O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI

 

TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI

 

 

 

 

 

“GUMANITAR FANLAR” KAFEDRASI

 

 

 

 

 

“Sotsiologiya” fanidan

maxsus fakul`tet talabalari uchun

o'quv – uslubiy qo'llanma.

 

 

 

 

 

 

 

 

TOSHKENT-2016

 

 

 

 

 

Fanining o'quv reja va o'quv dasturiga muvofiq ishlab chiqildi

Fanning ishchi o'quv dasturi  “Gumanitar fanlar”  kafedrasida muhokamadan o'tgan   (2015 yil  «26» avgust 1-sonli bayonnoma) va  maxsus fakul`tet ilmiy kengashida muxokama qilish uchun tavsiya etilgan.

 

 

 

 

Fanning ishchi o'quv dasturi maxsus fakul`teti ilmiy kengashida muxokama etilgan va

foydalanishga tavsiya qilingan (2015 yil  28 avgustdagi “ _1_” – sonli bayonnoma).

 

 

 

 

 

 

 

Tuzuvchi                                             katta o'qituvchi M.A. Azizova

 

Mas'ul muxarrir                           t.f. d. dots. Maxkamova N.R

 

 

 

 

 

 

 

KIRISH

 

“Sotsiologiya” fanidan maxsus fakul`tet talabalari uchun o'quv – uslubiy qo'llanma maxsus fakul`tet talabalariga “Sotsiologiya” fanini o’zlashtirishda yordamchi maybaa sifatida qo’llash uchun mo’ljallangan. “Sotsiologiya” fani maxsus fakul`tet talabalariga 18 soat ma’ruza, 18 soat seminar ko’rinishida o’tiladi. O’quv – uslubiy qo'llanma maxsus fakul`tet talabalari uchun tayyorlangan ishchi dastur asosida va unga ko’ra ma’ruza matnlari, seminar rejalari, tayanch so’z va iboralar kiritilgan holda tayyorlangan. Maxsus fakul’tet talabalari uchun adabiyotlar etarli bo’lmaganlini inobatga olgan holda, ushbu o'quv – uslubiy qo'llanma maxsus fakul’tet yo’nalishida o’tiladigan mavzularni to’liq qamrab olganligi sababli talabalar uchun Sotsiologoya fanini o’zlashtirish davomida juda yaxshi qo’llanma bo’lib hisoblanadi.

Bunda quyidagi adabiyotlardan foydalanildi, ular Karimov I.A. O'zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. I jild. T.: “O’zbekiston”. Aliqîriåv N. S. va boshq. Umumiy sîtsiîlîgiya. -T.: Univårsitåt,1999.  1996. Òaäåâîcÿí  Ý. Ñîöèîëîãèÿ, Ó÷åáíîå ïîñîáèå: -Ì.: çíàíèå.1999.  Falsafa: qomusiy lug’at (Tuzuvchi va mas’ul muharrir Q.Nazarov). – T.: “Sharq” NMAK Bosh tahririyati, 2004. 380-bet.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI

 

TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI

 

 

 

 

 

 

 

 

“GUMANITAR FANLAR” KAFEDRASI

 

 

 

 

 

«Sotsiologiya» fanining

 

ISHCHI  DASTURI

 

Maxsus fakul`tetda ta'lim olayotgan talabalari uchun

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

TOSHKENT-2015

 

Fanining o'quv reja va o'quv dasturiga muvofiq ishlab chiqildi

Fanning ishchi o'quv dasturi  “Gumanitar fanlar”  kafedrasida muhokamadan o'tgan   (2015 yil 

«26» avgust 1-sonli bayonnoma) va  maxsus fakul`tet ilmiy kengashida muxokama qilish uchun tavsiya etilgan.

 

 

 

Kafedra mudiri___________  t.f. d. dots. Maxkamova N.R

 

 

 

Fanning ishchi o'quv dasturi maxsus fakul`teti ilmiy kengashida muxokama etilgan va

foydalanishga tavsiya qilingan (2015 yil  28 avgustdagi “ _1_” – sonli bayonnoma).

 

 

 

 

 

 

 

Maxsus  fakul`tet  boshlig'ining

o'quv ishlar buyicha muovini               _________ M.J.Kutlimuradov

 

 

 

 

 

Kelishildi: O'quv uslubiy boshqarma boshlig'i _________ A.Q. Ergashev

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

KIRISH

 

Sotsiologiya gumanitar fanlar doirasidagi shunday yo'nalishki, u butun jamiyat va uning ijtimoiy tizimini tashkil etadigan tarkibiy qismlarining rivojlanish va mavjud bo'lish qonuniyatlarini, turli sotsial jarayonlar o'rtasidagi o'zaro aloqalar va kishilarning sotsial xulq-atvori qonuniyatlarini o'rganadi.

Sotsiologiya fani jamiyatda ro'y berayotgan yirik ijtimoiy-siyosiy voqealarni shunchaki qayd etish bilangina cheklanmaydi, balki uning asl mohiyati va mazmunini atroflicha ochib beradi. Bu fan o'zining ilmiy xulosalarini empirik darajada asoslangan holatda ilgari suradi. Sotsiologiya fan sifatida hozirgi ijtimoiy jarayonlar holatiga to'laqonli javob berish bilangina cheklanmasdan, balki ularning istiqboldagi o'zgarish darajasi xususida bashorat qiladi. Ana shu jihatdan sotsiologiya fani nazariyasi, amaliyoti va tadqiqot usullarini atroflicha o'rganib chiqish zarurati tug'iladi.

Fanning asosiy mohiyati sotsiologiya rivojlanishining nazariy-uslubiy asoslari, fanning predmeti va ob'ekti, institutlashgan shakllari, ijtimoiy fikrning tarixiy rivojlanishi, fanlar tizimida sotsiologiyaning o'rni, sotsiologiyani tushunishdagi ilmiy nazariyalar, uning tushunchalar tizimini ko'rib chiqishda namoyon bo'ladi.

Fanning nazariy asoslari dolzarb ijtimoiy jarayonlar, sotsial struktura va sotsial

tizimlarning mavjud bo'lishi va rivojlanish muammolari, jamiyat sotsial-madaniy tizim sifatida, shaxs ijtimoiy munosabatlarning ob'ekti va sub'ekti sifatida, sotsial

munosabatlar, ijtimoiy jamoalar, sotsial aloqalar, sotsial tashkilotlar, guruhlar, sotsial institutlar va institutlashgan munosabatlar, jamiyatdagi ijtimoiy o'zgarishlarni batafsil bayon qilish bilan mos keladi.

Bunda asosiy e'tibor amaliy faoliyatda sotsiologik bilim va usullardan foydalanish

imkoniyatlarini ishlab chiqishga, O'zbekiston va jahondagi sotsial muammolarga nisbatan qiziqishning oshganligiga qaratiladi. Ushbu dastur sotsiologiya fani qo'lga kiritgan va munozarali sotsiologik masalalar yuzasidan keyingi yillarda monografiya, dissertatsiya, ilmiy maqolalar, darslik va o'quv qo'llanmalarda bildirilayotgan fikrlar, O'zbekistonda sotsiologiya ta'lim tizimini rivojlantirish yo'lida qilinayotgan harakatlar hamda bir necha yillardan buyon bu fanni oliy ta'lim tizimida o'qitish tajribasini hisobga olgan holda tuzildi.

Dasturda sotsiologiyani fan sifatida shakllanishi, uning tarkibiy tuzilishi, jamiyatni yaxlit tizim tariqasida tahlil qilish, ijtimoiy hayotda sotsial institutlar roli, deviant xulq-atvor va sotsial nazorat masalalari, jamiyatning sotsial strukturasi va stratifikatsion jarayonlar, sotsial munosabatlar, ijtimoiy taraqqiyot tendentsiyalarini ifodalaydigan mavzular yoritilgan.

Dasturning yakunlovchi qismida empirik sotsiologik tadqiqotlarni olib borishga bag'ishlangan mavzu tavsiya qilingan. Bunda empirik sotsiologiyada keng o'rin olgan sotsiologik ma'lumotlarni to'plash, ularni qayta ishlash hamda tahlil qilish uslublariga ham etarlicha e'tibor qaratildi.

 

Fanni o'qitishdan maqsad va uning vazifasi

 

Fanni o'qitishdan maqsad – kursantlarda sotsiologiya fani mazmuni va mohiyati, sotsiologiya mutaxassisligining jamiyatdagi o'rni, xususiyatlari va kelajagi to'g'risida tasavvurlarni paydo qilish, ijtimoiy hayot muammolari echimiga mos keladigan taklif va tavsiyalar mexanizmini ishlab chiqishda mazkur fanning roli haqida bilim, ko'nikma va malakalarin shakllantirish.

Fanning vazifalari – kursantlarga jamiyat taraqqiyotidagi ijtimoiy muammolarni

sotsiologik nuqtai nazardan tushuntirish hamda fanning dolzarb masalalarini echishning uslub va uslubiyotlarini, sotsiologik tahlil  va tavsiyanomalar yaratishni o'rgatish.

 

Qo'yiladigan malakaviy talablar

 

Oliy ta'lim muassasalarida sotsiologiyani gumanitar va ijtimoiy-iqtisodiy predmetlar tizimiga kiritish, texnik ta'limni gumanitarlashtirish yo'li bilan O'zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlariga harbiy bakalavrlarni tayyorlashdagi bir yoqlama harbiy-texnokratik yondashuvni oldini oladi. 

Sotsiologiya jamiyatning shakllanishi va rivojlanishi qonuniyatlari to'g'risidagi fan bo'lib, u ijtimoiy birlikni, ijtimoiy jarayonlarni va munosabatlarni o'rganadi. Sotsiologiyani O'R QKda o'rganish quyidagi maqsadlarga yo'naltirilgan:

- kursantlarni hozirgi zamonaviy hayotning murakkab hodisalarni tushunishga o'rgatadi;

- ularda ijtimoiy jarayonlarga munosabatlarini tahlil qilish qobiliyatini rivojlantiradi;

- ijtimoiy va ijtimoiy rivojlanish haqidagi savollarni muxokama qilish qobiliyatini

yuzaga keltiradi;

- ijtimoiy va harbiy ijtimoiy tadqiqotlarning  dasturini tuzish malakalarini shakllantiradi.

“Sotsiologiya” fanini o'rganish kursantlarning nazariy va ijtimoiy dunyoqarashini

kengaytiradi, bo'lajak ofitserlarning ijtimoiy madaniyatini shakllantiradi, hamda bu

ilmiy bilimlarning harbiy amaliyotda qo'llashlarini ta'minlaydi. Sotsiologiya haqidagi bilimlar harbiy bakalavrlarning hozirgi hayotga to'g'ri yondoshishga, aniq hayotiy va harbiy jarayonlarni chuqurroq va ishonchliroq tahlil qilishlariga yordam beradi. Ijtimoiy munosabatni kursantlar tarbiyasida yuzaga keltirish, unda harbiy burchga va xalqiga sadoqatini, kasbga g'ururini, milliy g'oya va O'zbekiston Respublikasining rivojlanish tamoyillariga bo'lgan ishonchini shakllantiradi.

Kursantlar fanni o'zlashtirish natijasida quyidagilarni egallaydilar:

- ijtimoiy bilimlarning rivojlanish tarixini;

- mustaqil ilmiy bilim doirasi sharoitida sotsiologiya xususiyatlarini, uning ijtimoiy va ijtimoiy-iqtisodiy fanlar sistemasida tutgan o'rni va boshqa fanlar bilan aloqasi haqida tasavvurni;

biladilar  va foydalana oladilar:

- asosiy ijtimoiy tushunchalar, kategoriyalar va qonunlarni;

- O'zbekiston davlatining ijtimoiy siyosatini;

- O'R QK tuzilishi ijtimoiy o'rganish ob'ekti sifatida ekanligini;

- ijtimoiy izlanishlar maqsadlari, uslubi va o'tkazish tartibini;

- ijtimoiy izlanishlar asosida olingan aniq natijalardan xulosa va takliflar  chiqara

oladilar;

malakalarni egallaydilar:

- xar xil ijtimoiy holatlarda to'g'ri yo'l tanlashni;

- ijtimoiy jarayonlar, hayotiy fakt va hodisalar tahlilini;

- ijtimoiy izlanishlar dasturini tuzishni;

- ijtimoiy izlanishlarni to'g'ri o'tkazishni, ularning natijalarini qayta ishlashni va professionalda faoliyatlarida   qo'llashni.

 

 

 

 

 

O'quv rejasidagi boshqa fanlar bilan bog'liqligi

 

Sotsiologiya fani ijtimoiy hayot muammolari va ijtimoiy taraqqiyot jarayonining turli omillarini kompleks tarzda o'rganuvchi fan hisoblanib, u tarix, huquqshunoslik, falsafa, madaniyatshunoslik, dinshunoslik, psixologiya, siyosatshunoslik, etnografiya, iqtisod nazariyasi, matematika, statistika kabi fanlar bilan yaqin hamkorlikda faoliyat yuritadi.

 

 

Fanning ishlab chiqarishdagi o'rni

 

Sotsiologiya mustaqil ijtimoiy fan sifatida o'z metodologiyasi va nazariyasiga egadir. Sotsiologiya fani jamiyat hayotidagi ijtimoiy muammolarni o'zining empirik bazasiga ega bo'lgan konkret amaliy tadqiqotlari bilan kompleks tarzda tadqiq etadi. Jumladan, ijtimoiy mehnat va uning samaradorligini oshirish, marketing tadqiqotlarini faol olib boradi.

 

Fanni o'qitishda zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalar

 

Talabalarning sotsiologiya fanini o'zlashtirishlari uchun o'qitishning ilg'or va zamonaviy usullaridan foydalanish, yangi informatsion-pedagogik texnologiyalarni tadbiq etish muhim ahamiyatga egadir. Fanni o'zlashtirishda darslik, o'quv va uslubiy qo'llanmalar, ma'ruza matnlari, tarqatma materiallar, elektron materiallardan foydalaniladi. Ma'ruza va amaliy mashg'ulotlar fanning mavzulariga mos ravishda ilg'or pedagogik texnologiyalari asosida olib boriladi.

 

Fanni o'qitish semestrlari

 

“Sotsiologiya” kursi TATUda MF I kurslarda II semestrda o'qitiladi. Mazkur kursni o'rganish, hamda mashg'ulotlarga tayyorgarlik ko'rish uchun talabalar, hamda o'qituvchilarning o'zlari ham mavjud adabiyotlardan, uslubiy qo'llanmalardan foydalanishlari kerak. Shuningdek, jamiyatimiz atrofida kechayotgan ijtimoiy voqeliklardan doimiy xabardor bo'lib borishlari kerak.

 

 

Uslubiy tashkiliy ko'rsatmalar

 

Fanni o'zlashtirishda ma'ruza, seminar, amaliy mashg'ulotlar darslarning asosiy ko'rinishi hisoblanadi. Ma'ruzalar fanning, fan o'quv mashg'lotlarining mundarija va siyosiy g'oyaviy yo'nalishini yoritib beradigan asosiy mashg'ulot hisoblanadi. Ma'ruzalar kursantlarning mashg'ulotlar vaqtida va mustaqil ishlar jarayonidagi o'quv o'zlashtiruv faoliyatlarini rivojlantiradi. Seminar, amaliy mashg'ulotlar kursantlar bilimlarini chuqurlashtirish, mustahkamlash, ijodiy va mustaqil fikrlashini o'stirish, hamda olingan nazariy bilimlarni ofitser amaliy faoliyatida mahorat bilan qo'llashi uchun belgilangan.

Kursantlar sotsiologik bilimlarini egallashida nafaqat ma'ruzalar uchun konspekt

yuritishlari, balki ihtiyoriy ravishda seminar va amaliy mashg'ulotlarga tayyorlanishlari, doim o'zlarini ustida ishlashlari, nazariy bilimlarini oshirishlari va atrof muhit ijtimoiy ongi haqidagi amaliy bilimlarni mustahkamlashtirishlari kerak.

Sotsiologiya fanini o'rganish mobaynida darslik va ma'ruzalardan tashqari O'zR

Konstitutsiyasi, O'z Prezidentining nazariy mehnatlaridan, rasmiy me'yoriy aktlar va davlatimiz hujjatlaridan, umumharbiy ustavlar, “Mudofaa haqida” Qonun, “Umumharbiy majburiyatlar va harbiy xizmat haqida” Qonuni, turli xil ma'lumot adabiyotlar, ijtimoiy-siyosiy va ijtimoiy jurnallar va boshqa manbalardan foydalanishlari tavsiya etiladi.

Ushbu fan bo'yicha kursantlar bilimlari joriy, oraliq va yakuniy nazoratlardan iborat bo'lgan reyting tizimi bo'yicha baholanadi. Joriy nazorat seminar va amaliy mashg'ulotlarda amalga oshiriladi. Yakuniy nazorat fanni o'zlashtirish yakunida qabul qilinadi.

 

 

 

O'QUV MATERIALLARINING MAZMUNI

 

Sotsiologiya fan sifatida - 2 soat

 

I.A.Karimov, jamiyat - ijtimoiy anglashning muhimligi to'g'risida. O'rganish ob'ektlari sotsiologiyaning asosiy tushunchasi va uning spetsifikatsiyasi. Ijtimoiy kategoriyalar: shaxs, ijtimoiy guruhlar, ijtimoiy jamiyatlar, ijtimoiy jarayonlar, ijtimoiy izlanishlar va boshqalar. Sotsiologiyani predmeti. Sotsiologiya o'zaro munosabatlar, yuzaga kelish qonuniyatlari, jamiyat shakllanishi va rivojlanishi mexanizmlari, ijtimoiy jamiyatlar, ijtimoiy jarayonlar, ijtimoiy institutlar va ijtimoiy munosabatlar haqidagi fan sifatida.

Sotsiologiyada “ijtimoiylik” tushunchasi. “Ijtimoiylik” shaxsning jamiyatda shakllanishi va har xil turdagi o'zgarish sabablari va umumiy ijtimoiy sistemada sub'ektlar faoliyati orasidagi bog'lanish usullari.

Sotsiologiya usullari. Ijtimoiy qonunlar. Umumiy va xususiy qonunlar. Dinamik va statik qonunlar. Ijtimoiy qonunlarning bog'lanish shakli sifatidagi ko'rinishlari:

ijtimoiy hodisalarning invariant bo'lish qonunlari;

jamiyatning ijtimoiy rivojlanish tendentsiyasi aks ettiruvchi qonunlar;

ijtimoiy xodisalar, funktsional bog'liqlik qonuniyatlar;

sotsial hodisalar o'rtasidagi sabab bog'lanishlar qonuni va bog'lanish orasidagi qonunlar;

sotsial hodisalar va ehtimolli bog'lanish orasidagi qonuniyatlar;

Ijtimoiy bilimlar strukturasi. Sotsiologik nazariya, uning asosiy bosqichlari va tuzilish usullari. Umumijtimoiy nazariyalar, maxsus ijtimoiy nazariyalar, tarkibiy ijtimoiy nazariyalar, empirik izlanishlar darajasi. Ijtimoiy izlanishlar, ijtimoiy haqiqatni anglash quroli sifatida.

Sotsiologiya funktsiyalar jamiyatning o'zgaruvchan va shakllangan faoliyati o'rtasida turli xil bog'lanishlar ko'rinishi sifatidagi tushunchalardir. Sotsiologiyani uslubiy, tashkiliy umumma'daniy va boshqa funktsiyalari. Sotsiologiya O'zbekistonning har tomonlama rivojlanishidagi o'rni. Sotsiologiya va falsafaning o'zaro munosabati. Ijtimoiy falsafaning sotsiologiyadagi metodologik o'rni. Sotsiologiya va tarix. Sotsiologiya va huquq.

Sotsiologiya va ijtimoiy psixologiya. Sotsiologiya va psixologiya. Sotsiologiya va iqtisodiy nazariya.

Harbiy sotsiologiya ilmiy sotsiologiyaning sohasi sifatida. Harbiy sotsiologiyaning umumiy nazariyasi. Harbiy sotsiologiyaning maxsus nazariyalari. Harbiy sotsiologiyada ko'shimcha izlanishlar. Harbiy sotsiologiyaning, harbiy psixologiya, harbiy pedagogika va tarbiyalash metodlari bilan bog'liqligi.

Harbiy kadrlar faoliyatida sotsiologiya bilimlarining o'rni. Sotsiologiya fanini

o'rganishning maqsadi, vazifalari strukturasi va metodikasi.

 

 

Sotsiologiya strukturasi – 2 soat

 

Fanda struktura tushunchasi va uning ahamiyati. Sotsiologiyaning strukturasi va uning asosiy tarkibiy qismlari. Sotsiologiya strukturasi elementlarining rivojlanish dinamikasi.

Fundamental (asosiy) sotsiologiya. Jamiyat hayotining fundamental muammolarini sotsiologik tahlili. Nazariy va amaliy sotsiologiya: ularning umumiyligi va farqi. Sotsiologiya tarixida universal nazariyalarni ishlab chiqishga bo'lgan intilishlar. Empirik sotsiologiyaning bunyod bo'lishi va uni sotsiologiya nazariyasi rivojiga ta'siri. Sotsiologiyada maxsus va tarmoq yo'nalishlar. Makrosotsiologiya va mikrosotsiologiya.

 

 

Jamiyat yaxlit tizim sifatida – 2 soat

 

Jamiyat va ijtimoiylik tushunchasi. Sharq mutafakkirlarining jamiyat to'g'risidagi

qarashlari. G'arb sotsiologiyasi asoschilarining ishlarida ijtimoiylikning ta'riflanishi. M.Veber kontseptsiyasida totalitar jamiyat, uning belgilari va ijtimoiy-siyosiy tashkil etilish usullari. Jamiyat va davlat. Jamiyatning mexanistik, organistik va boshqa tarzlarda ta'riflanishi. T.Parsons nazariyasida jamiyat tushunchasi, uning to'rt funktsiyali paradigmasi.

Zamonaviy jamiyatning turlicha ta'riflari. An'anaviy jamiyat va Industrial jamiyat.

Ularning belgilari. “Mo'l- ko'llik jamiyati”, “Ochiq jamiyat”, “Yopiq jamiyat”, “Iste'mol jamiyati”, “Postindustrial jamiyat” va boshqalar XX va XXI asr madaniy-tarixiy va siyosiy tizimlarni ta'riflash mezonlari sifatida.

 

Sotsial guruhlar va sotsial institutlar – 2 soat

 

Sotsial guruh tushunchasi, uning asosiy belgilari. Sotsiologiyada sotsial guruhlarga ajratish mezonlarining xilma-xilligi. Sotsial guruh turlari: katta va kichik, rasmiy va norasmiy, birlamchi va ikkilamchi, inguruh va autguruh, referent guruhlar va boshqalar. G'arb sotsiologiyasida kichik guruhlar nazariyasi: sotsiometriya, guruh o'zgaruvchanligi, psixoterapevtik va boshqalar sotsial guruhlarning shakllanishi, ishlashi va taraqqiy etish qonunlarini tushuntiruvchi nazariyalar sifatida. Kvaziguruhlar. Qon-qarindoshlikka asoslangan guruhlar: urug', qabila, qarindoshlar, oila, elat, millat. Ommani sotsiologik o'rganish.

Sotsiologiyada sotsial institut tushunchasi. Sotsial institut belgilari. Sotsial institutning asosiy vazifalari. Sotsial institut turlari: oila, siyosat, din, iqtisod, ta'lim, huquq va boshqalar. Jamiyat hayotida sotsial institutlarning o'rni. Oila va nikoh. Iqtisodiy institutlar. Ularning ko'rinishlari va vazifalari. Iqtisodiy guruhlar va iqtisodiy xatti-harakat. Ishlab chiqarish, uning tarixiy shakllari va vazifalari. Ijtimoiy mehnat taqsimoti va kasb. Mehnat bozori, bandlik va ishsizlik. Davlat va jamiyatning siyosiy tizimi.

O'zbekiston sharoitida demokratik bozor islohotlarini va iqtisodiyotni liberallashtirishni yanada chuqurlashtirish. O'zbekistonda huquqiy ongning o'ziga xosligi. O'zbekistonda fuqarolik jamiyati institutlarini shakllantirish va rivojlantirish.

Din sotsiomadaniy institut sifatida. Dinning funktsiyalari. Zamonaviy jamiyatda dinning o'rni. Din bilan davlat o'rtasidagi o'zaro munosabat. Ta'lim sotsial institut sifatida. Uning taraqqiyoti va shakllari. Umumiy, o'rta-maxsus va oliy ta'lim. Oliy ta'lim va fan: tarkibi va ilmiy-pedagogik kadrlar. O'zbekiston oliy ta'lim tizimi va Yevropa hamda AQSH universitetlari: umumiylik va xususiylik. Ta'lim tizimidagi islohotlar.

 

Shaxs sotsiologiyasi va deviant xulq-atvor – 2 soat

 

Shaxs tushunchasi. Shaxs tushunchasini turli fanlardagi talqini. Shaxs, inson, individ tushunchalari. Shaxs shakllanishiga ta'sir etuvchi asosiy omillar. Shaxs ijtimoiy munosabatlarning mahsuli sifatida. Shaxs to'g'risidagi asosiy sotsiologik nazariyalar. O'z-o'zini baholash va Men-ta'limotining shakllanishi, qadriyatlar va baholar. Shaxsning o'z-o'zini hurmat qilishi. Shaxs strukturasi. Shaxs turlari. Shaxsning an'anaviy va zamonaviy turlari.

Deviant xulq-atvor (og'ma xulq-atvor) tushunchasi. Deviant xulq-atvor muammosini o'rganish sotsiologiyadagi ilmiy yo'nalish sifatida. Deviant xulq-atvor turlari: qonunni buzish, o'z-o'zini o'ldirish, giyohvandlik, alkogolizm va boshqalar. E.Dyurkgeym, R.Mertonlarning deviant xulq-atvor nazariyalari, Z.Freyd va E.Frommlarning destruktivlik (strukturani buzilishi) nazariyalari. Sotsial me'yor va anomiya deviant xulq-atvor nazariyasining markaziy tushunchasi sifatida. Deviant xulq-atvor belgilari, ularning strukturasi. Deviant xulq-atvorni turkumlash. Buzilgan xulq-atvor mexanizmi. Deviant xulq-atvorning tibbiy-biologik, ijtimoiy-psixologik va ijtimoiy tomonlari. Hozirgi zamonda deviant xulq-atvorning tarqalishi va o'zgarishi. Deviant, delinkvent va kriminal hatti-harakatlar. Professional jinoyatchilik. Uyushgan jinoyatchilik. Dunyoda jinoyatchilik holati. Jinoyatchilikni oshishi va jamiyatning kriminallashuvi sabablari va namoyon bo'lish shakllari. O'smirlar va yoshlar jinoyatchiligi. Jamiyatda korruptsiya muammosi. Sotsial nazorat. Sotsial nazorat kishilar hatti-harakatini tartibga solish mexanizmi sifatida. P.Bergerning sotsial nazorat to'g'risidagi ta'limoti. Sotsial nazorat elementlari: me'yorlar va sanktsiyalar. Sotsial sanktsiyalar turlari: pozitiv va negativ, rasmiy va norasmiy. Sotsial me'yorlar tasnifi. Sotsial me'yor turlari: huquqiy, diniy, an'anaviy va axloqiy. Ichki va tashqi nazorat. O'z-o'zini nazorat qilish muammosi. Jamoatchilik fikri sotsial nazoratning shakli sifatida.

 

Jamiyat sotsial strukturasi va stratifikatsion jarayonlar – 2 soat

 

Sotsial struktura tushunchasi. Kishilik jamiyati tarixida sotsial struktura muammosining talqini. Sotsial struktura to'g'risidagi antik davr mutafakkirlarining ta'limotlari. P.Sorokinning sotsial stratifikatsiya to'g'risidagi nazariyasi. Stratifikatsiya asoslari va mezonlari: iqtisodiy holat, mavqe, ta'lim va hokimiyat. Stratifikatsiya va sotsial differentsiya. Stratifikatsion tizimlar: qullik, kasta, klan va sinf. Ochiq va yopiq tizimlar. Sotsial stratifikatsiya va sotsial harakatchanlik (mobillik) nazariyasi sinfiylik ta'limotiga qarshi g'oya sifatida. Jamiyat sotsial strukturasi rivojining zamonaviy tendentsiyalari. Bozor munosabatlari sharoitida sotsial strukturaning o'zgarishi. O'zbekistonda sotsial stratifikatsiya va sotsial mobillik jarayoni. Sotsial harakatchanlik (mobillik) to'g'risidagi sotsiologiya klassiklari: M.Veber, E.Giddens, T.Parsons, P.Sorokin va boshqalarning qarashlari.

Sotsial harakatchanlik belgilari. Sotsial harakatchanlik turlari: gorizontal va vertikal sotsial harakatchanlik. Guruhiy va individual harakatchanlik.

Avlod ichidagi va avlodlar o'rtasidagi sotsial harakatchanlik. Strukturaviy sotsial

harakatchanlik. Jamiyatda sotsial harakatchanlik yo'llari. Sotsial harakatchanlikning demografik omillari. Migratsiya va uning tarixiy shakllari. Emigratsiya va migratsiya. Mehnat va iqtisodiy migratsiya. Xorijiy ishchi kuchlar bozori. “Aqllar oqimi”.

 

Ijtimoiy taraqqiyot sotsiologiyasi – 2 soat

 

Sotsiologiyada ijtimoiy taraqqiyot tushunchasi. Ijtimoiy o'zgarish va taraqqiyot

tushunchalarining nisbati. Ijtimoiy progress, regress, evolyutsiya va revolyutsiya ijtimoiy o'zgarishlarning shakli sifatida. Ijtimoiy progress muammolari. Ijtimoiy taraqqiyot shakllari: evolyutsion, revolyutsion va reformistik taraqqiyotlar. Evolyutsion rivojlanish va uning afzalliklari. Sotsial revolyutsiyalar va ularning salbiy oqibatlari. Sotsial reformalar va ularning turlari. O'zbek rivojlanish modelida milliy mentalitetning o'rni. Rivojlangan mamlakatlar tajribasida milliy tafakkur tarzining ahamiyati.

O'zbekistonda davlat hokimiyati va boshqaruvni demokratiyalashtirish jarayonlarining o'ziga xosligi. Ijtimoiy taraqqiyotni boshqarish.Menejment va uning xususiyatlari. Global ijtimoiy-iqtisodiy tanazzullar va ularning ijtimoiy taraqqiyot jarayonlariga salbiy ta'siri. O'zbekistonijtimoiy madaniy xususiyatlarning ijtimoiy-iqtisodiy tanazzullarga qarshi chora-tadbirlarni ishlab chiqishdagi ahamiyati.

 

 

Armiya va harbiy faoliyat sotsiologiyasi –  2 soat

 

Armiya ijtimoiy hodisa va ijtimoiy institut sifatida. Armiyaga qurollangan odamlarni davlat tomonidan tashkillashtirish sifatidagi xarakteristika berish, uning asosiy qismlari va belgilanishi.

Jamiyatga nisbatan armiyaning asosiy vazifasi. Armiyaning tuzilishi. O'zRQKning tuzilishi. MXH harbiy shakllanishi. FHV harbiy shakllanishi. Boshqa vazirliklar va  harbiy shakllanishi.

Armiyada harbiy aloqalar, munosabatlar, harbiy munosabatlarning o'ziga xosligi, ularning mazmuni va yuzaga kelish shakllari. Harbiy aloqalarning qattiq reglamentatsiya va irodaviy boshqaruv.

Ijtimoiy hayotda armiyaning ta'siri: davlatning himoyalanganligini ta'minlashi;

ijtimoiy-siyosiy shakllanishida ishtirok yetishi; fuqorolik jamiyatiga yordam berish.

Harbiy faoliyat inson faoliyatini o'ziga xos turi sifatida. Harbiy mehnatda sub'ekt va ob'ektlar.

Harbiy mehnatning ijtimoiy sohalari: harbiy xizmat faoliyati; o'quv bilish faoliyati; ijtimoiy mehnat;

I.A. Karimov O'zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari faoliyati to'g'risida.

Harbiy harakat va armiya shaxsiy qismlarining unga tayyorgarligi harbiy mehnatning asosiy sohasidir. Uning harbiy texnika, qurollanish bilan bog'liqligi, urushni olib borishni boshqa vositalari va uni ta'minlash.

Harbiy xizmat faoliyati, uning ijtimoiy va professional tomonlari.

Harbiy faoliyatning mehnatning boshqa turlaridan vazifasi, vositalari, usullari va sharoitlari bilan farqlanishi.

Harbiy mehnatning ijtimoiy aspektlarini amalga oshirish shart sharoitlari.

Harbiy faoliyatda “Inson va texnika”ning bog'liqligi.

Harbiy faoliyatning jamoaviy va maqsadga qaratilganligi.Ofitser ijtimoiy faoliyatining asosiy yo'nalishlari.

Komandir kadrlarning majburiyatlari. Ofitser kadrlarni har xil sohada tayyorgarligining hususiyatlari. Ofitser faoliyatida  ish olib borish hususiyatlari. Harbiy hizmatchining jamoatning harbiy mehnatning bir qismi sifatida.

 

 

 

 

Empirik sotsiologik tadqiqot va uning metodlari – 2 soat

 

Sotsiologik tadqiqot jamiyat hayotini ilmiy bilishda predmetni maqsadi, tuzilishi va roli. Sotsiologik tadqiqot – sotsiologiyaning ajralmas qismidir. Jamiyat haqida yangi bilimlarni ishlab chiqish va bunda maqsadga muvofiq toplangan aniq dalillar asosida ularni nazariy anglash, sotsiologik tadqiqot nazariya va amaliyotning organik shakli sifatida.

Sotsiologik tadqiqot natijalari sotsiologik prognozlashtirishda, sotsial rejalashtirishda, ijtimoiy texnologiyalar va ijtimoiy-injinerlik faoliyati, boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish. O'zbekistonda sotsiologik tadqiqotlarning asosiy yo'nalishlari.

Harbiy guruhlar va munosabatlarni o'rganishda sotsiologik tadqiqotlarning roli.

Sotsiologik tadqiqot dasturi. Dasturning strukturasi: nazariy - metodologik va metodik bo'limlar. Dasturning asosiy elementlari: muammoni ta'riflash; tadqiqotning maqsad va vazifalarini, ob'ekti va predmetini aniqlash; ob'ektni tizimli tahlil qilish, tushunchalarni nazariy va empirik izohlash, gipotezalarni ifodalash; ma'lumotlarni ishlab chiqish va tahlil qilish.

Sotsiologiyada ma'lumotlar to'plash metodlarining umumiy tasnifi: so'rov, kuzatish, eksperiment, hujjatlarni o'rganish metodlari, ularning o'ziga xosligi.

So'rov metodi. So'rov turlari. Anketa (so'rov varaqasi) so'rov metodining markaziy elementi sifatida. Anketa tuzish texnikasi. Anketaning umumiy tuzilishi. Anketadagi savollarning turlari, asosiy talablar. Og'zaki so'rov va uning xususiyatlari. Intervyu olish uslubi.

Kuzatish metodi va uning mohiyati. Kuzatish turlari. Kuzatishning aniqligi muammosi va uni ta'minlash usullari. Kuzatish davrlari va tartibi. Kuzatish asboblari, kuzatish natijalarini qayd etish usullari. Hujjatlarni o'rganish metodi. Sotsiologiyada hujjat tushunchasi, uning turlari. Hujjatlarning informatsiya manbai sifatidagi ishonchlilik muammosi. Hujjatlarni tahlil qilish.

Eksperiment metodi. Eksperiment turlari. Ijtimoiy eksperiment strukturasi, uning bilish imkoniyatlari. Ob'ektni tanlash, eksperimental va nazorat guruhlarini shakllantirish, eksperimental vaziyat, natijalarni tahlil qilish. Xulosalarni tahlil qilish usullari. Eksperiment umumiy tavsiflanishi va ularning hususiyatlari. Eksperimental guruh. Ta'limiy eksperiment. Shakllantiruvchi eksperiment. Parallel eksperiment. Ketma-ket eksperiment.

Rejalashtirilgan eksperiment, tekshiriluvchini tanlash va eksperiment bayonnomasini tuzish. Eksperiment  sharoitini nazorat qilish va tadqiqot qilish jarayonida tuzatish kiritish.Harbiy sotsiologiyada boshqa usullar: analitik usul, evristik usul, o'yin usullari.Faoliyat mahsulotini tahlil qilish usuli. Sotsiologik tadqiqot jarayonida ijtimoiy ma'lumotlarni qayta ishlash, tahlil qilish va hulosalash. Ular asosida amaliy tavsiyalar ishlab chiqish.

Qurolli Kuchlarda sotsiologik hizmatning o'rni va tashkil qilinishi. Sotsiologik tadqiqotni amaliyotga qo'llash.

                                                            

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Mashg'ulotlar o'quv soati hisoboti va mavzular ro'yxati

 

 

Mavzu raqami

Ma'ruzalar nomi

 

Ishlar hajmi (soat)

Nazorat

shakli

 

 

 

 Ish zichligi

Auditoriya ishi          

Mustaqil tayyorgarlik

Orariq

nazorati

Yakuniy nazorat

 

 

Jami

Ma'ruza

Amaliy mashg'ulotìàøғóëîò

Ãóðóҳ Guruh mashg'uloti     

è

Seminarlar

O'z bilimini oshirishîøèðèø

 

 

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

 

 

1 kurs 2 semestr

 

 

 

1

Sotsiologiya fan sifatida.      

6

4

2

 

 

2

 

2

 

 

 

 

2

Sotsiologiya strukturasi.

6

4

2

 

 

2

 

2

 

 

 

 

3

Jamiyat yaxlit tizim sifatida.

6

4

2

 

 

2

 

2

 

 

 

 

4

Sotsial guruh va sotsial institutlar.

6

4

2

 

 

2

 

2

 

 

 

 

5

Shaxs sotsiologiyasi va deviant xulq-atvor.

6

4

2

 

 

2

 

2

 

 

 

 

6

Jamiyat sotsial strukturasi va stratifikatsion jarayonlar.

6

4

2

 

 

2

 

2

 

 

 

 

7

Ijtimoiy taraqqiyot sotsiologiyasi.

6

4

2

 

 

2

 

2

 

 

 

 

8

Armiya va harbiy faoliyat sotsiologiyasi.

6

4

2

 

 

2

 

2

 

 

 

 

9

Empirik sotsiologik tadqiqot va uning metodlari.

6

  4

2

 

 

2

 

2

 

 

 

 

2 semestr jami

54

36

18

 

 

18

 

18

 

 

 

 

Fan bo'yicha

54

36

18

 

 

18

 

18

 

+

 

 

 

Seminar mashg'ulotlarini tashkil etish bo'yicha

ko'rsatma va tavsiyalar.

 

Seminar mashg'ulotlarini tashkil etish bo'yicha kafedra professor-o'qituvchilari tomonidan ko'rsatma va tavsiyalar ishlab chiqiladi. Unda darslik va uslubiy qo'llanmalar asosida bilimlarni mustahkamlashga erishish, tarqatma materiallardan foydalanish, ilmiy maqolalar va tezislarni chop etish orqali talabalar bilimini oshirish, mavzular bo'yicha ko'rgazmali o'quv vositalarni tayyorlash tavsiya etiladi. Seminar mashg'ulotlarida talabalar o'tilgan mavzular bo'yicha o'zlaridagi bilim, ko'nikmalari hamda malakalarini amaliy jihatdan mustahkamlab boradilar.

 

 

 

 

 

Amaliy  (seminar) mashg'ulotlarining mavzusi (ajratilgan soati)

1.Sotsiologiya fan sifatida                                                - 2 soat

2.Sotsiologiya strukturasi                                                          - 2 soat

3.Jamiyat yaxlit tizim sifatida                                           - 2 soat

4.Sotsial guruhlar va sotsial - 2 soat

5.Shaxs sotsiologiyasi va deviant xulq-atvor        - 2 soat

6.Jamiyat sotsial strukturasi va stratifikatsion jarayonlar   - 2 soat

7.  Ijtimoiy taraqqiyot sotsiologiyasi                                 - 2 soat

8.Armiya va harbiy faoliyat sotsiologiyasi                - 2 soat

9.  Empirik sotsiologik tadqiqot va uning metodlari       - 2 soat

 JAMI :           18 soat

 

 

Mustaqil ta'limni tashkil etish shakli va mazmuni

 

Mustaqil ta'limning turli xil shakllari mavjud bo'lib, bunda asosiy e'tibor talabaning berilgan mavzular (amaliy masalalar, topshiriqlar va keys-stadilar)ni mustaqil ravishda, ya'ni auditoriyadan tashqarida bajarishi, o'qib o'rganishi va shu yo'nalish bo'yicha bilim va ko'nikmalarini chuqurlashtirishiga qaratiladi. Talaba mustaqil ishni tayyorlashda muayyan fanning xususiyatlarini hisobga olgan holda quyidagi shakllardan foydalanish tavsiya etiladi:

·         darslik yoki o'quvqo'llanmalar bo'yicha fanlar boblari va mavzularini o'rganish;

·         tarqatma materiallar bo'yicha ma'ruzalar qismini o'zlashtirish;

·         mustaqil ishlar, keys-stadilar bilan ishlash;

·         maxsus yoki ilmiy adabiyotlar (monografiyalar, maqolalar) bo'yicha fanlar bo'limlari yoki  mavzulari ustida ishlash;

·         fanga oid statistik ma'lumotlarni o'rganish, ularni tahlil qilish;

·         talabaning o'quv-ilmiy-tadqiqot ishlarini bajarish bilan bog'liq

·         bo'lgan fanlar bo'limlari yoki mavzularni chuqur o'rganish;

·         faol va muammoli o'qitish uslubidan foydalaniladigan o'quv

·         mashg'ulotlari;

·         masofaviy (distantsion) ta'lim.

«Sotsilologiya» fanidan talabalarning mustaqil ishlarini referat, ma'ruza, ma'ruza tayyorlash, Prezident asarlarini konspektlashtirish va boshqa shakllarda tashkil etilishi tavsiya etiladi. Mustaqil ish mavzularini belgilashda ma'ruza va seminar mashg'ulotlari mavzularini to'ldirishga harakat qilinishi lozim.

 

 

Fan bo'yicha mustaqil ish mavzulari

 

 

¹

Mavzu

shakli  

soat

1.

O'zbekistonda jamiyat hayotini erkinlashtirish.

Ma'ruza          

2 soat

2.

Sotsial institut turlari: oila, siyosat, din, iqtisod, ta'lim, huquq.

Elektron taqdimot

2 soat

3.

Jamiyat hayotida sotsial institutlarning o'rni

Ma'ruza

2 soat

4.

Deviant, delinkvent va kriminal xatti-harakatlar.

Elektron taqdimot

2 soat

5.

“O'rta sinf”ning jamiyat hayotidagi o'rni.

Elektron taqdimot

2 soat

6.

Zamonaviy O'zbekistonda sotsial stratifikatsiya va sotsial mobillik masalalari tahlili.

Test

2 soat

7

Armiya ijtimoiy hodisa va ijtimoiy institut sifatida.

Ma'ruza

2 soat

8.

Sotsial nazorat kishilar hatti-harakatini tartibga solish mexanizmi sifatida.

Ma'ruza

2 soat

9.

O'zbekistonda empirik sotsiologik tadqiqotlarning istiqbollari.

Test

2 soat

 

  Jami              

 

18 soat

 

 

 

Dasturning informatsion -uslubiy ta'minoti.

 

Mazkur fanni o'qitish jarayonida ta'limning zamonaviy metodlari, pedagogik va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini qo'llash nazarda tutilgan:

- mul`timedia xizmatlariga bag'ishlangan mavzular zamonaviy komp`yuter texnologiyalari yordamida prezentatsiya va elektron-didaktik texnologiyalaridan foydalanilgan holda o'tkaziladi;

- Seminar darslarda aqliy xujum, guruhli fikrlash, “ish o'yini” va boshqa pedagogik texnologiyalardan foydalaniladi;

- Seminar mashg'ulotlarida kichik guruhlar musobaqalari, guruhli fikrlash pedagogik texnologiyalarini qo'llash nazarda tutiladi.

 

“Sotsiologiya” fanidan talabalar bilimini reyting tizimi asosida baholash mezoni “Sotsiologiya” fani bo'yicha reyting jadvallari, nazorat turi, shakli, soni hamda har bir nazoratga ajratilgan maksimal ball, shuningdek joriy va oraliq nazoratlarining saralash ballari haqidagi ma'lumotlar fan bo'yicha birinchi mashg'ulotda  talabalarga e'lon qilinadi.

Fan bo'yicha talabalarning bilim saviyasi va o'zlashtirish darajasining Davlat ta'lim standartlariga muvofiqligini ta'minlash uchun quyidagi nazorat turlari o'tkaziladi:

Joriy nazorat (JN) – talabaning fan mavzulari bo'yicha bilim va amaliy ko'nikma darajasini aniqlash va baholash usuli. Joriy nazorat fanning xususiyatidan kelib chiqqan holda amaliy mashg'ulotlarda og'zaki so'rov, test o'tkazish, suhbat, nazorat ishi, kollekvium, uy vazifalarini tekshirish va shu kabi boshqa shakllarda o'tkazilishi mumkin;

Oraliq nazorat (ON) – semestr davomida o'quv dasturining tegishli (fanlarning bir necha mavzularini o'z ichiga olgan) bo'limi tugallangandan keyin talabaning nazariy bilim, amaliy ko'nikma darajasini aniqlash va baholash usuli. Oraliq nazorat bir semestrda ikki marta o'tkaziladi va shakli (yozma, og'zaki, test va hokazo) o'quv faniga ajratilgan umumiy soatlar hajmidan kelib chiqqan holda belgilanadi;

Yakuniy nazorat (YAN) – semestr yakunida muayyan fan bo'yicha nazariy bilim va amaliy ko'nikmalarni talabalar tomonidan o'zlashtirish darajasini baholash usuli. Yakuniy nazorat asosan tayanch tushuncha va iboralarga asoslangan “Yozma ish” shaklida o'tkaziladi.

ON o'tkazish jarayoni kafedra mudiri tomonidan tuzilgan komissiya ishtirokida muntazam ravishda o'rganib boriladi va uni o'tkazish tartiblari buzilgan hollarda, ON natijalari bekor qilinishi mumkin. Bunday hollarda ON qayta o'tkaziladi. Oliy ta'lim muassasasi rahbarining buyrug'i bilan ichki nazorat va monitoring bo'limi rahbarligida tuzilgan komissiya ishtirokida YAN ni o'tkazish jarayoni muntazam ravishda o'rganib boriladi va uni o'tkazish tartiblari buzilgan hollarda, YAN natijalari bekor qilinishi mumkin. Bunday hollarda YAN qayta o'tkaziladi.

Talabaning bilim saviyasi, ko'nikma va malakalarini nazorat qilishning reyting tizimi asosida talabaning fan bo'yicha o'zlashtirish darajasi ballar orqali ifodalanadi.

“Sotsiologiya” fani bo'yicha  talabalarning semestr davomidagi o'zlashtirish ko'rsatkichi 100 ballik tizimda baholanadi. Ushbu 100 ball baholash turlari bo'yicha quyidagicha taqsimlanadi:

YA.N -30 ball, qolgan 70 ball esa J.N -36 ball va O.N -34 ball qilib taqsimlanadi.

 

 

Ball        Baho   Talabalarning bilim darajasi

86-100   A'lo     Xulosa va qaror qabul qilish.

 Ijodiy fikrlay olish.

Mustaqil mushohada yurita olish.

Olgan bilimlarini amalda qo'llay olish. Mohiyatini tushuntirish.

Bilish, aytib berish.

Tasavvurga ega bo'lish.

71-85     Yaxshi Mustaqil mushohada qilish.

Olgan bilimlarini amalda qo'llay olish. Mohiyatini tushuntirish.

Bilish, aytib berish.

Tasavvurga ega bo'lish.

55-70     Qoniqarli         Mohiyatini tushuntirish.

Bilish, aytib berish.

Tasavvurga ega bo'lish.

0-54       Qoniqarsiz      Aniq tasavvurga ega bo'lmaslik. Bilmaslik.

 

Fan bo'yicha saralash bali 55 ballni tashkil etadi. Talabaning saralash balidan past bo'lgan o'zlashtirishi reyting daftarchasida qayd etilmaydi.

Talabalarning o'quv fani bo'yicha mustaqil ishi joriy, oraliq va yakuniy nazoratlar jarayonida tegishli topshiriqlarni bajarishi va unga ajratilgan ballardan kelib chiqqan holda baholanadi.

Talabaning fan bo'yicha reytingi quyidagicha aniqlanadi:

R = V*O' / 100,

bu yerda:

V- semestrda fanga ajratilgan umumiy o'quv yuklamasi (soatlarda);

O' -fan bo'yicha o'zlashtirish darajasi (ballarda).

Fan bo'yicha joriy va oraliq nazoratlarga ajratilgan umumiy ballning 55 foizi saralash ball hisoblanib, ushbu foizdan kam ball to'plagan talaba yakuniy nazoratga kiritilmaydi.

Joriy JN va oraliq ON turlari bo'yicha 55 ball va undan yuqori balni to'plagan talaba fanni o'zlashtirgan deb hisoblanadi va ushbu fan bo'yicha yakuniy nazoratga kirmasligiga yo'l qo'yiladi.

Talabaning semestr davomida fan bo'yicha to'plagan umumiy bali har bir nazorat turidan belgilangan qoidalarga muvofiq to'plagan ballari yig'indisiga teng.

ON va YAN turlari kalendar tematik rejaga muvofiq dekanat tomonidan tuzilgan reyting nazorat jadvallari asosida o'tkaziladi. YAN semestrning oxirgi 2 haftasi mobaynida o'tkaziladi.

JN va ON nazoratlarda saralash balidan kam ball to'plagan va uzrli sabablarga ko'ra nazoratlarda qatnasha olmagan talabaga qayta topshirish uchun, navbatdagi shu nazorat turigacha, so'nggi joriy va oraliq nazoratlar uchun esa yakuniy nazoratgacha bo'lgan muddat beriladi. Talabaning semestrda JN va ON turlari bo'yicha to'plagan ballari ushbu nazorat turlari umumiy balining 55 foizidan kam bo'lsa yoki semestr yakuniy joriy, oraliq va yakuniy nazorat turlari bo'yicha to'plagan ballari yig'indisi 55 baldan kam bo'lsa, u akademik qarzdor deb hisoblanadi.

Talaba nazorat natijalaridan norozi bo'lsa, fan bo'yicha nazorat turi natijalari e'lon qilingan vaqtdan boshlab bir kun mobaynida fakul`tet dekaniga ariza bilan murojaat etishi mumkin. Bunday holda fakul`tet dekanining taqdimnomasiga ko'ra rektor buyrug'i bilan 3 (uch) a'zodan kam bo'lmagan tarkibda apellyatsiya komissiyasi tashkil etiladi.

Apellyatsiya komissiyasi talabalarning arizalarini ko'rib chiqib, shu kunning o'zida xulosasini bildiradi.

Baholashning o'rnatilgan talablar asosida belgilangan muddatlarda o'tkazilishi, hamda rasmiylashtirilishi fakul`tet dekani, kafedra mudiri, o'quv-uslubiy boshqarma, hamda ichki nazorat va monitoring bo'limi tomonidan nazorat qilinadi.

 

INFORMATSION-USLUBIY TA'MINOT

 

Asosiy adabiyotlar:

 

1.           O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. -T.: O'zbekiston, 2014.

2.           Karimov I.A. Barkamol avlod orzusi. – T.: Sharq, 1999.

3.           Karimov  I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot-pirovard maqsadimiz. – T.: O'zbekiston, 2000.

4.           Karimov  I.A.  Milliy istiqlol mafkurasi. – T.: O'zbekistan, 2000.

5.           Karimov I.A. Milliy istiqlol mafkurasi-xalq e'tiqodi va buyuk kelajakka ishonchdir //Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot-pirovard maqsadimiz.8-jild. -T.: O'zbekiston, 2000, 502-503-betlar.

6.           Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot – pirovard maqsadimiz //Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot – pirovard maqsadimiz.8-jild. - T.: O'zbekiston, 2000, 25-bet.

7.           Karimov I.A. O'zbekistonKonstitutsiyasining 8 yilligiga bag'ishlangan tantanali marosimda so'zlagan nutqi//Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas'ulmiz.9-jild. -T.: O'zbekiston, 2001,134-135-bet.

8.           Karimov I.A. Adolat – qonun ustuvorligida//Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak.10-jild. -T.: O'zbekiston, 2002, 28-bet.

9.           Karimov I.A. Inson manfaatlari ustivorligini ta'minlash - barcha islohot va o'zgarishlarimizning bosh maqsadidir. -T.: O'zbekiston, 2008.

10.         Karimov I.A. Vatanimizning bosqichma-bosqich va barqaror rivojlanishini ta'minlash bizning oliy maqsadimiz. -T.: O'zbekiston, 2008.

11.         Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat - engilmas kuch. -T.: Ma'naviyat, 2008.

12.         Karimov I.A. Eng  asosiy mezon – hayot haqiqatini aks ettirish. -T.: O'zbekiston, 2009.

13.         Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O'zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo'llari va choralari. -T.: O'zbekiston, 2009.

14.         Karimov I.A. Asosiy vazifamiz – vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir. -T.: O'zbekiston, 2010.

15.         Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqorolik jamiyatini rivojlantirish kontseptsiyasi. – T.: O'zbekiston, 2010.

16.         Karimov I.A. O'zbekiston mustaqillikka erishish  ostonasida. T.: O'zbekiston, 2011.

17.         O'zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 21 yillik munosabati bilan so'zlagan nutqi. 

18.         Karimov I.A. “O'rta  asrlar sharq allomalari  va  mutafakkirlarining  tarixiy merosi, uning  zamonaviy sivilizatsiyasi rivojidagi  roli va  axamiyati” mavzusidagi  xalqaro  kanferentsiyaning ochilish marosimidagi nutqi. 16.05.2014

19.         Karimov I.A.  O'zbekiston  Respublikasi Konstitutsiyasi qabul   qilinganining 22  yilligiga   bag'ishlangan tantanali  marosimidagi ma'ruzasi. 5.12 . 2014

20.         O'zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning mamlakatimizni 2014 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2015 yilga mo'ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo'nalishlariga bag'ishlangan majlisidagi “2015 yilda iqtisodiyotimizda tub tarkibiy o'zgarishlarni amalga oshirish, modernizatsiya va diversifikatsiya jarayonlarini izchil davom ettirish hisobidan xususiy mulk va xususiy tadbirkorlikka keng yo'l ochib berish – ustuvor vazifamizdir”ma'ruzasi (17.01.2015)

21.         Karimov I.A .“Inson, xalq va millat xotira bilan tirik va barqaror” -T.:

O'zbekiston.  2015. (9 may “Xotira va qadrlash kuni”ga bag'ishlangan tadbirdagi so'zlagan nutq )

22.         Karimov I.A. Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo'lida xizmat qilish - eng oliy saodatdir. – T.: O'zbekiston, 2015.

23.         Aliqoriev   N.S.   va  b.   Umumiy  sotsiologiya. – T.: ToshDU, 1999.

24.         Bekmurodov M. Sotsiologiya asoslari. – T.: Fan, 1994.

25.         Bekmurodov    M.    O'zbekistonda    jamoatchilik    fikri. - T.: Fan, 1999.

26.         Bekmurodov   M.,   Ota-Mirzaev   O.,   Alikoriev   N.   va boshqalar. Sotsiologiya. – T., 2000.

27.         Begmatov A. Sotsiologiyaga kirish. - Andijon, 1998.

28.         Nosirxo'jaev S. Bekmurodov M va boshqalar. Sotsiologiya asoslari. Ma'ruzalar matni. – T., 2003.

29.         Begmatov A. Sotsiologiyaga kirish. - Andijon, 1999.

30.         Yusupov K. Sotsiologiya.  – Andijon., 2001.

31.         Radugin K.A. Sotsiologiya. – M., 2001

32.         Sotsiologiya. Darslik. Mualliflar   jamoasi. – T., 2002.

33.         Xolbekov A., Idirov U. Sotsiologiya. Lug'at. – T., Ibn Sino, 2002.

34.         Frolov S.S. Osnovi sotsiologii. – M., 2003

35.         Lavrienko V.N. Sotsiologiya. – M., 2004

36.         Xalikova G.A., Yakovenko L.YU. Metodicheskaya razrabotka po kursu “Sotsiologiya”.- T.: TUIT, 2010

37.         Kuanisheva  D.T.  “Sotsiologiya” fanidan amaliy mashg'ulotlar rejasi va uslubiy ko'rsatmalar. – T.: TATU, 2010

38.         Azizova M.A. “Sotsiologiya” fanidan  o'quv-uslubiy qo'llanma. - T.: TATU, 2010 y.

 

Qo'shimcha adabiyotlar:

 

1.           Beyer M. Izbrannie proizvedeniya. – M., 1999.

2.           Kon I. Sotsiologiya lichnosti. – M., 2000

3.           Freyd Z. Vvedenie psixoanaliz. – M., 2001

4.           Fromm E. Dusha cheloveka. – M., 2002

5.           Leont`ev A.A. Deyatel`nost`. Soznanie. Lichnost`.  – M., 2002

6.           Falsafa lug'ati. - T.: O'zbekiston, 2004

 

Internet  saytlari

 

1.           http://library.tuit.uz

2.           www. Ziyonet.uz.

3.           www.intuit.ru

4.           www.tuit.uz

 

 

 

1-mavzu: Sîtsiîlîgiya FAN SIFATIDA – 2  soat 

 

Reja:

 

1. Antik davrda jamiyat to’g’risidagi qarashlar va o’rta asr sharq mutafakkirlarining ijtimoiy qarashlari.

2. Sîtsiîlîgiyaning fan sifatidagi asîsiy rivîjlanish bîsqichlari.

3. XX asr sîtsiîlîgiyasi va O’zbåkistînda sîtsiîlîgiya fanining rivîjlanishi.

4. Sotsiologiyaning fanlar tizimida tutgan o‘rni

 

1 . Sîtsiîlîgiyani fan sifatida tasavvur etishda uning vujudga kålishi vatariõiy rivîjlanish bîsqichlarini o’rganish juda muhim ahamiyatga egadir.

Sîtsiîlîgiya fan sifatida qachîn vujudga kåldi?

Sîtsiîlîgiya – bu jamiyat to’g‘risidagi fan. Ijtimîiy munîsabatlar, jamiyatning turli sîhalaridagi o’ziga õîs jihatlarni, umumiy va õususiy qîiuniyatlarni, jarayonlarni o’rganadi. Ijtimîiy hayot rivîjlanishining qînuniyatlarini o’rganishga qaratilgan ta’limîtlar, qarashlar eramizdan avvalgi IV asrdayoq yunîn faylasufi Aflatunning «Qînunlar», «Davlat to’g‘risida», Arastu (er. avv. 384-322yy)ning «Siyosat to’g’risida», «Måtafizika», «Etika», Prîtagîrning (er.avv. 490-420 yy) «Haqiqat» kabi asarlarida yoritilgan.

Abu Nasr Forîbiy o’zining «Fîzil Shahar aõli qarashlari haqida kitîb», «Siyosat al-madaniya» kabi asarlarida îliyjanîb jamiyat, adîlatli tuzum, îdil hukmdîrlar haqida o’z fikr-mulîõazalarini bayon qilgan. Davlat va jamiyat masalasida davlatni ijtimîiy tizimni boshqaruvchi tashkilît dåb, uni muvaffaqiyatli boshqarish esa ko’p jihatdan davlat boshligining  õaraktåriga, fazilatiga bîg‘liq dåb bilgan. «Fîzillar shaõrining birinchi boshlig‘i dåb ta’kidlaydi Forîbiy shu shahar aõîlisiga imînlik qiluvchi îdil kishi bo’lib, u tabiatan o’n ikki õislat-fazilatni o’zida birlashtirgan bo’lishi zarur».

Abu Rayõîn Båruniy o’zining «Qadimgi õalqlardan qîlgan yodgîrliklar», «Måtåråîlîgiya», «Xindistîn» asarlarida ijtimîiy hayot masalalarini yoritgan.1

Båruniy tîm ma’nîda o’z davrining etnîsîtsiîlîgi ham edi. «Qadimgi õalqlardan qîlgan yodgîrliklar» asarida turli õalqlar: fîrslar, sîbitlar, budparast arablar, musulmîn arablar, turklar to’g‘risida; «Õindistîn» kitîbida Õind jamiyatining ichki tuzilishi haqida qimmatli ma’lumîtlarni yozib qîldirgan.

XI asrda yaratilgan turkiy õalqlar uchun muqaddas îbida hisîblanuvchi kitîb Yusuf Õîs Hîjibning «Kutadg‘u bilig» - «Saîdatga yo’llîvchi bilim» dåb atalgan asari ham sîtsiîlîgik qarashlarga bîydir. Bu kitîb aõlîq-îdîb, ta’lim va tarbiya hamda ma’naviy kamîlîtning yo’l yo’riqlarini, usullarini, chîra-tadbirlarini mujassamlashtirib, o’zida jam qilgan buyuk qîmusiy asardir.

Yusuf  Õîs Hîjib jamiyat va tabiat bîrasidagi barcha bahslarni ta’lim atrîfida îlib bîrar ekan, o’z davri, mavjud ijtimîiy-siyosiy tuzum, ma’naviy-mîddiy hayot jarayonlari õususida mufassal ma’lumîtlar båradi.

Sîtsiîlîgiyaning dînishmandlik talabi yuqîri bo’lgan fan ekanligi uchun ham ulug‘ ajdîdlarimizning jamiyatni båvîsita o’rganishga dîir vazmin umumlashmalarga, õulîsaviy mushîhadalarga bîy asarlari ularni ma’naviy-aqliy kamîlîtga erishgan yillarida, sårmazmun umrlarning so’nggi davrlaridayaratilgandir. Masalan, Amir Temurning «Tuzuklari» Mirzî Ulug‘båkning «To’rt ulus tariõi», Alishår Navîiyning «Majîlis un-nafîis», «Mahbub ul-Qulub» asarlari shular jumlasidandir. .

Ularning ijtimîiy hayot jarayonlari to’g‘risidagi fikrlari esa ijtimîiy-falsafiy qarashlar tarzida namîyon bo’lgan.

2. Sîtsiîlîgiya nisbatan mustaqil fan sifatida qachîn vujudga kålgan? Tariõ Shunga guvîõlik båradiki, frantsuz faylasufi Îgyust Kînt (1798-1857) tîmînidan 1839 yilda «Pîzitiv falsafa kursi» asarning uchinchi tîmi chîp etilgandan boshlab «sîtsiîlîgiya»faniga asîs sîlindi.  U o’z asarida birinchi bîr jamiyat hayotini o’rganish vazifasini bajaradigan «sîtsiîlîgiya» tushunchasini qo’llangan. Îgyust Kînt o’z ta’limîtini pîzitiv, ya’ni ilmiy asîslangan falsafa dåb bahîladi. Dastlab pîzitiv bilim matåmatika, fizika, astrînîmiya, õimiya kåyinchalik biîlîgiya sîhasida qo’llanilgan. Kåyinchalik sîtsiîlîgiyada qo’llanilishi esa uning eng yuqîri darajaga erishganligini bildiradi. «Pîzitiv» usul ilmiy kuzatishlar, ekspårimånt va taqqîslash usullari yordamida to’plangan empirik ma’lumîtlarni nazariy tashkil qilishni ifîdalaydi. Aslida jamiyat hayotini o’rganishga qaratilgan bunday usul ijtimîiy hayot jarayonlarini o’rganish usullaridan kåskin farq qilmaydi. Asîsiy farq shundaki, G‘arbiy Evropa fanining ijtimîiy tadqiqît shakli kapitalizmni o’rganishga qaratilgan edi. Ijtimîiy-mustakil madaniy yuksalishlarga erishgan G‘arbiy Evropa hayoti ijtimîiy—mustaqil jihatdan tanazzulga o’rta asr turg‘unligidan chiqa îlmagan sharq mamlakatlariga nisbatan ilmiy bilimlar rivîjlanishiga yangi muhit yaratib bårdi. Buning îqibatida jamiyat hayotini tîbîra siståmali, mukammal o’rganishga qaratilgan sîtsiîlogiya fan sifatida shakllandi va yanada rivîjlana boshladi.

Sîtsiîlîgiya fan sifatida tarkib tîpishida yana bir muhim îmil – måhnat taqsimîti va kîîpåratsiyasi qînunining îchilishi sabab bo’ladi. Bu o’z navbatida jamiyat tariõida muhim rîl o’ynaydi, chunki buning îqibatida ijtimîiy va kasbiy guruhlar sîtsiîlîgik tadqiqît îb’åkti sifatida o’rganila boshlandi,

XIX asrning 40-yillari G‘arbiy Evropa mamlakatlarida ijtimîiy-siyosiy ahvîl nîtinch edi. Frantsiya, Angliya mamlakatlarining ijtimîiy munîsabatlarida kåskin ziddiyatlar vujudga kålgan edi. Ijtimîiy inqilîblar G‘arbiy Evropani larzaga sîla boshladi. Shunday sharîitda Î. Kînt, G. Spånsår, E. Dyurkgåym, M. Våbår kabi sîtsiîlîgiya asîschilari jamiyat taraqqiyotini islîõatlar asîsida îlib bîrish zarurligi to’g‘risidagi fikrlarni ilgari surdilar. Xuddi shu davrning boshqa mutafakkirlari K. Marks va F. Engål’slar esa o’zlarining jamiyat hayotini mustaqil yo’l bilan rivîjlanib bîrishi ta’limîtini ilgari surdilar. Shundan o’sha davrda sîtsiîlîgiya ikki qarama-qarshi g‘îyaviy yo’nalishda rivîjlanib kåldi. Bular: «burjua sîtsiîlîgiyasi» nîmi bilan atalib kålgan G‘arbiy Evropa va AQSh da rivîjlangan sîtsiîlîgiya va «marksistik sîtsiîlîgiya».

Kapitalizmning jadal rivîjlanishi îqibatida jamiyat hayotida bir qatîr dîlzarb muammîlar yuzaga kåldi, sîtsiîlîgik tadqiqîtlar îrqali jamiyat hayotini tartibga kåltirishga urungan kishilar-sîtsiîlîglar paydî bo’ldi.

Sîtsiîlîgiyaning fan sifatida shakllanishiga asîs sîlgan uning klassik vakillari Î. Kînt, G. Spånsår, E. Dyurkgåymlardir.1

Sîtsiîlîgiyaning klassik måtîdîgiyasiga quyidagi 4 ta tamîyildan ibîrat bo’lgan.

Îgyust Kînt sîtsiîlîgiyani ikki qismga ajratadi: ijtimîiy statika va ijtimîiy dinamika.

Ijtimîiy statikada ijtimîiy tizimlarning shart-sharîiti va funktsiînal qînuniyatlarning o’rganilishi ko’rsatiladi. Jamiyat shasni shakillantiradi deb hisoblaydi. Unda ijtimîiy institutlar îila, davlat, din kabilarga juda katta e’tibor qaratadi.

Ijtimîiy dinamikada esa Î. Kînt ijtimîiy prîgråssning rivîjlanishini nazarda tutib, u jamiyatning ma’naviy va aqliy rivîjini insîniyat taraqqiyotining hal qiluvchi îmili dåb qaraydi.

Kîntning jamiyat taraqqiyotini muvîfiqlashtirish va uni barqarîrlashtirish muammîlariga bag‘ishlangan fikrlari katta ahamiyatga ega. Uning fikricha, jamiyatdagi o’zarî mîslik siyosiy, iqtisîdiy, ma’naviy, biîlîgik qînuiiyatlarga bîg‘liq bo’lib, turli ijtimîiy tizimlar birligi va ular o’rtasidagi muvîfiqlik hisîbiga erishiladi. Fan esa, jamiyatning hamma sîhalari o’rtasidagi o’zarî munîsabatlarning zaruriy må’yorlarini bålgilab båradi.

Kîntning ta’kidlashicha, jamiyatdagi ijtimîiy muvîfiqlik - bu shaõslar va ijtimîiy qatlamlar manfaatlariniig bir-biriga mîsligidir. Kîntning jamiyatni yaõlit îrganizm sifatida tushunishi, måhnatning ijtimîiy adîlat asîsida taqsimlanishi, ijtimîiy barqarîrlik shartlari va îmillari, turli guruh va qatlamlar manfaatlarini mîslashtirishda davlat va shaõslarning o’rni to’g‘risidagi fikrlari bugungi kunda ham muhimdir.

Kîntning qarashlari ingliz îlimi - Gårbårt Spånsår(1820-1903yy) asarlarida-o’z rivîjini tîpdi.

Spånsår Kînt izidan bîrib, sîtsiîlîgiya faniga o’zgarib turuvchanlik va «bir marîmdagi» evîlyutsiînizm g‘îyasini kiritdi. Evîlyutsiya - bu îddiy narsa va kuchlarning îddiy ko’payishi yoki kamayishiga îlib kåluvchi, haqiqiy raqamli, sakrash va tanaffuslar kåtma-kåtligidan mahrum bo’lgan jarayondir. Spånsår ta’kiddashicha, istalgan tizimning amal qilish tarzi, ijtimîiy îrganizmning må’yoriy hîlati muvîzanatidan ibîratdir.

Spånsårning fikriga ko’ra, istalgan îb’åktning evîlyutsiyasi alîqasizlikdan alîqadîrlikka, bir tîifalikdan har õil tîifalikkacha, nîaniqlikdan anikdikka bo’lgan davrni o’z ichiga îladi.

Spånsår fikri bo’yicha, sîtsiîlîgiyaning vazifasi - bu alîhida shaõslarning õîhish va intilishlari, ularning individual jihatlari va sub’åktiv fikr o’ylariga qaramasdan amalga oshuvchi evalyutsiîn jarayonlarning umumiy qînuniyatlarini îchib båruvchi ijtimîiy mavjuddiklar, ijtimîiy îmillarni o’rganishdan ibîratdir.

Frantsuz sîtsiîlîgi Emil Dyurkgåym(1858-1917yy) o’zining 1895 yilda yozgan «Sîtsiîlîgik usul qîidasi» asarida sîtsiîlîgiyaning sîtsiîlîgik ma’lumît sifatidagi prådmåtini ta’riflab bårdi, uning fikriga ko’ra, sîtsiîlîgiya ijtimîiy ma’lumîtlarni bilkShga asîslanmîg‘i kårak, ijtimîiy ma’lumîtlarni îb’åktiv råal ravishda e’tirîf etmîq sîtsiîlîgik usulning asîsiy talabidir. «Sîtsiîlîgiya» dåb yozadi. E. Dyurkgåym - qanchalik iõtisîslashgan bo’lsa, falsafiy mushîhada uchun shunchalik bîy, o’ziga õîs ma’lumîtlar åtkazib båradi.

Dyurkgåym qarashlari asîsini «sîtsiîlîgizm» g‘îyasi tashkil etadi. Frantsuz sîtsiîlîgi îdamlararî urinishning muhimligini ta’kidlab, kishilar yagîna umumiy g‘îya atrîfida birlashishlari lîzimligini e’tirîf etadi.

Maks Våbår. «Tushunuvchan» sîtsiîlîgiya va ijtimîiy harakat nazariyasiasîschisi. Uning fikricha, sîtsiîlîgiyaning vazifasi individual harakatning sub’åktiv sabablarini «Tushinish», ularni izîhlab bårishdan ibîratdir. Våbår individual ijtimîiy harakatlarni ularni anglash darajasiga qarab hillashtirgan yoki õulqning to’rtta asîsiy turini ajratib ko’rsatadi:

1) mablag‘ tîpishni maqsad qilgan harakatlar - îqilîna (ratsiînal) maqsadli;

2) muayyan qadriyatlar ta’sirida (diniy, ahlîqiy va boshqa) sîdir etiluvchi harakatlar - îqilîna (ratsiînal);

3) îdamlarning emîtsiînal råaktsiyasiga asîslangan effåktiv harakatlar:

4) an’ana va urf-îdatlarga qaratilgan an’anaviy harakatlar.

U «idåal tip» nazariyasini ilgari surgan. O’z måtîdolîgik qîidalarini u «zamînaviy G‘arb kapitalizmi» kålib chiqish nazariyasiga tadbiq etgan. Våbårning mustaqil îqilînalik (ratsiînallik) va îqilîna din g‘îyasiga, kapitalistik jamiyatdagi îqilîna õuquq va boshqaruv (îqilîna byurîkratiya), îqilîna pul muîmilasi va îqilîna byurîkratiya kîntsåptsiyasida yanada rivîjlantirilgan. Byurîkratiyani kîpitalistik îqilînalikning îliy darajada namîyon bo’lishi dåb talqin etilgan.2

3. XX asr 20-yillaridan boshlab jaõîn sîtsiîlîgiyasining markazi G‘arbiy Åvrîpadan AQSHga ko’chdi. AQShda sîtsiîlîgiyaning fan sifatida jadal rivîjlanishida quyidagi îmil muhim rîl o’ynaydi. Kapitalizmning yuqîri bîsqichga kutarilishi, Åvrîpada sinfiy kurashning kuchayuvi natijasida AQSh va mavjud ijtimîiy-mustaqil va siyosiy ziddiyatlarni hal etishga qaratilgan empirik tadqiqîtlarning katta hajmda tuplanganligi AQShda sîtsiîlîgiyaning fan sifatida jadal rivîjlanishiga sabab bo’ldi. AQShda sîtsiîlîgiya univårsitåtlarda o’rganila boshlandi. Jahînda birinchi marta 1882 yilda Chikagî univårsitåtnda sîtsiîlîgiya kafådrasi va fakul’tåti îchildi. 1912 yilga kålib, esa 169 univårsitåtda sîtsiîlîgiya fan sifatida o’qitildi. 80 yillarning îõiriga kålib, esa 250 kîllåj va univårsitåtlarda o’qitildi.

AQShda sîtsiîlîgiya empirik-amaliy fan sifatidi va o’zining juda katta mîliyaviy asîsiga ega. Hîzirga kålib AQShda sîtsiîlîgiya aniq prîgnîzlar båruvchi fanga aylangan.

Sîrîkin Pitirim Alåksandrîvich(1889-1958yy) kålib chiqishi rus bo’lgan amårikalik sîtsiîlîg. U «intågral» sîtsiîlîgiya to’g‘risidagi ta’limîtini rivîjlantirdi. Sîtsiîlîgiya kång ma’nîda tushunilgan madaniyatning barcha sîtsiîlîgik jiõatlarini qamrab îlishi kårak edi. Ijtimîiy bîrliqni Sîrîkin individual yuqîri turuvchi sîtsiîmadaniy mavjudlikni e’tirîf etadigan ijtimîiy råalizm ruõida tushungan. Bunday sîtsiîmadaniy mavjudlik mîddiy mavjudlikka to’gri kålmaydigan bålgilar tizimi bilan bårilgandir. Chåksiz turli-tumanlik õususiyatiga ega bo’lgan sîtsiîmadaniy råallik õis-tuyg‘ular haqiqatini îqilîna idrîkli va îliy darajali îqilîna såzgilarni (intuitsiyalarni) qamrab îladi. Bilishning barcha uslublaridan sîtsiîmadaniy fånîmånlarni tizimli o’rganishda fîydalanish zarur. Låkin Sîrîkin bilishning îliy uslubi (intuitsiyasini) hisîblagan, uning yordamida go’yo barcha kashfiyotlarqilingan. Sîrîkin «kutiblanish qîidasini» ilgari surdi. Unga muvîfiq ahlîqiy buzilishlar va ma’suliyatsiz õulqqa yo’nalganlik ijtimîiy inqirîzlar kåskinlashgan davrda kuchayadi. Bunda ko’pchilik õuzur-halîvatiga talpinadi, îzchilik esa båg‘araz faîllikka yo’nalgan bo’ladi. U hîkimiyatni ma’suliyatsiz shaõslar qo’lida tuplanishi, aõlîqiy må’yorlarning egasizlanishi kabi hîlatlarni inqirîz uchun javîbgar dåb bilib, kåskin tanqid qilgan. G‘arb sîtsiîlîgiyasida Sîrîkinning sîtsiîmadaniy dinamika kîntsåptsiyasidan tashqari uning ijtimîiy mîyillik va ijtimîiy stratifakatsiyani o’rganish sîhasida qilgan empirik tadqiqîtlari ham yuksak qadrlanadi[1].

Parsîns Tîlkît(1902-1979yy) amårikalik nazariyotchi sîtsiîlîg. Sîtsiîlîgiyada harakat nazariyasi va tizimli funktsiînal maktab asîschisi. Parsîns insîniy bîrliqning uni butun bir õîlicha qamrab îluvchi tahliliy-nazariy tizimni atrîflicha ishlab chiqishga uringan. Uning fikricha, ijtimîiy tizim, eng avvalî faîliyat tizimidir.

Masalan: mustaqil, siyosat, huquq kabi o’zarî ta’sirda bo’luvchi ijtimîiy tizimlar aõlîqqa, ma’naviyatga faîl ta’sir ko’rsatadilar[2].

Parsîns sîtsiîlîgik maktabi qarashicha: din-jamiyatning «bir-butun» hîlda bo’lishiga harakat qiladi dåb, atåizmga jamiyatning bir butunligini buzuvchi, nîmutanîsiblikni kåltirib chiqaruvchi îmil sifatida qarashgan.

4. AQSh va G‘arbiy Evropa sîtsiîlîgik tadqiqît nazariyalari va måtîdîlîgiyasida åtarlicha qadrlanmadi. Ular burjua nazariyalari sifatida tanqid qilindi va butunlay inkîr etildi. Kîmmunistik mafkuraga asîslangan Sîvåt marksistik sîtsiîlîgiya fani tîbîra o’zining fan sifatidagi mîõiyatini yo’qîta bîrdi. Boshqa ijtimîiy va gumanitar fanlar qatîri hukmrîn siyosiyat mafkuraga bo’ysundirildiki, uning îjiz õizmatkîriga aylantirildi. Natijada mavjud ijtimîiy råallikni bir tîmînlama, sîõta ifîdalîvchi, tîtalitar davlat buyurtmasini bajaruvchi bo’lib qîldi.

Sîvåt Ittifîqi davrida sîtsiîlîgiyaning fan sifatida rivîjlanishi uchun to’la imkîniyat bo’lmadi. Buning asîsiy sababi dåmîkratiyaning yo’qligi edi. Sîtsiîlîgiya esa faqat to’laqînli dåmîkratiya bo’lganligidan fan darajasida amal qiladi. Chunki mîhiyat e’tibîri bilan jamiyat hayotining o’zarî bîg‘liq bo’lgan siyosiy, mustaqil, ma’naviy va ijtimîiy turmush sîhalari rivîjlanish va funktsiînal qînunlarini îb’åktiv jihatdan ilmiy tahlil qiladi. Binîbarin, empirik tadqiqît darajasida îlingan ma’lumîtlar o’rganilayotgan îb’åktning salbiy jihatlarini ham ifîdalashi mumkin. Siyosiy idåalîgiyaga bo’ysundirilgan sîtsîlîgiya esa o’zining ilmiyligini yo’qîtib sub’åktiv, sun’iy va sîõta õususiyatga ega bo’lib qîladi. O’zbåkistînda dastlab  1989 yilda Toshkånt Davlat univårsitåti falsafa fakul’tåti tarkibida sîtsiîlîgiya bo’limi va kafådrasi tashkil qilindi va sîtsiîlîglar tayyorlana boshlandi. 1994 yili 40 ta, 1995 yili 30 ta, 1996 yili 21 ta talaba sîtsiîlîg mutaõasisligiga ega bo’ldilar.

Fargîna davlat univårsitåtida 1990 yilda sîtsiîlîgiya kafådrasi tashkil etildi. O’zbåkistîn F. A. Falsafa va huquq instituti qoshida 1993 yilda O’zbåkistîn sîtsiîlîglarining asîtsiatsiyasi o’tkazildi.

O’zbåkistînRåspublikasi Îliy va O’rta maõsus ta’lim vazirligining 18 iyul 1994 yil 87-01-242 sînli buyrug‘i bilan 1995-1996 yilidan boshlabråspublikaning barcha îliy o’quv yurtlarida sîtsiîlîgiya fani o’qitilishi jîriy qilindi.

Sîtsiîlîgiyaning fan sifatida vujudga kålishiga dîir tadrijiy bîsqichlarini o’rganish bizni sîtsiîlîgik tafakkur qalish madaniyatiga, uni jamiyat fîydasiga ishlata bilishlikka o’rgatadi. Ayniqsa, bu hîzirgi vaqtda, O’zbåkistîn mustaqilligi sharîitida, milliy istiqlîl mafkurasini fuqarîlar îngiga singdirish jarayonida muhimdir. Sîtsiîlîgiya tariõi ajdîdlarimizning ruhiy qadriyatlar to’g‘risidagi, insîn va insînni o’rab turgan ijtimîiy mavjudlik to’g‘risidagi tafakkur tarzlari qanday bo’lganligini ravshan ko’rsatib båradi.

4. Mustaqil fanlar bilan sîtsiîlîgiyaning dialåktik alîqadîrligi mîddiy nå’matlarni ishlab chiqarish, taqsimît, ayribîshlash istå’mîl jarayonlarini o’rganishda namîyon bo’ladi. Ayniqsa bîzîr munîsabatlariga o’tish måhnatga yangicha munîsabat shakllanishi jarayoninida uning ahamiyati juda katta. Iqtisîdiyot sîtsiîlîgiyasi, måhnat sîtsiîlîgiyasi kabi sîtsiîlîgiyaning maõsus sîhalari iqtisîdiyotga bîg‘liq masalalarni o’rganadi va muammîlarni hal etishga õizmat qiladi. Shu jihatdan sîtsiîlîgiya mustaqil fanlar bilan ularning o’rganish îb’åkti bilan uzviy bîg‘liqdir.

Sîtsiîlîgiya falsafa fani bilan uzviy bîg‘liqdir. Ijtimîiy falsafaning qînun va katågîriyalari båvîsita umumsîtsiîlîgik nazariya va kîntsåptsiyalarni o’z ichiga îladi. Maõsus sîtsiîlîgik nazariyalar uchun esa nazariy va måtîdîlîgik asîs bo’ladi. Umumsîtsiîlîgik va maõsus sîtsiîlîgik nazariyalarning rivîjlanishi o’z navbatida mazkur davr ijtimîiy fikrini shakllantiradi, unga nazariy va amaliy manba bo’lib õizmat qiladi. Sîtsiîlîgik tadqiqît empirik ma’lumîtlar, eksperimåntlar yordamida ijtimîiy falsafiy ta’limîtlarning qanchalik to’g‘ri mazkur ijtimîiy davrning mazmuniga mîs yoki ularning eskirib davr talabiga javîb bårîlmay qîlganligini ta’zyiqlardan õîli bo’lsagina uning yuqîrida ko’rsatilgan ilmiy qimmati saqlanadi.

Mustaqil O’zbåkistînda tarkib tîpayotgan huquqiy munîsabatlar asîsida va o’ziga õîs sharqîna an’analarga mîs ravishda qînunchilikni qaytadan barpî qilishda sîtsiîlîgiya va huquqshunîslik fanlari alîqadîrligi muhimdir.

Huquqiy davlatni shakllantirib, uni yanada rivîjlantirishda jinîyatchilikka qarshi kurashni kuchaytirish, huquqiy munîsabatlarni tartibga sîlish katta ahamiyatga ega. Huquqiy tashkilîtlar ishini yangi davr talablari asîsida tashkil etish ularning ijtimîiy munîsabatlar sîhalaridagi ishini (ta’sirini) takîmillashtirishga e’tibîrni kuchaytirish maqsadga muvîfiqdir.

Kishilarda båõalîvatlik, asabiylik îrtmîqda. Îdamlardagi asabiylikning îrtishi õuddi yukumli virus kabi tåz tarqalib ijtimîiy muammîga aylanmîqda, ushbu muammîlarni o’rganish va hal etib bîrishda sîtsiîlîgiya bilan psiõîlîgiya fanlarining hamkîrligi muhimdir.

Hîzirgi zamîn sîtsiîlîgiyasini matåmatikasiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Ayniqsa uning empirik darajadagi kînkråt sîtsiîlîgik tadqiqît o’tkazishdagi o’rni katta.

Hîzirgi zamîn ilmiy-tåõnika taraqqiyoti asrida sîtsiîlîgiya va tåõnika fanlari alîqadîrligi tabiiydir. Chunki «insîn-tåõnika», «jamiyat-tåõnika», «maishiy turmush-tåõnika» kabi tizimlarni ilmiy o’rganish sîtsiîlîgiya va tåõnika faqat insîn va jamiyatning ijîbiy taraqqiyotiga õizmat qilsin. Ammî dîimî kutilgan natija bo’lavårmaydi. Ularni o’rganishda esa sîtsiîlîgiyaning rîli båqiyosdir.

Siståmali tarkibiy funktsiînal tahlil hîzirgi zamîn sîtsiîlîgiyasining måtîdolîgik asîslaridan biri hisîblanmîg‘i lîzim. Jamiyat taraqqiyotiga sîtsiîlîgiya bir nåcha ijtimîiy vazifalarni o’taydi. Ulardan bilish funktsiyasi va amaliy funktsiya bo’lib o’zlarining yo’nalishlariga egadir.

Ijtimîiy u yoki bu õususiyatning va ijtimîiy munîsabatlarning o’ziga õîs yig‘indisidir. Har qanday ijtimîiy munîsabatlar tizimi (mustaqil, siyosiy va bîshqa) îdamlarning bir-biriga va jamiyatga bo’lgan munîsabatiga bog’liq. Ijtimîiy dågan tushunchaning o’ziga õîsligini õaraktårlîvchi quyidagi asîsiy jihatlarini ajratib ko’rsatish mumkin.

Birinchi, bu õususiyat turli guruh, individlar uchun taalluqli va ular tîmînidan ijtimîiy munîsabatlarning u yoki bu õususiyatini intågratsiyalash natijasi hisîblanadi.

Ikkinchi, hîzirgi ijtimîiy munîsabatlar (mustaqil, siyosiy va bîshqa) bilan bîg‘langan individlarning va ularning guruhlari o’rtasidagi turli munîsabatlarning mazmuni va õaraktårini anglatadi.

Uchinchi, ijtimîiy jihat turli individlar va guruh individlarining bir -biriga, jamiyatdagi tutgan o’rniga, ijtimîiy hayot vîqålik va jarayonlariga munîsabatida namîyon bo’ladi.

To’rtinchi, individlar o’rtasidagi alîqa va o’zarî ta’sirning namîyon bo’lishi birgalikdagi faîliyati natijasi dåmakdir.

Sîtsiîlîgiya ijtimîiy hayotni u yoki bu fîrmada va sîhada o’rganar ekan, u birinchi ijtimîiy vîqålik haqidagi bilimlarni shakllantirish, ijtimîiy rivîjlanish jarayonlarini tasvirlash, tushuntirish, sîtsiîlîgiyaning asîsiy måtîdîlîgiyasini va sîtsiîlîgik tadqiqît måtîdlarni ishlab chiqish kabi ilmiy muammîlarni hal etadi.

Qînun dåganda, îdatda, aniq vaziyatda umumiy, zaruriy va takrîrlanishga õîs bo’lgan jiddiy alîqa yoki munîsabatlar tushuniladi.

Ijtimîiy qînuniyat - ijtimîiy vîqålik va jarayonlarning jiddiy zaruriy alîqasini aks ettiradi.

2-MAVZU: SÎTSIÎLÎGIYA STRUKTURASI – 2 soat

 

Råja:

1.      Struktura tushunchasi va sotsiologiyaning strukturaviy tarkibi.

2.      Sîtsiîlîgiyaning tarkibiy tuzilishi.

3.      Nazariy va amaliy sîtsiîlîgiya.

 

1. Lotincha “structura” – “tuzilish” so’zidan olingan bo’lib, “Falsafa” qomusiy lug’atida keltirilishicha, “…sistemaning tuzilishi va ichki formasi, mazkur sistema elementlari o’rtasidagi barqaror o’zaro aloqalarning birligini ifodalovchi tushuncha”[3]. Strukturaning mazmuni, ya’ni sistemalarni tashkil etuvchi elementlarning majmui bir-biri bilan o’zaro aloqadorlikda namoyon bo’ladi. Sistemalarning moddiy tarkibi yagona bo’lganda ularning strukturasi elementlar aloqalarining xarakteriga, ularning fazoda joylashuviga va sh.k.lariga qarab turlicha bo’lishi mumkin. Tabiiy va ijtimoiy fanlarning har birida strukturaning o’ziga xos xususiyatlari hamda ayni fanning predmetini tashkil etuvchi sistemalarning o’zgarish qonunlari tadqiq etiladi[4].

Sotsiologiya fani tarkibiy tuzilishi jihatidan uch katta qismga ajratib o‘rganiladi:

1.             Umumsotsiologik nazariyalarni bevosita tadqiq etishga mo‘ljallangan yo‘nalish.

2.             Mahsus (xususiy) sotsiologik nazariyalar asosiga quruluvchi tadqiqot yo‘nalishi.

3.             Bevosita empirik sotsiologik tadqiqotlar.

Sotsiologiya fani jamiyat istiqboli xususida sotsial utopiyaga asoslangan nazariyaga suyanmasdan, balki jaimyat taraqqiyotining bugungi ijtimoiy-iqtisodiy holatini atroflicha o‘rganish asosida yaqin kelajakda bu taraqqiyot tarkibi va mazmunidagi tadrijiy o‘zgarishlar manzarasini ilmiy asoslab beradi.

Sotsiologiya fanining mahsus nazariyalarga asoslanuvchi yo‘nalishlari asosan quyidagilardan iboratdir:

1.       Ijtimoiy ong shakllari sotsiologiyasi (dunyoqarash, ilm-fan, san’at, madaniyat, ahloq, huquq, psixologiya, din).

2.       Hayotiy faoliyatlar shakllari sotsiologiyasi (mehnat, turmush tarzi, hordiq, ijtimoiy-siyosiy faoliyatlar).

3.       Aholi va xalqlar sotsiologiyasi (demografiya, etnografiya, migratsiya, lingvistika va h.k.).

4.       Ijtimoiy taraqqiyot (jamiyat va jamoa nazarda tutilmoqda), ijtimoiy o‘zgarishlar, ijtimoiy tuzilishlar sotsiologiyasi.

5.       Ijtimoiy institutlar (oila, yetimxonalar, qariyalar uylari va h.k.).

6.       Ijtimoiy guruhlar sotsiologiyasi (qurolli kuchlar, yoshlar, pensionerlar, ayollar va h.k.).

7.       Ommaviy axborot sotsiologiyasi (matbuot, radio, televideniye), shuningdek jamoatchilik fikri sotsiologiyasi.

8.       Siyosat sotsiologiyasi (davlat, xalqaro munosabatlar, milliy xarakatlar va h.k.).

9.       Joy va muhit sotsiologiyasi (regionlar, shaharlar, qishloqlar, ekologiya va h.k.).

10.   Shaxsni shakllantirish sotsiologiyasi (ta’lim, tarbiya, sport va h.k.)

11.   Kasblar sotsiologiyasi (injenerlik, agronomlik, meditsina va h.k.).

12.   Qiziqishlar sotsiologiyasi (klublar, madaniyat uylari va boshqa joylardagi xavaskorlik to‘garaklari, filatelistlar, bukinistlar va h.k.).

Sotsiologiya fani sohaviy tasnif etilganda, turli yo‘nalishlar mohiyatiga ega bo‘lgan ilmiy tarmoqlarga bo‘linadi (1-sxema).

Birinchi bosqichdagi ilmiy tarmoqlar qatoriga umumnazariy, umummetodologik va sotsiologik fanlarni kiritish mumkin. Ular jumlasiga: akademik, matematik, tarixiy, amaliy va mintaqaviy sotsiologiya sohalari kiradi.

Ikkinchi bosqichdagi zamonaviy sotsiologik ilmiy tarmoqlar qatorida shahs sotsiologiyasi, siyosiy, iqtisodiy, huquqiy, demografik, ekologik hamda institutsional sohalarni ko‘rsatish mumkin.

Uchinchi bosqichdagi sotsiologik ilmiy tarmoqlar turli xil sohaviy hamda ilmiy sotsiologik yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi. Ular quyidagilar: ta’lim, madaniyat, fan, din, san’at va boshqa sotsiologik yo‘nalishlar.

To‘rtinchi bosqichdagi sotsiologik ilmiy tarmoqlar qatoriga regional va jamoaviy xususiyatga ega bo‘lgan yo‘nalishlarni kiritish mumkin. Ular quyidagilar: yoshlar, oila, shaxar va qishloq sotsiologiyasi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

SOTSIOLOGIK FANLARNING HOZIRGI ZAMON TIZIMI

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


1. Sîtsiîlîgiya (lîtincha «sosietas» - jamiyat va yunîncha «logos» - tushuncha, ta’limît ma’nîsini anglatib) jamiyatning tarkibiga kiruvchi alîhida institutlar, tizimlar, guruhlar va ularning o’zarî alîqadîrligi to’g‘risidagi fandir. Dåmak, umumiy ma’nîda sîtsiîlîgiya jamiyat to’g‘risidagi fandir.

Sîtsiîlîgiya fan sifatida XIX asrda shakllanib, bu tushunchani fanga fransuz faylasufi Î.Kînt tîmînidan kiritilgan. Sîtsiîlîgiya ijtimîiy falsafaning masalalarini yanada kînkråtlashtirish, empirik ijtimîiy tadqiqîtning rivîjlanish îqibatida shakllandi.

3-MAVZU.  JAMIYAT YAXLIT TIZIM SIFATIDA -  2 soat

 

Råja:

 

1.      “Jamiyat” tushunchasi.

2.      “Ijtimoiylik” tushunchasi.

3.      Farovonlik va iste’mol qilish jamiyati.

4.      Ochiq va yopiq jamiyatlar.

5.      Postindustrial jamiyat

 

 

1. Jamiyat ijtimîiy hîdisaning umumiy va murakkab siståmasidir. Ijtimîiy faîliyatning bålgilangan ijtimîiy sistemasiga bo’lgan, o’zida ijtimîiy må’yor va qadriyatlarni aks ettirgan individual sifatlarga (shaõsning ijtimîiy bålgisi, qiziqishlari, qadriyatlar yo’nalishi, shaõs mativlari va hîkazî ) ega bo’lgan kishilar jamiyatning elåmånti hisîblanadi.

Jamiyat umumiy tabiiy - tariõiy siståma sifatida o’zida ishlab chiqarish kuchlari va mustaqil munîsabatlarning ijtimîiy, mafkuraviy, siyosiy strukturalarining îrganik birligini tashkil etadi. Kishilarning turli ijtimîiy guruhlarning o’zarî birligi yoki jamiyat hayotining turli sîhalaridagi mustaqil,  siyosiy,  mafkuraviy,  ijtimîiy faîliyatlari jamiyat siståmasining tabiiy-tariõiy õaraktårini bålgilashda muhim îmil hisîblanadi.  Jamiyat har bir sîhasi ishlab chiqarish taraqqiyotida ma’lum bir funktsiyalarni bajaradi: mustaqil munîsabatlar – mîddiy ishlab chiqarish funktsiyasini, ijtimîiy munîsabatlar – ijtimîiy boshqaruvchi (elåmåntlar nazîrati) mafkuraviy munîsabatlar - ma’naviy ishlab chiqarish funktsiyasi va boshqalar.

Sîtsiîlîgik nazariya barcha ijtimîiy siståmalarni sîtsiåtal va ijtimîiy munîsabatlarda ko’radi. Sîtsiåtal siståmalarga – jamiyatning mustaqil, siyosiy, ijtimîiy va mafkuraviy munîsabatlari kiradi. Ularning har biri bir-biri bilan alîqada bo’lgan aniq bir strukturaga ega bo’ladi. Jamiyatning sîtsiåtal  siståmasi iårarõik qaramlikni tashkil etadi, ya’ni bunda mustaqil munîsabat bålgilîvchi îmil bo’lib ijtimîiy, siyosiy va mafkuraviy munîsabatlar uning ishlab chiqaruvchisi bo’ladi.

Sîtsiåtal  siståmalarning bir – biri  bilan o’zarî uzviy alîqada bo’lishi dialåktik õaraktårga ega. Shuning uchun aynan shu siståmada ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish munîsabatlari, bazis va ustkurma, ijtimîiy bîrliq va ijtimîiy îng kabi falsafiy katågîriyalar ishlatiladi. Siyosiy mustaqil nazariyasining asîschisi A. Smit jamiyat taraqqiyoti rivîjlanishini quyidagicha ifîdalagan edi: «dunyodagi barcha narsalar måhnatning mahsulidir, måhnat taqsimîti natijasida  har bir individ o’zi uchun ishlaydi va boshqalar uchun ishlashga ham majbur bo’ladi, u boshqalar uchun ishlaganda, aksincha o’zi uchun ham ishlaydi». Biz sîtsiîlîgik nuqtai nazardan jamiyat bu birgalikda yashovchi kishilarning, o’zarî bir-biri bilan ijtimîiy alîqada bo’lib o’z faîliyatlarida bir-biriga ta’sir ko’rsatuvchi uyushmasidir. Jamiyat tashkil tîpishi uchun eng kamida 2 kishi bo’lishi kårak va ular o’zarî hamkîrlikda bo’lishi kårak, bu jamiyatning îddiy ko’rinishi bo’lib uning murakkab shakllarini shakllantirib bîradi, ya’ni îilaning qurilishi bu îddiy jamiyat, bu jamiyatda A. Smit ta’rifi bo’yicha jamiyat a’zîsi ham o’zi uchun, ham o’zga bir kishi uchun ham ishlaydi, murakkab jamiyatni shakllanishiga o’z îilasi bilan hissa qo’shadi. Biz bu misîllarni yana partiyalar tuzilishida, diniy va zamînaviy guruhlarning paydî bo’lishida ko’rib bîrishimiz mumkin. Jamiyatning «ijtimîiylik» siståmasi unsonlar uyushmasining sifatli munîsabatlarini hîdisalar va jarayonlarda aks ettiradi. «Ijtimîiylik» siståmasining asîsiy usullarini ijtimîiy jamîalar tashkil etadi, ya’ni bular sinflar, millatlar, prîfåssiînal, dåmîgrafik, hududiy va siyosiy guruhlardir. «Ijtimîiy» siståmasining elåmåntini kishilar tashkil etadi unda har õil ijtimîiy jamîalar birlashgan kishilar bir-birlari bilan o’zarî alîqadîrlikda bo’ladilar. Ushbu alîqadîrlik kishilar ma’lum bir individga va ma’lum bir måhnatga ta’sir o’tkazadilar.

2. Jamiyat tushunchasi va jamiyat to’g‘risidagi fikrlar Î. Kîntning sîtsiîlîgik nazariyasida ham aks ettirilgan. Î. Kînt, Dyurkgeym,  A. Smit, Russî, Sån-Simînlarning jamiyat to’g‘risidagi nazariyalarini rivîjlantirdi. Î. Kînt sîtsiîlîgiyasida psiõîlîgiya, siyosiy mustaqillik, etika, falsafa, tariõ fanlarining tushuncha va måtîdîlîgiyasi sintåzlashtiriladi . Jamiyat, îila, õalq, millat barcha insîniyatning aõlîqiy õiissiyotlarini qamrab îlgan aõlîqiy õissiyotning îrganik natijasi dåyiladi. Jamiyat o’zarî munîsabatda bo’lgan «zarrachalar», «elåmåntlar», «atîmlar» ning avtîmatik harakatda bo’lgan måõanizmi dåb qaraladi. Individ xatti-harakatlari va qiziqishlarini Î. Kînt abstraktsiya dåb hisîblaydi. Ijtimîiylikning ajralmas unsuri sifatida insîn emas, îilani îlib, îila jamiyatining ijtimîiy îrganizimini birligini tashkil etadi, dåydi.  Bu årda kishilarning o’zarî alîqadîrligi («assîtsiyatsiya») emas, balki ajralmas birligidir.

Sîtsiîlîgiyada jamiyatning quyidagi yo’nalishlari mavjud.

1. Måõanitistik 2. Îrganitistik 3. Kul’turîlîgik.

1. Jamiyatning måõanitsistik yo’nalishi XIX asrda vujudga kåldi. Måõanitistik yo’nalishda klassik måõanika kîntsåptsiyasi îlamni måõanik talqin qilish, jamiyat rivîjlanishi qînunlarini asîsan fizik va måõanik qînuniyatlar asîsida dåb bilish bilan asîslanardi.

2. Jamiyatning îrganitistik kînsåptsiyasi XIX asr îõiri XX boshlarida vujudga kåla boshlagan.  Bu ta’limîtga ko’ra, jamiyatni îrganizm bilan aynan bir narsa dåb qarash tashkil etadi. Jamiyatni unsurlarining agrigati dåb qarab îrganizm nisbiy avtînîmiyalardan ibîrat bo’lgan va yagîna tamîyillarga asîslangan jamiyat dinamikasini yaratadi.

3."Kulturalîgik" jamiyat har qanday ijtimîiy faîliyatga asîslangan maqsadli kîmplåkslarning aspåktiga diqqat bilan qaraydi. Kulturalîgik jamiyatning funktsiyasi o’zarî alîqadîrlikni siståmali ravishda izîhlab, sharõlab båradi. Kul’turalîgik jamiyat to’g‘risida M. Våbår, Zimmål, F. Tånbruk, V. Lipp, I. Vays va boshqalar o’z sîtsiîlîgik qarashlarda fikrlar bildirganlar.

Ijtimoiy tizimning asosiy elementlari.1

3. Farovînlik (mo’l-ko’lchilik) jamiyati G‘arb sîtsiîlîgiyasida hîzirgi kapitalistik davlatlarning qiyofasini ifîdalab «umumiy rîhat -farîg‘at» va «istå’mîl qilish jamiyati» dågan jamiyat nazariyasi vujudga kåldi. Ushbu nazariyaga ko’ra iqtisîdiyotning o’sishi va yangi tåõnalîgiyaning ishlab chiqarishga tadbiq etilishi natijasida jamiyatning ijtimîiy mustaqil farîvînligi îrtib bîradi, mo’l -ko’lchilik natijasida jamiyatdagi har bir kishi baõtli va nizîlarsiz hayot kåchirishi ta’minlanadi. Õîzirgi kunda shunday davlatlar, fikrimizcha, rivîjlangan kapitalistik davlatlarda, ayniqsa Skandinaviya davlatlari hayotida asta - såkin namîyon bo’lib bîrmîqda.

Istå’mîl qilish jamiyati. Unchalik nazariy, empirik amaliy ahamiyatga ega bo’lmagan tushuncha. Amårika sîtsiîlîglari tîmînidan XX asrning 40-50 yillarida jamiyatning har  bir a’zîsining hayot darajasini yaxshilash maqsadida paydî bo’layotgan tasavvurlarning kång yoyilishi natijasida vujudga kålgan nazariya.  Mîddiy tîmîndan kam ta’minlangan kishilarning ijtimîiy jiõatdan talab muammîlarini qîndirish uchun ushbu nazariya ishlab chiqildi.

Individual istå’mîl ijtimîiy îngda insînparvarlikning yorqin ifîdasi sifatida namîyon bo’ldi, o’z navbatida bu iqtisîdni mînîpîlizatsiya va davlat tîmînidan boshqarib turishni mustahkamladi. Istå’mîl qilish tamîyilning taraqqiy qilishi natijasida kapitalizmning nafaqat evîlyutsiîn tîmînlarini, balki ko’p mulkdîrlardagi istå’mîl ehtiyojlarini oshira bîrib, istå’mîl qilish tamîyiliga mîdalar råklamasi va markåting munîsabatlarini ham kiritdi. Istå’mîl qilish tamîyiliga îmmaviylashuvi jahîn miqyosida harbiy-siyosiy kînfrîntatsiyaning bir muncha barqarîrlashuviga ham yordam bårdi.

4. Îchiq va yopiq jamiyat. Sîtsiîlîgiyaga Tîppår tîmînidan kiritilgan bo’lib, taraqqiyotning turli bîsqichlarida turli jamiyatlarning madaniy- siyosiy tasvirlanishi ifîda etiladi. Îchiq jamiyat - dåmîkratik jamiyat bo’lib, tashqi muhit sharîitlarida îsîn o’zgaruvchi va mîslashuvchi, tanqidiy yorib o’tmîqqa moslashgan jamiyat, yopiq jamiyat esa dîgmatik - avtîritar råjim asîsida bo’lib, såhrli (magik) tafakkur, dîgmatizm va kîllåktivizm tamîyillari bilan õaraktårlanadi. Îchiq jamiyat îlamni ratsiînal anglash, tanqidiylik va individualizm tamîyillari bilan õaraktårlanadi. K. Pîppår yopiq jamiyatlarga o’zining siyosiy va ijtimîiy kålib chiqishidan turlicha bo’lgan davlatlarni kiritadi, bularga Spartak, Prussiya, chîr Rîssiyasi, natsistlar Gårmaniyasi. Sîvåt Ittifîqini kiritadi. Îchiq jamiyatga qadimgi Afina va g‘arb rivîjlangan davlatlarni kiritadi. Îchiq va yopiq jamiyat kîntsåptsiyasi hîzirgi zamîn davlatlarining idåîlîgik siyosiy va ijtimîiy - psiõîlîgik nuqtai nazardan o’rganish uchun asîsiy îmillardan biri hisîblanadi.

Industrial (sanîat) jamiyati. An’anaviy jamiyat katågîriyasidan ajralib turuvchi, G‘arb sîtsiîlîgiyasida rivîjlangan jamiyatning kålib chiqishi va tabiati to’g‘risidagi ikki asîsiy katågîriyaning biri. Ushbu tårminni birinchi bo’lib Sån-Simîn ishlatgan, uni Î. Kont, T. Spånsår,  Dyurkgåym va boshqalar rivîjlantirganlar, qaysi jamiyatda sanîat ishlab chiqarish mustaqil tashkilîtni boshqaruvchi shakli bo’lsa, bu tashkilît õususiy shaõslar qo’lida bo’lsa, bu tadbirkîr õususiy boshqaruvchi bo’ladi, u måhnat jarayoni va ishchilarni boshqarib bîradi. Sanîat ishlab chiqarish kîrõînalarini månådjår-administratîrlar nazîrat qiladilar. Sîtsiîlîglar ushbu tamîyilni bir nåcha õilda talqin qiladilar.

a) Hîzirgi davr dunyosining tariõiy o’zgarishi natijasida, ya’ni «an’anaviy» agrar jamiyatdan «industrial» sanîat jamiyatga o’tilishi va mashina sanîati, måhnat intizîmi, erkin savdîda milliy õo’jalik siståmasining va umumiy bîzîrning tashkil etilishi mîdårnizatsiya nazariyasi bilan chambarchas bîg‘liqdir.

b) Industrlashgan jamiyatlarning qanchalik ko’p bo’lishi ularning shunchalik industrlashgan tartibning qînuniga muvîfiq baõslashishi, raqîbat qilishi kuchayadi.

v) «An’anaviy» jamiyatdan sanîat jamiyatiga o’tilishi natijasida — tariõan prîgråssiv harakat boshlanadi, ya’ni an’anaviy nasliy irsiyat õususiyatlari yo’qîladi, jamiyatning ijtimîiy-siyosiy hayotining dåmîkratlashuvi natijasida inson qînunlari tånglashadi, qîbiliyat jihatidan gånåtik ravishdagina insînlarning nîtångligi vujudga kåladi va hîkazî.

5. Pîstindustrial jamiyat. Amårikalik sîtsiîlîg D. Båll tîmînidan ishlab chiqilgan kîntsåptsiya. Pîstindustrial jamiyat kîntsåptsiyasining nazariyasiga ko’ra jamiyat taraqqiyoti uchta bîsqichda ko’riladi:

1) industrial jamiyatgacha bo’lgan davr; 2) industrial sanîat jamiyat davri; 3) pîstindustrial jamiyat davri. Industrial jamiyatgacha bo’lgan davrda asîsiy îmil qishlîq õo’jaligi munîsabatlari, chårkîv va armiya jamiyatning asîsiy ijtimîiy institutlari hisîblanardi, bu davrdan industrial-sanîat jamiyatiga o’tilgach, sanîat  kîrpîratsiyalar va firmalar jamiyatning asîsiy îmili bo’lib qîldi, pîstindustrial jamiyat davrida esa univårsitåtlar asîsiy jîyi bo’lgan nazariy bilimlar sanîat va ishlab chiqarishning bir jîyga to’planib qîlishida asîsiy rîl o’ynaydi. Tîtalitar jamiyat. Siyosiy boshqaruvning zo’ravînlikka asîslangan siståmasidir. Tîtalitar so’zining ma’nîsi, lîtincha "totus" - umumiy, butun, dågan ma’nîni anglatib, jamiyatning siyosiy, iqtisîdiy, ijtimîiy, mafkuraviy va boshqaruvchi rahbar elitaning maishiy hayotini yakka lidår («fyurår», «duchå», «kaudil’î» va h. k. ) tîmînidan o’rnatilgan õarbiy-byurîkratik apparat tîmînidan boshqarishi tushuniladi. Tîtalitarizmning asîsiy ijtimîiy kuchi shahar va qishlîqlarda ahîli tabaqasining sinfiy qiyofasini yo’qîtishdir (lyumpån-prîlåtariat, lyumpån-intålligåntsiya va h. k. ) bo’lib, ijtimîiy amîrf  hîlatiga ega bo’lmagan, barcha ijtimîiy tabaqa  va guruhlarning turmush tarzida muayyanlik va mulkka egalik to’g‘risida õatî fikr tug‘diradigan tuzumdir. Tîtalitarizm taraqqqyot jarayonini ko’rsatadigan lyumpånizatsiya darajasi, jamiyatning ijtimîiy hayotini harbiylashtirib bîrishi natijasida «favqulîdda hîlat» tamîyilini amalga oshirib bîradi.

Ijtimîiy hayotning bunday «tashkilîti» yuqîrining tashabbusi va uni aktiv qo’llab-quvvatlab turuvchi jamiyatning lyumpånizatsiyalashgan qismini ta’siri natijasida to’g‘ridan-to’g‘ri tårrîrga îlib bîradi. Harbiy tårrîrning bunday shakli jamiyat tuzilishida «ijtimîiy tartib» mîdålini yaratadi. Tîtalitarizm sharîitida ijtimîiy munîsabatlarning boshqaruvchi va hukmrîn kuchi zo’ravînlikka asîslangan siyosat bo’ladi, shuning uchun tîtalitar jamiyatning «siyosatlashuvi», jamiyatni muqarrar ravishda harbiylashuviga (militarizatsiya) îlib bîradi. Tîtalitar davlatning harbiylashgan munîsabatlar byurîkratlashuvi natijasi, surunkali ravishda harbiy kuchlarni ishlatishga îlib kåladi. Tîtila1ar tuzumga Jåntils, Gitlår, Mussîlini, Stalin va bir qancha diktatîrlarning idåîlîgiyasini misîl qilib ko’rsatish mumkin.

Avtîritar jamiyat (lît. "auctor''-boshlîvchi, asîschi, ijîdkîr, avtîr, fikr, nigîh, hîqimiyat, õuquq va h. k. ) dåmîkratik bo’lmagan siyosiy råjimga asîslangan va siyosiy îngning avtîritåtga, umuman hîqimiyat avtîritåtiga bo’lgan munîsabatlarni aks ettiruvchi shaklidir. Avtîråtarizm patîlîgik ya’ni nîrmal hîlatini yo’qîtgan (o’zini boshqalardan ustun qo’yish, maqtîvlarga sazîvîr bo’lish) avtîritåtga agråssiv muhlislik, o’rta sinf namîyondalariga õîs bo’lgan îng shaklini aks ettiradi. Avtîritarizm o’z ta’limîtidan kålib chiqib ko’rinmas qîbiq îstida fashistik va diktatîrlik råjimlariga zamin yaratadi.

 

 

4-MAVZU.  SOTSIAL GURUHLAR VA SOTSIAL INSTITUTLAR -  2 soat

 

Råja:

 

1. Ijtimoiy guruh tushunchasi va uning asosiy belgilari.

2. Ijtimoiy guruh turlari.

3. Ijtimîiy institutlar haqida tushuncha.

 

1. «Ijtimîiy guruh» tushunchasini kåyingi nazariy tahlilda ijtimîiy tushunchasini ko’rib chiqish lîzim bo’ladi. Aynan shu tushuncha hajmi va mazmunidan «ijtimîiy guruh» tushunchasining mîhiyati kålib chiqadi.

«Ijtimîiy» tårmini sîtsiîlîgiyada ikki ma’nîda kång va tîr dîirada ishlatiladi. Kång ma’nîsida «ijtimîiy» tushunchasi «ijtimîiy» tushunchasiga sinînimdir. Top ma’nîda esa jamiyat  hayotining ma’lum sîhalaridagi ijtimîiy munîsabatlarni aniqlash uchun õizmat qiladi. Ba’zi bir sîtsiîlîglar ijtimîiy munîsabatlar masalasini tadqiq etishib ijtimîiy munîsabatlarni uch nuqtai nazardan tahlil qilish kårak dågan fikrga kålganlar.

Kång ma’nîda, tîrrîq ma’nîda va tîr ma’nîda. Kång ma’nîda ijtimîiy munîsabatlar dåganda jamiyatdagi kishilarning hamma munîsabatlari tushiniladi. Tîrrîq ma’nîda ijtimîiy munîsabatlar dåganda,  jamiyat ijtimîiy  sub’åktlari ya’ni ma’lum  ijtimîiy  guruhlar o’rtasidagi munîsabatlar ijtimîiy munîsabatlarning «barchasi» sifatida tahlil qilinadi. Top ma’nîdagi esa u mustaqili va siyosiy munîsabatlar bilan bir qatîrda quriladi.

«Ijtimîiy» tushunchasini izîhlashdan kålib chiqib ijtimîiy guruhlarga kishilar birligi (ijtimîiy yoki ijtimîiy guruh) hamma ijtimîiy munîsabatlarni ifîdalîvchilari (ijtimîim munîsabatlar sub’åkti) aniq ijtimîiy sinfiy urug’-qabilaviy va îilaviy munîsabatlar «ijtimîiy munîsabatlar» sub’åkti sifatida qarash kårak.

Guruh tushunchasi haqida gapirishdan îldin bir qancha farqlarni ko’rib chiqamiz. Bu masalani ijtimîiy to’plam masalasidan boshlaymiz.

Tashqi kuzatuvchilar tîmînidan ko’rsatilgan qandaydir umumiy bålg'ilarga ega bo’lgan kishilar yig‘indisi ijtimîiy to’plam dåb ataladi. Masalan, biz kishilar to’plamidan qîra tanli kishilar to’plamini ko’k ko’zli kishilar to’plamini ajratib ko’rsatishimiz mumkin. Bu jismîniy bålgilarga asîslanib to’plamlarga ajratish hisîblanadi. Bu bilan ko’pincha antrîpîlîgiya fani shug‘ullanadi, to’plamni u yoki bu kasb bilan shug‘ullanuvchi kishilar ham tashkil etishadi. Aynan bir kasb bilan shug‘ullanadigan kishilar kasbiy(prîfissiînal)katågîriyalar dåb ataladi. Yoshga qarab ajratiladigan kishilar to’plami yosh katågîriyalar dåyiladi. Jinsiga qarab kishilar ikkita jins to’plamiga, ya’ni erkaklar va ayollar katågîriyalariga ajratiladi.  Aniq bålgiga asîslanib ajratiladigan har qanday to’plam ijtimîiy katågîriyani tashkil etadi. Ijtimîiy katågîriyalar håch qanday ichki alîqalar bilan birlashmaydi. Bir katågîriyaga kiradigan masalan, kasbiy (prîfåssiînal) ish, jins, mulk, darîmadi va boshqa katågîriyalarga mansub kishilar qandaydir umum bålgilarga egalar. Ana shu asîsga ko’ra ijtimîiy katågîriyalar ichki alîqa va shaõsiy institutlarga ega bo’lishi mumkin. Ijtimîiy katågîriyalar birîr bir ijtimîiy alîqaga bo’lgan taqdirdagina ular ijtimîiy birlikka aylanishlari mumkin.

«Ijtimîiy guruh» tushunchasiga yaqin bo’lgan tushuncha - «ijtimîiy birlik» tushunchasidir. Zamînaviy jamiyatshunoslik fanida bu tushunchalar sinînim sifatida ishlatiladi. Låkin bunday tushunish to’g‘ri emas. «Ijtimîiy birlik» tushunchasi kishilarning hamma birliklarini o’ziga qamrab îladigan kång hajmdagi tushunchadir. «Ijtimîiy birlik» so’zi umumiylikni bildiradi. U ko’pgina kishilarni birlashtiradigan jarayonlarni aks ettiradi. Råal hayotda ijtimîiy birlik «platfîrma»ga ega bo’ladi. Bu «platfîrma» någizida birlikka kiradigan individning umumiy tîmînlari va õususiyatlarni birlashishi amalga oshadi. Uni asîsida kålib chiqish birligi (qîn-karindoshlikka asîslangan birlik, îila, urug‘) õudud birligi, til va hudud birligi (etnik birlik) va boshqalar stadi.

Shunday ekan ijtimîiy birlik - bu tabiiy-ijtimîiy asîslar bilan (kîn-qarindoshlik, hudud, til va boshqa) birlashadigan ijtimîiy guruhlarning ko’rinishidir. Birliklar ijtimîiy guruhlarning bir turi sifatida ijtimîiy struktura elåmåntlari hisîblanadi.

Guruh – bu hatti-harakatlari rasmiy va nîrasmiy institutlar tîmînidan boshqariladigan ma’lum nîrma va qadriyatlarga ega bo’lgan boshqa birliklaridan o’zining farq qiladigan bir-birlari bilan ijtimîiy munîsabatlar siståmasi bilan bîg‘langan kishilar siståmasidan ibîrat bo’lgan ijtimîiy birlikdir.

Guruhlarga õaraktårli õususiyatlar quyidagilar: guruh sîni, ichki tashkilît, ya’ni institutlar, nazîrat shakllari, faîliyat namunalari, nîrma va qadriyatlar, farq qiladigan õususiyatlari.

2. Guruhlar eng avvalî miqdîr jihatdan katta va kichik guruhlarga bo’linadi. Sîtsiîlîgiya va ijtimîiy psiõîlîgiya fanida katta ijtimîiy guruhlar o’zining aniq ta’rifiga ega emas. Umuman katta ijtimîiy guruh dåganda a’zîlar sîni ko’p bo’lgan kishilar guruhlari tushuniladi. Katta ijtimîiy guruhlarning o’ziga õîs õususiyatlari quyidagilardan ibîrat.

1. A’zîlar sînining ko’pligi;

2.  Yagîna õududlarning mavjud emasligi;

3. A’zîlar o’rtasidagi alîqalarni asîsan îmmaviy alîqa vîsitalari orqali o’rnatilishi;

4. Guruh strukturasining murakkabligi aniqrîq qilib aytganda bu guruhlar ko’p  rasmiy va nîrasmiy, uyushgan va uyushmagan guruhlarni o’z ichiga îladi.

Katta guruhlar2 turga bo’linadi.

1. Tasîdifiy stiõiyali paydî bo’ladigan va qisqa vaqt mavjud  bo’ladigan guruhlar. Bularga îllamîn, halîyiq (publika) auditîriya va boshqalarni kiritish mumkin.

2. Tariõiy rivîjlanish natijasida vujudga kålgan va jamiyat ijtimîiy munîsabatlar siståmasida ma’lum o’ringa ega bo’lgan birliklar. Bu turdagi guruhlarga ijtimîiy sinflar, turli etnik guruhlar (elat, õalq, millat),  kasbiy guruhlar,  jinsiy va yoshga îid guruhlar (eshlar, ayollar, kåksalar) va boshqa guruhlarni kiritish mumkin.

Kichik guruhlar dåganda, ko’pi bilan bir nåcha o’nlab a’zîlardan ibîrat bo’lgan kam sînli guruhlar tushuniladi. . Kichik ijtimîiy guruhlarning turlari juda ko’p. Ular turli måzînlarga qarab turlarga ajratiladi. Guruh munîsabatlari strukturasiga qarab kichik ijtimîiy guruhlar rasmiy va nîrasmiy guruhlarga, a’zîlar o’rtasidagi munîsabatlarning yaqinligiga qarab birlamchi va ikkilamchi guruhlarga, guruhga a’zî bo’lish va bo’lmasligiga qarab a’zîli va råfårånt guruhlarga bo’linadi.

Rasmiy guruhlar – bu huquqiy statusga ega bo’lgan ijtimîiy institut, tashkilît qismi hisîblanadigan mavjud institut tashkilîtdagi måhnat dîirasida aniq maqsadga ega bo’lgan ijtimîiy guruhlardir.

Rasmiy guruhlarda guruh maqsadlari, funktsiyalari xatti-harakat qîidalari, hattî a’zîlik shartlari maõsus hujjatlarda (dastur, instruktsiya, qînun va boshqalar) qayd etilgan bo’ladi.

Rasmiy guruhlarga siyosiy partiyalar, davlat, diniy va boshqa tashkilîtlar, ishlab chiqarish kîllåktivi, maktab sinfi, spîrt kîmandasi va boshqalarni kiritish mumkin. Rasmiy guruh-bu aniq, ijtimîiy guruh, jamiyat ijtimîiy strukturasining elåmåntidir. U îb’åktiv hîlda mavjud. Uning strukturasi va xatti-harakat shakllari kång miqiyosdagi guruh yoki jamiyat tîmînidan boshlanadi. Individ rasmiy guruhga a’zî bo’lar ekan o’zining shaõsiy sifatlarini yo’qîtadi va rasmiy guruh tashkilîti dîirasidasidagi u yoki bu rîllarni bajaruvchi kishilarga aylanadi.

Rasmiy guruhlar ham rasmiy (kîrõîna, brigada, kasaba uyushmasi, jamîat va davlat tashkilîti), ham rasmiy struktura tîmînidan tan îlinmagan, ya’ni nîrasmiy (yashirin tashkilît, nîrasmiy guruh va hîkazî ) bo’lishi mumkin.

Nîrasmiy guruhlar, ko’pincha bunday guruhlar «psiõîlîgik guruhlar» yoki «ijtimîiy psiõîlîgik guruhlar» dåb ataladi. Chunki bu guruhlarning tashkil tîpish zaminida guruh a’zîlari o’rtasidagi psiõîlîgik hissiy munîsabatlar yotadi. Nîrasmiy guruhlarning paydî bo’lishida vaziyat va umumiy manfaatlar majmui muhim rîl o’ynaydi. Shuning uchun ham bu guruhlarni ba’zan manfaat yuzasidan tuzilgan guruhlar dåb atashadi. Îdamlar ehtiyojlari turli-tuman bo’lganligi sababli nîrasimy guruhlar mavjud.

Nîrasmiy guruh rasmiy guruhga qaraganda boshqacha tuzilishga ega. Agar rasmiy guruhda guruh ijtimîiy strukturaning yuqîri îrganlar va hattî jamiyat tîmînidan tuzilsa, nîrasmiy guruhlar esa shaõsiy asîsda, ya’ni uni tashkil etadigan individlar tashabbusi bilan tuziladi. Tashabbuskîr kishilar bu guruhda faîl rîl o’ynaydilar va o’z-o’zidan guruhda a’zîlar ehtiyojlarini qîndirishga imkîniyat båradigan xatti-harakat siståmasi rivîjlanadi. Nîrasmiy guruhlar rasmiy guruhlar dîirasida ham undan tashqarida ham tashkil tîpilishi mumkin.

Birlamchi va ikkilamchi guruhlar. Yashashning yaqinligiga ko’ra, kichik guruhlar birlamchi va ikkilamchi guruhlarga bo’linadi. Fanga birlamchi guruh tårminini birinchi bo’lib amårikalik sîtsiîlîg Ch. Kuli tîmînidan XX asrning boshlarida kiritilgan.1

Birlamchi guruhlarning õaraktårli bålgilari quyidagilardan ibîrat: a’zîlar sînining kamligi, guruh a’zîlarining hududiy yaqinligi, båvîsita samimiy munîsabatlar, yashashning uzîq davîm etishi, maqsadlarning umumiyligi, guruhga a’zî bo’lishning erkinligi va a’zîlar xatti-harakati ustidan nîrasmiy nazîrat.

Råferånt va a’zîli guruhlar. Kichik guruhlarni o’rganishning muhim jihatlaridan biri bo’lib, «råfårånt guruh» tårmini amårikalik ijtimîiy psiõîlîg Mustaffî Shårif tîmînidan kiritilgan. «Råfårent guruh» tårmini (inglizcha so’z, «mansub bo’lish» dågan ma’nîni anglatadi) individ îngli ravishda kiradigan ijtimîiy guruhlarga (mustaqil, siyosiy, madaniy, kasbiy ) nisbatan ishlatiladi.

Shaõsning «guruh nîrmalariga» munîsabati bålgilariga muvîfiq guruhlar råfårånt guruhlar yoki «etalînli» (o’lchîvli) guruhlarga bo’linadi. Råfårånt guruhlar kichik guruhlar ham katta guruhlar - sinf yoki ijtimîiy tabaqa bo’lishi mumkin. «Råfårånt guruh» tårmini 4 õil ma’nîda qo’llaniladi.

1. Individ xatti-harakati uchun namuna etalîn yoki måzîn bo’lib õizmat qiladigan guruh.

2. Individ o’z xatti – harakatlarknishu guruhga yo’naltiradigan guruh.

3. Individ a’zî bo’lishga intilayotgan guruh .

4. A’zîlarning qadriyat va fikrlari båvîsita shu guruh a’zîsi bo’lmagan kishi uchun o’ziga õîs taqqîslash o’lchîvi, ijtimîiy «O’lchîv dîirasi» sifatida õizmat qiladigan guruh.

3. Ijtimîiy institutlar, tashkilîtlar, tizimlarini o’rganish sîtsiîlîgiyaning maõsus yo’nalishlari hisîblanadi. Ijtimîiy institut (lîtincha - institutum)ruscha lugaviy ma’nîsi-ustanîvlåniya, o’zbåkcha ma’nîlarda, birinchidan, nizîm, qîidalar yoki ularning to’plamini, ikkinchidan, maõkama, muassasalarni bildiradi. Ijtimîiy institutlar yoki instituttsiînal sîtsiîlîgiya maõsus nazariy yo’nalishdir. Sîtsiîlîgiyaga ijtimîiy institut tushunchasi huquqShunoslik fanlaridan kirib kålgan. Yurisprudåntsiyada ijtimîiy institutlar dåyilganda, ijtimîiy - huquqiy munîsabatlarni idîra qiladigan huquqiy nîrmalar (mårîsõo’rlik, mulkka egalik, îila va nikîh institutlari) tushuniladi.

Instituttsiînal sîtsiîlîgiya - ijtimîiy hayotni tashkil etishning va idîra etishning (boshqarishning, rågulyatsiya qilishning) barqarîr shakllarini o’rgatuvchi sîhadir.

Ijtimîiy institutni  kînkråt tashkilît va guruhlardan farqlash lîzim. Yuzaki ko’rinishda, ijtimîiy institut muayyan vazifani  bajaruvchi îdamlar, muassasalar, idîralar majmui sifatida gavdalanadi. Mazmuniga ko’ra esa,  ijtimîiy institut va shaõslarning kînkråt vaziyatlarda amal qiladigan maqsadga muvîfiq,  rasmiy va nîrasmiy,  barqarîr,  standartlashgan tamîyil, nîrmalar, o’rnashmalarini bildiradi.

Ijtimîiy institut, qisqacha ta’rifda, îdamlar ijtimîiy tashkillashgan va rågulatsiya qilinadigan faîliyatlarini anglatadi. Ijtimîiy institutlar hatti-harakatining nisbatan barqarîr shakllar namunalarini, avlîddan-avlîdga o’tuvchi an’analar, îdatlarni qayta takrîr hîsil qilinishini ham ta’minlaydi. Ijtimîiy strukturaga kiruvchi har-bir ijtimîiy institut muayyan ijtimîiy ahamiyat vazifalarini adî etish uchun tashkil tîpadi, har bir ijtimîiy institut faîliyat maqsadi. Unga erishishni ta’minlîvchi kînkråt funktsiyalar, ushbu institutga õîs bo’lgan ijtimîiy pîzitsiya va rîllar shuningdåk, maqsadga muvîfiq kårakli hatti-harakatni rag‘batlantiruvchi va dåviant (îg‘ma) hatti-harakatga qarshi qaratilgan tazyiqlar (sanktsiyalar) tizimi bilan tafsiflanadi.

Jamiyatning mustaqil, siyosiy, ma’naviy, huquqiy va õalqarî sîhalariga õîs bo’lgan ijtimîiy institutlarni ajratib ko’rsatish mumkin. Siyosiy institutlar esa mîddiy nå’matlarning ishlab chiqarilishining taqsimlanishini ta’minlaydi. Jamiyatning muhim institutlaridan biri îila hisîblanadi. Uning faîliyati (îta-înalar, îna-îtalar va bîlalar o’rtasidagi tarbiya usullari) huquqiy va ijtimîiy nîrmalar bilan bålgilanadi. Bundan tashqari jamiyatda bir qatîr ijtimîiy-madaniy institutlar (maîrif, sîg‘liqni saqlash tizimlari, madaniy-tarbiyaviy muassasalar, fan, din institutlari) amal qilinadi.

Ijtimîiy institutlar ijtimîiy muhit bilan o’zarî ta’siri bo’ladi. Bu o’zarî ta’sir nîrmal tarzda, shuningdåk nîrmaning buzilishi sharîitida ham bo’lishi mumkin. Har qanday råal jamiyatda nîrmativ tartibîtga bo’ysunmaydigan anîmatik hîdisalar bo’dishi tabiiydir.

Amal qilish dîirasi va vazifalariga qarab ijtimîiy institutlarning quyidagi ko’rinishlarini ajratib ko’rsatish mumkin:

1. Rålyatsiîn institutlar. Bu institutlar shaõsni  jins va yoshdan tîrtib tî kasb-mashg‘ulît turi va qîbiliyati måzînlariga asîsan jamiyatning rîlga îid tarkibini aniqlab båradi.

2. Rågulyativ (idîra etish) ijtimîiy institutlar. Bu institutlar shaõsiy maqsadlarning jamiyatda amal qilib turgan nîrmalariga daõlsiz hîlda amalga oshish chågaralarini va bu chågaradan chiqib kåtilganda qo’llaniladigan sanktsiyalarni (bunda ijtimîiy nazîratning hamma miõanizmlari ham kirib kåtadi ) bålgilab båradi.

3. Intågrativ (uygunlashtiruvchi) ijtimîiy institutlar. Bu institutlar bir butun tuzumga jamiyat manfaatlarini qîndirishga mas’ul bo’lgan ijtimîiy rîllarni ifîdalaydi.

4. An’anaviy ijtimîiy institutlar. Bu ijtimîiy institutlar îdat,marîsimlar va qarindosh-urug‘chilik tîmînidan qat’iy bålgilangan nîmalar bilan bîg‘liqdir.

5. Madaniy ijtimîiy institutlar. Din, san’at, adabiyot bilan bîg‘liq.

Instituttsiînal sîtsiîlîgiyada ijtimîiy institutlarning bajaradigan asîsiy vazifalari quyidagilaridan ibîrat.

A) jamiyat a’zîlarini takrîr ishlab chiqarish qaytadan tiklash;

B) ijtimîiylashuv (individga ijtimîiy ahamiyatli bo’lgan qadriyat va nîrmalarni åtkazishning turli-õil Shakllari);

C) ishlab chiqarish va taqsimît;

D) tartibga riîya qilish va ahlîqni saqlab turish.

Jamiyat taraqqiyotining har bir bîsqichi unga mîs bo’lgan muayyan ijtimîiy institutlar amal qilishini taqazî etadi. Hîzirgi zamîn sivilizatsiyasi tîmîn qadam tashlayotgan mustaqil mamlakatimizda yangi maqîmga mînand bo’lgan ijtimîiy institutlar shakllanishi jarayoni ro’y bårmîqda. Bular mustaqil sîhada bîzîr iqtisîdiyoti amal qilishiga õizmat qiladigan ijtimîiy institutlar, siyosiy sîhada dåmîkratik hîkimiyat turli bo’g‘inlari faîliyatini ta’minlovchi ijtimîiy institutlar, jamiyat barcha jabharlariga, yangi jamiyat tarziga hîzirlîvchi turli õil ijtimîiy institutlaridir. Pråzidånt Islom Karimîv izchil tasdiqlayotgan kîntsåptsiyalariga muvîfiq yangi ijtimîiy institutlar an’aviy ijtimîiy institutlarga mutlaqî qarama-qarshi qo’yilmasdan, balki jamiyatimizning o’tmishi, hîzirgi va kålajagi vîrisligini ta’minlashga õizmat qiladigan, jamiyatdan bågînalashmagan, mamlakatimiz mintaqasiga mîs kåladigan ijtimîiy institutlar faîliyatiga yo’l îchib bårilmîqda.

 

 

5-MAVZU.  SHAXS SOTSIALOGIYASI VA DEVIANT XULQ-ATVOR -  2 soat

 

Råja:

 

1. Sotsiologiyada shaxs tushunchasi.

2. Ijtimoiy me’yor va uning jamiyatda tutgan o’rni.

3. Ijtimoiy deviantlik va deviant xulq-atvor.

4. Deviant xulq-atvor turlari.

 

1. Sîtsiîlîgiyafanida shaõs ijtimoiy munîsabatlarning majmuyi, ya’ni jamiyat maõsuli sifatidao’rganiladi. Shu sababli shaõs tushunchasi sîtsiîlîgiya fanining îb’åkti va sub’åkti sifatida shu fanning asîsiy markazida bo’ladi. Individ sifatida namîyon bo’lgan mavjudîd ijtimîiy muhit ta’sirida shaõs sifatida shakllanadi. Individningjamiyat bilan o’zarî munîsabati uni ma’lum bir ijtimîiyjamîa vakiliga aylantiruvchi turli guruhlar hisoblanadi. Bu munîsabatni amalga oshirishda mulîqît asîsiy rîl o’ynaydi, ijtimîiy guruhlar îrqali amalga oshadi. Chunki mulîqît shaõsni asîsiy ijtimîiy munîsabatlar siståmasida nazariy va amaliy bilimlarni egallashida, uning shu siståmadagi o’zini maqîmiga ega bo’lishida, faîliyat jarayonida va kundalik turmush tarzida asîs sifatida õizmat qiladi. Shu bilan birgalikda shaõs mulîqît îrqali o’zining shaõs sifatida shakllanganligini va boshqa shaõslarning ijtimîiy muhitining haqiqiy sub’åkti yokiuning ijrîchisi sifatida shakllangan to’g‘risidagi tushunchaga ega bo’lishida muhim ahamiyat kasb etadi. Shu sababli shaõs jamiyatdagi barcha munîsabatlarning shakllanishi va ijtimîiy dinamik õaraktårini bålgilashda asîs bo’lib õizmat qiladi.

Shaõs aniq ijtimîiy munîsabatlar sub’åkti sifatida namîyon bo’lishini inîbatga îlinadigan bo’lsa, shaõsning asîsiy ishtimîiy sifatida aniq ishtimîiy guruhlar, jamîalar faîliyat va munosabatidan tarkib tîpgan. Shu sababli shaõsning ijtimîiy sifatida uchta kichik siståmadan ibîratdir: Shaõsning individualligi, uning shaõslararî munîsabatlari va munîsabatlar sub’åkti sifatida mavjud bo’lishi.

Shaõs ma’lum ijtimîiy õususyatli hîdisalarning îqibatigina emas, balki sababi hamdir. Jamiyatni tariõiy shakllangan turining mustaqil, siyosiy, mafkuraviy va ijtimîiy sifatlari, uning amaliy faîliyatida o’rab turgan vîqåalikka shaõsiy munîsabati sifatida namîyon bo’ladi. Har bir shaõsning ijtimîiy sifatlarida, uning amaliy faîliyatining mazmun va õaraktårini bålgilaydi. Aynan faoliyat jarayoniga kirish, atrîfidagi muhitning o’ziga õîs õususiyatlarini ishlab chiqadi. ' Ijtimîiy õususiyatlar bu ma’lum ijtimîiy muhit sharîitlarida individlar îrasidagi o’zarî ta’sirlar jarayonida yuzaga kålgan alîqalar siståmasidir. Shaõsning ijtimoiy õususiyati kishining faîliyati va hatti-harakatida uning ijtimîiy sifati shaklida namîyon bo’ladi. Shaõsning ijtimîiy sifati o’zida ma’lum tarzda o’zarî bîg‘liq va shaõsning boshqa îdamlar bilan aniq tariõiy sharîitlarda ma’lum tarzda shartlangan elåmåntlari majmuasini namîyon qiladi. Shaõsnig ijtimîiy sifatlarini tashkil qiluvchi elåmåtlarga shaõs faîliyatining ijtimîiy bålgilangan maqsadi: o’z faîliyati jarayonida amal qiluvchi nîrma va qadriyatlar, fîydalanadigan bålgilar siståmasi o’z rîlini bajarish va tarki dunyoga nisbatan erkin harakat qilish uchun yordam båruvchi bilimlar majmuasi, bilim va qarîr qabul qilishda mustaqillik darajasi kiradi.

Shaõs insîn mîhiyatining aniq ifîdasining ma’lum jamiyatning ijtimîiy munîsabati va ijtimîiy õususiyatlarining ma’lum tarzda amalga oshirilgan umumlashmasidir. Sîtsiîlîgiya uchun shaõsning faqatgina individual emas balki ularning faîliyat jarayonidagi harakatida namîyon bo’ladigan ijtimîiy õislatlari ahamiyat kasb etadi. Sîtsiîlîgik tadqiqîtlar îb’åkti alîhida shaõslarning manfaat va munîsabatlari emas balki o’xshash ijtimîiy õaraktåristikali o’z faîliyatlarini o’xshash îb’åktiv sharîitlarda amalga oshiruvchi kishilarning manfaat va munîsabatlarini ularning aniq tariõiy sharîitlarda namîyon bo’ladigan manfaat va munîsabatlariga xizmat qiladi.

Shaxs manfa’ati - bu individ faîliyatining u yoki bu ehtiyojni qîndirish bilan bîg‘liq yo’nalganligidir. Manfaat shaõsni mavjud sharîitda hayot shaklini o’zlashtarishi yoki saqlash uchun kurashishiga undîvchi õal qiluvchi îmil hisîblanadi. Manfa’atlar asîsida kishilarning ehtiyoji yotadi. Ular ijtimîiy qînunlar talablarini ifîdalaydi, buning natijasida manfaat ehtiyojni anglashda muhim îmil sifatida namîyon bo’ladi. Bundan tashqari makfaatlar shakllanishi bîsqichida ma’lum sharîitlarda ularni amalga oshirishning yo’l va usullarini tanlab aniqlanadi. Ijtimîiy qînunlar manfaatlar îrqali shaõs faîliyati jarayonida o’z harakatida aks etadi. ' Manfaatning 4 turi aniqlanadi:

1. Munîsabat manfaat – shaõsning  faîliyati jarayonida u yoki bu îb’åktdagi vîqåa va hîdisalarga nisbatan e’tiqîdini shakllanishidan paydî bo’ladi. Shu sababli munîsabat manfaat ijtimîiy munîsabatlar siståmasida muhim o’rin tutadi.

Munîsabat manfat shakllanganligiga ko’ra 2 ko’rinishda farqlanadi. 1-si asîsiy munîsabat manfaat, bu shaõsning hayot faîliyati jarayonida maqsad va vazifasini bålgilab îlib, qilgan harakatlarini o’z ichiga îladi. 2-si yordamchi yoki 2-chi darajali munîsabat manfaat. Bu shaõsning faîliyati jarayonida o’zining maqsad va jarayonlarini bålgilab îlib qilgan harakatidan tashqaridagi yoki undagi boshqa vîqålikka qiziqishini bildiradigan manfaat.

2. Harakat manfaat shaõsning u yoki bu faîliyat sîhasida qatnashishida namîyon bo’ladigan manfaat. Bu manfaat shaõsning faîliyat jarayonida aktivligi va pasivligini bildiradi. Shuningdåk harakat manfaat maqsadli va maqsadsiz bo’lishi mumkin. Maqsadli jamiyatda shaõsning ma’lum bir îliy maqsadni o’z îldiga qo’yib qilgan harakati. Maqsadsiz o’z boshlang‘ich faîliyati bilan chåklanib qîlgan va tîr dîiradagi harakat manfaat.

3. Tayanch manfaat shaõsning boshqa shaõslar, guruhlar bilan o’zaro ijtimîiy ta’sirlashuv jarayonida shakllangan va turli vaziyatlarda o’z yo’nalishini saqlab qîlgan manfaat. Shaõsda manfaatning bu turi shaõslararî, guruhlararî munîsabatlarda ma’lum bir faîliyatda yoki ijtimîiy munîsabatlarda shakllanadi va ijtimîiy dinamik õususiyatga ega bo’ladi.

4. Yo’nalish manfaat, manfaatlar ichida juda murakkabi hisîblanadi, chunki shaõs manfaatlaridan birini tanlashi shu manfaatga bîg’liqdir. Manfaatlar bir-biri bilan chambarchas bîg‘liq ularni alîhida-alîhida ajratib bo’lmaydi, shu sababli yo’nalish manfa’at shaõsdan manfaatlardan o’zining imkîniyatlari va darajasiga qarab birini o’zi uchun muhimini tanlashni talab qiladi.

Shaõs o’z manfaatlarini yangi ijtimîiy vaziyatda o’zgartira îlmaydigan hîlatlarda,uni o’zgartirishga majbur qiladigan ijtimîiy adaptatsiya måõanizmi ishga tushadi. Ijtimîiy adaptatsiya måõanizmlari shaõsda o’zgargan sharîitga shaõsiy munîsabatini shakllaktirish imkînini båradi shubilan birga shaõs faîliyati natijasida kålib chiqadigan kåskinlikni yumshatish imkînini båradi.

2. Sîtsiîlîgiyaning asîsiy vazifalaridan biri ijtimîiy hayot va ijtimîiy munîsabatlarni o’rganishdir. Sîtsiîlîgiya tårminining o’zi tarjima qilinganda - «Jamiyat haqidagi so’z» ma’nîsini anglatali. Sîtsiîlîgiya fani insînni alîhida emas, balki o’zara munîsabatda bo’lgan insînlarning faîliyatini, ularning bir-biri bilan faîliyatlari mîbaynidagi ta’sirini o’rganadi.

Jamiyat va shaõs maqsadlari îrasidagi bîg’lîvchi u yoki bu ijtimîiy siståma bo’lishi mumkin. Shaõsning jamiyatga ijtimîiy jamîalarning turli tiplariga elåmåntlari ,ijtimîiy nîrma va qadriyatlarni o’zlashtirish îrqali sîdir bo’ladigan jarayon ijtimîiylashuv dåb ataladi. 'Individning ijtimîiy tashkilît elåmånti bo’lishi qay tarzda ro’y bårishidan bir tîmîndan ijtimîiy tashkilîtning shaõsga ta’sir etish qîbiliyatini shakllanishi 2-chi tîmîndan shaõsning boshqa îdamlar ta’siriga bårilishi qîbiliyatini shakllanishiga bîg‘liqdir.

Shaõs ijtimîiylashuv jarayonini 2 bîsqichga ya’ni ijtimîiy adaptatsiya va ijtimîiy intåriîrizatsiyaga ajratish mumkin. 1-chisi individning ijtimîiy sharoitlarga, funktsiyalarga, ijtimîiy nîrmalarga, ijtimîiy guruhlarga tashkilît va institutlarga ya’ni muhitga mîslashishidir. Ijtimîiy adaptatsiya jarayoni acocan îilada boshlanadi va shakllanadi. Îiladagi har qanday munîsabatlar shaõsning ijtimîylashuv jarayonida o’z aksini tîpadi. Shu sababli individning shaxs sifatida shakllanishida asîsiy rîl o’ynaydi.

2-chisi ijtimîiy nîrma va qadriyatlarning individning ichki dunyosiga kirish jarayonidir. Shaõs ijtimîiy muhitga qîrishib kåtmaydi, balki unga mustaqil birlik sifatida qaralib, ko’pgina nazariyalarda shaõsning ijtimîiylashuvi tashqi ta’sir îb’åkti sifatidagina qaraladi. Bu nazariyalarga asîs qilib faqatgina ijtimîiylashuv yordamida ijtimîiy o’zgaradigan insînning tabiiy mîhiyati îlinadi, shaõsning aktivligi va unga båriladigan biîlîgik õususiyatlar hisîbga îlinmaydi. Ijtimîiylashuv shunga asîslanadiki îdam ijtimîiy faîliyati sifatida o’zining ham ijtimîiy hayotning ham sharîit va vaziyatlarini bålgilîvchi îmildir. Shaõs - ijtimîiy ta’sirlanishning îb’åkti va sub’åktidir. Ijtimîiylashuv jarayonida bålgilar siståmasi muhim ahamiyatga ega. Bålgilar yordamida jamiyat individlar faîliyatini boshqaradi.

2.Jamiyat o’z îldiga mustaqil fikrlîvchi erkin shaõsni shakllantirish vazifasini qo’ymîqda. Bu o’z qadr -qimmatini anglaydigan, irîdasi baquvvat, iymîni butun, hayotda aniq maqsadga ega bo’lgan insînlarli tarbiyalash dåganidir. Shundagina îngli turmush kåchirish jamiyat hayotining bosh måzîniga aylanadi. Pråzidånt Islîm Karimîv aytganidåk, «shunda îdamlar îlîmîn bo’lib, har lahzada sårkaga ehtiyoj såzib emas, aksincha - o’z aqli, o’z tafakkuri, o’z måhnati, o’z mas’uliyati bilan îngli tarzda îzîd va hur fikrli insîn bo’lib yashaydi. Bunday îdamlar uyushgan jamiyatni, ular barpî etgan ma’naviy ruhiy muhitni sîõta aqidalar, baqiriq-chaqiriqlar, havîyi shiîrlar bilan aslî buzib bo’lmaydi. Ularni o’zlari aql-idrîk va qalb amri bilan tanlab îlgan hayotiy maqsadlaridan chalg‘itib ham bo’lmaydi».

Jamiyatda insînlar faîliyati, hatti-harakatlari va õulk-atvîrlarini ijtimîiy må’yorlar boshqaradi.

Ijtimîiy må’yorjamiyat boshqaruvining ajralmas qismi bo’lib, shaõs yoki ijtimîiy guruh õulq-atvîrini muayyan ijtimîiy muhitga mîslashtiruvchi qîidalar majmuidir. Ijtimîiy må’yorning bir nåcha turlari mavjud bo’lib, huquqiy, ahlîqiy, diniy hamda urf-îdatlarga îid må’yorlar shular jumlasidandir.

Jamiyat taraqqiyotiga õizmat qilmasdan, balki unga to’siq bo’luvchi må’yordan îg‘ish hîlatlari ham mavjud bo’lib, sîtsiîlîgiyada bu narsa «dåviantlik hîlatlari», undan tug‘iluzchi õulq-atvîrni «dåviant õulq-atvîr» dåb nîmlanadi.

3. Deviant  õulq-atvîr- jamiyatda o’rnatilgan aõlîq må’yorlariga mîs kålmaydigan insîiiy faîliyat yoki hatti-harakat, ijtimîiy hîdisa bo’lib, yolg‘închilik, dangasalik, o’g‘rilik, ichkilikbîzlik, giyohvandlik, o’z jîniga qasd qilish va boshqa ko’plab shu kabi hîlatlar ushbu õulq-atvîr õususiyatlari hisîblanadi. Dåviant õulq dåganda, quyidagilar nazarda tutiladi:

a) jinîyatchilik. Muayyan davlatda o’rnatilgan qînun va må’yorlarga nisbatan ayrim shaõslarning salbiy munîsabati jinîiy faîliyat, mazkur shaõs esa jinîyatchi hisîblanadi.

b) ichkilikbîzlik. Bu bîrada ilmiy adabiyotlarda bir nåcha tasniflar mavjud: 1) Alkîgîlni har-har zamînda istå’mîl qilish. 2) Alkîgîlni ko’p istå’mîl qilish – spirtli ichimliklarni muntazam, ya’ni haftada bir martadan bir nåcha martagacha yoki, birvarakamiga o’rtada tanaffus bilan ko’p miqdîrda (200 ml. dan oshiq) iste’mol qilish. Bu ko’pincha alkîgîlizmga îlib kåladi.

3) Alkîgîlizm spirtli ichimliklarga patîlîgik (muttasil) o’rganib qîlish bilan tavsiflanuvchi kasallik.

v) giyohvandlik. Giyohvand yoki unga tånglashtirilgan vîsitalarga dîimiy ruju qo’yish va tibbiy ko’rsatmalarsiz istå’mîl qilish.

g) fîhishabîzlik. Fanda rasmiy nikîhsiz jinsiy alîqa ikkita turga bo’lib o’rganiladi: 1. Kînkubinat - nikîhsiz birga yashash. 2. Fîhishabîzlik - pul uchun o’z tanasini sîtish. G‘arbda asîsan ikkinchisi qîralansada, sharqda ikkala hîlatga ham må’årdan îg‘ish sifatida qaraladi.

Shaõslarda yuz båruvchi dåviant hîlatlarni paydî bo’lishi, shakllanishi va rivîjlanishida muhim ahamiyatga ega bo’lgan uch omilni ko’rsatish mumkin. Bular shaõs õususiyatlari, muammîli hîlat va ijtimîiy nazîrat institutlari. Aynan mana shu îmillar shaõsning qanday faîliyat yuritishini bålgilab båradi.

Shaõs õususiyatlarining shakllanishida asîsan 3 ta îmil muhim ahamiyat kasb etadi, bular: 1) Irsiy îmillar; 2) Psiõîfiziîlîgik îmillar; 3) Shaõsning bilim darajasi.

Shuningdåk, ijtimîiy îg‘ishlarning yuz bårishiga shaõsning qat’iyatli yoki qat’iyatsizligi, printsipiallik yoki printsipsizligi, qîidalarga bo’ysunishi yoki bo’ysunmaslik îdatlari, birîn bir qarîrga kåla îlish imkîniyatlari, tashqi ta’sirga qanchalik bårilishi, irîdasi va boshqa shu kabi psiõîfiziîlîgik hîlatlari, mijîzi ham katta ta’sir ko’rsatadi.

Ijtimîiy buzilishlarni o’rganishda muammîli vaziyat muhim ahamiyat kasb etadi.

Muammîli vaziyat shunday hîlatki, u sub’åktdan yåchimini talab qiladi, uning yåchimi ijtimîiy må’yorlarda ko’rsatilgan bo’lsada, u yoki bu sabablarga ko’ra, ushbu må’yorlarni qo’llash qiyinrîq bo’ladi.

Eng katta muammîli vaziyat ziddiyatli hîlatlarda,  ya’ni turli shaõslar yoki guruhlarning manfaatlari bir-birlariga to’qnash kålganda yuz båradi. Shu o’rnida ta’kidlab o’tish jîizki, o’z jîniga qasd qilishlarning 40 fîizi îilaviy zidiyatlar îqibatida sîdir etiladi.

Ziddayatli hîlatlarni yuzaga kålishida ba’zan shaõs õususiyatlari sababchi bo’lsa, ba’zan kichik ijtimîiy guruhlar, îila, maõalla, ishlab chiqarish doirasidagi a’zîlari, sinfdoshlar îrasidagi salbiy munîsabatlar sababchy bo’ladi.

Jamiyatda shaõs shakllanishiga ta’sir etuvchi muammîning va uni hal qilish imkîniyatlarining murakkabligi darajasiga ko’ra muammîli hîlatning to’rtta asîsiy õîlati ko’zga tashlanadi: 1) håch qanqay muammî yo’q õîlat, bunday hîlat håch qanqay  qaror qabul qilishni talab qilmaydi; 2) muammî bîr, birîq qiyinrîq yoki îsînrîq bo’lsada, uning åchimi ham ijtimîiy må’yorlarda ko’rsatilgan hîlat; 3) mavjud muammîni îb’åkt ijtimîiy må’yorlar dîirasida hal qila îlmaydigan hîlat; 4) muammîni håch qanaqasiga hal qilib bo’lmaydigan hîlat. Ushbu turlicha hîlatlar kång ko’lamda biridan ikkinchisiga o’tib turadi.

 

 

 

6-MAVZU: JAMIYAT SOTSIAL STRUKTURASI VA STRATIFIKATSION JARAYONLAR- 2 soat

 

Råja:

1. Ijtimîiy stratalar nazariyasi va uni o’rganish tariõidan.

2. Ijtimîiy stratalar kîntsåptsiyasining ilmiy asîslari.

3. Ijtimîiy stratifikatsiya tushunchasi.

4. Ijtimîiy mobillik tushunchasi va mobillik turlari.

 

Jamiyat tarkibida sinflar, stratalar, ijtimîiy guruhlarning bo’lishi, jamiyatda turli õil tabaqalar tuzish, har bir siyosiy-tariõiy davrda ahîlini zîdagînlar va kullarga (Misr, Vavilîn), fuqarîlar va plåbåylarga (Afina va Rim),  braõman va õizmatkîrlarga ajratish (Õindistîn) îrqali boshqarish tajribalari insîniyat tariõidan ma’lumdir. Qadimgi Turîn mamlakatida asîsan ahîlining

a) urug‘-kabilaviy kålib chiqishidan;

b) kasbiy mansubligidan;

v) diniy-e’tikîdiy qarashlaridan va nihîyat;

g) shajaraviy-sulîlaviy kålib chiqqan hîlda tasnif etib kålingan.

Turîn tariõidan ma’lumki, jamiyatni ana shunday tasnif etish har bir ijtimîiy guruh, strataning siyosiy - ijtimîiy o’rni va rîlini îb’åktiv bålgilash, ulardan samarali fîydalanish, umumdavlat miqyosida ularning murîsaviy kînsånsusini ta’minlash, siyosiy boshqarish imkînini bårgan.

Mazkur ijtimîiy-siyosiy hîlat jamiyatimizda yuz bårib ulgurgan va jadal rivojlanayotgan yangi ijtimîiy guruhlar - stratalar mîhiyatini anglash va ularga muvîfiq zamînaviy boshqarish tizimlarini jadal sur’atlarda ishlab chiqish masalalarini zudlik bilan bajarishni dîlzarb masala sifatida kun tartibiga qo’yadi.

Stratifikatsiîn tasniflarni o’rganganda, îlamni yaõlit bir butunlik tarzida tasaffur etish, ya’ni - «îlamiy uyg‘unlik» nazariyasiga mînandlik jihatlarini ham e’tibîrga îlish maqsadga muvîfiqdir. Îlamiy uyg‘unlik nazariyasi tarafdîrlari, õususan Gåraklitning fikricha, uning asîsini sînlar emas, balki mîddiy buyumlar va ularning yagîna substantsiyasidan paydî bo’ladigan, qarama-qarshiliklar kurashida o’zarî bir-biriga o’tadigan sifatlarning bîg‘liqligi tashkil etadi.  Platîn esa îlamiy jîn îlamni ruõlantirib, o’zi sînli nisbatlarga, garmînik tartibga bo’ysunadi, dåb qaraydi. Mazkur g‘îyani yanada aniqlashtirgan hîlda Platîn strafikatsiîn tasnif uch yoqlama bîg‘liqlikda amal qilishini asîslaydi. Ya’ni, birinchidan, g‘îya narsalarda mîddiylashgan hîlda namîyon  bo’ladi, ikkinchidan, narsalarning o’zi ham muayyan g‘îyani dîimiy tarzda taqozî etib turadi va nihîyat, g‘îyaning o’zi mustaqil ravishda amal qiladi.

Stratifikatsiîn hîdisalarga îb’åktiv idåalizm nuqtai nazaridan yondashgan Gågål tabiat va jamiyatda ro’y båradigan barcha jarayonlar, umuman harakatning har qanday ko’rinishi umumdan õususga tîmîn, mavhumlikdan aniqlikka qarab yo’nalganligini qayd etadi. Bunday yondashuv ijtimîiy tabaqalanish jarayonlarining dastlabki nuqtasi, ibtidîsi absalyut g‘îyaga, yaratganning irîdasiga bîg‘liqligini ifîdalaydi.

Stratifikatsiya - insînlar o’rtasidagi ishtimîiy farqni anglatib u irarõik õaraktårga ega. Bu farq nimada?

Tånglik - shaõs tångligi;  maqsadga erishish mumkinligi tångligi;  yashash sharîitining tångligi;  natija tångligi. Nîtånglik  ham õuddi shundan kålib chiqadi.

Stratifikatsiya sîtsilîgiyasining asîsiy tushunchalaridan biri sifatida jamiyatning ijtimîiy tarkibi, ijtimîiy guruhlari va ularning tabaqalashuvi  bålgilari tizimini o’zida aks ettiradi. Hîzirgi zamîn stratifikatsiîn yondashuvining nazariyotchilari ijtimîiy guruhlarning ishlab chiqarishdagi ishtirîki, jamiyatni asîsan mulkka bo’lgan munîsabat asîsida tabaqalashuvi õususidagi marksistik yondashuvni inkîr etib, jamiyat ma’lumît, ruõiyat, ma’ishiy shart-sharîitlar, bandlik darajasi, darîmad ko’lamlari va boshqa bålgilarga ko’ra tabaqalanishini asîslab båradilar. Marksizmga tanqidiy ilmiy yo’nalish sifatida asîslab båriladigan mazkur yondashuv tarafdîrlari jamiyatda turmush tarzi. ma’lumîti, kasbi va boshqa rang-barang farqlanmalarga ko’ra ajraluvchi ijtimîiy guruhlardan tashqari, yuqîri tabaqa, o’rta tabaqa va quyi tabaka dîimiy amal etilishini ta’kidlaydilar. Bunday tabaqalar yuqîrida ta’kidlangan ijtimîiy farqlarning o’ziga õîs yakuniy hîsilasi, sintåzi sifatida namîyon bo’ladi.

Ijtimîiy o’zgaruvchanlik quyidagicha turlanadi:

1. Råprîduktiv;

2. Statusli-õizmat pillapîyalarida yuksalish, hayot darajalarini farîvînlashuvi;

3. Hududiy-qishlîqdan shaharga, davlatdan davlatga ko’chish;

4. Ma’naviy qadriyatlar, fikr, tushunchalar, g‘îyalar, õis-tuyg‘ularning o’zgarishi;

5. Jamiyatning siyosiy-ijtimîiy idîra etilishi mîhiyatiga ko’ra o’zgarishlar;

6. Ilmiy-tåõnikaviy o’zgarishlar. Ustuvîr taraqqiyot måzîni sifatida yuksak tåõnîlîgiyalar, informatsiîn boshqaruv sîhalarining tîbîra mustahkamrîq o’rin tuta boshladi.

O’zbåkistînda kång tarmîqli yaõlit stratifikatsiîn tadqiqît ishlarini amalga oshirish zaruriyati va dîlzarbligi bugungi kunda uzbåk õalqi milliy o’zligini to’g’ri idrîk etish, milliy mintalitåt imkîniyatlaridan samarali fîydalanishga yo’l îchadi. Bugungi kunda O’zbåkistîn ijtimîiy jarayonlar tarkibi va tizimini õaraktårlîvchi o’n ikkita stratifikatsiîn tizimlar tipini ajratib ko’rsatish mumkin.

Jamiyat doimiy ravishda rivojlanib boradi, odamlar esa doimiy harakatda bo’ladilar. Odamlarning jamiyatdagi ijtimoiy ko’chib yurishlari, ya’ni o’z maqomini o’zgartirib turishlari jamlanmasi ijtimoiy mobillik (harakatchanlik) deb nomlanadi. Ijtimoiy mobillik deganda individ yoki guruhning yuqoriga yoki quyiga, shuningdek gorizontal ko’chishi tushuniladi. Ijtimoiy mobillik yo’nalishi, turlari va odamlarning ko’chish masofalariga ko’ra tavsiflanadi.

Yuqoriga va pastga harakatlanish vertical mobillik  deyiladi va ikki xil bo’ladi: tushuvchi (yuqoridan pastga) va o’suvchi (pastdan yuqoriga). Individ ijtimoiy ahvoli yoki kasbini teng darajadagisiga almashtirganda gorizontal mobillik deyiladi. Bolalar otalarining maqomlaridan yuqoriroq maqomga ega bo’lganlarida, avlodlararo mobillik deyiladi. Ijtimoiy stratifikatsiya va ijtimoiy mobillikni nazariy jihatdan tadqiq etishni boshlab bergan va keng o’rgangan olim P.Sorokin hisoblanadi.

Vertikal va gorizontal mobilli ijtimoiy mobillikning asosiy ikkita turi bo’lsa, ikkita ko’rinishi avlodlararo va avlod ichidagi mobillikdir. Ularo’znavbatidakichikturlargabo’linadi.Masalan, gorizontal mobillikning maqom yoki guruhini o’zgartirmagan holda amalga oshadigan ko’rinishi geografik mobillik bo’ladi. Agar geografik harakatlanish natijasida o’zining oldingi maqomini ham saqlab qola olmasa va o’zgarishga uchrasa, migratsiya deyiladi.

Jamiyatda mobillik darajalari ikkita omil bilan belgilanadi: mobillik diapazoni va odamlarga berilgan ko’chish imkoniyati. Mobillik diapazoni (amount mobility) jamiyatda mavjud bo’lgan maqomlar soni bilan bog’liq. Maqomlar qancha ko’p bo’lsa, odamlarda tanlov imkoniyati shuncha ko’p bo’ladi.Demokratikjamiyatlardabudiapazonjudakengbo’ladi.

Ikkinchi omil jamiyatda tarixan shakllangan stratifikatsia bilan bog’liq. Tabaqalashuv qat’iy belgilangan va turli urf-odatlar bilan qattiq muhofazalanadigan bo’lsa, mobillik cheklangan bo’ladi hamda bunaqa jamiyatlar yopiq jamiyat deyiladi. Bundan farqli ravishda, erkin fuqarolik jamiyatlarida insonning ko’proq individual xususiyatlari qadrlanadi va ijtimoiy mobillik yuqori bo’ladi.

P.Sorokinning fikriga ko’ra, vertical mobillik kanallari barcha jamiyatlarda mavjud bo’ladi. U shunday kanallar sifatida ijtimoiy institutlar – armiya, diniy tashkilotlar, maktab, oila, xususiy mulk kabilarga alohida e’tibor qaratgan.

Armiyada, ayniqsa urushlar vaqtida unvoni yuqori bo’lganlarning ko’p halok bo’lishi natijasida, quyidagilarda tez ko’tarilish imkoniyati yuzaga keladi. Yuqori unvon lavozimga ega bo’lgach, ularda talonchilik orqali boylik orttirish imkoniyati ham yuzaga keladi.

Diniy tashkilotlar ham, mobillik kanali sifatida juda ko’p odamlarning qyidan yuqoriga ko’tarilishlari uchun imkoniyat yratib bergan. Sorokinning ma’lum qilishicha, 144 nafar Rim papasining 27 tasi o’rta qatlamdan, 28 tasi esa, butunlay quyi qatlamdan kelib chiqqan.

Barcha davrlarda va barcha jamiyatlarda juda katta o’ringa ega bo’lgan ijtimoiy mobillik kanali ta’im-tarbiya muassasalari hisoblanadi. Jamiyatda maktab ta’limi qanchalik ommaviy bo’lsa, vertikal mobillik ham shuncha yuqori bo’ladi.

Ijtimoiy mobillikka eng yorqin ta’sir ko’rsatuvchi xususiy mulk hisoblanadi. Odamning boyligi oshib borishi bilan, yuqori qatlamlarga o’tish imkoniyati oshib boraveradi.

Oila va nikoh ham, ijtimoiy mobillikning an’anaviy kanallaridan biri hisoblanadi. Yuqori qatlam vakil bilan oila qurish orqali, inson yuqori qatlamga ko’chib o’tadi.

Gorizontal mobillik ko’rinishlaridan biri – aholi migratsiyasi odamlarning yashash joyini o’zgartirish bilan bog’liq tushuncha. Bu hodisa qadim zamonlardan buyon mavjud bo’lgan. Xususan turkiy xalqlarning G’arbdan Sharqqa va aksincha ko’chishlari ming yilliklar davomida yuz berib turgan.

Migratsiyaning ikkita korinishi – emigratsiya – aholining mamlakatdan tashqariga chiqib ketishini anglatsa, immigratsiya – mamlakatga tashqaridan aholi ko’chib kelishini anglatadi. Bugungi kunda butun dunyoda migratsiyaning eng keng tarqalgan ko’rinishlaridan biri – mehnat migratsiyasi, ya’ni ish topish maqsadida boshqa mamlakatlarga ko’chishdir. Bu tabiiy holat bo’lib, bugungi kunda ko’plab insonlar o’ziga munosib ish topishga intilib ko’chib yuradilar. Ushbu holatning mamlakat rivojiga salbiy ta’siri – “aqllar oqimi” hodisasi bo’lib, bu yuksak saviyali mutaxassislarning mamlakatdan chiqib ketishlarini anglatadi. Barcha mamlakatlar buning oldini olishga harakat qiladilar.

Gorizontal mobillikning yana bir ko’rinishi urbanizatsiyadir. Qadimgi davrlardan buyon qishloq aholisining shaharlarga ko’chishi davom etib keladi. Evropada bu holat XVIII-XIX asrlarda keskin o’sib ketgan. Bugungi kunda rivojlangan davlatlarda aholining urbanizatsiya darajasi 80-85 foizgacha etib brogan. Bu holat ham, mamlakatni rivojlanganligini ko’rsatuvchi asosiy belgilardan biri hisoblanadi.

Sotsiologiyada yangi erlarni o’zlashtirish bilan bog’liq kolonizatsiya tushunchasi ham ishlatiladi. Aholi zich bo’lmagan va o’zlashtirilmagan erlarni yoppasiga ishg’ol qilinishini tushuntiruvchi ushbu holat gorizontal mobillikning yana bir ko’rinishidir.

 

 

7-MAVZU: IJTIMÎIY TARAQQIYOT SÎTSIÎLÎGIYASI- 2 soat

 

Råja:

 

1. Sotsiologiyada ijtimoiy o’zgarish va taraqqiyot tushunchalari.

2. Ijtimoiy taraqqiyot shakllari.

3. Umumjahon taraqqiyotining dolzarb muammolari.

4. O’zbekistonda amalga oshirilayotgan islohotlar. Jamiyat taraqqiyotining “O’zbek modeli”.

 

Ijtimoiy o’zgarishlar sotsiologyada eng keng o’rganilgan tushunchalardan biridir. Ayrim tadqiqotchilar ijtimoiy ob’ektning bir ko’rinishdan boshqasiga o’tishii tushunsalar, boshqalar ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyaning o’zgarishini tushunadilar. Yana boshqalar jamiyatning ijtimoiy tashkilotida, unig institutlari va ijtimoiy tuzilmasidagi keskin rivojlanishni, or’natilgan xulq-atvor shakllaridagi o’zgarishlarni, institutlashgan shakllarninr yanglanishi va hokazolarni ijtimoiy o’zgarish deb qaraydi.

Ijtimoiy o’zgarishlar ikki xil usulda amalga oshiriladi: birinchisi evolyutsiya yo’li bo’lib, unga ko’ra jamiyat tabiiy ravishda, bosqichma-bosqich o’zgarib oradi; ikkinchi, revolyutsiya yo’li ijtimoiy sub’ektlarning ixtiyoriga ko’ra, mavjud ijtimoiy tartibot keskin o’zgarishlarni talab qiladi.

Evolyutsion yondashuv Charlz Darvin tadqiqotlariga tayanadi. Sotsiologiyadagi evolyutiyachilar ijtimoiy o’zgrishlarni belgilovchi asosiy omillarni aniqlashga harakat qilganlar. Xususan, Ogyust Kont bilimlarning rivojlanishini ana shunday omil deb hisoblagan. Bilimlarning diniy, afsonaviy shakllaridan pozitiv shaklga o’tishi qahramonlar va daholarni ilohiylashtirishga bo’ysunishga asoslangan harbiy jamiyatdan ongli insonni talab qiluvchi sanoatlashganjamiyatga o’tilishiga sabab bo’ldi.

Gerbert Spenser evolyutsiya va ijtimoiy o’zgarishlarning mazmuni jamiyatning tuzilmasini murakkablashuvi, farqlanishlarning kuchayishi hamda bu jarayolarning ijtimoiy organizmni har bir yangi bosqichida qayta tiklanishiga ko’maklashuvchi uyg’unlashtiruvchi jatayonlarning o’sishi bilan birga kechadi. Ijtimoiy progress jamiyatning murakkablashishi bilan kechib, fuqarolarda mustaqillikning o’sishiga, individlarda erkinlikning oshishiga hamda jamiyat tomonidan ular manfaatlarining to’liq qondirilishiga olib keladi.

Maks Vebernig fikriga ko’ra, jamiyatdagi turli diniy, siyosiy, axloqiy qadriyatlar alohida ijtimoiy tuzilmalarni yuzaga keltiradi va ular ijtimoiy o’zgarishlarni amalga oshiradi.

2. Ijtimoiy o’zgarishlarnig asosiy shakllari ijtimoiy progress, regress, evolyutsiya hamda revolyutsiya hisoblanadi.

Keng ko’lamdagi o’zgarishlar natijasida ijobiy oqibatlar miqdori salbiy oqibatlar miqdoridan ko’p bo’lsa, progress deyiladi. Aks holda regress bo’ladi.

Global, umumjahon tarixiy jarayon ijtimoiy progress deyiladi.

Ijtimoiy progressning ikki xil: bosqichma-bosqich (islohot) hamda keskin (revolyutsiya) ko’rinishlari mavjud.

Islohot – jamiyat hayotning biron-bir jihatini qisman o’zgartirish.

Revolyutsiya – jamiyat hayotining barcha qismini yoki katta qismini kompleks o’zgarisi bo’lib, mavjud tuzimning o’zgarishiga olib keladi.

Progress g’oyasi XVII—XVIII asrlarda Bekon, Volter kabi mutafakkirlarning asarlarida birinchi bor o’rganila boshlagan.

Ijtimoiy progress deganda ijtimoiy rivojlanishning jamiyatda orqaga qayrmaydigan o’zgarishlarni amalga oshiruvchi ko’rinishiga nisbatan aytilib, bunda jamiyat moddiy ishlab chiqarish va insoniy farovonliknig yangi, yuqori bosqichiga o’tilishi hamda shaxsning har tomonlama rivojlanishi nazarda tutiladi.

Bugungi sanoat va texnogen sivilizatsiyasi texnik taraqqiyot va ilmiy bilimlarni ijtimoiy taraqqiyotni belgilab beruvhi asosiy kuchga aylantirganligi progress natijasidir. Ayni chog’da ilmiy-texnik progress jarayonning boshqa jihatlarini: urbanlashish, madaniyatning va bo’sh vaqtni tashkil qilish imkoniyatlarining o’sishi, tibbiyotning taraqqiy etishi, ovqatlanish sifatining oshishi, o’lim ko’rsatkichlarining kamayib, umrning uzayishi kabilarni ham belgilab beradi.

Progress jamiyatning tekisrivojlanishini anglatmaydi. Ijtimoiy o’zgarishlar tezligi va turlari har xil, ba’zan qarama-qarshi ko’rinishga ega bo’ladi: u bir joyda to’xtap qolishi, aylanma harakat qilishi yoki keskin ilgarilab ketishi ham mumkin. Bir necha asrlik rivojlanish o’rniga orqaga ketish davri boshlanadi va insoniyat erishilgan tamoyillar uchun qaytadan kurasha oshlashiga to’g’ri keladi.

Biron bir jamiyatning rivojlanganligini aniqlshda sotsiologlar ikkita o’lchamga tayanadilar:  mehnat unumdorligi darajasi hamda jamiyatda shaxsning erkinligi darajasi. Ikkalasi ham yuksak rivojlangan jamiyatlar rivolangan hisoblansa-da, bugungi kunda bularga nisbatan ham e’tirozlar paydo bo’lmoqda.

Axborot asrida “mehnat uunumdorligi” tushunchasining mazmuni ham o’zgarib ketdi, uning yuqoriligini ta’minlab beruvchi konveyerlardan ko’ra, individual yoki uyda o’tirib bajariladigan mehnat mahsulotlarining qadri oshib bormoqda. Shuningdek, bugungi kunda insonning erkinliidan ko’ra, uning boshqalar oldidagi mas’uliyti masalasi dolzarbroq bo’lib bormoqda.

Bugungi kunda uchinchi o’lcham haqida ham gaprimoqda. Bu jamiyatning ma’naviy taraqqiyoti masalasidir.

3. Ijtimoiyprogresso’lchamlariningtahlilibugungidunyoningo’ziga xos xususiyatlari, uning rivojlanishan’analari hamda istiqbollarini aniqlash imkonini beradi.

Avvalo shuni ta’kidlash lozimki, zamonaviy sivilizatsiya global, yagona va bo’linmasdir. Yagona insoniyatning mazmuni insonning o’zida. Barcha odamlarda ehtiyojlar, istaklar va intilishlar o’xshash, ularning barchasini Er birlashtirib turibdi, bitta havodan nafas olmoqdalar hamda yagona umumiylik – insoniyatning vakilidirlar. Olamningyagonaliginiquyidagilarbelgilabberadi:

1)      ilmiy-texnikaviy taraqqiyotning ummiyligi;

2)      jahon xo’jalik aloqalarining ishlab chiqarish va ayirboshlash jarayonidagi aloqalar;

3)      ommaviyaxborotvakommunikatsiyavositalariningumumjahonahamiyatining o’garishi;

4)      insoniyatning global muammolari (halokatli urushlar hamda ekologik xatarlar va ularning oldini olish ehtiyoji).

4. Milliy istiqlol g’oyasining hayotbaxshligi taraqqiyotning o‘zbek modelini amalga oshirishda yaqqol namoyon bo‘ladi. O‘zbekiston — ulkan imkoniyatlar mamlakati. Bu zaminda tabiiy boyliklar, unumdor yer, qudratli iqtisodiy va ilmiy-texnikaviy, insoniy va ma’naviy salohiyat mavjud. Eng muhimi, bu diyorda mehnatsevar va iste’dodli xalq yashaydi.

 O‘zbekiston – o‘ziga xos mustaqil taraqqiyot yo‘lini tanlab olgan davlat. Bu yo‘l jahonda o‘zbek modeli deb tan olingan rivojlanish yo‘lidir. Uning ratsional mag’zi jamiyatni inqilobiy tarzda emas, balki evolyutsion – tadrijiy ravishda isloh etishni nazarda tutadi.

O‘zbek modelining asoschisi Islom Karimov rahbarligida amalga oshirilayotgan taraqqiyot yo‘lining ko‘pchilik boshqa milliy modellardan farq qiladigan xususiyati shundaki, u faqat iqtisodiy rivojlanish emas, balki keng ma’nodagi milliy tiklanish va ijtimoiy taraqqiyot modelidir. Shu sababdan, u iqtisodiyot bilan bir qatorda davlat qurilishi, ijtimoiy soha va ma’naviyatni, jamiyat hayotining barcha sohalarini qamrab oladi.

 O‘zbek modeli tushunchasi, avvalo, O‘zbekistonning mustaqil milliy taraqqiyoti qanday bo‘lishi lozimligini asoslaydigan, uni muayyan maqsadlarga yo‘naltiradigan eng umumiy nazariy xulosalar va mo‘ljallar bilan davlatning belgilangan maqsadlarga erishishga qaratilgan amaliy siyosatining mushtarakligini anglatadi (davlat siyosati deganda hokimiyatning har uchala bo‘g’ini faoliyati nazarda tutilmoqda).

Birinchi tamoyil iqtisodiyotning siyosatdan ustunligi. Iqtisodiy islohotlar hech qachon siyosat ortida qolmasligi kerak, u biror mafkuraga buysundirilishi mumkin emas. Ichki va tashqi iqtisodiy munosabatlar mafkuradan xoli bo‘lishi lozim.

1. Iqtisodiyotning siyosatdan ustunligi va mafkuradan xoliligi o‘zbek modelining tamoyili sifatida nafaqat mamlakatda amalga oshirilayotgan iqtisodiy siyosatning mazmun-mohiyatini aks ettiradi, balki yurtimiz iqtisodiy hayotining yangiliklarga, ilg’or tajribalar va oqilona tashabbuslarga ochiqligini ham ko‘rsatadi.

Iqtisodiyotni mafkuradan xoli etish iqtisodiy munosabatlarni to‘g’ri tushunish va ishlab chiqarishni oqilona tashkil qilishning omilidir. U ob’ektiv iqtisodiy qonunlarni tan olishga, mulkchilik shakllariga, taqsimotga nisbatan sub’ektiv munosabatdan qutulishga ma’naviy shart-sharoit yaratadi. Islom Karimov ta’kidlagani kabi: «Mafkuraviy aqidalarni bartaraf etish xo‘jalik yuritishning turli ijtimoiy shakllariga nisbatan xayrixoh bo‘lgan ijtimoiy fikrning, bozor munosabatlariga mos bo‘lgan psixologiyaning va shunga xos iqtisodiy tafakkurning idrok etilishiga ko‘maklashadi».

Ikkinchi tamoyil.Davlat – bosh islohotchi. U islohotlarning ustuvor yo‘nalishlarini belgilab berishi, yangilanish va o‘zgarishlar siyosatini ishlab chiqishi va uni izchillik bilan amalga oshirishi lozim.

Mustabid tuzum asoratlaridan xalos bo‘lish jarayonida o‘zini o‘zi tartibga soladigan yetuk rivojlangan iqtisodiy mexanizm birdaniga vujudga kelib qolmaydi. Shu boisdan ma’muriy-buyruqbozlikka, markazlashgan iqtisodiyotga asoslangan tuzum qoldiqlarini bosqichma-bosqich bartaraf etish, bu yo‘ldagi turli ziddiyat va qarshiliklarni yengib o‘tish, yangi munosabatlarni qaror toptirish uchun o‘tish davri kerak. Ziddiyatlarga boy bo‘lgan o‘tish davri sharoitida iqtisodiyotni, islohotlarni o‘z holiga tashlab qo‘yib bo‘lmaydi.

Islom Karimov, o‘zbek modelining mazkur tamoyilini ilmiy asoslar ekan, quyidagilarni ta’kidlaydi: «O‘tish davrida davlat xalq xo‘jaligining, ayniqsa, uning asosini, tizimini belgilaydigan tarmoqlarning faoliyatini qo‘llab-quvvatlashi, narx-navolarni tartibga solib turishi, shuningdek, bevosita yordam berishda imtiyozlar yaratishi, bevosita yordam ko‘rsatish yo‘li bilan ana shu tarmoqlarga madad berishi lozim»[5].

     Uchinchi tamoyil. Jamiyat hayotining barcha sohlarida qonunning ustuvorligi. Demokratik yo‘l bilan qabul qilingan Konstitutsiya va qonunlarni hech istisnosiz hamma hurmat qilishi va ularga og’ishmay rioya etishi lozim.

Birinchidan, mazkur tamoyil turli mulk shakllarining teng huquqiy asosda rivojlanishini ta’minlaydi. Mulkchilik shakllari va xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar o‘rtasidagi munosabatlar, raqobat qat’iy huquqiy me’yorlar yordamida tartibga solinadi. Iqtisodiyotni boshqarishda o‘zboshimchalik va sub’ektivizmga, turli iqtisodiy zo‘ravonliklarga yo‘l qo‘ymaslik uchun zarur huquqiy shart-sharoit vujudga keladi. Ikkinchidan, demokratiya rivojlanadi, aholining siyosiy madaniyati va faolligi oshadi. Fikrlar xilma-xilligi va qarashlar rang-barangligi rivoji, mafkuraviy plyuralizm qaror topishi uchun huquqiy kafolat paydo bo‘ladi. Inson huquqlari ta’minlanadi. Noqonuniy imtiyozlarga yoki aksincha, kamsitilishlarga chek qo‘yiladi. Uchinchidan, alohida shaxsning, barcha ijtimoiy guruh va qatlamlarning manfaatlari to‘liqroq hisobga olinadi va ularning yaratuvchilik imkoniyatlari, ijodiy salohiyati samaraliroq ro‘yobga chiqadi. Jamoat tashkilotlarining o‘rni va ahamiyati yil sayin ortib boradi.

     To‘rtinchi tamoyil. Aholining demografik tarkibini hisobga olgan holda kuchli ijtimoiy siyosat yuritish. Bozor munosabatlarini joriy etish bilan bir vaqtda, aholini, ayniqsa kam ta’minlangan oilalarni, bolalar va keksalarni ijtimoiy himoyalash yuzasidan oldindan ta’sirchan choralar ko‘rilishi lozim.

      Kuchli ijtimoiy siyosatning tarkibiy qismlari va yo‘nalishlari ko‘p. Ular ijtimoiy ta’minot, yangi ish o‘rinlari yaratish, sog’liqni saqlash, xalq ta’limi, madaniyat, sport va jismoniy tarbiya sohalari faoliyatini mablag’ bilan ta’minlash va isloh qilishdan tortib, jinoyatchilikka qarshi kurashish, huquq-tartibotni ta’minlashgacha bo‘lgan masalalarni qamrab oladi.

       Beshinchi tamoyil. Bozor iqtisodiyotiga ob’ektiv iqtisodiy qonunlarning talablarini hisobga olgan holda, tadrijiy asosda, puxta o‘ylab, bosqichma-bosqich o‘tish. Bu ish islohotlarning huquqiy asoslari va kafolatlarini vujudga keltirish, aholini ijtimoiy himoyalash va uning yangicha iqtisodiy tafakkurini shakllantirish bilan birga olib borilishi lozim. «Faqat farmonlar, farmoyishlar chiqarish bilan bozor iqtisodiyotini barpo etib bo‘lmaydi. U uzoq tarixiy taraqqiyotning natijasi bo‘lib, tegishli infrastrukturani va huquqiy asosni yaratishnigina emas, shu bilan birga, qadriyatlar tizimida chuqur o‘zgarishlarni, xo‘jalik faoliyati va amaliy munosabatlarni asoslashni ham ko‘zda tutadi»[6].

    O‘zbekistonda aynan shunday yo‘l tutildi. Bunday siyosat yuritish nafaqat mablag’lardan samarali foydalanish imkonini bermoqda, shuningdek, odamlarning safarbarligini oshirmoqda, ijtimoiy larzalarning oldini olmoqda, mulkchilik shakllarini bosqichma-bosqich rivojlantirmoqda.

 

 

 

 

 

 

8-MAVZU: ARMIYA VA HARBIY FAOLIYAT SOTSIOLOGIYA –  2 soat

Råja:

 

1.      Armiya ijtimoiy hodisa va ijtimoiy institut sifatida

2.      Harbiy faoliyat va ijtimoiy munosabatlar  turlari.

3.Sotsial birdamlik va unng ko’rinishlari.

4.  Harbiy faoliyat inson faoliyatini o'ziga xos turi sifatida

 

1.      Armiya ijtimoiy hodisa va ijtimoiy institut sifatida. Armiyaga qurollangan odamlarni davlat tomonidan tashkillashtirish sifatidagi xarakteristika berish, uning asosiy qismlari va belgilanishi.

Jamiyatga nisbatan armiyaning asosiy vazifasi. Armiyaning tuzilishi. O'zRQKning tuzilishi. MXH harbiy shakllanishi. FHV harbiy shakllanishi. Boshqa vazirliklar va  harbiy shakllanishi.

Armiyada harbiy aloqalar, munosabatlar, harbiy munosabatlarning o'ziga xosligi, ularning mazmuni va yuzaga kelish shakllari. Harbiy aloqalarning qattiq reglamentatsiya va irodaviy boshqaruv.

Ijtimoiy hayotda armiyaning ta'siri: davlatning himoyalanganligini ta'minlashi;

ijtimoiy-siyosiy shakllanishida ishtirok yetishi; fuqorolik jamiyatiga yordam berish.

Harbiy faoliyat inson faoliyatini o'ziga xos turi sifatida. Harbiy mehnatda sub'ekt va ob'ektlar.

Harbiy mehnatning ijtimoiy sohalari: harbiy xizmat faoliyati; o'quv bilish faoliyati; ijtimoiy mehnat;

Harbiy xizmat faoliyati, uning ijtimoiy va professional tomonlari.

Harbiy faoliyatning mehnatning boshqa turlaridan vazifasi, vositalari, usullari va sharoitlari bilan farqlanishi.

Harbiy mehnatning ijtimoiy aspektlarini amalga oshirish shart sharoitlari.

Harbiy faoliyatda “Inson va texnika”ning bog'liqligi.

Harbiy faoliyatning jamoaviy va maqsadga qaratilganligi.Ofitser ijtimoiy faoliyatining asosiy yo'nalishlari.

2. Ijtimoiy munosabatlar – kishilarning jamiyatda turlicha o’ringa ega bo’lgan, iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy hayotda turlicha ishtirok etuvchi, turmush tarzi, daromad darajasi va manbalari, shaxsiy iste’mol tuzilmalari bilan bir-birlaridan farqlanuvchi guruhlari o’rtasidagi munosabatlardir. Kishilarning o’zaro faol munosabatga kirishadigan va shuning asosida o’zaro faoliyat shakllarini yuzaga keltiradigan turli-tuman uyushmalari ijtimoiy munosabatlar subektlarini tashkil etadi.

Chunki birdamlik – bu ko’pgina ma’naviy omillarning majmuasidan tashkil topgan sotsiologik kategoriya bo’lib, u ijtimoiy hayotda faoliyat ko’rsatayotgan insonlarning ijtimoiy taraqqiyot masalalarini hal qilishlaridagi hamkorliknng ko’rinishidir.

Mexanik birdamlik – bu “jamoa turidagi”     birdamlik bo’lib, u bu jamoadagi individlarning o’xshashliklari bilan belgilanadi va ular tomonidan ijtimoiy vazifalar bir xil turda bajariladi. G’arbning ko’pgina olimlari ijtimoiy mulkka asoslangan kooperatsiyaning sermahsulligini inkor etib keladilar. Ularning fikricha, butun jamiyat bilan ishlab chiqarish vositalaridan foydalanishning iloji yo’qdir. Shuning uchun ularni, ya’ni bu vositalarni guruhlar mulki qilib berishni taklif qiladilar. Agar ishlab chiqarish vositalari ijtimoiy mulk xususiyatiga ega bo’lsa, “ma’muriyat” xalqdan ajralib qoladi va shu sabab orqali byurokrat boshqaruvchilar tashkiloti vujudga kelishi mumkin. O’z-o’zidan tabiiyki, bu jarayonlar tufayli ishchilar o’zlarining mehnatlarida shaxsy manfaatdorlikni his qilmaydilar.

Mazkur taxminlarning aksariyati ijtimoiy hayotning ko’plab sohalarida o’z isbotini topdi. Ayniqsa mustamlakachilik davrida bizning diyorda soxta birdamlik asosida kooperatsiyalashtirish ko’plab salbiy oqibatlarni keltirib chiqardi. Mehnatning ijtimoiy taqsimoti va kooperatsiya niqobi ostida biznig hudud xom-ashyo etishtiradigan respublikaga aylandi. Jamiyatimizda tub ma’noda birlashma jarayoni faoliyat ko’rsatmadi. Buning natijasida mamlakatimiz agrar respublika maqomiga ega bo’ldi.

Bugungi kunda, milliy davlatchiligimizga ega bo’ldik, mamlakatimiz rivojlangan, kuchli va qudratli bo’lishi uchun jamiyatimiz hayotining barcha sohalarida barqarorlikka ega bo’lish lozim. Buning uchun milliy qadriyatlar asosida shakllangan birdamlik tuyg’ulari bilan uyg’unlashgan insonlarning o’zaro hamkorligi o’ta muhim ma’no kasb etadi.

4. Begonalashuv muammosi sotsiologiya fanining muhim masalalaridan hisoblanib, unga bir qator taniqli sotsiologlar o’z tadqiqotlarida asosiy o’rin ajratib kelganlar. Zamonaviy jamiyat hayotida quyidagi begonalashuv turlarini ajratib ko’rsatish mumkin: 1) iqtisodiy; 2) siyosiy; 3) madaniy; 4) ijtimoiy; 5) ruhiy.

Ushbu begonalashuv turlari o’zlarining m’lum bir shakllariga egadirlar. Masalan, iqtisodiy begonalashuv uchta shaklga ega: 1) faoliyatdan begonaashuv; 2) faoliyat boshqaruvidan begonalashuv; 3) faoliyat natijalaridan begonalashuv.

Siyosiy begonalashu siyosiy hokimiyatdan begonalashishdan; adaniy begonalashuv ma’naviyatdan va madaniyatdan; ijtimoiy begonalashuv muloqotdan, insonlarning bir-biridan; psixologik begonalashuv o’z-o’zidan begonalashishdan iborat bo’ladi.

Begonalashuv jarayoni va tanazzul bir-birlariga bog’liq hodisalardir. Agar jamiyatda ishlab chiqarish sur’atlari keskin pasaysa, xo’jalik aloqalari uzilsa, pulning qadri tushib ketib, narxlar tez sur’atlarda oshib ketsa, boshqaruv tuzlmalari izdan chiqsa va siyosiy tangliklar vujudga kelsa, biz jamiyatning hamma sohalari tanazzulga uchragan degan fikrga kelishimiz mumkin.

Bu chuqur tanazzul esa, insonlarni kuchli begonalashuv olamiga olib kirishi mumkin. O’z navbatida begonalashuv jarayoni qanchalik kengaysa, tanazzul ham chuqurlashib boraveradi. Masalan, ishlab chiqarish jarayonida mehnatning taqsimlanishi ro’y beradi. Bu esa, taraqqiyot uchun qo’yilgan ulkan qadamdir. Lekin shu bilan birgalikda ijtimoiy mulkka asoslangan shunday ishlab chiqarish munosabatlari shakllanadiki, uning asosida bevosita ishlab chiqaruvchi ishlab chiqarish vositalaridan uzoqlashib, asta-sekinlik bilan o’z mehnatining natijasidan begonalashib boradi. Endi bu ishlab chiqaruvchi shaxs uchun mehnat unumining ham qizig’i yo’q. Markschilar ta’limoti bo’yicha xususiy mulk ijtimoiylashtirilgach ishlab chiqarish vositalariga endi bevosita ishlab chiqaruvchilar umumiy egalik qilishlari kerak edi.

Siyosiy jabhada ham jamiyatning ko’pgina a’zolari siyosiy hokimiyatdan begonalashtirildilar. Ya’ni, siyosiy hokimiyat bu – xalq hokimiyati, umumxalq hokimiyati deb e’lon qilingan bo’lsa-da, aslida u ma’lum bir guruh – elitaning xususiy mulkiga aylandi. Buning asosida esa, butun bir xalq davlat siyosiy hokimiyatdan begonalashdi va bu begonalashgan omma bilan nomenklaturaning orasida ulkan jarlik paydo bo’ldi. O’z navbatida bu jarayonlar chuqur ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy tanazzulga olib keldi va bu tanazzul tufayli totalitar davlat o’z-o’zidan parchalanib ketdi.

Madaniy sohadagi begonalashuv ham anchagina chuqur salbiy oqibatlarga olib keladigan ma’naviy tanazzulni keltirib chiqaradi. Jamiyatda sog’lom muhitni yaratishda ma’naviyat va madaniyatning o’rni o’zgacha. Chunki ular individlarni barkamol shaxs bo’lib shakllanishlariga katta ta’sir ko’rsatadilar. Agar jamiyat a’zolari o’z ma’naviyatlari, boy madaniy meroslaridan uzoqlashib ketib, undan begonalashsalar, ular endi o’zlarini kelib chiqishlaridan tortib, to o’z millatlarining milliy urf-odatlari, an’analarini inkor qila boshlaydilar. Agarda yaqin o’tmishimizga murojaat etsak, ushbu mulohazalarimizning yaqqol isbotini ko’ramiz.

Masalan, boy madaniy merosimizdan begonalashuvimiz atoqli adib Chingiz Aytmatovning ta’biricha, bizlarni manqurtlarga aylantiray dedi, ya’ni biz o’z xalqimiz tarixi, milliy ozodlik harakatlari va ularning sarkardalari jasoratlaridan, dinimiz va o’zligimizdan uzoqlashib qoldik. Davlatimiz mustaqillikka erishib, madaniy begnalashuvni bartaraf etishni boshladik.

Sotsiologiyadagi muhim begonalashuv hisoblangan sotsial begonalashuv insonlarni muloqatdan, bir-birlaridan uzoqlashishlari natijasida yuzaga keladi. Inson o’z mohiyatiga ko’ra ijtimoiy xususiyatga egadir. O’zaro faoliyat tufayli paydo bo’lgan ehtiyojlar asosida insonlar doimo bir-birlari bilan munosabatlarda, muloqotlarda bo’ladilar.

Ruhiy begonalashuv – bu insonning o’z mohiyatidan uzoqlashishidir. Bu muammoni nemis mutafakkiri Erix Fromm juda yaxshi ishlab chiqqan. Uning fikricha, inson mohiyati sotsial tuzilma tufayli rivojlandi. Sotsial tuzilma ta’siri ostidagi insonning o’z-o’zidan begonalashuvining har bir darajasiga ma’lum bir sotsial xarakter: dunyoparastlik, ekspluatatorlik, retseptiv (andozalik, qolip), bozorga oidlik xosdir.

 

 

 

 

 

 

9-MAVZU. SÎTSIÎLÎGIK TADQIQÎTLARNI TASHKIL ETISH VA UMUMLASHTIRISH- 2 soat

 

Råja:

1. Empirik sîtsiîlîgik tadqiqît, uning asîsiy bîsqichlari.

2. Sîtsiîlîgik tadqiqît dasturi va uning tarkibiy tuzilishi.

3. Empårik ma’lumîtlarni îlish usullari.

4. Sîtsiîlîgik ma’lumîtlarni tahlil qilish, umumlashtirish, õulîsa va amaliy tavsiyalar ishlab chiqish.

 

1. Sîtsiîlîgiya fanini empirik tadqiqît jarayonisiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Empirik so’zi qadimgi yunîncha bo’lib, tajriba ma’nîsini anglatadi. Empirik sîtsiîlîgik tadqiqît - yagîna dastur va uslubiyot bilan amaliy asîsda ijtimîiy hayot hîdisa va jarayonlar to’g‘risida îlingan empirik ma’lumîtlarni tahlil qilish, umumlashtirish, zarur amaliy takliflar, tavsiyalar ishlab chiqishdan ibîratdir. Unda ijtimîiy faktlarni izlash tasnif qilish muhim ahamiyatga ega.

Ijtimîiy fakt dåganda, ilmiy asîslangan, muayyan vaqt davîmida råal ijtimîiy vîqålikni alîhida jihatlarini tasnif qilish îrqali îlingan ma’lumîtlarga aytiladi.

Hîzirda, bîzîr munîsabatlariga o’tish jarayonida jamiyat hayotida ro’y bårayotgan muhim o’zgarishlarni,  kishilar o’rtasidagi munîsabatlarni amaliy sîtsiîlîgik tadqiqîtlarsiz ilmiy asîsda o’rganib bo’lmaydi. Jamiyatni ilmiy boshqarish dîimî amaliy tadqiqît natijalariga tayanmîg‘i zarur.

2. Empirik sîtsiîlîgik tadqiqît îb’åkti bo’yicha o’tkazilgan dastlabki tahlillar asîsida mavjud muammîni o’rganish dasturi ishlab chiqildi. Ilmiy dastur har qanday amaliy va nazariy sîtsiîlîgik tadqiqîtning dastlabki zarur hujjati hisîblanadi.

Dastur sîtsiîlîgik tadqiqît îb’åkti bo’yicha ishchi farazni tåkshirish qaratilgan, shuningdåk tadqiqît bo’yicha ilmiy faraz, bajariladigan asîsiy vazifalari va sîtsiîlîgik tadqiqît måtîdîlîgik asîsning bayonidan ibîrat. Dastur mazmuni haqida qisqacha ma’lumît bo’lishi annîtatsiya dåb ataladi.

Sîtsiîlîgik tadqiqît maqsadi turlicha bo’lishi mumkin. Masalan: muayyan ishlab chiqarish kîrõînasida måhnat unumdîrligini oshirishga qaratilgansîtsiîlîgik tadqiq qilish zarur bo’lsa, bunda asîsiy maqsad måhnat unimdîrligini pastligining asîsiy sabablarini aniqlash, mavjud shart-sharîitni o’zgartirishdan ibîrat bo’ladi, tadqiqîtning asîsiy vazifasi esa bålgilab îlingan maqsadni mazmunan, uslubiy va tashkiliy jihatdan yanada îydinlashtirib îlishdan ibîrat bo’ladi.

Sîtsiîlîgik tadqiqît prådmåti ijtimîiy mavjudlikning tadqiqîtchi tîmînidan maqsadli ravishda o’rganish uchun ajratib îlingan õîssalari, tîmînlari, munîsabatlari va jarayonlari tushuniladi.

Sîtsiîlîgik tadqiqît îb’åkti - ijtimîiy mavjudlikning ilmiy bilishjarayoniga jalb etilgan ma’lum sîhasi tushuniladi. Ba’zan esa sîtsiîlîgik tadqiqîtni îlib bîrish yoki tadqiqît îb’åktini to’laligicha qamrab îlish imkîniyati bo’lmaydi, balkitadqiqît îb’åktining aniq, chågarasi bålgilab îlinishi shart.

Dasturda aniq ko’rsatilishi zarur.

1) Empirik tadqiqît îb’åkti; 2) sîtsiîlîgik tadqiqît îb’åktini to’laligicha qamraydimi yoki uning ayrim jihatlarini tanlab îladimi? 3) Tanlîv asîsida îlib bîriladigan sîtsiîlîgik tadqiqît asîsi (ro’yõat tuzish, kartîtåka, sîtsiîlîgik harita).

Sîtsiîlîgik tadqiqît farazi.

Faraz bu - tadqiqît uchun boshlang‘ich nuqta bo’lib, kåyingi îlib bîriladigan amaliy sîtsiîlîgik tadqiqîtlarda ilgari suriladigan farazga bîg‘liq. Farazni ishlab chiqish, empirik ma’lumîtlarni to’plash va tahlil qilishdagi mantiqiy asîsni ishlab chiqish dåmakdir.

3. Empirik tadqiqît usullari.

Sîtsiîlîgik tadqiqît uslubiyoti - õususiy sîtsiîlîgik usullar majmui bo’lib, undan empirik matåriallarni to’plash va tizimlashtirish maqsadida fîydalaniladi. Sîtsialîgiyada usul sifatida umum sîtsiîlîgik printsiplari ham, ijtimîiy vîqålikdagi jarayonlar va hîdisalarni bilishdagi õususiy printsiplar va kînkråt usullar matåmatik-statistik usullar, sîtsiîlîgik aõbîrîtni yig‘ish usullari: kuzatish, so’rîqlar, ekspårimånt va boshqalar tushuniladi. Sîtsiîlîgik tadqiqît tåõnikasi - maõsus usullarning birligini anglatib, u yoki bu usuldan unumli va o’z o’rnida fîydalanishi ifîda qilinadi.

Sîtsiîlîgik tadqiqît jarayoni - tadqiqît tashkil qilish usuli, vîsitasi, barcha bilish va tashkiliy faîliyatining bajarib bårish jarayonini anglatadi.

Sîtsiîlîgik tadqiqîtlarda kuzatish usuli - dastlabki empirik ma’lumîtlarni yig’ish usuli bo’lib, muayyan maqsadga qaratilgan, îldindan puõta o’ylab, muntazam îlib bîriladigan, hissiy qabulga asîslangan bo’ladi. Bu usuldan fîydalanishning o’ziga õîs afzalligi shundaki, tadqiqotchi ma’lum darajada tadqiqît îlib bîrayotgan îb’åktidan mustaqil bo’ladi va unga bo’ysunmaydi. Undan îlinadigan ilmiy ma’lumîtlar îb’åktiv, õîlis va hayotiy bo’lishi bilan o’zining ilmiy qimmatiga egadir, låkin undan îlingan ma’lumîtlarda sub’åktiv jihatlar ham bo’lishi mumkin.

Kuzatish usulining o’ziga õîs yana bir jihati, uning muayyan darajada chågaralanganligi bo’lib, ko’pincha tadqiq etilayotgan vîqålikni qayta kuzatish imkîniyati bo’lmasligidadir va tadqiqîtchini qiziqtirgan savîl kuzatuvchining fikr va õukmini bilish juda qiyindir. Barcha hîllarda kuzatish hîzircha so’z bilan ifîdalanadi.

Sîtsiîlîgik tadqiqîtlarda so’rîv usuli.

So’rîv usuli yordamida boshqa hujjatli manbalarda uchramaydigan va boshqa sîtsiîlîgik tadqiqît usullari yordamida îlish mumkin. So’rîv usulidan dastlabki sîtsiîlîgik ma’lumîtlarni (aõbîrîtlarni) îlish uchun fîydalaniladi. So’rîv o’z õaraktåri bilan îg‘zaki yoki yozma ravishda bo’lishi mumkin.

Yozma ravishta ankåta o’tkazish kång tarqalgan so’rîv turi hisîblanadi. Chunki ankåta savîllari îrqali råpîndåntlardan îlinadigan javîblarni umumlashtirib guruhlantirish bilan tadqiq etilayotgan ijtimîiy muammî to’g‘risidagi jamîatchilik fikri îydinlashadi. Îlingan ma’lumîtlar qanchalik to’gri îb’åktiv va hayotiy ekanligi esa tadqiqîtchilar tîmînidan tuziladigan ankåta savîllarini qanchalik mîhirîna va savîdli ekanligiga bîg‘liq bo’ladi. Ankåtaga kiritilgan savîllar sîdda tushunarli va javîb bårishga qulay tuzilishi shart. Unda råsiîndånt õaraktåri, yoshi, kasbi, ma’lumît darajasi va ruhiy jihatlari hisîbga îlinmîg‘i lîzim. Ankåta o’tkazish jarayonlarini qanchalik to’g‘ri tashkil qilish muhim ahamiyatga egadir.

Intårv’yu - ikki asîsiy funktsiyani bajaradi: 1) muayyan vîqåa - õîdisa, jarayoni to’g‘risida ma’lumîtlar yig‘iladi; 2) Shu bilan birga, îb’åktga råspîndåntga intårv’yu îrqali ta’sir ko’rsatiladi.

Intårv’yuni bir nåcha guruhga ajratish mumkin:

1) Erkin intårv’yu bunda råspîndånt bilan uzîq, erkin tarzda suõbat o’tkaziladi.

2) Standartlashgan intårv’yu - îldindan råjalashtirilgan, muayyan mavzuning qat’iy bålgilangan dîirasidan chiqmaydigan turiga aytiladi.

3) Yarim standartlashgan intårv’yu esa qat’iy bålgilangan savîllardan tashqari, råspîndåntning yoki tadqiqît îb’åktining nîrasmiy jihatlarini îydinlashtirish, ular to’g‘risida qo’shimcha ma’lumîtlarga ega bo’lish maqsadida o’tkaziladi.

Sîtsiîmåtriya -kichik guruhlarni tarkibiy tahlil qilish usuli.

Sîtsiîmåtriya - lîtincha so’z bo’lib, «societas» jamiyat, «metron» - o’lcham ma’nîsini anglatib, kichik ijtmîiy guruhlardagi shaõslararî munîsabatlarini miqdîriy o’lchîvlar asîsida o’rganadi. Unda kishilarning o’zarî bir-birini õush ko’rish, yoqtirish va õush ko’rmasliga mayillari o’rganiladi.

Sîtsiîlîgiyada tajriba o’tkazish, (Ekspårimånt usuli)

Ijtimîiy ekspårimånt usulining asîsiy õususiyatlariga kuyidagilar kiradi: îb’åktiv råallik tizimiga ta’sir ko’rsatish; nisbatan ajratib îlingan ekspårimåntal îmilni tadqiq qilinayotgan îb’åktga nisbatan råjali asîsda qo’llash; uning îqibatlarini rejali nazîrat qilib bîrish; o’zgarish samaradîrligini ijîbiy va salbiy jihatlarini o’lchash.

Sîtsiîlîgiyada ekspårimånt asîsan 3 tipda îlib bîriladi: 1. Ekspîst - faktî ekspårimånt. Bunda ekspårimånt o’tmishdan hîzirgacha bo’lgan ijtimîiy hîdisalar tadqiqît îb’åkti qilib îlinganda o’tkaziladi. 2. Taqqîslash tamîyiliga asîslangan ekspårimånt. Bu tipda hîzirgi davr ijtimîiy jarayonlari tadqiqît îb’åkti qilib îlingan bo’ladi. 3. Prîåktli ekspårimånt, Hîzirdan kålajakka yo’naltirilgan bo’ladi.

Har qanday sîtsiîlîgik vazifani faqat birgina tadqiqît usuli yordamida bajarib bo’lmaydi. Ulardan kîmplåks fîydalanish zarur. Jamiyat hayotini sîtsiîlîgik o’rganishda matåmatik usullarning o’rni ham kattadir. Matåmatik usullar ishtirîkisiz sîtsiîlîgik tadqiqît îlib bîrib bo’lmaydi. Ayniqsa Hîzirgi zamîn EÕM (elåktrîn hisîblash mashinasi) va kîmpyutår tåõnîlîgiyasidan ijtimîiy hayot sîhasini o’rganishda qo’llanilishi matåmatik usullarining ahamiyati yanada oshirmîqda.

. Hujjat o’z såmantiq ma’nîsiga ko’ra isbît etish mazmunini ifîdalîvni so’zdir.

Hujjat usuli tariõiy adabiyotlarda kång ko’llanilgan. Abu Rayhîn Båruniyning «Qadimiy õalqlardan qîlgan yodgîrliklar» kitîbida ko’pdan-ko’p yozma manbalardan kång fîydalaniladi.

Hujjat - mîddiy matårial manba hisîblanib, vîqåa va faktlar õususidagi ma’lumîtlarni o’zida ifîdalaydi.

Hujjatda insîn åki jamîa fikri åzma va boshqa bålgilarda namîyon etilgza bo’ladi. Hujjat sifatida turli fîrmulalar, jadvallar, ramziy bålgilar bo’lishi ham mumkin. Bunday shartli bålgilar muayyan ma’lumîtga ega kishilar tîmînidan o’qiladi.

 

 

 

Ñåìèíàð ðåæàëàðè:

 

1-mavzu: Sîtsiîlîgiya FAN SIFATIDA – 2  soat 

 

Reja:

 

1. Antik davrda jamiyat to’g’risidagi qarashlar va o’rta asr sharq mutafakkirlarining ijtimoiy qarashlari.

2. Sîtsiîlîgiyaning fan sifatidagi asîsiy rivîjlanish bîsqichlari.

3. XX asr sîtsiîlîgiyasi va O’zbåkistînda sîtsiîlîgiya fanining rivîjlanishi.

4. Sotsiologiyaning fanlar tizimida tutgan o‘rni

 

2-MAVZU: SÎTSIÎLÎGIYA STRUKTURASI – 2 soat

 

Råja:

4.      Struktura tushunchasi va sotsiologiyaning strukturaviy tarkibi.

5.      Sîtsiîlîgiyaning tarkibiy tuzilishi.

6.      Nazariy va amaliy sîtsiîlîgiya.

 

 

3-MAVZU.  JAMIYAT YAXLIT TIZIM SIFATIDA -  2 soat

 

Råja:

 

1.      “Jamiyat” tushunchasi va“Ijtimoiylik” tushunchasi.

2.      Farovonlik va iste’mol qilish jamiyati.

3.      Ochiq va yopiq jamiyatlar.

4.      Postindustrial jamiyat

 

 

 

4-MAVZU.  SOTSIAL GURUHLAR VA SOTSIAL INSTITUTLAR -  2 soat

 

Råja:

 

1. Ijtimoiy guruh tushunchasi va uning asosiy belgilari.

2. Ijtimoiy guruh turlari.

3. Ijtimîiy institutlar haqida tushuncha.

 

 

5-MAVZU.  SHAXS SOTSIALOGIYASI VA DEVIANT XULQ-ATVOR -  2 soat

 

Råja:

 

1. Sotsiologiyada shaxs tushunchasi.

2. Ijtimoiy me’yor va uning jamiyatda tutgan o’rni.

3. Ijtimoiy deviantlik va deviant xulq-atvor.

4. Deviant xulq-atvor turlari.

 

 

6-MAVZU: JAMIYAT SOTSIAL STRUKTURASI VA STRATIFIKATSION JARAYONLAR- 2 soat

 

Råja:

1. Ijtimîiy stratalar nazariyasi va uni o’rganish tariõidan.

2. Ijtimîiy stratalar kîntsåptsiyasining ilmiy asîslari.

3. Ijtimîiy stratifikatsiya tushunchasi.

4. Ijtimoiy mobillik tushunchasi va ijtimoiy mobillik turlari.

 

7-MAVZU: IJTIMÎIY TARAQQIYOTSÎTSIÎLÎGIYASI- 2 soat

 

Råja:

 

1. Sotsiologiyada ijtimoiy o’zgarish va taraqqiyot tushunchalari.

2. Ijtimoiy taraqqiyot shakllari.

3. Umumjahon taraqqiyotining dolzarb muammolari.

4. O’zbekistonda amalga oshirilayotgan islohotlar. Jamiyat taraqqiyotining “O’zbek modeli”.

 

 

8-MAVZU: ARMIYA VA HARBIY FAOLIYAT SOTSIOLOGIYA –  2 soat

Råja:

 

3.      Armiya ijtimoiy hodisa va ijtimoiy institut sifatida

4.      Harbiy faoliyat va ijtimoiy munosabatlar  turlari.

3.Sotsial birdamlik va unng ko’rinishlari.

4.  Harbiy faoliyat inson faoliyatini o'ziga xos turi sifatida

 

 

 

9-MAVZU. SÎTSIÎLÎGIK TADQIQÎTLARNI TASHKIL ETISH VA UMUMLASHTIRISH- 2 soat

 

Råja:

1. Empirik sîtsiîlîgik tadqiqît, uning asîsiy bîsqichlari.

2. Sîtsiîlîgik tadqiqît dasturi va uning tarkibiy tuzilishi.

3. Empårik ma’lumîtlarni îlish usullari.

4. Sîtsiîlîgik ma’lumîtlarni tahlil qilish, umumlashtirish, õulîsa va amaliy tavsiyalar ishlab chiqish.

 

 

 

 

 

 

SOTSIOLOGIYA FANIDAN TAYANCH SO’Z VA IBORALAR

 

Aa

Axloq - ijtimoiy ong shakllaridan biri, sotsial tartib-qoida bo’lib, bu tartib qoida ijtimoiy hayotning istisnosi hamma sohalarida kishilarning xatti-harakatini  tartibga  solib turadi. Axloq ommaviy faoliyatning tartibga solishning boshqa shakllaridan o’z talablarining asoslanishi va amalga oshirilishi bilan farqlanadi.

Axloq - u yoki bu ijtimoiy guruhlar va jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlarni nazorat qilish va tartibga solish vazifasini bajaruvchi ijtimoiy institut, me'yorlar, baholar, xulq-atvor namunalari tizimi.

Anomiya - ma'lum bir jamiyatda turli isloxotlar (iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va x.k.) davrida yuzaga keladigan, jamiyatda o’rnatilgan  me'yorlarning yangi talablarga javob bera olmay qolishi hamda yangi me'yorlarning jamiyat a'zolari tomonidan turlicha tushunilishi natijasida yuzaga keladigan, o’ziga xos ommaviy ravishda noto’gri talqin etilishi. Buning natijasida, bitta jamiyat a'zolari tomonidan bir xil hodisalar turlicha, xatto qarama-qarshi munosabatlar yuzaga keladi.

Avtoritarizm - boshqaruvning tazyiqiy uslublar bilan ifodalanuvchi davlat tizimi.

Adaptasiya - insonning yangi faoliyat sharoitlariga, ma'lum bir ijtimoiy guruhlardagi munosabatlar tizimiga moslashuvi.

An'analar - uzoq vaqt davomida avloddan-avlodga o’tkazib beriladigan va ma'lum jamiyatlarda

ijtimoiy guruhlarda saqlanib boradigan ijtimoiy va madaniy meros elementlari.

 

Bb

Bashorat - ma'lum bir dalillarga asoslangan holda biron-bir jarayon rivojlanishi yo’nalishlarini oldindan ilmiy tarzda ko’ra bilish.

Birlamchi guruh - asosan individning birlamchi ijtimoiylashuv jarayoni va uning boshqa guruhlarga tortilishini ta'minlovchi kichik guruhning ko’rinishlaridan biri.

Bandlik  (axolining  bandligi)  -  aholining  ijtimoiy  ishlab  chiqarishga jalb etilganligini ifodalovchi ijtimoiy-iqtisodiy kategoriya.

Boshqaruv - tashkilot maxsus organining funksiyasi bo’lib, eng kam vositalr (vaqt, kuch, zahiralar) sarflab, eng yuqori natijaga erishish bo’yicha aniq tashkil etilgan faoliyat.

Byurokratiya – to’rachilik, o’z faoliyatiga ko’ra rollarning pogonali tarzdagi (yuqoridan quyiga)

tartibiga va qat'iy qoida-marosimlarga asoslanuvchi boshqaruvning ko’rinishi. Byurokratiya shuningdek bevosita jamiyat boshqaruvi funksiyasini bajaruvchi ijtimoiy qatlam xisoblanadi va u quyidagilar bilan ifodalanadi: 1) hokimiyatni amalga oshiruvchi xizmatchilarning imtiyozli qatlamining mavjudligi; 2) ijro hokimiyatining qonun chiqaruvchi xokimiyat bilan nomutanosib faoliyat yuritishi; 3) boshqaruvning qiyofasiz (mas'uliyatsiz) tizimi; 4) nazorat funksiyalarining ijro uchun ma'sul Shaxslarga berib qo’yilishi; 5) xizmat yuzasidan tobelik tizimining vujudga kelishi, faoliyat shaklining faoliyat mazmuniga nisbatan ustuvor bo’lib qolishi.

Vv

Verbal xujjatlar taxlili - xujjat manbalaridan axborot olish uslubi.

Verifikasiya - ilmiyxulosalarninghaqqoniyliginiempiriktekshirishorkalio’rnatishjarayoniniifodalovchimetodologiktushuncha. Verifikasiyafaniningnazariyxulosalarinikuzatilyotganob'ekt, tadqiqotbilantaqqoslashorqalitekshiribko’rish, tajribadatasdiqlashbilanifodalanadi.

 

Gg

Gipoteza - ilmiy taxmin, bashorat. Sosiologik tadqiqotlar o’tkazishdan oldin bo’lajak natijalarning qanday bo’lishini empirik tekshirish uchun qilinuvchi ilmiy taxmin.

Guruhiy birdamlik   -   shaxslararo aloqalarning   guruh  hayotiy faoliyatining vorisiyligini va barqarorligini ta'minlashga xizmat qiluvchi mustaxkamligi.

Guruhiy mutanosiblik- guruh hamjixatligining ijtimoiy-ruxiy ko’rsatkichi bo’lib, unda guruh a'zolarining o’zaro nizolarsiz muomala qilishi va muvofiqlik imkoniyatlari aks etadi.

 

Dd

Demografiya - ahloqshunoslik to’grisidagi fan. Demografiya axolining barcha tabaqa va guruhlarini son va sifat jihatidan o’rganadi. Bu yerda asosan tug’ilish, o’lim, nikoh, ajrim, migrasiya jarayonlari hamda ularga ta'sir qiluvchi omillar o’rganiladi.

Deviantlik - ma'lum bir jamiyatda o’rnatilgan ijtimoiy me'yorlarni (qonunlar, urf-odatlar, axloqiy hamda diniy me'yorlar va boshqalar) mazkur jamiyatning ayrim a'zolari tomonidan buzilishi. Jamiyat taraqqiyotiga xizmat qiluvchi progressiv yangilik yaratish jarayonlaridan farq qilib, deviantlik faqat salbiy mazmun kasb etib, jamiyat taraqqiyotiga to’siq bo’ladi.

Deviant xulq-atvor - ijtimoiy deviantlikni keltirib chiqaruvchi xulq-atvor.

Ee

Etakchi - guruhning hal qiluvchi vaziyatlarda uning uchun mas'uliyatli qarorlar qabul qilish huquqini tan olgan a'zosi; biron-bir jamoada katta obro’-e'tibor va ta'sirga ega bo’lgan shaxs; siyosiy partiya, jamoat tashkiloti va h.k.ning boshlig’i, rahbari.

Yetakchilik - individ xatti-harakatining guruh yetakchisi roliga mos keluvchi qobiliyatlari, sifatlarining namoyon bo’lishi. Yetakchi xili esa ijtimoiy tuzim tabiati, guruh hususiyati va muayyan-tarixiy vaziyatga bog’liq.

 

Jj

 

Jamiyat - insonlarning barcha o’zaro harakatalari uslublari va bir-biridan har tomonlama bog’liqligi ifodalanadigan birlashmalarning yig’indisi.

Jamoa - umumiy doimiy yashash joyiga ega bo’lgan, kundalik hayotlarida bir-biriga bog’liq bo’lgan va umumiy iqtisodiy hamda ijtimoiy extiyojlarini qondirish uchun faoliyat ko’rsatuvchi insonlar majmuasi.

Jamoatchilik fikri - ijtimoiy ongning o’ziga xos dinamik namoyon bo’lishi. Jamoatchilik fikrida

ijtimoiy guruhlarning ijtimoiy mavjudlikning sezilarli qiziqish uyg’otuvchi muammolariga nisbatan fikr-mulohazalari verbal va noverbal shaklda, oshkora va yashirin munosabati ifoda etadi. Jamoatchilik fikri, shuningdek, axolining ko’pchilik qismi rioya etuvchi tasavvurlar, fikr-muloxazalar va xulosalar majmuasi bo’lib, u barcha ijtimoiy birliklarda - oila yoki mahallada, kichik qishloqda yoki katta shaharda va umuman jamiyatda ham mavjuddir hamda insonlarning ijtimoiy xatti-harakatlariga, faoliyatiga kuchli ta'sir ko’rsatishi bilan ifodalanadi.

Zz

Zardushtiylik - Xorazmda milloddan avvalgi 7 asrda paydo bo’lgan yakka xudolikka asoslangan din. Ushbu dinning paygambari Zardo’sht nomi bilan atalgan diniy ta'limotga ko’ra dunyo ikkita oliy ruh - yaxShilik timsoli Axura Mazda hamda yovuzlik timsoli Anxra-Manyu o’rtasidagi doimiy kurashdan iborat. Hozirgi kunda bu din tarafdorlari Hindiston va Eronda mavjud.

Ii

Ijtimoiy guruh - individlar majmui. Ijtimoiy guruhga mansub individlar ushbu guruhga mansub har bir a'zoning boshqalariga nisbatan mo’ljali asosida o’zaro harakat qiladi.

Ijtimoiy maqom(status) - individning ijtimoiy munosabatlar tizimidagi xolati, ahvoli. Ijtimoiy maqom - individ, guruh va ijtimoiy institutning ijtimoiy munosabatlar tizimidagi ma'lum me'yorlar majmuasi bilan mustahkamlanib qo’yilgan nisbiy holati hamdir.

Ijtimoiy jarayon - individ, ijtimoiy institutlar, guruhlarning ijtimoiy holati yoki turmush tarzining  o’zgarishi  yo’nalishini  ifodalovchi  barqaror  harakatlar, o’zgarishlar, xatti-harakatlari holatlarining majmuasi.

Ijtimoiy vazifa (funksiya) - 1) u yoki bu ijtimoiy sub'ektning (individ, oila, ijtimoiy guruh, ijtimoiy institut) bajaradigan ijtimoiy yuklamalari; 2) jamiyatning ma'lum bir ijtimoiy mavqeini egallagan shaxslarga nisbatan qo’yadigan talablar majmui.

Ijtimoiy xamkorlik (o’zaro harakat) - ijtimoiy faoliyat yurituvchi individ yoki guruhning boshqa shu kabi individ yoki guruhlarning jismoniy yoki fikriy o’ramidagi holati va shu vaziyatdagi xatti-harakati. Bunday o’zaro harakat sharoitida tomonlardan har biri o’z harakatlari uchun rag’batni oshirishga va zararni kamaytirishga urinadi.

Ijtimoiy me'yor - 1) mavjud ijtimoiy sharoitlar uchun maqbul ravishda rivojlanishi uchun belgilangan me'yorlar guruhi ko’rsatkichi; 2) ijtimoiy rivojlanishning ijtimoiy xodisa, jarayonning tadrijiy kechish yo’liga mosligi; 3) zarur birgalikdagi xulq-atvor, hatti-harakatga nisbatan talablar, shartlar va istaklar.

Ijtimoiy birdamlik - ijtimoiy hamjixatlik bilan ifodalanuvchi ijtimoiy xolat. Mehnat taqsimotidan kelib chiquvchi ijtimoiy birdamlik ijtimoiy integrasiyaning muhim elementi hisoblanadi.

Ijtimoiy dinamika - jamiyatning muntazam ravishda muayyan kuchlar ta'sirida taraqqiy etishi va ijtimoiy hayot voqealarining o’zgarib borish jarayonlari.

Ijtimoiy infrastruktura - ijtimoiy hayotning barcha sohalarida, shu jumladan, ijtimoiy-maishiy 

sohada inson hayoti  va  faoliyatini  oqilona  tashkil  etishni ta'minlovchi moddiy elementlarning mustaxkam majmuasi.

axamiyatga molik alohida voqea.

 

Kk

 

Katta guruh - katta miqdordagi  a'zolarga ega bo’lgan, turli aloqalar xillariga asoslangan ijtimoiy guruh.

Kontent-tahlil - sosiologik axborot mazmunini xujjatlar asosida miqdoriy va sifat jihatdan o’rganish uslubi.

Korrelyasiyali tahlil – o’rganilayotgan ob'ektlar belgilari orasidagi statistic aloqalarni o’rganishda qo’llaniladigan matematik tartib-qoidalar.

 

Ll

 

Latentlik – ko’zga tashlanmaydigan, yashirin jarayon (masalan, sud statistikasida va amaliyotida qayd qilinmagan yashirin jinoyatchilik).

Legitimlashtirish - biron-bir qonun, vakolatni qonuniyligini tan olish yoki tasdiqlash. Legitimlashtirish biror-bir ijtimoiy muassasaning qonuniy kuchga ega bo’lishida ifodalanadi.

 

 

 

Mm

 

Matrisa - sosiologiyada jadval (matrisa) ko’rinishidagi modellar yordamida ijtimoiy tuzilmalarni qayd etish.

Monitoring - sosiologiyada: maxsus nazorat asboblari yordamida zarur daraja va shartlarda saqlanishi zarur bo’lgan ma'lum bir ijtimoiy parametrlarni (masalan, jamoatchilik fikrini) doimiy nazorat qilish.

Makrososiologiya - katta ijtmoiy guruhlar  va tizimlarni  (masalan,  jamiyat, sivilizasiya va h.k.) jarayonlarni, harakatlarni va xodisalarni, shuningdek, guruhlarni o’rganishga qaratilgan tadqiqot yo’nalishi.

Marginal Shaxs - ijtimoiy jihatdan normal xolatda bo’lmagan shaxs. Bunday shaxs ikki va undan ko’p madaniy tizimlar o’rtasidagi chegarada oraliq xolatni egallaydi, qisman har biriga singgan bo’ladi, ammo xech biriga to’liq mansub bo’lmaydi.

Mentalitet - individ yoki ijtimoiy guruhning, millatning o’ziga xos tafakkur tarzi, voqelikni ma'lum bir tarzda tushunishi va birgalikda harakat qilishga tayyorgarligi va moyilligi.

Migrasiya  -  individlar  yoki  ijtimoiy  guruhlarning  doimiy  yashash  joylarini o’zgartirish jarayoni bo’lib, u boshqa jugrofiy xudud yoki mamlakatga ko’chib o’tishda ifodalanadi.

 

Oo

 

Omma - ko’pchilikning tasodifan bir joyda ma'lum bir vaqt mobaynida to’planishi bo’lib, unga

xis-tuyg’ular ta'sirining katta kuchiga egaligi xosdir.

Ommaviy madaniyat - ommaviy iste'molga mo’ljallab madaniy qadriyatlarni ishlab chiqish bo’lib, u industrial jamiyatlarga xosdir. Ommaviy madaniyat barcha odamlarga qaratilgan bo’lib, muttasil ravishda kundalik hayot uchun ishlab chiqiladi va u ommaviy aloqa va muomala vositalari faoliyatida yorqin namoyon bo’ladi.

 

Pp

Pozitivizm - falsafiy yo’nalishlardan biri bo’lib, ushbu yo’nalish vakillari konkret (empirik) fanlarni chinakkam, haqiqiy bilimining birdan-bir manbai deb e'lon qiladi. Pozitivizmning asoschisi O.Kont hisoblanadi va fanga "pozitivizm" terminini ham aynan u kiritgan.

 

Rr

Reprezentativlik - tanlash sig’imining o’rganilayotgan (general) sig’im xususiyatini aks ettirish xossasi.

Ss

So’rov - fransuz tilidan olingan bo’lib, biron-bir narsani aniqlash degan ma'noni anglatadi. Sosiologiyada so’rash usullari muayyan aholi guruhlariga savollar vositasida murojaat qilish orqali birlamchi ma'lumotlarni to’plash manosini anglatadi. So’rash usullarining yozma (anketa), og’zaki (intervyu), hamda sirtdan (pochta, telefon va matbuot orqali) ma'lumotlar to’plash shakllari mavjud.

Stratifikatsiya - jamiyat tuzilmasi va alohida qatlamlarini, ijtimoiy tabaqalanish belgilari tizimini  ifodalovchi sosiologik tushuncha.

Sosial - jamiyat hayotining turli tomonlarini belgilash uchun xizmat qiluvchi tushuncha. "Sosial" atamasi ko’pincha bir necha ma'noda ishlatiladi: 1) butun jamiyatga nisbatan; 2) jamiyat hayotining iqtisodiy, siyosiy, ma'naviy jihatlari bilan bir qatorda uning bir jihatini ifodalash ma'nosida;  3)  kishilar hayotiy faoliyatining birgalikda va sub'ektiv mohiyatidan va ularning ijtimoiy xolatidan kelib chiquvchi sifat.

Struktura-funksional tahlil - ijtimoiy tizimlarni tadqiq qilish usuli. Ijtimoiy hayot turli shakllarining struktura-funksional taxlili ijtimoiy tizimlarda tuzulmalarni tashkil etuvchi tizimlarni va ularni bir-biriga nisbatan rolini (funksiyasining) ajratib ko’rsatish asosida quriladi. Sosiologiyada struktura-funksional tahlil dastlab T.Parsons hamda R.Merton asarlarida ishlab chiqilgan.

Tt

Turmush tarzi - konkret-tarixiy, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarga xos bo’lgan insonning individual va jamoaviy hayot faoliyati usuli, shakli va shart-Sharoitlari.

Ta'lim  -  individning jamiyat hayotining turli sohalariga jamiyatda mavjud madaniyatga tayyorlash va moslashtirish vazifasini bajaruvchi ijtimoiy institut.

Tanlash - 1) sosiologik tadqiqotning bevosita o’rganilishi kerak bo’lgan ob'ektiv elementlarining majmuasi; 2) ob'ekt elementlarini, ommaviy sosiologik tadqiqotlarda qo’llaniladigan kuzatuv va o’rganish birliklarini saralab olish uslublari, usullari va tartib-qoidalarining majmuasi.

Tanlash (jarayon sifatida) - tadqiqotning butun bir ob'ektini (mamlakatning butun aholisi, barcha oilalar, maktablar) tashkil qiluvchi ko’pgina birliklardan (odamlar, oilalar va h.k.) ma'lum  birliklari sonini tanlab olish.

Uu

Urbanizasiya - jamiyat rivojida shaharlar mavqei va rolining oshib ketish jarayoni.

 

Ff

Fenomenal sosiologiya - tushunarli sosiologiya ko’rinishlaridan bo’lib, jamiyatni individlarning

doimiy ma'naviy xamkorligi natijasida paydo bo’luvchi hodisa sifatida ko’radi.

 

Hh

Hayot tarzi - odamlarning ma'lum ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy sharoitlarda shakllangan hayotiy faoliyat uslubi bo’lib, ularning muomalasi, xulq-atvori va tafakkur tarzida namoyon bo’ladi.

Hayot  darajasi  - hayot   sifatiga nisbatan odamlarning moddiy ehtiyojlarini qondirishning miqdor va sifatini ifodalovchi tushuncha.

 

Ee

Elita - har qanday ijtimoiy tuzilmaning boshqaruv, madaniyat, fanni rivojlantirish funksiyalarini

amalga oshiruvchi oliy, imtiyozli qatlami. Elita haqidagi nazariyalar dastavval Platon, Niso’e qarashlarida bayo’n qilingan bo’lib, XX asr boshlarida V.Pareto, G.Moska, Mixels ta'limotida tizimli bir ko’rinishga ega bo’ldi. Hozirgi g’arb sosiologiyasida elita turli xil ko’rsatkichlarga ko’ra olib qaraladi. Bunda elita hokimiyatga yo’nalgan, siyosiy jihatdan eng faol odamlar (Moska), jamiyatda eng ko’p obro’, maqom, boylikka ega bo’lgan, ommaga nisbatan aqliy va axloqiy ustunlikka ega odamlar (X.Orgeta-i-Gasset), jamiyatning noijodiy ko’pchiligidan farq qiluvchi ijodiy qismi (Toynbi), eng malakali mutaxassislar, menejerlar va boshqaruv tizimidagi oliy xizmatchilar (texnologik detorminizm) kabi izohlanadi. Hozirgi zamon sosiologiyasida elita nazariyasi Mills, Rasmen, Bell qarashlarida o’z ifodasini topgan. Ijtimoiy institutlar - insonlarning  o’zaro faoliyatini tashkil etishning mustahkam Shakli. Ijtimoiy institutlar jamiyatda tashkiliy, tartiblovchi, boshqaruv va tarbiyaviy funksiyalarni amalga oshiradi.

 

Ss

Sivilizasiya- jamiyat rivojidagi bosqich, mehnat taqsimoti bilan bog’liq ijtimoiy va madaniy rivojlanish darajasi.

 

 

 

 

 

 

 

 


1 Tulenov J., G'ofurov Z., Falsafa. -T.: O'qituvchi, 1997, 60-61

1 Aliqoriyev N.S va boshqalar  Umumiy sotsiologiya . - T.: ToshDU, 1999

2 Entoni Giddens. Sotsiologiya Toshkent Sharq nashriyoti 2002. -792-793-betlar  

[1] Entoni Giddens. Sotsiologiya Toshkent Sharq nashriyoti 2002.  - 94-96-áåòëàð

[2] O’sha asar. -103-104- áåòëàð

[3] Falsafa: qomusiy lug’at (Tuzuvchi va mas’ul muharrir Q.Nazarov). – T.: “Sharq” NMAK Bosh tahririyati, 2004. 380-bet.

[4] O’sha erda.

1Aliqîriåv N. S. va boshq. Umumiy sîtsiîlîgiya. -T.: Univårsitåt,1999

1 Òaäåâîcÿí  Ý. Ñîöèîëîãèÿ, Ó÷åáíîå ïîñîáèå: -Ì.: çíàíèå.1999  c 163-167.

[5]Karimov I.A. O'zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. I jild. T.: “O’zbekiston”, 1996.

[6]Karimov I.A. O'zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. I jild. T.: “O’zbekiston”, 1996.