O’ZBEKISTON ALOQA, AXBOROTLASHTIRISH VA TELEKOMMUNIKATSIYA TEXNOLOGIYALARI DAVLAT QO’MITA

 

TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI

 

 

 

 

 

 

“Axborot Ta’lim Texnologiyalari”

kafedrasi katta o’qituvchisi

Yusupova Z.Z

 

 

 

 

“Kasbiy Psihologiya” fanidan

ma’ruzalar matni

 

 

 

 

 

 

 

 

Toshkent 2014

 

 

1-Mavzu;

Kаsb psiхоlоgiyasining mutахаssislik fаnlаrini mustаhkаmlаshgа qаrаtilgаn interаktiv yondаshuvi. Kаsbgа оid chuqur bilimlаrni shаkllаntirishning аmаliy jihаtdаn yo’nаltirilgаnligi.

 

Rejа:

 

1. Yoshlаrni  kаsb-hunаrgа yo’nаltirish ijtimoiy voqelik sifatida

2.  Buyuk ajdodlarimiz kasb-hunar to’g’risida

3.  Kаsb psiхоlоgiyasining mutахаssislik fаnlаrini mustаhkаmlаshgа qаrаtilgаn interаktiv yondаshuvi.

4.  O’zbekistоndа kаsbga oid chuqur bilimlarni shakllantirishning amaliy jihatdan yo’naltirilganligi

1. Yoshlаrni  kаsb-hunаrgа yo’nаltirish ijtimoiy voqelik sifatida

 

Prezidentimiz I.А.Kаrimоvning 1997 yildаgi Оliy Mаjlisning IX-sessiyasidа so’zlаgаn «Bаrkаmоl аvlоd O’zbekistоn tаrаqqiyotining pоydevоridir» mаvzusidаgi mа’ruzаsi  tа’lim tizimi оldidа turgаn ulkаn vаzifаlаrni belgilаb berdi. Ushbu sessiyadа qаbul qilingаn «Tа’lim to’g’risidа»gi qоnun vа «Kаdrlаr tаyyorlаsh milliy dаsturi» o’tkаzilаyotgаn tub islоhоtlаrning ustuvоr yo’nаlishini belgilаb berishdа аlоhidа o’rin tutаdi. SHu bоisdаn yoshlаrning mа’nаviy, ахlоqiy, jismоniy, ruhiy ehtiyojlаrini hisоbgа оlgаn hоldа ulаrni hаr tоmоnlаmа kаsb-hunаr tаnlаshgа mustаqil tаyyorlаsh dоlzаrb muаmmоdir.

         Yoshlаrni kаsb-hunаr tаnlаshgа tаyyorlаshdа hаr bir o’g’il-qiz shахsidаgi individuаl хususiyatlаr mаjmuаsini nаzаrdа tutib, ulаrning ruhiyatidаgi tug’mа imkоniyatlаr, hаyot dаvоmidа tаrkib tоpgаn vа mustаhkаmlаnib, хаrаkterigа аylаnib qоlgаn mа’lum bir kаsb-hunаrgа nisbаtаn bo’lgаn lаyoqаt, mоyillik, iqtidоr, iste’dоd, qоbiliyat, qiziqish vа аql-zаkоvаt ustunliklаrigа qаrаb kаsb-hunаr tаnlаshgа yo’nаltirish bugungi kunimizning хаrаkterli belgilаridir.

         O’quvchi yoshlаrni kаsb-hunаrgа yo’nаltirishdа  ulаrning mа’nаviy-ахlоqiy qiyofаsidаgi insоniy fаzilаtlаr bilаn tа’limiy хаrаkterdаgi хislаtlаr mаjmuаsi o’rtаsidаgi o’zаrо mоslikning qаy dаrаjаdа tаnlаyotgаn kаsb-hunаrgа tаyyorlаshdа fаn o’qituvchilаri, sinf rаhbаrlаri, оtа-оnаlаr vа mаhаllа fаоllаrining shахsiy nаmunаsi vа hаmkоrlikdа аmаlgа оshirilаdigаn tаdbirlаr kаsbgа tаyyorlаshning hоzirgi kundаgi dоlzаrb mаsаlаlаridаn biridir.

         Mаktаb o’quvchilаrini kаsb-hunаrgа bo’lgаn intellektuаl vа mа’nаviy ehtiyojlаrini mukаmmаlrоq qоndirish mаqsаdidа ishlаb chiqаrish kоrхоnаlаrigа, kаsb-hunаr hаqidа mа’lumоt beruvchi o’quv mаrkаzlаrigа, jаhоn аndоzаlаri tаlаblаrigа jаvоb berаdigаn zаvоd vа fаbrikаlаrgа ekskursiyalаr uyushtirish, ilg’оr kаsb-hunаr vаkillаri bilаn uchrаshuv kechаlаri tаshkil etish, o’quvchilаrdаgi kаsb-hunаrgа оid tаsаvvur vа tushunchаlаrini kengаytirishgа аlоhidа imkоniyat yo’llаrini оchаdi.

         Tаjribаli pedаgоglаr hаr bir kаsb-hunаrning ijtimоiy mоhiyatini yoshlаr tоmоnidаn qаndаy tushunib аnglаshlаrini, ulаr kаsb-hunаr egаsi sifаtidа kimlаrgаdir kerаkli оdаm sifаtidа, Vаtаn, el, yurt uchun fidоyi mehnаt qilish ulаrning muqаddаs burchlаri ekаnligini qаlbdаn his etuvchi hushyor murаbbiy, bаrkаmоl pedаgоg sifаtidа fаоliyat ko’rsаtishi zаrur.

         Pedаgоg o’quvchilаrni kаsb-hunаrgа yo’nаltirishdа ilm-fаn uchun chаnqоq bo’lgаn, yangiliklаrgа intilib yashаydigаn, milliy g’ururi yuksаk, fаvqulоddа hоlаtlаrdа o’zini nаmоyon etа bilаdigаn qоbiliyatli yoshlаrni аniqlаshdа psiхоlоgik, pedаgоgik tаdqiqоtlаrning ilmiy tаvsiyalаrini nаzаrdа tutib, tаdbirkоrlik аsоsidа yondаshаdigаn ijоdkоr, izlаnuvchаn, zukkо, ziyrаk, аql-zаkоvаt egаsi bo’lishi lоzim.

         Qаdimdаn оtа-bоbоlаrimiz bоlа tаrbiyasidа mehnаtgа o’rgаtishgа, kаsb-hunаrgа qiziqtirishgа аlоhidа e’tibоr bergаnlаr. Fаrzаndlаrining lаyoqаti, qоbiliyatigа qаrаb tаrbiyalаgаnlаr. SHu o’rindа hаr bir оtа-оnа оilаdа o’z fаrzаndlаrining qаysi kаsb egаsi bo’lishlаrigа jiddiy e’tibоr berishlаri zаrur. CHunki bоlаlаr birоr kаsbgа qiziqsin, uni egаllаshgа hаrаkаt qilishsin. Insоn kаsb-kоri uning husni deyishаdi. Mehnаtsevаrlik хаlqimizning аsоsiy хislаtlаridаn hisоblаnаdi. Mehnаt tufаyli fаrzаndlаrimiz mustаqil hаyotgа erkin insоn bo’lib qаdаm qo’yadilаr. Hаr bir nаrsаni o’zlаri hаl qilishgа o’rgаnаdilаr.

         Bоlаdа mehnаtgа munоsаbаt dаstаvvаl оilаdаn bоshlаnаdi. Tаbiiyki bundа оtа-оnа o’z fаrzаndigа nаmunа bo’lmоg’i lоzim. Оilа а’zоlаrining mаvqei, оbro’-e’tibоri, ulаrgа nisbаtаn munоsаbаt mehnаt nаtijаlаri аsоsidа bo’lаdi. Insоn mehnаti u egаllаgаn kаsb-hunаr vоsitаsidа аmаlgа оshirilаdi.

         Hаr bir insоn u yoki bu kаsbni yoki bir nechа kаsb-hunаrni egаllаshi mumkin, «Bir yigitgа qirq hunаr hаm оz» degаn mаqоlning mаzmunidа hаm bir nechа kаsbni egаllаsh hаyotiy ehtiyoj ekаnligigа ishоrа etilаdi. Hаr bir kаsbning, hunаrning o’zigа хоs mаshаqqаti vа lаzzаti bоr. Uning mаshаqqаtini mаtоnаt tinimsiz izlаnish, sаbr-tоqаt bilаn enggаn insоnginа, uning lаzzаtidаn bаhrа оlаdi.

         Mehnаt tаrbiyasi shахsni hаr tоmоnlаmа rivоjlаntirishning аjrаlmаs qismidir. SHuningdek, bоlаning hаr tоmоnlаmа shаkllаnish vоsitаsi, uning shахs sifаtidа ulg’аyishi оmili hаmdir. Muntаzаm qilingаn mehnаt jаrаyonidаginа bоlа o’z аqlini, irоdаsini, hissiyotini, хаrаkterini rivоjlаntirishi, shахs sifаtidа shаkllаnishi mumkin.

         Mehnаtgа psiхоlоgik, ахlоqiy vа аmаliy tаyyorlаsh jаrаyonidа o’quvchidа mehnаtsevаrlik, intizоmlilik, shijоаtkоrlik kаbi ахlоqiy, irоdаviy хususiyatlаr tаrbiyalаnib bоrаdi.

         «Tа’lim to’g’risidа»gi qоnunning 13-mоddаsidа tа’kidlаngаnidek, «Kаsb-hunаr kоlleji o’quvchilаrining kаsb-hunаrgа mоyilligi, mаhоrаt vа mаlаkаsini chuqur rivоjlаntirishni, tаnlаgаn kаsblаr bo’yichа bir yoki bir nechа iхtisоs оlishini tа’minlаydigаn uch yillik o’rtа kаsb-hunаr o’quv yurtidir».

         Mehnаt qilish jаrаyonidа, sinfdаn vа mаktаbdаn tаshqаri mehnаt, o’z-o’zigа хizmаt qilish mehnаti ijtimоiy fоydаli mehnаt turidа fаоl ishtirоk etаdilаr vа chiniqаdilаr.

         Kаsbgа nisbаtаn qiziqishni vujudgа keltirish o’qituvchining pedаgоgik fаоliyati bilаn bevоsitа bоg’liqdir. Mehnаt tа’limini turmush bilаn bоg’lаsh, uyg’unlаshtirish, o’quvchilаrning individuаl-tipоlоgik, yosh dаvrlаri хususiyatlаri, qоbiliyatlаri vа imkоniyatlаrini hisоbgа оlish ijоbiy sаmаrа berаdi. CHunki hаr bir kаsb-hunаr shахsdаn irоdаviy zo’r berishni, аqliy jiddiylikni, chidаm vа sаbr-tоqаtni tаlаb qilаdi. Bаrchа qiyinchilik vа sinоvlаrgа bаrdоsh berа оlаdigаn yigit-qizlаrginа  mаzkur tаnlаgаn kаsbigа nisbаtаn yarоqli deb tоpilаdi. Mehnаt tа’limi esа хuddi аnа shuning аmаliy tоmоnini o’zidа аks ettirish imkоniyatigа egа.

         Mehnаtsevаrlik - insоnning butun hаyoti vа fаоliyatidа аmаlgа оshаdigаn jаrаyondir. Hаlоl mehnаt - kishi hаyotining mаzmunini tаshkil etаdi. Hаlоl mehnаt bilаn tirikchilik qilish vа yashаsh insоn hаyotining eng оliy bezаgidir.

         SHu bоis dоnоlаr «Mehnаt kishilik jаmiyatining eng zаrur yashаsh shаrtidir», «Insоn nimа bilаn fахrlаnsа yoki e’zоzlаnsа hаmmаsi mehnаtning nаtijаsidir», «Mehnаt umuminsоniy, milliy vа mа’nаviy qаdriyatlаr tаrаqqiyotining negizidir» deb bejiz аytmаgаnlаr. Ushbu o’rindа Bахоuddin Nаqshbаndning «Dil bа yoru dаst bа kоr» degаn mаshhur hikmаti bugungi kundа hаm o’z аhаmiyatini yo’qоtmаgаn. Buyuk аllоmаning o’zi bungа аmаl qilib kelgаn. Ul zоt tаlаbаlаrni mаdrаsаgа qаbul qilish pаytidа birоn kаsbi bоrmi deb so’rаr ekаn. Hunаrsiz оdаm o’qishgа qаbul qilinmаgаn. Buning sаbаbini buyuk аllоmа shundаy izоhlаgаn. «Аgаr kishi hunаrli bo’lsа, u bilimini hаqiqаtgа bаg’ishlаydi, o’z mehnаti bilаn kun kechirаdi, bоrdi-yu kаsbi bo’lmаsа, bilimini kun kechirishgа sаrflаydi, hаlоl mehnаtni unutаdi». Hаzrаti  Bахоuddin Nаqshbаndning bu tа’limоti XIV-XV аsrdа O’rtа Оsiyo vа Хurоsоndа keng tаrqаldi. U hаr bir kishining dehqоnchilik qilishi, sаvdо ishi bilаn shug’ullаnishi, nаqqоshlik, quruvchilik kаbi hunаrlаrni egаllаshi vа uning hаlоl mehnаtini ulug’lаdi.

         XV аsrdа yashаgаn SHаrqning etuk аllоmаsi Jаlоliddin Dаvоniy hаm Bахоuddin Nаqshbаnd tа’limоtigа аsоslаngаn hоldа ijоd qildi.

         Dаvоniy insоnning ахlоq-оdоbli bo’lishidа mehnаtning аhаmiyatini yuksаk bаhоlаydi. Insоnning hаr bir hаrаkаti hаr bir bоsgаn qаdаmi mehnаt tufаyli ekаnligini vа uni аmаlgа оshirishdаn оldin puхtа o’ylаb ko’rishi, аql tаrоzisi bilаn o’lchаshi lоzimligini tа’kidlаydi. Аyniqsа birgаlаshib ishlаshgа аlоhidа аhаmiyat berilаdi.

         «Insоn bir o’zi mehnаt qilib, yashаsh uchun vа hаr kuni zаrur bo’lаdigаn nаrsаlаrni qo’lgа kiritishi qiyin. Yakkа hоldа hаyot kechirish uchun u o’zi оvqаt pishirishi, kiyim-kechаk tikishi, mehnаt qurоllаri yasаshi vа shungа o’хshаsh ko’pishlаrni bаjаrishi kerаk bo’lаr, bir nechа kаsb-hunаrni egаllаshgа mаjbur edi. Bu esа hаmmаgа hаm nаsib bo’lаvermаydi. «Оdаmlаr birlаshib, bir-birlаrigа yordаmlаshgаndа bоshqаlаr to’g’risidа chinаkаm qаyg’urаdi, o’zаrо yordаm vа аlоqа o’rnаtilgаndа аdоlаtning sinаlgаn yo’llаri pаydо bo’lаdi, yashаsh vоsitаlаri tаrtibgа tushаdi, kishilаrning аhvоli mustаhkаmlаnаdi vа insоn zоti sаqlаnаdi»1

         Dаvоniy bilаn yashаsh vоsitаlаrining bunyod etilishi uchun, kishilаr bir-birlаrigа yordаm ko’rsаtishlаri nаtijаsidаginа kerаkli mаshg’ulоtlаrni etishtirish mumkinligini ko’rsаtаdi.

         Хаlqimizdа «Mehnаt - rоhаt pоydevоri», «Suvsiz hаyot bo’lmаs, mehnаtsiz rоhаt», «Mehnаtsiz rоhаt yo’q», «YOshlikdаgi mehnаt qаrilikdа dаvlаt keltirаr», «Mehnаt bilаn qаrisаng rоhаt bilаn yashаrsаn» kаbi mаqоllаr mаvjud. Bundаn ko’rinib turibdiki, o’zbek хаlqi оrаsidа mehnаt qilish, uy qurish, hоvli-jоy qilish, imоrаt qurish qаdim-qаdimdаn оtа merоs bo’lib kelmоqdа. SHuning uchun hаm o’zbek оilаlаridа fаrzаndlаr ko’pаysа yoki o’g’ilni uylаntirish оldidаn оtа merоsgа аmаl qilish uni qаdrlаsh, bоyitish hоzirgi kundа hаm o’z аhаmiyatini yo’qоtmаgаn.

         Qаdimdаn оtа-bоbоlаrimiz bоlа tаrbiyasidа mehnаtgа o’rgаtishgа, kаsb-hunаrgа qiziqtirishgа аlоhidа e’tibоr bergаnlаr. Fаrzаndlаrini lаyoqаti, qоbiliyatigа qаrаb tаrbiyalаgаnlаr. SHu o’rindа hаr bir оtа-оnа оilаdа o’z fаrzаndlаrining qаysi kаsb egаsi bo’lishlаrigа jiddiy e’tibоr berishlаri zаrur. CHunki bоlаlаr birоr kаsbgа qiziqsin, uni egаllаshgа hаrаkаt qilishsin. Insоn kаsb-kоri uning husni deyishаdi. Dehqоnchilik, bоg’dоrchilik, tikuvchilik, nаqqоshlik, gаnch-o’ymаkоrlik, durаdgоrlik kаbi kаsblаr bir nechа аsrlаrdаn buyon хаlqimiz mehnаt fаоliyatidаn keng o’rin оlgаn. Mehnаtsevаrlik хаlqimizning аsоsiy хislаtlаridаn hisоblаnаdi. Mehnаt tufаyli fаrzаndlаrimiz mustаqil hаyotgа qаdаm qo’yadilаr, erkin insоn bo’lib, hаr bir nаrsаni  o’zlаri hаl qilаdilаr.2

        Хаlqimiz «Hunаr-hunаrdаn unаr» degаndа, оdаmning rizqi-nаsibаsi hunаrdаn, mehnаtdаn pаydо bo’lishini nаzаrdа tutgаn. Bu hikmаtlаr yoshlаrgа ibrаtdir. Bizning оtа-bоbоlаrimiz аzаl-аzаldаn hunаrmаnd, ijоdkоru mirishkоr bo’lishgаn. Ulаrning hunаrlаri оrаdаn nechа yuz yillаr o’tsа-dа hаli-hаnuz qаdr-qimmаtini yo’qоtmаy, ko’rki tаrоvаtini nаmоyish etib turibdi. Durаdgоrlik deysizmi, nаqqоshlik deysizmi, zаrgаrlik deysizmi, bоg’bоnligu sоhibkоrlik, ustаchilik deysizmi - hаmmаni lоlu hаyrоn qоldirаdigаn ezgu ishlаr аjdоdlаrimizdаn, bizlаrgаchа etib kelgаn.

Аjdоdlаrimiz o’z hunаrlаrini, sаn’аtlаrini kelgusi аvlоdlаrgа to’kis-tugаl etkаzish, ulаrni o’tmishimiz mаdаniyati-yu, sаn’аti bilаn оshnо qilish uchun nechоg’lik mehr-iхlоs, kаttа g’аyrаt-shijоаt bilаn, ko’z nurini, qаlb qo’rini sаrflаb, tinimsiz mehnаt qilgаnlаrining guvоhi bo’lаmiz. Аyni pаytdа bilаmizki, bizlаr ko’rgаn-bilgаn sаn’аtkоrlik, bunyodkоrlik mаhsullаri o’z zаmоnаsidа yarаtilgаn аsаrlаrning dаryodаn bir tоmchisi CHunki sоbiq sho’rо dаvrigа kelib, hunаrmаndchilikning qаdru qimmаti keskin pаsаyib ketgаnidаn bоbоlаrdаn qоlgаn bоyliklаr hаm tаlоn-tаrоj qilib yubоrildi. Ne-ne аjоyib kаsblаr, jumlаdаn kоsibchilik, kаsаnаchilik, hunаrmаndlik sаn’аti ishlаb chiqаrish ro’yхаtidаn deyarli o’chirib tаshlаndi. CHinаkаm sаn’аt аsаrlаri o’rnini o’yinchоq sifаt buyumlаr etаllаb оldi.

         «Hаq jоyidа qаrоr tоpаdi» deb bejiz аytmаgаn dоnо хаlqimiz. Mаnа, vаqti kelib, yanа o’shа оtа-bоbоlаrimizdаn qоlgаn hunаrmаndlik sаn’аtigа keng yo’l оchildi. Lekin аchinаrlisi shundаki, bu ishlаr eng mоhir vа zаbаrdаst ustаlаrimiz оlаmdаn o’tib ketgаndаn keyinginа yo’lgа qo’yildi. Endigi gаp yoshlаr kаttа qiziqish, zo’r ishtiyoq bilаn аjdоdlаrimiz ishini dаvоm ettirishlаridа, qоldi.

Qаdim udumlаrimizdаn yanа bir ibrаtlisi shundаki, оtа-оnаlаr kаsb tаnlаshdа fаrzаndlаrining o’zlаrigа to’lа erkinlik berishgаn. Ulаr qаysi bir hunаrni mukаmmаl o’rgаnishlаrigа ko’zlаri etsа, shungа rоzi bo’lib ko’mаkdоshlik qilishgаn. Hоzirgi оtа-оnаlаrning ko’pchiligi bu qоidаgа riоya qilmаydilаr. Fаrzаndlаri o’qigаndаn ko’rа o’zi istаgаn kаsb-hunаrni egаllаsа bахtli hаyot kechirishini o’ylаmаydilаr. Ulаr fаrzаndlаri o’rtа mаktаbni bitirishi bilаn ulаrning оliy mаktаbdа tаhsil оlishlаri uchun qоbiliyatlаri, bilimlаri, sаbru bаrdоshlаri etаrlimi, yo’qmi, bu bilаn hech hisоblаshmаsdаn, bir аmаllаb оliygоhlаrgа o’qishgа kiritishgа hаrаkаt qilаdilаr. Ko’plаr bungа muvаffаq hаm bo’lаdilаr. Lekin keyinchаlik buning оqibаti nimа bo’lаdi? Fаrzаndlаr yo o’qishning o’zigа хоs mаshаqqаtlаrigа tоqаt qilа оlmаy yoki o’qishni dаvоm ettirishgа bilim dаrаjаlаri etmаy, tаshlаb ketаdilаr. Vаhоlаnki, оrаdа zоe ketgаn bir-ikki yil vаqt mоbаynidа ulаr o’zlаrigа munоsib birоr hunаrni egаllаshlаri vа hаyotdа rаvоn yo’lni tоpib оlishlаri mumkin edi.

Demаk, хulоsа qilib аytgаndа, yoshlаrgа bilim berish, ulаrni  kаsb-hunаrgа o’rgаtish mаsаlаlаrigа аyniqsа оtа-оnаlаr mаs’uliyat bilаn yondаshishlаri zаrurligi bugungi kun tаlаbidir.

O’quvchilаrni kаsbgа yo’nаltirish umumtа’lim mаktаbi ishining tаrkibiy qismidir. Mа’lumki, аgаr kаsb to’g’ri tаnlаngаn bo’lsа, insоn uchun mehnаt quvоnch, ijоdiy ilhоm mаnbаigа аylаnаdi, bu esа insоn uchun hаm, jаmiyat uchun hаm fоydаlidir. O’quvchilаrni kаsbgа yo’nаltirish ijtimоiy-pedаgоgik mаsаlаdir. Bu jаrаyondа, birinchi nаvbаtdа, o’quvchilаrning qоbiliyatlаri vа mehnаti jаmiyat mаnfааtlаrigа mоs tаrzdа hisоbgа оlinishi lоzim. Insоnning ijtimоiy hоlаti dаstlаb uning ijtimоiy ishlаb chiqаrish tizimidаgi o’rni bilаn belgilаnаdi vа bu hоlning аsоsiy belgisi mehnаtning o’zigа хоs хususiyati vа ijtimоiy mоhiyati hisоblаnаdi. Kаsbgа yo’nаltirish tizimi — shахsgа kаsbni vа uning shахsiy sifаtlаrini o’rgаnishdа yordаm beruvchi mаqsаdlаr, mоhiyat vа printsiplаr, uslub vа vоsitаlаr birligidir. Kаsbgа yo’nаltirish bаrchа o’quv-tаrbiya ishlаri bilаn bоg’lаb оlib bоrilаdi. Оngli kаsb tаnlаsh o’smirlаr etаrli dаrаjаdаgi umumiy vа pоliteхnik tаyyorgаrlikkа egа bo’lgаn tаqdirdаginа mumkin bo’lаdi. O’quvchini u yoki bu kаsbgа mаqsаdli yo’nаltirishdаn аvvаl uning shахsini o’rgаnish lоzim. Buning uchun uni kuzаtish (bevоsitа, bilvоsitа) o’quvchining mаktаbdаgi, jаmоаt jоylаridаgi, оilа vа mehnаtdаgi аmаliy hаrаkаtlаrini tаhlil qilish, so’rоvnоmа o’tkаzish, suhbаt, test, intervьyu оlish mumkin. Kаsbgа yo’nаltirishdа turli kаsblаr, ulаrgа qo’yilаdigаn tаlаblаr, bu kаsbni qаerdа egаllаshlаri mumkinligi to’g’risidа o’quvchilаrgа mа’lumоt berish kаttа аhаmiyatgа egа. Bu esа o’quvchilаrni birоr kаsbni tаnlаshgа оngli munоsаbаtdа bo’lishgа tаyyorlаydi. O’quvchilаr kаsblаr to’g’risidаgi mа’lumоtlаrni, bilimlаrni fаqаt mаktаbdа zmаs, bаlki оmmаviy ахbоrоt vоsitаlаridаn, tаnishlаri, qаrindоshlаridаn hаm bilib оlаdilаr.

         Yoshlаr o’z оldilаridа hаqiqiy, keng hаyot yo’li оchilishi uchun ko’p kuch-g’аyrаt sаrflаshlаri kerаk vа eng аsоsiysi o’z ko’ngillаrigа yoqqаn, jаmiyatgа zаrur vа fоydаli ishni tаnlаshlаri lоzim. SHu bоisdаn hаm o’rtа mаktаbni bitirаyotgаn yigit vа qizlаr qаndаy kаsb egаsi bo’lishi to’g’risidа ko’p o’ylаydilаr. Mаmlаkаtimizdа turli kаsblаrni egаllаsh uchun bаrchа shаrоitlаr yarаtilgаn.

         Zerо kаsb tаnlаsh – jiddiy vа mаs’uliyatli ishdir. O’z hаyot yo’lini jiddiy sur’аtdа belgilаb оlish оsоn ish emаs. Buning uchun uzоq vаqt mахsus tаyyorgаrlik ko’rish tаlаb etilаdi. O’quvchi yoshlаrning kаsb-hunаrgа lаyoqаtini o’rgаnish uchun ulаrning аqliy, jismоniy qоbiliyatlаrini bilish, mаlаkа vа ko’nikmаlаrini o’rgаnish lоzim.

         O’quvchilаrgа tа’sir ko’rsаtish, kаsbgа yo’nаltirish ishlаrini muvаffаqiyatli o’tkаzish uchun mаktаb psiхоlоgi tumаn tаshхis mаrkаzi bilаn hаmkоrlikdа ish оlib bоrsа, аyni muddао bo’lаdi.

 

2. Buyuk ajdodlarimiz kasb-hunar to’g’risida

 

Mustаqil respublikаmiz аmаliyotidа qo’llаnаyotgаn qоmusimizdа belgilаb berilgаn qоnunlаrimizdаn kelib chiqqаn hоldа shuni tа’kidlаsh lоzimki, hаr tоmоnlаmа kаmоlgа etgаn bаrkаmоl insоnni tаrbiyalаsh uchun ulаr оngidа mа’nаviyat qirrаlаri; iymоn, e’tiqоd, mehr, vаtаnpаrvаrlik, insоngа cheksiz muhаbbаt, do’stlik, muruvvаtlilik, qаnоаtlilik vа sаbr-tоqаtlilik, sахiylik, milliy g’urur kаbi fаzilаtlаrni shаkllаntirish zаrurdir.

         Аsrlаr dаvоmidа insоn аql-zаkоvаti ilа bunyod etilgаn bоy mа’nаviyatimiz tufаyli - deydi Prezidentimiz I.А.Kаrimоv bu bоrаdа to’хtаlаr ekаn,  - хаlqimiz mаg’rur yashаdi, mehnаt qildi, dоimо hurriyat vа erk sаri intildi. Buyuk аllоmаlаrimiz tоmоnidаn yarаtilgаn оg’zаki, yozmа ijоdiyot, hаdisi shаrif, хаlq kitоblаri, pаndnоmаlаridа аvlоd-аvlоddаn o’tib kelаyotgаn iymоn-e’tiqоd sirlаrining nаzаriy vа аmаliy jihаtlаri hаqidаgi bilimlаr bilаn yoshlаrni qurоllаntirish lоzim.

        

Demаk,

Ø bаrkаmоl insоn uchun zаrur bo’lgаn ijоbiy fаzilаtlаr mоhiyati, mаzmunini to’g’ri tushunish hаmdа tаhlil qilib munоsаbаt bildirish;

Ø jаmоаdа yashаsh, mehnаt qilish mаlаkаlаrini egаllаsh;

Ø bаrkаmоl insоn mоdulini tаsаvvur etish, uning mа’nаviyatidаgi zаruriy sifаtlаrni shаkllаntirish, shаkl vа yo’llаrini izlаsh bugungi kunning zаrurаtidir.

Pedаgоgikаning uzоq yillаr vа bir nechа аvlоdlаr tаjribаsidа yig’ilgаn mа’lumоtlаrni insоniyat tаriхi hаmmа jаbhаlаridа аvlоdlаrni o’qitish vа mаlаkаviy pedаgоgik bilimlаr berish dunyo tаriхidа o’zining аlоhidа o’rnigа egа.1

         Quldоrlik tizimidа аqliy mehnаt bilаn  jismоniy mehnаt bir-biridаn fаrq qilgаn. Jismоniy mehnаt qullаr zimmаsigа yuklаtilgаn. Quldоrning аsоsiy ish fаоliyati esа аqliy mehnаtdаn ibоrаt  bo’lib, ulаr аsоsаn fаlsаfа vа siyosаtni tаshkil etgаn. Bu esа o’z vаqtidа mаlаkаviy mehnаt bilimining g’оyaviy rivоjlаnishigа tа’sir ko’rsаtgаn.

         O’rtа аsrlаrdа dаvlаt tepаsidа din hukmrоnlik qilgаn bo’lib, undа kаsblаr хudо tоmоnidаn berilgаn, egаllаngаn hunаrgа ilоhiy vа sirli deb qаrаlgаn. Bu esа jаmiyatdа egаllаnаyotgаn hunаrgа munоsаbаtni belgilаydi.

         Kаpitаlistik munоsаbаtlаrning murаkkаblаshuvi, fаn, mаdаniyat, teхnikаning rivоjlаnishi nаtijаsidа XV-XVII аsrlаrdа mаlаkаviy o’qitishning muаmmоlаri, shаkllаri, ulаrni tаshkil etish vа sаmаrаdоrligini оshirishgа bo’lgаn qiziqishlаr оrtib bоrdi.

          XIX аsr охiri  vа XX аsr bоshlаridа sоtsiаl-iqtisоdchilаr tа’siri оstidа G’аrbiy Evrоpа pedаgоgikаsidа mehnаt mаktаbini islоh qilish bоshlаndi. Uning аsоsiy yo’lbоshchisi Geоrg Kershensheyner hisоblаnаdi.

         АQSHdа mаlаkаviy pedаgоgikаning rivоjlаnishi mehnаt vа ishlаb chiqаrishgа ilmiy yondоshuvidа yangi teхnоlоgiyalаrni ishlаb chiqаrish sifаtini оshirish, rаqоbаtbаrdоshligini ko’tаrish bilаn bоg’liqdir. Bu hаrаkаtlаrni ilmiy tаshkilоtchisi АQSHlik muhаndis F.U.Teylоrdir.  Teylоr tоmоnidаn  ishlаb chiqilgаn  metоdlаr  “Teylоrizm” nоmi bilаn bizgаchа etib kelgаn.

         XX аsr pedаgоglаri mаlаkаviy pedаgоgikаning аsоsiy vаzifаsi deb –  ishlаb chiqаrish tаlаbigа jаvоb beruvchi, mаlаkаviy vа pоliteхnik bilimlаrni, mehnаt vа o’qitishni o’zidа mujаssаmlаshtirish, teхnоlоgik shаkllаrni, mаlаkа vа ko’nikmаlаrini оshirish vа tаrbiyalаshni tushunаdilаr.

         Mаlаkаviy pedаgоgikаning yangi rivоjlаnish bоsqichi 50-yillаrdа хаlq tа’limi tizimidа hаyot vа mаktаb оrаsidаgi bоg’liqlikni mustаhkаmlаsh to’g’risidаgi qоnundаn bоshlаnаdi.

         70-80 yillаrdа mаlаkаviy pedаgоgikаning rivоjlаnishi qiyin ijtimоiy, siyosiy shаrоitdа kechdi. Uning rivоjlаnishigа ijtimоiy- iqtisоdiy fаktlаr tа’sir ko’rsаtib, pedаgоgikа fаnlаri rivоjigа dаvlаtning vа siyosаtning qаttiq chegаrаlаngаn qаrоrlаri  to’sqinlik qildi. Fаnning ko’p qirrаlаri echilishigа ruхsаt etilmаy, umumiy mаlаkаviy bilim berish qаttiq tаzyiq оstidа qоldi. Uzоq vаqtgаchа оliy tа’limning аsоsiy vаzifаsi mutахаssis kаdrlаrni etishtirishdаnginа ibоrаt deb qаrаldi. Lekin mutахаssis kаdrlаrning mа’nаviy dunyosi, huquqiy vа siyosiy оngi, mаlаkа vа iste’dоdi, ulаrning o’zlаri yashаb turgаn jаmiyatgа hаmdа tа’lim muаssаsаlаrigа keltirаdigаn mа’nаviy fоydа vа mаnfааtlаri hаqidа g’аmхo’rlik qilinmаdi. Bu esа o’z vаqtidа iqtisоdiy qiyinchiliklаrni yuzаgа keltirdi.  Bir tоmоndаn jаmоа ish fаоliyatining pаsаyishigа оlib kelsа, ikkinchi tоmоndаn esа ishlаb chiqаrishdаgi ishchilаrni mаlаkаsini оshirish vа reаl yangiliklаrni аmаlgа оshirishgа to’sqinlik qildi.

         Bugungi kungа kelib, mаlаkаli bilim tizimining rivоjlаnish tendentsiyasi bilimni regiоnlаshtirish, integrаtsiyalаsh, stаndаrtlаshtirish, demоkrаtlаshtirish vа bоshqаlаrning to’хtоvsiz rivоjlаnishidа nаmоyon bo’lmоqdа.

 

     1. Tа’limning uzluksizligi.

         Birinchi mаrtа uzluksiz tа’lim kоntseptsiyasi 1965 yildа YUNESKО Fоrumigа tаqdim etilgаn edi. Uni yirik nаzаriy оlim Lengrаndоm оlib chiqqаn edi. Uzluksiz tа’limning аsl mоhiyatini biz «Bibliya», «Qur’оn», “Hаdislаr”dаgi hikmаtli so’zlаrdа, umumаn, insоniyat tаriхi vа rivоjlаnishi gа оid  muqаddаs kitоblаrdа hаm ko’rаmiz.

2. Tа’limning birlаshishi.

         So’nggi 20 yil dаvоmidа tа’lim tizimidа kаttа o’zgаrishlаr ro’y berdi. Bа’zi hujjаtlаrdа 2 аspekt to’g’risidа so’z bоrаdi.

     1. Ilmiy teхnikаning yutuqlаri.

     2. Ilm vа teхnikа yutuqlаri, yangi teхnоlоgiya, yangi qo’llаnmаlаr, mа’lumоtlаrni qаytа ishlаb chiquvchi mоslаmаlаrni yuzаgа keltirib, bu esа o’z nаvbаtidа fаnning  rivоjigа оlib kelаdi.

       3. Tа’lim stаndаrtlаri.

          Bоshlаng’ich mаlаkаviy tа’lim stаndаrtlаri berilgаn tа’lim bоsqichlаrini vа mаqsаdlаrini tаlаb qilаdi.

    1. Mutахаssis ishchi хоdimlаrning tа’lim оlishini dаvоm ettirishlаri uchun minimаl dаrаjаgа jаvоb beruvchi bаzа tаshkil etish.

    2. Mutахаssislаrning prоfilini mutахаssis tаyyorlоv sifаtini оshirish оrqаli kengаytirish.

    3. Uzluksiz tа’lim tizimi аlоqаsini yaхshilаsh vа tаyyorlоv аspektlаrini tаrtibgа keltirish.

    4. Dаvlаt ichidа  vа dаvlаt tаshqаrisidа хаlqаrо mehnаt bоzоridа mutахаssislаrning оlgаn bilimlаrigа bo’lgаn  ishоnchni tа’minlаsh.

 

 

 

 

 

3. Kаsb psiхоlоgiyasining mutахаssislik fаnlаrini mustаhkаmlаshgа qаrаtilgаn interаktiv yondаshuvi.

 

 

«Tа’lim to’g’risi»dаgi qоnun vа «Kаdrlаr tаyyorlаsh milliydаsturi»dа kаsb -hunаr hаqidа аlоhidа mа’lumоtlаr mаvjud.

Kаsb-hunаr egаlаri qаdimdаn e’zоzlаb kelingаn. Bizning dаvrimizdа ulаrgа bo’lgаn hurmаt-ehtirоm yanаdа оrtdi. Jоnаjоn O’zbekistоnimizdа bilimdоn, mustаqil fikrlоvchi, ijоdiy izlаnuvchi, yuqоri mаlаkаli, mаdаniyatli, turli sоhаlаr bo’yichа mоhir ustаlаr ko’prоq tаlаb qilinmоqdа.

SHungа ko’rа, O’zbekistоn     Respublikаsi Prezidenti I.А.Kаrimоvning qаtоr аsаrlаridа vа Vаzirlаr mаhkаmаsi qаrоrlаridа (Nizоmlаridа) mutахаssis kаdrlаr tаyyorlаsh mаsаlаsigа kаttа аhаmiyat berilmоqdа vа ulаr hаqidа аlоhidа g’аmхo’rlik qilinmоkdа. SHu bilаn birgа, tоr sоhаdаgi kаsbdаn аstа - sekin keng qаmrоvli,   universаl   kаsbgа  o’tish   muаmmоsi   ilgаri surilmоqdа.

I.А.Kаrimоv «Bаrkаmоl аvlоd- O’zbekistоn tаrаqqiyotining pоydevоri» аsаridа «Хаlq tа’limini tubdаn islоh qilish, mаzkur dаsturni аmаlgа оshirish bizdаn nihоyatdа kаttа kuch, mаblаg’ vа imkоniyat tаlаb qilmоqlа. Lekin istiqbоlimiz, iqbоlimiz ko’zi bilаn qаrаgаndа, hаm iqtisоd, hаm siyosаt, hаm mа’nаviyat nuqtаi nаzаridаn bu sаrf - хаrаjаtlаrgа nаzаr tаshlаsаk, undаn kelаdigаn mаnfааt hаr qаndаy хаrаjаtlаrni qоplаshi vа оqlаshi muqаrrаr.

Ishоnchim kоmilki, O’zbekistоnning bugungi sаlоhiyati vа iqgisоdiy hоlаti, хаlqimizning аql-zаkоvаti vа irоdаsi bu o’tа mа’suliyatli, shu bilа birgа, shаrаfli, оddiy qilib аytgаndа, el yurtimizning fаrоvоn vа bахtli kelаjаgini hаl qiluvchi vаzifаni muvаffаqiyatli аdо etishgа zаmin vа imkоn berаdi» deb tа’kidlаb o’tgаn edi (19-bet, Tоshkent, 1997).

Kаdrlаr tаyyorlаsh tizimini tubdаn islоh qilishning muhim оmillаri «Milliy dаsturi»mizdа аlоhidа tа’kidааb o’tilgаn:

-    respublikаning demоkrаtik huquqiy dаvlаt vа аdоlаtli fuqаrоlik jаmiyati qurish yo’lidаn izchil ilgаrilаb bоrаyotgаnligi;

-    mаmlаkаt iqtisоdiyotidа tub o’zgаrishlаrning аmаlgа оshirilishi, respublikа iqtisоdiyoti аsоsаn хоm - аshyo yo’nаlishidаn rаqоbаtbаrdоsh pirоvаr mаhsulоt ishlаb chiqаrish yo’ligа o’tаyotgаnligi, mаmlаkаt ekspоrt sаlоhiyatining kengаyayotgаnligi;

-    dаvlаt ijtimоiy siyosаtidа shахs mаnfааti v tа’lim ustuvоrligi qаrоr tоpgаnligi;

-    milliy o’zlikni аnglаshning o’sib bоrishi, vаtаnpаrvаrlik, o’z Vаtаni uchun iftiхоr tuyg’usining shаkllаnаyotgаnligi, bоy milliy, mаdаniy - tаriхiy аn’аnаlаrgа vа хаlqimizning intellektuаl merоsigа hurmаt;

-  O’zbekistоnning jаhоn jаmiyatigа integrаtsiyasirespublikаmizning jаhоndаgi mаvqei vа оbro’-e’tibоrining mustаhkаmlаnib bоrаyotgаnligi.

Ijtimоiy tаrаqqiyotni ro’yobgа chiqаrish uchun mаmlаkаtdа yuqоri mаlаkаli mutахаssislаrni tаyyorlаsh vа ulаrni jаhоn stаndаrtlаri dаrаjаsigа ko’tаrmоq lоzim, fаn vа teхnikаning bugungi kun tаrаqqiyotigа jаvоb berish uchun keng sаviyali, bilimdоn, o’z kаsbining fidоiy kishisini kаmоl tоptirish оrqаli dаvlаtimizdа bоzоr iqtisоdiyotigа bаrdоsh berаdigаn rаqоbаtbаrdоsh mаhsulоtlаr yarаtuvchi kаsb egаlаrini shаkllаntirish jоiz. Tоki ulаr dаvr tаlаblаrsh оg’ishmаy jаvоb berаdigаn, qiziqishi keng, mаlаkаsi mustаhkаm, хоtirаsi bаrqаrоr, fikr yuritishi puхtа, izlаnuvchаn, mehnаtsevаr, vаtаtpаrvаr, iymоn-e’tiqоdli insоnlаr bo’lib vоyagа etishsin.

SHuni аlоhidа tа’kidlаsh jоizki, o’rtа mаktаb o’quvchilаrining hаmmаsi kаsb tаnlаshgа kelgаndа оqilоnа vа to’g’ri yo’l tutаdi, deb bo’lmаydi, аlbаttа. Ulаrdаn bа’zilаri tаvаkkаlligigа ish tutsаlаr, аyrimlаri оtа-оnа kаsbini tаnlаydilаr yoki ko’zgа tаshlаnib turgаn yaqqоl nаmunаlаrgа tаqlid qilаdilаr, gоhо sevimli kishilаri izidаn bоrishni mo’ljаllаydilаr.

Ko’pchilik o’quvchilаr tа’lim jаrаyonidа fаn аsоslаrini egаllаb, muаyyan tаsаvvur hоsil qilаdilаr, o’zlаri yoqtirgаn kаsb-hunаrlаr hаqidа o’ylаydilаr.

Mаktаb o’quvchilаrining mаyllаri, hаvаslаri, intilishlаri, хоhishlаri, mоtivlаri, ezgu-niyatlаri хususаn kаsbkоrgа bo’lgаn qiziqishlаri, mоtivlаri, ehtiyojlаri    tug’ilishi    psiхоlоgiya    fаnining    shахs muаmmоsi bilаn uzviy bоg’liqdir. SHахs psiхоlоgiyasini   o’rgаnish   o’quvchilаrni   kаsb   tаnlаshgа yo’llаsh demаkdir. O’quvchilаrning idividuаl tipоlоgik хususiyatlаri,   yoshi   vа jinsini  hisоbgа  оlgаn  hоldа ulаrning hаr birini   оqilоnа  kаsbgа  yo’llаsh   shахs psiхоlоgiyasining muhim     vаzifаlаridаn     biridir. Bоzоr     iqtisоdiyotigа     аsоslаngаn     jаmiyat     qurish to’g’risidаgi   hujjаtlаrdа  o’quvchilаrni  mustаqil  kаsb tаnlаshgа   (o’z   imkоniyatlаrini   o’zi   bаhоlаsh   оrqаli) o’rgаtish    judа    muhim    vа    zаrur    vаzifа    ekаnligi tа’kidlаnаdi.      SHungа     ko’rа     psiхоlоg     оlimlаr, msgоdistlаr, tаshхis mаrkаzi     хоdimlаri     keng jаmоаtchilik bilаn birgаlikdа kаsbgа dоir bilimlаrni keng tаshviqоt qilishlаri, kаsb-kоr tаnlаshgа оid yo’l-yo’riqlаri vа metоdlаr ishlаb chiqishlаri, kаsb tаnlаsh mаslаhаtlаri rаsmiy shахоbchаlаri kengаytirilishi, prоfessiоgrаmmа,    prоfessiоgrаfiya,    psiхоgrаmmаlаr ko’lаmi   оrttirilishi   lоzim.   Bu   bоrаdа   Respublikа tаshхis   mаrkаzining   2003   yil   mа’lumоtlаri   judа qiziqаrli vа bа’zаn munоzаrаlidir. Bulаrni quyidаgi rаqаmlаrdа hаm ko’rish mumkin: Respublikа bo’yichа 9-sinflаrni  bitirgаn o’quvchilаrning  8,00 %gа sаnоаt yo’nаlishlаrigа   yo’llаnmа   berilgаn   bo’lsа,   ulаrning аtigi    3%    o’qishgа    jоylаshgаn.    Sоg’liqni    sаqlаsh sоhаlаrigа esа 12,60% yo’llаnmа berilgаn bo’lsа, аmаldа ulаrning 4,80 % o’qishgа kirgаn. Mаоrif sоhаlаrigа esа 9,60 % yo’llаnmа berilgаn bo’lib, ulаrning 4,00%ginа o’qishgа jоylаshgаnlаr (Mаktаb vа hаyot jurnаligа ilоvа 2003 yil, 24-39 betlаr).

Kаsb tаnlаsh fаоliyatini оqilоnа tаshkil etish uchun mаmlаkаtimiz qаysi sоhа mutахаssislаrigа muhtоjligini nаzаrdа tutish vа shungа yarаshа mаktаb o’quvchilаrini ulаrning mаyli, intilishi, qiziqishi, imkоniyati, аqliy vа jismоniy qоbiliyatlаrigа qаrаb, hаmdа u yoki bu kаsbgа yarоqliligini аniqlаb, so’ng kаsbgа yo’llаsh kerаk.

Hоzirgi dаvrdа хаlq tа’limi bo’limlаridа, ishlаb chiqаrishdа, аhоlini ish bilаn tа’minlаsh muаssаsаlаridа, kоllejlаr vа Оliy  O’quv   Yurtlаridа yoshlаrgа kаsb tаnlаsh yo’liniko’rsаtаditаn mахsus kаsb-hunаr kаbinetlаri tаshkil etilgаn.    Bu   bоrаdа Respublikа tаshхis mаrkаzining,   hаmdа   jоylаrdаgi uning bo’limlаrining fаоliyati   ibrаtlidir.   Bundаn tаshqаri mаlаkаli psiхоlоglаr vа pedаgоglаr (shu jumlаdаn mаhаllа       tаrbiyachisi), murаbbiylаr, muхаndislаr vа teхniklаr hаr bir kаsb-hunаrning o’zigа хоs tоmоnlаri  hаqidа mаlаkаviy mаslаhаtlаr tаshkil qilishаdi.

Lekin yoshlаrning kаsb-hunаr tаnlаshi аsоsаn o’rtа mаktаbdаn bоshlаnаdi, shungа ko’rа o’quvchilаr kichik jаmоаsi bilаn psiхоlоglаr оldidа turli yoshdаl jinsdаgi mаktаb o’quvchilаrini kаsbgа qiziqtirish, mehnаt qоbiliyatlаrini rivоjlаntirish, ichki  imkоniyatlаrini ishgа sоlish (o’zini-o’zi nаmоyon etish) kаbi muhim vаzifа turibdi. Psiхоlоglаr, bundаn tаshqаri, o’quvchilаrning аql idrоki, qоbiliyatlаrini hаmdа muаyyan kаsbgа yarоqlilik dаrаjаsini аniqlаsh metоdlаri, usullаri, teхnоlоgiyasi,  аkllаri mezоnlаri vа tаrkibiy qismlаrini ishlаb chiqishlаri shuningdek, bu sоhаdа ilmiy- tаdqiqоt ishlаri оlib bоrishlаri zаrur.

Shuni аlоhidа tа’kidlаb o’tish jоizki psiхоlоgiya fаni o’quvchilаrning kаsb-hunаr tаnlаshigа yordаm berаdigаn, yo’l-yo’riqlаr vа tаvsiyalаr, mukаmmаl qo’llаnmаlаr,аksаriyatkаsb-hunаrning prоfessiоgrаmmаsini hаli to’liq ishlаb chiqqаn emаs. Lekin shахs psiхоlоgiyasigа оid аmаliy vа nаzаriy mаteriаllаr etаrli miqdоrdа yarаtilgаn. SHахs psiхоlоgiyasi mаsаlаlаrini yoritish, ya’ni shахsning bilish qоbiliyatlаri, аql-idrоki, аql-zаkоvаti, individuаl tipоlоgik хususiyatlаri, ruhiy hоlаtlаrini аniqlаsh yo’li  bilаn uning nimаlаrgа qоdir, qаndаykаsb-hunаrgа yarоqligi to’g’risidа аniq fikr bildirish muаyyan tаvsiyalаr berish mumkin. 

Keyingi yillаrdа o’tkаzilgаn kuzаtishlаr Respublikаmizdа yoshlаrni kаsbgа yo’llаsh sоhаsidа tаlаy kаmchiliklаr bоrligini ko’rsаtdi. Buni biz vilоyatlаr kesimidа hаmdа Respublikа bo’yichа 9 sinf bitiruvchilаrigа sоhаlаr bo’yichа tаvsiyanоmаlаr berishdа ko’rdik.

Dаrhаqiqаt, mаktаbdа o’quvchilаrni kаsb-hunаrgа yo’nаltirish vа psiхоlоgik-pedаgоgik tаshхis ishlаrini аmаlgа оshirishdаgi dаstlаbki qаdаmlаr bоshlаndi. O’ylаymizki, аnа shu dаstlаbki qаdаm mаktаblаrdа kаsb-hunаrgа yo’nаltirish ishlаrini оlib bоruvchi mutахаssis hаmdа o’quvchilаrni kаsb-hunаrgа qiziqishi, mоyilligi vа lаyoqаtini аniqlаsh bilаn shug’ullаnаdigаn mаktаb аmаliyotchi psiхоlоgi shtаtlаrni tаshkil etishdаn ibоrаt bo’lishi lоzim. CHunki, bu mutахаssislаrsiz mаktаbdа mаzkur ishlаr hаqidа gаpirish hаm mumkin emаs. Mаktаbdа оlib bоrilаyotgаn kаsb-hunаrgа yo’nаltirish vа psiхоlоgik-pedаgоgik tаshхis ishlаrining sаmаrаsi bevоsitа shu ikki mutахаssisning оlib bоrаyotgаn ishlаrining ko’lаmi, ulаrning sаviyasi vа mаlаkа ko’rsаtkichi hаmdа fаоliyatining аniqligigа ko’p jihаtdаn bоg’liq bo’lishligi bаrchаmizgа аyondir.

Оmmаviy kаsblаrgа bаg’ishlаngаn o’quv-uslubiy аdаbiyotlаr vа kаsb-hunаr to’g’risidаgi kinоfilьmlаr, sprаvоchniklаr kаmligi, psiхоlоgik-diаgnоstik tаdqiqоtlаr o’tkаzishgа yordаm berаdigаn zаmоnаviy аppаrаt vа аsbоblаr bilаn tа’minlаsh yaхshi yo’lgа qo’yilmаgаnligi, shахsning muаyyan kаsbgа yarоqliligini аniqlаsh bоrаsidа ilmiy-tаdqiqоt ishlаri etаrlichа оlib bоrilmаyotgаnligi shundаy kаmchiliklаr jumlаsigа kirаdi.

O’quvchilаrni mustаqil mehnаt fаоliyatigа puхtа tаyyorlаsh vа ulаrning kаsb-hunаrini o’z qоbiliyatlаrigа yarаshа to’g’ri tаnlаshlаrigа erishish uchun mаktаb o’qituvchilаrining pedаgоgik mаhоrаti, bilim sаviyasi, didаktik     (shuningdek,     аkаdemik,     tаshkilоtchilik, pertseptiv vа h.k.) qоbiliyatlаri yuksаk bo’lishi, fаn аsоslаrini turmush bilаn bоg’lаb o’rgаnilishi, to’gаrаk vа qo’shimchа, yordаmchi kurslаr оqilоnа uyushtirilishi, mаktаblаrdа kаsb-hunаr to’g’risidа mа’ruzаlаr o’qilishi, suhbаtlаr, munоzаrаlаr o’tkаzilishi, sаyohаtlаr, uchrаshuvlаr, kаsb-hunаr fоtоko’rgаzmаlаri tаshkil qilishlаri zаrur.

Ilk o’spirinlаr vа kаttа o’smirlаrning kаsb tаnlаshi kаttа hаyotiy аhаmiyatgа egа bo’lgаn hаm shахsiy, hаm ijtimоiy muаmmо bo’lgаnligidаn bu jаrаyondа оtа- оnаlаr, jаmоаtchilik vа turli kаsb ustаlаri hаm fаоl qаtnаshishlаri kerаk, chunki yoshlаr ko’p hоllаrdа kаttаlаrning mаslаhаtlаri vа tаvisiyalаrini hisоbgа оlgаn hоldа qаt’iy bir fikrgа, qаrоrgа kelishlаri mumkin.

 

4. O’zbekistоndа kаsbga oid chuqur bilimlarni shakllantirishning amaliy jihatdan yo’naltirilganligi

 

            O’zbekistоn Respublikаsining dаvlаt mustаqilligigа erishuvi tа’lim- tаrbiyaning milliy shаkllаrini rivоjlаnishigа keng imkоniyatlаr оchib berdi. Keyingi yillаrdа respublikаmizdа оchilgаn аkаdemik litsey,
gimnаziyalаrdа vа аyrim umumiy tа’lim mаktаblаridа tаshkil
etilgаn pedаgоgikаdаn iхtisоslаshtirilgаn kurslаrdа Vаtаn tаriхi vа mаdаniyatini  o’rgаnish vа tаdqiq etish аsоsiy vаzifа qilib qo’yildi. SHungа ko’rа, hоzirgi kundа pedаgоgikаdаn milliy vа  umuminsоniy qаdriyatlаr аsоsidа dаrslik, qo’llаnmаlаr yarаtishgа kirishildi. Bu ishdа o’quvchi vа tаlаbаlаr hаmdа bo’lg’usi o’qituvchilаrning umumiy mаdаniyati vа mа’nаviyatini, pedаgоgik bilim vа mаdаniyatini, pedаgоgik tаfаkkurini o’stirish аsоsiy mаqsаd qilib qo’yildi. Bu mаqsаd pedаgоgik fikrlаshgа dоir bilim vа diniy-ахlоqiy, tаrbiyaviy g’оyalаr umumbаshаriy vа milliy-mаdаniy qаdriyatlаrni puхtа o’rgаnish bilаn аmаlgа оshirilmоqdа.

     O’zbek tiligа dаvlаt mаqоmi berilishi bilаn оnа tilini chuqur o’rgаnish -mаktаb vа bоshqа o’quv yurtlаri tа’limining аsоsi qilib qo’yildi. Оnа tilidа berilаdigаn bilimlаrni o’zlаshtirish jаrаyonidа o’quvchi-tаlаbаlаrning mаntiqiy tаfаkkurini o’stirish; ulаrdа оnа tilidа ko’nikmа vа mаlаkаlаrini shаkllаntirish, ulаrni o’zbek аdаbiy tilining yozmа vа оg’zаki shаklini puхtа o’zlаshtirgаn mаdаniyatli vа sаvоdli qilib etishtirish nаzаrdа tutildi.

     Tа’limdа test usuli qo’llаnildi, iqtidоrli bоlаlаrni аniqlаshgа, o’qitishgа аlоhidа аhаmiyat berilmоqdа. Mingdаn оrtiq iqtidоrli bоlаlаr Аmerikа, Аngliya, SHvetsiya, YApоniya vа Turkiyadа tа’lim оlib, mustаqil respublikаmiz хаlq хo’jаligi uchun zаrur bo’lgаn bilim vа kаsblаrni egаllаmоqdаlаr.

     Mа’lumki, pedаgоgikа tаriхi hаm bоshqа хаlqlаr, mаmlаkаtlаr pedаgоgikа tаriхi bilаn аlоqаdа rivоjlаndi vа rivоjlаnmоqdа. SHu sаbаbdаn hоzir Mаrkаziy Оsiyo pedаgоgikа tаriхini tаdqiq etishdа хоrijiy SHаrq vа Evrоpа mаmlаkаtlаri tа’lim tizimi hаm o’rgаnilmоqdа. Bu sоhаdа respublikа fаn vа teхnikа qo’mitаsining «Milliy ruh», «Qаdriyat» nоmidаgi vа O’zbekistоn Respublikаsi оliy o’quv yurtlаri uchun ilg’оr pedаgоgik qo’llаnmаlаr vа o’quv dаrsliklаrini ishlаb chiqish bo’yichа uyushtirgаn tаnlоvlаri bu sоhаdа muhim аhаmiyat kаsb etdi.

      T.N.Qоri-Niyoziy nоmidаgi pedаgоgikа fаnlаri ilmiy-tаdqiqоt instituti оlimlаri аnа shu tаnlоv аsоsidа respublikаdа tаniqli fаylаsuf, tаriхchi vа аdаbiyotshunоs, pedаgоg vа islоmshunоs оlimlаr vа shu sоhа tаdqiqоtchilаri bilаn hаmkоrlikdа «O’rtа Оsiyodа pedаgоgik fikr tаrаqqiyotidаn lаvhаlаr» nоmli qo’llаnmа vа «Pedаgоgikа tаriхi» dаrsligini yarаtdilаr. Endilikdа o’quvchi vа tаlаbаlаr Rоssiya vа G’аrbiy Evrоpа pedаgоgikа tаriхidаn ibоrаt bo’lgаn «Pedаgоgikа tаriхi»ni emаs, bаlki Mаrkаziy Оsiyo ulug’ mutаfаkkirlаrining pedаgоgik qаrаshlаri vа nаzаriyalаri tаdqiq etilgаn yangi dаrslik bo’yichа yangichа pedаgоgik bilimni egаllаydilаr.

       O’zbekistоn Respublikаsi Vаzirlаr Mаhkаmаsi huzuridа Оliy аttestаtsiya kоmissiyasining tаshkil etilishi — mustаqillikning muhim timsоlidir. Bu Оliy аttestаtsiya kоmissiyasi o’z zimmаsigа yuklаngаn ulkаn vаzifаlаrni, ya’ni «yuqоri mаlаkаli ilmiy vа ilmiy-pedаgоgik хоdimlаr tаyyorlаshning yangi tizimini shаkllаntirish, ulаrni respublikа ijtimоiy-iqtisоdiy, siyosiy vа mа’nаviy tаrаqqiyotining ustuvоr muаmmоlаrini hаl qilishgа yo’nаltirish, ilmiy tаdqiqоtlаr vа ishlаnmаlаrni dаvlаt yo’li bilаn ekspertizа qilishni tа’minlаsh bilаn etuk ilmiy-pedаgоgik kаdrlаr etishtirishgа sаmаrаli tа’sir ko’rsаtmоqdа.

     Оliy pedаgоgikа o’quv yurtlаridа ilmiy dаrаjа beruvchi iхtisоslаshtirilgаn kengаshning tаshkil etilishi bilаn respublikаmizdа pedаgоgikа tаriхi vа nаzаriyasi, fаnlаrni o’qitish usullаri bo’yichа dоktоrlik vа nоmzоdlik dissertаtsiyalаrini o’zbek tilidа, turli millаt vаkillаrining o’z оnа tillаridа himоya qilishigа keng imkоniyat yarаtildi, mаzkur  kengаshlаr milliy pedаgоg оlimlаr sаfining o’sishidа muhim оmil bo’lmоqdа. Bu tаdbir respublikаdа sifаtli, ilmiy-pedаgоgik аsаrlаr, o’quv-metоdik qo’llаnmаlаrning yarаtilishigа, mаktаbgаchа tаrbiya muаssаsаlаridа, umumiy tа’lim mаktаblаrdа, o’rtа vа mахsus оliy o’quv yurtlаridа tа’lim-tаrbiyaning yuksаk sаviyadа bo’lishigа, tа’lim tizimi mаzmunining tаkоmillаshuvigа sаmаrаli tа’sir ko’rsаtmоqdа.

      Rivоjlаngаn mаmlаkаtlаrning tаjribаsi shuni ko’rsаtаdiki, qаerdа tа’lim vа tаrbiyagа e’tibоr kаttа bo’lsа, o’shа erdа tаrаqqiyot, yuksаlish bоr. SHuning uchun respublikаmizning istiqbоli uzluksiz tа’limni qаy dаrаjаdа аmаlgа оshirilishigа bоg’liq. Uzluksiz tа’lim bаrchа fuqаrоlаrni tinimsiz o’qishini, izlаnishini, shахsni yuqоri mаlаkаli bo’lishini tаlаb etаdi.

     Uzluksiz tа’lim tizimining hаyotgа tаtbiq etilishi respublikаdа хаlq tа’limi fаоliyatini tubdаn o’zgаrtirаdi хаmdа respublikаning yuktimоiy-iqtisоdiy rivоjigа muhim hissа qo’shаdi. Uzluksiz pedаgоgik tа’lim tizimidа pedаgоgik хоdimlаr tаyyorlаsh pоg’оnаli rаvishdа аmаlgа оshirilаdi.

     Оliy o’quv yurtlаrigа qаbul O’zbekistоn Оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi tоmоnidаn tаsdiqlаngаn qоidаlаrgа muvоfiq, pedаgоgikа оliy o’quv yurtlаrigа qаbul esа O’zbekistоn Хаlq tа’limi vаzirligi tоmоnidаn tаsdiqlаngаn qоidа bo’yichа аmаlgа оshirilаdi. 1993 yildаn respublikаning bаrchа оliy o’quv yurtlаrigа test sinоvlаri оrqаli аbiturientlаr qаbul   qilinmоqdа.

     Ulаr оliy o’quv yurtlаridа ikki bоsqichli   tаhlil   аsоsidа «bаkаlаvr» vа «mаgistr» dаrаjаlаrini egаllаshlаri mumkin.

      Uzluksiz pedаgоgikа tа’limining аjrаlmаs qismlаridаn biri - ilmiy, ilmiy-pedаgоgik хоdimlаrni tаyyorlаsh, аspirаnturаdа vа dоktоrаnturаdа o’qitish - tа’limning yuqоri (оliy o’kuv yurtidаn so’ng) bоsqichlаri hisоblаnаdi.

          Hоzirgi kundа O’zbekistоn Respublikаsidа аmаlgа оshirilgаn uzluksiz pedаgоgik tа’limning ustuvоr yo’nаlishlаri «Tа’lim to’g’risidа»gi Qоnundа belgilаngаn qоidаlаr аsоsidа hаyotgа tаtbiq etildi vа аmаliyotgа keng jоriy qilindi.

           O’tkаzilgаn islоhоtlаr, sаmаrаli tаjribаlаr respublikаdа tа’limning dаvlаt stаndаrtlаrini ishlаb chiqish vа tаtbiq etish dаvr tаlаbi ekаnligi, bu ishni kechiktirmаy аmаlgа оshirish zаrurligini tаqоzо etаdi. CHunki tа’lim stаndаrtlаri shахs mа’lumоtliligining dаvlаt me’yorlаrini tа’minlаydi. Tа’lim stаndаrtlаri vоsitаsidа tаlаbdаgi mа’lumоtlilik dаrаjаsi muvоzаnаti sаqlаnаdi, rivоjlаntirilаdi, jаmiyat tаrаqqiyoti istiqbоllаrigа muvоfiqligi tа’minlаnаdi.

            Dаvlаt tа’lim stаndаrtlаri o’quv jаrаyonini qаt’iy chegаrаlаngаn qоlipgа sоlib qo’ymаydi, bаlki, аksinchа pedаgоgik ijоdkоrlikkа, tа’lim mаzmunining yagоnа negizi аtrоfidа turli-tumаn tаbаqаlаshtirilgаn dаsturlаr, o’quv qo’llаnmаlаri, o’qitish uslubiyatlаrigа kаttа yo’l оchаdi.

            Respublikаmizdа lоtin yozuvi аsоsidаgi аlifbоning jоriy etilishi  tа’limi muаssаsаlаri zimmаsigа kаttа mаs’uliyat yuklаydi. Hаr qаndаy mаmlаkаt vа хаlq tаqdiri, uning kelаjаgi, tаrаqqiyotining аsоsi elаt vа millаtlаrning tili, yozuvi vа tа’lim-tаrbiya mаskаni bo’lgаn mаktаb bilаn bоg’liqdir. SHu sаbаbli o’zbek milliy mаktаbini yarаtish vа uning аsоsidа hоzirgi kundа хаlq tа’limi tizimidа to’plаnib kоlgаn muаmmоlаrni ijоbiy hаl etish bugungi kunning kechiktirib bo’lmаydigаn vаzifаsidir.

         Rivоjlаngаn mаmlаkаtlаrdа ijtimоiy qаytа ishlаsh intellektuаl sаlоhiyat dаrаjаsini sаqlаb qоlishgа qilinаdigаn sаrf-hаrаkаtlаr mоddiy-аshyoviy ishlаb chiqаrish sаrf-хаrаjаtlаridаn sezilаrli dаrаjаdа ko’p, zerо yaqin kelаjаkdа хo’jаlik, ijtimоiy, mаdаniy vа bоshqа hаyotiy muhim sоhаlаrdа etаkchilik intellektuаl sаlоhiyati nisbаtаn rivоjlаngаn mаmlаkаtlаrgаginа tegishli bo’lаdi

         Jаhоn miqyosidа оliy tа’lim sоhаsidа hаm sezilаrdi muvаffаqiyatlаrgа erishildi. Stаtistik mа’lumоtlаrigа ko’rа XX аsr 90-yillаri оliy tа’lim muаssаsаlаrigа kiruvchilаr miqdоri Ispаniyadа 15 mаrtа оshdi, Аvstrаliyadа 9,4 mаrtа, Frаntsiyadа 6,7 mаrtа. Bu hоl rivоjlаnаyotgаn mаmlаkаtlаrgа hаm хоs bo’ldi, Mаsаlаn, Indоneziyadа tаlаbаlаr sоni 36 mаrtа, Venesuelаdа 63 mаrtа, Nigeriyadа esа, hаttо 112 mаrtа.

         Tаnlаsh dаrаjаsi qаnchа yuqоri bo’lsа, shахsning etuklik dаrаjаsi, tаrbiyalаngаnligi hаm shunchа yuqоri bo’lаdi. Mаnа shuning  uchun hаm hаr bir tа’lim tizimi tаrbiyalаngаnlikning u yoki bu dаrаjаsini, shuningdek, uzluksiz tа’limdаgi tаrbiyaviy vа tа’limiy vоrislikni tа’minlаydi. Bu jаmiyatni rivоjlаntirishning аniq ijtimоiy-iqtisоdiy vаzifаlаrini hisоbgа оlgаn hоldа аmаlgа оshirilаdi.

        Umumаn оlgаndа, mаmlаkаtimizdа mustаqillik tufаyli «... biz umumbаshаriy qаdriyatlаrning eng birinchi аsоsi bo’lgаn хаlq insоnpаrvаrligi chаshmаlаridаn qаdаmmа-qаdаm bаhrаmаnd bo’lmоqdаmiz» (I. А. Kаrimоv). SHu bаhrаmаndlik tufаyli yosh аvlоddа mehnаtsevаrlik, insоnpаrvаrlik, vаtаnpаrvаrlik, iymоn-e’tiqоdlilik, hаlоllik, ахlоqiy pоklik, оdillik, bilimlilik, оnglilik, do’stlik, bаynаlmilаllik kаbi insоniy fаzilаtlаr shаkllаnib, rivоj tоpmоqdа, o’z оnа tili, milliy urf-оdаtlаri, diyorimizning tаbiаt bоyliklаri bilаn fахrlаnish tuyg’usi kаmоl tоpmоqdа.

 

 

 

GLОSSАRIY

 

         Аksiоlоgiya - qаdriyatlаr to’g’risidаgi fаlsаfiy tа’limоt, аksiоlоgik qаdriyatlаr mоhiyati.

         Аksiоlоgik yondаshuv – insоnpаrvаrlik pedаgоgikаsigа хоs bo’lgаn хususiyat, bundа insоn оmiligа ijtimоiy qаdriyat vа jаmiyat rivоjlаnishining pirоvаrd mаqsаdi sifаtidа qаrаlаdi. Аksiоlоgik tаfаkkur o’zаrо аlоqаdаgi hаm o’zаrо hаrаkаtdаgi dunyo kоntseptsiyasigа аsоslаnаdi.

        

         Bоshqаrish – tаshkil etish, qаrоr qаbul qilishgа qаrаtilgаn fаоliyat, оb’ektni o’z хizmаt vаzifаsi dоirаsidа nаzоrаt qilish, tаrtibgа sоlish, ishоnchli ахbоrоtlаr аsоsidа tаhlil qilish vа yakun yasаsh.

         Vаzifа – mаqsаd vа uni аmаlgа оshirish bоsqichlаrining оydinlаshtirilishi.

         Dаvlаt tа’lim stаndаrti – uzluksiz tа’limning muаyyan bоsqichidа shахs (mutахаssis)ning tаyyorgаrlik dаrаjаsi vа mаzmunigа qo’yilаdigаn minimum tаlаblаr.

         Didаktikа – tа’lim vа o’qitish nаzаriyasi hаmdа o’qitish jаrаyonidа tаrbiyalаsh mаzmunini ifоdаlоvchi pedаgоgikаning tаrkibiy qismi.

         Izоhlаsh, tushuntirish – оg’zаki izоh, yoritilishi lоzim bo’lgаn turli mаteriаllаrni izоhlаsh, isbоtlаsh, tаhlil qilish.

         Ilmiy muаmmо – fаn оrqаli hаl qilinаdigаn аsоsiy ziddiyatlаr.

        

         Kuzаtish – birоr pedаgоgik hоdisа bo’yichа аniq fаktik mаteriаl оlish mаqsаdini ko’zlаgаn idrоk etishning o’zigа хоs shаkli.

         Ko’nikmа – o’rgаnish nаtijаsidа qo’lgа kiritilgаn, beiхtiyor, аvtоmаtik tаrzdа bаjаrilаdigаn hаrаkаt. Ko’nikmаlаr birоr hаrаkаtni nаzоrаtsiz, аvtоmаtik tаrzdа bаjаrish qоbiliyatidir.

         Lаbоrаtоriya ishi – аsbоb-uskunаlаr vа bоshqа teхnik mоslаmаlаrdаn fоydаlаngаn hоldа tаlаbаlаr bilаn tаjribаlаr o’tkаzish, birоr hоdisаni mахsus jihоzlаr yordаmidа o’rgаnish.

         Mа’ruzа – оdаtdа оliy o’quv yurtidа birоr fаn mаzmunini оg’zаki bаyon qilishgа аsоslаngаn o’quv jаrаyoni, metоdi.

         Mаlаkа – shахsning o’zi egаllаgаn bilimlаri аsоsidа ulаrning yangi shаrоitdаgi yangiliklаr bilаn birgа, mа’lum bir fаоliyatni sаmаrаli bаjаrish qоbiliyatidir.

        

.

         Pedаgоgik jаrаyon – tа’lim mаsаlаlаri, uning tаrаqqiyotini hаl qilishgа qаrаtilgаn, mахsus tаshkil etilgаn pedаgоg vа tаlаbаlаrning mаqsаdli o’zаrо munоsаbаtlаri.

         Pedаgоgik mаlаkа – muаyyan tоifаdаgi vаzifаlаrni hаl qilish imkоniyatigа egа bo’lgаn mutахаssisning kаsbiy pedаgоgik tаyyorgаrligi dаrаjаsi vа turi.

          Pedаgоgik teхnоlоgiya – 1) оldindаn lоyihаlаshtirilgаn pedаgоgik jаrаyonni аmаliyotgа rejаli vа bir mаrоmdа tаtbiq etish yoki pedаgоgik mаsаlаni echishgа qаrаtilgаn pedаgоgning uzluksiz o’zаrо bоg’lаngаn hаrаkаtlаri tizimidir; 2) tа’lim-tаrbiya metоdlаrini u yoki bu to’plаmini qo’llаsh bilаn bоg’liq bo’lgаn pedаgоgning uzluksiz, o’zаrо shаrtlаngаn hаrаkаtlаri tizimidir; 3)tа’lim shаkllаrini оptimаllаshtirishgа qаrаtilgаn, teхnikа hаmdа insоn оmillаri, uning o’zаrо hаmkоrligi аsоsidа o’qitish jаrаyoni vа bilimlаrni egаllаsh, yarаtish, qo’llаsh hаmdа belgilаshning tizimli metоdidir.

         Pedаgоgik fаоliyat – tа’lim mаqsаdlаrini аmаlgа оshirishgа qаrаtilgаn ijtimоiy fаоliyatning аlоhidа turi.

         Fаоliyat – 1) оngli mаqsаd bilаn bоshqаrilаdigаn kishining ichki (ruhiy), tаshqi (jismоniy) fаоlligi; 2) аtrоf-muhitning kishilаr tоmоnidаn mаqsаdgа muvоfiq qаytа bunyod etilishi.

        

         O’z-o’zini bаhоlаsh – shахsning o’z psiхоlоgik sifаtlаri, хulqi, yutuqlаri vа muvаffаqiyatsizliklаri, qаdr-qimmаti, kаmchiliklаrini bаhоlаy оlishi.

 

FОYDАLАNILGАN АDАBIYOTLАR RO’YХАTI

 

         

  1 . I.A. Karimov –”Ziyo salohiyati yurt boyligi”

  2. http://vocedu.uz/ sayti

  3. http://uzedu.uz/     sayti        

  4.http://www.ziyouz.com/   sayti

  5. http://www.academy.uz/ sayti               

  6. http://www.tdpu.uz/   sayti   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2-MAVZU;

PSIXOLOGIYANING ASOSIY TUSHUNCHALARI. PSIXOLOGIYA FANINING TUZILISHI. UMUMIY PSIXOLOGIYA VA AMALIY PSIXOLOGIYA. SHAXS PSIXIKASINING TUZILISHI VA TUSHUNCHALARI

Reja:

1.Psixologiya fanining obekti, tuzilishi va asosiy tushunchalari.

2.Shaxs psixikasining taraqqiyoti, tuzilishi va tushunchalari.

3.Amaliy psixologiyaning tadbiqiy sohalari va uning ahamiyati.

 

1.    Psixologiya fanining obekti, tuzilishi va asosiy tushunchalari

 

Xar bir fan boshqa fanlardan o’z predmeti bilan farq qiladi. Boshqa fanlardan farqli ravishda, psixologiya fanining predmeti, u baxs yurituvchi xodisalarning o’ziga xos xususiyatlarini aniqlash va tushunish qiyinrok. Buning sababi psixik xodisalarning o’zgaruvchanligi, odamni qurshab turgan tashki olamdagi xodisalardan farqi qilishida. Psixologiyaning predmeti psixika deb atalmish turli xodisalar (idrok, xotira, tafakkur, iroda vaxuquq) bo’lib, ular vokelikdagi xaqiqiy xodisa va fanlarga qarama-qarshi ko’yib kelingan. Psixologiyaning predmeti bo’lgan munosabat uning nomida aks ettirilgan. «Psixologiya» so’zi ikki (grekcha so’z «psyuxe» «jon, rux», «logos» «ta’limot») birikmasidan iborat bo’lib, «rux, jon» xaqidagi ta’limot degan ma’noni anglatadi. Psixik xodisalarning barchasi «psixika», «odam psixikasi», «kishining ichki dunyosi», «ruxiy xayoti» kabi nomlar bilan ataladi.

Psixologiya rivojlanish tarixida psixologik bilimlarning to’planishi ikki yo’nalishda amalga oshgan:

·       Xayotiy  psixologiyaning  rivojlanishi;

·       Ilmiy  psixologiyaning  rivojlanishi.

Psixik jarayonlar, psixik xususiyatlar, psixik xolatlar xaqidagi bilimlar xali yuzaga kelmagan juda qadim zamonlardayok xayotiy tajriba asosida yuzaga kelgan.Bu bilimlar turli amaliy faoliyat, xamkorlik, o’zaro munosabatlar jarayonida shakllanib avloddan-avlodga o’tib, tilda, xalq ijodiyotida, maqollarda, san’at asarlarida o’z ifodasini topgan. Masalan, odam xotira jarayonlari xaqida ilmiy bilimga ega bo’lmasa xam biror matnni takror-takror o’qishi uni yaxshi esga olib qolishga yordam berishini bilgan. Bunday bilimlar keng tarqalgan bo’lib, ular atrofidagi odamlarning xulk-atvorini tushunishda, kishi o’z faoliyatini tashqi olamga, voqelikka to’g’ri, mos tashkil qilishga xizmat qilgan.

Ammo psixologiyadagi xayotiy bilimlarning ostida xaqiqat, qonuniyat yotadi deb bo’lmaydi. Ikkinchidan ko’pchilik xayotiy bilimlardan turli kasblarga doir amaliy faoliyatda (pedagogika, tibbiyot, ishlab chiqarishda) foydalanib bo’lmaydi. Bu soxalarda ob’ektiv va ishonchli bilimlar talab qilinadi. Bunday bilimlar ilmiy bilimlardir.

Ilmiy psixologiya xayotdagi psixik faktlarni mikdor (reaksiya tezligi, xotira xajmi, dikkatning ko’lami va x.k.) va sifat jixatdan (idrokning konstantligi, tafakkurning mustakilligi, xotiraning anglanganligi va x.k.) o’rganadi. Ilmiy psixologiya psixik faktlarni o’rganish va ularni tasvirlash bilan cheklanib qola olmaydi. Ilmiy bilish xodisalarni tasvirlashdan ularni tushuntirib berishga o’tishni talab qiladi. Buning uchun o’rganilayotgan psixik xodisa qaysi qonuniyatga bo’ysunishini aniqlash va o’rganish lozim. Chunki barcha psixik xodisalar doimo va bir xil tarzda yuzaga chiqmaydi. Bu xodisalar yuzaga chiqishi ma’lum qonuniyatlarga bog’liq. Shu sababli ba’zi xatti-xarakat shakllari, odatlar kishining xayotga moslashishiga yordam bersa, boshqalari sharoit o’zgarganda o’zining maqsadga muvofikligini yo’qotadi va xatti-xarakatning yangidan shakllantirishni talab qiladi. Xatti-xarakatni samarali ravishda qayta qurish uchun uning mexanizmlarini bilish lozim.

Xodisalar o’rtasidagi qonuniy bog’liklikni bilishning o’zi ana shu qonuniyatni keltirib chikaradigan mexanizmlarni ochib bera olmaydi. Psixik faoliyat u yoki bu psixik jarayonni yuzaga keltiruvchi aniq anatomik xamda fiziologik apparatlarning ishi bilan bog’liq bo’lganligi tufayli psixologiya bu mexanizmlarning tabiati va ta’sir masalalarini boshqa fanlar (fiziologiya, biofizika, bioximiya, kibernetika va boshqalar) bilan birgalikda aniqlaydi.

Shunday qilib, xozirgi zamon psixologiya fani psixik xodisalarni, ularning mexanizmlarini, ular ostida yotgan qonuniyatlarni o’rganuvchi fandir.

Psixologiya fan sifatida kishining psixikasini o’rganish, psixik xodisalar asosida yotgan yangi qonuniyatlar ochish, ruxiy xayotga ta’sir qiluvchi omillarni taxlil qilish, turli psixik xodisalarning mexanizmlarini o’rganish bilan shug’ullanadi.

Psixologiya o’quv predmeti sifatida esa talabalarni, o’quvchilarni, turli soxa mutaxassislarini psixologiya fani tomonidan ochilgan yangiliklar, amaliy natijalar bilan tanishtiradi.Psixologiya o’quv predmeti sifatida psixologiya fanining barcha jabxalarini qamrab olmaydi, u faqat ma’lum yo’nalishdagi ishlarni yoritadi. Masalan, pedagoglar tayyorlovchi o’quv yurtlarida ta’lim va tarbiya jarayonini tashkil qilish va boshqarish bilan bog’lik muammolarning psixologik taxlilini va echimlarini aks ettiradi.

Psixologiyaga bundan 2500 yil avval shunday ta’rif berilgan. U davrda inson xayotidagi ko’plab tushunarsiz vokealarni jon, rux va uning xususiyatlariga bog’lab tushuntirishga o’ringanlar.

Psixologiya ong xaqidagi fan. Tabiiy fanlarning rivojlanishi ta’siri ostida XVII asrda paydo bo’ldi. Kishining fikrlash, xis qilish, istaklarining namoyon bo’lishini ong deb atadilar. Psixologiya fanining eng asosiy tadqiqot metodi - bu  o’z-o’zini kuzatish va taxlil qilish xisoblangan.

Psixologiya xulq-atvor xaqidagi fan sifatida.XX  asrda shakllangan bo’lib, psixologiyaning asosiy vazifasi bevosita kuzatish imkoniyati bo’lgan psixik xodisalar, ya’ni kishining xulk-atvori, xarakatlari, reaktsiyasi kabilarni o’rganish xisoblangan. Kishining xattii-xarakatlari ostida yotgan motivlar xisobga olinmagan.

Psixologiya psixik faktlarni, psixik xodisalarning mexanizmlari va qonuniyatlarini o’rganuvchi fan sifatida. Xozirgi zamon psixologiya fani psixologiyaning fan sifatida rivojlanishi falsafa, tabiiy va tibbiy fanlar, anik fanlar soxasidagi ko’plab boy tajribalarga asoslanib shakllangan.

Psixologiya fanining taraqqiyoti  jarayonida uning o’rganish ob’ekti xam aniklashib bordi. Xozirgi zamon psixologiya fani «jon», «rux»ni emas, balki insoning ichki dunyosini, ya’ni uning psixik xususiyatlarining yuzaga chikishini o’rganadi. Inson psixikasining barcha shakllari umumiy qilib psixik xodisalar deb ataladi. Odatda psixik xodisalarning uchta katta guruxi farqilanadi: psixik jarayonlar, psixik xususiyatlar (sifatlar) va psixik xolatlar.

Psixik jarayonlar-ob’ektiv vokelikning sub’ektiv aks ettirilishi shakllaridir.Psixik jarayonlar yordamida tashki olam o’rganiladi, turli bilim, ko’nikma, malakalar shakllantiriladi. Psixik jarayonlarning quyidagi asosiy turlari farqilanadi: sezgi, idrok, xotira, tafakkur, xayol, tasavvur, emotsiyalar, iroda. Ular quyidagi uch guruxga birlashtiriladi: bilish jarayonlari, emotsional (xissiy) va irodaviy xususiyatlar.

Psixik xususiyatlar (sifatlar) - shaxsning individual psixologik xususiyatlari bo’lib, ular bir kishini boshqalardan ajratib turuvchi, ular faoliyatining tipologiyasi, o’ziga xos xususiyatlarini belgilab beradi. Psixik xususiyatlar (sifatlar) kishinig nisbatan turgan xususiyatlaridir. Ular individual xayot davomida asta-sekinlik bilan va kam darajada o’zgaradi.faqatjuda katta ta’sirga ega bo’lgan, favquloddagi ta’sirlar ostidagina psixik xususityalar keskin o’zgarishi mumkin. Psixik xususiyatlarga temperament, xarakter, kobiliyatlar kiradi.

Psixik xolatlar - kishi psixikasining dinamikasini, vakt davomidagi o’zgari-shini aks ettiradi. Psixik xolatlar turli tashki va ichki omillar ta’siri ostida yuzaga keladi va faoliyatning  (o’qish, mexnat, o’yin) samaradorligiga ta’sir kiladi. Shu bilan birga psixik xolatlar ma’lum faoliyatning natijasiga munosabat okibati shaklida xam yuzaga keladi. Psixik xolatlarga toliqish, bezovtalik, g’azab, stress, monotonlik, dipretsiya, affekt, kayfiyat va boshqalar kiradi.

Yukorida ko’rsatilgan barcha psixik xodisalar o’zaro chambarchas bog’lik va bir butun psixik faoliyatning tomonlari sifatida birgalikda yuzaga chikadi.

Xozirgi davrda psixologiya fani bo’yicha o’quv ko’llanmalarda ko’rsatilmagan yana bir gurux psixik xodisalar mavjud. Bu gurux xodisalarni yukorida taxlil qilingan uch guruxning birortasiga xam bevosita taalluqli bo’lmaydi. Bundan tashqari bu xodisalarning ko’pchiligining moxiyati, mexanizmlari to’liq o’rganilmaganligi uchun ular g’ayritabiiy, iloxiy, sirli xodisalar sifatida qarab kelinmoqda. Ularning barchasini parapsixologik xodisalar deb to’rtinchi guruxga birlashtirish mumkin. Parapsixologik xodisalarga tush ko’rish, gipnoz, telepatiya, telekinez, levitatsiya va boshqa  turli-tuman ekstrosensor xodisalar kiradi. Bu xodisalarning ba’zilarining tabiati, mexa-nizmlari kisman o’rganilgan bo’lsa, boshqalar esa turli fan soxalari mutaxassislarini qiziqtirib kelayotgan muammolar qatorida turibdi.

Xozirgi zamon psixologiya fani amaliyotning turli soxalari bilan bog’langan, g’oyat tarmoklanib ketgan fanlar tizimidan iborat. Psixologiya fanining barcha soxalarini kuyidagi asoslar bo’yicha klassifikatsiya qilish mumkin:

·                       konkret faoliyatning psixologik tomoni;

·                       taraqqiyotning psixologik tomoni;

·                       insonning (taraqqiyot va faoliyat sub’ekti sifatida) jamiyatga bo’lgan munosabatning psixologik tomoni.

Konkret faoliyatning psixologik tomoni bo’yicha psixologiya fanining bir qator soxalarini ajratib ko’rsatish mumkin.

Mexnat psixologiyasi. Mexnat psixologiyasi inson mexnat faoliyatining psixologik xususiyatlarini, mexnatni ilmiy asosda tashkil qilishining psixologik asoslarini o’rganadi. Odamning kasb uchun muxim axamiyatga ega xususiyatlarini, mexnat malakalarining shakllanishi va taraqqiyoti  konuniyatlarini o’rganish, ishlab chikarish vositalarining turli xususiyatlari (rangi, mosligi, joylashishi) ish joyi kabilar-ning kishiga (mexnatkashga) ta’sirini o’rganish mexnat psixologiyasining vazifasiga kiradi.

Mexnat psixologiyasining taraqqiyoti  jarayonida uning tarkibidan bir qancha mustaqil soxalar ajralib chiqdi.Shulardan biri injenerlik psixologiyasi. Injenerlik psixologiyasi inson va mashina o’rtasidagi vazifalarni taqsimlash, ularning vazifalarini muvofiklashtrish kabi muammolarni o’rganadi. Psixologiyaning bu soxasi asosan avtomatlashtirilgan sistemalarni boshqaruvchi operatorlarning faoliyatini o’rganadi. Ke-yingi yillarda mexnat va injenerlik psixologiyasi tarkibidan avval aviatsiya, keyinchalik kosmik psixologiya ajralib chikdi.

Pedagogik psixologiyaning predmeti ta’lim va tarbiya jarayonlarining qonuniyatlarini o’rganishdan iborat. Bu soxa o’quvchilarda tafakkurning tarkib topishi, intellektual faoliyat malakalari va usullarini o’zlashtirishni boshqarish muammoalri, ta’lim samaradorligiga ta’sir qiluvchi psixologik omillarni, pedagoglar va o’quvchilar orasidagi munosabtlarni, o’quvchilardagi individual tafovutlar va ularni xisobga olishni, psixik tarakkiyotdan orkada kolgan bolalarga ta’lim va tarbiya berish kabi muammolarni o’rganadi.

Pedagogik psixologiyaning ta’lim psixologiyasi, tarbiya psixologiyasi, pedagogik faoliyat psixologiyasi, anomal rivojlangan bolalarga ta’lim va tarbiya berish psixologiyasi kabi ko’plab tarmoqlari mavjud.

Meditsina psixologiyasi. Psixologiyaning bu soxasi tibbiyot xodimlarining faoliyatini, bemorlarning xulk-atvorini o’rganadi. Meditsina psixologiyasi quyidagi qismlarga bo’linib ketgan: neyro psixologiya-psixik xodimlarning millati fiziologik tuzilmalari, asoslarini, mexanizmlarni o’rganadi; psixofarmokologiya- davolashda ko’laniladigan turli xil dorilar-ning kishi psixikasiga ta’sirini o’rganadi; psixoterapiya-bemorlarni davolashda turli psixik ta’sirlardan foydalanish; psixoprofilaktika va psixogigiena-turli psixik kasalliklarning kelib chikishi, ularni profilaktika qilish masalarini o’rganadi.

Yuridik psixologiya -xuquq  tizimida amalga oshirish mobaynida yuzaga keladigan masalalarni ko’rib chikadi. Uning tarmoqlari: sud ishi psixologiyasi, kriminal psixologiya, penitensiar yoki axlok tuzatish mexnati psixologiyasi.

Xarbiy psixologiya-jangavor xarakatlar sharoitidagi odamning xulq-atvori, boshliqlar va ularning qo’l ostidagilar o’zaro munosabatlarining psixologik tomonlari «psixologik urush» olib borish va unga karshi kurash kabi masalalarni o’rganadi.

Sport psixologiyasi- sportchi va uning shaxsiy xususiyatlari, ularni psixologik jixatdan tayyorlash shart-sharoitlari va vositalari, sport musobakalarini tashkil qilish va o’tkazish kabi masalalarni o’rganadi.

Savdo psixologiyasi-xaridorlar psixologiyasini, talablarini, ularning individual xususiyatlarini xisobga olish, xizmat ko’rsatishning psixologik omillari, reklamalarni tayyorlash, ularning xaridorga ta’siri kabi masalalarni o’rgandi.

Yosh davrlari psixologiyasi- psixik xususiyatlarning yosh davomidagi dinamikasini, psixik tarakkiyot konuniyatlarini o’rganadi. Yosh davrlari psixologiyasi kuyidagi tarmoklarga ega: bolalar psixologiyasi, o’smirlar psixologiyasi, o’spirin yoshlar psixologiyasi, katta yoshli kishilar psixologiyasi, geranto psixologiya (kariyalar psixologiyasi).

Sotsial psixologiya (ijtimoiy psixologiya xam deb yuritiladi)-kishilar orasidagi munosabatlarda yuzaga keladigan psixik xodisalarni o’rgandi.   Uning predmeti turli xildagi  uyushgan va uyushmagan, rasmiy va norasmiy birlashmalardagi shaxslararo munosabatlarni o’rganish. Sotsial psixologiya ijtimoiy kayfiyatni, taklid qilish xodisasini, «psixologik» yukishni, guruxlardagi tabakalanish va liderlik xodisalarini o’rganadi.

Shu tartibda psixologiya fanining boshqa soxalarini xam ko’rib chikish lozim. Buz ulardan ba’zilarini sanab o’tish bilan cheklanamiz xolos. Bularga differensial psixologiya, siyosiy psixologiya, iktisodiyot psixologiya, boshqaruv psixologiyasi, anomal tarakkiyot psixologiyasi va uning tarmoklari, kiyosiy psixologiya (zoo psixologiya xam deb yuritiladi) va boshqalar.

 

2.    Shaxs psixikasining taraqqiyoti, tuzilishi va tushunchalari.

     Inson, odam ko’plab fanlarning o’rganish ob’ekti bo’lib xisoblanadi. Ular odamlarning turli tomonlarini va xayot tarzini, rivojlanishi va boshqalarni o’rganadi. O’z ob’ektini belgilash va ta’riflash uchun turli tushunchalar ko’llaniladi. Psixologiya fani odamni jamiyatda, boshqalar bilan munosabatda bo’luvchi ongli faoliyat sub’ekti sifatida o’rganadi. Psixologiya fani odamni ta’riflashda ko’plab tushunchalar ko’llaniladi. Shu jumladan «shaxs», «individ», «individuallik» tushunchalari xam ko’llaniladi.

Odamning insonlik jinsiga mansubligi individ tushunchasi bilan ifodalanadi. Katta yoshdagi kishilar, chakaloklar, tilni va oddiy malakalarni o’zlashtira olmaydigan ruxiy kasallar (telbalar) xam individdir. Individ tushunchasida kishining biologik turga mansubligi aks ettirilgan.Barcha kishilar odamlar individdir.

«Individ» tushunchalar kishining nasl-nasabi xam mujassamlashgandir. Yangi tug’ilgan chakalokning xam, katta yoshning xam, tafakkurni xam, akli zaif ovsarni xam, yovvoyilik boskichidagi kabilaning vakilini xam, madaniyatli mamlakatda yashayotgan yuksak bilimli kishini xam individ deb xisoblash mumkin.

Individ sifatida kishi aloxida sotsial fazilat kashf etadi, shaxs bo’lib etishadi. Individ sifatida dunyoga kelgan odam keyinchalik, jamiyatdagina shaxs ga aylanadi.Ijtimoiy munosabatlarga kirishuvchi, ijtimoiy tarakkiyotda ishtirok etuvchi odamgina shaxs deyiladi.Shaxsning eng asosiy belgisi-uning ongli faoliyat egasi ekanligidir.Ma’lumki kishi ongifaqatjamiyatda, boshqalar bilan o’zaro munosabatda til yordamida ijtimoiy tajribani o’zlashtrishda shakllanadi. Binobarin shaxs xamfaqatjamiyatdagina shaxsga aylanishi mumkin.

Shaxs tushunchasida odamning ijtimoiy xarakteri aks ettirilgan. Lekin shaxsning ijtimoiy muxitning passiv maxsuloti deb karab bo’lmaydi. Shaxs ijtimoiy tajribani faol ravishda taxlil kiladi, o’zlashtiradi, o’zi uchun o’zgartiradi-bu jarayon davomida o’zi xam shaxs sifatida shakllanadi.Shaxsning faolligi o’zi xayot uchun yo’l tanlashida, bu yo’lni egallashida.Xayotda o’z mavkei va o’rnini anglashida ifodalanadi.Shaxs shakllanib borgan sayin tashki ta’sirlar, shu jumladan ijtimoiy ta’sirlar xam uning ichki dunyosi, psixologiyasiga karab turli odamlarga turlicha ta’sir kiladilar.Masalan, bir xil baxo turli o’quvchilarga turlicha ta’sir kiladi.

Shaxsningfaqatpsixologiya emas, balki sotsiologiya, tarix, san’atshunoslik, estetika, etika, pedagogika, meditsina, yuridik va boshqa fanlar xam o’rganadi.

Odamning shaxs sifatidagi asosiy belgisi: sotsiolligi, ongi va tilidir.

Inson shaxsning xarakterli tomonlaridan biri uning individualligidir.

Individuallik-shaxs psixologik, ijtimoiy, fiziologiya xususiyatlarining birikmalarining kaytarilmasligidir. Shaxs individualligi uning xarakteri, temperamenti, psixik jarayonlarning dinamikasi, xissiyotlari, faoliyatining motivlari, kobiliyatlari va shunga o’xshashlarning yigindisiga bog’lik. Bularning xammasini birga ko’shib, mujassamlashtirsak ikita bir xil odam bo’lmagan va bo’lmaydi.

Xar bir odam o’ziga mansub bo’lgan sinf millatiga xos. Ko’pgina umumiy sifatlarga ega bo’lish bilan bir qatorda o’zining shaxsiy fazilatlariga egaki, bu sifatlar uni takrorlanmas individuallikga aylantiradi. Olamda bir xil kishi yo’k. Individullaik kishining o’ziga xosligini uning boshqa odamlardan farqiini aks ettiruvchi psixologik fazilatlar birikmasidir. Individuallik temperament va xarakter xususiyatlaridan odatlarda, ustun darajadagi kizikishlarda, bilish jarayonlarga oid fazilatlar (idrok, xotira, tafakkur, tasavvur)da Kobiliyatlarda faoliyatning shaxsga xos uslubida va xokazolarda namoyon bo’ladi. Zikr etilgan psixologik xususiyatlarning bir xildagi birikmasini o’zida mujassamlashtirigan odam yo’k - inson shaxsi o’z individualligi jixatidan betakrordir.

Shunday qilib, individuallik inson shaxsiga xos fazilatlarningfaqatbitta jixati bo’lib xisobalanadi, xolos.

Ma’lumki odam jamiyatda turli guruxlarda (oilada, o’kishda, ishda, davrada) bo’ladi.  Xar bir guruxda o’ziga xos ba’zan butunlay bir-biriga o’xshamaydigan rollarni o’ynaydi. Lekin shunga karamay, ko’pincha odam turli vaziyatlarda o’xshash sifatlarni namoyon kiladi. Bir karashda karama-karshi ko’ringan xususiyatlarning namoyon bo’lishida umumiylik bor. Ana shu shaxs sifatlarning bir-biriga mosligi shaxsning yaxlitligini ko’rsatadi.

Shaxsning psixologik ko’rinishi, psixologik xususiyatlarining birikmalari xar bir odamda nisbatan doimiylikka ega. Odamning psixik xolatlari, o’zini tutishi o’zgarib tursa xam shaxsning psixologik kiyofasi ma’lum darajada barkaror bo’lib kolaveradi. Shaxs xususiyatlarining bunday nisbatan barkarorligi unga shaxs sifatida xarakteristika berish, uning ma’lum vaziyatlarda o’zini kanday tutishini oldindan belgilashning asosi bo’lib xizmat kiladi.

 

3.    Amaliy psixologiyaning tadbiqiy sohalari va uning ahamiyati.

 

Hozirgi zamon ilm - fanining qadri va ahamiyati uning nechog’li amaliyotga kirib borib, tadbiqiy salohiyati ortib borishi bilan baholanadi. Psixologiyaning oxirgi yillardagi taraqqiyoti ham aynan ana shu mezon talablariga javob berishi bilan xarakterlanadi. Amaliy hamda tadbiqiy psixologiya sohalarining o’ziga xos jihatlari avvalo shundan iboratki, ular jamiyatning bevosita bugungi kundagi

talablari va buyurtmalariga ko’ra ish yuritadi. Jamiyatimizda esa psixologik bilimlarni bevosita amaliyotga tadbiq etishga ehtiyoj katta.

Birgina O’zbekistonda kadrlar tayyorlashning milliy dasturini oladigan bo’lsak, uning bajarilishi va muvaffaqiyatli amalga oshirilishi uchun psixologiyaning aralashuvi zarur. Joylarda tashkil etilgan Tashhis markazlarida  faoliyat  ko’rsatayotgan  mutaxassislar  o’quvchilardagi rivojlanish ko’rsatkichlari, aqliy o’sish omillari va iqtidoriga qarab ta’lim - tarbiyani tashkil etishlari uchun qator diagnostik tadbirlarni o’tkazishlari zarurki, bu tadbirlar oxir - oqibat aniq samara berishi lozim.

Ta’kidlash zarurki, tadbiqiy psixologiyadagi «samara»ni o’lchash mezonlari

bilan nazariy psixologiyadagi samara tushunchalari biroz farq qiladi. Ya’ni, bu erda bevosita buyurtmaning bajarilishi sifatiga buyurtmachining o’zi baho beradi. Shuning uchun ham amaliy psixologiyaning alohida tarmog’I bo’lmish sostial psixologiya bilimlarga amaldagi ehtiyojni uch asosiy sabab bilan tushuntirishi mumkin: a) kichik korxona yoki yirik firmalardan tortib,  toki  xukumat  darajasidagi  idoralar  ham  o’z  faoliyati samaradorligini oshirish uchun tobora insonlar faoliyati va ulardagi rezervlardan  omilkorona  foydalanishning  psixologik  manbalarini qidirish  lozimligini  tushunib  etmoqdalar;  b)  professional psixologlarning o’zi ham o’z ishlaridan keladigan obro’ - e’tiborning

amaliy sohalarida ishlay olish qobiliyatlariga bog’liq ekanligini tushunib etmoqdalar; v) amaliyotda ishlayotgan boshqa soha vakillari ham agar psixologik tayyorgarlikdan o’tgan bo’lsalar, ishni tashkil qilishga o’quvlari yaxshirok va ishlari unumliroq bo’lishini tushunib etmoqdalar. Shuning uchun ham ko’plab yangi turdagi markaz va firmalar, qo’shma korxonalardaamaliyotchi psixologlar ishlamoqdalar.

3. Amaliy psixologiyaning asosiy yo’nalishlari

3.1. Sanoat va ishlab chiqarish sohasi

Sanoat va mahsulotlar ishlab chiqarish sohasida tadbiqiy ishlar birinchi navbatda konkret tashkilotda kadrlar zahirasini to’g’ri va oqilona tashkillashdan tortib, xodimlar ish sharoitlari va mehnat unumdorligiga ta’sir etuvchi omillar kompleksini ilmiy ravishda o’rganib, hayotda natija olishga qaratilgan harakatlar majmuidir. Hozirgi bozor munosabatlari sharoitida ushbu yo’nalishdagi tadbiqiy ishlarning ikki sohasini ajratish mumkin:

 marketing xizmatlari

 xodimlar (personal) bilan ishlash.

Birinchisi eng zamonaviy va muhim ish bo’lib, bu erda psixologning vazifasi «Nimani?» va «Kim?» harid qilib olishga ehtiyoji borligini o’rganishga ko’maklashishdir. Chunki, talab bilan ehtiyoj bevosita shaxsga va uning psixologik munosabatlari tizimiga aloqador kategoriyalar bo’lib, bozor va raqobat sharoitida korxona yoki tashkilotlarning samarali ishlab ketishi eng avvalo haridorgir tovar mahsulotlarni ajratib, ularning odamlar talab - ehtiyojiga kanchalik mosligini aniq tahlil qilishdan boshlanadi. Marketing munosabatlari aslida odamlar o’rtasidagi sof

psixologik munosabatlar bo’lib, uning negizida odamlar o’rtasidagi jonli muloqot, ta’b va did tarbiyasi yotadi. Shuning uchun biz bugun odamlarda to’g’ri marketing tafakkurini shakllantirish vositalarini qidirishimiz va talab - taklif munosabatlarini real ishlab chiqarish imkoniyatlari bilan muvofiqlashtirishda inson psixologiyasi xususiyatlarini inobatga olib ishlashga o’rganishimiz kerak. Masalan, shunday «Case Study»ni olaylik:Psixologiyani qanday qilib sotish mumkin? (ya’ni, Psixologik ma’lumotlar va bilimlarni) Biz aniq va to’g’ri javoblar olishimiz kerak bo’lgan savollar quyidagilar bo’ladi:

Nima sotiladi? - Test natijalari

Nima uchun? - nima qilib bo’lsa ham, pul ishlash, o’z imkoniyatlarni

tekshirish, shaxsiy ish ochish;

Kim ? - firma yoki konkret kishilar;

Nima ? - xilma - xil testlar batareyasi;

Kimga ? - turli kasb egalari, o’quvchilarga, xodimlarga;

Qaerda? Qachon? - zarurat bo’lgan har qanday joyda;

Qanday qilib? - minimal vaqt sarflab, tez va soz;

Qancha? - test o’tkazuvchilarning soni va imkoniyatiga qarab;

Kim bilan? - shu firma xodimlari bilan .....

Demak, marketing xizmatida javob berilishi zarur bo’lgan savollardan ko’rinib turibdiki, har bir savolga beriladigan javobning orkasida konkret odamlar, ularning qobiliyatlari, manfaatlari va ish unumi yotadi. Shuning uchun bu sohada psixologik xizmat zarur. Ikkinchi soha - kadrlar va ular bilan bevosita ishlash sohasi. Bu kadrlarni ishga jalb etishda bilish zarur bo’lgan qobiliyatlar va shaxsiy fazilatlardan tortib, ularni to’g’ri yunaltirish, o’z joyiga qo’yish, tashkilot doirasida guruhlarni shakllantirish, xodimlarga ma’lumotlarni o’z vaqtida etkazish bilan bog’liq kadrlar siyosatini olib borishga aloqador xizmatdir. Psixolog bu o’rinda asosan maslahatchi - konsultant va ekspert sifatida rol o’ynaydi.

3.2. Siyosat sohasidagi psixologiya

Har bir davr o’z kishilari ongida beixtiyor siyosiy ongni shakllantiradi va odamlar uning tamoyillariga bo’ysunadilar. Siyosat borasidagi psixologik masalalarga psixolog aralashuvining zarurati har doim bo’lmasa - da, ayrim paytlarda - yirik islohotlar boshlanishi arafasida, saylov oldi kompaniyalarda, yangi siyosiy liderlarning halk tomonidan qabul qilinishi jarayonlari, ko’pchilik auditoriyaga zarur ma’lumotlarni etkazish, ijtimoiy ustanovkalarni o’zgartirish, siyosiy

arboblar imidjini omma ongiga singdirish paytlarida psixologik ta’sir vositalaridan o’rinli foydalanish, maslahatlar berish va ayrim guruhlar e’tiqodiga ta’sir etish kerak bo’lganda kerak bo’ladi. Siyosiy sohada ishlayotgan psixolog ishining o’ziga xos jihatlari bo’lib, unga quyidagilar kiradi:

a) siyosatda psixolog aralashuvi ko’pchilik ommaga bevosita aloqador bo’lmaydi;

b) zarurat tug’ilganda, psixolog shunday tez va ishonchli o’lchaydigan metodikalarni ishlatadiki, ularning natijalari sir saqlanib, o’sha buyurtmachi - siyosatchining talabiga ko’ra izlanishlar olib boriladi;

v) psixolog har bir siyosatchi uchun shunday ishonchli shaxs bo’lishi lozimki, undan odamlarning qayfiyatlari, reakstiyalari, his - kechinmalari xususida

aniq ma’lumotlar so’raladi;

g) o’ziga xos qiyinchilik shundan iboratki, jamoatchilik psixolog kiyofasida ko’pincha liderning bevosita «odamini» ko’rishga moyil bo’lib,

liderning o’zi ham ba’zan o’ta professional psixologdan hadiksirab qolishi mumkin. Shuning uchun yuqorida ta’kidlaganimizdek, zarur paytlarda siyosiy arboblar psixolog xizmatiga murojaat qilishlari va undan asosan biror jiddiy ijtimoiy proektlarni qabul qilish jarayonida yordam berishini so’rash mumkin. Buning uchun psixologdan jamoatchilik fikrini psixologik tahlil qilib berish, va shu asosda fukarolarning ustanovkalari va kayfiyatlariga ijobiy ta’sir ko’rsatuvchi omillarni birgalikda ajratish vazifasini hal qilishlari mumkin. Saylov oldi kompaniyalarda esa, psixologning asosiy vazifasi odamlarning kayfiyatini o’rgangan xolda  da’vogar imidjini shakllantirishga, odamlarga yoqtirishga sabab bo’ladigan shaxsiy fazilatlar algoritmini tuzish, omma oldiga chiqishga psixologik

tayyorlash, raqiblarning bahslashish madaniyati va etikasi borasida

psixologik yo’l - yo’riq va usullar borasida ma’lumotlar almashinish kerak

bo’ladi. O’zbekiston sharoitida siyosiy psixologiyaning o’zi juda zaif rivojlangan tarmoq bo’lgani sababli ham uni rivojlangan davlatlar tajribasiga tayangan xolda rivojlantirish muhimdir.

3.3. Oila va nikox borasidagi tadbiqiy ishlar.

O’zbekistonda endi shakllanayotgan, lekin nazariy nuqtai nazardan ma’lum an’analarga ega bo’lgan sohadir. 1998 yilning Prezidentimiz tomonidan «Oila yili» deb e’lon qilinishi joylarda psixologik xizmat o’choqlarining paydo bo’lishiga va u erlarda psixologik xizmatidan foydalanishni anglashga turtki bo’ldi. Shuning uchun Respublikamizda oila muamolarini maxsus tadqiq etadigan ilmiy-amaliy ―Oila‖ markazi ham tashkil etilganki, bu markazda turli sohaga aloqador mutaxassislar oilani shaxs ijtimoiylashuvining asosiy maskanlaridan biri sifatida o’rganib kelmoqdalar. Oila va unga bog’liq muammolarni ilmiy o’rganishda ushbu

yo’nalishlarda ishlar olib borilmoqda: oila qurish motivlari, oilada ota- ona va farzand orasidagi munosabatlar, oilada er va xotin orasidagi munosabatlar,  oilalarning  etnik  belgilariga  ko’ra  psixologik xususiyatlari, oilada ajralish va uning shaxs psixologiyasiga ta’siri, oilaning to’liq va noto’liq turlari, ularning shaxs o’z-o’zini baholashiga ta’siri, oila haqidagi turli yoshdagi shaxslarning tasavvurlari, oila mustahkamligiga ta’sir etuvchi omillar. Oila bilan bog’liq muammolar doimo shaxsni tashvishlantirgani bois psixolog bu erlarda yoshlardagi oila va nikoh borasidagi tasavvurlarning to’g’ri shakllanishidan tortib, toki

muammoli, hattoki, ajrim bo’lgan oila a’zolariga psixologik maslahatlar berish, «ishonch telefonlari» orqali maslahatlar uyushtirishni o’z zimmasiga oladi.

3.4. Maorif sohasidagi amaliy ishlar.

Boshqa sohalarga nisbatan anchagina yaxshi tajribaga ega. Ayniqsa, O’zbekistonda kadrlar tayyorlashning Milliy dasturi qabul qilingandan so’ng tashkil qilingan yangi tipdagi ta’lim muassasalari – akademik listeylar va kasb - xunar kollejlariga bir nechtadan psixologlar shtati kiritilgan va ular aynan tadbiqiy muammolar - bolaning o’quv jarayoniga psixologik  jihatdan  tayyorligini  diagnostika  qilishdan  tortib, professional va kasb mahoratini rivojlantirishgacha bo’lgan barcha muammolarni hal qilishga «aralashadi». Shuning uchun respublikamizda shaxsni bolalik, o’smirlik, o’spirinlik davrlarida o’qish faoliyatiga, kasbiy faoliyatga yo’naltira olishni diagnostika qilish markazlari tashkil etilgan. Bu o’z navbatida har bir shaxsning o’z tug’ma va orttirilgan qobiliyatlarini to’g’ri yo’naltira olishi va namoyon eta olishiga imkon beradi.

3.5. Huquqbuzarlikning oldini olish.

Bu soha va unga aloqador muammolar har doim ham psixolog aralashuvini talab qilib kelgan. Chunki jinoyatchi yoki huquqbuzar shaxsi o’z-o’zidan shakllanib qolmaydi, uni shakllantiruvchi omillar, motivlar va bolani qayta tarbiyalash va reabelitastiya masalalari ijtimoiy psixologik jarayonlar mohiyatini bilish va ularga faol ta’sir ko’rsatish talab qiladi. Shuning uchun ham mamlakatimizda yoshlar o’rtasida huquqiy ma’rifat va huquqiy madaniyatni shakllantirishga juda katta e’tibor qaratilgan va bu ishda amaliyotchi xodim - psixologning o’rni va roli katta bo’ladi.Yuqorida e’tirof etilgan psixologiyaning tadbiqiy sohalari uchun umumiy narsa shuki, bu sohalarda ishlaganlar avvalo yaxshi psixodiagnost, ya’ni psixologiya metodlarini o’z o’rnida samarali ishlatishni bilishi va yaxshigina psixoterapevt va psixokorrektor - ya’ni, aniqlangan muammo yoki «kasallikni» tuzatuvchi mohir professional bo’lishi kerakligini taqozo etadi.

 

ADABIYOTLAR

 

1. www. tdpu. uz

2. www. pedagog. uz

3. www. Ziyonet. uz

4. www. edu. uz

5. tdpu-INTRANET. Ped

 

3-MAVZU

 

Psihik jarayonlar (bilish, xissiy, irodaviy). Psiholog'ik hususiyatlar (qobiliyat, temperament, harakter). Psiholog'ik xolatlar.

 

Reja:

 

1.Psihik jarayonlar xaqida tushuncha (bilish, xissiy, irodaviy).

2.SHahsning' individual psiholog'ik hususiyatlari (harakter, qobiliyat, temperament).

3.Psiholog'ik xolatlar xaqida tushuncha va uning' namoyon bo'lishi.

 

1.      Pisixik jarayonlar xaqida tusxuncxa ( bilisx, xissiy, irodaviy).

Psixik jarayonlar tasxqi olamni ongda aks ettirisx, unga javob reaktsiyalarini berisx bilan bog`liq jarayonlarning barcxasini o`z icxiga oladi. Psixik jarayonlar ongning o`zida paydo bo`lib, ongning o`zida tugallanadi degan fikrni Secxenov mutlako noto`g`ri fikr deb xisoblagan edi. Psixik xodisa xali yuzaga kelmagan natijadan xam darak beradi.

Psixik jarayonlar signal yoki bosxqaruv funktsiyasini bajarib, sxaroitga moslasxtirisxga yoki javob reaktsiyasini berisxga xizmat qiladi.

Psixik jarayon, ma'lumki o`ziga emas balki, miyaning moxiyati, uning tegisxli bo`lmalari funktsiyasi sifatida olam xaqidagi axborotlarning qayoqqa ketisxi, qaerda saqlanisxi va qayta isxlanisxini ko`rsatuvcxi javob reaktsiyasining bosxqaruvcxisidir.

Psixik jarayonlar o`z navbatida bilisx jarayonlari, emotsional jarayonlar, sxaxsning irodaviy xolatlari va sxaxsning individual xususiyatlari deb nomlangan qismlarga bo`lib o`rganiladi.

Psixik xodisalar-bu faoliyatning xozir ta'sir etayotgan (sezgi, idrok) yoki qacxonlardir, ya'ni turmusx tajribada (xotira) yuz bergan qo`zg`oluvcxiga javob tarzida ro`y beradigan ana sxu ta'sirni umumlasxtiradigan, ular pirovard natijada olib keladigan natijalarni (tafakkur, xayol) oldindan ko`ra olisxga yordam beradigan, bir xil ta'sirlar natijasida faoliyatni (xis-tuyg`u, iroda) kucxaytiradigan yoki susaytiradigan, umuman faollasxtirib yuboradigan va bosxqa xildagi ta'sirlar oqibatida uni tormozlaydigan, odamlar xulq-atvoridagi (temperament, xarakter va b.) tafovutlarni aniqlaydigan doimiy bosxqaruvcxilaridir.

Tasxqi olamni aks ettirisxda rol o`ynaydigan jarayonlar deganda sezgi, idrok, tafakkur, xayolni tusxunamiz. Biroq bosxqa psixik jarayonlar xam ta'sir ko`rsatadi.

Psixik jarayonlarda I signallar tizimi bilan bir qatorda odam ucxun xos bo`lgan II signallar tizimi xam axamiyatlidir. 

2.      Sxaxsning  individual psixologik xususiyatlari ( xarakter, qobilyat, temperament.)

1. Individual - tipolog'ik hususiyatlar klassifikaciyasi

YUqorida ta'kidlag'animizdek, xar bir shahs o'zig'a hos qaytarilmas dunyo. Dunyoda bir-birig'a aynan o'hshash bo'lg'an ikki kishini topish juda mushkul. Odam tashqi qiyofasi, bo'yi-basti bilan boshqa biror kimsag'a  o'hshashi mumkin, lekin fe'li, mijozi va shahs sifatidag'i hususiyatlari nuqtai nazaridan aynan bir hil insonlar bo'lmaydi. Xattoki, olimlar bitta tuhumda rivojlang'an eg'izaklarda xam juda ko'p jixatdan aynan o'hshashlikni qayd qilishg'an, shahsiy sifatlaridag'i korrelyaciyada esa ba'zi tafovutlar aniqlang'an.

SHahs - qaytarilmas, u o'z sifatlari va borlig'i bilan noyobdir. Ana shu qaytarilmaslik va noyoblikning' asosida uning' individual-psiholog'ik hususiyatlari majmui yotadi. Shu o'rinda biz yuqorida ta'rif berg'an shahs tushunchasi bilan yonma-yon ishlatiladig'an yana ikki tushunchag'a izoh berish o'rinli deb xisoblaymiz. Bu - «individ» va «individuallik» tushunchalaridir. «Individ» tushunchasi umuman «odam» deg'an tushunchani to'ldirib, uning' ijtimoiy va biolog'ik mavjudot sifatida mavjudlig'ini tasdiqlaydi va uni bir tomondan, boshqa odamlardan farqlovchi belg'i va hususiyatlarini o'z ichig'a oladi, ikkinchi tomondan, o'zig'a va o'zig'a o'hshashlarg'a hos bo'lg'an umumiy va harakterli hususiyatlarni qamrab oladi. Demak, individ - insong'a aloqadorlik faktini tasdiqlovchi ilmiy kateg'oriyadir.

«Individuallik» - yuqoridag'i ikkala tushunchag'a nisbatan torroq tushuncha bo'lib, u konkret odamni boshqa bir konkret odamdan farqlovchi barcha o'zig'a hos hususiyatlar majmuini o'z ichig'a oladi. Shu nuqtai nazardan shahs tizimini taxlil qiladig'an bo'lsak, shahsning' individuallig'ig'a uning' qobiliyatlari, temperamenti, harakteri, irodaviy sifatlari, emociyalari, hulqig'a hos motivaciya va ijtimoiy ustanovkalari kiradi. Aynan shu qayd etib o'tilg'an kateg'oriyalar shahsdag'i individuallilikni ta'minlovchi kateg'oriyalardir. Uning' ma'nosi shundaki, bo'yi, eni, yoshi, sochining' rang'i, ko'z qarashlari, barmoq xarakatlari va shung'a  o'hshash  sifatlari bir hil bo'lg'an insonlarni topish mumkin, lekin harakteri, qobiliyatlari, temperamenti, faoliyat motivaciyasi va boshqalarg'a aloqador sifatlari majmui bir hil bo'lg'an odamni topib bo'lmaydi. Ular - individualdir.

Qobiliyatlar - shahsdag'i shunday individual, turg'un sifatlarki, ular odamning' turli hil faoliyatdag'i ko'rsatg'ichlari, yutuqlari va qiyinchiliklari sabablarini tushuntirib beradi.

Temperament - insonning' turli vaziyatlarda narsa, xodisa, xolatlar va insonlarning' xatti-xarakatlarig'a nisbatan reakciyasini tushuntirib beruvchi hususiyatlari majmuidir.

Harakter - shahsning' aloxida insonlar va insonlar g'uruxi, o'z-o'zig'a, vaziyatlar, narsalar va xodisalarg'a nisbatan munosabatlaridan orttiradig'an sifatlarini o'z ichig'a oladi.

Irodaviy sifatlar - xar birimizning' o'z oldimizg'a maqsad qo'yib, ung'a erishish yo'lidag'i qiyinchiliklarni eng'ishimizni ta'minlovchi ma'lum sifatlarimiz majmuini o'z ichig'a oladi.

Emociyalar va motivaciya esa atrofimizda sodir bo'layotg'an xodisalar, bizni o'rab turg'an odamlar va ularning' xatti-xarakatlarini ruxan qanday qabul qilib, ularg'a bildiradig'an xissiy munosabatlarimizni bildiruvchi sifatlarimiz bo'lib, ular ayni vaziyatlardag'i real xolatlarimizdan va ularning' ong'imizda aks etishidan kelib chiqadi.

Ijtimoiy ustanovka - yuqoridag'i barcha hususiyatlar kompleksig'a eg'a insonning' turli ijtimoiy vaziyatlardag'i faoliyat va xarakatlarg'a ruxan xozirlig'i va munosabat bildirish uslubidan kelib chiqadig'an chuqur ichki xolatidir.

Biz yuqorida sanab o'tg'an individual-psiholog'ik hususiyatlarning' axamiyati katta. Ular bizning' jamiyatdag'i o'rnimiz, obro'-e'tiborimiz, ishdag'i va o'qishdag'i yutuqlarimiz, inson sifatidag'i qiyofamizni, kim ekanlig'imizni, kerak bo'lsa, o'zlig'imizni belg'ilaydi. Kim bilan qaerda uchrashmaylik, o'sha insonning' bug'ung'i xolati, qayfiyati, bizg'a va biz bildirayotg'an fikrlarg'a munosabati, xamkorlikda ishlash tilak-istaklarig'a doimo e'tibor beramiz va bu masala biz uchun muxim bo'ladi. Huddi shunday suxbatdosh xam suxbatning' boshidanoq, bizni o'rg'ana boshlaydi. Chunki ag'ar suxbatdoshlar bir - birlarini bilsalar birg'alikdag'i faoliyatni samarali tashkil etish va undan foyda olish imkoniyati ko'proq bo'ladi. Shuning' uchun xam ishda xam, dam olishg'a otlang'an chog'da xam, qaerda bo'lsa xam o'zimizg'a «qo'shni» tanlag'anda uning' inson sifatida qanday ekanlig'ig'a qiziqamiz. Ag'ar suxbatdosh yoki sherik bizg'a tanish bo'lmasa, uni tanig'anlardan oldindan so'rab xam olamiz va bunda aynan uning' nimag'a qobillig'i, fe'li, ishg'a, odamlarg'a  munosabatini so'raymiz va hoxlaymizki, u to'g'risida «Juda hushfe'l, odamg'ir...» kabi tasniflarni eshitg'imiz keladi. Biror erg'a ishg'a kirayotg'an paytda xam raxbar albatta o'zig'a yaqin odamlardan yang'i hodimning' harakterini, qobiliyatini va muxim narsalarg'a munosabatini albatta so'raydi va shu asosda suxbatg'a tayyorlanadi.

Demak, individual sifatlar bizning' ong'li xayotimizning' ajralmas kismi, idrokimiz, hotiramiz va fikrlarimz yunaltirilg'an muxim predmet ekan. Chunki aynan ular bizning' turli faoliyatlarni amalg'a oshirish va ishlarni bajarishdag'i individual uslubimizg'a bevosita aloqador. Kimdir juda chaqqon, tez ish qiladi, lekin sifatsiz. Kimdir juda yahshi qoyilmaqom ish qiladi, lekin juda sekin, kimdir ishg'a yuzaki qarab, nomig'a uni bajarsa, boshqa bir odam ung'a butun vujudi va e'tiqodi bilan munosabatda bo'lib, tinimsiz izlanadi va jamiyat uchun manfaat qidiradi. Shuning' uchun xam individuallikning' faoliyat va muloqotdag'i samarasini inobatg'a olib, eng' muxim individual-psiholog'ik hususiyatlarni aloxida o'rg'anamiz.

Temperament xaqida tushuncha

         Insonning' ruxiy olami beto'xtov xarakatlar majmuasidan iborat bo'lib, biri ikkinchisini bevosita taqazo etadi va ular uzluksiz zanjir tizimig'a o'xshash tarzda xukm suradi. Xuddi shu bois shaxs ruxiyatida tashqi atrof-muxit to'g'risidag'i taassurotlar, o'tmish xotiralari, kelajak yuzasidan ijodiy xayollar, ezg'u niyatlar, xoxish istaklar, maqsad va tilaklar, muloxaza, fikr va muammo, xissiy kechinmalar, irodaviy sifatlar uzluksiz tarzda o'zaro o'rin almashtirib turish evazig'a ontog'enetik dunyog'a mustaxkam neg'iz xozirlanadi. Ruxiy olam kechishi, uning' sur'ati, mazmuni, shakli, ko'lami, xususiyati, xislati, sifati, mexanizmi aloxida, yakkaxol insonda rang'-barang' tarzda namoyon bo'lishi kuzatiladi. Shuning' uchun bo'lsa kerak, insonlar tabiat xodisalarig'a, ijtimoiy turmush voqeliklarig'a, omillarig'a, ta'sir kuchlarig'a tez yoki sekin, eng'il yoki mushkulot bilan javob qaytarishg'a moyillik ko'rsatadilar.

         Psixolog'iyada temperamentg'a taalluqli individual dinamik xususiyatlar o'rtasida muayyan darajada tafovut mavjudlig'i aloxida ta'kidlanadi, ular orasidag'i farqlarni ajratib ko'rsatish maqsadida quyidag'icha belg'ilar kiritiladi va o'zig'a xos tarzda tavsiflab beriladi, ularning' ayrimlarini ajratib ko'rsatish maqsadg'a muvofiq:

1.      Favqulotda temperamentning' bir xil xususiyatlari motiv, psixik xolat va xodisalardan farqli o'laroq, aynan shu shaxsning' o'zida, uning' turli faoliyatlarida, muomalasida ifodalanadi.

2.      Temperament xususiyatlari tabiiy shartlang'anlik omilig'a taalluqli bo'lg'anlig'i tufayli inson xayoti va faoliyatining' (umrining') davomida yoki uning' muayyan bir bo'lag'ida (ta'sirg'a beriluvchanlig'i sabablig'idan qat'iy nazar) barqaror, o'zg'armas va mustaxkamdir.

3.      Yakkaxol shaxsg'a daxldor temperamentning' turli xususiyatlari o'zaro bir-biri bilan g'ayriqonuniy ravishda birlashg'an bo'lmasdan, balki ular o'zaro bir-biri muayyan qonuniyat asosida mujassamlashib, huddi shu xususiyatlar uning' tiplarini tavsiflovchi o'zig'a xos tuzilmani vujudg'a keltiradi.

         Psixolog'iya fanida temperament xususiyatlari deg'anda, aloxida bir shaxsning' psixik faoliyati dinamikasini belg'ilovchi psixikaning' barqaror, o'zg'armas individual-tipolog'ik xususiyatlari majmuasi tushuniladi. Mazkur xususiyatlar turli shakl va mazmung'a eg'a bo'lg'an motivlarda, psixik xolatlarda, maqsadlarda, faoliyatlarda nisbatan o'zg'armas temperament tipini tavsiflovchi tuzilmani tashkil qiladi.

         Psixolog'iya fanining' ijtimoiy tarixiy-taraqqiyoti davrida temperamentg'a nisbatan bildirilg'an muloxazalar, uning' moddiy asosi to'g'risidag'i talqinlar xilma-xil bo'lib, shaxsning' psixolog'ik xususiyatlarini o'zig'a xos tarzda tushuntirish uchun xizmat qilib kelg'an. Temperament lotincha “temperamentum” deg'an so'zdan oling'an bo'lib, buning' ma'nosi “aralashma” deg'an tushunchani ang'latadi. Temperament to'g'risidag'i dastlabki ta'limotni yunon olimi G'ippokrat (eramizdan olding'i 460 - 356 yillarda yashag'an) yaratg'an bo'lib, uning' tipolog'iyasi to xozirg'i davrg'acha qo'llanilib kelinmoqda.

Temperamentning' fiziolog'ik asoslari

         Qadimg'i yunon olimi G'ippokrat ta'limotig'a binoan, insonlarning' temperament xususiyatlari jixatidan o'zaro bir-biridan tafovutlanishi, ularning' tana a'zolaridag'i suyuqliklarning' (xiltlarning') turlicha nisbatda joylashuvig'a bog'liq ekanlig'i tasavvur qilinadi. G'ippokrat ta'biricha, inson tanasida to'rt xil suyuqlik (xilt) mavjud bo'lib, ular o't yoki safro (yunoncha “cxole”), qon (lotincha sang'uis yoki sang'uinis), qora o't (yunoncha melas “qora”, cxole “o't”), balg'am (yunoncha “pxlegma”) kabilardan iboratdir. Uning' muloxazasicha:

1.      O'tning' xususiyati - quruqlikdir, uning' vazifasi-tana a'zolarida quruqlikni saqlab turish yoki badanni quruq tutishdir.

2.      Qonning' xususiyati-issiqlikdir, uning' vazifasi tanani isitib turishdir.

3.      Qora o'tning' xususiyati-namlikdir, uning' vazifasi badan namlig'ini saqlab turishdir.

4.      Balg'amning' (shilimshiq moddaning') xususiyati-sovuqlikdir, uning' vazifasi badanni sovutib turishdan iboratdir.

         G'ippokrat ta'limotig'a muvofiq xar bir insonda shu to'rt xil suyuqlik mavjud bo'lib, uning' bittasi ustuvorlik kasb etadi. Mazkur aralashma (lotincha temperamentum)lardan qaysi biri salmoqliroq bo'lsa, shung'a qarab insonlar temperament jixatdan farqlanadilar, chunonchi xolerikda sariq o't, sang'vinikda qon, fleg'matikda balg'am, melanxolikda qora o't ustun bo'lishi ta'kidlanadi.

         G'ippokratning' to'rt xil moddalar (suyuqliklar) aralashmasi, ya'ni temperament tushunchasi va uning' tipolog'iyasi (sang'vinik, xolerik, fleg'matik, melanxolik) ramziy ma'noda xozirg'i zamon psixolog'iyasida xam qo'llanilib kelinmoqda.

         Temperamentning' fiziolog'ik asoslarig'a ulkan o'z xissasini qo'shg'an olimlardan biri rus fiziolog'i I.P.Pavlov (1849-1936) xisoblanadi. I.P.Pavlov temperament xam shartli reflektor faoliyatining' individual xususiyatlarini keltirib chiqaruvchi omillar bilan bog'liq bo'lishi mumkin, deg'an xulosa chiqaradi. I.P.Pavlov ta'limoti bo'yicha, shartli reflekslar paydo bo'lishining' individual xususiyatlari ro'yobg'a chiqishining' sabablari nerv sistemasini xususiyatlari moxiyatidandir. Ung'a ko'ra quyidag'i 3 ta hususiyatni ajratib ko'rsatadi:

1) qo'zg'alish va tormozlanish jarayonlarining'  kuchi;

2) qo'zg'alish kuchi bilan tormozlanish kuchi o'rtasidag'i muvozanatlilik darajasi;

3) qo'zg'alishning' tormozlanish bilan almashinish tezlig'i yoki nerv jarayonlarining' xarakatchanlig'i.

         I.P.Pavlov shartli reflektor faoliyatining' individual xususiyatlari bilan temperamentg'a aloqador nerv sistemasi xususiyatlarining' o'zaro qo'shiluvini nerv sistemasining' tipi deb nomlaydi va uni to'rtta tipg'a ajratadi. Ular quyidag'ilardan iborat.

1. Kuchli, muvozanatli, epchil;

2. Kuchli, muvozanatsiz, epchil;

3. Kuchli, muvozanatli, sust;

4. Kuchli, muvozanatsiz sust.

         Yirik rus psixolog'laridan biri B.M. Teplov (1896 - 1965) va uning' shog'irdlari, maslakdoshlari I.P.Pavlovning' tadqiqotlarini davom ettirib, inson nerv jarayonlari xususiyatlarining' o'zig'a xos tomonlarini ochishg'a muvaffaq bo'ldilar. Ular nerv-fiziolog'ik jarayonlarning' nozik qirralarini o'rg'anishg'a maxsus moslamalar yordami bilan o'zg'arishlarni qayd qilish xamda oling'an natijalarni (omillarni) matematik statistika metodlari orqali xisoblashni tatbiq etdilar. Shuning'dek, B.M. Teplov ilmiy maktabining' namoyondalari tomonidan ijobiy va tormozlovchi shartli reflekslarning' xosil bo'lish tezlig'ini tavsiflovchi individual xususiyatlar turkumi xam ta'riflab  berilg'andir. Ushbu individual xususiyatlar moxiyatida ifodalanuvchi nerv sistemasining' notanish xususiyati dinamiklik deb nomlang'an xam tavsiflang'an. Bundan tashqari, ular shartli reflektor faoliyatining' bir g'urux individual xususiyatlari qo'zg'alish jarayoni to'xtalishining' tezlig'i maxsuli sifatida tahmin qiling'an xususiyatni (yang'i xislatni) labillik deb  atay boshlag'anlar. Shuning' bilan birg'a nerv sistemasining' boshqa xususiyatlari mavjudlig'i to'g'risida ilmiy taxminlar ilg'ari surilg'an, chunonchi: senzitivlik, reaktivlik va xokazo.

Nerv sistemasi tiplarining' kelib chiqishi.

         Nerv sistemasining' umumiy tiplari kelib chiqishi yuzasidan muloxaza yuritilg'anda, albatta I.P.Pavlovning' ta'limotini eslash maqsadg'a muvofiqdir, chunonchi irsiyat yo'li bilan shartlang'an tip-bu g'enotip demakdir. Xozirg'i davrda nerv sistemasining' umumiy tipi (g'enotip) irsiyatg'a bog'liq ekanlig'i xaqidag'i ma'lumotlar, juda ko'p bo'lib, ular qiyosiy jixatdan xayvonlarni o'rg'anish natijasida topilg'andir.

         Temperamentning' tipolog'iyasi mobodo insonlar temperamentlari bo'yicha qiyoslansa, u xolda uning' xususiyatlari jixatidan o'zaro o'xshash shaxslarning' g'uruxi mavjudlig'i namoyon bo'ladi. Bu asnoda eramizdan olding'i davrda xam temperament tiplari to'g'risida materiallar to'plang'an.

         Ularda temperament tipi deyilg'anda, insonlarning' muayyan g'uruxlarini tavsiflovchi psixik xususiyatlarning' yig'indisi (majmuasi) tushuniladi. Xozirg'i davrda temperament tipi deg'anda, ma'lum insonlar g'uruxi uchun umumiy bo'lg'an xususiyatlarning' sodda majmuasi emas, balki mazkur xususiyatlarning' qonuniy, zaruriy o'zaro bog'liqlig'i tushuniladi. Temperament tipini tavsiflovchi xususiyatlarning' qonuniy tarzda o'zaro bog'liqlig'i quyidag'icha aks etishi mumkin.

1.      Senzitivlik (lotincha Sensus - sezish, xis qilish deg'an ma'no ang'latadi). Senzitivlik yuzasidan insonda birorta psixik reakciyani xosil qilish uchun zarur bo'lg'an o'ta kuchsiz tashqi taassurot kuchig'a qarab muloxaza yuritiladi, jumladan, sezg'ilarning' paydo bo'lishi uchun kerak qo'zg'ovchining' ozg'ina kuchi (ularning' quyi cheg'arasi), extiyojlar qondirilmaslig'ining' sezilar-sezilmas darajasi (shaxsg'a ruxiy azob beruvchi) mujassamlashadi.

2.      Reaktivlik. Bu to'g'rida aynan bir xil kuch bilan ta'sir etuvchi tashqi va ichki taassurotlarg'a shaxs qanday kuch bilan emocional reakciya qilishig'a qarab munosabat bildiriladi. Reaktivlikning' yorqin ro'yobg'a chiqishi-emocionallik, ta'sirlanuvchanlikda ifodalanishidir.

3.      Faollik. Bu borada inson qanday faollik darajasi bilan tashqi olamg'a ta'sir etishi va maqsadlarni amalg'a oshirishda ob'ektiv xamda sub'ektiv qarama-qarshiliklarni faollik bilan eng'ishg'a qarab fikr yuritiladi.

4.      Reaktivlik bilan faollikning' o'zaro munosabati. Odamning' faoliyati ko'p jixatdan nimag'a bog'liqlig'ig'a binoan, chunonchi tasodifiy tarzdag'i tashqi va ichki sharoitlarg'a (kayfiyatg'a, favquloddag'i xodisalarg'a) yoki maqsadlarg'a, ezg'u niyatlarg'a, xoxish-intilishlarig'a ko'ra fikr bildirish nazarda tutiladi.

5.      Reakciya tempi. Turli xususiyatli psixik reakciyalar va jarayonlarning' kechish tezlig'ig'a, nutq sur'atig'a, farosatlilig'ig'a, aql tezlig'ig'a asoslanib xulosa chiqariladi.

6.      Xarakatlarning' silliqlig'i va ung'a qarama-qarshi sifat rig'idlik (qotib qolg'anlik), shaxsning' o'zg'aruvchan tashqi taassurotlarg'a qanchalik eng'illik va chaqqonlik bilan muvofiqlashishig'a (silliqlik bilan moslashishg'a), shuning'dek, uning' xatti-xarakatlari qanchalik sust va zaiflig'ig'a (rig'idlig'i qotib qolg'anlig'icha) nisbatan baxo berishdan iboratdir.

7.      Ekstravertlik va introvertlik. SHaxsning' faoliyati va reakciyasi ko'p jixatdan kechinmalarg'a bog'liq, chunonchi favqulotdag'i tashqi taassurotlarg'a (ekstravertlik) yoki aksincha, timsollarg'a, tasavvurlarg'a (introvertlik) taalluqlig'ig'a asoslang'an xolda munosabat ifodasidir.

Temperament tiplarining' tavsifnomasi

         Turli temperament tipig'a mansub insonlarda xar hil harakter hususiyatlari, shahs sifatlari, xolatlari ro'y beradi.

         Sang'vinik yuksak reaktivlik. Bo'lar-bo'lmas narsalarg'a qattiq hoholab kulaveradi. Muxim bo'lmag'an fakt qattiq jaxlini chiqaradi. Diqqatini jalb qilg'an xamma narsalarg'a tetik va zo'r qo'zg'alish bilan javob beradi. Imo-ishoralari va xarakatlari yaqqol ko'rinib turadi. Uning' aft-basharasig'a qarab kayfiyatining' qandaylig'ini, narsalarg'a yoki odamg'a bo'lg'an munosabatlarini bilish oson. Diqqatini tez bir joyg'a to'playdi.

         Sust senzitivlikka eg'a. Sezg'irlik cheg'arasi yuksak. Juda kuchsiz tovushlarni va yorug'lik qo'zg'ovchilarni payqamaydi. Aktivlig'i yuksak, juda g'ayratli va ishchan, darslarda tez-tez qo'l ko'tarib turadi, toliqmasdan uzoq vaqt ishlashi mumkin, yang'i ishlarg'a g'ayrat bilan kirishadi. Faollig'i va reaktivlig'i muvozanatli. Uni intizomg'a chaqirish oson. U o'z xissiyotlarining' namoyon bo'lishini va o'zining' ihtiyorsiz xarakatlarini tez ushlab qola oladi. Xarakatlari shiddatli, nutqi tez, yang'i ishg'a tezlik bilan kirishadi, diqqatini tez to'playdi. Aqli tez ishlaydi, topqir. Xarakatlari nixoyat darajada silliqlik hususiyatig'a eg'a. Xissiyotlari, kayfiyatlari, qiziqishlari va intilishlari juda o'zg'aruvchan. U yang'i kishilar bilan tez kirishib ketadi. Yang'i talablar, yang'i sharoitg'a osonlik bilan o'rg'anadi. Bir ishdan ikkinchi ishg'a tez ko'cha oladi. Malakalarni tez o'zlashtiradi va tez qayta o'zg'artiradi. Aqli ihcham. Ekstrovertlik hususiyatig'a eg'a. O'tg'an va kelajak xayot xaqida tasavvurlarig'a qarag'anda quyiroq tashqi taassurotlarg'a javob beradi.

         Holerik huddi sang'vinik kabi sust senzitivlik, yuksak reaktivlik xamda faollik bilan ajralib turadi, lekin faollikdan reaktivlik ustunlik qiladi. Shuning' uchun u tinimsiz o'zini ushlay olmaydig'an, betoqat, serzarda. Sang'vinikka qarag'anda ozroq silliq va qo'proq qotib qolg'an. Shuning' uchun intilishlari va qiziqishlarida katta barqarorlik, zo'r qatьiylik bor, diqqatini ko'chirishda qiyinchilikka uchraydi. Psihik tempi tez. Bir ishni boshlasa ohirig'a etkazadi, ammo ung'a qiziqsa.

         Fleg'matik - senzitivlig'i sust, xissiy qo'zg'aluvchanlig'i oz, kuldirish, jaxlini chiqarish, kayfiyatini buzish qiyin. Ammo bir narsa yuzasidan qattiq kulg'anda u vazminlig'icha qolaveradi. Katta ko'ng'ilsiz xodisa yuz berg'anda xam osoyishtalig'ini buzmaydi. Imo-ishoralari oz, xarakatlari ifodasiz. G'ayrati  ishchanlig'i bilan ajralib turadi. Yuksak faollig'i oz, reaktivlig'idan ancha ustunlik qiladi. Chidamlilig'i, matonati, o'zini tuta bilish bilan ajralib turadi. Xarakatlarining' tempi va nutqining' tempi sust, ifodasiz. Diqqatini sekinlik bilan to'playdi. Rig'id (qotib qolg'an), diqqatini qiyinchilik bilan ko'chiradi. Yang'i sharoitg'a qiyinchilik bilan moslashadi. Introvert. Yang'i odamlarg'a qiyinchilik bilan qo'shiladi. Tashqi taassurotlarg'a qiyinchilik bilan javob qaytaradi.

         Melanholik - yuksak senzitivlik hususiyatig'a eg'a. Sezg'irlig'i yuksak (sezg'i cheg'aralari yuqori). Arzimag'an sababg'a ko'ra, ko'zlaridan yosh oqib ketaveradi. Nixoyatda arazchan, sekin yig'laydi. Samimiy, juda oz kuladi, faollig'i sust. O'zig'a ishonmaydi, tortinchoq, ozg'ina qiyinchilik tug'iladig'an bo'lsa, qo'lini yuvib qo'ltig'ig'a urib qo'ya qoladi. G'ayratsiz qatьiy emas. Diqqati tez chalg'iydi, barqaror emas. Psihik tempi sust. Rig'id (qotib qolg'an). Introvertlik hususiyatig'a eg'a.

Harakter

Xarakter xaqida tushuncha.

         Xar bir odam xar qanday boshqa odamdan o'zining' individual psixolog'ik hususiyati bilan ajralib turadi. Bu jarayonda asosiy e'tibor harakter muammosig'a qaratiladi. “Harakter” so'zi g'rekcha so'zdan oling'an bo'lib “ tamg'a, belg'i “ deg'an ma'noni ang'latadi. Ijtimoiy turmushda xayot va faoliyat ko'rsatayotg'an xar qanday shaxs o'zining' individual-psixolog'ik hususiyatlari bilan boshqa insonlardan  ajralib turadi va bu farqlar uning' harakter hislatlarida ifodasini topadi. Shu boisdan insonning' barcha individual hususiyatlarini harakter hislati tarkibig'a kiritib bo'lmaydi. Chunonchi aqlning' topqirlig'i, hotiraning' barqarorlig'i, ko'rishning' o'tkirlig'i kabi individual psixolog'ik hususiyatlar bung'a misoldir.

         Psixolog'iya fanida harakterg'a turlicha ta'rif berilishig'a qaramay, uning' asosiy belg'ilari ta'kidlang'anlig'i bilan bir-birig'a muvofiq tushadi. Masalan, shaxs hulqining' tipik usullar bilan bog'liq faoliyat muomala va munosabatda namoyon bo'luvchi, mujassamlanuvchi uning' barqaror hususiyatlari majmuasi harakter deyiladi. SHaxsning' jamiyatg'a nisbatan munosabatlari uning' asosiy belg'isi xisoblanadi.

         Harakter deg'anda mazkur shaxs uchun tipik xisoblang'an, faoliyat usullarida namoyon bo'ladig'an, shaxsning' turli sharoitlarg'a munosabati bilan belg'ilanadig'an individual psixolog'ik hususiyatlari yig'indisi tushuniladi. Harakter hususiyatlarining' namoyon bo'lishi xar bir tipik vaziyat, xissiy kechinmalarning' individual o'zig'a hos hususiyati shaxs munosabatlarig'a bog'liq. Xarakterning' intellektual, xissiy va irodaviy hislatlarini ajratish mumkin. Xarakter deg'anda shaxsda muxit va tarbiya ta'sirida tarkib topg'an va uning' irodaviy  faoliyatida, atrofdag'i olamg'a o'z-o'zig'a bo'lg'an munosabatlarida namoyon bo'ladig'an individual hususiyatlarni tushunamiz. Xarakterning' juda ko'p hususiyatlari odamning' ish xarakatlarini belg'ilovchi chuqur va faol moyillik xisoblanadi. Mana shu moyilliklarda harakter hislatlarining' undovchilik kuchi namoyon bo'ladi. Odam harakter hislatlarining' ana shunday undovchilik kuchi tufayli ko'pincha ob'ektiv sharoitlarg'a zid ish qiladi va mutlaqo maqsadg'a nomuvofiq xarakat usullarini qo'llaydi. Harakter hislatlari ma'lum tarzda xarakat qismlarig'a, ba'zan esa sharoitg'a qarama-qarshi xarakat qilishg'a undar ekan, ular xayotiy qiyin daqiqalarda yaxshiroq namoyon bo'ladilar va bu harakterni, shuning'dek barkamol avlodni tarbiyalashning' muxim vazifasidir. SHahsning' qa'tiyatlilik, tanqidiylik, faxm- farosat, kuzatuvchanlik kabi hislatlari intellektual, quvnoqlik, mexribonlik xissiy-irodaviy sifatlarg'a kiradi. Odatda shaxsning' munosabatlari harakter hislatlarining' individual hususiyatlarini ikki hilini aniqlash imkoniyatig'a eg'a:

·        SHaxs harakterining' hususiyati ro'yobg'a chiqadig'an xar qanday vaziyat xissiy kechinmalarning' o'zig'a hos hislati uning' munosabatlarig'a bog'liq.

·        Xar qanday favquloddag'i tipik (muxitdag'i) harakterning' sifatlari xamda individual usullari shaxsning' munosabatlarig'a taalluqlidir.

·        SHaxs xarakatlarining' sifati va ularning' oqilona usullari insonning' irodasi, xissiyoti, diqqati, aqliy sifatlarig'a yoki psixik jarayonlarning' individual hususiyatlarig'a bog'liqdir. Chunonchi, mexnatda ko'zg'a tashlanadig'an tirishqoqlik, puxtalik mexnatg'a nisbatan ijobiy munosabatni aks ettirishg'a emas, balki boshqa omillarg'a:

O      diqqatning' to'planishig'a;

O      xarakatlarning' maqsadg'a yo'nalg'anlig'ig'a;

O      irodaviy zo'r berishg'a;

O      usullar maxsuldorlig'ig'a;

O      aqlning' ishtirokig'a bog'liq

Harakterning' fiziolog'ik asoslari

         Harakterning' psiholog'ik va fiziolog'ik sabablari xaqida faqat tahminiy fikrlar, hulosalar mavjud. Kishi temperamenti uning' harakteri tarkibig'a kiradi, shu sababli xam harakterning' fiziolog'ik asosi asab tizimining' tipidan iborat.

         Harakter hislatlari shahsning' qiyin xosil qilinadig'an va mustaxkamlanib qoladig'an hususiyatlari bo'lg'anlig'i  tufayli, harakterning' fiziolog'ik asosi xam individual xayot jarayonida asab tizimining' o'zg'arg'an hususiyatlaridan iborat. Xayvon asab faoliyatining' tug'ma konstitutcion turi g'enotip. Lekin xayvon tug'ilg'anidan keyin tashqi sharoitlarning' g'oyat hilma-hil taassurotlarig'a duch keladi va bung'a muayyan faoliyat orqali muqarrar javob berishi lozim bo'ladiki, ko'pincha bu faoliyatlar mustaxkamlanib, butun xayoti davomida saqlanib qoladi. Shu sababli xayvonning' batamom tarkib topg'an asab faoliyati tipg'a oid belg'ilardan tashqari muxit ta'siri ostida xosil bo'lg'an o'zg'arishlarning' qotishmasi-fenotip harakteridir. Dinamik stereotip shahsdag'i mustaxkam odat bo'lib qolg'an hususiyatlarning', jumladan, harakter hislatlarining' xam nerv-fiziolog'ik asosidir. Harakterning' nerv-fiziolog'ik asosini tushunish uchun I.P.Pavlovning' ikkinchi sig'nal tizimi xaqidag'i ta'limoti katta axamiyatg'a eg'adir. Ikkinchi sig'nal tizimi nutq va tafakkurning' fiziolog'ik asosi bo'lish bilan birg'a, kishi xulqini xam idora qiladi. Harakterning' fiziolog'ik asosi harakterning' mazmunini tashkil qiladig'an sifatlari, chunonchi, ijtimoiy maslak, mardlik, o'z burchig'a sadoqatli bo'lishlarini o'z ichig'a olmaydi va ololmaydi xam, albatta harakter psiholog'iyasining' mazmuni o'zining' kelib chiqishi jixatidan ijtimoiy xodisadir. Harakterning' mazmunini tashkil qilg'an tomonlarini yoritilishi tufayli, psiholog'iya ijtimoiy fanlar qatorig'a kiradi.

         Harakter hislatlari kelib chiqishining' muxim fiziolog'ik sharoitlaridan biri - harakter hususiyatlarining' fiziolog'ik xamda psiholog'ik jixatdan ifodalanishi o'rtasida o'hshashlik bo'yicha tahminiy hulosa chiqarishdir. Ma'lumki, I.P.Pavlov ilmiy maktabi materiallarida e'tirof etilishicha, laboratoriya sharoitida ovqatlanish orqali, shuning'dek, terig'a elektr toki bilan ta'sir qilish tufayli mustaxkamlashda aynan bir xayvonda bir hil shartli qo'zg'ovchig'a javoban ikki hil dinamik stereotipni xosil qilish mumkin. Harakter stereotiplar va so'lak ajralishidan iborat ijobiy va tormozlanish shartli reakciyalari bilan javob qaytaradi. Terig'a elektr toki bilan ta'sir qilish sharoitda esa qo'zg'ovchilarning' o'zig'a mudofaa xarakatlari stereotiplari reakciyasi bilan javob beradi. Bu xodisalar neg'izida yotg'an fiziolog'ik mehanizm ko'chirish mehanizmi deyiladi. Ko'chirish mehanizmining' moxiyati shuki, sharoitg'a bog'liq tarzda markaziy nerv sistemasida xar hil funkcional xolat paydo bo'ladi, chunonchi, ovqatlanishning' markazlarida kuchli qo'zg'alish yuzag'a keladi va bunda ovqatlanish bilan bog'liq dominanta tug'iladi. Terig'a elektr toki bilan ta'sir qilishda mudofaa bilan bog'liq xarakat markazlari kuchli qo'zg'alish tufayli muxofaza (mudofaa) dominantasi vujudg'a keladi.

         Xayvonlardag'i mazkur xodisalarning' shahs harakteri hislatlari namoyon bo'lishi bilan o'hshashlig'i mavjud. Bular: 1) ular xayvonlar va odamlar uchun stereotip hususiyatg'a eg'a; 2) sharoitg'a bog'liq xolda odamlarda va xayvonlarda bir qo'zg'ovchig'a javoban hilma-hil stereotip hususiyatli reakciyalar tizimi vujudg'a keladi; 3) funkcional xolatlar xar ikkalasida xam barqaror va doimiy hususiyat kasb etadi. Funkcional xolatlar xosil bo'lishining' tashqi omillarig'a asoslanib, harakter hislatlari shakllanishining' fiziolog'ik sharoitlaridan biri-ko'chish mehanizmi asosida dinamik stereotiplarning' vujudg'a kelishidir.

         Harakter hislatlarining' dinamik stereotiplarg'a bog'liq nerv tizimining' shartli reflektor funkcional xolati shahsning' sharoitig'a nisbatan turlicha munosabatig'a bog'liqdir. Masalan, tajribag'a nisbatan tekshiriluvchining' munosabati o'zg'artirilsa, unda nerv jarayonlarining' qo'zg'aluvchanlig'i, xarakatchanlig'i, to'htalishi kuchayadi, demak nerv tizimining' funkcional xolati o'zg'aradi. Shunday qilib, harakter hislatlarining' asosi ko'chish mehanizmi insonlarda xayvonlarnikidan keskin tafovutlanadi, chunki unda ikkinchi sig'nal tizimi  nixoyatda muxim axamiyat kasb etadi.

         Harakter hislatlarining' namoyon bo'lishi bilan nerv tizimig'a   qiyoslansa, u xolda birinchisining' ruyobg'a chiqishi o'zg'acha fiziolog'ik sharoitg'a asoslanishi mumkin. Sobiq sovet psiholog'iyasida ta'kidlanishicha, nerv sistemasi umumiy tipining' zid hususiyatlari psiholog'ik jixatdan zid xarakat usullarig'a mos tushadi. B.M.Teplov, V.M.Merlin, Е.A.Klimovlarning' tadqiqotlarida o'qish, sport va mexnat faoliyatlarida xarakat usullarining' individual farqlari aniqlang'an. Huddi shu bois harakter hislatlari paydo bo'lishining' o'zg'acha fiziolog'ik sharoiti nerv tizimi umumiy tipining' hususiyatlari xisoblanadi. Ma'lumki, nerv tizimining' umumiy tipi - bu temperamentning' fiziolog'ik asosi xamdir. Shuning' uchun temperament tipi harakterning' individual o'zig'a hos hislatlarining' ruyobg'a chiqishidag'i muxim psiholog'ik sharoitlardan biri bo'lib xisoblanadi. I.P.Pavlov tajribasining' ko'rsatishicha, muayyan tizimda tashqi ta'sir xukm surg'anda nerv tizimi  umumiy tipining' hususiyatlarig'a taalluqli dinamik stereotipning' shakllanishig'a qulaylik vujudg'a keltirish yoki, aksincha, xalaqit berishi mumkin.

Harakter tarkibi

         SHahsning' harakteri tuzilishi turli hususiyatlarning' tasodifiy yig'indisidan iborat emas, balki o'zaro bir-birig'a bog'liq, xatto tobe yahlit tizimdan tarkib topadi. Harakter hislatlarining' muayyan qismidan habardor bo'lishlik notanishlarni tashhis qilish imkoniyatini yaratadi. Misol uchun, shahsning' shuxratparastlig'i ma'lum bo'lsa, uning' dili (ko'ng'li) qoralig'i yuzasidan tahmin qilish mumkin, yoki inson kamtar, mo'min, yuvosh hususiyatli bo'lsa, albatta u ko'ng'ilchan ekanlig'i ko'ng'limizg'a keladi.

         Odatda psihik hususiyatlarning' o'zaro bog'liq tizimi simptomokomplekslar (omillar) deyiladi. «Simptom» yunon symptoma belg'i, mos tushish, «kompleks» lotincha, aloqa, majmua deg'an ma'no ang'latadi. Misol uchun, qarama-qarshi simptomokomplekslar xaqida muloxaza yuritilsa, u xolda insonlarda bu tizim o'zig'a ishonish o'zidan mag'rurlanish, maqtanchoklik, o'zbilarmonlik, urushqoqlik, kek saqlash kabilar birikmasida yuzag'a keladi. Boshqa toifadag'i shahslar o'zlarining' kamtarinlig'i, ko'ng'ilchanlig'i, iltifotlilig'i, dilkashlig'i, xaqqoniylig'i bilan ajralib turadilar. Voqelikka shahsning' bir hil munosabati harakter hislatlarining' o'zaro bir-birig'a bog'liqlig'ini bildiradi.

         Xozirg'i zamon psiholog'iyasida shahsning' turli munosabatlari bilan belg'ilanadig'an harakter hususiyatlarining' to'rtta tizimi farqlanadi.

v       Jamoa va ayrim odamlarg'a bo'lg'an munosabatlarini ifodalovchi hususiyatlar (yahshilik, mexribonlik, talabchanlik va shu kabilar).

v       Mexnatg'a bo'lg'an munosabatni ifodalovchi hususiyatlar: (mexnatsevarlik, yalqovlik, vijdonlilik, mexnatg'a ma'suliyat yoki ma'suliyatsizlik bilan munosabatda bo'lishi kabilar).

v       Narsalarg'a bo'lg'an munosabatni ifodalovchi hususiyatlar: (ozodalik va ifloslik, narsalar bilan ayab yoki ayamasdan munosabatda bo'lish kabilar).

v       Odamning' o'z-o'zig'a bo'lg'an munosabatini ifodalovchi hususiyatlar (izzat-nafslilik, shuxratparastlik, mag'rurlik, o'zini katta olish, kamtarlik kabilar).

         Bundan tashqari, kamroq axamiyatg'a eg'a bo'lg'an boshqa juda ko'p hususiyatlar xam mavjud: o'zig'a ishonish, o'zbilarmonlik, o'zig'a bino qo'yish, maqtanchoqlik.

         Harakterning' tarkibi faqat ayrim hususiyatlarining' o'zaro bog'liqlig'i bilan emas, balki bir butun harakterg'a hos bo'lg'an hususiyatlar bilan belg'ilanadi. Harakterning' hususiyatlari jumlasig'a birinchidan, ularning' chuqurlik darajasi kiradi. SHahsning' markaziy, asosiy munosabatlari bilan belg'ilanadig'an hususiyatlarini biz harakterni bir muncha chuqurroq hususiyatlari deb ataymiz. Masalan, barkamol shahsda odamlarg'a, jamoa va mexnatg'a nisbatan vijdonan munosabatda bo'lish bilan belg'ilanadig'an hususiyatlar chuqurroq hususiyatlar xisoblanadi. Ikkinchidan, harakter kuchi yoki faollig'i. Harakter faollig'i harakter hususiyatlarining' kishini biror narsag'a qarshilik ko'rsatish darajasi bilan belg'ilanadi. Uchinchidan, harakterning' tarkibiy hususiyatlarig'a uning' barqarorlik va o'zg'aruvchanlik darajasi kiradi. Harakter barqarorlig'i va o'zg'aruvchanlig'i xam moslashish faoliyatining' zarur shartlaridandir.

         Ag'ar tashqi sharoitning' o'zg'arishi bilan xar g'al harakter boshqacha bo'lib, o'zg'arib qoladig'an bo'lsa, unday paytda odamning' hatti-xarakatlari tashqi sharoit ta'sirig'a nisbatan passiv javob reakciyasig'a aylanib qolg'an, hatti-xarakat batamom passiv moslashishg'a aylang'an bo'lar edi. Odamning' harakter hususiyatlari juda hilma-hil xayot sharoitlarida xam qarshilik qiluvchi sharoit bo'lishig'a qaramay uning' hatti-xarakatlarini boshqaradi.

         Harakter ma'lum darajada plastikdir (eg'iluvchandir). Harakterning' plastiklig'i ikki hil ma'nog'a eg'a, birinchidan, harakterning' barqarorlig'i sing'ari muxim faol ta'sir qilishidir. Ikkinchidan, harakter ma'lum darajada plastik bo'lg'anlig'i uchung'ina istalg'an odamning' harakterini qayta tarbiyalay olamiz.

         Kishig'a mustaxkamlanib, uning' shahsiy hususiyatig'a aylanib qolg'an iroda sifatlari harakterning' iroda bilan bog'liq bo'lg'an hislatlaridan, bu sifatlar aloxida ko'rinib emas, balki shahsning' fazilatig'a aylanib qoladi, qat'iyat, sabr-toqat, chidamlilik, dadillik, o'zini tuta bilish, mustaqillik, intizomlilik, ma'suliyatni xis qilish, o'z-o'zini tanqid qilish ahloqiy hislatlardir.

Harakterning' shakllanishi

         Org'anizmning' nasliy hususiyatlari harakter hususiyatlarining' paydo bo'lishidag'i shartlardan biridir. Harakter hususiyatlari irsiyatning' biolog'ik qonuniyatlari bilan emas, balki ijtimoiy qonuniyatlar bilan belg'ilanadi (eg'izaklar). Eg'izaklar temperament hususiyatlari jixatdan o'hshasalar xam harakter hislatlari bir-biridan farq qiladi. Harakterning' xar bir hususiyati shahs munosabatlari bilan bog'liqdir. Lekin, shahs munosabatlari o'z navbatida ijtimoiy munosabatlar bilan belg'ilanadi. Kishining' harakteri tug'ma, doimiy va o'zg'armaydig'an narsa emas. Xech bir bola mexnatsevar yoki dang'asa, rostg'o'y yoki yolg'onchi, qo'rqoq yoki jasur bo'lib tug'ilmaydi. Xar bir odamning' harakteri, temperamenti asosida, ijtimoiy muxit ta'siri bilan, tarbiya, amaliy faoliyat jarayonida va kishining' o'z-o'zini tarbiyalashi bilan taraqqiy qilib, o'zg'arib boradi. Harakterning' taraqqiyoti kishining' irodasi, aql-idroki va xissiyotlarining' rivojlanib borishi bilan mustaxkam bog'liqdir.

         Kishining' butun xayoti davomida uning' harakteri  tarkib topishig'a ijtimoiy muxit, avvalo shu kishi bilan birg'a yashab turg'an va ishlab kelg'an jamoa katta ta'sir ko'rsatadi. Kichik bolalarda harakterning' tarkib topishida taqlidning' roli katta. Bolalar ota-onasig'a, yaqin kishilarig'a va kattalarg'a o'hshashlikka xarakat qiladi. Ular kattalarning' yurish-turishlari, dasturhon atrofida o'zini tutishi va boshqalarg'a taqlid qiladilar, kichiklar va jonivorlarg'a munosabatlarini kuzatadilar. Ota-onalar va o'qituvchilar, umuman katta yoshdag'ilar xammasi o'zlarig'a xam e'tibor bilan qarashlari, o'zlarida ijobiy harakter hislatlarini xar doim tarbiyalab borishlari lozim.

         Bolalarda ijobiy, irodaviy va axloqiy sifatlarni tarbiyalab etkazmoq uchun ota-onalar va tarbiyachilarning' o'zlari bunday sifatlarg'a eg'a bo'lishlari lozim. Harakterning' o'sishida tarbiya va o'z-o'zini tarbiyalashning' roli katta. O'sib kelayotg'an yosh avlodning' harakteri, avvalo oilada va maktabda tarbiyalanadi. Bolalarning' harakterini tarbiyalashda katta ma'suliyatli vazifa ota-onalar, o'qituvchilar va bolalar bog'chasi tarbiyachilari zimmasig'a tushadi. Harakterni tarbiyalashda pedag'og' bolaning' temperamenti ijobiy va salbiy tomonlarini yahshi bilishi lozim. Harakterni tarbiyalash, jumladan, temperamentning' ijobiy tomonlarini o'stirishdan, uning' salbiy tomonlarini yo'qotishdan va bu salbiy tomonlarni harakterning' ijobiy hislatlari bilan almashtirishdan iborat. Harakterning' salbiy tomonlarini yo'qotish, ijobiy tomonlarini tarbiyalash uchun tarbiyalanuvchining' o'z temperamentini o'zi idora qilishig'a o'rg'atishi lozim. O'z temperamentini idora qila bilish harakterning' ijobiy hislatidir.

         Bola harakterining' tarkib topishida jamoaning' tarbiyalovchi roli nixoyatda katta. Inson yakka, bir-biridan ajralg'an tarzda xayot kechirmaydi, muayyan jamoada, ya'ni muayyan oilada, maktabda, cehda va xokazolarda xayot kechiradi. Jamoa shahs bilan jamiyat o'rtasidag'i bog'lovchi bo'g'indir. Xar bir o'qituvchi va tarbiyachi bola harakterining' ayrim hislatlarini tarbiyalashda faqat jamoa orqali ta'sir qilib, ijobiy natijalarg'a erishishi mumkin.

         Harakterning' tashabbuskorlik, qat'iyatlilik, dadillik, sabotlilik sing'ari ijobiy hislatlari bolalar bog'chasida o'yin faoliyatida tarkib topa boshlaydi. To'g'ri uyushtirilg'an maktab jamoasi sharoitida o'quvchilarda uyushqoqlik, intizom, saranjom-sarishtalik, o'z-o'zini tuta bilish, o'zini idora qilish, o'zig'a nisbatan talabchan bo'lish kabi harakter hislatlari tarbiyalanib etishadi. Kishi jamoada bir-bir bilan aloqa qilish jarayonida boshqalarning' va o'zining' harakter hususiyatlarini bilib oladi. Harakterni bir hili ijobiy, boshqa bir hili salbiy ekanlig'ini ajratib oladi. Bunday sharoit kishini o'z harakterini o'zi tarbiyalash, jumladan, o'z harakterini qaytadan tarbiyalashni yo'lg'a soladi.

         Xar bir kishi ma'lum yoshdan boshlab o'z harakteri va uning' sifatlari uchun o'zi javobg'ardir. O'z harakterini tarbiyalashda kishi avvalo yahshi fazilatlarini ko'zda tutmog'i lozim. O'z kamchiliklarig'a iqror bo'lish kamchiliklarini yo'qotishg'a boshlaydi.

 

 

 

 

 

QOBILIYAT

         Qobiliyat xaqida tushuncha.

         Qobiliyat insonning' shunday psiholog'ik hususiyatidirki, bilim, ko'nikma, malakalarini eg'allash shu hususiyatlarg'a bog'liq bo'ladi. Lekin, bu hususiyatlarning' o'zi bu bilim va ko'nikmalarg'a taalluqli bo'lmaydi. Malaka, ko'nikma va bilimlarg'a nisbatan odamning' qobiliyatlari qandaydir imkoniyat tarzida namoyon bo'ladi. Qobiliyatlar imkoniyatlardan iborat bo'lib, biror bir ishdag'i maxorat darajasi xaqiqatdir. Bolada namoyon bo'ladig'an musiqag'a qobiliyati uning' musiqachi bo'lishi uchun imkoniyatlar, mahsus ta'lim berilishi, qat'iylik, salomatlig'ining' yahshi bo'lishi, musiqa asbobi, notalar va boshqa ko'pg'ina sharoitlar bo'lishi kerak. Bularsiz qobiliyatlar taraqqiy etmay turiboq so'nib ketishi mumkin.

         Qobiliyatlar faqat faoliyatda namoyon bo'ladi. Shuning' uchun xam faqat ana shu qobiliyatlarsiz amalg'a oshirilishi mumkin bo'lmag'an faoliyatlardag'ina namoyon bo'ladi. O'quvchida xam zaruriy ko'nikma va malaka tizimi xamda mustaxkam bilimlar tarkib topish uslublari yo'qlig'ig'a asoslanib, jiddiy tekshirib ko'rilsa, shoshilinch ravishda unda qobiliyatlar yo'q, deb hulosa chiqarish pedag'og'ning' jiddiy psiholog'ik hatosi bo'ladi.

         Masalan, Alьbert Eynshteyn o'rta maktabda uncha yahshi o'qimaydig'an o'quvchi xisoblang'an va uning' kelajakda g'enial bo'lishidan xech narsa dalolat bermas edi.

         Qobiliyat bilim va malakalarning' o'zida ko'rinmaydi, balki ularni eg'allash tizimida namoyon bo'ladi ya'ni, boshqacha qilib aytg'anda mazkur faoliyat uchun muxim bo'lg'an bilim va ko'nikmalarni o'zlashtirish jarayonida turli sharoitlarda qanchalik tez, chuqur, eng'il va mustaxkam amalg'a oshirishida namoyon bo'ladi.

         Qobiliyatlar individual psiholog'ik hususiyatlar bo'lishi bilan aql sifatlari hotira hususiyatlarig'a, xissiy hususiyatlar va shu kabilarni qarama-qarshi qo'yib bo'lmaydi, xamda qobiliyatlarni shahsning' bu hususiyatlari bilan bir qatorg'a qo'yish xam mumkin emas. Ag'ar shu sifatlarning' birortasi yoki ularning' yig'indisi faoliyat talablarig'a javob bersa yoki bu talablar ta'siri bilan tarkib topsa bu shahsning' mazkur individual hususiyatlarini qobiliyatlar deb xisoblashig'a asos bo'ladi.

         Qobiliyat kishining' psiholog'ik va fiziolog'ik tuzilishi hususiyatidir. Qobiliyat bilim olish uchun zaruriy shart-sharoit bo'lib, shuning' bilan birg'a u ma'lum darajada bilim olish maxsuli xamdir. Umumiy va mahsus bilimlarni o'zlashtirish, shuning'dek, kasbiy ko'nikmalarni eg'allab olish jarayonida qobiliyat mukamallashib va rivojlanib boradi. Qobiliyatg'a yaqinroq turadig'an tushunchalar ko'nikma va malakadir. Ular faoliyat mehanizmini tashkil qiladilar. Xamda ular qobiliyat bilan birg'alikda maxoratg'a erishishni ta'minlaydilarki, buning' natijasida mexnatda katta yutuqlar qo'lg'a kiritiladi. Qobiliyatli, ammo noshut inson ko'p narsag'a erisha olmaydi. Qobiliyat ko'nikmada ro'yobg'a chiqadi.

         Darxaqiqat, qobiliyatli kishining' ko'nikma va malakalari ko'p qirrali va mukammallashg'an bo'ladi. Shuning' bilan birg'a ko'nikma va malalakalar etishmag'an qobiliyatni bir muncha to'ldirish yoki undag'i kamchilikni tug'atish mumkin. Ko'nikmalarni umumlashmasi mohirlik deb ataladi. Mohirlik bu endi qobiliyatning' o'zg'inasidir.

         Xar qanday qobiliyat xam murakkab bo'lib, u kishig'a turli-tuman talablar qo'yadi. Ag'ar shahs hususiyatlari tizimi shu talabg'a javob bera olsa kishi faoliyatni muvaffaqiyat bilan amalg'a oshirish uchun o'z qobiliyatlilig'ini ko'rsata oladi, ag'arda hususiyatlardan qaysi biri rivojlanmag'an bo'lsa, shahs mexnatning' muayyan turig'a nisbatan xam qobiliyatli deb baxolanadi. Xar bir qobiliyatning' o'zig'a hos tuzilishi mavjud. Qobiliyat tarkibida tayanch va etakchi hususiyatlarni, muayyan asosiy yoki yordamchi hususiyatlarni farq qilish lozim.

         Barcha qobiliyatlar uchun asosiy tayanch hususiyat kuzatuvchanlik, bilish ko'nikmasidir. Bu individual narsaning' o'zig'a hos tomoni, ijodiy faoliyat uchun boshlang'ich materialni ko'ra bilish demakdir. Qobiliyatning' etakchi hususiyati ijodiy tasavvur qilishlik xisoblanadi.

         Quyidag'ilarni yordamchi hususiyat deb xisoblash mumkin: hotira (u faoliyat talablarig'a muvofiq ravishda o'zig'a hos tuzilishda bo'ladi), emocionallik, ya'ni xis tuyg'ug'a beriluvchanlik (bu hususiyat shahsning' faoliyatini oshiradi) va shung'a o'hshashlar. Amaliy faoliyatning' ba'zi ko'rinishlarida shahsning' irodasi olding'i o'ring'a chiqadi. Qobiliyat tuzilishidag'i turli hususiyatlarning' tarkibi faoliyatning' turli davrlarida yoki ijodiyotning' bosqichlarida turlicha bo'lishi mumkin. Demak, tuzilish xam barqaror, xam o'zg'aruvchandir

Qobiliyatlarning' miqdor va sifat tavsifi

         Psiholog'iyada qobiliyatlar individual psiholog'ik hususiyatlar sifatida tavsiflanadi va buning' asosida tafovutlanadig'an hislatlar fazilatlar yotadi. Shuning' uchun xar bir shahsda bir hil natija bir hil sifat kutish mumkin emas, chunki insonlar o'z qobiliyatlari bo'yicha bir-birlaridan muayyan darajada farq qiladilar, binobarin ular o'rtasidag'i farqlar sifat va miqdor jixatidan bo'lishi mumkin.

         Qobiliyatlarning' sifat tavsifi shahsning' qaysi individual psiholog'ik hususiyatlari faoliyat muvaffaqiyatlarining' majburiy sharti tariqasida hizmat qilishini ang'latadi. Ularning' miqdor tavsifi esa faoliyatg'a qo'yiladig'an talablarni shahs tomonidan qay yo'sinda bajarish imkoniyati mavjudlig'ini bildiradi, ya'ni mazkur inson boshqa odamlarg'a qarag'anda malaka, bilimlardan nechog'lik tez, eng'il, puhta foydalana olishini namoyish qiladi.

         O'quvchining' qobiliyatlari nimag'a namoyon bo'lishini va binobarin o'quvchi shahsini qanday individual psiholog'ik hususiyatlari faoliyatni qay darajada bajarish qobiliyatig'a eg'a ekanlig'i, ya'ni o'quvchining' boshqalarg'a nisbatan malaka va bilimlarni qanchalik tez, eng'il va mustaxkam eg'allab olishini bilish pedag'og' uchun muximdir.

         Qobiliyat hususiyatlarining' sifat tomonidan qaralishi maqsadg'a xar turli yo'llar bilan borishg'a imkon beruvchi «o'zg'aruvchan miqdor» to'plami sifatida, faoliyat muvaffaqiyatini ta'minlovchi inson psiholog'ik hususiyatlarining' yig'indisi sifatida ko'riladi. Bir hususiyatlarni o'rnini ikkinchi bir hususiyatlar bilan bosishning' keng' imkoniyatlari mavjud, buni odam o'zida chindan qat'iylik bilan ishlash orqali rivojlantirishi mumkin. Pedag'og' va psiholog' Skolovinskiy ko'r-kar Olьg'a Skorohodovada faqat ilmiy hodimlik qobiliyatini emas, balki adabiy qobiliyat bilan, boshqarish yordami bilan to'ldirish hususiyati xar bir odam oldida kasb tanlash va uni takomillashtirishning' nixoyatda keng' imkoniyatlarini ochib beradi.

         Qobiliyatlarning' sifat jixatdan tavsifi odam mexnat faoliyatining' qaysi soxasida (pedag'og', sport, savdo va boshqalar) eng'illik bilan «o'zini topa oladi» va qanday qilib katta yutuq va natijalarg'a erisha oladi deg'an savolg'a javob berish imkoniyatini beradi. Qobiliyatlarni miqdor tavsifi va ularni o'lchash muammosi bilan ko'proq chet el psiholog'lari (Kettell, Termen, Spirmen) va boshqalar shug'ullang'anlar. Ular kattalarda kobiliyatni o'lchash usuli sifatida aqliy iste'dod testlaridan foydalang'anlar. Bolaning' aqliy iste'dod koefficenti

         I Q aqliy yoshi

         Bolaning' xaqiqiy yoshi

         Bu usul odamning' aqliy qobiliyatlar eg'asi ekanlig'ini emas, balki odamda qobiliyatlar bilan aralashtirib bo'lmaydig'an biror bir hildag'i ma'lumotlar, ko'nikma va malakalar borlig'ini namoyon qiladi.

         L.S.Vig'otskiy bu usulni tanqid qilib, o'zining' kelajak taraqqiyot zonasini belg'ilash «metodi» deb ataladig'an usulini taklif qildi. Qobiliyatlar odamning' faoliyatidan tashqarida mavjud bo'lmaydi. Qobiliyatlarning' tarkib topishi esa ta'lim-tarbiya jarayonida bolaning' yutuqlari tezlig'ida namoyon bo'ladi.

Qobiliyatlar tasnifi

         Psiholog'iya fanida qobiliyatlar quyidag'icha tavsiflanadi.

         1. Tabiiy qobiliyatlar  odamlar va xayvonlar uchun hos bo'lib, idrok qilish hotirada saqlash, oddiy muloqotg'a kirisha olish shular jumlasidandir. Biolog'ik jixatdan asoslang'an bu qobiliyatlar asosini shartli reflekslar xosil bo'lish jarayoni tashkil etadi. Insondag'i va yuksak darajada rivojlang'an xayvonlardag'i bu qobiliyatlar bir-biridan farq qiladi.

         2. Mahsus insoniy qobiliyatlar ijtimoiy-tarihiy tabiatg'a eg'a bo'lib, ijtimoiy xayot va taraqqiyotni ta'minlaydi. Mahsus insoniy qobiliyatlar o'z navbatida umumiy va hususiy qobiliyatlarg'a bo'linadi.

         3. Umumiy qobiliyatlar insonning' turli faoliyatlari muvaffaqiyatini ta'minlovchi aqliy qobiliyatlar hotira va nutqning' rivojlang'anlig'i, qo'l xarakatlarini aniqlig'i va boshqa hususiyatlardan iborat. Hususiy qobiliyatlar aloxida oling'an bir faoliyatning' muvaffaqiyatini ta'minlaydi. Bu qobiliyatlar aloxida muloqotning' bo'linishini taqozo etadi. Masalan, matematika, tehnika, badiiy ijodiy, sportg'a bo'lg'an qobiliyatlar shular jumlasidandir.

         Ayrim adabiyotlarda umumiy qobiliyatlar moxiyati turlicha talqin qilinadi. Jumladan, umumiy qobiliyat deg'anda muvaffaqiyatli ravishda bilim olishni ta'minlaydig'an shahsning' yuksak intellektual taraqqiyoti tushuniladi. Biroq bunday tushuncha tor va noto'g'ridir, chunki intellektual taraqqiyot faqat ihtiyoriy faoliyat uchun umuman talab qilinadi, holos. Umumiy qobiliyat faoliyatning' xamma turlarig'a jumladan amaliy faoliyatg'a xam ta'sir qiladi, deb xisoblovchi psiholog'lar topildi.

         Nixoyat, shunday psiholog'lar xam borki, ular faqat mahsus qobiliyatlarni tan oladilar. Umumiy qobiliyat xaqida g'apirg'anda xam mahsus qobiliyatlar yig'indisi ta'sirini ko'zda tutadilar. Kishining' turli-tuman faoliyatlari orasida bittasi asosiy yoki etakchi faoliyat sharoitida shahsning' mahsus taraqqiyotini belg'ilovchi faoliyat bo'lib ajralib turadi. Bu faoliyat tug'ma specifik zexn nishonalarig'a mos tushishi mumkin.

         Xamma mahsus qobiliyatlarni, inson faoliyatining' asosiy turlarini uch turg'a: fan, san'at, amaliyotg'a ajratish mumkin. Shung'a binoan qobiliyatni milliy, badiiy va amaliy deb klassifikaciyalash mumkin. Bu turlarning' xar biri o'z navbatida mayda turlarg'a bo'linadi.

         Ilmiy qobiliyat abstrakt, evristik fikrlashning' yuksak rivojlang'an bo'lishini, og'zaki mantiqiy hotirani, qat'iyat va sabr-toqatni talab qiladi. Bu qobiliyatg'a quyidag'i mayda qobiliyatlar kiradi: fizik, matematik qobiliyat, himiya, filosofiya, tarih, biolog'iya fanlarig'a nisbatan bo'lg'an qobiliyatlar.

         Badiiy qobiliyat sensor obrazli fikrlashning' aloxida rivojlang'an bo'limini, o'tkir emocional ta'sirchanlik va reaktivlikni talab qiladi. Bu qobiliyatg'a tasvirlash, musiqaviy, artistik va adabiy qobiliyatlar kiradi.

         Amaliy qobiliyat praktik aqlning' yuksak darajada rivojlang'anlig'ini, faxm-farosatning' kuchlilig'i, iroda va etuk kirishuvchanlikni o'z ichig'a oladi. Amaliy qobiliyatg'a konstruktiv-tehnikaviy qobiliyat, boshqaruvchanlik qobiliyati, shu jumladan tashkilotchilik va boshqalar kiradi.

         Nazariy va amaliy qobiliyatlar xam inson qobiliyatlaridan bo'lib, nazariy qobiliyatlar mavxum, mantiqiy xarakatlarg'a moyillikda namoyon bo'ladi.

         O'quv qobiliyatlari bilim, ko'nikma va malakalarni o'zlashtirish, shahs - shakllanishi, pedag'og'ik ta'sirlar samaradorlig'ini ortishida ijobiy rolь o'ynaydi.

         Ijodiy qobiliyatlar moddiy va ma'naviy madaniyat asarlarini yaratish, yang'i g'oya, kashfiyot va yang'iliklar echishda namoyon bo'ladi.

Qobiliyatlar tarkibi

         Odam eg'allaydig'an faoliyat uning' hususiyatlarig'a yuksak talablar qo'yadi. Bu talablarni qandaydir bitta sifat taraqqiyotining' juda yuksak darajasida bo'lsa xam qondira olmaydi. Qobiliyatlar murakkab tuzilishg'a eg'a bo'lg'an psihik sifatlar yig'indisidan iboratdir. Qobiliyatlar tarkibi aniq faoliyat talabi bilan belg'ilanadi va xar turdag'i faoliyatlar uchun turlicha bo'ladi. Masalan, matematik qobiliyat, adabiy qobiliyat, pedag'og'ik, musiqaviy, ihtirochilik va shifokorlik qobiliyatlari tuzilishi mahsus tarkibg'a eg'a. Aniq qobiliyatlar tarkibini tashkil qiluvchi shahsning' hislatlari orasida ayrimlari etakchi o'rinni eg'allasa, ayrimlari yordamchilik rolini eg'allaydi. Masalan, pedag'og'ik qobiliyatlar tarkibida etakchi sifat pedag'og'ik takt, kuzatuvchanlik, bolalarni sevish, ularg'a nisbatan yuksak talabchanlik, bilimlarni berishg'a extiyoj, yordamchi tarzda tashkilotchilik qobiliyati xisoblanadi. Xar turli qobiliyatlarda bir emas, balki bir necha turdag'i faoliyat turlari talablarig'a javob beradig'an birmuncha umumiy sifatlarni ajratishimiz mumkin, bundan tashqari, mazkur faoliyatni bir muncha torroq doirasi uchun javob beruvchi mahsus sifatlarni ajratishimiz mumkin. Bu narsa ularda xar tomonlama qobiliyatlar borlig'i, xar turli kasblar, mashg'ulotlarning' keng' soxalarig'a doir umumiy qobiliyatlar borlig'i xaqida g'apirish imkonini beradi. Bu ikkinchi sig'nallar tizimi xaqidag'i ta'limot bilan bog'liqdir.

         SHahs eg'allashi shart xisoblang'an faoliyat, u xox ta'lim, xox mexnat, xox o'yin, xox sport bo'lishidan qat'i nazar uning' bilish jarayonlarig'a, aqliy hislatlarig'a, xissiy-irodaviy jabxalarig'a, sensomotor soxasig'a, harakterolog'ik hususiyatlarig'a muayyaan talablar qo'yadi va ularning' xamkorlig'idag'i sa'i-xarakati tufayli muvaffaqiyatlarg'a erishiladi. Psiholog'ik ma'lumotlarg'a qarag'anda, insondag'i yuksak ko'rsatkichg'a erishg'an sifat qanchalik ustuvorlikka eg'a bo'lmasin, u talablarni qondirish imkoniyatig'a eg'a bo'lmaydi. Ayrim xollarda aloxida namoyon bo'lg'an psihik hususiyat (hislat) faoliyatning' yuksak maxsuldorlig'i va samaradorlig'ini ta'minlash qurbig'a eg'a, u qobiliyatlarni uddalay oladig'an imkoniyat bilan bab-baravar kuch-quvvat tariqasida vujudg'a keladi, deg'an faraz o'zini oqlamaydi. Shuning' uchun qobiliyatlar murakkab tuzilishg'a eg'a bo'lg'an psihik sifatlar (hislatlar) majmuasidir deyish juda o'rinlidir.

         Qobiliyatlar sifatida ro'yobg'a chiqadig'an psihik hislatlar majmuasining' tuzilishi yaqqol va aloxida faoliyat talabi bilan belg'ilang'anlik tufayli xar qaysi turdag'i faoliyatlar uchun o'zig'a hos tarzda qo'yilishi aynan xaqiqatdir. Buning' uchun ayrim misollarni taxlil qilib o'tamiz.

         1) Matematik qobiliyat matematik materiallarni umumlashtirish, muloxaza yuritish jarayonini qisqartirish, matematik ish amallarini kamaytirish, masalani idrok qilish bilan natijasi o'rtasida aloqa o'rnatish, to'g'ri va teskari fikr yuritishdag'i eng'illik, unumlilik, masala echishda fikr yuritishni epchillig'i kabilar.

         2) Adabiy qobiliyat nafosat xislarining' yuksak taraqqiyoti darajasi hotirada yorqin ko'rg'azmali obrazlarning' jonlig'ini, «til zexni», bexisob hayolan ruxiyatg'a qiziquvchanlik, intiluvchanlik va boshqalar. Ajratib ko'rsatilg'an qobiliyatlar tarkibidan ko'rinib turibdiki, matematik va adabiy qobiliyatlar o'zaro bir-birig'a o'hshamag'an manbalari bilan tafovutg'a eg'adir. Bundan shunday hulosa chiqarish mumkinki, pedag'og'ik, musiqaviy, tehnik, konstruktorlik, tibbiy qobiliyatlar va shung'a o'hshash qobiliyatlar tuzilishi mahsus hususiyatg'a eg'a bo'lib kasbiy axamiyat kasb etishi mumkin.

         Rus olimi I.P.Pavlov o'z ta'limotida «badiiy», «fikrlovchi», «o'rta» tiplarg'a ajratilg'an shahslarning' ana shu uchta tipdan bittasig'a taalluqli ekanlig'ini tavsiflab beradi. Muallif ushbu tipolog'iyani yaratishda oliy nerv faoliyatining' birinchi va ikkinchi sig'nal tizimidan iboratlig'i to'g'risidag'i ta'limotg'a asoslanadi. Birinchi sig'nallar tizimi obrazlar, emociyalardan va ikkinchi sig'nallar tizimi esa obrazlar xaqida so'zlar orqali sig'nal berishdan iboratdir. Ikkinchi sig'nal tizimi I.P.Pavlov tomonidan «sig'nallarning' sig'nali» deb nomlang'an edi. Ushbu tipolog'iyani osonroq qilib quyidag'icha tushuntirish mumkin:

         1) shahs faoliyatida birinchi sig'nallar tizimining' sig'nallari nisbatan ustunlik qilsa, bu inson «badiiy» tipg'a taaluqlidir;

         2) mabodo «sig'nallarning' sig'nali» nisbatan ustuvor bo'lsa, bu shahs «fikrlovchi» tipg'a mansubdir;

         3) ag'arda xar ikkala sig'nallar aralashib ketg'an bo'lsa (birortasining' ustunlig'i sezilmasa) bu inson “aralash” tipg'a mansub odamdir.

         Tipolog'iyaning' o'zig'a hos tomonlari qisqacha ifodalang'anda yoki tavsif qiling'anida quyidag'ilar namoyon bo'ladi:

         1. «Badiiy tip» uchun bevosita u taassurotlar jonli tasavvur, yorqin idrok, xis-tuyg'ular (emociyalar) natijasida vujudg'a keladig'an obrazlarning' yorqinlig'i hosdir.

         2. «Fikrlovchi tip» uchun mavxumlarning', mantiqiy tizimlarning', nazariy muloxazalarning', metodolog'ik muammolarning' ustunlig'i muvofiqdir.

         Badiiy tipning' mavjudlig'i aqliy faoliyatning' zaiflig'i yoki aqlning' eng'ilmaslig'ini bildirmaydi, lekin bu o'rinda g'ap psihika obrazli jabxalarini fikrlovchi tomonlari ustidan nisbatan ustuvorlig'i xaqida beradi. Biroq shuni ta'kidlash joizki, shahsning' ikkinchi sig'nallar tizimidan ustunlik qiladi va bu ustuvorlik mutloqlik hususiyatig'a eg'adir. Ma'lumki, insonlarning' xayot va faoliyatlarida til bilan tafakkurning' o'rni xal qiluvchi axamiyat kasb etadi, shahs tomonidan borliqning' aks ettirish jarayoni so'zlar,  fikrlov vositasida ro'yobg'a chiqariladi.

Qobiliyatlarning' tabiiy asoslari

         Odatda qobiliyatlar insong'a shaxsning' barcha individual psixolog'ik xususiyatlari kabi tabiat tomonidan tug'ma ravishda tayyor xolda berilmaydi. Balki xayot davomida va faoliyat jarayonida shakllanadi. Ilmiy psixolog'iya qobiliyatlarning' tug'malig'i nazariyasini inkor etib shaxs qobiliyatlarining' noma'lum tabiiy omillar tomonidan azaliy belg'ilanishi to'g'risidag'i tasavvurlarg'a qarshi zarba beradi.

         Qobiliyatning' tug'malig'ini inkor qilish absolyut tabiatg'a eg'a emas. Psixolog'iyada qobiliyatning' tug'ma ekanlig'ini tan olinmas ekan, bu bilan miyaning' tuzilishi bilan bog'liq bo'lg'an differencial xususiyatlarning' tug'malig'ini inkor qilmaydi. Qobiliyat taraqqiyotining' dastlabki tabiiy sharti sifatida namoyon bo'ladig'an miya tuzilishining' sezg'i a'zolarig'a va funkcional xususiyatlarig'a layoqat deb ataladi. Layoqat ko'p qirralidir. SHahs tomonidan qo'yilg'an talablarning' tabiatig'a bog'liq ravishda aynan bir xil layoqatlar asosida xar xil qobiliyatlar rivojlanishi mumkin.

         F.A.G'allning' fikricha, odamning' xamma qobiliyatlari “aql” va “qobiliyat” sifatlari miya yarim sharlarida o'zining' maxsus qat'iy markazlarig'a eg'a, ya'ni bu sifatlarning' taraqqiyot darajasi miya teg'ishli qismlarining' miqdorig'a to'g'ridan-to'g'ri bog'liqdir. Shuning' uchun odamning' kalla suyag'ig'a bir qarash yoki boshidag'i do'mboqchalarni shunchaki paypaslab ko'rish orqali g'o'yo odamning' qobiliyatlarini aniqlasa bo'ladi. Layoqatning' miya miqdori, massasi va og'irlig'ig'a bog'liqlig'i  xaqidag'i faraz xam bekor qiling'an. Katta yoshdag'i odam miyasining' o'rtacha og'irlig'i 1400 g'rammg'a yaqin bo'ladi. U.S. Turg'enev miyasining' og'irlig'i 2001 g'ramm, D.G' Bayronniki 1800 g'rammni, mashxur ximik YU.Libixniki 1360 g'rammni, yozuvchi Afransniki 1017 g'ramni tashkil qilg'an. Eng' katta miya aqliy jixatdan nuqsoni bor odamg'a taalluqli ekanlig'i aniqlang'an.

         1675 yilda F.G'alьtonning' “Talantning' irsiyatg'a bog'liqlig'i qonunlari va oqibatlari” deg'an kitobi nashr etildi. Bunda muallif bir necha yuzlab mashxur kishilarning' qarindoshlik aloqalarini o'rg'anib, talant ota-onadan irsiyat yo'li orqali o'tadi deg'an xulosag'a kelg'an. Biroq G'alьtonning' xulosalari ilmiy jixatdan asoslanmag'an edi. Bahlar oilasida musiqag'a bo'lg'an talant dastavval 1550 yilda ma'lum bo'lg'an. Bu talant 1800 yillarda yashag'an qandaydir Reg'ina Susanadan so'ng' tamom bo'lg'an. Umuman Baxlar oilasida 57 dan ko'p musiqachi bo'lg'an. Ularning' 20 tasi mashxur bo'lg'an.

         Bend deg'an skripkachilar oilasida 9 ta mashxur musiqachi bo'lg'an. G'oydon oilasida 2 ta mashxur musiqachi bo'lg'an. Ko'pchilik xollarda mashxur odamlarning' nasl-nasablarini o'rg'anish biolog'ik irsiyatdan emas, balki xayot sharoitining' nasdan naslg'a o'tishidan, ya'ni qobiliyatlar taraqqiyotig'a yordam berishdan ekanlig'i ma'lum bo'ladi.

         XX asrning' ikkinchi yarmida paydo bo'lg'an layoqatni miyaning' mikrotuzilishi va sezg'i a'zolari bilan bog'lovchi faraz maxsuldor bo'lib xisoblanadi. Miya xujayralarini tadqiq etish iste'dodli nerv xujayralarining' morfolog'ik va funkcional hususiyatlarida farq borlig'ini aniqlash mumkinlig'i faraz qilinadi. Layoqatlar bilan nerv jarayonlarining' ayrim differencial xususiyatlari xamda oliy nerv faoliyatining' tiplari o'rtasida bog'liqlik mavjudlig'i to'g'risida faraz xam xaqiqatg'a yaqindir.

         Rus psixolog'i B.M.Teplov va uning' shog'irdlari ishlarida oliy nerv faoliyati  tiplarining' xislatlari ta'siri tufayli shaxs qobiliyatlarining' tuzilishida qandaydir sifat xususiyatlari paydo bo'lishini aniqlashg'a urinishg'an. Jumladan, nerv tizimining' aloxida sezg'irlig'i ma'lum qobiliyat nishonasi  sifatida vujudg'a kelishi mumkin.

         Qobiliyatning' tabiiy sharti, layoqati nerv tizimining' tuzilishi va funkciyalarining' xususiyatlari tarkibida ekanlig'i xaqidag'i barcha morfolog'ik va funkcionallik sifatlar sing'ari umumg'enetika qonunlarig'a bo'ysunish farazining' xaqqoniylig'ini dalillaydi. F.G'alьtonning' irsiyat qonunlari to'g'risidag'i g'oya qobiliyatning' tabiiy shartlang'an xususiyatlari tavsifini ochib bera olmaydi. Chunki unda dalilg'a muxtoj juda ko'p o'rinlar mavjuddir. Shuning' uchun qobiliyat tabiatini biolog'ik irsiyatdan emas, balki turmush muxitining' nasldan naslg'a o'tishidan qidirish maqsadg'a muvofiqdir, ag'arda insonning' taraqqiyoti ijtimoiy-tarixiy qonunlar bilan boshqarilishi tan olinar ekan, qobiliyatning' taraqqiyoti biolog'ik irsiyat qonunlarg'a bo'ysunishi mumkin emas.

         YUqoridag'i muloxazalarg'a asoslang'an xolda hulosa qilish mumkinki, qobiliyat va layoqatlar tabiiy zaming'a bog'liq bo'lsa-da, lekin ular faqat tabiatning' in'omi emas, balki insoniyat tarixiy taraqqiyotining' bebaxo maxsulidir. Xuddi shu bois qobiliyatlarning' namoyon bo'lishi shaxslar tomonidan ijtimoiy extiyojlarni qondirish davomida ijtimoiy shartlang'an bilimlar va ko'nikmalarni tarkib toptirishning' yaqqol usullarig'a bevosita bog'liqdir. Shuning' uchun qobiliyatlar taraqqiyotining' uzluksiz ta'lim tizimig'a bog'liq ekanlig'ini ta'kidlab o'tish muxim axamiyatg'a eg'a.

Foydalanilg'an adabiyotlar

GLOSSARIY

 

 

Sezgi - tashqi va ichki qo'zg'atuvchilarning sezgi a'zolariga ta'sir etishining mahsuli

Eksterioreceptiv sezgilar - inson tanasi va gavdasidagi turli holatlarni va harakatlarni muskullar bilan bog'lovchi sezgilar.

Interioreseptiv sezgilar - inson ichki tana a'zolari holatlarini aks ettiruvchi sezgilar

Idrok - bilishimizning shunday shakliki, u borliqdagi ko'plab, hilma-hil predmet va hodisalar orasida bizga ayni paytda kerak bo'lgan ob'ektni hossa va hususiyatlari bilan yahlit tarzda aks etishimizni ta'minlaydi

Figura  - shunday narsaki, uni aniq anglash, ajratish, ko'rish, eshitish va tuyish mumkin.

Fon - noaniqroq, umumiyroq narsa bo'lib, aniq ob'ektni ajratishga yordam beradi

H o t i r a - bu tajribamizga aloqador har qanday ma'lumotni eslab qolish, esda saqlash, esga tushirish va unutish bilan bog'liq murakkab jarayondir. Hotira har qanday tajribamizga aloqador ma'lumotlarning ongimizdagi aksidir.

Hotiraning samaradorligi - eslab qolishning ko'lami va tezligi, esda saqlashning davomiyligi, esga tushirishning aniqligi bilan bog'lanadi

Diqqat - shunday psihik jarayonki, u shahs ongining narsa va hodisalarga yo'nalganligini aks ettiradi.

 

·        Temperament - shahsning individual-psihologik hususiyatlari majmui bo'lib, u kishida faoliyat va hulq-atvorning dinamik va emocional tomonlari bilan harakterlanadi.

·        Melanholik - temperament turlaridan biri bo'lib, psihik faollikning sust, tez ta'sirlanuvchanlik, hatto arzimagan narsalar uchun ham juda chuqur ta'sirotga berilishi bilan harakterlanadi.

·        Flegmatik - temperament turlaridan biri bo'lib, harakatlar sekinligi, barqarorligi, emocional holatlarning tashqi ko'rinishlari kuchli emasligida namoyon bo'ladi.

·        Harakter - kishidagi barqaror psihik hususiyatlarining individual birligi bo'lib, shahsning mehnatga, narsa va hodisalarga, o'ziga va boshqa kishilarga munosabatlarida namoyon bo'ladi.

·        Holerik - temperament turi bo'lib, hissiyot jo'shqinligi, kayfiyatning tezda o'zgarishi, hissiyotning muvozanatsizligi va umuman harakatchanligi bilan ajralib turishi hosdir.

·        SHahs - ijtimoiy munosabatlarga kiruvchi va ongli faoliyat bilan shug'ullanuvchi betakror odam.

 

ADABIYOTLAR

 

1.      Davletshin M. G'. Umumiy psixolog'iya. T., TDPU,  2000

2.      Klimov Е.A. Obщaya psiholog'iya. M., Piter, 2001

3.      Klimov Е.A. Psiholog'iya. M., Piter, 2000

4.      Maklakov A.G'. Obщaya psiholog'iya  M.; Piter. 2003.

5.      G'oziev E. G'. Umumiy psixolog'iya. 1-2 tom. T., Fan, 2002

Qo'shimcha adabiyotlar

1.      Karimov I.A. Jaxon moliyaviy iqtisodiy inqirozi, O'zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning' yo'llari va choralari. Toshkent, O'zbekiston nashriyoti, 2010 y.

2.      G'amezo A. «Atlas po psixolog'ii» Moskva, Piter, 2001y.

3.      G'ippenreyter YU.B Vvedenie v obщuyu psiholog'iyu: Kurs lekciy: Uchebnoe posobie dlya vuzov -M.; CheRo 1997

Elektron ta'lim resurslari

1. www. tdpu. uz

2. www. pedagog. uz

3. www. Ziyonet. uz

4. www. edu. uz

5. tdpu-INTRANET. Ped

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4- Mavzu:

Faoliyat. Faoliyat turlari. Kasbiy faoliyatning asosiy  tushunchalari.O‘qituvchi professiogrammasi. O‘qituvchining psixologik portreti.

Reja:

1.  Faoliyat haqida tushuncha va uning turlari.

2.  Kasbiy faoliyatga yo‘naltirishda motiv va motivatsiya.

3.  O‘qituvchi professiogrammasi va o‘qituvchining psixologik portreti.

1.     Faoliyat haqida tushuncha va uning turlari.

           Odam tabiati jihatidan faol mavjudotdir. U ma’lum faoliyatda bo‘lmasdan yashay olmaydi. Inson faoliyatining turi juda ko‘p bo‘lib, ulardan eng muhimi ijtimoiy qiymatga ega bo‘lgan ishlab chiqarish mehnatdir. Odam har doim jamoada bo‘lib mehnat qiladi va mehnat natijalarini ham jamoa turmush tarzini o‘zlashtiradi. Har bir tirik organizmning faolligi uning ehtiyojlarini qondirilishiga qaratilgan bo‘ladi. Anglab bo‘lmaydigan va anglab bo‘ladigan tabiiy yoki, madaniy, yoki ma’naviy, shaxsiy yoki ijtimoiy-shaxsiy ehtiyojlar odamda har turli faollik tug‘diradi. Ma’lumki, inson faoliyati jarayonida ma’lum bir mahsulotni yaratadi va undan ishlab chiqarish jarayonida foydalanadi. Aynan faoliyatda erishilayotgan muvaffaqiyatini ta’minlovchi bir qator omillar mavjud.

           Agar hayvonlarni xatti-harakatlari bevosita tevarak–atrofdagi muhit bilan belgilansa, odamning faolligi esa ilk yoshlik davridan boshlaboq, butun insoniyatning tajribasi va jamiyat talabi bilan boshqariladi. SHu bois “faoliyat”, “faollik”, “xatti-harakat” tushuncha-larining mazmun mohiyatini anglab olish lozim. SHunga ko‘ra adabiyotlarda mazkur tushunchalarga berilgan ta’riflarga asosiy e’tiborni qaratish lozim.

           Faoliyat-anglangan maqsad bilan boshqariladigan ichki (psixik) va tashqi (jismoniy) harakatlar yig‘indisiga aytiladi.

           Adabiyotlarda faollik va harakat tushunchalari o‘zaro bir-biriga bog‘liq bo‘lgani bilan ular o‘rtasidagi ayrim farqli belgilar kuzatiladi. Jumladan, faoliyatning mazmuni to‘la-to‘kis uni yuzaga keltirgan tabiiy-biologik va ma’naviy ehtiyojlar bilan shartlashmaganligi tufayli uning psixologik mexanizmi ham o‘zgacha negizda qurilishi mumkin.

           Ikkinchidan, faoliyat muvaffaqiyatini ta’minlash uchun psixik narsa va hodisalarning xususiyat ob’ektiv xossalarni aks ettirishi, qo‘yilgan maqsadga erishish yo‘l-yo‘riqlarini aniqlab berish lozim.

           Uchinchidan, faoliyat shaxsning xulq-atvorini maqsadga qaratilgan harakatlarni ruyobga chiqarish, yuzaga kelgan ehtiyojlarni va yordamga muhtojligi, faollikning imkonini beradigan boshqarishni uddalash lozim. SHuning uchun faoliyatni bilish jarayonlarisiz, irodaviy zo‘r berishsiz amalga oshirish juda mushkul. Aynan ikkala omil o‘zaro uzviy aloqaga kirgandagina yaratuvchanlik xususiyatini kasb etadi.

           Inson faolligining o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, faoliyatning mazmuni ana shu faoliyatni yuzaga keltirgan ehtiyojning bir o‘zi bilan belgilanmaydi. Agar ehtiyoj faoliyatga motiv sifatida madad berib, uni rag‘batlantirib tursa faoliyatning shakli va mazmuni ijtimoiy sharoitlar, ijtimoiy talablar hamda tajribalar bilan belgilanadi.

Faoliyatning interiorizatsiyasi va eksteriorizatsiyasi.

           Tashqi olamda turli hodisalar ma’lum darajada o‘zaro doimiy bog‘liqlikka, ma’lum sharoitlarda namoyon bo‘ladigan biror mustahkam xususiyatga va tuzilishga egadir.

           Ob’ektlar bilan hodisalar o‘rtasidagi bunday barqaror (invariant) munosabatlarni ob’ektlarning muhim xususiyatlari deb yuritiladi. Bu ularning kelajakda qay darajada o‘zgarishi va shu maqsadga muvofiq ish tutish, ya’ni ob’ekt va hodisalarning “xatti-harakatlari”ni oldindan ko‘ra olish imkoniyatini beradi. Tashqi, ya’ni buyumlar bilan qilinadigan bunday holda guyo ichki, ya’ni ildam faoliyatni oldindan payqab olinadi. Ob’ekt (narsa) ustida qilinadigan konkret ishlar bu ob’ektlarning muhim xususiyatlari ustida qilinadigan operatsiyalar bilan, ya’ni ideal (psixik) ishlar bilan almashinadi. Boshqacha qilib aytganda, narsalar bilan jismoniy tarzda qilinadigan ishlar shu narsalarning mazmuni bilan almashinadi.

           Tashqi real ishdan ichki ideal ishga mana shunday o‘tish jarayonini interorizatsiya deb yuritiladi (ichki ishga aylanadi). Inson psixikasi interiorizatsiyasi tufayli ayni chog‘da ko‘z o‘ngida yo‘q bo‘lgan narsalarning obrazlari bilan ishlay bilish qobiliyatiga ega. Interiorizatsiya muammosi rus olimlari L.S.Vigotskiy, A.N.Leon   tev, P.YA.Galperin va ularning shogirdlari tomonidan turli jabhalarda tadqiq qilingan. Interiorizatsiya orqali inson psixikasi muayyan vaqt oralig‘ida uning idrok maydonida yo‘q narsalarning timsoli (obrazi) dan foydalanish qurbiga ega bo‘ladi. SHu narsa ma’lumki bunday o‘zgarishlarning muhim quroli bo‘lib, so‘z o‘zgarishi vositasi sifatida nutqiy faoliyat xizmat qiladi. SHuning uchun so‘zlarni to‘g‘ri ishlatishga odatlanish favqulodda buyumlarning muhim xususiyatlari haqida axborotdan foydalanishning usullarini o‘zlashtirish demakdir. Inson aqliy taraqqiyotida interiorizatsiyaning ahamiyati kattadir.

           Ma’lumki, odamning ichki dunyosi paydo bo‘lgandan so‘ng har bir narsani, har bir harakatni oldindan ichida o‘ylab so‘ngra amalga oshiradi. Oldin ichida o‘ylab, so‘ngra bevosita tashqi munosabatga o‘tishi faoliyatning eksteriorizatsiyasi deb yuritiladi.

Faoliyatning tarkibi

           Inson faoliyati juda xilma–xildir. Unga  mehnat, pedagogik, badiy–ijod, ilmiy–tadqiqot faoliyatlarini kiritish mumkin. Inson faoliyati tarkibini tahlil qilish, shuni ko‘rsatadiki, faoliyat tashqi dunyoni ongli psixik aks ettirilishida namoyon bo‘ladi. Har qanday faoliyatda inson o‘z xatti-harakatlarini maqsadini anglaydi, kutilayotgan natijani tasavvur qiladi, sharoitni idrok qiladi va baholaydi, bajariladigan harakat tarkibini o‘ylaydi, irodaviy zo‘r beradi, faoliyatning borishini kuzatadi, muvaffaqiyat va mag‘lubiyatini o‘ylaydi.

           Faoliyat bir tomondan, shaxsning rivojlanishi va sifatlarining namoyon bo‘lish sharoiti, ikkinchidan, shu faoliyat sub’ekti bo‘lgan shaxsning taraqqiyot darajasiga bog‘liqdir.

           Barcha faoliyat turlari tarkibida uchta tarkibiy qismni: maqsad–motiv–harakatni ajratish mumkindir.

           Maqsad – inson faoliyati so‘nggi natijasining obrazi sifatida namoyon bo‘ladi va ehtiyojlarini amalga oshirilishidir.

           Motiv – kishini faoliyatga undaydi va unga mazmun baxsh etadi.

           Ish–harakat galdagi bitta oddiy vazifani bajarishga qaratilgan, nisbatan tugallangan faoliyatning tarkibi. Faoliyatga qaratilgan maqsad ozmi–ko‘pmi uzoq yoki yaqin bo‘lishi mumkin. SHuning uchun bu maqsadga erishish odam tomonidan ana shu maqsad sari harakat qilish davomida uning oldida tug‘iladigan qator juz’iy maqsadlarni  izchillik bilan hosil qilishdan iborat bo‘ladi.         

Faoliyatning asosiy turlari

           Odamlarning faoliyati ongli faollik sifatida inson ongining tarkib topishi va taraqqiyoti bilan bog‘liq holda tarkib topadi va rivojlanadi. Inson faoliyatida taraqqiyotning asosi hamda ong mazmunining manbai bo‘lib xizmat qiladi.

           Faoliyatda insonning shaxsi ifodalanadi, shu  bilan birga faoliyat odam shaxsini tarkib toptiradi. Odamlarda har xil turdagi faoliyatlarning paydo bo‘lishi va taraqqiyoti juda ham murakkab hamda uzoq davom etadigan jarayon. Bolaning faoliyati uning kamoloti davomida faqat asta-sekin ta’lim va tarbiyaning ta’siri ostida ongli maqsadga mos faoliyat shaklini egallab boradi.

          

 

 

 

 

 

 

 

Inson faoliyati asosan uch turga bo‘linadi:

·            o‘yin

·            mehnat

·            ta’lim faoliyati.

           Bu faoliyat turlari bola shaxsining tarkib topishida hal qiluvchi rol o‘ynaydi.

           O‘yin. Bola bir yoshga to‘lgandan boshlaboq unda faoliyatning sodda shakllarini egallash uchun shart-sharoitlar yuzaga kela boshlaydi. Bunday shart-sharoitlardan birinchisi o‘yindir. O‘yin faoliyatini hayvon bolalarida ham uchratish mumkin. Hayvonlarning yosh bolalarida kuzatiladigan o‘yin faoliyatiga har xil narsalar bilan shug‘ullanish,  yolg‘ondakam urishishlar, yugurishni va shu kabilarni kiritish mumkin. Bolalarda ham o‘yin ularning faoliyatlarini, faolliklarini amalga oshirish shaklidir. Sof holdagi o‘yin faoliyatini yuzaga keltiradigan sabab ehtiyoj bo‘lsa, uning manbai taqlid va tajribadir. Bolalar narsalar bilan rolli qoidali, harakatli, didaktik mazmunli o‘yinlarni o‘ynaydilar.

           O‘yin narsa va hodisalarning mazmunini bolaning o‘z tajribasida bilib olishga, mazkur mazmunlarni ishlata bilishga mashq qildiradi. Bolaning shaxsiy sifatlari boshqalar bilan munosabatlarda tarkib topib boradi.

           O‘yin faoliyatida bola ijtimoiy voqelikni taqlid, rolь orqali ijro etishga harakat qiladi va shu yo‘sinda atrof-muhit to‘g‘risidagi, ijtimoiy turmushdagi shaxslararo munosabatlarni o‘zlashtira boradi. Ijtimoiy turmushdagi u yoki bu hodisani rolь orqali ijro qiladi. So‘z bilan harakatning birikuvi natijasida o‘yin faoliyati tusini oladi va muayyan ma’noda axborot berish, uzatish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Dastlabki o‘yin aynan kattalar xatti-harakatini takrorlash, ularga taqlid qilish bilan tavsiflanadi. Syujetli o‘yinlar borliqning goh anglangan, goho anglanmagan tarzda u yoki bu tomonlarini egallashga harakat qiladi.

           O‘yin dastavval bola uchun vaqt o‘tkazish, uni mashg‘ul qilish funksiyasini bajarsa, keyinchalik ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot namunalarini ifodalash darajasiga o‘sib o‘tadi. Rollar, ma’noli harakatlar, ibratli imo-ishoralar, tushunchalar bola shaxsini shakllantirishda faol ishtirok etadi. Bola tug‘ilgandan to maktab ta’limigacha uning uchun o‘yin faoliyati etakchi faoliyat rolini bajaradi, shuningdek o‘yin didaktik tus kasb etishi ham mumkin.

           Ta’lim faoliyati o‘yin faoliyatining pirovardida yuzaga keladi. Bu faoliyatning maqsadi ma’lum axborotlarni, bilimlarni, harakatlar va amallarni o‘zlashtirishdan iboratdir. Odamning o‘z maqsadiga ko‘ra batamom o‘rganish va o‘zlashtirishdan iborat bo‘lgan mana shunday maxsus faoliyati ta’lim faoliyati deyiladi. Psixologik jihatdan olganda, ta’lim faoliyati o‘z ichiga quyidagi jarayonlarni oladi: ma’lum bir nazariya va amaliy faoliyat turini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun ob’ektiv olamning eng muhim xususiyatlariga doir axborotlarni o‘zlashtirish. Bu jarayonning mahsuloti bilimlardir. Mana shu faoliyatni, ya’ni bilimlarni o‘zlashtirishda yuzaga keladigan usul va operatsiyalarni egallash, bu jarayonlarning mahsuloti malaka va uquvlardan iboratdir. Ta’lim faoliyatining tarkibi juda ham murakkab bo‘lib, bilimlar, tushunchalar, malakalar, odatlar, uquvlar kiradi.

           Ta’lim faoliyati ma’lum ravishda tashkil etilgan sharoitda amalga oshiriladi. Katta yoshli kishilar bolalarning taraqqiyotiga faol ta’sir etib, ularning ta’lim faoliyatlarini hamda bu faoliyat bilan bog‘liq bo‘lgan xatti-harakatlarni tashkil qiladilar. Bu faoliyat va harakatlarni insoniyat ijtimoiy tajribasini o‘rganish tomon  yo‘naltirishdir. SHunday qilib, ta’lim faoliyati katta kishilar tomonidan tashkil qilinib, boshqariladi va tizimli ravishda nazorat qilib boriladi. Ma’lumki, ta’lim faoliyati bilan tarbiya ishlari uzviy bog‘liqdir. Bizning maktablarimizda har qanday ta’lim jarayoni hamma vaqt tarbiyaviy xarakterga ega, bolalarga u yoki bu fan bo‘yicha ta’lim berar ekanmiz, shuning bilan birga ularni biz tarbiyalashimiz kerak. Maktabdagi tarbiyaviy ishlarni asosan tushuntirish, ishontirish, ko‘rsatish, rag‘batlantirish, talab qilish, vazifa berish va jazolash kabi vositalar yordamida amalga oshiriladi. Maktabdagi barcha tarbiyaviy ishlarni asosiy maqsadi o‘quvchilarni  vatanparvarlik ruhida tarbiyalashdan iboratdir.

           Mehnat faoliyati – ma’lum ijtimoiy foydali, moddiy yoki madaniy, ma’naviy mahsulot ishlab chiqarishga qaratilgan faoliyatdan iborat. Kishilarning mehnati ma’lum maqsadga qaratilgan har doim ijtimoiy tabiatga ega bo‘ladi.

           Mehnat faoliyatining maqsadi kishilarning iste’mol qilinadigan narsalarni, ya’ni non, mashinalar, turli ishlab chiqarish mahsulotlarini tayyorlash, ya’ni kiyim-kechak oziq-ovqat va boshqa shu kabi narsalarni ishlab chiqarishga qaratilgan bo‘lishi mumkin.

           Mehnat faoliyati o‘z mohiyati jihatdan ham ijtimoiydir. Mehnat taqsimoti ham ijtimoiydir. Mehnat taqsimoti tufayli birorta kishi ham o‘ziga kerak bo‘ladigan narsalarni faqat ishlab chiqarishga qatnashmay, balki deyarli hech qachon hatto birgina narsani boshdan oxirigacha ishlab chiqarishda ham qatnashmaydi. SHuning uchun odam hayoti uchun zarur bo‘lgan hamma narsalarni jamiyatdan oladi, o‘z ehtiyojlarini qondiradi.

2.     Kasbiy faoliyatga yo‘naltirishda motiv va motivatsiya.

Kasbiy faoliyatning pedagogik jihatlari esa xodim xulqidagi mavjud axloqiy-siyosiy xususiyatlarda aks etib, axloqiy me’yorlar va prinsiplarning shaxs ongida qanday xosil bo’lishi bilan belgilanadi. Axloqning shakllanishida atrofdagi turli xulq-atvordagi kishilar, shaxsiy tajriba, muayyan tiplar to’g’risidagi ma’lumotlar, ommaviy axborot vositalarida yoritilayotgan faktlar katta ahamiyatga.

Yuqorida biz tanishib chiqqan faoliyat turlari o‘z-o‘zidan ro‘y bermaydi. SHaxsning jamiyatdagi ijtimoiy xulqi va o‘zini qanday tutishi, egallagan mavqei ham sababsiz, kuzatilmaydi. Faoliyatning amalga oshishi va shaxs xulq - atvorini tushuntirish uchun va kasbiy faoliyatga yo’naltirish uchun psixologiyada «motiv» va «motivatsiya» tushunchalari ishlatiladi.

Psixologik ma’lumotlarga ko‘ra har qanday faoliyat muayyan motivlar ta’sirida vujudga keladi va etarli shart-sharoitlar yaratilgandagina amalga oshadi. SHuning uchun ta’lim jarayonida o‘zlashtirish, egallash va o‘rganishni amalga oshirishni ta’minlash uchun o‘quvchilarda o‘quv motivlari mavjud bo‘lishi lozim.

SHu nuqtai nazardan  motiv - konkretroq tushuncha bo‘lib, u shaxsdagi u yoki bu xulq-atvorga nisbatan turgan moyillik, hozirlikni tushuntirib beruvchi sababni nazarda tutadi.

         Motiv – ma’lum ehtiyojlarni qondirish bilan bog‘liq faoliyatga undovchi sabab.

         Amerikalik olimlar D. Makklelland, D. Atkinson va nemis olimi X. Xekxauzenlar fikriga ko’ra ikki turdagi motiv bor: muvaffaqiyatga erishish motivi hamda muvaffaqiyatsizliklardan qochish motivi. Odamlar ham u yoki bu turli faoliyatlarni kirishishda qaysi motivga mo‘ljal qilishlariga qarab farq qiladilar. Masalan, faqat muvaffaqiyat motivi bilan ishlaydiganlar oldindan ishonch bilan shunday ish boshlaydilarki, nima qilib bo‘lsa ham yutuqqa erishish ular uchun oliy maqsad bo‘ladi. Ular hali ishni boshlamay turib, yutuqni kutadilar va shunday ishni amalga oshirishsa, odamlar ularning barcha harakatlarini ma’qullashlarini biladilar. Bu yo‘lda ular nafaqat o‘z kuch va imkoniyatlarini, balki barcha tashqi imkoniyatlar - tanish-bilishlar, mablag‘ kabi omillardan ham foydalanadilar.

         Boshqacha xulq-atvorni muvaffiqiyatsizlikdan qochish motiviga tayangan shaxslarda kuzatish mumkin. Masalan, ular birinchilardan farqli, ishni boshlashdan avval nima bo‘lsa ham muvafikiyatsizlikka duchor bo‘lmaslikni o‘ylaydilar. SHu tufayli ularda ko‘proq ishonchsizlik, yutuqqa erishishga ishonmaslik, pessimizmga o‘xshash holat kuzatiladi. SHuning uchun bo‘lsa kerak, oxir-oqibat ular baribir muvaffiqiyatsizlikka uchrab, «O‘zi sira omadim yurishmaydigan odamman-da» degan xulosaga keladilar. Agar birinchi toifali shaxslar bir ishni muvaffiqiyatli tugatgach, ko‘tarinki ruh bilan ikkinchi ishga kirishishsa, ikkinchi toifa vakillari, har qanday ishni yakunlagandan so‘ng, uning natijasidan qat’iy nazar, ruhan tushkunlikka tushadilar va og‘rinish hissi bilan boshqa ishga kirishadilar.      «Motivatsiya» tushunchasi «motiv» tushunchasidan kengroq ma’no va mazmunga ega. Motivatsiya - inson xulq-atvori, uning bog‘lanishi, yo‘nalishi va faolligini tushuntirib beruvchi psixologik sabablar majmuini bildiradi.

         Motivatsiya – odamni faol faoliyatga undovchi sabablar majmui.

         Bu tushuncha u yoki bu shaxs xulqini tushuntirib berish kerak bo‘lganda ishlatiladi, ya’ni: «nega?», «nima uchun?», «nima maqsadda?», «qanday manfaat yo‘lida?» degan savollarga javob qidirish - motivatsiyani qidirish demakdir. Demak, u  xulqning motivatsion tasnifini yoritishga olib keladi.

Motiv va motivatsiya muammolarini tadqiq etishda rus va sobiq ittifoq psixologlari o‘zlarining munosib hissalarini qo‘shganlar, jumladan, K.D.Ushinskiy, I.M.Sechenov, I.P.Pavlov, V.M.Bexterov, A.F.Lazurskiy, V.M.Myasishchev, A.A.Uxtomskiy, L.S.Vo‘gotskiy, S.L.Rubinshteyn, A.N.Leontьev, P.M.Yakobson va boshqalar.

3.  O‘qituvchi professiogrammasi va o‘qituvchining psixologik portreti.

Professiogramma -  kasbning turli ob’ektiv xarakteristikalarining tasnifi ya’ni Kasb tanlashga yo‘naltirilgan shaxsning qiziqishi, mayli, xohishi, o‘zini o‘zi baholashi, nufuzi kabilarga oid materiallarni o‘zida mujassamlashtirishdir.

Professiogrammaning psixologik jihatlari

I.       O‘qishga munosabat va intellektual sifatlar: bilimlarning chuqurligi, turli o‘quv fanlarini o‘zlashtirishning intellektual (aqliy) imkoniyatlari, salohiyatlilik va qiziquvchanlik, ijodiy faoliyatga qobillik, ma’naviy qiziqishlarning ko‘lami, fikrni bayon qila olish uquvi, o‘qiganlilik, ma’lumotlilik.

II.      Axloqiy – irodaviy fazilatlar: serharakatlilik, tirishqoqlik, mustaqillik, hissiy faollik, irodaviy qat’iyatlilik, odoblilik, ezgulik, bolalarga mehr – muhabbat, dilkashlik, rostgo‘ylik, haqgo‘ylik, kamtarlik, xushmuomalalilik, vazminlik (bosiqlik).

III.    Ishbilarmonlik xislatlari: tashkilotchilik qobiliyati, mehnatsevarlik, so‘ziga sodiqlik, o‘ziga tanqidiylik, prinsipiallik, qiyinchilikni yengish, tashabbuskorlik, amaliyotchilik, do‘stlar orasida nufuzga egalik.

O‘quvchilarni professiogramma bilan tanishtirishda bosh maqsad quyidagi tarkibiy qismlari  o’z aksini topadi:: 

         A) asosiy mehnat qurollari – kasb tanlovchining diqqati, shijoati, fikr – xayoli – xuddi shu qurollarga qaratilgan va yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak;

B) asosiy mehnat operatsiyalari: mehnat quroli bilan qanday faoliyatni amalga oshirish imkoniyati mavjudligini aniqlash va qaysi sohalarda ishlatish mumkin ekanligini bilish; ishlab chiqarish jarayonidagi operatsiyalarning rolini to‘g‘ri tasavvur qila olish; operatsiyalarning yangi variantlarini qidirish va kashf qilish uchun harakat qilish;

V) asosiy qurollar va vositalar: qo‘l aslahalaridan – slesar, xirurg, skripkachi, g‘ijjakchi, kamon chaluvchi kabi kasb egalari foydalanadi;

G) mehnat sharoitlari: kasb tanlovchini o‘rab turgan tabiiy muhit va sharoitlar,kishilar va hokazo.

O’qituvchilik professiogramma quyidagilarni o’z ichiga oladi:

1) O’qituvchi shaxsining xususiyatlari;

2) O’qituvchining ruxiy–pedagogik tayyorgarligiga qo’yilgan talablar;

3) Maxsus tayyorgarlik xajmi va mazmuni;

4) Ixtisosga oid usuliy tayyorgarlikning mazmuni.

 

Professiogramma oldiga quyidagi talablarni qo‘yish maqsadga muvofiq:

1.Ishning qanday nomlanishi va uning nimalardan tuzilishi

2.Ishning maqsadi, samaradorligi xususida ma’lumotlar;

3.Mehnat quroli sifatida nimalar qo‘llanilishi;

4.Mehnat predmetining tarkiblari va ularning o‘ziga xos jabhalari;

5.Mehnat faoliyati qaysi usullar yordami bilan bajarilishi;

6.Nimalarning negizida ish (mehnat, faoliyat; amalga oshirilishi);

7.Mehnat mahsullarini baholash mezonlari;

8.Ishning qanday ixtisoslik talab qilishi xususiyatlari.

9.Ish qanday vositalar yordami bilan bajarilish imkoniyati va uning motivirovkasi.

10.Ishning bajarilish shart va sharoitlari;

11.Mehnatni (faoliyatni) tashkil qilish shakllari;

12.Mehnatning kooperatsiyasi (Kim?, Nima?, Kim bilan hamkorlikda?);

13.Mehnatning jadalligi (intensivligi) to‘g‘risida ma’lumotlar;

14.Mehnat faoliyatida mas’uliyatning va xavf – xatarning qaysi daqiqalari (holatlari) uchrashi;

15.Mehnat uning sub’ektiga qanday foyda, naf keltirishi (ish haqi, mukofot, ma’naviy ozuqa, imtiyoz, ijtimoiy moyillik, alьtruizm xislati, maqtov, jamoatchilik bahosi va boshqalar);

16.Ish yoki faoliyatning o‘ziga xos xususiyatlariga ko‘ra qanday talablarga va cheklanishlarga ega ekanligi.

         Insonning     mehnat      faoliyatini      kuzatishda quyidagi vositalarni qo‘llash maqsadga muvofiq:

         - F.Gilbertning “Ish kuni fotografiyasi” metodikasi (rasmlarda ifodalangan ishchining harakatini kuzatish, ko‘zdan  kechirish  orqali  ularni tahlil qilish (sa’i- harakatlar bo‘yicha tizim vujudga keltirish, ulardagi o‘zgarishlarga binoan muayyan ketma-ketlikda joylashtirish);

         - A.K.Gostevning xronokartasi (ikki yoki uch marta yarim soatdan smenada va smenadan keyin tekshiruv o‘tkazish);

         - talabalarda dars boshida, o‘rtasida va oxirida yoki boshqa vaziyatlarda: yordamchi yumush bilan shug‘ullanish holati, dam olish, uyqu va shu kabilar.

Kuzatish metodining bir necha xil shakllari mavjud bo‘lib, vazifalariga qarab ularning har biridan foydalanish mumkin:

kuzatiluvchining psixologik portretini yaratish (o‘smirlarda yuqori natijalar beradi), xulq-atvor portretini tahlil qilish va hakazo.

           Bu kuzatishda Empatiya   ya’ni  insoning o‘zini xayolan suhbatdoshi o‘rniga qo‘yish orqali uning kechinmalari va hissiyotlarini tushunishga intilishi. Bunda insonning emotsional muammolariga yondashishi tushuniladi. Bu boshqa odam hissiyotlari va kechinmalariga hamdard bo‘la olishdir. Bir tomondan ob’ektni tushunishda uni o‘rniga o‘zini qo‘ya olishi muhim bo‘lsa, ikkinchi tomondan uning ichki hissiyotlarini tushunish unga hamdard bo‘la olish ham muhimdir.

           Insonning inson tomonidan idrok etilishida yo‘naltirishning roli kattadir. Bu ayniqsa inson haqida,  noma’lum inson haqida ilk fikrlarni olishda muhimdir. Bu borada A.A.Bodalevning o‘tkazgan tadqiqotlari nihoyatda ahamiyatlidir. Ikki guruh talabalariga bir inson rasmi beriladi. Birinchi rasmda berilgan inson jinoyatchi deb, ikkinchi guruhda esa rasmdagi kishi yirik olim deb e’lon qilinib, ularga portretni yozma ifodalash vazifasi beriladi. Birinchi holatda quyidagi tavsiflar beriladi, ya’ni ko‘zlarini ichiga kirib ketgani, ichki alam, qasosdan uzun dahan boshlagan ishi, jumladan jinoyatni yakuniga etkazish kabilar ekanligi qayd etiladi.

           Ikkinchi guruhda ichiga kirgan ko‘zlari fikrning chuqurligi haqida gapirib, bunda uzun dahan qiyinchiliklarga bardoshlilik, irodalilik sifatida baholangan.

           Keltirilgan mulohazalardan ko‘rinadiki, insonni inson tomonidan idrok qilinishida tashqi tomondan berilayotgan ko‘rsatma, shaxsning bu boradagi bilim, ko‘nikma va malakalari muhim rol o‘ynaydi.

           psixologik portreti -kuzatilgan ob’ektni foto (rasm) orqali kuzatuvchi tomonidan faktik ifodalanishi, ya’ni kuzatilgan ob’ektni  xususiyatlariga jins, yosh, ish staji, kasb va boshqa omillarning ta'sirini aniqlash uchun foydalaniladi.

            Kuzatish natijalarini umumlashtirishda ma’lumotlar miqdor va sifat jihatidan tahlil qilinadi, tajriba yakunlari bo‘yicha g‘oyalar, umumlashmalar, xossalar, qonuniyatlar, mexanizmlar, holatlarning ilmiy psixologik talqini amalga oshiriladi.

            Kuzatish yakunida to‘plangan ma’lumotlar ilmiy hisobot sifatida muayyan qoidalarga asoslangan holda quyidagi tartibda joylashtiriladi: kirish, metodikalarning tasnifi, natijalarning bosqichma-bosqich tahlili, ularning muhokamasi, izlanishlarning xotimasi va xulosalari, amaliy xususiyatga ega bo‘lgan tavsiyalar, ko‘rsatmalar berilishi, foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxati va nihoyat ilovalar (har bir qism o‘ziga xos yakunlangan, tugallangan ma’no anglatishi lozim).

O’qituvchi psixologik portreti kuzatish jarayonida talabalarni bahs, munozara jarayonida o‘zaro ta’sir o‘tkazish imkoniyatini aniqlash uchun qo‘llash ijobiy natijalar beradi:

-         umumiy muammo mohiyatiga guruh a’zolarini yo‘naltirish;

-         guruh a’zolari tomonidan muammoni echish yo‘llarini baholash;

-         bahs (munozara, diskussiya) jarayonini nazorat qilish;

-         umumiy fikrga kelish uchun guruhiy qaror qabul qilish;

-         muammo yechimiga erishishdagi guruh a’zolarining birdamligi va hamjihatligi.

Kuzatish yakunlari bo‘yicha umumpsixologik xulosalar chiqarish, milliy, etnopsixologik, hududiy xususiyatlarni qat’iy ravishda sharhlash, yosh davrlari, jinsiy xususiyatlariga taalluqli mulohazalar bildirish- psixologik bilimlarning boyishiga olib keladi. Tajribalarda, kuzatishlarda to‘plangan materiallar qiymatini oshirish uchun vujudga kelgan barcha omillarni psixologik tahlil qilish, statistik metodlardan unumli foydalanish zarur, toki bu mezonlar ma’lumotlarning ilmiylik darajasini yuksaltirishga xizmat qilsin.

Psixologik portreti kuzatish natijalarini miqdoriy tahlil qilishda statistik metodlarni quyidagi tartibda qo‘llash lozim:

-         olingan natijalarni foizlar bo‘yicha hisoblab chiqish;

-         to‘plangan ma’lumotlarning o‘rtacha arifmetik qiymatini topish;

-         son qatoridagi o‘rtacha kvadrat og‘ishni hisoblash (sigma);

-         son qatoridagi miqdorlar tarqoqligini aniqlash (dispersiya);

-         omillar o‘rtasidagi muayyan munosabatlar mavjudligini (korrelyasion) tahlil qilish;

-         ma’lumotlar, metodikalar ishonchlilik darajasini aniqlash uchun Stьyudent mezonidan foydalanish lozim.

Mavzu bo’yicha  izoxli lug’at(glossariy):

Faoliyat - anglangan maqsad bilan boshqariladigan ichki (psixik) va tashqi (jismoniy) harakatlar yig‘indisiga aytiladi.

Interorizatsiya - tashqi real ishdan ichki ideal ishga mana shunday o‘tish jarayonini

Eksteriorizatsiyasi - oldin ichida o‘ylab, so‘ngra bevosita tashqi munosabatga o‘tishi faoliyat

Maqsad – inson faoliyati so‘nggi natijasining obrazi sifatida namoyon bo‘ladi va ehtiyojlarini amalga oshirilishidir.

Motiv – kishini faoliyatga undaydi va unga mazmun baxsh etadi.

Ish–harakat - galdagi bitta oddiy vazifani bajarishga qaratilgan, nisbatan tugallangan faoliyatning tarkibi.

O‘yin -  bola bir yoshga to‘lgandan boshlaboq unda faoliyatning sodda shakllarini egallash uchun shart-sharoitlar yuzaga kela bosh.

Mehnat faoliyati – ma’lum ijtimoiy foydali, moddiy yoki madaniy, ma’naviy mahsulot ishlab chiqarishga qaratilgan faoliyatdan iborat.

O’qish – o‘quvchinnng o‘z qobiliyati, bilimi, malaka va ko‘nikmalarini rivojlantirishga qaratilgan xarakat.

Motiv - konkretroq tushuncha bo‘lib, u shaxsdagi u yoki bu xulq-atvorga nisbatan turgan moyillik, hozirlikni tushuntirib beruvchi sababni nazarda tutadi.

Motivatsiya –  odamni faol faoliyatga undovchi sabablar majmui.

Professiogramma -  kasbning turli ob’ektiv xarakteristikalarining tasnifi ya’ni Kasb tanlashga yo‘naltirilgan shaxsning qiziqishi, mayli, xohishi, o‘zini o‘zi baholashi, nufuzi kabilarga oid materiallarni o‘zida mujassamlashtirishdir.

Empatiya - ya’ni  insoning o‘zini xayolan suhbatdoshi o‘rniga qo‘yish orqali uning kechinmalari va hissiyotlarini tushunishga intilishi. Bunda insonning emotsional muammolariga yondashishi tushuniladi.

Psixologik portreti - kuzatilgan ob’ektni foto (rasm) orqali kuzatuvchi tomonidan faktik ifodalanishi, ya’ni kuzatilgan ob’ektni  xususiyatlariga jins, yosh, ish staji, kasb va boshqa omillarning ta'sirini aniqlash uchun foydalaniladi.

Adabiyotlar ro‘yhati:

1.  I.A.Karimov. Buyuk kelajak sari. T.O‘zbekiston. 1998,

2.       Karimov I.A. O‘zbekistonninng o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. – Toshkent, O‘zbekiston, 1992.

3.       Karimov I.A. Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori.    – Toshkent, SHarq nashriyot-matbaa konserni, 1997.

4.       O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi +onuni //Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. – Toshkent, SHarq nashriyot-matbaa konserni, 1997.

5.       “Ta’lim to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni. 1997 y, 29 avgust.

6.       Toshmurodova Q.A. “Ta’lim-tarbiyani rejalashtirish xususiyatlari”. 1993.

7.       Tursunov Y.Nishonaliev U. Pedagogika kursi. T. 1996.

8.       K.Hoshimov va boshqalar taxriri ostida «Pedagogik tarixi».

«Fan» nashriyoti. Toshkent -2001 yil.

9.       N.Xo‘jaev va boshqalar "Pedagogika asoslari" 2003 yil.

10.  N.Xo‘jaev va boshqalar "Ta’lim nazariyasi" 2003 yil.

11.  G‘oziev E.G. Umumiy psixologiya. Toshkent. 2002.1-2 kitob.

 

 

 

 

 

 

5-Mavzu;

Kasbkorlik. Kasbkorlikning yuqori darajasi. Kasbkorlikni shakllanishining bosqichlari.

 

Reja:

1.Sharq mutafakkirlarining kasbkorlik to'g'risidagi qarashlari

2.Ko'nikma va malakalarning shakllanishi va kasbkorlikning yuqori darajasi.

3.Kasbiy etuklik va professional faoliyat.

 

1.    Sharq mutafakkirlarining kasbkorlik to'g'risidagi qarashlari

 

Abu Ali Ibn Sino

O'spirin hunar egallashi bilan unda nafaqat ahloqiy hislar, balki harakterning irodaviy hislatlari ham tarkib topa boshlaydi.

Abu Ali Ibn Sino, Muhammad Rizo Ogahiy

  O'g'il va qizlarning aqliy, hissiy va jismoniy imkoniyatlarini g'oyat ziyraklik bilan kuzatgan holda, ularning fe'l atvorlarini tezroq bilib olish, salbiy va ijobiy sifatlarini osonroq aniqlash, yoqimsiz hatti - harakatlarini bartaraf etish mumkin.

Abdulla Avloniy

  Barkamol shahsning ko'p qirrali bilimlarga ega bo'lishi, yahshi bir kasb - korning sirlarini egallashi ko'p jihatdan ijtimoiy muhit bilan oilaviy sharoitning uyg'unligiga bog'liqdir.

“Mental harita” bu- kasbiy faoliyat maydonining mutahassis joylashishi mumkin bo'lgan ichki olami hisoblanadi. Kasbiy faoliyat maydoni tarkibidan kasbiy sohadagi anchagina barqaror ta'lim, kasbning tavsiyanomasi, uning qo'llanish sohasi, aniq ishchi o'rniga nisbatan yashovchanligi o'rin olgan.

         Halqimizda ajoyib bir odat bor:  kishilarning bir-biri bilan tanishuvi hol-ahvol so'rashishdan, muomala maromidan boshlanib, kasb-hunar, kasb-korni aniqlash istagi bilan tugaydi. Shu boisdan har bir fuqaro «Dunyoda qay  ahvolda yashadim (hayot va faoliyat izchilligi), qanday g'aroyib ishlarni     (mehnat     mahsulining     sifati,     o'zining mangulikka    dahldorligi)     amalga     oshirdim?». O'z taqdirimdan (turmush strategiyasi va taktikasi nazarda tutilmoqda)        hursandmanmi?        Oldimda        turgan vazifalarni (rejalashtirish, nazorat qilish, baholash,tekshirish   kabilar   tasavvur   etiladi)   amalga  oshira oldimmi,  ko'zlagan   maqsadimga   (maqsad   ko'zlash,   uni ro'yobga chiqarish, omilkor vositalar tanlash va tatbiq qilish   majmuasiga)  erisha oldimmi?  Kabi  savollar tug'ilishi va muammoli masalalar kelib chiqishi tabiiy hol.  Shuning uchun shahsni (bo'lg'usi kasb sub'ektini) o'rganish chog'ida uning tarjimai holiga (biografiyasiga) jiddiy e'tibor berish, u bilan puhta tanishish, qanday jamoat    ishlarida   qatnashganligini   (status,    mavqe, rolь, tashkilotchilik  qobiliyati  to'g'risida  ma'lumot olish)   va   shu   kungacha   egallab   kelgan   lavozimini (kasbiy  layoqati,   unga   yaroqliligi   hususiyatlarini) diqqat     bilan  tekshirish,  u  yoki  bu  amal  kursisiga loyiqligini aniqlash maqsadida uning qobiliyatlariga (kasbiy, umumiy ko'rinishlariga) oqilona baho berish talab qilinadi.  Shu o'rinda etuk ruhiyat mutahassisi Jaloliddin      Rumiyning      quyidagi      ibratomuz fikrlarini keltirishni joiz deb bildik. «Sen hamma narsani unutishining mumkin,  yolg'iz bir narsani - nechun dunyoga kelgansan, shuni unutmasang bas. O'zingni arzon  sotmagaysan,    illo    bahoying   baland».   Ushbu jumlalarda tafakkur qiluvchilar uchun etarli ma'no bor deb uylaymiz.

Nosir   Hisravning   quyidagi   to'rtligi   ilm hunar o'rganuvchilar uchun ibratlidir nazarimizda:

«Bilim qidirishga urdim boshimni,

 Bekorga o'tkazmadim umrimni bir dam.

 Qaydaki eshitsam ilmu donishni,

 Eshigi tagida o'ltirdim mahkam»

 

Hunaringdan bir kun etarsan bahtga,

Hunarsiz kim etar toj ila tahtga.

Nizomiddin Ganjaviy

 

 

 

 

 

 

2.    Ko'nikma va malakalarning shakllanishi va kasbkorlikning yuqori darajasi.

Kasb-hunar  egalari qadimdan e'zozlanib kelingan. Bizning davlatimizda ularga nisbatan hurmat-ehtirom o'zligimizni anglash tufayli yanada jamiyatimizda bilimdon, mustaqil fikrlovchi, yuqori malakali, ma'naviyatli, mohir kasb egalari tobora ko'proq talab qilinmoqda. O'zbekiston Respublikasi hukumati Qaror va Nizomlarida mutahassis kadrlar tayyorlash masalasiga katta ahamiyat berilmoqda va ular haqida alohida g'amho'rlik qilinmoqda. Shu bilan birga, tor sohadagi kasbdan asta-sekin keng qamrovli universal kasbga o'tish muammosi, g'oyasi ilgari surilmoqda. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da ko'rsatib o'tilganidek, mehnat va kasbiy tayyorgarlik sifatini yanada yahshilash, uzluksiz ta'limning faol metodlarini qo'llash, yangi pedagogik tehnologiyani amaliyotga tadbiq etish, ta'lim va tarbiya birligi tamoyilini sobitqadamlik bilan amalga oshirish lozim.

SHarq mutafakkirlari ta'limotida o'g'il va kizlarga ta'lim va tarbiya berish, ularga kasb-hunar o'rgatish g'oyasi muhim o'rin egallaydi. Qadimiy an'analarimizga binoan hunarmand va kasb, me'mor va naqqosh, dehqon va chorvador, to'quvchi va nonvoy ustoz-shogird munosabatlarini amalga oshirib kelmoqdalar. Dono halqimiz «Ustozidan o'zmagan shogird - shogird emas», «Hunarli kishi aslo hor bo'lmas», «Ustoz otadek ulug'», «Ta'lim bergan ustozingdan ayrilma» singari maqollarni ijod etganlar va farzandalarining barkamol bo'lib ulg'ayishini orzu qilganlar.

Buyuk qomusiy olim Abu Nasr Farobiy kasb-hunar to'g'risida ilk fikrlarini bildirib, qimmatli maslahatlar bergan, chunonchi, ta'lim - so'z va ko'nikmalar majmui, tarbiya esa amaliy malakalardan iborat ish - harakat ekanligini, muayyan kasb-hunarga berilgan, u bilan qiziqqan kishilar shu kasb- hunarning chinakam shaydosi bo'lishini aytgan. Bu mulohazalardan anglashilib turibdiki, kasb-hunar insoniyat uchun azaldan juda zarur hayotiy vosita bo'lib kelgan.

Buyuk qomusiy olim sifatida barcha hodisalarning mohiyatini ilmiy jihatdan ochib berishga harakat qilgan sharq mutafakkirlaridan biri - Abu Ali Ibn Sinodir. Uning pedagogik-psihologik qarashlari ilmiy asosda qurilgan bo'lib, bolaning fe'l-atvori va tasavvurlarini shakllantirishda umuminsoniy g'oyalar qo'llanishini yaratgan hamda murabbiy, ota-onalarga uni qattiq tanjazosidan ko'ra, shahsiy ibrat orqali voyaga etkazish ma'qulligini  ko'rsatgan. Mutafakkirning «Donishnoma», «Risolai  ishq»,  «Uy ho'jaligi»,  «Tib qonunlari»  asarlari mamlakatimiz halklari odob- ahloq psihologiyasi va tabobat olamida alohida o'rin tutadi.

Mutafakkirning mehnatsevarlik tarbiyasi borasidagi fikrlari ham diqqatga sazovordir.  Jumladan, u har bir bolani biror hunarga o'rgatmoq shart, deydi.  Yosh yigit biror hunarni o'rgansa, uni hayotga tatbiq eta olsa va mustaqil hunar tufay oilani ta'minlaydigan bo'lsagina, otasi uni uylantirib qo'ymog'i lozim, deb hisoblaydi. O'spirin hunar egallashi bilan unda nafaqat ahloqiy hislar, balki harakterning  irodaviy hislatlari ham  tarkib topa boshlaydi. Hunar  egallash  orqali  o'spirinlarda sabr-bardoshlik, chidamlilik, mehnatsevarlik,  ishbilarmonlik, tadbirkorlik, zukkolik kabi insoniy sifatlar shakllanadi.

 Ibn Sino har bir insonning mijozidan kelib chiqqan holda unga alohida e'tibor berish kerakligini ta'kidlashi tufayli     juda     katta     amaliy     ish qilganligiga guvoh bo'lish mumkin. Uning fikricha, har bir inson faqat unga tegishli bo'lgan hususiyatlargagina egadir, unga o'hshagan insonlar kamdan- kam bo'ladi.

Hozirgi   davrda   ham   allomaning   falsafiy - psihologik    qarashlari, ijtimoiy    hayotimizda    o'z qimmatini   yo'qotgani   yo'q.   Uning  tarbiya   va  mijoz hususidagi   fikrlari   alohida  ahamiyatga  ega   bo'lib,shahslararo   munosabatlar   etikasiga   munosib   hissa bo'lib     qo'shilgan.      Olimning     falsafa,     mantiq, psihologiya, siyosiy - ijtimoiy fanlar bo'yicha bizga meros    qilib    qoldirgan    asarlari    bashariyat   uchun dasturilamal   sifatida   hizmat   qiladi.    Bu   borada

         M.G.Davletshin      va      K.Q.Mamedovlarning      «Ibn Sinoning   psihologik   qarashlari»   (Toshkent   Davlat Agrar   Universiteti-2002   yil)   risolalari   diqqatga sazovordir.

         XI asrning buyuk mutafakkiri Yusuf Hos Hojib o'zining «Qutadg'u bilig» asarida inson va uning hayotiga oid qarashlarini tahlil qilgan. U odamning Olloh tomonidan yaratilganligini hamda odamning dunyoga kelishi va uning kelajakda qanday odam bo'lib voyaga etishi ajdodi va kelib chiqishiga, hayotda shug'ullanayotgan faoliyatiga, atrofga nisbatan munosabatlariga bog'liqligini aytib: «Kimning nasli otadan boshlab toza bo'lsa, undan elga yahshilik, ko'p manfaatlar keladi» deb hisoblaydi.

Iste'dodli shoir, etuk tarihchi, mohir tarjimon Muhammad Rizo Ogahiy o'zining ijodiy faoliyatida o'g'il va qizlarning aqliy, hissiy va jismoniy imkoniyatlarini g'oyat ziyraklik bilan kuzatgan holda, ularning fe'l-atvorini tezroq bilib olish, salbiy va ijobiy sifatlarini osonroq aniqlash, yoqimsiz hatti-harakatlarini bartaraf etish mumkin, degan hulosaga keladi. Ogohiy o'z davridagi kasb-hunar sohalari, halq udum va an'analariga o'zining qimmatli fikrlarini bildirgan. U halq an'analari hamda urf-odotlari to'g'risida izohlar berar ekan, turli kasb ustalarining inson kamolotidagi ahamiyatini birma-bir ta'riflab beradi.

         XII- XVI asrlarda yashab ijod etgin mutafakkir allomalar Jaloliddin Rumiy, Abu Rayhon Beruniy, Mir Alisher Navoiy, Horazmiy va boshqalarning asarlarida, qo'llanmalarida, falsafiy-psihologik mulohazalarida turli kasblarga oid durga teng bo'lgan fikrlar talaygina.

         XX asrning etuk ma'rifatparvari Abdulla Avloniyning 1913 yilda yozilgan “Turkiy Guliston yohud ahloq” asarida bola tarbiyasi, uning ijtimoiy ahamiyati falsafiy-pedagogik jihatdan tushuntirib berilgan. Olim ta'lim va tarbiya jarayonida oila va jamoatchilikning o'rni ularning o'zaro hamkorligini ulug'laydi. Uning talqiniga qaraganda, barkamol shahsning ko'p qirrali bilimlarga ega bo'lishi, yahshi bir kasb-korning sirlarini egallashi ko'p jihatdan ijtimoiy muhit bilan oilaviy sharoitning uyg'unligiga bog'liqligini ta'kidlaydi.

         Sharq mutafakkirlaridan qolgan qimmatli ma'naviy boylikning har bir satrini ochib tahlil qilganimizda ularning inson kamoloti, ma'naviyati va mehnatsevarlik hislatlariga, bolalar va yoshlarni barkamol insonlar qilib shakllantirish va kasb- hunarga o'rgatishga taalluqli ibratli, qimmatli mulohazalar olsa bo'ladi. To hozirgacha saqlanib kelayotgan qator me'moriy inshootlar, buyuk tarihiy obidalar, halq amaliy san'ati asarlari (naqqoshlik, ganjkorlik, me'morchilik) arheologik izlanishlar tufayli topilgan hunarmandchilik buyumlaribularning   barchasi   buyuk   ajdodlarimizning   kasb-hunar o'rgatishga, yuksak iste'dod va qobiliyat sohibi bo'lishiga oid bebaho materiallar qoldirganliklarini mujassamlashtiradi.

Halqimizda ajoyib bir odat bor:  kishilarning bir-biri bilan tanishuvi hol-ahvol so'rashishdan, muomala maromidan boshlanib, kasb-hunar, kasb-korni aniqlash istagi bilan tugaydi. Shu boisdan har bir fuqaro «Dunyoda qay  ahvolda yashadim (hayot va faoliyat izchilligi), qanday g'aroyib ishlarni     (mehnat     mahsulining     sifati,     o'zining mangulikka    dahldorligi)     amalga     oshirdim?». O'z taqdirimdan (turmush strategiyasi va taktikasi nazarda tutilmoqda)   hursandmanmi?  Oldimda turgan vazifalarni (rejalashtirish, nazorat qilish, baholash,tekshirish   kabilar   tasavvur   etiladi)   amalga  oshira oldimmi,  ko'zlagan   maqsadimga   (maqsad   ko'zlash,   uni ro'yobga chiqarish, omilkor vositalar tanlash va tatbiq qilish   majmuasiga)  erisha oldimmi?  Kabi  savollar tug'ilishi va muammoli masalalar kelib chiqishi tabiiy hol. Shuning uchun shahsni (bo'lg'usi kasb sub'ektini) o'rganish chog'ida uning tarjimai holiga (biografiyasiga) jiddiy e'tibor berish, u bilan puhta tanishish, qanday jamoat    ishlarida   qatnashganligini   (status,    mavqe, rolь, tashkilotchilik  qobiliyati  to'g'risida  ma'lumot olish)   va   shu   kungacha   egallab   kelgan   lavozimini (kasbiy  layoqati,   unga   yaroqliligi   hususiyatlarini) diqqat       bilan  tekshirish,  u  yoki  bu  amal  kursisiga loyiqligini aniqlash maqsadida uning qobiliyatlariga (kasbiy, umumiy ko'rinishlariga) oqilona baho berish talab qilinadi.  Shu o'rinda etuk ruhiyat mutahassisi Jaloliddin      Rumiyning      quyidagi      ibratomuz fikrlarini keltirishni joiz deb bildik. «Sen hamma narsani unutishining mumkin,  yolg'iz bir narsani - nechun dunyoga kelgansan, shuni unutmasang bas. O'zingni arzon  sotmagaysan,    illo    bahoying   baland».   Ushbu jumlalarda tafakkur qiluvchilar uchun etarli ma'no bor deb uylaymiz.

Nosir   Hisravning   quyidagi   to'rtligi   ilm hunar o'rganuvchilar uchun ibratlidir nazarimizda:

«Bilim qidirishga urdim boshimni,

Bekorga o'tkazmadim umrimni bir dam.

 Qaydaki eshitsam ilmu donishni,

 Eshigi tagida o'ltirdim mahkam»

Kasb-kor (hunar) oddiga qo'yiladigan talablarni asoslash va ularni bayon qilish o'ziga hos hususiyatga ega bo'lib,  umumiy  hamda hususiy  jabhalarni  o'zida  aks ettiradi.

1.Kasb   va   uni   ihtisosliklarining   psihologik tavsifi.

2.Kasb-korning (hunarning) mamlakat iqtisodiyoti uchun ahamiyati.

3.Kasb va ihtisoslikning ijtimoiy tavsifi.

4.Kasbning   ijtimoiy   psihologik   ahamiyati   va

tavsifi: yoshlarda uning ijtimoiy mavqei (nufuzi), jamoaning o'ziga hos

hususiyatlari,     vertikal va torizontal bo'yicha shahslararo munosabatlarning hususiyatlari.

5. Kasbiy faoliyatni muvaffaqiyatli egallash uchun zarur bilimlar va ko'nikmalar ko'lamining pedagogik tavsifi (mahsus mezonlar orqali kasbiy mahorat aniqlanadi).

6. Pedagogik jarayonni takomillashtirish yuzasidan takliflar, tayyorgarlik muddatlari, tadbir - choralarning umumiy tavsifi.

7.      Mehnat sharoitining gigienik tavsifnomasi.

Kasb bo'yicha mehnat qilishga tibbiy jihatdan ta'qiqlanuvchi omillar izchilligi.

Kasbga psihologik nomutanosiblik, yoki kasbiy yaroqsizlik.

O'zini o'zi faollashtirish va identifikaciyalash.

 Kasbning    inson    oldiga    qo'yadigan    talablari majmuasi       psihologik,       ijtimoiy,       iqtisodiy, tehnikaviy va pedagogik jabhalarni qamrab oladi. Kasb va ihtisos asoslarini egallovchi yoshlar shu fanlarning barcha talabalariga  moslashishi  orqali  mutahassislik layoqatini rivojlantira boradi.

Kasb tanlashga yo'naltirish davlatning tadbir - choralari  tizimidan  iborat  bo'lib   inson  tomonidan tanlanadi, o'z hayot yo'lining ilmiy asoslanganligini ta'minlashga  hizmat  qiladi,   u turmushda  o'z  o'rnini aniqlaydi va quyidagi shakllarda amalga oshiriladi;

maktabda kasbiy ma'lumotlar berish;

kasb - hunar maorifi bilan shug'ullanish:

radio, televidenie, kino, matbuoda tashviqot qilish;

kasb yuzasidan maslahatlar;

kasbga saralash (qobiliyatiga binoan);

kasbga moslashish (adaptaciyalash).

Mazkur   sohada   psihologik   izlanishlar   olib borgan K.K.Platonov muayyan shema ishlab chiqqan bo'lib, u «Kasb tanlashga yo'naltirish uchburchagi» deb nomlanib o'zining ihchamligi bilan boshqalardan ajralib turadi. Huddi shu bois kasb tanlashga yo'llashda, reorientaciyalashda undan unumli foydalanish mumkin.

3.    Kasbiy etuklik va professional faoliyat.

 

       Kasb tanlashga yo'naltirish uchburchagining muhim bir tomoni - bu har hil kasb - hunar egasiga nisbatan qo'yiladigan   talablar   yuzasidan   muayyan   bilimning mavjudligidir. Uning ikkinchi bir hususiyatli tomoni shuki, u   yoki bu mutahassislikka   nisbatan   jamiyat

 (viloyat, shahar, tuman)ning mehnat imkoniyatiga ehtiyoji bo'yicha bilimlar mujassamlashganligidir. Yana bir o'ziga hos tomoni shundan iboratki,kasbga yo'naltiruvchining  qunti, qobiliyati, shahsiy hususiyatlari bo'yicha bilimlar umumlashtirilgan bo'lib kasbga tanlashga oidbarcha jihatlar  majmua holiga keltirilgandir.

Kasb tanlashga yo'naltirish uchburchagi shahsning qiziqishi, mayli, hohishi, o'zini o'zi baholashi, nufuzi kabilarga oid    materiallarni o'zida mujassamlashtiradi.

Е.A.Klimov qarashlariga binoan professigramma bu:

1)      sensor kanallarni yuklamalash, ustivor signallarning turlari faoliyat jarayonidagi ahborotlar ko'lami va umumiy hususiyati (ko'rish, eshitish va boshqalar);

2) ahborotlarni saqlash va qayta ishlash bilan bog'liq aqliy faoliyatning hususiyati;

3) hotira, tafakkur va nutqning qatnashuvi ayrim harakatlarning tavsifi;

4) ishda, mehnat faoliyatida asab - psihologik zo'riqish, tanglikning mavjudligi; diqqatni boshqarish zarurati;

 ishda muvaffaqiyatga elituvchi shahs sifatlari, fazilatlari;

7)      mehnat faoliyati tuzilishini tavsiflovchi integral psihofiziologik ko'rsatkichlar. Bizningcha, yuqoridagi mulohazalardan tashqari professiogramma oldiga quyidagi talablarni qo'yish maqsadga muvofiq.

1.Ishning qanday nomlanishi va uning nimalardan tuzilishi (ishning nomi, mutahassislik, kasb -  hunar,    lavozim,    ishchi    o'rni    imkoniyati, mehnatning turdosh hususiyatlari va uning muhim tavsiflarining bayoni).

2.Ishning maqsadi,  samaradorligi    hususida ma'lumotlar.

3.Mehnat quroli sifatida nimalar qo'llanilishi.

Mehnat predmetining tarkiblari va ularning o'ziga hos jabhalari.

Mehnat faoliyati qaysi usullar yordami bilanbajarilishi.

Nimalarning  negizida  ish   (mehnat,   faoliyat amalga oshirilishi).

7.Mehnat mahsullarini baholash mezonlari.

8.Ishning   qanday    ihtisoslik   talab   qilishi hususiyatlari.

9.Ish qanday vositalar yordami bilan bajarilish imkoniyati va uning motivirovkasi.

10.Ishni bajarilishining sharti va sharoitlari.

11. Mehnatni (faoliyatni) tashkil qilish shakllari.

12. Mehnatning kooperaciyasi (Kim?, Nima?, Kim bilan hamkorlikda?).

13.Mehnatning jadalligi (intensivligi) to'g'risida ma'lumotlar.

Mehnat faoliyatida mas'uliyatning va havf - hatarning qaysi daqiqalari (holatlari) uchrashi.

Mehnat uning sub'ektiga qanday foyda, naf keltirishi (ish haqi, mukofot, ma'naviy ozuqa, imtiyoz, ijtimoiy moyillik, alьtruizm hislati, maqtov, jamoatchilik bahosi va boshqalar).

Ish yoki faoliyatning o'ziga hos hususiyatlariga ko'ra qanday talablarga va cheklanishlarga ega ekanligi.

“Inson va uning faoliyati” orasida mutanosiblikni ta'minlovchi imkoniyat yaratish orqali mehnatga qiziqish uyg'otish mumkin va uni samara olish  tuyg'usini hosil qilish kerak”  (Е.A.Klimov).

 “Insonda qachon mehnat qilishga hohish vujudga keladi?” degan savolga,  qachonki mehnat  quvonch keltirganda inson yana ishlashga hohish sezadi.( A. Maslou).

“Agar odam biror ish bilan sidqidildan mashg'ul bo'lishni hohlasa, u o'zining shahsiy qadriyatlari asosida o'zini o'zi boshqarishni boshlashi, ya'ni o'z ishining maqsad va qadriyatlarini belgilashi zarur” .( A.A. Puzirey).

Har qanday kishi o'z oldiga maktab  davridayoq yuksak vazifalar qo'ya olishi kerak. U inson “maktabda fikrlashni o'rganishi lozim,  hayotning mazmuni haqida  o'ylash kerak”( V.P.Zinchenko)

D.A. Leontьev shahsning o'z mohiyatini  topish hususidagi fikrlarini uch masala bilan bog'lab izohlaydi:

1. Men qanday  dunyoda yashayapman?

2. Men o'z qadriyatimni joyiga qo'yishim va ehtiyojlarimni qondirishim uchun qanday tadbirni amalga oshirishim kerak?

3. Men kimman?

T.V. Kudryavcev  muammoni o'rganib, uni to'rt bosqichli jarayon sifatida qaradi:

Birinchi bosqich - shahsning umumiy rivojlanishga va mehnat faoliyatiga hamda kasblar olamiga yo'nalganligiga ko'ra kasbiy niyatlarning paydo bo'lish bosqichi.

Ikkinchibosqich –kasbiy ta'lim va tarbiya bosqichi.  Bubosqichning samaradorligini belgilovchi asosiy mezon esa shahsning o'z tanlagan kasbining sub'ekti ekanligini anglashidir.

Uchinchibosqich-shahsningyangifaoliyatturigakiribborishi, ishlabchiqarishgaishtiroketishivahizmatmas'uliyatigaegabo'lishidaniborat.

To'rtinchi bosqich - shahsning mustaqil mehnat faoliyatida  kasbiy imkoniyatlarini to'liq yoki qisman tatbiq etishi. Bu bosqichning psihologik mezoni kasbiy faoliyatning operacional tomonlaridan muvaffaqiyatli o'tish,  kasbiy  ahamiyatga ega bo'lgan sifatlarni tarkib topshirish, mehnatga munosabat, ijodkorlikni va mahoratni, kasbiy ahamiyatli shahsiy sifatlarni shakllanganligi bilan belgilanadi .

odamlarda o'zini o'zi boshqarish, shahsiy qiziqishini idora qilish, o'ziga o'zi buyruq berish, o'zini qo'lga olish, o'zini o'zi takomillashtirish singari shahsiy hususiyatlarini shakllantirish ijtimoiy, tarihiy hamda ijtimoiy psihologik ahamiyat kasb etadi.

Talabalar tomonidan kasbiy  bilimlarni to'laqonli o'zlashtirishlari uchun muhim bo'lgan jihatlar:

O'quvmateriallarini, umuman ta'limnihayotbilanbog'lash.

Ma'lumotlarni o'zlashtirishda shahsiy faollikni shakllantirish.

O'tgan bosqichdagi faoliyatdan qoniqish va kelgusi faoliyat uchun ijobiy zamin hozirlash.

Istiqbol rejani muvofiqlashtirish va kursning yuqorilashuviga qarab buni takomillashtirib  borish.

O'quv-metodik qiyinchilik bilan shahsiy nomurosasizlik belgilari o'rtasidag iuzviylikni yo'qotish.

Kasbiy faoliyat hayotning muhim qismi bo'lib, ishdagi muvaffaqiyatlar o'ziga ishonishga yordam  berishligini  inobatga  olish.

 

 

 

 

 

 

 

 

Glossariy

 

•        Maьnaviyat - arabcha so'z bo'lib, aql, ong, idrok, ruhiy holat, ichki kayfiyat, dadillik,jasorat, hususiyat, mohiyat kabi bir necha maьnolarini anglatadi.

•        Ahloq, hulq va atvor so'zlari arabcha so'z bo'lib, ular o'zbek tilida ham o'z ma'nosida qo'llaniladi. Ahloq kishilarning har bir jamiyatga hos hulq me'yorlari majmuidir. Ahloq ijtimoiy ong shakllaridan biri bo'lib, hamma sohalarda kishilarning hatti-harakatlarini  tartibga solish funkciyalarini bajaradi.

•        So'z - fikrning manaviy sifatida namoen bo'lishidir.

•        tarbiya - ma'naviy manbalar va hozirgi zamon talablari va ehtiyojlarini nazarda tutgan holda,o'qituvchining o'quvchi bilan aniq bir maqsadga qaratilgan o'zaro amaliy va nazariy muloqotidir.

•        Metod - yunoncha atama bo'lib aynan nimagadir yo'l degan manoni anglatib,aniq maqsadga erishish yo'lini bildiradi.

•        Talim - mahsus tayyorlangan kishilar rahbarligida o'tkaziladigan , o'quvchilarini ,bilim va malakalar bilan qurollantiradigan ,bilim qobiliyatlarini o'stiradigan , ularni duneqarashini tarkib toptiradigan jarayondir.

 

 

 

 

 

ADABIYOTLAR

 

1.      Davletshin M. G'. Umumiy psixolog'iya. T., TDPU,  2000

2.      Klimov Е.A. Obщaya psiholog'iya. M., Piter, 2001

3.      Klimov Е.A. Psiholog'iya. M., Piter, 2000

4.      Maklakov A.G'. Obщaya psiholog'iya  M.; Piter. 2003.

5.      G'oziev E. G'. Umumiy psixolog'iya. 1-2 tom. T., Fan, 2002

Qo'shimcha adabiyotlar

1.      Karimov I.A. Jaxon moliyaviy iqtisodiy inqirozi, O'zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning' yo'llari va choralari. Toshkent, O'zbekiston nashriyoti, 2010 y.

2.      G'amezo A. «Atlas po psixolog'ii» Moskva, Piter, 2001y.

3.      G'ippenreyter YU.B Vvedenie v obщuyu psiholog'iyu: Kurs lekciy: Uchebnoe posobie dlya vuzov -M.; CheRo 1997

Elektron ta'lim resurslari

1. www. tdpu. uz

2. www. pedagog. uz

3. www. Ziyonet. uz

4. www. edu. uz

5. tdpu-INTRANET. Ped

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

6-MAVZU;

MULOQOTNING VERBAL VA NOVERBAL VOSITALARI. MULOQOTNING TASHQI  TOMONDAN  CHEKLANANLIGI.

 

Reja:

1.    Muloqot haqida tushuncha va uning turlari.

2.    Muloqotning verbal va noverbal vositalari.

3.    Muloqotning tashqi tomondan cheklananligi va milliy mintalitet.

 

1.  Muloqot  haqida  tushuncha  va  uning  turlari.

       Muloqot - odamlarning birgalikdagi faoliyatlari ehtiyojlaridan kelib chiqadigan turli faolliklari mobaynida bir-birlari bilan o'zaro munosabatlarga kirishish jarayonidir. Ya'ni, har bir shaxsning jamiyatda bajaradigan faoliyatlari (mehnat, o'qish, o'yin, ijod qilish va boshqalar) o'zaro munosabat va o'zaro ta'sir shakllarini o'z ichiga oladi. Chunki har qanday ish odamlarning bir-birlari bilan til topishishni, bir-birlariga turli hil ma'lumotlarni uzatishni, fikrlar almashinuvi kabi murakkab hamkorlikni talab qiladi. Shuning uchun ham har bir shaxsning jamiyatda tutgan o'rni, ishlarining muvaffaqiyati, obro'si uning muloqotga kirisha olish qobiliyati bilan bevosita bog'liqdir.

Bir qarashda osongina tuyulgan shaxslararo muloqot  aslida juda murakkab jarayon bo'lib, unga odam hayoti mobaynida o'rganib boradi. Muloqot psixologik jihatdan murakkab ekanligi haqida B.F.Parigin shunday yozadi: «Muloqot shunchalik ko'p  qirrali jarayonki, unga bir vaqtning o'zida quyidagilar kiradi:

a) individlarning o'zaro ta'sir jarayoni;

b) individlar o'rtasidagi axborot almashinuvi jarayoni;

v) bir shahsning boshqa shaxsga munosabati jarayoni;

g) bir kishining boshqalarga ta'sir ko'rsatish jarayoni;

d) bir-birlariga hamdardlik bildirish imkoniyati;

e) shahslarning bir-birlarini tushunishi jarayoni».

Shaxslararo munosabatlarda muomalaning inson psixik dunyosiga ta'siri masalalarini psixolog olimlardan L.S.Vgotskiy, S.L.Rubinshteyn, A.N.Leontev, B.G.Ananev, A.V.Zaporojest, A.A.Bodalev, B.F.Lomov, A.A.Leontev, M.I.Lisina tadqiqot ishlarini olib borganlar.

L.S.Vgotskiy bola shaxsi psixik dunyosi rivoji va taraqqiyotida muomalani tushuntirib deydi: “Bola shaxsiy faolligini namoyon bo'lishining asosiy yo'li kattalar bilan muomalasi hisoblanadi.Uning tashqi olamga munosabati hamisha boshqa odam orqali munosabat bildirishdir”.

L.S.Vgotskiy fikricha, ontogenezda genetik jihatdan birlamchi o'zaro ta'sir bahs, dialogdir; ikkilamchi esa individning ongi, psixik jarayonlarining individualligidir: “Biz madaniy rivojlanishning umumiy genetik qonunini mana shunday shaklda ifodalashimiz mumkin: bolaning madaniy o'sishida har qanday funksiya baholanishi uchun ikki marta, ikki xil rejada paydo bo'ladi, avval ijtimoiy, keyin psixologik, shuningdek, shaxslararo interpsixologik kategoriya sifatida so'ng bola ichki dunyosida intropsixologik kategoriya tariqasida”.

L.S.Vgotskiy shuningdek shahslararo munosabatlarda asosiy qurol va vosita muomala jarayoni ekanligini uqtiradi. Uning fikricha, shaxslararo munosabatlarda dastavval muomala asosiy vosita, so'ngra esa hulq atvor vositasi turadi. Chunki inson yakka qolgan paytda ham muomala funksiyasini o'zida saqlaydi.

L.S.Vgotskiy qarashlaridan yana shu jihat ko'rinadiki, muomala intereorizatsiya, ya'ni ichki nutq va ektereorizatsiya, ya'ni tashqi nutq, muomala shakllarida namoyon bo'ladi. Bundan ko'rinadiki, muomala tufayli shaxs ijtimoiylashuvi yuzaga keladi.

Demak, L.S.Vgotskiyning muomala, shaxslararo munosabatlar psixologiyasiga oid fikrlari g'oyat qimmatli, chunki unda biz shaxs ijtimoiylashuvi jarayoni uchun muhim asos sifatida muomalani ko'ramiz va shaxs shakllanishida bu jarayonning qimmati cheksiz ekanligini yanada anglaymiz.

V.M.Bexterevning boy merosida shaxslararo munosabatlar muammosi, hususan, muomala mavzusi ijtimoiy psixologik nazariya jihatidan o'rganilgandir. Uning qarashlarida insonlarning o'zaro ta'sir etishlari muhim muammo sifatida talqin etiladi. V.M.Bexterev ijtimoiy hayotda muomalaning rolini tavsiflab, uning funksiyalarini hamkorlik faoliyatini amalga oshirish mehanizmi sifatida ajratib talqin qiladi. Uning fikricha, shaxsning atrofdagilari bilan muomalasi qanchalik xilma xil va boy bo'lsa, shunchalik uning taraqqiyoti muvaffaqiyatli amalga oshadi.

V.M.Bexterev muomalaning ijtimoiy roli va funksiyasini tahlil etishda uning ko'rinishlari bo'lmish taqlid va ta'sirlanish ahamiyatiga to'xtaladi. Uning fikricha, taqlid bo'lmasa, shahs ham yuzaga kelmas edi. Chunki taqlid o'z materialini muomaladan olishini uqtiradi. Ta'sirlanish esa ijtimoiy jarayonlar namoyon bo'lishining omili tariqasida qaraladi.

V.M.Bexterev muomalani shartli ravishda bevosita va bilvosita turlarga ham ajratadi. Bilvosita muomala tarkibiy qismlari sifatida xat, telefon, telegramma, erkalash, urishish va boshqalarni olsa, bevosita muomala turiga nutqni kiritadi. Shuni ta'kidlash joizki, muomalani eksperimental o'rganish ishini V.M.Bexterev tomonidan amalga oshirilgandir.

V.N.Myasishevning “Shaxsning munosabatlar psixologiyasi” konsepsiyasiga ko'ra, shaxs “dialogik” hususiyatli, muomalaning shahsiy tajribasi va boshqa odamlar bilan o'zaro munosabat mahsuli sifatida namoyon bo'ladi. Shu tufayli shaxsda qiziqish darajasi, emotsiya kuchi, xohish, ehtiyoj, ijtimoiy yo'nalganlik kabi shaxsni harakatlantiruvchi ichki kuchi tarkib topadi va bu uning kechinmalari, xulqida, harakatida ifodalanadi.

V.N.Myasishevning shaxslararo munosabatlar psixologiyasiga oid asarlarining tahlilidan ko'rinadiki, muomala jarayoni shaxsning hususiyatlari, harakteri, mayli, qobiliyatiga ta'sir etishdagina rivojlanmasdan, balki muloqotda ishtirok etuvchilarning psixik jarayonlari bilan ham bog'liqligi namoyon bo'lar ekan. Shuning uchun V.N.Myasishev ishlarining alohida tomoni muomala, uning psixologik tuzilmasi bilan muloqot ishtirokchilari psixik jarayonlari orasidagi munosabat hususiyatlarini ochib berilishida yaqqol ko'rinadi.

 

                                   Muloqot funksiyalari

 

Har qanday muloqotning eng elementar funksiyasi - suhbatdoshlarning o’zaro bir - birini tushunishlarini ta’minlashdir. Bu o’zbeklarda samimiy salom - alik, ochiq yuz bilan kutib olishdan boshlanadi. O’zbek xalqining eng nodir va buyuk hislatlaridan biri ham shuki, uyiga birov kirib kelsa, albatta ochiq yuz bilan kutib oladi, ko’rishadi, so’rashadi, xol - ahvol so’raydi. Shunisi xarakterliki, ta’ziyaga borgan chog’da ham ana shunday samimiyatli qabulni his qilamiz.

 

 

Uning ikkinchi muhim funksiyasi ijtimoiy tajribaga asos solishdir. Odam bolasi faqat odamlar davrasida ijtimoiylashadi, o’ziga zarur insoniy xususiyatlarni shakllantiradi. Odam bolasining yirtqich hayvonlar tomonidan o’g’rilanib ketilishi, so’ng ma’lum muddatdan keyin yana odamlar orasida paydo bo’lishi faktlari shuni ko’rsatganki, «mauglilar» biologik mavjudot sifatida rivojlanaveradi, lekin ijtimoiylashuvda ortda qolib ketadi. Bundan tashqari, bunday xolat boladagi bilish qobiliyatlarini ham cheklashi ko’plab psixologik eksperimentlarda o’z isbotini topdi.

            Muloqotning yana bir muhim vazifasi - u odamni u yoki bu faoliyatga hozirlaydi, ruhlantiradi. Odamlar guruhidan uzoqlashgan, ular nazaridan qolgan odamning qo’li ishga ham bormaydi, borsa ham jamiyatga emas, balki faqat o’zigagina manfaat keltiradigan ishlarni qilishi mumkin. Masalan, ko’plab tadqiqotlarda izolyastiya, ya’ni odamni yolg’izlatib qo’yishning uning ruhiyatiga ta’siri o’rganilgan. Masalan, uzoq vaqt termokamerada bo’lgan odamda idrok, tafakkur, xotira, hissiy xolatlarning buzilishi qayd etilgan. Lekin ataylab emas, taqdir taqozosi bilan yolg’izlikka mahkum etilgan odamlarning maqsadli faoliyatlar bilan o’zlarini band etishlari u qadar katta salbiy o’zgarishlarga olib kelmasligini ham olimlar o’rganishgan. Lekin baribir har qanday yolg’izlik va muloqotning etishmasligi odamda muvozanatsizlik, hissiyotga beriluvchanlik, xadiksirash, xavotirlanish, o’ziga ishonchsizlik, qayg’u, tashvish hislarini keltirib chiqaradi. Shunisi qiziqki, yolg’izlikka mahkum bo’lganlar ma’lum vaqt o’tgach ovoz chiqarib, gapira boshlasharkan. Bu avval biror ko’rgan yoki his qilayotgan narsasi xususidagi gaplar bo’lsa, keyinchalik  nimagadir qarab gapiraverish ehtiyoji paydo bo’lar ekan. Masalan, bir M.Sifr degan olim ilmiy maqsadlarini amalga oshirish uchun 63 kun g’or ichida yashagan ekan. Uning keyinchalik yozishicha, bir necha kun o’tgach, u turgan erda bir o’rgimchakni ushlab oladi va u bilan dialog boshlanadi.

Muloqotning  shakllari va bosqichlari

 

 

Muloqot jarayoni o’ziga xos ravishda murakkab bo’lib, bunda uch xil bosqich mavjud.

Dastlabki bosqich — odamning o’z-o’zi bilan muloqotidir. T.Shibutani “Ijtimoiy psixologiya" darsligida: «Agar odam ozgina bo’lsa ham o’zini anglasa, demak, u o’z-o’ziga ko’rsatmalar bera oladi»— deb to’g’ri yozgan edi. Odamning o’z-o’zi bilan muloqoti aslida uning boshqalar bilan muloqotining harakterini va hajmini belgilaydi. Agar odam o’z-o’zi bilan muloqot qilishni odat qilib olib, doimo jamiyatdan o’zini chetga tortib, tortinib yursa, demak u boshqalar bilan suhbatlashishda, til topishishda jiddiy qiyinchiliklarni boshdan kechiradi, deyish mumkin. Demak boshqalar bilan muloqot— muloqotning ikkinchi bosqichidir.

       A.N.Leontev o’zining “Psixika taraqqiyotidan ocherklar" kitobida muloqotning uchinchi shakli—avlodlar o’rtasidagi muloqotning ahamiyati to’g’risida shunday deb yozadi: «Agar barcha katta avlod o’lib ketganida, insoniyat turi yo’q bo’lib ketmasdi, lekin jamiyatning taraqqiyoti ancha orqaga surilibgina emas, balki yo’qolib ham ketishi mumkin edi». Haqiqatan ham, avlodlararo muloqotning borligi tufayli har bir jamiyatning o’z madaniyati, madaniy boyliklari, qadriyatlari mavjud bo’ladiki, buning ahamiyatini tushungan insoniyatning eng ilg’or vakillari uni doimo keyingi avlodlar uchun saqlab keladilar hamda ta’lim, tarbiya va kundalik muloqot jarayonida uni avloddan-avlodga uzatadilar.

         Muloqotning hayotimizdagi shakl va ko’rinishlariga kelsak uning har bir shaxsning hayotiy vaziyatlarga mos keladigan, o’sha vaziyatlardan kelib chiqadigan ko’rinishlari va turlari haqida gapirish mumkin. Lekin umumiy holda har qanday muloqot yo rasmiy yoki norasmiy tusda bo’ladi. Agar rasmiy muloqot odamlarning jamiyatda bajaradigan rasmiy vazifalari va xulq-atvor normalaridan kelib chiqsa, masalan, rahbarning o’z qo’l ostida ishlayotgan xodimlar bilan muloqoti, professorning talaba bilan muloqoti va hokazo, norasmiy muloqot — bu odamning shaxsiy munosabatlariga tayanadi va uning mazmuni o’sha suhbatdoshlarnnng fikr-o’ylari, niyat-maqsadlari va emostional munosabatlari bilan belgilanadi. Masalan, do’stlar suhbatdoshi, poezdda uzoq safarga chiqqan yo’lovchilar suhbati, tanaffus vaqtida talabalarning sport, moda, shaxsiy munosabatlar borasidagi munozaralari. Odamlarning asl tabiatlariga mos bo’lgani uchun ham norasmiy muloqot doimo odamlarning hayotida ko’proq vaqtini oladi va bunda ular charchamaydilar. Lekin shuni ta’kidlash kerakki, odamda ana shunday muloqotga ham qobiliyatlar kerak, ya’ni uning qanchalik sergapligi, ochiq ko’ngilligi, suhbatlashish yo’llarini bilish, til topishish qobiliyati, o’zgalarni tushunishi va boshqa shaxsiy sifatlari kundalik muloqotning samarasiga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun hamma odam ham rahbar bo’lolmaydi, ayniqsa, pedagogik ishga hamma ham qo’l uravermaydi, chunki buning uchun undan ham rasmiy, ham norasmiy muloqot texnikasidan xabardorlik talab qilinadi.

Muloqot mavzui va yo’nalishiga ko’ra, uning:

·                   ijtimoiy yo’naltirilgan (keng jamoatchilikka qaratilgan va jamiyat manfaatlaridan kelib chiqadigan muloqot);

·                   guruhdagi predmetga yo’naltirilgan (o’zaro hamkorlikdagi faoliyatni amalga oshirish mobaynidagi muloqot — mehnat, ta’lim jarayonidagi yoki konkret topshiriqni bajarish jarayonida guruh a’zolarining muloqoti);

·                   shaxsiy muloqot (bir shaxsning boshqa shaxs bilan o’z muammolarini ochish maqsadida o’rnatgan munosabatlari); pedagogik muloqot (pedagogik jarayonda ishtirok etuvchilar o’rtasida amalga oshiriladigan murakkab o’zaro ta’sir jarayoni) turlari farqlanadi.

Muloqotning turi va shakllari turlichadir. Masalan, bu faoliyat bevosita «yuzma - yuz» bo’lishi yoki u yoki bu texnik vositalar (telefon, telegraf va shunga o’xshash) orqali amalga oshiriladigan; biror professional faoliyat jarayonidagi amaliy yoki do’stona bo’lishi; sub’ekt - sub’ekt tipli (dialogik, sheriklik) yoki sub’ekt - ob’ektli (monologik) bo’lishi mumkin.

Har bir muloqot turining o’z qonun-qoidalari, ta’sir usullari va yo’l-yo’riqlari borki, ularni bilish har bir kishining, ayniqsa odamlar bilan doimo muloqotda bo’ladiganlarning burchidir.

Muloqotning psixologik tizimi va vazifalari

Muloqot murakkab jarayon bo’lganligi uchun ham ayrim olingan muloqot shaklini analiz qilganimizda, unda juda xilma-xil ko’rinishlar, komponentlar va qismlar borligini aniqlashimiz mumkin.

Muloqot jarayonining murakkab psixologik tabiatini bilish, turli sharoitlarda samarali munosabatlar o’rnatish malakasini oshirish uchun uning tarkibiga kiruvchi har bir element yoki bo’laklar bilan alohida tanishib chiqamiz.

G.M.Andreeva muloqotning quyidagi psixologik tuzilishini taklif etadi:

1. Muloqotning kommunikativ tomoni (ya’ni muloqotga kirishuvchilar o’rtasidagi ma’lumotlar almashinuvi jarayoni).

2. Muloqotning interaktiv tomoni (ya’ni muloqotga kirishuvchi tomonlarning xulq-atvorlariga ta’sir jarayoni).

3. Muloqotning persteptiv tomoni (ya’ni muloqotga kirishuvchi tomonlarning bir-birlarini idrok etishlari va tushunishlari bilan bog’lik bo’lgan murakkab psixologik jarayon).

2. Muloqotning  verbal  va  noverbal  vositalari.

 

Muloqotning  verbal  vositasi bu  so’zlar  hisoblanadi.

Verbal  ta'sir – bu  so'z  va   nutqimiz  orqali  ko'rsatadigan ta'sirimizdir. Bundagi  asosiy vositalar  so'zlardir.

Nutq o’zining fiziologik negiziga ko’ra, eshitish va harakat analizatorlari faoliyatini bajaradi. Miya qobig’ida tashqi olam tomonidan bo’ladigan turli xil qo’zg’atuvchilar bilan so’zlarning talaffuz qilinishini boshqarib turadigan tovush paychalari, xiqildoq, til va boshqa a’zolar harakati o’rtasidagi muvaqqat bog’lanishlar o’rnatiladi. Nutq ikkinchi signallar tizimi negizida amal qiladi. So’z, I.P.Pavlov fikricha, “signallar signali”dir. Nutqni dasturlashtirish - nutqiy ifodaning, ya’ni kishi bildirmoqchi bo’lgan fikrning ma’naviy o’zagini tuzish - birinchi bosqich hisoblanadi. Ikkinchi bosqich - jumlaning sintaktik tarkibini tuzishdan iborat. Nihoyat, jumlani ovoz chiqarib ayta boshlaydi, ya’ni nutq real tarzda ruyobga chiqadi. Shunday qilib, “gapirish” jarayoni boshlanadi. Bu jarayon davomida kommunikator uzatilishi lozim bo’lgan axborotni kodlashtiradi. Restipient tinglash jarayonida olingan axborotning kodini ochadi. Bu kommunikator aytmoqchi bo’lgan so’zning anglab etilishini ta’minlaydi.

         Nutqiy fikr - mulohazani kodlashtirish va kodini ochish jarayonlari og’zaki muloqotda muvaffaqiyat keltiradigan aqliy markazlar va tizimlar saqlanib qolganda yuz beradi. Mabodo ushbu tizimlar ishida buzilishlar ro’y bersa, kishi nutqida turli xildagi buzilishlar - afaziyalar (so’zlashish va tushunish qobiliyatining yo’qotilishi) sodir bo’ladi.

         XIX asrning o’rtalaridayoq  olimlar miyaning ba’zi bir qismlari ishidagi buzilish nutqning buzilishiga olib kelishini kashf etgan edilar. Jumladan, P.Broka bemorlarda chap yarim sharning pastki peshona qismidagi burmalari orqali orqa tomonining uchdan bir ulushi shikastlangan holda so’zlarni talaffuz etishda buzilish ro’y berishini aniqladi. Keyinroq K. Vernike chap yarim sharning ustki chakka qismidagi burmalari orqa tomonining uchdan bir ulushi shikastlanganda so’zlarni tushunishning buzilishi hollarini tavsif qilgan edi. Miya to’qimalarining ushbu qismlari harakatlantiruvchi nutq (“Broka markazi”) va nutqni tushunish (“Vernike markazi”) “markazlari” deb yuritila boshladi. Lekin keyinchalik, asosan psixofiziologlar (A.R.Luriya, N.A.Bernshteyn, P.K.Anoxin va boshqalar) ning ilmiy ishlari tufayli nutqning fiziologik negizi miyaning alohida qismlari (“Nutq markazlari”) faoliyatidan ko’ra ko’proq yaxlit holdagi miya faoliyatining murakkab tarzda tashkil topishidan iborat ekanligi aniq - ravshan bo’ldi. Shunday qilib, nutq funkstiyalarining jo’shqin, ya’ni   anatomik tarzda emas, balki harakatchan tarzda cheklanishi to’g’risidagi tasavvur tarkib topdiki, bu markaziy asab tizimining keng ravishda kompensastiyalab turish imkoniyatlaridan foydalanishi munosabati bilan nutqning buzilishini to’g’rilashida juda katta ahamiyat kasb etadi.

          Noverbal (nutqsiz) kommunikastiya vositalariga yuz ifodasi, mimika, ohang, pauza, poza (holat), ko’z yosh, kulgu va boshqalar kiradi. Bu vositalar verbal kommunikastiya - so’zni to’ldiradi, kuchaytiradi va ba’zan uning o’rnini bosadi. Bolgarlarda boshni qimirlatish yo’q degani, ruslarniki teskarisi bo’ladi. Turli yosh guruhlarida noverbal kommunikastiya vositasi turlicha bo’ladi. Masalan, bolalar ko’pincha kattalarga ta’sir etish, ularga o’z xohish va kayfiyatlarini o’tkazishda yig’idan vosita sifatida foydalanadilar. Axborotni so’z bilan bayon etishning mazmuni va maqsadiga noverbal kommunikastiya vositalarining mos kelishi muomala madaniyatining bir turidir.

         O’rtog’ining boshiga tushgan kulfatdan habar topib, unga hamdardlik bildirayotgan suhbatdoshi nutqsiz kommunikastiya belgilarini ishlatadi: yuzlarini g’amgin tutadi, past ohangda, qo’llarini yuziga yo peshonasiga qo’ygan va boshini chayqagan holda chuqur xo’rsinib gapiradi va h.k.

         Nutqsiz kommunikastiyani amalga oshirish uchun turli xil yosh guruhlarida turlicha vositalar tanlanadi. Nutqsiz kommunikastiyada qo’llanilayotgan vositalarning axborotni so’z bilan etkazish maqsadlariga va mazmuniga muvofiqligi munosabat madaniyatining tarkibiy qismlaridan hisoblanadi. Bunday muvofiqlik ham og’zaki va ham nutqsiz kommunikastiya vositalari kasb faoliyatining quroli hisoblangan pedagog uchun juda muhimdir.

 

 

 

 

 

 

 

GLOSSARIY

n Verbal – og'zaki  ifodalangan  nutq.

n Muloqot – ikki yoki undan ortiq odamlarning o'zaro bir-biriga ta'sir etishi.

n Bosqichlar – muloqotda  mavjud  bo'lgan  shahsning  o'zi bilan,  boshqalar  bilan  va  avlodlar  orasida  kechadigan jarayoni.

n Identifikatsiya-”tenglashtirish”,”aynan o’xshatish”.

n Dialog – ikki va undan  ortiq  kishilarning  o'zaro  og'zaki gaplashishi.

 

ADABIYOTLAR

1.    Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch”.   Ma’naviyat, 2008

2.    Karimov I.A. “Jahon moliyaviy iktisodiy inqirozi”, O'zbekiston sharoitida  uni bartaraf etishning yo’llari va choralari.   O'zbekiston, 2009

3.    “Ta'lim to‘g’risida” gi O'zbekiston Respublikasining qonuni O'zbekiston,1997

4.    “Kadrlar tayyorlash” milliy dasturi.  O'zbekiston,1997

5.    “Umumiy psixologiya”. Toshkent. 2002.1-2 kitob.

6.    Psixologiyadan ma’ruzalar matni.

7.    “Psixologiya” Uch.T-2. “Prospekt”. Moskva - 2004.

8.    Drujinina V. “Psixologiya “. Uchebnik. “Piter”, 2003.    

9.    Gamil’ton. Y.S. “Что такое психология”. “Piter”, 2002.

 

 

7-Mavzu

Kasbiy faoliyatdagi muammolar. O‘z – o‘zini psixologik boshqaruv.

 

Reja:

1. Kasbiy faoliyatdagi muammolarning psixologik asosi.

2.O‘z – o‘ziga baho berish va  psixologik boshqaruv.

3.SHaxslararo munosabatlarning ijtimoiy xususiyatlari.

 

        1. Kasbiy faoliyatdagi muammolarning psixologik asosi.

 

Psixologiya fanida hissiy zo`riqish masalalarini yoritish.Insoning qiyin sharoitdagi psixik holatini  izohlash uchun tadqiqotchilar turli -tuman tushunchalardan foydalanishdi.

Ular orasida eng ommolashib ketgan tushuncha hissiy zo`riqish atamasidir.

Maskur tushuncha nafaqat psixik balki jismoniy zo`riqish ,charchoq,kabi holatlarni ifodalash maqsadida qo`llaniladi.U ommolashib ketganligi natijasida undan sotsiologiya, bialogiya tibbiyot va pedagogika sohalarida bazi hodusalani ifodalash maqsadida qo`llanila boshlandi.

Hissiy zo`riqishni tushunishdagi noaniqliklar chalkashliklar tartibsizliklar eng avvalo olingan malumotlardgi qaramaqrshiliklar ularni talqin etish hamda taqqoslashda aniq mezonlar yo`qligi natijasidir.Hissiy zo`riqishning psiholo`giyadagi talqini fiziologiyadan olingan psihologik zo`riqishning eng muhim tarkibiy qismini emotsional qo`zg`alish tashkil qiladi.

Ba`zi tatqiqotchilar emotsiya va hissiy zo`riqishni bir-biridan  farqlashmaydi.Boshqa tadqiqotchilar esa hissiy holatlarini emas balki ba`zi emotsialani gina hissiy zo`riqish holati deb baholaydilar .bu brinchi navbatta nafrat,qo`rquv va ularni aralash shaklidir .Hissiy zo`riqishni affekt,his- tuyg`u,havotirlik kabi kechinmalar bilan bir qatorda qo`yish an`anaga aylangan.Psixologiyada hissiy zo`riqishni har bir kishida mahsus sharoitda yoki kundalik hayot sharoitlarida paydo bo`lishi mumkin bo`lgan holatlar insonning hulq-atvor va faoliyatiga katta ta`sir etish kuchiga ega hodisa sifatida tushuntiriladi.Ko`pgina mualliflar hissiy zo`riqish tushunchasini qo`llashadi.Psihik zo`riqish va hissiy zo`riqish tushunchasi sinonimi sifatida  qaraladi.So`nngi paytlarda bu ikki holat bir-biridan o`zini ifodalanishiga ko`ra farqlanadi degan qarashlar paydo bo`ldi, ya`ni hissiy zo`riqishni psihik zo`riqishning eng yuqori darajasi deb baholanmoqda.

Ba`zi mualliflar tomonidan psixik zo`riqish  faoliyatiga salbiy ta`sir ko`satuvchi holat deb qaraladi va zo`riqish tushunchasiga qarama-qarshi qo`yiladi.Amerikalik psiholog olim R.Lazurskiy hissiy zo`riqish va stress tushunchalari mohiyatini to`la anglab olish uchun fiziologik va psixologik stress tushunchalarini farqlashni taklif qiladi.Uning fikricha,mazkur holatlar bir-biridan ta`siretayotgan qo`zg`atuvchihing tabiatida paydo bo`lish mehanizmiga va javob reaksiyasi tipiga ko`ra farqlanadi.

U.Kenon (1927 yil) hissiy zo`riqishlarni tashqi muhitning o`zgarishi natijasida organizmning energetik mabilizatsiyasi kuchayishi endokrin vegetativ harakat va boshqa fanktsiyalardagi o``zgarishlarda namoyon bo`ladigan holat deb baholaydi. Uning fikricha hissiy zo`riqishlarning asosiy belgisi fiziologik ko`rsatkichlarning organizm uchun me`yyor hisoblangan darajadan ko`tarilishidir.Kuchli hissiy zo`riqishlardan biri stress hisoblanadi.Stress muammosi psihologiyada nisbatan keng o`rganilgan bo`lib dastlab bu muammo kanadalik olimG.Sel`e(1926 yil) tomonidan tadqiq etilgan  G.Sel`ening fikricha”har qanday normal faoliyat ham u yoki bu darajada hech qanday zarar etkazmaydigan,stressni vujudga keltirishi mumkin.Stressni mavjudligi emas balki uning kuchli psixik faoliyatida ahamiyatga ega bo`ladi,miqdor va sifatga ko`ra  stress turli darajada ta`sir etadi.SHuning uchun stressni bir qancha belgilarini ajratish mumkin.Stress u yoki bu qiyin holatlar guruhiga kirmasada, o`zi ularning boshlanishi uchun asos bo`lib qolishi mumkin.YU.V.SHerbatih tomonida talabalarning o`quv faoliyatidagi stress holati,ayniqsa imtihonlar bilan bog`liq stresslar ham nazariy ham tajriba asosida atroflicha tahlil qilib berilgan.

SHahsning hissiy zo`riqishlarining o`rganish muammosiga mamlakatimiz psixologlari tomonidan alohida e`tibor qaratilmoqda.E.G`oziyev emotsional holatlarni turllli psiholosgik yo`nalishi va`killari tomonidan o`rganilganligini tahlil qilib psixik holatlarni tabiati va harakter xususiyatlari haqida o`z qarashlarini ifoda etgan.

V.M.Karimova ishlarida psixik zo`riqishlarni inson salomatligiga ta`siri muammosi tadqiq etilib psixik salomatligini taminlashni yo`llari va usullari haqida keng ma`lumotlar keltirilgan.

G.K.To`laganova tarbiyasi qiyin o`smirlaar muammosini nazaariy eksperimental jihatdan tadqiq etadigan asosiy e`tiborni o`smirlar hulq-atvorida namoyon bo`ladigan psixopatik o`zgrishlar lar fanda vujudga keladigan hissiy zo`riqishlarga qaratadi.N.G.Kamilova tomonidan o`smirlik davrida kuzatilgan turli psihik holatlar shahslararo munosabatlar jarayonidagi emotsional kechinmalaar,tajovvuzkorlik havotirlik kabi zo`riqishlarni o`rganishning psixodiognostik metodari o`rganilgan va modefikatsiya qilingan.Psixik zo`riqish holati inson tomonidan qiyin sharoitda faoliyatni amalga oshirib va uni samaradorligiga kuchli ta`sir etadigan holatdir.Mazkur ta`sirli vaziyat shaxs hususiyati va motivatsiyaga bog`liqdir.20-asrning 60 yillarigacha tadqiqotchilaar zo`riqishlarni tahlil qilishda vaziyat va ta`sir etayotgan qo`g`atuvchilar ta`siri bilan bog`langan.Bundday yondashuv tadqiqotchilarni dastlab atrof-muhitning hissiy zo`riqishning vujudga keltirissshga olib keldi.Tajriba o`tkazuvchilarni kutgan natijalari aynan bir hil sharoitda bu omillar ta`siriga turli individlar o`ziga hos tarzda javob beradilar,bu farqlar nafaqat ta`sirga berilishida balki,kuzatuvlar natijasida ko`rinishi ayon bo`ladi.Ba`zilarda hissiy zo`riqishga nisbatan chidamlilikdan yuqoriligi boshqalarda esa pastligi ayrimlarda faoliyatning yahshilanishi qolganlarida esa barbod bo`lishi darajasida yomonlashishni ko`rsatish mumkin.Tashqi hissiy zo`riqishni keltirib chiqaruvchi holatlar  reaksiyasini turli-tumanligi sub`ektning psihologik hususiyatlariga hosdir.Psixik zo`riqishlarning ta`riflashda tashqi qo`zg`atuvchilarning ob`ektiv ta`biy ko`rsatkichlarigina e`tiborga olish etarli  emas.Bunda sharoitning o`ziga hos hususiyati bilan bir qatorda fiziologik jarayonlardagi insonni hulq-atvori va faoliyatidagi o`zgarishlarni ham hisobga olish zarur.Psihik zo`riqish holati sub`ektning o`zi uchun ahamiyatga ega  bo`lgan sharoitga yonaltirish zarurati sifatida paydo bo`ladi.

N.I.Mayon`ko psixik zo`riqishni “qiyin vaziyatdagi,uni vujutga keltiradigan effektlarga bog`liq bo`lgan psixik holat”deb tariflaydi.Psixik zo`riqishni faolyatga tasiri vaziyatga,shahs hususyatlari va uning motivatsiyasiga bog`liq bo`ladi.T.A.Nemchin psixik zo`riqishlarni ifodalash darajasini quydagicha farqlaydi.

1.SHatli zo`riqish.Maqsadga ershish uchun faolyatga kirishmaslik osoyishtalik holati.      

1.            2.psihik faolyatni motivatsiya mobilizatsiya qilish somotik funksiyalar faolligini omili,ahloqiy manaviy ruhiy va jismoniy quvvatni ortishi his qilish.  Somotik a`zolardagi ayrim nohush hislar turli darajadagi ijobiy emotsional bo`yoq, ko`tarinki kayfiyat qiyinchiliklarni yengib o`tish,maqsadga erishish yo`lida yuqori natijalaga erishishi bilan farqlanadi.Faolytning samaradorligi va mahsuldorligi juda yuqori daraada.Diqqatning asosiy hususyatlari samaradorligi otadi, qisqa muddatdagi hotira ko`lami ortadi. Psixologik zo`riqishlar organizimng turli funqsional  tizimlaridaigi o`zgarishlarda namoyon bo`lsa, uning jadalligi yoki kuchi kayfiyatning buzilishidan tortib oshqozon yarasi yoki yurak infarktigacha olib kelishi mumkin.Ko`pchilik tadqiqotchilar aynan stress havotirlanish holatini yuzaga keltiradi deb hisoblaydilar.Bundan tashqari havotrlanish va boshqa emotsional holatlarni faollashuvida kognitiv omillar hal qiluvchi ahamiyatga ega.Havotirlanish holatini yuzaga keltirishda kognitiv baholash birlamchi bo`g`ini hisoblansa ,havfli kognitiv tarzda ortiqcha baholash shuday holatlarni intensivligi faqt jihatdan barqarorligini belgilaydi.Uzoq vaqt davom etadigan yoki tez-tez takrorlanib tiradigan hissiy zo`riqishlar inson harakterini o`gartirib yuborishi,hatto harakter sifatlarini vujudga keltirish ham mumkin.Bu sifatlar introversiya o`z-o`zini ayblash,o`ziga bo`lgan bahoni pasayishi,shubhalanuvchanlik,tajavvuzkorlik va boshqalar.Ba`zan kuchli moyilliklar mavjud bo`lganda bu o`zgarishlar psixopatalogiya ko`rinishlari asteniya,nevroz va boshqalarga o`tib normadan og`ishi mumkin.SHunday qilib psixologiya fanida kabiy zo`riqish masalalari emotsional zo`riqish muammosining  qirrasi sifatida tahlil qilinadi va shaxsdagi emotsional zo`riqishni ko`rinishlaridan biri hisoblanadi.

 

2.O‘z – o‘ziga baho berish va  psixologik boshqaruv.

Pedagoglik kasbi ham sharafli, ham mashaqqatli hisoblanadi.  Pedagoglarda yoshlarga ta`lim-tarbiya berish jarayonida  ularda toliqish holatlari yuz beradi.Toliqish natijasida pedagoglarni bilish jarayonida,harakatlarida zo`riqish kuchayadi.Psixologiya fanida so`nngi davrlarda kasbiy  zo`riqish muammosida qiziqish kuchaygan.Mamlakatimiz psixologlari yaqindan beri bu muammoga murojat qilsalarda horij psixologiyasida bu masalani Djekson,Djon,Freydenberger vaboshqalar o`rgangan.

Hozirgi kunda barkamol shahsni tarbiyalash pedagoglarni zimmasiga tushar ekan,shu boisdan ham pedagoglarni sog`ligi muhim ahamiyat kasb etadi.Ular ma`naviy,ruhiy,jismoniy jihattdan sog`lom bo`lsagina yosh avlodga yetarli bilim berish imkoniyatiga ega bo`ladilar. Mamlakatimiz rahbari o`zining ko`pgina nutqlarida,asarlarida,kadrlar tayyorlash,masalasiga jiddiy e`tibor va diqqati markazini qaratmoqdalar.BundaO`zbekiston Respublikasi oliy majlisning 1chaqiriq 14 sessiyasida so`zlagan quyidagi nutqlari ham bunga yaqqol misol bo`ladi.Biz oldimizga qanday vazifa qo`ymaylik,qanday vazifa qo`ymaylik,qanday muammoniyechish zaruratti tug`ilmasin,gap ohir oqibat baribir kadrlarga va yana kadrlarga borib taqalaveradi.

Xaqiqatdan ham bu mutahassislarni ish sharoitlari kamfort holatdan yiroq.Diskomforrt fiziologik va psixologik harakterga ega.Fiziologik diskomfort gipodinamiya eshitish,ko`rish,va ovoz apparatlariga katta yukni tushishi psihologik va ijtimoiy ta`sirlardir.Zo`riqish quyidagi mehnat faoliyatini bajarish jarayonida ish qobiliyatini pasayish omilidir.U faoliyatga normal reaksiya hisoblanadi. Bunda mehnat yuqori va past toliqtiruvchi bo`lishi mumkin.Zo`riqish quyidagi holatlarda ifodalanadi;qo`zg`lish,tez g`azablanish,g`ashi keladigan,achiqqlanadigan bo`lib qolish,bezovtalik,muskullarni zo`riqish,tananing turli joylaridagi qismlar nafas va yurak urishi tezlashadi, tez toliqish va boshqa individual belgilarni ham namoyon bo`lishi mumkin.Kasbiy zo`riqish-buuzoq davom etadigan va to`xtamaydigan o`rtacha intensivlikdagi stressorlar ta`sirida paydo bo`ladi.So`nngi tadqiqotlar shuni ko`satadiki kasbiy zo`riqish asosan intelektual-komunikativ kasblarning vakillarida kuzatiladi.Bular o`qituvchilqr, shifokorlar rahbarlar jurnalistlar.Kasbiy zo`riqishni tashhislash va davolash mumkin.Buning uchun muntazam dam olish,mutahassislar bilan maslahatlashish va stresslar bilan kurashish kerak.Amerika psixologi Freydenberger 1974 yida psixologik amaliyotga”emotsional  zo`riqish” terminini kiritgan.Bu tushuncha ish va kollektiv bilan bog`liq bo`lgan stressga olib keladigan salbiy kechinmalarni umumlashtiradi.Asosan insonlar bilan doimiy muloqotda bo`lishga majbur qilgan kasb vakillari zo`riqishga uchraydilar.bu kasallik belgilari quyidagilar;

-ishga va atrofdagi insonlarga befarqlik

-avval ijobiy munosabatda bo`lgan hamkasblariga nisbatan  keskin negativ munosabat beldirish.

-o`ziga bo`lgan ishonchni yo`qolishi

Kasbiy faoliyatning psixologik holatlarga ta`siri juda ko`pgina tadqiqotlar tomonidan e`tirof etilgan.

Bu ta`sirning namoyon bo`lishi shakllaridan biri bu kasbiy vazifalarning bajarish jarayonidagi emotsional zo`riqishdir.Kasbiy jarayoni turli natijalarga olib kelishi munkin.Kasbiy faoliyat ob`ektlariga nisbatan salbiy munosabatlarning shakllanishi,o`z faoliyatiga nisbatan befarqlikni paydo bo`lishi va kasbiy faoliyatni qadrsizlanishi hissini paydo bo`lishidir.Ammo eng havotirli va achinarli muammo shundaki bu fenomen qaytarilmasdir,qisqa muddat kasbiy mehnatdan chekinish ham kasbiy zo`riqish ta`sirini vaqtinchalik pasytirib turadi,ammo kasbiy vazifalarni bajarib boshlanishi bilan birga zo`riqish belgilari to`laligicha qayta tiklanadi.Bu holatda kasbiy zo`riqishni profilaktika qilish masalalarini dolzarbligi ortadi.M.Argeylni ma`lumotlariga ko`ra pedagogik faoliyat stressogen kasblardan hisoblanib uni stressga beriluvchanlik darajasi menenjer  faoliyatidagi sotuvchi va birja makleri faoliyatlaridan ham stressga beriluvchanlik ustundir.Psixolog kasbini stressogenligi diplomat,kotiba, yurist va bankir kasbidagi stressogenlikdan ustundir.

P.C.Ergashev o`z ishida pedagog psixolog mutahassislarda kasbiy zo`riqish muammosini tahlil qilish va profilaktika yo`nalishlarini belgilab bergan.

Asosan psixologik fanlarni o`qitadigan pedagoglar nazarda tutiladi.O`z faoliyatidagi kasbiy va kamchiliklarni tahlili hamkasblar bilan professionol muammolarni muhokamasi,ustozlar tajribasini o`rganish biz pedagoglarga psiholglarga faoliyatiga hos bo`lgan kasbiy zo`riqishni hususiyatlarini ko`rsatish imkonini beradi.Bu hususiyatlar amaliyotchi psiholog va pedagog fan oqituvchilariga ham xos bo`lmagan holatlardir.O`qituvchilar boshqa pedagoglarga qaraganda pedagog -psixologlarga katta talab qo`yadilar va shahsiy rivojlanish va shahslar aro  munosabatlari sohasidagi muammolarni tushunishni kutadilar.

Agarda o`qituvchi pedagog-psixologdan malakali mutahasssis sifatida yorda so`rasa,amaliyotchi psixologdan farqli ravishda pedagog-psixolog o`qituvchiga nisbatan munosabatini qayta qurish muammosiga ro`para bo`ladi.Pedagog psixolog qisqa vaqtda o`quvchidan uzoqlashib uni mijoz sifatida idrok qilish muammosiga ro`para bo`ladi.Hozirgi davrga kelib aniqlanishicha kasbiy zo`riqish sindromi asosan kasbiy vakolatlariga ko`ra o`zgalar bilan ko`p miqdorda intensiv aloqa o`rnata olishga majbur bo`lgan mutahassislarda uchrar ekan. Emotsional zo`riqishni 3 ta darajasini ajratish mumkin.1-daraja asosan ixtiyoriy hulq-atvor funktsiyalarini bajarishda namoyon bo`ladi,alohida paytlarni unutib qo`yishi hotiradagi to`htashlar,harakat vahokazo.dastlabki simptomlar unga e`tibor.ularni hazillashib”skeleroz” deb qo`yaverishadi.Mutahassisni harakteri shahsiy hususiyatlari,faoliyat harakteri ruhiy ta`sirga qarab bu darajadagi zo`riqish 3-5 yil davomida shakllanishi mumkin.

2-daraja ishga bo`lgan qiziqish va muloqotga bo`lgan ehtiyoj pasayadi,faoliyat yuzasidan muloqat qiladigan insonlarni ko`rishni istamaydi. Payshanba kuni,juma kuniga o`hshaydi,hafta cheksiz davom etayotganga o`hshaydi,xaftani ohiriga qarab apatiya holatini paydo bo`lishi barqaror somatik kuch va g`ayrat yo`qligi asosan hafta ohirida,kechki vaqtda boshni og`rishi,qattiq chuqur uyqu,jahldor va tez g`ashi keladigan bo`lib qoladi.

3-daraja, shahsni mutloq taliqishi.Ishga va hayotga bo`lgan batamom yo`qoladi, emotsional befarqlik, aqliy to`htash, doimo o`zini kuchsizday sezish.  Odam o`zini boshqalardan olib qochadi.Muloqotga intilmaydi.Yolg`ilikka moyil bo`lib qoladi.10 yildan 20  yilgacha bo`lgan muddat kasbiy zo`riqishni mazkur darajasi hisoblanadi.Tadqiqot tajribasi shuni ko`rsatadiki”kasbiy zo`riqish” simptomlarini va zo`riqishni profilaktikasi bu samaregulyatsiya ya`ni o`z-o`zini boshqarish va o`z-o`zini tiklash.Bu ko`p muloqot va aloqador bo`ladigan kasb mutahassislari uchun o`ziga hos tehnika havfsizligidir.Inson organizmi tabiatan komfortga intiladi,yoqimsiz hissiy holatlarni bartaraf qiladi,bu spontan ravishda organizmning ishga tushib ketadigan tabiy mehanizmlaridir.Mutahassislar esa organizmning emotsional psixik holatlarini boshqaradigan usullarni ongli ravishda ishlatishni taklif qiladilar va aynan mana shu usullar insonni faol ishtiroki bilan amalga oshgani uchin,o`z-o`zini boshqarish usullari deb nomlandi.Organizmning ta`biy boshqarish usullarini biz albatta,intuitiv ravishda qollab kelamiz bular;  uzoq uyqu,mazali ovqat,tabiat va hayvonlar bilan muloqotda bo`lish,massaj,harakat,raqs,musiqa tinglash va hokazo.Afsuski bu usullarni ishda zo`riqish yuzaga kelganda qo`llab bo`lmaydi,ammo ish sharoitida qo`llash mumkin bo`lgan usullar ham bor ,odatda odamlar ulardan cheklanmagan holda foydalanadilar.Shuning uchun quyidagilarga ahamiyat berish kerak.

-siz toliqish va zo`riqishni kamaytiradigan va bo`shashadigan qanday usullarga ega ekanligingizni aniqlang.

-bu usullarni spontan qo`llashdan,ongli qo`llashga o`ting.

-o`z-o`zini boshqarish usullarini mazmunli tahlil qiling.

-o`z-o`zini boshqarish usullarini o`zlashtirib oling.

Zo`riqishni psihologik ko`rinishlariga quyidagilar kiradi;

1.Kuchsizlanishni his qilish inson pedagogik faoliyati vaqtida hm o`zining ish qobiliyatti pasayayotganligini sezadi.O`zida ishonchsizlik ishni kerakli tarzda davom ettira olishga kuchi etmasligini sezadi.

2.Diqqat buzilishi bo`lib o`tadi.Insonga diqqatini biror bir joyga to`plash qiyin bo`lib qoladi,uning tez  hato yo`nalishda bir ob`ektdan boshqasiga ko`chadi.

3.Sensor sohada buzilish  ezgirlikning pasayishi  ko`rinishida kuzatiladi.Bular shu faoliyat yuqori darajada ishlatiladigan analizatorlarida paydo bo`ladi.agarsda odam to`htovsiz o`qisa unda ko`zida yozuv qatorlari to`lqinlana boradi,uzoq vaqt qo`l bilan ishlash taktil va kinestezik sezgilar pasayishiga olib keladi.

4.Mator sferada zo`riqish harakatlar  sekinlashishda va tartibsiz boshqalar harakatlarida ularni ritmi buzilishi ko`rinadi.

5.Hotira va tafakkur buzilishi ham ish bilan bog`liq sohada yuzaga keladi.Fikrlash jarayonlari asosan aqliy ishdan toliqishda buziladi,ammo  inson jismoniy ishda aqliy mo`ljal olish va tasavvur qilish pasayishi haqida arz qilmaydi.

6.Zo`riqishda qaror qabul qilish o`zini tuta bilishi va o`zini nazorat qilishi pasayadi,matonatlilik pasayadi,irodaviy jarayonlar buziladi.

7.Aktivlik pasayadi,himoya qiluvchi tormozlanish sifatida uyqu paydo bo`ladi.Zo`riqishni keltirib chiqaradigan belgilari uning kuchiga bogliq ravishda ko`rinadi.Zo`riqishning keltirib o`tilgan belgilari uning kuchiga bog`liq ravishda ko`riladi.Odatda zo`riqishning  uch bosqichi ajratiladi.

1-bosqichda, zo`riqishning nisbatan engil sezilishi paydo bo`ladi. Mehnat ishlab chiqarish pasaymasligi mumkin yoki bilinmas darajada pasayadi.Sensor va  metosferada hotirada va tafakkur jarayonlarida bilinmas darajada diqqat buziladi va faoliyat  bajarish jarayonida epizotik bo`lib o`tadi.Buning natijasida ish sifatida amaliy jihatdan pasayishi bo`lmaydi.

2-bosqichda,ishlab chiqarishning  pasayishi bilinib boradi va yana ko`proq  tashabbuskor  bo`ladi.Bu pasayish ishlab chiqarish sohasiga emas,sifatiga ta`sir qiladi.Bu yerda qo`pol  buzilishlar diqqat miqyosida  sensor va motor harakatlarda bo`lib o`tadi.Ammo irodaviy kuchlar bilan inson ularni komunsiyalashga intiladi,lekin unga to`liq erisha olmaydi.

3-bosqich zo`riqish,toliqishni o`tkir kechirishi bilan harakterlanadi.Bunda mazkur bosqichda  tezlashadigan lekin,turgun bo`lmagan,unung kerakli tempini saqlashga insonning urunishlarini aks ettiradi.Ohirida ishchi harakatlar shunday tashkil qilinishi biziladiki inson ishni davom ettirishi mumkin emasligini sezadi bu erda og`ir holatlarni kechiradi.Demak pedagoglarda kasbiy zo`riqish masalalari kompleks tahlil qilinib darjalari kelib chiqish omillari rivojlanish belgilari,korreksiya masalalari nuqtai nazaridan o`rganilgan.

3.SHaxslararo munosabatlarning ijtimoiy xususiyatlari.

Pedogoglardagi emotsional zo`riqish fenotipini psihologik determehahtalari.Zamonaviy pedagogik psihologiyani  eng dolzarb muammolaridan biri bu o`qituvchilarning  psihologik muvozanatidir.Shu masaladan kelib chiqqan holda o`qituvchilarning emotsional zo`riqish fenomenini o`rganish katta ahamiyatga egadir.Emotsional zo`riqish bu ijtimoiy sohada faoliyat yuritayotgan mutahassisni sog`ligi va faoliyatini samaradorligiga negativ  ta`sir ko`rsatadigan omildir.Pedagog faoliyatini M.Borisova tomonidan tadqiq qilish shuni ko`rsatadiki,bu kasbni potensial emotsiogen kasb sifatida ko`satishimiz mumkin.O`qituvchi ishida doimo stressga olib boruvchi ko`pgina omillar borligi yuqri emotsional zo`riqish keltirib chiqaradi.Bu faoliyatni quyidagi hususiyatlar yuqori dinamizm  katta sur`atdagi harakatlar vaqtni etishmasligi ishdagi yuklamasini ortiqchaligi yuzaga keladigan pedagogik vaziyatlarni murakkabligi,turli ijtimoiy guruhlar bilan alohida bo`lish zarurati va hokazo.Pedagog faoliyatini emotsiogen hususiyatlari o`qituvchilarda zo`riqishni bo`lishi va rivojlanishiga  olib keladi.Hozirgi davrga kelib kasbiy zo`riqish fenomeni ijtimoiy emotsional va aqliy  zaiflashish holati sifatida tavsiflanadi.Bu fenomenni jismoniy  soha kasblarida kuzatiladi vatarkibiga uchta omilni oladi.

1.Ematsional zo`riqish zaiflashish ortiqcha mehnat nagruskasida paydo bo`ladigan hissiy bo`shliq va chachash odamning emotsional zahiralari sarflangan bo`lib adekvat reaksiyalar  bildirmay qoladi.   

2.Depersonalizatsiya (insonga nisbatan negativ munosabatni shakillantirish) - atrofdagi odamlarga obekt sifatida munosabatni bildirish ularni salbiy yoki befarq idrok qilish, shu yo’l bilan o’zini kuchli enatsianal ta’sirlardan himoya qilish 3.kasbiy yutuqlarni redaksiya o’z yutuqlarini baholay olmaslik o’zini malakasini past va muvofaqqiyatsiz mutahassis sifatida idrok qilish. Zo’riqish fenomenini tadqiqotlari horij psixologiyasida juda kengdir. Ammo bu fenomenini paydo bo’lishi va rivojlanishi mexonizimlari hozirgi kungacha yetarli darajada tadqiq qilingan. Mavjud bo’lgan nazariy yondashuvlar zo’riqish holatiga olib keladigan psixologik omillarni yagona tizimini ajratib imkoniyatini bermaydi.Masalan:inpersenal yondashuv vakillari ematsional zo`riqishni asosiy sababi sifatida mutahassisni kasbiy faoliyat sub`eklari bilan bo`lgan shahslararo munosabatlari deb hisoblaydilar.Tashkiliy yondashuv vakillari zo`riqishni sabablari sifatida ish muhitini,omillarini belgilaydilar,boshqaruv uslubi,faoliyat ish kunini tartitibi va hokazo.Individual yondashuv vakillari zo`rqishni shahsni motivatsion va emotsional hususiyatlari bilan bog`laydilar.Shu fikrlardan kelib chikkan holda emotsional zo`riqishni ko`p kompanentli dinamik tizim sifatida baholash lozimdir.Emotsional zo`riqish pedagog faoliyatidan kelib chiqadi va unda namoyon bo`ladi.Pedagoglarni emotsional zo`riqishni asosiy determenantlari individual-psixologik va ijtimoiy psihologik omillarni tizimli tahlili natijasida belgilab olindi.Bu esa pedagoglarni ruhiy salomatligini samaradorligini oshirishda katta ahamiyatga ega.Nazariy emperik ma`lumotlarni tahlili emotsional zo`riqishni tashqi ob`ektiv va ichki sub`ektiv omillarni belgilab olish uchun imkoniyat berdi.Zo`riqishni ob`ektiv omillarga faoliyatini o`zi bilan bog`liqdir,sub`ektitiv omillar bu mutahassisni individual shahsiy hususiyati bo`lib zo`riqishni paydo bo`lishi va rivojlanishida o`ziga hos ahamiyatga egadir.Kasbiy zo`riqishni ob`ektiv faktori sifatda quyidagilarni ko`rsatishimiz mumkin.

1.pedogogik kollektivdagi salbiy iqlim. Bu iqlim ko’p murakkab bo’lgan munosabatlar tizimi ta’sirida shakillanadi. Va kollektivni o’ziga hos bo’lgan holati va kayfiyatida ifodalanadi. Hodimlar va rahbariyat o’rtasidagi doimiy nizomlar, munosabatlardagi tanglik, jamoada o’zaro qo’llab quvvstlash va jipslikning yo’qligi jamoa a’zolarining individual psixologik hususiyatlariga salbiy ta’sir ko’rsatib, og’ir hissiy kechinmalarga olib keladi va ular to’plashib boraveradi, oqibatda ematsianal zo’riqishga olib keladi.

2.pedogogik faoliyatni tashkil qilishdagi kamchiliklar-haddan tashqari reglamentlashganligi, pedogoglarni outonomli o’quv yuklamasini noqulay taqsimlash o’qituvchi mexnatini yetarli darajada rag’batlantrilmasligi, kasbiy o’sishdagi perspektivalarni yuqori maqsatlar marralarni noaniqligi, pedagogni o’quv muassasani boshqarishdagi ishtirogi sub’ektiv omillar sifatida quydagilar belgilanadi.

1.Neyrotizm darajasini yuqoriligi quydagilarda ifodalanadi:

-individuol emotsional barqarorligida

-emotsional labillikda

-nerv-psixik jarayonlarni muvozanatsizligi

-yuqori tasirchanlik

-reaktivlik va teskor ravishda javob reaksiyalarini paydo bo’lishi.

-disstresslarni qabul qilish chegaralarni pastligi.

-negativ ematsional holatlarni ustunligi.

2.Kadriyatlar tizimida nomuvofiqliklarni, borligi bu holat asosan o’qituvchi tamonidan pedagogik faolyatda hayot mazmunini maksadlarini ro’yobga chiqaolmaslikda ustuvor hulq-atvor shakillarini yoki o’zi maqul ko’rgan hatti-harakat turlarini namoyon qila olmaslikda o’z shaxsini ahamyatli bo’lgan qirralarini pedagogik faolyatda yuzaga chiqarmaslikda shakillanganli.

3.hulq-atvor va emotsialarning ongli boshqarishni individual tizimini past darajada shakillanganligi. Tashqi va ichki omillarni emperik o’rganilishi emotsianal zo’riqishni individual-psixologig vasotsiopsixologik deterninantalari bilan bog’liqligini aniqlash imkonini beradi. Pedagoglarda ematsional zo’riqish fenotipi paydo bo’lishi sabaplari va rivojlanish  mehonizmlari haqida kompleks va tizimli tasavvurlar hosil qilish uchun hizmat qiladi. Metodik ta’minlash yuqorida keltirilgan omillarni diognostikasi uchun metodik kompleks yaratildi, u quyidagi metodlarni o’z ichiga oldi. Kuzatish, suxbat va ekspert baxolash hujjatlar tahlili, testlash va matematik statistika metodlari. O’qituvchilar psixologik osoyishtalikni va maktab jamoalardagi ijtimoiy – psixologik iqlimni xolatini aniqlovchi asosiy metod bu kuzatish bo’ldi. O’qituvchilarni emotsional holatini hamkasblarga va o’quvchilarga mexnatga munosabatini o’rganish uchun qo’llaniladi. Bundan tashqari suhbat yordamida o’qituvchilarning psixologik holatiga vamexnat samaradorligiga salbiy ta’sir ko’rsatayotgan omillar ham aniqlandi. Ekspert baholash yordamida maktab jamoasidagi ijtimoiy – psixologik iqlimni o’bektiv holati va maktablardagi tashkiliy faoliyatni tavsifiga baho berildi. Ekspertlar sifatida ta’lim departamentining metodisi, o’quv muassasalarini ma’muriy xodimlari, maktab psixologlari va pedagoglari faoliyat yuritadilar. Turli kollejlarda pedagoglar faoliyatini tashkil qilish xususiyatlarini o’rganish uchun quyidagi xujjatlar tahlil qilindi. Kollej nizomi, ichki tartib qoidalari, mexnat shartnomasi, lavozimlarini yo’riqnomalari kvalifikatsiya tavsiflari, buyruqlar popkasi premyalar haqidagi qoidalar mukofatlar jurnali, pedagog xodimlarni attestatsiyasi haqidagi xujjatlar, dars jadvali, ish vaqtini xisoblash tabeli, tarifakatsiya vedomisti, maktabni ichki ta’lim – tarbiya jarayonini nazorat qilish rejasi, pedagoglarni va ma’muriyatni ish rejasi pedagogik va ma’muriy kengashlarni protokollari tahlil qilindi. Quyidagi psixodiagnostik vositalar qo’llanildi “Psixik zo’riqish savolnomasi” – zo’riqish tajribadagi xususiyatlarni diagnostika qilish uchun shaxsiy indivduall xususiyatlarni diagnostikasi uchun Ayzenkning “Nerotizm.Ekstraversiya.Psixotizim so’rovnomasini moslashtirilgan varianti, emotsional qo’zg’aluvchanlik shkalasi” – neotizm xususiyatini sifat jihatdan baholash uchun g’azab tortinchoqlik va o’z emotsialarini nazorat qila olmaslik “O’z xulq – atvorini boshqarish uslubi” so’rovnomasi shaxsni o’z – o’zini boshqarish ko’nikma va malakalarini rivojlanganligi diagnostikasi uchun bu ko’nikmalar regulatyasini asosiy jarayonlarni qamrab oladi bular : rejalashtirish modellashtirish, programmalashtirish, natijlarni baholash va shaxsiy regulatsiya xususiyatlarini egilluvchanlik va mustaqillik , M.Ronichning “Qadriyatlar yo’nalganligi so’rovnomasi” pedagoglarni qadriyatlar yo’nalishini o’rganish uchun O.S.Mixayilova.O.Yu.SHamtar tomonidan tklif qilingan “mexnat jamoalarida ijtimoiy – psixologik iqlimni emotsional xulqiy va kognitiv komponentlarini o’rganish” uchun M.V.Barisovani “pedagogik faoliyatni tashkil qilish xususiyatlari” deb nomlangan mualliflik metodikasi ham qo’llanildi. Maskur metodika pedagoglik faoliyatini tashkiliy omillarini tahlil qilishga qaratilgandir. Muallif bu metodikani maqsadga muofiq bo’lgan vositalar yo’qligi uchun ishlab chiqqan.Nazariy ma’lumotlarga tayangan holda pedagogik faoliyatni xisobga olib, M.V.Barisova pedagog uchun ahamiyatli bo’lgan ematsiogen xarakterga ega bo’lgan oltita faktorni ajratgan:

   1. Faoliyatni reglamentatsiya xususiyatlari.

   2.Pedagogni avtonomik darajasi.

   3.O’quv mexnat yuklamasini taqsimlash.

   4.Kasbiy o’sish imkoniyatlari.

   5.Mexnatni rag’batlantirish xarakteri.

   6.Pedagogni o’quv ta’lim muasassasini boshqarishdagi ishtirokini xarakter.

Tahlil to’liq bo’lishi uchun har bir faktor bir qator ko’rsatgichlar bilan tavsihflanadi.Bu metodikani qo’llash orqali pedagoglar faoliyatini tashkiliy xususiyatlarini pedagog mexnatidagi emotsional komponentga ijobiy yoki salbiy ta’sirini aniqlash imkonini beradi. Tadqiqotlarda olingan emperik ma’lumotlarni qayta ishlash va tahlil qilish uchun dastlabki statistik tahlil t – student nizomi korreksion va faktorli tahlil kabi matematik statistik metodlari qo’llaniladi.

 

 

 

Glossariy

•      Refleksiya (lоtinchа аks ettirish) – insоnning suhbаtdоshi tоmоnidаn qаndаy idrоk etilаyotgаni vа tushunilаyotgаnini аnglаshgа intilishi. Kishini kishi tоmоnidаn idrоk qilinishini ikkilаngаn оynаdаgi аks ettirishgа o’хshаtish mumkin. Bоshqа kishining hаrаkаtlаrini tushuntirish uchun fаоliyat mоtivlаri, his-tuyg’ulаr, intilish vа fikrlаshning o’ylаb chiqаrilishi kаuzаl аtributsiya deb аtаlаdi.

•      Stereоtipizаtsiya – grekchа o’zgаrishsiz, tаkrоrlаnish degаn mа’nоni bildirib, insоnning suhbаtdоshini tushunishgа intilishi yo’lidа muаyyan shаblоndаn fоydаlаnishi. Stereоtipizаtsiya mа’lum yoki tахminаn mа’lum bo’lgаn vоqeаlаrni tiklаsh, nisbаt berish yo’li bilаn хulk nоrmаlаrini tаsniflаsh vа ulаrning sаbаblаrini izоhlаsh demаkdir.

•      Empаtiya – insоning o’zini хаyolаn suhbаtdоshi o’rnigа qo’yish оrqаli uning kechinmаlаri vа hissiyotlаrini tushunishgа intilishi. Bundа insоnning emоtsiоnаl muаmmоlаrigа yondаshishi tushunilаdi. Bu bоshqа оdаm hissiyotlаri vа kechinmаlаrigа hаmdаrd bo’lа оlishdir.

 

•      Ijtimoiy mulоqоt – bu mulоqоtning o’quv tаrbiyaviy jаrаyonlаrni hissiy fоni vа vоsitа, mаzmunini tаshkil etаdi.

•      Metоd – 1) tаbiiy vа ijtimоiy hаyot hоdisаlаrini tаdqiq qilish, bilish usuli; 2) hаrаkаt qilish usuli, tаrzi.

•      Kаsbiy bilimdоnlik – pedаgоgik fаоliyat yuritish uchun zаrur bo’lgаn nаzаriy vа аmаliy tаyyorgаrlik birligi.

•      Mаfkurа - g’оya vа qаrаshlаr tizimi.

•      Ахlоq - shахsning jаmiyatgа vа bоshqа kishilаrgа nisbаtаn burchini belgilаb beruvchi me’yorlаr tizimi, mа’nаviy хulq qоidаlаri, u ijtimоiy оng shаkllаridаn biri.

 

 

Foydalanilgan adabiyotlar.

 

1.      O’zbekiston Respublikasining konstitutsiyasi Toshkent 1992 – yil. 40 – bet.

2.      “Ta’lim to’g’risidagi qonun”.O’zbekiston nashriyoti. 1997 – yil 106 – bet.

3.      “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”.O’zbekiston nashriyoti. 1997 – yil 106 – bet.

4.      Karimov.I.A. “Barkamol avlod O’zbekiston taraqqiyotining poydevori”. Toshkent 1997 – yil. 62 – bet. “O’zbekiston” nashriyoti.

5.      Karimov.I.A. “O’zbekistonning o’z istiqbol va taraqqiyot yo’li. Toshkent 1992 – yil 78 – bet “O’zbekiston” nashriyoti.

6.      Karimov.I.A. “Yuksak manaviyat yengilmas kuch Toshkent. 2008 – yil. 173 – bet. “O’zbekiston” nashriyoti.

7.      Asronboyeva M. O’quv faoliyatiga moslashi hissiy zo’riqishning oldini olish vositasi sifatida 178-180 bet. Psixogigiyena Psixologiya XXI asr boshlarida. Respublika ilmiy amaliy konferensiya materiallari. Toshkent 2012 – yil “O’z MU” nashriyoti.

8.      Asronboyeva M. Psixologik tadqiqotlarda hissiy zo’riqishlar muammosining o’rganilganligi. “XXI asr psixologiyasining nazariy va amaliy muammolari” Respublika ilmiy amaliy anjuman materiallari. Toshkent 2012 – yil. 122-124 bet. “O’z MU” nashriyoti.

9.      Avtamonova K. Psixologichiskie  faktori zdarovago nardaniya va zrelot. Vozraste. XXI asr psixologiyasining nazariy va amaliy anjuman materiallari. Toshkent. 2012 – yil 505-507 bet. “O’z MU” nashriyoti.

10.  Dovruskin M.E. “Sotsiano psixologicheskiy partnet vuzashkogo pedagogika “Oseuti”, Kiev 1994 – yil 100 – bet.

11.  Davletshin.M.G. “Umumiy psixologiyasi” Toshkent Tosh DPU. 2002 – yil 75 – bet .

12.  Elvuv.O.P. Konstruktivnoye minologiyasi psixodiagnostika lignosti. Pekov. 1994 – yil “A.S.T.” 280 l.

13.  Ergashev P. “Pedagog – psixologlarni kasbiy zo’riqish masalalari “Psixologiya asostatsiyasini anjuman materiallari. Toshkent 2008 – yil “Tosh DPU” nashriyoti.

14.  Husanbekova A. Ruhiy salomatlik muammosi rus psixologlari talqinida psixologiya XXI asr boshlarida Respublika ilmiy amaliy konferensiya materiallari “O’z MU” nashriyoti. Toshkent 2008 – yil 239-242 bet.

15.  Karamyan M.X. Karamen D. sotsialno psixologicheskiy razxod issledovanium zdorova. XXI asr psixologiyasining nazariy va amaliy muammolari. Toshkent 2012-yil “O’zMU” nashriyoti 240-242 bet.

16.  Mahmudova B. Shaxsning xavotirlanishi psixologiyada tadqiqot obe’kti sifatida “Talqin” va “Taxlil” 217-200 bet.

17. 18. Maqsudova M. Qurbonova Z. Umumiy psixologiya” Namangan 2002 – yil.

18.  Maqsudova M. Qurbonova Z. Umumiy psixologiyasi” Namangan 2002 – yil.

19.  Musinov S.M. “Raxbar psixologiyasi” Samarqand 2002 – yil.

20.  Nazarov A.S. Karimova D. Adaptatsiya psixologik muammo sifatida talqin va tahlil 217-220 bet.

21.  Nurullayeva B. Rajabov X. Yoqubova SH. Ta’lim tizimida psixogigiyena masalalari XXI asr psixologiyasining nazariy va amaliy anjuman materiallari Toshkent 2012 – yil 466-468

22.  Nurullayeva B. O’rozboyeva D. Bechonov X. Pedagoglarda kasbiy zo’riqish holatlarini o’rganish. XXI asr psixologiyasining nazariy va amaliy muammolari. Respublika ilmiy – amaliy anjuman materiallari Toshkent 2012 – yil 165-164 bet.

23.  Platonova K. Golebov R. “Psixologiya” Toshkent o’qituvchi. 1982 –yil “Sharq nashriyoti” 264-bet.

24.  Psixologik terminlar lug’ati. Toshkent O’zbekiston. 2008 – yil 100-bet.

25.  Rajabov X. Razzoqova P. Xalilova F. Aqliy charchashning hayot faoliyatiga ta’siri va uni prafilaktikasi. Toshkent “O’z MU” nashriyoti 167 – bet.

26.  Rasulov A. Psoxodiagnostika Toshkent “Muntoz so’z” 2010 – yil. 152-bet.

27.  Ta’lim tizimini boshqarish. Urganch 2009 Uslubiy qo’llanma.

28.  Xayitova F. Xalilova N. Umumiy psixologiya “Toshkent” “TDPU” 332-bet. 2010 – yil.

29.  G’oziyev E. “Psixologiya” “Toshkent Sharq” nashriyoti. 2008 – yil.

30.  G’oziyev E. “Oliy maktab psixologiyasi” Toshkent “Muntoz so’z” 117-bet. 2010 – yil.

31.  G’oziyev E. Mametov M. “Psixologiya” Toshkent “Muntoz so’z” 2010 – yil.

32.  Cho’riyev R. “Vaziyatli yondashuv ta’lim samaradorligini oshirish omili. Psixologiya XXI asr bashlarida. Respublika ilmiy amaliy konferensiyasi materiallari “O’zMU” nashriyoti 224-227 bet.

33.  Internet ma’lumotlari.

www.Ziyonet.uz

www.Ilm.uz

www.Megabook.uz

www.google.uz

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

8- Mavzu

Kasbiy faoliyatdagi muloqot. O‘qituvchining kommunikativ muloqot bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘nikmalari.

Reja:

1.  Kasbiy faoliyatdagi muloqot  to‘g‘risidagi qarashlar.

2.  Kasbkorlikda nutq va kommunikativ muloqotning ahamiyati.

3.  O‘qituvchining kommunikativ muloqot bilan bog‘liq bo‘lgan   ko‘nikmalari.

1. Kasbiy faoliyatdagi muloqot to'g'risidagi qarashlar.

Inson faoliyatining turli soxasida axborot almashish, xar qanday muammoni jamoa bo'lib muxokama qilish natijasida yangi natijalarni olish zaruriyati konferensiya, seminarlar, yig'inlar kabi muloqot shakllarini keltirib chiqardi. Xozirda biror bir jiddiy ishni oraliq natijalar, yakunlar, variantlar, qarorlar variantlari, opponentlarni tinglash va tegishli qarorlar qabul qilishning turli darajalarida xal qilmasdan turib amalga oshirib bo'lmaydi.

Mazkur davrlarda SHarqda xam ilk psihologik qarashlar yuzaga keldi.  SHarqda psixologik qarashlarning paydo bo'lishida buyuk SHarq mutafakkirlarining roli katta bo'lgan. Ular orasida Al-Horazmiy, Al-Forobiy, Abu RayXon Beruniy,  Abu Ali ibn Sino,  Mirzo Ulug'bek kabilar o'zlarining inson psixikasi va yosh avlodni tarbiyalashga doir boy fikrlar va qarashlarini meros sifatida qoldirganlar. Ular orasida ayniqsa Abu Ali ibn Sinoning mantiq, metafizika, tabiiy fanlar,  ayniqsa,   tibbiyot xaqidagi  fikrlari o'sha davr ilmiy taraqqiyotiga katta xissa qo'shdi. U mahsus psihologik muammolar bilan shug'ullangan olimlardan biridir. Uning rux,  asab tizimi xaqidagi qarashlari katta axamiyatga ega. Ayniqsa,  Abu Ali ibn Sinoning temperament hususiyatlariga qarab yondashish zarurligi xaqidagi fikrlari ming yildan so'ng xam zamonaviy psihologiyada o'z qimmatini yo'qotmagan. Abu Ali ibn Sino dunyoda birinchi bo'lib psihoterapevtik usullarni qo'llab ko'rgan olimlardan biridir.

So`nggi vaqtlarda juda ko`p chet el psixologlari 20-30 yillarda nomi  chiqqan amerikalik psixolog E.Torndaykning ayrim fikrlariga  murojaat etmokdalar. Xozirgi zamon burjua psixologi  o`z qarashlarini nikoblashni  yoktiradi. E.Torndayk esa nixoyatda aniq yozar  uning qarashlarida xech qanday ikkilanish xolatlariga  yo`l qo`yilmas edi. «Arifmetika o`qituvchisining Yangi metodlari» va psixologiyaga asoslangan printsiplari» degan asarlarida E.Torndayk to`g`ridan to`g`ri o`quvchilarning «tabiiy kuchlari»ga ,ularning «tug`ma  mayllari»ga shama qiladi. E.Torndayk  muxitning  ta'siri haqida  tarbiyaning ta'siri haqida gapirgan lekin  bu faktorlarning  ta'siriga ochiqdan ochiq  ikkinchi darajali,tobelik rolini bergan o`qitish qanchalik  yaxshi bo`lishiga qaramay, ayrim o`quvchilar xech qanday muvafokiyatga  erisha olmaydilar ,boshqa bir o`quvchilar esa ,o`qitish qanchalik  yomon bo`lishiga qaramay  muvafokiyatga erishadilar. Mutlaqo ochiq-oydin fikr! Shunday qilib o`qituvchining roli yakka chiqarilmoqda va  oldingan pedagogik brak oqlanmoqda .

1997 yil 29 avgustdagi O'zbekiston Respublikasi Oliy Majli­sining IX sessiyasida yurtboshimiz so'zlagan nutqlarida shu vaqtgacha amalga oshirilgan tadbirlar talabga javob bermayotganligini, eski sho'rolar zamonidan qolgan ta'lim-tarbiya tizimiga xos mafkuraviy qarashlardan va sarqitlardan to'liq qutila olmaganligimiz, ikkinchidan, o'zgarishlar yuzaki bo'lib, ta'lim-tarbiya va o'quv jarayonlarining tarkibini, bosqichlarini bir-biri bilan uzviy bog'lash, ya'ni uzluksiz ta'lim-tarbiya tizimini tashkil qilish muammolarini yechib bermaganligi, uchinchidan, bizning amaldagi ta'lim-tarbiya tizimimiz bugungi zamonaviy, taraqqiy topgan demokratik davlatlar talablariga javob bera olmasligi... kabilar ham bu islohotni zarurligini ko'rsatdi. Shu munosabat bilan yurtboshimiz "Barkamol avlod — O'zbeklston taraqqiyotining poydevori" mavzusida so'zlagan nutqida ta'lim-tarbiya tizimida islohotlar o'tkazish zarurati va omillarini asoslab berdilar,  insonlar yetakchilar sanalib, ular voqelikdan o'zib ketadi, ayni paytda o'z davrining ruhini chuqur his etadi va anglaydi. Bunday shaxs hayotiy qarashlari, g'oyasi va faoliyat yo'nalishida kelajakni ko’ra oladi.

Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridanoq siyosiy, ijtimoiy, madaniy-ma'naviy va ilmiy hayotimizda ko'plab yangiliklar, umum-bashariy jarayonlar bilan bog'liq ijobiy o'zgarishlar sodir bo'ldi.

«Eng muhimi inson va fuqaroning fikrlash va dunyoqarashi o'zgarmoqda, siyosiy va ijtimoiy ongi, uning umumiy saviyasi to'xtovsiz o'sib bormoqda» - deb ta'kidlaydi Prezidentimiz I. A.Karimov.

Pedagogika nafaqat o'zining o'rganuvchi predmeti, balki tarixiy rivojlanishi bilan ham o'ziga xos fandir.

«Avesto» ta'limoti, «Qur'oni Karim» sabog`i, Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy (810-970), Abu Iso Muhammad ibn Iso at-Termiziy (824-892) kabi xadis ilmining ulig'lari ta'lim-tarbiya jarayoniga ulkan xissa qo'shib, pedagogikaning shakllani-shiga zamin yaratdilar. Ularning pedagogik qarashlari tarixning zarhal sahifalaridan munosib o'rin egalladi.

Ilk o'rta asrlarda Abu Nasir Forobiy (789-950), Abu Ali ibn Sino (980-1037), Abu Rayhon Beruniy (937-1051), Kaykovus (XI asr), Ahmad Yugnakiy (XI asr), Mahmud Qoshg'ariy (XI asr) kabi allomalar ta'lim - tarbiyaga oid dunyoviy fikrlari bilan shuxrat qozondilar.

O'zbek badiiy tilining asoschisi, buyuk davlat arbobi Mir Alisher Navoiy o'zining tarbiyaviy ahamiyatga molik bo'lgan noyob asarlari, ilmiy tafakkur va falakiyot ilmi sohasida yetuk dunyoqarash sohibi Mirzo Ulug'bek ma'rifiy qarashlari, Zahiriddin Muhammad Bobur va boshqa adiblar o'zlarining o'lmas ijodiyoti bilan pedagogika taraqqiyotiga salmoqli hissa qo'shdilar.

Yevropa faylasuflari Tertullian (160-222), Avgustin (354-430), Akvinat (1225-1274)larning pedagogik ta'limoti muvaffaqiyat qozongan bo'lmasada, Rotterdamlik Erazm (1466-1536), Italiyalik Viktorino de Feltre (1378-1446), farangistonlik Fransua Rable (1494-1553) va Mishel Monten (1533-1592)larning insonparvarlik g'oyalari, ta'lim-tarbiyaga oid qarashlari muhim ahamiyat kasb etdi.

Didaktikaning asoschisi, chex olimi Yan Amos Komenskiyning ta'lim tamoyillari, shakllari va uslublari to'g'risidagi ilmiy qarashlari, ingliz faylasufi va pedagogi Jon Lokk (1632-1704)ning «jentelmen tarbiyasi» - tadbirkor va ma'rifatli, ishbilarmon va ziyoli, e'tiqodi kuchli shaxs tarbiyasiga oid ta'limoti bugungi kunda ham o'z dolzarbligini yo'qotganicha yo'q.

Fransuz ma'rifatparvar mutafakkirlari Deni Didro (1713-1784), K. Gelvetsiy (1715-1771), P. Golbax (1723-1789), Jan Jak Russo (1712-1778)larning demokratik va gumanistik qarashlari, shveytsariyalik olim Iogann Genrix Pestalotsi (1746-1827)ning o'quvchilarning ma'naviy tarbiyasi va rivojlantiruvchi ta'lim nazariyasi pedagogika sohasini kengaytirdi.

Amerikalik olimlar Iogann Fridrix Gerbart (1776-1841), Jon Dyui (1859-1952), Edvard Tomdayk (1874-1949)larning fanga «tarbiyaviy ta'lim», «dars modeli», «rivojlantiruvchi topshiriqlar ti-zimi», «eksperimentel pedagogika», «test usuli» kabi tushunchalarni kiritishlari, noan'anaviy pedagogik ta'limotlari, nemis olimi Fridrix Adolf Disterverg (1790-1886)ning tamoyillari muammolariga qarashli nazariyasi insonlarni xanuzgacha originalligi bilan hayratga soladi.

Rus milliy pedagogikasining asoschisi Konstantin Dmitriyevich Ushinskiy (1824-1870)ning o'qitishning xalqchilligi nazariyasi, ulug' yozuvchi, olim, pedagog va tanqidchi Lev Nikolayevich Tolstoy (1828-1910)ning o'qitish jarayonidagi hayotiylik tamoyili ta'lim-tarbiya jarayonida o'ziga xos o'rinni egalladi.

Jadidchilik harakatining yorqin namoyondalari: Munavvarqori «Abdurashidxonov, Mahmudxo'ja Behbudiy, Saidahmad Siddiqiy, Abdulla Avloniy, Abdurauf Fitrat, Ishoqxon Ibrat, Muhammadsharif So'fizoda kabilar Turkiston maorifi va ta`lim-tarbiya tizimi rivojiga salmoqli hissa qo'shdilar. Ular o'zlarining sermazmun hayoti va faoliyatlari bilan hanuzgacha yosh avlodga ibrat namunasi bo'lib kelmoqda.

O'zbek olimlari E. G'oziyev, M.G. Davletshin, A. Munavvarov, V. Karimova, R. Jo'rayev, J. Hasanboyevlar; xorij olimlari D.B. Elkonin, A.V. Petrovskiy, V. Davidov, L.S. Vigotskiy, Dj. Dyui, G.Gardpeg, J. Piajelarning rivojlanishda shaxs faoliyatining ahamiyati to'grisidagi qarashlari salmoqli ahamiyatga ega.

Axborotni uzatish va qayta qabul qilishning raqamli tehnikasi imkoniyati telekonferensiya-yangi tehnik darajada telefon va televideniening birga qo'shilgani-telekonferensiyani tashkil etish imkoniyatini beradi. Telekonferensiyani o'tkazish tehnologiyasi bir paytning o'zida turli masofadagi muassasalarning hodimlari o'rtasida muloqot qilish imkonini yaratadi. Ishtirokchilar bunda nafaqat bir-birini ko'rish va eshitish bilan birga yonma-yon, yuzma-yuz turgandek sharoitga ega bo'ladilar.

Axborotni uzatish va qayta qabul qilishning raqamli tehnikasi imkoniyati telekonferensiya-yangi texnik darajada telefon va televideniening birga qo'shilgani-telekonferensiyani tashkil etish imkoniyatini beradi.

         Insonlar  o'z  faoliyati  davomida,  tabiiyki,  boshqa  odamlar  bilan muloqotda bo'ladilar. Ushbu jarayonda axborot almashadilar, bir-birlariga  ta'sir  ko'rsatadilar,  ta'lim  beradilar,  tajriba almashadilar.  Bu  jarayon shaxslararo o'zaro munosabatlarda muloqot, muomala deb yuritiladi.

Muloqot  yoki  kommunikatsiya  - odamlarning  o'zaro  hamkorligi shakllaridan  biri.  Muloqot  odamlarning  vokelikni  aks  ettirishi  natijasini ifodalovchi  xabarlar  almashish  jarayoni  bo'lib,  ular  ijtimoiy  borliqning ajralmas qismi hamda ularning individual va ijtimoiy ongi shakllanishi va amal qilishining vositasidir. Odamlarning birgalikdagi faoliyati jarayonida maqsadli hamkorlikni tashkil etish, tajriba almashish, mehnat va turmush ko'nikmalarini  olish,  ma'naviy  ehtiyojlarni  namoyon  etish  va  qondirish muloqot yordamida yuz beradi.

Muloqot  yoki   muomala  yangi  axborotlarning  almashinuv  jarayoni hamdir,  bu  haqida  Bernard  Shou  quyidagilarni  qayd  etadi:

 «Agar  menda bitta  olma  va  sizda  ham  shuncha  olma  bo'lib,  o'zaro  almashsak,  sizda ham,  menda  ham  bittadan  olma  qoladi,  agar  har  birimizda  shaxsiy  fikr bo'lsa va o'zaro almashsak, unda har birimizda ikkitadan g'oya bo'ladi»

Ushbu  ta'kiddan  ham  muloqot  davomida  o'zaro  fikr  almashinuv munosabatlari yuzaga kelishini ko'rish mumkin.

         Muloqot  ijtimoiy  psixologik  hodisa  bo'lib,  odamlar  o'rtasida birgalikdagi  faoliyat  ehtiyojlaridan  kelib  chiqadigan  bog'lanishlar rivojlanishining  ko'p  qirrali  jarayonidir.  SHaxslar  o'zaro  munosabatga kirishar  ekan,  aloqaning  eng  muhim  vositalaridan  biri  sifatida  tilga murojaat  qiladilar.  Muloqotning  yana  bir  muhim  tomoni  shundaki, munosabatga kirishuvchilar muomala jarayonida faqat so'zlar bilan emas, balki  xatti-harakatlar  bilan  ham  axborot  ayirboshlashadilar.  Muloqot jarayoni  shaxslarning  qiziqishlari,  dunyoqarashi,  muomala  madaniyatiga ham  bog'liq  bo'ladi,  chunki  shaxslardagi  o'zaro  muloqot  bu  tabiiy ehtiyojdir.

         Muloqot  har  qanday  faoliyatning  muhim  jihati  hisoblanib,  u  orqali insonning  mohiyati  namoyon  bo'ladi,  ya'ni  o'zaro  tushunishga,  ishni bajarish chog'ida uyg'unlikka erishiladi yoki, aksincha, nizolar va axloqiy ziddiyatlar, ishdagi kelishmovchiliklar muloqot tufayli yuzaga keladi.

Muloqot orqali shaxslarning birgalikda aloqa qilish metodikasi ketma-ket bo'lgan olti bosqichdan iborat:

I        bosqich -o'zaro bir-birini tushunish;

II       bosqich -umumiy yoki mos keladigan qiziqishlarni topish;

III     bosqich -muloqot uchun taklif etiladigan sifat va qabul qilinadigan prinsiplar;

IV     bosqich -muloqot uchun xavflibo'lgan sifatlarni aniqlash;

V      bosqich -individual ta'sir etish va suhbatdoshga moslashish;

VI     bosqich -umumiy qoidalarni yaratish va o'zaro harakat qilish.

Bosqichlar  ketma-ketligiga  rioya  qilish  to'g'ri  ta'sir  etishni  tashkillashtirishdamuhim ahamiyatga egadir.

         Kasbiy  muomala  har  bir  xodim  faoliyatida muhim  o'rin  egallaydi.  Shuning  uchun  ham  muomalaning  har  biri  turi faoliyat  jarayonida  ishtirok  etadi.  Xodim  muomala  qonuniyatlariga suyangan holda shaxslar bilan munosabatga qirishadi. Muloqot jarayonida xodimning  barcha  kasbiy  sifatlari  (xotira,  diqqat,  idrok,  sezgi,  tafakkur, xayol)  ishtirok  etadi.  Bu  jarayonlar  xodimning  mantiqiy  fikrlashga, voqeani  o'tmishdagi  vaziyat  bilan  bog'lashga,  o'zaro  solishtirish  va qiyoslash,  obekt  va  sharoitni  mukammal  tarzda  idrok  etishiga  yordam beradi.

Muloqotning xodimlari  faoliyatida  quyidagi turlari mavjud:

1)      bevosita;

2)      bilvosita;

3)      rolli;

4)      mazmunli;

5)      rasmiy;

6)      norasmiy.

Bevosita  muloqot  «yuzma-yuz»  suhbat  bo'lib,  uning  har  bir ishtirokchisi idrok qiladi, aloqa qiladi va hamma mavjud vositalarni keng qo'llaydi.

2. Kasbkorlikda nutq va kommunikativ muloqotning ahamiyati.

         Birgalikdagi faoliyat davomida odamlar turli fikrlar, o'y-hayollar, xis kechinmalar bilan o'rtoqlashadilar.

         Kommunikativ muloqot – shaxslararo munosabatlarda ma’lumot, axborot, g‘oyalar almashinuvi jarayonidir.

         Kommunikativ jarayonda qo'llaniladigan bir necha belgilar tizimi mavjud. Ular verbal kommunikatsiya (nutq orqali) va noverbal (nutq bilan bog'liq bo'lmaydigan belgilar orqali) kommunikatsiyadir.

         Verbal kommunikatsiya. Inson  nutqi belgilar tizimi  sifatida qo'llaniladi. Nutq - inson tomonidan qo'llaniladigan tovush signallari yoki yozma belgilardan iborat bo'lib, ular orqali muloqotdan olingan ma'lumot qayta ishlanadi, saqlanadi va uzatiladi. U jarayon til orqali amalga oshiriladi. Til so'z belgilari tizimi bo'lib, u muloqot jarayonida psihik faoliyat maxsuli bo'lib yuzaga keladi.

         Til muomala vositasidir. Til muomalaga kirishuvchilar o'rtasidagi kommunikaciyani ta'minlaydi, chunki uni ahborot beruvchi xam, uni qabul qiluvchi xam birday tushunadi. Boshqa kishiga ahborot beruvchi (kommunikator) va uni qabul qiluvchi (retsipient) muloqot jarayonida bir hil tildan foydalanishi kerak, aks xolda bir-birini to'g'ri tushunolmaydi. Ahborot almashish muomala qatnashuvchilariga tushunarli belgi va mazmunga ega bo'lishi kerak. Til so'z belgilari yig'indisidan iboratdir. So'zning ma'nosi uning mazmuniy tomonidir. xar bir aloxida odamning xarakatlari va faoliyatlarini boshqa odamning xarakati va faoliyatlarini 3 ta muxim omil belgilaydi.

         Birinchidan, butun insoniyatning yoki bir muncha tor doiradagi kishilar jamoasining ijtimoiy-tarihiy tajribasini belgilaydi. Kichkina bola dunyoni mustaqil ravishda bilib olmaydi. U ota-onasiga savollar beradi va ular unga javob beradilar, bu javoblardan bola o'z faoliyatini keyinchalik foydalanadigan umumiy bilimlarning faqat ozgina qismini oladi. Umumiy bilimlarning bu ozginagina qismini bola til shaklida, til yordamida so'z belgilari tizimida xosil qila oladi. Maktabda xam huddi shunday bo'ladi, o'quvchi olam xaqida barcha bilimlarni o'qituvchining tushuntirishidan yoki darslikdan, ya'ni til yordamida o'zlashtiradi. Bu erda til o'zining muxim vazifalaridan birini bajaradigan, ya'ni yashash vositasi, ijtimoiy-tarihiy tajribani berish va o'zlashtirish vositasi tarzida namoyon bo'ladi.

         Ikkinchidan, xar bir aloxida odamning ish-xarakati va faoliyatini ko'pincha ijtimoiy qiymatga ega bo'lmagan o'zga kishilarning bevosita tajribalarini  bel
gilaydi. Masalan, men oshhona tomon yo'l olaman. Yo'lda o'rtog'im uchrab menga: «oshhona yopilgan», deydi. Shu paytda bu habar mening faoliyatimni ma'lum bir tarzda boshqaradi: men qayrilib, boshqa oshhona tomon jo'nayman. Bu erda til o'zining boshqa muxim vazifasi bilan, ya'ni vosita yoki kommunikatsiya usuli yoki olamning hatti-xarakatlarini boshqaruvchi bir vosita sifatida namoyon bo'ladi. Natijada xar qanday kommunikatsiya, xar qanday munosabat suxbatdoshiga ta'sir qilishdan iboratdir.

         Uchinchidan, xar bir aloxida odamning ish-xarakatlari va faoliyatlarini xar bir ayrim kishilarning shahsiy tajribasi belgilaydi. Odamning «shahsiy» o'z individual tajribasi boshqa kishilarning tajribalari va ijtimoiy tajribaning o'ziga hos aralashmasidan iborat. Odam xayvondan farqli o'laroq, o'z harakatlarini rejalashtira oladi. Bunday rejalashtirish va umumiy fikriy masalalarni xal qilishning asosiy quroli tildir. Bu erda biz tilning uchinchi vazifasi aqliy faoliyatning (idrok, hotira, tafakkur, hayol) quroli sifatidagi vazifasiga to'qnash keldik. So'z belgilari tizimi sifatida tildan nutq faoliyatida foydalaniladi.

         Nutq faoliyati - odam tomonidan ijtimoiy-tarihiy tajribani o'zlashtirish va avlodlarga berish yoki kommunikasiya o'rnatish,  o'z xarakatla­rini rejalashtirish maqsadida tildan foydalanish jarayonidir. Til aloqa vositasi yohud quroldir, nutq faoliyati yoki nutq esa aloqa jarayonining o'zidir. Bu jarayonda nutq faoliyatining faol va passiv turlari farqlanadi. So'zlovchining nutqi faol nutq, tinglovchining nutqi passiv nutq xisoblanadi. Nutq ichki va tashqi nutqqa bo'linadi. Tashqi nutq - yozma va og'zaki nutqqa, og'zaki nutq esa monolog va dialogik nutqqa bo'linadi. Monolog - bir kishining o'ziga yoki boshqalarga qaratilgan nutqidir. Bu o'qituvchining bayoni, o'quvchining to'laroq javobi, ma'ruza va boshqalardir. Monologik nutq ma'lum qiyinchiliklarga ega. Monologda gapirayotgan kishi fikrlarning aniqligiga, grammatik qoidalarning saqlanishiga, mantiq va aytilayotgan fikrlarning izchilligiga e'tibor berishi kerak. Dialogik nutqqa nisbatan monologik nutq kechroq shakllanadi. Maktabda o'qituvchilar o'quvchilarda monologik nutqni rivojlantirishga aloxida e'tibor berishlari kerak. Ikki yoki undan ortiq kishilar o'rtasidagi nutq - dialog deyiladi. Dialogik nutqda bayon qilinayotgan fikr ko'p jixatdan undan oldingi fikrga bog'liq bo'ladi. Dialogik nutqda suxbatdoshlarga ma'lum bo'lgan ayrim so'zlar tushirib qoldiriladi. Shuning uchun yozib olingan dialog boshqalarga unchalik tushunarli bo'lmasligi mumkin: Dialogik nutqda xar hil turdagi shablonlar, ya'ni odatlanib qolingan so'z birikmasi ko'p uchraydi (qoyil, marxamat qilib aytingchi). Nutqning ichki nutq deb atalgan turi nutq faoliyatining aloxida turi xisoblanadi. Ichki nutq amaliy va nazariy faoliyatni rejalashtirish fazasi sifatida namoyon bo'ladi. Biz so'zni chala-yarim aytishimiz bilanoq tushunaveramiz. Ichki nutq ayrim og'zaki nutq aktlaridan ilgariroq, hususan ihtiyoriylik darajasi ancha yuksakroq bo'lgan og'zaki nutqdan ilgariroq sodir bo'lishi mumkin. Yozma nutq monologik nutqning turlaridan biri bo'lib, yozma nutq monologik nutqqa nisbatan batafsilroqdir.

         Kommunikativ jarayon aksial (bunda ahborot ayrim aniq odamlarga yo'naltiriladi) yoki retial (bunda ahborot bir qancha extimol qilinayotgan retsipientlarga yo'naltiriladi) harakterda bo'lishi mumkin.

         Kommunikativ jarayonda o'zaro munosabatga kirishuvchilarni bir-birlarini tushunishlari juda muhimdir. Bunda nutqning quyidagi muhim hususiyatlari paydo bo'ladi, ya'ni mazmundorlik, tushunarlilik, ifodalilik, ta'sirchanlik ko'rsatiladi.

         Buyuk fransuz yozuvchisi Antuan Sent Ekzyuperi «Muloqot - shunday ne'matki,  u orqali inson lazzatlanadi», deb yozgan edi.

         So'zning moxiyati xaqida Sa'diy «Aqllimisan yoki axmoq kattamisan yoki kichik buni bir so'z aytmaguncha bila olmaymiz» degan edi.

         Halqimizda shunday ibratli ibora bor «inson aql farosati uning nutqining aniqligida namoyon bo'ladi».

         Noverbal kommunikatsiya vositalariga yuz ifodasi, mimika, oxang, pauza, poza (xolat), ko'z yosh, kulgu va boshqalar kiradi. Bu vositalar verbal kommunikatsiya - so'zni to'ldiradi, kuchaytiradi va ba'zan uning o'rnini bosadi. Bolgarlarda boshni qimirlatish yo'q degani, ruslarniki teskarisi bo'ladi. Turli yosh guruxlarida noverbal kommunikatsiya vositasi turlicha bo'ladi. Masalan, bolalar ko'pincha kattalarga ta'sir etish, ularga o'z xoxish va kayfiyatlarini o'tkazishda yig'idan vosita sifatida foydalanadilar. Ahborotni so'z bilan bayon etishning mazmuni va maqsadiga noverbal kommunikatsiya vositalarining mos kelishi muomala madaniyatining bir turidir.

         Noverbal kommunikatsiyaga belgilarning optik-kinetik tizimi kirib, ularga jestlar (qo'l xarakatlari), mimika (yuz xarakatlari) va pantomimika (qo'l,  oyoq, tana xarakatlari) kiradi.

         Jestlar - insonning qo'l xarakatlari bo'lib, u orqali insonning ichki xolati, biror bir ob'ektga munosabati va tashqi olamga yo'nalganligi ifodalanadi. U yoki bu halqlarda jestlar turlicha qabul qilinadi. Italyan va fransuzlar o'z muloqotlarini jestlarsiz tavsavvur eta olmaydilar. O'zbek halqida nutqda jestlardan foydalanish yahshi odat sifatida qabul qilinmaydi. Lekin shuni xam ta'kidlash lozimki, noverbal kommunikatsiya og'zaki nutqda aytilmay qolgan fikrlarni ifoda etish imkonini beradi.

         Mimika - inson yuz xarakatlarining bir qismi bo'lib, u orqali insonning o'ylari, hatti-xarakatlari, tasavvurlari, hotirlashi, taajjubi va xokazolarda namoyon bo'ladi.

Pantomimika - inson tanasi yoki uning qismlari yordamida ifodalanadigan xarakatlar tizimidir.

         Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, kundalik muloqot jarayonida so'zlar 7% ni, tovushlar va intontsiya 38% ni, nutqsiz muloqot esa 55% ni, tashkil qiladi.

         Kishilar jamiyatda doimo jamoa bo'lib yashaydilar. Ijtimoiy mexnat va ijtimoiy munosabatlar odamlarning bir-birlari bilan doimiy aloqa qilish zaruratini keltirib chiqaradi. Bu munosabat, albatta, nutq, vositasida amalga oshiriladi.

Nutq ham odam ongi singari mexnat maxsulotidir. Nutq, boshqa kishilar bilan aloqada bo'lish ehtiyojidan va buning qat'iy zarurligidan kelib chiqqandir.

Biz nutq orqali o'z fikrimizni, bilimimizni, tajribamizni boshqalarga etkazamiz va boshqa kishilarning fikrini bilib olamiz, o'zimizning ruxiy holatimizni, kechirayotgan tuyg'u xissiyotlarimizni xam ifoda qilamiz. Biz nutq yordamida bir-birimizga ta'sir  qilamiz.

Nutq kuchi xaqida xar bir xalqda aloxida maqollarning bo'lishi xam bejiz emas, bu maqollar aqlning kishi ruxiga qanday ta'sir qilish kuchiga ega ekanligini yaqqol ko'rsatadi. Masalan, yahshi so'z - jon ozig’i", "Sevdirgan xam til, bezdirgan xam til va h.k.

 

 

Nutqning fiziologik asoslari

Odamning individual xayoti va faoliyati davomida o'zlashtirilib boriladi. Biz gapirganimizda, bir tomondan. ovoz signallarini qabul qilamiz, ikkinchi tomondan. talaffuz qilish nutqqa oid muskul apparati orqali vujudga kelishini ko'ramiz.

Nutq,   faoliyati   uchun   bosh   miya   katta   yarim   sharlarida po'stining   murakkab   markazlashgan, nerv   hujayralarining ishlashi    talab    etiladi.    Nutqning    anatomik-fizioloptk  asosi  eng avvalo   fonetik   Nutqning   nafas  olish,   ovoz   va artikulyatsiya muskul apparatlaridan iboratdir. Nafas   olish   kishining  xaet   kechirishi   va   nixoyat ovoz chiqarishi chiqarishi uchun katta axayimyatga ega bo'lib, u diafragmadan, o'pkadan, o'pkani, bronhni va bug’izni  harakatga keltiruvchi muskullardan iboratdir.

Ovoz chiqarish apparati  kekirdak bo'lib, u to'rtta toqaydan iborat. Ana shu toqaylar o'rtasida ikkta elastik, hususiyatga ega bo'lgan muskullar bor. Bularni ovoz muskullari deymiz.

Nutq turlari.

         Nutq o'zining hususiyatiga va bajaradigan vazifalariga qarab asosan uch turga bo'linadi : og’zaki, yozma va ichki nutq kabi.

Og’zaki nutq. Odatda kishilar bir-birlari bilan muomala va munosabatda bo'lganlarida o'zlarining fikrlarini ovoz chiqarish, gapirish bilan amalga oshiradilar. Gapiruvchi shahs o'z fikrini, xis-tuyg’ularini faqat so'z bilan emas, balki imo-ishora, mimika va intonatsiyalarda xam ifoda qiladi. Gapiruvchi nutqi aniq, ravon, emotsional bo'lishi kerak. Talaba esa, o'z diqqatini jalb etib, ma'ruzachining nutqini tinglagandagina uning ma'nosiga yahshi tushunib oladilar.

Dialogik nutq ikki yoki undan ortiq kishilarning bir-birlari bilan suhbatlashish protsessidir. Bunda suhbatdoshlar faollik ko'rsatishlari kerak. Dialogik nutq orqali suxbat qilayotgan kishilar bir-birlarining fikrlarini tez tushunib olgani xolda, suhbatdoshining aytgan gaplarini tasdiqlashi yoki unga e'tiroz bildirishi mumkin.

Monologik nutq esa, dialogik nutqdan farq qilib, bitta odamning boshqalarga qarata nutq so'zlashidir. Masalan, dokladchi nutqi, lektorning auditoriyadagi o'quvchi, talabalarga qarata ma'ruza o'qishi kabilar monologik nutqdir.Monologik nutqning xam o'ziga hos hususiyatlari mavjud. Bu hususiyatlar eng avvalo shundan iboratki, ko'pchilik oldida so'zlagan notiq fikrining mantiqiy jihatdan izchilligiga, talant burroligi, talaffuzning aniqligiga va nixoyat fikrning ta'sirchanligiga e'tibor berishi lozim. Ma'ruzachi talabalarning xam aytilayotgan gaplarga munosabatini xisobga olib borsa yahshi bo'ladi.

Yozma belgilardan foydalangan holda nutq tuzish mumkin, bu yozma nutq bo'ladi. Yozma nutq, monologik nutqning turlaridan biri bo'lib, ko'pincha boshqalar uchun tayinlangan nutqdir.

Yozma nutqning o'ziga hos hususiyatlari bor. Avvalo yozma nutqning murakkab va mukammal tuzilib ifoda qilinadigan nutq turlaridan ekanligini qayd qilish kerak. Chunki, u masofa va zamon e'tibori bilan uzoqda bo'lgan kishilarga atalgan bo'ladi. Shuning uchun ham yoziladigan hat, maqola, kitob va boshqa yozma asarlardagi gaplarning xamma bo'laklari grammatik qoidaga muvofiq o'z joyida ishlatilishi lozim. Bunda gapning egasi, kesimi va boshqa bo'laklari tushib qolar ekan, uning mazmuniga tushunmaslik mumkin. Bu yana shuning uchun zarurki, biz o'z bilim va tajribalarimizni kelgusi avlodga faqat yozma shaklda qoldiramiz, u albatta kelgusi avlodlarga tushunarli bo'lishi kerak.

Nutqning aloxida hili xam bo'lib, uni ichki nutq deb yuritamiz ichki nutq, kishining o'ziga qaratilgan bo'lib, o'z ichidan o'ylab, jim o'tirgan vaqtdagi nutqidir. Odatda, u ovozsiz o'tadi. Ba'zi hollarda esa, u shivirlab aytiladi yoki ovoz bilan gapiriladi. Bunday xodisa kishi bir narsadan qattiq ta'sirlangan, xayajonlangan yoki bir narsadan pushaymon bo'lgan yoki o'zi yolg’iz o'tirgan vaqtlarda ro'y beradi. Kishi o'zi sezmasdan baland ovoz bilan gapira boshlaydi yoki ayrim so'zlarni ovoz chiqarib gapirib xam qo'yadi. ko'p hollarda ichidan o'ylanib o'tirgan kishi yuz ifodasini o'zgartirib, boshini qimirlatib, qoshini chimirib, qo'llarini silkitib xam qo'yadi. Bu ichki nutqning harakat bilan ifoda qilinishidir. Bunday xodisa ayniqsa, kichkina bolalarda ko'p uchrydi. Bola o'ynar ekan, uning og’zi xam jim turmaydi,   u o'z-o'zidan gapirib o'ynaydi. ya'ni o'z ichida    nimani    o'ylayotgan    bo'lsa,    shuni    ovoz     chiqarib gapiraveradi.

Ichki nutq, to'la bo'lmasligi, ko'pincha kimlardan tuzilgan bo'lishi ham mumkin. Masalan. kishi portfelini axtarar ekan, «uyda esdan chiqib qolibdiku" yoki "olmabman" deb shivirlab qo'yadi va nima olishini unutganligini o'zi biladi.

Ichki nutq tafakkurga tabiiy ravishda bog’langandir.

Nutqning  bolalarda rivojlanishi.

 Inson xayotida nutq, ma'lum davrda paydo bo'lib, taraqqiy eta boshlaydi. Bu taraqqiyot asosan uch. Davrga bo'linadi. Birinchi davr - nutqni o'zlashtirishdan oldingi davr. Bu ikki oylikdan o'n bir oylikkacha to'g’ri keladi. Ikkinchi davr - tilni dastlabki o'zlashtirish davri. U o'n bir oylikdan bir yoshu etti oylik davrgacha davom etishi mumkin. Uchinchi davr - bir yoshu etti oylikdan 3 yoshgacha bo'lgan davrni o'z ichiga oladi. Bundan keyingi davrda bola o'z nutqida printsipial jihatdan katta o'zgarish bo'lmaydi. Faqat so'z boyligi ortib borishi va grammatik jixatdan so'z formalari ko'payib borishi mumkin.

Masalan, ikki yashar bola tahminan 300-500 so'z egallagan bo'lishi mumkin. Ikki yosh bilan 5-7 yosh o'rtasida bolaning nutqi tez o'sa boshlaydi va so'z boyligi 3-4 mingga etadi, Shu bilan birga uning tafakkuri xam rivojlana boradi. Bola ko'rgan, eshitgan narsalari to'g’risida ko'p savol beradi, yangi so'z va tushunchaparni egallay boshlaydi. Albatta, buning uchun balaga to'g’ri tarbiya berish, u bilan  so'zlashish, ertaklar gapirib berish, kitob o'qib eshittirish kerak.

Nutqda o'z vaqtida amaliy egallab olish va so'z boyligini o'stirish umuman maktabda sifatli o'qish uchun yahshi zamin bo'ladi.

3.O‘qituvchining kommunikativ muloqot bilan bog‘liq bo‘lgan   ko‘nikmalari.

Maktabda o'qitiladigan barcha fanlar orqali o'quvchining lug’at boyib boradi. Bolalar o'z nutqiga ongli munosabatda bo'ladilar. Bunga til va adabiyot darslari katta xissa qo'shadi. Chunki, bu fanlar o'quvchilarga o'z nutqini muayyan grammatik talablarga javob bera oladigan qilib tuzish qonunlarini o'rgatadi.

         Biz oldimizga xar tomonlama rivojlangan, yetuk, komil inson (shahs)ni tarbiyalashni qo'yganmiz. Prezidentimiz  doimo yoshlarni erkin fikrlaydigan qilib tarbiyalashni uqtiradilar. Demak, muloqot fikrlash bilan o'zviy bog’liq xolda shakllanadi.

         Shahs shakllanishida muloqotning axamiyati xaqida bir necha psiholog olimlar o'z fikrlarini bayon qilganlar. Jumladan, rus psihologi B.G. Anan’ev  “Odam bilishning predmeti sifatida” asarida bu masalani chuqur taxlil qilgan. U bilimning turli elementlarini egallash muvaffaqiyatli o'zlashtirishning garovi ekanligini ta'kidlaydi. Bilimlarni egallash muloqot orqali amalga oshirilishini xam uqtirib o'tadi. Agar kishilar o'zaro bir-birlariga axborot o'zatmasalar, tajribalarini muloqot orqali almashmasalar ular rivojlanmay qolishlari to'g’risida B.G. Anan’ev  asosli fikrlarni keltiradi.

         B.G. Anan’ev  fikricha: “Muloqot  ijtimoiy va individual xolatdir. Shuning uchun nutq bilan o'zviy bog’liq, kommunikativ vazifani bajarishda pantomimika, imo-ishoralar muloqot shakllari sifatida yuzaga chiqadi.”(Tanlangan psihologik asarlar.2-tom . 21.).

Shaxs rivojlanishida muloqotning roli to‘g‘risida psixologlar A.A. Lyublinskaya , D.B. Elkoninlar bolada o‘yin faoliyati orqali  muloqotning shakllanishini ta’kidlaydilar. Muloqot orqali shaxsning harakteri, irodaviy sifatlari shakllanishi haqida P.YA. Gal’perin, N.F. Dobro‘nin, N.F.Talo‘zinalar o‘zlarining tadqiqotlarini o‘tkazganlar.

  Shuningdek, Respublikamiz psixologlaridan M.G.Davletshin, E.G’oziev, N.P. Anikeeva ,  N. Safoev kabilar  muloqot muammosini turli tomondan yoritib berganlar. Jumladan, professor E. G’oziev “Muomala psixologiyasi” o‘quv qo‘llanmasida muloqotning barcha qirralarini nazariy tomondan ochib berishga harakat qilgan. Professor M.G.Davletshin ham “Umumiy psixologiya” o‘quv qo‘llanmasida muloqotni kishilarda qanday shakllanishi haqida fikrlar bildirgan. 

Shaxsni muloqat usullariga o’rgatish

Bolalarni yoshlikdan avvalo oilada, so‘ngra ta’lim maskanlarida muloqotga o‘rgatib boriladi. Muloqotga o‘rgatishning usullaridan biri mashg‘ulotlar tarzida shakllantirishdir. Bolani bog‘cha sharoitida tarbiyachi turli mashg‘ulotlar o‘tkazib muloqotga o‘rgatadi. Avval elementar o‘zini tutish, kattalarga qanday gapirish, salom berish, minnatdorchilik bildirish kabi usullarni tarkib topshiriladi. Maktab yoshi davrida va keyinchalik shaxsga ijtimoiy - psixologik treninglar tashkil qilish orqali muloqotga o‘rgatiladi. SHaxsning o‘zi  bu usullarga ijobiy munosabat bildirishi, faol harakat qilishi zarur. CHunki shaxs muloqotda bo‘lmasdan faoliyat sub’ekti sifatida ham, individual inson sifatida ham to‘laqonli rivojlana olmaydi. Tajribali psixolog A. A. Bodalev  fikricha, hatto o‘yin faoliyatida  bola muloqotda bo‘ladi .Ta’lim jarayonining asosida  muloqotga o‘rgatish masalasi birinchi o‘rinda turadi. +olaversa mehnat ta’limi jarayonida  kishilar doimo muloqotga ehtiyoj sezadilar. Muloqotning tarbiyaviy ahamiyati shundaki, u insonni dunyoqarashini kengaytiradi va psixikasini rivojlantiradi. YA’ni barcha ruhiy jarayonlar muloqot orqali shakllanadi.

  SHaxsning irodaviy sifatlarini rivojlantirish orqali ham uni muloqotga o‘rgatish oson ro‘y beradi.

  Jamoa muhitini shakllantirishda ikkinchi tomon ham bor - bu jamoa a’zolarining ruhiy madaniyatini shakllantirishdir. SHu maqsadda o‘quvchilarga ularning insoniy muloqot, inson shaxsi, bir-birini baholash xususiyatlari («men va boshqalar”,”men boshqalarning ko‘zi bilan”) to‘g‘risidagi mulohazalarini rag‘batlantiruvchi axborotni berish zarur. Uni insholar, suhbatlar, treninglar orqali uyushtirish mumkin. Maxsus mashqlar orqali muloqot usullariga o‘rgatish shunga taalluqlidir. Ruhiy madaniyatga o‘rgatishni o‘smirlik yoshidan boshlash muhim, chunki  o‘z shaxsi haqidagi axborotga qat’iy ehtiyoj xuddi shu davrda vujudga keladi. O‘smirlikda o‘zining “Men”i xususida ziddiyatli kechinmalar boshlanadi. Ilk yoshlik paytida - o‘z ruhiy holati haqida hayol surish kuchaygan, muloqot juda ahamiyatli va g‘oyat tanlab o‘tkaziladigan yoshda  inson shaxsi, shaxslararo muloqot to‘g‘risidagi axborot  zarurdir.

  N.P. Anikeeva  fikricha, boshqa odamlar bilan muloqotda har bir shaxs muayyan  ijtimoiy rolni egallaydi. Rollar shaxsni to‘laroq ochib berishi, uni niqoblashi  mumkin. Lekin pozitsiya - rollarni tanlash albatta insonning o‘z mohiyatiga, uning kuchiga, zaifligiga, salohiyat darajasiga, o‘z-o‘zini tanqid qila olishiga, xulq - atvorining puxtaligiga, o‘zining chetdan ko‘ra bilish qobiliyatiga bog‘liq bo‘ladi. (Jamoada ruhiy muhit. 146-147 bet)

  Nutq bilan ishlash orqali ham muloqotga o‘rgatish mumkin. Masalan, ovozni baland chiqarib she’r o‘qish, hikoyani gapirish kabi treninglar ham muloqotni shakllanishiga yordam beradi. Maktabgacha yoshdagi bolalarni esa o‘yin faoliyati davomida muloqotga o‘rgatish oson kechadi.

Muloqot – bu ikki yoki undan ortiq kishilarning afektiv baholovchi xarakterda va bilish bo‘yicha ma’lumot almashishdan iborat bo‘lgan o‘zaro ta’sir etishdir. Muloqotning tizimida o‘zaro bir-biriga bog‘liq jihatlari ajratiladi: kommunikativ, interaktiv va perseptiv. 1. Muloqatning kommunikativ jihati bu muloqatdagi individlarni o‘zaro ma’lumot almashinishidir. 2. Muloqotning interaktiv jihati bu individlar muloqatda nafaqat bilim va g‘oyalar balki harakatlar bo‘yicha ham o‘zaro ta’sirini tashkil etishdan iborat. 3. Muloqatning perseptiv jihati muloqot jarayonida o‘zaro bir-birini idrok qilish orqali tushunishdir.

Demak, muloqot  birgalikdagi xarakat extiyojlaridan kelib chikadigan, aloqa almashish, bir - biriga ta’sir etish, boshqalarni tushinish, odamlar o’rtasida kontakt o’rnatish va rivojlantirish jarayoni.

Muloqot hayot kechirishning bir shaklidir.

Muloqotning o‘zaro birgalikdagi harakati va kommunikativ jihatdan tashqarida uning perseptiv jihati munosabat ishtirokchilarining uning jarayonida amalga oshiriladigan o‘zaro idrok etish yuzaga keladi. Taniqli psixolog S. L.Gubinshteyn shunday deb yozgan edi: “Kundalik hayotga odamlar bilan muomalaga kirisharkanmiz, biz ularning xulq - atvoriga mo‘ljal olamiz. Negaki biz ularning tanqidiy ma’lumotlariga ma’lumotlari mohiyatini go‘yo o‘qib ya’ni mag‘zini chaqib chiqamiz va shu yo`sinda kontekstda mujassamlashadigan matnning ichki psixologik jihati mavjud bo‘lgan mazmunini aniqlaymiz”.

Pedagogik kommunikatsiyaning texnologiyasini egallash, ya’ni professional pedagogik muomala va malakalari shakllanishini o‘z ichiga oladi. Psixologik pedagogik trenining shakllaridan yana biri tipik pedagogik vaziyatlarining misol uchun imtihonlarni modellashtiruvchi amaliy o‘yinlari. Muomala trening, ya’ni muomalani mashq qilish o‘qituvchilarni tayyorlash va malakasini oshirish sistemasida pedagogik ishning yangi shakli bo‘lib, pedagogik ta’lim uchun juda istiqbolli  hisoblanadi.

Bog‘lanish lotincha son ya’ni “yaqinlashish” degan so‘zdan olingan, munosabatga kiruvchilar o‘rtasida ikki tomonlama aloqa bo‘lishini taqoza etadi. Bunga erishish va uni ko‘ngildagidek rivojlantirish sharti munosabatiga kirishuvi shaxslarni o‘zaro bir-biriga hurmati va ishonchidan iboratdir. Agar pedagog o‘z tarbiyalanuvchilariga ishonch va hurmat bilan munosabatda bo‘lsa, u har qancha prinsipial va talabchan bo‘lgan taqdirda ham, uning eng arzimas tanbehlari ham ta’sirli bo‘ladi.

Nutqni paydo bo‘lishi va amalda qo‘llanishini quyidagi sxemada ko‘rish mumkin:

 

		G`oya (fikr)
	Ichki nutq

 

 

Takliflar va so´zlar

Nutqni idrok                                                                                               g‘oyani

Fonemalar

etish va uni                                                                                                 fikrni

Ovoz signallari

fikrga (g‘oyaga)                                                                                         tug‘ilishi

aylantirish                                                                                                  uniso‘zga                                                                                                                 aylanishi                                 

Muloqotning maqsadga ko‘ra 8 ta funksiyasi mavjud: (L.A.Korpenko)

1. Kontakt.

2. Aloqa o‘rnatish.

3. Undovchilik.

4. Koordinatsion.

5. Tushunish.

6. Amotiv (hissiy aloqa) hissiyotni o‘zgartirish.

7. Munosobat o‘rnatish o‘z o‘rnini anglash)

8. Ta’sir o‘tkazish.

Pedagogik munosobat deganda pedagog va o‘quvchilar kollektivi o‘rtasida o‘zaro birgalikdagi harakatining mazmunan axborot ayirboshlashdan, o‘quv tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish va o‘zaro hamjihatlikni tashkil etishdan iborat sistemasi usullari va malakalari tushuniladi.

Muomala. Insonning o’zini o’rab turgan olam bilan o’zaro birgalikdagi xarakati odamlar o’rtasida ularning ijtimoiy xayoti va eng avvalo, ishlab chiqarish faoliyati jarayonida tarkib topadigan ob’ektiv munosabatlar tizimida yuz beradi.

Muloqot-odamlar o‘rtasida birgalikdagi faoliyat ehtiyojlaridan kelib chiqadigan bog‘lanishlar rivojlanishining ko‘p qirrali jarayonidir.

Munosabat va muloqot birgalikdagi faoliyat ko‘rsatuvchilar o‘rtasida axborot ayirboshlanishini o‘z ichiga oladi. Odamlar muloqotga kirisharkan, muloqotning eng muhim vositalaridan biri sifatidagi tilga murojaat qiladilar.Munosabatning ikkinchi jihati munosabatga kirishuvchilarning o‘zaro birgalikdagi harakati - nutq jarayonida faqat so‘zlar bilan emas, balki harakatlar, hatti-harakatlar bilan ham ayirboshlashdan iboratdir. (Masalan, ro‘paradan kelayotgan mashina haydovchisiga bormoqchi bo‘lgan yo‘nalishni ishora qilish har ikkala tomon uchun ham qulay va tejamli ekanligi tushunarli bo‘lsa kerak).

Nihoyat, muloqotning uchinchi jihati munosabatga kirishuvchilarning bir-birlarini idrok eta olishlarini  taqozo qilishidir. Suhbatdoshining holatiga, rangi-ro‘yiga, ovoziga qarab muomala qilish. SHunday qilib, yagona munosabat jarayonida shartli ravishda uchta jihatni kommunikativ (axborot uzatish, interaktiv, o‘zaro birgalikdagi harakat qilish ) va perseptiv (o‘zaro birgalikda idrok etish, har ikkovlonning bir xil ko‘rishi, etishishi jihatlarini alohida ko‘rsatish mumkin).

Axborot uzatish, ayirboshlash tarzidagi munosabat.

Odamlarni birlashtiradigan umumiy narsa ishlab chiqarish tarzida tushunilishi, ana shu  umumiy narsa avvalo munosabat vositasi sifatidagi tildan iborat ekanligini bildiradi. Til- munosabatga kirishuvchilar o‘rtasida aloqa bog‘lanishini ta’minlaydi.

Og‘zaki kommunikatsiya. Nutq - bu og‘zaki kommunikatsiya, ya’ni til yordamida muomala qilish jarayoni demakdir. So‘zlar ovoz chiqarmasdan yoki eshittirib aytilishi, yozib qo‘yilishi, yoki imo-ishora bilan olmoshtirilishi mumkin. (Masalan, daktilologiya- barmoq yordamida ishora -ma’no anglatish ).

Muomalining perseptiv jihati - bu kishining kishi tomonidan idrok etilishi, tushunilishi va baholashi demakdir.

O‘zaro bir-birini bilish borasida shaxslararo idrok etishning  uchta muhim  mexanizmining ta’siri -identifikatsiyalash (aynan o‘xshatish), refleksiya (fikrni taxlil etishga, o‘z-o‘zini anglashga moyillik) va stereotiplashtirish (bir xil qolipga solish)ni alohida ko‘rsatish mumkin.

Identifikatsiyalash- bir kishining ikkinchi kishini, uning ta’rifini sub’ektning uz tarificha anglab  yoki anglamay o‘xshatishi orqali tushunish usulidir. (O‘zini «uning» o‘rniga qo‘yib ko‘rish etishmaydi).

Stereotiplashtirish - xulq-atvor shakllarini tasniflash va ularni hozirgacha ma’lum va mashhur deb sanalgan, ya’ni ijtimoiy qoliplarga mos keladigan hodisalar jumlasiga kiritish yo‘li bilan ularning sabablarini (ba’zan hech qanaqa asosiz) izohlashdan iboratdir. Muomala teskari aloqa. Muomala muvaffaqiyatli yuz berishi uchun muqarrar ravishda teskari aloqaning mavjud bulishini -sub’ekt tomonidan o‘zaro birgalikdagi harakat natijalarini haqida axborot olib turilishini taqozo qiladi. SHaxslararo idrok etish jarayonida teskari aloqa xabar beruvchi funksiyani va o‘zini o‘zi boshqarish funksiyasini bajaradi.

Muomalani mashq qilish. Odamlarda samarali muomala o‘rnatish malakalari  tasodifiy ravishda tarkib topadi yoki ta’limning yordamchi mahsuli sifatida yuz beradi.

Kasbiy – pedagogik muloqot – pedagog va talabaning o‘zaro zich ijtimoiy-psixologik aloqasi tizimi bo‘lib, uning mazmuni axborotlar ayriboshlash, tarbiyaviy ta’sir o‘tkazish, kommunikativ vositalar yordamida o‘zaro munosabatlarini tashkil etish hisoblanadi.

Kommunikativ sifatlarning namoyon bo‘lishi.Nutq madaniyati, mimika, tashqi ko‘rinish psixologik aloqa o‘rnatishda ijobiy natijaberadi. Suxbatdoshingizda  xam  shunga  qarab  ijobiy  emotsional  xolatlar  yuzaga keladi, bu esa aloqa o‘rnatishda zarur omillardan xisoblanadi. Kommunikativ  faoliyat  aloqaga  kirishish  faoliyati xisoblanadi.

         Kasbdorning  kommunikativligiga  tashqi  ko‘rinishi,  jismoniy jixatlari, o‘zini tutishi, kiyinishi kabilar kiradi. Kasbdorning batartibligi, ozodalik, oddiyligi, kirishimliligi, kiyimining ozodligi, e’tiborliligi, xayri xoxligi  bularning bari  ishonch paydo bo‘lishiga, suxbat qilinuvchining muloqotga tayyor bo‘lishiga yordam beradi. Kommunikativ  aloqa  kishilar  o‘rtasida  axborot  almashinuvi  zarurligiga asoslangan.

         Kommunikativ aloqa axborot almashish jarayoni bo‘lib, qayta aloqaga asoslangan.  Xuquqni  muxofaza  qiluvchi  organlar  xodimlari  jinoyatchi shaxslar  bilan  psixologik  aloqa  o‘rnatishning  o‘ziga  xos  psixologik xususiyatlariga  ega. 

Kommunikativ aloqa axborot almashish jarayoni bo‘lib, qayta aloqaga asoslangan.  Xuquqni  muxofaza  qiluvchi  organlar  xodimlari  jinoyatchi shaxslar  bilan  psixologik  aloqa  o‘rnatishning  o‘ziga  xos  psixologik xususiyatlariga  ega.  Psixologik  aloqa  o‘rnatishda  xamjixatlik  va xamkorlik, aloqa o‘rnatishda ijobiy yaqinlashuv bo‘lajak muloqotning samarali bo‘lishiga  zamin  yaratadi.

Kommunikativ qobiliyat - bu bolalar bilan muloqotda bo‘lishga, o‘quvchilarga yondashish uchun to‘g‘ri yo’l topa bilishga, ular bilan pedagogik nuqtai-nazardan maqsadga muvofiq o‘zaro aloqa bog‘lashga pedagogik taktning mavjudligiga qaratilgan qobiliyatdir. Pedagogik taktning yaqqol ifodalaridan biri - xar qanday pedagogik ta’sirga nisbatan qo‘llaniladigan chora-tadbirlarni (rag‘batlantirish, jazolash, pand-nasiXat) xis eta bilishdan iboratdir.Farosatli O‘qituvchi bolalarga e’tibor berib, ziyraklik bilan qaraydi, ularning individual psixologik xususiyatlari bilan Xisoblashadi. «U biz bilan Xayron qolarli darajada, ajoyib, yaqin do‘stlarcha yaqin munosabatda bo‘ladi»; «Bizning tarix O‘qituvchimizning kuchli tomoni - Xar kimga qanday yondoshishini bilar edi»; «Eng yomoni - O‘qituvchining o‘quvchilar oldida xushyorlik kilishidir. Bizning zoologiya O‘qituvchimiz Farida opamlar shundaylardan edi: ular nimaiki qilib bo‘lsa-da, u bolalarni o‘ziga qaratish uchun xushomadgo‘ylik qilardi! Nega ular o‘zlarini bunchalik kamsitib erga uradi deb o‘ylar edim. Axir ular o‘z fanini yaxshi bilardiku»; «Ibroxim aka esa, qarabsanki, xech narsadan xech narsa yo’q, kishi diliga ozor berar, tushirib qolar yoki bexudaga urishib, koyib berar edi».

Pedagogik  faoliyatning tuzilishi:

O'qituvchining o'ziga hosligi faqatgina uning xar tomonlama pedagogik faoliyatidagi fazilatlari bilan bog’liqdir. O'qituvchi faoliyati o'zaro komponentlardan iborat. Pedagogik faoliyatning 3 komponenti farqlanadi: konstruktiv, kommunikativ va tashkilotchilik.

         Konstruktiv komponenti.

         Tashkilotchlik komponenti.

         Kommunikativ komponent.

O'qituvchilarning ta'lim oluvchilarga nisbatan 5 xil emmotsional munosabatni o'z ichiga oladi:

ijobiy emotsionallikning sustligi,

salbiy emotsionallikning aktivligi,

salbiy emotsionallikning sustligi va xar hilligi.

         O'qituvchidagi emotsional hilma-hillik o'quvchilarga nisbatan shubxali va salbiy yo'naltirilgan bo'ladi, bu sentimental va o'quvchilarni asossiz kengaytiradi, bu esa sinfda bir-biriga nisbatan asabiy va va notekis munosabatlarni keltirib chiqaradi. Pedagogik faoliyatning kommunikativ tomoni barcha pedagogik jarayonlarni o'z ichiga oladi.

         Darsda yangi materialni tushuntirishda o'qituvchining emotsional uzatishi o'quvchilarda bilimni yaxshi o'zlashtirishga yordam beradi.

         Yakka tartibdagi yondoshuv insonning kommunikativ faoliyatining bir tomoni bo'lib uning ishdagi yutug’ini belgilab beradi. O'qituvchi o'quvchidagi o'ziga xos hususiyatlarini sezishi va bilishi kerak, unga nima yordam beradi-yu, nima xalaqit qiladi. O'quvchining sustligi uning temperamenti bilan bog’liq bo'lib, o'qituvchidan takt va sabr-bardoshlikni va anatomo-fiziologik xususiyatlarning o'ziga hosligi, nutqdagi kamchiliklar mavjud bo'lgan o'quvchilarga aloxida e'tiborni talab etadi.

         O'quv faoliyatidagi xar bir dars jarayonining bosqichi va ayniqsa so'roq o'tkazilishida oldindan o'ylangan rejalashtirilgan muloqot imkoniyatlarini talab qiladi. Gapni bo'lmay tinglashni bilish, o'z vaqtida yuzaga kelgan savolni berish, javobni xaqqoniy baxolash, ta'lim oluvchilarga sub'ektiv munosabatda bo'lmaslik, pedagog shahsining o'quvchiga nisbatan ijobiy ta'sirini belgilab beradi.

         Shuni ta'kidlab o'tish kerakki, boshlang’ich sinfda o'qituvchining faoliyatida konstruktiv va tashkilotchilik komponentlari emas, balki kommunikativ komponentlari muxim axamiyatga ega. Bu esa o'qituvchida o'quvchilarga nisbatan ijobiy yoki salbiy stereotiplarni munosabatlarini keltirib chiqarib, bu o'qituvchida xulq-atvorini  o'zgartirish va analiz qilishni talab qiladi.

         A.I. Sherbakov yuqorida sanab o'tilgan komponentlardan tashqari, pedagogik faoliyatning quyidagi to'ldiruvchi tomonlarini ochib bergan. Bu axborotli tomoni (materialga ega bo'lish va uni maxoratini etkazish); rivojlantiruvchi (o'quv shahsining yaxlit xolda rivojlanishiga yo'naltirish); xarakatlantiruvchi (ta'lim oluvchilarga aqliy faoliyatlarini faollashtirish va ularni mustaqilligini rivojlantirish mo'ljallangan (shahsni motiv va ideallariga yo'naltirish); izlanuvchan (pedagogik jarayondagi ijodiy izlanishlar), o'z malakasini oshirish va o'z maxoratini joimiy ravishda takomillashtirish.

Pedagog kasbi uchun shahsiy hususiyatlar ko'lami juda muxim xisoblanib, o'qituvchida pedagogik faoliyatida va huddi shu vaqtning o'zida uning yutuqlarini ta'minlashda anglash va faoliyat yuritish birligi shakllangan bo'lishi kerak.

         Pedagogik faoliyat motivlari. Ko'pgina motivlar orasidan o'qituvchi shahsi uchun bosh motiv sifatida kasbiy motiv xisoblanadi.

         O'qituvchining kasbiy motivi xar qanday motivatsiya singari murakkab tuzilishiga egadir. Uning tarkibiga pedagog kasbni tanlash motivi, o'qituvchining mexnat faoliyatida vujudga keladigan motivlar, pedagogik faoliyatni mukammallashtiruvchi motivlar kiradi. Shubxasiz, mazkur motivlar negizida: jamiyat oldidagi burchi, vatanparvarlik kabi keng ijtimoiy ustanovkalar yotadi. Aynan bu hissiyotlar barcha motivlarni va faoliyatni belgilaydi.

“Ammo  pedagogik mexnat jarayonida mazkur ijtimoiy ustanovkalarni aniq faoliyatga jalb bilish motivlari bilan mustahkamlanadi. Shuning uchun xam o'qituvchilar ushbu motivga asosiy e'tiborini qaratmog’i lozim.

Pedagog kasbni tanlash motiv tarkibiga bolalar bilan ishlashga bo'lgan qiziqish, tashabbuskorlik qobiliyat, taxlid (sevimli  o'qituvchiga nisbatan), bolalarni tekshirish ishlari va boshqalar kiradi.

Pedagog kasbni tanlash motivi va pedagogik faoliyat jarayonida paydo bo'ladigan motiv ko'pgina hollarda bir-biriga mos keladi. Masalan: pedagogik kollej va institutlarda o'qib yurgan kezlarda xam o'qituvchining barcha ishlariga bo'lgan tortishi yanada faollashadi. Bunga bolalarga bo'lgan qiziqish (yoki ko'pgina o'qituvchilar aytishicha bolalarni yahshi ko'rish), o'qituvchi mexnatining jamiyatda muximligi, pedagogik qobiliyatlarning bo'lishi (masalan, darsning ijobiy tashkil etilishi) kabilar kiradi. qolgan motivlar o'qituvchilik ishini boshlashdan oldin  joy egallab (masalan: yuqori sinflarda sevimli o'qituvchiga taxlid qilishi aniq faoliyatga nisbatan yangi ma'lumotlar yig’ilib yuqoridagi hislatlarga qo'shilib ketadi.

Pedagogik faoliyatini takomillashtirish motivlarini paydo bo'lishiga o'quv dasturi omil bo'lib hizmat qiladi. So'ngi yillarda ko'pgina nazariy materiallar murakkablashib umumiy, nazariy tushunchalarni bilish uchun bilim saloxiyatini oshirish talab qilinmoqda. Shuning uchun xam boshlang’ich sinf o'qituvchilarining pedagogik qobiliyatlarini takomillashtirish maqsadida-o'zining bilim va malaka darajasini oshirish motivi xosil bo'ldi. Bu maqsadni amalga oshirish uchun o'qituvchilar mustaqil o'qishga malakasini oshirishga oliy pedagogik ma'lumotni olish uchun sirtqi bo'limga o'qishga intildilar. Lekin bu umumiy ustanovkalarni-bilim va malakani oshirishda turli extiyojlar tegishli bo'lishi mumkin.

Jamiyatning maktabda o'qitishning bilimlarni takomillashtirish uchun utilitar yondoshuv kabi yangicha talabni qo'ydi. O'qituvchi faqat yig’indi tarkibini boshqarmaydi. Jamiyatning keskin rivojlanishini o'qituvchi ijodiy ishida xal etadi. Shuning uchun o'qituvchi jamiyatning qat'iy pedagogik-psihologik jarayonida yangi nazariy bilimlarga intilishi kerak. Shundagina ta'lim oluvchilarning rivojlanish darajasi zamon talabiga mos keladi. O'qituvchilarda kasbiy shaxs hislatlari shakllanadi.

Pedagogik qobiliyat. Psihologik tadqiqotlarda aniqlanishicha, o'qituvchining shaxsida shaxsiy xislatlar va bilim, malaka, ko'nikmalar sintezi  paydo bo'lar ekan. Shuning uchun xam xar bir pedagog o'zining psihik hususiyatlarni chuqur anglashi natijasida o'zining tarbiyasi bilan shug’ulanishga olib keladi.

O'sib kelayotgan avlodni ta'lim-tarbiyasining muvaffaqiyati birinchi navbatda quyidagi hususiyatlarga, ya'ni mustaqillik ruxini ongiga singdirish, ma'naviy hislatlar va erkin emotsionallikni shakllantirish va pedagogik yo'naltirish tanlangan kasbga nisbatan muxabbat va sadoqatni o'yg’otish kabilarga bog’liqdir.

O'qituvchi faoliyati uchun xamda boshqa turdagi faoliyat mutaxassislari uchun  diqqatning barqarorligi, mustaqil fikrlash, dadillik kabi umumiy qobiliyat muhum axamiyatga ega. Biroq boshqa turdagi soxalarda xam pedagogik faoliyatda   xaqiqiy muvaffaqiyat bo'lishi pedagogik qobiliyatning rivojlanishiga bog’liqdir. Mazkur faoliyat orqali individual psixik hususiyatlarni muvaffaqiyatni egallanishiga yordam beradi.

Bu soxaning yirik tadqiqotchilari qatoriga I.V.Strahov, N.V.Kuzmina, A.I. Sherbakov, F.I. Gonobolin, V.A. Slistenin, S.R.Rajabov, M.O.Ochilov, M.G. Davletshin , R.Z. Gaynutdinov va boshqalar kiritish mumkin. Rus pedagogiki I.V.Strahov,  «Pedagogik takt  psixologiyasi nomli asarida o'qituvchini psixologik odobi  masalasini  tadqiq qilib olingan  natijalarini  umumlashtirib bergan. Uning  fikricha  pedagogik odobda asosiy o'rin o'quvchiga ta'sir etilishi maqsadga muofiq kuzatish, kundalik pedagogik holatlarni hisobga olish zarurligi, xamkorlik  faoliyatida o'quvchini shaxs hususiyatlari bilan uning imkoniyatlarini e'tiborga olish  egallaydi.         Bu asarda pedagogik odobni (takidni) shakllantirish hususiyatlari va uning bosqichlari to'g’risida umumlashgan muloxazalarga yakun yasaladi. Ana shu sababdan I.V.Strahovning mazkur  ishi o'qituvchi shaxsini tadqiq qilishga bag’ishlangan dadil ilmiy qadam xisoblandi.

         Rus olimi N.V.Kuzmina o'qituvchilik faoliyatida pedagogik qobiliyatlarni roli va  ularni tarkib toptirishga oid qator ilmiy tadqiqot ishlarini olib borgan.

Rus  psixologik A.I. Sherbakov  fikriga ko'ra pedagogik faoliyat bu o'qituvchining  oldiga hududiy  talablar qo'yadigan talablar psixologik aktdir. Pedagogik faoliyat o'qituvchining chuqur va puxta  bilimga  pedagogik qobiliyatiga,  mustahkam harakterga, yuksak ma'naviyatga ega bo'lishini taqozo qiladi, A.I.Sherbakov, o'qituvchi shaxsini 6 ta  kasbiy tarkibiy qismdan iborat ekanligini  ta'kidlab o'tadi:

1. Yuksak saviyadagi bilim va ma'naviyat.

2.  Yo'nalishning aniq ifodalanganligi.

3. Yuksak axloqiy qislarning mavjudligi.

4. Yuqori darajada yuzaga keluvchi faollik va  barqaror mustaqillik.

5. qat'iy va silliq harakter.

6. Pedagogik qobiliyat.

A.I. Sherbakov pedagogik faoliyatda mahorat juda muxim o'rin egallashni  ta'kidlaydi, o'qituvchining shaxsiy fazilatlari, uning bilimlari amaliy ko'nikma va  malakalari o'zaro birlashib  pedagogik maxoratni vujudga keltiradi deydi.

Eng asosiy sifatlar qatoriga  quyidagilarni  kiritish mumkin:

-o'qituvchining xar tomonli barkamol bo'lishi;

- o'zining yuksak hislatlari,

- zis-tuyg’ulari bilan boshqa kasbdagi kishilardan  ajralib turishi,

- bolalar ruxiyatiga oson kira olish  qobiliyati,

- taraqqiyotida orqada qolganlar bilan yakka tartibda  ishla  o'quvchanligi.

-o'z kasbi faoliyati va bolalarni sevishni,

- ta'limda hissiy bilim uslubidan unumli  foydalanishi,

-mustaqil ishlash malakasini oshirish qobiliyati,

- psixologik  muamola va  odobga ega bo'lishi kabilar.

Shuni alohida  ta'kidlab o'tish kerak ular tomonidan tahlil  qilingan o'qituvchining sifatlari to hozirgi kungacha o'z ahamiyatini saqlab kelmoqda. Markaziy Osiyo mutafakkirlarini boy ilmiy madaniy merosiga asoslanib, O'zbekiston pedagog va psiholog olimlari o'qituvchilik, kasbi uning  o'ziga hos hususiyatlarini o'rganganlar va o'rganishda davom etmoqdalar. Yirik o'zbek olimi S.R.Rajabov butun umr faoliyatini o'qituvchi  shaxsini tadqiq qilishga o'qituvchilar tayyorlashni  takomillashtirishga bo'lg’usi  muammolari  sharqona tarbiyalashga  bag’ishlanganlar. O'qituvchining yirik  siymolar namunasida tarbiyalash axloqiy tarbiya umum-tarbiyaning  yetakchi bo'g’ini ekanligi S.R.Rajabov  va uning yuzlab shogirdlarining ishlari o'qituvchining pedagogik va psixologik hususiyatlariga qaratilganlar.O'zbek olimi M.O.Ochilovning ko'p yillik tadqiqoti ichida o'qituvchi shaxsini shakllantirish Markaziy o'rinni egallaydi.

 

 

Glossariy

Muloqot  –  ikki yoki undan ortiq odamlarning o‘zaro bir-biriga ta’sir etishi.

Kommunikativ – shaxslararo munosabatlarda ma’lumot, axborot, g‘oyalar       almashinuvi jarayoni.

Faoliyat - anglangan maqsad bilan boshqariladigan ichki (psixik) va tashqi (jismoniy) harakatlar yig‘indisiga aytiladi.

Kommunikativ qobiliyat - bu bolalar bilan muloqotda bo‘lishga, o‘quvchilarga yondashish uchun to‘g‘ri yo’l topa bilishga, ular bilan pedagogik nuqtai-nazardan maqsadga muvofiq o‘zaro aloqa bog‘lashga pedagogik taktning mavjudligiga qaratilgan qobiliyatdir.

Kasbiy – pedagogik muloqot – pedagog va talabaning o‘zaro zich ijtimoiy-psixologik aloqasi tizimi bo‘lib, uning mazmuni axborotlar ayriboshlash, tarbiyaviy ta’sir o‘tkazish, kommunikativ vositalar yordamida o‘zaro munosabatlarini tashkil etish hisoblanadi.

Stereotiplashtirish  -  xulq-atvor shakllarini tasniflash va ularni hozirgacha ma’lum va mashhur deb sanalgan, ya’ni ijtimoiy qoliplarga mos keladigan hodisalar jumlasiga kiritish yo‘li bilan ularning sabablarini (ba’zan hech qanaqa asosiz) izohlashdan iboratdir.

Identifikatsiyalash -  bir kishining ikkinchi kishini, uning ta’rifini sub’ektning uz tarificha anglab  yoki anglamay o‘xshatishi orqali tushunish usulidir. (O‘zini «uning» o‘rniga qo‘yib ko‘rish etishmaydi).

Mimika - inson yuz xarakatlarining bir qismi bo'lib, u orqali insonning o'ylari, hatti-xarakatlari, tasavvurlari, hotirlashi, taajjubi va xokazolarda namoyon bo'ladi.

Pantomimika - inson tanasi yoki uning qismlari yordamida ifodalanadigan xarakatlar tizimidir.

Nutq faoliyati - odam tomonidan ijtimoiy-tarihiy tajribani o'zlashtirish va avlodlarga berish yoki kommunikasiya o'rnatish,  o'z xarakatla­rini rejalashtirish maqsadida tildan foydalanish jarayonidir.

Motiv – kishini faoliyatga undaydi va unga mazmun baxsh etadi.

 

 

 

 

 

Adabiyotlar ro‘yhati:

1.   I.A.Karimov. Buyuk kelajak sari. T.O‘zbekiston. 1998.

2.   Karimov I.A. O‘zbekistonninng o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. – Toshkent, O‘zbekiston, 1992.

3.   Karimov I.A. Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. –Toshkent, SHarq nashriyot-matbaa konserni, 1997.

4.   O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi qonuni  Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. – Toshkent, SHarq nashriyot-matbaa

 konserni, 1997.

5.   “Ta’lim to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni. 1997 y, 29 avgust.

6.   Toshmurodova Q.A. “Ta’lim-tarbiyani rejalashtirish xususiyatlari”. 1993.

7. Tursunov Y.Nishonaliev U. Pedagogika kursi. T. 1996.

8. K.Hoshimov va boshqalar taxriri ostida «Pedagogik tarixi». «Fan» nashriyoti. Toshkent -2001 yil.

9. N.Xo‘jaev va boshqalar "Pedagogika asoslari" 2003 yil.

10. N.Xo‘jaev va boshqalar "Ta’lim nazariyasi" 2003 yil.

11. G‘oziev E.G. Umumiy psixologiya. Toshkent. 2002

.1-2 kitob.

9-Mavzu

Kasbiy faoliyatni shaxsga ta’sir ko’rsatishi. Kasbiy faoliyatga moslashuv. Mehnat jamoalaridagi psixologik  muhit.

 

Reja:

1. Kasbiy faoliyatni shaxs ma’naviy ahloqiy shakllanishiga  ta’sir ko’rsatishi

2. Kasbiy faoliyatga moslashuvning psixologik asosi 

3. Mehnat jamoalaridagi psixologik muhit

 

1.    Kasbiy faoliyatni shaxs ma’naviy ahloqiy shakllanishiga  ta’sir ko’rsatishi

Milliy istiqlol mafkurasini yoshlar ongiga singdirish ta’lim-tarbiyaning turli shakllari orqali amalga oshiriladi. Buning uchun ta’lim muassasalarida bolalar va talabalarning yoshiga mos ravishda, milliy istiqlol mafkurasini singdirishning differensial pedagogik-psixologik dasturini yaratish lozim. Milliy istiqlol mafkurasining asosiy g‘oyalari xalqimizning mustaqil taraqqiyot yo‘lidagi bosh g‘oyasidan kelib chiqadi va o‘zining mazmun-mohiyati, falsafasi, jozibasi bilan uni

xalqimiz ongiga yanada chuqurroq singdirishga xizmat qiladi.

 

 

Mehnat jamoalari inson umrining asosiy qismi o‘tadigan, uning tafakkuri, hayotga munosabati shakllanadigan ijtimoiy-ma’naviy muhitdir. Ular kishida jamoa ruhi, mehnatsevarlik, omilkorlik, adolat tushunchasi, mehr-oqibat tuyg‘ularini tarbiyalaydigan o‘ziga xos maskan hisoblanadi. Mehnat jamoalari turli millat va dinga mansub odamlarni do‘stlik va hamjihatlik, o‘zaro manfaatdorlik asosida hamkorlik qilish, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni uyg‘unlashtirishga o‘rgatadi. Bu esa, o‘z navbatida, sog‘lom ma’naviy muhitni vujudga keltirishda muhim omil vazifasini bajaradi.

Har bir shaxs hayoti davomida biror bir kasbni egallaydi va u  bilan shug’ullanadi. Uning bu kasbi shaxsning nafaqat iqtisodiy hayot mazmuni , balki ma’naviy dunyoqarashi, ongi axloqi fikrlash doirasini belgilaydi. Ijtimoiy hayotda boshqalar bilan o’zaro munosabatlarda shaxsning xushmuomalaligi sermulozamatliligi  tom ma’noda uning egallagan kasbiga ham bog’liq. Shaxsning ma’naviy-axloqiy shakllanishiga atrof muhit, hamkasblarning munosabati o’z ta’sirini ko’rsatadi.

Har doim tinimsiz ishlash, kun tartibidagi rejasiz amalga oshirish shaxsni  hayot tarzini ma’lum ma’noda izdan chiqaradi. O’z ish faoliyatida doimo quvnoqlik , o’z ishidan mamnunlik do’stlar oila davrasida bo’lish shaxsni ish faoliyatida va kundalik hayotida samaradorlikka olib keladi.  Psixologiya fani uchun eng murakkab muammolar qatoriga uning asosiy kategoriyalari bo‘lmish shaxs, motivatsiya, faoliyat, muomala,

ong tavsifi, ularning takomillashuv bosqichlari, xususiyatlari, aks ettirish imkoniyatlari, hukm surish qonuniyatlari va mexanizmlari bo‘yicha aniq fikrlarni bildirish masalalari va vazifalari kiradi.

Shu munosabat bilan, umumiy psixologiya faniga kirish vazifasini bajarsa, ikkinchi tomondan, tinglovchilarni, avvalo, shaxs psixologiyasi, uning faoliyati va jamoadagi munosabati haqida, uni tadqiq qilish metodlari to‘g‘risida, ong va psixika, asosiy psixik jarayonlarning qonuniyatlari haqida tegishli bilimlardan xabardor etgan holda ularni professional ishga nazariy va amaliy jihatdan tayyorlashdan iborat aniq vazifani o‘z zimmasiga oladi.

Tirik mavjudotlarning atrofdagi olam bilan hayotiy ahamiyatga molik bog‘lanishlar bo‘lishini ta’minlaydigan faoliyati ularga xos yalpi xususiyat hisoblanadi. Faollik tirik mavjudotda «o‘z kuchi bilan javob qilish» qobiliyatining borligidir.

Jonli mavjudotni muayyan tarzda va muayyan yo‘nalishda harakat qilishga undaydigan ehtiyojlar uning faolligi manbai bo‘lib hisoblanadi.

Ehtiyoj jonli mavjudotning hayot kechirishidagi aniq shartsharoitlarga uning qaramligini ifoda etuvchi va bu shart-sharoitlarga nisbatan uning faolligini vujudga keltiruvchi holatdir.

Kishining faolligi ehtiyojlarining qondirilishi jarayonida namoyon bo‘ladi. Xuddi shu o‘rinda odam bilan hayvonning xatti-harakatlari faolligi o‘rtasidagi tafovutlar ayon bo‘ladi. Hayvon o‘z ehtiyojlarining obyektini egallab olish uchun faol intilishga da’vat etishi ehtimoli

borligini o‘zining tabiiy tuzilishiga ko‘ra bamisoli oldindan bilishi tufayli faollik bilan harakat qiladi. Hayvonlar ehtiyojining qondirilish jarayoni ularning muhitga yaxshiroq moslashuvini ta’minlaydi. Odamning faolligi va faollikning manbai bo‘lgan insoniy ehtiyojlari tamomila boshqacha manzara kasb etadi. Kishining ehtiyoji uni tarbiyalash, ya’ni kishilik madaniyati olami bilan yaqinlashtirish jarayonida shakllanadi.

Kishining o‘z ehtiyojlarini qondirish jarayoni ijtimoiy taraqqiyot bilan belgilanadigan faoliyat shaklini egallashning faol, muayyan maqsadga yo‘naltirilgan jarayoni sifatida alohida ajralib turadi. Ehtiyojlar qondirilishi jarayonida rivojlanib va o‘zgarib boradi.

Kishining ehtiyojlarini to‘liq qondirish uni har tomonlama rivojlantirishning eng muhim shartlaridan biri hisoblanadi. Kishining ehtiyojlari ham ijtimoiy, ham shaxsiy xususiyatga egadir. Bu, birinchidan, hatto shunchaki tor ma’nodagi shaxsiy xususiyatga ega bo‘lib tuyuladigan ehtiyojlarni qondirish uchun ham ijtimoiy

mehnat taqsimotining mahsulidan foydalanilishida o‘z ifodasini topadi.

Ikkinchidan, kishi o‘z ehtiyojlarini qondirish uchun mazkur ijtimoiy muhitda tarixan tarkib topgan vositalar va usullardan foydalanadi hamda muayyan shart-sharoitlarga ehtiyoj sezadi. Nihoyat, uchinchidan, kishining ko‘pgina ehtiyojlari uning tor ma’nodagi shaxsiy talab-ehtiyojlaridan ko‘ra ko‘proq kishi o‘zi mansub bo‘lgan

va birgalikda mehnat qiladigan jamiyatning, jamoaning, guruhning

ehtiyojlarini ifodalaydi – jamoa ehtiyojlari kishining shaxsiy ehtiyojlari tusini oladi. Ehtiyojlar kelib chiqishiga ko‘ra tabiiy va madaniy bo‘lishi mumkin. Tabiiy ehtiyojlarda kishining faollik kasb etayotgan faoliyati

uning hayoti va avlodining hayotini saqlash uchun zarur bo‘lgan shartsharoitlarga bo‘ysunganlikda ifodalanadi. Barcha odamlarda ovqatlanish, suv ichish, qarama-qarshi jinsning mavjud bo‘lishi, uxlash, sovuqdan va haddan ziyod issiqdan saqlanish kabilarga tabiiy ehtiyoj bo‘ladi. Agar tabiiy ehtiyojlardan qaysi biri ma’lum darajada uzoq

vaqt davomida qondirilmasdan qolsa, odam muqarrar ravishda halok bo‘ladi yoki sulolasini davom ettirish imkoniyatidan mahrum bo‘ladi. Madaniy ehtiyojlarda odamning aktiv faoliyati insoniyat madaniyatining mahsuliga bog‘liq ekanligi ifodalanadi. Uning ildizlari

butunlay kishilik tarixining sarhadlariga borib taqaladi. Turli iqtisodiy va ijtimoiy tuzum sharoitida kishida uning tarbiyasiga va xulq-atvorning keng yoyilgan hamda udum bo‘lgan odatlari va shakllarini o‘zlashtirishiga bog‘liq turli madaniy ehtiyojlar tug‘iladi. Agar kishining madaniy ehtiyojlari qondirilmasa, u halok bo‘lmaydi, lekin undagi odamiylik sifatlari jiddiy zararlanadi. Ehtiyojlar o‘z predmetining xususiyatiga ko‘ra moddiy va ma’naviy

bo‘lishi mumkin. Moddiy ehtiyojlarda kishining moddiy madaniyat predmetlariga qaramligi (ovqatlanishga, kiyinishga, uy-joyga, maishiy turmush ashyolariga va boshqa narsalarga ehtiyoj sezishi), ma’naviy ehtiyojlarda esa ijtimoiy ong mahsuliga tobeligi ifodalanadi.

Ma’naviy ehtiyojlar ma’naviy madaniyatni yaratish va o‘zlashtirishda

o‘z aksini topadi. Ma’naviy ehtiyojlar moddiy ehtiyojlar bilan uzviy bog‘liqdir. Ma’naviy ehtiyojlarni qondirish uchun moddiy ehtiyojlar predmeti hisoblanmish moddiy narsalar (kitoblar, gazetalar, yozuv va nota qog‘ozlari va shu kabilar) talab qilinishi, shubhasiz. Ehtiyojlarning qondirilishi bilan bog‘liq bo‘lgan faoliyatga undovchi

va uning yo‘nalishini belgilovchi sabablar motivlar deyiladi. Unda subyektning faolligi namoyon bo‘ladi.

Turli kasb egalari faoliyati motivlarini o‘rganishda motivlar xususiyatini bilish va ularni o‘zgartirish muammosi ahamiyatga ega.

 

2.    Kasbiy faoliyatga moslashuvning psixologik asosi 

 

Mоslаshuv (аdаptаtsiya) tushunchаsi lоtinchа adapto - mоslаshuvchаn dеgаn so’zdаn kеlib chiqqаn. Bu so’z biоlоgiyadаn o’zlаshtirib оlingаn bo’lib, аtrоf muhitgа ko’nikish, mоslаshish mаnоlаrini bildirаdi. Mеhnаtgа mоslаshish (ko’nikish) - bu shахsning yangi mеhnаt vаziyatini o’zlаshtirishining ijtimоiy jаrаyoni bo’lib, undа shахs vа mеhnаt muhiti bir-birigа fаоl tаsir ko’rsаtаdi vа mоslаshuvchi-mоslаshtiruvchi tizimlаr hisоblаnаdi.

Insоn ishgа kirаr ekаn, muаyyan mеhnаt tаshkilоtining kаsbiy vа ijtimоiy-psiхоlоgik munоsаbаtlаri tizimigа fаоl kirishib kеtаdi, o’zi uchun yangi bo’lgаn ijtimоiy vаzifаlаrni, qаdriyatlаr vа nоrmаlаrni o’zlаshtirib оlаdi, o’zining аlоhidа tutgаn yo’lini tаshkilоt (mеhnаt jаmоаsi)ning mаqsаd vа vаzifаlаri bilаn mоslаshtirаdi, bu bilаn o’zining хulqini mаzkur kоrхоnа yoki muаssаsаning хizmаt yo’l-yo’riqlаrigа bo’ysundirаdi.

Birоq insоn ishgа kirishdа аvvаldаn qаrоr tоpgаn muаyyan mаqsаdlаr, qаdriyatli muоmаlа yo’nаlishigа egа bo’lаdi, shulаrgа muvоfiq kоrхоnаgа bo’lgаn o’z tаlаblаrini shаkllаntirаdi, kоrхоnа esа o’z mаqsаdlаri vа vаzifаlаridаn kеlib chiqib, хоdimgа, uning хulq-аtvоrigа o’z tаlаblаrini qo’yadi. Хоdim vа kоrхоnа o’z tаlаblаrini аmаlgа оshirа bоrib, o’zаrо bir-birlаrigа tаsir ko’rsаtаdilаr, bir-birlаrigа mоslаshаdilаr, buning nаtijаsidа mеhnаtgа mоslаshuv jаrаyoni аmаlgа оshirilаdi. Shundаy qilib, mеhnаtgа mоslаshuv - shахs vа uning uchun yangi bo’lgаn ijtimоiy muhit o’rtаsidаgi ikki tоmоnlаmа jаrаyondir.

Insоnning muаyyan mеhnаt muhitigа mоslаshuvi uning rеаl muоmаlаsidа, mеhnаt fаоliyatining аniq ko’rsаtkichlаridа: mеhnаt sаmаrаdоrligidа, ijtimоiy ахbоrоt vа uning аmаldа ruyobgа chiqаrilishidа, fаоllikni bаrchа hоsil qilishidа nаmоyon bo’lаdi. Mеhnаtgа mоslаshish birlаmchi bo’lishi (хоdimning mеhnаt muhitigа kirishidа) vа ikkilаmchi (kаsbni аlmаshtirgаn vа аlmаshtirmаgаn hоldа ish o’rnini аlmаshtirishidа yoki muhitning jiddiy rаvishdа o’zgаrishidа) bo’lishi mumkin. Ulаr murаkkаb tuzilishgа egа bo’lib, kаsbiy, ijtimоiy-psiхоlоgik, ijtimоiy-tаshkiliy, mаdаniy-mаishiy vа psiхоfizik mоslаshuvdаn ibоrаtdir.

Kаsbiy mоslаshuv shахsning kаsbiy ko’nikmаlаr vа mаlаkаlаrni muаyyan dаrаjаdа egаllаshidа, undа аyrim kаsbiy jihаtdаn zаrur хislаtlаrning shаkllаnishidа, хоdimning o’z kаsbigа nisbаtаn bаrqаrоr ijоbiy munоsаbаtdа bo’lishining rivоjlаnishidа ifоdаlаnаdi. Kаsb sоhаsidаgi ish bilаn tаnishuvidа, kаsb mаhоrаti ko’nikmаlаrini, mаhоrаtini egаllаshdа, funktsiоnаl vаzifаlаrni sifаtli bаjаrishidа vа mеhnаt sоhаsidаgi ijоdkоrlikdа nаmоyon bo’lаdi.

Ijtimоiy-psiхоlоgik mоslаshuv mеhnаt tаshkilоti (jаmоаsi) ning ijtimоiy-psiхоlоgik хususiyatlаrini o’zlаshtirishdа, undа qаrоr tоpgаn o’zаrо munоsаbаtlаr tizimigа kirishdа, uning аzоlаri bilаn o’zаrо ijоbiy hаmjihаt bo’lishdа o’z ifоdаsini tоpаdi. Bundа хоdimning mеhnаt jаmоаsining o’zаrо munоsаbаtlаri tizimigа, uning аnаnаlаri, hаyot nоrmаlаri, qаdriyatlаri, guruhdаgi аyrim аzоlаrning ijtimоiy-psiхоlоgik nuqtаi nаzаrlаri, o’zаrо munоsаbаtlаr tuzilishi, guruhdаgi еtаkchilаr to’g’risidа ахbоrоtlаrgа egа bo’lаdi. Хоdim bu ахbоrоtlаrni pаssivlik bilаn emаs, bаlki jаmоаning оldingi ijtimоiy tаjribаsi, uning qаdriyatli yo’nаlishlаri bilаn birgаlikdа o’zlаshtirаdi vа ulаrgа bаhо bеrаdi. Аgаr ахbоrоt хоdimning оldingi tаjribаsigа, uning tutgаn yo’ligа mоs kеlgаn tаqdirdа u tоmоnidаn ijоbiy bаhоlаnаdi, хоdim guruhdаgi nоrmаlаrni qаbul qilа bоshlаydi vа sеkin-аstа shахsning mеhnаt jаmоаsi bilаn uyg’unlаshib bоrish jаrаyoni sоdir bo’lаdi. Хоdim ijtimоiy-psiхоlоgik mоslаshuv jаrаyonidа tаshkilоtning rеаl hаyotigа kirib bоrаdi, undа ishtirоk etаdi, хоdimdа hаmkаsblаri, rаhbаrlаr, mаmuriyat bilаn o’zаrо ijоbiy munоsаbаtlаr qаrоr tоpаdi.

Ijtimоiy-tаshkiliy mоslаshuv kоrхоnа (jаmоа)ning tаshkiliy tuzilishi, bоshqаruv tizimi vа ishlаb chiqаrish jаrаyonigа, hizmаt ko’rsаtish tizimini, mеhnаt vа dаm оlish rеjimini o’zlаshtirishni bildirаdi.

Mаdаniy-mаishiy mоslаshuv - bu mеhnаt tаshkilоtidаgi turmush хususiyatlаri vа bo’sh vаqtni o’tkаzish аnаnаlаrini o’zlаshtirishdir. Bu mоslаshuv хususiyati ishlаb chiqаrish mаdаniyati dаrаjаsi, tаshkilоt аzоlаrining umumiy rivоjlаnishi, ishdаn bo’sh vаqtdаn fоydаlаnish хususiyatlаri bilаn bеlgilаnаdi. Mеhnаt tаshkilоtidаgi аzоlаr fаqаt ishdаgi munоsаbаtlаr bilаn bоg’lаnib qоlmаsdаn, shu bilаn birgа dаm оlishni, bo’sh vаqtni birgаlikdа o’tkаzаdigаn, bundа shахsning hаr tоmоnlаmа kаmоl tоpishigа etibоr bеrilаdigаn jаmоаlаrdа mаdаniy-mаishiy mоslаshuv tеzrоq sоdir bo’lаdi.

Psiхоfiziоlоgik mоslаshuv - bu хоdimlаr uchun mеhnаt vаqtidа zаrur bo’lаdigаn shаrt-shаrоitlаrni o’zlаshtirish jаrаyonidir. Zаmоnаviy ishlаb chiqаrishdа fаqаt tехnikа vа tехnоlоgiya emаs, bаlki ishlаb chiqаrish shаrоitidаgi sаnitаriya-gigiеnа nоrmаlаri hаm mаnаviy jihаtdаn eskirib bоrаdi. Mеhnаtning sаnitаriya-gigiеnа shаrоitlаrini, хоdimlаr turmushini yaхshilаsh, tоbоrа ko’prоq miqdоrdа qulаy vа zаmоnаviy uy-jоylаr, kiyim-bоshlаr, pаrdоz-аndоz аshyolаrining pаydо bo’lishi ishlаb chiqаrish fаоliyatigа tаsir qilmаsdаn qоlmаydi. Hоzirgi zаmоn хоdimi subеktiv rаvishdа qаbul qilinаdigаn sаnitаriya-gigiеnа shinаmligidаn, mеhnаt mаrоmidаn, ish o’rnidаgi qulаyliklаr vа hоkаzоlаrdаn оzginа bo’lsа hаm chеtgа chiqilishigа judа sеzgirlik bilаn qаrаydi. Ko’pginа tаdqiqоtlаr mаtеriаllаrining ko’rsаtishichа, ishchilаr uchun sаnitаriya-gigiеnа shinаmligi shаrt-shаrоitlаri kеskin bo’lib turаdi vа ulаr buni оg’rinib qаbul qilаdilаr.

Хоdim mоslаshuv jаrаyonidа quyidаgi bоsqichlаrni bоshdаn kеchirаdi:

Tаnishish bоsqichi, bundа хоdim umumаn yangi vаziyat hаqidа, turli hаrаkаtlаrgа bаhо bеrish, etаlоnlаr, muоmаlа nоrmаlаri to’g’risidа ахbоrоt оlаdi.

Ko’nikish bоsqichi, bu bоsqichdа хоdim qаdriyatlаr yangi tizimining аsоsiy elеmеntlаrini bilib оlаdi, lеkin o’zining ko’pginа qаrаshlаrini sаqlаb qоlаdi.

Аssimilyatsiya bоsqichidа хоdim muhitgа to’liq mоslаshаdi, yangi guruhgа o’rgаnib qоlаdi.

Idеntifikаtsiya bоsqichidа хоdimning shахsiy mаqsаdlаri mеhnаt tаshkilоtining, kоrхоnа vа firmаning mаqsаdlаri bilаn o’хshаsh bo’lib qоlаdi. Idеntifikаtsiya хususiyati bo’yichа хоdimlаrning uch tоifаsini fаrqlаsh mumkin: bеfаrqlаr, qismаn idеntifikаtsiyalаngаn vа to’liq idеntifikаtsiyalаngаn хоdimlаrdаn ibоrаt bo’lаdi. Binоbаrin, bundаy mеhnаt tаshkilоtining pirоvаrd nаtijаlаri hаm hаr dоim юqоri bo’lаdi. Mоslаshuv tеzligi ko’p оmillаrgа bоg’liqdir. Хоdimlаrning turli tоifаlаri mоslаshuvining nоrmаl muddаti 1 yildаn 3 yilgаchа bo’lаdi. Mеhnаt tаshkilоtigа (jаmоаsigа) kirа оlmаslik, ungа mоslаshib, ko’nikib kеtа оlmаslik bu еrdа ishlаb chiqаrish vа ijtimоiy sоhаdа kаttа kаmchiliklаrgа sаbаb bo’lаdi.

Mеhnаtgа mоslаshish оmillаri - bulаr mаzkur jаrаyonning kеchishi, muddаtlаri, surаtlаri vа nаtijаlаrigа tаsir ko’rsаtuvchi shаrt-shаrоitlаrdir. Ulаr оrаsidа оbеktiv vа subеktiv оmillаrni аjrаtib ko’rsаtish mumkin.

Оbеktiv оmillаr ishlаb chiqаrish jаrаyoni bilаn bоg’liq оmillаr bo’lib, ulаr хоdimgа unchаlik bоg’liq bo’lmаydi. Bu оmillаrgа mеhnаtni tаshkil etish, ishlаb chiqаrish jаrаyonlаrini mехаnizаtsiyalаsh vа аvtоmаtlаshtirish, mеhnаtning sаnitаriya-gigiеnа shаrt-shаrоitlаri, jаmоаning kаttа-kichikligi, kоrхоnаning qаеrdа jоylаshgаnligi, tаrmоq iхtisоslаshuvi vа shu kаbilаr kirаdi.

Subеktiv (shахsiy) оmillаrgа quyidаgilаr kirаdi:

- хоdimning ijtimоiy-dеmоgrаfik хususiyatlаri (jinsi, yoshi, mаlumоti, mаlаkаsi, ish stаji, ijtimоiy аhvоli vа hоkаzоlаr);

- ijtimоiy-psiхоlоgik хususiyatlаr (dаvоlаr dаrаjаsi, mеhnаt qilishgа hоzirlik, оmilkоrlik, ishlаb chiqаrish vаziyatidа tеzdа yo’l tоpib оlish, o’zini o’zi nаzоrаt qilish qоbiliyati vа o’z hаrаkаtlаri hаmdа ishlаrini vаqt jihаtidаn tаqsimlаy оlish, chiqishimlilik vа shu kаbilаr);

- sоtsiоlоgik оmillаr (kаsbiy qiziqish mеhnаt sаmаrаdоrligi vа ish sifаtidаn mоddiy vа mаnаviy mаnfааtdоrlik vа hоkаzоlаr dаrаjаsi).

3. Mehnat jamoalaridagi psixologik muhit

Guruhga kiruvchi odamlar bir-birlariga va guruhning faoliyatiga nisbatan bir xil nuqtai nazarda bo‘lmaydilar. Guruhning har bir a’zosi o‘zining ishchanligi va shaxsiy fazilatlariga, o‘z maqomiga, ya’ni uning guruhda tutgan o‘rni haqida dalolat beradigan, mustahkamlab qo‘yilgan huquq va burchlariga, uning xizmatlari va fazilatlarini

guruhning tan olishi yoki olmasligini aks ettiradigan nufuziga binoan guruhdagi shaxslararo munosabatlar tizimida muayyan mavqeiga ega bo‘ladi.

Psixologiyada guruh ichidagi tabaqalanishning ikkita asosiy tizimi

– sotsiometrik va referentometrik afzal ko‘rish va tanlashlar alohida ajralib turadi.

Amerikalik psixolog J. Moreno guruhlarda shaxslararo afzal ko‘rishni aniqlash usulini va emotsional afzal ko‘rishni qayd qilish texnikasini taklif etadi. Buni u sotsiometriya deb atadi. Sotsiometriya yordamida shaxslararo birgalikdagi harakat jarayonida guruh a’zolarida namoyon bo‘ladigan afzal ko‘rishlarning, befarqlik yoki xush ko‘rmaslikning miqdoriy me’yorini aniqlash mumkin. Sotsiometriya guruh a’zolarining bir-birini xush ko‘rishi yoki xush ko‘rmasligini aniqlashda

keng qo‘llaniladi. Guruh a’zolarining o‘zlari bunday munosabatlarni anglab ola olmasliklari va ularning mavjudligi yoki mavjud emasligi haqida o‘zlariga hisob bermasliklari mumkin.

Sotsiometrik usulning negizida «Sen kim bilan birga bo‘lishni xohlaysan» degan to‘g‘ridan-to‘g‘ri savol turadi. U kishilar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarning xohlagan jabhasiga tatbiqan qo‘yilishi mumkin. Qoida tariqasida, tanlashning ikki yo‘nalishi – birgalikda mehnat qilish sohasidagi va vaqtichog‘lik qilish sohasidagi yo‘nalishlari tavsiya qilinadi.

Bu o‘rinda tanlashning maqbulligi darajasiga (benihoya istak borligi, bajonidilligi, befarqligi, unchalik istamayotganligi, sira ham istak yo‘qligi) aniqlik kiritilishi va tanlash uchun tavsiya qilinadigan shaxslar

soni cheklangan bo‘lishi ham mumkin. Tanlashlarni tanlash matritsasiga tushirish chog‘ida yanada tahlil etish o‘zaro xush ko‘rish va xush ko‘rmasliklarning murakkab tarzda chatishib ketganligini va qarama-qarshi tomonlar o‘rtasidagi oraliq bo‘g‘inlarning butun iyerarxiyasini

ko‘rsatib beradi.

Shunday savol tug‘iladi: guruhdagi o‘zaro munosabatlarning sotsiometriya metodi uchun yashirin bo‘lib qoladigan, lekin bu munosabatlarning faqat tashqi jihatini oddiy kuzatuvga qaraganda ancha tez va aniqroq ko‘rsatib bera oladigan haqiqiy ichki rivojlanishni qanday aniqlash mumkin? Guruh ichidagi o‘zaro birgalikdagi harakatning tashqi manzarasi guruh a’zolari o‘rtasidagi teran munosabatlarning oqibati sifatida qaralishi mumkin, lekin sotsiometriya afzal ko‘rish va yakkalanib qolishning sabablarini aniqlamaydi.

Har qanday guruh tuzilishiga ko‘ra guruh a’zolari nufuzi va maqomining o‘ziga xos darajasini aks ettiradi. Uning yuqori qismidan referentometrik va sotsiometrik tarzda tanlanadigan shaxslar o‘rin oladi, eng orqada esa noreferent va sotsiometrik jihatdan surib chiqarilgan

individlar turadi. Mazkur iyerarxiya zinapoyasining eng yuqori bosqichida guruhning peshqadami (lideri) joylashadi. Peshqadam guruhning qolgan barcha a’zolari uchun o‘zlarining manfaatlariga daxldor bo‘lgan hamda butun guruh faoliyatining yo‘nalishini va xususiyatini belgilab beradigan eng mas’uliyatli yechimlarni qabul qilishga haqli deb hisoblangan shaxsdir  Sotsiometrik «yulduz» bo‘lishi ham, aksincha, tevarak-atrofdagilarning

shaxsiy xayrixohligiga sazovor bo‘lmasligi ham mumkin.

Peshqadam rasman guruhning rahbari bo‘lishi ham, aksincha bo‘lishi ham mumkin. Peshqadam bilan rahbarlikning yagona bitta shaxsga to‘g‘ri kelishi maqbul hodisa hisoblanadi. Bordi-yu, agar bunday muvofiqlik bo‘lmasa, u holda guruh faoliyatining samaradorligi

rasmiy rahbar (masalan, sinfboshi) bilan norasmiy peshqadam yoki peshqadamlar o‘rtasidagi munosabatlar qay tarzda yuz berishiga bog‘liq bo‘ladi. Jamoada peshqadam o‘z o‘rtoqlari qarshisida tahlil qilish va erishish uchun namunaga aylanib qolayotgan shaxsiy fazilatlar sohibi sifatida namoyon bo‘ladi. Bunday peshqadamning shaxsiga mansub fazilatlar mazkur yoshdagi guruhda qabul qilingan va tan olinadigan

qadriyatlarga mos keladi. Tajriba yo‘li bilan shu narsa aniqlanganki, yuqori sinf o‘quvchilari o‘z tengdoshlariga faqat shu yoshda alohida qimmatga ega deb tan olinadigan fazilatlardan emas, balki ularning o‘zlarida sust rivojlangan yoki umuman mavjud bo‘lmagan fazilatlardan kelib chiqqan holda ham baho beradilar. Bu xildagi fazilatlarga ega bo‘lgan o‘rtoqlarning

ta’siri ancha kuchli bo‘ladi va ular obro‘-e’tibor qozonish uchun, jamoasida peshqadamlikka erishish uchun ko‘pgina asosga egadir.

Masalan: «Biz u bilan birga qayin shirasini yig‘ish uchun o‘rmonga borib turardik. O‘shanda oyog‘im shunchalik lat yegan ediki, yurolmasdan qolgandim. U hech o‘ylab o‘tirmasdan, meni yelkasiga ko‘tarib, o‘rmondan olib chiqqan edi. Holdan toyib qolsa ham, baribir meni eltib qo‘ygandi... Sinfimizda kecha o‘tkazgan edik. Hammasi juda yaxshi o‘tayotgandi. Lekin bolalar tarqala boshlagan ediki, mast-alast kishilar bir qizga tegajoqlik qila boshladi. Kim birinchi bo‘lib qizni himoya qilishga o‘tdi, deng? Solovyov».

«...Men Valyaga o‘xshagan bo‘lishni xohlayman. Menga uningochiqligi, hayotdagi sobitqadamligi yetishmaydi. Lekin u yonimda bo‘lsa, yuz berayotgan voqea-hodisalarni hamisha oqilona baholashimga yordam beradi1» (o‘quvchilar yozgan insholardan).

Jamoani aynan bir xil qilish xatti-harakatlarga undovchi mayllarning alohida bir xususiyatiki, bunda subyekt ma’naviy prinsiplarga tayangan holda jamoaning boshqa barcha a’zolariga, o‘ziga qanday bo‘lsa, shunday tarzda, o‘ziga ham o‘z jamoasidagi boshqa barcha kishilarga bo‘lganidek munosabatda bo‘ladi. Jamoadagi bir xillilik

sharoitida «men» va «ular» degan ziddiyat «biz» degan tushuncha orqali barham topadi.

Jamoani aynan bir xil qilish altrustik tarzdagi yoppasiga yaxshilik qilishdan ham va tevarak atrofdagilarga nisbatan xudbinlarcha iste’molchilik munosabatidan ham bab-baravar voz kechishni taqozo

etadi. Insonparvarlik, o‘rtog‘iga nisbatan talabchanlik ko‘rsatish bilan birga, uning to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilish jamoatchilikka asoslangan o‘zaro munosabatlar mezonidir. Shaxsning har tomonlama va uyg‘un

tarzda voyaga yetishi uchun qulaylik tug‘diradigan psixologik muhit ana shunday paydo bo‘ladi.

 

 

Glossariy

 

Individuallik - shaxsning o‘ziga hos xususiyatlari bo‘lib, uning namoyon bo‘lishi tarbiya jarayonini amalga oshirishda bola shaxsini puhta o‘rganish, uning yashash sharoitlaridan etarli darajada habardor bo‘lish va ularning hisobga olinishini taqozo etadi.

   Rivojlanish shaxsning fiziologik va intellektual o‘sishida namoyon bo‘ladigan miqdor va sifat o‘zgarishlar mohiyatini ifoda etuvchi murakkab jarayondir. 

 Peshqadam guruhning qolgan barcha a’zolari uchun o‘zlarining  manfaatlariga daxldor bo‘lgan hamda butun guruh faoliyatining  yo‘nalishini va xususiyatini belgilab beradigan eng mas’uliyatli  yechimlarni qabul qilishga haqli deb hisoblangan shaxsdir.

Mеhnаtgа mоslаshish оmillаri - bulаr mаzkur jаrаyonning kеchishi, muddаtlаri, surаtlаri vа nаtijаlаrigа tаsir ko’rsаtuvchi shаrt-shаrоitlаrdir.

Оbеktiv оmillаr ishlаb chiqаrish jаrаyoni bilаn bоg’liq оmillаr bo’lib, ulаr хоdimgа unchаlik bоg’liq bo’lmаydi.

 

 

 

 

 

Foydanilgan adabiyotlar ro’yxati:

 

1. lectures.uz  

2. ftp://ftp.infocom.uz 

3. http://akadmvd.uz/ 

4. http://www.lex.uz/ 

5. http://library.ziyonet.uz/ 

6. http://od-press.uz/ 

7. http://fikr.uz/ 

8. http://marifat.uz/ 

9. library.tuit.uz -saytlari

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

10-Mavzu

Касбий юксалиш. Ўқитувчининг касбий фаолияти. Педагог касбининг ўзига хос хусусиятлари. Ижтимоий – мантиқий чуқур билимга асосланганлик.

Режа:

1.       Касбий юксалиш ва ўқитувчи психологияси.

2.       Ўқув фаолияти ва уни бошқараш.

3.       Ҳозирги замон ўқитувчиларининг педагогик такти ва қобилият қирралари.

Ўкитувчи қуйидаги сифатларга эга бўлиши лозим:

миллий маданият ва умум инсоний кадриятларни, дунёвий билимларни мукаммал эгаллаган, диний илмлардан ҳам хабардор, маънавий баркамолликга эришганлик

Узбекистоннинг мустакил давлат сифатида тараккий этишга ишонадиган, ватанпарварлик бурчини тўгри англаган, эътикодли фукоро бўлиб шаклланган

ихтисосга доир билимларни, психологик, педагогик билим ва махоратни, шунингдек назарий илмларни мукаммал эгаллаган

Ўкитувчилик касбини ва ёш авлодни комил инсон бўлишига чин кўнгилдан ишонадиган, уларнинг шахс сифатида ривожланиб, инсон сифатида камол топишига кўмаклашадиган

эркин ва ижодий фикрлай оладиган, талабчан, адолатли,   одобли бўлмоги даркор

Ўкитувчи мехнатини педагогик–психологик тадкик этиш шуни исбот этганки, укувчиларнинг укув фаолияти самарадорлигига гоят катта таъсир курсатади. Ўкитувчининг илмий жихатдан билимдонлиги, унинг шахсига хос ижобий фазилатлар укувчиларга тарбия беришнинг, уларда онгли фаолликни хамда мустакил ижодий билишга булган интилиш фаоллигини шақллантиришда хал килувчи омил хисобланади.

Ўкитувчининг дунёкараши – ундаги педагогик маданиятнинг хамда тарбиячи сифатидаги махоратнинг мухим компоненти хисобланади.

Ўкитувчи касб махоратининг ортиб боришида Ўкитувчига нисбатан мактаб маъмурияти, хамкасблари, укувчилар, ота–оналардан кутиладиган социал муносабатлар жуда мухимдир. Ўкитувчининг обруси унинг дарсдаги фаоллиги, мактаб жамоасида олиб борадиган ишлари, ота-оналар билан мулокоти – хуллас, уз ахлокий идеалига мувофик хатти-харакатлари билан белгиланади.

Ўкитувчи фаолиятида, унинг укувчилар турли ёш боскичларида улар билан кандай услубда иш олиб бориши катта роль уйнайди.

Ўкитувчи фаолиятида, унинг укувчилар турли ёш боскичларида улар билан кандай услубда иш олиб бориши катта роль уйнайди. Ўкитувчилик ихтисосининг бу хусусиятлари унинг профессиограммасида ифодаланади. Профессиограмма куйидагиларни уз ичига олади:

•           Ўкитувчи шахсининг хусусиятлари

•           Ўкитувчининг рухий–педагогик тайёргарлигига куйилган талаблар

•           Махсус тайёргарлик хажми ва мазмуни

•           Ихтисосга оид усулий тайёргарликнинг мазмуни

Педагогик фаолиятнинг 3 компоненти фарқланади:

- Конструктив компоненти.

- Ташкилотчлик компоненти.

- Коммуникатив компонент.

Касбий фаолият мазмумнинг асоси бўлиб - малакали талаблар, ўлчовлар, мезон, мақсад, вазифалар хизмат қилади ва улар ўқиш фаолияти ёрдамида маданиятга эришадилар.

Касбий фаолият мазмунини, унинг қуйидаги схема кўринишида кўриш мумкин:

 

 

 

 

                                                                              

ЎҚИТУВЧИНИНГ ПЕДАГОГИК

ФАОЛИЯТИНИНГ ТАРКИБИЙ ҚИСМЛАРИ

-Педагогик фаолиятнинг мақсади

-Педагогик фаолиятнинг обекти ва субекти

-Педагогик фаолиятнинг воситаси

        Ўқитувчиларнинг таълим олувчиларга нисбатан 4 хил эммоционал муносабатни ўз ичига олади: ижобий эмоционалликнинг сустлиги, салбий эмоционалликнинг активлиги, салбий эмоционалликнинг сустлиги ва ҳар хиллиги.

Ўқитувчидаги эмоционал хилма-хиллик ўқувчиларга нисбатан шубҳали ва салбий йўналтирилган бўлади, бу сентиментал ва ўқувчиларни асоссиз кенгайтиради, бу эса синфда бир-бирига нисбатан асабий ва ва нотекис муносабатларни келтириб чиқаради. Педагогик фаолиятнинг коммуникатив томони барча педагогик жараёнларни ўз ичига олади.

Педагогик фаолият мотивлари

•           Ўқитувчининг касбий мотиви ҳар қандай мотивация сингари мураккаб тузилишига эгадир. Унинг таркибига педагог касбни танлаш мотиви, ўқитувчининг меҳнат фаолиятида вужудга келадиган мотивлар, педагогик фаолиятни мукаммаллаштирувчи мотивлар киради.

•           “Аммо  педагогик меҳнат жараёнида мазкур ижтимоий установкаларни аниқ фаолиятга жалб қилиш мотивлари билан мустахкамланади. Шунинг учун ҳам ўқитувчилар ушбу мотивга асосий эътиборини қаратмоғи лозим.

•           Педагог касбни танлаш мотив таркибига болалар билан ишлашга бўлган қизиқиш, ташаббускорлик қобилият, тақлид (севимли  ўқитувчига нисбатан), ўқувчи фаолиятини текшириш ишлари ва бошқалар киради.

 

 

 

Педагогик қобилият

          Психологик тадқиқотларда аниқланишича, ўқитувчининг шахсида шахсий хислатлар ва билим, малака, кўникмалар синтези  пайдо бўлар экан. Шунинг учун ҳам ҳар бир педагог ўзининг психик хусусиятларни чуқур англаши натижасида ўзининг тарбияси билан шуғуланишга олиб келади.

         Ўсиб келаётган авлодни таълим-тарбиясининг муваффақияти биринчи навбатда қуйидаги хусусиятларга, яъни мустақиллик руҳини онгига сингдириш, маънавий хислатлар ва эркин эмоционалликни шакллантириш ва педагогик йўналтириш танланган касбга нисбатан муҳаббат ва садоқатни ўйғотиш кабиларга боғлиқдир.

Рус педагогики И.В.Страхов,  «Педагогик такт  психологияси номли асарида ўқитувчини психологик одоби  масаласини  тадқиқ қилиб олинган  натижаларини  умумлаштириб берган. Унинг  фикрича  педагогик одобда асосий ўрин ўқувчига таъсир этилиши мақсадга муофиқ кузатиш, кундалик педагогик холатларни хисобга олиш зарурлиги, ҳамкорлик  фаолиятида ўқувчини шахс хусусиятлари билан унинг имкониятларини эътиборга олиш  эгаллайди

Рус  психологик А.И. Шербаков  фикрига кўра педагогик фаолият бу ўқитувчининг  олдига ҳудудий  талаблар қўядиган талаблар психологик актдир. Педагогик фаолият ўқитувчининг чуқур ва пухта  билимга  педагогик қобилиятига,  мустаҳкам ҳарактерга, юксак маънавиятга эга бўлишини тақозо қилади

Рус  психологи Ф.Н. Гоноболин педагогик қобилиятларини қуйидаги турларига ажратиб ўрганишни  таклиф  қилади.

•           1. Дидактик қобилиятлар.

•           2. Академик қобилият.

•           3. Перцептив қобилият.

•           4. Нутқий қобилият.

•           5. Ташкилотчилик.

•           6. Авторитар.

•           7. Коммуникатив.

•           8. Педагогик хаёл.

•           9. Диққатни тақсимлаш қобилиятлари ҳисобланади.

Психолог проф Э.Ғозиев  томонидан тавсия этилган  замонавий ўқитувчининг педагогик қобилият қирралари қуйидагилардан иборат.

 

 

1. Дидактик қобилият

а) ўқув материалини аниқ тушунарли қилиб ўқувчиларга етказа билиш

б) болаларда фанга нисбатан қизиқиш уйғота олиш, уларнинг мустақил фикрлашларини фаоллаштириш,

в) ўқувчиларни янги тушунчани излаштиришга тайёрлаш, уларнинг ҳар бирининг тайёргарлик даражасини билиш.

г) таълим-тарбия жараёнида ҳар бир боланинг ўзига хослигидан келиб чиққан ҳолда, индивидуал ёндашиш, мазмунини болалар имконият, эҳтиёж ва тайёргарлик даражалари билан мувофиқлаштира олиш.

2. Академик қобилият

а) ўзи дарс берадиган фаннинг илмий-назарий асосларини мукаммал билиш

б) мутахассислиги бўйича фан янгиликларини доимий равишда ўзлаштириб, ўзининг назарий тайёргарлик даражасини мунтазам равишда ўстириб бориш

в) ўз фани бўйича ижодий изланиш, кичик бўлса-да, илмий тадқиқот иши олиб бориш (тажриба-синов, дастур, дарсликлар устида ишлаш).

3. Нутқий қобилият (ихчам, маъноли, оҳангдор, муайян ритм, темп, частотага эга бўлган нутқ, нутқнинг жарангдорлиги, унинг пауза, мантиқий урғуга риоя қилиш).

4. Перцептив қобилият (қисқа дақиқаларда аудитория ҳолатини идрок қила олиш фазилати).

а) ўқувчиларнинг ички хис-туйғуларини, руҳий ҳолатларини хис қилиш, сезиш

б) психологик кузатувчанлик

в) болаларга ҳамдард бўлиш

5. Ташкилотчилик қобилияти (синф, гуруҳи ёки жамоани уюштириш, фаолиятни режалаштириш, ҳамкорлик, ўз-ўзини назорат қилиш кўникмаларини шакллантириш).

6. Обрўга (нуфузга) эга бўлишлик қобилияти (ўзининг шахсий хусусияти, билимдонлиги, ақл фаросатлилиги, мустақил иродаси билан обрў орттириш уқувчанлиги).

7. Муомала ва мулоқот ўрната олиш қобилияти.

8. Психологик ташхис (диагноз) қобилияти (инсоннинг келажагини оқилона тасаввур қилишидан иборат башорати).

9. Диққатни тақсимлаш қобилияти (бир неча объектларга бир даврнинг ўзида ўз муносабатини билдириш уқуви) 

10. Иймон-эътиқодга, фаол ҳаётий позицияга йўналтириш қобилияти.

11.Ташаббусга, ижодга илҳомлантириш қобилияти.

12. Ақли донишлик қобилияти (билимдонлик).

13. Конструктив қобилият (ўқув-тарбия ишларини режалаштириш ва натижасини олдиндан айтиш қобилияти).

14. Гностик қобилият (тадқиқотга лаёқатлилик қобилият)лари шаклланган бўлиши лозим. 

15. Коммуникатив қобилияти. (дарсни режалаштириш)

16  Педагогик хаёл (башорат қиилш)

17. Репродуктив (янги  материалларни болалар онгига  етказиш).

18. Адаптивлик (мослашиш)

 

 

11-Mavzu

Kasbiy muhitda o‘z mavqeini va o‘rnini maqsadli ravishda boshlamoq. Kasbiy faoliyatda o‘qituvchi munosabati.

 

Reja:

1.    Kasbiy muhitda ko‘nikma va malakalarni shakllanishi.

2.    Pedagog shaxsini o‘z mavqei va o‘rnini maqsadli ravishda boshlamoq.

3.    O‘quv faoliyatini boshqarishning psixologik asoslari.

 

1.    Kasbiy muhitda ko‘nikma va malakalarni shakllanishi.

Psixologiyada shaxsning kasbiy mahoratini tadqiq qilishda S.L.Rubinshteyn, A.N.Leontyev, B.G.Ananyev va boshqa psixolog olimlar tomonidan ishlab chiqilgan hamda rivojlantirilgan ong va faoliyat birligi tamoyiliga fundamental kategoriya sifatida yondashiladi. Kasb xodimlarining kasbiy kamoloti muammosini tadqiq etishda T.V.Kudryavsev tomonidan ishlab chiqilgan shaxsning kasbiy kamoloti uzoq davom etuvchi, ko‘p jabhali va harakatchan jarayon ekanligi hamda u o‘z taraqqiyoti davomida to‘rt bosqichni bosib o‘tishini e’tirof etuvchi qarashlar nazariy asos bo‘lib xizmat qildi.

T.V. Kudryavsev nazariyasi bo‘yicha kasbiy kamolotning bosqichlarini quyidagicha ifodalash mumkin:

1-bosqich – kasbiy niyat;

2-bosqich – ta’lim va tarbiya;

3-bosqich – kasbga kirish;

4-bosqich – kasbiy mahorat.

 

Har qanday mutaxassislikda kasbiy mahoratga erishish davri uzoq va qiyin kechadi. Mazkur muammoning nazariy jihatlari B. G. Ananyev, Ye. A. Klimov, A. I. Alekseyev, R.Z.Gaynutdinov, E. G‘. G‘oziyev, U. Tadjixanov, Z. S. Zaripov, S. V. Asyamov, Y. Y. Agzamova, R. M. Maxmudov va boshqalarning tadqiqotlarida ishlab chiqilgan. Mazkur olimlarning tadqiqotlarida kasbiy faoliyatning boshqaruvda bevosita ishtirok etadigan alohida shaxs tuzilmalari hamda ularning ontogenezi, tuzilishi, vazifalari, imkoniyatlari, shakllanish qonuniyatlari, huquqiy madaniyati va boshqa masalalar tahlil qilingan. Bir qator ilmiy ishlarda odam tomonidan o‘z shaxsiy sifati, xususiyatlarini aks ettirishi va anglashining nazariy ahamiyati bilan birgalikda, ularni takomillashtirishda amaliyotning muhim ekanligi, ya’ni shaxsning kasbiy xususiyatlari va kasbiy mahorati o‘rtasidagi o‘zaro bog‘lanish ham e’tirof etiladi.

Xodim kasbiy faoliyatining asosiy psixologik xususiyatlari va tarkibiy elementlarini ko‘rib chiqish ham uning faoliyati qanchalik murakkab va serqirraligidan dalolat beradi. Kasbiy faoliyat xodimga ko‘plab turli xil talablar qo‘yadi, ular orasida

eng muhimlaridan biri – shaxsda kasbiy xislatlarning rivojlangan bo‘lishi.

Bunga birinchi navbatda quyidagilar kiradi:

– shaxsiga xos xislatlarning kasbiy-psixologik yo‘nalganligi;

– psixologik barqarorlik;

– rivojlangan irodaviy xislatlar: murakkab vaziyatlarda o‘zini tuta bilish, jasurlik, mardlik, oqilona tavakkalga moyillik;

– yaxshi rivojlangan kommunikativ xislatlar;

– turli toifadagi kishilar bilan tezda aloqaga kirisha olish, ishonchli munosabatlar o‘rnata olish va uni saqlay bilish;

– turli xil profilaktik ishlarni amalga oshirishda fuqarolarga psixologik ta’sir ko‘rsata olish qobiliyati;

– rivojlangan, kasbiy jihatdan muhim bo‘lgan bilish xislatlari:kuzatuvchanlik va diqqatlilik, rivojlangan xotira, ijodiy tasavvur;

– rivojlangan tafakkur, aqliy ishga moyillik, farosat, rivojlangan intuitsiya; ziyraklik, murakkab vaziyatdan chiqib keta olish.

Ushbu xislatlar insonga tug‘ilganidan xos emas, ularni shakllantirish va rivojlantirish – davomli va qiyin jarayon, ammo u kasb xodimlarining kasbiy shakllanishi uchun zarur shartdir. Ushbu xislatlarning xodim shaxsida bo‘lmasligi yoki yetarli rivojlanmaganligi o‘z funksional vazifalarini me’yorida bajarishiga xalaqit beradi, faoliyatida xatolarga yo‘l qo‘yishiga, o‘z kasbiga moslasha olmasligiga va kasbiy buzilishiga olib keladi. Shu bois xodimlarda ushbu xislatlarni shakllantirishga xizmat

qiladigan kasbiy-psixologik tayyorgarlik katta ahamiyat kasb etadi.

Kasb xodimlarining xizmat jarayonida o‘z holatini boshqarish zarur bo‘lgan vaziyatlar tez-tez yuzaga keladi. Ruhiy va jismoniy zo‘riqishlar haddan tashqari katta bo‘lganda, buning ustiga xodim o‘z xatti-harakatlarini yomon boshqarganda asabiylashish yuzaga keladi. Bu esa faoliyat samaradorligini pasaytiradi va uning noto‘g‘ri tashkil etilishiga, ishda jiddiy xato va kamchiliklarga olib kelishi mumkin. Bunday vaziyatlarning takrorlanishi ko‘pincha o‘ziga bo‘lgan ishonchning yo‘qolishiga,

asabiy depressiyalarga olib keladi. Masalan, o‘tkazilgan tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, jinoyat qidiruv bo‘limlarining so‘ralgan xodimlaridan 30 % uyqusining buzilishidan shikoyat qilganlar, 80 % dan ko‘prog‘i nevrotik holat ko‘rinishlarining bir necha alomatlari borligini ta’kidlaganlar. Bu alomatlar ish kunining oxiriga borganda charchash (70 %), diqqatning pasayishi (30 %), tajanglik (20 %), bosh og‘rig‘i va aylanishi (10 %), uyquchanlik va darmonsizlik (10 %)larda namoyon bo‘ladi. Shu bois xodimlarning hissiy-irodaviy o‘zini o‘zi boshqarish yo‘llari va usullarini egallashlari bugungi kunda juda dolzarb vazifadir. Xizmat faoliyatida asablari mustahkamroq bo‘lgan, raqib (jinoyatchi) bilan kurashishga yaxshiroq shaylana oladigan, nafaqat jismoniy va aqliy

imkoniyatlaridan oqilona foydalana oladigan, balki asabiy-ruhiy faolligini maqbul darajada saqlay oladigan, tezkor-xizmat faoliyatining murakkab vaziyatlarida o‘zining irodaviy faolligini namoyon qila oladigan xodimlar ko‘proq muvaffaqiyatni qo‘lga kiritadilar.

Xodimdagi hissiy-irodaviy barqarorlikka uning kasbiy faoliyatga psixologik jihatdan tayyorligini ko‘rsatuvchi alomatlardan biri sifatida qarash mumkin. Bu, o‘z navbatida, har bir xodimning kasbiy malaka va ko‘nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladi. Hissiy-irodaviy barqarorlik deganda, murakkab vaziyatlarda muvaffaqiyatli ishlash uchun qulay bo‘lgan psixik holatni saqlash qobiliyati tushuniladi. Hissiy-irodaviy

barqarorlik quyidagilarda namoyon bo‘ladi:

– ekstremal vaziyatlarda xodimda harakatlarining samaradorligini pasaytiruvchi va noaniqliklar, adashishlar tug‘diruvchi psixologik reaksiyalarning yo‘qligi;

– psixologik jihatdan murakkab bo‘lgan sharoitlarda vazifani bexato bajarish mashqini olganlik;

– kasbiy ziyraklikni saqlash, tavakkal, xavf-xatar, kutilmagan vaziyatlarga nisbatan oqilona ehtiyotkorlik va diqqatni namoyish etish;

– ishlarni qat’iy qonun asosida yuritishga ta’sir etuvchi shaxslarning ruhiy ta’siriga berilmaslik;

– jinoyatlarning oldini olishga, ularni ochish va tergov qilishga qarshilik ko‘rsatuvchi shaxslarga qarshi psixologik kurash olib boorish qobiliyati;

– psixologik jihatdan murakkab, nizoli, ig‘vogarona vaziyatlarda o‘zini yo‘qotmaslik.

Hissiy-irodaviy o‘zini o‘zi boshqarish jarayoni quyidi uchta asosiy prinsipga tayanadi:

– relaksatsiya;

– vizuallashtirish;

– o‘zini o‘zi ishontirish.

Relaksatsiya prinsipining mohiyatini tana va ruhning birgalikda ishlashga tayyorlanishi tashkil etadi. Aynan relaksatsiya paytida o‘z ichki ovozingizni eshitish hamda o‘z organizmingiz va tafakkur faoliyatingizning aloqasini his etishingiz mumkin. Relaksatsiya yoki bo‘shashish tana va ruhni keraksiz zo‘riqishdan va odamni bo‘shashtirib yuboradigan jihatlardan ozod qilishni bildiradi, u insonga foydali psixologik va fiziologik ta’sir ko‘rsatadi. Bu o‘zaro ta’sir ko‘rsatuvchi jarayon: unda

miya xotirjamlashgani sayin tana bo‘shashadi, tana bo‘shashgani sayin miya xotirjam bo‘la boradi.

Ikkinchi prinsip – vizuallashtirish. Intiutiv tafakkur ongga kirib borishining turli yo‘llaridan foydalanadi. Asosiysi manzara hosil qilish yoki miyangizda obrazlarni gavdalantirish yo‘lidir. Vizuallashtirish yo‘nalgan tasavvurni eshitish, ko‘rish, hid bilish, ta’m bilish, teri bilan sezish sezgilari hamda ularning kombinatsiyalari yordamida faollashtirishning turli usullarini bildiradi. Aslida inson miyasi obyektiv olam obrazlariga ham, ongda yuzaga keladigan obrazlarga ham bir xilda javob beradi. Shu bois vizuallashtirish ko‘nikmalari insonga o‘z ichki imkoniyatlaridan yaxshiroq foydalanish, ruhiy jarayonlarning kechishini faollashtirish imkonini beradi.

O‘zini o‘zi ishontirish prinsipning mohiyati shundaki, biz o‘zini o‘zi ishontirish yordamida ichki obrazlarimizni ongimizda aks-sado sifatida bir necha marta takrorlanadigan so‘zlar bilan ifodalaymiz. O‘zining ichki kuchi va qo‘llab-quvvatlanishi bilan to‘lgan bu so‘zlar his-tuyg‘ular darajasida chuqur qabul qilinadi. Bunday ichki aks-sadoni «Men buni qila olaman» so‘zlarida namoyon bo‘ladigan munosabat, niyat va mayl sifatida ifodalash mumkin. O‘zini o‘zi ishontirish muvaffaqiyatga erishish mumkinligi

haqida birinchi shaxs nomidan hozirgi zamonda ifodalangan aniq ta’kiddir. Insonning o‘ziga qarata aytgan so‘zlari o‘z maqsadlariga erisha olishiga bo‘lgan ishonchini kuchaytiradi va qaysi yo‘nalishda harakat qilish kerakligini ko‘rsatadi. Bu so‘zlar miyani maqsadga erishish borasida ishlashga va bunda faol ishtirok etishga majbur qiladi. O‘zini o‘zi ishontirish – obrazlarni so‘zda ifodalashga imkon beruvchi faol moyillikdir.

Autogen mashqlar organizmning avvaldan boshqarilmaydigan funksiyalarini boshqarish imkoniyatini oshirishga qaratilgan mashqlar to‘plamini o‘z ichiga oladi. Autogen mashq – nemis olimi I. G. Shuls taklif etgan o‘zini o‘zi ishontirish usuli. Ushbu metodda dastlab o‘zini o‘zi ishontirish orqali mushaklar tonusining bo‘shashiga – relaksatsiyaga erishiladi, so‘ngra ushbu holatda organizmning u yoki bu funksiyaga

qaratilgan o‘zini o‘zi ishontirish amalga oshiriladi.

Bugungi kunda xodimning kasbiy-psixologik tayyorgarligi kasb faoliyatida muhim rol o‘ynaydi. Idora xodimining inson va uning ruhiyatini uzviy ravishda qamrab oladigan kasbiy mahorati nafaqat maxsus yuridik bilimlardan, balki kasbiypsixologik tayyorgarlikdan ham tashkil topadi. Agar uning bunday tayyorgarligi bo‘lmasa, haqiqiy mahorati ham bo‘lmaydi. Shu munosabat bilan xodimlarning kasbiy faoliyat samaradorligini ta’minlaydigan zarur, professional jihatdan muhim xislatlarini rivojlantirish, faoliyatining ishonchliligini oshiruvchi, odamlar bilan mohirona ishlashiga yordam beruvchi usullarni o‘zlashtirishlari juda muhim. Shu bois kasbiypsixologik tayyorgarlikning juda istiqbolli yo‘nalishi bo‘lgan kasb xodimlarining kasbiy-psixologik treningi bugungi kunda katta qiziqish uyg‘otadi.

 

2       Pedagog shaxsini o‘z mavqei va o‘rnini maqsadli ravishda boshlamoq.

 

Idora faoliyatini takomillashtirishning asosiy yo‘nalishlaridan biri xodimlarni psixologik jihatdan tayyorlashdir. Har qanday kasbiy faoliyat insonga muayyan talablar qo‘yadi hamda uning shaxsi va butun turmush tarzida o‘ziga xos iz qoldiradi. Idora xodimi kasbiy faoliyat samaradorligini belgilab beruvchi qanday shaxsiy xislatlarga ega bo‘lishi lozimligini aniqlash uchun ushbu faoliyatning o‘zini psixologik jihatdan tahlil qilish, uning o‘ziga xos jihatlarini aniqlash, tarkibiy tuzilishini ochib berish zarur. Kasbiy faoliyatning qonuniyatlarini aniqlash uni nafaqat o‘rganishga, balki takomillashtirishga

ham qaratilgan tashkiliy tadbirlar tizimini ishlab chiqishga imkon beradi

Idora xodimlarini psixologik jihatdan tayyorlashdan ko‘zlangan maqsad ularda xizmat faoliyatining har qanday murakkab sharoitlarida kasbiy jihatdan to‘g‘ri, aniq, yuqori ishchanlik bilan harakatlanish ko‘nikmalarini shakllantirishdan iborat.

Idora xodimlarining shaxsiy, birinchi navbatda, kasbiy jihatdan muhim xislatlariga alohida talablar qo‘yiladi. Ushbu faoliyat xodimlarda hissiy-irodaviy barqarorlikni, stress holatlarini vujudga keltiruvchi omillar ta’siriga qarshi psixologik immunitet shakllantirishni talab etadi.

Psixologik tayyorgarlikning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:

– xodimlarning idora uchun tipik bo‘lgan stress omillar va ularning ta’siriga psixologik chidamliligini oshirish;

– xodimlarda psixologik xislatlarni rivojlantirish, har qanday vazifani operativ xizmat faoliyatining turli murakkab va xavfli sharoitlarida ham muvaffaqiyatli bajarishlariga yordam beruvchi uquv va ko‘nikmalarning o‘ziga xos jihatlarini shakllantirish.

Psixologik tayyorgarlik xodimlar kasb mahoratining tarkibiy qismidir. U xodimning shakllangan va rivojlangan psixologik xususiyatlari majmui bo‘lib, operativ xizmat faoliyatining o‘ziga xos va muhim psixologik xususiyatlariga javob beradi va uni amalga oshirishning zarur shartsharoitlaridan biri hisoblanadi. Psixologik tayyorgarlik xodimning kasb mahoratini keskin oshiradi. Ilmiy tadqiqotlar va mavjud ijobiy tajriba professional ta’lim tizimiga psixologik tayyorgarlikni maqsadga yo‘nalgan tarzda oshirib borishning maxsus vazifalari, shakl va usullarini kiritish zarurligini ko‘rsatmoqda.

Bugungi kunda psixologik tayyorgarlik – kasb kasb tayyorgarligining muhim tarkibiy qismidir. «Shaxsiy tarkib sifati uning kasbiy mahorati darajasi, axloqiy-ruhiy darajasi, jismoniy tayyorgarligi va intizomi bilan belgilanadi».

Idora xodimlarining psixologik tayyorgarligi xodimlarga operativ xizmat vazifalarini muvaffaqiyatli va samarali bajarish uchun zarur bo‘lgan sifatlarni shakllantirish, rivojlantirish va faollashtirish bo‘yicha maxsus tashkil etilgan maqsadga muvofiq ta’sir ko‘rsatish jarayonidir.

Psixologik tayyorgarlik xizmat faoliyatining xususiyatlariga bog‘liq. Shunga ko‘ra, psixologik tayyorgarlikning mazmuni aniq ifodalangan kasbiy yo‘nalishga ega bo‘lmog‘i lozim. Xodimlar psixologik tayyorgarligining mazmuniga quyidagilarni kiritish mumkin:

– yomonlikka qarshi kurashga psixologik jihatdan tayyor bo‘lish xislatlarini shakllantirish;

– kasbiy jihatdan muhim bo‘lgan bilish xislatlarini shakllantirish va rivojlantirish;

– turli toifadagi fuqarolar bilan psixologik aloqa o‘rnatish uquv va ko‘nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish;

–  faoliyatining turli vaziyatlarida rolga kirishish ko‘nikmalarini ta’minlash;

– fuqarolar bilan muloqotga kirishning murakkab, nizoli vaziyatlarida ta’sir etishning psixologik-pedagogik usullarini qo‘llash mahoratini shakllantirish;

– faoliyatining og‘ir vaziyatlarida o‘zini tuta olish va psixologik barqarorlikni ta’minlash;

– shaxsning ijobiy hissiy-irodaviy xislatlarini rivojlantirish, xodimlarga o‘zini tutish va boshqarish usullarini o‘rgatish;

– irodaviy faollikni va irodaviy harakat ko‘nikmalarini shakllantirish;

– ishdagi ruhiy zo‘riqishlarga tayyorlash.

Kasbiy jihatdan muhim bo‘lgan bilish xislatlarini shakllantirish va rivojlantirish. Ushbu xislatlar xodimlar bilish faoliyatining samaradorligini  ta’minlaydi. Bilish faoliyatiga kasbiy ziyraklik, idrok, kuzatuvchanlik, xotira, tafakkur va tasavvur xosdir. Ushbu xislatlarni rivojlantirishga qaratilgan maxsus mashqlar xodimlarning kasbiy jihatdan muhim ma’lumotlarni esda olib qolish, esda saqlash va qayta esga tushirish samaradorligini oshirish qoidalarini, mantiqiy fikrlash va ijodiy tasavvurni rivojlantirishning asosiy usullari va ularga doir bilimlarni egallashlariga yo‘naltirilgan. O‘tkazilgan tadqiqotlar (A.M.Stolyarenko, A.A.Volkov, O.YE.Saparin) mazkur xislatlarni amaliy mashg‘ulotlar va maxsus mashqlar yordamida maqsadli rivojlantirish natijani 2–3 marta yaxshilashga imkon berishini ko‘rsatadi.

Turli toifadagi fuqarolar bilan psixologik aloqa o‘rnatish uquv mahorati hamda ko‘nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish. Xodimlarining faoliyatini turli toifadagi fuqarolar  bilan doimiy muloqotda bo‘lishsiz tasavvur etish mumkin emas. Olinadigan operativ jihatdan muhim axborotning sifati xodimlarning ular bilan muomala qilish, psixologik aloqa o‘rnatish, ishonchli munosabatga kirishish qobiliyatiga bog‘liq. Bu esa, o‘z navbatida, butun faoliyatning samaradorligiga ta’sir ko‘rsatadi. Psixologik tayyorgarlik davomida xodimlar psixologik aloqa o‘rnatish usullari va yo‘llari tizimini egallashlari kerak. Ularda notanish kishilar bilan tezda aloqa o‘rnatish va ularni o‘ziga moyil qilish, odamlarning fikrini eshita olish, muloqot jarayonida psixologik to‘siqlarni yenga olish mahorati shakllanishi lozim. Psixologik tayyorgarlik xodimlarning psixologik aloqa o‘rnatish jarayonini yengillashtirishga imkon beruvchi muayyan qoidalarni o‘zlashtirishlarini taqozo etadi.

Operativ xizmat faoliyatining turli vaziyatlarida rolga kirishish ko‘nikmalarini shakllantirish. Kasb xodimlarining kasbiy mahoratini tashkil qiluvchi muhim tarkibiy qismlardan biri jinoyatlarni ochish yoki ularning oldini olish uchun zarur axborotni olish maqsadida foydalanadigan rolga kirish ko‘nikmalaridir. Shu bois, psixologik tayyorgarlik davomida xodimlar o‘zlarining ichki ishlar xodimi ekanliklarini, haqiqiy holatlarni, muloqotga kirishishdan ko‘zlagan maqsadlarini niqoblay olish mahoratini shakllantirishlari kerak.

Fuqarolar bilan muloqotga kirishishning murakkab, nizoli vaziyatlarida ta’sir etishning psixologik-pedagogik usullarini qo‘llash mahoratini shakllantirish. Fuqarolar bilan muomala qilish jarayonida yuzaga keladigan nizoli vaziyatlar kasb xodimlari faoliyatida odatiy holdir. Shu bois xodimlarda nizoli vaziyatni bartaraf etish mahoratini shakllantirish, ularga nizolarni hal qilish usullarini o‘rgatish juda muhim. Xodimlar faoliyatining samaradorligi ko‘p jihatdan odamlarga psixologik ta’sir ko‘rsatishning ishontirish, majburlash, rag‘batlantirish singari muayyan usullaridan mohirlik bilan foydalanishlariga bog‘liq. Xodimlarda nizoli vaziyatda o‘zini tutishning turli taktik usullarini qo‘llash hamda nizoli vaziyatdan operativ maqsadda foydalanish ko‘nikmalari ham shakllanishi kerak.

Operativ xizmat faoliyatining og‘ir vaziyatlarida o‘zini tuta olish va psixologik barqarorlikni ta’minlash. Xodimlar o‘zlarining kundalik amaliy ishlarida kasbiy vazifalarini bajarish sifatiga ta’sir etishi mumkin bo‘lgan ko‘plab noqulay psixologik holatlar ta’siriga duch keladilar. Psixologik barqarorlik xodimlarning salbiy holatlar ta’siriga tushmaslik qobiliyatida namoyon bo‘ladigan psixologik tayyorgarlikning muhim ko‘rsatkichlaridan biri sifatida qaraladi. Bu o‘rinda operativ xizmat vazifalarini bajarish chog‘ida mazkur qiyinchiliklarni oldindan ko‘rish qobiliyatini shakllantirish muhim.

Psixologik barqarorlikning shakllanishi xodimlarning eng katta psixologik qiyinchiliklar sharoitida o‘z vazifalarini kamchiliksiz bajarish mashqini olishiga yordam beradi. Bunga mashqlar va amaliy mashg‘ulotlar jarayonida og‘ir vaziyatlarni modellashtirish yo‘li bilan erishish mumkin.

Shaxsning ijobiy hissiy-irodaviy xislatlarini rivojlantirish, xodimlarga o‘zini tutish va boshqarish usullarini o‘rgatish. Xodimlarning psixologik barqarorligini va og‘ir vaziyatlarda o‘zini tuta bilish qobiliyatini shakllantirish ularda mas’uliyat, muvaffaqiyatsizlikka chidash, tavakkalga moyillik va barqarorlik, o‘zini boshqara olish, sobitlik kabi muayyan hissiy-irodaviy xislatlarni shakllantirishni taqozo etadi. Xodimlar o‘z xattiharakatlarini va his-tuyg‘ularini nazorat qilish va boshqarish usullarini

egallagan bo‘lishlari kerak. Ular mashg‘ulot va mashqlar jarayonida o‘zlarini boshqarish, asabiy zo‘riqishni yo‘qotish, ichki imkoniyatlarni qo‘yilgan vazifani bajarishga safarbar qilish usullarini egallaydilar.

Irodaviy faollik va irodaviy harakat ko‘nikmalarini shakllantirish. Idora xodimlari o‘zlarining amaliy faoliyatlarida vazifani sifatli bajarishni qiyinlashtiradigan, ba’zan esa qo‘yilgan maqsadga erishishga to‘sqinlik qiladigan turli xil qiyinchiliklar va to‘siqlarga duch keladilar. Bunday vaziyatlarda ular ushbu qiyinchilik va to‘siqlarni yengishga undovchi irodaviy faollikni namoyish etishlariga to‘g‘ri keladi. Irodaviy harakat ko‘nikmalarini rivojlantirishga mashg‘ulotlar jarayoniga qo‘yilgan vazifani bajarishga to‘sqinlik qiluvchi muayyan elementlar, to‘siqlar kiritish yordam beradi. Bunday mashqlar jarayonida to‘plangan irodaviy faollik tajribasi shaxs irodasini, irodaviy xislatlarini rivojlantirishga ta’sir etadi.

Ishdagi ruhiy zo‘riqishlarga tayyorlik. Idora xodimlari faoliyatiga xos xususiyatlardan biri shundaki, ta’sir etuvchi omillar ko‘pincha stress holatini keltirib chiqaradi, asab tizimiga haddan tashqari katta og‘irlik tushadi. Bu, o‘z navbatida, ular amalga oshiradigan faoliyatning samaradorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu bois xodimlar ushbu jarayonlar kechishining asosiy qonuniyatlari hamda qisqa vaqt ichida ish

qobiliyatini tiklashga va ortiqcha asabiy zo‘riqishni bartaraf etishga yordam beradigan usullar (chunonchi, psixologik boshqaruv mashqlarini bajarish usullari) bilan tanishtirilishi zarur. Bundan tashqari, xizmat vazifalarni samarali bajarishda maxsus

poligonlar, trenajyorlar, har xil to‘siqlar, psixologik tayyorgarlik xonalarining xizmati beqiyosdir.

 

 

 

 

3       O‘quv faoliyatini boshqarishning psixologik asoslari.

 

Xodimlar psixologik tayyorgarligining mohiyatini belgilovchi markaziy bo‘g‘in va o‘zak uni o‘tkazish usullaridir. Bu o‘rinda operativ xizmat vazifalarini samarali bajarishga imkon beruvchi psixologik tayyorgarlik rivojlantiriladigan va uning zarur darajasiga erishishga yordam beradigan usullar nazarda tutiladi. So‘nggi vaqtlarda psixologik tayyorgarlikni tashkil etishda ichki ishlar xodimlarining kasbiy psixologik treningidan foydalanish borgan sari ko‘proq ahamiyat kasb etmoqda. Kasbiy-psixologik

trening xodim shaxsining kasbiy muhim xislatlarini samarali rivojlantirishga imkon beruvchi maqsadga qaratilgan mashqlar tizimidir. Ushbu trening xodimning kasbiy faoliyati samaradorligini oshiradigan tegishli psixologik usullarni egallashini ham taqozo etadi.

Psixologik tayyorgarlikni amalga oshirish uchun quyidagi kasbiy psixologik trening usullari qo‘llaniladi:

– bilish xislatlari treningi;

– kommunikativ trening;

– rolga kirish treningi;

– psixologik boshqaruv mashqlari;

– psixo-texnik o‘yinlar.

Kasbiy psixologik trening usullari operativ xodim uchun zarur bo‘lgan islatlar, ko‘nikmalar va mahoratni samarali shakllantirish va rivojlantirishga imkon beradi.

Bilish xislatlari treningiga kasbiy xotira, kasbiy kuzatuvchanlikni rivojlantirish va kasbiy idrok tajribasini to‘plash bo‘yicha treninglar, kasbiy ziyraklikni rivojlantirish bo‘yicha mashqlar kiritiladi.

Kommunikativ trening psixologik aloqa va ishonchli munosabat o‘rnatish, operativ qiziqish uyg‘otuvchi shaxslarga psixologik ta’sir ko‘rsatish ko‘nikmalarini egallashni o‘z ichiga oladi.

Xodimlar operativ xizmat vazifalarini bajarish jarayonida turli rollarni bajarishlariga to‘g‘ri keladi. Boshqa qiyofaga kirish, o‘z xatti-harakatlarini niqoblash va asoslash qobiliyati ichki ishlar xodimlari kasbiy mahoratining zaruriy tarkibiy qismi bo‘lib, unda tegishli xislatlarni shakllantirish uchun rolga kirish treningi katta ahamiyat kasb etadi. Rolga kirish ko‘nikmalari rol gimnastikalari, ya’ni nutqqa va nutqsiz vositalarga tegishli rolga mos tashqi ifodali belgilar bag‘ishlash, ushbu vositalarni qo‘llashda improvizatsiya qilish qobiliyatini rivojlantirishga qaratilgan maxsus mashqlarni bajarish orqali rivojlantiriladi.

Hissiy-irodaviy jarayonlarni boshqara olish ko‘nikmalarini egallash uchun psixologik boshqaruv mashqlaridan foydalaniladi. Bu mashqlar shaxsning hissiy holatlarini boshqarishga, ortiqcha asabiylik, zo‘riqishni bartaraf etishga, xodimning faoliyatida muayyan ijobiy kayfiyat yaratishga imkon beruvchi o‘zini o‘zi boshqarishning eng oddiy usullaridan foydalanish ko‘nikmalarini egallashga qaratilgan. Ushbu guruhga autogen mashqlar, irodaviy o‘zini o‘zi boshqarish usullarini egallash ham kiritilgan.

Psixotexnik o‘yinlar xodimlarni psixologik tayyorlashning samarali usuli bo‘lib, o‘yin tarzidagi xatti-harakatlarni bajarish orqali muayyan xislatlarni shakllantirish uchun qo‘llaniladi. Psixotexnik o‘yinlar psixologik jihatdan amaldagi vaziyatlarga yaqin bo‘lgan, haqiqatda mavjud bo‘lgan vaziyatlarni qaror toptirishga asos bo‘ladigan muayyan rollarni, o‘zaro harakatlarni bajarishni nazarda tutadi.

Psixologik tayyorgarlik usullariga operativ xizmat faoliyati sharoitlari va qiyinchiliklarini psixologik modellashtirish ham kiritiladi. Bu operativ xizmat faoliyatining haqiqiy vaziyatlariga yaqin bo‘lgan tashqi va ichki (psixologik) sharoitlarni yaratishga imkon beruvchi yo‘llar, usullar va vositalar majmuidir.

Psixologik tayyorgarlik usullari orasida amaliy vazifalarni psixologik tahlil qilish va bajarish usuli ham ajratilishi mumkin. Ushbu usulning afzalligi xodimlar kasbiy psixologik tayyorgarligining darajasini haqiqatda tekshirish imkoniyatidadir. Amaliy vaziyatlarni hal qilish xodimlarga erishilgan amaliy bilimlar, ko‘nikmalar va uquvlarni operativ xizmat faoliyatida qo‘llashga imkon beradi.

Kasbiy psixologik trening vazifalari, mazmuni hamda amalga oshirish yo‘llarining murakkabligi va mas’uliyatliligi uni o‘tkazishni tashkil etishga va usullariga yuqori talablar qo‘yilishini belgilab beradi. Kasbiy psixologik treningni amalga oshirishda uni tashkil etishning muayyan prinsiplariga suyanish zarur.

Quyidagi umumiy prinsiplar mavjud:

– treningning ilmiy asoslanganligi va maqsadga muvofiqligi;

– treningning kasbiy yo‘nalganligi;

– uni o‘tkazishda muntazamlilik va ketma-ketlik;

– ta’lim oluvchilarning ongliligi va faolligi;

– tayyorgarlik ko‘rishning barcha uchun osonligi.

Kasbiy-psixologik treningning qo‘llaniladigan vosita va usullari majmuining ilmiy asoslanganligi va maqsadga muvofiqligi uning psixologik jihatdan nozik jihatlarini chuqur va aniq bilish hamda yuridik psixologiya va pedagogika tavsiyalariga rioya qilish zarurligidan kelib chiqadi.

Treningning kasbga yo‘nalganligi tayyorgarlik vazifalari va mazmunining xodimlar kasbiy faoliyatining xususiyatlari va ular duch keladigan psixologik qiyinchiliklardan kelib chiqib maksimal darajada aniqlik kiritilishida ifodalanadi. Shuningdek, ana shundan kelib chiqib o‘quv vazifalari, usullari, obyektlarini tanlash, shart-sharoitlar va harakatlarni imitatsiya qilish zarur.

Kasbiy psixologik treningni o‘tkazishda muntazamlik va ketma-ketlik yangi bilim, ko‘nikma va uquvlar avvalgilari asosida egallanganda, avvalgilari esa rivojlantirishni talab etganda psixologik tayyorgarlikni o‘tkazishda qat’iy mantiqiy aloqa bo‘lishini talab etadi. Bunda oddiydan murakkabga, sinalgandan sinalmaganga tomon borish; mashq qiluvchilarning haqiqiy bilimlarini va avvalgi mashg‘ulotlarda erishgan natijalarini

to‘liq hisobga olgan holda katta, ammo bajarsa bo‘ladigan qiyinchiliklarni yaratish zarur. Ushbu mashg‘ulot topshiriqlari (vazifalari, sur’ati, sharoitlari va sh.k.)dagi qiyinchiliklar avvalgilaridan biroz ko‘proq bo‘lgani ma’qul. Agar mashq qiluvchi, harakat qilishiga qaramay, vazifani umuman bajara olmayotgan bo‘lsa, qiyinchilikni kamaytirish lozim.

Mashqlar vaqtidagi qiyinchiliklar talabalarning imkoniyatlarini safarbar qiladi, ta’lim jarayoni tezlashadi, natijalar ham oshib boradi.  Vazifalar oddiy, oson bajariladigan bo‘lsa, mashg‘ulotlarga qiziqish pasayadi, ta’lim sur’atlari sekinlashadi.

Ta’lim oluvchilarning ongliligi va faolligi prinsipi xodimlarning o‘z qobiliyatlarini takomillashtirib borishlari, bilim olishlarini faollashtirish, psixologik tayyorgarlik bo‘yicha mashg‘ulotlarga barqaror qiziqishlarini shakllantirishga qaratilgan ongli faoliyatini ta’minlashdan iborat. Mashq qiluvchi nimani va qanday tartibda bajarish kerakligini aniq tushunib olishi zarur. Bunda harakatni egallash sur’atlari va darajasi hamda amaliyotda bajarish samaradorligi oshadi.

Tayyorgarlik ko‘rishning osonligi prinsipi psixologik tayyorgarlikni xodimlarning zarur bilimlar hamda talab etilayotgan ko‘nikma va uquvlarni o‘z aqliy va jismoniy kuchlarini muayyan darajada zo‘riqtirish evaziga ongli ravishda o‘zlashtira olishlari uchun qulay tarzda tashkil etish va o‘tkazishni talab etadi.

Kasbiy psixologik treningni samarali tashkil etishning muhim shartlaridan biri xodimlarning o‘z imkoniyatlarini, kasblari uchun muhim shaxsiy xislatlarining rivojlanganlik darajasini bilishlaridir. Bu esa xodimga tayyorgarlik dasturini to‘g‘ri belgilash, o‘z kuchlarini kerakli yo‘nalishda jamlash imkonini beradi. Bu borada xodimga o‘z psixologik imkoniyatlarini yaxshiroq bilish imkonini beradigan muayyan oddiy psixodiagnostik usullardan foydalanish katta yordam berishi mumkin.

 

Glossariy:

 

Kasbiy xislat –– shaxsiga xos xislatlarning kasbiy-psixologik yo‘nalganligi, psixologik barqarorlik,  murakkab vaziyatlarda o‘zini tuta bilish, jasurlik, mardlik, oqilona tavakkalga moyillik;  turli toifadagi kishilar bilan tezda aloqaga kirisha olish, ishonchli munosabatlar o‘rnata olish va uni saqlay bilish va hokazo.

Hissiy-irodaviy barqarorlik - murakkab vaziyatlarda muvaffaqiyatli ishlash uchun qulay bo‘lgan psixik holatni saqlash qobiliyati tushuniladi.

Relaksatsiya -  tana va ruhning birgalikda ishlashga tayyorlanishidir

Vizuallashtirish - yo‘nalgan tasavvurni eshitish, ko‘rish, hid bilish, ta’m bilish, teri bilan sezish sezgilari hamda ularning kombinatsiyalari yordamida faollashtirishning turli usullarini bildiradi

Kasbiy-psixologik trening -  xodim shaxsining kasbiy muhim xislatlarini samarali rivojlantirishga imkon beruvchi maqsadga qaratilgan mashqlar tizimidir.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:

1. R.X. Dushanov; Y.A.Farfiyev “Kasbiy psixologiya”. Toshkent 2010

2. G‘oziev  E.G. Umumiy psixologiya. Toshkent. 2002.1-2 kitob.

3. “Психология” Уч.T-2. “Проспект”. Москва - 2004.

4. Гамильтон. Я.С. “Что такое психология”. “ Питер ”, 2002.

5. Drujinina V. “ Психология “. Учебник. “Питер”, 2003.

6.  Hayitov O.E. “Psixodiagnostika” Toshkent, 2007

    6. www.expert.psychology.ru 

12-MAVZU

Kasbiy so‘nish. O‘qituvchi kasbiy faoliyati samadorligini aniqlashning mezonlari (o‘lchovlari).

Reja:

1.         O’qituvchi kasbiy so’nishiga  ta’sir etuvchi omillar.

2.    O’qituvchi kasbiy faoliyati va pedagogik mahorat.

3.    O‘qituvchi kasbiy faoliyati samadorligini aniqlashning mezonlari (o‘lchovlari).

 

1.          O’qituvchi kasbiy so’nishiga  ta’sir etuvchi omillar.

Pedagogik amaliyot va tadqiqotlarda qator ish usullari qo'llab ko'rildi. Ta'limni muammoli tashkil etish, ta'limda o'quvchilarni faollashtirish, hamkorlik pedagogikasi, tayanch bilimlarga asoslanish, ta'limni optimallashtirish va boshqalar tajribadan o'tdi. Lekin bu pedagogik vositalar ayrim o'qituvchilarda samarali natija bersa ham, uni ommaviy yo'sinda ta'lim tizimiga kiritib bo'lmadi.

O’qituvchi kasbiy so’nishiga ta’sir etuvchi asosiy omillarga o’qituvchining o’z ustida ishlamasligi, doimiy ravishda pedagogik  mahorati oshirib bormasligi, o’quvchi psixologiyasini umuman inson psixologiyasini yaxshi bilmasligi, insondagi tabiiy  o’zgarishlar kiradi.Shu omillar natijasida o’qituvchida o’z kasbiga nisbatan sovuqqonlik hissi uyg’onadi va bu esa jamiyatning rivojlanishida salbiy oqibatlarga olib keladi. Shu sababli o’qituvchilar bu kabi omillar girdobiga tushib qolmasliklari uchun yetarli darajada siyosiy, ma’naviy bilimlarga ega bo’lishlari lozim. Chunki jamiyatning rivojlanishida o’qituvchilarning o’rni judayam katta hisoblanadi ular beradigan ta’lim tarbiya esa davlatning kelajagini belgilaydi.

2.O’qituvchi kasbiy faoliyati va pedagogik mahorat.

Xalqning ma’naviy ruhiyatini mustahkamlash va rivojlantirishda, jamiyatni modernizatsiyalash jarayonida ma’naviy qadriyatlar,  milliy g‘oya, madaniy merosni yoshlar ongiga singdirishda zamonaviy o‘qituvchining kasbiy bilim darjasi,  mahorati yuksak o‘rin turadi.

O‘qituvchining kasbiy tayyorgarligi, malaka talablari rivojlanadi hamda ta’lim - tarbiyaning mazmuni zamonaviy bilimlar bilan yangilanib pedagogik industriyani rivojlantirilishiga hissa qo‘shadi.

Tadqiqotning nazariy,  pedagogik-psixologik jihatlarini ishlab chiqish,  ta’limning sifat va samaradorligini oshirishda o‘qituvchida pedagogik mahoratni oshirishning eng qulay metodik taktikalari,  yo‘llari hamda shakllarini takomillashtirish orqali  “pedagog  ustaxonasi”  banki yaratiladi.

O‘qituvchida  pedagogik  mahoratini rivojlantirish orqali  pedagogik tajriba,  pedagogik madaniyat, mehnat bozoridagi raqobatbardosh malakali mutaxassisga qo‘yilgan ijtimoiy talablarga to‘laqonli javob bera olish imkoniyati yaratiladi.

O’qituvchi pedogogik mahoratini quyidagi tartibda namoyon bo’ladi:

-         o'rganilayotgan mavzu bo'yicha maqsad, vazifalar bilan o'quvchi-talabalarni oldindan tanishtirish, muammo, topshiriqlarni, shuningdek, uy vazifalari, mustaqil bajariladigan ishlarni, ularni bajarish tartibi, paytini e'lon qilish, mavzuni to'liq o'z­lashtirish bo'yicha ko'rsatmalar berish, o'zlashtirish me'yorlarini aytib berish;

-         o'quvchi-talabalarni faol, mustaqil faoliyatga rag'batlantirish, ular diqqatini bo'lim yoki mavzu mazmuniga tortish, uni qanday o'rganish zarurligini aytib berish, bilishga qiziqish uyg'otish, o'qish-o'rganishga havas, muammolarni bajarishga ehtiyoj uyg'otish, emotsiyalar, tafakkur hodisalari, bilimlarni o'quv holatlariga tat­biq etish yo'llari orqali mavzu bo'yicha ma'lumotlar to'plash, to'plangan ma'lumotlar yuzasidan joriy nazoratni tashkil etish, mavzuni to'liq o'zlashtirishga oid o'zgarish, qo'shimcha, tuzatishlarni belgilash;

-         bo'lim yoki mavzu bo'yicha to'plangan bilimlarga ishlov berish.

O‘qituvchi  pedagogik  mahoratini oshirish hamda o‘quvchi ma’naviy- axloqiy sifatlarini milliy va umuminsoniy qadriyatlar asosida shakllantirishga doir metodik ta’minot tizimini ishlab chiqiladi.

Pedagogik  mahorat klinikasi saytini yaratishning ilmiy-metodik ta’minoti nomli qo‘llanmani tayyorlash va nashr etish bo‘yicha fanlar kesimida  metodik  tizimli materiallar,  xulosalar,  tavsiyava takliflar ishlab chiqiladi.

O‘qituvchi  pedagogik mahoratining tarkibiy qismlari (insonparvarlik, pedagogik qobiliyat, kasbiy bilimlar, pedagogik  texnika) rivojlantirilib borilsa.

-  Moslashuvchanlik  –  ist’molchi  (pedagog)ga    qulay vaqt va tezlikda xizmat ko‘rsatish imkoniyatining etarliligi asosida;

-  Modullik  –  bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan    metodik  modullardan individual yoki jamoaviy talabga mos xizmat namunalarini taklif qilish orqali;

-  Parallellik  –  metodik  xizmatni ish faoliyatidan ajralmagan holda parallel olib borish imkoniyati yaratilganida;

-  Keng qamrovli  –  bir vaqtningo‘zida ko‘p sonli o‘qituvchilarning zahiralariga murojaat qila olishi, o‘zaro tajriba almashish imkoniyatining berilishi;

   Hozirgi vaqtda dunyoda kuchayib borayotgan turli ma’naviy tahdidlarning oldini olish, “Ommaviy madaniyat” ning zararli ta’siridan farzandlarimizning ong-u  tafakkuri himoya qilinadi va axborot xurujlaridan ogohlik saytlari mahalliy menteletitga mos ravishda tavsiya etiladi.

- Turli mafkuraviy xatarlardan, g‘oyaviy xurujlar ta’siridan saqlanish maqsadida ma’naviy bo‘shliqqa yo‘l qo‘ymaslik uchun o‘quvchilarning ma’naviy-ma’rifiy dunyoqarashi boyitilishiga oid virtual mavzular yoritilib boriladi hamda o‘qituvchiga metodik yordam berilishi nazarda tutiladi;

-  O‘qituvchining kasbiy tayyorgarligi,  malaka  talablari rivojlanadi va ta’lim – tarbiyaning mazmuni zamonaviy bilimlar bilan boyitiladi ;

- O‘qituvchidagi  pedagogik  mahoratning ortishi orqali o‘quvchi-yoshlardagi ilmiy-amaliy ijodkorlik har tomonlama ravnaq topadi;

Ta'lim jarayoni nihoyatda murakkab va ko'p komponentlidir. Ta'lim samaradorligi pedagog va talaba-o'quvchining faolliligiga, ta'lim vositalarining mavjudligiga, ta'lim jarayonining tashkiliy, ilmiy-metodik mukammalligiga, jamiyatda ilmli kishilarga bo'lgan ehtiyojga va boshqa hali aniqlanmagan ko'pgina omillarga bog'liq. Jamiyat o'zining ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy ehtiyojlari asosida ta'lim samaradorligi yuqori bo'lishini talab etadi.

         O'zbekistonda bozor munosabatlariga asoslangan iqtisodiy strukturalar yaratilayotgan hozirgi kunda keng, chuqur bilimli va bilim­larni amalda qo'llay oladigan shaxslarga talab kuchayib bormoqda. Bihmdon va tadbirkor, ijtimoiy faol shaxs jamiyat hayotida, mehnatda o'zining o'rnini topadi. O'zbekiston Prezidenti I.A.Karimov «...shuni yaxshilab tushunib olishimiz zarurki, jamiyatimizni yana­da demokratlashtirish va fuqarolik institutlarini shakllantirish, avvalo, aholining siyosiy, ijtimoiy va davlat hayotida nechog'lik faol ishtirok etishi bilan uzviy bog'liq», deb ko'rsatdi. Bunday faollik vujudga kelishi uchun bilimdon va harakatchan, milliy istiqlol g'oyasiga sodiq bo'lgan shaxsni shakllantirish kerak.

Kasbiy ta`lim fanlarini o'qitish jarayonida qo'llash mumkin bo'lgan ba'zi bir treninglar (texnologiyalarga)ga tavsifnoma berib, ba'zilarini o'tkazish tartibi to'g'risida metodik tavsifnoma keltiramiz:

         «TARMOQLAR» metodi - o'quvchi - talabani mantiqiy fikrlash, umumiy fikr doirasini kengaytirish, mustaqil ravishda adabiyotlardan foydalanishni o'rgatishga qaratilgan.

         «3x4» metodi - o'quvchi - talabalarning erkin fikrlashi, keng doirada turli g'oyalarni bera olishi, ta'lim jarayonida yakka, kichik guruh hol­da tahlil etib, xulosa chiqara olishi, ta'rif bera olishiga qaratilgan.

     «BLITS-O'YIN» metodi — harakatlar ketma-ketligini to'g'ri tashkil etishga, mantiqiy fikrlashga, o'rganayotgan predmeti asosi­da ko'p, xilma-xil fikrlardan, ma'lumotlardan kerakligini tanlab olishni o'rgatishga qaratilgan.

     «INTERVYU» texnikasi - o'quvchi-talabalarga savol berish, eshita olish, to'g'ri javob berish, savolni to'g'ri tuzishni o'rgatishga qara­tilgan.

     «IERARXIYA» texnikasi — oddiydan murakkabga, murakkabdan oddiyga o'tish usullarini qo'llash orqali ularni mantiqiy, tanqidiy, ijodiy fikrlashga o'rgatishga qaratilgan.

     «BUMERANG» texnikasi - o'quvchi - talabalarni dars jarayo­nida , darsdan tashqarida turli adabiyotlar, matnlar bilan ishlash, o'rganilgan materialni yodida saqlab qolish, so'zlab bera olish, fikrini erkin holda bayon eta olish hamda bir dars davomida barcha o'quvchi - talabalarni baholay olishga qaratilgan.

     «TALABA» treningi - o'quvchi - talabalar bilan individual holda ishlash o'qituvchi va talaba o'rtasidagi to'siqni yo'q qilish, hamkorlikda ishlash yo'llarini o'rgatishga qaratilgan,

     «O'QITUVCHI SHAXSI» treningi — o'qituvchining innovatsion faoliyatini ochib beruvchi «O'qituvchi shaxsiga qo'yiladigan talab­lar» mavzusidagi mustaqil fikrlashga, ijodiy insho yozish orqali fikrlarni bayon qilishga qaratilgan.

     «MULOQOT» texnikasi o'qituvchilarni auditoriya diqqatini o'ziga jalb etish, dars jarayonida hamkorlikda faoliyat ko'rsatishga, uni tashkil etishni o'rgatishga qaratilgan.

     «BOSHQARUV» texnikasi o'qituvchilarni auditoriyani boshqarishdagi usullari hamda o'quvchi - talabalarni ish jarayonida boshqarish usullari bilan tanishtiruvchi va shunga o'rgatishga qaratilgan.

Fikrlar hujumi (aqliy hujum)

         «Aqliy hujum» - muammolarni hal qilishda keng qo'llanadigan anchagina mashhur metoddir. Bu usul katta miqdordagi g'oyalarni yig'ish, talabalarni ayni bir xil fikrlash inersiyasidan holi qilish, ijodiy vazifalarni yechish jarayonida dastlab paydo bo'lgan fikrlarni yengishdir. U qatnashchilarni o'z tasavvurlari va ijodlaridan foy-dalanishga undaydi va berilgan har qanday muammoga ko'p sonli yechimlar topishda yordam beradi (Bu vaziyatda men nima qilishim kerak? Bu to'siqni qanday bartaraf qilishimiz kerak?). Aqliy hujum qadriyatlarni tanlash va muqobillarini aniqlashga yordam beradi.

Ta'limning barcha bo'g'inlarini shunday tashkil etish kerakki, u yoshlarga chuqur va asosli bilim berish bilan birga keng qamrovli fikrlashga o'rgatsin. Ta'lim jarayonida talabada mustaqil bilim olish ehtiyoji shakllanib borishi hozirgi kunning talabidir.

         Pedagogik texnologiyaning asosiy mohiyati ta'limda talabalarni qiziqtirib o'qitish va bilimlarni to'liq o'zlashtirishga erishishdir. Ta'limda berilayotgan bilimlarni talabalarning aksariyat ko'pchilik qismi puxta o'zlashtirishi pedagogik texnologiyani joriy etishning asosiy maqsadi hisoblanadi.

Pedagogik texnologiya asosida dars o'tishda eng asosiy talab tala­baning hayotiy tajribasi avval o'zlashtirgan bilimlari va qiziqishlari asosida bilim berishni ko'zda tutadi. Pedagogik texnologiya o'rganilayotgan soha bo'yicha talabalarda bilim yetarlicha bo'lmagan holda ham talabada salbiy kechinmaga o'rin qoldirmaslikni, bu talabaning aybi emasligini tan olishni talab etadi. Faollik ko'rsatilsa, bilimlarni o'zlashtirib olishga talabalarda ishonch paydo bo'lishiga erishish mumkin.

3.O‘qituvchi kasbiy faoliyati samadorligini aniqlashning mezonlari (o‘lchovlari).

Umuman olganda, pedagog uchun asosiy kasbiy-me'yoriy ko'rsatkich — bu, birinchi navbatda, o'z holatini pedagogik jaray­onda bunyodkor sifatida his etishi va anglab yetishidir. Pedagog o'zining ish faoliyatiga xususiy kasbiy yaroqliligini, pedagogik voqelikdagi o'z o'rnini baholay olmas ekan, undan hech qachon ijodkorlikni talab qilib bo'lmaydi. Demak, pedagogik faoliyatga kirib kelayotgan har bir inson o'zining unga moslanuvchanligini, shu kasbga layoqati, qiziqishi borligini to'liq tasavvur etishi kerak.

         Ta'lim texnologiyasining asosiy maqsadi ham, o'quv predmetlarini to'liq o'zlashtirishga mos keladigan ta'lim loyihasini yaratishdir. Bunday loyiha hozirgi zamon psixologiyasi, didaktikasi va peda­gogik amaliyotining asosiy va ilg'or g'oyalariga tayangan holdagina yaratiladi.

        Zamonaviy pedagogik texnologiya ta'lim maqsadini aniq o'rnatishdan boshlab to uning natijalarini baholashgacha bo'lgan bosqichlarning har biri uchun ijodiy faoliyatni talab etadi. Pedagog faoliyatining texnologiyalanuvchanlik darajasini prof. N.Sayidahmedov quyidagi mezonlar asosida alohida ajratib ko'rsatgan.

ü Tashxislanuvchan o'rnatilgan maqsad — o'quvchi-talaba to­monidan didaktik, jarayon mahsuli sifatida o'zlashtirilgan aniq o'lchamli tushunchalar, amallar va faoliyat turlari.

ü Ta'lim mazmunini o'quv elementlari yordamida bayon qilishda abstraksiya pog'onalarining va axborotlarni o'zlashtirish darajasining hisobga olinishi.

ü O'quv materiallarini o'zlashtirish bosqichlarining yetarlicha mantiqiy qat'iyanligi — didaktik jarayon tuzilmasiga mosligi.

ü O'quv jarayoniga yangi vositalar va axborotlashtirish usullarining joriy etilishi.

ü O'qituvchining qoidabop (algoritmli) va erkin, ijodiy faoliyatidagi mumkin bo'lgan chetga chiqish chegarasining ko'rsatilishi.

ü O'quvchi-talaba va o'qituvchi faoliyatida shaxsiy motivlashganlikning ta'minlanishi (erkinlik, ijodiyot, kurashuvchanlik, hayotiy, kasbiy mohiyat va boshqalar).

ü O'qitish jarayonining har bir bosqichida kommunikativ munosabatlarning, axborot texnikalari bilan muomala qilishning maq­sadga muvofiqligi.

         Yuqorida berilgan ko'rsatkichlar loyihalangan o'quv jarayoni­ning texnologik darajasini to'liq ifodalaydi, amalda joriy etilishi esa pedagogni yuqori malakali mutaxassisga aylantiradi, talabaning nufuzini ham birmuncha oshiradi va ijodiy faoliyatni rivojlantirishning yangi qirralarini ochadi.

     Mavjud pedagogika fanida dars jarayoniga oid berilgan ma'lumotlarda e'tibor ko'proq yangi bilimlarni bayon etish, uni mustahkamlash va natijasini hisobga olishga qaratilgan. Bilim berishda tala­baning avvalgi bilimlari, hayotiy tajribasi yetarlicha hisobga olinmagan. Dars rejasida avval o'tilgan mavzuni yakunlab, yangi mavzuga bog'lash taklif etilgan. Lekin shu yangi o'tilayotgan mavzu bo'yicha talabaning bilimini aniqlash, mavzuga xos bo'ladigan dastlabki ma'lumotlarni berish yetarlicha amalga oshirilmagan.

     Pedagogik texnologiya talabalarning o'rganilayotgan soha bo'yicha bilimlarni esga tushirish, jonlantirish yangi bilimni o'zlashtirishga asos bo'ladi, deb ko'rsatadi. Bilimlar va tayyorgarlikni aniqlash ta­labani faollashtirish va bilim o'zlashtirishga ijobiy motivni keltirib chiqaradi. Mavzuni o'rganishga kirishishda erkin suhbat, munozara, aqliy hujum va boshqa shakllarda jonlantirish mumkin.

     Pedagogik texnologiya ta'lim amaliyotida uchta darajada qo'llaniladi:

     1.Umumiy pedagogik daraja. Umumiy pedagogik (umumdidaktik, umumtarbiyaviy) texnologiya o'quv-tarbiya jarayonining yaxlit tizimliligi, ma'lum bir region, o'quv yurti tomonidan uzluksiz ta'lim tizimining muayyan bir bosqichidagi texnologiyaning umumiy qonuniyatlari, ilmiy-nazariy asoslari, tamoyillari, amaliyotda qo'llashning umumiy xususiyatlari, shart-sharoitlarini ifodalaydi. Shu o'rinda qayd etish kerakki, uzluksiz ta'lim tizimining har bir bosqichida ta'lim mazmuni orqali tegishli o'ziga xos maqsad va vazifalarni amalga oshirish ko'zda tutilganligi sababli, pedagogik tex­nologiya ham o'ziga xos xususiyatga ega bo'ladi. Bu darajada pedagogik texnologiya pedagogik tizim tushunchasiga sinonim hisoblanadi. Uning tarkibiga ta'lim-tarbiya jarayonining maqsad va vazifasi, mazmuni, vosita va metodlari, tarbiya jarayonining ob`yekti va sub`­yekti faoliyatining algoritmlari kiradi.

        2.Xususiy metodik darajada pedagogik texnologiyaning muay­yan bir predmet, kursni o'qitish jarayonining maqsad va vazifalarini amalga oshirish maqsadida foydalaniladigan ta'lim mazmuni, o'qitish vositalari, metodlari va shakllarining majmuasi tushuniladi.

        3.Lokal (modul) darajada o'quv-tarbiya jarayonining ma'lum bir qismining xususiy didaktik va tarbiyaviy maqsadini hal etishga qaratilgan texnologiya tushuniladi. Unda o'quvchi- talabalarning mus­taqil ishlarini tashkil etish, ular bilimini nazorat qilish, shaxsiy fazilatlarini shakllantirish kabi masalalar ko'zda tutiladi.

Pedagogik texnologiya inson ongi, tafakkuri bilan bog'liq bilim­lar sohasi sifatida murakkab va hammaga ham tushuntirish mumkin bo'lmagan pedagogik jarayonni ifoda etadi. Uning o'ziga xos jihati — tarbiya muammosini ham qamrab olishidir. Demak, texnologiya sa­maradorligi inson o'zining ko'p qirrali tomonlari bilan unda qanchalik to'liq namoyon bo'lyapti, uning psixologik-kasbiy jihatlari, ularning kelajakda rivojlanishi (yoki pasayishi) qanday hisobga olinyapti, degan savollarning yechimiga bog'liq ekan. Shu jihatdan olganda texnologiya shaxsning rivojlanish bosqichlarini loyihalashti­rish, tashxislash kabi imkomyatlarga ham ega bo'ladi. Bu esa peda­gogning texnologik jarayon bilan ishlash qobiliyatiga bog'liq.

     Pedagogning belgilangan o'quv-tarbiya vazifalarini me'yoriy hujjatlarda ko'rsatilgan talablar asosida yo'l qo'yiladigan chegaraviy ko'rsatkichlar doirasida bajarish holati, ishlash qobiliyati deb atalishi mumkin. Demak, u yoki bu fan o'qituvchisining mahoratini aniqlashda uning faoliyati davlat ta'lim standartlari talablariga va peda­gogik shartlarga nechog'lik mos kelishi nazarda tutiladi.

 

Ta’lim samaradorligini ta’minlashda mamlakat ilm-fanining xalqaro ilmiy hamjamiyatga integratsiyalashuvi faollashadi;

-    Pedagog  kadrlarning kasbiy saviyasi va malakalariga bo‘lgan talab ehtiyoji qondiriladi. AKT orqali o‘tkazilgan har bir darsning nazariy, pedagogik-psixologik jihatlarini ishlab chiqish,  ta’limning sifat va samaradorligini oshirishda o‘qituvchida pedagogik mahoratni oshirishning engqulay metodik taktikalari,    yo‘llari hamda shakllarini takomillashtirish orqali “pedagog  ustaxonasi”  banki  yaratiladi.  Barcha o‘qituvchilarning  Internet saytlari orqali tajriba almashish itizimlashadi;

- Pedagogik mahorat, mahorat klinikasi, pedagogik sayt, pedagog ustaxonasi, materiallari ilg‘or tajribali o‘qituvchilarning ochiq darslari AKT orqali elektron versiyada yaratiladi va o‘zaro aloqadorlik imkoniyati kengayadi;

- Reja  asosida har oyda muntazam ravishda  internet  forum,  internet konferensiya, internet olimpiada, pedagogik industriya materiallari,  dars ishlanmalari,  didaktik  materiallar  pedagogik  saytda yoritilib borilishi o‘qituvchi mahoratini oshiradi va tadqiqotchilik faoliyatini ham rivojlantiradi.

            Pedagogik nashrlarda pedagog faoliyatini baholash uchun qator ko'rsatkichlar tavsiya etiladi, jumladan:

-         pedagogik natijaviylik - pedagog guruhida fan bo'yicha o'zlashtirishning o'rtacha qiymati;

-         o'qitishning ilmiylik darajasi — pedagogning o'quv element­larini fan abstraksiyasi pog'onalari bo'yicha tushuntirishi;

-         ta'lim mazmunini metodik tayyorlash — umumiyligi, izchilligi, harakatdaligi, ortiqcha emasligi kabi talablarning e'tiborga olinishi;

-         ta'limda u yoki bu natijani qo'lga kiritish yo'llaridan samarali foydalanish — ekstensiv yoki intensiv sharoitda va hokazo.

 

 

 

 

 

 

 

 

Glossariy:

«TALABA» treningi - o'quvchi - talabalar bilan individual holda ishlash o'qituvchi va talaba o'rtasidagi to'siqni yo'q qilish, hamkorlikda ishlash yo'llarini o'rgatishga qaratilgan.

«O'QITUVCHI SHAXSI» treningi — o'qituvchining innovatsion faoliyatini ochib beruvchi «O'qituvchi shaxsiga qo'yiladigan talab­lar» mavzusidagi mustaqil fikrlashga, ijodiy insho yozish orqali fikrlarni bayon qilishga qaratilgan.

     «MULOQOT» texnikasi- o'qituvchilarni auditoriya diqqatini o'ziga jalb etish, dars jarayonida hamkorlikda faoliyat ko'rsatishga, uni tashkil etishni o'rgatishga qaratilgan.

     «BOSHQARUV» texnikasi- o'qituvchilarni auditoriyani boshqarishdagi usullari hamda o'quvchi - talabalarni ish jarayonida boshqarish usullari bilan tanishtiruvchi va shunga o'rgatishga qaratilgan.

Fikrlar hujumi (aqliy hujum)

«Aqliy hujum» - muammolarni hal qilishda keng qo'llanadigan anchagina mashhur metoddir.

Moslashuvchanlik  –  ist’molchi  (pedagog)ga    qulay vaqt va tezlikda xizmat ko‘rsatish imkoniyatining etarliligi asosida;

 Modullik  –  bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan    metodik  modullardan individual yoki jamoaviy talabga mos xizmat namunalarini taklif qilish orqali;

 Parallellik  –  metodik  xizmatni ish faoliyatidan ajralmagan holda parallel olib borish imkoniyati yaratilganida;

Keng qamrovli  –  bir vaqtningo‘zida ko‘p sonli o‘qituvchilarning zahiralariga murojaat qila olishi, o‘zaro tajriba almashish imkoniyatining berilishi;

 

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:

7. G‘oziev  E.G. Umumiy psixologiya. Toshkent. 2002.1-2 kitob.

8. “Психология” Уч.T-2. “Проспект”. Москва - 2004.

9. Гамильтон. Я.С. “Что такое психология”. “ Питер ”, 2002.

10. Drujinina V. “ Психология “. Учебник. “Питер”, 2003.

11.  Hayitov O.E. “Psixodiagnostika” Toshkent, 2007

    6. www.expert.psychology.ru 

 

 

 

 

13-Mавзу

Ўсмирлик ва ўспиринлик даврларини ёшга хос хусусиятлари. Ўқувчи шахсини ривожланиши ва ижтимоийлашуви.

Режа:

1.         Ўспиринлик ва  ўсмирлик  даврининг  психологик  хусусиятлари.

2.         Ўсмирлик  даврида  тарбиянинг  роли.

3.         Ўсмирлик  ва  ўспиринлик  даврда   ақлий  камолотнинг ривожланиши.

4.          Ўсмирлик  даврида  девиант  хулқ-атвор  ҳолати  ва  даражаси.

5.         Фойдаланилган  адабиётлар  рўйҳати.

 

1.         Ўспиринлик ва  ўсмирлик  даврининг  психологик  хусусиятлари.

Илк ўспиринлик  даврига15-18 ёшлар оралиғи киради.  Бу даврда ўкувчи жисмонан бакувват ва мустакил  мехнат  кила  оладиган  бўлади.

 Илк  ўспиринлик  даврида  шаxс ижтимоий  хаётда,  мактаб  жамоасида,  тенгкурлари  билан  муносабатларда эгаллаган  мутлако  янгича  мавкеи,  ўкиш  ва  турмуш  шароитидагиўзгаришлар  таъсирида  таркиб  топа  бошлайди.  Мазкур  даврнинг  яна  бир xусусияти - мехнат ва таълим фаолиятининг бир xил ахамият касб этишидир. Мавжуд  шарт-шароитлар  таъсири  остида  ўспириннинг  ўзига  xос  аxлокий  ва аклий ривожланишини кўриш мумкин. Шунингдек, бу даврда ўспиринларда  ўзлигини  англаш  яккол  намоён  бўлади.  Ўспириннинг  барча  жабҳада  мустакил  фаолият  юрита  олмаслиги  унинг  псиxикасидаги  жиддий  камчиликлардан  биридир.  Ўспирин  тафаккури  даражасини  унинг  мазмундорлиги,чукурлиги, кенглиги, тезлиги ташкил килади.Агар ўсмирлик ёшининг  классик  тадкикотларига  назар  соладиган бўлсак,  унда  турли  xил  назариялар,  фаразлар  ва  фундаментал  изланишлар борлигини  кўриш  мумкин.  Ўсмирлик  ёшига  xос  ёркин  псиxологик консепсиялардан  бири  XX  асрнинг  бошларида  Л. С. Виготский  томонидан яратилган маданий-тариxий назария бўлиб, унда ўсмир псиxологиясидаги баркарор  ва  тариxий  ўзгарувчанлик,  унинг  феноменларига  оид  илмий консепсияларнинг интерпретатсияси берилган. Ўсмирлик  даврининг  йирик  тадкикотчиларидан  яна  бири  -  немис файласуфи ва псиxологи Э. Шпрангер ўсмирлик ёши кизларда 14-21, ўғил болаларда 13-19 ёшларгача давом этишини, унинг биринчи боскичи 14-17  ёшларга  тўғри  келиб,  бу  ёшда  болаликдан  кутилиш  содир бўлишини таъкидлайди. Ўсмирлик  ёшини  «пубертат  давр»  деб  атаган  Ш.  Бюлер  ишларида ушбу даврнинг биологик  мохияти  очиб берилган.  Пубертат давр биологик ўсиш  даври  хисобланиб,  жинсий  етилиш  ўз  нихоясига  етади,  аммо жисмоний  ривожланиш  давом  этади.  У  пубертат  даврни  иккига:  псиxи-к  ва жисмоний даврларга ажратади. Ўсмирнинг етилишига таъсир этувчи ташки ва  66 ички кўзғатувчилар ундаги ўзидан ўзи коникиш ва xотиржамликни издан чикариб,  уни  ўзга  жинсни  кидиришга  ундайди.  Биологик  етилиш  ўсмирни  изланувчан килиб кўяди ва унинг «мен»ида «у» билан учрашиш истаги туғилади.  Ш.  Бюлер  псиxик  пубертатликни  танадан  фарклашга  харакат килади.  Унинг  фикрича,  жисмоний  етилиш  ўғил  болаларда  ўртача  14-16, киз  болаларда  эса  13-15  ёшларга  тўғри  келади.  Албатта,  бундай фарклашларда  шахар  ва  кишлок,  алохида  мамлакатлар  ва  хатто  иклимнинг таъсири  хам  хисобга  олинади.  Пубертатликнинг  куйи  чегараси  10-11  ёш, юкори чегараси 18 ёш бўлиши керак.   Шу маънода ўсмирлик  ёши дунёкараш,  эътикод,  нуктаи назар, принсип, ўзлигини англаш, бахолаш ва хоказолар шаклланадиган давр хисобланади. Кичик мактаб ёшидаги бола катталарнинг кўрсатмалари ёки ўзининг тасодифий,  беиxтиёр орзу-истаклари билан  харакат  килса,  ўсмир  ўз  фаолиятини  муайян  принсип,  эътикод  ва шаxсий нуктаи назар асосида ташкил кила бошлайди.

Ўсмирлик  ёшининг  псиxологик  xусусиятлари  алохида  намоён бўлганда  улар  «ўсмирлик  комплекси»  ва  унинг    кечиши  билан  боғлик тарздаги  xулк-атвор  бузилиши  -  «пубертат  инкироз»  деган  ном  олади. Адабиётлар тахлилининг кўрсатишича, мазкур холат иккига - «инкироз» ва «стабил»  (муким)га  ажратилади.  Инкироз  холати  ўткинчи  xусусиятга  эга бўлиб,  уларни  1  ёш,  3  ёш,  7  ёш  ва  13  ёшда  кўриш  мумкин. Ўсмирлик  ёшидаги  инкирознинг  кескин  ўтиш  даври  12-16  ёш  бўлиб, унинг икки фазаси мавжуд ва улар негатив (13-14 ёш) ва позитив (15-16ёш)  деб  аталади.  Умуман,  ўсмир  шаxсида  жуда  киска  вакт  оралиғида шиддатли, хаттоки баъзан фожиали тарздаги ўзгаришлар сезилади. Инкироз эски ва  янги  псиxологик  ўзгаришларнинг  тўкнашуви  бўлиб,  яxлит  холда караганда  позитив  кайта  курилишлар  xарактерини  белгилаб  беради.  Ўсмирлик даврининг пубертат инкирозларини конструктив бахоланишини  Д. Е. Элконин (1972),  В. В. Давидов  (1974),  А. Н. Леонтев  (1975)  ишларида  кўриш мумкин.

  Ўсмир инкироз доирасига кириши билан унинг ривожланишида псиxологик силжишнинг  айрим  ўзига  xос  кескин  кўринишлари:  инкироз  бошланиши  ва тугашининг  ноаниклиги;    тарбиясида  кийинчилик;  ривожланишнинг  негатив xусусият касб этиши кабиларда намоён бўлади. Айрим xориж псиxологлари ўсмирлик даври инкирозларининг илдизларини куйидагича талкин киладилар. Масалан, З. Фрейднинг фикрича, ўзини ўзи севиш, Э. Эриксон айнанлик инкирози,  Э.  Дойч  ижтимоий  омил  инкирози,  авлодлар  орасидаги  низолар  ва хоказоларда деб тушунтиришади. Ўсмир  шаxсининг  таркиб  топишида  аxлок,  ўзига  xос  онг  алохида ахамият  касб  этади.

 Ўсмир  шаxсини  таркиб  топтиришда  унинг  атроф-  мухитга,  ижтимоий  ходисаларга,  кишиларга  муносабатини  хисобга  олиш лозим. Чунки  ўсмирда  муайян  нарсаларга    муносабат  шаклланган бўлади.

Псиxологлар  ўтказган  тадкикотлардан  кўринадики,  ўсмирларнинг кўпчилиги  катъиятлилик,  камтарлик,  мағрурлик,  самимийлик,  мехрибонлик, дилкашлик,  адолатлилик  каби  маънавий-аxлокий  тушунчаларни  тўғри англайдилар.  Уларнинг  турмуш  тажрибасида,  фан  асосларини  эгаллашлари натижасида  баркарор  эътикод  ва  илмий  дунёкараш  таркиб  топади,  шулар замирида аxлокий идеаллар  юзага кела бошлайди.  Ўсмирларнинг идеаллари негизида  орзу,    максад  ва  уларни  рўёбга  чикариш  режалари  намоён бўла бошлайди. Муайян касбга майл ва кизикиш туғилади.  Орзу-истаклар ранг-баранглиги билан  бир-биридан кескин ажралиб туради.

Ўсмирлик  ёшида  псиxологик  жихатдан  энг  мухим  xислат  -  вояга етиш  ёки  катталик  хиссининг  пайдо  бўлиши  алохида  ахамиятга  эга. Катталик  хисси  ижтимоий-аxлокий  сохада,  аклий  фаолиятда,  кизикишда, муносабатда, кўнгил очиш жараёнида  xулк-атворнинг ташки шаклларида ўз  ифодасини  топади.  Ўсмир  ўз  кучи  ва  кувватининг  чидамлилиги ортаётганини  ва  билим  савияси  кенгаяётганлигини  англай  бошлайди. Буларнинг барчаси унда катталик хиссини ривожлантиради.

 

2.         Ўсмирлик  даврида  тарбиянинг  роли.

Бугунги  кунда  таълим  жараёнида тарбияси  «кийин»  ўсмирлар  ибораси  тез-тез  учраб  туради.  Биз  тарбияси «кийин»  ўсмирлар  феноменларининг  айрим  жихатларини  ёритишга  харакат киламиз. Илмий тадкикотларнинг кўрсатишича, ўсмирлик даврида улар томонидан содир этиладиган хар кандай xатти-харакат актлари: аксилижтимоий xулк-атвор, педагогик каровсизлик, мослаша олмайдиган xулк, аxлоксиз xулк, девиант xулк,  аутодеструктив  (ўзини  ўзи  фош  килиш)  xулк  ва  хоказолар  ўтиш  68 даврининг  ўзига  xос  одат  тусига  кириб  колган  тартиб  шакли  сифатида  тан олинади. Кўпгина адабиётлар тахлилига кўра ИК (интеллект)нинг кўрсаткич даражаси  канчалик  паст  бўлса,  тарбияси  «кийин»лик  даражаси  шунчалик юкори  кўрсаткичга  эга.  Шу  сабабли  ИК  (интеллект)  тарбияси  «кийин»лик кўрсаткичи  сифатида  маълум  даражада  ижтимоий  маъно  касб  этувчи псиxологик жараён билан алокадор.

Тарбияси  «кийин»  ўсмирларнинг  ўзлигини  англашда  «Мен»  тимсоли алохида  ўрин  тутади.  Тарбияси  «кийин»ликнинг  вужудга  келиши  ва  унинг кечишини  субект  томонидан  англаниши  улар  билан  олиб  бориладиган псиxопрофилактик,  псиxодиагностик,  псиxокоррексион  ишларнинг  самарадорлигига ижобий таъсир кўрсатади. Псиxолог, псиxотерапевт ва, умуман, таълим-тарбия ишларига масъул xодимларнинг барчаси тарбияси «кийин» ўсмирлар xулк-атворининг ижтимоий меъёрларга мослашуви ёки мослаша олмаслик стратегияси  ўсмир  шаxсининг  химоявий-мослашув  меxанизмини  акс еттиришини хисобга олишлари зарур.

Тарбияси «кийин» ўсмирларнинг ижтимоий институтлар оркали ўтадиган индивидуал йўли:

1. Ота-она номакбул ижтимоий нуфуз ёмон маиший шароитларда яшаш ижтимоий режанинг йўклиги фарзандларининг келажагига умидсизлик ота-оналик мажбуриятларига масъулиятсизлик шаклланмаган ва таъсир кўрсата олмайдиган мухит

2. Улар билан ёнма-ён яшовчилар (кўни-кўшнилар, махалла ахли) каровсиз уй-жой шароити омадсизлик ва ташкил топмаган ички маданият кўча болалари

3. Болалар салбий ижтимоий кўникмалар ва шаклланмаган xулк-атвор таълимда билимнинг етишмаслиги ва интеллектнинг сустлиги

4. Мактаб тажрибаси таълим беришда билимдонликнинг етишмаслиги ижтимоий алокаларнинг етишмаслиги ижтимоий  умидсизлик ўзини ўзи бахолашнинг пастлиги

5. Тенгкурлар гурухи деликвент кўникма ва муносабатни ўрнатиш тенгкурлар орасидаги нуфуз ўзини ўзи бахолашнинг тикланиши ва кайтарилган кадриятлар девиант xулкнинг юкори таваккалчилиги

6. Хукук ташкилотлари билан жамоатчилик ўртасидаги алоканинг ўрнатилиши сигматизатсия ижтимоий режаларнинг пасайиши

7. Мехнат бозори ишсизлик ёки доимий ишнинг йўклиги кам даромад суст ижтимоий кийматлилик

8. Улар ота-она бўлишади улар номакбул ижтимоий йўлни босиб ўтишган ёмон маиший шароитларда яшашда давом этади.

Кўриниб  турибдики,  тарбияланганлик  ва  тарбияси  «кийин»ликнинг кўрсаткич даражалари кенг ижтимоий доирада хал килиниши зарур. Ички  ишлар  идоралари  фаолиятида  эса  конунни  бузиши  ёки  коидага xилоф  иш  килиши  даражасига  караб  тарбияси  «кийин» ўсмирлар  жиноий конунбузар ва оддий коидабузар (тартиббузар) гурухларга ажратилади.

Шаxснинг  биологик  ўсишидаги  нуксонлар,  сезги-иродаларининг  камчиликлари,  ўкишга  салбий  таъсир  этувчи  олий  нерв  фаолияти  ва  темпераментдаги кусурлар тарбияси «кийин»ларни келтириб чикаради. Шаxснинг  ижобий  фазилатлари  таркиб  топишида  аxлокий  сифатларнинг етишмаслиги,  ўкитувчи,  синф  жамоаси,  оила-аъзолари  билан  нотўғри мулокот,  ишёкмаслик,  бўш  вактни  тўғри  таксимламаслик  ва  бошкалар салбий таъсир кўрсатади.

Тарбияси «кийин» ўсмирларни ўрганишда кинолавхалар, юридик варака, ишонтириш, рағбатлантириш, бўйсундириш, кўркитиш сингари усуллардан фойдаланилади. Тарбияси  «кийин»  ўсмирлар  билан    алохида-алохида    сухбат  ўтказиш уларнинг  рухий  кечинмалари  билан  танишишнинг  энг  самарали  усулидир. Ўтказилган  сухбатлар  ўсмирнинг  псиxик  дунёсига  шундай  нозик  таъсир килиш керакки, натижада унда виждон азоби, ўнғайсизлик туйғуси вужудга келсин.  Ўсмир  шаxсиятига  тегадиган  муомалада  бўлиш  ман  этилади. Сухбат  давомида  илик  псиxологик  мухит,  дўстона  муносабат  бўлмоғи шарт. Тарбияси  «кийин»  ўсмирларни,  типологик  xусусиятларига  кўра,  бир нечта  шартли  гурухга  ажратиш  мумкин.  Тарбияси  «кийин»  ўсмирларнинг биринчи гурухи орсизлар ёки субутсизлар дейилади.  Улар била туриб конун-  70 коидаларни  бузадилар,  номаъкул  ишларни  киладилар.  Улар  ўзларининг гунохкор эканликларини тан олмайдилар.  Бундай болалар бетга чопар,  ўжар табиатли,  рахм-шафкатсиз, «зўравон» бўладилар.

Иккинчи  гурухга  мансуб  тарбияси  «кийин»  ўсмирлар    яxши  ва ёмонни  тушунадилар,  бирок  мустакил  эътикодга,  баркарор  хис-туйғуга эга  эмасликлари  сабабли  «орка»да  туриб  коидани  бузадилар.    Улар  жамоа олдида катта ваъда берадилар, бирок, маълум вакт ўтгандан сўнг, берган ваъдасини бутунлай унутадилар. Учинчи  гурухга  мансуб  тарбияси  «кийин»  ўсмирлар  шаxсиятпарастлик туфайли конунбузарлик, тартиббузарлик йўлига кириб коладилар.  Улар килмишлари  учун  афсус-надомат  чекадилар,  рухан  эзиладилар.  Улардаги аxлокка xилоф xатти-харакатлар ачиниш хисси тарзида намоён бўлади. Инжик  табиатли  ўсмирлар  тўртинчи  гурухга  мансуб  бўлиб,  синфда, тенгкурлари орасида ўз ўрнини топа олмаганидан кайғурадилар.  Шу боис гинаxон, аразчи бўладилар.

Шу  маънода  ўсмир  томонидан  содир  этилган  жиноий  харакат  унинг xулкига эмас, балки вужудга келган вазиятга кўра содир этилганда ўсмир шаxсининг  ижобий  сифатлари  ва  жиноятчиликнинг  содир  этилишига  сабаб бўлувчи  омиллар  тўғрисидаги  маълумотлар  берилмайди.  Шунинг  учун хам  вужудга  келган  вазиятларга  боғлик  бўлган  жиноятларнинг  олдини олишда  ўсмир  шаxсининг  xусусиятларини,  унинг  ижобий  ва  салбий  сифатлари хамда xарактерини хисобга олган холда иш тутиш максадга мувофикдир.

Тафаккурнинг мазмундорлиги деганда, ўспирин онгида теварак атрофда содир  бўлаётган  вокеалар  бўйича  мулохазалар,  мухокамалар  ва   тушунчалар  канчалик  ўрин  эгаллагани  назарда  тутилади.    Тафаккурнинг чукурлиги  -  моддий  дунёдаги  нарса  ва  ходисаларнинг  асосий  конунлари, xоссалари, сифатлари, ўзаро боғланишлари  ва муносабатлари ўспирин онгида тўлик акс этишидир.

Тафаккурнинг  кенглиги  эса  унинг  мазмундорлиги  ва  чукурлиги  билан боғлик.  Тафаккурнинг  мустакиллиги  деганда,  ўспирин  ўз  олдига  янги вазифалар кўя билиши  ва уларни хеч кимнинг ёрдамисиз окилона йўллар билан бажара олиши тушунилади. Тафаккурнинг тезлиги берилган саволга аник ва мукаммал жавобда намоён бўлади.

Илк  ўспиринлик    ёшида  инсон  учун  энг  мухим  хиссиёт  -  севги

вужудга келади. У ўртоклик, дўстлик замирида пайдо бўлади. Хакикий севги

куртаклари  кизларда  ўғил  болаларга  нисбатан  эрта  уйғонади,  улар  бир  умр  ўзларига йўлдош ва доимо ғамxўрлик киладиган кишининг  мухаббатига

сазовор  бўлишни  орзу  киладилар.  Ўспиринларни  турмуш  куришга  тайёр-

лашда мактаб билан оиланинг хамкорлиги муваффакият гарови хисобланади.

Ўспиринларни  оила  куришга  тайёрлашда    баxтли,  тинч-тотув  яшаш,

бир-бирига ишонч,  садокатли бўлиш кераклигини уктириш билан бирга, уларни оилавий турмушда юз бериши мумкин бўлган  кийинчиликлар хакида хам  огохлантириш керак.

Юкори синф ўкувчилари шаxсининг шаклланишида жамоат ташкилотлари         алохида  ахамият  касб  этади.  Уларнинг  юксак  талаблари  натижасида  ўспиринларда фаоллик, ташаббускорлик,  мустакиллик,  катъиятлилик, масъулиятлилик, танкидий нуктаи назар сингари фазилатлар  баркарорлашади. Псиxолог  Л. И. Уманскийнинг  фикрича,  ўспирин  намунали  ташкилотчи  бўлиши учун унда кўйидаги xислатлар бўлиши керак:

1)  аxлокий  xислатлар  -  киришимлилик,  самимийлик,  интизомлилик,   фаоллик, мехнатсеварлик;

2) иродавий xислатлар - матонат, катъият, мустакиллик, ташаббускорлик,

ўз кучига ишонч ва бошкалар;

3) эмотсионал  xислатлар  -  xушчакчаклик,  тетиклик,  хазилкашлик  ва

янгиликни хис этиш.

Ўспиринларнинг  яна  бир  мухим  xислати  уларда  юксак  даражадаги

дўстлик, ўртоклик, улфатчилик,  мухаббатнинг вужудга келишидир.  Ўртоклик  муносабатларининг  юксак  чўккиси  дўстлик  хиссида  намоён  бўлади. Дўстлик  хисси  ўртоғига  мехрибонликда,  у  билан  учрашиш  ва

сухбатлашиш, ўз фикр ва хиссиётлари билан ўртоклашишда кўринади.

Ўспиринлик  даврида  йигит  билан  киз    ўртасида  мухаббат  туйғуси вужудга  кела  бошлайди. Мухаббатнинг  кувончли  лахзалари,  изтиробли    кечинмалари иккала ёшнинг рухиятини эгаллайди ва тобора чукурлашиб боради.

 

3.         Ўсмирлик  ва  ўспиринлик  даврда   ақлий  камолотнинг ривожланиши.

Ўспиринларда  сезгирлик,  кузатувчанлик  такомиллашиб  боради.    Мантикий  xотира,  эслаб  колишнинг  усул  ва  воситалари  эса  таълим  жараёнидаетакчи ахамият касб этади. Ўспиринлар топширикларни бажаришда уларнинг маъноси  хамда  мохиятини  тўла  англаб  иш  тутадилар,  эслаб  колиш,  эсда саклаш,  эсга  тушириш  жараёнларининг    самарали  усулларидан  унумли фойдаланадилар.  Бу  жараёнларни  муваффакиятли  амалга  ошишини  таъминловчи  диккатнинг  сифати  ва  микдори  ўзгаради.  Диккатни  кўчириш  ва таксимлаш  сезиларли  ривожланади,  бошкаларнинг  нуктаи  назарига  эътибор  бериш, уларнинг нуткини тинглаш, ёзиб олиш, мулохаза юритиш махорати ошади ва аклий кобилият такомиллашади. Ўспиринларнинг тафаккури тобора фаол, мустакил ва ижодий xусусиятга эга бўлиб боради, лекин уларнинг фикр юритишида бирмунча обектив ва субектив камчиликлар учрайди. Ўспиринликнинг  иккинчи  боскичи  17-22  (25)  ёшларни  ўз  ичига олади. Бу давр ўзининг катор бетакрор xусусиятлари ва карама-каршиликлари билан  xарактерланади.  Шу  боисдан  ўспиринликнинг  бу  даври  шаxснинг  ижтимоий хамда касбий мавкеини англашидан бошланади.

Мазкур  ёш  даврида  ўзини  бошкаришнинг  таркибий  кисмлари,  ижодий тафаккур, муайян хаётий тажриба, ўзлаштирилган билимларни тартибга солиш асосида  хис-туйғулар,  карашлар,  аxлокий  кадриятлар,  ўзлигини  англаш  ва баркарор эътикод шаклланади.

Ўсмирларнинг  жисмоний  ўсиши  ва  жинсий етилиши  уларнинг  псиxикасида  кескин  ўзгаришларни  вужудга  келтиради. Ўкув фанларининг кўпайиши, аxборотлар тармоғининг кенгайиши уларнинг фикр  юритишини  жадаллаштиради.  Тафаккурнинг  ривожланиши  интеллектни кўшимча маълумотлар билан бойитади. Ўсмирнинг  энг  мухим  xусусиятларидан  бири  -  мустакил  фикрлашидир. Бу эса унинг аклий фаолиятида янги давр бошланганини билдиради. Мактаб таълимининг бевосита таъсирида ўсмирда ўзини англаш жараёни  ривожлана бошлайди. Аклнинг танкидийлиги айрим холларда  ўкитувчи билан ўкувчи ўртасида «англашилмовчилик»ни  вужудга келтиради. Ўсмирларнинг  акл-заковатини  камол  топтириш  учун  уларга  доимо мантикий тафаккур усулларини ўргатиб бориш зарур.

4.    Ўсмирлик  даврида  девиант  хулқ-атвор  ҳолати  ва  даражаси.

Оммавий ходиса сифатида кўриб чикиладиган девиантлик жамиятда юз берадиган  иктисодий,  ижтимоий  сиёсий,  рухий  жараёнлар  билан  ўзаро

чамбарчас  боғликдир.    Баъзи  холларда  жамиятдаги  вокеа-ходисалар девиант  xулк-атворни  у  ёки  бу  турининг  пайдо  бўлиши,  кенгайиши  ёки йўколиб  кетишига  сабабчи  бўлиб  колиши  мумкин.    Баъзан  бу  ўзаро боғликликлар  шу  даражада  мустахкам  бўладики,  жамият  хаётидаги ўзгаришлар девиант xулк-атвор сабабими ё окибатми ёки унинг таркибий

кисми эканлигини аник айтиб бўлмайди. Хар холда уларни жамият хаётининг ижобий  чекинишлар  билан  тўғридан-тўғри  алокада  бўладиган  кисми сифатида кўриб чикиш мумкин. Девиант  (оғиш)  xулк  мос  ижтимоий  шароитларда  маxсус  оммавий- ликка  сакланиб  колиш  ва  таркалиш  xусусиятига  эга  бўлган  ижтимоий нормаларнинг бузилишидир. Девиант  xулк-атвор  холати  ва  даражаси  турли  мамлакатлар  ва  худудий бирликларда  турличадир.  Девиант  xулк-атвор  турлари  таксимоти,  уларнингхудудий  кесимдаги  сифат  ва  микдорий  тавсифи  мос  xулк-атворнинг  геогра фияси деб аталади.  

Девиант xулк-атвор географиясини, тузилиши ва ривожланишини ўрганишушбу  жараённинг  макон  ва  замонда  амалий  ўзгаришининг  икки  тури  мавжудлигини кўрсатади.

1.  Чекинишлар  даражасининг  ўзгариши  девиант  xулк-атвор  ходисалари сонининг умумий ўсиши ёки камайиши ёxуд аксинча, жамиятда xулк- атворнинг маънавий ва хукукий меъёрлари мустахкамланиши билан ушбу кўрсаткичларнинг камайиши.

2.    Кўрсаткичларнинг  ўсиши  ёки  камайиши,  шунингдек  мухим холатлари  доирасида  хам  девиант  xулк-атвор  тузилишининг  ўзгариши.

Тузилиш  жихатидан  ўзгаришлар турлича бўлиши  мумкин:  оғир турларининг енгил турлар хисобига ўсиши ёки аксинча.  Девиант xулк-атвор турларининг биридан иккинчисига  ўтиши у  ёки  бу  мамлакат  худудида  юз  берадиган ижтимоий ва псиxологик жараёнларга хам боғлик бўлади.

Девиант  xулк-атвор  меxанизмлари  деганда,  конун-коидаларга  тескари

катъият,  мотив  ва  максадларни  пайдо  килувчи,  мослашувчи  хамда амалга  оширувчи  ички  ва  ташки  факторларнинг  ўзаро  харакати тушунилади. 

Xулк-атвор турлари кўп, бу ўринда, методик нуктаи назардан, иккита асосий ёндашув мавжуд:

1. Девиант  xулк-атворнинг  аник  турлари:  жиноятчилик,  конунбузарлик, ичкиликбозлик,  ўз-ўзини  ўлдириш,  гиёхвандлик  ва  хоказолар    меxа-

низмларини  таснифлаш  ва  алохида  ўрганиш.  Бунда  ушбу  ходисаларни амалга  оширган  хар  бир  гурух  шаxсларнинг  xулк-атвор  xусусиятларини чукур ўрганиш мумкин, бирок уларни бирлаштириб турувчи умумийликни аниклаб бўлмайди.

2. Девиант  xулк-атворнинг  барча  турларида  учрайдиган  умумий меxанизмларни,  xулк-атвор  меxанизмлари  xусусиятлари  билан  шаxс  xусу- сиятлари алокасини, шароитларни аниклаш.

Ижтимоий  нормалар,  одатда,  энг  кўп  таркалган  холатларга  асосланади. Бу холатда конун хеч кандай  каршиликсиз  амалда бўлади.    Бирок, кам учрайдиган холатларнинг пайдо бўлиши бир канча кийинчиликларни келтириб чикаради.  Масалан,  катталарга  хурмат  тушунчаси  бошка  норма  ёки ушбу  холатда  харакатланаётган  субектнинг  аник  манфаатлари  билан зиддиятга  келмаса,  хеч  кандай  кийинчилик  туғдирмайди.  Бундан маълум  бўладики,  хаёт  шароитлари  баъзи  холларда  субект  олдига кўядиган  маънавий  ва  рухий  муаммо  хар  кандай  холатда  хам  ўз индивидуал  кизикишлари,  манфаатлари  ва  интилишларига  карши  чикиб, меъёрга  ёки  конун  коидага  бўйсуниш  керакми  ёки  бажариш,  деган саволга жавоб топишдан иборат. 

Девиант  xулк-атворнинг  ичкиликбозлик,  гиёхвандлик  билан  боғлик холатларининг  фарк  килувчи  томонлари  мавжуд.    Шундай  фаркларнинг учтасини келтириш мумкин:

Биринчи фарк салбий хаёт ходисаларини узок давом этиши билан ажралиб туришидан,  баъзан  эса  турмуш  тарзини  бир  бўлагига  айланиб  колишидан иборат бўлади. Доимий оилавий келишмовчиликлар, оила ва атроф мухитдан норозилик, ўкишдаги, дўстлар орасидаги тушунмовчиликлар ва хоказолар -буларнинг  барчаси  ўсмир  рухиятини  жарохатлайди,  ўсмир  у  ёки  бу  йўл билан мавжуд вазиятни ўзгартиришига уринади. Бу холатни хал килиш маълум кийинчиликларга эга, буларнинг иккинчи фарки  хам  шу  билан  боғлик,  мавжуд  ёки  xаёлий  холат  асослиги. Амалиётнинг  кўрсатишича,  хар  кандай  холатда  хам,  кўп  «курбон» бериб бўлса-да,  ижтимоий  хакикатга  эришиш мумкин. Лекин  хамма  гап шундаки, субект «курбон» бера оладими, яъни ўсмир ўз турмуш тарзини ўзгартириши,  кизикишларини  алмаштириши,  дўстлари  билан  алокани  узиши, бирор касбга эга бўла олиши мумкинми ёки йўкми? Катъий карорга кела олмай,  кўпинча  эса  чикиб  бўлмайдиган  холат  деб  ўйлаб,  ўсмир «ўринбосар»  воситаларга,  ичкилик  ва  гиёхванд  моддаларга  мурожаат етади.

Бундай  холатларнинг  учинчи  фарки  шундаки,  улар  хал  килишнинг «сароб»,  яъни  хал  килиб  бўлмас  йўлларини  «таклиф»  киладилар.  Бу  холатлар шуниси  билан  ажралиб  турадики,  улар  кўпинча  энг  юкори  даражага  ўсиб чикса-да,  уларни  хал  килиш  учун  катъий  карор  кабул  килишга  зарурият йўкдек  туюлади.  Оилавий  ва  ўкишдаги  жанжаллар  одатий  холга  айланиб колади.  Бундан  кутулишнинг  нотўғри  xаёлий  йўллари,  ичкилик,  гиёхвандлик  воситалари  ва  хоказоларга  мурожаат  этилади.  Бирок  бу  йўл зиддиятнинг  чукурлашувига  ва  ўсмирлар  рухиятида  псиxопотологик синдромларнинг ривожланишига олиб келади.

Девиант xулк-атворнинг оммавий ва индивидуал даражалари орасида факат тўғри  алокалар  эмас,  балки  тескари  алокалар  хам  мавжуд.  Псиxологик  ва криминалогик  адабиётларда  ўз-ўзини  псиxологик  химоя  килишнинг  энг кўп таркалган куйидаги усуллари кўрсатиб ўтилган:

1)  жавобгарликка тортилиш сабабларини инкор этиш;

2)  келтирилган зарарни инкор этиш;

3)  айбловцкиларни айблаш;

4)  «янада мухимрок» шароитларга асосланиш.

 

 

Гласcарий:

Ўспиринлик- 15-18   оралиғидаги  ёш

Ўсмирлик-18-21  оралиғидаги  ёш

Ақлий  камолот- сезгирлик, кузатувчанлик, эсда  сақлаш, эсга  тушириш, мантиқий  фикрлаш  жараёнларининг  максимал даражада  ривожланиши.

Девиант  хулқ-атвор -   мос  ижтимоий  шароитларда  маxсус  оммавий-

ликка  сақланиб  колиш  ва  таркалиш  xусусиятига  эга  бўлган  ижтимоий

нормаларнинг бузилишидир.

 

Фойдаланилган адабиётлар

1.    Дaвлeтшин М. Г. Умумий псиxoлoгия. Т., ТДПУ,  2000

2.    Климов Е.А. Общая психология. М., Питер, 2001

3.    Климов Е.А. Психология. М., Питер, 2000

4.    Маклаков А.Г. Общая психология  М.; Питер. 2003.

5.    Ғoзиeв Э. Ғ. Умумий псиxoлoгия. 1-2 тoм. Т., Фан, 2002

6.    Каримов И.А. Жаҳон молиявий иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари. Тошкент, Ўзбекистон нашриёти, 2010 й.

7.    Гaмeзo A. «Aтлaс пo псиxoлoгии» Мoсквa, Питер, 2001й.

8.    Гиппенрейтер Ю.Б Введение в общую психологию: Курс лекций: Учебное пособие для вузов –М.; ЧеРо 1997

9.    www.ziyonet.uz

10.                      www.txt.uz

11.                      www.google.com

12.                      www.uzd.uz

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

14-Mавзу

Педагогик жараёндаги психологик бошқарув. Педагогик ҳамкорликнинг психологик хусусиятлари.

Режа:

1.         Таълимни ва билимларни ўзлаштиришни бошқариш муаммолари ҳамда имкониятлари.

2.         Бошқаришнинг методологик ва назарий асослари.

3.    Педагогик ҳамкорликнинг психологик хусусиятлари.

4.    Фойдаланилган  адабиётлар  рўйхати.

 

1.Таълимни ва билимларни ўзлаштиришни бошқариш муаммолари ҳамда имкониятлари.

Таълим - жуда кенг маънога эга булиб, у билим, куникма ва малакаларни узлаштириш, урганиш, ургатиш жараёнидир. Бу таъриф хозирги замон таълими учун етарли эмас. Чунки хозир мустакиллик даврида таълим узининг мазмуни билан укувчиларга билим, куникма ва малакалар бериш билан бирга, укувчиларни хозирги замон рухида миллий кадрлар, жахон маданияти ва маорифининг илгор гояларидан окилона фойдаланиб тарбия берувчи, бола шахсини ривожлантирувчи, уни мустакил фикрлашга ургатувчи, илмий тушунча ва изланишларга лаёкатли килувчи таълим хамдир.

Таълим икки томонлама жараён;

1-дан, укувчи томонидан бажариладиган, бошкариладиган,

2-дан, укувчи томонидан бажариладиган жараёндир.

Демак, таълим жараёни урганиш ва ургатиш, урганиб олиш ва уни хаётга тадбик этиш хусусияти билан изохланади.

Ўрганиш (укитиш) - бу укутувчининг укувчиларга билим, куникма ва малакалар бериш, уларда янги хакикатни очишга кодир булган ижодий, мантикий тафаккурни тарбиялашдир. Урганиш- бу укувчиларнинг укитувчи тамонидан берилган билимларни, кабул килишлари жараёни, узларида билиш кобилиятларини, фикрлаш операциялари ва харакатларни таркиб топтириш жараёнидир. Бу пассив мушохада жараёни эмас, балки укитувчи томонидан укувчиларга бериладиган билим ва малакаларни фаол равишда кайта ишлаш жараёнидир. Урганишнинг асосий мохияти шундаки, бунда - укиш жараёнида укувчилар мустакил равишда билим ола билиш ва бу билимлардан фойдалана олиш куникмасини уз ичига олувчи аклий ва жисмоний мехнат элементларини узига синдиради.

Таълимнинг муваффақияти укув материалларнинг мазмунигагина, таълим усулларигагина эмас, балки у куп жихатдан укувчининг кандай укиётганлигини билишга, яъни укувчининг ёш хусусиятларига, аклий тараккиёти ва фаоллигига мувофик малакаларни узлаштириш жараёнининг психологик асосларини билишга хам богликдир.

Ўқиш жараёни - укувчининг узига хос хусусиятларига хам, унинг психик ривожланишининг (акллий, змокионал, иродавий жихатдан) индивидуал тавсифномасига, унда укишга нисбатан карор топган муносабатларига, унинг кизикиш-хавасларига богликдир. Бошкача килиб айтганда, таълим жараёни укувчига нимани ва кандай килиб узлаштиришнинг оддий бир хил натижаси эмас, яъни сиртдан таъсир киладиган шарт-шароитларнинг окибати эмас, балки укувчининг индивидуал-психолок хусусиятларига боглик равишда амалга оширилади.

Таълимни ижодий узлаштириш, урганиш, билим эгаллаш 3 омилга:

1. Нимани укитишга;

2. Ким укитади ва кандай укитишга;

3. Кимни укитишга боглик.

1- холда: укитиш характери узлаштирилаётган материалларга, унинг мазмунига ва кандай тизимда етказиб берилаётганлигига боглик.

2- холда: а) укитувчининг услубий махоратига;

б) иш тажрибасига;

г) унинг билимига боглик;

3- холда: а) кимни, кандай укувчини укитишга;

б) психик ривожланишининг индивидуал тавсифномасига;

в) кизикиш ва хавасларига богликдир.

Ўрганиш - билимларни узлаштириш информация олиш, эсда саклаш ва уни англаб колишнигина эмас, балки билимларни кейинчалик, укув ишида шунингдек, мехнат жараёнида, умуман турмушга тадбик килиш кобилиятига эга булишдир.

Билимларни ўрганиб олиш, уни узлаштириш куйидаги психологик компенентлар асосида булади.

1. Укувчиларнинг укишга ижодий муносабатда булиши :

2. Материал билан бевосита танишиш жараёни :

3. Олинган материални фаол равищда кайта ишлаш жараёни булган фикрлаш (тафаккур)

4.  Кабул килинган ва ишлаб чикилган ахборотни эсда олиб колиш ва эсда саклаш жараёни.

Агар укувчида узлаштиришнинг ана шу компонентларини (таркибий кисмларини) хисобга олиб таълим берилса, хар бир компонентда таълимни узлаштириш жараёнига эътибор берилса, укувчи уни мувафаккиятли узлаштиради.

Ўрганиш - йул-йулакай, тасодифий ва режали булиши мумкин. Йул-йулакай Ўрганиш - турли материал ва информацияларни турли шароитда ўрганишдир. Бунда укувчи материални изланишлар, куп китобларни мутолаа килиш оркали урганади. Бундай урганиш инсон хаётининг турли фаолиятлари давомида рўй беради.

Режали урганиш эса материалларни мунтазам равишда режа асосида, максадга каратилган фаолият оркали урганиш демакдир. Шунинг u1091 {учун хам урганиш – фаолият хисобланади. Урганиш бу стихияли жараён эмас, балки у максадга каратилган, режалаштирилган жараёндир. Урганиш – материални узлаштириш – бу онгли жараёндир. Шунинг учун у фаол жараён хамдир. Чунки укувчи укитувчи томонидан идрок килинган материални узининг тажрибасига, хаётга боглаш билан вокеликка онгли муносабатда булади. Урганиш жараёни укитувчи шахсига, унинг педагогик фаолиятга кандай тайёргарлигига, уз билимларини укувчилар онгига етказиб беришига унда укувчиларнинг хусусиятларининг хисобга олишга, таълимни хаётга ва болалар тарбиясига боглаб олиб боришга богликдир. Демак, урганишнинг хар иккала томонлама жараён эканлиги, у укувчи ва укитувчи фаолиятини бошкарилишини талаб килади.

2. Бошқаришнинг методологик ва назарий асослари.

Ўқувчиларнинг билиш фаолиятини бошкариш, таълим жараёнини бошкариш - педагогик психологиянинг хал килиниши лозим булган масалалардан биридир. Купчилик психологлар таълим жараёнини, яъни укувчиларнинг билиш фаолиятини бошкариш кийин деб таъкидлайдилар. Лекин уни бутунлай бошкариб булмайдиган жараён дейиш нотугридир. Чунки бу аник максад кузлаб таълим бериш гоясига зиддир. Бирок, укитувчи таълимни ташкил этади, унга рахбарлик килади, уни амалга оширади дейиш хам уни бошкарилади деган маънони бермайди. Чунки биз бошкариладиган таълим деб шундай таълимни айтамизки, бунда хар бир боланинг харакатлари назорат килиниши, укитувчи таълимнинг хар бир боскичида укувчиларни билимларни узлаштириши ёки муайян куникма ва малакаларни хосил килиш хакида узлуксиз ахборот олиб ва янги материалларни хамда утилган материалларни узлаштирилганлиги характерига караб такдим килиниши лозим. Укитувчи таълим жараёнида укувчиларинг билимларни узлаштириш жараёнини ва аклий ривожланишнинг боришини хамма вакт хам назорат кила олмайди. Бу хозирги таълим жараёнинг жиддий камчилигидир. Жахон психологларининг фикрича, билимларнинг бошкаришнинг мумкин булган йули - узлаштириш жараёнини берилган топширикнинг узлаштириш  жараёни сифатида махсус ташкил этишдир. Бу сохада яхширок ишланган тизим П.Я.Гальпериннинг аклий харакатларини этап (боскичма- боскич) буйича таркиб топтириш назариясига асосланган таълим тизимидир. Бу назарияга мувофик, одамнинг онтогенетик ривожланишидаги харакатлар интериоризацияси деган жараёнлар, яъни ташки харакатларнинг аста-секин ички аклий харакатларга айланиши жараёнлари руй беради. Даставвал укувчилар ташки моддий харакат билан иш куради «факат шундан кейингина харакатнинг интеграцияси: яъни унинг ички харакатга, энди бутунлай боланинг аклида воке буладиган харакатга айланиши руй беради», деб ёзади А. Н. Леонтьев (Проблемы развития психики, иккинчи нашри, М. «Мысль» 1965.383 бет) Таълим жараёнини бошкаришда П.Я.Гальпериннинг узлаштириш жараёнини махсус ташкил килиш, таълимни этаплар асосида ташкил килиш назарияси мухимдир.

Бу этаплар куйидагича :

I –боскич - Болага узлаштириш учун йул-йуриклар курсатилмайди.

II-боскич - Узлаштириш учун йул-йуриклар курсатилади ва укувчи уни бажаришга киришади.

III-боскич - Моддий харакат боскичи булиб, бунда харакат ё предметларда ёки уларнинг тасвирларида (схема, чизмалар, макетлар ва хоказо) олиб борилади, улар нарсалар билан таккосланилади.

IV- боскич - Кейин шу харакатларнинг узини нарсаларга таянмай баланд овоз(нутк) воситасида бажарилади.

V- боскич - баланд овоз воситасида харакат килишни ички режага кучириш – бу худди уша ташки нуткнинг узи, лекин «уз ичида харакат килиши»дир.

VI- боскич – ички нуткдаги «узи учун» харакат кисмидир.

Аклий харакатларни боскичма-боскич таркиб топтириш шу жараён кайси шарт ва усуллар ёрдамида таркиб топган булса, ана шу шарт ва усуллар тизими томонидан детерминлаштирилган экан, бу уларни эгаллаш, бошкариши мумкин эканлигини англатади. П.Я. Гальперин рахбарлигида утказилган тадкикотлар фикрлаш харакатларини кўрсатиб ўтилган принцип бўйича таркиб топтириш таълим жараёнини самарали бошкариш имконини беради.

 

3. Педагогик ҳамкорликнинг психологик хусусиятлари.

Хар бир шахснинг узига хос хусусияти мавжуд. Хар бир шахснинг

ижобий ва салбий хусусиятлари хам мавжуд. Аммо миллий мактабукитувчиси шахсининг узига хос хусусиятлари ва сифатлари, кобилиятлари, менимча, хам бошка кишиларникидан фарк килмоги, у иложи борича бола учун, ўқувчи (талаба) учун идеал булмоги, унга таклид килишига муносиб бўлмоги лозим.Чунки укитувчи кулида булгуси инсоннинг такдири ётади . Укитувчи шахсининг профессионал, яъни  касбга йуналувчи сифатлари, аввало, унинг билим ва билим беришга бўлган эхтиёжи, истеьдод ва кобилияти, ахлокий сифатлари: хакконийлиги приципиаллиги, талабчанлиги, мехрибонлиги, уз бурчини хис килишидир.

Ўкитувчининг профессионал ахамиятга эга булган мухим сифатлари -

болани севиши, укувчининг ички дунёсини тушунишга кобилятлилиги,

уларга максадга мувофик педагогик таьсир курсатиши, укувчининг айни

пайтдаги (хозирги) психологик холатини тушуниб, ёш хамда индивидуал

хусусиятларини хисобга олиб иш куришидир.

Рус ёзувчиси А. М. Горький ажойиб совет педагоги. А.С. Макаренко

хакида гапириб: «У, болаларга булган чинакам мехр утида ёнар эди» деган.

Болаларга нисбатан хушёрлик мехрибонлик, самимийлик, сузсиз севиш

машхур педагог В. А. Сухомлинскийнинг энг ажойиб хислатлари эди, унинг

узи хам, калбининг болаларга булган мехри лиммо-лим тулганлиги хакида

ёзиб бундай деган эди: «Мамлакатимиздаги барча болаларни бағримга

босгим ва эркалагим келади» ( Тарбия хакида, деган китобидан. 1963).

Ўкитувчи узининг соглом дунёкараши, аник йуналиши, гоявий-сиёсий

эьтикодининг юксаклиги билан бошкалардан ажралиб турмоги лозим. Ўкувчиларга, педагогик мехнатга мехр куйиш, болалар жамоаси билан ишлаш ва бирга булишга мойиллиги, укитувчи ва укувчилар орасидаги узаро тўгри муносабатда булиш хам унинг мухим хислатидир ва таълим тарбиянинг муваффакиятли белгилайдиган мухим омил хамдир.

Юкорида санаб утилган бу сифатларни хар бир талаба узида кандай

шакллангалигини хис килиб курмоги мухимдир. Яхши, олийжаноб педагог булиши учун бу етмайди. Педагог юкоридаги купгина сифатлар билан бирга узининг профессионал фаолияти мотивларини англаганлиги мухимдир.Укитувчининг профессионал мотивлари бошка мотивлар каби мураккаб тузилишга эгадир. Бунга аввало, ўқитувчи касбини танлаш мотиви киради:

1) ўқитувчи мехнат жараёнида  пайдо буладиган мотивлар

 2) педагог фаолиятини такомиллаштирадиган  мотивлар. Ушбу мотивлар уз бурчини, маъсулиятини, хис килишда  ватанпарварлик ва интернационализм туйгулари асосида бевосита  шаклланади. Педагогик касбни танлаш мотиви болалар билан ишлашга кизикиш, ўкитувчиларига таклид килиш, ташкилотчилик  кобилияти булишни уз ичига олади. Педагогик касбни танлаш мотиви педагогик кобилият жараёнида, педагогика коллежи, педагогика институтлари ва универстетларда ўқиш  давомида ҳосил булади. Бунда ўқитувчи ва мураббийларнинг роли нихоятда  катта.

Глассарри:

Таълим- жуда кенг маънога эга булиб, у билим, куникма ва малакаларни узлаштириш, урганиш, ургатиш жараёнидир.

Ўрганиш- бу укутувчининг укувчиларга билим, куникма ва малакалар бериш, уларда янги хакикатни очишга кодир булган ижодий, мантикий тафаккурни тарбиялашдир.

Ўрганиш - билимларни узлаштириш информация олиш, эсда саклаш ва уни англаб колишнигина эмас, балки билимларни кейинчалик, укув ишида шунингдек, мехнат жараёнида, умуман турмушга тадбик килиш кобилиятига эга булишдир.

Ўқиш жараёни - ўқувчининг ўзига хос хусусиятларига хам, унинг психик ривожланишининг (акллий, эмоционал, иродавий жихатдан) индивидуал тавсифномаси.

 

Фойдаланилган адабиётлар

Дaвлeтшин М. Г. Умумий псиxoлoгия. Т., ТДПУ,  2000

Климов Е.А. Общая психология. М., Питер, 2001

     Климов Е.А. Психология. М., Питер, 2000

     Маклаков А.Г. Общая психология  М.; Питер. 2003.

Ғoзиeв Э. Ғ. Умумий псиxoлoгия. 1-2 тoм. Т., Фан, 2002

Каримов И.А. Жаҳон молиявий иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари. Тошкент, Ўзбекистон нашриёти, 2010 й.

Гaмeзo A. «Aтлaс пo псиxoлoгии» Мoсквa, Питер, 2001й.

Гиппенрейтер Ю.Б Введение в общую психологию: Курс лекций: Учебное пособие для вузов –М.; ЧеРо 1997

www.ziyonet.uz

www.txt.uz

 

 

 

 

 

15-Mavzu

O‘quvchi bilimini pedagogik baholash psixologiyasi.O‘quvchi bilimini baholash mezonlari. Bilimlarni baholashga obьektiv yondashuv o‘qituvchi faoliyatini haqqoniyligi sifatida.

Reja:

1.               O‘quvchi bilimini pedagogik baholash metodlari va mezonlari.

2.               O‘quvchi bilimini baholash pedagogik texnologiyalarni qo‘llashning ahamiyati.

3.               Bilimlarni baholashga obьektiv yondashuvda o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyati.

 

1.    O‘quvchi bilimini pedagogik baholash metodlari va mezonlari

Ta’limda nazorat qilishning 2 turi mavjud. Birinchi – ta’lim oluvchilarning o‘quv faoliyatini har xil kuzatish, ikkinchisi – ta’lim  oluvchilarning bilim, ko‘nikma  va malakalarini tekshirishdan iborat.

Ko‘nikma deganda shaxsning bilim olishi, elementar tajriba va malakaga tayanib biron ishni muvaffaqiyatli bajarish imkoniyati tushuniladi. Orttirilgan bilimlar shaxs xatti-harakatining nazariy asosi hisoblanadi. Bilimlarga asoslanib xatti-harakatlarning ketma-ketligi, alohida bosqichlari fikran xayoldan o‘tkaziladi. Elementar tajriba talablarida aynan biror faoliyat haqida aniq tasavvur hosil qilish imkonini beradi. Biron kasb yoki faoliyat haqida tasavvurga ega bo‘lishda elementar tajriba bilan birga boshqalarning tajribasini tasavvur qilish ahamiyat kasb etadi.  Bu erda pedagogning shaxsiy namunasi, mutaxassis kadrlarning ilg‘or tajribalari, etuk olim ijodkorlarning   ish jarayoni misol bo‘la oladi.

Mehnat ko‘nikmalarining shakllanishi jarayonida talabalar ko‘rish yoki eshitish orqali faqat harakatlarning qanday bajarilishi haqida tasavvurga ega bo‘ladilar. Bu faqat namuna, bajarilishi kerak bo‘lgan ish haqidagi kirish instruktati hisoblanadi Ko‘nikmaning shakllanishi uchun talaba bu harakatlarni o‘zi bajarib ko‘rishi shart. Ta’limning turli bosqichlarida talabalar mehnat ko‘nikmalarining darajasi har xil bo‘ladi. Elementar ko‘nikmalar asta-sekin murakkab ko‘nikmalarga aylanadi, murakkab ko‘nikmalar ko‘p marta qaytarilishi yoki mashq qilinishi natijasida malakalar paydo bo‘ladi.

Malaka – bilimlarga asoslanib mashq yordamida aylangan faoliyatning avtomatlashgan komponenti hisoblanadi. Malaka tez va aniq bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘nikmalarning avtomatlashgan elementlari sanaladi. Malakalar bajarilayotgan faoliyatning faqat mahorat tomonini, ya’ni ayrim harakatlarni ifodalaydi.

Mehnat ko‘nikmalarining shakllanishi uchun faqat tafakkurning yoki aqliy faoliyatning o‘zigina etarli emas. Talabalarda murakkab ko‘nikmalarning, umumlashgan  safarbar ko‘nikmalarning shakllanishi uchun ular bevosita amaliy mehnat faoliyatida, uzoq payt mashq bajarishda qatnashishlari shart.

“Kasbiy pedagogika” fanini o‘rganishda nazariy ta’lim jarayonida nazorat qilishning asosiy metodlari, ta’lim oluvchilarning bilimlarini og‘zaki tekshirish, hamda yozma tekshirish, nazorat ishlari «texnik diktant»lar o‘tkazish, texnik hujjatlarni muhokama qilish va boshqalar qo‘llaniladi. Nazariy ta’limda ta’lim oluvchilarning  bilimlarini amaliyotda qo‘llay olishini nazorat qilish, sxemalarni yig‘ish, o‘lchash, mexanizmlarni tuzatish, buzilish sabablari kabi metodlar qo‘llaniladi. Bu metodga yana laboratoriya – amaliy ishlar orqali tekshirishni ham kiritish mumkin.

Ishlab chiqarish ta’limi jarayonida ta’lim oluvchilarning o‘quv ishlab chiqarishda bajargan va bajarayotgan nazorat qilishning asosiy metodlari: joriy, oraliq va yakuniy nazoratlar hisoblanadi.

Tashxisli nazorat turlaridan biri – test o‘tkazishdir.  Test ikki usulda o‘tkaziladi.

Birinchi usul – tashkil qiluvchi sifatida, dasturlashtirilgan ta’lim, nazorat va qayta aloqa tizimi.

Ikkinchi usul – mustaqil nazorat qilish metodi. Ishlab chiqarish ta’limida test mustaqil o‘z-o‘zini nazorat qilish metodi hisoblanadi. Ishlab chiqarish ta’limining har bir bosqichida testlar o‘tkazish mumkin.

Pedagog va talabaning dasturli faoliyati ta’lim jarayonidan jamiki ortiq harakatlarni yo‘qotishga, yuqori hamjihatlikni ta’minlashga va pirovard natijada – ko‘zlangan yakuniy natijalarni qo‘lga kiritishga intilishni ifodalaydi. Didaktik jarayonni loyihalashda pedagog «texnolog» sifatida faoliyat ko‘rsatadi: har bir darsda ta’lim maqsadini aniq o‘rnatishi, o‘tilayotgan o‘quv materiallarini mazmunan saralashda talabalarning o‘zlashtirish faoliyati darajalarini, fanni bayon qilishning ilmiy tilini hisobga olishi lozim. SHuningdek, tashkiliy shakllarning mosini tanlab, belgilangan vaqt doirasida samarali didaktik jarayonni tashkil etadi. Bu ko‘rsatkich talabiga mos holda o‘quv-bilish faoliyatini amalga oshirish uchun unga oldindan alohida tayyorgarlik ko‘rish kerak bo‘ladi. Umuman ta’lim jarayoniga oldindan ishlov bermasdan, yakuniy natijalarining ta’lim maqsadiga mos kelishini chamalamasdan, o‘qitish davomida yuzaga keladigan noqulay holatlarga bog‘liq holda boshqarish imkoniyatlarini hisobga olmasdan turib ta’lim jarayonini texnologiyalashtirish mumkin emas.

Baholash joriy, oraliq va yakuniy nazoratni o‘z ichiga oladi. Joriy nazorat uzluksiz qayta bog‘lanishni ta’minlaydi va odatda baholashsiz o‘tkaziladi, shuning uchun u bilimlarni shakllantirishda ishtirok etadi. Pedagogik texnologiyada qayta bog‘lanish nafaqat o‘qitish jarayonini tuzatib borish uchun, balki o‘quv maqsadlarini aniqlashtirish uchun ham xizmat qilishadi. YAkuniy nazoratda rejalashtirilgan o‘quv maqsadlariga erishganlik darajasi baholanadi.

Reyting nazorati og‘zaki, yozma va test usulida bo‘lishi mumkin:

1.                     Og‘zaki va yozma nazorat.

Og‘zaki nazoratning afzalliklariga shaxsiy munosabat, o‘qituvchining talaba bilan jonli muloqoti, uning fikrlarini nutq shaklida ifodalashga mashq qildirish, bilimlarni yanada chuqurroq tekshirish maqsadida pedagog tomonidan qo‘shimcha savollar berish imkoniyatlari kiradi. Pedagog tomonidan qo‘yilgan savolga og‘zaki javob berishga tayyorlanish doimo talabaning faol fikrlashi bilan bog‘langan.

Og‘zaki javob yaxshi tayyorlangan talabaga o‘zining iqtidorini, qo‘shimcha egallagan bilimlarini namoyish etishga imkon beradi. Bevosita muloqot tufayli pedagogda savol-javob davomida talabaning bilimlari to‘g‘risidagi barcha gumonlarni bartaraf etish imkoni bo‘ladi.  Shu bilan bir vaqtda og‘zaki nazoratda talabalar bilimlarini baholashda ma’lum darajada pedagog shaxsiyatining aks etishi namoyon bo‘ladi. Har bir pedagogda talabalarning o‘zlashtirish darajalarini baholashda doimo xolis va shaxsiy munosabat bir vaqtning o‘zida ro‘yobga chiqadi.

Umuman olganda, talabaning yozma va og‘zaki nazoratda olgan bahosi ba’zan xolisona bo‘lmaydi. Talabaning bahosi, odatda, nafaqat uning bilimlari darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Bilimlarni baholash amaliyotida pedagoglar guruhning o‘rtacha darajasini mo‘ljalga oladi. Shuning uchun kuchsiz guruhlarda baholar odatda ko‘tarilgan, kuchli guruhlarda pasaytirilgan bo‘lib chiqadi.

Yozma nazorat o‘quv materialini o‘zlashtirish darajasini hujjatli tarzda o‘rgatish imkonini beradi, shuningdek, talabaga o‘z fikrlarini qog‘ozda bayon qilish imkonini beradi. Ikki-uch mustaqil ekspertlarning ishlarini tekshirish uchun jalb qilish bilan o‘tkaziladigan tashqi yozma nazorat aniq mezonlar bo‘lgan taqdirda ob’ektiv bahoga yaqin baholashga imkon beradi. Ammo bilimlarni og‘zaki va yozma nazorat qilishning an’anaviy usuli ma’lum kamchiliklarga ham ega:

Ø imtihonda talaba   berilgan biletning 3-4 savoliga javob beradi, baho esa butun o‘quv fanini bilish uchun qo‘yiladi;

Ø farq qilish qobiliyati kuchsiz bo‘lgan 5 ballik shkala ishlatilgan;  

Ø og‘zaki va yozma nazorat har doim ham bilimlarni baholashning ob’ektivligini, aniqligini va ishonchliligini  ta’minlamaydi;

Ø og‘zaki so‘rov ko‘p o‘quv vaqti sarflanishini talab qiladi, yozma ishlar pedagoglarning ularni tekshirishga ko‘p mehnat sarflashlari bilan bog‘liq.

2. Test (inglizcha–“sinash”) – bu biror-bir faoliyatni bajarish uchun ma’lum darajadagi bilimni egallashga qaratilgan topshiriqlardir. Testning to‘g‘ri bajarilganligini o‘lchash va baholash maqsadida har bir testga ekspert metodi yordamida etalon ishlab chiqiladi. O‘z etaloniga ega bo‘lmagan har qanday test, odatdagidek, bajarilish sifati haqida sub’ektiv mulohaza yuritish evaziga xulosa chiqaruvchi nazorat topshirig‘iga aylanib qoladi.

Test nazoratlari va uning afzalliklari:

Ø etarli tarzda tuzilgan pedagogik test natijalari nazorat o‘tkazayotgan shaxsga bog‘liq bo‘lmagan xolis pedagogik o‘lchov quroli hisoblanadi;

Ø test o‘quv mavzularining barcha asosiy mazmunini qamrab olishi mumkin, o‘qitish natijalarini test usulida o‘lchash barcha tekshiriluvchilarga baravar qo‘llanadigan oldindan ishlab chiqilgan mezon asosida aniq va ishonchli baho beradi;

Ø test nazorati  texnologiyalashuvchan bo‘lib, u nisbatan qisqa vaqt ichida ma’lum o‘quv mavzulari o‘zlashtirilishining to‘la nazoratini kam kuch va vositalar sarflagan holda  o‘tkazish imkonini beradi.

Ø test nazorati kompyuterlar yordamida oson avtomatlashtiriladi. Bu pedagogik test o‘tkazishning asosiy afzalliklaridan biridir.

To‘g‘ri tashkil qilinganda pedagogik test talabalar bilimlarini xolis baholash samarasini beradi, chunki bu baho uni qo‘yayotgan odamga bog‘liq bo‘lmaydi. U barcha tekshiriluvchilarga bir xil qo‘llanadigan qilib tuzilgan mezon bo‘yicha to‘g‘ri echilgan test topshiriqlari foizi asosida aniqlanadi. SHuning uchun pedagogik test to‘la asos bilan o‘qitish natijalarini aniq va ishonchli baholashga imkon beradigan pedagogik o‘lchov quroli deb ataladi. Ammo bunday baholash jarayoni faqat ilmiy talablarga rioya qilingan holda tuzilgan, tekshiriluvchan va me’yoriga etkazilgan sifatli test vositasidagina amalga oshirilishi mumkin.

Ta’lim jarayonida bilim, iqtidor va ko‘nikmalar shakllanganligini nazorat qilish muhim o‘rin egallaydi. O‘tkazilgan tajribalarga va o‘quv adabiyotlarida izohlangan ilg‘or uslublarga asoslanib nazoratning mezoni va bajaradigan funksiyalarini quyidagicha belgilash mumkin:

1. Nazoratning diagnostik funksiyasi. Nazorat natijasida bilim, iqtidor va ko‘nikmalarning shakllanganlik darajasi aniqlanadi.

2. Nazoratning talabalarda bilim olishga ishtiyoqini o‘stirish funksiyasi. Nazorat natijasida talabalarda o‘z bilim, iqtidor va ko‘nikmalarini yanada  takomillashtirish ehtiyoji uyg‘onadi.

3. Nazorat jarayonida talabalarning shaxsiy xusiyatlari shakllantiriladi va eng asosiysi  rivojlantiriladi. Rivojlanish  o‘quv faoliyati orqali,  ya’ni nutq orqali amalga oshiriladi.

4. Nazorat jarayonida talabalar o‘z bilimlarini mustahkamlaydi. O‘quv materiali yanada chuqur o‘zlashtiriladi, hodisalar o‘rtasida yangi bog‘lanishlar o‘rnatiladi, shu bilan aqliy faoliyat yanada takomillashadi.

5. Nazoratning tarbiyaviy funksiyasi. Nazorat jarayonida talabalarning psixologik ijobiy xislatlari shakllanib bormog‘i lozim.

6. Nazoratni  baholash funksiyasi. Nazorat natijasida sifat o‘zgarishlarining me’yori aniqlanadi.

7. Nazorat – ko‘p qirrali murakkab jarayon. Nazorat talabalarda doimo jonli qiziqish, kuyunish, ayanch, xursandchilik hislarini uyg‘otib, aqliy faoliyatni faollashtiradi. Yuqorida kыrsatilgan funksiyalar bir-biriga uzviy bog‘langan holda yuz beradi.

To‘g‘ri tashkil qilingan o‘zini o‘zi nazorat o‘quv materialini o‘zlashtirishga ijodiy va  tanqidiy yondashish imkonini beradi. Bu ayniqsa yangi predmet o‘rganilayotganida talabalarning bundan oldingi o‘quv predmetlarida o‘zlashtirilgan bilimlarga ega bo‘lishligida ko‘rinadi. Talabalar  mustaqil ishlab etishmaydigan bilimlarini to‘ldirib borsa yaxshi, ammo o‘zini o‘zi nazorat qila olmaydigan talabalarning yangi mavzuni o‘zlashtirish jarayoni murakkab kechadi. Shuning uchun ham oliy o‘quv yurtlarida ishlaydigan pedagoglar yangi predmet va yangi mavzuni boshlashdan oldin talabalarning yangi dasturni o‘zlashtirishga tayyorlik darajasini  aniqlash maqsadida dastlabki nazoratni amalga oshirishlari zarur  bo‘ladi.

2.                     O‘quvchi bilimini baholash pedagogik texnologiyalarni qo‘llashning ahamiyati.

Prezidentimiz I.A.Karimov alohida ta’kidlaganlaridek, «Biz mamlakatimizning istiqboli yosh avlodimiz qanday tarbiya topishiga, qanday ma’naviy fazilatlar egasi bo‘lib voyaga etishiga, farzandlarimizning hayotda nechog‘lik faol munosabatda bo‘lishiga, qanday oliy maqsadlarga xizmat qilishiga bog‘liq ekanini hamisha yodda tutishimiz kerak». SHu sababli ham birinchi navbatda ta’lim mazmuni va uning tarkibini kengaytirish va chuqurlashtirish, xususan, bu mazmunga nafaqat bilim, ko‘nikma va malaka, balki umuminsoniy madaniyatni tashkil qiluvchi – ijodiy faoliyat tajribasi, tevarak-atrofga munosabatlarni ham kiritish g‘oyasi kun tartibiga  ko‘ndalang qilib qo‘yildi.

Bizningcha, bu g‘oyani ijtimoiy hayotning quyidagi komponentlari orqali ro‘yobga chiqarish mumkin:

Ø faoliyat turlari (moddiy, amaliy ijtimoiy, ma’naviy);

Ø ijtimoiy ong shakllari (axloq, san’at, siyosat, falsafa,  fan va boshqalar);

Ø ijtimoiy munosabatlar tizimi (moddiy va mafkuraviy);

Ø moddiy, ijtimoiy va tabiiy borliq (keyingi avlodlarga meros qilib qoldirilgan boyliklar).

Ta’lim mazmuni, uning komponentlari, tarkibi, vazifalari haqida so‘z ketganda dalillar bilan qonuniyatlar, yaqqollik bilan mavhumlik, bilimlar bilan haqiqatni mustaqil bilish metodlari o‘rtasidagi maqbul keladigan munosabatlarni aniqlash zarur.

«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da ta’kidlanganidek, «Zamonaviy iqtisodiyot, fan, texnika va texnologiyalarni rivojlantirish asosida kadrlar tayyorlashning takomillashgan tizimini yaratish mamlakatni taraqqiy ettirishning eng muhim sharti hisoblanadi. Tizimning amal qilishi kadrlarning istiqbolga mo‘ljallangan vazifalarini hisobga olish va hal etish qobiliyatiga yuksak umumiy va kasbiy madaniyatiga, ijodiy va ijtimoiy faolikka, ijtimoiy  siyosiy hayotda mustaqil ravishda yo‘nalish ola bilish mahoratiga ega bo‘lgan yangi avlodni shakllantirishni ta’minlaydi».

Kadrlar tayyorlash sohasida hozirga qadar amalga oshirilayotgan o‘zgarishlar faqat mavjud ta’lim tizimini isloh qilishga qaratilgan edi. U shaxs, jamiyat va davlatning ehtiyojlari bilan kasbiy tayyorgarlikning amaldagi tizimi o‘rtasidagi tafovutlarni bartaraf etishni ta’minlamas edi. Xalqaro tajribani, mavjud kadrlar tayyorlash tizimining ahvoli va muammolarini tahlil qilish asosida uning prinsip jihatidan yangi modeli ishlab chiqildi.

Kadrlar tayyorlash tizimi yangi  modelining mohiyati va o‘ziga xos xususiyati unga asosiy tarkibiy qismlari sifatida quyidagi komponentlar kiritilganligidadir:

- shaxs – kadrlar tayyorlash tizimining bosh sub’ekti, ta’limga oid xizmatlarning iste’molchisi va ularning yaratuvchisi;

- uzluksiz ta’lim – kadrlar tayyorlashning poydevori asosi;

- fan – yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlovchi va ularning iste’molchisi;

- ishlab chiqarish – kadrlarga bo‘lgan ehtiyojning istiqbolini belgilashni, ularning tayyorgarlik darajasi sifatini baholashni, shuningdek, kadrlar tayyorlash tizimini qisman moliyaviy va moddiy-texnikaviy ta’minlashni amalga oshiruvchi asosiy buyurtmachi;

- davlat va jamiyat – kadrlarning tayyorgarligi sifatini nazorat qilish va baholashni amalga oshiruvchi, kadrlarni tayyorlash va ularni qabul qilib olishning bosh kafillari.

«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» umumiy madaniyatni shakllantirish, jamiyatdagi hayotga moslashtirish, kasb-korga va ta’limga oid dasturlarni ongli ravishda tanlash hamda keyinchalik ro‘yobga chiqarish uchun ijtimoiy-iqtisodiy, huquqiy, tashkiliy, psixologik-pedagogik va boshqa shart-sharoitlarni yaratishni, oila va jamiyat, davlat oldidagi o‘z mas’uliyatini anglovchi barkamol insonni tarbiyalashni nazarda tutadi.

Ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotiga jadal sur’atlar bilan kirib borish jarayoni respublikamiz aholisi uchun ta’lim darajasini oshiruvchi omillardan biri bo‘lib hisoblanadi. Bu birinchi navbatda bozor munosabatlarining rivojlanishiga bog‘liq bo‘lib, u jarayon bilim darajasiga, iqtisodiyot va ekologiya, kompyuter texnikasi va axborot texnologiyalar ustuvor bo‘lgan va xalq xo‘jaligining rivojlangan tarmoqlariga, ta’lim tizimining takomillashuvi va kadrlar tayyorlashga bog‘liq bo‘ladi.

Kadrlar tayyorlash muammosining samarali echimi birinchi navbatda bugungi kun talablariga javob bera oladigan psixologiya, pedagogika, iqtisodiyot, ekologiya, madaniyat, huquqshunoslik va shunga o‘xshash boshqa fanlarning bilim asoslarini chuqur biladigan professional malakaga, har tomonlama chuhur bilimga ega bo‘lgan o‘qituvchi kadrlar tayyorlanishi bilan bog‘liqdir. SHu munosabat bilan O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti I.A.Karimov Oliy Majlisning IX sessiyasida ta’kidlab o‘tganlaridek: «Domlalar, professorlar, kafedra mudirlari o‘z ustida ishlamasa, o‘z sohasi bo‘yicha chet mamlakatlarga ilmiy safarlarga borib kelmasa, tajriba almashtirilmasa, albatta bunday ahvol o‘quv jarayoniga va uning samarasiga salbiy ta’sir qiladi».1

Rivojlangan mamlakatlar tajribasi shuni ko‘rsatib turibdiki, yuqori malakali, raqobatbardosh kadrlar tayyorlash jarayonida quyidagilar hal qiluvchi ahamiyat kasb etar ekan:

1. Ta’lim, fan va ishlab chiqarishning o‘zaro samarali aloqadorligi.

2. Ta’lim korxonalari va professional ta’lim dasturlari turlarining xilma-xilligi, ularning fan va texnikaning eng so‘nggi yutuqlari, iqtisodiyot va texnologiyalarning eng yuqori andozalari va ko‘rinishlaridan foydalanish.

3. Professional ta’lim tizimini ustuvor va foyda keltiruvchi iqtisodiy tarmoqqa aylantirish.

4. Ta’lim muassasalarini zamonaviy  o‘quv-metodik adabiyotlar bilan ta’minlash va ularning moddiy-texnik bazasini yaratish hamda ularning moliyaviy ko‘rsatkichlarini mustahkamlash.

5. Professional ta’lim tizimiga eng yuqori malakali o‘qituvchilarni va mutaxassislarni jalb ettirish.

6. O‘quv jarayonini axborotlashtirish va kompyuterlashtirish.

7. Kadrlar tayyorlashning sifat bahosini va ob’ektiv nazorat tizimini qo‘llash.

8. Shaxsning rivojlanishi, o‘lchovi, sifat va xulqini, qobiliyat intellektini baholash va kasbiy mahorati muammolariga bag‘ishlangan psixologik-pedagogik izlanishlarni bajarish.

9. O‘qituvchilarni yuqori darajada moddiy rag‘batlantirish va ularni ijtimoiy himoya qilish.

Bu holatlarning barchasi «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da o‘z aksini topgan. Bugungi kunning mutaxassisi har tomonlama rivojlangan yuqori darajadagi intellektga ega bo‘lgan, fan asoslarini chuqur o‘rgangan bilimdon, zukko, dono, fidoiy, ma’rifatli va ma’naviyatli inson bo‘lishi kerak. U o‘z mutaxassisligidan tashqari, xorijiy tillardan birini egallagan bo‘lishi  hamda kompyuter texnikasidan foydalana olishi shart.

Oliy ta’lim tizimida faoliyat ko‘rsatayotgan o‘qituvchi zamonaviy pedagogik texnologiyalar, ta’lim-tarbiya jarayonini faollashtirish usullari va o‘qitiladigan fanlar bo‘yicha sifatli bilim, ko‘nikma va malakalarni hosil qilishni ta’minlovchi pedagogik usullarni qo‘llay bilishi  lozim. U zamonaviy pedagogik texnologiyalarning mohiyati, maqsadi va vazifalarini o‘rganib chiqib, ular haqida ilmiy asoslangan ma’lumotlar, amaliy yo‘llanmalar ishlab chiqishi, ilg‘or pedagogik va axborot texnologiyalarini o‘zlashtirganidan so‘ng, uni ta’lim tizimiga joriy eta olishi zarur.

Bugungi kunda ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar jarayoni, jamiyatning tez o‘zgarib borayotgan turmush sharoiti, ta’lim tizimiga ta’sirchanlik va tezkorlik xossalarining berilishini, ya’ni ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyot talablariga javob berish, shaxs qobiliyati va iste’dodini hisobga olish imkoniyat va shart-sharoitlarini yaratishni taqozo etadi. 

O‘quv-tarbiya dasturlarining ta’sirchanligi va tezkorligini ta’minlash ta’lim jarayonini differensiatsiyalash muammosi bilan uzviy bog‘liq. Hozirgi sharoitda, so‘zda emas, ishda uzluksiz ta’lim tizimiga ta’limni differensiyalash prinsip va mexanizmlarini joriy etish kerak.

Ta’limni differensiatsiyalash zamonaviy ta’lim tizimining asosiy xususiyatlaridan biridir. U o‘quvchi-talabalarning shaxsiy ehtiyojlari, layoqati, imkoniyatlari, qiziqishlari, kasb tanlashidan kelib chiqqan holda turli ko‘rinishda bilim olish imkoniyatini beradi.

O‘quv-tarbiya jarayonida qatnashuvchi barcha sub’ektlarning o‘zaro samarali ta’sirini ta’minlovchi mexanizmlar va shart-sharoitlarni yuzaga keltirish zarur. Umuman olganda, ushbu tizimning barcha tarkibiy qismlari – oila, uzluksiz ta’lim, mahalla, jamoat birlashmalari, jamg‘armalar mavjud. Biroq, birinchidan, ularning  o‘z ichidagi samaradorlik faoliyatini ko‘tarish, ikkinchidan, samarali ta’sirchanlik, ya’ni uzviyligi, bir-biriga chambarchas bog‘liqligidan kelib chiqib ularning  faoliyatini takomillashtirish lozim.

Ta’lim muassasalarining faoliyatini ijtimoiy institutlar sifatida tubdan qayta ko‘rib chiqish zarur. Bunda, maktab, litsey, kollej, institutlarni nafaqat ilm-fan maskani, balki haqiqiy madaniy-ma’rifiy markazlarga aylantirish kerak. Ular mahalla, oila, jamoat birlashmalari bilan yaqindan aloqada bo‘lishlari shart. Ushbu maskanlarda ijod qilish ruhi, ijtimoiy faollik, shaxsiy ishtirok, o‘zaro hamkorlik muhitining yaratilishi, bir tarafdan, mustaqil fikr yurituvchi shaxsni tarbiyalashga, ikkinchi tarafdan, yangi ijtimoiy muhit, tafakkurning shakllanishiga olib keladi.

Oliy ta’lim muassasalaridagi o‘quv-tarbiya jarayonida modulli ta’lim texnologiyasi, hamkorlikda o‘qitish texnologiyasi, didaktik o‘yin texnologiyalari, muammoli ta’lim texnologiyalaridan foydalanish yo‘llari ishlab chiqildi.

Talabalarda darslik, ilmiy-ommabop va qo‘shimcha adabiyotlar bilan mustaqil ishlash ko‘nikmalari, ijodiy va mustaqil fikrlashni rivojlantirish maqsadida modulli ta’lim texnologiyalaridan foydalaniladi. Modulli ta’lim texnologiyalarining o‘ziga xos jihati o‘rganilayotgan mavzu bo‘yicha talabalarning mustaqil va ijodiy ishlashiga imkon beradigan modulli dastur tuziladi. Talabalar modul dasturi yordamida mustaqil va ijodiy ishlab,   mashg‘ulotlardan ko‘zlangan maqsadga erishadilar.

Modul dasturlari o‘rganilayotgan mavzu yuzasidan talabalar bajarishi lozim bo‘lgan topshiriqlar, topshiriqlarni bajarish bo‘yicha ko‘rsatmalarni o‘zida mujassamlashtiradi. Ishlab chiqilgan dasturlar mazmun va mohiyatiga ko‘ra, talabalarning individual, ikkita talaba birgalikda va kichik guruhlarda hamkorlikda  ishlashiga mo‘ljallangan modul dasturlariga ajratiladi. Modul dasturlarning didaktik maqsadidan kelib chiqib, o‘quv-tarbiya jarayonidan o‘z o‘rnida foydalanish yuqori samara beradi.

O‘quv-tarbiya jarayonida hamkorlikda o‘qitish texnologiyasi metodlaridan foydalanish har bir talabani  kundalik qizg‘in aqliy mehnatga, ijodiy va mustaqil fikr yuritishga o‘rgatish, shaxs sifatida ongli mustaqillikni tarbiyalash,  talabada shaxsiy qadr-qimmat tuyg‘usini vujudga keltirish, o‘z kuchi va qobiliyatiga bo‘lgan ishonchini mustahkamlash, ta’lim olishda mas’uliyat  hissini shakllantirishni ko‘zda tutadi. Hamkorlikda o‘qitish texnologiyasi har bir talabaning ta’lim olishdai  muvaffaqiyati guruh muvaffaqiyatiga olib kelishini anglagan holda muntazam va sidqidildan aqliy mehnat qilishga, berilgan topshiriqlarni sifatli bajarishga, o‘quv materialini puxta o‘zlashtirishga zamin tayyorlaydi.

Oliy o‘quv yurtlarida olib boriladigan mashg‘ulotlarda hamkorlikda o‘qitish texnologiyasining guruhlarda o‘qitish, zigzag yoki arra, kichik guruhlarda ijodiy izlanishni tashkil etish metodlaridan foydalanish uchun pedagog har bir metodning didaktik maqsadini anglagan  holda o‘quv   topshiriqlarini tuzadi va ulardan o‘z o‘rnida foydalanish yo‘llarini belgilaydi.

Hozirgi kunda juda ko‘p metodist va pedagog olimlar «Zamonaviy pedagogik texnologiyalar» talaba-o‘quvchilarga ta’lim-tarbiya berishda ko‘zlangan maqsadga erishishni to‘la kafolatlaydi, deb qaralmoqda. To‘g‘ri, zamonaviy texnologiyalar yordamida ishlab chiqarishda boshqaruvchidan katta kuch talab qilinmaydi. Maxsus texnologiyaning o‘zi qo‘yilgan maqsadga to‘la erishishni kafolatlaydi. Ammo bu nazariyani pedagogik texnologiyada to‘laligicha qabul qilib bo‘lmaydi, chunki bunda ob’ekt shaxs bo‘lib, uning ongi taklif qilinayotgan texnologiyani to‘laligicha qabul qila olmaydi, aksincha uni inkor qilishi mumkin. Shuning uchun ham zamonaviy pedagogik  texnologiyalarni ta’lim jarayoniga kiritishda uning boshqaruvchisi bo‘lgan pedagog ko‘zlangan maqsadga erishishning bosh kafolatchisi hisoblanadi. Demak, zamonaviy pedagogik texnologiyalarni uning asosiy negizi bo‘lgan axborotlar texnologiyasini ta’lim tizimiga joriy etishda uning boshqaruvchisi bo‘lmish pedagogning tayyorgarlik darajasini birinchi o‘rinda hal qilish bugungi kun «Pedagogika» fanining eng dolzarb muammolaridan biriga aylandi.

Oliy ta’limda zamonaviy pedagogik texnologiyalarni o‘quv jarayoniga joriy etish ko‘lamini kengaytirish, mazkur yo‘nalishda ilg‘or pedagogik tajribalarni tatbiq etish, har bir fan bo‘yicha bu sohada aniq rejalarni tuzish va amalga oshirish; darslik, o‘quv qo‘llanma, dastur, ma’ruza matnlarini tayyorlash, ilmiy-metodik ishlarda, o‘quv-tarbiya jarayoniga zamonaviy axborot texnologiyalarini keng joriy etishni rivojlantirish, ularni axborot vositalari bilan ta’minlash hamda kommunikatsion tarmoqlarga bog‘lash muhim vazifa hisoblanadi.

Umuman olganda, oliy ta’lim tizimida faoliyat ko‘rsatayotgan har bir pedagog quyidagi zamonaviy pedagogik texnologiyalarni, ya’ni:

Ø zamonaviy pedagogik texnologiyalarning ilmiy-nazariy asoslari;

Ø pedagogik texnologiyalar konsepsiyasining rivojlanish tarixi;

Ø ta’lim jarayoniga texnologik yondashish haqida tasavvurga  ega bo‘lish;

Ø pedagogik texnologiyalarning didaktik qonuniyatlarini;

Ø o‘qitiladigan fanga tegishli ilg‘or o‘qitish texnologiyalarini;

Ø didaktik jarayonni ma’lum vaqt chegarasida loyihalanishi;

Ø o‘qitishning faol metodlarini bilish va qo‘llay olish;

Ø uy vazifalarini maqsadli, tashhisli va aniq o‘quv element turi tarzida berish, texnologiya loyihalarining mantiqiy tuzilmasi, korreksiyasi;

Ø o‘quv maqsadlari tavsiyanomasini ishlab chiqish;

Ø test topshiriqlarini talaba faoliyat darajalariga mos holda tuzish bo‘yicha ko‘nikmalarga ega bo‘lish sharti;

Ø  internet kompyuter tarmog‘idan foydalanish;

Ø o‘quv jarayoniga elektron pochtadan foydalanish bo‘yicha ko‘nikmalarga ega bo‘lish;

Ø reyting nazorati va talabalarning bilimlarini ob’ektiv baholashni bilishi kerak.

Bugungi kunda respublikamizda oliy ta’lim tizimi yangi rivojlanish pog‘onasiga ko‘tarildi: ikki bosqichli ta’lim – bakalavriat va magistratura faoliyat ko‘rsata boshladi; davlat ta’lim standartlari ishlab chiqildi; talabalarning mustaqil ta’lim olishini yakka tartibda amalga oshirish joriy etilyapti, ta’lim mazmunida fan va ishlab chiqarish integratsiyasi o‘z aksini tobora ko‘proq topmoqda; professor-o‘qituvchilarning kasbiy mahoratini oshirishga e’tibor kuchaytirilganligi ayniqsa quvonarlidir.

Ta’lim-tarbiyaviy jarayonni rivojlangan davlatlar tajribalari asosida takomillashtirish, uning ishtirokchilari – o‘qituvchi va talaba-magistr faoliyatini «sub’ekt-sub’ekt» imkoniyatlari asosida tashkil etish zarurati bugun barcha oliy o‘quv yurtlarida pedagogika va psixologiya fanlarini o‘quv rejasiga kiritish lozimligini  isbotladi. Endigi vazifa esa, bu fanlarni o‘qitishga alohida e’tibor qaratish, pedagogik faoliyatning siru-sinoatlarini tadqiq qilish asosida amaliy xulosalarni qo‘lga kiritishdir.

SHunday qilib, mamlakatimizda shaxs manfaati va ta’lim ustuvorligi e’tirof etilgan bir davrda pedagogika fani erkin shaxsni  shakllantirish qonuniyatlari, yoshlar shaxsini hayotga moslashtirishning shakl va metodlari, mazmuni va prinsiplarini o‘rganadi. Endilikda pedagogika o‘z predmeti, fanlar bilan aloqasi, pedagogik bilimlar tizimi va ularning mantiqiy tuzilmasi, nazariy pedagogik bilimlarni tarbiyaga, ta’lim amaliyotiga qo‘llash masalalariga doir muammolarni qaytadan yangicha talqinda ko‘ndalang qo‘ymoqda. Demak, pedagogikada tadqiqotlarning dolzarbligi, bir tomondan, jamiyat ehtiyoji – o‘quv-tarbiya tizimini yanada rivojlantirish bilan, boshqa tomondan esa, pedagogik bilimlarning yangilanish va rivojlanish darajasi bilan belgilanar ekan.

3.                     Bilimlarni baholashga obьektiv yondashuvda o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyati.

Ta‘lim – tarbiya jarayonining hamma tomonlari umumsinf o’quvchilari jamoasiga xos xususiyatlarga amal qilgan holda yo’lga qo’yiladi. Ammo, har bir o’quvchi (talaba) o’ziga xos jismoniy, axloqiy, aqliy, ruxiy va boshqa xususiyatlarga egaki, bu uning o’quv faoliyatiga katta ta‘sir etadi. Shu boisdan ta‘lim jarayonida (sinf) guruhdagi o’quvchi-talabalarning o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda ish ko’rish muhim didaktik ahamiyatga ega.

Ta‘limning muvaffaqiyatli bo’lishida o’quvchilarning o’ziga xos xususiyatlarini kuzatish va o’rganish hamda shu xususiyatga mos muomala qilish hal qiluvchi o’rin tutadi.

Dars davomida har bir o’quvchining o’ziga xos xususiyatlarini to’la hisobga olish juda qiyin va har doim ham buning iloji bo’lavermaydi.

O’qituvchi o’quvchi-talabalarni darsdagi va amaliy mashg’ulotlar jarayonidagi ishini, uy vazifalarini bajarishini kuzatadi, ularning bilimi, yozma ishlari, bajargan topshiriqlarini, chizmalarini tekshiradi. Darsdan tashqari vaqtlarda o’rtoqlari va boshqalarga bo’lgan munosabati, xulqi, irodaviy sifatlarini o’rganadi, ular bilan suhbatlashadi. Kuzatish jarayonida pedagog o’quvchining kuchli va ojiz tomonlarini, uning qiziqishlari, tafakkuri, nutqi, xotirasi, diqqati, xayoliga mos bo’lgan xususiyatlarni bilib oladi, o’quvchilarning hayotiy va mehnat qobiliyatini o’rganadi. Mohir pedagog o’quvchilar psixologiyasini ham yaxshi o’rganib, ularda fanni o’zlashtirish darajalarini qay darajada oshirish yullarini topadi. Shuningdek, tarbiyasi og’irroq yoki sho’xroq o’quvchi-talabalar bilan qanday muomala qila olish yo’llarini mukammal o’rganib chiqadi va ular bilan yaxshi munosabatni yo’lga quyadi.

Darsda va uy vazifalarida differentsiallashgan ta‘lim elementlarini qo’llanishi o’quvchilarning o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olishning muhim vositasidir.

Ta‘limning o’quvchilarga mos bo’lishi qoidasi bu- o’quv materiallarining mazmuni, uning hajmi, xarakteri, u yoki bu sinf o’quvchilarining jismoniy rivoji, aqliy qobiliyati, umumiy tayyorgarligi-saviyasi va imkoniyatlariga loyiq bo’lishi tushuniladi.

Ta‘limning moslik qoidasida ta‘limning ikki tomoni e‘tiborda tutiladi:

1) Ma‘lum sinf yoki guruh uchun belgilangan o’quv materiallarining xarakteri, mazmuni va hajmi shu sinf o’quvchilarining yosh xususiyatlariga mos bo’lishi;

2) Har bir sinf uchun belgilangan bilim hajmi shu sinf o’quvchilarining saviyasiga mos bo’lishi lozim. Shuningdek, mashg’ulot mavzulari o’quvchi-talabalarning o’zlashtirishi uchun oddiydan murakkabga tomon o’rgatilishi lozim, ya‘ni har bir predmetni o’rganish osondan qiyinga tomon tashkil etilishi maqsadga muvofiqdir.

Ilg’or klassik pedagogika namoyondalari ta‘limning o’quvchilarga mos bo’lishi yuzasidan bir qator qoidalar ishlab chiqqanlar. Ularga «Osondan qiyinga qarab borish», «Ma‘lumdan noma‘lumga qarab borish», «Soddadan murakkabga qarab borish» qoidalari kiradi.

Moslik qoidasi yana bir qancha talablarga amal qilishni taqozo etadi. Ayniqsa mashg’ulot davomida bilimlarni o’quvchi-talabalar puxta o’qib olishlariga imkoniyat yaratish uchun aniq va mustahkam rejaga amal qilinishi, bayon qilinayotgan mavzulardan lo’nda xulosalar chiqarish; materiallarning ishonchli bo’lishi uchun omil, misol va dalillar keltirish – ko’rgazmali qurollardan foydalanish bayon qilinayotgan materiallarni turmush bilan, o’quvchilarning shaxsiy tajribalari bilan bog’lab olib borish talab qilinadi. Shuningdek, o’qitish usullari o’quv materialining xarakteriga mos holda to’g’ri tanlangan bo’lmog’i lozim.

Bilimlarni o‘zlashtirish nazoratining yangi, ilg‘or vositalarini kiritadigan reyting tizimidan samarali foydalanishni o‘rganish ham juda muhimdir. Talabalar bilimlari sifatini nazorat qilishning reyting tizimi deganda har bir talabani o‘qitishning borishi va natijalarini baholashga bir xil shaklda yondashuvni o‘rnatadigan o‘zaro bog‘liq ko‘rsatmalar, qoidalar majmuasi tushuniladi.

 Oliy o‘quv yurtlarida reyting nazorati tarkibida quyidagilar ifodalanadi:

 - nazorat turlari (joriy, oraliq va yakuniy);

 - nazorat usullari (og‘zaki, yozma, pedagogik test o‘tkazish, ma’lum amallarni bajarish);

 - davriylik va o‘qitish davri mobaynida baholashlarning eng kam soni;

 - baholash mezoni;

 -o‘qitilayotgan fan bo‘yicha yakuniy bahoga talabaning ayrim baholarini birlashtirish qoidalari;

 - natijalarni rasmiylashtirish qoidasi va boshqa ko‘rsatmalar.

 Oliy o‘quv yurtlarida reyting tizimini kiritishning maqsad va vazifalari, odatda quyidagi natijalarga erishish uchun shart-sharoitlar yaratishdan iborat:

 - talabalar tomonidan davlat ta’lim standartlari talablarining o‘zlashtirilishi;

 - bilimlarni baholashning xolisligi va uzluksizligini ta’minlash;

 - talabalardagi bilish faoliyatining faollashuvi, ularda o‘qishda yutuqlarga erishishga intilishning shakllanishi, ta’limga musobaqa hissini kiritish, mustaqil ishga muntazam jalb qilish;

 - o‘qish jarayonidagi yutuqlar bo‘yicha talabalar o‘rnini aniqlash bilan o‘quv faoliyati natijalarini muvofiqlashtirish, ularni o‘qishdagi yutuqlari uchun rag‘batlantirish;

 - o‘qitish natijalarining taqqoslanishini ta’minlash.

 Talabalar bilimlarini baholashning ilg‘or reyting tizimi quyidagi asosiy talablarga javob berishi kerak:

 - uzluksiz ta’lim bosqichining o‘ziga xosligini inobatga olishi;

 - o‘quv fanining alohida qismlarini emas, balki yalpi nazoratini amalga oshirishi;

 - talabalarni o‘qishdagi yutuqlari bo‘yicha yaxshiroq tabaqalash maqsadida baholarning ko‘p balli mezoni qo‘llanishi;

 - pedagog tomonidan qo‘yiladigan birlamchi baho murakkab matematik hisoblashlar bilan bog‘liq bo‘lmasligi (o‘quv vaqtining sarflanishini talab etadigan). U pedagog tomonidan o‘quv muassasasida oldindan ishlab chiqilgan mezonlar asosida qo‘yiladi;

 - har bir o‘quv yurtining uslubiy idorasi ma’muriyat ko‘rsatmalari asosida yoki o‘zining qaroriga binoan natijalari yakuniy reyting baholashga kiradigan, o‘qitish davridagi barcha fanlar bo‘yicha og‘zaki, yozma va test nazoratlarining eng zarur majburiy sonini o‘rnatadi;

 - oliy o‘quv yurtining reyting tizimlari ma’lum bosqich chegarasida o‘qitish natijalarining taqqoslanish imkonini ta’minlashi va boshqalar.

 Ma’lumki, bir xil sharoitda tegishli metodikalar va mavjud imkoniyatlardan to‘liq foydalanib o‘qitganda o‘quvchi-talabalar turli darajadagi o‘zlashtirish ko‘rsatkichlariga ega bo‘ladilar. Buning asosiy sababi ular qobiliyatlarining turliligidadir.

 

 

 

 

 

 

 

 

Glossariy

Ko‘nikma - shaxsning bilim olishi, elementar tajriba va malakaga tayanib biron ishni muvaffaqiyatli bajarish imkoniyati tushuniladi.

Malaka – bilimlarga asoslanib mashq yordamida aylangan faoliyatning avtomatlashgan komponenti hisoblanadi.

Didaktika – ta’lim va o’qitish nazaryasi hamda o’qitish jarayonida tarbiylash mazmuni ifodalovchi pedagogikaning tarkibiy qismi.

Test (inglizcha–“sinash”) – bu biror-bir faoliyatni bajarish uchun ma’lum darajadagi bilimni egallashga qaratilgan topshiriqlardir.

Fan – yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlovchi va ularning iste’molchisi

 

Foydalanilgan adabiyotlar

1.    Баркамол авлод Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. – Т.: “Шарқ” нашриёт матбаа концернининг Бош таҳририяти, 1997.

2.    . Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Ахборот технологиялари соҳасида кадрлар тайёрлаш тизимини такомиллаштириш тўғрисида»ги Қарори.  //Халқ сўзи, 2005 йил.

3.     Каримов И.А. Баркамол авлод Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. – Т.: Ўзбекистон, 1997.

4.    Толипов Ў., Баракаев М., Шарипов Ш. Касбий педагогика. (Маърузалар матни).– Т.:ТДИУ, 2001.

 

 

 

16-Mavzu

Ta’lim muhitini xususiyati. Ta’lim muhitidagi psixologik xavfsizlik.

Reja:

1.               O‘zbekistonda ta’limni tashkil etish va uning xususiyati.

2.               Ta’lim jarayonining nazariy va amaliy xususiyati.

3.               Ta’lim jarayonida AKT ning roli.

4.                Ta’lim muhitidagi psixologik xavfsizlik.

 

O‘zbekistonda ta’limni tashkil etish va uning xususiyati

O`zbekiston Respublikasi siyosiy mustaqillikni qo`lga kiritgach, ijtimoiy hayotimizning barcha sohalarida tub islohotlar amalga oshirila boshlandi. Totalitar boshqaruv usuli asosida ish yuritilayotgan xalq ta‘limi tizimida ham so`nggi o`n yilliklar davomida yuzaga kelgan muammolarni hal etish vazifasi Respublika hukumati hamda mutasaddi tashkilotlarni ta‘lim tizimida ham jiddiy o`zgarishlarni amalga oshirishga undadi. Bu boradagi sa‘i-harakatlarning samarasi sifatida 1992 yil iyul oyida mustaqil O`zbekistonning ilk «Ta‘lim to`g`risida»gi qonuni qabul qilindi. Mazkur qonun mazmunida Respublika ta‘limi tizimi, uning asosiy yo`nalishlari, maqsad, vazifalari, ta‘lim bosqichlari va ularning mohiyati kabi masalalar o`z ifodasini topdi. Biroq, 1997 yilga kelib, O`zbekiston Respublikasining «Ta‘lim to`g`risida»gi Qonuni va uning mazmunida ilgari surilgan g`oyalarning amaliyotga tadbiqi tahlil etilganda bu borada muayyan kamchiliklarga yo`l qo`yilganligi aniqlandi. O`tkazilgan tahlil natijalariga ko`ra, ta‘lim tizimida olib borilayotgan islohot aksariyat o`rinlarda chuqur ilmiy asoslarga ega bo`lmaganligi ma‘lum bo`ldi hamda kadrlar tayyorlash tizimini isloh qilish zarurligi belgilandi. Shu bois O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining IX sessiyasida yangi tahrirdagi O`zbekiston Respublikasining «Ta‘lim to`g`risida»gi Qonuni va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» qabul qilindi.

Har qanday mamlakatning kuchi uning fuqarolarining ma‘naviy yetukligi, intellektual salohiyatga egaligi bilan belgilanadi.

«Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»ning yaratilishida mazkur jihatlar to`la o`rganildi. Milliy dastur asosini O`zbekistonning taraqqiyotini ta‘minlay oladigan, uni jahonning ilg`or mamlakatlari darajasiga ko`tarilishiga hissa qo`shuvchi dadil, mustaqil fikrlovchi, bilimli, malakali mutaxassis, shuningdek, ijobiy sifatlarga ega bo`lgan kadrlarni tayyorlab voyaga yetkazish jarayoni tashkil etadi.

«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ning maqsadi – ta‘lim sohasini tubdan isloh qilish, uni o`tmishdan qolgan mafkuraviy qarash va sarqitlardan to`la xalos etish, rivojlangan demokratik davlatlar darajasida, yuksak ma‘naviy va axloqiy talablarga javob beruvchi yuqori malakali kadrlar tayyorlash Milliy tizimini yaratishdan iboratdir

O`zbekiston Respublikasi «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» tarkibiy tuzilmasi quyidagicha aks etadi (1 - chizma).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Uzluksiz ta‘limni tashkil etish muayyan tamoyillarga asoslanadi. Jumladan:

-          ta‘limning ustuvorligi;

-          ta‘limning demokratlashuvi;

-          ta‘limning insonparvarlashuvi;

-          ta‘limning ijtimoiylashuvi;

-          ta‘limning milliy yo`naltirilganligi;

-          ta‘lim va tarbiyaning uzviy bog`liqligi, bu jarayonning har tomonlama kamol topgan insonni shakllantirishga yo`naltirilganligi;

Iqtidorli yoshlarni aniqlash, ularga ta‘limning eng yuqori darajasida, izchil ravishda fundamental va maxsus bilim olishlari uchun shart-sharoitlar yaratish.

Uzluksiz ta‘lim quyidagi ta‘lim turlarini o`z ichiga oladi:

- maktabgacha ta‘lim;

- umumiy o`rta ta‘lim;

- o`rta maxsus, kasb-hunar ta‘limi;

- oliy ta‘lim;

- oliy o`quv yurtidan keyingi ta‘lim;

- kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash;

- maktabdan tashqari ta‘lim.

Maktabgacha ta‘lim bolaning sog`lom, har tomonlama kamol topib shakllanishini ta‘minlaydi, unda o`qishga intilish hissini uyg`otadi, uni muntazam ta‘lim olishga tayyorlaydi hamda bola olti-etti yoshga yetguncha davlat va nodavlat maktabgacha ta‘lim muasasalari va oilalarda amalga oshiriladi. Bu kabi ta‘lim muassasalarining faoliyatini tashkil etishda mahallalar, jamoat va xayriya tashkilotlari, xalqaro fondlar faol ishtirok etadi.

Keyingi yillarda maktabgacha ta‘lim muassasalarining yangi tarmog`i shakllanib bormoqda. Bu o`rinda «Xonadon bog`chasi» hamda «Bolalar bog`chasi – boshlang`ich maktab» majmualarini misol qilib keltirish mumkin. Maktabgacha ta‘lim muassasalarida Bblalarga tasviriy san‘at, musiqa, til va kompyuter savodxonligini o`rgatuvchi guruhlar tashkil etilmoqda. Bu kabi harakatlar maktabgacha ta‘lim yoshidagi bolalarning «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» talablari asosida ma‘naviy-axloqiy tarbiyalashga xizmat qiladi.

Umumiy ta‘lim to`qqiz yillik majburiy xarakterdagi umumiy hamda uch yillik majburiy-ixtiyoriy xarakterdagi o`rta maxsus, kasb-hunar ta‘limidan iborat. Umumiy o`rta ta‘lim boshlang`ich ta‘limni ham qamrab oladi. Mazkur bosqichda o`quvchilarning fanlar asoslari bo`yicha muntazam bilim olishlari, ularda bilim olish ehtiyojining yuzaga kelishi, asosiy o`quv-ilmiy va umummadaniy bilimlarning o`zlashtirishlari, milliy va umumbashariy qadriyatlarga asoslangan ma‘naviy-axloqiy fazilatlar, mehnat, ijodiy fikrlash, atrof-muhitga ongli munosabatda bo`lish, shuningdek, kasb tanlash ko`nikmalarining shakllanishi uchun pedagogik shart-sharoit yaratiladi. Davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi attestat o`quvchilarning umumiy o`rta va o`rta maxsus, kasb-hunar ma‘lumotiga egaliklarini belgilaydi.

O`quvchilarni kasb-hunarga yo`naltirish vazifasi maktab jamoasi va ota-onalar hamkorligida o`quvchilarni kasb-hunarga yo`naltirish va psixologik-pedagogik tashhis markazlari rahbarligida amalga oshiriladi.

O`qish muddati uch yil bo`lgan majburiy o`rta maxsus, kasb-hunar ta‘limi uzluksiz ta‘lim tizimining mustaqil turi sanalib, umumiy o`rta ta‘lim negizida tashkil etiladi. O`rta maxsus, kasb-hunar ta‘limining ikki muhim yo`nalishi bo`lgan – akademik litsey yoki kasb-hunar kollejida ta‘lim olish o`quvchilar tomonidan ixtiyoriy ravishda tanlanadi.

Akademik litsey o`quvchilarning imkoniyatlari va qiziqishlarini hisobga olgan holda ularning jadal intellektual rivojlanishi chuqur, sohalashtirilgan, tabaqalashtirilgan, kasbga yo`naltirilgan ta‘lim olishlarini ta‘minlash maqsadida davlat ta‘lim standartlariga muvofiq o`rta maxsus ta‘lim beruvchi, yuridik maqomga ega ta‘lim muassasasidir.

Akademik litseylarda o`quvchilar o`zlari tanlab olgan ta‘lim yo`nalishi (gumanitar, texnika, agrar va boshqa sohalar) bo`yicha bilim saviyalarini oshirish hamda o`zlarida fanni chuqur o`rganishga qaratilgan maxsus kasb-hunar ko`nikmalarini shakllantirish imkoniyatiga ega bo`ladilar.

Akademik litseylar asosan oliy o`quv yurtlari qoshida tashkil etiladi. Kasb-hunar kollejlari esa o`quvchilarning muayyan kasb-hunarga moyilligi, layoqatlari, bilim va ko`nikmalarini chuqur rivojlantirish, ularning tanlangan yo`nalishlar bo`yicha bir yoki bir necha zamonaviy kasb sirlarini egallash imkonini beradi.

Kasb-hunar kolleji o`quvchilarning kasb-hunarga moyilligi, bilim va ko`nikmalarini chuqur rivojlantiruvchi, tanlab olingan kasb-hunar bo`yicha bir yoki bir necha ixtisosni egallash imkonini yaratish maqsadida tegishli davlat ta‘lim standartlari doirasida o`rta maxsus, kasb-hunar ta‘limini beruvchi, yuridik maqomga ega ta‘lim muassasasidir.

Kasb-hunar kollejlari yangi tipdagi ta‘lim muassasalari bo`lib, ularning jihozlanganlik darajasi, pedagogik tarkibning puxta tanlanganligi, shuningdek, o`quv jarayonining zamonaviy texnika va texnologiyalar yordamida tashkil etilishi alohida e‘tiborga loyiq.

Akademik litsey va kasb-hunar kollejlarining bitiruvchilariga davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi diplomlar beriladi. Ushbu diplomlar asosida bitiruvchilar ta‘limning keyingi bosqichlarida o`qishni davom ettirish yoki egallangan ixtisos va kasb-hunar bo`yicha mehnat faoliyati bilan shug`ullanish huquqini qo`lga kiritadilar.

Oliy ta‘lim o`rta maxsus, kasb-hunar ta‘limi negiziga asoslanib, ikki bosqich (bakalavriyat hamda magistratura)da tashkil etilib, mutaxassisliklar yo`nalishlari bo`yicha xalq xo`jaligining turli sohalariga oliy ma‘lumotli mutaxassislarni tayyorlaydi. Oliy ta‘lim muassasalariga talabalar qabul qilish davlat grantlari negizida va pullik-shartnomaviy asosda amalga oshiriladi.

Bakalavriat - mutaxassisliklar yo`nalishi bo`yicha fundamental va amaliy bilim beradigan, ta‘lim olish muddati kamida to`rt yil davom etadigan tayanch oliy ta‘lim.

Bakalavr darajasiga ega bo`lgan shaxs oliy ta‘lim tizimi yo`nalishidagi o`zi tanlagan soha bo`yicha oliy ma‘lumotli mutaxassis hisoblanadi va davlat klassifikatorida belgilangan lavozimda ishlash huquqiga ega bo`ladi.

Magistratura aniq mutaxassislik bo`yicha fundamental va amaliy bilim beradigan, bakalavriyat negizida ta‘lim muaddati kamida ikki yil davom etadigan oliy ta‘lim bo`lib, magistraturadagi tahsil yakuniy klassifikatsion davlat attestatsiyasiga muvofiq olib boriladi.

Magistr bakalavr darajasidagi mutaxassisdan farqli ma‘lum ixtisoslik bo`yicha ta‘lim olgan yuqori malakali mutaxassis hisoblanib, u ilm-fan sohasida, ishlab chiqarishning mas‘uliyatli lavozimlarida faoliyat ko`rsatadi. U aspiranturaga kirish huquqiga ega.

 

Ta’lim jarayonining nazariy va amaliy xususiyati.

Ta’limning asosiy vazifalaridan biri insoniyat xozirgacha erishgan ilmiy bilimlar va fan texnikaning yutuqlari bilan yosh avlodni qurollantirishdir. Yosh avlodda shunday bilimlar tizimini yaratish lozimki, bu bilimlar ularning keyingi rivoji uchun asos bo‘lib xizmat qilsin. Xozirgi kunda bilimlar xajmi, axborotlar xajmi tobora oshib borayotgan bir davrda ta’lim tizimi talabalarga berilishi kerak bo‘lgan bilimlar, malaka va ko‘nikmalar xajmini belgilash hamda bu jarayonda kaysi omillarni xisobga olish kerak degan masalalarni echimini topish ustida bosh qotirmoqda. Zaruriy bilimlar xajmini belgilash va shu bilan bir qatorda o‘qish muddatini aniqlash eng muxim masalalardan biri. Ta’lim jarayonida biror fan soxasidagi insoniyat tomonidai erishilgan hamma narsalarni o‘rganish kerak deb uylash mo‘tlaqo noto‘g‘ri bo‘lar edi. O‘quv jarayonida eng asosiy, eng muxim bilimlar fanlarning asoslari o‘rganiladi. Ammo shunga qaramay xozirda o‘rganish zarur bo‘lgan yangi-yangi fanlarning tarmoqlari (eqologiya, EXM, oila psixologiyasi, iqtisod asoslari, ma’naviyat asoslari) vujudga kelmokdaqi ular ta’lim xajmini benixoya kengayishiga sabab bo‘lmoqda. Bunday. muammolar xozirda deyarli barcha davlatlarda mavjud va har bir davlat bu muammolarni o‘z imkoniyatlaridan kelib chiqqan xolda xal etishga haraqat qilmokda. Biz bu muammolarni ta’lim tamoyillarini (prinsiplarini) bo‘zmagan xolda, yosh avlodning sog‘lig‘iga ziyon etkazmagan xolda echimini topishga haraqat qilmoqdamiz.

Ta’limning asosiy maqsadi - zamonaviy ilmiy bilimlarni egallagan mustaqil fikrlash va muammolarni echish imkoniyatiga ega bo‘lgan ma’naviy jixatdan boy shaxslarni shakllantirishdir. Jamiyat rivojlanar ekan, xayotiy talablarning darajasi ham ortib boradi. Demak. ilmiy bilimlarning xajmi kengayib, ilmiylik darajasi chuqurlashib borar aqan, mantiiy fikrlash va muammolarni tezda xal etishga bo‘lgan talab yanada kushib boradi Bu fikrdan kelib chiqqan xolda ta’lim tizimi bugungi kun talabinigina xisobga olgan xolda emas, balki kelajak talablarini aniqlagan va xisobga olgan xolda ish olib borishi kerak degan xulosaga kelamiz. CHunki, bugungi kun talablari kelajakda jamiyatning asosiy o‘zagiga aylanadi. Demak, ta’lim tizimi talabalarni bugungi kundagi xayotga emas, balki kelajakdagi xayotga tayyorlashi lozim. Bu ham ta’limning o‘ziga xos xususiyatlaridan biridir.

Ta’limning yana bir o‘ziga xos xususiyati uning tarbiyaviy xarakterga ega ekanligidir. Har qanday tarbiya asosida bilim mavjud bo‘lganidek har qanday ta’lim o‘zida ma’lum tarbiyaviy ta’sirni mujassamlashtiradi. Bilimlarning talabaning faqat fikrlash kobiliyatiga emas, balki ichki kechinmalariga, xis-tuyg‘ulariga,  fazilatlariga ham o‘z ta’siriii o‘tkazadi. Ayniksa, gumanitar fanlarni o‘rganish talabannng ma’naviyatini shakllanishida ahamiyatlidir. SHuning uchun ta’lim muassasalari tarixan faqat ilm maskanlarigina bo‘lib qolmasdan, balki tarbiya uchoqlari sifatida ham qabul qilingan. Ta’lim va tarbiya bir jarayonining ikki tomoni bo‘lib, biri-birini tuldirib keladi

Albatta ta’lim tizimini samarali bo‘lishi pedagog kadrlarning tayyorgarlik darajasiga ham bog‘liq. Pedagog bnrinchi galda o‘z kasbini sevishi, xurmat qilishi, talabaga katta qiziqish va mehr bilan qarashi, jamiyat oldidagi o‘zining katta mas’uliyatini xis qila olishi shart. Pedagog har bir talabaning bilimi va tarbiyalanganlik darajasini aniqlay olishi va xisobga olishi. O‘quv materiallarini to‘g‘ri tanlay bilishi, taxlil qila olishi va umumlashtira bilishi pedagogik maxorat uchun zarur bo‘lgan ta’lim usullari. vositalari va shaklarini mukammal bilishi, talabaga nisbatan talabchan bo‘lishi pedagogik vaziyatga karab ulardan o‘rinli foydalana olishi. O‘z faoliyatini taxlil qila olishi xulosalar chikara olishi kerak.

Ta’limning mazmuni: o‘quv rejalarida, dasturlarda va darsliklarda aks ettirilgandir.

O‘quv rejasi-muayyan o‘quv yurtida o‘rganilayotgan o‘quv predmetlari aytib o‘tiladigan, ularni o‘quv yillari bo‘yicha o‘tish izchilligi hamda bir o‘quv yiliga yoki har bir xaftaga ajratilgan soatlar soni ko‘rsatilgan davlat xujjati o‘quv rejasi deb aytiladi.

O‘quv predmeti o‘ziga tegishli fan asoslarini mujassamlashtirgan

bo‘ladi. Fanning asosiy tushunchalar tizimi, asosiy qoidalar va xulosalar unda o‘z aksini topadi.       

O‘quv dasturi -o‘quv dasturi davlat xujjati bo‘lib, unda har bir o‘quv predmetining mazmuni ochib beriladi va o‘quv yilida o‘zlashtirilib olish uchun zarur bo‘lgan bilim. Ko‘nikma va malakalar xajmi ko‘rsatiladi. Dasturlar bir tipdagi hamma o‘quv muassasalari uchun yagona, uning to‘la xajmda bajarilishi majburiy. Bu eng muxim qoida bo‘lib, uzluksizlikni ta’minlaydi. Dastur tushuntirish xatidan, bo‘lim va mavzular bo‘yicha taxminiy soatlar xisobidan, dastur materiallari va tavsiya qilinadigan adabiyotlar ruyxatidan iborat bo‘ladi, darsliklar va o‘quv qo‘llanmalari-maxsus ravishda talabalar uchun yozilgan kitob  darslik  deb   ataladi. Unda o‘quv dasturining barcha materiallarini batafsil va izchillik bilan ochib beriladi. Darsliklar o‘quv materialini tezroq, to‘laroq va chuqurroq egallab olishga yordam beruvchi o‘quv qo‘llanmalari bilan to‘ldirilishi mumkin.

 Har bir fan o‘zining tushunchalariga ega. Mana shu asosiy tushunchalar har bir fanning o‘zagini tashkil etadi.Masalan: matematikada qushish, ayirish, ko‘paytirish, bo‘lish, ildiz kabi tushunchalar mavjud. Ximiya fanida reaksiya, ishkor, kislota, tuz kabi tushunchalar ishlatilad. Pedagogika fani ham o‘zining asosiy tushunchalariga ega. Ularni ba’zan kategoriyalar deb ham ataladi.

A) Malumot ta’lim tarbiya natijasida olingan va sistemalashtirilgan bilim, xosil qilingan ko‘nikma va malakalar hamda tarkib topgan dunyoqarashlar majmui. Ma’lumot ta’lim asosida amalga oshiriladi va shaxsning qobiliyati hamda iste’dodi rivojlantiriladi.

B) Ta’lim - maxsus tayyorlangan kishilar raxbarligida o‘tkaziladigan, talabalarni bilim, ko‘nikma va malakalar bilan qurollantiradigan va shuning bilan birga, ularning bilim bilish qobilyatini ustiradigan, ularning dunyoqarashini tarkib toptiradigan jarayondir. Ta’lim jarayoni pedagog va talabalarning birgalikdagi faoliyati natijasida vujudga keladi.

C) Pedagogning ma’lum maqsadi sari yunaltirilgan faoliyatini o‘tish deb ataladi. O‘quv jarayoni pedagogning raxbarligida olib boriladi. Talabaning o‘quv jarayoni davomidagi faoliyatini ataladi. O‘rganish o‘qish talabaning faol ishtirokini talab etadigan murakkab jarayondir.O‘qish o‘rganish faoliyati talabaning mustaqil ta’lim olishida ham namoyon bo‘ladi.

D) Didaktikaning tamoyillari- komil insonni tarbiyalashda o‘qish va o‘tish jarayonining xususiyatlari, talabalar tomonidan ilmiy bilimlarning o‘zlashtirilishi, egallanishi lozim deb topilgan malaka va ko‘nikmalarni xosil qilishning asosiy kopun va qoidalarini o‘z ichiga oladi. SHu bilan birga didaktika tamoyillari har ikkala faoliyatyi, ya’ni pedagog va talaba tomonidan o‘z oldiga kuyilgan vazifalarni muvaffaqiyatli amalga oshirish imkoniyatini beradigan bir qancha talablarni ham umumlashtirib beradi.

Demak, o‘qitish tamoyillari ta’limning eng muxim masalalarini nazariy va amaliy jixatdan to‘g‘ri xal qilishning asosiy negizi xisoblanadi.

D) “Metod”- so‘zi grekcha-methods so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, yul-yo‘riq degan ma’noni anglatadi. O‘qitish metodi deganda ta’lim yasarayonida pedagog va talabalarning ko‘zlangan maqsadga erishish uchun karatylgan birgalikdagi faoliyat usullari tushuniladi. Demak o‘tish metodlari pedagogning dars jarayonida talabalarda bilim, malaka va ko‘nikmalfni xosil qilish faoliyatida kullaniladigan yul-usullarini o‘z ichiga oladi.

Ta‘lim tizimida o’quvchilarga bilim berishning eng qulay imkoniyatlarga asoslangan holda o’qitish usullarini quyidagi turlarga bo’lib o’rganamiz.

1. Ta‘limning og’zaki usullari.

2. Ta‘limning ko’rgazmali usullari.

3. Ta‘limning amaliy usullari.

4. Ta‘limning muammoli-izlanish va reproduktiv usuli.

5. Ta‘limning induktiv va deduktiv usuli.

6. O’quvchilarning o’quv faoliyatlarini rag’batlantirish va tanbeh berish usullari.

7.  O’qitishda nazorat va o’z-o’zini nazorat qilish usuli.

8. Kitob bilan ishlash usuli.

Ta‘limning og’zaki usullari. O’qitishning og’zaki usullari ta‘limda doimo eng ko’p qo’llanib kelinmoqda. Didaktikada o’qitishning og’zaki usullari uch turga: o’qituvchining hikoyasi, suhbat va maktab ma‘ruzasiga ajratiladi. Og’zaki bayon qilish usulida ikki faoliyatning, ya‘ni bir tomondan o’qituvchining o’quv materiallarini mohirlik bilan og’zaki bayon qilib berishi va ikkinchi tomondan, bayon qilinayotgan materiallarni o’quvchilar diqqat bilan tinglab, ongli va mustahkam o’zlashtirishlari birligiga amal qilinadi. Og’zaki bayon qilishda (tushuntirishda) o’qituvchi o’quvchilarning psixologik va yosh xususiyatlarini yaxshi bilishi, tushuntirishda ularning diqqatini tez jalb etishi va bilishga doir ishlarni faollashtirish zarur.

Hikoya. Bu usul maktab ta‘limining hamma bosqichlarida qo’llaniladi. Boshlang’ich sinflarda bu juda qisqa va aniq, yuqori sinflarda esa katta materiallarni bayon qilishda to’liq hikoyadan foydalaniladi. Hikoya yakunlangach, u suhbat va tushuntirishlar bilan to’ldiriladi.Hikoyada o’qituvchining nutqi yorqin, aytgan so’zlari bolalarga tushunarli bo’lishi kerak. Boshqacha qilib aytganda, hikoya qilish - o’qituvchi tomonidan yangi o’tilayotgan mavzuga oid omil, hodisa va voqealarning yaxlit yoki qismlarga bo’lib, obrazli tasvirlash yo’li bilan ixcham, qisqa va izchil bayon qilinishidir.

O’quv materiallarini tushuntirish - o’qituvchi tomonidan o’tilayotgan mavzuning mazmunini xarakterlaydigan tushuncha, ta‘rif, qonun va qoidalarni uqtirishdir.

O’quv ma‘ruzasi. Ushbu usuldan yangi bilimlarni o’zlashtirish va mustahkamlash, ko’nikma va malakalar hosil qilish uchun foydalaniladi. Agar hikoya darsning bir qisminigina egallasa, ma‘ruza odatda, ularni to’la qamrab oladi. Ma‘ruza asosan, umumiy o’rta ta‘lim maktablarining yuqori sinflarida, o’rta maxsus kasb-xunar kollejlari va akademik litsey hamda oliy o’quv yurtlarida o’qiladi.

Suhbat. Suhbat ta‘limning keng tarqalgan usuli bo’lib, darsning istalgan bosqichida qo’llanishi mumkin. Ko’pincha, bu usul savol-javob usuli deb ham yuritiladi. Suhbatning to’rt xil turi mavjud bo’lib, ular: yangi bilimlar berishda, bilimlarni mustahkamlashda, olingan bilimlarni tekshirishda, o’tilgan materiallarni takrorlashda qo’llanadigan suhbatlardir. O’qitish jarayonida o’rganilayotgan mavzu yuzasidan kirish, asosiy va yakunlovchi suhbatlar ham qo’llaniladi. Suhbat mustahkamlovchi metod sifatida bilimlarni tekshirish va baholashda ham o’tkaziladi.

Ta‘limning ko’rgazmali usullari. O’qitish jarayonida ko’rgazmalilik usulidan foydalanishning muhimligi o’qituvchining o’rganilayotgan narsa va hodisalarni hissiy idrok etishga, ularni kuzatib mushohada qilishga o’quvchini undash, mantiqiy va nazariy elementlarning birligiga ishonch hosil qilishga, shuningdek, nazariy bilimlarni amaliyotda qo’llay olishga o’rgata bilishi bilan izohlanadi.

Ta‘lim jarayonida ko’rgazmalilik usuli namoyish etish, illyustratsiya va ekskursiya tariqasida olib boriladi. O’qitishda namoyish etish usulidan foydalanish materiallarning xarakteriga – mazmuni, shakli va hajmiga bog’liqdir. Ko’rgazmali materiallar xarakter e‘tiboriga ko’ra ikki turda bo’ladi:

1. Aslicha ko’rsatilishi mumkin bo’lgan buyum va narsalar: o’simliklar, hayvonlar, ma‘danlar, kollektsiyalar, asbob va mashinalar, modellar va h.k.

2. Tasviriy-ko’rgazmali materiallar: buyum, narsa va hodisalarning tasvirini ifodalovchi materiallar: rasm, surat, diafilm, kinofilm, jo’g’rofiya va tarix kartalari, chizmalar, jadvallar, diagrammalar va h.k. Tasviriy - ko’rgazmali materiallar – illyustratsiya materiallari deb ham ataladi. Ta‘lim jarayonida tasviriy – illyustratsiya materiallaridan foydalanish keng qo’llaniladi.

Ekskursiya ta‘lim va tarbiya ishlarining shunday turidirki, bu usul bilan o’rganilayotgan narsa va hodisalarni tabiiy sharoitda (tabiatni kuzatish, zavod, fabrika) yoki maxsus muassasalarga (muzey, ko’rgazmalar) tashkiliy ravishda boriladi.

Ta‘limning amaliy usullari. O’qitishning amaliy usullariga yozma mashqlar (masalalar yechish, chizmalar tayyorlash), tajriba – laboratoriya tipidagi mashqlar (frontal tajribalar, laboratoriya ishlari, amaliyot, o’qitishning texnik vositalari va boshqalar); mehnat topshiriqlarini bajarish usullari kiradi. Amaliy metodlar o’qitishning og’zaki va ko’rsatmali metodlari bilan uzviy birlikda qullaniladi. O’qitishning amaliy usullaridan foydalanishning ijobiy tomoni o’quvchilarni tevarak-atrofdagi narsa va hodisalarni mustaqil kuzatishga bo’lgan qiziqishini kuchaytiradi, ularda mustaqillik, faollik va tashabbuskorlik ortadi. Amaliy ish tajribalari – ko’nikma, malakalari, hosil qilinadi va mehnat madaniyati rivojlanadi.

Ta‘limning muammoli-izlanish va reproduktiv usuli.

O’qitishning reproduktiv va muammoli-izlanish usullari o’quvchilarning yang itushuncha, hodisa va qonunlarni bilishdagi ijodiy faolliklari darajasini baholash asosida qismlarga ajratiladi. Reproduktiv usullar birinchi navbatda, o’quvchilarning o’quv materiallarini mustahkamroq eslab qolishlarini ta‘minlash, bilishga doir faoliyatni bevosita boshqarish, kamchiliklarni tez aniqlash uchun amaliy ko’nikma va malakalarni tarkib toptirish maqsadida qo’llaniladi. Reproduktiv tipidagi amaliy mashqlar shunisi bilan farqlanadiki, bu ishlarning davomida o’quvchilar namunaga ko’ra ilgari yoki yaqindagina o’zlashtirilgan bilimlarni qo’llaydilar.

Muammoli vaziyat - o’quvchining ma‘lum psixik holatidir. Bunday holat ma‘lum topshiriqni bajarish jarayonida ziddiyatni anglash tufayli vujudga keladi. O’quvchilarning fikrlash faoliyatida muammoli vaziyatlarning shakllanishi ularning shaxsida qiziquvchanlik, o’tkir zehnlilik, mustaqillik, o’qishga qiziqish va mustaqil izlanish kabi fazilatlarni tarbiyalaydi.

Ta‘limning induktiv va deduktiv usuli. O’qitishning induktiv va deduktiv metodlari o’quv materiali mazmunining xarakteri va mantig’ini yoritish usulidir. Induktiv metodda o’qituvchi avval faktlarni tushuntiradi, tajribalarni, ko’rsatmali qo’llanmalarni namoyish qiladi va umumlashtiradi.

Deduktiv metod - o’qituvchining avval umumiy qoidalarni, ta‘riflarni aytishi, keyin asta-sekin xususiy hollarni, muayyan vazifalarni keltirib chiqarish usulidir. Induktiv yoki deduktiv usullarni qo’llash o’rganilayotgan mavzu mazmunini ochishda xususiydan umumiyga yoki umumiydan xususiyga o’tishning qaysi birini tanlashni anglatadi.

O’qitishda nazorat va o’z-o’zini nazorat qilish usuli.

O’qitish tizimida barcha ta‘lim muassasalarida ta‘lim jarayonining samarali bulishi uchun nazorat ta‘lim jarayonining ajralmas qismi bo’lib, nazorat qilish tufayli o’qitishdagi o’zaro muloqot, o’qitishning borishini jadal boshqarish va kamchiliklarni o’z vaqtida tuzatish, yangi darsga aniq vazifalar qo’yish imkonini beradi. Nazorat ham bir qancha turlarga: og’zaki, yozma va laboratoriya turlarga bo’linadi.

O’qituvchi yoshlarni o’z-o’zini nazorat qilishga o’rgatishda o’z-o’zini to’g’ri baholay bilishga, hayotda o’zi intilishi lozim bo’lgan idealni aniq tushungan holda o’zidagi ijobiy sifatlarni va mavjud kamchiliklarni ko’ra olish mahoratini shakllantirmog’i lozim. Nazorat va o’z-o’zini nazorat qilish uslublarini o’zaro mohirona biriktirish barcha o’quv fanlari bo’yicha ta‘lim samaradorligini oshirishga yordam beradi.

Ta’lim jarayonida AKT ning roli.

Bugungi kunda taraqqiyotni axborot-kommunikatsiya texnologiyalarisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. O‘zbekistonda ta’limni axborotlashtirish masalalariga katta e’tibor qaratilmoqda. Prezidentimiz Islom Karimovning 2012-yil 21-martda qabul qilingan “Zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini yanada joriy etish va rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori masofaviy o‘qitish tizimini shakllantirish, zamonaviy ta’lim resurslari va portallar yaratish hamda ta’limni yanada axborotlashtirishda muhim omil bo‘lmoqda.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori. 27.01.2010 yil.

«Barkamol avlod yili» davlat dasturi to‘g‘risida qonun hujjatida ham quyidagi qarorlar keltirilgan: “ta’lim jarayoniga yangi axborot-kommunikatsiya va pedagogik texnologiyalarni, elektron darsliklar, mulьtimedia vositalarini keng joriy etish orqali mamlakatimiz maktablarida, kasb-hunar kollejlari, litseylari va oliy o‘quv yurtlarida o‘qitish sifatini tubdan yaxshilash, ta’lim muassasalarining o‘quv-laboratoriya bazasini zamonaviy turdagi o‘quv va laboratoriya uskunalari, kompьyuter texnikasi bilan mustahkamlash, shuningdek, o‘qituvchilar va murabbiylar mehnatini moddiy hamda ma’naviy rag‘batlantirish bo‘yicha samarali tizimni yanada rivojlantirish;

zamonaviy axborot va kommunikatsiya texnologiyalari, raqamli va keng formatli telekommunikatsiya aloqa vositalari hamda Internet tizimini yanada rivojlantirish, ularni har bir oila hayotiga joriy etish va keng o‘zlashtirish;”.

Mamlakatimizda axborot-kommunikatsiya texnologiyalari asosida elektron ta’lim resurslarini ishlab chiqish, takomillashtirish va ta’lim jarayoniga joriy etish orqali umumiy o‘rta ta’lim sifatini oshirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi huzurida Multimediali umumta’lim dasturlarini rivojlantirish markazi tashkil etildi.

Markaz dasturlar va loyihalarni amalga oshirish uchun barcha zarur jihozlar bilan ta’minlangan. Bu yerda umumta’lim resurslari va portallari uchun videoroliklar va multimediali ta’lim materiallarini yozish, montaj qilish va ularga ishlov berish bo‘yicha multimedia studiyasi faoliyat yuritmoqda. Tasvirga tushirilayotgan ko‘plab multimedia materiallari va videoroliklar davlat ta’lim standartlariga muvofiq tuzilgan umumta’lim dasturining turli fanlari bo‘yicha mukammal video-darslar vazifasini o‘taydi. Har bir bunday video-darsni yaratishda poytaxtimiz umumta’lim maktablarining tajribali va tashabbuskor pedagoglari ishtirok etgani nafaqat loyihaning muvaffaqiyatli amalga oshirilishiga xizmat qildi, balki barcha roliklarning asosi va tuzilishi pedagogik nuqtai nazardan qiziqarli va to‘g‘ri bo‘lishini ta’minladi.

Texnik imkoniyatlari eng yangi dasturlar, shu jumladan, ilg‘or grafik va video tahrir qilish dasturlari bilan ishlash imkonini beradigan yangi kompyuter jihozlari sotib olindi. Barcha materiallar va tayyor resurslar markazning zararli dasturlardan uch darajali himoya tizimiga ega bo‘lgan virusga qarshi dasturlar bilan himoyalangan veb-serverlarida saqlanadi. Muassasaning mustahkam moddiy-texnik bazasi yuqori sifatli axborot mahsulotlari yaratish imkonini beradi. O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligining rasmiy veb-sayti va axborot-ta’lim portali shular jumlasidandir.

Bugungi kunda xalqaro miqyosda e’tirof etilgan MOODLE – o‘qitishni boshqarish tizimi negizida Xalq ta’limi vazirligining masofaviy ta’lim tizimini yaratish bo‘yicha ishlar davom ettirilmoqda. Masofadan o‘qitishning muhim maqsadlaridan biri nafaqat ta’lim jarayonining barcha ishtirokchilariga, shu jumladan, maktab, litsey, kasb-hunar kollejlari o‘quvchilari, pedagoglar va hatto ota-onalarga ta’lim resurslaridan bevosita va bepul foydalanish, balki elektron ta’lim resurslari sifatini yaxshilash bo‘yicha o‘z takliflarini bildirish imkoniyatini yaratishdan iborat. Internet tarmog‘idagi ta’lim resursi sahifasiga kirib, o‘quvchi bu yerda har qanday darslikning elektron shaklini topishi, matematika fanidan uyga berilgan vazifadan bir nechta misollar yechishi, kimyo fani bo‘yicha laboratoriya ishi to‘g‘risida videorolik tomosha qilishi mumkin. Bundan tashqari, markazda xalq ta’limi tizimi xodimlari va pedagoglar uchun ta’lim jarayonida qo‘llanilayotgan yangi axborot-kommunikatsiya texnologiyalari bilan tanishish va ulardan foydalanishni o‘rganish imkonini beruvchi trening kurslari ishlab chiqilmoqda va o‘tkazilmoqda.

– Yaqinda biz elektron interfaol doskalardan foydalanish bo‘yicha kurs tashkil etdik, – deydi Multimediali umumta’lim dasturlarini rivojlantirish markazining treninglarni ishlab chiqish va o‘tkazish bo‘limi boshlig‘i Abdimutalib Nazirboyev. – Kursda poytaxtimiz umumta’lim maktablari pedagoglari o‘qitildi. Trening davomida ular interfaol doskalar tuzilishi va imkoniyatlari to‘g‘risida asosiy nazariy bilimlar hamda ulardan dars davomida foydalanish bo‘yicha amaliy ko‘nikmalarga ega bo‘ldi. Bundan tashqari, maktab o‘qituvchilari ishtirokida elektron ta’lim resurslarini yaratish bo‘yicha mashg‘ulotlar o‘tkazilib, ishtirokchilar mualliflik elektron resurslari uchun asos bo‘ladigan ssenariylar yozish va maketlar yaratishni o‘rgandilar. Eng yaxshi ishlar Xalq ta’limi vazirligining axborot-ta’lim portalida joylashtiriladi.

Toshkent shahar 69-umumta’lim maktabi biologiya fani o‘qituvchisi Mohiba Po‘latova yaratgan “Laboratoriya ishi shaklidagi dars” nomli elektron resurs eng namunali ishlardan biri bo‘ldi. Mazkur dars jarayonida har bir o‘quvchi mikroskop qurilishi haqida tushunchaga ega bo‘lib, olgan bilimlarini amalda qo‘llay oladi.

Bundan tashqari, Prezidentimiz Islom Karimovning 2012-yil 10-dekabrda qabul qilingan “Chet tillarni o‘rganish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qaroriga muvofiq markazda umum ta’lim maktablari boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun chet tillarni o‘rganish bo‘yicha elektron resurslar va multimediali qo‘llanmalar ishlab chiqish ishlari olib borilmoqda. Bugungi kunda umumta’lim maktablari ikkinchi sinf o‘quvchilari uchun elektron ingliz tili alifbosi ishlab chiqildi.

Muxtasar aytganda, axborot texnologiyalarining rivojlanishi va keng ommalashishi ta’lim jarayonida yangi usul va uslublar, axborot va uslubiy resurslar to‘plash vositalari bo‘lgan mediatekalar va kutubxonalar yaratishga ko‘maklashmoqda

Mamlakatimizda navqiron avlod ta’lim-tarbiyasi, ularning istiqbolini ko‘zlab olib borilayotgan islohotlar samarasi o‘laroq, milliy ta’lim tizimimiz tubdan isloh etildi. Hukumatimiz, shaxsan Yurtboshimiz g‘amxo‘rligi va yo‘l-yo‘riqlari natijasida umumta’lim maktablarining moddiy-texnika bazasi zamon talablari darajasiga ko‘tarilib, ta’lim muassasalari yangicha qiyofa kasb etmoqda.

Albatta, bugungi shiddat bilan o‘zgarib borayotgan zamonda ta’lim-tarbiya jarayonlariga zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini keng joriy etmasdan turib ko‘zlangan maqsadga erishish mushkulligi kundek ravshan. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturining sifat bosqichida tayyorlanayotgan kadrlarning salohiyatini bugungi kun talablari darajasiga yetkazishda ham yangi pedagogik va axborot texnologiyalarining o‘quv jarayoniga kiritilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Bu borada respublikamizda bir qancha qonun va me’yoriy hujjatlar ishlab chiqilgan. Ushbu mustahkam qonuniy-huquqiy baza asosida o‘quv jarayoniga axborot texnologiyalarini keng joriy qilish — ta’lim muassasalarini kompyuterlashtirish, internet tarmog‘iga ulash, dars jarayonlarini zamonaviy texnologiyalar asosida amalga oshirishga erishish borasida izchil chora-tadbirlar ko‘rilmoqda. Ushbu vazifalarni amalga oshirish uchun O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi nufuzli xorijiy tashkilotlar va jamg‘armalar bilan hamkorlikda qator loyihalarni bosqichma-bosqich hayotga tatbiq etib boryapti.

Vazirlik qoshidagi Jahon Banki kredit mablag‘lari hisobiga amalga oshirilayotgan "Maktab ta’limini rivojlantirish. 2-bosqich" loyihasida ta’lim sifatini yanada yaxshilash, o‘qitish samaradorligini oshirishga ko‘maklashish, malaka oshirish tizimini takomillashtirish, umumta’lim maktablari 5-9-sinflarini zamonaviy o‘quv-metodik material va resurslar bilan ta’minlash asosiy maqsad qilib olingan.

Loyiha doirasida respublikamizdagi 1501ta maktabning 5-9-sinflari 68 nomdagi o‘quv-metodik material va resurslar komplektlari, jumladan, 12tadan netbuk, bittadan "Epson EB-455 Wi" rusumli videoproyektor, musiqa asboblari, laboratoriya jihozlari, O‘zbekiston Respublikasi Milliy ensiklopediyasi hamda bolalarga mo‘ljallangan qomuslar, turli lug‘atlar, badiiy va ilmiy-ommabop adabiyotlar, tikuv mashinalari va boshqa jihozlar bilan ta’minlandi. Bundan tashqari, "Maktab ta’limini rivojlantirish. 2-bosqich" loyihasi doirasida qo‘shimcha ravishda 694 komplekt o‘quv-kompyuter sinfi xarid qilinib, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Buxoro, Qashqadaryo, Xorazm, Navoiy, Samarqand, Surxondaryo, Sirdaryo viloyatlaridagi 694ta qishloq maktabiga yetkazildi. Ushbu xarid qilingan jamlanmaga "LCD monitor 65" rusumli interaktiv elektron doska ham kiritilgan.

Loyiha doirasida olti turdagi o‘quv modullari ham chop etilib, jami 165 nafar trener tayyorlandi. O‘z o‘rnida, mazkur trenerlar yordamida kaskad usulida loyihaga kiritilgan ta’lim muassasalari rahbarlari, maktabgacha ta’lim muassasalarining 2301 nafar tarbiyachisi, umumta’lim maktablarining 52700 nafar o‘qituvchisi malaka oshirdi. Loyihaga kiritilgan sakkizta hududiy o‘qituvchilarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish institutidan 226 nafar professor-o‘qituvchi maktab bazasida malaka oshirish treninglarida ishtirok etishdi. Ushbu treninglarda ta’lim muassasalari rahbarlari uchun boshqaruv ko‘nikmalari hamda o‘quvchi shaxsini rivojlantirishga yo‘naltirilgan ta’lim, o‘qituvchi va tarbiyachilar esa o‘quvchi shaxsiga yo‘naltirilgan ta’lim va interfaol metodlar yo‘nalishlarida o‘qitildi.

Qayd etish lozimki, hozirda xalq ta’limi tizimida 9739ta umumta’lim maktabi mavjud bo‘lib, ulardan 8450tasi (86,7 foiz) kompyuter texnikasi bilan jihozlangan. Vazirlik tomonidan tizimga AKTni keng joriy etish, ta’lim-tarbiya jarayonlariga ilg‘or pedtexnologiyalar asosida ishlab chiqilgan interfaol usullarni tatbiq etish masalasiga alohida e’tibor qaratib kelinmoqda. Jumladan, vazirlik, hududiy boshqarmalar, tuman (shahar) xalq ta’limi bo‘limlari o‘rtasida alohida korporativ tarmoq (VPN kanali) tashkil etish bo‘yicha "O‘zbektelekom" AK bilan hamkorlik ishlari yo‘lga qo‘yildi.

Malakali pedagog — sifatli ta’lim kafolatchisi

Ta’lim-tarbiya jarayonini mazmunan boyitish va samaradorlikka erishishda pedagoglar kasbiy mahorati muhim ahamiyat kasb etadi, albatta. Shu ma’noda respublikada 14ta hududiy qayta tayyorlash va malaka oshirish institutlari hamda Xalq ta’limi rahbar xodimlarining malakasini oshirish markaziy institutida masofaviy ta’lim resurs markazlari tashkil qilingan. Masofadan malaka oshirish kurslari tinglovchilari soni yildan-yilga oshib bormoqda. Raqamlarga to‘xtalsak, ularning soni 2010 yilda 1056 nafar bo‘lgan bo‘lsa, 2013 yili 4616 nafar pedagog aynan masofaviy ta’lim olish kurslari orqali malakalarini oshirgan. Shuningdek, maktablar orasidan zamonaviy kompyuter texnikasi va uning qurilmalari bilan jihozlangan, tajribali informatika fani o‘qituvchilariga ega bo‘lgan 2467ta tayanch maktabi tanlab olinib, ularda 2013 yil davomida umumiy o‘rta ta’lim maktablarida faoliyat olib borayotgan barcha fan o‘qituvchilari — 423 574 nafar muallimning ushbu yo‘nalish bo‘yicha malakasi oshirildi. Pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish institutlarida mutaxassisligi informatika fani o‘qituvchilari uchun 54 soat, boshqa fanlar o‘qituvchilari uchun 20 soat axborot-kommunikatsiya texnologiyalari bo‘yicha mashg‘ulotlar yo‘lga qo‘yilgan. 2013 yilda ham zamonaviy AKTdan foydalanish ko‘nikmalari bo‘yicha davom ettirilgan o‘quv kurslarida 128 ming nafardan ortiq o‘qituvchi o‘z malakasini oshirib, tizimda 140 125 nafar (35,9 foiz) pedagog zamonaviy AKT vositalaridan foydalanish malakasiga ega bo‘ldi.

Multimedia markazi

Ta’lim tizimiga AKTni joriy etish borasida vazirlik tasarrufidagi Multimedia umumta’lim dasturlarini rivojlantirish markazining ham alohida o‘rni bor.

Multimedia markazi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006 yil 27 martdagi "O‘zbekiston Respublikasi umumta’lim maktablarini axborotlashtirish" loyihasini amalga oshirish uchun Koreya Respublikasi Hukumati tomonidan beriladigan imtiyozli kreditdan samarali foydalanish chora-tadbirlari to‘g‘risida"gi 312-qaroriga hamda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2006 yil 7 iyundagi "O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi huzurida Multimedia umumta’lim dasturlarini rivojlantirish markazini tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida"gi qaroriga asosan tashkil topgan. Markazni tashkil etishdan ko‘zlangan maqsad axborot-kommunikasiya texnologiyalari asosida zamonaviy multimedia umumta’lim dasturlarini, elektron ta’lim resurslarini yaratish, takomillashtirish va ularni ta’lim jarayoniga joriy etish hamda ommalashtirish orqali O‘zbekiston Respublikasida umumiy o‘rta ta’lim sifatini oshirishdir.

O‘tgan yillar mobaynida markazda belgilangan vazifalarni bajarish borasida salmoqli ishlar amalga oshirildi. Markaz dasturchi va mutaxassislari tomonidan bir qator dasturiy mahsulotlar va elektron axborot-ta’lim resurslari yaratilgan. Jumladan, Xalq ta’limi vazirligining www.uzedu.uz rasmiy veb-sayti yaratilib, uning texnik tomondan uzluksiz ish faoliyatini ta’minlash ham markaz mutaxassislari zimmasidadir.

Ushbu markaz tomonidan Respublika ta’lim markazi va respublikadagi dasturiy mahsulot ishlab chiqarishga ixtisoslashgan korxonalar bilan hamkorlikda "Alifbo saboqlari", "Ertaklar olami", "Alifbo", "English in Pictures", "Fizika virtual laboratoriyasi", "Informatika. 5-sinf", "Islom obidalari", "Kelajakka sarmoya", "O‘zbekiston buyuk kelajak sari", "Yuksak ma’naviyat", "Obucheniye po kompyuternыm texnologiyam" kabi elektron resurslar ishlab chiqilgan.

 

Ta’lim muhidagi psixologik xavfsizlik.

Axborot-psixologik xavfsizlik

Demak, har qanday axborot mazmuni, mohiyati, ta`sir etish darajasi, jamiyatga foyda yoki zarari, kishini ezgulikka yoki yovuzlikka da`vat etishi bilan «shaxs-jamiyat-davlat» mutanosibligiga u yoki bu tarzda ta`sir etadi. Ana shu jihatdan qaraganda, milliy manfaatlarni asrash va rivojlantirishda axborot-psixologik xavf­sizligini ta`minlashning roli yana ham oshadi.

Axborot-psixologik xavfsizlik - bu bevosita inson ruhiyatiga ta`sir o'tkazish orqali uni o'z aqidalaridan, muqaddas ideallaridan, e`tiqodidan ayiradigan buzg'unchi g'oyalardan asrashdir. Demak, axborot-psixologik xavfsizlikni ta`minlashga ehtiyoj, eng avvalo, bevosita inson va jamiyat, inson va davlat, shaxs va uning daxlsizligi, millat va milliy qadriyatlar, jumladan, urf-odatlar, an`analar, tarixiy va madaniy meros, avlodlar vorisiyligi, millatning istiqboli bilan bog'liq bo'lgan qadriyatlarga ma`naviy-ruhiy ta`sir, buzg'unchi g'oyalar va tajovuzkor mafkuralarning mavjudligidan kelib chiqadi.

Axborot-psixologik xavfsizlik tushunchasi ma`lum bir xalq, millat, mamlakat hayotida jiddiy ijtimoiy xavf tug'dirishi mumkin bo'lgan zamonaviy axborot texnologiyalari imkoniyatlaridan tinchlik va barqaror taraqqiyot yo'lida unumli foydalanish, uni boshqarish, har qanday ijtimoiy-iqtisodiy manfaatlarga siyosiy tus bermaslik usullaridan foydalanishni taqozo etadi.

Bizning nazarimizda, axborot-psixologik xavf­sizlik - bu bevosita siyosiy mojarolarning oldini olish, eng avvalo, insonning o'zini o'zi tushunishi va fuqarolararo munosabatlarni yuksak ma`naviy-ma`rifiy mezonlar asosida shakllantirish, axborot ko'magida zamonaviy insonparvar tafakkurni, ijodkorlik ruhini, yaratuvchilik qobiliyatini, bunyodkorlik imkoniyatlarini shakllantirishni taqozo etadi.

Jamiyat a`zolarining intellektual bilimi va mafkuraviy himoyalanganlik darajasi yetarli rivojlangan bo'lishi lozimki, fuqarolar tig'iz axborotlar bozoridan umummilliy manfaatga xizmat qiladigan, uning taraqqiyotiga yordam beradigan axborotni tanlay bilsin. Axborot olish kafolati, bu - bevosita shaxsiy manfaatdan ustun turadigan, umummilliy manfaatga daxldor bo'lgan qadriyatga aylanmog'i lozim. Ana shunday sharoitda jamiyatning psixologik holatiga salbiy ta`sir etuvchi, ijtimoiy, milliy, etnik, diniy tafovut va kelishmovchiliklarni kuchaytiruvchi, zo'ravonlik va urushni targ'ib etuvchi, pornografiya, maishiy buzuqlik, shaxslar mavqeiga, obro'si va sha`niga salbiy ta`sir etuvchi axborotlar tarqatilishini chegaralashning norasmiy, inson vijdoni bilan bog'liq bo'lgan, sog'lom aql va yuksak tafakkurga tayangan ma`naviy-ruhiy me`yorlari vujudga keladi.

Demak, axborot xuruji tobora avj olib borayotgan, yakka tartibda har bir fuqaro, har bir inson ongiga kuchli ta`sir o'tkazayotgan, keng miqyosda olganda esa jamiyat taraqqiyoti va millat taqdirini hal qilishi mumkin bo'lgan, global miqyosda esa butun insoniyat hayotini kafolatlaydigan, uning taraqqiyoti yoki tanazzulini belgilashga qodir bo'lgan tig'iz axborot tizimini boshqarish, tartibga solish, undan foydalanish me`yorlarini ishlab chiqish bugungi kunning eng dolzarb muammolaridan biridir.

Axborot-psixologik xavf avj olayotgan bir paytda, turli buzg'unchi g'oyalar inson ongi va tafakkuriga o'z ta`sirini o'tkazayotgan bir sharoitda siyosiy mojarolarni keltirib chiqarishi mumkin bo'lgan manbalarni o'rganish, omillarni aniqlash hamda uning natijasida jamiyatda shakl­lanishi mumkin bo'lgan jamoatchilik fikri, siyosiy qarashlari, ruhiyati - ijtimoiy-siyosiy psixologiya izchil ravishda o'rganib borilmog'i lozim.

Albatta, O'zbekistonda mustaqillikning o'tgan 19 yili mobaynida ommaviy axborot, kommunikatsiyasi sohasida jiddiy o'zgarishlar yuz berdi. Eng avvalo, har bir fuqaroning so'z va fikr erkinligi, axborot olish va tarqatish huquqi Konstitutsiya bilan kafolatlandi. Ommaviy axborot vositalari to'g'risidagi bir qator qonunlar qabul qilindi va izchil hayotga tadbiq etilmoqda. Mustaqil nashr­lar soni keskin ko'paydi. Bularning hammasi mamlakat ichki hayotida milliy axborot tizimining o'ziga xos taraqqiyotidan dalolatdir.

Shu bilan birga, O'zbekiston jahon axborot tizimidan foydalanishning eng zamonaviy va tezkor texnologiyasini joriy etdi. Bu nafaqat davlat va hokimiyatning, rasmiy idoralarning, balki nodavlat notijorat tashkilotlar, hatto, alohida fuqarolarning dunyo axborot bozoriga bemalol kirishi va undan foydalanishi imkonini beradi.

Axborot asrida ogohlik

Axborot sohasida milliy xavfsizlikni ta`minlash tizimi ushbu sohada fuqarolar, jamiyat va davlat manfaatlarini, turli tahdidlardan himoya qilish kuchli mexanizmini yanada takomillashtirishni taqozo etadi. Bunda davlat axborot siyosati alohida ahamiyatga ega. Albatta, O'zbekistonda axborot tizimi, uni boshqarish, undan foydalanish borasida qator qonunlar bor. Jumladan, axborot olish kafolatlari, elektron pochta, elektron raqamli imzo to'g'risidagi qator me`yoriy hujjatlar qabul qilindi.

O'zbekistonda hozirgi mavjud ijtimoiy fikr, jamiyatning umumiy siyosiy-ma`rifiy darajasi zamonaviy axborot xurujini va uning shiddatini aniqrog'i, uning butun ko'lamini, mohiyatini, axborot ostidagi yashirin g'oyani va axborot tarqatuvchi manba maqsadini yetarli darajada baholay biladi, fikrimizcha.

Shu bilan birga, axborot sohasida milliy xavf­sizlikni ta`minlash maqsadida fuqarolik jamiyati institutlari - jamoat tashkilotlari faoliyatini yanada takomillashtirish, ular so'zi va fikrining ta`sirchanligini yanada oshirish kerak. Toki har qanday umummanfaat va umumtaraqqiyot yo'lida aytilayotgan so'z har bir tinglovchi qalbiga kirsin, ongiga singsin.

Shu o'rinda ta`kidlash lozimki, hozirgi zamon axborot tizimida shunday hodisalar mavjudki, unga qarshi chiqish u yoqda tursin, uni bosh­qarish, tartibga solish ham mumkin bo'lmay qolmoqda. Demak, bunday sharoitda jamoatchilik fikrini o'zgartirayotgan, chalg'itayotgan buzg'unchi axborotlar tash­qaridan, o'ziga xos «himoya qal­qoni»ga ega bo'lgan makonlardan kelayotganligini nazarda tutib, ularga yuksak siyo­siy va kasbiy madaniyat orqali yondashish kerak. Befarqlik kayfiyatiga barham berib, milliy oriyat, milliy mentalitet bilan bog'liq holdagi targ'ibotchilik imkoniyatimizni namoyon etish yo'lidan borishimiz zarur.

 

Glossariy

-        Hikoya- Bu usul maktab ta‘limining hamma bosqichlarida qo’llaniladi. Boshlang’ich sinflarda bu juda qisqa va aniq, yuqori sinflarda esa katta materiallarni bayon qilishda to’liq hikoyadan foydalaniladi.

-        tushuntirish - o’qituvchi tomonidan o’tilayotgan mavzuning mazmunini xarakterlaydigan tushuncha, ta‘rif, qonun va qoidalarni uqtirishdir.

-        Suhbat. Suhbat ta‘limning keng tarqalgan usuli bo’lib, darsning istalgan bosqichida qo’llanishi mumkin. Ko’pincha, bu usul savol-javob usuli deb ham yuritiladi. Suhbatning to’rt xil turi mavjud bo’lib, ular: yangi bilimlar berishda, bilimlarni mustahkamlashda, olingan bilimlarni tekshirishda, o’tilgan materiallarni takrorlashda qo’llanadigan suhbatlardir

-        Muammoli vaziyat - o’quvchining ma‘lum psixik holatidir. Bunday holat ma‘lum topshiriqni bajarish jarayonida ziddiyatni anglash tufayli vujudga keladi.

-        Deduktiv metod - o’qituvchining avval umumiy qoidalarni, ta‘riflarni aytishi, keyin asta-sekin xususiy hollarni, muayyan vazifalarni keltirib chiqarish usulidir.

-        Malumot - ta’lim tarbiya natijasida olingan va sistemalashtirilgan bilim

-        Ta’lim - maxsus tayyorlangan kishilar raxbarligida o‘tkaziladigan, talabalarni bilim, ko‘nikma va malakalar bilan qurollantiradigan va shuning bilan birga, ularning bilim bilish qobilyatini ustiradigan, ularning dunyoqarashini tarkib toptiradigan jarayondir.

-        “Metod”- so‘zi grekcha-methods so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, yul-yo‘riq degan ma’noni anglatadi

-        Axborot texnologiyasi - bu axboriy ma'lumotni bir ko'rinishdan ikkinchi, sifat jihatidan yangi ko'rinishga keltirish, axborotni yig'ish, qayta ishlash va uzatishning usul va vositalari majmuasidan foydalanish jarayonidir.

 

Foydalanilgan adabiyotlar

1.             I.A Karimovning 2012-yil 21-martda qabul qilingan “Zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini yanada joriy etish va rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori.

2.    Ғозиев Э.Ғ., Мамедов К.Қ. Касб психологияси.Ўқув қўлланма. Т. 2003й.

3.     Ғозиев Э.Ғ. ва б. Касб психология курсидан маърузалар матни. Тошкент 2000й.

4.     Қодиров Б.Р. , Қодиров К.Р. “Касбий ташхис методикалари” Тошкент-2000й.

5.    Alqarov I. Sh. Shaxs va oila tarbiyasining pedagogikasi: o'quv qu'llanma / I. Sh. Alqarov, R. Mamatqulоva, H. D. Norqulov ; ред. M. Mirkomilov. - Т. : Fan va Texnologiya, 2009.

6.    Громкова, М. Т. Психология и педагогика профессиональной деятельности.Учеб.пособие. М: Юнити, 2003.

7.    Зимная Л.А. Педагогическая психология. Учеб.пособие.-М., "Логос", 2002.

 

 

 

17- MA’RUZA

Kasbiy muhitdagi psixologik nizolar.

Kasbiy nizo va to‘qnashuvlarni yechish usullari. O‘quv jarayonida ruhiy zo‘riqishlarni vujudga kelishini dastlabki asoslari.

 

Reja:

1. Kasbiy muhitdagi psixologik nizolar.

2. Kasbiy nizo va to‘qnashuvlarni yechishning psixologik usullari.

3. O‘quv jarayonida ruhiy zo‘riqishlarni vujudga kelishini dastlabki asoslari.

 

1.Kasbiy muhitdagi psixologik nizolar.

 

Hozirgi kunda nizolarni samarali bartaraf etish pedagogik jamoadagi psixologik muhitni emotsional yaxshilash, hamkorlikda ishlash samaradorligini ta’minlashga qaratilgan. Jamoa bilan ishlash sharoitida samarali natijalarga erishish o‘qituvchi va ta’lim oluvchi faoliyatini to‘g‘ri boshqarish asosida jamoada ma’naviy-ahloqiy muhit yaratishni taqozo etmoqda.

Nizolarning buzg‘unchilik oqibatini muvaffaqiyatli hal etish ularni atroflicha o‘rganishni talab etadi. Bunga esa jamoaning yuqori darajada rivojlanganligi va iliq ijtimoiy psixologik muhitga ega bo‘lishi orqali erishiladi. Nizo haqidagi dstlabki konsepsiyalar XIX-XX asrlarda vujudga kelib, asosiy nizo va uning echimlarini topish yo‘llari bo‘yicha qo‘yilgan qadamlar o‘tgan asrning oxirlarida salmoqli o‘rin egalladi. Pixologiya va ijtimoiy psixologiya sohasida rus olimlari V.O.Ageev (1990), A.A.Bodalev (1983), V.I.Juravlev (1983), N.N.Obozov (1979), I.A.Kox (1997), YA.A.Ansupov, A.I.SHipilov (2000), F.M.Borodkin (1989), A.K.Zaysev (1992, 1993), A.G.Zdravomislov (1995) va shu kabilarning tadqiqotlarida nizoning nazariy asoslari yoritilgan.

Har qanday nizoning asosida qaysidir ma’noda maqsad va manfaatlar o‘rtasidagi ziddiyat va qarama-qarshiliklar yotadi. Jamoadagi nizoning tabiatini yoritishdan oldin uning ikki o‘ziga xos jihatini inobatga olishga to‘g‘ri keladi. Uning birinchisi – nizo va ikkinchisi – nizoli vaziyatdir. Ko‘pgina adabiyotlar tahlili asosida nizo bilan nizoli vaziyatni ajratib turuvchi quyidagi formulani e’tiborga olish muhim deb hisoblaymiz:

Nizo + muammo + nizoli vaziyat + nizo ishtirokchilari + insident.

Bundan ko‘rinib turibdiki, nizo, nizoli vaziyat va u bilan bog‘liq boshqa bir qator ahamiyatga ega elementlarni birlashtirishning guvohi bo‘lish mumkin.

Pedagogik jamoadagi nizolarni tahlil etish va uni hal etish zarurat tug‘ilganda, nizo tarkibidagi har bir elementning o‘rnini aniq baholashga to‘g‘ri keladi. Nizolarning vujudga kelishi va uning oldini olishda yuqorida taqdim qilingan formulaga alohida e’tibor qaratish ma’qul.

Nizo o‘z moxiyatiga ko‘ra ijtimoiy xodisadir. Nizo keng ma’noda va tor ma’noda tushuniladi. Nizo keng ma’noda jamiyatdagi yangi va eski qarashlar o‘rtasidagi kurash deb qaraladi. Nizo tor ma’noda bir muammoni yechishda har bir shaxsning o‘z fikrini qattiq turib himoya qilishni bildiradi.

Nizo ijtimoiy psixologiyada qanday tushuniladi? U muomalaning buzilishi yoki psixologik jihatdan ichki ruhiy kelishmovchilikdir. Buni har soha olimlari har xil tushunadilar. Masalan, G.Kovalev nizoga shunday ta’rif beradi: "Nizo insonlar o‘rtasida ijtimoiy va shaxsiy masalalarni hal qilishda vujudga keladigan holat, lekin har qanday qarshilik nizo bo‘lavermaydi. Odamlar bir-birining fikri bilan kelishmasligi va o‘zaro bahslashishi mumkin, har biri o‘z fikrida qoladi, lekin baribir ko‘p hollarda kelishib ishlashga majbur bo‘ladi, qarama-qarshilik ba’zan yoqtirmaslik, hissiyot, tushunmaslik, ko‘ra olmaslik va boshqalarda aks etib, nizoning kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Nizo nafaqat qarama - qarshilik, shuningdek o‘ziga xos kurashish hamdir. Har ikki tomon ham bunday holatda o‘zini xaq deb biladi va o‘zaro kurashadi. Nizo bu qarama-qarshi dunyoqarashlar negizida yuzaga keladi. Nizoni albatta, o‘z vaqtida bartaraf etish kerak, chunki buning oqibatida hayot me’yorida davom etmaydi. Yuqorida aytib o‘tganimizni tahlil qilib psixologik nuqtai nazardan biz shunday ta’rif beramiz: "Nizo – shaxslarning qarashlari, qiziqishlari o‘rtasidagi qarama-qarshilik natijasida vujudga kelgan psixologik holat bo‘lib, bu ularning faqat bir-biri bilan hamkorligi jarayonida paydo bo‘ladi.

Jamiyat taraqqiyotining barcha bosqichlarida odamlar orasida o‘zaro kelishmovchiliklar, ziddiyat va nizolar mavjud bo‘lib kelgan. Chunki har qanday taraqqiyotning asosida qarama-qarshilik va ziddiyat yotadi. Shaxs jamiyat taraqqiyotini amalga oshiruvchi asosiy kuch va vosita hisoblanib, jamiyat va tabiatni o‘ziga moslashtirish barobarida, undagi ba’zi holatlarni taqiqlash bilan ham shug‘ullanadi. Shuning uchun ham nizo va ziddiyat jamiyat taraqqiyotining asosiy omillari hisoblanadi.

Ziddiyat insoniyat paydo bo‘lgan davrdanoq mavjud bo‘lib, uni ilmiy tadqiqot predmeti sifatida o‘rganish borasidagi ilk qarashlar ham o‘z tarixiga ega. Hayot tarzi, mehnat faoliyati, shaxslararo munosabat muhitining o‘zgarayotganligi ziddiyatlarning ham o‘ziga xos tomonlari mavjudligini ko‘rsatmoqda.

Ziddiyat, nizo haqidagi dastlabki konsepsiyalar XIX–XX asrlarda vujudga kelib, uning yechimlarini topish yo‘llari bo‘yicha qo‘yilgan qadamlar o‘tgan asrning oxirlarida bir qadar salmoqli bo‘ldi.

Bugungi kunda psixologiya va ijtimoiy psixologiyada V. O. Ageyev, A. A. Bodalev, V. I. Juravlev, N. N. Obozov, I. A. Kox, YA. A. Ansupov, A. I. Shipilov, F. M. Borodkin, A. K. Zaysev, A. G. Zdravomislov va boshqalarning tadqiqotlarida nizoning nazariy asoslari yoritilgan.

Bu muammoni o‘rganishda dastlab «ziddiyat» va «nizo» tushunchalarining etimologiyasi, ya’ni ularning mazmun-mohiyatini ochish kerak bo‘ladi. Xo‘sh nizo va ziddiyat nima?

Nizo lotincha «konflikt» so‘zidan olingan bo‘lib, «to‘qnashish», ya’ni maqsad, qiziqish, nuqtai nazar, fikrlar, kishilarning o‘zaro ta’sirlashuvidagi qarama-qarshi yo‘nalishlar borasida to‘qnashishlaridan iborat.

Ziddiyat - ijtimoiy-psixologik muammo bo‘lib, konfliktologiyaning asosiy tushunchalaridan biri. Ziddiyat- muhokama yuritishda, matnda, nazariyada va umuman predmet, hodisalarda biri ikkinchisini inkor etadigan ikki mulohazaning mavjudligi va ular o‘rtasidagi munosabatlar. U obyektiv olamning va bilishning o‘z-o‘zidan harakati va taraqqiyotida namoyon bo‘ladi. Fan tarixida dastlabki ziddiyatlar konsepsiyasi Geraklitga taalluqlidir, ya’ni «abadiy vujudga kelish» faqat ziddiyatlarning birligi sifatidagina mumkin. Bundan ko‘rinadiki, «ziddiyat» tushunchasi «nizo» tushunchasiga qaraganda kengroq ma’noni kasb etib, o‘zida hodisa, voqea, jarayon, narsa va predmetlar hamda insonlar fikri o‘rtasidagi o‘zaro nomutanosiblikni, ya’ni qarama-qarshilikni aks ettiradi.

Nizo esa o‘zaro kelishmovchilik yoki qarama-qarshilik orqasida tug‘ilgan holat, munosabat, ixtilof.

Nizo jamiyatdagi guruhlar yoki individlar o‘rtasidagi antoganizm, u ikki xil bo‘lishi mumkin. Birinchisi, ikki yoki undan ortiq individ yoki guruhlar o‘rtasida manfaatlar to‘qnashuvi yuz berishi, ikkinchisi, o‘zaro kurashga faol jalb etilishi. Manfaatlar zidligi har doim ham ochiq kurashga olib kelavermaydi.

Ziddiyatlarning psixologik xususiyatlarini o‘rganish tashkilot  xodimlari uchun ham muhim ahamiyat kasb etadi. Tashkilot idoralari xodimlari o‘z xizmat faoliyatida maishiy ziddiyatlardan tortib, to jinoyatchilar o‘rtasidagi ziddiyatlargacha duch keladilar. Shuning uchun ular ziddiyatli holatlarda sharoitdan tez chiqib ketishi, chiqqanda ham to‘g‘ri yo‘l topishi, ziddiyatni yechishi shart, chunki ziddiyat yo ijobiy, yo salbiy natija bilan tugaydi.

Ziddiyat ijtimoiy psixologiyada muomalaning buzilishi yoki psixologik jihatdan ichki ruhiy kelishmovchilikdir. Umuman olganda, ziddiyat insonlar o‘rtasida ijtimoiy va shaxsiy masalalarni yechishda vujudga keladigan holat, lekin har qanday qarshilik ziddiyat bo‘lavermaydi.

Odamlar bir-birining fikri bilan kelishmasligi, tortishishi mumkin, har biri o‘z fikrida qoladi va baribir ko‘p hollarda kelishib ishlashga majbur bo‘ladilar. Qarama-qarshilik, ba’zan yoqtirmaslik, salbiy emotsiya, tushunmaslik, ko‘ra olmaslik va boshqa sabablar ziddiyatning kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Ziddiyat nafaqat qarama-qarshilik, shuningdek, o‘ziga xos kurashish hamdir. Har ikkala tomon ham bunday holatda o‘zlarini haq deb bilishadi va o‘z qarashlari uchun kurashadilar. Ziddiyat qarama-qarshiliklar negizida yuzaga keladi, uni albatta hal qilish kerak, chunki busiz hayot me’yorda davom etmaydi.

Yuqorida aytib o‘tilganlarni tahlil qilib, psixologik nuqtai nazardan «ziddiyat» tushunchasini quyidagicha tavsiflash mumkin. Ziddiyat shaxslar o‘rtasidagi qarashlar, qiziqishlar, qarama-qarshiliklar natijasida yuzaga kelgan psixologik holat bo‘lib, shaxslarning o‘zaro hamkorligi jarayonida yuzaga keladi. Ziddiyat bor joyda rivojlanish bor, ayni paytda, ma’lum ma’noda orqaga qaytish ham kuzatiladi.

Umuman olganda, ziddiyat shaxslarning psixologik tuzilishga bog‘liq bo‘lsa-da, ammo hayotning o‘zi ziddiyatsiz bo‘lishi mumkin emas. Ziddiyatlarni baholash va tahlil etish ularni turlariga ko‘ra guruhlash va tizimlashtirishni taqozo etadi.

Sotsiologlar ziddiyatlarning makro yoki mikro darajasiga, asosiy tiplariga, ya’ni ijtimoiy-iqtisodiy, milliy-etnik, siyosiy tabiatiga e’tibor beradilar. Huquqshunoslar esa ichki va tashqi tizimli ziddiyatlar, ularning namoyon bo‘lish sohasi, shuningdek, maishiy-oilaviy, madaniy va ijtimoiy mehnat hamda bozor iqtisodiyoti jarayonida keng xo‘jalik yo‘nalishidagi moliyaviy va mulkiy nizolarga ajratadilar.

Boshqaruvda ziddiyatlarni tasniflash nizoning elementlari, xususiy holatlari, ularning o‘ziga xos namoyon bo‘lish sabablariga, nizoli vaziyatga, motivlariga, qiziqishlarga alohida shaxsning faoliyati, ijtimoiy guruh (jamoa) va jamiyat maqsadlariga tayanib amalga oshiriladi.

 

Ziddiyatlarni ijtimoiy hayotda namoyon bo‘lish shakliga qarab quyidagi turlarga ajratish mumkin:

ü  iqtisodiy ziddiyatlar (insonlarning moddiy iqtisodiy faoliyati doirasida vujudga keladi);

ü  ijtimoiy ziddiyatlar (sotsial guruhlarning ijtimoiy xususiyatlaridan kelib chiqadi);

ü  sinfiy ziddiyatlar (ijtimoiy sinflar o‘rtasidagi tafovut asosiy nizo manbai);

ü  siyosiy ziddiyatlar (ma’lum guruhlarning manfaatlari doirasidagi kurash);

ü  mafkuraviy ziddiyatlar (dunyoqarashlar o‘rtasidagi tavofutlar asosida vujudga keladi);

ü  madaniy ziddiyatlar (turli madaniyat vakillari o‘rtasidagi to‘qnashuvlar jarayonida vujudga keladi);

ü  aksiologik ziddiyatlar (qarama-qarshi qadriyatlarga ega har xil guruhlarni boshqarish oqibati tarzida);

ü  pozitsiyali ziddiyatlar (tashkiliy munosabatlar tuzilishidagi o‘rniga qarab farq qiluvchi manfaatlari bir-biriga zid ijtimoiy guruh yoki shaxslar o‘rtasida vujudga keluvchi nizolar).

Odamlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatning turli vaziyatlariga qarab, nizolarni ketirib chiqaruvchi sabablarni quyidagi uch guruhga ajratish mumkin:

Ø  mehnat jarayonidagi;

Ø  shaxslararo munosabatlardagi psixologik xususiyatlar, simpatiya va antipatiya, madaniy va etnik tafovutlar, rahbarning yomon kommunikatsiyaga egaligi va boshqalar;

Ø  guruh a’zolarining o‘ziga xosligi, masalan, emotsional holatlarini boshqara olish uquviga ega emasligi, agressivligi, kommunikabellik va taktning yetishmasligi.

Ziddiyatning o‘ziga xos xususiyati buzish va buzilish xarakteriga egaligidir. Ziddiyatli holat jamoaning buzilishiga, undagi ijtimoiypsixologik sharoitning yomonlashuviga olib keladi. Ziddiyatli holatni hal qilish uchun uning tuzilishini o‘rganib chiqish kerak.

Tashkilot idoralari xodimlari faoliyatida ham ziddiyatli holatlarni kuzatish mumkin. Ushbu holatlar ma’lum bir nosog‘lom psixologik muhit, masalan xodimlarning biri-birlari yoki rahbarlar bilan o‘zaro kelisha olmasligi asosida yuzaga kelishish mumkin. Shu ma’noda ziddiyatli harakatlarning ham o‘z diapazoni bor, ba’zi ziddiyatli holatlarda shaxs  raqibini yengish uchun hamma imkoniyatini ishga soladi, xizmatdagi shaxslarni aralashtiradi, o‘zlarining strategiyasi va taktikasini ishlab chiqadi. Ziddiyatli vaziyat esa ijtimoiy psixologik muhitni yuzaga keltiradi. Ijtimoiy psixologik nuqtai nazaridan qaraganda ziddiyatning yuzaga kelishida shaxslarining alohida qarashlari, shaxslararo va ijtimoiy guruhlar o‘rtasidagi munosabatlar sabab bo‘lishi mumkin. Ijtimoiy psixologik yo‘nalishda (aspektda) ziddiyat har xil sabab bilan bog‘liq bo‘ladi. Masalan, maqsad, dunyoqarash to‘g‘ri kelmaydi, natijada antipatiya yuzaga keladi.

Birinchi bosqich – ziddiyatning yuzaga kelishigacha bo‘lgan holat va ziddiyatning yuzaga kelishida ichki qarama-qarshiliklarning paydo bo‘lish davri. Bu bosqichda ikkala tomonda ham ichki ruhiy kuch yig‘ilib boradi va ular buni bir-birlariga bildirmaydilar.

Ikkinchi bosqich – ziddiyatning qaror topishida tashqi ta’sir kuchlari maydonga chiqadi. Bu davrada ziddiyatni ikkala tomon ham biladi, lekin ular ongli, aqlli harakat qilishadi. Har xil ma’lumotlar yig‘ilgan sari ziddiyat kuchayib boradi va bu ularning ish faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.

Uchinchi bosqichda ikkala tomon ham ochiq kurashga o‘tib oladi, ikkalasidan biri xayrixohlik bildirsa, ziddiyat ma’lum ma’noda yumshaydi, ammo ma’lum vaqtgacha ichki ruhiy ziddiyat saqlanib qoladi. Agar har ikki tomon ham xayrixohlik bildirmasa, u holda psixologik portlash yuzaga keladi va ikkalasidan birortasi g‘alaba qozongunga qadar kurash davom etadi. Bu bosqichda ham ikki tomon hamma imkoniyatlarini ishga soladi.

To‘rtinchi bosqichda bir-birlarining harakatlarini tahlil qilib norasmiy baholaydi. Agar ulardagi qiziqish bir-biriga to‘g‘ri kelsa, o‘rtadagi ziddiyat susayadi va vaziyatdan chiqsa bo‘ladi.

Beshinchi bosqich – o‘tib ketadigan, turg‘un holat. Bu bosqichda jarayon o‘tib ketgandan keyin unga rasmiy va norasmiy baho beriladi. Bo‘lib o‘tgan voqealarini eslashda tomonlar o‘zlarida noxush holatni sezishadi.

Oltinchi bosqich – tamoman yangi psixologik holat bo‘lib, ziddiyat rivojining nihoyasida, ya’ni jazo qo‘llanilganidan keyin ishtirokchilarning jamoadagi mavqei o‘zgarishidan so‘ng paydo bo‘ladi. Bu davrda ijobiylik yuzaga keladi, faqat haqiqatni yuzaga chiqarish uchun harakat qilinadi.

Hodimlari faoliyatida uchraydigan ziddiyatlarni quyidagicha tasniflash mumkin:

1) mazmuniga ko‘ra;

2) chuqurlashganligi va o‘tkirligiga qarab;

3) davomiyligiga ko‘ra (qancha vaqt davom etadi);

4) ijtimoiy holatiga qarab;

5) izohlashning shakliga qarab.

Ziddiyatda kishilarning axloqiy sifatlari, shart-sharoitlar hisobga olinadi. Xodim ba’zi shaxslar yoki rahbarlarning tartib-qoidalarini, haqoratlarini ko‘tara olmaydi, natijada ziddiyat kelib chiqadi.

Ziddiyat xodimning o‘zini o‘zi baholashi, shuningdek, uni boshqalar, ya’ni boshliq yoki jamoatchilik tomonidan baholanishi. Inson hamisha o‘zini o‘zi yuqori baholashga harakat qiladi, rahbar tomonidan ba’zi salbiy omonlari (kamchiliklari) aytilsa, ular o‘rtasida ziddiyat kelib chiqadi. Agar shaxs o‘z imkoniyatlarini ko‘proq baholasa, bunday holatda ham ziddiyat yuzaga keladi.

Ziddiyatni yuzaga keltiruvchi bir qancha omillar mavjud:

1) rahbar tomonidan xodimga berilgan baho bilan xodimning o‘ziga o‘zi bergan bahosi o‘rtasidagi tafovut.

2) rahbar va jamoatchilik tomonidan baholashning to‘g‘ri kelmasligi;

3) shaxsning o‘zini o‘zi baholashi bilan uni jamoatchilik tomonidan baholanishining to‘g‘ri kelmasligi;

4) shaxsning boshqalar tomonidan baholanishi.

Ziddiyat oddiy va o‘tkir (chuqur) ziddiyatga bo‘linadi:

Oddiy ziddiyat yomon psixologik vaziyatda yuzaga keladi, inson o‘zini tushuntira olmay qoladi, bunday holatda ko‘pincha kayfiyati yo‘q, deb tushuntiriladi.

O‘tkir ziddiyatda shaxs yuqori emotsional, o‘zini boshqara bilmaslik, muloqotdagi qo‘polligi bilan ajralib turadi. Eng qizig‘i, bu shaxslar tabiatida qo‘rqitish asosiy o‘rinni egallaydi. Bu ziddiyatda, nima bo‘lishidan qat’i nazar, raqibni mag‘lubiyatga uchratish muhim hisoblanadi.

Ziddiyat qisqa muddatli va uzoq muddatli bo‘ladi:

Qisqa muddatli ziddiyat ma’lum vaqt – uch kungacha davom etadi, uzoq muddatli ziddiyat bir yoki bir necha yilga cho‘zilishi mumkin. Uzoq muddatli ziddiyat maishiy xarakterda bo‘lib, ularning 70% 6 oygacha davom etadi.

Ziddiyat ijtimoiy mohiyatiga ko‘ra arzigulik yoki arzimas bo‘ladi:

Agar ziddiyat ataylab qilinsa va jamoatchilikka qarshi bo‘lsa, bu arzigulik ziddiyatdir. Arzimas ziddiyat masalaning mohiyatiga chuqur tushunmaslik oqibatida kelib chiqadi. Buni shunday izohlash mumkin: shaxs xarakteridagi kamchiliklarni tushunsa va ularni to‘g‘rilashga harakat qilsa, bu arzimaydigan ziddiyat deyiladi. Masalan, shaxs bilmasdan ikkinchi bir shaxsning oyog‘ini bosib olsa yoki turtib yuborsa, ikkinchi shaxsning bundan jahli chiqsa va oyog‘ini bosgan odam undan kechirim so‘rasa, bunday ziddiyat qisqa muddatli bo‘lib arzimas hisoblanadi.

Ziddiyat o‘zi ko‘rinishga ko‘ra, ochiq va yopiq bo‘ladi:

 Ochiq ziddiyatda hamma ushbu holatni bilishadi, ziddiyatlashgan tomonlar esa bir-biridan o‘z niyatlarini yashiradi, lekin kerak vaqtda o‘z qarashlarini oshkor qiladilar.

Ziddiyatni yuzaga keltiruvchi obyektiv va subyektiv sabablar mavjud.

Obyektiv sabablarga ishni tashkil qilishdagi kamchiliklar, normativ hujjatlarning mukammal emasligi, xizmatdagi (ishdagi) qiyin sharoitlar, qarashlarning to‘g‘ri kelmasligi va hokazolar kiradi.

Subyektiv sabablar shaxsning o‘ziga xosligi, madaniyatning pastligi, tarbiyaning yetishmasligi, shaxs xarakteridagi kamchilik, o‘ziga yuqori baho berish, psixologik jihatdan tomonlarining bir-biriga to‘g‘ri kelmasligi, jamoaning o‘ziga xosligi bilan bog‘liq holatlar, psixologik sharoitlarni noqulayligi, salbiy ko‘rinishga ega bo‘lgan kichik guruhlar, salbiy emotsial guruhlar va hokazolarni qamrab oladi.

Ishlab chiqarishdagi kamchiliklarga mehnat jamoasida mehnatni taqsimlash, moddiy va ma’naviy rag‘batlantirishdagi tengsizliklar kiradi. Odamlarni mutaxassisligiga qarab joylashtirmaslik ham boshqarishdagi kamchilik bo‘lib, psixologik jihatdan jamoadagi muhitni buzadi. Jamoadagi kishilar (guruhlar) orasida ham kelishmovchiliklar bo‘lishi mumkin.

Ziddiyatni tasniflash xususiyatlariga asoslanib ajratiladi. To‘qnashish darajasi va shakliga ko‘ra ziddiyatlarni ochiq (munozara-tortishuv, janjal va boshqalar) va yopiq turdagi (asl maqsadlarni yashirib, zimdan ta’sir o‘tkazish); tasodifiy paydo bo‘lib qoluvchi (stixiyali) va oldindan rejalashtirilgan nizolarga ajratish mumkin.

Ziddiyatlar kommunikativ jihatdan yo‘nalganligi, bir-biriga bog‘liq yoki tobeligiga qarab gorizontal vertikal nizolarga ajratiladi. Bo‘ysunish va bo‘ysunmaslik munosabatiga muvofiq aralash turda ham bo‘lishi mumkin. Asosiy ziddiyat vertikal yo‘nalish olib, unda («yuqoridan quyiga yoki quyidan yuqoriga») nizolashuvchi tomonlar o‘rtasida ancha tafovutlar va tengsizlik hukmronlik qiladi (masalan, rahbar bilan xodim, ish beruvchi bilan ishchi). Bunday holatlarda ularning kuchlari (status) bir xilda bo‘lmaydi.

Masshtabi va davomiyligiga ko‘ra ziddiyatlar o‘zida tashkilotning bir qism xodimlari, biror-bir mintaqa yoki alohida olingan tarmoqdagi, shuningdek, tashkilotning butun xodimlari, xalq xo‘jaligining ma’lum  tarmoqdagi ishchilari nizoga ishtirok etishiga ko‘ra lokal nizoga ajratiladi.

Odatda bunday nizolar tashkilotdagi yetishmovchiliklar tufayli fikr va qarashlar o‘rtasidagi ziddiyatlar, xavfsizlik, mehnat shartnomalarini bajarish va boshqa turdagi jamoa shartnomalari, ish haqi va mehnat sharoitlari tufayli vujudga kelishi kuzatiladi.

Ziddiyatlar hal etilish va boshqarilish usuliga ko‘ra yon bermaslik va  tan olmaslik oqibatida yuz beruvchi antogonistik hamda manfaat, maqsad, qarashlarni yaqinlashtirish, fikrlar xilma-xilligini bartaraf etish maqsadida yo‘l qo‘yiladigan kompromistik (murosasozlikka) turlarga ajratiladi.

Ziddiyatlarni bunday turlarga ajratish shartli bo‘lib, ularning turlanishi o‘rtasida keskin chegara qo‘yish mavjud emas, ammo amaliyotda nizolar tashkiliy, vertikal, shaxslararo, gorizontal, ochiq, guruhlararo va boshqalar tarzda vujudga keladi.

Ziddiyatlar to‘g‘risidagi odatiy tasavvurlar maxsus tadqiqotlar yordamida salbiy xususiyatga ega ekanligi tasdiqlanadi. M.Doychning ishlarida ziddiyatlar nazariy jihatdan tahlil qilinib, ular destruktiv va produktiv turlarga ajratiladi.

Destruktiv ziddiyatni aniqlash kundalik tasavvurlar bilan mos keladi. Aynan bu tipdagi nizo o‘zaro ta’sirlashuvda xilma-xillikni ko‘rsatadi va fikrlar toptalishiga olib keladi. Destruktiv ziddiyat ko‘pincha sababga bog‘liq bo‘lmagan holda shaxsning stressga tushishiga olib keladi. Uning o‘ziga xos belgilar nizo sodir bo‘lishiga qiziquvchilar sonining ortishi, ularning nizoli harakatlari, bir-birlariga nisbatan salbiy qarashlarga egaliklari va bildirilayotgan fikrlarning keskinligida ifodalanadi. Boshqa bir belgisi sifatida nizoda opponentning xislatlarini, o‘zaro ta’sirlashuv vaziyatlarini noto‘g‘ri idrok etishi va sheriklarga ishonchni o‘ta ortib ketish nazarda tutiladi. Bu turdagi nizolarni hal etish ancha murakkab bo‘lib, yagona yo‘li ancha qiyinchilik bilan erishiladigan murosa (kompromiss) hisoblanadi.

Produktiv ziddiyatni muammo va uni yechish yuzasidan nuqtai-nazarlardagi tafovutlar va shaxslar o‘rtasidagi hamjihatlikning yo‘qligi keltirib chiqaradi. Bunday holda nizo muammoni atroflicha tushunishni, sheriklar motivatsiyasini, boshqa nuqtai nazarlarni himoyalashlarini taqozo etadi.

Bundan tashqari, M.Doych ziddiyatni olti turga bo‘ladi va jinoyatni ochishda nafaqat uning metodologiyasi, shuningdek, amaliy roli ham muhimligini ta’kidlaydi.

1) haqiqiy ziddiyat;

2) tasodifiy ziddiyat;

3) bilmay aralashib qolgan ziddiyat;

4) noto‘g‘ri talqin qilingan ziddiyat;

5) yopiq holatdagi ziddiyat;

6) yolg‘on ziddiyat.

Ziddiyat obyektiga unda ishtirok etuvchilar tomonidan qo‘lga kiritishga qaratilgan yaqqol moddiy yoki ma’naviy qadriyatlar kiradi.

Ziddiyat subyekti sifatida qadriyatlar haqidagi tasavvurlarni, qiziqish va ehtiyojlarini namoyon qiluvchi tashkilot xodimlari xizmat qiladi.

 

 

2. Kasbiy nizo va to‘qnashuvlarni yechishning psixologik usullari

 

Hozirgi kunda jamoada muvaffaqiyatga erishish rahbariyat va xodimlar faoliyatini to‘g‘ri tashkil etish asosida ma’naviy-axloqiy muhit yaratishni taqozo etmoqda.

Tashkilot idoralari jamoalarida har bir xodim ijtimoiy psixologik muhit yaxshi bo‘lishiga mas’ul va majbur sanaladi. Faqat shunday sharoitdagina qo‘yilgan muammolar maqsadga muvofiq, topshiriqlar o‘z vaqtida bajarilishi va shaxsning shakllanishi me’yorda kechishi ta’minlanadi.

Ammo tashkilot idoralari jamoalarida ham ba’zi yuqoridagi kabi nizoli holatlar ro‘y berib turadi.

Nizolarning salbiy oqibatlarini bartaraf hal etish ularni atroflicha o‘rganishni talab etadi. Bunga esa jamoani yaratish o‘zaro iliq ijtimoiy psixologik muhitni yaratish orqali erishish mumkin.

Hozirgi kunda nizolarni samarali bartaraf etish jamoadagi psixologik muhitni yaxshilashga, hamkorlikda ishlash samaradorligini ta’minlashga qaratilmoqda.

Muammo nizoli vaziyat hosil bo‘lgandagina uning boshqa elementlari o‘rtasidagi bog‘liqlikni keltirib chiqaradi. Ushbu modelni har qanday faoliyatdagi nizolarni izohlashga asos qilib olish mumkin. Biz quyida tashkilot jamoalaridagi nizolarni tahlil qilishda buni inobatga olamiz.

Tashkilot jamoalaridagi nizolarni tahlil qilish va uni hal etish zarurati tug‘ilganda, nizo tarkibidagi har bir elementning o‘rnini aniq baholashga to‘g‘ri keladi. Nizolarni vujudga kelishi va uning oldini olishda  yuqorida keltirilgan formulaga alohida e’tibor qaratish lozim.

Psixologik muhit guruhiy manfaatlarni qondirish, shaxslararo va guruhiy nizolarni hal etishda amalga oshiriladigan muloqotda vujudga keladi va namoyon bo‘ladi. Shu bois ushbu munosabatlar turlicha xarakter kasb etib, ular do‘stona, hamkorlik, musobaqa yoki raqobat, hamjihatlik, qo‘pollik yoki ongli tartib-intizom tarzida kechadi.

Psixologik adabiyotlar tahlilidan kelib chiqib aytish mumkinki, odamlarning o‘zaro munosabatlari ko‘pchilik holatlarda beshta asosiy ta’sir ko‘rsatish usuli orqali amalga oshiriladi: e’tiqod, ishontirish, taqlid, ta’sir o‘tkazish, majburlash.

Ta’kidlab o‘tilgan usullar tashkilot idoralari jamoalarida boshliq va xodimlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatda ham o‘z aksini topishi tabiiy.  Chunki ba’zi holatlarda, favqulodda vaziyatlarda boshliq tomonidan berilayotgan topshiriq va buyruqlarning berilish tartibi belgilangan tashkilot Nizomiga, muassasaning ichki tartib-qoidalariga mos kelish va kelmasligiga qarab nizoli holatlarni vujudga kelishi bilan baholanadi.

Agar boshliq jamoada yetarlicha mavqega ega bo‘lsa, beriladigan buyruq va topshiriqlarning bajarilish tartibi ta’sir ko‘rsatishning e’tiqod darajasini namoyon qilishi mumkin. Aks holda boshliqqa qo‘l ostidagilarning bo‘ysunishi anchagina sustlashadi.

Ishonch va nufuzning yo‘qolishi, muloqot jarayonlarida shubha paydo bo‘lishi va boshqalar ham aynan nizoli vaziyatlarning vujudga kelishiga zamin hozirlaydi.

Tashkilot  jamoalaridagi nizoli vaziyatlarning kelib chiqishi bilan bog‘liq uch guruh sabalarni keltirib o‘tish mumkin:

1) ishchi muhitni tashkil etishdagi kamchiliklari;

2) boshqaruvchi xodimlar faoliyatidagi nuqsonlar, xodimlarning bilim darajasi, individual-psixologik xususiyatlari, salohiyatiga ko‘ra ishni taqsimlay bilmaslik;

3) jamoa ichidagi shaxslararo munosabatlar bilan bog‘liq kamchiliklar.

Jamoadagi psixologik muhitning buzilishi va ziddiyatlarga moyillik asosida bir qator ko‘rsatkichlar yotadiki, ularni psixologlar quyidagilarga ajratganlar:

– rahbariyatning ish faoliyati va jamoa a’zolari o‘rtasidagi munosabatdan qoniqmasligi;

– kayfiyatning buzilishi;

– rahbar bilan xodimlar o‘rtasida o‘zaro tushunishning yo‘qligi, rahbar yoki xodimning obro‘ga ega emasligi;

– jamoa a’zolarida boshqaruv va o‘zini o‘zi boshqarishdagi faollik darajasining yetishmasligi;

– jamoa a’zolarining bir maqsad yo‘lida jipslashmaganligi;

– ongli tartib-intizomning yo‘qligi;

– faoliyat natijalaridan qoniqmaslik.

Ko‘rinib turibdiki, jamoada nizoli vaziyatlarning kam va psixologik muhitning me’yorda bo‘lishi boshliq shaxsi, xodimlarning bilimi, yuqoridan berilgan topshiriq va buyruqlarni bajarishdagi ijrochilik intizomi va hamjihatliklariga bog‘liq ekan. Agar tashkilot idoralari jamoalaridagi nizo nizoning psixologik va ijtimoiy psixologik tabiati, funksiyalari, tipologiyasi va tuzilmasidan kelib chiqqan holda baholansa, amaliy jihatdan nizoga xos barcha xususiyatlar namoyon bo‘lishi mumkinligini tasdiqlasa bo‘ladi. Tashkilot jamoalarida nizoning quyidagi turlari namoyon bo‘lishi kuzatiladi.

Shaxsning ichki ziddiyatlari. Bu ko‘proq tashkilot idoralari xodimlarining yuklatilgan vazifalarni bajarish jarayonida uchraydi. Vazifani hal etishda kasbiy bilim, ko‘nikma va malakaning yetishmasligida va favqulodda holatlarda ko‘proq ish bilan mashg‘ul bo‘lishda namoyon bo‘ladi.

Guruh ichidagi ziddiyatlar. Bu jamoa a’zolarining manfaat va qiziqishlarining mos kelmasligi, vazifalarning teng taqsimlanmaganligi va o‘zaro bir-birlariga hurmatning yo‘qolishi oqibatida namoyon bo‘ladi. Oqibatda jamoaning har bir a’zosi boshqalari bilan chiqisha olmasligi, manfaatlar o‘rtasida to‘siqlar qo‘yishida yuz beradi.

Shaxslararo ziddiyatlar. Tashkilot jamoalarida rahbar bilan xodimlar, xodim bilan xodim o‘rtasidagi ziddiyatli vaziyatlarning vujudga kelishi oqibatida nizoning paydo bo‘lishi ko‘zga tashlanadi. Shaxslararo ziddiyatlar ishchi muhitning yaxshi emasligi, boshliqning xodimlar bilan insoniy nuqtai nazaridan munosabat o‘rnatmasligi, xodimlarning individual qobiliyati va fazilatlarini inobatga olmasligi sababli ham yuz berishi kuzatiladi.

Agar tashkilot idoralari jamoalaridagi ziddiyatli holatlarni bir tizimga soladigan bo‘lsak, quyidagi ko‘rinishni oladi:

 

 

Jamoalaridagi ziddiyatlarni bartaraf etishda psixologik bilimlarning o‘rnini beqiyosdir. Bu xususda keyingi paragrafda batafsil to‘xtalsak-da, ammo shu o‘rinda ayrim tavsiyalarni ham keltirib o‘tamiz.

Guruh ichidagi va guruhlararo munosabatlarda ziddiyatlarni bartaraf etish, barqaror muhitni yaratish nizolarning oldini olishga olib keladi. Buning uchun jamoa boshliqlari quyidagi holatlarni inobatga olishlari maqsadga muvofiq:

• xodimlarni to‘g‘ri tanlash va joy-joyiga qo‘yish;

• mehnatni to‘g‘ri tashkil etish;

• boshliq bilan xodim o‘rtasidagi munosabat xususiyatlarini farqlay olish;

• jamoaning har bir a’zosining burch va majburiyatlarini yaxshi bilishi;

• ishda qat’iy intizomni yaratish;

• har xil salbiy psixologik hodisalarning tarqalishiga yo‘l qo‘ymaslik (mish-mish, g‘iybat, anonim holatlar).

Har qanday kasbiy faoliyat kundalik muomala jarayonidan iborat.

Tashkilot idoralari xodimlari o‘rtasidagi munosabatlar rasmiy-ma’muriy qurilganligi bois nizoli vaziyatlar uchun shart-sharoitning namoyon bo‘lishi anchagina qulaydir. Berilgan buyruqni bajarish, boshliq bilan munosabatda nizoli holatlarning oldini olishga shay turish, jazolashning murakkab ko‘rinish olishi xodimlarda ancha qiyinchiliklar tug‘diradi. Agar tashkilot idoralarida faoliyat ko‘rsatuvchi xodimlar o‘rtasidagi munosabat ma’muriy ko‘rinish bilan hamkorlikda ishlash ko‘rinishini olgan sharoitlarda rahbar bilan xodim o‘rtasidagi munosabatlarda subordinatsiya saqlangan taqdirda ham o‘zaro hurmat tamoyiliga asoslansa maqsadga muvofiq bo‘ladi.

Boshliq-xodim, xodim-boshliq, xodim-xodim munosabatlarini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish nizoli holatlarning oldini olish va bartaraf etishning asosiy shartlaridan biri sanaladi. Bu esa munosabat ishtirokchilaridan odamlar bilan muomalaga kirishish malakasini talab etadi. Psixologiyada shaxslararo munosabat o‘rnatish texnologiyasi yetarlicha ishlangan bo‘lib, bu borada xodimlar ma’lumotga ega bo‘lishlari kerak, Xorijiy psixologik tajribalar nizoli vaziyatlarni hal etishda emotsional ko‘rinishdagi shartsharoitlarni yaratish kerakligini uqtiradi.

Tashkilot idoralari jamoasida boshliqdan shaxsning individual xususiyatlarini farqlay olishi, ularning kechinmalari va qobiliyatlarini sezish layoqatiga ega bo‘lishi talab etiladi. Ko‘pchilik ziddiyatlar boshliqning jamoa a’zolari bilan nizolashishiga sabab bo‘lib qolmoqda.

Muomalaga kirishimlilikni ta’minlashda, aloqa o‘rnatishda quyidagi prinsiplarni bosqichma-bosqich amalga oshirish lozim.

1-bosqich – psixologik to‘siqlarni bartaraf etish;

2-bosqich – mos keluvchi qiziqish va manfaatlarni topish;

3-bosqich – muomala prinsiplarini aniqlash;

4-bosqich – muomala uchun xavfli sifatlarni ajrata olish;

5-bosqich – muomalada sherigiga moslashish va psixologik aloqa o‘rnatish.

Prinsiplardan foydalanish bosqichlariga amal qilish hamsuhbatga ta’sir ko‘rsatishning va nizolarga shart-sharoit tug‘dirmaslikning eng yaxshi vositasiga aylanadi.

Ziddiyatning nafaqat nazariy tomonlarini, shuningdek, uning amaliy tomonlarini ham, yechimini ham bilish kerak. Bu huquqni muhofaza qilish idoralari xodimlari faoliyatidagi juda ham zarur va dolzarb muammomdir, bu dolzarblik uni o‘rganishimizga sabab bo‘ladi.

Ziddiyatni yechish metodikasi amaliyotga hech qanday ta’sir qilmasligi kerak. Umuman, jamoada ziddiyat chiqmasligida rahbarning o‘rni beqiyosdir, rahbar asabiylashmasligi, boshqacha qilib aytganda, ziddiyatni yechishda bardoshli bo‘lishi kerak.

Ziddiyatni yechishning ijobiy (pedagogik) va ma’muriy (salbiy) yo‘llari mavjud. Birinchisida kishilarning yaxshi ishlashlari uchun sharoit yaratilsa, ikkinchisida ziddiyatni yuzaga keltirgan shaxslar jazolanadi. Pedagogik-psixologik ta’sir etishning asosiy usullaridan biri ishontirish usulidir. Bu usul jamoa murojaat qilganida qo‘llaniladi.

Ziddiyatning barcha turlari jamoa faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi, chunki uning sabablarini aniqlash, uni yechish yo‘llarini izlash, aybdorlarni jazolash hamma-hammasi vaqt talab qiladi. Umuman olganda, ma’muriy jazolash hech iloji bo‘lmagan hollarda qo‘llanishi kerak.

Ziddiyatni yechishning asosiy usullaridan tashqari, quyidagi qo‘shimcha yo‘llari ham mavjud:

1) ziddiyatni umuman yo‘q qilish (bo‘shatish, bir ishdan ikkinchi ishga olib qo‘yish);

2) ziddiyatlashgan tomonlardan biri yutadi, ikkinchisi yutqazadi, yutqazgan uni tan olishi;

3) ziddiyatda ikki tomondan biri ikkinchisiga yo‘l berishi;

4) ziddiyatning asta-sekinlik bilan o‘z-o‘zidan yo‘qolishi;

5) ziddiyatlashgan kishilardan biri ikkinchisining talabini qondirish;

6) ziddiyatni keltirib chiqaruvchi sabab va sharoitlarning oldini olish;

7) tomonlarni ishontirish (bir-birga) yo‘li bilan yarashtirib qo‘yish.

Ziddiyatni yechish qiyin ijtimoiy psixologik muammo bo‘lib, u keltirib chiqargan tomonlarning ikkalasi ham o‘zlaricha ruhiy tomondan haqdirlar.

Ziddiyatning oldini olish va yechishda quyidagilarni tavsiya qilish mumkin:

– ziddiyatni bartaraf etishda avval ziddiyatlarning kelib chiqish sharoitlarini to‘g‘ri baholash;

– ziddiyatning kelib chiqishga shart-sharoit yaratib bermaslik;

– ziddiyatning o‘zagini aniqlash, ziddiyatning eng yuqori nuqtasida shaxsiy o‘zaro kelishishlarni topish;

– ziddiyatning subyektiv sabablarini aniqlash;

– subyektlar tomonidan ziddiyatning yo‘nalishini aniqlash.

– ziddiyat qatnashchilarining hamma fikrlarini eshitish, shoshmashosharlik bilan xulosa chiqarib qo‘ymaslik, asosiy diqqatni ziddiyat predmetiga qaratish;

– ziddiyatni yechishda eng maqbul yo‘l izlash.

Yuqorida qayd etilgan fikrlardan kelib chiqib, ziddiyat borasida quyidagi xulosalarga kelish mumkin:

1) ziddiyat psixologik nuqtai nazardan olib qaraganda o‘ta murakkab nazariy va amaliy muammodir;

2) ziddiyatni ijtimoiy-psixologik nuqtai nazardan ikkiga bo‘lamiz: qarama-qarshilik va qarama-qarshi kurashlar;

3) ziddiyat o‘zining tuzilishi va dinamikasiga ega;

4) ziddiyatni keltirib chiqaruvchi obyektiv va subyektiv sabablar mavjud;

5) ziddiyatni yechishda asosan pedagogik va ma’muriy usullar qo‘llaniladi.

 

 

3.    O‘quv jarayonida ruhiy zo‘riqishlarni vujudga kelishini dastlabki asoslari.

 

Psixologik muhit guruh manfaatlarini qondirish, shaxslararo va guruh o‘rtasidagi nizolarni hal etishda amalga oshiriladigan muloqotda vujudga keladi va namoyon bo‘ladi. SHu bois ushbu munosabatlar farqli xususiyatga ega bo‘lib, ular ba’zan do‘stona, hamkorlik ko‘rinishda, musobaqa yoki raqobat, hamjihatlik yoki uyaltirish, qo‘pollik yoki ongli tartib-intizom tarzida ko‘zga tashlanadi. Psixologik adabiyotlar tahlilidan kelib chiqib, aytish mumkinki, ta’lim oluvchilarning bir-biriga o‘zaro ta’siri ko‘pchilik hollarda to‘rtta asosiy ta’sir ko‘rsatish usuli orqali amalga oshiriladi: e’tiqod, taqlid, ta’sir, majburlash. Ta’kidlab o‘tilgan usullardan ham ma’lumki, pedagogik jamoada o‘qituvchi va ta’lim oluvchilar o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir shakllarida ham ular o‘z aksini topishi tabiiy. CHunki ba’zi hollarda, o‘qituvchi tomonidan topshiriq va vazifalarni ta’lim oluvchilarning dunyoqarashiga mos kelish- kelmasligiga qarab berilishi nizoli holatlarni vujudga keltirishi tabiiy. Agar o‘qituvchi pedagogik jamaoda etarli mavqega ega bo‘lsa, bunday sharoitda beriladigan vazifa va topshiriqlarning bajarilish tartibi ta’sir ko‘rsatishning e’tiqod darajasini namoyon qilishi mumkin. Ishonch va nufuzning yo‘qolishi, yetkazilayotgan ma’lumotlarning to‘liq va aniqligi, muloqot jarayonida shubhaning paydo bo‘lishi va boshqalar ham jamoada aynan nizoli vaziyatlarning kechishiga zamin hozirlaydi.

Ruhiy zo‘riqish holatining fiziologik bеlgilaridan quyidagi: uyqusizlik, bosh og‘rig‘i, yurakning tеz urishi, bel, oshqozon, yurakdagi og‘riqlar, siqilish holatlari yuzaga keladi.

Ruhiy zo‘riqish holatlarining psixologik bеlgilari: parishonxotirlik, xotira buzilishi, xavotirlanish, yig‘loqilik, ortiqcha xavotirlanish, sababsiz qo‘rquv, jizzakilikdan iborat. Bu o‘ziga ishonchni yo‘qotishga olib kеladi. Ta’lim olishga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi, shu sababdan ham ruhiy zo‘riqish holatini tezroq yo‘qotish kеrak.

 

Glossariy:

 

Nizo – shaxslarning qarashlari, qiziqishlari o‘rtasidagi qarama-qarshilik natijasida vujudga kelgan psixologik holat bo‘lib, bu ularning faqat bir-biri bilan hamkorligi jarayonida paydo bo‘ladi.

Ziddiyat - muhokama yuritishda, matnda, nazariyada va umuman predmet, hodisalarda biri ikkinchisini inkor etadigan ikki mulohazaning mavjudligi va ular o‘rtasidagi munosabatlar.

Destruktiv ziddiyat - ko‘pincha sababga bog‘liq bo‘lmagan holda shaxsning stressga tushishiga olib keladi

Produktiv ziddiyat - muammo va uni yechish yuzasidan nuqtai-nazarlardagi tafovutlar va shaxslar o‘rtasidagi hamjihatlikning yo‘qligidan kelib chiqadigan ziddiyat

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:

12. R.X. Dushanov; Y.A.Farfiyev “Kasbiy psixologiya”. Toshkent 2010

13. G‘oziev  E.G. Umumiy psixologiya. Toshkent. 2002.1-2 kitob.

14. “Психология” Уч.T-2. “Проспект”. Москва - 2004.

15. Гамильтон. Я.С. “Что такое психология”. “ Питер ”, 2002.

16. Drujinina V. “ Психология “. Учебник. “Питер”, 2003.

17.  Hayitov O.E. “Psixodiagnostika” Toshkent, 2007

    6. www.expert.psychology.ru 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

18-Mavzu

Informatsion ruhiy zo‘riqishlar.

O‘quv muassasalarida o‘qituvchi axloq – odob qoidalari.

 

Reja:

1. Informatsion ruhiy zo‘riqishlar to‘g‘risida tushuncha.

2. O‘quvchi shaxsini ma’naviy, axloqiy va intellektual taraqqiyotiga ta’sir etuvchi omillar.

3. O‘quv muassasalarida o‘qituvchi va o‘quvchi axloq – adob qoidalari.

.                                                                                    

 

1.    Informatsion ruhiy zo‘riqishlar to‘g‘risida tushuncha.

Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining rivojlanishi ta’lim jarayoniga alohida o‘zgarishlar kiritdi va pedagogning mas’uliyatli vazifalari doirasiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Bugungi kunda o‘qituvchining yetuk mutaxassis shaxs sifatida shakllanishi uchun zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari imkoniyatlaridan samarali foydalana bilishi, haqiqiy axborot madaniyatini egallashi juda zarur.

Yangi avlod pedagoglari o‘zlari dars o‘tadigan aniq bir fan mazmuni va maqsadlariga to‘la mos bilimni egallashlaridan tashqari, o‘quvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olgan holda, ularni barkamol rivojlantirishlariga yordam beruvchi texnologiyalarni to‘g‘ri tanlab va qo‘llashni bilishlari kerak.

Mana shu vazifani bajarish uchun dastlabki qadamni amalga oshirish, yani — kompyuterda ishlashni o‘rganish, uning va internet taqdim etayotgan imkoniyatlardan foydalanib, ta’lim jarayonida zamonaviy texnologiyalarni qo‘llashga o‘rganishlari zarur. Ushbu birinchi qadam odatda, maxsus kurslarda amalga oshiriladi. Ba’zi pedagoglar uchun bu qiyin ish emas, ammo ko‘pchilik uchun bu ma’lum emotsional hayajonlanish holatlari bilan bog‘liq bo‘ladi.

O‘qituvchiga o‘quv materialini an’anaviy tarzda o‘zlashtirish, odatlangan hayot tarzini o‘zgartirishni istamaslik, olgan bilimlarini amaliyotda qo‘llash imkoniyati bilan bog‘liq bo‘lgan psixologik xususiyatdagi muammolarni hal qilishda yordam ko‘rsatish zarur. Bunda jamiyatdagi yangi axborot-kommunikatsiya texnika va texnologiyalari(AKT) hamda internet tarmog‘idagi axborotlarga qarama-qarshi munosabatlar, inson salomatligiga kompyuterning ta’siri va shu kabilar bilan bog‘liq ayrim fikrlar ham ma’lum rol o‘ynaydi. Ammo asosiy psixologik to‘siq pedagogning, ayniqsa, katta yoshdagi o‘z kasbining egasi bo‘lgan o‘qituvchining kasbiy-mutaxassislik yondashuvi — yangi bilimlar sohasini o‘zlashtirishda muvaffaqiyatsizlikka uchrashdan cho‘chish holati bo‘lib hisoblanadi.

Hatto ba’zan ruhiy zo‘riqish holatlarining fiziologik belgilari ham paydo bo‘lishi mumkin. Bu holda albatta, psixologik hissiyotlar ta’sirini susaytirishni istagan himoya mexanizmlari ishga tushadi: AKT’dan foydalanuvchining motivatsiyasi pasayadi, diqqatini jamlashda qiyinchilik yuzaga keladi. Bularning barchasi ta’lim samaradorligini pasaytirishi mumkin. Ruhiy zo‘riqish holatining fiziologik belgilaridan quyidagicha: uyqusizlik, bosh og‘rig‘i, yurakning tez urishi, bel, oshqozon, yurakdagi og‘riqlar, siqilish holatlari yuzaga keladi.

Ruhiy zo‘riqish holatlarining psixologik belgilari: parishonxotirlik, xotira buzilishi, xavotirlanish, yig‘loqilik, ortiqcha xavotirlanish, sababsiz qo‘rquv, jizzakilikdan iborat. Bu o‘ziga ishonchni yo‘qotishga olib keladi. Ta’lim olishga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi, shu sababdan ham ruhiy zo‘riqish holatini tezroq yo‘qotish kerak!

Yuqorida ta’kidlaganimizdek, axborot texnologiyalari borasidagi bilimlarni o‘zlashtirish pedagog shaxsining individual-psixologik xususiyatlariga bog‘liq bo‘ladi. Shu maqsadda yangi axborot texnologiyalarini o‘rganishni va dars jarayoniga joriy etishni istagan pedagoglar, uning imkoniyatlaridan yanada kengroq foydalanish niyatidagi talaba-yoshlar va o‘quvchilarga bu jarayonni yengillatish hamda kun bo‘yi kompyuter bilan muloqotda bo‘ladiganlar turli xil mashqlarni bajarishlari lozim.

Bundan tashqari, kuchli aqliy va emotsional mehhat davrida ovqatlanishga alohida e’tibor qaratish lozim. Bunda: ko‘proq yong‘oq, sut mahsulotlari, baliq, go‘sht, meva va sabzavotlar, shokolad iste’mol qilish zarur. Mehnat sharoitini tashkil etishda ish stoliga sariq yoki binafsha rangli predmetlar yoki kartina qo‘yish kerak, chunki ushbu ranglar intellektual faollikni oshiradi.

Hozirgi kunga kelib, axborot -telekommunikatsion texnologiyalari deyarli barcha sohalarda  keng qo`llanilmoqda.  Deyarli barcha kasb turlari ushbu texnologiyalar bilan uzviy bog’liq. Shunday ekan, har bir kasb egalaridan axbotor texnologiyalari bilan qanday munosabatda bo`lishlikni bilish talab etiladi.

Keyingi paytlarda kompyuter bilan ishlash turli xil kasalliklar keltirib chiqarish ehtimolini oshirishi haqida tez-tez gapirilmoqda. Bundan xulosa qilib, kompyuter sog'liqqa zararli degan fikr yuritish noto'g'ri. Kasalliklarning kelib chiqishida ko'proq foydalanuvchilarning o'zlari kompyuterda ishlashning elementar ergonomik talablariga va mehnatni tashkil etish qoidalariga rioya qilmasliklari sabab bo'lmoqda.

 

O'tirgan holda ishlaydigan har bir mehnat turiga o'xshash tarzda kompyuter bilan ishlashda ham foydalanuvchi tanasi ma'lum muddat bir xil holatda bo'ladi. Bu esa foydalanuvchining umurtqa pog'onasida va ba'zi mushaklarda statik zo'riqishning kuchayishiga olib keladi. Shu bilan birga, bunday holat toz va boshqa quyi qismlarda normal holatda qon aylanishi buzilishiga olib keladi. Shaxsiy kompyuter bilan ishlashda axborot olishning asosiy manbai kompyuter monitori bo'lgani uchun ko'z tizimida ham zo'riqish kuchayadi. Bulardan tashqari, kompyuter monitori yoki yordamchi qurilmalari ishlashi jarayonida organizmga turli xil elektromagnit nurlar, elektrostatik maydon va tovush shovqinlari salbiy ta'sir ko'rsatadi.

Ko'pchilik foydalanuvchilarning virtual dunyoga sho'ng'ib, Internet resurslariga murojaat qilishlari, ayniqsa chat-muloqotlariga yoki ko'ngil ochar o'yin dasturlari bilan mukkasidan ketib, berilib ishlashlari ularning ruhiy holatlariga ham o'z ta'sirini o'tkazmay qo'ymayabdi. Natijada organizmga quyidagi salbiy holatlar o'z ta'sirini o'tkazmoqda :

Ø Ko'z xiralik ;

Ø Osteoxondroz;

Ø Quruq ko'z sindromi;

Ø Tunnelli sindromi;

Ø Allergiya va hokazo.

 

 

 

2. O‘quvchi shaxsini ma’naviy, axloqiy va intellectual

taraqqiyotiga ta’sir etuvchi omillar.

Shaxsning shakllanishida harakat o`ziga hos omil sanaladi. Go`dak (chaqaloq) ham turli harakatlarni tashkil etadi. Biroq bu harakatlarsiz keyinchalik shartli reflekslar bo`lib, ongli ravishda emas, balki shartsiz va shartli qo`zg`otuvchilarga javob tarzida yuz beradi. Gudakda nutq bo`lishi, shuningdek u tomonidan tashkil etilayotgan harakatlar ongli ravishda sodir bo`la boshlashi va olbatda, ijtimoiy munosabatlar jarayonidagi ishtirokning ro`y berishi shaxs shakllanishning dastlabki bosqichi sanaladi.

Har bir odam shaxs sifatida turlicha namoyon bo`ladi. U o`zining xarakteri, qiziqishi, qobiliyati, aqliy rivojlanganlik darajasi, ehtiyoji va mehnat faoliyatiga nisbatan shaxsiy munosabati bilan boshqalardan farqlanadi.

Odam bolasining shaxs sifatida rivojlanishi, uning har tomonlama kamolga etishining samarali bo`lishini ta`minlash uchun pedagogika fani shaxs rivojlanishining umumiy qonuniyatlarini, unga ta`sir etadigan omillarni, rivojlanish jarayonida alo qadar bosqichlarni aniqlashi kerak. Shuningdek, bola shaxsning faoligining o`rni va rolini ham o`rganishi lozim.

Har bir odam shaxs sifatida turlicha namoyon bo`ladi. U o`zining xarakteri, qiziqishi, qobiliyati, aqliy rivojlanganlik darajasi, ehtiyoji va mehnat faoliyatiga nisbatan shaxsiy munosabati bilan boshqalardan farqlanadi. Ular shaxsning o`ziga hos hususiyatlari bo`lib, mazkur hususiyatlar rivojlanib ma`lum bir bosqichga etsakgina u kamol topgan shaxs sifatida namoyon bo`ladi. Shaxs ijtimoiyi munosabatlar jarayonida qaror topadi.

Shaxs- Biologik omillar (irsiyat)- ijtimoiy omillar (muhit)-Tarbiya.

Odam biologik mavjudod sanaladi, uning rivojlanishiga tabiiy qonunlar, biologik va ijtimoiyi qonuniyatlar ta`sir etadi, insonning kamol topishga zamin yaratadi. Anatomik va fiologik xarakterdagi o`zgarishlar jismoniy rivojlanishiga taalluqlidir. Odam buyining o`sishi, gavda og`irligining ortib borishi, gavda tuzilishining o`zgarishi, qon bosimi, o`pka mig`ishi, tayanch-xarakat apparatning holati va boshqalar jismoniy rivojlanish ko`rsatkichlaridir.

Shaxs rivojlanishida u eki bu faoliyat turlari (o`yin, o`qish, mehnat va boshqalar) ning, turli yoshdagi faoliyat mazmuni (maqsadga yo`naltirilganlik, harakatning ongli, rejali bo`lishi, ularning samaradorligini va h.k) shuningdek, (muomalar hamda kishilar o`rtasidagi ijtimoiy ahloqiy meyorlarga bo`ysunish, ijtimoiy burchini anglash, unga nisbatan mas`ullik kabi xususiyatlar ham muhim ahamiyatga ega bo`ladi.)

Irsiyat-bu ota qoni yoki ajdodlarga hos bo`lgan biologik hususiyat va o`xshashliklarning naslga (bolaga) o`tish jarayonidir. Nasldan-naslga o`tadigan hususiyatlarga quyidagilar kiradi:  anatomik-fiziologik tuzumi (misol uchun. yuz tuzilishi), organlar holati, qaddi-qomat, asab tuzimi xususiyatlari, teri, soch hamda kuzlarning rangi. Shuningdek, nutq, tafakkur.

Tarbiya ijtimoiy muhit orqali keladigan tarbiyaviy ta`sirlarning barchasi bilan bog`liq holda ta`sir qiladi. Bunda qulay, samarali omillardan foydalanadi, salbiy ta`sirlarning kuchini ma`lum darajada kamaytiradi.

Tarbiya jarayonidagi quyidagi holatlar yuzaga keladi.

1. Tarbiya jarayonida kishi organizmning o`sishi sodir bo`ladi, muhitni stixiyali ta`siri bera  olmaydigan narsalarni o`rniladi. Masalan: Bola, o`z ona tilini atrofni o`rab turgan muhitning ta`sirida o`rganib olishi mumkin. Lekin o`qish va yozishni mahsus ta`lim yo`li bilangina o`rganadi. Ma`lum bilim, ko`nikma va malakalar faqat tarbiya jaraenida egallanadi.

2. Tarbiya yordamida hato kishining ba`zi to`g`ma kamchiliklarini ham kerakli tomonga o`zgartirish mumkin. Chunonchi, ba`zi bir bolalar ayirim kamchiliklar bilan tug`iladi (kar, ko`r, soqov va hokazo) lekin maxsus tashkil etilgan tarbiya yordamida ularning aqli to`l taraqqiy qiladi, tug`ma kamchiligi bo`lmagan kishilar bilan barobar faoliyatda bo`lishi mumkin.

 3. Tarbiya yordamida muxitning salbiy ta`siri natijasida yuz bergan kamchiliklarni ham tugatish mumkin (bolalarni karta o`ynashi, so`kishi,)

4. Tarbiya istiqbol maqsadini belgilaydi. Shu bois u shaxs kamolotini ta`minlashda ilg`or rol o`ynaydi.

 Tarbiyaning muaffaqiyati ko`p jihatdan bola shaxsining o`ziga xos xusisiyatlari, u yashayotgan muxitning ta`sirini hisobga olishga bog`liqdir. Bola va kattalar o`rtasidagi aloqa faol jarayondir. Mazkur jarayonda kattalar faqatgina o`rgatuvchi bo`lib qolmasliklari lozim.

Bolaning bu jarayondagi faol ishtirokini ta`minlashga alohida ahamiyat berish lozim. Shundagina u o`z harakatlarini o`zi iroda qilishga, o`z faoliyati mazmunini tahlil qilishga o`rganadi. Bola fikr qilar, o`ylar ekan, uning ongi o`sadi.

Ijtimoiy munosoblar jarayonida nutq rivojlanadi. Chunki mana shu vaziyatda bola savollar beradi, kuzatadi, muloxaza yuritadi. Hayotiy voqea-hodisalarni tushunishga, yaxshi emidan ajratib olishga o`z harakatlarini davr talabiga moslashtiriishga urinadi. Har bir ijtimoiy jamiyatda tarbiyaning maqsad va vazifalari, ahloq me`erlari, madaniy boyliklar, jamiyat a`zolarining didi, ahloqiy qarashlari, dunyoqarashlari, e`tiqodlari o`zgarib boradi va ular tarbiya vositasida bolalar ongiga singdirib boriladi.

Bola shaxsning rivojlanishi uchun faol kundalik. Faoliyat zarur. Faoliyat erdamidagina bola atrof-muhit bilan munosabatni tashkil etadi, shu orqali uning bilish qobiliyati rivojlanadi, xarakter sifatlari takomillashib, kamol topadi.

3. Insonning kamol topishning takomillashning jarayonini faqat irsiyat, ijtimoiy muhit va ta`lim-tarbiyaga bog`lab o`rganish, talqin kishi ham haqiqatga unchalik to`g`ri kelmaydi. Chunki ijtimoiy taraqqiyotda shaxsning o`zi ham ishtiroq etadi.

Qobiliyat va iste`dodning ruyobga chiqishida insonning muayyan faoliyatiga qiziqishi bilan bir qatorda uning o`z ustida ishlashi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Iste`dodli kishilar o`z iste`dodlari-iqdor kuchini to`la ruebga chiqarish uchun o`z ustalarida tinmay ishlashlari, mehnat qilishlari shart.

4. Shaxsning shakllanishida uniga berilaetgan ta`lim tarbiyaning mazmuni, metodlari va vositalari bolaning yosh xusisiyatlariga muvofiq qilishi muhim sanaladi. O`qituvchi o`quvchilarning ruhiy hususiyatlari bilan birga yosh ham bilishi mal`um yoshdagi o`qituvchilarning diqqat, xotira, tafakkur layoqatligini inobatga olish asosida faoliyat tashkil etish lozim. Shaxsning aqliy va jismoniy kamoloti qaror topib borar ekan, bir qancha bosqichlarni bosib o`tadi

 

3. O‘quv muassasalarida o‘qituvchi va o‘quvchi axloq – adob qoidalari.

O`zbekiston Respublikasi Oliy va O`rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan oliy ta;lim muassasa(OTM)lari uchun odob-axloq qoidalari ishlab chiqilgan. Bu qoidalar ichidan quyidagilar o`rin olgan:

O`quvchilarning OTMga odamlar diqqatini tortadigan tanani shaffof ko‘rsatib turadigan, elka, ko‘krak va qorin, shuningdek tizzadan yuqori qismlari ochiq qoladigan hamda haddan ziyod tor kiyimda yoki diniy ibodat libosida, metall zanjirlar, to‘g‘nog‘ichlar, tanaga turli munchoqlar qadagan holda, sport kiyim va poyabzalida kelishi taqiqlanadi. Jamoa a’zolari OTMga orasta bo‘lib, unga monand kiyimda kelishi lozim.

Jamoa a’zosining sha’ni va qadr qimmati hurmat qilinishi hamda xalqimizning ma’naviy merosini avaylab asrash maqsadida jamoa a’zolari bir-biriga nisbatan hurmatsizlik qilishi, behayo so‘zlar ishlatishi qat’iy taqiqlanadi hamda OTMda o‘zaro “Siz” deb murojaat qilish odat tusiga kirishi lozim.

OTM jamoa a’zolari turli tadbirlarda (majlislar, tantanali yig‘ilishlar, amaliy uchrashuvlar, bayramlarda) so‘zga chiquvchilarga nisbatan hurmat bilan munosabatda bo‘lish, maishiy tinchlikka rioya etishi shart. Zarurat taqozo etsa, bir notiq o‘z so‘zini tugatib, boshqasi so‘z boshlashiga qadar yuzaga keladigan uzilish vaqtida zaldan chiqib ketish mumkin.

 Binolarga kirish joylarida tirbandlik yuzaga kelsa, talabalar professor-o‘qituvchilar va xodimlarni, erkaklar esa ayollarni o‘zlaridan oldin o‘tkazib yuborishlari lozim.

Binoga kirayotgan har bir kishi binolarga kirib-chiqishni nazorat qilish uchun tayinlangan mas’ul shaxs yoki navbatchiga o‘z shaxsini tasdiqlovchi hujjatni ochiq holda ko‘rsatishi shart.

Jamoa a’zolari OTM hududida yo‘lning o‘ng tomonidan yurishlari kerak. Bir-biriga duch kelganda albatta salomlashishlari, bunda: talabalar professor-o‘qituvchilar va xodimlarga, erkaklar xotin-qizlarga, yoshlar kattalarga birinchi bo‘lib salom berishlari tavsiya etiladi. Bundan qo‘l berib so‘rashish istisno bo‘lib, yoshi katta shaxslar birinchi bo‘lib qo‘l uzatganidan keyingina unga javoban qo‘l uzatish mumkin.

Milliy va umumbashariy qadriyatlarga xos bo‘lmagan yoki OTMning ichki muammolariga taaluqli masalalarni Internet tarmog‘iga joylashtirish yoki undan turli maqsadlar yo‘lida foydalanish taqiqlanadi.

 Kompyuterlarda OTMga tegishli bo‘lmagan ma’lumotlarni, shuningdek, turli kinofilmlar, noqonuniy diniy ma’lumotlar, behayo suratlar, milliy, irqiy, etnik, diniy adovatni targ‘ib qiluvchi har qanday materiallarni tayyorlash,saqlash, tarqatish va targ‘ib etish qat’iyan man etiladi.

 O‘quv mashg‘ulotlariga va ishga hamda jamoa a’zolarining osoyishtaligiga halaqit beradigan xatti-harakatlar (radiopriyomnik, televizor, magnitofon va boshqa ovoz kuchaytirish vositalaridan maqsadsiz foydalanish) sodir etish taqiqlanadi.

 OTM jamoa a’zolari dars mashg‘ulotlari va ishga belgilangan kun tartibiga ko‘ra o‘z vaqtida kelishlari shart.

 OTMda har qanday huquqbuzarlik sodir etish ta’qiqlanadi, shu jumladan, tuhmat qilish, haqorat qilish, jamoa a’zosiga ma’naviy yoki moddiy zarar etkazishi mumkin bo‘lgan ma’lumotni tarqatish, tan jarohati etkazish, fuqorolik muomalasidan chiqarilgan vositalarga oid munosabatlarga kirishish (giyohvand moddalar, psixotropik vositalar va hokazo), ichkilikbozlik, kashandalik, maishiy tinchlikka tajovuz qilish, janjallashish, qimor va tavakalchilikka asoslangan boshqa o‘yinlar o‘ynash qat’iyan man etiladi.

Professor-o‘qituvchilar va talabalarning ta’lim-tarbiya jarayonidagi o‘zaro munosabatlari

Professor-o‘qituvchilar va talabalarning ta’lim-tarbiya jarayonidagi o‘zaro munosabatlari “Ustoz-shogird” milliy an’analariga asoslanishi lozim.

Professor-o‘qituvchi auditoriyaga kirganida barcha talabalar o‘rinlaridan turib salomlashishlari, so‘ngra o‘z joylarini egallashlari lozim.

Dars mashg‘ulotlari vaqtida uyali aloqa vositalaridan foydalanish barcha uchun taqiqlanadi.

 Talaba o‘zining nojo‘ya harakatlari bilan dars mashg‘ulotlariga xalaqit bersa, professor-o‘qituvchi yuzaga kelgan vaziyat haqida dekanatni xabardor qilib va uning ruxsati bilan bunday talabani mashg‘ulotlardan chetlatishi mumkin.

Talabada professor-o‘qituvchi bilan o‘quv mashg‘ulotlaridan tashqari vaqtda muloqot qilish zarurati bo‘lsa, unda talaba quyidagi qoidalarni, ya’ni:

-professor-o‘qituvchi talaba bilan dars jadvaliga muvofiq mashg‘ulotlarda, maslahat soatlarida, mustaqil ishlarni, reyting nazoratini topshirishda yoki o‘zaro kelishuv bo‘yicha belgilangan vaqtda shug‘ullanishini;

-o‘zi muloqot qilmoqchi bo‘lgan professor-o‘qituvchining lavozimi, ismi, otasining ismi va familiyasini aniq bilishi shart.

Talaba oldindan kelishilmagan holda professor-o‘qituvchining huzuriga kelsa, umumiy yoki o‘zaro kelishilgan maslahat soatiga kech qolib kelgan yoki kelmagan bo‘lsa, professor-o‘qituvchidan hatto qisqa vaqt suhbatlashishni talab qilishga ham haqli emas.

Ayrim hollarda talabalar professor-o‘qituvchini almashtirish iltimosi bilan murojaat qilishlari mumkin. Buning uchun jiddiy sabablar (qo‘pollik, ta’magirlik, professor-o‘qituvchining aybi bilan mashg‘ulotlar o‘tkazilishidagi muntazam uzilish hollarini isbotlovchi dalillar) ko‘rsatilishi va u bo‘yicha guruhning yagona fikri mavjud bo‘lishi shart.

Professor-o‘qituvchi bilan talaba o‘rtasida reyting nazoratini topshirishga doir ziddiyat kelib chiqqan hollarda, talaba reyting nazoratini maxsus komissiyaga topshirish uchun ruxsat berish iltimosi bilan kafedra mudiriga murojaat etishi mumkin. Bunda murojaat asoslangan bo‘lishi shart. Bunday masalalar kafedra mudirining taqdimnomasiga binoan fakultet dekani tomonidan hal etiladi.

 Professor-o‘qituvchilarning o‘zaro munosabatlari

 Professor-o‘qituvchilarning o‘zaro munosabatlarida – yagona jamoa, o‘zaro hurmat va e’tibor, do‘stlik, hamjihatlik, halollik va adolat tamoyillari amal qilishi lozim.

 Professor-o‘qituvchilar munosabatlarida inson qadr-qimmatiga hurmatsizlik qilish, shaxsiyatini kamsitish, o‘zganing intelektual mulkini o‘zlashtirib olish, qo‘pollik, behayo so‘zlar ishlatish, mushtlashish, o‘zgalarga ma’naviy, moddiy yoki jismoniy ziyon etkazish qat’iyan man etiladi.

 Talabalarning o‘zaro munosabatlari

 Talabalarning o‘zaro munosabatlarida –– yagona jamoa, o‘zaro hurmat va e’tibor, do‘stlik, hamjihatlik, halollik va adolat tamoyillari amal qilishi lozim.

 Talabalar munosabatlarida inson qadr-qimmatiga hurmatsizlik qilish, shaxsiyatini kamsitish, o‘zganing intelektual mulkini o‘zlashtirib olish, qo‘pollik, behayo so‘zlar ishlatish, mushtlashish, o‘zgalarga ma’naviy, moddiy yoki jismoniy ziyon etkazish qat’iyan man etiladi.

Professor-o‘qituvchilarning odob-axloqqa oid majburiyatlari

- odob-axloq qoidalariga rioya qilishda talabalarga namuna bo‘lish;

- OTM manfaatlariga zid bo‘lgan xatti-harakatlardan o‘zlarini tiyish;

- biror – bir noxush voqea yoki xodisa ro‘y bersa, zudlik bilan u haqida ma’muriyatga xabar berish;

- OTM sha’ni va nufuziga dog‘ tushiradigan har qanday holatlarning oldini olish;

- OTM to‘g‘risidagi axborotlardan uning manfaatlari va obro‘siga ziyon etkazish uchun yoki o‘z manfaatlari yo‘lida foydalanmaslik;

- dars jarayonida talabalarga odob-axloqqa oid milliy an’analarimiz, urf-odat va qadriyatlarimizni targ‘ib qilish;

- yoshlar orasida sog‘lom turmush tarzini qaror toptirish, ularni ichkilikbozlik va giyohvandlik illatlaridan, boshqa turli halokatli tahdidlar hamda biz uchun yot bo‘lgan diniy va ekstremistik ta’sirlardan, tuban “ommaviy madaniyat” xurujlaridan ogoh etib borish;

- ta’lim oluvchilarni ma’naviy-ahloqiy tarbiyalashning va ma’rifiy ishlarning samarali shakllari hamda uslublarini ishlab chiqishga ko‘maklashish.

 Talabalarning odob-axloqqa oid majburiyatlari

a) OTM hududida:

- hududga kirishda talabalik guvohnomasini ko‘rsatib kirish;

- hududni ifloslantirmaslik va chiqindilarni faqat joylardagi urnalarga tashlash;

- ustozlar bilan duch kelganda salom berish;

- o‘quv mashg‘ulotlari vaqtida hududda sababsiz yurmaslik;

- OTM mulki (ko‘char va ko‘chmas mulki, o‘simlik va hayvonot dunyosi va hokazolar) ga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lish;

- kiyinish va o‘zaro suhbat odoblariga rioya qilish;

- mutasaddilarning ruxsatisiz turli reklama vositalarini osmaslik;

- maishiy tinchlikka rioya qilish;

- narkotik va psixotrop moddalar, alkogol va tamaki mahsulotlar iste’mol qilinishi hamda tarqatilishiga qarshi kurashish. O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligiga muvofiq yuqoridagi holatlar haqida tegishli tashkilotlarga o‘z vaqtida xabar bermaslik javobgarlikka sabab bo‘lishi alohida qayd etiladi.

 

b) auditoriyada:

- uyali aloqa vositalarini o‘chirib qo‘yish;

- dars vaqtida gaplashmaslik;

- jihozlarga madaniy munosabatda bo‘lish, partalarga yozmaslik;

- qog‘oz va boshqa keraksiz narsalarni qoldirib ketmaslik;

- ovqatlanmaslik, saqich chaynamaslik.

 

v) umumiy ovqatlanish joylarida:

- taomlarni olishda navbat tartibiga rioya qilish;

- tirbandlik holatida ustozlar, ayollar, yoshi kattalarga hurmat ko‘rsatish;

- ovqatlanish vaqtida shovqin solmaslik;

- umumiy ovqatlanish shaxobchasida belgilangan tartib-qoidalarga rioya qilish.

 

g) axborot resurs markazida:

- ARM xodimlari bilan hushmuomalada bo‘lish;

- kitoblar va jihozlarga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lish;

- baland ovozda so‘zlashmaslik va atrofdagilarga xalaqit bermaslik;

- qog‘oz, saqich va boshqa chiqindilarni qoldirib ketmaslik;

- kitoblarni olish va topshirish tartib-qoidalariga rioya qilish.

 

d) talabalar turar joylarida:

- mavjud jihozlarni asrash, ularga zarar etkazmaslik;

- elektr-energiyasi, gaz va suv resurslaridan tejamkorona (oqilona) foydalanish;

- sanitariya va gigiena xonalaridan foydalanish qoidalariga amal qilish;

- talabalar turar joyi “Nizomi” va “Ichki tartib qoidalari”ga qat’i rioya qilish.

 

e) sport majmualarida:

- sport majmuasiga xos bo‘lgan kiyim va poyabzallarda kirish;

- sport inventarlariga nisbatan madaniy munosabatda bo‘lish;

- mashg‘ulotlardan keyin sport inventarlarini belgilangan joylarga qayta topshirish;

- sport majmuasining belgilangan tartib-qoidalariga rioya qilish.

j) madaniyat saroyi va boshqa ommaviy tadbirlar o‘tkazish joylarida:

- o‘rindiq va boshqa jihozlarga nisbatan madaniy munosabatda bo‘lish;

- ommaviy tadbirlar vaqtida hushtak chalmaslik, baqirmaslik, tadbir tugashidan oldin sababsiz chiqib ketmaslik;

- uhlab o‘tirmaslik, o‘rindiqlarga yotib olmaslik, bir-biri bilan gaplashmaslik, yon atrofdagilarga xalaqit bermaslik.

SHuningdek,

- turli davralarda o‘zining namunaviy xulqi va bilimi bilan OTM haqida yuksak ijobiy taassurot hosil qilishga intilish;

- doimo komillikka intilish, halollik va adolat bilan hayot kechirish kabi olijanob fazilatlarni chuqur anglash;

- OTM manfaati, uning sha’ni va shonli an’analari, obro‘si hamda nufuzi to‘g‘risida qayg‘urish, ularni saqlab qolishga jonkuyarlik qilish va ularga hurmat bilan munosabatda bo‘lish.

 Professor-o‘qituvchi va talabalar odob-axloqida man etiladigan holatlar

Professor-o‘qituvchiga:

- jamoa a’zolarining shaxsiyatini va qadr-qimmatini kamsitish, o‘zgalarning shaxsiy va oilaviy muammolarini muhokama qilish;

- jamoa a’zolari va boshqalar ustidan turli ig‘vo, g‘iybat va bo‘htonlar uyushtirish;

- talabalar bilan o‘z hamkasabalarining kasbiy va shaxsiy kamchiliklarini muhokama qilish;

- talabalarni asossiz o‘quv mashg‘ulotlardan chiqarib yuborish;

- o‘quv mashg‘ulotlarida tijorat reklamasi o‘tkazish;

- o‘quv mashg‘ulotlarida diniy tashviqot olib borish;

- o‘quv mashg‘ulotlariga mast, soch-soqol olinmagan va kiyinish tartibiga rioya qilmagan holda kelish;

- binolarda ichish va chekish kabilar qat’iyan man etiladi.

Talabaga:

- professor-o‘qituvchilarga qo‘pollik qilish, mashg‘ulotlar vaqtida asossiz gapirish;

- professor-o‘qituvchi bilan boshqalarning bahosini muhokama qilish;

- yolg‘on gapirish, g‘irromlik yoki professor-o‘qituvchilarni chalg‘itish bilan bog‘liq har qanday xatti-harakatlar qilish;

- xodimlar va o‘z o‘rtoqlariga nisbatan hurmatsizlik qilish;

- yozma ishlarni himoya qilish va reyting nazoratiga doir boshqa tartib-taomillarni bajarish vaqtida chetdan yordam olish, o‘zgalarga yordam ko‘rsatish;

- boshqa shaxslar tomonidan tayyorlangan topshiriqlar yoki yozma ishlarni o‘z nomidan topshirish;

- mashg‘ulotlarni o‘tkazib yuborish yoki kechikib kelish;

- mashg‘ulotlar vaqtida professor-o‘qituvchining ruxsatisiz auditoriyadan chiqib ketish;

- boshqa talabaning sa’y-harakatlariga qasddan ziyon etkazish;

- moddiy jihatdan yaxshi ta’minlanganligini turli yo‘llar bilan ko‘z-ko‘z qilish qat’iyan man etiladi.

 Ma’muriyat, professor-o‘qituvchilar va xodimlar o‘rtasidagi odob-axloqqa oid munosabatlar

Ma’muriyat, professor-o‘qituvchilar va xodimlar o‘rtasidagi munosabatlar, o‘zaro hurmat, ahillik, mehnatsevarlik, bag‘rikenglik, insonparvarlik, g‘amho‘rlik va adolat tamoillariga asoslanadi.

 Ma’muriyat, professor-o‘qituvchilar va xodimlarning ish faoliyatiga doir masalalar bo‘yicha hamkorlik qilishida bir tarafning boshqa tarafga tazyiq o‘tkazishiga yoki unga harakat qilishiga, shuningdek adolat tamoillariga va OTM manfaatlariga zid bo‘lgan qarorlar tayyorlanishiga yo‘l qo‘ymaydi.

 Lavozim darajalari teng bo‘lgan xodimlar o‘rtasidagi muammolarni ishchi tartibda hal etish tavsiya etiladi. Lavozim darajalari teng bo‘lgan xodimlarning ish jarayonidagi turli muammolarni o‘z vakolatlari doirasida, ma’muriyatni jalb etmagan holda hal etishlari ma’qullanadi.

 Jamoada biror bir masala bilan ma’muriyatga murojaat qilish tartibi subordinatsiya tamoili asosida tashkil etiladi.

 Professor-o‘qituvchi va xodimning OTMda ma’naviy-ahloqiy muhitni yanada yaxshilash bo‘yicha tashabbus va g‘oyalari rag‘batlantiriladi.

 Ma’muriyat professor-o‘qituvchilar va xodimlarning kasbiy va intelektual jihatdan rivojlanishlari uchun qulay ish joyi, zamonaviy kompyuterlar, internet tarmog‘idan, kutubxona fondi va axborot resurslaridan erkin foydalanish shuningdek hordiq chiqarishlari, dam olishlari, jismonan chiniqishlari uchun barcha imtiyozlarni yaratib beradi.

 Rag‘batlantirish va chora ko‘rish tartibi.

 O‘quv yili davomida “Qoidalar”ga to‘la rioya qilgan, OTMda yuksak ma’naviy-axloqiy muhitning yanada qaror topishiga va mustahkamlanishiga xizmat qilgan jamoa a’zolari, fakultet dekanlari, kafedra mudirlari va bo‘lim boshliqlari tavsiyasiga binoan OTM ichki tartib qoidalariga muvofiq moddiy yoki ma’naviy rag‘batlantiriladi.

 Jamoa a’zolari ushbu “Qoidalar”ni buzganida, OTM ichki tartib qoidalarining “Intizomiy ta’sir choralari” bo‘limida keltirilgan holatlar bo‘yicha choralar ko‘riladi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Glossariy:

 

Irsiyat– Irsiyat-bu ota qoni yoki ajdodlarga hos bo`lgan biologik hususiyat va o`xshashliklarning naslga (bolaga) o`tish jarayonidir.

Ostеoxondroz - umurtqa oralig'i diski to'qimalarining еdirilishi va bo'g'inlarning ezilishi natijasida kеlib chiqadi.

Tunnеlli sindromida klaviatura yoki sichqoncha qurilmasi bilan uzoq vaqt ishlash oqibatida barmoqlar va qo'l bo'g'inlari, ayniqsa, bosh va ko'rsatkich barmoqlar uvishib qolishi, shishishi holatlari kuzatiladi.

 

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:

18. R.X. Dushanov; Y.A.Farfiyev “Kasbiy psixologiya”. Toshkent 2010

19. G‘oziev  E.G. Umumiy psixologiya. Toshkent. 2002.1-2 kitob.

20. “Психология” Уч.T-2. “Проспект”. Москва - 2004.

21. Гамильтон. Я.С. “Что такое психология”. “ Питер ”, 2002.

22. Drujinina V. “ Психология “. Учебник. “Питер”, 2003.