Î’ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
AKT sohasida KT fakulteti
“Gumanitar fanlar” kafedrasi
“Siyosatshynoslik.O’zDJQN va A”
fanidan uslubiy ko’rsatma
(maxsus fakultet yo’nalishi uchun test savollari va tayanch iboralar)
Toshkent - 2016
Kirish
O’zbekiston Respublikasi mustaqillik tufayli demokratik jamiyat qurishni asosiy maqsad qilib belgilab oldi. Milliy ma’naviy merosimizga, milliy davlatchilik sohasidagi qadriyatlarimizga tayangan holda o’ziga xos va mos taraqqiyot yo’lini tanladi hamda fuqarolik jamiyati qurilishi bilan bog’liq vazifalarni aniqlab oldi. O’zining ma’naviy qadriyatlariga, merosiga tayanmagan, uni hisobga olib umumbashariy qadriyatlar , tamoyillar bilan uyg’unlashtira olmagan jamiyatni haqiqiy demokratik jamiyat deb bo’lmaydi.
Darhaqiqat, demokratik prinsiplar ,qadriyatlar va institutlar hayotimizning barcha sohalariga tobora ko’proq kirib bormoqda. Mamlakatimiz rahbari ta’kidlaganidek , “har bir kishi o’z mamlakatining fuqarosi ekanligini his qilishi, uning o’ziga berib qo’yilgan huquq va erkinliklariga ongli munosabatda bo’lishi va qadrlashi , mashaqqatli mehnat bilan qo’lga kiritilgan demoktratik qadriyatlarni asrab-avaylashi va himoya qilishi g’oyat muhim[1]. Bu esa taabiiyki , fuqarolardan yuksak siyosiy savodhonlikni talab qiladi.
Yuqoridagi zarurat tufayli O’zbekiston oliy ta’lim tizimida “Siyosatshunoslik . O’zDJQN va A” fanini yanada rivojlantirish , bu fanni o’rganish va o’rgatish ishlarini jahon standartlari darajasiga ko’tarish uchun keng qamrovli ishlar olib borilmoqda . Ushbu yo’nalishdagi sa’y -harakarlar samarasi o’laroq bugungi talaba so’nggi yillarda ko’plab chop etilgan darslik, ma’ruza kurslari va o’quv qollanmalaridan foydalanmoqda .
Shu jumladan ushbu test topshiriqlari ham maxsus fakultet talabalari uchun “Siyosatshunoslik . O’zDJQN va A” fanidan ishchi dastur asosida tayorlangan bo’lib , u talabalarga fanni mustahkam o’zlashtirishga , ular duyoqarashida sog’lom siyosiy immunitetni shakllantirishga , O’zbekiston jamiyati to’g’risida ,uning ijtimoiy-iqtisodiy ,siyosiy va ma’naviy hayotini erkinlsahtirish , demokratiyalashishi bilan bog’liq yo’nalishlar hamda unga erishish mexanizmlari to’g’risida yaxlit tasavvurga ega bo’lishlariga imkoniyat beradi .
“Siyosatshunoslik . O’zDJQN va A” fanidan tayyorlangan ushbu test topshiriqlari maxsus fakultet talabalariga seminar mashg’ulotlarida foydalanishlari uchun tavsiya etiladi
“SIYOSATSHUNOSLIK. O’zDJQN va A” fanidan test topshiriqlari
1. Siyosatshunoslik fani-
A) Jamiyatning siyosiy hayoti va siyosiy munosabatlarini hamda jahon siyosatining namoyon bo’lish yoki ta’sir etish xususiyatlarini o’rganadigan fan
B) Jamiyatning rivojlanishi haqidagi fan
S) Siyosiy munosabatlarni o’rganadigan fan
D) Siyosiy faoliyatni o’rganadigan fan
E) Siyosiy hayot va siyosiy munosabatlarni o’rganadigan fan
2. Aristotel fikricha, boshqaruvning “to’g’ri” shakllari nimalardan iborat?
A) Demokratiya, oligarxiya, tiraniya
B) Monarxiya, aristokratiya, politiya
S) Respublika, polis,demokratiya
D) Teokratiya, aristokratiya, politiya
E) Polis, tiraniya
3. Suqrotdan keyin falsafiy va siyosiy-huquqiy fikr tarixida muhim rol o’ynagan mutafakkir?
A) Aristotel B) Avgustin
S) Aflotun D) Konfutsiy
E) Pifagor
4. “Davlat - katta oiladir” degan fikr kimga tegishli?
A) Aristotel
B) Suqrot
S) Abu Nasr Forobiy .
D) Konfutsiy
E) A.Navoiy
5. Konfutsiy odamlarni ijtimoiy kelib chiqishiga ko’ra qaysi qatlamga ajratgan?
A) Har qanday bilimga tug’ilishdan ega; bilimlarga o’qish-o’rganish jarayonida ega bo’lganlar; bilimlarni qiyinchilik bilan o’zlashtiruvchilar; bilim olishga intilmaydiganlar
B) Aslzodalar, dehqonlar, harbiylar, savdogarlar
S) Aslzodalar, hisobchilar, harbiylar
D) Donolikka salohiyati borlar- faylasuflar, jangarilikka moyil bo’lganlar- jangchilar, yaratuvchanlikka qobilyatlilar- yaratuvchilar.
6. Qadimda qayerda hukmdorga hokimiyatning ilk manbai sifatida qaralgan?
A) Qadimgi Misrda
B) Qadimgi Hindistonda
S) Mesopotamiyada
D) Yunonistonda
E) AB javoblar to’gri
7. «Cherkovga bo’ysunmay shayton izmidan yurganlar qurgan dunyoviy davlat qasoskorlar to’dasidan farq qilmaydi» degan g’oya kimga tegishli?
A) Avgustin B) Aflotun
S) Konfutsiy D) Pifagor
E) Demokrit
8. Platon davlat boshqaruvining qaysi shakllarini ma’qullagan ?
A) Monarxiya, demokratiya, aristokratiya
B) Monarxiya, demokratiya, politiya
S) Monarxiya, aristokratiya
D) Oligarxiya, demokratiya, aristokratiya
E) To’gri javob yo’q
9. Aristotel kishilarni qaysi tabaqalarga ajratadi?
A) Askarlar, aslzodalar, shoxlar
B) Eng boy, o’rtacha boy, eng kambag’al tabaqa
S) Aslzodalar, kambag’allar, suvoriylar
D) AB javoblar to’gri
E) Aqliy, jangarilik, yaratuvchilik qobiliyati egalari
10. Siyosiy hokimiyat ...
A)Jamiyat va davlat hayotini bir butunligicha qamrab oladi,uni yo’naltiradi hamda tartibga soladi,hokimiyatning boshqa korinishlarini birlashtiradi
B) Jamiyat va davlat hayotini tartibga solish, boshqarish
S) Inson irodasini buysundirish
D) Jamiyatning biron-bir sohaga qaratilgan davlat siyosati
E) Boshqarish
11. Davlat hokimiyatining mohiyati?
A) Fuqarolarga maxsus muassasalar orqali ta’sir etuvchi va ko’rsatmalari muayyan hududda yashaydiganlar uchun majburiy bo’lgan siyosiy institutlar shaklidir
B) Bir sub’ektning boshqa bir sub’ektga ta’sir etish qobiliyati
S) Ijro etuvchi vazifasini amalga oshirishidir
D) Boysindirishdir
E) AS javoblar to’gri
12. Siyosiy partiyalar faoliyatining bosh maqsadi nimadan iborat?
A) Hokimiyatni qo’lga kiritishdan
B) Jamiyatda rahbarlikni amalga oshirishdan
S) Jamiyatni iqtisodiy,siyosiy va ma’naviy jihatdan rivojlantirishdan
D) Moddiy jihatdan ustunlikka erishishdan
E) Jamiyatda obro’-e’tiborga erishishdan
13. Ijtimoiy- ommaviy jamoat tashkilotlari deb?
A) Ma’lum maqsadni amalga oshirish uchun uyushgan bir guruh kishilar yigindisi
B) Ijtimoiy jihatdan zarur bo’lgan maqsadlarni amalga oshirish uchun
fuqarolar tomonidan ixtiyoriy tuzilgan uyushma
S) Jamiyat siyosiy hayotiga ta’sir etish maqsadida birlashgan fuqarolar uyushmasi
D) Mamlakatda iqtisodiy barqarorlikni ro’yobga chiqarishni ko’zlab tuzilgan birlashmalar hisoblanadi
E) To’gri javob yo’q;
14. Siyosiy madaniyatning asosiy tarkibiy qismini nima tashkil qiladi?
A) Siyosiy ong
B) Siyosiy qadiryatlar
S) Siyosiy xulq-atvor
D) Siyosiy ramzlar, siyosiy tajriba
E) Barcha javoblar to’g’ri
15. «Respublika» degan so’z qaysi tildan olingan va uning asl mazmuni nimani anglatadi?
A) Yaxudiycha ’’Xalqlar podshosi”
B) Misrcha ”Quyosh shu’lasi”
S) Eroncha “Oltin suv”
D) Yunoncha “Umumiy ish”
E) Lotincha “Xalq kengashi”
16. Sobiq ittifoq davrida siyosatshunoslik fanini o’rgatishdagi kamchiliklar nimalardan iborat edi?
A) Bu fanni o’rganishga qiziqish bo’lmagan
B) Kamchiliklar deyarli bo’lmagan
S) Mafkura talablariga zid kelmaydigan ayrim jihatlarigina o’rgatilgan
D) Fanni o’rgatishda ayrim tashkiliy kamchiliklarga yo’l qo’yilgan
E) To’gri javob yo’q
17. Siyosatshunoslik fanining predmetini…
A) Siyosiy hokimyat tashkil etadi
B) Turli siyosiy institutlar va jarayonlarda amal qiladigan qonuniyatlarni, asosiy tendensiyalar hamda taraqqiyotning istiqbolini aniqlash va bashorat qilish tashkil etadi
S) Ijtimoiy siyosat o’lchovining ob’ektiv mezonlarini ishlab chiqishni amalga oshiradi
D) Yaxlit ijtimoiy hodisa sifatida siyosatning mohiyatini yoritish, uni o’rganish makro va mikro siyosat darajalarida zaruriy tuzilish elementlarini, uning ichki va tashqi aloqa va munosabatlarini aniqlaydi
E) To'gri javob yo'q
18. Siyosatshunoslik fanining bosh mavzusi A) Siyosiy tizim B) Davlat S)Siyosiy hokimyat D) Siyosiy tartibot E) Siyosiy institutlar
19. Siyosiy tizim tushunchasi A) Davlat va siyosiy tizimlar darajasida tan olingan siyosiy qarashlar B) Turli ijtimoiy qatlam va guruhning manfaatlari, maqsadlarini ifoda etib, siyosiy hokimyatni amalga oshirish tizimi S) Insonlar bilan davlat o’rtasidagi munosabatlar tizimi D) Jamiyat siyosiy hayotida demokratiyaning shakllanishini va uning real hayotga tadbiq qilinishida shaxslar siyosiy faolligini oshirib borish tizimi E) Jamiyatda siyosat,hokimyat va boshqaruvni shakllantirish hamda amalda ro’yobga chiqarish bilan bog’liq munosabatlar ,harakatlar , tashkilotlar yig’indisi
20. “ Hukmdor“, “ Florensiya tarixi “ asari muallifi A) Nikola Makiavelli B) Sharl Liu Monteske S) Jan Jak Russo D) Aristotel E) Tomas Gobbs
21. Xalqaro siyosat (munosabatlar )ning asosiy sub’ektlari A) Davlatlar va xalqaro tashkilotlar B) Xalqlar va millatlar S) Xalqaro siyosiy , harbiy siyosiy tashkilotlar D) Ijtimoiy va kasbiy tshkilotlar E) Milliy yetakchilar va jamoat arboblari
22. “Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi “ BMT Bosh assambleyasi tomonidan qachon qabul qilingan? A) 1945-yilda B) 1941-yilda S) 1952-yilda D) 1948-yilda E) 1955-yilda
23. Xalqaro tashkilotlar o’z maqsadi , vazifasi , xalqaro siyosat va xalqaro munosabatlardagi mavqelariga ko’ra… tashkilotlarga bo’linadi .
A) Ixtisoslashgan, mintaqaviy B) Jahon miqyosidagi S) Xalqaro-siyosiy, harbiy siyosiy D) Ijtimoiy va kasbiy E) AB to’g’ri
24. BMTning Xafsizlik Kengashi nechta a’zolarga ega ? A) 50 ming xodim
B) 15 nafar (5 nafar doimiy ,10 nafar vaqtinchalik)
S) 51 ta (doimiy)
D) 189 ta
E) 25 nafar (5 nafar doimiy ,15 nafar vaqtinchalik)
25. Barcha a’zo davlatlar va kerak bo’lsa bashariyat nomidan ish yuritish huquqiga ega bo’lgan tashkilot A) Yevropa ittifoqi B) BMT S) Jahon sog’liqni saqlash tashkiloti D) Jahon kasaba uyushmlari federatsiyasi E) Xalqaro valyuta fondi
26. Nikola Makiavelli davlatning eng yaxshi bo’lgan shakli deb qaysi shakilni himoya qilgan?
A) Monarxiya B) Aristokratiya S) Respublika D) Oligarxiya
E) Demokratiya
27. Mustamlakachi hokimyatga qarshi o’zaro ziddiyatli holatlarni yon berishlar, murosa va consensus asosida hal etishga undash ,siyosatni axloq bilan bog’lab qarash … A) Tolstoychilik
B) Liberalizm
S) Konservatizm
D) Sotsiyalizm
E) Gandizm
28. Siyosiy ongning shakllanishi va rivojlanishida asosiy omil bo’lib xizmat qiladigan manbalar?
A) Oilaviy muhit
B) Axborot
S) Individning shaxsiy tajribasi D) Kishilarning avvalgi e’tiqodi va manfaatlari
E) ABS to’g’ri
29. Siyosiy madaniyatning tarkibiy qismlari A) Siyosiy qadriyatlar, siyosiy ko’rsatma B) Siyosiy tajrbiya, siyosiy daraja S) Siyosiy tajriba, siyosiy ong D) Siyosiy xulq atvor, siyosiy bilimlar, siyosiy ramzlar E) ASD to’ri javob
30. Maks Veber siyosiy yetakchilikning qanday turlarini ko’rsatgan? A) Avtoritar, demokratik B) An’anaviy,xarizmatik, ratsional –legal S) Konservator, reformator, inqilobchi D) Bayroqdor, xizmatchi, savdogar, o’t o’chiruvchi E) AB to’g’ri
31. Robert Taker siyosiy yetakchilikning qanday turlarini ko’rsatgan? A) Avtoritar, demokratik B) An’anaviy,xarizmatik, ratsional –legal S) Konservator, reformator, inqilobchi D) Bayroqdor, xizmatchi, savdogar, o’t o’chiruvchi E) AB to’g’ri
32. Hozirgi zamon siyosatshunosligida yetakchilarning yig’ma timsoli ? A) Avtoritar, demokratik B) An’anaviy,xarizmatik, ratsional –legal S) Konservator, reformator, inqilobchi D) Bayroqdor, xizmatchi, savdogar, o’t o’chiruvchi E) AB to’g’ri
33. Hokimyat legitimligiga ko’ra turlari ? A) An’ananaviy, oqilona-huquqiy B) Xarizmatik S) Ratsional -oshkora D) Legal hokimyat E) AB to’g’ri
34. Politologiya fanining funksiyalari A) Bilish, baholash
B) Nazariy, amaliy
S) Regulyativ, izohlash
D) Bashorat ,metodologik
E) BD to’g’ri
35. ”Elita “ so’zining ma’nosi? A) Nemis tilida yetakchi , boshlovchi degan ma’noni bildiradi B) Lotin tilidan olingan bo’lib boshqarish ,rahbarlik qilish degan ma’noni bildiradi S) Fransuz tilidan olingan bo’lib saylangan, saralangan ma’nolarini bildiradi D) Yunon tilidan olingan bo’lib namuna degan ma’noni bildiradi E) Nemis tilidan olingan bo’lib yuqori tabaqa degan ma’noni bildiradi
36. Siyosiy tartibot turlari A) Liberal, demokratik B) Avtoritar, totalitar, demokratik S) Demokratik , g’ayri demokratik D) Totalitar ,fashizm E) AB to’g’ri
37. “Konsensus” so’zining ma’nosi? A) O’zaro bir-biriga yon berishlar natijasida erishilgan kelishuv B) Qarorlarni, xalqaro shartnomalarni, hujjatlarni ovozga qo’ymasdan o’zaro kelishuv yo’li orqali ishlab chiqishi va qabul qilishi S)Siyosiy hayotda mushtarak maqsadlarga erishish yo’lida kurashni kuchaytirish uchun alohida shaxslar, guruhlar,tashkilotlarning uyushuvi, birlashuvi D) Qarama-qarshi kuchlar manfaatlar,qarashlar, fikrlar va boshqalarning to’qnashuvi E)Siyosat sub’ektlarining jamiyatdan o’z manfaatlarini amalda ro’yobga chiqarish uchun birgalikdagi kelishilgan hujjatlari
38. “Kompromis” so’zining ma’nosi?
A) O’zaro bir-biriga yon berishlar natijasida erishilgan kelishuv B) Qarorlarni, xalqaro shartnomalarni, hujjatlarni ovozga qo’ymasdan o’zaro kelishuv yo’li orqali ishlab chiqishi va qabul qilish S)Siyosiy hayotda mushtarak maqsadlarga erishish yo’lida kurashni kuchaytirish uchun alohida shaxslar, guruhlar,tashkilotlarning uyushuvi, birlashuvi D) Qarama-qarshi kuchlar manfaatlar,qarashlar, fikrlar va boshqalarning to’qnashuvi E)Siyosat sub’ektlarining jamiyatdan o’z manfaatlarini amalda ro’yobga chiqarish uchun birgalikdagi kelishilgan hujjatlari
39. Konsolidatsiya so’zining ma’nosi ?
A) O’zaro bir-biriga yon berishlar natijasida erishilgan kelishuv B) Qarorlarni, xalqaro shartnomalarni, hujjatlarni ovozga qo’ymasdan o’zaro kelishuv yo’li orqali ishlab chiqishi va qabul qilishi S)Siyosiy hayotda mushtarak maqsadlarga erishish yo’lida kurashni kuchaytirish uchun alohida shaxslar, guruhlar,tashkilotlarning uyushuvi, birlashuvi D) Qarama-qarshi kuchlar manfaatlar,qarashlar, fikrlar va boshqalarning to’qnashuvi E)Siyosat sub’ektlarining jamiyatdan o’z manfaatlarini amalda ro’yobga chiqarish uchun birgalikdagi kelishilgan hujjatlari
40. Kim “siyosat” (politika) atamasini birinchi ilmiy muomalaga kiritgan?
A)Konfutsiy B)N.Makiavelli S)Aristotel D)Geraklit E) Platon
41. “Siyosatshunoslik” atamasining lug’aviy ma’nosi? A)Lotincha”politka” ozod, erkin so’zlaridan kelib chiqqan B) Lotincha “politika” saqlab qolmoq buzilib, yo’qolib ketishga yo’l qo’ymaslik S) Yunoncha “politika” tenglik ijtimoiy adolat,umumiy manfaatlarning ustunligi D) Yunoncha “politika” davlat yoki ijtimoiy ishlar hamda “logos” ta’limot E) Yunoncha “politika” o’rnatilgan, muqarrar qilingan qonun-qoidalar, hayotning asosiy yo’riqnomasi
42. “Siyosiy institutlar” kategoriyasini aniqlang? A) Siyosiy hokimyatni joriy qilish bilan bog’liq bo’lgan ijtimoiy hayotning bir qismi, sohasini ifoda etadi B)Davlat hokimyati va boshqaruvini shakllantirish hamda amalda ro’yobga chiqarish bilan bog’liq munosabatlarni ifoda etadi S) Davlat hokimyati va boshqaruvini ro’yobga chiqarish bilan bog’liq harakatlar, tashkilotlar mohiyatini ifoda etadi D) Ijtimoiy sub’ektlar o’rtasidagi siyosiy munosabatlarni tartibga solib turuvchi muayyan sub’ektlarning manfaatini ko’zlab ish ko’ruvchi davlat, huquqiy,siyosiy, ijtimoiy muassasa va tashkilotlar E) Individlar, guruhlar, hokimyat institutlarining o’ziga xos o’rni va vazifalarini amalga oshirish uchun bir-birlari hamda davlat bilan o’zaro munosabatlar
43. “Mamlakatda imkoniyat borligida faqir va nochor bo’lishga, bunday imkoniyat yo’qligida boy va zodagon bo’lishga uyal ” fikri kimga tegishli?
A) Mark Tuliy Sitseron B) Konfutsiy S) Suqrot D) Avreliy Avgustin E) Platon
44. “Maqsad vositani oqlaydi” tamoyilini ilgari surgan mutafakkir
A) Nikola Makiavelli B) Adam Smit S) Jan Boden D) Tomas Gobbs E) Sharl Lyu Monteske
45. Siyosiy tizimni tashkil etvuvchi elementlar siyosiy hokimyatni shakllantirish va amalga oshirishdagi o’rniga qarab qanday guruhga ajratiladi? A) Tashkiliy, me’yoriy tizim B) Siyosiy-huquqiy,tashkiliy, ahloqiy tuzim S) Madaniy-ma’rifiy, axborot-kommunikatsiya tuzimi D) Ijtimiy-siyosiy, me’yoriy tuzim E) AS to’g’ri
46. Totalitarizm so’zining ma’nosi?
A) Lotincha ozod, erkin
B) Yunoncha davlat
S) Yunoncha saqlab qolmoq D) Lotincha to’la hokimyat
E) Lotincha to’liq, butun
47. Avtoritarizm so’zining ma’nosi?
A) Lotincha ozod ,erkin B) Yunoncha davlat S) Yunoncha saqlab qolmoq D) Lotincha to’la hokimyat E) Lotincha to’liq, butun
48. Siyosiy hokimyatning asosiy belgilari?
A) Ligalligi, ommaviyligi B) Bir markazliligi, resurslarning xilma-xilligi S) Har qanday boshqa hokimiyat uchun majburiyligi D) Majburlash, madaniy- axborot imkoniyati E) ABS to’g’ri
49. Siyosiy hokimyat… A) Davlat miqyosida oshkora, ochiq ravishda kuch ishlata olish B) Huquq yordamida barcha fuqarolarga butun jamiyat nomidan murojaat qila oliish S) Qarorlar qabul qilishda yagona markazning mavjudligi D) Jamiyat hayotidagi principial ahamiyatli qarorlarni tuzish va qabul qilish, qarorlarning maqsadi vazifalarini natijalarini aniqlash E) Siyosat sub’ektlarining siyosatda ifodalangan irodasini turli yo’llar, usullar va vositalar yordamida amalga oshirish faoliyatining o’ziga xos shaklidir
50. Maks Veber siyosiy hokimyatni legitimligiga ko’ra qanday turlarga bo’lgan?
A) Ratsional-oshkora, konservativ
B) Xarizmatik legitimlik
S) An’anaviy legitimlik
D) Oqilona-huquqiy legitimlik
E) B S D to’g’ri
51. “Partiya” so’zining ma’nosi?
A) Lotincha ozod, erkin
B) Yunoncha davlat
S) Yunoncha saqlab qolmoq D) Lotincha to’la hokimyat
E) Lotincha qism, bo’lak
52. Partiyaviy tizimlarni tirlarga bo’lishda ularni qanday guruhga ajratiladi? A) Komunistik, sotsialistik, sotsial-demokratik tizim B)Dehqonlar,mayda –burjua, ekologik tizim S) O’ng, so’l, markazchilik tizimi D) Bir partiyali, ikki partiyali, ko’p partiyali tizim E) Liberal, respublikachilar, konertatorlar partiyali tizimi
53. Siyosiy yetakchilik tabiatini tushuntirishga bo’lgan intilishlar qanday nazaryalarni paydo qiladi?
A) Xislatlar nazaryasi B)Psixoanalitika nazaryasi S)Tarixiy nazaryasi D)Vaziyatlar nazaryasi E)AD to’g’ri
54. Xalqaro tartibot qanday omillar asosida shakllanadi? A) Xalqaro maydonda sog’lom iqtisodiy va ijtmoiy taraqqiyot B)Siyosatda odilona fikr tantanasi
S) Teng huquqlilik va xalqlarning o’zi tanlash huquqi
D) Parchalovchi va yaratuvchi omillar
E)Yalpi xavfsizlik va o’zaro ishonch
55. BMTining asosiy organlari? A) Bosh Assambleya, Iqtisodiy va Ijtimoiy kengash B)Xavfsizllik kengashi, Bosh Assambleya, Xalqaro sud S) Bosh Assambleya, Xavfsizllik kengashi, Yunesko, Yunisef D) Bosh Assambleya, Iqtisodiy va Ijtimoiy kengash, Xalqaro sud E) Bosh Assambleya Iqtisodiy va Ijtimoiy kengash, Xavfsizllik kengashi, Xalqaro sud va kotibyat, Tayanch kengash
56. SHXT faoliyatida qaysi “uch yovuz”ga qarshi kurashda hamkorlikni rivojlantirish alohida o’rin tutadi?
A) Terrorchilik, separatizm, ekstremizm
B) Giyohvandlik, terrorchilik, ekstremizm
S) Urush, terrorchilik, diniy ekstremizm
D) Og’ufurushlik, ayirmachilik, ) Terrorchilik
E) Ekologik muammo, odam savdosi, mintaqaviy xavfsizlik
57. Markaziy va Sharqiy Yevropadagi bozorni, xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishga ko’maklashishni maqsad qilib qo’ygan, Fransiyaning sobiq prezidenti F. Mitteran tashabbusi bilan tashkil etilgan xalqaro tashkilot?
A) Xalqaro valyuta fondi
B) Jahon banki
S)Yevrosiyo iqtisodiy hamjamiyati D)Yevropa ittifoqi
E) Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki
58. Siyosiy madaniyat modellari?
A) Totalitar-avtoritar
B) G’arb, liberal-demokratik,
S) G’arb, liberal-demokratik, totalitar
D) Sharqona
E) ABD to’g’ri
59. Qachon O’zbekistonda prezidentlik instituti ta’sis etildi?
A)1990-yil 20-iyun O’zbekiston SSR Oliy kengashining ikkinchi sessiyasida
B)1991-yil 29-dekabr O’zbekiston SSR Oliy kengashining oltinchi sessiyasida
S) 1991-yil 31-avgust O’zbekiston SSR Oliy kengashining navbatdan tashqari oltinchi sessiyasida D) 1990-yil 24-mart O’zbekiston SSR Oliy kengashining 12-chaqiriq birinchi sessiyasida E) 1991-yil 18-noyabr O’zbekiston SSR Oliy kengashining navbatdan tashqari sakkizinchi sessiyasida
60. Qachon “Mustaqillik Deklaratsiyasi” qabul qilindi?
A) 1990-yil 24-mart O’zbekiston SSR Oliy kengashining 12-chaqiriq birinchi sessiyasida
B) 1990-yil 20-iyun O’zbekiston SSR Oliy kengashining ikkinchi sessiyasida
S)1991-yil 31-avgust O’zbekiston SSR Oliy kengashining navbatdan tashqari oltinchi sessiyasida
D) 1991-yil 29-dekabr O’zbekiston SSR Oliy kengashining navbatdan tashqari oltinchi sessiyasida
E) 1991-yil 18-noyabr O’zbekiston SSR Oliy kengashining navbatdan tashqari sakkizinchi sessiyasida
61. 1991-yil 29-dekabr O’zbekiston SSR Oliy kengashining navbatdan tashqari oltinchi sessiyasida qanday hujjat qabul qilindi?
A) “O’zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligining asoslari to’g’risida”gi qonun
B) “O’zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligi to’g’risida” Oliy kengash bayonoti
S) O’zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligini e’lon qilish to’g’risida qaror
D) 1-sentyabr O’zbekiston Respublikasi davlat mustaqillik kuni- umum xalq bayrami deb e’lon qilindi
E) “Mustaqillik Deklaratsiyasi” qabul qilindi
62. ”Prezident” so’zining ma’nosi?
A) Lotincha “tasdiqlayman, o’rnataman”
B)Yunoncha”boshqaraman, o’rnataman”
S) Yunonchadan “saylangan, saralangan”
D) Lotinchadan “oldida, boshida, tepasida o’tiruvchi”
E) Lotinchadan “yetakchi, boshlovchi”
63. ”Oliy Majlisning Inson xuquqlari bo’yicha vakili (Ombudsman) to’g’risida “O’zbekiston Respublikasi qonuni qachon qabul qilindi?
A) 1995-yil 23-fevral
B) 1995-yil 5-may
S) 1994-yil 22-sentyabr
D) 1996-yil 26- dekabr
E) 1997-yil 24-aprel
64. Bozor infrastrukturasi deganda nima tushuniladi?
A) Tovar –pul munosabatlariga asoslangan va ularga xos iqtisodiy qonunlar asosida ishlaydigan tuzilma
B) Bozor munosabatlarini shakllantirish va ularni samarali yuritishga xizmat qiluvchi muassasa , tashkilot va korxonalar majmuasi
S) Davlat ahamiyatiga molik korxonalar, oliy o’quv yurtlar , ijtimoiy-madaniy sohalardagi ob’ektlar va respublikaning iqtisodiy mustaqilligi va suverenititini ta’minlaydigan davlatning boshqa mulklari
D) Yuridik shaxs huquqiga ega bo’lgan, mustaqil xo’jalik yurituvchi sub’ekt, u jamoa mulki huquqidagi mulkka egalik qiladi, undan foydalanadi, uni tasarruf eta oladigan tuzilma
E) AB to’g’ri
65. 1997-yil 27- avgustda Oliy Majlis tomonidan ta’limni isloh etish maqsadida qabul qilingan hujjat?
A) “Rivojlanishda nuqsoni bo’lgan bolalarni tiklash” dasturi
B) “Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosini joriy etish tog’risida”gi Qonun
S) “O’zbekiston Respublikasining ta’lim tog’risida”gi Qonun
D)”Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”
E) CD to’g’ri
66. Demokratik tamoyillar asosida rivojlanayotgan mamlakatlarning o’tish davri mo’dellari?
A) Klassik (an’anaviy), inqilobiy mo’del
B) Demokratik, avtoritar, totalitar mo’del
S) Turkiya, Yaponiya, Koreya,O’zbek mo’dellari
D) Evolyutsion (bosqichma- bosqich) mo’del
E) AD to’g’ri
67. ”Ombudsman” so’zining ma’nosi?
A) Lotinchadan “umumxalq ishi”
B) Shvedcha “hukumat idoralari faoliyatini taftish , nazorat qiluvchi mansabdor shaxs yoki vakil”
S) Yunon tilida “inson manfaati”
D) Lotinchadan “oldida, boshida, tepasida o’tiruvchi”
E) Lotinchadan “yetakchi, boshlovchi”
68. ”Inson huquqlari bo’yicha O’zbekiston Respublikasi Milliy markazi” qachon tashkil topgan?
A) 1991-yil 6-sentyabr
B) 1996-yil 24-aprel
S) 1996-yil 31-oktyabr
D) 1998-yil 30-aprel
E) 1998-yil 24-iyul
69. O ’rta Osiyo xalqlarining mustamlakachilik siyosatiga qarshi milliy ozodlik kurashining bosqichlari
A) 1860-1914, 1914-1918, 1918-1989 yillar
B) 1860-1904, 1904-1918 yillar
S) 1918-1941, 1941-1991 yillar
D) 1918-1991 yillar
E) BD to’g’ri
70. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga ko’ra qanday hollarda O’zbekiston Respublikasi Bosh vaziriga nisbatan ishonchsizlik votumi bildiriladi ? A) Bir necha marta Vazirlar Mahkamasi tomonidan O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasiga zid qaror qabul qilingan taqdirda B) O’zbekiston Respublikasi qonunlari , Oliy Majlis qarorlari , O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari , qarorlari va farmoyishlari ijrosi taminlanmaganda. S) Bosh vazir vakolat muddati tugaganda. D) O’zbekiston Respublikasi Bosh vaziri va O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qonunchilik palatasi o’rtasida ziddiyatlar doimiy tus olgan holda . E) Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi va Senati vakolat muddati tugaganda.
71. O’zbekiston Respublikasi Bosh vaziri nomzodi qanday tartibda va kim tomonidan taklif etiladi? A) O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi saylovda eng ko’p deputatlik o’rinlarini olgan siyosiy partiya yoki teng miqdordagi eng ko’p deputatlik o’rinlarini qo’lga kiritgan bir necha siyosiy partiya tomonidan taklif etiladi B) Siyosiy partiyalar tomonidan ko’rsatilgan nomzodlar referendum asosida S) O’zbekiston Respublikasi Prezidenti taqdimiga binoan Oliy Majlis Senati tasdiqlaydi D) O’zbekiston Respublikasi Prezidenti taqdimiga binoan Oliy Majlisning palatalari tasdig’iga kiritiladi E) To’g’ri javob yo’q
72. Vakolati tugashi munosabati bilan iste’foga chiqqan Prezident qanday lavozimni egallaydi ? A) Umrbod Qonunchilik palatasi a’zosi lavozimini egallaydi B) Umrbod Senat a’zosi lavozimini egallaydi S) Vazirlar Mahkamasi a’zosi lavozimini egallaydi D) Umrbod Konstitutsiyaviy Sud a’zosi lavozimini egallaydi E) Prezident maslahatchisi lavozimini egallaydi
73. O’zbekiston Respublikasi amaldagi Prezidentining o’z vazifalarini bajara olmaydigan holatlarda uning vazifa va vakolatlari toki Prezidentlik saylovi o’tkazilgunga qadar kimga yuklatiladi? A) O’zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vaziriga B) O’zbekiston Respublikasi Qonunchilik palatasi Spikeriga S) Oliy Majlisining Inson huquqlari bo’yicha vakili (Ombudsman)ga D) O’zbekiston Respublikasi Bosh vaziriga E) O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati Raisining zimmasiga
74. Ozbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi , O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi hamda Qoraqalpog’iston Respublikasi Juqorg’i Kengesiga, viloyatlar, tumanlar, shaharlar davlat hokimyati vakillik organlariga o’tkaziladigan saylov sanasi qanday belgilanadi ? A) O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi va Senat qo’shma majlisi tomonidan belgilanadi B) Ozbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan belgilanadi S) Ularning konstitutsiyaviy vakolat muddati tugagan kunda o’tkaziladi D) Ularning Konstitutsiyaviy vakolat muddati tugaydigan yilda dekabr oyi uchinchi o’n kunligining birinchi yakshanbasida o’tkaziladi E) Ularning konstitutsiyaviy vakolat muddati tugaydigan yilda dekabr oyining oxirgi yakshanbasida o’tkaziladi
75. O’zbekiston Respublikasida saylovga tayyorgarlik ko’rish va o’tkazish mutlaq vakolati kimga berilgan ? A) Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga B) Konstitutsiyaviy Sudga S) Markaziy saylov komissiyasiga D) Vazirlar Mahkamasiga E) O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasiga
76. Amir Temur aholini nechta tabaqaga ajratgan ? A) 3
B) 4
S) 5
D) 7
E) 12
77. Amir Temur vazirni qaysi fazilatiga qarab tanlagan ? A) Asllik, toza nasllik , aqlu-farosatlilik . B) Sipoh bilan raiyat ahvolidan bohabarlik , ularga g’amxo’rlik S) Xotirali , ma’rifatli , to’tr muchali sog’, zehni o’tkir D) Sabru-bardoshli , muloyimlilik E) ABD to’g’ri
78. Abu Nasr Farobiy hokim oldiga nechta talab qo’ygan ? A) 4
B) 5
S) 7
D) 10
E) 12
79. “Hindiston”, “Geodeziya” , “Yodgorliklar” asarining muallifi kim?
A) Ibn Sino
B) Nizomilmulk
S) Abu Nasr Farobiy D) Abu Rayhon Beruniy E) Ahmad Donish
80. “Shaytonni tangriga isyoni”, “Bong” , “Munozara”, “Sayyohi hindi” asarlarining muallifi ?
A) Cho’lpon
B) Abdurauf Fitrat S) Ahmad Donish
D) Mahmudxo’ja Behbudiy
E) Furqat
81. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining qaysi bobi konstitutsiyaga va qonunlarning ustunligiga bag’ishlangan ?
A) 1-bob 3-4 moddalar .
B) 2-bob 9-11 moddalar
S) 3-bob 15-16 moddalar D) 5-bob 19-20 moddalar E) 14-bob 67-modda
82. Aholini ijtimoiy himoya qilishning zamonaviy modellari ?
A) Sotsialistik, liberal
B) Konservativ
S) Sotsial-demokratik, neoliberal, neokonservativ.
D) Davlat va nodavlat
E) AB to’g’ri
83. Jamiyatning asosiy bo’g’ini hisoblangan oila qanday funksiyalarni bajaradi?
A) Reproduktiv , iqtisodiy.
B) Tarbiyaviy , ijtimoiy.
S) Ma’naviy, ma’rifiy.
D) AB to’g’ri
E) ABC to’g’ri
84. O’zbekiston Respublikasi Inson va fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari qanday guruhlarga bo’linadi ?
A) Shaxsiy huquq va erkinlilar B) Tabiiy va shaxsiy huquqlar , iqtisodiy va ijtimoiy, siyosiy, ma’naviy. S) Iqtisodiy va ijtimoiy D) Shaxsiy, iqtisodiy -ijtimoiy ,siyosiy huquq va erkinliklar.
E) AC to’g’ri
85. Quyidagi qonunlardan qaysi biri O’zbekiston fuqarolarining shaxsiy huquq va erkinliklariga tegishli ?
A) “Banklar va bank faoliyati to’g’risida” B) “Soliq kodeksi” S) ”O’zbekiston Respublikasi deputatlari maqomi to’g’risida” D) “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’g’risida” E) To’g’ri javob berilmagan.
86. O’zbekiston Respublikasi Jamoat birlashmalari nimaga muvofiq ish ko’radi? A) Konstitutsiya va qonunlarga B) Prezident farmoniga S) Demokratik tamoyillarga D) O’z mafkuralariga E) Oliy Majlis qarorlariga
87. O’zbekiston Respublikasi tashqi siyosatining asosiy tamoyillarini aniqlang . A) Chegaralarning dahlsizligi B) Suveren tenglik S) O’zbekistonning jahon hamjamiyati bilan hamkorlikda demokratik tamoyyilarga asoslanganlik D) AB to’g’ri E) ABC javoblar to’g’ri
88. Bu huquq fuqarolarning qaysi huquq va erkinliklari guruhiga kiradi ? A) Demokratik
B) Ijtimoiy-siyosiy
S) Kasbiy
D) Shaxsiy
E) To’g’ri javob yo’q
89. Fikr yuritish va uni ifodalash erkinligi qanday hollarda qonun bilan cheklanishi mumkin ? A) Agar tanqidiy materiallarga taaluqli bo’lsa B) Davlat organlariga taaluqli bo’lsa S) Davlat siriga taaluqli bo’lsa D) AB javoblarto’g’ri E) ABC javoblarto’g’ri
90. Fuqarolarning ommaviy harakatlarda ishtirok etish huquqi qaysi huquq va erkinliklar guruhiga kiradi ? A) Siyosiy B) Demokratik S) Ijtimoiy D) Shaxsiy E) Hamma javoblar to’g’ri
91. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti… A) Milliy xavfsizlik xizmati rahbaridir B) Davlat nazorat xizmati rahbaridir S) Viloyat , tuman , shahar sudlarini sudyalarini tayinlaydi D) Qonunlarni qabul qiladi E) Davlat boshlig’i , O’zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlarining Oliy Bosh qomondoni.
92. O’zbekiston harbiy bloklar tuzishga qanday qaraydi ? A) MDH doirasida harbiy-siyosiy bloklarda qatnashishishni ma’qullaydi B) Islom davlatlari bilan harbiy ittifoq tuzishni yoqlaydi S) Markaziy Osiyo davlatlari harbiy blokida ishtirok etishga intiladi D) Rivojlangan G’arb davlatlari bilan aloqani mustahkamlaydi E) Qo’shilmaslik harakatining a’zosi sifatida ish tutadi
93. Davlat mafkurasi darajasiga qanday mafkura ko’tarilishi kerak? A) Demokratik mafkura ko’tarilishi kerak B) Baynalminallik mafkurasi ko’tarilishi kerak S) Islom mafkurasi ko’tarilishi kerak D) Hech qanday mafkura davlat mafkurasiga aylanmasligi kerak E) Totalitar, ma’muriy-buyruqbozlik asosidagi mafkura ko’tarilishi kerak
94. Fikr yuritish va uni ifodalash erkinligi qanday hollarda qonun bilan cheklanishi mumkin? A) Agar tanqidiy materiallarga taaluqli bo’lsa B) Davalt organlariga taalluqli bo’lsa S) Davlat siriga taalluqli bo’lsa D) AB to’g’ri E) ABC to’g’ri
95. O’zbekistonda bozor siyosatiga qanday o’tilmoqda ? A) Xalq an’analariga ,boy milliy merosiga tayangan holda B) Ma’naviyatning qudratli kuchiga suyangan holda S) Hamma tomonlarni hisobga olgan holda bosqichma –bosqich tarzda D) Bir zarb bilan jamiyat hayotini birvarakayiga o’zgartirish asosida E) Turmush tarzini hisobga olgan holda
96. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan kuchli ijtimoiy siyosatning mohiyati ? A) Davlat manfaatlarini himoya qilish B) Aholining nochor qismini muhofaza qilish S) Ichki va tashqi siyosatda ustuvor mavqe uchun kurashish D) Qonunlarni mustahkamlash E) Jamoatchilik fikrini kuchaytirish
97. O’bekiston Parlamentining yuqori palatasi –Senat qanday asosda shakllantiriladi ? A) Siyosiy partiyadan ko’rsatilgan nomzodlar fuqarolarning yashirin ovoz berishi yo’li bilan B) Senat a’zolari Prezident taqdimiga muvofiq Adliya Vazirligi tasdig’idan o’tadilar S) Senat a’zolari 100 nafar bo’lib , hududiy maqom asosida Qoraqalpog’iston Respublikasi , Toshkent shahri va viloyatlar xalq deputatlari kengashlari a’zolaridan saylab olinadi D) O’zbekiston parlamenti Senatining 100 nafar a’zosining 16 nafari Prezident tavsiyasiga ko’ra, 84 nafari Qoraqalpog’iston Respublikasi , Toshkent shahri va viloyatlar xalq deputatlari kengashlari a’zolaridan 6 nafardan saylab olinadi E) To’g’ri javob yo’q
98. "Davlat shakli" tushunchasi qanday hodisalarni qamrab oladi? A) Davlat tuzilishining shaklini B) Davlat boshqaruvini S) Davlat boshqaruvi, davlat tuzilishining shaklini, siyosiy rejimni D) Davlatning demokratik rejimini E) Davlat boshqaruvi va davlat tuzilishi shaklini
99. Davlatning tuzilish shakli turlari? A) Parlament respublikasi, monarxiya B) Demokratiya, avtoritarizm, totalitarizm S) Prezident respublikasi, konstitustiyaviy monarxiya D) Unitar, federativ, konfederativ E) Barcha javoblar to’g’ri
100. Oila huquqida to’liq muomala layoqati necha yoshdan boshlanadi?
A) 16 yoshdan B) 18 yoshdan S) 21 yoshdan D)25 yoshdan E) Nikoh qayd edilgan yoshdan
101. Konstitustiya iborasi nimani anglatadi?
A) Tuzilish B) Belgilash S) Tasdiqlash D) O’rnatish E) Barcha javoblar to’g'ri
102. O’zbekiston Respublikasining yangi Konstitustiyasini ishlab chiqish zarurligi to’g'risidagi g'oya qachon paydo bo’ldi? A) 12-chaqiriq Oliy Kengashning birinchi sessiyasida B) O’zbekiston Respublikasi BMTga a’zo bo’lganidan keyin S) O’zbekiston kommunistlar partiyasi tarqatiilgandan keyin D) Farg'ona fojealaridan keyin E) Mustaqillik Deklaratsiyasi e’lon qilingandan keyin
103. O‘zbekiston Respublikasi Konstitsiyasining loyihasi ikkinchi bor matbuotda qachon e’lon qilindi?
A) 1992-yil 21-noyabrda
B) 1992-yil 8-dekabrda
C) 1992-yil 11-dekabrda
D) 1991-yil 1-martda
E) 1991-yil 31-avgustda
104. O’zbekiston Respublikasi Konstitustiyasiga muvofiq qanday masalalar referendumga qo’yiladi?
A) Mudofaaga oid eng muhim masalalar
B) Jamiyat va davlat hayotining eng muhim masalalari
C) Favqulodda holat joriy qilish bilan bog'liq masalalar
D) Respublika iqtisodiy taraqqiyotining eng dolzarb masalalari
E) Parlamentni tarqatib yuborish bilan bog' liq masalalar
105. O’zbekiston Respublikasi va Qoraqalpog'iston Respublikasi o’rtasidagi kelib chiqishi mumkin bo’lgan nizolar qanday hal etiladi?
A) Murosaga keltiruvchi vositalar yordamida
B) Tazyiq o’tkazish yo’li bilan
C) Tinchlik yo’li bilan
D) Elchilar orqali
E) Ikki davlat prezidentlari orasida muzokaralar yo’li bilan
106. Fuqarolar O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga necha yoshdan boshlab saylanishi mumkin?
A) 28 yoshdan boshlab
B) 18 yoshdan boshlab
C) 23 yoshdan boshlab
D) 25 yoshdan boshlab;
E) 30 yoshdan boshlab.
107. Oliy Majlisning Qonun chiqaruvchi va Senat palatalari deputatlarining vakolati muddati necha yil?
A) 10 yil
B) 5 yil
C) 15 yil
D) 7 yil
E) To’g'ri javob yo’q
108. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga saylovlar qachon amalga oshiriladi?
A) Deputatlarning vakolat muddati tugashi bilan
B) Deputatlaming vakolat muddati tugashiga 3 oy qolganda
C) Deputatlar Konstitustiyaviy vakolat muddati tugaydigan yil dekabr oyining uchinchi dekadasida
D) ) Ularning Konstitutsiyaviy vakolat muddati tugaydigan yilda dekabr oyi uchinchi o’n kunligining birinchi yakshanbasida o’tkaziladi
E) To’g'ri javob yo’q
109. Oliy Majlis Qonunchilik palatasiga nechta deputat saylanadi?
A) 100 ta
B) 120 ta
C) 150 ta
D) 250 ta
E) To’g' ri javob yo’q
110. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi va Senati o’z vakolatlariga kiritilgan masalalar yuzasidan nima qabul qiladi?
A) Farmoyishlar
B) Qaror
C) Buyruq
D) Farmon
E) To’g'ri javob yo’q
111. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga saylanish uchun fuqaro necha yoshga to’lgan bo’lishi lozim?
A) 45 yoshga
B) 25 yoshga
C) 28 yoshga
D) 35 yoshga
E) 50 yoshga
112. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga saylangunga qadar fuqaro O’zbekiston hududida kamida qancha muddat muqim yashagan bo’lishi lozim?
A) Kamida 15 yil
B) Kamida 10 yil
C) Kamida 5 yil
D) Kamida 4 yil
E) O’zbekistonda tug'ilgan bo’lishi shart
113. Prezident qachon o’z lavozimiga kirishgan hisoblanadi?
A) Prezident saylovi tugagan kunidan boshlab B) Prezident saylovidan keyin ko’pi bilan bir hafta o’tganidan boshlab
S) Markaziy saylov komissiyasi saylovlar natijasini e’lon qilgan kunidan boshlab D) Oliy Majlis yig'ilishida qasamyod qabul qilgan kunidan boshlab E) Xalqaro hamjamiyat tomonidan e’tirof etilgan vaqtdan boshlab
114. Oliy Majlis Senat palatasi a’zolari necha kishini tashkil etadi?
A) 100
B) 120
S) 150
D) 250
E) 220
115. Hukumat parlament tomonidan tashkil etilib, parlament oldida javob beradigan boshqaruv shaklini ko’rsating
A) Konstitisiyaviy monarxiya
B) Parlament respublikasi
C) Prezident respublikasi
D) Monarxiya
E) Parlamentar monarxiya
116. O’zbekistonda qaysi organ davlat hokimiyatining oily vakillik organi hisoblanadi?
A) Prezidentlik instituti
B) Oily Sud
C) Oily Majlis
D) Vazirlar Mahkamasi
E) Konstitusiyaviy sud
117. O’zbekistonda prezidentiik instituti qachon joriy etilgan ?
A) 1990 yil mart oyida
B) 1992 yil dekabr oyida
C) 1991 yil sentabr oyida
D) 1991 yil dekabr oyida
E) To’g’ri javob yo’q
118. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining I-bobi nimaga bag’ishlangan?
A) Inson va fuqarolarning huquq va erkinliklariga
B) Ozbekiston Respublikasining davlat qurilishiga
C) Konstitutsiyaviy tuzumning asosiy prinsiplariga
D) Shaxs munosabatlariga
E) Saylov tizimiga
119. O’zbekiston Respublikasida referendumini qaysi organ tayinlaydi?
A) O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi
B) O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi
C) O’zbekiston Respublikasi Prezidenti
D) O’zbekiston Respublikasi Markaziy saylov kommisiyasi
E) O’zbekiston Respublikasi Oily sudi
120. Oliy Majlisning Inson huquqlari bo’yicha vakili (Ombudsman)ni kim lavozimiga tayinlaydi va ozod etadi?
A) O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi
B) O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi
C) O’zbekiston Respublikasi Prezidenti
D) O’zbekiston Respublikasi Markaziy kommisiyasi
E) O’zbekiston Respublikasi Oily sudi
121. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi a’zolarining soni qancha?
A) 150
B) 175
S) 200 D) 220 E) 250
122. Qaysi organ O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovini tayinlaydi?
A) O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi
B) O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi
C) O’zbekiston Respublikasi Prezidenti
D) O’zbekiston Respublikasi Markaziy saylov kommisiyasi
E) O’zbekiston Respublikasi Oily sudi
123. O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasini kim tarqatib yuborishi mumkin? A) O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi B) O ’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining kengashi S) O’’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi D) O’zbekiston Respublikasi Markaziy saylov kommisiyasi raisi E) O’zbekiston Respublikasining Prezidenti O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi taklifi asosida
124. Davlatning boshqarish shakllari qanday?
A) Respublika, monarhiya
B) Demokratiya, avtokratiya
C) Prezidentlik respublikasi, konstitutsiyaviy monarxiya
D) Unitar, federativ, konfederativ
E) Totalitarizm, avtokratik
125. Unitar davlat belgilarini ayting?
A) Qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi, sud hokimyatining ikki tizimi
B) Asosiy tashqi siyosiy faoliyatni federatsiya organlari amalga oshiradi
C) Bitta konstitutsiya, davlat hokimyati va qonun chiqaruvchi organlarning bir tizimi, yagona moliya va soliq tizimi, yagona qurolli kuchlar
D) Yagona qurolli kuchlar, yagona moliya, soliq va pul tizimi
E) Barcha javoblar to’g’ri
126. Konfederatsiya nima?
A) Suverenitetga ega bo’lgan, ichki va tashqi ishlarda mustaqil sub’yekt hisoblangan, muayyan maqsad uchun birlashgan davlatlar ittifoqi
B) Oily hokimiyat organlari orqali shakllantiriladigan davlat S) Muayyan suverenitetiga ega bo’lgan, siyosiy tuzilmalarga asoslangan davlat yoki milliy davlat tuzilishining shakli D) Boshlig’i bu amalni meros qilib olgan davlat E) Barcha javoblar to’g’ri
127. Hokimiyatning bo’linishi prinsipi?
A) Odil sudlov va prokuratura orgonlari funksiyalarinig ajratib qo’yilganligi B) Ma’muriy va huquqni muhofaza qilish organlari funksiyalarining ajratib qo’yilganligi S) Qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi, sud organlari vakolatlarining ajratib qo’yilganligi D) Oliy va mahalliy hokimiyat organlari faoliyatining ajratib qo’yilganligi
E) Barcha javoblar to’g’ri
128. Sh.L.Monteske bayon etgan hohimyatlarning bo’linishi prinsipiga qanday hokimiyat tarmoqlari muvofiq kelishini korsating?
A) Qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyat B) Qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati S) Qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi, sud va saylov hokimiyati D) Qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi, saylov va nazorat hokimiyati E) Barcha javoblar to’g’ri
129. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga tuzatishlar parlament a’zolarining qancha miqdoridagi ovozi bilan ma’qullanishi kerak?
A) O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi va Senati a’zolari umumiy sonining ko’pchilik ovozi bilan
B) O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi va Senati a’zolari umumiy sonining 2/3 qismi bilan
S) O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi va Senati a’zolari umumiy sonining 3/4 qismi bilan
D ) Bir ovozdan E) O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi va Senati a’zolari umumiy sonining yarmidan ko’pi tomonidan ovoz
130. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining II bo’limi nimaga bag’ishlangan?
A) Inson va fuqaroning huquq va erkinliklariga
B) O’zbekiston Respublikasining davlat qurilishiga
C) Konstitutsiyaviy tuzumining asosiy prinsiplariga
D) O’zbekiston Respublikasi sud hokimiyatining konstitutsiyaviy asoslariga
E) Barcha javoblar to’g’ri
131. Quyidagi huquqlaridan qaysi biri insonning siyosiy huquqlari guruhiga kiradi? A) Ishsizlikdan himoyalinish huquqi B) Shahsiy va jamoa murojaatlari (petitsiyalari)ni davlat hokimiyati tashkilotlariga yuborish huquqi S) O’z mulkiga erkin egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish huquqi D) Erkinlik va shahsiy dahlsizlik huquqi E) Barcha javoblar to’g’ri
GLOSSARIY
Avtarkiya (yun. auterkeia – o‘z-o‘zidan qoniqish, autos - o‘z va arkeo – to‘q holatdaman degan ma’noni anglatadi) – bir mamlakatning boshqa mamlakatga bo‘lgan tobeligidan qutulib, iqtisodiy va siyosiy jihatdan o‘z-o‘ziga etarli iqtisodiyot barpo etishga qaratilgan yopiq siyosati. Avtarkiya davlatning suverenitetini belgilab beradi.
Agrar inqiroz – amalga oshirib bo‘lmaydigan zaxiralarning o‘sishiga, narxlarning pasayishi, ishlab chiqarish hajmining qisqarishi, ishlab chiqaruvchilarning sinishi (bankrot)ga olib keluvchi, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ko‘p va sifatsiz ishlab chiqarish.
Agressiya (lot. agressio – hujum qilish, tajovuz) – 1) biror hududni egallash, davlat mustaqilligini tugatish, siyosiy tizimni o‘zgartirish maqsadida olib borilgan noqonuniy qurolli hujum, xalqaro huquqlarga zid ravishda bir davlat (davlatlar) boshqa davlat (davlatlar)ga kuch ishlatishi. A. Harbiy, iqtisodiy, psihologik, g‘oyaviy va hokazo bo‘lishi mumkin. A.ni aniqlash BMT Bosh Assambleyasining 1974 yil 14 dekabrdagi rezolyusiyasida qabul qilingan. A.ga uchragan davlat individual yoki jamoa tarzda o‘z-o‘zini himoya qilish huquqiga ega (BMT Nizomining 51 moddasi). Bunday holda davlatning harakatlari, agar u A.ni boshlovchi bo‘lsa ham, oqlanadi. Hududni bosib olish yoki A. tufayli erishilgan boshqa ijobiy harakatlar ham qonunga zid hisoblanadi. A. ishlatilgan hollarda BMTning Xavfsizlik Kengashi ba’zi harbiy operatsiyalarni o‘tkazish orqali harbiy choralarni ham qo‘llashi mumkin (BMT qurolli kuchlari shuningdek,, BMTga a’zo davlatlarning qurolli kuchlarini ishlatish). BMT Nizomining 5-moddasiga muvofiq, agressiv urush eng og‘ir xalqaro jinoyat hisoblanib, reparatsiyalar va restitutsiyalar shaklidagi xalqaro huquqiy va moddiy javobgarlikka olib keladi. Amalga oshirilish uslubiga ko‘ra A. bevosita va bilvosita bo‘lishi mumkin. 2) kishilarning jamiyatda bahamjihat yashash me’yorlari va qoidalariga zid bo‘lgan maqsadli destruktiv hatti-harakat, hujum qiluvchi (jonli va jonsiz) ob’ektlarga zarar etkazuvchi, odamlarga jismoniy zarar keltiruvchi yoki ularda salbiy holatlarni uyg‘otuvchi taranglik, qo‘rquv, ezilganlik yoki xo‘rlanganlik holati va boshqalar.
Agressiya akti – Quyidagilar A.a. tushunchasini ifodalaydi. 1) ma’lum bir davlat (davlatlarning koalitsiyalari) qurolli kuchlarining boshqa davlat hududiga bostirib kirishi yoki hujum uyushtirishi; 2) bostirib kirish yoki hujum qilishning natijasi hisoblangan har qanday harbiy okkupatsiya, uning qancha vaqt davom etishidan qat’iy-nazar, yoki boshqa davlat hududini (hududining bir qismini) zo‘ravonlik bilan o‘z hududiga qo‘shib (biriktirib) olish; 3) har qanday boshqa davlat hududiga qarshi bir davlatning qurolli kuchlari tomonidan qurol-yarog‘ ishlatish; 4) har qanday davlatning portlari yoki qirg‘oqlarini boshqa bir davlatning (koalitsion davlatlarning) qurolli kuchlari tomonidan blokada qilinishi; 5) davlat (koalitsion davlatlar) qurolli kuchlarining bir davlatning quruqlikdagi, dengiz, havo kuchlariga yoki dengiz va havo flotlariga uyushtirgan hujumi; 6) har qanday davlatning, uning boshqa bir davlat ixtiyoriga topshirgan hududidan ushbu davlat boshqa har qanday davlatga qarshi agressiya aktini amalga oshirishiga imkon yaratuvchi harakati; 7) davlat tomonidan yoki uning nomidan qurollangan guruhlar va safarbar qo‘shinlar yoki yollangan jangchilarni har qanday boshqa bir davlat hududiga jo‘natish. SHuningdek,, BMT Nizomiga ko‘ra, boshqa aktlar ham arressiya xarakteriga xos bo‘lishini BMT Xavfsizlik Kengashi belgilashi mumkin. Xavfsizlik Kengashi tomonidan A.a.ni qayd etish, Kengash tomonidan xalqaro tinchlik va xavfsizlikni ta’minlashga yoki tiklashga oid chora-tadbirlar yuzasidan tavsiyalar yoki qarorlar qabul qilishnishi mumkin. SHuningdek, Agressiya aktlari O‘zbekiston Respublikasi ichki va tashqi siyosatida ham qattiq qoralanadi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 17-moddasida, mamlakat tashqi siyosati davlatlarning suveren tengligi, kuch ishlatmaslik va kuch bilan tahdid qilmaslik, chegaralar dahlsizligi va nizolarni tinch yo‘l bilan hal qilish kabilar mustahkamlab qo‘yilgan.
Agressor – 1) bostirib kiruvchi tomon; 2) jangovar siyosat olib boruvchi, agressiya harakatlarini qo‘llovchi davlat.
Ayollarga nisbatan munosabatda diskriminatsiyaning barcha shakllarini yo‘q qilish haqidagi Konvensiya – 1979 yilda BMT Bosh Assambleyasi tomonidan qabul qilingan bo‘lib, 1.03.1980 yildan imzolash uchun ochiq va 3.09.1981 yildan kuchga kirgan. Hozirda 70 ga yaqin davlat mazkur Konvensiyaning ishtirokchilari hisoblanadi. Konvensiyaga muvofiq, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy, huquqiy yoki har qanday boshqa sohalarda inson huquqlari va asosiy erkinliklarini ayollar tomonidan amalga oshirilishi, ushbu huquqlarning qo‘llanilishi yoki tan olinishini susaytirish yoki yo‘qqa chiqarishga qaratilgan, jinsiga ko‘ra har qanday ajratish, istisno qilish yoki chegaralash, ayollarga nisbatan diskriminatsiya hisoblanadi. Konvensiyaga muvofiq ayollarning teng huquqlilik tamoyili har bir ishtirokchi davlatning milliy Konstitutsiyasiga kiritilishi va amaliyotda barcha zarur choralar bilan ta’minlanishi kerak. Ishtirokchi-davlatlar qonun orqali ayollar diskriminatsiyasini taqiqlashni, har qanday diskriminatsion qonun yoki odatni o‘zgartirish yoki olib tashlash, ayollar diskriminatsiyasini keltirib chiqaruvchi aqidalarni yo‘q qilishga qaratilgan chora-tadbirlarni qo‘llash, ayollar diskriminatsiyasining har qanday aktidan himoya qilishni ta’minlash majburiyatini oladi. Konvensiya o‘z ishtirokchilariga, ayollarga erkaklar bilan teng huquqqa davlat lavozimlarini egallash, davlat organlariga saylash va saylanish imkoniyatlarini berish orqali, ularning ijtimoiy-siyosiy hayotda ishtirok etish huquqlarini ta’minlash majburiyatini yuklaydi.
Aylanma kapital - ishlab chiqarishda qatnashuvchi va 1 moliyaviy sikl davomida butunlay sarflanadigan mablag‘lar.
Akkreditlash - xalqaro huquqda davlatning diplomatik vakolatxona boshlig‘i yoki biror-bir xalqaro tashkilotda doimiy vakili lavozimiga tayinlanishi va lavozimni bajarishga kirishishi bilan bog‘liq hatti-harakatlar majmui. Akkreditlash jarayoni quyidagilardan iborat: davlat vakolatli organi tomonidan muayyan shaxsni o‘z diplomatik vakili etib tayinlash to‘g‘risidagi ichki hujjatni e’lon qilish, uning xorijiy davlat tomonidan qabul qilinishiga rozilik olish (agreman) hamda yangi ishga tayinlangan vakilning xizmat qiladigan davlat vakolatli organiga ishonch yorliqlarini topshirish. Biror-bir davlatda mavjud tajribaga asosan, diplomatik vakolatxona boshlig‘i ishonch yorliqlarini topshirgan paytdan yoxud o‘z tashrifi haqida xabar bergan va xizmat qiladigan davlat tashqi ishlar vazirligiga tasdiqlangan ishonch yorliqlarining nusxalarini taqdim etgan vaqtdan e’tiboran o‘z vazifalarini bajarishga kirishgan hisoblanadi. Davlatning xalqaro tashkilotdagi doimiy vakili xalqaro tashkilotning vakolatli organiga vakolat yorlig‘ini topshirgan paytdan boshlab o‘z vazifalarini bajarishga kirishgan hisoblanadi.
Akt (lot. - astus - harakat, actum – hujjat. 1) harakat yoki qilingan ish; 2) rasmiy hujjat.
Aksiya – 1) harakat, biror bir maqsadga erishishga yo‘naltirilgan chiqish yoki harakat (masalan, siyosiy, diplomatik A.); 2)aksionerlik jamiyati kapitaliga mablag‘ qo‘yganligini tasdiqlovchi va uning egasiga dividend ko‘rinishida foydaning bir qismini olishga huquq beruvchi qimmatli qog‘oz. Ko‘pchilik A. egalari aksionerlarning umumiy yig‘ilishlarida masala echimidagi qaror qabul qilishda ovoz berish huquqini beradi.
Aksiyadorlik jamiyati – ustav jamg‘armasi ma’lum miqdordagi aksiyalarga bo‘lingan, jamiyatning aksiyadorlar oldidagi majburiyatlarini tasdiqlaydigan xo‘jalik sub’ekti. Jamiyat o‘z majburiyatlari uchun o‘ziga tegishli bo‘lgan barcha mol-mulklari bilan javobgar hisoblanadi. Ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyati – aksiyadorlari o‘zlariga tegishli aksiyalari bilan boshqa aksiyadorlarning roziligisiz, erkin tasarruf qila oladigan jamiyat. YOpiq turdagi aksiyadorlik jamiyati - aksiyalari faqat ta’sischilar orasida yoki boshqa, oldindan belgilangan shaxslar doirasida taqsimlanadigan jamiyat.
Alternativa (frans. – alternative, lot. – alternes - galmagal kelish) - 1) muqobillik, ikki yoki undan ortiq imkoniyatlar orasidan tanlash zarurati; 2) bir-birini inkor etuvchi imkoniyatlardan birini tanlash zarurati.
Alternativ harakatlar – ekologiya, urush va tinchlik, turmush darajasi va boshqa dolzarb umumbashariy muammolarning o‘ziga xos echimlarini topishga intiluvchi yangi jamoatchilik harakatlari.
Analiz, tahlil (yun. analysis – bo‘linish) - 1) biror narsaning alohida tomonlari, xususiyatlari va ajralmas qismlarini ko‘rib chiqish orqali amalga oshiriladigan tadqiqot va tahlil orqali olamni bilish jarayonida ishlatiladigan bir usul. Fikran yoki amalda narsa va hodisalarni tarkibiy bo‘laklarga bo‘lish uslubi; 2) har tomonlama ko‘rib chiqish, tahlil etish.
Anarxizm (yun. anarchia – beboshlik, hokimiyatsizlik) - davlat boshqaruvi va institutsional boshqaruvning milliy miqyosdagi barcha shakllaridan batamom voz kechishga da’vat etuvchi ijtimoiy-siyosiy oqim.
Anarxiya (yun. anarshia – beboshlik, hokimiyatsizlik) - 1) davlat hokimiyati va alohida jamoalar, oilalar va kishilarning o‘z-o‘zini boshqarishga asoslangan dastlabki jamoasini istisno etuvchi jamiyat tuzilishining ijtimoiy-siyosiy shakli; 2) jamoat hayotini tashkil etishdagi tartibsizlik, jamiyat hayotini noto‘g‘ri tashkil etish, uning siyosiy va huquqiy sohalarida qonunsizlikning hukmronligi, iqtisodiyot va ijtimoiy sohada me’yoriy faoliyatning yo‘qligi.
Antimilitarizm (lot. militaris) - ichki va xalqaro maydondagi qarama-qarshiliklarni hal qilish maqsadida qurolli zo‘ravonlikni qo‘llashga qarshi chiquvchi ijtimoiy-siyosiy qarashlar va harakatlar majmui.
Antisemitizm (yun. anti semit – ivrit, semit) - yahudiylarga nisbatan qarshi salbiy munosabatlarni ifodalovchi va ularni ta’qib ostiga oluvchi mafkura va siyosat. Irqiy shovinizmning eng ashaddiy shakllaridan biri.
Aparteid (afrikan (burlar) tilida apartheid – alohida yashash) - irqiy kamsitishning shakli bo‘lib, kishilarni irqlarga ajratish usuli; jamiyatdagi ayrim aholi guruhining siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va fuqarolik huquqlaridan mahrum qilish yoki ularning ushbu huquqlarini ma’lum darajada cheklab qo‘yish, ayrim hollarda hududiy jihatdan izolyasiya qilib qo‘yiladigan harakatlar. Genotsidning ba’zi bir aktlari A.ga kiradi. Zamonaviy xalqaro huquq A.ni insoniyatga qarshi jinoyat deb hisoblaydi. 1973 yilda BMT Bosh Assambleyasi ushbu sohadagi jinoyatchilikning payini qirqish va buning uchun jazolash to‘g‘risidagi Konvensiyani qabul qilgan.
Apatrid (yun. apatris – vatanga ega bo‘lmagan) - dunyoning hech bir mamlakatida fuqarolik maqomiga yoki biror-bir davlatda yashash huquqiga ega bo‘lmagan kishilar.
Apellyasiya (lot. appellatio - murojaat qilish, shikoyat qilish) - 1) biror shaxs yoki guruhning vakolatli idora yoki davlat organi tomonidan ular ustidan chiqargan ko‘rsatma, qaror yoki xulosalardan norozi bo‘lib yuqori davlat organlariga shikoyat qilishi. 2) Sudlangan shaxslarning yoki tashkilotlarning sud qarori va hukmidan norozi bo‘lib, ishni to‘lig‘icha ko‘rib chiqish huquqiga ega bo‘lgan yuqori sud organlariga shikoyat yoki yordam so‘rashining shakllaridan biri. 3) yuqori davlat organlari yoki idoralariga yordam va maslahat so‘rab shikoyat qilish. A. har bir davlatning qabul qilgan jinoyat-protsessual qonunlariga asosan olib boriladi. O‘z.Rda bu qonun 1994 yil 22 sentyabrda qabul qilingan va 1995 yil 1 apreldan kuchga kirgan.
Aralashmaslik – bu xalqaro huquqning asosiy tamoyillaridan biri bo‘lib, davlat yoki xalqaro tashkilotlarning boshqa bir davlatning ichki ishlariga bevosita yoki bilvosita aralashmaslikni ifodalaydi.
Armiya - har qanday davlatning o’z mustaqilligini tashqi tajovuzlardan saklashining asosiy vositalaridan hisoblanuvchi qurolli kuchlaridir. Armiyaning tarkibi, soni davlat tomonidan ehtiyoj va imkoniyatlariga qarab davlatni davlat sifatida ko`psatuvchi belgilardan biridir. Armiyada doimiy xizmat qiluvchilar va muddatli xizmat qiluvchilar bo`ladi. O’zbekiston o’z xavfsizligini ko`zlab, professional armiya tuzishni maqsad qilib qo’ygan. Armiya faoliyati, qurolli kuchlar turlari maxsus huquqiy hujjatlar bilan tartibga solinadi.
Arbitraj (frans. arbitrage) - Hakamlar sudi (maxsus belgilangan hakamlar tomonidan ikki taraf o‘rtasidagi janjalli ishni ajrim qilish, ko‘rib chiqish); 1.Xalqaro arbitraj: biror-bir masala ustidan bahslashib qolgan tomonlarning o‘z ixtiyorlari bilan saylagan, uning qarorini barcha tomonlar tan oladigan yagona arbitr yoki arbitrlarning xalqaro nizolar, o‘zaro qarama-qarshiliklarni tinch yo‘l bilan hal qilish usuli. 2.Tashqi savdo arbitraji: davlatlar o‘rtasidagi tashqi savdo aloqalaridagi mavjud iqtisodiy muammolarni va kelishmovchiliklarni o‘zaro qabul qilingan shartnoma yoki qonunlar asosida hal qilishga mo‘ljallangan vakolatli xalqaro organ. 3.Davlat arbitraji: yuridik va jismoniy shaxslar, davlat idoralari va muassalari o‘rtasidagi janjalli ishlarni ajrim qiluvchi hakamlar.
Asosiy qonun- Konstitusiyaga nisbatan ishlatiladigan atama. Konstitusiyaning sinonimi, faqat Konstitusiyagina asosiy qonun hisoblanadi. Ayrim mamlakatlarda (Mongoliyada), boshqa maxsus qonunlarga nisbatan ham asosiy qonun atamasi ishla-tiladi. O’zbekistonda asosiy qonun bitta u ham bo`lsa Konstitusiyadir.
Axborot infrastrukturasi – 1) jamiyatda axborotni yig‘ish, etkazish, saqlash, avtomatik ravishda qayta ishlash va tarqatish imkoniyatini beruvchi muhit. 2) axborotlarni yig‘ish, saqlash, qayta ishlash, tahlil qilish markazlari, axborot almashish va telekommunikatsiya kanallari, axborotlar va axborot bozorini himoya kiluvchi tizim va vosita, aloqa liniyalari majmui.
Axborotning ishonchliligi – olingan axborotning ob’ektiv voqelikga mos kelishi va undagi holisonalik.
Axborot resurslari – shaxs, jamiyat va davlatning hayoti va faoliyati jarayonida olingan biror bir shaklda hujjatlangan ma’lumot. Davlatga va davlatga oid bo‘lmagan a.r. bo‘lishi mumkin. Mulk shakliga qarab fuqarolar, davlat hokimligi, mahalliy o‘zini-o‘zi boshqarish organlari, tashkilotlar va ko‘shma korxonalar tasarrufida bo‘lishi mumkin.
Bayonot – xalqaro munosobatlarda bir necha davlatning siyosiy partiyasi yoki partiyalari, hukumati yoxud hukumatlarining bir yoki bir necha davlatlarga oid muhim masalalar yuzasidan o‘z rasmiy fikrlari, qarashlari hamda maqsadlarini, ma’lum hatti-harakatlarini qo‘llab- quvvatlashlari yoki aksincha, qoralashlarini, ularga e’tiroz bildirishlarini ifodalaydigan hujjat.
Bakteriologik (biologik) va toksin qurollari ishlab chiqarishni, zaxiralarini to‘plashni taqiqlash va ularni yo‘q qilish haqidagi Konvensiya – Mazkur konvensiya 10.04.1972 yilda imzolash uchun ochilgan va 26.03.1975 yildan kuchga kirgan. Hozirda 140 dan ortiq davlat uning ishtirokchilari hisoblanadi. Konvensiyaning depozitar davlatlari AQSH va Buyuk Britaniya hisoblanishadi. Konvensiyaning faoliyat muddati chegaralanmagan. Konvensiyaning ishtirokchilari:
1) mikrobiologik yoki boshqa biologik agentlarning yoki toksinlarning profilaktika, himoya yoki boshqa tinchlik maqsadlarida ishlatishga mo‘ljallanmagan turlari va miqdorlarini;
2) dushmanlik maqsadlarida yoki harbiy to‘qnashuvlarda shunday agentlar va toksinlarni ishlatish uchun mo‘ljallangan qurilmalar va etkazib berish vositalarini ishlab chiqarmaslik, to‘plamaslik, har qanday yo‘l bilan topmaslik, saqlamaslik;
3) Konvensiya kuchga kirgach 9 oy ichida o‘zlari ega bo‘lgan yoki o‘zlarining nazoratlari ostida bo‘lgan barcha agentlar, toksinlar, qurollar, qurilmalar va ularni etkazib berish vositalarini yo‘q qilish, yoki tinchlik maqsadlari yo‘lida ishlatib yuborish;
4) o‘zga davlatlarga taqiqlangan agentlar, toksinlar, qurollar, qurilmalar va ularni etkazib berish vositalarini bermaslik, ularni topishlariga ham yordam bermaslik, undamaslik majburiyatini oldilar.
Konvensiya insonlarni yo‘q qiluvchi ommaviy qirg‘in qurollarining barcha xavfli turlarini yaratish bo‘yicha keyingi ishlarni taqiqlagan muhim xalqaro hujjatdir.
Barqaror ijtimoiy rivojlanish vaziyati–jamiyatdagi tinch-totuvlik va uni mustahkamlash uchun shart-sharoitning mavjudliligi. Qatlamlar, kuchlar va siyosiy partiyalar o‘rtasidagi hamjihatlik vaziyati O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin barqaror rivojlanishga katta e’tibor berilmoqda. Milliy manfaatlarni amalga oshirish va himoya qilish orqali jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy tizimi, davlat suvereniteti va hududiy yaxlitligini ta’minlovchi vaziyat.
Barqarorlik – qat’iyy, turg‘un vaziyat. Barqarorlik narsa va hodisalarga xos qonuniyatli muayyanlikni ifodalovchi tushuncha.
Betaraflik, neytrallik - 1) ma’lum tomonlar, davlatlar tashkilotlar yoki sub’ektlar o‘rtasidagi tortishuv, mojaro, ziddiyatlarga qarshi kurashishda aralashmaslik; 2) qurolli mojarolarga hamda harbiy–siyosiy ittifoqlarga ishtirok etishni inkor etuvchi davlatning alohida, huquqiy statusi va siyosati. B.ni tinchlik va harbiy davrlarda amalga oshirish mumkin. Turli xildagi betaraflik farqlari; ular: doimiy (SHveysariya va Avstriya tomonidan xalqaro tartibda qabul qilingan) kelishilgan, an’anaviy (uzoq vaqt davomida SHvetsiya tomonidan amal qilinib kelinayapti) ijobiy (harbiy, siyosiy ittifoqlarga qo‘shilmaslik siyosatini olib borayotgan, mustaqil rivojlanayotgan davlatlarning paydo bo‘lishi, munosabati bilan urushdan keyingi yillarda keng quloch yoygan) qurolli betaraflik (harbiy kuch yordamida davlat o‘z betarafligini himoya qilishga tayyor ekanligini e’lon qiladi). B. davlatga hujum qilingan holatlarda BMTning oxirgi nizomiga muvofiq davlat alohida yoki jamoa bo‘lib o‘z-o‘zini himoya qilish huquqiga ega.
Bitim – 1) kelishuv, tomonlarning biror-bir sharoitlarda o‘zaro munosabatlar, huquq va majburiyatlarni o‘z zimmalariga olishi; 2) o‘zaro rozilik, kelishuv.
Bozor – 1) oldi-sotdi mollarni va xizmatlar, savdo kelishuvlarini amalga oshiriladigan joy; 2) oldi-sotdi mollarini va xizmatlarini iqtisodiy munosabatlar tizimi va buning doirasida ularga talab, narx shakllari.
Ichki bozor – milliy iqtisod doirasida mollar va xizmatlar aylanish mintaqasi.
Dunyo bozori – 1) savdo-iqtisodiy munosabatlari bilan bog‘liq bo‘lgan alohida davlatlar bozori; 2) davlat bojxona siyosati, proteksion an’anaga qaram bo‘lgan muhim dunyo narxlariga ega bo‘lgan milliy xo‘jaliklar o‘rtasida almashuv mintaqasi.
Xufiyona bozor – 1) bozor iqtisodini giper trofitsiyaga duchor qilingan ob’ektiv qonunlariga asoslangan va olib sotarlik xarakteriga ega bo‘lgan barcha noqonuniy tijorat operatsiyalar.
Bozor iqtisodiyoti – tovar ishlab chiqarish, ayirboshlash va pul muomalasi iqtisodiy qonun-qoidalari asosida boshqariladigan tizim. Bozor iqtisodiyoti ishlab chiqarish, ayriboshlash, taqsimlash va iste’mol qilish jarayonlaridagi iqtisodiy munosabatlarni qamrab oladi. Erkin ishbilarmonlik, ishlab chiqarish vositalariga nisbatan mulkchilik shakllarining ko‘pligi, bozor narxining shakllanishi va raqobat muhiti, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar o‘rtasida shartnomaviy munosabatlar va davlatning xo‘jalik faoliyatiga aralashuvini cheklash tamoyillariga asoslangan iqtisodiyot.
Bolalar huquqlari haqidagi Konvensiya – 1989 yilda BMT Bosh Assambleyasi tomonidan qabul qilingan bo‘lib, ushbu Konvensiyaga muvofiq har bir 18 yoshgacha bo‘lgan inson, agarda u qonun bo‘yicha balog‘at yoshiga etmagan bo‘lsa, bola hisoblanadi. Davlatlar, irqidan, tana rangidan, tili, dini yoki boshqa har qanday vaziyatlardan, shuningdek, bolaning yoki uning oila a’zolarining qarashlari va e’tiqodidan qat’iyy nazar, Konvensiyaga muvofiq a’zo-davlatlar barcha bolalarning huquqlarini ta’minlash majburiyatini oladilar. Davlatlar barcha bolalarga nafaqat insonning umumiy huquqlari (yashash huquqi, fikrlash, vijdon va din erkinliklari va boshqalar), balki ushbu sub’ektning o‘ziga xosligidan kelib chiquvchi maxsus huquqlar, ya’ni fuqarolik va ism tanlash huquqi, ota-onasidan ajralmaslik huquqi kabilarni ham berishi lozim. Konvensiya davlat ichidagi bola asrab olish va g‘amxo‘rlik qilish institutlari, sog‘liqni saqlash va ta’lim berish tizimlariga ma’lum talab va shartlar belgilaydi. Konvensiyada bolaning sog‘lig‘iga xavf soluvchi yoki uning barkamol rivojlanishiga zarar etkazuvchi har qanday ishni bajarish va ekspluatatsiyadan himoya qilishni nazarda tutilgan.
Bosh vazir – O’zbekiston Respublikasida hukumat ishini tashkil qiluvchi, uni yo`naltirib turuvchi yuqori mansabdor shaxs. U birinchi o`rinbosar va o`rinbosarlariga ega.O’zbekiston Respublikasi Bosh Vaziri Prezident tomonidan tayinlanadi va Oliy Majlisda tasdiqlanadi. (Konstitusiyaning 78-moddasi 15-bandi, 93-modda, 10-bandi). Lavozimdan ozod qilish ham shu zaylda amalga oshiriladi. Ko`pgina mamlakatlarda Bosh vazir hukumat boshlig’i bo’lib, u yoki davlat boshlig`i– Prezident tomonidan tayinlanadi (Rossiyada) yoki parlamentda ko`pchilik ovoz olgan partiya rahbari hukumatboshlig’i bo`ladi (Angliyada).
Buyuk davlat (ulkan davlat) – boshqa davlatlardan iqtisodiy, harbiy resurslar salohiyati bilan ajralib turuvchi o‘ta ulkan davlat (yoki davlatlar guruhi).
Vazir - mansabdor shaxs, milliy davlatchilik tariximizda davlat boshlig`I tayinlaydigan va turli sohalarni boshqarishda unga yordam beruvchi amal egasi bo`lsa, hozirgi kunda vazir mamlakatimizda turli tarmoq va sohalarni boshqaruvchi markaziy idoraning boshlig`idir. Bosh vazir nomzodi Prezident taqdimiga binoan Oliy Majlis tomonidan tasdiqlanadi va lavozimidan ozod qilinadi. (Konstitusiyaning 78-modda, 15-bandi, 93-modda10 bandi).
Vazirlar Mahkamasi - qarang: hukumat.
Vakillik - biror-bir organ yoki tashkilotda ma'lum jamoa, guruh yoki fuqarolar nomidan ish yuritish. Vakillik qonunlarda belgilanib qo’yilishi mumkin. Masalan, Konstitusiyaning 10 moddasida O`zbekiston xalqi nomidan faqat u saylagan Respublika Oliy Majlisi va Prezidenti ish olib borishi mumkin deb ko`rsatilgan. Bular xalq nomidan vakillik qilishi uchun boshqa hech qanday hujjatga muhtoj emas. Boshqa ollarda esa vakillik uchun hujjat talab qilinadi.
Vazirlik - ijroiy hokimiyatni amalga oshiruvchi hokimiyat bo‘g‘ini. Vazirliklar mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotida muhim o‘ringa ega. V. turli sohalar faoliyatini boshqarish, muvofiqlashtirishni ta’minlaydi. V. vazir, vazir o‘rinbosarlari, bosh boshqarmalar, boshqarmalar va bo‘limlardan iborat pog‘onaviy tuzilishga ega. Vazir atamasi O‘zbekistonda qadimgi davlatchilik ko‘rinishlarida mavjud bo‘lgan. Mustaqilikka erishilgach, ministr atamasi v. atamasi bilan almashtirildi va xalq so‘zlashuv tilidan to‘liq o‘rin egalladi.
Valyuta inqirozi – valyuta kursining keskin tebranishlarida, to‘lov balanslarining muvozanati buzilganda, ssuda kapitalining joylashtirilishida namoyon bo‘luvchi valyuta sohasida kelishmovchiliklarning keskinlashuvi; bunda valyuta kursi davlatning devalvatsiya va revalvatsiya shaklida aralashuvining kuchayishi oqibatida, valyuta chegirmalarining kiritilishi, umum qat’iy iqtisodiy xarakterdagi tadbirlarning o‘tkazilishi kabilar bilan birga sodir bo‘ladi.
Valyuta ittifoqi - ikki yoki undan ortiq mamlakatlar hududida yagona valyutaning joriy etilishi .
Valyutaning konvertabilligi – valyutaning har qanday mamlakatda to‘lov vositasi vazifasini bajara olish xususiyati. Hozirgi vaqtda dunyoning o‘ta rivojlangan mamlakatlari (AQSH, Kanada, YAponiya va Evropa Ittifoqi) to‘liq konvertatsiya bo‘ladigan valyutaga ega.
Valyuta zaxiralari (ing. reserve currency – rus. valyutnûe rezervû) - Kutilmagan vaziyatlar holatiga, shuningdek,, foyda olish va valyuta bozorlarini tartibga solish hamda boshqarish uchun xalqaro hisob-kitoblar qilish uchun mo‘ljallangan valyuta zaxiralari. Markaziy bankda va davlatning moliyaviy organlarida yoki xalqaro valyuta kredit tashkilotlarida xorijiy valyutaning rasmiy zaxiralari.
Valyuta resurslari – konvertatsiya qilinadigan xorijiy valyuta va uning kelish manbalari zaxiralari.
Vatan – 1) inson tug‘ilib o‘sgan, uning ijtimoiy va ruhiy-madaniy tiklanish jarayoni sodir bo‘lgan mamlakat; 2) tabiiy-jug‘rofiy sharoiti, aholisi, ijtimoiy-madaniy xususiyati bilan tarixiy nuqtai-nazardan aniq bir davlatga tegishli bo‘lgan hudud; 3) inson tug‘ilgan aniq aholi punkti, joyi; 4) biror-bir fenomen, ixtiro, ijtimoiy g‘oya, siyosiy muassasa va boshqalar paydo bo‘lishining boshlang‘ich joyi (masalan Buyuk Britaniya – parlamentarizm, O‘zbekistonda - kurash, Kanada - xokkey V.). Bu tushuncha «yurt» tushunchasiga juda yaqin va kesishadi. YUrt tushunchasi obrazi «V» tushunchasiga qaraganda ko‘proq darajada shaxsning, odamlarning davlatga va jamiyatga tegishli ekanligini aks ettiradi.
Vijdon erkinligi – fuqaroning shaxsning dinga, erkin fikrlashga, e’tiqodiga ko‘ra o‘z masligida so‘zlash va faoliyat yuritish huquqi.
Viza – 1) mamlakatdan chiqishga ijozat, biror mamlakat orqali o‘tish, biror mamlakatga kirish huquqini beruvchi ruxsat va shunday ijozat olinganligi haqida pasportga qo‘yiladigan belgi; 2) lavozimli kishining hujjatdagi imzo qaydi.
Gender (jinsiy) tengsizligi - iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy sohalarda erkaklar va ayollar o‘rtasidagi tengsizlik. Bu bir xil ishga turlacha ish haqi to‘lanishi, ta’lim olishda kam imkoniyatlarga ega bo‘lish, yuqori mansablarga ko‘tarilish hamda siyosiy hayotga ishtirok etishdagi cheklovlar va boshqalarda namoyon bo‘ladi.
Genotsid jinoyatini oldini olish va shunday jinoyat uchun jazo haqidagi Konvensiya – 9.12.1948 yilda BMT Bosh Assambleyasi tomonidan qabul qilingan. Konvensiyaning ishtirokchi davlatlari Konvensiyadagi nizomlarni amalga oshirish uchun zarur qonun chiqarish ishlarini amalga oshirish, jumladan,, genotsidni bajargan yoki bajarish maqsadida fitnada ishtirok etgan, o‘zgalarni ham bajarishga undagan, genotsidda suiqasdlik uyushtirgan yoki shu jamiyatga sherik bo‘lgan shaxslarga qarshi samarali jazo choralarni qo‘llashga majburdirlar.
Geosiyosat – bu davlat, mintaqa va dunyo xavfsizligining rivojlanishi tamoyillari va jarayonlarini jug‘rofiy, siyosiy, iqtisodiy, harbiy, ekologik va boshqa omillar tizimi ta’sirini e’tiborga olib o‘rganuvchi fan demakdir. Xavfsizlik nazariyasida geostrategik va geosiyosiy mintaqalar asosiy tushunchalar hisoblanadi. Geosiyosat - tushunchasi xavfsizlik muammolarini o‘rganishda birlamchi hisoblanadi. Geosiyosat boshqa fanlarga nisbatan yosh, yangi ilmiy yo‘nalish hisoblanadi va uning to‘liq shakllanishi hali nihoyasiga etmagan. Ammo, hozirgi kunda dunyoda sodir bo‘layotgan o‘zgarishlarning natijasida yangi zamonaviy tadqiqot usullaridan foydalanish va nazariy jihatdan boy tarixiy materiallarni qo‘llash orqali geosiyosatning konseptual mavqeiga e’tibor kuchayib bormoqda. SHunga qaramasdan, geosiyosiy tadqiqotlar olib borishning uslubiy tarkibiy qismlari boshqa fanlar ilmiy mundarijasining tarkibiy qismlariga nisbatan sust rivojlangan. Bu esa, ushbu sohada tadqiqot olib borgan olimlar tomonidan geosiyosat ilmining uslubiy asosini shakllantirishga qaratilgan maqsadlarining muhimligini ular mavjud bilimlar va usullar orqali ilmiy izlanishlar olib borganliklari bilan izohlanadi. Davlatlar va xalqlar hayoti, ularning turli xilligi, jug‘rofiy joylashuvi va tabiiy muhit omillariga bog‘liqligi bilan izohlanadi.
Geostrategik mintaqa – bu alohida davlatlar yoki davlatlar guruhining turli xil qarama-qarshi manfaatlari joylashgan yirik jug‘rofiy makon bo‘lib, geostrategik mintaqa o‘zaro bog‘liq va o‘zaro daxldor bo‘lgan milliy va mintaqaviy xavfsizlikni ifoda etadi.
Ko‘pgina manbalarda “Geostrategik Region” deb yuritiladigan ushbu tushuncha xalqaro xavfsizlik va barqarorlikni qo‘llab quvvatlash uchun ro‘y berishi ehtimoli bo‘lgan harbiy tahdidlardan ogoh etish va neytrallashtirish (SHimoliy Amerika, Evroosiyo, Afrika geostrategik mintaqa va boshqalar) bo‘yicha chora-tadbirlar tizimini ro‘yobga chiqarishda umumbashariy ahamiyatga ega bo‘lgan er hududining bir qismini ifoda etadi.
Globallashuv - iqtisodiyot, ijtimoiy munosabatlar va boshqa turli sohalarda milliy davlat chegaralarining shaffoflashuv jarayoni.
Davlat – muayyan hududda jamiyat va uning siyosiy tizimini tashkil etish usuli, hokimiyatning markaziy instituti, jamiyatning siyosiy tashkiloti bo‘lib, ma’lum bir hudud va unda yashovchi xalqlarni o‘z ichiga oladi jamiyatni boshqaruvi tizim sifatida D. ichki tizimiga ega, o‘z vakolatlarini amalga oshirish uchun maxsus organlarga ega. D. odamlarning va jamoat guruhlarining qo‘shma faoliyati va munosabatlarini tashkil etadi, ularni yo‘naltiradi va nazorat qiladi. D. uch asosiy funksiya ega; 1) Tashkiliy - jamiyat birligini saqlash va mustahkamlash, tartibni saqlash, munosabatlarni boshqarish). 2) Spetsifik - Davlat siyosatini va milliy manfaatlarini majburiy bajarishga qaratilgan siyosatni olib borish). 3) Huquqiy - uning maqsadi huquqiy tizimni yaratish va uni boshqarish, qonun chiqarish, ijroiya va sud hokimiyati, davlat apparati vakolatilarini chegaralash va boshqarishdir. Bu funksiyalarning barchasi ichki (jamiyat ichidagi faoliyat) va tashqi (davlatlararo munosabatlar) turlarga bo‘linib, bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq va bir-biriga bevosita tobedir.
Davlat apparati – 1) davlat hokimiyati institutining tarkibiy qismi bo‘lib, uning qarorlarini tayyorlash va amalga oshirish bilan shug‘ullanadi. 2) davlat boshqaruvining barcha bosqichlaridagi xizmat sohasini amalga oshiruvchi muassasa, tashkilot va ularning xizmatchilari majmui.
Davlat bayrog‘i – davlatning rasmiy belgilaridan biri. Dastak yoki bog‘ichga biriktirilgan, belgilangan o‘lcham va rangdagi, ba’zan davlat gerbi, emblemasi tushirilgan mato. Davlat bayrog‘i bayoni konstitutsiyada qayd etiladi. O‘zbekiston Respublikasining davlat bayrog‘i - O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining navbatdan tashqari o‘tkazilgan XII sessiyasida 1991 yil 18 noyabr kuni tasdiqlangan. O‘zbekiston Respublikasi Davlat bayrog‘iga nisbatan hurmatsizlik qilgan shaxs yoki tashkilot belgilangan tartibda jazolanadi.
Davlat buyurtmasi –xo‘jalik aloqalarining davlat tomonidan bevosita boshqarish shakli, tovar va xizmatlarni sotib olish, (sotish), ilmiy taraqqiyot, tajriba-konstruktorlik va b. ishlarga buyurtma, davlat hokimiyati organlari tomonidan beriladi, davlat byudjetidan moliyalashtiriladi, umumdavlat ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan bo‘ladi.
Davlat gerbi – davlatning rasmiy ramzi bo‘lib, muhr, davlat organlarining blanklari, umumdavlat namunasidagi hujjatlar, pul belgilari va b. ko‘p hollarda davlat bayrog‘ining bir qismi hisoblanadi. D.g.ning mazmuni konstitutsiya yoki maxsus qonun bilan belgilanadi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 5–moddasida ko‘rsatilgan. O‘zbekiston Respublikasining D.g. Oliy Kengashning 1992 yil 2 iyul kuni bo‘lgan X sessiyasida O‘zbekiston Respublikasining “Davlat gerbi to‘g‘risida”gi qonunni qabul qilish bilan tasdiqlangan.
Davlat iqtisodiy sektori – Mamlakat iqtisodining davlat tomonidan nazorat qilinadigan qismi.
Davlat madhiyasi (yun. hunuos – tantanali qo‘shiq) – musiqiy-poetik asar, davlatning rasmiy ramzlaridan biri (davlat bayrog‘i va davlat gerbi bilan bir qatorda).
Davlat mudofaa qudrati – Davlatning agressiyadan himoyalanishga tayyorgarlik darajasi. D.m.q. davlatning moddiy va ma’naviy imkoniyatlari bilan uning agressiyani qaytarish, milliy manfaatlarni, birinchi navbatda o‘z mustaqilligi, suvereniteti, hududiy yaxlitligi, davlat birligi va boshqalarni himoya qilish uchun safarbar qilishga qodir bo‘lgan davlat resurslari bilan belgilanadi. D.m.q. darajasining asosiy ko‘rsatkichlari quyidagilar: quroli kuchlar va mudofaa-sanoat kompleksi holati; boshqaruv samaradorligi (davlat va harbiy boshqaruv); Mamlakat hududi va mumkin bo‘lgan harbiy harakatlar teatrini tezkorlik bilan jihozlash; fuqaro mudofaasi ahvoli; jamiyatning axloqiy-ruhiy holati; tayyorlangan zaxiralarning mavjudligi va shu kabilar. D.m.q. talab darajasida qo‘llab-quvvatlash, davlatning shu maqsadda maxsus siyosiy, iqtisodiy, harbiy, ijtimoiy, huquqiy va boshqa chora-tadbirlarning to‘liq tizimini amalga oshirilishini tashkil etuvchi eng muhim vazifalaridan biridir. Xalqaro huquq, shuningdek,, davlatning ichki me’yoriy hujjatlari kompleksi: konstitutsiya, amaldagi qonunchilik, harbiy doktrina va boshqalar ko‘rsatilgan chora-tadbirlarni tinchlik paytida amalga oshirish va davlatni urush vaqtida himoya qilish uchun huquqiy asos bo‘lib hisoblanadi.
Davlat mulki – davlatga tegishli bo‘lgan mol-mulk yoki davlat boyliklari (er va boshqa tabiiy resurslar, ishlab-chiqarish vositalari, transport, energiya tizimi va shu kabilar).
Davlatning iqtisodiy xavfsizligi – uning muhim ijtimoiy vazifalarni hal etish imkoniyatlaridan, turli xil ichki va tashqi buzg‘unchi kuchlar, moliyaviy va iqtisodiy tazyiqlari vaqtida jamiyatni kerakli va etarli hayotiy ehtiyojlar bilan ta’minlash, undan tashqari, urush chog‘ida mamlakat iqtisodini qurolli kuchlarni va aholini barcha kerakli vositalar bilan ta’minlash imkoniyatlaridan iboratdir.
Davlatning safarbarlik imkoniyati – davlatning egallab turgan barcha moddiy va ma’naviy imkoniyatlari, keskin o‘zgaruvchan vaziyatlar yuzaga kelgan sharoitlarda hayotdagi muhim maqsadlarga erishish uchun avvalambor, milliy xavfsizlikni ta’minlash maqsadida ulardan cheklangan muddatda oqilona foydalana boshlashi. D.s.i. tarkibiy qismlari quyidagilar: xo‘jalikning barcha tarmoqlaridagi ishlab chiqarish qudrati, inson resurslari, strategik xom-ashyo va materiallarning zaxiralari, energetika va moliyaviy resurslari va hokazolar. Inson resurslari alohida ahamiyatga ega. Qurolli kuchlarni to‘ldirish va ularning jangovar qobiliyati, ishlab chiqarishning mudofaa tarmog‘ini ishchi kuchi bilan ta’minlash va shu kabilar aholining soni va sifatiga (ularning umumiy ma’lumotga egaligi, professional, ma’naviy-siyosiy tayyorgarligi va boshqalar). D.s.t. negizini iqtisodiyot, asosan, og‘ir sanoat va mashinasozlik, energetika va transport tashkil etadi. D.s.t. amalga oshirish mamlakat, fan-texnika taraqqiyoti, harbiy jug‘rofiy omillarga bog‘liq.
Davlatning hayotiy muhim manfaatlari – O‘zbekiston konstitutsiyaviy tizimi, suvereniteti va hududiy yaxlitligini saqlab qolish va mustahkamlash; ijtimoiy jarayonlarning boshqarilishini ta’minlash va milliy munosabatlarni uyg‘unlashtirish; barcha qonunlar so‘zsiz ijro etiladigan huquqiy, demokratik, davlatning mustahkam asosini yaratish; iqtisodiy salohiyatining rivojlanishi, mamlakatning siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy barqarorligini ta’minlash; teng huquqli va ikki taraflama foyda keltiruvchi hamkorlik asosida xalqaro aloqalarning samarali tizimini yaxshilash va rivojlantirish; mamlakatning har qanday tashqi agressiyani to‘xtatish va qaytarish qobiliyatini ta’minlash.
Davlat organi – davlat mexanizmining davlat nomidan bajarilishiga qaratilgan funksiyalari, muayyan tarzda ichki tashkil qilingan, unga xos tashkiliy-huquqiy doirada belgilangan davlat-hokimiyat vakolatlarini ro‘yobga chiqarish. D.o. sub’ektlariga ko‘ra, shakllanish usuliga ko‘ra, faoliyatini qamrab oluvchi hududiga ko‘ra, kompetentlik xarakteriga, kompetensiyani amalga oshirish usuliga, qarorlar qabul qilishiga, mas’ulligiga, faoliyatining yo‘naltirilganligiga ko‘ra tasnif etish mumkin.
Davlat ramzlari – o‘ziga xos davlat belgilari bo‘lgan davlat gerbi, davlat bayrog‘i, davlat madhiyasi.
Davlat rejimi – idora usuli, davlat hokimiyatining boshqaruv usuli.
Davlat sirlari – siyosiy, iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy, harbiy va boshqa xarakterdagi davlat siri hisoblangan ma’lumotlar. Muhimlik darajasiga ko‘ra «alohida muhim», «butunlay maxfiy» va «sirli» turlarga bo‘linadi. O‘zbekiston Respublikasida D.s. hisoblanadigan ma’lumotlar ro‘yxati Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. O‘zbekiston Respublikasining 1993 yil 7 maydagi “Davlat sirlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi qonuniga binoan o‘rganiladi.
Davlat to‘ntarishi – kuch ishlatib konstitutsiyaga xilof ravishda amalga oshirilgan to‘ntarish yoki konstitutsiyaviy (davlat) tuzimni o‘zgartirish, yoki davlat hokimiyatini kim tomonidan egallab olish (o‘zlashtirish). D.t. hokimiyatni tezlik bilan o‘zgartirish bilan farqlanadi va odatda strategik muhim ob’ektlarni, ya’ni tele-radiostansiyalar, hukumat binolari, qo‘mondonlik punktlari va boshqalarni egallashdan boshlanadi. Agarda D.t. armiyaning hal etuvchi ishtiroki bilan amalga oshirilsa, u holda bu harakat harbiy to‘ntarish deb ham aytiladi. Jiddiy qarama-qarshilik hollarida D.t. fuqarolar urushiga aylanib ketishi mumkin.
Davlat xazinasi – biror davlat korxonasi va tashkiloti tasarrufida bo‘lmagan davlat byudjeti va boshqa davlat mulkiga daxldor mablag‘lar.
Davlat xizmati – davlat organlari vakolatlarining bajarilishini ta’minlash bo‘yicha kasbiy faoliyat.
Davlat qurilishi – konstitutsion huquq normalari bilan belgilangan va mustahkamlangan ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy-huquqiy munosabatlar tizimi.
Davlat hududining yaxlitligi va daxlsizligi – Hozirgi xalqaro huquq me’yorlarining asosiy tamoyili bo‘lib, unga ko‘ra davlatlar boshqa davlatning hududiga qurolli yoki boshqa tajovuzlardan, ularni zo‘ravonlik bilan bo‘lib yuborish, bosib olish yoki ko‘chirib yuborishdan saqlanishlari majburiydir.
Da’vo – o‘zining buzilgan yoki baxs yuritilayotgan huquqini himoya qilish uchun sud, arbitraj yoki hakamlar sudiga rasmiy murojat.
Davlat boshlig’i - mamlakatdagi bosh mansabdor shaxs bo`lib, davlatning oliy vakili. Ayrim hollarda ijro etuvchi hokimiyat hamynga tegishli bo`ladi. Monarxiya shaklidagi davlatlarda davlat boshlig`I monarx (qirol, podsho, imperator) bo`lib, u nasldan-naslga o`tadi. Respublika shaklidagi davlatlarda davlat boshlig`I Prezident bo`lib, u bevosita fuqarolar tomonidan saylanishi (o’zbekiston, Rossiya, Fransiya), fuqarolar vakillari tomonidan pog`onali asosda saylanishi (AQSh, Argentina) yoki Prezident saylash ychun tashkil qilingan organ tomonidan saylanishi (Germaniyada) yoxud Parlament tomonidan saylanishi (Chexiyada) mumkin. Prezidentlik Respublikasida prezident bir vaqtning o`zida ijro etuvchi hokimiyatning ham boshlig`i bo`lsa, Parlamentar respublikada u faqat davlat boshlig`i bo`ladi, ijro etuvchi hokimiyatning boshqa shaxs boshsaradi. Davlat boshlisining vakolatlari Konctitusiyada belgilanadi.
Davlatning boshqaruv shakli - hokimiyatni tashkil qilish oliy organlarning vakolatlari, ular o`rtasidagi munosabatlarga bog’liq bo`ladi. Davlatning boshqaruv shaklini aniqlashda eng muhim belgi davlat boshlig’ining huquqiy maqomi qandayligi, u davlat boshiga qanday yo`l bilan kelishi hisoblanadi. Dunyodagi barcha mamlakatlar boshqaruv shakliga qarab ikkiga: respublika va monarxiyaga bo`linadi. Respublika shaklidagi davlatlarda davlat boshlig`i saylanish yo`li bilan hokimiyat tepasiga keladi. Ular ma'lum myddatga saylanadi, ya'ni o`zgarib turadi va ko`p mamlakatlarda -Prezident deb nomlanadi. Davlatning monarxiya shaklida esa davlat boshlig`I nasldan - naslga o`tadi, ya'ni davlat boshlig`i- monarx hisoblanadi. Ular turli nomlar bilan ataladi, masalan Saudiya Arabistonida – podsho Yaponiyada - imperator, Angliyada - qirol. O’zbekistonRespublikasida davlatning boshqaruv shakli respublika hisoblanadi va davlat boshlig’i Prezidentdir.
Devalvatsiya – Muomaladagi milliy pul birligining qadrsizlanishi va buning natijasi o‘laroq bekor qilinishi, uning kursini boshqa davlatlar valyutalariga nisbatan tushib ketishi demakdir (revalvatsiyaning antonimi).
Degradatsiya – Er kurrasida, ma’lum bir mintaqada, davlatda, jamiyatda va hokazolarda ahvolning yomonlashuvi, inqirozning yuz berishi, davlatning yoki jamiyatning emirilishi yoxud biror narsaning intihosi.
Deklaratsiya – Mamlakat yoki hukumat rahbarlari o‘rtasida, ma’lum bir mamlakatlarning o‘z mustaqilligi yoki siyosiy qarashlari pozitsiyalarini ifodalovchi bayonnoma va bayonot.
Demarsh – bir davlatning tashqi ishlar organining boshqa bir davlatga har xil diplomatik aktlarda (ariza, nota jo‘natish, memorandum, diplomatik vakilni chaqirib olish va hok.) aks ettirilgan favqulotdagi chiqishi. D. kelib chiqqan xalqaro qarama-qarshilikning echimi me’yori diplomatik ish ketma-ketligida topilmagandagina qo‘llaniladi.
Devokratiya - "xalq hokimiyati" degan ma'noni bildiradi. Demokratiya xalq ning davlat organlarini tuzish, ularning ishida ishtirok etishi, davlat organlari ishini tashkil etish, mamlakatda inson huquqlarini taminlash orqali namoyon boladi. U davlat bilan inson munosabatlarini belgilaydi. Demokratiya bevosita demokratiya va vakillik demokratiyasi shaklida bo`ladi. Demokratiya hamma narsada xoxlagancha erkinlik emas, qonunga asoslangan erkinlikdir. Demokratiyaning ajralmas qismi intizom, qonunlarni hurmat qilish, boshqalarning haq-huquqini himoya qilishdir.
Dekloratsiya- siyosiy - huquqiy akt nomi. Deklarasiyada ma'lum voqealarga tantanali ruh beriladi. 1990 yil 20 iyulda O’zbekiston ittifoq tarkibida turgan vaqtda, mustaqillik uchun asos slogan hujjat - "Mustaqillik deklarasiyasi" Oliy Kengash tomonidan qabul qilingan.
Deputat – davlat hokimiyati vakillik organlarida ish olib boruvchi xalq vakilidir. U saylov yoli bilan saylanib, xalqdan tegishli organlarda ish olib borish uchun vakolat oladi. Deputatlar ma'lum muddatga saylanadi. Respublikamizda Oliy Majlis va mahalliy Kengashlarga deputatlar besh yil muddatga saylanadi. Oliy Majlis deputatligiga 25 yoshga, mahalliy Kengash deputatligiga 21 yoshga tolgan O’zbekiston fuqarolari saylanadi. Deputatlikka nomzodlar siyosiy partiyalar, vakillik hokimiyati organlari, fuqarolar tomonidan, fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlaridan ko’rsatiladi.
Deputatlik daxlsizligi - deputatlarga o’z deputatlik faoliyatini mustaqil, xoli olib borish imkoniyatini yaratadigan kafolatdir. qonunlarga asosan har bir vakillik organining deputatlari, shu vakillik organlari va u vakolat bergan organ yoki shaxs roziligisiz jinoiy javobgarlikka tortilishi, qamoqqa olinishi, ishlab turgan vazifasidan boshatilishi, past lavozimga otkazilishi mumkin emas.
Diplomatiya – davlatning tashqi siyosatini belgilab beruvchi xalqaro munosabatlarning amaliy usullari va amaliyoti, davlat ular yordamida o‘z tashqi siyosatini amalga oshiradi.
Infrastruktura – 1) iqtisodiyot va insonlar hayotiy faoliyatining umumiy shartlarini ta’minlab beruvchi xalq xo‘jaligi tarmoqlari majmui (masalan, ishlab chiqarish infrastrukturasi – transport, aloqa, elektr energiyasi ta’minoti va b. q., ijtimoiy-xo‘jalik infrastrukturasi - savdo, yo‘lovchilar transporti va aloqasi, ilm-fan, sog‘liqni saqlash va b.q.). 2) moddiy ishlab chiqarish tarmoqlarining faoliyati uchun zarur bo‘lgan inshootlar, binolar, tizim va xizmatlar majmui, shuningdek, jamiyatning o‘z hayotiy faoliyati uchun zarur bo‘lgan shart-sharoitlar bilan ta’minlash.
Inqiroz – 1) kelishmovchiliklar, salbiy hodisalar va tendensiyalar bir-biri bilan bog‘liq bir holatdan ikkinchi holatga o‘tish. 2) biror narsaning jiddiy etishmasligi, biror holatdagi jiddiy qiyinchilik; 3) manfaatdor tomonlarning asosiy boyliklari, manfaati va maqsadlariga jiddiy xavf yuzaga keltiradigan davlat ichidagi yoki xalqaro vaziyat; 4) haroratning keskin pasayishi va kasallikning barcha belgilarining yo‘qolishi va bu bilan bog‘liq bo‘lgan kasallik davomidagi o‘zgarish.
Islohot – progressiv o‘zgarish, mavjud bo‘lgan yo ijtimoiy tuzumni asosi saqlangan holda biror-bir tomondan jamiyat hayotini qayta qurish.
Ittifoq – 1) zich birlik, birlashish; 2) davlat birlashuvi, paydo bo‘lish (masalan SSSR); 3) jamoat birlashuvi, tashkilot (jurnalistlar I., yozuvchilar I.)
Iqtisodiy barqarorlik – davlatning har qanday iqtisodiy muammolarga nisbatan iqtisodiy holati bo‘lib, rivojlanishning asosiy ko‘rsatkichlari belgilangan darajadan pastga tushmaydigan davlat iqtisodining shunday bir holati.
Iqtisodiy inqiroz – ishlab chiqarishning keskin suratlarda pasayishi, ishlab chiqarish quvvatining to‘la emasligi, ishsizlikning o‘sishi, pul-kredit va valyuta-moliya sohasining izdan chiqishi va shu tufayli yuzaga keladigan ayanchli holat.
Iqtisodiy islohot – davlatning iqtisod tizimini yoki iqtisodini boshqarishni yo‘lga qo‘yish va amalga oshirishdagi katta o‘zgarishlar. Iqtisod tizimi samarasining pastligi iqtisodiy inqirozlar paydo bo‘lganda va iqtisod odamlar ehtiyojini qondirishga loyiq bo‘lmaganda mamlakat o‘z taraqqiyotida boshqa davlatlardan orqada qolganda yuzaga kelgan sharoitlar tufayli o‘tkaziladi.
Iqtisodiy xavfsizlik – bu davlatning iqtisodiy manfaatlari va suverenitetini iqtisodiy sanksiyalar, to‘siqlar orqali amalga oshiriladigan iqtisodiy diskriminatsiya va diktatlardan himoyalanganligi tushuniladi. Undan tashqari, iqtisodiy xavfsizlik deganda, davlatning iqtisodiy manfaatlari tizimini qayta qurish davrida va iqtisodiy beqaror vaziyatlar oqibatida vujudga keladigan xavflardan himoyalanish holatiga aytiladi.
Ijro organlari - ijro etuvchi hokimiyatni amalga oshiruvchi davlat organlaridir. O’zbekiston Respublikasida Oliy ijro organi - Vazirlar Mahkamasidir, u hukumat ham hisoblanadi va kollegial, umumiy vakolatli organdir. Ijro organlari turli tarmoq va sohalarni idora etadi. Respublikaning markaziy idoralari: vazirliklar, davlat qo`mitalari va boshqalar, ular yakkaboshlik asosida ish olib boradi. Joylarda ijro etuvchi hokimiyatni hokimlar yakkaboshchilik asosida amalga oshiradi. Joylarni idora etishda u o`zining tarmoq idora organlaridagi bo`lim va boshqarmalariga tayanadi. Masalan, ichki ishlar, sog’liqni saqlash, maorif bo’limi yoki boshqarmalari. Ijro organlari tayinlash va tasdiqlash yo`li bilan tashkil qilinadi.
Kompaniya - ma’lum bir vaqt oralig‘ida yuzaga kelgan muhim vazifalar munosabati bilan mavsumlar, saylovlar va boshqalarning sezilarli darajada o‘zgargan shartlari, o‘ziga xosliklarini o‘z ichiga olgan holda o‘tkaziladigan faoliyat, ish.
Kapital – 1) daromad keltirishi mumkin bo‘lgan barcha narsalar yoki insonlar tomonidan tovar va xizmatlar, ishlab chiqarish uchun insonlar tomonidan yaratilgan resurslar. 2) ishlab chiqarish vositasi shaklidagi, ishga sarf etilgan harakatdagi daromad manbai.
Kimyoviy qurol - dushman qo‘shini yoki tinch aholini qirib tashlashga qodir bo‘lgan gazlar yoki boshqa kimyoviy birikmalar.
Kliring – hisob-kitobda ishtirok etuvchi tomonlarning hisobga olingan ikkiyoqlama talablari va vazifalari asosida tovarlar, qimmatbaho qog‘ozlar va ko‘rsatilgan xizmatlar uchun naqd bo‘lmagan to‘lovlar tizimi.
Koalitsiya – Umumiy maqsadlarga erishish umummanfaatlarni himoya qilish, birgalikdagi xavfsizlikni ta’min etish uchun davlatlar, siyosiy partiyalar, kasaba uyushma va boshqa tashkilotlarning ixtiyoriy birlashuvi ittifoqi.
Kolliziya – 1) qarama-qarshi kuchlar, manfaatlar, qarashlar, intilishlar, o‘y-hayollar yoki vazifalarning to‘qnashuvi. 2) bir davlatning alohida qonunlari orasidagi farqi yoki turli davlatlar qonunlar, sud qarorlari orasidagi kelishmovchilik.
Kolonializm – rivojlangan davlatlar tomonidan harbiy ustunlikni ishga solgan holda turli mintaqalardagi nisbatan kuchsiz mamlakatlarning bosib olinishi va o‘zlariga tobe holda saqlanishini ifoda etuvchi tushuncha. Kolonializm XXasr boshlarida o‘zining eng yuksak cho‘qqisiga etgan. Bu paytda er yuzi kuchli davlatlar tomonidan deyarli batamom bo‘lib olingan edi. Kolonializm davrida tobe mamlakatlarning moddiy boyligi talon-taroj qilinadi, xalqlarning ongi, tarixi va madaniy boyliklariga ham tajovuz qilinadi. O‘tgan asrning so‘ngiga qadar davom etgan milliy ozodlik harakatlari hamda dunyodagi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot K.ga jiddiy ta’sir ko‘rsatdi. Mustamlaka mamlakatlar birin-ketin ozodlikka chiqa boshladilar. (Q. Mustamlakachilik).
Kommyunike – xalqaro xarakterdagi voqealar haqidagi rasmiy xabar.
Kompaniya – iqtisodiy (ishlab chiqarish, savdo, moliyaviy, sug‘urta) faoliyat olib borish uchun zarur bo‘lgan yuridik va jismoniy shaxslar, ishbilarmonlar uyushmasi. K. yuridik shaxs maqomiga ega.
Kompensatsiya – ko‘rilgan zararni, harajatlarni qoplash, qarzni qaytarish, o‘rnini qoplash, tovon to‘lovlari majmui.
Kompetensiya – 1) aniq davlat organi yoki amaldor shaxsning, uning davlat organlari tizimidagi o‘rnini aniqlab beruvchi huquqlari va burchlarining yuridik jihatdan belgilangan vakolatlari majmui. 2) u yoki bu sohadagi bilim va tajribalar.
Kompromiss – to‘qnash kelayotgan turli manfaatlar, fikrlar vakillari orasidagi, o‘zaro yon berish yo‘li bilan erishilgan kelishuv. Davlatlar u yoki bu holatlardagi xalqaro qiyinchiliklar paytida siyosiy partiyalar esa parlamentdagi siyosiy ishlar qarori bo‘yicha alohida shaxslar – o‘zlarining yuridik yoki iqtisodiy qiyinchiliklarida unga murojaat qilishadi. Ba’zan zamonaviy hujjatlarda kompromiss (murosa) konsensus ham deyiladi.
Konservatizm – 1) barcha eskirgan, yo‘qolib ketgan narsalarga sodiqlik; 2) ijtimoiy hayot, ilm-fan va san’atda yuz berishi zarur bo‘lgan taraqqiyot omiliga qarshi harakat. (Q. Siyosiy konservatizm).
Konsolidatsiya – davlat, ijtimoiy guruh va tashkilotlar urinishi, harakati imkoniyati va qarashining qo‘shilib ketishi, birlashishi, birikishi bilan izohlanadi.
Konsorsium – bir yoki bir necha mamlakatlarning mustaqil, ishbilarmon tuzilmalari (firma, kompaniya)ning foydali buyurtmalar olish va ularni birgalikda bajarish, yirik qamrovdagi ishlab chiqarish, kredit-moliya va marketing operatsiyalarini o‘tkazish, sanoat qurilishidagi yirik global loyihalarni ro‘yobga chiqarish uchun vaqtinchalik birlashuvi (kelishuvi). Konsorsium tuzishning asosiy maqsadi – tovarlar va xizmatlar bozorida, birlashgan firma va kompaniyalarning raqobatlasha olish imkoniyati darajasini ko‘tarish.
Konstitutsiya – davlatning oliy yuridik kuchga ega bo‘lgan asosiy qonuni. Konstitutsiya siyosiy va iqtisodiy tizimni mustahkamlaydi, faoliyatning tashkiliy tuzilishi va tamoyillarini, qonun chiqaruvchi, ijro va sud hokimiyatlari organlari vakolatlarining bo‘linishlarini, fuqarolar asosiy huquqlari, erkinliklari va majburiyatlarini qat’iyy belgilaydi. Konstitutsiya milliy xavfsizlik ta’minlash tizimsining asosiy huquqiy bazasini tashkil etadi.
Konstitutsiyaviy monarxiya – davlat boshqaruvining shakli, unda an’anaviy davlat boshlig‘i, monarx hokimiyati davlatning asosiy qonuni – konstitutsiya bilan cheklanadi. Buyuk Britaniya, YAponiya, Skandinaviya davlatlar va hokazolarni misol keltirish mumkin.
Konsul – o‘zga davlatning biror-bir shahri yoki hududida o‘zining davlati va uning fuqarolarining yuridik va iqtisodiy manfaatlarini himoya qilish uchun doimiy vakil sifatida tayin etiladigan diplomatik boshqarmaning amaldor shaxsi.
Kontingent – biror-bir munosabatda bir xil guruh yoki kategoriyani tashkil etuvchi shaxslar majmui.
Konfederatsiya – 1) ba’zi masalalar bo‘yicha o‘z faoliyatini muvofiqlashtirish maqsadida birlashgan davlatlar ittifoqi shakli. Konfederatsiyaga kiruvchi davlatlar o‘z mustaqilligini to‘liq saqlab qolishadi va undan erkin tarzda chiqib ketish huquqiga ham egadirlar. 2) biror-bir ijtimoiy bo‘lgan tashkilotlarning birlashmasi.
Konflikt – sub’ektlarning qarama-qarshi manfaatlari, maqsadlari, qarashlarining to‘qnash kelishi, jiddiy ziddiyat, keskin bahs. Konflikt sub’ektlari sifatida individlar, ijtimoiy uyushmalariga biriktirilgan kichik va katta guruhlar, davlat yoki davlat birlashmalari bo‘lishi ham mumkin. Konfliktning antagonistik va agonistik turlari mavjud. Agonistik konfliktni boshqarish imkoniyatini boy berish, uni antagonistikka o‘tishga sabab bo‘ladi yoki aksincha, o‘zaro murosa yo‘llarini izlash, avvaliga antogonistik konfliktning keskinligini kamayishiga, keyin esa murosa taktikasining rivojlanishi natijasida uning agonistik konfliktga aylanishiga olib keladi. Turli sohalarda bo‘lib o‘tuvchi konfliktlar, agar ular xalqaro, millat va elatlararo, jamoalararo, diniy, demografik, mintaqaviy va yaqqol munosabatlarga taalluqli bo‘lsa, siyosiy ma’no kasb etishi mumkin. Xarakteriga ko‘ra konfliktlar qurolli va qurolsiz bo‘lishi mumkin.
Konsepsiya – biror sohani rivojlantirishga qaratilgan keng qamrovli loyiha yoki soha taraqqiyotini asoslab berishni o‘z ichiga olgan qarashlar majmui. K. tor doirada emas, balki turli sohalarni o‘z ichiga qamrab olgan miqyosi bilan farqlanadi, unda rivojlantirishning yo‘nalishlari hamda asoslari belgilab qo‘yiladi. SHu nuqtai nazardan K. faqat harakat rejasini o‘z ichiga olgan dasturlardan farqli o‘laroq keng qamrovli strategik dastur deyish mumkin.
Kuch ishlatmaslik – inqiroz va mojarolarni hal qilishda zo‘ravonlikni, harbiy kuchlarni qo‘llamaslik, haqligi hamda mahsuldorligini asoslaydigan konsepsiya, tamoyil, siyosiy-huquqiy, ma’naviy-axloqiy me’yorlar, texnologiya va uslubiyatlar majmuasi. K.i. dialog, davlatlararo ishonch, murosaa, muzokara, kelishuv shartnomalari va bitimlar tuzishda, umumiy harakatlar dasturida va h.da ustunlikni ifodalaydi.
Legallashtirish – 1) biror-bir tashkilotning faoliyat yurgizishiga ruxsat berish, uning qonuniylashishi; biror-bir akt, faoliyatiga yuridik kuch berish; 2) hujjatda mavjud bo‘lgan imzolarning haqiqiy ekanligini tasdiqlash.
Legitimlik – biror-bir faoliyat, faoliyat yurituvchi shaxs, hodisa va faktni jamoatchilik tomonidan tan olinishi. Biror-bir sohaning legitimligi, uning yuridik rasmiylashtirilgan qonuniyligini anglatadi. Davlat hokimiyatining legitimligi xalq bilan davlat hokimiyati o‘rtasidagi munosabatlardagi uyg‘unlikda aks etadi. Legitimlik davlat hokimiyatiga nisbatan qo‘llanilganda ma’lum muddatda erishiladigan bosqich ekanligini ta’kidlash zarur. Mamlakatdagi kuch ishlatuvchi organlar shaxsiy tarkibining ortib borishi siyosiy hokimiyat legitimligining pasayib borayotganligini bildiradi. Har qanday qonuniy hokimiyatning legitimligini ta’kidlash qiyin va ayni paytda legitim bo‘lgan hokimiyat qonuniy tusda bo‘lmasligi ham mumkin.
Liberal – 1) erkin fikrlovchi, hurfikr; ba’zan ortiqcha ko‘ngli bo‘shlikka moyil odam; 2) liberalizmning izdoshi va tarafdori demakdir.
Liberalizm – xalqaro munosabatlarni tadqiq qilishdagi asosiy maktablardan biri. Insonning hamkorlikka, tinchlikka intilishi; adolat va axloqqa asoslanganligi to‘g‘risidagi tasavvurlardan kelib chiqadi. XX asrning birinchi yarmida «idealizm» deb nom oldi. Liberalizm – parlament tizimi tarafdorlari, shaxs va ishbilarmonlik erkinliklarini o‘zida mujassam etgan ijtimoiy-iqtisodiy oqim. Liberalizm G‘arb siyosiy madaniyatidagi etakchi g‘oyalar madaniyati hisoblanadi.
Liberalizatsiya – davlat boshqaruvi, nazoratining qat’iyy chegaralanishlaridan ozod bo‘lish va jamiyat ijtimoiy-siyosiy hayotining erkinlashtirilishi omilidir.
Mamlakat aholisi - ma’lum bir davlat hududida yashovchi odamlar. U o‘sha mamlakatning fuqarolari hamda mamlakatda yashaydigan chet el fuqarolari, fuqaroligi yo‘q shaxslar (apatridlar) va ikkita fuqarolikni olgan (bipatrit) shaxslardan iborat bo‘ladi.
Mamlakat mudofaasi – mamlakatni uyushtirilishi mumkin bo‘lgan harbiy agressiyani qaytarishga tayyorlashga oid, milliy manfaatlar va xavfsizlikka tahdid soluvchi qurolli nizolarning oldini olish va payini qirqishga oid siyosiy, iqtisodiy, harbiy, ijtimoiy, huquqiy, axloqiy-ruhiy va boshqa umumdavlat tadbirlari tizimi. M.m. quyidagicha ta’minlanadi: strategik (shu jumladan, yadroviy) o‘zini tiyish; mamlakat mudofaasi uchun zarur va etarli bo‘lgan qurolli kuchlar va qurol-aslahalar, mudofaa-sanoat kompleksi, davlat safarbarlik imkoniyatlari; mamlakat aholisining (jangovar) safarbarlik tayyorgarligi; xalq ma’naviy-axloqiy salohiyatining mustahkamligi.
Manfaat –1) amalga oshirishga undaydigan dalillar bilan asoslangan, tan olingan ehtiyojlar; 2) ijtimoiy harakatlarning real sababi. Manfaatning ob’ektiv asosi, ma’lum bir jamiyatdagi iqtisodiy munosabatlardir. Tasniflashda manfaat umumiyligiga ko‘ra (shaxs, guruh, jamiyat manfaati), ob’ektning xarakteriga ko‘ra (milliy, partiyaviy va b.), tan olinishiga ko‘ra (stixiyali va ishlab chiqilgan dastur asosida xarakterlanuvchi), amalga oshirish imkoniyatiga ko‘ra (real va taxminiy), jamiyat taraqqiyotining ob’ektiv tendensiyasiga bo‘lgan munosabatiga ko‘ra (progressiv, reaksion, konservativ) va boshqa ma’lum asoslarga ko‘ra manfaatning shakllari ajratiladi. 3) shaxsning biror predmetga nisbatan qiziqarli, qadrli narsa sifatidagi munosabati.
Menejment – 1. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va daromadni ko‘tarish maqsadida uni boshqarishning shakli, majmui, tamoyili, usul va vositalari. 2. Ishlab chiqarish jarayoni faoliyati va iste’molchi bilan ishlab chiqaruvchining o‘zaro aloqalari insoniy munosabatlarni boshqarish to‘g‘risidagi fan.
Mehnat resurslari – mehnat faoliyatida ishtirok etish uchun barcha jismoniy va ruhiy imkoniyatlarga ega bo‘lgan mamlakat aholisining qismi.
Migratsiya – 1) Ko‘p hollarda iqtisodiy va siyosiy barqarorlik tufayli turar joy, ish o‘rnining o‘zgarishi bilan bog‘liq ko‘chish, aholini ko‘chirish. Ko‘chishning qaytmaydigan, vaqtinchalik, mavsumiy, doimiy o‘zgarib turadigan turlari mavjud; 2) hayvonlarning ko‘chib yurishi.
Millat – O‘zligini anglagan, o‘z ruhiyatiga ega odamlarning tarixiy, ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy jihatdan shakllangan birligi. Millat yagona til, hudud, yagona iqtisodiy mintaqa, umumiy madaniyat, milliy an’analar, milliy boylik, milliy qadriyat, milliy manfaatlarni birgalikda himoya qilishning shakllanish jarayoni mahsulidir. Millatning shakllanish jarayoni va u tomonidan qilingan hatti-harakatlar siyosiy tashkilotlarning turli shakldagi davlatlarning yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi. Millat – turli elatlardan iborat, biroq yagona mamlakat hududida uzoq davr mobaynida yashashi natijasida hududiy, iqtisodiy, turmush va madaniy an’analarning yangidan shakllanishi jarayonida paydo bo‘lishi ham mumkin.
Millat tushunchasi german-roman tillarida asosan «millat-davlat» ma’nosida qo‘llaniladi. YA’ni «millat» ta’rifi, ko‘proq siyosiy jarayonga taalluqli bo‘lib, asosan, davlatchilikka ega bo‘lgan millatlarga xosdir. Rus tilida esa «Natsiya» ta’rifi – ko‘proq tarixiy-ijtimoiy etnik jarayon bilan bog‘liq. Dunyo ilmiy adabiyotida ushbu ta’rif ko‘proq davlat suverenitetiga yaqin, ya’ni davlat tushunchasi bilan bog‘liq deb qaraladi. Misol uchun, K.Hollis o‘zining «Parlament va uning suvereniteti» nomli asarida Buyuk Britaniyaning davlat suvereniteti yoritishda milliy suverenitet haqida gapiradi. «Millat» so‘zini «davlat» ma’nosida BMT nomlanishida ham ko‘rishimiz mumkin. Sovet olimlari esa «milliy» so‘zi tagida ba’zi bir ijtimoiy voqelikning etnik va etnosiyosiy tomonlarini tushunganlar. Hozirgi adabiyotlarda «millat» tushunchasi «davlat» sinonimida ishlatilishiga qaramasdan, ba’zi holatlarda bu paradigma ishlatilib kelmoqda.
Millatlararo to‘qnashuv - turli millatlarning qarama-qarshi manfaatlari orasidagi to‘qnashuv. Ular ko‘pincha ko‘p millatli davlatlarda sodir bo‘ladi, ko‘p holatlarda o‘zga davlatlar, o‘zganing milliy manfaatlari uchun, shu kabi to‘qnashuvlarni yuzaga keltiradilar. Alohida holatlarda millatlararo to‘qnashuv, qurolli to‘qnashuv shaklida bo‘lib o‘tadi.
Millatchilik – bir millat yoki elatning boshqa bir millat mafkurasi, ruhiyati, ijtimoiy hayoti hamda siyosatiga tobe bo‘lishi oqibatida paydo bo‘ladigan radikal qarashlar majmui. Millatchilik millat, elatning boshqasidan ustunligi hamda milliy o‘zgachaligi asosida kelib chiqadi va milliy adovat, ishonchsizlik va mojarolarni avj olishiga sabab bo‘ladi. Millatchilik ko‘p millatli (mayda etnik guruhlarga ega) mamlakatlarga xavf tug‘diradi va uning turmush-tarziga putur etkazib, inqirozlar, qonli urush va mojarolarni keltirib chiqaradi. Millatchilik - milliy xavfsizlik, xalqaro barqarorlik va tinchlikka tahdid soluvchi jiddiy xavflardan biri.
Milliy daromad – ma’lum bir vaqtda moddiy ishlab chiqarishning barcha tarmoqlari tomonidan yangitdan belgilangan qiymatning miqdori; mamlakatning umumiy iqtisodiy o‘sish ko‘rsatkichi, unda kengaytirilgan ishlab chiqarishning ma’lum davrdagi natijalari o‘z ifodasini topadi. Milliy daromadning miqdori milliy xavfsizlikni ta’minlash tizimining shakllanishi, faoliyati va rivojlanishi imkoniyatlarini belgilab beradi.
Milliy manfaat - shaxs, jamiyat va davlatning progressiv taraqqiyotidagi hayotiy muhim manfaatlar yig‘indisi tushuniladi. Boshqacha aytganda, O‘zbekiston milliy manfaatlari bu – fuqaro, jamiyat va davlatning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy tuzilmasidan, iqtisodiy hayot darajasidan, tarixiy-jug‘rofiy joylashuvidan, milliy va madaniy urf-odatlardan kelib chiqqan ob’ektiv ehtiyojlardir. Milliy manfaatlar juda mukammal tuzilmadan tashkil topgan bo‘lib, ular turli xil ko‘rinishlar asosida guruhlanadilar. Ular ijtimoiy ahamiyatiga qarab – hayotiy muhim va ikkinchi darajali, faoliyatining davomiyligi bo‘yicha – doimiy va vaqtinchalik darajalariga ajraladilar. Manfaatlar ijtimoiy faoliyatning ko‘p qirraliligi va ko‘p jihatliligiga asoslanib: iqtisodiy, siyosiy, harbiy, texnologik, informatsion, ekologik sohalarda aks etadilar. Milliy manfaatlarni amalga oshirish va himoya qilish, asosan, davlatning zimmasiga yuklatilgan. Milliy manfaatlar asosida davlatning boshqaruv idoralari va institutlari tomonidan shaxs, jamiyat va davlatning hayotiy muhim manfaatlarini himoyalash istak va maqsadlarini aks etturuvchi davlat siyosati maqsadlari ishlab chiqariladi va shakllantiriladi. Maqsadlar esa quyidagicha vazifalarni hal etilishi bilan amalga oshiriladi. Mazkur vazifalarni echish yuzasidan davlat boshqaruv idoralari tomonidan, mamlakat rahbariyati tomonidan maxsus chora-tadbirlar ishlab chiqiladi va amalga oshiriladi. Milliy manfaatlar mohiyati milliy qadriyatlar asosida belgilanadi. Davlat boshqaruv idora va institutlari tomonidan ularning choralari ustuvorligi belgilanadi. SHunday qilib, davlat boshqaruv idoralari tomonidan milliy xavfsizlikni ta’minlashda davlat siyosatining maqsadlari ishlab chiqiladi va shakllantiriladi. (Q. Milliy qadriyatlar va maqsadlar).
Milliy maqsadlar – bu milliy qadriyatlar asosida vujudga kelgan milliy manfaatlarni amalga oshirish, ularni himoya qilish borasidagi shakllangan ustuvor vazifalar. M.m. milliy manfaatlardan farqli ravishda siyosatni shakllantirishda etarli darajada harakatchan hisoblanadi. O‘zbekiston tashqi va ichki siyosatini shakllantirishning umumiy metodologiyasini ishlab chiqish jarayonida – milliy maqsadlarni milliy manfaatlar va qadriyatlar, ularni amalga oshirish va himoya qilishda ular bilan o‘zaro bog‘liqlikda shakllanishni muhim holat deb e’tirof etish lozim. Bu esa o‘z navbatida, O‘zbekiston milliy xavfsizligini ta’minlash siyosatini mustahkamlashda va amaliy yo‘nalish berishda yordam beradi. Milliy maqsadlar – miliy manfaatlarni ro‘yobga chiqarish va himoya qilish yuzasidan davlat, jamiyat va fuqarolar faoliyatining asosini tashkil etuvchi yo‘nalishlar (muayyan maqsadga qaratilgan yo‘riqnomalar). Milliy manfaatlar bilan qiyoslaganda, ular tashqi va ichki siyosat shakllanishining yanada harakatchan elementi hisoblanadi.
Milliy munosabatlar - milliy-etnik taraqqiyot sub’ektlari, millat, millatga mansublik, milliy guruhlar va davlat tuzilishi o‘rtasidagi munosabat. M.m.larning asosiy muammosini – tenghuquqlilik va tobelik; iqtisodiy va madaniy taraqqiyot darajalari turliligi; milliy ixtilof, adovat, janjallar.
Milliy murosa – qarshilik ko‘rsatish, qarshi chiqish, tomonlarning nizolarini bartaraf etish, milliy kelishuv va tinchlikni o‘rnatish hamda jipslashuv yo‘lidagi ijtimoiy-siyosiy jarayon.
Milliy odat – mamlakat aholisi uchun odatiy hisoblangan stereotip usul va o‘zini to‘tish uslubi. M.o. odamlar uchun ma’lum ma’noda qadriyat bo‘lib, ularga rioya etish ehtiyoj tizimiga kiradi.
Milliy suverenitet - XM nazariyasi va xalqaro huquqdagi asosiy tushunchalardan biri. Davlatning o‘ziga tegishli bo‘lgan hududda to‘la hukmronlik qilishni va tashqi siyosatni mustaqil amalga oshirishni nazarda tutadi.
Milliy xavfsizlik - bu shaxs, jamiyat va davlatning hayot faoliyati davomida uning hayotiy muhim manfaatlarida, xalqaro munosabatlarda teng huquqli va mustaqil ishtirokini ta’minlashda, suveren va progressiv rivojlanishida, ichki barqarorlikni ta’minlashda tahdid solayotgan tashqi va ichki xavf-xatarlardan himoyalanish holati anglashiladi. M.x. berilgan ushbu ta’rif uning ijtimoiy tabiatini kengroq qamrab olgan bo‘lib, shaxs, jamiyat, davlat xavfsizligining umumiylik dialetikasini hisobga olgan holda milliy xavfsizlikni mintaqaviy va global xavfsizlik bilan o‘zaro bog‘liqligini ochib beradi. Har bir davlat mintaqaviy va xalqaro munosabatlarning mushkul tizimida ishtirok etgan holda, o‘z navbatida ichki aloqalar tizimiga ega bo‘ladi. SHuning uchun, milliy xavfsizlikni ta’minlashda ichki va tashqi omillar alohida ahamiyat kasb etadi. Hozirgi rivojlanish davrida ular orasida ichki omillar muhim hisoblanadi. Ichki omillar tushunchasida esa siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlik asosiy rol o‘ynaydi. Umuman olganda, milliy xavfsizlik deganda milliy qadriyatlar, manfaatlar, hayot faoliyati uchun tahdid solayotgan real tashqi va ichki xavflarning oldi olilingan davlat holatiga aytiladi. YA’ni shaxs, jamiyat va davlatning hayotiy muhim manfaatlarini amalga oshirilishini ta’minlashdir. Boshqa so‘zlar bilan izohlaganda, milliy xavfsizlik bu – fuqaro, ijtimoiy guruhlar, jamiyat va davlat, milliy qadriyatlari va milliy hayot tarzining iqtisodiy, siyosiy, ekologik, harbiy, tashqi va ichki tahdidlardan himoyalanishiga aytiladi. «Milliy xavfsizlik» tushunchasi xavfsizlik tushunchasining barcha turlarini qamrab olgan. Sobiq sovet tuzumi davrida «milliy xavfsizlik»ning tushunchasi sifatida «davlat xavfsizligi» nazarda tutilar edi. Bugunga kelib esa shaxs va jamiyat manfaatlarining davlat manfaatiga bo‘lgan yangicha munosabati oqibatida bu tushuncha yangi ma’no kasb etdi. «Milliy xavfsizlik» tushunchasini mafkuralashtirib bo‘lmaydi, u o‘zaro tartib asosida tashkil topgan jarayon hisoblanadi. U xavfsizlikni ta’minlovchi sub’ektlar tomonidan himoyalanayotgan barcha xavfsizlik turlarini o‘z ichiga birlashtirishga imkon yaratadi. Bugungi kunda «Milliy xavfsizlik» tushunchasidan ham xalqaro, ham ichki ishlarda keng foydalanish imkoni yaratildi. SHaxs xavfsizligi, jamiyat xavfsizligi va davlat xavfsizligi – bu milliy xavfsizlik tizimining asosiy tarkibiy qismlari hisoblanadi. YUqoridagilardan tashqari «milliy xavfsizlik» tushunchasi O‘zbekiston qonunchiligiga asosan, «hayot, sog‘liq, huquq, shaxs erkinliklari, xususiy mulkchilikni himoya qilish, jamiyat va davlat xavfsizligi»; «yadroviy xavfsizlik», «radiatsion xavfsizlik», «tabiiy ofat, falokatlar va antropogen hodisalardan shaxs, jamiyat va davlatning himoyalanish holati» kabi tushunchalarni o‘z ichiga qamrab oladi. Bugungi sharoitlardan kelib chiqqan holda, «milliy xavfsizlik» ta’rifi O‘zbekistonga nisbatan ishlatilishi to‘g‘ri hisoblanadi. CHunki, O‘zbekistondan tashqari, boshqa ko‘p millatli davlatlar «davlat xavfsizligi» ta’rifi o‘rniga «milliy xavfsizlik» termini bilan ifodalaydilar. CHunki «milliy xavfsizlik» tushunchasi ostida davlat hududida mavjud barcha millatlarni o‘z ichiga qamrab olgan jamiyat tushuniladi. Milliy xavfsizlik ta’rifining asosiy tushunchasi – millat, shaxs, jamiyat va davlatdan iborat.
Milliy xavfsizlikka ichki tahdid – manbasi mazkur davlat hududida joylashgan tahdid. I.t.: iqtisodiy va siyosiy tuzilmalarning, jinoyatchi guruhlarning shaxs, jamiyat va davlat manfaatlariga qarshi olib borgan harakati kiradi. Agarda xavf-xatarlar manbasi shu davlatning o‘zida yoki uning o‘z fuqarolaridan kelib chiqsa, bu tahdidlar ichki deb tan olinadi.
Milliy xavfsizlikka tashqi tahdid – manbasi milliy chegaralardan tashqarida joylashgan tahdidlar. T.t.: chet el razvedka va maxsus xizmatlarining faoliyati; axborot tarqatish sohasida davlatlar o‘rtasidagi qarama-qarshilik; iqtisodiy tuzilmalar raqobati; tabiiy ofatlar va falokatlar kiradi. Agarda xavf-xatar boshqa davlat yoki uning fuqarolari tomonidan bo‘lsa, uning qaerda joylashishidan qat’iyy nazar bu xavflar tashqi xavflar deb tan olinadi.
Milliy xavfsizlik maqsadlari – milliy xavfsizlikni ta’minlash yo‘lidagi faoliyatning asoslangan yo‘nalishlari. Ular faoliyatning turli sohalarida milliy manfaatlardan (siyosiy, iqtisodiy, harbiy, informatsion, ekologik va boshqalar), ularni himoya qilish ehtiyojidan va ular uchun ichki va tashqi xavflarga qarshi harakatdan, shuningdek, davlatning real imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda davlat hokimiyatining oliy organlari tomonidan amalga oshiriladi. Ushbu maqsadlarni ro‘yobga chiqarish – davlat milliy xavfsizlik siyosatini muvaffaqiyatli amalga oshirishning zarur shart-sharoitidir.
Milliy xavfsizlikni ta’minlash – milliy xavfsizlik sohasiga oid zarur qarorlarni ishlab chiqish va qabul qilish, ular asosida milliy xavfsizlikka real va potensial tahdidning vujudga kelishidan ogohlantirish, uning oldini olish, payini qirqish va unga qarshi ta’sir ko‘rsatish maqsadida kompleks adekvat chora-tadbirlar tayyorlash va amalga oshirishga yo‘naltirilgan vaziyatning holati va taraqqiyotining tizimli tahlili, bahosi va istiqboli.
Milliy xavfsizlik tahdidi– bu milliy manfaatlarni amalga oshirishga g‘ov bo‘ladigan, shuningdek,, milliy qadriyatlarga va milliy turmush tarziga zarar etkazishga bevosita imkoniyat yaratuvchi shart-sharoitlar va omillarning yig‘indisi. M.x.t. shaxs, jamiyat va davlat manfaatlariga suiqasd degan ma’noni anglatadi. Manfaatlarga tahdid hayot faoliyatimizning har bir jabhasida mavjud. Misol uchun, shaxs va jamiyatning qadriyatlari darajasining yo‘qolishi yoki pasayishi insonlar orasida yaxshilik, savob, xaqiqat kabi tushunchalarni yo‘qolib borish xavfini tug‘diradi. Bu esa milliy qadriyatlarga katta zarar keltiradi. Xavfsizlik tahdidlarini turlariga qarab turkumlash – aniq xususiyatlarini e’tiborga olgan holda tahdidlarni oldini olish chora-tadbirlarini yaxshilashga yordam beradi va milliy xavfsizlikni ta’minlashning amaliy faoliyatida muhim rol o‘ynaydi. Bu borada xavfsizlik turlarini aniqlashda quyidagi mezonlar alohida o‘rin tutadi: xavf-xatar manbasining kelib chiqishi; tahdidning shakllanganlik darajasi; inson faoliyati sohalaridagi va yo‘nalishlaridagi tahdidlarning xususiyatlari va xarakterlari; tahdidlarning sub’ektiv bahosining darajasi. M.x.t. ichki va tashqi tahdidlarni o‘z ichiga oladi. Ular ob’ektiv va sub’ektiv sabablarga ega bo‘lib, hayotga tadbiq qilishning mumkinligi jihatidan real, potensial va soxta tahdidlarga bo‘linadi, harakat ko‘lamiga ko‘ra ular umumbashariy, mintaqaviy, submintaqaviy davlat va mahalliy xarakterda bo‘lishi mumkin.
Milliy xavfsizlik tizimi – shaxs, jamiyat, davlat xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan O‘zbekiston Konstitutsiyasi va huquqi doirasida siyosiy, huquqiy, tashkiliy, harbiy va boshqa xarakterdagi choralarni amalga oshirishda barcha maxsuslashgan organlar, kuchlar, resurslar va vositalar yig‘indisi. Uning asosiy funksiyasi milliy xavfsizlikka xavf tug‘diruvchi holatlar haqida ma’lumotlar olish va baholash, xavfsizlantirish bo‘yicha masalalarni ishlab-chiqish va ijrochilarga etkazish, xavfni yo‘qotish, neytrallashtirish yoki minimum darajaga tushirishda aniq harakatlar olib borishdan iborat. U o‘zining alohida qadriyatlari va ustuvor yo‘nalishlariga ega bo‘lib, ularning ierarxiyasi milliy xavfsizlikni – mintaqaviy va xalqaro xavfsizlik turkumiga tegishliligi bilan belgilanadi. Undan tashqari, undagi har bir element o‘zining ustuvorliklariga ega bo‘ladi. Masalan, agarda shaxs uchun bunday ustuvorliklar uning huquq va erkinliklari bo‘lsa, jamiyat uchun esa – moddiy va ma’naviy qadriyatlarni saqlash va ko‘paytirish, davlat uchun esa – ichki barqarorlik, hududiy yaxlitlik, suverenitet bo‘lib hisoblanadi.
Milliy xavfsizlikning umumiy nazariyasi – siyosiy, ijtimoiy, harbiy, iqtisodiy, texnikaviy, gumanitar va boshqa fanlarning amaliy jihatlarini o‘z ichiga olgan hamda turli xarakterdagi tashqi va ichki omillarga kompleks ta’sir etish sharoitlarida shaxs, jamiyat va davlat xavfsizligini ta’minlashning mazmun-mohiyatini, metodlari, shakllari, organlari, kuchlari va vositalarini tatbiq etishga yo‘naltirilgan bilimlar sohasi.
Milliy o‘z-o‘zini anglash – milliy etnik jamiyatning tarixi, zamonaviyligi, taraqqiyot istiqbollarining dunyo hamjamiyatida tutgan o‘rni va roli to‘g‘risidagi tushunchalarning xususiyatlari, mazmun va mohiyatini ifodalovchi qarashlar va munosabatlar majmuidir.
Milliy qadriyatlar - bu shaxs, jamiyat va davlatning xavfsiz hayot kechirish va progressiv taraqqiyotidagi ehtiyojlarini qondiruvchi vosita, hodisa va predmetlar yig‘indisidir. O‘z navbatida milliy qadriyatlar turkumiga mamlakat xalqlarining moddiy, intellektual, ma’naviy boyliklari kiradi. Milliy qadriyatlar – shaxs, jamiyat va davlat ijtimoiy qadriyatlarining yig‘indisi bo‘lib, u har bir millatni xalqaro munosabatlarda mustaqil sub’ekt bo‘lishiga xizmat qiladi. Ijtimoiy qadriyatlar bir qancha bo‘limlarga bo‘linadi: global qadriyatlar (barcha qadriyatlarni yashashini ta’minlash sharoiti); milliy qadriyatlar (shaxs, jamiyat, davlat, moddiy va ma’naviy qadriyatlarning yig‘indisi); moddiy (ishlab chiqarish moddiy muhitida inson faoliyatini shakllantirish); ma’naviy (ma’naviy sohada inson faoliyatini shakllantirish); etnik qadriyatlar (ma’lum bir etnosning moddiy va ma’naviy qadriyatlar yig‘indisi). Ijtimoiy qadriyatlar mohiyatini anglash uchun, albatta, ularni tabaqalash lozim. Ular milliy qadriyatlarning mazmun- mohiyatini tushunishga va shaxs, jamiyat, davlatning hayotiy muhim manfaatlari tizimiga ta’sirini aniqlashga yordam beradi. Qadriyatlar faoliyat uslubi bo‘yicha – ob’ektiv, sub’ektiv, tabiiy va ijtimoiy, doimiy va vaqtinchalik, individual va ijtimoiy, jamoat va davlat bo‘limlarga ajraladilar. M.q. – inson faoliyatini ijtimoiylashuvi bilan bog‘liq. Ijtimoiy qadriyatlarning boshqalardan ajrab turuvchi xususiyati – bu ularning ko‘proq harakatchanligi, o‘zgaruvchanligi va bevosita inson manfaatlar doirasi va ta’sirida bo‘lganligidir. Ijtimoiy qadriyatlar o‘z navbatida ikki guruhga bo‘linadi. Birinchi guruhga – umuminsoniy jihatlar ustunlik qilgan qadriyatlar (ishlab chiqarish, texnika va mehnat). Bu guruhda mehnat birinchi darajali qadriyat bo‘lib, tabiiy va moddiy salohiyat natijasida inson, jamiyat va davlatning yaratgan boyligidir. Bu qadriyatsiz inson, va jamiyat nafaqat progressiv taraqqiyotga, balki mavjudlikka ham erishmagan bo‘lardi. Ikkinchi guruhga – mahalliy xarakterga ega bo‘lgan qadriyatlar. Ularga – ijtimoiy aloqalar, ideallar, ma’naviy madaniyat kiradi. SHundan kelib chiqib, qadriyatlar shaxs, jamiyat va davlat guruhlariga bo‘linadi. Ko‘rsatib o‘tilgan ijtimoiy qadriyatlar moddiy va ma’naviyga ajraladilar. Milliy qadriyatlar – 1) xalqqa taalluqli bo‘lgan va uning axloqiy mavjudligi va taraqqiyotining asosini tashkil etuvchi ma’naviy yutuqlar; 2) millat uchun muhim va jiddiy ahamiyatga ega bo‘lgan jihat va xususiyatlar. 3) insonga hayotiy pozitsiyasini, o‘ta qaltis vaziyatlarda o‘zini tuta bilishni tanlashga imkon beradigan fundamental me’yorlar. M.q.lar - milliy qadriyat - milliy xavfsizlikning muhim qirralaridan biri, milliy boylikning uzviy qismi. Toifalanish va M.q.larning yo‘qolishiga olib boruvchi milliy xavfsizlik siyosati xalq uchun maqbul emas. O‘z millat qadriyati bo‘lmagan millat yoki elat yo‘q.
Milliy g‘oya – shaxsning shakllanishi, davlat va jamiyatning taraqqiyot istiqboli, vazifasi hamda maqsadlari to‘g‘risidagi muhim, asosiy tushunchalar majmui.
Monarxiya – davlat boshqaruvining shakli bo‘lib, unda oliy davlat hokimiyati boshlig‘i yagona bir shaxsga nasldan naslga o‘tib kelayotgan monarxga, shohga, qirolga, imperatorga, sultonga va amirga o‘tadi.
Monitoring – qandaydir ob’ektlar, jarayonlar, hodisalarning (tabiiy atrof-muhitning, nizoli tomonlar faoliyatini) holatini doimiy kuzatish, ular xaqida ma’lumot to‘plash, baholash va bashorat qilish.
Monopoliya – 1) faoliyatni amalga oshirish uchun davlat, korxona, tashkilot yoki jismoniy shaxsga beriladigan istisno huquq; 2) Ishlab chiqarishning muhim qismini va ma’lum tovarlarning (tovarlar guruhi, xizmat) sotishni o‘z qo‘liga oladigan yirik korporatsiya (kompaniya), bular unga bozorda o‘z hukmronligini o‘rnatish, monopol narx belgilangunga qadar iste’molchilarga shartlarini qabul qildirish imkonini beradi.
Mustaqillik – shaxs, jamiyat va davlatning milliy boyliklarini, milliy qadriyat va milliy manfaatlarini himoyalash orqali kafolatlangan siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy mustaqillikning barqaror holati.
Muhojir (emigrant - emigrant) – iqtisodiy, siyosiy, diniy yoki boshqa sabablarga o‘zga mamlakatda yashayotgan va o‘z mamlakatdan chiqib ketgan kishi.
Muholifat, oppozitsiya (qarama-qarshilik) - 1) bir siyosat (qarash, g‘oya)ning boshqa biriga qarshi qo‘yilishi; 2) o‘zgacha fikrga qarshi chiqish; 3) rasmiy siyosat oqimiga qarshi odamlar guruhi (siyosiy partiya, jamoa harakati).
Narkobiznes – narkotik moddalar sotish, muomalaga qo‘yish va noqonuniy tayyorlash bilan shug‘ullanuvchi uyushgan jinoiy faoliyat. N. ijtimoiy-siyosiy hamda kriminogen vaziyatlarni beqarorlashtiruvchi jiddiy omil, milliy, hududiy va global xavfsizlikka tahdid soluvchi manbadir. N. bugungi kunda dunyoda eng global muammoga aylandi.
Nota – bir davlat hukumatining boshqasiga rasmiy yozma ravishda diplomatik murojaati.
Panislomizm – butun dunyo musulmonlarining ruhiy birligi to‘g‘risidagi tasavvurga asoslangan diniy-siyosiy mafkura.
Panslavizm – slavyan mamlakatlarida etnik asosda slavyan xalqlarini slavyan mamlakatlaridan birida yoki bir guruhida vujudga keladigan ijtimoiy, siyosat va bu muammolarni hal qilish uchun birlashtirishga intilishga asoslangan ijtimoiy-siyosiy oqim.
Panturkizm – turkiy elatlarni birlashtirish, turkiy lahjalarda so‘zlovchi barcha elatlar yashaydigan yagona turkiy davlat tuzish g‘oyasiga asoslangan ijtimoiy-siyosiy oqim.
Parlamentar respublika – oliy hokimiyat parlamentga tegishli bo‘lgan davlatni boshqarishning respublika shakli. Parlament hokimiyat oldida siyosiy javobgarlikni shakllantiradi davlat boshlig‘i bo‘lib qoladigan prezidentni saylaydi. Prezident qoidaga ko‘ra o‘z vakolatlarini bosh vazir tomonidan boshqariladigan hokimiyatning taklifi bilan amalga oshiradi.
Regress (ing. regression) - yuqoridan pastga o‘tish darajasiga to‘g‘ri keladigan rivojlanish turi (muassasa darajasining pasayishi, u yoki bu vazifalarni bajarish qobiliyatining yo‘qolishi, oldingi shakl va tuzumga qaytishi va shunga o‘xshash) taraqqiyot (progress)ning aksi.
Rezervatsiya – milliy zulmga yo‘liqqan davlatning tub aholisini zo‘rlab joylash uchun ajratilgan (qoidaga ko‘ra yashash uchun noqulay) hudud.
Repressiya – bostirish, odlini olish maqsadida amalga oshiriladigan jazolash turi bo‘lib, ommaviy qamashlar, surgunlar tarzida amalga oshiriladi.
Respublika – davlat hokimiyatining barcha oliy organlari umummilliy vakillar tashkiloti tomonidan yo saylanishi yoki shakllanishi va shaxslarning shaxsiy va siyosiy huquqlarga ega bo‘lishi. Hozirda R. uchta asosiy turi: parlament, prezident, yarimprezident (aralash) mavjud.
Referendum – davlat yoki jamiyat hayotida qonun qabul qilishda, amaldagi qonunda, yangi Kostitutsiyani qabul qilishda, Konstitutsiyaga o‘zgartirishlar kiritishda va boshqa muhim masalalar yuzasidan jamiyat fikrini ovoz berishi yo‘li bilan aniqlash. R. umummilliy, mahalliy, konstitutsiyaviy va qonuniy, majburiy (konstitutsiya va boshqa konstitutsiyaviy huquqiy akt bilan nazarda tutilgan zaruratlar) va fakultativ (davlat organlari va saylov korpusi erkiga qarab o‘tkazilishi).
Sammit – 1) davlat boshliqlarining uchrashuvi, kelishuvi; 2) oliy darajada ikki yoki bir necha davlatlar delegatsiyalarining uchrashuvi, kelishuvi.
Separatizm (separatismus – separatizm, ayirmachilik) - siyosiy yo‘nalishi u yoki bu qismining butundan ajratib (bo‘lish) olishga qaratilgan harakat. Amalda avtonomiya, kichik millatlar, viloyatlar va aholining alohida guruhlari intilishi tarzida paydo bo‘ladi.
Senzi - qonun bilan saylovda ishtirok etish uchun belgilangan yosh chegarasi. U saylash huqui uchun alohida, saylanish huqui uchun alohida belgilanadi. O’zbekistonda saylash uchun 18 yosh belgilangan. Xalq deputatlari mahalliy kengashiga deputat bo`lib saylanish uchun 21 yoshga, Oliy Majlisga deputat bo`lib saylanish uchun 25 yoshga, Prezidentlikka saylanish uchun 35 yoshga to`lgan bo`lish kerak. Bu chegara turli mamlakatlarda har xil belgilangan. Fuqarolar Braziliya va Eronda 16 yoshdan, Indoneziyada 17 yoshdan saylash huquqiga ega bo`lsa, ayrim mamlakatlarda saylash huquqiga ancha yuqori chegara qo’yilgan: Malayziya, Marokash, Boliviyada 21 yosh. Saylanish huquqi ham ba'zi mamlakatlarda ancha yuqori bo`lib, Italiyada Prezidentlikka saylanish uchun 50 yosh belgilangan.
Siyosiy xavfsizlik – xavfsizlikni ta’minlashda millat imkoniyatlari, uning davlat idoralari tomonidan mustaqil ravishda davlat tizimi muammolarining hal etilishi, shaxs va jamiyat manfaatlari borasida mustaqil tashqi va ichki siyosat yuritishdan iborat bo‘ladi. YA’ni siyosiy xavfsizlik bu siyosiy suverenitetni mustahkamligi, jamiyatning siyosiy barqarorligidir. Bu siyosiy barqarorlik esa davlat tomonidan fuqaro va shaxslar manfaatlari asosida – turli xil ijtimoiy guruhlar manfaatlari muvozanatini ta’minlash siyosiy tizimni shakllantirish orqali erishiladi. Xalqaro munosabatlar tizimida siyosiy suverenitet barqarorligiga va jamiyatning siyosiy barqarorligiga erishmasdan davlatning siyosiy xavfsizligiga erishib bo‘lmaydi.
Sindikat - ishlab-chiqarishda yuridik mustaqilligini saqlashda (narxlar, ashyoni sotib olish, maishiy mahsulot va shu kabilar) umumiy tijorat faoliyatini intensivlashtiradigan tashkilotlarning birlashish shakllaridan biri.
Sionizm (zionismus) - yahudiy xalqi manfaatlarini ifodalaydigan va himoya qilishni da’vo qiladigan g‘oyaviy, ilmiy va siyosiy harakat. S. Butunjahon Sionistik Tashkiloti (BST) tomonidan boshqariladi. BST 1897 yilda tashkil etilgan bo‘lib, qarorgolari Isroil va AQSHda joylashgan. Dunyoning 40dan ortiq mamlakatida faoliyat yuritadi.
Sovuq urush - 2-jahon urushidan keyingi SHarq va G‘arb o‘rtasidagi harbiy va siyosiy adovat (konfrontatsiya) ni ifodalaydigan atama, ilk bor 1940 y.lar oxirida qo‘llanilgan.
Status - 1) tashkilot yoki muassasa nizomi, maqomi; 2) davlat belgisi, atributi, ramzi va shu kabi holati. Status – ma’lum paytda bo‘lib turgan vaziyat, holat shaxsning yuridik holat maqomi, davlat organi, jamoat va xalqaro tashkilotni aniqlaydigan barcha qonunlar va majburiyatlar.
Status-kvo – yig‘ilgan, mavjud yoki mavjud bo‘lgan muayyan paytlar. Siyosiy, huquqiy yoki boshqa holatlarni saqlash.
Strategiya - har qanday strategiya sharoiti va dialektikasini quyidagilar belgilab beradi: a) kimgadir yoxud nimagadir sezilarli ta’sir; b) uzoqqa boruvchi ta’sir vositalari va uslublari; v) maqsadni istiqbolli dinamik aniqlab olish. Umuman strategiya istiqbolli maqsadga erishishda fan va san’atni bog‘lovchi uzoq muddatli axloq yo‘nalishi sifatida ta’riflanishi mumkin.
“Taraqqiyotning O‘zbek modeli” - O‘zbekiston — ulkan imkoniyatlar mamlakati. Bu zaminda tabiiy boyliklar, unumdor er, qudratli iqtisodiy va ilmiy-texnikaviy, insoniy va ma’naviy salohiyat mavjud. Eng muhimi, bu diyorda mehnatsevar va iste’dodli xalq yashaydi.
O‘zbekiston — o‘ziga xos mustaqil taraqqiyot yo‘lini tanlab olgan davlat. Bu yo‘l — jahonda o‘zbek modeli deb tan olingan rivojlanish yo‘lidir. Uning ratsional mag‘zi jamiyatni inqilobiy tarzda emas, balki evolyusion — tadrijiy ravishda isloh etishni nazarda tutadi.
Istiqlolning dastlabki yillarida Prezident Islom Karimov rahbarligida islohotlar strategiyasi ishlab chiqildi. Bunda taraqqiy topgan mamlakatlarning bozor munosabatlariga o‘tish tajribasi, mamlakatimiz boshdan kechirgan tarixiy sinovlar va ularning saboqlari, xalqimizning turmush va tafakkur tarzi asos qilib olindi. SHu tariqa yurtboshimiz tomonidan jamiyatni isloh etishning chuqur ilmiy asoslangan quyidagi mashhur besh tamoyili vujudga keldi:
Birinchi tamoyil. Iqtisodiyotning siyosatdan ustunligi. Iqtisodiy islohotlar hech qachon siyosat ortida qolmasligi kerak, u biror mafkuraga bo‘ysundirilishi mumkin emas. Ichki va tashqi iqtisodiy munosabatlar mafkuradan holi bo‘lishi lozim.
Ikkinchi tamoyil. Davlat — bosh islohotchi. U islohotlarning ustuvor yo‘nalishlarini belgilab berish, yangilanish va o‘zgarishlar siyosatini ishlab chiqishi va uni izchillik bilan amalga oshirishi lozim.
Uchinchi tamoyil. Jamiyat hayotining barcha sohalarida qonunning ustuvorligi. Demokratik yo‘l bilan qabul qilingan Konstitutsiya va qonunlarni hech istisnosiz hamma hurmat qilishi va ularga og‘ishmay rioya etishi lozim.
To‘rtinchi tamoyil. Aholining demografik tarkibini hisobga olgan holda, kuchli ijtimoiy siyosat yuritish. Bozor munosabatlarini joriy etish bilan bir vaqtda, aholini, ayniqsa, kam ta’minlangan oilalarni, bolalar va keksalarni ijtimoiy himoyalash yuzasidan oldindan ta’sirchan choralar ko‘rilishi lozim.
Beshinchi tamoyil. Bozor iqtisodiyotiga ob’ektiv iqtisodiy qonunlarning talablarini hisobga olgan holda, tadrijiy asosda, puxta o‘ylab, bosqichma-bosqich o‘tish.
Ushbu tamoyillar O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘lining asosini, o‘tish davri dasturining negizini tashkil etadi. Ularning amalga oshirilishi mamlakatimizda ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni, eng muhimi, bozor munosabatlarini izchil joriy etishni ta’minlamoqda.
Taraqqiyotning o‘zbek modeli - xalqimizning milliy davlatchilik an’analari, qadriyatlari va mentalitetiga tayangani, ayni vaqtda, jamiyatni isloh etish borasidagi dunyo tajribasining ilg‘or yutuqlariga asoslangani tufayli xalqaro hamjamiyat tomonidan e’tirof etilmoqda.
Tashqi Ishlar Vazirligi (TIV) – mamlakatning xorijiy davlatlar va xalqaro tashkilotlar bilan aloqalarida davlat boshqaruvini amalga oshiruvchi ijrochi hokimiyat organi. Milliy xavfsizlik, suverenitet, hududiy yaxlitlik va mamlakatning xalqaro doiradagi tashqi manfaatlarini diplomatik vositalar orqali himoya qilishni ta’minlaydi.
Tashqi siyosat - dunyo davlatlari bilan o‘zaro munosabatlarda ma’lum bir davlat tomonidan amalga oshiriladigan ustuvor tamoyil va harakatlar majmuasi.
Tashqi xavfsizlik – bu bir davlatning milliy manfaat va qadriyatlarga, hayot tarziga tashqaridan kelayotgan xavf-xatardan himoyalanishga aytiladi. Tashqi xavfsizlikning buzilishi nafaqat harbiy, kuch ishlatish yo‘li bilan, balki bu davlat hududi orqali noqonuniy ravishda xomashyo, mahsulot, valyuta, san’at va boshqa qadriyatlarni olib o‘tishi va olib kirilishi, qo‘poruvchilik va buzg‘unchilik axborotlarini tarqatish bilan ham amalga oshiriladi. Davlatning tashqi xavflardan himoyalash ikki muhim asosda olib borilishi lozim: zarur va kerakli mudofa potensialini qo‘llab-quvvatlash, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, harbiy, mudofaa, ekologik va boshqa barcha sohalarda barqaror xalqaro munosabatlar tizimini shakllantirish (Xalqaro hamjamiyat bilan barcha sohalarda hamkorlik olib borish). Hozir xalqaro munosabatlardagi vaziyatning o‘ziga xos xususiyatlardan biri ham, bu harbiy kuchdan foydalanish va uni qo‘llash tushunchasi yo‘qolib borayotganligidadir. Aksincha, milliy manfaatlarni himoya qilish va ta’minlashda boshqa sohalardagi (iqtisod, siyosat, diplomatik, ilmiy-texnikaviy va boshqa) usullar va imkoniyatlardan foydalanish ustuvorligi namoyon bo‘lmoqda.
Tahdid – 1) zarar etkazishning bevosita imkoniyati, qonun bilan muhofaza qilinadigan mulkka, qadriyatga va manfaatga tajovuz qilish; 2) shaxs, jamiyat yoki davlatga nisbatan jismoniy, moddiy yoki boshqa zararning har qanday shaklda ifodalanishi. Tahdid xavfga qaraganda turli sub’ektlarning qarama-qarshiligidan kelib chiqadigan keskinlikning yanada yuqoriroq darajasi, u bevosita xavfdan yuzaga keladi, uning rivojlanishining yakuni hisoblanadi. «Tahdid» turkumi milliy xavfsizlik nazariyasida «hayotiy muhim manfaatlar» turkumi kabi katta ahamiyatga ega. O‘z vaqtida milliy xavfsizlikni ta’minlash tizimi tomonidan tahdidlarni payqash, belgilash esa shaxs, jamiyat va davlatning hayotiy muhim manfaatlarini amaliy jihatdan himoya qilishda katta rol o‘ynaydi. Tahdidlarning xususiyati va darajasini aniqlash – cheklangan resurslardan oqilona foydalangan holda milliy xavfsizlikni ta’minlash vazifalarini hal etish uslublari, usullari, ularni bartaraf etish bo‘yicha asosiy faoliyat yo‘nalishini belgilab beradi. «Tahdid» ta’rifida aynan bir-biriga o‘xshash bo‘lmagan xavflar nazarda tutiladi. Xavf-xatarlar o‘zining mohiyati, ko‘rinishi bo‘yicha juda keng tarmoqqa ega bo‘lgan tushuncha. Albatta, agar gap tabiat muhiti to‘g‘risida bo‘lsa, tahdid xavfni keltirib chiqaradi yoki xavf orqali namoyon bo‘ladi. Ijtimoiy muhitda esa xavfsizlik sub’ektlarining qarama-qarshiligi natijasida hosil bo‘lgan tahdidlar – bu xavf-xatar orqali namoyon bo‘lmaydi, balki, bir xavfsizlik sub’ektini ikkinchi xavfsizlik sub’ekti manfaatlariga zarar keltirishi mumkin bo‘lgan imkoniyatlari va g‘arazli maqsadlarning yig‘indisidir.
Tellurokratiya va talassokratiya - Geosiyosatdagi asosiy qoida er yuzasining jug‘rofiy tuzilishi hamda sivilizatsiyalarning tarixiy tiplarga bo‘linishida ifodalangan fundamental dualizmni tasdiqlashdan iboratdir. Mazkur dualizm “tellurokratiya” (quruqlik kuchi) va “talassokratiya” (dengiz kuchi)ning bir-biriga qarama-qarshi qo‘yilishida tasvirlanadi. Bunday qarama-qarshilikning mohiyati tarixda savdo sivilizatsiyasi (Karfagen, Afina) bilan harbiy-avtoritar sivilizatsiyasi (Rim, Sparta)ning o‘zaro munosabatlarida ifoda etiladi. Boshqacha aytganda bu «demokratiya» va «ideokratiya» o‘rtasidagi dualizmdir.
Garchi davr taqozosiga ko‘ra o‘zgarib turgan bo‘lsada dastlabki paytlardan boshlab mazkur dualizm o‘zaro dushmanlik yoki boshqacha aytganda uni tashkil qilgan qutblarning qarama-qarshiligi xususiyatiga ega. SHunday qilib, jamiyatlarning butun tarixi ikki unsur, ya’ni «suyuq», «oquvchi» bo‘lgan «suv» va «qattiq», «doimiy» bo‘lgan «quruqlik» atrofida ro‘y bergan jarayonlardan iborat. «Tellurokratiya», ya’ni «quruqlik kuchi» zaminning muqimligi va asosiy xususiyatlarining barqarorligi bilan xarakterlanadi. Sivilizatsion darajada u (ya’ni tellurokratiya) kishilarning yirik uyushmalari, xalqlar, davlatlar, imperiyalar bo‘ysunadigan o‘troqlik, konservatizm, qat’iyy yuridik me’yorlarda namoyon bo‘ladi. Quruqlikning qattiqligi xalqlarning madaniy hayotiga ham jiddiy ta’sir ko‘rsatadi, jumladan, ijtimoiy an’analarning barqarorligi va axloqiy qoidalarning mustahkamligi ana shu xususiyat ostida shakllanadi. Quruqlikda, ya’ni, asosan, o‘troq hayot kechiruvchi xalqlarga induvidualizm, ishbilarmonlik ruhi yot bo‘lib, ularda ijtimoiylik ruhiyati va ierarxiyaning mavjudligi xosdir.
“Talassokratiya”, ya’ni “Dengiz kuchi” esa bunga teskari qoidalarga asoslangan sivilizatsiya bo‘lib, u dinamik, harakatchan va texnik rivojlanishlar tarafdoridir. Uning ustuvor yo‘nalishlari ko‘chmanchilik (asosan, dengizda suzish nazarda tutilmoqda), savdo, individual ishbilarmonlik ruhidan iborat. SHaxs jamoaning harakatchan vakili bo‘lganligi tufayli oliy qadriyat hisoblanadi. Bunda ma’naviy va huquqiy me’yorlar bir-biri bilan aralashib, nisbiy va harakatchan bo‘lib qoladi. Sivilizatsiyaning bu turi tez rivojlanadi, tashqi madaniy xususiyatlarini oson o‘zgartiradi, lekin ichki o‘zligini o‘zgartirmasdan saqlaydi. Insoniyat tarixining asosiy qismi har ikkala yo‘nalishning ma’lum cheklangan hududlar sharoitida, ammo “tellurokratiya”ning umumjahon miqyosidagi ustunligi sharoitida rivojlangan. Er (quruqlik) unsuri butun sivilizatsiyaga o‘z ta’sirini o‘tkazadi, “suv” (dengiz, okean) unsuri esa ayrim paytlarda va hududlardagina namoyon bo‘ladi. Quruqlik va suv dualizmi ma’lum bir vaqtgacha jug‘rofiy jihatdan dengiz qirg‘oqlari, daryo havzalarida va boshqa hududlar doirasida qolishi mumkin. Qarama-qarshilik sayyoraning turli joylarida, turli shakllarda rivojlanadi.
Er yuzasidagi xalqlarning tarixi siyosiy tuzumlarning sekinlik bilan o‘sib keng qamrovga ega bo‘lganligini namoyon etadi. Davlat va imperiyalar shu tarzda paydo bo‘ladi. Ushbu jarayon geosiyosiy darajada insoniyat tarixida makon omilining kuchayganligini anglatadi. Davlatlar va imperiyalarning yirik siyosiy birlashmalari universal sivilizatsiyalar darajasiga chiqqani sayin er va suv unsurlarining birligi va raqobatini yanada yorqinroq ifoda etadi. Ma’lum bir paytga kelib (antik davrda) “Makinder xaritasida” ifodalangan etarlicha barqaror manzara shakllanadi. Tellurokratiyaning chegarasi shimoliy-sharqiy Evrosiyoning (umumiy chegarasi Rusiya imperiyasi yoki sobiq Sovetlar davlati hududiga mos bo‘lgan) ichki mintaqaviy qismini o‘z ichiga oladi. Talassokratiya Evrosiyo qit’asining qirg‘oqlari, O‘rta er dengizi, Atlantika okeani va Evrosiyoni janub va g‘arbdan yuvib turuvchi dengizlarni o‘z ichiga olgan.
Tenglik – odamlarning jamiyatdagi o‘rni, ularning millati, jinsi, ijtimoiy kelib chiqishi va boshqalaridan qat’iy nazar bir xilligini ta’minlaydigan siyosiy va fuqarolik huquqlari, teng imkoniyatlari.
Terrorizm - Siyosiy qo‘rqitish, zo‘rlash yoki targ‘ibot maqsadida tinch aholiga nisbatan kuch ishlatish yoki shunga tahdid qilishni anglatadi.
Terrorizmga qarshi kurash operatsiyasi – qurolli kuchlarning qismlari va bo‘linmalarining, boshqa qo‘shinlar, shuningdek, davlat xavfsizligini ta’minlashga mutasaddi, mas’ul bo‘lgan organlarning o‘ta xavfli va yirik terroristik tuzilmalar va tashkilotlar faoliyatini to‘xtatish yuzasidan maqsadlari, vazifalari, joyi va vaqtiga ko‘ra kelishilgan va bir-biriga bog‘liq harakatlarining majmui. SHuningdek,, bu operatsiya «Kontrterroristik operatsiya» ham deyiladi.
Texnogen tahdid – inson ishlab-chiqarish faoliyatining natijasi, shuningdek, korxonalarda sodir bo‘ladigan avariyalarning aholiga va uning yashash muhitiga jismoniy, kimyoviy va mexanik ta’siri.
Umuminsoniy qadriyatlar – butun insoniyatning tajribasini ifodalovchi va qandaydir farqlanishlar bo‘lishidan qat’iy nazar barcha odamlar uchun mushtarak bo‘lgan dunyoqarashning ideallari yoki axloqiy normalar.
Unitarizm – qandaydir federativ birliklar (shtatlar, erlar va shu kabilar)ning davlat tarkibida mavjudligi ko‘zda tutilmagan davlat qurilishining shakli (feodalizmdan farqli o‘laroq). Unitar davlat tarkibida alohida muxtor milliy davlat tashkilotlari, jumladan,, o‘zining ko‘pgina davlatchilik belgilariga ega tashkilotlar bo‘lishi mumkin. Masalan, O‘zbekiston Respublikasida tarkibida Qoraqalpog‘iston Respublikasining mavjudligi.
Urbanizatsiya – jamiyat hayotida shaharlarning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy ma’rifiy roli oshib borishining tarixiy jarayoni.
Favqulodda vaziyat – odamlarning nobud bo‘lishi, ular sog‘ligiga yoki o‘rab turgan tabiiy muhitga zarar etishi, katta miqdordagi moddiy talofotlar va odamlarning hayot faoliyati sharoitlarining buzilishini keltirib chiqarishi mumkin bo‘lgan yoki keltirib chiqargan avariya, xavfli tabiiy ofat, talofat, tabiiy yoki boshqa kulfat (shuningdek, dushman tomonidan qiruvchi vositalarni qo‘llash) oqibatida vujudga kelgan ma’lum bir hududdagi holat. Ta’sir etuvchi omillarning tarqalish zonasining ko‘lamiga bog‘liq holda F.v.lar quyidagilarga bo‘linadi: lokal (ishlab chiqarish yoki ijtimoiy sohaga mo‘ljallangan ob’ekt hududi doirasida), mahalliy (aholi punkti, shahar, tuman doirasida), territorial (hududiy) (O‘R sub’ekti hududi doirasida), regional (O‘Rning ikkita sub’ekti hududi doirasida) va transchegaraviy (F.v.ning ta’sir etuvchi omillari O‘zr chegaralaridan tashqariga chiqishi yoki F.v. xorijda sodir bo‘lgan va O‘zR hududiga taalluqli bo‘lishi mumkin).
Fashizm (ital. fascismo, fascio - bog‘, bog‘lam, birlashma) – g‘arbda XX asrning birinchi choragida paydo bo‘lgan siyosiy oqim. F. o‘rta mulkdorlar hamda sinfsiz qatlamni o‘ziga og‘dirgan holda irqchilik, shovinizm, zo‘ravonlik, shaxsga sig‘inish, shaxs hayotini to‘la nazoratga olish, mamlakatni to‘la militarlashtirish, davlatni to‘laqonli hokimiyatini targ‘ib qiladi. Turli demagogik usullardan foydalangan holda xalqni tashqi agressiyaga chorlaydi va xalqaro xavfsizlikka jiddiy xavf tug‘diradi. Masalan, aynan F. partiya rahbarlari Ikkinchi Jahon Urushining tashabbuskorlari bo‘lganlar. Germaniya, Italiya va CHilida fashistik rejimlar bo‘lgan va ulardan dastlabki ikkisiga Ikkinchi Jahon Urushi tugashi bilan barham berilgan bo‘lsa, CHilida 1973 yilda fashistik rejim hokimiyat tepasiga kelgan. Bugungi kunda fashistik xarakterdagi rejimlarning paydo bo‘lishiga qarshi kurash davom etayotgan bo‘lsada, neofashistik oqimlar ham mavjud. (Q. Neofashizm).
Federatsiya (lot. «foederare» - ittifoq bo‘lib mustahkamlash) – davlat tuzilishi shakllaridan biri. Federativ davlatlar murakkab tuzilishga ega davlatlar deb ham yuritiladi.
Feminizm – ayollarning siyosiy huquqlarini erkaklar bilan tenglashtirish uchundir.
Firma – inglizcha “firm” so‘zidan kirib kelgan bo‘lib «tijorat tashkiloti» tushunchasining sinonimi. Asl negizi lotincha kuchli, ishonchli ma’nosini anglatadi. Ishlab chiqarish, savdo, transport, bank va boshqa sohalarda faoliyat yurituvchi korxona, kompaniya, tashkilot ham F. deb atalishi mumkin. F. mustaqil faoliyat yuritadi va ustav fondiga ega.
Fundamentalizm – atamasi ilk bor rasmiy ravishda 1908 yilda AQSHning Kaliforniya shtati protestantlari tuzgan «Xristian dinining fundamental tushunchalari konferensiyasi» tomonidan qo‘llanilgan.
Xavfsizlik – 1) o‘ziga nisbatan tajovuzlarga qarshi chiqish, xavf-xatar va do‘q-po‘pisalardan himoyalanganlik holati; 2) ob’ekt mavjudligining barqarorlik holati va unda tinchlikni ta’minlashga bo‘lgan harakatlar majmui; 3) xavf omillarini keltirib chiqaruvchi har qanday harakatlar uchun sarf bo‘ladigan harajatlarni chegaralash bilan bog‘liq bo‘lgan tushunchalar. X. tushunchasi ob’ektiv holatda aniq tarixiy xarakterga ega bo‘lgan «tabiat – inson – jamiyat» tizimi bilan yaqin aloqada bo‘lgan mushkul ijtimoiy voqelik hisoblanadi. Xavfsizlik kategoriyasi mutloq emas, balki u o‘zining mantiqiy mohiyatini aniq ob’ektlar yoki inson faoliyati doirasi bilan bo‘lgan muloqotda ifodalaydi. SHuning uchun, amaliy ehtiyojlarda umumiy qilib, «hayot faoliyati xavfsizligi» tushunchasini qo‘llanilishi maqsadga muvofiq. Xavfsizlik - “Xavfsizlik” tushunchasi “Milliy manfaatlar” kategoriyasi bilan chambarchas bog‘langan. SHu bilan birga xavfsizlik milliy manfaatlardan kelib chiqadi. Milliy suverenitet, davlatning hududiy yaxlitligi, aholisini muhofaza qilish kabilar shunday manfaatlarki, ularga erishish uchun murosaga borishdan ko‘ra urushga rozi bo‘ladi.
Boshqacha aytganda milliy xavfsizlik bu davlat va millatning hayotiy muhim manfaatlarini ta’minlashga qaratilgan strategiya. Muammoga klassik, realistik yondashuv shuni taqozo etadi.
Xalq – 1) Mamlakatning barcha aholisi. 2) Mehnat qiluvchi omma; 3) Tarixiy, etnik jamoalarning (millat, elat) turli xil shakli, Xalqaro huquqiy tizim sub’ekti.
Xalqaro uyushgan jinoyatchilik - butun dunyo bo‘ylab bir-biri bilan o‘zaro aloqada bo‘lgan uyushgan jinoyatchilik sindikatlarini o‘z ichiga oladigan tushuncha .
Xalqaro xavfsizlik – bu xalqaro munosabatlardagi kafolatlangan barqarorlik, dunyo hamjamiyatining iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy sohalaridagi mustahkam adovatni, harbiy nizolar va urushlarning oldini olish sharoitlari shakllangan holati. Milliy xavfsizlikni himoyalanish darajasi to‘g‘ridan-to‘g‘ri xalqaro xavfsizlik bilan bog‘liq. Xalqaro xavfsizlik o‘z ichiga milliy va mintaqaviy xavfsizlik turkumlarini mujassam qilgan. Xalqaro xavfsizlik – milliy xavfsizlikdan farqli ravishda davlat xavfsizligini boshqa davlatlar xavfsizligi bilan murakkab bog‘liqligini e’tirof etadi.
Xalqaro xavfsizlik tizimi – xalqaro huquq me’yorlari va uning asosida tashkil qilingan organ, kuch va mexanizmlar orqali ikkita yoki undan oshiq mamlakatlarning xavfsizligini ta’minlash yaxlitligi.
Xristianlik – eramizning I asrida Falastinda paydo bo‘lgan va Iso Masixga ilohiy inson, dunyoni qutqaruvchisi sifatida ishonch bilan birlashuvchi uch asosiy tarmoqqa – katolitsizm, pravoslav va protestantlikka bo‘linib ketgan uch jahon dinlaridan biri (islom va buddizm bilan bir qatorda); X.ning asosiy diniy ta’limoti Bibliya-Injil hisoblanadi (eng avvalo YAngi Ahd). Bibliya ikki qismga –qadimgi Ahd va yangi Aqdga bo‘linadi («ahd» so‘zi Xudoning insonlar bilan maxsus aloqasini bildiradi. Qadimgi Ahd (ya’ni Tovrot va Zabur) Iso Masix tug‘ilishidan avval, yangi Ahd (ya’ni Injil) Iso Masix tug‘ilgandan keyin birinchi asrda yozilgan.
Xunta – 1) hokimiyatni noqonuniy qo‘lga kiritgan va diktatorlik usullari bilan boshqarayotgan fitnachilar guruhi; 2) ba’zi bir lot Amerikasi mamlakatlarida ijroiya hokimiyat organi; 3) Ispaniya, Italiya va Lot. Amerikasi mamlakatlarida jamoat va siyosiy tashkilotlar, birlashmalarning nomi.
Xususiy mulk – Eng qadimgi va keng tarqalgan mulk xususiy shakldagi mulk bo‘lib, u asosan, ayrim shaxslar bilan bog‘liqdir. Alohida fuqaro yoki oila, yuridik shaxsning er hovlisiga qurilishlar bilan uy-joy, maishiy xizmat ko‘rsatish, savdo va boshqa tadbirkorlik faoliyatida binoning, imoratlar hamda pul vositalari, aksiyalar, obligatsiyalar va boshqa qimmatbaho qog‘ozlar mulki. Xususiy mulk asosiy o‘rinni egallamaguncha va davlat mulki ustunligi yo‘q qilinmaguncha baribir iqtisodiy taraqqiyotning ob’ektivligi nisbatan sun’iylikning ustunligi mavjud bo‘laveradi.
Xufyona iqtisodiyot – jamiyat tomonidan nazorat qilinmaydigan taqsimot, ayriboshlash tovar-material boyliklarning iste’mol va xizmat ko‘rsatish sohalari. Davlat boshqaruv organlari va jamoatchilikdan yashiriladigan alohida fuqarolar, ijtimoiy guruhlar o‘rtasidagi mulkchilikning mavjud shakllaridan g‘arazli ravishda o‘z manfaati uchun shaxsiy yoki guruhlar manfaati uchun foydalaniladigan ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar (o‘g‘irliklar, g‘arazli mansabdorlik va xo‘jalik jinoyatlari, narkobiznes, qimor o‘yinlar, fohishabozlik, bosqinchilik, qaroqchilik, shaxsiy mulkni o‘marish, reket; amaldagi ro‘yxatga olish tizimida va hisobotda real voqealik sifatida o‘z ifodasini topgan faktik natijalar, iqtisodiy sub’ektlar o‘rtasidagi shaxsiy munosabatlarda va ular o‘rtasidagi bevosita aloqalarda va hokazolardagi ma’lum bir asosga ega bo‘lgan nofarmal o‘zaro harakatlar).
Senzura – yuqori instansiyalar tomonidan istalmagan yoki zararli deb tan olingan g‘oyalar va ma’lumotlarning tarqalishiga yo‘l qo‘ymaslik yoki ularni qisqartirish maqsadida rasmiy hokimiyatlar tomonidan nashriy mahsulotlarning chop etilishi va tarqatilishi, pesalar, kino asarlari, radio va teleko‘rsatuvlar, ba’zida esa shaxsiy yozishmalar mazmunining nazorat qilinishi. Senzuraning ikki turi mavjud: oldindan va keyin amalga oshiriladigan senzura. Oldindan amalga oshiriladigan S.da kitoblarni nashrdan chiqarish, pesalar namoyish etish va boshqalar uchun ruxsat olish zarurati tushuniladi; Keyin amalga oshiriladigan Senzura chop etilgan, nashrdan chiqqan, qo‘yilgan pesalar va boshqalarni baholash va belgilangan talablarni buzgan shaxslarga nisbatan cheklovchi yoki man qiluvchi choralar ko‘rishdan iborat. Zamonaviy demokratik davlatlarning barchasida natijasi jazolanadigan senzura mavjud, ya’ni axborot vositalarida obro‘sizlantiruvchi muayyan shaxs yoki davlat strukturasiga qarshi ish qilgani va uydirma ma’lumotlar tarqatgani uchun javobgarlikka tortish (jarima solish, musodara qilish va nashrlarni man qilish, tirajni arest qilish va boshqalar).
Sentralizm – quyi turuvchi va mahalliy organlarning yuqori organlarga qat’iyy itoat etishiga asoslangan yagona markazdan boshqarish tizimi.
Shaxs – bu insonni jamiyat yoki jamoa a’zosi sifatida tasvirlovchi, mustahkam ijtimoiy ahamiyat kasb etgan tizim. SHaxs o‘ziga xos mustaqil ong, iroda va xarakterga ega bo‘lgan individning va birlamchi inson mavjudotining mustaqil faoliyati. Individning ijtimoiy hayot jarayonidagi faoliyati – unga shaxs ta’rifini beradi. SHaxs xavfsizligi - huquqiy, ma’naviy, axloqiy me’yorlarning shakllanishi, jamoat tashkilotlari va institutlarini tashkil topishi bilan amalga oshiriladi.
Shaxsga sig‘inish – siyosiy yoki diniy hokimiyat ierarxiyasida yuqori mansablarni egallab turuvchi shaxsni haddan tashqari ko‘klarga ko‘tarish, goh-gohida ilohiylashtirish; yo‘lboshchilikning roli va vazifalarini maksimal darajada ko‘tarib baholash.
Sheriklik – u yoki bu masala yuzasidan yagona pozitsiyani ishlab chiqishdan iborat bo‘lgan turli sub’ektlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarning bir turi, shuningdek, qisqa muddatli, ayni vaqtdan belgilangan ushbu sub’ektlarning manfaatlarini ifodalovchi, siyosiy dasturlarning qator muhim masalalarda mos kelishiga asoslangan uzoq muddatli o‘zaro harakatlarni tashkillashtirish. Sheriklarning har biri tomonidan ular faoliyatining asosiy aspektlarida nisbiy mustaqillikning saqlanib qolishi sheriklikning spetsifikasi hisoblanadi.
Shovinizm – fransuzcha, shauvinisme, Napoleon I bosqinchilik siyosatining muxlisi, fransuz harbiy qo‘mondonlaridan N.Shoven (Chauvion) nomidan olingan bo‘lib, boshqa millatlarni mensimaslikni o‘z millatining ularga nisbatan ustunligini asoslashga qaratilgan g‘oyaviy-nazariy qarashlar tizimi. Xalqaro munosabatlarda shovinizm atamasining mohiyatini boshqa millatlarning jahon tarixida tutgan o‘rnini mensimaslikka intiladi. Shovinizm ko‘p sonli xalqlarning ko‘p millatli doirasida, shuningdek, uni o‘rab turgan jo‘g‘rofiy-siyosiy makonda ham o‘zining mutloq hukmronligini o‘rnatish uchun kurashi namoyon bo‘ladi, harbiy kuchga ishonuvchi (tayanuvchi) haddan tashqari, gipertroflashgan vatanparvarlik. Ultranatsionalizm va avtoritarizm elementlarini o‘z ichiga oladi.
Shok terapiyasi (iqtisodiyotda) – iqtisodiyotni sog‘lomlashtirishga yo‘naltirilgan bir qator salbiy oqibatlarni (narxlarning o‘sishi, inflyasiya, bandlikning pasayishi va shunga o‘xshash boshqa holatlarni) o‘z ichiga oluvchi radikal chora-tadbirlarning majmuasi.
Shtat – ijtimoiy-siyosiy ma’noda bo‘lib ba’zi mamlakatlarda (AQSH, Meksika) shtatlar o‘z konstitutsiyalariga ega. Shtat tepasida saylanadigan yoki tayinlanadigan gubernator turadi. Uning vakolatlari ba’zi jihatdan davlat boshlig‘ining vakolatlariga o‘xshash bo‘ladi. Shtatlarning qonun chiqaruvchi organlari, odatda, ikki qatorli bo‘ladi. Biroq shtat mustaqil davlat emas. 1) qator federativ davlatlarda o‘z-o‘zini boshqaruvchi ma’muriy-hududiy birlik; 2) yuridik ma’noda qandaydir muassasa, tashkilot xodimlarining doimiy tarkibi; 3) xodimlarning miqdoriy tarkibi, ularning funksiyalari, muassasaning strukturaviy bo‘linmalari va shu kabilar to‘g‘risidagi jadval, nizom.
Ekologik inqiroz – atrof-muhitning tabiiy resurslar (suv, havo, tuproq, o‘simliklar va hayvonot dunyosi)dan vahshiylarcha foydalanish va atrof muhitning ifloslanishi natijasida yuzaga kelgan, insoniyatning mavjudliliga xavf soluvchi mushkul ahvol.
Ekologik tahdid – inson faoliyati va tabiiy talofatlar natijasida ekotizim barqarorligi va ishonchliligini buzilishining bevosita imkoniyatidir. Bu esa o‘rab turgan tabiiy muhitni ortga qaytarib bo‘lmaydigan o‘zgarishlarga olib kelishi mumkin.
Ekologik xavf – inson faoliyati, texnogen omillarning ta’siri, tabiiy va antropogen avariyalar va kulfatlar, harbiy nizolar va boshqalar natijasida tabiiy atrof-muhit uchun salbiy oqibatlarning yuzaga kelish imkoniyati.
Ekologik xavfsizlik – bu biosfera va tabiiy muhitning ekologik parametrlarini, atmosfera holatini, gidrosfera, litosfera, kosmosfera, hayvonot va o‘simlik dunyosining buzilishi tahdidlarini inson hayotidagi barcha faoliyatidan qayta tiklash imkoniyatlari bo‘lmagan tabiiy boyliklarni yo‘qolib borishi xavf-xatarlarini oldini olishga qaratilgan xavfsizlikning turidir. Ekologik xavfsizlikning o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, bu xavfsizlik turi alohida davlatlarning harakatlari bilan amalga oshmaydi. Balki bu jarayon butun jahon hamjamiyati faolligini talab etadi. Ekologik xavfsizlik boshqa xavfsizlik turlaridan, jumladan,, milliy xavfsizlikdan farqi uning butun bashariyatga tegishliligi bilan izohlanadi. Ekologik yaxlitlikka e’tiborsiz bo‘lgan munosabat, oxir oqibatda biosfera uchun tuzatib bo‘lmaydigan vaziyatni keltirib chiqaradi. Buning natijasida esa har bir xalqning tinch, osoyishta rivojlanishi va siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy barqaror taraqqiyotiga jiddiy tahdid soladi.
Ekologik halokat – ma’lum bir mintaqa miqyoslarida, atrof-muhitda kuchli noqulay o‘zgarishlarga, og‘ir iqtisodiy oqibatlarga, aholi va tirik mavjudotlarning ommaviy qirilishiga olib keluvchi tabiiy yoki antropogen xarakterdagi tabiat anomaliyasi. Tabiiy xarakterdagi tabiiy anomaliyaga uzoq vaqt davom etgan qurg‘oqchilik, jonivorlarning ommaviy qirilishi va boshqalar, antropogenga esa atom elektr stansiyalaridagi avariya, tanker halokati kabilar kirishi mumkin. YUqorida keltirib o‘tilganidek, Orol muammosi ham ekologik halokatning bir turidir.
Ekspansiya (lot. expansio – kengaytirish, yoyish, tarqatish) - kuchli davlatlarning diplomatik iqtisodiy va harbiy usullar bilan o‘z ta’siri doirasini boshqa mamlakatlarga yoyishga qaratilgan siyosati. 1) iqtisodiy usullar (masalan kapitalni olib chiqib ketish) singari noiqtisodiy usullar (yangi territoriyalarni qurol ishlatish yo‘li bilan qo‘lga kiritish, siyosiy, diplomatik, diniy va bosimning boshqa turlari) bilan ham amalga oshiriladigan turli birlashmalar, guruhlar, davlatlar hukmronligining, ta’sir doirasining kengayishi, tarqalishi; 2) nimaningdir dastlabki chegarasidan chiqib ketishi, kengayishi, tarqalishi.
Eksport – tashqi bozorlarda sotish uchun tovar pullarni chet elga chiqarish. Eksport tarkibiga boshqa davlatlarda qayta ishlab chiqarish uchun olib chiqilayotgan mollar, maxsus eksport uchun mo‘ljallangan tovarlar kiradi.
Eksport nazorati – ommaviy qirg‘in qurollari, ularni etkazish vositalari, qurol-yarog‘ning o‘zgacha turlari va harbiy texnikani yaratishda qo‘llanishi mumkin bo‘lgan tovarlar, axborotlar, ishlar, xizmatlar, intellektual faoliyat natijalariga nisbatan tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish tartibida. Mamlakatlar tomonidan belgilangan qonunlar majmui va me’yoriy huquqiy aktlarni amalga oshishini ta’minlovchi chora-tadbirlar kompleksi. Asosiy maqsadi: mamlakat milliy mafaatlarini himoya qilish va iqtisodiyotini jahon iqtisodiga integratsiyasi uchun sharoit yaratish.
Eksport resurslari – tashqi bozorga chiqarish uchun mo‘ljallangan mahsulot, xizmatlar, alohida ish turlari moliyaviy vositalar.
Ekspropriatsiya – 1) davlatning mulkni yoki shaxsiy mulkni davlat tomonidan davlatning mulkini majburan yoki nomajburiy olib qo‘yishi. Majburiy yoki nomajburiyligiga qarab, u ikki turga bo‘linadi: konfiskatsiya va rekvizatsiya (hech qanday to‘lovsiz yoki to‘lash orqali) tortib olish; 2) o‘zganing shaxsiy mulkini, qimmatbaho narsalarini qonunga xilof tarzda tortib olish, qo‘lga kiritish, o‘marish, talonchilik.
Elektorat – saylovlarda ma’lum bir siyosiy partiyaga (siyosiy liderga) ovoz beruvchi saylovchilar davrasi; ma’lum bir saylov okrugi yoki mamlakat saylovchilarining majmui.
Elita (frans. elite – eng sara) – Elita haqidagi nazariyalar dastavval Aflotun, Arastu qarashlarida bayon qilingan bo‘lib, XX asr boshlarida V.Pareto, G.Mosko, R.Mixele ta’limotida sistematik ravishda tadqiq etilgan. Jamiyat ierarxiyasida, fanda, madaniyatda, harbiy sohada va boshqalardagi oliy ijtimoiy guruhlar.
Emansipatsiya – tobelikdan, itoatgo‘ylikdan, zulmdan, irimchilikdan ozod bo‘lish; mustaqillikni va teng huquqlikni qo‘lga kiritish.
Embargo (ispan. embargo – taqiqlash, cheklash) - 1) o‘z hatti-harakatlari bilan butun dunyo tinchligiga va xalqaro xavfsizlikka tahdid soluvchi davlatlarga nisbatan iqtisodiy va moliyaviy bosimning repressiv chorasi sifatida qo‘llaniladigan tovarlar va valyutalarni, shuningdek, tijorat va savdo-iqtisodiy faoliyatning boshqa turlarini mamlakatga olib kirishni va undan olib chiqib ketishni to‘liq yoki qisman man qilish. E. aksariyat hollarda iqtisodiy xarakterga ega bo‘ladi. E. qo‘llash hamisha ham adolatli bo‘lishini ta’kidlash qiyin. Geosiyosiy raqobat natijasida qudratli davlatlar tazyiqi ostida ayrim davlatlarga nisbatan E. Bir yoqlama qo‘llanilishini kuzatish mumkin. Bunga qudratli davlatlarga nisbatan deyarli hech qachon E. qo‘llanilmasligini yoki neft ko‘p bo‘lgan, ammo o‘z mustaqil siyosatini yuritishga harakat qilgan ayrim zaif mamlakatlarga nisbatan bunday taqiqlashni qo‘llanilishini misol keltirish mumkin.
Emigrant (lot. emigrare – chiqish) - o‘z davlati fuqoroligini tark etgan yoki boshqa bir davlatga butunlay yashash uchun ko‘chib ketgan shaxs.
Emissiya - qog‘oz pullarning g‘aznaxona yoki boshqa davlat moliya organlari tomonidan muomalaga chiqarilishi. Pul emissiyasi deganda, nafaqat pul belgilarini chiqarish, balki muomaladagi naqd pul va naqd bo‘lmagan pullarning butun massasi tushuniladi.
Erkinlik – 1) tabiat va jamiyat rivojlanishi qonunlarini tan olish asosida sub’ektning o‘z ozodligining paydo bo‘lish imkoniyatlari; 2) umumiy siyosiy hayot va jamiyatning butun faoliyati va uning a’zolari bilan bog‘liq bo‘lgan cheklanishlar yo‘qligi; 3) davlatda inson holatini aniqlaydigan huquqiy normalar.
Etnik tozalashlar - etnik va irqiy asos (mansublik) larga ko‘ra fuqarolarning ta’qib qilinishi, ko‘chirilishi yoki o‘ldirilishi.
Etnos – turli jamoalar (qabila, elat) tomonidan qayd etilgan odamlarning mustahkam ijtimoiy guruhining tarixiy paydo bo‘lishi.
E’tiqod (ishonch, iymon) – kishilar faoliyatining o‘ylangan, turg‘un sabablari bo‘lib, ularning hatti-harakatlarida, qilgan ishlarida va hulq-atvorida yuzaga keladi. E’tiqod o‘zida uchta holatni bosib o‘tadi: a) bilim, g‘oya, nazariya, (ya’ni aqliy holat); b) bilimlarga berilgan bahoni, munosabatni (ya’ni baholash holati); v) o‘zlashtirilgan bilimlarni o‘z hatti-harakatiga tatbiq etish. Bularning zamirida siyosiy, falsafiy, estetik, tabiiy fanlarga oid va insonning boshqa qarashlarining tartibga solingan tizimi yotadi.
Yadroviy kuchlar – qurollanishda yadro kuchlariga ega bo‘lgan harbiy shakllanishning (qo‘shinlar, qismlar, birlashmalar) nomi. Qo‘llanishda strategik tezkor-taktik va taktikka bo‘linadi.
Qadriyat – 1) o‘rab turgan dunyo ob’ektlarining xususiyatlari bilan emas, balki ularning inson hayoti va faoliyati sohasiga, manfaatlariga, ijtimoiy munosabatlariga jalb qilinganligi bilan belgilanadigan inson, guruh umuman jamiyat uchun ijobiy yoki salbiy ahamiyatga ega tushuncha; 2) bu ahamiyatni axloqiy tamoyillar va me’yorlar, ideallar, ko‘rsatmalar bilan ifodalangan baholash usullari va mezonlari; 3) narxi; 4) katta narxga ega bo‘lgan narsa; Q.ning quyidagi turlari mavjud: universal (muhabbat, istiqbolli hurmat, xavfsizlik, bilim, milliylik, ozodlik, salomatlik va boshqalarga daxldor) Q.; moddiy va ma’naviy; ijobiy va salbiy; individual (shaxsiyatga oid), ichki guruhlarga oid (siyosiy, diniy) va umuminsoniy qadriyatlar.
Qadriyatlar – borliq va jamiyat, narsalar, voqealar, hodisalar, inson hayoti, moddiy va ma’naviy boyliklarning ahamiyatini ko‘rsatish uchun qo‘llaniladigan tushuncha.
Qayta qurish – 1) xo‘jalik yuritishning shakl va usullari jiddiy o‘zgarishlar bilan olib boriladigan ijtimoiy-iqtisodiy tizimdagi chuqur o‘zgarishlar; 2) sovet iqtisodiyoti, siyosati, mafkurasi va madaniyatini umuminsoniy ideallar va qadriyatlarga muvofiqlashtirishga olib kelishga oid KPSS va SSSR rahbarligi (80-yillarning ikkinchi yarmi – avgust 1991 y.) faoliyati.
Qo‘shilmaslik harakati - sovuq urush davrida, asosan, rivojlanayotgan davlatlar tomonidan, o‘zlarining umumiy manfaatlarini himoyalash va bir-biri bilan raqobat qilayotgan buyuk davlatlar ittifoqi ta’siriga tushib qolmaslik maqsadida tuzilgan harakat.
Harbiy islohot – o‘zgargan ichki va tashqi sharoitlari mosligiga qaratilgan davlat harbiy tashkilotining (qurolli kuchlarini, harbiy boshqarish organlarini mudofaa va oziq-ovkat majmuasi va u bilan bog‘liq bo‘lgan davlat boshqaruvi) barcha miqdoriy va sifatiy o‘zgarishi. H.i. geosiyosiy vaziyat o‘zgarishi bilan, hamda davlatning dunyodagi o‘rni va roli, uning yangi siyosiy vazifalari, qurolli kurash usuli va yangi vositalarning paydo bo‘lishi, iqtisodiy tushunchalar bilan o‘tkazish, ishlab-chiqarish darajasining o‘zgarishi va boshqalar; bular davlat hokimiyatining oliy organlari tomonidan olib boriladi va qonunda harbiy nizom va boshqa hujjatlarni yuridik tomondan mustahkamlashdir.
Harbiy iqtisod –1) davlatning mudofaa ehtiyojini ta’minlovchi xalq xo‘jaligining maxsus qismi; 2) ushbu ta’minotning qonuniyatlari to‘g‘risidagi nazariy fanlar tizimi.
Harbiy-iqtisodiy resurslar – urushning tayyorgarligi va olib borilishi manfaatlarida qo‘llaniladigan moddiy, ijtimoiy va moliyaviy resurslar; harbiy iqtisod doirasida amalga oshadi. Har bir davlat resurslari cheklangan bo‘lganidan H.i.r. taqsimlash ilmiy asoslangan bo‘lishi shart, mumkin bo‘lgan chegaradan chiqishi, tarqalishi teskari natijalarga olib kelishi mumkin (mamlakat iqtisodining butunlay kuchsizlanishi). H.i.r.ni samarali effektiv qo‘llashda muhim vosita bu ularning taqsimlanishi bo‘yicha ilmiy asoslangan qarorning mavjudligidir.
Harbiy-iqtisodiy xavfsizlik – bu iqtisodiy xavfsizlikning davlat mudofaasini ta’minlash muammolari bilan bog‘liq bo‘lgan qismidir. Harbiy-iqtisodiy xavfsizlikning ta’minlanishi davlatning ham ichki, ham tashqi siyosatining muhim yo‘nalishlaridan hisoblanadi. Bu xavfsizlik turini uning keng va tor ma’nosiga qarab ajratish mumkin. Harbiy-iqtisodiy xavfsizlik keng ma’noda – bu davlatning milliy manfaatlari himoyasini kafolatlash va iqtisodiy, harbiy tajovuz sharoitida xalq xo‘jaligining barqaror faoliyatini ta’minlash darajasida davlatning tinchlik davrida milliy xavfsizlikning iqtisodiy va harbiy sohalari o‘rtasida optimal muvozanatni ushlab turishga aytiladi. Harbiy-iqtisodiy xavfsizlik tor ma’noda – bu harbiy-iqtisodiy qarama-qarshilik sharoitida barqaror faoliyatni va uning mustaqilligini kafolatlovchi va harbiy-iqtisodiy ehtiyojlarning ongli mudofaa darajasini ta’minlovchi mudofaa-xo‘jalik majmuining rivojlanishini anglatadi. Harbiy-iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash o‘z ichiga bir biriga o‘zaro bog‘liq ikki jihatni; himoya va hujumkorlikni qamrab olishi zarur va harbiy-iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash strategiyasini ishlab chiqishda bu ikki jihatdan foydalanish zarur va muhim omil hisoblanadi.
Harbiy xavfsizlik – bu xalqaro munosabatlardagi, davlatlararo aloqalardagi va davlatning mudofaa imkoniyatlarining shunday holatiki, bunda urush xavfi minimal darajaga olib kelingan bo‘ladi. Harbiy xavfsizlikning ta’rifidan kelib chiqqan holda uning tashqi va ichki sohalarini ko‘rishimiz mumkin.
Harbiy xavfsizlikka tahdid – qurol-yarog‘ ishlatish yo‘li bilan mamlakatning ozodligiga, mustaqilligiga suverenitetiga, davlat birligiga, hududiy yaxlitligiga, uning milliy mulkiga, milliy qadriyatlari va manfaatlariga qaratilishi mumkin bo‘lgan tahdid; harbiy bayonotlar; namoyishkorona harakatlar, shantaj, bosim, harbiy vositalarni ishlatish yo‘li bilan amalga oshiriladigan hatti-harakatlar, tasodifiy harbiy to‘qnashuvlar, shuningdek, tasodifiy yadro urushining yuzaga kelish imkoniyati. Uning manbalari quyidagilar: ekstremistik-ekspansiv maqsadlarda harbiy tazyiq qo‘llashning mumkinligini tan olinishidan kelib chiqadigan harbiy doktrinalar va harbiy siyosat; boshqa davlatlar harbiy qudratining ularning mudofaa ehtiyojlaridan ortiq darajada kuchayishi, yadro qurolining mavjudligi va yadro urushi xavfining saqlanib qolishi; yadroviy imkoniyatni qo‘lga kiritishga intilayotgan bir guruh davlatlarning mavjudligi; harbiy-siyosiy notinchlikning keskinlashuvi (mintaqaviy va umumbashariy); harbiy-siyosiy keskinlik o‘choqlarining va qurolli nizolarning davlat chegarasida va uning hududida mavjudligi; harbiy razvedkalar faolligining o‘sishi; harbiy xavfsizlikka oid shartnomalarning buzilishi va h.k.
Hududiy mudofaa – davlat hududidagi ob’ektlar va kommunikatsiya tarmoqlarini dushman hujumidan, uning terroristik va diversion harakatlaridan himoya qilish, shuningdek,, harbiy holatni belgilash va qo‘llab-quvvatlash maqsadida amalga oshiriladigan harbiy va umumdavlat chora-tadbirlarining (asosiy) uzviy qismi.
Hukumat inqirozi – siyosatining tanazzulga yuz to‘tishi yoki mamlakat aholisining unga nisbatan ishonchsizlik bildirib hukumat iste’fosini talab qilishi va hukumatning biror bir vazifani uddalay olmasligi oqibatida hukumatning qisman yoki to‘liq iste’foga chiqishi.
“Siyosatshynoslik.O’zDJQN va A”
fanidan uslubiy ko’rsatma (maxsus fakultet yo’nalishi
uchun test savollari va tayanch iboralar)
Toshkent Axborot Texnologiyalari Universiteti
AKT sohasida KT fakulteti ilmiy uslubiy kengash yig’lishida
(2016 yil____________ ¹- son bayonnomasi)
muhokama etilib nashrga tavsiya etildi
Tuzuvchi: katta o’qituvchi D.S.Shirinova
Ma’sul muharrir: t. f. d. N.R.Maxkamova.
Taqrizchilar : TMI “O’zbekiston tarixi” kafedrasi
dotsenti, t.f. n.F.S.Ziyaev
f.f.n., dots. D.SH.Sagdullaeva
[1] Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari.-T., 1997. 225-226 betlar