ЎЗБЕКИСТОН АЛОҚА ВА АХБОРОТЛАШТИРИШ АГЕНТЛИГИ

ТОШКЕНТ АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИ

Ўзбекистон тарихи кафедраси

МАДАНИЯТШУНОСЛИК ФАНИДАН МАЪРУЗАЛАР МАТНИ

(Бакалавриатуранинг кундузги бўлим барча таълим йўналишидаги талабалар учун)

Тузувчи: катта ўқитувчи Ўрмонова Ш.Т.

ТОШКЕНТ -2008

1-Mavzu: MADANIYATSHUNOSLIK FANINING PREDMETI VA VAZIFALARI

Reja:

1. Madaniyatshunoslik kursining tadqiqot ob 'yekti va asosiy vazifalari.

2. Madaniyat tipologiyasi.

3. Madaniy rivojlanish qonuni.

4. Madaniyat va sivilizatsiya.

Madaniyatshunoslik fani mazmun va mohiyati jihatidan falsafa, falsafa tarixi, madaniyat nazariyasi va tarixi, arxelogiya, etnografiya, pedagogika, psixologiya, qadimgi dunyo tarixi, o'rta asrlar tarixi, sotsiologiya fanlari bilan uzviy aloqadordir. Bu fanlarning har biri madaniyat deb atalmish ulkan ijtimoiy hodisani o'ziga hos tarzda o'z vazifa va maqsadlaridan kelib chiqqan holda o'rganadi.

Madaniyatning paydo bo'lishi va rivojlanishi kishilik jamiyatining eng qadimiy, ilk bosqichlariga borib taqaladi. Boshqacha aytganda, madaniyat insonning kelib chiqishi bilan uzviy aloqadordir. Madaniyat tarixi jamiyat tarixining ajralmas bir qismidir. Shuning uchun ham uning vujudga kelishi va rivojlanishini jamiyat tarixidan, jamiyatdagi ijtimoiy - iqtisodiy munosabatlardan, moddiy boyliklar ishiab chiqarish usulidan ajratib olish mumkin emas. Jamiyat bor ekan, madaniyat ham mavjud bo'ladi. Insonning insonga xos xislat va fazilatlariga ega bo'lishi, tabiatga ta'sir etishi, ijtimoiy faoliyatga kirishuvi, madaniy va ma'naviy boyliklarni ishiab chiqishi va istemol qilishi madaniyatga, uning yutuqlaridan qanchalik foydalana olganligiga ko'p jihatdan bog'liqdir. Madaniyatning rivojlanishi insonning o'zi qanchalik o'sganligini, uning bilishlari nechog'lik kengayganligini, qobiliyati naqadar takomillashganini ko'rsatadi.

Avvalo shuni ta'kidlamoq kerakki, madaniyat so'zi arabcha "madina" va "iyat" so'z yasovchi qo'shimchasining qo'shilishidan hosil bo'lgan bo'lib, aynan "shaharga oid" degan ma'noni anglatadi. Lekin, bu so'z kirib borgan boshqa xalqlar tillarida, shu jumladan o'zbek tilida ham shaharlar ilm - fan, ma'rifaat o'chog'i bo'lib kelganligi ta'sirida bo'lsa kerak, u "ma'rifatlik", '"bilimlilik", "tarbiya ko'rganlik" ma'nolarida ishlatila bosh lagan.

Madaniyat - insonning faoliyat jarayoni, uning oqibatida yaratilgan moddiy va ma'naviy qadriyatlar, uning oqibatida shaxsni shakllantirish va kamolotida muhim omil bo'lgan ijtimoiy hodisadir.

Moddiy ishiab chiqarishning ikki asosiy turi - moddiy va ma'naviy ishiab chiqarishga qarab, madaniyat ham ytrik turga -moddiy va ma'naviy madaniyatga bo'linadi. Moddiy madaniyat deganda mehnat qurollarini, mehnat ko'nikmalarini, shuningdek, ishiab chiqarish jarayonida yaratilgan va moddiy hayot uchun xizmat qiladigan barcha boyliklarni anglaymiz.

Ma'naviy madaniyatning qamrovi behad keng bo'lib, u insonlar tomonidan yaratilgan ma'naviy boyliklarni, ijtimoiy ongning ilmiy, badiiy, huquqiy, diniy, axloqiy, falsafiy va boshqa shakliarini, tafakkuming barcha shakllari va dunyo qarashning asosiy sohasini, jamiyatdagi joyalar va ta'limotlarni, badiiy asarlar, estetik qarashlarni ham qamrab oladi, bundan tashqari ma'lumot berish, ta'lim - tarbiya, falsafa, din, huquq, etika, estetika, san'at va adabiyot singarilar ham kiradi.

"Sivilizatsiya" lotincha "Sivis" so'zidan olingan bo'lib grajdanlikka oid, dalatga oid degan ma'nolarni anglatadi. Sivilizatsiya tushunchasini shotland tarixchisi va faylasufi A. Fergyusson (1723 - 1816) jahon tarixiy jarayonining ma'lum bir bosqichini ifodalash uchun ishlatgan bo'lsa, fransuz ma'rifatparvarlari aql - idrok va adolatga asoslangan jamiyat, degan ma'noda ishlatgan edilar. Ayrim olimlar uni madaniyatning, bazan faqat moddiy madaniyatning sinonimi sifatida ishlatgan bo'lsalar, nemis fayiasufi O.Shpengler esa aksincha uni madaniyatning antipode ma'nosida, ya'ni madaniyatning halok bo'lish jarayoni, bosqichini xarakteriash uchun, ingliz sotsiologi va tarixchisi A.Fergyusson taflif etgan ma'nodan boshqa shakllarda ishlatish deyarli uchramasada, ammo Lining hajmi va mazmunini belgilashda turfa xillik hanuzgacha mavjud ekanligini qayd etmoq lozim.

Hozirgi zamonda ko'pincha texnika, texnologiya muvaffaqiyatlari majmuasi va u bi!an bog'liq holda yuzaga kelgan qulaylik (komfort) sivilizatsiya deb tushiniladi.

Sivilizatsiya - bu jamiyat ma'naviy va intellektual salohiyatining miqdor va sifat jihatdan funksional tarkibiy yangilanish jarayonidir O'z mazmun doirasiga madaniy, ma'naviy, iqtisodiy o'zgarishlarni aks ettiradi. Sivilizatsiya evolyusion va revolyusion yuksalish tartibida amalga oshishi mumkin. Demak, sivilizatsiya madaniyatning konkret namoyon bo'lishini, uning real mavjud hayotini aks ettiradi. Sivilizatsiya madaniyatsiz, madaniyatning sivilizatsiyasiz. undan tashqarida mavjud bo'lishi mumkin emas. Chunki inson ma'lum bir sivilizatsiya bag'rida o'tmish aviodlari tomonidan yaratilgan barcha moddiy va ma'naviy madaniyat boyliklarini o'zlashtirishgan holda shakllanishi, kamol topishi mumkin.

O'zbekiston mustaqilligi sharoitida madaniyatshunoslik fanining dolzarb tadqiqot ob'yekti - bu XXI asr bo'sag'asida turgan insoniyatning farovon hayoti, baxti masalasidir. Chunki oily mavjudod bo'lgan inson hayoti bugungi kungidek xatarili bo'lmagan.

Insonga tahdid solayotgan energetik, xomashyo, oziq -ovqat va chuchuk suv, ekologiya, demografik, termoyadro urushi xavfi, issiqlik halokati, rak va spid muammolari, terrorizm va giyohvandlik kabi muammoiar insoniyat boshiga yangi katta kulfatlar solishi mumkin.

Shu sababdan ham prezidentimiz I. A. Karimovning barcha asarlarining mazmun - mohiyati va tadbiq etilayotgan istiqlol mafkurasining ijtimoiy - siyosiy mazmuni inson muammosi, uning baxtli hayoti, qadriyati, istiqboli, sog'lom hayot kechirishi kabi muhim masalaiartashkil etadi.

Madaniyatshunoslik kursi mavzu matnlarining zamonaviy ruhda, eng so'nggi va ilg'or axborotiari bilan boyitilgan holda o'qitilishi, talablarining jahon andozalariga xos tarzda bilim olishiga imkoniyat yaratadi. Bu jarayon o'z navbatida yuqoridagi muammolaming bartaraf etilishiga salmoqli ta'sir etadi.

Madaniyat funksiyalari. Madaniyatning o'zi serqirra bo'lganidek, u bajaradigan funksiyalar ham xilma - xiidir. Birinchi navbatda biiish funksiyasini alohida ko'rsatish lozim. Har bir guruh, millat jamiyat madaniyatida tevarak olamni biiish natijalari aks etadi. Odatda ma'lum bir davr madaniyatini shu davrda olarnni anglash, biiish darajasidan kelib chiqqan holda baholaymiz. Olamni biiish natijalari aksariyat hollarda sof madaniyat chegarasini yorib chiqib keng ma'nodagi tarixiy jarayonning tarkibiy qismiga, jamiyat taraqqiyotining mnhim omiliga aylanib ketadi. Masalan: kosmik uchish vositalarini yaratish, koinotga parvoz qilish insoniyatning azaliy orzusi edi. Nihoyat kosmik uchish apparati yaratildi, inson koinotga ham parvoz qildi.

Madaniyatning bilish funksiyasi bilan axborotlarni o'zlashtirish (informativ) funksiyasi uzviy bog'liqdir. Madaniyatning axborot funksiyasi mazmuni to'plangan ijtimoiy tajriba, malakani uzatishda ko'rinadi. Bu tajriba bilim, ma'lum bir rivoyatlar, aqidalar, fan, adabiyot, san'at asarlari orqali yangi avlod tomonidan qabul qilib olinadi, o'ziashtiriladi.

Madaniyatning axborot funksiyasining mazmuni to'plangan tajribani gorizontal shaklda uzatilishining mohiyati tushunib olinganda yanada aniqroq ochildi. Agar tajribani uzatishning bunday shakli bo'lmaganda edi, har bir xalq, aytaylik, velosipedni, muziatgichni o'zicha yangidan yaratavergan bo'lardi. Hayotda esa unday emas. Bir xalq madaniyatida erishilgan ahamiyatli natijalar boshqa xalqlar tomonidan tayyor holda qabul qilinadi va milliy -madaniy hayotning tarkibiy qismiga aylantiriiadi.

Madaniyatning informativ funksiyasi kishilar o'rtasida muomala, muloqot, o'zaro ta'sir bo'lganidagina yuzaga chiqadi. Shuning uchun madaniyatning informativ funksiyasi uning aloqa -kommunikativ funksiyasi bilan uzviy bog'liqdir.

Madaniyat muloqot orqali mavjuddir. Ayni paytda madaniyat inson muloqot sohasining kengayishiga xizmat qiladi, kishilar o'rtasidagi to'g'ridan - to'g'ri bevosita muloqot o'tmish avlodlarga mansub kishilar, shuningdek, bizga tanish ham qirindosh bo'lmagan zamondoshlarimiz bilan bilvosita muloqoti bilan to'ldiriladi. Biz Forobiy, Beruniy, Ibn Sino falsafiy risolalari, Lutfiy va Navoiy g'azallarini, Qodiriy va Cho'Ipon romanlarini, A. Oripov va E. Vohidovning go'zal sher va dostonlarini o'qib, ularning dunyoqarashi, fikrlash tarsi bilan oshno bo'lamiz, fikran so'zlashamiz.

Shuni takidlash lozimki, bevosita muloqot ham, bilvosita muloqot ham shaxs rivojlanishiga hamma vaqt ham birday ta'sir ko'rsatavermaydi. Ayrim hollarda muloqot shaxs rivojlanishiga salbiy ta'sir qilib, boshqa hollarda shaxsning ma'naviy komoloti uchun xizmat qilishi mumkin. Ayni paytda muloqot shaxs rivojlanishida hech qanday iz qoldirmasligi ham mumkin.

Hozirgi ilmiy - texnika inqilobi yasrida axborot vositalari: matbuot, radio, televiHeniye ta'sirida bilvosita muloqotning doirasi nihoyatda kengayib bormoqda. Demak shaxs rivojlanishida bilvosita muloqotning roli ham o'smoqda. Shuning uchun ommaviy axborot vositalarining faoiiyati doimo jamiyatning qattiq nazorati ostida bo'imog'i lozim.

Madaniyat nafaqat kishilar o'rtasidagi muioqotni amalga oshirishga yordam beradi, baiki kishilaming faoliyatini va ular o'rtasidagi munosabatlarni tartibga solishga ham xizmat qiladi. Bunda madaniyatning tartibga solish (regulyativ) funksiyasi namoyon bo'iadi.

Madaniyatning regulyativ funksiyasi kishilaming jamiyatdagi sharoitlarga muvoffaqiyatli ko'nikishi uchuun xizmat qilgani turli me'yoriarda namoyon bo'ladi. Axloqiy, estetik, diniy, siyosiy, huquqiy normaiar ana shular jumlasidan. Madaniyatni tartibga solish, hayot tarzini shakllantirish madaniyatning muhim funksiyalaridan biridir. Bu funksiyasi tufayli madaniyat kishilaming muloqotini, ishlab chiqish va turmushdagi munosabatlarni ma'lum normalarga bo'ysundiradi. Va nihoyat, madaniyatga baholash (aksiologik) funksiyasi ham xos. Har bir yangi madaniy qadriyatga biz o'zimizda shakllangan madaniy qadriyatlar nuqtai nazaridan kelib chiqqan holda ijobiy yoki salbiy, chiroyli yoki xunuk, adolatli yoki adolatsiz deb baho beramiz. Kundalik hayotda har birimiz ko'pgina bizga manzur yoki manzur bo'lmagan jarayon, voqealarga duch kelamiz, adabiyot, san'at, kino, asrlarini yahshi yoki yomon hodisalar stfatida baholaymiz. Bunday baholash paytida albatta har bir shaxsning o'z qarashlari, qadriyatlari tizimi muhim o'rin o'ynaydi.

Tayanch so’z va iboralar

Madaniyat, ma’naviyat, ziyolilik, mentalitet, funksiya, salohiyat, qadriyat, sivilizatsiya, meros, moddiy, milliylik va umuminsoniylik, intellekt, Shpengler.

Madaniyat – madinalik, shaharlik, ta’lim – tarbiya.

Ma’naviyat – insonlarning o’zaro munosabatlari, ularning hayotiy tajribalari davomida shakllangan va rivojlangan qadriyatlar tizimi.

Intellekt – (lot.intellectus) aql, idrok, zehn.

Shpengler O. – nemis idealisti, faylasufi, hayot falsafasi vakillaridan biri.

An’ana – ajdodlarning tarixan to’plagan ma’naviy qadriyatlarini avlodlarga uzatish vositasi.

Ommaviy madaniyat – madaniyat mavjudligining murakkab, hamma vaqt bir xil talqin qilinmaydigan o’ziga xos shakli.

Sivilizatsiya – serqirra va murakkab mazmunga ega bo’lgan ijtimoiy – falsafiy tushuncha.

Marosim – shaxs, gurux, jamiyat hayotidagi muhim hodisalarni nishonlash shkli.

Qadriyat – narsa va xodisalar, jamiyat moddiy va ma’naviy boyliklarining ahamiyatini ifodalash uchun qo’llaniladigan tushuncha.

Mavzu bo'yicha takrorlash uchun savollar

1. Madaniyatshunoslik fanining predmeti, u nimani o'rganadi?

2. Madaniyat qanday turlarga bo'linadi?

3. Madaniyat funktsiyalarining ahamiyati?

4. O'zbekistonning Yunesko faoliyatidagi o'rni?

2-Mavzu: Madaniyatshunoslik va jahon madaniyati masalalari.

Reja:

1. Qadimgi jahon madaniyati (Misr, Hindiston, Xitoy va antik davr).

2. Diniy madaniyat. (O'rta asr YEvropa madaniyati).

3. Yevropa Uyg'onish davri madaniyati.

Qadimgi Misr madaniyati. Qadimgi Misrning manbalari, Qadimgi Ikkidaryo oralig'ining tarixi singari, Misrning uzoq o'tmishini muntazam suratda va chuqur o'rganishga faqat XIX asrdagina imkon tug'ildi.

Ungacha Bibliya (Tavrot) dagi ayrim ma'lumotlardan, yunon va lotin mualliflarining asarlaridagina foydalanishga to'g'ri kelgan, ammo bu mualliflarining Misming yozma . hujjatfaridan foydalana olmaganlar, faqat o'zga xaiqning og'izdan - og'izga o'tib kelgan hikoyalarigina bayon qilingan.

Gerodotning bizga ma'lum "tarix" ida Misrning o'tmishi u qadar muntazam bo’lmasada, Bobil- Ossur tarixidan ko’ra hiyla mufassal bayon etilgan.

Misr iqlimining nihoyatda quruqligi tufayli bunda hatto juda mo’rt materiallardan ishlangan qadimgi yodgorliklar ham g'oyat yahshi saqlangan. Chunonchi bunda qog'ozdan oldin kashf etilgan (haqiqiy qog'ozni qadimgi xitoyliklar ixtiro qilganlar) papirusga, yog'ochga va polotnoga yozilgan yozuvlar topildi. Toshtaxtalardagi yozuvlar ayniqsa yaxshi saqiangan, ammo bu yozma yodgorliklarning ko'pi bir tomonlama diniy - sehriy mazmundagi yozuvdir.

Diniy aivanalar. Nil vodiysida ayniqsa mustahkam va turg'un bo'lgan Koxinlar g'oyat katta kuchga ega bo'lib, uiar bilan podsho hokiniyati o'rtasida ba'zan ixtiforlar bo'lib tursa - da, fir'avn lam ing ilohiyligi tog'risida ta'limotlar va ahoii ommasini "Quyosh farzandi" ga (Misr hukmronlarini shunday deb ataganlar) itoat qilishga undaganlar.

Xullas, Misrdagi har xil diniy - e'tiqodlar eski urf -odatlarni qo'llab - quvvatlagan va mulkdorlar hokimiyatiga itoat qitishga chaqirganlar. Shubhasizki, Misrning dini yillar davomida o'zgarib, ijtimoiy siljishlarga va siyosiy o'zgarishlarga mosiashib turgan. Ammo tugab borayotgan urug' - qabilachtlik urf- odatlari bilan hali bog'liq bo'lgan qadimgi mamlakatlardagidan ko'ra uzoqroq va qattiq saqlangan, Misrda nihoyat darajada ko'p tarqalgan yirtqich va uy hayvonlariga sig'inish, shuningdek , har xil qushlarga, baliq va hashoratlarga sig'inish yunon sayyohlarini hayratda qoldirgan.

Misr dinining yana bir o'ziga xos hususiyati narigi dunyoga juda katta ahamiyat berilganligidir. Shumer bilan Bobilda narigi dunyoni ko'ngilsiz va mudhish deb, o'lganlarni bu dunyoni qo'msaydigan baxtsiz banda, deb tasawur qilgan bo'lsalar, bu haqda Misrdagi ta'limot boshqacha bo'lgan. Masalan, ular bu dunyodagi uy - joy musofirxona bo'lib, uzoq yashab bo'lmagani uchun ularni mustahkam qilib qurishning ham hojati yo'q, undan ko'ra o'zingga "abadiy yotoq joy"ni maqbarani oldindan tayyorlab qo'yishing kerak, degan qoidaga ama) qilganlar.

Mumiyolashga alohida e'tibor berilgan. Jasadni mumiyolashning qimmat va arzon usullari bo'lgan. Fir'avn va katta mansabdorlarning mumiyolari ayniqsa yaxshi saqlangan. Ichak -chovoqlari olinib alohida idishlarga (kanoplarda) saqlangan. Ichak -chavoqdan tozalangan gavda 70 kuncha nomakobda turgan, keyin xushbo'y qatron (smola) quyilib ustidan polotno o'rtikka o'ralgan.

ADABIYOT. Qadimgi Misrliklarda bizga xalq ertaklari va haqiqiy voqealar tasviridan iborat juda ko'p badiiy adabioyt asarlari yetib kelgan, ular keyinchalik saroy va ibodatxonalarning markazlari tomonidan ozmi - ko'pmi ishlaganlar. Sinuxet to'g'risidagi qissa ayniqsa mashxur bo'lgan.

"Hayotdan ko'ngli so'vigan odamning o'z ruhi bilan suhbati" degan asar hayotning ma'nosi va maqsadi to'g'risidagi falsafly asarning go'zal namunasidir. Bu she'riy dialogning ishtirokchilaridan biri (hayotdan ko'ngli so'vigan) kishilarning shavqatsizligi va makrliligidan noliydi va adolat qidirib narigi dunyogaketmoqchi bo'ladi.

Boshqa suhbatdosh (ko'ngli so'vjganning ruhi) unga skeptik qarashlarni bayon qiladi. U dunyodan hech kim qaytib kelgan emas, uning bu dunyodagidan ko'ra yahshimi yoki yomonmi ekanini hech kim bilmaydi. Yaxshisi baxtni bu dunyodan qidirish kerak. Lekin ko'ngli so'vigan kishi tasalli bermoqchi bo'lib aytgan gaplarini eshitishni xohlamaydi. Pirovard natijada u bu dunyodagi hayotdan ko'ra narigi dunyoning ustunligiga skeptik ruhini ishontirishga muvaffaq bo'ladi.

Dunyodagi eng dastlabki yozuv ham Misrda kashf etiigan. Memorchiiik, san'at, xalq og'zaki ijodi va yozma adabiyot sohasida ham misrliklar katta yutuqlarga erishganlar. Ularning eng qadimgi yozuvlari belgi - rasmlar shaklida bo'lgan va u leroglifiar deb atalgan. O'sha vaqtdagi Misr yozuvi 750 ta ierogliflardan iborat bo'lgan, Masalan: suv so'zi uchta to'Iqin, quyosh esa doira shakli ichiga nuqta qo'yilishi biian belgilangan.

Qadimgi Misrda musiqa va raqs ham juda erta taraqqiy topgan. Bu davrda puflab chalinadigan nay, urib chalinadigan qayroq, arfa kabi turli asboblar bo'lgan. Juda ko'p badiiy syujetlar boshqa xalqlarga (o'zgartirilgan holda) misriiklardan o'tgan. Sfinks obrazi Yevropa san'atida klassik o'braz bo'lib qolgan. Misrning obelisklarining haqiqiy nusxasi (haykali) Rim va Parijda qad ko'tarib turibdi. Qizil granitdan yasalgan va Misrdan keitirilgan (eramizdan avvalgi XV asrga mansub) sfinksiar Leningradda Neva qirg'og'ida husn berib turibdi.

Misrda drama ham erta tashkil topgan. Ibodathonalarda diniy dramalar qo'yilgan. Teatrlarda Oserisning o'limi va qayta tirilishi ko'rsatilgan. O'seris tirild, u narigi dunyodagi podsholikda iloh va sudya bo'lib o'idi.

Demak, teatrning kashf etilishi sohasida ham Misr dunyoda birinchi o'rinni egallagan mamlakat.

Gizada va Sakkarda qadimgi podsholik davriga oid podshoh piramidalari yonida juda katta nepropol topilgan, bu nepropollarda podshoning qarindosh urug'lari katta mansabdor va amaldorlar qo'shilgan juda ko'p maqbaralar joylashgan. Shahaming harobalaridan ham juda ko'p uy - ro'zg'or buyumlari va san'at asarlari topilgan. Masalan, Kaxun shahrining xarobalaridan O'rta Posdsholik zamonidan qolgan ko'pgina mehnat qurollari va qurol-yaroqlari topilgan.

Qadimgi Hindiston madaniyati. Hindi ston territoriyasining hajmi va aholisining soni jihatidan uzoq o'tmishdayoq hozirgiday kabi Osiyoning eng katta mamlakatlaridan biri bo'lgan. Uning tabiat yaratgan keskin chegaralari uni tashqi olamdan ajratib qo'ygan, boshqa mamlakat va xalqlar bilan aloqasini qiyinlashtirgan. Uning janubiy, janubi - g'arbiy va janubi - sharqiy chegaralari Hind okeani, Arabiston dengizi va Bengal qo'Itigli bilan o'ralgan. Shimoliy chegarasi esa yer yuzining eng baland Ximolay tizma tog'lariga taqatgan. Tog'ti to'siqlar sira o'tib boMmaydigan darajada bo'Imasa-da, juda bahaybatdir va ular Hindistonni g'arbda Erondan va sharqda Hindi - xitoydan ajralib turardi. Qadimgi Hindiston tarixiga doir asl nusxa manbalarining ko'p qismi yo'q bo'lib ketgan. Qadimgi hind adabiyotining ko'p asariari qayin po'stlog'iga yoki palma daraxti bargiariga yozilgan bo'lib, ular Misrdagidan ko'ra ancha nam iqlim sharoitiga bardosh bera olmagan (Misrda papirusdan mo'rt material ham saqlangan). Ikkinchi tomondan, yong'inlar Old Osiyoning kitoblariga zaraz keltirmagan bo'lsa, qadimgi Hindiston kutbxonalari va arxivlarini obdan xarob qiigan, toshga o'yib yoziigan matinlarning asl nusxasi saqlangan bo'lsa-da, ular nisbatan ozdir.

Qadimgi Hindiston yilnomalarining axvoli ulardan ham yomon. Vedalar, Maxabxarata va Ramayana hajmi ancha katta va mazmundor she'riy asarlardir.

Vedaiar - gimniar, qo'shiqlar, afsungort va diniy duolardan iborat katta to'plamdir. Bunday too'plain lardan to'rttasi saqlangan. Bu to'plamlar - Rigveda, Samaveda, Yajurveda va Atxarveda deb atalgan. Eng qadimgi qismlari eramizdan avvalgi 2 ming yillikka mansubdir, keyin uiar taxminan ming yildan ziyodroq davr davomida qayta ishlangan va uning eng oxirgi nusxasi bizning eramizga yaqin davrda yozilgan.

Hind xalqining og'zaki ijodidan ikkita doston borki, ularni adabiy qimmati va tarixiy ahamiyati ji hat id an olamga mashhur Gomer dostoniari bilan tenglashtirish mumkin. Bu dostonlarning biri Maxabxarata (Bxarta avlodlarining buyuk urushi) deb, ikkinchisi esa Ramayana (Ramaning faoliyati tog'risida qissalar) deb atalgan. Garchi an'anada bu dostonlar avtorlarining nomi (Vayasi va Valmiki) saqlangan, ammo afsonaviy Gomerning tarixan rostligi qanchalik gumon bo'lsa, u mualliflar ham shundaydir U dostonlarning ikkisi ham eramizning avvalgi 1 ming yillikning taxminan o'rtalarida tarkib topa boshlagan va eramizdan dastlabki asrlarida qat'iy shakl olgan (vaqtiarni mutlaqo aniq belgilab bo'lmaydi).

Qadimgi Hindiston har fil falsafly oqimlar shu jumladan, materialistik oqim tarkib topgan. Masalan, charvak ta'Iimotiga ko'ra bilishning birdan - bir manbai tajribadir.

Eramizdan V - Vi asrlarida Hindistonda Yerning sharsimon ekanligini va yerning o'ziga tortish qonuni, shuningdek , yerning o'z o'qi atrotida aylanishini juda yaxshi bilganlar. Bu ilmiy kashfiyotlarni o'rta asrlarda arablar hindlardan o'rganib olganlar.

Ilk hind davridayoq (eramizdan avvalgi III - II ming yillikdayoq) Hind vodiysida hisobning o'nli tizimi tarkib topgan. Keyinchalik hindiar matematikada ba'zi jihatdan boshqa sharqiy davlatlardan o'zib ketgan. Masalan, nolni bildiradigan alomat faqat Hindistonda ishlatilgan. Biz rim raqamiaridan farq qiiib arabcha raqamlar deganimizni aslida qadimgi hindiar ixtiro qilgan va keyin bu raqamlar arablarga o'tgan. Arab algebrasiga ham hindiar algebrasining ta'siri bor.

Qadimgi hind kimyogarlari sulfat, xlorat va azot ksilota ishlashni bilaganlar. Tabiat kasalliklarini muayyan tizimga solishga uringanlar va organizmdagi asosiy shiralar nazariyasini yaratganlar. Hindistonda juda ko'p til va shevalar bo'lishi filologiya sohasida tadqiqotlar olib borilishini talab qilgan. Braxman olim Panini (eramizdan avvalgi V- VI asrlarda yashagan) "tozalangan" tilning, ya'ni adabiy (sanskrit) tilining grammatikasini tuzgan.

Gumbazli binolar va o'ziga xos g'orlar-ibodatxonaiar qadimgi hindlarning ajoyib arxitektura yodgorliklaridir. Ajanta g'or - ibodatxonalarida saqlangan xilma - xil rangidagi freskalar (eramizdan avvalgi I - III asrlarda) o'zining realizmi bilan kishini hayratda qoldiradi.

Hind madaniyati Markaziy va Sharqiy Osiyo mamiakatlariga (asosan buddizmning yoyilishi munosabati bilan) katta ta'sir ko'rsargan. Hindiston g'arb olamiga arablar orqali ta'sir ko'rsatgan.

Qadimgi Xitoy adabiyoti. Qadimgi Xitoyliklar o’zlarining ajoyib adabiyotiga ega bo’lganlar. Qadimgi Xitoy adabiyotining shakllanishi xalq og’zaki ijodiyoti bilan bog’liqdir. Yozuv kelib chiqqan yozma adabiyot rivoj topgan.

Xitoyda “Shi-Szin”, “Chun-syu” kabi asarlar yaratilgan. Xitoylar ajoyib afsona, ertak, qo’shiq, topishmoq va ko’plab maqollar yaratganlar. Dostonlar Xitoyning qadimgi adabiyotidan katta o’rin olgan. Xitoy adabiyotida diniy, tarixiy va falsafiy mavzular keng o’rin olgan. Xitoyda miloddan avvalgi IV-I milodning I-IV asrlaridan Soy Yuan, Sima Suan kabi shoirlar ijod etishgan. Qadimgi Xitoyda musiqa, raqs, qo’shiq san’atiga qiziqish erta boshlangan. Ularda musiqa asboblarining torli, urib, puflab chalinadigan turlari keng tarqalgan. Xitoyga qushni O’rta Osiyo xalqlarining arfa kabi musiqa asbobi I-II asrlarda kirib borgan.

Xitoylar adabiyotida diniy an'analar juda keng o'rin olgan. Aidodlnrga sig'inish katta ahamiyatga egn bo'fgan. Tabiat hodisalari va har xil ixtirolarni ilohiy kuchdan deb bilganlar Matriarxat davrida bu kuch butun mavjudotning otasi Nyuyva bo'lgan: olamni va odamzodni o'sha yaratgan, osmondagi teshik va yoriqlarni toshlar bilan o'sha bekitib, tekislab qoygan. Keyinchalik tabiat va insoniyat ajdodi ruhlarining panteoni vujudga keltirilgan, unga osmonni gavdalantiruvchi Shan Di bosh bo'lgan.

G'ayri tabiiy kuch egalari bo'lmish qahramonlar to'grisida dostonlar yaratilgan. Bu dostoniar epik sikllarga birlashtirilgan. Kishilarni o't hosil qilishga o'rgatgan Suy Jey to'g'risidagi ayniqsa ta'kidlab o'tmoq kerak (bu greklar titani Prometeyni esiatadi).

Qadimgi Xitoyda me’morchilik, rassomchilik va haykaltaroshlik. Me’morchilik Qadimgi Xitoy san’atining bir turidir. Uning kelib chiqishi. Xitoy tarixining uzoq o’tmishiga borib taqaladi. Me’morlar ajoyib saroylar, ibodatxonalar, ma’muriy binolar va xarbiy istexkomlar qurganlar. Xitoyning qadimgi Xao Sanyan, Dalyan, In, Shoychun, Chanan kabi yirik shaharlarida ko’pdan-ko’p saroylar, ibodatxonalar va ma’muriy bunolar bo’lganki, uni xitoylik qo’li gul ustalar ishlaganlar. Me’morchilik ishlarida loy, g’isht, paxsa va ko’proq yog’och ishlatilgan. Bu jihatdan miloddan avvalgi I-II asrlarda uch qavatli qilib, oynavand peshayvonlar va to’tr chekkasida qorovul xonasi bo’lgan Chanandagi Xan podsholarining saroyi diqqatga sazovordir. Xitoyda rassomlik ancha rivojlangan edi. Rassomlar shox saroylari, ibodatxona devorlari va amaldorlarning uyi devorlarini o’simlik, daraxt, ot, otlik askar, jang aravalari it, fil va qandaydir maxluqlarning tasvirlari bilan bezaganlar. Xitoyda haykaltaroshlik kamroq rivojlangan. Ustalar miss, jist, kumush va oltin toshlardan xilma-xil idishlar yasab, ularning sirtini qush va ajdarxo va turli afsonaviy maxluqlar bilan bezaganlar. Haykaltarosh ustalar podsho, sarkarda, boy va oddiy kishilarning haykallarini o’ta nafis did bilan ishlaganlar. Qadimgi Xitoyning qo’li gul ustalari ajoyib zargarlik, kulolchilik, miskrlik va boshqa badiiy buyumlar ishlatishda shuhrat qozonganlar. Shunday qilib qadimgi Xitoyliklar adabiyot, me’morchilik va tasviri san’at sohasida o’zlariga xos asarlar yaratib, shuxrat qozonganlar.

Qadimgi Xitoyda ilmiy bilimlarning rivojlanishi. Qadimgi Xitoyda xo’jalikning rivojlana borishi bilan ilmiy – amaliy bilimlar ham ravnaq topgan. Ular matematika, geografiya fanlari sohasida jiddiy yutuqlarga erishganlar. Bu jihatdan miloddan avvalgi II asrda tuzilgan “Matimatikaning to’qqiz kitobi” degan asar diqqatga sazovordir. Qadimda matematikaning asoslari tushuntirib berilgan. Bu kitob dehqon, olim, hunarmand, tarixchi, astranom, chorvador va me’morlar uchun uzoq vaqtgacha qo’llanma bo’lib xizmat qilgan. Xitoy olimlari astranomiya sohasida ham jiddiy yutuqlarga erishganlar. Davlat, xo’jalik ishlarini yuritish, vaqtnu xisoblash va taqvim tuzish zaruriyati astranomiya bo’limlarni to’plashni taqazo etadi. Xitoy astranomlari miloddan avvalgi 2 ming yildayoq astranomik kuzatishlarni olib borganlar. Miloddan avvalgi 145-190 yillarda yashagan xitoy tarixchisi Sim Syanning “Tarixiy xotiralar” kitobining bir bo’limi osmon jismlari masalasiga bag’ishlangan. Tarixchi Ban Guning “Xan tarixi” kitobida 783 yulduzning nomi keltirilgan.

Milodning II asrida yashagan Chjan Xenning astronomiya va matematikaga oid asarida esa 124 yulduz turkumi, 2500 yulduzlarning nomi eslatib o’tilgan. Bu davrda planetalar xarakatini kuzatishga katta ahamiyat berishgan. Xitoy astronomlari bir yil 365 kun ekanini aniqlashgan. Ular bir yilni 12 oyga bo’lganlar va quyosh-oy taqvimini tuzganlar.

Qadimgi Xitoy tabobat ilmining rivojlanishi. Qadimgi Xitoyda tabobat ham ancha yaxshi rivojlangan. Tabiblar bemor tomirlarni ushlab ko’rib, ularning kasalliklarini aniqlab, tekshirib so’ng davolashga kirishganlar. Qadimgi Xitoyda Van Shu Xe, Van Sio va Xua Tu kabi mashhur tabiblar yashaganlar. Van Shu Xe tabobatga oid “Ney-Szi”,-“Odam tabiati va xayoti”, Van Sio esa “Qiyinchilik haqida kitob” kabi asarlar yozilgan. Ular bemorlarni davolashda meva, o’simlik va hayvonlarning ayrim qismlaridan tayyorlangan sodda va murakkab doiralardan foydalanganlar. Xitoy tabiblari dunyoda birinchi bo’lib, tomirdan shifobaxsh suyuqli dori yuborib davolash usulini qo’llaganlar. O’sha vaqtda Xitoyda dori-darmonlarning 1000dan ortiq turi ma’lum bo’lgan.

3. Qadimgi Xitoy yozuvi. Qadimgi Xitoy ko’hna Misr va Mesopotamiya singari o’z yozuvi va adabiyotiga ega bo’lgan. Qadimgi Xitoyliklar hozirgi kunimizdan 3.5- 4 ming yil ilgari o’zlarini yaratganlar. Ularning yozuvi ham Misrliklarniki singari rasm-belgilardan ierogliflardan iborat bo’kgan. Har bir ieroglif-belgi butun bir so’zni ifoda etadi. Bir kichik shoxcha belgisi “daraxt”, ikkitasi “o’rmon”, uchtasi “chakalakzor” kabi ma’nolarni bildiradi. Xitoyda dastlabki yozuv miloddan avvalgi 2 ming yillikda kashf etilgan. Bu Shan-In davlati davriga to’g’ri keladi. O’shanda yozuvlar soni 2000 ga yaqin bo’lgan. Xan davrida esa ierogliflarning soni 18000 ga yetgan. Xitoy yozuvlari asrlar mobaynida ayrim o’zgarishlarga duch kelgan. Ammo u o’zining asosiy belgilarini zamonamizgacha saqlab qolgan. Xitoyliklar xatni dastlab suyak, yog’och, cho’p teri va bambuk tanasidan tayyorlangan maxsus taxtachalarga yozganlar. Miloddan avvalgi V asrdan boshlab esa ipakdan tayyorlangan shoyi parchasiga yozganlar.

Miloddan avvalgi I asrda xitoylar qog’ozni kashf etgach, yozuvlar ana shu qog’ozga yozilgan. Xitoyliklar dunyoda birinchi bo’lib qog’ozni kashf qilishgan ekan. Matnlar o’ngdan chapga tomon ustunlar tariqasida yuqoridan pastga qarab yozilgan. Yozuvda bo’yoq, cho’p, qush patlari va cho’tkachalardan foydalanilgan. Xitoyliklar qog’ozni bambuk, latta va po’stloq aralashmasidan tayyorlaganlar.

Biz Xitoy yozuvining ieroglif tizimi eramizdan avvalgi 2 ming yillikda tarkib topganligini bilamiz. Ko'pgina sharq mamlakatlarida yozuvlar tamomila o'zganb ketgan bo'lsa, xitoyliklarning yozuv an'anasida uzilish boMmagan. Asrlar o'tishi bilan bu yozuv murakkablashib borgan, Old Osiyo va Misrda bo'lgani kabi biron alifbo tuzishga ham urinmaganlar. Aksincha ierogliflar soni to'xtovsiz ko'payavergan. Agar Shan (In) davrida ularning soni 2000 dan oshmagan bo'lsa, Xan sulolasi davrida 1800 ga yetgan. Mana shu g'oyat ko'p sonli alomatlar ichidan zarurini qidirib topish uchun maxsus spravochnik tuzilgan.

Avvallari yozuvlar taxtachalarga bitilgan, keyinroq ipakka yozilgan. Eramizning \ asrida qog'oz ixtiro qilingan; qog'oz yog'och va eski to'rlardan qilingan. Tekstlar o'ngdan chapga qarab ustuniar tariqasida yuqoridan pastga qarab yozilgan. Xattotlar uchli cho'pni (keyinroq mayda chotkani) bo'yoqqa, keyinroq tushga botirib olib yozganlar.

Eramizdan avvaigi I ming yillik o'rtalariga kelib Xitoyda har xil falsafiy oqimlar paydo bo'lgan. Ularning eng etibortisi konfutsiychilikdir: bu falsafiy oqim garchi vaqtincha mag'Iubiyatga uchragan bo'lsa - da, o'z mavqelarini to yangi zamongacha saqlab kelgan.

Bu oqimga asos solgan faylasuf Kun - tszi (Kontfusiy) eramizdan avvaigi 551 - 497 yillarda yashagan. Uning ta'iimoti patriarxal tuzum an'analarini o'rnatish va ijtimoiy negiz buzilmasligini da'vo qilishdan iboratdir.

Xo'jayin - xo'jayin bo'Iishi, unga tobe kishi - tobe bo'Iishi, ota - ota bo'Iishi va og'ii - og'il bo'Iishi kerak. Kichiklarning xalqning hukmdorlariga bo'ysunishi adabiy va buziimas qonundir. Tarbiya tartibni diniy prinsiplar (ajdodlarga sig'inish) bilan bog'iiq o'sha tabiiy huquqlarni o'rgatishdan iborat qilib qo'yilgan. Har qanday tub o'zgartirishlar qoralangan.

Konfutsiy falsafasi biian boshqa bir falsafiy oqim -daosizm raqobat qilgan. Kanfutsiy zamondoshi, ammo yoshi undan kattaroq Lao - tszi daosizmning eng ulkan namoyondasidir. Lao -tszi ta'limotida soda materialistic yo'nalish, hatto dialektika kurtaklari ham ko'rinadi. Qadimgi Xitoyning ilmiy ijodiyoti Xan zamonida eng yuksak darajaga ko'tarilgan. Yulduz osmonining kartasi (qutb yulduzi atrofida yulduzlarning turkumi) ishiagan, quyosh dog'lari tekshirilgan va h.k. Bu davrning eng katta olimi Chjan Xen (eramizning 78 - 139 yillari) eng qadimgi seysmografni yasagan. Farmakalogiya, agronomiya va boshqalarga oid ilmiy asarlar ham o'sha Xan davrida paydo bo'lgan.

Yunon va Rim antik madaniyati. Afina madaniyatining rivojlangan davri (mil. av. V -IV asrlar) yunon adabiyoti uchun ham yuksak bosqich bo'ldi. Dramatik janrlar taraqqiy etdi. Mifologik syujet asosida tragediya yetakchi janrga aylandi.

Antilk falsafa. Falsafa tarixida muhim o'rin tutadi. Qadimgi Gretsiya faylasuflari quldorlik tuzimini asoslashga intildilar. Qadimgi grek mutafakkirlari Sharq mamlakatalarida to'plangan tabiiy - ilmiy bilimlari va falsafly g'oyalarni o'rganib yanada rivojlantirdilar va boyitdilar. Antik falsafa tarixi boshlang'ich tibbiyot bilimlari va ilk sodda materializmning diniy - mifologik qarashlarga, ideaiizmga qarshi kurash tarixidan iborat. Qadimgi grek falsafasi Milet maktabi namoyondalari (Fales, Anaksimandr, Anaksimen) qarashlaridan boshlanadi. Milet maktabi tarafdorlari yagona bir butun dunyo nima ekaniigini tushunishga, tabiatdagi barcha narsalarning birinchi asosini topishga urindilar. Ularning nazaricha, bepoyon olamning kelib chiqishi va rivojida hech qanday xudolarning ishtiroki yo'q, hamma narsaning asosi doimo harakatdagi va o'zgarib turuvchi moddadir, Ana shunday moddani Fales suv, Anaksimen havo, Anaksimandr nomuayyan muhit (apeyron), Geraklit olov deb hisobladi.

Tasviriy san'at. Gomer davri san'ati haddan tashqari oddiy bo'lib yog'ochdan xudolar haykalini va geometrik naqshli vazopis san'ati (vazalarga turli xil rasmlar solish va yozish) rivojlangan. Bizgacha yetib kelgan san'at yodgorliklari ichida bronza va marmar ko'proq.

Arxitektura. Gertsiayada quldorlik demokratiyasining kuchayishi davrida stadion, girr.naziya, majlislar zali (dulevteriyiar), ibodatxonalar, injenerlik inshoatlari (suv o'tkazgich va h.k.) va jamoat binolari ko'plab qurildi. Masalan, Gera, Korinfdagi Apollon ibodatxonasi, Selinundagi ibodatxonalar va b. Teatri - meva xudosi Dionis sharafiga bag'ishlangan bayramtarda ijro etiladigan o'yinlardan boshlangan. Ellinizm davri (mil. av. IV - I asrlarigacha) dramatik ko'rsatuvlarda xos asosiy rol o'ynagan. Mil. av. VI asrning 2 - yarmida shoir Fespid sahnaga akterni olib chiqdi. Teatr bayramlar ochiq havoda ko'rsatiiadigan har xil o'yinlar bilan o'tar edi. Gretsiya teatrida ayollar rolini erkaklar niqob kiyib o'ynar edi. Esxil saxnaga 2 aktyorni olib keldi. Sofokl esa sahna dekoratsiyasida tasviriy bezaklardan keng foydalandi, fojiaiarida 3 aktyor paydo bo'ldi, dialog ko'paydi.Qadimgi yunonlar me’morchilik, haykaltaroshlik va rassomchilik Krit-Minen davrlarida vujudga kelib, keyingi davrlarda rivojlanadi va mil.av. V asrda yuqori pog’onaga ko’tariladi.

Qadimgi yunonlar me’morchilikda ustunli binolar qurishlikni misrliklardan o’rgangan bo’lsada, bu usulniqayt ishlab uchta uslub yaratganlar: doriy, ioniy, korinf uslubidagi binolar. Ular ibodatxona, teatr, saroy va majlis binolariga alohida e’tibor berganlar. Dastlab bunday binolar doriy uslubida-ustunlar tagkursiga emas, yerga o’rnatilgan. Keyinchalk marmar toshlardan kuchli erkak kishining gavdasiga o’xshash ustundan, ba’zi ustunlar nozik, yuqori qismi gajakqayrilma, naqshli uslibdagi binolar qurilib, ayol gavdasiga qiyoslangan. Ibodatxonalarning baland poydevorlari bo’lib, ichi va tashqarisi haykallar bilan bezatilgan.

Afina akropolidagi Parfenon, Erexteyon ibodatxonalari yunon me’morchiligining nodir asarlaridan bo’lib, hozirgacha saqlanib qolgan. Prafenon ustunlari doriy uslubda bo’lsada, tarz-tarovati ioniycha uslibdadir. Uning qarshisidagi Erexteyon ibodatxonasi sof ioniycha uslubda, qiz haykallar ustun vazifasini bajarib, nafis ishlangan.

Mil.av. IV asrda rasm bo’lgan korinfcha uslubdagi ustunlar uzunroq, tagkursisi va qoshi ancha murakkab bo’lib, akanf o’simligi yaproqlari bilan bezatilgan. Afina markazida Lisikrat yodgorlik haykali shu uslubda qurilgan.

Yunon haykaltaroshligi ham mil.av. V-IV asrlarda yuksak darajada rivojlandi. Haykaltaroshlar bu davrda odam gavdasining harakat qilib turgan holatini tasvirlashni bilib olganlar. Miron, Poliklet, Fidiy, Traksitel, Skopas, Lisini kabi haykaltaroshlar yaratgan haykallar jonli harakatli holatda ishlangan.

Yunon rassomchilik san’ati namunalari kam saqlanib qolgan bo’lsa-da, asosan ko’za, vaza va sopol idishlar sirtiga rassomlar yunonlar hayotidan olingan ayrim manzaralarni ishlaganlar. Mazkur rasmlar jozibasi bilan diqqatni tortadi.Gretsiya (qadimgi Yunoniston, Ellada) - Bolqon yarim orolining janubiy, Egey dengizidagi orollar,Kichik Osiyoning g'arbiy sohili, Apennin yarim orolining janubiy sohili. Sitsiliya oroli, Marmar, Qora va O'rta dengiz soxillarida tashkil topgan quldorlik davlatlar guruhi.

Arxeologik ma'lumotiarga qaraganda, Gretsiya mintaqasida odamlar qadimdan yashab kelgan. Mil. Av. VIII - VI asrlarda ijtimoiy - iqtisodiy va siyosiy tashkilotmng alohida shakii bo'lgan qadimgi Gretsiya jamiyati - polislar aholisi erkin grajdanlardan iborat bo'lgan shahar - davlatlar vujudga keldi. Polis erkin grajdanlari yerga va quruqlikga egalik qilgan. Grek mustamlakachiligi shu davrda avj olgan. Egey dengizining shimoliy qirg'og'i, Sitsiliyaning sharqiy qismi, Italiyadagi tarent ko'rfazi qirg'oqlaridan to qora dengiz qirg'oqlarigacha bo'lgan yerlar Gretsiya mustamlakasiga aylangan.

Adabiyot. Bizga yunon yozma adabiyotining eng qadimiy na'munalaridan Gomerning "Iliada" va "Odisseya" epik poemalari yetib kelgan. Troya urushi voqealarini aks ettirgan bu poemaiar qahramon shaxslar va mashhur tarixiy voqeaiar madhiyasiga bag'ishlangan epik qo'shiqlar asosida maydonga kelgan. Gesiod (mil. av. VIII - VI! asrlar) didaktik folklor ta'sirida borliqning paydo bo'lishi va xudolarning kelib chiqish manzarasini yaratdi ("Teogoniya"), mehnatni hayotning asosi sifatida ulug'ladi("Mehnat va kunlar").

Doston va afsonalar teatr uchun boy ma’lmot bergan. Qadimga Yunon teatri miloddan avvalgi VI asrlarda qishloq xo’jaligi xomiysi, hudo Dionis shaeafiga o’tkaziladigan bayramlar vaqtida ijro etiladigan qo’shiqlar va o’yinlar asosida vujudga kelgan. Yunonlar teatrni “katta yoshdagilar maktabi” deyishgan.

Teatr yunonchada “tomoshalar joyi” degan ma’noni anglatadi. Keyinchalik qurilgan Yunon teatrlariga 17-25 ming tomoshabin joylashgan.

Teatr san’atining rivoji mashhur yunon adiblari ijodi bilan uyg’un bo’lgan. Adiblar afsona va rivoyatlar asosida tragdiyalar yaratganlar. Tragediya yunonchada “echkilar qo’shig’i” degan ma’noni anglatadi.

Miloddan avvalgi VI-IV asrlarda Esxil, Sofokl, Yevripid tragediyalari Aristofan komediyalarini teatrda tomoshabinlar maroq bilan ko’rishgan. Esxilni “tragediya otasi” deb ataganlar. Ularning “Zanjirband Prometey”, “Forslan” tragediyalari, Sofoklning “Shox Edip”, “Antigona” tragediyalari mashhur bo’lgan. Sofokl 120 dan ko’proq tragediya yozgan.

Aristofan “Tinchlik”, “Suvoriylar” degan komediyalarida urush voqealarini va o’sha davrdagi illatlarni tasvirlagan. Bu ijodkorlarni xalq hurmat qilib Afina teatriga haykallarni o’rnatganlar va “donishmandlik yo’lboshchilari” deb ataganlar.

O'rta asrlarda Yevropa xalqlari madaniyati. O'rta asrchilik butunlay primitiv asosda rivojlandi. O'rta asrchilik hamma narsani eng boshidan boshlash uchun qadimgi tsivilizatsiyani, qadimgi falsafa, siyosat va yurisprudentsiyani yer bilan yakson qilib tashladi. Uning barbod bo'lgan qadimgi dunyodan qabul qilib olgan birdan – bir merosi xristianlik va yarim xaroba holiga kelgan, o'zining ilgarigi butun tsivilizatsiyasini yo'qotgan bir necha shahar bo'ldi.

O'rta asr falsafasi (G'arbiy YEvropa mamlakalarida) – G'arbiy YEvropa feodal jamiyati falsafasi, bu falsafa Rim imperiyasining halokatidan boshlab (5 asr) to kapitalistik jamiyatning ilk formalari paydo bo'lganga qadar (14 – 15 asrlar) o'tgan davrda rivojlandi. Antik quldorlik jamiyatining inqirozi falsafasining tushkunligi bilan birga bordi. Antik falsafiy meros yo'qotilgan va 12 asrning 2 – yarimigacha G'arbiy YEvropa olimlariga noma'lum edi. Diniy ideologiya: YEvropada 2 xildagi (Rim katolitsizmi va Vizantiya pravoslaviyasi) xristian ideologiyasi hukmron ideologiya bo'lib qoldi. Maktab, maorif cherkov qo'liga o'tdi, cherkov aqida va ahkomlari tabiat, olam va inson haqidagi hamma tasavvurlarga asos bo'lib qoldi. Maktablarning (dunyoviy va diniy maktablarning) rivojlanishi, 12 asrning o'rta asrlaridan boshlab esa dastlabki universitetlarning tashkil etilishi (Italiya, Angliya, Frantsiya, Chexiyada) falsafa oldiga din aqidalarini falsafiy jihatdan tushuntirish va hatto asoslab berishda cherkovga yordam berish vazifasini qo'ydi. Falsafa bir qancha asrlar davomida “ilohiyot xizmatkori” bo'lib qoldi. Bu rolni u majusiylikka qarshi xristianlikni madh – himoya qiluvchilar faoliyatida, so'ngra esa “cherkov otaxonlarining” asarlarida bajarib keldi. Bu “otaxonlar” dan G'arbda eng yirigi bo'lmish Avgustin Xristian falsafasi ta'limotlari sistemasiga neoplatonizmning qator ideologiyalarini kiritdi. Sharq neoplatonchilari, shular jumlasidan. Soxta – Dionisiy Areopagit (5 asr) neoplatonizmning ta'sirining ikkinchi – g'arb uchun manbai bo'lib qoldi.

XII asrning o'rtalarida Aristotelning asosiy asarlari lotinchaga tarjima qilindi avvalda cherkov dushmanlik ko'zi bilan qaragan Aristotel ta'limotlari ko'p o'tmay xristianlikning falsafiy asosi sifatida e'tirof etildi. Shu paytdan boshlab sxolastika muallimlari Aristotel asarlarining sharhlovchilari va sistemalashtiruvchilari bo'lib qoladilar. Ular aristotelizmni o'zlarining diniy va falsafiy tushunchalariga moslashtiradilar, aristotel dunyoqarashining eskirgan qismlarini (masalan, geotsentrik sistemasini, uning fizikasi printsiplarini) aqidaparastlarcha o'zlashtiradilar, fanda yangilik izlashning hammasini rad etadilar. XIII asrda Buyuk Albert, Foma Akvinskiy va Ioani Duns Skott sxolastikaning asosiy sistemalashtiruvchilari edilar. Cherkov Foma Akvinskiyning faoliyati va ta'limotiga eng yuksak baho berdi: uni o'z “avliyolari” qatoriga qo'shdi, XIII asrning 2 – yarimida esa uning ta'limotini o'zining rasmiy falsafiy doktrinasi deb e'lon qildi (Neotomizm).

Diniy – klerikal adabiyot. Xristian cherkovi o'rta asr obskurantizmi (jaxolatparastligi) ning tayanchi bo'lib xizmat qildi. U o'sha davr ma'naviy hayotining hamma tarmoqlarini qamrab olib, ularni o'z hukmiga bo'ysundiradi.

Cherkov o'rta asrlar davomida insonni din jaxolati bilan kishanlashga injener, savodsiz ommani afsonaviy jannat va'dalari bilan g'avlatda saqlar, itoat etmaganlarni esa do'zax azobi bilan qo'rqitar edi.

Xristian dini siyosat, huquq, axloq va ideologiyaning boshqa shakllariga ham aralashar, sud ustidan nazorat olib borar edi. Ilm – fan xukmron feodal – cherkov sxolastik ta'limoti tazyiqi ostida edi.

G'arbiy YEvropa davlatlaridagi xalqlarining tili turlicha bo'lsa ham, lekin ular xristian dinida bo'lganliklari tufayli, katolik cherkovi lotin tilida ish olib borar, ruhoniylar esa bu tilni “muqaddas til” deb ko'rsatishga urinar edi. Shu sababli monastir maktablarida ham lotin tilida o'qitilar edi.

Avliyolar hayoti haqidagi ertak, injil tekstlarni bayon etuvchi diniy afsona va gimnlar diniy – klerikal adabiyotga oid janrlardir. Avliyolar turmushini aks ettirgan afsonaviy ertaklarda tarkidunyochilik, jonni qiynash va shu yo'l bilan tanni emas, jonni “tozalash” kerakligi targ'ib qilinadi.

San'at va adabiyotning Gotika uslubida rivojlanish – asosan G'arbiy YEvropa mamlakatlari san'atida XII asrda vujudga kelib, XIV – XV asrlarga xukmron bo'lgan badiiy uslubning shartli nomi.

Evropada o'rta asrlarni quyidagi davrlarga bo'lish mumkin:

1. Ilk o'rta asr – 5 -11 asrlar.

Bu davr feodal munosabatlarga o'tish, feodallar tabaqasining shakllanishi, katolik cherkovi ta'sirining kuchayishi, oliy ta'lim muassasalari – universitetlarning paydo bo'lish davridir.

2. Mumtoz (klassik) o'rta asr – 11 asrdan 15 asr o'rtalarigacha bo'lgan davr.

Ushbu davrga xos xususiyatlar shundaki, qishloqdagi ishlab chiqarish rivojlanib qolmasdan, shaharlarda ham xunarmandchilik tsexlari paydo bo'ldi, shahar infratuzilmasi yaratildi, markazlashgan yirik davlatlar tashkil topdi. Qirol hokimiyati kuchayib, uning jamiyat ravnaqiga ta'siri ortib bordi. Kitob nashr etish yo'lga qo'yildi, fanning qator tarmoqlariga asos solindi.

3. So'nggi o'rta asr – 16 asr – 17 asrning birinchi yarimi.

Bu davrda ilm – fan va texnika rivojlanadi. Inson turmush darzida buyuk o'zgarishlar yuz berdi, yangi qit'alar kashf etildi. Kapitalistik munosabatlarga asos solindi. Demokratik tamoyillar shakllandi.

O'rta asrlarning “zulmat dunyosi” timsolida ushbu davr namoyondalari bo'lgan yozuvchilar, shoirlar, tarixchilar, diniy ulamolar va davlat arboblarining ham hissasi bor, albatta. Chunki ular o'z ijodida asosan zamonaviy hayotning murakkab jihatlarini aks ettirganlar. Bunday asarlarda kelajakka ishonchsizlik, hayotdan norizilik tuyg'usi sezilib turadi.

O'rta asr YEvropa madaniyati cherkov – diniy g'oya bilan yaqindan bog'langan edi. Cherkov ta'siri o'rta asr madaniyatining turli sohalarida, chunonchi, fanda maktabda, adabiyotda, san'atda aks etdi.

Ilm – fan u qadar rivojlanmagan ilk o'rta asrlar davrida, taxminan II asrning 2 – yarimigacha o'rta asr jamiyatiga g'oyaviy rahbarlik asosan cherkov tasarrufida bo'ldi. Kishilarning olam to'g'risidagi bilimlari mahalliy cherkov ta'limoti doirasi bilan cheklanardi. Boshqa mamlakatlar to'g'risida ma'lumotlar juda oz bo'lganligidan, yevropaliklar ancha vaqtgacha olis yurtlar haqida har qanday uydirmalarni to'qishardi. Fan va texnika taraqqiyoti darajasi juda past bo'lganligidan, odamlar qurg'oqchilik, toshqin va kasalliklar oldida ojiz edilar.

Din hayotni muqaddas shaklda tasvirlovchi g'oyalarni yaratdi: falsafada – teologiya, adabiyotda ilohiy, didaktik shakllar, musiqada cherkov gimnlari – liturgiya va messa, tasviriy san'atda xristianlik syujetlari (bu atama fikr so'qish, dogmatizm, mazmunsiz, yuzaki bilimni anglatgan) edi. Ilohiyot olam va inson haqidagini o'z “ilmiy” manzarasini yaratdi. Koinot xususidagi ilmda YEr – Olamning Ierusalim – dunyoning markazi, degan qarash hukmronlik qildi. Insoniy majoziy tarzda mikrokosmos, tana – yer, qon – suv, nafas – havo, harorat – olov, ya'ni u boshlang'ich ibtidodan iborat, deb qaraldi.

O'rta asr YEvropasida aholining mutlaq ko'pchiligi savodsiz edi. Savodli kishilar nafaqat dehqonlar, balki feodallar orasida ham oz sonli edi. Ritsarlarning ko'pchiligi imzo chekish o'rniga belgi qo'yganlar. G'arbiy YEvropada uzoq vaqtgacha ruhoniylargina savodxon bo'lib keldi: ular diniy kitoblarni o'qishlari, ibodat duolarni bilishlari, xudoning qudratini dindorlarga chiroyli qilib tasvirlab, kishilarni ishontirishlari lozim edi.

Cherkov va monastirlar xuzurida tashkil etilgan quyi maktablar o'z oldiga savodxon dindorlarni tayyorlashni maqsad qilib qo'ygan, bu maktablarda asosan lotin tilini, ibodat va duolar o'qish tartiblarini o'rganishga e'tibor berilar edi. 9 asrda cherkov – yepiskoplik maktablari rivojlanib, keyinchalik ular zaminida o'rta asr universitetlari vujudga keladi. G'arbiy YEvropa mamlakatlarning hammasidagi ta'lim muassasalarida o'sha vaqtda biron xalq gapirmaydigan lotin tilida o'qitilgan.

G'arbiy YEvropadagi dastlabki universitetlar II asrda paydo bo'lgan. Universitet – lotincha “majmua” ma'nosini ham anglatadi. Ilmiy darajalar (bakalavr, magistr, doktor) tizimi takomillashgan. Bakalavr, magistr, doktor kabi darajalar tabaqalanishi universitet ta'limining ko'p bosqichlariga mos kelar edi. Ta'limning birinchi bosqichi 7 ta fanni o'z ichiga olgan ikki davrdan iborat edi:

1 davrda – trivium (grammatika, notiqlik, mantiq);

2 davrda – kvadrium (arifmetika, astronomiya, musiqa, geometriya).

Oliy maktablar 13 asrda Boloniya, Monpele, Palermo, Parij, Oksford, Salerno va boshqa shaharlarda tashkil topdi. Umuman, ayrim ma'lumotlarga ko'ra, 15 asrga qadar YEvropa davlatlarida 60 ga yaqin universitet ochilgan.

14 asrdan qog'ozning keng qo'llanishi esa, uni yanada ko'proq chiqarish imkoniyatini tug'dirdi. Qog'oz Xitoydan Sharq davlatlari, jumladan, Samarqand orqali YEvropaga kirib keldi. Ispaniyada dastlabki qog'oz ustaxonalari 12 asrdan ishga tushgan. Keyinchalik, 14 asrdan esa bu soha italiyada ham rivojlangan. YEvropadagi dastlabki ustaxonalarda qog'oz eski lattalardan tayyorlangan.

Germaniyada 1445 yili Iogann Guttenbergning kitob bosish dastgohini kashf etishi natijasida kitobning ommaviy tarqalishi YEvropa madaniy hayotining yanada yuksalishiga olib keldi.

Ikonografiya – bu Iso payg'ambar timsolini yaratishda rassom asoslanishi, qat'iy amal qilishi lozim bo'lgan qonun – qoidalar majmuasidir. Ikona savodsiz omma uchun xudo bilan ruhiy – hissiy bog'lanish, aloqa shakli sanalgan. Tasvirda Xudoni bandalarning gunoh kechmishlarini mag'firat etishga qaratilgan motamsaro ko'rinishini ifodalagan ikonalar yaratishning turli milliy, xududiy maktablari paydo bo'la boshladi (masalan, Vizantiya, Rus matablari). Ikona chizishda rassomlar yirik tasvirlarga turli qismlar, kiyim va umumiy rangning haqiqatga yaqin bo'lishiga intilmaganlar. Tasvir keng qamrovli bo'lib, real hayotiylikdan chetlash orqali tomashabin e'tiborini to'la badiiy asarning ruhiy mazmuniga qaratish imkonini bergan.

O'rta asrlar musiqasida ham asosiy mavzu xudoni kuylash, injil asotirlari, avliyolar hayoti, ruhiy – axloqiy poklanish, gunohdan mag'firat bo'lish aqidalari edi.

Xulosa qilib, o'rta asrlar feodal istibdodi diniy xurofot asridangina iborat bo'lib qolmadi. O'rta asrlar bizga ajoyib adabiy meros va arxitektura yodgorliklarini qoldirdi. Bu davr “buyuk progressiv o'zgarishlar” davri, pahlavonlarga muxtoj bo'lgan va titanlar yaratgan, o'zlarining o'lmas asarlari bilan kishilik madaniyati rivojiga katta hissa qo'shgan Bokkachcho va Rable, Shekspir va Servantes kabi titan yozuvchilarning yetishib chiqishlariga zamin tayyorlagan davr ham bo'ldi.

Yevropada Uyg'onish davri madaniyati. XV – XVII asrlar jahon tarixida Renessans yoki Uyg'onish davri nomi bilan mashxurdir. “Renessans” so'zinng ma'nosi o'rta asr va madaniyatda voz kechish, antik (yunon-rim) madaniyati va san'ati an'analariga qaytish, uning Uyg'onishi davridir. Shu bilan birga Renessans badiiy uslub hamdir. Bu davrda YEvropa mamlakatlarida birin – ketin madaniy yuksalish ko'zga tashlandi. Bu madaniy yuksalish, birinchi navbatda, ijtimoiy – iqtisodiy o'zgarishlar bilan, jamiyat hayotida shaharlarning, shahar madaniyatining, xunarmandchilik ishlab chiqarishining rivoj topishi bilan uzviy bog'liq edi. Renessans madaniyati birinchi bo'lib Italiyada boshlandi. Ma'lumki, Italiyada o'sha davrda O'rta dengizda, temir yo'l va havo yo'llari bo'lmagan bir davrda, suv yo'li orqali savdo – sotiqni rivojlantirish, boshqa mamlakatlar bilan turli iqtisodiy – madaniy aloqalarni avj oldirishda markaziy o'rinlardan birini egallar edi.

Italiya suv yo'li orqali bevosita rivoj topgan Sharq davlatlari, xususan, arab davlatlari bilan yaqindan aloqada bo'lishga intildi. IX – XII asrlarda Yaqin va O'rta sharq xalqlari, musulmon Sharqi madaniyatining yuqori cho'qqiga ko'tarilgani tarixdan ma'lum. Italiyaning bu davlatlar bilan iqtisodiy – madaniy aloqalari YEvropada Renessans madaniyatining vujudga kelishida muhim rol o'ynagan.

Italiyaning sharqiy qo'shnisi bo'lgan ispaniyada esa musulmon madaniyatini bevosita rivoj ettirgan arab davlati - Qordova halifaligi deyarli XV asrlarga qadar davom etdi. Bular hammasi Italiyada boshlangan Renessans, Uyg'onish madaniyati shakllanishida IX – XII asrlarda Yaqin va o'rta sharq mamlakatlarida vujudga kelgan arab tilidagi madaniyat, Sharq Uyg'onish davri madaniyati, fani bilan uzviy bog'liqligini ko'rsatdi.

XII – XIV asrlarda Italiyada Muxammad Xorazmiy, Ahmad Farg'oniy, Marvoziy, Forobiy, Ibn Sino, Ibn Rushd kabi mashhur sharq olimlarining asarlari lotin tiliga tarjima etildi, arab ilmiy yutuqlarini o'rganishga intilish kuchaydi. Bu asarlar YEvropaga keng tarqaldi va renessans madaniyatining muxim qismiga aylandi.

Yaqin va O'rta Sharq Uyg'onish madaniyatining shakllanishida O'rta Osiyo madaniy an'analari katta ahamiyat kasb etadi.

Yevropa Uyg'onish harakatining ilk vatani – Italiyada kapitalistik sanoatning dastlabki shakli – manifaktura yuzaga keladi. Mamlakatning bir qancha shaharlarida savdo – sotiq tez sur'atlar bilan rivojlanadi. Venetsiya va Genuya savdo bilan mashxur bo'lgan bir vaqtda Florentsiya sanoat va bank ishlari bilan shuhrat qozondi. Bu yerda jun va ipakchilik sanoati avj oladi. Ishchilar bir korxonaga birlashtiriladi va ularni ekspluatatsiya qilish kuchayadi. Binobarin, bu davr dastlabki kapital to'plash davri edi. Italiyada shahar – respublika tartiblarining g'alaba qilishi xunarmandchilikning va savdo – sotiqning tez rivojlanishi Renessans harakatining hammadan oldin shu mamlakatda yuzaga kelishiga zamin hozirladi.

Renessansning alohida belgilari Dante ijodida namoyon bo'lsa ham, lekin Uyg'onish davri to'la ma'noda XIV asrning 2 – choragidan boshlanadi va XVII asrgacha davom etadi.

Italyan Renessansi YEvropaning boshqa mamlakatlaridagi ijtimoiy harakatga ham katta ta'sir ko'rsatadi. Frantsuz, nemis va ispan gumanistlari antik madaniy merosni bevosita o'rganishlari bilan bir qatorda, uni italyan mutafakkirlarining asarlarini o'qish orqali ham o'zlashtiradilar.

Reformatsiya mafkurachilari shunday g'oyalarni ilgari surdilarki, bunga ko'ra katolik chekovi va uning butun ierxiyasi (boshqaruv tizimi) va umuman ruhoniylik amalda inkor etildi. Ular haqiqiy dinning yagona manbai deb Muqaddas yozuvni e'lon qildilar hamda katolikning rasmiy talqinini rad etdilar, cherkovni soddalashtirishni, uning yer, mulk va boshqa narsalarga bo'lgan huquqlarini bekor qilishni talab qildilar.

Reformatsiya asosan byurger – burjua (Lyuter, Kalvin), xalq harakatlari yo'nalishi kasb etib, u feodal ekspluatatsiyani tugatish, tenglik o'rnatish uchun katolik cherkovini bekor qilishga yo'nalgan kurash (Tomas Myuntser, antibaptistlar) g'oyasi ruhi bilan sug'orilgan edi.

Uyg'onish madaniyatining asosiy va muhim hususiyati gumanizm (insonparvarlik) edi.

Dastlabki gumanistlar – Petrarka va Bokkachcho asarlarida mavxum simvolik iboralar ikkinchi o'ringa qo'yilib, realizm esa birinchi o'ringa chiqariladi, voqelikni tipik ravishda, xarakterli detallar bilan aks ettirishga kirishiladi. Gumanistlar maktabda tarbiya ishlarini qayta qurish bilan birga oliy ta'limni ham isloh qilishga kirishadilar. Boshqa mamlakatlardan ancha oldin Italiya shaharlarida oliy yuridik maktablarning paydo bo'lishi diqqatga sazovordir.

XII asrda mashxur Bolonya universiteti tashkil etildi. Uning yuristlari Rim huquqshunosligini o'rganib, uni G'arbning yakkayu yagona qonuni deb e'lon qiladilar. Rim qonunshunosligi haqidagi bu qarashlar Uyg'onish davrini tayyorlashda muxim omillardan biri bo'lgan edi.

Mamlakat madaniy hayotida misli ko'rilmagan yangiliklar yuz bera boshlaydi. XIII – XVI asrlar mobaynida Italiya shaharlarida 22 universitet ochiladi; ularda ilohiyot ilmi emas, balki huquqshunoslik, meditsina fanlari o'rgatiladi. Antik tarix, adabiyot va san'atni o'rganish dunyoviy fanlarning rivojiga, shubxasiz, jiddiy ta'sir ko'rsatadi. Bu o'zgarishlar XV – XVI asrlarda buyuk geografik kashfiyotlarni keltirib chiqaradi. Matematika, fizika, astronomiya fanlari sohasida erishilgan qator yutuqlar Uyg'onish davrida faqat gumanitar bilimlar emas, balki tibbiyot fanlarining ham rivojlanganligidan darak beradi.

Uyg'onish davrida italyan tasviriy san'atida ham jiddiy burilish sodir bo'ldi. Shaharlarning taraqqiy etishi natijasida arxitektura, haykaltaroshlik va rassomlik san'ati, badiiy adabiyot kamol topadi.

Uyg'onish davrining buyuk arboblaridan biri Leonardo da Vinchi 1499 yilda Milandan venetsiyaga va 1503 yilda esa Florentsiyaga keladi. Bu yerda u kanallar, uchar apparatlar loyihalarini chizadi. Olim, shuningdek, anatomiya, geologiya, gidroflika, mexanika sohalarida ilmiy tadqiqotlar olib bordi. “Mona Liza” (“Djakonda”) sur'ati Leonardo da Vinchini butun dunyoga tanitdi. “Mona Liza” – yosh ayol portreti hozirgi kunga qadar san'atning shu sohadagi eng mashhur asaridir. Rassom bu sur'atda yosh ayolning tashqi qiyofasinigina emas, balki uning ichki dunyosi, kechinmalari va kayfiyatini ham ajoyib, sirli tarzda aks ettirgan.

Uyg'onish davrining buyuk arboblaridan yana biri, bu haykaltarosh, rassom, me'mor, harbiy muhandis va shoir Mikelanjelo Buanarotti (1475 - 1564) edi.

Mashhur rassomning Vatikandagi Siksting kapellasidagi sur'atlar soni 700 ga yaqin bo'lib, u uzunligi 40, eni 13 va balandligi 20 metr xonada chizilgan.

Mikelanjelo 4 yil davomida mashaqqatli mehnat qilib, 1512 yil kapella, devoriy sur'atlarini tantanali ochishga tayyorlaydi. Uning haykaltarosh sifatida yaratgan eng buyuk ishlaridan biri – David haykali edi. Marmar toshdan qilingan haykalning balandligi 5,5 metr bo'lib, zamondoshlari uni “gigant” deb atashgan. Mikelanjelo bu haykal siymosida daxshatli mahluqni tosh bilan urib o'ldirgan afsonaviy cho'pon yigitni tasvirlagan.

Italiya buyuk rassomlaridan yana biri Rafael Santi (1483 - 1520) dir. U o'zining qisqa, lekin mazmunli umri davomida insonni, uning go'zal qalbini, aql – zakovatini, oliyjanobligini tasvirlashga intildi.

Rafael Santi kichkina Urbino gertsogligida saroy rassomi oilasida tug'ildi. U 1504 yili Florentsiyaga keladi. Shu yerda o'zining qator mashxur sur'atlari – “Madonna” larini chizadi. Oradan 4 yil o'tib Rafael Santi Rimga boradi.

Rassom Rim papasi Yuliy II ning buyurtmasiga binoan uning saroydagi dam oladigan xonalarini bezashga kirishdi. Vatikanda ishlash bilan birga u bir qator tasviriy asarlar, portretlar chizadi. “Madonna Alba”, “Kursidagi Madonna”, “Madonna difoli”, va nahoyat 1513 – 1514 yillari “Sikstin Madonnasi” ini yaratadi. Rafael chizgan rasmlarining eng mashxuri bo'lgan “Sikstin Madonnasi” Italiyaning kichikroq shaharlaridan biridagi Avliyo Sikstin monastiri uchun chizilgan edi. Bu buyuk asar insonga g'oyat kuchli muhabbat ruhi bilan sug'orilgan edi. Rassom unda odamlarning baxt – saodati uchun o'zining eng aziz va sevimli farzandini qurbon qila oladigan mard insonni – onani ulug'laydi. “Injil”dan olingan bu sahna tasviri hozirgi kunda Germaniyaning Drezden shahridagi rasmlar galireyasida saqlanmoqda.

Rimdagi Avliyo Petr cherkovini loyihalashtirish va uning qurilishida ishtirok etishi, Santa Mariya Papasi cherkovini bezashda faollik ko'rsatganiga qaramasdan Rafael ko'proq tasviriy san'atda shuxrat qozondi.

Leonardodan farqli ravishda, Rafael o'z davrining ijodkori edi. Uning asarlarida jumboqli, g'ayritabiiy xususiyatlar yo'q. Hamma narsa aniq, yorqin, go'zal va barkamol. U go'zal qaxramonning ajoyib timsolini yaratadi. Rassomda shunday hayotiylik tamoyili kuchli shu boisdan ham uning “Madonna Konestibile” asarida ilohiylashtirilmagan, oddiy va go'dak tomonidan varaqlanayotgan kitobga nigoh tashlagan holda tasvirlangan.

Uyg’onish davri madaniyati yaratgan asosiy qadriyatlar keyingi asrlar Yevropa madaniyati asosini belgiladi. XVIII asrdagi “ma’rifatparvarlik” g’oyalarinig tarqalishi va sanoat inqilobining boshlanishi provardida madaniyatning yuksak texnikaviy yutuqlariga olib keldi.

Xo’sh, “marifat” o’zi nima?

Ma’rifatning lug’aviy ma’nosi bu - bulish, tanish, ya’ni bilim demakdir. Bu so’zning ko’plik ma’nosi maorifdir. Atama sifatida u tabiat, jamiyat va inson mohiyati haqida turli bilimlar, ma’lumotlar majmuini bildiradi. Ma’rifat bilim va madaniyatning uyg’unlashgan mazmunidir.

Shu o’rinda “ma’rifatparvarlik” jumlasiga ham ta’rif berib o’tsak. Insoniyatning bir jamiyatdan ikkinchi jamiyatga, bir tarixiy davrdan ikkinchisiga o’tishi avvalo ma’rifatparvarlikdan boshlanadi. Zamonaviy yetuk, ongli, yurtim deb yashovchi, uzoqni ko’zlovchi ma’naviyatli fidoiy siymolar tabiatan ma’rifatparvar bo’ladilar. Jamiyatning bugungi va kelajagi uchun muhim g’oyalarni ko’tarib chiqadilar va ularni amalga oshirish uchun izchil kurash olib boradilar.

XVIII asrda katolik cherkovi absolyutizm va barcha feodal tartiblarni himoya qilar, xalq orasida bu tartiblar xudo tomonidan o’rnatilgan, degan ko’r-ko’rona ishonchni mustahkamlashga intilar edi. Biroq ilg’or yozuvchilar, olimlar, ilm-fan va maorifni dinga qarama-qarshi qo’yar, o’sib kelayotgan burjuaziya bilan xalq manfaatlarini himoya qilardilar. Ijtimoiy fikrning bu yo’nalishi “Ma’rifat” deb ataldi, uning vakillari esa tarixga XVIII asr ma’rifatparvarlari nomi bilan kirdilar. Barcha baxtsizlik va nohaqlikdan insoniyatning aziyat chekishi bilimsizlikdan ekanligiga, faqat ma’rifatgina xalq va uning ideali “Ozodlik, Tenglik, Qardoshlik”ni o’rnatishga qodir ekanligiga ma’rifatparvarlar chuqur ishonganlar. XVIII asr ma’rifatparvarlari ilg’or g’oyalarni ilgari surib, umrini yashab bo’lgan tartiblarni bekor qilish va yangi zamonaviy tartiblarni joriy qilish sari kurashga otlanganlar. Bu borada XVIII asr ma’rifatparvarlaridan Vol’ter, Mel’e, Didrolar faoliyatlari benazirdir.

XVII asr oxiri XVIII asr boshlarida faoliyat yuritgan Simon Poyutskiy, Fyodr Rtikkev, Sil’vester Medvedev, Saltikov kabi bir qator ma’rifatparvarlar, o’z qarashlarida dehqonlar, hunarmandlar manfaatlari va kayfiyatlarini aks ettirdilar.

Xususan ularning g’oyalari XVIII asr ma’rifatparvarlarining jamiyat hayotiga oid demokratik tamoyillarni ishlab chiqishlarida muhim poydevor bo’lib xizmat qildi.

Ma’rifatparvarlar jamiyatdagi tartiblarni ijobiy tomonga o’zgartirishni, jumladan:

• Absolyut monarxiyaning bedodligini cheklash;
• Katolik cherkovi, ya’ni dinning jamiyat siyosiy va madaniy hayotiga ta’sirini zaiflashtirish va kerak bo’lsa butunlay yo’qotish;
• Ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy hayotning rivojlanishiga to’siq bo’lib kelayotgan feodal tartiblarni bekor qilish;
• Insonlarning barcha tabaqalarining teng huquqli bo’lishini (ya’ni saylash, saylanish va shu kabilar);
• Demokratik tamoyillarga ko’ra xalqning mamlakatni idora etilishida ishtirok etishi va shu kabi maqsadlarni amalga oshirishni o’z oldilariga maqsad qilib qo’ygandilar.

Shuningdek XVIII asr ma’rifatparvarlari xalq ommasining yalpi saylov huquqi parlament boshqaruvi va respublika tuzimi uchun, demokratik huquqlar va erkinliklar uchun faol harakatda bo’ldilar.

1751 yildan boshlab yozuvchi va faylasuf Deni Didro (1713-1784) tashabbusi bilan ko’plab ma’rifatparvarlar ko’p tomli “Fan, san’at va hunarmandchilik entiklopediyasi”ni tayyorlash va nashr etish bilan shug’ullana boshladi. Entiklopediya mualliflari orasida Vol’ter, Russo singari taniqli siymolar bor edi. Ular o’z zamonining ilmiy bilimlari va ilg’or g’oyalarini bayon etish va ularga tartib berish borasida tinimsiz izlanishlarda bo’ldilar.

Entiklopediyadan matematika, astronomiya, fizika, ximiya, geografiya va turli ishlab chiqarish sohalari va texnologilariga oid qiziqarli maqolalar o’rin olgan edi. Unda sanoat buyumlari yasash, qishloq ho’jaligini yuritishning ilg’or usullari batafsil tasvirlangan edi. Bu esa mamlakat ishlab chiqaruvchi kuchlarini rivojlantirish tomon keng imkoniyatlar ochib berdi.

Entiklopediya mualliflari butun insoniyat faoliyatiga din emas, balki aql-idrok, ma’rifat va ilm-fan asos bo’lishi kerakligini chuqur asoslab berdilar. Shu bilan birga entiklopedistlar xususiy mulkchilik, sohibkorlikni himoya qildilar, qishloq ho’jaligi, sanoat va savdo-sodiq yo’liga zid hamma to’g’anoqlarning olib tashlanishini talab qildilar. Ular millat, ya’ni butun fransuz jamiyati tabaqalarga bo’lingan “fuqarolar”idan emas, balki qonun oldida teng huquqlar va teng majburiyatlarga ega fuqarolardan iborat bo’lishi kerak, deb ta’kidladilar. Xullas mazkur entiklopediya fransuz ma’rifatparvarlarining ilg’or ilmiy va ijtimoiy-siyosiy tafakkurining eng yorqin yodgorligi bo’lib qoldi.

Sanoat to’ntarilishi va ilmiy texnikaviy yutuqlar. XVIII-XIX asrlar sanoat, fan-texnika sohasida muhim yangiliklar davri bo’ldi. Jumladan, bu davrda ilmiy bilimlar jamiyat tafakkurining butunlay yangi sifat darajasiga ko’tardi.

Yevropa va Shimoliy Amerikaning ko’plab mamlakatlarida XIX asr o’rtalarida industrlashtirish yoki sanoat burilishi nihoyasiga yetdi. Manfaatdorlikning madaniyatdagi belgilovchi o’rni fan va texnika taraqqiyotiga yangi turtki berdi. Bug’ va elektrlashtirish, telefon va telegraf davri, astronomiya, geologiya, kimyo sohalarida ajoyib kashfiyotlarga boy bo’lgan bu davr, shubhasiz insoniyat madaniyatini yangi bosqichga ko’tardi. P.Sorokin iborasi bilan aytganda, faqat birgina XIX asrdagi kashfiyot va yangiliklarning o’zi oldingi asrlardagi kashfiyotlarning hammasini jamlangandan ham ko’proq bo’ldi. Xususan, bu asrdagi 248527 tadan ziyod kashfiyot makon, zamon va materiya ustidan texnika hukmronligining cheksiz o’sganligidan dalolatdir.

Tabiat, inson, madaniyat kabi tushunchalar talqini sezilarli o’zgardi. Tabiat material va energiyaning bitmas-tuganmas manbai, universal omborxonasiga aylanib qoldi. XIX asr insonga koinot sardori, barcha narsalarning tojdori yorlig’ini berdi.

XVIII asrning oxirlariga kelib Angliyada ip-yigiruv mashinalaridan, mexanik to’quv dastgohlaridan keng foydalanila boshlandi. Shuningdek, bug’ mashinalari o’rnatilgan fabrikalar qurila boshlandi. Bu jarayon fan-texnika inqilobining yuz bera boshlanganligiga muhim iqora edi.

To’quv dastgohning takomillashuvi sanoat to’ntarilishiga asos bo’lgan muhim ixtirolardan biri bo’ldi. 1733 yilda Jon Keyning uchar moki ixtiro qilganligi, mehnat unumdorligini ikki barobar oshirdi, 1765 yillarda Jeyms Xargrivsning “Jenni” deb atalgan charxni kashf qilinishi yigiruv mehnati unumdorligining 18-20 barobar oshishiga sabab bo’ldi. 1784 yilda Ednunt Kartrayt tomonidan mehanik to’quv dastgohining ixtiro qilinishi mehnat unumdorligini 40 barobarga oshirish imkonini berdi. Natijada ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar sifati yaxshilandi va tan narxi arzonlashdi.

Ish mexanizmi, ya’ni mashinaning inson qo’l mehnatiga o’rin qoldirmay xom ashyoni bevosita o’zi ishlashga o’tishi sanoat to’ntarishining boshlanishi bo’ldi. Ip-gazlama ishlab chiqarishning tez kengayishi muhim ahamiyatga ega bo’ldi. XVIII asrning oxirlarida paxta tozalash mashinasi ixtiro qilindi.

XIX asrning boshlarida Fransuz injeneri Jakard yaratgan to’quv dastgohida rangli iplarni turlicha joylashtirish yo’li bilan turli guldor gazlamalar tayyorlash mumkin bo’lib qoldi. So’ngra chitga gul bosish jarayoni mehanizatsiyalashtirildi. Bunda chitni silindrik vallar orasidan o’tkazish yo’li bilan bo’yash usuli topildi va bunday dastgohlar o’rnatilgan fabrikalar ko’plab paydo bo’ldi. Natijada manufakturadan fabrika ishlab chiqarishga o’tilganlagi sanoat to’ntarilishining asosiy mazmuni bo’ldi.

Metall ishlab chiqarish va unga ishlov berish takomillashib bordi. XVIII asrda Angliyada toshko’mir yordamida cho’yan, keyinroq temirni ko’plab ishlab chiqarish muammosi hal etildi. 1795 yilda Kort cho’yan tarkibidagi uglerodni kuydirish uchun, eri turgan cho’yanga koks aralashtirish yo’li bilan sof temir ishlab chiqarish usulini joriy qildi.

XIX asrning 60-yillarida Fransuz injeneri Martin cho’yanni temir aralashmasida yoki po’lat parchalari va shlak aralashmasida qayta qo’yish yo’li bilan po’lat olinadigan pech qurdi. Undan sal oldinroq, XIX asrning 50-yillarida Bessener cho’yanni po’latga yoki temirga aylantirish uchun ichida olovbardosh g’isht terilgan juda katta aylanma konveyr tuzilmasini yaratdi.

Sanoat to’ntarilishi jarayonida turli asboblar va mashinalar yartish, rel’sli yo’llar, paraxodlar va shu singrilsrini qurish uchun asosiy matrillar sifatida temir va pulatdan foydalanish muhim o’rin tutdi.

Jemus Uatt bug’ mashinasini yaratdi. Bug’ mashinasining ixtiro qilinishi fabrika va zavdlargagina emas, balki taransport uchun ham yangi dvigatel yaratishiga olib keldi. Bu’g mashinasi asosiy dvigate bo’lib qoldi. XIX asr tarixga temir va bug’ asri bo’lib kirdi. O’sha vaqtlarda mashinasidan qatnov uchun foydalanish to’g’risida fikrlarpaydo bo’ldi. Shnday qilib, dastlab tosh yo’llardan yuradigan paravozlar qurildi, ammo ular yaroqsiz bo’lib chiqdi. Parovozlar XIX asrda amaliy ravishda qo’llanila boshlandi. Ebdi ular temir izlardan yura boshladi. 1814 yilda Jorj Stefanson soatiga 10 km terzlikda 8 ta vagonni tortib yuradigan birinchi parovozni yaratdi. XIX asrning 20 –yillaridan e’tiboran temir yo’llar qurtila boshlandi. 1830 yilda jahonda 332 km temir yo’l bo’lib ularning katta qismi Angliyaga to’g’ri kelar edi. 1870 yilga kelib 200 ming km temir yo’l qurilgan edi.

Bug’ mashinasini kemaga o’rnatib va eshkakli charxlar bilan ta’minlab, undan suvda qatnash uchun foydalanish mumkin edi 1807 yilda mehanik Robert Fulton Amerikada eshkakli charxlari bo’lgan birinchi paroxodni ko’rib, sina ko’rdi. XIX asrning 30 yillariga kelib bug’ mashinalari bilan harakatga keltiradigan g’ildirakli daryo paroxodlaridan keng foydalana boshlandi. XIX asrning 30 yillari oxirlaridan g’ildirakli paroxodlar okean orqali Hindiston va Amerikaga qatnay boshlagan. Keyinchalik g’ildiraklar o’rnini eshkak vintlar egalladi. XIX asrning 50-60 yilarida g’rb mamlakatlarida elkanli dengiz floti o’z o’rnini paroxodlarga bo’shatib berdi. Parovozlar va paroxodlarning paydo bo’lishi shubhasiz savdi sotiqning taraqqiy etishiga sabab bo’ldi.

XIX asrning 80 yllaridayoq fransuz o’quvchilari aka-uka Mongolfe issiq hova bilan to’ldirilgan havi sharida parvoz qildilar. Keyinchali Parijga vadorot bilan to’ldirilgan aerostatlar sinovdan o’tkazildi.

Shu bilan birga aerostatdan sakrash uchun parashut ham ixtiro qilindi. Bu havo sharlari va aerostatlar hozirgi kundagi zamonaviy samalyotlarning dastlabki avlodi edi.

Aloqa vositalari ham takomillashib bordi. Qadim zamonlardan ma’lum bo’lgan optik topograf o’rniga endilikda elektr simli telegraf tarqaldi. Morze alifbosi ixtiro qilindi va bosuvchi qurilma yaratildi. XIX asrnin o’rtalariga kelib quriqlikdagi telegraf liniyaridan tashqari suv vosti kabellari ham yotqizila boshlandi. Angliyadan Amrikaga Atlantika okeani tubi orqali dastlabki telegraf kabeli XIX asrning 60-yillari oxirida o’tkazilgan edi.

Yangi texnikaning kashf etilishi yoqilg’iga bo’lgan talabning oshib borishiga sabab bo’ldi. Natijada XIX asrning o’rtalarida neftdan kerasin ishlab chiqarishda foydalana boshlandi. XIX asrning 60 yillar oxirlarida dastlabki ichki yozuv dvigatellari ixtiro qilindi, ammo ulardan amalda foydalanish XIX asrning 70 yillariga to’g’rti keldi.

Manufakturalar va fabrikalarning rivojlanishi bilan mehbat qurollarini doimo takomillashtirish ehtiyoji ortib bordi. Tez harakatlanadigan mashinalarning qurilishi ko’priklar, temir yo’llarning barpo etilishi murakkab va aniq hisob- kitoblarni talab qilardi. Buni esa yangi matematik tenglamalarni hal etmasdan amalga oshirib bo’lmasdi.turli materiallarning puxtaligi va boshqa hossalarini o’rganish, vaqtni, predmetlarning hajmini, masofani aniqroq o’lchash talab etilardi. Texnikani rivojlantirish uchun ilm-fan ahamiyatiga talab oshib bordi.

XVI-XVIII asrlarda tegirmon vas oat singari mehanizmlarni takamillashtirish vaqtida matematika va mehanikaning ko’pgina vazifalari hal etildi.

Mashhur ingliz olimi I. Nyuton va nemis olimi G.Lebnits XVII-XVIII asrlarda hozirgi zamon oily matematikasiga asos soldilar. Nyuton kashf qilgan va ta’riflab bergan mehanika va optika qonunlari fan va texnikaning ko’pgina vazifalarini hal etish uchun asos bo’lib hizmat qildi. Nyutonning eng asosiy xizmatlaridan biri, bu butn dunyo tortilish qonunini kashaf qilganligidir.

XIX asrda matematikaning ko’pgina amaliy va nazariy masalalari yangidan hal etilib, ishlab chiqildi. Atoqli rus olimi N.Lobachevskiy geometriyaning “noevklid” sistemasini tuzish imkoni borligini isbotladi va birinchi bor uning puxta variantlaridan birinchi yaratdi.

XVIII asrda rus olimi M.Lomonosv tajribalar yo’li bilan yonish va boshqa kimyoviy hodisalar paytida moddaning umumiy vazni o’zgarmasligi, yo’q narsadan modda vujudga kelmasligini isbotladi. U o’z amaliy tajribalari asosida materiyaning saqlanish qonunini kashf etdi.

D.Joul, R.Moyer, A.Levungun, E.Kenner, Ch.Darvin kabi olimlar ham astronomiya, fizika, meditsina, biologiya kabi fanlarning rivojiga o’z tajribalari va kashfiyotlari bilan o’zlarining bebaho hissalarini qo’shdilar.

XIX asrning 50-60-yillarida mashinalarning o’zini mashina yordamida ishlab chiqarishning rivojlanishi, fabrikaning ishlab chiqarishi uchun mustahkam texnika baza yaratdi. Ushbu yangiliklar sanoat to’ntarishining tugallanishi bo’ldi. Umuman texnika muvaffaqiyatlari XVIII asrning ikkinchi yarmida va 20 asrda mehnat unumdorligini g’oyatda oshirish imkonini berdi.

Me’morchilik va san’atda klassitizm, barokko, sentimentalism uslublari. Ma’lumki, me’morchilik jamiyat hayotida, ayniqsa davlat miqyosiga molik hashamatli binolar qurilishida katta ahamiyatga egadir. Kapitalizm davrida fan va texnikada qo’lga kiritgan yutuqlar va katta binolarni, bahaybat ko’priklarni va boshqa inshootlarni tezroq qurish imkonini berdi. Me’morchilikda ayniqsa klassitizm, barokko, sentimentalism uslublari keng qo’llanildi.

XVII-XVIII asrning birinchi yarmi me’morchiligida dvoryanlarning klassik va barokko uslubi hukmronlik qilgan edi. Klassitizm erkinlik, ixchamlik, aqllilik talab etgan. Bu uslubda simmetriya, chiziqlar barobarligi asosiy o’rinni egallaydi. Masalan, Parij janubi-g’arbida, undan 23 km uzoqlikda joylashgan Versal qasri va uning saroylarini Hindistonning Tojmahali qiyosan solishtirish mumkin. Ganchdan har ikkala hashamatli binolar Sharq va G’arbning o’ziga xos sivilizatsiyasiga mansub do’lsada, ular boburiylar va burbonlar sulolalari davrining noyob san’at va me’morchilik asarlaridir. Versal saroylarining mutanosib ustunlari, peshayvonlari o’z to’g’ri chiziqlari bilan qadimgi Rim klassik uslubidagi binolarni eslatadi. Bu binolar me’morchilikda dvoryanlar klassitizmiga misol bo’la oladi. Bu uslub Fransiyada ancha vaqtgacha saqlanib qoldi. Undan Angliyada ham keng foydalanildi (masalan, Londondagi avliyo Pavel sobori).

XVII-XVIII asrning birinchi yarmida Yevropaning bir qator mamlakatlarida, ayniqsa Gollandiya, Germaniya va Polshada boshqacha uslub tarkib topdi. U yerlarda juda ko’p gumbazlari va karnizlari, ortiqcha hashamlari, tokcha va buyumlari, haykal bezaklari bilan ajralib turuvchi dabdabali me’morchilik namunalari saroylar va cherkovlar qurildi. Bu arxitektura uslubi barokko nomi bilan mashhurdir.

Barokko uslubi XVI asrning oxirida Italiyada vujudga keldi. U “g’alati, g’aroyib, ajoyib” ma’nosini anglatadi. Bu uslub zamirida sabrlilik, dinamizm, yuqori emotionallik va ulug’vorlik ko’rinishlari aks etadi.

Nemis knyazlarining ko’pgina saroylari va qasrlari, soborlari va monostrlar barokko uslubida qurilgan. Polsha, Ukraina va Rossiyada ham barokko me’morchiligi o’ziga xos belgilari bilan alohida nafosat va go’zallik kashf etdi. Masalan, Venadagi katta darvoza, Shenburgdagi saroyi va boshqalar shular jumkasidandir.

Sanoat to’ntarishi san’atning barcha turlariga, shu jumladan me’morchilikka ham o’z ta’sirini ko’rsatmay qolmadi. XIX asrning o’rtalaridan boshlab fabrika ishlab chiqarishi va katta shaharlarning rivojlanishi bilan bog’liq holda ularning qurilishi yangi materiallardan, ayniqsa temir va po’latdan foydalanila boshlandi. Yangi tipdagi inshootlar-vokzallar, temir ko’priklar, birja va banklar, yirik magazinlar, ko’rgazma binolari, uy-joy binolari yangi teatrlar, muzeylar, kutubxonalar paydo bo’ldi.

XIX asr o’rtalarida Fransiyada ikkinchi imperiya uslubi, Angliyada Viktoriya uslubi nomini olgan me’morchilik vujudga keldi. Bu uslub klassitizmdan chekinish va undan ilgari davrlarning turli uslublarining qo’shilib ketishi natijasida edi. Unda ganchkorlik hashamdorlik keng o’rin egallagan hamda haykallar tasvirida egri-bugri tarixlar paydo bo’lgan. Angliya va boshqa mamlakatlarda o’rta asrlar gotikasi uslubiga taqlid qilish kuchayib ketdi. Bu uslub asosida Parijdagi Grant opera, teatr va Londonning me’moriy qiyofasini belgilab turuvchi Parlament yangi binosi qurilgan.

XIX asrning boshlarida o’z uslubiy shakliga ega bo’lmagan yangi sentimentalizm vujudga keldi. Sentimentalizm oqimi insonning ichki his-tuyg’ulari dunyosiga qaratilgan edi.

XIX asr birinchi yarmida haykaltaroshlikda klassitizm uslubi rivojlandi.bu davrning mashhur haykaltaroshlaridan italiyalik Antonio Kanovaning (1757-1822) “Papa Kliment 13 ning qabr toshi”, “Amur va Psixeya” va daniyalik Bertel Torval’dsenning (1770-1844) “Yason” va shu kabi asarlari mazkur uslubning go’zal namunalari bo’la oladi. Bu haykallarda antic davr unsurlaridan ijodiy foydalanilgan holda inson tasvirini ideallashtirishga harakat qilinganligi yaqqol ko’zga tashlanadi.

Adabiyot va tasviriy san’atda romantizm, realizm, impressionizm va postimpressionism. Ma’lumki, badiiy adabiyot odamlarni qarashlariga va yurish turishlariga, binobarin jamiyatning butun hayotiga ham juda katta ta’sir ko’rsatadi. Binobarin bu davrda yaratiladigan badiiy obrazlari, hatto fantastik, hayoliy obrazlarda ham voqeylik biror xususiyatini bevosita va bilvosita aks etishi tabiiy hol edi.

Feodalizm va absolyut monarxiya sharoitida badiiy adabiyotda dvaryanlar va saroy zodogonlari didi va qarashlari hukm surardi.

Shu bois ko’pgina ilg’or yozuvchilar o’z asarlarida absolyut monarxik zo’ravonligini dadillik bilan fosh qildilar, jamichtni krepostnoylik va rasmiy din zanjiridan qutqarish yo’lida kurashdilar. Ular burjua ma’rifatparvarlari izidan borib xalqni xususiy mulkka va odamlar haq-huquqlari tengligiga, savdo va sanoat erkinligiga asoslanuvchi jamiyatni yaratishga da’vat etdilar. Ulardan biri, XVII asrning oxiri va XVIII asr birinchi yarmida yashagan mashhur ingliz yozuvchisi Daniyel Defo bo’lib, u ilg’or kishilarning ta’qib qilinishini qoralar, ingliz aristokratlarining takabburligi ustidan kulardi. Shu bois u ma’murlar ta’qibiga uchradi. Ular Defoni uch marta sharmandalarcha ustunga bog’lab qo’yishdi. Lekin bundan uning shuhrati ortdi, xolos.

Defoni butun dunyoga tanitgan asarlaridan biri bu-“Robinzon Kruzo” romanidir.

Asarning asosiy mazmuni quyidagicha: romanda bir matros kema halokatidan keyin Janubiy Amerika sohilidagi odam oyog’i yetmagan orolda bir necha yil yashaydi. Romanning eng muhim jihati shundaki, unda yangi yerlarni qidirish va kashf etish, inson mehnati, tabiatni o’zlashtirishdagi uning jasorati va qat’iyati, xavf-xatarga qarshi dovyuraklik bilan kurashishi g’oyalari sharaflanadi. Rombinzon sarguzashtlari tajriba va bilimning, tadbirkorlikning ahamiyatini to’la kuch bilan namoyon etadi.

O’sha davr muammolar bilan hamnafas bo’lib yashagan va o’zining be’baho asarlari orqali jahon adabiyoti rivojiga katta hissa qo’shgan, XVIII asrning birinchi yarmida yashagan yana bir buyuk ingliz adibi Jonatan Sviftdir. Uning asarlarida Irlandiyaning ezilishi qoralanadi va xalqni ozodlik kurashi olib borishga da’vat etadi. Adib Angliyada katoliklarning jabrlanish haollariga ham keskin qarshi chiqadi.

Yozuvchining 1726 yilda yozilgan “Gulliverning sayohatlari” romani unga katta shuhrat keltirdi. Bu asarda u o’z qahramonining liliputlar huzuriga, devsifatlar davlatiga, ular orolga va g’aroyib hayvonlar mamlakatiga afsonaviy sayohatlarini tasvirlash yo’li bilan o’z zamonidagi jamiyat illatlarini fosh qiladi. Jamiyatda hukm surgan kibru zo’rovonlik, ochko’zlik va shubhalanish, adolatsizlik va mojarolar tasviri orqali ingliz podsholigi saroyining jirkanch hususiyatlari aks ettiriladi. Romanda sulolaviy urushlar kulgi ostiga olinadi. Laputa uchuvchi orolidagi fanlar akademyasi haqifdagi hikoyada hayotdan ajralib qolgan fanlar ustidan kulinadi. Romanning oxirgi qismidagi ochko’z va jirkanch, ammo odamarga o’xshaydigan afsonaviy maxluqlar hayotda uchraydigan odamlarning aynan nusxalarini eslatadi.

Svift romanida yolg’onchilik, ikki yuzxlamachilik, zulm va palitsiya ta’qiblarining murosasiz dushmani sifatida maydonga chiqadi. Biroq u o’z davrining tor, bekik, chegaralaridan to’la chiqa olmay, asarlarida jamiyatni rivojlantirishning ijobiy dasturini to’la ko’rsatib berolmadi. Umuman Svift asarlari chuqur mazmuni va jiddiy muommolari bilan ajralib turadi.

XIX asr boshlarida Yevropada romantizm nomini olgan badiiy yo’nalish paydo bo’ldi. Bu davrda jamiyatning turli tabaqalari orasida ishonchsizlik va qoniqmaslik hissi sezila boshlandi. Va’da qilingan “Aql hukumronligi”, tenglik va adolat o’rniga, qalloblik, kapitalistlar tomonidan ishchilarni ayovsiz ekspluatatsiya qilish, qashshoqlik kuchayib bormoqda edi. Bunday sharoitda romantika o’z san’atining asosiy mazmuni qilib insonning ma’naviy qiyofasini tanladi. Shu bois bu davr ijodkorlari shaxs erkinligi yo’lidagi kurashni madh etishi. Ular e’tiborini insonning kuchli, bo’ysunmaslik xaraktri o’ziga ko’proq jalb etgan edi. Romantikalarning tipik qahramonlari bu jamiyat turmush tarziga qarshi borayotgan va kuchli irodali bo’ysunmas insonlardir. Jorj Bayron asaridagi Kayn va Chayl’d, Adem Mitikevich asaridagi Konrad Valenord shunday qahramonlar sohasiga kiradi. Bu davrning yana bir haraktrli jihati shundaki, yozuvchi va rasomlar ko’proq tarixga ”avalo o’rta asirlarga”, ertaklar, afsonalarga murojaat qilishib asarlar yaratdilar. Shuningdek romantizm vakillari tarixiy drama va tarixiy romanlarni yaratdilar. (V.Gyugo, Val’ter, A.Dyuma).

1966-1822 yillarda yashagan Ernest Teodor Amadey Gofman yozuvchi-romantiklar orasida asosiy o’rin tutadi. Gofman o’zi yashayotgan zamonasining ichki tuzilmasi barqaror emasligini his qildi shu bois faqatgina fantastik huquqiy hayotni ochib berishi mumkin deb hisoblaydi. Gofman ertaklarning badiy olami farishtalar, sehrgarlar, ajdaholar bilan boyitilgan. Ular mavjud odamlar-amaldorlar, savdogarlar, bozor ayollari, talabalar bilan birgalikda aks ettirilgan. Gofman asarlardagi voqealar birdaniga bir necha rejadagi hayotiy, haqiqiy va uydirma, fantastik tarzda ro’y berishi mumkin. Asarda fantastikaning qo’llanishi haqiqiy hayotning zerikali va tubanligidan chekinish emas, balki, uning ichki qirralarini aks ettrishdir. Masalan mushuk Murrning hayotiy qarashlar shu ruhda tasvirlangan. Uning izdoshlari Edgar Po, Frants Kafke, Gogol va Dostoyevskiy ijodlari ham bu qarashdan harakterlidir.

XVIII asrlarning 70-yillaridayoq Germaniyada “To’g’yon va shiddat” nomini olgan adabiy oqim vujudga keladi. Ushbu harakterning atoqli vakillaridan biri-shoir va dramaturg F.Shillerdir. yning ko’plab asarlari ma’lum. Shulardan Shillerning “Vil’gel’m Tell’” dramasida shvetsar xalq qahramonini, uning mamlakatini Avstriya zulmidan ozod qilish va mustaqilligi yo’lidagi kurashi tarannum etadi. Uning “Orlean qizi” dramasi fransuz xalqining jasur qizi, ozodlik kurashi qahramoni Janna Darkka bag’ishlangan. Shiller insonning shon-shavqati uchun mutassil kurashidir. “Mehr va muhabbat” dramasida buzuqi, zadagon bekorchilarning fitnalari, tajavvuzkorliklari yosh qiz va uning sevgan yigitini falokatga olib kelishi hollari tasvirlanadi. Uning asralari bugunda ham jahonning ko’plab davlatlari teatrlari sahnalarida namoyish etilib kelinmoqda.

Jamiyat hayotini chuqur o’rganish, undagi illatlarni fosh etish, hayotni haqqoniy tarzda tasvirlashga intilish G’arbda XIX asrning 30-yillariga kelib adabiyot va san’at sohalarida “Tanqidiy realizm” oqimini yuzaga keltiradi.

XIX asr birinchi yarmida Fransiyadagi tanqidiy realizmning yirik vakili Bal’zak (1799-1850) bo’ldi. Bal’zak minglab obrazlar yaratdi. Uning behisob roman, povestlari umumiy “Inson komediyasi” nomi bilan mashhurdir.

Bal’zak burjuaziyaning ochko’zligiga nafrat bilan qarab, aristokratik vakillarining pastkashligi, xudbinligi, takabburligini ayovsiz fosh etdi. U boylik ketidan quvish insonning barcha tuyg’ularini poymol qilishini yaqqol ko’rsata bildi. Bal’zak kapitalizm sharoitida pulning inson ustidan hokim ekanligini ham g’oyatda ustamonlik bilan tasvirlab berdi. Fransiyada XVII asrning ikkinchi yarmida buyuk fransuz dramaturgi, ajoyib komediya teatrining asoschisi Jan Batist Mol’er pyesalari adabiyotda ilg’or burjuaziya g’oyalari xalqchiligining yorqin ifodasi bo’ldi.

Xalqqa yaqinlik Mol’erga quvnoq xalq komediyasi an’analarini singdirib, uni rivojlantirish imkonini berdi. Uning pyesalarida muallifga zamondosh va oddiy tilda gaplashuvchi turli guruhlarga mansub kishilar timsoli ifodalanadi. U dvoryanlarning bema’ni hayotini zo’r mahorat bilan fosh qildi. “Dvoryanlikdagi meshchan” pyesasiga quyi tabaqa vakili, har qanday yo’l bilan bo’lsada, dvoryanga o’xshashga intiluvchi kishi ustidan kulinadi.

U “Don Juan” komediyasida biror narsani muqaddas deb bilmaydigan ashaddiy xudbin va buzuqi obrazini sahnada ko’rsatadi. Bu pyesa huzur-halovat orqasidan quvib, hech kimning taqdirini o’ylamaydigan bekorchi dvoryanlar haqida yozilgan o’tkir satira bo’ldi. “Xasis” komediyasida mol-dunyo yig’ish yo’lida insoniy tuyg’ulardan mahrum bo’lgan nihoyatda qizg’anchiq Garpagonning betakror obrazi tasvirlangan.

Mol’yerning “Tortyuf” nomli mashhur komediyasi cherkov ahlining riyokorligi va ikkiyuzlamachiligiga qarshi qaratilgandir. Komediya juda katta fosh qilish kuchiga ega bo’lib, bunda Tortyuf ikkiyuzlamachi kishilar timsoliga aylanib qoladi.

Yevropaning shoir va yozuvchilari singari Rossiyaning barcha muammolari A.S.Pushkin, M.Y.Lermontov lirikasi va nasriy asarlarida, Nekrasovning she’r va poyemalarida, N.Gogolning sahna uchun mo’ljallangan hajviy asarlarida, I.Krilovning masallarida, I.Turgenevning ixcham prozasi, F.Dostoyevskiy va L.Tolstoyning chuqur falsafiy, fojiali povest va romanlarida o’z aksini topdi.

Osiyo, Afrika mamlakatlarining adabiyoti yangi tarixning birinchi davrida o’rta asr istibdodiga asoslangan jamiyatning kamchiliklarini aks ettirdi. XIX asr boshlarida Xitoyda Li Fush yozgan “Ko’zgudagi gullar” romanida feodal jamiyatdagi xitoy ayollarining ahvoli tasvirlangan. Taypin g’alayoni davrida ko’plab g’alayon ishtirokchilarining she’rlari nashr qilindi. Hindistonda Mittro yozgan “Idigo ko’zgusi” asarida ingliz mustamlakachilarining zulmlari, hind dehqonlarining og’ir kulfatlari ochib tashlangan.

Umuman XVIII-XIX asrda ijod qilgan yozuvchilar o’z asarlari bilan jahon adabiyoti xazinasini yanada boyitdilar.

XVII-XVIII asrlardagi jamiyat taraqqiyoti tasviriy san’atda ham o’z aksini topdi. Unda diniy yo’nalishlar ozroq bo’lib, dabdabali, rasmiy va jozibali saroy san’atiga keng o’rin berilgan. Qadimgi Rim tarixi va mifologiyasidan olingan mavzular, qirollar va sarkardalarning portretlari, jang manzaralari bunda asosiy o’rin tutadi. Fransiyada burjuaziyaning dvoryanlarga qarshi jiddiy siyosiy kurashi tasviriy san’atda ham o’z aksini topdi. Shubhasiz bu davrda Fransiya tasviriy san’ati yetakchi o’rin egallagan bo’lib, qadimgi Gretsiya va Rim davrining raspublika uchun olib borgan kurash qahramonliklari bu davr rassomlari asarlarida yangicha rus oldi. Ma’rifatparvarlik davri, buyuk fransuz inqilobi voqealari, ma’rifatparvarlar portretlari, tarixiy voqealar rassomlar tanlagan bosh mavzularni tashkil qilar edi. Ularning asarlarida dvoryanlar, xristian dini peshvolari bilan bir qatorda xalq ichidan chiqqan o’rta tabaqaga mansub kishilarning hayoti, faoliyati va obrazlari ko’proq o’rin egallay boshladi. Rasmlar o’sib, rivojlanib kelayotgan o’rta tabaqa vakillari qarashlariga mos keladigan syujetlar asosida chizilib, bu ilg’or tabaqaning eskilik va absolyutizmga qarshi kurashini aniq bo’yoqlar asosida tasvirlagan edi. Bundan tashqari rassomlar uchinchi toifadagi real odamlarning obrazlari aks ettirilgan rasmlarni ham yarata boshladilar. Tasviriy san’atda bu yo’nalishning atoqli vakili Jak Lui David bo’ldi. U “Goratiylar qasami” rasmini yaratdi. Rasm o’z farzandlariga respublika dushmanlariga qarshi jangga borish oldidan oq fotiha borayotgan ota qiyofasini aks ettirgan. Shu jumladan, uning “Maratning o’limi” asari ham mashhurdir. “Ko’kat sotuvchi” rasmida xalq orasidan chiqqan ayol tasvirlanadi. Bu rasmlar san’atda realizm sari tanlangan muhim qadam bo’ldi.

Fransuz rassomi Ejen Delakrua tasviriy san’atda romantizmning taniqli vakili bo’ldi. U 1830 yilgi “Iyul inqilobi” nomli rasmida barrikadada xalqni jangga ruhlantirayotgan go’zal va dovyurak ayol timsolida inqilob obrazini yaratdi.

Realizm tomon burilish, milliy ozodlik kurashi qahramonligini tasvirlash, cherkov xurofotini fosh qilish, XVIII asr oxiri va XIX asr birinchi yarmida yashagan buyuk ispan rassomi Fransisko Goyya ijodi uchun xarakterlidir.

G’oyaning ijodiy uslubi nihoyatda o’ziga xos edi. Masalan, u qirol buyurtmasiga binoan uning oilasining guruhiy portretini chizadi. Ularning kiyimlari, bezaklari saroy san’atiga xos tarzda tasvirlangan bo’lsada, Goyya qirol qiyofasini undagi hunuk belgilari bilan, qirolichaning yoqimsiz, takabbur va johil basharasini dadil va realistik tarzda aks ettirdi.

Ayni vaqtda Goyya Ispaniyaning oddiy kishilariga bag’ishlangan o’z rasmlarida xalqning jismoniy va ma’naviy go’zalligini zo’r muhabbat bilan chizgan. U ispan ayollarini xuddi shu tarzda mag’rur, hushchaqchaq, nazokatli qilib yaratdi. “Qo’zg’olonchilarni otish”, “Zo’r jasorat” va boshqa rasmlar xalqparvarlik, vatanparvarlik g’oyalari ruhi bilan sug’orilgan.

“Xios orolidagi qirg’in” rasmda orol aholisining greklar qo’zg’oloni vaqtida turk qo’shinlari tomonidan qirg’in qilinishi manzarasi tasvirlangan. Uning asarlaridagi erkin bo’yoqlar, yangilikka intilish, hurfikrlik har bir rasmga o’ziga xos joziba baxsh etadi. Delakruaning yana “ Dante va Vergtlty”, “Barrikalardagi ozodlik”, “Aljazoirlik ayollar” kabi asarlari ham mashhurdir.

Rakoko. Bu uslab o’zining yengilligi, notekisligi, to’g’ri chiziqlarning simmetriyasi yo’qligi bilan xarakterlanadi.

Bu usul rassomga bezash masalalarini hal qilishda qo’l kelgan. Arxitekturada inter’yerni rejalashtirishda va bezashda, tasviriy san’atda ham rakoko uslabi muvaffaqiyatli qo’llanilgan.

Tasvirda rakokoga yaqin uslubda fransuz rassomlari Vatto va Shardenlar ijod qilishgan.

Impressionizm rassomchilikning ming yillik an’analariga nuqta qo’ydi. Ular birinchilardan bo’lib abstraktionizmga qadam qo’ydi. Rassomlar real shakl va ranglardan vos kechib, o’z ta’ssurotlarini chizish bilan cheklandilar. Impressionistlar ko’proq o’z diqqatini tasvirlash imkoniyatlariga qaratdilar. Bu ular yo’nalishining dasturiy talabi emas balki, faqatgina ularning shaxsiy tushunchalari ham edi. Ular odamni yoki tabiat ko’rinishini tasvirlashda rasmni asl nusxaga aniq o’xshashi emas, balki uning shakli va rangini saqlagan holda ko’proq chiziqlarini tasvirlashga harakat qilganlar.

Yangi yo’nalishning ilk vakili Eduard Mane (1832-1883) “O’tloq ustidagi nonushta”, “Olimpiya” lekin, impressionizm o’zining yuksak yutuqlari uchun Mane bilan bir vaqtda ijod qilgan. Mane, Renuar, Dega va Pisarro kabi o’z kasbining ustalaridan minnatdor bo’lishi kerak. Birinchi impressionalistik rasmning birinchi namunasi, bu Klod Mane (1840-1926) ning 1874-yilda yaratgan “Taassurot”, “Quyosh chiqishi” polotnosi hisoblanadi. Bu polotno nomini, Kamil Pissarro (1831-1903), Alferd Sisley (1839-1899), keyinroq Ogyust Renuar (1841-1919) kabi rassomlar guruhiga nisbatan qo’llay boshlashdi. Mane chizgan rasmda sof optik obraz nozik nur sochib suvdan ko’kga ko’tarilayotgan quyosh tasvirlangan. Mone ko’rish bobida ixtirochi geniy bo’lgan. U nur va rang nisbatini, boshqalar ungacha ilg’amagan uyg’unligini ko’ra olgan. Impressionalistlar tabiatning tez o’zgarayotgan holatini tasvirlay olishgan Monening “Parijdagi Kaputinalar” bul’vari va Pissaroning “Monmartr bul’vari” polotnolari o’tgan asrdagi eng yaxshi shahar manzaralari hisoblanadi. Ogyust Renuar tasvirlangan go’zal va maftunkor ayollar modellari, kam uchraydigan ranglar sofligi bilan odamlar ko’zini quvontiradi. Edgard Dega (1834-1917) odatda teatr sahnasi, poygalarni tasvirlagan. U hayotdagi ta’sirchan, dinamik lahzalarni ilg’ay olgan. Uning raqqoslari, joke va otlari harakatda bir lahzaga to’ztaganday ko’rinadi “Yulduz”, “Moviy raqqoslar” va h.k.

XIX asrning 80-yillariga kelib impressionizm yo’nalish sifatida o’zining barcha tasvirlash imkoniyatlarini namoyon qilib bo’ldi va endilikda uning o’rniga impressionistlarning tasodifiy va lahzali tasvirlariga javoban impressionaliizm paydo bo’ldi. Postimpressionistlar rassom ta’ssurotlari va kechinmalariga qarshi o’laroq tasvir jarayoniga falsafiy yondoshdilar. Vinsent Van Gog (1852-1890) va Pol Gogen (1848-1903) kabi yorqin rassomlar paydo bo’ldi. V.Van Gogning “Dehqon qiz”, “Yedoki kartofel” rasmlarida oddiy odamlar hissiyotlari chuqur aks ettirilgan edi.

O’z zamonasining burjua qatlamlarida bo’lgan nafrati natujasida Goger Okeaniya orollarida yashab, o’sha joydagi sivilizatsiyadan yiroq, an’anaviy hayot tarzini original tasvirlovchi rasmlar yaratgan. Bular jumlasiga “Meva ushlagan ayol” “Qirol rafiqasi” kabi mashhur asarlarni nisbat berish mumkin.

Xuddi shu davrda Don’ye, Mille, Burlov. A.I.Ivanov va boshqa rassomlar ham barakali ijod qildilar.

Ommaviy madaniyat. XIX asrning o’rtalarida fan va texnika taraqqiyoti natijasida ommaviy madaniyatning ahamiyati oshib bordi. Zamonaviy madaniyatning holisona tahlili shuni ko’rsatadiki, ma’naxiy madaniyat ko’proq ommaviylik mazmunini kasb etib boradi. Ommaviy madaniyatning manzarasi quyidagicha:

1. U millati, yoshi, yashash joyi, ijtimoiy xususiyatlariga bog’liq bo’lmagan ommaviy iste’milchilariga ega bo’ladi;

2. Bu madaniyat na’munalarini yaratish jarayonining o’zi ommaviy xususiyat kasb etib, industriyaning maxsus ko’rinishini o’zida namoyon qiladi. Bunda yuz minglab kishilar band bo’lib ularning “matbuot qiroli”, “Buyuk shou tomoshachilari” kino, TV, estrada yulduzlari bo’ladi. Ommaviy madaniyat umumiy iste’molchilik ehtiyoji bilan bog’liq. Ommoviy kommunikatsiya vositalarining rivojlanishi-matbuot, radio, kino, kitob chop etish va nusxa ko’chirish bularning barchasi jamoatchilik fikriga ta’sir o’tkazish ommaviy madaniyatning tezlik bilan rivojlanshiga sabab bo’ldi. Ommaviy madaniyat shou, treller kabi o’ziga xos janrlar yaratdi. Ularning umumiy mohiyati-individualizm, zo’ravonlik, ayrim hollarda g’oyaviy yo’nalishlarda o’zini ko’rsatishdan iborat. Ommaviy madaniyatning chegarasi “yulduz” larni kashf etish bilan tugaydi. Bunda sun’iy ravishda yozuvchilar, rassomlar, musiqachilar, aktyorlar bir-birlari bilan o’zaro bog’lanadi.

XVIII-XIX asrlar davomida ommaviy madaniyat turlari ancha rivojlandi. Teatrlar, gazeta va kitob nashrlari, musiqa, tasviriy san’at, kino san’atlari yangi davrga qadam qo’ydi.

Teatrlarda o’sha davr muammo va yutuqlari, sarguzasht va ishqiy muhabbat asarlari namoyish etilib, xalq qalbiga yanada yaqinror bo’lib bordi. \

XVIII-XIX asrlarda teatr ommaning eng saevimli ko’ngilochar va mmanaviy hordiq oladigan maskanlaridan biriga aylandi.

Teatr bilan bir qatorda XIX asrning ikkinchi yarmida ovozsiz kinofilmlar paydo bo’ldi. Hozirda ham mashxo’r bo’lgan Charli Chaplin kabi buyuk kinoaktyorlar kashf etildi va tomoshabinlar qalbidan o’rin oldi.

O’sha davrlarda nashr etilgan gazeta-jurnallar va kitoblarda ommani qiziqtiradigan siyosiy, iqtisodiy, madaniy jarayoinlar haqida so’z yuritildi. Ayniqsa gazetalar ommani o’sha davr dunyo yangiliklari bilan tanishuvchi muhim vosita bo’lgan.

Shu o’rinda musiqa haqida ham to’ztalib o’tish joyiz bo’ladi. Qadim zamonlardan beri musiqa jamiyat hayotida muhim o’rin egallab keladi. U mehnat maromida, xalq qo’shiqlari va raqslari davomida vujudga kelgan. Musiqa insonning his tuyg’ulari va kayfiyatini quvonchi va ijodiy zavqini, hursandchilik va g’amligini ifodalay oladi. San’tning boshqa turlari kabi u fanlar o’rtasida ham munosabatlar vositasi bo’lib xizmat qiladi.

Qadim zamonlardan musiqa avloddan avlodga xotira orqali o’tardi. O’rta asrlarda esa nota xati vujudga kelib, ko’pgina musiqa asarlari yozib olindi. Musiqa sohasining rivojlanishiga katta hissa qo’shgan buyuk san’atkorlar sohasiga Avstriya bastakori, Vena klassik maktabi asoschisi V.Monsart (1756-1791), ulug’ nemis bastakori L. Betxoven (1770-1827), Mashhur italyan bastakorlari Rossini (1792-1868), Juzeppi Verdi (1813-1901), buyuk rus bastakorlari: M. Glinka (1804-1857), A. Borodin (1833-1887), Musogorkiy (1839-1881), P.Chaykovskiy (1840-1893), N. Rimskiy-Korsakov (1844-1908) va boshqa shu singari buyuk nomlarni tilga olib o’tish joizdir.

Bethoven ijodiga mansub 3 (qahramonlik), 5 va 9 sinfoniyalar. “Egmont”, “Leonora”, uvertyuralari. 10 ta sonatalari 119 chi kontatasi. Mosartning “Don Juan”, “Figaro to’yi”, “Sehirli Fleyt”, Rossining “Sevilya sartaroshi”, “Vilgelm Tell”, “Italiyalik ayol Jazoirla”, “Otello”, “Semiramida” operalari (uning ijodi choqqilari), Verdining “Aida”, “Otello”, “Rigoletta” operalari, “Trubadur”, “Traviati”, “Balmakarad” asarlari-bular Evropa musiqa san’atining go’zal shoh asarlari sirasiga kiradi. Ularda yuksak insonilik sevgi-muhabbat va boshqa olijanob tuyg’ular ma’rifatparvarlik g’oyalari kuylanadi.

Shu o’rnda mashxur venger bastakori, piyanisti, dirijyori. F.List (1811-1886) piyaninachilikda yangi yunalishga asos soldi, fortapiyanoga orkesrt ohangdorligini baxsh etdi. Butapeshtdagi musiqa akademyasining dastlabki asoschilaridan (1875) va birinchi prezidenti bo’ldi. U 13 ta bir qismli simfonik poyemalar muallifi, fortapiyano va orkestr uchun 2 ta konsert sohibi, “Sayohatchi al’bomi”, “Jahongashtalik yillari” sikllari va 19 ta Venger rapsodiyalari ijodkoridir.

Yana bir iste’dodli italiyan skripkachisi va bastakori Nikolo Paganini (1782-1840) ijodi ham olamshmul ahamiyatga molikfdir. U xaqli ravishda musiqali romantizm asoschlaridan biridir. U g’ijjakchilardan biri bo’lib, yakka ovoz va soz uchun yozilgan 24 ta sahna asarini yoddan sahnada ijod etgan, 32 ta skripka va orkestr uchun konsert yaratgan daho san’atkordir. Uning nimi Milan, Vena Porij va boshqa shaxarlar tomoshabinlari tilidan ko’p vaqtlar tushmagan “Napaleon” qahramonlik sohasi ijrochisi. Uni Fransus qirorlari Akademiyasi yakdillik bilan o’z a’zosi etib saylanganligi fakti uning shon-shuhratidan dalolatdir.

Nemis bastakori, organisti Iogan Bax ham musiqa madaniyatining turli janirlarida yetuk asarlar yaratgan. Romantizimga qadar bo’lgan so’nggi davrlarning deyarli barchasi asosiy oqimlari musiqa usluplari yutuqlarni umumlashtirgan. Uning “Matfeyaga ehtiroslar” oratooriysi va fortapyano uchun yozilgan “Klavirdagi temp” nomli g’amgin ruhtagi shoh musiqa asarlari bor.

Buyuk rus bastakorlaridan Glinka rus klasik musiqasi asoschisi hisolanadi. “Ivan Susanin” (1831) “Ruslan va Lyudmila” operalari, “Kamarinskaya”, “Ispan uvertyuralari” ko’plab simfonik asarlar muallifi hamdir. U rus romansining birinchi klassigi hisoblanadi. Musorgskiyning “Boris Godunof” musiqali dramasi, “Sarochin yarmarkasi” operasi, “Quyoshsiz”, “Mangulik” qo’shig’i va raqslari, “Bolalik” va boshqa siklli musiqa asarlari bular uning ijodining serqirraligidan dalolat beradi.

Shuningdek bastakor va ayni chog’ida kimyogar olim A.Borodinning “Knyaz Igor” operasi ham mashhur san’at asarlaridan hisoblanadi. P.Chaykoviskiy bastakor, simfonist, dramaturg sifatida jahonshumul shuhrat qozongan. Uning “Yevgeniy Oneubn” (1878), “Mazape” (1883) operalari, “Uyqudagi go’zal”, “Oq qush ko’li” balet dramatik asarlari mavjud. Dunyoga mashhur oltita simfoniyasi, “Manfred” simfoniyasi, “Pomeo va Jullyetta” asarlari bastakor nomini abadiylikka muhrlagan.

1. O'rta asrchilik butunlay sodda asosda rivojlandi. O'rta asrchilik hamma narsani eng boshidan boshlash uchun qadimgi sivilizatsiyani, qadimgi falsafa, siyosat va yurespedensiyani yer bilan yakson qilib tashladi. Uning barbod bo'lgan qadimgi dunyodan qabul qilib olgan birdan - bir merosi xristianlik va yarim haroba holiga kelgan, o'zining ilgarigi butun sivilizatsiyasini yo'qotgan bir necbashahar bo'ldi.

O'rta asr falsafasi (G'arbiy Yevropa mamlakatlarida) -G'arbiy Yevropa feodal jamiyati falsafasi, bu falsafa Rim imperiyasining halokatidan boshlab (V asr) to kapitalistik jarniyatning ilk shakllari paydo bo'lganga qadar (XIV - XV asrlar) o'tgan davrda rivojlandi. Antik quldorlik jamiyatining inqirozi, tushkunligi bilan birga bordi. Antik falsafiy meros yo'qotilgan va XII asrning ikkinchi yarmigacha G'arbiy Yevropa olimlariga noma'lum edi. Diniy idealogiya: Yevropada ikki xiidagi (Rim katolitsizmi va Vizantiya pravoslaviyasi) xristian idalogiyasi hukmron idealogiya bo'lib qoldi. Maktab, maorif cherkov qo'liga o'tdi, cherkov aqida va ahkomlari tabiat, olam va inson haqidagi hamma tasavvurlarga asos bo'lib qoldi. Maktablarning (dunyoviy va diniy maktablarning) rivojlanishi, XII asrning o'rtalaridan boshiab esa dastlabki universitetlarning tashkil etilishi (Italiya, Angliya, Chexiya, Fransiyada) falsafa oldiga din aqidalarini falsafiy jihatdan tushuntirish va hatto asoslab berishda cherkovga yordam berish masaiasini qo'ydi. Falsafa bir qaneha asrlar davomida "ilohiyot hizmatkori" bo'iib qoldi. Bu roini u majusiyiikga qarshi xristianlikni madh - himoya qiluvchilar faoliyatida, so'ngra esa "cherkov otalari"ning srlarida bajarib keldi. Bu "otaxonlar" dan G'arbda eng yirigi bo'lmish Avgustin Xristian falsafasi ta'limotlari sistemasiga neoplatonizmning qator idealogiyalarini kiritdi. Sharq neaplatonchilari shular jumlasidan. Soxta - Donisiy Areopagit (V asr) neoplatonizmining ta'sirint ikkinchi - g'arb uchun manbai bo'lin qoldi.

XII asrning o'rtaiarida Aristotelning asosiy asarlari lotinchaga tarjima qilindi. Avvaida cherkovga dushmandlik ko'zi bilan qaragan Aristotel ta'limotlari ko'p o'tmay xristianlikning falsafiy asosi sifatida e'tirof etildi. Shu paytdan boshiab sxolastika muallimlari Aristotel asarlarining sharxlovchilari va sistemalashtiruvchilari bo'Hb qoladilar. Ular aristotel izmni o'zlarining diniy va falsafiy tushunchalariga moslashtirdilar, Aristotel dunyo qarashining eskirgan qismiarini (masalan, geosentrik sistemani, uning fizikasi prinsiplarini) aqidaparastlarcha o'zlashtirdilar, fanda yangilik izlashnmg hammasini rad etdilar. XIII arda Buyuk Albert, Foma Akvinskiy va loani Duns Skott sxolastikaning asosiy sistemalashtiruvchilari edilar. Cherkov Foma Akvinskiyning faoliyati va ta'limotiga eng yuksak baho berdi: uni o'z "avliyolari" qatoriga qo'shdi, XIII asrning ikkinchi yarrnida esa uning ta'Hmotini o'zining rasmiy falsafiy doktrinasi deb e'lon qildi (Neotomizm).

Diniy-klerikal adabiyot. Xristian cherkovi o'rta asr obskurantizmi (jaholatparastligi)ning tayanchi bo'lib xizmat qildi. U o'sha davr ma'naviy hayotining ham ma tarmoqlarini qamrab olib, ularni o'z hukmiga bo'ysundiradi. Cherkov o'rta asrlar davomida insonni din jaholati bilan kishilkarga injener, savodsiz ommani afsonaniy jannat va'dalar bilan g'aflatdan saqlab, itoat etmaganlarni esa do'zax azobi bilan qo'rqitar edi. Xristian dini siyovat, huquq, axloq va idealogiyaning boshqa shakllariga ham araiashar, sud ustidan nazorat olib borar edi. Ilm - fan hukmron feodal - cherkov axolastik ta'limoti ostida edi. Gotika uslubi. Gotika (ita!. Gotico -german qabilalaridan, gotlar nomidan), qotika uslubi G'arbiy Markaziy va qisman Sharqiy Yevropamlakatlarida o'rta asrlar san'atida hukm surgan badiiy uslub.Gotika termini uyg'onish davrida qo'llanila boshladi. XII asrda roman uslubi o'rniga yuzaga kelgan. Gotikada yetakchilik o'rni me'morlik (o'rniga) katta ahamiyatga ega bo'igan. Ibodatxona qurishning yangi loyihasi ishlab chiqildi: bosh tarsi uchli ravonli va gumbazlari, qovurg'ali tuzilma. Gumbaz to'piamlari yengil qalam bilan to'idirilgan, ustun oralig'ida yirik oynalar, vitrinalar bilan bezatilgan, g'arbiy tarzda minoralar (balandligi 150 m. gacha) qurilgan.

Gotika me'morchiligiga uchli deraza va peshtoqlar, doira qismidagi har qanday jamiyat taraqqiyoti uning u yoki bu vaqt mobaynidagi darajasi ko'p jihatdan fuqarolar ma'naviayti, turmush tarzi, kishilarning ma'naviy - moddiy, ijtimoiy ehtiyojlari hamda ularning qay darajada qondirilishiga bog'Iiq.

Gotika XII asr o'rtalarida ijtimoiy fraktsiyada yuzaga keldi, XIII asr birinchi yarmida yuksak darajada rivojlandi. Shu yerda Gotikaning tosh ibodatxonalari o'zining mumtoz shakliga ega bo'ldi. Bibi Maryam ibodatxonasi (Notr - Dam 1163 - 1253), Shatr (1194 - 1260), Reyms (1211 - 1311), Am'en (1220 - 1288) Gotika yuksak namunasidir.

Niderlandiya, Izim, Germaniya, Skandinaviya, Ispaniya, Italiya, Po'lsha, Chexiya, Latviya, Estoniya va boshqa joylarda ham Gotika mahalliy an'analar ta'sirida rivojlandi. Gotikaning ilg'or usullari yug'onish davriga ijodiy ta'sir ko'rsatdi.

Gotika tasviriy san'atida diniy va dunyoviy dunyoqarashlariga uyg'uniikni saqlagan holda rivojlandi, ayni vaqtda uning hodisalari bilan birga aks ettirishga intildi. Ibodatxonalar bezagida haykal va rePeflar, vitrajlar keng qo'llanilgan.

Diniy mavzudagi asarlar bilan bir qatorda maishiy lavhalar, mehnat jarayoni aks etgan, ba'zan xajviy lavhalar ham uchraydi (Parij, Am'en, Stasburg). Amaliy bezak san'ati yuksak darajada rivojlandi: tosh va til suyagi o'ymakorligi, metal buyumlar, emal va h.k. O'zbekiston hududida XIX asr oxiri - XX asr boshiarida Gotika uslub belgilari me'morlikda paydo bo'ldi (masalan Toshkent shahridagi Kirxabinosi).

Gotiy (Gotika) uslubi (1150 - 1508) turli - tuman badiiy shakllarda namoyon bo'ladi. Me'morchilikda esa, ko'proq o'z ifodasini topdi. Gotiy jome'lari - bu uslubning eng a'lo yutuqlaridandir.

Ravoqli toqlar bilan ziynatlangan baquvvat ustnlar, rangli oyna solingan yirik derazalar, timtik uchlar gotiy jome'lariga dilovarlik baxsh etadi. Imorat hamisha go'yo yuksaklikka talpinayotgandek tuyuladi va yanada balandroq ko'rinadi. Imorat tashqarisi jozibador haykallar, ko'p miqdordagi ustunlar bilan bezatilgan.

Cherkovga kiraverishdagi peshtoq bir talay ravoqlar, haykallar, minoralar, ixcham muqarnasli derazalar bilan bezatiigan. Devorlar odatda katta derazalar yoki ganchli gardishlar bilan bezatilgan. Timsollarning yuzlari, holatiari bo'rttirilganki, liboslari go'yo phista harakatlanayotgandek. Unga kirgan odam o'zini ushoqdek his etadi. Shiftning balandligi o'zaro kesishgan Salbsimon qoburg'alar eavziga crtadi.

Renessans (Uyg'onish) (1450 - 1650) turli - tuman badiiy shakllarda - me'morchilik, haykaltaroshlik, rassomchilikda namoyon bo'idi. Bu usiubning hususiyatlari asosan rassomchilik va haykaltaroshlikda o'z aksini topgan.

Gotiy uslubida vertikal - tik tarhlar alohida mavqe kasb etdi. Renessansda esa odamzod o'zini bemalol his qiladigan imoratlar bunyod etiidi. Renessans me'mori uchun imoratning umumiy o'lchamiy mutanosibligi va uning inson jussasi nisbatlariga mosligi muhim bo'lgan.

Imorat bosh yo'lagining yuqorisi o'yma to'rtburchakli gardish bilan bezatilgan. Deraza va eshiklar o'rtasida pilyastrlar, ustunlar ko'rinishidagi nimdumaloq me'moriy ustunlar joylashtirilgan. Bu pilyastiar go'yo yuqori qavat yukini ko'tarib turgandek ko'rinsada, naqsh naqsh ahamiyatiga egadir. Xona devorlari nabotiy naqshlar, yaproqli novda, yani girlyandalar bilan ziynatlangan. Qo'rg'onlar buzib tashianib, o'rniga yangilari qurildi, imoratlar buyod etiidi. Shambore, Fontenblo kabilarda qo'rg'olar, Parijdagi Luvr shular jumlasidandir.

G'arbiy Yevropa davlatlarida xalqlarning tili turlicha bo'lsa ham, iekin ular xristian dinida bo'lganiiklari tufayli katolik cherkovi lotin tiiida ish olib borar, ruhoniylar esa bu tilni "muqaddas til" deb ko'rsatishga urinishar edi. Shu sababli monastir maktablarida ham lotin tiiida o'qitilar edi.

Avliyolar hayoti haqidagi ertak, injil tekstlarini bayon etuvchi diniy afsona va gimnlar diniy - klerikal adabiyotga oid janrlardir. Avliyolar turmushini aks ettirgan afsonaviy ertaklarda tarkidunyochilik, jonni qiynash va shu yo'I bilan tanni emas, jonni "tozalash" kerakligi targ'ib qilinadi.

San'at va adabiyotning Gotik uslubi- asosan G'arbiy Yevropa mamlakatlari san'atida XII asrda vujudga kelib, XIV - XV asrlarga hukmron bo'lgan badiiy usiubning shartli nomi.

Xulosa qilib, atganda o'rta asrlar feodal istibdoli diniy xurofot asridagina iborat bo'lib qolmadi.O'rta asrlar bizga ajoyib adabiy me'ros va arxitektura yogoriiklarini qoldirdi. Bu davr buyuk progressiv o'zgarishlar davri, pahlavonlarga muhtoj bo'lgan va titanlar yaratgan, o'zlarining o'lmas asarlari bilan kishilar madaniyati rivojiga katta hissa qo'shgan Bokkachcho va Rable, Shekspir va Sevante kabi titan yozuvchilarining yetishib chiqishlariga zamin yaratgan davr ham bo'idi.

Italiya uyg'onish davri. XV ~ XVII asrlar jahon tarixida Renessans yoki Uyg'onish davri nomi bilan mashhurdir. Bu davrda Yevropa mamlakatlarida birin ketin madaniy yuksalish ko'zga tashlandi. Bu madaniy yuksalish, birinchi navbatda, ijtimoiy -iqtisodiy o'zgarishlar bilan, jamiyat hayotida shaharlarning ,shahar madaniyatining, hunarmandchilik ishiab chiqarishning rivoj topishi bilan uzviy bog'liq edi. Renessans madaniyati birinchi bo'lib Italiyada boshlandi. Ma'Iumki, Italiya o'sha davrda O'rta dengizda, temir yo'I va havo yo'llari bo'lmagan bir davrda, suv yo'li orqali savdo - sotiqni rivojlantirish, boshqa mamlakatlar bilan turli iqtisodiy ~ madaniy aloqalarni avj oldirishda markaziy o'rinlardan birini egallaredi.

Italiya suv yo'ii orqali bevosita rivoj topgan Sharq davlatlari, xususan, arab davlatlari bilan yaqindan aloqada bo'lishga intildi. IX - XII asrlarda Yaqin va O'rta Sharq xalqlari, musulmon Sharqi madaniyatining yuqori cho'qqiga ko'tarilgani tarixdan ma'Ium. Italiyaning bu davlatlar bilan iqtisodiy - aloqalari Yevropada Renessans madaniyatining vujudga kelishida ma'Ium rol

o'ynagan.

Italiyaning sharqiy qo'shnisi bo'lgan Ispaniyada esa musulmon madaniyati bevosita rivoj ettirgan arab davlati - Qordova xalifaligi deyarli XV asrlarga qadar davom etdi. Bular hammasi Italiyada boshlangan Renessans , Uyg'onish madaniyati shakllanishida IX - XII asrlarda Yaqin va O'rta Sharq mamlakatlarida vujudga kelgan arab tilidagi madaniyat, Sharq Uyg'onish davri madaniyati, fani bilan uzviy bog'liqligini ko'rsatadi.

XII-XIV asrlarda Italiyada Muhammad Xorazmiy , Ahmad Farg'oniy, Marvoziy, Farobiy, Ibn Sino, Ibn Rushd kabi mashxur olimlarning asralari lotin tiliga tarjima etildi, arab ilmiy yutuqlarini o'rganishga intilish kuchaydi. Bu asarlar Yevropaga keng tarqaldi va renessans madaniyatining muhim qismiga aylandi. Yaqin va O'rta Sharq Uyg'onish madaniyatining shakllanishida O'rta Osiyo maUamv an'anaian kaHa ajjanuvni kasb pidi.

Yevropa uyg'onish harakatining ilk vatani - Italiyada kapitalistik sanoatning dastlabki shakli - manufaktura yuzaga keldi. Mamlakatning bir qancha shaharlarida savdo - sotiq tez suratlar bilan rivojlandi. Venetsiya va Genuya savdo bilan mashhur bo'lgan bir vaqtda Florensiya sanoat va bank ishlari bilan shuhrat qozondi. Bu yerda jun va ipakchilik sanoati avj oladi. ishchilar bir korxonaga birlashtiriladi va ularni ekspluatatsiya qilish kuchayadi. Binobarin, bu davr dastlabki kapital to'plash davri edi. Italiyada shahar -respublika tartiblarining g'alaba qilishi hunarmandchiiikning va savdo-sotiqning tez rivojlanishi Renessans harakatining hammadan oldin shu mamlakatda yuzaga kelishiga zamin hozirladi.

Renessansning alohida belgilari Dante ijodida namoyon bo'lsa ham, lekin Uyg'onish davri to'Ia ma'noda XIV asrning ikkinchi choragidan boshlanadi va XVII asdrgacha davom etadi.

Italiya Renessansi Yevropaning boshqa mamlakatlaridagi ijtimoiy harakatga ham katta ta'sir ko'rsatadi. Fransuz, nemis va ispan gumanistlari antik madaniy merosni bevosita o'rganishlari bi!an bir qatorda, uni itaiyan mutafakkrilarining asrlarini o'qish orqali ham o'zlashtiradilar.

Gumanistfar maktabda Atrbiyaviy ishlarni qayta qurish bilan birga Oily ta'limni ham isloh qilishga kirishdilar. Boshqa mamlakatiardan ancha oldin Italiya shaharlarida oliy yuridik maktablarning paydo bo'lishi diqqatga sazovordir.

XII asrda mashhur Bolonya universiteti tashkil etiladi. Uning yuristlari Rim huquqshunosligini o'rganib, u G'arbning yakkayu yagona qonuni deb e'tirof qiiadilar. Rim qonunshunosligi haqidagi bu qarashlar Uyg'onish davrini tayyorlashda muhim omillardan biri bo'lgan edi.

Mamlakat madaniy hayotida misli ko'rilmagan yangiliklar yuz bera boshladi. XIII - XVI asrlar mobaynida Italiya shaharlarida 22 universitet ochildi: ularda ilohiyot ilmi emas, balki huquqshunoslik, meditsina fanlari o'rganilgan. Bu o'zgarishlar XV -XVI asrlarda buyuk geografik kashfiyotlarni keltirib chiqaradi. Matematika, fizika, astronomiya faniari sohasida erishilgan qator yutuqlar Uyg'onish davrida faqat gumanitar bilimlar emas, balki tabiiy fanlarning ham italyan tasviriy san'atining ham jiddiy burilish sodir bo'ldi. Shaharlarning taraqqiy etishi natijasida arxitektura, haykaltaroshlik va rassomlik san'ati, badiiy adabiyot kamol topadi.

Dastlabki gumanistlar - Petrarka va Bokachcho asartarida mavhum simvolik iboralar ikkinchi o'ringa qo'yiiib, realizm esa birinchi o'ringa chiqariladi, voqelikni tipik ravishda, xarakterli detallar bilan aks ettirishga kirishdilar.

Uyg'onish davri realizmining ijobiy qahramonlari xarakteriga begiyos jasorat va mardlik mujassamlanadi. Shaxs erkini himoya qilgan yirik gumanist o'z kuch - qudratiga, haq ishning tantana qilishiga ishongan, adolat uchun kurashuvchi kabi pok oliyjanob obrazlarni yaratish orqali Uyg'onish davrining baxsh ruhini ham aks ettiradilar.

O'rta asr diniy - mistik aqidalarni bartaraf etish jarayoni ayni vaqtda ham fanda, ham san'atda namoyon bo'lar, ko'pincha bir shaxs ijodida uyg'unlashib ketardi. Masafan, Leonardo da Vinchi buyuk rassomgina bo'lmay, mashhur matematik, mexanik va muhandis ham edi, A. Dyurer rassom, haykaltaroshl, arxitektor, matematik edi.

Ilk gumanizm. Yangi madaniyat dasturi. Ilk uyg'onish va gumanizmning dastlabki vakili shoir Franchesko Petrarka (1304 -1374 -yillar) edi. "Qo'shiqlar kitobi", "She'riy maktublari" kabi lirik she'rlar to'plamlarida shoir o'zining yuksak darajadagi insonparvarlik g'oyalari bilan yangi madaniyatning yaratilishiga asos soldi.

Petrarka yangi madaniyat dasturining ijodkori bo'lsa, uning do'stiari va davomchilari - Bokkachcho va Salyutati ijodiyoti bilan XV asrning boshlarida Italiyada ilk gumanizm davri yakunlandi.

Jovanni Bokkachcho (1313 - 1375) hayoti Flornsiya va Neapol bilan bevosita bog'liq kechadi. Yangi uslubdagi novellalar muallifl bo'lgan Bokkachchoning "Dekameron" asari zamondoshlari orasida benihoya katta muvaffaqiyat qozonib, ko'p tiliarga tarjima qilingan. Gumanistik g'oyalar mujassamlashgan "Dekameron" asarida inson fazilati va olijanobligi uning nomdor oilada tug'ilganidan emas, balki ma'naviy qiyofasida, amalda qilgan mardona ishlarida ekanligi o'zining badiiy ifodasini topgan.

Vilyam Shekspir. XVI asrning ikkinchi yarmida Angliya badiiy adabiyotida drammaturgiya sohasida ayniqsa mashhur edi. Bu paytda mamlakatda sayyoh aktyortar truppalari juda ko'p bo'lgan. Londonda 1599 - yili ochilgan "Globus" teatri keyinchalik butun jahon madaniyatida chuqur iz qoldirdi. V. Shekspir (1564 - 1616 -yillar) bu teatr tashkilotchilaridan biri edi. U 1590 - 1612 - yillarda teatrda dastlab aktyor, keyinchalik muallif sifatida ishladi. Shekspir o'zining 37 ta dramatik asarini shu yerda yaratgan va shu teatrda sahnagaqo'ygan.

lining asarlarida Italiya Ilk Uyg'onish davri namoyond alarm ing ta'siri yaqqol sezilib turadi. Xususan, "Romeo va Julyetta", "Venera va Adonis" dramalari xuddi shu taassurot ostida yozilgan. Shekspir jamiyatdagi barcha yomon illatlarni qoralaydi. Yozuvchi hamma joyda yovuzlik hukm surishini, uning zahri his -tuyg'ularda, haq va nohaqlikda, hatto sevgida ham bor ekanligini o'z asarlarida tasvirlaydi.

Shekspir insonning ulug'ligini chuqur his qiladi. "Aqli juda sogMom, har bir ishni aniq va mohirona bajaradi. U butun olamning ko'rki!" deb xitob qiladi.

Shekspir o'zining "Hamlet", "Otello", "Qirol Lir", "Romeo va Juletta" va boshqa o'nlab tragediyalarida pok vijdonli va dovyurak kishilarning yahshilik va adoiat haqidagi orzulari puchga chiqayotganJigini ko'rsatib berdi. U kuchli va jasur qahramonlarni, ulardagi yuksak his - tuyg'ularni: muhabbat va do'stiikni, vafodorlik va mardlikni ulug'ladi. Montekki va Kepuletti oilalarining dushmanligi yosh Romeo va Juletta sevgisiga xalal bera olmaydi. Sevishganlar taqdirga bo'ysunmay, sof muhabbatlari yo'lida halok bo'ladilar. Shekspir qahramonlari to'rt asrdan buyon jahon teatrlari saxnalaridan tushmay millionlab kishilarning sof muhabbatga vafodorlikka va yahshilikka chiqirish bilan birgalikda yovuzlikdan, razolat va yoig'ondan jirkanishga undab kelmoqda.

Leanardo da Vinchi.Fiorensiyalik Leonardo da Vinchi (1452 - 1519 - yillar)

Italiyadagi Uyg'onish davri madaniyatining eng buyuk arbobi edi.

Uning otasi kichkina Vinchi shahrida notarius bo'lib ishlagan. Leonardo da Vinchi yoshligidan yaxshi bilim oldi. U buyuk olim, iste'dodli me'rnor, muhandis, konstruktor va rassom bo'lib yetishdi. Leonardo 18 yoshdaligida uning otasi Florensiya respublikasi hukumatiga ishga o'tdi. Florensiyada u o'g'lini haykaltarosh va rassom Andrea Verrokioga shogirdlikka beradi. Tarixchi va san'atshunos Vazarining yozishicha, Verrokio 1476 -yili "Insonning cho'qintirilishi" asarida farishtalardan birinchi chizishni shogirdi Leonardoga topshirdi. Uning chizgan rasmini ko'rgan Verrokio shogirdining ustunligini tan olib, sur'at chizishdan butunlay voz kechib, faqat haykaltaroshlik bilan shug'ullana boshlagan. Leonardoning qobiliyati va zehnining shakilanishida uning oilasi va qadrdon o'tkasining manzarasi asosiy omil bo'ldi. Rassomning bizgacha yetib kelgan ilk imzosi o'zi tug'ilib o'sgan Arno vodiysi chizilgan rasmga qo'yilgan.

Leonardo da Vinchi Florensiyaga kanallar, uchar apparatlar ioyihalarini chizdi. Olim, shuningdek, geologiya, gidravlika va mexanika sohalarida ilmiy tadqiqotlar olib bordi. Xuddu shu paytda Leonardo "Mona Liza" portreti ustida ish boshlagan.

Fransiya qirolining Lombardiyadagi noibi Sharl da Ambauz taklifj bilan Leonardo da Vinchi 1516 - yili Milanga keldi. Uni "Birinchi rassom, me'mor va mexanik" lavozimiga tayinlashdi. Fransiya qiroli Fransisk I Leonardo uchun Ambuazda 3500 oltin ekyuga Klo Lyuse qaPasini olib berdi. Xuddi shu yerda da Vinchi o'z umrining oxirgi yiliarini o'tkazdi. Klo Lyuseda uning eng buyuk asari "Moan Liza" portreti chizib tugallandi. Leonardo da Vinchi rassom sifatida suratini chizayoigan kishilar va ularning ruhiy kechinmalariga hammadan ham ko'p e'tibor berardi. Leonardoning "Mona Liza" si ("Jakonda") - yosh juvonning portreti, hozirgi kunga qadar san'atning shu sohasidagi eng mashhur asardir. Rassom bu suratda yosh juvonning tashqi qiyofasinigina emas, balki uning ichki dunyosini, kechinmalarini va kayfiyatini ajoyib, sirli tarzda aks ettirib bergan. San'at sohasidagi mutaxassislar hozirgi kunga qadar "Mona Liza" ning surti kimdan chizilganligi ustida baxs qilib kelmoqdalar. Jumladan mashhur psixolog Freyd Leonardo bu portretda o'z onasi haqidagi hotiralarini mujassamlashtirgan deb faraz qiladi. Oxirgi paytda kompyuter yordamida tadqiqotlar olib borgan bir guruh san'at - shunoslar portretda Leonardo o'zining rasmini chizgan degan farazni ham aytishdi.

Leonardo da Vinchi 1519 - yili 2 - mayda vafot etdi. Aytishlaricha, u o'limi arafasida yonida bo'lgan Fransiya qiroli Fransisk I ga odamlar uchun juda kam xizmat qilganini aytib uzr so'ragan.

Mikelanjelo. Uyg'onish davrining buyuk arboblaridan biri - haykaitarosh, rassom, me'mor, harbiy muhandis va shoir Mikelanjelo Buanorotti (1475 - 3564 -yillar) edi.

Mashhur rassomning Vatikandagi Sikstin kapellasidagi suratlar soni 700 ga yaqin bo'lib, u uzunligi 40, eni 13 va balandligi 20 metrli xonada chizilgan. Rassom ishi uchun Rim papasi Yuliy II unga dastlab 3 ming oltin dukat maosh tayinladi, keyin uni 6 ming dukatga yetkazdi. Mikelanjelo o'z shogirdlariga 15 dukatdan pul bergan, o'ziga esa non va vinoga pul sarflagan, xolos.

Rafael Santi. Itaiiyaning buyuk rassomlaridan biri Rafael Santi (1483 - 1520 - yillar) edi. U o'zining qisqa, lekin mazmunli umrini, insonni, uning go'zal qaihini, qaddi - qomatini, aql -zakovatini, olijanobligini tasvirlashga intildi.

Rafael kichkina Ubrino gersogligida saroy rassomi oilasida tug'ildi. Erta yetim qolgan Rafael 1494 - 1499 yillari mahalliy rassom Timoteo Vite ustaxonasida, 1500 - 1504 yillari Perudja shahrida Petro Perudjino qo'lida saboq oldi. Uning keyingi amaiiy faoliyatida ustozi Perudjinoning ta'siri yaqqol seziladi. Lekin Rafaelning shakllarni bo'shliqda joylashtirish, uni tevarak - atrof bilan mujassamlashtirishdagi ustunligi ko'rinib turadi. Buni rassomning dastlabki "Mariyaning unashtirilishi" (1504 - yil) asaridayoq ko'rish mumkin.

Rafael 1504 - yili Florensiyaga keladi. Shu yerda u o'zining qator mashhur suratlarini - "Madonna'larini chizdi. Oradan to'rt yil o'tib Rafael Rimga boradi. Uning faoliyatidagi eng qizg'in damlar shu yerda o'tdi. Rassom Rim papasi Yuliy II ning buyurtmasiga binoan uning yangi saroyidagi dam oladigan xonaiarini bezashga tushadi. Vatikanda ishlash bilan birga, u qator tasviriy asarlar, portretlar chizdi. "Madonna Alba", "Kursidagi Madonna", "Madonna di Foli" va nihoyat 1513 - 1514 – yillari "Sikstin madonna" sini yaratdi. Rafael chizgan rasmlarning eng

mashhuri "Sikstin madonna" si Italiyaning kichikroq shaharlaridan biridagi Avliyo Sikst monastiri uchun chizilgandi. Bu buyuk asar insonga g'oyat kuchli muhabbat ruhi bilan sug'orilgan. Rassom unda odamlarning baxt - saodati uchun o'zining eng aziz va sevimli farzandtni qurbonlik qila oladigan mard insonni - onani ulug'ladi. "Injil" dan olingan bu sahna tasviri hozirgi kunda Germaniyaning Drezden shahri rasm galereyasida saqlanmoqda.

Uyg'onish davrining buyuk san'atkorlari odamlarni hozirgi kunga qadar qoyil qoldirayotgan nodir asarlarni yaratdilar.

Aibrext Dyurer. Italiyadagi Gumanizm va Uyg'onish san'ati. Yevropadagi ko'pgina mamlakatlar san'atining yuksalishiga ijobiy ta'sir ko'rsatdi. Germaniya, Niderlandiya va Ispaniyaning buyuk rassomlari Itaiiyalik san'at ustalarining ta'siri ostida buyuk yutuqlarga erishib, jahon xalqlari madaniyatiga o'z hissaiarini qo'shdilar.

O'rta asrlardagi Gumanizm va Uyg'onish madaniyati Germaniyada birmuncha kech boshlandi. Yangi davr san'ati bu yerda XVI asr boshlarida reformatsiya va feodallarga qarshi kurash bilan bog'liqedi.

Nemis Gumansstlari o'z asarlarida mamlakatdagi feudal tartibsizliklarni va katolik cherkovini keskin qoraladilar. Germaniya san'atining eng ilg'or sohalari rassomchilik va gravyura (o'ymakorlik) edi. Bu sohalarda birinchi islohotchi. Aibrext Dyurer (1471 - 1538 - yillar) bo'ldi. U Nyurnberg shahrida Vengriyalik zargar oilasida tug'ilgan.

Avvaliga otasining ustaxonasida ish o'rgangan Aibrext keyinchalik rassom Mixael Volgemun ustaxonasida ta'lim oldi. U bilganlaridan qanoatlanmay Germaniya, Shveytsariya va Italiyada bir necha marta sayohatlarda bo'lib, u yerdagi rasomlar san'atini mukammal o'rgandi. Dyurer faqat rassom bo'libgina qolmasdan, mashhur gravyurachi, me'mor injener va qadimgi tillarni yashi bilgan qalami o'tki, adib ham edi.

Germaniya Yevropada birinchi bo'lib kitob bosish dastgohi kashf qilgan mamlakat edi. Xuddi shu sohaning keng taraqqiy qilishi natijasida yangi san'at turi - gravyura yuzaga ke!di. Rassomlar yog'och yoki mis bo'laklaridan o'yib rasm tushurishar, so'ngra uni bo'yab va ustiga qog'oz qo'yib ko'chirma olar edilar. Kitob suratlari asosi bo'lgan gravyura shunday tayyorlanar edi. Bazelda 1494 - yili nashr qilingan nemis gumanisti Sebastyan Brantning "Ahmoqlar kemasi" hajviy asari rasmlarini chizishda Dyurerning ishtirok qilishi uning birinchi katta muvaffaqiyati bo'ldi.

O'zining italiyaga qilgan dastlabki sayohatidan qaytgan Dyurer Germaniyada birinchi rassomchilikning portret sohasiga asos soldi. Rassom insonning rum'y olami boyligni ko'rsatishga intilib, irodali, jasur va talantli kishilarning qator portretini yaratdi. Uning chizgan portretlaridan: "Osvalt Kreal", "Avtoportret", " Yosh ayol portreti", gravyuralaridan esa: "Apokalipsis", "Odam va Havvo", "Mariyamning hayoti" va boshqalarni sanab o'tish kifoya.

Dyurer ijodida faqat rassomchilik emas, yog'och va misda gravyuralar tayyorlash ham muhim o'rin egailaydi. Albrext Dyurer Germaniya san'ati namoyondalari orasida eng serqirra va sermahsul ijodkor ekaniigini zamondoshlari ham tan olishgan.

Rembrandt va Reyn. Niderlandiya san'ati, ayniqsa burjua inqilobi g'alabasidan keyin gullab - yashnadi. Bu davrda, ayniqsa me'morchilik, haykaltaroshlik yuksak darajada rivojlandi. Niderlandiyadagi inqilobning g'alabasi haykaitarosh va rassomlarning ijod qilishlariga keng imkoniyat yaratdi. Ular chizgan asariarning ko'pchiligida tabiat manzaralari, dengiz, uy jihozlari keng ko'lamda aks ettirildi. Gollandiya rassomchilik san'atining eng yuksalgan davri Rembrandt Xarmens va Reyn (1606 - 1669 - yillar) hayoti va ijodi bilan mujassam bog'liqdir. Rembrandt turli janrlarda, xususan rassomchilik va gravyuralar sohasidagi tinimsiz mehnati tufayli sermahsul ijodkor hisoblanadi. Dunyoning ko'plab muzeylarida uning 1500 ta rasmi saqlanib kelmoqda.

Me'morchilikning ravnaqi biz uchun hozirgi kunga qadar saqlanib kelayotgan madaniy yodgorliklaming asosiy ko'pchiligini feudal jamiyat davrida yaratilishini ta'minladi. Muqaddas Sofiya, Toj Mahal, AI - Qambara ibodatxonalari, saroylari bunga yorqin misol. Venetsiya, Florensiya, Parij va Keln, Samarqand, Buxoro, Xiva va boshqa o'nlab shahardagi tarixiy obidalarning ko'pchiligi shu asrlarda qurilgan edi. Insoniyat o'z taraqqiyoti davomida doimo o'zaro iqtisodiy va madaniy muloqotda bo'lgan. G'arb va Sharq dunyosi o'rtasidagi bevosita munosabatlarning tiklanishi, rivojlanishi ham xuddi shu davr, ya'ni o'rta asrlardan yo'lga qo'yildi.

Xulosa qilib shuni aytish kerakki, Uyg'onish davri Yevropa mamiakatlarining madaniy va g'oyaviy hayotida katta progressiv rol o'ynaydi. Bu davrda jahon madaniyatining eng nodir va bebaho asarlari yaratildi.

Romantizm. Bu uslub 1810 - 1876 yillar oralig'ida kechgan davrai o'z ichiga oladi. Aynan shu davrda Londondagi Parlament binosi qurilgan.

Boshqa uslublardan farqli o'laroq romantizm me'morchilikka aytarli ta'sir o'tkaza olmadi. Romantik uslub rassomchilikda, musiqada, adabiyotda, shuningdek bog'u - bo'ston me'morchiligida namoyon bo'Iadi.

Mazkur uslubning asosiy timsollari bilan birlashib ketgan orzu - umid to'la ko'tarinkilik. Asotiriy majoziy timsollardan keng foydalaniigan. Me'morlar romantik bog'lar va tomosha bog'larda yovvoyi tabiatga taqlid qiladi, turli vayronalar, g'orlar, yolg'on qabrlar yaratadilar.

Rassomchilikda ham Goya, Delakrua asarlarida tomoshabinni ishtirok ettirish maqsadida urushlar, inqiloblar, hamma tanish voqealarga murojaat etadilar. Ko'plab polotnolarda xira oy yog'dusida: vayronalar, fantastik - aqldan tashqari manzaralar tasviri namoyon bo'Iadi. Bosh qahramonlar yorqin ranglar bilan ajratib ko'rsatiladi. Gyote, Shiller, V. Gyugo singarilar romantizmning adabiyotdagi namoyondalari edi.

Tayanch tushunchalar

Ma'naviy madaniyat, fir'avn, ehrom, papirus, mifologik tafakkur, Osiris va Szida, Veda, Ellin madaniyati, Moxabxarat, Fir’avn, ehrom, papirys, taqvim, piramida, mifologiya, veda, Mohabxorata, elinlar madaniyati, antik davr.

Ikonografiya, Roman uslubi, Gotika uslubi, Foma Akvinskiy, ta'lim tizimi, yepiskoplik maktabi, o'rta asr Yevropa oliy ta'lim muassasalari: Sarbonna, Oksford, Kembridj, Parij universitetlari, ilmiy darajalar, kitob chop etish, ilm – fan, haykaltaroshlik, tasviriy san'at, hokimiyat organlari.

Uyg'onish davri, protestantizm, gumanistlar, reformatorlar, buyuk geografik kashfiyotlar, Petrarka, Bokkachcho, Rable, T.Moor, Leonardo da Vinchi, Mikelandjelo, Rafael, N.Koopernik, J.Bruno, G.Galiley.

Ma’rifatparvarlik g’oyalari, demokratiya, sanoat to’ntarilishi, transport sohasidagi yutuqlar, realism, romantizm, barokko, klassitsizm, sentementalizm, inperessionalizm, ommaviy madaniyat.

Ikonagrafiya – o’rta asrlarda avliyolarni yog’och taxtalarda tasvirlash

Renessans – Uyg’onosh davri

Ioganni Guttenberg – 1445 yilda Germaniyada kitob bosish dastgoxini ixtiro qilgan

Gotika – me’morchilik uslsbi

Iso Masih – Xristianlik dinining payg’ambari

Apostollar – Havoroiylar. Iso payg’ambarning shogirdlari

Rober de Sarbon – Fransiyadagi Sarbonna universitetining asoschisi (1257 y)

Liturgiya – cherkov kuyi

Roman – me’morchilik uslubi

Ma’rifat – bilish, tanish, ya’ni bilim demakdir.

Deni Didro (1713 – 1784 yy.) – fransuz yozuvchisi va faylasufi.

Jeymis Uatt – bug’ mashinasining ixtirochisi

Barokko – Yevropa me’morchiligi uslubi

Rokoko – rassomchilikdagi uslub. Bu uslub o’zining yengiligi to’g’ri chiziqlarning simmetriyasi yoqligi bilan xarakterlanadi

Lyudvig Betxoven (1770 – 1827 yy.) – Nemis bastakori

Adabiyotlar ro'yxati

1. Axmedova A., Gabidulin R. Kulturologiya. Akademiya Xudojestv Uzbekistana. T., 2001.

2. Sulaymonova F. Sharq va G'arb. T.: O'zbekiston. 1997.

3. Madaniyatshunoslik. Ma’ruzalar matni. Gulmetov va boshqalar. T. 2000.

4. Polishuk V. “Kulturоlоgiya”. M.,1999.

5. Гнедич П.П. Всемирная история искусств. М. 1999

6. Кнезер В.И. Человек и технология. Киев. 1990

7. Богусловская С.М. Механизм культурной преемственности.М., 1989г.

8. Sovet davrida, jumladan O’zbekistonda madaniy hayot.

Mavzu bo'yicha takrorlash uchun savollar:

1. Qadimgi Sharq madaniyatining vujudga kelishidagi shart – sharoitlar.

2. Qadimgi Sharqliklarning dunyoqarashi va tafakkuridagi farqli jihatlari.

3. Qadimgi Sharq va antik davrda din va davlatning o'zaro munosabati.

4. Qadimgi Misrning maishiy madaniyati.

5. Qadimgi Xitoy madaniyatining qanday namunalarini bilasiz?

6. Qadimgi Hindiston madaniyatining o'ziga xosligi.

7. Diniy madaniyatning o'ziga xosligi nimada.

8. O'rta asr YEvropa san'ati va me'morchiligi.

9. Evropa Uyg'onishini yuzaga keltirgan omillar to'g'risida tushunchalaringiz?

10. Italiya Uyg'onishining ilk namoyondalari – Dante va Petrarka ijodi haqida nimalarni bilasiz?

11. Gumanist yozuvchilar ilgari surgan asosiy g'oyalar o'zida nimani aks ettirgan edi?

12. Leonardo da Vinchi ijodiga oid nimalarni bilasiz?

13. Mikelanjelo dahosi xususida nimalar deya olasiz?

14. 15 – 16 asrlar tabiatshunos olimlari ijodidagi muhim yutuqlarni sharhlab bering.

3-mаvzu. Mаrkаziy Оsiyo xalqlarining mаdаniyati.

Reja:

1. Arxaik madaniyatining dastlabki na’munalari.

2. Qadimiy So'g 'd, Xorazm, Baqtriya, Kushon madaniy yodgortiklari

3. Markaziy Osiyodagi xalqlari madaniyatiga zardushtiylikning ta’siri.

Arxiak yoki ibtidoiy madaniyat – mavjud insoniyat madaniyatning ibtidosi va eng uzoq davom etgan davridir. Bu davr insoniyat tarixi umumiy ko'lamining 99 foizini tashkil etgan xolda zamonaviy madaniyatga beqiyos ta'sirini ko'rsatib kelmoqda. O'sha vaqtda vujudga kelgan arxiak madaniyatning ayrim ko'rinishlari bo'lmish fikrlash tarzi, fe'l-atvor xozirga qadar yo'qolgan emas. Insoniyat hayotining boshlang'ich davri keyingi barcha o'zgarishlarga zamin tug'dirgani sababli bu davrni o'rganish insoniyat evolyutsiyasi asoslarini, uning madaniyati negizini tushunish va sharhlashga yordam beradi.

Tosh asrining davri bundan 2,6 mln. yildan (Keniyaning Rudolf qo'li sohilidan topiltan qadimgi tosh qurollari) to eramizgacha 2 ming yilgacha (mehnat qurollarini jezdan tayyorlay boshlagan davrgacha) bo'lgan vaqtni o'z ichiga oladi. O'z navba-tida paleolit bosqichidagi eng uzoq davr ilk poleolit bo'lib, bundan 40-35 ming yil oldsh! tugaydi. Ilk poleolshda antro-pogonez jarayonining sodir bo'lishi, qazib topilgan gominid qoldiqlarining alohida turlari yashagan davrlarda (zinjantrop, avstralopitek, pitekantrop, sinantrop, neandertal va boshqalar,) madaniyatning alohida ilk namunalari vujudga keldi: qo'pol tosh qurollari tayyorlash (kesgich, tosh nayza, qirg'ich), olovdan foydalanish, oddiy turar joylarning qurilishi, muomala vositalarshting rivojlanishi, atrof-muhit haqida dastlabki murakkab tasavvurlarning paydo bo'lishiga sabab bo'ldi.

Detsentrizm farazi insoniyat paydo bo'lishini ikki o'choq Afrika va Osiyo bilan boglaydi, zero hozirgi vaqgda eng qadimti odam qoldig'i ham Afrika mintaqasidan topilgan. Markaziy Osie, xususan, O'zbekiston xududida qazib topilgan gominidlar ham ilk paleolit davriga oiddir. Arxeolog U. Ismoilov Selung'ir g'oridan topgan «fergantrop» qoldig'ining yoshi 700 ming yilga teng.

Ilk paleolitda madaniy muhitning mavjudligi alohida joylar bilaigina chegaralansa so'nggi paleolitda esa madaniyat tizim sifatida shakllanadi. So'nggi paleolitning boshlarida gominid evolyutsiyasi yakunlanib zamonaviy «aqlli odam» turi paydo bo'ladi. So'nggi paleolitda turli-tuman tosh va boshqa qurollar notekis tarzda ko'payishi natijasida tarkibiy qurollar-tasma, uchlik, shuningdek, to'qimachilik payio bo'ladi. Nihoyat, dastlabki tartibli ijtimoiy tashkilot-urug' tashkil gopadi.Bu inqilobning mahsuli insonlarning asosiy antropo-logik, ruhiy fiziologik, ruhiy ijtimoiy va ma'naviy birligi bo'lib, insonlar uyushmasining iktisodiy, siyosiy, ijti-moiy, til, magapiy rivojlanishidagi tafovutlarga qaramasdan tarixda saqchanib qoldi.

Ma'naviy madaniyat dastlab juda sodda bo'lib, o'sha davr kishilarining mehnat faoliyati bilan uygunlashib ketgan edi. Ibtidoiy odamlarning bilim darajasi ancha cheklangan bo'lsada, biroq yashash uchun kurash jarayonida atrof-muhitni ku-zatib tajriba to'plaganlar. Natijada yangi gushuncha va tasavvurlar iaydo bo'lib, gafakkur va nutq rivojlana bordi. Bu esa jamiyat ma'iaviy rivojlanishini tezlashtirdi. O'zlashtiruvchi ho'jaliqdan ishlab chiqaruvchi ho'jalikka o'tidgani bilim va tajribaning to'planishi natijasida yuzaga keldi.

Dastlab, ibtidoyy odamlar oziq-ovqat qidirib o'zi yashayotgan muhitni yaxshiroq o'rgana boshladilar. Bu esa ularning geografik bilimini oshirgan. Tabiatdagi mavjud iste'mol kdchishga yaroqli o'simlik va mevalarni qidirib topishi va kuzatishi natijasida botanika bilimlari to'plangan. Yovvoyi hayvonlar ovlash jarayonida hayvonlarning fe'li, turi, yashash joylarini kuzatish tufayli ibtidoiy odamcharda zoologiya bilimi shakllana boshladi. Bu jarayonlarni o'rganish ibtidoiy odamlar uchun zaruriy, hayot uchun kurash, tirikchilik manbai edi.

Kasallikni davolash uchun o'sha zamoshshng o'zsha xos sodda ta-bobati bo'lib, davolashda o'simliklar, mevalar, xayvonlar, mineral jismlardan foydalanganlar. Shuningdek, silash, uqalash usuli bilan ba'zi kasachliklarni davolaganlar va folbinlik, sehrgarlik va jodugarlik usullaridan ham sroydalanganlar.

Umuman, ibtidoiy san'at kishilarning dastlabki umumiy ijodi bo'lib, u odamlarning mehnat faolyati, ichki ruhiyati va diniy tasavvurlari bilan uygun bo'lgan. Aytish mumkinki, di-niy tasavvur va e'tiqod shakllari madaniyatning moddiy va ma'anviy turlarining rivojiga samarali ta'sir ko'rsatgan.

Diniy tasavvur va e'tiqod jamoa tuzumining keyingi davr-larida shakllanib, ayrim unsurlari o'rta paleolit davrlarida vujudga kelgan. Ibtidoiy odamlar atrofidagi hodisalarning sabablarshsh tushuna olmagan. Tabiatdagi turli hodisalarning sir-asrorlari ularga ma'lum bo'lmagan. Bu hodisalar negizida sirli, g'ayritabiiy kuchlar yashiringan deb tushunib, shu g'ayritabiiy kuchlarga e'tiqod kilingan.

Ibtidoiy odamlar turli mintaqalarga tarqalib, turli xil tirikchshshk bilan shug'ullana boshlaydi. Tabiatning va tirik-chshshkiing xilma-xilligi turli e'tiqodlarning paydo bo'lishiga sabab bo'lgan. Tabiat va jamiyat hodisalarga bog'liq g'ayrigabiiy kuchlarga ishonish ibtidoiy e'tiqod deyiladi. Uning totemizm, animizm, sehrgarlik, feteshizm kabi turlari ibtidoiy jamoa tuzumi davrida keng tarqalgan.

Totemizm-jamoaning hayvon yoki o'simlik turi bilan g'ayritabiiy karindoshlik aloqasiga ishonishi bo'lib, ovchigshk va termachilik rivojlangan davrda paydo bo'lgan. Bu e'tiqodda totem-hayvon yoki o'simlik nihoyatda hurmat qshshngan. Tots-mizmshshg ilk bosqichida hayvon muqaddas sanalib, uni o'ldirshn yoki go'nggini iste'mol qiljn ta'qiqlangan. Faqat urug'ning urf-odat marosimttaridagina bu hayvon go'shti iste'mol qshshngan.

Animizm — «rux», «jon» ma'nosini bildirib, bu dunyoda ruhlar, joplar shakshvdagi g'ayritabiiy kuchlarnig borligiga ishonshi. Tabiatdagi narsalar, odam va boshqalarning ruhtari-shular jumlasidandir. Urug'chilik jamoasipiig rivojtanshtsh bilan urug' bo1nliqlar, harbiy yo'lbontchilar ruhiga-ajdodlarga sig'inish paydo bo'lgan. Matriarxat davrida ruhlar ayollar nomi bshtan atalgan. Xo'jalik shakllari paydo bo'lgach tabiatdagi nar-salar (quyosh, suv, yer) nshgg ruhiga topinish kuchayadi. Sehrgarlik- odamning g'ayritabiiy kuchlarga ta'sir ko'rsatish qobilshgtiga asoslangan amallardir. Bu ibtidoiy san'atda ham o'z ifodasini topgai. Qoyatosh tasvirlaridagi yaralangan hayvon ifodasida ovchshgar bo'lg'usi ovning baroridan kelishini ko'zlab, hayvonlarni sehrlaganligini kuzatshn mumkin.

Ibtidoiy odamning fikrlashi aniqlik, ta'sirchanlik, butunliqda farqlanadi. Ibtidoiy odam asta-sekin turli tangqi hodisalarni seza boshlaydi. U issiq va sovuqni, to'q va ochlik-ni, yaxshi va yomonlikni his qiladi, yorug'lik va qorong'ulikni ajratadi. Hodisalarning ro'y berishini kuzata boshlaydi. O.Freydenberpshng fikricha, unda kuzatish ta'suroti ustun bo'lgan. Ibtidoiy odamning ta'sirchan, aniq tasavvuri hali hodisalarni umumlashtirish qobiliyatidan yiroq edi. U gevarak-agrofdagi voqea hodisalarniig mohiyatini tahlil qilmasdan. faqat yuzaki qayd qiladi, narsa va jarayonlarga, ularning xususiyagtgga bir xshg yoidoshgan. Ibtidoiy tafakkur uchun sababiy bog'lanishlar o'ga shartli bo'lib, qandaydir hodisaning sababi tez-tez qaytarilib turilishi natijasida vaqt o'tishi bilan idrok qilingan.

Dastlabki sehrgarlik harakatlari mazmunida totemizm — hayvonlar ajdodsha topinishni keltirib chiqardi. Ibtidoiy jamoa turmushi, ovi, urushi, hayvonlarni tutib yeyishi, tugilish va o'limshsh - umuman inson hayotini totemistik, ya'ni, totemlar kurashi va to'qnashishi orqali tasavvur qiladi. Bu tasavvur-lar oqibatda kosmogonik manzaraga asos soladi, qaerda har bir totem-koinot borki yeydi, yo'qoladi va tirshgadi, qari koinot o'rniga yoshlar keladi. Ularning o'rin almashishi va yosharishi yoki tirilishning borligi o'limdadir.

Sehrgarlikka o'xshash hayot nafaqat paydo bo'lastgan tushuncha-larii o'zida jamladi, balki madaniyatning eig qadimgi shakli bo'lib qoldi. Undan hozirgi vaqtgacha olamni o'zida aks etgan din, san'at, fan sohalari paydo bo'ldi. Barchasi suyakka chizshp va naqsh solish, kichik haykaltoroshlik, belgi - muhr bosish, bo'yokdi hoshiyalar chizish, gor devorlariga beg'artib chiziq shakllar solishdan boshlandi va natijada mapghur Altamir, Lasko, Montospan va boshqa gorlardagi tasvir galereyasi vujudga keladi. G'or tasvirlari tabiiy, aniqrog'i hayotiy aks ettirshpan. G'or tasvirlarining dastlabki bosqichida joivorlar tasviri alohida o'rin tutadi: otlar, yovvoyi qbramol, mamontlar o'ta yorqin tasvirlangan. Paleolit kishisiiish tasvir faoliyatida nafosat uyg'unligi yoki rasm yozuvlar (piktografiya) emas, balki tasvirni «fotografik» tarzda ifodalash ustun bo'lgan. Bu tasvirlar marosim tafsilotlaridir. Mashhur san'atshunos A. Arnxeymning ta'kidlashicha paleolig davritsa san'at hayotiy zarur vazifani bajargan.U kishiga mislsiz kuch baxsh etib, tirik mavjudod va narsalardagi ma'nisizlikka»sehr baxsh» etish imkonini yaratgan. Ibtidoiy odam chizilgan tasvirga jonivorlarning joii o'tadi, shu tufayli ularga ta'sir qilish mumkin deb o'ylagan. Arxaik san'at insonni hayvonlar ruhiyati bshtan qiziqishida alohida vosita bo'lib, unda haqqoniyat va marosim uyg'unlashib ketadi.

O'zbekiston xududida so'nggi paleolit davriga oshg qoyaga solingan tasvir namunalari uchramasada, ushbu davrga tegishli 30 dan ortiq manzilgohlar o'rganiltan, jumladan Samarqand manzilgohi, Ohangarondagi tosh qurollar, tayyorlangan «ustaxona», Ko'kbuloq va Oqtosh manzilgohlari.

O'zbekistoi hududidagi ibtidoiy tasviriy san'at namunala-rini eng qadimgisi mezolit-neolit davrlariga oid bo'lib, ular jahon tasviriy san'at tarixining ajralmas qismidir. Shuningdek, bu tasviriy san'at tarixi bir qator alohida ko'rinish, o'ziga xoslik va farqyaik jihatlarga ega bo'lib quyidagi bosqshshardan iborat:

1. G'orlar, qadimgi toshlar va turli qoyalarda saqlanib qolgan ibtidoiy tasvirlar yaratalgan davr.

2. Loy, ganch, tosh va yog'ochdan ishlangan qadimgi haykallar namunalari va turli hunarmandchichik buyushtridagi tasvirlar yaratishgan davrlar.

Mamlakatimiz tog'lik tumanlarida keng tarqagpan qoyatosh tasvirlari ishlanish usuliga ko'ra ikki xil: bir xillari bo'yoq (ohra) bilan; ikkinchi xillari esa o'yib-ishqalash-chizish usuli bilan ishlangan rasmlar (petrogliflar).

O'zbekistondagi qoyatosh tasvirlarinshp eng nodir namuna-lari Zarautsoy, Sarmishsoy, Beronsoy, Ko'ksaroy, Takatosh, Teraklisoy kabi yuzdan ziyodi topilgan. Bu qoyatosh tasvirlarda O'zbekistonning qadimgi va hozirgi hayvonot olami turlarini kuzatish mumkin. Bular ibtidoiy sher va yo'lbarslar, qoplon, tulki va bo'ritar, bug'u va jayronlardir.

O'zbekistondagi qoyatosh rasmtari mazmunan boy va manzarasi jihatidan xilma-xil. Uida odamlar, ov, yirtqich hayvonlar to'qnashuvi manzaralari tasvirlangan. Bu tasvirdar orqali o'sha davr odamlarining ov, mehnat qurollarini bilib olish mumkin. Shuningdek, qoyatosh rasmlar qadimgi ajdodlarimizning g'oyaviy qaragdlari va diniy e'tiqodlarini o'rganipgda muhim axamiyatga ega. Negaki, ibtidoiy odamlar bir-birlariga fikrlarini, munosabatlarini istaklarini chiziqlar, oddiy shakllar, solda tasvirlar orqali yetkazishga shggilgashgar. Masplin, ular ov quroshgarini tasvirlash orqali ovga bormoqchi ekanliklarini ifodalasalar, yovvoyi buqa va boshqa turli hayvonlar gisnirlari orqali, o'sha hayvonlarni ovlamoqchi ekailiyugaripi bildirganlar.

Ko'hitang tog'ining yuqorisida joplnppnp g'orni «Oltin olov qoyasi» yoki «Oltin olov darasi» dsb atashgan. Chunki zar-oltin, o't-olov ma'nosida bu yodgorlik «Zaravutsoy» deb atalgan. Zaravutsoy ov manzarasidagi turli rasmlirni kuzatish qadimgi odamlarni hayotini, turmush tarzini jonli tasavvur qilish bi-lan birga ibtidoiy badiiy madaniyatning o'ziga xos jihatlarini anglashga yordam beradi. Ibtidoiy odamlarning ti-rikchilik manbai bo'lgan ov manzarasini kuzatish orqali ovchi-lik ilmining ayrim qirralarini o'rganamiz.

Tasviriy san'atning ibtidoiy davrga mansub namunalari-dan biri Jizzax viloyatidagi Taqatosh nomli toshdagi tasvir yozuvlardir. Bu tasvirlarda fikr, sezgi, amaliy extiyoj kabi tuyg'ular aqs ettirilgan. Kddimiy tasvirlardan yana biri Za-rafshon etaklaridagi «Sarmishsoy» tasvirlarida esa ibtidoiy rassomlar ijodi o'z aksini topgan. Bu ibtidoiy tasviriy san'-at asarlari Sarshppsoy darasining ikki yuzida qad ko'gargan qoyatoshlarning silliq yuzasiga solingan. Sarmishsoy qoyalarida yovvoyi buqalar, shoxdor bug'i va qulonlar, yelib borayotgan tog' taqasi, ohu, to'ng'iz, bo'ri, qoplon, itlar hamda bir-biri bshgan olishayotgan yovvoyi va honaki hayvonlar, nguningdek, ovchilar va ov manzaralari ham tasvirlangan.

Kadimgi rassomlar faoliyatida ham kuzatuvchanlik, shakl va chiziklar orqali bo'layotgan voqealarnshgg xarakgerini, machmu-nini yoritib bera olish qobiliyatlari ko'zga tashlanadi. Qoyatosh, daralar va g'orlardagi rasmlar mpchmupnn boy bo'lishi bilan birga xilma-xildir. Ularda turli mppzarilar o'z aksini topgan. Umuman bu tasvirlar orqpli odamlarning mushtarak tuyg'ulari yuzaga chiqqailigini ko'ramiz. Bu rpsmlnrda har bir belgi, qoralama yoki shakl o'zigp xos fikrni, hatto sehru jodularni ifodalab berishi bilan qiziqarlidir. Shulardan ko'rinadiki, ajdodlarimiz hayotida, turmush tarzida tasviriy faoliyat alohida o'rin tutgan.

Ma'lumki, inson o'z mehnati tufayli hayvonot dunyosidan ajralib chiqqach, yashash uchun kurash jarayonida qanchalik ongli mehnat qilsa, u pguncha muvaffaqiyatlarga erishgan. Kurash va mehnatda erishilgan muvaffaqiyatlar urf-odat, udum, marosim, an'ana va bayram - xursandchilikni vujudga keltirgan. Madaniyatshunoslar fikricha bayram va marosimlar eng qadimgi davrdayoq mavjud bo'lgan va ibtidoiy odamlar hayotida muhim rol o'inagan. D.M. Genkinning fikricha, «marosim va bayramlarning chuqur ildizi insoniyatning «go'daklik» davriga borib taqaladi». M.M. Baxtining ta'kidlashicha, «Bayram insoniyat madaniyatining boshlang'ich shaklidir». Bu jarayon ibtidoiy odamlar ovchilik bilan kun kechirgai davrlarda yaqqol sodir bo'la boshlagan. Yuqorida tilga olgan tasvirlarda asosan hayvonlar, ov qilish, ovchilar raqsi (ba'zan hayvonlar niqobida) kabi tasvirlar qadimiy odamlarning o'z mehnati (ovi) natijasini tantana qilganliklaridan dalolat beradi. Ibtidoiy ovchilar hayotida ovchilik marosim - udumlari muhim o'rin tutgan. Ovchilik marosishgari ovdan oldin ham ovdan key-in ham o'tkazilgan. Shuningdek, ovchshshk marosimlari-ovga tayyorgarlik, yoshlarii ovga o'rgatish va ovdan keyiigi tantanalarni ifodalab, tasvirlarda aks etgan. Butgi biz Zarautsoy va Saymalitosh rasmlarida nafaqat toteshgarga sig'inish, balki ov marosim-bayramlari ham aks etganligini ko'ramiz.

Ilk bor mahsus uyushtirila boshlangan marosim - bayramlar totemlarga bag'ishlangan. Ya.P. Belousoviiig fikricha, «Eng qadimiy va ommaviy marosimlar qatoriga zoofalik marosim-larni kiritish mumkin». Bu marosishlarda gurli joylarda to-tem hisoblangan turli hayvonlar-ayiq, yovvoyi echki, sigir, bugu, ot, bo'ri kabshgarga topsh1ganlar. o'rta Osiyoda ilon, buqa, qo'y, ot, tuya, sher totemlari keng tarqalgan. Buni biz qazshsha yodgorliklardan topilgan amaliy san'at buyumlari misolida kuzatishimiz mumkin.

Mehnat taqsimotining vujudga kelishi munosabati bilan qadimgi odamlarning ishlab chiqaruvchi ho'jalikka (neolitda) o'tish natijasida yangi sohalarga oid marosim va bayramlar vu-judga kela boshladi. Bu «Mehnat marosimlari» bo'lib, u ham o'z o'rnida madaniyat va san'at (teatr, raqs, pantamimo san'atining primitiv ko'rshshshlari) iing rivojlanishiga zamin yaratdi.

Mif va mifologiya eng avvalo antropomorfizm-tabiatdagi narsalarga ham odamga xos deb qarashni va xudolarni odam qiyofasida tasavvur qilishni ifodalaydi. Mif va mifologiya-ni qadimgi e'tiqodlardan farqi, olamdagi barcha mavjud munosabat va qadriyatlarni izohtashni o'ziga oladi. Bu o'sha davrlarni bilishning o'ziga xos nazariy asosi va mahsus shayugadir.

Negaki bilim-yorqin rang-baranglik, ifodalilik, jo'shqinliqdir. Mifologiya dastlabki bosqichda kishilar uchun bilim o'rganish va mustahkamlashning yagona manbai va usuli emasligi dargumon. Biroq, L.S. Vasilevning ta'killashicha, bitimni mustahkamlash bu —mifni o'rganish yo'.li bilan emas, balki uning udumlari, marosimlarining amalda takrorlanib tarqalishida sodir bo'ladi. Mif va marosim arxaik madaniyatning go'yoki ikki tomoni, ya'ni - so'zdagi va harakatdagi, naza-riy va amaliy. Mifologik bilim ilmiy hakikatga ma'lum miqtsorda dahldordir.

Mifologik bilimning ikkita asosiy ijttyuiy vazifasi bor:

1. Ushbu umumiylikning asosiy vazifalarini, ularning odatiy mavjudligini kishilar ongiga kirgizish va mus-tahkamlash, xususan, shakllangan qoidalarni tasdiqlash, qonuniylashtirish va hatto jamoani tiklash va barqarorlikni ta'minlash uchun ularni an'anaga aylantirish;

2. Jamoani qo'rquvidan xalos qilish maqsadida va ruhiy halovatni kafolatlashda atrof-muhit bilan. butun tashqi olam bilan mustahkam aloqa o'rnatyui va ta'minlash.

Mif olamni mavhum goyalardan buzilgan tarzini o'zida na-moyon qitib, noaniq va quruq muhokamalarniig shaktlanishiga imkon beradi ya'ni, dastlabki davrda ipsonni uni chulg'ab turgan aniq kundalik ishlardan fikriii chalgitib, hayoliy poetik olamga olib kiradi. Mif olamni jamoa bo'lib an'anaviy his qilishdir, negaki, shu alfozda u har doim ilk diniy tasavvur- lar majmuiniig negizi hisoblangan. Mif - dastlabki dunyoqarashning zaruriy, muqarrar shaklidir. Umum taeavvurlar mifning shakllanishiga sabab bo'lolmaydi va hissiy tajriba-kuzatishlar uchun ham, noaniq-mavhum mulohazalarga ham asos bo'lolmaydi. Guruhlar tushunchasi eng avvalo butun borlikni o'ziga qo'shib hissiy qaygurishga tayanadi.

O'zbekiston xududida jez davri mil. avv. II ming yillik boshlarini o'z ichiga oladi. Xuddi shu davrda ikki turdagi mus-taqil madaniyat shakllanib aniq ajraladi: o'troq dehqonchilik vohalaridagi madaniyat; ko'chmanchi dashtliklar madaniyati. o'groq dehqonchilik madaniyati dastlab Surxondaryo vohasidagi Sopol-litepa, Jarqo'gon madaniyatlari, Farg'ona vodiysidagi Chust madaniyati, ikkinchisi- Zamonbobo, Tozabog'yob, Suyargan va Amirobod kabi joylarda vujudga keldi.

O'zbekiston janubi-Surxondaryo viloyatida hozirda ham mashhur bo'lgan ustalar, zargarlar va san'atkor — quruvchilar yaratgan madaniyat eng qadimgi madaniyatdir. Mil. avv. XUSh-X ming yillikka oid Sopollitepa va Jarqo'ton manzilgohlarida qadimgi sharq turidagi ilk shaharnoma tsivitizatsiyaning shayu lanishi va rivojlanishi jarayoni kuzatiladi. Sopollitepa labirintnoma (qasr) to'g'ri burchakli ko'cha tarmog'i va istehkom tizimi bo'lgan manzilgohlar majmuidan tashkil topgal Jarko'tonda ham monumental me'morchilik xom g'ishtdan qurilgan. Markazda qal'a joylashgan, uylar xom g'ishtdan baland ko'tarib qurilgan. Har bir guzarda binoning o'rtasidd yumaloq o'choq shaklida devor tokchasida olov mehrobdan iborat sig'inadigan markazi bo'lgan. Ikkala manzilgohda jez eritish, to'qimachilik, kulolchilik, zargarlik, suyak, tosh, yog'ochga ishlov berish gullab-yashnagan. Turli kulolchilik buyumlarini kulolchilik dastgohida pishirib sifatli tayyorlanganligi, shaklinishi chiroyliligi kulolchilik soqasining texnika va texnologiyasi yuqoriligidan dalolat beradi. Topilgan namunalardan ma'lum bo'lishicha O'zbekistonning Janubida yashovchi aholi qadimgi sharq ayniqsa hind vodiysidagi Xaragsha tsivilizatsiyasi namunalari bilan keng hamkorlikda bo'lgan. Buni Sopollitepa va Jarko'ton shuningdek, O'zbekistonning boshqa dehqonchilik ma-daniyatida ham uchratish mumkin.

Bronza davrida shakllangan «ko'chmanchi chorvadorlar» madaniyati mil. avv. III ming yillik oxiri-I m. y. boshlariga oid bo'lgan. Buxoro vohasidagi Zamonbobo manzilgohida o'rganilgan. Zamonbobo aholisi katta yarim yerto'lalarda yashab, bronza va tosh qurollar ishlatishgan. Kulolchilik dastgohisiz qo'lda ishlangan tagi yumaloq yassi sopol idishlardan foydalangan. Jez davrida madaniyat yodgorliklari Amudaryo va Zarafshonning qo'yi oqimidan, Toshkent vohasi, Farg'ona vodiysi, Samarqand vi-loyatidan topilgan. Ular chorvador qabilalar madaniyatining vujudga kelishi haqida qimmatli ma'lumotlar beradi. Chorvador qabilalar jez davrida o'troq turmush tarziga o'ta boshladi, qisman dehqonchilik bilan shug'ullanadi, keyinchalik ko'chmanchi chorvadorlarga aylanishgan.

Markaziy Osiyo madaniyati jahon madaniyati tarixida muxim o'rin tutadi. Uning o'rta asrlardagi madaniyatiga butun dunyo a-llaqachon munosib baho bergan. Hatto Baqtriya, Marg'iyona, So'g'd, Parfiya, Farg'ona, Xorazm, Choch xalqlarining qadimgi madaniyati ham jahonni hayratga solmoqda. Markaziy Osiyo mintaqasining qadimgi madaniyatini o'rganish o'n yillar ilgari boshlangan bo'lsada, tadqiqotchilarning bu madaniyatining o'ziga xosligi va boy mazmuni lol qoldirdi. Markaziy Osiyo madaniyati G'arb va Sharqning buyuk madaniyat elementlarini bir butunlikda uyg'unlashtirib ifodalagan holda o'ziga xos individuallik kasb etadiki, bu xususiyat keyingi taraqqiyot uchun ham negiz bo'lib qoladi.

Markaziy Osiyo xalqlari madaniyatining vujudga kelishi sharoitlarini belgilashda dastavval, uning jug'rofiy o'rni va tabiiy vositalariga e'tiborni qaratish lozim bo'ladi. Madaniyatshunoslik har qanday madaniyatning shakllanishidagi o'ziga xos alfozni joy manzarasi, iqlimi, biosfera omillarining ahamiyati borligiga alohida e'tibor beradi.

Markaziy Osiyo o'troq dehqonchilik va ko'chmanchi xalqlarida ancha – muncha farqlar bo'lishiga qaramasdan ilgaridan yaqin munosabatlar o'rnatilgan. Diniy e'tiqodlar, urf – odatlar, folklor, axloqiy me'yorlardagi umumiylik madaniy umumiylikning shakllanishiga olib kelgan. Shuning uchun, bundan keyin Markaziy Osiyoning yaxlit madaniyatini tashkil qiluvchi turli submadaniyatlar mavjudligi haqida to'xtalish joizdir: qadimgi davlatlar submadaniyati (Baqtriya, So'g'd, Xorazm, Marg'iyona, Farg'ona), dasht ko'chmanchilari – sak, massaget, da – kochchilar submadaniyati, Pamir va Tangritog' kabilarning submadaniyati.

Markaziy Osiyo madaniyatining o'ziga xosligining ikkinchi jihati mintaqaning o'ta qulay jug'rofik o'rnashganligi bilan bog'liq. Mintaqa Mesopotamiya, Hindiston va Xitoy kabi uchta buyuk Sharq tsivilizatsiyasi bilan bevosita chegaradosh bo'lib, G'arb tsivilizatsiyasiga xos beshinchi – Gretsiya va Rim bilan aloqada rivojlangan. Bunday aloqalarning muqarrarligi tufayli Markaziy Osiyo madaniyati Sharq va G'arb o'rtasida vositachilik missiyasini bajarishiga sabab bo'ldi, ya'ni iqtisodiy sohalarda eng avvalo xalqaro savdoda madaniy sozalarda ham Markaziy Osiyo G'arb va Sharq o'rtasida bog'lovchi ko'prik vazifasini bajardi.

Markaziy Osiyo madaniyatining buyuk vositachilik missiyasi boshqa madaniy qadriyatlarini yangilashi, o'zlashtirish nazorati va qayta ishlash kabi jihatlarisiz bo'lmas edi.

Ko'pgina urushlar Markaziy Osiyo madaniyatining qadimgi taraqqiyot davrlarining behisob dalillarini yo'q qildi. Arxeolog qazilma ma'lumotlar va manbalar miloddan avvalgi 1-ming yillik boshlarida vujudga kelgan Markaziy Osiyoning ilk davlatlari Baqtriya, Mo'g'd, Xorazm madaniyati haqida bir oz ma'lumotlar beradi. Miloddan avvalgi VIII – VII asrlarga oid Afrosiyob (Samarqand), Surxondaryo vohasidagi Qiziltepa, Qashqadaryo vohasidagi Uzunqir, Xorazmdagi Ko'ziliqir kabi qadimgi shaharlarda o'tkazilgan tadqiqotlar murakkab ijtimoiy tuzilma va madaniyatning yuqori rivojlanganligini ko'rsatadi. Bu shaharlar mudofa devorlari va suv ta'minotidan iborat kuchli istehkom tizimiga ega bo'lib, ichida hunarmandlar mavzei joylashgan. Ayrim shaharlarda saroy qoldiqlari qal'alar topilgan. Qadimgi davlatlar xo'jaligining asosiy sohasi hisoblangan dehqrnchilik taraqqiyotining darajasi haqida ko'p tarmoqli sug'orish tizimining mavjudligi bunga dalildir. Markaziy Osiyo davlatlari Qadimgi Sharq mamlakatlari bilan yaqin aloqalar o'rnatgan. Midiya va Ossuriyaning siyosiy tarixida faol ishtirok etib, xunarmandchilik buyumlari va xom ashyo bilan (lojuvard, oltin mis bilan) savdo – sotiq qilganlar. Bu haqida Ossuriya va Qadimgi Yunon yozma manbalarida gapiriladi. Baqtriya shohi Oksartning afsonaviy boyligi haqida Ktesiy Knidskiy (mil.avv.V – IV asrlar) yozib qoldirgan.

Zardushtiylikda birinchi bo'lib esxatologik ta'limot yaratilgan, bunga muvofiq jahon tarixi 12 ming yilni tashkil etadi. Bu muddat tugashi bilan ezgulik va yovuzlik kuchlarining hal qiluvchi yovuzlik jangi boshlanadi. Butun olamni erigan metal oqimi yo'q qiladi, biroq xaloskor Saoshyant halok bo'lgan dunyoni va barcha marxumlarni tiriltiradi, barcha gunohlarni do'zaxdan chiqarib Ohuramazdaning ideal xukmronligida abadiy hayot kechiradi. Shu tariqa zardushtiylikda birinchi bo'lib oxiratdagi jazo, marhumlarning tirilishi so'roq kuni g'oyasi shakllanadi.

Ahmoniylar imperiyasi madaniyati ham ko'pgina mamalakat xalqlari yaratgan ilmiy bilimlar, diniy e'tiqodlar san'at yutuqlarning sintezi hisoblanadi. Bu madaniyatga Markaziy Osiyo xalqlari ham o'zining xissasini qo'shgan. Zardushtiylik Ahmoniylarning davlat dini sifatida qabul qilinishi bilan birga G'arbga ham keng yoyila boshladi. Ahmoniylar san'atining Suza va Persepoldagi ulkan yodgorligi qurilishiga Markaziy Osiyo mintaqasidan ko'plab xom ashyo keltirilgan. Saroylar qurilishiga Baqtriyadan oltin, Sug'ddan lojuvard va qimmatbaho toshlar, Xorazmdan feruza olib borilgan. 1877 yilda Tojikistonning janubidan topilgan Amudaryo xazinasi madaniy sintezning yorqin misolidir. Xazinada Eron va Baqtriyada tayyorlangan jixozlar topilgan bo'lib, bular bejirim oltin aravacha, qanotli ikkita qirg'iy shakli tushirilgan bilakuzuk hamda dashtliklarga xos “hayvon shakli” bitilgan jixozlardir. Markaziy Osiyo xalqlarining madaniyat munosabatlari juda kengaydi, shuningdek, madaniy qadriyatlarning boyishi va turli madaniyatlarning o'zaro ta'siri jarayoni esa o'z madaniyatlarini juda tez rivojlanishi va boyishiga ijobiy ta'sir ko'rsatdi.

Yunon – Baqtriya davrida Oyxonum (Shim. Afg'oniston), Dalvarzintepa, Yorqo'rg'on, Afrosiyob Talibarzi (O'zbekiston) kabi shaxarlar qurildi. Yunon xarbiy manzilgohlari madaniyatini aks ettiruvchi ellin uslublari xarobalarda ochib o'rganildi. Inshoatlar tosh, xom va pishiq g'ishtdan qurilgan bo'lib, ustunlari korinf usulida ishlangan. Aroy va ibodat majmualari, gimnaziya, teatr binolaridagi ustunlar attik bazaltlar, akant yaproqlari, palmetallar, cheti naqshlangan cheripitsa – antifikslar kabi unsurlardan foydalangan holda qurilgan.

Xorazmliklar mustaqil astronomik kuzatishlar olib borganlar, osmonning yulduzlar xaritasini yaxshi bilganlar. Doira shaklidagi, dastlabki diametri 42 metrli bu bino keyinchalik 8 ta mustahkam minoraga ega bo'lgan devorlar bilan o'ralgan, diametri 80 metrni tashkil etgan. Ikki qavatli markaziy bino devorining qalinligi 7 metr bo'lgan. Olimlarning tadqiqotlariga ko'ra qurilgan qal'a astronomik kuzatish, izlanishlar olib borgan ilm qarorgohi bo'lgan.

Kushon saltanatining dastlabki manzil markazini Baqtriya tashkil etdi. Iqtisodiyot asosi dehqonchilik bo'lib, murakkab irrigatsiya va yirik sug'orish inshoatlari barpo etildi. Xunarmandchilik va savdo – sotiqning rivojlanishi shaharlarni gurkirab rivojlanishiga, g'ishtlardan bino etilgan qal'a va saroylarni qurilishiga olib keldi. Bu mamlakatda G'arb mamlakatlari, xususan Rim imperiyasining sharqiy viloyatlari bilan savdo aloqalari birinchi o'ringa chiqdi. Kushon podsholarining tangalari Kiev yaqinida, Efiopiya, Skandinaviya va Rim imperiyasi shaharlaridan topilgan.

Markaziy Osiyo buddaviylikni butun Osiyo – Xitoy, Yaponiya, Koreyaga tarqalish manzilgohini tashkil etdi. Kushonlar davrida yozuvning turli tizimlari amal qildi. Aramey yozuvi asosida kushon – baqtriya alfaviti, so'g'd va xorazm yozuvi rivojlandi: Surxq qotalda (Afg'oniston) yunon alfavitidagi kushon yozuvi topilgan. Termizdagi Qoratepa, Fayoztepadan hindlarning Brahma, Kxoratshxa yozuvlaridagi bitiklar topildi. Kampirtepa esa (Surxondaryo) Markaziy Osiyodagi eng qadimiy, noyob qo'lyozma (er.avv. II asrning 1 yarmi) papirusdagi bitik topildi.

Asrimizning boshida Buyuk Xitoy devori binolaridan birida topilgan “ko'xna so'g'd yozuvi” alohida qiziqish uyg'otdi. Yozuv eramizni 312 – 313 yillarida bitilgan bo'lib, unda Xitoydagi so'g'd savdogarlarining faoliyati haqida ma'lumotlar berilgan.

Xalchayon (er.avv. I – e.ni 1 asrlari) – Kushon san'atining ilk yodgorliklaridan biri bo'lib undan topilgan asarlarda ko'proq hukmdor Geroy Sanat ulug'langan. Qabulxona devorlarini yuqori qismidan o'rin olgan loydan ishlangan haykallar majmuida hukmdor va a'yonlari tasvirlangan. Haykal obrazlari ifodali bo'lib, unda tasvirlanayotgan obrazlarning individual belgilari ko'zga tashlanib turadi. Unda tantanavor ruhdagi qabul marosimi va jang lavhalari aks ettirilgan. Markazda podsho xonadoni va uning ilohiy xomiylari – Afina, Gerakl, Niki obrazlari gavdalangan.

Kushon san'ati Kushon imperiyasidan keyin ham ana shu zamonlar turli ellardagi, jumladan, Markaziy Osiyo, Xindiston va Xitoylik san'at ustalari va ijodkorlarini ruhlantirib keldi. Kushon san'ati an'analari ifodasi Hindistondagi Gupta davlatiga xos haykallar, So'g'ddagi bo'rtma tasvir va bezaklar (Panjikent, Vuraxiva, Afrosiyob), Sharqiy Turkiston topilmalarida bir – biridan farqlanadi.

Kushon imperiyasi davrida (I – III asrlar) Markaziy Osiyoda sug'orma dehqonchilik, xunarmandchilik, shaharsozlik, savdo – sotiq va iqtisodiy aloqalar ravnaq topdi. Bunga Kushon – Baqtriya yozuvlari, brahma va kharoshhi hind alifbosidagi yozuvlari, kushon tangalari guvohlik beradi. Buddizm dinning rasmiy darajasi budda ibodatxonalarining o'sha zamon san'ati bilan bezatilishida namoyon bo'ladi. Termiz yaqinidagi Ayritomdan topilgan ibodatxona tashqi devori peshtoqlariga sarg'ishroq toshlardan haykallar o'rnatilgan. Bino ichida g'ishtdan ishlangan “Budda” haykalining qoldiqlari topilgan. Haykallarning ishlanish uslubi, kiyimi, musiqa asboblari Hindiston, O'rta Osiyo, Yunoniston madaniyatlarining o'zaro ta'sirida rivojlanganligidan dalolat beradi.

Yunon – Baqtriya podsholigida teatr san'ati va musiqa keng rivojlangan. Baqtriya I saroylarida yunonistonlik aktyorlar, musiqachilar, raqqoslarning guruhlari saqlangan. Ayniqsa, yunon xalq teatrining “maskars”, “mim” singari turlari keng yoyilgan. Ularning klassik tragediya va komediyalardan farqi belgilangan matn bo'lmagan, yoki matnsiz chiqilgan, lekin u yunon tilini bilmagan mahalliy aholiga tushunarli bo'lgan. Aktyorlar sharoit, tomoshabinlarning ruhiyatiga ko'ra matnlarni o'zgartirib, musohaba, xazil – mutoyiba, xajv, hikoya, qo'shiq usullarida ijro etganlar. Raqs, musiqa, ko'zbo'yamachilik va akrobatik mashqlar teatr ijrochiligining muhim elementlari bo'lgan.

Yunon – Baqtriya madaniyati sinkretizmi (qorishiqligi) turli tillarini yonma – yon faoliyat ko'rsatishi, har xil yozuvlar tizimi va dinlarning o'zaro singishib ketishida ham ko'rinadi. Zardushtiylik hukumron din sifatida saqlansa ham aholining yunon xudolari timsollariga sig'inish alomatlari paydo bo'lgan.

Xorazm Aleksandr Makidonskiy bosqiniga qadar Ahmoniylar ihtilosidan ozod bo'lgan davlat sifatida Hindiston, Xitoy, Yaqin Sharq va YEvropa Sharqi bilan qizg'in savdo aloqalarini olib borganlar va o'zlarining hunarmandchilik buyumlari bilan dong taratganlar.

Kanal, qal'a, ko'pqavatli saroylar qurish nafaqat amaliy malakani, balki murakkab xisob – kitob va o'lchovlarni ham talab qilardi. Moviy yo'l ko'rsatkichlaridan foydalanishni bilmay dasht – sahrolardan o'tib bo'lmasdi. Xorazmliklar eramizning I asridan VIII asrigacha o'zlari foydalangan maxsus taqvim tizimini yaratganlar, mustaqil astronomik kuzatishlar olib borganlar, osmonning yulduzlar xaritasini yaxshi bilganlar. Binobarin, Qo'y – qirilgan qal'adagi abservatoriya eramizdan avvalgi III- II asrlarda qurilgan. Doira shaklidagi dastlabki diametri 42 metrli bu bino keyinchalik 8 ta mustahkam minoraga ega bo'lgan devorlar bilan o'ralib, diametri 80 metrni tashkil etgan. Ikki qavatli markaziy bino devorining qalinligi 7 metr bo'lgan.

Tayanch tushunchalar

Arxaik madaniyat, moziy, poleolit, neolit, fergantrop, totem, animizm, fetishizm, mifologiya, marosim, monumental, megalit, mentir, dolmen.

Avesto – “Hayot yoriqnomasi” deb nomlangan kitob, zardushtiylik dininig asosiy manbasi.

Esxatalogiya – inson va insoniyatning oxirgi taqdiri, olamning oxiri va qiyomat kuni haqidagi diniy ta’limot.

Mifologiya – rivoyat, afsona; soz, tushuncha, ta’limot.

Kosmopoletizm – jahon fuqarosi.

Mitra – tarixiy – adabiy “Avesto” yodgorligidagi eng qadimgi ilohiy obraz.

Sinkretizm (yunoncha – birlashtirish, qo’shish) – biron – bir hodisaning qismlarga bo’linmasligini, rivojlanmaganligini ifodalovchi tushuncha.

Til – insonlar orasidagi aloqa vositasi, ijtimoiy hodisa.

Mavzuni takrorlash uchun savollar

1. Arxaik madaniyat deganda nimani tushunasiz?

2. O'zbekiston hududida topilgan arxaik madaniyatning asosiy namunalari.

3. Arxaik davridagi an'analar, udumlar, bayramlarning xilma-xillik sabablari.

4. Arxaik davr madaniyatida tasviriy sat,at va badiiy xunarmandchilikning ko'rinishlari.

5. O'zbekiston xududida Arxaik davrga oid qanday yodgorlik-lar topilgan.

6. O'zbekiston hududidagi qanday qadimiy dinlarni va ularning marosimlarini bilasiz.

7. Qadimgi Baqtriya, Xorazm, So’g’d davlatlari madaniyatini tavsiflang.

8. Markaziy Osiyo madaniyatida zardushtiylik va “Avesto”ning o’rni.

Adabiyotlar ro’yhati

1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q.T., 1998 y.

2. Karimov I.A.O'zbekiston XXI asrga intshshoqtsa.T., 1999 y.

3. Alekseev V.P., Istoriya pervobggaogo obshestva.M.1990 g.

4. Boynazarov F. Antik dunyo, T. 1983 y.

5. Drevnie tsivilizatsii. M. 1989 g.

6. O'zbekiston xalqlari tarixi. 1-Qism.Toshkent. 1992 y.

7. Romanov V. N. Istoricheskoe razvitie kul'turn. (Proble-m1 tipologii) M. 1991

8. Taylor E. Pervobntnaya kul'tura.M., 1992 g.

4-Mavzu: Mаrkаziy Оsiyo xalqlarining V-VIII asrlardagi madaniy hayoti.

Reja:

1. Arab madaniyati.

2. Islom dini madaniyatining Markaziy Osiyo xalqlari madaniyatiga ta’siri.

V-VI asrlarda Arabistonda yangi dunyo qaror topa boshladi. Etnik va madaniy uyushish, integratsiya jarayoni kechib, yagona din, umumiy ong elementlari tarqala boshladi. Bu avvalgi xudolardan xafsalasi pir bo'lgan arablarning ma'naviy – ruhiy izlanishiga turtki bo'ldi. Muxammadning payg'ambarlik faoliyati yagona ma'naviy-mafkuraviy va sotsial birlikka intilish yo'lida qonuniy jarayon bo'ldi. Islomiy e'tiqod 5 asosiy talabga tayanadi. Yagona Ollohni tan olish va Muxammadni uning payg'ambari deb bilish, namoz o'qish, ro'za tutish, beva-bechoralar yo'lida zakot berish, haj ziyorati. Islomning ushbu 5 axkomidan 4 tasi axloqiy udum tabiatiga ega. Xususan, payg'ambar shaxsi u haqidagi ma'lumotlar nufuzi islom diniga betakror o'ziga xoslik, ma'naviy-ruhiy qudrat baxshida etdi va uni jahon tarixidagi muxim voqea, o'zida ilohiy va dunyoviy hokimiyatni mujassamlashtirgan musulmon davlatchiligining qaror topish tomirini belgiladi.

Islomda san'atga nisbatan qat'iy biryoqlama, diniy aqidalar timsoli ifodasini ko'ramiz. Bunda cherkov tizimini yo'qligi, har bir odamni Olloh bilan tanho muloqotining mumkinligi aholi manzaralari, mahallalarda qurilishning ommaviy shakli-masjidlarni bino etilishi bo'lib, uning dastlabki namunasi Muxammad payg'ambar tomonidan Madina shahrida solinga masjiddir. Yuqori ma'lumotli musulmonlar orasida YEvropa mamlakatlaridagi universitetlardan ilgariroq oliy ta'lim maktab-madrasalari keng tarqalishini belgiladi. Musulmon adabiyotida ustuvorlik qilgan she'riyatni rivojlanishida so'fiylik katta rol o'ynaydi. So'fiylar o'zlarining chuqur hissiy-ruhiy holatlari, yaratuvchiga bo'lgan e'tiqodini tinglovchilarga yetkazish, individual ta'sir etish mahoratini namoyish etadilar. Islom tadqiqotchilaridan bo'lgan G.Gryunbaumning ta'kidiga ko'ra, taxliliy, ma'joziy boy ifoda vositalariga ega bo'lgan mukammal ifoda shakli, chuqur mazmun uyg'unligini o'zida mujassam etgan takbir imkoniyatlarini musulmon madaniyati doirasi xatto undan tashqarida topish mumkin emas. Sharqning barcha yirik Sanoiy, Jomiy, Rumiy, Sa'diy, Hofiz, Nizomiy, Navoiy singari ijodkorlari so'fiylikka u yoki bu tarzda aloqador bo'lganlar. Ilohiy haqiqat olamning aldamchi ko'rinishi tarzda tahayyul etilganligi tufayli ham inson san'atida asl tasvir-ifodani inkor etgan. Ayni paytda Islomda olamning mohiyati, asl hayot haqiqatni naqshlarda muxrlangan belgilarida ifodalashga e'tibor qaratilgan. Mahobatli me'morchilik yodgorliklarini betakror go'zallik timsollariga aylantirgan, ixlosmandalarni nafaqat ko'zini, qalbini ham quvontiradigan murakkab geometrik shakllar (girh), o'simliklar shakli ifodasi (islimiy), qo'lyozma, amaliy bezak, san'ati naqshlari asosida islomiy ramz tasvirlari yotadi.

Musulmon Sharqida ham Islom e'tiqodidagilar va sufizm vakillari o'rtasida murosasiz to'qnashuvlar sodir bo'ldi. Haqiqatni bilishni inkor qiluvchilar va haqiqatga muroqaba yo'li bilan yaqinlashish mumkin deyuvchilar (Al-Ashiriy, G'azolliy, Junaydiy, Bistomiy) hamda aqliy bilishni ustun qo'yuvchi mashxur faylasuflar (Forobiy, ibn Sino, Beruniy) ta'limoti vujudga keldi. YEvropa madaniyatida bu munozoralar natijasida idrok va e'tiqodning ajiralishi sodir bo'ldi. Uilyam Okkam – e'tiqod va idrok, falsafa va din o'rtasida hech qanday umumiylik yo'q, bo'lishi ham mumkin emas, demakki, ular mutlaqo bir-biridan mustaqil tushunchalar ekan, bir-birini nazorat qilmasligi kerak deb, asoslaydi. Bu G'arbda oliy qudrat sifatida ayniqsa, “XVII asr ilmiy inqilobi” davrida tabiiy inson idrokini o'stirishning katta g'alabasi uchun turtki bo'ldi. Musulmon Sharqida boshqacharoq yo'nalish ustunlik qildi. Bunda ilm, idrok har doim faqat ma'naviy yuksalish yo'lidagi bosqich sifatida qaralgan, idrok va ilm boshqa maqsadga qaratilishi mumkin emas. Shuning uchun ham IX-XVI asrlardagi arab tiliga asoslangan tajriba fanlari va falsafa taraqqiyotidagi katta yutuqlarning barchasi dindan ajralmagan holda sodir bo'ldi, ilmning bosh vazifasi hayot uchun zarur bo'lgan ma'naviy asosni qidirishda davom etdi.

G'arb va Sharq mamlakatlarining diniy madaniyatlarida sezilarli farqlar ham mavjud. O'rta asr YEvropasida cherkovning ahamiyati alohida o'rin tutadi. Cherkov xudo va inson o'rtasidagi vositachi bo'lib, faqat u insonning ruhini ilohiy “mo''jiza” yordamida xalos qilishi mumkin (cho'qintirish, tavba, nikoh udumlari). Cherkov o'zining yozma an'analariga ega bo'lmagan YEvropadagi qabilalar uchun bilimlarni to'plovchi va saqlovchi joy bo'lib, ta'lim tizimining shakllanishida. Jamiyatning ijtimoiy tuzilishida, huquqiy va axloqiy mezonlari shakllanishida muxim rol o'ynaydi. Islomiy an'analarning asosiy o'ziga xosligi shundaki. Uning negizi diniy va dunyoviy, ilohiy va oddiy tafovutga ajratmasdan. Mutloq “sof diniy” mazmunda ekanligidir. Islomda hech qachon xristianlikdagi diniy aqidalarni qonunlashtiruvchi Vselensk sobori kabi institutlar bo'lmagan. Islomdagi teokratik ideal davlat bilan bir qatorda turuvchi aloxida diniy institutning (cherkovni) mavjud g'oyalari bilan muvofiq kelmagan. E'tiqod aqidalarini ishlab chiqish va sharhlash davlat va diniy muassasaning, xalifalarning sud qilish ishlariga kirmagan. Jamoatchilik fikrining shakllanishi xususiy shaxslar, diniy arboblar (ulamolar) zimmasida bo'lib, ularning obro'yi diniy bilimlarga asoslangan. Din masalalari bo'yicha o'z fikrini bildirish huquqiga har bir musulmon ega bo'lgan, faqat u Qur'on va hadisga zid bo'lmasligi lozim edi.

Islom siyosiy madaniyati “maslaxatli demokratiya” shaklini yaratdi, xalifalik tamoyili Qur'ondagi uchta tamoyilga binoan yaratildi. Ularni birinchisi xukmdorni o'z fuqarolari bilan maslaxatlashishni va umumning fikrini inobatga olib qaror qabul qilishni talab qiladi, boshqasi boshqarishni va munozaralarni adolat bilan hal qilishga chaqiradi, uchunchi qoida esa “Allohning elchisiga” dindorning bo'ysunishini talab qiladi. Xalifa monarx ham, despot ham, uning boshqa musulmonlardan farqi, faqat e'tiqodni avaylash va shariat me'yorlarini bajarish uchun javobgarlikni o'z zimmasiga olgan shaxs.

Har bir e'tiqodli mo'min-musulmon arab tilini bilishi va Qur'onni o'qiy olishi farz bo'lgan. Qur'onni xatga bitilishi jarayonida arab tilining ham taraqqiyoti boshlanadi. VIII asrda As-Sibavxiy arab gramatikasiga oid asar yozadi XIII asrda arab tilining ikkita lug'ati yaratildi, bu As-Sag'aniyning lug'ati va ibn –Manzuriyning “Arablar tili” lug'atlaridir. VIII-XI asrlarda qadimgi Yunon olimlarining deyarli barcha asarlari, shuningdek, xind, shom, fors mualliflari asarlari ham arab tiliga tarjima qilingan. Falsafa, astronomiya, tibbiyotga oid ilmiy atamalar deyarli ishlab chiqildi. Arab tili o'rta asrlardagi eng taraqqiy etgan tillardan biri bo'lishi bilan birga, Hindistondan to Ispaniyagacha bo'lgan xalqlarni birlashtiruvchi xalqaro muomila til bo'lib xisoblangan.

Tayanch s’oz va iboralar

Diniy madaniyat, aqliy-mantiqiy tafakkur, ibodatxona, ierarxiya, vassal, ilohiyot, aqida, taxayyul, madrasa, rasadxona.

Adabiyotlar ro’yhati

1. I.А.Kаrimоv.Tаriхiy хоtirаsiz kеlаjаk yo’q.T.: O’zbеkistоn,1998.

2. I.А.Kаrimоv. Amir Temur – fahrimiz, g’ururimiz. Xalq so’zi. 1996 y, 25 noyabr.

3. Аmir Tеmur vа Tеmuriylаr dаvridа mаdаniyat vа sаn’аt.T.,1996.

4. Temur tuzuklari. T. 1990.

5. Madaniyatshunoslik. Ma’ruzalar matni. T., 2000.

6. Temur va Ulug’bek davri tarixi. T., 1995.

7. Ibоdоv Х. Mоvаrоunnаhr qоmusiy оlimlаrining IX-XV аsrlаrdа fаnlаrni rivоjlаntirishdаgi tаriхiy o’rni.T., 1996,38b.

8. Ibоdоv J.Х., Mаtviеvskаya T.P Ulug’bеk shоgirdi – Аli Qushchi. Tоshkent., 1994.

5-mavzu. Sharq uyg’onish davri madaniyati.

Reja:

1. Yaqin va O'rta Sharqda islom dinining tarqalishi.

2. IX -XII asrlarda Movarounnahr madaniyatining rivoji.

3. Markaziy Osiyo madaniyati rivojiga so'fiylikning ta 'siri.

Yaqin va O'rta Sharqda islom dinining tarqalishi. Yaqin Sharqda arab xalifaiigining shakllanishi va rivoji bilan uzviy bog'iiqdir. Bu halifalik islom bayrog'I ostida asta-sekin Arabiston chegarasidan chiqib, O'rta Sharq tomon yurish boshlab, u yerdagi jnamlakatlarni bosib ola boshladi. Bu jarayon isiomni tarqatish bilan uzviy holda oiib borildi. VIII asr oxiri XI asniing o'rtalariga keiib arab xalifaligi Sharqda eng kuchli rivoj topgan imperiyaga aylandi. Xususan, xalifalar Mansur, Xorun ar-Rashid, Ma'mun davrlarida halifalikning markaziy shaharlari, xususan, Bag'dod iqtisodiy va madaniy jihatdan eng rivoj topgan shaharlardan biriga aylandi. Madaniyat, ilm-fan taraqqiy etdi. Bu yrda turli ilmiy, diniy muzokaralar avj oldi, turii mamaiakatlardan kelgan ilm vakillari tomonidan keng ilmiy muhokamalar uyushtiriladigan bo'ldi, ilmgohlar vujudga keldi, kitob ko'chirish, turli tillardan arab tiliga ilmiy kitoblar o'girish avj oldi, maxsus tarjimonlar maktabi vujudga keldi, asar yozishga qiziqish kuchaydi. Bu jihatdan Xorun ar-Rashid va Ma'mun davri muhim ahamiyat kasb etadi.

Bu davrda birinchi akademiya - "Donolik uyi" tashkil topdi va bu yrda turli ilmlarning rivoji uchun keng imkoniyatlar yaratildi, arab xalifasi Ma'mun uning rivojiga maxsus mablag' ajratib turdi.

Akademiya - "Donolik uyi"da xalifalikning turli o'lkalaridan kelgan arab, yaxudiy, fors, turk, hind, yunon olimlari birgalikda ish oiib bordilar. Uning faoliyatida O'rta Osiyodan borgan olimlar ham muhim rol o'ynaydi.

Saroy qoshida "Donolik uyi" - "Baytul hikma" (o'z davrining akademiyasi) tashkil etilib, boshqa tillardagi, ayniqsa yunon tilidagi ilmiy tadqiqotlarni o'rganish asosiy vazifa qilib qo'yildi. Natijada bu davrda Xunayn va Baxtyashu, Sabit ibn Qurra, Qusto ibn Luqo, Yax'ya ibn Adiy, Ishaq ad-Damashqi, Ibn Mayka, Ibn Muqaffalar tomonidan juda ko'plab ilmiy-adabiy, ahloqiy asarlar chet tillardan arab tiiiga tarjima qilinib, musulmon dunyosida mashhur bo'ldi.

Bu tarjimalar tufayli qadimgi yunonning mashhur mutafakkir olimlari Platon, Aristotel, Evklid, Plotin, Arximed, Galen, Gippokrat, Porfiriy, Sokrat kabilarning falsafa, riyoziyot, falakiyot, tabobat, she'riyat, mantiq ilmi va ruhshunoslikka oid asarlari musulmon ofamida keng tarqaldi. Natijada qadimgi yunon ilmi va falsafasining boy yutuqiari (arab tilida tarqalgan) musulmon o'Ikalarining rivojiga katta ta'sir ko'rsatdi. Musulman olimlari bu boy merosning asosiy merosxo'ri bo'ldilar. Movarounnahr va Xuroson olimlari qadimgi yunon madaniyatining Hg'or g'oyalari va boyliklarining olamshumul mohiyatini tushunib, birinchi bo'lib qabul qildilar, rivojlantirdiiar va targ'ib etdilar.

Shunday qilib, VIII-XII asrlarda O'rta Osiyoda ilk O'rta asr musulmon madaniyatining shakllanishi, rivojlanishi va yuksak cho'qqilarga ko'tarilishida madaniyatlarning o'zaro ta'siri, qorishuvi muhim ahamiyatga ega bo'ldi.

Bu davr madaniyati adabiyotlarda Yaqin Sharqda Uyg'onish davri madaniyati sifatida talqin etiladi. Haqiqatda ham bu davrdagi Yaqin Sharqdagi arab tiiidagi madaniyat o'z mazmuni, yo'nalashi, yutuqiari bilan Uyg'onish davri madaniy yuksalishini o'zida ifoda etdi. Uyg'onish davri madaniyati boshqa o'lkalardagi so'nggi madaniy yuksalishga katta ta'sir ko'rsatdi.

Yaqin va O'rta Sharqda yangi shakllagan musulmon o'lkalari o'rtasida iqtisodiy-madaniy aloqalar avj oldi. Madaniyat namunalari bilan almashuv, o'zaro ma'naviy ta'sir kuchaydi. Qadimgi hind, eron, arab, yunon madaniy boyliklari qorishib, adabiyotlarda "musulmon madaniyati" deb nom olgan yangi madaniy qatlam vujudga keldi.

Qadimgi madaniyat an'analariga nihoyatda boy bo'lgan O'rta Osiyo xalqlari bu davr ichida o'z madaniyatini yuksaklikka ko'tara oldi. Shaharlar, shahar madaniyatining tez rivoji hamda madaniy aloqalarning kuchayishi samarasi bo'lgan Uyg'onish, Renessans shu davrda boshlandi, O'rta Osiyo ilm-fan, ma'naviyat, tarixda misii ko'rilmagan namunalar yaratdi.

Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Beruniy, Firdavsiy, Rudakiy, Buxoriy, Ahmad Yugnakiy, Mahmud Qoshg'ariy, Zamaxshariy kabilar shu davr madaniy yuksalishning qoyalari, cho'qqilaridir. Hattoki arab xalifasi Ma'mun O'rta Osiyo olimlarini xalifalakning markaziga olib ketgani va ular Bag'dod akademiyasining ko'rki bo'lib, ilm uchun xizmat qilganliklari tarixan ma'lum. Muhammad Xorazmiy, Ahmad Farg'oniy, Javhariy, Ibn Mansur Marvarudiy kabi olimlar shular jumlasidandir. O'rta Osiyoda bu davrda uchta tilda: arab, fors, turkiy tillarda ijod etildi, tafakkur mevalari yozuvlarga muhrlanib, Sharqning turli burchaklarigacha yetib bordi.

Bu davr madaniyati o'zining kuchli gumanistik ruhi insonparvarlik nafasi, odamlarni o'zaro do'stiikka chaqirishi, aqlni e'zoziashi bilan umuminsoniy qadriyatiar yuksakiigiga ko'tarila oldi.

Bu davrning buyuk qomusiy olimi va faylasufi Abu Nasr Forobiydir (873-950). O'trorda tug'ilib, boshlang'ich ma'lumotini Shosh, Buxoro, Samarqand shaharlarida olgan. So'ng Bog'dodda uzoq yashab, zamonasining olimiari bilan ilmiy muloqotda bo'lgan. Umrining oxirini Xalabda o'tkazgan. U iIroning turli sohalariga oid 160 dan ortiq risolalar yaratgan. U yunon ilmining yutuqiari, xususan Aristotel merosini chuqur bilgani, ilarni Sharqda rivojlantirgani uchun "Al-muallimi as Soni" ("Ikkinchi muallim", Sharqda Aristotel Arastu "Birinchi muallim" deb tanilgan) unvoniga sazovor bo'lgan.

Uning risolalari riyoziyot, faiakiyot, tibbiyot, axloqshunoslik, musiqashunoslik, davlatni boshqarish, ayniqsa falsafa va mantiq ilmi masalalarini o'z ichiga oladi.

Aristotelning barcha falsafty asarlariga yozilgan sharhlari, "Uyun al-masoil" ("Masalaiar bulog'i"), "Ixso al-ulum" ("Ilmlar tavsifi"), "Fusus al-hikam" ("Hikmat sulolasi"), "Taoliq fi-1 hikmat" ("Falsafaga oid izohiar"), "Kitob fi-f lug'at" ("Lug'atlar haqida kitob") kabi asarlar shular jumlasidandir.

Forobiyning ilg'or fikriarini Abu Ali ibn Sino yanada oiiy darajaga ko'tardi. U Buxoroda (980-1037) tug'ilib o'sdi, so'ng O'rta Osiyo, Eronning juda ko'p shaharlarida bo'idi, Xarnadonda vafot etdi.

Yevropada so'ngroq "Avitsenna" nomi bilan mashhur bo'lgan bu qomusiy olim o'z davrining barcha ilmlarini chuqur o'rgandi; 500 ga yaqin turli sohaiarga oid risolalar, she'rlar qoldirdi, ayniqsa, u faisafa, mantiqshunoslik va tibbiyot sohasidagi tadqiqotlari bilan madaniyat rivojida so'nmas iz qoldirdi, dunyoda mashhur bo'idi.

U o'z asarlarini arab va fors-tojik tillarida yozdi, bu tilda ajoyib she'rlar, ilmiy dostonlar ham yaratdi. Uning eng yirik asarlari sirasiga "Kitob qonun fi-t tibb" ("Tib ilmi qonuni"), "Kitob ash-shifo" ("Ruhni davolash kitobi"), "Kitob an-insof ("Insof kitobi") kiradi.

Ibn Sinoning zamondoshi o'z davrining buyuk qomusiy katta olimi Abu Rayhon Beruniydir (973-1048). Beruniy 150 ga yaqin turli sohalarga oid asarlar va risolalar muallifidir. Beruniyning "Hindiston", "Geodeziya", "Farmokognoziya", "Mineralogiya", "Ma'sud qonuni", "O'tmish aviodlar xotiralari" kabi katta hajmdagi asarlari o'zbek, rus tiliga tarjima qilingan.

Tayanch tushunchalar

Markaziy Osiyo, qadimiy tsivilizatsiya, ruhiy quvvat, submadaniyat, zardushtiylik, Avesto, axmoniylar Yunon-Baqtriya, mehrob, solnoma, buddaviylik, oromiy, So'g'd.

Sharq Renessansi, musulmon madaniyati, qoraxoniylar, somoniylar, musavvirlik, xattotlik, qo'lyozma.

Adabiyotlar ro’yhati

1.I.А.Kаrimоv.Tаriхiy хоtirаsiz kеlаjаk yo’q.T.: O’zbеkistоn,1998.

2. Sulаymonоvа F. Shаrq vа G’аrb T.: O’zbеkistоn,1977

2. Пугаченкова Г.А.,Ртвеладзе Е.Северная-бактрия-Тохаристан. Т.,1990

4. Ртвеладзе Е.В. Великий Шелковый путь/ O’zbеkistоn milliy ensiklоpеdiyasi, T.,1999.

5. E.Gulmеtоv,T.Qоbiljоnоvа,Sh.Ernаzаrоv, А.Mаvrulоv. Mаdаniyatshunоslik.T., 2000 .

6. E.Ахmеdоvа., R.Gаbidulin. Kультурология. Мировая культура. Академия Художеств Узбекистана 2001.

7. Хаyrullаyеv M.M.O’rtа Оsiyodа ilk uyg’оnish dаvri mаdаniyati.T.,1995.

8. Qаyumоv А.Аhmаd аl-Fаrg’оniy.T.,1991.

6-Mavzu: A.Temur va temuriylar davri madaniyati

Reja :

1. Amir Temur hukmronligi davrida Samarqand va Xuroson madaniyatining ravnaqi.

2. Temuriylar davrida ilm - ma 'rifat. Ulug 'bak observatoriyasi.

3. Temuriylar davrida san 'at, adabiyot, musiqa.

XII asrning boshida Xorazmshohlar davlati Chingizxon qo'shinlarining daxshati va ayovsiz hujumiga uchradi. Bu hujum 1219 yilda Xorazmshohlarning shimoliy chegarasida O'troq qal'asini zabt etishdan boshlandi va 1220-1221 yillarda Xorazmshohlar markazi Ko'han Urganch dushman qo'liga o'tdi. Xorazmshoh qo'shinlari yaxshi qurollangan bo'lishiga qaramay, ichki nizolar va kelishmovchiliklarning kuchayganligi, qo'shinning shaharlar himoyasi uchun bo'lib yuborilgan. Birlikning yo'qiigi Chingizxon hujumiga bardosh bera olmay tezda barbod bo'lishiga olib keldi. Shaharlar, madaniy markazlar vayron etildi, aholi qirg'inga uchradi. O'lka to'lig'icha mo'g'ullar mustamiakasiga aylandi. Markaziy Osiyoni turli tumanlarga bo'lib yuborgan mo'g'ul xonlari o'rtasidagi o'zaro nizolar va kurashlar ham avj oldi, bular hammasi mamlakatning ijtimoiy - iqtisodiy ahvoliga salbiy ta'sir ko'rsatdi, madaniyat o'choqiari so'ndi. Juda ko'p madaniy boytiklar, ilm maskanlari, madrasa va kutubxonalar yo'q qilindi, san'at va i!m-fan vakillari: olimlar, shoir va yozuvchilar, munajjimlar, me'mor va musavvirlar o'ldilar, tasodifan omon qolganiari esa Shimoliy Hindiston, G'arbiy Eron va Xurosonning turli viloyatiariga qochib, jon saqlab qoldilar.

Shunday sharoitda mo'g'ullar va mahailiy amaldorlarning o'zboshimchaligi va jabr-zuimning kuchayib borishi xalq ommasining qo'zg'alishiga olib keldi. Bu xalq qo'zg'olonlarining eng yirigi - 1337 yitda Sabzavor shahrida boshlanib, qariyb 45 yi! davom etgan sarbadorlar chiqishidir. Xalq ommasining ajnabiy istilochilar hamda mahailiy ezuvchilarga qarshi ayovsiz kurashi, Markaziy Osiyoda mo'g'ullar hukmronligini ancha zaiflashtirdi ca uiarga qarshi keskin kurash kuchayishi uchun qulay zamin yaratib berdi. Shunday sharoitda Amir Temur (3336 - 1405) maydonga chiqdi va ijtimoiy jarayonda tezda ko'zga tashlandi hamda mamlakat hayotida juda katta rol o'ynadi.

Amir Temur tarqoq va uzoq urushlardan xonavayron bo'igan Movarounnahr va Xuroson yerlarini mo'g'ullar mustamlakasidan ozod etib, yagona, mustaqil va mustahkam davlatga birlashtirdi. Uning markazi etib Samarqand shahri tanlandi. Amir Temur davlati o'z davrida Ovro'pa va Osiyoda eng yirik,mustahkam va rivojlangan davlat sifatida tanildi. Temur vafotidan so'ng ham XVI asr boshiga qadar uning avlodlari mamlakatga hukmronlik qildilar. Temuriylar davrida markaziy daviat ikkiga - Movarounnahr va Xurosonga ajralib idora etildi. Samarqand va Hirot bu ikki davlatning markazi bo'lib xizmat qildi.

Ayniqsa, Temuriylar uzoq vaqt hukmronlik qilgan Shohrux, Ulug'bek, Husayn Boyqaro davrlarida madaniyat gullab yashnadi.

Musulmon Sharqi, ayniqsa, Markaziy Osiyoning madaniyati tarixida Temur va Temuriylar hukmronlik davri - XIV asrning ikkinchi yarmidan XVI asrning boshlarigacha bo'igan davr so'nggi umumiy tarixiy rivojlanishga juda ta'sir ko'rsatgan yorqin, sermazmun, samarali davr hisoblanadi.

Bu davrda o'zbek tili adabiy til sifatida uzil - kesil shakllandi va Markaziy Osiyoning so'nggi madaniy rivojiga katta ta'sir ko'rsatdi. Bu yuksalish birinchi navbatda Amir Temur nomi va faoiiyati bilan uzviy bog'liq bo'lsa, uning o'g'illari, nabira va boshqa avlodlari u boshlab bergan ijtimoiy - madaniy hayotidagi yo'nalishlarini davom ettirishga, Temuriylar saltanatining an'analarini saqlab qolishga harakat qildilar.

Bu davrda o'zbek tili adabiy til sifatida uzil - kesil shakllandi va Markaziy Osiyoning so'nggi madaniy rivojiga katta ta'sir ko'rsatdi. Bu yuksalish birinchi navbatda Amir Temur nomi va faoiiyati bilan uzviy bog'liq bo'lsa, uning o'g'illari, nabira va boshqa avlodlari u boshlab bergan ijtimoiy - madaniy hayotidagi yo'nalishlarini davom ettirishga, Temuriylar saltanatining an'analarini saqlab qolishga harakat qildilar.

Markaziy Osiyodagi IX - XII asrlardagi ilm-fan, madaniyatning gurkirab yashnashi Markaziy Osiyo xalqlari tarixida ilk Uyg'onish davrini tashkil etgan bo'lsa, XIV asr oxiri va XV asr boshi mo'g'ullar mustamlakachiligidan qutilib, mustaqil davlatning shakllanishi va rivoji asosida madaniyatda yana ko'tarilish va keskin rivoj ro'y berdi. Bu davrni madaniyatdagi keskin ravishda bo'Iinib qolgan, Uyg'onish davrining yakuni - so'nggi Uyg'onish davri deb atash mumkin. Bu ko'tarilish avvalgi madaniy yutuqlarga, ularni yanada yuksaltirish va zamona ma'naviy talablari asosida yangilash natijasida vujudga keldi. Bu davrda arab tili qisman fan tili bo'lib qolsa-da, asosan ilm va b adiiy adabiyot, san'at tili sifatida turkiy va forsiy tillarning mavqei kuchayib, asosiy o'ringa chiqdi. Davlat ishlari ham shu tillardaolib borildi.

Ternur va Temuriylar davlati deyarli bir yarim asr Osiyo, ayniqsa, Markaziy Osiyo tarixida nihoyatda ko'p, serqirra, rang-barang madaniy - ma'naviy boyliklarni yaratishga, xalq talantlari uchun imkoniyat yarata olganiigi, turkiy xalqlar madaniyati tarixida tamoman yangi, uzoq asrlarga ozuqa bergan qatlamlar, yangi sahifalar vujudga keiganligi bilan mashhurdir.

Tennur mamlakatning iqtisodiy qudratini ngshirishga harakat qildi. U ishg'oi qilgan xorijiy mamlakatlardagi iim ahlini o'z panohiga oldl Movarounnahr va Xuroson shaharlarini obodonchiligi uchun jon Icuydirdi. Rus olimi A.Y.Yakubovskiy Temurning bu sohadagi ishlari haqida yozgan edi: "U yosh hisob - kitoblik xo'jayin edi. U Movarounnahrga nafaqat turli - tuman boyliklami, balki hunarmand, rnusavvir, me'mor va olimlarni ham olib keldi. To'g'ri Movarounnahrning o'zi mutaxassis".

XIV asrning oxiriga kelib Samarqand Sharqning eng go'zal va obod shaharlaridan biriga aylandi. Bu yrda ulkan binolar, keng hiyobonlar qurishga katta e'tibor berildi. XV asr boshida Movarounnahsrga kelgan ispan sayyohi Rui Ganzales de Kiavixoning ma'lumotiga qaraganda, Samarqandning boytigi faqat oziq -ovqatning mo'lligi bilan emas, balki, shoyi matolari, atlasi, mo'ynadan qilingan kiyimlar, turii mamlakatlardan keltirilgan son -sanoqsiz mollari, bozor va maydonlari, ko'chalarining keng va ko'rkamligi bilan ko'zga tashlandi.

Ayniqsa, qishloq xo'jaligini rivojlantirish borasida mamlakatda har xtl qurilish inshoatlari barpo qilinib, irrigatsiya shaxobchalari tuzatilib, Mug'on cho'li o'zlashtirildi. Xurosonda va boshqa joylarda kanallar o'tkazildi, ko'priklar qurildi, shoyi va jundan to'qilgan matolarni ishlab chiqarish, kiyim - kechak tikish keng yo'lga qo'yildi. Olacha, duxoba, kimhob va boshqa matolarni to'qiydigan va ularga bezak beradigan maxsus ustalar paydo bo'ldi. Bu davrda paxtadan tayyorlangan mahsulotlarga, xususan dag'al matolar va poiotnolarga bo'Igan talab kuchli edi. Zargarlik, kuloichilik hunarlari keng rivojlandi.

XIV asrlarning ikkinchi yarmidan boshlab Movarounnahr va Xurosonda ichki va tashqi savdo ravnaq topa boshiadi. Samarqand qadimdan Sharqning savdo markazi bo'Iib, bu yrdan boshqa mamlakatlarni bog'lovchi "Ipak yo'Ii" o'taredi. Ayniqsa, Hindiston, Xitoy, Rusiya, Arab mamlakatlari bilan savdo aloqalarini o'rnatilishi Temur davlatining iqtisodiy qudratini mustahkamlashga xizmat qildi.

XIV asrning ikkinchi yarmidan boshlab qurilish va obodonchilik ishlari tez taraqqiy eta boshiadi. Xususan, Samarqandda Bibixonim, Ko'ksaroy masjidi, Shohizinda maqbarasi, Kesh (Shahrisabz) shahrida Oqsaroy, Samarqand shahrida Bog'i Shamol, Bog'i Dilkusho, Bog'i Nav, Bog'i Chinor kabi bog'lar, Amudaryo va Sirdaryoga ko'prik, karvon saroylari, rabotiar qurdirildi, ko'plab madrasa va xonaqolar, hammomlar barpo qilindi.

Markaziy Osiyoda madaniyatning rivojlanishiga qo'shni mamlakatlar bilan madaniy aloqalar muhim rol o'ynadi. Ayniqsa,

Markaziy Osiyo Eron bilan qadimdan mustahkam aloqa o'rnatgan bo'lib, XIV - XV asrlatda bu ikki davlat o'rtasida iqtisodiy, madaniy aioqalar ham kuchaya boshladi. Bu davrda Xitoy bilan ham aloqalar mustahkamlanib bordi. Shohrux davriga keiib, Hindiston bilan ham aloqalar o'rnatildi. Temuriylar davrida madaniyat yangi bosqichga ko'tarilib, Markaziy Osiyoda qadimgi yunon va hind olimlarining falakiyot, riyoziyot, tibbiyot, kimyo va boshqa fan sohalaridagi tadqiqotiar keng tarqaldi.

XIV - XV asrlarda ma'naviy - madaniy rivojlanish islom diniy qarashlarini mustahkamlanib borishi biian uzviy bo'g'iiq bo'lib, hukmron mafkura sifatida madrasayu masjidtarda keng o'qitilib - o'rganilib, qonun - qoida an'analar esa shariyat asosida olib borilaredi.

Markaziy Osiyoda XI asrdan boshlab yo'yila boshlagan tasavvur ta'limoti bu davrga kelib Movarounnahr va Xurosonda tasavvufning yassaviya, kubraviya va ayniqsa, naqshbandiya tariqati ma'naviy hayotda katta rol o'ynaydi.

Amir Temurning o'zi ham mutasavvuf olimlarga katta hurmat bilan munosabatda bo'lib, tasavvufning naqshbandiya suluki targ'ibotchilaridan Sayyid Mir Kulolni (Shamsiddin Foxuriy, vafoti 1371 yii) o'zoga pir deb bilgan. Uning hamadoniya taraqqiyotiga asos slogan yirik mutasavvuf Sayyid Hamadoniy bilan uchrashib muloqotda boMganligi, 1398 yilda Turkistonning Yassi shahrida yirik mutasavvuf Ahmad Yassaviy qabrini ziyorat etganligi, uni ta'mirlatib, ustiga oiiy bino qurishni buyurgani tarixiy rnanbalarda ko'rsatib o'tilgan.

XIV - XV asrlarda Markaziy Osiyo keng tarqalayotgan tasavvuf ta'limotining So'fi, Porso, Charxiy, Mahmud A'zam, Xo'ja Ahror kabi yirik vakillari naqshbandiya taraqqiyotiga oid qator yaratish bilan bir qatorda, jamiyatning ma'naviy poklanishi va rivojlanishi yo'lida faol xizmat qildilar, taniqli arboblar bilan muloqotda bo'lib, ilarga ta'sir o'tkazildilar.

Bu davrda Samarqand, Hirot va boshqa shaharlarda musavvirlik, naqqoshlik san'atining mohir istalari paydo bo'ldi. Xususan, "Sharq Rafaeli" deb tanilgan Komoliddin Behzod o'z ijodi bilan butim sharqdagina emas,balki Ovro'pada ham mashhur bo'ldi.

XIV - XV asrlarda fanlarning ko'p sohalari: tibbiyot, riyoziyot, handasa, jo'g'rofiya, falakkiyot, tarix, mabiq, adabiyot, falsafa, axloqshunoslik va boshqa fanlar taraqqiy etdi. Adabiyot va adabiyotshunoslik yuksalib, she'riyat nazm sohasida ijod qiluvchi mashhur shoirlar yetishib chiqdi. Yirik shoirlar Davlatshoh Samarqandiy, Sakkokiy, Bisotiy, Samarqandiy, Mirzabek, Vosifiyiar Samarqandda, ismoii Buxoriy, Hofiz Horazmiy, Yaqiniy, Hiloliy, Gaodiy, Atoiy, Suxayiiy, Sayfiy Buxoriy, Mullo kabilar Movarounnahr va Xurosonning turli shaharlarida, yashab, ijod qilib, bir qancha she'riy va nasriy asariar yaratdilar.

Bu davrda tibbiyot ilmi ham o'zining yirik namoyondalariga ega edi. Samarqanddan kelib ijod qilgan tabobat ilmining yirik vakillaridan Burxoniddin Nafis ibn Evaz hakim al -Kirmoniy, Sulton Ali tabib Xurosoniy, tabib Huasyin Jarroh shular jumlasidandir.

XIV asrning oxiri XV asrning boshida Markaziy Osiyo, aniqrog'i Movarounnahr va Xuroson tarixida - o'rta asr uchun oliy darajadagi madaniy - ma'naviy yuksalish davri bo'ldi. Ulug'bek: Mutafakkir olim, davlat arbobi Ulug'bek 1394 yil 24 martda bobosi A.Temurning harbiy yurishi vaqtida Sultoniya shahrida tug'ilgan. To'rt yoshdan Hamza ibn Alidan xat, savod va hisobdan ilk saboq)ar oladi. Amir Shohmalikdan esa davlatni idora qilish tartib qoidalarini o'rganadi. 12 yoshda Ug'oybegimga uylanadi va bobosi singari "ko'ragon " unvoniga sazovor bo'ladi. (Oltin o'rda xoni O'zbekxon xonad. mansub).

15 yoshida taxtga o'tirgan. lining davrida Movarounnahr, ayniqsa Samarqandda iqtisod va tijorat, fan va madaniyat, me'morchilik yuksaladi. U o'z davrida eng yirik rasadxona qurdiradi va unda o'ta aniqfikdagi astronomik kuzatishlar olib boradi. Obirahmat anhori bo'yida doira shaklida bino qilingan ulkan imoratning aylanasi 47 m, balandiigi 31 m bo'lgan. Boburning yozishicha, rasadxona 3 qavatli bo'lgan. Binoning sirti koshin va sirli parchinlar bilan qoplangan. Binoning ichki qismiga sudsi faxriy -sekstant ishlangan va yo'laklar orqali 4 qismga ajratilgan. Har qism bir necha katta zal va mayda xonalarga bo'Iingan. Rasadxona ichki devorlarida koinotu yer kurrasining manzarasi tasvirlangan bo'lib, aholi o'rtasida "Naqshi Jahon" deb yuritilgan. Samarqand sekstanti o'sha davrda Sharqda eng katta hisoblangan. Misgar- hunarmandlar tomonidan yasalgan astronomik o'ichov asboblari bilan rasadxona jihoziangan. Rasadxonada olimlar uchun hujralar qurilgan. Deyarli hamma fanlar sohasiga tegishla 15 ming jild kitoblar saqlangan.

Ulug'bek akademiyasi 1417 - yilda dunyoning turli mamlakatlaridan kelgan olimlarning soni 100 dan oshib ketadi. Ular orasida adiblar, murrixlar, xattotlar, musavvirlar, geograflar bor edi. Xususan, falakkiyot va matematika soha olimlari sharafliroq va obro'liroq hisoblanganlar. Ayniqsa, bu borada Ulug'bek, Qozizoda Rumiy, G'iyosiddin Jamshid Koshiy, Ulug'bekning sodiq shogirdi Aii Qushchi, Mavlono Muhammad Havofiyiar eng salovatli va nuiuzli bo'lganlar.

Ulug'bek madrasasi darsxonalarida o'quv

mashg'ulotlarining boshlanishi 1420 - yilga to'g'ri keladi. Vosifiyning bergan ma'iumotlariga qaraganda, madrasaning birinchi mudarrisligiga Mavlono Muhammad Havofiy tayinlangan. Madrasa bitishiga yaqin qoiganda qurilishda mehnat qilayotganlar bu yerga tashrif buyurgan Ulug'bekdan kim madarsaga mudarris etib tayinlanadi deb so'rashgan. Savolga javoban Ulug'bek mudarrislikka barcha ilmlardan xabardor kishini topajakligini aytdi. Shunda oddiy xizmatkorlar qatorida g'ishtlar orasida eski kiyimda o'tirgan Mavlono Muhammad bu iavozimga men munosibman, deb o'zini tanishtiradi, Ulug'bek Mavlono Muhammadni imtihon qiladi. Mavlono Muhammadning javoblaridan to'la qoniqish hosil qilgan Ulug'bek uni hammomga olib borib, yuvintirib, kiyintirishga farmon beradi. Madrasa ochilishidagi birinchi ma'ruzani Mavlono Muhammad o'qiydi. Ma'ruzaning mohiyati shu qadar ilmiy va murakkab bo'lib, uni hosil bo'lgan 90 olimdan faqat Mirzo Ulug'bek bilan Qozizoda Rumiy tushungan xolos.

Ulug'bekning "Ziji jadidi Ko'ragoniy " (yangi astronomik jadva!) kitobi Sharq klassik astronomiyasini nazariy va amaliy masalalarini o'zida mujassamlashtirgan va uni yangi dalii - isbotlar bilan boyitgan shoh asardir.

Bu asar ikki qismdan: keng muqaddima va 1018 sobita (qo'zg'almas) yulduzlarning o'rni va holati aniqlab berilgan jadvallardan iborat. Bundan tashqari Ulug'bek "To'rt ulus tarixi" va musiqa ilmiga bag'ishlangan 5 ta risola ham yozgan. Ulug'bek -Qur'on, xadis, arab tili, adabiyot, musiqa, riyoziyot va falakkiyot ilmlarini chuqur bilgan qomusiy olim bo'lgan. Ulug'bek davrida Registon shakllandi. Shohizinda xazirati mujassamati jihatidan to'la qurib bitkazildi. Rumiy maqbarasi me'moriy jihatdan eng ajoyibi hisoblanadi.

Alisher Navoiy (1441-1501). O'zbek adabiy tilining
asoschisi, ulug' shoir va mutafakkir yirik davlat arbobi va madaniyat
xomiysi Alisher Navoiy 1441 - yilning 9 - fevralida Hirot shahrining Bog'i Davlatxona degan joyida tug'iIgan.

Alisherning otasi G'iyosiddin Muhammad "Kichkina Bahodir", "Kichik baxshi" laqablari bilan tanilgan bo'lib, temuriylar saroyida e'tiborli shaxslardan hisoblangan. Onasi Qobulning amirzodalaridan Shayx Abu Said Changning qizt edi.

Alisherning ota - bobolari temuriylar bilan emikdosh bo'lganiar va hamma vaqt temuriylar hokimiyatini mustahkamlashga yordam berganlar. Xurosonning bo'lajak hukmdori, iste'dodli Xusayn Boyqaro bilan Alisher Navoiy o'rtasidagi yaqin do'stlik va hamkorlikning ildizlari ham ota - bobolar o'rtasidagi ana o'sha yaqinlikka borib taqaladi.

Alisher bolaligidanoq o'tkir zehnli, fahm - farosati bilan o'z tengdoshlari orasida alohida ajralib turadi. U to'rt - besh yoshligidanoq she'riyatga muhabbat qo'yadi. Chunki Alisherlar xonadonida she'riyat muhlislari, taniqli shoirlar tez - tez yig'ilishib, she'rxonliklar bo'Hb turar edi. Qolaversa, yosh Alisherning tarbiyasida o'z zamonasining iste'dodli shoirlari bo'lmish tog'alari Mir Said va Muhammad Ali Qobiliylarning ta'siri bo'lgan.

Alisher o'zi yashagan davr an'anasiga binoan boshlang'ich bilimlami forscha manbalarda oldi. Chunki u davrlarda saroy ahli fors tilini tan olib, turkiy tiini mensimas edi. Shu sababli Alisher maktabda o'qib yurgan kezlaridayoq Nizomiy Ganjaviy, Shayx Muslixiddin Sa'diy, Xofiz Sheroziy, Farididdin Attor asarlarini o'qigan, Qosim Anvar g'azallarini yod oigan. Mir Shoxiy, Sharofiddin Ali Yazdiy kabi yirik forsiy shoir va olimlarning ijodi bilan tanishgan, ulardan ilhom olib, o'zi ham ojod qilishga kirishgan edi.

O'z g'azallarini dastlab fors - tojik tilida yaratgan Alisher uig'aya borgan sari o'z ona tiiining boyligi va go'zalligini anglab, bevosita turkiy tilda she'rlar yarata boshladi. O'n besh yoshlarida u ikki tilda (fors - tojik va turkiy tillarida) ham ajoyib asariar yaratib, "zullisonayn"(ikki til egasi) shoir sigatida tanilib qolgan edi. Alisher Navoiy turkiy tillardagi she'rlarida "Navoiy", fors - tojik tilida yozilgan asarlarida "Foniy" taxalluslarini qo'llaydi.

1469 - yilda Hirot taxtiga Navoiyning do'sti Husayn Boyqaro o'tirdi. Alisher Navoiy singari obro'Ii va tadbirli kishilarga muxtoj Xusayn Boyqaro maktabdosh do'stini saroyga chaqirib, muhrdorlik vazifasiga qo'yadi.

Navoiyning xalq orasida obro' - e'tibori osha boradi. U oddiy xalq manfaatini hamma narsadan ustun qo'yadi, zolim amir -amaldorlar va mamalakatni bo'lib yuborishga intilayotgan shaxzodalarga qarshi kurashadi. Navoiy do'sti Husayn Boyqaroga qarshi uyushtirilgan Yodgor Muhammad fitnasini fosh qiladi va uni bartaraf qiladi. Navoiyning tashabbusi bilan xalq gardaniga haddan tashqari soiiqlarni oshirib, zulmlarini kuchaytirayotgan amaldorlar o'z vazifalaridan chetlashtiriladi. Bunga 1470 yilda mamlakat poytxtiga ko'tarilgan xalq qo'zg'oloni misol bo'la oladi. Alisher Navoiy xalq tomonida bo'ladi. Xuroson xalqini xo'rlagan bek va amaldorlar qattiq jazolangan. Xususan, ana shu voqeadan so'ng Alisherning shuxrati xalq orasida keng tarqaladi. O'z hokimligining dastlabki yillarida ancha sezgir va ziyrak bo'ladi.

Alisher Navoiy juda ulkan badiiy, ilmiy meros qoldirdi. 1483 yilda Navoiy o'zining shox asari "Xamsa"ni yozishga kirishadi. Bu asarni Navoiy ikki yiidayoq yozib tugallaydi. "Xamsa" besh dostoni o'z ichiga oladi. 1483 yilda "Xamsaning" birinchi dostoni "Hayratul abror" ("Yaxshi kishilarning xayratlanisht"), 1485 yilda "Saddi Iskandariy" ("Iskandar devori") dostonlarning yozib nihoyasiga yetkazdi. Bu dostonlarda Alisher Navoiy o'zi yashagan davrning juda muhim muammolarini falsafiy tarzda talqin etadi, ilg'or va ijobiy fikr yurituvchi ulug' bir mutafakkir sifatida bu muammolarini hal qiiish yo'lini ko'rsatib beradi. Ulug' shoir dostonlaridagi asosiy g'iya va mavzu mehnatkash xalq manfatlarini xar narsadan ustun qo'yish, adolat va insof, mardlik va qahramonlik, sof sevgi va muhabbat, halollik va rostgo'lik, go'zailik va nafosatni ulug'lashni, mehnati butun bilikning boshlang'ich Ibtidosi va asosi deb bilishdir. Navoiy dosatonlaridagi asosiy qahramonlar - Farhod, Shirin, Layli va Majnun kabilar insoniardagi barcha ulug' va oliyjanob fazilatlarni o'zlarida mujassamlashtirgan. Navoiy o'z "Xamsa" si bilan o'zbek tiling qudrati, kuchini namoyon qiladi. Nizomiy Ganjaviy va Xisrav Dexlaviy bilan "Xamsa" chilikda ijobiy musobaqada katta muvaffaqiyatlarga erishadi.

Alisher Navoiy "Xamsa" dan tashqari lirik she'riyatning ulug' bir vakili sifatida ham dunyoda nom qoldirgan. Uning o'zbek tilida yaratgan she'rlaridan 3 marta devon tuzilgan. Bulardan birinchisi (1466 - 1482) "Badoe'ul - bidoya" ("Badiiylik ibtidosi"), ikkinchisi (1482 - 1492) "Navodirun nihoya" ("Behad nodirliklar"), uchinchisi va eng mukammali (1492 - 1499) "Xazoinul Maoniy" ("Ma'nolar xazinast") devonidir. Bu lirik hazina Alisher Navoiyning o'zbek tilida yozgan 45 ming misraga yaqin she'riarini o'z ichiga oladi. Bundan tashqari, Navoiy "Foniy" taxallusi bilan fors – tojik tilida 12 ming misradan ziyod she'rlar yozadi. U "Devoni Foniy" nomi bilan chop elgan. Alisher Navoiyning "Xazoinul Maoniy" devoni o'z ichiga 16 lirik janrni oladi va unda 3130 she'r mujassamlashgan. Ulug' shoir "Xazoinul Maoniy" ga kirgan she'rlarini o'z hayotining to'rt davriga moslashtirib, shartli ravishda to'rt devonga bo'ladi. Bu devonlar quyidagicha nomlanadi: "G'aroyib ul - sig'ar", "Navodir ush - shabob", "Badoyi ul - vast" va "Favodir ul - kibar". Bu xalq orasida "Chor devon" nomi bilan mashhurdir.

Kamoliddin Behzod. Zamondoshlari tomonidan "Ikkinchi Moniy", keyinchalik g'arb olimlari tomonidan "Sharq Rafaeli" deb ulug'langan Kamoliddin Behzod ijodi va u asos solgan miniatyura maktabi ulkan muvaffaqiyatlarga erishdi.Mashxur tarixchi Xondamir "Habibus - siyar" asarida Behzod san'atiga baho berib: "U qalamining ajoyib mahorati bilan jonsiz narsalarga jon bag'ishlaydi" - degan edi. Har bir saltanat egasi buyuk san'atkor Behzodning o'z huzurida bo'lishini o'zi uchun eng katta boylik, kuch - qudrat manbai va shon-sharaf deb hisoblagan.

Kamoliddin Behzod 1455 -1535 yillarda yashab ijod qilgan musavvirdir. U ilk bor A.Navoiyning suratini chizgan. O'z zamonasining mohir rassomi bo'lgan K.Behzodning hayot yo'lini keng ma'noda sinfdan tashqari ishlarda o'quvchilarga yetganida maqsadga muvoflq. Ayniqsa A.Navoiyning noyob iste'dod egasi K.Behzodga alohida e'tibor bergan.

Ko'pgina miniatyuralar Nizomiy Ganjaviy, Xisrav Dehlaviy, Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiylarning 'Xamsa"larida ishlangan. G'oyaviy qiymati jihatidan Navoiyning "Xamsa"si alohida ajralib turadi. U Navoiyning tirikligidayoq ko'p nusxada ko'chirilgan bo'lib, ular Kamoliddin Behzod, Sulton ali Mashhadiy, Yoriy, Qosim Ali, Mahmud Muzahhid, Abdujalil Kotib, Miralt Huraviy, Xoji Muhammadlar tomonidan bezatilgan.

Behzod chizgan portretlar orasida Sulton Husayn Mirzo va Shayboniyxon portreti diqqatga sazovordir. Bizgacha yetib kelgan tasviriy san'at yodgorliklarini ularning mavzulari va tasvir obyektiga qarab quyidagi guruhlarga ajratishimiz mumkin: portretlar, hayotiy lavhalar, manzara, binolarga ishlangan naqshlar. Hayot lavhalariga bag'ishlangan tasviriy san'at asarlari o'z mavzusi bilan uslubiy va badiiyligi bilan ham nihoyatda qimmatlidir. Kamoliddin Behzod manzarali, xususan, bahor fasli, bog'lar va tog'lar - dalalar tasvirida ham yaxshi natijalarga erishdi.

Kamoliddin Behzod tomonidan yaratilgan betakror tasviriy san'at asarlari Toshkent, Sankt - Peterburg, London, Tehron, Qobul va boshqa shaharlarning muzey hamda kutubxonalarida saqlanmoqda. lining shogirdlari bo'lmish Sulton Mahmud, Qosim Ali, Shoh Muzaffar, Mahmud Muzahhib kabilar nomlarini ham dars davomida o'quvchilarga eslatib o'tish foydadan holi bo'lmasa kerak. Shunday qilib Kamoliddin Behzod hayoti va ijodini o'rganish juda katta pedagogik ahamiyatga ega.

Sharqning buyuk musavviri Kamoliddin Behzod ulug' shoir mutafakkir Alisher Navoiyga zamondosh bo'lib, tarixda XV asr ikkinchi yarmida tashkil topgan Hirot miniatyura maktabi

taraqqiyotiga ulkan hissa qo'shgan atoqli san'atkor sifatida nom
qozongan. Behzodning badiiy merosi talaba — yoshlarni

madaniyatli, ma'rifatli qilib tarbiyalashda muhim manba bo'lib xizmat qilib kelmoqda.

Mutaxassislarning fikricha, musavvir ijodi Sharq san'atining eng yuqori cho'qqisi bo'lib, lining betakror asarlarida chiziqlar o'zining nozikligi, ranglarning mutanosibligi bilan hanuz tomoshabinlarga ma'naviy zavq bag'ishlamoqda.

Shuningdek, Behzod ijodida inson o'z qadr - qimmatiga ega bo'ladi, asar kompozitsiyasida inson obraziga alohida o'rin beriladi. Hgari yuzalikdan tabiiylikka o'tiladi, imo - ishoralar, harakatlar turli - tuman bo'ladi, boyiydi, ifodaliroq bo'ldi. Yangi -yangi qahramonlar vujudga kelib, ularning kayfiyati manzara orqali ifodalanadi. Musavvir ijodining ta'sirini butun Yaqin Sharq, Markaziy Osiyo miniyatyura san'ati maktablarida, Turkiya, Ozarbayjon, Hindiston tasviriy san'atida yaqqol ko'rish mumkin. Kamoliddin Behzod ijoddan to'xtamagan holda juda ko'plab shogirdlar to'pladi, maktab yaratdi. U o'z atrofiga eng iste'dodli musavvirlar, naqqoshlar, hattotlar va boshqa hunarmandlarni to'pladi. Hamda ularga rahnamolik qilish bilan birga qunt bilan o'zi sevgan san'atining sir - asrorlarini o'rgatdi. Behzod va Lining naqqoshlik maqsadi namoyondalari tomonidan yuksak pog'onaga ko'tarilgan miniatyura san'atida tabiat, hayvonot olami, ayniqsa, insonlar va ular o'rtasidagi munosabatlar o'z aksini topgan. Shuning uchun ham aynan miniatyura san'ati bizga o'tmishdagi O'rta va Yaqin Sharq, jumladan, Markaziy Osiyo xalqlarining turmush sharoitlarini tushunishimizda yaqindan yordam beradi. Shu bilan birga bu omillarningtarbiyaviyjihatlari ham mavjud.

Tayanch so’z va iboralar

Amir Temur, Movarounnahr, Xuroson, saltanat, Bibixonim, Registon, Qusam ibn Abbos, Bag’dod, Sultoniya, karvonsaroy, masjid, maqbara, xattot, musavvir, nsta’lik, tasavvuf, tuzuklar, rasadxona, Maxmur, rus – tuzem maktabi, G’aspirali, jadidlik, qatag’on.

Suluk – solikning tariqat yo’lini o’tish jarayoni.

Tasavvuf – sufiylik – islomda insonning ruhiy dunyosi to’g’risidagi qarash.

Ehson – “astoydillik”, “vijdoniylik”, “samimiylik”.

Komil inson – ijtimoiy taraqqiyotning asosiy g’oyalaridan biri.

Kubraviylik – tasavvuf falsafasining eng muhim yo’nalishlaridan biri.

“Temur tuzuklari” – Amir Temurga nisbat beriladigan tarixiy – siyosiy risola.

Ulug’vorlik – ahloqiy tushuncha bo’lib, tabiatda, jamiyatda, inson faoliyati mahsulotlarida jamlangan.

Adabiyotlar ro’yhati

1. I.А.Kаrimоv.Tаriхiy хоtirаsiz kеlаjаk yo’q.T.: O’zbеkistоn,1998.

2. I.А.Kаrimоv. Amir Temur – fahrimiz, g’ururimiz. Xalq so’zi. 1996 y, 25 noyabr.

3. Аmir Tеmur vа Tеmuriylаr dаvridа mаdаniyat vа sаn’аt.T.,1996.

4. Temur tuzuklari. T. 1990.

5. Madaniyatshunoslik. Ma’ruzalar matni. T., 2000.

6. Temur va Ulug’bek davri tarixi. T., 1995.

7. Ibоdоv Х. Mоvаrоunnаhr qоmusiy оlimlаrining IX-XV аsrlаrdа fаnlаrni rivоjlаntirishdаgi tаriхiy o’rni.T., 1996,38b.

8. Ibоdоv J.Х., Mаtviеvskаya T.P Ulug’bеk shоgirdi – Аli Qushchi Tоsh.Аkm.1994.

9. Nоrqulоv N.,Kаmоliddin Bеhzоd.T.,1996. .

10. Usmоnоv О.K.Bеhzоd vа uning nаqqоshlik mаktаbi.T., 1997.

7-mаvzu. Xonliklar va mustamlakachilik davri o’zbek xalqi madaniyati

Reja:

1. Markaziy Osiyoda mustaqil xonliklarning vujudga kelishi va madaniyatining ahvoli.

2. Markaziy Osiyo madaniyatiga Rus va dunyo madaniyatining ta’siri.

3. Sovet davrida, jumladan O’zbekistonda madaniy hayot.

Sovet davrida, jumladan O’zbekistonda madaniy hayot. XX asr sovet davri madaniyatiga nazar tashlar ekanmiz, bunda sovetlarning sotsializm va kommunizm qurishga mo’ljallangan, uzoqq qaratilgan keng qamrovli faoliyatida madaniy qurilish masalalari ham muhim o’rin tutganligi shubhasiz. Negaki, chngi kommunistik jamiyat yaratishdek “ulug’vor maqsad”ga bu sohaning barcha o’tkir, dolzarb vazifalarini hal etish alohida ahamiyat kasb etardi. Shu boisdan ham sotsializm ta’lim tizimini yaratish, ilm-fanni o’stirish. Adabiyot va san’atni rivojlantirish, ko’p sonli ziyoli, bilimdon kadrlarni tarbiyalab, voyaga yetkazish sovet mutasaddilari oldida turgan shunday muhim vazifalar sirasiga kiradi. Ular komfirqa ta’limoti va dasturulamal ko’rsatmalaridan kelib chiqib, bu vazifalaru masalalarni arilla oshirishga kirishar ekanlar, bunda ijtimoiy hayotning barcha jarayonlarida kommunistik g’oyalar, ta’siri va bosimini butun choralar bilan kuchaytirishga asosiy e’tiborini qaratdilar. Bu esa oxir oqibatda sovetlar yuritgan madaniy siyosatning butun borishi, mazmun, mundarijasiga, ijodkor ziyolilar, milliy kadrlarning hayoti va qismatiga o’zining salbiy ta’siri, xunuk asoratlarini o’tkazmay qolmadi, albatta. Buning yorqin ifodasi hukmron markaz tasarrufiga butunlay tushib, unga tobe bo’lib qolgan O’zbekiston va uning jabrdiyda xalqi timsolida namoyon bo’ldi. Yuzadan qaraganda sovetlar va ularning ko’p sonli mutasaddilari g’oyatda ustamonlik va riyokorlik bilan siyosat yuritib, avval boshida O’zbekistonda madaniy qurilishga alohida urg’u berib, xalq ta’limi, jumladan, ari ta’limni rivojlantirish, ilmu urfonni ravnaq toptirish, bu jabhalarga mahalliy xalq farzandlarini ko’proq jalb etish, ko’plab madaniy muassasalarni barpo qilishga rag’bat ko’rsatganday bo’ldilar. Bu bilan ular mahalliy xalqlar ishonchini qozonish, ularni sotsialistik qurilishga faol safarbar etishga erishmoqni niyat qilgan edilar. Shu maqsadlarda 20-30 yillar davomida respublika hududida ko’plab ta’lim maskanlari, ari o’quv yurtlari, ilm – fan o’choqlari, madaniyat, san’at koshonalari bunyod topdi. Ular orqali ming-minglab yurt fuqarlari, avvalo, yosh avlod namoyandalari yetuk ilmli, bilimli kadrlar bo’lib yetishib bordilar. Ziyoli kadrlarning yangi avlodi shakllandi. Bu esa respublikaning ilmiy, ma’naviy salohiyatining o’sishiga muhim turtki bo’lib xizmat qildi. Shu o’rinda XX asr 30- yillaridayoq ilm-fan sohasida shuhrat qozongan Qori-Niyoziy, A.Avloniy, A.Sa’diy, P.Soliev, Ya.G’ulomov yohud adabiyotimiz va san’atimiz iftihorlari sifatida tanilgan Xamza, S.Ayniy, A.Qodiriy, A.Fitrat, A.Cho’lpon, U.Nosir, Oybek, G’.G’ulom. M.Uyg’ur, E.Bobojonov, A.Xidoyatov, A.Bakirov, H.Nosirova, S.Eshonto’raeva, M.Turg’unboeva, Tamaraxonim nomlarini alohida tilga olib o’tish joizdir. Bu davrda yaratilgan “O’tgan kunlar”, “Mehrobdan chayon”, “Sarob”, “Qutlug’ qon”, “Qullar”, “Kecha va kunduz” romanlari, iste’dodli shoirlarimiz she’riyati durdonalari, shuningdek, “Farxod va Shirin”, “Layli va Majnun”, “Gulsara”, “Bo’ron” singari san’at asarlari yoki “Asal”, “Qasam”, “Ravot qashqirlari”, “Azamat” nomli ilk kinofillmlar – bular o’zbek adabiy – madaniy hayotida muhim voqea bo’lgan edi. Biroq bu jarayon uzoq davom etolmadi.Tez orada sovet mamlakatida avj olib ketgan stalincha qatag’onlik mavsumi ko’plab iste’dod sohiblari hayoti va qismatiga, ilmiy salohiyati, ijodi barq urgan ne-ne vatanparvar ziyolilarimiz hukmron tuzum bosimiga uchrab, asossiz tuhmatu bo’xtonlar bilan ayblanib yomon otliq qilindilar, qatog’onlikka duchor etildilar. Mamlakatimiz fahri sanalgan A.Qodiriy, A.Fitrat, A.Cho’lpon, U.Nosir, Elbek, Botu, O.Xoshim, G’.Yunus, Munavvar Qori, P.Soliev singari ko’plab favqulodda iste’dod sohiblari battol tuzum qurbonlari bo’ldilar.

Har 10-15 yil ichida milliy ziyolilarni “yagonalab” turish, ular faoliyati, ijodini elak-elak qilish, qiyin – qistovga olish amaliyoti sovet mafkurachilari, mutasaddilari uchun odatiy tusga aylanib bordi. Buni o’tgan asrning 50 yillarida bir guruh sara ijodkor ziyolilar ustidan atayin uyushtirilgan mafkura bosimi va uning oqibatlari misolida ham ko’rish mumkin. Stalincha qatog’onlikni bu yangi to’lqini ham ne-ne zabardast ziyolilarimiz (Oybek, Shayxzoda, M.Ismoiliy, S.Ahmad, Shukrullo) sha’nini tahqirlab, ularni ne balo kulfatlarga mubtalo etganligi aniqdir.

Kezi kelganda shuni aytish joizki, ilmu ma’rifat, adabiyot va san’atga qadriyat bo’lib kelganligidan, urushdan keyingi o’n yilliklar davomida ham respublikamizning ma’naviy – madaniy hayoti nisbatan sezilarli maromda kechdi. Jumladan, kommunistik mafkura ta’siri va tazyiqiga qaramay halq ta’limi tizimi muayyan murakkabliklar bilan bog’liq holda rivojlanib bordi. 50-yillarda bu tizim islohiy o’zgarishlar qilindi. Umimiy o’rta ta’limga o’tila boshlandi. 1958-1965 yillarda xalq ta’limida 5,7 mln. Nafar yoshlar ta’lim oldi. Shuningdek, ari o’quv yurtlari soni ham o’sib bordi. 1960 yillarda ular soni 42 taga yetdi va xalq xo’jaligi tarmoqlari uchun ko’plab yuqori malakali kadrlar tayyorlab berdi. O’rta maxsus ta’lim muassasalari soni 1985 yilda 249 tani tashkil qildi. Ular orqali 1965-1985 yillarda 1 mln. 135 ming nafar kadrlar tayyorlandi.

Respublika ilm-fani ham asta – sekin rivojlanib bordi. 1958 yilda Toshkentda birinchi atom reaktori qurilib ishga tushirildi.O’zbek olimlarining quyosh nurlaridan foydalanish bobida yaratgan noyob kashfiyotlari jahonda e’tirof topdi. Geolog olimlarimiz topgan neft, gaz, volfram, simob, qo’rg’oshin kabi qimmatli ma’dan konlari – bu geologiya – minerologiya fanining ulkan yutuqlari bo’ldi.

O’zbek olimlarining qishloq xo’jaligi, kimyo, tibbiyot, mikrobiologiya, kibernetika, elektronika, seysmologiya singari fanlar rivoji borasidagi kashfiyotlari jahon ilmiy maktabini T.N.Qori-Niyoziy, H.Abdullaev, J.Saidov, O.Akromxo’jaev, I.Hamrboev, Yo.To’raqulov, V.Qobulov, H.Usmonov, M.O’rozboev, X.Raxmatullin, S.Mirhamedov, Ya.G’ulomov, I.Mo’minov kabi mashhur olimlar yetishib chiqdi. O’zbek adabiyoti va san’ati ham ularning turli xil janrlarida faoliyat ko’rsatgan adiblar, shoirlar, san’atkorlar ijodida ancha sezilarli yutuqlar, ijobiy o’zgarishlar yuz berganligi shubhasiz. Bunda taniqli adiblar Oybek, G’.G’ulom, A.Qahhor, Shayhzoda, Uyg’un, P.Qodirov, E.Vohidov, A.Oripov, O. Matchon, B.Boyqobilov. H.Xudoyberdieva, O.Hojieva va boshqalarning mohiyatan xalqchil, arillac ruhda yozilgan asarlari alohida ko’zga tashlanib turadi. Bular jumlasiga Oybekning “Oltin vodiydan shabadalar”, A.Qahhorning “Qo’shchinor chiroqlari”, M.Shayhzodaning “Toshkentnoma”, S.Ahmadning “Ufq”, R.Fayziyning “Xazrati inson”, A.Muxtorning “Davr mening taqdirimda”, O.Yoqubovning “Diyonat” singari asarlari nisbat berish mumkin.

O’zbek tasviriy san’at namoyondalari – O’.Tansiqboev, Ch.Axmarov, M.Nabiev, R.Usmonov. A.Abdullaev, L.Abdullaev, V.Kaydalov va boshqalar mo’yqalamiga mansub asarlar o’zining haqqoniyligi, arillac tasviri bilan ajralib turadi.

O’zbek sirki dovrug’ini olamga taratishda Toshkenboevlar, Zaripovlar, Xo’jaevlar sulolasi vakillarining katta xizmati va mahorati alohidadir.

Sovetlarning har qanday mafkuraviy taziyqiga qaramay o’zbek musiqa madaniyati o’ziga yo’l topib, rivojlanishda davom etdi. Yurt san’atkorlari milliy mumtoz musiqa san’tini rivojlantirishga, qo’shiqchilik, raqs va boshqa janrlar faoliyatini yaxshilashga butun choralar bilan hararkat etdilar. O’zbek teatri san’atida Sh.Burxonov, O.Xo’jaev, R.Xamroev, S.Xo’jaev, Z.Muxamadjonov, Yo.Ahmedov, S.Qobulova, G.Izmailova, L.Sarimsoqova, B.Qorieva; bastakorlik san’atida Yu.Rajabiy, T.Jalilov, M.Ashrafiy, I.Ikromov, S.Kolonov, T.Sodiqov, M.Burxonov, K.Otaniyozov, G’.Toshmatov milliy qo’shiqchilik san’atida J.Sultonov, M.Uzokov, V.Fayozov, M.Axmedov, T.Qodirov. K.Rahimov, F.Umarov, O.Xotamov, B.Davidova, X.Oxunova, N.Ahmedova, N.Yusupov, M.Yo’lchieva, M.Dadaboeva singarilarning betakror ijodi ayricha ahamiyat kasb etadi. Ularning chinakkam xalq ruhi, uning orzu, armonlari, dil ehtiyojlari bilan uyg’unlashib ketgan ijodi bilan yaqindan tanishar ekanmiz, xalq dahosining qudratiga, yana bir bor tan beramiz.Bu davrda yaratilgan “Sen yetim emassan”, “Maxallada duv-duv gap”, “Maftuningman”, “O’tgan kunlar” singari kinofilmlarda katta ijtimoiy xayotiy voqealar keng rejada, chuqur arillac asosda, yorqin badiiy tasvirlarda yoritib berilganligi alohida e’tiborga molikdir.

Biroq shuni taassuf bilan ta’kidlash joizki, xalqimizning sovetlar davri madaniyati, uning turli sohalari atayin doimiy ravishda xukmron tuzim bosimiga uchrab keldi. Tabiiyki, bu narsa madaniy-ma’naviy hayotga uz asoratini o’tkazmasdan qolmadi. Xususan, xalq ta’limining mazmun-mundarijasini ko’zdan kechirar ekanmiz, unda kommunistik mafkura ta’siri yaqqol aks etib turadi. Chunonchi, butun SSSR mamlakati o’quvchilar uchun zarur bulgan hamma o’quv dasturligu qo’llanmalar va boshqa o’quv jixozlarning faqat Moskvada tayyorlanib, u yerdan yuborilishi faktining o’zi ham bunga ishonchli dalildir. Bunda. Ming afsuski, milliy xududlarning uziga xos xususiyatlari, milliylik jixatlari mintaliteti mutlaqo inobatga olinmasdi. Bu hol ari ta’lim sohasiga ham birdek xos edi. Shu bilan birgalikda kadrlar tayyorlashda son jixatidan quvilib, uning sifatiga yetarli e’tibr berilmasdi. Yurtboshimiz ta’biri bilan aytganda, ko’pchilik haqiqiy bilim olish uchun emas, balki amal-taqal qilib diplomli bo’lib olish ilinjida ari o’quv yurtlariga kirardi. Buning ustiga o’quv rejalari va dasturlarini bot-bot o’zgartirilishi amaliyoti ham bu tizimning barqarorlashuviga ko’ra ko’proq betakrorlashib borishga sabab bo’lgandi.

Sovetlar davrda kechgan respublika ilm-fani, uning ko’p sonli xodimlari faoliyatida ham mavjud tuzim bosimi katta bo’lgandi. Buning orqasida olimlarning ko’p yillik izlanishlari samarasi bo’lgan qanchalab muhim kashfiyotlar, ihtirolar Moskva nazariga tushmay, uning ma’qullashini kutib bir chetda qolib ketavergan. So’ngra yurtimizda o’z ilmiy maktabini yaratgan ko’plab taniqli ilm sohiblari sobik ilm markazi – SSSR FA si tomonidan e’tirof topmay, uning tarkibiga olinmay kelganligi ham sovetlar yuritgan shovinistik, mumtoz siyosatning real ifodasidir.

Respublika ijod ahli ham doimiy ravishda xukmron tuzim siyosati va mafkurasi talabi yo’l-yo’riqlarini bajarishga majbur etib kelindi. Bu esa sovet davrida yaratilgan asarlarda qanday g’oyalar, qarashlar o’rin olgan edi, degan savol javobini osonlashtiradi, albatta. Chunonchi, Sovetlar davrida katta mablag’lar hamda ne-ne iste’dodli haykaltaroshlar mehnati, mahorati evaziga qad rostlagan son-sanoqli mahobatli haykallarning mutloq ko’pchiligi “inqilob doxiylari” – Lenin, Stalin, qolaversa ularning yaqin safdoshlari siymosini aks ettirishga bag’ishlanganligi bugun hech kimga sir emasdir.

Shuningdek, ko’pchilik adibu shoirlar sinfiylik, partiyaviylik nuqtai nazaridan kelib chiqib mavjud sovet voqeligini, uning” beqiyos afzalliklari”ni insonlarga yaratib bergan imkoniyatlarni ulug’lash, maqtashga majbur bo’lganlar. Biroq, E.Voxidov, A.Oripov, P.Kodirov, S.Karamatov singari anchagina dovyurak ijodkorlar ham bo’lganki, ular fuqarolik pozitsiyalarida sobit turib, o’z vijdoni, diyonatiga hiyonat qilmay haqiqat so’zlarini arilla ayta olganlar. Tuzum zulmkorlari o’zbek xalqining ma’naviy hayotini qanchalik alg’ov-dalg’ov qilishga urinmasin, uning ne-ne azaliy milliy-ma’naviy qadriyatlarini zavol toptirishga yeng shimarmasinlar, biroq ular bu qabix maqsad-muddaolrga erisha olmadilar. O’z ulug’ ajdodlari sarchashmalaridan hamisha uzilmay, ulardan bahra olib, iligi to’q holda yashab kelgan xalqimiz o’zligini, asl qiyofasini saqlab qola oldi. Shu narsa, shu muqaddas tuyg’u uning yurt istiqloli sari qat’iy harakatlanganligi uchun muhim omil bo’lib xizmat kilmoqda.

Tayanch so’z va iboralar

Ilmu urfon, fan-texnika taraqqiyoti, adabiyot, san’at: badiiy adabiyot, teatr, kino, rassomchilik, sirk, me’morchilik, haykaltaroshlik va boshqalar.

Alfred Nobel – Shvetsiyalik sanoatchi, ixtirochi, kimyogar, XIX asrning ikkinchi yarimida yashagan

Fovizm – San’at yo’nalishidagi yangi oqin bo’lib, predmet narsalarning ajabtovur, yuorqin ko’rinishda aks ettirishni ifodalaydi.

Ekspressionizm – San’at yo’nalishidagi oqim. Ta’sirchanlik, hayajonlik ma/nosini bildiradi.

Modernizm – Yangi san’at.

Adabiyotlar ro’yhati

1. I.A.Karimov. Istiqlol va madaniyat. T: O’zbekiston, 1994, 71-73, 95-104 betlar.

2. I.A.Karimov. O’zbekiston: Milliy istiqlol, siyosat, mafkura. T.1. T: O’zbekiston, 1996, 76-85 betlar.

3. E.Axmedova, R.Gabidullin. Kulturologiya. T: Akademiya Xudojestv Uzbekistana Akademiya Xudoj. Uzb, T, 2001, 246-254 betlar.

4. X.Boboev, T.Hamroev v.b. Madaniyatshunoslik. T: Yangi asr avlodi, 2001

5. E.Gulmetov v.b. Madaniyatshunoslik, T: Ditaf, 2000, 99-106 betlar.

6. D.N.Sichelov. Kulturologiya. O’quv qo’llanma. M., 1998, str 243-337.

7. Narodu mira, (Entsiklopediya). M. 1989, str 16-34.

8. J.Neru. Tanlangan asarlar. Uch tomlik. M:Progress, 1988. t-3, str 377-384.

9. Amir Temur va temuriylar davrida madaniyat va san'at. T., 1996.

10. Kulturologiya. M., 1996.

8-mavzu. Milliy istiqlol va O’zbekistonda madaniy taraqqiyot

R e j a

1. Mustaqillik yillarida ta’lim, adabiyot, me’morchilik, amaliy san’at va kino ravnaqi.

2. Teatr, sirk, musiqa va qo’shiqchilik san’ati, muzey ravnaqi.

Ma'naviy meros qadim zamonlardan beri ajdodlarimiz, ota – bobolarimizdan bizgacha yetib kelgan ma'naviy boyliklar – siyosiy, falsafiy, huquqiy va diniy qarashlar, axloq – odob me'yorlari, ilm – fan yutuqlari, tarixiy, badiiy va san'at asarlari majmuidir.

Istiqlol tufayli milliy madaniyatimiz, jahon sivilizatsiyasi taraqqiyotiga bebaho hissa qo'shgan buyuk bobokalonlarimizning ma'naviy merosi qaytadan o'rganildi va tiklandi. Xalqimiz ulardan baxramand bo'la boshladi. Mustaqillik yillarida xalqimiz ma'naviyati yulduzlari bo'lgan buyuk allomalarimizning tavallud topgan tarixiy sanalari YUNESKO bilan hamkorlik mamlakatimizda va xalqaro miqyosda keng nishonlandi.

Buyuk allomalarimiz yubleylari munosabati bilan ularning o'nlab noyob asarlari turli tillarda nashr etildi, ularga atab haykallar o'rnatildi, ziyoratgohlar, bog'lar yaratildi.

1991 yil buyuk bobomiz Alisher Navoiy tavalludining 550 yillligi keng nishonlandi. Shu yili O'zbekiston Fanlar akademiyasi Adabiyot Institutiga Alisher Navoiy nomi berildi, Alisher Navoiy nomidagi Davlat mukofati ta'sis etildi. Yubley yilida “Lison ut-tair”, “Sab'ai-sayyor”, “Farxod va Shirin”, “Layli va Majnun”, “Hayrat ul-abror” asarlari nashr qilindi, kinofilmlar va sahna asarlari yaratildi. 1991 yil 28 sentyabr kuni Toshkent shahrida barpo etilgan Alisher Navoiy haykali va Navoiy nomidagi O'zbekiston Milliy bog'ining ochilishi marosimi bo'lib o'tdi.

1994 yil oktyabr oyida Mirzo Ulug'bek tavalludining 600 yillik yubleyi o'tkazildi. Ulug'bek madrasasi, Ulug'bek yashagan davrdagi astronomik asboblar, Toshkentdagi Ulug'bek haykali aks etgan pochta markalari muomalaga chiqarildi. O'sha yili 24 oktyabrda Praijda YUNESKO zalida “Ulug'bek va Temuriylar davri” mavzusida xalqaro konferentsiya hamda “Ulug'bek va an'anaviy san'at” ko'rgazmasi bo'lib o'tdi.

1998 yil 23 oktyabrda Farg'onada buyuk alloma Ahmad al – Farg'oniyning 1200 yillik yubleyi nishonlandi. Uning noyob ilmiy merosi xalqimizga qaytarildi. Farg'ona shahrida al – Farg'oniy bog'i yaratildi va buyuk allomaga haykal o'rnatildi.

Amir Temur yubleyi munosabati bilan Samarqand va Shaxrisabzda o'nlab tarixiy obidalar ta'mirlanib, qayta tiklandi, yangi inshootlar qurildi, bog'lar barpo etildi. Samarqand va Shaxrisabz shaharlari markazida ko'rkam Amir Temur maydonlari barpo etildi va ulug'vor haykallari o'rnatildi. Shuningdek, bu shaharlarga “Amir Temur” ordeni topshirildi.

1997 yil Buxoro va Xiva shaharlarining 2500 yilligi, 1999 yilda buyuk vatanparvar siymo Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yilligi, 2002 yilda Termiz shahrining 2500 yilligi nishonlandi.

Vatanimiz ozodligi yo'lida shahid ketgan Abdulla Qodiriy, Cho'lpon, Fitrat, Usmon Nosir va boshqa xalq ziyolilari nomi, hurmati o'z joyiga qo'yildi, asaralri nashr etildi. Prezident Islom Karimov tashabbusi bilan Toshkentda mustamlakachilik davri qurbonalari xotirasini abadiylashtirish maqsadida “Shahidlar xotirasi” yodgorlik majmui bunyod etildi. Mazkur majmua qoshida “Qatog'on qurbrnlar xotirasi” muzeyi qurilib, 2002 yil 27 avgust kuni foydalanishga topshirildi.

Diniy qadriyatlarning tiklanishi. Xalqimiz ma'naviy jihatdan ko'pgina afzalliklarga ega bo'lgan islom dinini qadrlaydi. Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy islom dini ta'limotida Qur'oni Karimdan keyingi asosiy manba hisoblanuvchi “Al – Jomi' As - Sahih” nomli asar yaratib islom dinini boyitdi. Bobokalonlarimiz Imom Abu Mansur al-Moturidiy, Burhoniddin al-Marg'inoniy, Bahouddin Naqshband, Imom at-Termiziy, Xo'ja Axmad Yassaviylar insonni ma'naviy yetuklikka chorlovchi diniy, axloqiy va huquqiy hikmatlar ijodkorlaridirlar.

1998 yil 23 oktyabrda Samarqandda buyuk mutafakkir Imom al-Buxoriy tavalludining xijriy-qamariy taqvim bo'yicha 1225 yilligi nishonlandi. Shu kuni Xartang qishlog'ida Imom al-Buxoriy yodgorlik majmui ochildi. Yubley munosabati bilan Imom al-Buxoriyning 4 jildlik “Al – Jomi' As - Sahix” kitobi o'zbek tilida nashr etildi.

2000 yil 16-17 noyabr kunlari Marg'ilonda islom huquqining asoschilaridan biri Burxoniddin al-Marg'inoniy tavalludining 910 yilligi, Samarqandda Imom Abu Mansur al-Moturidiy tavalludining 1130 yilligi nishonlandi va ularning xotirasiga bag'ishlab barpo etilgan yodgorlik majmualari ochildi. Burxoniddin al-Marg'inoniyning islom huquqiga bag'ishlangan “Hidoya” kitobi nashr etildi. Shuningdek, islom olamining taniqli allomalari Imom Abu Iso at-Termiziyning 1200 yilligi, Mahmud az-Zamaxshariyning 920 yilligi, Najmiddin Kubroning 850 yilligi, Xoja Axror Valiy tavalludining 600 yilligi keng ko'lamda nishonlandi.

Ta'lim ravnaqi. Maorif va madaniyat barkamol insonning shakllantirishning eng muhim vositasidir. Shu boisdan ham mustaqil O'zbekistonda maorif va madaniyat ishlarining eng muhim va dolzarb soha sifatida rivojlantirishga alohida e'tibor berildi.

1992 yil 2 iyulda qabul qilingan O'zbekiston Respublikasining “Ta'lim to'g'risida”gi qonuni hamda 1991 – 1996 yillarda e'lon qilingan 30 dan ziyod Prezident farmonlari va Vazirlar Mahkamasining qarorlari asosida ta'lim sohasida qator o'zgarishlar amalga oshirildi.

Maktabgacha ta'lim tizimida uylarda tashkil etiladigan bolalar bog'chalari hamda “bolalar bog'chasi - maktab” majmui tarmog'i rivojlanadi. Bolalarga chet tillarini, xoreografiya, tasviriy va musiqa san'ati, kompyuter savodxonligi asoslarini o'rgatuvchi 800 dan ortiq guruh tashkil etildi.

“Sog'lom avlod uchun”, “Iqtisodiy ta'lim”, “Qishloq maktabi”, “Rivojlanishda nuqsoni bo'lgan bolalarni tiklash” va boshqa tarmoq dasturlari ishlab chiqildi hamda ta'lim jarayoniga tadbiq etila bordi.

Oliy ta'lim sohasida ham ko'plab yangi o'quv yurtlari ochildi. 1992 yil 28 fevraldagi Prezident farmoni bilan 8 ta viloyat pedagogika institutlari universitetlarga aylantirildi. Eng zarur zamonaviy mutaxassislar bo'yicha yangi oliy o'quv yurtlari – O'zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi, Qurolli kuchlar akademiyasi, Ichki ishlar vazirligi akademiyasi, Bank – moliya akademiyasi, Toshkent moliya instituti, Navoiy konchilik instituti, Samarqand davlat chet tillari instituti, Andijon iqtisodiyot va boshqaruv instituti, Jizzax politexnika instituti, Qarshi agrar – iqtisodiyot instituti, Navoiy davlat pedagogika instituti, Namangan muxandislik – iqtisodiyot instituti hamda viloyatlarda yirik universitetlarning filiallari tashkil etildi. 1997 yil boshlarida Respublika Oliy ta'lim tizimida 58 ta oliy o'quv yurti, shu jumladan 16 ta universitet va 42 ta institut faoliyat ko'rsatdi. Ularda 164 ming talaba o'qidi, 18,5 ming professor – o'qituvchi faoliyat ko'rsatdi.

Abiturientlar va talabalarnrng bilim darajasini test va reyting asosida baholashning ilg'or usullari joriy etildi.

Iste'dodli yoshlarni moddiy va ma'naviy rag'batlantirish, ularning chet elda o'qishini qo'llab – quvvatlash maqsadida “Ulug'bek”, “Umid”, Respublika bolalar fondi, “Kamolot”, “Sog'lom avlod uchun”, “Iste'dod” jamg'armalari tashkil etildi.

Ta'lim tizimida bir qator chora – tadbirlar amaalga oshirilsada, hali bu sohada jiddiy kamchiliklar mavjud edi.

Xususan, ta'lim tizimi, kadrlar tayyorlash jamiyatda bo'layotgan demokratik o'zgarishlar, bozor islohatlari talablari bilan bog'lanmagan edi. O'quv jarayonining moddiy texnika va axborot bazasi qoniqarsiz ahvolda edi. Ta'lim muassasasida zamonaviy o'quv adabiyotlari va didaktik materiallar yetishmasdi. Yuqori malakali pedagoglar yetishmasdi. Maktab o'quvchilirida mustaqil fikr shakllantirilmayotgan edi.

Ta'lim tizimi, fan va ishlab chiqarish o'rtasida hamkorlik, integratsiya o'rnatilmagandi. Kadrlar tayyorlashda marketing mavjud emasdi. Amaldagi ta'lim tizimi zamonaviy taraqqiy topgan davlatlar darajasidan ancha orqada edi. Shu boisdan ta'lim tizimini tubdan isloh qilish masalasi ko'ndalang bo'lib qoldi.

Prezident I.A.Karimov tashabbusi bilan ta'limni isloh qilish yo'llari ishlab chiqildi. I.A.karimov 1997 yil 29 avgustda Oliy Majlisning 1X sessiyasida “Barkamol avlod – O'zbektston taraqqiyotining poydevori” mavzusida ma'ruza qildi. Ma'ruzada oldimizga qo'ygan buyuk maqsadlarimizni ro'yobga chiqarish taqdiri, avvvalambor, zamon talablariga javobberadigan yuqori malakali, ongli mutaxassis kadrlar tayyorlash muammosi bilan chambarchas bog'liq ekanligi asoslab berildi.

1997 yiml 27 avgust Oliy Majlisning 1X sessiyasida O'zbekiston Respublikasining “Ta'lim to'g'risida”ga yangi qonuni va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” qabul qilindi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturining maqsadi ta'lim sohasini tubdan isloh qilish, uni o'tmishdan qolgan mafkuraviy qarashlar va sarqitlardan to'la xalos etish, rivojlangan davlatlar darajasida, yuksak ma'naviy va axloqiy talablarga javob beruvchi yuqori malakali kadrlar tayyorlash Milliy tizimini yaratishdan iboratdir.

Milliy dasturda, hayotimizning barcha sohalarida bosqichma – bosqich amalga oshirilayotgan islohatlarga monand ravishda, ta'lim isloxotlarini uch bosqichda amalga oshirish nazarda tutilgan.

Birinchi bosqich (1997 – 2001 yillarda) mavjud kadrlar tayyorlash tizimining ijobiy salohiyatini saqlab qolish asosida ushbu tizimni isloh qilish va rivojlantirish uchun huquqiy, kadrlar jihatidan, ilmiy – uslubiy, moliyaviy – moddiy shart – sharoitlar yaratish vazifalari ro'yobga chiqarildi.

Ikkinchi bosqich (2001 – 2005 yillarda) Milliy dastur to'liq ro'yobga chiqadi va mehnat bozorining rivojlanishi va real ijtimoiy – iqtisodiy sharoitlarni hisobga olgan holda unga aniqliklar kiritiladi.

Uchinchi bosqich (2005 va undan keyingi yillarda) to'plangan tajribani tahlil etish va umumlashtirish asosida mamlakatni ijtimoiy – iqtisodiy rivojlantirish istiqbollariga muvofiq kadrlar tayyorlash tizimi takomillashtiriladi va rivojlantiriladi.

Kadrlar tayyorlash milliy dasturida belgilangan vazifalarni bajarish umumxalq, umummillat ishiga aylandi. 2001 yilda Milliy dasturni ro'yobga chiqarishning birinchi bosqichi yakunlandi.

Islohotlarga mos ravishda maktabgacha ta'lim faoliyati tubdan o'zgardi. Xususiy va xonadan bog'chalari tarmog'i kengaydi. Respublika bo'yicha 84 % maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabga tayyorlash maktabgacha ta'lim muassasalarida, xo'jalik hisobidagi qisqa muddatli guruhlarda, maktablar qoshidagi tayyorlov guruhlari, savodxonlik va boshqa turdagi markazlarda amalga oshirilmoqda. 16 % esa oilalarda maktabga tayyorlanmoqda. 2001 – 2002 yillarda Respublikamizda 6742 ta maktabgacha ta'lim muassasalari faoliyat ko'rsatdi, ularda 608500 nafar o'g'il – qizlar tarbiyalandi, 65862 nafar pedagog, tarbiyachi va boshqa xodimlar faoliyat ko'rsatdi.

O'zbekiston xukumati ta'limni rivojlantirish uchun katta mablag' ajratmoqda. Birgina 2001 yilda ta'lim harajatlari davlat byudjeti sarf – xarajatlarining 36% tashkil etdi. Ta'lim uchun 150 mln. AQSh dollaridan ziyod chet el investitsiyasi sarflandi. Ular yangi ta'lim binolari barpo etish, ularni eng zamonaviy o'quv laboratoriya uskunalari va o'quv mebellari bilan jihozlash uchun sarflandi. Mustaqillik yillarida 848398 o'quvchi o'rniga mo'jallangan 2244 ta yangi umumta'lim maktab binolari qurilib, foydalanishga topshirildi.

Respublikamizda 9661 ta umumta'lim maktablarida 6 mil. yaqin o'quvchi ta'lim – tarbiya olmoqda.

Kadrlar tayyorlash milliy dasturining eng muhim O'zbekistonga xos xususiyati yangi turdagi 3 yillik o'rta maxsus, kasb – hunar ta'limi tizimini yaratishdan iborat vazifa sobitqadamlik bilan amalga oshirilmoqda. Kadrlar tayyorlash milliy dasturining birinchi bosqichi 1997 – 2001 yillarda 216 ming o'quvchi o'rniga ega bo'lgan 44 ta akademik litsey va 291 ta kasb – hunar kollej barpo etildi.

Oliy ta'lim ikki bosqichdan: bakalavriat va magistraturadan iborat etib qayta tashkil etildi. 2001 – 2002 o'quv yilida 62 ta oliy o'quv yurtida 180 mingdan ortiq bo'lajak bakalavrlar va 5 mingdan ortiq magistrantlar ta'lim – tarbiya oldilar. 18486 nfar professor – o'qituvchilar mehnat qildilar, ularning 1462 nafari fan doktori, 7201 nafari fan nomzodidir.

Mamlakatimizda iqtidorli yoshlarni izlab topish, ularga ko'maklashish, qo'llab – quvvatlash bo'yicha davlat siyostai yuritilmoqda. Bu borada xalqaro hamkorlikni yo'lga qo'yish muhim vazifalardan biridir. 1997 yilda tashkil etilgan “Umid” jamg'armasi yo'llanmasi bilan 1997 – 2001 yillarda 785 nafar yigit – qiz rivojlangan davlatlarning oliy o'quv yurtlariga o'qishga yuborildi. Ulardan 519 nafari bitirib keldi va Prezident farmoyishi bilan tashkil etilgan Maxsus ishchi guruhi yo'llanmasi asosida vazirliklar, idoralar, tashkilot va korxonalarda ishlamoqda. 2002 yil iyulda Toshkentda Xalqaro Vestminster universiteti tashkil etildi va 160 ta dastlabki talabalar qabul qilindi.

Ta'lim muassasalarining Yevropadagi ta'lim jamg'armasi, Germaniyadagi texnikaviy hamkorlik tashkiloti, Yaponiyadagi JAYKO xalqaro tashkiloti, Koreyaning KOYKA agentligi, YUNESKO, Jahon banki, TASIS – TEMPUS ochiq jamiyat instituti, AQSh, Angliya. Frantsiya, Yaponiya, Daniya, Xitoy, Gollandiya Oliy ta'lim vazirliklari bilan hamkorligi kengayib bormoqda. Ta'lim ravnaqi uchun 150 mln. AQSh dollari xajmida chet el investitsiyalari jalb etildi. Oliy o'quv yurtlarining yuzlab professor – o'qituvchilari “Ustoz” jamg'armasi bilan xorijiy oliy o'quv yurtlarida malaka oshirib keldilar.

O'zbekiston ta'lim tizimi dunyo miqyosida katta qiziqish uyg'otmoqda. Moskvadagi Oliy ta'lim Xalqaro Fanlar akademiyasi prezidenti V.Shukshunov O'zbekistonda ishlab chiqilgan bu Milliy dasturni mazmun – mohiyati jihatidan tengi yo'q xujjat, deb ta'rifladi. O'zbekistonda yaratilayotgan ta'lim tizimi “Ta'limning o'zbek modeli” deb e'tirof etildi.

Badiiy adabiyot. Mustaqillik yillarida badiiy adabiyotda milliylik, ming yillik tarixiy ijodiy an'anlar, umuinsoniy qadriyatlar, erkin fikr yuritish tamoyillari tiklandi. Badiiy adabiyot sinfiylik, partiyaviylik, kommunistik mafkuraviylik kabi aqida hukmronligi illatlaridan ozod bo'ldi.

Badiiy adabiyotda mustaqillikni asrab – avaylash, ozod va obod Vatan qurish, barkamol insonni tarbiyalash, milliy o'zlikni anglash kabi masalalar bosh mavzu bo'lib qoldi. Badiiy adabiyot rivojiga H.Karomatovning “Qur'on va o'zbek adabiyoti”, O.Sharofiddinovning “Cho'lponni izlab”, B.Qosimovning “Maslakdoshlar” asarlari ijobiy ta'sir etdi.

A.Oripov, O.Yoqubov, P.Qodirov, X.Davron kabi ijodkorlarning tarixiy roman, pesa va qissalarida ulug' bobokalonlarimiz Amir Temur, Mirzo Ulug'bek, Bobir va boshqalarning siymolari umuminsoniy va milliy qadriyatlarga mos tarzda yangicha talqinda yoritildi.

Shukrulloning “Kafansiz ko'milganlar” romanida, N.Eshonqulovning “Qor kitob” povesti, Tog'ay Murodning “Tushda kechgan umrlar”, T.Murodning “Otamdan qolgan dalalar” singari asarlarda mustabid sovet davrida xalq boshiga solingan behad kulfatlar, g'am – alamlar haqqoniy tasvirlangan.

T.Malikning “Shaytanat”, H.Shayxovning “Tutqin odamlar” asarlarida iymon va vijdondan ozdirishga, razolat va qabohat ummoniga botirishga urinuvchi yomonlik dunyosi, mafiya olami shaytonlari fosh qilinadi, ularga nisbatan nafrat tuyg'ulari tarannum etiladi.

Me'morchilik va amaliy san'at. O'zbek xalqi me'morchiligi mohiyat e'tibori jihatidan buyuk bunyodkorlik san'atidir. Mustaqillik yillarida me'morchilik san'ati yanada rivojlanib, takomillashib bormoqda. Me'morchilikda ikki asosiy tamoyil ko'zga tashlanadi. Ulardan biri sharqona me'morchilikning an'anaviy qonun – qoidalariga rioya etishdir. Bu tamoyil Temuriylar tarixi davlat muzeyi, Turkiston saroyi, Oliy Majlis, Toshkent shahar hokimiyati binolari timsolida o'z aksini topganlar.

Me'morchilikdagi ikkinchi tamoyil esa O'zbekistonning jahon hamjamiyatidan munosib o'rin olish sari intilishini namoyish etuvchi jahon me'morchiligining eng yaxshi yutuqlaridan foydalanishda namoyon bo'lmoqda. Bunday binolar jumlasiga “Meridian”, “Afrosiyob”, “Buxoro”, “Interkontinental”, “Sheraton” mehmonxonalari, “O'zekspomarkaz”, Milliy bank, Markaziy bank, Respublika birja markazi, Banklararo moliyaviy xizmatlar markazi, O'zbekiston Davlat konservatoriyasi va boshqa binolarni kiritish mumkin.

Toshkent shahri ko'rkiga – ko'rk qo'shib turgan “Oloy”, “Chorsu”, “Otchopar”, “Yunusobod”, “Mirobod”, “Parkent”, “Qo'yliq” va boshqa bozor binolari, shuningdek “Yunusobod” tennis markazi, “Jar” sport markazi singari zamonaviy inshoatlar barpo etildi.

O'zbekistonning qadimiy shaharlaridagi tarixiy binolarni tiklash ishlari jadallik bilan olib borilmoqda. Bunga Toshkent, Samarqand, Buxoro, Xiva shaharlarida qayta tiklangan o'nlab binolar, obidalar misol bo'la oladi.

Mustaqillik yillarida haykaltaroshlik san'ati jadal o'sdi. Haykaltarosh I.Jabborov va K.Jabborovlar tomonidan Toshkentda Amir Temurning otliq haykali, Samarqand va Shahrisabzda amir Temur haykallari, Farg'on va Quvada Ahmad al-Farg'oniy (1998), Xorazmda Jaloliddin Manguberdi haykallari (1999) yaratildi. Haykaltarosh R.Mirtojiev ijodiga mansub Z.M.Bobur (Andijon, 1993), “Ona” (Jizzax, 1999) kabi bir qator haykal va yodgorliklar yaratildi. 1999 yilda Termizda “Alpomish” haykali va majmua – kompozitsiyasi (A.Rahmatullaev) bunyod etdi.

O'zbekistonda qadimdan amaliy san'at o'ziga xos tarzda rivojlanib kelgan. Mustaqillik yillarida badiiy kulolchilik, pichoqchilik, zargarlik, ganchkorlik, yog'och o'ymakorligi, naqqoshlik, kashtachilik, zardo'zlik, gilamdo'zlik, bezakchilik kabi amaliy san'at turlari tiklandi va yangi ma'no-mazmun bilan rivojlanib bormoqda. Mustaqillik sharofati bilan dizayn san'ati ham jadal rivojlanmoqda. Tasviriy san'at, rassomchilik san'atining rivojida 1997 yilda tashkil etilgan O'zbekiston Badiiy akademiyasi va “Tasviriy oyina” respublika ijodiy uyushmasi muhim rol o'ynadi. O'zbekiston xalq rassomlari Malik Nabiev, Baxodir Jalolov va boshqalar xalqimiz ongida milliy g'urur, Vatanga sadoqat tuyg'ularini uyg'otuvchi qator san'at asarlari yaratdilar.

Kino san'ati. Mustaqillik yillarida kino san'ati rivoj topdi. 1996 yilda “O'zbekfilm” tasarrufida 8 ta kinostudiya, 30 ga yaqin mustaqil ijodiy studiyalar faoliyat yuritdi. 1996 yilda tashkil etilgan “O'zbekkino” davlat aksionerlik komponiyasi, uning davlat tomonidan moddiy jihatidan qo'llab – quvvatlanishi kino san'atining rivojida muhim ahamiyatga ega bo'ldi. 1991 – 2002 yillarda 60 ga yaqin badiiy filmlar yaratildi. “Temir xotin”, “Dallol”, “Sharif va Ma'rif”, “Tilla bola”, “Buyuk Amir Temur”, “Kenja singil”, “Yulduzingni ber osmon” va boshqa filmlarda milliylik va zamonaviylik uyg'unligi yaqqol namoyon bo'ldi. 1997 yil 22-29 may kunlari 12 Xalqaro Toshkent kinofestivali bo'lib o'tdi. Unda 32 ta davlat va 8 ta xalqaro tashkilotlardan vakillar, kino san'ati ustalari qatnashdi. “Buyuk Amir Temur” filmi ijodkorlari R.Ibrohimovga festival bosh sovrini – “Neksiya” avtomabili berildi.

Mustaqillik yillarida o'nlab hujjatli filmlar yaratildi. “O'zbekiston bahorlari”, “O'zbekiston qahramonlari”, “Umid qaldirg'ochi”, “Istiqlol fidoyilari” va boshqalar shular jumlasidandir.

Teatr. Mustaqillik yillarida amalga oshirilayotgan ma'naviy- ma'rifiy islohotlar jarayonida teatr san'ati ham rivojlandi.

1993 yilda foydalanishga topshirilgan “Turkiston” saroyi Vatanimiz va xorijlik teatr arboblarining, ijodiy guruhlarning sahna asarlari namoyish etiladigan dahoga aylanadi. Andijonda jamoatchilik asosida faoliyat ko'rsatayotgan yoshlar teatri, Abbos Bakirov va yoshlar teatriga aylantirildi.

Respublika Prezidentining 1993 yil 20 oktyabrdagi “O'zbekistonda teatr va musiqa san'atini yanada rivojlantirishni qo'llab-quvvatlash va rag'batlantirish chora-tadbirlari to'g'risida”gi, 1998 yil 26 martdagi “O'zbekiston teatr san'atini rivojlantirish to'g'risida” gi farmonlari asosida teatrlar davlat byudjeti hisobiga qo'llab quvvatlandi. Farmonga binoan madaniyat ishlari vazirligi tizimida va teatr ijodiy xojimlari uyushmasi qoshida 1998 yilda “O'zbekteatr” ijodiy ishlab chiqarish birlashmasi tashkil etildi. Birlashma teatr jamoalariga xalqimizning boy ma'naviy olamini, uning madaniy merosi, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmat hissini uyg'otuvchi spektakllar yaratishda, iste'dodli yoshlarni teatrga jalb qilishda, teatrning moddiy – texnikaviy bazasini mustahkamlashda, ijodiy xodimlarni ijtimoiy himoya qilishda ko'maklashdi. Alisher Navoiy nomidagi Davlat akademik katta opera va balet teatri Yaponiya tomonidan 1995 yilda bepul ajratilgan 47 mln.ien (1500 AQSh dollari) qiymatiga teng yangi uskunalar bilan jihozlandi. Respublikamizda 36 ta professional teatr faoliyat ko'rsatmoqda. Har bir viloyatda qo'g'irchoq teatrlari bolalarga xizmat qilyapti.

2001 yilda respublika teatr san'atida muhim tarixiy voqea sodir bo'ldi. Hamza nomidagi O'zbek akademik teatri binosi muxtasham koshona shaklida qayta qurildi, zamonaviy teatr uskunalari va mebellar bilan jihozlandi. Prezident farmoni bilan unga Milliy teatr maqomi berildi.

Respublika teatrlari Vatan tarixini sahna asarlari orqali yoritishga alohida e'tibor berdilar. Milliy akademik drama teatri va Qashqadaryo musiqali drama teatri jamoalari “Sohibqiron”, Xorazm viloyati musiqali drama va komediya teatri “Jaloliddin Manguberdi”, Abror Hidoyatov nomli o'zbek drama teatri “Buyuk ipak yo'li” kabi tarixiy dramalarni sahnaga qo'ydi.

1997 yil oktyabrda Toshkentda bo'lib o'tgan “Teatr: Sharq-G'arb” xalqaro festivalida Yaponiya, Hindiston, Gongkon, Turkiya, Rossiya, Buyuk Britaniya teatr san'atkorlarining chiqishlari bo'ldi. Amir Temur tavalludining 660 yilligiga bag'ishlangan festivalda O'zbekiston, Qozog'iston, Qirg'iziston teatrlarning 15 ta eng yaxshi tarixiy sahna asarlari namoyish etildi. O'zbekiston teatr ustalari Germaniya, Slavakiya, Fransiya, Hindiston, AQSh, Belgiya, Misr, Rossiya teatr festivallarida qiziqarli spektakllar bilan ishtirok etdilar.

Muxtasar qilib aytganda respublikamiz teatr san'ati xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimiz ma'naviyatini boyitish, ular ongiga Milliy istiqlol g'oyasini singdira borish, vatanparvarlik tuyg'ularini kuchaytira borish, axloqiy, estetik tarbiya maktabi bo'lib xizmat qilmoqda.

O'zbek sirki. 1992 yilda “O'zbekdavlasirk” respublika birlashmasining tashkil etilishi sirk san'atining rivojlanishida muhim ahamiyatga ega bo'ldi. Toshkent sirki zamonaviy talablar asosida qayta ta'mirlandi, unga O'zbekiston xalq artisti Toshkenboy Egamberdiev nomi berildi. An'anaviy sirk san'atining unutilgan turlari tiklandi va rivojlandi. Iste'doli yoshlarga amaliy yordam berishmaqsadida 1996 yilda estrada – sirk kolleji ochildi.

O'zekiston sirkchilarining chet ellarga gastrol safarlari uyushtirildi. Misr, Iordaniya, Falastin, Pokiston, Malayziya, Hindiston, Xitoy, Suriya, Livan, Eron, Birlashgan Arab Amirligida gastrol safarlarida bo'lgan respublikamiz sirk ustalari o'zbek milliy sirk san'atini namoyish etdilar.

Olimjon Toshkenboev rahbarligidagi “O'zbekiston dorbozlari” guruhi 1996 yildan boshlab YEvropa mamlakatlarida gastrol safarida bo'lib 2000 dan ziyod tomosha ko'rsatdilar. 15 yoshla Karima Zaripova 1997 yil yanvarda Parijdagi Buglion sirkida bo'lgan yosh sirk artistlarining xalqaro festivalida qatnashib “Plastik etyud” (besuyak o'yini) janrida festivalning eng oliy mukofoti – oltin medalni qo'lga kiritdi. 1998 yilda Toshkent sirkida iste'dodli yoshlarga ko'maklashuvchi bolalar studiyasi ochildi.

O'zbek sirkchilari 1999 yilda birlashgan Arab Amirligining Dubay shahrida bo'lib o'tgan Butunrossiya sirk festivalida, 2000 yilda Xitoyning Uxan shahrida bo'lib o'tgan xalqaro sirk festivalida, 2001 yil yanvarda Belgiyaning Lej shahrida bo'lib o'tgan YEvropa sirklarining 10 – festivalida muvaffaqiyatli qatnashib, sovrinli o'rinlarni egalladilar. Sirkchilarimizning sa'y – harakatlari natijasida O'zbek sirkiga xos turli nomer va attrakatsionlar xalqaro sirk dasturlaridan o'rin egalladi.

Milliy musiqa va qo'shiqchilik. Mustaqillik yillarida milliy musiqa va qo'shiqchilik san'ati rivojlandi. Respublika madaniyat ishlari vazirligi, 1992 yilda tashkil etilgan “Xalq ijodi va madaniy-ma'rifiy ishlar respublika markazi”, uning viloyatlardagi bo'limlari mustqa va qo'shiqchilik san'ati, xavaskorlik va folklor jamoalari faoliyatini rivojlantirish, unutilgan xalq oxanglarini tiklash maqsadida turli xil ko'rik tanlovlar, festivallar tashkil etilmoqda. 1992 yilad Toshkentda “Asrlarga tengdosh navolar” va “Boqiy ovozlar”, Xorazm viloyatida folklor jamoalari, askiya, qiziqchi va masharabozlarning, Qo'qonda katta ashula, lapar va yalla ijrochilarining ko'rik - tanlovlari o'tkazildi. 1994 yilda may oyida Parijda bo'lib o'tgan “Sharq musiqasi” festivalida Munojot Yo'lchieva, Shavkat Mirziyoevlar ishtirok etib, o'zbek milliy qo'shiqchilik san'atini jahonga namoyish etdilar.

O'zbekistonda musiqa va qo'shiqchilik san'atini rivojiga har yili 31 avgust va 21 mart kunlari o'tkazilayotgan mustaqillik va Navro'z kunlariga bag'ishlangan bayram tantanalari ijobiy ta'sir ko'rsatmoqda.

Mustaqillik yillarida O'zbekistonda yashayotgan 130 ga yaqin turli millat va elat urf-odatlari va an'analari birdek rivojlanib bormoqda. Milliy madaniy markazlar millatdoshlarning tili, madaniyati, urf-odatlari, rasm-rusumlarini tiklash, tarixiy Vatani bilan aloqani rivojlantirish kabi masalalar bilan shug'ullanib kelmoqdalar. Milliy madaniy markazlar qoshida milliy musiqa, raqs, hunar va boshqa yo'nalishlardagi to'garaklar tashkil etilgan.

1992 yilda turli milliy markazlarga ko'maklashuvchi Respublika Baynalminal markazi tuzildi. Uning faoliyatida respublikamizda istiqomad qiluvchi turli millat va elatlarni jipslashtirish asosiy o'rin tutmoqda. Har bir millatga mansub rassomlar, yozuvchilar, shoirlar, olimlar, madaniyat va san'at arboblariga bag'ishlangan yig'ilishlar, ko'rgazmalar tashkil etilmoqda. Milliy madaniy markazlar o'z faoliyati bilan respublikada madaniyat ravnaqiga muhim hissa qo'shmoqdalar.

Muzey. Jamiyat madaniy – ma'rifiy hayotida alohida xotirani tiklash va mustahkamlashda muzeylarning ahamiyati katta. Shu boisdan ham mustaqillik yillarida mavjud muzeylarni ta'mirlash, ularni yangi eksponatlar bilan boyitish, yangi muzeylar barpo etishga alohida e'tibor berildi.

Namanganda ulug' o'zbek shoiri Boborahim Mashrab muzeyi, Xorazmda hofiz Xojixon Boltaev nomli maqomchilar muzeyi, Urganchda Xorazm amaliy san'ati va tarixi muzeyi, Buxoroda temirchilik muzeyi, Samarqand viloyatining Oqtosh shahrida xalq baxshisi Islom shoir Nazar o'g'lining uy-muzeyi, Toshkentda o'zbek xalq ayollarining orasidan chiqqan birinchi huquqshunos olima Xadicha Sulaymonova muzeyi, o'zbek raqqosasi Mukarrama Turg'unboeva muzeyi singari uy muzeylari tashkil etildi. Shuningdek, oliy ta'lim muassasalarida ko'plab muzeylar ochildi.

1996 yil 1 sentyabr kuni Toshkentda Osiyoda yagona bo'lgan Olimpiya shon – shuhrat muzeyi faoliyat ko'rsata boshladi. Bu muzey O'zbekistonlik sportchilarning xalqaro musobaqalardagi muvaffaqiyatlarni namoyish etadigan, mamlakatimizda sport harakatini rivojlantirish markazi bo'lib qoldi.

1996 yil 18 oktyabrda Toshkentda Temuriylar tarixi davlat muzeyi ochildi. Muzey temuriylar davrini aks ettiruvchi o'sha davrga xos tarixiy jixozlar, qurol – aslahalar, lashkarboshilar va oddiy jangchilarning kiyim – boshlari, oltindan yasalgan uy – buyum ashyolari, musiqa asboblari, Amir Temur, Bobur qo'lyozmalari, Ulug'bekning astronim qurilmalari va boshqa 2000 dan ortiqroq tarixiy, madaniy yodgorliklar bilan jixozlangan. Temuriylar tarixi davlat muzeyi O'zbekistonda amalga oshirilayotgan madaniy, ma'naviy – ma'rifiy ishlar, ilmiy tafakkur markaziga aylandi. 2002 yil Termizda Arxeologiya muzeyi bunyod etildi.

O'zbekiston Prezidentining 1998 yil 12 yanvardagi “Muzeylar faoliyatini tubdan yaxshilash va takomillashtirish to'g'risida”gi farmoni va uning bajarilishiga qaratilgan Respublika xukumatining 1998 yil 5 dekabrdagi qabul qilingan “Muzeylar faoliyatini qo'llab – quvvatlash masalasi to'g'risida”gi qarori mamlakatimizda muzey ishini rivojlantirish istiqbollarini belgilab berdi. Madaniyat ishlari vazirligi “Oltin meros” jamg'armasi, Badiiy Akademiya, Moliya vazirligi, Mehnat vazirligi muzeylar rahbariyati bilan hamkorlikda muzeylarning rivojlanishi va moliyaviy ta'minoti bo'yicha dastur ishlab chiqildi. Muzeylar faoliyatini muvaffaqlashtirish, ilmiy – uslubiy yordam ko'rsatish, moddiy jihatdan qo'llab – quvvatlash maqsadida 1998 yilda “O'zbekmuzey” Respublika jamg'armasi tuzildi. Axolining muzeyshunoslik madaniyatini oshirishga ko'maklashuvchi “Moziydan sado” jurnali ta'sis etildi va u 1999 yildan boshlab o'zbek, rus, ingliz tillarida nashr etila boshlandi. Faqat 1999 yilda muzeylarning asosiy fondi 1544 ta tarixiy va madaniy yodgorliklar bilan boyidi.

O'zbekistonda umumiy maydoni 137150 kv.m.ni tashkil etadigan 510 ta muzey faoliyat ko'rsatmoqda. Ularda 1,3 mln.dan ortiq ajdodlarimiz tarixi, betakror madaniyatini aks ettiruvchi nodir buyumlar – eksponatlar saqlanmoqda va aholiga namoyish etilmoqda. Mamlakatimizning me'moriy yodgorliklarga boy 10 ta shahri tarixiy shaharlar ro'yxatiga kiritilgan. 2500ta me'moriy obida, arxeologik yodgorlik, 1800 ta monumental san'at asari davlat muxofazasiga olindi. Buxoro, Samarqand va Xiva shaharlaridagi 3 ta muzey – qo'riqxonalarda butun dunyoda eng nodir tarixiy yodgorliklar, me'moriy obidalar, monumental san'at asarlari saqlanib qolgan, davlat muxofazasida yangidan chiroy ochayotgan muzeylar sifatida e'tirof etilgan.

O'zbekiston muzeylari aholi orasida o'lkamiz tarixi, xalq amaliy san'ati asarlaridan iborat etnografik ko'rgazmalarni namoyish etib jamiyatimiz ma'naviy kamoloti yo'lida xizmat qilmoqda. Minglab xorijiy sayyohlar respublikamiz muzey – qo'riqxonalariga tashrif buyurib ajdodlarimizdan qolgan tarixiy yodgorliklar, obidalar, monumental san'at asarlari oldida ta'zim etmoqdalar. Frantsiya, Turkiya, Eron, Pokiston, Koreya, Xitoy va boshqa mamlakatlarda O'zbekiston muzeylarining eksponatlari namoyish etildi.

Tayanch so’z va iboralar

Markaziy Osiyo, qadimiy tsivilizatsiya, ruhiy quvvat, submadaniyat, zardushtiylik, Avesto, axmoniylar Yunon-Baqtriya, mehrob, solnoma, buddaviylik, oromiy, So'g'd.

Sharq Renessansi, musulmon madaniyati, qoraxoniylar, somoniylar, musavvirlik, xattotlik, qo'lyozma.

Amir Temur, saltanat, Movarounnaxr, Registon, Bibixonim, karvon yo'li, masjid, maqbara, miniatyura, nasta'liq, mutasalsal, tasavvuf, naqshbandiya, tuzuklar,

Ma'naviy meros, diniy qadriyatlar, ta'lim, badiiy adabiyot, me'morchilik, amaliy san'at, kino, teatr, sirk, musiqa, qo'shiqchilik san'ati, muzey.

Ma’naviy meros – qadim zamonlardan beri ajdodlarimizdan bizgacha yetib kelgan ma’naviy boyliklar – siyosiy, falsafiy, huquqiy va diniy qarashlar, axloq – odob me’yorlari, ilm – fan yutuqlqri, tarixiy, badiiy va san’at asarlari majmuidir.

“Oltin meros” – xayriya jamg’armasi 1996 yilda tashkil etilgan

“Umid”, “Istedod” jamg’armalari – istedodli yoshlarni moddiy va ma’naviy rag’batlantirish, ularning chet elda o’qishini qo’llab – quvvatlash maqsadida tuzilgan

Haykaltarosh I.Jabborov – Toshkentdagi Amir Temur, Samarqand, Shahrisabzdagi Amir Temur, Farg’ona va Quvada al – Farg’oniy haykallarini yaratgan

Adabiyotlar ro'yxati

1. Karimov I.A. Istiqlol va ma'naviyat. T., 1994.

2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q. T.: O'zbekiston. 1998.

3. Gulmetov E., Qobiljonova T., Ernazarova Sh., Mavrulov A. Madaniyatshunoslik. T., 2000.

4. Axmedova A., Gabidulin R. Kulturologiya. Mirovaya kultura Akademiya Xudojestv Uzbekistana. T., 2001.

5. Sulaymonova F. Sharq va G'arb. T.: O'zbekiston. 1997.

6. O'zbekiston Respublikasi Entsiklopediyasi. T., 2000.

7. Amir Temur va temuriylar davrida madaniyat va san'at. T., 1996.

8. Abduraxmonov A. Ulug'bek va uning rasadxonasi. T., 1996.

9. Axmedov B. Amir Temur. T., 1995.