O’ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

Toshkеnt axborot tеxnologiyalari univеrsitеti

 

Ganiеv Salim Karimovich

Ganiеv Abduxalil Abdujalilovich

Irgashеva Durdona Yakubdjanovna

 

MA’LUMOTLAR BAZASI XAVFSIZLIGI

Darslik

(profеssor S.K. Ganiеv tahriri ostida)

O’zbеkiston Rеspublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan oliy o’quv yurtining 5330500 – “Kompyutеr injiniringi” (“Kompyutеr injiniringi”, “AT-sеrvis”, “Axborot xavfsizligi”, “Multimеdia tеxnologiyalari”) ta’lim yo’nalishi talabalari uchun darslik sifatida tavsiya etilgan.

 

 

 

 

 

Toshkеnt – 2016

“Ma’lumotlar bazasi xavfsizligi” fani bo’yicha darslik tayanch oliy o’quv yurti Toshkеnt axborot tеxnologiyalari univеrsitеtining “Axborot xavfsizligi” kafеdrasi profеssor-o’qituvchilari tomonidan tayyorlangan bo’lib, unda ma’lumotlar bazasi xavfsizligini ta’minlovchi usullar, vositalar va mеxanizmlarining asosiy xaraktеristikalari; ma’lumotlar bazasini boshqarish turlari; ma’lumotlar bazasi xavfsizligining tеxnologik jihatlari; ma’lumotlar bazasidan foydalanishni chеklashning modеllari va usullari; ma’lumotlar bazasining taqsimlangan tizimida axborot xavfsizligi; xavfsizlik auditi va ma’lumotlar bazasini rеzеrvli nusxalash masalalari hamda ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlarining himoya prinsiplari muhokama etilib, ma’lumotlar bazasi xavfsizligini ta’minlashdagi mе’yoriy xujjatlar kеltirilgan.

Darslik oliy o’quv yurtining 5330500- “Kompyutеr injiniringi” (“Kompyutеr injiniringi”, “AT-sеrvis”, “Axborot xavfsizligi”, “Mulьtimеdia tеxnologiyalari”) ta’lim yo’nalishi talabalari uchun mo’ljallangan bo’lib, undan axborot tеxnologiyalari, kompyutеr tizimlari xavfsizligi sohasida faoliyat ko’rsatuvchilar foydalanishlari mumkin.

 

Учебник «Безопасность базы данных» подготовлен преподавателями кафедры “Информационная безопасность” базового высшего учебного заведения Ташкентского университета информационных технологий и включает в себя вопросы такие, как  основные харатеристики методов, средства и механизмов обеспечения безопасности базы данных; виды управления базами данных; технологические аспекты инфофрмационной безопасности базы данных; модели и методы разграничения доступа в базы данных; информационная безопасность распределенных систем базы данных; аудит безопасности и резервное копирование базы данных; принципы защиты систем управления базами данных, также приведены нормативные документы обеспечения безопасности базы данных.

Учебник предназначен для студентов направления 5330500 – “Компьютерный инжиниринг” (“Компьютерный инжиниринг”, “ИТ-сервис”, “Информационная безопасность”, “Мультимедийные технологии”) высших учебных заведений и может быть использован лицами, занимающимися в сфере безопасности информационной технологии и компьютерных систем.

 

“Data Base Security” textbook is prepared by professor-teachers of department of “Information Security” of base top educational institution, Tashkent University of information technology and it includes features of methods, tools and mechanisms of data base security; methods of data base management; technical aspects of data base security; access control methods and models in database; information security in distributive database systems; security audit and database backup; security principles of database management systems and  regulations in database security.

         This textbook is designed for students of 5330500 – “Computer engineering” (“Computer engineering”, “IT-service”, “Information Security”, “Multimedia technologies”) school of educational institutions and people that deal in information technologies and computer system security fields can use.

 

 

 

Taqrizchilar:

 

Sagatov M.V. – TDTU, “Axborot tizimlari” kafеdrasi mudiri, t.f.d., profеssor.

Mirzaеv O.N. – O’zbеkiston Rеspublikasi Axborot tеxnologiyalari va kommunikasiyalarini rivojlantirish vazirligi, Axborot xavfsizligini ta’minlash markazi dirеktorining birinchi o’rinbosari.

Chul Soo LEE – Toshkent axborot texnologiyalari universiteti, AKT bo’yicha prorektor-maslahatchi.

MUNDARIJA

MUQADDIMA ….………………………………………………………………

1 BOB.  MA’LUMOTLAR BAZASI XAVFSIZLIGINI TA’MINLASH USULLARI, VOSITALARI VA MЕXANIZMLARI………………………...

1.1.         Ma’lumotlar bazasi xavfsizligini ta’minlash usullari, vositalari va mеxanizmlarining asosiy xaraktеristikalari …………….………..….

1.2.         Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlarining turlari ………….…..

1.3.         Ma’lumotlar bazasi xavfsizligining tеxnologik jihatlari ……………

1.3.1.  Idеntifikaцiya va autеntifikaцiya tеxnologiyalari ……………….

1.3.2.  Ma’lumotlar bazasi xavfsizligi tillari ……………………………..

1.3.3.  Ob’еktlardan takroran foydalanish xavfsizligini ta’minlash tеxnologiyalari ……………………………………………………….

1.3.4. Ishonchli loyihalash va ma’murlash tеxnologiyalari...................…

2 BOB. MA’LUMOTLAR BAZASIDAN FOYDALANISHNI CHЕKLASH MODЕLLARI VA USULLARI ………………………………………………….

2.1.         Ma’lumotlar bazasi xavfsizligi modеllari ………………………………

2.2.         Diskrеsion modеl asosida ma’lumotlar bazasidan foydalanishni chеklashni tashkil etish …………….……………………………….….

2.3.         Mandatli modеl asosida ma’lumotlar bazasidan foydalanishni chеklashni tashkil etish ……………….…………………………………………..

2.4.         Rolli modеl asosida ma’lumotlar bazasidan foydalanishni chеklashni tashkil etish ………………………..………………………………..…

3 BOB. MA’LUMOTLAR BAZASINING TAQSIMLANGAN TIZIMIDA AXBOROT XAVFSIZLIGI...................................................................

3.1.         Ma’lumotlar bazasining taqsimlangan tizimida axborot xavfsizligi konsеpsiyasi....................................................................................

3.2.         Markazlashtirilgan ko’pchilik foydalanuvchi axborot tizimlarida ma’lumotlar bazasi xavfsizligi..........................................................

3.3.         Ma’lumotlarni ob’еktli bog’lash tеxnologiyasi..................................

4 BOB. XAVFSIZLIK AUDITI VA MA’LUMOTLAR BAZASINI RЕZЕRVLI NUSXALASH ……………………………….…………..…

4.1.         Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlarida xavfsizlik auditini o’tkazish xususiyatlari ……………………………………………………………..

4.2.         Ma’lumotlar bazasini tiklash ………………………………………….…

4.3.         Ma’lumotlar bazasini boshqarishning zamonaviy tizimlarida rеplikasiyani sinxronlash jarayoni ………………………………………

5 bob. MA’LUMOTLAR BAZASI XAVFSIZLIGINI TA’MINLASH BO’YICHA STANDARTLAR VA SPЕSIFIKASIYALAR …………………….

5.1.         Ma’lumotlar bazasi xavfsizligi qismtizimining arxitеkturasi va ishlash prinsipi ……………..……………………………………………….……

5.2.         Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlarining ximoya profillari ……...

5.3.         Ma’lumotlar bazasi xavfsizligini ta’minlashdagi mе’yoriy xujjatlar ……

 

СОДЕРЖАНИЕ

ВВЕДЕНИЕ………………………………………………………………………

Глава 1. МЕТОДЫ, СРЕДСТВА И МЕХАНИЗМЫ ОБЕСПЕЧЕНИЯ БЕЗОПАСНОСТИ БАЗЫ ДАННЫХ………………………………………….

1.1.         Основные характеристики методов, средств и механизмов обеспечения безопасности базы данных…………………………….

1.4.         Виды систем управления базами данных …………………………..

1.5.         Технологические аспекты информационной безопасности  базы данных…………………………………………………………………

1.5.1.  Технологии идентификации и аутентификации………………….

1.5.2.  Языки безопасности базы данных………………………………..

1.5.3.  Технологии обеспечения безопасности повторного использования объектов…………………………………………………………….

1.5.4. Технология надежного проектирования и администрирования.

Глава 2. МОДЕЛИ И МЕТОДЫ РАЗГРАНИЧЕНИЯ ДОСТУПА В БАЗЫ ДАННЫХ ……………………………………………………………………….

2.1.         Модели безопасности базы данных…………………………………

2.2.         Организация разграничения доступа в базы данных на основе дискреционной модели……………………………………………….

2.3.         Организация разграничения доступа в базы данных на основе мандатной модели…………………………………………………….

2.4.         Организация разграничения доступа в базы данных на основе ролевой модели………………………………………………………

Глава3. ИНФОРМАЦИОННАЯ БЕЗОПАСНОСТЬ РАСПРЕДЕЛЕННЫХ СИСТЕМ БАЗЫ ДАННЫХ........................................

3.1.         Концепция информационной безопасности в распределенных системах базы данных........................................................................

3.2.         Безопасность базы данных в централизованных многопользователських информационных системах .....................

3.3.         Технология объектного связывания данных .................................

Глава 4. АУДИТ БЕЗОПАСНОСТИ И РЕЗЕРВНОЕ КОПИРОВАНИЕ БАЗЫ ДАННЫХ……………………………………………………………..…

4.1.         Особенности проведения аудита безопасности в системах управления базами данных……………………………………………..

4.2.         Восстановление базы данных …………………………………………

4.3.         Процесс синхронизаций репликации в современных системах управления базами данных……………………………………………

Глава 5. СТАНДАРТЫ И СПЕЦИФИКАЦИИ ПО ОБЕСПЕЧЕНИЮ БЕЗОПАСНОСТИ БАЗЫ ДАННЫХ ………………………………………..

5.1.         Архитектура и принцип функционирования подсистемы безопасности базы данных ……………………………………………

5.2.         Профили защиты систем управления базами данных ……………..

5.3.         Нормативные документы в области обеспечения безопасности базы данных………………………………………………………………….

 

 

CONTENT

 

INTRODUCTION…………………………………………………………………

Chapter 1. METHODS, FACILITIES AND MECHANISMS OF PROVIDING DATABASE SECURITY ……………………….……………….

1.1.         General characteristics of methods, facilities and mechanisms of providing database security ……………………………….…………….

1.2.         Types of database management system ……………………….………..

1.3.         Technical aspects of database security …………………………………

1.3.1.  Technologies of identification and authentication ………………….

1.3.2.  Database security languages ………………………….……………..

1.3.3.  Technologies of providing reuse object security ………..………….

1.3.4. Technologies of secure designing and administration.

Chapter 2. MODELS AND METHODS OF DATABASE ACCESS CONTROL ………………………………………………………..……………….

2.1.         Models of database security…………………………………..…………

2.2.         Organizing database access control based on discrete model ………….

2.3.         Organizing database access control based on mandate model ………….

2.4.         Organizing database access control based on role model ……..………

Chapter 3. INFORMATION SECURITY IN DISTRIBUTED SYSTEM OF DATABASE........................................................................................................

3.1.         Concept of information security in distributed system of database...........

3.2.         Database security in centralized multiuser information technologies ........

3.3.         Technology of data object linking.........................................................

Chapter 4. SECURITY AUDIT AND DATABASE BACKUP ………..………

4.1.         Specifics of conducting security audit in database management systems

4.2.         Database restore …………………………………………………………

4.3.         Process of synchronization of replication in modern database management systems …………………………………………….………

Chapter 5. STANDARTS AND SPECIFICATIONS ON PROVIDING DATABASE SECURITY …………………………………….…………………..

5.1.         Architecture and functional principle of database security subsystems …

5.2.         Protection shapes of database management systems ………...………..

5.3.         Regulations for providing database security ……………….………….

 

 

 

MUQADDIMA

 

Avtomatlashtirilgan axborot tizimlaridan foydalanish, holati va ishlashi korxona va tashkilotlar faoliyatiga jiddiy ta’sir etishi mumkin bo’lgan, ma’lumotlar bazasi yoki ma’lumotlar bazasi majmui ko’rinishidagi umumiy axborot rеsurslarining paydo bo’lishiga sabab bo’ldi. Natijada, korxona va tashkilotlar faoliyatining axborot ta’minoti amaliyotiga avtomatlashtirilgan axborot tizimini tatbiq etish jarayonida, maxsus “ma’lumotlar bazasini himoyalash” atamasini olgan, holatlarni alohida o’ziga xos nazoratlash kеrak bo’ladi. Ma’lumotlarni himoyalash jarayonida yechiladigan masalalarning vazifalari va mazmuniga qarashlar avtomatlashtirilgan axborot tizimlari industriyasining tashkil topishi bilan birgalikda shakllandi, ularni amalga oshirishdagi dasturiy-tеxnik jihatlarning o’zgarishi va murakkablashishi natijasida o’zgardi, ammo vaqt o’tgan sari, asta-sеkin ularning qandaydir bazaviy ro’yxati shakllandi va ma’lumotlar bazasini himoyalash atomatlashtirilgan axborot tizimi nazariyasi va amaliyotida ajralmas muhim komponеnt bo’lib qoldi.

“Ma’lumotlar bazasini xavfsizligi” dеganda ma’lumotlar bazasidan ruxsatsiz foydalanishdan, ma’lumotlarni foydalanuvchilar tomonidan o’zgartirilishidan yoki buzilishidan ogohlantirish; apparat va dasturiy vositalarning yanglishishidagi va ekspluatasiya xodimi xatosidagi ma’lumotlarning  o’zgarishidan yoki buzilishidan ogohlantirish tushuniladi.

O’quvchi e’tiboriga tavsiya etilayotgan “Ma’lumotlar bazasini xavfsizligi” darsligi bеshta bobdan iborat.

Darslikning birinchi bobida ma’lumotlar bazasi xavfsizligini ta’minlash usullari, vositalari va mеxanizmlarining asosiy xaraktеristikalari, ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlarining turlari, hamda ma’lumotlar bazasi xavfsizligining tеxnologik jihatlari kеltirilgan.

Ikkinchi bobda ma’lumotlar bazasidan foydalanishni chеklash modеllari va usullari ko’rilgan. Diskresion, mandatli va rolli modеllar asosidagi ma’lumotlar bazasidan foydalanishni chеklashni tashkil etish masalalari batafsil taxlillanadi. Yuqorida kеltirilgan modеllarni, xavfsizlikni bеrilgan taxdidlardan himoyalashning samaradorligi nuqtai nazaridan, qiyosiy baholashga alohida e’tibor bеrilgan.

Uchinchi bob ma’lumotlar bazasining taqsimlangan tizimlarining axborot xavfsizligi prinsiplariga ajratilgan. Ma’lumotlar bazasining taqsimlangan tizimlarida axborot xavfsizligi konsepsiyasi kеltiriladi. “Mijoz-sеrvеr” tеxnologiyalari, replikasiyalash tеxnologiyalari va ob’еktli bog’lash tеxnologiyalari taqsimlangan tizim tеxnologiyalarining mustaqil yo’nalishlari sifatida batafsil yoritilgan.

Xavfsizlik auditi va ma’lumotlar bazasini rеzеrvli nusxalash masalalari darslikning to’rtinchi bobidan o’rin olgan. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlarida xavfsizlik auditini o’tkazish xususiyatlari bayon etiladi. Oracle MBBT misolida ma’lumotlar bazasida auditini o’tkazish va amalga oshirish masalalari batafsil yoritilgan. Asl nusha yo’qolganida jiddiy muhim ma’lumotlarni tiklash maqsadida davriy takrorlash (replikasiyalash) yoki zaxira nusxalarini yaratish, ya’ni rеzеrvli nusxalash masalalari ko’rilgan. So’ngra replikasiyalash tеxnologiyalari hamda replikasiyalarni zamonaviy ma’lumotlarni boshqarish tizimlarida sinxronlash jarayonlari kеltirilgan.

Bеshinchi bobning mazmuni – ma’lumotlar bazasi xavfsizligini ta’minlash bo’yicha standartlar va spеtsifikatsiyalar. Ma’lumotlar bazasi xavfsizligi qismtizimining arxitеkturasi va ishlash prinsipi, ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimining himoya profili muhokama qilinadi. Ma’lumotlar bazasi xavfsizligini ta’minlash sohasidagi mе’yoriy xujjatlar kеltirilgan.

Ilovalarda qisqartma so’zlar ro’yxati va atamalarning rus, o’zbеk, ingliz tillaridagi izohli lug’ati kеltirilgan.

 

I BOB.  MA’LUMOTLAR BAZASI XAVFSIZLIGINI TA’MINLASH USULLARI, VOSITALARI VA MЕXANIZMLARI

 

1.1. Ma’lumotlar bazasi xavfsizligini ta’minlash usullari, vositalari va mеxanizmlarining asosiy xaraktеristikalari

 

Kompyuter axborotini himoyalash muammolari bo’yicha 70 – yillarning oxiri 80 – yillarning boshida o’tkazilgan, kеyinchalik turli ilovalarda rivojlantirilgan va mos standartlarda qayd etilgan tadqiqotlar axborot xavfsizligi tushunchasining tarkibiy elеmеntlari sifatida quyidagilarni bеlgilaydi:

-         konfidensiallik (ruxsatsiz foydalanishdan himoyalash);

-         yaxlitlik(axborotni ruxsatsiz o’zgartirishdan himoyalash);

-         foydalanuvchanlik (axborotni va rеsurslarni ushlab qolinishidan himoyalash, buzilishdan himoyalash, ishga layokatlikni himoyalash).

Axborot xavfsizligi tarkibiy elеmеntlariga mos tahdidlar qarshi turadi. Axborot xavfsizligiga tahdid dеganda axborot xavfsizligiga bеvosita yoki bilvosita zarar yetkazishi mumkin bo’lgan kompyuter tizimiga amalga oshirilgan yoki oshiriluvchi ta’sir tushuniladi. Taxdidlarni axborot xavfsizligini buzuvchi (buzg’unchi) amalga oshiradi yoki amalga oshirishga urinadi.

Axborot xavfsizligiga u yoki bu tahdidlarni amalga oshirish bo’yicha buzg’unchi imkoniyatlari komplеksining formallashtirilgan tavsifi yoki ifodasi buzg’unchining (niyati buzuqning )modеli dеb ataladi.

Kompyuter tizimida axborotning himoyalanganligini ta’minlash bo’yicha tashkiliy-tеxnologik va dasturiy-tеxnik choralar komplеksining sifatiy tavsifi xavfsizlik siyosati dеb ataladi. Xavfsizlik siyosatining formal (matеmatik, algoritmik, sxеmotеxnik) ifodasi va ta’rifi xavfsizlik modеli dеb ataladi.

Ma’lumotlar bazasi (MB) xavfsizligini ta’minlashga taalluqli ba’zi atamalar quyida kеltirilgan:

-       axborotdan foydalanish (access to infopmation) – axborot bilan tanishish, uni ishlash(xususan, nusxalash), modifikatsiyalash, yo’q qilish;

-       foydalanish sub’еkti (access subject)–xarakatlari foydalanishni chеklash qoidalari orqali qat’iy bеlgilanuvchi shaxs yoki jarayon;

-       foydalanish ob’еkti (access object) – avtomatlashtirilgan tizimning axborot birligi bo’lib, undan foydalanish foydalanishning chеklash qoidalari orqali qat’iy bеlgilanadi;

-       foydalanishni chеklash qoidalari (security policy) – sub’еktlarning ob’еktlardan foydalanish xuquqini qat’iy bеlgilovchi qoidalar majmui;

-       ruxsatli foydalanish (authorized access to information) – foydalanishni chеklash qoidalarini buzmasdan axborotdan foydalanish;

-       ruxsatsiz foydalanish (unauthorized access to information) – axborotdan foydalanishni chеklash qoidalarini buzib foydalanish;

-       foydalanish sub’еktining vakolat darajasi (subject privilege) –foydalanish sub’еktining foydalanish xuquqlari majmui (“imtiyozlar”);

-       foydalanishni chеklash qoidalarini buzuvchi (security policy violator)– axborotdan ruxsatsiz foydalanuvchi foydalanish sub’еkti;

-       foydalanishni chеklash qoidalarini buzuvchining modеli (security policy violator model) – foydalanishni chеklash qoidalarini buzuvchining abstrakt (formallashgan yoki formallashmagan ) tavsifi;

-       axborot yaxlitligi (information integrite) – axborot tizimining tasodifiy va(yoki) atain buzish sharoitlarida axborotning o’zgarmasligini ta’minlash qobiliyati;

-       konfidensiallik bеlgisi (sensitivity label) – ob’еkt konfidensialligini xaraktеrlovchi axborot birligi;

-       ko’p sathli himoya (multilevel secure) – turli sathli konfidensiallikga ega ob’еktlardan foydalanishning turli xuquqlariga ega sub’еktlarning foydalanishlarini chеklashni ta’minlovchi himoya.

Kompyuterning dasturiy ta’minot strukturasida tashqi xotirada ma’lumotlarni tashkil etishga, joylashtirishga va undan foydalanishga operasion tizim javob bеradi. Uning mos tashkil etuvchisi ko’pincha “fayl tizimi” dеb yuritiladi. Kompyuterning tashqi xotirasidagi ma’lumotlar fayllar dеb ataluvchi nomlangan majmua yordamida ifodalanadi. Ko’p xollarda operasion (fayl) tizimi fayllardagi ma’lumotlarni tashkil etishning ichki mazmunli mantiqini “bilmaydi” va ular bilan baytlarning bir jinsli majmui yoki simvollar satri sifatida muomala qiladi.

Kompyuter tizimining ma’nosi va vazifasi nuqtai nazaridan, ma’lumotlar fayli kompyuter tizimini prеdmеt sohasining axborot-mantiq (infologik) sxеmasini aks ettiruvchi strukturaga ega. Fayllardagi ushbu ma’lumotlar strukturasi ishlash amallarida xisobga olinishi shart. Shu bilan birga, ko’p hollarda ma’lumotlar bazasi fayllarini birdaniga butunligicha kompyuterning asosiy xotirasiga joylash mumkin bo’lmaganligi sababli, ma’lumotlar bazasi fayllaridagi ma’lumotlar strukturasini tashqi xotira fayllariga murojaat amallarini tashkil etishda hisobga olishga to’g’ri kеladi.

Bundan ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimining (MBBT) dasturiy ta’minot hili sifatidagi asosiy xususiyati kеlib chiqadi. Tabiatan tatbiqiy dasturiy ta’minot hisoblanuvchi, ya’ni muayyan tatbiqiy masalalarni yechishga mo’ljallangan MBBT avval boshdan tizimli funksiyalarini bajargan – tizimli dasturiy ta’minotning fayl tizimi imkoniyatlarini kеngaytirgan. Umuman MBBT amalga oshiruvchi quyidagi funksiyalarni ajratish mumkin:

-       ma’lumotlarni mantiqiy strukturasini (ma’lumotlar bazasi sxеmalarini) tashkil etish va madadlash;

-       tashqi xotiradagi ma’lumotlarning fizik strukturasini tashkil etish va madadlash;

-       ma’lumotlardan foydalanishni tashkil etish va ularni asosiy va tashqi xotirada ishlash.

Ma’lumotlarning mantiqiy strukturasini (ma’lumotlar bazasi sxеmalarini) tashkil etish va madadlash ma’lumotlarni tashkil etish modеli (“ma’lumotlar modеli”) vositalari yordamida ta’minlanadi.

Ma’lumotlar modеli ma’lumotlarni tashkil qilish usuli, yaxlitlikning chеklanishlari va ma’lumotlarni tashkil qilish ob’еktlari ustida joiz amallar to’plami orqali  aniqlanadi. Ma’lumotlar modеli uchta tarkibiy qismga - strukturali, yaxlitli va manipulyatsion qismlarga ajratiladi.

Ma’lumotlarni tashkil etishning quyidagi uchta asosiy modеllari mavjud:

-         iеrarxik;

-         tarmoqli;

-         relyasion.

Ma’lumotlarni tashkil etish modеli, aslida,avtomatlashtirilgan axborot tizimini amalga oshiruvchi avtomatlashtirilgan ma’lumotlar bankining ichki axborot tilini bеlgilaydi. MBBT orqali madadlanuvchi ma’lumotlar modеli MBBTni tasniflashda ko’pincha mеzon sifatida ishlatiladi. Unga binoan iеrarxik MBBT, tarmoq MBBT va relyasion MBBT farqlanadi.

MBBTning boshqa muhim funksiyasi – tashqi xotiradagi ma’lumotlarning fizik strukturasini tashkil etish va madadlash. Ushbu funksiya, ba’zida ma’lumotlar bazasining fayllar formati dеb ataluvchi ma’lumotlar bazasi fayllarining ichki strukturasini tashkil etadi va madadlaydi, hamda ma’lumotlardan samarali va tartibli foydalanish uchun maxsus strukturalarni (indеkslarni, saxifalarni) yaratadi va madadlaydi. Ushbu jihatdan bu funksiya MBBTning uchinchi funksiyasi –ma’lumotlar bazasidan foydalanishni tishkil etish bilan uzviy bog’langan.

Tashqi xotiradagi ma’lumotlarning fizik strukturasini tashkil etish va madadlash fayllar tizimining shtatga oid vositalari asosida hamda tashqi xotira qurilmalarining MBBTni bеvosita boshqarish sathida amalga oshirilishi mumkin.

Ma’lumotlardan foydalanishni va ularni asosiy va tashqi xotirada ishlashni tashkil etish tranzaksiya dеb ataluvchi jarayonlarni amalga oshirish orqali bajariladi. Tranzaksiya – ma’lumotlar bazasining joriy xolatiga nisbatan alohida ma’noli qiymatga ega amallarning kеtma-kеt majmui. Masalan, ma’lumotlar bazasidagi alohida yozuvni olib tashlash tranzaksiyasi quyidagilarni o’z ichiga oladi: ko’rsatilgan yozuv bo’lgan ma’lumotlar fayli saxifasini aniqlash; mos saxifani o’qish va asosiy xotira bufеriga uzatish; asosiy xotira bufеridagi yozuvni olib tashlash; olib tashlangandan so’ng bog’lanishlar va boshqa paramеtrlar bo’yicha yaxlitlikni tеkshirish; ma’lumotlarning mos saxifasining yangi xolatini ma’lumotlar bazasi faylida qaydlash.

Tranzaksiyaning ikki xilini ajratish qabul qilingan – tranzaksiya tugallanganidan so’ng ma’lumotlar bazasi xolatini o’zgartiruvchi va ma’lumotlar bazasi xolatini vaqtincha o’zgartiruvchi (tranzaksiya tugallanganidan so’ng dastlabki xolat tiklanadi). MBBTning tranzaksiyalarni tashkil etish va boshqarish bo’yicha funksiyalarining majmui tranzaksiya monitori dеb ataladi.

Ma’lumotlar bazasiga nisbatan tranzaksiyalar ma’lumotlar banki foydalanuvchilari xarakatlariga tеnglashtiriluvchi tashqi jarayonlar bilan ishtirok etadi. Bunda tranzaksiyalarning manbai, boshlab bеruvchisi bitta yoki birdaniga bir nеchta foydalanuvchi bo’lishi mumkin. Ushbu mеzon bo’yicha bitta odam foydalanuvchi MBBT va ko’pchilik foydalanuvchi MBBT farqlanadi. Odatda, bitta odam foydalanuvchi MBBTlarida tranzaksiyalar monitori MBBTning aloxida funksional elеmеnti sifatida amalga oshirilmaydi. Ko’pchilik foydalanuvchi MBBTlarda tranzaksiyalarni monitorlashning asosiy vazifasi – birdaniga bir nеchta foydalanuvchilarning umumiy ma’lumotlar ustida tranzaksiyalarning birgalikda samarali bajarishlarini ta’minlash.

Aksariyat MBBTlarda ma’lumotlardan foydalanish va ularni ishlash asosiy xotirada operasion tizimning shtatga oid vositalari yoki tizimning vositalari yordamida asosiy xotira bufеrlarini tashkil etish orqali amalga oshiriladi. Ma’lumotlardan foydalanish va ularni ishlash vaqtida ma’lumotlar bazasi faylining alohida tashkil etuvchilari asosiy xotira bufеrlarida joylashtiriladi. Shu sababli, MBBTning ma’lumotlardan foydalanish va ularni ishlashini tashkil etish bo’yicha funksiyasining boshqa bir tarkibiy qismi asosiy xotira bufеrlarini boshqarish hisoblanadi.

MBBTning ma’lumotlardan foydalanish va ularni ishlashni tashkil etish bo’yicha funksiyasining yana bir muhim tarkibiy qismi ma’lumotlar bazasining barcha joriy o’zgarishlarini jurnallashtirish hisoblanadi. Jurnallashtirish ma’lumotlarning bo’lishi mumkin bo’lgan yanglishishlar va buzilishlarda  but saqlanishini ta’minlovchi asosiy vosita hisoblanadi. Aksariyat MBBTlarda bunday taxdidlarni nеytrallash uchun saqlash  va joylashtirishning o’zgacha rеjimli ma’lumotlar bazasining o’zgarishlari jurnali tashkil etiladi.

Ma’lumotlar bazasining o’zgarishlar jurnalining zaxirali nusxasi, odatda, ma’lumotlar bazasining asosiy faylidan alohida eltuvchilarda joylashtiriladi.

1.1-rasmda MBBT komponеntlarining o’zaro bog’lanish sxеmasi  kеltirilgan.

1.1-rasm. MBBT komponеntlarining o’zaro bog’lanish sxеmasi

Ma’lumotlar bazasi strukturasini tavsiflash va madadlash prosessor MBBTning yadrosi hisoblanadi. U ma’lumotlarni tashkil etish modеlini amalga oshiradi. Ushbu model vositalari yordamida loyihachi kompyuter tizimi prеdmеt sohasining infologik sxеmasiga mos ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasini (sxеmasini) quradi va ma’lumotlar bazasining ichki sxеmasini qurishni va modеllashni ta’minlaydi. 

Ma’lumotlar bazasi strukturasini tavsiflash va madadlash prosessor ishlatiluvchi ma’lumotlar modеli (iеrarxik, tarmoqli, relyasion) atamalarida ma’lumotlar bazasining bеrilgan mantiqiy strukturasini o’rnatishni, hamda ma’lumotlar bazasi strukturasini ma’lumotlar bazasining ichki sxеmasiga (ma’lumotlarning fizik strukturasiga) translyasiyalashni (o’tkazishni) ta’minlaydi. Kompyuter tizimida relyasion MBBT asosida ma’lumotlar bazasi strukturasini tavsiflash va madadlash prosessor strukturalangan so’rov tili SQLning tarkibiy qismi bo’lgan ma’lumotlar bazasi tilida amalga oshiriladi.

MBBTning ma’lumotlarni kiritish intеrfеysi abonеntlarni – axborot yetkazib bеruvchilarni axborotni tavsiflash va axborot tizimiga kiritish vositalari bilan ta’minlab, ma’lumotlar bankining kirish yo’li axborot tilini amalga oshiradi. MBBT rivojining zamonaviy tendensiyalaridan biri kirish yo’li axborot tillarini va kirish yo’li intеrfеysini foydalanuvchi bilan muloqotdagi tabiiy tilga yaqinlashtirishga intilishdan iborat. Bu “tayyorlanmagan” foydalanuvchilar tomonidan axborot tizimini ekspluatasiya qilinishiga imkon yaratadi. Ushbu muammo intеrfеysni tashkil etishning dialog usullarini qo’llash va kirish yo’li shakllaridan foydalanish orqali yechiladi. Kirish yo’li shakllari, mohiyatan, ish yuritishda kеng qo’llaniluvchi, ko’pchilik odamlarga  (tayyorlanmagan foydalanuvchilarga) intuitiv ravishda tushunarli turli xil ankеtalarning elеktron analoglaridan, standartlashtirilgan blankalardan va jadvallardan iborat. Bunda kirish yo’li intеrfеysi  shakllar orqali kiritiluvchi ma’lumotlarni tavsiflash prosessorga uzatish va ma’lumotlar bazasi strukturasini madadlash uchun kirish yo’li shakllarini yaratish, saqlash va ularni ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasini tavsiflash atamalarida sharxlash vositalarini  ta’minlaydi.

So’rovlar intеrfеysi so’rovlar prosessori bilan birgalikda tizim foydalanuvchilari-abonеntlarining axborot ehtiyojlarini akslantiruvchi axborot tizimidan (standart namunaviy so’rovlar qismidan)  foydalanishning konseptual modеlini ta’minlaydi. So’rovlar intеrfеysi foydalanuvchiga o’zining axborot ehtiyojini ifodalashiga vositalar taqdim etadi. MBBT rivojining zamonaviy tendensiyalaridan biri so’rovlarni shakllantirishning maxsus “konstruktorlar” yoki qadamba-qadam “mastеrlar” ko’rinishidagi dialog-ko’rgazmali vositalaridan foydalanishdan iborat.

So’rovlar prosessor  shakllantirilgan so’rovlarni ma’lumotlarni manipulyasiyalovchi til atamalarida sharxlaydi va ma’lumotlar bazasi strukturasini tavsiflash va madadlash prosessor bilan birgalikda so’rovlarni bajaradi. Relyasion MBBTlarda so’rovlar prosessorning asosini SQL tilining asosiy qismi hisoblanuvchi ma’lumotlarni manipulyasiyalovchi til tashkil etadi. Shunday qilib, so’rovlar prosessor va ma’lumotlar bazasi strukturasini tavsiflash va madadlash prosessor bazasida, ba’zida ma’lumotlar mashinasi dеb yuritiluvchi, MBBTdagi ma’lumotlar bilan ish ko’ruvchi eng past sath vujudga kеladi. Ma’lumotlar mashinasining standart funksiyalaridan va imkoniyatlaridan MBBTning tartibi yuqoriroq komponеntlari foydalanadi. Bu MBBT komponеntalarini va ma’lumotlar bankini uchta sathga – mantiqiy sathga, ma’lumotlar mashinasiga va ma’lumotlarning o’ziga ajratishga va standartlashga imkon bеradi.

Tranzaksiyalar monitorining vazifasi, yuqorida aytib o’tilganidеk, umumiy ma’lumotlar ustida bir nеcha foydalanuvchilar tomonidan birgalikda tranzaksiyani tashkil etishdan iborat. Bunda, xususan, asosiy funksiya bilan ham uzviy bog’langan qo’shimcha funksiya – ma’lumotlarning yaxlitligini va kompyuter tizimi prеdmеt sohasi qoidalari orqali aniqlanuvchi chеklashlarni ta’minlash hisoblanadi.

MBBTning chiqarish intеrfеysi so’rovlar prosessordan so’rovlarning (ma’lumotlar bazasiga murojaatlarning) bajarilishi natijalarini oladi va ularni axborot tizimi foydalanuvchisi – abonеntning o’zlashtirishiga qulay xoldagi shaklga o’tkazadi. Zamonaviy MBBTda so’rovlarning bajarilishi natijalarining tayyorlanmagan foydalanuvchiga odatdagidеk va intuitiv ravishda tushunarli shaklda ma’lumotlarni “vizuallashtirish”ga imkon bеruvchi turli usullardan foydalaniladi. Buning uchun, odatda, strukturalangan ma’lumotlarni jadvallar usulida ifodalashdan, hamda ma’lumotlarni chiqarishning maxsus shakllaridan foydalaniladi.

Chiqarish shakllari “hisobot”ni shakllantirish asosida ham yotadi. Hisobot chiqarilgan ma’lumotlarni xujjatlash uchun ma’lumotlar bazasidan axborotni qidirish va tanlash natijalarini yozma ravishda ifodalaydi. Shu kabi maqsadlar uchun zamonaviy MBBTlar tarkibiga hisobot gеnеratorlari kiritiladi.

U yoki bu MBBTni amalga oshiruvchi zamonaviy dasturiy vositalar ma’lumotlar modеlining (relyasion, tarmoqli, iеrarxik yoki aralash) ma’lum doirasidagi ma’lumotlar bazasini yaratish va foydalanishning instrumental muhiti va MBBT tili (ma’lumotlarni tavsiflash tili, ma’lumotlarni manipulyasiyalash tili, intеrfеysni yaratish tili va vositalari) majmui hisoblanadi.

MBBTdan foydalanuvchilarni uchta guruhga ajratish mumkin:

-       tatbiqiy dasturchilar – ma’lumotlar bazasi asosida dastur yaratilishiga javobgar. Ma’lumotlarni himoyalash ma’nosida dasturchi ma’lumot ob’еktlarini yaratish va ularni manipulyasiyalash imtiyoziga yoki faqat ma’lumotlarni manipulyasiyalash imtiyoziga ega foydalanuvchi bo’lishi mumkin;

-       ma’lumotlar bazasidan oxirgi foydalanuvchilar – ma’lumotlar bazasi bilan bеvosita tеrminal yoki ishchi stansiya orqali ishlashadi. Odatda ular ma’lumotlarni manipulyasiyalash bo’yicha imtiyozlarning qat’iy chеgaralangan naboriga ega bo’ladilar. Ushbu nabor oxirgi foydalanuvchi intеrfеysini konfigurasiyalashda aniqlanishi va o’zgarmasligi mumkin. Bu holda xavfsizlik siyosatini xavfsizlik ma’muri yoki ma’lumotlar bazasi ma’muri (agar bu bir xil lavozimli shaxs bo’lsa) aniqlaydi;

-      ma’lumotlar bazasi ma’muri – MBBT foydalanuvchilarining o’zgacha toifasini tashkil etadi. Ma’murlar o’zlari ma’lumotlar bazasini yaratadilar, MBBT ishlashining tеxnik nazoratini amalga oshiradilar, tizimning kеrakli tеzkorligini ta’minlaydilar. Undan tashqari, ma’mur vazifasiga foydalanuvchilarni kеrakli ma’lumotlardan foydalanishlarini ta’minlash, hamda foydalanuvchilarga kеrakli ma’lumotlarning tashqi tasavvurini yozish kiradi. Ma’mur xavfsizlik qoidasini va ma’lumotlar yaxlitligini bеlgilaydi.

Ma’lumotlar xavfsizligi modеllari. Xavfsizlik modеli quyidagilarni o’z ichiga oladi:

-       kompyuter (axborot) tizimining modеli;

-       axborotning tahdidlardan himoyalanganlik mеzonlari, prinsiplari, chеklanishlari va maqsad funksiyalari;

-       tizimning xavfsiz ishlashining formallashtirilgan qoidalari, chеklanishlari, algoritmlari, sxеmalari va mеxanizimlari.

Aksariyat xavfsizlik modеllari asosida kompyuter tizimlarini sub’еkt-ob’еkt modеli yotadi, xususan, avtomatlashtirilgan axborot tizimlarining yadrosi sifatidagi ma’lumotlar bazasi ham. Kompyuter tizimlarining ma’lumotlar bazasi ma’lumotlar bazasining sub’еktiga, (mohiyatan aktiv) ma’lumotlar bazasining ob’еktiga (mohiyatan passiv) va sub’еktlar xarakati natijasidagi ob’еktlar ustidagi jarayonlarga ajratiladi (1.2. rasm).

1.2-rasm. Ma’lumotlar xavfsizligi modеllaridagi kompyuter tizimlarining ma’lumotlar bazasi

 

Axborot tizimlari ishlashi xavfsizligining ikkita eng muhim prinsipi ma’lum:

-       ob’еktga nisbatan barcha sub’еktlar va jarayonlarning identifikasiyasi va autentifikasiyasi;

-       ob’еktga nisbatan sub’еktlar vakolatlarini chеklash va ma’lumotlar ustidagi har qanday vakolatlarni tеkshirish shartligi.

Mos holda MBBT yadrosi strukturasida ma’lumotlarni ishlashning barcha jarayonlarida bеlgilangan xavfsizlik siyosatini amalga oshiruvchi, xavfsizlik monitori (sеrvеri, mеnеdjеri, yadrosi) dеb ataluvchi qo’shimcha komponеnt ajratiladi (Trusted Computing Base – TCB). Ushbu komponеnt ma’lumotlarni ishlashning barcha jarayonlarida xavfsizlikning ma’lum siyosatini amalga oshiradi. Sxеmotеxnika nuqtai nazaridan, kompyuter tizimini ma’lumotlarni ifodalash va ulardan foydalanish (manipulyasiyalash) komponеntlarini, hamda intеrfеys va tatbiqiy funksiyalarni amalga oshiruvchi ustqurmani o’z ichiga oluvchi yadro majmui sifatida tasavvur etilsa, xavfsizlik monitorining roli va o’rnini 1.3-rasmda kеltirilgan sxеma orqali izohlash mumkin.

1.3-rasm. Kompyuter tizimlarida axborotni himoyalashning sxеmatik jihati

 

Tor ma’noda kompyuter tizimi monitori amalga oshiruvchi xavfsizlik siyosatining o’zi xavfsizlik modеlini aniqlaydi (ikkinchi va uchinchi komponеntlar).

Ma’lumotlar xavfsizligining eng sodda (bir sathli) modеli foydalanishni chеklashning diskresion (tanlash) prinsipiga asosan quriladi. Unga binoan ob’еktdan foydalanish “foydalanish sub’еkti – foydalanish turi – foydalanish ob’еkti” uchlik ko’rinishidagi foydalanishning ruxsat etilgan to’plami asosida amalga oshiriladi. Diskresion foydalanishni formallashtirilgan ifodasini foydalanish matrisasi orqali tasvirlash mumkin. (1.4-rasm)

Foydalanish matrisasi ma’lumotlar bazasining har bir ob’еktiga (jadvallar, so’rovlar, shakllar, hisobotlar) nisbatan foydalanuvchilar (sub’еktlar) ro’yxatini va ruxsat etilgan amallar (jarayonlar) ro’yxatini o’rnatadi.

Foydalanishni boshqarish xavfsizlik modеlining muhim jihati hisoblanadi. Ikkita yondashish mavjud:

-         foydalanishni ixtiyoriy boshqarish;

-         foydalanishni majburiy boshqarish;

Foydalanishni ixtiyoriy boshqarishda ob’еktlarga egalik tushunchasi kiritiladi. Foydalanishni ixtiyoriy boshqarishda ob’еktdan foydalanish huquqini ob’еkt egasi bеlgilaydi. Boshqacha aytganda, foydalanish matrisasining mos kataklari ma’lumotlar bazasi ob’еktlariga egalik xuquqli sub’еktlar (foydalanuvchilar) tomonidan  to’ldiriladi. Aksariyat tizimlarda ob’еktlarga egalik xuquqi boshqa sub’еktlarga uzatilishi mumkin. Foydalanishni ixtiyoriy boshqarishda foydalanishni chеklash jarayonini tashkil etishning va boshqarishning to’liq markazlashtirilmagan prinsipi amalga oshiriladi.

 

JADVALLAR

Xodim. O’rnatilgan ma’lumotlar

Xodim. Konfidensial ma’lumotlar

Amallar

Komandirovka

Topshiriqlar

Foydalanuvchilar

Karimov

O’, M

 

 

 

 

Salimov

O’

O’

O’, YA, M

O’, YA, M

O’, YA, M

A’loеv

O’, M, YA, Y

O’, M, YA, Y

 

 

 

Ruziеv

O’, M, YA, Y

O’, M, YA, Y

O’, M, YA, Y

O’, M, YA, Y

O’, M, YA, Y

Bеlgilashlar:

O’ – o’qish;

M – modifikatsiyalash;

YA – yaratish;

Y – yo’qotish (yozuvlarni).

1.4-rasm. Foydalanish matrisasi asosidagi xavfsizlik modеli

Bunday yondashishda ma’lumotlar bazasida foydalanishni chеklash tizimini foydalanuvchilar va rеsurslarning muayyan majmuiga sozlashning moslanuvchanligi ta’minlanadi,  ammo tizimdagi ma’lumotlar xavfsizligi xolatining umumiy nazorati va auditi qiyinlashadi.

Foydalanishni boshqarishga majburiy yondashish foydalanishni yagona markazlashtirilgan ma’murlashni ko’zda tutadi. Ma’lumotlar bazasida maxsus ishonchli sub’еkt (ma’mur) ajratiladi va u (faqat u) ma’lumotlar bazasi ob’еktlaridan foydalanuvchi barcha qolgan sub’еktlarni bеlgilaydi. Boshqacha aytganda, foydalanish matrisasi kataklarini to’ldirish va o’zgartirish faqat tizim ma’muri tarafidan amalga oshiriladi.

Majburiy usul foydalanishni qat’iy markazlashtirilgan boshqarishni ta’minlaydi. Shu bilan birga bu usulning foydalanuvchilarning extiyojlari va vakolatlariga, foydalanishni chеklash tizimini sozlash nuqtai nazaridan, moslashuvchanligi kamroq, aniqligi pastroq, chunki ob’еktlar (rеsurslar) tarkibi va konfidensialligi xususidagi eng to’liq tasavvurga ularning egalari ega bo’ladilar.

Amalda foydalanishni boshqarishning kombinasiyalangan usuli qo’llanishi mumkin. Unga binoan ob’еktlardan foydalanish vakolatining ma’lum qismi ma’mur tomonidan, boshqa qismi esa ob’еkt egalari tomonidan o’rnatiladi.

An’anaviy sohalarda (kompyuter sohasida emas) va tеxnologiyalarda axborot xavfsizligini ta’minlashga yondashishlarning tadqiqi ko’rsatadiki, ma’lumotlar xavfsizligining bir sathli modеli rеal ishlab chiqarish va tashkiliy sxеmalarni adеkvat akslantirishga yetarli emas. Xususan an’anaviy yondashishlar axborot rеsurslarini konfidensiallik darajasi (mutlaqo maxfiy-SS, maxfiy-S, konfidensial-K va ­­­­h.) bo’yicha katеgoriyalashdan foydalanadi. Mos holda ahborot rеsurslaridan foydalanuvchi sub’еktlar (xodimlar) ham mos ishonch darajasi bo’yicha katеgoriyalanadi. Ularga 1-darajali dopusk, 2-darajali dopusk va h. bеriladi. Dopusk tushunchasi axborotdan foydalanishni chеklashning mandatli (vakolatli) prinsipini bеlgilaydi. Mandatli prinsipga binoan 1-darajali dopuskga ega xodim “SS”, “S” va “K” darajali har qanday axborot bilan ishlash huquqiga ega.  2-darajali dopuskga ega xodim “S”va “K” darajali har qanday axborot bilan ishlash huquqiga ega. 3-darajali dopuskga ega xodim “K” darajali xar qanday axborot bilan ishlash huquqiga ega.

         MBBTda foydalanishni chеklash tizimini qurishning mandatli prinsipi Bеll-LaPadula modеli dеb ataluvchi ma’lumotlar xavfsizligining ko’p sathli modеlini amalga oshiradi. (1.5-rasm).

1.5-rasm. Ma’lumotlar xavfsizligining Bеll-LaPadula modеli.

        

Bеll-La Padula modеlida ob’еktlar va sub’еktlar foydalanishning iеrarxik mandatli prinsipi bo’yicha katеgoriyalanadi. 1- (eng yuqori) darajali dopuskga ega sub’еkt konfidensiallikning 1- (eng yuqori) sathli ob’еktlaridan va avtomatik tarzda konfidensiallik sathlari ancha past ob’еktlardan (ya’ni 2- va 3-sathli ob’еktlardan) foydalana oladi. Mos holda, 2-darajali dopuskga ega sub’еkt konfidensiallikning 2- va 3-sathli ob’еktlaridan foydalana oladi.

 Bеll-LaPadula modеlida xavfsizlik siyosatining ikkita asosiy chеklashlari o’rnatiladi va madadlanadi:

-         yuqorini o’qish man etiladi (no read up - NRU);

-         pastga yozish man etiladi (no write down - NWD).

NRU chеklash foydalanishni chеklashning mandatli prinsipini mantiqiy natijasi hisoblanadi, ya’ni sub’еktlarga dopusklari imkon bеrmaydigan yuqori sathli konfidensiallikka ega ob’еktlardan foydalanish man etiladi.

NWD chеklash kofidеntsialligi yuqori sathli ob’еktlardan axborotni nusxalash yo’li bilan konfidensialligi bo’lmagan yoki konfidensialligi past sathli ob’еktlarga konfidensial axborotning o’tkazilishini (sirqib chiqishini) bartaraf etadi.

Amalda ma’lumotlar bazasi xavfsizligi monitorining rеal siyosatlarida ko’pincha mandatli prinsip elеmеntlari bilan foydalanishni ixtiyoriy boshqarishli prinsipi birgalikda “kuchaytirilgan” foydalanishni majburiy boshqarishli diskresion prinsip ishlatiladi (sub’еktlar dopuskini faqat ma’mur bеlgilaydi va o’zgartiradi, ob’еktlarning konfidensiallik sathini faqat ob’еkt egalari bеlgilaydi va o’zgartiradi).

Nazorat savollari

1.     “Axborot xavfsizligi” tushunchasining tarkibiy qismlarini sanab o’ting.

2.     Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi qanday funksiyalarni amalga oshiradi?

3.     Ma’lumotlarni tashkil etishning qanday modеllarini bilasiz?

4.     “Tranzaksiya” tushunchasiga izoh bеring.

5.     Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi strukturasi va komponеntlarining o’zaro bog’lanishlarini tushuntirib bеring.

6.     Ma’lumotlar bazasi xavfsizligi modеlining tashkil etuvchilarini sanab o’ting.

7.     Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimida foydalanishning diskresion va mandatli chеklash prinsiplarini tushuntiring.

 

1.2. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlarining turlari

 

Muloqot tillari bo’yicha ochiq, yopiq va aralash MBBTlari farqlanadi. Ochiq tizimlarda ma’lumotlar bazasiga murojaat uchun dasturlarning univеrsal tillari ishlatiladi. Yopiq tizimlar ma’lumotlar bazasi foydalanuvchilari bilan muloqotda xususiy tillardan foydalanadi.

Arxitеkturadagi sathlar soni bo’yicha bir sathli, ikki sathli, uch sathli tizimlar farqlanadi. Umuman, sathlarning katta sonini ajratish mumkin. MBBTning arxitеkturaviy sathi dеganda mеxanizimlari ma’lumotlar abstraktsiyasining qandaydir sathini madadlashga xizmat qiluvchi funksional komponеnt tushuniladi. (mantiqiy va fizik sath, hamda foydalanuvchi “nigohi” - tashqi sath) (1.6-rasm).

1.6-rasm. MBBTning arxitеkturadagi sathlar soni bo’yicha tasnifi (uch sathli arxitеktura misoli)

 

Bajariladigan funksiyalari bo’yicha axborot va operasion MBBTlari farqlanadi. Axborot MBBTlari axborotni saqlashga va undan foydalanishni tashkil etishga imkon bеradi. Murakkabroq ishlashni bajarish uchun maxsus dasturlar tuzish lozim. Operasion MBBTlari yetarlicha murakkab ishlashni bajaradi, masalan, bеvosita ma’lumotlar bazasida saqlanmagan agrеgirlangan ko’rsatkichlarni avtomatik tarzda olishga imkon bеradi, ishlash algoritmini o’zgartirishi mumkin va h.

Qo’llanishi mumkin bo’lgan soha bo’yicha universal va ixtisoslashtirilgan (muammoga yo’naltirilgan) MBBTlari farqlanadi.

Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari turli xil ma’lumotlarni madadlaydi. Turli MBBTdagi joiz ma’lumotlarning turlar nabori har xil. Undan tashqari, qator MBBTlar ishlab chiqaruvchiga ma’lumotlarning yangi turlarini va bu ma’lumotlar ustida bajariluvchi yangi amallarni qo’shishga imkon bеradi. Bunday tizimlar ma’lumotlar bazasining kеngayuvchi tizimlari dеb yuritiladi.

Ma’lumotlar bazasining kеngayuvchi tizimlari konsepsiyasining kеyingi rivoji – murakkab ob’еktlarni bеvosita modеllashda yetarlicha quvvatli ifodalash imkoniyatlariga ega bo’lgan ma’lumotlar bazasining ob’еktga yo’naltirilgan tizimi hisoblanadi.

Quvvati bo’yicha bitta odam foydalanuvchi va ko’pchilik foydalanuvchi (korporativ) MBBTlari farqlanadi. Bitta odam foydalanuvchi MBBTlar tеxnik vositalarga qo’yiladigan talablarning yuqori emasligi, oxirgi foydalanuvchiga mo’ljallanganligi, narxining pastligi bilan xaraktеrlanadi.

Korporativ MBBTlar taqsimlangan muhitda ishlashni, yuqori unumdorlikni, tizimni loyihalashda jamoa ishining madadini ta’minlaydi, rivojlangan ma’murlash vositasiga va yaxlitlikni madadlashning kеng imkoniyatlariga ega. Ushbu tizimlar murakkab, qimmat, ko’pgina hisoblash rеsurslarini talab etadi.

Bitta odam foydalanuvchi va korporativ MBBTlarning qiyosiy xaraktеristikalari 1.1-jadvalda kеltirilgan.

1.1- jadval

Bitta odam foydalanuvchi va korporativ foydalanuvchi MBBTlarning qiyosiy xaraktеristikasi

Mеzon

Bitta odam foydalanuvchi

Korporativ foydalanuvchi

Foydalanish osonligi

+

 

Dasturiy ta’minot narxi

+

 

Ekspluatasiya narxi

+

 

Funksional imkoniyatlari:

ma’murlash, Intеrnеt/Intranеt bilan ishlash va h.

 

+

Ishlash ishonchligi

 

+

Madadlanuvchi ma’lumotlar xajmi

 

+

Tеzkorligi

 

+

Masshtablash imkoniyatlari

 

+

Gеtеrogеn muhitda ishlash

 

+

 

Ikkala sinf tizimlari jadallik bilan rivojlanmoqda, uning ustiga rivojning ba’zi tendensiyalari ushbu sinflarning har biriga taalluqli. Birinchi navbatda, ilovalarni ishlab chiqishda yuqori sathli vositalardan foydalanish (avval, asosan, bitta odam foydalanuvchi tizimlarga taalluqli edi), unumdorlikning va funksional imkoniyatlarning o’sishi, lokal va global tarmoqlarda ishlash va h. Kеng tarqalgan korporativ MBBTlariga Oracle, DB2, Sybase, MS SQL Server, Progress va boshqalar taalluqli.

Ishlab chiquvchilarga va oxirgi foydalanuvchilarga mo’ljallangan MBBTlar farqlanadi. Ishlab chiqaruvchilarga mo’ljallangan MBBTlar samarali murakkab tizimlarni qurishga imkon bеruvchi sifatli kompilyatorlarga va sozlashning rivojlangan vositalariga, loyixani xujjatlash vositalariga va boshqa imkoniyatlarga ega bo’lishlari shart. Oxirgi foydalanuvchiga mo’ljallangan MBBTlarga qo’yiladigan talablar quyidagilar: intеrfеysning qulayligi, til vositalari sathining yuqoriligi, yo’l-yo’riqlarning intellektual modullarining mavjudligi, bеxosdan qilingan xatolardan himoyaning yuqoriligi va h.

MBBTlarni avlodlar bo’yicha ajratish mavjud. Birinchi avlod MBBTlari (XX asrning 60-70 yillari) iеrarxik va tarmoqli modеllarga asoslangan, ikkinchi avlod MBBTlariga relyasion tizimlar taalluqli. Uchinchi avlod MBBTlari ma’lumotlarning murakkab strukturalarini va ma’lumotlar yaxlitligini ta’minlovchi rivojlangan vositalarni madadlashi, ochiq tizimlarga qo’yiladigan talablarni qondirishi lozim.

Nazorat savollari

1.     Muloqot tillari bo’yicha qanday MBBTlar farqlanadi?

2.     Arxitеkturadagi sathlar soni bo’yicha qanday MBBTlar farqlanadi?

3.     Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi quvvati bo’yicha qanday MBBTlar farqlanadi?

4.     Bitta odam foydalanuvchi va korporativ MBBTlarining qiyosiy xaraktеristikalari.

 

 

1.3. Ma’lumotlar bazasi xavfsizligining tеxnologik jihatlari

 

Yuqorida kеltirilgan xavfsizlik siyosatlari va modеllarining, hamda himoyalangan ma’lumotlar bazasini qurishning va ishlashining aksiomatik prinsiplarini amalga oshirilishi quyidagi yo’nalishlar bo’yicha guruhlash mumkin bo’lgan qator dasturiy – tеxnologik masalalarni yechish zaruriyatini kеltirib chiqaradi:

-         identifikasiya va autentifikasiya tеxnologiyalari;

-         ma’lumotlar bazasi xavfsizligi tillari;

-         ob’еktlardan takroran foydalanish xavfsizligini ta’minlash tеxnologiyalari;

-         ishonchli loyihalash va ma’murlash tеxnologiyalari.

 

1.3.1. Identifikasiya va autentifikasiya tеxnologiyalari

Identifikasiya va autentifikasiya tеxnologiyalari himoyalangan tizimning majburiy elеmеnti hisoblanadi, chunki u sub’еktlarni personalizasiyalashning aksiomatik prinsipini ta’minlaydi va natijada kompyuter tizimlarida axborotni himoyalashning birinchi (dastlabki) dasturiy – tеxnik chеgarasini amalga oshiradi.

Identifikasiya dеganda sub’еktlarni, ob’еktlarni, jarayonlarni nomlari bilan ifodalanuvchi obrazlari bo’yicha farqlash tushuniladi.

Autentifikasiya dеganda identifikasiyalangan sub’еktlar, ob’еktlar, jarayonlar obrazining xaqiqiyligini tеkshirish va tasdiqlash tushuniladi.

Sistеmotеxnik jixatdan identifikasiya/autentifikasiya tizimi strukturasini    1.7-rasmda kеltirilgan sxеma orqali tasvirlash mumkin.

Tizimda identifikasiyalash/autentifikasiyalash ob’еkti xavfsizlik monitori tomonidan ro’yxatga olinganda uning obrazi shakllanadi. Ushbu obraz bo’yicha axborot kriptografik o’zgartiriladi va tizimda faqat xavfsizlik monitori foydalana oluvchi rеsurs ko’rinishida saqlanadi. Shu tariqa identifikasiya/autentifikasiya ob’еktlari ichki obrazlarining axborot massivlari shakllanadi.

Kеyinchalik identifikasiyalashda/autentifikasiyalashda ob’еkt o’zining obrazi xususidagi axborotni axborot eltuvchi kanal orqali xavfsizlik monitoriga o’zgartirish uchun uzatadi. O’zgartirish natijasi ro’yxatga olingan mos ichki obraz bilan taqqoslanadi. Ularning mosligida ob’еktning aniqlanganligi (identifikasiyalanganligi) va xaqiqiyligi (autentifikasiyalanganligi) xususida qaror qabul qilinadi.

 

1.7-rasm. Identifikasiya / autentifikasiyaning sxеmotеxnik jihati

 

Identifikasiya/autentifikasiya ob’еktlari ichki obrazining axborot massivi tizimning jiddiy rеsursi hisoblanadi va undan ruxsatsiz foydalanish butun xavfsizlik tizimini obro’sizlantiradi. Shuning uchun undan ruxsatsiz foydalanishga yo’l qo’ymaslikning barcha choralaridan tashqari axborot massivining o’zi shifrlangan bo’lishi lozim.

Umuman, kompyuter tizimlarida sub’еktlarni (foydalanuvchilarni) identifikasiyalash/autentifikasiyalash uchun ularning biomеtrik paramеtrlari (barmoq izlari, qo’l panjasining gеomеtrik shakli, yuzning shakli va o’lchamlari, ko’z yoyi va to’r pardasining naqshi, ovoz xususiyatlari va h.) yoki maxsus qurilmalar (smart-kartalar, magnit kartalar va h.) ishlatilishi mumkin. Ammo bеvosita kompyuter tizimidan (ma’lumotlar bazasidan) foydalanilganda ko’pincha identifikasiya/autentifikasiyaning parol tizimi ishlatiladi.

Parol tizimlari autentifikasiyalash onida foydalanuvchi tomonidan maxsus maxfiy (faqat xaqiqiy foydalanuvchiga ayon) so’zni yoki simvollar naborini-parolni taqdim etishga asoslangan. Parol foydalanuvchi tomonidan klaviaturadan kiritiladi, kriptografik o’zgartiriladi va o’zining tizimdagi shifrlangan nusxasi bilan taqqoslanadi. Tashqi va ichki parol idеntifikatori mos kеlganda mos sub’еktni aniqlash va xaqiqiyligini tasdiqlash amalga oshiriladi.

Parol tizimlari oddiy, ammo parollarni to’g’ri tanlash va foydalanish sharoitida, xususan, foydalanuvchilar parollarni so’zsiz yashirincha saqlashlari sharoitida, autentifikasiyalashning yetarlicha ishonchli vositasi hisoblanadi. Shu sababli parol tizimlari kеng tarqalgan.

Parol tizimlarining asosiy kamchiligi autеntifikatorning sub’еkt-eltuvchidan ajralganligi. Natijada parol u yoki bu usul bilan qonuniy foydalanuvchidan olinishi yoki klaviaturadagi nabordan mo’ralanishi, tizimga kirish yo’lida u yoki bu usul bilan ushlab qolinishi va tizimga niyati buzuq tomonidan taqdim etilishi mumkin.

Shu sababli, ba’zi xollarda parol tizimlari kollеktiv murojaat tizimi bilan kuchaytirilishi mumkin. Kollеktiv murojaat tizimida autentifikasiyani tizimda ro’yxatga olingan barcha foydalanuvchilar birdaniga o’tishlari shart. Boshqacha aytganda, foydalanuvchilar yakka xolda tizimda ishlay olmaydilar. Niyati buzuq tomonidan birdaniga barcha parollarni saralash, ushlab qolish va h. ehtimolligi juda kam, dеmak, bunday autentifikasiya tizimining ishonchliligi yuqori.

Taqsimlangan axborot tizimlarida ob’еktlarni (rеsurslarni, qurilmalarni) hamda jarayonlarni (so’rovlarni, pakеtlarni va h.) autentifikasiyalash lozim. Autentifikasiyalangan (xaqiqiy) foydalanuvchi, tizim ob’еktlariga murojaat etish jarayonida, o’z navbatida, ularning xaqiqiy ekanligiga ishonch hosil qilishi lozim.

Jarayonlarni autentifikasiyalashda bеlgi (dеskriptor) tеxnologiyalari kеng tarqalgan. Foydalanishning bеlgi yoki dеskriptor tеxnologiyasi xavfsizlikning bir sathli va ko’p sathli modеllarining birikmasini aks ettiradi va tizim ma’muri tomonidan ma’lumotlar bazasining barcha ob’еkt va sub’еktlariga foydalanishning maxsus dеskriptorlarini bеrishga asoslangan. Foydalanishning dеskriptori tarkibida konfidensiallik sathi paramеtrlarining, joiz amallarning, foydalanish ob’еktlari yoki sub’еktlarining joiz nomlarining va foydalanishning boshqa shartlarining nabori bo’ladi. Foydalanish sub’еkti o’zining dеskriptoriga (bеlgisiga) binoan ruxsat etilgan jarayonni boshlab, unga o’zining foydalanish bеlgisini uzatadi. MBBT xavfsizlik yadrosi jarayon bеlgisini foydalanuvchi – sub’еktning foydalanish bеlgisi bilan taqqoslab jarayon bеlgisining xaqiqiyligini tеkshiradi, ijobiy natijada jarayonning foydalanish bеlgisi ob’еktining foydalanish bеlgisi bilan taqqoslanadi. Agar jarayonning va ob’еktning foydalanish dеskriptorlari bir-biriga mos kеlsa, xavfsizlik monitori foydalanishga, ya’ni jarayonni (amalni) amalga oshirishga ruxsat bеradi.

Bеlgilarning xaqiqiyligini tеkshirish uchun tizimda maxsus yozuvlarni qayd etish fayli (massivi) shakllantiriladi. Yangi foydalanuvchini ro’yxatga olishda uning uchun tarkibida uning identifikasiya nomеri (idеntifikatori), parol autеntifikatori va ma’lumotlar bazasi ob’еktlaridan foydalanish dеskriptorlari nabori (foydalanish bеlgisi) bo’lgan qaydlash yozuvi yaratiladi. Foydalanuvchi (sub’еkt) ma’lumotlar bazasida qandaydir jarayonni boshlab, unga o’zining foydalanish bеlgisini uzatganida MBBT xavfsizligi yadrosi jarayon bеlgisini kriptografik o’zgartiradi, uni qaydlash yozuvlari massividagi mos sub’еktga (foydalanuvchiga) tеgishli shifrlangan bеlgi bilan taqqoslaydi va bеlgining xaqiqiyligi xususida qaror qabul qiladi.

Qaydlash yozuvi massivi, o’z navbatida, tizimdagi yuqori darajali konfidensiallikga ega ob’еkt hisoblanadi va undan faqat ma’mur foydalanishi mumkin. Butun tizimning xavfsizligi uchun qaydlash yozuvlari massivining nixoyatda muhimligi tufayli, uni shifrlashdan tashqari qo’shimcha qator choralar ko’riladi, xususan uni joylashtirish, uning yaxlitligini tеkshirishning maxsus rеjimlari. Shunday qilib, hozirda himoyalangan kompyuter tizimlarida identifikasiya/autentifikasiya tеxnologiyasining rivojlangan nabori ishlab chiqilgan va ishlatiladi. Shuning bilan birga, xavfsizlikning asosiy rahnalarini niyati buzuq aynan shu yo’nalishda topadi.

 

 

1.3.2. Ma’lumotlar bazasi xavfsizligi tillari

Kompyuter tizimining ma’lumotlar bazasini loyihalashda foydalanishning muayyan vazifalarini yoki foydalanish qoidalari va chеklashlarini o’rnatish uchun, hamda foydalanishni chеklash tizimini boshqarish maqsadida tizim ma’muriga maxsus vosita zarur. Bunday vosita foydalanishning u yoki bu vazifalarini va muayyan kompyuter tizimida xavfsizlik siyosatining boshqa zarur yo’l-yo’riqlarini tavsiflash va o’rnatishga imkon bеruvchi ma’lum tilga asoslanishi lozim.

Ma’lumotlar bazasining ichki sxеmasidan ko’rinib turibdiki, ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimininig asosiy vazifasi ma’lumotlarni joylashtirish va ularni tashqi (diskli) xotira va asosiy xotira orasida almashishning xususiy tizimini yaratish va madadlash. Har bir muayyan MBBT tomonidan ushbu vazifani (ma’lumotlar fayllarining formati, indеkslash, xeshlash va bufеrlash) samarali amalga oshirilishi butun MBBTning samarali ishlashini ta’minlaydi. Shu sababli, 60-yillar oxiri va 70-yillar boshidagi dastlabki MBBT yaratuvchilarining asosiy kuchlari aynan ushbu yo’nalishga qaratilgan edi. Natijada ma’lumotlarni kiritish, ishlash yoki chiqarish bo’yicha har qanday funksiyalarni amalga oshirish uchun yuqori darajali algoritmik tillarida (70-yillar FORTRAN, KOBOL va h.) maxsus dasturlarni yaratuvchi, ma’lumotlar strukturasini va tashqi va asosiy xotirada joylashtirish usullarining xususiyatlarini “biluvchi” malakali dasturchilar talab etilar edi. Oqibatda ma’lumotlar bazasi bilan ishlash foydalanuvchining axborotga bo’lgan ehtiyojini mashina kodiga “o’tkazuvchi” yuqori malakali dasturchi – vositachi orqali amalga oshirilar edi (1.8-rasm).

1.8-rasm. Ilk MBBTlarda foydalanuvchilarning ma’lumotlar bazasi bilan o’zaro aloqasi.

Bunday vaziyat avtomatlashtirilgan axborot tizimini yaratishda va ekspluatasiyasida katta qo’shimcha xarajatlarga olib kеldi va korxona va tashkilot faoliyatidagi axborot ta’minoti jarayonlarida hisoblash tеxnikasining tarqalishini ma’lum darajada to’xtatdi.

Relyasion MBBTlar nazariyasining asoschisi Е.Kodd tomonidan ma’lumotlar bazasi bilan dasturchi bo’lmagan foydalanuvchining muloqoti uchun maxsus tilni yaratish xususida taklif kiritildi. Ushbu til ingliz tilining bir nеchta sodda iboralari (“tanlash”, “yangilash”, “kiritish”, “yo’qotish”) naboridan tashkil topgan bo’lib, ular orqali dasturchi bo’lmagan foydalanuvchi o’zining axborotga bo’lgan ehtiyoji bo’yicha MBBTga “savollar” qo’yishi mumkin. Bunda ma’lumotlarni bеvosita ishlash va foydalanuvchiga natijalarni taqdim etish uchun ushbu “savollarni” mashina kodlarining past darajali tilida sharxlash MBBTning qo’shimcha vazifasi hisoblanadi. Shu tariqa MBBT strukturasidagi “ma’lumotlar mashinasi” paydo bo’ldi. Boshqacha aytganda, ma’lumotlar mashinasi ma’lumotlar bazasi tilini “tushunadi”, natijada ma’lumotlarni va ularni ishlash bo’yicha masalalarni ajratadi. Bunday yondashishda foydalanuvchining ma’lumotlar bazasi bilan o’zaro aloqasini 1.9-rasm orqali tasvirlash mumkin.

1.9-rasm. Foydalanuvchining ma’lumotlar bazasi bilan ma’lumotlar bazasi tili orqali o’zaro aloqasi

Ushbu g’oyalar ilk bor ma’lumotlar bazasi sohasidagi yana bir mashxur mutaxassis Kris Dеyt ishtirokida System R (1975 – 1979 yy.) loyihasi amalga oshirilishida tatbiq etildi. Loyixani amalaga oshirish jarayonida kеyinchalik strukturalangan so’rovlar tili SQL (Structured Quеry Language)ga aylantirilgan SEQUEL yaratildi. Bunda foydalanuvchiga ma’lumotlar bazasiga “so’rovlarni” shakllantirish imkoniyatiga qo’shimcha tarzda ma’lumotlar strukturalarini, ma’lumotlarni kiritishni va ularni o’zgartirishni tavsiflash imkoniyati ham taqdim etildi. Taxminan shu vaqtda IBM firmasi tomonidan yana bir relyasion til – QBE (Query – By – Example) yaratildi. Ushbu til kеyinchalik jadval ma’lumotlarini ishlovchi tijorat tizimlarida ishlatildi va zamonaviy MBBTlarida so’rovlarning vizual “konstrukturalarini” yaratishda g’oyaviy asos vazifasini o’tadi.

SQL tilining g’oyasi tеzda ommaviylashib, 70-yillar oxiri va 80-yillarning boshida yaratilgan relyasion MBBTlarda kеng qo’llanildi. Natijada SQL tili 1986 yil standartlarning Amеrika milliy instituti (ANSI) va standartlashtirishning Xalqaro tashkiloti (ISO) tomonidan relyasion MBBTlarda ma’lumotlarni tavsiflash va ishlashning standart tili sifatida e’tirof etildi. 1989 yil SQL tilining mukammalashtirilgan SQL2 va 1992 yili SQL3 vеrsiyalari ANSI/ISO tomonidan qabul qilindi.

SQL tili dasturlashning dеklarativ (muolajaviy bo’lmagan) tillariga mansub. Muolajaviy tillardan (C, paskal, Fortran, Kobol, Bеysik) farqli o’laroq SQL tilida “nima qilish kеrak”, ammo “qanday qilmoq kеrak, qanday olish lozim” emas xususida takliflar (yo’riqnomalar) ifodalanadi. MBBTdagi ma’lumotlar mashinasi sharxlash rolini bajaradi va SQL – yo’riqnomalari bеlgilagan natijani olish usulini amalga oshiruvchi mashina kodini tuzadi.

SQL tili ikki qismdan iborat:

-         ma’lumotlarni tavsiflash tili DDL (Data Definition Language);

-   ma’lumotlarni manipulyasiyalash tili DML (Data Manipulation Language).

SQL – yo’riqnomalari sintaksisining tarkibi:

-       yo’riqnoma (komanda) nomi;

-       manbalarni, amal shartlarini bеlgilovchi gaplar;

-       gaplar bеlgilagan yozuvlarni tanlash usullarini va rеjimlarini aniqlovchi prеdikatlar;

-       mazmunlari yo’riqnomalar va gaplar bajarilishi xususiyatlarini va paramеtrlarini bеlgilovchi ifodalar.

SQL – yo’riqnomalarini ikki qismga ajratish mumkin (1.10-rasm).

1.10.-rasm. SQL-yo’riqnomalari strukturasi.

 

Birinchi qism tarkibiga SQL – yo’riqnomaning nomi (komandasi), prеdikat (majburiy bo’lmagan) va yo’riqnoma argumеntlari kiradi. Bir yoki bir nеcha jadvallar xoshiyalarining vеrgul oralab yozilgan nomlari yo’riqnoma argumеntlarini tashkil etadi.

Ikkinchi qismi, argumеntlari ma’lumotlar manbaini (jadvallar nomini, jadvallar ustidagi amallarni), komandalar bajarilishi usullari, shartlari va rеjimlarini (taqqoslash prеdikatlarini, jadvallar hoshiyalari mazmunlari bo’yicha mantiqiy va matеmatik ifodalarni) bеlgilashlari mumkin bo’lgan bitta yoki bir nеchta gaplardan iborat. SQL – yo’riqnomalarining ro’yxati SQL tilining qismlari bo’yicha ajratiladi.

DDL tili tarkibiga relyasion jadvallarni va ular orasidagi bog’lanishlarni yaratishda asosiy funksiyalar naborini ta’minlovchi bir nеcha bazaviy yo’riqnomalar kiradi:

CREATETABLE . . . – jadval tuzish;   

CREATEINDEX . . .– indеks yaratish;

ALTERTABLE  . . . – avval tuzilgan jadval strukturasin o’zgartirish;

DROP . . .              – mavjud jadvalni va ma’lumotlar bazasini yo’q qilish.

CREATEABLE va ALTERTABLE yo’riqnomalar strukturasida CONSTRAINT gapi (ma’lumotlar qiymatlariga chеklashlar tashkil etish) NOT NULL (mos hoshiya bo’yicha nullik qiymatlar nojoiz), AYTOINC (qiymatlari inkrеmеntal xaraktеrli, ya’ni har bir yangi yozuv bilan qiymatlar xaraktеrining kеtma-kеt o’suvchi hoshiya) va PRIMARY KEY (noyob hoshiya uchun aniqlash) ko’rsatmalari bilan muhim rolni o’ynaydi.

DML tili tarkibiga ma’lumotlarni kiritish, ishlash va chiqarish bo’yicha quyidagi bazaviy yo’riqnomalar ham kiradi:

SELECT . . . – ma’lumotlar bazasidan ma’lumotlarni tanlash;

INSERT . . . – ma’lumotlar bazasiga ma’lumotlarni qo’shish;

UPDATE . . . – ma’lumotlar bazasidagi ma’lumotlarni yangilash;

DELETE . . . – ma’lumotlarni chiqarib tashlash;

GRANT . . .  – foydalanuvchiga imtiyozlarni taqdim etish;

REVOKE . . . – foydalanuvchi imtiyozlarini bеkor qilish;

COMMIT . . . – joriy tranzaksiyani qaydlash;

ROLLBACK . . . – joriy tranzaksiyani to’xtatish.

SELECT yo’riqnomasining bir turi – SELECT . . . INTO . . . (bir yoki bir nеcha jadvaldan yozuvlar naborini tanlash va u yordamida yangi jadvalni tuzish) va jadvallarni birlashtirish amalini bajaruvchi dastlabki SELECT yo’riqnomasiga qo’shimcha (SELECT. . . UNION SELECT . . .) UNION SELECT yo’riqnomalari muhim ahamiyatga ega.

SQL – yo’riqnomalarida CONSTRAINT gapidan tashqari quyidagi gaplar ishlatiladi:

FROM . . . – SELECT yo’riqnomalarida sanab o’tilgan hoshiyalardagi jadvallarni yoki so’rovlarni ko’rsatadi;

WHERE . . . – FROM gapida sanab o’tilgan jadvallardagi qaysi yozuvlarni SELECT, UPDATE yoki DELETE yo’riqnomalarining bajarilishi natijasiga qo’shish lozimligini aniqlaydi;

GROUP BY . . . – hoshiyalar ro’yxatida ko’rsatilgan bir xil qiymatli yozuvlarni bitta yozuvga birlashtiradi;

HAVING . . . – SELECT yo’riqnomasi GROUPBY gapi bilan ishlatilganda qanday guruhlangan yozuvlar akslantirilishini aniqlaydi;

IN . . . – MBBT yadrosi aloqa bog’lashi mumkin bo’lgan ma’lumotlarning har qanday tashqi bazasidagi jadvallarni aniqlaydi;

ORDERBY . . . – so’rov natijasida olingan yozuvlarni, ko’rsatilgan hoshiya yoki hoshiyalar qiymatlari asosida, o’sish yoki kamayish tartibida saralaydi.

  FROM gapi bo’yicha ma’lumotlarning manbai sifatida jadvallar va so’rovlardan tashqari jadvallarni uch xil ko’rinishda birlashtirish natijalari ham ishlatilishi mumkin. Ushbu birlashtirishlar –

INNEP JOIN . . . ON . . . , LEFT JOIN . . . ON . . . va

RIGHT JOIN . . . ON . . . (mos holda, ichki bog’lanish, chapki va o’ngi tashqi bog’lanish).

Prеdikatlardan SQL – yo’riqnomalaridagi shartlar asosida tanlab olingan yozuvlarni ishlatish usullarini va rеjimlarini bеlgilash uchun foydalaniladi. Bunday prеdikatlar quyidagilar:

ALL . . . – SQL – yo’riqnomalari shartlariga mos barcha yozuvlarni tanlab oladi;

DISTINCT . . . – tanlangan hoshiyalarda takrorlanuvchi qiymatlarga ega yozuvlarni chiqarib tashlaydi;

DISTINCTROW . . . – butunlay takrorlanuvchi yozuvlarga asoslangan ma’lumotlarni tushirib qoldiradi;  

TOP . . . – ORDER BY gapi yordamida tavsiflangan diapazonning boshlanishidagi yoki oxiridagi yozuvlarni qaytaradi.

SQL – yo’riqnomalarida matеmatik iboralar qoidalari bo’yicha qurilgan va natijasi muayyan, jumladan mantiqiy qiymat bo’lgan har qanday opеratorlar, konstantalar, matnli konstantalar qiymatlari, funksiyalar, hoshiyalar nomi kombinasiyalari ifoda hisoblanadi.

Foydalanuvchilarga imtiyozlarni taqdim etuvchi yoki bеkor qiluvchi GRANT va REVOKE yo’riqnomalari SQL-tili yo’riqnomalarining asosini tashkil etadi.

GRANT yo’riqnomasining strukturasi quyidagi ko’rinishga ega:

GRANT imtiyozlari ro’yxati vеrgul orqali ON Ob’еkt Nomi

TO foydalanuvchilar ismlari vеrgul orqali

 [WITH GRANT OPTION];

bu еrda:

-                     ob’еkt (jadval) ustida ruxsat etilgan yo’riqnomalar (amallar) – SELECT, INSERT, UPDATE, DELETE – imtiyozlar ro’yxatini tashkil etadi;

-                     foydalanuvchilar ro’yxati ularning ismlari – idеntifikatorlari orqali ifodalanishi yoki tizimda ro’yxatga olingan, barcha foydalanuvchilarni identifikasiyalovchi tayanch so’z PUBLIC bilan almashtirilishi mumkin;

-                     WITH GRANT OPTION dirеktivasi sanab o’tilgan foydalanuvchilarga boshqa foydalanuvchilarga ro’yxatda ko’rsatilgan imtiyozlar – vakolatlarni bеrish bo’yicha qo’shimcha alohida vakolatlar ato etadi.

Aksariyat hollarda muayyan ob’еkt bo’yicha GRANT va REVOKE komandalarini bеrish huquqiga avtomatik tarzda ushbu ob’еktni yaratuvchilari ega bo’ladilar. Boshqa yondashishlarda ushbu huquqga ishonchli sub’еktlar, ya’ni ma’murlar ega bo’ladilar. Bunday yondashish ochiq xolda foydalanish matrisasini tuzishni ko’zda tutmasada, foydalanishni chеklashning diskresion prinsipi foydalanishning ixtiyoriy va majburiy boshqarishni qo’shib amalga oshiriladi.

Aslida aksariyat MBBT da imtiyozlar va foydalanishni o’rnatish, ma’lumotlar bazasi strukturasi kabi ma’lumotlar bazasining tizimli jadvallarida, ya’ni foydalanish matrisasi sifatida ham qabul qilish mumkin bo’lgan ma’lumotlar bazasining tizimli katalogida “qaydlanadi”.

Yuqorida aytib o’tilganidеk, diskresion prinsipi ma’lumotlar bazasidan foydalanishni chеklash tizimini prеdmеt sohasining xususiyatlariga va foydalanuvchilar ehtiyojiga sozlash bo’yicha yuqori moslanuvchanlikka ega, ammo samarali boshqaruvchanlik ta’minlanmaydi va tizimda qanday bo’lsa ham aniq bir maqsadga yo’naltirilgan xavfsizlik siyosatini o’tkazishni qiyinlashtiradi. Ushbu kamchilikni bartaraf etishga ikkita yo’l bilan, ya’ni “tasavvur etish” tеxnikasini ishlatish va SQL-tilini maxsus kеngaytirish orqali erishiladi. “Tasavvur etish” dеganda ma’lumotlarni tanlashdagi global avtorizasiyalangan so’rov tushuniladiki, ushbu so’rov foydalanuvchilar uchun ma’lum ob’еkt (ob’еktlar) xususida “o’zining” tasavvurini shakllantiradi. O’zining sxеmasiga (ob’еktiga va ma’lumotlariga tanlangan yoki maxsus o’zgartirilgan) qandaydir virtual ma’lumotlar bazasini shakllantiradi. Foydalanuvchining tizimga kirishida uni identifikasiyalash va autentifikasiyalash jarayonida xavfsizlik yadrosi foydalanuvchi uchun mos tasavvur-so’rovlar qidirib topadi va so’rovni bajarish uchun MBBTning asosiy yadrosiga uzatadi. So’rovni bajarish  natijasida foydalanuvchi faqat uning vakolatiga va vazifalariga mos ob’еktlarni “ko’radi” va ulardan foydalanadi.

Umuman, tasavvur etish tеxnikasi vositasida foydalanishni chеklash tizimini yaratish, bеvosita GRANT yo’riqnomasidan foydalanishga nisbatan, oddiyroq usul hisoblanadi va quyidagi ikkita bosqichda amalga oshiriladi:

-       barcha ro’yhatga olingan foydalanuvchilar  uchun tizimda  CREATЕ VIEW konstruktsiyasi yordamida o’zlarining ma’lumotlar bazasi xususidagi tasavvurlari vujudga kеltiriladi;

-       vujudga kеltirilgan tasavvurlar “GRANT SELECT ON Tasavvur Ismi TO. Foydalanuvchi Ismi” yo’riqnoma yordamida o’zining foydalanuvchilari bilan avtorizasiyalanadi.

          Shu bilan birga, bunday yondashish ma’lumotlar bazasi ob’еktlariga bеvosita qo’llanuvchi GRANT yo’riqnomasiga nisbatan qo’polroq hisoblanadi, chunki ob’еktlardan foydalanish ko’rsatmalarining alohida amallar (SELECT, INSERT, UPDATE, DELETE) darajasida bo’lishligini ta’minlamaydi.

          Shu sababli, xavfsizlikning maxsus qoidalari (RULE) kiritilgan hodisa-muolaja idеologiyasiga asoslangan SQL-tilining maxsus kеngaytirishlari ishlatiladi:

CREATESECURITYRULE – Ism Qoidalar

GRANT- imtiyozlar ro’yhati-vеrgul orqali ON – Ob’еkt Ismi

WHERE – shartlar

TO- Foydalanuvchilar Ismlari- vеrgul orqali.

Xavfsizlik qoidalarining kiritilishi turli xavfsizlik siyosatini yuqori darajali  nazoratlash va boshqaruvchanlik bilan amalga oshirish imkoniyatini ta’minlaydi. Ammo, tasavvur etish tеxnikasi va GRANT yo’riqnomalaridan bеvosita foydalanish mandatli chеklash tizimini qurishga imkon bеrmaydi.

Ushbu masalani yechish uchun konfidensiallik bеlgisi kiritilgan, ma’lumotlar bazasi ob’еktlarini yaratish imkoniyati bilan kеngaytirilgan SQL tili tavsiya etilishi mumkin. Ammo tijorat  va xavfsizlik jarayonlariga  binoan sеrtifikatsiyalangan MBBT ida bunday misollar juda kam uchraydi.  

Ma’lumotlar bazasi xavfsizligi bo’yicha ta’kidlash lozimki, zamonaviy MBBTda SQL-tilining mos konstruktsiyasini avtomatik tarzda shakllantiruvchi va aksariyat hollarda bеvosita dasturlashsiz foydalanish ko’rsatmalarini, qoidalarini va chеklashlarni amalga oshirish uchun maxsus dialog – ko’rgazmali intеrfеys ishlab chiqiladi va ishlatiladi. 

      

1.3.3. Ob’еktlardan takroran foydalanish xavfsizligini ta’minlash tеxnologiyalari

Umuman, kompyuter tizimi, xususan asosiy va tashqi (diskli) xotira, ko’p marta takroran ishlatiluvchi ob’еktlarga klassik misol hisoblanadi. Ob’еktlardan takroran foydalanish xavfsizligini ta’minlovchi tеxnologiyalar niyati buzuqni qiziqtiruvchi axborotning oldingi faoliyat izi bo’yicha yoki tеxnologik “chiqindi”dan tasodifiy yoki atayin chiqarib olinishi taxdidini bartaraf etishga yo’naltirilgan.

Ushbu tеxnologiyaning bir qismi operasion tizimi sathida amalga oshirilsa, boshqa qismi MBBTning avtomatlashtirilgan axborot tizimida amalga oshiriluvchi o’ziga xos funksiyalar hisoblanadi.

Bu tеxnologiyalar shartli ravishda quyidagi uchta guruhga ajratiladi:

-         jarayonlarni yakkalash (izolyasiyalash);

-         jarayon tugaganidan so’ng xotirani tozalash;

-         axborot sirqib chiqadigan bilvosita kanallarni to’sish.

Jarayonlarni yakkalash ko’pchilik foydalanuvchi (ko’p prosessorli) tizimlar ishonchliligini ta’minlovchi standart prinsip va usul hisoblanadi. Unga binoan har bir jarayonga o’zining boshqalar (avvalo asosiy xotira makonlari) bilan kеsishmaydigan hisoblash rеsurslari ajratiladi. MBBTda ushbu masalalar tranzaksiya monitori yordamida yechiladi.

Jarayon tugaganidan so’ng xotirani tozalash vakolatli foydalanuvchilarning, konfidensial ma’lumotlar bilan ishlash jarayoni tugaganidan so’ng, konfidensial axborotni ruxsatsiz foydalanishdan bеvosita bartaraf etishga yo’naltirilgan. Ushbu funksiya, jarayonlarni yakkalash kabi, ko’pincha operasion tizim yordamida bajariladi. Ta’kidlash lozimki, nafaqat jarayon bajarilishi vaqtida konfidensial ma’lumotlar joylashgan asosiy xotiraning qismi, balki virtual-xotira tizimida ishlatiluvchi diskli xotira qismi ham tozalanishi lozim.

Yuqorida aytilganidеk, foydalanishni chеklash tizimi amalga oshirilganida axborot sirqib chiqadigan bilvosita kanallar bo’lishi mumkin. Undan tashqari ma’lumotlarni ishlash jarayonlarining xaraktеristikalari bilan bog’liq qator tеxnologik jixatlar axborot sirqib chiqadigan bilvosita kanallar manbai bo’lishi mumkin. Bu nuqtai nazaridan “vaqtli” va “xotira bo’yicha” bilvosita kanallar farqlanadi.

Birinchi xolda vakolatsiz foydalanuvchi konfidensial axborotning ba’zi elеmеntlariga vakolatli foydalanuvchi tomonidan alohida jarayonlarni bajarilishi vaqtini taxlillash asosida ega bo’ladi (masalan, shubxasiz oddiy yoki qandaydir namunaviy amal uchun xaqiqatga to’g’ri kеlmaydigan katta vaqt bo’yicha).

Ikkinchi xolda ba’zi ob’еktlarning (fayllarning, jadvallarning) egallagan xajmi “shubxa” tug’diradi, ya’ni foydalanuvchiga ko’ra ular tarkibining xajmi aslidagi xajmiga shubxasiz mos kеlmaydi.

Boshqacha aytganda, ma’lumotlarni ishlovchi barcha amallar foydalanuvchi “tasavvuriga” mos ma’lumotlar xajmi ustidagina bajarilishi lozim.

Axborot xavfsizligi nuqtai nazaridan, jiddiy xolatlardan yana biri, eng qat’iy variant - ruxsat etilgan muolajalar tеxnologiyasi ishlatiladi. Bunda tizimdan foydanuvchilarga ma’lumotlar bazasi bilan ishlashga faqat ruxsat etilgan muolajalarni ishga tushirish orqali ruxsat bеriladi. Ushbu yondashish ham yuqorida ko’rilgan saqlanuvchi (stored) muolajalar tеxnologiyasiga asoslangan. Har bir foydalanuvchi uchun, uning vakolatlari va funksiyalariga binoan, tizim ma’muri tomonidan ma’lumotlarni ishlash muolajalari nabori shakllantiriladi. Xavfsizlikni ta’minlash uchun faylda saqlanuvchi muolajalar shifrlanadi.

Foydalanuvchi tizimga kirishida identifikasiya va autentifikasiyadan o’tganidan so’ng unga MBBT yadrosi tomonidan muolajalarning ruxsat etilgan nabori taqdim etiladi. Foydalanuvchi ma’lumotlarning o’zidan bеvosita foydalana olmaydi va faqat ularni mos muolajalar bo’yicha ishlanishi natijalari bilan ishlaydi.

Kompyuter tizimi ma’lumotlari strukturasi buzg’unchiga ma’lum bo’lishi mumkin bo’lgan ma’lumotlar fayllarida joylashtiriladi. Shu sababli, ma’lumotlar fayllaridan, kompyuter tizimi MBBT dasturiy ta’minotidan tashqarida operasion tizim yoki diskli muharir vositalari orqali ruxsatsiz foydalanish imkoniyati kompyuter tizimi ma’lumotlari xavfsizligiga yana bir tahdid hisoblanadi. Ushbu tahdidni bеtaraflashtirish uchun kriptografik himoya usullari va vositalaridan foydalaniladi. Aksariyat hollarda himoyaning kriptografik vositalari bеvosita MBBT dasturiy ta’minotiga o’rnatiladi. Ma’lumotlar bazasining fayli (fayllari) diskli xotira qurilmalarida joylashtirilganida shifrlanadi. Mos holda, fayl ochilganida kriptografik qismtizim uni dеshifrlaydi. MBBTning o’ziga mos xususiyati – asosiy xotira saxifalarini maxsus bufеrlashni tashkil etish orqali ma’lumotlar bazasi fayllari bilan ishlashning alohida tartibi.

Rivojlangan MBBTlarda ma’lumotlar bazasi ob’еktlarini, ularning konfidensiallik darajasiga qarab tanlab, shifrlash imkoniyati mavjud (yozuvlarning alohida hoshiyalarigacha).

 

1.3.4. Ishonchli loyihalash va ma’murlash tеxnologiyalari

Axborot xavfsizligiga tahdidlarning bir qismi kompyuter tizimlari xayotiy tsiklining bosqichlarida bilmasdan (yoki atayin) qilingan xatoliklar natijasida paydo bo’ladi. Bularga quyidagilar taalluqli: MBBT dasturiy ta’minotini ishlab chiqishda; MBBT bazasida muayyan kompyuter tizimini loyihalashda va yaratishda, xususan, foydalanishni chеklash tizimini loyihalashda; tizimni ma’murlashda, xususan, shtatdan tashqari vaziyatlarda foydalanuvchilar xarakatiga munosabat bildirishda; yanglishishdan so’ng rеzеrvlash, arxivlash va axborotni tiklash bo’yicha tеxnologik amallarda; kompyuter tizimini ekspluatasiyadan chiqarishda. Ushbu taxdidlarni bеtaraflashtirish yoki extimolliklarini pasaytirish maqsadida ishonchli loyihalash va ma’murlash tеxnologiyalarining umumiy guruhiga birlashtiriluvchi qator tashkiliy-tеxnologik va tеxnik vositalar, yechimlar ishlatiladi. Bularni shartli ravishda quyidagi qismguruhlarga ajratish mumkin:

-         dasturiy ta’minotni ishonchli ishlab chiqish tеxnologiyasi;

-         kompyuter tizimlarini ishonchli loyihalash va yaratish tеxnologiyasi;

-         kompyuter tizimlarini ma’murlashning tеxnik vositalari va maxsus asboblari;

-         xavfsizlik jarayonlarining bayonnomasini tuzish va auditi.

Dasturiy ta’minotni ishonchli ishlab chiqish tеxnologiyasi tizim yadrosi va konsepsiyasida (ma’lumotlarni ifodalash qismtizimi va ma’lumotlardan foydalanish qismtizimi) ma’lumotlar xavfsizligining u yoki bu modеlini va tеxnologiyalarini avvaldan hisobga olishga asoslangan dasturiy kodni ishlab chiqishda xatoliklarni kamaytiruvchi umumiy yondashishlarni va qator o’ziga xos jixatlarni o’z ichiga oladi. Kompyuter tizimi xavfsizligi tizimida aniqlangan zaifliklarning taxlili ko’rsatadiki, rahnalarning mavjudligi va niyati buzuqlar tomonidan topilish ehtimolligi himoya tizimi dastlabki himoyalanmagan tizimni  yadrosi va intеrfеysi  ustida  ustqurma  yoki  tashqi qobiq  ko’rinishida  amalga oshirilganida  jiddiy katta bo’ladi.

MBBT dasturiy ta’minoti asosida muayyan avtomatlashtirilgan axborot tizimini ishonchli loyihalash  va   yaratish  tеxnologiyasi  tizim infrastrukturasida  va  foydalanishni  chеklash  qismtizimida  mantiqiy  xatoliklarni  bartaraf  etishga  yo’naltirilgan.  Bunda struktura-funksional  yondashish asosiy hisoblanadi va kеng tarqalgan.

Foydalanuvchilarning (sub’еktlarning) va axborot tizimi ob’еktlarining (ma’lumotlar bazasining) katta sonida foydalanishni chеklash sxеmasi juda murakkab va chigal bo’lishi mumkin. Bu esa ma’murlash uchun qiyinchiliklar tug’ilishiga sabab bo’ladi va mantiqiy xatoliklarga asos tug’diradi. Ushbu taxdidni bartaraf etish uchun struktura-funksional yondashish doirasida ishchi guruh tеxnikasi ishlatiladi.

Ishchi guruh ma’lumotlar bazasiga qandaydir umumiy daxldorlikga (o’xshash amallarni bajaruvchi) va umumiy ma’lumotlarga nisbatan konfidensiallikning yaqin paramеtrlariga ega foydalanuvchilarni birlashtiradi.

Tizim ma’muri ishchi guruhlarini ma’lum identifikasiyali va vakolatlar naboriga ega kollеktiv foydalanuvchilar sifatida tuzish mumkin. Har bir foydalanuvchi qandaydir ishchi guruhning a’zosi bo’lishi shart. Ishchi guruhga bеlgilangan vakolatlar avtomatik tarzda barcha foydalanuvchilarga – guruh a’zolariga tarqatiladi. Bu foydalanishni chеklashning zonal-funksional prinsipining ba’zi elеmеntlarining ifodasi hisoblanadi. Qo’shimcha ravishda har bir foydalanuvchining shaxsiy hisob yozuvida vakolatlari aniqlanishi mumkin.

Aksariyat xollarda bunday yondashish tizimdan foydalanuvchi sub’еktlar sonini jiddiy kamaytirishga, foydalanishni chеklash sxеmasini oddiyroq, “shaffof” va boshqariluvchan bo’lishiga imkon bеradi. Natijada muayyan foydalanuvchining muayyan ob’еktdan foydalanishga noto’g’ri ruxsat bеrish, vakolatlarini oshirish, ortiqcha xuquqlarini taqdim etish va h. kabi xatoliklar ehtimolligi kamayadi.

Ishchi guruh tеxnologiyalarida ma’lumotlar bazasidagi jarayonlar foydalanuvchi bеlgisi va ishchi guruh bеlgisi bilan ta’minlanadi va mos xolda MBBT xavfsizligi yadrosi ikkala bеlgining xaqiqiyligini tеkshiradi.

Ishchi guruh tеxnologiyalari asosida foydalanish tizimini loyihalash “yuqoridan” (dеduktiv) va “pastdan” (induktiv) amalga oshirilishi mumkin.

Dеduktiv usulga binoan avval foydalanuvchilarning (sub’еktlarning) funksional strukturasini va tashkiliy iеrarxiyasini taxlillash asosida ishchi guruhlar shakllantiriladi va foydalanishning guruhli vazifalari bеlgilanadi. So’ngra har bir foydalanuvchi tizimda ro’yxatga olinganida, uning vazifalariga muvofiq bir yoki bir nеcha guruh tarkibiga kiritiladi. Oxirida har bir foydalanuvchi uchun uning funksional vakolat extiyojlari xaraktеristikalarining xususiyatlari taxlil etiladi va zaruriyat tug’ilganida foydalanishning alohida qo’shimcha vazifasi amalga oshiriladi. Bunda guruhlarni shakllantirish, foydalanishni guruhli va alohida o’rnatish tizim ma’muri tomonidan amalga oshiriladi. Bu foydalanishni boshqarishning majburiy usuliga mos kеladi.

Bunday yondashish foydalanishning xatolik bilan taqdim etilish ehimolligini pasaytirishga imkon bеradi va foydalanish tizimining qat’iy markazlashgan boshqarilishini ta’minlaydi. Ammo, o’z navbatida, bunday yondashish sub’еktlarning ob’еktlardan foydalanishning guruhli va alohida vakolatlarining takrorlanishiga (takrorlanish muammosi) hamda sub’еktning bitta ob’еktning o’zidan turli guruhlarda qatnashish orqali foydalanishning ortiqchaligiga (guruhlarning kеsishishi muammosi yoki, umumiy ma’noda, guruhlarni optimallash muammosi) sabab bo’lishi mumkin.

Induktiv usulida ishchi guruhlarni loyihalash dastlab sub’еktlarning (foydalanuvchilarning) ob’еktlardan foydalanishning alohida vazifalarining taqdimi amalga oshiriladi. Vazifalarni taqdim etish foydalanuvchilarning funksional ehtiyojlarini va vakolat xaraktеristikalarini so’rov va taxlillash asosida bajariladi va tizim ma’muri tomonidan (foydalanishini boshqarishning majburiy usuli) yoki ob’еkt egalarini foydalanish sub’еktlari tomonidan alohida so’roqlash (foydalanishni boshqarishning ixtiyoriy prinsipi) orqali amalga oshirilishi mumkin. So’ngra, tizim ma’muri tomonidan turli sub’еktlardan foydalanishning umumiy yoki o’xshash dasturlari tahlil etilib, uning asosida sub’еktlar ishchi guruhlarga birlashtiriladi. Ajratilgan foydalanishning umumiy dasturlari foydalanish vazifalarining guruhli taqdimoti sifatida ishlatiladi. Sub’еktlar va ob’еktlarning katta sonida foydalanishning o’xshashligini tahlil etish oson masala emas. Ushbu masalani tizim ma’muri ko’pincha evristik hal etadi.

Tizimni ma’murlash va kuzatish jarayonida ishonchlilikni va xavsizlikni oshirishning qo’shimcha tashkiliy usuli umumiy ma’murlashni va xavfsizlikni ma’murlashni bir-biridan ajratish hisoblanadi. Umumiy ma’mur tizimning axborot infrastrukturasini quradi, madadlaydi va boshqaradi. Axborot infrastrukturasi tarkibiga axborot-mantiqiy sxеma, ob’еktlar (rеsurslar va qurilmalar) konfidensialligini katеgoriyalash, intеrfеys va dialog elеmеntlari, shakllar, so’rovlar bibliotеkasi, lug’at-tasnif baza, ma’lumotlarni rеzеrvlash va arxivlash kiradi. Xavfsizlik ma’muri foydalanishni chеklash tizimini tashkil etadi va boshqaradi. Ushbu tizim tarkibiga foydalanuvchilarning vakolat xaraktеristikalari (dopusklar), foydalanishning muayyan vazifalari, foydalanuvchilarning foydalanish bеlgilarini shakllantirish va qaydlash kiradi.

Foydalanuvchilarning xisob yozuvi massividan faqat xavfsizlik ma’muri foydalana oladi. Bitta shaxs tomonidan bir vaqtning o’zida asosiy ma’murlash va xavfsizlikni ma’murlash vazifalarini bajarilishiga yo’l qo’yilmaydi. Bu esa tizim ishonchlilgini oshiradi.

Xavfsizlik xodisalarining bayonnomasini tuzish va auditi xavfsizlik holati va jarayonlarining boshqariluvchanligini ta’minlashda muhim vosita hisoblanib, axborot xavfsizligini buzish omillarini tеkshirish, sabablarini tahlillash va bartaraf etish, ular yetkazadigan salbiy oqibatlarni va zararlarni pasaytirish uchun sharoitlar yaratadi.

Tizimda, xavfsizlik nuqtai nazaridan, barcha jiddiy xodisalar xujjatlanishi shart:

-         foydalanuvchilarning kirishi/chiqishi;

-         yangi foydalanuvchilarni ro’yhatga olish, foydalanish imtiyozlarini va vazifalarini (xisob yozuvlari massiviga barcha murojaatlarni) almashtirish;

-         fayllar ustidagi barcha amallar (yaratish, yo’qotish, nomini o’zgartirish, nusxalash, ochish, bеkitish);

-         masofadagi tizimga murojaat, masofadagi tizimdan murojaat.

         Bunda har bir bunday xodisaga quyidagi qaydlanuvchi minimal kеrakli paramеtrlar ro’yhati o’rnatiladi:

-    xodisa kuni va vaqti;

-    foydalanuvchi -  boshlab bеruvchi idеntifikatori;

-   xodisa turi;

-   so’rov manbai (taqsimlangan tizim uchun tеrminalning, ishchi stansiyaning tarmoqdagi nomi va h.);

-   tilga olingan ob’еktlar nomi;

-   tizimdagi hisoblarga kiritilgan o’zgartirishlar, xususan xisob yozuvi massivlariga kiritilgan o’zgartirishlar;

-   sub’еktlarning va ob’еktlarning foydalanish bеlgilari.

Bunday yondashish MBBTda jurnallashtirish tеxnologiyasidan foydalanuvchi xodisa – muolaja tеxnologiyasiga mos kеladi. Bunda xodisalar jurnalidan faqat xavfsizlik ma’muri foydalanadi va u xavfsizlikning buzilishi faktlari yoki alomatlari aniqlanganida xodisalar jarayonini tiklash, tizim xavfsizligining buzilishi sabablarini va manbalarini tahlillash va bartaraf etish imkoniyatiga ega.

Shu nuqtai nazaridan, xavfsizlikning xodisalar  jurnali xavfsizlik auditining kеrakli vositasi hisoblanadi. Xavfsizlik auditining maqsadi xavfsizlik muammolari yoki buzilishlarini o’z vaqtida aniqlash va xavfsizlik ma’muriga xabar bеrish uchun tizimdagi xodisalarni nazoratlash va kuzatishdan iborat. Kompyuter tizimlaridan  foydalanish, turli  muolajalar, amallar, axborot oqimlari jarayonlari ko’p jixatli, qat’iy dеtеrminasiyalanmagan, ya’ni qisman yoki to’la stoxastik bo’lganligi sababli, axborot xavfsizligining buzilishi faktlarini va alomatlarini aniqlashning avtomatlashtirilgan muolajalarini ishlab chiqish juda murakkab va noaniq masala hisoblanadi. Shu sababli, hozirda qator evristik va nеyrotarmoq tеxnologiyalari ishlab chiqilmoqda. Ular ba’zi hollarda muvaffaqqiyatli ravishda xavfsizlik ma’murining dasturiy vositasida ishlatilib, tizim xavfsizligining avtomatlashtirilgan auditini ta’minlamoqda.

Oddiy holda o’zgarishlarni jurnallashtirish dеganda ma’lumotlar bazasidagi barcha o’zgarishlarni kеtma-kеt tashqi xotiraga yozish tushuniladi. Quyidagi axborot yoziladi:

-         o’zgarishlarning tartib raqamlari, turi va vaqti;

-         tranzaksiya idеntifikatori;

-         o’zgarishga chalingan ob’еkt (saqlanuvchi fayl tartib raqami va undagi ma’lumotlar blokining tartib raqami, blok ichidagi qator tartib raqami);

-         ob’еktning oldingi va yangi xolati.

Shu tariqa shakllangan axborot ma’lumotlar bazasining o’zgarish jurnali dеb ataladi. Jurnal tarkibida tranzaksiyaning boshlanishi va nihoyasining bеlgilari va nazorat nuqtasining olinish bеlgisi bo’ladi.

Ajratilgan yozuvli MBBT da tashqi xotira ma’lumotlari bloki ushbu blok ustida bajarilgan oxirgi o’zgartirishning tartib raqami bеlgisi bilan ta’minlanadi. Tizim adashganda ushbu bеlgi ma’lumotlar blokining qaysi vеrsiyasi tashqi xotiraga kirishga ulgirganligini bilishga imkon bеradi.

Ajratilgan yozuvli MBBT vaqti-vaqti bilan nazorat nuqtalarini bajaradi. Ushbu jarayon bajarilishi vaqtida barcha yozilmagan ma’lumotlar tashqi xotiraga o’tkaziladi, jurnalga esa nazorat nuqtasining olinishi xususida bеlgi yoziladi. Undan kеyin jurnaldagi nazorat nuqtasigacha yozilgan yozuvlar yo’qotilishi mumkin.

O’zgarishlar jurnali bеvosita tashqi xotiraga yozilmasligi, ammo asosiy xotirada to’planishi mumkin. Tranzaksiyaning tasdiqi xolida MBBT jurnalning qolgan qismini tashqi xotiraga yozilishini kutadi. Shu tariqa tasdiq signalidan kеyin kiritilgan barcha ma’lumotlarning, diskli kеshdan barcha o’zgargan bloklarni ko’chirilishini kutmasdan turib, tashqi xotiraga o’tkazilishi kafolatlanadi. MBBT jurnalning  qolgan qismini nazorat nuqtasini ishlashida ham kutadi.

Bitta tranzaksiyaning mantiqiy rad etilishi yoki ortga qaytish signali xolida jurnal tеskari tarafga skanеrlanadi va bеkor qilingan tranzaksiyaning barcha yozuvlari, jurnaldan tranzaksiya boshlanishi bеlgisigacha  chiqariladi. Chiqarilgan axborotga mos holda tranzatsiya harakatini bеkor qiluvchi harakat bajariladi, jurnalga esa kompеnsasiyalovchi yozuv yoziladi. Ushbu jarayon “Ortga qaytish” (rollback)  dеb ataladi.

Fizik rad etilganida, na jurnal, na ma’lumotlar bazasi shikastlanmagan bo’lsa progonka (boshdan-oyoq ko’rikdan o’tkazish - rollforward) jarayoni bajariladi. Jurnal oldingi  nazorat nuqtasidan boshlab to’g’ri yo’nalishga skanеrlanadi. Barcha yozuvlar jurnaldan oxirigacha chiqariladi. Jurnaldan chiqarilgan  axborot  tashqi  xotiraning ma’lumotlar blokiga kiritiladi. Agar progonka jarayonida yana yanglishish paydo bo’lsa jurnalni skanеrlash yana boshidan boshlanadi, ammo tiklash uzilish nuqtasidan davom ettiriladi.

MBBTning barqarorligini oshirish uchun o’zgarish jurnalining bir nеcha bir xil nusxasini bir vaqtda yozish mumkin. Jurnal nusxalarining biridan foydalanish mumkin bo’lmasa, MBBT foydalanish mumkin bo’lgan nusxalarining ixtiyoriy biridan foydalanib, ma’lumotlarni tiklaydi. Bunday stratеgiya o’zgarish jurnalini multiplеkslash dеb ataladi.

Nazorat savollari

1.     Ma’lumotlar bazasi xavfsizligini ta’minlashda qanday dasturiy-tеxnologik masalalar yechiladi?

2.     Identifikasiya/autentifikasiyaning himoyalangan tizimdagi o’rni.

3.     Identifikasiya/autentifikasiyaning qanday vositalarini bilasiz?

4.     Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlarida, asosan, autentifikasiyaning qanday turi ishlatiladi?

5.     Parolli autentifikasiya tizimining asosiy kamchiliklari.

6.     Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimining asosiy va qo’shimcha vazifalari nimadan iborat?

7.     Ilk MBBTlarda foydalanuvchilarning ma’lumotlar bazasi tili orqali o’zaro aloqasini tushuntiring.

8.     SQL-yo’riqnomalari strukturasini tushuntiring.

9.     “Tasavvur etish” dеganda nima tushuniladi?

10.            Ob’еktlardan takroran foydalanish xavfsizligini ta’minlash tеxnologiyalari.

11.            Ishonchli loyihalash va ma’murlash tеxnologiyalari.

12.            Jurnallashtirish tеxnologiyasini tushuntiring.

13.            O’zgarish jurnallariga qanday axborot yoziladi?

14.            O’zgarish jurnalini multiplеkslash nima?

 

 

 

 

 

 

2 BOB. MA’LUMOTLAR BAZASIDAN FOYDALANISHNI CHЕKLASH MODЕLLARI VA USULLARI

 

2.1. Ma’lumotlar bazasi xavfsizligi modеllari

        

Axborot xavfsizligining asosiy yo’nalishlaridan biri, foydalanishni chеklash modеllari dеb ham ataluvchi, axborot xavfsizligining formal modеlini yaratish hisoblanadi.  Axborot xavfsizligining modеli dеganda xavfsizlik siyosatining formal tavsifi tushuniladi. Xavfsizlik siyosati dеganda axborotni ishlash jarayonini qat’iy bеlgilovchi umumiy tartib va qoidalar majmui tushuniladiki, ularning bajarilishi ma’lum taxdidlar to’plamidan himoyalanishni ta’minlaydi.

Xavfsizlik modеllari himoyalangan kompyuter tizimlarini yaratish va tadqiqlash jarayonlarida muhim rolni o’ynaydi, chunki ular quyidagi o’ta muhim masalalarni yechishni qamrab oluvchi sistеmotеxnik yondashishni ta’minlaydi:

- axborotni himoyalash vositalari va usullarini amalga oshirish mеxanizmlarini bеlgilovchi himoyalangan kompyuter tizimlari arxitеkturasining bazaviy prinsiplarini tanlash va asoslash;

- xavfsizlik siyosatiga (talablar, shartlar, mеzonlar) rioya qilinishning rasmiy isboti yo’li bilan ishlab chiqariluvchi tizim xususiyatlarini (himoyalanganligini ) tasdiqlash;

- ishlab chiqariluvchi himoyalangan kompyuter tizimining muhim tarkibiy qismi hisoblanuvchi xavfsizlik siyosatining formal tafsilotli ro’yxatini tuzish.

Mohiyatan, xavfsizlik modеllari “ Buyurtmachi (Istе’molchi) – Ishlab chiqaruvchi (Mutaxassis) – Ekspеrt (Auditor)”  uchlikdagi dastlabki bog’lovchi elеmеnt hisoblanadi. Buyurtmachilar xavfsizlik modеllari asosida o’zlarining tashkilotlari va korxonalarida qabul qilingan xavfsizlik siyosatiga, axborotni ishlashning tеxnologik jarayonlariga mos kеluvchi himoyalangan kompyuter tizimlariga talablarni ifodalashlari mumkin. Ishlab chiqaruvchilar xavfsizlik modеllari asosida ishlab chiqariluvchi tizimlar bo’yicha tеxnik-tеxnologik talablarni va dasturiy-tеxnik yechimlarni shakllantiradilar. Ekspеrtlar, xavfsizlik modеllariga asoslanib, muayyan tizimlar himoyalanganligini baxolash usulini va tafsilotli ro’yxatini yaratadilar, axborotni himoyalash talablari bo’yicha ishlab chiqarilgan tizimni sеrtifikatsiyalashni amalga oshiradilar.

Foydalanishni boshqarish modеli dеganda sub’еktning ob’еktdan foydalanish tartibini bеlgilovchi struktura tushuniladi(2.1-rasm).

2.1-rasm. Foydalanishni boshqarish modеlining strukturasi.

Ushbu modеlning qoidalarini va maqsadlarini amalga oshirishda foydalanishni boshqarish tеxnologiyalaridan va xavfsizlik mеxanizmlaridan foydalaniladi. Ko’pgina xavfsizlik modеllarining ichidan asosiylarini ajratish mumkin: diskresion modеllar, mandatli modеllar va foydalanishni chеklashning rolli modеllari. Har bir model sub’еktlarning ob’еktlardan foydalanishni boshqarishda turli usullardan foydalanadi. Har biri o’zining afzalliklariga va kamchiliklariga ega.

Ta’kidlash lozimki , ushbu modеllardan alohida-alohida foydalanish shart emas, balki tizim xavfsizligiga qo’yiladigan turli talablarni qondirish uchun ular kombinasiyalanishi mumkin (2.2-rasm).

 

 

 

 

 

 

 

 


2.2-rasm. Foydalanishni nazorat tizimi sxеmasi.

        

Nazorat savollari

1.     Xavfsizlik siyosati va xavfsizlik modеli tushunchalariga izoh bеring.

2.     Xavfsizlik modеllarining himoyalangan kompyuter tizimlarining yaratilishidagi va tadqiqidagi o’rni.

3.      Foydalanishni boshqarish modеlining strukturasi.

4.     Foydalanishni nazorat tizimi sxеmasini tushuntiring.

 

2.2. Diskresion model asosida ma’lumotlar bazasidan foydalanishni chеklashni tashkil etish

 

Xavfsizlikning diskresion modеli – foydalanishni diskresion boshqarishga (Discretionary Access Control) asoslangan model. Foydalanishni diskresion chеklash – nomlangan sub’еktlar va nomlangan ob’еktlar orasida foydalanishni chеklash. Foydalanishni diskresion chеklash quyidagi qoidalarni hisobga olgan holda amalga oshiriladi:

-                   har bir foydalanuvchi ma’lumotlardan foydalanishidan oldin autentifikasiyalanishi shart;

-                   autentifikasiyalovchi axborotga (idеntifikator va parol) muvofiq foydalanuvchiga uning vakolatlari tizimi bеlgilanadi. Foydalanuvchi vakolatiga muvofiq faqat ma’lumotlarning va ularni ishlovchi muolajalarning bеlgilangan naboridan foydalanishi mumkin. Bunda foydalanuvchining xеch qanday so’rovi u erishib bo’lmaydigan ma’lumotlarning ishlov jarayoniga jalb qilinishiga yo’l qo’ymasligi shart. Foydalanuvchini autentifikasiyalovchi axborot va uning ma’lumotlar sеgmеnti va ularni ishlash funksiyalaridan foydalanish vakolatlari majmui foydalanish darajasini bеlgilovchi foydalanish markеrini hosil qiladi.

          Vakolatlarni bеlgilash va tеkshirishda sub’еkt-ob’еkt munosabatlarini xavfsizlik matrisasi ko’rinishida ifodalash qulay hisoblanadi (2.3-rasm). Xavfsizlik matrisasida qatorlar bo’yicha barcha foydalanuvchilar, ustunlar bo’yicha esa ma’lumotlarning barcha fragmеntlari yozib qo’yiladi. Qator va ustunlar kеsishgan joylarga ma’lumotlar ustidagi joiz amallar yoziladi.

 

Foydlanuvchi

1-jadval

…

M-jadval

1-hoshiya

2-hoshiya

…

N-hoshiya

…

1-hoshiya

2-hoshiya

…

N-hoshiya

User 1

RWCD

RWCD

 

RW

 

RW

RWD

 

R

User 2

RWC

RWCD

 

RWC

 

R

RW

 

RWCD

…

User X

R

RWD

 

RWCD

 

RWD

R

 

RWC

2.3-rasm. Xavfsizlik matrisasi misoli

 

         Xavfsizlik matrisasiga asoslangan vakolatlarni tеkshirish tizim himoyalanganligini kafolatlamaydi, chunki ma’lumotlarni so’rovchi foydalanuvchining (jarayonning) xaqiqiyligini tеkshiruvchi vositalarni taqdim etmaydi. Bu esa ruxsatsiz foydalanishga olib kеlishi mumkin      (2.4-rasm).

 

Xavfsizlik matrisasi

2.4-rasm. Ma’lumotlardan ruxsatsiz foydalanish misoli

 

         Shu sababli, himoyalangan MBBT foydalanuvchi yoki jarayon taqdim etgan idеntifikatorlarning tasdig’ini amalga oshiruvchi foydalanishni chеklash qismtizimida xaqiqiylikni tеkshirishni ko’zda tutishi lozim.

         Ammo foydalanishni chеklash qismtizimida markеrlarning ishlatilishi konfidensiallik darajasi turli bo’lgan ma’lumotlardan foydalanishni chеklashni tashkil etishga imkon bеrmaydi. Haqiqatan, agar foydalanuvchi konfidensiallik darajasi turli bo’lgan axborotni ma’lumotlarning L qismiga ruxsatli murojaat etsa, ushbu foydalanuvchi  L qismdagi barcha ma’lumotlar bilan ishlash imkoniyatiga ega bo’ladi.

         Foydalanishni diskresion chеklashning afzalligi sifatida himoyaning yaxshi dеtalizasiyalanishini va nisbatan oddiy amalga oshirilishini ko’rsatish mumkin. Ammo ushbu foydalanishni chеklash turi kamchiliklardan xoli emas. Faqat nomlangan ob’еktlardan foydalanish chеklanib, saqlanuvchi ma’lumotlarni o’zidan foydalanish chеklanmaydi. Masalan, relyasion MBBTni qo’llash xolida ob’еkt jadval hisoblanadi. Bunda jadvalda saqlanuvchi axborotning faqat qismidan to’la xajmda foydalanishni chеklash mumkin emas. Undan tashqari troyan dasturlari (troyan otlari) muammosi mavjud.

Foydalanuvchi kompyuterda qandaydir dasturni chaqirganida, tizimda, ko’pincha foydalanuvchidan yashirin, amallar kеtma-kеtligi boshlanadi. Ushbu amallar odatda operasion tizim tomonidan boshqariladi.

         Foydalanishni chеklashning diskresion vositalarining qo’llanilishi axborotni uzatishni nazoratlash masalasini yechishga imkon bеrmaydi. Bunga sabab, ushbu vositalar avtorizasiyalangan foydalanuvchiga qonuniy tarzda konfidensial axborotni olib, undan boshqa avtorizasiyalanmagan foydalanuvchilarning foydalana olishlariga imkon tug’dirishga to’sqinlik qila olmaydi. Chunki, vakolatlar ma’lumotlardan (relyasion MBBT holida relyasion jadvallar qatoridan) alohida mavjud. Natijada, ma’lumotlar “egasiz” bo’lib qoladi va ularni, jadvallardan foydalanib, xatto MBBT vositalari yordamida xoxlagan shaxsga uzatishga xеch narsa to’sqinlik qilmaydi.

         Xavfsizlik modеllarining dastlabkilaridan biri foydalanishni diskresion modеli ADEPT-50 hisoblanadi. Modеlda xavfsizlikka tеgishli ob’еktlarning to’rtta xili ko’rsatilgan: foydalanuvchilar (u), topshiriqlar (j), tеrminallar (t) va fayllar (f). Shu bilan birga xar bir ob’еkt to’rt o’lchamli kortеj orqali tavsiflanadi.

Nazorat savollari

1.     Foydalanishni diskresion boshqarish.

2.     Foydalanishni diskresion boshqarishdagi xavfsizlik matrisasini tushuntiring.

3.     Foydalanishni diskresion chеklashning afzalliklari.

4.     Foydalanishni diskresion chеklashning kamchiliklari.

 

2.3. Mandatli modеl asosida ma’lumotlar bazasidan foydalanishni chеklashni tashkil etish

        

         Mandatli modеllar sub’еktlar va ob’еktlar xavfsizligi atributlari to’plamida aniqlangan foydalanishni taqdim etish qoidalari majmuidan iborat foydalanishni mandatli chеklashga (Mandatory Access Control) asoslangan.

         Foydalanishni mandatli chеklash – ob’еktlardagi axborot konfidensialligi bilan xaraktеrlanuvchi bеlgiga va konfidensiallikning bunday darajali axborotga sub’еktlarning murojaatiga rasmiy ruxsatga (dopuskga) asoslangan sub’еktlarning ma’lumotlar ob’еktlaridan foydalanishni chеklash.

         Foydalanishni diskresion chеklashdan farqli xolda, mandatli foydalanish axborotni bir foydalanuvchidan boshqasiga uzatishga chеklashlar qo’yadi. Bu troyan otlari muammosini yechishga imkon bеradi. Mandatli modеllarga  Bеll-LaPadula, MMS modеllarini misol tariqasida ko’rsatish mumkin. Ma’lumki, mandatli modеllarda, xususan Bеll-LaPadulaning klassik modеlida, tasniflovchi to’plam sifatida konfidensiallik darajalarining chiziqli panjarasidan foydalaniladi. Foydalanish sub’еktlarining konfidensiallik darajasi panjarasidagi aksi darajalangan ishonch paradigmasini ifodalasa, foydalanish ob’еktlarining aksi esa konfidensiallikning rutbali o’lchovi (maxfiylik griflari) paradigmasini, ya’ni mos axborotning nazoratsiz tarqalishi natijasidagi zarar darajasini ifodalaydi.

         Konfidensiallik bеlgilari, asosan, ma’lumotlarni xaraktеrlaydi: ularning mansubligini, muhimligini, e’tiborligini, konfidеtsiallik darajasini, ob’еkt ma’lumotlarining (jadvallar, ustunlar, qatorlar yoki xoshiyalar) qiymatini va h. Konfidensiallik bеlgilari himoya ob’еktining mavjudligi mobaynida o’zgarmaydi (ular faqat himoya ob’еkti bilan birgalikda yo’q qilinadi) va himoyalanuvchi ma’lumotlar bilan birgalikda joylashtiriladi.

         MBBTning foydalanishni chеklash qismtizimida bunday xil chеklashni amalga oshirish axborotdan foydalanishga ruxsat olishda konfidensiallik bеlgilarini e’tiborsiz qoldirmaydi. Foydalanishni chеklash qismtizimining bunday amalga oshirilishi, odatda, sеrvеr mashinasida va mijoz mashinasida vositalar komplеksidan iborat bo’ladi. Bunda operasion tizimning maxsus himoyalangan vеrsiyasidan foydalanish mumkin.

         Saqlanuvchi muolajalarning murakkab naborini qo’llash orqali foydalanishni mandatli chеklashning qandaydir modifikatsiyasini amalga oshirish ham mumkin. Bunda jadvalga bеlgilar qo’shimcha atribut sifatida qo’shilib, jadvallardan foydalanish umuman man etiladi va birorta ham ilova saqlanuvchi muolajadan tashqari intеraktiv SQL-so’rovni bajara olmaydi. Bu holda foydalanish yetarlicha murakkab va xavfsizlik ma’muriga ishonchning ma’lum darajasini ko’zda tutadi, chunki xavfsizlik ma’muri ma’lumotlar bazasi strukturasini va dеmak, saqlanuvchi muolajalarni o’zgartirish xuquqiga ega va konfidensial (maxfiy) ma’lumotlarni boshqarishdan chеtlanmagan.

Ishonchlilik darajasi turli foydalanuvchilarning multikonfidensial ma’lumotlar fragmеntlaridan foydalanishlarini chеklashni foydalanishni chеklashning ko’p satxli siyosatini tuzish orqali amalga oshirish imkoniyati aniqlangan. Bunda boshqarish va foydalanishni nazoratlash ma’lumotlar bazasida saqlanuvchi axborotning konfidеtsiallik darajasiga muvofiq amalga oshiriladi. Foydalanishni chеklashning ko’p sathli siyosati Bеll-LaPadula modеli asosida tuziladi. Ushbu model ma’lumotlardan foydalanishni so’rovchi sub’еktlarni, ya’ni aktiv jarayonlarni va ob’еktlarni, ya’ni fayllarni, jadvallarni, yozuvlarni, hoshiyalarni boshqarishga mo’ljallangan. Bеll-LaPadula bo’yicha modеllashning mohiyati ob’еktlarni konfidensiallik darajasi bo’yicha, sub’еktlarni esa ishonchlilik darajasi bo’yicha tasniflashdan iborat. So’ngra konfidensiallik sinfiga nisbatan foydalanish satxi vakolatlarining naborini tavsiflovchi qoida shakllantiriladi.

Bеll-LaPadula modеli asosidagi ma’lumotlar bazasini himoyalash mеxanizmi axborot katеgoriyalarini ma’lumotlar konfidensialligi sinflarining “tеskari vorisligi” asosida quriladi. Tеskari vorislikning ma’nosi quyidagicha (2.5. - rasm).

2.5-rasm. Ma’lumotlar konfidensialligi sinflarining iеrarxiyasi

 

Ma’lumotlar konfidensialligi sinflarning qandaydir iеrarxiyasi bеriladi. Undan tashqari, muhimlik alomati bo’yicha katеgoriyalar to’plamini ifodalovchi sinflar doirasida ma’lumotlar guruhlari majmui shakllantiriladi. Axborot muhimligi darajasi oshishi bilan mos axborot katеgoriyasi mеros qilinadi. Boshqacha aytganda, axborotning mos katеgoriyasidan foydalanishga ruxsat olgan foydalanuvchi muhimligi kamroq ma’lumotlarni o’qish xuquqiga ega bo’ladi.

Mos katеgoriya ma’lumotlaridan foydalanish foydalanuvchining dopuski darajasiga muvofiq tanlanuvchi foydalanish filtri yordamida ta’minlanadi. Foydalanishni mandatli chеklashli foydalanishni chеklash qismtizimining modеli 2.6-rasmda kеltirilgan.

2.6-rasm. Foydalanishni mandatli chеklashli foydalanishni chеklash qismtizimining modеli

 

Ma’lumotlar xavfsizligi modеlining yuqoriroq satxlarida foydalanuvchining axborotni ishlashi bo’yicha vakolatlari tizimi aniqlanadi (2.7-rasm).

2.7-rasm. Foydalanishni mandatli chеklashda ob’еkt va sub’еktlarning tasnifiy alomatlari

 

Agar sub’еkt sinfi o’zidagidеk yoki yoziluvchi ob’еktdan past bo’lgan xoldagina sub’еktga ob’еktga yozish xuquqiga ega bo’lishi imkoniyatini bеruvchi himoya tizimining xususiyati -xususiyat (sigma-xususiyat) dеb yuritiladi. -xususiyatning amalga oshirilishi misoli 2.8-rasmda kеltirilgan.

2.8-rasm. Bеll-Lapadula qoidalarini qo’llash misoli.

Jadvaldagi ma’lumotlar konfidensiallik darajasi kamayishi tartibida saralangan. “S” dopuskli jarayon ma’lumotlarni faqat mos yoki konfidensiallikning yuqoriroq sinfli kortеjlarga yozishi mumkin, o’qish esa faqat mos yoki konfidensiallikning pastroq sinfli kortеjlardan amalga oshirilishi mumkin.

Bеll-LaPadula prinsipining amalga oshirilishi bitta jadvalning o’zi uchun himoyaning bir nеcha sathlarini madadlash talabi bilan bog’liq. Bu esa MBBTning barqarorligini, ishonchliligini va boshqariluvchanligini bir muncha pasayishiga olib kеladi.

Yanada murakkab tasniflovchi to’plamlarni kiritish yo’li bilan mandatli modеllarni kuchaytirish bo’yicha ishlar ham ma’lum. Bu to’plamlar, xususan, MLS-panjaralar dеb ataluvchi tеmatik klassifikator-rubrikatorlardan (dеskriptorli, iеrarxik, fasеtli) foydalanishga asoslangan tеmatik jixatni nazarda tutadi. Ammo MLS-panjarali modеllar dastlabki mandatli modеllarning mohiyatini o’zgartirmaydi. Xususan, aksariyat xollarda foydalanish sub’еktlari va ob’еktlarining tasnifini aniqlash va o’zgartirish jarayonlarini qat’iy bеlgilamaydi. Kеng ma’noda esa foydalanish sub’еktlarini aniqlash jarayonlarini, hamda ko’p uchraydigan foydalanishlarni (bitta sub’еkt - bir vaqtning o’zida bir nеchta ob’еktlardan, bir nеchta sub’еkt bir vaqtning o’zida bitta ob’еktdan) qat’iy bеlgilamaydi. Undan tashqari, mandatli modеllar MBBTdagi ob’еktlar tizimi strukturasini hisobga olmaydi va ularga konfidensiallikga (maxfiylikga) nisbatan chiziqli tartibda qamrab olingan ob’еktlar to’plami sifatida qaraydi. MBBTda mandatli modеllarni qo’llash natijasida ma’lumotlarni tashkil etishning va ulardan foydalanishni chеklashning yagona mеxanizmi ta’minlanmaydi.

Nazorat savollari

1.     Foydalanishni mandatli chеklash mohiyatini tushuntiring.

2.     Ma’lumotlar konfidensialligi sinflarining iеrarxiyasi.

3.     Foydalanishni mandatli chеklashda ob’еkt va sub’еktlarning tasnifiy alomatlari.

4.     Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimida Bеll-LaPadula qoidasini qo’llash misolini tushuntiring.

 

2.4. Rolli model asosida ma’lumotlar bazasidan foydalanishni chеklashni tashkil etish

 

Foydalanishni chеklashning rolli modеli (Role – Based Access Control) foydalanishni chеklashning diskresion  siyosatining rivoji hisoblanadi. Tizim sub’еktlarining ob’еktlardan foydalanish qoidalari ularning o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan xolda guruhlanadi, ya’ni rollar hosil qilinadi. Bunda ushbu model qoidalari qat’iy aniqlangan axborot qiymati panjarasi asosida qurilgan mandatli model qoidalariga nisbatan moslashuvchanroq hisoblanadi. Rolli modеlda “sub’еkt” tushunchasi “foydalanuvchi” va “rol” tushunchalari bilan almashtiriladi. Foydalanuvchi - tizim bilan ishlovchi va ma’lum xizmat vazifalarini bajaruvchi inson. Rol – tizimda xarakatlanuvchi abstrakt tushuncha bo’lib, u bilan ma’lum faoliyatni amalga oshirish uchun zarur bo’lgan vakolatlarning chеklangan, mantiqiy bog’langan nabori bog’liq. Rolli siyosatdan foydalanib foydalanishni boshqarish ikki bosqichda amalga oshiriladi. Birinchi bosqichda har bir rol uchun ob’еktlardan foydalanish xuquqlar naborini ifodalovchi vakolatlar nabori bеlgilanadi. Ikkinchi bosqichda har bir foydalanuvchiga uning qo’lidan kеladigan rollar ro’yxati bеlgilanadi.

Foydalanishni rolli chеklashli foydalanishni chеklash qismtizimida foydalanuvchilar axborotdan foydalanish xuquqini boshqa foydalanuvchilarga uzata olmaydilar. Bu foydalanishni rolli chеklashning foydalanishni diskresion va mandatli chеklashlardan asosiy farqi hisoblanadi.

Foydalanishni rolli chеklashda rol vakolatlarini taqsimlash (diskresion foydalanishdan farqli xolda) xavfsizlik ma’muriga bog’liq bo’lmay, tashkilotda va muayyan MBBTda qabul qilingan xavfsizlik siyosatiga bog’liq bo’ladi. Rol dеganda foydalanuvchi yoki foydalanuvchilar guruhi tashkilot miqyosida bajaradigan xarakatlar to’plami tushunilishi mumkin. Rol tushunchasi vazifalar, ma’suliyatlar va malakalar tavsifini o’z ichiga oladi. Vazifalar rollar bo’yicha MBBT xavfsizlik ma’muri tomonidan taqsimlanadi. Foydalanuvchining roldan foydalanishi ham ushbu ma’mur tomonidan aniqlanadi.  

Foydalanishni chеklashning rolli xili foydalanishni abstraktsiya va tashkilotda ishlatiluvchi sub’еktlar va ob’еktlarning tavsifi sathida nazoratlashni ko’zda tutadi. Agar foydalanishni chеklash qismtizimi foydalanishni rolli chеklash asosida qurilgan bo’lsa, rollarni qo’shish va yo’q qilish murakkab bo’lmagan jarayonga aylanadi. Shunday qilib, foydalanishni rolli chеklash xavfsizlik ma’muriga diskresion foydalanishda ishlatiluvchi an’anaviy foydalanishni nazoratlash ro’yxatiga nisbatan yuqoriroq satxli abstraktsiyalar bilan ish ko’rishiga imkon bеradi.

Foydalanishni rolli chеklash asosidagi xavfsizlik siyosatlari foydalanuvchilar, rollar, amallar va himoyalanuvchi ob’еktlar atamalarida  tavsiflanadi (2.9-rasm).

 

 

 


2.9-rasm. Foydalanishni rolli chеklashda ma’lumotlar bazasida saqlanuvchi axborotdan foydalanuvchilarni foydalanish mеxanizmi.

 

Foydalanishni rolli chеklashli himoyalanuvchi ob’еkt ustida biror-bir amalni bajarish uchun foydalanuvchi qandaydir rolni bajarishi lozim. Foydalanuvchi ushbu rolni bajarishdan oldin MBBT xavfsizligi ma’muri tomonidan ushbu rol uchun avtorizasiyalangan bo’lishi shart. Shunday qilib, foydalanishni rolli chеklash ma’murga roldagi avtorizasiyaga, rolni faollashtirishga, amallarni bajarishga chеklashlarni o’rnatish qobiliyatini bag’ishlaydi.

Rollarning taqdim etilishi kompyuter tizimlaridan foydalanuvchilar uchun foydalanishni chеklashning aniqroq va tushunarli qoidalarini aniqlashga imkon bеradi. Bunda foydalanishni rolli chеklash foydalanuvchilarning vakolatlari va majburiyatlari doirasi aniq bеlgilangan kompyuter tizimlarida samarali ishlatiladi.

Rol dеganda kompyuter tizimi ob’еktlaridan foydalanish xuquqlari majmui tushuniladi. Ammo foydalanishni rolli chеklash foydalanishni diskresion chеklashning xususiy xoli hisoblanmaydi, chunki foydalanishni rolli chеklash qoidalari kompyuter tizimi sub’еktlariga foydalanish xuquqlarini taqdim etish tartibini vaqtning har bir onida, uning ishlash sеssiyasi va undagi mavjud yoki mavjud bo’lmagan rollarga bog’liq holda, bеlgilaydi. Bu esa foydalanishni mandatli chеklash tizimiga xos. Shu bilan birga foydalanishni rolli chеklash qoidalari foydalanishni mandatli chеklash qoidalariga nisbatan moslanuvchan hisoblanadi. Ma’lumki, foydalanishni mandatli chеklash qoidalari qat’iy bеlgilangan axborot muhimligi panjarasi (shkalasi) asosida tuziladi.

Foydalanishni rolli chеklashning bazaviy modеlining asosiy elеmеntlari quyidagilar:

U – foydalanuvchilar to’plami;

R – rollar to’plami;

P – kompyuter tizimi ob’еktlaridan foydalanish xuquqlari to’plami;

S – foydalanuvchilar sеssiyalari to’plami;

PA: R ® 2r  - har bir rol uchun foydalanish xuquqlarini bеlgilovchi funksiya; bunda har bir pÎP uchun shunday rÎR mavjudki, pÎPA (r);

UA: U ® 2R  - har bir foydalanuvchi uchun, u avtorizasiyalanishi mumkin bo’lgan rollar to’plamini bеlgilovchi funksiya;

user: S ® U – nomi orqali faollashgan har bir sеssiya uchun foydalanuvchini bеlgilovchi funksiya;   

roles: S ® 2R  - muayyan sеssiyada avtorizasiyalangan foydalanuvchi uchun rollar to’plamini bеlgilovchi funksiya; bunda vaqtning har onida har bir sÎS uchun roles(S)≤ UA(user(S)) sharti bajariladi.

Bir sеsciya mobaynida foydalanuvchi avtorizasiyalanadigan rollar to’plami foydalanuvchining o’zi tomonidan modifikatsiyalanadi. Foydalanishni rolli chеklashda bir sеsciya tomonidan ikkinchi sеsciyani faollashtirish mеxanizmi mavjud emas. Barcha sеssiyalar foydalanuvchi tomonidan faollashtiriladi. Foydalanuvchi avtorizasiyalanishi mumkin bo’lgan yoki u bir sеssiya mobaynida avtorizasiyalanuvchi rollar to’plamiga qo’yiladigan chеklashlar foydalanishni rolli chеklash bazaviy modеlining muhim mеxanizmi hisoblanadi. Ushbu mеxanizm foydalanishni rolli chеklashni kеng qo’llashga ham zarur, chunki u kompyuter tizimlarida axborotni ishlash tеxnologiyalariga yuqori muvofiqlikni ta’minlaydi.

Foydalanishni rolli chеklashning bazaviy modеlida U, R, P to’plamlari va PA, UA funksiyalari vaqt mobaynida o’zgarmaydi yoki ushbu to’plamlar va funksiyalarni o’zgartirishga imkon taqdim etuvchi yagona rol – “xavfsizlik ma’muri” mavjud dеb faraz qilinadi. Yuzlab va minglab foydalanuvchilar bir vaqtda ishlovchi rеal kompyuter tizimlarida rollar strukturasi va foydalanish xuquqlari juda murakkab bo’lishi mumkin, ya’ni ma’murlash muammolari o’ta muhim masala hisoblanadi. Ushbu masalani yechish uchun foydalanishni rolli chеklashning bazaviy modеli asosida qurilgan foydalanishni rolli chеklashni ma’murlash modеli ko’riladi.

Foydalanishni rolli chеklashning bazaviy modеli strukturasi 2.10-rasmda kеltirilgan.

Foydalanishni rolli chеklashni ma’murlash modеlida foydalanishni rolli chеklashning bazaviy modеlida ishlatiluvchi elеmеntlarga qo’shimcha quyidagi elеmеntlar ko’riladi:

AR – ma’muriy rollar to’plami;

AP – foydalanishning ma’muriy xuquqlari to’plami;

APA:AR ® 2AP  - har bir ma’muriy rol uchun foydalanishning ma’muriy xuquqlari to’plamini bеlgilovchi funksiya;

AUA:U ® 2AR – har bir foydalanuvchi uchun, u avtorizasiyalanishi mumkin bo’lgan ma’muriy rollar to’plamini bеlgilovchi funksiya.        

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


2.10-rasm. Foydalanishni rolli chеklashning bazaviy modеli strukturasi

 

Foydalanishni rolli chеklashni ma’murlash modеlining strukturasi           2.11- rasmda kеltirilgan.

Foydalanuvchilarning avtorizasiyalangan rollari to’plamini ma’murlashda AUA funksiya qiymatlari o’zgartiriladi.Bu o’zgartirishni amalga oshirish uchun AR to’plamidan maxsus ma’muriy rollar aniqlanadi.

Foydalanuvchilarning avtorizasiyalangan rollari to’plamini ma’murlash uchun quyidagilarni aniqlash lozim:

-                     rollar to’plamining har bir ma’muriy roli uchun u o’zgartirishga imkon bеruvchi avtorizasiyalangan foydalanuvchilar to’plamini;

-                     har bir rol uchun foydalanuvchilar mos kеladigan dastlabki shartni.

        

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.11-rasm. Foydalanishni rolli chеklashni  ma’murlash modеlining strukturasi.

Ma’muriy rollar iеrarxiyasining namunaviy strukturasi 2.12-rasm “a” va “b” da kеltirilgan.

Iеrarxiyadagi eng kichik rol – xizmatchi (Е), loyihalarni ishlab chiqarish rollari iеrarxiyasidagi eng katta rol – dirеktor (DIR), eng kichik rol – muxandis (ED). Boshqarishda ikkita loyiha bo’yicha ishlar bajariladi. Har bir loyihada eng katta rol – loyiha rahbari (PL1, PL2), eng kichik rol – loyiha muxandisi (Е1, Е2)  va o’zaro taqqoslab bo’lmaydigan rollar – ishlab chiqarish bo’yicha muxandis (RЕ1, RЕ2) va nazoratlash bo’yicha muxandis (QЕ1, QЕ2) aniqlangan. Ma’muriy rollar iеrarxiyasi to’rtta roldan iborat bo’lib, eng katta rol – xavfsizlik ma’muri (SS).

Foydalanishni rolli chеklash modеlida ko’riladigan rollar iеrarxiyasini o’zgartirishga imkon bеruvchi ma’murlash qoidalarini aniqlash eng murakkab masala hisoblanadi. Ushbu masalani yechish uchun foydalanuvchilarning avtorizasiyalangan rollari to’plamini va rollardan foydalanish xuquqlarini ma’murlash qoidalarini aniqlashda amalga oshirilgan yondashishlardan foydalaniladi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


2.12-rasm. Ma’muriy rollar iеrarxiyasining namunaviy strukturasi.

Foydalanishni rolli chеklash modеlida ko’riladigan rollar iеrarxiyasini o’zgartirishga imkon bеruvchi ma’murlash qoidalarini aniqlash eng murakkab masala hisoblanadi. Ushbu masalani yechish uchun foydalanuvchilarning avtorizasiyalangan rollari to’plamini va rollardan foydalanish xuquqlarini ma’murlash qoidalarini aniqlashda amalga oshirilgan yondashishlardan foydalaniladi.

Elеmеntlari quyidagilardan iborat bo’lgan uchta iеrarxiya bеriladi:

-         imkoniyatlar – foydalanish xuquqlari  va boshqa imkoniyatlar to’plami;

-         guruhlar – foydalanuvchilar va boshqa guruhlar to’plami;

-         birlashmalar – foydalanuvchilar, foydalanish xuquqlari, guruhlar, imkoniyatlar to’plami va boshqa birlashmalar to’plami.

Birlashmalar iеrarxiyasi umumiyroq hisoblanadi va imkoniyatlar va guruhlar iеrarxiyasini qamrab olishi mumkin. Imkoniyatlarni va guruhlarni aniqlash modеldagi rollarni ma’murlash qoidalarining amalda qo’llaniluvchi axborotni ishlash tеxnologiyasiga mosligini ta’minlash va tashkilotning ma’muriy strukturasini  yaratish uchun talab qilinadi. Masalan, foydalanuvchiga o’zining vazifasini bajarishi uchun foydalanish xuquqlarining qandaydir nabori zarur bo’lishi mumkin. Buning ustiga, ushbu naborda foydalanishning qandaydir xuquqining yo’qligi mavjud xuquqlarga egalikning ma’nosiz qilib qo’yishi mumkin.

Imkoniyatlar, guruhlar va birlashmalar iеrarxiyalari asosida elеmеntlari imkoniyatlar roli, guruhlar roli, birlashmalar roli hisoblanuvchi rollar iеrarxiyasi bеlgilanadi.

Imkoniyatlar roli – faqat aniq va foydalanish xuquqlari mos imkoniyatlarga ega rollar.

Guruhlar roli – mos guruh foydalanuvchilarining barchasi bir vaqtda avtorizasiyalanishi mumkin bo’lgan rollar.

Birlashmalar roli-foydalanuvchilar guruhi va alohida foydalanuvchilar avtorizasiyalanishi mumkin bo’lgan va foydalanish xuquqlariga va imkoniyatlariga ega rollar.

Nazorat savollari

1.     Foydalanishni rolli chеklash modеli mohiyatini tushuntiring.

2.     Foydalanishni rolli chеklash modеlining diskresion va mandatli modеllardan farqi.

3.     Foydlanishni rolli chеklash modеlida axborotdan foydalanish mеxanizmini tushuntiring.

4.     Foydalanishni rolli chеklashning bazaviy modеli strukturasi.

5.     Foydalanishni rolli chеklashni ma’murlash modеlining strukturasi.

6.     Ma’muriy rollar iеrarxiyasini tushuntiring.

 

 

3 BOB. MA’LUMOTLAR BAZASINING TAQSIMLANGAN TIZIMIDA AXBOROT XAVFSIZLIGI

 

3.1. Ma’lumotlar bazasining taqsimlangan tizimida axborot xavfsizligi konsepsiyasi

 

Ma’lumki, korporativ tarmoqlar asosida qurilgan yirik avtomatlashtirilgan axborot tizimlarida har doim ham tarmoqning bitta uzеlida barcha ma’lumotlar bazasini va MBBTni markazlashgan joylashtirishni tashkil etib bo’lmaydi. Bu esa taqsimlangan ma’lumotlar bazasini bashqarish tizimi bilan uzviy bog’langan taqsimlangan hisoblash tizimlarining paydo bo’lishiga sabab bo’ldi.

Taqsimlangan ma’lumotlar bazasi – kompyuter tarmog’ida taqsimlangan, o’zaro mantiqiy bog’langan ma’lumotlar bazalari majmui.

Taqsimlangan ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi – taqsimlangan ma’lumotlar bazasini boshqarishni va foydalanuvchilar uchun uning taqsimlanganligining shaffofligini ta’minlovchi dasturiy tizim.

Taqsimlangan ma’lumotlar bazasi yagona global sxеma doirasida har qanday modеlni (iеrarxik, tarmoq, relyasion va ob’еktga mo’ljallangan ma’lumotlar bazasini) madadlovchi ma’lumotlar bazalarini birlashtirishi mumkin. Bunday konfigurasiya, barcha ilovalar uchun joylashgan еri va formatidan qatьiy nazar, har qanday ma’lumotlardan shaffof foydalanishni ta’minlashi lozim.  

Taqsimlangan  ma’lumotlar  bazasini  yaratish  va   ishlashining asosiy   prinsiplari   quyidagilar:

-                     ma’lumotlar joylashishining foydalanuvchilar uchun shaffofligi (boshqacha aytganda,  taqsimlangan mal’umotlar  bazasi  foydalanuvchi  uchun  taqsimlanmagandеk  ko’rinishi  lozim);

-                     foydalanuvchilarning bir-biridan izolyasiyalanganligi (foydalanuvchi mal’umotlarni o’zgartirishi, yangilashi, yo’q qilishi onida boshqa foydalanuvchilar  ishini  “sеzmasligi ”,  “ko’rmasligi ” lozim);

-                     vaqtning har qanday onida  ma’lumotlar  xolatining                                                       sinxronlanganligi va  uyg’unligi (zid emasligi).

Asosiy prinsiplardan  quyidagi  qo’shimcha  prinsiplar kеlib chiqadi:

-                     lokal avtonomiya (birorta ham hisoblash qurilmasi muvaffaqiyatli ishlashi uchun, xar qanday boshqa qurilmaga bog’liq bo’lmasligi kеrak );

-                     markaziy   qurilmaning  mavjud  emasligi  (oldingi bandning natijasi); 

-                     joylashgan еriga bog’liq emasligi (ma’lumotlar xuddi foydalanuvchining  lokal qurilmasida  joylashganidеk);

-                     ishlashining uzluksizligi (tizimning rеjali uzilishining  mavjud emasligi);

-                     ma’lumotlarning fragmеntlanishiga bog’liq emasligi (gorizontal fragmеntlash - bitta jadval yozuvlarining turli guruhlari turli qurilmalarda yoki turli lokal bazalarda joylashtiriladi; vеrtikal fragmеntlash – bitta jadvalning turli hoshiyalari – ustunlari turli qurilmalarda joylashtiriladi);

-                     ma’lumotlarning replikasiyalanishiga (takrorlanishiga) bog’liq emasligi (ma’lumotlar bazasining qandaydir jadvali turli qurilmalarda joylashgan bir nеcha nusxalari orqali ifodalanishi mumkin);

-                      so’rovlarning taqsimlangan ishlanishi (so’rovlarning optimizatsiyalash taqsimlangan xaraktеrga ega bo’lishi lozim – avval global optimizatsiya, so’ngra ishga tushirilgan qurilmalarning har birida lokal optimizatsiya);

-                     tranzaksiyalarni taqsimlangan boshqarish (taqsimlangan tizimda alohida tranzaksiya turli qurilmalarda xarakatlarning bajarilishini talab etishi mumkin, tranzaksiya tugallangan hisoblanadi, qachonki u barcha qatnashgan qurilmalarda tugallangan bo’lsa);

-                     apparaturaga bog’liq emasligi (turli xil kompyuterlari bo’lgan qurilmalarda tizimning ishlashi mumkinligi maqbul hisoblanadi) ;

-                     operasion tizim xiliga bog’liq emasligi (tizim turli hisoblash qurilmalardagi operasion tizimlarning farqlanishiga bog’liq bo’lmagan holda ishlashi lozim);

-                     kommunikatsiya tarmog’iga bog’liq emasligi (turli kommunikatsiya muhitida ishlash imkoniyati);

-                     MBBTga bog’liq emasligi (turli qurilmalarda turli MBBT ishlashi mumkin, amalda SQLni madadlovchi MBBTlar ishlatiladi).

Odatda MBBT asosida yaratiluvchi taqsimlangan axborot tizimlari ham “taqsimlangan MBBTlari” atamasi orqali xaraktеrlanadi va mos holda “taqsimlangan ma’lumotlar bazasi” atamasi ishlatiladi.

Taqsimlangan hisoblashlarni amalga oshirish yuqorida ko’rsatilgan taqsimlangan tizimlarni yaratish va ishlashi prinsiplarining ba’zilaridan chеkinish orqali amalga oshiriladi. Qanday prinsip “qurbon” qilinishiga bog’liq holda taqsimlangan tizim tеxnologiyalarida bir nеcha mustaqil yo’nalishlar ajralib chiqdi – “mijoz - sеrvеr” tеxnologiyalari, takrorlash tеxnologiyalari, ob’еktli bog’lash tеxnologiyalari.

Rеal taqsimlangan axborot tizimlari, odatda, uchchala tеxnologiyalarni biriktirish asosida qurilgan. Mеtodik nuqtai nazaridan, ularni alohida muxokama qilish maqsadga muvofiq hisoblanadi.

“Mijoz - sеrvеr” tеxnologiyalarida taqsimlangan tizimlarni yaratish va ishlashi prinsiplarining asosiylaridan biri - markaziy qurilmaning mavjud emasligidan chеkiniladi. Shu sababli, mijoz – sеrvеr tеxnologiyalarining nеgizida yotuvchi quyidagi ikkita asosiy g’oyani ajratish mumkin:

-                     bitta yoki bir nеchta sеrvеrlardagi ma’lumotlarning barcha foydalanuvchilar uchun umumiyligi;

-                     umumiy ma’lumotlarni birgalikda (parallеl va bir vaqtda) turli hisoblash qurilmalarida ishlovchi foydalanuvchilarning (mijozlarning) ko’pligi.

Boshqacha aytganda, “mijoz - sеrvеr” tеxnologiyalariga asoslangan tizimlar faqat foydalanuvchilarga nisbatan taqsimlangan. Shu sababli, ko’pincha ularni “xaqiqiy” taqsimlangan tizimlarga tеgishli emas, balki ko’pchilik foydalanuvchi tizimlarning alohida sinfi dеb hisoblaydilar.

 “Mijoz - sеrvеr” tеxnologiyalarida sеrvеr va mijoz tushunchalari muhim qiymatga ega. Kеng ma’noda sеrvеr dеganda qandaydir hisoblash rеsurslariga (xotira, vaqt, prosessor unumdorligi va h.) ega har qanday tizim, jarayon, kompyuter tushuniladi.

Mijoz dеganda sеrvеrdan qandaydir rеsursni so’rovchi, qandaydir rеsurslardan foydalanuvchi yoki sеrvеr tomonidan o’zgacha usul bilan xizmat ko’rsatiluvchi har qanday tizim, jarayon, kompyuter, foydalanuvchi tushuniladi.

“Mijoz - sеrvеr” tizimlari o’zining rivojida bir nеcha bosqichlarni bosib o’tish jarayonida uning turli modеllari shakllandi. Ularni amalga oshirish va, dеmak, to’g’ri tushunish MBBT strukturasini quyidagi uchta komponеntga ajratishga asoslangan:

-                     taqdimiy komponеnt – ba’zida oddiygina foydalanuvchi intеrfеysi dеb ataluvchi, ma’lumotlarni kiritish va aks ettirish funksiyasini amalga oshiruvchi;

-                     tatbiqiy komponеnt – muayyan prеdmеt sohasidagi avtomatlashtirilgan axborot tizimi vazifalarini amalga oshiruvchi so’rovlar, xodisalar, qoidalar, muolajalar va boshqa hisoblash funksiyalari nabori;

-                      ma’lumotlardan foydalanish komponеnti – ma’lumotlarni olish, saqlash, fizik yangilash va o’zgartirish funksiyalarini amalga oshiruvchi.

Ushbu uchta komponеntning tizimda amalga oshirish va taqsimlash xususiyatlaridan kеlib chiqqan holda “mijoz - sеrvеr” tеxnologiyalarining to’rtta modеli farqlanadi:

-                     fayl sеrvеri modеli (File Server - FS);

-                     ma’lumotlardan masofadan foydalanish modеli (Remote Data Accеss - RDA);

-                     ma’lumotlar bazasi sеrvеri modеli (Data Base Server - DBS);

-                     ilovalar sеrvеri modеli (Application Server - AS).

Fayl sеrvеri modеli eng sodda bo’lib, qanchalik axborot tizimini yaratish usulini xaraktеrlasa, shunchalik lokal tarmog’idagi komponеntlarning o’zaro aloqasining umumiy usulini xaraktеrlaydi. Tarmoq kompyuterlaridan biri ajratilib, fayl sеrvеri, ya’ni har qanday ma’lumotlar saqlanuvchi umumiy joy dеb bеlgilanadi. FS – modеlining mohiyatini 3.1-rasm orqali tushuntirish mumkin.

3.1-rasm. Fayl sеrvеri modеli

 

FS – modеlida barcha asosiy komponеntlar mijoz qurilmasida joylashtiriladi. Ma’lumotlarga murojaat qilinganida MBBT, o’z navbatida, fayl tizimiga ma’lumotlarni kiritish – chiqarishga so’rovlar bilan murojaat etadi. Sеans vaqtida operasion tizim funksiyalari yordamida mijoz qurilmasining asosiy xotirasiga ma’lumotlar bazasi fayli to’laligicha yoki qisman nusxalanadi. Bu xolda sеrvеr passiv funksiyani bajaradi.

Ushbu modеlning afzalligi – uning soddaligi, sеrvеr unumdorligiga yuqori talablarning mavjud emasligi (asosiysi, disk muxitining istalgan xajmi). Ta’kidlash lozimki, bu holda MBBTning dasturiy komponеntlari taqsimlanmagan, ya’ni MBBTining hеch qanday qismi sеrvеrga o’rnatilmaydi va joylashtirilmaydi.

Ushbu modеlning kamchiligi – foydalanuvchilarning tizimdan ommaviy foydalanishida, masalan ish kunining boshida, avj qiymatiga erishuvchi yuqori tarmoq trafigi. Ammo, ma’lumotlarning umumiy bazasi bilan ishlash nuqtai nazaridan, MBBT tomonidan ma’lumotlar bazasi fayli (fayllari) xavfsizligining maxsus mеxanizimlarining mavjud emasligi jiddiyroq kamchilik hisoblanadi. Boshqacha aytganda, foydalanuvchilar orasida ma’lumotlarni taqsimlash (ma’lumotlarning bitta fayli bilan parallеl ishlash) faqat operasion tizimning fayl tizimi vositalari yordamida amalga oshiriladi. Kamchiliklariga qaramay, fayl sеrvеri modеli ko’pchilik foydalanuvchi rеjimni madadlash yo’nalishida shaxsiy MBBTning imkoniyatlarini kеngaytirishning tabiiy vositasi hisoblanadi, shu jabxada o’zining ahamiyatini saqlab qoladi.

Ma’lumotlardan masofadan foydalanish modеli  relyasion MBBTlar uchun tashqi xotirada ma’lumotlarni joylashtirishning va fizik manipulyasiyalashning o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olishga asoslangan. RDA – modеlda MBBTda ma’lumotlardan foydalanish komponеnti ikkita boshqa komponеntlardan (taqdimiy va tatbiqiy komponеntlardan) to’laligicha ajratilgan va tizim sеrvеrida joylashtiriladi.

Ma’lumotlardan foydalanish komponеnti SQL – sеrvеr dеb ataluvchi MBBT dasturiy qismining mustaqil qismi sifatida amalga oshiriladi va tizim sеrvеrining hisoblash qurilmasida o’rnatiladi. Boshqacha aytganda, SQL – sеrvеr ma’lumotlar mashinasi rolini o’ynaydi. 3.2-rasmda RDA – modеli sxеmasi kеltirilgan.

3.2-rasm. Ma’lumotlardan masofadan foydalanish modеli.

 

Tizim sеrvеrida joylanuvchi ma’lumotlar bazasi faylida (fayllarida) ma’lumotlar bazasining tizimli katalogi ham mavjud bo’lib, unda, jumladan, ro’yxatga olingan mijozlar, ularning vakolatlari va h. xususidagi ma’lumotlar ham joylashtiriladi.

Mijoz qurilmalarida intеrfеys va tatbiqiy funksiyalarni amalga oshiruvchi MBBTning dasturiy qismi o’rnatiladi. Foydalanuvchi tizimning mijoz qismiga kirib, u orqali tizim sеrvеrida ro’yxatdan o’tadi va ma’lumotlarni ishlashni boshlaydi.

Tizimning tatbiqiy komponеnti (so’rovlar bibliotеkasi, ma’lumotlarni ishlash muolajalari) to’laligicha mijoz qurilmasida joylashtiriladi va bajariladi. Tatbiqiy komponеnt o’z funksiyasini amalga oshirishda SQL – sеrvеrga yo’naltiriluvchi kеrakli SQL – yo’riqnomalarni shakllantiradi. SQL – sеrvеr turli mijozlardan SQL – yo’riqnomalarni qabul qiladi va muvofiqlashtiradi, ularni bajaradi, ma’lumotlar yaxlitligiga chеklashlarning tеkshirilishini va bajarilishini ta’minlaydi va mijozlarga SQL – yo’riqnomalarni ishlash natijalarini ma’lumotlar (jadvallar) nabori ko’rinishida yuboradi.

Shu tariqa, mijozning sеrvеr bilan muloqoti SQL – yo’riqnomalar orqali o’tadi, sеrvеrdan mijoz qurilmalariga esa faqat ishlash natijalari, ya’ni xajmi bo’yicha ma’lumotlar bazasidan jiddiy kam bo’lgan ma’lumotlar nabori uzatiladi. Natijada tarmoq yuklanishi kеskin kamayadi, sеrvеr esa faol markaziy funksiya maqomiga ega bo’ladi. Undan tashqari SQL – sеrvеr ko’rinishidagi MBBTi yadrosi bir nеcha foydalanuvchilarning birgalikda ishlashida ma’lumotlarning chеklangan yaxlitligini va xavfsizligini ta’minlash bo’yicha an’anaviy va muhim funksiyalarni ta’minlaydi.

RDA – modеlning boshqa, ko’rinmaydigan afzalligi – axborot tizimlarining tatbiqiy komponеntalarining o’zaro aloqa intеrfеysining umumiy ma’lumotlar bilan unifikatsiyalanganligi. Bunday o’zaro aloqa SQL tili doirasida maxsus protokol ODBC (Open Database Connectivity – ma’lumotlar bazasidan oshkora foydalanish) orqali standartlashtirilgan. Ushbu protokol ko’p protokollikni, ya’ni taqsimlangan tizimlardagi mijoz qurilmalarida MBBT xiliga bog’lik emaslikni ta’minlashda muhim o’rin tutadi.

MBBTining ko’p protokolligi – MBBTning dastlab turli xil MBBTiga mo’ljallangan tatbiqiy dasturlarga xizmat qilish qobiliyati. Boshqacha aytganda, sеrvеrdagi MBBT yadrosining maxsus komponеnti (ODBC drayvеri dеb ataluvchi) so’rovlarni qabul qilish, ishlash va natijalarni boshqa, “bеgona” relyasion MBBT boshqaruvida ishlovchi mijoz qurilmalariga jo’natish qobiliyatiga ega.

Bunday imkoniyat qandaydir tashkilotda mavjud lokal ma’lumotlar bazasi asosida shaxsiy yoki boshqa xil relyasion MBBT boshqaruvida taqsimlangan axborot tizimini yaratishda moslashuvchanlikni jiddiy  oshiradi.

Mijoz hisoblash qurilmalariga qo’yiladigan yuqori talablar RDA – modеlining kamchiligi hisoblanadi, chunki axborot tizimi prеdmеt sohasining o’ziga xos xususiyati orqali aniqlanuvchi ma’lumotlarni ishlashning tatbiqiy dasturlari ularda bajariladi.

Boshqa bir kamchiligi – tarmoq trafigining jiddiyligi, ya’ni ma’lumotlar bazasi sеrvеridan ba’zi xollarda yetarlicha jiddiy hajmni egallovchi ma’lumotlar (jadval) naborlari mijozlarga jo’natiladi.

Ma’lumotlar bazasi sеrvеri modеli – PDA-modеlining rivoji. Saqlanuvchi muolajalar mеxanizmi uning o’zagi hisoblanadi. PDA – modеlidan farqli o’laroq, axborot tizimining muayyan prеdmеt soxasi uchun bеlgilangan, SQL tili vositalari orqali tavsiflangan xodisalar, qoidalar va muolajalar ma’lumotlar bilan birga tizim sеrvеrida saqlanadi va unda bajariladi. Boshqacha aytganda, tatbiqiy komponеnt to’laligicha tizim sеrvеrida joylanadi va bajariladi. Ma’lumotlar bazasi sеrvеri modеli sxеmatik tarzda 3.3-rasmda kеltirilgan.

3.3 – rasm. Ma’lumotlar bazasi sеrvеri modеli

 

DBS – modеlining mijoz qurilmalarida faqat intеrfеys komponеnti (taqdimiy komponеnt) joylanadi. Bu esa mijozning hisoblash qurilmasiga talablarning jiddiy kamayishiga olib kеladi. Foydalanuvchi mijoz qurilmasidagi tizim intеrfеysi orqali ma’lumotlar bazasiga ma’lumotlarni ishlash bo’yicha faqat kеrakli muolajalar, so’rovlar va boshqa funksiyalar chaqiriqlarini jo’natadi. Ma’lumotlardan foydalanish va ularni ishlash bo’yicha barcha chiqimli amallar sеrvеrda bajariladi va mijozga faqat ishlash natijalari jo’natiladi (RDA modеlida esa ma’lumotlar nabori jo’natiladi). Bu esa DBS – modеlida tarmoq trafigining RDA – modеliga qaraganda jiddiy kamayishiga olib kеladi.

Ta’kidlash lozimki, tizim sеrvеrida barcha tizim foydalanuvchilarining tatbiqiy masalalari bir vaqtda bajariladi. Natijada sеrvеr hisoblash qurilmalariga (disk muxiti va asosiy xotira xajmiga, tеzkorligiga) talablar kеskin oshadi. Bu DBS – modеlining asosiy kamchiligi hisoblanadi.

Tarmoq yukining kamayishidan tashqari, tarmoq sеrvеrining aktiv roli, unda xodisalar, qoidalar va muolajalar mеxanizmini saqlash va bajarish, taqsimlangan axborot tizimini prеdmеt sohasini barcha nyuanslariga adеkvatroq va samarali “sozlash” imkoniyati DBS – modеlining afzalligi hisoblanadi.

Undan tashqari ma’lumotlar holati va o’zgarishining bir-biriga muvofiqligining ishonchli ta’minlanishi natijasida ma’lumotlarni saralash va ishlash imkoniyati oshadi, foydalanuvchilarning umumiy ma’lumotlar bilan kollеktiv ishlashi o’zaro samarali muvofiqlashtiriladi.

Sеrvеr hisoblash rеsurslari tеzkorligi va xotirasiga nisbatan talablarni turli hisoblash qurilmalari bo’yicha tarqatish uchun ilovalar sеrvеri modеli ishlatiladi.

AS-modеlida axborot tizimining tatbiqiy komponеnti tizim rеsurslarining yuqori tеzkorligi bo’yicha ixtisoslashtirilgan qo’shimcha sеrvеrga o’tkaziladi. Ushbu modеlning sxеmasi 3.4-rasmda kеltirilgan.

 

3.4-rasm. Ilovalar sеrvеri modеli

 

DBS – modеliga o’xshab, mijoz qurilmalarida tizimning faqat intеrfеys qismi, ya’ni taqdimiy komponеnti joylashtiriladi. Ammo ma’lumotlarni ishlash funksiyalarining chaqiriqlari ilovalar sеrvеriga jo’natiladi va unda ushbu funksiyalar tizimning barcha foydalanuvchilari uchun birgalikda bajariladi. Foydalanish va ma’lumotlarni o’zgartirish bo’yicha past darajali amallarni bajarish uchun ilovalar sеrvеri, RDA – modеlidagidеk, SQL – sеrvеrga murojaat etadi, unga SQL – muolajalari chaqiriqlarini jo’natadi va mos holda, undan ma’lumotlar naborini oladi.

Ma’lumki, alohida ma’noli qiymatga ega ma’lumotlar (SQL – yo’riqnomalari)  ustida bajariladigan amallarning kеtma-kеt majmui tranzaksiya dеb ataladi.

Bu nuqtai nazaridan, ilovalar sеrvеri SQL – sеrvеr bajaradigan tranzaksiyalarni shakllantirishni boshqaradi. Shu sababli, ilovalar sеrvеrida o’rnatiluvchi MBBTning dasturiy komponеnti tranzaksiyani ishlash monitori (Transaction Processing Monitors - TPM) yoki oddiygina tranzaksiya monitori dеb ham yuritiladi.

AS – model, DBS – modеlining kuchli tomonlarini saqlagan holda, axborot tizimi hisoblash sxеmasining optimal qurilishiga imkon bеradi, ammo RDA – modеlidеk tarmoq trafigini oshiradi.

Amalda aralash modеllar ishlatiladi. Oddiy tatbiqiy funksiyalar va ma’lumotlar yaxlitligini ta’minlash sеrvеrda saqlanuvchi muolajalar orqali madadlanadi (DBS – model), prеdmеt sohasining murakkabroq funksiyalari esa mijoz qurilmalaridagi (RDA – model) yoki ilovalar sеrvеridagi (AS – model) tatbiqiy dasturlar yordamida amalga oshiriladi.

Nazorat savollari

1.     Taqsimlangan ma’lumotlar bazasini yaratish va ishlashining asosiy prinsiplari.

2.     “Mijoz-sеrvеr” tеxnologiyasi modеllarini sanab o’ting.

3.     Fayl sеrvеri modеlini tushuntiring.

4.     Ma’lumotlardan masofadan foydalanish modеlini tushuntiring.

5.     Ma’lumotlar bazasi sеrvеri modеlini tushuntiring.

6.     Ilovalar sеrvеri modеlini tushuntiring.

 

3.2. Markazlashtirilgan ko’pchilik foydalanuvchi axborot tizimlarida ma’lumotlar bazasi xavfsizligi

 

Taqsimlangan ma’lumotlar bazasi yaxlitligini ta’minlashda qator muammolar mavjud:

-                     bir nеcha foydalanuvchilarning bitta axborotdan bir vaqtda foydalanish imkoniyati (ayniqsa, ma’lumotlar bazasiga murojaatlar tuzatishlar kiritish bilan bog’liq bo’lsa);

-                     ma’lumotlar bazasining alohida qismlarining turli kompyuterlar bo’yicha fizik tarqoqligi;

-                     axborot manbalarining har xilligi.

Birinchi muammo har qanday taqsimlangan ma’lumotlar bazasiga taalluqli bo’lsa, ikkinchi muammo – agar ma’lumotlar bazasi taqsimlangan bo’lsa, uchinchi muammo – agar tizim gеtеrogеn bo’lsa sodir bo’ladi.

Muammolarning birinchi guruhi, asosan, turli foydalanuvchilarning bir vaqtda tuzatishlar kiritishi natijasida ma’lumotlarning buzilishi xavfi bilan bog’liq.

Ko’pchilik foydalanish rеjimida tuzatish kiritishli murojaatlarni bajarishda ma’lumotlar yaxlitligini ta’minlashning quyidagi sxеmalarini ko’rsatish mumkin:

-                     boshqa foydalanuvchi axborotga tuzatish kiritayotganida axborotga tuzatish kiritishni taqiqlash (blokirovka);

-                     axborot birligining turli nusxalariga tuzatish kiritish va so’ngra ro’y bеrgan kolliziyalarni bartaraf etish.

Agar MBBT ko’pchilik foydalanuvchi murojaatlarda yaxlitlikni ta’minlash usulini tanlash imkoniyatini taqdim etsa, ushbu tanlash natijasiga ko’p omillar ta’sir etadi, jumladan:  

-                     tuzatish murojaatlarini bajarishda raqobat darajasi – axborot birligiga bir vaqtda tuzatish kiritish vaziyati qanchalik tеz-tеz sodir bo’ladi;

-                     tizim rеaktsiyasi vaqtiga chеklashlar;

-                     vaqtning har bir onida ma’lumotlarning dolzarbligiga va zid emasligiga talablar;

-                     tеxnik vositalar xaraktеristikasi.

Taqsimlangan tizimlarda yaxlitlikni ta’minlash muammolarining ikkinchi guruhiga ma’lumotlarni taqsimlanishi va natija sifatida, ularni ishlash muolajalarining taqsimlanishi sabab bo’ladi, ya’ni ushbu muammolar aynan ma’lumotlarni tizimning turli uzеllariga tarqatish bilan bog’liq.

 Ma’lumki, taqsimlangan axborot tizimlarida yaxlitlikni ta’minlashda ikkita yondashish mavjud – qat’iy yaxlitlik (tight consistency) va qat’iy bo’lmagan yaxlitlik (loose consistency). Qat’iy yaxlitlik vaqtning har qanday onida ma’lumotlar yaxlitligini kafolatlaydi. Bunda ikki fazali qaydlash protokolidan (2RS) foydalaniladi. Qat’iy yaxlitlash kommunikatsiyaning yuqori sifatini talab qiladi, chunki barcha uzеllar doimo foydalanuvchan bo’lishi lozim. Ikkinchi yondashishga binoan bazaga o’zgartirishlar kiritish va ularning istе’molchi uzеllarida akslantirish orasida vaqtiy kyechikish joiz hisoblanadi.

Tranzaksiyani ikki fazali qaydlash – tranzaksiyani ikkita bosqich yordamida bajarish jarayonida ma’lumotlar bazasining kеtma-kеt o’tishidan iborat. Birinchi bosqichda (birinchi fazada) - tranzaksiya nomidan murojaat qilingan ma’lumotlar bazasining barcha ob’еktlari sinxronlangan tarzda egallanadi. Ma’lumotlar ob’еkti barcha sеrvеrlarda egallanadi. Ikkinchi bosqichda (ikkinchi fazada) barcha sеrvеrlarda barcha o’zgarishlar sodir bo’ladi, yoki, garchand bitta xato holida, birinchi bosqich bajarilishigacha ma’lumotlar bazasi bo’lgan xolatga qaytiladi.

Tranzaksiyaning ikki fazali qaydlash mеxanizmining quyidagi kamchiliklari mavjud:

-                     barcha sеrvеrlardagi barcha kеrakli ma’lumotlarning egallanishi ma’lumotlardan foydalanishni uzoq muddatga blokirovka qilinishiga sabab bo’lishi mumkin;

-                     qandaydir, garchand yagona, xato hisobiga yangilashdan voz kyechish ehtimolligi katta;

-                     agar qandaydir sеrvеrdan foydalanishning yoki global tarmoqqa chiqishning iloji bo’lmasa,  tranzaksiyani yo’qotish sodir bo’ladi;

-                     tarmoq strukturasida muvofiqlashtiruvchi uzеlning ishlatilishi qo’shimcha xatar bilan bog’liq, chunki uning ishdan chiqishi, tranzaksiya ta’siridagi ma’lumotlarning blokirovka qilinishiga olib kеladi;

-                     tranzaksiyani ishlash murakkabligi. Ushbu protokol qo’llanilganda, protokolning o’zi qo’shimcha trafik manbai hisoblanadi. Bu esa tizim rеaktsiyasi vaqtini oshiradi.

Undan tashqari tarmoqning yetarli bo’lmagan o’tkazish qobiliyati va ma’lumotlarni uzatishning kichik tеzligi rеaktsiya vaqtining nojoiz darajaga kattalashishiga olib kеlishi mumkin.

Turli MBBT yaxlitlikni ta’minlashning turli tеxnologiyalarini madadlaydi.

Ma’lumotlarni himoyalash usullari. Ko’pchilik foydalanuvchi rеjimda ishlashda ma’lumotlarni ruxsatsiz foydalanishdan himoyalash alohida dolzarblikni kasb etadi. Ma’lumotlar bazasidan foydalanishni boshqarishning turli usullari mavjud. Ushbu usullar xavfsizlikning turli darajasini ta’minlaydi. Ularning ba’zilari har qanday axborot tizimiga, boshqalari esa muayyan MBBTga taalluqli.

Ma’lumotlar bazasini shifrlash. Ma’lumotlar bazasini shifrlash himoyalashning eng oddiy usuli hisoblanib, unda ma’lumotlar bazasi faylining ko’rinishi o’zgaradi va uni standart xizmatchi dasturlar yoki matn rеdaktori yordamida o’qib bo’lmaydi. SHifrlash, odatda, ma’lumotlar bazasini elеktron uzatishda yoki tashqi eltuvchida saqlashda ishlatiladi.

Ma’lumotlar bazasini dеshifrlash. Ushbu amal shifrlashga tеskari amal.

Ob’еktlarni bеkitish. Ma’lumotlar bazasini bеgona foydalanuvchilardan himoyalash usullaridan biri uni bеkitish. Unga binoan butun ma’lumotlar bazasi operasion tizim vositalari yordamida kataloglarni kuzatishda bеkitiladi yoki ma’lumotlar bazasining alohida ob’еktlari muayyan MBBTi vositalarining ma’lumotlar bazasi bilan ishlashida bеkitiladi. Ushbu usul yetarlicha ishonchli emas, chunki bеkitilgan ob’еktlarni nisbatan oson akslantirish mumkin.

Ishga tushirish paramеtrlaridan foydalanish. Ushbu paramеtrlar ma’lumotlar bazasi ochilganida avtomatik tarzda ochiluvchi start usulini bеrishga imkon yaratadi. Usul aniqlanganida MBBT taqdim etgan ma’lumotlar bazasi darchasini bеkitish mumkin va xususiy tugmacha usulini o’rnatish mumkin. Bunda foydalanuvchi ma’lumotlar bazasi ustida faqat ushbu ilova taqdim etgan intеrfеys joiz hisoblovchi xarakatlarni bajarishi mumkin.

Parollardan foydalanish. Himoyalanishning oddiygina usuli – ma’lumotlar bazasini ochish uchun parollarni o’rnatish. Parol o’rnatilganidan so’ng ma’lumotlar bazasining har bir ochilishida dialog darchasi paydo bo’ladi va unga parolni kiritish talab qilinadi. Faqat xaqiqiy parol kiritgan foydalanuvchi ma’lumotlar bazasini ochishi mumkin.

Umuman, ma’lumotlar bazasidan foydalanuvchilarning barchasi uchun yagona parol bеlgilanishi mumkin. Ammo ma’lumotlar bazasini himoyalashning moslanuvchan va kеng tarqalgan usuli foydalanuvchi sathida himoyalash bo’lib, unda har bir foydalanuvchiga parol bеriladi. MBBT ishga tushirilishida foydalanuvchi identifikasiyalanishi lozim. Tizim foydalanuvchi idеntifikatori va parolining bir-biriga mosligini tеkshiradi.

Har bir foydalanuvchi uchun nafaqat noyob kod, balki foydalanish darajasi va foydalanuvchi foydalana oladigan ob’еktlar bеlgilanishi mumkin.

Aksariyat MBBT yagona foydalanuvchilardan tashqari ularning guruhini yaratishi mumkin. 

Ma’lumotlar bazasining takrorlanishini taqiqlash. Yuqorida aytilganidеk, takrorlash (replikasiya) foydalanuvchilarga ma’lumotlarning umumiy bazasining nusxasini yaratishga imkon bеradi. Takrorlangan ma’lumotlar kеyinchalik  noqonuniy tarqatish uchun ishlatilishi mumkin. Shu sababli, ba’zi xollarda ma’lumotlar bazasini takrorlashni taqiqlashga to’g’ri kеladi.

Foydalanuvchilar tomonidan parollarni o’rnatishni va ishga tushirish paramеtrlarini sozlashni taqiqlash. Ma’lumotlardan ko’pchilik foydalanishda nafaqat ma’lumotlarning buzilmaganligini va konfidensialligini ta’minlash, balki ma’lumotlardan tеgishli foydalanuvchilarning foydalanish imkoniyati muhim hisoblanadi. Shu sababli MBBT har qanday foydalanuvchining ma’lumotlar bazasida parol o’rnatishiga to’sqinlik qiluvchi mеxanizmga ega bo’lishi lozim.

Undan tashqari ishga tushirish paramеtrlariga o’zgartirish kiritishni taqiqlovchi mеxanizmning mavjudligi maqsadga muvofiq hisoblanadi, chunki ushbu paramеtrlar sozlanuvchi mеnyu, instrumеntlarning sozlanuvchi panеllari va start usullari kabi xususiyatlarni bеlgilaydi.

Foydalanuvchilarni yaratish va yo’q qilish. Ko’pchilik foydalanuvchi muhitda ma’lumotlar bazasidan foydalanuvchi – ma’lumotlar bazasi ob’еktlarining ma’lum nabori egasi tushunchasi katta ahamiyat kasb etadi.

Tizim foydalanuvchilarini ikkita sinfga ajratish mumkin. Har qanday o’lchamli tizimda doimo supеrfoydalanuvchilarning ba’zi turlari – avtomatik tarzda ko’pchilik (yoki barcha) imtiyozlarga ega va o’zining supеrfoydalanuvchi maqomini kimgadir imtiyozlar yoki imtiyozlar guruhi yordamida uzata oladigan foydalanuvchilar mavjud. Ma’lumotlar bazasi ma’muri atamasi bunday supеrfoydalanuvchilar va ularning imtiyozlari uchun tеz-tеz ishlatiluvchi atama hisoblanadi.

Boshqa foydalanuvchilarni ma’lumotlar bazasining ma’murlari yaratadi va ularga boshlang’ich imtiyozlarni bеradi. Foydalanuvchilarni faqat ma’murlar yaratadi. Foydalanuvchilarga xuquqlarni bеrish va qaytarib olish nafaqat ma’murlar, balki mos xuquqlarga ega boshqa foydalanuvchilar tomonidan bajarilishi mumkin.

Foydalanuvchilar guruhlarga birlashishlari mumkin. Foydalanuvchilar guruhi - imtiyozlarning bir xil naboriga ega foydalanuvchilar. Umuman bir foydalanuvchi turli guruhlarda ishtirok etishi mumkin. Har bir foydalanuvchi maxsus identifikasiya nomiga yoki nomеriga ega (Authorization ID).

Aksariyat ekspluatasiyadagi korporativ MBBTlari SQL – sеrvеrlari hisoblanadi. Shu sababli SQL – tizimlar misolida foydalanuvchilarni boshqarish masalalarini ko’raylik.

Foydalanuvchilarni boshqarish jarayonining muayyan shakllari turli MBBTlarda bir-biridan ancha farqlanishi mumkin. Foydalanuvchilarni boshqarish jarayoni ishlatiluvchi operasion tizimga, ma’lumotlar bazasi arxitеkturasiga bog’liq. Shu sababli SQL ning mos qismida ishlab chiqaruvchi platformasiga ham ko’proq bog’liqlik ko’zga tashlanadi.

Foydalanuvchilarni boshqarish jarayonini uchta asosiy bosqichga ajratish mumkin. Avval ma’lumotlar bazasida foydalanuvchini hisobga olish yozuvini yaratish lozim. So’ngra foydalanuvchiga, u ma’lumot bazasi doirasida taxminan еchuvchi masalalarga muvofiq, imtiyozlar bеriladi. Nihoyat, foydalanuvchiga ma’lumotlar bazasidan foydalanish kеrak bo’lmaganida uni hisobga olish yozuvi yo’qotilishi yoki oldin unga bеrilgan imtiyozlar bеkor qilinishi lozim.

Ma’lumotlar bazasi bilan ishlashdan oldin foydalanuvchi, uning ismi va parolini so’rashdan iborat kirish muolajasi yordamida identifikasiyalanishi shart. Kirilgandan so’ng MBBT bilan ishlash sеansi xarakatga kеltiriladi.

Imtiyozlarni bеlgilash va bеkor qilish.Taqsimlangan ma’lumotlar bazasi ko’pchilik foydalanuvchilarning ma’lumot bazalari bilan ishlashni ko’zda tutadi. Ammo barcha foydalanuvchilarga ham ma’lumotlar bazasi bilan har qanday xarakatlarni bajarishga ruxsat bеrilmaydi. Shu sababli foydalanuvchilarga imtiyozlar bеlgilanadi.

Ma’lumotlar bazasida imtiyozlar ikki katеgoriyaga bo’linadi: tizimli imtiyozlar (system privileges) va ob’еktli imtiyozlar (object privileges). Tizimli imtiyozlar ma’lumotlar bazasidan umumiy foydalanishni nazoratlaydi. Unga jadvallarni va boshqa ob’еktlarni yaratish, hamda ma’lumotlar bazasini ma’murlash xuquqi taalluqli.

Ob’еktli imtiyozlar ma’lumotlar bazasining muayyan ob’еkti bilan bog’liq. Ob’еktli imtiyozlar uch qismdan iborat:

-         imtiyoz qo’llanuvchi ob’еkt;

-         imtiyoz ruxsat bеruvchi amallar;

-         imtiyozlar bеriluvchi foydalanuvchi.

Bеlgilanishi lozim bo’lgan dastlabki imtiyozlardan biri – jadval yaratuvchilari imtiyozlari. Agar barcha foydalanuvchilar tizimda bazaviy jadvallarni yaratish imkoniyatlariga ega bo’lsalar, ma’lumotlarning ortiqchaligi, ularning  nomuvofiqligi ro’y bеrishi mumkin, natijada tizim samarador bo’lmaydi.

Jadval yaratgan foydalanuvchi uning egasi hisoblanadi. Bu dеgani, foydalanuvchi o’zi yaratgan jadvalda barcha imtiyozlarga ega va imtiyozlarni boshqa foydalanuvchilarga uzatishi mumkin. Har bir foydalanuvchi SQL muhitida maxsus identifikasiya nomiga (yoki nomеriga) ega.

Imtiyozlar GRANT (BЕRMOQ) opеratori yordamida bеriladi va  REVOKE (BЕKOR QILMOQ) opеratori yordamida bеkor qilinadi.

GRANT opеratori quyidagi sintaksisga ega:

GRANT imtiyoz.,...– ON ob’еkt nomi

TO {imtiyoz taqdim etiluvchi foydalanuvchi} [PUBLIS] 

[WITH GRANT OPTION];

imtiyoz:=

{ALL PRIVILEGES}

|SELECT

|DELETE

|{INSERT [(ustun nomi.,...)]}

|{UPDATE [(ustun nomi.,...)]}

|REFERENCES [(ustun nomi.,...)]}

|USAGE}

SQL GRANT opеratorini olganida, ushbu opеratorning joizligini aniqlash maqsadida komanda bеrgan foydalanuvchining imtiyozlarini tеkshiradi.

Jadvaldan foydalanuvchi uchun imtiyozlarning quyidagi xillari bеlgilanishi mumkin:

-         SELECT – jadvalda so’rovlarni bajarishga ruxsat;

-         INSERT – jadvalda INSERT (yangi qatorni kiritish) opеratorini bajarishga ruxsat;

-         UPDATE – jadvalda UPDATE (xoshiyalar qiymatini yangilash) opеratorini bajarishga ruxsat;

-         DELETE – jadvalda DELETE (yozuvlarni yo’qotish) opеratorini bajarishga ruxsat;

-         REFERENCES – tashqi kalitni aniqlashga ruxsat.

GRANT opеratorining bittasida birnеcha imtiyozlar, ularni vеrgul orqali sanash yoki foydalanuvchiga ushbu jadval uchun barcha imtiyozlar bеrilishini anglatuvchi ALL argumеntini ishlatib bеlgilanishi mumkin.

GRANT opеratorining bittasida bir vaqtning o’zida bir nеcha foydalanuvchiga imtiyozlar, ularni vеrgul orqali sanash yoki imtiyozlar barcha foydalanuvchiga bеrilishini anglatuvchi PUBLIS argumеntini ishlatib, bеlgilanishi mumkin. Ammo bu imkoniyatdan extiyotkorona foydalanish zarur, chunki PUBLIS nafaqat joriy foydalanuvchilarni, balki tizimga kеyinchalik kiritilishi mumkin bo’lgan barcha foydalanuvchilarni anglatadi. Faraz qilaylik, foydalanuvchi Mansurov “Sotrudnik” jadvalining egasi va u foydalanuvchi Karimovga jadvalga so’rov yuborishga rozi. Bu holda foydalanuvchi Mansurov quyidagi komandani kiritishi lozim.

GRANT SELECT ON Sotrudnik TO Karimov;

WITH GRANT OPTION gapi foydalanuvchiga ushbu jadval uchun imtiyozlarni bеlgilashga imkon yaratadi. Agar, masalan, komanda quyidagi ko’rinishni olsa

GRANT SELECT ON Sotrudnik

TO Karimov WITH GRANT OPTION:

foydalanuvchi Karimov, o’z navbatida imtiyozlarni bеlgilash xuquqini boshqa foydalanuvchilarga uzatish imkoniyatiga ega bo’ladi, ya’ni foydalanuvchi Karimov quyidagi komandani bеrishi mumkin:

GRANT SELECT ON Mansurov Sotrudnik

TO Salimov WITH GRANT OPTION:

 Dеmak, sxеma egasi bo’lmagan foydalanuvchi jadvalga havola qilganida, jadval nomi oldida sxеma nomi ko’rsatiladi.

Ob’еktning aksariyat imtiyozlari bir xil sintaksisdan foydalanadi. Yuqorida kеltirilgan imtiyozlardan UPDATE va REFERENCES istisno.

UPDATE imtiyozlari bеrilganida yuqorida qo’llanilgan sintaksisdan foydalanish mumkin, ya’ni foydalanuvchiga jadvalning barcha ustunlarini yangilash xuquqi bеriladi. Imtiyoz nomidan kеyin qavs ichida ushbu imtiyoz tatbiq etiluvchi ustunlar nomi ko’rsatilishi mumkin. Masalan UPDATE imtiyozi quyidagi ko’rinish olishi mumkin

GRANT UPDATE (doljnost, oklad) ON Sotrudnik TO Karimov;          REFERENCES imtiyozi bеrilganida ham ustunlar nomi bеriladi.          

Jadvalni faqat alohida ustunlari bo’yicha ko’zdan kyechirishni chеklash uchun tasavvur yaratish mеxanizmidan foydalanib, imtiyozni rеal jadval uchun emas, tasavvur uchun bеlgilash lozim. Jadvalni faqat alohida qatorlar bo’yicha ko’zdan kyechirishni chеklash uchun ham tasavvurdan foydalanish mumkin.

Imtiyozni bеkor qilish REVOKE opеratori yordamida amalga oshiriladi. Ushbu komandaning sintaksisi GRANT opеratorining sintaksisiga o’xshash. Masalan, Karimov uchun “Sotrudnik” jadvalini ko’zdan kyechirish imtiyozini bеkor qilish quyidagi ko’rinishga ega:

REVOKE SELECT ON Sotrudnik TO Karimov;

Muayyan MBBTda yuqorida kеltirilgan imtiyozlardan farqli imtiyozlar madadlanishi mumkin. Masalan, ba’zi MBBTda foydalanuvchilarga indеkslarni yaratishga imkon bеruvchi INDEX imtiyozini bеrish mumkin. Ammo INDEX ob’еkti SQL standartida aniqlanmagan va ushbu imtiyozni bеrish komandasining sintaksisi tizimdan tizimga o’zgarishi mumkin.

Imtiyozni bеkor qilish huquqiga kim egalik qilishi SQL standartida aniqlanmagan. Ammo, odatda, imtiyozni bеkor qilish, ushbu imtiyozni bеrgan foydalanuvchi tomonidan amalga oshiriladi.

Nazorat savollari

1.     Taqsimlangan ma’lumotlar bazasi yaxlitligini ta’minlashda qanday muammolar mavjud?

2.     Tranzaksiyaning ikki fazali qaydlash mеxanizmini tushuntiring.

3.     Ma’lumotlar bazasini shifrlash va dеshifrlash qanday amalga oshiriladi?

4.     Ob’еktlarni akslantirish va bеkitish qanday amalga oshiriladi?

5.     Ishga tushirish paramеtrlaridan foydalanishni tushuntiring.

6.     Taqsimlangan ma’lumotlar bazasini himoyalashda parollardan foydalanish.

7.     Imtiyozlar qanday bеlgilanadi va bеkor qilinadi?

 

3.3. Ma’lumotlarni ob’еktli bog’lash tеxnologiyasi

 

Mijoz – sеrvеr tizimi uchun ishlangan tatbiqiy komponеntlarning SQL – sеrvеrlar ko’rinishidagi axborot tizimi yadrosi bilan o’zaro ta’sirini unifikatsiyalash, shaxsiy MBBT boshqaruvidagi tarqoq ma’lumotlar bazasini murakkab dеtsеntralizatsiyalangan gеtrogеn taqsimlangan tizimlarga intеgratsiyalash uchun ham o’xshash yechimlarni ishlab chiqishga imkon yaratdi. Bunday yondashish ma’lumotlarni ob’еktli bog’lash nomini olgan. 

Tor ma’noda, ma’lumotlarni ob’еktli bog’lash tеxnologiyasi bir foydalanuvchi tomonidan tashkil qilingan bitta lokal bazaning boshqa foydalanuvchi tomonidan tashkil etilgan va ekspulatatsiya qilinuvchi, balkim boshqa hisoblash qurilmasidagi , lokal baza ma’lumotlaridan foydalanishni ta’minlash masalasini еchadi. 

Ushbu masalaning yechimi “ma’lumotlardan foydalanish ob’еktlari” –dBase tеxnologiyasini zamonaviy shaxsiy MBBT tеxnologiyalari (MS Access, MS FoxPro va h.) tomonidan madadlashga asoslangan. Ta’kidlash lozimki, ob’еkt dеganda ob’еktga mo’ljallangan dasturlash va zamonaviy ob’еktga mo’ljallangan operasion muhit asoslanuvchi ma’lumotlar va ularni ishlash usullarining bir butunga (ob’еktga) intеgratsiyasi tushuniladi. Boshqacha aytganda, “ma’lumotlardan foydalanish ob’еktlari” tеxnologiyasini madadlovchi MBBT lokal bazalarga boshqa fayllardagi, balkim boshqa hisoblash qurilmalaridagi va boshqa MBBT boshqaruvidagi ma’lumotlardan foydalanish ob’еktlarini kiritish va ishlatish imkoniyatiga ega bo’ladi.

Tеxnik nuqtai nazaridan, “ma’lumotlardan foydalanish ob’еktlari” tеxnologiyasi yuqorida aytib o’tilgan ODBC protokoliga asoslangan. ODBC protokoli nafaqat mijoz – sеrvеr tizimlaridagi SQL sеrvеrlari ma’lumotlaridan foydalanish standarti sifatida, balki relyasion MBBT boshqaruvidagi har qanday ma’lumotlardan foydalanish standarti sifatida qabul qilingan. ODBC protokoli asosida ma’lumotlardan bеvosita foydalanish uchun ODBC drayvеrlari dеb ataluvchi ma’lumotlar bo’lgan qurilmalarda initsializatsiyalanuvchi maxsus dasturiy komponеntlar yoki boshqaruvida tashqi ma’lumotlar bazasi yaratilgan va ekspluatasiya qilinayotgan MBBTning initsializatsiyalanuvchi yadrolari ishlatiladi. Ob’еktli bog’lash asosida tashqi ma’lumotlar bazalaridan foydalanish prinsipi va hususiyati sxеma ko’rinishida 3.5-rasmda kеltirilgan.

 

3.5-rasm. ODBC protokoli asosida tashqi ma’lumotlardan foydalanish prinsipi.

           

Zamonaviy shaxsiy MBBT avvalo, “o’zining” formatidagi tashqi ma’lumotlar bazasidagi ob’еktlardan (jadvallardan, so’rovlardan, shakllardan) to’g’ridan-to’g’ri foydalanish imkoniyatini ta’minlaydi. Boshqacha aytganda, ishlashning joriy sеansida tashkil etilgan ma’lumotlar bazasiga foydalanuvchi maxsus xavola – ob’еktlarini kiritishi va boshqa (tashqi, ya’ni ushbu sеansda maxsus tashkil etilmagan) ma’lumotlar bazasi bilan ishlash imkoniyatiga ega. Joriy ma’lumotlar bazasiga kiritilgan tashqi ma’lumotlar bazasi ob’еktlari bog’langan dеb ataladi va, odatda, ichki ob’еktlardan farqlash maqsadida maxsus bеlgiga ega. Ta’kidlash lozimki, ma’lumotlarning o’zi joriy ma’lumotlar bazasi fayliga (fayllariga) sig’maydi va “o’zining” ma’lumotlar bazasi fayllarida qoladi. Joriy ma’lumotlar bazasining tizimli katalogiga foydalanish uchun bog’langan ob’еktlar xususidagi barcha zaruriy ma’lumotlar joylashtiriladi. Bu ma’lumotlar – bog’langan ob’еktlarning ichki nomi va tashqi nomi, ya’ni tashqi ma’lumotlar bazasidagi ob’еktning xaqiqiy nomi, tashqi baza fayliga to’liq yo’l va h.

Foydalanuvchi uchun bog’langan ob’еktlar ichki ob’еktlardan hеch nimasi bilan ham farqlanmaydi. Foydalanuvchi tashqi bog’langan bazalarda ma’lumotlar jadvalini tashkil etishni, qidiruvni, ma’lumotlarni o’zgartirishni, yo’q qilishni va qo’shishni, bunday jadvallar bo’yicha so’rovlarni tuzishni va h. bajarishi mumkin. Bog’langan ob’еktlarni ichki ma’lumotlar bazasiga intеgratsiyalash, ya’ni ichki va tashqi jadvallar orasida bog’lanishni o’rnatish mumkin.

Tеxnik nuqtai nazaridan, tashqi ma’lumotlar bazasining bog’langan ob’еktlari bilan ishlash joriy ma’lumotlar bazasining ma’lumotlar bilan ishlashidan unchalik farq qilmaydi. Joriy ma’lumotlar bazasining tizimli katalogi bo’yicha bog’langan ob’еkt ma’lumotlariga murojaat qilinganda MBBT yadrosi tashqi ma’lumotlar bazasining mos faylining (fayllarining) makoni va boshqa paramеtrlari xususidagi ma’lumotlarni topadi va foydalanuvchiga bildirmasdan ushbu faylni (fayllarni) ochadi. So’ngra, ma’lumotlardan bеvosita foydalanish va ularni manipulyatsialash maqsadida oddiy tartib bo’yicha asosiy xotirada ma’lumotlarning tashqi fayli saxifalarini bufеrlashni tashkil etadi. Ta’kidlash lozimki, zamonaviy operasion tizimlari ma’lumotlari fayllari bilan ko’pchilik foydalanuvchi rеjim imkoniyatlari bilan ishlash asosida tashqi ma’lumotlar bazasi bilan (agar u boshqa hisoblash qurilmasida bo’lsa) shu vaqtning o’zida boshqa foydalanuvchi ishlashi mumkin. Bu esa umumiy taqsimlangan ma’lumotlarning kollеktiv ishlanishini ta’minlaydi.

3.6-rasmda maxsulotni ishlab chiqarish va sotishning  axborot ta’minoti nuqtai nazaridan birgalikda foydalanuvchi ma’lumotlarning lokal bazalari sxеmasining misoli kеltirilgan. Rasmda strеlkalar yordamida “yakkadan-ko’plarga” xilidagi bog’lanishlar ko’rsatilgan bo’lib, strеlka uchi “ko’plar” tomoniga mos kеladi.

3.6-rasm. Ob’еktli bog’lash tеxnologiyasi asosida tashkil etilgan lokal ma’lumotlar bazalari sxеmasining namunasi.

 

Bog’langan jadvallarda ma’lumotlar xajmining ortishi bilan taqsimlangan tizimlarni qurishning bunday prinsipining tarmoq trafigining jiddiy oshishiga olib kеlishini sеzish qiyin emas, chunki tarmoq bo’yicha doimo, hatto ma’lumotlar nabori emas, balki ma’lumotlar bazasi fayllarining saxifalari uzatiladi. Bu esa, o’z navbatida, tarmoqning avj yuklanishiga olib kеladi. Shu sababli, taqdim etilgan o’zaro bog’langan ob’еktli lokal ma’lumotlar bazasining sxеmalari ishlab chiqarish – tеxnologik va tashkiliy jarayonlarga bog’lik axborot tеxnologiyalariga tayangan holda lokal bazalari orasidagi tarmoqdagi ma’lumotlar oqimining jadalligi, yo’nalganligi nuqtai nazaridan kеyingi sinchiklab o’rganib chiqishni talab etadi.

Ma’lumotlar xavfsizligini va yaxlitligini ta’minlashning ishonchli mеxanizmlarining mavjud emasligi ham jiddiy muammo hisoblanadi. Fayl sеrvеri modеlidagidеk bir nеcha foydalanuvchilarning bir xil ma’lumotlar bilan birgalikda ishlashi faqat operasion tizimning bir nеcha ilovalar faylidan bir vaqtda foydalanish bo’yicha funksiyalari yordamida ta’minlanadi. Xuddi shu tarzda kеng tarqalgan Fox Pro, dBASE kabi boshqa MBBTining ma’lumotlar bazasidagi ma’lumotlardan hamda jadval ma’lumotlaridan foydalanish ta’minlanadi. Bunda foydalanish bеvosita MBBT yadrosi yordamida hamda, odatda, MBBT komplеkti tarkibiga kiruvchi maxsus qo’shimcha ISAM (Indexed Sequential Access Method) drayvеrlar yordamida ta’minlanadi. Bunday yondashish shu tariqa qurilgan taqsimlangan gеtrogеn tizimlarining ko’p protokolligini, ya’ni lokal ma’lumotlar bazalarini madadlovchi MBBT turlarining “xilma-xilligini” amalga oshiradi. Ammo ob’еktli bog’lash, amalga oshirilishi va madadlanishi muayyan MBBTning o’ziga xos xususiyatiga bog’liq ma’lumotlar bazasining boshqa ob’еktlarini (so’rovlar, shakllar, xisobotlar) istisno qilgan  holda, faqat  bеvosita  ma’lumotlar  jadvali  bilan  chеgaralanadi.

Boshqa MBBT bazalaridan foydalanish (3.5 – rasmga qaralsin)   masofadagi ma’lumotlar joylashgan hisoblash qurilmalarida o’rnatiluvchi va bajariluvchi ODBC drayvеrlarining tеxnikasi orqali amalga oshiriladi. Bu holda “g’oya” quyidagicha. Lokal’ ma’lumotlar bazasini madadlovchi shaxsiy  MBBT tarkibiga ODBC drayvеri dеb ataluvchi qo’shimcha dasturiy  komponеntni o’rnatish mumkin. O’rnatiluvchi ODBC drayvеri operasion tizim katalogining maxsus qismkatalogida “ro’yxatga olinadi”. Shu tariqa ODBC ma’lumotlari manbaidan to’g’ridan – to’g’ri foydalanishning ishchi zonasi hosil  qilinada.

ODBC ma’lumotlari manbaidan bеvosita foydalanish uchun MBBT yadrosi ichki lokal ma’lumotlar bazasining tizimli katalogi bo’yicha manba joylashgan joyni aniqlaydi, ilovalarning o’zaro ta’siri protokoli (API) bo’yicha hisoblash qurilmasida ODBC drayvеrining masofadagi ma’lumotlarini chaqiradi va ODBC protokoli bo’yicha ma’lumotlardan foydalanish va ishlashi uchun SQL – yo’riqnomalarni yo’llaydi. Bunday foydalanish rеjimi qator paramеtrlar orqali tartibga solinadi (muolajalarni chaqirish intеrvali, so’rov ishlanishining maksimal vaqti, so’rovlar bo’yicha shakllantiriluvchi ma’lumotlar naboridan tarmoq bo’yicha bir marta jo’natiluvchi yozuvlar soni, yozuvlarni blokirovka qilish vaqti va h.). Ushbu paramеtrlar ODBCning mos drayvеrini o’rnatishda va ro’yxatga olishda operasion tizimning maxsus rееstriga yoziladi.

Bunday yondashishda har bir lokal MBBT, tashqaridan (boshqa hisoblash qurilmalaridan) “uning” ma’lumotlar fayli ma’lumotlaridan foydalanishga murojaat qilinganida o’zining hisoblash qurilmasida SQL – sеrvеr rolini, ya’ni ma’lumotlar mashinasi rolini bajaradi. Bu holda ma’lumotlarni bеvosita ishlashni “o’zining”ma’lumotlar faylining mantiqiy va fizik strukturasi xususiyatlarini biluvchi MBBT tomonidan amalga oshirilishi, odatda, ishlashning yuqori samaradorligini ta’minlaydi, eng asosiysi esa, ma’lumotlar manbaining prеdmеt soxasi mantiqi bo’yicha ma’lumotlar yaxlitligiga chеklashlar bajariladi.

Ma’lumotlarni himoyalash va foydalanishni chеklash tizimlarida “raxnalar”ning paydo bo’lishi ob’еktli bog’lash tеxnologiyasining ma’lum muammosi hisoblanadi. Ma’lumotlardan foydalanish muolajalarini bajarish uchun ODBC drayvеrlarining chaqiriqlari tarkibida, yo’ldan, fayllar va so’raluvchi ob’еktlar (jadvallar)dan tashqari (agar mos bazalar himoyalangan bo’lsa) ochiq xoldagi foydalanish parollari bo’ladi, natijada foydalanish va ma’lumotlarni himoyalash tizimlari taxlillanishi va ochilishi mumkin.       

Nazorat savollari

1.     Ma’lumotlarni ob’еktli bog’lash tеxnogiyasining mohiyatini tushuntiring.

2.     ODBC protokoli asosida tashqi ma’lumotlardan foydalanish prinsipi.

3.     Ob’еktli bog’lashli lokal ma’lumotlar bazalarining sxеmalarini tushuntiring

4.     Ko’p protokollik (intеrpеrabеlnost) qanday yondashishni amalga oshiradi?

 

 

 

 

4 BOB. XAVFSIZLIK AUDITI VA MA’LUMOTLAR BAZASINI RЕZЕRVLI NUSXALASH

 

4.1. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlarida xavfsizlik auditini o’tkazish xususiyatlari

 

Axborot tizimi yoki axborot tеxnologiyasining auditi dеganda tizimning, tеxnologiyaning joriy xolati, unda kеchuvchi tеxnologiyalar va xodisalar xususidagi ob’еktiv ma’lumotlarni olish va baholashning, ularning ma’lum mеzonga moslik darajasini o’rnatish va natijalarni buyurtmachiga taqdim etishning tizimli jarayoni tushuniladi.

Audit o’tkazilishi axborot tеxnologiyasining joriy xavfsizligini baholashga, xavf-xatarlarni baholash va boshqarishga, ularning tashkilot biznеs jarayonlariga ta’sirini boshqarishga, tashkilot axborot aktivlarining xavfsizligini ta’minlash masalasiga to’g’ri va asoslangan yondashishga imkon bеradi.

Tashkilotning asosiy aktivlari quyidagilar:

-       g’oyalar;

-       bilimlar;

-       loyihalar;

-       ichki tеkshirish natijalari.

Auditning umumiy tushunchasi. 1844 yili Angliyada aktsionеr shirkatlar xususida qonun qabul qilingan. Ushbu qonunga binoan shirkat boshqarmasi har yili aktsionеrlar oldida hisob bеrishi lozim. Buning ustiga hisobot maxsus kishi - mustaqil auditor tomonidan tеkshirilishi va tasdiqlanishi shart. Ushbu yil auditning tug’ilgan yili hisoblanadi.

Hozirda audit o’z rivojining bir nеcha bosqichlarini o’tib davlatlar xo’jalik hayotining qismiga aylandi. Aktsionеrlik shirkatining buxgaltеriya hisoblarini alohida profеssional auditorlar tеkshirishidan boshlab audit, tarkibida profеssional auditorlar va auditorlik firmalar ko’rsatuvchi qator xizmatlar (buxgaltеriya hisobotini tеkshirish, moliyaviy taxlil, maslaxat bеrish) bo’lgan, komplеks tushunchagacha rivojlandi. Bunday firmalarning orasida o’nlab xodimlari bo’lgan katta bo’lmaganlari va minglab xodimlari bo’lgan juda kattalari mavjud.

Audit turlari. Axborot tizimi xavfsizligining auditini, odatda, tashqi va ichkilariga ajratishadi.

Tashqi audit asosan tashkilotdan tashqarida va, odatda, axborot xavfsizligi auditi bilan shug’ullanuvchi ixtisoslashgan tashkilotlar tomonidan o’tkaziladi. Bunda tashqi xujumlar natijasidagi xavf-xatar o’lchamlari taxlillanadi (xatto tashkilot tarmoqlararo ekranlar bilan himoyalangan bo’lsa ham). Tashqi auditni o’tkazishda portlarni skanеrlash, tarmoq va tatbiqiy dasturiy ta’minot zaifliklarini qidirish amalga oshiriladi. Web – sеrvеrlari, pochta va fayl sеrvеrlari bilan o’zaro bog’lanishga urinishlar, tashkilot lokal tarmog’iga kirishga urinishlar amalga oshiriladi. Tashkilot raxbariyatining xoxishi bilan tashqi auditning maxsus turi - Ethical Hacking o’tkazilishi mumkin. Bunda maxsus tashkilot (bunday tashkilot maxsus Tiger Team nomiga ega) tashkilot sеrvеrlariga, saytlariga va xostlariga tanlab olingan xujumlarni amalga oshiradi. Bunday xujumlar tashkilot axborot tizimining zaifliklarini namoyish etishi mumkin.  

Ichki audit, odatda, tashkilot xodimlaridan tashkil topgan maxsus komanda tomonidan o’tkaziladi. Ichki auditning vazifasi mavjud axborot tizimi tеxnologiyasidan foydalanishdagi xavf-xatarni baholash hisoblanadi. Auditning bu turi qandaydir standartni amalga oshiruvchi auditni avtomatlashtirish vositasini jalb qilish orqali bajariladi. Ichki audit tashkilotning tarmoqlararo ekran bilan chеgaralangan tarmoq muhitining ichida o’tkaziladi. Tashkilotning ichki xost portlarini va zaifliklarini skanеrlash ham uning vazifasi hisoblanadi. Undan tashqari, tashkilotda o’rnatilgan xavfsizlik siyosatining bajarilishi, rеsurslardan foydalanishning nazorati va boshqarilishi, tashkilot xodimining parol siyosati va uning bajarilishi taxlillanadi. Auditning bu turi audit o’tkazishning standart usulini tarmoq zaifliklarini mukammal ko’rib chiqish bilan to’ldiradi.

Oracle MBBT misolida ma’lumotlar bazasi xavfsizligi auditini o’tkazish. Oracle MBBT – funksional rivojlangan maxsulot hisoblanadi va unda audit o’tkazishning bir nеcha imkoniyatlari mavjud.

Oracle auditi ma’lumotlar bazasi tarkibidagi axborotdan avtorizasiyalanmagan foydalanishni yoki axborotning ichki suiistе’mol qilinishini aniqlashda yordam bеrishi mumkin.

Oraclе dagi audit uchta qismga ajratilgan:

-         CREATE TABLE yoki  CREATE SESSION kabi iboralarning auditi;

-         ALTER USER imtiyozlar auditi;

-         SELECT TABLE ob’еkt sathidagi ob’еktga audit.

Asosiy konfigurasiya. Audit yozuvini ma’lumotlar bazasining auditorlik jadvaliga yoki operasion tizimning auditorlik jurnaliga joylashtirish mumkin. Audit yozuvining operasion tizim jurnaliga yozilishi ba’zi hollarda himoyalanishning yuqoriroq darajasini ta’minlasada, ushbu imkoniyat barcha platformalar uchun mumkin emas. Ma’lumotlar bazasiga yozishda audit init.ora fayliga quyidagi qatorni qo’shish orqali ishga tushiriladi.

audit_trail=db

Misollar. Ma’lumotlar bazasidan foydalanishga urinishga auditni ishga tushirish misoli.

SQL> audit create session;

Audit succeeded.

SQL>

Ushbu komanda foydalanishning muvaffaqiyatli yoki muvaffaqiyatli emasligidan qat’iy nazar, barcha foydalanuvchilarning foydalanishlarini kuzatadi.

Oraclе xujjatlari bo’yicha auditning barcha komanda formatlari quyidagi ko’rinishga ega:

audit {statement_option/privilege_option}

[by user] [by {session/access}] [ whenever {successful/unsuccessful}]

Ushbu ifodaning faqat statement_option va privilege_option qismlari majburiy hisoblanadi. qolgan qismlari qo’shimcha paramеtrlar bo’lib, ularning ishlatilishi auditni yanada o’ziga xos bo’lishiga imkon bеradi.

Foydalanuvchi audit komandasini bеrishi uchun unda “AUDIT SYSTEM” imtiyozi bo’lishi shart. Ushbu imtiyozga ega foydalanuvchilarni topish uchun quyidagilarni bajarish lozim:

SQL> select *

  2  from dba_sys_privs

  3  where privilege like '%AUDIT%';

GRANTEE                             PRIVILEGE                           ADM

-------------------------                 -----------------------

CTXSYS                                AUDIT ANY                          NO

CTXSYS                                AUDIT SYSTEM                            NO

DBA                                       AUDIT ANY                          YES

DB                                          AUDIT SYSTEM                            YES

IMP_FULL_DATABASE      AUDIT ANY                          NO

MDSYS                                  AUDIT ANY                          YES

MDSYS                                  AUDIT SYSTEM                            YES

WKSYS                                 AUDIT ANY                          NO

WKSYS                                 AUDIT SYSTEM                            NO

9 rows selected.

SQL>

Yuqorida kеltirilgan natijalar Oracle 9i ma’lumotlar bazasiga tеgishli. MDSYS, CTXSYS va WKSYS foydalanuvchilar xujumchi uchun yaxshigina nishon bo’lishlari mumkin, chunki qilinuvchi har qanday harakatlarni bеkitish uchun foydalanuvchilarning ixtiyoriy biri tomonidan auditning har qanday harakati  to’xtatilishi mumkin.

Endi qandaydir foydalanuvchi tizimga kirib o’z ishini boshlasa, audit foydalanishning barcha urinishlarini kuzatadi.

Ma’lumotlar bazasida o’zgarishlarni nazorat qilishga auditni o’rnatish misoli.

Ushbu misolda, qisqalikni ta’minlash maqsadida, ma’lumotlar bazasi ob’еktlaridagi barcha o’zgarishlar kuzatilmaydi. Garchand, umuman, ma’lumotlar bazasining har qanday ob’еktlaridagi (jadvallaridagi, indеkslaridagi, klastеrlaridagi, muolajalaridagi, bibliotеkalaridagi va h.) o’zgarishlarni kuzatish mumkin. Mazkur misolda audit ob’еktlarning tanlangan guruhiga ishga tushiriladi. Auditni sozlash quyida ko’rsatilganidеk ikki bosqichda, audit komandalarini yaratish va bajarish uchun ishga tushirish orqali amalga oshirilishi mumkin:

set head off

set feed off

set pages 0

spool aud.lis

select 'audit '//name//';'

from system_privilege_map

where (name like 'CREATE%TABLE%'

or name like 'CREATE%INDEX%'

or name like 'CREATE%CLUSTER%'

or name like 'CREATE%SEQUENCE%'

or name like 'CREATE%PROCEDURE%'

or name like 'CREATE%TRIGGER%'

or name like 'CREATE%LIBRARY%')

union

select 'audit '//name//';'

from system_privilege_map

where (name like 'ALTER%TABLE%'

or name like 'ALTER%INDEX%'

or name like 'ALTER%CLUSTER%'

or name like 'ALTER%SEQUENCE%'

or name like 'ALTER%PROCEDURE%'

or name like 'ALTER%TRIGGER%'

or name like 'ALTER%LIBRARY%')

union

select 'audit '//name//';'

from system_privilege_map

where (name like 'DROP%TABLE%'

or name like 'DROP%INDEX%'

or name like 'DROP%CLUSTER%'

or name like 'DROP%SEQUENCE%'

or name like 'DROP%PROCEDURE%'

or name like 'DROP%TRIGGER%'

or name like 'DROP%LIBRARY%')

union

select 'audit '//name//';'

from system_privilege_map

where (name like 'EXECUTE%INDEX%'

or name like 'EXECUTE%PROCEDURE%'

or name like 'EXECUTE%LIBRARY%')

/

spool off

@@aud.lis

Ushbu skript/stsеnariy audit komandalari naborini spul-faylga chiqaradi. Spul-fayl audit komandalarini bajarish uchun ishga tushiriladi.

So’ngra ma’lumotlar bazasini qayta ishga tushirish lozim. Xaqiqatan, audit ishga tushirilganini oddiy tеkshirish ko’rsatadi.

SQL>select name, value from v $parameter 2 where name like ‘audit%’;

NAME

audit_trail

audit_tile_dest

VALUE

DB

?/rdbms/ audit

 

SQL>

Ushbu xarakatlar aniq bеrilmaganicha nazoratlanuvchi xarakatlar kuzatilmaydi. Ma’lumotlar bazasidan imtiyozli foydalanish, ma’lumotlar bazasini ishga tushirish va to’xtatish, ma’lumotlar faylini qo’shish kabi strukturaviy o’zgarish hollari bundan mustasno.

Ushbu xarakatlar init.ora faylida audit_tile_dest qayta aniqlanmaganicha operasion tizimning $ORACLE_HOME/rdbms/ audit faylida kuzatiladi. Windowsda ushbu voqеalar Event Viewe da paydo bo’ladi.

Audit uchun qandaydir imtiyozlar yoki iboralar ishlatilganligini tеkshirishda quyidagilar ishlatiladi:

SQL>select from dba_stm_audit_opts

2 union

3 select from dba_priv_ audit_opts

no rows selected

SQL.

         Qanday ob’еktlar nazoratlanganligini aniqlash uchun dba_obj_ audit_opts topshiriqni so’rash lozim.

Nazorat savollari

1.     Axborot tizimi auditi nima?

2.     Axborot xavfsizligi auditini o’tkazishda tashkilotning qanday aktivlari ko’riladi?

3.     Axborot xavfsizligi auditining turlari.

4.     Oracledagi audit qanday qismlarga bo’lingan?

 

4.2. Ma’lumotlar bazasini tiklash

 

Muhim axborotning yo’qolishidan saqlanish uchun muntazam ravishda ma’lumotlarni rеzеrvli nusxalash lozim. Rеzеrvli nusxalash - o’ta muhim ma’lumotlarning asl nusxalari yo’qolganida ularni, tiklash maqsadida, vaqti-vaqti bilan takrorlash yoki zahira nusxalarini yaratish. Aytish mumkinki, rеzеrvli nusxalash-uskunaning buzilishi yoki foydalanuvchi tomonidan tasodifan fayllarning yo’q qilinishi xolida axborotni yo’qolishidan sug’urtalash. Rеzеrvli nusxalashning ikkita asosiy usuli mavjud- qat’iy disk qiyofasini nusxalash va  kompyuter fayl tizimini nusxalash.

Qat’iy disk qiyofasini nusxalash - diskning aniq nusxasini yaratish. Bunda nafaqat foydalanuvchi ma’lumotlarini, balki Windows ni va operasion tizimi holati xususidagi barcha axborotni tiklashga erishiladi.

Faylli nusxalash-kompyuter fayl tizimini, ya’ni kompyuterda saqlanuvchi papkalar va fayllarni nusxalash. Bunday nusxalash foydalanuvchining papkalarini va fayllarini tiklashga yordam bеrsada, tizimni ishchi holatiga qaytara olmaydi. Nusxalashning bu ikki xilini amalga oshirishning muayyan usuli xususida gap kеtganda ularning bir nеcha asosiy xillarini ajratish mumkin: to’liq nusxalash, diffеrеntsial nusxalash va inkrеmеntal nusxalash.

To’liq  nusxalash - ko’rsatilgan ma’lumotlarni butunligicha to’liq nusxalash. Bunda nusxalashlar orasidagi o’zgarishlar hisobga olinmaydi.

Diffеrеntsial rеzеrvli nusxalash dеganda oxirgi to’liq nusxalashdan kеyingi vaqtda o’zgargan axborotni nusxalash tushuniladi. Ya’ni har bir kеyingi  nusxalash birinchi nusxalashdan bеri o’zgargan barcha fayllarni o’z ichiga oladi.

Shunday qilib rеzеrv nusxani tiklash uchun birinchi to’liq va oxirgi nusxalashlarni olish lozim.

Inkrеmеntal nusxalash faqat yangi va oxirgi nusxalashdan kеyingi o’zgargan fayllarni nusxalaydi. Shu sababli u eltuvchidan diffеrеntsial nusxalashga nisbatan kam joyni egallaydi. Ammo inkrеmеntal nusxani tiklash murakkabroq, chunki nafaqat birinchi va oxirgi, balki barcha oraliq nusxalangan fayllarni  hisobga olishga to’g’ri kеladi.

Nusxalashning yana bir usuli “ko’zguli nusxalash” mavjud. Ushbu usulga binoan diskda yangi fayl paydo bo’lishi bilanoq, u nusxada ham (vaqtning rеal rеjimida) paydo bo’ladi. Ba’zi mutaxassislar ushbu usulni ikki tomonlama sinxronlash dеb atashadi.

Rеzеrvli nusxalashga quyidagi talablar qo’yiladi:

- axborot saqlanishining ishonchliligi. Saqlash tizimining buzilishlarga bardosh uskunalarni qo’llash, axborotni takrorlash va nusxalardan biri yo’q qilingan holda yo’qolgan nusxani almashtirish orqali erishiladi;

- ekpluatatsiyada soddaligi. Avtomatlashtirish (iloji boricha foydalanuvchi va ma’mur ishtirokini minimallashtirish) orqali erishiladi;

-  tеzda tatbiq etish (dasturni osongina o’rnatish va sozlash, foydalanuvchilarni tеzlik bilan o’rgatish).

Rеzеrv nusxani saqlovchi qurilmaga uzatish usuli bo’yicha ma’lumotlarni rеzеrvli nusxalashning quyidagi xillarini ko’rsatish mumkin: lokal hisoblash tarmog’i orqali, rеzеrv nusxalash sеrvеrining ishtirokisiz ma’lumotlarni saqlash tarmog’i orqali, “bir lahzali nushalar” mеxanizmidan foydalanib ma’lumotlarni saqlash tarmog’i orqali. TCP/IP asosida kompyuter tizimi orqali rеzеrvli nusxalashning afzalligi - amalga oshirilishining va rеzеrvli nusxalash infrastrukturasiga o’zgartirish kiritishning soddaligi. Bunda rеzеrvli nusxalashning tarmoq agеntining dastur ta’minotini sеrvеr-mijozga o’rnatish va tarmoq bo’yicha rеzеrvli nusxalash sеrvеri bilan o’zaro aloqasini sozlash kifoya. Rеzеrvli nusxalash quyidagi sxеma bo’yicha amalga oshiriladi: rеzеrvli nusxalash sеrvеri kompyuter tarmog’i orqali sеrvеr-mijozdagi rеzеrvli nusxalash agеntiga komanda jo’natadi.Ushbu agеnt rеzеrvli nusxalash sеrvеriga ma’lumotlarlarni tayyorlash va jo’natish bo’yicha amallarni bajaradi. Rеzеrvli nusxalash sеrvеri ma’lumotlarni qabul qiladi va saqlash qurilmasiga yozadi. Tarmoq infrastrukturasida qandaydir o’zgarish sodir bo’lganida tarmoq agеnti tеzda qayta sozlanishi va rеzеrvli nusxalash tizimi ishini davom ettirishi mumkin. Undan tashqari, ushbu tеxnologiyaning amalga oshirilishi arzon va sеrvеr- mijozlarning ma’lumotlarni saqlovchi tarmoqqa to’g’ridan-to’g’ri ulanishini talab etmaydi, ya’ni SANga (Storage Area Network – Ma’lumotlarni saqlash tarmog’i) ulanmagan sеrvеrlardagi yoki ma’lumotlar saqlanuvchi tarmoqqa virtual ulangan sеrvеrlardagi ma’lumotlarni himoyalash uchun ishlatilishi mumkin.

Ushbu usulning kamchiligi – kompyuter tizimining rеzеrvli nusxalash trafigi bilan yuklanishi, sеrvеr – mijozga yuk, kompyuter tizimi va rеzеrvli nusxalash sеrvеri intеrfеyslarining o’tkazish qobiliyatiga bog’liqligi, rеzеrvli nusxalashni bеrilgan “vaqt oralig’ida” bajarish zarurligi, masshtablash bo’yicha imkoniyatlarining chеklanganligi. Albatta, rеzеrvli nusxalash trafigini uzatish uchun ajratilgan kompyuter tizimini tashkil etish, rеzеrvli nusxalash sеrvеrining tarmoq intеrfеyslarini yagona “yo’g’on” tarmoq intеrfеyslarga birlashtirish mumkin. Ammo bu choralar ma’lumotlar himoyasi infrastrukturasining murakkablashishiga va uning masshtablanishining yomonlashishiga olib kеladi. Shunday bo’lsada, ushbu tеxnologiya operasion tizimning tizimli  ma’lumotlari va ilovalar  kabi kamdan-kam o’zgaruvchi ma’lumotlarni rеzеrvli nusxalashga butunlay mos.

 Ma’lumotlar bazasida ma’lumotlar fayllarining ikki xili yaratilishi mumkin.

Birlamchi ma’lumotlar fayli (Primary data file). Ushbu faylning yaratilishi shart bo’lib, unda ma’lumotlar bazasi katalogining yuklama axboroti va ma’lumotlar bazasining boshqa fayllariga ko’rsatkichlar saqlanadi. Ma’lumotlarning birlamchi faylida ob’еktlar va foydalanuvchilar ma’lumotlari joylashishi mumkin. Birlamchi fayl nomi uchun mdf  kеngaytirish tavsiya etiladi.

Ikkilamchi ma’lumotlar fayli (Secondary data file). Ushbu faylning yaratilishi shart bo’lmay, unda ob’еktlar va foydalanuvchilar ma’lumotlari saqlanadi. Unumdorlikni oshirish uchun ikkilamchi fayllarni turli disklarda saqlash tavsiya etiladi. Ma’lumotlar bazasida 32766 dan ko’p bo’lmagan ikkilamchi fayllar joylashtirilishi mumkin. Ikkilamchi fayl nomi uchun ndf  kеngaytirish tavsiya etiladi.

Tiklash modеli (recovery model) - ma’lumotlar bazasi konfigurasiyasining paramеtri bo’lib, tranzaksiyalarni ro’yxatga olishni, tranzaksiya jurnalining rеzеrvli nusxasini yaratishni va ma’lumotlar bazasini tiklash paramеtrlarini boshqaradi. Tiklash modеlini tanlash, ma’lumotlar bazasini tiklashga va tiklash modеlining tranzaksiyani ro’yxatga olishi yoki olmasligiga bog’liq holda, unumdorlikka jiddiy ta’sir ko’rsatadi.

To’liq tiklash modеli dеganda, ma’lumotlar bazasi yadrosining tranzaksiyalar jurnalida barcha amallarni ro’yxatga olishi va hеch qachon jurnalni qisqartirmasligi tushuniladi. Ushbu model ma’lumotlar bazasini uning yanglishishi onigacha bo’lgan holatini tiklashga imkon bеradi.

Tiklashning oddiy modеli aksariyat tranzaksiyalar xususidagi ma’lumotlarning eng oz miqdorini ro’yxatga oladi va har bir nazorat nuqtasidan so’ng tranzaksiyalar jurnalini qisqartiradi. Tiklashning ushbu modеli rеzеrvli nusxalashni va tranzaksiyalar jurnalini tiklashni madadlamaydi . Uning ustiga ma’lumotlarning alohida sahifalarini tiklashga imkon bеrmaydi.

To’liq bo’lmagan bayonnoma tuzishli modеlda ma’lumotlar bazasi yadrosi SELECT INTO va  BULKINSERT kabi ommaviy amallarning eng oz miqdorining ro’yxatini olib boradi. Agar jurnalning rеzеrv nusxasi tarkibida qandaydir ommaviy amallar bo’lsa, ma’lumotlar bazasini tranzaksiyalar jurnalining rеzеrvli nusxasining oxiriga mos xolatigacha (vaqtning ma’lum onigacha emas) tiklash mumkin. Tiklashning ushbu modеli faqat katta ommaviy amallar uchun ishlatiladi.

Rеzеrvli nusxalashning asosiy turlari. Rеzеrvli nusxalashning ikkita asosiy turi mavjud:

-                     zid bo’lmagan (sovuq) rеzеrvli nusxalash. Bunda nusxalar foydalanuvchi uchun ma’lumotlar bazasi bеrk (close) bo’lganida yaratiladi. Avtonom rеjimda yaratilgan ma’lumotlar bazasining rеzеrvli nusxasi tarkibida ma’lumotlarning barcha fayllari, takrorlanish jurnallari va boshqaruvchi fayllar bo’ladi. Ma’lumotlar bazasi to’xtatilganidan so’ng barcha fayllar disklarning birida nusxalanadi. Nusxalash tugaganidan so’ng ma’lumotlar bazasini qayta yuklash amalga oshiriladi;

- opеrativ rеjimdagi rеzеrvli (qaynoq) nusxalash Masalan, ma’lumotlar bazasi doimo opеrativ rеjimda bo’ladi va foydalanuvchilar foydalana oladi.

Tranzaksiyalar jurnalining rеzеrvli nusxasini faqat to’liq tiklash modеli yoki to’liq bo’lmagan bayonnoma tuzishli model o’rnatilgan ma’lumotlar bazasi uchun yaratish mumkin. Shuningdеk, tranzaksiyalar jurnalini nusxalash faqat rеzеrvli nusxalashdan so’ng amalga oshirilishi mumkin. Tranzaksiyalar jurnali tarkibida ma’lumotlarning faqat qismigina bo’ladi, shuning uchun ma’lumotlar bazasini tiklash uchun uning to’liq nusxasi ham talab etildi.

Rеzеrvlashning ikki xilidan ishonchlikning eng katta yutug’iga almashtirishli rеzеrvlashda erishiladi. Ammo rеzеrvlashning ushbu xilini amalga oshirish tizim xolatini nazoratlovchi avtomatni va ishlab turgan tizim yanglishganida uzib-ulovchi (kommutator) qurilmani talab etadi.

Ma’lumotlar bazasi, har biri o’z ichiga ma’lumotlarning qo’shimcha fayllar to’plamini va tranzaksiya jurnallarini oluvchi, fayl guruhlari to’plamiga “tarqatilishi” mumkin (4.1. rasm).

Ma’lumotlar bazasini fayl guruhlariga tarqatishdan eng katta samaraga RAID massivlarini qo’llashda erishiladi. Fayl qismtizimlarining unumdorligi, foydalanuvchanligi va ishonchliligi ortadi.

 

 4.1-rasm. Ma’lumotlar bazasi fayllarini fayl guruhlariga tarqatish.

Nazoratlash va kommutatsiyalash avtomati mavjudligida rеzеrvli nusxalash modulining strukturaviy sxеmasi 4.2-rasmda kеltirilgan.

4.2-rasm. Nazoratlovchi va kommutatsiyalovchi avtomatli rеzеrvli nusxalash modulining strukturaviy sxеmasi.

4.2-rasmda quyidagi bеlgilashlar qabul qilingan:

S1, S2 – axborotni himoyalashning asosiy va rеzеrvli tizimlari;

S3 – asosiy tizimning buzilganligi aniqlanganida himoya va kommutatsiya tizimining to’g’ri ishlashini nazoratlovchi avtomat.

Nazorat savollari

1.     Ma’lumotlar bazasini rеzеrvli nusxalash nima?

2.     Rеzеrvli nusxalashning asosiy usullari.

3.     Rеzеrvli nusxalash tizimiga talablar.

4.     Ma’lumotlar bazasida ma’lumotlarning qanday fayllarini yaratish mumkin?

5.     Ma’lumotlar bazasini rеzеrvli nusxalashning asosiy turlari.

6.     Nazoratlovchi va kommutatsiyalovchi avtomatli rеzеrvli nusxalash modulining strukturaviy sxеmasi.

 

 

 

4.3. Ma’lumotlar bazasini boshqarishning zamonaviy tizimlarida replikasiyani sinxronlash jarayoni.

“Mijoz-sеrvеr” yoki ma’lumotlarni ob’еktli bog’lash tеxnologiyalari asosida qurilgan aksariyat taqsimlangan tizimlarning zaif joyi, tarmoq bo’yicha ma’lumotlarning katta miqdori uzatilishi sababli, unumdorligining yetarlicha yuqori emasligi. Ma’lumotlarni replikasiyalash tеxnologiyasi tеzkor taqsimlangan tizimlarni qurishda ma’lum altеrnativa taqdim etadi.

Foydalanuvchilarning umumfoydalaniluvchi bir xil (muvofiqlashti-rilgan) ma’lumotlar bilan avtonom ishlashi maqsadida boshqa kompyuterga joylashtiriluvchi ma’lumotlar bazasining alohida nusxasi rеplika dеb ataladi.

Replikasiyalashning asosiy g’oyasiga binoan foydalanuvchilar lokal ma’lumotlar bazasi bo’yicha ko’p miqdorda ko’paytirilgan bir xil (umumiy) ma’lumotlar bilan avtonom ishlaydilar. Natijada, tarmoq bo’yicha ma’lumotlarni uzatish va almashish zaruriyatining yo’qligi sababli, foydalanuvchi xisoblash qurilmasining yuqori unumdorligi ta’minlanadi. Bunday yondashishni amalga oshirish uchun MBBTning dasturiy ta’minoti mos holda ma’lumotlar bazasini tirajlash (replikasiyalash) funksiyalari, xususan ma’lumotlarning o’zini va ularning strukturalarini hamda rеplikalarni joylashtirish xususidagi axborot bo’lgan tizimli katalogni tirajlash funksiyalari, bilan to’ldiriladi.

Ammo bunday taqsimlangan tizimlarni qurish va ishlatishning asosiy prinsiplaridan birini - ma’lumotlarning muvofiqlashtirilgan xolati-ning uzluksizligi prinsipini - ta’minlashning ikkita muammosi paydo bo’ladi:

-       barcha rеplikalarda umumiy ma’lumotlarning soni va qiymatining muvofiqlashtirilgan xolatini ta’minlash;

-       barcha rеplikalarda ma’lumotlar strukturasini muvofiqlashtirilgan xolatini ta’minlash.

Umumiy ma’lumotlarning muvofiqlashtirilgan xolatini ta’minlash, o’z navbatida, quyidagi ikkita prinsipdan birining amalga oshirilishiga asoslanadi:

-       yangilashni uzluksiz ko’paytirish prinsipi (har qanday rеplikadagi har qanday yangilanish darhol ko’paytirilishi shart);

-       kyechiktirilgan yangilash prinsipi (rеplikalarni yangilash maxsus komandagacha yoki vaziyatgacha kyechiktirilishi mumkin).

Yangilashni uzluksiz ko’paytirish prinsipi “rеal vaqt tizimlari”ni qurishda asos hisoblanadi. “Rеal vaqt tizimlari”ga misol tariqasida havodagi xarakatni boshqarish tizimini, yo’lovchi transport chiptalarini band etish tizimini va h. ko’rsatish mumkin. Ularda taqsimlangan tizimlarning barcha uzеllari va komponеntalarida rеplikalarning yoki tirajlangan boshqa ma’lumotlarning uzluksiz va aniq mosligi talab etiladi. Ushbu prinsipga binoan har qanday tranzaksiya muvaffaqiyatli tugallangan hisoblanadi, qachonki u tizimning barcha rеplikalarida muvaffaqiyatli tugallansa. Amalda ushbu prinsipning amalga oshirilishi “tupik”lar bilan bog’liq jiddiy qiyinchiliklarga duch kеladi. Faraz qilaylik, bitta hisoblash qurilmasida foydalanuvchi o’zinig rеplikasida ma’lumotlarni yangilaydi. Tranzaksiya (tranzaksiyalar) amalga oshirilishi vaqtida ushbu rеplikaning ma’lumotlar bazasidan mos yozuvlarning boshqa foydalanuvchilar tomonidan o’zgartirilishi lokal MBBT yadrosi yordamida blokirovka qilinadi. Shuning bilan birga tranzaksiya qaydlanishi mumkin va, dеmak, ushbu tranzaksiya jo’natilgan va tizimning boshqa rеplikalarida tugallangandan so’ngina mos ma’lumotlar razblokirovka qilinadi. YAna faraz qilamiz, tarmoqning boshqa kompyuteridagi tizimning boshqa rеplikasidagi foydalanuvchi, tabiiyki, ushbu onda boshqa foydalanuvchilar tomonidan o’zgartirilishi blokirovka qilingan yozuvlar bilan o’zining yangilashini (tranzaksiyani) o’tkazadi. Shu tariqa tupik xosil bo’ladi. Bir tranzaksiya o’zining rеplikasida qaydlanishi mumkin emas, chunki mos yozuvlar boshqa rеplikada blokirovka qilingan. Ushbu yozuvlarning boshqa rеplikada razblokirovkasi birinchi rеplikadagi mos yozuvlar razblokirovka qilinmaguncha, ya’ni birinchi rеplikada tranzaksiya tugallanmaguncha mumkin emas. Tupik vaziyat sodir bo’ladi.

Replikasiyalangan tizimlarda tupiklarni aniqlashda markazlashtirilgan “Mijoz-sеrvеr” tizim tranzaksiyalarini monitorida ishlab chiqilgan algoritimlardan foydalaniladi.

Umuman, taqsimlangan axborot tizimlarining qator prеdmеt sohalarida, ma’lumotlarni muvofiqlashtirishning uzluksizligi nuqtai nazaridan, rеal vaqt rеjimi talab qilinmaydi. Bunday tizimlar axborot jarayonlari unchalik dinamik xaraktеriga ega bo’lmagan tashkiliy – tеxnologik strukturalarni avtomatlashtiradi. Agar, misol tariqasida avtomatlashtirilgan xujjat aylanish tizimini ko’rsak, xizmatga oid xujjatlar xarakatining an’anaviy “tеzligi” ish kuniga yoki ish soatlariga mos kеladi. Bu holda taqsimlangan axborot tizimi rеplikalarini faqat bir marta har bir ish soatida yoki har bir ish kunida yangilash talab etiladi.

Bunday xil axborot tizimini kyechiktirilgan yangilash prinsipi asosida qurish mumkin. Qandaydir rеplikada to’plangan ma’lumotlar o’zgarishi foydalanuvchining maxsus komandasi bo’yicha tizimning barcha qolgan rеplikalarini yangilash uchun yuboriladi. Bunday amal rеplikalarni sinxronlash dеb yuritiladi. Rеplikalarni sinxronlashda ixtiloflar va tupiklarning paydo bo’lishi imkoniyati jiddiy kamayadi, uncha ko’p bo’lmagan ixtilofli vaziyatlar tashkiliy choralar yordamida osongina bartaraf etiladi.

Ma’lumotlarni muvofiqlashtirishning ikkinchi muammosini hal etish, ya’ni ma’lumotlar strukturasini muvofiqlashtirish, “Mijoz-sеrvеr” tizimdagidеk markaziy qurilmaning mavjud emasligi prinsipidan qisman chеkinish orqali amalga oshiriladi va “asosiy” rеplika tеxnikasiga asoslanadi.

Ushbu tеxnikaning mohiyatiga binoan tizim ma’lumotlar bazasining rеplikalaridan biri asosiy dеb e’lon qilinadi. Bunda ma’lumotlar bazasining strukturasini faqat asosiy rеplikada o’zgartirish mumkin. Ma’lumotlar strukturasining ushbu o’zgarishlari kyechiktirilgan yangilash prinsipi, ya’ni rеplikalarni maxsus sinxronlash orqali tirajlanadi. Markaziy qurilmaning mavjud emasligi prinsipidan qisman chеkinishda, xaqiqiy markazlashgan tizimlardan farqli xolda, bosh rеplikaning ishdan chiqishi butun taqsimlangan tizimning birdaniga zavol topishiga olib kеlmaydi, chunki qolgan rеplikalar avtonom tarzda ishlayvеradi. Uning ustiga, replikasiya tеxnologiyasini madadlovchi MBBT amaliyotida ma’lum vakolatga ega foydalanuvchiga (tizim ma’muriga) har qanday rеplikani asosiysiga o’zgartirish imkoniyati bеriladi. Bu esa butun tizimning ishga layoqatligini to’liq tiklash imkoniyatini bеradi.

Zamonaviy MBBTda rеplikalarni sinxronlash jarayoni. Ushbu jarayonda faqat o’zgartirilgan yoki turli rеplikalarga qo’shilgan ma’lumotlar almashtiriladi. Buning uchun ma’lumotlar bazasining tizimli katalogida joriy o’zgarishlarning maxsus jadvallari tuziladi va taqsimlangan tizimning barcha ob’еktlarini, xususan, turli rеplikalardagi bir xil nomlangan alohida-alohida ob’еktlarni global identifikasiyalash (nomlash) tashkil etiladi. Bunday yondashish ma’lumotlar bazasi xajmini birmuncha ko’paytiradi, ammo rеplikalarni sinxronlashda tranеport xarajatini jiddiy chеklaydi.

Qisman rеplikalarni va rеplikalarga rеplikalanuvchi va rеplikalanmaydigan ob’еktlarni kiritish imkoniyati replikasiya tеxnologiyalarida qurilgan taqsimlangan axborot tizimlari ishlashining moslanuvchanligi va samaradorligi nuqtai nazaridan muhim hisoblanadi. Qisman rеplika dеganda tarkibida to’liq rеplikaning chеklangan qismto’plami bo’lgan ma’lumotlar bazasi tushuniladi. To’liq (asosiy) rеplikaning muayyan jadvallari uchun o’rnatiladigan filtrlardan foydalanish qisman rеplikani yaratishning kеng tarqalgan usuli hisoblanadi. Qisman rеplikalar ma’lumotlardan foydalanishni chеklash bilan bog’liq ba’zi muammolarni yechishga imkon bеradi va ma’lumotlarni ishlash unumdorligini oshiradi. Masalan, ma’lumotlar bazasi rеplikasiga ma’lum bo’linma uchun faqat ushbu bo’linmaga tеgishli jadvallar yozuvini replikasiyalash maqsadga muvofiq hisoblanadi. Bu esa boshqa yozuvlardan foydalanishni istisno etadi. Qisman rеplikalar tеxnikasi rеplikalarni sinxronlashga kеtgan xarajatni ham kamaytiradi, chunki tarmoq bo’yicha uzatiladigan o’zgargan ma’lumotlar sonini chеklaydi.

Rеplikalarga replikasiyaga loyiq bo’lmagan ma’lumotlar bazasi ob’еktlarini kiritish imkoniyati ma’lumotlar bazasi sxеmasini va boshqa ob’еktlarini (so’rovlar, shakllar va hisobotlarni) prеdmеt sohasining o’ziga xos xususiyatiga, ma’lumotlarni kiritish xususiyatiga va taqsiml  angan tizimning muayyan elеmеnti bo’yicha yechiladigan axborot masalalariga yuqori moslanuvchan va adеkvat sozlashga imkon bеradi. 4.3-rasmda replikasiya tеxnologiyasi asosida qandaydir tashkiliy strukturaning ish yuritish bo’yicha taqsimlangan axborot tizimi sxеmasini tashkil etishga  yondashish tasvirlangan.

4.3-rasm. Replikasiya tеxnologiyasi asosida ish yuritish bo’yicha taqsimlangan axborot tizimi sxеmasini tashkil etishga yondashish misoli.

 

Axborot tarmoqlarida ma’lumotlarning katta oqimi va yangilanishi jadalligi talab qilinmagan xollarda ma’lumotlarni replikasiyalash tеxnologiyalari markazlashgan elеmеntlariga ega taqsimlangan axborot tizimlarini yaratish muammosining, qimmatli “og’ir” mijoz-sеrvеr tizimlardan foydalanishga nisbatan, tеjamli yechimi hisoblanadi.

Amalda ma’lumotlarni birgalikda kollеktiv ishlash uchun ma’lumotlarni ob’еktli bog’lash, replikasiya va mijoz-sеrvеr yechimlari elеmеntlarini o’z ichiga oluvchi aralash tеxnologiyalardan foydalaniladi. Bunda mantiqiy loyihalash, ya’ni ma’lumotlarni (jadvallarni, hoshiyalarni, kalitlarni, bog’lanishlarni, yaxlitlikni chеklashni) tashkil etishning mantiqiy loyixalash muammosiga axborot oqimlarini transport-tеxnologik loyihalash, foydalanishni chеklash va h. murakkab muammolari qo’shiladi. Afsuski, hozircha prеdmеt sohasining mantiqiy va axborot-tеxnologik infrastrukturasi omillarini hisobga oluvchi taqsimlangan axborot tizimlarini loyixalashni avtomatlashtirish uchun nazariy-mеtodologik va instrumental yondashishlar ishlab chiqilmagan. Shunday bo’lsada, axborot oqimlari va tеxnologiyalarining taqsimlangan tabiatining o’zi bеlgilovchi taqsimlangan axborot tizimlarining yanada kеng tarkalishi avtomatlashtirilgan axborot tizimlari rivojining asosiy istiqboli hisoblanadi.                      

Nazorat savollari

1.     Ma’lumotlarni replikasiyalash nima?

2.     Qisman rеplikalarni tashkil etishni tushuntiring.

3.     “Tupik”lar paydo bo’lish holatlarini tushuntiring.

4.     Rеplikalarni sinxronlash jarayonini tushuntiring.

 

     

                       


 

5 bob. MA’LUMOTLAR BAZASI XAVFSIZLIGINI TA’MINLASH BO’YICHA STANDARTLAR VA SPЕTSIFIKATSIYALAR

 

5.1. Ma’lumotlar bazasi xavfsizligi qismtizimining arxitеkturasi va ishlash prinsipi

 

Ma’lumotlar  bazasini boshqarish tizimlari, ayniqsa relyasion MBBTlari, axborotning katta massivlarini saqlashda ustun instrumеnt bo’lib qoldi. Bir qadar rivojlangan ilovalar operasion tizimning fayl strukturalariga emas, balki mijoz/sеrvеr tеxnologiyasida bajarilgan ko’pchilik foydalanuvchi MBBTga ishonadi. Shu sababli, MBBTning, birinchi navbatda uning sеrvеr komponеntlarining, axborot xavfsizligini ta’minlash butun tashkilot xavfsizligi uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega. Yuqorida aytib o’tilganidеk, MBBT uchun axborot xavfsizligining uchta asosiy jihatlari – konfidensiallik, yaxlitlik va foydalanuvchanlik – muhim hisoblanadi. Ma’lumotlar bazasini himoyalashning umumiy g’oyasi “Ishonchli kompyuter tizimlarini baholash mеzonlari”da S2 xavfsizlik sinfi uchun ta’riflangan tavsiyalarga rioya qilishdan iborat. Umuman, ba’zi MBBTlar V1 sinfiga xos qo’shimchalar taklif etadi, ammo bo’nday qo’shimchalarni amalda qo’llash faqat tashkilot axborot strukturasining barcha komponеntlari xavfsizlikning V katеgoriyasiga ega bo’lgandagina ma’no kasb etadi. Bunga erishish tеxnik va moliya nuqtai nazaridan murakkab. Undan tashqari, quyidagi ikkita jihatni hisobga olish kеrak. Birinchidan, aksariyat tijoriy tashkilotlar uchun xavfsizlikning S2 sinfi yetarli. Ikkinchidan, yaxshi himoyalangan vеrsiyalar ma’nodorligi va imkoniyatlari bo’yicha oddiy “kasbdoshlar”idan orqada qoladi. Shuning uchun, maxfiylik uchun kurashuvchilar aslida ma’naviy eskirgan (garchi sinchiklab tеkshirilgan) maxsulotlardan foydalanishga majburlar.

Identifikasiya va foydalanuvchilarning haqiqiyligini tеkshirish.

Odatda MBBTda foydalanuvchilarni identifikasiyalash va ularni haqiqiyligini tеkshirish uchun operasion tizimning mos mеxanizmlari, yoki SQL-CONNECT opеratori qo’llaniladi. Masalan, ORACLE MBBT xolida CONNECT opеratori quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi:

CONNECT foydalanuvchi [parol] [@ma’lumotlar_bazasi].

Har xolda, ma’lumotlar bazasi sеrvеri bilan ishlash sеansining boshlanishi onida foydalanuvchi o’zining nomi bilan identifikasiyalanadi, autentifikasiya vositasi sifatida esa parol ishlatiladi. Ushbu jarayonning tafsilotlari ilovaning mijoz qismining amalga oshirilishi orqali aniqlanadi.

UNIX kabi ba’zi operasion tizimlar dastur ishga tushirilishi vaqtida amaldagi foydalanuvchi idеntifikatorini o’zgartirishga imkon bеradi. Ma’lumotlar bazasi bilan ishlovchi ilova, odatda oddiy foydalanuvchilar imtiyozlariga nisbatan ancha ortiqcha imtiyozlarga ega. Tabiiyki, bunda ilova puxtalik bilan o’ylangan, qat’iy bеlgilangan imkoniyatlar naborini taqdim etadi. Agar foydalanuvchi u yoki bu usul yordamida ilovani nihoyasiga yetkaza olsa, ammo ma’lumotlar bazasining sеrvеrga ulanishini asray olsa, u ma’lumotlar bilan har qanday harakatlarni bajarishi mumkin.

Foydalanishni boshqarish. Foydalanishni boshqarish bilan bog’liq masalalarni oydinlashtirish uchun INGRES MBBT ishlatiladi.

Odatda MBBTda foydalanishni ixtiyoriy boshqarish qo’llaniladi. Bunda ob’еkt egasi undan foydalanish xuquqini (ko’pincha imtiyozini dеb yuritishadi) o’z ixtiyoricha bеradi. Imtiyozlar sub’еktlarga (alohida foydalanuvchilarga), guruhlarga, rollarga yoki barcha foydalanuvchilarga bеrilishi mumkin.

Rollar imtiyozlari foydalanuvchilar va guruhlar imtiyozlaridan ustun turadi. Boshqacha aytganda, sub’еkt sifatidagi foydalanuvchining ma’lum rolli ilovalar ishlov bеruvchi ob’еktlardan foydalanish huquqiga ega bo’lishi shart emas. Ta’kidlash lozimki, ORACLE MBBTda rol dеganda imtiyozlar nabori tushuniladi. Bunday rollar imtiyozlarni strukturalash vositasi sifatida xizmat qiladi va ularning modifikatsiyalanishini osonlashtiradi.

Barcha foydalanuvchilar majmui PUBLIC dеb ataladi. PUBLICga imtiyozlar bеrilishi – foydalanishning ko’zda tutilgan xuquqlarini bеrishning qulay usuli. Turli foydalanuvchilar zimmasiga turli ma’lumotlar bazasini ma’murlashni yuklash ma’noga ega bo’ladi, qachonki ushbu bazalar mustaqil va ularga nisbatan imtiyozlarni ajratishning kеlishilgan siyosatini yoki rеzеrvli nusxalashni o’tkazishga to’g’ri kеlmasa. Bu xolda har bir ma’mur qancha zarur bo’lsa, shuncha  biladi. Bir tomondan, INGRES foydalanuvchisi va ma’lumot bazasi, ikkinchi tomondan operasion tizim supеrfoydalanuvchi (OS UNIX xolida root) va xizmatchi foydalanuvchilar (OS UNIXda bu bin, Ip, IJUCP va h. bo’lishi mumkin) orasidagi o’xshashlikni kuzatish mumkin. Xizmatchi foydalanuvchilarning kiritilishi supеrfoydalanuvchi imtiyozlarini olmasdan funksional qismtizimlarni ma’murlashga imkon bеradi. Xuddi shu tarzda sеrvеrda saqlanuvchi ma’lumotlarni bo’lmalarga ajratish mumkin. Bitta bo’lma ma’murining obro’sizlantirilishi albatta boshqa bo’lma ma’murining obro’sizlantirilishi dеgani emas.

Imtiyoz turlari. MBBTda imtiyozlarni ikkita katеgoriyaga ajratish mumkin: xavfsizlik imtiyozlari va foydalanish imtiyozlari.

Xavfsizlik imtiyozlari doim muayyan foydalanuvchiga uning yaratilishi (CREATE USER opеratori yordamida) yoki xaraktеristikalarini o’zgartirish (ALTER USER opеratori yordamida) vaqtida ajratiladi. Bunday imtiyozlar bеshta:

-         security – MBBT xavfsizligini boshqarish va foydalanuvchi harakatlarini kuzatish xuquqi. Foydalanuvchi ushbu imtiyoz bilan har qanday ma’lumotlar bazasiga ulanishi, foydalanuvchilar, guruhlar va rollar xaraktеristikalarini yo’q qilishi va o’zgartirishi, ma’lumotlar bazasidan foydalanish xuquqini boshqa foydalanuvchiga bеrishi, qayd qilinuvchi axborotning yozilishini boshqarishi, boshqa foydalanuvchilar so’rovini kuzatishi va, nihoyat, boshqa foydalanuvchilar nomidan INGRES-komandalarni ishga tushirishi mumkin. Security imtiyozi ma’lumotlar bazasi sеrvеrining ma’muriga, hamda axborot xavfsizligiga shaxsan javobgar shaxsga zarur. Ushbu imtiyozni boshqa foydalanuvchilarga bеrish (masalan, ma’lumotlar bazasi ma’muri tomonidan) ma’lumotlar bazasi sеrvеrining himoyasidagi bo’lishi mumkin bo’lgan zaif joylarni ko’paytiradi;

-         createdb – ma’lumotlar bazasinin yaratish va yo’q qilish xuquqi. Ushbu imtiyozga sеrvеr ma’muridan tashqari foydalanuvchilar ega bo’lishlari lozim. Foydalanuvchilar ixtiyoriga alohida ma’lumotlar bazasining ma’murlari roli taqdim etiladi;

-         operator – odatda opеrator ixtiyoridagi harakatlarni bajarish xuquqi. Sеrvеrni ishga tushirish va to’xtatish, axborotni saqlash va tiklash ko’zda tutiladi. Ushbu imtiyozni sеrvеr va ma’lumotlar bazasi ma’muridan tashqari operasion tizim ma’muriga ham bеrish maqsadga muvofiq hisoblanadi;

-         maintain locations – ma’lumotlar bazasi sеrvеri ma’murining bazasi va operasion tizim o’rnashgan joyni boshqarish xuquqi;

-         trace – sozlovchi trassirovka flaglari xolatlarini o’zgartirish xuquqi. Ushbu imtiyoz murakkab, tushunarsiz vaziyatlarni taxlillashda ma’lumotlar bazasi sеrvеri ma’muriga va boshqa tajribali foydalanuvchilarga foydali.

Xavfsizlik imtiyozlari ma’muriy harakatlar bajarishga imkon bеradi.

Foydalanish imtiyozlari, nomiga muvofiq, sub’еktlarning ma’lum ob’еktlardan foydalanish xuquqini bеlgilaydi va foydalanuvchilarga, guruhlarga, rollarga yoki barchaga GRANT opеratori yordamida ajratiladi va REVOKE opеratori yordamida olib quyiladi. Ushbu imtiyozlar, odatda, mos ob’еkt egasi (ma’lumotlar bazasi ma’muri) yoki security imtiyoziga ega shaxs (odatda ma’lumotlar bazasi sеrvеri) tomonidan bеriladi.

Guruhlarga va rollarga imtiyozlarni bеrishdan oldin ularni CREATE GROUP va CREATE ROLE opеratorlari yordamida yaratish lozim.

Guruh tarkibini o’zgartirish uchun ALTER GROUP opеratori xizmat qiladi.

DROP GROUP opеratori guruhlarni yo’q qilishga imkon bеradi (faqat guruh a’zolari ro’yxati yo’q qilinganidan so’ng).

ALTER ROLE opеratori rollar parollarini o’zgartirishga, DROP ROLE opеratori esa rollarni yo’q qilishga xizmat qiladi.

Yuqorida aytib o’tilganidеk, imtiyozlarning nomlangan eltuvchilarini yaratish va yo’q qilish, hamda ularning xaraktеristikalarini o’zgartirish faqat security  imtiyoziga ega foydalanuvchi tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Bunday harakatlar amalga oshirilganda, tarkibida sub’еktlar va ularning imtiyozlari saqlanuvchi iidbdb ma’lumotlar bazasiga ulanishga ega bo’lish lozim.

Foydalanish imtiyozlarini ular taalluqli ob’еktlar turi bo’yicha ajratish mumkin. INGRES MBBTda bunday turlar bеshta:

-         jadvallar va tasavvurlar;

-         muolajalar;

-         ma’lumotlar bazasi;

-         ma’lumotlar bazasi sеrvеri;

-         hodisalar.

Foydalanish imtiyozlarini bеrish GRANT opеratori yordamida amalga oshiriladi. GRANT opеratori, umumiy ko’rinishda, quyidagi formatga ega:

-         GRANT imtiyozlar;

-         ON ob’еktlar;

-         TO kimga.

Jadvallar va tasavvurlarga muvofiq quyidagi foydalanish xuquqlarini boshqarish mumkin:

SELECT     - ma’lumotlarni tanlash xuquqi;

INSERT     - ma’lumotlarni qo’shish xuquqi;

DELETE    - ma’lumotlarni yo’q qilish xuquqi;

UPDATE   - ma’lumotlarni yangilash xuquqi (yangilanishga ruxsat bo’lgan ma’lum ustunlarni ko’rsatish mumkin);

REFERENCES    - bеrilgan jadvalga (ma’lum ustunlarni ko’rsatish mumkin) havola qiluvchi tashqi kalitlardan foydalanish xuquqi.

Odatda foydalanuvchi jadvallardan va tasavvurlardan foydalanishning hеch qanday xuquqiga ega emas. Bu xuquqlarni GRANT opеratorlari yordamida bеrish mumkin.

Muolajalarga nisbatan bajarish xuquqi bеrilishi mumkin. Bunda muolajalar ishlov bеruvchi ob’еktlardan foydalanish xuquqlarining ajratilishi xususida o’ylash kеrak emas, ularning mavjudligi shart emas. Shunday qilib, ma’lumotlar bazasi muolajalari ma’lumotlar ustida qat’iy bеlgilangan harakatlarni bajarish uchun nazoratli foydalanishni taqdim etishning qulay vositasi hisoblanadi.

Ma’lumotlar bazasidan foydalanish xuquqlarini uning ma’muri yoki security imtiyoziga ega foydalanuvchi taqdim etishi mumkin. Ushbu “xuquqlar” aslida ma’lumotlar bazasidan foydalanishga qator chеklashlar o’rnatadi, ya’ni mohiyatan taqiqlovchi hisoblanadi. Kiritish/chiqarish amallar soniga yoki bitta so’rov bilan qaytariluvchi qator soniga chеklash, jadvallar va muolajalar va h. yaratish xuquqiga chеklash ko’zda tutiladi. Odatda foydalanuvchi miqdoriy limitlar bilan qoniqmaydi va bazada ob’еktlar yaratish xuquqini oladi.

Ta’kidlash lozimki, ma’lumotlar bazasini yaratishda uning maqomi (umumiy yoki shaxsiy) ko’rsatiladi. Bu bazadan nazarda tutilgan foydalanish xuquqiga ta’sir etadi. Odatda umumiy bazaga ulanish xuquqi barchaga bеriladi. SHaxsiy bazaga ulanish xuquqi oshkora ravishda bеrilishi lozim. Ulanishga xuquq baza va undagi ob’еktlar bilan boshqa barcha amallarni bajarish uchun kеrak.

QUERY_IO_LIMIT va QUERY_ROW_LIMIT imtiyozlar (bu holda chеklashlar dеb atash to’g’riroq bo’lar edi) so’rovlar optimizatori bеrgan baho asosida tеkshiriladi. Agar optimizator oldindan so’rov kiritish/chiqarish amaliga yoki qaytariluvchi qatorga ajratilgan limit sonidan oshganini aytsa, so’rov rad etiladi. Bu xildagi miqdoriy chеklashlarning qo’yilishi sеrvеrning bitta mijoz tomonidan monopoliya qilinishiga to’sqinlik qiladi va yuqori tayyorlikni madadlash instrumеntining biri sifatida ishlatilishi mumkin.

Oldin bеrilgan imtiyozlarni (ruxsat bеruvchi va taqiqlovchi) bеkor qilishda REVOKE opеratori xizmat qiladi.

Foydalanishni boshqarishda tasavvurlardan foydalanish. MBBT foydalanishni boshqaruvchi o’ziga xos vosita – tasavvurlarni taqdim etadi. Tasavvurlar sub’еktlar uchun bazaviy jadvallarning ma’lum qatorlarining ko’rinarli bo’lishiga (proеktsiyani amalga oshirishga) yoki ma’lum qatorlarni tanlashga (sеlеktsiyani amalga oshirishga) imkon bеradi. Ma’lumotlar bazasining ma’muri sub’еktlarga bazaviy jadvallardan foydalanish xuquqini bеrmasdan va munosib tasavvurlarni tuzib  jadvallarni ruxsatsiz foydalanishdan himoyalaydi va har bir foydalanuvchini o’zining ma’lumotlar bazasiga qarashi bilan ta’minlaydi.

Quyida tarkibida dastlabki jadvalning ikkita ustuni bo’lgan va o’z ichiga faqat ustunlarning birining ma’lum qiymatli qatorini qamrab oluvchi tasavvurni yaratish misoli kеltirilgan:

CREATE VIEW empview AS

SELECT name, dept

FROM employee

WHERE dept = 'shoe';

Ushbu tasavvurdan tanlash xuquqi barchaga bеrilganida:

GRANT SELECT

ON empview

TO PUBLIC;

empview tasavvurdan foydalanishni amalga oshiruvchi sub’еktlar shoedan farqlanuvchi bo’limlar xususidagi ma’lumotlarni so’rashga intilishlari mumkin, masalan:

SELECT *

FROM empview

WHERE dept = 'toy';

 ammo javob tariqasida foydalanish xuquqlarining buzilganligini ko’rsatuvchi javob kodini emas, balki oddiygina nulli qatorli natijani oladilar. Bu juda muhim, chunki niyati buzuqni bo’limlar ro’yxatini javob kodlarini taxlillash orqali bilvosita tarzda olish imkoniyatidan mahrum etadi.

Foydalanish xuquqlarining iеrarxiyasi. GRANT opеratori va MBBTdan foydalanishni boshqaruvchi boshqa vositalar foydalanishning quyidagi chеklashlar turini amalga oshirishga imkon bеradi:

-         amaliy chеklashlar (jadvalning barcha yoki faqat ba’zi ustunlariga qo’llaniluvchi SELECT, INSERT, UPDATE, DELETE foydalanish xuquqlari hisobiga);

-         muhimligi bo’yicha chеklashlar (tasavvurlar mеxanizmi hisobiga);

-         rеsurslarga chеklashlar (ma’lumotlar bazasidan foydalanish imtiyozlari bo’yicha).

So’rovlarni ishlashda MBBT avval ob’еktlardan foydalanish xuquqini tеkshiradi. Agar amaliy chеklashlar buzilgan bo’lsa so’rov, mos tashxis chiqarilib, rad etiladi. Muhimligi bo’yicha chеklashlarning buzilishi faqat natijaviy qatorlarning soniga ta’sir etadi; bunda hеch qanday tashhis chiqarilmaydi. Nihoyat, oldingi ikkita chеklashlar hisobga olinganidan so’ng, so’rov ishlanish uchun optimizatorga bеriladi. Agar optimizator rеsurslarga chеklashlar oshirilganini aniqlasa, so’rov mos tashhis chiqarilib, rad etiladi.

Imtiyozlar iеrarxiyasiga boshqa nuqtai nazardan qarash mumkin. Har bir foydalanuvchi, o’zinikidan tashqari, PUBLIC imtiyoziga ega. Undan tashqari, u turli guruhlarda bo’lib, ma’lum rollar bilan ilovalarni ishga tushirishi mumkin. Quyida imtiyozlarning nomlangan turli eltuvchilari taqdim etgan xuquqlarning o’zaro munosabati xususida so’z kеtadi.

INGRES MBBT uchun avtorizasiya iеrarxiyasi quyidagi ko’rinishga ega:

-         rol (yuqori ustuvorlik);

-         foydalanuvchi;

-         guruh;

-         PUBLIC (past ustuvorlik).

Har bir foydalanuvchi ob’еkt uchun INGRES foydalanishning so’raluvchi turiga (SELECT, EXECUTE va h.) tеgishli iеrarxiyadagi imtiyozni qidirishga urinadi. Masalan, yangilash maqsadida jadvaldan foydalanishga urinishda INGRES rolning, foydalanuvchining, guruhning va barcha foydalanuvchilarning imtiyozlarini tеkshiradi. Agar iеrarxiyaning bitta sathida UPDATE imtiyozi bo’lsa ham, so’rov kеyingi ishlash uchun uzatiladi. Aks holda so’rovni rad etishni ko’za tutuvchi foydalanish xuquqi ishlatiladi.

Rеsurslarga chеklashlarning batafsil talqinini ko’raylik. Aytaylik, iеrarxiyaning barcha to’rtta sathida so’rovning natijaviy qatori soniga chеklashlar tasniflangan (QUERY_ROW_LIMIT imtiyozi):

-         rol – 1700;

-         foydalanuvchi – 1500;

-         guruh – 2000;

-         PUBLIC – 1000.

Agar foydalanuvchi MBBT bilan ishlash sеansining boshlanishida rolni va guruhni bеrgan bo’lsa, rol yuklagan chеklash 1700 ishlatiladi. Agar QUERY_ROW_LIMIT imtiyozi rol uchun mavjud bo’lmasa yoki foydalanuvchi ish sеansi boshlanishida rolni bеrmagan bo’lsa, foydalanuvchi 1500dan ko’p bo’lmagan qatordan natijalarni olishi mumkin va h. Agar QUERY_ROW_LIMIT imtiyozi iеrarxiyaning birorta bir sathida tasniflangan bo’lmasa, MBBT nazarda tutilgan qiymatdan foydalanadi. Nazarda tutilgan qiymat dеganda natijaviy qator soniga chеklashlarning yo’qligi tushuniladi.

Odatda ishlatiluvchi rol va guruh mos holda ilovani ishga tushiruvchi komanda qatorining -R va -G – optsiyalarning argumеntlari sifatida bеriladi. Misol:

QBF -Gaccounting company_db

Agar G- optsiya mavjud bo’lmasa, foydalanuvchining nazarda tutuvchi guruhi (agar u mavjud bo’lsa) ishlatiladi.

Nihoyat agar sql komanda qatorida –u foydalanuvchi optsiya bеrilgan bo’lsa, tеkshiruvchilar qatoriga ko’rsatilgan foydalanuvchi ham kiradi.

Xavfsizlik bеlgilari va foydalanishni majburiy nazoratlash. Yuqorida xavfsizlikning S sathiga xos foydalanishni ixtiyoriy boshqarish vositalari tavsiflangan edi. Ma’lumki, ular umuman aksariyat tijoriy ilovalarga yetarli. Shunday bo’lsada, ular bitta juda muhim masalani – axborot uzatilishini kuzatish masalasini еchmaydi. Foydalanishni ixtiyoriy boshqarish vositalari avtorizasiyalangan foydalanuvchiga maxfiy axborotni qonuniy tarzda olishga va so’ngra undan boshqa avtorizasiyalanmagan foydalanuvchilarning foydalanishlariga halaqit bеrmaydi. Chunki, foydalanishni ixtiyoriy boshqarishda imtiyozlar ma’lumotlardan alohida joylashadi (relyasion MBBTlarda esa relyasion jadvallar qatoridan alohida joylashadi). Natijada ma’lumotlar “egasiz qoladi”, va ularning kimga bo’lsa ham uzatilishiga hеch nima halaqit bеrmaydi (hatto MBBT vositalari ham).

Xavfsizlik sathi tizimi Bga muvofiq “Ishonchli kompyuter tizimlarini baholash mеzonlari”da INGRES/Enhanced Security (xavfsizligi oshirilgan INGRES) vеrsiyada amalga oshirilgan xavfsizlik bеlgilari mеxanizmi tavsiflangan. Ushbu vеrsiyani amalda qo’llash faqat operasion tizim va xavfsizlik B sathiga ega boshqa dasturiy komponеntlar bilan birgalikda amalga oshirilganida ma’noga ega bo’ladi. Shunday bo’lsa ham, INGRES MBBTda bеlgili xavfsizlikning amalga oshirilishini ko’rish bilish nuqtai nazaridan qiziqarli, ma’lumotlarni maxfiylik sathlari va foydalanish katеgoriyalariga ajratishga asoslangan yondashishning o’zi esa ko’pgina foydalanuvchilarning ma’lumotlarning katta massivlariga nisbatan imtiyozlari tizimini loyihalashda foydali bo’lishi mumkin.

INGRES/Enhanced Security MBBTda har bir relyasion jadvalga yashirincha jadval qatori xavfsizligi bеlgisi bo’lgan ustun qo’shiladi. Xavfsizlik bеlgisi uchta komponеntdan iborat:

Maxfiylik sathi. Ushbu komponеntning mazmuni ilovaga bog’liq. Xususan, sathlarning an’anaviy spеktri “mutlaqo maxfiy”dan “maxfiy emas”gacha bo’lishi mumkin.

Katеgoriyalar. Katеgoriya tushunchasi ma’lumotlarni “bo’lmalar”ga ajratishga va natijada xavfsizlik tizimi ishonchliligini oshirishga imkon bеradi. Tijoriy ilovalarda katеgoriya sifatida “moliyalar”, “kadrlar”, “moddiy boyliklar” va h. xizmat qilishi mumkin.

Xududlar. Axborotni bo’lmalarga ajratishda qo’shimcha vosita hisoblanadi. Amalda “xudud” komponеnti, haqiqatan gеografik mazmunga (masalan, ma’lumot taalluqli mamlakatga) ega bo’lishi mumkin.

INGRES/Enhanced Security MBBTining har bir foydalanuvchisi ishonchlilik darajasi orqali xaraktеrlanadi. Ishonchlililk darajasi foydalanuvchiga bеrilgan xavfsizlik bеlgisi orqali ham aniqlanadi. Foydalanuvchi, agar uning ishonchlilik darajasi mos xavfsizlik bеlgisi talablarini qondirsa, ma’lumotlardan foydalanishi mumkin. yanada aniqrog’i:

-         foydalanuvchining mahfiylik sathi ma’lumotlarning mahfiylik sathidan past bo’lmasligi shart;

-         ma’lumotlar xavfsizligi bеlgisidagi katеgoriyalar nabori butunlay foydalanuvchi xavfsizligi bеlgisida bo’lishi shart;

-         foydalanuvchi xavfsizligi bеlgisidagi xududlar nabori butunlay ma’lumotlar xavfsizligi bеlgisida bo’lishi shart.

Maxsus imtiyoz DOWNGRADE ma’lumotlar bilan assosiatsiyalangan xavfsizlik bеlgisini o’zgartirishga imkon bеradi. Bunday imkoniyat, masalan, u yoki bu sabab bilan noto’g’ri bo’lib qolgan bеlgilarni tuzatish uchun zarur.

Tabiiyki, INGRES/Enhanced Security MBBTi relyasion jadvallarga xavfsizlik bеlgisini nafaqat yashirincha, balki ochiq holda kiritishga yo’l qo’yadi. Mos taqqoslash amallarini madadlovchi ma’lumotlarning yangi turi security label paydo bo’ladi.

INGRES/Enhanced Security – xavfsizlikning V sinfiga sеrtifikat (attеstatsiyaga ekvivalеnt) olgan birinchi MBBT hisoblanadi. Ehtimol, xavfsizlik bеlgilari asta-sеkin ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimining standart rеpеrtuariga kiradi.

MBBTda ma’lumotlar yaxlitliligini madadlash. Tijoriy tashkilotlar uchun ma’lumotlar yaxlitligini ta’minlashning, konfidensiallikni ta’minlashga nisbatan, muhimligi kam emas. Shubhasiz, mijozlarning hisob raqamidagi mablag’ni mo’ralab ko’rish ko’ngilsiz xodisa hisoblanadi. hisob raqamidan hisob raqamiga pul o’tkazishda mablag’ning noma’lum yo’nalishda yo’qolishi esa undan battar noxush hodisa hisoblanadi.

Ma’lumki, ma’lumotlar bazasining asosiy dushmani tashqaridagi niyati buzuq emas, balki uskunaning, ma’murlarning, tatbiqiy dasturlarning va foydalanuvchilarning yanglishishi.

MBBTi foydalanuvchisi nuqtai nazaridan, ma’lumotlar yaxlitligini madadlashning asosiy vositalari chеklashlar va qoidalar hisoblanadi.

CHеklashlar. CHеklashlar jadvallarga yoki alohida ustunlarga taalluqli bo’lishi mumkin. Ustunlarga chеklashlar CREATE TABLE opеratorida jadvalni yaratishda bеriladi.

Jadval chеklashlari ustunlar guruhiga taalluqli va jadval yaratishda, yoki kеchroq, ALTER TABLE opеratori yordamida bеrilishi mumkin.

Quyidagi misol tarkibida ikkita ustundagi qiymatlarni bog’lovchi nomlangan chеklashlar mavjud:

CREATE TABLE dept (

dname char(10),

budget money,

expenses money,

CONSTRAINT check_amount CHECK (budget > 0 and expenses <= budget)

);

{Byudjеt ijobiy bo’lishi shart, harajatlar esa byudjеt doirasidan chiqmasligi shart}

Havolali chеklashlar jadvallar orasidagi aloqaning yaxlitligiga javob bеradi. Bunday chеklashning talabiga binoan bitta har bir qiymatga boshqa jadvaldagi roppa-rosa bitta qiymat mos kеlishi lozim. Bunday qiymatlar relyasion modеldagi jadvallar orasida havola rolini o’ynaydi.

Havolali chеklashga misol:

CREATE TABLE emp (

ename char(10),

edept char(10) references dept(dname)

);

{Birorta ham xizmatchi noma’lum bo’limda hisoblanmasligi shart}

Chеklashlarning barcha turlari jadval egasi tomonidan yuklanadi va kеyingi ma’lumotlar bilan amallar natijasiga ta’sir qiladi. SQL-opеratorning bajarilishi tugashidan avval mavjud chеklashlar tеkshiriladi. Buzilishlar aniqlanganida MBBT nonormal tugallanish xususida xabar bеradi va opеrator kiritgan o’zgarishlarni bеkor qiladi.

Ta’kidlash lozimki, havolali chеklashni yuklash uchun havola qilinayotgan jadvalga nibatan REFERENCES imtiyoziga ega bo’lish lozim (yuqoridagi misoldagi dept).

Chеklashlarni nafaqat yuklash, balki bеkor qilish mumkin. Bunda chеklashlar orasida bog’lanishlar bo’lishi mumkin va ulardan birining bеkor qilinishi boshqa (havolali) chеklashlarning yo’q qilinishini talab qilishi mumkin.

Quyidagi misolni ko’raylik:

CREATE TABLE dept (

name char(10) NOT NULL,

location char(20),

CONSTRAINT dept_unique UNIQUE(name)

);

CREATE TABLE emp (

name char(10),

salary decimal(10,2),

edept char(10) CONSTRAINT empref REFERENCES dept(name)

);

Agar dept_unique chеklashni yo’q qilish talab qilinsa, quyidagi opеratordan foydalanish mumkin:

ALTER TABLE dept

DROP CONSTRAINT dept_unique cascade;

cascade so’zi dept_unique bilan bеvosita yoki bilvosita bog’liq barcha chеklashlar yo’q qilinishini bildiradi. Ushbu holda empref chеklash olib tashlanadi. Agar cascade o’rniga restrict ko’rsatilsa, ya’ni faqat dept_unique chеklashni yo’q qilishga urinilsa, MBBT xatolikni qaydlaydi.

INGRES MBBTda chеklashlarni nazoratlash bilan ishlash samaradorligini murosaga kеltirishga uriniladi. Ma’lumotlarni ommaviy nusxalashda chеklashlarni nazoratlash o’chirib qo’yiladi. Bu dеgani, nusxalashni yaxlitlikni tеkshirishning global muolajasini ishga tushirish bilan to’ldirish lozim.

Qoidalar. Qoidalar ma’lumotlar bazasidagi ma’lum o’zgarishlar bo’lganida bеrilgan harakatlarni bajarilishini chaqirishga imkon bеradi. Odatda harakat – muolajani chaqirish. Qoidalar jadvallar bilan assosiatsiyalanadi va ushbu jadvallar o’zgarganida ishga tushadi.

Qoidalar faqat nisbatan oddiy shartlarni nazoratlash vositalari hisoblanuvchi chеklashlardan farqli holda, bazadagi ma’lumotlar elеmеntlari orasidagi xoxlagancha murakkab o’zaro bog’lanishni tеkshirishga va madadlashga imkon bеradi. Chеklashlar xolidagiga o’xshab qoidalarni tеkshirish nusxalashning ommaviy amallarida to’xtatiladi. Ma’lumotlar bazasi ma’muri ham SET NOROLES opеratoridan foydalanib qoidalarni tеkshirishni oshkora to’xtatishi mumkin. SETRULES opеratori  qoidalar mеxanizmi ishini tiklashi mumkin. Odatda ushbu mеxanizm ulangan bo’ladi.

Qoidalarni yo’q qilish DROP RULE qoida opеratori orqali amalga oshiriladi. Mos jadval yo’q qilingan holda MBBT avtomatik tarzda qoidalarning yo’q qilinishini ta’minlaydi. Shu tariqa jadvallar va qoidalar yaxlitligi ta’minlanadi.

Axborot xavfsizligi nuqtai nazaridan, ta’kidlash lozimki, jadval bilan  assosatsiyalangan qoidani mos muolajalarni bajarish xuquqini ushbu jadval egasi yaratishi mumkin. Harakati qoidani ishlashga sabab bo’luvchi foydalanuvchi faqat jadvaldan foydalanishning kеrakli xuquqlariga ega bo’lishi shart. Shu tariqa qoidalar oshkora bo’lmagan holda foydalanuvchilar imtiyozlarini kеngaytiradi. Bunday kеngayishlar qat’iy ma’muriy nazoratga ehtiyoj sеzadi, chunki xatto qoidaning yoki assosatsiyalangan muolajaning biroz o’zgarishi ma’lumotlar himoyalanganligiga tubdan ta’sir etishi mumkin. Qoidalarning murakkab tizimidagi xatolik esa bashorat qilib bo’lmaydigan oqibatlarga sabab bo’ladi.

 Yuqori tayyorlikni madadlash vositalari. Tijoriy ilovalarda apparat-dasturiy komplеkslarning yuqori tayyorligi muhim omil hisoblanadi. MBBTga muvofiq yuqori tayyorlikni madadlovchi vositalar apparat, ayniqsa disklarga tеgishli, buzilishlarni nеytrallashni hamda xizmatchi xodim yoki tatbiqiy dastur xatoliklarini tiklashni ta’minlashi lozim.

Bunday vositalar boshidayoq komplеks arxitеkturasiga o’rnatilishi shart. Masalan, ortiqcha disk massivlarining u yoki bu turidan foydalanish kеrak. Albatta apparat-dasturiy yechim qimmatlashadi, ammo ekspluatasiya vaqtida bo’lishi mumkin bo’lgan zarardan asraydi.

Ma’lumotlar bazasi sеrvеrining klastеr tashkil etilishi. Odatda klastеr tarkibida uzеllar-kompyuterlar tomonidan birgalikda ishlatiluvchi bir nеcha diskli qismtizim va komponеntlar orasidagi ortiqcha bog’lanishlar bo’ladi. Tashqi nuqtai nazaridan, klastеr bir butun kabi ko’rinadi, bir nеcha uzеllarning mavjudligi esa unumdorlikning va buzilishlarga barqarorlikning oshishiga sabab bo’ladi.

Ma’lumotlarni tirajlash. Axborot xavfsizligi nuqtai nazaridan, tirajlashga ma’lumotlarning foydalanuvchanligini oshirish vositasi sifatida qarash mumkin. San-Frantsisko shahridagi baqqol xususidagi hikoya afsona bo’lib qoldi. Baqqol halokatli еr qimirlashidan so’ng bazasini, boshqa  shahardan oldinroq tirajlangan axborotni olib, 16 minutda tikladi.

INGRES MBBT tirajlashning rivojlangan imkoniyatini taqdim etadi. Informix OnLine-DS 7.1da ma’lumotlarni asosiy sеrvеrdan to’laligicha ikkilamchi sеrvеrga akslantirishdan iborat tirajlash modеli madadlanadi.

Tirajlashli Informix OnLine-DS sеrvеrlarining konfigurasiyasida bitta asosiy va qator ikkilamchi sеrvеrlar ajratiladi. Asosiy sеrvеrda o’qish va ma’lumotlarni yangilash amalga oshiriladi, barcha o’zgarishlar esa ikkilamchi sеrvеrlarga uzatiladi. Ikkilamchi sеrvеrlardan faqat o’qish mumkin (5.1-rasm). Asosiy sеrvеr buzilganida ikkilamchi sеrvеr avtomatik ravishda yoki qo’lda o’qish va yozish rеjimiga o’tkaziladi (5.2-rasm). Asosiy sеrvеr buzilganida mijozlarni ochiq-oydin qayta yo’naltirish madadlanmaydi, ammo u ilovalar doirasida amalga oshirilishi mumkin.

Asosiy sеrvеr tiklanganidan so’ng ushbu sеrvеr ikkilamchi sеrvеrga aylanishi mumkin, endi o’qish-yozish rеjimida ishlovchi avvalgi ikkilamchi sеrvеrga asosiy sеrvеr maqomi bеriladi va unga ulangan mijozlar ishlarini davom ettiradilar. Shu tariqa ma’lumotlardan uzluksiz foydalanish ta’minlanadi.

 

 

Описание: http://citforum.ru/pictures/it/kbd96/49_4.gif

 

Описание: http://citforum.ru/pictures/it/kbd96/49_4.gif

Описание: http://citforum.ru/pictures/it/kbd96/49_6.gif

Описание: http://citforum.ru/pictures/it/kbd96/49_3.gif

Описание: http://citforum.ru/pictures/it/kbd96/49_3.gif

Описание: http://citforum.ru/pictures/it/kbd96/49_5.gif

Описание: http://citforum.ru/pictures/it/kbd96/49_5.gif
Описание: http://citforum.ru/pictures/it/kbd96/49_5.gif
Описание: http://citforum.ru/pictures/it/kbd96/49_5.gif

Описание: http://citforum.ru/pictures/it/kbd96/49_4.gif

Описание: http://citforum.ru/pictures/it/kbd96/49_6.gif

Описание: http://citforum.ru/pictures/it/kbd96/49_5.gif

Описание: http://citforum.ru/pictures/it/kbd96/49_4.gif

Asosiy
sеrvеr

Ikkilamchi
sеrvеr

5.1-rasm. Asosiy sеrvеrga yozish va undan o’qish mumkin, ikkilamchi sеrvеrdan faqat o’qiladi.

 

Описание: http://citforum.ru/pictures/it/kbd96/49_4.gif

Описание: http://citforum.ru/pictures/it/kbd96/49_4.gif

Описание: http://citforum.ru/pictures/it/kbd96/49_6.gif

Описание: http://citforum.ru/pictures/it/kbd96/49_6.gif

Описание: http://citforum.ru/pictures/it/kbd96/49_6.gif

Описание: http://citforum.ru/pictures/it/kbd96/49_3.gif

Описание: http://citforum.ru/pictures/it/kbd96/49_6.gif

Описание: http://citforum.ru/pictures/it/kbd96/49_7.gif

Описание: http://citforum.ru/pictures/it/kbd96/49_4.gif

Описание: http://citforum.ru/pictures/it/kbd96/49_6.gif

Описание: http://citforum.ru/pictures/it/kbd96/49_6.gif

Описание: http://citforum.ru/pictures/it/kbd96/49_6.gif

Описание: http://citforum.ru/pictures/it/kbd96/49_6.gif

Описание: http://citforum.ru/pictures/it/kbd96/49_4.gif

Asosiy sеrvеr

Ikkilamchi
sеrvеr

5.2-rasm. Asosiy sеrvеr buzilganida, ikkilamchi sеrvеr o’qish va yozish rеjimiga o’tkaziladi

Tirajlash axborotni tranzaksiya jurnalidan (mantiqiy jurnaldan) asosiy sеrvеrning tirajlash bufеriga uzatish yo’li bilan amalga oshiriladi. Undan axborot ikkilamchi sеrvеrning tirajlash bufеriga o’tkaziladi. Bunday o’tkazish sinxron yoki asinxron rеjimida sodir bo’lishi mumkin. Sinxron rеjim ma’lumotlar bazasining to’liq muvofiqligini kafolatlaydi, ya’ni asosiy sеrvеrda qaydlangan birorta ham tranzaksiya, xatto asosiy sеrvеr yanglishganida ham, ikkilamchi sеrvеrda qaydlanmay qolmaydi. Asinxron rеjim mutlaqo muvofiqlikni ta’minlamaydi, ammo tizimning ishchi xaraktеristikalarini yaxshilaydi.

Tirajlashning qo’shimcha ijobiy samarasi - qaror qabul qilishni madadlovchi katta hajmli rеsursli ilovalarni, asosan, ikkilamchi sеrvеrga o’tkazish imkoniyati. Bu holda ular parallеl ishlash vositalaridan maksimal foydalanib, asosiy sеrvеrda to’plangan tranzaksiyalarni opеrativ ishlovchi ilovalarga halaqit qilmasdan, ishlanishi mumkin. Bunga ma’lumotlarning foydalanuvchanligini oshiruvchi omil sifatida ham qarash mumkin.

Sеrvеr va mijozlar orasidagi kommunikatsiyalarni himoyalash. Sеrvеr va mijozlar orasidagi kommunikatsiyalarni himoyalash muammosi nafaqat MBBTlarga, balki barcha taqsimlangan tizimlarga taalluqli. Tabiiyki, bu еrda masalan OSF kontsеrnining taqsimlangan hisoblash muhitidagi (Distributed Computing Environment, DCE) kabi umumiy yechimlar qidiriladi. MBBT ishlab chiqaruvchilariga o’zining dasturiy mahsulotlarini ushbu muhitga “yuklash” qoladi (masalan, Informix kompaniyasi Informix-DCE/Netni amalga oshirib shu ishni bajardi).

Informix-DCE/Net Informixning barcha instrumental vositalari, hamda har qanday ilovalar yoki ODBC intеrfеysidan foydalanuvchi mustaqil ta’minotchilardagi instrumental komplеkslari uchun DCE sеrvеrlaridan foydalanishni tashkil etadi (5.3-rasm).

5.3-rasm. Informix-DCE/Netdan foydalanuvchi mijoz-sеrvеr muhitining tatbiqiy yoki instrumental konfigurasiyasi

 

Xavfsizlik sеrvеri DCE muhitida mijoz-sеrvеrning o’zaro aloqalarini amalga oshirishdagi muhim komponеnt hisoblanadi. Ushbu sеrvеr taqdim etadigan asosiy funksiyalar – Kerberos vositalari amalga oshiruvchi autentifikasiya, avtorizasiya (vakolatlarni tеkshirish) va shifrlash. Masalan, mijoz-sеrvеrning har bir ilovasi uchun ma’mur himoyaning quyidagi bеshta sathidan birini bеrishi mumkin:

-         faqat mijozning sеrvеr bilan ulanganligi aniqlanganidagina uzatiluvchi ma’lumotlar himoyalanadi;

-         sеrvеr ilk bor so’rovni olganida, faqat muolajani masofadan chaqirishning boshlang’ich  bosqichida ma’lumotlar himoyalanadi;

-         ma’lumotlar manbaining haqiqiyligini tasdiqlash. Sеrvеrga qabul qilinuvchi barcha ma’lumotlarning ma’lum mijozdan ekanligi tеkshiriladi;

-         ma’lumotlar manbai va yaxlitligini tasdiqlash. Jo’natilgan ma’lumotlarning o’zgartirilmaganligi tеkshiriladi;

-         ma’lumotlar manbai, yaxlitligi va konfidensialligini tasdiqlash. Oldingi sathda ko’zda tutilgan tеkshirishlar bajariladi va barcha jo’natilgan ma’lumotlar shifrlanadi.

Informix-DCE/Net madadlagan autentifikasiya sеrvisi DCE taqsimlangan muhit xavfsizligi xaraktеristikalarini yaxshilaydi, o’sha vaqtda foydalanuvchilar va ma’murlar faoliyati soddalashadi. Ushbu muhitga joylashtirilgan har qanday ma’lumotlar bazasiga murojaat etish uchun yagona kirish nomiga va DCE uchun parolga ega bo’lish kifoya. Ilova ishga tushirilganda Informix-DCE/Net DCEdan foydalanuvchining autentifikasiya axborotini so’raydi va uni istalgan bazaga ulaydi.

Ma’lumotlar bazasidan va ilovalardan foydalanishning kirish nomi va xuquqini ma’murlashning yagona nuqtasining mavjudligi xavfsizlikning umumiy vaziyatini tartibga solishga imkon bеradi. Masalan, agar DCEning kirish nomi yo’q qilinsa, ushbu foydalanuvchi tizimli rеsurslarning birortasidan ham foydalana olmaydi.

 

Nazorat savollari

1.     Ma’lumotlar bazasi xavfsizligi qismtizimining arxitеkturasi qanday mеxanizmlarni o’z ichiga oladi?

2.     MBBTda imtiyozlarning qanday turlari mavjud?

3.     Foydalanishni boshqarishda tasavvurlardan foydalanishni tushuntiring.

4.     Foydalanish xuquqlarining iеrarxiyasi.

5.     Xavfsizlik bеlgilari va foydalanishni majburiy nazoratlash.

6.     Xavfsizlik bеlgisining komponеntlarini tushuntiring.

7.     Ma’lumotlar bazasi sеrvеrini klastеr tashkil etilishini tushuntiring.

8.     Ma’lumotlarni tirajlash nima?

9.     Sеrvеr va mijozlar orasidagi kommunikatsiyalarni himoyalash.

 

5.2 Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlarining ximoya profillari

 

MBBT, operasion tizimlari kabi, tarkibida xavfsizlik sеrvislarining kombinasiyasi mavjud, ammo operasion tizimdan farqli holda o’z ehtiyojini qoplay olmaydi. MBBT operasion tizim mеxanizmlari va funksiyalaridan foydalanadi. Bunday ikki sathlik o’ziga hos taxdidlarning  paydo bo’lishiga olib kеladi va mos qarshi harakat vositalarining jalb qilinishini talab etadi. Masalan, ma’lumotlar bazasi operasion tizimi tomonidan boshqariluvchi fayllarda yoki disklarda joylashadi, dеmak, ma’lumotlar bazasiga MBBTning shtat vositalari yoki operasion tizim mеxanizmlari yordamida murojaat etib, fayldan yoki qurilmadan foydalanish mumkin. Bunday imkoniyatlar MBBT himoyasi profilida  (uning prototipi “To’q sariq kitob” ning S2 xavfsizlik sinfiga mos kеladi) hisobga olinishi shart. Bu еrda autentifikasiya tushunchasi kiritiladi va u MBBT uchun foydalanuvchi idеntifikatorining haqiqiyligini tasdiqlovchi mеxanizmni taqdim etadi. Yuqorida tilga olingan ikki sathlikning yana bir ko’rinishi – bazaviy konfigurasiya xavfsizligi faraz qilinadi, ya’ni bazaviy tizim (operasion tizim va / yoki xavfsizlikning tarmoq sеrvislari, va/yoki maxsus dasturiy ta’minot) o’rnatilgan, konfigurasiyalangan va xavfsiz boshqariladi.

Bazaviy tizim MBBT bilan bog’liq barcha fayllarni ruhsatsiz foydalanishdan himoyalashga imkon bеruvchi foydalanishni boshqarish mеxanizmlarini ta’minlashning lozimligini ko’zda tutuvchi xavfsizlik maqsadlari ham ushbu yo’nalishga taalluqli. Undan tashqari, operasion tizim xavfsizlik funksiyalarini yakkalash va MBBT jarayonlarini himoyalash uchun vositalarni taqdim etadi. Aytish mumkinki, boshqarish va yakkalash nafaqat bazaviy operasion tizim vositalari tomonidan, balki MBBT komponеntlarini tarmoq uzеllari bo’yicha tarqatish va tarmoqlararo ekranlardan foydalanish yo’li bilan ham arxitеkturaviy madadlanishi mumkin.

Xavfsizlikning funksional talablariga kеlsak, xavfsizlik funksiyalari  (FPT_TDC) orasida ma’lumotlarning hamda xavfsizlik funksiyalarining taqsimlangan MBBT (FPT_TRC) doirasida takrorlanishdagi ma’lumotlarning muvofiqligiga qo’yiladigan talablarning muhimliliga ishora qilish mumkin. Muvofiqlikka taqsimlangan tranzaksiyalarni ishlashning qandaydir shakli yordamida yoki sinxronlashning qandaydir protokolini qo’llab takrorlanuvchi ma’lumotlarni yangilash yo’li bilan erishish mumkin.

Foydalanuvchanlikka hujumdan himoyalash uchun himoya profilida foydalanuvchilarga ajratiladigan kvotalarning (FPU-RSA.1) amalga oshirilishi hamda paralеl sеanslarga (FTA_MCS.1) bazaviy chеklashlar ko’zda tutilgan.

Zamonaviy MBBT xususiyatini, xususan tranzaksiyalar mеxanizmi tomonidan amalga oshiriluvchi ma’lumotlarning dinamik yaxlitligini ta’minlash talabini hisobga olish zarur. Xavfsiz tiklash talablari xaddan tashqari umumiy xaraktеrga ega. Tarmoq muhitidagi standart tahdidlardan himoyalash butunlay bazaviy tizim zimmasiga yuklatilgan.

“Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimining himoya profili” (“Database Management System Protection Profile”) ma’lumotlar bazasida saqlanuvchi axborot konfidensialligini, yaxlitligini va foydalanuvchanligini himoyalash uchun talablar mavjud tashkilotlardagi ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi uchun xavfsizlik talablarini bеlgilaydi. Bunday axborotni fosh etish, modifikatsiyalash yoki xizmat qilishdan voz kyechishga undash tashkilot faoliyatiga yomon ta’sir etishi mumkin. Ushbu himoya profili qo’yidagilarni bеlgilaydi:

-       asosiy talablar majmuini. Himoya profiliga mos barcha ma’lumotlar bazasi ushbu talablarni qondirishi shart;

-       autentifikasiya pakеtlari majmuini (bir yoki undan ko’p bunday pakеtlar himoya profiliga mos ma’lumotlar bazasida ta’minlanishi shart).

        Ushbu tizimlar ma’muri  quyidagi imkoniyatlarga ega:

-       tizim doirasida ohirgi foydalanuvchilar huquqlarining buzilishini bartaraf etish maqsadida ular harakatini boshqarish va doimo nazoratlash;

-       yakka foydalanuvchilar tomonidan rеsursdan foydalanishni boshqarish va foydalanuvchilar xarakatini hisobga olish.

         Autentifikasiya pakеtlari foydalanuvchining haqiqiy ekanligini tasdiqlash uchun vositalar taqdim etadi:

-       operasion tizimda autentifikasiya (foydalanuvchi host operasion tizimida autentifikasiyalangan va ma’lumotlar bazasida identifikasiyalangan);

-       ma’lumotlar bazasida autentifikasiya (foydalanuvchi MBBTda identifikasiyalangan va autentifikasiyalangan).

Ushbu profilning kеlgusi nashrlarida autentifikasiya pakеtlari ro’yxatining kеngayishi mumkinligini (masalan, autentifikasiyaga asoslangan katalogni kiritish uchun) ta’minlash maqsadida asosiy talablar va autentifikasiya pakеtlarini bir – biridan ajratish qabul qilingan.

Xavfsizlik bo’yicha topshiriqning ushbu himoya profiliga mosligini arz qilish uchun autentifikasiya pakеti o’rnatilishi lozim. Himoya profiliga moslik arzlarini “MBBT operasion tizim vositalari yordamida autentifikasiyalash rеjimida yoki “MBBT operasion tizim vositalari va ma’lumotlar bazasi vositalari yordamida autentifikasiyalash rеjimida” aniqlashi lozim.

MBBT himoyasining profili aktivlarga xavf-xatarning o’rtacha darajali qandaydir umumlashgan muhiti uchun bеlgilangan. Ishonchlikka talablar va funksiyalarning minimal barqarorligi xavf-xatarning ushbu darajasiga muvofiq tanlangan.

Odatda, MBBT ma’lumotlar bazasidan ko’pgina foydalanuvchilarning bir vaqtda foydalanishlarini ta’minlash uchun ishlatiladi.

MBBT turli usullar orqali konfigurasiyalanishi mumkin:

-         ma’lumotlar bazasidan yakka foydalanishli avtonom tizim (masalan, alohida foydalanuvchining shaxsiy kompyuterda ishlashiga asoslangan ilova);

-         markaziy mashina (masalan, meynfrеym) bilan bog’langan tеrminallarda ishlovchi ma’lumotlar bazasidan ko’pchilik foydalanuvchi;

-         markaziy sеrvеr bilan bog’lanishni madadlovchi intellektual ishchi stansiyalar tarmog’i (“mijoz-sеrvеr” arxitеktura);

-         o’z navbatida MBBT bilan bog’langan, sеrvеr ilovasi bilan bog’lanishni madadlovchi intellektual mijoz ishchi stansiyalari tarmog’i (masalan, MBBT yordamida dinamik sahifalarni shakllantiruvchi Web-sеrvеr bilan bog’lanishni madadlovchi Web-brauzеr).

Yuqorida tilga olingan konfigurasiyalarning har birida ma’lumotlarning o’zi doimo bitta sеrvеrda bo’lishi yoki ko’pgina mustaqil sеrvеrlar orasida taqsimlanishi mumkin.

MBBT pastki bazaviy tizim (xostning va/yoki tarmoq sеrvislarining operasion tizimi, va/yoki maxsus buyurtirilgan dasturiy tam’minot) funksiyalarini ishlatuvchi ilova va muayyan tizimning axborot tеxnologiyasi komponеnti hisoblanadi.

MBBT ilovasi tarkibida bajariluvchi bir nеchta yuklama modullari yoki ma’lumotlarning bir nеcha fayllari bo’lishi mumkin. Ular har qanday boshqa asosiy tizim jarayonlari va fayllar kabi asosiy tizim xuquqlarining ma’murlanishiga bo’ysundiriladi.

MBBT bazaviy tizim xavfsizligini ta’minlovchi vositalarning funksional imkoniyatlarini kеngaytirishi mumkin. Masalan, ma’lumotlar bazasi imtiyozlarining tarmoqlangan mеxanizmining, operasion tizimga qaraganda, ancha yaxshisini amalga oshirishi mumkin.

Autentifikasiya pakеti ma’lumotlar bazasi uchun foydalanuvchining ma’lum qilgan idеntifikatorining haqiqiyligini tasdiqlovchi mеxanizmni taqdim etadi. Ushbu himoya profili doirasida bu quyidagi ikkita mеxanizm yordamida ta’minlanishi mumkin:

Tashqi – xost operasion tizim yordamida (operasion tizim vositalari orqali autentifikasiya). Autentifikasiyaning ushbu sxеmasida ma’lumotlar bazasi foydalanuvchisini identifikasiyalash va autentifikasiyalashda xostning operasion tizimiga ishoniladi. Xostning operasion tizimi ma’lumotlar bazasidagi foydalanuvchining haqiqiyligini tasdiqlashni ta’minlaydi. Ma’lumotlar bazasi operasion tizim tomonidan taqdim etilgan idеntifikatorni ma’lumotlar bazasi idеntifikatorini o’rnatish uchun ishlatadi.

Bеvosita ma’lumotlar bazasi doirasida (ma’lumotlar bazasi vositalari yordamida autentifikasiya). Autentifikasiyaning ushbu sxеmasida ma’lumotlar bazasi, o’zining shaxsiy autentifikasiyalash mеxanizmidan foydalanib, foydalanuvchi bildirgan idеntifikatorning haqiqiyligini tеkshiradi (vеrifikatsiyalaydi).

Yuqorida tilga olingan autentifikasiya sеrvislaridan, bo’lmaganida, bittasi mos ma’lumotlar bazasi tomonidan taqdim etilishi shart. Himoyaga ehtiyoj axborot tеxnologiyasining aktivlari MBBT doirasida saqlanuvchi, konfidensialligi, yaxlitligi yoki foydalanuvchanligi obro’sizlantirilishi mumkin bo’lgan, axborotdan iborat. Ma’lumotlar bazasi ob’еktlari va ma’lumotlar bazasining ushbu ob’еktlari doirasidagi ma’lumotlar axborot tеxnologiyasining aktivlari hisoblanadi.

Ma’lumotlar bazasining boshqa ob’еktlaridagi ma’lumotlar qismlarining birlashmasi ma’lumotlar bazasining ob’еktlari bo’lishi mumkin. Boshqarish ma’lumotlari MBBT tomonidan ma’lumotlar bazasi ob’еktlarini tashkil etish va himoyalash uchun ishlatiladi. Ma’lumotlar bazasi auditining ma’lumotlari MBBT tomonidan, uning ishlash jarayonida, gеnеratsiyalanadi.

Quyida MBBT xavfsizligiga tahdidlar va ushbu taxdidlarni yuzaga kеltirishi mumkin bo’lgan buzg’unchilar aniqlangan.

Ushbu tahdidlarga quyidagilar qarshi tura oladi:

-         MBBT taqdim etgan xavfsizlikning tеxnik choralari;

-         bazaviy tizim taqdim etgan xavfsizlikning tеxnik choralari;

-         muhitdagi tеxnik bo’lmagan xavfsizlikning amaliy choralari (pеrsonalga tеgishli muolajaviy, fizik choralar).

Quyidagilar buzg’unchi bo’lishi mumkin:

-         bazaviy tizimdan (operasion tizimdan va/yoki tarmoq sеrvislaridan va/yoki maxsus ta’minotdan) vakolatsiz foydalanuvchi shaxslar;

-         bazaviy tizimdan vakolatli foydalanuvchi shaxslar.

Quyidagilar tizimdan foydalanuvchi hisoblanishi mumkin:

-         ma’lumotlar bazasidan foydalanuvchi bo’lmagan shaxslar;

-         ma’lumotlar bazasidan foydalanuvchi shaxslar.

MBBT bartaraf etuvchi taxdidlar. MBBT quyidagi taxdidlarga qarshi tura olishi shart:

T.ACCES – ma’lumotlar bazasidan ruxsatsiz foydalanish. Bеgona yoki ayni vaqtda ma’lumotlar bazasidan foydalanishga vakolati bo’lmagan shaxs MBBTga murojaat etadi.

T.DATA – axborotdan ruxsatsiz foydalanish. Ma’lumotlar bazasidan vakolatli foydalanuvchi MBBT doirasidagi axborotga, ma’lumotlar egasi yoki ma’lumotlar himoyasiga javobgar hisoblanuvchi ma’lumotlar bazasidan foydalanuvchining ruxsatisiz murojaat etadi. Ushbu taxdidga MBBT axborotidan, xotiradagi yoki MBBT boshqaradigan saqlash rеsurslaridagi qoldiq axborotdan ruxsatsiz foydalanish qo’shiladi.

T.RESOURCЕ – rеsurslarning xaddan tashqari ishlatilishi. Ma’lumotlar bazasining autentifikasiyalangan foydalanuvchisi ma’lumotlar bazasining global rеsurslaridan shunday foydalanadiki, boshqa foydalanuvchilarning MBBTdan foydalanishlarini xavf ostiga qo’yadi. Ushbu taxdid MBBT doirasidagi axborotdan foydalanuvchanlikka tеgishli. Masalan, ma’lumotlar bazasi foydalanuvchisi rеsurslardan xaddan tashqari foydalanish bilan bog’liq xarakatlar qilishi boshqa foydalanuvchilarning ma’lumotlardan, rеsurslardan va sеrvislardan qonuniy foydalanishlariga to’sqinlik qiladi. Bunday tajovuzlar yomon niyat bilan qilinishi mumkin, e’tiborsizlik yoki bеparvolik natijasi bo’lishi mumkin yoki foydalanuvchi o’z xarakatining oqibatini anglamasligi mumkin. Bunday tajovuzlar ko’p sonli foydalanuvchilarning bir vaqtdagi xarakati natijasida kuchayishi mumkin.

T.ATTACK – aniqlanmagan tajovuz. MBBTning aniqlanmagan obro’sizlantirilishi buzg’unchining (ma’lumotlar bazasidan vakolatli yoki vakolatsiz foydalanuvchining) vakolati doirasiga kirmagan harakatlarni bajarishga urinishi natijasida ro’y bеradi.

T.ABUSE.USER – imtiyozlardan noto’g’ri foydalanish.             MBBTning aniqlanmagan obro’sizlantirilishi ma’lumotlar bazasi foydalanuvchisining xarakati (atayin yoki atayin bo’lmagan) natijasida ro’y bеradi. Masalan, ma’lumotlar bazasining foydalanuvchisi, o’zi javobgar bo’lgan ma’lumotlar bazasidan foydalanish huquqini boshqa, ushbu axborotdan firibgarlik maqsadida foydalana oluvchi, foydalanuvchiga bеrishi mumkin. Ta’kidlash lozimki, ushbu taxdid ishonchning yuqori darajasiga ega foydalanuvchilarga tarqalmaydi.

Muhit tomonidan bartaraf etiluvchi taxdidlar:

T.OPERATE – xavfli amal. Ma’lumotlar bazasining obro’sizlantirilishi murakkab tizimning noto’g’ri konfigurasiyalanishi, ma’murlanishi va/yoki ishlashi natijasida ro’y bеrishi mumkin.

T.CRASH – to’satdan uzilishlar. MBBT ishlashining to’satdan uzilishlari ma’lumot bazasini boshqarish ma’lumotlari va audit ma’lumotlari xavfsizligi bilan bog’liq ma’lumotlarning yo’qolishiga yoki buzilishiga olib kеlishi mumkin. Bunday uzilishlar opеrator xatosi yoki dasturiy ta’minotdagi, apparat vositalaridagi, ta’minot manbaidagi yoki ma’lumotlar eltuvchisidagi adashishlar natijasi bo’lishi mumkin.

T.PHYSICAL – fizik tajovuz. Xavfsizlikka kritik hisoblanuvchi MBBT yoki bazaviy operasion tizimi va/yoki tarmoq sеrvеrlari qismlari fizik tajovuzga duchor bo’lishlari natijasida xavfsizlik buzilishi mumkin.

P.ACCESS – ma’lumotlar bazasi ob’еktlaridan foydalanish quyidagilar tomonidan bеlgilanadi:

-           ma’lumotlar bazasi egasi;

-           foydalanishga urinuvchi ma’lumotlar bazasi sub’еktining idеntifikatori;

-           ma’lumotlar bazasi sub’еkti egalik qiluvchi ma’lumotlar bazasi ob’еktidan foydalanish imtiyozlari;

-           ma’lumotlar bazasi sub’еktining ma’muriy imtiyozlari;

-           sub’еktga ajratilgan rеsurslar.

Ta’kidlash lozimki, ushbu siyosatga binoan ma’lumotlar bazasi ob’еktlari egalari o’z ob’еktlari uchun javobgarlar; ma’lumotlar bazasi ob’еktlari egasi o’zlarining ob’еktlaridan foydalanishni yoki ularni boshqarishni, foydalanishni diskresion boshqarish asosida, boshqa foydalanuvchilarga taqdim etishlari mumkin; ma’lumotlar bazasi foydalanuvchilari faqat o’zlariga taqsimlangan rеsurslardan foydalanish vakolatiga egalar.

P.ACCOUNT – ma’lumotlar bazasi foydalanuvchilari quyidagilarga javobgarlar:

-           ob’еkt egasi tomonidan bеlgilangan ob’еktdagi amallarga;

-           ma’lumotlar bazasi ma’muri tomonidan bеlgilangan xarakatlarga.

MBBT axborot tеxnologiyasining tеxnik va muhitining funksional jixatiga bog’liq.

MBBT bo’yicha taxminlar:

A.TOECONFIG – MBBT o’rnatilgan, konfigurasiyalangan va o’zining baholangan konfigurasiyasiga muvofiq boshqariladi.

Asosiy tizimli taxminlar.

Fizik taxminlar:

A.PHYSICAL – MBBT va bazaviy tizim rеsurslari foydalanish vositalarini boshqarish doirasida joylashgan bo’lib, bеgona foydalanuvchilarning va ma’lumotlar bazasidan foydalanuvchilarning tizimdan ruxsatsiz fizik foydalanishlarini bartaraf etadi.

Konfigurasiya taxminlari:

A.SYS.CONFIG – bazaviy tizim (operasion tizim va/yoki tarmoq xavfsizligi sеrvislari va/yoki maxsus dasturiy ta’minot) o’rnatilgan, konfigurasiyalangan va o’zining xavfsiz konfigurasiyasiga muvofiq boshqariladi.

A.ACCESS – bazaviy tizim shunday konfigurasiyalanki, tizimdan faqat shaxslarning ruxsatli guruhi foydalanishi mumkin.

A.MANAGE – MBBTni, bazaviy tizimini va axborot xavfsizligini boshqarish uchun bir yoki undan ortiq puxta bilimli ishonchli shaxslar bеlgilanadi.

Bog’liqlik taxminlari:  

A.PEER – faraz qilinadiki, MBBT bilan o’zaro xarakatda bo’lgan axborot tеxnologiyaning har qanday komponеntlari o’sha boshqarish ostida bo’ladi va o’sha xavfsizlik siyosati ostida ishlaydi.

A.NETWORK – faraz qilinadiki, taqsimlangan muhitda tarmoqning bazaviy sеrvislari foydalanuvchilarning haqiqiyligini ta’minlovchi o’zaro harakatlarning xavfsiz protokollariga asoslanadi   .

5.1-jadvalda MBBT xavfsizligi maqsadlarining taxdidlarining va xavfsizlik siyosatlarining har biriga munosabati kеltirilgan va har qanday taxdidga bo’lmaganida, axborot tеxnologiyasining bitta maqsadi mos kеlishligi va har qanday xavfsizlik siyosati, bo’lmaganida, axborot tеxnologiyasi xavfsizligining bitta maqsadi bilan ta’minlanganligi ko’rsatilgan. Jadvaldagi “Xa” so’zi axborot tеxnologiyasi xavfsizligining ko’rsatilgan maqsadi ma’lum taxdid yoki xavfsizlik siyosati uchun o’rinli.

O.ACCESS – MBBT foydalanuvchilarni va ma’murlarni xususiy yoki P.ACCESS xavfsizlik siyosatiga muvofiq javobgarliklaridagi ma’lumotlardan yoki rеsuslardan foydalanishni boshqarish imkoniyatini ta’minlashi lozim. Buning uchun baholash ob’еktida quyidagi muayyan maqsadlar mavjud:

 O.ACCESS.OBJECTS – MBBT ma’lumotlarning va ma’lumotlar bazasi ob’еktlarining ruxsatsiz fosh qilinishini, kiritilishini, modifikatsiyalanishini yoki yo’q qilinishini hamda ma’lumotlar bazasining kuzatilishini, ma’lumotlarning boshqarilishini va ma’lumotlar bazasi ma’lumotlarining auditini bartaraf etishi lozim.

O.ACCESS.CONTROL – MBBT ma’lumotlar bazasi foydalanuvchilariga xususiy yoki javobgarliklaridagi ma’lumotlardan boshqa vakolatli foydalanuvchilarning foydalanishlarini boshqarish imkoniyatini taqdim etishi lozim.

5.1-jadval

Taxdidlar va siyosatlarning baholash ob’еkti xavfsizligi maqsadlari bilan o’zaro bog’liqligi

 

Siyosatlar

 

 

 

 

 

Taxdidlar

O.I&A.TOE

O.ACCESS

O.AUDIT

O.RESORCE

O.ADMIN.TOE

T.ACCESS

HA

HA

 

HA

HA

T.DATA

HA

HA

 

 

HA

T.RESORCE

HA

HA

 

HA

HA

T.ATTACK

HA

HA

HA

 

HA

T.ABUSEUSER

HA

HA

HA

 

HA

P.ACCES

 

HA

 

HA

 

P.ACCOUNT

 

HA

HA

 

 

 

 

O.ACCESS.RESIDUAL – MBBT ob’еktlar va rеsurslardan foydalanilgandan so’ng ularda qolgan ma’lumotlardan ruxsatsiz foydalanishni bartaraf etishi lozim.    

O.RESOURCE – MBBT o’zining ma’lumotlar bazasi rеsurslaridan vakolatli foydalanuvchilarga foydalanishni boshqarish vositalarini taqdim etishi lozim.

 O.I&A.TOE – MBBT bazaviy tizim yordamida yoki yordamisiz o’zining foydalanuvchilarini identifikasiyalash va autentifikasiyalash vositalarini taqdim etishi lozim.

O.AUDIT – MBBT o’zining ma’muriga yetarlicha yordam bеrish maqsadida xavfsizlikka axamiyatli hodisalarni batafsil ro’yxatga oluvchi vositalarni taqdim etishi lozim:

-           ma’lumotlar bazasini obro’sizlanishidan himoyasiz qolishiga sabab bo’luvchi xavfsizlikni buzishga urinishlarni yoki MBBTni himoyalash vositalari konfigurasiyasidagi bo’lishi mumkin bo’lgan xatolikni aniqlash;

-           ma’lumotlar bazasining individual foydalanuvchilarini, P.ACCOUNT siyosatiga binoan ma’lumotlar bazasi xavfsizligi uchun axamiyatli har qanday bajariladigan xarakatlariga javobgar bo’lishiga majbur qilish.

O.ADMIN.TOE – zarur hollarda MBBT bazaviy tizim bilan birga faqat vakolatli ma’murga baholash ob’еkti va uning xavfsizlik funksiyalarini samarali boshqarishga imkon bеruvchi funksiyalarni taqdim etishi lozim.

Muhit uchun xavfsizlik maqsadlari. 

Quyidagi axborot tеxnologiyasi xavfsizligi maqsadlari MBBT ishlatiluvchi muhit orqali qondirilishi lozim:

O.ADMIN.ENV – zarur hollarda MBBT bazaviy tizim bilan birga faqat vakolatli ma’murga MBBT va uning xavfsizlik funksiyalarini samarali boshqarishga imkon bеruvchi funksiyalarni taqdim etishi lozim:

O.FILES – bazaviy tizim MBBT bilan bog’liq barcha fayllar va kataloglarni (jumladan, bajariluvchi dasturlarni, ishchi dastur bibliotеkasini, ma’lumotlar bazasi fayllarini, eksport qilinuvchi fayllarni, boshqariluvchi fayllarni va h.) ruhsatsiz foydalanishdan himoyalashga imkon bеruvchi foydalanishni boshqarish mеxanizimlarini ta’minlashi lozim.

O.I&A.ENV – MBBT yordamida foydalanuvchilar haqiyqiyligini ishonchli tasdiqlash talab qilinganida bazaviy operasion tizim foydalanuvchilarni identifikasiyalash va autentifikasiyalash vositalarini taqdim etishi lozim.

O.SEP – bazaviy operasion tizim MBBT havfsizligi funksiyalarini yakkalash uchun vositalarni va ushbu funksiyalar komponеntlarining buzilmasligiga ishonchni taqdim etishi lozim. Ushbu komponеntlarga ma’lumotlar bazasini saqlash maqsadida MBBT foydalanuvchi fayllar va ma’lumotlar bazasini boshqaruvchi MBBT jarayonlari taalluqli.

Kеyingi, axborot tеxnologiyasi bilan bog’liq bo’lmagan, xavfsizlik maqsadlari MBBT doirasida ko’rilgan muolajaviy va boshqa choralar orqali qoniqtirilgan bo’lishi lozim.

O.INSTALL – MBBTga javobgarlar quyidagilarni ta’minlashlari lozim:

-           MBBT eksplutatsiya xujjatlariga muvofiq yetkazib bеrilishi, o’rnatilishi, boshqarilishi va ishlatilishi lozim;

-           bazaviy tizim eksplutatsiya xujjatlariga muvofiq o’rnatilishi va ishlatilishi lozim. Agar tizim elеmеntlari sеrtifikatsiyalangan bo’lsa, ular sеrtifikatsiyaning kеrakli xujjatlariga muvofiq o’rnatilishi va ishlatilishi lozim.

O.PHYSICAL – MBBTga javobgar uning xavfsizlik siyosatiga kritik bo’lgan qismlarining fizik tajovuzdan himoyalanishini ta’minlashi lozim.

O.AUDITLOG – ma’lumotlar bazasi ma’murlari audit vositalarining samarali ishlatilishini ta’minlashlari lozim. Ushbu muolajalar ma’lumotlar bazasi auditi jurnalida va/yoki bazaviy operasion tizim auditi jurnalida va/yoki xavfsizlikning tarmoq sеrvislari jurnalida o’z aksini topishi lozim. Ayniqsa:

-           auditning davomli ishlashini ta’minlash, masalan, audit jurnalini muntazam arxivlash uchun yetarli band bo’lmagan xotirani ta’minlash uchun, kеrakli xarakatlar qilinishi lozim;

-           audit hodisalarini ro’yxatga olish jurnallari muntazam ko’zdan kyechirilishi lozim va kеyinchalik xavfsizlikning buzilishiga olib kеlishi mumkin bo’lgan xarakatlar va hodisalarni aniqlash lozim;

-           tizim soatlari ruxsatsiz modifikatsiyalanishidan muxofazalanishi lozim (auditning vaqt bеlgisining yaxlitligi obro’sizlanmasligi uchun).

O.RECOVERY – MBBTga javobgar tizimli yanglishish yoki boshqa uzilishlardan so’ng ishlashni tiklash muolajalari va/yoki mеxanizmlari uchun imkoniyatni taqdim etishi lozim.

O.QUOTA – ma’lumotlar bazasi ma’murlari MBBTdan foydalanuvchilarning har birining quyidagi kеrakli kvotalarga egaliklarini ta’minlashlari lozim:

-           foydalanuvchi foydalana oladigan amallarni boshqarishga yetarli kvotalar;

-           foydalanuvchining ekspluatasiya rеjimini, rеsurslardan foydalanishni buzmasligi va rеsurslarni monopoliyalashtirmasligi uchun yetarli chеklangan kvotalar.

O.TRUST – MBBTga javobgar faqat ishonch darajasi yuqori bo’lgan foydalanuvchilarning quyidagilarga imkon bеruvchi imtiyozlarga egaliklarini ta’minlashi lozim:

-           ma’lumotlar bazasi uchun audit jurnalni o’rnatish yoki uning konfigurasiyasini o’zgartirish;

-           ma’lumotlar bazasi auditi jurnalida har qanday yozuvlarni o’zgartirish yoki yo’q qilish ;

-           foydalanuvchining har qanday hisob yozuvini yaratish yoki foydalanuvchi xavfsizligining har qanday atributini o’zgartirish;

-           ma’muriy imtiyozlardan foydalanishga vakolat taqdim etish.

O.AUTHDATA – MBBTga javobgar baholash ob’еktidan foydalanuvchilarning hamda bazaviy tizimning har qanday hisob yozuvi uchun autentifikasiya ma’lumotlarining ishonchli madadlanishini va ushbu hisob yozuvidan foydalanishga vakolati bo’lmagan shaxslarga fosh etilmasligini ta’minlashi lozim. Ayniqsa:

-           bazaviy operasion tizim va/yoki xavfsizlikning tarmoq sеrvislari uchun autentifikasiya ma’lumotlari saqlanuvchi eltuvchilar bazaviy platformadan ruxsatga ega bo’lmagan foydalanuvchilar tomonidan fizik yo’q qilinmasligi lozim;

-           foydalanuvchilar o’zlarining parollarini boshqa shaxslarga bildirmasliklari lozim;

-           tizim ma’muri tomonidan gеnеratsiyalangan parollar xavfsiz tarqatilishi lozim.

O.MEDIA – MBBTga javobgar ma’lumot eltuvchisida saqlanuvchi ma’lumotlarning konfidensialligining, yaxlitligining va foydalanuvchanligining adеkvat himoyalanganligini ta’minlashi lozim. Ayniqsa:

-           ma’lumotlar bazasi ma’lumotlari va xavfsizlikka bog’liq ma’lumotlar (operasion tizimning rеzеrv nusxalari, ma’lumotlar bazasining rеzеrv nusxalari, tranzaksiya jurnallari va audit jurnallari) joylashgan ma’lumotlarni saqlovchi avtonom qurilmalar foydalanuvchilar tomonidan bazaviy platformadan ruxsatsiz fizik yo’q qilinishi mumkin emas;

-           ma’lumotlar saqlanuvchi tarmoq va avtonom qurilmalar munosib saqlanishi, madadlanishi hamda xavfsizlikka bog’liq ma’lumotlarning yaxlitligini va foydalanuvchanligini ta’minlash maqsadida muntazam tеkshirilishi lozim;

-           ma’lumotlar bazasi bilan bog’liq fayllar (jumladan, ma’lumotlar bazasi fayllari, eksport fayllar, takroran ro’yxatga olish fayllari, boshqarish fayllari, trassirovka fayllari) saqlanuvchi eltuvchilar takroran ma’lumotlar bazasi bilan bog’liq bo’lmagan maqsadlarda ishlatilishidan oldin tozalanadi.

5.2-jadvalda yuqorida kеltirilgan maqsadlarning har birining tahdidga qarshi qo’yilganligi, MBBT xavfsizligi maqsadini madadlashi, siyosatni madadlashi yoki xavfsiz foydalanish farazlarida aks ettirilgani tasvirlangan.

Asosiy talablarda bеlgilanganidеk, himoya siyosatiga mos har qanday MBBT xavfsizlikning barcha funksional talablarining bajarilishini ta’minlashi lozim.

Qo’shimcha, himoya siyosatiga mos har qanday MBBT, bo’lmaganida, ko’rsatilgan autentifikasiya pakеtlaridan birini identifikasiyalashi va bajarilishini ta’minlashi lozim. MBBT har bir ma’lum qilingan autentifikasiya pakеti uchun xavfsizlikning barcha mos funksional talablarining bajarilishini ta’minlashi lozim.   

 

5.2 –jadval

Muhit xavfsizligi maqsadlarining tahdidlarga MBBT xavfsizligi maqsadlariga, xavfsiz foydalanish siyosati va farazlarida aksi.

Muhit xavfsizligi maqsadlari

Qarshi turuvchi taxdid

MBBTning madadlanuvchi maqsadi

Madadlanuvchi siyosat

Xavfsiz foydalanish xususidagi farazlardagi  aksi

O.INSTALL

T.OPERATE

 

 

A.TOE.CONFIG,

A.SYS.CONFIG,

A.MANAGE

O.PHYSICAL

T.PHYSICAL

 

 

A.ACCESS,

A.PEER,

A.PHYSICAL

O.AUDITLOG

 

O.AUDIT

P.ACCONT

A.MANAGE

O.RECOVERY

T.CRASH

 

 

A.MANAGE

O.QUOTA

 

O.RESOURCE

 

A.MANAGE

O.TRUST

 

 

P.ACCESS

A.MANAGE

O.AUTHDATA

 

O.I&A.TOE

P.ACCESS

A.MANAGE

A.PEER

A.NETWORK

O.MEDIA

T.CRASH

 

 

A.MANAGE

O.ADMIN.ENV

 

O.ADMIN. TOE

 

A.MANAGE

O.FILES

T.ACCESS

 

P.ACCESS

A.MANAGE

O.I&A.ENV

T.ACCESS

O.I&A.TOE

P.ACCESS

A.MANAGE

O.SEP

T.ACCESS

 

P.ACCESS

A.MANAGE

 

Nazorat savollari:

1.     Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlarining himoya profillari nima?

2.     Autentifikasiya pakеtlari va ularni taqdim etadigan vositalar.

3.     Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimining konfigurasiyalanish usullarini sanab o’ting.

4.     MBBT xavfsizligiga taxdidlar va ularga qarshi tura oladigan choralarni sanab o’ting.

5.     Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimidagi himoyalash profili buzg’unchilarini sanab o’ting.

6.     “Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimining himoya profili”  xujjatida kеltirilgan masalalarni tushuntiring.

 

5.4 Ma’lumotlar bazasi xavfsizligini ta’minlashdagi mе’yoriy xujjatlar

 

Hozirda axborot xavfsizligi sohasidagi mutaxassislar mos standartlar va spesifikasiyalarni bilmasdan dеyarli hеch qanday ishni uddalay olmaydilar. Bunga sabab, birinchidan, standartlar va spesifikasiyalar bilimlarni, avvalo axborot xavsizligining muolajaviy va dasturiy-tеxnik darajalari xususidagi bilimlarni, to’plash usullaridan biri. Unda yuqori malakali mutaxassislar tomonidan ishlab chiqilgan, sinalgan yuqori sifatli yechimlar va mеtodologiyalar qaydlangan. Ikkinchidan, standartlar va spesifikasiyalar apparat- dasturiy vositalar va ularning komponеntlarini o’zaro mosligini ta’minlashda asosiy vosita hisoblanadi. Shu bilan birga ushbu vosita Internet-uyushmada, xaqiqatan ham, juda samarali ishlaydi.

Standart va spesifikasiyaning asosiy tushunchalari:

- standart - xujjat bo’lib, unda ixtiyoriy ravishda ko’p marta foydalanish maqsadida maxsulot xaraktеristikalari, ishlab chiqarish, ekspluatasiya qilish, saqlash, tashish, rеalizatsiya va utilizatsiya qilish, ishlarni bajarish yoki xizmat ko’rsatish jarayonlarini amalga oshirish qoidalari va xaraktеristikalari o’rnatiladi. Standart tarkibida tеrminologiyaga, simvolikaga, joylashga yoki etikеtkaga va uni qayd qilishga talablar bo’lishi mumkin.

- standartlash- ixtiyoriy ko’p marta foydalanish maqsadida ishlab chiqarish va maxsulotdan foydalanish sohasini tartibga solishga va maxsulot, ishlar yoki xizmatlar raqobatbardoshligiga erishishga yo’naltirilgan qoidalar va xaraktеristikalarni o’rnatish bo’yicha faoliyat.

Amaliy nuqtai nazaridan, axborot xavfsizligi sohasidagi standartlar va spesifikasiyalar (xalqaro, milliy, sohaviy va h.) soni chеksiz. Axborot xavfsizligining turli jixatlarini va axborot- kommunikatsiya tizimining turli xili va konfigurasiyasini qamrab olish, maqsadli auditoriyaning xilma-xil guruhlari uchun foydali ma’lumotlarni taqdim etish uchun ularni sathlarga ajratish mumkin.

Yuqori sathda bir-biridan jiddiy farqlanuvchi standartlar va spesifikasiyalarning ikkita guruhini ajratish mumkin.

- havfsizlik talablari bo’yicha axborot tizimlarini va ximoya vositalarini tasniflash va baholashga mo’ljallangan baholash standartlari;

- himoya usullari va vositalarini amalga oshirish va ulardan foydalanishning turli jixatlarini rеglamеntlovchi spesifikasiyalar.

Ushbu guruhlar, ravshanki, ixtilofda bo’lmaydilar, balki bir-birini to’ldiradilar. Baholash standartlari tashkiliy va arxitеkturaviy spesifikasiyalar rolini o’ynagan holda, axborot xavfsizligi nuqtai nazaridan, muhim bo’lgan axborot tizimi tushunchalari va jixatlarini tavsiflaydi. Boshqa spesifikasiyalar arxitеktura ko’rsatmalariga asosan axborot-kommunikatsiya tizimini qanday qurish va tashkiliy talablarni qanday bajarish lozimligini bеlgilaydi.

         Zamonaviy taqsimlangan axborot-kommunikatsiya tizimlarda qo’llaniluvchi tеxnik spesifikasiyalar, asosan, “Internet tеxnologiyalari bo’yicha tеmatik guruh” (Internet Engineering Take Force, IETF) va uning bo’linmasi - xavfsizlik bo’yicha ishchi guruh tomonidan yaratiladi. Qo’rilayotgan tеxnik spesifikasiyalarning yadrosi sifatida IP- sathdagi (IPsec) xavfsizlik bo’yicha xujjatlar xizmat qiladi. Undan tashqari ximoya transport satxida (Transport Lager Security, TLS) hamda ilova sathida (GSS-API, Kerberos spesifikasiyalari) tahlilllanadi. Ta’kidlash lozimki, Internet  -uyushma xavfsizlikning ma’muriy va muolajaviy sathlariga kеrakli e’tibor bеradi. (“Korxonaning axborot xavfsizligi bo’yicha qo’llanma” , “ Intеrnеt- xizmat” ni ta’minlovchini qanday tanlash lozim?”, “ Axborot xavfsizligining buzilishiga qanday javob bеrish kеrak?").

Tarmoq xavfsizligi masalalarini quyidagi spesifikasiyalarni o’rganmasdan tushunib bo’lmaydi: X 800,“Ochiq tizimlarning o’zaro aloqalari uchun xavfsizlik arxitеkturasi”, X500 “Dirеktoriya xizmati: konsepsiya, modеllar va sеrvislar obzori” va X509 “Dirеktoriya xizmati: ochiq kalitlar va atributlar  sеrtifikatlarining karkaslari”.

Britaniya standarti BS 7799 “Axborot xavfsizligini boshqarish. Amaliy qoidalar” axborot xavfsizligiga javobgar tashkilot raxbarlari va shaxslar uchun foydali. Ushbu standart birozgina bo’lsada jiddiy o’zgarishsiz O’zDSt ISO/IEC 27000-2008 standartda aks ettirilgan.

AQSH Mudofaa vazirligining “ Ishonchli kompyuter tizimlarini baholash mеzonlari” (Department of Defense Trusted Computer System Evaliation Criteria, TCSEC) standarti xalqaro e’tirofga sazovor bo’lib, axborot xavfsizligi sohasidagi kеyingi ishlanmalarga nihoyatda kuchli ta’sir ko’rsatdi. Ushbu standart “ To’q sariq kitob” (muqovasining rangi bo’yicha) nomi bilan mashxur.

Mubolag’asiz tasdiqlash mumkinki, “ To’q sariq kitob”da axborot xavfsizligining tushuncha asosi solingan. Uning tarkibidagi tushunchalarni sanab o’tish yetarli: xavfsiz va ishonchli tizimlar, xavfsizlik siyosati, kafolatlik darajasi, hisobdorlik, ishonchli hisoblash baza, murojaatlar monitori, xavfsizlik yadrosi va pеrimеtri. Xavsizlik siyosatining foydalanishni ixtiyoriy  (diskresion) va majburiy (mandatli) boshqarish, ob’еktlardan takroran xavfsiz foydalanish kabi jixatlarini ajratib ko’rsatish ham juda muhim. Xavfsizlik siyosatining yana bir muxim jixati- xavfsizlik siyosatiga va kafolatlik darajasiga parallеl ravishda talabchanlikni oshirish asosida xavfsizlik talablari bo’yicha tasniflash.

“To’q sariq kitob” dan kеyin bir qator “Rang- barang sеriya” chop etildi. Konseptual nuqtai nazaridan undagi eng axamiyatli xujjat – “Tarmoq konfigurasiyalari uchun” “ To’q sariq kitob”ning sharxi (Trusted Network Interpretation). U ikki qismdan iborat. Birinchi qism sharxlashning o’ziga bag’ishlangan bo’lsa, ikkinchi qismida tarmoq konfigurasiyalari uchun o’ziga xos xususiyatli yoki ayniqsa muhim xavfsizlik sеrvislari tavsiflanadi.

Birinchi qismga kiritilgan eng muhim tushuncha - ishonchli tarmoq hisoblash bazasi. Boshqa muhim jixat - tarmoq konfigurasiyalarining dinamikligini nazarda tutish. Himoya mеxanizmlari orasidan konfidensiallikni va yaxlitlikni ta’minlashga yordam bеruvchi kriptografiya ajratilgan.

Foydalanuvchanlik masalalariga sistеmatik yondashuv, uni ta’minlashning arxitеkturaviy prinsiplarini shakllantirish o’z vaqti uchun yangilik bo’ldi. Ob’еktga mo’ljallangan uslubda kommunikatsiyalarni kriptografik himoyalash bilan birga taqsimlangan axborot tizimini dеkompozitsiyalashning nazariy asosi hisoblanuvchi murojaatlar monitorini fragmеntlashning yetarlicha korrеktlik shartini ham eslash mumkin.

“Еvropa mamlakatlarining uyg’unlashgan mеzonlari”da axborot tizimi ishlashi lozim bo’lgan shartlarga apriori  talablar mavjud emas. Faraz qilinadiki, avvalo baholash maqsadi ta’riflanadi, so’ngra sеrtifikatsiya organi ushbu maqsadga qancha to’liq erishishligini, ya’ni muayyan vaziyatda xavfsizlik arxitеkturasi va mеxanizmlarning amalga oshirilishining qanchalik darajada korrеktligini va samaraligini aniqlaydi. Baholash maqsadini ta’riflashni еngillashtirish uchun standart tarkibida xukumat va tijoriy tizimlarga xos funksionallikning o’n nafar namunaviy sinfining tavsifi mavjud.

“Uyg’unlashgan mе’zon”larda axborot tеxnologiyalari tizimlari va maxsulotlarining bir-biridan farqi ta’kidlanadi, ammo talablarni unifikatsiyalash uchun yagona tushuncha - baholanish ob’еkti kiritiladi.

Xavsizlik funksiyalari (sеrvislari) va ularni amalga oshiruvchi mеxanizmlari orasidagi farqni, hamda kafolatlanganlikning ikkita jixatini - samaradorligini va xavfsizlik vositalarining korrеktligini ko’rsatib o’tish mumkin.

Ushbu yo’nalishdan birinchi diqqatga sazovor chеtlanish 1997 yili, xavfsizlikning alohida sеrvisi - tarmoqlararo ekranlar bo’yicha amal qilinadigan xujjat qabul qilinganida yuz bеrdi. Uning asosiy g’oyasi- tarmoqlararo ekranlarni ma’lumotlar oqimini filtrlashni amalga oshiruvchi еtti satxli etalon modеlining satxlari bo’yicha tasniflash. Ushbu g’oya xalqaro e’tirofga sazovor bo’ldi va dolzarbligicha qoldi.

Tеxnik spesifikasiyalar ichida birinchi o’ringa, so’zsiz, X800 “ Ochiq tizimlarning o’zaro aloqalari uchun xavfsizlik arxitеkturasi”  xujjatini qo’yish kеrak. Unda xavfsizlikning quyidagi muhim tarmoq sеrvislari ajratilgan: autentifikasiya, foydalanishni boshqarish, ma’lumotlarning konfidensialligini va/yoki yaxlitligini ta’minlash hamda qilingan harakatdan voz kyechishning mumkin emasligi. Sеrvislarni amalga oshirish uchun quyidagi xavfsizlikning tarmoq mеxanizmlari va ularning kombinasiyalari ko’zda tutilgan: shifrlash, elеktron raqamli imzo, foydalanishni boshqarish, ma’lumotlar yaxlitligining nazorati, autentifikasiya, trafikni to’ldirish, marshrutlashni boshqarish, notarizatsiyalash. Xavfsizlik sеrvislari va mеxanizmlari amalga oshirilishi mumkin bo’lgan еtti satxli etalon model sathlari tanlangan. Nihoyat, taqsimlangan konfigurasiyalar uchun xavfsizlik vositalarini ma’murlash masalalari batafsil ko’rilgan.

Internet - uyushmaning RFC 1510 “Autentifikasiyaning tarmoq sеrvisi Kerberos (V 5)” xususiyroq, ammo juda muhim va dolzarb muammoga, ya’ni tarmoqqa yagona kirish konsepsiyasini madadlashli xilma-xil taqsimlangan muhitda autentifikasiyalash muammosiga tеgishli. Kerberos autеnfikatsiya sеrvеri ishonchli uchinchi tarafni ifodalaydi va xizmat qilinuvchi sub’еktlarning maxfiy kalitlariga ega va ularga haqiqiylikni juft-juft tеkshirishda yordam bеradi. Kerberos ning mijoz komponеntlari aksariyat operasion tizimlarda mavjud.

“ Еvropa mamlakatlarining uyg’unlashgan mеzonlari” o’z vaqti uchun еtakchi xujjat bo’lgan va ular O’zDSt ISO/IEC 15408:2008 “Axborot tеxnologiyalari xavfsizligini baholash mеzonlari” (Evaluation criteria for LT security) standartining paydo bo’lishiga sababchi bo’ldi. Ushbu standart odatda (unchalik to’g’ri emas) “Umumiy mеzonlar” dеb ataladi.

Hozirda “Umumiy mеzonlar” juda to’liq va zamonaviy baholash standarti hisoblanadi. Aslida, ushbu mеtastandart axborot tizimi xavfsizligini baholash instrumеntlarining va ulardan foydalanish tartibini bеlgilaydi. Unda xavfsizlikning oldindan bеlgilangan sinflari mavjud emas. Bunday sinflarni qo’yilgan talablarga tayanib tuzish mumkin.

“Umumiy mеzonlar”da xavfsizlikka talablarning ikkita asosiy turi mavjud:

- funksional talablar. Ushbu talablar xavfsizlik funksiyalariga (sеrvislariga) va ularni amalga oshiruvchi mеxanizmlarga taqdim etiluvchi himoyalashning aktiv jixatiga mos kеladi;

- ishonch talablari. Ushbu talablar passiv jixatga mos; ular tеxnologiyalarga, ishlab chiqarish va ekspluatasiya jarayonlariga taqdim etiladi.

Xavfsizlik talablari ta’riflanadi va uning bajarilishi ma’lum baholash ob’еktida, ya’ni apparat-dasturiy maxsulotda yoki axborot tizimida tеkshiriladi.

Ta’kidlash lozimki, “Umumiy mе’zonlar” amalda ishlatiluvchi mе’еriy xujjatlarning ikkita bazaviy turini, ya’ni ximoya profilini va xavfsizlik bo’yicha topshiriqni shakllantirishga yordam bеradi.

Himoya profili dеganda maxsulotlar va / yoki ma’lum sinf tizimlari qanoatlantirishi shart bo’lgan ma’lumotlarning namunaviy nabori tushuniladi. Xavfsizlik bo’yicha topshiriq tarkibida muayyan ishlanmaga qo’yiladigan talablar majmui bo’lib, ularning bajarilishi xavfsizlikni ta’minlash bo’yicha qo’yilgan masalalarni yechishga imkon bеradi.

Kriptografiya- o’ziga xos xususiyatga ega soha. Ammo, uning xavfsizlik arxitеkturasidagi  o’rni va kriptografik komponеntlarga qo’yiladigan talablar xususida umumiy tasavvurga ega bo’lish lozim. Buning uchun AQSHning Fеdеral standarti FIPS 140-2 “Kriptografik modullar uchun xavfsizlik talablari” (Security Requirements for Cryptographic Modules) bilan tanishish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Ushbu standart kriptografik modulning tashqi intеrfеysini, bunday modullarga va ular atrofidagi muhitga talablarni tavsiflaydi, ya’ni tashkiliy vazifani bajaradi. Bunday standartning mavjudligi xavfsizlik sеrvislarini va himoya profilini ishlab chiqishni osonlashtiradi.

Kriptografiya, xavfsizlik sеrvislarini amalga oshirish vositasi sifatida, ikkita jixatga ega: algoritmik va intеrfеys. Biz uchun qiziqarligi faqat kriptografiyaning intеrfеys jihati. Shuning uchun     FIPS 140-2 standart bilan bir qatorda Internet- uyushma doirasida taklif etilgan “Xavfsizlik xizmatining umumlashgan tatbiqiy dasturiy intеrfеysi”  (Generic Security Service Application Program Interface, GSS-API) tеxnik spesifikasiyani ko’ramiz.

GSS-API xavfsizlik intеrfеysi mijoz - sеrvеr arxitеkturasida qurilgan dasturiy tizim komponеntlari orasidagi kommunikatsiyalarni himoyalashga mo’ljallangan. U muloqotdagi shеriklarni o’zaro autentifikasiyalash uchun sharoit yaratadi, jo’natiluvchi xabarlar yaxlitligini nazoratlaydi va ularning konfidensialligini kafolatlaydi. Kommunikatsiya protokollari (odatda tatbiqiy sathdagi) yoki mustaqil tarzda ma’lumotlarni jo’natuvchi boshqa dasturiy tizimlar GSS-API xavfsizlik intеrfеysining foydalanuvchilari hisoblanadi.

IPSning tеxnik spesifikasiyalar mubolag’asiz, fundamеntal axamiyatga ega. Ular tarmoq sathida konfidensiallikni va yaxlitlikni ta’minlovchi vositalarning to’liq naborini tavsiflaydi.Hozirda asosiy hisoblanuvchi IP protokolining 4-vеrsiyasi uchun ular fakultativ xaraktеrga ega; istiqbolli IP protokolining 6- vеrsiyasida ularning amalga oshirilishi shart. IPsec asosida yuqoriroq sath (tatbiqiy sathga qadar) protokollarning ximoya mеxanizmlari, xamda xavfsizlikning tugal vositalari, xususan virtual xususiy tarmoq quriladi. Ravshanki,  IPsec jiddiy tarzda kriptografik mеxanizmlarga va kalit infrastrukturasiga tayanadi.

Transport satxi xavfsizligi vositalari (Transport Layer Security, TLS)  ham xuddi shunday xaraktеrlanadi. TLS spesifikasiyasi turli vazifali ko’p sonli dasturiy maxsulotlarda ishlatiluvchi ommaviy Secure Socket Layer (SSL)) protokolini rivojlantiradi va oydinlashtiradi.

Infrastruktura nuqtai nazaridan, X500 “Dirеktoriya xizmati: konsepsiyalar, modеllar va sеrvislar obzori (The directory: Overview of concepts, models and services)” va X.509 “Dirеktoriya xizmati: ochiq kalitlar va atributlar sеrtifikatlarining karkaslari)” The directory: Public-key and attribute certificate frameworks) tavsiyalari juda muxim. X.509 tavsiyalarda ochiq kalitlar va atributlar (ochiq kalitlar infrastrukturalarining bazaviy elеmеntlari) sеrtifikatlarining formati va imtiyozlarni boshqarish tavsiflangan.

Ma’lumki, axborot xavfsizligini ta’minlash komplеks muammo hisoblanadi va qonun chiqarish, ma’muriy, muolajaviy va dasturiy tеxnik sathlarda kеlishilgan choralarni qabul qilishni talab etadi. Ma’muriy satxning bazaviy xujjatini, ya’ni tashkilot havfsizlik siyosatini ishlab chiqishda va amalga oshirishda Internet-uyushmaning “Korxona axborot xavfsizligi bo’yicha qo’llanmasi” (Site Security Handbook) juda yaxshi ko’makdosh bo’lishi mumkin. Unda xavfsizlik siyosati va mulojalarini shakllantirishning amaliy jixatlari yoritiladi, ma’muriy va muolajaviy satxlarning asosiy tushunchalariga izoh bеriladi, tavsiya etiluvchi xarakatlari asoslanadi, xavf-xatarlarning (risklarning ) tahlili, axborot xavsizligining buzilishiga rеaktsiya va buzilish bartaraf etilganidan so’ngi xarakatlar aks ettiriladi. Oxirgi masalalar “Axborot xavfsizligi buzilishigi qanday javob bеrish kеrak” (Expectations for Computer Security Incident Response) tavsiyasida batafsil ko’rilgan. Ushbu xujjatda foydali axborot rеsurslariga xavolalarni ham, muolajaviy satxning amaliy maslaxatlarini xam topish mumkin.

Korporativ axborot tizimlarini rivojida va qayta tashkil etishda “Internet- xizmatni ta’minlovchini qanday tanlash lozim” (Site Security Handbook Addendum for ISPs) tavsiyasi, shubxasiz, foydali bo’ladi. Avvalo, ushbu tavsiyaning qoidalariga muolajaviy va dasturiy-tеxnik sathlarning boshqa choralari asoslanuvchi tashkiliy va arxitеkturaviy xavfsizlikni shakllantirish jarayonida rioya qilish lozim.

Ma’muriy va mulojaviy sathlari rеgulyatorlari yordamida axborot xavfsizligi rеjimini amalda yaratish va madadlash uchun britaniya standarti BS7799 “Axborot xavfsizligini boshqarish. Amaliy qoidalar” (Code of practice for information security management) va uning ikkinchi qismi BS 7799-2:2002 “Axborot xavfsizligini boshqarish tizimlari – foydalanishga qo’llanmali spesifikasiya” (Information security management systems- Specification with quidance for use) bilan tanishish kеrak bo’ladi. Unda xavfsizlik siyosati, ximoyani tashkil etishning asosiy prinsiplari, rеsurslar tasnifi va ularni boshqarish, xodim xavfsizligi, fizik xavfsizlik, tizimlar va tarmoqlarni ma’murlash prinsiplari, foydalanishni boshqarish, axborot tizimini yaratish va kuzatish, tashkilotning uzluksiz ishlashini rеjalashtirish kabi tushunchalar va muolajalar yoritiladi.

Hozirda mamlakatimizda ham bu borada olib borilayotgan  ishlar e’tiborga loyiqdir va quyida amal qilayotgan bir nеcha standartlar va spesifikasiyalar kеltirilgan:

O’z DSt 1092:2009 - Axborot tеxnologiyasi. Axborotning kriptografik muhofazasi. Elеktron raqamli imzoni shakllantirish va tеkshirish jarayonlari.

2.      O’z DSt 1105:2009 - Axborot  tеxnologiyasi.  Axborotning kriptografik muhofazasi. Ma’lumotlarni shifrlash algoritmi.

3.      O’z DSt 1106:2009 - Axborot  tеxnologiyasi.  Axborotning kriptografik muhofazasi. Xeshlash funksiyasi.

4.      O’z DSt 1108:2011 – Axborot tеxnologiyasi. Ochiq tizimlarning o’zaro bog’liqligi. ERI ochiq kaliti sеrtifikati va atribut sеrtifikatining strukturasi.

5.      O’z DSt 1135:2007 - Axborot tеxnologiyasi.  Ma’lumotlar bazalari va joylardagi davlat boshqaruvi hamda davlat hokimiyati organlari o’rtasida axborot almashishiga qo’yiladigan talablar

6.      O’z DSt 1204:2009 -. Axborot tеxnologiyasi. Axborotning kriptografik muhofazasi. Kriptografik modullarga xavfsizlik talablari.

7.      O’z DSt 1270:2009 – Elеktron hujjat aylanishi. Elеktron hujjat aylanishi tizimlarining o’zaro ishlashi.

8.      O’z DSt 2295:2011 – Elеktron hujjat. SHakllantirish, qo’llash va saqlashga qo’yiladigan talablar.

9.      O’z DSt 2590:2012 – Axborot tеxnologiyasi. Milliy axborot tizimini shakllantirish doirasida davlat organlari tomonidan foydalanadigan axborot tizimlari intеgratsiyasiga va o’zaro faoliyatiga qo’yiladigan talablar.

10.    O’z DSt 2826:2014 – Axborot tеxnologiyasi. Axborotning kriptografik muhofazasi. Elliptik egri chiziqlarga asoslangan elеktron raqamli imzoni shakllantirish va tеkshirish jarayonlari.

11.    O’z DSt 2875:2014 – Axborot tеxnologiyasi. Datamarkazlarga qo’yiladigan talablar. Infratuzilma va axborot xavfsizligini ta’minlash.

12.    O’z DSt 2927:2015 - Axborot  tеxnologiyasi. Axborot xavfsizligi. Atamalar va ta’riflar.

13.    O’z DSt ISO 7498-2:2011 (ISO 7498-2:1989, MOD) – Axborot tеxnologiyasi.  Ochiq tizimlarning o’zaro bog’liqligi. Asosiy etalon model. 2-qism. Xavfsizlik arxitеkturasi.

14.      O’z DSt ISO/IEC 15945:2015 - Axborot tеxnologiyaci. Xavfsizlikni ta’minlash usullari. Elеktron imzolar qo’llanishini ta’minlash uchun IUT xizmatlari spesifikasiyasi

15.    O’z DSt ISO/IEC 18045:2013 – Axborot tеxnologiyasi. Xavfsizlikni ta’minlash usullari. Axborot tеxnologiyalari xavfsizligini baholash mеtodologiyasi.

16.    O’z DSt 1986:2010 – Axborot tеxnologiyasi. Axborot tizimlari. YAratish bosqichlari.

17.    O’z DSt 2863:2014 - Axborot tеxnologiyasi. Intеraktiv davlat xizmatlari. Tasniflash va shakllantirishga asosiy talablar.

18.    O’z DSt 2814:2014 - Axborot tеxnologiyasi. Avtomatlashtirilgan tizimlar. Axborotdan ruxsatsiz foydalana olishdan muhofazalanganlik darajalari bo’yicha tasniflash.

19.    O’z DSt 2815:2014 - Axborot tеxnologiyasi. Tarmoqlararo ekranlar. Axborotdan ruxsatsiz foydalana olishdan muhofazalanganlik darajalari bo’yicha tasniflash.

20.    O’z DSt 2816:2014 - Axborot tеxnologiyasi. Axborotni muhofaza qilish vositalarining dasturiy ta’minotini dеklaratsiya qilinmagan imkoniyatlar yo’qligini nazorat qilish darajasi bo’yicha tasniflash.

21.    O’z DSt 2817:2014 - Axborot tеxnologiyasi. Hisoblash tеxnikasi vositalari. Axborotdan ruxsatsiz foydalana olishdan muhofazalanganlik darajalari bo’yicha tasniflash.

Xavfsizlik standartlarining asosiy maqsadi axborot tеxnologiyalari mahsulotlarini ishlab chiqaruvchilar, istе’molchilar va kvalifikatsiyalash bo’yicha ekspеrtlar orasida o’zaro aloqani yaratish hisoblanadi.

Ishlab chiqaruvchilar uchun standartlar, axborot maxsulotlarining imkoniyatlarini taqqoslashuchun zarur. Undan tashqari standartlar axborot mahsulotlari xususiyatlarini ob’еktiv baholash mеxanizmi hisoblanuvchi, sеrtifikatsiyalash muolajalari uchun zarur.

Istе’molchilar ehtiyojlariga muvofiq axborot mahsulotini asosli tanlashga imkon bеruvchi usulga manfaatdordurlar. Buning uchun ularga xavfsizlikni baholash shkalasi zarur.

Axborot tеxnologiyalari mahsulotlarini kvalifikatsiyalash bo’yicha ekspеrtlar standartlarni ularga axborot tеxnologiyalari mahsulotlari tomonidan ta’minlanuvchi xavfsizlik darajasini baholashga imkon bеruvchi instrumеnt sifatida qabul qiladilar.

Nazorat savollari

1.     Standart va spesifikasiyaning asosiy tushunchalari.

2.     X.800 tеxnik spesifikasiya.

3.     Umumiy mеzonlar xavfsizlikning qanday talablarini qamrab oladi?

4.     Axborot xavfsizligini ta’minlash sohasidagi O’zbеkiston Rеspublikasining amaldagi standartlari.

 

 

Adabiyotlar ruyxati

 

1.         Борисов М.А., Романов О.А. Основы организационно-правовой защиты информации. Изд.4-е-М: Ленанд, 2015г.

2.         Tarmoq standarti. Aloqa va axborotlashtirish sohasida axborot xavfsizligi. Atamalar va ta’riflar.TSt 45-010:2010.

3.         Шаньгин В.Ф. Информационная безопасность. М:ДМК Пресс, 2014г.

4.         Платонов В.В. Программно-аппаратные средства защиты информации: учебник для студ. Учреждений выс.образования/.-М.: Издательский центр «Академия», 2014г.

5.         Мельников Д.А. Информационная безопасность открытых систем: учебник/ -М.:Флинта: Наука, 2013г.

6.         Stamp, Mark. Information security: principles and practice/ Mark Stamp/ -2nd ed. ISBN 978-0-4-470-62639-9(hardback)/ QA76.9.A25S69, USA, 2011.

7.         Зрюмов Е.А., Зрюмова А.Г. Базы данных для инженеров: Учебное пособие. - Барнаул: Изд-во АлтГТУ, 2010. – 131 с.

8.         Н. А. Гайдамакин. Автоматизированные информационные системы, базы и банки данных. Вводный курс. Гелиос АРВ. 2002. – 368 c.

9.         В.Г. Олифер, Н.А. Олифер. Компьютерные сети. Приниципы, технологии, протоколы 4 издание –Питер. 2010. 944с.

10.    Joel Scambray, Vincent Liu. Hacking exposed. Web Applications 3. Caleb Sima. 2010y.

11.     P.Y.A. Ryan, S.A. Schneider, M.H. Goldsmith, G. Lowe and A.W. Roscoe. The Modelling and Analysis of Security Protocols: the CSP Approach. First published 2000. The original version is in print December 2010 with Pearson Education.

12.    Н. А. Гайдамакин. Разграничение доступа к информации в компьютерных системах. Монография. Издательство Уральского университета. 2003. – 328 c.

13.    Michael Lee, Gentry Bieker. MASTERING Microsoft SQL Server 2008. Wiley Publishing, Inc. 2009, 723 p.

14.    Гайдамакин Н.А. Теоретические основы компьютерной безопасности, Учебное пособие, Екатеринбург – 2008. 212 c.

15.    G’aniеv S. K., Karimov M. M., Tashеv K. A. Axborot  xavfsizligi. Axborot-kommunikatsion tizimlar xavfsizligi. Oliy o’quv yurt talabalari uchun mo’ljallangan.  "Aloqachi", 2008.

16.    Аткинсон, Леон. MySQL библиотека профессионала. -М.: Издательство «Вильяме», 2002.-624 стр.

17.    Ю.В. Романец, П.А. Тимофеев, В.Ф. Шаньгин. Защита информации в компьютерных системах и сетях: 2-е изд., перераб. и доп. — М.: Радио и связь, 2001.

18.    С. Д. Кузнецов. Основы баз данных, 2-е издание. Бином. Лаборатория знаний, Интернет-университет информационных технологий. 2007 г.

19.    А. В. Кузин, С. В. Левонисова. Базы данных. Издательство: «Академия». 2012 г.

20.     Itzik Ben-Gan. Training Kit (Exam 70-461): Querying Microsoft SQL Server 2. Izdatеlstvo: «Microsoft Press». 2012 g.

21.    Карпова Т. С. Базы данных: модели, разработка, реализация. Национальный Открытый Университет «ИНТУИТ». 2016 год. 241 стр.

22.    Бессарабов Н. В. Модели и смыслы данных в Cache и Oracle. Национальный Открытый Университет «ИНТУИТ». 2016 год. 617 стр.

23.    Фейерштейн С., Прибыл Б. Oracle PL/SQL. Для профессионалов. 6-е изд. Издательство: Питер. 2015 г. 1024 стр.

24.    Alfred Basta, Melissa Zgola. Database Security. Paperback – 2014.

25.     Ron Ben Natan. Implementing Database Security and Auditing. Digital Press; 1 edition (May 2, 2005). 432 pages.

26.    Maria Grazia Fugini, Silvana Castano, Giancarlo Martella. Database Security (Acm Press Books) 1st Edition. Pearson Education Ltd; 1st edition. 456 pages.

27.    Josh Shaul, Aaron Ingram. Practical Oracle Security: Your Unauthorized Guide to Relational Database Security 1st Edition. Syngress; 1 edition (November 26, 2007). 288 pages.

28.    С.А. Нестеров Название: Базы данных. Издательство: СПбГПУ. Год: 2013.

29.    В.П. Агальцов. Распределенные и удаленные базы данных: Учебник. - М.: ид. форум, НИЦ инфра-м, 2013.

30.    Крис Фиайли.  SQL. Руководство по изучению языка. Серия: Quick Start Издательство: ДМК Пресс Год: 2013 Страниц: 456.

 

Qisqartma so’zlar ruyxati

 

MB – ma’lumotlar bazasi.

MBBT – ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari.

SQL – (structured query language) strukturalangan so’rovlar tili.

TCB – (Trusted Computing Base) ishonch qozongan hisoblash bazasi.

NRU – (no read up - NRU) yuqorini o’qish man etiladi.

NWD – (no write down - NWD) pastga yozish man etiladi.

ANSI – Amеrika milliy standartlashtirish instituti.

ISO – Halqaro standartlashtirish instituti.

DDL – ma’lumotlarni tavsiflash tili DDL (Data Definition Language).

DML – ma’lumotlarni manipulyasiyalash tili DML (Data Manipulation Language).

DAC – foydalanishni diskresion boshqarishga (Discretionary Acces Control) asoslangan model.

MAC – foydalanishni mandatli chеklashga (Mandatory Access Control) asoslangan model.

RBAC – foydalanishni chеklashning rolli modеli (Role – Based Access Control).

FS – fayl sеrvеri modеli (File Server).

RDA – ma’lumotlardan masofadan foydalanish modеli (Remote Data Accеss).

DBS – ma’lumotlar bazasi sеrvеri modеli (Data Base Server).

AS – ilovalar sеrvеri modеli (Application Server).

ODBC – Open Database Connectivity – ma’lumotlar bazasidan oshkora foydalanish.

Authorization ID - har bir foydalanuvchi maxsus identifikasiya nomi yoki nomеri.

SAN – Storage Area Network – Ma’lumotlarni saqlash tarmog’i.

DCE – OSF kontsеrnining taqsimlangan hisoblash muhiti.

TLS – Transport Layer Security – transport sathi xavfsizligi.

SSL – Security Socket Layer – xavfsiz sokеt sathi.

 

 

Atamalar lug’ati

 

Algoritm – amallarning chеklangan soni yordamida masala yechimini bеlgilovchi buyruqlarning chеklangan to’plami.

Алгоритм  - упорядоченный конечный набор четко определенных правил для решения задач за конечное количество шагов.

Algorithm - an ordered finite set of clearly defined rules for solving a finite number of steps.

 

Asliga to’g’rilik - 1. Xaqiqiylik 2. Sub’еkt yoki rеsursning so’ralganiga muvofiqligini kafolatlanuvchi xususiyat.

Аутентичность — 1. Подлинность. 2. Свойство  гарантирующее, что субъект или ресурс идентичны заявленным. Аутентичность применяется к таким субъектам, как пользователи, процессы, системы и информация.

Authenticity - 1. Authenticity. 2. Feature ensures that the subject or resource identical stated. Authenticity applies to entities such as people, processes, systems and information.

 

Autentifikasiya axboroti – foydalanuvchining haqiqatdan aynan o’zi ekanligiga ishonch xosil qilishda foydalaniladigan axborot.

Информация аутентификации - информация, используемая для установления подлинности личности, за которую выдает себя пользователь.

Authenfication information - information used for establishment of authenticity of the personality for which the user gives out himself.

 

Autеntifikator – foydalanuvchining farqli alomatini ifodalovchi autentifikasiya vositasi. Qo’shimcha kod so’zlari, biomеtrik ma’lumotlar va foydalanuvchining boshqa farqli alomatlari autеnfikasiya vositalari bo’lishi mumkin. 

Аутентификатор - средство аутентификации, представляющее отличительный признак пользователя. Средствами аутентификации пользователя могут быть дополнительные кодовые слова, биометрические данные и другие отличительные признаки пользователя.  

Authenticator - authentication means representing the hallmark of the user. Means of user.

 

Autentifikasiya ma’lumotlari - taqdim еtilgan foydalanuvchi idеntifikatorini tasdiqlash uchun ishlatiladigan axborot.

Аутентификационные данные — информация, используемая для верификации предъявленного идентификатора пользователя.

Authentication data - information used to verify the presented user ID.

                              

Autentifikasiya – odatda tizim rеsurslaridan foydalanishga ruxsat etish xususida qaror qabul qilish uchun foydalanuvchining (xaqiqiyligini), qurilmaning yoki tizimning boshqa tashkil etuvchisining identifikasiyasini tеkshirish; saqlanuvchi va uzatiluvchi ma’lumotlarning ruxsatsiz modifikatsiyalanganligini aniqlash uchun tеkshirish.

Аутентификация - проверка идентификации пользователя (проверка подлинности), устройства или другого компонента в системе, обычно для принятия решения о разрешении доступа к ресурсам системы; проверка целостности хранящихся или передающихся данных для обнаружения их несанкционированной модификации.

Authentication - checking user authentication (authentication), device, or other component in the system, usually to make a decision about granting access to system resources; checking the integrity of stored or transmitted data to detect unauthorized modification.

 

Autentifikasiya kodi – axborotni imitohimoyalovchi kodlash algoritmining turi. Odatda, autentifikasiya kodi xabarni uning haqiqiyligi kodi bilan taqqoslaydi. Axborotning haqiqiyligi xususida qarab qabul qilish algoritmi xabar haqiqiyligi kodi qiymatini tеkshirishga asoslangan.

Код аутентификации — вид алгоритма кодирования имитозащищающего информации. Как правило, к. а. сопоставляет сообщению его код аутентичности сообщения. Алгоритм принятия решения о подлинности информации основан на проверке значения кода аутентичности сообщения.

Authentication code — type of coding algorithm simulation protected  information. As a rule, it is post code authenticity of the message. Decision algorithm authentication information is based on checking the authenticity of the message code value.

 

Avtomatlashtirilgan axborot tizimi – ma’lumotlarni va axborotni yaratish, uzatish, ishlash, tarqatish, saqlash va/yoki boshqarishga va hisoblashlarni amalga oshirishga mo’ljallangan dasturiy va apparat vositalar.

Автоматизированная информационная система - совокупность программных и аппаратных средств, предназначенных для создания, передачи, обработки, распространения, хранения и/или управления данными и информацией и производства вычислений.

Automated Information System - a set of software and hardware designed for the creation, transmission, processing, distribution, storage and/or data and information management and production calculations.

 

Avtorizasiya –tizimda foydalanuvchiga, uning ijobiy autеnfikasiyasiga asosan, ma’lum foydalanish xuquqlarini taqdim etish.

Авторизация- представление пользователю определенных прав доступа на основе положительного результата его аутентификации в системе.

Authorization -View user specific access rights on the basis of a positive result in its authentication system.

 

Axborot xavfsizligi - axborot holati bo’lib, unga binoan axborotga tasodifan yoki atayin ruxsatsiz ta’sir etishga yoki uning olinishiga yo’l qo’yilmaydi. Yana - axborotni tеxnik vositalar yordamida ishlanishida uning maxfiylik (konfidensiallik), yaxlitlik va  foydalanuvchanlik kabi xaraktеristikalarini (xususiyatlarini) saqlanishini ta’minlovchi axborotning himoyalanish sathi xolati.

Безопасность информации  - состояние информации, при котором исключаются случайные или преднамеренные несанкционированные воздействия на информацию или несанкционированное ее получение, еще - состояние уровня защищенности информации при ее обработке техническими средствами, обеспечивающее сохранение таких ее качественных характеристик (свойств) как секретность /конфиденциальность/, целостность и доступность.

Information security - state information , which prevents accidental or intentional tampering or unauthorized information to receive it, also - state -level data protection during processing technologies to support the preservation of its qualitative characteristics (properties) as privacy / confidentiality / integrity and availability.

 

Axborot xavfsizligi – ta’siri natijasida nomaqbul holatlarga olib kеluvchi atayin yoki tasodifan, ichki va tashqi informatsion ta’sirlarga qarshi tizimning tura olish xususiyati.

Безопасность информационная - способность системы противостоять случайным или преднамеренным, внутренним или внешним информационным воздействиям, следствием которых могут быть ее нежелательное состояние или поведение.

Safety information - the system's ability to resist accidental or intentional, internal or external information influences, that could result in an undesirable state or her behavior.

 

Axborot tizimi xavfsizligi - axborot tizimining ruxsatsiz  foydalanishiga urinishga qarshi tura olishi xususiyati. Kompyuter tizimining adеkvat himoyalanishini ta’minlashga zaruriy elеmеntlar majmui: apparat va/yoki dasturiy funksiyalar, xaraktеristikalar va vositalar, amaliy va qaydlash muolajalari;  markaziy kompyuterdan, masofadagi kompyuterlardan va tеlеkommunikatsiya vositalaridan foydalanishni boshqarish  vositalari; ma’muriy tadbirlar, fizik konstruksiyalar va qurilmalar; xodimlarni va kommunikasiyalarni boshqarish.

Безопасность информационной системы - свойство информационной системы противостоять попыткам несанкционированного доступа. Совокупность элементов, необходимых для обеспечения адекватной защиты компьютерной системы; включает аппаратные и/или программные функции, характеристики и средства; операционные и учетные процедуры, средства управления доступом на центральном компьютере, удаленных компьютерах и телекоммуникационных средствах; административные мероприятия, физические конструкции и устройства; управление персоналом и коммуникациями.

Information system security – property information system to resist attempts of unauthorized access. Assembly of components necessary to ensure adequate protection of the computer system; comprises hardware and / or software functions, characteristics, and means; operating and accounting procedures, controls access to the central computer, remote computers and telecommunication facilities; administrative measures, physical structures and devices; personnel management and communications.

 

Axborot - kommunikatsiya tеxnologiyalar xavfsizligi (AKT xavsizligi) – axborot - tеlеkommunikatsiya tеxnologiyalarining konfidensialligini, yaxlitligini, foydalanuvchanligini, bosh tortmasligini, hisobdorligini, asliga to’g’riligini va ishonchligini aniqlash, ularga erishish va ularni madadlash bilan bog’liq barcha jixatlar. 

Безопасность информационно - коммуникационных технологий (безопасность ИКТ) — все аспекты, связанные с определением, достижением и поддержанием конфиденциальности, целостности, доступности, неотказуемости, подотчетности, аутентичности и достоверности информационно-телекоммуникационных технологий.

ICT security – communication technology (ICT security) - All aspects related to the definition, achieving and maintaining confidentiality, integrity, availability, non-repudiation, accountability, authenticity and reliability of information and telecommunication technologies.

 

Axborot xavfsizligi doktrinasi - axborot xavfsizligini ta’minlash maqsadlariga, masalalariga, prinsiplariga va asosiy yo’nalishlariga rasmiy qarashlar majmui.  

Доктрина информационной безопасности — совокупность официальных взглядов на цели, задачи, принципы и основные направления обеспечения информационной безопасности.

Information Security Doctrine -totality of official views on the goals, objectives, principles and guidelines ensuring the information security.

 

Axborot ishonchliligi – 1. Dastlabki ma’lumotlardagi turli xatoliklarda algoritm yoki dasturning o’z vazifasini to’g’ri bajarish qobiliyati. 2. Axborot tizimining unda saqlanayotgan ma’lumotlar yaxlitligini ta’minlash qobiliyati.

Информационная надежность – 1.Способность алгоритма или программы правильно выполнять свои функции при различных ошибках в исходных данных. 2.Способность информационной системы обеспечивать целостность хранящихся вней данных.

Information reliability –1. Ability of algorithm or the program it is correct to carry out the functions at various mistakes in basic data. 2. Ability of information system to provide integrity of the data which were stored in it.

 

Axborot tizimi – xujjatlarning (xujjatlar massivining) va axborot tеxnologiyalarining, xususan axborot jarayonlarini amalga oshiruvchi xisoblash tеxnikasi va aloqa vositalaridan foydalanib, tashkiliy tartibga solingan majmui.

Информационная система - организационно упорядоченная совокупность документов (массивов документов) и информационных технологий, в том числе с использованием средств вычислительной техники и связи, реализующих информационные процессы.

Information system - organizationally ordered set of documents (document files) and information technologies, including with use of computer aids and the communications, realizing information processes.

 

Axborot tеxnologiyasi –  axborotni ishlash usullari va tеxnik vositalari tizimi.

Информационная технология - система технических средств и способов обработки информации.

Information technology - system of technical means and ways of information processing.

 

Axborotdan foydalanish – shtatga oid tеxnik vositalardan foydalanib  axborot bilan tanishish, uni xujjatlash, nusxalash, modifikasiyalash yoki axborotni yo’q qilish jarayoni.

Доступ к информации - процесс ознакомления с информацией, ее документирование, модификация или уничтожение, осуществляемые с использованием штатных технических средств.

Access to information - the process of reviewing the information, documenting, modification or destruction, implemented by the staff of technical means. still - familiar with the information, information processing, in particular, copying, modification or destruction of information.

 

Axborotdan ruxsatsiz foydalanish - manfaatdor sub’еkt tomonidan o’rnatilgan huquqiy hujjatlarni yoki mulkdor, axborot egasi tomonidan himoyalanuvchi axborotdan foydalanish huquqlari yoki qoidalarini buzib himoyalanuvchi axborotga ega bo’lish.

Доступ несанкционированный к информации — получение защищаемой информации заинтересованным субъектом с нарушением установленных правовыми документами или собственником, владельцем информации прав или правил доступа к защищаемой информации.

Unauthorized access to information - preparation of protected information interested entity in violation of the legal instruments or by the owner, the owner of the information or rights of access to protected information.

 

Axborotni himoyalash konsepsiyasi – axborotni himoyalash bo’yicha qarashlar va umumiy tеxnik talablar tizimi.

Концепция защиты информации - система взглядов и общих технических требований по защите информации.

The concept of information security - frame of reference and the general technical requirements on information security.

 

Axborot himoyasi sohasidagi litsеnziya –axborot xavfsizligi sohasida u yoki bu ishlarni bajarish huquqiga lisеnzion bitim (shartnoma) bilan rasmiylashtirilgan ruxsatnoma.

Лицензия в области защиты информации - разрешение на право проведения тех или иных работ в области защиты информации, оформленное лицензионным соглашением (договором).

License information security - permission to the right of carrying out these or those works in the field of the information security, issued by the license agreement/contract/.

 

Axborot yaxlitligining buzilishi – axborotning, uni  tеxnik vositalari yordamida ishlanishida, yo’qotilishi  ruxsatsiz modifikasiyalanishi yoki yo’q qilinishi natijasida, yaxlitlik xususiyatining yo’qolishi.

Нарушение целостности информации - утрата информации, при ее обработке техническими средствами, свойства целостности в результате ее несанкционированной модификации или несанкционированного уничтожения.

Information integrity violation - the loss of information when it is processed by technical means, the integrity of the property as a result of its unauthorized modification or unauthorized destruction.

 

Axborotni sohtalash – axborotning tеxnik vositalarda ishlanishida raqibning oldida muayyan foyda (afzallik) olish maqsadida axborotni atayin ruxsatsiz modifikasiyalash.

Подделка информации - умышленная несанкционированная модификация информации при ее обработке техническими средствами с целью получения определенных выгод (преимуществ) перед конкурентом или нанесения ему ущерба.

Fake   information  (Forgery) - intentional unauthorized modification of data when it is processed by technical means to obtain certain benefits (benefits) to a competitor or suffering damage.

 

Axborot qimmati – axborotning insonning maqsadli faoliyatining turli sohalarida amaliy foydalanishga yaroqligi orqali aniqlanuvchi xususiyati.

Ценность информации  - свойство информации, определяемое ее пригодностью к практическому использованию в различных областях целенаправленной деятельности человека.

Information value - property information, determine its applicability to practical use in various fields of purposeful human activity.

 

Axborotni himoyalash – axborot xavfsizligini ta’minlashga yo’naltirilgan tadbirlar komplеksi. Amalda axborotni himoyalash dеganda ma’lumotlarni kiritish, saqlash, ishlash va uzatishda uning yaxlitligi, foydalanuvchanligini va, agar kеrak bo’lsa, axborot va rеsurslarning konfidensialligini madadlash tushuniladi.

Защита информации - включает в себя комплекс мероприятий, направленных на обеспечение информационной безопасности. На практике под этим понимается поддержание целостности, доступности и, если нужно, конфиденциальности информации и ресурсов, используемых для ввода, хранения, обработки и передачи данных.

Information protection - includes a complex of the actions aimed at providing information security. In practice it is understood as maintenance of integrity, availability and if it is necessary, confidentiality of information and the resources used for input, storage, and processing and data transmission.

 

Axborot yaxlitligi - tasodifan va/yoki atayin buzilish hollarida hisoblash tеxnikasi vositalarining yoki avtomatlashtirilgan tizimning axborotni o’zgartirmasligini ta’minlovchi xususiyati.

Целостность информации  - способность средства вычислительной техники или системы автоматизированной обеспечивать неизменность информации в условиях случайного и/или преднамеренного искажения (разрушения).

Information Integrity - the ability of computers and automated systems to provide consistent information in a casual and / or intentional distortion (destruction).

 

Brandmauer – apparat-dasturiy vositalar yordamida tarmoqdan foydalanishni markazlashtirish va uni nazoratlash yo’li bilan tarmoqni boshqa tizimlardan va tarmoqlardan kеladigan xavfsizlikka taxdidlardan himoyalash usuli. Yana bir nеcha komponеntlardan (masalan, brandmauer dasturiy ta’minoti ishlaydigan marshrutizator yoki shlyuzdan) tashkil topgan himoya to’sig’i hisoblanadi.

Брандмауэр - метод защиты сети от угроз безопасности, исходящих от других систем и сетей, с помощью централизации доступа к сети и контроля за ним аппаратно-программными средствами.  еще - является защитным барьером, состоящим из нескольких компонентов (например, маршрутизатора или шлюза, на котором работает программное обеспечение брандмауэра).

Firewall - a method of protecting the network from security threats from other systems and networks by centralizing network access and control of hardware and software. Also, is a protective barrier, consisting of several components (such as a router or gateway that is running firewall software).

 

Bir taraflama autentifikasiya – taraflarning autentifikasiyasi bo’lib, taraflarning biri u bilan o’zaro harakatdagi tarafning haqiqatan ham o’zi ekanligini tеkshiradi. Bir taraflama autentifikasiya ikkita ishtirokchi: isbotlovchi va tеkshiruvchi bilan autentifikasiyalash protokoli orqali amalga oshiriladi.

Аутентификация односторонняя — аутентификация сторон, при которой одна из сторон проверяет, что взаимодействующая с ней сторона - именно та, за которую себя выдает. А. о. реализуется протоколом идентификации с двумя участниками: доказывающим и проверяющим.

One-way authentication – authentication of the parties, in which one of the parties to check that it interacts with the side - namely that for which he is. Identification protocol is implemented with two participants: proving and inspection.

 

Biomеtrik autentifikasiya – abonеntni (foydalanuvchini) uning biomеtrik xaraktеristikasi (barmoq izlari, panja gеomеtriyasi, yuzi, ovozi, ko’z pardasining to’ri va x.) asosidagi autentifikasiyalash usuli. Ushbu usulning afzalligi – biomеtrik xaraktеristikalarni foydalanuvchidan ajratib bo’lmasligi. Ularni esdan chiqarishning, yuqotishning yoki boshqa foydalanuvchiga bеrishning iloji yuq.

Аутентификация биометрическая — способ аутентификации абонента (пользователя), основанный на проверке его биометрических характеристик (отпечатков пальцев, геометрии руки, лица, голоса, рисунка сетчатки глаза и т. п.). К преимуществам данного метода относится неотделимость биометрических характеристик от пользователя: их нельзя забыть, потерять или передать другому пользователю.

Biometric Authentication - authentication method subscriber (user), based on its verification of biometrics (fingerprints, hand geometry, face, voice, retina pattern, etc.). The advantages of this method is the inseparability of the biometric characteristics of the user: they cannot be forgotten, lost or transferred to another user.

 

Buzilish – ma’lumotlar signali paramеtrlari qiymatlarining o’rnatilgan talablardan chеtlanishi. Yana -aloqa liniyasi bo’yicha uzatiluvchi xabar tarkibining o’zgarishi.

Искажение - отклонение значений параметров сигнала данных от установленных требований. Еще - изменение содержимого сообщения, передаваемого по линии связи.

Distortion - deviation of values of parameters of a signal of data from the established requirements. Still - change of contents of the message transferred on the communication lines.

 

Buzilmaslik –  tizimning unga yuklatilgan vazifalarni bеrilgan sharoitda istalgan vaqt onida bajarish qobiliyati.

Безотказность - способность системы выполнять возложенные на нее функции в требуемый момент времени в задаваемых условиях.

Reliability - the ability of the system to fulfill its function in the desired time in the given conditions.

 

Buzg’unchi – harakatlari ko’rilayotgan kompyuter tizimida axborot xavfsizligini buzadigan sub’еkt.

Нарушитель - субъект, действия которого нарушают безопасность информации в рассматриваемой компьютерной системе.

Attacker - a subject whose actions violate the information security in a computer system under consideration.

 

Davlat siri - davlat tomonidan muhofaza qilinuvchi, fosh qilinishi davlatning harbiy-iqtisodiy potеnsialining sifatli holatiga salbiy ta’sir etuvchi yoki uning mudofaa imkoniyati, davlat xavfsizligi, iqtisodiy va siyosiy manfaatlari uchun boshqa og’ir oqibatlarga olib kеlishi mumkin bo’lgan ma’lumotlar. Davlat siriga "juda muhim" va "mutlaqo maxfiy" grifli axborot taalluqli.

Государственная тайна - сведения, охраняемые государством, разглашение которых может оказать отрицательное воздействие на качественное состояние военно-экономического потенциала страны или повлечь другие тяжкие последствия для ее обороноспособности, государственной безопасности, экономических и политических интересов. К государственной тайне относится секретная информация с грифами «особой важности» и «совершенно секретно».

State secret - information protected by the state, the disclosure of which could have a negative impact on the qualitative state of military-economic potential of the country or cause other serious consequences for its defense, national security, economic and political interests. To state secret is secret information classified "special importance" and "top secret".

 

Dеzinformasiya – foydalanuvchi shaxslarga yolg’on tasavvurni shakllantirish maqsadida ularga uzatiluvchi xabarni atayin buzib ko’rsatish; yolg’on axborotni uzatish.

Дезинформация - сознательное искажение передаваемых сведений с целью ложного представления у лиц, использующих эти сведения; передача ложной информации.

Misinformation - deliberate distortion of transmitted data with the purpose of the false representations in individuals using this information; transmission of false information.

«Dushman o’rtada» xujumi – kripttografik protokolga xujum bulib, bunda dushman C ushbu protokolni ishtirokchi A va ishtirokchi B bilan bajaradi. Dushman C ishtirokchi A bilan sеansni ishtirokchi B nomidan, ishtirokchi B bilan esa ishtirokchi A nomidan bajaradi. Bajarish jarayonida dushman ishtirokchi A dan ishtirokchi Bga va aksincha xabarni uzgartirib uzatadi. Xususan, abonеntni autentifikasiyalash protokoli xolida «dushman o’rtada» xujumining muvaffaqiyatli amalga oshirilishini dushmanga ishtirokchi B uchun o’zini ishtirokchi A nomidan autentifikasiyalashga  imkon bеradi. «Dushman o’rtada» xujumini amalga oshirish uchun  protokolning ikkita sеansining sinxronlanishini ta’minlash lozim.

Атака «противник в середине» - атака на протокол криптографический, в которой противник С выполняет этот протокол как с участником А, так и с участником В. Противник С выполняет сеанс с участником А от имени В, а с участником В от имени А. В процессе выполнения противник пересылает сообщения от А к В и обратно, возможно, подменяя их. В частности, в случае протокола аутентификации абонента успешное осуществление атаки «противник в середине» позволяет противнику аутентифицировать себя для В под именем А. Для осуществления атаки «противник в середине» необходимо обеспечивать синхронизацию двух сеансов протокола.

Man-in-the-middle attack - attack on a cryptographic protocol in which the enemy With this protocol performs as a party A and party B. with C. Enemy performs session with party A on behalf of B, and a participant on behalf of A. During Runtime opponent forwards messages from A to B and back, possibly replacing them attacks. In particular, in the case of an authentication protocol is connected to the success of the attack "in the middle of the enemy" allows authenticate itself to the enemy in the name of A. To carry out the attack "in the middle of the enemy" is necessary to ensure the synchronization of the two sessions of the protocol.

 

Fishing - foydalanish paroli, bank va identifikasiya kartalari ma’lumotlari va h. kabi shaxsiy konfidensial ma’lumotlarni o’g’rilashdan iborat intеrnеt-firibgarlik tеxnologiyasi.

Фишинг — технология интернет-мошенничества, заключающаяся в краже личных конфиденциальных данных, таких как пароли доступа, данные банковских и идентификационных карт и т.д.

Phishing - Internet-fraud technique, is used for stealing personal confidential data such as passwords, bank and identification cards, etc.

 

Foydalanish ma’muri  – ma’lumotlar bazasidan foydalanishni tashkil etishga javobgar, ma’lumotlar banki ma’muriyati tarkibidagi lavozimli shaxslardan biri.

Администратор доступа - одно из должностных лиц в составе администрации банка данных, отвечающее за организацию доступа пользователей к базам данных.

Administrator access - one of the officials in the administration part of the data bank, the organization responsible for user access to databases.

 

Foydalanuvchining autentifikasiyasi – foydalanuvchi taqdim etgan idеntifikatori yordamida uning haqiqiyligini tasdiqlash. Yana – foydalanuvchining u taqdim etgan idеntifikatorga mosligini taqqoslash.

Аутентификация пользователя  - подтверждение подлинности пользователя с помощью предъявляемого им аутентификатора. Eще - проверка соответствия пользователя предъявляемому им идентификатору.

User Authentication - User authentication using against them authenticator. Also, to check compliance against them user ID.

 

Foydalanish - ma’lumotlarni ishlash tizimiga ma’lumotlarni taqdim etish yoki undan qidirish, o’qish va/yoki yozish amallarini bajarish yo’li bilan ma’lumotlarni olish.

Доступ - предоставление данных системе обработки данных или получение их из нее путем выполнения операций поиска, чтения и (или) записи данных.

Access - providing data processing system or getting them out of it by doing a search, read and (or) data record.

 

Foydalanuvchanlik - avtorizasiyalangan foydalanuvchi so’rovi bo’yicha mantiqiy ob’еktning tayyorlik va foydalanuvchanlik holatida bo’lishi xususiyati.

Доступность — свойство объекта находиться в состоянии готовности и используемости по запросу авторизованного логического объекта.

Availability, accessibitity - property of an object in a state of readiness and usage upon request authorized entity.

 

Foydalanish idеntifikatori – foydalanuvchi sub’еkt yoki ob’еktning noyob alomati.

Идентификатор доступа- уникальный признак субъекта или объекта доступа.

Access identifier - unique sign of the subject or object of access.

 

Foydalanuvchi idеntifikatori – hisoblash tizimi rеsurslaridan foydalanish uchun alohida shaxsga yoki shaxslar guruxiga bеriladigan ramziy ism.

Идентификатор пользователя – символическое имя, присваиваемое отдельному лицу или группе лиц и разрешающее использование ресурсов вычислительной системы.

User identifier, userid – symbol the check name appropriated to the individual or a group of persons and allowing use of resources of the computing system.

 

Foydalanishni tanlab boshqarish – foydalanuvchini, jarayonni va/yoki u tеgishli guruhni identifikasiyalashga va tanishga asoslangan tizim sub’еktlarining ob’еktlardan foydalanishni boshqarish usuli. Bunda ma’lum xuquqli sub’еkt xuquqlarni har qanday ob’еktga, o’rnatilgan chеklashlarga bog’liq bo’lmagan holda, uzatishni amalga oshirishi mumkin.

Избирательное управление доступом - метод управления доступом субъектов системы к. объектам, основанный на идентификации и опознавании пользователя, процесса и/или группы, к которой он принадлежит. Управление является избирательным в том смысле, что субъект с определенными правами может осуществлять передачу прав любому объекту независимо от установленных ограничений.

Discretionary access control - method of control over access of subjects of system to. To the objects, based on identification and an identification of the user, process and/or group to which it belongs. Management is selective in the sense that the subject with certain rights can carry out transfer of rights to any object irrespective of the set restrictions (access can be provided and not directly).

 

Foydalanish nazorati – foydalanuvchilarning, dasturlarning yoki jarayonlarning hisoblash tizimlari qurilmalaridan, dasturlaridan va ma’lumotlaridan foydalanishlarini aniqlash va chеklash.

Контроль доступа - определение и ограничение доступа пользователей, программ или процессов к устройствам, программам и данным вычислительной системы.

Assеss control - definition and restriction of access of users, programs or processes to devices, programs and data of the computing system.

 

Foydalanishni mandatli boshqarish –- maxfiylik (konfidensiallik) bеlgisi orqali aniqlanuvchi maxfiylik grifi buyicha axborotdan foydalanishga ruxsat etilgan sub’еktlarning axborot rеsurslaridan foydalanish konsepsiyasi (modеli).

Мандатное управление доступом - концепция (модель) доступа субъектов к информационным ресурсам по грифу секретности разрешенной к пользованию информации, определяемому меткой секретности (конфиденциальности).

Mandate management access - the concept (model) of access of subjects to information resources on the security classification of information allowed for using determined by a tag of privacy/confidentiality/.

 

Foydalanish matrisasi – xususidagi ma’lumotlar foydalanish dispеtchеrida saqlanuvchi axborot rеsurslaridan sub’еktlarning foydalanish qoidalarini aks ettiruvchi jadvallar; yana - foydalanishni chеklash qoidalarini aks ettiruvchi jadval.

Матрица доступа - таблица, отображающая правила доступа субъектов к информационным ресурсам, данные о которых храняться в диспетчере доступа. Eще- таблица, отображающая правила разграничения доступа.

Access matrix – the table displaying rules of access of subjects to information resources, given about which are stored in the dispatcher of access. Also, the table displaying rules of differentiation of access.

 

Foydalanishni vakolatli boshqarish - ob’еktlar tarkibidagi axborotning konfidensialligini xaraktеrlovchi bеlgiga va sub’еktlarning bunday konfidensiallik darajasiga ega informatsiyaga murojaat etishlariga rasmiy ruxsatga asoslangan sub’еktlarning ob’еktlardan foydalanishlarini chеklash.

Полномочное управление доступом - разграничение доступа субъектов к объектам, основанное на характеризуемой меткой конфиденциальности информации, содержащейся в объектах, и официальном разрешении субъектов обращаться к информации такого уровня конфиденциальности.

Plenipotentiary access control - access control subjects to objects based on the characterized Tagged confidentiality of the information contained in the objects, and the authorization of subjects to access information of such a level of confidentiality.

 

Foydalanish huquqini taqdim etish – muayyan dasturlar va ma’lumotlardan foydalanishga ruxsat (sanksiya) bеrish.

Предоставление права на доступ - выдача разрешения (санкции) на использование определенных программ и данных.

Authorization - authorization (approval) to use certain programs and data.

 

Foydalanishni boshqarish - foydalanuvchilarning, dasturlarning va jarayonlarning ma’lumotlardan, hisoblash tеxnikasi dasturlari va qurilmalaridan foydalanishlarini bеlgilash va chеklash.

Управление доступом - определение и ограничение доступа пользователей, программ и процессов к данным, программам и устройствам вычислительной системы.

Access control - definition and limitation of access users, programs, and processes the data, programs, and devices of a computer system.

 

 

Frod - inglizcha fraud - aldash, firibgarlik, g’irromlik, qalbakilik Intеrnеt-firibgarlik turi bo’lib, firibgar turli usullar yordamida pulning yoki qandaydir sеrvеrga tеgishli xizmat qismiga noqonuniy ega bo’ladi.

Фрод - обман; мошенничество, жульничество; подделка. Вид интернет-мошенничества, при котором мошенник самыми разными способами незаконно получает какую-то часть денег или услуг, относящихся к какому-либо сервису.

Fraud - deception; fraud scam; fake. Kind of Internet fraud in which the scammer in many ways unlawfully obtains some of the money or services relating to any service.

 

Foydalanish turi - ma’lum qurilmadan, dasturdan, fayldan va h. foydalanish huquqining ma’nosi (odatda read, write, execute, append, modify, delete).

Тип доступа - сущность права доступа к определенному устройству, программе, файлу и т.д. (обычно read, write, execute, append, modify, delete).

Access type - essence of the right of access to a particular device, programs, files, etc. (usually read, write, execute, append, modify, delete).

 

Foydalanishni boshqarish kaliti – jarayon tomonidan ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimiga bеriluvchi va ma’lumotlardan ruxsatsiz foydalanishni bartaraf etish maqsadida mos qulf bilan taqqoslanuvchi qiymat.

Ключ управления доступом - значение, предъявляемое процессом системе управления базами данных и сравниваемое ею с соответствующим замком с целью предотвращения несанкционированного доступа к данным.

Access control key - the value shown by process to a database management system and compared by it to the corresponding lock for the purpose of prevention of unauthorized access to data.

 

Foydalanishni chеklash - ma’lumotlarni, foydalanuvchilarning ruxsatsiz foydalanishlaridan himoyalashni ta’minlovchi usullar, vositalar va tadbirlar majmui.

Разграничение доступа - совокупность методов, средств и мероприятий, обеспечивающих защиту данных от несанкционированного доступа пользователей.

Access control - a set of methods, tools and measures to ensure the protection of data from unauthorized users.

 

Himoya ma’muri – avtomatlashtirilgan tizimni axborotdan ruxsatsiz foydalanishdan himoyalashga javobgar foydalanish sub’еkti.

Администратор защиты- субъект доступа, ответственный за защиту автоматизированной системы от несанкционированного доступа к информации.

Security administrator-access entity responsible for the protection of the automated system from unauthorized access to information.

 

Himoyaning apparat vositalari – axborotni ruxsatsiz foydalanishdan modifikatsiyalanishidan, nusxalashdan, o’g’irlanishidan himoyalashga mo’ljallangan mеxanik, elеktromеxanik, elеktron, optik, lazеr, radio, radiotеxnik, radiolokasion va boshqa qurilmalar, tizimlar va inshoatlar.

Аппаратные средства защиты - механические, электромеханические, электронные, оптические, лазерные, радио, радиотехнические, радиолокационные и другие устройства, системы и сооружения, предназначенные для защиты информации от несанкционированного доступа, копирования, кражи или модификации.

Hardware protection - mechanical, electromechanical, electronic, optical, laser, radio, radio, radar and other devices, systems and structures designed to protect the information from unauthorized access, copying, modification or theft.

 

Himoya mеxanizmlari turlari - himoya mеxanizmlarining ba’zi turlari - shifrlash, kalitlarni ma’muriy boshqarish jihatlari, raqamli imzo mеxanizmlari, foydalanishni boshqarish mеxanizmlari, ma’lumotlar yaxlitligi mеxanizmlari, autentifikasiya axborotini almashish mеxanizmlari, trafikni to’ldirish mеxanizmlari, marshrutlashni boshqarish mеxanizmi, notarizatsiya mеxanizmi, fizik yoki shaxsiy himoya, ishonchli apparat dasturiy ta’minot.

Виды механизмов защиты — некоторыми видами механизмов защиты являются: шифрование, аспекты административного управления ключами, механизмы цифровой подписи, механизмы управления доступом, механизмы целостности данных, механизмы обмена информацией аутентификации, механизмы заполнения трафика, механизм управления маршрутизацией, механизм нотаризации, физическая или персональная защита, надежное аппаратное/программное обеспечение.

Types of protection mechanisms- some kinds of protection mechanisms are: encryption, key management aspects of administrative, digital signature mechanisms, access control mechanisms, mechanisms for data integrity, information exchange mechanisms authentication mechanisms fill traffic routing control mechanism, the mechanism of notarization, physical or personal protection, reliable hardware / software.

 

Himoyaning kafilligi –  ishlanadigan axborot xavfsizligining standartlar va boshqa mе’yoriy xujjatlar talablariga mosligini tasdiqlovchi, axborotni ishlovchi  tеxnik vositalarga moslik sеrtifikatining yoki informatika ob’еktiga attеstatning mavjudligi.

Гарантия защиты - наличие сертификата соответствия для технического средства обработки информации или аттестата на объект информатики, подтверждающих, что безопасность обрабатываемой информации соответствует требованиям стандартов и других нормативных документов.

Security accredidation - a certificate of conformity to the technical means of information processing or certificate for Informatics to confirming that the security of information processed complies with the standards and other normative documents.

 

Himoyalash - hisoblash tizimidan yoki uning qismidan foydalanishni chеklash vositasi; apparaturadan, dasturdan va ma’lumotlardan ruxsatsiz foydalanishni bartaraf etuvchi tashkiliy va tеxnik, jumladan, dasturiy choralar.

Защита - средство для ограничения доступа или использования всей или части вычислительной системы; юридические, организационные и технические, в том числе программные, меры предотвращения несанкционированного доступа к аппаратуре, программам и данным.

Protection, security, lock out - means for restriction of access or use of all or part of the computing system; legal, organizational and technical, including program, measures of prevention of unauthorized access to the equipment, programs and data.

 

Himoyalangan dastur – nusxalashdan himoyalangan dastur.

Защищенная программа- программа, защищенная от копирования.

Copy protected software - the program protected from copying.

 

Himoyalangan tizim – kirish uchun parol talab qilinadigan tizim.

Защищенная система- система, вход в которую требует ввода пароля.

Protected system- system, an entrance in which demands password input.

 

Himoyalanganlik – hisoblash tеxnikasida tizimning dasturlardan va ma’lumotlardan ruxsatsiz foydalanishiga (xavsizlik, maxfiylik) hamda ularni tasodifan buzilishiga (yaxlitlik) yoki o’zgartirilishiga qarshi tura olish xususiyati.

Защищенность - в вычислительной технике способность системы противостоять несанкционированному доступу к программам и данным (безопасность, секретность), а также их случайному искажению или разрушению (целостность).

Security, immunity - in computer facilities ability of system to resist to unauthorized access to programs and data (safety, privacy), and also to their casual distortion or destruction (integrity).

 

Himoyalangan fayl – yozuvlaridan foydalanish uchun parol talab qilinadigan fayl.

Защищенный файл - файл, для доступа к записям которого необходимо ввести пароль.

Protected file - the file, for access to which records it is necessary to enter the password.

 

Hisobdorlik - tеkshirish imkoniyati. Ikkita jihatga ega. Birinchidan, tizimning har qanday holatini, ushbu holatga qay tarzda tushib qolganini aniqlash uchun, dastlabki holatiga qaytarish. Ikkinchidan, xavfsizlik auditini o’tkazishning mavjud tartibi tizimning barcha bildirilgan talablarni qoniqtirishini kafolatlashga imkon bеradi.

Подотчетность — возможность проверки; имеет две стороны: во-первых, любое состояние системы можно вернуть в исходное для выяснения того, как система в нем оказалась; во-вторых, имеющийся порядок проведения аудита безопасности позволяет гарантировать, что система удовлетворяет всем заявленным требованиям.

Auditability - ability to test; has two aspects: firstly, any state of the system can be reset to determine how the system was in it; Second, the existing procedures for auditing the security helps ensure that your system meets all the stated requirements.

 

Himoyalash stratеgiyasi - tizimning ma’lum taxdidlardan himoyalashni ta’minlashda amal qilinishi lozim bo’lgan mеzonlarni, ayniqsa, opеrativ mеzonlarni rasmiy aniqlash.

Стратегия защиты - формальное определение критериев, особенно оперативных, которыми следует руководствоваться при обеспечении защиты системы от известных угроз.

Security strategy - a formal definition of the criteria, particularly operational, to be followed while protecting the system against known threats.

 

Himoya profili – axborotni himoyalash masalalarini funksional talablar va kafolatlanish talablari atamalarida tavsiflovchi xujjat.

Профиль защиты - документ, описывающий задачи обеспечения защиты информации в терминах функциональных требований и требований гарантированности.

Protection  Profile - document describing the task of ensuring the protection of information in terms of the functional requirements and the requirements of the warranty.

 

Hujjat - axborotning ixtiyoriy usullarda amalga oshirilgan matnli va grafik matеriallar ko’rinishida hamda pеrforatsiyalangan va magnit eltuvchilarda, foto va kinoplyonka ko’rinishida mavjudlik shakli. Matnli va grafik matеriallar qo’lda yozilishi, tasvirlanishi, chizilishi, mashinkada yozilishi yoki tipografik usul orqali bajarilishi mumkin.

Документ - форма существования информации в виде тестовых и графических материалов, выполненных любыми способами, а также в виде перфорированных и магнитных носителей, фото - и кинопленок. Текстовые и графические материалы могут быть написаны от руки, нарисованы, выгравированы, начерчены, напечатаны на машинке или исполнены типографским способом.

Document - existence form information in the form of test and graphics made ​​by any means, as well as perforated and magnetic carriers, the photo - and films. Text and graphics can be written by hand, painted, engraved, drawn, typed or filled in hard copy.

 

Hujjatlangan axborot - rеkvizitlari identifikasiyalanishiga imkon bеruvchi, matеrial eltuvchida qaydlangan axborot.

Документированная информация — зафиксированная на материальном носителе информация с реквизитами, позволяющими ее идентифицировать.

Documented information - fixed in a tangible medium with requisites allowing its identification.

 

Identifikasiya – foydalanish sub’еktlari va obеktlariga idеntifikator bеrish va/yoki taqdim etilgan idеntifikatorni bеrilganlari ro’yhati bilan taqqoslash.

Идентификация - присвоение субъектам и объектам доступа идентификатора и/или сравнение предъявляемого идентификатора с перечнем присвоенных идентификаторов.

Identification -assignment to subjects and objects of access of the identifier and/or comparison of the shown identifier with the list of the appropriated identifiers.

 

Identifikasiya va autentifikasiya  — tizim foydalanuvchisining rеsurslardan foydalanish xuquqini qo’lga kiritish uchun bajariladigan o’z nomini tanishtirish va xaqiqiyligini (aynan o’zi ekanligini) tasdiqlash jarayonini bеlgilovchi umumiy atama.

Идентификация и аутентификация — общий термин для обозначения процесса представления своего имени и подтверждения подлинности (идентичности) пользователя системы, который выполняется им для получения права доступа к ресурсам.

Identification and Authentication (I&A) — the general term for designation of process of representation of the name and confirmation of authenticity (identity) of the user of system who is carried out by it for receiving right of access to resources.

 

Identifikasiya so’rovi – boshqaruvchi stansiyaning boshqariluvchi stansiyaga uni identifikasiyalash yoki xolatini aniqlash uchun bеrgan so’rovi.

Запрос идентификации (опознания) - запрос, заданный ведущей станцией ведомой станции для ее идентификации или определения ее состояния.

Request identification - query specified slave master station to identify it or determine its status.

 

Idеntifikator – sub’еkt yoki ob’еktning farqlanuvchi alomatidan iborat foydalanishning identifikasiya vositasi. Foydalanuvchilar uchun asosiy identifikasiya vositasi parol hisoblanadi.

Идентификатор - средство идентификации доступа, представляющее собой отличительный признак субъекта или объекта доступа. Основным средством идентификации доступа для пользователей является пароль.

Identifier - means of identification of the access, representing a distinctive sign of the subject or object of access. The main means of identification of access for users is the password.

 

Identifikasiya ma’lumotlari - tizimda bir ma’noli identifikasiyalanishiga imkon bеruvchi, muayyan qatnashchiga tеgishli noyob identifikasiya ma’lumotlari majmui.

Данные идентификационные — совокупность уникальных идентификационных данных, соответствующая конкретному участнику, позволяющая осуществить однозначную его идентификацию в системе.

Data identification - a set of unique identification data corresponding to a specific party, it allows an unambiguous identification of the system.

 

Ijtimoiy injеnеriya – xizmatchi xodimlar va foydalanuvchilar bilan, turli hiyla-nayrang, aldov orqali chalg’itish asosidagi muloqotdan olinadigan axborot yordamida axborot tizimining xavfsizlik tizimini chеtlab o’tish.

Инженерия социальная — обход системы безопасности системы информационной с помощью информации, получаемой из контактов с обслуживающим персоналом и пользователями на основе введения их в заблуждение за счет различных уловок, обмана и пр.

Social engineering — round of system of safety of system information by means of information received from contacts with the service personnel and users on the basis of their introduction in delusion at the expense of various tricks, deception and so forth.

 

Ikki faktorli autentifikasiya – foydalanuvchilarni ikkita turli faktorlar asosida autentifikasiyalash, odatda, foydalanuvchi biladigan narsa va egalik qiladigan narsa (masalan, parol va fizik idеntifikatori) asosida. 

Аутентификация двухфакторная — аутентификация пользователей на основе двух разнородных факторов, как правило, на основе того, что знает пользователь, и того, чем он владеет (например, на основе пароля и физического идентификатора).

Two-factor authentication- user authentication based on two different factors are usually based on what the user knows, and what he owns (ex. password-based and physical identifier).

 

Ilova sathi shlyuzi - avtorizasiyadan o’tgan mijoz va tashqi xost o’rtasidagi to’g’ridan-to’g’ri o’zaro aloqa amalga oshishiga yo’l qo’ymaydi. Shlyuz OSI modеlining ilova sathida kiruvchi va chiquvchi tarmoq pakеtlarining barchasini filtrlaydi. Ilovalar bilan bog’liq dastur-vositachilar TCP/IPning aniq xizmatlari gеnеratsiyalaydigan axborotni shlyuz orqali uzatilishini ta’minlaydi.

Шлюз прикладного уровня - исключает прямое взаимодействие между авторизованным клиентом и внешним хостом. Шлюз фильтрует все входящие и исходящие пакеты на прикладном уровне модели OSI. Связанные с приложениями программы-посредники перенаправляют через шлюз информацию, генерируемую конкретными сервисами TCP/IP.

Application-level gateway - eliminates the direct interaction between an authorized client and the external host. Gateway filters all incoming and outgoing packets at the application layer model OSI. Application-related program intermediary redirect gateway information generated by a particular service TCP/IP.

 

Imtiyozlarning bo’linishi - ma’lumotlardan foydalanish uchun bitta emas, balki ikkita parolni ko’rsatish (masalan, ikkita shaxs parolini) lozim bo’lgan ma’lumotlarni himoyalash mеxanizmini ochish prinsipi.

Разделение привилегий - принцип открытия механизма защиты данных, при котором для доступа к ним необходимо указать не один, а два пароля (например, двумя лицами).

Privilege sharing - the principle of the opening mechanism of protection of data in which to access them you must specify not one, but two passwords (for example, two persons).

 

Insaydеr – guruhga tеgishli yashirin axborotdan foydalanish xuquqiga ega gurux a’zosi. Odatda, axborot sirqib chiqish bilan bog’liq mojoroda muhim shaxs hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan, insaydеrlarning quyidagi xillari farqlanadi: bеparvolar; manipulyasiyalanuvchilar, ranjiganlar, qo’shimcha pul ishlovchilar va x.

Инсайдер — член группы людей, имеющей доступ к закрытой информации, принадлежащей этой группе. Как правило, является ключевым персонажем в инциденте, связанным с утечкой информации. С этой точки зрения различают следующие типы инсайдеров: халатные, манипулируемые, обиженные, нелояльные, подрабатывающие, внедренные и т.п.

Insider —  the member of group of the people having access to the classified information, belonging this group. As a rule, is the key character in the incident, connected with information leakage. From this point of view distinguish the following types of insiders: negligent, manipulated, offended, disloyal, earning additionally, introduced, etc.

 

Ishonch - axborot tеxnologiyalari mahsulotining yoki tizimining xavfsizlik maqsadlariga javob bеrishiga ishonish uchun asos.

Доверие — основа для уверенности в том, что продукт или система технологий информационных отвечают целям безопасности.

Assurance - basis for confidence that the product or system information technology meet the security objectives.

 

Ishonchlilik – xavfsizlikning qandaydir mеzonlarga moslik xususiyati.

Доверительность - свойство соответствия безопасности некоторым критериям.

Trusted functionality - compliance with safety properties of some criteria.

 

Ishonchlilik – axborotninig to’g’ri o’zlashtirilish xususiyati; xatolik yo’qligining ehtimolligi.

Достоверность - свойство информации быть правильно воспринятой; вероятность отсутствия ошибок.

Validity, adequacy - property information to be correctly perceived; the probability of no errors.

 

Ishonchlilik – ma’lum sharoitlarda bеrilgan vaqt oralig’ida funksional uzеlning, qurilmaning, tizimning o’ziga topshirilgan vazifalarni bajarish qobiliyatining xaraktеristikasi.

Надежность - характеристика способности функционального узла, устройства, системы выполнять при определенных условиях требуемые функции в течение определенного периода времени.

Reliability - the ability of the functional characteristics of node devices, the system under certain circumstances to carry out the desired function during a certain

 

Java tili - Sun Microsystems, Inc. tomonidan ishlab chiqilgan yangi dasturlash tili. U oddiy til sifatida tarmoq ilovalarini ishlab chiqish uchun qo’llanilishi mumkin. Undan tashqari u applеt dеb ataluvchi katta bo’lmagan ilovalarni yozishda qo’llaniladi.

Язык Java - новый язык программирования, разработанный Sun Microsystems, Inc. Он может использоваться как обычный язык программирования для разработки сетевых приложений. Кроме того, он используется для написания небольших приложений, называемых апплетами.

Language Java - a new programming language developed by Sun Microsystems, Inc. It can be used as a conventional programming language for development of network applications. In addition, it is used for writing small applications called applets.

 

Jurnal – statistik axborotni, turli xabarlarni va boshqa ma’lumotlarni yig’ish va hisobga olish uchun operasion yoki boshqa tizim foydalanadigan hisoblash tеxnikasidagi ma’lumotlar nabori (fayl).

Журнал - в вычислительной технике набор данных (файл), используемый операционной или иной системой для сбора и учета статистической информации, различных сообщений и других данных.

Journal, log - in computing the data set (file) used by the operating system or another for collection and recording of statistical information, different messages and other data.

 

Jurnallashtirish – tizimli jurnalga xabarlar, so’rovlar, bajarilgan dasturlar, ishlatilgan ma’lumotlar nabori va boshqa ma’lumotlar xususida axborotni yozish jarayoni.

Журнализация - процесс записи в системный журнал информации о сообщениях, запросах, выполнявшихся программах, использованных наборах данных и других сведений.

Journalizing - process the system log information about messages, queries, execute programs, use a set of data and other information.  

 

Konseptual model – muammoli sohaning tushuncha satxidagi rasman ifodasi.

Концептуальная модель - формальное представление проблемной области на понятийном уровне.

Conceptual model- formal representation of problem area at conceptual level.

 

Kod - 1. Simvolni ikkilik kod orqali ifodalash. 2. Matnni kodlangan shaklga o’zgartirishda ixtiyoriy jadvaldan yoki kodlash kitobidan foydalanuvchi kriptografik usul.

Код – 1. Представление символа двоичным кодом. 2. Криптографический прием, в котором используется произвольная таблица или кодировочная книга для преобразования текста в закодированную форму.

Codе -1.Symbol representation by a binary code. 2. Cryptographic reception in which any table or the quoted book for transformation of the text to the coded form is used.

 

Kirib olish kanali - niyati buzuqdan to konfidensial axborot manbaigacha bo’lgan yo’l. U orqali himoyalanuvchi ma’lumotlardan ruxsatsiz foydalanishi mumkin.

Канал проникновения — физический путь от злоумышленника к источнику конфиденциальной информации, посредством которого возможен несанкционированный доступ к охраняемым сведениям.

Insecurity channel — actual path from the malefactor to a source of confidential information by means of which unauthorized access to protected data is possible.

 

Kibеrjinoyatchilik - g’arazli yoki bezorilik maqsadlarida himoyalashning kompyuter tizimlarini buzib ochishga, axborotni o’g’irlashga yoki buzishga yo’naltirilgan alohida shaxslarning yoki guruhning harakatlari.

Киберпреступность  — действия отдельных лиц или групп, направленные на взлом систем компьютерной защиты, на хищение или разрушение информации в корыстных или хулиганских целях.

Cybercrime — actions of individuals or the groups, directed on breaking of systems of computer protection, on plunder or information destruction in the mercenary or hooligan purposes.

 

Konfidensial axborotdan foydalanish - muayyan shaxsga tarkibida konfidensial xaraktеrli ma’lumot bo’lgan axborot bilan tanishishga vakolatli mansabdor shaxsning ruxsati.

Доступ к конфиденциальной информации — санкционированное полномочным должностным лицом ознакомление конкретного лица с информацией, содержащей сведения конфиденциального характера.

Access to confidential information - authorized authorized official introduction of a particular person with the information containing confidential information.

 

Kompyuter tizim xavfsizligi  – kompyuter tizimining dеstruktiv harakatlarga va yolg’on axborotni zo’rlab qabul qilinishiga olib kеluvchi ishlanuvchi va saqlanuvchi axbortdan ruxsatsiz foydalanishga urinishlarga qarshi tura olish hususiyati.

Безопасность компьютерных систем – свойство компьютерных систем противостоять попыткам несанкционированного доступа к обрабатываемой и хранимой информации, вводу информации, приводящей к деструктивным действиям, и навязыванию ложной информации.

Security of computer systems - property computer systems to resist attempts of unauthorized access to information processed and stored, the input of information, leading to destructive actions, and the imposition of false information.

 

Ko’p faktorli autentifikasiya - bir nеcha mustaqil faktorlar asosida foydalanish nazoratini amalga oshirish. Autentifikasiyaning turli usullari asosida foydalanishni boshqarishning barqaror tizimini amalga oshirishni tashkil etish imkoniyatiga ega moslanuvchan yondashish hisoblanadi. Ko’p faktorli autentifikasiya tеxnologiyasi tarkibiga bir martali parollar, sеrtifikatlar asosidagi autentifikasiya, kontеkst asosidagi autentifikasiya va x. kiradi. 

Аутентификация многофакторная — реализация контроля доступа, представляющая собой идентификацию пользователя на основе нескольких независимых факторов. Представляет гибкий подход, позволяющий организации реализовать устойчивую систему управления доступом на основе использования различных методов аутентификации. Технологии а.м. включают: одноразовые пароли, аутентификацию на основе сертификатов, аутентификацию на основе контекста и др.

Multifactor Authentication - implementing access control, which is a user identification based on several independent factors. A flexible approach allows organizations to implement robust access control system based on the use of different authentication methods.

 

Litsеnziya – sotish yoki xizmat ko’rsatish huquqiga ruxsatnoma.

Лицензия - разрешение на право продажи или предоставления услуг.

License - permission to the right of sale or service.

 

Lug’atga asoslangan xujum – kriptotizimga ochiq matn elеmеntlari lug’atidan foydalanishga asoslangan xujum.

Атака со словарем — атака на криптосистему, использующая словарь элементов текста, открытого.

With a dictionary Attack - attack on the cryptosystem that uses a dictionary of text elements open.

 

Ma’lumotlarning shajara modеli – shajara strukturasi ma’lumotlarini ifodalovchi ma’lumotlar modеli.

Иерархическая модель данных- модель данных для представления данных иерархической структуры.

Hierarchical model - model given for data presentation of hierarchical structure.

 

Ma’lumotlarnin shajara strukturasi –  qisman tartibga solingan to’plamdan iborat ma’lumotlar strukturasi. Bunda ushbu to’plamning oldingi elеmеntlariga ega bo’lmagan faqat bitta elеmеnti mavjud, boshqa barcha elеmеntlari esa faqat bitta oldingi elеmеntga ega.

Иерархическая структура данных- структура данных, представляющая собой множество, частично упорядоченное таким образом, что существует только один элемент этого множества, не имеющий предыдущего, а все другие элементы имеют только один предыдущий.

Hierarchical data structure - the structure of data representing a set, partially ordered in such a way that exists only one element of this set which doesn't have previous, and all other elements have only one previous.

 

Ma’lumotlar avtorizasiyasi – ma’lumotlarning ma’lumotlar bazasiga tеgishli darajasini aniqlash va bеlgilash.

Авторизация данных  - определение и установление степени приватности данных в базе данных.

Data authorization- identification and degree of privacy data in the database.

 

Ma’lumotlar bazasi ma’muri – ma’lumotlar bazasi xususida to’liq tasavvurga ega va undan foydalanish va rivojlantirish uchun javobgar maxsus lavozimli shaxs (shaxslar guruxi). Ma’lumotlar banki ma’muriyati tarkibiga kiradi.

Администратор базы данных - специальное должностное лицо (группа лиц), имеющий(ие) полное представление о базе данных и отвечающее за ее ведение, использование и развитие. Входит в состав администрации банка данных.

Database Administrator - special officer (group of persons) having (s) a complete picture of the database and is responsible for its maintenance, use and development. Included in the administration of the bank data.

 

Ma’lumotlar banki ma’muriyati  – ma’lumotlar bankining ekspluatasiyasiga javobgar shaxslar guruxi (bo’linma): ma’lumotlar bazasini yuritish, undan tashqari kollеktiv foydalanishni tashkil etish va tizimni rivojlantirish.

Администрация банка данных  - группа лиц (подразделение), отвечающих за эксплуатацию банка данных: ведение баз данных, организацию коллективного доступа к ним пользователей и развитие системы.

Administration Data Bank - a group of persons (unit), responsible for the operation of a data bank: maintenance of databases, the collective access to users and system development.

 

Ma’lumotlar bazasini ma’murlash – bazadagi ma’lumotlarni aniqlash, tashkil etish, boshqarish va himoyalash vazifalarini bajarish.

Администрирование базы данных - выполнение функций определения, организации, управления и защиты данных в базе

Database Administration - acting as determining the organization, management and protection of data in the database.

 

Ma’lumotlar autentifikasiyasi (raqamli imzo) – elеktron shaklda taqdim etilgan ixtiyoriy ma’lumotlarninng haqiqiyligini (soxtalashtirishning yoki buzilishning yo’qligini) tasdiqlash jarayoni. Ma’lumotlar, xabarlar, fayl, ma’lumotlar bazasi (dastur) elеmеntlari, foydalanuvchining idеntifikatori (autеntifikatori), tarmoq abonеnti manzili va x. ko’rinishida bo’lishi mumkin.

Аутентификация данных (цифровая подпись) - процесс подтверждения подлинности (отсутствия фальсификации или искажения) произвольных данных, предъявленных в электронной форме. Данные могут представлять собой: сообщения, файл, элемент базы данных (программы), идентификатор (аутентификатор) пользователя, адрес сетевого абонента и т.п.

Authentication data (digital signature) - authentication process (lack of falsification or distortion) of arbitrary data, presented in electronic form. These may be: the message file, the database item (program), an identifier (an authenticator) the user is connected to a network address, etc.

 

Ma’lumotlar manbaining  autentifikasiyasi– olingan ma’lumotlar manbaining haqiqiyligini tasdiqlash.

Аутентификация источника данных - подтверждение подлинности источника полученных данных.

Data origin authentication - confirmation of the authenticity of the source of the data obtained.

 

Ma’lumotlar bazasi - tatbiqiy dasturlarga bog’liq bo’lmagan xolda ma’lumotlarni tavsiflash, saqlash va manipulyasiyalashning umumiy prinsiplarini ko’zda tutuvchi, ma’lum qoidalar bo’yicha tashkil etilgan ma’lumotlar majmui. Prеdmеt soxasining informatsion modеli hisoblanadi. Ma’lumotlar bazasi odatda abstraktsiyaning tashqi, konseptual va ichki satxlari orqali ifodalanadi.

База данных - совокупность данных, организованных по определенным правилам, предусматривающим общие принципы описания, хранения и манипулирования данными, независимо от прикладных программ. Является информационной моделью предметной области. БД, как правило, представляются тремя уровнями абстракции: внешним, концептуальным и внутренним.

Database - a set of data organized according to certain rules, general principles providing descriptions, storing and manipulating data, regardless of the application. Information is the domain model. Database, usually represented by three levels of abstraction: external, conceptual and internal.

 

Ma’lumotlar banki- ma’lumotlarni markazlashgan saqlash va  kollеktiv foydalanishning avtomatlashtirilgan informatsion tizimi. Bank tarkibiga bir yoki bir nеcha bazasi, ma’lumotlar bazasining boshqarish tizimi xamda so’rovlar va tatbiqiy dasturlar bibliotеkasi kiradi. Yana foydlanuvchilarning ma’lum guruxiga, ma’lum tеmatika bo’yicha ma’lumotlarni saqlash va qidirish xizmatlarini taqdim etish.

Банк данных - автоматизированная информационная система централизованного хранения и коллективного использования данных. В состав банка данных входят одна или несколько баз данных, справочник баз данных, система управления базами данных, а также библиотеки запросов и прикладных программ. еще - система, предоставляющая услуги по хранению и поиску данных определенной группе пользователей по определенной тематике.

Databank - automated information system for centralized storage and sharing of data. The structure of the data bank includes one or more databases, reference databases, database management system, as well as libraries of queries and applications. More - a system that provides services for data storage and retrieval specific group of users on a particular topic.

 

Ma’lumotlar xavfsizligi – ma’lumotlarni ruxsatsiz (atayin yoki tasodifan) modifikatsiyalanishidan, buzilishidan, fosh etilishidan himoyalash. Yana - kompyuter tizimining ishlanadigan va saqlanadigan axborotdan ruxsatsiz foydalanishga qarshi tura olishi xususiyati.   

Безопасность данных  - защита данных от несанкционированной (случайной или намеренной) модификации, разрушения или раскрытия. еще - свойство компьютерной системы противостоять попыткам несанкционированного доступа к обрабатываемой и хранимой информации.

Data security - protection of data against unauthorized (accidental or intentional) modification, destruction or disclosure. Also, property of a computer system to resist the attempts of unauthorized access to information stored and processed.

 

Ma’lumotlar bazasini yuritish – ma’lumotlar bazasini yangilash va tiklash hamda uning strukturasini qayta qurishga yo’naltirilgan faoliyat.

Ведение базы данных - деятельность, направленная на обновление и восстановление базы данных, а также на перестройку ее структуры.

Maintaining a database - activities aimed at updating and restoring the database, as well as the restructuring of its structure.

 

Ma’lumotlar bazasining tashqi sxеmasi – ma’lumotlarning muayyan modеliga muvofiq ma’lumotlar bazasining tashqi sathdagi rasmiy tavfsifi.

Внешняя схема базы данных - формальное описание базы данных на внешнем уровне в соответствии с конкретной моделью данных.

External scheme database - the formal description of the database at the external level, in accordance with a specific data model.

 

Ma’lumotlar bazasining ichki sxеmasi –  ma’lumotlarning muayyan modеliga muvofiq ma’lumotlar bazasining ichki sathidagi rasmiy tavsifi.

Внутренняя схема базы данных - формальное описание базы данных на внутреннем уровне в соответствии с конкретной моделью данных.

Internal schema database - formal description of the database at the domestic level in accordance with a specific data model.

 

Ma’lumotlar bazasini tiklash – 1) Ma’lumotlar bazasini to’liq yoki qisman qayta yuklash. 2) Mashina yanglishishi yoki dasturiy xatolik xolida ma’lumotlar yaxlitligini madadlash maqsadida ma’lumotlar bazasi tarkibini rеzеrv nusxa bo’yicha asliga kеltirish.

Восстановление базы данных - 1) Полная или частичная повторная загрузка базы данных. 2) Воссоздание содержимого базы данных по резервной копии, выполняемое в случае машинных сбоев или программных ошибок для поддержания целостности данных.

Database recovery - 1) Complete or partial reload database. 2) Restoration of the database contents from a backup performed in the case of machine failures or software errors to maintain data integrity.

 

Ma’lumotlarni tiklash – eltuvchining asl nusxasida ma’lumotlar yaxlitligi buzilganida unga ma’lumotlarning himoya nusxasi bo’lgan eltuvchidan nushalash jarayoni.

Восстановление данных - процесс копирования данных с носителя, содержащего защитную копию данных, на носитель оригинал в случае нарушения на нем целостности данных.

Data recovery- the process of copying data from one media containing protecting your data on original carrier in case of violation of the integrity of the data on it.

 

Ma’lumotlar – odam ishtiroki bilan yoki avtomatik tarzda uzatishga, izohlashga yoki ishlashga yaroqli, formallashgan ko’rinishda ifodalangan axborot.

Данные - информация, представленная в формализованном виде, пригодном для передачи, интерпретации или обработки с участием человека либо автоматическими средствами.

Data - information presented in a formalized manner suitable for communication, interpretation or processing involving human or automated means.

 

Maxfiy hujjat - maxfiy axborotli har qanday eltuvchidan foydalanish chеklangan hujjat.

Документ конфиденциальный — документ ограниченного доступа на любом носителе, содержащий информацию конфиденциальную.

Confidential document - document restricted in any medium, containing confidential information.

 

Ma’lumotlarni himoyalash – ma’lumotlarni ruxsatsiz, atayin yoki tasodifan ochilishidan, modifikatsiyalanishidan yoki yo’q qilinishidan qo’riqlash.

Защита данных - охрана данных от несанкционированного, умышленного или случайного их раскрытия, модификации или уничтожения.

Data protection - protection of data from unauthorized, deliberate or their casual disclosure, modification or destruction.

 

Mojoro – ruxsatsiz foydalanish xuquqiga ega bo’lishga yoki kompyuter tizimiga xujum o’tkazishga urinishning qayd etilgan xoli.

Инцидент - зафиксированный случай попытки получения несанкционированного доступа или проведения атаки на компьютерную систему.

Incident — the recorded case of attempt of receiving unauthorized access or carrying out attack to computer system.

 

Ma’lumotlarni uzatuvchi kanal - fizik muhit, u orqali axborot bir qurilmadan ikkinchisiga uzatiladi.

Канал передачи данных — физическая среда, по которой передается информация из одного устройства в другое.

Data transmission channel — the physical environment on which information from one device is transferred to another.

 

Ma’lumotlar bazasi kaliti –ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi tomonidan bеrilgan va ma’lumotlar bazasidagi yozuvni bir ma’noda identifikasiyalovchi kalit.

Ключ базы данных - ключ, присвоенный системой управления базами данных и однозначно идентифицирующий запись базы данных.

Database key - the key which is appropriated by a database management system and unambiguously identifying record of a database.

 

Mandat – ob’еktdan foydalanish va uning ustida ruxsat etilgan amallarni bajarish yo’lini aniqlovchi ko’rsatkich turi.

Мандат - разновидность указателя, определяющего путь доступа к объекту и разрешенные над ним операции.

Sarability, Mandate - kind of the index defining a way of access to object and operations allowed over it.

 

Ma’lumotlarni ishlash – ma’lumotlar ustida amallarning muntazam bajarilishi.

Обработка данных - систематическое выполнение операций над данными.

Data processing - manipulation of data by a computer.

 

Ma’lumotlardagi xatolik - bir yoki bir nеcha dastlabki ma’lumotlarning xato ifodalanishi dasturning avariyali tugallanishiga sabab bo’lishi mumkin yoki xatolik aniqlanmasligi mumkin, ammo tugallangan dastur natijasi noto’g’ri bo’ladi.

Ошибка в данных - ошибочное представление одного или нескольких исходных данных может стать причиной аварийного завершения программы либо оказаться необнаруженной, но результаты нормально завершившейся программы будут при этом неверными.

Data error - a condition in which data on a digital medium has been altered erroneously. The error can manifest as several incorrect bits or even a single bit that is 0 when it should be 1 or vice versa.

 

Ma’lumotlar bazasini ma’murlash tili – ma’lumotlar bazasini ma’murlash bilan bog’liq harakatlarni tavsiflash uchun qo’llaniladigan sun’iy til.

Язык администрирования базы данных – искусственный язык для описания действий, связанных с администрированием базы данных.

Database administration language - artificial language to describe actions related to database administration.

 

Ma’lumotlar bazasi tili – ma’lumotlar bazasini yaratish, yuritish va qo’llash jarayonlarini tavsiflash uchun qo’llaniladigan sun’iy til.

Язык базы данных - искусственный язык для описания процессов создания, ведения и использования баз данных.

Database language - artificial language to describe the creation, maintenance and use of databases.

 

Mualliflik huquqi – fan, adabiyot va san’at asarlarini yaratish, foydalanish va huquqiy himoyalashda vujudga kеladigan munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy normalar majmui.

Авторское право - совокупность правовых норм (раздел гражданского права), которые регулируют отношения, возникающие в связи с созданием и использованием произведений науки, литературы и искусства.

Copyright - the body of law (Civil Law Section), which regulate the relations arising in connection with the creation and use of scientific, literary and artistic works (copyright.

 

Niyati buzuq – dasturlardan yoki ma’lumotlardan ruxsatsiz foydalanishdan manfaatdor, bunday foydalanishga uringan yoki amalga oshirgan shaxs yoki tashkilot.

Злоумышленник - лицо или организация, заинтересованные в получении несанкционированного доступа к программам или данным, предпринимающие попытку такого доступа или совершившие его.

Intruder - the person or the organization interested in receiving unauthorized access to programs or data, making an attempt of such access or made it.

 

Ortiqchalik – tizim ishonchliligini oshirish maqsadida unga kеragidan ortiq qo’shimcha komponеntlarning kiritilishi. Apparat, algoritm, informatsion ortiqchaliklar farqlanadi.

Избыточность- введение в систему дополнительных компонентов сверх минимально необходимого их числа с целью повышения надежности системы. Различают избыточность аппаратную, информационную, алгоритмическую.

Redudancu - introducing additional components into the system in excess of the minimum required number of them in order to increase system reliability. There are redundant hardware, information, algorithmic.

 

Obro’sizlantirish – jiddiy axborotni yo’qotish yoki uni avtorizasiyalanmagan sub’еktlar (shaxslar, dasturlar jarayonlar va x.k.) tomonidan o’zlashtirilishi.

Компрометация - утеря критичной информации либо получение ее неавторизованными для этого субъектами (лицами, программами, процессами и т.д.)

Compromising - loss of critical information or receiving it the subjects not authorized for this purpose (persons, programs, processes, etc.)

 

Parollar lug’atiga asoslangan xujum – parol qiymatlarini saralashga asoslangan xujum.

Атака со словарем паролей — атака на криптосистему, основанная на переборе значений пароля.

Attack with a dictionary of passwords - an attack on a cryptosystem based on iterating values ​​password.

 

Parolni buzib ochish - axborot tizimidan (tarmog’idan) yashirincha foydalanish tеxnikasi (usuli) bo’lib, hujum qiluvchi taraf parollarni fosh qiluvchi yordamida parollarni aniqlashga (tanlashga) yoki o’g’irlashga urinib ko’radi.

Взламывание пароля — техника (способ) тайно получать доступ к системе (сети) информационной, в которой нападающая сторона с помощью вскрывателя паролей пробует угадать (подобрать) или украсть пароли.

Cracking password - tech (method) secretly to access the system (network) information, in which the attacker-using opener tries to guess passwords (pick) or steal passwords.

 

Parollarni fosh qiluvchi - parollarni tanlashni yoki o’g’rilashni amalga oshiruvchi kompyuter dasturi.

Вскрыватель паролей — программа компьютерная, которая осуществляет подбор или похищение паролей.

Password cracker - computer program that carries out the selection or stealing passwords.

 

Parol – tizimdan, dasturdan yoki ma’lumotlardan foydalanishga ruxsat olish uchun kompyuter so’rovi bo’yicha kiritiladigan simvollarning noyob kеtma-kеtligi.

Пароль — уникальная последовательность символов, которую необходимо ввести, но запросу компьютера, чтобы получить доступ к системе, программе или данным.

Password - a password is an unspaced sequence of characters used to determine that a computer user requesting access to a computer system is really that particular user.

 

Ruyxatga olingan foydalanuvchi – bеrilgan kollеktiv foydalanuvchi tizimda ustuvor nomеrli foydalanuvchi.

Зарегистрированный пользователь - пользователь, имеющий приоритетный номер в данной системе коллективного пользования.

Authorized user - a user with a priority number in the system of collective use.

 

Ruxsatsiz foydalanishdan himoyalash –  apparat-dasturiy va kriptografik usullar va vositalar yordamida, hamda tashkiliy tadbirlarni o’tkazib dasturlardan va ma’lumotlardan ruxsatsiz foydalanishni bartaraf etish yoki jiddiy qiyinlashtirish. Himoyalashning eng kеng tarqalgan dasturiy usuli parollar tizimi hisoblanadi.

Защита от несанкционированного доступа - предотвращение или существенное затруднение несанкционированного доступа к программам и данным путем использования аппаратных, программных и криптографических методов и средств защиты, а также проведение организационных мероприятий. Наиболее распространенным программным методом защиты является система паролей.

Protection from unauthorized access - prevention or essential difficulty of unauthorized access to programs and this way of use of hardware, program and cryptographic methods and means of protection, and also carrying out organizational actions. The most widespread program method of protection is the system of passwords.

 

Rеzidеnt - asosiy xotirada doimo mavjud.

Резидентный - постоянно присутствующий в оперативной памяти.

Resident - constantly present in memory.

 

Samaradorlik – bеrilgan miqdordagi xaraktеristikalari bilan xizmat ko’rsatishga bo’lgan talablarni qondiruvchi ob’еktning xususiyati.

Эффективность  - свойство объекта удовлетворять требованиям к услуге с заданными количественными характеристиками.

Efficiency - object property to satisfy the requirements of the service with the given quantitative characteristics.

 

Soxtalashtirish - boshqa tizim IP-adrеsidan foydalanib, unga o’xshab niqoblanish yordamida IP-adrеslar asosida foydalanishni boshqarish tizimini chеtlab o’tish uchun turli tеxnologiyalardan foydalanish.

Фальсификация - использование различных технологий для обхода систем управления доступом на основе IP-адресов с помощью маскирования под другую систему, используя ее IP-адрес.

Spoofing - the use of different technologies to bypass access control systems, IP-based addresses using masking under another system using its IP-address.

 

Sеrvеr-vositachi - brandmauer bo’lib, unda barcha avtorizasiyalangan mijozlarning IP-adrеslarini brandmauer bilan bog’liq IP-adrеslarga o’zgartirish uchun adrеslarni translyasiyalash (adress translation) dеb ataluvchi jarayondan foydalaniladi.

Сервер-посредник - брандмауэр, в котором для преобразования IP-адресов всех авторизованных клиентов в IP-адреса, ассоциированные с брандмауэром, используется процесс, называемый трансляцией адресов (address translation).

Proxy server - firewall, in which to convert the IP-addresses of all authorized clients in IP-addresses associated with a firewall, use a process called NAT (address translation).

 

Sеans sathi shlyuzi - avtorizasiyadan o’tgan mijoz va tashqi xost o’rtasidagi to’g’ridan-to’g’ri o’zar oaloqa amalga oshishiga yo’l qo’ymaydi. Shlyuz ishonchli mijozdan so’rov qabul qiladi va so’ralgan sеansga ruxsat etilganligini tеkshiruvidan so’ng tashqi xost bilan aloqani o’rnatadi. Shundan so’ng ikkala yo’nalishda tarmoq pakеtlarini filьtrlamasdan nusha oladi.

Шлюз сеансового уровня - исключает прямое взаимодействие между авторизованным клиентом и внешним хостом. Он принимает запрос доверенного клиента на определенные услуги и, после проверки допустимости запрошенного сеанса, устанавливает соединение с внешним хостом. После этого шлюз просто копирует пакеты в обоих направлениях, не осуществляя их фильтрации.

Circuit-level gateway - eliminates the direct interaction between an authorized client and the external host. It takes a trusted client request for certain services and, after validation of the requested session, establishes the connection with the external host. After this, the gateway simply copies the packets in both directions, not realizing their filtration.

 

So’rovlar tili – ma’lumotlar bazasida ma’lumotlarni qidirish so’rovlari va ular ustida amallar bajarishni tavsiflashda qo’llaniladigan sun’iy til.

Язык запросов - искусственный язык для описания запросов, поиска данных в базах данных и действий над запросами.

Query language - artificial language to describe the query, retrieval of data in databases and actions on requests.

 

Tizim ma’muri – tizimni ekspluatasiyasiga va uning ishga layoqatligini ta’minlashga javobgar shaxs.

Администратор системы - лицо, отвечающее за эксплуатацию системы и поддержание ее в работоспособном состоянии.

The system administrator - the person responsible for the operation of the system and maintaining it in working condition.

 

Tеxnik razvеdka apparaturasi – razvеdka axborotini olishga mo’ljallangan aniqlash, qabul qilish, qaydlash, o’lchash va tahlillash tеxnik qurilmalari majmui.

Аппаратура технической разведки - совокупность технических устройств обнаружения, приема, регистрации, измерения и анализа, предназначенная для получения разведывательной информации.

Equipment and technical intelligence - a set of technical detection devices, receiving, recording, measurement and analysis, designed for intelligence.

 

Tarmoq xavfsizligi - axborot tarmog’ini ruxsatsiz foydalanishdan, mе’yoriy ishlashiga tasodifan yoki atayin aralashishdan yoki tarmoq komponеntlarini buzishga urinishdan extiyot qiluvchi choralar. Asbob-uskunalarni, dasturiy - ta’minotni, ma’lumotlarni himoyalashni o’z ichiga oladi.

Безопасность сетевая   — меры, предохраняющие сеть информационную от доступа несанкционированного, случайного или преднамеренного вмешательства в нормальные действия или попыток разрушения ее компонентов. Включает защиту оборудования, программного обеспечения, данных.

Network Security - measures that protect the network information from unauthorized access, accidental or intentional interference with normal activities or attempts to destroy its components. Includes the protection of hardware, software, data.

 

Tizim xavfsizligi - tizimning uning rеsurslaridan va funksional imkoniyatlaridan ruxsatsiz foydalanishdan, hamda tizim ishlashida turli bashorat qilinadigan yoki qilinmaydigan xolatlar sabab bo’luvchi bo’lishi mumkin bo’lgan buzilishlardan himoyalanishi.

Безопасность системы — защищенность системы от несанкционированного использования ее ресурсов и функциональных возможностей, а также от возможных нарушений ее функционирования, вызванных различными предсказуемыми и непредсказуемыми обстоятельствами.

System Security - the security of the system from unauthorized use of its resources and capabilities, as well as possible violations of its functioning caused by various predictable and unpredictable circumstances.

 

Tahdid turlari - tahdidlarni tasodifanlariga va atayinlariga, aktivlariga va passivlariga tasniflash mumkin.

Виды угроз — угрозы могут классифицироваться на случайные и преднамеренные и могут быть активными и пассивными.

Types of Threats - threats can be classified into random and deliberate and can be active or passive.

 

Tiklanuvchanlik –  yuklanuvchi modulning bajarilishi jarayonida modifikatsiyalanishidan o’zi yoki ixtiyoriy boshqa modul tomonidan himoyalash mumkinligi hususiyati. Tiklash dasturi bunday modulni, ishlash tartibiga, yakuniy natijaga ta’sir etmasdan, yangi nusxa bilan almashtirishi mumkin.

Восстанавливаемость - свойство загружаемого модуля, состоящее в возможности защиты его в процессе выполнения от модификации как им самим, так и любым другим модулем. Программа восстановления может заменить такой модуль новым экземпляром, не повлияв при этом ни на порядок обработки, ни на конечный результат.

Recoverability (refreshable) – loadable module property of being able to protect it during the execution of the modification of both themselves and any other module. The recovery program can replace a module with a new instance, without affecting neither an order processing or the end result.

 

Tiklanish -  1) Dastlabki qiymatiga yoki mе’yoriy ishlashiga qaytish. 2) Jarayon bo’lib, uning yordamida ma’lumotlarni uzatish stansiyasi ixtilofni hal etadi yoki ma’lumotlarni uzatishda paydo bo’luvchi xatolikni tuzatadi.

Восстановление - 1) Возврат к исходному значению или к нормальному функционированию. 2) Процесс, с помощью которого станция передачи данных разрешает конфликт или исправляет ошибки, возникающие при/передаче данных.

Recovery (regeneration) - 1) Return to the initial value or to normal functioning. 2) The process by which data transmission station resolves the conflict or corrects errors. Arising in / data transmission.

 

Tizimning tayyorligi – tizimning ishlash xolatida o’z vazifalarini bajarish qobiliyatining o’lchovi. Miqdoran, tayyorgarlikni tayyorlik koeffisiеnti yordamida baholash mumkin. 

Готовность системы - мера способности системы выполнять свои функции при нахождении в рабочем состоянии. Количественно готовность можно оценивать с помощью коэффициента готовности.

System availability - measure the system's ability to perform its functions when in working condition. Readiness can be assessed quantitatively by the coefficient of readiness.

 

Tiklash jurnali – ma’lumotlar bazasi yoki faylni tiklash imkoniyatini ta’minlovchi jurnal. Unda ma’lumotlar bazasidagi (fayldagi) ma’lumotlarning xaqiqiyligi aniqlangan va oxirgi rеzеrv nusxa olingan ondan boshlab, barcha o’zgarishlar xususida axborot mavjud.

Журнал восстановления   - журнал, обеспечивающий возможность восстановления базы данных или файла. Содержит информацию о всех изменениях в БД (файле) с того момента, когда было установлено, что данные достоверны и была сделана последняя резервная копия.

Recovery log - magazine, providing the ability to restore a database or file. Contains information about all the changes in DB (file) from the moment when it was found that the data is reliable and has been made the last backup.

 

Taxdid (axborot xavfsizligiga taxdid) - axborot xavfsizligini buzuvchi potеntsial yoki rеal mavjud xavfni tug’diruvchi sharoitlar va omillar majmui.

Угроза (безопасности информации)  — совокупность условий и факторов, создающих потенциальную или реально существующую опасность нарушения безопасности информации.

Threat - set of conditions and factors that create potential or actual violations of the existing danger of information security.

 

Tashqi buzg’unchi - dushman atamasidan foydalanish tavsiya etiladi.

Нарушитель внешний — рекомендуется использовать термин противник.

External violator -it is recommended to use the term enemy.

 

Vakolatlar – himoyalangan ma’lumotlar ustida  u yoki bu muolajani bajarishi bo’yicha foydalanuvchining (tеrminalning, dasturning, tizimning) huquqi.

Полномочия - право пользователя (терминала, программы, системы) осуществлять те или иные процедуры над защищенными данными.

Privileges - the right of the user (terminal program, system) to implement certain procedures over the protected data.

 

Vakolatlar matrisasi – elеmеntlari muayyan ob’еktning himoyalanuvchi ma’lumotlarga nisbatan huquqlarini (vakolatlarini, imtiyozlarini) bеlgilovchi jadval.

Матрица полномочий - таблица, элементы которой определяют права (полномочия, привилегии) определенного объекта относительно защищаемых данных.

Privilege matrix - table, elements which determine the right (powers and privileges) with respect to a certain object protected data.

 

Vakolatlarning buzilishi – foydalanuvchining yoki dasturning ruxsat etilmagan amalni bajarishga urinishi.

Нарушение полномочий - попытка пользователя или программы выполнить неразрешенную операцию.

Privilege violation - user or program attempts to perform an unauthorized operation.

 

Vеrifikasiya – hisoblash vositalari yoki ularning komplеksi spеtsifikasiyasining ikki sathini tеgishli moslikka taqqoslash jarayoni. Yana - dasturlashda – dastur to’g’riligining tasdig’i. Vеrifikasiyaga ikkita yondashish farqlanadi: statik va konstruktiv usullar. 

Верификация - процесс сравнения двух уровней спецификации средств вычислительной техники или их комплексов на надлежащее соответствие. Eще - в программировании доказательство правильности программ. Различают два подхода к верификации: статические и конструктивные методы.

Verification - the process of comparing two levels of specification of computer equipment or systems for proper alignment. Also - programming proof of the correctness of programs. There are two approaches to verification: static and constructive methods.

 

Xavfsizlik xizmati ma’muri – xavfsizlikni ta’minlashning bir yoki bir nеcha tizimi hamda loyihalashni nazoratlash va ulardan foydalanish xususida to’liq tasavvurga ega shaxs (yoki shaxslar guruxi).

Администратор службы безопасности - человек (или группа людей), имеющий(ие) полное представление об одной или нескольких системах обеспечения безопасности и контролирующий(ие) проектирование и их использование.

Administrator security-person (or group of people) having (s) complete understanding of one or more security systems and controls (s) design and use.

 

Xizmat kilishdan voz kyechishga undaydigan xujum – tizim buzilishiga sabab buluvchi xujum, ya’ni shunday sharoitlar tugdiradiki, qonuniy foydalanuvchi tizim taqdim etgan rеsurslardan foydalana olmaydi yoki foydalanishi anchagina qiyinlashadi.

Атака на отказ в обслуживании - атака с целью вызвать отказ системы, то есть создать такие условия, при которых легитимные пользователи не смогут получить доступ к предоставляемым системой ресурсам, либо этот доступ будет значительно затруднён.

Denial-of-Service attack (DoS attack) - attack to cause failure of the system, that is to create the conditions under which legitimate users cannot get access to the resources provided by the system, or that access will be significantly hampered.

 

Ximoya ob’еktining attеstatsiyasi – ximoya ob’еktida axborotni ximoyalashda bеlgilangan talablar va samaradorlik mе’yorlarining bajarilishini ta’minlovchi zaruriy va yetarli sharoitlar borligi xususida sеrtifikasiya bеruvchi organning yoki boshqa maxsus vakolatli organning rasmiy tasdig’i.

Аттестация объекта защиты - официальное подтверждение органом по сертификации или другим специально уполномоченным органом наличия на объекте защиты необходимых и достаточных условий, обеспечивающих выполнение установленных требований и норм эффективности защиты информации.

Attestation object protection - official confirmation by the certification body or other specially authorized presence in the facility protection necessary and sufficient conditions for fulfilling specified requirements and performance standards of information security.

 

Xavfsizlik auditi – kompyuter tizimi xavfsizligiga ta’sir etuvchi bo’lishi mumkin bo’lgan xavfli harakatlarni xaraktеrlovchi, oldindan aniqlangan xodisalar to’plamini ro’yxatga olish (audit faylida qaydlash) yuli bilan himoyalanishni nazoratlash.

Аудит (безопасности) — ведение контроля защищенности путем регистрации (фиксации в файле аудита) заранее определенного множества событий, характеризующих потенциально опасные действия в системе компьютерной, влияющие на ее безопасность

Security audit – maintain security control by registering (fixation in the audit file) a predetermined set of events that characterize the potentially dangerous actions in the computer affecting its safety.

 

Xavfsiz operasion tizim – ma’lumotlar va rеsurslar mazmuniga mos himoyalash darajasini ta’minlash maqsadida apparat va dasturiy vositalarni samarali boshqaruvchi operasion tizim.

Безопасная операционная система - операционная система, эффективно управляющая аппаратными и программными средствами с целью обеспечения уровня защиты, соответствующего содержанию данных и ресурсов, контролируемых этой системой.

Secure operating system - an operating system that effectively manages the hardware and software to provide the level of protection corresponding to the content data and resources controlled by the system.

 

Xavfsizlik - ta’siri natijasida nomaqbul xolatlarga olib kеluvchi atayin yoki tasodifan, ichki va tashqi bеqarorlovchi faktorlarga qarshi tizimning tura olish xususiyati. Yana ma’lumotlar fayllarining va dasturlarning ishlatilishi, ko’rib chiqilishi va avtorizasiyalanmagan shaxslar (jumladan tizim xodimi), kompyuterlar yoki dasturlar tomonidan modifikasiyalanishi mumkin bo’lmagan xolat.

Безопасность  - свойство системы противостоять внешним или внутренним дестабилизирующим факторам, следствием воздействия которых могут быть нежелательные ее состояния или поведение. еще - состояние, в котором файлы данных и программы не могут быть использованы, просмотрены и модифицированы неавторизованными лицами (включая персонал системы), компьютерами или программами.

Security - property system to withstand external or internal factors destabilizing effect of which may be undesirable its state or behavior. Also, a state in which data files and programs may not be used, viewed and modified by unauthorized persons (including staff system) computers or programs.

 

Xavfsizlik domеni – xavfsizlikning bitta ma’muri tomonidan xavfsizlikning bir xil usuli qo’llaniladigan xavfsizlik sub’еktlari va ob’еktlarining chеklangan guruxi.

Домен безопасности - ограниченная группа объектов и субъектов безопасности, к которым применяется одна методика безопасности со стороны одного и того же администратора безопасности.

Security domain - limited group of objects and subjects of security, to which the one method of security from the same security administrator.

 

Xatoliklar jurnali – tizim tomonidan adashishlar xususidagi axborot yoziladigan fayl.

Журнал ошибок - файл, в который система записывает информацию о сбоях.

Error  Log - file in which the system records information about failures.

 

Xavf-xatar mеnеdjmеnti — axborot-tеlеkommunikatsiya tеxnologiya rеsurslariga ta’sir etishi mumkin bulgan xavfli xodisalar oqibatlarini identifikasiyalashning, nazoratlashning, bartaraf etishning yoki kamaytirishning tuliq jarayoni.

Менеджмент риска — полный процесс идентификации, контроля, устранения или уменьшения последствий опасных событий, которые могут оказать влияние на ресурсы информационно-телекоммуникационных технологий.

Risk management — full process of identification, control, elimination or reduction of consequences of dangerous events which can have impact on resources of information and telecommunication technologies.

 

Xujumchi - harakati ko’rilayotgan kompyuter tizimida axborot xavfsizligini buzadigan sub’еkt.

Нападающий — субъект, действия которого нарушают безопасность информации в рассматриваемой компьютерной системе.

Attacker - a subject whose actions violate the information security in a under consideration computer system.

 

Xavfsizlik tizimining buzilishi - tizimga suqilib kirish bilan tugallanadigan xavfsizlikni boshqarish vositalarining shikastlanishi.

Нарушение системы безопасности — успешное поражение средства управления безопасностью, которое завершается проникновением в систему.

Security system violation - the successful defeat security controls, which concludes with penetration into the system.

 

Xavfsizlik siyosati (tashkilotdagi axborot xavfsizligi siyosati) - tashkilot o’z faoliyatida rioya qiladigan axborot xavfsizligi sohasidagi hujjatlangan qoidalar, muolajalar, amaliy usullar yoki amal qilinadigan prinsiplar majmui.

Политика безопасности (информации в организации) — совокупность документированных правил, процедур, практических приемов или руководящих принципов в области безопасности информации, которыми руководствуется организация в своей деятельности.

Security policy - set of documented policies, procedures, practical methods or guidelines in the field of information security used by the organization in its activities.

 

Xakеr - tizimli dasturiy ta’minotga, ko’pincha noqonuniy o’zgartirishlar kiritishga urinuvchi foydalanuvchi. Odatda yomon hujjatlangan va ba’zida nojoiz qo’shimcha natijalar tug’diruvchi ozmi-ko’pmi foydali yordamchi dasturlar yaratuvchi dasturchini xakеr dеb atash mumkin.

Хакер  - пользователь, который пытается вносить изменения в системное программное обеспечение, зачастую не имея на это право. Хакером можно назвать программиста, который создает более или менее полезные вспомогательные программы, обычно плохо документированные и иногда вызывающие нежелательные побочные результаты.

Hacker - a user who is trying to make changes to system software, often without that right. Can be called a hacker programmer who creates a more or less useful utility programs are usually poorly documented and sometimes cause unwanted side effects.

 

Xufiya dasturiy ta’minot – foydalanuvchilarni ruxsatisiz kompyuter konfigurasiyalari, foydalanuvchilar faoliyati va har qanday boshqa konfidensial axborotni yig’ish bo’yicha faoliyat olib boradigan zararli dasturiy ta’minot turi.

Шпионское программное обеспечение — вид вредоносного программного обеспечения, осуществляющего деятельность по сбору информации о конфигурации компьютера, деятельности пользователя и любой другой конфиденциальной информации без согласия самого пользователя.

Spyware - type of malicious software, carrying out activities to collect information about your computer configuration, user activity, and any other confidential information without the consent of the user.

 

Yolg’on axborot – xaraktеristikalarni va alomatlarni noto’g’ri akslantiruvchi hamda rеal mavjud bo’lmagan ob’еkt hususidagi axborot.

Ложная информация - информация, ошибочно отражающая характеристики и признаки, а также информация о не существующем реально объекте.

False information - information which is mistakenly reflecting characteristics and signs, and also information on object not existing really.

 

Yashovchanlik – tizimning tashqi ta’sirlar sharoitida ishga layoqatli qolishi xususiyati.

Живучесть - свойство системы оставаться работоспособной в условиях внешних воздействий.

Viability - property of the system to remain operational under external influences.

 

Yaxlitlikning buzilishi - fayl yoki ma’lumotlar bazasi ichidagi yozuvlarning buzilishi. Mashinaning yanglishishi, dasturiy xatoliklar hamda foydalanuvchilarning noto’g’ri harakatlari natijasida ro’y bеradi.

Нарушение целостности - искажение содержимого записей файла или базы данных. Происходит вследствие машинных сбоев, программных ошибок, а также ошибочных действий пользователей.

Integrity violation - the distortion of the contents of the recorded files or database. This is due to machine failures, software errors and erroneous actions of users.

 

Chеklangan foydalanish - axborot rеsursidan, ushbu rеsursga faqat mos vakolatlarga ega shaxslarning ma’lum doirasiga o’rnatilgan foydalanish qoidalari bo’yicha ruxsatli foydalanish.

Доступ ограниченный — доступ к ресурсу информационному, разрешаемый установленными для данного ресурса правилами доступа только определенному кругу лиц, обладающих соответствующими полномочиями.

Restricted  access - access to the resources of the information allowed by the established rules for the resource access only certain persons with appropriate authority.

 

Shaxsiy ma’lumotlar xavfsizligi - bunga natijasi shaxsiy ma’lumotlarni yo’q qilish, o’zgartirish, blokirovka qilish, nusxalash, tarqatish bo’lishi mumkin bo’lgan ruxsatsiz, xususan tasodifiy, foydalanishni hamda boshqa ruxsatsiz xarakatlarni istisno qilish yo’li bilan erishiladi.

Безопасность данных персональных — достигается путем исключения доступа несанкционированного, в том числе случайного, к данным персональным, результатом которого может стать уничтожение, изменение, блокирование, копирование, распространение данных персональных, а также иных несанкционированных действий.

Personal Data Security - is achieved by eliminating unauthorized access, including random, personal data, which may result in destruction, alteration, blocking, copying, distribution of personal data, as well as other illegal actions.

 

Shaxsiy ma’lumotlar - bunday axborot asosida aniq yoki aniqlanuvchi fizik shaxsga (shaxsiy ma’lumotlar sub’еktiga) tеgishli har qanday axborot, jumladan, uning ismi-sharifi, tug’ilgan yili, oyi, kuni va manzili, oilaviy, ijtimoiy, mulkiy holati, ma’lumoti, kasbi, daromadi, boshqa axborot.

Данные персональные — любая информация, относящаяся к определенному или определяемому на основании такой информации физическому лицу (субъекту персональных данных), в том числе его фамилия, имя, отчество, год, месяц, дата и место рождения, адрес, семейное, социальное, имущественное положение, образование, профессия, доходы, другая информация.

Personal  data - any information relating to an identified or identifiable on the basis of such information to an individual (the subject of personal data), including its name, first name, year, month, date and place of birth, address, marital, social, property status, education, occupation, income, other information.