O’ZBЕKISTОN АLОQА VА АХBОRОTLАSHTIRISH АGЕNTLIGI

TОSHKЕNT АХBОRОT TЕХNОLОGIYALАRI UNIVYЕRSITЕTI

“O’zbеkistоn tаriхi” kаfеdrаsi

“O’ZBЕKISTОN TАRIХI” FАNIDАN O'QUV-USLUBIY QO'LLANMA

TОSHKЕNT - 2010

HURMATLI TALABA!

O'zbekiston davlatining rahbari Islom Karimov xalqimiz ma'naviyatining asosi bo' lgan tariximizni keng ko'lamda izchillik bilan o' rganishga yoshlarni muttasil ravishda da'vat qilib kelmoqdalar.

Vatanimiz o'tmishini holis o' rganish sohasida arxeologlar va boshqa tarixchi olimlar keyingi yillarda talaygina izlanishlar olib bordilar va o'z mulohazalarini bayon etmoqdalar. Zero, tariximizni chuqur o'rganishga yangi imkoniyatlar yaratilmoqda.

“O'zbekiston tarixi” fanidan o'quv-uslubiy qo'llanma kafedramiz katta o'qituvchilardan G.V. Yusupova, D.S. Ziyaeva, F.N. Shirinovalar tomonidan tayyorlangan. Unda O'zbekiston hududida uch ming yil muqaddam dastlabki davlatchilikning paydo bo'lishidan boshlab to XIX asrgacha bo'lgan davrni o'z ichiga olgan muhim tarixiy voqealarning asosiy mazmuni qisqa yo'sinda yoritilgan. Bu jarayonda mualliflar so'nggi yillardagi yangi tadqiqotlardan ham keng foydalanishga harakat qilganlar. Qo'llanmaning umumiy tahlilini O'zR FA Tarix instituti katta ilmiy xodimi, t.f.n. F.Sh. Shomukaramova bajargan.

Ushbu qo'llanma O'zbekiston Respublikasi Oliy va O'rta maxsus ta'lim vazirligining "O'zbekiston tarixi" fani bo'yicha o'quv dasturi asosida tuzilgan.

Umid qilamizki, ushbu qo'llanma universitetimiz talabalarining shonli Vatanimiz tarixini qunt bilan o'rganishida, ularda tarixiy ong shakllanishida ko'mak bo'ladi.

"O'zbekiston tarixi" kafedrasining

mudiri, tarix fanlari doktori,

dotsent N.R. Mahkamova

O'ZBEKISTON TARIXI FANI PREDMETI, UNI O'RGANISHNING NAZARIY-USLUBIY ASOSLARI, MANBALARI VA AHAMIYATI

Reja:

1. Tarixning fan sifatidagi o'rni. Vatanimiz tarixining predmeti va o'rganish ob'yekti.

2. Tarixni o'rganishning ilmiy-nazariy va uslubiy asoslari, manbalari, uni davrlashtirish.

3. Barkamol avlodni shakllantirishda O'zbekiston tarixining o'rni.

O'zbekistonning davlat mustaqilligi xalqimizning uzoq yillar davomida olib borgan og'ir va mashaqqatli kurashining qonuniy natijasidir. Vatanimiz tarixi mustaqillik xalqimizga nihoyatda qimmatga tushganidan, bu yo'lda katta qurbonlar berilganligidan guvohlik beradi. Endilikda xalqimizning o'z taqdiri o'z qo'lida, o'z mamlakatining mustaqilligini mustahkamlash yo'lida astoydil mehnat qilmoqda.

O'zbekiston mustaqillik tufayli xalqaro maydonga chiqdi, davlatimiz mustaqilligini dunyodagi barcha nufuzli davlatlar tan oldi, jahon hamjamiyatiga qo'shildi, barcha katta-yu kichik mamlakatlar doirasida o'zining munosib o'rnini egalladi.

Har qaysi mamlakat, har bir xalq o'zining uzoq va betakror tarixiga ega bo'lganidek, O'zbekistonning, o'zbek xalqining tarixi ham boy va sermazmundir. Qadim zamonlardayoq; Turon, Turkiston deb e'tirof etilgan ona Vatanimiz turli tarixiy yozma va arxeologik manbalarga ko'ra Xitoy, Hindiston, Eron, Misr, Rim kabi qadimiy va buyuk mamlakatlar qatori dunyoda mashxurdir. Vatanimiz jahon tarixining turli xalqlar, sivilizatsiyalar tutashgan eng qaynoq shiddatli chorrahalaridan biri bo'lib, bu zaminda mahalliy aholining fors, hind, xitoy, yunon, arab, rus xalqlari bilan ma'lum darajada aralashuvi sodir bo'lgan, ularning madaniyati, fani, san'ati va umuman turmush tarzi bir-biridan baxra olgan, mushtaraklashgan.

Tariximiz ildizlari necha-necha ming yillarga borib taqaladi. O'zbekiston xalqining boy va qadimiy davlatchilik tajribasi bor. Hozirgi O'zbekiston hududida dastlabki mustaqil davlat tuzilmalari miloddan avvalgi birinchi ming yillik boshlaridayoq paydo bo'lib, qariyb 3000 yil davomida takomillashib borgani va dunyo davlatchiligi rivojida eng yuksak darajaga ko'tarilgani jahonga ma'lum.

Tariximizni o'rganar ekanmiz, yana shuni inobatga olmoq lozimki, o'zbek davlatchiligi sarhadlari hozirgi mustaqil respublikamiz hududidan ancha keng bo'lgan. Shu boisdan ham turli davrlarni o'rganishda Markaziy Osiyoga oid ma'lumotlar ham yoritiladi va bu tarixiy jarayonni to'laroq anglashga yordam beradi.

Tarix - arabcha so'z bo'lib, "tadqiq etish", "tekshirish", "voqealar haqida aniq hikoya qilish" ma'nolarini anglatadi. Tarix insonlar haqidagi, ularning uzoq o'tmishdan bizgacha yetib kelgan hayotiy tajribasi haqidagi fandir.

"O'zbekiston tarixi" fanining predmeti xalqimizning eng qadimgi zamonlardan to hozirgi kunlargacha bosib o'tgan uzoq va murakkab tarixiy yo'lini, ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy va ma'naviy hayotini xolisona o'rganishdan, tushuntirishdan iboratdir.

O'zbekiston tarixi ajdodlarimizning yashash uchun kurash, uzluksiz mehnat tufayli takomillashib borish va hozirgi odamlar darajasiga ko'tarilish jarayonini, dini, yozuvi, ilm-fani, adabiyot va san'atini yoritadi. Vatanimiz tarixi o'zbeklarning xalq, millat bo'lib shakllanish jarayonini, ajdodlarimiz qoldirgan boy ma'naviy merosni, davlatlarning tashkil topishi va ularning ichki va tashqi siyosatini o'rgatadi. Vatanimiz tarixi xalqimizning ma'lum bir davrlarda boshqa davlatlarga qaram bo'lib qolganligini, qaramlik azobining naqadar ayanchli, mashaqqatli bo'lganligini, ajdodlarimizning ajnabiy bosqinchilarga qarshi mustaqillik va ozodlik uchun kurashini va bunda mardlik, jasorat ko'rsatgan xalq qahramonlari va davlat arboblari faoliyatlarini keng, teran o'rgatadi.

O'zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning "Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q" risolasida va boshqa asarlarida olg'a surilgan tariximizga tegishli dolzarb masalalar o'tmishimizni o'rganishda muhim nazariy va konseptual-uslubiy poydevor rolini o'ynaydi.

I.Karimov o'tmishni o'rganishda tarixiy tahlilni ilmiy jihatdan xolisona va halol amalga oshirish asosiy vazifadir, deb uqdirgan edi. Bu vazifani amalga oshirish O'zbekiston tarixi fanini o'rganishning ilmiy va uslubiy asoslariga tayanishni talab etadi.

Insoniyat tarixini, tarixiy voqea, hodisalarni to'g'ri yoritish va o'rganish uchun bir qator muhim nazariy-metodologik prinsiplarga tayanmoq zarur.

Dialektik metod ana shunday prinsiplardan biridir. Insoniyat hayoti, jamiyat taraqqiyoti dialektik jarayondir. Dialektika olam yagona va yaxlit, unda sodir bo'ladigan hodisalar, voqealar umumiy va o'zaro bog'lanishda, uzluksiz harakatda, ziddiyatli taraqqiyotda bo'ladi deb ta'lim beradi.

Dialektik metodologiya har qanday mamlakat tarixini, shu jumladan, O'zbekiston tarixini, o'zbek xalqi tarixini jahon xalqlari tarixi bilan bog'liq holda o'rganishni taqazo etadi. Negaki, har bir xalq tarixida milliylik, o'ziga xos betakror xususiyatlari bilan birga jahon tarixi, butun insoniyat taraqqiyoti bilan umumiy bog'lanishdadir.

O'zbekiston tarixi avvalo Markaziy Osiyo mamlakatlari tarixi bilan, qolaversa, butun jahon xalqlari tarixi bilan chambarchas bog'langan. Qadim zamonlardan buyon Vatanimiz Markaziy Osiyo mintaqasidagi ko'pgina davlatlar bilan yagona iqtisodiy va madaniy makonda bo'lib kelgan. Bu jihatdan doimo o'zaro ta'sirda va aloqada bo'lganlar, qo'shilish jarayonini boshidan kechirganlar, ularning ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, ma'naviy hayoti bir-birlari bilan uzviy bog'liq o'tgan. Shu sababdan O'zbekiston tarixini qo'shni mamlakatlar tarixi bilan bog'liq holda, bir xalqni ikkinchi bir xalqqa qarama-qarshi qo'ymagan holda o'rganish taqozo etiladi.

Tarixiy voqea, hodisalarni o'rganish, tahlil qilish va yoritishda ularga xolisona, haqqoniy, ilmiy yondashuv muhim metodologik prinsiplardir.

Xolislik qoidasi tarixiy voqea, hodisalarni o'rganayotganda ular bilan bog'liq bo'lgan barcha faktlarning hech bir istisnosiz butun majmuini birga olib tekshirishni, aniq, haqqoniy dalillarga asoslanishni talab qiladi. Tarixiy hodisalarni bir butun holda, o'zaro aloqada va munosabatda deb o'rganish darkor.

Tarixni o'rganishda tarixiylik prinsipi muhim ahamiyatga ega. Tarixiylik qoidasi voqea, hodisalarni o'z davrining aniq tarixiy sharoitidan, o'sha davr muhitidan, tarixiy rivojlanish jarayonidan kelib chiqqan holda o'rganishni taqozo etadi. Har bir voqea, hodisani boshqa voqealar, hodisalar bilan bog'lab o'rgangandagina mazkur voqea hodisaning umumiy tarixiy jarayondagi o'rnini to'g'ri aniqlash, belgilash mumkin bo'ladi. Har bir voqea, hodisaga umumiy tarixiy jarayonning bir qismi, bo'lagi deb qaramoq zarur. Masalan, bironta davlat faoliyatiga tarixiylik nuqtai nazaridan turib baho bermoqchi bo'lsak, u birinchidan qachon, qanday tarixiy sharoitda paydo bo'ldi, ikkinchidan u o'z taraqqiyotida qanday bosqichlarni bosib o'tdi, uchinchidan uning tarixiy o'rni, mavqei qanday, degan savollarga aniq javob berish zarur bo'ladi.

Tarixni o'rganishda yuqorida qayd etilgan metodologik prinsiplar bilan bir qatorda faktlarni taqqoslash, mantiqiy-qiyosiy xulosalar chiqarish, falsafiy tafakkur, davrlashtirish, sotsiologik tadqiqotlarni o'tkazish, statistik, matematik va boshqa usullardan ham foydalanish zarur.

Vatanimiz tarixini tadqiq etish, o'rganishda uni to'g'ri davrlashtirishning ahamiyati kattadir.

Olimlar o'tmish jarayonini ma'lum bir davrlarga bo'lganlar. Bu davrlar insoniyat tarixida yirik ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy o'zgarishlar, taraqqiyot bosqichlari bilan bog'liq. Xususan, O'zbekiston tarixi 5 davrga bo'lingan. Ular quyidagilardir:

1. Eng qadimgi davr (miloddan oldingi ikki minginchi yillar o'rtalaridan to milodiy IV asr oxirlarigacha).

2. O'rta asrlar davri (V - XIX asr boshlari).

3. Chorizm mustamlakasi davri (XIX asr o'rtalari - XX asr boshlari).

4. O'zbekiston sovetlar hukmronligi davrida (1917-1991 yillar).

5. Milliy istiqlol davri (1991 yildan boshlab).

Bu davrlarning har biri yana o'ziga xos, kichik davrlarga bo'linadiki, uni mazkur qo'llanmaning mazmuni va mundarijasidan yaqqol ko'rish mumkin.

Tarixiy voqealar, xalqlar hayoti nom-nishonsiz yo'q bo'lib ketmaydi, ulardan tarixiy manbalar guvoh bo'lib qoladi. Tarixiy manbalar ikkiga - moddiy va yozma manbalarga bo'linadi.

Qadimgi odamlardan bizgacha yetib kelgan mehnat qurollari, idish-tovoqlar, tanga pullar, harbiy qurol-yaroqlar, uy-joylar, qal'alar, shaharlar, qabrlar, rasmlar va boshqa narsalar moddiy tarixiy manbalar deb ataladi. Vatanimiz hududida olib borilgan arxeologik izlanishlar natijasida topilgan moddiy topilmalar, ularning tahliliy xulosalari odamlar hayotini bilishga imkoniyat yaratadi.

Qadimgi davrlardayoq odamlar o'z fikrlarini yozma bayon etish uchun yozuv belgilari ixtiro qilganlar. Savodxon kishilar o'zlari yashab turgan, yoki borib ko'rgan mamlakatlari haqida, ko'rgan-kechirganlarini daraxtlarning pustlog'iga, toshga, teriga, keyinchalik qogozga yozib qoldirganlar. Xalqlarning hayoti, yuz bergan voqea va hodisalar haqida yozilgan kitoblar mavjud. Yer va qimmatbaho narsalarni in'om qilish, meros qoldirish, sotib olish hujjatlar bilan rasmiylashtirilgan. Podshoh va hokimlarning yozma shakldagi qonunlari va farmonlari saqlanib qolgan. Bular yozma manbalar deyiladi.

Ajdodlarimizning miloddan avvalgi VIII-VII asrlardagi hayotini o'rganishda "Avesto" kitobi qimmatli yozma manba hisoblanadi. Mazkur nodir kitobda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar, dastlabki davlat tuzilmalarining shakllanish jarayonlari o'z ifodasini topgan.

Miloddan avalgi V-II asrlarga oid yunon, xitoy, eron, vizantiy, hindi yozma manbalarida ham Vatanimiz tarixiga oid ma'lumotlar uchraydi.

O'zbek xalqining o'rta asrlardagi ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ma'naviy-madaniy hayotini o'rganishda Abu Nasr Forobiyning "Fozil odamlar shaxri", Abu Rayhon Beruniyning "Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar", Yusuf Xos Hojibning "Qutadg'u bilig", M.Qashg'ariyning "Devonu lug'otit-turk. Uch jildlik", Abu Toxirxo'janing "Samariya", Narshaxiyning "Buxoro tarixi", Nizomulmulkning "Siyosatnoma yoki siyar ul-muluk", Amir Temurning "Temur tuzuklari", Mirzo Ulug'bekning "To'rt ulus tarixi" va boshqa nodir kitoblar muhim tarixiy manba bo'lib xizmat qiladi.

Bizgacha yetib kelgan bunday moddiy va yozma manbalar O'zbekiston tarixini o'rganishda muhim ahamiyatga ega. O'zbekiston Fanlar Akademiyasining Sharqshunoslik instituti, Sharq qo'lyozmalar fondi dunyodagi eng yirik qo'lyozmalar xazinalaridan biri hisoblanadi. Bu yerda 40 mingdan ziyod qo'lyozma nusxalari, 30 mingdan ortiq toshbosma kitoblar va 10 mingdan ortiq Sharq tillarida yozilgan xujjatlar mavjud. Shuningdek, Vatanimiz tarixiga oid muhim qo'lyozma hujjatlar, nodir kitoblar, qimmatli ma'lumotlar horijiy mamlakatlardagi ilm maskanlari, kutubxonalarda saqlanmoqda. Ana shu qo'lyozma hujjatlar va kitoblarning hozirgi o'zbek tiliga tarjima qilinishi va nashr etilishi Vatanimiz tarixini yanada tularoq, xolisona yoritilishiga, tariximiz saxifalaridagi "oq" va "qora" dog'larning barham topishiga ko'maklashadi.

Vatanimiz tarixini o'rganishda O'zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari, ma'ruza va nutqlari, farmon va farmoyishlari, mustaqillik davrida qabul qilingan qonunlar va boshqa me'yoriy hujjatlar muhim nazariy metodologik asos bo'lib xizmat qiladi.

Ajdodlarimiz hayotini, turmush tarzini o'rganishda arxeologiya (qadimshunoslik), etnografiya (xalqlarni tasvirlash), antropologiya (odamning kelib chiqishi va evolyusiyasi) va boshqa fanlar ko'maklashadi.

Tabiiyki, tarix fani o'tmish merosini yangi avlodlarga to'laqonli yetkazish bilan ularning ma'naviy tarbiyasiga, komil insonlar bo'lib yetishuviga o'z munosib hissasini qo'shmoqda. Yurtimiz o'tmishi xalq xotirasi, avlodlar o'rganib saboq oluvchi hayot maktabidir. Tarix - bu nafaqat o'tmish, uning tahlili, bugungi kunimiz uchun muhim xulosalar manbai bo'lib, balki u istiqbolimiz rejasini aniqlashda ham katta ahamiyat kasb etadi.

Tarixning tarbiyaviy ahamiyati ham kattadir. O'zbekiston tarixi yoshlarga xalqimizning o'tmishi, tarixi haqida bilim berish bilan chegaralanib qolmaydi, u yoshlarni vatanparvar, ma'naviy jihatdan komil fuqaro etib shakllantiradi. Prezident Islom Karimov ta'kidlaganlaridek, yurtimiz tarixi "Har bir fuqaroni, jumladan, yoshlarimizni boy madaniy merosimizni qadrlashga, uni ko'z qorachig'iday avaylab-asrashga, yurak-yurakdan iftixor qilishga o'rgatadi. O'zimizning boy o'tmish merosimizdan madad va ibrat olishga imkon beradi. Odamlar qalbida ezgulik tuyg'ularini uyg'otib, bugungi avlod kimlarning avlodi, kimlarning zoti va vorislari ekanini anglashga undaydi".

Insonda tarixiy xotira o'z Vatani tarixini, o'z xalqi, ajdodlari tarixini bilish orqali shakllanadi. Yaqin o'tmishda mustamlakachilar, totalitar tuzum mutasaddilari ko'pgina xalqlarni, jumladan, o'zbek xalqini o'z tarixidan judo qilish, ularni o'z o'tmishiga loqaydlik bilan qaraydigan, nasl-nasabini eslolmaydigan manqurtlarga aylantirish siyosatini yuritdi, amaliyotda esa xalqimiz tashqi dunyodan butunlay uzib qo'yildi, uning bir necha ming yillik boy tarixi sohtalashtirildi, uni yoshlarga o'qitish va o'rgatishga izn berilmadi.

Mustaqillik sharofati bilan Vatanimiz tarixi o'z o'rnini topdi, barcha o'quv maskanlarida talaba-o'quvchilarga Vatan tarixini o'qitish davlat siyosati darajasiga ko'tarildi, Vatan tarixini o'qitish yo'lga qo'yildi. Vatanimiz tarixi millatning, yoshlarning haqiqiy tarbiyachisiga aylanmoqda. Bu borada Prezident Islom Karimovning "Tarixiy xotirasiz barkamol kishi bo'lmaganidek, o'z tarixini bilmagan xalqning kelajagi ham bo'lmaydi", "Tarix - xalq ma'naviyatining asosidir", "Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q", "O'zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi", "Inson uchun tarixdan judo bo'lish -hayotdan judo bo'lish demakdir" degan ifodali -so'zlari va ko'rsatmalari dasturiamal bo'lib xizmat qilmoqda.

O'z o'tmishini, ajdodlari tarixini yaxshi bilgan insonning irodasi kuchli bo'ladi, uni har xil aqidalar girdobiga tushishdan saqlaydi. O'tmishni bilgan, tarix saboqlarini anglab yetgan inson hozirgi zamonni yaxshi tushunadi, kelajakni to'g'ri tasavvur etadi.

O'zbekiston tarixi talaba-o'quvchilarga bugungi kunda mamlakatimizda amalga oshirilayotgan demokratik islohotlarning mohiyati va natijalarini, milliy, huquqiy davlatchilikni barpo etish, demokratik, fuqarolik jamiyat qurish, ijtimoiy yo'naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirish jarayonlarini o'rgatadi. Bu o'z navbatida yoshlarda ilmiy dunyoqarashni, siyosiy madaniyatni tarbiyalaydi, jamiyatda o'z o'rnini to'g'ri belgilashga ko'maklashadi.

Xalqimizning buyukligi, kuchi, uning boy ma'naviy merosga ega ekanligi bilan belgilanadi. Ajdodlarimiz yetishtirib bergan o'nlab, yuzlab jahonga mashhur olimu-ulamolar, me'moru-binokorlar, naqqoshlar, zargarlar, hunarmandlar, davlat arboblari, xalq qahramonlari hayoti, dunyoda birinchilar qatorida bunyod etilgan ilm va ta'lim maskanlari faoliyati talaba-o'quvchilar uchun katta ibrat maktabi, tarix sabog'idir. Kelajak uchun intilayotgan yoshlar uchun bu boy ma'naviy meros mustahkam tayanchdir. Uning zaminida tinimsiz va mashaqqatli mehnat, har qanday to'siqlarni yengish, ilmga va ziyoga intilish kabi xislatlar yotadi. Bunday xislatlar Vatan tarixini o'qitish orqali yoshlarga singdiriladi.

Tarixiy xotira, ajdodlarimiz qoldirgan boy ma'naviy merosni egallash talaba-o'quvchilarda halollik, odillik, rostgo'ylik, mehr-oqibat, mehnatsevarlik, ilmga intilish kabi insoniy fazilatlarni shakllantirishga ko'maklashadi.

Shu boisdan Vatan tarixini har tomonlama, chuqur o'rganish muhim ahamiyatga molik vazifadir. Mamlakatimizda mustaqillik sharofati tufayli bog'chalardan tortib Oliy o'quv yurtlarigacha bo'lgan ta'lim-tarbiya tizimlarida O'zbekiston tarixi fanini o'qitishga davlat darajasiga ko'tarilgan vazifa sifatida katta e'tibor berilmoqda, g'amxo'rlik qilinmoqda. "Tarix millatning haqiqiy tarbiyachisiga aylanib bormoqda. Buyuk ajdodlarimizning ishlari va jasoratlari tarixiy xotiramizni jonlantirib, yangi fuqarolik ongini shakllantirmoqda. Axloqiy tarbiya va ibrat manbaiga aylanmoqda".

Demak, tarixiy xotira, haqiqatni bilish, ajdodlarimiz qoldirgan boy ma'naviy merosini egallash talabalarda vatanparvarlik, odillik, xalollik, mehr-oqibat, bag'rikenglik, mehnatsevarlik, ilmga intilish kabi insoniy fazilatlar shakllanishga yordam beradi. Xulosa qilib aytganda, tarix bu tafakkur bulog'i. U bizni o'tmish voqealariga ochiq ko'z bilan qarashga, oq-qorani aniqroq ko'rishga, ziyraklik bilan anglashga o'rgatadigan, tarixiy shaxslar faoliyatini, hodisalarni qiyoslash, taqqoslash asosida mustaqil xulosa qilishga da'vat etadi. Shu boisdan tariximizning buyuk murabbiyligini doimo yodda tutaylik, e'tibor va ehtirom bilan o'rganaylik.

O'ZBEKISTON - INSONIYAT SIVILIZATSIYASINING QADIMGI O'CHOQLARIDAN BIRI

Reja:

1. Sivilizatsiya tushunchasi. Vatanimiz qadimdan odamzod yashab kelayotgan o'lka.

2. O'rta Osiyoda ijtimoiy taraqqiyotning paydo bo'lishi. Ibtidoiy jamiyat bosqichlari va uning asosiy belgilari.

3. Mintaqadagi qadimgi madaniyat, aholining diniy e'tiqodlari. "Avesto" zardushtiylikning muqaddas kitobi.

Odamzodda ong paydo bo'libdiki, o'z davriga xos turmush tarziga, moddiy va ma'naviy madaniyatiga, ya'ni ma'lum darajadagi sivilizatsiyasiga ega bo'la boshlagan. Markaziy Osiyo, xususan O'zbekiston xalqlari ham qadim zamonlardan beri hayot tarzini takomillashtirar ekan, turli qulayliklar yaratgan, odatlar, rusumlar esa an'anaga aylangan.

Ajdodlarimiz qoldirgan bu bebaho meros keyingi yillarda chuqur o'rganilmoqda. Qadimshunoslar va boshqa olimlar o'lkamiz o'tmishini tadqiq etib, bu makon jahon sivilizatsiyasining o'choqlaridan biri ekanligini ta'kidlaydilar. O'zbekiston Prezidenti I.A.Karimov "Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q" asarida "Hozir O'zbekiston deb ataluvchi hudud" ya'ni bizning Vatanimiz nafaqat Sharq, balki umumjahon sivilizatsiyasi beshiklaridan biri bo'lganligini jahon tan olmoqda", - deydi.

"Sivilizatsiya" qanday ma'noni bildiradi? Bu so'z lotinchadan olingan bo'lib, u hozirgi zamonda odamning komillikka, yetuklikka intilish mazmunida talqin etiladi, shuningdek, u inson hayoti uchun qulayliklar yaratish jarayonini ifodalovchi tushuncha ham. Adabiyotda bu so'z "tamaddun" deb ham ataladi, va madaniy hayotga, taraqqiyotga erishuv jarayoni ma'nosida ishlatiladi. Qomusiy kitoblarda sivilizatsiya - jamiyat taraqqiyoti jarayonida yaratilgan moddiy va ma'naviy boyliklar. Shuningdek, ularni yanada ko'paytirib va takomillashib borish usullarining majmui deyiladi.

Ibtidoiy jamiyat va uning davrlari insoniyat qadim-qadimdan o'z davriga xos turmush tarziga, moddiy va ma'naviy madaniyatga ya'ni ma'lum darajadagi sivilizatsiyaga bo'lgan. Davrlar o'tishi natijasida insoniyat sivilizatsiyasi darajasi o'sib, rivojlanib, takomillashib borgan. Bu jarayon odamlarning mehnat qilish usuli, qanchalik darajada moddiy va ma'naviy boyliklarni yaratish va ko'paytirib borishi bilan bog'liq kechgan.

U yoki bu sivilizatsiya haqida so'z borganda insoniyatning yashash uchun kurashi, tinimsiz mehnati, ma'naviyat va ma'rifatga intilishi tufayli o'zi uchun yaratgan jismoniy va madaniy qulayliklar, ov va mehnat qurollari, kiyim bosh, uy-joy va oilaviy munosabatlari, ishlab chiqarish usullari, maishiy xizmat vositalari, ijtimoiy ong va ma'naviy dunyosi, ijtimoiy-siyosiy hayoti, axloqiy-huquqiy munosabatlari darajasi asosida tavsiflanadigan ma'lum bir tarixiy davr tushuniladi. Masalan, qadimgi Sharq sivilizatsiyasi, Antik Yevropa sivilizatsiyasi, Islom sivilizatsiyasi, Xristian sivilizatsiyasi hozirgi zamon sivilizatsiyasi kabi tushunchalarda insoniyatning iqtisodiy - ijtimoiy, siyosiy hayoti, turmush tarzi, ahloqi, bilim saviyasi, mehnat qurollari va hokazo jihatlari mujassamlashgan bo'ladi.

Har bir mintaqada sivilizatsiya davriy nuqtai nazaridan ertaroq yoki kechroq, o'ziga xos shaklda shakllanib, rivojlanib borgan. Tarixiy, ilmiy tadqiqotlar bizning Vatanimiz - O'zbekiston insoniyat sivilizatsiyasining qadimgi o'choqlaridan biri ekanligidan dalolat bermoqda.

XX asrning birinchi yarmidan boshlab arxeolog olim V.L.Vyatkin boshliq guruh Samarqand, Xorazm va Termizda, M.E.Mossop boshliq arxeologik guruh Ohangaron vodiysida, A.A.Potapov Farg'ona vodiysida qidiruv va nozim ishlarini olib bordi. 30-40 yillarda O'zbekiston, Moskva va Leningrad olimlari hamkorligida bir necha arxeologik ekspeditsiyalar tashkil etildi.

Ikkinchi jahon urushidan so'ng Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi tarixini o'rganish maqsadida yirik arxeologik ekspeditsiya guruhlari tashkil etildi. Keyingi yillarda respublikamizning taniqli arxeolog olimlari A.Asqarov, O.Islomov, A.R.Muhammadjonov, Ye.V.Rtveladze, T.Shirinov va boshqalar yetakchiligidagi tadqiqotchilar O'zbekiston qadimgi tarixini o'rgandilar. Ular tomonidan qator ilmiy, ommabop o'quv qo'llanmalar yaratildi. Bular orasida A.Asqarovning "Buxoroning ibtidoiy davr tarixidan lavhalar" (T.Fan. 19736), "Sopollitepa" (T-1973), O.Islomovning "Peshchera Machay" (T-1975), "Obishirskaya kultura" (T-1980), Ye.V.Rtveladze, A.X.Saidov va Yu.V.Abdullaevning "Qadimgi O'zbekiston sivilizatsiyasi: davlatchilik va huquq tarixidan lavhalar" (T-2001) kabi asarlari alohida o'rin tutadi.

Mazkur asarlarni, shuningdek, Vatanimizning qadimgi davri tarixiga oid boshqa asarlarni o'rganish orqali O'zbekiston odamzod ilk bor paydo bo'lgan o'lka ekanligini aniqlash ajdodlarimizning qadimgi hayoti turmush tarzi, moddiy va ma'naviy madaniyati haqida zarur bilimga ega bo'lish mumkin. Ibtidoiy jamiyat odamlarning yashash tarzi, jismoniy va aqliy tuzilishi, ular tomonidan yasalgan mehnat qurollarining turi va materialiga ko'ra bir qancha davrlarga bo'linadi.

Kishilik tarixining ilk bosqichi hisoblangan bu uzoq o'tmish bir necha million yillar davom etgan. Bu davrda ming yilliklar osha ibtidoiy odam nihoyatda sekinlik bilan kamol topib, hozirgi zamon odami qiyofasiga kirgan. Uning mehnat qurollari, asosan, toshdan yasalgani bois odamzod o'tmishining bu ilk bosqichi fanda "tosh davri" yoki "ibtidoiy to'da" davri deb yuritildi.

Bu ulkan davr Yevropada 3 bosqichga bo'lib o'rganiladi: polialit - qadimgi tosh davri (mil. av. 3 mln. yil - 10-11 ming yillik); mezolit - o'rta tosh davri (mil. av. 11-10 ming yil - 8-7 ming yillik) va neolit yangi tosh davri (8-7 ming yil - 6-5 ming yillik).

Poliolit. Bu bosqich o'z navbatida 3 pog'onaga bo'linadi. Quyi polialit, o'rta polialit, yuqori poliolit.

Quyi poliolit (Ibtidoiy to'da davrining boshlanish). Bu davr mil. av. 3-1,5-1 mil. yil - 100 ming yillikni o'z ichiga oladi.

Hozirgi O'zbekiston yerlarining tabiati kishilik tarixini ilk bosqichlaridayoq bu yerlarda ibtidoiy odamzod to'dalarining yashashi uchun qulay bo'lgan Turon yerlarida bundan qariyib 700 ming - 1-1,5 mil. yil muqaddam ibtidoiy odamlar yashagan.

Kishilikning ibtidoiy to'da bosqichida odamlar tabiiy sharoit taqozosi bilan yirtqich hayvonlar xavfi tufayli to'da-to'da bo'lib yashashga majbur edi. Ov vaqtida yolg'iz hayvonga ko'pchilik bo'lib ov qilganlar. Ibtidoiy to'da davrida odamlar o'rtasida oilaviy aloqalar hali aniq tartibga tushmagan. Markaziy Osiyoda yashagan ibtidoiy odamlar fanda sinantron nomi bilan ataladi.

Ilk poliolit odamlari ov qilish, terib-termachlab ozuqa topish uchun toshdan, sulkdan, daraxt shoxlaridan turli mehnat qurollari yasaganlar. Shu tufayli ular "Homohobilis" - "bilag'on odam" deyiladi.

O'zbekiston hududida ilk poliolit davri odamlari yashagan manzilgohlar Farg'ona vodiysining So'x tumanidagi Semung'ur g'oridan va Toshkent viloyatining Angren shahri yaqinidagi Ko'lbuloq makonidan topilgan va o'rganilgan. Bu davr ibtidoiy odamlarining suyak qoldiqlari (bosh suyagining bir bo'lagi, yelka suyagi va o'ndan ortiq tishlari) arxeolog O'.Aslonov tomonidan Selung'ur g'oridan topilgan. Fanda unga "Fergantron" ("Farg'ona odami") shartli nom berilgan. Selung'urdagi topilmalar va ularni o'rganish yer yuzida odamzodning paydo bo'lish muammosi yechimiga qo'shilgan ulkan hissa bo'ldi. Endilikda Markaziy Osiyo ibtidoiy odamzod ilk paydo bo'lgan joylar qatoriga kiritildi.

Arxeolog M.Qosimov rahbarligida Ko'lbuloq makoni tadqiq etilib, uning oshil davriga oid 22 ta, muste davriga oid 24 ta qatlam o'rganildi. Ko'lbuloq topilmalari (tosh qurollar, hayvon va parranda suyaklari, o'simlik qoldiqlari va x.k.) ibtidoiy odam to'dalarining mashaqqatli hayoti, tosh qurollar yasash texnikasi bu yerlarning tabiati hamda ibtidoiy ovchi va termogilarning turmushda sodir bo'lgan tadrijiy siljishlarni aniqlash imkonini berdi.

Shunday qilib, qadimgi odamlarning mashg'ulotlari terib ozuqa topish, hayvonlarni ovlash, tosh qurollar yasash va ularni mukammallashtirishdan iborat bo'lgan. Mana shundan mehnat jarayonida odamlarning o'zlari ham o'zgarib, takomillashib borgan.

O'rta poliolit (m.av. 100 ming yillik - 40-32 ming yillik) Ibtidoiy to'da davrining so'ngi bosqichi arxeologiya fani davriy tizimida Mute madaniyati deb yuritiladi. Bu davrda yashogan ajdodlar esa ibtidoiy odam shajarasida neandertal nomi bilan fanga kiritilgan. Hozirgi vaqtda O'rta Osiyoda neandertal zamondoshlari yashagan makonlar 90dan ortiq joyda uchratilgan. Toshkent viloyatida Obiraxmat g'ori, Xo'jakent, Poltov, Ko'lbuloq makoni, Samarqand viloyatida Omonqo'ton g'ori, Qo'tirbuloq, Zirabuloq, Novoiy viloyatida Uchtutda topilgan va tadqiq qilingan.

Teshiktosh g'oridan topilgan neandertal odamning suyak qoldiqlari fan olamida jiddiy kashfiyot bo'ldi. Odam suyaklari atrofiga terib chiqilgan arxar va Buxoro bug'usi shoxlarining topilishi odamni dafn qilish marosimining ibtidoiy ko'rinishlari bilan bog'liq.

Xullas, O'rta poliolit davrida odamlar olov chiqarishni, gulxanlar yoqib, sovuqdan va xavf-xatardan saqlanishni, go'shtni o'tda pishirib iste'mol qilishni bilib olganlar. Dastlabki diniy e'tiqod paydo bo'lgan.

Yuqori poliolit. M.av. 40-33 ming yil avval tosh davrining so'nggi bosqichi - yuqori poliolit boshlandi. U mil.av. 1210 ming yilliklargacha davom etgan. Bu davrda hozirgi zamon odami (kramanon) shakllandi. O'sha davr odamlari fanda "Xomo-sopines" - idrokli odam deb nomlangan.

Mehnat qurollari takomillashdi, tosh bilan birga suyak va yog'ochdan ham foydalanildi. Odamlar bu davrda faqat g'orlarda emas, balki tekisliklarda ham makon qura boshlaganlar.

Hozirgi zamon odamining 3 irqi yevropoid, negroid va mongoloid qiyofalari ham o'sha vaqtda vujudga kelgan. Ona tomonidan urug'doshlik mustahkamlanib matrearxat paydo bo'ldi. Tasviriy va amaliy san'atning ibtidosi ham o'sha davrdan boshlandi. Hozirgi kunda O'rta Osiyoda bu davrga mansub 30dan ortiq yodgorliklar topib o'rganilgan. Ular orasida ayniqsa Samarqand makoni, Toshkent viloyatida Oqtosh makoni va Ko'lbuloq topilmalari muhim.

Yuqori poliolit bosqichida muzlik davri tugab, iqlim issiqlash boshladi. O'simlik va hayvonot dunyosi ham asta-sekin hozirgi qiyofaga kirdi.

Mezolit - bu davr o'rta tosh davr (mil.av. 11-7ming yilliklar orasi) ham deyiladi. Mezolitda o'q-yoy kashf etilgan va bu o'sha davr odamlari hayotida buyuk burilish bo'ldi, chunki ovdan keladigan yemaklik hajmi ortdi. Tosh qurollar va ularni yasash takomillashdi, hayvonlarni qo'lga o'rgatish boshlandi.

Mezolit davrida ungurlar devoriga o'yib chizilgan yoki rangli bo'yoqlar bilan tasvirlangan ibtidoiy san'at paydo bo'ldi.

O'zbekistonda Obishir g'orlari xilma-xil mayda tosh qurollari bilan ajralib turadi. Bu davrga oid bir qancha yodgorliklar Toshkent atrofida Qo'shilish (Bo'zsuv yoqasida), Surxandaryoda Magay g'orida o'rganildi.

Neolit - bu davr yangi tosh davri (mil.av 8-5 ming yillik)dir. Neolit odamlari tosh qurollarni yasashda yangi usullar - silliqlash, parmalash, arralash usullarini ixtiro etadilar. Bu davrda mikrolit qurollar yasash takomillashdi. Ovchi jamoalar endilikda yerto'la, chayla yoki kapalar qurib ba'zan guvalalardan kulbalar bino qilib, o'troq hayot kechirishga o'tadilar. Bu joylarda neolit davrining ilk qishloqlari qad ko'targan. O'troq turmush tarzining qaror topishi bilan dehqonchilik va chorvachilik vujudga keldi. Kulolchilik kashf qilindi. Jundan ip yigirish, mato to'qish va tikuvchilik ixtiro qilindi.

Mil. av. 5-3 ming yillikda hozirgi O'zbekiston yerlarida (Xorazm va Buxoro vohasi) Kaltaminor madaniyatiga mansub ovchi va baliqchilar yashagan. Bu madaniyatning eng nodir va muhim yodgorligi Janbos IV - Janbos qal'a makoni va Tolstov manzilgohlaridir.

Eneolit davri. Mil.av. 4-3 ming yilliklarda tosh davri tugab, eneolit (mis tosh) davri boshlandi. Bu davrda tosh bilan birga, metaldan, dastavval misdan qurol yasashga o'tildi. Biroq mis tarkiban yumshoq va mo'rt metall bo'lgani sababli mehnat va ov qurollarining aksariyati hamon toshdan ishlanar edi.

Bu davr arxeologik yodgorliklari Zarafshon quyi oqimida "Kaptarning qumi", shuningdek, Nomozgohtepa Qoratepa (Turkmaniston) kabilarda o'rganilgan.

Jez davri. Bu davr O'zbekiston yerlarida mil.av. 3 ming yillik oxiri - 2 ming yillikka to'g'ri keladi. Mis, qalay va qo'rg'oshin qorishmasidan jez (bronza) kashf etildi. Natijada mehnat qurollarining turi ko'paydi, jezdan keskin tig'li qurol yarog'lar, ro'zg'or va kosmetika (pardoz) buyumlari, ma'budalar, naqshdor muhrlar yasala boshlandi. Ot, eshak, tuya va xo'kizdan transport vositasi sifatida foydalanildi, hayvonlarga qo'shiladigan aravalar vujudga keldi va g'ildirak kashf etildi. Birinchi mehnat taqsimoti dehqonchilikdan chorvachilik ajralib chiqdi.

Jez davri manzilgohlari Sopolitepa, Sarazm, Zomonbobo kabilardir.

Temir davri. Temir davri yodgorliklari O'zbekiston yerlarida mil.av. IX-VI asrlar va undan keyingi davrlarga oid. Ular Xorazm, Baqtriya, Sug'd, Choch yerlarida va Farg'ona vodiysida o'rganilgan. Temirdan xo'jalik hamda qurol yarog'lar yasashda keng ko'lamda foydalanila boshlandi. Dehqonchilik maydonlari kengaydi va sug'orish inshootlari qurish rivojlandi. Chorvachilik ham o'sdi. Bu davrga kelib hunarmandchilik dehqonchilikdan ajralib chiqdi. Mehnat unumdorligi o'sishi bilan qo'shimcha mahsulot ishlab chiqarila boshlandi. Bu esa ibtidoiy jamoa tuzumining yemirilishiga olib keldi. Temir va po'latdan yasalgan buyumlardan keng miqyosda foydalanish qishloqlar taraqqiyotiga ham samarali ta'sir ko'rsatdi.

Qishloqlar murakkab mudofaa inshootli qal'alarga aylantirib mustahkamlandi. Bindixontepa, Kuchuktepa, Qiziltepa, Talashqontepa va boshqa yodgorliklar shular jumlasidandir. Mutaxassislarning ta'kidlashicha, O'zbekiston qadimgi shahar sivilizatsiyasi ilk bor shakllangan hududga kiradi. Bunga Sopolitepa va Jarkuton topilmalari misol bo'la oladi.

Dastlabki sivilizatsiya ma'lum darajada til va yozuvlar bilan bog'liq. Yozuv madaniyatining eng qadimgi o'choqlari Misr, Mesopotamiya, Old Osiyodir. Markaziy Osiyoda ham yozuv mil.av. paydo bo'lgan. Yozuv yaratish harakatlarining dastlabki qadamlarini xalqamizdagi qoyatoshlarga ishlangan ajoyib

suratlarda ko'ramiz. Bundan 2,5 ming yil avval yurtimiz xalqlari ilk bor chizma belgilarda nutq tovushini ifodalovchi (fonetik) yozuv tajribasini yarata boshlagan. Bu harakat axmoniylar davrida ma'lum bir yozuvga aylangan. Mutaxassis olimlar mil. av. V-III asrlarda oramiy yozuvlari tajribasi asosida So'g'd, Xorazm, Baxtar, Parfiya kabi o'lkalarda mahalliy tillarni ifodalashga mo'ljallangan yangi yozuvlar yaratildi, deb ta'kidlaydilar. Bular fonetik ifoda jihatdan oramiydan farq qiluvchi mustaqil yozuv tizimlari bo'lgan. Mil. av. IV-III asrlarda, shuningdek, Yunon imlosi ham ishlatilgan. Ajdodlarimiz turkiy-run (Urxun-Enasoy), uyg'ur, so'g'd yozuvlarini qo'llaganlar.

Demak, mintaqamizda qadim paytlarda turli yozuvlar paydo bo'lib, ular takomillasha borgan, mahalliy tillar va lahjalar xususiyatlarini aks ettirgan va shu tariqa Markaziy Osiyo madaniyatining rivojiga o'z ulushini qo'shgan. Respublikamiz xududida tillarning shakllanishi bir necha ming yillarni o'z ichiga oladi. Manbalarga asoslanib aytish mumkinki, bu yerlarda qadimgi mahalliy tillar-turkiy, so'g'diy bo'lgan. O'rta asrlarda esa ular bilan birga forsiy, arab, chig'atoy va eski o'zbek tillari rivoj topa boshlagan.

Qadim zamon odamlarida turli tabiiy va g'ayri tabiiy kuchlarga ishonch tuyg'ulari paydo bo'ladi. Shu alfozda urug'chilik davrida totemizm, ajdodlar ruhiga sig'inishlar, sehrgarlik, shamanlik kabi e'tiqod va marosimlar vujudga keladi va tarqaladi. Bu dastlabki e'tiqodlar, ayniqsa totemizm o'sha paytda paydo bo'la boshlagan san'atda turli hayvonlar siymosi sifatida o'z aksini topgan edi. Bunday siymolar Fargonaning ayrim qishloqlaridan, Toshkent viloyatining Chinoz, Sijjak tumanlaridan, Samarqand atrofidan, Amudaryo sohillaridan topilgan Keyingi davrlarda tabiatning turli hodisa va namoyondalarini ilohiylashtirish, ularga e'tiqod qilish va sig'inish davom etgan.

Ajdodlarimiz ko'pincha voqelikni afsonaviy tarzda tushunganlar. O'sha paytlarda asta-sekin mifologik tafakkur yuzaga kelgan. Tadqiqotchilarning aytishlaricha, insoniyat qabilachilikkacha bo'lgan davrda totemizmga amal qilgan bo'lsa, mifologiya qabilachilik davrining maxsuli bo'lgan. Xususan, miloddan avval Turon zaminida yaratilgan va Markaziy Osiyo xalklarida mashhur bo'lgan "O'g'iznoma" dostonidan bu jarayon o'z ifodasini topgan. Bu asar o'sha paytdan beri og'izdan-og'izga o'tib ma'lum darajada o'zgarib mintaqa xalqlari folklorida bugun xam nufuzli urin egallaydi.

Ibtidoiy jamiyatning yemirilib borishi jarayonida yangi diniy aqidalar vujudga kela boshladi. Shu jumladan, odamsimon xudolar, ajdodlar ruhiga sig'inish, oxirat to'g'risidagi afsonalar paydo bo'ladi. Endi diniy tasavvurlar ancha murakkablashadi, milliy aqidalar asosida jahon dinlari, xususan, zardushtiylik shakllana boradi.

Shuningdek, arxeologik topilmalar va yozma yodgorliklar bundan 2-2,5 ming yil avval Surxondaryo va Farg'ona viloyatlarida zardushtiylarning olovxonalari bilan bir qatorda buddaviylarning ibodatxonalari bo'lgani, ulardan minglab e'tiqod qiluvchilar foydalanganligidan xabar beradi.

Ajdodlarimiz ma'lum bir odatlar, rasm-rusumlar, udumlarni o'ylab topganlar, ular asta-sekin an'analarga, hayot qoidalariga aylangan. Shunday alfozda qadriyatlar vujudga kelgan, ular esa, o'z navbatida, kishilarni ma'naviy yetuklikka da'vat etgan. Bunga yorqin misol Navro'z udumlaridir.

Tadqiqotchilarning fikricha, Navro'z bayrami bundan taxminan 3,5-4 ming yil avval paydo bo'lgan. Markaziy Osiyoda qadimgi dehqonlar qishni kuzatib, bahorni qarshilash marosimini shunday deb ataganlar. U davrlarda aholining aksariyati dehqonchilik va chorvachilik bilan shug'ullangan. Navro'z yangilanish, poklanish ramzi, inson umidlari, niyatlarini ifodalash belgisi sifatida paydo bo'lgan. Uni bayram qilish turli udum, urf-odatlar, irimlar bilan qilgan, asrlar osha yangi an'analar bilan boyib borgan. Demak, qadimgi ajdodlarimiz tabiat mavsumlarini anglaganlar, ularni e'zozlaganlar, ularga asoslanib o'z maqsad va niyatlarini amalga oshirishga intilganlar.

Mintaqamizning muhim xususiyatlaridan biri uning murakkab etnik-madaniy chorraxada joylashganidir. Aholi bir qancha turli qavm, qabila va elatlardan tashkil topgan va ular etnik jihatdan aralashgan holda yashaganlar. Shu bilan birga aholining ko'pchiligini turkiy va forsiy- tojik ajdodlari bo'lgan, ular o'zaro hamjihatda yashaganlar, san-manga bormaganlar. Bu ham bag'rikenglik, tolerantlik hislatlarining sarchashmalari bo'lsa kerak.

Qadimda o'lkamizda yashagan aholining ma'naviy va madaniy qiyofasi mashhur "Avesto" mazmunida o'z ifodasini topgan. Ma'lumki, bu muqaddas kitob Markaziy Osiyo xalqlari to'g'risidagi dastlabki noyob manbadir. "Avesto" avval xalq og'zaki ijodi shaklida tarqalgan va bir necha asrlar davomida og'izdan-og'izga o'tib, qadimgi Turon, Xuroson, Eron, Ozarbayjon elatlarining ijtimoiy-iqtisodiy hayotini, olam haqidagi tasavvurlarini va diniy qarashlarini o'zida aks

ettirgan. Bu asar ko'p yillar davomida zardushtiylik-otashparastlik dinining ulamo qoxinlari tomonidan to'ldirilib, takomillashtirilgan. Abu Rayxon Beruniyning "O'tmish xalqlardan qolgan yodgorliklar" kitobida ta'kidlanishicha, "Avesto" ilk bor mil. av. VI asr boshlarida to'liq holda 12 ming qoramol ( xo'kiz) terisiga zarxal xarflar bilan bitilgan. Iskandar Zulqarnayn (Aleksandr Makedonskiy) sharqni zabt etganda "Avesto"ning nodir nushasidan o'ziga ma'qul bo'lgan joylarini tarjima qildirib olib qolgan, boshqa qismini esa yoqtirib yuborgan. Shu sabab, bu qomusiy asarning 5 dan 3 qismi kuydirib yuborilgan. Keyinchalik-milodiy I-IV asrlarda "Avesto"ning qolgan qismlari jamlanib, ayrim joylari qayta tiklanib, yangidan kitob holiga keltirilgan. Bizga qadar "Avesto"ning ayrim qismlarigina yetib kelgan. Bular: "Yasna" - ibodat paytida ijro etiladigan matnlar, "Yasht"-otashparastlarning tangrini ta'riflash madhiyalari, "Vendidot" - zulm timsoli - devlarga qarshi qonunlar va afsonalar, "Visparat" - ibodat yo'sinlari va mazmuni haqida ma'lumotlardir.

"Avesto" katta hajmda bo'lganligi sabab, dindorlarning kundalik faoliyatida foydalanishi uchun kichik "Avesto" ham yaratilgan. Unga katta "Avesto"dan tanlab olingan duolar kiritilgan. Demak, "Avesto"da zardushtiylik dinining qonun-qoidalari, ibodat vaqtida ijro etiladigan qo'shiqlari bitilgan.

"Avesto" ta'limotining asoschisi tarixda payg'ambar nomi bilan tanilgan Zardushtra (Zardust) ismli shaxs bo'lgan. Zardushtra - oltin tuyali yoki oltin tuya yetaklovchisi degan ma'noda ishlatilgan. Zardushtra otashparastlik g'oyalarini o'z hamfikrlari bilan birgalikda Katta Xorazm, Baqtriya, So'g'diyona, Eron, Ozarbayjon qisman Hindiston aholisi o'rtasida targ'ib etgan.

Beruniy keltirgan rivoyatga ko'ra, Baqtriya podshosi Vishtasp va malika Xutaosa birinchilardan bo'lib zardushtiylik e'tiqodini qabul etganlar, so'ng bu din keng yoyilgan.

"Avesto"da dunyo ezgulik va yovuzlikning doimiy kurashidan iborat, ezgulik xudosi Axuramazda (Xurmuzd) yovuzlik tangrisi Axriman ustidan g'alaba qozonishi bayon etilgan. Zardushtiylik dinida olov muqaddaslashtirilib, u insonning baxtu-saodati ramzi sifatida ulug'langan.

Zardushtiylik jamiyatda barcha odamlar tanasining rangidan, tili, urf-odatlari va yashagan joylaridan qat'i nazar, osoyishtalik bilan yorqin hayot kechirishga haqlidir, deb hisoblaydi. Bu din odamlarni jur'atli, dovyurak, yetuk insonlar bo'lishga da'vat etadi. Otashparastlikda zamin (er), suv, quyosh va xavo ilohiyat darajasiga ko'tariladi va ularni ifloslash og'ir gunoh hisoblanadi. Kitobda aytilishicha, Zardusht odamlarga murojaat qilib, yerga, tuproqqa sifatli urug'lar sepinglar, pirovard natijada o'zlaringiz har xil illatlardan va balolardan holi bo'lasizlar. Bilib qo'yinglar, ishlov berilmagan tashlandiq yerlarda turli kasalliklar, iflos narsalar va balo-qazolar paydo bo'ladi. Demak, sizlar yerga ishlov berib, unga yaxshi urug' sepib, tuproqni e'zozlasangiz har xil balolardan qutulasiz, hayotga, insonga ishonchingiz kuchayadi, yashagan joyingizga, vataningizga mehringiz oshadi, deydi. Ko'rib turibmizki, zardushtiylikda tabiatga ehtirom asosiy yo'nalish bo'lgan. Zardushtiylik diniga oid turli buyumlar, rasmlar, urf-odat asoratlari qadimgi Xorazm, So'g'd va boshqa o'lkalarda ko'plab topilgan.

Ko'pchilik tadqiqotchilarning fikricha, "Avesto"ning Vatani Amudaryo sohili, aniqrog'i qadimgi Xorazmdir. Bu asarda olingan 16 yirik hududiy-geografik nomlarning ko'pchiligi O'rta Osiyoga taalluqlidir. Bular Xorazm, So'g'd, Baqtriya yurtlari, Xisor, Pomir, Tiyonshon tog'lari, Kaspiy, Orol, Issiqko'l suv xavzalari, Amudaryo va Sirdaryolardir. Demak, bu muqaddas asarda geografiyaga oid mulohazalar ham bisyor.

"Avesto" jahon olimlari tan olgan boqiy yodgorlik, noyob tarixiy manba. U dunyoning ko'p tillariga tarjima qilingan. Kitob fransuz, ingliz, rus, nemis, fors va boshqa tillarda chop etilgan. Asarning jahon madaniyati va dinlar tarixida tutgan o'rni beqiyosdir. Shuning uchun ham 1999 yil noyabrda YUNESKO bosh konferensiyasi "Avesto" yaratilganligining 2700 yilligini dunyo miqyosida keng nishonlashga qaror qildi, 2001 yil oktabrida Xorazm zaminida "Avesto" va uning insoniyat taraqqiyotidagi o'rni mavzusida xalqaro ilmiy konferensiya o'tkazildi.

Ma'lumki, qadimgi zamon moddiy va ma'naviy taraqqiyoti fanda antik, ya'ni, qadimgi sivilizatsiya deb ataladi Jahonning turli mintaqalarida vujudga kelgan bunyodkorlik va taraqqiyot bora-bora umuminsoniy qadriyatlarga, madaniyatga, sivilizatsiyaga aylandi. O'zbekiston esa insoniyat sivilizatsiyasining qadimgi o'choqlaridan biri bo'lgan. Demak, o'lkamizda yashab o'tgan qadimgi odamlar jahon ravnaqiga, uning bugungi rivojiga o'zining munosib hissalarini qo'shganlar. Shu bois bugungi mustaqil O'zbekiston xalqlarida milliy g'urur bilan birga taraqqiyotga, sivilizatsiyaga intilish hissi kattadir.

Qadimgi jamiyatni taxminan davrlashtirish chizmasi

Tabiiy – iqlimiy omil: yer magnit maydonining “G’arbga siljishi” va qutblarning o’zgarishi natijasida golosenada iqlim o’zgaradi, bu esa migratsiyaga va turmush sharoitlarining o’zgarishiga olib keladi.

ILK POLEOLIT

Miloddan avvalgi 700/500 – 100 mingyilliklar

Yer yuzidagi ilk odamlar

↓ ↓ ↓ ↓ ↓

Sharqiy Afrikadagi Olduvay darasi ↓ Prezinjantrop va zinjantrop (2 mln.400 ming yil rivojlanishning boshi berk bo’g’ini)

Janubiy Afrika ↓ Avstralopitek – 1 mln. yilda ortiq vaqt ilgari

Indoneziyaning Yava o. Kendung Brous daryosi qirg’og’ida ↓ Pitekantrop – taxminan milod.avv. 1mln. yil

Sharqiy Xitoy (Chjoukautyan g’ori) ↓ Sinantrop – milod.avv. 700-600 mingyilliklar

O’rta Osiyo Farg’ona vodiysidagi Selung’ur manzilgohi ↓ 500 – 100 mingyilliklar

O’RTA POLEOLIT (mustye)

(Mil.avv. 100 – 40 mingyilliklar)

O’zbekiston hududida mazkur davrga mansub mashhur manzilgoh – Teshiktosh g’ori topilgan

Bu davrda yashagan odamlarni “neandertallar” deb ataganlar (ularning suyak qoldiqlari dastlab Germaniyaning Neandertal vodiysidan topilgani uchun shu joy nomi bilan atalgan)

Ko’lbuloq, Obirahmat, Bo’zsuv, Qopchig’ay, Qayroqqum, Uchtut, Vauch, Idjont, Qizil – Nur 1 manzilgohlarining quyi qatlamlari va boshqalar. Selung’ur manzilgohining eng yuqori chegarasi, Xo’jakentning quyi qatlamlari ham mana shu davrga mansubdir.
	Ibtidoiy to’da bo’lib yashaganlar

Yashash uchun tabiiy g’orlarni o’zlashtirilgan

Quyidagi mehnat qurollarini yasagan: chopqi, uchli nayzalar - yo’nish texnikasini qo’llagan, bunda uchburchak plastinalardan qirg’ichlar yasash uchun xom ashyo bo’lib xizmat qilgan

hayvon terisidan kiyim – kechaklar tayyorlagan

Olovdan foydalangan

Yirik hayvonlarni ovlagan, termachilik bilan shug’ullangan

Neandertal odami

Mustye → diniy tasavvurlar kurtak ota boshlagan

davrida → o’lganlar “uxlayotgan odam” holatida dafn etila boshlangan

→ hayvonlarning qoziq tishlaridan taqinchoqlar yasala boshlangan

Neandertal odami hozirgi zamon odamining shakllanishida o’tish bosqichi bo’lib xizmat qilgan, uning oyoqlari va yelkasi to’g’ri bo’lgan, peshonasi va pastki jag’i bo’rtib turgan

Bugungi kunda ko’pgina olimlarning fikricha, paleolit ikki qismga: “ikki sakrash nazariyasi”ga muvofiq “quyi” va “yuqori” qismlarga bo’linadi, “o’rta” paleolit esa “quyi” paleolitning yakunlovchi bosqichi hisoblanadi.

YUQORI PALEOLIT (so’nggi)

(Mil.avv. 40-12 mingyilliklar)

Bu davrda yashagan kromanyon odami (Fransiyaning Kro – Manyon g’oridan topilgani uchun) “neantrop”, ya’ni “yangi odam”, xuddi shuningdek bundan oldingi davr odami – “homo habilis” – “omilkor odam” dan farqli o’laroq, “Homo Hapiens” – aql-idrokli odam deb ataladi.

Odamning hozirgi qiyofasi shakllanadi.

→ qosh ustidagi bo’rtib turgan mushaklar yo’qoladi

→ peshona va pastki jag’I shakllanadi

→ harakatlari yengillashadi va tezlashadi

→ qo’llari takomillashadi

→ nisbatan nozik mehnat qurollarini yasaydi

Yangi paydo bo’lgan “siqish” texnikasi yordamida xilma-xil mehnat qurollari uchun qoliplar yasalgan. “Pichoqsimon parraklar” shular jumlasidan bo’lib, ulardan quyidagilarni tayyorlash mumkin bo’lgan:

Murakkab mehnat qurollari

Ikki tomoni bo’yalgan o’tkir va yupqa pichoqsimon parraklar

Har xil qirg’ichlar

Bigizlar

Suyak garpunlar

		Bu davrning odami yashagan manzilgohlar O’zbekiston va o’rta Osiyoning barcha hududlarida topilgan
	Bo’zsuv, Ko’lbuloq, Oqtosh, Idjont va Uchtutdagi “ko’p qatlamli” eski manzilgohlarda ham odamlar yashashda davom etganlar. Xo’jakent, Obirahmat, Samarqand va boshqa joylarda odamlar yashaydigan yangi manzilgohlar vujudga kelgan.
Madaniy qatlam – barcha qadimgi manzilgohlar joylashgan, inson faoliyatining izlari – mehnat qurollari, gulxanlar, oziq-ovqat qoldiqlari – suyakalr, chig’anoqlar va hokazolar qolgan yer qatlamining arxeologiyada qabul qilingan nomi.

Bu davrda turli tabiiy – iqlimiy mintaqalarga odamning moslashishi natijasida asosiy irqlar vujudga kelgan, zotan, Yuqori paleolit davrida Yer kurrasi deyarli to’liq o’zlashtirilgan.

Insoniyat irqlarining vujudga kelishi:

Yevropoid irqi

Mongoloid irqi

Negroid irqi

	→ baliqchilik; → yovvoyi o’simliklar termachilik davom etadi; → odamlar turar joylari – bostirmalar, chaylalar, yerto’lalar qura boshlaydilar.

Yuqori

paleolitda

Navbatdagi muzlanishning (jami 5 marta bo’lgan, shulardan 4 tasi paleolit davrida ) tugashi qadimgi odam hayotining to’la o’zgarishiga olib keladi – bu davr mezolit deb ataladi.

(Har bir muzlash davri bir necha yuz ming yil davom etgan, muzlashlar orasidagi davrlar taxminan 200 ming yilga cho’zilgan. Oxirgi muzlash davri taxminan miloddan avvalgi 15-12 mingyillikda yakunlangan. )

Mezolit (o’rta tosh davri)

(Mil.avv. 12 - 7 mingyilliklar)

Davrning eng muhim kashfiyotlari

Geometrik mikrolitlardan foydalanishning yangi texnologiya va “ichquymali texnika” vujudga keldi, ya’ni asos – suyak, yog’och pazlarga qo’yilib, ustidan asphalt, mum quyilgan mayda (uchburchak, to’rtburchak) qatlamlar bilan to’ldirildi. Bunday mehant qurollari ko’p funksiyali bo’lib, ulardan uzoq vaqt ishlatish mumkin, ya’ni yaxlit tosh parchasidan pichoq yoki keskin yasalganda ko’ra, suyak yoki yog’och asos qilib olib, uning ustidan kremniy quyilgan ma’qul.

Tarkibiy mehnat → chopqichga dasta ulanib – bolta yasaladi.

qurollari → o’tkir uchlar daraxt shoxlari bilan birlashgach, otar

nayzaga aylanadi.

→ o’q – yoy (kamon) tayyorlanadi.

Shuning uchun ham yakka ovchilarning axamiyati ortdi, biroq jamoa bo’lib ov qilish o’zgargan ko’rinishda (hayvonni ko’plashib quvish) saqlanish qoldi, chunki muz davri o’tib, oziq- ovqat mahsulotlarini uzoq saqlashning iloji bo’lmay qoldi, buning ustiga, yirik hayvonlar – mamontlar qirilib ketdi, mayday hayvonlarni esa boshqa usullarda ov qilish ma’qulligi ayon bo’lib qoldi.

Odam hayvonlarni qo’lga o’rgata boshlaydi

Itlarni						Cho’chqalrni
		Odamalar deyarli butun O’rta Osiyo hududi bo’ylab joylasha boshladilar

Mezolit davrining fanga ma’lum bo’lgan yodgorliklari:

Farg’ona vodiysinig I–V Obishir manzilida

Toshkent hududidagi Bo’zsuv kanalining chap qirg’og’ida (Qo’shilish manzili)

Surxandaryoning Machay g’orida

Mezolit davrida tarixning birinchi qonuni amal qilidi – Yer kurrasida turmush sharoitlarining har xilligi taraqqiyotning har xil kechishiga olib keldi (bir paytning o’zida turli darajada rivojlangan madaniyatlar mavjud bo’ldi)

NEOLIT DAVRI (yangitosh davri)

(Mil.avv. 6 – 4 mingyilliklar)

	Bu davr o’zlashtirish xo’jaligidan ishlab chiqarish xo’jaligiga – dehqonchilik va chorvachilikka o’tish davri bo’lib, u “neolit davridagi texnikaviy inqilob” tushunchasiga birlashtirilgan quyidagi xususiyatlari bilan ta’riflanadi

Neolit o’troq hayot tarziga o’tildi, ya’ni urug’ jamoalarning o’troq

Davrida → manzilgohlari vujudga keldi.

Neolit davrida ona urug’i – Matriarxat o’z taraqqiyotining bir nechta bosqichini bosib o’tdi, bu pirovard natijasida juft oilaning vujudga kelishiga olib keldi.

Neolit davriga va bundan keyingi boshqa davrlarga o’tish Yer kurrasining turli qismlarida turli davrlarda har bir mintaqaning tabiiy-iqlimiy sharoitlariga qarab, tarixning asosiy qonuniga muvofiq amalgam oshdi, bunda har bir keyingi davr o’zidan oldingi davrdan qisqaroq bo’ladi, ya’ni “zamonda rivojlanish sur’atlarining jadallashish” qonuni amal qila boshladi.

O’rta Osiyo uch xil madaniyat tarqaldi:

ENEOLIT DAVRI

(mis-tosh asri)

(Mil.avv. 4-3 mingyilliklar)

Tosh qurollari bilan birga misning ishlatilgan davri eneolit deb ataladi.

Ibtidoiy → pichoqlar

jamoalarda → bigizlar

mehnat qurollari va → ignalar

bezaklari misdan → boltalar

tayyorlana → bilakuzuklar

boshladi → marjonalar

→ ziraklar va hokazo

Ammo tosh baribir mehnat qurollari tayyorlashda asosiy xom ashyo sifatida qoldi, chunki mis qattiq emas edi.

Yaqqol o’zgarishlar namoyon bo’ladi

	Turli idiahlarning shakli va qalinligida
Sopol buyumlar naqshida

Bu davrda qabilalar misni eritish va qaynoq holida ishlov berish imkoniyatiga ega edilar.

Eneolit → dehqonchilikning tog’oldi joylarida paydo bo’lishi

davrining → qadimgi odamning – yovvoyi o’simliklar ehtimoliy terminidan,

xususiyatlari kerakli boshoqli o’simliklarni parvarish qilishiga o’tish davri

→ aholi yirik uy hayvonlarini ko’paytirish bilan shug’ullanadi

(sigirlar, otlar, tuyalar)

↓

Chorvachilik faqatgina sut va go’sht mahsulotlarini

bermasdan, balki dehqonchilikning samarali rivojlanishiga

Eneolit davrida erkaklar qabilalarda yetakchi mavqeni egallay boshladilar

ham imkon yaratdi

BRONZA DAVRI

(Mil.avv. 2 – 1 mingyilliklar)

Bronza davrida bir vaqtning o’zida tosh davrining davomi hamdir.

Bronza ixtirosi – buyuk madaniy-xo’jalik kashfiyoti

↓

Shu sababdan undan → mehnat qurollari

foydalanish sohalari → uy – ro’zg’or buyumlari

kengayadi → qurollar mukammallashtirildi

Bronza davri quyidagilar bilan ta’riflanadi:

↓

ishlab chiqaruvchi xo’jalikning mustaqil sohasi bo’lgan yaylovdagi chorvachilikning vujudga kelishi natijasida quyidagilar sodir bo’ldi:

1. Mehnatning birinchi ijtimoiy taqsimlanishi (chorvachilik uy chorvachiligiga ega bo’lgan dehqonchilikdan ajralib chiqdi).

2. Qo’shimcha mahsulotning paydo bo’lishi savdo – ayriboshlash munosabatlarini vujudga keltirdi.

3. Aholini “yashashga yaroqli” hududlarini jadal o’zlashtirishi va ularga kelib joylashishi natijasida “hayot madoni” ni saqlash va nazorat qilishga zarurat tug’ildi, bu esa mahalliy harbiy to’qnashuvlarga olib keldi, natijada qabilalarning ittifoqlari vujudga keldi, erkaklarning roli keskin ortdi, qabila oqsoqollari, odatda, bir onadan tug’ilgan ikki aka-uka biri – harbiy paytida, ikkinchisi – tinchlik paytida oqsoqol vazifasini bajara boshladilar.

Natijada mintaqalararo ayriboshlash jarayoni kuchaydi

↓

Iqrisodiy jihatdan turli viloyatlarni bog’lovchi yo’llar vujudga keldi

bular:

Shunday qilib, xo’jalikning asosi chorvachilik va dehqonchilik bo’lib qoladi.

Oqibatda: qo’shimcha mahsulot Bu narsa urug’lar, qabilalarning o’zaro ayriboshlash

paydo bo’ladi munosabatlariga olib keladi

Iqtisodiy,madaniy,etnik aloqalar o’rnatildi

Davrning yirik kashfiyotlari:

Bu davr odatda “dastlabki shahar tamadduni”ga oid deb topiladi, chunki bu davrda bo’lg’usi shahar belgilariga ega bo’lgan devor bilan o’ralgan qishloqlar – Sopollitepa, Jarqo’ton (O’zbekistonning janubida) paydo bo’lgan.

TEMIR DAVRI

(Mil.avv. 1 mingyillikdan sinflar va davlatlar tashkil topgunga qadar)

Temirning qo’llanishi – ibtidoiy jamoa tarixidagi katta hodisa

Temirning paydo bo’lashi

Puflab qo’yish usulida temir olinadi, biroq bunday buyumlar bronza bilan raqobatlasha olmaydi (bunday temirdan zargarlik san’atida , ba’zan tilla yoki kumush taqinchoqlarga o’rnatmalar sifatida foydalanish mumkin edi.)			Temirni olovda toblash, ya’ni po’lat quyish usuli kashf etilganidan so’ng temirdan yasalgan buyumlar raqobatdosh bo’lib qoldi, chunki temir rudasi (mis va bronzadan farqli o’laroq) hamma yerda bor edi; bronza temirdan pishiqligiga qaramay, xo’jalikda va harbiy sohada temirdan keng foydalana boshlandi, bu jamiyatning tabaqalanishiga va pirovard natijasida davlatchilikning vujudga kelishiga ko’maklashdi

O'ZBEK DAVLATCHILIGINING SHAKLLANISHI VA DASTLABKI

TARAQQIYOT BOSQICHLARI. BUYUK IPAK YO'LI

Reja:

1. Davlat tushunchasi. Dastlabki davlatchilik va uning shakllari.

2. O'rta Osiyodagi ilk davlatlar. Katta Xorazm, Baqtriya podshoxliklari, So'g'd hokimligi.

3. O'rta Osiyo xalqlarining ajnabiy bosqinchilarga qarshi olib borgan kurashlari.

O'rta Osiyoda mil.av. X-VIII asrlarda ibtidoiy jamoa tuzumi yemirilib bordi. Jamiyatdagi ijtimoiy tenglik barham topdi. Mulkka egalik esa turli ziddiyatlarni vujudga keltirdi. Jamiyatda mulkdorlar, ho'jayinlar, tobelar, kambag'allar qatlami paydo bo'la boshladi. Ijtimoiy tabaqalanish jarayoni kuchaydi. Jamoalar o'rtasida turli to'qnashuvlar, janjallar ko'payib bordi. Bunday sharoitda jamiyatda ijtimoiy, siyosiy barqarorlikka ehtiyoj kuchayadi. Shu alfoz ijtimoiy-iqtisodiy hayotda tartib tizimi-davlatchilik alomatlari vujudga kela boshlaydi. Dastlabki bunday uyushmalar avval kichik mintaqalarda (polis) paydo bo'ldi. So'ng ular hududi kengayib bordi. Bunday ma'muriy-hududiy jamoa boshliqlarining faoliyati asosan aholi hamjihatligini ta'minlash, muammolarni yechish, nizolarni bartaraf etish doirasida kechar edi.

Xo'sh, davlat - davlatchilik nima? Davlat, davlatchilik o'z mohiyati bilan insonlarning dolzarb talablarini, tub ehtiyojlarini amalga oshirishga, ularning huquqlarini himoya qilishga, jamiyatda barqarorlik o'rnatish va uni saqlashga mo'ljallangan dargoh. U muayyan jamoa, elat, xalq tomonidan tashkil etilgan maxsus guruh bo'lib, uning ma'lum huquqlarga ega bo'lgan vakillari mavjud. Davlat siyosiy tashkilot sifatida jamiyatni uyushtiradi, hokimiyat bilan xalqni uyg'unlashtirishga harakat qiladi. Bir faylasuf-davlatni barpo qilishdan maqsad odamlarga jannat yaratish emas, balki jamiyatda do'zax bo'lishiga yo'l qo'ymaslikdir, degan ekan. Balki alloma haqdir. Chunki, jamiyatda barqarorlik bo'lsa, odamlar farovon hayotni o'z mehnatlari bilan yaratadilar.

"Avesto" kitobidagi va boshqa ma'lumotlarga ko'ra, qadimda, taxminan bundan 3-3,5 ming yil muqaddam O'rta Osiyo jamiyati alohida yirik oilalardan tashkil topgan ekan. Urug' jamoasi (vis) yerga egalik qilgan, bir nechta bir -biriga yaqin bo'lgan urug'lar qabilaga birlashgan. Nisbatan yirik qabilalar esa muayyan hududda birgalashib yashaganlar. Bu birlashma daxyo degan nom olgan. Viloyat boshlig'i daxyopati deb atalgan. Ana shu uyushma dastavval harbiy-siyosiy birlashma sifatida paydo bo'lgan. Ular o'zi yashagan hududni mudofaa qilgan. Sug'orish ishlarini uyushtirgan va boshqarib borgan. Qabila boshliqlari vaqti-vaqtida to'planib, kengashib turishgan. Bular dastlabki davlatchilikning alomatlari edi. Iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyot jarayonida jamiyatning siyosiy tuzilmasi davlat va uni boshqaruv tizimi muttasil takomillashib borgan. Xususan, davlatlar paydo bo'lishining osiyocha ishlab chiqarish usuliga asoslangan "Sharq yo'li" bo'lib, unda iqtisodiyotning asosini sug'orma dehqonchilik tashkil etgan. Binobarin, yer va irrigatsiya inshootlari davlatning mulki bo'lgan. Shuningdek, dehqonchilik jamoasi jamiyatning birlamchi yacheykasi, ya'ni hujayrasi hisoblanagan. Aholining katta qismini safarbar etish zarurati esa, qat'iyatli boshqaruvchilar tabaqasining shakllanishiga olib kelgan.

O'rta Osiyodagi ikki daryo oralig'i-alohida tarixiy-geografik va tarixiy-madaniy hududdir. Uning sivilizatsiyasi Amudaryo va Sirdaryo tufayli ko'p ming yilliklar mobaynida vujudga keldi.

Bu mintaqada yuzaga kelgan davlatlar qadimgi davrlarda ham, o'rta asrlarda ham umumiy belgilar bo'lishiga qaramay, Markaziy Osiyoning boshqa ismlaridagi davlatlardan o'ziga xos belgilariga ko'ra ajralib turgan. O'rta Osiyodagi ikki daryo oralig'i hududi doirasining o'zida ham shimoliy viloyatlar (Xorazm) va janubiy viloyatlar (Baqtriya), ayniqsa, qadimgi davrlarda etnik va madaniy, til va yozuv, davlat qurilishi tizimi jihatidan bir-biridan farq qilgan. Bu har bir viloyatga xos bo'lgan madaniy-genetik tiplar, darajasi har bir viloyatda turlicha bo'lgan o'troq va ko'chmanchi xalqlarning raqobatlashuvi bilan belgilangan.

Qadimgi davrda O'rta Osiyo ikki daryo oralig'ida davlat birlashmalarining har xil shakllari mavjud bo'lgan:

1. Davlat tipi-podsholik. Boshqaruv shakli-mutlaq monarxiya.

2. Davlat tipi-konfederativ podsholik. Boshqaruv shakli-cheklangan monarxiya. Ular odatda qabila boshliqlari yoki o'z tangasini zarb qiluvchi urug' boshliqlari tomonidan boshqariladigan bir nechta mustaqil o'lkalardan iborat bo'lgan.

3. Davlat tipi-mulkka egalik qilish. Boshqaruv shakli-qabila doxiylari yoki urug' boshliqlarining meros qilib qoldiriladigan hokimiyati.

Ilk davlatchilikning tashkil topishi bilan hunarmandchilik rivoj topgan. Ayrim yirik qishloqlar kengaya bordi. Ularning atrofi baland mudofaa devori bilan o'ralib, uning tashqarisida qo'rg'onli turar joy, jamoat ahli uchun umum ibodatxona kabi yirik binolar qad ko'tardi. Ilk shaharsozlikka xos bunday mahobatli inshootlar mil.av. 2-ming yillikning 2-yarmi va 1-ming yillikning boshlarida barpo etila boshlaydi. Bu shubhasiz, istehkomli yirik qishloqlar zaminida ilk shaharlarning paydo bo'lishi edi.

O'rta Osiyodagi qadimgi davlatchilik evolyutsiyasini (taraqqiyotini) bir necha davrlarga ajratib ko'rsatish mumkin.

1-davr-milod.av II ming yillikning II yarmi - O'zbekiston janubida davlatchilik tuzilmalarining ilk belgilari paydo bo'ldi. Davlatning bunday namunasi Jarqo'ton yodgorligi ostidan topib o'rganildi. Shahar 2 qism: hokim qarorgohi ark (xisor) va turli xil kasbdagi hunarmandlarning turar joy va ustaxonalari joylashgan shahristondan iborat. Bu ilk shahar-davlatchiligining umumiy maydoni qariyib 100 gektarga teng. Shahriston bo'ylab atrofi alohida-alohida devorlar bilan mustahkamlangan 20ga yaqin turar-joy mahalla ko'ylari joylashgan. Jarqo'tonning eng baland qismida otashparastlarning ibodatxonasi qad ko'targan. Shahristonning janubida ilk shaharliklarning qabristoni bo'lgan. O'rta Osiyoning janubiy hududida yuzaga kelgan bu ilk shahar-davlatchada kulolchilik, to'qimachilik, amaliy san'at va binokorlik kabi ixtisoslashgan hunarmandchilik yuqori darajada rivoj topgan. Hunarmandchilik mahsulotlari nafaqat ichki bozor, balki tashqi bozor uchun ham keng ko'lamda ishlab chiqilgan. Shahar aholisi dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo sotiq bilan shug'ullangan erkin dehqon jamoalari, hunarmandlar, savdo ahlidan iborat bo'lgan.

2-davr miloddan avvalgi I mingyillikning boshida Xorazm, Baqtriya, So'g'd tarixiy-madaniy viloyatlarining shakllanishi.

3-davr mil.av. VI-V asrlarda Axmoniylar bosqini va O'rta Osiyoning Axmoniylar davlati tarkibiga kirishi natijasida mahalliy davlatchilik rivojlanishidagi tanaffus.

4-davr miloddan avvalgi IV-III asrning yarmi A.Makedonskiy bosib olgandan boshlab Yunon-Baqtriya podshoxligining qulashigacha. Bir vaqtning o'zida mahalliy davlatchilikning tiklana borishi.

5-davr m.av. II yerning yarmi va mil. I asri boshi. Mahalliy davlatlar: Qang', Xorazm podshoxligi So'g'd, Dovon davlatlarining mustahkamlanishi va yanada rivojlanishi.

6-davr mil. I asri boshidan III asr yarmigacha. Mahalliy davlatchilikning ravnaq topishi. O'zbekistan janubiy hududlarining Kushon imperiyasi tarkibiga kirishi.

Davlatchilik rivojlanishining II bosqichi bo'lgan mil.av. I -ming yillikning 1-yarmida daryo bo'ylarida vodiylarida yirik sug'orish tarmoqlari barpo etilishi bilan dehqonchilik maydonlari tobora kengayib bordi. Ayrim sersuv kanallar bo'ylab ziroatkor vohalar shakllandi. So'g'd (Samarqand), Baqtriya (Baxtar) va Xorazm kabi tarixiy-madaniy viloyatlar tashkil topdi.

"Avesto" hamda yunon mualliflarining guvohlik berishicha, miloddan avvalgi VII-VI asrlarda O'zbekistan hududida So'g'diylar, Baqtriyaliklar, xorazmliklar, sak va massaget elatlari yashaganlar. Zarafshon va Qashqadaryo vodiysida dehqonchilik bilan shug'ullanuvchi ko'plab aholi istiqomat qilgan. Yozma manbalarda bu hudud So'g'da (Tova) ("Avesto"da), Suguda (Bexistun yozuvlarida), Arrian, Strabon: Kursiy Ruf asarlarida esa So'g'diyona deb nomlangan.

Amudaryoning quyi oqimida yashaydigan o'troq dehqon elatlari xorazmliklar bo'lgan. Ularning yurti Xvarizam ("Avesto"da), Xvarazmish (Bexistun yozuvlarida), Xorasmiya (Arrian, Strabon asarlarida) deyilgan.

So'g'diylarning eng yaqin qo'shnilari baqtriyaliklar bo'lib, ularning yurti Surxon vodiysi, Afg'onistonning shimoli, Tojikistonning janubiy hududlarida joylashgan. Yozma manbalarda u Baxdi ("Avesto" da), Baqtrish (Bexistun yozuvlarida) deb nomlangan. Yunon-rim mualliflari uni Baqtriana yoki Baqtriya deb ataganlar.

O'rta Osiyoning o'troq dehqonchilik viloyatlarida, asosan, ziroatchilik bilan shug'ullanuvchi so'g'diylar, baxtarliklar va xorazmliklar yashagan. Ular atrofida dashtlik va tog' oldi hududlarida chorvador qabilalarning yaylov-manzilgohlari joylashgan edi. "Avesto"da O'rta Osiyoning chorvador aholisi - "tur"lar, ular yashaydigan el-yurt esa Turon nomlari bilan tilga olinadi. Qadimgi Turon chorvadorlarining eng jasur, jangovori saklar va massagetlar edi. Ular Yevro-Osiyo (Dunay havzasi)dan Oltoygacha bo'lgan hududlarda yashovchi skiflarga qon-qarindosh bo'lgan. Miloddan avvalgi VI asrda ular o'z yerlarini qabilalar hujumidan himoya qilish uchun o'zlarining harbiy ittifoqini tuzadilar.

Qadimgi rim va yunon tarixchilarining yozishlaricha, saklar uch ijtimoiy guruhga bo'lingan. Ularning ko'pchilik qismi saka tigraxuda, ya'ni o'tkir uchli kigiz qalpoq kiyib yuruvchi saklar deb atalgan. Ular hozirgi Toshkent viloyati va Janubiy Qozog'iston yerlarida yashaganlar. Ikkinchi guruh saka tiay darayya, ya'ni daryoning narigi tomonida yashovchi saklar deb atalgan. Ular Orol dengizi bo'ylarida, Sirdaryoning quyi oqimida yashaganlar. Pomirning tog'li tumanlarida va Farg'onada saka-xaumovarka deb ataluvchi saklar yashaganlar. Saka-xaumovarka - marosimiy muqaddas ichimlik - "xauma" iste'mol qiluvchi saklar deb yuritilgan.

Sak qabilalarining hammasi ham faqat chorvachilik bilan kifoyalanmaganlar. Masalan, xaumavarka saklari yilqichilik qatorida g'allakorlik bilan ham mashg'ul bo'lganlar. Tigraxauda saklari esa, mayda shoxli hayvonlarni boqish bilan bir qatorda dehqonchilik ham qilganlar.

Miloddan avvalgi VII-VI asrlarda yuqorida ko'rsatilgan o'lkalarda yashovchi aholi ilk davlat uyushmalarini tashkil etganlar. Bu davlat uyushmalari o'zining ma'lum hududi, chegaralariga ega bo'lib, iqtisodiy -geografik makon-katta bir viloyat sifatida shakllanib borgan. Bu davrlarda Xorazm, Baqtriya , Marg'iyona, So'g'diyona, Farg'ona kabi viloyatlar mavjud edi. Axmoniylar bosqiniga qadar o'lkaning asosiy qismini birlashtirib turuvchi siyosiy markaz shimolda Xorazm, janubda Baqtriya hisoblantan.

"Katta Xorazm" davlat uyushmasi ittifoqi hududi hozirgi Xorazm yerlari bilan chegaralanib qolmay, balki uning atroflari - hozirgi Qoraqalpog'iston, Marv hamda Amudaryoning quyi oqimigacha bo'lgan yerlarni o'z ichiga olgan. Bixistun yozuvlarida Xvarazm nomi bilan massagetlar va saklar yurti sifatida tilga olingan. Qadimda bu o'lkada mustahkam ulkan qal'alar ko'p bo'lgan. Shu boisdan bu mamlakatga "Ajoyib qal'ali o'lka" deb nom berilgan. Keyinchalik u Xorazm nomi bilan shuhrat topgan. Yunon tarixchisi Gerodot ma'lumotiga ko'ra qadimda Oks (Amudaryo) bo'ylab 360 dan ziyod sun'iy kanallar, suv inshootlari mavjud bo'lgan. O'nlab kilometrlarga cho'zilgan yirik sug'orish tarmoqlari va inshootlari, shubhasiz viloyatning bosh hukmdorlari - qaviylari avlodi tomonidan uyushtirilgan ommaviy hasharlar vositasida Xorazmning mehnatkash dehqon jamoalari kuchi bilan barpo etilgan. Dehqonchilikda dukkakli ekinlar, meva-sabzavot yetishtirishga e'tibor ko'p bo'lgan. Paxtachilik rivoj topa boshlagan. Qal'aliqir, Ko'zaliqir, Janbosqal'a kabi shaharlar barpo etilgan. Paxsa, xom g'isht ishlatilgan, binolarning tashqi va ichki ko'rinishlari ko'rkam bo'lgan. Davlatni mustahkamlash maqsadida poytaxt va boshqa shaharlar qalin va mustahkam mudofaa devorlari bilan o'ralgan. Ichki va tashqi savdo-sotiq yuksak darajada rivojlangan. Hunarmandchilik sohalari, tog'-kon ishlari rivoj topgan. Chorvachilikda ot, tuya, qo'y-echkilar boqishga e'tibor kuchaygan. Tabiiyki, bu jarayonda dastlabki davlat tizimining uyushtiruvchilik o'rni o'sib borgan. "Avesto"da ta'kidlanishicha, Xorazmning qadimiy sulolasi Siyovushiylar bo'lgan.

Xorazm davlati miloddan av. VI asrgacha o'z mustaqilligini saqlab qola olgan. Xorazmning mustaqil davlat sifatida saqlanib qolishiga uning mukammal harbiy bazasi sabab bo'lgan. Harbiy qism mustahkam otliq va piyoda askarlardan iborat bo'lib, yaxshi qurollangan va qattiq intizomga rioya qilganlar.

Markaziy Osiyodagi yana bir qadimgi davlat uyushmasi - Baqtriya edi. Bu davlatning xozirgi Surxondaryo, qisman Qashqadaryo viloyatlari, janubiy Tojikiston va shimoliy Afg'oniston hududlarida joylashganligi ma'lum. Uning poytaxti Baqtro (xozirgi Balx) shahri, podshohlaridan biri Oksiart ismli shaxs bo'lgan. Viloyat hukmdorlari "qaviylik" darajasi bilan ulug'langan. Gerodot Baqtriyani Misr va Bobil kabi yirik davlatlar qatorida tilga oladi. Qadimgi Baqtriya tabiiy boyliklari tufayli Xitoy, Hindiston, Misr, Bobilga qadar mashhur bo'lgan. Masalan, Badaxshon lojuvardi (lazuriti) boshqa yurtlarda ham qadrlangan.

"Avesto"da Baqtriya eng go'zal o'lkalardan biri sifatida ta'riflanadi. Unga qarashli Vaxsh vodiysi unumdor bo'lib, dehqonchilik madaniyati taraqqiy topgan. Hunarmandchilik ayniqsa zargarlik keng rivojlangan. Buni 1877-yilda Vaxsh va Panj daryolarining Amudaryoga quyilish yerida topilgan "Amudaryo xazinasi" topilmasi timsolida ham kuzatish mumkin. Topilmalar orasidagi 179 ta oltin va 7 ta kumush zargarlik buyumlari qadimgi Baqtriyada nafis hunarmandchilikning yuksakligidan dalolat beradi. Bu xazina aslida Baqtriya hududiga qarashli Taxti Sangin shaharchasidagi ibodatxonaga tegishli bo'lgan. Ular Londondagi Britaniya muzeyiga (1897) olib ketilgan.

Eronda saroy tabibi bo'lib ishlagan yunon tarixchisi Ktesiyning yozishicha, Baqtriya miloddan avvalgi VIII-VII asrlarda qudratli davlat bo'lgan. Bu davlat bir qancha mahalliy hokimliklarni birlashtirgan harbiy demokratiya tipidagi davlat edi. Baqtriya hukmdorlari oltin va kumush tangalar zarb etganlar.

Qaviy Vishtasp Zardusht dinini birinchilar qatorida qabul qilib, uni davlat dini deb e'lon qilgan.

"Baqtriya" nomi Esxilning eramizgacha bo'lgan 472-yili sahnaga qo'yilgan "Forslar" tragediyasida ham uchraydi. Ko'plab mualliflar Baqtriyaliklarga "ko'p sonli", "jangavor" va "botir" xalq sifatida tavsif beradilar. Mamlakatda mustahkamligi sababli "zabt etib bo'lmaydigan" ko'plab joylar, shu jumladan, poytaxt Baqtr (Balx) bor edi, deb hisoblaganlar.

So'g'diyona hokimligi ham qadimgilardandir. "Avesto"da ta'rif etilishicha, Tova (So'g'd) o'lkalardan eng afzali bo'lgan. Bu viloyatda so'g'diylar yashagan. Uning hududlari hozirgi O'zbekistonning Samarqand, Navoiy, Buxoro va Qashqadaryo viloyatlari, Tojikistonning Panjikent, O'ratepa va Xo'jand yerlarini o'z ichiga olgan. Hokimlik poytaxti Marokanda (Samarqand) bo'lgan. Aholi dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik bilan band bo'lgan. Shaharsozlik kengayib borgan. Eng qadimgi shahar Afrosiyob taxminan 2750-2800 yil muqaddam tashkil topgan. Navtaka, Kesh, Nikshana (Naxshab) kabi yirik shaharlar qad ko'targan. Bu shaharlarda viloyat qaviylari - hukmdorlarning - qarorgohlari arki joylashgan. So'g'd tili o'sha paytlardayoq jahon savdo tili darajasida ko'tarilgan. Bu davlat qo'shni mamlakatlar bilan savdo-sotiq, tijorat ishlarini yo'lga qo'ygan.

Ilk davlatchilik asoslarining vujudga kelishida shahar madaniyatining o'rni kattadir. 2700-2900 yillar avval Xiva, Buxoro, Termiz, Xazorasp, Kesh Quva kabi shaharlar paydo bo'lgan. Tabiiyki, shahar madaniyatini boshqaruvsiz tasavvur etish mumkin emas.

Shunday qilib, mil.av. VI asrga qadar, ya'ni axmoniylar O'rta Osiyoda paydo bugunga qadar 3 ta yirik davlat birlashmasi - Baqtriya , So'g'd, "Katta Xorazm" hamda saklar va massagetlar konfederatsiyasi mavjud bo'lgan.

Mil. av. VI asr boshlarida vujudga kelib, kuchayib borgan axmoniylar davlati atrofdagi bir qancha hududlarni bosib oladi va bu sulola Eronda yirik saltanat barpo etadi. Mil.av. VI asr o'rtalarida Axmoniylar podshosi Kir II Bobil, Misr va Kichik Osiyodagi shahar davlatlarni bo'ysundirishga intilar ekan, o'z hujumlarini Baqtriyaning serhosil vohalari-yu, saklarning chorvaga boy keng dashtlari tomon yo'naltirgan. Qadimgi yunon mualliflari Gerodot va Kinafontlarning xabar berishicha, mil.av. 545-539 yillarda Kir II Sharqiy Eron, Xorazm, So'g'd va Marg'iyona viloyatlari hamda sak qabilalarini o'ziga bo'ysundiradi. Shu boisdan Bihistun kitoblarida O'rta Osiyoning Marg'iyona, Baqtriya, Xorazm kabi viloyatlari va saklarning yerlari forslarga tobe bo'lgan xalq va mamlakatlar ro'yxatida qayd etilgan. Axmoniylar podshosi Kir II ning qo'shinlari Markaziy Osiyoga qilgan ikkinchi yurishida ham mahalliy aholining qattiq qarshiligiga uchraydilar. Mil. av. 530 yilda Kir II massagetlar ustiga yangi yurish qilganda bosqinchilarga qarshi kurashga malika To'maris boshchilik qiladi. Bu janglarda axmoniylar katta talofot ko'radi, Kir II esa o'ldiriladi.

Mil. av. 519 yilda Doro I ahmoniylarga qarshi bosh ko'targan saka-tigraxaudalar yurtiga qo'shin tortadi. Jangda saklar mag'lubiyatga uchraydilar. Qo'zg'olonchilarning katta qismi o'ldirilib, tirik qolganlari yo'lboshchisi Skunxa bilan birga asirga olinadi. Garchi qo'zg'olon bostirilgan bo'lsa-da, O'rta Osiyo aholisining ahmoniylar zulmiga qarshi ozodlik kurashi to'xtamaydi. Bunday ozodlik harakatining ayrim sahifalari avlodlar xotirasida abadiy saqlanib qolgan (Shiroq obrazida).

Mil.av. VI asrda oxiri - V asr boshlarida Axmoniylar davlati nihoyatda kuchayadi. Endilikda u jahonning eng yirik va qudratli saltanatiga aylanadi. Bu davrda O'rta Osiyoning katta qismi bo'ysundirilib, Xorazm, Parfiya, Baqtriya, Marg'iyona, So'g'd va Saklar yurti uning tarkibiga kirgan edi. Bosib olingan hududlarni boshqarish uchun alohida satrapiya - hokimliklar joriy etilgan. Ularni fors podsholari tomonidan tayinlangan hokimlar - satraplar boshqargan. Satraplarning aksariyati ahmoniylar sulolasiga mansub bo'lib, cheklanmagan hokimiyatga ega edi.

O'rta Osiyo viloyatlari 4 satrapiyani tashkil etardi. Ulardan birinchisi Baqtriya satrapiyasi bo'lib, ahmoniylar xazinasiga 360 talapey (1 talant 30 kg kumushga teng) miqdorida soliq to'lar edi. Ikkinchisi Xorazm, So'g'd va Parfiya satrapiyasi bo'lib, 300 talant miqdorida soliq to'lagan. Uchinchisi saklar yurti satrapiyasi 250 talant miqdorida va to'rtinchisi Kaspiy bo'ylarida yashovchi ko'chmanchi qabilalar satrapiyasi 200 talant miqdorida yillik soliq to'lar edi. Soliqlar odatda kumush hisobida qimmatbaho toshlar, dehqonchilik va hunarmandchilik mahsulotlari, chorva mollari va teri kabi xom ashyolar bilan to'lanar edi. Bulardan tashqari qaram xalqlar podsho saroylari va ibodatxonalar qurilishiga ham safarbar etilar edilar. Doro I hukmronlik qilgan davrda bosib olingan ko'pchilik viloyatlar, jumladan, Parfiya, Marg'iyona va saklar yurtida ahmoniylar hukmronligiga qarshi qo'zg'olonlar ko'tariladi. Mil.av. 522 yildagi Marg'iyona qo'zg'oloni shafqatsizlarcha bostirilgan.

O'rta Osiyo xalqlari ustida ahmoniylar hukmronligi 2 asrdan ko'proq davom etdi. Bu davr mobaynida O'rta Osiyo viloyatlari bilan ahmoniylar Eroni va unga tobe bo'lgan mamlakatlar o'rtasida savdo va madaniy aloqalar o'rnatildi. Bu davrida O'rta Osiyo aholisi ilk bor zarb qilingan tanga pullar bilan muomala qila boshladi. Shuningdek, ular Eronda amalga oshirilgan yirik me'morchilik qurilishlarida ishtirok etdilar. Birgina So'zada podsho saroyi qurilishi uchun oltin Baqtriyadan, lojuvard va qimmatbaho toshlar So'g'ddan olib ketilgan edi.

Gerodotning yozishicha, sak va Baqtriya suvoriylari fors qo'shinida katta kuchni tashkil qilargan. So'g'diylar, baqtriyaliklar, xorazmliklar va saklar ahmoniylar qo'shini tarkibida yunonlarga qarshi janglarda qatnashganlar. Mil.av. 490 yilda sodir bo'lgan mashhur Marafon jangida fors qo'shinlarining markaziy qismida saklar o'z jangovarliklarini namoyish etganlar.

Shunday qilib, O'rta Osiyo xalqlarining taqdiri qadimgi ulkan Sharqning tadrijiy taraqqiyoti bilan uzviy bog'lanib, uning ajralmas qismiga aylandi.

Mil.av. IV asrda qadimgi dunyo tarixida bir qancha siyosiy o'zgarishlar bo'lib o'tdi. Mil.av. 336 yilda Makedoniya taxtiga Filippning o'g'li 20 yoshli Aleksandr o'tirdi va dunyoni zabt etishni davom ettirdi. Mil.av. 334 yilda Yunon-Eron urushi avj olib, qisqa vaqt ichida Ahmoniylar davlatining qulashiga olib keldi. Doro IIIning o'ldirilishi va uning qotili Bessning So'g'dga tomon qochishi Aleksandrga Eronning sharqiy viloyatlari tomon yurish qilishi uchun bahona bo'ldi. Mil.av. 320 yilning erta bahorida Aleksandr o'z qo'shini bilan Xindikush orqali Baqtriyaga bostirib kiradi. So'ng Amudaryodan suzib o'tgan yunon-makedon qo'shinlari dastlab Navtaka viloyatiga, so'ng So'g'diyonaning poytaxti Marokanda shahriga yo'l oladilar. Lekin bu yerda bosqinchilarning harbiy yurishlari og'ir kechdi. So'g'dlar o'z yerlarining ozodligi va mustaqilligini mardonavor himoya qildilar. Yunonlar shaharni qo'lga kiritgach, u yerda kichikroq qo'shin qoldirib yurishni davom ettiradilar.

So'g'd aholisi fotihlarga qarshi chiqib, ona yurti ozodligi va mustaqilligini mardonavor himoya qiladi. Aleksandr Ustrushona (G'alaorol va Zamin oralig'i)da ayniqsa qattiq qarshilikka uchraydi.

Tog' daralaridagi shiddatli janglarda mahalliy aholidan 22 ming, Kiropol (Kurushkat) shahrini mudofaa qilishda esa 8 ming kishi xalok bo'ladi. Yunon-makedon qo'shinining talofati ham oz emas edi. Hatto Aleksandrning o'zi ham jarohatlangan edi. Jangu jadallar bilan Sirdaryo sohiliga yetib kelgan Aleksandr Xo'jand shahri yaqinida shoshilinch qal'a qurishga kirishadi va uni Aleksandriya Esxata (Chekka Iskandariya) deb ataydi. Chunki, bu davrda Aleksandrga qarshi So'g'd va Baqtriya aholisi qo'zg'olon ko'tarib, ularning ozodlik harakati Sirdaryo ortida yashovchi ko'chmanchi sak va massagetlar tomonidan qo'llab-quvvatlanmoqda edi.

Miloddan avvalgi 329 yilning kuzida boshlangan bu qo'zg'olonlarga mahalliy sarkardalardan bo'lgan Spitamen boshchilik qildi. Samarqandda Aleksandr qoldirib ketgan harbiy garnizonni kirib tashlab, shaharni egalladi.

Aleksandr qo'zg'olonchilarga qarshi jazo qo'shinini jo'natadi. Zarafshon daryosi sohilida sodir bo'lgan jangda Spitamen g'alaba qozonadi. Aleksandr qo'zg'olonchilarga qarshi asosiy kuchlarini safarbar etadi. Cho'l ichkarisiga chekingan Spitamenni ta'qib etmay, Zarafshon vohasining 120 mingdan ortiq tinch aholisini qirib tashlaydi.

So'g'diyona, Baqtriya o'lkasida ko'tarilgan qo'zg'olonlar yunon-makedon zulmidan ozod bo'lishga qaratilgan bo'lib, Aleksandrning "varvarlarni" osonlikcha bosib olmoqchi bo'lganini chippakka chiqardi. Lekin harbiy kuch-qudrat jihatidan Aleksandr qo'shini ustun edi. Uzoq vaqt shafqatsiz davom etgan janglarda yunonlar g'alaba qozondi. Spitamenning xalokati bilan yunon-makedon bosqinchilariga qarshi ozodlik harakati to'xtab qolmadi. Harakatning ikkinchi bosqichi yakunlandi, xolos. Bosqinchilar uchun So'g'diyonadagi ahvol xavfli bo'lib qolaverdi. Ularga qarshi harakatning uchinchi bosqichida qo'zg'olonchilar mahalliy zodagonlar boshchiligida tog' qal'alarida kurashni davom ettirdilar. Yunon askarlari anchagina toliqqan, charchagan edi. Bundan epchillik bilan foydalangan "Qadimgi Xorazm" podshosi Farasman vaziyatga qarab murosa qiluvni afzal ko'rdi. Aleksandr Baqtriya, So'g'diyonani zabt etganda Farasman o'z qo'shiniga bosh bo'lib sovg'a-salomlar bilan Aleksandr huzuriga borib, unga Xorazmni zabt etmaslikni iltimos qiladi va oqibatda diplomatik usullarni ishlatganligi tufayli Xorazm o'z mustaqilligini saqlab qoladi.

Nihoyat, Aleksandr So'g'diyona va Baqtriya aholisining qarshiligini kuch bilan yenga ololmasligiga ishongandan so'ng mil. av. 328 yildan boshlab turli yo'llar bilan ularga yaqinlashishga, munosabatlariga iliqlik kiritishga xarakat qiladi. Xisor tog'laridagi mustahkam qal'alar qo'lga kiritilgach Aleksandr mahalliy zadogonlardan Oksiartning qizi Raxshanakka uylanadi. Qizi tufayli Oksiart Baqtriya satrapi etib tayinlanadi. So'g'd hukmdorligi esa mahalliy aslzodalardan Oropiyga topshiriladi. Shuningdek, u zardushtiylik dinini qabul qildi, mahalliy zodagonlar Oksiart, Sisimitr, Xorien kabilarning mulklarini ham qaytarib berdi, ular bilan qarindoshchilik aloqalarini o'rnatdi. Mahalliy zodagonlarning deyarli barchasi asta-sekin Aleksandr hokimiyatini tan olib, uning xizmatiga o'tdilar. Mil.av. 327 yilning oxirlarida qo'zg'olonlar bostirilib, O'rta Osiyo Aleksandr hukmronligi ostida qoldi.

Shunday qilib, So'g'diylarning yunon-makedon bosqinchilariga qarshi uch yil davomida olib borgan kurashi tugadi. Aleksandr qo'shinlariga qarshi kurash olib borar ekan, mintaqa xalqlari mislsiz jasorat ko'rsatdi. Ular o'z davrining yuksak harbiy san'ati va madaniyatiga ega ekanliklarini namoyish etdilar. Yunon qo'shinlari bunday qattiq qarshilikka hech qayerda uchramagan edilar. O'rta Osiyo xalqlari axmoniylar zulmidan qutulib, yunon-makedon asoratiga duchor bo'ldi. Bu zulmdan qutulish uchun So'g'diyonaga 150 yil, Baqtriyaga 180 yil lozim bo'ldi.

Bu yurishlardan Qadimgi Xorazm, Farg'ona va Choch (Shosh) vodiylari mustasno bo'lib, ular o'z mustaqilligini saqlab qoldilar.

So'nggi yillarda topilgan ko'plab arxeologik yodgorliklar Amudaryoning o'ng va so'l qirg'og'i aholisining qadim madaniyatga ega ekanligidan dalolat beradi. Bosqinchilik yurishlaridan keyin Markaziy Osiyo aholisi ahmoniylar ta'siri ostida bo'lgan davlatlar bilan o'zaro munosabatda bo'lganlar. Yunon-makedon yurishlari natijasida esa mintaqamizga yunon (ellin) madaniyati kirib keldi. Qadimgi mahalliy moddiy va ma'naviy madaniyat yangi bosqichga ko'tarildi, diniy e'tiqodlar ko'lami kengaydi.

Mavzuga yakun yasar ekanmiz, umumiy xulosa qilib shuni ta'kidlash joizki, qadim o'lkamizda mil. av. ikki ming yillikning oxirlarida sug'orma dehqonchilik, ixtisoslashgan hunarmandchilik, metallurgiya, shaharlar, jamiyatning tabaqalanishi, davlatchilik, xususan, "voha davlatchiligi", "shahar davlatlar" kabi ilk sivilizatsiya belgilari paydo bo'ladi va rivojlanadi. Bunga Xorazm, Baqtriya, So'g'diyona davlat tuzilmalari, ularning uyushtiruvchilik faoliyati ishonchli dalildir. Shu bilan birga, mintaqamiz xalqi ajnabiy bosqinchilarga qarshi uzoq yillar davomida kurash olib bordi va bu jarayonda davlatchiligimiz takomillasha bordi.

Tarixiy tahlil shuni ko'rsatadiki, davlatchilik jamiyatning ichida o'z ichki qonuniyatlari asosida paydo bo'ladi, rivojlanadi. Yangi davlat tuzilmasi tashqaridan tayyor holda ko'chirilmaydi, ma'lum jamiyat bag'rida tug'iladi. O'zbek davlatchiligi taraqqiyoti ham bundan mustasno emas. U miloddan av. II ming yillik o'rtalaridan hozirgacha bo'lgan uzluksiz taraqqiyot yo'lini bosib o'tdi.

Davlat vujudga keladi

Mil.avv VIII – VII asrlarda

O’RTA OSIYO HUDUDIDAGI DASTLABKI DAVLAT BIRLASHMALARI

	Dastlabki davlatchilik O’zbekistonda mil.avv VII asrda rivojlana boshladi. Davlat birlashmalari oldingi davrdagi (mil.avv. IX – VIII asrlar) qabilalar ittifoqning harbiy demokratiya tamoyillari asosida tuzilgan.
Hududi: O’zbekistonning janubi. Janubi- Sharqiy O’rta Osiyoning katta hududini, shu jumladan Surxondaryo, qisman Qashqadaryo, Zarafshon havzasini, Amudaryoning yuqori hududini, hamda hozirgi Afg’onistonning shimolini nazorat qilgan qabilalr ittifoqi		O’rta Osiyoning katta qismini – Amudaryoning quyi oqimidan Turkmanistonning janubigacha bo’lgan hududlarni, shu jumladan O’rta Osiyoning markaziy hududlarini nazorat qilgan qabilalar ittifoqi

Bu davlatlar hududi topilgan dastlabki shahrlar eng qadimgi hisoblanadi. Ularning yoshi 2700 yildan ortiq.

Mashg’ulotlari

	Dastlabki davlatchilikning rivojlanishi mahalliy aholining yuksak darjada rivojlangan qadimgi ziroatchilik madaniyatiga asoslangan edi.

AHMONIYLARNING O’RTA OSIYOGA

BOSTIRIB KELISHI

Kir II ning o’g’li Kambiz otasining istilochilik siyosatini davom ettirib, Misrni Ahmoniylar davlatining tarkibiga kiritdi.

Doro I (Mil.avv → Mil.avv 522 yil – Marg’iyonada Frada boshchiligida qo’zgolon

522 – 486 yillar) (Marg’iyonaliklar yengiladilar)

→ Mil.avv 519 yil – saklar-tigraxaudalarga qarshi yurish

→ Cho’pon Shiroqning jasorati (mil.avv.517)

Har bir satraplikning majburiyatlari:

Mazkur davr shahrlari

	Ahomoniylar O’rta Osiyo xalqlari ustidan xukmronligi ikki asrdan ortiqroq davom etdi.

Mil.avv. 330 yili makedoniyaliklar Iskandar qadimgi fors davlatining Ahomoniylar sulolasidan bo’lgan so’nggi shohi Doro III qo’shinlarini tor - mor keltirdi.

O’RTA OSIYO XALQLARINING MAKEDONIYALIK ISKANDAR BOSQINIGA QARSHI OLIB BORGAN KURASHI.

(Mil.avv. IV asrning oxiri va III asrning o’rtalari)

Ichki muammolarni yechish

Xalqaro nizolarni yechish

Ijtimoiy tenglikni o’z davlatida saqlab qolish

Makedoniyalik Iskandarning qo’shinlari O’rta Osiyo hududida mil.avv. 329 yilning bahorida ko’rinadilar.

Makedoniyalik Iskandarning istilosi va yurishlari

O’rta Osiyo zaminini bo’ysundirish uchun → Marg’iyona

Iskandar 3 yil sarfladi. U quyidagi → Baqtriya

Hududlarni zabt etdi: → So’g’d

→ Ustushan va boshqalar.

Chunki Iskandarning maqsadi Baqtriyani egallash edi, shuning uchun ham u Farasman bilan ittifoq tuzishga rozi bo’ldi. Farasman unga, shu jumladan, Spitamen qo’zg’olonini bostirishda ko’maklashdi.

Chunki Xorazm, makedoniyalik Iskandar Axmoniylar qo’shinini uzil-kesil tor-mor keltirganidan so’ng, u tuzgan davlat tarkibiga ixtiyoriy ravishda qo’shilishga rozi bo’ldi.

Xorazm

Mustaqil qoldi:

Mustaqillik uchun kurash

Bu yillar mahalliy aholining qo’zg’olonlari bilan ta’riflanadi. Baqtriya hukmdori Bessning safdoshi va lashkarboshi bo’lgan Spitamen qo’zg’oloni (mil.avv. 329-327 yillar) ayniqsa mashhurdir. Spitamen avval Bessga xiyonat qilib, uni Iskandarga topshiradi, so’ng o’z qabiladoshlari tomonidan xiyonatkorona o’ldiriladi.

MARKAZIY OSIYO HUDUDIDAGI QADIMGI DAVLATLAR VA

ULARNING RIVOJLANISH BOSQICHLARI

Reja:

1. O'rta Osiyo ellin davlatlari tarkibida: Salavkiylar va Yunon-Baqtriya davlatlari.

2. Mahalliy davlatchilikning tiklanishi va rivojlanish bosqichlari: Xorazm podshohligi, Qadimgi Dovon, Kang' davlatlari.

3. Kushon saltanatining tashkil topishi va yuksalishi. Undagi ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot.

4. Buyuk ipak yo'li - G'arb bilan Sharqni bog'lovchi asosiy omil.

Ulkan saltanatga asos solgan Aleksandr Makedonskiy miloddan avvalgi 323 yilda vafot etadi. Uning vafotidan keyin bepoyon davlat uch qismga: Makedoniya, Misr va Suriyaga bo'linib ketadi va bu davlatlar Aleksandrning eng yaqin safdoshlari tomonidan boshqarilgan. Uzoq davom etgan o'zaro urushlardan keyin, miloddan avvalgi 312 yilda yunon lashkarboshilardan biri Salavk Bobil davlati hukmdori bo'ladi. Bu Salavkiylar davlati tarkibiga Mesopotamiya, Eron, Parfiya, Marg'iyona, Baqtriya Sug'diyona davlatlari kirgan edi.

Salavkiylar davlatida boshqarish tizimi uch bo'g'indan: satraplar, eparxlar va giparxlardan iborat bo'lgan. Shu bois Salavk Markaziy Osiyo yerlarini ham shu usulda boshqargan. Bunday ulkan mamlakat 70dan ortiq Satrapiya, eparxiya va gipparxiya deb nomlangan ma'muriy o'lka va viloyatlarga taqsimlab boshqarilgan. Bo'lib tashlangan viloyatlarga o'ziga yaqin kishilardan satraplar tayinlagan.

Salavk I mil.av. 293 yilda o'g'li Antioxni sharqiy viloyatlar: Parfiya, Marg'iyona, Baqtriya, So'g'diyona hukmdori qilib tayinlaydi. (Antiox Salavk bilan Spitamenning qizi - Anama o'rtasidagi nikohdan tug'ilgan bo'lib, Salavk bu qizga mahalliy zadogonlar bilan yaqinlashish siyosatini yuritgan Aleksandr kabi, o'z mavqeini mustahkamlash maqsadida uylangan edi.) Bu hududlar harbiy-strategik va iqtisodiy ahamiyatga ega bo'lgani sabab, savdo yo'llari bo'ylab shahar va boshqa manzilgohlar qurdirgan edi. Antioxning noibligi davrida O'rta Osiyoning dehqonchilik vohalariga saklarning chopqunlari kuchayib ketadi. Ko'chmanchilar hujumidan himoya qilish maqsadida Murg'ob vohasining atrofi Antioxning farmoni bilan uzunligi 250 kmli mudofaa devori bilan o'rab olinadi.

Ko'chmanchilarning muttasil hujumlariga qaramay, yunon-makedon istilosi oqibatida vayron bo'lgan xo'jalik asta-sekin tiklana boshlaydi. So'g'd, Baqtriya va Marg'iyona viloyatlarida sug'orish tarmoqlari kengayib, yangi qarorgohlar qad ko'taradi, dehqonchilik qishloqlari va hunarmandchilik shaharlarining soni ortadi. Hunarmandchilik mahsulotlarining salmog'i o'sib, ayribosh savdo shakllanadi. Pul muomalasi va tanga pullarga ehtiyoj vujudga keladi.

Antiox I davrida Baqtriya hayotida dastlabki tangalar-kumush, mis draxm va tetradraxmlar (pul birligi) zarb qilingan. Urushlar tufayli izdan chiqqan turmush So'g'diyona, Baqtriya va Marg'iyonada tiklana boshladi, savdo-sotiq dehqonchilik, hunarmandchilik rivojlana boshladi. Bu hol oqibatida Sharqu G'arb o'rtasidagi madaniy munosabatlar rivojlandi. Bu davrda Baqtriya madaniyatida yunon madaniyatining ta'siri birmuncha kuchaydi.

Hududga yunon yozuvi, yunon og'irlik o'lchov birliklari, pul munosabatlari, hunarmandchilik va ellin san'ati kirib keladi. Moddiy va badiiy madaniyat, savdo va shaharsozlik yangicha yo'nalishda rivojlana boshlaydi. O'z navbatida, yunonlar mahalliy madaniyat va an'analarni qullay boshlaganlar. Natijada aralash madaniyatning - yunon va mahalliy sharq madaniyatininig tashkil topish jarayoni yuzaga keldi.

Salavkiylar davlati hududlariga ko'chmanchi qabilalar tez-tez hujum qilib turar edi. O'zi notinch bo'lsa-da, Salavk I Xindiston bilan urush harakatlari olib borgan va yengilgan. Bu hol Salavkiylarning O'rta Osiyodagi obro'siga salbiy ta'sir qilgan. Salavkiylarga qarshi mahalliy xalq bir necha bor qo'zg'olon ko'taradi. Ayniqsa bu norozilik chiqishlar mil.av. 280 yili Salavk vafotidan keyin kuchaydi. Mutlaq xokimiyatni o'z qo'liga olgan uning o'g'li Antiox I bu qo'zg'olonlarni bostirdi. Antiox I G'arbga qilgan harbiy yurishlari natijasida sharqiy viloyatlar ma'lum darajada uning e'tiboridan chetda qoldi. Bundan foydalangan sharqiy viloyatlar mustaqil siyosat yurita boshlaydilar. Natijada, mil.av. 250 yillarga kelib, O'rta Osiyoda salavkiylar davlatidan ikkita - Parfiya, keyin esa Yunon-Baqtriya davlatlari ajralib chiqadi. Yunon-Baqtriya davlati salavkiylar sulolasidan bo'lgan Diodot davrida tashkil topadi. Bu davlat Baqtriya hududida bo'lib, poytaxti shimoliy Afg'onistondagi Baqtro (Balx) shahri bo'lgan, yunonlar boshqargan. Hukmdorlardan Yevtidem, Demetriy, Yevkratid davrlarida Hindistonning shimoli-g'arbiy qismi, Amudaryo va Sirdaryo o'rtasidagi katta yerlar bosib olinadi.

Yunon-Baqtriya davlatida xokimiyat podshoh tomonidan boshqarilgan edi. Davlat bir necha viloyatlarga bo'lingan. Viloyat hokimlari esa podshohga bo'ysungan. Sharqiy o'lkada o'z siyosiy mavqeini mustahkamlab, kezi kelganda Salavkiylar tazyiqini birlashib qaytarish maqsadida Diodot vorislari, hatto Parfiya hukmdori Arshak-Piridat bilan o'zaro harbiy ittifoq tuzadilar. Mil. av. III asrning ikkinchi va II asrning birinchi yarmida Yunon-Baqtriya davlati kuchayib, qudratli saltanatga aylanadi. Mil. av. II asrning birinchi choragida Demetriy I va Yevkradit hukmronligi davrida Hindistonga yurish qilinib, Yunon-Baqtriya podsholigining chegaralari janubga tomon kengaytiriladi. Bu davrda Ariya va Araxosiya (Hirot va Qandahor), Drang'iyona (Sharqiy Eron), Parokamisad (Hindikushning yonbag'irlari), shuningdek, Sind vodiysi (Shimoliy-G'arbiy Hindiston) qo'shib olinadi. Biroq mil.av II asr o'rtalarida Yunon-Baqtriya podsholigi harbiy-siyosiy qudratini yo'qota boshlaydi. Baqtriyadan avval So'g'd ajralib chiqadi. Parfiya podshohi Mitridat Marg'iyonani o'z davlatiga qo'shib oladi.

Yunon-Baqtriya podshohligi davrida O'rta Osiyoda dehqonchilik, hunarmandchilik va shaharsozlik rivojlanganini, madaniy hayot o'sganligini arxeologik topilmalardan bilish mumkin. Yunon-Baqtriya davlatida tangalar xukmdor tasviri bilan zarb qilingan. Termiz, Taxti-Sangin, Denov, Kampirtepa Afrosiyobdan topilgan yodgorliklar bu davlatning ijtimoiy madaniy hayotida ellinlar madaniyatining sezilarli ta'siri bo'lganligidan darak beradi. Ayniqsa u binokorlik, zargarlik va tasviriy san'atda o'z aksini topdi. Shaharlarda ko'p ustunli va peshayvonli muhtasham saroy va qasrlar, minorali ulkan ibodatxona va daxmalar qad ko'tardi.

Xullas, mil.av. III- II asrlarda O'rta Osiyoda Yunon-Baqtriya tashkil topishi oqibatida mahalliy, yunon, hind va eron madaniyatlarining ilg'or an'analari omuxtalanib, o'ziga xos qadimiy yuksak madaniyat shakllandi. Bunday madaniyatning o'chog'i bo'lgan Baqtriya esa, Parfiya kabi G'arb, Janub va Sharq mamlakatlari davlatchiligi va ishlab chiqaruvchi xo'jaligining taraqqiyotiga ijobiy ta'sir qildi.

Shunday bo'lsa-da, O'rta Osiyoning tubjoy aholisi o'zlarining qadimiy madaniyatlari, an'analariga sodiq qolgan holda ellin madaniyatining afzal tomonlarini qabul qildilar. Yunon-Baqriya podshohligi davrida deyarli barcha viloyatlarda iqtisod va madaniyat yuksaladi.

Mil av. II asrniig o'rtalariga kelib Yunon-Baqtriya davlati o'z qudratini yo'qota boshlaydi. II asrning uchinchi choragiga kelib bu davlat Sharqiy Turkiston orqali kirib kelgan yue-chje qabilalari hujumi natijasida inqirozga uchraydi.

Arxeolog E.V Rtveladze fikriga ko'ra, O'rta Osiyoda qadimda davlatlar rivojlanishining to'rtinchi davri miloddan avvalgi IV asr oxiridan miloddan avvalgi II asrning ikkinchi yarmiga to'g'ri keladi. Bu davrlarda Yunon-Baqtriya hukmronligi bilan bir vaqtda o'zida mahalliy davlatchilikning tiklanish jarayoni yuz bergan. Jumladan, miloddan avvali IV asrning oxirgi choragida Xorazmda podshohlik mavjud bo'lgan. Arrian asarlaridan ma'lumki, miloddan avvalgi 329 yilda Marokandda Aleksandr Makedonskiy ittifoqchilik munosabatlari o'rnatish uchun kelgan Xorazm shohi Farasmanni qabul qilganligi tarixdan ma'lum.

Farasmon Aleksandrga Xorazm yerlari Qora dengiz qirg'oqlari atrofida yashovchi kolxlar va amazonkalar yurtiga chegaradosh ekanligi va agar Aleksandr Qora dengiz tomon qo'shin tortsa, unga oziq-ovqat va yo'l ko'rsatuvchilar bilan yordam berishga tayyor ekanligini bayon qiladi. Aleksandr Farasman bilan do'stlik shartnomasini tuzib, unga Hindiston ustiga yurishga tayyorlanayotganligini va butun Osiyo hukmroni bo'lib qaytgach, ularning taklifidan foydalanajagini aytadi. Shubhasiz, bu muloqotda har 2 hukmdorning maqsadi nimadan iborat ekani ochiqdan ochiq namoyish etilgan edi.

Tevarak atrofi dashtlar bilan o'ralganXorazmning tutgan geografik o'rni qadimdan nafaqat uning iqtisodiy va madaniy hayotiga, balki bu hududda sodir bo'lgan tarixiy voqealarning yo'nalishiga ham kuchli ta'sir etgan.

Ma'lumki, mil. av. VII-V asrlardayoq uzil-kesil shakllangan Xorazm vohasining o'troq xo'jaligini, asosan dehqonchilik va chorvachilik tashkil etgan. Bunday ishlab chiqaruvchi xo'jaliklarning kengayishi esa, o'z navbatida vohada ko'plab shahar, qishloq va qal'alarning qad ko'tarishga, hunarmandchilikning kulolchilik, temirchilik, to'qimachilik, zargarlik va qurolsozlik kabi turli sohalarining yuksak darajada rivoj topishiga olib kelgan. Bu davrda qadimiy Xorazmda, ayniqsa, dehqonchilik vohalari, aholi turar joylari muhofazasiga katta ahamiyat beriladi. Shahar, qishloq va qal'a darvozalari g'ulomgardish, burj va kishan tuynuklari bilan mustahkamlanadi. Ulkan va o'ta mustahkam qal'alari tufayli bu qadimiy diyor Xorazm (Xu-var-zm), ya'ni "yaxshi yoki ajoyib qal'ali o'lka" ma'nosini anglatuvchi nom bilan shuhrat topgan. Bunday qal'alar "Avesto" kitobi "var" atamasi bilan tilga olinadi.

Yozma manba va arxeologiya ma'lumotlarining guvohlik berishicha, mil.av. III asrda - mil. III asrlarda Xorazm Qang' davlatiga tobe bo'lgan. Demak, miloddan avvalgi IV-II asrlarda qadimgi Xorazm mustaqil davlat bo'lib, Iskandar, Salavkiylar va Yunon-Baqtriya davlatlari tarkibiga kirmagan. Bu hol Xorazmda o'ziga xos mahalliy davlatchilik tizimi rivojiga muhim omil bo'ldi. Davlat tipi - podshohlik bo'lib boshqarish shakli mutloq monarxiya ya'ni yakkaxokimlik edi. Milodiy I asrdan boshlab Xorazmda Afrigidlar sulolasi xokimlik tepasiga kelgan va 700-800 yil davomida xukmronlik qilgan. Bu davrlarda podshohlikda markazlashtirilgan tartibda tanga zarb qilingan va xokimiyat sulolaviy tarzda meros bo'lib qolgan.

Zarb qilingan tanga pullarda Artov, Artamux, Vazamir kabi Xorazmshoxlar ismlari uchraydi.

Arxeologik tadqiqotlar natijasida Xorazm hududlaridan ko'plab yodgorliklar topilgan. Jonbosqala Qo'yqirilgan qal'a, Tuproqqal'a shular jumlasidandir. Tuproqqal'ada ikki qavatli binolar mavjud bo'lib, ulardan turli maqsadlarda foydalanilgan, tashqari xonadonlarda maxsus qabulxonalar, ya'ni "shoxlar koshonasi" ham bo'lgan. Qabulxonaning devorlari va supalari turli tasvirlar bilan bezalgan. Shuningdek, bu qal'ada yozuv namunalari ham topilgan.

Mil. av. III asr oxiri-mil.av. II asrda Farg'onada Dovon, So'g'dda esa alohida shahar-davlatlar shakllanadi. Ayni shu davrda Kang' davlati qaror topishi yuz bergan.

Tadqiqotchi olimlarning fikriga ko'ra, Farg'ona vodiysida davlatchilik mil.av. V-IV asrlarda paydo bo'lgan. Qadimda bu obod tarixiy o'lka va bosh shahri tabiatiga monand mazmunni anglatuvchi Parkana, ya'ni suv bo'yi oddiygina "vodiy" deb yuritilgan. Mil. av. II-I asrlarga oid Xitoy manbalarida qadimgi Farg'ona keng, boy va ko'p aholili, 70 dan ortiq katta va kichik shaharlari bor deb tilga olinadi. "Polona" bu Farg'onaning xitoycha talaffuz etilishidir. Xitoy manbalariga ko'ra mil.av. II asrda Dovon deb atalgan Farg'onada 300 yaqin aholi yashagan. Dovonliklar g'arbda qang'liklar, shimolda usunlar, sharqda esa uyg'urlar bilan yaqin aloqada bo'lishgan. Vohada shaharlar ko'p bo'lib, poytaxti Ershi shahri (hozirgi Marxamat) bo'lgan. Dovon qishloq xo'jaligi yuksak darajada rivojlangan mamlakat edi. Dehqonchilik bilan shug'ullanuvchi o'troq aholi bilan bir qatorda, Farg'onaning cho'l va dasht hududlarida ko'chmanchi chorvador aholi ham yashagan. Manbalarda bu ko'chmanchilarning ot ustida turib kamon otishga mohir ekanliklari haqida qayd etiladi. O'sha davrda Dovon davlati o'zining "afsonaviy" va samoviy" otlari bilan shuhrat qozongan. Dovon arg'umoqlari mamlakatdan tashqarida ham xususan, Xitoyda qadrlangan. Dovonliklar usta savdogar hisoblanganlar va foyda ustida raqobatlashganlar. Mil.av. II asrning oxirlarida Xitoy imperatorlari Dovonni bosib olishga bir necha bor harakat qiladilar. Ammo Xitoy qo'shinlari tog'dan o'tib istehkomga aylantirilgan Dovon qal'alarini bo'ysundirishga ojizlik qiladilar. Shuningdek, qo'shni davlatlar tomonidan qo'llab-quvvatlangan dovonliklar xitoyliklar ta'siriga tushmasdan o'z mustaqilliklarini saqlab qola oladilar.

Qadimgi Farg'ona davlati ancha adolatli va demokratik jamiyat hisoblangan. Podshoh davlat ishlarini oqsoqollar kengashiga suyangan holda yuritgan. Oqsoqollar kengashi doimiy bo'lib, unda davlatning eng muhim masalalari muhokama qilingan. U o'ziga xos qonun chiqaruvchi organ vazifasini bajargan. Mamlakat hududlari shaharlar va vohalarga bo'lingan holda boshqarilgan. Har bir shahar, vohaning o'z hukmdori bo'lgan.

Ichki tartibni saqlash va mamlakatni tashqi dushmanlardan himoya qilish uchun Dovonda asosan piyoda askarlar va suvoriylardan iborat bo'lgan 60 ming kishilik qo'shin mavjud bo'lgan. Jangchilar zarur oziq-ovqat mahsulotlari bilan o'zlarini o'zlari ta'minlaganlar. Dovon o'zining butun tarixi davomida yirik imperiyalar va kuchli davlatlar ta'siri ostiga tushmasdan o'z siyosiy erkinligini saqlab kelgan. Qang' davlati mil.av. III asrning boshlarida Yunon-makedon hukmronligiga qarshi kurashlar va ichki nizolari keskinlashuvi natijasida paydo bo'lgan. Bu davlat hududi dastlab Sirdaryoning o'rta oqimidagi yerlar (Toshkent vohasi hamda unga tutash tog' va cho'l zonalari)dan iborat edi. Mil.av. II asrning boshlariga kelib Qang' davlatining yerlari birmuncha kengayib, sharqda Farg'ona vodiysi shimoliy-sharqda yue-chje qabilalari bilan, shimoli-g'arbda Sarisuv daryosi, g'arbda Sirdaryogacha borgan. Bu katta hudud Toshkent vohasini, Talas vodiysini va qisman Chu daryosining quyi oqimidagi joylarni o'z ichiga olib, Qang' davlatining asosiy yerlari hisoblangan. Qang' aholisi 200 ming uylik (taxminan 600 ming kishi) bo'lgan. Yovgarchilik vaqtlarida 120 ming nafarli qo'shinni safga tortgan. Mamlakatning chorvador aholisi manbalarda "qang'qiya", "qanxa" va "qa'ni" nomlari bilan tilga olinadi. Bu davlat iqtisodiy va madaniy jihatdan ancha rivojlangan bo'lgan. Davlatning tashqi siyosati qo'shni mamlakatlar bilan savdo-sotiq aloqalarini o'rnatish, keskinlashgan vaziyatning oldini olish va o'z hududida osoyishtalik o'rnatishga qaratilgan. Shu bilan birga payti kelganda kuchsizlanib qolgan qabilalarga, viloyatlarga hujum qilib ularni qaram qilishga harakat qilgan. Mil.av. II-I asrlarda Qang' davlati nihoyatda kengayib o'ziga 5 ta o'troq viloyat Choch, Kesh, So'g'd, Buxoro va Xorazm hokimliklarini bo'ysundiradi va yirik davlat birlashmasiga aylanadi.

Qang' davlatining asosiy aholisi o'troq va yarim o'troq bo'lib, uning hududida ko'chmanchi chorvadorlarning mavqei baland bo'lgan. O'troq aholi asosan vodiyda yashab, dehqonchilik, bog'dorchilik va hunarmandchilik bilan shug'ullanib kelgan. Ularda hunarmandchilikning turli sohalari yaxshi rivojlangan. Sun'iy sug'orish ishlari yaxshi yo'lga qo'yilgan. Qang' podshohlari, ya'ni xoqonlari va ularning xonadoniga yaqin kishilar boy chorvadorlardan bo'lgan.

Qang' hukmdorlarining markaziy shaharlari ikkita bo'lib, yozni O'trorda, qishlovni qang'dizda (uning xarobalari Toshkent viloyati Oqqo'rg'on tumanida) o'tkazar edilar.

Qang'liklarda ko'plab qal'a va qo'rg'onlar bo'lib, ular dushman qamaliga bardosh beradigan qilib qurilgan. Qang' xarobasidan, Choshtepa va Toshkent vohasi boshqa tepaqo'rg'onlardan topilgan arxeologik ashyolar Qang' davlati madaniyatining namunasi hisoblanadi. Aholisi asosan Quyosh xudosi Mitraga va boshqa ilohlarga topingan.

Manbalarda Qang' hukmdorlarining nomlari tilga olinmaydi, odatda ular o'zlarining ismlari bilan birga urug' nomini ham qo'llaganlar va "Qang' xonadoni xukmdori xokon" deb ataganlar. Qang'lilar uchun "xalq qo'shin" tushunchasi xos bo'lib, bunda har bir erkak-oila boshlig'i ayni paytda safda turishga tayyor askar hisoblangan. Shu bois Qang' davlati qo'shinlarining soni ulardagi oilalar soniga teng bo'lgan. Davlatda saylangan hukmdorlarning xokimiyati oqsoqollar Kengashiga tayangan va ularning huquqlari kengash tomonidan cheklab qo'yilgan. U davlat ahamiyatiga molik bo'lgan masalalarni hal etgan. Harbiy yo'lboshchilik xukmdorning vazifasi hisoblangan. Shuningdek, qo'shni davlatlar diplomatik muzokaralar olib borish vakolatiga ega bo'lgan. U diniy marosimlarni ado etishda ham bosh-qosh bo'lgan. Hoqonlik vorisiy bo'lib otadan o'g'ilga meros tariqasida o'tgan. El va yurtlar esa, odatda, xoqon urug'iga tegishli qavmi-qarindoshlardan, yirik urug' yoki qabila boshliqlaridan tayinlangan "jabg'u"lar tomonidan boshqarilgan. Qang' davlatiga tobe viloyatlar mahalliy xokimlar qo'lida bo'lib, ular xoqonlikka muttasil boj to'lab turgan. Bunday tobe viloyatlarga Xorazm, So'g'd va Ural tog'i etaklarida yashovchi alon (alonlar va os qabilalari)ning yeri kirgan. Tobe viloyatlarning aksariyati deyarli mustaqil bo'lgan. Hatto Kesh, So'g'd, Choch, Buxoro va Xorazmning mahalliy xokimlari o'z nomlaridan kumush tangalar zarb etganlar.

Qang' davlati o'ziga boshqa qabilalarning qo'shib olinishi hisobiga o'ziga xos konfederativ podshohlik tashkil qilib, mustahkamlangan. Har bir qabila boshlig'i harbiy yo'lboshchi sanalib, o'z bayroq - tug'lari va urug' gerblariga ega bo'lganlar. Urush sharoitida xoqon bayrog'i ostida jang qilganlar. Qabila-urug' boshliqlariga viloyat va tuman boshliqlari bo'ysungan.

Qang' davlati Xitoy, Kushon, Parfiya, Rim va Kavkazorti mamlakatlari bilan iqtisodiy, siyosiy va madaniy aloqada bo'lgan. Shuningdek, yaqin qo'shnilari yue-chji, tohar, xun qabilalari va davonliklar bilan bevosita aloqada bo'lganlar. Manbalarda ta'riflanishicha, diplomatik munosabatlarda Qang' davlati o'ta qat'iyatlik bilan mustaqil siyosat yurgizgan. Chet davlatdan kelgan elchilarni qabul

qilishda o'z qudrati va qat'iyatligini ko'rsatish maqsadida Xitoy vakillariga astroqdan joy ko'rsatilgan. Mil.av. III asrda paydo bo'lgan bu davlat mil. V asriga kelib parchalanib ketgan.

Kushon podshohligi. Spitamen qo'zg'oloni mag'lubiyatga uchragandan so'ng mil.av. IV asr oxirlarida asli O'rta Osiyoda yashagan massaget-tohar qabilalarining katta bir qismi Sharqiy Turkistondan to Mo'g'iliston chegaralarigacha bo'lgan hududlarga ko'chib o'tganlar. Ana shu qabilalar tarixi bilan bog'liq mil.av. IV asr oxirlari va milodning V asriga oid ma'lumotlar Xitoy manbalaridan olinganligi sababli qabila, urug', shaxslar, joy va shahar nomlari xitoycha nomlar bilan berilgan. O'rta Osiyodan Sharqga tamom ko'chib o'tgan massaget-toharlar Xitoy manbalarida yue-chjelar nomi bilan atalganlar. Xitoyning shimolidagi katta hududlarda xun qabilalari yashagan. Taqdir taqozosiga ko'ra, xunlar bilan yue-chjelar o'rtasida ziddiyatlar kuchayadi. Natijada, xunlar mil.av. 176 yili yue-chjelarni g'arbga siqqib chiqaradi. Farg'ona (Dovon) podshohligi hududlariga chekingan yue-chje qabilalari bu yerda shahar va qishloqlar barpo qiladilar. Hozirgi Namangan viloyati Kushon qishlog'i va Kosonsoy tumani shular jumlasidandir. Ular mil.av. 140-130 yillarda Yunon-Baqtriyani ham o'zlariga tobe qiladilar va "Katta Yue-chje davlat uyushmasi"ga asos soladilar. Bu davlat uyushmasiga beshta hokimlik: Guyshuan, Xyumi, Shaunmi, Xise va Dumilar bo'ysunar edi.

Bulardan biri Guyshuan (Kushon) xokimligi ancha kuchayib, boshqa hokimliklarni siyosiy jihatdan birlashtiradi va Guyshuan hokimi Kujula Kadfiz o'zini yagona hokim deb e'lon qiladi. Natijada yangi davlat - Kushon davlati paydo bo'ladi va hozirgi Surxondaryo viloyatining Shurchi tumanidagi Dalvarzintepada joylashgan manzilgoh bu davlatning poytaxti bo'lib qoladi. Kujula Kadfiz davlat chegaralarini kengaytirib, qudratini oshiradi. Parfiya, hozirgi Afg'oniston hududi va Kashmirni egallaydi. Kujula vafotidan keyin uning o'g'li Vima taxtga chiqadi va Hindistonning markaziy viloyatlarini o'z davlati tarkibiga qo'shib oladi.

Vima Kadfiz 30 yil hukmronlik qilgan. Undan so'ng Kanishka mamlakatni boshqaradi va u Hindistonning janubiy hududlarini zabt etadi. Natijada Kushon davlati katta saltanatga aylanib, Xitoydagi Xan davlati hamda Rim imperayasi bilan raqobatlashish darajasiga ko'tariladi. Kushonda davlat tipi konfederativ podshohlik bo'lib, boshqaruv shakli monarxiya edi. Viloyatlar va shaharlar davlat tepasida turuvchi oliy hukmdor noiblari tomonidan boshqarilgan. Ular oliy hukmdorga so'zsiz itoat etib, doimiy ravishda davlat xazinasiga o'lponlar to'lab turganlar.

Kushonlar davlatida zarb etilgan kumush, oltin tangalarning bir tomonida budda xudolari, zardushtiylar xudolari Anaxita, Mitra rasmlari uchrasa, ikkinchi tomonida esa "shoh", "shohlar shohi" atamasini ko'ramiz.

Buyuk ipak yo'li tarmoqlarida joylashgan Kushon podshohligi gullab yashnadi, yangi shaharlar bunyod etildi. Bu davrda ko'plab sug'orish inshootlari qurilib, yangi yerlar o'zlashtirildi.

Shaharlar qurilishida aniq binokorlik qoidalari amalga oshirilgan. Shaharlar to'g'ri burchakli bo'lib, qalin devorlar bilan o'ralgan. Shahar tuzilishiga ko'ra bir necha qismlarga bo'lingan: hokim saroyi (qal'a), hunarmandchilik ustaxonalari, guzarlar, alohida ibodatxonalar joylashgan qismi, savdo maydoni va boshqalar tartibli ravishda joylashgan.

Kushon podshohligi iqtisodiyotining asosini sug'orma dehqonchilik, savdo va hunarmandchilik tashkil qilgan. Ular yuqori darajada rivojlangan.

Hindiston, Xitoy va Rim saltanati bilan savdo va elchilik munosabatlari o'rnatilgan. Savdo munosabatlarining rivojlanishida Buyuk ipak yo'lining ahamiyati katta bo'lgan. Termizdan Rim tangalari xazinasi, O'rta yer dengizi atrofi hududlarida esa kushon tangalari topilgan.

Kanishka davrida Hindistondan tarqalgan budda dini davlat diniga aylandi. Oromiy va yunon yozuvlari bilan birga kushon yozuvi ham mavjud bo'lgan. Kushon saltanati davrida me'morchilik va tasviriy san'at yuksak darajada rivojlangan edi. Buni o'lkamizning Ayritom, qo'hna Termiz, Qoratepa budda ibodatxonalari, Fayoztepa, Xolchayon, Dalvarzintepa va boshqa joylardan qazib olingan arxeologik topilmalardan ko'rishimiz mumkin. Muhtaram talabalarimiz yurtimizdagi O'zbekiston davlat tarix muzeyi, O'zbekiston amaliy san'ati muzeyi va boshqa muzeylardagi tarixiy eksponatlarni ko'rish jarayonida bunga o'zi ham amin bo'ladi. Kushon davri shaharlari xarobalarini va qabrlarini o'rganish o'lka xalqlarning urf-odatlari, diniy qarashlari to'g'risida qimmatli ma'lumotlar beradi. Xususan, Dalvarzintepa ashyolari kushonlarning diniy e'tiqodlari buddizm bilan zardushtiylik bo'lganligi ko'rsatadi. Ayniqsa yapon olimlari bilan Darvarzintepada, fransuz arxeologlari bilan Afrosiyobda olib borilgan tadqiqotlar e'tiborga molik hisoblanadi.

Kushon saltanati inqirozi Xuvishka podshohligi davridan boshlanadi. Bu jarayon Erondagi Sosoniylar davlatining tarix sahnasiga chiquviga asosiy omil bo'ldi. Xususan, sosoniy hukmdorlardan Shopur I ning (milodiy 242-243 yillar) va Shopur II ning (mil, 309-379 yillar) Kushonlarga bergan zarbalari hal qiluvchi o'rin tutdi. IV asrga kelib Kushon podshohligi asosiy hududlaridan mahrum bo'ldi. Kushonlarning ayrim mulklari faqat Shimoliy Hindistonda ma'lum vaqtgacha saqlanib qoldi.

Buyuk ipak yo'li. Buyuk ipak yo'li miloddan avvalgi 1 ming yillikning ikkinchi yarmidan to milodiy XV asrgacha Xitoy, Hindiston, O'rta Osiyo, Eron, Yaqin Sharq hamda O'rta dengiz mamlakatlarini g'arb bilan tutashtiruvchi savdo-sotiq iqtisodiy va madaniy aloqalarining rivojlanishida asosiy vosita bo'lgan. Nemis sharqshunos olimi Ferdinand fon Rixtgofen 1877 yilda “Xitoy” nomli asarida bu karvon yo'llar tarmog'ini avvallari ular orqali asosan ipak va shoyi tashilgani uchun "ipak yo'li" deb atadi. Keyinchalik "Buyuk ipak yo'li" atamasini ko'pchilik tadqiqotchi va olimlar ishlatadigan bo'ldilar. Lekin miloddan burungi bir necha asrlar qimmatbaho toshlar tashiladigan "Lojuvard yo'l" Badaxshonni Eron, Mesopatamiya, Suriya, Misr kabi davlatlar bilan bog'lagan. "Nefrit yo'li" esa Turkistonni Sharqiy Xitoy bilan bog'lagan.

Miloddan avvalgi II asr oxiridan boshlab O'rta Osiyo bilan Xitoy o'rtasida muntazam diplomatik va savdo munosabatlari amalga oshirila boshlangan. Xitoy hukmdorlari o'z elchilarini katta sovg'a-salomlar bilan nafaqat O'rta Osiyoga, balki Buyuk ipak yo'li orqali Eron Mesopotamiya va Kichik Osiyo davlatlariga ham yuborganlar.

Buyuk ipak yo'lida yangi-yangi shaharlar, karvonsaroylar va savdo nuqtalari bunyod etilgan. O'rta Osiyo hududlari o'zining geografik joylashgan mavqeiga ko'ra Buyuk ipak yo'li taraqqiyotida munosib o'rin egallagan. Chunki, savdogarlar Sharqiy Turkiston, Xorazm, Buxoro, Naxshab, Termiz, Samarqand kabi shaharlarda o'z mollarini sotib, bu hududlardan o'zlariga kerakli bo'lgan buyumlarni harid qilib qaytganlar.

Buyuk ipak yo'li 12 ming km uzunlikda bo'lgan. U Sariq dengiz sohilidan boshlanib, Sharqiy Turkiston, Markaziy Osiyo, Eron, Mesopotamiya orqali O'rta yer dengizi sohillarigacha borgan. Ikkinchi yo'nalish Markaziy Osiyo orqali Hindistonga olib borgan. Bu yo'lda qator qadimiy shaharlar joylashgan: Sian, Dunxuan, Yorkent, Samarkand, Buxoro, Termiz, Marv va boshqalar. Markaziy Osiyo kumushiga ehtiyoj sezgan mamlakatlarga boradigan "Kumush yo'li" ham bo'lgan. Bu yo'l Xazar xoqonligi va Bulg'or davlati orqali Kiev Rusi va Yevropa mamlakatlariga borgan. U Buyuk ipak yo'lining shimoliy tarmog'i hisoblanib, VI asrdan serqatnov yo'lga aylangan.

Farg'ona vodiysida ipak yo'li ikki tarmoqqa bo'lingan. Birinchisi O'zgandan Axsi, Qamchiq dovoni orqali (yozda) Iloq vohasi va Toshkentga kelgan. Ikkinchisi janubiy tarmoq bo'lib, O'zgandan O'sh, Quva, Marg'ilon, Qo'qon orqali Xo'jand, Samarqand, Buxoroga o'tgan. Asosiy karvon yo'llaridan tashqari ichki savdo yo'llari ham bo'lgan. Biri Axsidan Kosonsoy orqali Chust vohasiga o'tgan. Yana biri Pop, Zarkent orqali konchilar qarorgohlari va yaylovlariga borgan. Qurama va Oloy tog'lari qazilma boyliklari va Zarafshon daryosi boyliklari tufayli bu yo'l tarmog'i "Oltin yo'l" deb atalgan. Xitoy xoqonlari ipak yo'li orqali G'arb mamlakatlari bilan savdo va elchilik aloqalar olib borganlar. Ular sovg'a-salomlar bilan o'z elchilarini O'rta Osiyo, Eron, Mesopotamiya va Kichik Osiyo davlatlariga yuborganlar. Masalan, Xitoy sayyohi Gan In mil. 97 yilda G'arbiy dengiz (o'rta dengiz)gacha borib yetgan. Makedoniyalik May Tisian esa 100 yilda Lanchjougacha yetib borgan.

Shunisi e'tiborliki, ipak yo'li bo'ylab ustunlik qilish uchun Eron, Parfiya, O'rta Osiyo hukmdorlari va Xitoy o'rtasida hamma vaqt kurash borgan. Ayniqsa, bunday raqobatli kurash milodning III Zasridan boshlab Eron va O'rta Osiyo davlatlari hamda Eron bilan Parfiya o'rtasida keskin tus olgan.

O'rta Osiyo orqali Xitoydan G'arbga o'tgan savdo Karvon yo'llari doimo so'g'dlar nazoratida bo'lgan. So'g'd savdogarlari savdo yo'lidagi ustunlikni saqlab qolish uchun Sharqiy Turkistonda, Yettisuvda, Oltoydan to Enasoy (Enisey) sohillariga qadarli hududlarda, Shimoliy Xitoyning Shansi viloyatida, Dunxuan kabi karvon yo'li yoqalarida joylashgan qator shaharlarda o'z karvonsaroylari va qishloqlarini barpo etganlar. Masalan, Dunxuan shahrida III-IV asrlarda ming xo'jalik (5 ming aholi)ga ega So'g'd qishlog'i qad ko'targan.

Buyuk ipak yo'li faqat iqtisodiy jihatdangina ahamiyatli bo'lib qolmasdan, ayni paytda u diniy, madaniy meros yutuqlarini tarqatuvchi, mamlakatlararo diplomatik aloqalarni ta'minlovchi yo'l ham bo'lgan. Qadim zamonlarda savdogarlar xalq orasida nufuzli insonlar hisoblanib, ular jamiyatning faqat mol olib, mol sotuvchi va undan foyda oluvchi boy qatlamigina emas edilar. Ular uzoq safarlarga katta savdo karvonlari bilan boruvchi savdogar-elchi, ziyo va madaniyat, yangiliklar tarqatuvchilar, u yoki bu hududdan yangi joylarga ilg'or xo'jalik ixtirolarini yetkazuvchi kishilar ham bo'lganlar. Ayni vaqtda ayrim savdogarlar o'zga mamlakatlarning urf-odatlari, kuchi va qudrati, hududiy joylashishi, tabiati va davlat boshqarish tizimini chuqur bilishda o'ta xushyor davlat ayg'oqchilari ham bo'lgan.

Buyuk ipak yo'li Markaziy Osiyo xalqlarini iqtisodiy, savdo va madaniy sohalarda bog'labgina qolmasdan, balki ayni zamonda bu yo'l dunyo xalqlari o'rtasida tinchlik, osoyishtalik, totuvlik, qo'shnichilik, do'stlik rishtalarini bog'lagan yo'l ham bo'lgan, Zero, Buyuk ipak yo'li sivilizatsiya tarixida ilk bor Sharq va G'arb mamlakatlarini yaqinlashtirgan, birlashtirgan qit'alararo ko'prik bo'lib, insoniyat hayotida juda katta ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy ahamiyatga ega bo'lgan nodir va noyob ulkan karvon yo'li bo'lgan.

Bu yo'l XV-XVI asrlarga kelib o'zining dastlabki mavqeini yo'qota bordi. Chunki, bu davrlarda dengiz yo'li kashf etildi, savdo kemalari orqali turli yurtlar bilan bordi-keldi qilinadigan bo'ldi. Keyingi asrlarda o'zaro iqtisodiy va o'zga munosabatlar birmuncha osonlashdi, yangidan-yangi transport vositalari kashf etildi.

Lekin Buyuk ipak yo'lining ulkan tarixiy ahamiyatini insoniyat unutmadi. Xususan, 1987-yildan boshlab YUNESKO "Buyuk ipak yo'li-muloqot yo'li" shiori ostida bir qator Xalqaro tadbirlar o'tkazdi. Bu tadbirlarning ko'pchiligi qadim zamonlarda Markaziy Osiyoda vujudga kelgan sivilizatsiya tarixini yaqindan o'rganishga qaratilgan edi. YUNESKO xomiyligida, xususan, Samarqandda (1990 yili), Xivada (1991 yili), Buxoroda (1996 yili) xalqaro ilmiy konferensiyalar o'tkazildi. Toshkentning eng go'zal ko'chalaridan biriga Buyuk ipak yo'li nomi berildi.

O’RTA OSIYO SALAVKIYLAR DAVLATI TARKIBIDA

(Mil.avv. 312 – 250 yillar)

Mil.avv. 323 yilda makedoniyalik Iskandar vafotidan so’ng, hukmdorlik qilgan imperiya uch davlatga bo’linib ketdi:

Makedoniya Misr Suriya (Salavkiylar davlati)

Ellinlashtirish jarayoni.

Salavkiylar istilo → Yunon tilini yozish

qilingan hududlarda → Yunon madaniyatin tarqatish

yunonlar oldiga → Yunon urf-odatlari va diniy e’tiqodlarini targ’ib qilish

quyidagi vazifalarni → Shahar va qishloqlarda yunon xalqini joylashtiriah

qo’yganlar → Shaharlarni o’zlarining ismlari bilan atash (Salavkiya,

Antioxiya va h)

Ellinlashtirish – Sharqda yunon va mahalliy madaniyatning birlashish jarayoni

Mil.avv. 280 yilda, Salavqa vafot etganidan so’ng, uning ulkan davlatini o’g’li Antiox 20 yilga yaqin boshqardi. Antiox Salavqa bilan Spitamenning qizi – Apama o’rasidagi nikohdan tug’ilgan bo’lib Salavqa unga mahalliy zodagonlar bilan yaqinlashish siyosatini yuritgan Iskandarning boshqa safdoshlari singari, o’z mavqeini mustahkamlash maqsadida uylangan edi.

→ Irrigatsiya tarmog’i kengaytirildi

Ijtimoiy-iqtisodiy → Shahar va qishloqlar soni ko’paydi

rivojlanish → Savdo ayriboshlash uchun mahsulot ishlab chiqarishga mo’ljallangan hunarmandchilikning salmog’i ortdi

→ Jamoa quldorlik munosabatlarining chuqurlashishi bilan

uyg’unlikda yanada rivojlandi

→ Davlat hokimiyati kuchaydi

Ko’chmanchi va o’troq aholi o’zaro iqtisodiy aloqalarining jadallashuvi

YUNON – BAQTRIYA DAVLATI

(Mil.avv. 250 – 140 yillar)

Hududi: → Baqtriya, So’g’d, Marg’iyona va taxminan, Dovon (Farg’ona)

viloyatlarining Qismi hamda Choch.

Mil.avv. 170 yilda So’g’d (qisman) va Choch Qang’ podsholigi tarkibiga kirdilar

Yunon – Baqtriya davlatining istelochilik yurishlari

Uning tarkibiga quyidagi hududlar kirgan:

Arakosiya (qandahor viloyati, Afg’oniston)

→

Darngiana (Sharqiy Eron)

→

Paromasida (Hindikush to’g’larinig janubi, Afg’oniston qismi)

→

Hindistonnig shimoli g’arbiy qismi, shu junladan Sind

→

Ariya – Afg’onistonning Xirot viloyati

→

Yunon – Baqtriya davlatining qulashi

	Kushinni istilo qilish

Asosiy sabablari

Tog Pomsey so’zlari: “Baqtriyaliklar birin – ketin to’ztovsiz urushlar olib borib, faqatgian davlatni emas, balki o’z erkinliklarini ham yo’qotdilar, urushlar ularni mushkul ahvolga solib, kuchsizlantirgani tufayli, ular nisbatan kuchsiz parfiyaliklar tomonidan zabt etilganlar”.

Ijtimoiy – iqtisodiy hayot

Bu davrda Yunon –Baqtriya jamiyatida ibtidoiy munosabatlar yemirilib, yangi quldorlik munosabatlari shakllanadi. Bunga quyidagilar ta’sir ko’rsatgan:

So’ng jamiyatning ijtimoiy tabaqalanish jarayoni sodir bo’ldi

Din

Dinlarning aralashib ketishi kuzatiladi

Ellinlarning dinlari, Yunon – Baqtriya va Parfiya hududlaridan Zevs, Afina, Apollon va boshqa xudolarning tasviri tushirilgan po’stloqlar va tangalar topilgan.		Hindiston istilo qilinib, davlat tarkibi qo’shib olinishi natijasida Baqtriyda va uning vorisi – Kushon imperiyasida buddizm, aniqrog’I uning O’rta Osiyocha ko’rinishi tarqaladi.

Yunon – Baqtriya davlati O’rta Osiyo xalqlari madaniyatida o’z izini qoldirdi, “sharqiy ellizm” deb nomlangan buyuk hodisaga asos soldi, bu kelgusida O’rta Osiyoda mahalliy sulolalar davlatlarining vujudga kelishiga zamin hozirladi.

Shunday qilib:

QANGXA (KANGYUY) DAVLATI

(Mil.avv. III asr – milodiy I asr)

Xitoy yozma manbaalarida bu davlat Kangyuy nomi bilan ma’lum.

Hududi: Qanxa (Kangyuy) – bu qadimiy davlat birlashmasi bo’lib, hozirgi

Toshkent vohasi, Sirdaryo oqimi bo’yidagi yerlarni birlashtirgan.

Saklarning ko’chmanchi va yarim ko’chmanchi qabilalari mil.avv. III asrda unga asos solishgan.

Qanxaning ikki poytaxti bo’lgan:

1. Toshkent vohasi Oqqo’rg’on tumanidagi shahr qoldiqlari – Kandgiz sobiq poytaxti bo’lgan.

2. Yozgi poytaxti Tarband bo’lgan (hozirgi O’tror shahri)

Ular hukmdorning yaqinlaridan, urug’ va qabila boshliqlari bo’lgan qarindoshlaridan tayinlangan.

Davlat boshqaruvi

Qaram viloyatlarni mahalliy hukmdorlar boshqargan, ular markaziy

hokimiyatga soliq to’laganlar.

Davlat boshida ko’chmanchi qabilalarning vakillari turgan.

Mil.avv. I asrda Qanxa davlati harbiy-siyosiy jihatdan mustahkamlanayotgan bo’lsa ham, u ijtimoiy rivojlanishning turli bosqichida bo’lgan ko’chmanchi va yarim ko’chmanchi qabilalar birlashmasidan iborat edi.

Davlatning gullab - yashnashi

dehqonchilik

hunarmandchilik

Chorvachilik, yilqichilik

Tanga zabt etish

Qang’liklarning mashg’ulotlari:

QADIMGI XORAZM

(Mil.avv. IV asr – milodiy IV asr)

Aholi xo’jaligining asosi.

Dexqonchilik va xunarmandchilik ishlab chiqarishi

Hunarmandchilik ishlab chiqarishida yuksalish.

Savdo- pul munosabatlari va savdo sotiq aloqalarining rivoji

(quyidagi shaxarlar orasida muhim savdo yo’llari o’tgan)

Madaniyat o’ziga xosligini saqlabqolishning sababi.

Xorazm o’rta Osiyodagi qadimgi,yirik davlat bo’lmish Yunon-Baqtrya va Parfiya tarkibiga kirmagani

Xorazmda O’rta Osiyoning qadimgi yozuvlari mavjud bo’lgan

Oromiy (mil.avv. V-VI asrlar)

Qadimgi Xorazmiy yozuvlari (mil.avv IV-III asrlar)

Mil.avv. I asrdan milodiy VIII asrgacha Xorazmda mahalliy yil hisobi joriy qilingan

Shaharlar qurilishi rivojlangan:

Mil.avv. VI asrdagi Qo’ziligir shahari. Mil.avv. V asrda Qal’alegir shahari.

Mil.avv. III-II → Jonbozqal’a IV asr

Asrlar → Qo’yqirilgan qal’a

→ Tuproqqal’a

(O’ziga xos arxitektura ,badiiy bezak)

Toxariston viloyati – viloyat nomi Amudaryoning quyi qismidan daryo oqimi bo’ylab yuqoriga ko’chib borga toxarlar (mil.avv. II asr – milodiy I asr ) nomidan kelib chiqqan.

Hududlari: Janubiy O’zbekiston, Tojikistonning katta qismi, Afg’onistonning shimoliy hududlarining qismi.

Surxandaryo viloyatida mil.avv. II – I asrlarga oid manzilgoh shaharlar: Termiz, Zartepa, Dalvarzintepa topilgan

Toxariston hududidan Buyuk Ipak yo’lining janubiy tarmog’i o’tgan

DOVON DAVLATI

(Parkana,Farg’ona)

Qadimgi davrda (mil.avv. VII – IV asrlarda) Farg’ona o’z mustaqilligini saqlab qolgan

Xitoy tarixiy manbalarida Farg’ona – Parkana Dovon deb atalgan

Mi.avv. II – I asrlarda Dovon hozirgi Farg’ona va unga qo’shni viloyatlarning hududlarini nazorat qilgan ko’p qabilali birlashmalardan biri edi.

Hududi: Toshkentgacha bo’lgan hududlarni o’z ichiga qamrab olgan.

Dovon poytaxti – Ershi (hozirgi Marhamat shahri)

Davlat ittifoqining boshqaruv tizimi

Muhokama qilingan masalalar

Hukmdor Oliy kengashda hukmdorning huquqlari cheklangan edi, Oliy

huquqlari: Kengash hukmdorni ag’darib tashlashi ham mumkin edi.

Davlatning siyosiy tuzilishi

Konferensiya – shahr – davlarlarning yoki voha davlatlarning mil.avv. XI – VII asrlardagi (kechki bronza davri) erkin birlashmasidir.

Konfederatsiya asoslari

Dehqonchilik vohalari

Chorvachilik mintaqalari

Xitoy va g’arbiy davlatlar bilan savdo qilishgan

Savdo mahsulotlarining tabiiy ayriboshlash turi rivojlangan

Aholi quyidagi mashg’ulotlar bilan shug’ullangan:

	Ijtimoiy va hayotda ayollar katta o’rin egallaydilar.

O’rta Osiyoda Eftalitlar davlati tashkil topganidan keyin ittifoq davlat (Dovon) o’z mustaqilligini yo’qotdi va milodiy V asr o’rtalaridan uning hududi mazkur davlat tarkibiga kirdi.

KUSHON DAVLATI

(Milodiy I – IV asrlar)

Mil.avv. 140 – 13- yillarda Yunon – Baqtriya hududiga ko’chmanchi qabilalar – Yuejilar (Kushonlar) kirib kelishi boshlandi.

Yuejilarning kirib kelishi Yunon – Baqtriya podsholigining batamom tugatilishiga olib keldi.

Hududi: → Shimoli Baqtriya yerlari

Davalt poytaxti → Surxandaryo vohasidagi Dalvarzintepa o’rnidagi shahar

Davlat hukmdorlari:

I – II asrlarda Kushonlar davlatining gullab yashnashi:

→ hudud ancha kengaytirildi

→ yangi shaharlar qurildi

→ Hindiston, Xitoy va Rim imperiyasi bilan savdo aloqalari Kanishka o’rnatildi (Farg’ona otlarining qiymati baland edi)

hukmronligi → hunarmandchilik yuksak darajada rivojlandi

(milodiy 78- → sug’oriladigan dehqonchilik yerlari ko’paydi

123 yillar)

→ Oramiy yozuvi

→ Diniy bag’rikenglik (ilohlar sonining ko’payishi, lekin

buddizmga homiylik )

Kushon davlatidagi kashfiyotlar:

Suv tegirmoni

Hosildorlikni oshirish uchun o’gitlar qo’llandi.

BUYUK IPAK YO’LI

Qadimdan mashhur bo’lgan Buyuk ipak yo’li Sharq va G’arb xalqlari o’rtasida tarixiy – madaniy aloqalar va savdo – sotiqning rivojlnishida XVI asrgacha ulkan ahamiyatga ega bo’ldi. Buyk ipak yo’li, yil mavsumi, alohida mintaqalrdagi siyosiy va iqtisodiy vaziyatga qarab karvonlar talaydigan ko’p sonli , serqatnov yo’llar tizimidan iborat bo’lgan.

	1877 yilda nemis olimi K.Rixtgofen bu yo’lni shunday deb nomlagan.

→

U Sariq dengiz qirg’oqlaridan boshlanib, to Sharqiy Turkiston, O’rta Osiyo, Ikki daryo oralig’i va O’rta Yer dengizigacha davom etgan

→

Buyuk Ipak yo’lida qadimiy shaharlar: Yorkent, Samarqand, Buxoro, Marv joylashgan

Buyuk Ipak

yo’li, mil.avv.

II asrdan milodiy →

Yo’nalishi: Marv →Bog’dod→Damashq→

Samarqand→Termiz→Balx→Hindiston

XVI asrgacha

(Ungacha “G’abiy →

Iqtisodiy, siyosiy va madaniy ayriboshlash

meridional yo’l

deb atalgan) →

Elchilik aloqalari

→

Dinlarning tarqalishi (buddizm,iudaizm)

→

Asosiy Buyuk Ipak yo’lidan tashqari, unga qo’shiladigan, yaqinda nom olgan karvon so’qmoqlari ham bor edi.

ILK O'RTA ASRLARDA O'ZBEK DAVLATCHILIGI: IJTIMOIY - SIYOSIY, IQTISODIY VA MADANIY HAYOT

Reja:

1. Eftaliylar davlati. Undagi boshqaruv tizimi: ijtimoiy - iqtisodiy va madaniy hayot. Yerga egalik munosabatlarining shakllana boshlashi.

2. Turk xoqonligi, davlat boshqaruv tizimi. Mamlakatdagi ijtimoiy - iqtisodiy ahvol.

3. Arablar istilosi va hukmronligi davrida O'rta Osiyo.

Qadimgi Turon diyorida zamonasining buyuk davlatlaridan Qang' davlati va uning janubida Kushon podsholigi ravnaq topgan davrda boshlangan yuksalish mamlakat aholisining ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy va siyosiy hayotida muhim o'zgarishlarga olib keldi. Dehqonchilik vohalarida shaharlarning soni ko'paydi. Ular kengayib, hunarmandchilik, savdo sotiq va madaniy hayotning markaziga aylandi. Bir qancha yirik sug'orish tarmoqlari barpo etilib, dehqonchilik maydonlari kengaytirildi. Suv tegirmoni, chig'ir va charxpalaklar kabi o'z davri uchun ancha murakkab gidrotexnika qurilmalaridan foydalanila boshlandi. Qo'riq va bo'z yerlarga suv chiqarib yangi yerlarning o'zlashtirilishi jadallashdi. Natijada yerga egalik munosabatlari shakllana boshladi. Bu davrda shaharlarda aholining gavjumlashuvi, hunarmandchilikning rivoj topishi, ichki va tashqi savdoning kengayishi bilan shubhasiz, qishloq xo'jalik mahsulotlariga bo'lgan ehtiyoj ortib, shaharlar, tevarak-atrofdagi qishloqlarning hududlari tobora kengayib bordi. Natijada mamlakatning iqtisodiy hayotida muntazam xomashyo yetkazuvchi sifatida qishloqlarning nufuzi ko'tarilib, bir tomondan yerga, xususan ziroatkor maydonlarga bo'lgan munosabat, ayniqsa, ularga egalik qilish udumlari asta-sekin o'zgara boshladi. Ikkinchi tomondan esa, o'troq ziroatkor aholi bilan chorvador qabilalar o'rtasidagi aloqalar rivojlandi. Natijada qo'riq va bo'z yerlarga suv chiqarib, katta-katta yer maydonlarini ochish ishlari jadallashdi. Bunday obodonchilik ishlarini amalga oshirishda el-yurtning ijtimoiy hayotida kattagina nufuzga ega bo'lgan mulkdor va quldor tabaqa vakillari, qishloq oqsoqollari hamda urug' va qabila boshliqlari ishboshi sifatida faol qatnashadilar. Qo'riqlarda ochilgan yangi maydonlarning ma'lum bir ulushi o'sha zamon udumi bo'yicha, qonuniy ravishda sarkorlar qo'liga o'tadi va ularning vorisiy mulkiga aylanadi. El-yurtning ijtimoiy hayotidagi bunday xizmati tufayli omilkor sarkorlarning ziroatkor aholi o'rtasida obro'-e'tibori va ta'siri yanada kuchayadi.

Ilk o'rta asrlarda yirik yer egalari "dehqon" ya'ni qishloq xokimi nomi bilan

shuhrat topgan. Dehqonlarga qaram bo'lgan ziroatkor aholi "kadivar" ya'ni qishloq qo'rg'onida yashovchilar deb atalgan. Ziroatkor jamoaning oddiy mehnatkash a'zolari "kashovarz" ya'ni yerni xaydovchi deb yuritilgan.

O'rta Osiyodagi ilk feodal davlatlar: Xorazm, Xiyoniylar va Kidariylar davlatidir. Yirik davlatlardan yana biri Eftaliylar davlatidir. Eftaliylar, ularning etnik tarkibi, davlat tashkil etishlari hususida tarixiy manbalarda turli xil qarashlar mavjud. Masalan: eftaliylar Xitoy manbalarida "i-da", "s-da", armanlarda idal, xeptal, arablarda haytal, Suriya va lotin manbalarida eptal, abdal deb nomlanadi. Bunday turlicha atamalar har bir til va yozuvning o'ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan. Rus va Vizantiya tarixchilarining aksariyati eftaliylar turkiy qabila-massagetlarning so'nggi bo'g'inidan kelib chiqqan deb fikr bildiradilar. Muqaddas "Avesto"da esa ular tatlar nomi bilan tilga olinadi. F.Vizantiyskiy esa eftallar nomi V asrning ikkinchi yarmida podshohlik qilgan Vaxshunvor Eftalon nomi bilan bog'laydi. Biroq nima bo'lganda ham shu narsa faktki, Eftaliylar Turkiston mintaqasida yashab kelgan turkiy qavmlardandir.

Eftaliylar hukmdori Vaxshunvor Eftalon 457- yilda Chag'aniyon (hozirgi Surxon yerlari) Toxariston va Badaxshonni o'ziga bo'ysundiradi. So'ngra Eftaliylar Sug'dda ham mustahkamlanib oladi. Ular ko'p o'tmay o'z hududiy yerlarini kengaytirishda davom etib, Qobul va Panjob vodiysini, Kuchu, Qashqar va Xutonni (Sharqiy Turkiston) zabt etadilar. Xullas, ular avvalda Kushonlar sulolasi egallagan hududlarni birin-ketin qo'lga kiritib, o'z siyosiy hokimiyatini yanada mustahkamlaydilar.

Eftaliylar bir necha bor o'zlarining g'arbiy - janubdagi qo'shnisi va eng kuchli raqib - Eron sosoniylari bilan ham urushlar olib boradilar. Xususan, Eron shohi Peroz bilan bo'lgan urushlarda ularning qo'li baland kelib, Eron hukmdori ikki bor asirlikka tushadi. Katta to'lov va majburiyatlar to'lab, arang qutiladi.

Eftaliylar davrida saltanat yakka hukmdor tomonidan boshqarilgan. Davlat boshqaruv tipi konfederativ podshohlik bo'lib, boshqaruv shakli cheklangan monarxiya bo'lgan. Taxt vorisini aniqlab, taqdim etadigan kengash mavjud bo'lgan. Bu kengash sulolaning mo'tabar vakillari, amirlar, yirik arkonlardan iborat bo'lgan. Eng muhimi Eftaliylar davrida davlatimiz qonunlar asosida boshqarilib, bu turkiy tuzuklardan iborat bo'lgan. Biroq taxt otadan bolaga qolmay sulolaning eng loyiq deb topilgan kishisiga berilgan. Mamlakatni markaziy xokimlar noiblar orqali idora etgan.

Eftaliylarning harbiy qo'shinlari katta kuchga ega bo'lgan. Askarlari qo'lida harbiy qurol yarog'lardan gurzi, o'q-yoy va asosiysi qilich muhim o'rin tutgan. Ular lashkarlarining asosini otliq askarlar tashkil etgan. Shu bilan birgalikda bu davlatga hali patriarxal-qulchilik munosabatlarining qoldiqlari ham mavjud bo'lgan. Chunonchi, boy dehqonlar mulklarida juda ko'plab qullar bo'lganligi, ulardan turli yumushlarda keng foydalanilganligi tarixiy manbalarda tilga olinadi. Bu davrda Eron va Turon hududlarida sinfiy ziddiyatlar kuchaya bordi. Yirik mulkdorlar, zodagonlar zulmi va asoratining ortishi, aholi quyi tabaqalari huquqining poymol etilishi, ularning ayovsiz ekspluatatsiya qilinishi natijasida ijtimoiy adolat va haqqoniyat yo'lidagi xalq harakatlari, g'alayonlarining yuzaga kelishiga sabab bo'ldi. VI asr birinchi choragida yuz bergan Mazdak qo'zg'oloni buning yaqqol ifodasidir. Mazdakchilar "Z" harfi bilan boshlanadigan 4 narsaning aholi o'rtasida teng baham ko'rilishini yoqlab chiqqandilar: Zamin (er), Zar (oltin boylik), Zo'rlik (kuch-hokimiyat) va Zan (xotin). Mazdakchilar ilgari surgan bu xil g'oyalardan shuni anglashi mumkinki, ular ijtimoiy adolat tushunchasini birinchi o'ringa qo'yib, bunda yer-mulk, boyliklarni aholi o'rtasida baravar taqsimlash talabini ilgari surganlar. Ular davlat hokimiyati tomonidan fuqarolarning dahlsizligi va qonuniy huquqlarni himoya qilinishini, ayollar tengligini yoqlaganlar. Biroq, o'sha davrda sinfiy tabaqalanish tobora kuchayib, mulkiy tengsizlik avj olayotgan bir paytda mazdakchilik g'oyalarini tantana qilish yoxud hayotga tadbiq etilishi mumkin emas edi. Shu bois ham mazdak qo'zg'oloni tez orada hukmron tuzum kuchlari tomonidan bostirildi. Mazdak va uning ko'plab tarafdorlari qo'lga olinib qatl etildi. Shunga qaramay Eron va Turon aholisining keng qatlamlari orasida mazdak g'oyalari uzoq vaqt saqlanib, ularning haq, adolat yo'lidagi kurashlariga xizmat qildi.

Eftaliylar davrida aholining bir qismi ko'chmanchi chorvadorlar bo'lib, ular chorvachilik, yilqichilik bilan shug'ullangan. Suv xavzasi, daryo bo'ylariga yaqin hududlarda dehqonchilik rivoj topib bordi. Jumladan, Xorazm, Sug'd, Chag'aniyon va Toshkent vohasida dehqonchilik madaniyati salmoqli o'rin tutgan. Darg'om kanali, Eski Angor, Zang kanallari singari suv inshootlari dehqonchilik tarmoqlarini rivojlatirishga xizmat qilgan.

Eftaliylar davlatiga birlashgan aholining bir qismi ko'chmanchi chorvador bo'lsa, ikkinchi kattaroq qismi shahar va qishloqlarda yashovchi o'troq aholi bo'lgan. O'troq aholi asosan ziroatchilik bilan shug'ullangan. Toxoriston va Sug'd dehqonchilik va bog'dorchilikning markazi hisoblangan. Qashqadaryo va Zarafshon vodiylarida g'alladan tashqari, paxta ham yetishtirilar edi.

Bu davrda yangi tipdagi ko'rkam va gavjum shahar-qal'alar vujudga keladi. Xorazmdagi Berkutqal'a, Bozorqal'a, Toshkentdagi Oqtepa shular jumlasidandir. Bir necha oilalardan tashkil topgan mazkur manzilgohlar qalin paxsa devorlar bilan o'ralgan.

Eftaliylar davri madaniyati xususida gap borganda shuni qayd etish lozimki, bu paytlarda o'lkada juda ko'p moddiy va ma'naviy yodgorliklar bunyod etiladi. Bu davrning moddiy madaniyatiga oid yodgorlik sifatida Xorazmdagi Tuproqal'a to'g'risida ma'lumot keltirib o'tish joizdir. Uning tuzilishi to'g'ri burchakli bo'lib (500x360m), gumbazsimon yo'lakli va burjli mudofaa bilan o'ralgan.

Shuningdek, Eftaliylar davri qo'shiqlari va eposlari Firdavsiyning mashhur "Shohnoma"sida ham o'z ifodasini topgan. Eftaliylarda kishilar turli dinlarga e'tiqod qilganlar. Eng keng tarqalgan din - zardushtiylik bilan bir qatorda budda dini ham ancha rusm bo'lgan. Xullas, Eftaliylar davrida o'lkamiz odamlari o'ziga xos boy madaniy va ma'naviy turmush tarzini yaratib, undan bahramand bo'lishga harakat etganlar. Ayni chog'da ular o'zlaridan keyingi avlodlari uchun ham munosib iz qoldirganlarki, bunga ularning davriga oid turli hududlardan topilgan ko'plab noyob topilmalar, asori atiqalar guvohdir.

V asrning ikkinchi yarmi -VI asrning birinchi yarmilarida Oltoy va Janubiy Sibirda Ashina qabilasining yabg'ulari Asonshod, Tuu va Buminlar boshchiligida turkiy qabilalarning ittifoqi vujudga keladi. Qadimgi turk manbalarida bu ittifoq "turk", "turkiy" va "turk budun" kabi nomlar bilan tilga olinadi. "Turk" so'zining lug'aviy ma'nosi "kuchli, chidamli" demakdir.

V asrda Ashina qabilasi tevaragiga to'plangan o'rda askarlari "turk" nomi bilan atalgan bo'lsalar, VI-VII asrlarda faqat turk tilida so'zlashadigan aholi shu nom bilan atalgan.

VI asr boshlarida Oltoydagi turkiy qavmlar orasida Ashin urug'ning mavqei ko'tariladi. Ashin urug'idan Ashan va Tuu 460-545 yillarda boshqa urug'larni o'zlariga bo'ysundiradilar va Oltoyda turkiy qabilalar ittifoqiga asos soladilar. Tuuning o'g'li Bumin Tele qabilasini ham o'ziga bo'ysundiradi. Bumin Jujan xonligi tobelgidan chiqish uchun kurashadi va 551-yilda Jujan xoni qo'shinlarini yengib, ularni o'ziga bo'ysundiradi. Shu bilan 551-yilda yangi davlat - Turk xonligiga asos solinadi. Uning poytaxti Oltoydagi O'tukan shahri bo'lgan. Xoqonlik tez orada kuchayib, uning dovrug'i ortib borgan. U ko'p bor Xitoyga yurishlar qilib, uning bir qancha hududlarini bosib olgan. Xitoy podsholigi Turk xonligiga har yili o'lpon ta'riqasida yiliga yuz ming bo'lag ipak mato berib turishga majbur bo'lgan. 552-yilda Buminxon vafot etgach, hokimiyatga uning o'g'li Mug'anxon (553-572) o'tiradi. Mug'anxon 558-yilda jo'janglarga so'nggi bor qaqshatqich zarba berib, o'z davlati hukmronligi Tinch okeanigacha bo'lgan hududlarda mustahkamlanadi. Uning amakisi Istami (unga "Yabg'u" -bahodir unvoni berilgan edi) bo'lsa, bu davrda xonlik hududini g'arbga kengaytirib, Yettisuv, Qashqar, Ural, Volga bo'ylari va boshqa hududlarni egallaydi.

563-567 yillar davomida Istami Yabg'u qo'shinlari eftaliylarga ketma-ket zarblar berib, uning hududlarini, ya'ni hozirgi O'rta Osiyo va Kaspiy dengizigacha bo'lgan yerlarini egallashga muvaffaq bo'ladi. Buning oqibatida Eftaliylar hokimiyati tugatiladi. Turk xoqonligi O'rta Osiyo yerlarini ishg'ol etgach, uning hududlari bevosita Eron chegarasiga tutashadi. Dastlab xoqonlik Eron bilan yaxshi qo'shnichilik, savdo-sotiq aloqalarini o'rnatishga intiladi. Eron shohi Xusrav I Anishurvonga turk malikasi uzatiladi, Eronga elchilar yuboriladi. Biroq, Turk xoqonining Eronga ikki bor yuborilgan elchilari faoliyati muvaffaqiyatsiz chiqadi. Eronning turklar bilan murosaga bormasligi, uning qat'iy dushmanligi ro'yrost ma'lum bo'lgach, Istami qo'shinlari Eron shohi Xusrav I ga qarshi yurish qilib, uni yengadi. Natijada Eron shohlari Turk xoqonligiga 400 ming Vizantiya tillasi hajmida tovon to'lashga majbur bo'ladi. Mug'anxon va uning avlodlari g'arbda qora dengizgacha bo'lgan hududlarni zabt etib, o'zlariga bo'ysundiradilar.

Turk xonligi 568-569 yillarda o'sha davrning qudratli davlati - Vizantiya bilan iqtisodiy va savdo -sotiq aloqalarini o'rnatishga intilib, Sug'd savdogari Maniax boshchiligidagi elchilarni u yerga yuboradi. Echilar imperator Yustenian II qabulida bo'ladi. Shundan so'ng Vizantiyaning Zemarx boshliq elchilari xoqonlik davlatiga keladi. Bu esa shu davlatlar o'rtasida o'zaro ishonch va savdo-tijorat munosabatlarini o'rnatishda muhim ahamiyatga ega deyishga asos beradi.

Turk xoqonligi chinakam markazlashgan davlat emas edi. Uning asosi turkiy qabilalarning ittifoqidan iborat bo'lgan. Bu ittifoqni xoqon boshqargan. Hukmdorning xokimiyati urug'aymoq udumlariga tayangan harbiy -ma'muriy boshqaruvga asoslangan.

Mamlakat aholisi ko'chmanchi chorvador va o'troq dehqonlardan iborat edi. Ko'chmanchi chorvador aholi budun yoki qora budun deb atalardi. Budun o'z navbatida qabilalar ittifoqi birlashmasini tashkil etar edi. U o'n o'q budun yoki o'n o'q el deb yuritilardi. O'n o'q budun yoki elning hokimi "yabg'u" yoki "jabg'u" nomi bilan atalardi. Yabg'u darajasiga faqat xoqon urug'iga mansub bo'lganlar ko'tarilgan. Shuning uchun u ba'zan "yabg'u xoqon" deb yuritilgan. O'n o'q budun o'z navbatida besh o'q birlashmasi asosida sharqiy va g'arbiy qanotga bo'lingan. Harbiy yurishlar vaqtida ular puxta boshqaruv tartiblariga ega bo'lishgan. Katta jangavor kuchga aylanib, har qanday yirik davlatni ham daxshatga solgan. Arslon To'ba xoqon davrida - 581-603 yillarda Turk xoqonligi ikki qismga - g'arbiy va sharqiy Turk xoqonliklariga bo'linib ketgan. Turk xoqonligining g'arbiy (O'rta Osiyo, Jung'oriya, Sharqiy Turkiston o'z ichiga olgan) va sharqiy (Mo'g'iliston) hududlari tobora bir-biridan uzoqlashib, aloqalari uzilib borgan. G'arbiy xoqonlik hukmdori Qorachurinning 588- yilda Eron bilan boshlagan urushi kutilmaganda uning o'limi va mag'lubiyati bilan yakun topadi. Bu hol g'arbiy Turk xoqonligining keskin zaiflashuviga sabab bo'ladi. Faqat VII asr boshlariga kelibgina g'arbiy xoqonlik yana yangidan rivojlanish sari yuz tutadi.

Xitoyda Tan sulolasi (618-907 yil) hukmronligi davrida Turk xoqonligi bilan Xitoy o'rtasida foydali aloqalar keng yo'lga qo'yiladi. Masalan, 627-644 yillarda O'rta Osiyodan Xitoyga 9 marta savdo karvonlari yuborilgan.

VII asrning ikkinchi yarmida ancha kuchayib ketgan Xitoy O'rta Osiyo hududlarini ham o'z qo'l ostiga kiritish payiga tushadi. Biroq 670-yilda tibetliklar bosh ko'tarib, sharqiy Turk xoqonligi yangidan tiklandi. Bu voqealar Xitoy uchun kutilmagan xavf-xatarni keltirib chiqargach, Xitoy O'rta Osiyoga bo'lgan o'z da'vosidan voz kechib, butun diqqatini tibetga qaratadi. Bu davrda O'rta Osiyo hududlarida Turk xoqonligi ta'siri tobora zaiflashib boradi. Bunga mahalliy hokimliklar o'rtasidagi ichki ziddiyatlar, yer-mulk uchun o'zaro kurashlar ham sabab bo'lgan. Bu esa pirovard oqibatida O'rta Osiyo hududlarining arab istilochilari tomonidan bosib olinishiga sabab bo'ldi.

Turk xoqonligi sharqiy yerlardan farqli o'laroq, G'arbiy Turk xoqonligida aholining ijtimoiy-iqtisodiy hayot tarzi, madaniy darajasi nisbatan yuqori bo'lgan. Chunki, sharqiy hududlarda yashagan ko'pchilik ko'chmanchi turklarda urug'-qabilachilik munosabatlari hamon kuchli saqlangan.

Aholining quyi tabaqasi budun yoki qora budunlar deb atalgan. Urug'-qabilaning nomdor vakillari "beklar" deb yuritilgan. Jamoani hoqon va zodagonlar kengashi -"qurultoy" boshqargan. Katta patriarxal oilalari- xo'jaliklarning boshliqlari "Kadxudolar" deb atalgan. O'rta Osiyo yerlarida esa bu davrda dehqonchilik, bog'dorchilik va uzumchilik sohalari yuksak darajada rivojlangan. O'lkaning Farg'ona, Xorazm va Zarafshon ko'plab suv ayirg'ichlar, kanallar, suv havzalari bunyod etilgan. Farg'ona va Sug'dda aholining bir qismi tog'-kon ishlari bilan ham mashg'ul bo'lgan. Bu yerlarda oltin, mis, temir eritish, ulardan kerakli asbob-anjomlar ishlash yaxshi yo'lga qo'yilgan. Shuningdek, Iloqda qo'rg'oshin, kumush, Shahrizabzda esa qizil tuz qazib olingan.

Shunday qilib, Turk xoqonligi o'z davrining yirik davlati bo'lgan. Turon xonlari Xitoy, Eron va Vizantiya bilan munosabatlarda uzoq yillar o'z hukmini o'tkazganlar. Xoqonlik davri moddiy va ma'naviy madaniyati, uning nodir namunalari Turonzamin xalqlarining to'laqonli turmush tarzini o'ziga xos yo'sinda aks ettirib qolmasdan, ulug' bobokalonlarimiz dahosining teranligidan, ularning yuksak ijodkorligi, izlanuvchanligidan ham shahodat beradi.

VII-VIII asrlarda markazlashgan Arab xalifaligi Misr-Suriya, Falastin, Iroq, Vizantiya va Eronni bo'ysindirib, kuchli imperiyaga aylandi. Xalifalik O'rta Osiyo yerlariga ham kirib keldi.

Arablar Amudaryo (Jayxun)ning shimolida joylashgan yerlarga "Movarounnahr" ya'ni "daryoning ortidagi yerlar" deb nom beradi. Hozirgi Avg'onistonning shimoli Eronning shimoliy sharqiy qismi hamda Janubiy Turkmanistondan to Amudaryogacha bo'lgan hududlar esa Xuroson deb yuritilgan. Avval boshida Xurosonni markaziy shahri Marv keyinchalik Xirot bo'lgan.

Arab halifaligining istilochilik yurishlarida O'rta Osiyo yerlarini bosib olish va uning xalqlarini itoatga keltirish, bu hududda islom dinini yoyish alohida o'rin tutadi. Negaki, bizning o'lkamizdek, boy-badavalat yurtni qo'lga kiritish, unga hukmronlik qilish, behisob moddiy va ma'naviy boyliklarni tasarruf etish -bu arab hukmron doiralarining eng asosiy istilochilik maqsadlari bo'lgan. VII-asr o'rtalariga kelib, Eron hududlari egallangach, endilikda halifalik e'tibori Xuroson va O'rta Osiyo yerlarini bosib olishga qaratiladi. Bunda Vatanimiz sarhadlarida arablar istilosi jarayoni ikki bosqichda amalga oshirilganini ta'kidlab o'tmoq joizdir. Uning birinchi bosqichi - VII asrning ikkinchi yarmiga to'g'ri kelib, bu davrda ayrim arab lashkarboshlari qo'shini Amudaryo atrofidagi hududlariga bir necha bor hujumlar uyushtirib, bu yerlarning boyliklarini talab, ma'lum o'ljalarni qo'lga kiritib, ortga qaytganligini kuzatish mumkin. Bundan ko'zda tutilgan asosiy maqsad -bu hududlarni yaqin kelajakda bosib olishga tayyorgarlik ko'rish bo'lgan. Masalan, arab lashkarboshlari Ziyod bin Abu So'fiyonning 666-yilda Marvga yurishi, 670-yilda uning o'g'li Ubaydilla ibn Ziyodning Amudan o'tib Boyqand, Romiton yerlarini egallashi, so'ngra Buxoro hukmdorini yengib o'z foydasiga sulx tuzib, katta xazina, boyliklarni qo'lga kiritishi va nihoyat, 675-676 -yillarda Said ibn Usmonning yangidan Buxoro va Samarqand tomon qo'shin tortib kelishi va mahalliy hukmdorlarni yengib, katta boylik va ko'p sonli asirlar bilan Arabistonga qaytib ketishi - bular O'rta Osiyo hududlarini egallash borasidagi dastlabki urunishlar edi.

O'lkamizni bosib olishning ikkinchi, hal qiluvchi bosqichi VIII asrning birinchi choragiga to'g'ri keladi. Xususan, 704-yilda Qutayba ibn Musulimning Xuroson noibi etib tayinlanishi bilan uning zimmasiga butin O'rta Osiyo hududlarini uzil-kesil bosib olish vazifasi yuklandi. Iste'dodli lashkarboshi Qutayba katta tayyorgarlik ko'rgandan so'ng 706-yilda Jayhun (Amudaryo)dan o'tib Boyqandni egallash sari harakatlanadi. Arablar mahalliy xalq qarshiligini yengib, shaharni qo'lga kiritadilar, uning boyliklarini talaydilar. O'lja olingan boyliklar tortib ko'rilganda ularning og'irligi 150 ming misqol (bir misqol -4,240 gr) ya'ni, 636 kg chiqadi. 707-yilga kelib Kesh, Naxshab ham og'ir janglar bilan fath etiladi. 708-709 yillarda Qutayba qo'shini Vardanze, Romiton va Sug'd yerlarini ishg'ol qiladi. Sug'dning bosh shahri - Samarqand bosib olingach, qo'lga kiritilgan oltin butlar va xazinalarning umumiy og'irligi 50 ming misqol, ya'ni 212 kgni tashkil etgan. Samarqand hokimi G'urak (709-738) bilan tuzilgan Shartnomaga binoan u arablarga yiliga 2200000 dirxam tovon to'lashi, 30 ming baquvvat yigitlarni qul o'rnida berishi ko'zda tutilgan edi. Buning ustiga, Samarqandning eng gavjum mavzesi -Afrosiyob kelgindi arab aholisi uchun turar joy sifatida beriladi va uning tub aholisi edi. Buning ustiga, Samarqandning eng gavjum mavzesi - Afrosiyob kelgindi arab aholisi uchun turar joy sifatida beriladi. Uning tub aholisi esa o'z joyidan mahrum etiladi. Samarqanddan so'ng arab lashkarlari Buxoroni bosib olib uning boyliklarini talay boshlaydilar. Biroq, podshoning o'g'li Tug'shoda izmida qoldiradi. Qutayba ibn Muslim 711-715 -yillarda Toshkent, Xo'jand, Sharqiy Turkiston yerlarini bosib olib, bu yerlarda ham o'z hukmronligini o'rnatadi. Shu ta'riqa arablar Mavarounnahr (daryo orti) deb nom bergan. O'rta Osiyo hududlari VII asrning dastlabki o'n yilliklari davomida aholisiga mislsiz zulm va zo'ravonlik o'tkazadilar. Mahalliy yozuvchilar tomonidan bitilgan nodir kitoblar, qo'l yozmalari yondirildi. Zardushtiylik, Buddizm dinining ko'plab ibodatxonalari, muqaddas qadamjoylari kunpaya-kun etildi. Ulug'bobokalonimiz Beruniy o'zining "O'tmish ajdodlardan qolgan yodgorliklar" asarida achchiq alam bilan ta'kidlaganidek, arablar mahalliy din, san'at, adabiyot namayondalarini, olimlarni o'ldirdilar, asarlarini esa olovda yondirdilar. So'ngra ular ajdodlarimizning bebaho boyligi hisoblangan mahalliy yozuvlar, tarixiy hujjatlarni yo'q qildilar. Musulmonchilik diniga, islom aqidaligiga zid keladigan jamiyki narsalar ularning nazarida g'ayritabiiy hol hisoblanib, ular ayovsiz yo'q qilindi.

O'rta Osiyo bosib olingandan so'ng bu hududlarni boshqarish markazi Marv shahri bo'lib qolgan edi. Bu yerda xalifalikning noibi turgan, u Mavorounnahr va Xurosonni idora qilgan. Dehqonlar xalifalik noibining mahalliy aholi orasidan bo'lgan vakiliga bo'ysinganlar. Bunday kishilar amir unvoniga ega hisoblanar edilar.

Xalifa davlatni boshqarishda vazir ul vuzoro (ulug'vazir)ga tayangan. Harbiy ishlar, umuman, harbiy qo'shinlar amir ul umaro qo'li ostida bo'lgan. Xalifa turli masalalarni devon ad-dar, ya'ni kengashda ko'rib chiqar edi. Devon adg'dar uchta asosiy devonga bo'lingan, ular devon al-mashrik, devon al ma'rib va devon al-xarojdan iborat bo'lgan.

Mavoraunnahrga tegishli masalalar devon al-Mashriqda xal etilar edi. Dehqonlar orasida ar-mulk, shaxsiy uy joy va ko'rganlar masalasida nizo va janjallar chiqib qolsa muammoni xalifa hal qilar edi. Ular bir huquqshunosligining asosini shariat tashkil qilgan. Shariat asosan quyidagi manbalarga tayanadi.

1. Qur'oni Karim - musulmonlarning muqaddas kitobi.

2. Xadisi Sharif - Muxammad payg'ambarning nasixatlari, ko'rsatmalari va faoliyati bilan bog'liq ahloqiy huquqiy me'yorlar.

3. Idrokli xalifalarning odil qarorlari va farmoyishlari.

4. Jamoada nufuzli, obro'-etiborli musulmon huquqshunoslarning turli savollarga javoblari va tavsiyalari.

Islom qonunchiligini amalga oshiruvchi huquqshunoslar ma'lum nomga ega bo'lib, ular o'z ilmiy darajasiga muvofiq muayyan pog'onada turishgan. Iqtisodiy hayotni o'z qo'llaridan chiqarmaslik maqsadida arablar bu yerda sosoniylar tartibidagi soliq tizimini joriy qildilar.

Arab xalifaligi xazinasiga to'lanishi majburiy bo'lgan markazlashtirilgan soliq turlari quyidagilardan iborat bo'lgan:

- xiroj, daromadning uchdan bir qismi miqdorida yig'ilgan;

- ushr, davlat idora ishlari uchun daromadning 10 % miqdorida olingan;

- juz'ya-jon solig'i, oziq-ovqat, xom ashyo yoki pul hisobida yig'ilgan;

- zakot, mol-mulkning 2,5 % miqdorida olingan.

IX asr arab tarixchisi Xo'rdodbehning ko'rsatishicha, xalifalikka faqat xiroj solig'i hisobiga Sug'd viloyati 326 ming, Farg'ona 280 ming, Shosh 607 ming, Ustrushon 50 ming dirham to'lagan.

Arablar dastlab juz'ya solig'ini musulmon diniga kirmagan odamlarga joriy etganlar. Biroq keyinchalik hamma islomga kira boshlagach, bu soliq yana barcha yerli aholiga bab-baravar solina bergan. Ayniqsa, o'lka aholisini islomlashtirish jarayoni g'oyat murakkab kechgan. Arablar aholini islom dinini qabul qilishiga zo'ravonlik va kuch ishlatganlar. Ko'p joylarda mahalliy kishilar noilojlikdan, qiyin-qistov asosida musulmonchilikni majburan qabul etgan bo'lsalarda, biroq arablar ko'zdan nari ketishi bilan, ular yana bu dindan qaytib o'zlarining eski diniy aqida va marosimlariga amal qila berganlar. Xatto, arablar ishonchini qozonib musulmon dinini tantanavor qabul qilgan Buxorxudot Tog'shoda ham islom dinini yuzaki xo'ja ko'rsinga qabul qilgan bo'lib, aslida zardushtiylik ahkomlariga amal qilgan. Bundan ko'rinadiki, islom dini va uning ruknlarining mahalliy xalq orasida yoyilishi nihoyatda qiyin bo'lgan. Arablarning o'zlari xo'jalar, sahobalar, sayyidlar va o'q suyaklar deb atab, mahalliy xalqqa nisbatan mensimaslik, qalondimog'lik bilan qarashlari ham mahalliy aholida ularga nisbatan nafrat uyg'otgan.

Arablarning Vatanimiz hududida yurgizgan zo'ravonlik va mustamlakachilik siyosati, shubhasiz, yerli aholining turli ijtimoiy qatlamlarning keskin noroziligiga sabab bo'ldi. Buning natijasida arablar hukmdorligi davomida o'lkaning turli hududlarida xalq g'alayonlari yuzaga kelib, alangalanib bordi. 720-722- yillarda Sug'diyonada yuz bergan Go'rak (Samarqand hukmdori) va Devashtich (Panjukent hokimi) boshchiligidagi qo'zg'olon arablar hukmdorligiga qarshi yo'nalgan dastlabki shiddatli xalq harakatlaridan biri bo'lgan.

Muqanna qo'zg'oloni "oq kiyim" nomi bilan mashhur bo'lgan. Qo'zg'olonda o'z zamonasining har tomonlama yetuk kishisi, asl nomi Hoshim ibn Hakim, ammo Muqanna (ya'ni yuziga niqob kiygan ma'noda) nomi bilan yuritilgan shaxs boshchilik qiladi. 776-yilda Marvda boshlangan xalq qo'zg'oloniga qadar ham Muqanna hayotining katta mashaqqatli yo'lini bosib o'tgan, oddiy kir yuvuvchidan vazirlik darajasiga ko'tarilgan (757-759), ummaviylar sulolasi inqiroziga kuchli ta'sir ko'rsatgan Abu Muslim qo'zg'olonida faol ishtirok etgan, ijtimoiy tenglik, erkin hayot va adolat g'oyalarini o'ziga singdirgan taniqli siymo bo'lgan. "Oq kiyimlar" qo'zg'oloni yurtimizning ozodlik kurashi tarixida katta dovrug'taratadi, arab bosqinchilarini larzaga soldi, ularga sezilarli zarbalar berdi. Qo'zg'olon Muqannaga katta madadkor, jangovar safardosh bo'lgan Hakim ibn Ahmad, Xishriy va Bog'iy, Girdak, Sug'diyon degan xalq qahramonlarini ham yetishtirib chiqardi. Ular oxirgi tomchi qonlari qolgunga qadar bosqinchilarga qarshi mardonavor kurashdilar. 780-783- yillar qo'zg'olon harakatlari so'nggi hal qiluvchi pallaga kiradi. Bu davrda Muqanna kuchlari Qashqadaryoning Kesh vohasida to'plangan edi. Qo'zg'olonning bosh tayanch nuqtasi - Som qishlog'i ham shu joyda bo'lgan. Albatta, bu vaqtga kelib xalifalik qo'shinlari katta ustunlikka ega bo'lib, ular mahalliy aholining yuqori tabaqalarini o'z tomoniga jalb etib, qo'zg'olonchilarni tobora siqib borayotgan edi. Muqanna Somda mustahkamlanib, o'z tarafdorlari bilan so'nggi nafasigacha kurashdi. Pirovardida esa dushman qo'lida mag'lub bo'lmay, o'zini yonib turgan olovga otib halok bo'ladi. Bu voqea Beruniy ma'lumotiga ko'ra, 785-yilda sodir bo'lgan. Garchand Muqanna qo'zg'oloni yengilgan bo'lsada, biroq u buyuk xalq qudratini, agar u birlashsa, uyushsa nimalarga qodirligini namoyon etdi. Qo'zg'olon ayni chog'da xalifalikninng Movarounnahrdagi mustamlakachilik va bosqinchilik ildizlarini ham qaqshatdi. Uning hukronligi davomini shubha ostiga solib qo'ydi. Eng muhimi, erk, xurlik va ozodlik uchun talpinayotgan yurtimiz kishilarida vatanparvarlik tuyg'usi jo'sh urdi, ularni ajnabiy zolimlarga qarshi yanada shiddatliroq kurash olib borishga da'vat etdi. Ammo bu bilan arab istilochilariga qarshi mahalliy xalq harakati uzil-kesil to'xtab qolmadi. "Oq kiyimlilar" qo'zg'olonidan 20 yil o'tar-o'tmas, 806-yilda Rofe ibn Lays boshchiligida xalifalikka qarshi yana qo'zg'olon ko'tariladi. Qo'zg'olon Samarqanddan boshlanib Shosh, Farg'ona, Buxoro, Naxshab va Xorazm viloyatlariga tarqaladi. Harakat avj olib, mazkur viloyatlar xalifalik qo'lidan ketadi. Qo'zg'olonni bostirish uchun xalifalik tomonidan ko'rilgan chora-tadbirlar natija bermagach, Xuroson noibi Ma'mun (806-819) dehqonlardan Somonxudotning nabiralari Nux, Ahmad va Yahyolardan iltimos qilib, ulardan yordam so'raydi. Ular Rofe ibn Laysni qo'lga olib, uni xalifaga taslim bo'lishga majbur qiladilar va shu bilan navbatdagi xalq harakati bostiriladi. Somonxudotlarning avlodi bo'lgan somoniylarning xalifalik oldidagi bu xizmatlari xalifa tomonidan inobatga olinib, Movarounnahr kelajak taqdiri mahalliy mulkdorlar vakillari qo'liga o'tishiga yo'l ochiladi. Buning samarasi IX asrning boshlariga kelib, yurtimiz ustida xalifalik hukmronligining uzil-kesil ag'darilishi va bir qator mustaqil milliy davlatlarning yuzaga kelishida to'la namoyon bo'ldi.

Darhaqiqat, islom dini va musulmonchilik tamoyillarining O'rta Osiyo hududida tarqalishi, chuqur ildiz otishi barobarida o'lkamiz xalqlari keng musulmon olami bilan tutashib, uning boy diniy va dunyoviy madaniyati, ilmu fani bilan yaqindan oshno bo'lib bordi. Ayni chog'da azaldan ilmu ma'rifat o'chog'i bo'lib kelgan ko'hna yurtimiz bag'ridan bu davrda jahonga davrug'solgan, dunyo madaniyatiga salmoqli hissa qo'shgan ko'plab nomdor allomalar, buyuk muhaddis olimu ulamolar yetishib chiqdi.

EFTALITLAR DAVLTI

( V asrlarning o’rtalari – VI asrlarning o’rtalari )

IV asrda O’rta Osiyoda yetakchilik mavqei vaqtincha o’zga qabila vakillari – xonlar yoki xionliklarga o’tdi. V asrning o’rtalariga kelib Eftalitlar davlatining shakllanishi o’z nihoysiga yetdi.

Hududi: Kaspiydan Qoshg’argacha bo’lgan mulklarni o’z ichiga olgan

Poytaxti – Varaxsha shahrining o’rnida (Buxoro yaqinida )

		Soliqni eftalitlarga kumush bilan to’laganlar

→

Biroq VI asrning o’rtalaridan boshlab, turkalrning paydo bo’lidhidan foydalanib va ular bilan birgalikda, eftalitlardan Toxaristonni tortib olgan

Eron davlati

Xusrav I

Anushervon →

davrida (sosoniy-

lar avlodi.)

563 – 567 yillarda hoqon Siyosuvul Eron bilan ittifoqlikda eftalitlarni tor- mor qoladi va uni vassalikka aylantiradi

→

Ammo turklar Erondan, ular eftalitlarga to’laydigan xirojni o’zlariga to’lashni talab qildilar. Bunga ular Erondan rad javobini oldilar. Natijada turklar va sosoniylar o’rtasida ko’p yillik urushalr boshlandi. Bu urushalr ularni arab xalifaligi vujudga kelgan davrgacha zaiflashtirib qo’ydi.

Ijtimoiy – iqtisodiy hayot

Asosiy → Yangi ijtimoiy – iqtisodiy-feodal munosbatlar vujudga

xususiyati keldi.

Ammo jamiyatda ibtidoiy tuzum va quldorlik munosbatlarining sarqitlari saqlanib qoldi.

A h o l i

Ko’pchilik aholi dehqonchilik bilan shug’ullanardi

Aholining bir qismi ko’chmanchi hayot tarzida yashar edi.

TURK XOQONLIGI

(VI – VII asrlar)

Vi asr o’rtalariga kelib Oltoy, Yettisuv va O’rta Osiyodagi turli qabilalar va xalqlarning birlashmalaridan katta davlat – Turk xoqonligi vujudga keldi. U O’rta va Markaziy Osiyo mamlakatlarida o’z hukmronligini o’rnatdi.

Xoqonlik → “mo’g’ullar istilosigacha bo’lgan davrdagi qudratli O’rta Osiyo

davlati”

	Turklar O’rta Osiyo va Sharqiy Turkistonning madaniy viloyaatlarini bo’ysundirib, o’zlari dashtda qoldilar (ko’chmanchi hayot tarzi)

Ajaralib turadigan →

xususiyatlari

	Eron bilan dushmanlik

Sabablari:

1. Eronning O’rta Osiyoni bosib olishga intilishi.

2. Turk xoqonligining Buyuk Ipak yo’lidagi eng muhim manzillarini egallashga intildi.

3. Eronning Buyuk Ipak yo’lidagi savdo – sotiqni o’zining to’liq nazorat ostiga olishi.

Avval turklarning ittifoqchisi bo’lgan xitoyliklar 630 yilda yana turklarga zarba beradilar.

→

Turk xoqonligi

VII asr oxirida g’arbdan yangi dushman krirb keldi – arablar xalqlarning uzoq vaqt qarshilik ko’rsatishga qaramay, O’rta Osiyoda o’z hukmronliginio’rnata boshladilar.

inqirozining

sabablari

→

Ijtimoiy – iqtisodiy tuzum

G’arbiy turk xoqonligi hech qachon haqiqiy maarkazlashgan davlat bo’lmagan

Hoqonlik hokimlar hukmi ostidagi o’nta turk qabilasining birlashmasidan iborat edi.
		Iqtisodiy yuksalish

V – VI asrlarda Turklarning ijtimoiy – iqtisodiy munosabatlari

→ kashovarzlar – erkin aholi

→ kadivarlar – qram aholi

→ dehqonlar – zodagonlar

→ chokarlar – soqchilar

→ qullar – huquqsiz aholi

III QISM

O’RTA OSIYO ARAB XALIFALIGI DAVRIDA

(VII asr)

VII asrning birinchi yarmida Arabiston yarimorolida yirik arab davlati vujudga keldi. Arablar ijtimoiy, madaniy jihatdan o’ziga hos xalqdir.

VII asr – Arab Xalifaligining paydo bo’lishi

Haqiqat targ’ibotchisi Makkalik qurash Muhammad (s.a.v) qabilalarni yagona asosda birlashtirish siyosiy g’oyasini ilgari surdi.

Bu vaqtda arablar O’rta Osiyo xalqlariga nisbatan taraqqiyotning quyi pog’onasida bo’lganlar (urug’ – qabila munosabatlari darajasida)

Bosqinchilik siyosati

Arab Xalifaligi o’z diniy e’tiqodini 633 yilda Falastin, Suriya, Eron va Markaziy

Arabiston yarimorolidan → Osiyo hududlariga bostirib kela boshladi.

tashqariga yoyish uchun harbiy

kuchlardan foydalanadi. → 651 yili Marvni jangsiz egalladi.

Sabab Arablar O’rta Osiyoga boy o’lja ilinjida kelganlar

Maqsad O’rta Osiyoning boy va unumdor yerlarini bosib olish

704 yil O’rta Osiyo zabt etildi.

Kofirlar bilan Talon – taroj

Urush (Movarounnahrning boy

daromad manbalaridan biri ekanligi)

Ikki bosqichda:

1- bosqich talon – taroj qilish maqsadida;

2- bosqich deyarli butun Movarounnahr bosib olindi (Zarafshon vodiysi,

Qashqadaryo, Xorazm vohalari) va O’rta Osiyo arablar

Mustamlakasiga aylantirildi.

Z Islomning yoyilishi

U Mahalliy madaniyatning yo’q qilinishi

L Mahalliy zodagonlarning arablar bilan hamkorligi

M Istibdodning yanada ortishi

Mahalliy til va yozuvlar o’rniga arab tili qo’llandi:

- ilohiy

- badiiy adabiyot,

- huquqiy

Juzya (jon solig’i)

Xiroj (yer solig’i)

Daromad Zakot (hunarmand va savdogarlardan olinadigan chorva

solig’i)

IX-XII ASRLARDA O'ZBEK DAVLATCHILIGI, IJTIMOIY-IQTISODIY HAYOT

Reja:

1. VIII asr oxiri IX asr boshlarida O'rta Osiyodagi ijtimoiy, siyosiy ahvol. Movarounnahrda Somoniylar davlatining vujudga kelishi va uning boshqaruv tizimi.

2. O'rta Osiyoda Qoraxoniylar davlati. Undagi ijtimoiy va iqtisodiy ahvol.

3. Xorazmshoxlar davlati. Undagi siyosiy - iqtisodiy hayot.

VIII asrning oxirlari va IX asrning boshlarida Arab xalifaligining siyosiy tang ahvolga tushib qolishi O'rta Osiyoda mustaqil davlatlarning tashkil topishiga qulay shart sharoitlar yaratdi. Dastlab bunday davlatlar arablar istilo qilib ulgurmagan Movarounnahrning shimoliy va shimoliy sharqiy hududlarida shakllandi. Ana hunday davlatlarning birinchisi Qorluqlar davlati bo'lsa, ikkinchisi O'g'izlar davlatidir.

IX asr boshlarida abbosiylar sulolasi hukmronlik qilib kelayotgan xalifalik davlatining ichki hayotida chuqur ziddiyatli jarayonlar yuz bera boshladi. Xalifa Xorun ar Rashid (786-809) vafotidan so'ng uning o'g'illari - Amin va Ma'munlar o'rtasida toju taxt uchun kurash kuchayib ketdi. Muttasil 4 yil (809-813) davom etgan bu murosasiz kurash natijasida Ma'mun g'alaba qozondi. Xurosonlik Toxir ibn Xusay Bog'dodni qo'lga kiritib bu g'alabaga o'z xissasini qo'shdi. Ma'mun xalifalik taxtiga ko'tarildi. Lekin 819-yilga qadar Bog'dodga bormay, Marvdan turib hokimiyatni boshqardi. Uning buyrug'i bilan Toxir ibn Xusayn xokimiyati va Bog'dod harbiy garnizoni boshlig'i bo'ladi (819 yilga qadar). Ma'mun Marvdaligidayoq olimlar guruhini o'z atrofiga to'plagan edi. U 819 yilda Bog'dodga borgach, "Baytul xikma" (fanlar akademiyasi)ga asos soladi. Demak, bu fan maskanining negizini avvalo Turkistonlik olimlar tashkil etganlar.

Ma'mun xalifalik oldidagi katta xizmatlari evaziga Toxir ibn Xusaynni 821-yilda Xurosonga noib etib tayinlaydi. Shu tariqa, Toxiriylar davlati vujudga keldi va 873- yilgacha davom etdi. Uning poytaxti avval Marv, keyinchalik Eshinpur bo'ladi.

Toxiriylar sulolasi hukmronligi davrida Movarounnahr va Xuroson mustaqil davlatga aylanishda dastlabki natijalarga erishdi. O'rta Osiyo Somoniylar sulolasidan bo'lmish aka-uka Nosir va Ismoil inb Ahmadlar xatti harakati tufayli to'la mustaqillikka erishdi.

Somoniylar sulolasiga asos solgan Somon yirik yer egasi bo'lgan. Manbalarning birida u Balx yaqinidan, ikkinchisida esa Samarqand atrofidan yoki Termizdan bo'lgan deb qayd etilgan. Somonxudot Somon qishlog'i oqsoqoli bo'lgan. Xalifa Ma'mun mahalliy hukmdorlardan Somonxudot avlodlari - uning nabiralariga Movarounnahr hududlarini boshqarish huquqini topshiradi. Asad ibn Somon o'g'illaridan Nuh Samarqandga, Ahmad Farg'onaga, Yahyo Shosh va Usturshonaga, Ilyos Chag'aniyon va Hirotga hokimlik qildilar.

IX asrning o'rtalariga kelib Ahmad va uning o'g'li Nasr Somoniylar Movarounnahrning ko'pchilik hududlarini birlashtirishga muvaffaq bo'ladilar. Nasr Somoniy davrida (856-888 y.) Movarounnahr mavqei yanada kuchaydi. Xurosonda Tohiriylar sulolasi ag'darilgach (873 y.), uning tarkibiga kirgan Buxoro yerlari Somoniylar tasarrufiga olinadi. 874- yilda Nasr ukasi Ismoilni Buxoroga noib etib tayinlaydi va Somoniylar hukmronligi deyarli Movarounnahrning barcha hududlariga yoyiladi. Ammo ko'p o'tmay o'z hokimiyatini kuchaytira borgach, u o'zining vassallikni tan olmaydi va xazinaga to'laydigan daromadini kamaytiradi. Buning natijasida aka-ukalar o'rtasida uzoq muddatli o'zaro kurash boshlanadi. Oqibatda 888 yillarda ular o'rtasida katta urush bo'lib, unda Ismoil g'olib chiqadi va hokimiyatni o'z qo'liga oladi. Akasi Nasr vafotidan so'ng (892 y.) Ismoil Somoniy Movarounnahrning yagona hukmdoriga aylanadi. Shu tariqa o'zbek davlatchiligi qayta tiklanadi va yuksalib boradi. Mamlakat aholisining ko'pchiligi turkiy qavmlardan iborat bo'lgan. Davlat ishlarini yuritishda qo'shinlar va lashkarboshlarning mavqeyi yuqori bo'lgan.

Ismoilning 893- yilda sharqdagi turkiy qabilalarga qarshi muvaffaqiyatli yurishi, Tarozni egallab, katta o'lja, asirlar bilan qaytishi ham Somoniylar qudrati yuksakligidan dalolat beradi. Ismoil Somoniy qudratining o'sib borishidan cho'chigan va uni zaiflashtirishni ko'zlagan Bag'dod xalifasi Mu'tazid (892-902 y.) Xurosondagi Safforiylar hukmdori Amr ibn Laysga Xuroson bilan birga Movarounnahr ustidan ham hukm yuritish huquqini beradi va uni Ismoilga qarshi qo'yadi. Bu esa 900 yilda ular o'rtasida katta urushga sabab bo'ladi. Urush natijasi Ismoil Somoniy foydasiga hal bo'lib, Xuroson yerlari somoniylar qo'l ostiga o'tadi. Xalifalikning esa bu yerdagi ta'siri pasayadi. Ismoil Somoniy uzoq yillik davlatchilik tajribasiga tayanib, markaziy davlat boshqaruv tizimini va unga muvofiq keladigan mahalliy idora organlarini vujudga keltiradi. Bu tizim uning o'g'li Nasr II davrida (914-943 y.) ham takomillashib boradi. Bunga ko'ra davlat boshqaruvi oliy dargoh va devonlarga (vazirliklarga) bo'linadi. Eng asosiy siyosiy-ma'muriy va xo'jalik boshqaruvi vazir devoni tasarrufida bo'lgan. Boshqa devonlar esa unga bo'ysungan.

Mamlakat hayotida muhim rol o'ynagan devonlar quyidagilar: Mustafiy devoni - davlat xazinachisi; devoni Amir al-mulk - davlatning muhim hujjatlari bilan, boshqa xorijiy yurtlar bilan, davlatlararo diplomatik munosabatlar o'rnatish ishlari bilan shug'ullangan; Sohib ash-shu'rat devoni - harbiy ish, qo'shinning oziq-ovqati va hokazo sohalarni o'z tasarrufiga olgan. Sohib al-barid devoni - pochta-aloqa xizmati sohasi vazifalari bilan shug'ullangan. U ayni chog'da davlat sirlari, mas'ul lavozimdagi xodimlarning ish faoliyati bilan ham mashg'ul bo'lgan (ya'ni hozirgi paytdagi milliy xavfsizlik xizmati). Bu devon boshlig'i faqat markaziy hokimiyatga bo'ysungan. Davlatning muhtasib devoni esa bozordagi savdo-sotiq, toshu-torzi o'lchovlari nazorati bilan shug'ullangan. Mushrif devoni - davlat ishlari nazorati, xazinaning daromad va xarajatlarini tekshirib borish bilan band bo'lgan.

Shuningdek, davlat mulklari (yerlari) devoni, qozilik (sud ishlari) devoni, vaqf (diniy muassasalar mulklari) devoni singari devonlarning ham markaziy davlat boshqaruvidagi roli va o'rni alohida bo'lgan.

Pochta - aloqa xizmatining boshqa hamma devonlarning mahalliy bo'limlari mavjud bo'lib, ular mahalliy hokimlar, ularning idoralariga bo'ysingan. Har bir shaharda boshlig'i - rais ma'muriyati mavjud bo'lgan. Mahkama xizmatchilari faqat saroy ahli, ruhoniy va zodagon dehqonlardan bo'libgina qolmasdan, shu bilan birga muayyan bilimlarga ega bo'lishi shart edi. Odatda, ular arab, fors tillarini puxta egallab olgan. Qur'onni va shariatning asosiy qoidalarini yaxshi biladigan turli fanlardan birmuncha xabardor bo'lgan savodli aslzodalardan tanlab olingan. Shubhasiz, bu o'rta asrlarning o'ziga xos feodal-amaldorlik madaniyati edi. Qadimiy an'analarga asoslangan bu madaniyat somoniylar davrida ancha-muncha boyitilgan edi. Markaziy mahkama viloyatlardagi mahalliy boshqarmalar bilan doimiy aloqada bo'lgan. X asrlarda yirik mansabdorlarning davlat oldidagi xizmati uchun yer va suvdan iborat katta-katta mulklar in'om qilina boshlaydi. Ayniqsa u XI asrda keng yoyiladi. Bunday mulkka "iqto", unga ega bo'lgan mulkdorlar "muqto" yoki "iqto'dor" deb yuritilardi. Iqto tarzida esa ayrim viloyat, voha yoki shaharlar va tumanlar hadya etilgan. Iqto dastavval asosan oliy tabaqa zodagonlar: sulola- a'zolari-amirzodalar va yirik mansabdorlarga in'om etilgan. Iqto' mulklari avvalda bir umrga emas, balki ma'lum muddatga berilib, nasldan-naslga o'tkazilmagan. Iqto'dorlar hadyaga berilgan mulklarga hali to'la egalik qila olmaganlar. Ular iqto' yerlaridan tushadigan daromad yoki uning ma'lum qisminigina yig'ib olish huquqiga ega bo'lganlar, xolos. Butun bir viloyat iqto' qilib berilgan noib - vazirga ba'zan o'z nomi bilan chaqa pul zarb etish huquqi ham berilar edi. Bu shubhasiz, o'z navbatida markaziy hokimiyatni kuchsizlantirib, mahalliy hokimlarning boshboshdoqlik harakatlarining kuchayishiga olib keldi. Birinchilar qatorida saroyning shaxsiy sarbozlari safiga tortgan edilar. Saroy sarbozlariga qabul qilingan o'spirin turk g'ulomining harbiy xizmati ma'lum muddatga va qat'iy belgilangan tartibda o'tar edi. Yaxshi va uzoq xizmat qilgan sarbozlar "hojib" lavozimiga ko'tarilgan hojiblarning boshlig'i "hojibul hujob" yoki "hojibul buzruk" deb yuritilar edi. Shunday unvon Somoniylar davlati saroyidagi oliy unvon hisoblanardi. Hojiblar, ayniqsa hujob saroyda katta nufuzga ega edi. U saroyda turar va dargohning ishlarini boshqarar edi. Somoniylar sarbozlardan tashqari ozod mehnat ahlidan tuzilgan harbiy qo'shinlarga ega edilar. Harbiy qo'shin va uning ta'minoti bilan "ariz" boshliq devoni ariz deb atalgan maxsus mahkama shug'ullanar edi. Ariz qo'shinlarga maosh berar, uning intizomi, yarog'-aslahasi, oziq-ovqati va otlarning yem-xashagi taminoti bilan shug'ullanar edi. Qo'shinlarga xizmat haqi har uch oyda, ya'ni yiliga to'rt marta to'lanar edi.

Somoniylar tashqi va ichki dushman xujumlaridan mamlakatni muhofaza qilish masalasiga katta e'tibor beradilar. Xususan Ismoil Somoniy yaxshi qurollangan harbiy qo'shkuva maxsus saroy muntazam sarbozlar qismini tuzadi. Muntazam sarbozlar oliy dargoh va shaxsan amrni hamda uning xaramini qo'riqlash uchun turk g'ulomlaridan tuzilgan edi. Turkiston va Movarounnahr harbiy xizmatchi, mohir chavandoz turk o'smirlarini qadimdan doimiy ravishda voyaga yetkazib kelgan.

Davlatda islom dinining ta'siri juda katta bo'lganligidan oliy diniy mansab - Shayx ul-Islomning roli yuqori bo'lgan.

Somoniylar markaziy hokimiyat boshqaruvini qanchalik takomillashib bormasin, mamlkatning hamma hududlarida ham o'z hukmronligini birdek o'tkaza olmaganlar. Masalan, Xorazm, Chag'oniyon, Xuttalon viloyatlarining ichki mustaqilligi buni isbot etadi.

Somoniylar davrida qishloq xo'jalik, mahalliy ishlab chiqarish, hunarmandchilik, savdo-sotiq munosabatlari, shaharlar hayoti ancha yuksaldi.

Somoniylar davrida mulk shakllari 3 xil bo'lgan: 1. Mulk sultoniy-davlat yerlari; 2. Mulk-xususiy mulk; 3. Vaqf mulklari-diniy muassasalarga qarashli yerlardan iborat.

Somoniylar davlati ijtimoiy-siyosiy va boshqa sohalarda qanchalik yuksalmasin, X asrning 2-yarmidan boshlanib, xususan Somoniy hukmdorlar: Nuh ibn Nosir (943-954), Abdul Malik (954-962), Mansur ibn Nuh (961-971), Nuh II ibn Mansur (997-999) davrida mamlkat oliy hokimiyati va mamlakat oliy hokimiyati va mamlakat ichida mahalliy beklar, amaldorlar o'rtasida o'zaro ichki nizolar ziddiyatlar kuchayib bordi. Davlatning harbiy tayanchi bo'lgan turk qo'shinlari lashkarboshlari saltanatga bo'ysunmay, ayrim viloyatlarni egallashga ko'z tika boshladilar.

Masalan, Alptegin, Abu Ali va boshqalar. Bularning hammasi davlatning zaiflashuviga sabab bo'ldi. Xalq noroziligi shu qadar avj oldiki, amir Adul Malik vafoti bahonasi bilan boshlangan qo'zg'olon amir saroyini bosib olib, yakson qildi. Buning natijasida Sharqdan kelgan Qoraxoniylar Somoniylar hukmronligini barham toptirdi. Buning natijasida X asr oxiriga kelib, bu hududda qoraxoniylardan iborat yangi sulolaning hukmronligi vujudga keldi va mustahkamlanib bordi.

X asrning birinchi yarmida Yettisuv va Sharqiy Turkistonda yashovchi ko'chmanchi turk qabilalari (qorluq, chigil va yag'mo)ning ijtimoiy va iqtisodiy hayotida katta o'zgarishlar bo'ldi. Ularning o'troq hayotga o'tishi tezlashdi. Bunday o'zgarishlarda Yettisuv va Qashqar orqali o'tgan qadimgi karvon yo'li ham muhim rol o'ynadi. Shuningdek, qo'shni Movarounnahrni o'troq aholisi bilan olib borilgan iqtisodiy va madaniy aloqalarning ta’siri kuchli bo'ldi.

X asr o'rtalarida Issiqko'lning Janubi va Qashg'arda yashagan yag'mo qabilasi kuchayib, avval o'zlaridan shimoliy sharqlarda yashovchi jikil qabilasi bilan yagona ittifoqqa birlashdi va bu ulkan hududda Qoraxoniylar davlatini tashkil qildilar. Bu davlatga yag'mo urug'idan chiqqan, o'z qavmi bilan islom dinini qabul qilgan Sotun Abdul Karim Qoraxon asos solgan. Qora iborasi qadimgi turkiy tilda "buyuklik", "ulug'lik" ma'nosini anglatadi.

X asrning oxiriga kelib siyosiy jihatdan kuchaygan, harbiy qudratga ega bo'lgan Qoraxoniylar davlati Movarounnahr sarhadlari tomon yurish boshlaydi. Bu davrda Somoniylar tushkunlikka yuz tutib, hukmdorlarining nufuzi va ta'siri tushib ketgan edi. Somoniylar hokimiyatining asosiy tayanchi bo'lib kelgan turk g'ulomlari, ularning sarkardalari somoniy hukmdorlarning izmiga bo'ysunmay qo'ygan edilar. Natijada, 999- yilga kelib Buxoro Qoraxoniylar tomonidan ishg'ol qilindi. 1001- yilda M.G'aznaviy bilan tuzilgan shartnomaga ko'ra, Amudaryoning shimolidagi barcha hududlar qoraxoniylarga tegishli bo'lib qoldi. Shu tariqa Somoniylar davlati o'rnida 2 ta -Qoraxoniylar va G'aznaviylar davlati tashkil topdi.

Qoraxoniylar Movarounnahrni (va butun O'rta Osiyoni) egallashlari natijasida bu yerdagi siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy hayotda katta o'zgarishlar ro'y berdi.

Somoniylar davrida vujudga kelgan markazlashgan davlat o'rnida mamlakatni udel tizimi (ayrim viloyatlarga bo'lingan tizimi) asosida boshqaruv o'rnatildi.Qashqardan Amudaryogacha cho'zilib ketgan katta hudud bir necha viloyatlarga bo'lingan edi. Movarounnahr viloyatlarining poytaxti Samarqand, Farg'onaning poytaxti esa O'zgan bo'lib, Qashqarda bosh (xoqon) istiqomat qilgan.

Shunday ulkan hududdagi barcha yerlar qoraxoniylar xonadonining (sulolasining) shaxsiy mulki hisoblanib, uning tepasida ulug' (bosh) xon turgan. Sulola boshlig'i "xonlar xoni" yoki "sultonlar sultoni" nomi bilan yuritilgan. Rasman bu "Tamgachxon" deb atalgan.

Udellar (viloyatlar)ni qoraxoniylar avlodi vakillari boshqargan. Masalan, Sharofuddin ismli Tamgachxon viloyatlarni aka-ukalari, o'g'illari va qarindosh-urug'lariga bo'lib bergan, o'zi esa bevosita Qashqar va Bolasogunni boshqargan. Demak, ilgarigi xonlar, amirlar singari davlat boshqaruvida sulola vorisligi saqlanib qolgan. Ammo "xonlar xoni" (Tamachxon) bilan viloyat xonlari (iloqdonlar) o'rtasida aloqa munosabatlar mustahkam bo'lmagan.

Qoraxoniylar davlati boshlig'i lavozimi-xoqon taxti merosiy sanalgan. Ma'muriy idoralar ikkiga bo'lingan: dargoh va devonga. Xoqonning ulug' xojibi xoqon bilan fuqaro o'rtasida vositachilik qilgan.

Xoqon harbiy qo'shinlari cherik deyilgan, unga suboshi yoki sipaxsolar qo'mondonlik qilgan. Qo'shin o'nlik, yuzlik, mingliklarga bo'lingan. Xoqon qoshida doim to'qqizta sariq bayroq xilpirab turgan. Xoqonlikda elchi yalovoch yoki yalafar deb atalgan.

Tamgachxonlar o'z pullarini chiqarganlar. Bu pullar misdan yasalgan (zarb atilgan) tangalardan iborat edi. Milliy pul chiqarish, ma'lumki, davlat mustaqilligining muhim alomatlaridan biridir.

Qoraxoniylar o'z xususiyatlarini saqlab qolgan holda, somoniylar davridagi idora atish (boshqaruv) tartib-qoidalarini qo'llaganlar va somoniylar davlatida xizmat qilgan quyi pog'onadagi ilmli xodimlardan foydalanganlar.

Xoqonlik hududlari el viloyatlarga bo'lingan. El-yurt xokimlari "Ilaqxon" viloyat noiblari "takin" deb yuritilgan. Ilaqxonlar o'z nomlari bilan chaqa tangalar zarb qilar, viloyatlarning mustaqilligi uchun intilar edilar. Viloyat boshqaruv ma'muriyatida somoniylar davridagidek sohibbaridlar, mustavfiylar xizmat qilardi. Shaharlar va shahar xokimi, rais va muxtasiblar tomonidan boshqarilardi. Har bir xon o'ziga mustaqil bo'lishga intilgan, bu esa davlatning zaiflanishiga olib keladi.

Imomlar, saidlar, sadrlar katta imtiyozga ega bo'lganlar. Qoraxoniylar ularni izzat qilib qo'llab-quvvatlaganlar.

Qoraxoniylar davrida bir qator ijtimoiy o'zgarishlar sodir bo'ldi. Ularning asosiy tayanchi bo'lmish ko'chmanchi chorvadorlarning bir qismi dehqonchilik bilan shug'ullanib o'troq hayotga o'tdi. O'troq dehqon aholisi o'rtasida feodal munosabatlarning rivojlanishi tez sur'atlar bilan bordi va sinfiy tabaqalanish jarayoni kuchaydi.

Ilgari jamiyatda, davlatda katta mavqega, imtiyozlarga ega bo'lgan yirik yer egalari (ma'lumki, ular dehqonlar deb atalardi) qoraxoniylar hukmronligi davrida o'z imtiyoz-ustunliklarini yo'qotdilar, hatto ko'plari yerlaridan mahrum bo'ldilar, oddiy xalq qatoriga tushib qoldilar. Shu vaqtdan boshlab "dehqon" so'zi yerda ishlaydigan oddiy tabaqaga tegishli bo'lib qoldi. Davlat ixtiyoriga o'tgan dehqon erlari harbiylar, ruxoniylar va boshqa oliy tabaqa vakillariga xizmatlari evaziga iqta sifatida bo'lib beriladi. Shu davrdan boshlab, zamindorlar "iqtadorlar" deb atala boshlandi.

Qoraxoniylar davrida hududimizda turklashishi jarayoni, ya'ni turkiy qabilalarning, turkiy tilning bu zaminda yashab kelayotgan sharqiy eron tilida so'zlovchi qabilalarga, elatlarga ta'siri, turkiy urf-odatlarining yoyilishi, hayotga kirib borishi kuchaydi.

Qoraxoniylar xukmronligi davri o'zbek, uyg'ur, qozoq, qirg'iz, turkman, qoraqalpoq va boshqa turkiy xalqlarning etnik shakllanishida muhim bosqich bo'ldi.

Turkiylarning mavqei oshdi, o'troq aholi son jihatdan ko'paydi, aholi o'rtasida ijtimoiy tabaqalanish jarayoni kuchaydi. Mamlakatda dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik, me'morchilik, madaniyat, san'at ravnaq topdi.

XI asrning 40- yillariga kelib qoraxoniylar o'rtasidagi sulolaviy kurashlar oqibatida xonlik ikkiga bo'linib ketadi. G'arbiy xonlik markazi Buxoro bo'lib, unga Movarounnahr va Farg'onaning g'arbiy hududlari kirgan. Sharqiy xonlik markazi Bolasog’un bo'lib, uning tarkibiga Talos, Isfijob, Shosh, Farg'onaning sharqiy qismi, Yettisuv va Qashqar yerlari kirgan. Qoraxoniylarning yer, mol, dunyo va davlat talashib g'aznaviylar, saljuqiylar va qoraxoniylar bilan olib borgan urushlari natijasida davlat kuchsizlanib bordi. 1130- yilda Qoraxoniylar davlati saljuqiy Sulton Sanjarga qaram bo'lib qoldi. 1211- yilda esa Xorazmshox Aloviddin Muxammad qoraxoniylarga so'nggi zarbani berdi va Movarounnahrda qoraxoniylar sulolasi tugadi.

G'aznaviylar davlati. X asrning ikkinchi yarmiga kelib, G'aznaviy deb yuritilgan Abdulqosim Maxmud (998-1030 yy.) hukmronligi davrida olib borilgan keng ko'lamdagi istilochilik siyosati natijasida buyuk G'aznaviylar davlatini barpo etildi va bu saltanat 200 yildan ortiq hukm surgan. 1017- yil Mahmud qo'shinlari Xorazmni bosib oldi. 1002 yilda Seistonni, 1010-1011 yillarda Afg'anistonning shimolidagi Tog' viloyati Gurni qo'lga kiritdi.

Mahmud Hindistonga 1002-1026 yillarda g'ayridinlarga qarshi muqaddas urush shiori ostida 15 martadan ortiq yurish qildi. Sulton Maxmud davrida G'aznaviylar davlati har tomonlama rivojlanib bordi. Mamlakat poytaxti G'azna va boshqa shaharlarda ko'plab masjidu madrasalar, ko'rkam karvonsaroylar bunyod etildi. U ilm ma'rifatga e'tibor berdi. Saroyda ilm-fan arboblari va adabiyot ahlining anjumanlari muntazam o'tkazilib turilgan. Ulug' alloma Abu Rayxon Beruniyning ham sulton saroyida ko'p muddat faoliyat ko'rsatganligi buni isbot etadi. Lekin Maxmudning o'g'li va valiaxdi Mas'ud hukmronligi davrida (1030-1041) G'aznaviylar davlati o'z qo'l ostidagi hududlarni birin-ketin qo'ldan chiqara

borib, tanazzulga yuz tuta boshladi.

G'aznaviylarning asosiy raqibi Saljuqiylar bo'ldi. 1040 yil Dandanakon yaqinida bo'lgan jangda sulton Mas'ud qo'shini saljuqiylar tomonidan mag'lubiyatga uchratildi. 1186- yili guriylar sulolasidan bo'lgan G'iyosiddin Muxammad qo'shinlari Panjob bilan cheklanib qolgan G'aznaviylar xokimiyatini uzil-kesil tor-mor qildi.

Saljuqiylar davlati. O'rta Osiyo xalqlari tarixida muhim iz qoldirgan Saljuqiylar davlati dastlab IX asrning ikkinchi yarmi va X asr o'rtalarida Orolbo'yi va Kaspiybo'yi hududlarida yashagan o'g'uzlar ittifoqi negizida shakllangan edi.

Ug'uzlarning muayyan sabablar bilan hozirgi Turkmaniston yerlariga o'tib, islom dinini qabul qilgan va o'sha joydagi yerni aholi bilan singishib ketgan qismi turkmanlar nomini olgan.

O'g'uzlarning yobg'usi (yetakchisi) Saljuqbek yangi davlatga asos solgan. Uning avlodlari- Tug'rulbek, Chagribek va Shakarbeklar bu davlatni buyuk saltanat darajasiga ko'tardilar. Ug'uzlar turli xalqlarning, chunonchi, o'zbek, turkman, turk gagauz va boshqa elatlarning etnik shakllanishiga sezilarli ta'sir ko'rsatganlar.

Saljuqiylar davlati Sulton Sanjar (1118-1157) davrida o'z hududlarini yanada kengaytiradi. Bu davrda Xorazm rasman Saljuqiylar nomidan boshqarilgan.

Qoraxoniylar xoni Arslonxon (1102-1130) ham Sulton Sanjar bilan hisoblashishga majbur bo'lgan. 1130- yilga kelib Sulton Sanjar qoraxoniylar poytaxti Samarqandni egallagach, amalda butun Movarounnahrga hukmron bo'lib oladi. Biroq 1141- yilda Katvon cho'lida qoraxoniylar bilan bo'lgan to'qnashuvda saljuqiylar qaqshatgich zarbaga uchragach, ularning hukmronligi ham inqirozga yuz tutadi. 1157- yil Sulton Sanjar vafotidan keyin Saljuqiylar davlatining Movarounnahrdagi ta'siri amalda barham topdi.

Xorazmshohlar davlati 1017- yilda Mahmud G'aznaviy tomonidan zabt etib, o'z mustaqilligidan mahrum bo'lgan Xorazm ko'p vaqt o'tmay (1044), saljuqiylar davlatiga qaram bo'lib qoldi. Saljuqiylar hukmdori Malikshox o'z ma'muriylaridan Anshutakinni Xorazmga noib hukmdor qilib tayinlaydi. Anutakin vafotidan so'ng Xorazmda uning vorisi Qutbiddin Muhammad (1097-1127) noiblik qildi.

Xorazmning mustaqilligi uchun kurash XII asrning ikkinchi choragida boshlanadi. U Qutbiddin Muhammadning o'g'li Otsiz (1127-1156) nomi bilan bog'liqdir.

Mohir diplomat va g'ayratli lashkarboshi Otsiz va uning vorislari Xorazmni saljuqiylar tasarrufidan ajratib olib, mustaqilligi yo'lida Movarounnahr va Eronda sodir bo'lgan turli qulay siyosiy vaziyatdan foydalandilar.

Shunday qilib, Otsiz Kaspiy dengizi sohillaridan to buyuk oqimiga qadar bo'lgan yerlarda, keyinchalik buyuk davlat sifatida shuxrat topgan Xorazmshoxlar davlatning poydevorini barpo etdi.

Otsiz siyosatini uning vorislari Elarslon (1156-1172) va Alouddin Takash (1172-1200 y.) davom ettirdilar.

1156- yilda Sulton Sanjarga qarshi ko'chmanchi guzlar isyon ko'tardi. Buning oqibatida Saljuqiylar davlati keskin zarbaga uchrab, parchalanib ketdi.

Oltintosh sulolasi 1017-1041 yillarda Xorazmni g'aznaviylar nomidan boshqargan. Saljuqiylar G'aznaviylarni yengib Xurosonni egallagach, 1043- yilda Xorazmni ham bo'ysundirdilar. Saljuqiylar hukmrdori Malikshox I (1072-1092) o'z ma'murlaridan Anushtakinni 1077 y. Xorazmga noib etib tayinladi. Anushtagin vafotidan so'ng Xorazmda uning vorisi Qutbiddin Muhammad (1097-1127) noiblik qildi. Garchi u "Xorazmshox" unvonini tiklasa ham, Sulton Sanjarning noibligida qoldi.

Xorazmda mustaqillik uchun kurash XII asrning 2-choragidan kuchaydi. Qutbiddin Muhammadning o'g'li Alouddin Otsiz Saljuqiylarning zaiflashuvidan foydalanib, Xorazmni tobelikdan chiqarishga va mustaqil davlatga aylantirishga harakat qildi.

1153- yilda xurosonlik ko'chmanchi o'g'izlar qo'zg'olon ko'tarib Sulton Sanjar qo'shinini yengdilar va o'zini asir oldilar. Buning natijasida Saljuqiylar davlati keskin zarbaga uchrab, parchalanib ketdi.

Xorazm davlati ayniqsa Takash davrida juda kengaydi. 1187-1193 yillarda u Nishopur, Ray va Marv shaharlarini bosib oldi. Takash davrida Xorazm davlati yerlari ikki barobar kengaydi.Takashdan so'ng uning o'g'li Muhammad Xorazmshox ham Xorazm davlatini kengaytirish siyosatini davom ettirdi. Dastlab u Xirot va uning atroflari hamda Xurosonning Xorazm davlatiga kiritilmagan viloyatlarni egalladi. U qoraxoniylarga zarba berib, Movarunnahrni ular qo'lidan tortib olishga harakat qildi.

XIII asr boshida Xorazm keng maydonni egallagan buyuk davlatga aylangan edi. Uning shimoliy-g'arbiy va g'arbiy chegarasi Orol va Kaspiy dengizi sohillaridan janubiy g'arbda Iroqqa borar edi. Janubiy sharqiy hududlari G'azan viloyati, shimoliy sharqiy chegarasi esa Yettisuv va Dashti Qipchoqdan o'tar edi. Poytaxti Gurganj shahri bo'lgan. Biroq qo'lga kiritilgan muvaffaqiyatlar Xorazmshox Alovuddin Muhammadni esankiratib qo'ydi. U o'zini dunyoda eng qudratli, yengilmas shox deb hisobladi. Shu bilan birga o'zini "Iskandariy soniy" (ikkinchi Iskandar) deb ham atay boshladi. Bu davrda markaziy va mahalliy davlat boshqaruvi tizimi vujudga keltirilib, takomillashib borildi. Bu esa mamlakatning ijtimoiy-siyosiy hayotini mustahkamlash, uning ichki taraqqiyotini ta'minlash hamda izchil tashqi siyosat olib borishda muhim ahamiyatga ega bo'ldi. Anushteginlar davlat boshqaruvi ham 2 tizimdan: saroy va devonlar majmuidan iborat bo'lgan.

Saroyda ulug' hojib mansabi katta o'rin egallagan. U hukmdorning yaqin kishisi sanalib, lozim bo'lgan hollarda vazirlik faoliyatini ham nazorat qilgan. Hojiblar hukmdor nomidan davlat uchun muhim bo'lgan masalalar yuzasidan muzokaralar olib borgan. Saroy hayotiga oid ko'plab muhim masalalar ustozlar nazarida turgan. Davlatdagi tashtdor lavozimi ham muhim sanalib, u sultonning eng yaqin kishisi hisoblangan. Tashtdor hukmdorning maxfiy sirlaridan ogoh bo'lib, doimo u bilan birga ish yuritgan. Oliy lavozimning yana biri - qissador bo'lib, u sulton nomiga kelgan arz, shikoyatlarni yig'ib, o'rganib, ularni hukmdorga yetkazgan. Saroydagi xizmat turlari ichida Choshnigir -sultonga beriladigan ovqat va ichimliklarni tekshiruvchi. Bulardan tashqari, jomador, davatdor (kotib), sharobdor, bayroqdor (amiri alam), maliki xavas (xizmatkorlar boshlig'i) kabi vazifalar bo'lgan. Ijroiya devonlar (vazirliklar) tomonidan amalga oshirilgan. Ayniqsa, bosh vazir katta mavqega ega bo'lgan. U faqat hukmdorga bo'ysungan. Mansabdorlarni ishdan olish, ishga tayinlash, maosh, nafaqa tayinlash, xazina va soliq tizimini nazorat qilish, mahalliy vazirlar hisobotini olish vazifalarini bajargan.

Devonlar ham o'z vakolatlari borasida faoliyat yuritganlar. Masalan, insho yoki tug'ro devoni, rasmiy hujjatlar, yozishmalarni tuzish bilan shug'ullangan. Shuningdek, moliya ishlari bilan istifo devoni, davlat nazorati tadbirlari bilan ishrof devoni, harbiy ishlar bilan devoni arz yo jaysh shug'ullangan. Sulton xonadoni hayotiga, iqtisotiga tegishli yana muhim devon bu Devoni xos deb atalgan.

Xorazmshoxlar Markaziy davlat boshqaruvi "al-majlis ul oliy al faxri at-toji" deb nomlangan bo'lib, unga vazir raislik qilgan. Vazir xorazmshoxga bevosita bo'ysunar va hukmdorning bosh maslahatchisi edi.

Vazirlarda sadr, dastur, xojayi buzurg singari unvonlar bo'lgan. Ular asosan arab-fors amaldorlari muhitidan to'plangan va arab hamda fors tili, ma'muriy ishdagi qobiliyatlar, saroy odobi singari bilimlarga ega bo'lishligi hal qiluvchi rol o'ynagan. Xorazmshoxlar davlatining vazirlari asosan Xorazm, Buxoro, Nishopur, Isfaxon, Balx, Xirotdan chiqqan shaxslar bo'lgan. Xorazm davlatiga qarashli viloyatlarning ma'muriy boshqaruvida ham vazirlar bo'lgan. Ba'zan shaharlarda vazirlar tayinlangan bo'lib, ular o'sha madaniy va iqtisodiy markazning yagona xokimi ham edilar.

Mavorounnahr aholisining Qoraxoniylar zulm asoratidan ozod bo'lib, Xorazm davlatiga birlashishi, shubhasiz, ijobiy tarixiy voqea edi. Ammo Xorazmshoxlar harbiy yurishlari, soliq siyosatidagi beboshlik, amir va ma'murlarning jabruzulmi, majburiy ishlab berishlari mamlakat fuqarolarining moddiy ahvolini og'irlashtirdi. Natijada 1210- yil O'trorda, 1212- yil Samarqandda qo'zg'olon ko'tarildi. Har ikki qo'zg'olon shavqatsizlarcha bostirildi.

Xorazmshoxlar davlati siyosiy jihatdan unchalik mustahkam emas edi. Sulton oliy dargohi ichida kuchli nizo hukm surar edi. Ayniqsa, Muhammadning akasi Turkan xotun o'z qo'lida katta xokimiyatni to'pladi. U qo'shinning oliy sarkardalari hisoblangan qipchoq oqsuyaklari bilan urug' qabila aloqalari orqali bog'langan edi. U o'z qabiladoshlari manfaatlari yo'lida saroyda ko'tarilgan barcha fitnalarga boshchilik qilar edi. Hatto ular shohga qarshi adovat ruhini uyg'unlashtirib qo'ygan edi.

Xorazmshox faqat tashqi ko'rinishdan kuchli ko'rinar edi. Viloyat hukmdorlarining isyonlari, xalqning norozilik harakatlari Xorazmshox davlatini zaiflashtirdi. Chingizxon boshliq mo'g'ullar hujumiga bardosh bera olmay saltanat tez fursatda quladi.

O’rta Osiyo arablar zulmidan ozod bo’ldi

900 y. mamlakatni birlashtirdi va kuchli davlatga

asos soldi

874 yildan Ismoil Buxoro atrofida butun Movarounnahrni birlashtirdi

Somoniy-Buxoro

hukmdori Eronning shimoli-sharqi viloyatlarini, Afg’onistonning

hududini qo’shib oldi.

Safforiylar davlatini mag’lubiyatga ucharatdi.

Davlat boshqaruv tizimi devonlarga bo’lib bo’shqarilgan

Mahalliy zodagonlar yoki din peshvolari orasidan tayinlangan rais, hokimlar(katxudo) bilan bir qaatorda, shaharlaarni boshqarishda ishtirok etgan.

Ruhoniylar katta obro’ – e’tiborga ega bo’lganlar

Ruhoniylar boshlig’i “ustod” (ustoz)

Ahamiyati jihatdan ikkinchi – xatib (xutba o’qish huquqiga ega).

Somoniylarning islomni yoyish va musulmon ruhoniylarning

asosiy vazifsi obro’sini oshirish

BUXORO

Ilohiyot markazi, islom tayanchi, bu yerda:

Narshaxiy Buxoroni:”Islom Gumbazi” deb atagan.

QORAXONIYLAR VA G’AZNAVIYLAR DAVLATI

(XI – XII asrlar)

XI asrda Sharqiy Turkiston va Yettisuv hududida turli turkiy qabilalar istiqomat qilganlar

2.Poytaxt-Taraz sh

Uning hukmronlik davrida mamlakat ikki mustaqil davlatga bo’lindi.

1.Poytaxt-Balasog’un sh

Bug’oxon boshchiligidagi Yettisuv turklari bosqinchilik yurishlarini boshladilar.

Ular aholini taladilar va unga zulm o’tkazdilar

Va boshqa yerlar

So’g’d

Farg’ona

Shosh

O’rta Osiyoning G’arbiy viloyatlari

Dehqonlr soliq zulmidan Somoniylar qo’shinlarining

yurishlaridan jabr ko’radilar

Somoniylar Dehqonlar Somoniylar hikmronligidan norozi edilar

davlati inqirozining

sabablari Eski dehqon zodagonlari markazlashgan amir

hokimiyatiga bo’ysunishni xohlamas edilar.

Turk g’ulomlaridan tuzilgan qo’shin ham ishonchsiz

bo’lib chiqdi.

Bularning hammasi qudratli, boy madaniyatga ega Somoniylar davlatining qulashiga va Qoraxoniylar hukumatining mustahkamlanishiga olib keldi.

Qoraxoniylar davlatining siyosiy tizimi

Harbiy tizim

Davlatda mulkchilik

G’aznaviylar davlati hozirgi Afg’oniston va Shimoliy Sharqiy Eron viloyatini ham o’z ichiga olgan shimoliy Hindistondan deyarli Kaspiy dengizi janubiy qirg’oqlarigacha bo’lgan hududdan iborat edi.		Qoraxoniylar davlati Qashg’ardan Amudaryogacha , shu jumldan, Sharqiy Turkistonning bir qismini va ko’xna So’g’d hududlarini o’z ichiga olgan.

IX-XII ASRLARDA O'RTA OSIYODA UYG'ONISH DAVRI, FAN VA MADANIYATNING YUKSALISHI

Reja:

1. Ilk uyg'onish davri, uning vujudga kelish sharoitlari va omillari.

2. Ilm-fan ravnaqi, madaniyat rivoji.

3. Islom dini, buyuk xadisashunoslar.

4. Vatandoshlarimizning jahon tamadduniga hissasi.

Tarixdan ayonki ijtimoiy taraqqiyot doimo bir yo'sinda ravon bo'lmagan. Odamzod umumiy rivojlanish bilan birga qanchadan -qancha to'siqlarni, tanazzul va tangliklarni boshidan kechirgan. So'ng ularni bartaraf etib, o'z moddiy va madaniy darajasini qayta tiklagan va yangi taraqqiyot sari astoydil intilgan. Fanda bunday yirik, salmoqli yuksalishni tiklash, uyg'onish, renessans ham deb ataydilar. Xususan, G'arbiy Yevropada bunday renessans XV-XVII asrlarda deyarlik 700 yillik xurofotdan so'ng yuz bergan.

Markaziy Osiyoda ilk uyg'onish davri IX-XII asrlarga to'g'ri keladi va u o'zgacha shart-sharoitlarda kechdi. Uning ko'lami oqibatlari, jahon sivilizatsiyasiga ta'siri ham bo'lakcha bo'lgan. IX-XII asrlarda Movarounnahr va Xurosonda sodir bo'lgan o'ta murakkab siyosiy vaziyatning rivoji ijtimoiy va iqtisodiy o'zgarishlar mamlakat madaniy hayotiga ham kuchli ta'sir etdi.

Ma'lumki, Movarunnahr istilo qilinib, xalifalikka qo'shib olingach, zabt etilgan o'zga mamlakatlar qatorida, bu o'lkada ham faqat islom dinigina emas, balki arab tili va uning imlosi ham joriy etildi. Chunki, arab tili xalifalikning davlat tili edi. Shuningdek, Arab xalifaligida davlat tili fan tili ham edi. Somoniylar, Qoraxoniylar, Saljuqiylar va Xorazmshohlar sulolalari hukmronlik qilgan IX-XII asrlarda Movarounnahr aholisi o'rtasida nisbatan tinchlik, osoyishtalik, totuvlik, yaqinlik va hamjixatlik vujudga keldi. Natijada o'lkada moddiy ishlab chiqarish, madaniy rivojlanish jarayoni ancha tezlashdi. Shaharlar hayoti yuksaldi, savdo-sotiq, hunarmandchilik o'sdi, aholi faolligi barqarorlashdi. San'at ayniqsa, devoriy tasvir ravnaqi yangi bosqichga ko'tarilgan edi. Xaykaltaroshlik, badiiy yog'och o'ymakorlik, ganchkorlik, taraqqiy etdi. Musiqachilar, bastakorlar ko'payib bordi, naychilar, o'yinchi-raqqoslar, surnaychilarning oilaviy chiqishlari bo'lib turar edi.

Bu davrlarda diniy e'tiqodlar o'zaro murosada bo'lganligi aholining hayotida va mamlakat osoyishtaligida muhim o'rin tutgan. Shu bilan birga tabiiy fanlarga, atrof-muhitni anglash, mavjudotni kengroq bilishga intilish kuchayadi. Xususan o'sha paytlarda So'g'd taqvimlari tuzilganligi, hozirgi to'rt ko'l hududida esa rasadxona bo'lganligi haqida ma'lumotlar bor. Demak, O'rta Osiyoda qadimdan sivilizatsiya asoslari, moddiy va ma'naviy madaniyatning chuqur ildizlari mavjud bo'lgan.

Arablar bosqini natijasida jiddiy putur yetgan o'lkamiz madaniyati yillar o'tib, bir shuncha tiklandi va yangi sharoitda ilm-fan rivojlandi, madaniy-ma'rifiy sohalarda jiddiy ijobiy o'zgarishlar yuz berdi. Arab xalifaligi ham IX asr boshlariga kelib ilm-fan, ma'rifat ahamiyatini yaxshiroq tushundi. Xalifalikning yangi poytaxti Bog'dodda 832 yili "Boytul-xikma" ("Donishmandlar uyi") tashkil etilib, uning ehtiyoji uchun qayta mablag' ajratildi. Baytul-xikma qoshida ikkita rasadxona, dunyoning turli yerlaridan avvallari bitilgan ilmga oid adabiyot to'plandi, yunoncha, lotincha, xindcha, xitoycha, forscha va boshqa tillardan arabchaga tarjima qilindi, o'rganildi. Xalifalik bu ilm maskaniga ko'p mintaqalardan mashhur olimlarni jalb etdi. Xususan, O'rta Osiyodan 20 dan ortiq olimlar bu markazda sadoqat bilan ilm-fan rivojiga o'z salmoqli hissalarini qo'shgan edilar.

XI asr boshlarida Xorazmda vujudga kelib, keng faoliyat ko'rsatgan mashhur "Ma'mun akademiyasi" ilm-fan ravnaqiga ijobiy ta'sir ko'rsatdi. Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Abu Nasr Mansur ibn Inoq singari ilm peshvozlari ham dastlab shu fan maskanlarida ulg'ayib, kamolat bosqichiga ko'tarilganlar.

Davlat tizimida madaniyatni yaxshi anglagan ilmli odamlar ko'paydi. Xususan devon boshliqlari (vazirlar) hokimlarning ko'pchiligi arab, fors, turkiy tillarni bilgan, dunyoqarashlari keng kishilar edi. IX-XII asrlarda mintaqada ko'p bunyodkorlik ishlari amalga oshirilgan, yangi madrasalar, saroylar, masjidlar, maqbaralar va boshqa noyob me'morchilik inshootlari barpo etilgan. O'lkada ko'plab karvonsaroy, rabotlar, sardobalar qurilgan.

Buxoro, Samarqand, Xiva, Termiz, Marv, Shosh, Xo'jand, O'sh, Andijon kabi shaharlarda turli ilm maskanlari bo'lgan. Ko'plab madrasalar ishlab turgan, kutubxonalar, kitob rastalari va bozorlari gavjum bo'lgan.

O'lkamizda bu asrlardagi kashfiyotlar va bilimlar ko'p jihatdan hayotiy bo'lib, ijtimoiy ehtiyojni jadal sur'atlarda o'sib borayotgan ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar talabini qondirish, keng ma'noda moddiy va ma'naviy madaniyatning yuksalishi bilan bog'liq bo'lgan. Ana shu ehtiyoj o'lkamizda buyuk allomalarning vujudga kelishida, ular ijodining samaralarida namoyon bo'ldi.

Demak, IX-XII asrlardagi ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy vaziyat mintaqamizda ilm-fan, umuman madaniyatning keng ko'lamda rivojlanishini taqozo qilar edi. Bunday sharoitda yuzlab allomalarda davr talabiga javob berib barakali ijod qildilar va ilmning turli sohalarida ko'plab yangiliklar yaratdilar. Aslini olganda, bunday ilmiy madaniy va ma'naviy yuksalish o'rta asrlar uchun kutilmagan, shu bilan birga dunyo hayratda qoldirgan hol bo'ldi. Shu boisdan ham bunday ma'rifatni siljish uyg'onish, ilk renessans deb tarixga kirdi.

Buyuk matematik, astronom va geograf olim Muhammad Muso al-Xorazmiy (783-850) nomi fan tarixida alohida o'rin tutadi. Olim o'zining "Aljabr val Muobala", "Hind matematikasi haqida kitob", "Astranomik jadvallar" singari asarlari bilan "Algebra" faniga asos soldi. Uning arifmetika risolasi hind raqamlariga asoslangan bo'lib, hozirgi paytda biz foydalanayotgan o'nlik hisoblash sistemasining Yevropaga tarqalishiga sabab bo'ldi. Allomaning "al-Xorazmiy" nomi "algoritm" shaklida fanda muhrlanib qoldi. Olim geografiga oid "Kitob surat al-arz" kitobi, astronomiyaga oid "Zij", tarixga oid "Kitob at-tarix" (Tarix kitob) asarlari. Al-Xorazmiyning arab ilmiy dunyosining yirik markazi -Bag'doddagi Ma'mun akademiyasida ishlagan davrlari uning istedodining eng barq urgan davrlari bo'ldi. U shu akademiyaning rahbari sifatida ilm ahliga ibrat ko'rsatdi.

Al-Farg'oniy (798-865) dastlabkilardan biri bo'lib, Yer shari xaritasini tuzgan, uning ..dagi rasadxonada ishlab yer meridiani bir darajasining uzunligini o'lchagan. Nil daryosi suvi sathini belgilovchi asbobni yaratish kabi kashfiyotlari jahonga mashhur bo'ldi. Olim yilning yozda eng uzun kunini (22 iyun), qishda eng qisqa kunini (23 dekabr) tunu kunning tengligi 21-mart va 23- sentabrga to'g'ri kelishini aniqlagan.

Vatandosh allomalarimizning aksariyat ko'pchiligi qomusiy olimlar bo'lgan, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali ibn Sino kabi o'nlab olimlar falsafa, matematika, astronomiya, adabiyot, she'riyat, qonunshunoslik, jamiyatshunoslik bobida samarali ijod qilganlar. X asr allomasi Abu Abdullo al-Xorazmiy (Muso al-Xorazmiy bilan adashtirmaylik) o'zining "Ilmlar kalitlari" nomli asarida o'sha paytda ma'lum bo'lgan ellikka yaqin ilmlar tasnifini, ya'ni klassifikasiyasini beradi va ularni sharxlaydi. Tabobat va dorishunoslik borasida dunyoga dong'i ketgan Ibn Sinodan tashqari Al-Qumriy, Abu Mansur Qamariy, Sharafutdin al-Iloqiy, Ismoil Jo'rjoniy kabi olimlar unumli mehnat qilganlar.

Kimyo fani ravnaqiga Abu Bakr ar-Roziy, Abul Xakim al-Qosiy, geometriya va trigonometriya rivojiga Mahmud Chagminiy, Shamsutdin A'loul Buxoriy, falsafaga Ibn Miskavayx kabi donishlarning hissalari katta bo'lgan.

Mashhur faylasuf, ko'p tabiiy fanlar bilimdoni Al-Forobiy musiqa haqida ham asarlar yozgan, uning notalar xususidagi kitoblari o'rta asrlardayoq lotin, ivrit (Qadimgi yaxudiy) va boshqa tillarga tarjima etilgan ekan, yoki Ibn Sinoni olaylik. Bilamizki, bu ulug' zot tabobat, riyoziyot, falsafa, jamiyatshunoslik sohalarida benazir asarlar bitgan. Shu bilan birga Ibn Sino 10 jildlik arab grammatikasi xususida kitob yaratgan. Faxriddin Rozni falsafa, mantiq, huquqshunoslik, tibbiyot va boshqa sohalarda 150 dan ortiq ilmiy risolalar yozgan.

Mintaqamizda mavjud bo'lgan ko'p tillilik (aholining ko'pchiligi turkiy, fors va arab tillarini bilgan) bu davr madaniyatining muhim xususiyatlaridan biridir. Shu bilan birga donishmandlarimiz boshqa xorijiy tillardan ham xabardor bo'lganlar. Masalan, buyuk astronom matematik, geodeziya, geologiya, mineralogiya, tarix fanlarinnng bilimdoni Al-Beruniy 7-8 tilni mukammal bilgan. Xususan, u Gretsiya olimlari Evklidning "Negizlar" va Ptolemeyning "Almagest" asarlarini yunonchadan, o'zi yaratgan "Usturlobiya" kitobini arabchadan sanskritga (qadimgi hind tiliga) tarjima qilganligi tarixdan ma'lum.

Ajdodlarimiz aqlni peshlashda shaxmat o'yinining ahamiyatini yaxshi bilganlar. U paytlarda ko'pincha 100 katakli shaxmatda o'ynash nufuzli hisoblanardi. Abubakr as-Suli X asrda ekg kuchli shaxmat ustasi bo'lgan. Boshqa kuchli o'yinchi-Abulfatx Ahmad XI asrda shaxmat bo'yicha qo'llanma yozadi, bu risola bir necha asrlar davomida qayta-qayta ko'chirilib unga qo'shimchalar kiritiladi. Firdavsiyning "Shoxnoma"sida shaxmat o'yinlari mahorat bilan ifodalangan edi.

IX-XII asrlarda tarix, tilshunoslik, badiiy san'at kabi gumanitar fanlar ravnaqi ham salmoqli bo'lgan. Abu Bakr Narshaxiyning Buxoro tarixi" Al-Mustag'firiyning "Nasaf va Kesh tarnxi", Bayxaqiyning "Ma'sudiy tarixi" bitildi. Bu davrda Xorazm, Samarqand, Shosh, Kubo, Termiz, Chog'aniyon o'tmishiga oid tarixiy risolalar yaratildi. Xususan, X asrning o'rtalarida yaratilgan "Buxoro tarixi" turli davrlarda fransuz, rus, ingliz, arab, fors va hozirgi o'zbek tillarida bir necha bor chop etilgan.

O'sha paytlarda turkiy tillarga e'tibor ham kuchaydi - VIII-IX asrlar oralig'ida ijod etgan adib Ahmad Yugnakiy "Xaqiqatlar tuhfasi" dostonini yaratdi. Bizgacha yetib kelgan bu asardan ko'rinib turibdiki, uning muallifi salohiyatli shoir va ahloq muallimi bo'lgan. Bu ajoyib asar 14 bobdan iborat bo'lib, ular ma'naviy-ahloqiy kamolot sirlaridan ta'lim berishga mo'jallangan. Dostonning birinchi bobiga "Ilm manfaati va jaholatning zarari haqida" deb bejiz nom berilmagan. Mashhur turkiyshunos olim Mahmud Qoshg'ariy "Turkiy tillarning sintaksis qoidalari"ni yozdi va "Devonu lug'atit turk" asarini yaratdi. Unda muallif 7,5 mingdan ortiq turkiy so'zlar izohlari, grammatik va didaktik xususiyatlari, shevalari to'g'risida to'xtalgan. Shu davrlarda Yusuf Xos Xojib "Saodatga boshlovchi bilim" kitobini yaratdi. O'zbek adabiy tilining shakllanishida bu asarlarning o'rni katta bo'lgan.

O'sha asrlarda o'lkamizda she'riyat keng ko'lamda rivojlandi. Ular ko'pincha fors, turkiy va arab tillarida bitilar edi. Abu Abdullo Rudakiy, Abu Mansur Daqiqiy, Sobir Termiziy, Abu Mansur as-Saolibiylarning badiiy asarlari mashhur bo'lgan. Abulqosim Firdavsiyning "Shohnoma"si madaniyatimizda ulkan voqea bo'ldi. Bu davrda xalq og'zaki ijodi ham keng rivoj topdi. O'giznoma", "Alpomish", "Go'ro'g'li", "Manas" kabi dostonlar elga manzur bo'ldi, aholi orasida she'riy, qofiyaviy aytishuvlar vujudga keldi.

Musiqa san'ati ham yangi bosqichga ko'tarildi. Bu davrda bir necha turdagi maqom ixtiro etildi, navo - ohanglarni notaga solish boshlandi. Bu jabhada Forobiyning izdoshlari Ma'sud Ishroziy va Muxammad Amoliy samarali ish olib bordilar. Yangi musiqiy asboblar kashf etildi, o'ynoqi ohanglar bastalandi. Sayyohlardan biri XII asrda Buxorada Isfaxoniyning "Ashulalar kitobi"ni bozor rastasida uchratgani haqida hikoya qiladi.

IX-XII asrlar davri nafaqat dunyoviy fanlarning yuksalib borishi bilan birga islomiy madaniyat va ma'naviyatning shakllanib, chuqur ildiz otib borishi, yetuk olimu - ulamolarning yetishib chiqib, Vatanimiz nomini ulug'laganlar. Bunda shu yurt zaminidan yetishib chiqqan buyuk islomshunos allomalarning xizmati benazirdir. Xazrati payg'ambarimiz Muhammad (s.a.v) nomi va u zoti sharifning muborak so'zlari bilan bog'liq. "Qur'oni Karim" oyatlari mazmuni, mohiyatini teran

tushunish va anglab yetishga muhim kalit bo'lib xizmat qiladigan xadisshunoslik ilmi IX asrda juda rivojlandi. Butun musulmon olamiga eng ishonchli manbalar deb tan olingan 6 ta ishonchli xadislar to'plami - "As-sixax as sitta" huddi shu davrda yaratildi. Ular orasida xadis ilmida "Amir al- mo'min" degan sharafli nomga sazovar bo'lgan. Imom Ismoil al Buxoriy nomi yorqin ko'zga tashlanib turadi.

Imom Buxoriy o'z safarlari davomida turli shaharlardagi 90 ga yaqin ustozlardan ta'lim olgan. Ayni chog'da uning o'zi ham yuzlab shogirdlarga ustozlik qilgan. Uning qoldirgan mansub noyob asarlar ro'yxati 20 dan oshadi. Bu asarlar orasida "Al-jome as soxix" asari (u "Saxis al-Buxoriy" nomi bilan ham yuritiladi) o'zining mukammalligi, ahamiyatining benihoyaligi bilan aralib turadi.

Allomaning "Al jome as -soxix" asari asrlar davomida butun musulmon dunyosida yuksak qadrlanib, necha bor nashr etilib, yer yuzi musulmonlari uchun dasturamal qo'llanma bo'lib kelmoqda. Uning 1325 yilda ko'chirilgan 8 jildlik mukammal nusxasi hozirda Istambul (Turkiya)da saqlanmoqda.

Imom al-Buxoriyning zamondoshi va shogirdi, o'z davrining mashhur allomasi - Abu Iso Muhammad at-Termiziy ham xadisshunoslik ilmini yuksak bosqichga ko'targan siymolardandir.

At-Termiziydan bizgacha katta ilmiy meros yetib kelgan. Uning asosiy asarlari sirasiga "Al-jomi" ("Jamlovchi"), "Al ilol fin - xadis" ("Xadislardagi og'ishmalar"), "At tarix" ("Tarix") kabilarni nisbat berish mumkin.

Bu tilga olingan tarixiy davrning yana bir muhim jihati shundaki, bunda islom dini va uning asosiy tamoyillari har tomonlama chuqur tadqiq etish hamda rivojlantirishga o'z hissasini qo'shgan, tasavvur va tariqat ilmida benazir bo'lgan vatandosh allomalarimiz faoliyatiga ham bir nazar tashlash joiz bo'ladi. Al-Buxoriy va At-Termiziyning sadoqatli izdoshlari Abduraxmon an-Nasoiy, Abu Mansur ad-Moturidiy, Kaffol ash-Shoshiy, Mahmud az-Zamaxshariy, Abu Iso Samarqandiy, Najmiddin Kubro kabi ulamolar musulmon dunyosining yirik mutafakkirlari sifatida ko'pchilikka mashhur bo'ldilar. Xususan, shayx Al-Moturidiy ta'limotiga ko'ra, bilishning uch manbai mavjud. Ular xis (sezgi), naql-rivoyat va aql-idrokdir. Shu bilan birga ul zot aql-idrokning alohida o'rni borligini ta'kidlaydi, Demak, aqliy dalillar va isbotlar asosida voqelikni anglamoq musulmonchilikda muhimdir. Xazrati imom Ash-Shoshiy halollik, odillik masalalarini o'z asarlarida keng yoritgan. Shariat qonun-qoidalarini chuqur tahlil etib, "Xidoya" asarini yaratgan Burxoniddin Marg'inoniyning mulohaza va tavsiyalari islom dunyosida ko'p asrlar davomida muhim manba bo'lib, u yoki bu masalani adolat va insof nuqtai nazaridan hal etishda asosiy qo'llanma vazifasini bajargan.

Islom dini shakllangandan so'ng uning doirasida, Qur'on va xadis talablariga mos ravishda paydo bo'lgan tasavvuf (sufiylik) ta'limoti XI asrga kelib keng tarqala boshladi. O'lkamizda sufiylik asoslarini Yusuf Xamadoniy, Abdulxolik G'ijduvoniy, Ahmad Yassaviy, Sulaymon Bokirgoniy targ'ib etganlar va rivojlantirganlar. So'ng Xorazmda Kubraviya birodarligi, Buxoroda Naqshband tariqatlari shakllandi. Bularning barchasi o'sha davrda islom madaniyatining shakllanishida, ma'naviyatimiz asoslarini peshlashda, odamlarning iymonli bo'lib yetishida muhim o'rin tutgan. Bu iymon-e'tiqod asrlar davomida sinovdan o'tdi va xamon odamlarni kamtarlikka, mo'minlikka, halollikka, bag'rikenglikka, insofu-vijdonli bo'lishga da'vat etib kelmoqda.

Yurtdoshlarimiz yaratgan ilmiy asarlar o'sha asrlardayoq arab tili orqali dunyoga tanilib, Sharq, G'arbda iborat bo'lgan va ma'lum darajada andoza ro'lini o'ynagan. Donishmandlarimiz asarlari turli o'zga tillarga tarjima qilinib, Fransiya, Angliya, Ispaniya, Italiya, Tailandiya va boshqa ko'p mamlakatlarga tarqalgan. O'lkamizda yuz bergan ilm-fan, madaniyat va sa'nat sohalaridagi o'zgarishdirlar. Yangiliklarning asosiy xisilatlaridan biri insonparvarlik g'oyasining doimo ustun bo'lganligidadir. Markaziy Osiyodagi uyg'onishning muhim belgisi -bu dunyoviy ilmlarga intilish, hamda din va diniy bilimlarni jamiyat, inson manfaatidan kelib chiqib talqin etish bo'lgan, odamzod ma'naviyatini boyitish esa asosiy mezon bo'lgan. G'arb olimlarining e'tiroficha, antik sivilizatsiya bilan Yevropa to uyg'onish davrina qadar, ya'ni XVI asrgacha arab tilida bitilgan asarlar bilan tanishgan. G.Gegel o'zining "Tarix falsafasida", "Fan va bilimlar ayniqsa falsafa G'arbga arablardan o'tgan" -dedi. Yurtdosh donishmandlarimizning ko'pchiligi zamon toqazosiga ko'ra o'z asarlarining ko'pchiligini o'sha paytlarda xalqaro tilga aylangan arab tilida yozganlar. Bu boisdan aksariyat G'arb olimlari ko'pchilik Sharq olimlarini arab deb faraz qilganlar. Al-Xorazmiyning arifmetikaga bag'ishlangan kitobi XII asrda yoki Ispaniyada lotinchaga tarjima qilingan. O'sha paytlarda ko'chirilgan lotincha nusxa hozir ham Kembrijda saqlanmoqda. Bu asar bir necha asrlar davomida Yevropa universitetida "Algortim kitobi" nom bilan mashhur bo'lgan. Rim papasi Silvestoirim raqamlari o'rniga Xorazmiy ishlab chiqqan arab raqamlarini Yevropada iste'molga kiritish to'g'risida farmon berdi. "Algebra", "Algoritm" atamalarining dunyo miqyosida tarqalishiga ham vatandoshimizning nomi sababchi bo'lgan. Al-Xorazmiyning geografiya xususidagi asari 1037 yilda ko'chirilgan nusxasi Strasburg kutubxonasida mavjud. Al-Farg'oniyning astranomik asari Yevropada XII asrda lotin tiliga 2 marta va XIII asrda boshqa Yevropa tillariga tarjima etilgandan so'ng, uning nomi "Alfragonus" shaklda G'arbda bir necha asr davomida keng tarqaldi. Farg'onalik donishmand nomini Dante (XV asr) Shiller (XVIII asr ehtirom bilan tilga olganlar. Farg'oniy yaratgan asarlardan birining qo'lyozmasi Prinstogn (AQSh) universitetida saqlanmoqda. Abu Nasr Farobiy asarlari XII-XIII asrlardayoq lotin, qadimiy yaxudiy, fors, fransuz, rus, ingliz tillarida chop etilgan. Ibn Sino asarlari o'sha paytlardan boshlab ko'p tillarga ag'darilgan. Faqat "Tib qonunlari"ning o'zi lotinchada 30 martadan ortiq nashr qilingan. Abu Rayxon Beruniy yaratgan durdonalar turli asrlarda lotin, arab, sanonrid, fransuz, italyan, nemis, ingliz, yaxudiy, rus, fors, turk va boshqa ko'p tillarda chop etilgan. Amerikalik prof.J.Sartoen Beruniy merosiga yuksak baho berish bilan birga, uni "O'z davridagi

jahonning birinchi donishmandi" deb ataydi. O'tmishni ziyraklik bilan uzatayotgan Pezidentimiz Islom Karimov: "Markaziy Osiyo tarixida siyosiy aql-idrok bilan ma'naviy jasoratni, diniy dunyoqarash bilan qomusiy bilimdonlikni o'zida mujassam etgan buyuk arboblar ko'p bo'lgan" deb takidlaydi. Ularning jahon sivilizatsiyasi taraqqiyotiga qo'shgan hissalarini o'sha davrlardan buyon butun dunyo tan olmoqda.

Ajdodlarimiz shuxratining muhim manbai ularning qiziquvchanligida, jiddiy izlanuvchanligida masalaning yechimini topishda zaxmat chekishga ruhan tayyorligida, halol va xolis tadqiqot olib borishlarida, falsafiy idrokida, mustahkam irodasida, qisqasi ularning imoni komilligidadir, desak vijdonan to'g'ri bo'ladi.

Qissadan hissa shulkim, ajdodlarimiz orasida katta iste'dod egalari, zexni tez, mulohazasi chuqur, mantiqi kuchli, fikri o'tkir, xotirasi mustahkam allomalar ko'pdan-ko'p bo'lgan. O'sha asrlarda o'tgan donishmandlarimiz bilan tabiiyki fahrlanamiz. Ularning ilm-fan, ma'rifat va ma'naviyat sohalaridagi buyuk jasorati bizga-mustaqil O'zbekiston axliga nafaqat boy meros, balki katta saboq, ulkan ibratdir.

Demak, IX-XII asrlarda O'rta Osiyoda madaniy va ma'rifiy taraqqiyotning barcha sohalarida yuqori darajali rivojlanish yuz bergan. Shu bois bu ulkan jarayonni uyg'onish, renessans deyishga asos bor.

O'zbekistan Prezidenti I.Karimov "Tafakkur" jurnali savollariga ''javob bera turib, IX-XII asrlarda ma'rifatli dunyo yurtimiz donishmandlarini qanchalik izzat-ikrom qilgan bo'lsa, XXI asrda biz xalqimiz, millatimizga nisbatan ana shu extiromni qaytadan qo'lga kiritishimiz kerak, deb buyuk vazifani olg'a surdi. Bugungi kunda Vatanimiz, uning xalqi yangi sivilizatsiya arafasida turibdi, mamlakatimiz ulkan taraqqiyot sari qadam qo'ymoqda. Ana shunday sharoitda ajdodlarimizning ruhi barchamizga yor bo'lsin.

XI-XII ASRLARDA O’RTA OSIYO XALQLARINING MADANIYATI

Somoniylar hukmronligi davrida Xuroson va Movarounnahr iqtisodi va mdaniyati yuksaldi. Marv, Buxoro, Smarqand, Urganch shaharlari esa o’z zamonasining madaniy markazlari sifatida shuhrat qozondi.

Somoniy hukmdorlari She’riyat, adabiyot va fanga homiylik.

siyosatining o’ziga xos jihati

Bu davrda quyidagi buyuk olimlar yashagnlar va ijod qilganlar

Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy (780-847 yy)

→ algebra – “aljabr” (“algoritm”) asoschisi;

→ asarlari: “Astronomik jadval”, “Quyosh soatlari haqida risola”;

→ jo’g’rofiy xaritalr tuzgan;

→ Sharq va G’arb mamlakatlarining O’rta asrlar ilmiy tafakkuri taraqqiyotiga

samarali ta’sir ko’rsatgan.

Ahmad al – Farg’oniy (IX asr)

→ astronom, matematik, geograf;

→ asarlari: “Samoviy harakatlar haqida kitob”, “Yulduzlar ilmi haqida”;

→ uning qo’lyozmalari Parij, Qohira, Sankt-Peterburg, Moskva va boshqa shahrlar kutubxonalarida saqlanib qolgan;

Abu Nasr al – Farobiy (873-950 yy)

→ Bog’dod va Damashqda yashagan;

→ falsafa, tabobat, falakiyot va matematikaga oid 160 dan ortiq asar yozgan;

→ antik falsafa-Arastu, Aflotun, Yevklid ta’limotiin targ’ib qilgan;

Abu Rayhon Beruniy (973-1048 yy)

→ qomusiy olim, geograf, astronom, fizik, matematik;

→ 150 dan ortiq asarlar yozdi: “Qadimgi ajdodlardan qolgan yodgorliklar”, “Qadimgi xalqlar yilnomasi” va boshqalar;

→ Sharqda birinchi bo’lib Yer shari maketi-globusni yaratdi. Kopernikda 500 avval Yerning quyosh atrofida aylanishini taxmin qilgan;

→ u faqat bilim va mehnatgina insonni ulug’laydi, deb hisoblagan.

Abu Ali ibn Sino (980 1037 yy) Yevropada Avitsena

→ faylasuf, tabib, shoir, olim (fors va arab tillarida yozgan);

→ ko’zga ko’ringan yirik asarlari: “Bilimlar kitobi”, “Najot kitobi”, “Davolash

kitobi”, “Fan qonuni” va h.

Abdulla Ja’far Rudakiy (X asr)

→ shoir, hofiz, sozanda-rud-musiqa asbobining mohir ijrochisi;

→ fors – tojik she’riyatining asoschisi, qasidalar muallifi;

→ insonlarni barkamol qilibtarbiyalash-dunyoni takomillashtiradi, deb hisoblagan

→ o’z tilining sofligi uchun kurashgan.

Abulqosim Firdavsiy (934-1020 yy)

→ shoir fors-tojik mumtoz adabiyotining namoyondasi;

→ “Shohlar haqida kitob” (“Shohnoma”) muallifi;

Yusuf Xos Hojib Balasog’uriy (1021- ?)

→ shoir, turkey xalqlar yozuvi yodgorligi “Qutadg’u bilig” (“Saodatga eltuvchi bilim”)ning muallifi, bu asarig u falakiyot, matematika tabobatga oid ma’lumotlarni ham kiritgan.

Me’morchilik va bezak san’ati

XORAZMSHOHLAR DAVLATI (X – XIII asrlar)

XI asrning 40-yillarigacha Xorazm G’aznaviylar davlati tarkibida bo’lgan

Shu vaqtdan e’tiboran Anushteginlarning (1097-1231 yy) to’rtinchi va “eng yorqin” sulolasi bo’lgan xorazmshohlarning 140 yillik hukmronlik davri boshlandi.

Davlat markazi → Xorazm

Poytaxti → Urganch (Jurjoniaya)

XII asrning oxiri va XIII asrning boshida Xorazmshohlar davlaati – musulmon dunyosi Sharqidagi eng katta va eng qudratli davlat birlashmasidan iborat edi.

Xorazmshoh huzurida Sharqning buyuk olimlari yashaganlar

bular:

Boshqaruv

Xalq qo’zg’olonlari

1206 yilda Buxoroda Malik Sanjar boshchiligida bo’lib o’tdi

1212 yilda Samarqand Xorazm davlariga qo’shib olindi

MO'G'ULLAR ISTILOSI VA ZULMIGA QARSHI KURASH. JALOLIDDIN MANGUBERDI

Reja:

1. Markazlashgan mo'g'ullar davlatining tashkil topishi. XII asr boshida Xorazm davlatidagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat.

2. Mo'g'ullarning O'rta Osiyoga istilo yurishi va unga qarshi kurash. Istilo oqibatlari.

3. Chig'atoy ulusi. Undagi siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy ahvol.

XII asrning oxiri - XIII asrning boshlarida ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotda Mo'g'uliston eng qoloq hisoblangan. Mo'g'ulistondagi mo'g'ul urug' va qabilalari ichida urug'-aymoqchilik munosabatlari kuchli saqlangan holda feodal munosabatlar paydo bo'lib, sinflar vujudga kela boshladi. Bunday sharoitda jamiyatda markazlashuv, ya'ni davlatning vujudga kelishi uchun ob'yektiv zamin yetilib boradi. Mo'g'ul urug' zodagonlari orasidagi kurashda Temuchin (1155-1227 y.) ismli bahodir g'olib chiqadi.

Hokimiyat uchun qavm va qabilalar o'rtasida olib borgan kurashda Temuchin g'alaba qozonib, 1204-1205 - yillarda birin-ketin nayman, keroit, tatar, jaloir va boshqalarni o'ziga tobe qilib, butun Mo'g'uliston hududlarining yagona hukmdoriga aylanadi. 1206-yilda Onon daryosining yuqori qismida umummo'g'ul qurultoyi chaqirilib, unda Temuchinning davlat hukmdorligi qonuniylashtiriladi. Qurultoyda Temuchinga Chingizxon nomi beriladi. Aytildiki: "Osmonu zamin tangrisi Chingizxonning ma'nosi turkiycha shohlar shohi deganidir" (Ching - turkiycha qattiq, Chingxon - qattiq xon, ya'ni qattiq, kuchli siyosat yurgizuvchi xon). Shu qurultoyda qabul qilingan "Yaso" - mo'g'ullar davlatining asosiy qonunlar majmuasi ulug' xon (qoon) hokimiyatini yanada mustahkamladi va Chingizxon armiyasining jangovarlik qobiliyatini oshiradi:

1) Yangi saylangan har bir xon Yasoga qat'iy rioya qilishi to'g'risida qasamyod qilish shart edi. Yaso yo'l-yo'riqlariga beparvo qaraydigan bo'lsa, xalqqa xonni ag'darish va uni umrbod qamoqqa olish huquqi beriladi.

2) To'la din erkinligi beriladi. Barcha dinlar ruhoniylariga homiylik qilish, barcha dinlar xudolari ko'nglini ovlash, ularning yerdagi ummatlarini o'z tomoniga jalb etishi kerak edi. Barcha ruhoniylar, machit, cherkovlar soliqlardan ozod qilingan edi.

3) Urush davrida ayollarning huquqlari ta'kidlangan. Xususan, urush sharoitida avlodlar kelajagini ta'minlash sifatida baholangan ayollarning o'z eriga hiyonati qonun tomonidan kechirilgan.

4) O'g'ri chorvani o'g'irlagani uchun uning haqini to'qqiz baravar etib to'lashi, to'lashga mablag'i bo'lmasa, uning bolalari asoratda solinishi, bolalari va mablag'i bo'lmasa, o'lim jazosiga duchor etilishi kerak edi. Yolg'on uchun o'lim, suv va olovni haqoratlaganlik uchun o'lim, sutni yerga to'kkanlik uchun o'lim deb qabul qilinadi. Asirga yordam bergan, qochoq qulni egasiga tutib bermagan, xoinlikda, o'g'irilikda, yolg'on guvohlikda ayblanganlarga ham o'lim jazosi berilgan.

5) Mo'g'ullar ongiga urush olib borishning yalpi qirg'in usulini singdirish Yasoda muhim o'rinni egallagan edi. Shu munosabat bilan mo'g'ullarda odamlarni qirish qahramonlik hisoblanardi. Mo'g'ul askarlaridan kim ko'p dushmanni o'ldirsa, uyini buzsa, yondirsa, unga "Bahodur" unvoni berilgan. Chingizxon qo'shini 10, 100, 1000, 10000 qislarga bo'linib, mingboshi va tumanboshi harbiy lavozimlarini joriy qiladi. Chingizxon mamlakat hududlarini tumanlarga bo'lib chiqadi: Tumanboshi 10000 qo'shin boshlig'i bilan birga 5-10 ming o'tovli 50 mingga yaqin aholini jamlagan hududining hokimi ham edi.

Qo'shinni qayta tashkil etib va davlat ma'muriy apparatini tuzishni tugallab, Chingizxon o'z istilochilik maqsadlarini amalga oshirishga kirishadi. Chingizxon 1206-yilda naymanlarni, 1207-1208 - yillarda Yenisey havzasi, so'ngra mo'g'ul sarkardasi Xubilay boshqargan Yettisuvning shimoliy hududlarini egallab, Xorazmshohlar davlati chegaralariga yaqinlasha boradi. Mo'g'ullar 1211-1215 - yillarda bir necha bor Xitoyga hujum qilib, 1215-yili shimoliy Xitoyning markazi Chjundao (Pekin) shahrini egallaydilar. Chingizxon Xitoyni qo'lga kiritgach, ko'p miqdorda oltin, kumush buyumlar, shoyi, atlas matolardan tashqari har xil qurol-yaroq, harbiy texnika moslamalari, manjaniq, palaxmon, naftandozlarni ham olib keladi. Natijada Chingizxon armiyasi o'sha davrdagi eng qudratli kuchga aylanadi. 1218-yilga kelib Yettisuv viloyatining qolgan qismini ham mo'g'ullar o'zlariga tobe qilishadi. Endi Chingizxonning nigohi Xorazmshoh yerlariga qaratiladi. Bu davrga kelib Muhammad Xorazmshoh o'zini "Iskandari Soniy" (Xudoning yerdagi soyasi) deb bilsa-da, mamlakat tanazzul tomon yuz tutgan edi. Bir tomondan shohning onasi Turkon xotun boshliq qipchoqlar bilan yerli qavmlar o'rtasidagi ixtiloflar bo'lsa, ikkinchi tomondan mahalliy hududlar beklari va hokimlarning o'zboshimchaliklari, haddan tashqari jabr zulumi xalqning noroziligini kuchaytirayotgan edi. Bundan tashqari Muhammad Olovuddin Xorazmshohning xalifalik hududlarini qo'lga kiritish da'vosi bilan 1217-yilda Bag'dod sari muvaffaqiyatsiz yurishi Xorazmshohning islom olamidagi obro'siga putur etkazadi.

Chingizxon Xorazmshoh davlatining bu siru-ahvolidan Mahmud Yalavoch, Hasan hoji, Yusuf O'troriy kabi josuslari orqali xabardor edi. Chingizxonga Xorazm yerlariga kirish uchun bahona kerak edi. Xuddi shunday bahona 1218-yilda sodir bo'ldi. Shu yili Chingizxon amri bilan Xorazm davlatiga 500 tuyadan hamda 450 musulmon savdogarlaridan iborat boy karvonga Umarxo'ja O'troriy, Hammol Merokiy, Faxriddin Dizzakiy Buxoriy, Amuniddin Xaraviy kabi savdogar-elchilarini yuboradi. Ammo karvon O'trorga kelishi bilan Turkon xotinning maxfiy topshirig'i bilan va shahar hokimi Inalxonning buyrug'iga asosan karvon talanib savdogarlarning hammasi qirib yuboriladi. Faqat bitta tuyakash o'limdan saqlanib qoladi. U Chingizxonning qarorgohiga yetib boradi va karvonning fojeali qismati haqida gapirib beradi. Chingizxon g'azabini bosib, Ibn Kafroj Bug'roni va 2 ta tatarni Xorazmga elchi qilib yuboradi. Chingizxon Sulton Muhammaddan aybdorlarni jazolashni va Inalxonni tuttirib, uning ixtiyoriga jo'natishni talab qiladi.

Bundan g'azablangan Xorazmshoh Muhammad bosiqlik bilan mulohaza qilib javob berish o'rniga Ibn Kafroj Bug'roni qatl etishga, qolgan 2 ta tatarning soqolini qirdirib, orqaga jo'nattirib yuboradi. Bu diplomatik o'yinda yutib chiqqan Chingizxon Movarounnahrga bostirib kirishi uchun bahona yetarli darajada, vaziyat esa yetilgan edi.

O'tror voqeasi bilan Chingizxonning so'nggi echisi kelgan vaqt oralig'ida Xorazmshoh Urganchda bir kengash chaqiradi. Kengashda saroy vakillaridan biri Shahobiddin Xivakiy birdan-bir to'g'ri fikrni bildiradi. Uning fikriga muvofiq katta armiyani bir joyda to'plab Sirdaryoning qulay bir yerida hal qiluvchi jangga kirishish zarurligini aytadi. Juvayniyning so'zlariga qaraganda Jaloliddin otasidan butun qo'shinni unga topshirishni so'ragan, ammo sulton rozilik bermagan. Sulton Muhammad qipchoq harbiylarini bir yerga to'pladi va isyon bo'lishidan qo'rqib qarorni o'zi qabul qiladi. Unga muvofiq qo'shin katta-kichik shaharlarga tarqatib yuborilishi va har bir shahar o'zini-o'zi himoya qilishi kerak edi. Bu - mag'lubiyat taktikasi edi.

1219-yilining sentabrida Chingizxon qo'shini bilan o'z o'g'illari Jo'ji, Chig'atoy, O'g'odoy, Tuli va lashkarboshilari Jebe hamda Subutoylar boshchiligida O'tror shahriga hujum qiladi. Chegara shahar bo'lgan O'trorda Inolchiq rahbarligida 50 minglik otliq qo'shin bor edi. Unga Sulton Muhammadning 10 minglik qo'shini kelib qo'shiladi. Shu yerda Chingizxon qo'shinini 4 qismga ajratadi, Jo'jini Sirdaryoning quyi sohilidagi shaharlarni olishga amr beradi. O'trorliklar Inolchiq boshliq o'zlarini besh oy mardonavor himoya qiladilar. Shahar olingach, uni kultepaga aylantirib, aholisi asosan qirib tashlanadi. Asirga olingan Inolchiqni Samarqandga olib borilib, Ko'ksaroyda og'ziga va qulog'iga qaynagan qo'rg'oshin quyib o'ldiriladi.

1220-yilning 16-fevralida mo'g'ullar Buxoroni egallaydilar. Shahar arkida Go'rxon boshliq 400 mudofaachilar 12 kun davomida qarshilik ko'rsatishadi.

Samarqandga mo'g'ullar 1220-yil mart oyida yaqinlashdilar. Juvaynining so'ziga qaraganda Samarqand gornizonida 100 ming kishi (60 ming askar va 50 ming ko'ngillilar) bo'lgan. Gornizonining boshlig'i Turkon xotunning inisi Tug'ayxon edi. Chingizxon shahardan tashqari Ko'ksaroyga kelib tushib, shaharni qamal qilish ishiga o'sha yerdan rahbarlik qiladi. Mo'g'ullar shahar qamalining barcha qora ishlarini minglab asirlar, qo'lga tushirilgan yerli aholi bajardi. Qamalning uchinchi kuni birinchi marta shahar himoyachilari shahardan chiqib jang qiladilar. Mo'g'ullar ularni tuzoqqa tushirib, qirib tashladilar. Bundan tushkunlikka tushgan Shayxulislom, imom va qozilar Tug'ayxon bilan til biriktirib, Samarqandning Namozgoh darvozasini ochib berishga tayyorliklarini aytishadi. Garchi bunday taklif Chingizxon tomonidan qabul qilingan bo'lsa-da, ko'p o'tmay Tug'ayxonning 30 minglik qo'shini tunda 20 nafar sarkardalari bilan birga qirib tashlanadi. Sotqinlik evaziga ruhoniylar o'zlarining qarindosh-urug'larini shahardan eson-omon olib chiqib ketadilar. Bosqinchilar Namozgoh darvozasidan shaharga bostirib kirib, Samarqandni talashadi. Himoyachilardan 1000 nafari Jome' masjidiga kirib olib, dushmanni o'zlariga yo'lattirmaydilar. Masjidga o't qo'yilib, o'tda qahramonlarcha halok bo'ladilar. Xitoy monaxi Chan Chunning so'ziga qaraganda shaharda 25 ming oila, ya'ni avvalgi aholining chorak qismi qolgan. Demak, mo'g'ullar bostirib kelgunga qadar Samarqandda 100 ming oila bo'lgan, ya'ni uning aholisi 400 ming kishidan ortiq bo'lgan. Mo'g'ullar birgina Samarqanddan 30 ming hunarmandni qul qilib, Qoraqurumga yuborgan.

Samarqand taslim bo'lgach, Chingizxon Xorazmshohning qo'shin to'plab, qarshilik ko'rsatishiga yo'l qo'ymaslik va uni qo'lga kiritish uchun sarkardalari Jebe va Subutoy no'yonlarni 20 minglik qo'shin bilan yuboradi. Ularning ta'qibidan qochgan Sulton Olovuddin Kaspiy dengizining orollaridan biriga berkinadi. U onasi Turkon xotunning mo'g'ullarga asir tushganligini eshitib, valiaxd tayinlash haqidagi avvalgi onasi taziqi ostida O'zlokshohni belgilagan qarorini bekor qilib, Jaloliddinni taxt vorisi etib tayinlaydi. Sulton Olovuddin Muhammad 1220-yilning dekabrida zotiljam kasali tufayli vafot etadi. Sulton Jaloliddin otasini ko'mgach, ikki ukasini olib Urganchga qaytadi.

Olloqno'yon, Seketu Cherbi va Tugay kabi boshliqlari besh minglik otliq qo'shin bilan Sirdaryo bo'yidagi Binkat shahriga hujum qiladi. Binkat amiri Elathumalik qang'li qabilasidan yig'ilgan askarlari bilan shaharni 4 kun himoya qilib taslim bo'ladi. Endi -navbat Xo'jandga keladi. Xo'jand hokimi sarkarda Temur Malik edi. Juvayniy va Rashididdinning so'ziga qaraganda, Xo'jandni bosib olishda 20 ming mo'g'ul va 50 ming asir qatnashadi. Kuchlar nisbatining teng emasligini hisobga olgan holda Temur Malik 1000 nafar askari bilan shahar yaqinidagi orollarning biriga joylashadi. Temur Malikning buyrug'i bilan 12 ta qayiq yasalib, usti kigiz bilan qoplanib, sirkali loy bilan suvab chiqiladi. Shu qayiqlar bilan kechalari qirg'oqqa yaqin kelib, mo'g'ullar bilan kurash olib boradi. Nihoyat bu harakatlarning foydasizligini ko'rgach, oroldagi oziq-ovqat va qurol-yarog'larni 70 ta kemaga yuklatib, kechasi Sirdaryoning quyi oqimi bo'ylab suzib ketishadi. Temur Malik sarbozlari o'z kemalarida Jand shahriga suzishadi. Dushman buni payqab, Jo'ji va Chig'atoylar farmoniga muvofiq Xo'janddagi zobit no'yonlar daryo ustida zanjir tortib, mustahkam to'siqlar quradilar. Temur Malik bu to'siqni buzib, Jand shahrida qirg'oqqa chiqadi va qirg'inbarot jang bo'ladi. Shundan so'ng Qizilqum orqali Xorazmga jo'naydi. Orqadan ta'qib qilib kelayotgan dushmanni yo'l-yo'lakay chopib,

kamondan o'qqa tutib parokanda etadi. Vahimaga tushgan mo'g'ullar otlari jilovlarini orqaga tortib, qaytib ketadilar. Temur Malik bir guruh yigitlari bilan Urganchga yetib borib, Jaloliddin Manguberdiga qo'shiladi.

1221-yilning boshlarida Xorazm davlatining sultoni deb e'lon qilingan Jaloliddin Manguberdi Urganch mudofaasini tashkil etishga jiddiy kirishadi. Jaloliddinning qattiqqo'llik bilan qilgan bu harakatiga qarshi qipchoq zodagonlari sobiq Jand hokimi Qutluqxon boshchiligida o'zaro til biriktirib, fitna tayyorlashadi. Bundan xabar topgan xalablik elchi Inonchxon Jaloliddinni o'z vaqtida voqif etadi.

Natijada, u Temur Malik bilan Xurosonga jo'nashga majbur bo'ladi. Bunday paytda yovuz niyatli qipchoqlarning adabini bera oladigan harbiy kuchga ega bo'lmagan Jaloliddin safdoshi Temur Malik, onasi, xotini, bolalari va oz sonli, lekin ishonchli navkarlari bilan 1221-yilning mart oyi kunlaridan birida erta tongda shaharni tashlab chiqib ketishadi.

Jaloliddin Manguberdi Nishopur, G'azna, Niso kabi shaharlar atrofida mo'g'ullarga qaqshatqich zarbalar beradi. G'azna yaqinidagi Voliyon qal'asidagi jangning o'zida mo'g'ullardan 9 mingtasi halok bo'lgandi. Ayniqsa, 1221- yilning yozida Parvona dashtida Kaykur no'yon boshchiligidagi 30 minglik qo'shin Jaloliddin tomonidan tor-mor etilganligi Chingizxonni hayratga soladi.

Temur Malik boshliq fidoiy jangchilar Parvona dashtida bo'lgan jangda uyushqoqlik bilan qat'iy harbiy intizomni saqlagan holda butun jang davomida qahramonona olishadilar. Jangning ikkinchi kuni mo'g'ul askarlari o'rab olinib qirib tashlanadi. Bu mo'g'ullar uchun yirik mag'lubiyat edi.

Jaloliddin Manguberdiga qarshi Chingizxonning o'zi 100 ming qo'shini bilan keladi. Bu hal qiluvchi jang 1221-yilning noyabrida Hind daryosi sohilida bo'ladi. Jangning boshida Jaloliddin mo'g'ul qo'shinining markaziy qismini to'zg'itib yuboradi. Ammo jangning oqibatini Chingizxonning pistirmaga qo'ygan 10 ming kishilik tanlangan otryadi hal qiladi. Jaloliddin qarshilikning ortiq davom ettirishni befoyda ekanini ko'rgach, oilasi - xotini Oychechak va bola-chaqalarini baland jar tepasidan daryoga tashlashga buyruq beradi.

Bu judolik butun borlig'ini o'tday yondirib yuborgan Jaloliddin qahr-g'azabini yovga qaratib, unga sherday tashlanib mo'g'ul saflarini yorib o'tib, daryo labiga keladi. U sovutini yelkasidan tashlab, sevimli turkman jayroniga qamchi bosadi va balandlikdan o'zini Sind daryosiga otadi. Qolgan askarlardan bir qanchasi ham shu payt Jaloliddinning orqasidan o'zlarini daryoga tashlaydilar. Mo'g'ullar qo'ldan chiqqan Jaloliddin va uning qismi ham dovyurak sarkarda ortidan o'zlarini daryoga otgan yigitlarning cheksiz botirliklaridan hayratga tushib, alamlaridan qichqirib yuboradilar. Bu manzarani kuzatib turgan Chingizxon hayratga tushib o'g'illariga qarata shunday degan ekan: "Otadan dunyoda hali bunday o'g'il tug'ilmagan. U sahroda sher kabi g'olib jangchi, daryoda esa nahang (akula) kabi botir. Qanday qilsinki, hali hech kim taqdir bilan hech bir mojaroda teng kelmagan. Lekin u mardlikning dodini berdi, kazoiy qadar qarshisida qudrat qo'lini mardona ochdi. Mardlik bilan undan qutilib bo'lmaydi. Nima qilish-qilmaslik bu ulug' Xudo ishidir".

Jaloliddin Manguberdi umrining oxirlarigacha mo'g'ullar bilan kurashadi va 1231-yilning 17-20 avgustlarida alamzada kurdning tig'idan halok bo'ladi.

U o'n yil davomida Markaziy Osiyoning turli nuqtalarida mo'g'ullarga qarshi kurashdi. O'z xalqi yerining mustaqilligi va ozodligi yo'lida astoydil kurashdi. Garchi halok bo'lgan bo'lsa-da, Jaloliddin Manguberdi bo'ysunmas vatanparvar, milliy qahramon sifatida tarixda o'chmas iz qoldirdi.

Shunday qilib, 140 yil hukmronlik qilgan buyuk Xorazmshohlar davlati va uni boshqargan xonadon yakun topdi.

Mustaqil O'zbekistonida o'zbek xalqining mard o'g'loni Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yilligi yubileyini 1999-yili keng miqyosda nishonlandi. Unga atab Xorazmda haykal qo'yilib, memorial ochildi.

1221 yil Jaloliddin Urganchdan chiqib ketgach, poytaxt amir Xumor tegin qo'lida qoladi. Ammo u qo'rqoqlik qilib, darvozani ochib beradi va mo'g'ullarga taslim bo'ladi. Chingizxon Urganch shahri istilosiga eng sara 50 ming kishilik askar kuchlarni tashlaydi. Mo'g'ullar shafqatsiz jang olib boradilar. Shahar himoyasida sabot turgan 76 yoshli shayx Najmiddin (asl ismi-sharifi-Ahmad ibn Umar Xivakiy)ning "Yo Vatan, yo sharafli o'lim!" deb qilgan xitobi ila har qaysi uy uchun jang olib boriladi.

Urganch katta shaharlar ichida mo'g'ullar bilan qat'iy jang qilgan birinchi shahar bo'ldi. Urganchni bosib olish uchun shimoldan Jo'ji, Buxoro tarafdan Chig'atoy va O'qtoy askarlari bilan yetib kelgan. Shunday vaziyatda shayx Najmiddin Kubro Chingizxon quyidagi mazmunda xat oladi: "Men Xorazmni qirg'in va talon-taroj qilmoqqa hukm etganman. Zamonning tabarruk zoti sharifi Xorazmiylar muhitini tark etib, bizga kelib qo'shilmog'i lozim!" Shayx unga shunday javob beradi: "Mana necha yildirki, men Xorazmda osoyishta yashab, shu xalq bilan hayotning achchiq-chuchugini birga tatib kelmoqdaman. Endilikda falokat yuz bergan joyda men uyimni tashlab qochsam bu - vijdonsizlik va nomardlik bo'ladi". Shayx Najmiddin Kubro shaharning mudofaa janglaridan birida qahramonlarcha halok bo'ladi. Urganch qamali 7 oy davom etadi, ko'plab qurbonlar beriladi. Shahar egallangach, mo'g'ullar bu yerda barcha erkaklarni va bolalarni qilichdan o'tkazishadi. Xotin-qizlar qip-yalong'och qilinib, bir-biri bilan urishishga majbur qilishadi, so'ngra mo'g'ul askarlari tanloviga beriladi, qolganlari chopib tashlanadi. Amu to'g'oni ochilib, shaharni suvga bostirishadi. Shahardagi uzoq asrli ma'naviyat durdonalari, qimmatli qo'lyozmalar, kitoblar, kutubxonalar, tarixiy obidalar yakson bo'ladi. Shunday qilib, ikki yil ichida mo'g'ullar Movarounnahr va Xuroson hududlarini egallab, bu hududlarga mislsiz moddiy va ma'naviy zarar yetkazib, o'z hukmronligini o'rnatishga muvaffaq bo'ladilar.

Istilo nihoyatda og'ir iqtisodiy-madaniy oqibatlarga sabab bo'ldi. Gullab-yashnagan vohalar huvillab qoldi, o'nlab shaharlar butunlay yo'q bo'lib ketdi. IX-XII asrda yaratilgan noyob yodgorlik va me'moriy asori-atiqalar vayron etildi. Arxeolog Vyatkin Buxoro ostonasida topgan 120x70m maydondagi yarim metrlik kul qatlami yondirib yuborilgan yozma manbalar ekanligi aniqlangan. Salkam 1 million odam qirilib ketgan edi.

Chingizxon o'limidan oldin 1224-yili bosib olingan yerlarini o'zining o'g'illari va nabiralariga taqsimlab berdi. Janubiy Sibir, Dashti Qipchoq, Itil (Volga) bo'yi, Xorazm va Darbandgacha bo'lgan yerlar to'ng'ich o'g'li Jo'jiga, uning vafotidan keyin nabirasi Botuxonga beriladi. Sharqiy Turkiston, Yettisuv, Movarounnahr, Sind daryosigacha, Balx, Badaxshon, Qobul, G'azna yerlari uning ikkinchi o'g'li Chig'atoyga beriladi. Mo'g'uliston va Xitoyni vorisi uchinchi o'g'li O'qtoyga, kenja o'g'li Tuliga Xuroson va Eron tegadi.

Chingizxon vafotidan keyin (1127 yil) O'qtoy mo'g'ullar davlatining ulug' hoqoni etib saylanadi. Ulug' hoqonning qarorgohi Qoraqurum shahri bo'lib, u yerdan turib ulus boshliqlari, ya'ni xonlarning faoliyati qattiq nazorat qilib borilar edi. Movarounnahr asosan Chig'atoy va uning vorislari qo'liga o'tib, uni Chig'atoy ulusi deb atala boshlanadi. Mo'g'ul hukmdorlari o'lkani boshqarishga bu yerlik ko'plab sotqin kimsalardan foydalanadilar. Bulardan Mahmud Yalavoch, Badriddin Amin, Yusuf O'troriy, Qutbiddin Xabash Amid singarilar mo'g'ul hukmdorlari bilan hamkorlik qilishadi. Movarounnahr hukmdori Chig'atoy (1217-1241 yillar) Chig'atoy ulusini o'zining sotqinligi evaziga mo'g'ullar ishonchini oqlagan Mahmud Yalavochga boshqarishga beradi. Maxmud Yalovochning qarorgohi Xo'jand shahrida edi. Harbiy hokimiyat dorug'achi va tamg'ach deb ataluvchi mo'g'ul hukmdorlari qo'lida bo'lgan. Mahmud Yalavoch mo'g'ullar ixtiyoridagi ko'p sonli jangchilarga tayanib hududni boshqargan. Aholidan quyidagi soliqlar undirilgan:

1) Kalon yoki yer solig'i. Yerning sharoitiga va sifatiga qarab hosilning o'ndan biri olingan.

2) Ko'pchur va Shulsi solig'i. Ko'chmanchi aholidan har 100 bosh qoramoldan 1 tasi olingan. Shulsi solig'i bo'yicha har bir qora chorvadan (qo'y, echki) bittasini, ming otdan 1 ta biya olingan.

3) Targ'u solig'i hunarmandlar va savdogarlardan olinib, ishlab chiqarilgan yoki sotilgan molning o'ttizdan bir qismi hajmida belgilangan.

4) Tuz solig'i.

5) Jon va kumush solig'i.

Aholi savdo yo'llarida bekatlar-yomlar uchun go'sht, un, guruch bilan ta'minlashga, ot-ulov berishga majbur qilingan. Elchilarning yo'l harajatlari ham yerli aholi hisobiga qoplangan.

Soliq va majburiyatlarning haddan tashqari ko'p bo'lishi, zulm va qashshoqlikning kuchayishi xalqning o'z erki va mustaqilligi uchun kurash boshlashiga olib keladi. 1238-yilda Buxoro yaqinidagi Tarob qishlog'ida elakchi hunarmand Mahmud Tarobiy boshchiligidagi xalq qo'zg'oloni bo'lib, mo'g'ul hukmdorlarini tahlikaga solib qo'yadi.

Qo'zg'olonga Buxoro ruhoniylarining boshlig'i Shamsuddin Mahbubiy ham qo'shildi. Qo'zg'olonchilar mo'g'ul lashkarlarini Buxoro ostonalarida tor-mor keltirdilar. Mag'lubiyatga uchragan mo'g'ullar Karmanaga chekinadilar va Mahmud Yalovoch yordamini kutadilar. Mahmud Torobiy o'zini Buxoro va atrof yurtlarning hukmdori deb rasmiy ravishda e'lon qiladi.

Karmana ostonalarida qo'zg'olonchilar bilan mo'g'ullar o'rtasida qattiq jang bo'ladi. Bu jangda mo'g'ullardan 10 ming kishi o'ldiriladi. Ammo qo'zg'olonchilarning rahbari Mahmud Torobiy va Shamsuddin Maxbubiylar ham jangda halok bo'ladi. Mahmud Torobiyning ukalari Muhammad va Ali qo'zg'olonga rahbarlikni o'z qo'llariga olgan bo'lsalar-da, ular yoshlik va tajribasizlik qildilar. Xo'janddan yetib kelgan Mahmud Yalovoch qo'zg'olonni shafqatsizlik bilan bostiradi va qo'zg'olonchilar qattiq jazolanadi. Mahmud Torobiy qo'zg'oloni mag'lubiyatga uchragan bo'lsa ham uning ahamiyati katta bo'ldi.

Mahmud Yalavochning o'g'li, Ma'sudbek davrida (1238-1289 yillar) Movarounnahrda nisbatan tinchlik va osoyishtalik hukm suradi. Ma'sudbekning bevosita tashabbusi bilan 1271-yilda pul islohoti o'tkazilib, bir xil vazn va o'lchovdagi sof kumush buyumini tangaga aylantirishi mumkin edi. Pul islohoti ulusda ichki va tashqi savdoning rivojlanishiga ta'sir qiladi.

Ma'sudbek davrida mo'g'ullar istilosi natijasida vayronaga aylangan Buxoro, Samarqand, Xo'jand, Toshkent, Termiz kabi shaharlar biroz tiklanib, savdo va hunarmandchilik rivojlanadi.

XIII asrning 60-yillarida Movarounnahrda ba'zi turk va mo'g'ul urug'lari ko'chib keladi. Jaloirlar Ohangaron vodiysiga, barloslar Qashqadaryo vodiysiga, arlotlar Afg'oniston shimoliga joylashadilar. Chig'atoy xonlaridan Muborakshoh va Baroqxon islom dinini qabul qiladilar. Muborakxonning 1266-yilda Chig'atoy taxtiga o'tirish marosimi ham Ili daryosi vodiysida emas, balki Movarounnahrda, Ohangaron vodiysida bo'ldi. O'troq hayot kechirishga intilgan Chig'atoy xonlaridan biri Kebekxon (1309-1326 yillar) edi. Kebekxon qadimgi Nasaf shahri yonida o'ziga saroy qurdiradi. Saroy mo'g'ul tilida "Qarshi" deb yuritilib, shu yerdan ulusni boshqargan. Kebekxon davlatni idora etishni takomillashtirish maqsadida ulusni viloyatlarga bo'lib, ularni mo'g'ulcha "tuman" deb yuritadi. Ma'muriy islohot mahalliy hokimliklar bekliklarga moslashtiriladi.

Ichki savdo-sotiqni yaxshilash uchun butun mamlakatda 1321-yili yagona pul joriy qilinadi. Kebekxon ikki xil pul yirik kumush tanga - "dinor" va kumush tanga "dirham" lar zarb ettiradi. Dinorning vazni ikki misqol bo'lib, dirhamning og'irligi 1/3 misqolga teng bo'lgan. Yangi pul birligi "Kepaki" nomi bilan mashhur bo'lib, bu tangalar Samarqand va Buxoroda zarb qilinib muomalaga chiqarilgan.

XIV asrning 40-yillarida Chig'atoy ulusi ikkiga bo'linib ketadi, uning sharqiy qismida - Sharqiy Turkiston, Yettisuvda Dug'lat amirligi, g'arbiy qismida Movarounnahr amirligi tashkil topadi.

Kebekxonning o'lkada tinchlik, totuvlik o'rnatish borasidagi siyosatini Tarmashirin (1326-1334) davom ettiradi. U islom dinini qabul qilib, uni davlatning rasmiy dini darajasiga ko'taradi. Chig'atoy xonlarining navbatdagi vakili Qozonxon (1336-1346) ham Movarounnahr hududlarining yaxlitligini saqlash yerli xalq va mo'g'ul zodagonlarining manfaatlarini hisobga olgan holda siyosat olib borishga harakat qiladi.

Mo'g'ullar hukmdorligi davrida O'rta Osiyodagi yerga egalik qilishning to'rt xil usuli mavjud edi:

1) Mulki devon - davlat yerlari.

2) Mulki inju - xon noiblari va ularning avlodlari tasarrufidagi yerlar.

3) Mulki vaqf - masjid, madrasa, xonaqo, mozor va maqbaralar ixtiyoridagi yerlar.

4) Mulklar - xususiy yerlar.

Mulklarning kattagina qismi harbiy zodagonlarga davlat oldidagi xizmatlari uchun xadya qilingan yerlar bo'lib, ular "iqto" yoki "suyurg'ol" deb atalgan yerlar avloddan-avlodga meros tariqasida o'tar edi.

Qozonxon Kebekxonning siyosatini ustalik bilan davom ettirdi. Shu sababli Chig'atoy urug'larining boshliqlari unga dushmanlik qilib, harakat boshladilar. Unga Amir Qozog'on boshchilik qiladi. Fitna oqibatida 1346-yilda Qozonxon qatl etiladi. Hokimiyat tepasiga kelgan Qozog'on (1346-1358 yillar) o'zini xon deb atamadi, o'ziga amir unvoni berish bilan kifoyalanadi. Qozog'on mamlakatlarga hujumlar qilishdan manfaatdor bo'lgan harbiy feodal aristokratiyasi manfaatlarining ifodasi edi.

1358- yili Amir Qozog'on mo'g'ul xoni Tug'luq Temurning turtkisi bilan o'z ayonlarining biri tomonidan ovda o'ldiriladi.

Amir Qozog'on o'lganidan keyin Movarounnahrda kuchli bir hukmdor bo'lmadi. Mamlakatda feodal tarqoqlik hukm surdi. El-yurt oldida mo'g'ullar zulmidan Vatanni ozod qilish, tarqoqlikka barham berish vazifasi turar edi.

Mo'g'ullar istilosi natijasida jahon sivilizatsiyasining beshiklaridan biri Movarounnahr xarobazorga aylantirildi. Bosqinchilardan madaniy, ma'naviy jihatdan ustun bo'lgan Turon xalqi o'zining orasidan yetishib chiqqan ajoyib me'morlar, hunarmandlar moddiy madaniyat namunalarini yaratadilar. Bular jumlasiga Buxorodagi Sayfiddin Boxarziy, Bayonqulixon maqbaralari, Samarqanddagi shohi Zinda me'moriy ansamblining asosiy qismi bo'lgan Qussam ibn Abbos maqbarasining ziyoratxonasi, ko'hna Urganchda Najmiddin Kubro va To'rabekxonim maqbaralari, Xo'jand shahrida bino qilingan va keyinchalik vayron bo'lib ketgan Do'vaxon maqbarasi kabilar kiradi. XIII asr o'rtalarida Buxoroda har birida mingtagacha tolibi ilm ahli tahsil ko'radigan "Ma'sudiya" va "Xoniya" madrasalari quriladi. Ko'hna Urganchda qurilgan qo'sh minorali masjidning bizgacha yagona minorasi (balandligi 62 metr) yetib kelgan.

Bu davr binokorligi va me'morchiligida pishiq g'isht, me'moriy o'ymakor g'ishtlar hamda ohak, qumlardan tayyorlangan qorishma kabi qurilish materiallaridan foydalaniladi. Binolarda ishlangan naqshlar xilma-xil va boy bo'lib, o'ymakorlik san'ati qayta tiklanib, yanada rivojlanadi.

Bu davrda ma'lum darajada ilm-fan, ayniqsa, tarixshunoslik sohasida ham muayyan yutuqlar qo'lga kiritilgan. Tarixchi Juvayniyning "Tarixi jahongo'sha" ("Jahon fotixi tarixi"), Rashididdinning "Jamsud tavorix" ("Yilnomalar majmuasi") asarlari mo'g'ullar istilosi va hukmronligi davri tarixini o'rganishda muhim manbalardan hisoblanadi.

O'rta Osiyo xalqlari orasida badiiy adabiyotning ko'plab yirik namoyondalari yetishib chiqadi. Jaloliddin Rumiy, Muslixiddin Sa'diy, Xusrav Dehlaviy, Nosiriddin Rabg'uziy, Pahlavon Mahmud kabi shoirlar umrboqiy asarlarni yaratadilar. Jumladan, XIII asrning 2-yarmi, XIV asrning 1-yarmida yashab ijod qilgan xorazmlik Pahlavon Mahmud o'z kechinmalari va qarashlarini o'zining ruboiylarida ustalik bilan bayon etgan.

O'z davrining buyuk adiblaridan biri Amir Xusrav Dehlaviy (1253-1325) Nizomiy Ganjaviydan keyin "Xamsa" poemasini yozgan ham shoir, ham musiqashunos mutafakkirlardan edi.

Yana shu davrda ijod qilgan iste'dod sohibalari Sa'diy Sheroziy (1219-1293)ning "Bo'ston", "Guliston", Nizomiy Ganjaviyning (1141-1203) "Xamsa"si, Xorazmiy (XIV asrning 2-yarmi)ning "Muhabbatnoma"si, Qutb (XIV asrning 1-yarmi va o'rtalari)ning "Xusrav va Shirin", Sayfi Saroyi (1321-1396)ning "Gulistoni bit turkiy" kabi asarlari O'rta Osiyo adabiyotining tarixida muhim o'rin tutadi. Ular hozir ham ma'naviyatimizning manbalaridan biridir.

Shunday qilib, XIII-XIV asrlarning 1-yarmida Movarounnahr hududi mo'g'ullar hukmronligi davrida hayot qanchalik ziddiyatli va og'ir bo'lmasin, xalqning yaratuvchanlik ijodi ham moddiy, ham ma'naviy durdonalarni yaratishda yovuzlik, buzg'unchiliklardan ustun keldi, o'z davrining merosini yaratdi va bu kelajak taraqqiyoti uchun zamin bo'ldi.

MOVAROUNNAHR MO’G’ULLAR BOSQINI

DAVRIDA

O’rta Osiyoda feodal mulklarni Xorazmsholar hokimiyati ostida yagona davlatga birlashtirish uchun kurash davom etayotgan bir davrda, Mo’g’ulistonda ulkan ko’chmanchi mo’g’ullar davlatini tuzish o’z nihoyasiga yetgan edi.

Timuchin (Chingizxon) Uzoq Sharqdan O’rta yer dengizi qirg’oqlarigacha

mo’g’ullar davlatida bo’lgan karvon yo’llarini bosib olishga.

bosh bo’lgach, intildi:

Vujudga keltirdi:

Chingizxonning favqulodda xavfli holatlar uchun shaxsiy qo’shini – “keshik” bor edi

O’nlik, yuzliklarga bo’lingan yaxshi qurollangan tartibli, ko’p sonli qoshinni

Mo’g’uliston aholisining tinchlik paytida chorvachilik bilan shug’ullangan.

mashg’uloti urush paytida qo’shin tarkibida jang qilgan.

Chingizxonning harbiy yurishlari:

Shimoliy Xitoyni Mo’g’ul davlatiga qo’shib oldi, boy o’ljalarni qo’lga tushirdi, muhimi, keyingi harbiy yurishlarining muvaffaqiyatini ta’minlagan harbiy qurollarni, ularniyasay oladigan va foydalana oladigan odamlarni olib ketdi.

1218 yilda Chingizxon Xorazmga U 450 kishi va 500 Karvon boshliqlari

elchilar karvonini jo’natdi tuyadan iborat edi musulmon savdogar-

lari bo’lgan

Ikki hukmdor o’rtasidagi diplomatic va savdo aloqalri butunlay barham topdi

O’tror shahrida

karvon talandi

Xorazmshohlar davlatidagi ichki vaziyat:

Chingizxon bilarning hammasidan xabardor bo’lgan

Chingizxonning Movarounnahrni bosib olishi

1219 yil

200 ming odam

So’ng bosib oldilar:

- Urganch

- Nishopur

- Xirot

- O’tror Ko’p qishloqlar yer yuzidan yo’q qilib yuborildi

- Marv

- Balx

- Termizni

Shunga qaramasdan, O’rta Osiyoning bir qator shaharlarining (shu jumladan, Xorazmshohlar davlatining poytaxti Urganch) aholisi va ko’plab harbiy guruhlar bosqinchilarga qarshi mardonavor kurashdilar va ularga jiddiy zarbalar berdilar. So’nggi Xorazmshoh Jaloliddin Manguberdi mo’g’ullarga qarshi kurashda o’zining jasurligi va faolligi bilan shuhrat qozondi.

1227 yilda Chingizxonning o’limidan so’ng buyuk davlat o’g’illari tomonidan o’zaro uluslarga bo’lindi

AMIR TEMUR DAVRIDA O'ZBEK DAVLATCHILIGINING MUSTAHKAMLANISHI. IJTIMOIY-SIYOSIY, IQTISODIY VA MADANIY HAYOT

Reja:

1. Amir Temurning ulkan saltanat tashkil etishi.

2. Markazlashgan Temur davlatining ma'muriy va harbiy tuzilishi. Temur tuzuklari.

3. Temuriylar davrida ijtimoiy, madaniy hayot.

Amir Temur Vatanimiz tarixida, o'zbek davlatchiligi taraqqiyotida beqiyos xizmat ko'rsatgan shaxs. Amir Temur jahon xalqlari tarixida buyuk davlat arbobi, mashhur sarkarda sifatida e'tirof topgan yorqin siymodir (Sovet xokimiyati davrida savodsiz, qonxo'r, zolim, bosqinchi deb o'qitilib kelingan edi). Faqatgina, mustaqilligimiz sharofati tufayli o'z ona tariximizni xolisona yoritish, tarixiy haqiqatni qaror toptirish barobarida Amir Temur nomini oqlash, shuxratini ko'tarishga muyassar bo'ldik.

Yurtboshimiz I.Karimov tashabbusi bilan 1996 yilning A.Temur yili deb e'lon qilinishi va shu yili bobokalonimiz tavalludining 660 yilligi butun mamlakatimizda hamda YuNESKO tashabbusi bilan butun dunyo miqyosida nishonlanishi jahon ahlining bu buyuk zotga cheksiz hurmati va e'zozi ramzidir. (Parijda 1 xafta davomida A.Temur kunlari o'tkazilgan).

Hozirgi kunga kelib bir qancha haykallar qurildi. Temuriylar tarixi davlat muzeyi barpo etildi (1996 y. 17.10.).

Amir Temur 1336- yilning aprel oyida Kesh shahri yaqinidagi Xo'ja Ilg'or qishlog'ida (hozirgi Yakkabog' tumani hududida) barlos qabilasi ulug'laridan Tarag'ay Bahodir xonadonida dunyoga keldi.

Temurbekning otasi Muhammad Tarag'oy va amakisi Hoji Barloslar barlos qabilasining yirik mulkdorlaridan bo'lgan. Temurbek yoshlik chog'idanoq harbiy ishga nihoyatda qiziqqan va otasidan yaxshi tarbiya, saboq olgan.

XIV asrning 50-60 yillarida Movarounnahrda siyosiy tarqoqlik g'oyatda kuchayib, o'zaro kurash yanada keskinlashdi. O'lkadagi har bir viloyat alohida hukmronlikka ajralib, ular o'rtasida nizo kuchayib ketdi va qonli urushlarga aylandi. Davlat ishlari esa butunlay izdan chiqqan edi. Siyosiy parokandalik, o'zaro urush va janjallar iqtisodiy tanglikka sabab bo'lib, o'lka aholisini, ayniqsa dehqonchilik xo'jaligini xonavayron qilgan edi. Mana shunday vaziyatda, 1348- yilda Mo'g'uliston xoni qilib ko'tarilgan Chig'atoy naslidan bo'lgan Tug'luq Temurxon Mo'g'uliston amirlari ulusning g'arbiy qismi - Movarounnahrni ham bosib olishga harakat qildi. Bir necha bor Movarounnahr ustiga yurish qilib, uni talab qaytdi. Natijada mo'g'ullar istibdodi va zulmiga qarshi xalq harakati boshlandi. Shunday siyosiy beqarorlik davrida Temurbek siyosat maydoniga dastlabki qadamlarni qo'ymoqda edi.

1360 va 1361 yillarda Tug'luq Temur Movarounnahrdagi og'ir siyosiy vaziyatdan foydalanib, uni butunlay o'ziga bo'ysundirishga harakat qiladi. U hech qanday qarshiliksiz Qashqadaryo vohasiga bostirib kirdi. O'sha vaqtlarda Qashqardaryo viloyatining hokimi Hoji Barlos dushmanga qarshi kurashish o'rniga Xurosonga qochdi va o'sha yerda o'ldirildi.

Amir Temur amakisining viloyatini qo'ldan bermaslik maqsadida Tug'luq Temurxon ishonchini qozonib uning xizmatiga o'tdi va Kesh viloyatiga hokim etib tayinlandi. Tug'luq Temurxon o'g'li Ilyosxojani Movarounnahrning hokimi etib yubordi. Ammo Temurbek unga xizmat qilishni istamadi va Balx hokimi amir Husayn ibn Musallab bilan ittifoq tuzdi. Temurbek Amir Husaynning singlisi O'ljoy Turkon og'oga uylangach, ularning ittifoqi qarindoshlik aloqalari tufayli yanada mustahkamlandi. Amir Temurbek avval o'zboshimcha amirlarga qarshi ichki, so'ngra esa mo'g'ullarga qarshi tashqi kurash olib bordi. Seyistondagi janglarda qo'li va oyog'idan og'ir yaralandi.

1363- yil Tug'luq Temurxon vafot etib, Mo'g'ulistonda xonlik taxtini Ilyosxoja egallaydi. O'sha yili Amudaryoning chap sohilidagi Qunduz shahar yonida mo'g'ullar bilan bo'lgan 1-jangda Temurbek g'alaba g'ozondi. Shundan so'ng mo'g'ullarni to'xtovsiz ta'qib etish boshlandi. Mo'g'ullar ham Movarounnahrni osongina berib qo'yishni istamas edilar. Ilyosxoja 1365- yilda katta qo'shin bilan Sirdaryo tomon yo'lga chiqdi. Husayn va Temurbek ham zudlik bilan jangga tayyorlandilar. Ular o'rtasidagi jang o'sha yili 22- mayda Chinoz bilan Toshkent o'rtasida bo'ldi. Jang paytida qattiq jala yog'ib, hammayoq loy bo'lganligidan tarixda u "Loy jangi" nomi bilan mashhur bo'lib qolgan. Jangda Temurbek bilan Husayn kelishib harakat qilmaganliklari oqibatida ularning birlashgan qo'shini mag'lubiyatga uchradi. Bu mag'lubiyat dushmanga Movarounnahrga, xususan, uning markaziy shahri Samarqandga tomon yo'l ochib berdi. Mo'g'ullar Movarounnahrning markaziy viloyatlarida odatiy talon-torojni yana davom ettirdilar.

Bu davrda Samarqandda sarbadorlar harakatining faollari bo'lib, ular shahar aholisini mo'g'ullarga qarshi qo'zg'olonga undadi. Qo'zg'olonga madrasa talabasi Mavlonozoda, paxta tituvchilar mahallasining oqsoqoli Abu Bakr Quluyi Naddof va mergan Xurdak Buxoriylar boshchilik qiladilar. Sarbadorlar mo'g'ullarga Samarqand shahrida qaqshatqich zarba berdilar. Temurbek va Husaynlar sarbadorlarning dushman ustidan qozongan g'alabalaridan mamnun bo'lganliklarini va ular bilan uchrashmoqchi ekanliklarini bildiradilar. Biroq sarbadorlarning boshliqlari Amir Husayn huzuriga kelganlarida ular qatl etiladi. Faqat Mavlonzodani Temurbek o'z himoyasiga olib, qutqarib qoladi. Shu tariqa sarbadorlar harakati boshliqsiz qoldirilib, Movarounnahrda Amir Husaynning hukmronligi o'rnatiladi. Ammo ko'p o'tmay Husayn bilan Temurbek o'rtasidagi munosabat yomonlashib, ochiqdan-ochiq nizoga aylanadi.

1370- yil mart oyida Temur yaxshi qurollangan qo'shini bilan Keshdan chiqib, Balxni qamal qilib, shaharni egalladi. Movarounnahrning hukmdori Amir Husayn qatl etildi. O'sha yili Balxda qo'shin boshliqlarining qurultoyida Temur Amir deb e'lon qilindi va uning hukmronligi rasman qaror topadi. Amir Temur qadimgi odatga binoan oq kigiz ustiga o'tqazilib, yuqori ko'tariladi. Amir Temurning piri Sayyid Baraka duoyi fotiha qilgach, u Movarounnahrning hukmdori deb e'lon qilinadi.

Hokimiyat tepasiga kelgan Amir Temur o'z oldiga markazlashgan, kuchli, qudratli davlat barpo etish vazifasini qo'yadi.

Amir Temur dastlab o'ziga mustahkam tayanch barpo etish maqsadida barlos qabilasidan maxsus qo'shin tashkil qiladi, so'ngra o'z davlati chegaralarini mumkin qadar kengaytirishga kirishadi. Avval u Amudaryo va Sirdaryo oralig'idagi yerlarni, shuningdek, Farg'ona va Shosh viloyatlarini o'z tasarrufiga oladi. Amir Temur Chig'atoy ulusining oldingi chegaralarini tiklash maqsadida 1372- yilda Xorazmga birinchi bor yurish qildi. Xorazmliklar mag'lubiyatga uchragan bo'lsalar ham, Amir Temurga bo'ysunmadilar. Shu boisdan Amir Temur Xorazmga 5 marta yurish qilib, nihoyat, 1388- yilda uni butunlay qo'lga kiritishga muvaffaq bo'ldi. Tashqi siyosatda o'z yurishini Amir Temur dastavval Xurosondan boshladi. 1381- yil u Hirotni, 1381-84- yillarda Eronning katta qismini egalladi. Amir Temur Eron, Ozarbayjon, Iroq va Shom (Suriya) ustiga 3 marta lashkar tortdi. Bu yurishlar tarixda "uch yillik", "besh yillik" va "yetti yillik" urushlar nomi bilan mashhur.

Amir Temur Oltin O'rdaning faqat Sirdaryoning quyi oqimidagi Xorazm va Movarounnahrga iqtisodiy, siyosiy va madaniy jihatdan bevosita bog'liq yerlarinigina qo'shib olmoqchi edi. Bu davrda Oltin O'rda va Oq O'rdada 2 mustaqil hokimiyat qaror topib, ular o'rtasida kuchli nizolar davom etardi. Urusxonning tazyiqidan qochib, o'z huzuriga homiylik istab kelgan Oq O'rda xonzodalaridan To'xtamishga Amir Temur bir necha bor harbiy yordam berdi. 1379- yilda To'xtamish Amir Temurning homiyligida Oq O'rda, keyinroq Oltin O'rdani qo'lga kiritgandan so'ng, Amir Temur kutgandek uning ta'siri va panohi ostida qolmadi. To'xtamish oyoqqa turib olgach, mustaqil siyosat yurgizib, kezi kelganda hatto Amir Temurga qarshi ish ko'ra boshladi. 1387-88- yillarda To'xtamish Amir Temurning navbatdagi harbiy yurishi vaqtida fursatdan foydalanib, Movarounnahrga hujum qiladi. Natijada Amir Temur To'xtamishga qarshi 1389, 1391 va 1394-95 yillarda 3 marta katta yurish qildi. Ayniqsa so'nggi 2 yurish uning uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega bo'ldi.

Amir Temur va To'xtamish qo'shinlari o'rtasida so'nggi shiddatli jang 1395- yilda Shimoliy Kavkazda Terek daryosi vodiysida sodir bo'ldi. Bu daf'a jangda ham Amir Temur o'z dushmaniga qaqshatqich zarba berdi va To'xtamish hukmronligiga barham berildi.

Shundan so'ng Amir Temur o'zining diqqat-e'tiborini Eron, Iroq, Suriya, Kichik Osiyoni zabt etishga qaratdi.

Shunday qilib, 1399-1404 yillardagi harbiy yurishlar natijasida Shomning Halb, Xums, Baalbek, Damashq kabi yirik shaharlari va arab Iroqining Ubuliston o'lkasi bilan Bag'dod zabt etiladi. Usmonli turk imperiyasi sultoni Boyazid I Yildirimga tegishli Kamoh qal'asini, so'ngra Anqarani qamal qiladi. Boyazid zudlik bilan Anqaraga ko'makka oshiqadi.

Amir Temur bilan Boyazid qo'shinlari o'rtasida jang 1402- yilning 20- iyulida Anqara yonida boshlandi.

Jangda Sulton Boyazidning qo'shini batamom tor-mor etilib, o'zi asir olindi. U bilan birga uning xotini serb malikasi Olivera, o'g'illari Muso va Iso Chalabiylar ham asirga tushadilar. Amir Temur bu zafarli g'alaba bilan butun Anadolu (Anatoliya)ni zabt etib, O'rta dengizning sharqiy sohilida joylashgan Izmir shahriga yetib boradi. Izmir zabt etilgach, salibchilarning Yaqin Sharqdagi oxirgi qarorgohi tugatilib, Egey dengizida joylashgan Xios va Lesbos orollaridagi Genuya mulklarining hukmdorlari taslim bo'ladilar. O'z navbatida Misr maliklari ham Amir Temurga o'z itoatini izhor etadilar.

Boyazid ustidan qozonilgan buyuk g'alabasi bilan Amir Temurga Fransiya qiroli Karl VI, Angliya qirol Genrix IV va Vizantiya imperatori o'z tabriklarini yuboradi. Xullas Yevropaga ulkan xavf solib turgan imperiyaga berilgan zarba uchun Amir Temurdan endigina uyg'onayotgan butun Yevropa minnatdor bo'ldi.

1404- yil mayida Amir Temur Kichik Osiyodan Samarqandga qaytib keladi va o'zining Xitoyga bo'ladigan harbiy yurishiga taraddud ko'radi. Safar uchun kerakli ma'lumotlar yillar davomida Xitoyga yuborilgan savdo karvonlari orqali allaqachon to'plab olingandi. 1404- yilning oxirida qahraton qishda u yaxshi qurollangan 200 minglik qo'shin bilan Samarqanddan Xitoy safariga chiqadi. Lekin Xitoy ustiga yurish Sohibqironning O'trorda vafoti (1405 yil 18 fevral) tufayli amalga oshmay qoladi.

Shu yurishlar natijasida A.Temur nihoyatda katta hudud barpo etishga muvaffaq bo'ldi. Amir Temur zamonasining buyuk imperiyasini barpo qilgan bo'lsa-da, ammo u umrining oxirigacha o'zini bu davlatning "qonuniy" xoni deb e'lon qilmadi. Chunki u nasl-nasabi jihatidan bevosita chingiziylar sulolasiga mansub emas edi. Shuning uchun ham chingiziylar tomonidan belgilangan an'anaga ko'ra, Amir Temur avval o'z huzurida Movarounnahrning Chingizxon avlodidan bo'lgan o'ttizinchi xoni Suyurg'otmishxonni, uning vafotidan keyin esa Suyurg'otmishxonning o'g'li Sulton Mahmudxonni rasmiy xon qilib ko'tarib, hatto umrining oxirigacha ularning nomidan yorliqlar chiqartiradi, pullar zarb ettiradi. Ammo har 2 xon ham nomigagina "xon" bo'lib, davlatning siyosiy hayotiga va Amir Temur bergan farmoyishlarga deyarli aralashmasdilar. Shunga qaramasdan, Amir Temur mamlakatda o'zining bevosita hukmronligiga qonuniy tus berish va uni mustahkamlab olish maqsadida o'zining oldingi raqibi Amir Husaynning tul xotini Saroymulkxonimga uylanadi. 1370- yilda Saroymulkxonim bilan bo'lgan nikoh tufayli Amir Temur o'zining amirlik darajasiga "ko'ragon", ya'ni "xonning kuyovi" unvonini qo'shib oladi va rasmiy hujjatlarda "Amir Temur ko'ragoniy" nomi bilan yuritila boshlandi.

A.Temur davlat boshqaruvida suyurg'ol siyosatini qo'lladi, davlatni markazdan turib idora etdi. Amir Temur davrida davlatning markaziy ma'muriyati boshida devonbegi - bosh vazir boshliq 7 vazirlikdan iborat arkoni davlat - Vazirlik mahkamasi turardi. Birinchi vazir - soliq-o'lponlar va mamlakat obodonligi bilan shug'ullangan. Ikkinchisi harbiy ishlar vaziri bo'lgan. Uchinchi vazir savdo ishlari, tamg'a, zakot va meros ishlariga qaragan. To'rtinchisi - moliya vaziri, davlat xazinasini boshqargan. Chegara viloyatlari va tobe mamlakatlar boshqaruvini nazorat qilish uchun maxsus 3 ta vazir tayin etilgan. Davlat siyosatida qo'shinga alohida ahamiyat berilgan.

Amir Temur manbalarda zamonasining mashhur sarkardasi sifatida tilga olinadi. Uning harbiy iste'dodi, sarkardalik mahorati qo'shinlarining tuzilishida hamda Oltin O'rda xoni To'xtamish, Dehli sultoni Mahmud va Turkiya sultoni Boyazidlar bilan olib borgan janglarida va shiddatli muhorabalar maydonida qo'llagan "savquljaysh" (strategiya) va jang qilish uslublari "ta'biyatuljaysh" (taktikalari)da namoyon bo'lgan.

A.Temur nomi bilan bog'liq bo'lgan, uning siyosiy, huquqiy qarashlari to'plami "Tuzuki Temuriy" ("Temur tuzuklari"), "Voqioti Temuriy" ("Temurning boshidan kechirganlari") kabi nomlari bilan sharq va g'arbda mashhur bo'lgan asari xorijiy tillarga tarjima qilingan va mamlakatimizda hamda Angliya, Fransiya, AQSh, Finlyandiya, Daniya, Eron, Hindiston, Turkiya, Misr kabi davlatlarning kutubxonalarida saqlanmoqda.

Bu kitobning mashhurligi, dunyoga yoyilishining boisi, unda davlatning idora qilish tamoyillari, usullari, ayniqsa sipohni tashkil qilish va janglarda g'olib chiqish kabi qator siyosiy-huquqiy va harbiy g'oyalarning bo'lishidir. Kitob ko'proq siyosatchilar, shohlar va shaxzodalar uchun zarur edi. Shuning uchun ham ko'pgina mashhur shohlar kitobni o'z kutubxonalarida asrab, undan davlatlarni idora qilish san'atini o'rganganlar.

Masalan Zahiriddin Muhammad Boburning avlodi Shoh Jahon (1628-1657), Qo'qon xoni Muhammad Alixon (1822-1842), Buxoro amiri Abdullaxodxon (1885-1910) va boshqalar xattotlarga buyurib, undan ko'chirmalar olganlar. A.Navoiy ham Husayn Bayqaroga Temurning tuzuklarini o'qib turishini maslahat bergan.

"Temur tuzuklari" shohlar, amirlar bilan bir qatorda tarixchi, siyosatchi olimlarning ham diqqat e'tiborini o'ziga jalb qilib kelgan va kelmoqda. Shuning uchun ham u 1783-yilda izohlar bilan Angliyada, 1785 va 1981- yillarda Hindistonda, 1868- yil Eronda bosmadan chiqdi.

Jahon jamoatchiligining diqqat-e'tiborini jalb qilgan va fransuz (1787), ingliz (1830), urdu (1845), rus (1894, 1934), turk (eski o'zbek) tiliga to'liq bo'lmagan nusxasi (1835, 1857) chop etildi. Ammo o'zining ona yurtida ona tilida 1991 yildagina to'liq nashr qilindi.

"Temur tuzuklari" - Temur kodeksi, ya'ni A.Temurning davlatni va uni idora qilish qonun - qoidalarining tamoyillari to'plamidir.

Kitob asosan 2 qismdan iborat.

1-qismda Sohibqiron Temurning 7 yoshidan (1342) to uning so'nggi kunigacha bo'lgan hayoti, siyosiy faoliyati tasvirlanadi. Boshqacha aytganda A.Temurning asta-sekin Movarounnahrda hokimiyatni qo'lga kiritishi va undan keyin mashhur yurishlari asosida To'xtamishxon (1376-1395), Turk sultoni Boyazid Yildirim (1389-1402) kabi jahongir shohlarni mag'lubiyatga uchratgani va juda katta hududda Temuriylar imperiyasiga asos solgani aniq-qisqa hikoya qilinadi.

2-qismda esa, Jahongir Sohibqiron Temur nomidan shaxzodalarga qarata aytilgan vasiyatlar, pand-nasihatlardir. Unda Jahongir o'z vorislariga qarata davlatni idora qilish san'atining nozik sirlari, tamoyillari haqida, Amir vazirlar va beklarni tanlash, ularni joy-joyiga qo'yish, qo'shin boshliqlari, ularning xizmatlarini taqdirlash, sipohiylar va ularning maoshlari kabi masalalar hususida vasiyat qiladi.

Hofizi Abruning yozishicha, Amir Temur turk, arab va eronliklar tarixini chuqur bilgan. Amaliy jihatdan foyda keltira oladigan har qanday bilimni qadrlagan. Amir Temur davlat ishlari uchun hamma narsaning foydali tomonlarini olishga harakat qilgan. U davlat ahamiyatiga ega bo'lgan har bir masalani hal etishda shu sohaning bilimdonlari va ulamolari bilan maslahatlashgan.

U zabt etilgan mamlakatlardan moddiy boyliklar bilan birga juda ko'p hunarmandlar, san'at ahllari va olimlarni Movarounnahrga olib keladi va mamlakatni obod etishda ulardan foydalanadi. Amir Temurga har bir zafarli voqea va sevinchli hodisani muhtasham me'morlik obidasi barpo etish bilan nishonlash odat bo'lgan. Amir Temur Tabrizda masjid, Sherozda saroy, Bag'dodda madrasa, Turkistonda mashhur shayx Xoja Ahmad Yassaviy qabri ustiga maqbara bino qildirsa-da, lekin o'zining sahovat va himmatini Kesh (Shahrisabz) va Samarqandda oliy imoratlar qurdirishda ko'rsatdi. O'zining ona Vatani Keshda otasining qabri ustiga maqbara, o'g'li Jahongirga maqbara bilan masjid qurdirdi. Keshda dunyoga dong'i ketgan mashhur Oqsaroy qad ko'tardi.

Samarqandda Isfahon, Sheroz, Halab, Xorazm, Buxoro, Qarshi va Kesh shaharlarining me'moru binokorlari qo'li bilan saroylar, masjidlar, madrasalar, maqbaralar quriladi. Shahar tashqarisida esa bog'-rog'lar va bo'stonlar barpo etiladi.

Amir Temurning vafotidan so'ng vorislar o'rtasida toju taxt talashuvi boshlanadi. Amir Temurning vasiyatiga muvofiq, Pirmuhammadni taxtga o'tqazish tarafdorlari kuchli bo'lsa-da, biroq Mironshohning o'g'li Xalil Sulton Mirzo 1405-yilning 18-mart kuni Samarqandni egallab, o'zini Movarounnahrning oliy hukmdori deb e'lon qildi. Oqibatda amirlar, viloyat noiblari va shahzodalarning noroziligi kuchayib, isyon ko'taradilar. Amir Temur taxtining asosiy valiahdi.

Pirmuhammad Amudaryodan kechib o'tib, Xalil Sultonga qarshi Nasafga tomon askar tortadi. Amir Temur saltanatida boshlangan o'zaro urushlar shu tariqa avj olib ketadi. Pirmuhammad 1407-yil 21-fevralda vaziri Pir Ali Toz boshliq fitnachilar qo'lida shahid bo'ldi. 1408-yil 22-aprel kuni qoraqo'yunli turkmanlarining qabila boshlig'i Qora Yusuf bilan bo'lgan jangda Mironshoh halok bo'ladi. Ozarbayjon va Iroq viloyatlari Temuriylar qo'lidan ketdi.

1409-yil Temurning kenja o'g'li Shohruh Temur saltanatining bir qismini qo'lga kiritishga muvaffaq bo'ldi. Movarounnahrni to'ng'ich o'g'li Ulug'bek ixtiyoriga beradi, o'zi esa Hirotga qaytib Xuroson davlatini idora qilishni davom ettiradi.

1409- yilda Mirzo Ulug'bek Samarqand taxtiga o'tirganda 15 yoshli o'spirin edi. Shahzoda balog'atga yetgunga qadar davlatni boshqarishni Shohrux o'zining sodiq amirlaridan biri Shohmalikning ixtiyoriga topshiradi.

Ulug'bek otasining roziligi bilan 1425-yilning erta bahorida Mo'g'uliston ustiga yurish boshladi. Issiqko'l yaqinida sodir bo'lgan to'qnashuvda Ulug'bek mo'g'ullar ustidan g'alaba qozonib, katta o'lja bilan Samarqandga qaytadi. O'ljalar orasida ikki bo'lak nefrit (kosh) toshi ham bor edi. Keyinchalik bu nefritdan Amir Temur sag'anasiga qabr toshi yasattiriladi. Ammo uning keyingi yurishlari muvaffaqiyatsiz bo'ldi. Shu bois u butun faoliyatini davlatning ichki siyosatini mustahkamlashga qaratdi.

Movarounnahrni idora etishda, ayniqsa, mamlakat tashqi siyosatida Ulug'bek ayrim hollardagina, mustaqil harakat qilgan bo'lsada, ammo aslida u saltanat oliy hukmdori Shohruxning Movarounnahrdagi intizomli va itoatkor noibi bo'lib qoladi.

Shohrux 1447-yil 19- mart kuni nevarasi Sulton Muhammad (Boysunqurning o'g'li) isyonini bostirish vaqtida betoblanib, Ray viloyatida olamdan o'tadi. Xuroson va Movarounnahrda shahzodalar o'rtasida toju taxt uchun kurash yana avjga minib, mamlakatni beqarorlik chulg'ab oladi. Bu kurash oqibatida zamonasining mashhur olimi va hukmdori Mirzo Ulug'bek 1449-yil 27- oktabrda 55 yoshida Samarqand yaqinida fojiali suratda shahid bo'ladi.

Muhammad Tarag'oy Ulug'bekning tarixdagi o'rni uning davlat arbobi sifatidagi ko'p yillik faoliyatidan ko'ra ham afzalroq buyuk olimlik, ilmu urfon xomiysi maqomidagi ulkan xizmatlari bilan belgilanadi. Ulug'bek farmoni bilan 1417-yilda Buxoroda, 1417-1420-yillarda Samarqandda va 1433-yilda G'ijduvonda madrasalar qad ko'tardi.

Ulug'bek atrofida uyushgan ko'plab buyuk qomusiy olim sohiblari- Qozizoda Rumiy, G'iyosiddin Jamshid Koshiy, Muxammad Ali Qushchi, Muhammad Xavofiylar ilm-fanning turli sohalarida, ayniqsa astronomiya, matematika singari aniq fanlar bo'yicha barakali ijod qildilar hamda o'zlaridan salmoqli ilmiy meros qoldirib ketdilar. Ulug'bek rasadxonasida 1018 ta yulduzlar harakati o'rganilib jadval tuzildi. Uning qalamiga mansub "Ziji Kurogoniy" asari o'zining ilmiy yechimlari, xulosalari bilan hozirga qadar ham jahon olimlari etiborini qozonib kelmoqda.

Mirzo Ulug'bek "To'rt ulus tarixi" nomli tarixiy asar hamda musiqaga bag'ishlangan besh risola ham yozadi.

Xuroson yerlarida esa Sulton Xusayn Bayqaro davrida siyosiy barqarorlikni saqlash xalq turmush darajasini ko'tarish, obodonchilik borasida ko'plab ishlar amalga oshirildi. Mashhaddagi Gavxarshod masjidi, Marv va Xirotdagi bir qator binolarning ta'mirlanishi, Ixlosiya madrasasi, "Qudsiya" masjidi, "Safoiya" hammomi, "Shifoiya" davolash uyi kabi inshootlar shu davrdagi ishlar jumlasidandir. Bu davrda she'riyat va rassomlik borasida alohida maktab yuzaga keldi.

Shunday qilib, Temur va temuriylar davrida o'lkamizda fan va madaniyat barq urib o'sdi, rivojlandi va kamol topdi. Fan va madaniyatning qaysi bir sohasini ko'zdan kechirmaylik, diyorimiz XIV-XV asrlarda jahon sivilizatsiyasining oldingi saflaridan joy olganligining guvohi bo'lamiz. Temuriylar sulolasi davri jahon fani va madaniyatining Mirzo Ulugbek, Alisher Navoiy, Bahovuddin Naqshband, Xoja Ubaydullox Axror kabi ulug vakillarni yetishtirib berdi. Bu davrda zamonasining iste'dodli shoirlari va adiblari Lutfiy, Bobur, Abdurahmon Jomiy va boshqa olimlar yashab ijod etishgan. Lutfiy nafis uzbek tilida asarlar yozish bilan birga tojik tilida ham qasidalar bitdi. Lutfiyning "Zafarnoma", "Gul va Navruz" dostonlari shu davr badiiy adabiyotining durdonalaridan biridir. Bu davr madaniyati taraqqiyotida ulug’ shoir Abduraxmon Jomiyning roli buyukdir. Jomiyning yirik va mashxur asari yettita katta dostondan iborat "Xaft avrang", "Bahoriston" kabilardir.

Alisher Navoiy homiyligida Mirxond, Xondamir, Vasifiy va boshqa tarixchilar ijod qildilar. Xondamir 63 yillik umri davomida taxminan 13 ta asar yozgan, ulardan bizgacha sakkiztasi yetib kelgan.

XIV - XVI asrlarda nafis kitob va xattotlik san'atining buyuk namoyandalari yetishadi. Bular Mir Ali Qilqalam, Sulton Ali Xandon, Halvoniy. Rafiqiy, Miroq Naqqosh, Behzod, Shoh Muzaffar va boshqalar.

Hattotlik san'atida o'ziga xos maktab yaratgan Sultonali Mashxadiy (1432-1520 yy.) nasta'lik xatining mislsiz ustozi, Alisher Navoiyning kotiblaridan biri sifatida tanilgan edi. U Nizomiy, Faxriddin Attor, Xo'ja Xofiz, Sa'diy, Xusrav Dexlaviy, Abduraxmon Jomiy, Xusayn Boyqaro va boshqa mualliflarning asarlarini kitobot qilgan.

Temur va temuriylar davrining ulkan muvaffaqiyatlaridan biri tasviriy san'atning gurkirab o'sganligi bo'ldi. XIV-XVI asrlarda tasviriy san'atda Behzod, Mirok Naqqosh, Qosim Ali, Maqsud boshqalar barakali ijod qildilar. Ular chizgan yorqin tasvirlar, portretlar, tabiat manzaralari yoki jang tafsilotlari o'zining tabiiyligi, tiniqligi va sofliligi bilan kishini hayratga soladi.

O'z zamonasining mashhur rassomi va o'ta noyob qobiliyat egasi Kamoliddin Behzod taxminan 1455-yillarda Hirotda tug'iladi. Ota-onadan yoshlikda yetim qolgan Behzodni Husayn Boyqaro kitobdori Mirak Naqqosh o'z tarbiyasiga oladi. Alisher Navoiy qobiliyatli Behzodga har tomonlama yordam qo'lini cho'zadi. Kamoliddin Behzod o'zining hayratomuz rassomchilik san'ati bilan "Moniyi soniy"

(ikkinchi Moniy) va "Sharq Rafaeli" nomi bilan jahonga mashhur bo'lgan.

XIV - XV asrlar O'rta Osiyo xalqlarining musiqa san'ati taraqqiyotida ham yangi va mahsuldor bir bosqich bo'ldi. Bu davrda yangi kuy, qo'shiqlar, cholg'u asboblari va musiqa nazariyasiga doir nodir asarlar yaratildi.

Shunday qilib, Temur va temuriylar davrida o'lkamizda fan va madaniyat barq urib o'sdi, rivojlandi va kamol topdi. Fan, madaniyatning qaysi bir sohasi, qaysi bir tarmog'ini ko'zdan kechirmaylik, ona diyorimiz XIV-XV asrlarda jahon sivilizatsiyasining eng oldingi saflaridan joy olganligining guvohi bo'lamiz.

AMIR TEMUR VA TEMURIYLAR

(XIV – XVI asr boshi)

Sotib olish siyosati davom etardi. Hukmdorlar bosqoqlar boshchiligidagi mo’g’ul harbiylari yordamida aholidan soliq va to’lovlarni yig’ib olardilar. Mamlakatning harob bo’lishi soliqlaarning kamayishiga olib kelishini mo’g’ullar tushunardilar.

Pul isloxotlari

Mamuriy isloxot

XIV asr boshlarida Mo’g’il xoni Kebek muxim isloxatlar o’tkaza boshladi.

Ammo isloxotlar oxirigacha borilmadi.

Chig’atoy xonlari Harbiy – ko’chmanchi zodagonlar

O’zaro urushlar (iqtisodiy ahvollar murakkablashdi)

O’z davlatiga poytaxt qilib Samarqandni tanlaydi.

→ markazlashgan davlat qurdi;

→ harbiy yurishlar qildi;

Amir Temur 35 yil → Xorazmni bosib oldi;

hukmronlik qildi → davlat qurilishida katta o’zgarishlarni amalga oshirdi;

(1370-1405 yy) → yirik sug’orish va yo’l qurilish ishlari bajarildi;

→ Yevropa shahrlari bilan savdo-sotiq rivojlantirildi;

→ o’zaro urushlarga chek qo’ydi;

→ poytaxti Samarqandda ko’plab go’zal va ulug’vor

binolar qurdirdi…

Ulug’bek davrida Movarounnahr (XV asr)

1405-1409 yillarda hokimiyat uchun o’zaro

1405 yilda Amir Temur urushlar olib borildi.

vafot qildi

1405 yilda hokimiyat tepasiga Amir Temur o’g’li

Mamlakat ikki davlatdan iborat edi:

Shohruh mirzo keldi (1409 – 1447 yy).

Markazi Xirot – Xuroson poytaxti. Shohruh mirzo hukmronlik qilgan

Markazi Samarqand-Amir Temur davlatining poytaxti. Uning nabirasi Muhammad Tarag’ay (Ulug’bek) hukmronlik qilgan.

→ 1411 yilda taxtga o’tirgan;

Ulug’bek (1394-1449 yy) → Shoh Malik otliq qilgan;

Shohruhning to’ngich → Fan va madaniyatga homiylik qilgan;

o’g’li → 1428 yilda astronomiya rasadxonasini qurdirdi;

→ 1449 yilda ruhoniylar tomonidan o’ldirilgan.

Temuriylar davrida → Samarqand va Xirot-madaniyat markazi

madaniyat → Alisher Navoiy – (1441-1501 yy)

→ Abdurahmon Jomiy – (1414-1492 yy)

→ Kamoliddin Behzod-buyuk rassom-“Sharq Rafaeli”

O’RTA OSIYONING SHAYBONIYXON TOMONIDA

BOSIB OLINISHI (XVII asr)

XIV asrda Oltin O’rda

Movarounnahr va Xorazmni shimolida joylashgan Dashti-qipchoq – qipchoq chollari hududiga, yarimko’chmanchi va ko’chamanchi turk qabilalari hamda XVI asrgacha turkiylashib ketgan mo’g’ul qabilalri yashaydigan bepayon dashtlar kirgan.

1380-y Dmitriy XIVasrning 90-yillarida Amir

Yemirila boshlandi

Donskoy Temur tomonidan tor-mor qilingan

	Oltin O’rda-ning janubiy qismi-Xorazm Temuriylarga o’tdi.	Qrim yarimorolida Turkiyaga bo’ysungan alohida xonlik vujudga keldi.	Volgadan Sharqqa qarab G’arbiy Sibir kengligigacha bo’lgan hudud Oq O’rda davlatiga qarashli bo’lgan.

1 2 3 4

	XV asrning o’rtalariga kelib Volganing o’rta quyi oqimlari hududlarida Qozon va Astraxon xonliklari vujudga keldi

ASHTARXONIYLAR HUMMRONLIGI DAVRIDA

O’ZBEKISTON XALQI

(XVII – XVIII asrlar)

Shayboniylar hukmronligi davrida (XVI asr) O’rta Osiyoda ikkita asosiy feodal

davlati tashkil topgan edi:

Xonliklararo urushlar tinmagan

Buxoroda yashagn Jonibek Ashtarxoniy 1599 yil movarounnahr hukmdori qilib saylandi. U Chingizxon avlodidan bo’lib, Astraxonda xonlikka asos solgan

TURKISTONNING XONLIKLARGA BO'LINIB KETISHI, UNING SABABLARI VA OQIBATLARI

Reja:

1. Shayboniylar davlatining shakllanishi. Buxoro xonligi, amirligidagi ijtimoiy- iqtisodiy va madaniy hayot.

2. Xiva xonligi va undagi siyosiy-iqtisodiy ahvol.

3. Qo'qon xonligi. Undagi siyosiy - iqtisodiy va madaniy hayot.

Shaybon - bu Chingizxonning katta o'g'li Jo'jining beshinchi farzandi bo'lib, otasiga tegishli bo'lgan Dashti qipchoqda, hozirgi Qozog'istonning juda katta hududlarida hukmronlik qilgan. Shayboniylar sulolasining kuchli rivojlangan va bevosita Movarounnahrga aloqador davri Abulxayrxonning nabirasi Muhammad Shayboniyxon nomi bilan bog'liq.

U 1451- yilda tug'ilgan. Bobosi, Abulxayrxon va otasi Shoh Budog' Sulton o'limidan so'ng boshlangan qirg'inlardan Movarounnahrga qochib qutulgan. Avval Samarqand, keyin Buxoro madrasalarida ta'lim olgan. Uzoq harakatlar natijasida nufuzli ruhoniy va O'rta Osiyoning zadagonlari yordamida XV asr oxirlariga kelib Muhammad Dashtu qipchoq nomi bilan mashhur bo'lgan yerlarda o'z hukmronligini o'rnatishga muvaffaq bo'ladi. Oldiga qo'ygan asosiy maqsadi Turkiston zaminidagi siyosiy beqarorlikni tugatish, kuchli markazlashgan davlat tuzish edi.

XV asrning 90-yillarida Temuriylarning o'zaro urushlari kuchaygan kezlarda Shayboniyxon Dashti Qipchoqning janubiy qismini, jumladan, O'tror, Sabron, Yassi (Turkiston) va boshqa shaharlarni ishg'ol qiladi. Shayboniyxon qo'shinlari 1499 yildan Movarounnahrni istilo qilishga kirishdi. U Qarshi va Shahrisabzga bosib boradi, katta o'lja va g'animatlar bilan Dashti qipchoqqa qaytadi. Oradan ko'p o'tmay Shayboniyxon katta kuch bilan Samarqandni qamalga oldi. Shu asnoda Dabusiya qal'asi yaqinida u samarqandliklarga yordamga kelayotgan Buxoro hokimi Muhammad Boqi Tarxon qo'shinlarini tor-mor qilib, avval Buxoroni, so'ngra Qorako'lni egallaydi. Shayboniyxon Buxoroga o'z dorug'asi (hokim)ni tayin etib, uni o'zining bosh qarorgohiga aylantiradi. Buxoro va Qorako'lda Shayboniyxonga qarshi ko'tarilgan qo'zg'olon shafqatsiz bostiriladi. Shayboniyxon yana Samarqand ustiga yurish qilib shaharni to'qqiz oy qamalda tutadi. Bu vaqtda Samarqandda Abu Saidning nabirasi Sulton Ali Mirzo hukmdorlik qilardi. Og'ir iqtisodiy tanglik va taxt uchun kurashlardan bezor bo'lgan mehnatkash omma shahar zodagonlarining ma'lum qismi Temuriylar hukmdorligini tiklash tarafdori edi. Ular Farg'ona hukmdori Boburga maktub yo'llab, Samarqandni ishg'ol qilishga da'vat etadilar. Bobur qo'shinlari bilan Samarqandga yetib kelgach, unga peshvoz chiqilib, shahar darvozalari ochib beriladi. Shayboniyxonning shahar himoyasi uchun qoldirgan 600 nafar askari qirib tashlanadi. Shayboniyxon katta kuch bilan yana Samarqandga yurish boshlaydi. 1501- yil aprelda Zarafshon bo'yidagi Saripul qishlog'i yaqinida bo'lgan jangda Bobur qo'shinlari yengiladi. Bobur Samarqandga chekinadi. Shahar yana qamalga olinib, u to'rt oy davom etadi. Qamalda qolgan shahar aholisining ochlikdan tinkasi quriydi. Noilojlikdan Bobur 1501- yilning 2-yarmida Samarqandni tark etib, Toshkentga tog'asi Mahmudxon huzuriga yo'l oladi. Shayboniyxon Samarqandni ikkinchi marotaba jangsiz egallab, mudofaachilarning aksariyatini qilichdan o'tkazadi.

1503-yilda Shayboniyxon Sirdaryo tomon yurish qilib, Toshkent xoni Mahmudxon,Bobur va Sulton Ahmadxonning birlashgan kuchlarini tor-mor keltiradi. Toshkent va Shohruxiya shaharlari zabt etiladi. 1504-yilda Farg'ona ishg'ol qilinadi. Shayboniyxon Samarqandni o'z davlatining poytaxti qilib, Buxoroga inisi Mahmud Sultonni hokim etib tayinlaydi. Toshkent xonligi va Sirdaryo bo'yidagi shaharlarni amakilari Ko'chkunchixon bilan Suyunchxo'jaxonga topshiradi.

Movarounnahrda siyosiy mavqeini mustahkamlab olgach, Shayboniyxon 1504-yilda avval Hisor hukmdori Xusravshohni yengib Qunduzni bo'ysundiradi. So'ngra Xorazmga yurish qiladi, o'n oy davom etgan qamaldan keyin 1505-yilning avgust oyida Urganch taslim bo'ladi. Natijada butun Xorazm yerlari Shayboniyxon tasarrufiga o'tadi.

1507- yil may oyida Shayboniyxon Hirotga yo'l oladi. Jangda Hirot qo'shinlari tor-mor etiladi. Shayboniyxon shaharga 100 ming tanga, zodagon va suyurg'ol egalariga alohida yana 20 ming tanga tovon soladi. Temuriylarning mol-mulklari musodara qilinib, shahar aholisi ikki kun talanadi. Temuriylar davlati sakkiz yil mobaynida butunlay istilo qilinib, uning xarobalarida Shayboniyxon saltanati tashkil topadi. Bu saltanatga Kaspiy dengizidan Yettisuvgacha, Dashti Qipchoqdan Xurosonning janubiy chegaralarigacha bo'lgan yerlar kirdi. Temuriylar davlatining barham topishiga yuqori tabaqa vakillarining ma'lum qismi mamlkatda o'z mavqelari hamda mol-mulklarini saqlab qolish maqsadida Shayboniylar bilan kelishib, sotqinlik yo'liga o'tishlari ham sabab bo'ldi.

Movarounnahr va Xurosonda qozonilgan g'alabadan so'ng, Shayboniyxon shimolda kuchayib borayotgan Qozoq xonligi, janubda Eron Safaviylari bilan to'qnashadi.

1510-yilda Shayboniyxon janubdagi yurishlarni to'xtatib feruzko'h qabilasi isyonini bostiradi. Murg'ob daryosining narigi tomonida bo'lgan katta jangda qizilboshlilar Shayboniyxon qo'shinlarini qurshovga olib, butunlay tor-mor qiladilar. Muhorabada Shayboniyxon ham halok bo'ladi. Shayboniylar zudlik bilan Toshkent hokimi Suyunchxo'jaxonni sulola boshlig'i qilib saylaydilar, lekin shayboniylar o'rtasida nizolar to'xtamagach, xon avlodining yoshi ulug'i Ko'chkunchixonni yurtning yangi hukmdori qilib ko'taradilar. Shayboniyxondan keyin shoh Ismoilga qarshi kurashuvchi munosib sarkarda topilmaydi.

Hirotni qizilboshlilar jangsiz ishg'ol etdilar. Shoh Ismoil bilan Shayboniylar o'rtasida tuzilgan sulh shartnomasiga muvofiq Amudaryo chegara qilib belgilandi. Ammo shoh Ismoil bu bilan qanoatlanmadi. Movarounnahrda o'z siyosiy ta'sirini o'rnatish uchun Boburdan foydalanishga harakat qiladi.

Qobulni egallab turgan Bobur shoh Ismoilning madadi bilan Movarounnahr tomon yurish boshlaydi. 1511-yilda u Qunduz orqali Amudaryodan o'tib, Puli Sangin ko'prigi yaqinida bo'lgan shiddatli jangda Shayboniylarni tor-mor qiladi. So'ngra Samarqandga tomon yo'l oladi. Qarshi, Samarqand va Buxoroni Shayboniylar jangsiz bo'shatib ketadilar. Bobur Movarounnahrni hech qanday qarshiliksiz egallaydi. Shu bilan bu o'lkada Shayboniylar hukmronligi vaqtincha to'xtaydi. Boburning qaytishi va g'alabasini Movarounnahr aholisi xayrixohlik bilan qarshi olsa ham, ammo uning hukmronligi uzoqqa bormadi.

Shayboniyxonning jiyani Ubaydulla Sulton qulay fursatdan foydalanib 1512-yil bahorida Movarounnahrga yurish qilib Buxorogacha bosib boradi. Jondor tumani yaqinidagi Malik ko'li yonida Bobur lashkari Ubaydulla Sultondan yengiladi. Bobur Hisorga chekinadi. Ubaydulla Samarqandni egallab, Shayboniylar hukmronligini qayta tiklashga muvaffaq bo'ladi.

Bobur garchi Movarounnahrni qaytarib olish niyatidan voz kechmagan bo'lsa-da, lekin Shayboniylar bilan bundan keyin kurash olib borish maqsadidan qaytadi. Qobulga qaytgach, u keyinchalik Shimoliy Hindistonni o'ziga bo'ysundirib, bu o'lkada Boburiylar saltanatiga asos soladi. Amudaryoning o'ng sohiligacha bo'lgan viloyatlarda yana Shayboniylar hukmronligi tiklandi.

Shayboniylar hokimiyati tepasida xon turgan. Viloyatlarni xonning o'g'illari, yaqin qarindoshlari (sultonlar) hamda ko'chmanchi qabila boshliqlari (biylar) idora qilgan. Jumladan, nayman qabilasi sardori Jon Vafobiy Hirot dorug'asi etib tayinlangan (1507). Turkistonni Ko'chkunchixon (1503-09), Toshkentni Suyunchxo'jaxon (1503-25) boshqargan. Buxoro va Qorako'l noibligi (1501-04) Muhammad Shayboniyxonning inisi Mahmud sultonga, Samarqand va uning viloyati to'ng'ich o'g'li Muhammad Temur sultonga berilgan.

Buxoro xonligi (amirligi) Shayboniylar sulolasi 100 yil hukm surgan. Poytaxt dastlab Samarqand, keyinchalik Ubaydullaxon davrida 1533-yil Buxoroga ko'chirilgan. Davlat shundan so'ng Buxoro xonligi deb atala boshlagan. Ubaydullaxon xonlikni tashqi va ichki dushmanlardan himoya qilishda, uni mustahkamlashda muhim rol o'ynagan. Biroq Ubaydullaxon vafoti (1540)dan so'ng xonlik mayda mustaqil mulklarga parchalanib ketgan. Xususan, Buxoroda Ubaydullaxonning o'g'li Abdulazizxon (1540-50), Samarqandda Ko'chkunchixonning o'g'li Abdullatifxan (1540-51), Balxda Pirmuhammadxon (1546-67), Toshkent va Turkistonda Baroqxon (Navro'z Ahmadxon; 1525-51; 1551-56 yillarda Movarounnahr xoni), Miyonqol va Karmanada (1529-61) Iskandarxon mustaqil hokim bo'lishgan.

1551-56-yillarda Movarounnahr uchun shayboniylar o'rtasidagi kurashda Abdullaxon II g'olib chiqib markaziy hokimiyatni mustahkamlagan, ayirmachilik harakatlariga chek qo'ygan kuchli qo'shin tashkil etilgan.

Uning davrida (1583-98) xonlik chegarasi Qashqardan Orol va Kaspiy dengizlari sohillarigacha, Turkiston va Sayramdan Xurosonning sharqiy qismigacha bo'lgan yerlarni qamragan. Abdullaxon faol tashqi siyosat olib borgan. Buxoro xonligi Eron, Hindiston, Turkiya, Xitoy, Rossiya va b. mamlakatlar bilan keng diplomatik, iqtisodiy, savdo aloqalari olib borgan. Ichki siyosatda mamlakatda pul islohoti o'tkazilgan, ko'plab sug'orish inshootlari, ko'priklar, madrasalar, masjidlar, xonaqohlar, karvonsaroylar, timlar qurilgan. Hunarmandchilik, savdo-sotiq, ilm-fan, madaniy hayot rivojlangan. Abdullaxon vafotidan so'ng taxt uchun kurashlar yana avj olgan. Abdullaxonning o'g'li Abdulmo'minxonning olti oylik hukmronligidan so'ng u muxolif kuchlar tomonidan o'ldirilgan. Taxtga Pirmuhammadxon II chiqqan. Ammo uning hukmronligi ham uzoqqa bormay, 1601-yil taxtdan ag'darilgan.

Shayboniylar sulolasidan taxtga da'vogar qolmagani tufayli Movarounnahrdagi hokimiyat Ashtarxoniylar sulolasi qo'liga o'tgan.

Bu sulola davrida (1601-1753) Buxoro xonligida siyosiy nizo va beboshliklar davom etgan. Dastlab asli astraxonlik (ashtarxonlik), Buxoroda qo'nim topgan shahzoda Jonibekning o'g'li Boqi Muhammad (1601-05), so'ngra uning ukasi Vali Muhammad (1605-11) taxtga o'tqazilgan. Imomqulixon davrida (1611-42) ko'chmanchi qozoqlarning Buxoro xonligi yerlariga talonchilik yurishlari kuchaygan, markaziy hokimiyatga qarshi isyonlar bo'lib o'tgan. Masalan, Toshkentga hokim etib tayinlangan Iskandar (Imomqulixon o'g'li)ga qarshi shahar aholisi qo'zg'olon ko'targan va uni o'ldirgan. Bunga javoban Imomqulixon qo'zg'olonni bostirib, Toshkent aholisini qatliom qilgan. Ashtarxoniylar davrida Xuroson va Xorazm qo'ldan chiqib xonlik chegarasi tobora qisqarib borgan. Ubaydullaxon II davrida iqtisodiy tanazzul va ichki nizolardan tashqari jung'orlar (qalmoqlar)ning harbiy bosqinlari vaziyatni yanada murakkablashtirgan. Ubaydullaxon II ma'muriy sohada islohotlar o'tkazib, davlatni boshqarishga o'rta tabaqa: hunarmandlar va savdogarlarni jalb qilgan, markaziy hokimiyatni kuchaytirish uchun yirik yer egalarining imtiyozlarini qisqartirgan. 1708-09- yillarda o'tkazilgan pul islohoti natijasida pul qiymati 4 marta tushib ketgan, bu esa xalq g'alayonlariga sabab bo'lgan. Nufuzli amirlar uyushtirgan fitna natijasida Ubaydullaxon II o'ldirilgan (1711). Taxtga uning ukasi Abulfayzxon nomigagina xon qilib o'tqazilgan (1711-47). Uning davrida mamlakat chuqur iqtisodiy-siyosiy tanazzulga yuz tutgan. Hokimiyatdagi muhim lavozimlar nufuzli amirlar qo'liga o'tib qolgan. Movarounnahrdagi siyosiy tanglikdan foydalangan Eron shohi Nodirshoh 1740-yil Buxoro va Xiva xonliklarini o'ziga tobe qiladi. 1747-yilda Nodirshoh Eronda o'ldirilgach, Buxoro xonligi o'z mustaqilligini tiklashga muvaffaq bo'lgan. Buxoro xoni Abulfayzxon 1747 yilda mang'itlardan bo'lgan Muhammad Rahim otaliq boshliq fitnachilar tomonidan o'ldirilgan. 1747-56 yillar davomida taxtga "qo'g'irchoq" xonlar o'tqazilgan. Mamlakat yana ichki nizolar girdobiga tortilib, viloyat hokimlari isyon ko'targanlar. Muhammad Rahim ularni shafqatsiz suratda bostirgan. U arkoni davlat va ruhoniylar fatvosi bilan 1756-yil 16-dekabrda rasmiy ravishda Buxoro taxtini egalladi va o'zini amir deb e'lon qilgan.

Shunday qilib, Ashtarxoniylar sulolasi barham topib mang'itlar sulolasi hukmronligi boshlangan. Shu vaqtdan boshlab Buxoro xonligi Buxoro amirligi deb nom olgan. Mang'itlar markaziy hokimiyatni mustahkamlashga qanchalik urinmasin, viloyat hokimlarining mustaqillikka intilishi davom etavergan. Ayniqsa, Shahrisabz va Kitob beklari bilan kurash shiddatli tus olgan. Faqat 1853-yildagina bu bekliklar Buxoroga bo'ysundirilgan. Amir Haydar davri (1800-1826) ham ichki va tashqi urushlardan xoli bo'lmadi. Buxoro bilan Xiva va Qo'qon xonliklari o'rtasida O'rta Osiyoda ustunlikka erishish uchun qirg'in-barot va talon taroj urushlar bo'lgan. Nasrullaxon (1827-60 yillarda hukmronlik qilgan) Xiva va Qo'qon xonliklarini Buxoro atrofiga birlashtirishga harakat qilgan. Xo'jand, O'ratepa, Toshkent, Jizzax va Zominni Buxoro amirligiga qaytargan (1840-1842 yillarda). Nasrullaxon davlat hokimiyatini mustahkamlash maqsadida urug' va qabila boshliqlaridan bo'lgan ko'plab amaldorlarni quyi tabaqalardan chiqqan yosh va g'ayratli kishilar bilan almashtirgan. 1837 yil harbiy islohot o'tkazib qo'shinning jangovarlik holatini yaxshilagan. Har biri 800 kishidan iborat 50 ta sarbozlar bo'luki va 250 kishilik to'pchilar guruhi tashkil qilingan. Muntazam piyoda qo'shin soni 40 ming kishidan oshgan.

Iqtisodiy va madaniy hayot. Buxoro xonligi aholisining katta qismi dehqonchilik bilan shug'ullangan. Yerning ko'p qismi davlatning qo'l ostida bo'lib, u "amloki podshohi" yoki "mulki sultoni" deb atalgan. Yerning 2-qismi odamlarning xususiy mulki hisoblanib, uning talay qismi boylarning qo'l ostida edi. Bunday yerlar "mulk yerlari" deb yurgizilgan. Yerning 3-qismi masjid, madrasa va mozorlarni moddiy jihatdan ta'minlash maqsadida vaqf nomi bilan berilgan. Davlat yerlarining ma'lum qismi amirlar tomonidan xizmat ko'rsatgan nufuzli kishilarga umr bo'yi foydalanish uchun in'om qilingan. Bu xildagi yerlar "suyurg'ol" yoki "tanxo" nomi bilan atalgan. Dehqonlar paxtachilik, ipakchilik, kanopchilik, polizchilik, sabzavotchilik, bog'dorchilik va chorvachilik bilan shug'ullanganlar. Minglab kishilarni qamrab olgan hunarmandchilik keng ko'lamda rivojlangan. Uning mahsulotlari ichki va tashqi bozorlarning muhim buyumlari sifatida juda qadrlangan. Buxoro, Samarqand, Xo'jand va Toshkent yirik hunarmandchilik markazlari sifatida shuhrat qozongan. Buxoro xonligida ichki va tashqi savdo yo'lga qo'yilgan bo'lib, Afg'oniston, Hindiston, Xitoy, Turkiya va boshqa mamlakatlar bilan aloqalar o'rnatilgan. Xonlikning Rossiya bilan elchilik va savdo aloqalari rivojlangan. U xonlik uchun tayyor mahsulotlar bozori sifatida katta ahamiyat kasb etgan. Madaniyat sohasi boshqaruv tizimi va hokimiyatning ojizligi orqasida u zamon talabiga monand ravishda jadal rivojlanmadi. To'g'ri, madrasalar qurildi, lekin ularda, asosan, fors va arab tillari, diniy ta'limotlar o'qitildi. Dunyoviy fanlarga deyarli ahamiyat berilmadi. Ulug'bekning mashhur rasadxonasi yer qa'riga ko'milib ketdi. Ko'proq diniy va tarixiy asarlar yozildi. Ko'p shoirlar ham yetishib chiqdi. Bu borada Muhammad Solihning "Shayboniynoma", Kamoliddin Binoiyning ham shu nomdagi asarlarini ko'rsatish mumkin. Fayzulloh ibn Ro'zbexon "Mehmonnomayi Buxoro" va Zayniddin Vosifiy “Badoe' ul-vaqoe'” nomli asarlarni yozdilar. So'fi Olloyor, Muhammad Balxiy, Sayid Kamol (Fitrat), Saydo Nasafiy, Turdi va boshqa 100 dan ortiq shoirlar ijod qildilar. XVI-XVII asrlarda Buxoro miniatyura maktabi qaror topgan. XVIII asr o'rtalarida Buxoro saroyidagi sozanda, xonanda va bastakorlar ijodiy faoliyatida "Shashmaqom" shakllangan. Bu davrda me'morchilik san'atining bir qancha namunalari yaratilgan.

Umumiy xulosa shuki, XVI-XIX asrlarning 60-yillarida Buxoro xonligida o'rta asr boshqaruv tizimining saqlanishi, ichki va tashqi urushlar, qo'shinning zaifligi, diniy fanatizmning avj olishi, fan va madaniyatdagi turg'unlik mamlakatni inqirozga yo'liqtirdi.

Xiva xonligi. Temuriylar tasarrufida bo'lgan Xorazm hududini Shayboniyxon 1505- yilda bosib olgan. Shayboniyxon vafoti (1510 yil)dan keyin Xorazm Eron safaviylari qo'l ostiga o'tgan. Ularga qarshi Vazir qal'asi qozisi Umar va Baqirg'on qishlog'idan mulla Said Hisomiddin boshchiligida qo'zg'olon ko'tarilgan. Ikki yil davom etgan kurash natijasida eroniylar mamlakatdan quvib chiqarilgan va xorazmliklar taklifi bilan 1511-yil Vazir shahrini egallagan shayboniylardan Elbarsxon Xorazm hukmdori deb tan olingan.

Elbarsxon davrida (1511-16) Turkmanistonning janubiy qismi, Eron shimolidagi Saraxs, shuningdek, Orol va Mang'ishloq qo'shib olingan. Yangi yerlarni Elbarsxon o'g'illari va ukasi, qarindoshlariga bo'lib berishi natijasida mayda hokimliklar paydo bo'lgan. Elbarsxon vafotidan keyin uzluksiz o'zaro nizolar sababli xonlar tez-tez almashib turgan. Bu davrda xalq Elbarsxon avlodlari o'rtasidagi o'zaro qirg'inlardan tashqari Buxoro va Xiva o'rtasidagi urushlar azobini ham tortishga majbur bo'lgan. Ubaydullaxon va Abdullaxon II hukmronlik davrlarida Buxoro xonligi Xorazmga hujum qilib, qisqa vaqt uni Buxoroga bo'ysundirgan. Bu urushlar hamda XVI asrning 70-yillarida Amudaryoning o'z o'zanini o'zgarib, Kaspiy dengiziga oqmay qo'ygani ham Xorazm iqtisodiyotiga salbiy ta'sir ko'rsatgan.

XVII asr boshlariga kelib, Xorazm taxti uchun bo'lgan sulolaviy kurashlardan so'ng taxtga o'tirgan Arab Muhammadxon davrida xonlikda davlat parokandaligi o'zining yuqori cho'qqisiga yetgan. Rus kazaklari, qozoqlar va qalmiqlarning talonchilik yurishlari, Arab Muhammadxonning o'g'illari Habash va Elbarsning otasiga qarshi chiqishi parokandalikni avj oldirgan. Ular kurashda muvaffaqiyat qozonib, Qum qal'asida otasining ko'ziga mil tortib, so'ngra qatl ettirganlar. Ko'pgina padarkushlar kabi Elbars va Habash sultonlar (1621-23) akalari Asfandiyor (Isfandiyor, 1623-43) tomonidan taxtdan tushirilib, qatl qilingan.

XVII asrning oxiri - XVIII asr boshlarida Xiva xonligida o'nlab xonlar almashgan. Bu esa mamlakat ahvolini yanada og'irlashtirgan. XVIII asrning 60-yillaridan badavlat shaharliklar va ruhoniylarning qo'llab-quvvatlashiga erishgan qo'ng'irot urug'lari Xiva xonligida hokimiyatni qo'lga ola boshlagan. Inoq Muhammad Amin 1770-yilda turkmanlarning qarshiligini sindirib, 1782-yilda Buxoro amirligi hujumini qaytarib, xonlikda qo'ng'irotlarning amaldagi hokimiyatini mustahkamlagan. Avaz Muhammad inoq davrida Xivada markaziy hokimiyat mustahkamlanib, iqtisodiy ahvol birmuncha yaxshilangan. Muhammad Rahimxon I Xiva xonligini birlashtirishni nihoyasiga yetkazgan. 1811-yilda bir qancha yurishlardan keyin qoraqalpoqlarni ham xonlik tarkibiga qo'shib olgan. U o'tkazgan siyosiy, ma'muriy, iqtisodiy islohotlar natijasida boshqaruv tizimi takomillashib, soliqlar tartibga tushgan. Xazina daromadlari ko'paygan.

Xiva xonligi boshqaruv tizimi, asosan, Buxoro va Qo'qon xonliklaridagidek bo'lib, asosiy farqi XIX asr boshlaridan xon huzurida Kengash (Devon) faoliyat ko'rsatganligidir. Eng yuqori amaldorlardan tashkil topgan Kengash vakolati cheklangan edi. Asosiy qarorlar xon tomonidan qabul qilingan bo'lsa-da, amaldorlarning xonlik boshqaruvidagi mavqei baland bo'lgan. Mansab va unvonlar harbiy-ma'muriy, harbiy va diniy toifalarga bo'lingan. Inoq, otaliq, biy, amir ul-umaro, mehtar, qushbegi, beklarbegi, devonbegi va boshqa unvon va mansablar xonlik iqtisodiy, siyosiy, moliyaviy, harbiy hayotida muhim o'rin tutgan. Xonlik sud ishlari asosan, diniy ulamolar qo'lida bo'lib, ularning mamlakat hayotida ta'siri kuchli bo'lgan.

Xonlikda davlat tili o'zbek tili bo'lib barcha farmonlar, davlat hujjatlari o'zbek tilida yozilgan.

XVI-XVIII asrlarda Xiva xonligining ma'muriy jihatdan bo'linishi viloyat deb atalgan bo'lsa, XVIII asrdan bekliklar deb atala boshlagan. Dastlab xonlikda 16 ta viloyat, 2 ta noiblik bo'lgan bo'lsa, keyinchalik viloyatlar soni 22 taga yetgan. Ularni xon tomonidan tayinlangan hokim va noiblar boshqargan. Xiva shahri esa xon va bosh vazir tomonidan boshqarilgan.

Ijtimoiy hayotda xon va uning amaldorlari va diniy ulamolarning mavqei yuqori bo'lib, iqtisodiy hayotning asosini tashkil qiluvchi yer ham, asosan, ular qo'lida bo'lgan. Kam yerli va yersiz dehqonlar ulardan ijaraga yer olib ishlagan va ularning ahvoli juda og'ir bo'lgan. Sun'iy sug'orishga asoslangan dehqonchilik mamlakat iqtisodida muhim o'rin tutgani uchun Amudaryodan chiqarilgan kanallarni qazish davlat ahamiyatiga molik ish hisoblangan. Shuningdek, chorvachilik, hunarmandchilik, savdo-sodiq ham iqtisodiy hayotda muhim o'rin tutgan.

Xonlik harbiy qo'shini zarur qurol-aslahaga ega bo'lmagan. Qo'shinni ko'proq yarim ko'chmanchi turkmanlar tashkil etgan.

Xiva xonligi Buxoro, Qo'qon, Eron va Rossiya kabi qo'shni davlatlar bilan savdo-sotiq olib borgan. Soliqlar barcha musulmon davlatlaridagidek xiroj, zakot, boj va juz'yadan iborat bo'lgan. Shu bilan majburiy mehnatning ba'zi turlari amalga oshirilgan. Xiva xonligida adabiyot, tarixnavislik, me'morlik ancha rivojlangan bo'lsa ham, tabiiy va texnika fanlariga, dunyoviy ilmlarga e'tibor deyarli qaratilmagan.

Boshlang'ich maktabda o'qish, yozishni o'rgangan bolalar madrasalarda o'qitilgan. XIX asrda Xiva xonligida 1500 ga yaqin boshlang'ich maktab va 103 ta madrasa mavjud bo'lgan. Xiva shahrining o'zida 22 ta madrasa faoliyat ko'rsatgan. Bu davrda Xiva xonligida adabiyot, tarixnavislik, xattotlik, musiqa san'ati, me'morlik va madaniyatning boshqa sohalarida muayyan yutuqlar qo'lga kiritilgan.

Qo'qon xonligi. XVII asr oxiri - XVIII asr boshlarida Buxoro xonligida ichki nizolar tufayli markaziy hokimiyat zaiflashgan. Xonlik tarkibiga kirgan viloyatlarda mustaqillikka intilish kuchaygan. Natijada 1709-yil Farg'ona vodiysida Qo'qon xonligi vujudga kelgan. Unga minglar urug'idan bo'lgan Shohruxbiy asos solgan. Bu davlat tarkibiga dastlab Qo'qon, Namangan, Marg'ilon, Konibodom, Isfara va ularning atrofidagi qishloqlar kirgan. Abdurahimbiy davrida Buxoro xonligiga harbiy yurish qilinib Xo'jand (1725), O'ratepa (1726), Samarqand (1732) egallanadi. Abdulkarimbiy davrida 1746 yil qalmoqlar Farg'ona vodiysiga hujum qilib, O'sh, Andijon, Marg'ilon kabi shaharlarini egallab, Qo'qonni qamal qilgan. Qo'qonliklarga yordamga kelgan O'ratepa hokimi Fozilbiy qo'shinlari bilan birgalikda ularni Farg'ona vodiysidan quvib chiqarishgan. Norbo'tabiy davrida Chust va Namangan beklarining mustaqillik uchun ko'targan g'alayonlari bostirilgan. Bu davrda mamlakatda sug'orish inshootlari barpo qilinadi, savdo va hunarmandchilik, qishloq xo'jaligi rivoj topadi va mamlakatda arzonchilik bo'ladi.

Norbo'tabiyning o'g'li Olimbek hukmronligi davrida Qo'qonning siyosiy mavqei yanada kuchaygan, harbiy islohot o'tkazilgan, Ohangaron vohasi, Toshkent, Chimkent va Sayram tobe etilgan, tashqi savdoga ham e'tibor kuchaytirilgan. 1805- yil davlat rasman Qo'qon xonligi deb e'lon qilinib, Olimbek "xon" unvonini olgan. Olimxonning markazlashgan kuchli davlat tuzish borasida qilayotgan harakatlari ayrim zodagonlar guruhida norozilik kayfiyatlarini vujudga keltiradi. Natijada, ular Olimxonning safardaligidan foydalanib, 1810-yil Qo'qonda "Olimxon Toshkentda o'ldi", degan mish-mish tarqatishadi va uning ukasi Umarbekka toj kiygizadilar. Olimxon bundan xabar topib, Qo'qonga yo'l oladi, biroq u Oltiqush mavzesida otib o'ldiriladi.

Umarxon davrida xonlik hokimiyatini mustahkamlash va kengaytirish choralari ko'rilgan. 1815-yil Buxoro xonligiga qarashli Turkiston, 1817-yil esa O'ratepa bosib olingan. Sirdaryo bo'yida bir qancha harbiy istehkomlar barpo etilgan; sug'orish inshootlarini kengaytirish, kanallar qazish, masjid va madrasalar qurishga e'tibor berilgan. Xususan, Qo'qon, Toshkent, Turkiston, Chimkent, Sayram, Avliyoota (hoz. Taroz sh.)da masjid va madrasalar qurilgan. 1821-yilda Chimkent va Sayramda ko'tarilgan qo'zg'olon bostirilgan. Umarxon hukmronligi davrida Qo'qon xonligida fan, adabiyot, san'at rivojlangan. Bunda uning sevimli xotini - mashhur o'zbek shoirasi Nodirabegimning xizmati katta bo'lgan. Umarxonning o'zi ham o'qimishli kishi bo'lib, "Amiriy" taxallusi bilan o'zbek va tojik tillarida g'azallar yozgan. Umarxon vafotidan so'ng uning 12 yoshli o'g'li Muhammad Alixon taxtga o'tirgan. Xon yosh bo'lganligi uchun davlatni dastlabki davrda onasi Nodirabegim boshqargan. Nodirabegim madaniyat va san'atni rivojlantirishga alohida e'tibor bergan.

1829- yil Sharqiy Turkistonda xitoylarga qarshi bosh ko'targan musulmon aholiga yordam berish uchun Muhammad Alixon qo'shin tortib borgan. Natijada Xitoy hukumati Sharqiy Turkistonning 6 ta shahridan soliq olish huquqini berishga majbur bo'lgan.

Muhammad Alixon xonlik hududini kengaytirishga intilib, Janubiy Oloy tog' etagidagi Qorategin, Darvoz, Shug'non, Ro'shon, Vohon bekliklarini bo'ysundirgan. Bu davrda xonlikda sug'orish ishlari kengaytirilgan. Toshkent yaqinida Xonariq kanali qazilgan. Tashqi iqtisodiy-savdo aloqalari ham yaxshilangan.

1840-yil Buxoro amiri Nasrulla bilan yuz bergan urushda Muhammad Alixon yengilib, Xo'jandni amir Nasrullaga topshirishga va o'zini uning noibi deb tan olishga majbur bo'lgan. Ammo Buxoro - Qo'qon munosabatlari bundan keyin ham keskinlashgan. Natijada 1841-yil noyabr oyida Muhammad Alixon o'z ukasi Sulton Mahmud foydasiga taxtdan voz kechgan. Bu voqeadan xabar topgan amir Nasrulla Qo'qonga bostirib kelib, uni talon-toroj qiladi. U shu qirg'inbarot davomida Muhammad Alini, uning ukasi Sulton Mahmudxonni, onasi Nodirabegimni va boshqa yuqori mansabdorlarni qatl ettiradi. Amir farmoni bilan Qo'qon xonligi Buxoro noibi tomonidan boshqarila boshlangan. Amir noibi xonlik aholisiga og'ir soliqlar yuklaydi. Natijada 1842-yil yozida qo'qonliklar qo'zg'olon ko'tarib, amir Nasrullaga sodiq kishilarning ko'pchiligini o'ldiradi va Norbo'tabiyning ukasi Hojibekning o'g'li Sheralini xon qilib ko'tarishadi. Buni eshitgan Buxoro amiri Qo'qonga qo'shin tortib o'z hukmronligini qayta o'rnatish uchun uni qamal qiladi. Biroq qamalning qirqinchi kuni Xiva xoni Olloqulixonning Buxoro hududiga qilgan hujumi haqidagi xabarni eshitib, orqaga qaytishga majbur bo'lgan. Natijada, Xo'jand, Toshkent kabi ko'pgina hududlari yana Qo'qon xonligi ixtiyorida qoladi.

Sheralixonning (1842-45) taxtga o'tirishida ko'makchi va xayrixoh bo'lgan qipchoqlardan Musulmonqul mingboshi qilib tayinlangan. Musulmonqul, asosan, harbiy ishlar bilan shug'ullangan va xon qo'shinlarining tarkibini ko'proq qipchoq yigitlari bilan to'ldirgan. Musulmonqul o'z mavqeidan foydalanib, Sheralixonga o'z ta'sirini o'tkazishga intilgan, ammo xon bunga yo'l qo'ymagan. Musulmonqul xondan norozi bo'lib, boshqalarning qo'li bilan suiqasd uyushtirishga harakat qiladi. 1845-yil O'shda xonning soliq siyosatiga qarshi qo'zg'olon boshlanadi. Musulmonqul tarafdorlari Olimxonning o'g'li Murodbekni Qo'qonga taklif qilib taxtga o'tqazganlar. Sheralixon esa o'ldirilgan. Musulmonqul O'shdan Namanganga kelib qizini Sheralixonning o'g'li Xudoyorga turmushga beradi va u bilan Qo'qonga kelib, Murodxonni o'ldirib, yosh Xudoyorni xon deb e'lon qiladi. Musulmonqul xonning yoshligidan foydalanib, xonlikni deyarli mustaqil ravishda o'zi boshqaradi, katta lavozimlar qipchoqlarga ulashib beriladi. Xudoyorxon taxtda mustahklanib olgach, Musulmonqulga qarshi xonlik hududida norozilik harakati kuchaydi va u mingboshilikdan bo'shatiladi. Zodagonlar qipchoqlardan qutulish yo'lini axtarib Xudoyorxonni o'zlari tarafiga og'dirib, 1853-yil qipchoqlar qirg'inini boshlab yuborishgan. Musulmonqul asirga olinib, qatl qilingan.

Biroq Qo'qon xonligida o'zaro taxt uchun kurashlar tinchimagan, qisqa vaqt ichida xonlar bir necha marta almashganlar.

Qo'qon xonligida quyidagi mansablar mavjud bo'lgan: mingboshi, otaliq, shayxulislom, qozikalon, qushbegi, mehtar, parvonachi, naqib, dodxoh, eshik og'asi, inoq, shig'ovul, to'qsoba, miroxur, qorovulbegi va boshqalar.

Qo'qon xonligida quyidagi harbiy unvonlar mavjud bo'lgan: mingboshi - odatda, u vazirlik vazifasini birga olib borgan. Keyin ponsadboshi, yuzboshi, ellikboshi, o'nboshi, zambarakchi va bulardan tashqari boshqa turli harbiy mansablar ham bo'lgan. Qo'qonda yashagan sarboz va to'pchilar faqat alohida vazifadagi noib, dodxohning doimiy tasarrufida bo'lganlar. Urush davrida noib, dodxoh o'z qismiga harakatdagi qo'shinning hamma sarbozlarini qabul qilgan, unga vaqtinchalik boshchilik qilishni maxsus tayinlangan amiri lashkar (bosh qo'mondon)ga topshirardi.

XIX asrning 1-yarmida Qo'qon xonligi shimolda Rossiya bilan (ular o'rtasida katta cho'l zonasi bor edi); g'arbda Xiva va Buxoro bilan; janubda Qorategin, Darboz va Ko'lob; sharqda Sharqiy Turkiston bilan chegaradosh edi.

Qo'qon xonligi aholisining soni 3 mln.ga yaqin edi. Chorizm qo'shinlari uning shimol-g'arbiy viloyatlarini bosib olgach, xonlik hududi ancha qisqarib, asosan, Farg'ona vodiysi bilan cheklanadi va aholi soni taxm. 2 mln.ga tushib qoladi. Qo'qon xonligining aholisi, asosan, o'zbeklar, tojiklar, qirg'izlar, qozoqlar, uyg'urlar, qoraqalpoqlardan iborat edi.

Qo'qon xonligida ham yerga egalik qilish va undan foydalanish turli xil bo'lgan. Xonlikka qarashli bo'lgan yerlar amlok yerlar, vaqf yerlari, mulki xiroj va mulki ushriyaga taqsimlangan.

Dehqonlar o'rtasida yakka dehqon xo'jaligi ham rivojlangan. O'z yerlaridan ajralgan kambag'al dehqonlarning ko'pchiligi yirik yer egalari qo'lida chorakorlik qilgan. Yerning bahosi uning unumdorligi va qanchalik suv bilan ta'minlanganligiga qarab belgilangan.

Qo'qon xonligi hayotida savdo-sotiq muhim o'rin egallagan. U ichki va tashqi savdoga bo'lingan. Aholi o'zining ehtiyojlarini asosan o'z xonligidagi mahsulotlar bilan qondirishgan.

Qo'qon, Marg'ilon va Namangan shaharlarida ip va ipak matolar (atlas, shoyi, beqasam, adras, chit, bo'z va boshqalar to'qilgan. Shuningdek, boshqa hunarmandchilik tarmoqlarida xo'jalik asboblari, dehqonchilik uchun kerakli uskunalar, qurol-yarog'lar, zargarlik buyumlari, qog'ozlar ishlab chiqarilgan.

Qo'qon xonligidan chet davlatlarga quritilgan mevalar, jun, teri, ipak, gilam, paxta va ipak matolar chiqarilgan. Tashqi mamlakatlardan esa turli metall rudalari, metall buyumlar, qand va boshqa mahsulotlar keltirilgan.

Qo'qon xonligining XVIII-XIX asrlar 1-yarmida kechgan madaniy hayotida ham birmuncha ijobiy o'zgarishlar yuz bergan. XIX asrda xonlikda tarixnavislik rivojlangan. Oldinlari yozilgan bir necha tarixiy asarlar fors va arab tillaridan o'zbek tiliga tarjima qilindi va yangi kitoblar yozildi.

XIX asr boshlarida shakllangan Qo'qon adabiy muhiti ham xonlikning madaniy hayotida katta o'rin tutgan. Qo'qon hukmdorlarining bir qancha namoyandalari temuriylar an'anasini davom ettirib, o'zlari ham ilm-ma'rifat bilan shug'ullanib, bu sohani ravnaq toptirishga katta sa'y-harakat qilganlar. Ayniqsa, bunda Qo'qon xonlaridan Umarxon (1810-22) va Muhammad Alixon (1822-41) davrlari yaqqol ajralib turadi.

Umuman olganda, XIX asrning o'rtalariga kelib, O'rta Osiyo xonliklarida adabiyot va tarixshunoslik bilan bir qatorda matematika, tibbiyot, geografiya, astronomiyaga oid hamda diniy asarlar yaratilgan. Bu xonliklarda rassomchilik va xattotlik ham o'z o'rniga ega bo'lgan. Bu davrning madaniy hayotida dorbozlik, askiya, qo'g'irchoq teatri, masxarabozlik ayniqsa, bastakorlik rivojlangan.

Qo'qon xonligining barcha bekliklarida madrasa, maktabxonalar mavjud bo'lgan.

Xonlikda me'morlik ayniqsa rivojlangan. 1842- yil Qo'qon shahri atrofi yangi mudofaa devori bilan o'rab olingan. Uning 12 ta darvozasi bo'lgan. Shuningdek, Toshkent, Andijon, Namangan kabi shaharlardagi shu davr me'moriy yodgorliklarini ko'rsatish mumkin.

XVIII asr OXIRI XIX asr BIRINCHI YARMIDA

O’ZBEK XONLIKALARI

XVIII asr oxirida Buxoro, Xiva va Qo’qon xonliklari mustahkamlandi.

1. Buxoro hududi Zarafshon daryosining vohasi va undagi

xonligi (amirligi) asosiy shaharlari bo’lgan-Samarqand va Buxoro →

xonlik poytaxti

XVI asrdan boshlab XIX birinchi yarmigacha Buxoro xonligi feodal mutlaq monarxiyadan iborat bo’lgan

Islom dini katta ahamiyatga

ega bo’lgan. Sud hokimi-

yati unga bo’ysunar edi.

Xonlik o’troq (ko’p sonli o’zbek qabilalarining avlodlari va tojiklar)

aholisining

tarkibi: ko’chmanchi (mahalliy turk qabilalari xitoy-qipchoqlar,

markitlar turkmanlar va qozoqlar).

XIX asr boshida ip hamda ipak matolari ishlab chiqarish Nima ishlab markazi;

chiqarilgan? Cho’yan mahsulotlari ishlab chiqarilgan;

XIX asr boshida birinchi tekstil manufakturasi ishga

tushirildi.

2. Xiva xonligi ├ hududi hozirgi Xorazm viloyati, Qoraqalpog’iston va

Turkmanistonning shimoliy tumanlaridan iborat.

Aholining asosiy qismi: turli o’zbek qabilalari (qadimgi

Xonlik aholisi Xorazm aholisining avlodalari);

Ko’chmanchi va yarim ko’chmanchi turkman,

qoraqalpoq, qozoq va h. qabilalardan iborat.

XVIII asr II yarmidagi Xonlik hukumatini Xiva hokimiyati

o’zaro urushlar inqirozga olib keldi, Qo’ng’irot sulolasi qoliga

natijada: o’tdi (1920 yilgacha

mav.bo’lgan)

XIX asr boshida Xiva xonlari Turkman, Qozoq va Xuroson hukmdorlariga qarshi bir qator muvaffaqiyatli yurishlarni amalga oshirdilar, 1811 yilda qoraqalpoqlarni bo’sundirdilar.

2. Qo’qon xonligi(1710 yilda XVIII asr oxirida o’z mulklarini

Farg’ona vodiysida vujudga kengaytirdi:

Kelgan Toshkent, O’ratepa, Xo’jand va ularga

qarashli bo’lgan hududlarni qo’shib oldi.

Yangi qal’alar va shaharlar qurildi: Andijon, Namangan, Marg’ilon va h

Xonlik aaholisi ├ milliy tarkibi jihatidan turli, asosan o’zbek,tojik,qozoq va

qirg’izlardan iborat.

- ip matolar – chit gazlamalar; Ishlab chiqarilgan: - ipak matolar;

- yozuv qog’ozi;

- ilk tekstil manufakturalari o’z faoliyatini boshlagan.

Tovar – pul munosabatlari rivojlandi

Hunarmandchilik ishlab chiqarishi rivojlandi

Uchta xonlikning barcha hududida:

O'ZBEK XALQINING ETNIK SHAKLLANISHI

Reja:

1. Millat tushunchasi, uning asosiy belgilari va turkiy xalqlarning etnogenezi bo'lishi.

2. O'zbeklarning kelib chiqish va shakllanish jarayonlari.

3. Millatimiz ma'naviy qiyofasining asoslari.

O'zbek xalqining shakllanish jarayonini o'rganish tarix fanining murakkab masalalaridan biri hisoblanadi. Shu bilan birga, bu hozirgi kunning muhim muammolaridan biri hamdir.

Inson uchun o'zning kelib chiqish tarixini va shakllanish jarayonini chuqurroq o'rganish muhim ahamiyat kasb etadi. U yoki bu xalqning shakllanish jarayoni ijtimoiy fanda "etnos'', "etnik birlik" kabi iboralarda ifodalanadi. Etnos atamasi juda keng va tor ma'noda ishlatiladi: masalan, dunyo xalqi, Amerika, Rossiya xalqi, O'zbekiston xalqi, viloyat xalqi va boshqa kichik bir guruh kishilariga nisbatan ham "xalq" iborasi qo'llaniladi. Shuning uchun ham ma'lum bir ijtimoiy tuzumda vujudga kelgan etnik uyushmaga "Etnik birlik" iborasi ishlatiladi. Etnik birlik aniq sharoitda, tabiiy-tarixiy taraqqiyot jarayonida vujudga kelgan ijtimoiy uyushmadir. Fanda etnik birlik bosqichining uch turi mavjud: bu qabila, elat va millat. Bu atamalar turli davrlarda vujudga kelgan va ular o'ziga xos xususiyatlari bilan bir-birlaridan farq qiladilar.

Qabila - arabchadan olingan so'z, u etnik guruh, birlik mazmunini anglatadi. Bu birlik a'zolari o'rtasida qon - qarindoshlik aloqalari mavjud, ular urug' va bo'g'inlarga bo'lingan holda yashaydilar. Qabilaning ma'lum bir hududga ega bo'lishi, qabiladoshlarning iqtisodiy birligi, umumiy tili va nomi muhim belgilardir. Qadimdan qabila rahnamolari, oqsoqollari saylanib, uning kengashlari, o'z-o'zini boshqaruv tizimlari ham mavjud bo'lgan.

Elat - mo'g'ulcha, turkiycha so'z bo'lib, u kishilarning til, hudud, iqtisodiy va madaniy jihatdan tarixan tarkib topgan birligidir. Elatning kelib chiqishiga bir-biriga yaqin bir necha qabilalarning uyushuvi asos bo'lgan.

Millat - arabcha so'z bo'lib, odatda xalq ma'nosini anglatadi. Adabiyotda millat - bu kishilarning yagona tilda so'zlashishi, yaxlit hududda istiqomat qilish, mushtarak iqtisodiy hayot kechirishi, umumiy madaniyat va ruhiyatga ega bo'lishi asosida uzoq vaqt davomida shakllangan barqaror birligi, deb ta'riflanadi.

Demak, millat ma'lum bir hududda muqim yashab, tarixiy taraqqiyot davomida rivojlanib kelgan odamlarning ma'naviy-ruhiy birligining vujudga kelishi asosida tashkil topar ekan.

O'zbeklarning millat sifatida shakllanishi jarayoni haqida akademiklar Ya.G'ulomov, I.Mo'minov, B.Axmedov, K.Shoniyozov asarlarida qimmatli ma'lumotlar bor. Ularning tadqiqotlaridan ko'rinib turibdiki, millatning paydo bo'lishi, kelib chiqishi, shakllanishi va jahon hamjamiyatida o'zining munosib o'rnini topish yo'lidagi takomillashuvi uzoq va murakkab tarixiy jarayon ekan.

Tadqiqotchilar Ohangaron va Chirchiq vodiylarida, Zarafshon, Surxondaryo, Qashqadaryo atroflarida, Farg'ona vodiysi va uning tog'lik hududlarida Amudaryo sohillarida - Xorazm vohasida ibtidoiy jamoa tuzumining turli bosqichlariga mansub ko'plab yodgorliklarni topib o'rganganlar. Bu olib borilgan arxeologik qazilma, kuzatish va tadqiqotlar natijasida miloddan avvalgi davrlarda istiqomat qilgan elatlarning hayoti va ilk madaniyati haqida qimmatli ma'lumotlar to'plandi. Masalan, antropolog olim T.Xo'jayev qariyb 20 yil mobaynida O'rta Osiyoning turli hududlaridan topilgan 500 ga yaqin antropologik material asosida hozirgi o'zbek va tojiklarga xos antropologik tip miloddan avvalgi birinchi ming yillikning oxirlari va milodning boshlarida Sirdaryoning o'rta va quyi oqimlarida shakllanib, keyinroq Farg'ona bilan Xorazm vohalariga, Zarafshon vodiysiga ko'chib o'tganligini taxmin qiladi.

Yunon olimlari ma'lumotlariga ko'ra, Yevroosiyodan to Oltoy - Sibir va Shimoliy Mo'g'ilistongacha bo'lgan katta hududlarda yashagan turli-tuman qabilalar umumiy nom bilan skiflar deb atalgan. Tarixchi Pompey Tron skiflarni dunyodagi eng qadimiy elatlardan biri deb hisoblaydi. Bu mahalliy qabilalar ichida yirigi va manbalarda ko'p tilga olinuvchilari massagetlar va sak (shak)lar bo'lgan. O'z navbatida ular ham bir necha guruhlarga bo'linganlar va o'zaro farqlanganlar. Asrlar osha bu ajdodlarimiz turmush tarzi takomillashadi, ya'ni dehqonchilik, chorvachilik paydo bo'ladi, so'ng sun'iy sug'orish amaliyoti vujudga keladi, odamlar o'troqlasha boshlaydi, madaniyat shakllanadi.

Milodning boshlarga kelib mintaqamizda istiqomat qilgan turli qavm va qabilalar ular yashayotgan o'lka va hududlar nomlari bilan atala boshlaganlar. Shu bois ularni xorazmiylar, baqtriyaliklar, sug'dlar, shoshliklar, parkanaliklar, toxarlar deb atashgan. Bular xalqimizning dastlabki etnik qatlami bo'lgan.

Miloddan avvalgi birinchi ming yillikda Markaziy va O'rta Osiyo, Sibir hamda shimoliy va g'arbiy Xitoy yerlarida yashagan elatlarning bir qismi turkiyzabon bo'lganligi tarixiy manbalardan ma'lum. Issiqko'l yaqinidagi miloddan avvalgi IV-III asrlarga oid sak qabila oqsoqolining qabridan qadimgi yozuv namunalari topilgan. U oromiy imlosi asosida bitilgan bo'lib, hozir ma'lum bo'lgan eng qadimgi "turkiy yozuv" deb tan olinmoqda. Turkiy yozuv Xorazm, So'g'd, Baxtar yozuvlari qatorida O'rta Osiyoning shimoli-sharqiy viloyatlarida shu tilli aholi yozuvi sifatida mavjud bo'lgan. Demak, O'rta Osiyoning shimoliy-sharkiy viloyatlarida turkiy qabila va elatlar yashagan, ularning tub aholisi bo'lmish turkiy qabilalar o'z yozuviga ega bo'lganlar.

Ming yil avval Maxmud Qoshg'ariy "Devonu lug'atit turk" nomli mashhur asarida quyidagi ma'lumotlarni keltiradi: "Iskandar Zulqarnayn Turonni bosib olayotgan paytda turklar uzun, uchi cho'ziq bo'rk kiyib, ot chopayotib, orqa tomondagi dushmanga mahorat bilan yoydan o'q otadi". Xuddi shunday tarifni S.Rudenko skiflar davriga oid arxeologik qazishmalar tahliliga bag'ishlangan kitobida ham takrorlaydi.

Demak, qadimda skiflar nomi bilan Sirdaryoning o'rta va quyi sohillaridan to Oltoygacha bo'lgan hududda ko'chib yurgan qabilalar turklarning ajdodi bo'lgan.

Bular qadimgi davrlarda dehqonchilik va hunarmandchilik bilan shug'ullanib kelgan baqtriyaliklar, xorazmliklar, sug'diylar, farg'onaliklar, shoshliklar va cho'l hududlarida chorvachilik bilan shug'ullangan saklar, massagetlar va boshqa ko'chmanchi qabilalardir. Ular o'zbek elatining asosini, ramziy ma'noda, o'q ildizini tashkil qilgan. Boshqa qabila, el, elatlar, ya'ni yon ildizlari o'q ildiziga birikib borishi jarayonida o'zbek elati vujudga kelgan. Masalan: mil.av. IV asr oxirida sak-massaget qabilalarining bir guruhi makedoniyalik Iskandar ta'qibi natijasida Sharqiy Turkistonga borib joylashganlar. Keyingi davrlarda qadimgi Farg'onaga ko'chib kelganlar. Massagetlarning yoki toxarlarning (Xitoy manbalarida yue-chjelarning) bir qismi qadimgi Baqtriyaga borib, Kushonlar davlatini barpo qildilar. Bu davlatning dastlabki podshohlari o'z nomidan tanga zarb etganlarida turk so'zlarini ishlatganlar. Kushon davlatining asosiy etnik qatlami sharqiy Eron tillarida so'zlashuvchi qadimgi Baqtriya aholisi bo'lsa-da, ammo sulola asoschilari - Kushonlar turkiy qavm edilar. Kushonlar va eftalitlar davriga oid ellin-baqtriya xatida beshinchi asrda turkiy tilda bitilgan jumlalar saqlanib qolgan. V- VI asrlarga kelib Turk xoqonligi davlati asosan turkiy qavmlardan iborat bo'lgan. "O'rxun-Enasoy" yodgorliklari umumiy turkiy yozma manbalar sifatida jahonga mashhur bo'ldi. Professor N.Rahmonovning "Turk xoqonligi" kitobi qadimgi yozuvlar haqida ishonarli ma'lumot beradi. Mazkur elatlar mahalliy aholi ajdodlari qoldirgan boy tarixiy merosni avaylab saqlaydilar, uni to'ldiradilar va barcha an'analari bilan birga keyingi avlodga meros qoldiradilar.

Ko'p asrlar davomida o'lkamizda yuz bergan murakkab etnik va madaniy jarayon mahalliy tub aholi qiyofasini shakllantirdi. Natijada, bu o'lkada azaliy o'troq aholining ko'rinishida fanda tan olingan "O'rta Osiyo ikki daryo oralig'i antropologik tipi" belgilari yetakchi bo'lgan. Bu borada professorlar L.Oshanin va T.Xo'jayevlarning tadqiqotlari muhimdir. Ularning fikricha, chetdan kelgan axmoniylar, makedoniyaliklar, arablar mahalliy aholi "qonini" yoki genetikasini jiddiy o'zgartira olmaganlar. Uzoq tarix davomida atrof hududlardan, xususan Eron, Qashqar, Oltoy, Enasoy, so'ng Mo'g'uliston, Dashti Qipchoq va boshqa joylardan kelgan bir qancha qavmlar iqlimi, tabiati durust bo'lgan mintaqamizda davr o'tishi bilan tub joy aholiga qorishib singib ketganlar.

O'rta Osiyo xalqining shakllanishida ma'lum rol o'ynagan eftalit qabilalar uyushmasi ham etnik jihatdan turkiylar tarkibiga kirgan. Hind ma'lumotlariga ko'ra, eftaliylar hunlarning avlodlari bo'lgan. Mo'g'ullar esa hunlarni "Turk utu", ya'ni "Bo'ri urug'i" deb atagan. Demak, uzoq o'tmishda o'zbek xalqining etnik tarkibini mahalliy xalqlar, shuningdek, ma'lum sabablarga ko'ra, O'rta Osiyoning shimoli- sharqidan kelgan turkiy xalqlar tashkil etganlar. Tarixan skif, xunlar nomi bilan yashagan xalqlar milodning VI asri o'rtalaridan uzoq davr mobaynida turklar nomi bilan mashhur bo'ldi. Professor N.Raxmonov xitoy manbalariga tayangan holda "turk" so'zi avvaliga birorta qabila yoki elat nomini anglatmay, turkiyzabon elat va qabilalarning birlashmasini anglatgan degan xulosaga keladi hamda o'zbeklarning ajdodlari ham shu guruhga mansub ekanligini ta'kidlaydi.

Zardushtiylarning muqaddas kitobi "Avesto"da axmoniylar va sosoniylar asoratiga tushib qolgan mamlakatlar va xalqlar, shular qatori Turkiston xalqlari haqida ma'lumotlar bor. Bu xalqlar orasida tur (xura) deb atalgan xalq ham tilga olinadi. Shu munosabat bilan aytish mumkinki, Amudaryo bilan Sirdaryo oralig'ida, Xorazm va Farg'onada, shuningdek, mazkur o'lkalar bilan tutash yerlarda istiqomat qilgan xalqlar Sharq manbalarida umumiy "turk" nomi bilan, ular istiqomat qilgan yerlar esa "Turon" yoki "Turkiston" deb atalib kelingan. Abulqosim Firdavsiyning "Shohnoma"sida ham "Eron" va "Turon" atamalari ko'p bor tilga olinadi, har ikkala mamlakat o'rtasidagi munosabatlar haqida ma'lumotlar keltiriladi.

VI asr o'rtalarida Oltoyda, Janubiy Sibirda, Yettisuvda, Sharqiy Turkistonda joylashgan qabilalar birlashib, Turk xoqonligini tashkil etadi. Qisqa vaqt ichida turk xoqonligi Movarounnahrni ham egallaydi. Tarixchi olim A.Muhammadjonov ham topilgan so'g'd hujjatlariga asoslangan holda VII asrdayoq bu o'lkaning Turkiston deb atalganini qayd qilgan. Xullas, Arab xalifaligi istilosigacha Shosh, Farg'ona, Zarafshon vodiylari, Qashqadaryo va Surxondaryo vohalari, Xorazm, hatto Amudaryoning so'l qirg'og'i aholisining kattagina qismi turklashib, Movarounnahr va Xorazmning ijtimoiy va madaniy hayotida muhim mavqeni egallab oldi.

Arablar Movarounnahrda o'z hukmronligini mustahkamlab olgach, VIII asrning 30-yillarida so'g'd tuprog'iga turklarning kirib kelishi sekinlashdi. Chunki, arablar bu o'lkada hukmronlikni zadagonlaridan tortib olishgan edi. Arablarga qadar kelib o'rnashib olgan turkiy qabilalarning esa arablar hukmronligi va somoniylar davrida (VIII-X asrlar) tobora o'troq hayot tarziga ko'chishi tezlashdi. Shosh, Farg'ona va Xorazmda turkiy xalqlar mahalliy aholi orasiga tobora singib, o'troqlashgan turklar va til jihatidan turklashgan yerli aholi "sart" deb ataluvchi etnik qatlamga aylanib bordi. Demak, shu ma'lumotlarga tayangan holda milloddan oldingi ming yilliklardan milodiy VII asrlargacha bo'lgan etnik taraqqiyot davrini o'zbek xalqi shakllanishining I davri desa bo'ladi.

VIII asr oxirlarida qadimgi turkiy elatlardan bo'lgan qorluqlar davlati tashkil topadi. Ularning qo'shnilari yag'molar bo'lgan. Turklarning yana bir yangi uyushmasi IX asr oxirida tuzilgan o'g'izlar davlati edi. X asr o'rtalarida bir qancha turkiy qabilalar birlashuvi yuz berdi. Barpo etilgan Qoraxoniylar davlatiga turkiylarning yag'mo urug'idan chiqqan Sotuq Abdukarim Qoraxon boshchilik qilgan. Bu davlat Movarounnahrni bosib olgach, u yerdan Movarounnahrga Oltoy, Yettisuv, Sharqiy Turkistondan ko'chib kelgan bir talay qabilalar: turgashlar, to'xsilar, qorluqlar, chigillar, o'g'uzlar, arg'in va boshqa turkiy qabilalar o'lkaning turk tillarida so'zlashuvchi aholisi tarkibini etnik jihatdan boyitdi. Bu davrga kelib turkiy etnik qatlamning ustunligi bir qadar ta'minlandi. Shunday qilib, Qoraxoniylar davrida o'zbek xalqi shakllanib, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy jihatdan rivojlandi. Eski o'zbek tiliga asos bo'lmish qorluq-chigil lahjasi rivoj topdi va yozma adabiyot darajasiga ko'tarildi. Bu lahja o'zbek xalqining umumiy tili bo'lib qoldi. Yusuf Xos Hojibning "Qutadg'u bilik", Mahmud Qoshg'ariyning "Devonu lug'atit turk", Xoja Ahmad Yassaviyning "Xikmatlar" asarlari mana shu davrning ajoyib mahsulidir. Qoraxoniylar zamonida butun Movarounnahrda aholining turkiy tilda gaplashuvchi qatlami, shu jumladan til jihatidan turklashgan so'g'diylar ham jamiyatning barcha ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotida ustun bo'lishiga qaramay, Samarqand va Buxoro kabi shaharlarda hali fors-tojik tilida so'zlashish va yozish davom etardi. Bu hol faqat adabiy doiralarda emas, balki rasmiy mahkamalarda ham sezilarli darajada bo'lgan. Lekin Farg'ona va Shosh vohalarida, Xorazmda turkiy tilda so'zlashuvchilar qatlami fors qatlamidan kuchli bo'lib, uning ta'siri so'g'd shahar muhitiga ham jadal kirib borgan. Shunday qilib, asrlar osha Movarounnahr, Huroson va Xorazmda sodir bo'lgan o'sha murakkab siyosiy vaziyatda muttasil davom etgan etnik jarayonlarga qaramay, o'zbek va tojik xalqlari bir o'lkada yonma-yon yashadi, o'zaro jadal iqtisodiy va madaniy munosabat olib bordi, tashqi dushmanlarga qarshi birgalashib kurashdi.

Shunday qilib, uzoq davom etgan madaniy va etnik jarayonlar natijasida X-XII asrlarga kelib Movarounnahrda va Xurosonda forsiy-doriy tilda so'zlovchilarning bir qismi tojik, turkiycha gaplashuvchilarning katta bir qismi o'zbek elatining asoschilari bo'ldi. O'zbeklar shu zaminda bir necha ming yillar davomida yashagan qavm, qabilalar shajarasining davomchisi, shu makonda shakllangan turmush tarzi va madaniyatining to'laqonli vorisi sifatida maydonga keldi.

IX-X asrlarda Movarounnahr va unga tutash mintaqalarda yashovchi xalqlar bir-birlari bilan yaqinlashib qorishib bordilar, ularda iqtisodiy va madaniy umumiylik hosil bo'ldi. Eng asosiysi - ularning ongida o'zligini anglash hissiyoti kuchaydi. O'zbek ajdodlari XI-XII asrlarga kelib alohida etnik birlik bo'lib shakllandilar. XI-XII asrlarda o'zbek elatining tarkibida turkiylashish jarayoni kuchayadi va uning keyingi rivojlanishida bu holat asosiy o'rin egallaydi. Shu asrlar davomida mintaqada barcha etnik ko'rsatkichlar mujassamlashadi va o'zbek ajdodlari alohida elat bo'lib shakllanadi. Bu davrlarni o'zbek xalqining shakllanishida II davr deyish mumkin.

O'zbek elatining taraqqiyot jarayoni keyingi asrlarda davom etadi. XIII asr boshlariga, aniqrog'i, 1219 -yili Movarounnahrga, Chingizxon katta qo'shin bilan bostirib kiradi. Bu qo'shin tarkibida mo'g'ullar bilan bir qatorda turklar va turklashgan mo'g'ullar ham bor edi. Qorluqlar, barloslar, totorlar, markitlar, qurlovutlar, burgutlar, qo'ng'irotlar, jaloirlar, sulduslar, boyovutlar shular jumlasidandir. Tabiiyki bu qabilalar o'zbek xalqining etnik tarkibini yanada boyitdi.

Shuningdek, turkiy tilning qorluq-chigil lahjasi vujudga keldi. Lekin o'sha zamonlarda, XV asrga qadar, bu qabilalar o'zbek nomini olmagan edilar. Ular turk deb yoki o'z qabilasining nomi bilan atalganlar.

Sharafiddin Ali Yazdiyning "Zafarnoma" sida O'rta Osiyo va u bilan qo'shni mamlkatlarda XIV-XV asrning 1- yarmida istiqomat qilgan 44 ta turkiy qabila va urug'larning nomlari qayd etilgan. Bular orasida Sirdaryo va Amudaryo oralig'idagi o'lkalarga XIII asrda Chingizxon va XVI asr boshida Muhammad Shayboniyxon boshchiligida ko'chib kelib, o'troqlashib ketgan qabila va urug'lar orasida uchraydigan o'ndan ortiq qabilalar-mang'itlar, qang'lilar, lochinlar, olchinlar, qatag'onlar, besh yuzlilar, qozoqlar va boshqalar bor. Bu qabilalar shak-shubhasiz, mazkur yurtlarda qadimdan istiqomat qilib kelgan turkiyzabon qabilalardir.

Ammo mo'g'ul istilosi o'zbek va boshqa xalqlarning geniga va tashqi qiyofasiga sezilarli iz qoldirmaganligini ta'kidlab o'tish joizdir. Ular O'rta Osiyoga bostirib kelganida kushinlarining ko'pchiligi turkiy xalqlardan tashkil topganligi ma'lum. Mo'g'ul qo'shinlari ko'p sonli yerli (mahalliy) aholi tarkibiga singib ketdi. Bu o'zbek xalqining etnik shakllanishidagi III davri bo'ldi.

O'zbek xalqining shakllanishida muhim o'rin tutgan navbatdagi IV davr XVI asr hisoblanadi. Bu davrda Markaziy Osiyoga Dashti qipchoq o'zbeklari kirib keldi. XVI asr boshida Dashti qipchoqdan ikki daryo oralig'idagi yerlarga (Movarounnahrga) ko'chib kelgan turk-mo'g'ul qabilalari mahalliy turkiyzabon xalqdan son jihatdan oz edi. Ularning umumiy soni 24-26 qabiladan oshmagan. Buni Hofizi Tanish Buxoriyning "Sharafnomayi shohiy" asari ham tasdiqlaydi. XVI asrga kelib esa bu qabilalarning soni yana oshgan. Shuningdek, mashhur turkshunos olim Zaki Validiy XVI-XVII asrlarda tuzilgan "Nasibnoma"ga asoslanib o'zbeklarda 92 qabilaviy urug' bor degan fikrni bildirdi. Bu ko'rsatilgan qabilalarning 33 tasi mo'g'ul qabilasi bo'lib, shuningdek xitoy, arab va boshqa qabilalar ham uchraydi. Lekin ularning katta qismi turkiyzabon qabilalar bo'lgan. XX asrning boshlarida shulardan 45 tasi zikr etilgan. Hozirgi o'zbek xalqi shu qabilalarning chatishmalari asosida shakllangan.

Shayboniyxonlar davlati davrida va undan keyingi asrlarda Qipchoq dashtidan Movarounnahr va Xorazmga ko'chib kelgan ko'chmanchi o'zbeklar o'zbek elatining tarkibiga kirgan navbatdagi etnik guruh bo'ldi. Bular tub joy o'zbek xalqining turmush tarzi, an'analari, madaniyati, xo'jalik faoliyatiga qo'shilib, qorishib ketadi va mahalliy aholiga "o'zbek" etnonimini singdira boshlaydi. Shu vaqtdan boshlab "o'zbek" nomi Movarounnahr va unga qo'shni viloyatlar aholisining ko'pchiligi uchun rasmiy ravishda umumiy nom bo'lib qoldi.

Demak, etnik tarix - ma'lum bir hududda yashovchi u yoki bu xalqning ilk ajdodlaridan boshlanib, elat shakllanishini, uning taraqqiy etish bosqichlarini va elatning yemirilish yoki rivojlanib, millat darajasiga yetishish davrini o'z ichiga oladi. Shakllanayotgan yangi etnosga ma'lum hududda yashagan tub xalqlar yoki etnik guruhlardan tashqari, boshqa hududlardan kelgan etnik antropologik va madaniy jihatdan bir xilda bo'lmagan etnoslarning yoki etnik guruhlarning aralashib, qorishib ketishidan ham elat vujudga kelishi mumkin. Dunyoda mavjud xalqlarning barchasi turli etnik guruhlarning qo'shilishidan vujudga kelgan. Shunga asoslanib, o'zbek xalqi elat bo'lib, ma'lum tarixiy davrda, ma'lum hududda, mahalliy tub etnoslar asosida, turli davrlarda kelib qo'shilgan etnik komponentlarning aralashib borishi natijasida shakllangan, deyish mumkin.

Shakllangan har bir elatning o'z nomi (etnonimi) bo'ladi, albatta. Turkiy elatlarning ko'pchiligi qadimdan mavjud bo'lib kelgan qabila yoki qabila ittifoqining nomi bilan atalgan. Masalan: turkman, qozoq, qirg'iz, qoraqalpoq, uyg'ur va boshqalar. Bu xalqlarning nomlari keyinchalik millat nomi ham bo'lib qolgan. O'zbek ajdodlari elat bo'lib shakllangan vaqtda va undan keyin ham umumiy etnik nomga ega bo'lmaganlar. "O'zbek" atamasi elatning umumiy nomi bo'lib qatiylashguncha hozirgi O'zbekiston hududida yashovchi aholi sart, turk, chig'atoy, ba'zilari esa yashagan hudud yoki viloyat nomi bilan: xorazmlik, toshkentlik, farg'onalik va boshqa nomlar bilan aytilib kelingan. Manbalarda turkiy tilli etnoslarga nisbatan "turk" iborasi qo'llanilgan.

"O'zbek" atamasiga kelsak, bu so'z ilk bor X asrga oid arab manbaida qavm sifatida tilga olinadi. XI asrdan boshlab bu nom o'lkamizda va unga yaqin hududlarda kishining nomi sifatida uchraydi. Masalan, Jaloliddin Manguberdi qo'shini tarkibidagi lashkarboshining ismi O'zbektoy deb atalgan. Sharqiy Qipchoq cho'llarida XIV asrda "o'zbekxon", "o'zbek ulusi", "ko'chmanchi o'zbeklar" iboralari bo'lganligi tarixdan ayon.

Har qanday etnik xalqning tarixi unga berilgan nomga nisbatan qadimiydir. Shuningdek, o'zbek xalqi va uning kelib chiqishi tarixi ham uning nomiga nisbatan qadimiydir. Buni yuqorida keltirilgan tarixiy jarayon va faktlarda ko'rish mumkin. "O'zbek" atamasi aslida Dashti qipchoqda istiqomat qiluvchi qabila va elatlarning bir qismiga berilgan nom. Qadim tarixchilarning guvohlik berishicha, Dashti qipchoqda qadimda va o'rta asrlarda asosan turkiy xalqlar va allaqachonlar o'z ona tilini unutib, turkiylashgan mo'g'ul qavmlari yashab kelgan. Ana shu qipchoq cho'lining turk va til jihatdan turklashgan aholisi tarixiy asarlarda XIII asrning 80-yillaridan boshlab o'zbek nomi bilan uchraydi.

Masalan, Hamidulloh Qazviniy (1281-1350) Dashti qipchoqni "mamlakati o'zbek" (o'zbeklarni mamlakati) yoki "ulusi o'zbek" (o'zbeklar yurti, davlati) deb yozsa, Al-Kalkoshandiy (1481 y.) ularning podshohlarini o'zbeklar mamlkatining podshohi deb ataydi. Nizomiddin Shomiy, Sharafiddin Ali Yazdiy, Abdurazzoq Samarqandiy va Xondamir asarlarida ham o'zbeklar haqida qimmatli lavhalar keltiriladi. Masalan, Nizomiddin Shomiy To'xtamishning Samarqandga kelishi haqida hikoyasida "Temur To'xtamishga O'tror va Sovron viloyatlarni berdi va uni u yerlarga jo'natdi. Biroz vaqt o'tgach, o'zbeklar podshohi Urusxonning o'g'li Qutlug' Bug'o bu viloyatlarga qo'shin surdi, ko'p jang qildi."- degan iboralar bor. Abdurazzoq Samarqandiy Temurning To'xtamish ustiga yurishi haqida gapirib, "1390 yili Temur Mo'g'ulistonga yurish qildi, unga yo'l -yo'lakay asirlar xabar berdilarki, Anqo to'ra Mo'g'ulistondan qochib ketdi va o'zbek davlatlarida yashirindi", -deydi. Xondamir 1389-1391 yil voqealari haqida hikoya qilar ekan, yuqorida nomi eslatilgan To'xtamish qo'shinini o'zbeklar qo'shini deb ataydi. Shu manbalarda Oltin O'rdaning amir va xonlari "O'zbeklar viloyatining hokimlari" deb atalgan. Yuqorida keltirilgan ma'lumotlardan ko'rinib turibdiki, XVI asrning ikkinchi yarmida Dashti qipchoqning katta qismi, xususan, Oq O'rda va Shaybon ulusida ko'chib yurgan turk-mo'g'ul qabilalari "o'zbeklar", bu bepayon hudud esa, "O'zbeklar viloyati" deb atala boshlangan.

Yuqorida qayd etib o'tilganlarga asoslanib, Movarounnahrning turkiyzabon xalqi XIV asrdan o'zbek nomini oldi deyish mumkin. "O'zbek" etnonimining Movarounnahrda g'olib kelishiga asoslanib, o'zbek xalqining kelib chiqishini XVI asrga olib kelib bog'lab bo'lmaydi. Odatda, xalqning tarixi uning nomidan ilgari yuradi.

Shunday qilib, o'zbek xalqining etnik shakllanishi uzoq davom etgan murakkab jarayon ekan. Bu jarayon to'xtab qolgani yo'q, u hozirgi davrga qadar davom etib kelmoqda.

1924- yilda sovetlar tomonidan ko'pgina siyosiy xatoliklarga yo'l qo'yishgan holda o'tkazilgan milliy davlat chegaralash siyosati tufayli Turkiston o'lkasi yanada parchalanib ketdi. Natijada O'zbekiston, Turkmaniston, Qozog'iston, Qirg'iziston Tojikiston kabi respublikalar vujudga keldi. Shu respublikalarda yashovchi turli qabila-urug'lar vakillariga umumiy o'zbek, turkman, qozoq, qirg'iz, tojik nomlari etnik nom qilib berildi. Shu etnik nomlar tarkibida millat shakllandi. Millat kishilarning til, hudud, ong, ruhi, ma'naviy jihatlariga ko'ra mushtarak bo'lgan barqaror birligidir. Milliylik keng ma'noda davlatchilik ifodasi, milliy ong, milliy taffakurni shakllantirish demakdir. Prezidentimiz I.A.Karimov BMT Bosh Assambleyasi minbaridan so'zlagan nutqida "O'zbeklar uch ming yillik tarixga ega", - degan fikrni alohida uqtirdi. Demak, o'zbek millati kecha shakllangan emas ekan, faqat uning tarixini uyg'otib, xalqning ko'zini ochish kerak ekan. A.Avgustinning "G'aflatda yotgan xalqni uyg'otish uchun uning tarixini uyg'otish kerak" degan gapida katta haqiqat yotadi.

Mukammal ma'anviyat milliy o'zlikni anglashdan boshlanadi.

Milliy o'zlikni anglashning mohiyati esa shaxsning o'zi mansub bo'lgan millatning tarixi, jahon tafakkur xazinasiga qo'shgan hissasini tugal tasavvur etish va bulardan iftixor qila olish, o'zi tug'ilib o'sgan, millatdoshlarining yagona Vatani bo'lgan hududiga va shu yurtdagi barcha madaniyat va qadriyatlarga daxldorlikdan huzur, g'urur, faxr his etishdir. Shuningdek, milliy manfaat va ehtiyojlarni idrok etish hamda ular uchun xizmat qilishni o'zining burchi, deb bilishi kerak. Milliy o'zlikni anglash qorin qayg'usi bilan emas, balki qadr qayg'usi bilan yashamoq demakdir. O'z millatini, ajdodlarining kimligini biladigan, milliy g'ururi butun odam boshqa qavmlarga ham ehtirom ko'rsata oladi. "Xalqimiz tarixida insoniy kamoloti va ijtimoiy faoliyati bilan dovrug' qozongan, millatimiz faxri bo'lmish ulug' zotlar benihoya ko'p", -deydi Prezidentimiz I.A.Karimov o'zining Temuriylar tarixi davlat muzeyining ochilishi marosimida so'zlagan nutqida.

Bizning ajdodlarimiz o'tmishdagi tarixiy davrlarda qanday nom bilan atalganliklarni va qanday til yoki tillarda so'zlashganliklaridan qat'iy nazar, endi o'sha ajdodlarimiz asosida, ular yashagan hududlarda hozirgi o'zbek millati shakllandi va biz endilikda o'zimizni o'zbek deb angladik. Shuning uchun o'sha ajdodlarimiz orasidan chiqqan buyuk siymolar hozirgi kunda ham biz o'zbeklarning faxrimizdir.

Millatimiz ma'naviy qiyofasining asoslaridan birini tilimiz tashkil etadi. Ma'lumki, til insoning fikr almashish va muloqot vositasi, rivojlanish omilidir. Ayni paytda til millatning ma'naviy mulkidir.

Mamlakatimizda IX-XII asrlarda xalq og'zaki adabiyoti jadal sur'atda shakllana bordi. "O'g'iznoma", "Alpomish" kabi dostonlar vujudga keldi. Aholi o'rtasida qissaxonlik, adabiy aytishuvlar yoyila boshladi. Navo san'atida shash-maqomlar yaratildi.

O'zbek tili katta hududda - Movarounnahr, Xuroson hamda ularning tevarak atrofida yashab kelgan turkiygo'y elatlar uchun mushtarak tilga aylanib bordi. Mashhur shoir va adiblar Lutfiy, Atoiy, Sakkokiy, Navoiy, Bobur, Muhammad Solix, Shayboniyxon, Mirzo Bedillarning barakali ijodi o'zbek tili rivojiga xizmat qildi. Asrlar osha bu jarayon kuchaydi, lug'aviy jihatdan boyidi.

Jahonda hech bir til yo'qki, uning lug'ati faqat o'z so'zlaridan tashkil topgan bo'lsin. Arab va fors-tojik tilidan kirib kelgan so'zlar tilimizni yanada boyitdi. Bugungi o'zbek adabiy tiliga talaygina mo'g'ul, rus, xitoy so'zlari ham kirib kelgan. Keyingi 4-5 yil ichida bir qancha ingliz, ispan, fransuz, nemis tillariga mansub so'zlar kundalik hayotimizga kirib bormoqda.

Ma'naviy boyligimizdan bo'lgan yozuv o'lkamizda mil.av. V-III asrlarda paydo bo'lgan va tez orada keng tarqalgan. Ayni paytda yozuv turlari ko'paydi, takomillashib bordi. Arab istilosi natijasida VIII asrdan boshlab yangi imlo-arab alifbosi o'lkamizda tarqaldi va bu yozuv to XX asr boshlarigacha keng qo'llanildi. So'ng lotin imlosiga o'tildi, ammo sho'rolar istibdodi oqibatida O'zbekiston kiril imlosiga o'tishga majbur bo'ldi. Istiqlol sharofati bilan tilimiz kamsitishlikdan qutildi va lotin imlosiga o'tildi. Bunday muhim tadbirning amalga oshirilishi dunyo sivilizatsiyasiga yaqinlashuvimizda ko'mak bo'ldi.

Tabiiyki, har bir elat, millat u yoki bu muhitda, makonda tashkil topadi. Shu nuqtai-nazardan o'zbeklar yurti to'g'risida ikki og'iz so'z. Avvalo shuni ta'kidlash joizki, bu masala murakkab va nozikdir. O'zbek davlatchiligi hozirgi mustaqil respublikamiz hududidan ancha keng bo'lgan. Zero, o'zbeklar keng mintaqada O'rta Osiyo, Xuroson, Sibir yerlarida asrlar davomida yashab kelganlar, boshqa turkiy va o'zga elatlar. Xususan, forsiy-tojiklar bilan hamsoya bo'lib hamjihatlikda umrguzaronlik qilganlar.

XVII-XIX asrlardagi uch o'zbek xonliklari (Buxoro, Xiva, Qo'qon) da xokimiyat tepasiga kelgan mang'it, qo'ng'irot va mingurug' sulolalari yashab turgan sarhadlar ham hozirgi O'zbekiston hududiga to'la mos keladi deb bo'lmaydi.

Xulosa qilib aytganda, tarixiy haqiqat shundan iboratki, o'zbeklar o'tmishda bugungi O'zbekiston sarxadlaridan ancha katta bo'lgan mintaqada yashab kelgan. Lekin bu mulohazalarni aytishdan maqsad qo'shni yurtlarga davo ma'nosida emas, aslo, balki moziyda xalqimiz keng hududlarda yashab kelganligini, boshqa elatlar bilan totuv munosabatda bo'lganligini ta'kidlashdir. Sovet tuzumi davrida, 1924-1925 yillarida O'rta Osiyoda shoshma-shosharlik bilan milliy-hududiy chegaralanish o'tkazilishi natijasida yaxlit Turonzamin bir necha respublika va muxtoriyatlarga bo'lindi. Balki bu sho'rolarning atayin qilgan siyosatidir (Mayda xalqlar darajasiga tushirib qo'yish uchun).

Har bir millat, xalqini ulug'laydigan muhim omil uning ichki manaviy-ruhiy salohiyatidir. Ana shu nuqtai-nazardan kelib chiqib, o'zbek xalqining ruhiyati, uning ma'naviy qiyofasi xususida qisqacha to'xtalamiz. Boshqacha so'z bilan aytganda, o'zbekchilik deganda biz avvalo nimani tushunamiz?

Bag'rikenglik, bunyodkorlik, tabiatga ehtirom, tenghurlik, o'zgalarga hurmat, vatanparvarlik, poklikka intilish kabi umuminsoniy fazilatlar o'zbeklarga xosdir. Bu kabi xislatlar xalqimizda bir necha ming yillar davomida shakllanib kelmoqda. Bunga "Navro'z" udumlari, muqaddas "Avesto" dalildir.

Uzoq tariximizda ko'plab urushlar, bosqinlar bo'lib o'tgan, lekin bu janjallar, nizolar hech qachon millatchilik asosida yuz bermagan. Qirg'inbarot urushlar, turli istilolar amaldorlar, siyosatdonlar manfaatidan kelib chiqqan. Lekin xalqimiz etnik, irqiy kamsitish yoki ayirmachilikka bormagan. Mintaqamizda turli o'lkalar madaniyati ham keskin ziddiyatda bo'lmagan. Bunday xulosaga Buyuk ipak yo'li faoliyati ham asos bo'la oladi.

Xalqimizda azaldan diniy sabrdoshlik mavjud bo'lgan, boshqa dinlarga sig'inuvchilarga yomon ko'z bilan qaralmagan. Masalan, ikki ming yil muqaddam O'rta Osiyoda zardushtiylik, buddaviylik, nasroniylik, iudaizm, moniylik, shamanlik va boshqa e'tiqodlarni tavof etuvchilar ma'lum bir murosada bo'lganlar.

Demak, tinch-totuvlik, inoqlik, o'zini er, o'zgani sher bilib yashash tarzi xalqimizning yetakchi hislatlaridan biridir.

Yana bir muhim xususiyat - bu vatanparvarlik hissi, fidoiylik. Malika To'maris, otboqar Shiroq, sarboz Spitamen, sarxang Muqanna, shahzoda Jaloliddin, hokim Temur Malik, imom Najmiddin Kubro, hunarmand Maxmud Tarobiy, sohibqiron Amir Temur jasoratlarini eslaylik.

Asrlar davomida shakllangan xalqimiz urfu-odatlari, udumlari, an'analarida o'z aksini topgan odamiylik, soddadillik, oila, farzand tarbiyasiga munosabat, kattalarga hurmat, mehr-oqibat, muruvvat, andisha, or-nomus kabi qadriyatlar majmuasi ham o'zbekchilikdir.

Bir yarim ming yil davomida zardushtiylik, so'ng VIII asrdan boshlab qalbimizda jo bo'lgan islom madaniyati bizni poklikka, ezgulikka, halol mehnatga, izlanishga, aqlu-idrokka da'vat etib kelmoqda. Shu bois bu fazilatlar ham o'zbek xalqining buyuk ma'naviy boyligiga aylangan.

ADABIYOTLAR

1. Karimov I.A. O'zbekistonning milliy istiklol siyosat, mafkura.t.l. T.: "O'zbekiston", 1996.

2. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan kolsin, t.2. T.: "O'zbekiston", 1996.

3. Karimov I.A. Vatan sajdagox kabi mukaddasdir. Asarlar, t.3 T.: "O'zbekiston", 1996.

4. Karimov I.A. Bunyodkorlik yo'lidan t.4. T.: "O'zbekiston", 1996.

5. Karimov I.A. O'zbekiston XXI asr bo'sag'asida: xavfsizlikka taxdid, barkarorlik shartlari va tarakkiyot kafolatlari. T.: "O'zbekiston", 1997.

6. Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash - davr talabi. t.5. T.: "O'zbekiston", 1997.

7. Karimov I.A. Barkamol avlod- O'zbekiston tarakkiyotining poydevori. T.: "O'zbekiston", 1997.

8. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo'k. T.: "Shark", 1998.

9. Karimov I.A. Jamiyatimiz mafkurasi xalkni-xalk millatni-millat kilishga xizmat yetsin. T.: "O'zbekiston", 1998.

10. Karimov I.A. Kuchli davlatdan kuchli jamiyat sari. T.: "Shark", 1998.

11. Karimov I.A. Barkamol avlod orzusi. T.: "Shark", 1999.

12. Karimov I.A. O'z kelajagimizni o'z ko'limiz bilan kurmokdamiz //Turkiston. -1999. 2-fevr.

13. Karimov I.A. O'zbekiston XX1 asrga intilmokda. T.: "O'zbekiston", 1999.

14. Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon turmush-pirovard maksadimiz. T.: "O'zbekiston", 2000.

15. Karimov I.A. Milliy mafkura xakida. T.: "O'zbekiston", 2000.

16. Karimov I.A. O'zbekiston Respublikasi II chakirik Oliy Majlisining VIII sessiyasidagi nutki. 2002-y. 4-5-aprel "Xalk so'zi" 2002-yil 5-aprel.

17. Karimov I.A. O'zbekiston Respublikasi II chakirik Oliy Majlisining IX sessiyasidagi nutki: "O'zbekistonda demokratik o'zgarishlarni yanada chukurlashtirish va fukaro" 2002-y. 4-5-aprel "Xalq so'zi" 2002-yil.

18. Karimov I.A. "Biz tanlagan yo'l-demokratik tarakkiyot va ma'rifiy dunyo bilan xamkorlik yo'li" II chakirik Oliy Majlisining XI sessiyasidagi nutki 2003-y. 24-25-aprel "Xalk so'zi" 2003-y. 25-aprel.

19. Karimov I.A. "Nezavisimaya gazeta" muxbirining savollariga javoblari. "Xalk so'zi" 2005-y., 19-yanvar.

20. Karimov I.A. O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Konunchilik palatasi va senatining 2005-y. 28-yanvardagi ko'shma majlisidagi ma'ruzasi. "Xalk so'zi" 2005-y., 29-yanvar.

21. Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat -engilmas kuch. T. "O'zbekiston", 2008.

22. Leonid Levitin, Donald S.Karlayl. Islom Karimov - Yangi O'zbekiston Prezidenti. T.: "O'zbekiston", 1996.

23. Abdunabiev A.G. Vklad v mirovuyu sivilizasiyu. T.: "O'zbekiston", 1998.

24. Azamat Ziyo. O'zbek davlatchiligi tarixi. T.: Shark, 2000.

25. Aliev A. Maxmudxo'ja Bexbudiy. T.: Yozuvchi, 1994.

26. Amir Olimxon. Buxoro xalkining xasrati tarixi. T.: Fan, 1991.

27. AmirTemur Ko'ragon. Zafar yo'li. T.: Nur, 1992.

28. Askarov A. Eng kadimiy shaxar. T.: "Ma'naviyat", 2001.

29. Axmedov A. Ulug'bek Muxammad Tarag'ay. T.: 1994.

30. Axmedov B. O'zbek ulusi. T.: Nur, 1992.

31. Axmedov B. Soxibkiron Temur (xayoti va ijtimoiy-siyosiy faoliyati). T.: 1996.

32. Avesto. Yasht kitobi. O'zbek tiliga M.Isxokov ilmiy-izoxli tarjmalari. T.: Sharq, 2001.

33. Bobobekov X.N. Ko'kon tarixi. T.: Fan, 1996.

34. Bobur Z.M. Boburnoma. T.: Fan, 1960.

35. Boynazarov F. Antik dunyo. T.: Mexnat, 1989.

36. Bunyodov Z. Anushtegin Xorezmshoxlar davlati (1097-1231)-. T.: G'ofur G'ulom nashriyoti, 1998.

37. Buxoro tarixi. T.: Fan, 1976.

38. Buyuk siymolar, allomalar. T.: Meros (uch kitob), 1995, 1996, 1998.

39. Valixo'jaev B. Xo'ja Axror tarixi. T.: Yozuvchi, 1994.

40. Vamberi Xerman. Buxoro yoki Movarounnaxr tarixi. T.: 1990.

41. Vatan tuyg'usi. T.: O'zbekiston, 1996.

42. De Klavixo. Samarkanddagi Amir Temur saroyiga sayoxat kundaligi. //San'at. -1989.-1990.

43. Jabborov I. O'zbek xalki etnografiyasi. T.: O'kituvchi, 1994.

44. Jo'rakulov O. Kashkadaryo mang'itlari. T.: Fan, 1994.

45. Zaki Validiy. O'zbek urug'lari. T.: 1992.

46. Ipak yo'li afsonalari. T.: Fan, 1993.

47. Isxoqov M. So'g'diyona tarix chorraxasida. T.: Fan, 1990.

48. Isxoqov M. Unitilgan podsholikdan xatlar. T.: Fan, 1992.

49. Isxoqov M. va b. Kadimgi yozma yodgorliklar. T.: Yozuvchi, 2000.

50. Yo'ldoshev N. Baxovuddin Nakshband. -Buxoro, 1993.

51. Kabirov J., Sagdullaev A. O'rta Osiyo arxeologiyasi. T.: O'kituvchi, 1990.

52. Maxkam Askar. Avesto. "Shark". T.: 2001.

53. Muxammadjonov A. Kadimgi Toshkent. T.: Fan, 1988.

54. Muxammadjonov A. Kadimgi Buxoro. T.: Fan, 1991.

55. Mo'minov I. Amir Temurning O'rta Osiyo tarixida tutgan o'rni va roli. T.: Fan, 1968.

56. Nabiev R.N. XIV asrda O'rta Osiyoda sarbadorlar ko'zg'oloni. T.: Fan, 1942.

57. Nasimxon Raxmon. Turk xokonligi. T., 1993.

58. Norkulov N. Kamoliddin Bexzod. T.: Fan, 1964.

59. Sagdullaev A. Kadimgi O'zbekiston ilk yozma manbalarida. T.: Universitet, 1996.

60. Samarkand tarixi. Ikki jildlik. T.: "Fan", 1969-1971.

61. Sulaymonova S.F. Shark va G'arb. T.: O'zbekiston, 1997.

62. Temur tuzuklari. T.: G'afur G'ulom, 1991.

63. Tolstov S.P. Kadimgi Xorazm madaniyatini izlab. T.: Fan, 1964.

64. Usmon Turon. Turkiy xalklar mafkurasi. T.: Cho'lpon, 1995.

65. Shoniyozov K.Sh. Kang' davlati va Kang'lilar. T.: Fan, 1990.

66. O'zbekiston tarixi. 1 kism. A.Sagdullaev, B.Eshov taxriri ostida. T.: Universitet, 1999. 2 nashri.

67. O'zbekiston milliy ensiklopediyasi. T.1-2. T.: O'zMU nashriyoti, 2000-2001.

68. O'zbekiston Respublikasi. Ensiklopediya. T.: "Komuslar bosh taxririyati", 1997.

69. O'zbekiston tarixi (kiskacha ma'lumotnoma). T.: Shark, 2000.

70. O'zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. T.: Shark, 2001.

71. O'lmas obidalar. M.Isxokov va mualliflar guruxi. T.: Fan, 1989.

72. Qoriev M. Spitamen. Tarixiy roman. T.: 1985.

73. G'ulomov Ya.G'. Xorazmning sug'orish tarixi. T.: Fan, 1959.

74. G'ulomov Ya.G'. Kadimgi madaniyatimizning izlaridan. T.: Fan, 1960.

MUNDАRIJА

1.	O'zbekiston tarixi fani predmeti, uni o'rganishning nazariy-uslubiy asoslari, manbalari va ahamiyati……………………………………	4
2.	O'zbekiston - insoniyat sivilizatsiyasining qadimgi o'choqlaridan biri......................................................................................................	10
3.	O'zbek davlatchiligining shakllanishi va dastlabki Taraqqiyot bosqichlari. Buyuk ipak yo'li……………………………………….	28
4.	Markaziy osiyo hududidagi qadimgi davlatlar va ularning rivojlanish bosqichlari………………………………………………	41
5.	Ilk o'rta asrlarda o'zbek davlatchiligi: ijtimoiy - siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayot…………………………………………………........	61
6.	IX-XII asrlarda o'zbek davlatchiligi, ijtimoiy-iqtisodiy hayot……..	75
7.	IX-XII asrlarda o'rta osiyoda uyg'onish davri, fan va madaniyatning yuksalishi...................................................................	88
8.	Mo'g'ullar istilosi va zulmiga qarshi kurash. Jaloliddin manguberdi…………………………………………………………	98
9.	Amir temur davrida o'zbek davlatchiligining mustahkamlanishi. Ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayot…………………….....	109
10.	Turkistonning xonliklarga bo'linib ketishi, uning sabablari va oqibatlari ……………………………………………………………	121
11.	O'zbek xalqining etnik shakllanishi………………………………...	133
12.	Adabiyotlar………………………………………………………….	143

"O‘zbekiston tarixi" fanidan o‘quv-uslubiy qo‘llanma

IBF Ilmiy-uslubiy kеngаshi tоmоnidаn nаshrgа tаvsiya etilgаn

(2010 yil 25 may, 9- sonli bаyonnоmаsi)

Muаlliflаr: Yusupоvа G.V., Shirinоvа F.N., Ziyayeva D.S.

Tаqrizchi: O‘zR FA Tarix instituti katta ilmiy xodimi, t.f.n.

F.Sh. Shomukaramova ,

“O’zbekiston tarixi” kafedrasi katta o’qituvchisi

A.B.Arifxanov

Muhаrrir: K.A. Gayubova

Bichimi 60x84 1/16 Adadi __ Byurtma___

“Aloqachi ” Nashriyot-matbaa markazida chop etildi

Toshkent shahar, Amir Temur ko`chasi, 108 uy