key ballari Strategy aniqlash qiyin bo'lishi mumkin, lekin yaxshi ta'rifi qilinadi: "Biz oldinga davrda g'olibni qanday aniqlash mumkin." biznes strategiyasini  turli darajalari bor. Ularning har biri bir xil asosga ega, va turli vositalari va ko'nikmalarini kerak. ish birligi strategiyasi individual ish birligi yoki bozorda qaratilgan esa korporativ strategiya, bir butun bo'lib tashkil etilgan. Nihoyat, jamoa strategiyasi bir jamoa tashkiloti, uning umumiy maqsad va vazifalarini belgilaydi.

Amaliy ish №4,5. Making e-Marketplace strategiyalari tanlashda Tahlil va bir e-Yakshanba Modeli.

       a qiymati aniq aniqlash va turli e-bozor o'yinchilari elektron bozor qatnashchilari "biz kimga xizmat qilamiz degan savolni so'rash kerak birinchi masalalardan biri rolini tushunish? bozor segmenti va subsegmentlarini.  murojaat nima? "A developer e-bozor uchun bir qiymatni aniq qurish bu savollarga murojaat qila boshlaydi. har qanday bozor ta'sir qiymati aniq beshta asosiy elektoratini, o'z ichiga oladi:

• Raqobat bozor

• Sellers 

• talablar

 • Jurnal ta'sir ismlarga

• Xizmat ko'rsatuvchi provayderlar.

            sotuvchi va oluvchilar e-bozorda asosiy o’yinchilar bo'lsa-da, boshqalar e'tiborsiz qolishi mumkin emas. A muvaffaqiyatli e-bozor amaldagi raqib shuningdek boshqa potentsial e-bozorlaridan uni farqlash bir nechta qurbonliklar beradi. farqliliklar biri manbai o'rtasidagi xaridorlari " sotuvchilar ehtiyojlarini va to'liq operatsiyalarini mos qo'shilgan qiymat xizmatlaridan foydalanish orqali amalga oshirilishi mumkin.

            Misollar ma'lumot tayyorlash, logistika, buyurtma kuzatish, sug'urta va moliyalashtirishni o'z ichiga oladi. E-bozor dizaynerlar asosiy xizmatlarni aniqlash va o'zlarining ayrim yoki barcha xizmatlarini taklif qilish, yoki xizmat ko'rsatuvchi provayderlar bilan ittifoqlarni rivojlantirish kerak. Operatsiya ta'sir ismlarga xaridorlar va sotuvchilar o'rtasidagi bitimlar tomonidan e-bozorda likvidligini oshirish yordam beradi. moliyaviy bozorlarda, masalan, bunday Reuters va Bloomberg biznes yangiliklari provayderlari maslahati rol bajaradi.

            Ular bilan ta'minlash axborot qabul qiluvchi va sotuvchi o'z aktsiyadorlik mavqeini berib, savdo qilish uchun imkon beradi. B2B bozorlarda, ta'sir ismlarga ko'pincha xaridor yoki sotuvchi tashkilotlar doirasida istiqomat qiladi. Qiluvchilar mijozlar ham asosiy ta'sir ismlariga ega bo'lishi mumkin. ta'sirni aniqlash va ularning potentsial (yoki kelajak) ishtirok etish uchun e-bozor strategiyasining muhim jihatlari bor.

            e-bozor qiymati aniq o’yinchilar nomidan ular o'rtasidagi dinamikani tushunish kerak. Buning uchun, o’yinchilar uch asosiy toifaga to'planishi mumkin:

• Core-ommaviy o’yinchilar-bozorida asosiy, qiymati-yetkazib beruvchi o’yinchi. fond bozorlarida, ular qabul qiluvchi va aktsiyalarning sotuvchilar bo'ladi. asosiy masalasi to'g'ri xirmonlar e-bozorda likvidligi yaratish uchun etarli sotuvchi va xaridorlarni o'z ichiga oladi. Yahoo kabi iste'mol portallar, ularning e-tijorat saytlariga savdogarlar jalb etish, ularning ommaviy sayt trafiklari asqotadigan. muhim masalasini erishish uchun yana bir yondashuv e-bozor etish birinchi bo'lish an'anaviy brokerlari / kabzımal ishonch hosil qilish uchun bo'ladi. ular operatsiya xarajatlarini va vaqt kesish uchun salohiyat mavjud. Misol uchun, MetalSite, bir po'lat e-bozor xolislik egalari biri, Ryerson Tull, eng yirik po'lat distributorga yoki sanoatida "xizmati markazi" hisoblanadi. Ryerson MetalSite uning roli po'lat sanoati qiymati qo'shimchalar va MetalSite ishtirok etish uchun o'z mijozlari 60,000 taklif qildi ishonadi. Xizmat ko'rsatuvchi provayderlar, shuningdek, qiymati aniq bir asosiy auditoriya. e-bozor bir xizmat ko'rsatuvchi provayderingiz bilan eksklyuziv sheriklik o'rnatish, va foyda olish mumkin. Misol uchun, bu kabi gullar va oziq-ovqat kabi tez buziladigan bir bozorda, transport asosiy xizmat. Floraplex, bir gul e-bozor va FoodUSA, oziq-ovqat va ichimliklar e-bozor, muzlatiladigan transport provayderlari bilan ittifoqlar tashkil etiladi. qabul qiluvchi va sotuvchi, ular o'zlari uchun topishingiz mumkin, bir xizmat uchun yuqori narx to'lash kerak bo'lsa, mutlaq hamkorlik e-bozor uchun muhim to'siq bo'lishi mumkin. Shuning uchun, e-bozor bilan bog'liq bo'lgan xizmat uchun yana bir e-bozorda bilan do'st tanlashingiz mumkin. xizmat ko'rsatuvchi provayderlar bilan eksklyuziv yoki ochiq munosabatlarni rivojlantirish uchun qaror xizmat to'g'ridan-to'g'ri qabul qiluvchi bog'liq. e-bozor operator xizmatini qabuli bo'lsa, u vaqti-vaqti bilan ko'rib eksklyuziv yetkazib beruvchi munosabatlarni mavzusini tuzishi mumkin. Biroq, e-bozor savdogarlari xizmat ko'rsatish sifatini nazorat qilish uchun eng yaxshi holatda bo'lishi mumkin. bir sotib-e-bozor operatori moliyalashtirish olish xizmati, masalan bevosita oluvchilar, bo'lsa. o'sha vaziyatlarda, ehtimol boshqa bir e-bozorda orqali bir necha Yetkazib beruvchi, bilan yanada ochiq munosabatlar, bir yaxshi yondashuv bo'lishi mumkin

Quyidagilarni  o'z ichiga oladi xizmat strategiyasini ishlab asosiy savollar firmalari so'rash kerak? Nima qiymati bu e-bozor maqsadli auditoriyaga yetkazib mumkin? "E-bozor mahsulotlarini sotib olish va sotish uchun bir makon, birinchi navbatda bo'lsa, raqib qarshilik qilishi mumkin va a'zo oshirish mumkin bo'lgan savdo bitimi qo'zg'atishni va bajarilishini osonlashtirish xizmatlar qo'shib boradi.

Bunday xizmatlar misollar o'z ichiga oladi:

 • bir nechta sotuvchilardan mahsulotlari haqida standartlashtirilgan va ma'lumotlar bilan solishtiriladi.

 • malakali biznes hamkorlarni kafolatlash (masalan, reyting kredit-munosib qabul qiluvchi va va'da sifatida yetkazib Yetkazib beruvchilar)

• ishlov berish tartibi va onlayn moliyaviy operatsiyalar

 • bir nechta yetkazib beruvchilari uchun buyurtmalar bir xaridor bir yagona tartibini ajralishi

• logistika xizmatlarini ko'rsatish

 • yuqori talab mahsulotlari saqlash inventarizatsiya.

            Mijozlarga xizmat Staples-takomillashtirish va vazifalari Staples allaqachon biznes-to-biznes onlayn yechim boshladi xarajatlarini kamaytirish va uning hajmini kattaroq talabi boshdan o'tdi. Staples, integratsiya orqa-uchi bilan yanada bir yechim zarur. Hal Staples uning yirik korporativ mijozlarga saytidan onlayn buyurtma va to'lovlarni qayta ishlash IBM dasturiy ta'minot, serverlar va xizmatlardan  foydalanadi.

            Foydasi Bugun Staples «B2B mijozlar yanada samarali xarid kanali bahramand va Staples tartibi qayta ishlash xarajatlarini kamaytirdi. kabi bozorlarda transport sanoat-qaerda uchrashuv muddatlari bunday oziq-ovqat sanoati kabi mahsulotlar ham, e-bozor ham nafaqat o'yin savdo hamkorlari lekin tez va samarali operatsiya tugallanishi uchun xizmat kerak. e-bozor loyihalashtirish bo'lsa, u xizmatlar strategik nazorat manbai bo'lishi mumkin bo'lgan tushunish va bevosita ushbu vazifalarni amalga oshirish uchun talab qilish muhim ahamiyatga ega. Marshall Industries, bunday interaktiv o'quv mashg'ulotlari va seminarlar kabi bilim, ta'minlash, butlovchi montajcı elektron qismlar sotilgan, bir kompaniya holda, montajcı bevosita sotish qismlari ishlab chiqaruvchilari tomonidan disintermediated kelgan e-bozor saqlashga yordam beradi.

• Web sayt sahifa Ko'rishlar soni. taalukli xaridorlar va sotuvchilar olingan zudlik bilan daromad manbalari tarqalishi (sotib olish va sotish narxi o'rtasidagi farq narxi), savdo va qo'zg'almas tranzaksiya to'lovlari ulushi. Firmalar ham listing va a'zolik badallari (bir martalik yoki davom etayotgan) haq olishi mumkin.

Amaliy ish №8. veb-texnologiyalar va ilovalar tanlash.

            Bu noldan veb-ariza berish  talablarni belgilash huquqi uchun to'g'ri texnologiya tanlash, qanday qilib oddiy bo'layotir. 

Biz sahifa dizaynini yaratishimiz uchun  quyidagi  qarorlar va sabablarga oydinlik kiritaylik.

• Agar eritma uchun to'g'ri texnologiya tanlash, loyiha uchun yaxshiroq smetasini ta'minlaydi

• Bu mijozlarga kam narxini beradi

• yechim bozori uchun qisqa vaqt talab etadi

• chiquvchilar harakati kodlash (ar) kamroq bo'lishi, 

• Sizning loyihangiz  sifati sezilarli darajada yaxshi

• Sizning mijozlaringiz investitsiyalari yaxshiroq 

" bir qiyin ishni qilish uchun bir dangasa odamni tanlang. a dangasa odam buning uchun oson yo'l topishi mumkin, chunki ".

- Bill Geyts Yuqoridagi Iqtibos kontekst juda aniq. A aqlli dasturchi har doim vositalari og'ir o'chirish uchun  band bo'ladi, chunki, amalga oshirish uchun yaxshi vositalarni tanlaydi. Bu yo'l, dasturchi Uning / tomondan kichik bir harakat bilan, yuqoridagi talablarni tashqaridan erishmoqda, va barcha paftalarni sifatini ishontiradi. Shu kuni uchun quyidagi SlideShare va qiziqarli nuqtai nazar tekshiring: http: //www.slideshare.net/hugsheehy/diligent-or-lazy-was-bill-gates-right bizga mavjud Web texnologiyalari ayrim misollarni olish imkonini beradi. quyidagicha Menimcha, bu keng tasniflanadi: asosiy infrastrukturaning • Barcha MV * ramkalar ushbu turkumga kiruvchi ostida (MVC, MVT, MVVM, etc) • Bu, odatda, til yoki chegara texnologiya bo'ladi • Buni amalga oshirish uchun yo serverda yoki mijozlar brauzer ishlaydi • server-side doirasida misollar: Laravel (PHP), Rails Django (Python) Ruby, ASP.NET mijoz-yon ramkalar • misollar: BackboneJS, AngularJS, Silverlight platformasi asosida • Bu, odatda, hal bog'lab texnologiyalari bor. • Natijada, zarur hal turiga asoslangan mavjud bunday yo'naltirilgan yechimlari, bir joyi bor • Ba'zi misollar quyida berilgan o E: Magento, ZenCart Shablonlar Xarid, Oscar

to'g'ri tanlash qilish qanday qaror qabul qilish uchun qoidalar  qattiq va tez qoidalari bor. Men o'tmishda ko'plab xatolar asosida fikr almashish qilganman.

1-qadam: talablari tushunib o mijozlari bilan suhbatlashing va ularning haqiqiy ma’lumot oling  • Nima uchun ular bu orqali erishish uchun harakat? • Ular yengish uchun harakat og'riq-ball bor?

2-qadam: talablari pastga Break • loyiha talablar to'plangan so'ng, biznes mantiq asosida mantiqiy modullar uni yiqitish. bu bosqichida amalga oshirilishi mantiq o'ylamang. • bir modul ham noaniq yoki mavhum bo'lsa, mustaqil / o'zaro modullar guruhga yanada sindirish. • Har bir modul orasida munosabatlarni ko'rsatib, bir dizayn diagramma uchun eng yaxshi bo'lgan

            3-qadam: keltirmoqda hal turini aniqlash

• talablar to'pladi va joyda mantiqiy dizayn so'ng, eritma eng bog'liq asosiy modullari aniqlash.

• Endi mavhum o'sha qismlariga va bitta so'z, ularni tasvirlab berish uchun harakat

• Bu sizga eng yaxshi ehtiyojlaringizni mos yechim turini tanlang yordam beradi:

. Sizning asosiy talablaringizga javob bozorda mavjud yechimlari bor bo'lsa, bu tanlov.

4-qadam: tadqiqot

• Bu dizayn qarori eng muhim qismi hisoblanadi. Eng xatolar va texnik qarzlari bu nuqtada bu yerda amalga oshiriladi.

• oldingi qadamda bo'lgani kabi, asosiy modul belgilangan bir marta, Internetda ular haqida tadqiqot. bu sohada eng mashhur texnologiyalar toping

• Agar biron-bir shubha bilan bog'liq StackOverflow va Programmer suyakka so'rang.

• qutidagi sizning talablaringiz texnologiyasi / tanlang. a texnologiyasi tanlangan marta  biz hozir talablariga qoldig'ini qilish uchun harakat qiling. Misol uchun, siz maxsus ishni band bo'lgan plaginlar yoki kengaytmalari qidirish uchun harakat qiling. •  kengaytmalari mavjud bo'lsa, yuqorida texnologiyasi / eritmasiga zarurati amalga murakkabligi taxmin. Tilaymiz talablar osonlik kichik bir harakat bilan amalga oshirilishi mumkin bo'ladi

Amaliy ish №9.Web sahifa dizayni.

      Veb-saytlar mavjud bo'lmagan, va kitoblar, qog'ozga bosilgan va mahkam bog'lab, axborot asosiy manbai edi. Bu endi axborotni aniq bo'lak pastga kuzatib harakat-va o'qishni-katta miqdorda oldi.  Bugun siz, veb brauzerini oching siz tanlagan qidiruvi orqali o'tish va uzoq qidirish mumkin. tasavvur Har qanday ma'lumotni bit Barmoqlaringiz uchida yotadi. Va imkoniyat kimdir qaerdadir miyangizdagi aniq qidirish bilan bir veb-sayt yaratgan bo'ladi.

Bu kitobda doirasida Men qanday ikkita eng dominant kompyuter tillar-HTML va CSS-dan foydalanib o'z saytlari qurishni  sizga ko'rsatish uchun ketyapman.

Biz HTML va CSS bilan saytlari qurish uchun nimani o'rganish lozim, biz undan oldin, u ikki tilda, har bir til sintaksisi va ba'zi bir umumiy terminologiya o'rtasidagi farqlarni tushunishimiz muhim.

HTML va CSS nima?

HTML, HyperText Markup Language, masalan, to'plamlar, xat yoki tasvirlar uchun, deb mazmunini belgilovchi tomonidan kontent tuzilishi va ma'no beradi. CSS yoki Cascading Style Sheets, masalan, shriftlar yoki ranglar uchun kontent-yordamida qiyofasini, uslub yaratilgan taqdimoti tildir.

ikki til-HTML va bir-birlariga mustaqil CSS-va bu yo'l qolishi kerak. CSS HTML hujjat va aksincha ichida yozilgan bo'lishi kerak. qoida tariqasida, HTML har doim mazmunini ifoda etishi, va CSS har doim bu tarkib tashqi ko'rinishini ifodalaydi qiladi.

HTML va CSS o'rtasidagi farq, bu aql bilan, uning batafsil HTML sho'ng'iymiz.

Common HTML shartlari tushuniladi

HTML bilan boshlash bo'lsa, siz ehtimol yangi-va ko'pincha g'alati-shartlarini duch kelasiz. Vaqt o'tishi bilan siz ularning hammasi bilan yanada ko'proq tanish bo'lasiz, lekin siz bilan boshlash kerak umumiy HTML atamalar elementlar, teglar, va sifatlari bor.

Elements-Elementlar bir sahifa ichida ob'ektlarning tuzilishi va mazmunini aniqlash ko'rsatkichlari mavjud. tez-tez ishlatiladigan elementlar Ba'zi (<p> elementi sifatida belgilangan) va paragraflar (<h6> elementlar orqali <h1> deb belgilangan) bo'limlardagi ko'p darajasini o'z ichiga oladi; ro'yxati <a>, <div> <span> <strong>, va <em> elementlar, va yana bir qancha o'z ichiga uchun ketadi.

Elementlar element nomini atrofidagi, ortiq-kam va katta-dan burchakli qavs foydalanish, <> bilan belgilangan. Shunday qilib, bir element quyidagilardan kabi paydo bo'ladi:

Tags bir elementi atrofdagi ortiq-kam va katta-dan burchakli qavs foydalanish teg sifatida tanilgan narsani yaratur. Tags eng keng tarqalgan ochilish va yopilish teglar juft sodir bo'ladi. Ochilish yorlig'i elementi boshlanganini anglatardi. Bu iborat bir kam-dan belgisi bir element nomi bilan, undan keyin bilan tugaydi katta-dan belgisi; Misol uchun, <div>. A yopuvchi teg elementi uchini to'ldi. Bu iborat bir kam-dan bir oldinga chiziq va element nomi, ortidan, so'ngra bilan tugaydi belgisi katta-dan belgisi; Misol uchun, </ div>. ochilish va yopilish teglar o'rtasidagi tushadi kontent, deb element tarkibi hisoblanadi. An langar havola, masalan, <a> bir ochib yorlig'i va </a> bir yopish yorlig'i bo'ladi. Nima bu ikki teglar o'rtasidagi tushadi langar link mazmuni bo'ladi. Shunday qilib, langar teglar bu kabi bir oz qarash qiladi:

Sifatlari bir element haqida qo'shimcha ma'lumot olish uchun ishlatiladi mulkidir. eng keng tarqalgan sifatlari bir elementi belgilaydi id bir xususiyati, o'z ichiga oladi; bir elementni tasniflaydi theclass xususiyati; Ichiga o'rnatib bo'ladigan tarkib bir manbai belgilaydi src atributi; va bir bog'liq resurs uchun bir ko'prik mos yozuvlar beradi href xususiyati.

Sifatlari bir element nomi, keyin, ochilish teg ichidagi belgilanadi. Odatda, ism va qiymatini o'z ichiga oladi sifatlari. Bu sifatlari uchun format bir oyat-mo''jiza va keyin bir iqtibos xususiyati qiymatini teng ortidan xususiyati nomi iborat. Misol uchun, bir href xislati, shu jumladan, bir <a> element quyidagi kabi qarash edi:

Common HTML shartlari Demo

oldingi kodi veb-sahifasida matn "Shay Howe" namoyish etadi va "Shay Howe" matnini bosing ustiga http://shayhowe.com/~~V foydalanuvchilar o'tadi. langar element ochilish <a> va matnni o'z ichiga olgan </a> teglar yopilishi bilan e'lon qilinadi, va ko'prik mos yozuvlar xususiyati va qiymati ochilish tegida = "http://shayhowe.com" withhref e'lon qilinadi.

bir element, xususiyati va yorlig'iga jumladan HTML sintaksisi reja Endi siz HTML elementlar, teglar, va sifatlari qanday bilamiz, birga bizning birinchi veb-sahifa qo'yib bir ko'rib chiqaylik. narsa bu erda yangi ko'rinadi, biz borish, hech qanday tashvish-we'll uni hal. HTML hujjatning tuzilishini Up o'rnatish HTML hujjatlar .html fayl kengaytmasi o'rniga .txt fayl kengaytmasi bilan saqlanadi matn hujjatlar bor. Yozish HTML boshlash uchun, avval Siz dan foydalanayotgan qulay bo'lgan matn muharriri kerak bo'ladi. o'sha boy matn muharrirlari kabi Afsuski, bu, Microsoft Word yoki Sahifalar o'z ichiga olmaydi. yozuv HTML va CSS uchun ko'proq mashhur matn muharrirlari ikki Dreamweaver va jalla Matn mavjud. Bepul muqobil ham Mac uchun Windows va TextWrangler uchun Notepad ++ o'z ichiga oladi.Barcha HTML hujjat quyidagi deklaratsiya va elementlarni o'z ichiga olgan talab tuzilishga ega: <! BELGETÜRÜ html>, <html> <head> va <body>.

hujjat turi deklaratsiya, yoki <! DOCTYPE html>, ishlatilayotgan va HTML hujjatning juda boshida keltirilgan HTML versiyasi veb-brauzerlarning ma'lum. Biz HTML so'nggi versiyasini foydalanayotgan bo'lishi olaman, chunki, biz hujjat turi deklaratsiya shunchaki <! DOCTYPE html> bo'ladi. hujjat turi deklaratsiyasini quyidagi, <html> element hujjat boshlanishini anglatadi.

<Html> elementi ichida, <head> element har qanday huzur (sahifasi haqida ma'lumot birga), shu jumladan, hujjatning ustki, belgilaydi. <Head> elementi ichida kontent veb-sahifasida o'zi aks etilmaydi. Buning o'rniga, u (brauzer oynasida nom satrida ko'rsatiladi) hujjat sarlavhasini o'z ichiga olishi mumkin, har qanday tashqi fayllar, yoki biron-bir boshqa foydali huzur qilish bog'laydi.

veb-sahifa davomida ko'rinib kontent barcha <body> elementi ichida tushadi. Odatda, bir HTML hujjat tuzilmasini A borini bu kabi ko'rinadi:

 HTML Document tuzilmasi Demo oldingi code <! DOCTYPE html>, <html> elementi tomonidan to'g'ridan-to'g'ri kuzatib, hujjat turi deklaratsiyasini bilan boshlanadigan hujjatni ko'rsatadi. <Html> elementi ichida <head> va <body> elementlar keladi. <Head> element <meta charset = "utf-8"> tegida va <title> elementi orqali hujjatning nomi orqali sahifaning belgilar kodlashtirishni o'z ichiga oladi. <Body> elementi <h1> element va <p> elementi orqali bir xat orqali gazetasi o'z ichiga oladi. sarlavha va xat ikkala <body> elementi bilan birga ichki, chunki, ular veb-sahifasida paydo bo'ladi. bir element boshqa elementning ichida joylashtirilgan bo'lsa nested sifatida, shuningdek, yaxshi tashkil va aniq hujjat tuzilmasini saqlashga deb elementi aniqlash uchun yaxshi fikr emas, ma'lum. Oldingi kod, <head> va <body> elementlar ikkala nested-va girintili-ichidan <html> elementi. elementlar uchun girintilenmiş naqsh yangi elementlar <head> ichida qo'shiladi deb davom etadi va <body> elementlari

Self-yopilish Elements Oldingi misolda, <meta> element faqat bitta teg edi va bir yopish yorlig'i yo'q. bu qasddan edi, qo'rqmanglar. Emas, balki butun elementlar ochilish va yopilish teglar iborat. Ba'zi elementlar shunchaki bir teg ichida sifatlari ularning mazmunini yoki xatti qabul. <Meta> element bu elementlardan biri hisoblanadi. oldingi <meta> element tarkibi charset xususiyati va qiymati foydalanish bilan beriladi. Boshqa keng tarqalgan selfclosing elementlari o'z ichiga oladi

 Foydalanuvchining profili Foydalanuvchining§

§ <embed>

§ <hr>

§ <img>

§ <input>

§ <link>

§ <meta>

§ <pul>

§ <manbai>

§ <WBR>

tuzilishi <! DOCTYPE html> hujjat turi va <html> <head> va <body> elementlarning foydalanish, bu erda belgilangan, juda keng tarqalgan. Biz yangi HTML hujjatlarni yaratish, biz tez-tez foydalanib turaman, deb, qulay, bu hujjat tuzilmasini saqlab uchib ketayapmiz.

kodi tekshirish

 W3C xatolar uchun kod ko'zdan kechiradi, ham HTML va CSS tekshiruvchisi qurgan. Bizning kodni nafaqat bilan isbotlangan barcha brauzerlarda bo'ylab to'g'ri ko'rsatishi yordam beradi, balki bizga kodni yozish uchun eng yaxshi tajribalarni o'rgatish yordam beradi.

Amaliyotda  veb-dizaynerlar va old-end ishlab chiquvchilar, deb, biz hunarmandchiligi bag'ishlangan katta anjumanlar, bir qator ishtirok hashamatli bor. Biz o'z anjumani Styles konferentsiyasi tashkil qilish va quyidagi dars davomida buning uchun veb-sayt yaratish uchun harakat qilyapmiz. Qani boshladik!

1. ning, bizning matn muharriri ochish index.html nomli yangi fayl yaratish bo'lsin, va biz unutib bo'lmaydi, bir joyga yozib oling. Men "styles- konferensiya" nomli mening stoli bir papka yaratish va u erda, bu faylni saqlash uchun ketyapman; Shu qilish bepul his.

index.html faylini doirasida 2. ning <! BELGETÜRÜ html> hujjat turi va <html> <head> va <body> elementlar, shu jumladan, hujjatning tuzilishini solsinlar.

 3.     Inside the <head> element, let’s add <meta> and <title> elements. The <meta>element should include the proper charset attribute and value, while the <title>element should contain the title of the page—let’s say “Styles Conference.”

4. <body> elementi ichida ning <h1> va <p> elementlarni solsinlar. <H1> element biz istagan gazetasi o'z ichiga olishi kerak ning yana-va <p> elementi bizning anjumani tanitish uchun, oddiy xat o'z ichiga olishi kerak "Styles konferentsiyasi" foydalanish o'z ichiga oladi-qilaylik.

1

2

3

4

5 <body>

<H1> Styles konferensiyasi </ h1>

<P> yorqin veb-dizaynerlar va old-end chiquvchilar Chikago tushurlar Har yili eng so'nggi texnologiyalar muhokama qilish. bizga bu avgust qo'shiling! </ p>

</ Body>

5. Endi biz amalga ayting qanday ko'rishni vaqti keldi! (Meniki, mening stoli "uslublar-konferensiya" papka ichida bo'ladi) ning bizning index.html faylini topish boramiz. Ushbu faylni ikki marta bosing, yoki bizga ko'rib uchun ochiladi veb-brauzerida uni sudrab.

Fig 1Our birinchi bizning Styles konferensiyasi veb-sayt barpo etish qadamlarni

ning yuz HTML harakat, tishli bir oz o'tish va CSS da, bir ko'rib chiqaylik. CSS Bizning veb-sahifalar uslubi va ko'rinishini aniqlash esa HTML, bizning veb-sahifalar mazmunini va tuzilishini aniqlash qiladi, unutmang.

Common CSS shartlari tushuniladi

HTML shartlariga Bundan tashqari, siz bilan tanishib istagi paydo bo'ladi, bir necha umumiy CSS atamalar bor. Ushbu shartlar ni, xususiyatlarini va qadriyatlarni o'z ichiga oladi. HTML termin kabi, yana siz CSS bilan ishlash, ko'proq bu atamalar ikkinchi tabiati bo'ladi.

sinchkovlik

elementlar bir veb-sahifasiga qo'shiladi, ular CSS yordamida tarzi mumkin. A selectordesignates aniq nishonga va (masalan, rang, hajmi, va holatiga kabi) uslublarni qo'llash bizning HTML ichida qaysi element yoki elementlar. Sinchkovlik biz bo'lishini tilayman qanday o'ziga xos qarab, noyob elementlar tanlash uchun turli saralash birlashmasidan o'z ichiga olishi mumkin. Misol uchun, biz bir sahifada, har xat tanlash mumkin, yoki biz bir sahifada faqat ma'lum bir xat tanlash mumkin.

Sinchkovlik odatda bunday id yoki sinf qiymati sifatida, bir xususiyati qiymatini maqsad, yoki bunday <h1> deb element turini, maqsad yoki <p>.

CSS doirasida sinchkovlik uslublar tanlangan element qo'llaniladi uchun o'rab jingalak Qavs, {} bilan ta'qib qilinadi. Bu yerda selektor barcha <p> elementlar nishonga etiladi.

     1 2 p {...} xususiyatlari bir element tanlanganda so'ng, bir mulk shu bo'lakka tatbiq etiladi tarzini belgilab beradi. Mulk nomlari} {, jingalak Qavslar ichida bir sinchkovlik keyin tushib, va darhol, bir yo'g'on ichakni oldingi:. U erda biz foydalanishingiz mumkin ko'plab xususiyatlari, bunday asbackground, rang, shrift-hajmi, balandligi, va kengligi, va yangi xususiyatlari ko'pincha qo'shiladi. Quyidagi kod, biz barcha <p> elementlar qo'llaniladi uchun rang va font-size xususiyatlarini aniqlash qilinadi. 1 2 3 4 5 p { rangi: ...; font-size: ...; } qadriyatlar Hozircha biz tanlagichning bilan elementi tanlangan va biz mol-mulk bilan murojaat qilmoqchiman nima uslubi aniqlanadi ayting. Endi biz bir qiymatga ega deb mulkni xatti aniqlash mumkin. Qadriyatlar yo'g'on, o'rtasida matn sifatida aniqlanishi mumkin: va nuqtali vergul;. Bu yerda biz hammamiz <p> elementlarni tanlash va beorange uchun rang mulkni qiymatini belgilash va font-size xususiyatlarining qiymati 16 piksel bo'lishi kerak. 1 2 3 4 5 p { rangi: to'q sariq; font-size: 16px; } ko'rib, CSS bizning qoida belgilangan darhol jingalak Qavs tomonidan ta'qib qilinadi sinchkovlik bilan boshlanadi. Bu jingalak qavslar ichida mulk va qiymati juftlarni iborat deklaratsiyalari bo'ladi. Har bir deklaratsiya ikki nuqta, mulk qiymati, va nihoyat, nuqta-vergul bilan ta'qib bir mulkni, bilan boshlanadi. Bu jingalak Qavs ichidagi indent mulk va qiymati juftlarni uchun umumiy amaliyot hisoblanadi. HTML bilan, bu çökertilmiş bizning kodi tashkil va aniq saqlashga yordam.

1-shakl

selektor, xususiyatlari va qadriyatlar, shu jumladan, CSS sintaktik reja

bir necha umumiy shartlarini va CSS umumiy sintaksisini bilguvchi katta start, lekin biz ham chuqur ham sakrash oldin o'rganish bir necha mahsulot bor. Xususan, biz sinchkovlik CSS ichida qanday ishlashi bilan yaqindan qarash kerak.

Selektörler bilan ishlash

Sinchkovlik bilan, ilgari aytilganidek, HTML elementlar tarzi etilmoqda qaysi ko'rsatadi. To'liq qay qanday foydalanishni tushunish uchun muhim ahamiyatga ega va ular qanday kaldıraçlı mumkin. birinchi qadam sinchkovlik xil turlari bilan tanish bo'lib hisoblanadi. turi, sinf va ID sinchkovlik: Biz eng keng tarqalgan sinchkovlik bilan boshlash olaman.

turi Sinchkovlik

sinchkovlik ularning element turiga ko'ra elementlar maqsad kiriting. Misol uchun, biz barcha bo'linish elementlarni maqsad qilmoqchi kerak, <div>, biz div bir turi tanlovchisiga foydalanasiz. Quyidagi kodi bo'limi elementlar, shuningdek, u tanlaydi tegishli HTML uchun bir turi dastagini ko'rsatadi.

CSS

1

2 div {...}

HTML

1

2

3 <div> ... </ div>

<Div> ... </ div>

Class Sinchkovlik

Class Sinchkovlik

Class sinchkovlik bizga element ning sinf xususiyati qiymati asoslangan elementi tanlash imkonini beradi. ular elementlar o'rniga bir turdagi barcha elementlarning muayyan guruhini tanlash kabi Class sinchkovlik bilan, turi sinchkovlik ko'ra bir oz ko'proq o'ziga xos bo'ladi.

Class sinchkovlik bizga bir necha elementlar bo'ylab bir xil sinf xususiyati qiymatini yordamida bir vaqtning o'zida turli elementlar bir xil jihozlardan amal qilish imkonini beradi.

CSS doirasida darslari, etakchi davr bilan ko'rsatilgan., Sinf xususiyati qiymati bilan ergashdi. Bu yerda sinf selektor ikkala bo'lim va paragraf elementlar, shu jumladan, ajoyib sinfi xususiyati qiymatini o'z ichiga olgan har qanday elementni tanlash qiladi.

CSS

1

2 .awesome {...}

HTML

1

2

3 <divclass = "ajoyib"> ... </ div>

<Pclass = "ajoyib"> ... </ p>

ID Sinchkovlik

ular bir vaqtning o'zida faqat bitta noyob elementi maqsad sifatida ID sinchkovlik bilan, sinf sinchkovlik ham ko'proq aniq bo'ladi. sinf sinchkovlik sinchkovlik sifatida element ning sinf xususiyati qiymatini foydalanish kabi, ID sinchkovlik bir sinchkovlik sifatida element ning id xususiyati qiymatini foydalaning.

Nima bo'lishidan qat'iy nazar, ular paydo element qaysi turi, id qiymatlari faqat sahifada bir marta foydalanish mumkin yasadilar. ishlatiladigan bo'lsa, ular muhim elementlar uchun himoyalangan bo'lishi kerak.

CSS doirasida ID sinchkovlik idattribute qiymati ortidan etakchi hash belgisi, #, tomonidan ko'rsatiladi. Bu yerda ID selektor faqat shayhowe of idattribute qiymatini o'z ichiga elementi tanlab oladi.

CSS

1

2 #shayhowe {...}

HTML

1

2 <divid = "shayhowe"> ... </ div>

Qo'shimcha Sinchkovlik

Sinchkovlik juda kuchli bo'ladi, va bu erda belgilangan sinchkovlik biz bo'ylab keladi eng keng tarqalgan sinchkovlik bor. Bu sinchkovlik ham faqat boshlanishi bo'ladi. Yana bir qancha rivojlangan sinchkovlik mavjud va osonlik bilan foydalanish mumkin. Agar siz bu sinchkovlik bilan qulay his bo'lsa, yana oldinga sinchkovlik ba'zi ichiga qarash qo'rqmang.

Yaxshi, hamma narsa birga kelishga boshladi. Biz, bizning HTML ichida sahifaga elementlari qo'shing va biz keyin o'sha elementlarni tanlash va CSS-dan foydalanib, ularga jihozlardan amal qilishi mumkin. Endi bizning HTML va CSS o'rtasidagi nuqtalarni ulang va birgalikda ish bu ikki tillarni olish qilaylik.

mos yozuvlar CSS

Bizning HTML bilan gaplashib bizning CSS olish uchun, biz HTML doirasida bizning CSS faylini murojaat qilish kerak bo'ladi. Bizning CSS havola uchun eng yaxshi amaliyot bizning HTML hujjat <head> elementi ichida başvurulan bir yagona tashqi uslublar sahifa, bizning barcha jihozlardan o'z ichiga oladi iborat. bitta tashqi uslublar sahifani foydalanish bizga butun veb-bo'ylab bir xil jihozlardan foydalanish va tez o'zgarishlar SitelerGeniş qilish imkonini beradi.

CSS qo'shish uchun Boshqa Options

CSS havola uchun boshqa variantlar ichki va inline tarzini foydalanib o'z ichiga oladi. Siz tabiatda, bu variantlar bo'lishi mumkin, lekin ular yangilash veb-saytlari beso'naqay va qo'pol qilish, ular odatda, ustida va qavog'ini soldi.

Bizning tashqi CSS uslublar sahifa yaratish uchun, biz bir Language fayl kengaytmasi bilan yangi matn fayl yaratish uchun yana tanlash bizning matn muharriri foydalanmoqchi bo'lgan olaman. Bizning CSS fayl bizning HTML fayl joylashgan bir xil papkada yoki kichik papka ichida saqlab qolish kerak.

HTML hujjat <head> elementi ichida <link> elementi HTML fayl va CSS fayl o'rtasidagi munosabatni aniqlash uchun ishlatiladi. Biz CSS bog'lovchi, chunki, biz ularning munosabatlarini belgilash uchun uslublar bir qiymatga ega rel xususiyatni foydalaning. Bundan tashqari, href (yoki ko'prik mos yozuvlar) xususiyati CSS fayl, joyini, yoki yo'lini aniqlash uchun ishlatiladi.

bitta tashqi uslublar sahifa bog' HTML hujjat <head> elementi quyidagi misolni ko'rib chiqaylik.

1

2

3

4 <head>

<Linkrel = "stylesheet" href = "main.css">

</ Head>

to'g'ri ko'rsatishi CSS uchun, href xususiyati qiymati path bevosita bizning CSS fayl saqlanadi qaerda bog'lash kerak. Yuqoridagi misolda,

themain.css fayl ham ildiz katalogga sifatida tanilgan HTML fayl, bir xil holatda saqlanadi.

Bizning CSS fayl bir kichik kat yoki pastki doirasida bo'lsa, href xususiyati qiymati shunga ko'ra, bu yo'lga bog'liq kerak. Bizning main.css fayl pastki nomidagi uslublar doirasida saqlangan bo'lsa, masalan, href xususiyati qiymati bir kichik katalog harakat ko'rsatish uchun bir egri chiziq yordamida, / main.css bestylesheets edi.

Bu nuqtada bizning sahifalar asta-sekin, lekin, albatta, hayotga kelib boshlanadi. Biz juda ko'p CSS delved emas, lekin siz ba'zi elementlar biz CSS ichida e'lon yo'q Standart jihozlardan bor payqadim bo'lishi mumkin. Bu o'sha elementlar uchun o'z afzal CSS jihozlardan bahaybat brauzer hisoblanadi. Yaxshiyamki, biz CSS sıfırlar yordamida keyingi Marsni nima qilamiz bo'lgan, juda osonlik bilan bu tarzini almashtirishni mumkin.

CSS Sıfırlanıyor foydalanish

Har veb-brauzer turli elementlar uchun o'z ko'rsatuv tarzini bor. Google Chrome hokazolar satrlari, xat, ro'yxatlarini, va taqdim Qanday Internet Explorer qanday farq bo'lishi mumkin. ko'ndalang brauzer mosligini ta'minlash uchun, CSS qayta keng ishlatiladi aylangan.

CSS qayta Oldindan uslubi bilan har umumiy HTML elementi olish va barcha brauzerlar uchun bir yagona uslubi bilan ta'minlash. Bu qayta odatda har qanday o'lchamlarini, chegaralariga, namat, yoki qo'shimcha tarzini olib tashlash va pastga bu qiymatlarni tonlama o'z ichiga oladi. yuqoridan pastgacha-yana tez orada bizning haqida tiklash uchun CSS Cascades bizning biçembendin juda yuqori bo'lishi kerak, chunki. Shunday qilib, o'sha uslublar birinchi o'qiladi va turli veb-brauzerlarning har bir umumiy taglik ishlovchi ta'minlaydi.

o'z Fortes ega bo'lgan, foydalanish uchun mavjud turli resetlemelerin, bir guruh bor. eng mashhur resetlemelerin biri yangi HTML5 elementlar uchun tarzini o'z ichiga odatiga qilingan Erik Meyer ning reset bo'ladi.

Agar bir oz ko'proq xavfli his bo'lsangiz, Nicolas Gallagher tomonidan yaratilgan, shuningdek, Normalize.css bor. Normalize.css emas, balki butun umumiy elementlar uchun asl holatini tiklash foydalanish to'g'risidagi, ammo buning o'rniga bu elementlar uchun umumiy tarzini belgilash qaratilgan. Bu sizning uslublar bo'lishi qilmoqchiman nima, bir kuchli CSS tushunishni, shuningdek, xabardorlikni talab qiladi.

Bizning matn muharriri yordamida 2. ning yangi nomli fayl main.css yaratish qilaylik va biz faqat yaratgan "biçimtabloları" papkasida ichida saqlab.

3. a veb-brauzerida bizning index.html faylini boqib, biz <h1> va <p> elementlari har bir ko'rsatuv CSS jihozlardan bor ekanligini ko'rishingiz mumkin. Xususan, ular bir-ularning atrofida o'ziga xos shrift hajmini va oralig'ini bor. Erik Meyer ning asl holatini tiklash foydalanib, ularning har biri bir xil bazasidan uslubi tuzilishi imkonini beruvchi, bu jihozlardan pastga ovozi mumkin. Buning uchun uning, Erik sahifasiga bosh uning asl holatini tiklash nusxa qilsin va ourmain.css fayl yuqorisida uni joylashtirish.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 / * http://meyerweb.com/eric/tools/css/reset/ 2. v2.0 | 20110126 Litsenziya: yo'q (ommaviy domen) * / html, tana, div, span, applet, ob'ekt, iframe, h1, h2, h3, h4, h5, h6, p, tsitata, oldindan a, kısalt, qisqartma, manzilingiz, katta, keltirurmiz, kodi, del, DFN, em, img, ins, kbd, q, s, makkajo'xori yormasi, kichik, strike, kuchli, sub, sup, tt, bor, b, u, i, markazi, dl, dt, dd, ol, ul, li, fieldset, shakli, label, afsona, stol, caption, tbody, tfoot, thead, tr, th, td, maqola, chetga, Tuval, details, ko'mish, ko'rsatkich, figcaption, o’yin, ​​nom, hgroup, menyu, Nav, chiqish, yoqut, bo'lim, xulosa, vaqt, belgisi, audio, video { margin: 0; padding: 0; chegara: 0; font-size: 100%; font: meros; vertikal-align: bazal; } katta brauzerlari uchun / * HTML5 displey-roli reset * / maqola, chetga, details, figcaption, ko'rsatkich, o’yin, ​​nom, hgroup, menyu, Nav, bo'lim { Displey: bloklarga; } tanasi { liniyasi-balandligi: 1; } ol, ul { ro'yxati-style: none; } tsitata, q { iqtibos: yo'q; } tsitata: oldin, tsitata: keyin, q: Q, oldin: {keyin kontent: " '; kontent: yo'q; } stol { chegara-qulashi: qulashi; chegara-oralig'i: 0;

Bizning main.css fayl, shaklga ning bizning index.htmlfile ulash ruxsat boshlang'ich 4.. Bizning matn muharriridan index.html faylini ochib, uning faqat <title> elementi so'ng, bizning <head> elementi ichida <link> elementi solsinlar.

Biz <link> elementi ichida uslub jadvalini havola qilinadi olaman, chunki 5. StyleSheet bir qiymati bilan, qarindosh xususiyati, rel solsinlar.

6. Biz, shuningdek, faylni ourmain.css uchun href alomatidan foydalanib, bir ko'prik mos yozuvlar o'z ichiga istayman. Bizning main.css fayl "aktivlari" papkasida ichida "biçimtabloları" papkasida, ichida saqlanadi, unutmang. Shuning uchun, bizning main.css fayl yo'li href xususiyati qiymati, beassets / uslublar / main.css kerak.

1

2

3

4

5

6 <head>

<Metacharset = "utf-8">

<Title> Styles konferensiyasi </ title>

<Linkrel = "stylesheet" href = "aktivlari / Biçimtabloları / main.css">

</ Head>

Vaqt bizning ishimizni nazorat va HTML va CSS birga olish bo'lsangiz ko'rish uchun. Endi bizning index.html faylini ochib (yoki allaqachon ochilgan bo'lsa sahifa yangilanyapti) oldin bir oz boshqacha natijalar ko'rsatish kerak, veb-brauzeringiz.

Amaliy ish 11-sonli

A sayt xaritasi (yoki sayt xaritasi), veb-sayt tuzilishini tasavvur qilish veb-dizayn bilan rejalashtirish vositasi sifatida ishlatiladi. Creately siz shunchaki, sudrab, o'chirish va elementlarni ulab vizual sayt xaritasi yaratish uchun imkon beradi.

Bizning mavzusi asosida ranglar sxemasidan siz Sayt xaritasi dan haqiqiy sahifalar bog'langan va navigatsiya super oson qilish uchun imkon beradi bir pro va ob'ekt bog'lovchi xususiyati kabi ajoyib sayt xaritasi mumkin yordam beradi.

Bizning professional mo'ljallangan Sayt xaritasi andozalari tez başlamanıza yordam va resurs maqolalar sayt xaritasi eng yaxshi foydalanish va veb-dizayn jarayonini soddalashtirish uchun qanday qamrab oladi.

"A yaxshi tashkil oson-to-harakat tarkibi muvaffaqiyatli veb-sayti uchun asos hisoblanadi."

Veb-sayt tashkiloti: Axborot Arxitektura

Sizning saytning foydalanuvchilar bir vaqt uchun veb-saytida ichida "yashash" kerak bo'ladi. Chunki bu, ba'zi real-jahon me'moriy tamoyillari veb-sayt rejalashtirish qo'llaniladi. nuqtai nazardan va "joy" Bir tuyg'usi foydalanuvchilar qidirayotgan topasiz yordam beradi. biz veb-me'moriy haqida gapirganda, biz uning harakatlanish va uning tuzilishi ierarxik haqida gaplashib turibmiz. Biz grafik, matn yoki kosmetika narsa haqida gapirmoqchi birgamiz.

Sizning Arxitektura rejalashtirishbir sayt uchun arxitekturasini rejalashtirish hech kim to'g'ri yo'l yo'q. veb-sayt hajmiga qarab, imkoniyatlari tashkilotga nisbiy bo'ladi. arxitektura rejalashtirish sizning usuli terib bo'lsa, bularni ko'rib:

veb-sayt qancha katta?

Bu veb-sayt qaysi turi?

Sizning tashkilotlar Ish xar nima.

arxitektura rejalashtirish bo'yicha bir necha maslahatlar:

Foydalanuvchi ehtiyojlari emas, balki tashkiliy sxemasi yoki qanday mijoz tuzilmalar o'z kompaniyasi ko'ra mazmunini tashkil etadi.

Sahifa aniq va lo'nda nomlarini bering.

odatda, foydalanuvchilar o'ylab ko'ring va veb-sayt navigatsion ularni tasavvur. Nima ular izlab bo'ladi?

sahifa kimgadir foydali bo'ladi nega siz ixcham bayon olmasangiz, uni tark.

mundarijaga atrofida me'moriy rejasi. me'morchiligining ulug'vorligiga uchun kontent yozish qilmang.

 Har doim veb-sayt haqiqiy gol eslayman.

Emas, balki har bir narsa bir sahifa bo'lishi kerak. a qo'llanma sifatida mazmunan sizning ierarxiyasi foydalaning. Ba'zi ob'ektlar bir FAQ kirishi sifatida yoki yon panel tarkib sifatida yaxshi ishlashi mumkin. Sizning rejalashtirish usul doirasida bu tutadi ishonch hosil qiling.

1-bosqich: Axborot Arxitektura rivojlantirish

Ma'lumot me'morchiligi qilayotgan vebsaytiga istayman nima izlab va keyin siz berilish va birga narsani qo'yish oldin kontseptsiyasi qurish fan hisoblanadi.

Siz ikkita savollarga javob berish kerak bo'ladi:

sayt mazmunan qanday dona kerak?

funktsional nima xil talab etiladi?

u bu yo'lni o'ylab ko'ring: Agar Lego chiqib bir kosmik kemasi qurish bo'lsangiz, siz yordamida qilinadi dona barcha tanlash kerak. Bu dona mazmunini ifodalaydi. Agar Lego narsaga bo'lsangiz, sizga kerak bo'lgan motorlar va protsessor tanlash kerak bo'ladi. Bu dona funksiyalarini ifodalaydi.

 

sayt matn asoslangan, ierarxik xaritani yaratib off boshlash, shuningdek, bir sayt tuzilishi listing deb ataladi. bu sayt tuzilishi listingiga doirasida foydalanuvchilar bir mavzu olish qanday sayt, qanday foydalanishi ko'rib, ishonch hosil qilish, va tanlagan navigatsiya tuzilishi kaybolmayı ularni oldini oladi ishonch hosil qilish, navigatsiya aniqlash boshlaydi. sayt tuzilishi listingiga bir misol ko'rish uchun shu yerni bosing.

Bu misolda, ota-sahifa toifadagi ro'yxatini ega. Bu toifalar sayt navigatsiya bo'ladi va sub Kategoriyalar ma'lumot sayt harakatlanish doirasida tashkil qanday bo'ladi. Bu sayt tuzilishi listingiga juda soddalashtirilgan misol, listing sizning saytlar Sizning tashkiliy tuzilmasi sifatida soddalashtirilgan yoki murakkab bo'lishi mumkin.

2-qadam: Sizning tashkil

yangi sayt ichiga mazmunini harakat oldin, biz sizning joriy saytida mavjud qanday kabinetga olish va uni ko'chib rejasini ishlab chiqish uchun sizni rag'batlantiramiz. kontent inventarizatsiya va tahlil siz ketkazilishi mumkin nima yangilangan kerak nima sayt, va nima yangi tarkib yaratish kerak ustida nima kontent aniqlash uchun mukammal yo'ldir.

har qanday sayt bu mashqlar foyda mumkin bo'lsa-da, bu jarayon katta va murakkab veb-saytlar uchun, va bir necha yil davomida mavjud saytlar uchun, ayniqsa, muhim ahamiyatga ega. Bu saytlar tez-tez eski yoki endi kerak sahifalarini ega bo'ladi.

Sizning sayt inventarizatsiya va tahlil doirasida, har bir sahifaning mazmuni holati to'g'risidagi ishlab chiqish Qani maqomini, kontent egasi, va bir eslatma bo'limiga ko'rsatuvchi kontent inventarizatsiya yorliq.

Qani holati

O =-Out of-kunga. hali foydali va yangi saytga harakat qiladi, ammo yangilash kerak mazmuni.

U Keraksiz =. Barcha zarur emas kontent. Bu yangi sayt ko'chib kerak emas.

C = Amaldagi. faqat hozirgi, deb yaxshi va mazmun, yangi saytga ko'chib kerak.

H = yozish kerak. H kontent inventarizatsiya birinchi dovoni foydalanish bo'lmaydi, shuning uchun hozirgi sayt inventarizatsiyalash bo'yicha hech narsa H. belgilangan bo'lishi kerak

            Amaliy ish №12.Web sahifa Data Base modellashtirish 

Endi siz sayt qilishingiz kerak bo'ladi, nima, bilaman, u saqlanishi kerak aniq nima haqida ma'lumot tashkil qilish vaqti keldi. A katta ma'lumotlar bazasi dizayn vositasi bu uchun foydali bo'lishi mumkin; ayniqsa, bunday MySQL Workbench (MySQL ma'lumotlar bazalari uchun) yoki DBDesigner4 ko'rgazmali bazasi modellari, o'rnatish yordam berishi mumkin, deb. Gliffy ham oqim jadvallarini va ma'lumotlar bazasi modellar yaratish uchun katta bepul onlayn dastur hisoblanadi.

uzoq bilag'on, hali premium vositalari Microsoft Visión bo'lish mening o'z sevimli (faqat Windows, $ 249.99), shuningdek, ham bor. yuqorida aytib o'tilgan ikki, shu jumladan, shuningdek, ochiq-bir manbaidir, albatta, ko'p, bor arzon variantlari ko'p, shuningdek, va, bo'lsa-da, Xavotir olmang.

ma'lumotlar bazasi modellarini yaratish uchun zarur umumiy ifodalaydi va standart vizual elementlar bilan tanish bo'l va oqim jadvallarini va vaqtidan oldin diagramma orqali rejalashtirish boshlaydi. har qanday haqiqiy ma'lumotlar bazasi yaratilgan oldin bu mantiqiy xatolar tartiblashtirish mumkin.

Relational bazalarini Deyarli barcha ma'lumotlar bazalari İlişkisel ma'lumotlar bazalari bor. Bu ma'lumotlar bazasida jadvallar ayrim tarzda bir-biriga bog'liq, degan ma'noni anglatadi. a bir tijorat veb-saytida a'zosi bor bo'lsa, masalan, bu a'zo so'nggi buyurdi nima asosida muayyan mahsulot bilan bog'liq bo'lishi mumkin, yoki ular ham manfaatdor bildirdi nima. a blog bazasi uchun, mualliflar negadir bo'lishi kerak edi foydalanuvchilar, ular yozgan xabarlar bilan bog'liq, va identifikatsiyadan ular qoldirgan ayting har qanday izohlar bilan bog'liq bo'lishi mumkin. İlişkisel ma'lumotlar bazalari uchun texnik foydalanib, biz alohida jadvallar doirasida uyushgan tarzda ma'lumotlarni ko'p saqlashingiz mumkin: a'zolari uchun bir jadval, mahsulotlar uchun hali xabarlar uchun bir, izohlar uchun yana bir, va boshqa. So'ngra, biz birgalikda noyob kalitlari orqali turli jadvallar o'rtasida ma'lumot ulashingiz mumkin.

har bir jadvalda har bir kirish noyob asosiy kalit kerak. Bu har bir kirish uchun "ijtimoiy xavfsizlik raqami" yoki "bar kodi" hisoblanadi. Bu har bir yozuvga noyob hisoblanadi, va boshqa yozuv bilan bir xil jadvalda bir xil ID bo'lishi mumkin. bir ma'lumotlar bazasi jadvalida noyob nomlari yoki mahsulot nomlarini ega etarli emas. Bu, shuningdek, ancha samarali va eng yaxshi amaliyot noyob asosiy kalitlari foydalanish. Hatto noyob sohalarda boshqa turlari bilan, bir ma'lumotlar bazasi, keyinchalik veb-doirasida kodni sindirish mumkin yozuvlarni, ko'paytirish uchun hali ham zaif bo'ladi. ikki jadvallarni bog'lash uchun biz yana bir jadvalda noyob kalit havola faqat bir qator ID, odatda bizning asosiy kaliti hisoblanadi tashqi kalit, foydalaning. Masalan, quyida biz mualliflar uchun bizning birinchi stol o'z noyob ID uch mualliflar ega ekanligini ko'rish mumkin. alohida maqolalar jadvalda, biz bu ID orqali muallifning har bir maqola bog'langan. Endi biz birinchi maqola uchun muallifga qarash, va aksincha, Tom ikki maqolalar ega ekanligini ko'rish, Maryam bir bor, va Jeyn hali hech ega mumkin.

Bu oddiy bir-to-biri munosabatlar modeli. bir-to-ko'p va ko'p-to-ko'p munosabatlar uchun modellar ham bor.

Guruhlash, yoki bo'luvchi Data info maydonlar

sohalarda doirasida birgalikda guruh qachon ma'lum qismlari bilish ham muhim, va qachon ularni saqlab qolish uchun. aks holda Shu sohada bo'lishi yoki qaysi axborot aniqlash uchun A yaxshi yo'li zarur bo'lsa axborot deb parcha o'zgartirish olishini nima haqida o'ylash bo'ladi. Misol uchun, 1) ko'cha manzili, 2) shahar, 3) davlat, 4) zip kodi, keyin 5) mamlakatda asoslangan, alohida sohalarda to'liq manzilini joylashtirish uchun, zarur bo'ladi?

(Ehtimol, foydalanuvchilar yoki Adminga faqat davlat tomonidan manzillar qo'ng'iroq qilish kerak), yoki sohalarida va ma'lumotlar bazasi makon faqat bir chiqindilarni u sayt faoliyati uchun muhim? u emas muhim bo'lsa, faqat bazasi u faqat string shaklida bir maydon yangilash mumkin bo'lsa, besh alohida maydonlarini yangilash kerak edi, bir manzil o'zgartirish. tashkil bunday maydonini ushlab qolish uchun, bir ajratilgan bu sohalarda bilan HTML shaklida orqali ma'lumotlarni olishi mumkin.

Bu shunchaki, bir misol, lekin har doim, ularni birlashtirish, yoki ularni saytning funktsional uchun alohida saqlash uchun stol maydonlarini tashkil qilish uchun eng samarali yo'llari yodda tuting, va. ma'lumotlar bazasi Meyorlashtirish Ma'lumotlar bazasi izga samarali bir bazasida ma'lumotlarni tashkil qilish uchun jamiyat tomonidan yaratilgan ko'rsatmalar to'plamidir. Biz eng standart izga shakllarini, ayrim kiritilgan allaqachon eng muhim va asosiy amaliyoti, bir necha zikr ayting. U erda amal besh normal shakllari va ularning eng yaxshi amaliyoti bilan har qanday ma'lumotlar bazasi ning dizayni mos uchun ushbu besh shakllari haqida ma'lumot olish uchun yaxshi fikr. Ma'lumotlar bazasi izga katta mavzu, lekin faqat asoslarini tushunish dahshatli yordam berishi mumkin. Har bir izga shakli va tushunchaning umumiy nuqtai bir ko'z tashlang uchun, bir ko'z atDatabase Normalizaiton asoslari olish ishonch hosil qiling. Ma'lumotlar bazasi dizayn qoplash uchun bir poda bilan bir og'ir mavzu bo'lishi mumkin, lekin u asoslarini o'rganish uchun juda ko'p olish va ma'lumotlar bazasi tuzilmalari eng asosiy uchun yaxshi dizayn olish emas. Balki bir ma'lumotlar bazasini loyihalashtirish uchun eng muhim qoida va bosqichi dastlabki dizayn va portret bosqichi hisoblanadi. Bu har qanday dasturchi ular old barcha kerakli ma'lumotlarni olish uchun, va kerak tashkil boshlash imkonini beradi nima. Faqat zarur barcha ma'lumotlarni bilan katta ma'lumotlar bazasi dizayn to'g'ri Aloqador jadvallar bilan, ongli ravishda yaratilgan bo'lishi mumkin bilan ishlash, va eng yaxshi amaliyotlar buzilmagan uchun. har qanday ma'lumotlar bazasi maqsadi samarali va ölçeklendirilebilir bo'lishdir. Data har doim, tahrir qo'shimcha va o'chirilgan, shuning uchun ma'lumotlar, bu doimiy o'zgaruvchan majmuini saqlab qolish uchun tashkil bir ma'lumotlar bazasini saqlab qolish muhim oshirilmoqda. Faqat axborot zarur zarur o'chiriladi hech bir ikki nusxadagi yozuvlarni qo'shimchalar va osonlik bilan va oddiygina bazasi bo'ylab boshqa ma'lumotlar murojaat qilish ega bo'lgan ma'lumotlar bazasini loyihalashtirish ishonch hosil qiling.

       Amaliy ish № 14.Web sahifa va Data Base ulanishlarni korxona yoki tashkilot uchun har qanday veb-sayt mazmuni matn, tasvir, ommaviy axborot vositalari va raqamli qadriyatlar, shu jumladan, ma'lumotlarni o'z ichiga oladi. bu ma'lumotlarni saqlash uchun ma'lumotlar bazasini foydalanish ko'p saytlar uchun samarali bo'lgan munosabati. Sizning sayt ma'lumotlarni bazasida saqlangan bo'lsa - masalan, ma'lumotlar bazasi boshqaruv tizimi yordamida MySQL kabi - Agar Web-sahifalar ichidagi ma'lumotlarni taqdim vazifasi duch mumkin. Bu jarayon kabi PHP, serverning tomoni buyruq fayli tilini foydalanib, tez-tez, ma'lumotlar uchun muzokara, ma'lumotlar bazasiga ulanish va HTML ma'lumotlarni taqdim o'z ichiga oladi.

1-qadam

Ma'lumotlar bazasi foydalanuvchi hisob ma'lumotlarini tayyorlang. Ma'lumotlar bazasi tizimlari har bir foydalanuvchi uchun kirish xos saviyasi bilan, hisob foydalaning. Hisob ma'lumotlarini bir foydalanuvchi nomi va parolni o'z ichiga olishi kerak. a faylga ularni nusxa zarur bo'lsa, bu ma'lumotlarni topish. Bundan tashqari, siz ma'lumotlar bazasi nomini va manzilini kerak bo'ladi. Agar kodlash, boshlash oldin bu barcha tafsilotlarini toping. Agar uni topa olmasam veb mezbon bu ma'lumotlar bilan sizga yordam berishga qodir bo'lishi kerak.

2-bosqich

Sizning bazasiga ulanish. Siz bazasiga ulanish uchun bir yoki bir necha server tomoni buyruq fayllarini ishlatish kerak bo'ladi. ? Quyidagi misol kodi PHP script ichida MySQL tizimiga bir ma'lumotlar bazasi ulanish ko'rsatadi: <php parametrsiz mysql_connect ( "database_host", "nomi", "parol"); ?> Siz o'z hisobingizni aks ettirish uchun mezbon manzili, foydalanuvchi va parolni o'zgartirish kerak bo'ladi. Aloqa qilish uchun jarayon boshqa ma'lumotlar bazasi tizimlari va dasturiy tillari uchun o'xshaydi.

3-qadam

ma'lumotlarni surishtirish. ko'p hollarda skript bazalari ma'lumotlarni muayyan silsilasini olish uchun SQL (Structured Query Language) foydalanish. Bu SQL so'rovlarni bir server tomonidagi buyruq ichidan amalga mumkin. Quyidagi misol so'rovlar "Iste'molchilar" nomli jadvalda barcha yozuvlarni olish ko'rsatadi: Quyidagi kodi PHP, bu so'rog'ini ijro ko'rsatadi Applications * kelgan mijozlar: $ customer_result = mysql_query ( "Applications * kelgan mijozlar"); o'zgaruvchan so'rov quyidagi natija ma'lumotlarni o'z ichiga oladi.

4-qadam

Chiqish sizning ma'lumotlar. Agar ma'lumotlar bazasida ma'lumotlarni olish so'ng, HTML formatlash tuzilgan sizning sayt sahifalar, ichida taqdim mumkin. Quyidagi kod HTML tuzilmalar doirasida bir-sahifasiga so'rovlar natijalarini yozma namoyish:.. paytida ($ customer_row = mysql_fetch_array ($ customer_result)) {echo "<p>" $ customer_row [ 'CustName'] "</ p>"; } Bu holda bir paragraf element bir qismi sifatida sahifada bir "CustName" daladan qiymatini yozib "Mijozlar" jadvalda har bir rekord orqali esa halqa tekrara. Siz bazasi jadvalda maydonlarini va ichidagi ularni aks ettirish uchun kerakli HTML tuzilmalarni aks ettirish uchun kod o'zgartirish kerak bo'ladi.

5-qadam

Sizning skriptni tekshiring. Agar ma'lumotlar bazasiga ulanish skript to'liq yoki qisman to'liq bir marta, uni sinab ko'rish uchun serverga yuklashingiz. Agar xatolar duch bo'lsa, ma'lumotlar bazasi hisob ma'lumotlarini, shuningdek sizga jadvallarning tuzilishini tekshirish. Agar siz alifbosida muvaffaqiyatli bazasiga ulanish mumkin tashkil so'ng, siz sayt foydalanuvchilarga ma'lumotlarni taqdim etish asosiy kodi haqida qurish mumkin.

 

Amaliy ish №15. ERP modullarni loyihaga tadbiq etish.

Making  Yangi korxona manba rejalashtirish tizimlari tanlashda, amalga oshirish huquqi dasturi topish kabi muhim har bir bit bo'ladi. Siz tizimlari baho, siz propsective sotuvchilari bilan mavzuni ko'tarib, hatto ularning mijozlar strategiyalarni misollar so'rash kerak proaktif bu haqda fikr bo'lishi kerak. ERP dasturiy ta'minot amalga oshirish, balki har bir strategiya tushunish va eng yaxshi variant qiyin tanlashda uchun "Eng yaxshi amaliyotlari" maqolalari yuzlab bor. Shunday qilib, biz bir qo'llanmasida ma'lumotlarni birlashtirish belgilangan. va eng muhim dona - - tashkilotingiz uchun eng yaxshi amalga oshirish jarayonini tanlash Bizning maqsadimiz sizga etarli ma'lumot berishdir. Biz uch eng keng muhokama ERP amalga oshirish strategiyalarini qamrab olaman: • Katta portlash - amalga oshirish bir misol bo'ladi. Barcha foydalanuvchilar berilgan sana yangi tizimi ko'chib. • bosqichma-bosqich rollout - o'zgartira vaqt uzoq vaqt davomida bosqichlarida uchraydi. Foydalanuvchilar qadamlar bir qator yangi tizimi ustiga harakat. • Parallel qabul qilish - merosi va bir vaqtning o'zida ishga tushirish, yangi ERP tizimi ikkalasi. Eski ustida ishlayotgan foydalanuvchilar yangi tizimini o'rganish. So'rov natijalari - Yangilangan Aprel 1 Biz yaqinda strategiyalar eng mashhur va eng muvaffaqiyatli bo'lgan ERP amalga oshirish topish uchun so'rovnoma o'tkazildi. Twitter va bizning sevimli sanoat bloggerlar yordamida, biz amalga oshirishda jalb etildi tashkilotlardan 45 javob qabul qildi. Bizning so'rov faqat to'rt oddiy savollar bilan qisqa va norasmiy edi: • Qaysi amalga oshirish strategiyasi tashkilotning tanladingiz? Katta portlash, bosqichma-bosqich rollout, parallel qabul qilinishi, Katta portlash va bosqichma-bosqich yo'llar bilan chiqish, yoki boshqa combo. • Agar boshqa tanlangan bo'lsa, siz tanlagan strategiya tasvirlab qiling. • amalga oshirish bir muvaffaqiyat bo'ldi? Agar hech tanlangan • Agar, nima uchun iltimos, izohlang. u ERP amaliy kelganda, bu savollar sirtini yog'siz. Biz savol-javoblar bir ko'p ma'lum bir strategiya tanlash uchun tegishli bo'lganda o'rganish kerak edi tushunish. Bundan tashqari, biz "eng muvaffaqiyatli strategiyasi" hisobot amalga oshirmoqda noto'g'ri bo'lardi. bir strategiya kompaniyalari ko'pchiligi uchun ishlashi mumkin bo'lsa-da, bu sizning tashkil etish uchun eng yaxshi strategiya bo'lishi mumkin emas. Pemeco dan Jonathan yalpi ishora sifatida, "vaziyat amalga oshirish strategiyasini o'rinli aytib. Ba'zi hollarda, bosqichma-bosqich kengaytirish parallel joylashtirish ko'proq tegishli bo'lishi mumkin. Boshqa hollarda, bu qarama-qarshi bo'lishi mumkin. "

Shunday bo'lsa-da, bizning tadqiqot ba'zi qiziqarli ma'lumotlar fosh etdi. Bu erda natijalar:

Respondentlarning sakson to'qqiz foizi "Katta portlash", "bosqichma-bosqich yo'lga solish" yoki ikki strategiya birlashmasidan ergashdi.

deyarli teng bo'linib ketgan edi Katta portlash nisbatan bosqichma-bosqich rollout foydalanuvchilar soni; parallel qabul qilinishi uzoq faqat to'rt foydalanuvchilar bilan ortda sudralib; "Boshqa" so'nggi keldi. «Boshqa» javobgar bizga uning strategiyasi uchun quyidagi izoh qoldirgan:

"Component amalga oshirish; uchuvchi loyihalari; alfa sinov; butun birlik uchun uni ochib oldin o'zgartirildi va qaytarish. bir birlik muvaffaqiyatli bo'lsa, uni kengaytirish yoki 45 chiqib 40 - - tatbiqlari sakson sakkiz foiz muvaffaqiyatli bo'ldi. javob berdi, deb kishilarning "Yo'q," biz quyidagi izoh qabul:  Logistika muammo (viza masalasi kechikish, ma'lumotlarni to'plash uchun foydalanuvchi kechikish, yuqori boshqaruv qo'llab-quvvatlash kechikish). - Bosqichma-bosqich Rollout Biz, bosqichma-bosqich tarzda taraqqiyoti ostida hali ham faqat "Materiallar va Moliya" bo'lgan parallel muddatli ostida bo'lgan va ular ayrim xatolar / o'zgartirishlar qaragan-ku. - Qarama qabul Shunday bo'lsa-da 3 yil o'tib parallel ham tizimlari, yugurib "-! Parallel qabul 1 yil kech, boshqa barcha muvaffaqiyat parametrlarni erishilgan bo'lsa-da. - Katta portlash vositalari emas arxitektura iqbol. - Katta portlash Katta portlash nomi shama kabi, bir katta portlash ERP amalga oshirish bitta, yirik tadbirda bo'ladi. Barcha modullar bir vaqtning o'zida butun tashkilot bo'ylab o'rnatilgan, ko'proq yoki kamroq. Albatta merosi tizimidan o'zgarishi to'g'ri rejalashtirish holda sodir bo'lmaydi. Katta portlashdan oldin amalga oshiriladi kerak qancha oldindan amalga oshirish faoliyati bor. rejalashtirish faoliyati muvaffaqiyatli bajarildi so'ng, eski tizim o'chirilgan bo'ladi, va yangi tizimi ishga tushiriladi. Bu nuqtada orqaga qaytish yo'q emas. Biroq, kuz-orqaga dastlabki o'zgarish bir qobiliyatsiz deb har ehtimolga qarshi tayyor stsenariylarini bo'lishi kerak. Katta portlash amalga oshirish strategiyasi panjara, har ikki tomon tarafdorlari bor. eng keng tarqalgan tanqid xavf omil hisoblanadi; bir zumda o'zgarishi noto'g'ri borish mumkin bir narsani bir qator bor. Shu bilan birga, amalga oshirish tez va uzoq, chizilgan-out yondashuvni bosqichma-bosqich kam qimmat. Bu erda boshqa imtiyozlar va katta portlash amalga oshirish nuqsonlarga bir ro'yxati:

afzalliklari Kamchiliklari

Amalga oshirish vaqti qisqa qiyinchiliklar yanada aniq bo'ladi deb

Amalga oshirish qiyinchiliklar va "harakat" Tafsilotlar o'zgartirish shoshilinch chetda mumkin kondensatlanadi etiladi

Xarajatlar implemenation xodimlari yangi tizimini o'rganish kamroq vaqt uzoq, chizilgan-out ancha past

Xodimlari nafaqat tizimi sinov qiyin o'zgarish davri Full end-to-end bizning oldin bajarilishini oshirish uchun, yangi tizimiga ta'lim kerak

Amalga oshirish bitta sana sodir va har bir sana kuz-orqa stsenariylari dastlab idrok ko'proq qiyin biladi

boshqalarga ta'sir tizimining bir qismi A etishmovchiligi

a catch-up davri bor (quyidagi rasmga qarang)

Katta portlash tatbiqlari yana bir salbiy ". Birinchi sarlavhasi fenomeni" Eason, "Axborot texnologiyalari va tashkiliy o'zgarishlar" muallifi va amalga oshirish strategiyasi haqida original organlari biri Ken Eason ning bir amalga oshirish ko'p o'tmay sodir bo'lgan "boshlang'ich tushirmoq hodisani" ta'riflaydi. foydalanuvchilar yangi tizimi bilan kurashayotgan va tashkiliy ishlashi vaqtincha natijasida kamayib, chunki, bu catch-up davri bo'ladi.

PhasedRollout

Qaysi ERP amalga oshirish strategiyasi ish uchun eng yaxshi hisoblanadi? albatta yo'q bir-hajmi-uvishishi-hammasi bir ERP tizimini amalga oshirish kelganda. Har bir kompaniya noyob gol bor va amalga oshirish ehtiyot rejalashtirish va tahlil qilish talab etiladi. Ba'zi kompaniyalar (keyinchalik periferik modullar kiritish, ya'ni "Katta portlash" muhim modul,) bosqichma-bosqich rollouts bilan aralashtirilgan mini Katta portlash kabi, strategiyalar birlashmasidan mumkin. katta ERP tizimini (masalan SAP, Oracle qarorgohida ishlaydigan) tutib Boshqalar o'simlik darajasida o'rta-bozor ERP tizimini (masalan, Microsoft Dynamics, Epicor) amalga oshirish uchun tanlashingiz mumkin. Va doim, eng yaxshi amalga oshirish strategiyasi ravshan bo'ladi. kamida, biz bu hidoyat o'ng oyoq ustida off sizning tashkilot oladi deb umid qilamiz. butunlay maxsus strategiyasini yuqorida birini tanlab, yoki rivojlantirish orqali, siz muvaffaqiyat uchun yo'lda yaxshi bo'lishi kerak.

Amaliy ish №16.Developing E-Business tendentsiyasi.

E tendentsiyalari h o'zgarmoqda va hozirgi global tijorat bozor o'tish davrida muhim hisoblanadi. E-saytlar yangilangan foydalanuvchi interfeysi (UI) va foydalanuvchi tajribasini (UX) qabul qiladi. onlayn xarid qilish tajribasi ko'proq qulaylik yaratish maqsadida, professional E-tijorat veb-Developer hozir ba'zi bir yaxshi va trend etish eTicaret xizmatlarini taklif etadi. xizmatlarni belgilash bu tendentsiyaning ba'zilari quyida muhokama qilinadi:

1. Responsive Web Design

Shubhasiz, javob veb-dizayn, veb-loyihalash kelajagi hisoblanadi. Bu allaqachon mashhur va uzoq kelajakda tijorat veb-sayt egalari orasida mashhur bo'lishi davom etadi. bu tendentsiyani qabul qilingan veb-saytlar oxir-oqibat bir xil ish domenga tegishli, boshqa shunga o'xshash korxonalar bilan raqobat oldinga o'zlarini topishingiz mumkin. u E-tijorat veb-sayt rivojlantirish kelganda, javob veb-dizayn, ko'z ba'zi tomonidan tasdiqlangan foyda keltiradi. Javob veb-saytlari turli hisoblash qurilmalar, iqtisodiy jihatdan samarali va yuqori samimiy bilan mos, moslashuvchan. Google veb-dizayn bunday tavsiya kabi yirik qidiruv tizimi sifatida, javob veb-saytlari hamda SEO foyda olasiz.

2. Virtual Savatga yordam

Professional tijorat veb-saytlari endi mehmonlarga yoki onlayn mijozlarga virtual Savatga yordam taklif etamiz. Ushbu interaktiv xususiyati onlayn mijozlar uchun qondirish yuqori ekanligi isbotlangan. Demak, trend etilgan - virtual Savatga yordam E-tijorat veb rivojlantirish ajralmas qismi bo'lib kelmoqda.

3. Qo'shimcha mustahkam To'lov Gateway

Bu onlayn to'lov qilish uchun kelganida uning turli xil imtiyozlar bilan birga, onlayn xarid qilish, shuningdek, bir tahdid aylandi. onlayn to'lov uchun, mijozlar xavfsiz To'lov Gateway kerak. juda xavfsiz to'lov shluzi xususiyati tijorat veb-saytlari, endi muvaffaqiyatli biznes ishlaydi. Boshqa tomondan, ham to'p notch korxonalar o'z asoslarimiz yo'qotmoqda xavfsiz To'lov Gateway ta'minlash ayb. Demak, xavfsiz To'lov Gateway kelgusi kunlarda yana keng bo'lib kutilmoqda bir elektron tijorat trend. himoyalangan to'lov shlyuzlari integratsiya qilish uchun professional E-tijorat oshirish xizmatlari toping.

4. moslab

Oxirgi lekin eng kam emas, onlayn xarid qilish dunyoni rock tayyor boshqa tijorat trend shaxsiylashtirish hisoblanadi. E-saytlar, endi o'z veb-saytida xaridorlar uchun moslashtirilgan hisob beradi. Xaridorlari o'z mahsulot Qo'ng'iroq mumkin va ularning hisob orqali preferensiyalar necha o'rnatishingiz mumkin. Professional E-tijorat Developer ko'pincha biznes egalaridan tijorat rivojlanishi uchun bunday talab bo'ylab keladi.

Amaliy ish №17.Search dvigatellari ro'yxatga  olish tizimlari

Saytingizga reklaması rivojlantirish uchun besh yo'llari (SEO)

Ushbu takliflarni ergashinglar, veb-saytingiz izlash-motor natijalari yuqori darajalar ko'tariladi tomosha.

1. tegishli mazmunini nashr qilish

Sifatli kontent sizning qidiruvi sıralamalarını soni bir haydovchi va buyuk tarkib hech o'rinbosar yo'q. Sizning mo'ljallangan foydalanuvchi uchun maxsus yaratilgan sifatli kontent sizning sayt vakolat va dolzarbligini yaxshilaydi . Har sahifa uchun kalit so'z iborani aniqlash. Sizning o'quvchi ( "Michigan mashinasozlik", "Eng yaxshi amaliy fizika dasturi," yoki "Michigan Tech daraja" kabi iboralar bilan), deb muayyan sahifada izlanglar qanday haqida o'ylab ko'ring. So'ngra, sahifa-bir yoki ikki marta qolgan mundarijaga bo'ylab ochilishi va yopilish bandlarida va yana ikki-to'rt marta davomida bu iborani bir necha marta takrorlang.

kalit so'z yoshroq ta'kidlash uchun qalin, kursiv, sarlavha teglar, va boshqa urg'u teglar foydalanish unutmang, lekin uni qattiq emas.

SEO uchun yaxshi yozishni qurbon hech qachon. Eng yaxshi sahifalar emas, balki qidiruvi uchun, foydalanuvchi uchun yozilgan.

2. muntazam tarkib yangilash

Ehtimol, biz mazmuni haqida juda kuchli his payqadik. Qidiruv motorlar, ham, albatta. Muntazam ravishda yangilanib tarkibi bir sayt boradigan eng yaxshi ko'rsatkichlari biri sifatida qarash, shuning uchun yangi tutish qiling.

3. Metadata

Veb-sayti tasarlarken, har bir sahifa sening sahifaning mazmuni haqida huzur yoki ma'lumotlarni kiritish uchun <head> teglar orasida oraliq o'z ichiga oladi. Agar CMS sayt bo'lsa, UMC veb jamoasi siz uchun bu ma'lumotlarni oldindan aholi bo'ladi:

Sarlavha Metadata

Nomi metadata brauzer oynasining yuqori qismida ko'rsatilgan sahifa unvonlar uchun javobgar bo'ladi. Bu sizning sahifada eng muhim metadata hisoblanadi. bir CMS veb-sayt bilan birga bo'lganlar uchun, veb-jamoa har bir veb-sahifa uchun huzur unvonini yaratish uchun avtomatlashtirilgan tizimini ishlab chiqdi.

• Tavsif Metadata

Tavsif metadata brauzer sizning sahifa Izlash evaziga foydalanish Matnlarni bayoni. kiritish odamlarni rag'batlantirish maqsadida, ichida nima siz saytning window displey-a lo'nda va jozibador ta'rifi, deb o'ylashingiz.

• So'z Metadata

So'z metadata ular sahifa topish bo'lsangiz qidiruv odamlar turini tümceciklerdir. Siz iboralar turli xil o'z ichiga uchib ketayapmiz. Biroq, ochko'z olish yo'q: siz ro'yxati ortiqcha bo'lsa, brauzer to'liq ma'lumotlar e'tiborsizlik mumkin. Umumiy qoida sifatida, 1-4 so'z iborat har bir jumla bilan 6-8 iboralar uni saqlashga harakat qiling. A katta misol "informatika darajasi." Bo'lardi.

4. a link-munosib sayt bormi

matn ichida tegishli yo'nalishlarga yaratish haqida o'ylash. Buning o'rniga yo'nalishlarga "bu yerni bosing" ega, borar nomini yozib ko'ring. "Michigan Tech Enterprise dasturi" kalit so'zlar bilan boy va qidiruvi sıralamalarını shuningdek siz uchun bog'lovchi sahifa reytingini ko'tarish esa "shu yerni bosing", biriktirilgan URL tashqarida hech qidiruvi, qiymati bor.

5. foydalanish alt teglar

Har doim alt teglar, yoki muqobil matn ta'rifini yordamida vizual va video media tasvirlab. Ular qidirish mexanizmlarini matn-faqat-brauzer foydalanish qilganlar uchun muhim, ayniqsa sizning sahifangizni topish imkonini beradi.

Bu faqat qidiruvi jadvalini oshirish uchun ko'plab usullar bor. 

 

 

 

 

 

 

 

 

XULOSA

 

Yetkazib berish iqtisodiyotning muhim tarkibiy qismlaridan biri bo‘lib, XX asrning 80-yillaridan boshlab, G‘arb va AQSHda shiddat bilan rivojlanmoqda. Masalan, AQSHda Yetkazib berishga harajatlar yalpi ijtimoiy mahsulotning 15-23 % miqdorida baholanadi va amerikalik mutaxassislarning fikricha, iqtisodiyot tartibga solinguniga qadar bo‘lgan taraqqiyotning asosiy sabablaridan biridir.

Yetkazib berish borgan sari kengroq ahamiyat kasb eta boshlagan faoliyat sohasidir. Shuning uchun davlat va xususiy bo‘limlarning Yetkazib berish sohasiga qiziqishi ortib bormoqda hamda ehtiyoj vujudga kelmoqda.

Tijorat tizimining tamoyillari va konsepsiyasi materiallarni boshqarish va taqsimlash bilan bog‘liq. Amerikalik olimlarning hisoblashlaricha, Yetkazib berish tezroq rejalashtirishning tuzilishi, ularning tadbirkorlik vazifalaridir. Yetkazib berish sohasida boshqaruv vazifalari nafaqat moddiy oqimlarni boshqarish, balki doirasida taqsimlashni bashorat qilish bo‘yicha kundalik faoliyatni amalga oshira oladigan vazifa va strategiyalarni ishlab chiqish mexanizmini ta’minlashga qaratilgan. Yetkazib berish ikki: boshqaruv va texnologiya nuqtai nazaridan ko‘rib chiqiladi. Ta’minotni boshqarish, moddiy oqimning harakatlanishi va sotishni ta’minlashi tashkiliy boshqaruvga tegishlidir. Transportda tashish texnologiyalarini takomillashtirish, omborxona xo‘jaligi, axborotli tashkilot, rejalashtirish, nazorat hamda bu xizmatlardan har birining samarali faoliyat yuritishiga harajatlarni kamaytirish maqsadga muvofiq. Muvofiqlashtirish esa texnologik yo‘nalishlarga tegishli. Yetkazib berish xalqaro atama bo‘lib qolgan, shuning uchun Yetkazib berish fani iqtisodiyot sohasida juda zarurdir.

 

TAYANCH SO‘ZLAR VA IBORALAR

Moddiy oqim (mafarial flow) - yuk, detal, tovar - moddiy boyliklar va hokazo, ularga ilova qilish jarayonida ko‘rib chiqiladigan har xil logistik operatsiyalar (tashish, omborga joylashtirish va boshqalar) yoki vaqtincha oraliqqa (fn, fn+1) kiritilganlar. Moddiy oqim «hajmi (miqdor, massa) va vaqt» o‘lchamlariga ega. Uning mavjud bo‘lish shakli transportda tashilgan yuklar va boshqalardan iborat bo‘lishi mumkin. Oqim vaqtincha oraliqqa ega emas, balki vaqtning paytiga tegishli bo‘lganda, u o‘zining qarama - qarshiligiga o‘tadi. Masalan, vaqtning berilgan paytida ko‘rib chiqiladigan yuk oqimi yo‘ldagi zahira va transport zahirasi bo‘ladi.

Har bir moddiy oqimga ba’zi bir axborot oqimi mos keladi, ammo bu moslik umuman aytganda o‘zaro bir ma’noli bo‘lmaydi. Axborot oqimining ma’lumotlari moddiy oqimning haqiqiy ma’lumotlariga mos kelmasligi mumkin, ammo mos kelishi ham mumkin. Mikrologik darajada moddiy oqim odatda bir necha tashkil qiluvchilardan vujudga keladi. Masalan, ulgurji savdo tashkilotlarida u tushirish, saqlash, butlash uchastkalaridagi oqimlardan iborat bo‘lishi mumkin. Bir xil katta foydalilik moddiy oqim ta’riflari bo‘ladi. Ba’zi bir moddiy oqimlar ustidan bajariladigan logistik operatsiyalar tasodifiy xarakterga ega. (Masalan, vagonni ulgurji savdo korxonasining kirish yo‘liga berish, berish paytida bo‘sh qayta ortish vositalarining mavjudligi va boshqalar). Moddiy oqim tashqi, ya’ni tashqi (Yetkazib berish tizimiga nisbatan) muhitda o‘qituvchi sifatida va ushbu logistik tizimning ichida bo‘lgan ichki muhit sifatida tasniflanishi mumkin.

Kiruvchi moddiy oqim ostida ushbu logistik tizimga tashqi muhitdan kelib tushuvchi tashqi oqim tushuniladi. Chiqaruvchi moddiy oqim ushbu Yetkazib berish tizimi uchun tashqi muhitga kelib tushuvchi va davriy aloqalarni amalga oshirishning shakli bo‘lgan oqimdan iborat. Yuqorida aytib o‘tilgan har bir moddiy oqimga ba’zi bir axborot oqimi mos keladi.

Axborot oqimi (information flon) - u logistik tizimda, logistik tizim va tashqi muhit orasida aylanib yuruvchi, logistik operatsiyalarni boshqarish va nazorat qilish uchun zarur bo‘lgan xabarlarning majmuasi. Axborot oqimi moddiy oqimga mos keladi va qog‘oz yoki elektron hujjat ko‘rinishida mavjud bo‘lishi mumkin. U vujudga kelish manbai, yo‘nalishi, davriyligi, hajmi, uzatish tezligi bilan ta’riflanadi. Yetkazib berishda yana gorizontal, vertikal, tashqi, ichki, kiruvchi axborot oqimlarini farqlash mumkin. Agar bunday oqimning yuqorida o‘tilgan ta’riflari avvaldan ma’lum bo‘lsa, unda uning uchun aloqaning boylik manbalarini zahiralash, uning translyatsiyasining muvofiq rejimini qoplash mumkin. Axborot oqimlarini boshqarish uzatish tezligini tegishli qabul qilish tezligi miqdorigacha cheklash; oqimning hajmi ayrim uzelning yoki yo‘l uchastkasining o‘tkazish qobiliyatini miqdorigacha cheklashdan iborat bo‘ladi. Axborot oqimlarini ishlab chiqishga harajatlar muhim tashkil qiluvchi logistik harajatlar bo‘ladi. Axborot oqimini moddiy oqim namunasi sifatida ko‘rib chiqish mumkin.

Yetkazib berish operatsiyalari (Yetkazib berishl operation) - moddiy va axborot oqimlarini o‘zgartirishga qaratilgan harakatlarning ajratilgan majmuasi. U ko‘pgina boshlang‘ich shartlar, tashqi muhitning o‘lchamlari (ushbu Yetkazib berish tizimi nuqtai nazaridan boshqarilmaydigan o‘zgaruvchanlar, bu o‘zgaruvchanlar qayd etilgan, tasodifiy va noaniq bo‘lishi mumkin), muqobil strategiyalar maqsadiy vazifalarning ta’riflari tomonidan berilishi mumkin.

Yetkazib berish operatsiyalarini tashqilarga (ishlab chiqarishning Yetkazib berish vazifalarini amalga oshirishga yo‘naltirilganlar)ga asoslanib tasniflash mumkin. Birinchi turdagi operatsiyalar, ikkinchilariga qaraganda ko‘proq darajada bir qator tasodifiy va qiyinchilik bilan bashorat qilinadigan o‘zgaruvchanlar (bozor holatlarining tebranishlari, yetkazib beruvchilar tomonidan yetkazib berish shartnomasi bo‘yicha majburiyatlarning bajarilmasligi) ta’siriga duchor bo‘ladilar, ba’zida qisman yoki katta to‘liq noaniqliq sharoitlarida bajarilishi kerak. Operatsiyalar bir tomonli yoki ikki tomonlama (tovarga mulk egaligi huquqining va sug‘urta xavf-xatarining bitta yuridik shaxsdan boshqasiga o‘tishi bilan bog‘liq), qo‘shilgan qiymatga ega va usiz bo‘lishi mumkin. Qo‘shimcha qiymatga ega operatsiyalar (masalan, bichish, idishlarga joylashtirish) haqiqatda texnologik operatsiyalardandir, ammo u muomala sohasida sodir bo‘ladi.

Yetkazib berish operatsiyalarini moddiy (tashish, omborga joylashtirish, ortish va h.k.) va nomoddiylarga (moddiy oqim haqida ma’lumotlarni to‘plash, ularni uzatish va h.k.) bo‘lishi mumkin. Ushbu ta’rifdan ravshanki, Yetkazib berish va texnologiya operatsiyalari o‘rtasida aniq chegara yo‘q. Bir operatsiyaning o‘zi (masalan, materialni bichish) belgilangan sharoitlarda logistik, boshqalarda esa texnologik hisoblanadi.

Logistik vazifalar (logitical function) - logistik tizim maqsadalarini amalga oshirishga yo‘naltirilgan va uning chiquvchi o‘zgaruvchanlari bo‘lgan ko‘rsatkichlarining ma’nolari tomonidan berilgan logistik operatsiyalarning yiriklashtirilgan guruhi. Yetkazib berish sohasida, bir qator xorijiy mutaxassislar logistik vazifalarga ta’minot, ishlab chiqarish va sotishni kiritadilar. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, ishlab chiqarish doirasida logistik operatsiyalarni bajarishga vaqtli harajatlarning ulushi qoidaga ko‘ra 30-40 % ni tashkil qiladi, sanoat mahsulotlarining tannarxida Yetkazib berish harajatlarining ulushi 5-6 dan 30 % gacha va undan ko‘proqqa o‘zgarib turadi. Yetkazib berish vazifalariga yana axborot oqimining moddiy ishlab chiqarish sohasida yoki muomala sohasidagi qayta o‘zgartirilishi bilan bog‘liq bashorat qilish, nazorat, tezkor boshqarish va boshqalar kirishi mumkin.

Yetkazib berish harajatlari (logistical costs) - Yetkazib berishli operatsiyalar (omborga joylashtirish, tashish va hokazo, buyurtmalar, zahiralar, yetkazib berishlar haqidagi ma’lumotlarni yig‘ish, saqlash va uzatish) ni bajarishga sarflangan harajatlar. O‘zining iqtisodiy mazmuni bo‘yicha ular muomala harajatlarining yig‘indisi va ishlab chiqarish harajatlarining bir qismi (idishlar va idishga joylashtirish, transport, omborxona ishlariga harajatlar va h.k.) dan iborat bo‘ladi. Alohida olingan davr ko‘lamida Yetkazib berish harajatlari odatda quyidagicha hisoblanadi: sotish summasidan % larda; qiymatiy aks ettirilishda xomashyo, materiallar tayyor mahsulotlar birligiga hisoblashda (masalan, moddiy resurslarning doll (T)); shartli sof mahsulot qiymatidan foizlarda; umummilliy ko‘lamda - yalpi milliy mahsulotdan foizlarda. Sotish summasidan ko‘rib chiqilayotgan harajatlarning ulushi sanoatda sotish summasidan bir necha foizlardan bir necha o‘nlab foizga ortishi mumkin.

Yetkazib berish bo‘yicha ayrim xorijiy davriy nashr ishlab chiqish sohalari bo‘yicha Yetkazib berish harajatlarining dinamik qatorlari muntazam nashr qilinadi. Yetkazib berish tizimi samaradorligining o‘sishida Yetkazib berish harajatlari belgilangan darajagacha to‘g‘ri chiziqli, keyin esa ekspotensional o‘sish muhim ahamiyatga ega.

Yetkazib berish kanali (logistical channl) - yetkazib beruvchi. iste’molchi, tashuvchi, vositachi (diler, ekspeditor va boshqalar), sug‘urtachilardan tashkil topgan, qisman tartibga solingan ko‘pchilik. Iste’molchi yoki yetkazib beruvchi bozor iqtisodiyoti sharoitlarida tashuvchi, sug‘urtachi har xil mezonlar (xizmatlarning sifati, narxi va boshqalar) va har xil usullar (reytingni hisoblash, operatsiyalarni tadqiq qilish texnikasini qo‘llash) yordamida tanlash imkoniyatiga egalar. Tanlov amalga oshirilgandan keyin logistik kanal logistik zanjirga o‘zgaradi.

Yetkazib berish zanjiri (logistical chain) - tashqi moddiy oqimni bir Yetkazib berish tizimidan boshqasiga (ishlab chiqarish iste’moli holida) yoki yakuniy iste’molchiga (noishlab chiqarish, shaxsiy iste’mol holida) yetkazish bo‘yicha Yetkazib berish operatsiyalarini amalga oshiruvchi jismoniy va yuridik shaxslar (ishlab chiqaruvchilar, distribyuterlar, umumiy foydalanish omborlari va boshqalar) ning to‘g‘ri chiziqli tartibga solingan ko‘pchiligidir. Umumiy holda yetkazib berish zanjiri ishlab chiqaruvchi, iste’molchi, vositachi va tashuvchini birlashtiradi.

Shunday qilib, Yetkazib berish kanalidan (o‘zi uning ko‘pchiligi bo‘lgan) farqliroq Yetkazib berish zanjiri Yetkazib berish operatsiyalarida haqiqatan ishtirok etayotgan shaxslarning majmuasidan iboratdir. Yetkazib berish zanjirining o‘lchamlari bo‘g‘inlikning tashkiliy koeffitsiyenti (mahsulotning necha marta qayta sotilganligini ko‘rsatadi va tovar aylanmasini qayta hisoblashdan tozalaydi) va bo‘g‘inlikning omborxona koeffitsiyentidek (mahsulot ushbu yo‘lda qancha to‘xtash joylaridan o‘tganligi) iborat bo‘ladi, umumiy holda koeffitsiyentlarning mos kelishi shart emas.

Yetkazib berish doirasi (lead time; logistical cycie; replenishment lead time) - tovarlarni yetkazib berishga, ishlab chiqarish vositalarini yetkazib berishga buyurtmalarni rasmiylashtirish va buyurtma qilingan mahsulotni iste’molchining omboriga yetkazib berish o‘rtasidagi oraliq. Umumiy ko‘rinishda Yetkazib berish doirasi quyidagi ko‘rinishlardan iborat bo‘ladi:

1. Buyurtmani shakllantirish va uni belgilangan tartibda rasmiylashtirish vaqti.

2. Buyurtmani yetkazib beruvchiga yetkazish yoki uzatish vaqti. Bu vaqt zamonaviy axborot vositalari (telefaks va boshqalar) dan foydalanishda nazarga ilmaydigan darajada kichik va aloqaning an’anaviy vositalari (pochta) uchun juda katta.

3. Yetkazib beruvchi tomonidan buyurtmaning bajarilish vaqti quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

- buyurtmani bajarish uchun yetkazib berilishini kutish vaqti;

- buyurtmaning bajarilish vaqti, texnologik vaqtdan operatsiyalar o‘rtasidagi to‘xtashlar vaqtidan va boshqalardan yoki buyurtma mavjud zahiradan bajarilsa, butlash vaqtidan vujudga keladi.

4. Tayyor mahsulotlarni buyurtmachiga yetkazib berish vaqti. Mahsulotlarni ishlab chiqarish iste’molchiga (sanoat korxonasi) yoki sotishga (savdo korxonasi) tayyorlashga vaqt ham Yetkazib berish davri tartibida qo‘yib chiqishi mumkin. Iste’mol nuqtai nazaridan (3) va (4) ko‘rinish Yetkazib berish doirasining eng muhim elementlaridan bo‘ladi, ular uning uchun qisman boshqariladigan yoki boshqarilmaydigan bo‘ladilar. Bu elementlar yetkazib beruvchini tanlash va baholash nuqtai nazaridan ham eng muhim bo‘ladi. Bir qator mualliflar (D.Bauersoks, G.Zens va boshqalar) ishlab chiqarishning texnik belgilanishdagi mahsulotlarga nisbatan ma’nosi bo‘yicha yaqin bo‘lgan «Moddiy oqimlar doirasi» atamasidan foydalanadilar.

Yetkazib berish doirasi va «Ishlab chiqarish doira»si tushunchalarining o‘zaro aloqasi ko‘pchilikda qiziqish uyg‘otadi. Bu tushunchalar «butun bir qism» (yakka ishlab chiqarish hollarida) assotsiativ munosabatda yoki boshqa munosabatlarda (masalan, agar gap mahsulotlarning ommaviy ishlab chiqarilishi haqida bo‘lsa, uning kastomizatsiyasiz kesishishi) bo‘lishi mumkin. Yetkazib berish doirasi tushunchasidan Yetkazib berish tizimlari va boshqalarni loyihalashtirishda Yetkazib berish maqsadlarini shakllantirishda foydalaniladi. Zamonaviy ilmiy - texnik inqilob sharoitlarida epchil ishlab chiqarish tizimlari, aloqaning eng yangi vositalarini tatbiq etish hisobiga logistik doirani qisqartirish ishlab chiqarishning xarakterli alomati bo‘ladi. Bu ta’rifdan shu narsa kelib chiqadiki, buyurtmani bajarish muddati kabi kengroq mashhur bo‘lgan tushuncha Yetkazib berish doirasining xususiy holi bo‘ladi.

Yetkazib berish tizimi (logistical system) - u yoki bu Yetkazib berish vazifasi va operatsiyalarni bajaruvchi teskari aloqaga ega moslashtirligan tizimdir. U, qoidaga ko‘ra, bir necha tizimlardan iborat va tashqi muhit bilan rivojlangan aloqalarga ega. Yetkazib berish tizimi sifatida sanoat korxonasi, hududiy ishlab chiqarish majmuasi, savdo korxonasi va hokazolarni ko‘rib chiqish mumkin.

Yetkazib berish tizimining maqsadi - tovar va buyurtmalarni berilgan yerga, kerakli miqdorda iloji boricha ishlab chiqarish va shaxsiy iste’molga tayyorlangan holda harakatlarning berilgan darajasida yetkazib berish. Vazifaviy tizimchalar bilan bir qatorda logistik tizim ta’minlovchi tizimchalarga (masalan, axborot, huquqiy xodimlar va h.k.) ham ega. Ommaviy xizmat ko‘rsatish tizimi sifatida logistik tizim ichki aloqalar va tashqi muhit bilan aloqalarga ega. Ichki aloqali tizim odatda davriy xarakterga ega, chunki qoidaga ko‘ra aloqa qiluvchi tizimchalar o‘rtasidagi moddiy oqimning izchil uzatish bosqichini aks ettiradi.

Yetkazib berish tizimining tashqi muhit bilan aloqalari davriy bo‘lishi mumkin (barcha talab qilinadigan butlovchi qismlar va tovarlar muvofiqlashtirilgan holda yetkazib berilishi ta’milangan vaqtda). Shuning bilan bir vaqtda Yetkazib berish tizimi vaqtli chetlanishlarga ega tizim sifatida ham ta’riflanishi mumkin.Yetkazib berish maqsadlari turiga ko‘ra tizimlar to‘g‘ridan - to‘g‘ri aloqalarga ega egiluvchan va ketma-ket joylashtirilgan (eshelonlashtirilgan) tizimlarga bo‘linadi.

Egiluvchan Yetkazib berish tizimi (flexible logistical system) - bunda moddiy oqimlarni iste’molchiga yetkazib berish ham to‘g‘ridan - to‘g‘ri aloqalar va ham vositachining ishtirokida amalga oshiriladi. Ko‘rib chiqilayotgan tizimning misoli - ehtiyot qismlar bilan ta’minlash. Bunda kamdan - kam talabga ega qisimlar ortib jo‘natish odatda markaziy omborga bevosita oluvchining manziliga jo‘natiladi, vositachining omboridan andoza va oshirilgan qisimlarini ortib jo‘natish.

To‘g‘ridan - to‘g‘ri aloqalarga ega Yetkazib berish tizimi (direkt logistical system) - moddiy oqim iste’molchiga vositachilarning ishtirokisiz, to‘g‘ridan - to‘g‘ri xo‘jalik aloqalari asosida yetkazib berladigan tizim.

Eshelonlashtirilgan yoki ko‘p bosqichli (ko‘pkaskadli) Yetkazib berish tizimi (echelon logistical system) quyidagi xususiyatlarga ega. Uning moddiy oqimi ishlab chiqaruvchidan iste’molchiga bo‘lgan yo‘lda kamida vositachi orqali o‘tadi.

Keng qamrovli strategiya (global logistics strategy; global sourcing) - ayrim mamlakat yoki mamlakatlar guruhlari o‘rtasida barqaror savdo - iqtisodiy aloqalarni mehnatning xalqaro taqsimoti asosida, ayniqsa qismli va texnologik ixtisosligi va sohalar kooperatsiyalashishi shaklida namoyon bo‘lishidir. Yirik mashinali ishlab chiqarish va zamonaviy ilmiy inqilobga o‘tish keng qamrovli logistik strategiyaning shart -sharoitlari bo‘ladi.

Keng qamrovli strategiyaning darajasi haqida tashqi savdo hajmi va yalpi milliy mahsulotning nisbati bo‘yicha mahsulot ishlab chiqarishning umumiy hajmidagi importli butlovchi qismlar salmog‘ining ko‘rsatkichi bo‘yicha muhokama qilish mumkin. Bu yo‘nalishlar 80-yillarning oxiri va 90-yillarning boshlarida qabul qilingan bir qator siyosiy qarorlar, shu jumladan Yevropa hamjamiyatining Yevropa integratsiyalashuvi (ES-92 dasturi ) va 1999 yilning oxiriga qadar yagona ichki bozorga o‘tishning tugallanishi (bojxona rasmiyatchiligini soddalashtirish va bekor qilish, umumyevropa andozalarini tatbiq etishni intensifikasiyalash; ES-92 dasturining ishtirokchi mamlakatlaridan firmalarni ES ning har qanday mamlakatlarida davlat buyurtmalarini olishda teng huquqligini) masalalari bo‘yicha qarorlarida o‘z aksini topgan va mustahkamlangan.

Keng qamrovli strategiya AQSH sanoatida, ayniqsa uning Yaponiya va Janubiy Koreya bilan o‘zaro munosabatida muhim rol o‘ynaydi. 80-yillarda AQSH firmalari ularning xorijiy yetkazib beruvchilari bilan xo‘jalik aloqalariga qo‘llanishda yetkazib beruvchi - iste’molchi aloqasining koeffitsiyenti bir qator tadqiqotchilar (S.E.Feset va boshqalar) ning ma’lumotlariga ko‘ra uch marta o‘sgan. Bunda AQSH firmalarining yaponiyali va Janubiy Koreyadagi yetkazib beruvchilari bilan xo‘jalik aloqalarining xarakterli alomati tovarlar yetkazib berishdagi katta bir xillik (ulardagi yetkazib berishlarning uzilish ehtimoli o‘rtacha miqdorda bir marta past) va yetkazib berish oralig‘ining kichikligi (qoidaga ko‘ra, yetkazib berishning o‘rtacha oralig‘i ikki martadan ortiq).

Firma va ularning yetkazib beruvchilarining hududiy tarqoqligi yetkazib berishlar sinxronligining koeffitsiyenti pasayishlar va ishlab chiqarishdagi to‘xtab qolishlar ehtimolini oshiradi, shu munosabat bilan firmalar ularni saqlash uchun umumiy ombordan foydalanishga (AQSHning o‘rtacha firmasida ishlab chiqarish zahiralari 90-yillarning boshlarida 29 kunni tashkil qilgan) hamda dublyor - yetkazib beruvchilarning rezervlarini tuzishga majbur bo‘lganlar. Keng qamrovli strategiyaning xarakterli alomati vositachilar va yetkazib beruvchilar sonining kamayishidir; firmalar bitta tashuvchining xizmatlaridan foydalanishni afzal ko‘radilar, u aralash tashishlarda yukni oluvchi oldiga yuk uchun javobgarlikka ega va tashishni yagona tashish hujjati bo‘yicha amalga oshiradi.

Yetkazib berish tizimining samaradorligi (logistical system performance) - mohiyati bo‘yicha bu Yetkazib berish harajatlarining berilgan darajasida ko‘rib chiqilayotgan yetkazib berish tizimi ishining sifatini ta’riflash uchun ko‘rsatkich (yoki ko‘rsatkichlar guruhi). Logistik zanjirning yakuniy bo‘g‘ini bo‘lgan iste’molchining nuqtai nazaridan samaradorlik ikki ko‘rsatkich - logistik harajatlarni aks ettiruvchi xizmat ko‘rsatishning sifati va narxi bilan aniqlanadi.

Xizmat ko‘rsatish sifati o‘z navbatida majmuaviy ko‘rsatkichdir. U mezonlarning yig‘indisi bo‘yicha hisoblanadi. Ulardan eng muhimi Yetkazib berish tizimining iste’molchiga kerak tovarni shartlashgan muddatda kerakli joyga yetkazib berilishini ta’minlash qobiliyatidir. Boshqa mezonlar orasida quyidagilar bor: tizimni u orqali sotilgan buyumlarga texnik xizmat ko‘rsatishning kerakli darajasini ta’minlash qobiliyati; buyurtmani ishlab chiqish vaqti (unga buyurtmani bajarish uchun yetkazib berilishini kutish vaqti ham kiradi) va h.k. Bu xususiy mezonlarni ranjirovka qilish mumkin. Sanab o‘tilgan mezonlardan eng muhimi odatda buyurilgan tovarni talab qilingan muddatda kerakli joyga yetkazib berish ehtimoli sifatida hisoblab chiqiladi va haqiqiy Yetkazib berish tizimlarida 0,55 dan kamroqni tashkil qiladi.

Yetkazib berish tizimidan foydalanish tajribasi shuni ko‘rsatadiki, Yetkazib berish tizimi samaradorligini taxminan 0,56 gacha o‘sishida Yetkazib berish harajatida deyarli to‘g‘ri chiziqli, keyin esa ekspotensial o‘sadi. Xorijda o‘tkazilgan hisob - kitoblar shuni ko‘rsatadiki, 50000 nomga yaqin ega distribyuterning ehtiyot qismlar omboriga kelib tushayotgan buyurtmalariga taxminan 0,96 % xizmat ko‘rsatishi mumkin, bu taxminni 0,58 % gacha oshirish uchun navlarni kamida 3 marta kengaytirish zarur. Bu omborni rivojlantirish uchun kapital mablag‘lar kiritish bilan bog‘liq vazifalar va xizmat ko‘rsatish bahosining o‘sishi talab etiladi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ASOSIY ADABIYOTLAR:

1. Каримов И.А. Ўзбекистон Демократик тараққиётининг янги босқичида – Т.: Ўзбекистон, 2005

2. Каримов И.А. Инсон, унинг ҳуқуқи ва эркинликлари ҳамда манфаатлари - энг олий қадрият. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 13 йиллигига багишланган тантанали маросимда сўзлаган маърузаси. – Халқ сўзи. 2005 йил. 8 декабр.

 3. Е.А. Смирнова  Управление цепями поставок   Учебное пособие.– СПбГУЭФ, 2009.– 120 с.

4. Неруш Ю.М. Логистика в схемах и таблицах. Проспект. М., 2006. 190 с.

5. Радионов А.Р., Радионов Р.А. Логистика: нормирование сбытовых запасов и оборотных средств предприятий. - М., 2006. – 410 с.

6. Практикум по логистике ред. проф. Б.А. Аникина. -М.: - 2006. – 220 с.

7. Гаджинский А.М. Логистика: Учебник. - М., 2006. - 400 с.

8. Григорьев М.Н., Долгов А.П., Уваров С.А. Логистика. Учебное пособие. - М., Гардеркини, 2006. - 450 с.

9. Канке А.А., Кошевая И.П. Логистика. М., Форум-Инфра 2006. - 420 с.

10. Степанов В.И. Логистика. Проспект. - М., 2006. – 390 с.

11. Кузибошев Э.Н., Тиньков С.А. Логистика: Учебное пособие. - М., 2006.

12. Неруш Ю.М. Логистика: Учебник. - М.: 2006. - 520 с.

13. Джеймс Р.СтокЮ Дуглас М., Ламберт. Стратегическое управление логистикой. М.: Инфра, 2005 – 700 с.

14. Миротин Л.Б., Боков В.В. Современный инструментарий логистического управления: Учебник для вузов. - М., Экзамен, 2005 – 496 с.

15. А.М.Заваков. Логистика материальных запасов и финансовых активов. М., «Питер», 2005.

16. Гвозденко. Логистика в туризме: Учебное пособие. - М., ФИС, 2004

17. Гаджинский А.М. Логистика: Учебник - М., изд. «Дашков и К», 2005.

18. Николай Чук. В.Е. Логистика. - М., 2003.

19. Эффективность логистического управления / Под ред. Л.Б. Миротина. - М.: Экзамен, 2003

20. Эффективная логистика. Л.Б. Миротин, Н.Э. Ташбаев, О.Г. Прошина - М.: Экзамен, 2003.

21. Миротин Л.Б. Некрасов А.Г., Куликова Е.Ю. и др. Интегрированная логистика накопительных и распределительных комплексов - М.: Экзамен, 2003.

22. Альбеков А.У., Митько О.А. Коммерческая логистика. - Ростов-на Дону. Феникс, 2002

23. Сергеев В.Н. Логистика и бизнес: Учебник. М.: ИНФРА-М., 2001.

24. Киршена М.В. Коммерческая логистика - М.: Центр Экономики и маркетинга, 2001.

25. Сиркисов С.К. Управление логистикой. - М.: ЗАО ИНТЕРСИНТЕЗ, 2001

26. Евтодиева Т.Е. Логистические основы процесса сбытовой деятельности. Самара, 2000.

27. Стаха нов В.Н., Щеховцев Р.В. Торгова я логистика. Учебное пособие М., 2000.

28. Захаров Н.В., Цыганок А.О. Логистика, эффективность и риски внешне экономических операций. - М., 2000

29. Логистика. Учебное пособие / Под ред. Анискина Б.А. - М.: ИНФРА, 2000.

30. Неруш Ю.М. Логистика. Учебник М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2000.

31. Голиков Е.А. Маркетинг и логистика. Учебное пособие. 2-ое издание. - М.: Дашков и К, 2000.

32.Гришина О.А. Галанов В.А. Шибаев С.Р. Логистика Государственных Закупок: Учебное Пособие М., 2012.

 

Qo‘shimcha adabiyotlar

1. Бекмуродов А., Хакимов Р., Сафаров Б., Захидов Г. Ўзбекистон иқтисодиётини либераллаштириш йилларида кишлок хўжалигида иқтисодий ислохотлар ва фермерлик харакати. 2-қисм. - ТДИУ, 2005.

2. Бекмуродов А.Ш., Сатторов С., Тўраев Ж., Солиев К., Рўзиев С. Ўзбекистон иқтисодиётини либераллаштириш йилларида кичик бизнес ва тадбиркорлик ривожи – давр талаби. 3 – қисм. - Т.: ТДИУ, 2005.

3. Бекмуродов А., Тожиев Р., Курбонов Х., Алимардонов М. Ўзбекистон иқтисодиётини либераллаштириш йилларида Молия ва банк тизимидаги ислоҳотлар самараси. 4-кисм, - ТДИУ, 2005.

4. Бекмуродов А., Таиров Ш., Махмудов Э., Исаков М., Тўраев Н. Ўзбекистон иқтисодиётини либераллаштириш йилларида ташки иқтисодий сиёсат: савдо ва инвестициялар оқимлари. 5-қисм, - ТДИУ, 2005.

5. Дадабаев К.А. Логистика. –Т.: Ўзбекистон ёзувчилар уюшмаси адабиёт жамгармаси наширёти, 2004.

6. Гулямов С.С., Дадабоев Ю.Т., Асадулина Р.Т., Абдуллаев М. Логистика. Кувайский учебно-научно-производственный центр, 2001.

 

Internet manbalari

1. Logistics. ru

2.Ziyonet.uz

3.«Norma» 2015.

4.«Pravo» 2015.

5.www.customs.com

6.www.wto.com

7.www.gtk.uz

8.www.uzreport.uz

 9.www.lex.uz