O’ZBÅKISTON ALOQA VA AXBOROTLASHTIRISH AGÅNTLIGI

 

TOSHKÅNT AXBOROT TÅXNOLOGIYALARI UNIVÅRSITÅTI

 

 

 

 

“O’zbekiston tarixi” kafedrasi

 

 

 

 

 

 

 

TALABALAR UCHUN “MADANIYATSHUNOSLIK” FANIDAN

O’QUV-USLUBIY QO’LLANMA

I-qism

 

 

 

 

 

 

 

TOSHKÅNT -2010

 

 

 

 

Ushbu "Talabalar uchun Madaniyatshunoslik fanidan o'quv-uslubiy qo'llanma" (1-qism) barcha yo'nalishdagi bakalavriat talabalari uchun mo'ljallangan. 4 ma'ruzadan iborat bu qismda har bir ma'ruza so'nggida tayanch so'z va iboralar, mavzu bo'yicha takrorlash uchun savollar, mavzu bo'yicha test vazifalari keltirilgan bo'lib, talaba o'z bilimini sinab ko'rish imkoniyatga ega bo'ladi.

Tayyorlangan o'quv-uslubiy qo'llanmadan talabalar qadimgi jahon madaniyati, arxaik, intik davr madaniyati, Yevropa madaniyati, arab madaniyati haqidagi ma'lumotlarga ega bo'ladilar. Shuningdek, turli xalqlarning ilm-fan sohasidagi kashfiyotlari, adabiyot, san'at, me'morchilikka qo'shgan hissasi, uslublar turli, ularning ahamiyati haqida bilib olishlari mumkin.  

 

 

1-Mavzu: MADANIYATSHUNOSLIK KURSINING PREDMETI VA VAZIFALARI

 

Reja:

1.  Madaniyatshunoslik kursining tadqiqot ob 'yekti va asosiy vazifalari.

2.           Madaniyat tipologiyasi.

3.           Madaniy rivojlanish qonuni.

4.           Madaniyat va sivilizatsiya.

                   

Madaniyatshunoslik-madaniyat rivojlanishining eng umumiy qonuniyatlarini o’rganadi. Uning manbai insoniyat yaratgan barcha madaniy qadriyatlardir. Madaniyatshunoslikning asosiy vazifasiga insonning tabiat, jamiyat bilan birgalikdagi faoliyatini hamda kishilarning ma’naviy turmushiga oid barcha jarayonlarni tadqiq qilish kiradi. Uning tadqiqot manbai bo’lib:

·        inson yaratgan san’at sohasi;

·        kishilarning muomala vositasi bo’lgan til;

·        jamiyat boyligi va mezoni bo’lmish bilim;

·        ijtimoiy munosabatlar va ijtimoiy tashkilotlar;

·        jamiyatda sodir bo’luvchi demografik va etnik jarayonlar xizmat qiladi.

             Madaniyatshunoslik umumnazariy fan hisoblanib, unga xos bo’lgan xususiyat-insonning madaniy hayoti hodisasini tartibli tizimga solib yondashish xisoblanadi. Shuningdek, madaniyat gumanitar bilimlarni o’zida mujassam qilgan holda namoyon bo’lishi bilan birga bilishning o’ta murakkab ob’yekti hamdir.

            Madaniyat- bu insonlarning ijodiy faoliyati tufayli yaratilgan moddiy va ma’naviy boyliklar majmuigina bo’lib qolmay, ayni paytda u jamiyat taraqqiyotining darajasini ham ifodalaydi, ya’ni jamiyatdagi bilim, mezon va qadriyatlarning yig’indisi madaniyatda gavdalanadi.

Madaniyatshunoslik fani mazmun va mohiyati jihatidan falsafa, falsafa tarixi, madaniyat nazariyasi va tarixi, arxelogiya, etnografiya, pedagogika, psixologiya, qadimgi dunyo tarixi, o'rta asrlar tarixi, sotsiologiya kabi fanlari bilan uzviy aloqadordir. Bu fanlarning har biri madaniyat deb atalmish ulkan ijtimoiy hodisani o'ziga hos tarzda o'z vazifa va maqsadlaridan kelib chiqqan holda o'rganadi.

Madaniyatning paydo bo'lishi va rivojlanishi kishilik jamiyatining eng qadimiy, ilk bosqichlariga borib taqaladi. Boshqacha aytganda, madaniyat insonning kelib chiqishi bilan uzviy aloqadordir. Madaniyat tarixi jamiyat tarixining ajralmas bir qismidir. Shuning uchun ham uning vujudga kelishi va rivojlanishini jamiyat tarixidan, jamiyatdagi ijtimoiy - iqtisodiy munosabatlardan, moddiy boyliklar ishiab chiqarish usulidan ajratib olish mumkin emas. Jamiyat bor ekan, madaniyat ham mavjud bo'ladi. Insonning insonga xos xislat va fazilatlariga ega bo'lishi, tabiatga ta'sir etishi, ijtimoiy faoliyatga kirishuvi, madaniy va ma'naviy boyliklarni ishiab chiqishi va istemol qilishi madaniyatga, uning yutuqlaridan qanchalik foydalana olganligiga ko'p jihatdan bog'liqdir. Madaniyatning rivojlanishi insonning o'zi qanchalik o'sganligini, uning bilishlari nechog'lik kengayganligini, qobiliyati naqadar takomillashganini ko'rsatadi.

   Madaniyat- jamiyatning maxsuli, ijtimoiy hayotning eng muhim jabhalaridan biridir. Madaniyatsiz jamiyat bo’lmaganidek, madaniyat ham jamiyatdan tashqarida mavjud  bo’lmaydi. Murakkab ijtimoiy voqelik sifatida madaniyatning o’ziga xos xususiyati shundaki, u insoniyat avlodlarining mehnati va bilimlarini o’ziga singdirib oladi, saqlaydi va doimiy boyitib boradi. Madaniyat ijtimoiy hayotning vorisligi, qadriyatlarini to’plashi va ularni kelgusi avlodlarga yetkazib berish bilan bog’liq bo’gan sohalarni ifodalaydi.

Avvalo shuni ta'kidlamoq kerakki, madaniyat so'zi arabcha "madina" va "iyat" so'z yasovchi qo'shimchasining qo'shilishidan hosil bo'lgan bo'lib, aynan "shaharga oid" degan ma'noni anglatadi. Lekin, bu so'z kirib borgan boshqa xalqlar tillarida, shu jumladan o'zbek tilida ham shaharlar ilm - fan, ma'rifaat o'chog'i bo'lib kelganligi ta'sirida bo'lsa kerak, u "ma'rifatlik", "bilimlilik", "tarbiya ko'rganlik" ma'nolarida ishlatila boshlagan.

Madaniyat tiplari tarixiy davrlarga qarab o’zgarib turadi. Davrlarning almashinishi bilan madaniyatda ham sifat o’zgarishlari yuz beradi. Konkret tarixiy davrda yashagan kishilarning dunyo to’g’risidagi tasavvurlari, bilimi, ma’naviy qadriyatlari to’g’risida atroflicha ma’lumotga ega bo’lishimiz uchun biz shu davrning madaniyatiga murojaat qilishimiz lozim. Shuning uchun madaniyatshunoslik fani turli xalqlarning madaniy rivojlanish tarixini jahon madaniy taraqqiyotining tarkibiy qismi sifatida o’rganish bilan birga konkret  tarixiy davrning ijtimoiy taraqqiyotda tutgan ma’naviy rivojlanishi bosqichlari, umumiy qonuniyatlari, o’ziga xos xususiyatlarini ham o’rganadi.

Madaniyatshunoslik tinglovchilarni turli tarixiy davrlar madaniyatlari va sotial guruhlarning urf-odatlari, turmush tarzi to’g’risidagi bilimlar bilan boyitadi. Tarixiy va gumanitar bilimlarni tartibga keltiradi, ijtimoiy turmush voqeliklarni yagona mazmun asosida anglashga yordam beradi. Ko’plab betakror va mustaqil madaniyatlardan tashkil topgan jahon sivilizatsiyasining birligi va xilma-xilligini ko’rsatadi. Kishilarning fuqarolik va ma’naviy yetuklikka erishishlarida, fikrlar va qadriyatlar plyuralizmini ko’ra bilishda fan taraqqiyotini to’g’ri baholash qobiliyatini xosil qilishda muhimdir.

Madaniyatshunoslik fani muhim tarbiyaviy vazifani ham bajaradi. Insonda ziyolilik xissini tarbiyalash kursning diqqat markazida turadi. Kishi qanchalik ziyoli bo’lsa-degan edi D.S.Lixachev- u shuncha ko’p tushunadi va o’zlashtiradi, uning dunyoqarashi va qabul qilish doirasi shunchalik kengayadi. Kishining madaniy saviyasi qanchalik tor bo’lsa, u hamma yangiliklarga va “juda eski”likka nisbatan shunchalik befarq bo’ladi. O’zining eski odatlari bilan yashaydi. Dunyoqarashi tor bo’lib, hamma narsaga shubha bilan qaraydi. O’tmishning madaniy qadriyatlarini va o’zga millatlar madaniyatlarini bilish, uni saqlash, ko’paytirish, estetik qiymatlarini qabul qila bilishning rivojlanib borishi madaniy taraqqiyotning eng muhim vositalardan biri bo’lib  hisoblanadi. Insoniyat madaniyati rivojlanishi tarixi bu nafaqat yangi, balki eski madaniy qiymatlarni izlab topish tarixidir. Shuningdek, o’zga madaniyatlarni bilish, ma’lum ma’noda gumanizm tarixi bilan qo’shilib ketadi. Bu boshqa xalqlarga nisbatan xurmat, to’g’ri ma’nodagi bardoshlilik, tinchlik tilash demakdir.

Madaniyatshunoslik fanining yana muhim vazifalaridan biri bu kishida ijodiy qobiliyatni rivojlantirishdir. Madaniyat faqatgina moddiy va ma’naviy qiymatlar yig’indisidan iborat emas, balki ijodiy faoliyatdir. Madaniyatshunoslik yangi ma’lumotlar berish bilan birga yoshlarda madaniyat voqeliklari bilan munosabatda bo’lish malakasini xosil qiladi. Xilma-xil ma’lumotlar berish bilan birga tinglovchilarda ilmiy tafakkur qilish uslublari uzliksizligi, mantiqiylikni shakllantiradi.

Madaniyat - insonning faoliyat jarayoni, uning oqibatida yaratilgan moddiy va ma'naviy qadriyatlar, uning oqibatida shaxsni shakllantirish va kamolotida muhim omil bo'lgan ijtimoiy hodisadir.

Moddiy ishiab chiqarishning ikki asosiy turi - moddiy va ma'naviy ishiab chiqarishga qarab, madaniyat ham ikki turga - moddiy va ma'naviy madaniyatga bo'linadi. Moddiy madaniyat deganda mehnat qurollarini, mehnat ko'nikmalarini, shuningdek, ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan va moddiy hayot uchun xizmat qiladigan barcha boyliklarni anglaymiz.

Ma'naviy madaniyatning qamrovi behad keng bo'lib, u insonlar tomonidan yaratilgan ma'naviy boyliklarni, ijtimoiy ongning ilmiy, badiiy, huquqiy, diniy, axloqiy, falsafiy va boshqa shakliarini, tafakkuming barcha shakllari va dunyo qarashning asosiy sohasini, jamiyatdagi g’oyalar va ta'limotlarni, badiiy asarlar, estetik qarashlarni ham qamrab oladi, bundan tashqari ma'lumot berish, ta'lim - tarbiya, falsafa, din, huquq, etika, estetika, san'at va adabiyot singarilar ham kiradi.

"Sivilizatsiya" lotincha "Sivis" so'zidan olingan bo'lib fuqarolikka oid, da’vatga oid degan ma'nolarni anglatadi. Sivilizatsiya tushunchasini shotland tarixchisi va faylasufi A. Fergyusson (1723 - 1816) jahon tarixiy jarayonining ma'lum bir bosqichini ifodalash uchun ishlatgan bo'lsa, fransuz ma'rifatparvarlari aql - idrok va adolatga asoslangan jamiyat, degan ma'noda ishlatgan edilar. Ayrim olimlar uni madaniyatning, bazan faqat moddiy madaniyatning sinonimi sifatida ishlatgan bo'lsalar, nemis fayiasufi O.Shpengler esa aksincha uni madaniyatning antipodi ma'nosida, ya'ni madaniyatning halok bo'lish jarayoni, bosqichini xarakterlash uchun ishlatilgan.

Hozirgi zamonda ko'pincha texnika, texnologiya muvaffaqiyatlari majmuasi va u bilan bog'liq holda yuzaga kelgan qulaylik (komfort) sivilizatsiya deb tushiniladi.

Sivilizatsiya - bu jamiyat ma'naviy va intellektual salohiyatining miqdor va sifat jihatdan funksional tarkibiy yangilanish jarayonidir O'z mazmun doirasiga madaniy, ma'naviy, iqtisodiy o'zgarishlarni aks ettiradi. Sivilizatsiya evolyusion va revolyusion yuksalish tartibida amalga oshishi mumkin. Demak, sivilizatsiya madaniyatning konkret namoyon bo'lishini, uning real mavjud hayotini aks ettiradi. Sivilizatsiya madaniyatsiz, madaniyatning sivilizatsiyasiz. undan tashqarida mavjud bo'lishi mumkin emas. Chunki inson ma'lum bir sivilizatsiya bag'rida o'tmish aviodlari tomonidan yaratilgan barcha moddiy va ma'naviy madaniyat boyliklarini o'zlashtirishgan holda shakllanishi, kamol topishi mumkin.

O'zbekiston mustaqilligi sharoitida madaniyatshunoslik fanining dolzarb tadqiqot ob'yekti - bu XXI asr bo'sag'asida turgan insoniyatning farovon hayoti, baxti masalasidir. Chunki oily mavjudod bo'lgan inson hayoti bugungi kungidek xatarili bo'lmagan.

Insonga tahdid solayotgan energetik, xomashyo, oziq -ovqat va chuchuk suv, ekologiya, demografik, termoyadro urushi xavfi, issiqlik halokati, rak va spid muammolari, terrorizm va giyohvandlik kabi muammoiar insoniyat boshiga yangi katta kulfatlar solishi mumkin.

Shu sababdan ham prezidentimiz I.A. Karimovning barcha asarlarining mazmun - mohiyati va tadbiq etilayotgan istiqlol mafkurasining ijtimoiy - siyosiy mazmuni inson muammosi, uning baxtli hayoti, qadriyati, istiqboli, sog'lom hayot kechirishi    kabi muhim masalaiartashkil etadi.

Madaniyatshunoslik kursi mavzu matnlarining zamonaviy ruhda, eng so'nggi va ilg'or axborotiari bilan boyitilgan holda o'qitilishi, talablarining jahon andozalariga xos tarzda bilim olishiga imkoniyat yaratadi. Bu jarayon o'z navbatida yuqoridagi muammolaming bartaraf etilishiga salmoqli ta'sir etadi.

Madaniyat funksiyalari. Madaniyatning o'zi serqirra bo'lganidek, u bajaradigan funksiyalar ham xilma - xildir. Birinchi navbatda bilish funksiyasini alohida ko'rsatish lozim. Har bir guruh, millat jamiyat madaniyatida tevarak olamni bilish natijalari aks etadi. Odatda ma'lum bir davr madaniyatini shu davrda olarnni anglash, bilish darajasidan kelib chiqqan holda baholaymiz. Olamni bilish natijalari aksariyat hollarda sof madaniyat chegarasini yorib chiqib keng ma'nodagi tarixiy jarayonning tarkibiy qismiga, jamiyat taraqqiyotining mnhim omiliga aylanib ketadi. Masalan: kosmik uchish vositalarini yaratish, koinotga parvoz qilish insoniyatning azaliy orzusi edi. Nihoyat kosmik uchish apparati yaratildi, inson koinotga ham parvoz qildi.

Madaniyatning bilish funksiyasi bilan axborotlarni o'zlashtirish (informativ) funksiyasi uzviy bog'liqdir. Madaniyatning axborot funksiyasi mazmuni to'plangan ijtimoiy tajriba, malakani uzatishda ko'rinadi. Bu tajriba bilim, ma'lum bir rivoyatlar, aqidalar, fan, adabiyot, san'at asarlari orqali yangi avlod tomonidan qabul qilib olinadi, o'ziashtiriladi.

Madaniyatning axborot funksiyasining mazmuni to'plangan tajribani gorizontal shaklda uzatilishining mohiyati tushunib olinganda yanada aniqroq ochildi. Agar tajribani uzatishning bunday shakli bo'lmaganda edi, har bir xalq, aytaylik, velosipedni, muzlatgichni o'zicha yangidan yaratavergan bo'lardi. Hayotda esa unday emas. Bir xalq madaniyatida erishilgan ahamiyatli natijalar boshqa xalqlar tomonidan tayyor holda qabul qilinadi va milliy -madaniy hayotning tarkibiy qismiga aylantiriiadi.

Madaniyatning informativ funksiyasi kishilar o'rtasida muomala, muloqot, o'zaro ta'sir bo'lganidagina yuzaga chiqadi. Shuning uchun madaniyatning informativ funksiyasi uning aloqa -kommunikativ funksiyasi bilan uzviy bog'liqdir.

Madaniyat muloqot orqali mavjuddir. Ayni paytda madaniyat inson muloqot sohasining kengayishiga xizmat qiladi, kishilar o'rtasidagi to'g'ridan - to'g'ri bevosita muloqot o'tmish avlodlarga mansub kishilar, shuningdek, bizga tanish ham qarindosh bo'lmagan zamondoshlarimiz bilan bilvosita muloqoti bilan to'ldiriladi. Biz Forobiy, Beruniy, Ibn Sino falsafiy risolalari, Lutfiy va Navoiy g'azallarini, Qodiriy va Cho'Ipon romanlarini, A. Oripov va E. Vohidovning go'zal sher va dostonlarini o'qib, ularning dunyoqarashi, fikrlash tarsi bilan oshno bo'lamiz, fikran so'zlashamiz.

Shuni takidlash lozimki, bevosita muloqot ham, bilvosita muloqot ham shaxs rivojlanishiga hamma vaqt ham birday ta'sir ko'rsatavermaydi. Ayrim hollarda muloqot shaxs rivojlanishiga salbiy ta'sir qilib, boshqa hollarda shaxsning ma'naviy komoloti uchun xizmat qilishi mumkin. Ayni paytda muloqot shaxs rivojlanishida hech qanday iz qoldirmasligi ham mumkin.

Hozirgi ilmiy - texnika inqilobi asrida axborot vositalari: matbuot, radio, televieniye ta'sirida bilvosita muloqotning doirasi nihoyatda kengayib bormoqda. Demak, shaxs rivojlanishida bilvosita muloqotning roli ham o'smoqda. Shuning uchun ommaviy axborot vositalarining faoiiyati doimo jamiyatning qattiq nazorati ostida bo'imog'i lozim.

Madaniyat nafaqat kishilar o'rtasidagi muloqotni amalga oshirishga yordam beradi, baiki kishilarning faoliyatini va ular o'rtasidagi munosabatlarni tartibga solishga ham xizmat qiladi. Bunda madaniyatning tartibga solish (regulyativ) funksiyasi namoyon bo'iadi.

Madaniyatning regulyativ funksiyasi kishilaming jamiyatdagi sharoitlarga muvoffaqiyatli ko'nikishi uchuun xizmat qilgani turli me'yoriarda namoyon bo'ladi. Axloqiy, estetik, diniy, siyosiy, huquqiy normalar ana shular jumlasidan. Madaniyatni tartibga solish, hayot tarzini shakllantirish madaniyatning muhim funksiyalaridan biridir. Bu funksiyasi tufayli madaniyat kishilarning muloqotini, ishlab chiqish va turmushdagi munosabatlarni ma'lum normalarga bo'ysundiradi. Va nihoyat, madaniyatga baholash (aksiologik) funksiyasi ham xos. Har bir yangi madaniy qadriyatga biz o'zimizda shakllangan madaniy qadriyatlar nuqtai nazaridan kelib chiqqan holda ijobiy yoki salbiy, chiroyli yoki xunuk, adolatli yoki adolatsiz deb baho beramiz. Kundalik hayotda har birimiz ko'pgina bizga manzur yoki manzur bo'lmagan jarayon, voqealarga duch kelamiz, adabiyot, san'at, kino, asarlarini yahshi yoki yomon hodisalar sifatida baholaymiz. Bunday baholash paytida albatta har bir shaxsning o'z qarashlari, qadriyatlari tizimi muhim o'rin o'ynaydi.

 

Tayanch so’z va iboralar

 

Madaniyat, ma’naviyat, ziyolilik, mentalitet, funksiya, salohiyat, qadriyat, sivilizatsiya, meros, moddiy, milliylik va umuminsoniylik, intellekt, Shpengler.

Madaniyat – madinalik, shaharlik, ta’lim – tarbiya.

Ma’naviyat – insonlarning o’zaro munosabatlari, ularning hayotiy tajribalari davomida shakllangan va rivojlangan qadriyatlar tizimi.

Intellekt – (lot.intellectus) aql, idrok, zehn.

Shpengler O. – nemis idealisti, faylasufi, hayot falsafasi vakillaridan biri.

An’ana – ajdodlarning tarixan to’plagan ma’naviy qadriyatlarini avlodlarga uzatish vositasi.

Ommaviy madaniyat – madaniyat mavjudligining murakkab, hamma vaqt bir xil talqin qilinmaydigan o’ziga xos shakli.

Sivilizatsiya – serqirra va murakkab mazmunga ega bo’lgan ijtimoiy – falsafiy tushuncha.

Marosim – shaxs, gurux, jamiyat hayotidagi muhim hodisalarni nishonlash shkli.

Qadriyat – narsa va xodisalar, jamiyat moddiy va ma’naviy boyliklarining ahamiyatini ifodalash uchun qo’llaniladigan tushuncha.

 

Mavzu bo'yicha takrorlash uchun savollar

 

1.  Madaniyatshunoslik fanining predmeti, u nimani o'rganadi?

2.  Madaniyat qanday turlarga bo'linadi?

3.  Madaniyat funktsiyalarining ahamiyati?

4.  O'zbekistonning Yunesko faoliyatidagi o'rni?

 

                                      Mavzu bo'yicha test vazifalari

 

1.     “Madaniyat” atamasini lug’aviy ma’nosi nima?

a) tarixiy voqealar

b) qayta ishlov berish, o’zgarish

v) donishmandlikni sevish

g) odamni strukturaviy tuzilishi

d) tafakkur qonunlari

 

2.     “Madaniyat”ni asosiy turlarini belgilang?

a) siyosiy va huquqiy

b) tarixiy va nazariy

v)  moddiy va ma’naviy

g) ijtimoiy va iqtisodiy

d) ilmiy va mafkuraviy

 

3.        Madaniyatshunoslik fanining predmeti nima?

a) tarixiy rivojlanish qonuniyatlari haqidagi ta’limot

b) madaniyatning kelib chiqishi, umumiy rivojlanish tarixi va qonuniyatlari haqidagi fan

v) tafakkur shakllari haqidagi fan

g) iqtisodiyot qonuniyatlari haqidagi fan

d) inson psixologiyasi va uning qonunlari to’g’risidagi fan

 

4.     Madaniyatshunoslik fanining vazifalarini aniqlang.

a) tarixiy rivojlanish qonuniyatlarini yoritib beradi

b) hozirgi davr mafkurasini shakllantirish

v) falsafaning asosiy masalasini o’rgatish

g) madaniyat tarixi va nazariyasini o’rgatish, madaniyatli insonni yetishtirish

d) go’zallik sirlarini o’rgatish

2-Mavzu: MADANIYATSHUNOSLIK VA JAHON MADANIYATI MASALALARI

 

Reja:

1.  Qadimgi jahon madaniyati (Misr, Hindiston, Xitoy va antik davr).

2.  Diniy madaniyat. (O'rta asr Yåvropa madaniyati).

3.  Yevropa o’rta asr va Uyg’onish davri madaniyati.

                    

Qadimgi Misr madaniyati. Qadimgi Misrning manbalari, Qadimgi Ikkidaryo oralig'ining tarixi singari, Misrning uzoq o'tmishini muntazam suratda va chuqur o'rganishga faqat XIX asrdagina imkon tug'ildi.

Ungacha Bibliya (Tavrot) dagi ayrim ma'lumotlardan, yunon va lotin mualliflarining asarlaridangina foydalanishga to'g'ri kelgan, ammo bu mualliflarining Misming yozma. hujjatlaridan foydalana olmaganlar, faqat o'zga xalqning og'izdan - og'izga o'tib kelgan hikoyalarigina bayon qilingan.                               

Gerodotning bizga ma'lum "tarix" ida Misrning o'tmishi u qadar muntazam bo’lmasada, Bobil - Ossur tarixidan ko’ra hiyla mufassal bayon etilgan.

        Misr iqlimining nihoyatda quruqligi tufayli bunda hatto juda mo’rt materiallardan ishlangan qadimgi yodgorliklar ham g'oyat yahshi saqlangan. Chunonchi bunda qog'ozdan oldin kashf etilgan (haqiqiy qog'ozni qadimgi xitoyliklar ixtiro qilganlar) papirusga, yog'ochga va polotnoga yozilgan yozuvlar topildi. Toshtaxtalardagi yozuvlar ayniqsa yaxshi saqiangan, ammo bu yozma yodgorliklarning ko'pi bir tomonlama diniy - sehriy mazmundagi yozuvdir.

      Diniy aivanalar. Nil vodiysida ayniqsa mustahkam va turg'un bo'lgan Koxinlar g'oyat katta kuchga ega bo'lib, uiar bilan podsho hokiniyati o'rtasida ba'zan ixtiforlar bo'lib tursa-da, fir'avnlarning ilohiyligi tog'risida ta'limotlar va aholi ommasini "Quyosh farzandi" ga (Misr hukmronlarini shunday deb ataganlar) itoat qilishga undaganlar.

Xullas, Misrdagi har xil diniy - e'tiqodlar eski urf -odatlarni qo'llab - quvvatlagan va mulkdorlar hokimiyatiga itoat qitishga chaqirganlar. Shubhasizki, Misrning dini yillar davomida o'zgarib, ijtimoiy siljishlarga va siyosiy o'zgarishlarga moslashib turgan. Ammo tugab borayotgan urug'-qabilachilik urf-odatlari bilan hali bog'liq bo'lgan qadimgi mamlakatlardagidan ko'ra uzoqroq va qattiq saqlangan, Misrda nihoyat darajada ko'p tarqalgan yirtqich va uy hayvonlariga sig'inish, shuningdek, har xil qushlarga, baliq va hashoratlarga sig'inish yunon sayyohlarini hayratda qoldirgan.

Misr dinining yana bir o'ziga xos hususiyati narigi dunyoga juda katta ahamiyat berilganligidir. Shumer bilan Bobilda narigi dunyoni   ko'ngilsiz   va   mudhish   deb,   o'lganlarni   bu   dunyoni qo'msaydigan baxtsiz banda, deb tasawur qilgan bo'lsalar, bu haqda Misrdagi ta'limot boshqacha bo'lgan. Masalan, ular bu dunyodagi uy - joy musofirxona bo'lib, uzoq yashab bo'lmagani uchun ularni mustahkam qilib qurishning ham hojati yo'q, undan ko'ra o'zingga "abadiy yotoq joy"ni maqbarani oldindan tayyorlab qo'yishing kerak, degan qoidaga amal) qilganlar.

Mumiyolashga alohida e'tibor berilgan. Jasadni mumiyolashning qimmat va arzon usullari bo'lgan. Fir'avn va katta mansabdorlarning mumiyolari ayniqsa yaxshi saqlangan. Ichak-chovoqlari olinib alohida idishlarga (kanoplarda) saqlangan. Ichak -chavoqdan tozalangan gavda 70 kuncha nomakobda turgan, keyin xushbo'y qatron (smola) quyilib ustidan polotno o'rtikka o'ralgan.

ADABIYOT. Qadimgi Misrliklarda bizga xalq ertaklari va haqiqiy voqealar tasviridan iborat juda ko'p badiiy adabioyt asarlari yetib kelgan, ular keyinchalik saroy va ibodatxonalarning markazlari tomonidan ozmi-ko'pmi ishlaganlar. Sinuxet to'g'risidagi qissa ayniqsa mashxur bo'lgan.

"Hayotdan ko'ngli so'vigan odamning o'z ruhi bilan suhbati" degan asar hayotning ma'nosi va maqsadi to'g'risidagi falsafly asarning go'zal namunasidir. Bu she'riy dialogning ishtirokchilaridan biri (hayotdan ko'ngli so'vigan) kishilarning shavqatsizligi va makrliligidan noliydi va adolat qidirib narigi dunyoga ketmoqchi bo'ladi.

Boshqa suhbatdosh (ko'ngli so'vjganning ruhi) unga skeptik qarashlarni bayon qiladi. U dunyodan hech kim qaytib kelgan emas, uning bu dunyodagidan ko'ra yahshimi yoki yomonmi ekanini hech kim bilmaydi. Yaxshisi baxtni bu dunyodan qidirish kerak. Lekin ko'ngli so'vigan kishi tasalli bermoqchi bo'lib aytgan gaplarini eshitishni xohlamaydi. Pirovard natijada u bu dunyodagi hayotdan ko'ra narigi dunyoning ustunligiga skeptik ruhini ishontirishga muvaffaq bo'ladi.

Dunyodagi eng dastlabki yozuv ham Misrda kashf etiigan. Memorchiiik, san'at, xalq og'zaki ijodi va yozma adabiyot sohasida ham misrliklar katta yutuqlarga erishganlar. Ularning eng qadimgi yozuvlari belgi - rasmlar shaklida bo'lgan va u leroglifiar deb atalgan. O'sha vaqtdagi Misr yozuvi 750 ta ierogliflardan iborat bo'lgan, Masalan: suv so'zi uchta to'Iqin, quyosh esa doira shakli ichiga nuqta qo'yilishi biian belgilangan.

Qadimgi Misrda musiqa va raqs ham juda erta taraqqiy topgan. Bu davrda puflab chalinadigan nay, urib chalinadigan qayroq, arfa kabi turli asboblar bo'lgan. Juda ko'p badiiy syujetlar boshqa xalqlarga (o'zgartirilgan holda) misriiklardan o'tgan. Sfinks obrazi Yevropa san'atida klassik o'braz bo'lib qolgan. Misrning obelisklarining haqiqiy nusxasi (haykali) Rim va Parijda qad ko'tarib turibdi. Qizil granitdan yasalgan va Misrdan keitirilgan (eramizdan avvalgi XV asrga mansub) sfinksiar Sank-Peterburgda Neva qirg'og'iga husn berib turibdi.

Misrda drama ham erta tashkil topgan. Ibodathonalarda diniy dramalar qo'yilgan. Teatrlarda Oserisning o'limi  va qayta tirilishi ko'rsatilgan. O'seris tirildi, u narigi dunyodagi podsholikda iloh va sudya bo'lib o'ldi.

Demak, teatrning kashf etilishi sohasida ham Misr dunyoda birinchi o'rinni egallagan mamlakat.

Gizada va Sakkarda qadimgi podsholik davriga oid podshoh piramidalari yonida juda katta nepropol topilgan, bu nepropollarda podshoning qarindosh urug'lari katta mansabdor va amaldorlar qo'shilgan juda ko'p maqbaralar joylashgan. Shaharning harobalaridan ham juda ko'p uy-ro'zg'or buyumlari va san'at asarlari topilgan. Masalan, Kaxun shahrining xarobalaridan O'rta Posdsholik zamonidan qolgan ko'pgina mehnat qurollari va qurol-yaroqlari topilgan.

     Qadimgi Hindiston madaniyati. Hindiston territoriyasining hajmi va aholisining soni jihatidan uzoq o'tmishdayoq hozirgiday kabi Osiyoning eng katta mamlakatlaridan biri bo'lgan. Uning tabiat yaratgan keskin chegaralari uni tashqi olamdan ajratib qo'ygan, boshqa mamlakat va xalqlar bilan aloqasini qiyinlashtirgan. Uning janubiy, janubi-g'arbiy va janubi - sharqiy chegaralari Hind okeani, Arabiston dengizi va Bengal qo'ltig’i bilan o'ralgan. Shimoliy chegarasi esa yer yuzining eng baland Ximolay tizma tog'lariga taqatgan. Tog'li to'siqlar sira o'tib bo’lmaydigan darajada bo'lmasa-da, juda bahaybatdir va ular Hindistonni g'arbda Erondan va sharqda Hindi - xitoydan ajralib turardi. Qadimgi Hindiston tarixiga doir asl nusxa manbalarining ko'p qismi yo'q bo'lib ketgan. Qadimgi hind adabiyotining ko'p asariari qayin po'stlog'iga yoki palma daraxti bargiariga yozilgan bo'lib, ular Misrdagidan ko'ra ancha nam iqlim sharoitiga bardosh bera olmagan (Misrda papirusdan mo'rt material ham saqlangan). Ikkinchi tomondan, yong'inlar Old Osiyoning kitoblariga zarar keltirmagan bo'lsa, qadimgi Hindiston kutubxonalari va arxivlarini obdan xarob qilgan, toshga o'yib yozilgan matnlarning asl nusxasi saqlangan bo'lsa-da, ular nisbatan ozdir.

        Qadimgi Hindiston yilnomalarining axvoli ulardan ham yomon. Vedalar, Maxabxarata va Ramayana hajmi ancha katta va mazmundor she'riy asarlardir.

Vedaiar - gimniar, qo'shiqlar, afsungar va diniy duolardan iborat katta to'plamdir. Bunday to'plamlardan to'rttasi saqlangan. Bu to'plamlar - Rigveda, Samaveda, Yajurveda va Abxarveda deb atalgan. Eng qadimgi qismlari eramizdan avvalgi 2 ming yillikka mansubdir, keyin uiar taxminan ming yildan ziyodroq davr davomida qayta ishlangan va uning eng oxirgi nusxasi bizning eramizga yaqin davrda yozilgan.

Hind xalqining og'zaki ijodidan ikkita doston borki, ularni adabiy qimmati va tarixiy ahamiyati jihatidan olamga mashhur Gomer dostoniari bilan tenglashtirish mumkin. Bu dostonlarning biri Maxabxarata (Bxarta avlodlarining buyuk urushi) deb, ikkinchisi esa Ramayana (Ramaning faoliyati tog'risida qissalar) deb atalgan. Garchi an'anada bu dostonlar avtorlarining nomi (Vayasi va Valmiki) saqlangan, ammo afsonaviy Gomerning tarixan rostligi qanchalik gumon bo'lsa, u mualliflar ham shundaydir U dostonlarning ikkisi ham eramizning avvalgi 1 ming yillikning taxminan o'rtalarida tarkib topa boshlagan va eramizdan dastlabki asrlarida qat'iy shakl olgan (vaqtlarni mutlaqo aniq belgilab bo'lmaydi).

Qadimgi Hindistonda har xil falsafly oqimlar shu jumladan, materialistik oqim tarkib topgan. Masalan, charvak ta'Iimotiga ko'ra bilishning birdan - bir manbai tajribadir.

Eramizdan avvalgi V-Vi asrlarda Hindistonda Yerning sharsimon ekanligini va yerning o'ziga tortish qonuni, shuningdek , yerning o'z o'qi atrotida aylanishini juda yaxshi bilganlar. Bu ilmiy kashfiyotlarni o'rta asrlarda arablar hindlardan o'rganib olganlar.

Ilk hind davridayoq (eramizdan avvalgi III - II ming yillikdayoq) Hind vodiysida hisobning o'nli tizimi tarkib topgan. Keyinchalik hindiar matematikada ba'zi jihatdan boshqa sharqiy davlatlardan o'zib ketgan. Masalan, nolni bildiradigan alomat faqat Hindistonda ishlatilgan. Biz rim raqamiaridan farq qilib arabcha raqamlar deganimizni aslida qadimgi hindiar ixtiro qilgan va keyin bu raqamlar arablarga o'tgan. Arab algebrasiga ham hindlar algebrasining ta'siri bor.

Qadimgi hind kimyogarlari sulfat, xlorat va azot ksilota ishlashni bilaganlar. Tabiat kasalliklarini muayyan tizimga solishga uringanlar va organizmdagi asosiy shiralar nazariyasini yaratganlar. Hindistonda juda ko'p til va shevalar bo'lishi filologiya sohasida tadqiqotlar olib borilishini talab qilgan. Braxman olim Panini (eramizdan avvalgi V- VI asrlarda yashagan) "tozalangan" tilning, ya'ni adabiy (sanskrit) tilining grammatikasini tuzgan.

Gumbazli binolar va o'ziga xos g'orlar-ibodatxonaiar qadimgi hindlarning ajoyib arxitektura yodgorliklaridir. Ajanta g'or-ibodatxonalarida saqlangan xilma-xil rangidagi     freskalar (eramizdan avvalgi I - III asrlarda)  o'zining realizmi bilan kishini hayratda qoldiradi.

Hind madaniyati Markaziy va Sharqiy Osiyo mamiakatlariga (asosan buddizmning yoyilishi munosabati bilan) katta ta'sir ko'rsargan. Hindiston g'arb olamiga arablar orqali ta'sir ko'rsatgan.

Qadimgi Xitoy adabiyoti. Qadimgi Xitoyliklar o’zlarining ajoyib adabiyotiga ega bo’lganlar. Qadimgi Xitoy adabiyotining shakllanishi xalq og’zaki ijodiyoti bilan bog’liqdir. Yozuv kelib chiqqan yozma adabiyot rivoj topgan.

         Xitoyda “Shi-Szin”, “Chun-syu” kabi asarlar yaratilgan. Xitoylar ajoyib afsona, ertak, qo’shiq, topishmoq va ko’plab maqollar yaratganlar. Dostonlar Xitoyning qadimgi adabiyotidan katta o’rin olgan. Xitoy adabiyotida diniy, tarixiy va falsafiy mavzular keng o’rin olgan. Xitoyda miloddan avvalgi IV-I, milodning I-IV asrlaridan Soy Yuan, Sima Suan kabi shoirlar ijod etishgan. Qadimgi Xitoyda musiqa, raqs, qo’shiq san’atiga qiziqish erta boshlangan. Ularda musiqa asboblarining torli, urib, puflab chalinadigan turlari keng tarqalgan. Xitoyga qo’shni O’rta Osiyo xalqlarining arfa kabi musiqa asbobi I-II asrlarda kirib borgan.

        Xitoylar adabiyotida diniy an'analar juda keng o'rin olgan. Ajdodlarga sig'inish katta ahamiyatga ega bo'lgan. Tabiat hodisalari va har xil ixtirolarni ilohiy kuchdan deb bilganlar Matriarxat davrida bu kuch butun mavjudotning otasi Nyuyva bo'lgan: olamni va odamzodni o'sha yaratgan, osmondagi teshik va yoriqlarni toshlar bilan o'sha bekitib, tekislab qoygan. Keyinchalik tabiat va insoniyat ajdodi ruhlarining panteoni vujudga keltirilgan, unga osmonni gavdalantiruvchi Shan Di bosh bo'lgan.

G'ayri tabiiy kuch egalari bo'lmish qahramonlar to'grisida dostonlar yaratilgan. Bu dostoniar epik sikllarga birlashtirilgan. Kishilarni o't hosil qilishga o'rgatgan Suy Jey to'g'risidagi ayniqsa ta'kidlab o'tmoq kerak (bu yunonlar greklar titani Prometeyni esiatadi).

Qadimgi Xitoyda me’morchilik, rassomchilik va haykaltaroshlik. Me’morchilik Qadimgi Xitoy san’atining bir turidir. Uning kelib chiqishi. Xitoy tarixining uzoq o’tmishiga borib taqaladi. Me’morlar ajoyib saroylar, ibodatxonalar, ma’muriy binolar va xarbiy istexkomlar qurganlar. Xitoyning qadimgi Xao Sanyan, Dalyan, In, Shoychun, Chanan kabi yirik shaharlarida ko’pdan-ko’p saroylar, ibodatxonalar va ma’muriy bunolar bo’lganki, uni xitoylik qo’li gul ustalar ishlaganlar. Me’morchilik ishlarida loy, g’isht, paxsa va ko’proq yog’och ishlatilgan. Bu jihatdan miloddan avvalgi I-II asrlarda uch qavatli qilib, oynavand peshayvonlar va to’tr chekkasida qorovul xonasi bo’lgan Chanandagi Xan podsholarining saroyi diqqatga sazovordir. Xitoyda rassomlik ancha rivojlangan edi. Rassomlar shox saroylari, ibodatxona devorlari va amaldorlarning uyi devorlarini o’simlik, daraxt, ot, otlik askar, jang aravalari it, fil va qandaydir maxluqlarning tasvirlari bilan bezaganlar. Xitoyda haykaltaroshlik kamroq rivojlangan. Ustalar miss, jez, kumush va oltin toshlardan xilma-xil idishlar yasab, ularning sirtini qush va ajdarxo va turli afsonaviy maxluqlar bilan bezaganlar. Haykaltarosh ustalar podsho, sarkarda, boy va oddiy kishilarning haykallarini o’ta nafis did bilan ishlaganlar. Qadimgi Xitoyning qo’li gul ustalari ajoyib zargarlik, kulolchilik, miskrlik va boshqa badiiy buyumlar ishlatishda shuhrat qozonganlar. Shunday qilib qadimgi Xitoyliklar adabiyot, me’morchilik va tasviri san’at sohasida o’zlariga xos asarlar yaratib, shuxrat qozonganlar.

Qadimgi Xitoyda ilmiy bilimlarning rivojlanishi. Qadimgi Xitoyda xo’jalikning rivojlana borishi bilan ilmiy – amaliy bilimlar ham ravnaq topgan. Ular matematika, geografiya fanlari sohasida jiddiy yutuqlarga erishganlar. Bu jihatdan miloddan avvalgi II asrda tuzilgan “Matimatikaning to’qqiz kitobi” degan asar diqqatga sazovordir. Qadimda matematikaning asoslari tushuntirib berilgan. Bu kitob dehqon, olim, hunarmand, tarixchi, astranom, chorvador va me’morlar uchun uzoq vaqtgacha qo’llanma bo’lib xizmat qilgan. Xitoy olimlari astranomiya sohasida ham jiddiy yutuqlarga erishganlar. Davlat, xo’jalik ishlarini yuritish, vaqtnu xisoblash va taqvim tuzish zaruriyati astranomiya bo’limlarni to’plashni taqozo etadi. Xitoy astranomlari miloddan avvalgi 2 ming yildayoq astranomik kuzatishlarni olib borganlar. Miloddan avvalgi 145-190 yillarda yashagan xitoy tarixchisi Sim Syanning “Tarixiy xotiralar” kitobining bir bo’limi osmon jismlari masalasiga bag’ishlangan. Tarixchi Ban Guning “Xan tarixi” kitobida 783 yulduzning nomi keltirilgan.

         Milodning II asrida yashagan Chjan Xenning astronomiya va matematikaga oid asarida esa 124 yulduz turkumi, 2500 yulduzlarning nomi eslatib o’tilgan. Bu davrda planetalar xarakatini kuzatishga katta ahamiyat berishgan. Xitoy astronomlari bir yil 365 kun ekanini aniqlashgan. Ular bir yilni 12 oyga bo’lganlar va quyosh-oy taqvimini tuzganlar.

Qadimgi Xitoy tabobat ilmining rivojlanishi.  Qadimgi Xitoyda tabobat ham ancha yaxshi rivojlangan. Tabiblar bemor tomirlarni ushlab ko’rib, ularning kasalliklarini aniqlab, tekshirib so’ng davolashga kirishganlar. Qadimgi Xitoyda Van Shu Xe, Van Sio va Xua Tu kabi mashhur tabiblar yashaganlar. Van Shu Xe tabobatga oid “Ney-Szi”,-“Odam tabiati va xayoti”, Van Sio esa “Qiyinchilik haqida kitob” kabi asarlar yozilgan. Ular bemorlarni davolashda meva, o’simlik va hayvonlarning ayrim qismlaridan tayyorlangan sodda va murakkab dorilardan foydalanganlar. Xitoy tabiblari dunyoda birinchi bo’lib, tomirdan shifobaxsh suyuqli dori yuborib davolash usulini qo’llaganlar. O’sha vaqtda Xitoyda dori-darmonlarning 1000dan ortiq turi ma’lum bo’lgan.

3. Qadimgi Xitoy yozuvi.  Qadimgi Xitoy ko’hna Misr va Mesopotamiya singari o’z yozuvi va adabiyotiga ega bo’lgan. Qadimgi Xitoyliklar hozirgi kunimizdan 3.5- 4 ming yil ilgari o’zlarini yaratganlar. Ularning yozuvi ham Misrliklarniki singari rasm-belgilardan ierogliflardan iborat bo’lgan. Har bir ieroglif-belgi butun bir so’zni ifoda etadi. Bir kichik shoxcha belgisi “daraxt”, ikkitasi “o’rmon”, uchtasi “chakalakzor” kabi ma’nolarni bildiradi. Xitoyda dastlabki yozuv miloddan avvalgi 2 ming yillikda kashf etilgan. Bu Shan-In davlati davriga to’g’ri keladi. O’shanda yozuvlar soni 2000 ga yaqin bo’lgan. Xan davrida esa ierogliflarning soni 18000 ga yetgan. Xitoy yozuvlari asrlar mobaynida ayrim o’zgarishlarga duch kelgan. Ammo u o’zining asosiy belgilarini zamonamizgacha saqlab qolgan. Xitoyliklar xatni dastlab suyak, yog’och, cho’p teri va bambuk tanasidan tayyorlangan maxsus taxtachalarga yozganlar. Miloddan avvalgi V asrdan boshlab esa ipakdan tayyorlangan shoyi parchasiga yozganlar.

       Miloddan avvalgi I asrda xitoylar qog’ozni kashf etgach, yozuvlar ana shu qog’ozga yozilgan. Xitoyliklar dunyoda birinchi bo’lib qog’ozni kashf qilishgan ekan. Matnlar o’ngdan chapga tomon ustunlar tariqasida yuqoridan pastga qarab yozilgan. Yozuvda bo’yoq, cho’p, qush patlari va cho’tkachalardan foydalanilgan. Xitoyliklar qog’ozni bambuk, latta va po’stloq aralashmasidan tayyorlaganlar.

Eramizdan avvaigi I ming yillik o'rtalariga kelib Xitoyda har xil falsafiy oqimlar paydo bo'lgan. Ularning eng etiborlisi konfutsiychilikdir: bu falsafiy oqim garchi vaqtincha mag'Iubiyatga uchragan bo'lsa - da, o'z mavqelarini to yangi zamongacha saqlab kelgan.

Bu oqimga asos solgan faylasuf Kun - tszi (Kontfusiy) eramizdan avvaigi 551 - 497 yillarda yashagan. Uning ta'limoti patriarxal tuzum an'analarini o'rnatish va ijtimoiy negiz buzilmasligini da'vo qilishdan iboratdir.

Xo'jayin - xo'jayin bo'lishi, unga tobe kishi-tobe bo'lishi, ota-ota bo'lishi va og'il-og'il bo'lishi kerak. Kichiklarning xalqning hukmdorlariga bo'ysunishi adabiy va buziimas qonundir. Tarbiya tartibni diniy prinsiplar (ajdodlarga sig'inish) bilan bog'liq o'sha tabiiy huquqlarni o'rgatishdan iborat qilib qo'yilgan. Har qanday tub o'zgartirishlar qoralangan.

Konfutsiy falsafasi bilan boshqa bir falsafiy oqim-daosizm raqobat qilgan. Kanfutsiy zamondoshi, ammo yoshi undan kattaroq Lao-tszi daosizmning eng ulkan namoyondasidir. Lao-tszi ta'limotida soda materialistic yo'nalish, hatto dialektika kurtaklari ham ko'rinadi. Qadimgi Xitoyning ilmiy ijodiyoti Xan zamonida eng yuksak darajaga ko'tarilgan. Yulduz osmonining kartasi (qutb yulduzi atrofida yulduzlarning turkumi) ishlagan, quyosh dog'lari tekshirilgan va h.k. Bu davrning eng katta olimi Chjan Xen (eramizning 78-139 yillari) eng qadimgi seysmografni yasagan. Farmakalogiya, agronomiya va boshqalarga oid ilmiy asarlar ham o'sha Xan davrida paydo bo'lgan.    

Yunon va Rim antik madaniyati. Afina madaniyatining rivojlangan davri (mil. av. V -IV asrlar) yunon adabiyoti uchun ham yuksak bosqich bo'ldi. Dramatik janrlar taraqqiy etdi. Mifologik syujet asosida tragediya yetakchi janrga aylandi.

Antilk falsafa. Falsafa tarixida muhim o'rin tutadi. Qadimgi Yunoniston faylasuflari quldorlik tuzimini asoslashga intildilar. Qadimgi yunon mutafakkirlari Sharq mamlakatalarida to'plangan tabiiy-ilmiy bilimlari va falsafly g'oyalarni o'rganib yanada rivojlantirdilar va boyitdilar. Antik falsafa tarixi boshlang'ich tibbiyot bilimlari va ilk sodda materializmning diniy-mifologik qarashlarga, idealizmga qarshi kurash tarixidan iborat. Qadimgi yunon falsafasi Milet maktabi namoyondalari (Fales, Anaksimandr, Anaksimen) qarashlaridan boshlanadi. Milet maktabi tarafdorlari yagona bir butun dunyo nima ekaniigini tushunishga, tabiatdagi barcha narsalarning birinchi asosini topishga urindilar. Ularning nazaricha, bepoyon olamning kelib chiqishi va rivojida hech qanday xudolarning ishtiroki yo'q, hamma narsaning asosi doimo harakatdagi va o'zgarib turuvchi moddadir, Ana shunday moddani Fales suv, Anaksimen havo, Anaksimandr nomuayyan muhit (apeyron), Geraklit olov deb hisobladi.
         Tasviriy san'at. Gomer davri san'ati haddan tashqari oddiy bo'lib yog'ochdan xudolar haykalini va geometrik naqshli vazopis san'ati (vazalarga turli xil rasmlar solish va yozish) rivojlangan. Bizgacha yetib kelgan san'at yodgorliklari ichida bronza va marmar ko'proq.

         Arxitektura. Yunonistonda quldorlik demokratiyasining kuchayishi davrida stadion, gimnaziya, majlislar zali (dulevteriylar), ibodatxonalar, injenerlik inshoatlari (suv o'tkazgich va h.k.) va jamoat binolari ko'plab qurildi. Masalan, Gera, Korinfdagi Apollon ibodatxonasi, Selinundagi ibodatxonalar va b. Teatri-meva xudosi Dionis sharafiga bag'ishlangan bayramtarda ijro etiladigan o'yinlardan boshlangan. Ellinizm davri (mil. av. IV-I asrlarigacha) dramatik ko'rsatuvlarda xos asosiy rol o'ynagan. Mil. av. VI asrning 2-yarmida shoir Fespid sahnaga akterni olib chiqdi. Teatr bayramlar ochiq havoda ko'rsatiiadigan har xil o'yinlar bilan o'tar edi. Gretsiya teatrida ayollar rolini erkaklar niqob kiyib o'ynar edi. Esxil saxnaga 2 aktyorni olib keldi. Sofokl esa sahna dekoratsiyasida tasviriy bezaklardan keng foydalandi, fojialarida 3 aktyor paydo bo'ldi, dialog ko'paydi.Qadimgi yunonlar me’morchilik, haykaltaroshlik va rassomlik Krit-Minen davrlarida vujudga kelib, keyingi davrlarda rivojlanadi va mil.av. V asrda yuqori pog’onaga ko’tariladi.

         Qadimgi yunonlar me’morchilikda ustunli binolar qurishlikni misrliklardan o’rgangan bo’lsada, bu usulni qayta ishlab uchta uslub yaratganlar: doriy, ioniy, korinf uslubidagi binolar. Ular ibodatxona, teatr, saroy va majlis binolariga alohida e’tibor berganlar. Dastlab bunday binolar doriy uslubida-ustunlar tagkursiga emas, yerga o’rnatilgan. Keyinchalk marmar toshlardan kuchli erkak kishining gavdasiga o’xshash ustundan, ba’zi ustunlar nozik, yuqori qismi gajakqayrilma, naqshli uslubdagi binolar qurilib, ayol gavdasiga qiyoslangan. Ibodatxonalarning baland poydevorlari bo’lib, ichi va tashqarisi haykallar bilan bezatilgan.

         Afina akropolidagi Parfenon, Erexteyon ibodatxonalari yunon me’morchiligining nodir asarlaridan bo’lib, hozirgacha saqlanib qolgan. Prafenon ustunlari doriy uslubda bo’lsada, tarz-tarovati ioniycha uslibdadir. Uning qarshisidagi Erexteyon ibodatxonasi sof ioniycha uslubda, qiz haykallar ustun vazifasini bajarib, nafis ishlangan.

         Mil.av. IV asrda rasm bo’lgan korinfcha uslubdagi ustunlar uzunroq, tagkursisi va qoshi ancha murakkab bo’lib, akanf o’simligi yaproqlari bilan bezatilgan. Afina markazida Lisikrat yodgorlik haykali shu uslubda qurilgan.

         Yunon haykaltaroshligi ham mil.av. V-IV asrlarda yuksak darajada rivojlandi. Haykaltaroshlar bu davrda odam gavdasining harakat qilib turgan holatini tasvirlashni bilib olganlar. Miron, Poliklet, Fidiy, Traksitel, Skopas, Lisini kabi haykaltaroshlar yaratgan haykallar jonli harakatli holatda ishlangan.

Yunon rassomchilik san’ati namunalari kam saqlanib qolgan bo’lsa-da, asosan ko’za, vaza va sopol idishlar sirtiga rassomlar yunonlar hayotidan olingan ayrim manzaralarni ishlaganlar. Mazkur rasmlar jozibasi bilan diqqatni tortadi.Gretsiya (qadimgi Yunoniston, Ellada) - Bolqon yarim orolining janubiy, Egey dengizidagi orollar,Kichik Osiyoning g'arbiy sohili, Apennin yarim orolining janubiy sohili. Sitsiliya oroli, Marmar, Qora va O'rta dengiz soxillarida tashkil topgan quldorlik davlatlar guruhi.

Arxeologik ma'lumotiarga qaraganda, Gretsiya mintaqasida odamlar qadimdan yashab kelgan. Mil. Av. VIII-VI asrlarda ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy tashkilotmng alohida shakli bo'lgan qadimgi Gretsiya jamiyati-polislar aholisi erkin grajdanlardan iborat bo'lgan shahar-davlatlar vujudga keldi. Polis erkin grajdanlari yerga va quruqlikga egalik qilgan. Grek mustamlakachiligi shu davrda avj olgan. Egey dengizining shimoliy qirg'og'i, Sitsiliyaning sharqiy    qismi, Italiyadagi tarent ko'rfazi qirg'oqlaridan to qora dengiz qirg'oqlarigacha bo'lgan yerlar Gretsiya mustamlakasiga aylangan.

Adabiyot. Bizga yunon yozma adabiyotining eng qadimiy na'munalaridan Gomerning "Iliada" va "Odisseya" epik poemalari yetib kelgan. Troya urushi voqealarini aks ettirgan bu poemaiar qahramon shaxslar va mashhur tarixiy voqeaiar madhiyasiga bag'ishlangan epik qo'shiqlar asosida maydonga kelgan. Gesiod (mil. av. VIII - VI! asrlar) didaktik folklor ta'sirida borliqning paydo bo'lishi va xudolarning kelib chiqish manzarasini yaratdi ("Teogoniya"), mehnatni hayotning asosi sifatida ulug'ladi("Mehnat va kunlar").

Doston va afsonalar teatr uchun boy ma’lumot bergan. Qadimga Yunon teatri miloddan avvalgi VI asrlarda qishloq xo’jaligi xomiysi, hudo Dionis sharafiga o’tkaziladigan bayramlar vaqtida ijro etiladigan qo’shiqlar va o’yinlar asosida vujudga kelgan. Yunonlar teatrni “katta yoshdagilar maktabi” deyishgan.

         Teatr yunonchada “tomoshalar joyi” degan ma’noni anglatadi. Keyinchalik qurilgan Yunon teatrlariga 17-25 ming tomoshabin joylashgan.

         Teatr san’atining rivoji mashhur yunon adiblari ijodi bilan uyg’un bo’lgan. Adiblar afsona va rivoyatlar asosida tragediyalar yaratganlar. Tragediya yunonchada “echkilar qo’shig’i” degan ma’noni anglatadi.

         Miloddan avvalgi VI-IV asrlarda Esxil, Sofokl, Yevripid tragediyalari Aristofan komediyalarini  teatrda tomoshabinlar maroq bilan ko’rishgan. Esxilni “tragediya otasi” deb ataganlar. Ularning  “Zanjirband Prometey”, “Forslan” tragediyalari, Sofoklning “Shox Edip”, “Antigona” tragediyalari mashhur bo’lgan. Sofokl 120 dan ko’proq tragediya yozgan.

Aristofan “Tinchlik”, “Suvoriylar” degan komediyalarida urush voqealarini va o’sha davrdagi illatlarni tasvirlagan. Bu ijodkorlarni xalq hurmat qilib Afina teatriga haykallarni o’rnatganlar va “donishmandlik yo’lboshchilari” deb ataganlar.

O'rta asrlarda Yevropa xalqlari madaniyati. O'rta asrchilik butunlay primitiv asosda rivojlandi. O'rta asrchilik hamma narsani eng boshidan boshlash uchun qadimgi tsivilizatsiyani, qadimgi falsafa, siyosat va yurisprudentsiyani yer bilan yakson qilib tashladi. Uning barbod bo'lgan qadimgi dunyodan qabul qilib olgan birdan – bir merosi xristianlik va yarim xaroba holiga kelgan, o'zining ilgarigi butun tsivilizatsiyasini yo'qotgan bir necha shahar bo'ldi.

O'rta asr falsafasi (G'arbiy Yevropa mamlakalarida) – G'arbiy Yevropa feodal jamiyati falsafasi, bu falsafa Rim imperiyasining halokatidan boshlab (5 asr) to kapitalistik jamiyatning ilk formalari paydo bo'lganga qadar (14 – 15 asrlar) o'tgan davrda rivojlandi. Antik quldorlik jamiyatining inqirozi falsafasining tushkunligi bilan birga bordi. Antik falsafiy meros yo'qotilgan va 12 asrning 2 – yarimigacha G'arbiy Yevropa olimlariga noma'lum edi. Diniy ideologiya: Yevropada 2 xildagi (Rim katolitsizmi va Vizantiya pravoslaviyesi) xristian ideologiyasi hukmron ideologiya bo'lib qoldi. Maktab, maorif cherkov qo'liga o'tdi, cherkov aqida va ahkomlari tabiat, olam va inson haqidagi hamma tasavvurlarga asos bo'lib qoldi. Maktablarning (dunyoviy va diniy maktablarning) rivojlanishi, 12 asrning o'rta asrlaridan boshlab esa dastlabki universitetlarning tashkil etilishi (Italiya, Angliya, Frantsiya, Chexiyada) falsafa oldiga din aqidalarini falsafiy jihatdan tushuntirish va hatto asoslab berishda cherkovga yordam berish vazifasini qo'ydi. Falsafa bir qancha asrlar davomida “ilohiyot xizmatkori” bo'lib qoldi. Bu rolni u majusiylikka qarshi xristianlikni madh – himoya qiluvchilar faoliyatida, so'ngra esa “cherkov otaxonlarining” asarlarida bajarib keldi. Bu “otaxonlar” dan G'arbda eng yirigi bo'lmish Avgustin Xristian falsafasi ta'limotlari sistemasiga neoplatonizmning qator ideologiyalarini kiritdi. Sharq neoplatonchilari, shular jumlasidan. Soxta – Dionisiy Areopagit (5 asr) neoplatonizm ta'sirining ikkinchi – g'arb uchun manbai bo'lib qoldi.

XII asrning o'rtalarida Aristotelning asosiy asarlari lotinchaga tarjima qilindi avvalda cherkov dushmanlik ko'zi bilan qaragan Aristotel ta'limotlari ko'p o'tmay xristianlikning falsafiy asosi sifatida e'tirof etildi. Shu paytdan boshlab sxolastika muallimlari Aristotel asarlarining sharhlovchilari va sistemalashtiruvchilari bo'lib qoladilar. Ular aristotelizmni o'zlarining diniy va falsafiy tushunchalariga moslashtiradilar, aristotel dunyoqarashining eskirgan qismlarini (masalan, geotsentrik sistemasini, uning fizikasi printsiplarini) aqidaparastlarcha o'zlashtiradilar, fanda yangilik izlashning hammasini rad etadilar.  XIII asrda Buyuk Albert, Foma Akvinskiy va Ioani Duns Skott sxolastikaning asosiy sistemalashtiruvchilari edilar. Cherkov Foma Akvinskiyning faoliyati va ta'limotiga eng yuksak baho berdi: uni o'z “avliyolari” qatoriga qo'shdi, XIII asrning 2 – yarimida esa uning ta'limotini o'zining rasmiy falsafiy doktrinasi deb e'lon qildi (Neotomizm).  

  Diniy – klerikal adabiyot. Xristian cherkovi o'rta asr obskurantizmi (jaxolatparastligi) ning tayanchi bo'lib xizmat qildi. U o'sha davr ma'naviy hayotining hamma tarmoqlarini qamrab olib, ularni o'z hukmiga bo'ysuntiradi.

Cherkov o'rta asrlar davomida insonni din jaxolati bilan kishanlashga injener, savodsiz ommani afsonaviy jannat va'dalari bilan g'avlatda saqlar, itoat etmaganlarni esa do'zax azobi bilan qo'rqitar edi.

Xristian dini siyosat, huquq, axloq va ideologiyaning boshqa shakllariga ham aralashar, sud ustidan nazorat olib borar edi. Ilm – fan xukmron feodal – cherkov sxolastik ta'limoti tazyiqi ostida edi. G'arbiy Yevropa davlatlaridagi xalqlarining tili turlicha bo'lsa ham, lekin ular xristian dinida bo'lganliklari tufayli, katolik cherkovi lotin tilida ish olib borar, ruhoniylar esa bu tilni “muqaddas til” deb ko'rsatishga urinar edi. Shu sababli monastir maktablarida ham lotin tilida o'qitilar edi. Avliyolar hayoti haqidagi ertak, injil tekstlarni bayon etuvchi diniy afsona va gimnlar diniy – klerikal adabiyotga oid janrlardir. Avliyolar turmushini aks ettirgan afsonaviy ertaklarda tarkidunyochilik, jonni qiynash va shu yo'l bilan tanni emas, jonni “tozalash” kerakligi targ'ib qilinadi.

San'at va adabiyotning Gotika uslubida rivojlanish – asosan G'arbiy Yevropa mamlakatlari san'atida XII asrda vujudga kelib, XIV – XV asrlarga xukmron bo'lgan badiiy uslubning shartli nomi.   Gotika XII asr o'rtalarida ijtimoiy fraktsiyada yuzaga keldi, XIII asr birinchi yarmida yuksak darajada rivojlandi. Shu yerda Gotikaning tosh ibodatxonalari o'zining mumtoz shakliga ega bo'ldi. Bibi Maryam ibodatxonasi (Notr - Dam 1163 - 1253), Shatr (1194 - 1260), Reyms (1211 - 1311), Am'en (1220 - 1288) Gotika yuksak namunasidir.

Niderlandiya, Izim, Germaniya, Skandinaviya, Ispaniya, Italiya, Po'lsha, Chexiya, Latviya, Estoniya va boshqa joylarda ham Gotika mahalliy an'analar ta'sirida rivojlandi. Gotikaning ilg'or usullari yug'onish davriga ijodiy ta'sir ko'rsatdi.

Gotika tasviriy san'atida diniy va dunyoviy dunyoqarashlariga uyg'uniikni saqlagan holda rivojlandi, ayni vaqtda uning hodisalari bilan birga aks    ettirishga intildi. Ibodatxonalar bezagida haykal va vitrajlar keng qo'llanilgan.

Gotiy (Gotika) uslubi (1150 - 1508) turli - tuman badiiy shakllarda namoyon bo'ladi. Me'morchilikda esa, ko'proq o'z ifodasini topdi. Gotiy jome'lari - bu uslubning eng a'lo yutuqlaridandir.

Ravoqli toqlar bilan ziynatlangan baquvvat ustunlar, rangli oyna solingan yirik derazalar, timtik uchlar gotiy jome'lariga dilovarlik baxsh etadi. Imorat hamisha go'yo yuksaklikka talpinayotgandek tuyuladi va yanada balandroq ko'rinadi. Imorat tashqarisi jozibador haykallar, ko'p miqdordagi ustunlar bilan bezatilgan.

Cherkovga kiraverishdagi peshtoq bir talay ravoqlar, haykallar, minoralar, ixcham muqarnasli derazalar bilan bezatiigan. Devorlar odatda katta derazalar yoki ganchli gardishlar bilan bezatilgan. Timsollarning yuzlari, holatiari bo'rttirilganki, shamlar nurida liboslari go'yo asta   harakatlanayotgandek.   Unga   kirgan   odam   o'zini ushoqdek his etadi. Shiftning balandligi o'zaro kesishgan Salbsimon qoburg'alar evaziga ortadi.

Evropada o'rta asrlarni quyidagi davrlarga bo'lish mumkin:

1. Ilk o'rta asr – 5 -11 asrlar.

Bu davr feodal munosabatlarga o'tish, feodallar tabaqasining shakllanishi, katolik cherkovi ta'sirining kuchayishi, oliy ta'lim muassasalari – universitetlarning paydo bo'lish davridir.

2. Mumtoz (klassik) o'rta asr – 11 asrdan 15 asr o'rtalarigacha bo'lgan davr.

Ushbu davrga xos xususiyatlar shundaki, qishloqdagi ishlab chiqarish rivojlanib qolmasdan, shaharlarda ham xunarmandchilik tsexlari paydo bo'ldi, shahar infratuzilmasi yaratildi, markazlashgan yirik davlatlar tashkil topdi. Qirol hokimiyati kuchayib, uning jamiyat ravnaqiga ta'siri ortib bordi. Kitob nashr etish yo'lga qo'yildi, fanning qator tarmoqlariga asos solindi.

3. So'nggi o'rta asr – 16 asr – 17 asrning birinchi yarimi.

Bu davrda ilm – fan va texnika rivojlanadi. Inson turmush tarzida buyuk o'zgarishlar yuz berdi, yangi qit'alar kashf etildi. Kapitalistik munosabatlarga asos solindi. Demokratik tamoyillar shakllandi.

O'rta asrlarning “zulmat dunyosi” timsolida ushbu davr namoyondalari bo'lgan yozuvchilar, shoirlar, tarixchilar, diniy ulamolar va davlat arboblarining ham hissasi bor, albatta. Chunki ular o'z ijodida asosan zamonaviy hayotning murakkab jihatlarini aks ettirganlar. Bunday asarlarda kelajakka ishonchsizlik, hayotdan norizilik tuyg'usi sezilib turadi. O'rta asr Yevropa madaniyati cherkov – diniy g'oya bilan yaqindan bog'langan edi. Cherkov ta'siri o'rta asr madaniyatining turli sohalarida, chunonchi, fanda maktabda, adabiyotda, san'atda aks etdi.

Ilm – fan u qadar rivojlanmagan ilk o'rta asrlar davrida, taxminan II asrning 2 – yarmigacha o'rta asr jamiyatiga g'oyaviy rahbarlik asosan cherkov tasarrufida bo'ldi. Kishilarning olam to'g'risidagi bilimlari mahalliy cherkov ta'limoti doirasi bilan cheklanardi. Boshqa mamlakatlar to'g'risida ma'lumotlar juda oz bo'lganligidan, Yevropaliklar ancha vaqtgacha olis yurtlar haqida har qanday uydirmalarni to'qishardi. Fan va texnika taraqqiyoti darajasi juda past bo'lganligidan, odamlar qurg'oqchilik, toshqin va kasalliklar oldida ojiz edilar. Din hayotni muqaddas shaklda tasvirlovchi g'oyalarni yaratdi: falsafada – teologiya, adabiyotda ilohiy, didaktik shakllar, musiqada cherkov gimnlari – liturgiya va messa, tasviriy san'atda xristianlik syujetlari (bu atama fikr so'qish, dogmatizm, mazmunsiz, yuzaki bilimni anglatgan) edi. Ilohiyot olam va inson haqidagini o'z “ilmiy” manzarasini yaratdi. Koinot xususidagi ilmda Yer-Olamning Ierusalim-dunyoning markazi, degan qarash hukmronlik qildi. Insoniy majoziy tarzda mikrokosmos, tana – yer, qon – suv, nafas – havo, harorat – olov, ya'ni u boshlang'ich ibtidodan iborat, deb qaraldi.

O'rta asr Yevropasida aholining mutlaq ko'pchiligi savodsiz edi. Savodli kishilar nafaqat dehqonlar, balki feodallar orasida ham oz sonli edi. Ritsarlarning ko'pchiligi imzo chekish o'rniga belgi qo'yganlar. G'arbiy Yevropada uzoq vaqtgacha ruhoniylargina savodxon bo'lib keldi: ular diniy kitoblarni o'qishlari, ibodat duolarni bilishlari, xudoning qudratini dindorlarga chiroyli qilib tasvirlab, kishilarni ishontirishlari lozim edi.

Cherkov va monastirlar xuzurida tashkil etilgan quyi maktablar o'z oldiga savodxon dindorlarni tayyorlashni maqsad qilib qo'ygan, bu maktablarda asosan lotin tilini, ibodat va duolar o'qish tartiblarini o'rganishga e'tibor berilar edi. 9 asrda cherkov – yepiskoplik maktablari rivojlanib, keyinchalik ular zaminida o'rta asr universitetlari vujudga keladi. G'arbiy Yevropa mamlakatlarning hammasidagi ta'lim muassasalarida o'sha vaqtda biron xalq gapirmaydigan lotin tilida o'qitilgan.

G'arbiy Yevropadagi dastlabki universitetlar II asrda paydo bo'lgan. Universitet – lotincha “majmua” ma'nosini ham anglatadi. Ilmiy darajalar (bakalavr, magistr, doktor) tizimi takomillashgan. Bakalavr, magistr, doktor kabi darajalar tabaqalanishi universitet ta'limining ko'p bosqichlariga mos kelar edi. Ta'limning birinchi bosqichi 7 ta fanni o'z ichiga olgan ikki davradan iborat edi:

1 davrada – trivium (grammatika, notiqlik, mantiq);

2 davrada – kvadrium (arifmetika, astronomiya, musiqa, geometriya).

Oliy maktablar 13 asrda Boloniya, Monpele, Palermo, Parij, Oksford, Salerno va boshqa shaharlarda tashkil topdi. Umuman, ayrim ma'lumotlarga ko'ra, 15 asrga qadar Yevropa davlatlarida 60 ga yaqin universitet ochilgan.

14 asrdan qog'ozning keng qo'llanishi esa, uni yanada ko'proq chiqarish imkoniyatini tug'dirdi. Qog'oz Xitoydan Sharq davlatlari, jumladan, Samarqand orqali Yevropaga kirib keldi. Ispaniyada dastlabki qog'oz ustaxonalari 12 asrdan ishga tushgan. Keyinchalik, 14 asrdan esa bu soha Italiyada ham rivojlangan. Yevropadagi dastlabki ustaxonalarda qog'oz eski lattalardan tayyorlangan.

Germaniyada 1445 yili Iogann Guttenbergning kitob bosish dastgohini kashf etishi natijasida kitobning ommaviy tarqalishi Yevropa madaniy hayotining yanada yuksalishiga olib keldi.

Ikonografiya – bu Iso payg'ambar timsolini yaratishda rassom asoslanishi, qat'iy amal qilishi lozim bo'lgan qonun – qoidalar majmuasidir. Ikona savodsiz omma uchun xudo bilan ruhiy – hissiy bog'lanish, aloqa shakli sanalgan. Tasvirda Xudoni bandalarning gunoh kechmishlarini mag'firat etishga qaratilgan motamsaro ko'rinishini ifodalagan ikonalar yaratishning turli milliy, xududiy maktablari paydo bo'la boshladi (masalan, Vizantiya, Rus matablari). Ikona chizishda rassomlar yirik tasvirlarga turli qismlar, kiyim va umumiy rangning haqiqatga yaqin bo'lishiga intilmaganlar. Tasvir keng qamrovli bo'lib, real hayotiylikdan chetlash orqali tomashabin e'tiborini to'la badiiy asarning ruhiy mazmuniga qaratish imkonini bergan.

O'rta asrlar musiqasida ham asosiy mavzu xudoni kuylash, injil asotirlari, avliyolar hayoti, ruhiy – axloqiy poklanish, gunohdan mag'firat bo'lish aqidalari edi.

Xulosa qilib, o'rta asrlar feodal istibdodi diniy xurofot asridangina iborat bo'lib qolmadi. O'rta asrlar bizga ajoyib adabiy meros va arxitektura yodgorliklarini qoldirdi. Bu davr “buyuk progressiv o'zgarishlar” davri, pahlavonlarga muxtoj bo'lgan va titanlar yaratgan, o'zlarining o'lmas asarlari bilan kishilik madaniyati rivojiga katta hissa qo'shgan Bokkachcho va Rable, Shekspir va Servantes kabi titan yozuvchilarning yetishib chiqishlariga zamin tayyorlagan davr ham bo'ldi.

          Yevropada Uyg'onish davri madaniyati. XV – XVII asrlar jahon tarixida Renessans yoki Uyg'onish davri nomi bilan mashxurdir. “Renessans” so'zinng ma'nosi o'rta asr va madaniyatda voz kechish, antik (yunon-rim) madaniyati va san'ati an'analariga qaytish, uning Uyg'onishi davridir. Shu bilan birga Renessans badiiy uslub hamdir. Bu davrda Yevropa mamlakatlarida birin – ketin madaniy yuksalish ko'zga tashlandi. Bu madaniy yuksalish, birinchi navbatda, ijtimoiy – iqtisodiy o'zgarishlar bilan, jamiyat hayotida shaharlarning, shahar madaniyatining, xunarmandchilik ishlab chiqarishining rivoj topishi bilan uzviy bog'liq edi. Renessans madaniyati birinchi bo'lib Italiyada boshlandi. Ma'lumki, Italiyada o'sha davrda O'rta dengizda, temir yo'l va havo yo'llari bo'lmagan bir davrda, suv yo'li orqali savdo – sotiqni rivojlantirish, boshqa mamlakatlar bilan turli iqtisodiy – madaniy aloqalarni avj oldirishda markaziy o'rinlardan birini egallar edi.

Italiya suv yo'li orqali bevosita rivoj topgan Sharq davlatlari, xususan, arab davlatlari bilan yaqindan aloqada bo'lishga intildi. IX – XII asrlarda Yaqin va O'rta sharq xalqlari, musulmon Sharqi madaniyatining yuqori cho'qqiga ko'tarilgani tarixdan ma'lum. Italiyaning bu davlatlar bilan iqtisodiy – madaniy aloqalari Yevropada Renessans madaniyatining vujudga kelishida muhim rol o'ynagan.

Italiyaning sharqiy qo'shnisi bo'lgan ispaniyada esa musulmon madaniyatini bevosita rivoj ettirgan arab davlati  - Qordova halifaligi deyarli XV asrlarga qadar davom etdi. Bular hammasi Italiyada boshlangan Renessans, Uyg'onish madaniyati shakllanishida IX – XII asrlarda Yaqin va o'rta sharq mamlakatlarida vujudga kelgan arab tilidagi madaniyat, Sharq Uyg'onish davri madaniyati, fani bilan uzviy bog'liqligini ko'rsatdi.

XII – XIV asrlarda Italiyada Muxammad Xorazmiy, Ahmad Farg'oniy, Marvoziy, Forobiy, Ibn Sino, Ibn Rushd kabi mashhur sharq olimlarining asarlari lotin tiliga tarjima etildi, arab ilmiy yutuqlarini o'rganishga intilish kuchaydi. Bu asarlar Yevropaga keng tarqaldi va renessans madaniyatining muxim qismiga aylandi.

Yaqin va O'rta Sharq Uyg'onish madaniyatining shakllanishida O'rta Osiyo madaniy an'analari katta ahamiyat kasb etadi.

Yevropa Uyg'onish harakatining ilk vatani – Italiyada kapitalistik sanoatning dastlabki shakli – manifaktura yuzaga keladi. Mamlakatning bir qancha shaharlarida savdo – sotiq tez sur'atlar bilan rivojlanadi. Venetsiya va Genuya savdo bilan mashxur bo'lgan bir vaqtda Florentsiya sanoat va bank ishlari bilan shuhrat qozondi. Bu yerda jun va ipakchilik sanoati avj oladi. Ishchilar bir korxonaga birlashtiriladi va ularni ekspluatatsiya qilish kuchayadi. Binobarin, bu davr dastlabki kapital to'plash davri edi. Italiyada shahar – respublika tartiblarining g'alaba qilishi xunarmandchilikning va savdo – sotiqning tez rivojlanishi Renessans harakatining hammadan oldin shu mamlakatda yuzaga kelishiga zamin hozirladi.

Renessansning alohida belgilari Dante ijodida namoyon bo'lsa ham, lekin Uyg'onish davri to'la ma'noda XIV asrning 2 – choragidan boshlanadi va XVII asrgacha davom etadi.

Italyan Renessansi Yevropaning boshqa mamlakatlaridagi ijtimoiy harakatga ham katta ta'sir ko'rsatadi. Frantsuz, nemis va ispan gumanistlari antik madaniy merosni bevosita o'rganishlari bilan bir qatorda, uni italyan mutafakkirlarining asarlarini o'qish orqali ham o'zlashtiradilar.

Reformatsiya mafkurachilari shunday g'oyalarni ilgari surdilarki, bunga ko'ra katolik cherkovi va uning butun ierxiyasi (boshqaruv tizimi) va umuman ruhoniylik amalda inkor etildi. Ular haqiqiy dinning yagona manbai deb Muqaddas yozuvni e'lon qildilar hamda katolikning rasmiy talqinini rad etdilar, cherkovni soddalashtirishni, uning yer, mulk va boshqa narsalarga bo'lgan huquqlarini bekor qilishni talab qildilar.

Reformatsiya asosan byurger – burjua (Lyuter, Kalvin), xalq harakatlari yo'nalishi kasb etib, u feodal ekspluatatsiyani tugatish, tenglik o'rnatish uchun katolik cherkovini bekor qilishga yo'nalgan kurash (Tomas Myuntser, antibaptistlar) g'oyasi ruhi bilan sug'orilgan edi. 

Uyg'onish madaniyatining asosiy va muhim hususiyati gumanizm (insonparvarlik) edi.

 Dastlabki gumanistlar – Petrarka va Bokkachcho asarlarida mavxum simvolik iboralar ikkinchi o'ringa qo'yilib, realizm esa birinchi o'ringa chiqariladi, voqelikni tipik ravishda, xarakterli detallar bilan aks ettirishga kirishiladi. Gumanistlar maktabda tarbiya ishlarini qayta qurish bilan birga oliy ta'limni ham isloh qilishga kirishadilar. Boshqa mamlakatlardan ancha oldin Italiya shaharlarida oliy yuridik maktablarning paydo bo'lishi diqqatga sazovordir.

XII asrda mashxur Bolonya universiteti tashkil etildi. Uning yuristlari Rim huquqshunosligini o'rganib, uni G'arbning yakkayu yagona qonuni deb e'lon qiladilar. Rim qonunshunosligi haqidagi bu qarashlar Uyg'onish davrini tayyorlashda muxim omillardan biri bo'lgan edi.

Mamlakat madaniy hayotida misli ko'rilmagan yangiliklar yuz bera boshlaydi. XIII – XVI asrlar mobaynida Italiya shaharlarida 22 universitet ochiladi; ularda ilohiyot ilmi emas, balki huquqshunoslik, meditsina fanlari o'rgatiladi. Antik tarix, adabiyot va san'atni o'rganish dunyoviy fanlarning rivojiga, shubxasiz, jiddiy ta'sir ko'rsatadi. Bu o'zgarishlar XV – XVI asrlarda buyuk geografik kashfiyotlarni keltirib chiqaradi. Matematika, fizika, astronomiya fanlari sohasida erishilgan qator yutuqlar Uyg'onish davrida faqat gumanitar bilimlar emas, balki tibbiyot fanlarining ham rivojlanganligidan darak beradi. Uyg'onish davri realizmining ijobiy qahramonlari xarakteriga begiyos jasorat va mardlik mujassamlanadi. Shaxs erkini himoya qilgan yirik gumanist o'z kuch - qudratiga, haq ishning tantana qilishiga ishongan, adolat uchun kurashuvchi kabi pok oliyjanob obrazlarni yaratish orqali Uyg'onish davrining baxsh ruhini ham aks ettiradilar.

O'rta asr diniy - mistik aqidalarni bartaraf etish jarayoni ayni vaqtda ham fanda, ham san'atda namoyon bo'lar, ko'pincha bir shaxs ijodida uyg'unlashib ketardi. Masafan, Leonardo da Vinchi buyuk rassomgina bo'lmay, mashhur matematik, mexanik va muhandis ham edi, A. Dyurer rassom, haykaltaroshl, arxitektor, matematik edi.

Ilk gumanizm. Yangi madaniyat dasturi. Ilk uyg'onish va gumanizmning dastlabki vakili shoir Franchesko Petrarka (1304 -1374 -yillar) edi. "Qo'shiqlar kitobi", "She'riy maktublari" kabi lirik she'rlar to'plamlarida shoir o'zining yuksak darajadagi insonparvarlik g'oyalari bilan yangi madaniyatning yaratilishiga asos soldi.

Petrarka yangi madaniyat dasturining ijodkori bo'lsa, uning do'stiari va davomchilari - Bokkachcho va Salyutati ijodiyoti bilan XV asrning boshlarida Italiyada ilk gumanizm davri yakunlandi.

Jovanni Bokkachcho (1313 - 1375) hayoti Flornsiya va Neapol bilan bevosita bog'liq kechadi. Yangi uslubdagi novellalar muallifl bo'lgan Bokkachchoning "Dekameron" asari zamondoshlari orasida benihoya katta muvaffaqiyat qozonib, ko'p tiliarga tarjima qilingan. Gumanistik g'oyalar mujassamlashgan "Dekameron" asarida inson fazilati va olijanobligi uning nomdor oilada tug'ilganidan emas, balki ma'naviy qiyofasida, amalda qilgan mardona ishlarida ekanligi o'zining badiiy ifodasini topgan.

Uyg'onish davrida Italyan tasviriy san'atida ham jiddiy burilish sodir bo'ldi. Shaharlarning taraqqiy etishi natijasida arxitektura, haykaltaroshlik va rassomlik san'ati, badiiy adabiyot kamol topadi. Fiorensiyalik Leonardo da Vinchi (1452-1519 yillar) Italiyadagi  Uyg'onish davrimadaniyatining eng buyuk arbobi edi. Uning otasi kichkina Vinchi shahrida notarius bo'lib ishlagan. Leonardo da Vinchi yoshligidan yaxshi bilim oldi. U buyuk olim, iste'dodli me'rnor, muhandis, konstruktor va rassom bo'lib yetishdi. Leonardo 18 yoshdaligida uning otasi Florensiya respublikasi hukumatiga ishga o'tdi. Florensiyada u o'g'lini haykaltarosh va rassom Andrea Verrokioga shogirdlikka beradi. Tarixchi va san'atshunos Vazarining yozishicha, Verrokio 1476 -yili "Insonning cho'qintirilishi" asarida farishtalardan birinchi chizishni shogirdi Leonardoga topshirdi. Uning chizgan rasmini ko'rgan Verrokio shogirdining ustunligini tan olib, sur'at chizishdan butunlay voz kechib, faqat haykaltaroshlik bilan  shug'ullana boshlagan. Leonardoning qobiliyati va zehnining shakilanishida uning oilasi va qadrdon o'tkasining manzarasi asosiy omil bo'ldi. Rassomning bizgacha yetib kelgan ilk imzosi o'zi tug'ilib o'sgan Arno vodiysi chizilgan rasmga qo'yilgan.

Leonardo da Vinchi Florensiyaga kanallar, uchar apparatlar ioyihalarini chizdi. Olim, shuningdek, geologiya, gidravlika va mexanika sohalarida ilmiy tadqiqotlar olib bordi. Xuddu shu paytda Leonardo "Mona Liza" portreti ustida ish boshlagan.

     Fransiya qirolining Lombardiyadagi noibi Sharl da Ambauz taklifi bilan Leonardo da Vinchi 1516 - yili Milanga keldi. Uni "Birinchi rassom, me'mor va mexanik" lavozimiga tayinlashdi. Fransiya qiroli Fransisk I Leonardo uchun Ambuazda 3500 oltin ekyuga Klo Lyuse qaPasini olib berdi. Xuddi shu yerda da Vinchi o'z umrining oxirgi yiliarini o'tkazdi. Klo Lyuseda uning eng buyuk asari "Moan Liza" portreti chizib tugallandi. Leonardo da Vinchi rassom sifatida suratini chizayoigan kishilar va ularning ruhiy kechinmalariga hammadan ham ko'p e'tibor berardi. Leonardoning "Mona Liza" si ("Jakonda") - yosh juvonning portreti, hozirgi kunga qadar san'atning shu sohasidagi eng mashhur asardir. Rassom bu suratda yosh juvonning tashqi qiyofasinigina emas, balki uning ichki dunyosini, kechinmalarini va kayfiyatini ajoyib, sirli tarzda aks ettirib bergan. San'at sohasidagi mutaxassislar hozirgi kunga qadar "Mona Liza" ning surti kimdan chizilganligi ustida baxs qilib kelmoqdalar. Jumladan mashhur psixolog Freyd Leonardo bu portretda o'z onasi  haqidagi hotiralarini mujassamlashtirgan deb faraz qiladi. Oxirgi paytda kompyuter yordamida tadqiqotlar olib borgan bir guruh san'at - shunoslar portretda Leonardo o'zining rasmini chizgan degan farazni ham aytishdi.

Leonardo da Vinchi 1519 - yili 2 - mayda vafot etdi. Aytishlaricha, u o'limi arafasida yonida bo'lgan Fransiya qiroli Fransisk I ga odamlar uchun juda kam xizmat qilganini aytib uzr so'ragan.

         Uyg'onish davrining buyuk arboblaridan yana biri, bu haykaltarosh, rassom, me'mor, harbiy muhandis va shoir Mikelanjelo Buanarotti (1475 - 1564) edi.

Mashhur rassomning Vatikandagi Siksting kapellasidagi sur'atlar soni 700 ga yaqin bo'lib, u uzunligi 40, eni 13 va balandligi 20 metrli xonada chizilgan.

Mikelanjelo 4 yil davomida mashaqqatli mehnat qilib, 1512 yil kapella, devoriy sur'atlarini tantanali ochishga tayyorlaydi. Uning haykaltarosh sifatida yaratgan eng buyuk ishlaridan biri – David haykali edi. Marmar toshdan qilingan haykalning balandligi 5,5 metr bo'lib, zamondoshlari uni “gigant” deb atashgan. Mikelanjelo bu haykal siymosida daxshatli mahluqni tosh bilan urib o'ldirgan afsonaviy cho'pon yigitni tasvirlagan.

Italiya buyuk rassomlaridan yana biri Rafael Santi (1483-1520) dir. U o'zining qisqa, lekin mazmunli umri davomida insonni, uning go'zal qalbini, aql–zakovatini, oliyjanobligini tasvirlashga intildi.

 Rafael Santi kichkina Urbino gertsogligida saroy rassomi oilasida tug'ildi. U 1504 yili Florentsiyaga keladi. Shu yerda o'zining qator mashxur sur'atlari – “Madonna” larini chizadi. Oradan 4 yil o'tib Rafael Santi Rimga boradi.

Rassom Rim papasi Yuliy II ning buyurtmasiga binoan uning saroydagi dam oladigan xonalarini bezashga kirishdi. Vatikanda ishlash bilan birga u  bir qator tasviriy asarlar, portretlar chizadi. “Madonna Alba”, “Kursidagi Madonna”, “Madonna difoli”, va nihoyat 1513–1514 yillari “Sikstin Madonnasi” ini yaratadi. Rafael chizgan rasmlarining eng mashxuri bo'lgan “Sikstin Madonnasi” Italiyaning kichikroq shaharlaridan biridagi Avliyo Sikstin monastiri uchun chizilgan edi. Bu buyuk asar insonga g'oyat kuchli muhabbat ruhi bilan sug'orilgan edi. Rassom unda odamlarning baxt-saodati uchun o'zining eng aziz va sevimli farzandini qurbon qila oladigan mard insonni-onani ulug'laydi. “Injil”dan olingan bu sahna tasviri hozirgi kunda Germaniyaning Drezden shahridagi rasmlar galireyasida saqlanmoqda.

Rimdagi Avliyo Petr cherkovini loyihalashtirish va uning qurilishida ishtirok etishi, Santa Mariya Papasi cherkovini bezashda faollik ko'rsatganiga qaramasdan Rafael ko'proq tasviriy san'atda shuxrat qozondi.

Leonardodan farqli ravishda, Rafael o'z davrining ijodkori edi. Uning asarlarida jumboqli, g'ayritabiiy xususiyatlar yo'q. Hamma narsa aniq, yorqin, go'zal va barkamol. U go'zal qaxramonning ajoyib timsolini yaratadi. Rassomda shunday hayotiylik tamoyili kuchli shu boisdan ham uning “Madonna Konestibile”si asarda ilohiylashtirilmagan, oddiy va go'dak tomonidan varaqlanayotgan kitobga nigoh tashlagan holda tasvirlangan.

Renessans (Uyg'onish) (1450 - 1650) turli-tuman badiiy shakllarda-me'morchilik, haykaltaroshlik, rassomchilikda namoyon bo'idi. Bu usiubning hususiyatlari asosan rassomchilik va haykaltaroshlikda o'z aksini topgan.

Gotiy uslubida vertikal - tik tarhlar alohida mavqe kasb etdi. Renessansda esa odamzod o'zini bemalol his qiladigan imoratlar bunyod etiidi. Renessans me'mori uchun imoratning umumiy o'lchamiy mutanosibligi va uning inson jussasi nisbatlariga mosligi muhim bo'lgan.

Imorat bosh yo'lagining yuqorisi o'yma to'rtburchakli gardish bilan bezatilgan. Deraza va eshiklar o'rtasida pilyastrlar, ustunlar ko'rinishidagi nimdumaloq me'moriy ustunlar joylashtirilgan. Bu pilyastiar go'yo yuqori qavat yukini ko'tarib turgandek ko'rinsada, naqsh ahamiyatiga egadir. Xona devorlari nabotiy naqshlar, yaproqli novda, yani girlyandalar bilan ziynatlangan. Qo'rg'onlar buzib tashianib, o'rniga yangilari qurildi, imoratlar buyod etiidi. Shambore, Fontenblo kabilarda qo'rg'olar, Parijdagi Luvr shular jumlasidandir.

Vilyam Shekspir. XVI asrning ikkinchi yarmida Angliya badiiy adabiyotida drammaturgiya sohasida ayniqsa mashhur edi. Bu paytda mamlakatda sayyoh aktyortar truppalari juda ko'p bo'lgan. Londonda 1599 - yili ochilgan "Globus" teatri keyinchalik butun jahon madaniyatida chuqur iz qoldirdi. V. Shekspir (1564 - 1616 -yillar) bu teatr tashkilotchilaridan biri edi. U 1590 - 1612 - yillarda teatrda dastlab aktyor, keyinchalik muallif sifatida ishladi. Shekspir o'zining 37 ta dramatik asarini shu yerda yaratgan va shu teatrda sahnaga qo'ygan.

Uning asarlarida Italiya Ilk Uyg'onish davri namoyond alarm ing ta'siri yaqqol sezilib turadi. Xususan, "Romeo va Julyetta", "Venera va Adonis" dramalari xuddi shu taassurot ostida yozilgan. Shekspir jamiyatdagi barcha yomon illatlarni qoralaydi. Yozuvchi hamma joyda yovuzlik hukm surishini, uning zahri his-tuyg'ularda, haq va nohaqlikda, hatto sevgida ham bor ekanligini o'z asarlarida tasvirlaydi.

Shekspir insonning ulug'ligini chuqur his qiladi. "Aqli juda sog’lom, har bir ishni aniq va mohirona bajaradi. U butun olamning ko'rki!" deb xitob qiladi.       

Shekspir o'zining "Hamlet", "Otello", "Qirol Lir", "Romeo va Juletta" va boshqa o'nlab tragediyalarida pok vijdonli va dovyurak kishilarning yahshilik va adoiat haqidagi orzulari puchga chiqayotganligini ko'rsatib berdi. U kuchli va jasur qahramonlarni, ulardagi yuksak his- tuyg'ularni: muhabbat va do'stiikni, vafodorlik va mardlikni ulug'ladi. Montekki va Kepuletti oilalarining dushmanligi yosh Romeo va Juletta sevgisiga xalal bera olmaydi. Sevishganlar taqdirga bo'ysunmay, sof muhabbatlari yo'lida halok bo'ladilar. Shekspir qahramonlari to'rt asrdan buyon jahon teatrlari saxnalaridan tushmay millionlab kishilarning sof muhabbatga vafodorlikka va yahshilikka chaqirish bilan birgalikda yovuzlikdan, razolat va yoig'ondan jirkanishga undab kelmoqda.

              Uyg'onish davrining buyuk san'atkorlari odamlarni hozirgi kunga qadar qoyil qoldirayotgan nodir asarlarni yaratdilar.

Aibrext Dyurer. Italiyadagi Gumanizm va Uyg'onish san'ati. Yevropadagi ko'pgina mamlakatlar san'atining yuksalishiga ijobiy ta'sir ko'rsatdi. Germaniya, Niderlandiya va Ispaniyaning buyuk rassomlari Itaiiyalik san'at ustalarining ta'siri ostida buyuk yutuqlarga erishib, jahon xalqlari madaniyatiga o'z hissaiarini qo'shdilar.

O'rta asrlardagi Gumanizm va Uyg'onish madaniyati Germaniyada birmuncha kech boshlandi. Yangi davr san'ati bu yerda XVI asr boshlarida reformatsiya va feodallarga qarshi kurash bilan bog'liq dedi.

Nemis Gumansstlari o'z asarlarida mamlakatdagi feodal tartibsizliklarni va katolik cherkovini keskin qoraladilar. Germaniya san'atining eng ilg'or sohalari rassomchilik va gravyura (o'ymakorlik) edi. Bu sohalarda birinchi islohotchi. Aibrext Dyurer (1471-1538 yillar) bo'ldi. U Nyurnberg shahrida Vengriyalik zargar oilasida tug'ilgan.

Avvaliga otasining ustaxonasida ish o'rgangan Aibrext keyinchalik rassom Mixael Volgemun ustaxonasida ta'lim oldi. U bilganlaridan qanoatlanmay Germaniya, Shveytsariya va Italiyada bir necha marta sayohatlarda bo'lib, u yerdagi rassomlar san'atini mukammal o'rgandi. Dyurer faqat rassom bo'libgina qolmasdan, mashhur gravyurachi, me'mor injener va qadimgi tillarni yashi bilgan qalami o'tkir adib ham edi.

Germaniya Yevropada birinchi bo'lib kitob bosish dastgohi kashf qilgan mamlakat edi. Xuddi shu sohaning keng taraqqiy qilishi natijasida yangi san'at turi-gravyura yuzaga keldi. Rassomlar yog'och yoki mis bo'laklaridan o'yib rasm tushurishar, so'ngra uni bo'yab va ustiga qog'oz qo'yib ko'chirma olar edilar. Kitob suratlari asosi bo'lgan gravyura shunday tayyorlanar edi. Bazelda 1494 - yili nashr qilingan nemis gumanisti Sebastyan Brantning "Ahmoqlar kemasi" hajviy asari rasmlarini chizishda Dyurerning ishtirok qilishi uning birinchi katta muvaffaqiyati bo'ldi.

O'zining italiyaga qilgan dastlabki sayohatidan qaytgan Dyurer Germaniyada birinchi rassomchilikning portret sohasiga asos soldi. Rassom insonning ruhiy olami borliqni ko'rsatishga intilib, irodali, jasur va talantli kishilarning qator portretini yaratdi. Uning chizgan portretlaridan: "Osvalt Kreal", "Avtoportret", " Yosh ayol portreti", gravyuralaridan esa: "Apokalipsis", "Odam va Havvo", "Mariyamning hayoti" va boshqalarni sanab o'tish kifoya.

Dyurer ijodida faqat rassomchilik emas, yog'och va misda gravyuralar tayyorlash ham muhim o'rin egailaydi. Albrext Dyurer Germaniya san'ati namoyondalari orasida eng serqirra va sermahsul ijodkor ekaniigini zamondoshlari ham tan olishgan.

Rembrandt van Reyn. Niderlandiya san'ati, ayniqsa burjua inqilobi g'alabasidan keyin gullab-yashnadi. Bu davrda, ayniqsa me'morchilik, haykaltaroshlik yuksak darajada rivojlandi. Niderlandiyadagi inqilobning g'alabasi haykaitarosh va rassomlarning ijod qilishlariga keng imkoniyat yaratdi. Ular chizgan asariarning ko'pchiligida tabiat manzaralari, dengiz, uy jihozlari keng ko'lamda aks ettirildi. Gollandiya rassomchilik san'atining eng yuksalgan davri Rembrandt Xarmens van Reyn (1606-1669 yillar) hayoti va ijodi bilan mujassam bog'liqdir. Rembrandt turli janrlarda, xususan rassomchilik va gravyuralar sohasidagi tinimsiz mehnati tufayli sermahsul ijodkor hisoblanadi. Dunyoning ko'plab muzeylarida uning 1500 ta rasmi saqlanib kelmoqda.

           Me'morchilikning ravnaqi biz uchun hozirgi kunga qadar saqlanib kelayotgan madaniy yodgorliklaming asosiy ko'pchiligini feodal jamiyat davrida yaratilishini ta'minladi. Muqaddas Sofiya, Toj Mahal, AI-Qambara ibodatxonalari, saroylari bunga yorqin misol. Venetsiya, Florensiya, Parij va Keln, Samarqand, Buxoro, Xiva va boshqa o'nlab shahardagi tarixiy obidalarning ko'pchiligi shu asrlarda qurilgan edi. Insoniyat o'z taraqqiyoti davomida doimo o'zaro iqtisodiy va madaniy muloqotda bo'lgan. G'arb va Sharq dunyosi o'rtasidagi bevosita munosabatlarning tiklanishi, rivojlanishi ham xuddi shu davr, ya'ni o'rta asrlardan yo'lga qo'yildi.

         Xulosa qilib shuni aytish kerakki, Uyg'onish davri Yevropa mamiakatlarining madaniy va g'oyaviy hayotida katta progressiv rol o'ynaydi. Bu davrda jahon madaniyatining eng nodir va bebaho asarlari yaratildi.

Romantizm. Bu uslub 1810 - 1876 yillar oralig'ida kechgan davrai o'z ichiga oladi. Aynan shu davrda Londondagi Parlament binosi qurilgan.

Boshqa uslublardan farqli o'laroq romantizm me'morchilikka aytarli ta'sir o'tkaza olmadi. Romantik uslub rassomchilikda, musiqada, adabiyotda, shuningdek bog'u-bo'ston me'morchiligida namoyon bo'ladi.

Mazkur uslubning asosiy timsollari bilan birlashib ketgan orzu - umid to'la ko'tarinkilik. Asotiriy majoziy timsollardan keng foydalaniigan. Me'morlar romantik bog'lar va tomosha bog'larda yovvoyi tabiatga taqlid qiladi, turli vayronalar, g'orlar, yolg'on qabrlar yaratadilar.

Rassomchilikda ham Goya, Delakrua asarlarida tomoshabinni ishtirok ettirish maqsadida urushlar, inqiloblar, hamma tanish voqealarga murojaat etadilar. Ko'plab polotnolarda xira oy yog'dusida: vayronalar, fantastik-aqldan tashqari manzaralar tasviri namoyon bo'ladi. Bosh qahramonlar yorqin ranglar bilan ajratib ko'rsatiladi. Gyote, Shiller, V. Gyugo singarilar romantizmning adabiyotdagi namoyondalari edi.

Uyg’onish davri madaniyati yaratgan asosiy qadriyatlar keyingi asrlar Yevropa madaniyati asosini belgiladi. XVIII asrdagi “ma’rifatparvarlik” g’oyalarinig tarqalishi va sanoat inqilobining boshlanishi provardida madaniyatning yuksak texnikaviy yutuqlariga olib keldi.

Xo’sh, “marifat” o’zi nima?

Ma’rifatning lug’aviy ma’nosi bu - bulish, tanish, ya’ni bilim demakdir. Bu so’zning ko’plik ma’nosi maorifdir. Atama sifatida u tabiat, jamiyat va inson mohiyati haqida turli bilimlar, ma’lumotlar majmuini bildiradi. Ma’rifat bilim va madaniyatning uyg’unlashgan mazmunidir.

Shu o’rinda “ma’rifatparvarlik” jumlasiga ham ta’rif berib o’tsak. Insoniyatning bir jamiyatdan ikkinchi jamiyatga, bir tarixiy davrdan ikkinchisiga o’tishi avvalo ma’rifatparvarlikdan boshlanadi. Zamonaviy yetuk, ongli, yurtim deb yashovchi, uzoqni ko’zlovchi ma’naviyatli fidoiy siymolar tabiatan ma’rifatparvar bo’ladilar. Jamiyatning bugungi va kelajagi uchun muhim g’oyalarni ko’tarib chiqadilar va ularni amalga oshirish uchun izchil kurash olib boradilar.

XVIII asrda katolik cherkovi absolyutizm va barcha feodal tartiblarni himoya qilar, xalq orasida bu tartiblar xudo tomonidan o’rnatilgan, degan ko’r-ko’rona ishonchni mustahkamlashga intilar edi. Biroq ilg’or yozuvchilar, olimlar, ilm-fan va maorifni dinga qarama-qarshi qo’yar, o’sib kelayotgan burjuaziya bilan xalq manfaatlarini himoya qilardilar. Ijtimoiy fikrning bu yo’nalishi “Ma’rifat” deb ataldi, uning vakillari esa tarixga XVIII asr ma’rifatparvarlari nomi bilan kirdilar. Barcha baxtsizlik va nohaqlikdan insoniyatning aziyat chekishi bilimsizlikdan ekanligiga, faqat ma’rifatgina xalq va uning ideali “Ozodlik, Tenglik, Qardoshlik”ni o’rnatishga qodir ekanligiga ma’rifatparvarlar chuqur ishonganlar. XVIII asr ma’rifatparvarlari ilg’or g’oyalarni ilgari surib, umrini yashab bo’lgan tartiblarni bekor qilish va yangi zamonaviy tartiblarni joriy qilish sari kurashga otlanganlar. Bu borada XVIII asr ma’rifatparvarlaridan Vol’ter, Mel’e, Didrolar faoliyatlari benazirdir.

XVII asr oxiri XVIII asr boshlarida faoliyat yuritgan Simon Poyutskiy, Fyodr Rtikkev, Sil’vester Medvedev, Saltikov kabi bir qator  ma’rifatparvarlar, o’z qarashlarida dehqonlar, hunarmandlar manfaatlari va kayfiyatlarini aks ettirdilar.

Xususan ularning g’oyalari XVIII asr ma’rifatparvarlarining jamiyat hayotiga oid demokratik tamoyillarni ishlab chiqishlarida muhim poydevor bo’lib xizmat qildi.

Ma’rifatparvarlar jamiyatdagi tartiblarni ijobiy tomonga o’zgartirishni, jumladan:

·        Absolyut monarxiyaning bedodligini cheklash;

·        Katolik cherkovi, ya’ni dinning jamiyat siyosiy va madaniy hayotiga ta’sirini zaiflashtirish va kerak bo’lsa butunlay yo’qotish;

·        Ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy hayotning rivojlanishiga to’siq bo’lib kelayotgan feodal tartiblarni bekor qilish;

·        Insonlarning barcha tabaqalarining teng huquqli bo’lishini (ya’ni saylash, saylanish va shu kabilar);

·        Demokratik tamoyillarga ko’ra xalqning mamlakatni idora etilishida ishtirok etishi va shu kabi maqsadlarni amalga oshirishni o’z oldilariga maqsad qilib qo’ygandilar.

Shuningdek XVIII asr ma’rifatparvarlari xalq ommasining yalpi saylov huquqi parlament boshqaruvi va respublika tuzimi uchun, demokratik huquqlar va erkinliklar uchun faol harakatda bo’ldilar.

1751 yildan boshlab yozuvchi va faylasuf Deni Didro (1713-1784) tashabbusi bilan ko’plab ma’rifatparvarlar ko’p tomli “Fan, san’at va hunarmandchilik entiklopediyasi”ni tayyorlash va nashr etish bilan shug’ullana boshladi. Entiklopediya mualliflari orasida Vol’ter, Russo singari taniqli siymolar bor edi. Ular o’z zamonining ilmiy bilimlari va ilg’or g’oyalarini bayon etish va ularga tartib berish borasida tinimsiz izlanishlarda bo’ldilar. 

Entiklopediyadan matematika, astronomiya, fizika, ximiya, geografiya va turli ishlab chiqarish sohalari va texnologilariga oid qiziqarli maqolalar o’rin olgan edi. Unda sanoat buyumlari yasash, qishloq ho’jaligini yuritishning ilg’or usullari batafsil tasvirlangan edi. Bu esa mamlakat ishlab chiqaruvchi kuchlarini rivojlantirish tomon keng imkoniyatlar ochib berdi.

Entiklopediya mualliflari butun insoniyat faoliyatiga din emas, balki aql-idrok, ma’rifat va ilm-fan asos bo’lishi kerakligini chuqur asoslab berdilar. Shu bilan birga entiklopedistlar xususiy mulkchilik, sohibkorlikni himoya qildilar, qishloq ho’jaligi, sanoat va savdo-sodiq yo’liga zid hamma to’g’anoqlarning olib tashlanishini talab qildilar. Ular millat, ya’ni butun fransuz jamiyati tabaqalarga bo’lingan “fuqarolar”idan emas, balki qonun oldida teng huquqlar va teng majburiyatlarga ega fuqarolardan iborat bo’lishi kerak, deb ta’kidladilar. Xullas mazkur entiklopediya fransuz ma’rifatparvarlarining  ilg’or ilmiy va ijtimoiy-siyosiy tafakkurining eng yorqin yodgorligi bo’lib qoldi.

Sanoat to’ntarilishi va ilmiy texnikaviy yutuqlar. XVIII-XIX asrlar sanoat, fan-texnika sohasida muhim yangiliklar davri bo’ldi. Jumladan, bu davrda ilmiy bilimlar jamiyat tafakkurining butunlay yangi sifat darajasiga ko’tardi.

Yevropa va Shimoliy Amerikaning ko’plab mamlakatlarida XIX asr o’rtalarida industrlashtirish yoki sanoat burilishi nihoyasiga yetdi. Manfaatdorlikning madaniyatdagi belgilovchi o’rni fan va texnika taraqqiyotiga yangi turtki berdi. Bug’ va elektrlashtirish, telefon va telegraf davri, astronomiya, geologiya, kimyo sohalarida ajoyib kashfiyotlarga boy bo’lgan bu davr, shubhasiz insoniyat madaniyatini yangi bosqichga ko’tardi. P.Sorokin iborasi bilan aytganda, faqat birgina XIX asrdagi kashfiyot va yangiliklarning o’zi oldingi asrlardagi kashfiyotlarning hammasini jamlangandan ham ko’proq bo’ldi. Xususan, bu asrdagi  248527 tadan ziyod kashfiyot makon, zamon va materiya ustidan texnika hukmronligining cheksiz o’sganligidan dalolatdir.

Tabiat, inson, madaniyat kabi tushunchalar talqini sezilarli o’zgardi. Tabiat material va energiyaning bitmas-tuganmas manbai, universal omborxonasiga aylanib qoldi. XIX asr insonga koinot sardori, barcha narsalarning tojdori yorlig’ini berdi.

XVIII asrning oxirlariga kelib Angliyada ip-yigiruv mashinalaridan, mexanik to’quv dastgohlaridan keng foydalanila boshlandi. Shuningdek,  bug’ mashinalari o’rnatilgan fabrikalar qurila boshlandi. Bu jarayon fan-texnika inqilobining yuz bera boshlanganligiga muhim iqora edi.

To’quv dastgohining takomillashuvi sanoat to’ntarilishiga asos bo’lgan muhim ixtirolardan biri bo’ldi. 1733 yilda Jon Keyning uchar moki ixtiro qilganligi, mehnat unumdorligini ikki barobar oshirdi, 1765 yillarda Jeyms Xargrivsning “Jenni” deb atalgan charxni kashf qilinishi yigiruv mehnati unumdorligining 18-20 barobar oshishiga sabab bo’ldi. 1784 yilda Ednunt Kartrayt tomonidan mehanik to’quv dastgohining ixtiro qilinishi mehnat unumdorligini 40 barobarga oshirish imkonini berdi. Natijada ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar sifati yaxshilandi va tan narxi arzonlashdi.

Ish mexanizmi, ya’ni mashinaning inson qo’l mehnatiga o’rin qoldirmay xom ashyoni bevosita o’zi ishlashga o’tishi sanoat to’ntarishining boshlanishi bo’ldi. Ip-gazlama ishlab chiqarishning tez kengayishi muhim ahamiyatga ega bo’ldi. XVIII asrning oxirlarida paxta tozalash mashinasi ixtiro qilindi.

XIX asrning boshlarida Fransuz injeneri Jakard yaratgan to’quv dastgohida rangli iplarni turlicha joylashtirish yo’li bilan turli guldor gazlamalar tayyorlash mumkin bo’lib qoldi. So’ngra chitga gul bosish jarayoni mehanizatsiyalashtirildi. Bunda chitni silindrik vallar orasidan o’tkazish yo’li bilan bo’yash usuli topildi va bunday dastgohlar o’rnatilgan fabrikalar ko’plab paydo bo’ldi. Natijada manufakturadan fabrika ishlab chiqarishga o’tilganlagi sanoat to’ntarilishining asosiy mazmuni bo’ldi.

Metall ishlab chiqarish va unga ishlov berish takomillashib bordi. XVIII asrda Angliyada toshko’mir yordamida cho’yan, keyinroq temirni ko’plab ishlab chiqarish muammosi hal etildi. 1795 yilda Kort cho’yan tarkibidagi uglerodni kuydirish uchun, eri turgan cho’yanga koks aralashtirish yo’li bilan sof temir ishlab chiqarish usulini joriy qildi.

XIX asrning 60-yillarida Fransuz injeneri Martin cho’yanni temir aralashmasida yoki po’lat parchalari va shlak aralashmasida qayta quyish yo’li bilan po’lat olinadigan pech qurdi. Undan sal oldinroq, XIX asrning 50-yillarida Bessener cho’yanni po’latga yoki temirga aylantirish uchun ichida olovbardosh g’isht terilgan juda katta aylanma konveyr tuzilmasini yaratdi.

Sanoat to’ntarilishi jarayonida turli asboblar va mashinalar yaratish, rel’sli yo’llar, paraxodlar  va shu singari qurish uchun asosiy materiallar sifatida temir va po’latdan foydalanish muhim o’rin tutdi.

Jemus Uatt bug’ mashinasini yaratdi. Bug’ mashinasining ixtiro qilinishi fabrika va zavodlargagina emas, balki transport uchun ham yangi dvigatel yaratishiga olib keldi. Bug’ mashinasi asosiy dvigatel bo’lib qoldi. XIX asr tarixga temir va bug’ asri  bo’lib kirdi. O’sha vaqtlarda mashinasidan qatnov uchun foydalanish to’g’risida fikrlar paydo bo’ldi. Shunday qilib, dastlab tosh yo’llardan yuradigan paravozlar qurildi, ammo ular yaroqsiz bo’lib chiqdi. Parovozlar XIX asrda amaliy ravishda qo’llanila boshlandi. Endi ular temir izlardan yura boshladi. 1814  yilda Jorj Stefanson soatiga 10 km tezlikda 8 ta vagonni tortib yuradigan birinchi parovozni yaratdi. XIX asrning 20-yillaridan e’tiboran temir yo’llar qurtila boshlandi. 1830 yilda jahonda 332 km temir yo’l bo’lib ularning katta qismi Angliyaga to’g’ri kelar edi. 1870 yilga kelib 200 ming km temir yo’l qurilgan edi.

Bug’ mashinasini kemaga o’rnatib va eshkakli charxlar bilan ta’minlab, undan suvda qatnash uchun foydalanish mumkin edi. 1807 yilda mehanik Robert Fulton Amerikada eshkakli charxlari bo’lgan birinchi paroxodni ko’rib, sinab ko’rdi. XIX asrning 30 yillariga kelib bug’ mashinalari bilan harakatga keltiradigan g’ildirakli daryo paroxodlaridan keng foydalana boshlandi. XIX asrning 30 yillari oxirlaridan g’ildirakli paroxodlar okean orqali Hindiston va Amerikaga qatnay boshlagan. Keyinchalik g’ildiraklar o’rnini eshkak vintlar egalladi. XIX asrning 50-60 yilarida g’arb mamlakatlarida elkanli dengiz floti o’z o’rnini paroxodlarga bo’shatib berdi. Parovozlar va paroxodlarning paydo bo’lishi shubhasiz savdo-sotiqning taraqqiy etishiga sabab bo’ldi.

XIX asrning 80 yllaridayoq fransuz o’quvchilari aka-uka Mongolfe issiq havo bilan to’ldirilgan havo sharida parvoz qildilar. Keyinchali Parijga vadorot bilan to’ldirilgan aerostatlar sinovdan o’tkazildi.

Shu bilan birga aerostatdan sakrash uchun parashut ham ixtiro qilindi. Bu havo sharlari va aerostatlar hozirgi kundagi zamonaviy samalyotlarning dastlabki avlodi edi.

Aloqa vositalari ham takomillashib bordi. Qadim zamonlardan ma’lum bo’lgan optik topograf o’rniga endilikda elektr simli telegraf tarqaldi. Morze alifbosi ixtiro qilindi va bosuvchi qurilma yaratildi. XIX asrning o’rtalariga kelib quriqlikdagi telegraf liniyaridan tashqari suvosti kabellari ham yotqizila boshlandi. Angliyadan Amerikaga Atlantika okeani tubi orqali dastlabki telegraf kabeli XIX asrning 60-yillari oxirida o’tkazilgan edi.

Yangi texnikaning kashf etilishi yoqilg’iga bo’lgan talabning oshib borishiga sabab bo’ldi. Natijada XIX asrning  o’rtalarida neftdan kerasin ishlab chiqarishda foydalana boshlandi. XIX asrning 60 yillar oxirlarida dastlabki ichki yozuv dvigatellari ixtiro qilindi, ammo ulardan amalda foydalanish XIX asrning 70 yillariga to’g’rti keldi.

Manufakturalar va fabrikalarning rivojlanishi bilan mehnat qurollarini doimo takomillashtirish ehtiyoji ortib bordi. Tez harakatlanadigan mashinalarning qurilishi ko’priklar, temir yo’llarning barpo etilishi murakkab va aniq hisob-kitoblarni talab qilardi. Buni esa yangi matematik tenglamalarni hal etmasdan amalga oshirib bo’lmasdi. Turli materiallarning puxtaligi va boshqa hossalarini o’rganish, vaqtni, predmetlarning hajmini, masofani aniqroq o’lchash talab etilardi. Texnikani rivojlantirish uchun ilm-fan ahamiyatiga talab oshib bordi.         

XVI-XVIII asrlarda tegirmon va sanoat singari mehanizmlarni takomillashtirish vaqtida matematika va mehanikaning ko’pgina vazifalari hal etildi.          

Mashhur ingliz olimi I. Nyuton va nemis olimi G.Lebnits XVII-XVIII asrlarda hozirgi zamon oliy matematikasiga asos soldilar. Nyuton kashf qilgan va ta’riflab bergan mehanika va optika qonunlari fan va texnikaning ko’pgina vazifalarini hal etish uchun asos bo’lib hizmat qildi. Nyutonning eng asosiy xizmatlaridan biri, bu butn dunyo tortilish qonunini kashaf qilganligidir.

XIX asrda matematikaning ko’pgina amaliy va nazariy masalalari yangidan hal etilib, ishlab chiqildi. Atoqli rus olimi N.Lobachevskiy geometriyaning “noevklid” sistemasini tuzish imkoni borligini isbotladi va birinchi bor uning puxta variantlaridan birini yaratdi.

XVIII asrda rus olimi M.Lomonosv tajribalar yo’li bilan yonish va boshqa kimyoviy hodisalar paytida moddaning umumiy vazni o’zgarmasligi, yo’q narsadan modda vujudga kelmasligini isbotladi. U o’z amaliy tajribalari asosida materiyaning saqlanish qonunini kashf etdi.

D.Joul, R.Moyer, A.Levungun, E.Kenner, Ch.Darvin kabi olimlar ham astronomiya, fizika, meditsina, biologiya kabi fanlarning rivojiga o’z tajribalari va kashfiyotlari bilan o’zlarining bebaho hissalarini qo’shdilar.         

XIX asrning 50-60-yillarida mashinalarning o’zini mashina yordamida ishlab chiqarishning rivojlanishi, fabrikaning ishlab chiqarishi uchun mustahkam texnika baza yaratdi. Ushbu yangiliklar sanoat to’ntarishining tugallanishi bo’ldi. Umuman texnika muvaffaqiyatlari XVIII asrning ikkinchi yarmida va 20 asrda mehnat unumdorligini g’oyatda oshirish imkonini berdi.

Me’morchilik  va  san’atda klassitizm, barokko uslublari.  Ma’lumki, me’morchilik jamiyat hayotida, ayniqsa davlat miqyosiga molik hashamatli binolar qurilishida katta ahamiyatga egadir. Kapitalizm davrida fan va texnikada qo’lga kiritgan yutuqlar va katta binolarni, bahaybat ko’priklarni va boshqa inshootlarni tezroq qurish imkonini berdi. Me’morchilikda ayniqsa klassitizm, barokko,  uslublari keng qo’llanildi.

XVII-XVIII asrning birinchi yarmi me’morchiligida dvoryanlarning klassik va barokko uslubi hukmronlik qilgan edi. Klassitizm erkinlik, ixchamlik, aqllilik talab etgan. Bu uslubda simmetriya, chiziqlar barobarligi asosiy o’rinni egallaydi. Masalan, Parij janubi-g’arbida, undan 23 km uzoqlikda joylashgan Versal qasri va uning saroylarini Hindistonning Tojmahali qiyosan solishtirish mumkin. Ganchdan har ikkala hashamatli binolar Sharq va G’arbning o’ziga xos sivilizatsiyasiga mansub bo’lsada, ular boburiylar va burbonlar sulolalari davrining noyob san’at va me’morchilik asarlaridir. Versal saroylarining mutanosib ustunlari, peshayvonlari o’z to’g’ri chiziqlari bilan qadimgi Rim klassik uslubidagi binolarni eslatadi. Bu binolar me’morchilikda dvoryanlar klassitizmiga misol bo’la oladi. Bu uslub Fransiyada ancha vaqtgacha saqlanib qoldi. Undan Angliyada ham keng foydalanildi (masalan, Londondagi avliyo Pavel sobori).

XVII-XVIII asrning birinchi yarmida Yevropaning bir qator mamlakatlarida, ayniqsa Gollandiya, Germaniya va Polshada boshqacha uslub tarkib topdi. U yerlarda juda ko’p gumbazlari va karnizlari, ortiqcha hashamlari, tokcha va buyumlari, haykal bezaklari bilan ajralib turuvchi dabdabali me’morchilik namunalari saroylar va cherkovlar qurildi. Bu arxitektura uslubi barokko nomi bilan mashhurdir.

Barokko uslubi XVI asrning oxirida Italiyada vujudga keldi. U “g’alati, g’aroyib, ajoyib” ma’nosini anglatadi. Bu uslub zamirida sabrlilik, dinamizm, yuqori emotionallik va ulug’vorlik ko’rinishlari aks etadi.

Nemis knyazlarining ko’pgina saroylari va qasrlari, soborlari va monostrlar barokko uslubida qurilgan. Polsha, Ukraina va Rossiyada ham barokko me’morchiligi o’ziga xos belgilari bilan alohida nafosat va go’zallik kashf etdi. Masalan, Venadagi katta darvoza, Shenburgdagi saroyi va boshqalar shular jumlasidandir.

Sanoat to’ntarishi san’atning barcha turlariga, shu jumladan me’morchilikka ham o’z ta’sirini ko’rsatmay qolmadi. XIX asrning o’rtalaridan boshlab fabrika ishlab chiqarishi va katta shaharlarning rivojlanishi bilan bog’liq holda ularning qurilishi yangi materiallardan, ayniqsa temir va po’latdan foydalanila boshlandi. Yangi tipdagi inshootlar-vokzallar, temir ko’priklar, birja va banklar, yirik magazinlar, ko’rgazma binolari, uy-joy binolari yangi teatrlar, muzeylar, kutubxonalar paydo bo’ldi.

XIX asr o’rtalarida Fransiyada ikkinchi imperiya uslubi, Angliyada Viktoriya uslubi nomini olgan me’morchilik vujudga keldi. Bu uslub klassitizmdan chekinish va undan ilgari davrlarning turli uslublarining qo’shilib ketishi natijasida edi. Unda ganchkorlik hashamdorlik keng o’rin egallagan hamda haykallar tasvirida egri-bugri tarixlar paydo bo’lgan. Angliya va boshqa mamlakatlarda o’rta asrlar gotikasi uslubiga taqlid qilish kuchayib ketdi. Bu uslub asosida Parijdagi Grant opera, teatr va Londonning me’moriy qiyofasini belgilab turuvchi Parlament yangi binosi qurilgan.

XIX asr birinchi yarmida haykaltaroshlikda klassitizm uslubi rivojlandi.bu davrning mashhur haykaltaroshlaridan italiyalik Antonio Kanovaning (1757-1822) “Papa Kliment 13 ning qabr toshi”, “Amur va Psixeya” va daniyalik Bertel Torval’dsenning (1770-1844) “Yason” va shu kabi asarlari mazkur uslubning go’zal namunalari bo’la oladi. Bu haykallarda antic davr unsurlaridan ijodiy foydalanilgan holda inson tasvirini ideallashtirishga harakat qilinganligi yaqqol ko’zga tashlanadi.

Adabiyot va tasviriy san’atda romantizm, realizm, impressionizm va postimpressionizm. Ma’lumki, badiiy adabiyot odamlarni qarashlariga butun hayotiga juda katta ta’sir ko’rsatadi. Binobarin bu davrda yaratiladigan badiiy obrazlari, hatto fantastik, hayoliy obrazlarda ham voqeylik biror xususiyatini bevosita va bilvosita aks etishi tabiiy hol edi.

Feodalizm va absolyut monarxiya sharoitida badiiy adabiyotda dvaryanlar va saroy zodogonlari didi va qarashlari hukm surardi.

Shu bois ko’pgina  ilg’or yozuvchilar o’z asarlarida absolyut monarxik zo’ravonligini dadillik bilan fosh qildilar, jamiyatni krepostnoylik va rasmiy din zanjiridan qutqarish yo’lida kurashdilar. Ular burjua ma’rifatparvarlari izidan borib xalqni xususiy mulkka va odamlar haq-huquqlari tengligiga, savdo va sanoat erkinligiga asoslanuvchi jamiyatni yaratishga da’vat etdilar. Ulardan biri, XVII asrning oxiri va XVIII asr birinchi yarmida yashagan mashhur ingliz yozuvchisi Daniyel Defo bo’lib, u ilg’or kishilarning ta’qib qilinishini qoralar, ingliz aristokratlarining takabburligi ustidan  kulardi. Shu bois u ma’murlar ta’qibiga uchradi. Ular Defoni uch marta sharmandalarcha ustunga bog’lab qo’yishdi. Lekin bundan uning shuhrati ortdi, xolos.

Defoni butun dunyoga tanitgan asarlaridan biri bu-“Robinzon Kruzo” romanidir.

Asarning asosiy mazmuni quyidagicha: romanda bir matros kema halokatidan keyin Janubiy Amerika sohilidagi odam oyog’i yetmagan orolda bir necha yil yashaydi. Romanning eng muhim jihati shundaki, unda yangi yerlarni qidirish va kashf etish, inson mehnati, tabiatni o’zlashtirishdagi uning jasorati va qat’iyati, xavf-xatarga qarshi dovyuraklik bilan kurashishi g’oyalari sharaflanadi. Robinzon sarguzashtlari tajriba va bilimning, tadbirkorlikning ahamiyatini to’la kuch bilan namoyon etadi.

O’sha davr muammolar bilan hamnafas bo’lib yashagan va o’zining be’baho asarlari orqali jahon adabiyoti rivojiga katta hissa qo’shgan, XVIII asrning birinchi yarmida yashagan yana bir buyuk ingliz adibi Jonatan Sviftdir. Uning asarlarida Irlandiyaning ezilishi qoralanadi va xalqni ozodlik kurashi olib borishga da’vat etadi. Adib Angliyada katoliklarning jabrlanish hollariga ham keskin qarshi chiqadi.

Yozuvchining 1726 yilda yozilgan “Gulliverning sayohatlari” romani unga katta shuhrat keltirdi. Bu asarda u o’z qahramonining liliputlar huzuriga, devsifatlar davlatiga, ular orolga va g’aroyib hayvonlar mamlakatiga afsonaviy sayohatlarini tasvirlash yo’li bilan o’z zamonidagi jamiyat illatlarini fosh qiladi. Jamiyatda hukm surgan kibru zo’rovonlik, ochko’zlik va shubhalanish, adolatsizlik va mojarolar tasviri orqali ingliz podsholigi saroyining jirkanch hususiyatlari aks ettiriladi. Romanda sulolaviy urushlar kulgi ostiga olinadi. Laputa uchuvchi orolidagi fanlar akademyasi haqidagi hikoyada hayotdan ajralib qolgan fanlar ustidan kulinadi. Romanning oxirgi qismidagi ochko’z va jirkanch, ammo odamlarga o’xshaydigan afsonaviy maxluqlar hayotda uchraydigan odamlarning aynan nusxalarini eslatadi.

Svift romanida yolg’onchilik, ikki yuzxlamachilik, zulm va politsiya ta’qiblarining murosasiz dushmani sifatida maydonga chiqadi. Biroq u o’z davrining tor, bekik, chegaralaridan to’la chiqa olmay, asarlarida jamiyatni rivojlantirishning ijobiy  dasturini to’la ko’rsatib berolmadi. Umuman Svift asarlari chuqur mazmuni va jiddiy muommolari bilan ajralib turadi.         

XIX asr boshlarida Yevropada romantizm nomini olgan badiiy yo’nalish paydo bo’ldi. Bu davrda jamiyatning turli tabaqalari orasida ishonchsizlik va qoniqmaslik hissi sezila boshlandi. Va’da qilingan “Aql hukmronligi”, tenglik va adolat o’rniga, qalloblik, kapitalistlar tomonidan ishchilarni ayovsiz ekspluatatsiya qilish, qashshoqlik kuchayib bormoqda edi. Bunday sharoitda romantika o’z san’atining asosiy mazmuni qilib insonning ma’naviy qiyofasini tanladi.  Shu bois bu davr ijodkorlari shaxs erkinligi yo’lidagi kurashni madh etishdi. Ular e’tiborini insonning kuchli, bo’ysunmaslik harakteri o’ziga ko’proq jalb etgan edi. Romantikalarning tipik qahramonlari bu jamiyat turmush tarziga qarshi borayotgan va kuchli irodali bo’ysunmas insonlardir. Jorj Bayron asaridagi Kayn va Chayl’d, Adem Mitikevich asaridagi Konrad Valenord shunday qahramonlar sohasiga kiradi. Bu davrning yana bir harakterli jihati shundaki, yozuvchi va rassomlar ko’proq tarixga ”avalo o’rta asirlarga”, ertaklar, afsonalarga murojaat qilishib asarlar yaratdilar. Shuningdek, romantizm vakillari tarixiy drama va tarixiy romanlarni yaratdilar. (V.Gyugo, Val’ter, A.Dyuma).

1866-1822 yillarda yashagan Ernest Teodor Amadey Gofman yozuvchi-romantiklar orasida asosiy o’rin tutadi. Gofman o’zi yashayotgan zamonasining ichki tuzilmasi barqaror emasligini his qildi shu bois faqatgina fantastik huquqiy hayotni ochib berishi mumkin deb hisoblaydi. Gofman ertaklarning badiy olami farishtalar, sehrgarlar, ajdaholar bilan boyitilgan. Ular mavjud odamlar-amaldorlar, savdogarlar, bozor ayollari, talabalar bilan birgalikda aks ettirilgan. Gofman asarlardagi voqealar birdaniga bir necha rejadagi hayotiy, haqiqiy va uydirma, fantastik tarzda ro’y berishi mumkin. Asarda fantastikaning qo’llanishi haqiqiy hayotning zerikarli va tubanligidan chekinish emas, balki, uning ichki qirralarini aks ettirishdir. Masalan, mushuk Murrning hayotiy qarashlari shu ruhda tasvirlangan. Uning izdoshlari Edgar Po, Frants Kafke, Gogol va Dostoyevskiy ijodlari ham bu qarashdan harakterlidir.

XVIII asrlarning 70-yillaridayoq Germaniyada “To’g’yon va shiddat” nomini olgan adabiy oqim vujudga keladi. Ushbu harakterning atoqli vakillaridan biri-shoir va dramaturg F.Shillerdir. yning ko’plab asarlari ma’lum. Shulardan Shillerning “Vil’gel’m Tell’” dramasida shvetsar xalq qahramonini, uning mamlakatini Avstriya zulmidan ozod qilish va mustaqilligi yo’lidagi kurashi tarannum etadi. Uning “Orlean qizi” dramasi fransuz xalqining jasur qizi, ozodlik kurashi qahramoni Janna Darkka bag’ishlangan. Shiller insonning shon-shavkati uchun mutassil kurashidir. “Mehr va muhabbat” dramasida buzuqi, zadagon bekorchilarning fitnalari, tajavvuzkorliklari yosh qiz va uning sevgan yigitini falokatga olib kelishi hollari tasvirlanadi. Uning asaralari bugunda ham jahonning ko’plab davlatlari teatrlari sahnalarida namoyish etilib kelinmoqda.

Jamiyat hayotini chuqur o’rganish, undagi illatlarni fosh etish, hayotni haqqoniy tarzda tasvirlashga intilish G’arbda XIX asrning 30-yillariga kelib adabiyot va san’at sohalarida “Tanqidiy realizm” oqimini yuzaga keltiradi. 

XIX asr birinchi yarmida Fransiyadagi tanqidiy realizmning yirik vakili Bal’zak (1799-1850) bo’ldi. Bal’zak minglab obrazlar yaratdi. Uning behisob roman, povestlari umumiy “Inson komediyasi” nomi bilan mashhurdir.

Bal’zak burjuaziyaning ochko’zligiga nafrat bilan qarab, aristokratik vakillarining pastkashligi, xudbinligi, takabburligini ayovsiz fosh etdi. U boylik ketidan quvish insonning barcha tuyg’ularini poymol qilishini yaqqol ko’rsata bildi. Bal’zak kapitalizm sharoitida pulning inson ustidan hokim ekanligini ham g’oyatda ustamonlik bilan tasvirlab berdi. Fransiyada XVII asrning ikkinchi yarmida buyuk fransuz dramaturgi, ajoyib komediya teatrining asoschisi Jan Batist Mol’er pyesalari adabiyotda ilg’or  burjuaziya g’oyalari xalqchilligining yorqin ifodasi bo’ldi.

Xalqqa yaqinlik Mol’erga quvnoq xalq komediyasi an’analarini singdirib, uni rivojlantirish imkonini berdi. Uning pyesalarida muallifga zamondosh va oddiy tilda gaplashuvchi turli guruhlarga mansub kishilar timsoli ifodalanadi. U dvoryanlarning bema’ni hayotini zo’r mahorat bilan fosh qildi. “Dvoryanlikdagi meshchan” pyesasiga  quyi tabaqa vakili, har qanday yo’l bilan bo’lsada, dvoryanga o’xshashga intiluvchi kishi ustidan kulinadi.

U “Don Juan” komediyasida biror narsani muqaddas deb bilmaydigan ashaddiy xudbin va buzuqi obrazini sahnada ko’rsatadi. Bu pyesa huzur-halovat orqasidan quvib, hech kimning taqdirini o’ylamaydigan bekorchi dvoryanlar haqida yozilgan o’tkir satira bo’ldi. “Xasis” komediyasida mol-dunyo yig’ish yo’lida insoniy tuyg’ulardan mahrum bo’lgan nihoyatda qizg’anchiq Garpagonning betakror obrazi tasvirlangan.

Mol’yerning “Tortyuf” nomli mashhur komediyasi cherkov ahlining riyokorligi va ikkiyuzlamachiligiga qarshi qaratilgandir. Komediya juda katta fosh qilish kuchiga ega bo’lib, bunda  Tortyuf ikkiyuzlamachi kishilar timsoliga aylanib qoladi.

Yevropaning shoir va yozuvchilari singari Rossiyaning barcha muammolari A.S.Pushkin, M.Y.Lermontov lirikasi va nasriy asarlarida, Nekrasovning she’r va poyemalarida, N.Gogolning sahna uchun mo’ljallangan hajviy asarlarida, I.Krilovning masallarida, I.Turgenevning ixcham prozasi, F.Dostoyevskiy va L.Tolstoyning chuqur falsafiy, fojiali povest va romanlarida o’z aksini topdi.

Osiyo, Afrika mamlakatlarining adabiyoti yangi tarixning birinchi davrida o’rta asr istibdodiga asoslangan jamiyatning kamchiliklarini aks ettirdi. XIX asr boshlarida Xitoyda Li Fush yozgan “Ko’zgudagi gullar” romanida feodal jamiyatdagi xitoy ayollarining ahvoli tasvirlangan. Taypin g’alayoni davrida ko’plab g’alayon ishtirokchilarining she’rlari nashr qilindi. Hindistonda Mittro yozgan “Idigo ko’zgusi” asarida ingliz mustamlakachilarining zulmlari, hind dehqonlarining og’ir kulfatlari ochib tashlangan.

Umuman XVIII-XIX asrda ijod qilgan yozuvchilar o’z asarlari bilan jahon adabiyoti xazinasini yanada boyitdilar.

XVII-XVIII asrlardagi jamiyat taraqqiyoti tasviriy san’atda ham o’z aksini topdi. Unda diniy yo’nalishlar ozroq bo’lib, dabdabali, rasmiy va jozibali saroy san’atiga keng o’rin berilgan. Qadimgi Rim tarixi va mifologiyasidan olingan mavzular, qirollar va sarkardalarning portretlari, jang manzaralari bunda asosiy o’rin tutadi. Fransiyada burjuaziyaning dvoryanlarga qarshi jiddiy siyosiy kurashi tasviriy san’atda ham o’z aksini topdi.  Shubhasiz bu davrda Fransiya tasviriy san’ati yetakchi o’rin egallagan bo’lib, qadimgi Gretsiya va Rim davrining respublika uchun olib borgan kurash qahramonliklari bu davr rassomlari asarlarida yangicha tus oldi. Ma’rifatparvarlik davri, buyuk fransuz inqilobi voqealari, ma’rifatparvarlar portretlari, tarixiy voqealar rassomlar  tanlagan bosh mavzularni tashkil qilar edi. Ularning asarlarida dvoryanlar, xristian dini peshvolari bilan bir qatorda xalq ichidan chiqqan o’rta tabaqaga mansub kishilarning hayoti, faoliyati va obrazlari ko’proq o’rin egallay boshladi. Rasmlar o’sib, rivojlanib kelayotgan o’rta tabaqa vakillari qarashlariga mos keladigan syujetlar asosida chizilib, bu ilg’or tabaqaning eskilik va absolyutizmga qarshi kurashini aniq bo’yoqlar asosida tasvirlagan edi. Bundan tashqari rassomlar uchinchi toifadagi real odamlarning obrazlari aks ettirilgan rasmlarni ham yarata boshladilar. Tasviriy san’atda bu yo’nalishning atoqli vakili Jak Lui David bo’ldi. U “Goratiylar qasami” rasmini yaratdi. Rasm o’z farzandlariga respublika dushmanlariga qarshi jangga borish oldidan oq fotiha borayotgan ota qiyofasini aks ettirgan. Shu jumladan, uning “Maratning o’limi” asari ham mashhurdir. “Ko’kat sotuvchi” rasmida xalq orasidan chiqqan ayol tasvirlanadi. Bu rasmlar san’atda realizm sari tanlangan muhim qadam bo’ldi.

Fransuz rassomi Ejen Delakrua tasviriy san’atda romantizmning taniqli vakili bo’ldi. U 1830 yilgi “Iyul inqilobi” nomli rasmida barrikadada xalqni jangga ruhlantirayotgan go’zal va dovyurak ayol timsolida inqilob obrazini yaratdi.

Realizm tomon burilish, milliy ozodlik kurashi qahramonligini tasvirlash, cherkov xurofotini fosh qilish, XVIII asr oxiri va XIX asr birinchi yarmida yashagan buyuk  ispan rassomi Fransisko Goyya ijodi uchun xarakterlidir.

G’oyaning ijodiy uslubi nihoyatda o’ziga xos edi. Masalan, u qirol buyurtmasiga binoan uning oilasining guruhiy portretini chizadi. Ularning kiyimlari, bezaklari saroy san’atiga xos tarzda tasvirlangan bo’lsada, Goyya qirol qiyofasini undagi hunuk belgilari bilan, qirolichaning yoqimsiz, takabbur va johil basharasini dadil va realistik tarzda aks ettirdi.

Ayni vaqtda Goyya Ispaniyaning oddiy kishilariga bag’ishlangan o’z rasmlarida xalqning jismoniy va ma’naviy go’zalligini zo’r muhabbat bilan chizgan. U ispan ayollarini xuddi shu tarzda mag’rur, hushchaqchaq, nazokatli qilib yaratdi. “Qo’zg’olonchilarni otish”, “Zo’r jasorat” va boshqa rasmlar xalqparvarlik, vatanparvarlik g’oyalari ruhi bilan sug’orilgan.

“Xios orolidagi qirg’in” rasmda orol aholisining greklar qo’zg’oloni vaqtida turk qo’shinlari tomonidan qirg’in qilinishi manzarasi tasvirlangan. Uning asarlaridagi erkin bo’yoqlar, yangilikka intilish, hurfikrlilik har bir rasmga o’ziga xos joziba baxsh etadi. Delakruaning yana “ Dante va Vergtlty”, “Barrikadalardagi ozodlik”, “Aljazoirlik ayollar” kabi asarlari ham mashhurdir.

Rakoko. Bu uslub o’zining yengilligi, notekisligi, to’g’ri chiziqlarning simmetriyasi yo’qligi bilan xarakterlanadi.

Bu usul rassomga bezash masalalarini hal qilishda qo’l kelgan. Arxitekturada inter’yerni rejalashtirishda va bezashda, tasviriy san’atda ham rakoko uslubi muvaffaqiyatli qo’llanilgan.

Tasvirda rakokoga yaqin uslubda fransuz rassomlari Vatto va Shardenlar ijod qilishgan.

Impressionizm rassomchilikning ming yillik an’analariga nuqta qo’ydi. Ular birinchilardan bo’lib abstraktionizmga qadam qo’ydi. Rassomlar real shakl va ranglardan vos kechib, o’z ta’ssurotlarini chizish bilan cheklandilar. Impressionistlar ko’proq o’z diqqatini tasvirlash imkoniyatlariga qaratdilar. Bu ular yo’nalishining dasturiy talabi emas balki, faqatgina ularning shaxsiy tushunchalari ham edi. Ular odamni yoki tabiat ko’rinishini tasvirlashda rasmni asl nusxaga aniq o’xshashi emas, balki uning shakli va rangini saqlagan holda ko’proq chiziqlarini tasvirlashga harakat qilganlar.

Yangi yo’nalishning ilk vakili Eduard Mane (1832-1883) “O’tloq ustidagi nonushta”, “Olimpiya” asarlari muallifi lekin, impressionizm o’zining yuksak yutuqlari uchun Mane bilan bir vaqtda ijod qilgan. K.Mane, Renuar, Dega va Pissaro kabi o’z  kasbining ustalaridan minnatdor bo’lishi kerak. Birinchi impressionistik rasmning namunasi, bu Klod Mane (1840-1926) ning 1874-yilda yaratgan “Taassurot”, “Quyosh chiqishi” polotnosi hisoblanadi. Bu polotno nomini, Kamil Pissarro (1831-1903), Alfred Sisley (1839-1899), keyinroq Ogyust Renuar (1841-1919) kabi rassomlar guruhiga nisbatan qo’llay boshlashdi. Mane chizgan rasmda sof optik obraz nozik nur sochib suvdan ko’kga ko’tarilayotgan quyosh tasvirlangan. Mone ko’rish bobida ixtirochi geniy bo’lgan. U nur va rang nisbatini, boshqalar ungacha ilg’amagan uyg’unligini ko’ra olgan. Impressionistlar  tabiatning tez o’zgarayotgan holatini tasvirlay olishgan Monening “Parijdagi Kaputinalar” bul’vari va Pissaroning  “Monmartr bul’vari” polotnolari o’tgan asrdagi eng yaxshi shahar manzaralari hisoblanadi. Ogyust Renuar tasvirlangan go’zal va maftunkor ayollar modellari, kam uchraydigan ranglar sofligi bilan odamlar ko’zini quvontiradi. Edgard Dega  (1834-1917) odatda teatr sahnasi, poygalarni tasvirlagan. U hayotdagi ta’sirchan, dinamik lahzalarni ilg’ay olgan. Uning raqqosalari, joke va otlari harakatda bir lahzaga to’xtaganday ko’rinadi “Yulduz”, “Moviy raqqosalar” va h.k.

XIX asrning 80-yillariga kelib impressionizm yo’nalish sifatida o’zining barcha tasvirlash imkoniyatlarini namoyon qilib bo’ldi va endilikda uning o’rniga impressionistlarning tasodifiy va lahzali tasvirlariga javoban impressionaliizm paydo bo’ldi. Postimpressionistlar rassom ta’ssurotlari va kechinmalariga qarshi o’laroq tasvir jarayoniga falsafiy yondoshdilar. Vinsent Van Gog (1852-1890) va Pol Gogen (1848-1903) kabi yorqin rassomlar paydo bo’ldi. V.Van Gogning “Dehqon qiz”, “Yedoki kartofel” rasmlarida oddiy odamlar hissiyotlari chuqur aks ettirilgan edi.

O’z zamonasining burjua qatlamlarida bo’lgan nafrati natijasida Goger Okeaniya orollarida yashab, o’sha joydagi sivilizatsiyadan yiroq, an’anaviy hayot tarzini original tasvirlovchi rasmlar yaratgan. Bular jumlasiga “Meva ushlagan ayol” “Qirol rafiqasi” kabi mashhur asarlarni nisbat berish mumkin.

Xuddi shu davrda Don’ye, Mille, Burlov. A.I.Ivanov va boshqa rassomlar ham barakali ijod qildilar.

Ommaviy madaniyat. XIX asrning o’rtalarida fan va texnika taraqqiyoti natijasida ommaviy madaniyatning ahamiyati oshib bordi. Zamonaviy madaniyatning holisona tahlili shuni ko’rsatadiki, ma’naviy madaniyat ko’proq ommaviylik mazmunini kasb etib boradi. Ommaviy madaniyatning manzarasi quyidagicha:

1. U millati, yoshi, yashash joyi, ijtimoiy xususiyatlariga bog’liq bo’lmagan ommaviy iste’molchilariga ega bo’ladi;

2. Bu madaniyat na’munalarini yaratish jarayonining o’zi ommaviy xususiyat kasb etib, industriyaning maxsus ko’rinishini o’zida namoyon qiladi. Bunda yuz minglab kishilar band bo’lib ularning “matbuot qiroli”, “Buyuk shou tomoshachilari” kino, TV, estrada yulduzlari bo’ladi. Ommaviy madaniyat umumiy iste’molchilik ehtiyoji bilan  bog’liq. Ommaviy kommunikatsiya vositalarining rivojlanishi-matbuot, radio, kino, kitob chop etish va nusxa ko’chirish bularning barchasi jamoatchilik fikriga ta’sir o’tkazish ommaviy madaniyatning tezlik bilan rivojlanishiga sabab bo’ldi. Ommaviy madaniyat shou, treller kabi o’ziga xos janrlar yaratdi. Ularning umumiy mohiyati-individualizm, zo’ravonlik, ayrim hollarda g’oyaviy yo’nalishlarda o’zini ko’rsatishdan iborat. Ommaviy madaniyatning chegarasi “yulduz”larni kashf etish bilan tugaydi. Bunda sun’iy ravishda yozuvchilar, rassomlar, musiqachilar, aktyorlar bir-birlari bilan o’zaro  bog’lanadi.

XVIII-XIX asrlar davomida ommaviy madaniyat turlari ancha rivojlandi. Teatrlar, gazeta va kitob nashrlari, musiqa, tasviriy san’at, kino san’atlari yangi davrga qadam qo’ydi.

Teatrlarda o’sha davr muammo va yutuqlari, sarguzasht va ishqiy muhabbat asarlari namoyish etilib, xalq qalbiga yanada yaqinror bo’lib bordi.

XVIII-XIX asrlarda teatr ommaning eng sevimli ko’ngilochar va ma’naviy hordiq oladigan maskanlaridan biriga aylandi.

Teatr bilan bir qatorda XIX asrning ikkinchi yarmida ovozsiz kinofilmlar paydo bo’ldi. Hozirda ham mashxur bo’lgan Charli Chaplin kabi buyuk kinoaktyorlar kashf etildi va tomoshabinlar qalbidan o’rin oldi.

O’sha davrlarda nashr etilgan gazeta-jurnallar va kitoblarda ommani qiziqtiradigan siyosiy, iqtisodiy, madaniy jarayoinlar haqida  so’z yuritildi. Ayniqsa gazetalar ommani o’sha davr dunyo yangiliklari bilan tanishtiruvchi muhim vosita bo’lgan.

Shu o’rinda musiqa haqida ham to’xtalib o’tish joyiz bo’ladi. Qadim zamonlardan beri musiqa jamiyat hayotida muhim o’rin egallab keladi. U mehnat maromida, xalq qo’shiqlari va raqslari davomida vujudga kelgan. Musiqa insonning his-tuyg’ulari va kayfiyatini quvonchi va ijodiy zavqini, hursandchilik va g’amligini ifodalay oladi.  San’atning boshqa turlari kabi u fanlar o’rtasida ham munosabatlar vositasi bo’lib xizmat qiladi.

Qadim zamonlardan musiqa avloddan avlodga xotira orqali o’tardi. O’rta asrlarda esa nota xati vujudga kelib, ko’pgina musiqa asarlari yozib olindi. Musiqa sohasining rivojlanishiga katta hissa qo’shgan buyuk san’atkorlardan Avstriya bastakori, Vena klassik maktabi asoschisi V.Mosart (1756-1791), ulug’ nemis bastakori L. Betxoven (1770-1827), mashhur Italyan bastakorlari Rossini (1792-1868), Juzeppi Verdi (1813-1901), buyuk rus bastakorlari: M. Glinka (1804-1857), A. Borodin (1833-1887), Musorskiy (1839-1881), P.Chaykovskiy (1840-1893), N. Rimskiy-Korsakov (1844-1908) va boshqa shu singari buyuk nomlarni tilga olib o’tish joizdir.

Bethoven ijodiga mansub 3 (qahramonlik), 5 va 9 sinfoniyalar. “Egmont”, “Leonora”, uvertyuralari. 10 ta sonatalari 119 chi kontatasi. Mosartning “Don Juan”, “Figaro to’yi”, “Sehirli Fleyt”, Rossinining “Sevilya sartaroshi”, “Vilgelm Tell”, “Italiyalik ayol Jazoirla”, “Otello”, “Semiramida” operalari (uning ijodi choqqilari), Verdining “Aida”, “Otello”, “Rigoletta” operalari, “Trubadur”, “Traviati”, “Balmakarad” asarlari-bular Evropa musiqa san’atining go’zal shoh asarlari sirasiga kiradi. Ularda yuksak insoniylik sevgi-muhabbat va boshqa olijanob tuyg’ular ma’rifatparvarlik g’oyalari kuylanadi.

Shu o’rnda mashxur  venger bastakori, piyanisti, dirijyori. F.List (1811-1886) piyaninachilikda yangi yo’nalishga asos soldi, fortapiyanoga orkesrt ohangdorligini baxsh etdi. Butapeshtdagi musiqa akademyasining dastlabki asoschilaridan (1875) va birinchi prezidenti bo’ldi. U 13 ta bir qismli simfonik poyemalar muallifi, fortapiyano va orkestr uchun 2 ta konsert sohibi, “Sayohatchi al’bomi”, “Jahongashtalik yillari” sikllari va 19 ta Venger rapsodiyalari ijodkoridir.

Yana bir iste’dodli italyan skripkachisi va bastakori Nikolo Paganini (1782-1840) ijodi ham olamshumul ahamiyatga molikfdir. U xaqli ravishda musiqali romantizm asoschilaridan biridir. U g’ijjakchilardan biri bo’lib, yakka ovoz va soz uchun yozilgan 24 ta sahna asarini yoddan sahnada ijod etgan, 32 ta skripka va orkestr uchun konsert yaratgan daho san’atkordir. Uning nomi Milan, Vena Porij va boshqa shaxarlar tomoshabinlari tilidan ko’p vaqtlar tushmagan “Napaleon” qahramonlik sohasi ijrochisi. Uni Fransuz qirolligi Akademiyasi yakdillik bilan o’z a’zosi etib saylaganligi fakti uning shon-shuhratidan dalolatdir.

Nemis bastakori, organisti Iogan Bax ham musiqa madaniyatining turli janrlarida yetuk asarlar yaratgan. Romantizimga qadar bo’lgan so’nggi davrlarning deyarli barchasi asosiy oqimlari musiqa uslublari yutuqlarni umumlashtirgan. Uning “Matfeyaga ehtiroslar” oratooriysi va fortapyano uchun yozilgan “Klavirdagi tamp” nomli g’amgin ruhdagi shoh musiqa asarlari bor.

Buyuk rus bastakorlaridan Glinka rus klassik musiqasi asoschisi hisoblanadi. “Ivan Susanin” (1831) “Ruslan va Lyudmila” operalari, “Kamarinskaya”, “Ispan uvertyuralari” ko’plab simfonik asarlar muallifi hamdir. U rus romansining birinchi klassigi hisoblanadi. Musorgskiyning “Boris Godunof” musiqali dramasi, “Sarochin yarmarkasi” operasi, “Quyoshsiz”, “Mangulik” qo’shig’i va raqslari, “Bolalik” va boshqa siklli musiqa asarlari bular uning ijodining serqirraligidan dalolat beradi.   

Shuningdek, bastakor va ayni chog’da kimyogar olim A.Borodinning “Knyaz Igor” operasi ham mashhur san’at asarlaridan hisoblanadi. P.Chaykoviskiy bastakor, simfonist, dramaturg sifatida jahonshumul shuhrat qozongan. Uning “Yevgeniy Onegin” (1878), “Mazape” (1883) operalari, “Uyqudagi go’zal”, “Oq qush ko’li” balet dramatik asarlari mavjud. Dunyoga mashhur oltita simfoniyasi, “Manfred” simfoniyasi, “Pomeo va Jullyetta” asarlari bastakor nomini abadiylikka muhrlagan.

 

Tayanch so’z va iboralar

 

Ma'naviy madaniyat, fir'avn, ehrom, papirus, mifologik tafakkur, Osiris va Szida, Veda, Ellin madaniyati, Moxabxarat, Fir’avn, ehrom, papirys, taqvim, piramida, mifologiya, veda, Mohabxorata, elinlar madaniyati, antik davr.

Ikonografiya, Roman uslubi, Gotika uslubi, Foma Akvinskiy, ta'lim tizimi, yepiskoplik maktabi, o'rta asr Yevropa oliy ta'lim muassasalari: Sarbonna, Oksford, Kembridj, Parij universitetlari, ilmiy darajalar, kitob chop etish, ilm – fan, haykaltaroshlik, tasviriy san'at, hokimiyat organlari.

Uyg'onish davri, protestantizm, gumanistlar, reformatorlar, buyuk geografik kashfiyotlar, Petrarka, Bokkachcho, Rable, T.Moor, Leonardo da Vinchi, Mikelandjelo, Rafael, N.Koopernik, J.Bruno,  G.Galiley.

Ma’rifatparvarlik g’oyalari, demokratiya, sanoat to’ntarilishi, transport sohasidagi yutuqlar, realism, romantizm, barokko, klassitsizm, sentementalizm, inperessionalizm, ommaviy madaniyat.

 

Ikonagrafiya – o’rta asrlarda avliyolarni yog’och taxtalarda tasvirlash

Renessans – Uyg’onosh davri

Ioganni Guttenberg – 1445 yilda Germaniyada kitob bosish dastgoxini ixtiro qilgan

Gotika – me’morchilik uslubi

Iso Masih – Xristianlik dinining payg’ambari

Apostollar – Havoriylar. Iso payg’ambarning shogirdlari

Rober de Sarbon – Fransiyadagi Sarbonna universitetining asoschisi (1257 y)

Liturgiya – cherkov kuyi

Roman – me’morchilik uslubi

Ma’rifat – bilish, tanish, ya’ni bilim demakdir.

Deni Didro (1713 – 1784 yy.) – fransuz yozuvchisi va faylasufi.

Jeymis Uatt – bug’ mashinasining ixtirochisi

Barokko – Yevropa me’morchiligi uslubi

Rokoko – rassomchilikdagi uslub. Bu uslub o’zining yengiligi to’g’ri chiziqlarning simmetriyasi yoqligi bilan xarakterlanadi.

Lyudvig Betxoven (1770 – 1827 yy.) – Nemis bastakori

 

Adabiyotlar ro'yxati

 

1.     Axmedova A., Gabidullin R. Kulturologiya. Akademiya Xudojestv Uzbekistana. T., 2001.

2. Sulaymonova F. Sharq va G'arb. T.: O'zbekiston. 1997.      

3. Madaniyatshunoslik. Ma’ruzalar matni. Gulmetov va boshqalar. T. 2000.

      4. Polishuk V. “Kulturîlîgiya”. M.,1999.

     5. Ãíåäè÷ Ï.Ï.  Âñåìèðíàÿ èñòîðèÿ èñêóññòâ.  Ì. 1999

    6. Êíåçåð Â.È.  ×åëîâåê è òåõíîëîãèÿ.  Êèåâ.  1990

7.     Áîãóñëîâñêàÿ Ñ.Ì. Ìåõàíèçì êóëüòóðíîé ïðååìñòâåííîñòè.Ì., 1989ã.

8.     Sovet davrida, jumladan O’zbekistonda madaniy hayot.

 

Mavzu bo'yicha takrorlash uchun savollar

 

1.  Qadimgi Sharq madaniyatining vujudga kelishidagi shart – sharoitlar.

2.  Qadimgi Sharqliklarning dunyoqarashi va tafakkuridagi farqli jihatlari.

3.  Qadimgi Sharq va antik davrda din va davlatning o'zaro munosabati.

4.  Qadimgi Misrning maishiy madaniyati.

5.  Qadimgi Xitoy madaniyatining qanday namunalarini bilasiz?

6.  Qadimgi Hindiston madaniyatining o'ziga xosligi.

7.  Diniy madaniyatning o'ziga xosligi nimada.

8.  O'rta asr Yevropa san'ati va me'morchiligi.

9.  Evropa Uyg'onishini yuzaga keltirgan omillar to'g'risida tushunchalaringiz?

10.         Italiya Uyg'onishining ilk namoyondalari – Dante va Petrarka ijodi haqida nimalarni    bilasiz?

11.         Gumanist yozuvchilar ilgari surgan asosiy g'oyalar o'zida nimani aks ettirgan edi?

12. Leonardo da Vinchi ijodiga oid nimalarni bilasiz?

13.         Mikelanjelo dahosi xususida nimalar deya olasiz?

14. XV – XVI asrlar tabiatshunos olimlari ijodidagi muhim yutuqlarni sharhlab bering.

 

 

Mavzu bo'yicha test vazifalari

 

1.  Qadimda oltindan qaysi mamlakat sof holda foydalangan?

a) Xitoy

b) Misr

v) Hindiston

g) Yunoniston

d) Rim

 

2. “Komediya” va “Tragediya” qaerda va qachon vujudga kelgan?

a) Misrda, eramizdan avvalgi V asrda

b) Lotin mamlakatlarida, eramizdan avvalgi V asrda

v) Hindistonda, eramizdan avvalgi V asrda

g) arkalk davrida Yunonistonda, eramizdan avvalgi V asrda

d) Solon davrida Yunonistonda, eramizdan avvalgi V asrda

  

3.   Birinchi kitob dastgohi kim tomonidan va qachon ixtiro etilgan?

a) 1670 yil Bernardino Ramatstsini

b) 1537 yil Andreas Vezalius

v) 1695 yil Antoni Guttenberg

g) 1440 yil Alfred Guttenberg

d) 1260 yil Mahmud ibn Ilyos

 

    4.  Uyg’onish davrining qaysi san’atkori inson strukturasini ifoda etgan?

a) Rembrand van Reyn

b) Albreõt Dyurer

v) Rafael Santi

         g) Mikelandjelo

         d) Leonardo do Vinchi

 

    5. Yerning o’z o’qi atrofida aylanishini isbotlovchi materialistik g’oyani kim isbot qilgan?
         a) Galiley

b) Bruno

v) Ulug’bek

g) Koopernik

d) Kompanella

             

     6. Yevropada O’rta asrlar qaysi asrlarni o’z ichiga oladi?

   a) V – XI asrlarni

   b) XI – XV asrlarni

   v) V – XVII asrlarni

   g) XIV – XVII asrlarni

   d) XVI – XVII asrlarni

 

     7. Yevropada dastlabki universitetlar qachon tashkil topdi?

a) V – XI asrlarda

b) XI  asrda

v) XIII  asrda

g) XV asrda

d) 1209 yilda

 

     8. Universitet so’zining lug’aviy ma’nosi qanday?

   a) o’qimishli

   b) majmua

   v) uyushma

   g) birlashma

 

 

 

 

3-Màvzu: MÀRKÀZIY ÎSIYO XALQLARINING MÀDÀNIYATI

 

Reja:

1.     Arxaik madaniyatining dastlabki na’munalari.

      2.  Qadimiy   So'g 'd,   Xorazm,   Baqtriya,   Kushon madaniy yodgortiklari

3.  Markaziy Osiyodagi xalqlar madaniyatiga zardushtiylikning ta’siri.

 

Arxiak yoki ibtidoiy madaniyat – mavjud insoniyat madaniyatning ibtidosi va eng uzoq davom etgan davridir. Bu davr insoniyat tarixi umumiy ko'lamining 99 foizini tashkil etgan xolda zamonaviy madaniyatga beqiyos ta'sirini ko'rsatib kelmoqda. O'sha vaqtda vujudga kelgan arxiak madaniyatning ayrim ko'rinishlari bo'lmish fikrlash tarzi, fe'l-atvor xozirga qadar yo'qolgan emas. Insoniyat hayotining boshlang'ich davri keyingi barcha o'zgarishlarga zamin tug'dirgani sababli bu davrni o'rganish insoniyat evolyutsiyasi asoslarini, uning madaniyati negizini tushunish va sharhlashga yordam beradi.

Tosh asrining davri bundan 2,6 mln. yildan (Keniyaning Rudolf qo'li sohilidan topiltan qadimgi tosh qurollari) to eramizgacha 2 ming yilgacha (mehnat qurollarini jezdan tayyorlay boshlagan davrgacha) bo'lgan vaqtni o'z ichiga oladi. O'z navba-tida paleolit bosqichidagi eng uzoq davr ilk poleolit bo'lib, bundan 40-35 ming yil oldsh! tugaydi. Ilk poleolshda antro-pogonez jarayonining sodir bo'lishi, qazib topilgan gominid qoldiqlarining alohida turlari yashagan davrlarda (zinjantrop, avstralopitek, pitekantrop, sinantrop, neandertal va boshqalar,) madaniyatning alohida ilk namunalari vujudga keldi: qo'pol tosh qurollari tayyorlash (kesgich, tosh nayza, qirg'ich), olovdan foydalanish, oddiy turar joylarning qurilishi, muomala vositalarshting rivojlanishi, atrof-muhit haqida dastlabki murakkab tasavvurlarning paydo bo'lishiga sabab bo'ldi.                                                             Detsentrizm farazi insoniyat paydo bo'lishini ikki o'choq Afrika va Osiyo bilan boglaydi, zero hozirgi vaqgda eng qadimti odam qoldig'i ham Afrika mintaqasidan topilgan. Markaziy Osie, xususan, O'zbekiston xududida qazib topilgan gominidlar ham ilk paleolit davriga oiddir. Arxeolog U. Ismoilov Selung'ir g'oridan topgan «fergantrop» qoldig'ining yoshi 700 ming yilga teng.

      Ilk paleolitda madaniy muhitning mavjudligi alohida joylar bilaigina chegaralansa so'nggi paleolitda esa madaniyat tizim sifatida shakllanadi. So'nggi paleolitning boshlarida gominid evolyutsiyasi yakunlanib zamonaviy «aqlli odam» turi paydo bo'ladi. So'nggi paleolitda turli-tuman tosh va boshqa qurollar notekis tarzda ko'payishi natijasida tarkibiy qurollar-tasma, uchlik, shuningdek, to'qimachilik payio bo'ladi. Nihoyat, dastlabki tartibli ijtimoiy tashkilot-urug' tashkil topadi. Bu inqilobning mahsuli insonlarning asosiy antropologik, ruhiy fiziologik, ruhiy ijtimoiy va ma'naviy birligi bo'lib, insonlar uyushmasining iktisodiy, siyosiy, ijti-moiy, til, magapiy rivojlanishidagi tafovutlarga qaramasdan tarixda saqlanib qoldi.

      Ma'naviy madaniyat dastlab juda sodda bo'lib, o'sha davr kishilarining mehnat faoliyati bilan uygunlashib ketgan edi. Ibtidoiy odamlarning bilim darajasi ancha cheklangan bo'lsada, biroq yashash uchun kurash jarayonida atrof-muhitni ku-zatib tajriba to'plaganlar. Natijada yangi gushuncha va tasavvurlar iaydo bo'lib, gafakkur va nutq rivojlana bordi. Bu esa jamiyat ma'iaviy rivojlanishini tezlashtirdi. O'zlashtiruvchi ho'jaliqdan ishlab chiqaruvchi ho'jalikka o'tidgani bilim va tajribaning to'planishi natijasida yuzaga keldi.

Dastlab, ibtidoyy odamlar oziq-ovqat qidirib o'zi yashayotgan muhitni yaxshiroq o'rgana boshladilar. Bu esa ularning geografik bilimini oshirgan. Tabiatdagi mavjud iste'mol kdchishga yaroqli o'simlik va mevalarni qidirib topishi va kuzatishi natijasida botanika bilimlari to'plangan. Yovvoyi hayvonlar ovlash jarayonida hayvonlarning fe'li, turi, yashash joylarini kuzatish tufayli ibtidoiy odamcharda zoologiya bilimi shakllana boshladi. Bu jarayonlarni o'rganish ibtidoiy odamlar uchun zaruriy, hayot uchun kurash, tirikchilik manbai edi.

Kasallikni davolash uchun o'sha zamonning o'zsha xos sodda ta-bobati bo'lib, davolashda o'simliklar, mevalar, xayvonlar, mineral jismlardan foydalanganlar. Shuningdek, silash, uqalash usuli bilan ba'zi kasalliklarni davolaganlar va folbinlik, sehrgarlik va jodugarlik usullaridan ham foydalanganlar.

Umuman, ibtidoiy san'at kishilarning dastlabki umumiy ijodi bo'lib, u odamlarning mehnat faoliyati, ichki ruhiyati va diniy tasavvurlari bilan uygun bo'lgan. Aytish mumkinki, diniy tasavvur va e'tiqod shakllari madaniyatning moddiy va ma'anviy turlarining rivojiga samarali ta'sir ko'rsatgan.

Diniy tasavvur va e'tiqod jamoa tuzumining keyingi davrlarida shakllanib, ayrim unsurlari o'rta paleolit davrlarida vujudga kelgan. Ibtidoiy odamlar atrofidagi hodisalarni sabablarini tushuna olmagan. Tabiatdagi turli hodisalarning sir-asrorlari ularga ma'lum bo'lmagan. Bu hodisalar negizida sirli, g'ayritabiiy kuchlar yashiringan deb tushunib, shu g'ayritabiiy kuchlarga e'tiqod kilingan.

Ibtidoiy odamlar turli mintaqalarga tarqalib, turli xil tirikchilik bilan shug'ullana boshlaydi. Tabiatning va tirikchilikning xilma-xilligi turli e'tiqodlarning paydo bo'lishiga sabab bo'lgan. Tabiat va jamiyat hodisalarga bog'liq g'ayrigabiiy kuchlarga ishonish ibtidoiy e'tiqod deyiladi. Uning totemizm, animizm, sehrgarlik, feteshizm kabi turlari ibtidoiy jamoa tuzumi davrida keng tarqalgan.

Totemizm-jamoaning hayvon yoki o'simlik turi bilan g'ayritabiiy qarindoshlik aloqasiga ishonishi bo'lib, ovchilik va termachilik rivojlangan davrda paydo bo'lgan. Bu e'tiqodda totem-hayvon yoki o'simlik nihoyatda hurmat qilingan. Totemizmning ilk bosqichida hayvon muqaddas sanalib, uni o'ldirshn yoki go'shtini iste'mol qilish ta'qiqlangan. Faqat urug'ning urf-odat marosimlaridagina bu hayvon go'shti iste'mol qilingan.

Animizm — «rux», «jon» ma'nosini bildirib, bu dunyoda ruhlar, jonlar shaklidagi g'ayritabiiy kuchlarning borligiga ishonish. Tabiatdagi narsalar, odam va boshqalarning ruhlari-shular jumlasidandir. Urug'chilik jamoasining rivojtantirish bilan urug' boshliqlar, harbiy yo'lboshchilar ruhiga-ajdodlarga sig'inish paydo bo'lgan. Matriarxat davrida ruhlar ayollar nomi bilan atalgan. Xo'jalik shakllari paydo bo'lgach tabiatdagi narsalar (quyosh, suv, yer) ning ruhiga topinish kuchayadi. Sehrgarlik- odamning g'ayritabiiy kuchlarga ta'sir ko'rsatish qobilshgtiga asoslangan amallardir. Bu ibtidoiy san'atda ham o'z ifodasini topgai. Qoyatosh tasvirlaridagi yaralangan hayvon ifodasida ovchilar bo'lg'usi ovning baroridan kelishini ko'zlab, hayvonlarni sehrlaganligini kuzatshn mumkin.

Ibtidoiy odamning fikrlashi aniqlik, ta'sirchanlik, butunliqda farqlanadi. Ibtidoiy odam asta-sekin turli tashqi hodisalarni seza boshlaydi. U issiq va sovuqni, to'q va ochlikni, yaxshi va yomonlikni his qiladi, yorug'lik va qorong'ulikni ajratadi. Hodisalarning ro'y berishini kuzata boshlaydi. O.Freydenbergning fikricha, unda kuzatish ta'suroti ustun bo'lgan. Ibtidoiy odamning ta'sirchan, aniq tasavvuri hali hodisalarni umumlashtirish qobiliyatidan yiroq edi. U tevarak-atrofdagi voqea hodisalarniig mohiyatini tahlil qilmasdan. faqat yuzaki qayd qiladi, narsa va jarayonlarga, ularning xususiyatga bir xil yondoshgan. Ibtidoiy tafakkur uchun sababiy bog'lanishlar o'sha shartli bo'lib, qandaydir hodisaning sababi tez-tez qaytarilib turilishi natijasida vaqt o'tishi bilan idrok qilingan.

Dastlabki sehrgarlik harakatlari mazmunida totemizm-hayvonlar ajdodiga topinishni keltirib chiqardi. Ibtidoiy jamoa turmushi, ovi, urushi, hayvonlarni tutib yeyishi, tugilish va o'lim-umuman inson hayotini totemistik, ya'ni, totemlar kurashi va to'qnashishi orqali tasavvur qiladi. Bu tasavvurlar oqibatda kosmogonik manzaraga asos soladi, qaerda har bir totem-koinot borki yeydi, yo'qoladi va tirshgadi, qari koinot o'rniga yoshlar keladi. Ularning o'rin almashishi va yosharishi yoki tirilishning borligi o'limdadir.

      Sehrgarlikka o'xshash hayot nafaqat paydo bo'lastgan tushunchalari o'zida jamladi, balki madaniyatning eig qadimgi shakli bo'lib qoldi. Undan hozirgi vaqtgacha olamni o'zida aks etgan din, san'at, fan sohalari paydo bo'ldi. Barchasi suyakka chizshp va naqsh solish, kichik haykaltoroshlik, belgi-muhr bosish, bo'yokdi hoshiyalar chizish, gor devorlariga beg'artib chiziq shakllar solishdan boshlandi va natijada mapghur Altamir, Lasko, Montospan va boshqa gorlardagi tasvir galereyasi vujudga keladi. G'or tasvirlari tabiiy, aniqrog'i hayotiy aks ettirshpan. G'or tasvirlarining dastlabki bosqichida joivorlar tasviri alohida o'rin tutadi: otlar, yovvoyi qbramol, mamontlar o'ta yorqin tasvirlangan. Paleolit kishisiiish tasvir faoliyatida nafosat uyg'unligi yoki rasm yozuvlar (piktografiya) emas, balki tasvirni «fotografik» tarzda ifodalash ustun bo'lgan. Bu tasvirlar marosim tafsilotlaridir. Mashhur san'atshunos A. Arnxeymning ta'kidlashicha paleolig davritsa san'at hayotiy zarur vazifani bajargan.U kishiga mislsiz kuch baxsh etib, tirik mavjudod va narsalardagi ma'nisizlikka»sehr baxsh» etish imkonini yaratgan. Ibtidoiy odam chizilgan tasvirga jonivorlarning joii o'tadi, shu tufayli ularga ta'sir qilish mumkin deb o'ylagan. Arxaik san'at insonni hayvonlar ruhiyati bshtan qiziqishida alohida vosita bo'lib, unda haqqoniyat va marosim uyg'unlashib ketadi.

O'zbekiston xududida so'nggi paleolit davriga oshg qoyaga solingan tasvir namunalari uchramasada, ushbu davrga tegishli 30 dan ortiq manzilgohlar o'rganilgan, jumladan Samarqand manzilgohi, Ohangarondagi tosh qurollar, tayyorlangan «ustaxona», Ko'kbuloq va Oqtosh manzilgohlari.

O'zbekiston hududidagi ibtidoiy tasviriy san'at namunalarini eng qadimgisi mezolit-neolit davrlariga oid bo'lib, ular jahon tasviriy san'at tarixining ajralmas qismidir. Shuningdek, bu tasviriy san'at tarixi bir qator alohida ko'rinish, o'ziga xoslik va farqyaik jihatlarga ega bo'lib quyidagi bosqichlardan iborat: 

1. G'orlar, qadimgi toshlar va turli qoyalarda saqlanib qolgan ibtidoiy tasvirlar yaratalgan davr.

2. Loy, ganch, tosh va yog'ochdan ishlangan qadimgi haykallar namunalari va turli hunarmandchichik buyushtridagi tasvirlar yaratishgan davrlar.

Mamlakatimiz tog'lik tumanlarida keng tarqagpan qoyatosh tasvirlari ishlanish usuliga ko'ra ikki xil: bir xillari bo'yoq (ohra) bilan; ikkinchi xillari esa o'yib-ishqalash-chizish usuli bilan ishlangan rasmlar (petrogliflar).

O'zbekistondagi qoyatosh tasvirlarinshp eng nodir namunalari Zarautsoy, Sarmishsoy, Beronsoy, Ko'ksaroy, Takatosh, Teraklisoy kabi yuzdan ziyodi topilgan. Bu qoyatosh tasvirlarda O'zbekistonning qadimgi va hozirgi hayvonot olami turlarini kuzatish mumkin. Bular ibtidoiy sher va yo'lbarslar, qoplon, tulki va bo'ritar, bug'u va jayronlardir.

O'zbekistondagi qoyatosh rasmlari mazmunan boy va manzarasi jihatidan xilma-xil. Unda odamlar, ov, yirtqich hayvonlar to'qnashuvi manzaralari tasvirlangan. Bu tasvirdar orqali o'sha davr odamlarining ov, mehnat qurollarini bilib olish mumkin. Shuningdek, qoyatosh rasmlar qadimgi ajdodlarimizning g'oyaviy qaragdlari va diniy e'tiqodlarini o'rganishda muhim axamiyatga ega. Negaki, ibtidoiy odamlar bir-birlariga fikrlarini, munosabatlarini istaklarini chiziqlar, oddiy shakllar, solda tasvirlar orqali yetkazishga intilganlar. Masalan, ular ov quroshgarini tasvirlash orqali ovga bormoqchi ekanliklarini ifodalasalar, yovvoyi buqa va boshqa turli hayvonlar tasvirlari orqali, o'sha hayvonlarni ovlamoqchi ekanliklarini bildirganlar.

Ko'hitang tog'ining yuqorisida joplnppnp g'orni «Oltin olov qoyasi» yoki «Oltin olov darasi» deb atashgan. Chunki zaroltin, o't-olov ma'nosida bu yodgorlik «Zaravutsoy» deb atalgan. Zaravutsoy ov manzarasidagi turli rasmlarni kuzatish qadimgi odamlarni hayotini, turmush tarzini jonli tasavvur qilish bilan birga ibtidoiy badiiy madaniyatning o'ziga xos jihatlarini anglashga yordam beradi. Ibtidoiy odamlarning tirikchilik manbai bo'lgan ov manzarasini kuzatish orqali ovchilik ilmining ayrim qirralarini o'rganamiz.

Tasviriy san'atning ibtidoiy davrga mansub namunalari-dan biri Jizzax viloyatidagi Taqatosh nomli toshdagi tasvir yozuvlardir. Bu tasvirlarda fikr, sezgi, amaliy extiyoj kabi tuyg'ular aks ettirilgan. Qadimiy tasvirlardan yana biri Zarafshon etaklaridagi «Sarmishsoy» tasvirlarida esa ibtidoiy rassomlar ijodi o'z aksini topgan. Bu ibtidoiy tasviriy san'at asarlari Sarmishsoy darasining ikki yuzida qad ko'gargan qoyatoshlarning silliq yuzasiga solingan. Sarmishsoy qoyalarida yovvoyi buqalar, shoxdor bug'i va qulonlar, yelib borayotgan tog' taqasi, ohu, to'ng'iz, bo'ri, qoplon, itlar hamda bir-biri bilan olishayotgan yovvoyi va honaki hayvonlar, shuningdek, ovchilar va ov manzaralari ham tasvirlangan.

Qadimgi rassomlar faoliyatida ham kuzatuvchanlik, shakl va chiziqlar orqali bo'layotgan voqealarning xarakterini, mazmunini yoritib bera olish qobiliyatlari ko'zga tashlanadi. Qoyatosh, daralar va g'orlardagi rasmlar mazmunan boy bo'lishi bilan birga xilma-xildir. Ularda turli manzaralar o'z aksini topgan. Umuman bu tasvirlar orqali odamlarning mushtarak tuyg'ulari yuzaga chiqqailigini ko'ramiz. Bu rasmlarda har bir belgi, qoralama yoki shakl o'ziga xos fikrni, hatto sehru jodularni ifodalab berishi bilan qiziqarlidir. Shulardan ko'rinadiki, ajdodlarimiz hayotida, turmush tarzida tasviriy faoliyat alohida o'rin tutgan.

Ma'lumki, inson o'z mehnati tufayli hayvonot dunyosidan ajralib chiqqach, yashash uchun kurash jarayonida qanchalik ongli mehnat qilsa, u shuncha muvaffaqiyatlarga erishgan. Kurash va mehnatda erishilgan muvaffaqiyatlar urf-odat, udum, marosim, an'ana va bayram-xursandchilikni vujudga keltirgan. Madaniyatshunoslar fikricha bayram va marosimlar eng qadimgi davrdayoq mavjud bo'lgan va ibtidoiy odamlar hayotida muhim rol o'ynagan. D.M. Genkinning fikricha, «marosim va bayramlarning chuqur ildizi insoniyatning «go'daklik» davriga borib taqaladi». M.M. Baxtining ta'kidlashicha, «Bayram insoniyat madaniyatining boshlang'ich shaklidir». Bu jarayon ibtidoiy odamlar ovchilik bilan kun kechirgan davrlarda yaqqol sodir bo'la boshlagan. Yuqorida tilga olgan tasvirlarda asosan hayvonlar, ov qilish, ovchilar raqsi (ba'zan hayvonlar niqobida) kabi tasvirlar qadimiy odamlarning o'z mehnati (ovi) natijasini tantana qilganliklaridan dalolat beradi. Ibtidoiy ovchilar hayotida ovchilik marosim - udumlari muhim o'rin tutgan. Ovchilik marosishgari ovdan oldin ham ovdan keyin ham o'tkazilgan. Shuningdek, ovchilik marosimlari-ovga tayyorgarlik, yoshlarni ovga o'rgatish va ovdan keyingi tantanalarni ifodalab, tasvirlarda aks etgan. Buni biz Zarautsoy va Saymalitosh rasmlarida nafaqat toteshgarga sig'inish, balki ov marosim-bayramlari ham aks etganligini ko'ramiz.

Ilk bor mahsus uyushtirila boshlangan marosim-bayramlar totemlarga bag'ishlangan. Ya.P. Belousovning fikricha, «Eng qadimiy va ommaviy marosimlar qatoriga zoofalik marosimlarni kiritish mumkin». Bu marosimlarda turli joylarda to-tem hisoblangan turli hayvonlar-ayiq, yovvoyi echki, sigir, bug’u, ot, bo'ri kabilarga topinganlar. O'rta Osiyoda ilon, buqa, qo'y, ot, tuya, sher totemlari keng tarqalgan. Buni biz qazilma yodgorliklardan topilgan amaliy san'at buyumlari misolida kuzatishimiz mumkin.

Mehnat taqsimotining vujudga kelishi munosabati bilan qadimgi odamlarning ishlab chiqaruvchi ho'jalikka (neolitda) o'tish natijasida yangi sohalarga oid marosim va bayramlar vujudga kela boshladi. Bu «Mehnat marosimlari» bo'lib, u ham o'z o'rnida madaniyat va san'at (teatr, raqs, pantamimo san'atining primitiv ko'rinishlari) ning rivojlanishiga zamin yaratdi.

Mif va mifologiya eng avvalo antropomorfizm-tabiatdagi narsalarga ham odamga xos deb qarashni va xudolarni odam qiyofasida tasavvur qilishni ifodalaydi. Mif va mifologiyani qadimgi e'tiqodlardan farqi, olamdagi barcha mavjud munosabat va qadriyatlarni izohlashni o'ziga oladi. Bu o'sha davrlarni bilishning o'ziga xos nazariy asosi va mahsus shaklidir.

Negaki bilim-yorqin rang-baranglik, fodalilik, jo'shqinliqdir. Mifologiya dastlabki bosqichda kishilar uchun bilim o'rganish va mustahkamlashning yagona manbai va usuli emasligi dargumon. Biroq, L.S. Vasilevning ta'killashicha, bitimni mustahkamlash bu- mifni o'rganish yo'li bilan emas, balki uning udumlari, marosimlarining amalda takrorlanib tarqalishida sodir bo'ladi. Mif va marosim arxaik madaniyatning go'yoki ikki tomoni, ya'ni - so'zdagi va harakatdagi, nazariy va amaliy. Mifologik bilim ilmiy hakikatga ma'lum miqdorda dahldordir.

Mifologik bilimning ikkita asosiy ijtimoiy vazifasi bor:

1. Ushbu umumiylikning asosiy vazifalarini, ularning odatiy mavjudligini kishilar ongiga kirgizish va mustahkamlash, xususan, shakllangan qoidalarni tasdiqlash, qonuniylashtirish va hatto jamoani tiklash va barqarorlikni ta'minlash uchun ularni an'anaga aylantirish;

2. Jamoani qo'rquvidan xalos qilish maqsadida va ruhiy halovatni kafolatlashda atrof-muhit bilan butun tashqi olam bilan mustahkam aloqa o'rnatyui va ta'minlash.

      Mif olamni mavhum goyalardan buzilgan tarzini o'zida namoyon qilib, noaniq va quruq muhokamalarning shakllanishiga imkon beradi ya'ni, dastlabki davrda insonni uni chulg'ab turgan aniq kundalik ishlardan fikrini chalg’itib, hayoliy poetik olamga olib kiradi. Mif olamni jamoa bo'lib an'anaviy his qilishdir, negaki, shu alfozda u har doim ilk diniy tasavvurlar majmuiniig negizi hisoblangan. Mif - dastlabki dunyoqarashning zaruriy, muqarrar shaklidir. Umum tasavvurlar mifning shakllanishiga sabab bo'lolmaydi va hissiy tajriba-kuzatishlar uchun ham, noaniq-mavhum mulohazalarga ham asos bo'lolmaydi. Guruhlar tushunchasi eng avvalo butun borlikni o'ziga qo'shib hissiy qayg’urishga tayanadi.

O'zbekiston xududida jez davri mil. avv. II ming yillik boshlarini o'z ichiga oladi. Xuddi shu davrda ikki turdagi mus-taqil madaniyat shakllanib aniq ajraladi: o'troq dehqonchilik vohalaridagi madaniyat; ko'chmanchi dashtliklar madaniyati. o'groq dehqonchilik madaniyati dastlab Surxondaryo vohasidagi Sopol-litepa, Jarqo'gon madaniyatlari, Farg'ona vodiysidagi Chust madaniyati, ikkinchisi- Zamonbobo, Tozabog'yob, Suyargan va Amirobod kabi joylarda vujudga keldi.

O'zbekiston  janubi-Surxondaryo viloyatida hozirda ham mashhur bo'lgan ustalar, zargarlar va san'atkor — quruvchilar yaratgan madaniyat eng qadimgi madaniyatdir. Mil. avv. XUSh-X ming yillikka oid Sopollitepa va Jarqo'ton manzilgohlarida qadimgi sharq turidagi ilk shaharnoma tsivitizatsiyaning shakllanishi va rivojlanishi jarayoni kuzatiladi. Sopollitepa labirintnoma (qasr) to'g'ri burchakli ko'cha tarmog'i va istehkom tizimi bo'lgan manzilgohlar majmuidan tashkil topgan Jarko'tonda ham monumental me'morchilik xom g'ishtdan qurilgan. Markazda qal'a joylashgan, uylar xom g'ishtdan baland ko'tarib qurilgan. Har bir guzarda binoning o'rtasidd yumaloq o'choq shaklida devor tokchasida olov mehrobdan iborat sig'inadigan markazi bo'lgan. Ikkala manzilgohda jez eritish, to'qimachilik, kulolchilik, zargarlik, suyak, tosh, yog'ochga ishlov berish gullab-yashnagan. Turli kulolchilik buyumlarini kulolchilik dastgohida pishirib sifatli tayyorlanganligi, shaklinishi chiroyliligi kulolchilik soqasining texnika va texnologiyasi yuqoriligidan dalolat beradi. Topilgan namunalardan ma'lum bo'lishicha O'zbekistonning Janubida yashovchi aholi qadimgi sharq ayniqsa hind vodiysidagi Xarappa tsivilizatsiyasi namunalari bilan keng hamkorlikda bo'lgan. Buni Sopollitepa va Jarko'ton shuningdek, O'zbekistonning boshqa dehqonchilik madaniyatida ham uchratish mumkin.

Bronza davrida shakllangan «ko'chmanchi chorvadorlar» madaniyati mil. avv. III ming yillik oxiri-I m. y. boshlariga oid bo'lgan. Buxoro vohasidagi Zamonbobo manzilgohida o'rganilgan. Zamonbobo aholisi katta yarim yerto'lalarda yashab, bronza va tosh qurollar ishlatishgan. Kulolchilik dastgohisiz qo'lda ishlangan tagi yumaloq yassi sopol idishlardan foydalangan. Jez davrida madaniyat yodgorliklari Amudaryo va Zarafshonning qo'yi oqimidan, Toshkent vohasi, Farg'ona vodiysi, Samarqand viloyatidan topilgan. Ular chorvador qabilalar madaniyatining vujudga kelishi haqida qimmatli ma'lumotlar beradi. Chorvador qabilalar jez davrida o'troq turmush tarziga o'ta boshladi, qisman dehqonchilik bilan shug'ullanadi, keyinchalik ko'chmanchi chorvadorlarga aylanishgan.

Markaziy Osiyo madaniyati jahon madaniyati tarixida muxim o'rin tutadi. Uning o'rta asrlardagi madaniyatiga butun dunyo allaqachon munosib baho bergan. Hatto Baqtriya, Marg'iyona, So'g'd, Parfiya, Farg'ona, Xorazm, Choch xalqlarining qadimgi madaniyati ham jahonni hayratga solmoqda. Markaziy Osiyo madaniyati G'arb va Sharqning buyuk madaniyat elementlarini bir butunlikda uyg'unlashtirib ifodalagan holda o'ziga xos individuallik kasb etadiki, bu xususiyat keyingi taraqqiyot uchun ham negiz bo'lib qoladi.

Madaniyatshunoslik har qanday madaniyatning shakllanishidagi o'ziga xos alfozni joy manzarasi, iqlimi, biosfera omillarining ahamiyati borligiga alohida e'tibor beradi.

Markaziy Osiyo o'troq dehqonchilik va ko'chmanchi xalqlarida ancha – muncha farqlar bo'lishiga qaramasdan ilgaridan yaqin munosabatlar o'rnatilgan. Diniy e'tiqodlar, urf – odatlar, folklor, axloqiy me'yorlardagi umumiylik madaniy umumiylikning shakllanishiga olib kelgan. Shuning uchun, bundan keyin Markaziy Osiyoning yaxlit madaniyatini tashkil qiluvchi turli submadaniyatlar mavjudligi haqida to'xtalish joizdir: qadimgi davlatlar submadaniyati (Baqtriya, So'g'd, Xorazm, Marg'iyona, Farg'ona), dasht ko'chmanchilari – sak, massaget, da – kochchilar submadaniyati, Pamir va Tangritog' kabilarning submadaniyati.

Markaziy Osiyo madaniyatining o'ziga xosligining ikkinchi jihati mintaqaning o'ta qulay jug'rofik o'rnashganligi bilan bog'liq. Mintaqa Mesopotamiya, Hindiston va Xitoy kabi uchta buyuk Sharq tsivilizatsiyasi bilan bevosita chegaradosh bo'lib, G'arb tsivilizatsiyasiga xos beshinchi – Gretsiya va Rim bilan aloqada rivojlangan. Bunday aloqalarning muqarrarligi tufayli Markaziy Osiyo madaniyati Sharq va G'arb o'rtasida vositachilik missiyasini bajarishiga sabab bo'ldi, ya'ni iqtisodiy sohalarda eng avvalo xalqaro savdoda madaniy soxalarda ham Markaziy Osiyo G'arb va Sharq o'rtasida bog'lovchi ko'prik vazifasini bajardi.

Ko'pgina urushlar Markaziy Osiyo madaniyatining qadimgi taraqqiyot davrlarining behisob dalillarini yo'q qildi. Arxeolog qazilma ma'lumotlar va manbalar miloddan avvalgi 1ming yillik boshlarida vujudga kelgan Markaziy Osiyoning ilk davlatlari Baqtriya, So'g'd, Xorazm madaniyati haqida bir oz ma'lumotlar beradi. Miloddan avvalgi VIII – VII  asrlarga oid Afrosiyob (Samarqand), Surxondaryo vohasidagi Qiziltepa, Qashqadaryo vohasidagi Uzunqir, Xorazmdagi Ko'ziliqir kabi qadimgi shaharlarda o'tkazilgan tadqiqotlar murakkab ijtimoiy tuzilma va madaniyatning yuqori rivojlanganligini ko'rsatadi. Bu shaharlar mudofa devorlari va suv ta'minotidan iborat kuchli istehkom tizimiga ega bo'lib, ichida hunarmandlar mavzei joylashgan. Ayrim shaharlarda saroy qoldiqlari qal'alar topilgan. Qadimgi davlatlar xo'jaligining  asosiy sohasi hisoblangan dehqonchilik taraqqiyotining darajasi haqida ko'p tarmoqli sug'orish tizimining mavjudligi bunga dalildir. Markaziy Osiyo davlatlari Qadimgi Sharq mamlakatlari bilan yaqin aloqalar o'rnatgan. Midiya va Ossuriylarning siyosiy tarixida faol ishtirok etib, xunarmandchilik buyumlari va xom ashyo bilan (lojuvard, oltin mis bilan) savdo – sotiq qilganlar. Bu haqida Ossuriya va Qadimgi Yunon yozma manbalarida gapiriladi. Baqtriya shohi Oksartning afsonaviy boyligi haqida Ktesiy Knidskiy (mil.avv.V – IV asrlar) yozib qoldirgan.

Zardushtiylikda birinchi bo'lib esxatologik ta'limot yaratilgan, bunga muvofiq jahon tarixi 12 ming yilni tashkil etadi. Bu muddat tugashi bilan ezgulik va yovuzlik kuchlarining hal qiluvchi yovuzlik jangi boshlanadi. Butun olamni erigan metal oqimi yo'q qiladi, biroq xaloskor Saoshyant halok bo'lgan dunyoni va barcha marxumlarni tiriltiradi, barcha gunohlarni do'zaxdan chiqarib Ohuramazdaning ideal xukmronligida abadiy hayot kechiradi. Shu tariqa zardushtiylikda birinchi bo'lib oxiratdagi jazo, marhumlarning tirilishi so'roq kuni g'oyasi shakllanadi.

Ahmoniylar imperiyasi madaniyati ham ko'pgina mamalakat xalqlari yaratgan ilmiy bilimlar, diniy e'tiqodlar san'at yutuqlarning sintezi hisoblanadi. Bu madaniyatga Markaziy Osiyo xalqlari ham o'zining xissasini qo'shgan. Zardushtiylik Ahmoniylarning davlat dini sifatida qabul qilinishi bilan birga G'arbga ham keng yoyila boshladi. Ahmoniylar san'atining Suza va Persepoldagi ulkan yodgorligi qurilishiga Markaziy Osiyo mintaqasidan ko'plab xom ashyo keltirilgan. Saroylar qurilishiga Baqtriyadan oltin, Sug'ddan lojuvard va qimmatbaho toshlar, Xorazmdan feruza olib borilgan. 1877 yilda Tojikistonning janubidan topilgan Amudaryo xazinasi madaniy sintezning yorqin misolidir. Xazinada Eron va Baqtriyada tayyorlangan jixozlar topilgan bo'lib, bular bejirim oltin aravacha, qanotli ikkita qirg'iy shakli tushirilgan bilakuzuk  hamda dashtliklarga xos “hayvon shakli” bitilgan jixozlardir. Markaziy Osiyo  xalqlarining madaniyat munosabatlari juda kengaydi, shuningdek, madaniy qadriyatlarning boyishi va turli madaniyatlarning o'zaro ta'siri jarayoni esa o'z madaniyatlarini juda tez rivojlanishi va boyishiga ijobiy ta'sir ko'rsatdi.

Kushon saltanatining dastlabki manzil markazini Baqtriya tashkil etdi. Iqtisodiyot asosi dehqonchilik bo'lib, murakkab irrigatsiya va yirik sug'orish inshoatlari barpo etildi. Xunarmandchilik va savdo – sotiqning rivojlanishi shaharlarni gurkirab rivojlanishiga, g'ishtlardan bino etilgan qal'a va saroylarni qurilishiga olib keldi. Bu mamlakatda G'arb mamlakatlari, xususan Rim imperiyasining sharqiy viloyatlari bilan savdo aloqalari birinchi o'ringa chiqdi. Kushon podsholarining tangalari Kiev yaqinida, Efiopiya, Skandinaviya va Rim imperiyasi shaharlaridan topilgan.

Markaziy Osiyo buddaviylikni butun Osiyo – Xitoy, Yaponiya, Koreyaga tarqalish manzilgohini tashkil etdi. Kushonlar davrida yozuvning turli tizimlari amal qildi. Aramey yozuvi asosida kushon – baqtriya alfaviti, so'g'd va xorazm yozuvi rivojlandi: Surq qotalda (Afg'oniston) yunon alfavitidagi kushon yozuvi topilgan. Termizdagi Qoratepa, Fayoztepadan hindlarning Brahma, Kxoratshxa yozuvlaridagi bitiklar topildi. Kampirtepadan esa (Surxondaryo) Markaziy Osiyodagi eng qadimiy, noyob qo'lyozma (er.avv. II asrning 1 yarmi) papirusdagi bitik topildi.

Asrimizning boshida Buyuk Xitoy devori binolaridan birida topilgan “ko'xna so'g'd yozuvi” alohida qiziqish uyg'otdi. Yozuv eramizni 312 – 313 yillarida bitilgan bo'lib, unda Xitoydagi so'g'd savdogarlarining faoliyati haqida ma'lumotlar berilgan.

Xalchayon (er.avv. I – e.ni 1 asrlari) – Kushon san'atining ilk yodgorliklaridan biri bo'lib undan topilgan asarlarda ko'proq hukmdor Geroy Sanat ulug'langan. Qabulxona devorlarini yuqori qismidan o'rin olgan loydan ishlangan haykallar majmuida hukmdor va a'yonlari tasvirlangan. Haykal obrazlari ifodali bo'lib, unda tasvirlanayotgan obrazlarning individual belgilari ko'zga tashlanib turadi. Unda tantanavor ruhdagi qabul marosimi va jang lavhalari aks ettirilgan. Markazda podsho xonadoni va uning ilohiy xomiylari – Afina, Gerakl, Niki obrazlari gavdalangan.

Kushon san'ati Kushon imperiyasidan keyin ham ana shu zamonlar turli ellardagi, jumladan, Markaziy Osiyo, Xindiston va Xitoylik san'at ustalari va ijodkorlarini ruhlantirib keldi. Kushon san'ati an'analari ifodasi Hindistondagi Gupta davlatiga xos haykallar, So'g'ddagi bo'rtma tasvir va bezaklar (Panjikent, Vuraxiva, Afrosiyob), Sharqiy Turkiston topilmalarida bir – biridan farqlanadi.

Kushon imperiyasi davrida (I – III asrlar) Markaziy Osiyoda sug'orma dehqonchilik, xunarmandchilik, shaharsozlik, savdo – sotiq va iqtisodiy aloqalar ravnaq topdi. Bunga Kushon – Baqtriya yozuvlari, brahma va kharoshhi hind alifbosidagi yozuvlari, kushon tangalari guvohlik beradi. Buddizm dinning rasmiy darajasi budda ibodatxonalarining o'sha zamon san'ati bilan bezatilishida namoyon bo'ladi. Termiz yaqinidagi Ayritomdan topilgan ibodatxona tashqi devori peshtoqlariga sarg'ishroq toshlardan haykallar o'rnatilgan. Bino ichida g'ishtdan ishlangan “Budda” haykalining qoldiqlari topilgan. Haykallarning ishlanish uslubi, kiyimi, musiqa asboblari Hindiston, O'rta Osiyo, Yunoniston madaniyatlarining o'zaro ta'sirida rivojlanganligidan dalolat beradi.

Yunon – Baqtriya davrida Oyxonum (Shim. Afg'oniston), Dalvarzintepa, Yorqo'rg'on, Afrosiyob Talibarzi (O'zbekiston) kabi shaxarlar qurildi. Yunon xarbiy manzilgohlari madaniyatini aks ettiruvchi ellin uslublari xarobalarda ochib o'rganildi. Inshoatlar tosh, xom va pishiq g'ishtdan qurilgan bo'lib, ustunlari korinf usulida ishlangan. Aroy va ibodat majmualari, gimnaziya, teatr binolaridagi ustunlar attik bazaltlar, akant yaproqlari, palmetallar, cheti naqshlangan cheripitsa – antifikslar kabi unsurlardan foydalangan holda qurilgan.

Yunon – Baqtriya podsholigida teatr san'ati va musiqa keng rivojlangan. Baqtriya I saroylarida yunonistonlik aktyorlar, musiqachilar, raqqoslarning guruhlari saqlangan. Ayniqsa, yunon xalq teatrining “maskars”, “mim” singari turlari keng yoyilgan. Ularning klassik tragediya va komediyalardan farqi belgilangan matn bo'lmagan, yoki matnsiz chiqilgan, lekin u yunon tilini bilmagan mahalliy aholiga tushunarli bo'lgan. Aktyorlar sharoit, tomoshabinlarning ruhiyatiga ko'ra matnlarni o'zgartirib, musohaba, xazil – mutoyiba, xajv, hikoya, qo'shiq usullarida ijro etganlar. Raqs, musiqa, ko'zbo'yamachilik va akrobatik mashqlar teatr ijrochiligining muhim elementlari bo'lgan.

Yunon – Baqtriya madaniyati sinkretizmi (qorishiqligi) turli tillarini yonma – yon faoliyat ko'rsatishi, har xil yozuvlar tizimi va dinlarning o'zaro singishib ketishida ham ko'rinadi. Zardushtiylik hukmron din sifatida saqlansa ham aholining yunon xudolari timsollariga sig'inish alomatlari paydo bo'lgan.

Xorazm Aleksandr Makedonskiy bosqiniga qadar Ahmoniylar ihtilosidan ozod bo'lgan davlat sifatida Hindiston, Xitoy, Yaqin Sharq va Yåvropa Sharqi bilan qizg'in savdo aloqalarini olib borganlar va o'zlarining hunarmandchilik buyumlari bilan dong taratganlar.

Kanal, qal'a, ko'pqavatli saroylar qurish nafaqat amaliy malakani, balki murakkab xisob – kitob va o'lchovlarni ham talab qilardi. Moviy yo'l ko'rsatkichlaridan foydalanishni bilmay dasht – sahrolardan o'tib bo'lmasdi. Xorazmliklar eramizning I asridan VIII asrigacha o'zlari foydalangan maxsus taqvim tizimini yaratganlar, mustaqil astronomik kuzatishlar olib borganlar, osmonning yulduzlar xaritasini yaxshi bilganlar. Binobarin, Qo'y – qirilgan qal'adagi abservatoriya eramizdan avvalgi III- II asrlarda qurilgan. Doira shaklidagi dastlabki diametri 42 metrli bu bino keyinchalik 8 ta mustahkam minoraga ega bo'lgan devorlar bilan o'ralib, diametri 80 metrni tashkil etgan. Ikki qavatli markaziy bino devorining qalinligi 7 metr bo'lgan.  

 

Tayanch so’z va iboralar

 

Arxaik madaniyat, moziy, poleolit, neolit, fergantrop, totem, animizm, fetishizm, mifologiya, marosim, monumental, megalit, mentir, dolmen.

Avesto – “Hayot yoriqnomasi” deb nomlangan kitob, zardushtiylik dininig asosiy manbasi.

Esxatalogiya – inson va insoniyatning oxirgi taqdiri, olamning oxiri va qiyomat kuni haqidagi diniy ta’limot.

Mifologiya – rivoyat, afsona; soz, tushuncha, ta’limot.

Kosmopoletizm – jahon fuqarosi.

Mitra – tarixiy – adabiy “Avesto” yodgorligidagi eng qadimgi ilohiy obraz.

Sinkretizm  (yunoncha – birlashtirish, qo’shish) – biron – bir hodisaning qismlarga bo’linmasligini, rivojlanmaganligini ifodalovchi tushuncha.

Til – insonlar orasidagi aloqa vositasi, ijtimoiy hodisa.

 

Mavzuni takrorlash uchun savollar

 

1.   Arxaik madaniyat deganda nimani tushunasiz?

2.   O'zbekiston hududida topilgan arxaik madaniyatning asosiy namunalari.

3.   Arxaik davridagi an'analar, udumlar, bayramlarning xilma-xillik sabablari.

               4.      Arxaik davr madaniyatida tasviriy san’at va badiiy hunarmandchilikning ko'rinishlari.

5.   O'zbekiston hududida arxaik davrga oid qanday yodgorliklar topilgan.

6.   O'zbekiston hududidagi qanday qadimiy dinlarni va ularning marosimlarini bilasiz.

7. Qadimgi Baqtriya, Xorazm, So’g’d davlatlari madaniyatini tavsiflang.

8. Markaziy Osiyo madaniyatida zardushtiylik va “Avesto”ning o’rni.

 

Adabiyotlar ro’yhati

 

1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q.T., 1998 y.

2. Karimov I.A.O'zbekiston XXI asrga intshshoqtsa.T., 1999 y.

3. Alekseev V.P., Istoriya pervobggaogo obshestva.M.1990 g.

4. Boynazarov F. Antik dunyo, T. 1983 y.

5. Drevnie tsivilizatsii. M. 1989 g.

6. O'zbekiston xalqlari tarixi. 1-qism.Toshkent. 1992 y.

7. Romanov V. N. Istoricheskoe razvitie kul'turi. (Proble-m1 tipologii) M. 1991

8. Taylor E. Pervobitnaya kul'tura.M., 1992 g.

 

                                         Mavzu bo'yicha test vazifalari

 

 1.   O’zbekiston hududida arxaik davrga oid yodgorliklar qaerlarda topilgan?

a) Bolaliktepa, Xolchayon, Zamonbobo

b) Afrosiyob, Qo’yqirilgan qal’a, Obirahmat

v) Teshiktosh, Zirabuloq, Selung’ir, Uchtut

g) Chordona tepa, Urumchi, Marv

d) Xo’jand, Qashqar, Zartepa

 

 

2.   Markaziy Osiyo hududida qadimda qanday yozuv mavjud bo’lgan?

a) lotin yozuvi

b) qadimgi yahudiy yozuvi

v) Avesto, Xorazm, So’g’d yozuvlari

g) kirill yozuvi

d) rus grammatikasi

 

3. Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi dini qanday bo’lgan?

a) islom dini

b) nasroniylik dini

v) buddizm dini

g) zardushtiylik dini

d) totemizm dini

 

4. Yunon – Baqtriya madaniyatining takomillashishiga kim asos solgan?

a) Iskandar Zulqarnayn

b) Eron ahomoniylari

v) Massaget qabilalari

g) Qadimgi saaklar

d) Chingizxon qabilalari

 

5. Qadimgi Kushon madaniyatining qoldiqlari qaerlardan topilgan?

a) Urumchi, Qashqar, Xo’jand

b) Marv, Mari, Xirot

v) Termiz, Zartepa, Xalchayon

g) Qing’irtepa, Afrosiyob, Xo’jand

d)  Chorbona tepa, Teshik tosh

                   

6. Qadimgi So’g’d va Baqtriya madaniyati to’g’risidagi dastlabki ma’lumotlar kimlarning asarlarida         o’z  ifodasini topgan?

a) Gerodot, Strobon, Fukidid

b) Forobiy, Ibn Sino, Beruniy

v) Arastu, Aflotun, Suqrot

g) Gegel, Feyrbax, Kant

d) Umar Xayyom, Ulug’bek

 

 

 

 

           


4-Mavzu: MÀRKÀZIY ÎSIYO XALQLARINING V-VIII ASRLARDAGI MADANIY HAYOTI

 

Reja:

1.     Arab madaniyati.

2.           Islom dini madaniyatining Markaziy Osiyo xalqlari madaniyatiga ta’siri.

 

 V-VI asrlarda Arabistonda yangi dunyo qaror topa boshladi. Etnik va madaniy uyushish, integratsiya jarayoni kechib, yagona din, umumiy ong elementlari tarqala boshladi. Bu avvalgi  xudolardan xafsalasi pir bo'lgan arablarning ma'naviy – ruhiy izlanishiga turtki bo'ldi. Muxammad alayhissalomning payg'ambarlik faoliyati yagona ma'naviy-mafkuraviy va sotsial birlikka intilish yo'lida qonuniy jarayon bo'ldi.  Islomiy e'tiqod 5 asosiy talabga tayanadi. Yagona Ollohni tan olish va Muxammadni uning payg'ambari deb bilish, namoz o'qish, ro'za tutish, beva-bechoralar yo'lida zakot berish, haj ziyorati. Islomning ushbu 5 axkomidan 4 tasi axloqiy udum tabiatiga ega. Xususan, payg'ambar shaxsi u haqidagi ma'lumotlar nufuzi islom diniga betakror o'ziga xoslik, ma'naviy-ruhiy qudrat baxshida etdi va uni jahon tarixidagi muxim voqea, o'zida ilohiy va dunyoviy hokimiyatni mujassamlashtirgan musulmon davlatchiligining qaror topish tomirini belgiladi.

Islomda san'atga nisbatan qat'iy biryoqlama, diniy aqidalar timsoli ifodasini ko'ramiz. Bunda har bir odamni Olloh bilan tanho muloqotining mumkinligi aholi manzaralari, mahallalarda qurilishning ommaviy shakli-masjidlarni bino etilishi bo'lib, uning dastlabki namunasi Muxammad payg'ambar tomonidan Madina shahrida solingan masjiddir. Yuqori ma'lumotli musulmonlar orasida Yevropa mamlakatlaridagi universitetlardan ilgariroq oliy ta'lim maktab-madrasalari keng tarqalishini belgiladi. Musulmon adabiyotida ustuvorlik qilgan she'riyatni rivojlanishida so'fiylik katta rol o'ynaydi. So'fiylar o'zlarining chuqur hissiy-ruhiy holatlari, yaratuvchiga bo'lgan e'tiqodini tinglovchilarga yetkazish, individual ta'sir etish mahoratini namoyish etadilar. Islom tadqiqotchilaridan bo'lgan G.Gryunbaumning ta'kidiga ko'ra, taxliliy, ma'joziy boy ifoda vositalariga ega bo'lgan mukammal ifoda shakli, chuqur mazmun uyg'unligini o'zida mujassam etgan takbir imkoniyatlarini musulmon madaniyati doirasi xatto undan tashqarida topish mumkin emas. Sharqning barcha yirik Sanoiy, Jomiy, Rumiy, Sa'diy, Hofiz, Nizomiy, Navoiy singari ijodkorlari so'fiylikka u yoki bu tarzida aloqador bo'lganlar. Ilohiy haqiqat olamning aldamchi ko'rinishi tarzda tahayyul etilganligi tufayli ham inson san'atida asl tasvir-ifodani inkor etgan. Ayni paytda Islomda olamning mohiyati, asl hayot haqiqatni naqshlarda muxrlangan belgilarida ifodalashga e'tibor qaratilgan. Mahobatli me'morchilik yodgorliklarini betakror go'zallik timsollariga aylantirgan, ixlosmandlarni nafaqat ko'zini, qalbini ham quvontiradigan murakkab geometrik shakllar (girih), o'simliklar shakli ifodasi (islimiy), qo'lyozma, amaliy bezak san'ati naqshlari asosida islomiy ramz tasvirlari yotadi.

Jumladan, uchburchak-Allohning nazari, to’rtburchak-musulmonlarni Muqaddas manzilgohi-Ka’ba, beshburchak-dinning 5asosiy arkoni, jimjimador o’simliksimon shakl va gullar-jannat bog’i-Bo’ston timsollaridir. Musulmon sharqida san’atda diniy aqidalar o’ta izchillik bilan qo’llangan. San’atda kalligrafik miniatyurani istisno qilgan holda deyarli voqelikni tasvirlash ta’qiqlangan, tasvir ramziy shakllarda, naqsh sifatida ifodalangan.

Musulmon Sharqida ham Islom e'tiqodidagilar va sufizm vakillari o'rtasida murosasiz to'qnashuvlar sodir bo'ldi. Haqiqatni bilishni inkor qiluvchilar va haqiqatga muroqaba yo'li bilan yaqinlashish mumkin deyuvchilar (Al-Ashiriy, G'azolliy, Junaydiy, Bistomiy) hamda aqliy bilishni ustun qo'yuvchi mashxur faylasuflar (Forobiy, ibn Sino, Beruniy) ta'limoti vujudga keldi. Yevropa madaniyatida bu munozoralar natijasida idrok va e'tiqodning ajralishi sodir bo'ldi. Uilyam Okkam – e'tiqod va idrok, falsafa va din o'rtasida hech qanday umumiylik yo'q, bo'lishi ham mumkin emas, demakki, ular mutlaqo bir-biridan mustaqil tushunchalar ekan, bir-birini nazorat qilmasligi kerak deb, asoslaydi. Bu G'arbda oliy qudrat sifatida ayniqsa, “XVII asr ilmiy inqilobi” davrida tabiiy inson idrokini o'stirishning katta g'alabasi uchun turtki bo'ldi. Musulmon Sharqida boshqacharoq yo'nalish ustunlik qildi. Bunda ilm, idrok  har doim faqat ma'naviy yuksalish yo'lidagi bosqich sifatida qaralgan, idrok va ilm boshqa maqsadga qaratilishi mumkin emas. Shuning uchun ham IX-XVI asrlardagi arab tiliga asoslangan tajriba fanlari va falsafa taraqqiyotidagi katta yutuqlarning barchasi dindan ajralmagan holda sodir bo'ldi, ilmning bosh vazifasi hayot uchun zarur bo'lgan ma'naviy asosni qidirishda davom etdi.

G'arb va Sharq mamlakatlarining diniy madaniyatlarida sezilarli farqlar ham mavjud. O'rta asr Yevropasida cherkovning ahamiyati alohida o'rin tutadi. Cherkov xudo va inson o'rtasidagi vositachi bo'lib, faqat u insonning ruhini ilohiy “mo''jiza” yordamida xalos qilishi mumkin (cho'qintirish, tavba, nikoh udumlari). Cherkov o'zining yozma an'analariga ega bo'lmagan Yevropadagi qabilalar uchun bilimlarni to'plovchi va saqlovchi joy bo'lib, ta'lim tizimining shakllanishida. Jamiyatning ijtimoiy tuzilishida, huquqiy va axloqiy mezonlari shakllanishida muxim rol o'ynaydi. Islomiy an'analarning asosiy o'ziga xosligi shundaki, uning negizi diniy va dunyoviy, ilohiy va oddiy tafovutga ajratmasdan, mutloq “sof diniy” mazmunda ekanligidir. Islomda hech qachon xristianlikdagi diniy aqidalarni qonunlashtiruvchi Vselensk sobori kabi institutlar bo'lmagan. Islomdagi teokratik ideal davlat bilan bir qatorda turuvchi aloxida diniy institutning (cherkovni) mavjud g'oyalari bilan muvofiq kelmagan. E'tiqod aqidalarini ishlab chiqish va sharhlash davlat va diniy muassasaning, xalifalarning sud qilish ishlariga kirmagan. Jamoatchilik fikrining shakllanishi xususiy shaxslar, diniy arboblar (ulamolar) zimmasida bo'lib, ularning obro'yi diniy bilimlarga asoslangan.  Din masalalari bo'yicha o'z fikrini bildirish huquqiga har bir musulmon ega bo'lgan, faqat u Qur'on va hadisga zid bo'lmasligi lozim edi.

Islom siyosiy madaniyati “maslaxatli demokratiya” shaklini yaratdi, xalifalik tamoyili Qur'ondagi uchta tamoyilga binoan yaratildi. Ularni birinchisi xukmdorni o'z fuqarolari bilan maslaxatlashishni va umumning fikrini inobatga olib qaror qabul qilishni talab qiladi, boshqasi boshqarishni va munozaralarni adolat bilan hal qilishga chaqiradi, uchunchi qoida esa “Allohning elchisiga” dindorning bo'ysunishini talab qiladi. Xalifa monarx ham, despot ham, emas uning boshqa musulmonlardan farqi, faqat e'tiqodni avaylash va shariat me'yorlarini bajarish uchun javobgarlikni o'z zimmasiga olgan shaxs.

Har bir e'tiqodli mo'min-musulmon arab tilini bilishi va Qur'onni o'qiy olishi farz bo'lgan. Qur'onni xatga bitilishi jarayonida arab tilining ham taraqqiyoti boshlanadi. VIII asrda As-Sibavxiy arab gramatikasiga oid asar yozadi XIII asrda arab tilining ikkita lug'ati yaratildi, bu As-Sag'aniyning  lug'ati va ibn –Manzuriyning “Arablar tili” lug'atlaridir. VIII-XI asrlarda qadimgi Yunon olimlarining deyarli barcha asarlari, shuningdek, xind, shom, fors mualliflari asarlari ham arab tiliga tarjima qilingan. Falsafa, astronomiya, tibbiyotga oid ilmiy atamalar deyarli ishlab chiqildi. Arab tili o'rta asrlardagi eng taraqqiy etgan tillardan biri bo'lishi bilan birga, Hindistondan to Ispaniyagacha bo'lgan xalqlarni birlashtiruvchi xalqaro muomila til bo'lib xisoblangan.    

Musulmon madaniyatinig o’ziga xos xususiyatlaridan biri ilm va kitobga muhabbatdir. Yangi arabiy janr-adabning shakllanishi bilan ilmga bo’lgan ishtiyoqni qondirib, turli fanlarning mazmunini ommabop shaklda ifodalash imkoni yaratildi. Ta’lim olish xuddi qadimgi Xitoydagi kabi nufuzga ega bo’ldi. Musulmon Sharqida ma’lumotli kishi hokimiyatning eng yuqori pog’onasiga chiqishida oqsuyaklar bilan teng turgan. Ko’pincha Sharq hukmdorlari saroyida shoirlar, faylasuflar, ilohiyotchilar, tarixchilar, qonunshunoslar, tabiblar, mirzolar, munajjimlar saroy xizmatchisi sifatidagi ma’lumotli kishilarga katta ehtiyoj bo’lgan. Ma’lumotli kishi grammatikani, ritorikani, geografiyani, tarixni yaxshi bilishi, kiyinishni farqlashi, she’r yozish qobiliyatiga ega bo’lishi, o’z joyida askiya, hikoya ayta bilishi zarur bo’lgan. Turli xil ta’lim tizimi: diniy ta’lim beruvchi maktab va madrasalar, shuningdek, dunyoviy ta’lim-xususiy maktablar rivojlanadi.

IX asrda musumon Sharqida rasadxona quriladi; yulduzlarning aniq joyi belgilangan katalog tuzildi; geometriya, triganometriya, optika, alximiya, mexanika, tibbiyot, jug’rofiya sohalari bo’yicha ko’plab asarlar yozildi. Ulug’ alloma Al-Xorazmiy matematikaning yangi tarmog’i bo’lgan algebraga asos soldi. Buyuk Sharq olimlari Xorazmiy, Farobiy, Ibn sino, Ibn Rushdiy kabi ko’plab alloma asarlaridan Yevropaning yangi avlod olimlari ta’lim oldi.

O’rta asr Sharqi madaniyatida tabaqaviy submadaniyatlar emas, ikki yirik madaniyat-shahar va ko’chmanchilar madaniyati ajralib turadi. Shahar sharoitida “Yusuf va Zulayho”, “Layli va Majnun”, “Lubna va Kays” singari dostonlar turli poetik shakl va janrdagi (qasida, masnaviy, g’azal, madhiya, ruboiy maqom) adabiy asarlar, hikoya va ertaklar to’plamlari, (1001 kecha ertaklari, Kalila va Dimna) latifa va rivoyatlar yaratildi. Miniatyura bezagiga boy kitoblar, musiqa san’ati va raqsining xilma-xil janrlari xalq orasida keng tarqaldi. 

 

Tayanch s’oz va iboralar

 

Diniy madaniyat, aqliy-mantiqiy tafakkur, ibodatxona, ierarxiya, vassal, ilohiyot, aqida, taxayyul, madrasa, rasadxona.

 

Adabiyotlar ro’yhati

 

1. I.À.Kàrimîv.Tàriõiy õîtiràsiz kålàjàk yo’q.T.: O’zbåkistîn,1998.

2. I.À.Kàrimîv. Amir Temur – fahrimiz, g’ururimiz. Xalq so’zi. 1996 y, 25 noyabr.

3. Àmir Tåmur và Tåmuriylàr dàvridà màdàniyat và sàn’àt.T.,1996.

4. Temur tuzuklari. T. 1990.

5. Madaniyatshunoslik. Ma’ruzalar matni. T., 2000.

6. Temur va Ulug’bek davri tarixi. T., 1995.

7. Ibîdîv Õ. Mîvàrîunnàhr qîmusiy îlimlàrining  IX-XV àsrlàrdà fànlàrni rivîjlàntirishdàgi tàriõiy o’rni.T., 1996,38b.

8. Ibîdîv J.Õ., Màtviåvskàya T.P Ulug’båk shîgirdi – Àli Qushchi. Tîshkent., 1994.

 

Mavzu bo'yicha takrorlash uchun savollar

 

1. Islomiy e'tiqod qanday talabga tayanadi?

2. Naqshinkor bezaklar orasida qanday islomiy ramz tasvirlari yotadi?

3. Islom siyosiy madaniyati qanday qoidaga binoan yaratildi?

4. Markaziy Osiyo mutafakkirlarining Arab dunyosi va jahon madaniyati rivojiga qo’shgan hissasi.

 

 

 

 

Mavzu bo'yicha test vazifalari

 

1. Imom al-Buxoriyning islom dunyosida eng ishonchli hadislar to’plami    sifatida mashxur   bo’lgan yirik asari qanday nomlanadi?

 a) Tarixiy Buxoro

 b) Kitob ul-fovond

 v) Al-Jome as-saxix

 g) Shamoiliy Muhammadiya

 

2. Markaziy Osiyo ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotiga katta ta’sir ko’rsatgan va so’fizm                                                g’oyalarini she’riy ifodalagan «Devoni hikmat» asari kimning qalamiga mansub?

a) So’fi Olloyor

b) Xo’janazar Xuvaydo

v) Sulaymon Baqirg’oniy

g) Ahmad Yassaviy

d) Bahovuddin Naqshbandiy

Talabalar uchun “Madaniyatshunoslik”

fanidan o’quv-uslubiy qo’llanma

I-qism

                                                                  

 

 

 

I va BF dekanati ilmiy-uslubiy majlisida

muhokama etilgan va tasdiqlangan

(25.05.2010 y., 9-sonli bayonnoma).

 

 

 

Taqrizchilar: t.f.d., dots. N.R. Mahkamova,

f.f.n., dots. D.R. Kenjayeva,

        

 

Muallif: SH.T.O’rmonova

                                                                           

 

 

 

Muharrir: Gayubova K.

 

 

 

Bichimi 60x84 1/16 Adadi ___  Byurtma _____

 

“Aloqachi ” Nashriyot-matbaa markazida chop etildi.

 

Toshkent shahar, Amir Temur ko`chasi, 108 uy