o’zbekiston respublikasi aloqa, axborotlashtirish va telekommunikatsiya texnologiyalari davlat qo’mitasi toshkent axborot texnologiyalari universiteti
akt soxasida ktf
“gumanitar fanlar” kafedrasi
“HUQUQSHUNÎSLIK. O’zbåkistîn RÅSPUBLIKÀSI KÎNSTITUTSIYASI” FÀNIDàn o’quv-uslubiy
qo’llanma
Toshkent - 2014
I. MÀVZU: DÀVLÀT VA HUQUQ HÀQIDÀ ÀSÎSIY TUSHUNCHÀLÀR
Råjà:
1. Dàvlàtning kålib chiqishi haqida nàzàriyalar. Dàvlàtning mîhiyati, uning bålgilàri và vàzifàlàri.
2. Dàvlàt måõànizmi, uning îrgànlàri và ulàrning vàzifàlàri. Dàvlàt shàkllari.
3. Huquqning kålib chiqishi haqida nàzàriyalar. Huquqning mîhiyati, uning bålgilàri và vàzifàlàri.
4. Ahloq va huquq. Huquq normalari va ularning turlari.
DÀVLÀTNING KÅLIB CHIQISHIGÀ DÎIR NÀZÀRIYALÀR
1. Tåîlîgik nàzàriya vàkillàri dàvlàtning õudî tîmînidàn yaràtilgànligini uqtiràdilàr, «butun hîkimiyat õudîniki» dågàn qîidàni ilgàri suràdilàr. Bu nàzàriya qàdimdà pàydî bo’lgàn và o’rtà àsrlàrdà kång tàrqàlgàn. Ushbu nàzàriya tåîkràtik, ya’ni dàvlàt bîshlig’i àyni pàytdà uning diniy ràhnàmîsi bo’làdigàn dàvlàt qàrîr tîpgàn dàvrdàgi jàràyonlàrni àks ettiràdi.
2. Pàtriàrõàl nàzàriya tàràfdîrlàri dàvlàt kàttàlàshib kåtgàn îilàdàn båvîsità kålib chiqqàn, mînàrõ hîkimiyati esà go’yo îilàning bàrchà à’zîlàrigà ràhbàrlik qilàdigàn îtàdàn mårîs bo’lib o’tgàn dåb hisîblàydilàr. Ushbu nàzàriya Yunînistîndà (qàdimgi Gråtsiyadà) pàydî bo’lgàn và Àràstu (Àristîtål) àsàrlàridà àsîslàb bårilgàn, XVII àsrdà ingliz îlimi Filmårning «Pàtriàrõ» àsàridà rivîjlàntirilgàn. Muàllif Injilgà àsîslànib, Îdàm àtîning hîkimiyatni Õudîdàn îlib, o’zining kàttà o’g’li — pàtriàrõgà, u esà o’zining àvlîdlàri bo’lgàn qirîllàrgà bårgànligini isbîtlàshgà uringàn.
3. Shàrtnîmà nàzàriyasi XVII—XVIII àsrlàrdà yoyilgàn. Gîllàndiyadà ushbu nàzàriyani Grîtsiy và Spinîzà, Àngliyadà — Lîkk và Gîbbs, Fransiyadà — Russî Rîssiyadà À. N. Ràdishchåv rivîjlàntirgàn. Ulàrning fikrichà, hîkimiyat õàlqqà tågishli bo’lib, õàlq uni mînàrõgà bårgàn. Àgàr mînàrõ hîkimiyatni suistå’mîl qilsà, õàlq qo’zg’îlîn ko’tàrishgà và mînàrõni tàõtdàn àg’dàrishgà hàqli bo’làdi.
Shàrtnîmà nàzàriyasigà ko’rà, dàvlàt — îngli ijîd màhsuli, îdàmlàr kålishgàn àhd nàtijàsi. Dàvlàt — o’zàrî kålishuv àsîsidà và îngli tàrzdà birlàshgàn kishilàr tàshkilîti bo’lib, ànà shu shàrtnîmà àsîsidà ulàr o’zlàrining erkinliklàri và hîkimiyatining bir qismini dàvlàtgà båràdilàr.
4. Zo’rlik nàzàriyasi (Gumplîvich, Kàutskiy)gà ko’rà, dàvlàtning kålib chiqishi àsîsidà zo’rlik hàràkàti, bir õàlqning bîshqà õàlqni bîsib îlishi yotàdi. Dàvlàt g’îlibning hîkimiyatini mustàhkàmlàsh uchun tuzilàdi.
5. Irrigàtsiya nàzàriyasigà ko’rà, dàvlàtlàrning kålib chiqishi, ulàrning ilk shàkllàri Shàrqdà ulkàn irrigàtsiya inshîîtlàrini qurish và ulàrdàn fîydàlànish bilàn bîg’liq. Ushbu nàzàriya nåmis îlimi Vitgfîgålning “Shàrq istibdîdi” àsàridà ifîdàlàb bårilgàn.
6. Sinfiy nàzàriya nàmîyandàlàri (K. Màrks, F. Engåls, V. I. Lånin) fikrichà, dàvlàt iqtisîdiy sàbàblàr — ijtimîiy måhnàt tàqsimîti, qo’shimchà màhsulît và õususiy mulkning pàydî bo’lishi, jàmiyatning qàràmà-qàrshi iqtisîdiy mànfààtlàrgà egà sinflàrgà àjràlishi tufàyli kålib chiqqàn. Ushbu jàràyonlàrning îb’yåktiv nàtijàsi o’làrîq dàvlàt o’zining màõsus bîshqàrish và bîstirish vîsitàlàri bilàn ànà shu sinflàrning kuràshini bîstirib turàdi. Bundà dàvlàt hukmrîn sinf mànfààtlàrini himîya qilàdi. V. I. Lånin dàvlàtni sinflàrni kålishtirish îrgàni emàs, bàlki sinfiy hukmrînlik îrgàni, bir sinfning bîshqà sinfni bîstirish qurîli, bir sinfning bîshqà sinf ustidàn hukmrînligini tà’minlàsh màshinàsi, dåb hisîblàgàn.
DÀVLÀT VÀ UNING ÀSÎSIY BÅLGILÀRI
«Dàvlàt» kång mà’nîli tushunchàdir. Dàvlàtning mîhiyatini tushunishdà uch àsîsiy nàzàriy yondàshuv màvjud: ijtimîiy,sinfiy và siyosiy huquqiy.
Birinchi yondàshuvgà ko’rà, dàvlàt — umumiy muàmmîlàr và ishlàrni hàl etish vîsitàsi, u hukmdîrlàr và õàlqning o’zàrî munîsàbàtini tàrtibgà sîlàdi.
Ikkinchi yondàshuvning mîhiyati shundàki, dàvlàt sinflàrning pàydî bo’lishi bilàn yuzàgà kålgàn và sinfiy kuràsh bir sinfning bîshqàsini bîstirish qurîli bo’lib õizmàt qilàdi.
Uchinchi yondàshuvning àsîsi quyidàgichà: dàvlàt jàmiyatning và dàvlàt o’zining hàyotini tàshkil etuvchi huquq mànbàidir.
Àlbàttà, uchàlà yondàshuvdà hàm muàyyan àsîs bîr. Yanglishuv bir nàzàriy qàràsh bîshqàlàridàn ustun qo’yilib, mutlàqlàshtirilgàndà bîshlànàdi.
Dàvlàt — suvårånitåtgà, bîshqàruvning hàmdà fuqàrîlàr huquq và erkinliklàrini himîya qilishning màõsus àppàràtigà egà bo’lgàn, shuningdåk, huquq nîrmàlàri (qîidàlàri)ni yaràtishgà qîdir bo’lgàn îmmàviy hîkimiyatning siyosiy hududiy tàshkilîti.
Dàvlàt — butun màmlàkàt miqyosidàgi hîkimiyatning màõsus bîshqàruv và màjburlîv àppàràtigà egà bo’lgàn, bàrchà uchun màjburiy qînunlàr chiqàràdigàn và suvårånitåtgà egà bo’lgàn yagînà siyosiy tàshkilît.
Dàvlàt — jàmiyat siyosiy tizimining îdàmlàr, guruh, sinf và tàshkilîtlàrning hàmkîrlikdàgi fàîliyatini và o’zàrî munîsàbàtini tàshkil etuvchi, yo’nàltiruvchi và nàzîràt qiluvchi àsîsiy institut.
Dàvlàt — hîkimiyatning bîsh instituti. Hîkimiyat dàvlàt îrqàli o’z siyosàtini àmàlgà îshiràdi. «Hîkimiyat», «dàvlàt» và «siyosàt» tushunchàlàri bir-birigà judà yaqin bo’lib, bir-birlàrini tàqîzî etàdi. Hîkimiyat — o’zgà kishilàr õulq-àtvîri (irîdàsi) và fàîliyatini butun jàmiyat yoki àlîhidà ijtimîiy guruhlàr (shàõslàr) irîdàsigà bo’ysundirish qîbiliyati. Siyosàt esà yunînchà «rînz» so’zidàn îlingàn bo’lib, «dàvlàt ishlàri», «dàvlàtni bîshqàrish sàn’àti» dågàn mà’nîni ànglàtàdi. «Siyosàt» hîzirgi zàmîndà bîshqàruv bîbidà îqilînà qàrîr qàbul qilish sàn’àti và qîbiliyati, dågàn mà’nîni bildiràdi.
Huquqiy dàvlàt — huquqning hukmrînligi, qînunning ustunligi, bàrchàning qînun và mustàqil sud îldidà tångligi tà’minlànàdigàn, insîn huquqlàri và erkinliklàri kàfîlàtlànàdigàn, hîkimiyat vàkîlàtlàrning bo’linishi prinsipi àsîsidà tàshkil etilgàn dåmîkràtik dàvlàt.
Huquqiy dàvlàtning àsîsiy bålgilàrigà quyidàgilàr kiràdi:
1. Huquqning hukmrînligi. Dàvlàt hududidà bo’lgàn bàrchà shàõslàr — ushbu dàvlàt fuqàrîlàri, õîrijliklàr, fuqàrîligi bo’lmàgàn shàõslàr, yuridik shàõslàr, mànsàbdîr shàõslàr, dàvlàt hîkimiyati idîràlàri huquqqà bo’ysunàdilàr.
2. Kînstitutsiya và qînunlàrning ustunligi. Kînstitutsiya và qînunlàr huquqiy nîrmàlàr tizimidà îliy yuridik kuchgà egàdir. Turli õil dàvlàt idîràlàri chiqàràdigàn nîrmàtiv huquqiy hujjàtlàr qînunlàrgà zid bo’lmàsligi kåràk.
3. Insîn huquqlàri và erkinliklàrigà riîya etilishi, ulàrning himîya qilinishi và tà’minlànishi. Insîn huquqlàri và erkinliklàri ungà tug’ilgànidàn tågishli bo’lib, ulàr insîndàn àjràlmàsdir. Gàp, eng àvvàlî, insînning yashàsh, erkinlik, dàõlsizlik và õàvfsizlikkà egà bo’lish huquqlàri hàmdà bîshqà huquq và erkinliklàri to’g’risidà bîrmîqdà. Bàrchà fuqàrîlàr qînun và mustàqil sud îldidà tångdirlàr.
4. Dàvlàt và fuqàrîning o’zàrî màs’uliyati. Dàvlàt qînunlàrdà shàõs erkinligining må’yorini bålgilàb qo’yar ekàn, õuddi shu chågàràlàrdà o’zini hàm qàrîr qàbul qilishdà chåklàb qo’yadi.
5. Jàmiyatdà hîkimiyatning qînuniyligi (lågitimligi). Hîkimiyat qînuniy dåb e’tirîf etilishi uchun u quyidàgi tàlàblàrgà jàvîb bårishi shàrt: dåmîkràtik sàylîvlàr yo’li bilàn shàkllàntirilgàn bo’lishi; sàmàràli fàîliyat yuritib, jàmiyatdà bàrqàrîrlik và qàt’iy tàrtibni tà’minlàshi; hàm màmlàkàt ichkàrisidà, hàm õàlqàrî miqyosdà tàn îlinishi.
6. Hîkimiyat vàkîlàtlàrining bo’linishi. Dàvlàt hîkimiyati bir qo’ldà to’plànib qîlmàsligi uchun hîkimiyatning uchtà tàrmîg’ini — qînun chiqàruvchi, ijrî etuvchi và sud hîkimiyatlarini àjràtib qo’yish kåràk. Ushbu hîkimiyat tàrmîqlàrining hàr biri o’z vàkîlàti dîiràsidà àmàl qilàdi.
7. Sudning mustàqilligi. Sud dàvlàt hîkimiyatining bîshqà ikki tàrmîg’i kàbi mustàqildir. Bîshqàchà àytgàndà, sud fàîliyatigà håch kimning àràlàshishigà yo’l qo’yilmàydi.
8. Huquqni muhîfàzà qiluvchi idîràlàrning sàmàràli ishlàshi, Àgàr insîn huquqlàri và erkinliklàri pîymîl etilsà yoki bungà tàhdid màvjud bo’lsà, huquqni muõîfàzà qiluvchi idîràlàr ungà yordàm bårishlàri kåràk, ushbu huquq và erkinliklàrni himîya qilishlàri kåràk.
9. Huquqiy màdàniyatning yuksàk dàràjàdà ekànligi. Huquqiy màdàniyatning eng muhim ko’rsàtkichi jàmiyatdàgi huquqiy îng dàràjàsidir. Huquqiy îng — huquqqà munîsàbàt, qînun tàlàblàrini bàjàrish zàrurligini ànglàsh dàràjàsini ifîdàlàydigàn huquqiy qàràshlàr yig’indisi. Huquqiy màdàniyat àmàldàgi qînunlàrni bilish, huquqni hurmàt qilish và huquqiy qîidàlàrgà riîya etishdà nàmîyon bo’làdi.
10. Dåmîkràtiyaning rivîjlànishi và tàkîmillàshuvi. Siyosiy huquqlàr và erkinliklàr kàfîlàtlànishi, õàlq dàvlàt bîshqàruvidà dîimî ishtirîk etishi, rivîjlàngàn fuqàrîlik jàmiyati shàkllànishi và mà’lum bir muõîlifàt bo’lishi zàrur.
Dàvlàtning àsîsiy bålgilàri quytsdàgilàrdàn ibîràt:
1) o’zigà õîs îmmàviy hîkimiyat — dàvlàt hîkimiyatining màvjudligi, ya’ni hîkimiyat và bîshqàruv àppàràtining, màjburlàsh àppàràtining bîrliti;
2) àhîlining hududlàr bo’yichà uyushgànligi. Bu fuqàrîlàrning dàvlàt chågàràlàri dîiràsidà, muàyyan mà’muriy hududiy birliklàrdà yashàshini bildiràdi;
3) suvårånitåt, ya’ni ichki và tàshqi siyosàtni o’tkàzishdà mustàqil bo’lish;
4) huquqiy ijîdkîrligi, ya’ni dàvlàt hududidà yashîvchi bàrchà kishilàr riîya etàdigàn qînunlàrni chiqàrishgà qîdirlik;
5) àhîlidàn dàvlàt àppàràtini sàqlàsh hàmdà àhîlining kàm tà’minlàngàn qismigà yordàm bårishgà sàrflànàdigàn sîliqlàrni to’plàsh;
6) umumiy funksiyalàrini (vàzifàlàrni) bàjàrish, ya’ni hududni qo’riqlàsh, jinîyatchilikkà qàrshi kuràsh, umumiy fàrîvînlik màqsàdlàrini àmàlgà îshirish.
DÀVLÀTNING FUNKSIYALÀRI
Dàvlàtning funksiyalàri dàvlàt fàîliyatining àsîsiy yo’nàlishlàridir. Dàvlàt funksiyalàrining àsîsiy bålgilàri:
1) màzmuni — dàvlàt fàîliyati bir õil jihàtlàrining yig’indisi;
2) miqyosi — funksiyalàr dàvlàtni bir butun sifàtidà qàmràb îlàdi;
3) õususiyati — kîmplåks, màjmuàviy;
4) màqsàdi — insînning ijtimîiy himîyalàngànligi, tàshqi õàvfsizlik và h.k,
Dàvlàtning funksiyalàri ichki và tàshqi funksiyalàrgà bo’linàdi.
Dàvlàtni ichki funksiyalàri màmlàkàt ichki hàyotini bîshqàrishgà qàràtilgàn fàîliyatining àsîsiy yo’nàlishlàridir.
Ichki funksiyagà quyidàgilàr kiràdi;
1) rågulyativ (tàrtibgà sîlish, bîshqàrish);
2) qo’riqlàsh (sàqlàsh, muhîfàzà qilish).
À) Rågulyativ funksiya dàvlàtàing iqtisîdiy và ijtimîiy sîhàdàgi o’rnini bålgilàydi:
Iqtisîdiy:
- iqtisîdiy siyosàtni ishlàb chiqgàn và jàmiyat iqtisîdiy hàyotigà tà’sir etish;
- iqtisîdiyotning dàvlàt såktîrini bîshqàrish;
- bîzîr munîsàbàtlàrining huquqiy àsîslàrini o’rnàtish và nàrõ nàvî siyosàtini bålgilàsh;
U ijtimîiy:
- ijtimîiy bîylikni tàqsimlàsh;
- àhîlining eng kàm muhîfàzàlàngàn qismini (nîgirînlàr, ko’p bîlàli îilàlàr, ishsizlàr) himîya qilish, pånsiya tà’minîti kàbilàrni tàshkil etish;
- sîg’liqni sàqlàsh, màdàniyatni rivîjlàntirish, jàmîàt trànspîrtini tàshkil etish, uy-jîy qurish và sh.k.
U siyosiy:
fuqàrîlàrning huquq và erkinliklàrini himîya qilish; qînuniylikni và huquqiy tàrtibîtni tà’minlàsh; bàrqàrîrlik, millàtlàràrî và fuqàrîlàràrî tîtuvlikni tà’minlàsh:
Mà’nàviy:
- sàn’àtni qo’llàb quvvàtlàsh; milliy màdàniyatni rivîjlàntirish;
- jàmiyatning mà’nàviy ahloqiy sîg’lîmligi to’g’risidà g’àmõo’rlik qilish;
Mîliyaviy:
- sîliq to’plàsh; bîjõînà nàzîràti; båvîsità mîliyaviy nàzîràtning o’zi.
B) Qo’riqlàsh funksiyasi dàvlàtning huquq bilàn mustàhkàmlàngàn và tàrtibgà sîlinàdigàn ijtimîiy munîsàbàtlàrni tà’minlàsh và himîya qilishgà qàràtilgàn quyidàgi fàîliyatini tàqîzî etàdi:
à) fuqàrîlàr huquq và erkinliklàrini muhîfàzà qilish;
b) tàbiàtni muhîfàzà qilish;
v) bàrchà shàkllàrdàgi mulklàrni himîya qilish;
g) huquqni muhîfàzà qilish.
Tàshqi funksiyalàr — dàvlàtning õàlqàrî màydîndàgi fàîliyatining àsîsiy yo’nàlishlàri.
1. Õàlqàrî hàmkîrlik: tàshqi siyosiy fàîliyat; tàshqi iqtisîdiy fàîliyat.
2 . Mudîfàà và milliy õàvfsizlikni tà’minlàsh.
Õàlqàrî hàmkîrlik hàr qàndày dàvlàt uchun hàyotiy zàruràtdir. Yer yuzidà hîzir 200 dàn îrtiq dàvlàt bîr. Ulàrning hàr biri må’yoridà hàyot kåchirish và o’zàrî hàmkîrlik qilishgà ehtiyoj såzàdi.
Õàlqàrî hàmjàmiyat õàlqàrî huquqning o’zàgini tàshkil etuvchi umume’tirîf etgàn prinsip và qîidàlàrning butun bîshli màjmuàsini ishlàb chiqqàn. Dàvlàtlàr và õàlqàrî tàshkilîtlàr o’rtàsidàgi hàmkîrlik ànà shu prinsiplàr àsîsidà àmàlgà îshirilàdi.
Suvårån dàvlàt bo’lgàn O’zbåkistîn Råspublikàsi jàhîndàgi bàrchà dàvlàtlàr bilàn fàîl hàmkîrlik qilmîqdà. Ko’plàb õàlqàrî tàshkilîtlàr, jumlàdàn, eng nufuzli õàlqàrî tàshkilît bo’lgàn Birlàshgàn Millàtlàr Tàshkilîtining à’zîsidir.
Dàvlàtning màmlàkàt mudîfààsi và õàvfsizligini tà’minlàsh funksiyasini, eng àvvàlî, màmlàkàgàing Qurîlli Kuchlàri hàmdà Milliy õàvfsizlik õizmàti bàjàràdi.
DÀVLÀTNING SHÀKLLÀRI
Dàvlàt shàkli dågàndà, dàvlàtning tuzilishi và bîshqàruv usulini bålgilàydigàn tàshqi õususiyatlàri tushunilàdi. Dàvlàt shàkli quyidàgi uch elåmåntni o’zidà ifîdàlàydi:
• dàvlàt bîshqàruvi shàkli;
• dàvlàt tuzilishi shàkli;
• siyosiy råjim.
Ushbu elåmåntlàr dàvlàt qàndày tàshkil etilgànligini và dàvlàt hîkimiyati qàndày usullàrdà àmàlgà îshirilishini ko’rsàtàdi.
Bîshqàruv shàkli dågàndà, îliy dàvlàt hîkimiyati, uning idîràlàri, àhîli bilàn o’zàrî munîsàbàti, àhîlining ushbu idîràlàrni shàkllàntirishdà ishtirîk yetish dàràjàsi tushunilàdi.
Bîshqàruv shàkligà ko’rà dàvlàtlàr mînàrõiya và råspublikàgà bo’linàdi.
«Mînàrõiya» so’zi yunînchàdà «yakkà hîkimlik» mà’nîsini bildiràdi. Mînàrõiya îliy hîkimiyat yakkà hîkim — dàvlàt bîshlig’ning qo’lidà bo’lgàn và bu hîkimiyat mårîs qilib bårilàdigàn dàvlàt bîshqàruvi shàklidir.
Mînàrõiyaning àsîsiy bålgilàri quyidàgilàrdàn ibîràt:
1) mînàrõ dàvlàtni shàõsiylàshtiràdi, tàshqi và ichki siyosàtdà dàvlàt bîshlig’i sifàtidà màydîngà chiqàdi;
2) mînàrõ dàvlàtni yakkà o’zi bîshqàràdi;
3) mînàrõ hîkimiyati muqàddàs dåb e’lîn qilàdi;
4) mînàrõ o’z fàîliyatidà ràsmàn mustàqildir;
5) hîkimiyat o’rnàtish, qàbul qilish (lågitimlàshtirish)ning àlîhidà tàrtibi màvjud;
6) muddàtsiz, umrbîd bîshqàruv;
7) mînàrõ o’z bîshqàruvining nàtijàsi uchun yuridik jihàtdàn jàvîbgàr emàs.
Mînàrõiya mutlàq và chåklàngàn (yoki pàrlàmåntàr) shàkllàrdà bo’làdi.
Dàvlàt hîkimiyatini bîshqà birîntà idîrà bilàn chåklànmàgàn mînàrõ (qirîl, pîdshî, impåràtîr) àmàlgà îshirsà (màsàlàn, Sàudiya Àràbistînyadà), bundày mînàrõiya mutlàq mînàrõiya dåyilàdi.
Àgàr mînàrõning hîkimiyati kînstitutsiya àsîsidà àmàl qilàdigàn birîn-bir vàkîlàtli idîrà bilàn chåklàngàn bo’lsà, bundày mînàrõiya chåklàngàn, kînstitutsiyaviy, pàrlàmånt shàklidàgi mînàrõiya bo’làdi (màsàlàn, Buyuk Britàniya, Dàniya, Nîrvågiya, Shvåtsiya).
«Råspublikà» so’zi yunînchàdà «umumiy ish» mà’nîsini bildiràdi. Råspublikà dàvlàt bîshqàruvning hîkimiyat îliy idîràlàri muàyyan muddàtgà sàylànàdigàn shàkldir.
Råspublikàning àsîsiy bålgilari quyidàgilàrdàn ibîràt:
1) hîkimiyat îliy idîràlàrining sàylàb qo’yilishi;
2) hîkimiyat vàkîlàtlàrining tàqsimlànipsh;
3) hîkimiyat îliy îrgànlàrining o’z qàrîrlàrini sàylàngàn muddàti dàvîmidà qàbul qilgàni;
4) qînunlàrning bàjàrilishi nàzîràt qiluvchi îrgàn bo’lgàn sudlàr îbro’ining îrtishi;
5) fuqàrîlàrning dàvlàt ishlàrini bîshqàrishdà ishtirîk età îlishi. Råspublikàlàr pråzidåntlik råspublikàsi và pàrlàmåntàr råspublikàlàrgà bo’linàdi.
Pråzidåntlik råspublikàsidà dàvlàtni õàlq sàylàydigàn và judà kång vàkîlàtlàrgà egà bo’lgàn Pråzidånt bîshqàràdi. U dàvlàtning hàm, hukumàtning hàm bîshlig’idir. Bundày råspublikàdà hukumàtni pråzidånt tuzàdi. Pråzidåntlik råspublikàsining misîli sifàtidà ÀQSH và O’zbåkistîn Råspublikàsini kåltirish mumkin.
Pàrlàmåntàr råspublikàdà dàvlàt bîshlig’i sàylànuvchi mànsàbdîr shàõs bo’lib, nisbàtàn tîrrîq vàkîlàtlàrgà egà. Bundà pråzidåntni pàrlàmånt sàylàydi. U ràsmàn dàvlàt bîshlig’i hisîblànib, àsîsàn vàkillik funksiyalàrini bàjàràdi. Uning hukumàtni tuzish và màmlàkàtni bîshqàrgàndà tutgàn o’rni nîmigàginà àhàmiyatgà egà bo’làdi. U hukumàtni bîshqàrmàydi (hukumàtni bîsh vàzir bîshqàràdi). Àmmî hukumàt uni tàrqàtib yubîrishi mumkin bo’lgàn pàrlàmånt îldidà jàvîbgàrdir. Pàrlàmåntàr råspublikàgà Àvstriya, Itàliya, Gårmàniya misîl bo’làdi.
Råspublikà shàklidàgi bîshqàruvning bir ko’rinishi àràlàsh bîshqàruvdir. Bundày bîshqàruvdà pråzidåntlik và pàrlàmåntàr råspublikàlàr elåmåntlàri àràlàshib kåtgàn bo’làdi, Màsàlàn, Fransiyadà pråzidåntni õàlq sàylàydi. U judà kàttà vàkîlàtlàrgà egà bo’làdi, àmmî hukumàtni bîshqàrmàydi.
Dàvlàt tuzilishi shàkli uning mà’muriy hududiy tàshkil etilishidir.
Dàvlàt tuzilishi bo’yichà bàrchà dàvlàtlàr quyidàgi turlàrgà bo’linàdi:
• unitàr,
• fådåràtiv,
• kînfådåràtiv.
Unitàr dàvlàt — bu îddiy, yaõlit dàvlàt. Bundày dàvlàt vilîyat, îblàst, îkrug, vîåvîdstvî, ràyîn, tumàn dåb turlichà nîmlànàdigàn mà’muriy hududiy birliklàrgà bo’linàdi. Bundày dàvlàtdà bittà pàrlàmånt, bittà hukumàt, bittà pråzidånt bo’làdi. Unitàr dàvlàt îdàtdà bir millàtli bo’làdi.
Unitàr dàvlàt bålgilàri quyidàgilàrdàn ibîràt:
1) butun màmlàkàt miqyosidà bir õil bo’lgàn vàkillik, ijrîiya và sud îrgànlàri bo’làdi;
2) bittà kînstitutsiya;
3) yagînà qînunchilik tizimi;
4) yagînà fuqàrîlik;
5) yagînà pul birligi;
6) bàrchà mà’muriy hududiy birliklàr uchun umumiy bo’lgàn sîliq và krådit siyosàti;
7) unitàr dàvlàtlàr tàrkibiy qismlàri suvårånitåtgà egà emàs (ya’ni tîm mà’nîdàgi dàvlàtlàr emàs);
8) yagînà àrmiya màvjudligi.
Fådåràtiv dàvlàt — muràkkàb, ittifîqdîsh dàvlàt. Îdàtdà u bir qànchà dàvlàtlàrning birlàshuvidàn hîsil bo’làdi. Birlàshgànidàn kåyin bu dàvlàtlàr fådåràtsiya à’zîlàri yoki sub’yåktlàri bo’lib qîlàdilàr. Ulàr turlichà àtàlishi (shtàtlàr, o’lkàlàr, råspublikàlàr) và o’z mà’muriy hududiy bo’linmàlàrigà egà bo’lishi mumkin.
Fådåràtsiyadà hîkimiyat idîràlàrining ikki tizimi àmàl qilàdi: fådåràl dàràjàdà và fådåràtsiya sub’yåktlàri dàràjàsidà. Fådåràl dàràjàdà hàm, fådåràtsiya sub’yåktlàri dàràjàsidà hàm pråzidånt, pàrlàmånt, hukumàt bo’lishi mumkin.
Fådåràtiv dàvlàt bålgilàri:
1) fådåràtsiya hududi uning sub’yåktlàri hududidàn tàshkil tîpàdi;
2) îliy qînun chiqàruvchi, ijrî etuvchi và sud hîkimiyati fådåràl dàvlàt îrgànlàrigà tågishli bo’làdi;
3) fådåràtsiya sub’yåktlàri và fådåràtsiyaning o’zi o’rtàsidàgi vàkîlàtlàr ittifîq kînstitutsiyasi bilàn àjràtilàdi;
4) fådåràtsiya sub’yåktlàri o’z kînstitutsiyasi, o’zlàrining îliy qînun chiqàruvchi, ijrî etuvchi và sud îrgànlàrigà egà;
5) fådåràtsiyaning îliy qînun chiqàruvchi (vàkillik) idîràsi ikki pàlàtàli tuzilishgà egà (fådåràtsiya à’zîlàrining mànfààtlàrini ifîdà etuvchi qo’shimchà pàlàtà màvjud).
Fådåràtsiya hududiy và milliy turlàrgà bo’linàdi.
Hududiy fådåràtsiya quyidàgi õususiyatlàrgà egà:
1) fådåràtsiyaning ushbu turini tàshkil etuvchi dàvlàt tuzilmàlàri suvårån dàvlàtlàr bo’lmàydi;
2) sub’yåktlàr õàlqàrî munîsàbàtlàrdà båvîsità ishtirîk etish huquqidàn kînstitutsiya bilàn màhrum etilgàn;
3) ittifîqdàn bir tîmînlàmà chiqish tà’qiqlàngàn;
4) Qurîlli Kuchlàrni ittifîq idîràsi bîshqàràdi. Milliy fådåràtsiyaning õususiyatlàri quyidàgilàrdàn ibîràt:
1) sub’yåktlàri — milliy dàvlàtlàr và milliy dàvlàt tuzilmàlàri;
2) fådåràtsiya sub’yåktlàri iõtiyoriylik prinsipigà muvîfiq birlàshàdilàr;
3) kàttà và kichik millàtlàr suvårånitåti kàfîlàtlànàdi;
4) îliy dàvlàt idîràlàri fådåràtsiya sub’yåktlàrining vàkillàridàn tàshkil etilàdi;
5) millàtlàr o’z tàqdirini o’zi bålgilàsh huquqigà egà bo’làdi.
Jàhîndà 20 tàdàn ko’prîq fådåràtsiya bîr. Fådåràtsiya và ulàr sub’yåktlàri o’rtàsidàgi munîsàbàtlàr hàr dîim hàm uyg’un emàs. Tåz-tåz buning àksi hàm bo’làdi. Milliy hududiy prinsip bo’yichà tuzilgàn fådåràtsiyalàrdàn bo’lgàn Sîvåt Ittifîqi, Chåõîslîvàkiya, Yugîslàviya tàrqàlib kåtdi.
Hîzir àmàl qilàyotgàn fådåràtsiyalàrning misîli sifàtidà Àmårikà Qo’shmà Shtàtlàri, Gårmàniya Fådåràtiv Råspublikàsi, Bràziliya, Rîssiya Fådåràtsiyasi, Hindistînni kåltirish mumkin.
Kînfådåràtsiya — o’z suvårånitåti và mustàqilligini sàqlàb qîlgàn hîldà u yoki bu màqsàdgà erishish uchun birlàshgàn dàvlàtlàr ittifîqi. Kînfådåràtsiyadà yagînà hudud, yagînà fuqàrîlik bo’lmàydi. Hàr bir dàvlàt õàlqàrî huquqning tång huquqli sub’yåkti bo’làdi.
Kînfådåràtsiya bålgilàri quyidàgilàrdàn ibîràt:
1) mustàqil dàvlàtlàrning muàyyan màqsàdlàrgà erishish uchun birlàshgàn ekànligi;
2) kînfådåràtsiya — mustàhkàm bo’lmàgàn tuzilmà;
3) yagînà hududning yo’qligi (kînfådåràtsiya uning à’zîlàri bo’lgàn dàvlàtlàr hududidàn tàshkil tîpàdi);
4) yagînà fuqàrîlikning bo’lmàsligi;
5) kînfådåràtsiya sub’yåktlàri undàn erkin chiqish huquqigà egàdirlàr;
6) kînfådåràtsiya sub’yåktlàri ittifîq hîkimiyati qînun hujjàtlàrini nulifikàtsiya qilish (e’tirîf etmàslik yoki qo’llàmàslik) huquqigà egàdirlàr;
7) kînfådåràtsiya vàkîlàtigà unchà ko’p bo’lmàgàn (urush và tinchlik, õàlqàrî siyosàt và h.k.) màsàlàlàrni hàl etish kiràdi;
8) kînfådåràtsiya budjåti uning à’zîlàrining iõtiyoriy bàdàllàridàn tàshkil tîpàdi.
Kînfådåràtsiyaning misîli sifàtidà 1848 yilgàchà bo’lgàn Shvåytsàriyani, hîzir esà Yevrîpàning 15 tà dàvlàtini birlàshtirgàn Yevrîpà Ittifîqini kåltirish mumkin.
SIYOSIY RÅJIM
Siyosiy råjim dàvlàt hîkimiyatini àmàlgà îshirish usul và yo’llàrining màjmui bo’lib, màmlàkàtdàgi siyosiy vàziyatni, ya’ni jàmiyatdàgi siyosiy erkinlik dàràjàsini và shàõsning huquqiy hîlàtini bildiràdi.
Dåmîkràtiya (yunînchà «õàlq hîkimiyati») — insîn siyosiy và fuqàrîlik huquqlàrining kångligini, fuqàrîlàrning dàvlàt hîkimiyati idîràlàrini tuzishdà và ulàrning fàîliyatidà fàîl ishtirîk etishini, õàlq irîdàsini dåmîkràtik hîkimiyatning yagînà mànbài dåb bilishni ànglàtàdi. Õàlq hîkimiyatchiligi ikki shàklgà egà: vàkillik dåmîkràtiyasi và båvîsità dåmîkràtiya.
Vàkillik dåmîkràtiyasi õàlqning o’z hîkimiyatini vàkillik idîràlàri, ya’ni dåmîkràtik hîkimiyatning và màhàlliy o’zini o’zi bîshqàrish idîràlàrining sàylàb qo’yilàdigàn îrgànlàri îrqàli àmàlgà îshirilishini bildiràdi.
Båvîsità dåmîkràtiya õàlqning dåmîkràtik hîkimiyat màsàlàlàrini hàl etishdà umumõàlq îvîz bårishi (råfåråndum) yo’li bilàn to’g’ridàn to’g’ri ishtirîk etishidir.
Dåmîkràtik råjim bålgilàri:
1) shàõsning iqtisîdiy sîhàdà erkinligi;
2) insîn và fuqàrî huquqlàri và erkinliklàrining e’lîn qilinishi và kàfîlàtlànishi;
3) bàrchà shàkllàrdàgi và tîm mà’nîdàgi dåmîkràtiya;
4) hîkimiyat vàkîlàtlàrining bo’linishi;
5) ijtimîiy hàyotdà fikrlàr xilmà-hilligi (plyuràlizm), ijtimîiy birlàshmàlàrning ko’pligi;
6) qînun ustunligi.
Àgàr dàvlàtdà dåmîkràtik råjim hukmrîn bo’lsà, dåmàk bu dàvlàtdà fuqàrîlàr umume’tirîf etilgàn huquq và erkinliklàrdàn to’là fîydàlànàdilàr, dàvlàt esà ulàrni nàfàqàt tàn îlàdi, bàlki hàr tîmînlàmà kàfîlàtlàydi và himîya qilàdi.
Bundày dàvlàtdà màfkuràviy và siyosiy õilmà - õillik kînstitutsiya bilàn mustàhkàmlàb qo’yilàdi, siyosiy pàrtiyalàrning fàîliyatigà ruhsàt etilàdi. Siyosiy pàrtiyalàr îliy và màhàlliy hîkimiyat idîràlàrigà dåputàtlàrni sàylàshdà ishtirîk etish îrqàli ilîji bîrichà ko’prîq à’zîlàrini hîkimiyat idîràlàrigà kiritishgà hàràkàt qilàdilàr. Qîidà tàriqàsidà, dåmîkràtik sàylîvdà g’àlàbà qilgàn siyosiy pàrtiyalàr hukumàtni tuzish và shu tàriqà o’z siyosàtini o’tkàzish huquqigà egà bo’làdilàr.
Àksildåmîkràtik råjimgà õîs õususiyat shundàki, bundày råjimdà dàvlàt idîràlàri hîkimiyatni àmàlgà îshirish chîg’idà dåmîkràtik prinsiplàr và qîidàlàrgà riîya etmàydilàr, ulàrni dîimî yoki tåz-tåz buzàdilàr. Bundày siyosiy råjimdà fuqàrîlàrning huquq và erkinliklàri pîymîl etilàdi, qo’pîl ràvishdà buzilàdi, muõîlifàt bàrtàràf etilàdi (bà’zàn judà shàfqàtsizlik bilàn), bà’zidà esà pàrlàmånt singàri dåmîkràtik institutlàr yo’q qilinàdi.
Àksildåmîkràtik råjim bålgilàri quyidàgilàrdàn ibîràt:
1) dàvlàtning huquqdàn ustunligi;
2) dàvlàtning jàmiyat hàyoti bàrchà sîhàlàrini nàzîràt qilishi;
3) dàvlàtning shàõs mànfààtlàrigà båfàrqligi;
4) jàmîàt tàshkilîtlàrining dàvlàtlàshtirilishi;
5) ijtimîiy hàyotning butunlày hàrbiylàshtirilishi;
6) kàm sînli millàtlàr mànfààtlàrigà e’tibîr bårilmàsligi.
Àksildåmîkràtik råjimlàr ichidà fàshistik và tîtàlitàr råjimlàrni ko’rsàtish mumkin.
Fàshistik råjimdà hàr qàndày muõîlifàt yo’q qilinàdi, birîn irqning hukmrînligi e’lîn qilinàdi, bîshqà hududlàrni bîsib îlish uchun yo’l îchilàdi. 1933—1945 yillàrdàgi fàshistlàr Gårmàniyasi và o’shà dàvrdàgi fàshistlàr Itàliyasi fàshistik råjimli dàvlàtlàrgà misîl bo’là îlàdi.
Tîtàlitàr råjim bir pàrtiyaning hukmrînligi, huquq và erkinliklàrning pîymîl etilishi, ko’pinchà esà ulàrning yoppàsigà buzilish o’zgàchà fikrlàshgà qàrshi kuràsh, sàylîvchilàrning sàylîvdà muqîbil dåputàtlàrni sàylàsh imkîniyatining bo’lmàsligigà àsîslàngàn bîshqàruvi dåb tà’riflànàdi. Tîtàlitàr dàvlàt misîli sifàtidà sîbiq Sîvåt Ittifîqini kåltirish mumkin. Siyosiy råjim dàvlàt shàklining insînning jàmiyatdàgi màvqåini bålgilîvchi eng muhim elåmåntidir.
DÀVLÀT MÅÕÀNIZMI
Dàvlàt måõànizmi — jàmiyatni bîshqàrish và õàlq mànfààtlàrini himîya qilishni àmàlgà îshiràdigàn dàvlàt idîràlàri và muàssàsàlàrining tizimi. Dàvlàt måõànizmining àsîsiy bålgilàri quyidàgilàr:
1) tàrkibi — bîshqàruv fàîliyati bilàn shug’ullànàdigàn îdàmlàr yig’indisi;
2) bir-birlàri bilàn o’zàrî àlîqàdîrlikdà và munîsàbàtdà bo’lgàn idîràlàr và muàssàsàlàrning muràkkàb tizimi;
3) dàvlàt àppàràti bàrchà bo’g’inlàrining funksiyalàri, tàshkiliy vîsitàlàr, zàrur bo’lgàndà esà dàvlàtning màjburlîv chîràlàri bilàn tà’minlànàdi;
4) màqsàdi — fuqàrîlàrning huquqlàri và qînuniy mànfààtlàrini kàfîlàtlàsh và muhîfàzà qilish.
Dàvlàt idîràsi (îrgàni) — dàvlàt måõànizmining qînungà muvîfiq ràvishdà o’z tuzilishigà, ijtimîiy hàyotning muàyyan sîhàsini bîshqàrish bo’yichà àniq bålgilàngàn vàkîlàtigà egà bo’lgàn hàmdà dàvlàt måõànizmining bîshqà qismlàri bilàn uzviy àlîqàdîrlikdà bo’lgàn và yaõlit birlik hîsil qilàdigàn tàrkibiy qismi.
Dàvlàt idîràsining bålgilàri:
1) qînun chiqàrish yo’li bilàn tàshkil tîpishi;
2) vàkîlàti — ushbu idîrà mustàqil hàl età îlàdigàn màsàlàlàr dîiràsi;
3) huquqiy àsîsdà funksiînàl fàîliyat ko’rsàtishi;
4) dàvlàt àppàràtidà mustàqil o’rin tutishi;
5) bîshqà idîràlàr bilàn àlîqàdà bo’lgàni;
6) tuzilishi (ichki tuzilishi).
Dàvlàt idîràlàri quyidàgi turlàrgà bo’linàdi.
1. Vàkillik idîràlàri: qînun chiqàruvchi; màõàlliy hîkimiyat idîràlàri.
2. Ijrîiya idîràlàri: màrkàziy idîràlàr; dàvlàt bîshlig’i (mînàrõ, pråzidånt); hukumàt; vàzirlik và dàvlàt qo’mitàlàri; huquqni muhîfàzà qiluvi idîràlàri (prîkuràturà; ichki ishlàr vàzirligi và uning îrgànlàri; àdliya vàzirligi; milliy õàvfsizlik õizmàti); màhàlliy idîràlàr (O’zbekistîndà vilîyat, tumàn và shàhàr hîkimlàri).
3. Sud và kînstitutsiyaviy nàzîràt idîràlàri:
Kînstitutsiyaviy sud;
Îliy sud và umumiy yurisdiksiya sudlàri;
Îliy õo’jàlik sudi và uning vilîyat (shàhàr) bo’g’inlàri.
HUQUQ VÀ UNING BÅLGILÀRI
Huquq — dàvlàt tîmînidàn o’rnàtilgàn yoki mà’qullàngàn và uning kuchi bilàn himîya qilinàdigàn umummàjburiy õulq-àtvîr qîidàlàrining tizimi.
«Huquq» ibîràsi ikki mà’nîdà qo’llànilàdi.
Îb’yåktiv huquq — umummàjburiy õulq-àtvîr qîidàlàrining yig’indisi. Bu nîrmàlàr u yoki bu insînning, sub’yåktning irîdàsi hàmdà õîhish istàgidàn qàt’iy nàzàr màvjud bo’làdi.
Sub’yåktiv huquq — muàyyan jismîniy yoki yuridik shàõsgà tågishli bo’lgàn huquq. Màsàlàn, fuqàrî Àliyåvning mà’lum nàrsàgà, àytàylik, àvtîmîbilgà nisbàtàn mulk huquqi.
Sub’yåktiv huquq yuridik jihàtdàn shàõs erkinligini tà’minlàydi, ungà mustàqillik båràdi và tàshàbbus ko’rsàtishigà imkîn yaràtàdi. Sub’yåktiv huquq îb’yåktiv huquqqà àsîslànàdi, îb’yåktiv huquq bo’lmàsà, sub’yåktiv huquq hàm bo’lmàydi. Sub’yåktiv huquq insîndàn (yoki tàshkilîtdàn), ya’ni huquqdîr shàõsdàn àjràlmàgàn hîldà màvjud bo’làdi.
Huquq dàvlàt bilàn chàmbàrchàs bîg’làngàn. Dàvlàtsiz huquq bo’lishi mumkin emàs, chunki àynàn dàvlàt huquqni kåltirib chiqàràdi và huquqiy nîrmàlàrning àmàlgà îshirilishini kàfîlàtlàydi, huquqni muhîfàzà qilàdi.
O’z nàvbàtidà, dàvlàt hàm huquqsiz màvjud bo’lishi mumkin emàs. Àks hîldà, u ijtimîiy munîsàbàtlàrni tàrtibgà sîlib turuvchi vîsitàdàn màhrum bo’làdi.
Huquqning àsîsiy bålgilàri quyidàgilàrdir:
1) dàvlàt yo’li bilàn o’rnàtilishi;
2) bàrchà uchun màjburiyligi;
3) huquq nîrmàlàrining qînunlàr và bîshqà muàyyan mànbàlàrdà ifîdàlànishi;
4) sub’yåktiv huquqlàr îrqàli hàràkàt qilish;
5) dàvlàt tîmînidàn tà’minlàngànligi.
Huquq àdîlàtdàn àjràlmàsdir. Rim huquqidà huquqning hàlîl yashàsh, o’zgàlàrni õàfà qilmàslik, hàr kimgà kåràkligini bårish kàbi qîidàlàri yozib qo’yilgàn edi. Huquq ezgulik và àdîlàtlilik sàn’àtidir. Huquqdà àdîlàt måzîni ifîdàlànàdi.
HUQUQNING KÅLIB CHIQISHIGÀ DÎIR NÀZÀRIYALÀR
Dàvlàt kàbi huquqning kålib chiqishi to’g’risidà hàm turli nàzàriyalàr màvjud.
1. Tàbiiy huquq nàzàriyasi — huquq nàzàriyalàrining eng qàdimiylàridàn biri. Uning vàkillàri huquqning o’zidà àdîlàtning mutlàq, o’zgàrmàs ibtidîsini mujàssàm etgànligidàn kålib chiqàdilàr. Huquq tàbiàtàn màvjud, uni håch kim o’ylàb tîpmàgàn, u õuddi insînning o’zi kàbi tàbiiydir. Ushbu nàzàriya tàràfdîrlàri tàbiiy huquqni yuridik nîrmàlàrning yig’indisi ko’rinishidàgi huquqqà qàrshi qo’yadilàr. Tàbiiy huquq — dàvlàt intilishi zàrur bo’lgàn uzigà õîs idåàl.
2. Huquqning tàriõiy nàzàriyasi vàkillàri huquq tàriõàn pàydî bo’lgàn và rivîjlànàdi dåb hisîblàydilàr. Yergà ekilgàn urug’ kàbi u õàlqning îngidà o’sib bîràdi và àdîlàt, qînunlàr shàklidà nàmîyon bo’làdi. Huquq tàbiàtdàn kålib chiqmàydi. U yoki bu õàlqning tàriõiy hàyoti huquqni qàndày ko’rinishgà kåltirsà, u shundày bo’lib qîlàdi.
3. Huquqning psiõîlîgik nàzàriyasidà huquqning kålib chiqish và rivîjlànishi shàõs yoki shàõslàr guruhining psiõîlîgiyasi bilàn izîhlànàdi. Huquq psiõîlîgik yo’nàlishlàr, turli kåchishlàr, hissiyotlàr và instinktlàrning màhsuli, dåb qàràlàdi.
4. Huquqning sinfiy (màrksistik nàzàriyasi) huquqning sinfiy mîhiyatigà urg’u båràdi. Bundà huquq hukmrîn sinf irîdàsining qînun dàràjàsigà ko’tàrilgànligi sifàtidà tàlqin etilàdi. Bu irîdà màzkur sinf hàyotining mîddiy shàrîitlàridàn kålib chiqib bålgilànàdi.
Huquqning funksiyalàri
Huquq jàmiyat hàyotidà muàyyan funksiyalàrni bàjàràdi. Huquqning funksiyasi dågàndà, ijtimîiy munîsàbàtlàrgà tà’sir etish, ulàrni tàrtibgà sîlishning àsîsiy yo’nàlishlàri tushunilàdi. Huquqning àsîsiy funksiyalàri quyidàgilàr: tàrtibgà sîluvchi, qo’riqlîvchi và tàrbiyaviy.
Tàrtibgà sîlish funksiyasi — tågishli ijtimîiy àlîqàlàr hàmdà munîsàbàtlàrni và u yoki bu sub’yåkt fàîl õulq-àtvîrining måzînini mustàhkàmlàsh và rivîjlàntirishdàn ibîràt.
Qo’riqlàsh funksiyasi — huquqiy muhîfàzà và yuridik jàvîbgàrlik chîràlàrini bålgilàsh, ulàrni qo’llàsh và jàvîbgàrlikni o’tàsh tàrtibini o’rnàtishdàn ibîràt.
Tàrbiyaviy funksiya — turmushdà nimàlàrni qilish mumkin, nimàlàr esà tà’qiqlànàdi, u yoki bu vàziyatdà qàndày hàràkàt qilish lîzimligini bålgilàshdàn ibîràt. Bundà huquq ishîntirish måtîdigà tàyanàdi, zàrur bo’lgàndà màjburlàsh måtîdini, hàttî jàzîlàshni hàm nàzàrdà tutàdi.
AHLOQ VÀ HUQUQ
Ahloq — kishining jàmiyatdàgi õulqini nîrmàtiv tàrtibgà sîluvchi usullàrdàn biri. U ijtimîiy hàyotning bàrchà sîhàlàri — måhnàt, màishiy turmush, îilà, siyosàt, õàlqàrî munîsàbàtlàr và shu kàbilàrgà àlîqàdîr. Ahloq — ijtimîiy îng shàkllàridàn biri, shu bîis butun ijtimîiy îng singàri uning hàm tuzilishi bir õil emàs. Jàmiyat àksàriyat qismining àsrlàr dàvîmidà shàkllàngàn ahloqiy tushunchàlàri àlîhidà ijtimîiy guruhlàrning, bîz ustigà àlîhidà individlàrning ahloqigà mîs tushmàsligi mumkin. Låkin, hàr hîldà, jàmiyatdàgi hukmrîn ahloq jàmiyat à’zîlàri ko’pchiligining õulq-àtvîrini bålgilàb båràdi. Ahloqning àlîhidà õususiyati shundàn ibîràtki, ahloq nîrmàlàrigà àmàl qilish jàmîàtchilik fikri îrqàli tà’minlànàdi.
Jàmiyatdàgi yozilmàgàn õulq-àtvîr qîidàlàrining màjmuidàn ibîràt bo’lgàn ahloqdàn fàrqli ràvishdà huquq — mà’lum yuridik shàkllàr, ya’ni mànbàlàrdà, jumlàdàn qînun, fàrmîn, qàrîr và huquqdà nàmîyon bo’luvchi ijtimîiy õulq-àtvîr qîidàlàrining qàt’iy ifîdàlàngàn tizimi. Huquq nîrmàlàri àsîsàn yozmà shàkldà bo’làdi.
Ahloqdàn fàrqli ràvishdà, huquq qîidàlàri umummàjburiy õususiyatgà egà. Ulàrni bàjàrish dàvlàtning màjburlàsh kuchi îrqàli tà’minlànàdi. Shu kàbi bà’zi fàrqlàrgà qàràmày, ahloq và huquq bir qànchà umumiy õususiyatlàrgà egà. Ahloq hàm, huquq hàm. Umumàn îlgàndà, butun jàmiyatning, dåmàk-ki, àhîli àksàriyat qismining qàràshlàri và tushunchàlàrini àks ettirishi kåràk. Ulàrning ijtimîiy hàyotning àynàn bir õil sîhàlàrini qàmràb îlishini hisîbgà îlgàndà, ulàr o’rtàsidà ziddiyatlàr bo’lmàsligi kåràk. Àgàr bundày ziddiyat pàydî bo’lsà, u huquqiy nîrmàlàrni o’zgàrtirish îrqàli, ya’ni ahloq fîydàsigà hàl qilinishi zàrur.
Ahloq và huquq o’rtàsidàgi àsîsiy fàrqi quyidàgilàrdà nàmîyon bo’làdi:
1) huquq nîrmàlàri dàvlàt tîmînidàn bålgilàngàn và ruhsàt etilgàn bo’làdi, ahloq nîrmàlàri (ezgulik và yovuzlik, àdîlàt và nîhàqlik kàbilàr) esà dàvlàtning yordàmisiz o’z-o’zidàn shàkllànàdi;
2) huquq nîrmàlàridà dàvlàt irîdàsi, ahloq nîrmàlàridà esà jàmîàtchilik fikri ifîdàlànàdi;
3) huquq nîrmàlàri, zàrur hîllàrdà, dàvlàtning màjburlîv kuchi îrqàli, ahloq nîrmàlàri esà jàmîàtchilik fikri îrqàli àmàlgà îshirilàdi;
4) ahloq nîrmàlàri ijtimîiy munîsàbàtlàrning kångrîq dîiràsini (do’stlik, o’rtîqlik và hàttî såvgini hàm) tàrtibgà sîlàdi. Huquq esà ijtimîiy munîsàbàtlàrning tîrrîq dîiràsini qàmràb îlàdi;
5) huquqdà õulq-àtvîrni bàhîlàsh måzîni «qînuniy nîqînuniy», ahloqdà esà «yaõshi yomîn»dàn ibîràt;
6) huquq nîrmàlàri àniq ko’rinishgà egà. Hàttî bà’zàn birîr tinish bålgisining qàyårdà qo’yilgànligi hàm insîn tàqdirini hàl qilishi mumkin. Rus tilidà màshhur bir ibîrà bîr: «Pîmilîvàt, nålzya kàznit» («Àfv etilsin, qàtl etish mumkin emàs). Bundà îdàmning hàyoti sàqlàb qîlinishi kåràk. Àgàr vårgul «nål’zya» (mumkin emàs) so’zidàn kåyin qo’yilsà, u hîldà o’shà îdàm qàtl etilishi kåràk bo’làdi: «Pîmilîvàt nålzya, kàznit» (Bundà buyruq «àfv etish mumkin emàs, qàtl etilsin» mà’nîsigà egà bo’làdi).
Huquq và ahloq ko’pinchà bir yo’nàlishdà hàràkàt qilàdi. Bà’zàn huquq jàmiyatning eskirgàn ahloq nîrmàlàridàn õàlîs bo’lishigà ko’màklàshàdi (màsàlàn, õun îlish). Shu bilàn birgà, huquq ahloq («ezgulik» và «àdîlàt» tushunchàlàri) àsîsidà shàkllànàdi. Ko’pinchà, sud «shà’n và qàdr-qimmàtni hàqîràtlàsh», «qo’pîllik» và bîshqà shu kàbi tushunchàlàrni to’g’ri tushunish màqsàdidà ahloq qîidàlàrigà murîjaàt qilàdi.
HUQUQ NÎRMÀLÀRI VÀ ULÀRNING BÅLGILÀRI
«Nîrmà» so’zi lîtinchàdàn tàrjimà qilingàndà «qîidà», «nàmunà» mà’nîsini ànglàtàdi.
Huquq nîrmàsi — dàvlàt tîmînidàn bålgilànàdigàn, kàfîlàtlànàdigàn và muhîfàzà qilinàdigàn bàrchà uchun màjburiy õulq-àtvîr qîidàsi.
Huquq nîrmàsi umumiy õulq-àtvîr qîidàsi sifàtidà:
1) hàyotiy munîsàbàtlàrdàgi tipik, tàkrîrlànib turàdigàn nàrsàlàrni umumlàshtirish zàruràti nàtijàsidà shàkllànàdi;
2) shàõsi àniqlànmàgàn và ko’p màrtà qo’llàshgà mo’ljàllàngàn bo’làdi;
3) hàmishà qàndàydir umumiy bålgilàrgà egà bo’lgàn shàõslàr (hàrbiy õizmàtchilàr, vràchlàr và sh.k.)gà qàràtilgàn bo’làdi.
Huquq nîrmàsi dàvlàt bilàn uzviy àlîqàdîrdir. Huquq nîrmàsi:
• dàvlàtning (õàlqning) irîdàsini àks ettiràdi;
• dàvlàt tîmînidàn nîrmàtiv hujjàtlàrdà shàkllàntirilàdi; dàvlàt tîmînidàn muhîfàzà qilinàdi, zàrur bo’lgàn hîllàrdà dàvlàtning màjburlîv kuchi bilàn tà’minlànàdi;
• jàmiyat và dàvlàt nuqtài nàzàridàn eng muhim bo’lgàn ijtimîiy munîsàbàtlàrni mustàhkàmlàydi.
Huquq nîrmàsining àsîsiy vàzifàsi — ijtimîiy munîsàbàtlàrni tàrtibgà sîlish. Huquq nîrmàsi umummàjburiy õususiyatgà egà, U huquq tizimidàgi birlàmchi hujàyràdir.
Huquq àlîhidà nîrmàlàr, õulq-àtvîr qîidàlàridàn tàshkil tîpgàn. Ulàr birgàlikdà u yoki bu màmlàkàtning huquqiy tizimini tàshkil etàdi.
HUQUQ NÎRMÀLÀRINING TUZILISHI
Huquq nîrmàsi, tuzilishigà ko’rà, uch tàrkibiy qism: gipîtåzà, dispîzitsiya và sànktsiyadàn tàshkil tîpgàn.
Gipîtåzà — huquq nîrmàsining tàrkibiy qismi bo’lib, undà nîrmà àmàl qilà bîshlàydigàn, bàjàrilàdigàn shàrîit bàyon etilàdi. Pånsiya hàqidàgi qînungà ko’rà, O’zbåkistîn Råsttublikàsidà erkàklàrgà umumiy måhnàt stàji 25 yil bo’lgànidàn so’ng 60 yoshdàn, àyollàrgà esà 20 yillik stàj bilàn 54 yoshdàn bîshlàb sîtsiàl tà’minît bo’limlàri tîmînidàn pånsiya to’lànàdi.
Dispîzitsiya — huquq nîrmàsining shundày tàrkibiy qismiki, undà õulq-àtvîr qîidàlàrining o’zi ifîdàlànàdi, huquq sub’yåktlàrining huquq và màjburiyatlàri bålgilàb bårilàdi. Màsàlàn, Jinîyat kîdåksining 223-mîddàsidà bålgilàngàn tàrtibni buzib chåt elgà chiqish yoki O’zbåkistîn Råspublikàsigà kirish yoõud chågàràdàn o’tish uchun jàvîbgàrlik bålgilàngàn. Bu huquq nîrmàsining dispîzitsiyasi — hukumàtning ruõsàtisiz yoki qàlbàki hujjàtlàrdàn fîydàlànib yoki buning uchun bålgilàngàn chågàrà punkti îrqàli o’tmày, dàvlàt chågàràsidàn nîqînuniy o’tishning tà’qiqlàngànligidir.
Dispîzitsiya — shu õulq-àtvîr qîidàsining o’zi. Màsàlàn, O’zbåkistîn Råspublikàsi Îilà kîdåksigà muvîfiq, Îtà – înàlàr o’z fàrzàndlàrining sîg’lig’i, jismîniy, ruhiy, mà’nàviy và ahloqiy kàmîlîti hàqidà g’àmõo’rlik qilishgà màjburdirlàr.
Huquq nîrmàsining huquqbuzàrgà nisbàtàn qo’llànishi lîzim bo’lgàn dàvlàt màjburlîv chîràlàrini bålgilàydigàn tàrkibiy qismi sànktsiya dåyilàdi.
Sànktsiya — huquq nîrmàsini bàjàrmàgànlik uchun dàvlàt îrgànlàri qo’llàydigàn màjburlîv chîràsi. Sànktsiyaning turlàri hàyfsàn, jàrimà, îzîdlikdàn màõrum etish và bîshqàlàr bo’lishi mumkin.
Huquq nîrmàlàrining màzkur tàrkibiy qismlàri bàrchà huquq nîrmàlàridà hàm màvjud emàs. Màsàlàn, kînstitutsiyaviy huquq nîrmàlàridà îdàtdà håch qàndày shàrtlàrsiz àmàl qilàdigàn và màjburlîv chîràlàri nàzàrdà tutilmàgàn qîidàlàr bàyon etilàdi. Fuqàrîlik huquqining ko’pchilik qîidàlàridà sànktsiyani àjràtib ko’rsàtish mumkin emàs. Jinîyat huquqi nîrmàlàri dispîzitsiya và sànktsiyadàn tàshkil tîpgàn. Låkin ulàrdà nîrmàning màtnidà àjràtib ko’rsàtish mumkin bo’lgàn gipîtåzàlàr yo’q.
Shundày qilib, huquq nîrmàsi quyidàgilàrni bålgilàb båràdi:
1) kim, nimàni và qàchîn qilishi kåràkligini (gipîtåzà);
2) huquqiy nîrmàning mà’nî màzmunini (dispîzitsiya);
3) huquq nîrmàsi bàjàrilmàsligining îqibàtlàri qàndàyligini (sànktsiya).
Tà’kidlàsh kåràkki, bàrchà huquq nîrmàlàri hàm uchàlà tàrkibiy qismgà egà emàs. Màsàlàn, O’zbåkistîn Råspublikàsi Kînstitutsiyasining nîrmàlàri fàqàt gipîtåzà và dispîzitsiyagà egà. Sànktsiyalàr esà Kînstitutsiya nîrmàlàrini àniqlàshtiruvchi qînunlàr, kîdåkslàr và shu kàbilàrdà ifîdàlàngàn.
HUQUQ NÎRMÀLÀRINING TURLÀRI
Huquqiy nîrmàlàrni ulàr màzmunidàgi qîidàlàrning õàràktårigà ko’rà quyidàgi turlàrgà àjràtish mumkin: vàkîlàt båruvchi, màjburiyat yuklîvchi, tà’qiqlîvchi, impåràtiv (buyruq båruvchi) và dispîzitiv (to’ldiruvchi).
Vàkîlàt båruvchi nîrmàlàr — ruõsàt màzmunidàgi nîrmàlàr bo’lib, nimàlàrni qilish mumkinligini bålgilàydi.
Màjburiyat yuklîvchi nîrmàlàr — nimàlàrni qilish zàrurligini bålgilîvchi nîrmàlàr.
Tà’qiqlîvchi nîrmàlàr — nimà qilish mumkin emàsligini bålgilîvchi nîrmàlàr.
Impåràtiv (buyruq båruvchi) nîrmàlàrdà qîidà qàt’iy tàlàb shàklidà àks ettirilib, undàn birîn-bir tàrzdà chåtgà chiqish mumkin emàs (màsàlàn, sîliq qînunchiligi nîrmàlàri).
Dispîzitiv (to’ldiruvchi) nîrmàlàr munîsàbàt qàtnàshchilàrigà màsàlàni mustàqil tàrzdà tàrtibgà sîlish và tågishli õulq-àtvîr vàriàntini tànlàsh imkînini båràdi. Bàshàrti, bundày imkîniyatdàn fîydàlànilmàsà, nîrmà munîsàbàt ishtirîkchilàrining shàrtlàshuvini to’ldiràdi (màsàlàn, iqtisîdiy fàîliyat ishtirîkchilàrining shàrtnîmàviy àlîqàlàrini tàrtibgà sîluvchi nîrmàlàr). O’zbåkistîn Råspublikàsi Fuqàrîlik kîdåksining qàtîr mîddàlàridà dispîzitiv nîrmàlàr bo’lib, ulàrdà, îdàtdà: «àgàr shàrtnîmàdà bîshqàchà hîlàt nàzàrdà tutilmàgàn bo’lsà» dågàn izîh màvjud.
Bàjàrilishi shàrt bo’lgàn yoki, àksinchà, màn etilgàn õulq-àtvîr qîidàlàrini bàyon qilishning to’làligi bo’yichà dispîzitsiyalàr îddiy, tàvsiflîvchi, blànkåt và hàvîlà etuvchi dispîzitsiyalàrgà bo’linàdi. Îddiy dispîzitsiyadà qilmish tàvsiflàb bårilmàydi, bàlki bàrchàgà mà’lum tårmin (màsàlàn, «qàsddàn îdàm o’ldirish» tårmini — JKning 97 mîddàsi) yordàmidà tà’riflànàdi.
Tàvsiflîvni dispîzitsiya huquqbuzàrlik bålgilàrining to’liq bàyonini o’z ichigà îlàdi. Màsàlàn, o’g’rilik o’zgàlàr mulkini yashirin ràvishdà tàlîn tàrîj qilishdir (JKning 169 mîddàsi).
Blànkåt dispîzitsiya huquqbuzàrlikning bålgilàrini àniqlàsh uchun huquqning bîshqà sîhàlàri nîrmàlàridà bålgilàngàn màõsus qîidàlàrgà hàvîlà qilàdi. Màsàlàn, Jinîyat kîdåksidà tåõnikà õàvfsizligi, sànîàt sànitàriyasi yoki måhnàtni muhîfàzà qilishning bîshqà qîidàlàrini buzgànlik uchun jinîiy jàvîbgàrlik bålgilàngàn (JKning 257 mîddàsi). Bu qîidàlàrning màzmuni Jinîyat kîdåksidà emàs, bàlki JKning mîddàlàrini qo’llàshdà murîjààt qilish zàrur bo’lgàn bîshqà nîrmàtiv hujjàtlàrdà îchib bårilàdi. Hàvîlà etuvchi dispîzitsiya dågàndà, huqubuzàrlik bålgilàrigà egà bo’lmàgàn, bàlki o’shà qînunning bîshqà nîrmàsigà yoki bîshqà huquqiy hujjàtgà hàvîlà etuvchi dispîzitsiya tushunilàdi.
Àniqlik dàràjàsi bo’yichà sànktsiyalàrni mutlàq àniq, nisbiy àniq và muqîbil sànktsiyalàrgà àjràtish mumkin.
Mutlàq àniq sànktsiya huquqbuzàrgà nisbàtàn qo’llànilàdigàn jàzîning hàjmini àniq bålgilàydi. Màsàlàn, Fuqàrîlik kîdåksigà ko’rà, dàvlàt îrgànlàri yoki mànsàbdîr shàõslàrning nîqînuniy hàràkàtlàri nàtijàsidà fuqàrîgà yåtkàzilgàn zàràr to’làligichà qîplànishi shàrt.
Nisbiy àniq sànktsiya huquqbuzàrgà nisbàtàn qo’llànilàdigàn jàzîning eng kàm và eng ko’p chågàràsini bålgilàydi. Jinîyat huquqidà bundày sànktsiyalàr ko’p. Màsàlàn, bîsqinchilik jinîyati båsh yildàn yigirmà yilgàchà îzîdlikdàn màhrum qilish bilàn jàzîlànàdi (JKning 164 mîddàsi).
Muqîbil sànktsiya sudgà qînundà ko’rsàtilgàn bir nåchà jàzîdàn birini tàyinlàsh imkînini båràdi. Màsàlàn, firibgàrlik, àgàr u îg’ir îqibàtlàrgà îlib kålmàgàn bo’lsà, eng kàm îylik ish hàqining yuz bàràvàrigàchà miqdîrdà jàrimà yoki bir yilgàchà ahloq tuzàtish ishlàri yoki îlti îygàchà qàmîq bilàn jàzîlànàdi (JKning 168 mîddàsi).
Ko’pinchà huquq nîrmàlàri muqîbil và nisbiy àniq sànktsiyalàrning bålgilàrini o’zidà mujàssàmlàshtiràdi, ya’ni bir nåchà jàzî turlàrini nàzàrdà tutàdi. Bundà ulàrning hàr biri uchun eng ko’p và eng kàm chågàrà bålgilànàdi.
Tayanch iboralar:
DÀVLÀT - ijtimîiy hîdisà bo’lib, jàmiyatning hàràkàtlànishidà muhim rîl o’ynîvchi àlîhidà bir tàshkilîtdir. U hàr qàndày jàmiyat siyosiy tizimining bir qismi(elåmånti), hîkimiyatni àmàlgà îshiruvchi vîsitàdir. Uning fàîliyati jàmiyatning hàmmà sîhàsigà tà’sir qilàdi. U vàkîlàtni õàlqdàn îlàdi và o’zigà tågishli vàkîlàtni o’zining màõsus tuzilmàlàri - dàvlàt îrgànlàri îrqàli àmàlgà îshiràdi. Dàvlàt õàlq mànfààtini ko’zlàsà, ungà ijtimîiy hàyotdà, dàvlàt ishlàridà, õo’jàlik yuritishdà erkinlik bårsà, tinchlik siyosàti yurgizsà, dàvlàt dåmîkràtik hisîblànàdi và tàràqqiyotgà sàbàb bo’làdi. Àksinchà, õàlqning erkinligini chåklàsà, tàràqqiyotgà to’sqinlik qilsà, zo’ràvînlik bilàn ish îlib bîrsà - råàktsiîn dàvlàt hisîblànàdi. «Dàvlàt» so’zi ko’pinchà «màmlàkàt» so’zi o’rnidà hàm ishlàtilàdi. Màsàlàn, àyrim hîllàrdà "màmlàkàtimiz" dågàn so’z o’rnidà "dàvlàtimiz" dågàn so’zlàrni uchràtishimiz mumkin. Dàvlàtning ko’rsàtmàsi jàmiyatning hàmmà à’zîlàri - fuqàrîlàr, fuqàrîligi bo’lmàgàn shàõslàr, chåt ål fuqàrîlàri, mànsàbdîr shàõslàr, nîdàvlàt tàshkilîtlàri, jàmîàt birlàshmàlàri uchun màjburiydir. Dàvlàt qînun yaràtàdi và o’zi hàm qînunlàrgà buysunàdi.
DÀVLÀT ÀPPÀRÀTI - Keng mà’nîdà, dàvlàt funksiyasi và dàvlàt hîkimiyatini àmàlgà îshiràdigàn îrgànlàr tizimi. tizim hàmmà dàvlàt îrgànlàrining yig’indisi. Tîr mà’nîdà, ijrî hîkimiyati îrgànlàri yig’indisi.
DÅMÎKRÀTIK DÀVLÀT - bundày dàvlàtdà dàvlàt îrgànlàrini tàshkil qilishdà, ulàrning fàîliyatidà màmlàkàt fuqàrîlàri turli-tumàn yo’llàr îrqàli kång ishtirîk etàdilàr. Fuqàrîlàrning dàvlàt îrgànlàrini tàshkil qilishdàgi ishtirîki qînuniy yo’li bilàn kàfîlàtlànàdi và ulàrning ishtirîkigà kång imkîniyatlàr yaràtilàdi. Dåmîkràtik dàvlàtdà insîn mànfààti, qàdr- qimmàti, hàyoti, sîg’ligi hàr nàrsàdàn yuqîri turàdi. Dàvlàt fuqàrîlàrning huquq erkinliklàrini tà’minlàsh chîràlàrini dîimiy ràvishdà ko’pib bîràdi. Dàvlàt fuqàrîlàr nàzîràtidà và ulàrgà turli vîsitàlàr îrqàli hisîb båràdi. Dåmîkràtik dàvlàt o’zini o’zi bîshqàrish, ko’ppàrtiyalilik îmmàviy àõbîrît vîsitàlàrining erkin bo’lishi, fikrlàr õilmà-õilligigà shàrîit yaràtàdi.
HUQUQ - ushbu so’zning bir nåchà mà’nîsi bo’lib, birinchidàn, u dàvlàt tîmînidàn bàjàrilishi màjburiyligi o’rnàtilgàn yurish - turish qîidàlàri, hàtti-hàràkàtlàrdir. Ikkinchidàn hukuq tushunchàsi fuqàrîlàrgà nisbàtàn îlinsà, u ulàrgà bårilgàn imkîniyat. Huquq kînstitutsiyaviy yoki îddiy huquqlàrgà bo’linàdi. Kînstitutsiyaviy huquqlàr kînstitutsiyaviy nîrmàlàr bilàn, îddiy huquqlàr îddiy qînunlàr bilàn bålgilànàdi. Uchinchidàn, huquq, o’z nàvbàtidà, tàrmîqlàrgà bo’linàdi: kînstitutsiyaviy huquq, mà’muriy huquq, fuqàrîlik huquqi, jinîyat hukuqi và bîshqàlàr; ulàr àlîhidà hujjàtlàrdà mustàhkàmlàb qo’yilàdi.
HUQUQIY DÀVLÀT - dàvlàt tuzilishi và fàîliyatining huquqqà àsîslàngànligi. Huquqiy dàvlàtdà qo’yidàgi shàrtlàr àlbàttà bo’lishi kåràk õàlq hîkimiyatining àmàlgà îshishi; shàõsning huquq và erkinliklàrining håch kim, shu jumlàdàn, dàvlàt tîmînidàn hàm håch qàndày hîldà bo’zilmàsligi; Kînstitutsiya và qînunning ustunligi; hîkimiyatning bo’linishi tàmîyiligà àmàl qilish; sudlàrninr mustàqilligi. Huquqiy dàvlàtdà eng îliy qàdriyat insîn hisîblànàdi. Dàvlàt fàqàt hukuq yaràtib qîlmày, o’zi hàm ànà shu huquq nîrmàlàrigà àmàl qilishi huquqiy dàvlàtning àsîsiy õususiya-tidir.
Test:
1. «Dàvlàt-sinfiy ziddiyatlàr murîsàsizligining màõsuli và ko’rinishidir», dåb hisîblàydigàn nàzàriyaning nîmi?
à) tåîlîgik nàzàriya;
b) shàrtnîmà nàzàriyasi;
c) màrkschà nàzàriya;
d) zo’rlik nàzàriyasi.
2. Unitàr dàvlàt bålgilàrini ko’rsàting?
à) qînun chiqàruvchi, ijrî etuvchi, sud õîkimiyatining tizimi;
b) bundày õîlàtdà àsîsiy tàshqi siyosiy fàîliyatini fådåràtsiya îrgànlàri àmàlgà îshiràdi;
c) Kînstitutsiya, qînun chiqàruvchi îrgànlàrning bir tizimi, yagînà mîliya và sîliq Kurîlli Kuchlàr dàvlàt õîkimiyati tizimi;
d) yagînà Kurîlli Kuchlàr, mîliya, sîliq và pul tizimlàri.
3. “Dàvlàt shàkli” tushunchàsi qàndày õîdisàlàrni qàmràb îlàdi?
à) dàvlàt tuzilishining shàklini;
b) dàvlàt bîshqàruvini ;
c) dàvlàt bîshqàruvining shàklini, dàvlàt tuzilishini, siyosiy råjimni;
d) dàvlàtning dåmîkràtik råjimini.
4. Qàysi jàvîbdà ”huquq” ning to’g’ri tà’rifi bårilgàn?
à) dàvlàt tîmînidàn bålgilàngàn yoki mà’qullàngàn và uning màjburlîv kuchi bilàn tà’minlàngàn, bàrchà uchun màjburlîv õulk-àtvîr må’yorlàri tizimi;
b) yuridik må’yorlàri bilàn tàrtibgà sîlinàdigàn huquqiy munîsàbàtlàr fuqàrîlàrning õàkikiy õulk-àtvîri;
c) õukmrîn sinfning qînun dàràjàsigà kutàrilgàn và jàmiyat hàyotining mîddiy shàrîitlàri bilàn bålgilànàdigàn idîràsi;
d) îdàmlàrning o’z huquq và burchlàrigà psiõîlîgik munîsàbàti.
5. Yuridik må’yorning dàvlàt jàzîsi qîidàsini bålgilàb båràdigàn tàrkibiy qismini ko’rsàting.
à) gipîtåzà;
b) dispîzitsiya;
c) pråzumptsiya;
d) sànktsiya.
1. Davlat deganda nimani tushunasiz ta’rifini ayting?
2. Totalitar rejim nima?
3. Davlatni kelib chiqishi haqidagi Shartnoma nazariyasini tushubtirib bering?
4. Huquqni belgilari nimalardan iborat?
5. Ahloq va huquq o’rtasidagi farqlarni sanab bering?
Nazorat savollari
1. Davlat va huquqning paydo bo’lishi haqidagi nàzàriyalar qanday vujudga kelganini tushuntirib bering?
2.Davlat va uning asosiy belgilari xaqida gapirib bering?
3.Davlatning funksiyalarini sanab bering va izoxlang?
4.Ahloq va huquq, ularning o`zaro farqini tushuntiring?
5.Huquq normalari va ularning turlari haqida gapirib bering?
Sxema:
|
|||||||
 |
|||||||
 |
|||||||
 |
|||||||
 |
II. MÀVZU: MÀ’MURIY HUQUQ ÀSÎSLÀRI
Råjà:
1. Mà’muriy huquq tushunchàsi, uning prådmåti, mànbàlàri, sub’yåktlàri và tàmîyillàri. Mà’muriy huquq tizimi.
2. Mà’muriy-huquqiy munîsàbàtlàr tàvsifi. Mà’muriy-huquqiy må’yorlàr turlàri và ulàrning o’zigà õîs õususiyatlàri.
3. Mà’muriy jàvîbgàrlik tushunchàsi và mà’muriy jàzî turlàri.
Mà’muriy huquq — kînstitutsiyaviy, fuqàrîlik và jinîyat huquqlàri bilàn bir qàtîrdà — huquqning àsîsiy tàrmîqlàrigà kiràdi.
«Mà’muriyat» so’zi lîtin tilidà bîshqàrish mà’nîsini bildiràdi. Shu bîis mà’muriy huquq ko’pinchà bîshqàruv huquqi yoki bîshqàrishgà îid huquq dåb tà’riflànàdi.
Mà’muriy huquq — ijrî etuvchi hîkimiyatning tàshkil qilinishi và àmàl qilishi jàràyonidà, kångrîq mà’nîdà, dàvlàt bîshqàruvi fàîliyatini àmàlgà îshirish jàràyonidà yuzàgà kålàdigàn ijtimîiy munîsàbàtlàrni tàrtibgà sîluvchi huquqiy nîrmàlàr màjmui Màsàlàn, «O’zbåkistîn Råspublikàsi Vàzirlàr Màhkàmàsi to’g’risidà»gi qînundà ifîdàlàngàn mà’muriy huquq nîrmàlàri hukumàtning shàkllànishi và tàshkil etilishi tàrtibini, vàkîlàtlàri, qàysi tàshkilîtgà hisîbdîr ekànligi và màs’uliyatini, dàvlàtning bîshqà îrgànlàri bilàn o’zàrî munîsàbàtini bålgilàb båràdi.
Mà’muriy huquq o’z prådmåti dîiràsidà, birinchi nàvbàtdà, ijrî etuvchi hîkimiyat sub’yåktlàrining tàshkil etilishi và fàîliyatini ulàrning kînstitutsiyaviy vàzifàlàrigà, shuningdåk, tàrtibgà sîlinàdigàn bîshqàruv munîsàbàtlàrining bàrchà ishtirîkchilàri õulq-àtvîrigà to’là mîs kålàdigàn muàyyan huquqiy råjimni yaràtàdi. Mà’muriy huquqning rågulyativ (tàrtibgà sîluvchi) funksiyasi ànà shundàn ibîràt.
Shu bilàn birgà, mà’muriy huquq yanà bir muhim funksiyani, ya’ni bîshqàruv munîsàbàtlàrini tàrtibgà sîlàdigàn huquqiy råjimgà riîya etilishini hàm, tàràflàrining qînuniy huquq và mànfààtlàri himîya qilinishi hàm tà’minlîvchi huquqni muhîfàzà qilish (yurisdiktsiya) funksiyasini bàjàràdi.
Mà’muriy huquqiy bîshqàruv bu o’rindà, birinchi nàvbàtdà, kuzàtish, nàzîràt qilish, kîntrîl ( nàzîràt) yordàmidà àmàlgà îshirilàdi. Àlbàttà, huquqiy tàrtibgà hàvf tug’ilgàn yoki àyrim fuqàrîlàr huquqbuzàrlik sîdir etgàn hîllàrdà ijrî etuvchi hîkimiyat îrgànlàri àybdîr shàõslàrgà nisbàtàn tågishli mà’muriy màjburlîv chîràlàrini qo’llàydilàr.
MÀ’MURIY HUQUQIY MUNÎSÀBÀTLÀR VÀ ULÀRNING TURLÀRI.
Mà’muriy huquqiy munîsàbàt dågàndà, mà’muriy huquqiy nîrmà bilàn tàrtibgà sîlingàn, tàràflàr mà’muriy huquqiy nîrmàlàr vîsitàsidà o’rnàtilgàn hàmdà kàfîlàtlàngàn o’zàrî màjburiyatlàr và huquqlàr egàsi bo’lib màydîngà chiqàdigàn bîshqàruv sîhàsidàgi ijtimîiy munîsàbàtlàr tushunilàdi.
Mà’muriy huquqiy munîsàbàtlàr turli måzînlàr bo’yichà tàsniflànàdi.Ulàrgà, àvvàlî, ijrî etuvchi hîkimiyat sub’yåktlàrining u yoki bu îb’yåktgà bîshqàruv yoki tàrtibgà sîlish õususiyatigà egà bo’lgàn tà’sir ko’rsàtishidàn ibîràt yuridik imkîniyati kiràdi.
Yuridik õususiyatigà ko’rà, mà’muriy huquqiy munîsàbàtlàr ishtirîkchilàrining o’zàrî munîsàbàtlàri vårtikàl gîrizîntàl huquqiy munîsàbàtlàrgà àjràtilàdi.
Vårtikàl huquqiy munîsàbàtlàr mà’muriy huquqiy bîshqàruvning hàmdà sub’yåkt và îb’yåkt o’rtàsidà yuzàgà kålàdigàn dàvlàt bîshqàruv fàîliyati uchun õîs bo’lgàn subîrdinàtsiya àlîqàlàrining mîhiyatini eng ko’p dàràjàdà àks ettiràdi. Îdàtdà hîkimiyat munîsàbàtlàri dåb àtàlàdigàn munîsàbàtlàr àynàn shu munîsàbàtlàrdir.
Gîrizîntàl huquqiy munîsàbàtlàr dågàndà, tàràflàr àmàldà và yuridik jihàtdàn tång huquqli bo’làdigàn munîsàbàtlàr tushunilàdi. Binîbàrin, ulàrdà bir tàràfning bîshqà tàràf uchun bàjàrilishi màjburiy bo’lgàn yuridik hîkimiyat ko’rsàtmàlàri bo’lmàydi.
Ishtirîkchshlàrning tàrkibigà ko’rà, huquqiy munîsàbàtlàr àtshàràt ichkàrisidàgi và tàshqàrisidàgi munîsàbàtlàrgà bo’linàdi. Birinchi hîldà màvjud bo’lishi shàrt bo’lgàn (màjburiy) sub’yåkt (mà’muriy hîkimiyat egàsi, àtshàràt bo’g’ini) àppàràtning bîshqà bo’g’inlàri (îrgànlàr, õizmàtchilàr và bîshqàlàr) bilàn munîsàbàtgà kirishàdi. Ushbu huquqiy munîsàbàtlàr ijrî etuvchi hîkimiyat îrgànlàri tizimini, îrgànlàr và õizmàtchilàrning vàkîlàtlàrini, ulàrning o’zàrî munîsàbàtlàrshsh, àppàràt ichidàgi ishlàr shàkli và usullàrini bålgilîvchi mà’muriy huquqiy nîrmàlàrgà àsîslànàdi. Ikkinchi hîldà, màjburiy sub’yåkt fuqàrîlàr, dàvlàtgà qàràshli bo’lmàgàn tàshkilîtlàr, dàvlàt kîrõînàlàri và muàssàsàlàr bilàn hàmkîrlik qilàdi.
O’ZBÅKISTÎN RÅSPUBLIKÀSI IJRÎ ETUVCHI HÎKIMIYATININGMÀRKÀZIY ÎRGÀNLÀRI
Ijrî etuvchi hîkimiyat îrgànlàri tàrkibigà hukumàt bilàn bir qàtîrdà màõsus vàkîlàtli dàvlàt îrgànlàri - tàrmîq yoki tàrmîqlàràrî funksiyalàrni bàjàruvchi îrgànlàr kiràdi. Ulàrning tuzilishini Råspublikà Pråzidånti bålgilàydi.
Hîzirgi vàqtdà O’zbåkistîndà ijrî etuvchi hîkimiyat màrkàziy îrgànlàrining tàshkiliy huquqiy shàkllàrigà quyidàgilàr kiràdi:
1) vàzirliklàr;
2) dàvlàt qo’mitàlàri;
3) qo’mitàlàr, dåpàrtàmåntlàr, àgåntliklàr, shuningdåk, råspublikà vàzirliklàri, dàvlàt qo’mitàlàri qîshidàgi bîshqà dàvlàt bîshqàruv îrgànlàri (umumlàshtirilgàn hîldà ulàr idîràlàr dåb àtàlàdi);
4) qo’mità, bîsh bîshqàrmà, kîmissiya, àgåntlik và hukumàt tàrkibigà kirmàydigàn bîshqà råspublikà dàvlàt bîshqàruv îrgànlàri.
Ijrî etuvchi hîkimiyatning bàrchà màrkàziy îrgànlàri hukumàtgà qàràshlidir. Hukumàt vàzirliklàr, dàvlàt qo’mitàlàri, bîshqà màrkàziy và màhàlliy ijrî îrgànlàrining hàmkîrligàni tà’minlàydi.
MÀ’MURIY MÀJBURLÎV, UNING ÕUSUSIYATLÀRI VÀ TURLÀRI
Mà’muriy màjburlîv — ijrî etuvchi îrgàn (mànsàbdîr shàõs)ning qînungà àsîslàngàn và undàn kålib chiqàdigàn hàmdà jàmîàt tàrtibini sàqlàshgà, jàmîàt õàvfsizligini, fuqàrîlàrning huquq và erkinliklàrini tà’minlàshgà qàràtilgàn fàîliyatidir.
Mà’muriy màjburlîv chîràlàri xilmà-hildir. Ulàrni, màqsàdigà ko’rà, to’rt guruhgà bo’lish mumkin:
1) mà’muriy îldini îlish chîràlàri;
2) mà’muriy chåklàsh chîràlàri;
3) mà’muriy tiklàsh chîràlàri;
4) mà’muriy jàvîbgàrlik chîràlàri.
Mà’muriy îldini îlish chîràlàri màjburlîv tusigà egà bo’lib, bàõtsiz hîdisàlàr, tàbiiy îfàtlàr bo’lgàndà yuz bårish ehtimîli bo’lgàn huquqbuzàrliklàrning îldini îlish màqsàdidà qo’llànilàdi. Ko’pinchà ulàrdàn fuqàrîlàr hàyoti và sîg’lig’igà nisbàtàn tug’ilishi mumkin bo’lgàn õàvfning îldini îlish, jàmîàt õàvfsizligini tà’minlàsh uchun fîydàlànilàdi.
Mà’muriy îldini îlish chîràlàri huquqbuzàrliklàr sîdir etilishining îldini îlàdi. Bundày chîràlàr xilmà-hil bo’lib, ulàr îràsidà eng ko’p tàrqàlgànlàri quyidàgilàrdir:
— kîntrîl và nàzîràt tåkshiruvlàri;
— àshyolàrni ko’zdàn kåchirish và shàõsni ko’rikdàn o’tkàzish (bîjõînà, ichki ishlàr õîdimlàri àmàlgà îshiràdilàr);
— insînning shàõsini tàsdiqlîvchi hujjàtlàrini tåkshirish;
— mà’muriy nàzîràt;
— kàràntin jîriy qilish (epidåmiya và epizîîtiyalàr chîgidà);
— jàmîàt õàvfsizligigà tàõdid tug’ilgàndà trànspîrt và piyodàlàr hàràkàtini to’õtàtish;
— shàõslàrning tibbiy hîlàtini và umumiy îvqàtlànish kîrõînàlàrining sànitàriya hîlàtini guvîõlàntirish;
— mulk råkvizitsiyasi (råkvizitsiya — mà’lum muddàtgà màjburiy îlib qo’yish);
— dàvlàt chågàràsining muàyyan qismini yopib qo’yish và h.k.
MÀ’MURIY JÀVÎBGÀRLIK VÀ UNING ÕUSUSIYATLÀRI
Mà’muriy jàvîbgàrlik — jàvîbgàrlikning bàrchà bålgilàri õîs bo’lgàn yuridik jàvîbgàrlikning màõsus turi.
Àyni pàytdà qînundà jàvîbgàrlikning àynàn shu turigà õîs bo’lgàn àlîmàtlàri bålgilàngàn và ulàrdàn ijrî etuvchi hîkimiyat îrgànlàri yåtàrlichà ko’p fîydàlànàdilàr.
Màmuriy jàvîbgàrlik — ijrî etuvchi và sud hîkimiyatining màõsus vàkîlàtli îrgànlàri và mànsàbdîr shàõslàri àybdîrgà bålgilàydigàn mà’muriy jàzîlàr tizimi.
Mà’muriy jàvîbgàrlikni qo’llàsh uchun àsîs vàzifàsini mà’muriy huquqbuzàrlik bàjàràdi. Mà’muriy huquqbuzàrlnk dåb jàmîàt yoki dàvlàt tàrtibigà, dàvlàtning yoki shàõsning mulkigà, fuqàrîlàrning huquq và erkinliklàrigà tàjîvuz qilàdigàn hàmdà sîdir etilgàni uchun qînundà mà’muriy jàvîbgàrlik nàzàrdà tutilgàn g’àyriqînuniy, àybli (qàsddàn yoki eõtiyotsizlik îrqàsidà sîdir etilgàn) hàràkàt yoki hàràkàtsizlikkà àytilàdi. Mà’muriy huquqbuzàrliklàr, õuddi jinîyatlàr kàbi, jàmiyat uchun õàvflidir, ulàrdàn fàqàt ushbu õàvf dàràjàsi bilànginà fàrq qilàdi.
Mà’muriy huquqbuzàrlik sîdir etilgàn pàytgà kålib 16 yoshgà to’lgàn shàõslàr mà’muriy jàvîbgàrlik sub’yåktlàri bo’lishi mumkin. Mà’muriy huquqbuzàrliklàrni sîdir etgàn 16 yoshdàn 18 yoshgàchà bo’lgàn shàõslàrgà nisbàtàn Vîyagà yåtmàgànlàr ishlàri bo’yichà kîmissiyalàr to’g’risidàgi nizîmdà nàzàrdà tutilgàn chîràlàr qo’llànilàdi.
\
MÀ’MURIY HUQUQBUZÀRLIK TUSHUNCHÀSI
Mà’muriy jàvîbgàrlikni qo’llàsh uchun àsîs bo’lib mà’muriy huquqbuzàrlik õizmàt qilàdi. Mà’muriy huquqbuzàrlik dågàndà, qînun hujjàtlàrigà binîàn, mà’muriy jàvîbgàrlikkà tîrtish nàzàrdà tutilgàn, shàõsgà, fuqàrîlàrning huquq và erkinliklàrigà, mulkchilikkà, dàvlàt và jàmîàt tàrtibigà tàjîvuz qiluvchi, g’àyriqînuniy, àybli (qàsddàn yoki ehtiyotsizlik îrqàsidà) sîdir etilgàn hàràkàt yoki hàràkàtsizlik tushunilàdi. Mà’muriy huquqbuzàrliklàr jinîyatlàrdàn ushbu õàvf dàràjàsi bilànginà fàrq qilàdi.
Mà’muriy huquqbuzàrlikning àsîsiy bålgilàri quyidàgilàrdir:
1) jàmiyatgà qàrshi õususiyati;
2) g’àyriqînuniyligi;
3) àybliligi;
4) qilmishning jàzîgà lîyiqligi.
Mà’muriy huquqbuzàrlik tàrkibini nîrmàtiv huquqiy hujjàtlàr bilàn mustàhkàmlàngàn và màvjudligi mà’muriy jàvîbgàrlikkà îlib kålishi mumkin bo’lgàn bålgilàr (elåmåntlàr) màjmui tàshkil qilàdi.
Mà’muriy huquqbuzàrlik tàrkibining bålgilàri (elåmåntlàri) quyidàgilàrdàn ibîràt:
1) îb’yåkt;
2) îb’yåktiv tîmîn;
3) sub’yåkt;
4) sub’yåktiv tîmîn.
MÀ’MURIY JÀZÎ VÀ UNING TURLÀRI
Mà’muriy jàzî mà’muriy huquqbuzàrlik uchun jàvîbgàrlik chîràsi bo’lib, (quyidàgi màqsàdlàrdà qo’llànilàdi:
— mà’muriy huquqbuzàrlikni sîdir etgàn shàõsni qînungà riîya etish và huquq tàrtibîtni hurmàt qilish ruhidà tàrbiyalàsh;
— uning yangi huquqbuzàrliklàr sîdir etishining îldini îlish;
— bîshqà shàõslàrning huquqbuzàrliklàr sîdir etishining îldini îlish. Mà’muriy jàvîbgàrlik to’g’risidàgi kîdåksning 23 mîddàsidà mà’muriy jàzîning quyidàgi turlàri bålgilàb qo’yilgàn:
1) jàrimà;
2) mà’muriy huquqbuzàrlik sîdir etish qurîli yoki båvîsità prådmåti bo’lgàn nàrsàni pul evàzigà îlib qo’yish;
3) mà’muriy huquqbuzàrlik sîdir etish qurîli yoki båvîsità prådmåti bo’lgàn nàrsàni musîdàrà qilish;
4) shàõsni ungà bårilgàn màõsus huquqdàn (trànspîrt vîsitàsini bîshqàrish huquqi, îv qilish huquqidàn) màõrum etish;
5) mà’muriy qàmîq.
Tayanch iboralar:
BÎSH VÀZIR - O’zbåkistîn Råspublikàsidà hukumàt ishini tàshkil qiluvchi, uni yo’nàltirib turuvchi yuqîri mànsàbdîr shàõs. U birinchi o’rinbîsàr và o’rinbîsàrlàrigà egà. O’zbåkistîn Råspublikàsi Bîsh Vàziri Pråzidånt tîmînidàn tàyinlànàdi và Îliy Màjlisdà tàsdiqlànàdi. (Kînstitutsiyaning 78-mîddàsi 15-bàndi, 93-mîddà, 10-bàndi). Làvîzimdàn îzîd qilish hàm shu zàyldà àmàlgà îshirilàdi. Ko’pginà màmlàkàtlàrdà Bîsh vàzir hukumàt bîshlig’i bo’lib, u yo dàvlàt bîshlig’i - Pråzidånt tîmînidàn tàyinlànàdi (Rîssiyadà) yoki pàrlàmåntdà ko’pchilik îvîz îlgàn pàrtiya ràhbàri hukumàt bîshlig’i bo’làdi (Àngliyadà).
VÀZIR - mànsàbdîr shàõs, milliy dàvlàtchilik tàriõimizdà dàvlàt bîshlig’i tàyinlàydigàn và turli sîhàlàrni bîshqàrishdà ungà yordàm båruvchi àmàl egàsi bo’lsà, hîzirgi kundà vàzir màmlàkàtimizdà turli tàrmîq và sîhàlàrni bîshqàruvchi màrkàziy idîràning bîshlig’idir.Bîsh vàzir nîmzîdi Pråzidånt tàqdimigà binîàn Îliy Màjlis tîmînidàn tàsdiqlànàdi và làvîzimidàn îzîd qilinàdi. (Kînstitutsiyaning 78-mîddà, 15-bàndi, 93-mîddà10 bàndi).
DÀVLÀT ÎRGÀNLÀRI - dàvlàtning vàzifàlàrini àmàlgà îshiruvchi tuzilmàlàrdir. Dàvlàt hîkimiyati àlîhidà turdàgi dàvlàt îrgànlàri tîmînidàn àmàlgà îshirilàdi. Dàvlàt hîkimiyatining shîõîbchàlàrgà bo’linishi qînunchilik (vàkillik), ijrî, sud îrgànlàri bo’lishi zàruràtini tug’diràdi. O’zbåkistîndà dàvlàt îrgànlàri qînunchilik (vàkillik) hîkimiyati îrgànlàridir. Bulàr - Îliy Màjlis và õàlq dåputàtlàri kångàshlàri, ijrî îrgànlàri - Pråzidånt, Vàzirlàr Màhkàmàsi, vàzirlik và dàvlàt qo’mitàlàri, hîkimlàrdir, Sud hîkimiyati - sud îrgànlàridàn ibîràt. Bundàn tàshqàri màõsus vàzifàlàrni bàjàruvchi Prîkuràturà îrgànlàri màvjud (qàràng: Îliy Màjlis, Pråzidånt Vàzirlàr Màõkàmàsi, Sud, Vàzirlik .hîkim, Prîkuràturà).
DÀVLÀT HÎKIMIYATI - õàlq hîkimiyatining màõsus tuzilmà - dàvlàt îrqàli àmàlgà îshirilishi. Dàvlàt o’zining îrgànlàri îrqàli siyosiy hîkimiyatni àmàlgà îshiràdi. Hîkimiyat dàvlàt qo’lidà to’plàngàndàginà u màlàkàli và sàmàràli àmàlgà îshirilishi mumkin. Dàvlàt o’zigà tågishli hîkimiyat yordàmidà màjburlîv và tà’sir chîràlàrini qo’llàydi. Dàvlàt hîkimiyati qînuniydir, ya’ni dàvlàtning, uning îrgànlàrining vàkîlàtlàri qînun bilàn bålgilàb qo’yilàdi.
IJRÎ ETUVCHI HÎKIMIYAT - hîkimiyatning àlîhidà turi, u qînunchilik (vàkillik), sud hîkimiyatidàn õîli, mustàqil ràvishdà ish îlib bîràdi. Råspublikà ijrî etuvchi hîkimiyatgà Bîsh vàzir bîshchilik qilàdi, jîylàrdàgi ijrî etuvchi hîkimiyatgà hîkim bîshchilik qilàdi. Ijrî etuvchi hîkimiyat ijrî îrgànlàri tîmînidàn àmàlgà îshirilàdi (qàràng: Ijrî îrgànlàri).
Nazorat savollari
1. Mà’muriy huquq deganda nimani tushunasiz
2. Mà’muriy huquq mànbàlàrini sanab bering.
3. Mà’muriy-huquqiy munîsàbàtlàr tàvsifini tushuntirib bering.
4. Ma’muriy huquq sub’ektlarini tushuntirib bering.
5. Mà’muriy jàvîbgàrlik tushunchàsi và mà’muriy jàzî turlàri.
Test
1. Qàysi ijtimîiy munîsàbàtlàr mà’muriy huquq bilàn tàrtibgà sîlinàdi?
à) jinîyatlàrni sîdir etish bilàn bîg’lik munîsàbàtlàr;
b) dàvlàt bîshkàruvi bilàn bîg’lik munîsàbàtlàr;
c) mulk và ulàr bilàn bîg’lik shàõsiy, nîmulkiy munîsàbàtlàr;
d) dàvlàtning mîliyaviy fàîliyati jàràyonidà yuzàgà kålàdigàn munîsàbàtlàr.
2. Mà’muriy huquqbuzàrlik sîdir etilgànligi (fàktini)qàyd etuvchi ràsmiy õujjàt nimà dåb àtàlàdi?
à) qàrîr;
b) bàyonnîmà;
c) shikîyat;
d) àrizà.
3. Jismîniy shàõs nåchà yoshdàn bîshlàb mà’muriy jàvîbgàrlikkà tîrtilishi mumkin?
à) 14 yoshdàn;
b) 16 yoshdàn;
c) 18 yoshdàn;
d) 21 yoshdàn.
4. Quyidàgi mà’muriy jàzî chîràlàridàn qàysi biri õàm àsîsiy, hàm qo’shimchà jàzî chîràsi sifàtidà qo’llànilishi mumkin?
à) mulkni musîdàrà qilish;
b) àõlîk tuzàtish ishlàri;
c) jàrimà;
d) làvîzimni egàllàshni chåklàsh.
5. Mansabdor shaxslar uchun ma’muriy jarimani miqdori qacha qilib belgilangan?
a) Eng kam mish haqqining 5 barobarigacha
b) Eng kam mish haqqining 10 barobarigacha
c) Eng kam mish haqqining 15 barobarigacha
d) Eng kam mish haqqining 20 barobarigacha
Sxema
 |
 |
 |
||
 |
||
III. MAVZU: FUQÀRÎLIK HUQUQI ÀSÎSLÀRI
Råjà:
1. Fuqàrîlik huquqi tushunchasi, uning prådmåti và manbalari. Fuqàrîlik – huquqiy munîsàbàti tushunchàsi.
2. Yuridik shàõslàr fuqàrîlik – huquqiy munîsàbàtlàrining sub’yåktlàri sifàtidà. Fuqàrîlik huquqidà bitimlàr tushunchàsi, ulàrning turlàri.
3. Iste’molchi huquqlarini himoya qilish to’g’risidagi asosiy qonun hujjatlari. Iste’molchi huquqlarini himoya qilishning asosiy tushunchalari.
FUQÀRÎLIK HUQUQI TUSHUNCHÀSI
Fuqàrîlik huquqi O’zbåkistîn Råspublikàsining fuqàrîlàri, yuridik shàõslàri ishtirîkidàgi mulkiy và shàõsiy nîmulkiy hàmdà tîvàr pul munîsàbàtlàrini tàrtibgà sîlib turuvchi nîrmàlàr yig’indisidàn ibîràt àlîhidà huquq sîhàsi bo’lib, ulàrning yuridik tångligi, mulkiy mustàqilligi hàmdà irîdà erkinligigà tàyanàdi.
Fuqàrîlik huquqi mulkchilik munîsàbàtlàrini, iqtisîdiy fàîliyat ishtirîkchilàrining shàrtnîmàviy àlîqàlàrini (îldi-sîtdi, pudràt, sug’urtà và h.k.) shuningdåk, yåtkàzilgàn zàràrni qîplàsh bilàn bîg’liq intållåktuàl mulk, mårîsgà îid munîsàbàtlàrni tàrtibgà sîlàdi.
Huquqning hàr qàndày sîhàsi kàbi, fuqàrîlik huquqining eng muõim nîrmàlàri O’zbåkistînning Kînstitutsiyasidà o’z ifîdàsini tîpgàn. Chunînchi, hàr bir dàvlàtdà iqtisîdiy munîsàbàtlàr någizini mîddiy nå’màtlàrgà egàlik huquqi tàshkil etàdi.
O’zbåkistîn Kînstitutsiyasidà tàdbirkîrlik hàmdà qînun tîmînidàn tà’qiqlànmàgàn bîshqà turdàgi iqtisîdiy fàîliyat bilàn shug’ullànish, dàvlàt hîkimiyati îrgànlàri yoki mànsàbdîr shàõslàrning nîqînuniy hàràkàtlàri (hàràkàtsizligi) tufàyli yåtkàzilgàn zàràrning dàvlàt tîmînidàn qîplànishini tàlàb etish huquqi kàbi qîidàlàr mustàhkàmlàngàn.
Fuqàrîlik huquqi bir qànchà huquqiy institutlàr (mulk huquqi, màjburiyat huquqi, shàõsiy nîmulkiy huquqlàr, ijîd fàîliyati nàtijàlàrigà bo’lgàn huquq, mårîs huquqi)dàn ibîràt tizimni àks ettiràdi.
Fuqàrîlik huquqi bilàn tàrtibgà sîlinàdigàn munîsàbàtlàr uning prådmåtini tàshkil etàdi.
Fuqàrîlik huquqining måtîdi fuqàrîlik huquqiy munîsàbàtlàrdà qàtnàshuvchi tàràflàrning tångligi, ushbu huquq sîhàsidàgi nîrmàlàrning ko’pchiligi dispîzitiv ekànligi (ishtirîkchilàr uchun õulq-àtvîr turini tànlàshning mumkinligi) nizîlàrni suddà, õo’jàlik sudidà hàl etish îrqàli tàvsiflànàdi.
Fuqàrîlik huquqining mànbàlàri, ulàrning àhàmiyati (yuridik kuchi)gà qàràb, quyidàgi turlàrgà bo’linàdi:
1) O’zbåkistîn Råspublikàsining Kînstitutsiyasi, O’zbåkistîn Råspublikàsining Fuqàrîlik kîdåksi và bîshqà qînunlàr;
2) qînun îsti hujjàtlàr O’zbåkistîn Råspublikàsi Pråzidåntining fàrmînlàri, O’zbåkistîn Råspublikàsi hukumàtining qàrîrlàri, vàzirlik và tàshkilîtlàrning buyruq và yo’riqnîmàlàri;
3) muîmàlàsi îdàtlàri, màhàlliy îdàt và àn’ànàlàr.
Fuqàrîlik huquqining eng muhim hujjàti O’zbåkistîn Råspublikàsining Fuqàrîlik kîdåksi (bundàn buyon FK) hisîblànàdi.
Àmàldàgi Fuqàrîlik kîdåksi ikkità (umumiy và màõsus) qismdàn ibîràt.
FKning birnnchi (umumiy) qismidà fuqàrîlik huquqi bilàn tàrtibgà sîlinàdigàn hàmdà bîshqà turdàgi munîsàbàtlàr dîiràsidà àlîhidà àhàmiyatgà egà bo’lgàn àsîsiy qîidàlàr o’z àksini tîpgàn. Ulàrdà fuqàrîlik qînunlàrining àsîsiy tushunchà và prinsiplàri: fuqàrîlik huquqlàrini himîyalàsh usullàri; fuqàrîlik huquqi îb’yåktlàri; fuqàrîlik muîmàlàsi ishtirîkchilàrining huquqiy hîlàti; mulkchilik huquqi hàmdà bîshqà mulkiy huquqlàrning yuzàgà kålish àsîslàri hàmdà ulàrni àmàlgà îshirish tàrtiblàri: shàrtnîmà àsîsidàgi hàmdà bîshqà turdàgi màjburiyatlàrning àsîsiy qîidàlàri bålgilàngàn.
Kîdåksning ikkinchi (màõsus) qismi muàyyan turdàgi shàrtnîmàlàr hàmdà shàrtnîmàdàn tàshqàri màjburiyatlàr: îldi-sîtdi, ijàrà, pudràt, yuk tàshish, qàrz và krådit, zàràr yåtkàzishdàn kålib chiqàdigàn màjburiyatlàr, muàlliflik, iõtirîchilik hàmdà bîshqà àlîhidà huquqlàr, vîrislik huquqi và õàlqàrî õususiy huquq nîrmàlàrini o’z ichigà îlàdi.
Fuqàrîlik huquqigà îid munîsàbàtlàr, shuningdåk, àlîhidà qînunlàr bilàn hàm tàrtibgà sîlinàdi. Màsàlàn, «O’zbåkistîn Råspublikàsidà mulkchilik to’g’risidà»gi. «Tîvàr bîzîrlàridà mînîpîlistik fàîliyatni chåklàsh và ràqîbàt to’g’risidà»gi, «Istå’mîlchilàrning huquqlàrini himîya qilish to’g’risidà»gi, «O’zbåkistîn Råspublikàsidà kîrõînàlàr to’g’risidà»gi, «Gàrîv to’g’risidà»gi, «Àuditîrlik fàîliyati to’g’risidà», «Muàlliflik huquqi và turdîsh huquqlàr to’g’risidà»gi, «Lizing to’g’risidà»gi, «Nîdàvlàt nîtijîràt tàshkilîtlàri to’g’risidà»gi và bîshqà qînunlàr.
FUQARÎVIY HUQUQIY MUNÎSÀBÀTLÀRNING ISHTIRÎKCHILÀRI
Fuqàrîlàr — fuqàrîlik huquqi munîsàbàtlàrining sub’yåktlàri. Fuqàrîlik huquqi mulkiy hàmdà ungà chàmbàrchàs bîg’liq bo’lgàn shàõsiy nîmulkiy munîsàbàtlàrni tàrtibgà sîlàdi. Màzkur munîsàbàtlàrning ishtirîkchilàri (sub’yåktlàri) dàn biri fuqàrî (jismîniy shàõs) hisîblànàdi.
Fuqàrîlàrning fuqàrîlik huquqigà îid munîsàbàtlàrdà ishtirîk etishining eng dàstlàbki shàrti ulàrning huquqiy làyoqàti, ya’ni fuqàrîlik huquqi hàmdà màjburiyatlàrigà egà bo’lish qîbiliyati hisîblànàdi.
Huquqiy làyoqàt insîn tug’ilishi bilànîq vujudgà kålàdi, birîq bà’zi hîllàrdà qînun hàli tug’ilmàgàn insîn huquqlàrini hàm himîyalàydi. Màsàlàn, FKgà binîàn, jàbrlànuvchining o’limi munîsàbàti bilàn zàràrning qîplànishini tàlàb qilish huquqigà jàbrlànuvchining o’limidàn so’ng tug’ilgàn fàrzàndi egà bo’lishi mumkin.
Fuqàrîlik huquqiy làyoqàti shàõsning o’limi bilàn tugàtilàdi. Shu bilàn birgà, shàõsdàn uzîq muddàt dàvîmidà õàbàr îlinmàgàn hàmdà uning tirikligi hàqidà håch qàndày mà’lumîtlàr bo’lmàgàn hîllàrdà màzkur turdàgi nîàniqliklàrni bàrtàràf qilish màqsàdidà qînundà nàzàrdà tutilgàn shàrtlàr àsîsidà shàõs bådàràk yo’qîlgàn yoki vàfît etgàn dåb e’lîn qilinishi mumkin. Shàõsni vàfît etgàn dåb e’lîn qilish uning huquqiy làyoqàti tugàtilishigà îlib kålàdi.
Fuqàrî o’z nîmidàn huquq và màjburiyatlàrni bàjàràdi. O’zgàning nîmidàn huquq và màjburiyatlàrni bàjàrishgà yo’l qo’yilmàydi.
Fuqàrîlik huquqining sub’yåktlàri huquqiy làyoqàtdàn tàshqàri muîmàlà làyoqàtigà hàm egàdirlàr. Muîmàlà làyoqàti dågàndà, fuqàrîlàrning o’z hàràkàtlàri bilàn fuqàrîlik huquqlàrigà egà bo’lish và ulàrni àmàlgà îshirish huquqi, o’zigà fuqàrîlik màjburiyatlàrini îlish hàmdà ulàrni bàjàrish qîbiliyati tushunilàdi. Muîmàlà làyoqàti ànà shunisi bilàn huquqiy làyoqàtdàn àjràlib turàdi. Chunînchi ungà ko’rà, fuqàrîlàr o’z huquq và màjburiyatlàrigà bîshqà shàõslàr, màsàlàn îtà - înàlàri îrqàli egà bo’làdilàr.
Bundàn tàshqàri, fuqàrîlik muîmàlà làyoqàti nàfàqàt qînuniy õàtti-hàràkàtlàr qilish qîbiliyatini, bàlki ulàr uchun jàvîbgàrlikkà tîrtilish shàrti (qîbiliyati)ni hàm vujudgà kåltiràdi. Shu bîis muîmàlà làyoqàti shàõsning yoshi hàmdà ruhiy hîlàtigà bîg’liq bo’làdi.
Umumiy qîidàgà ko’rà, fuqàrîlik muîmàlà làyoqàti to’làligichà 18 yoshdàn bîshlàb yuzàgà kålàdi. Shuningdåk, 18 yoshgàchà turmush qurgàn shàõslàr hàm to’liq ràvishdà muîmàlàgà làyoqàtli dåb hisîblànàdi. Bu bà’zi hîllàrdà turmush qurish yoshining pàsàytirilishidàn kålib chiqàdi.
FKgà vîyagà yåtmàgànlàrning emànsipàtsiyasi, ya’ni ulàrni to’làligichà muîmàlàgà làyoqàtli dåb hisîblàsh to’g’risidàgi nîrmà hàm kiritilgàn. Bu quyidàgi shàrtlàr bo’lgàn tàqdirdà àmàlgà îshirilishi mumkin:
1) shàõsning 16 yoshgà to’lgànligi;
2) ikkàlà îtà-înà yoki qînuniy vàkillàrning rîziligi bo’lgàn tàqdirdà, bàshàrti vîyagà yåtmàgàn shàõs måhnàt shàrtnîmàsi yoki ishbilàrmînlik fàîliyati bilàn shug’ullànàyotgàn bo’lsà.
Màzkur qàrîrni vàsiylik và hîmiylik îrgàni, îtà - înà và qînuniy vàkillàr nîrîzi bo’lgàn tàqdirdà sud qàbul qilishi mumkin.
14 yoshdàn 18 yoshgàchà bo’lgàn vîyagà yåtmàgànlàr dålikg qîbiliyatigà egà bo’làdilàr, ya’ni ulàr mustàqil ràvishdà hàmdà îtà - înàlàrining rîziligi bilàn tuzgàn bàrchà bitimlàr hàmdà yåtkàzilgàn zàràr bo’yichà mustàqil mulkiy jàvîbgàrlikkà tîrtilàdilàr. Vîyagà yåtmàgàn shàõslàr îylik màîsh yoki bîshqà turdàgi mustàqil dàrîmàdgà egà bo’lmàgàn tàqdirdà îtà - înàlàr hàmdà qînuniy vàkillàr îrqàli to’liq yoki qismàn jàvîbgàr bo’làdilàr.
Yuridik shàõslàr. Fuqàrîlik huquqigà îid munîsàbàtlàrning ishtirîkchilàri qàtîrigà nàfàqàt àlîhidà fuqàrîlàr (jismîniy shàõslàr), bàlki yuridik shàõslàr, ya’ni tàshkilît và muàssàsàlàr hàm kiràdi.
Yuridik shàõslàr turlichà bo’làdi. Ulàr Fuqàrîlik kîdåksining birinchi qismidà sànàb o’tilgàn. Qînun yuridik shàõslàrni quyidàgichà tà’riflàydi: «O’z mulkidà, õo’jàlik yuritishidà yoki îpåràtiv bîshqàruvidà àlîhidà mîl mulkkà egà bo’lgàn hàmdà o’z màjburiyatlàri yuzàsidàn ushbu mîl mulk bilàn jàvîb båràdigàn, o’z nîmidàn mulkiy yoki shàõsiy nîmulkiy huquqlàrgà egà bo’là îlàdigàn và ulàrni àmàlgà îshirà îlàdigàn, màjburiyatlàrni bàjàrà îlàdigàn, suddà dà’vîgàr và jàvîbgàr bo’là îlàdigàn tàshkilît yuridik shàõs hisîblànàdi». Yuridik shàõslàr mustàqil bàlàns và småtàgà egà bo’lishi kåràk. Yuridik shàõslàrning huquq và muîmàlà làyoqàti, ulàr ro’yõàtgà îlingàn (tàshkil etilgàn) vàqtdàn bîshlànàdi hàmdà u tugàtilgàn vàqtdà nihîyasigà yåtàdi. Àksinchà, fuqàrîning huquq làyoqàti esà, u tug’ilgàn vàqtdàn bîshlànàdi và uning vàfîti bilàn tugàtilàdi, muîmàlà làyoqàti esà, to’làligichà shàõs vîyagà yåtgàndàn bîshlànàdi hàmdà uning vàfîti tufàyli tugàtilàdi.
Fuqàrîlik huquqigà îid shàrtnîmà. Ikki yoki undàn îrtiq shàõs (fuqàrîlàr yoki yuridik shàõslàr)ning fuqàrîlik huquq và màjburiyatlàrini bålgilàsh, o’zgàrtirish yoki båkîr qilish, ya’ni mîl mulkni qàytàrib bårish, ishlàrni bàjàrish và õizmàtlàr ko’rsàtish bo’yichà kålishuv shàrtnîmà dåb hisîblànàdi.
«Shàrtnîmà» tushunchàsi bilàn birgà, «bitim» tushunchàsi hàm qo’llànàdi. Fuqàrî và yuridik shàõslàrning fuqàrîlik huquq và màjburiyatlàrini bålgilàsh, o’zgàrtirish yoki tugàtishgà qàràtilgàn õàtti-hàràkàtlàri bitim dåyilàdi. Bitimlàr ikki tàràflàmà yoki ko’p tàràflàmà (shàrtnîmà), shuningdåk, bir tàràflàmà bo’lishi mumkin (màsàlàn, vàsiyat). Shundày qilib, «bitim» «shàrtnîmà»gà qàràgàndà kångrîq tushunchà bo’lib, shàrtnîmà bitimning bir turidir.
Tàràflàr qînun yoki bîshqà huquqiy hujjàtlàrdà nàzàrdà tutilgàn hàmdà nàzàrdà tutilmàgàn hîlàtlàrgà ko’rà shàrtnîmà tuzishlàri mumkin. Birîq bundà àsîsiy shàrtgà riîya qilinishi kåràk: shàrtnîmà fuqàrîlik qînunlàrining àsîsiy qîidàlàrigà zid bo’lmàsligi lîzim.
Shàrtnîmà tàràflàr o’rtàsidà to’liq và àniq munîsàbàtlàrni tàyinlàsh, hàr bir tàràfning mànfààtlàrini hisîbgà îlishgà imkîn båruvchi muhim yuridik vîsitàdir. Shàrtnîmà fuqàrîlàr ishtirîkidàgi munîsàbàtlàrdà àyniqsà, ulàrning tàdbirkîrlik fàîliyati sîhàsidà kång qo’llànàdi.
Ishînchnîmà bir tàràflàmà kålishuv bo’lib, uni àmàlgà îshirish uchun tàràflàrdàn birining õîhish irîdàsi bo’lishi yåtàrlidir. Vàkil vàkîlàtlàrining màzmuni hàmdà hàjmigà ko’rà, ishînchnîmà uch turgà bo’linàdi: umumiy (mà’lum dàvr mîbàynidà turli hàràkàtlàrni àmàlgà îshirish mumkinligi nàzàrdà tutilàdi), màõsus (mà’lum vàqt ichidà bir turdàgi bitimlàrni àmàlgà îshirish uchun bårilàdi) hàmdà birlàmchi, ya’ni bitimgà và àniq bålgilàngàn hàràkàtni àmàlgà îshirish uchun bårilàdi.
Umumiy qîidàgà àsîsàn, tuzilgàn ishînchnîmà îddiy yozmà shàkldà bo’lishi nàzàrdà tutilàdi. Shu bilàn birgà, nîtàriàl shàklni tàlàb etàdigàn bitim tuzish uchun ishînchnîmà (màsàlàn, ko’chmàs mulkni sîtish bo’yichà bitimlàr)ni àlbàttà nîtàrius tàsdiqlàshi shàrt. Bu qîidà bîshqà shàõsgà mulkni ishînib tîpshirish uchun bårilàdigàn ishînchnîmàlàrgà hàm tågishli bo’lib, ulàr hàm FKgà binîàn nîtàriàl tàrtibdà tàsdiqlànishi kåràk.
ISTE’MOLCHILARNING ASOSIY HUQUQLARI.
O’zbåkistîn Råspublikàsi Îliy Màjlisi tîmînidàn 1996-yil 26-àpråldà qàbul qilingàn, 2005-yil 5-àpråldà àyrim o’zgàrtirish và qo’shimchàlàr kiritilgàn bu qînun, àyniqsà kåyingi yillàrdà õàlqimiz õàyotini yaõshilàshdà judà muõim àõàmiyat kàsb åtmîqdà.
Õàyotni o’zi ushbu qînunning ishlàshini tà’minlîvchi måõànizm bo’lishini tàqîzî etmîqdà. O’zbåkistîn Råspublikàsi Vàzirlàr Màhkàmàsi tîmînidàn 2002-yil 28-nîyabrdàgi “Iståmîlchilàr huquqlàrini himîya qilishdà jàmîàtchilik ishtirîkini kångàytirish tàdbirlàri to’g’risidà”gi qàrîri jàmîàt nàzîràtini kuchàytirish, àõîlining huquqiy và iståmîchilàr màdàniyatini îshirishgà dîir ishlàrini fàîllàshtirib yubîrdi. Shu qàrîr bilàn istå’mîlchilàr huquqlàrini himîya qilish bo’yichà Idîràlàràrî kångàsh tàshkil åtildi. Vàzirliklàr, dàvlàt qo’mitàlàri và idîràlàr, råspublikà istå’mîchilàr huquqlàrini himîya qilish bo’yichà jàmîàt tàshkilîtlàri vàkillàridàn ibîràt bu kångàsh màzkur qînunni àmàlgà îshirish bîràsidà o’zàrî õàmkîrlikni muvîfiqlàshtiràdi.
“Istå’mîlchilàrning huquqlàrini himîya qilish to’g’risidà”gi Qînunning 5-mîddàsigà binîàn, tîvàrni ishlàb chiqàruvchisi và sîtuvchisi o’z kîrõînàsining nîmi, jîylàshgàn mànzili, ish tàrtibi và sàvdî qîidàlàri õàqidà to’liq mà’lumît bårishi shàrt. Àyni vàqtdà ishlàb chiqàruchi istå’mîlchigà o’zi råàlizàtsiya qilàyotgàn tîvàr õàqidà o’z vàqtidà zàrur, tug’ri và tushunàrli mà’lumît bårishi shàrt.
Tîvàr õàqidàgi mà’lumîtlàrdà quyidàgilàr ko’rsàtilishi kåràk:
- tîvàr màjburiy tàlàblàrgà muvîfiq kålishi shàrt bo’lgàn nîrmàtiv õujjàtning nîmi:
- tîvàrning àsîsiy istå’mîl õususiyatlàri;
- bàõîsi và sîtib îlish shàrtlàri;
- àyrim turdàgi tîvàrlàrning ishlàb chiqàràdigàn sànàsi;
- ishlàb chiqàrishning kàfîlàt màjburiyatlàri;
- tîvàrdàn sàmàràli và õàvsiz fîydàlànish qîidàlàri và shàrtlàri;
- tîvàrning yarîqlik muddàti và ushbu muddàt o’tishi îqibàtlàri;
- ishlàb chiqàruvchining nîmi, mulkchilik shàkli, ro’yõàtgà îlish và litsånziya guvîõnîmàsining nîmåri;
- ishlàb chiqàruvchining õàmdà ulàr istå’mîlchidàn dà’vî qàbul qilishgà vàkîlàt bårgàn shuningdåk, tà’mirlàsh ishlàrini bàjàràdigàn và tåõnikàviy õizmàt ko’rsàtàdigàn kîrõînàning mànzillàri;
- tîvàrlàrni sàqlàsh, õàvsiz utilizàtsiya qilish usullàri õàmdà qîidàlàri.
Istå’mîlchining õàyoti, sîg’ligi yoki mîl-mulkigà yåtkàzilgàn zàràr, àgàr u nîrmàtiv õujjàtlàrdà nàzàrdà tutilgàn tîvàrning õizmàt (yarîqlilik) muddàti mîbàynidà, bundày muddàt bålgilànmàgàn tàqdirdà esà, tîvàr ishlàb chiqàrilgàn (ish, õizmàt qàbul qilingàn) pàytdàn e’tibîrdàn o’n yil mîbàynidà yuzàgà kålgàn bo’lsà qîplànishi lîzim.
Tayanch iboralar
FUQÀRÎ - shàõsning huquqiy àsîslàr îrqàli mà’lum dàvlàtgà mànsubligi. Shàõs fuqàrî hisîblànsà, mà’lum huquq và erkinliklàrgà egà bo’làdi hàmdà burchlàrni bàjàrishgà màjbur bo’làdi. Fuqàrîning huquqiy hîlàti tågishli màmlàkàtdà fuqàrîsiz shàõslàrning yoki õîrijiy màmlàkàtlàr fuqarîlàrining huquqiy hîlàtidàn fàrq qilàdi. Màsàlàn: siyosiy huquqlap fàqàt fuqarîlàrgà tààlluqli bo’làdi.
FUQÀRÎLIK - mà’lum shàõsning mà’lum bir dàvlàt bilàn bàrqàrîr huquqiy àlîqà o’rnàtishi. SHàõs fuqàrîlikkà egà bo’lgàch, dàvlàt uning hàmmà huquq và erkinliklàrini e’tirîf etàdi, ulàrni àmàlgà îshishini tà’minlàsh chîràlàrini ko’ràdi. Fuqàrîlàrning mànfààtini dàvlàt, fuqàrîlàr bîshqà màmlàkàtlàr hududidà turgàn vàqtdà hàm himîya qilàdi. O’z nàvbàtidà, fuqàrîlàr dàvlàt, jàmiyat îldidà bà’zi burchlàrni bàjàràdilàr. O’zbåkistîndà yagînà fuqàrîlik o’rnàtilgàn, ya’ni O’zbåkistîn fuqàrîlàri bir vàqtning o’zidà bîshqà màmlàkàtlàrning fuqàrîlàri bo’lishi mumkin emàs.
FUQÀRÎLIK HUQUQI - fuqàrîlik muîmàlàsi ishtirîkchilàrining huquqiy hîlàtini, mulk huquqi và bîshqà àshyoviy huquqlàrning, intållåktuàl fàîliyat nàtijàlàrigà bo’lgàn huquqlàrning vujudgà kålishi àsîslàrini hàmdà ulàrni àmàlgà îshirish tàrtibini bålgilàsh, shàrtnîmà màjburiyatlàri và o’zgà màjburiyatlàrni, shuningdåk bîshqà mulkiy hàmdà u bilàn bîg’liq shàõsiy nîmulkiy munîsàbàtlàrni tàrtibgà sîluvchi huquq nîrmàlàri yig’indisidàn ibîràt. Fuqàrîlik huquqi O’zbåkistîn Råspublikàsining Fuqàrîlik kîdåksigà àsîslànàdi.
YURIDIK SHÀÕS - o’z mulkigà, õo’jàlik yuritishdà yoki îpåràtiv bîshqàruvdà àlîhidà mîl-mulkkà egà bo’lgàn hàmdà o’z màjburiyatlàri yuzàsidàn ushbu mîl-mulk bilàn jàvîb båràdigàn, o’z nîmidàn mulkiy yoki shàõsiy nîmulkiy huquqlàrgà egà bo’là îlàdigàn và ulàrni àmàlgà îshirà îlàdigàn, màjburiyatlàrni bàjàrà îlàdigàn, suddà dà’vîgàr và jàvîbgàr bo’là îlàdigàn tàshkilîtdir. YUridik shàõsning turlàrigà tijîràtchi bo’lgàn và tijîràtchi bo’lmàgàn tàshkilîtlàr kiràdi.
YAGÎNÀ FUQÀRÎLIK - O’zbåkistîn Råspublikàsi fuqàrîligining àsîsiy prinsipi bo’lib, Kînstitutsiyaning 21-mîddàsigà ko’rà O’zbåkistîn Råspublikàsining butun hududidà yagînà fuqàrîlik o’rnàtilàdi. Ushbu mîddàning uchinchi qismidà Qîràkàlpîg’istîn Råspublikàsining fuqàrîsi, àyni vàqtdà, O’zbåkistîn Råspublikàsining fuqàrîsi hisîblànishi to’g’risidàgi qîidà mustàhkàmlàngàn. Bu prinsip và qîidàlàr O’zbåkistîn Råspublikàsining 1992 yil 2 iyuldàgi «O’zbåkistîn Råspublikàsi fuqàrîligi to’g’risidà»gi qînundà hàm mustàhkàmlàngàn.
Nazorat savollari
1. Fuqàrîlik huquqining predmeti nima?
2. Yuridik shaxs deb nimaga aytiladi?
3. Mahsus ishonchnoma deganda nimani tushunasiz?
4. “Iste’molchilar huquqini himoya qilish to’g’risidagi” qonun qachon qabul qilingan ?
5. Iste’molchilar huquqlarini sanab bering?
TEST
1. Shaxs qachondan boshlab to’liq muomala layoqatiga ega bo’ladi.
a) 15 yoshdan
b) 17 yoshdan
c) 16 yoshdan
d) 18 yoshdan
2. Fuqarolik huquqi qanday munosabatlarni tartibga soladi?
a) Davlat va fuqarolar o’rtasidagi ijtimoiy munosabatlarni
b) Davlat va yuridik shaxslar o’rtasidagi mulkiy va nomulkiy munosabatlarni
c) Fuqarolar, yuridik shaxslar ishtirokidagi mulkiy va shaxsiy nomulkiy hamda tovar pul munosabatlarni
d) ) Jamiyat va yuridik shaxslar ishtirokidagi mulkiy va shaxsiy nomulkiy hamda Tovar pul munosabatlarni
3. Foyda olishni maqsad qiqlib olmagan tashkilotlar bu…
a) Tijoratchi tashkilot
b) Tijoratchi bo’lmagan yuridik shaxslar
c) Ishlab chiqaruvchi firmalar
d) hayriya jamg’armalri
4. Tuzilgan sanasi ko’rsatilmagan ishonchnoma …
a) Nomuayyan muddatga amal qiladi
b) 3 yilgacha amal qiladi
c) Noqonuniy xisoblanadi
d) Umumiy ishonchnoma deb ataladi
5. O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi II-qismi qachon qabul qilingan?
a) 1998 yil 1-yanvarda
b) 1996 yil 29- avgustda
c) 1995 yil 29-dekabrda
d) 1997 yil 1-martda
Fuqarolarning fuqaroviy-
huquqiy munosabatlardagi ishtirokiga xos xususiyat nimada?
SXEMA
Huquqiy layoqati
va muomala layoqatini qonunda nazarda tutilgan hollardan tashqari hollarda
cheklashga yo`l qo`yilmaydi.
Qayta tashkil etish Yuridik shaxsning tugatilishi Tygatish 
0
Bo`lish Ixtiyoriy Qo`shib yuborish majbiriy Ajratib chiqarish O`zgartirish Qo`shib olish
IV. MÀVZU: MÅHNÀT VA OILA HUQUQI ÀSÎSLÀRI
Råjà:
1. Måhnàt huquqi tushunchàsi, prådmåti và usuli. Måhnàt huquqi mànbàlàri, tàmîyillàri và funksiyalàri.
2. Måhnàt shàrtnîmàsi, uni tuzish và båkîr qilish tàrtibi.
3. Oila huquqi tushunchàsi, prådmåti và usuli. Oila huquqi mànbàlàri, tàmîyillàri và funksiyalàri.
4. Oila a’zolarining asosiy huquqlari, burchlari va majburiyatlari.
MÅHNÀT HUQUQI TUSHUNCHÀSI
Måhnàt huquqi måhnàt shàrtnîmàsi àsîsidà vujudgà kålàdigàn hàmdà õîdimlàr và ish båruvchilàr o’rtàsidàgi munîsàbàtlàrni, shuningdåk, måhnàtdàn fîydàlànish sîhàsi bilàn chàmbàrchàs bîg’liq bîshqà munîsàbàtlàrni tàrtibgà sîlàdigàn kång qàmrîvli và muràkkàb huquq sîhàsidir.
Måhnàt munîsàbàtlàri dåb õîdim o’z måhnàt qîbiliyatigà ko’rà bàjàràdigàn, ish båruvchi esà uning måhnàtidàn fîydàlànib, ungà hàq to’làydigàn hàmdà måhnàtning hàvfsiz shàrîitlàrini tà’minlàydigàn munîsàbàtlàrgà àytilàdi.
Måhnàt munîsàbàtlàrining ishtirîkchilàri (sub’yåktlàri) o’z måhnàt huquqlàrini àmàlgà îshiruvchi õîdimlàr và ulàrni ishgà qàbul qiluvchi ish båruvchilàr (mulkchilikning bàrchà tàshkiliy huquqiy shàklidàgi yuridik shàõslàr)dir.
Hàr qàndày måhnàt insîndàn shàõsiy irîdàviy fàîliyatni tàlàb qilàdi và insîn tîmînidàn shàõsàn àmàlgà îshirilàdi, shu sàbàbdàn hàr qàndày måhnàtgà làyoqàtli shàõs bir vàqtning o’zidà huquqiy làyoqàtgà và muîmàlà làyoqàtigà egà bo’lishi mumkin.
Shu tufàyli måhnàt huquqidà fàqàt bittà tushunchà bo’lishi mumkin, ya’ni måhnàt munîsàbàtlàrining sub’yåktlàri bo’lib 16 yoshgà to’lgàn fuqàrîlàr hisîblànàdi, 15 yoshdàn yoki 14 yoshgà to’lgàn shàõslàr Îtà - înàsidàn birining yoki ulàr o’rnini bîsuvchi shàõsning yozmà rîziligi bilàn bîlàlàrning sîg’lig’i và kàmîl tîpishigà ziyon yåtkàzmàydigàn và tà’lim îlish jàràyonini izdàn chiqàrmàydigàn yångil ishlàrni o’qishdàn bo’sh vàqtlàridà bàjàrish uchun ishgà qàbul qilinishi mumkin.
O’zbåkistîn Råspublikàsining Kînstitutsiyasi và Måhnàt kîdåksigà ko’rà, måhnàt munîsàbàtlàridà shàõsni kàmsitish tà’qiqlànàdi.
Hàr qàndày õo’jàlik fàîliyatini yurituvchi, ulàrgà måhnàti uchun hàq to’lîvchi và måhnàtini muhîfàzà qiluvchi tàshkilît (yuridik shàõs) ish båruvchi hisîblànàdi. Màzkur tàshkilîtning yuridik shàõs sifàtidàgi huquqiy làyoqàti, dàvlàt uni ràsmiy ro’yõàtgà îlgàn vàqtdàn bîshlànàdi (shu vàqtdàn bîshlàb u ish båruvchi sifàtidà huquqiy làyoqàtgà egà bo’làdi).
Måhnàtgà îid huquqiy munîsàbàtlàr måhnàt huquqlàri và yuridik màjburiyatlàr màjmuidàn ibîràt bo’lib, muràkkàb và uzîq dàvîm etish õususiyatigà egà.
MÅHNÀT HUQUQINING MÀNBÀLÀRI
Måhnàt huquqining mànbàlàrini måhnàt và u bilàn båvîsità bîg’liq munîsàbàtlàrni tàrtibgà sîluvchi hilmà õil shàkldàgi nîrmàtiv huquqiy hujjàtlàr (qînunlàr, fàrmînlàr, qàrîrlàr và hîkàzî) tàshkil etàdi. Måhnàt huquqining àsîsiy mànbàlàri quyidàgilàrdàn ibîràt: — O’zbåkistîn Råspublikàsining Kînstitutsiyasi (u måhnàt huquqining bîsh mànbài bo’lib, undà, jumlàdàn 37 mîddàdà måhnàti huquqiy tàrtibgà sîlishning eng àsîsiy prinsiplàri bålgilàngàn);
— O’zbåkistîn Råspublikàsining 1996 yil 1 àpråldàn e’tibîràn kuchgà kirgàn Måhnàt kîdåksi;
— O’zbåkistîn Råspublikàsining Îliy Màjlisidà qàbul qilingàn và måhnàt huquqigà àlîqàdîr bo’lgàn qînunlàr;
— O’zbåkistîn Råspublikàsi Pråzidåntining måhnàt munîsàbàtlàrining eng muhim jihàtlàrini tàrtibgà sîlàdigàn umummàjburiy àhàmiyatgà egà bo’lgàn fàrmînlàri;
— O’zbåkistîn Råspublikàsi Vàzirlàr Màhkàmàsining måhnàt huquqining muhim màsàlàlàri bo’yichà Kînstitutsiya, qînunlàr, Pråzidånt fàrmînlàrining ijrîsini tà’minlàshgà qàràtilgàn qàrîr và fàrmîyishlàri;
— O’zbåkistîn Råspublikàsi màhàlliy hîkimiyat îrgànlàrining o’z vàkîlàtlàri dîiràsidà qàbul qilgàn måhnàtgà îid qàrîrlàri.
Bîzîr iqtisîdiyotigà o’tish dàvridà iqtisîdiyotni bîshqàrish sîhàsidà måhnàt huquqining sifàt jihàtdàn yangi mànbàlàri vujudgà kåldi, bulàrgà jàmîà shàrtnîmàlàri, jàmîà kålishuvlàri, bîshqà màhàlliy (lîkàl) nîrmàtiv hujjàtlàr kiràdi.
MÅHNÀT SHÀRTNÎMÀSI (KÎNTRÀKT)
O’zbåkistîn Råspublikàsining Kînstitutsiyasigà ko’rà, hàr kim o’z qîbiliyatigà ko’rà måhnàt qilishi uchun ish båruvchi bilàn måhnàt shàrtnîmàsini tuzgàn hîldà u yoki bu fàîliyat turini erkin tànlàsh huquqigà egà ekànligi bålgilàngàn. Måhnàt shàrtnîmàsi, Måhnàt kîdåksigà àsîsàn, õîdim bilàn ish båruvchi o’rtàsidà muàyyan mutàõàssislik, màlàkà, làvîzim bo’yichà ishni ichki måhnàt tàrtibigà bo’ysungàn hîldà tàràflàr kålishuvi, shuningdåk, måhnàt to’g’risidàgi qînunlàr và bîshqà nîrmàtiv hujjàtlàr, shu jumlàdàn jàmîà shàrtnîmàlàri và kålishuvlàri bilàn bålgilàngàn shàrtlàr àsîsidà hàq evàzigà bàjàrish hàqidàgi kålishuvidir.
Måhnàt shàrtnîmàsi (kîntràkt)ning tàràflàrini bir tîmîndàn õîdim. ikkinchi tîmîndàn esà ish båruvchi tàshkil etàdi.
Ulàrning õususiyatlàri ko’p jihàtdàn õo’jàlik fàîliyati sîhàsigà hàmdà bir qàtîr bîshqà hîlàtlàrgà bîg’liq bo’làdi. Ish båruvchi, mulkchilik shàklidàn qàti nàzàr, yuridik shàõs màqîmigà egà bo’lgàn bàrchà tàshkilîtlàr và 18 yoshgà to’lgàn àyrim shàõslàrdir.
Måhnàt shàrtnîmàsining shàrtlàri ikki õil bo’làdi: bo’lmàsligi måhnàt shàrtnîmàsining tuzilmàgàn dåb hisîblànishigà îlib kålàdigàn màjburiy (zàruriy) shàrtlàr (ish jîyi, måhnàt vàzifàsi, måhnàtgà hàq to’làsh tàrtibi và hîkàzîlàr) hàmdà bo’lishi màjburiy bo’lmàgàn fàkultàtiv (qo’shimchà) shàrtlàr (bu hàqdà tàràflàr o’zàrî kålishàdilàr) — bungà sinîv muddàti. tijîràt sirlàrini îshkîr etmàslik, ijtimîiy tà’minît bo’yichà imtiyozlàr và bîshqàlàr kiràdi.
Fàkultàtiv (qo’shimchà) shàrtlàr måhnàt shàrtnîmàsi (kîntràkt)gà kiritilgàn bo’lsà, tàràflàrning ulàrni bàjàrishi màjburiy hisîblànàdi (àgàr shàrtnîmà shàrtlàrini tàràflàrdàn biri buzsà, u muddàtidàn îldin båkîr qilinishi mumkin).
Måhnàt kîdåksigà ko’rà, måhnàt shàrtnîmàsi quyidàgi muddàtlàrgà tuzilàdi:
1) nîmuàyyan muddàtgà;
2) båsh yildàn îrtiq bo’lmàgàn muàyyan muddàtgà;
3) muàyyan ishni bàjàrish muddàtigà.
Måhnàt kîdåksining 97 mîddàsigà àsîsàn, måhnàt shàrtnîmàsi quyidàgi àsîslàrgà ko’rà båkîr qilish mumkin:
1) tàràflàrning kålshiuvidà ko’rà (ushbu àsîsgà binîàn måhnàt shàrtnîmàsining bàrchà turlàri istàlgàn vàktdà båkîr qilinish mumkin);
2) tàràflàrdàn birining tàshàbbusi bilàn;
3) muddàtning tugàshi bilàn;
4) tàràflàr iõtiyorigà bîg’liq bo’lmàgàn hîlàtlàrgà ko’rà;
5) måhnàt shàrtnîmàsidà nàzàrdà tutilgàn àsîslàrgà ko’rà;
6) yangi muddàtgà sàylànmàgànligi (tànlîv bo’yichà o’tmàgànligi) yoõud sàylànishdà (tànlîvdà) qàtnàshishni ràd etgànligi munîsàbàti bilàn.
Måhnàt kîdåksigà ko’rà, måhnàt shàrtnîmàsini båkîr qilish uchun yanà bir àsîs bo’lishi mumkin. Chunînchi, dàstlàbki sinîv nàtijàsi qîniqàrsiz bo’lsà (ishgà qàbul qilishdà dàstlàbki sinîv muddàti bålgilàngàn hîllàrdà), ish båruvchi õîdim bilàn tuzilgàn måhnàt shàrtnîmàsini õîdimlàrning kîrõînàdàgi vàkillik îrgànlàrining rîziligini îlmàsdàn và ishdàn bo’shàtish nàfàqàsini to’làmàsdàn turib hàm båkîr qilishgà hàqli bo’làdi.
ISH VÀQTI VÀ DÀM ÎLISH VÀQTI
Õîdim ish tàrtibi yoki gràfigigà yoõud måhnàt shàrtnîmàsi shàrtlàrigà muvîfiq o’z måhnàt vàzifàlàrini bàjàrishi lîzim bo’lgàn vàqt ish vàqti hisîblànàdi.
Ish vàqtining nîrmàl muddàti hàftàsigà 40 sîàtdàn îrtiq bo’lishi mumkin emàs.
Ish vàqtining qisqàrtirilgàn muddàti quyidàgilàr uchun bålgilànàdi:
— o’n sàkkiz yoshgà to’lmàgàn õîdimlàr (16 yoshdàn 18 yoshgàchà bo’lgàn õîdimlàrgà hàftàsigà 36 sîàtdàn, 14 dàn 16 yoshgàchà bo’lgàn shàõslàrgà esà hàftàsigà 24 sîàtdàn îshmàydigàn qilib bålgilànàdi).
— I và II guruh nîgirîni bo’lgàn õîdimlàr (hàftàsigà 36 sîàtdàn îshmàydigàn qilib bålgilànàdi).
— nîqulày måhnàt shàrîitlàridàgi ishlàrdà bànd bo’lgàn õîdimlàr;
— àlîhidà tusgà egà bo’lgàn ishlàrdàgi õîdimlàr.
— uch yoshgà to’lmàgàn bîlàlàri bîr hàmdà budjåt hisîbidàn mîliyaviy tà’minlànàdigàn muàssàsàlàr và tàshkilîtlàrdà ishlàyotgàn àyollàr (hàftàsigà 35 sîàtdàn îshmàydigàn qilib bålgilànàdi).
Dàm îlish vàqti õîdim måhnàt vàzifàlàrini bàjàrishdàn õîli bo’lgàn và o’z iõtiyorigà ko’rà fîydàlànishi mumkin bo’lgàn vàqtdir.
Dàm îlish vàqti quyidàgi turlàrgà bo’linàdi:
1) õîdimgà ish kuni dàvîmidà dàm îlish và îvqàtlànish uchun bårilàdigàn tànàffus (uning àniq muddàti ichki måhnàt tàrtibi qîidàlàridà, smånà gràfiklàridà yoki õîdim bilàn ish båruvchi o’rtàsidàgi kålishuvdà bålgilàb qo’yilàdi; bu tànàffus ish vàqtigà kiritilmàydi);
2) ish tugàshi bilàn kåyingi kuni (smånàdà) ish bîshlànishi o’rtàsidà kundàlik dàm îlish vàqti (uning muddàti 12 sîàtdàn kàm bo’lishi mumkin emàs);
3) dàm îlish kunlàri (båsh kunlik ish hàftàsidà õîdimlàrgà hàftàdà ikki dàm îlish kuni, îlti kunlik ish hàftàsidà esà bir dàm îlish kuni bårilàdi; umumiy dàm îlish kuni — yakshànbà);
4) bàyràm (ishlànmàydigàn) kunlàr. O’zbåkistîn Råspublikàsidà quyidàgi kunlàr bàyràm kunlàridir:
— 1 yanvàr — Yangi yil bàyràmi;
— 8 màrt — Õàlqàrî Õîtin qizlàr kuni;
— 21 màrt — Nàvro’z bàyràmi;
— 9 mày — Õîtirlàsh và qàdriyat kuni;
— 1 såntabr — Mustàqillik kuni;
— 1 îktyabr — O’qituvchilàr và muràbbiylàr kuni;
— 8 dåkàbr — Kînstitutsiya kuni;
— Ràmàzîn hàyit (Iyd àl Fitr) diniy bàyràmining birinchi kuni;
— Qurbîn hàyit (Iyd àl Àdhà) diniy bàyràmining birinchi kuni.
5) tà’tillàr. Bàrchà õîdimlàrgà dàm îlish và ish qîbiliyatini tiklàsh uchun ish jîyi và o’rtàchà ish hàqi sàqlàngàn hîldà yillik måhnàt tà’tillàri bårilàdi. Muddàti îlti kunlik ish hàftàsi hisîbidàn o’n båsh ish kunidàn kàm bo’lmàgàn muddàt bilàn yillik àsîsiy tà’til bårilàdi. 18 yoshgà to’lmàgàn shàõslàrgà hàmdà ishlàyotgàn I và II guruh nîgirînlàrigà o’ttiz kàlåndàr kundàn ibîràt yillik o’zàytirilgàn àsîsiy tà’til bårilàdi.
6) yillik qo’shimchà tà’tillàr:
— måhnàt shàrîiti nîqulày và àlîhidà tusgà egà bo’lgàn ishlàrdà bànd bo’lgàn õîdimlàrgà;
— îg’ir và nîqulày tàbiiy iqlim shàrîitlàridà ish bàjàràyotgàn õîdimlàrgà;
— måhnàt to’g’risidàgi qînunlàr và bîshqà nîrmàtiv hujjàtlàrdà, måhnàt shàrtnîmàsining shàrtlàridà nàzàrdà tutilgàn và bîshqà hîllàrdà bårilàdi.
Õîdimgà îilàviy shàrîitigà ko’rà và bîshqà Uzrli sàbàblàrgà ko’rà uning àrizàsigà binîàn ish hàqi sàqlànmàgàn hîldà tà’til bårilishi mumkin.
ÎILÀ, UNING JÀMIYAT VÀ DÀVLÀT HÀYOTIDÀGI ÀHÀMIYATI
Îilà yuridik tushunchà sifàtidà — shunchàki îdàmlàrning o’zàrî er-õîtin yoki qàrindîshlik rishtàlàri bilàn mustàõkàmlàngàn guruhi emàs, bàlki qînundà bålgilàngàn huquq và màjburiyatlàrgà egà bo’lgàn shàõslàr guruõidir. Binîbàrin, îilà à’zîlàri o’rtàsidàgi munîsàbàtlàr îilà huquqi nîrmàlàri bilàn bålgilàngàn bo’lib, ulàr îilàviy huquqiy munîsàbàtlàr dåb àtàlàdi.
Îilàviy munîsàbàtlàrni tàrtibgà sîluvchi àsîsiy qînuniy hujjàtlàr quyidàgilàrdir:
O’zbåkistîn Råspublikàsining Kînstitutsiyasi, Fuqàrîlik kîdåksi, Îilà kîdåksi và îilàviy munîsàbàtlàrni tàrtibgà sîluvchi bîshqà nîrmàtiv hujjàtlàr. O’zbåkistîn Råspublikàsining yangi Îilà kîdåksi 1998 yil 30 àpråldà qàbul qilingàn.
Îilà huquqi sîhàsidàgi õàlqàrî shàrtnîmàlàr và õàlqàrî huquq nîrmàlàri hàm îilà qînunchiligining mànbài bo’lib hisîblànàdi.
Fuqàrîlàrning O’zbåkistîn Råspublikàsining îilà qînunchiligidà nàzàrdà tutilgàn huquqlàri, erkinliklàri, mànfààtlàri và, àlbàttà, màjburiyatlàri tàrkibigà quyidàgilàr kiràdi:
— er-õîtinning (shàõsiy và mulkiy) huquqlàri và màjburiyatlàri;
— Îtà - înàning (shàõsiy và mulkiy) huquqlàri và màjburiyatlàri;
— nikîh tuzishgà tång huquqlàr;
— vîyagà yåtmàgàn bîlàlàrning (shàõsiy và mulkiy) huquq và màjburiyatlàri;
— Îtà - înàlàr và bîlàlàr, er-õîtin và sîbiq er-õîtin, qàrindîshlàr và bîshqà shàõslàrning àlimånt màjburiyatlàri
— nikîhning tugàtilish àsîslàri (ÎK 37m.);
— er-õîtinning umumiy mîl mulkkà egàlik qilish, fîydàlànish, và uni tàsàrruf etish huquqlàri;
— nikîh shàrtnîmàsini tuzishdà er-õîtinning huquqlàri và màjburiyatlàri;
— fàrzàndlikkà îlish tàrtibi;
— bîlàning huquqi và mànfààtini himîya qilish bo’yichà îtà - înàning huquq và màjburiyatlàri;
— Îtà - înàning bîlàni tàrbiyalàsh hàmdà ungà tà’lim bårishgà dîir huquq và màjburiyatlàri;
— Îtà - înàlik huquqidàn màhrum qilish àsîslàri và tàrtibi (Îk 79, 80m.);
— vàsiylik và hîmiylikkà murîjààt etish huquqi.
Yuqîridà sànàb o’tilgàn îilà huquqlàri, mànfààtlàri và màjburiyatlàri shulàr bilàn chåklànmàydi.
Îtà - înàlik huquqidàn màhrum qilish instituti îilàviy huquqiy munîsàbàtlàrdà àlîhidà o’rin tutàdi.
Shundày qilib, îilàviy huquqiy munîsàbàtlàr dågàndà, fuqàrîlàr o’rtàsidà bo’làdigàn và îilàviy huquqiy nîrmàlàr bilàn tàrtibgà sîlinàdigàn ijtimîiy munîsàbàtlàr tushunilàdi.
Hàr qàndày bîshqà munîsàbàtlàrdà bo’lgànidåk, îilàviy huquqiy munîsàbàtlàrdà quyidàgi uch elåmånt màvjud:
— sub’yåkt;
— sub’yåktiv huquq và màjburiyatlàr.
Îilàviy huquqiy munîsàbàtlàrning sub’yåkti bo’lib er-õîtin, Îtà - înà, bîlàlàr, vàsiylàr và hîmiylàr, bîshqà qàrindîsh-urug’làr hàmdà îilà qînunchiligi sîhàsidà u yoki bu munîsàbàtlàrni hàl etishdà ishtirîk etuvchi yuridik shàõslàr, fuqàrîlàr uyushmàsi, muàssàsàlàr, îrgànlàr, ijtimîiy birlàshmàlàr hisîblànàdi.
Îilà à’zîlàrigà yoki îilàning sîbiq à’zîlàrigà tågishli, qînun bilàn himîya qilinàdigàn ahloqiy và mîddiy qàdriyatlàr yuzàsidàn îilà huquqi sub’yåktlàri qàbul qilàdigàn hàràkàt và qàrîrlàr îilàviy huquqiy munîsàbàtlàrning îb’yåktlàri bo’lishi mumkin.
Bir-birlàrigà nisbàtàn yuzàgà kålgàn muàmmîlàrni hàl qilish jàràyonidà îilàviy huquqiy munîsàbàtlàrning sub’yåktlàrigà egà bo’lgàn huquq và màjburiyatlàrning yig’indisi huquqiy sub’yåktlàrdir.
NIKÎH. NIKÎH TUZISH TÀRTIBI VÀ SHÀRTLÀRI. NIKÎHNING TUGÀTILISHI
Nikîh — erkàk bilàn àyolning tång huquqli, erkin và iõtiyoriy ittifîqi bo’lib, u fuqàrîlik hîlàti dàlîlàtnîmàlàrini yozish (FHDYO) îrgànlàridà tuzilàdi và îilà tuzish màqsàdigà õizmàt qilàdi
Nikîh tuzish — shunchàki ràsmiyatchilik emàs. Dàvlàtning nikîhni qàyd etishi yuridik fàktdir. Àynàn ro’yõàtgà îlingàn (qàyd etilgàn) nikîh yuridik nikîh dåb hisîblànàdi và fàqàt uginà er-õîtinlik huquqlàri và màjburiyatlàrini yuzàgà kåltiràdi, ro’yõàtsiz (qàydsiz) nikîh hàqiqiy emàs. Diniy ràsm rusumlàrgà binîàn tuzilgàn nikîh huquqiy àõàmiyatgà egà emàs.
Nikîh tuzishni õîõlîvchilàrning yoshi qînundà chåklànmàydi. Bà’zidà vîyagà yåtmàgànlàrning õîhishi bo’lsà hàm, nikîhni tuzib bo’lmàydi. Quyidàgi hîllàrdà nikîh tuzilmàydi:
1) lîàqàl bittàsi ro’yõàtgà îlingàn bîshqà nikîhdà turgàn shàõslàr o’rtàsidà (fàqàt FHDYO îrgànlàridà ro’yõàtgà îlingàn nikîh nàzàrdà tutilàdi. Hàqiqàtdà birgà yashàsh e’tibîrgà îlinmàydi. Nikîh tuzishgà sud qàrîri bilàn àjràtilgàn và hàqiqiy emàs dåb tîpilgàn nikîhlàr to’siq bo’lîlmàydi);
2) lîàqàl bittàsi ruhiyat buzilishi (ruõiy kàsàlligi yoki àqli zàifligi) sàbàbli sud tîmînidàn muîmàlàgà làyoqàtsiz dåb tîpilgàn shàõslàr o’rtàsidà spirtli ichimliklàr yoki nàrkîtik mîddàlàr istå’mîl qilish bilàn bîg’liq hîlàtlàrdà fuqàrîning muîmàlà làyoqàti chåklànishi nikîh tuzishgà mînålik qilish uchun àsîs bo’là îlmàydi);
3) nàsl nàsàb shàjàràsi bo’yichà to’g’ri tutàshgàn qàrindîshlàr o’rtàsidà, tug’ishgàn và o’gày àkà ukàlàr bilàn îpà singillàr o’rtàsidà, shuningdåk, fàrzàndlikkà îluvchilàr bilàn fàrzàndlikkà îlingànlàr o’rtàsidà.
Nikîhni fàqàt sud hàqiqiy emàs dåb tîpishi mumkin.
Nikîhning hàqiqiy emàs dåb tîpilishi shu nikîhdà yoki uni hàqiqiy emàs dåb tîpilgàn kundàn bîshlàb 300 kun ichidà tug’ilgàn bîlàlàr huquqigà tà’sir qilmàydi. Bundày bîlàlàr hàqiqiy nikîhdà tug’ilgàn bîlàlàrdåk huquqqà egà bo’làdilàr.
Turli hàyotiy sàbàblàrgà ko’rà bà’zi nikîhlàr buzilàdi, er-õîtinlik munîsàbàtlàri to’õtàydi (sud tîmînidàn e’lîn qilingàn er-õîtindàn birining o’limi tufàyli nikîhning tugàtilishi).
Er-õîtin hàyotligidà nikîh fàqàt àjràtish yo’li bilàn buzilishi mumkin. Àjràtishni sud yoki FÕDYo îrgànlàri ràsmiy tàrtibdà àmàlgà îishràdi. Õîtinning hîmilàdîrligi vàqtidà và bîlà tug’ilgànidàn kåyin bir yil mîbàynidà er-õîtinning rîziligisiz nikîhdàn àjràtish to’g’risidà ish qo’zg’àtilishi mumkin emàs.
Er-õîtinlàr FHDYo îrgànlàridàn nikîh tugàtilishi hàqidà guvîõnîmà îlmàgunlàrichà yangi nikîh tuzishgà hàqlàri bo’lmàydi.
ÎTÀ - ÎNÀLÀR HÀMDÀ BÎLÀLÀRINING HUQUQ VÀ MÀJBURIYATLÀRI
Îtà - înà và bîlàlàrning o’zàrî munîsàbàtlàri îilàdà àlîhidà o’rin tutàdi. Bulàr shàõsiy (nîmulkiy) và mulkiy huquq và màjburiyatlàrdir.
Shàõsiy huquqlàr bîràsidà bîlà ism, îtà ismi và fàmiliya îlish huquqigà egàdir.
Bîlàgà ism — îtà - înàning kålishuvigà binîàn, îtà ismi — îtàsining ismigà ko’rà bårilàdi. Bîlàning fàmiliyasi Îtà - înàning fàmiliyasigà qàràb bålgilànàdi.
Àgàr bîlà o’zàrî nikîhdà bo’lmàgàn shàõslàrdàn tutgàn và îtàlik qînuniy tàrtibdà bålgilànmàgàn bo’lsà, îtàlik iõtiyoriy ràvishdà sud tîmînidàn bålgilànàdi (bîlàning îtà - înàsi birgàliqdà yoki fàqàt îtàsining o’zi FHDYo îrgànlàrigà àrizà bilàn murîjààt qilsà). O’zàrî nikîhdà bo’lmàgàn îtà - înàdàn tug’ilgàn bîlà îtà - înàsi qînuniy nikîhdà bo’lgàn bîlàlàrniki kàbi huquq và màjburiyatlàrgà egà. Qînun îtàlik (înàlik)ni dà’vî qilishgà hàm yo’l qo’yadi, låkin bu fàqàt sud tàrtibidà bo’lishi mumkin.
O’zàrî nikîhdà bo’lmàgàn îtà - înàdàn bîlà tug’ilgàn tàqdirdà, bîlà îtà - înàsining birgàlikdàgi yoki îtàsining shàõsiy àrizàsigà ko’rà, îtàlik sud tàrtibidà bålgilànishi mumkin.
Bîlà 18 yoshgà to’lmàgàn (vîyagà yåtmàgàn) shàõsdir. U nàfàqàt shàõsiy, bàlki mulkiy huquqqà hàm egà, ungà hàdya etilgàn yoki mårîs qilib bårilgàn, buyumlàrgà egàlik qilish huquqigà, o’z îtà - înàsidàn tà’minît îlish huquqigà egàdir, àmmî bîlà îtà - înàsining mulkigà egàlik qilish huquqigà egà emàs và o’z nàvbàtidà, îtà - înà hàm bîlàning mulkigà egàlik qilishgà hàqli emàs.
Îtà - înà và bîlàlàrning àlîhidà àlîhidà mulki bo’lishi và birgà yashàb turgàndà ulàr bir-birlàrining rîziligi bilàn bundày mulkkà egàlik qilishlàri và undàn fîydàlànishlàri mumkin.
Îtà - înà vîyagà yåtmàgàn fàrzàndlàrining qînuniy vàkili hisîblànàdi, chunki ulàr o’z huquq và màjburiyatlàrini mustàqil himîya qilà îlmàydilàr.
Îtà - înà nàfàqàt tång huquqlidir, bàlki bîlàlàrni mîddiy jihàtdàn tà’minlàsh, jismînàn, ruhàn và ahloqàn sîg’lîm qilib tàrbiyalàsh, ulàrni mustàqil hàyotgà tàyyorlàsh bîràsidà bir õil màjburiyatgà hàm egàdirlàr. Îtà - înàning huquqi bîlàning mànfààtigà õizmàt qilishi kåràk. Bîlà o’z huquq và qînuniy mànfààtlàrini himîya qilish huquqigà egà.
Tayanch so`zlar:
NIKÎH - ikki jinsdàgi shàõslàrning îilàviy munîsàbàtlàrdà birgàlikdà ishtirîk etish uchun o’zàrî àõdlàshuvidir. Nikîh fuqàrîlik hîlàti dàlîlàtnîmàlàrni yozish îrgànidà tuzilàdi. Nikîh FÕDYO îrgànigà àrizà bårilgàndàn so’ng bir îy muddàt o’tgàch tuzilishi kåràk. Nikîh ikki jinsdàgi shàõslàrning o’zàrî rîziligi bilàn tuzilàdi.Nikîh yoshi erkàklàr uchun 18 yosh, àyollàr uchun 17 yosh dåb bålgilàngàn. O’zbåkistîn Råspublikàsidà fuqàrîlàr fàqàt bittà nikîhdà turishi mumkin.
MÅHNÀT HUQUQI - ikki mà’nîdà ishlàtilàdi. Birinchisi, mà’lum munîsàbàtlàrni (måhnàt munîsàbàtlàrini) tàrtibgà sîluvchi huquqiy nîrmàlàr yig’indisi bo’lib, bundà u huquqning àlîhidà bir tàrmîg’i hisîblànàdi. Ikkinchi mà’nîsi måhnàt huquqi dågàndà shàõsning måhnàt qilish huquqini bildiràdi. O’zbåkistîn Kînstitutsiyasining 37-mîddàsidà måhnàt qilish huquqi shàõsning àsîsiy huquqlàri sifàtidà bålgilàngàn. Ungà àsîsàn, hàr bir shàõs måhnàt qilish, erkin kàsb tànlàsh huquqigà egà. Dàvlàt måhnàt huquqini kàfîlàtlàb, hàr bir shàõsgà yaõshi, àdîlàtli måhnàt shàrîitlàrini yaràtib bårish, ishsizlikdàn himîya qilish màjburiyatini îlàdi. Måhnàtgà yaràshà hàq to’làsh qînun bilàn bålgilànàdi. Qînundà nàzàrdà tutilgàn õîllàrdàn tàshkàri håch kim màjburiy måhnàtgà jàlb qilinishi mumkin emàs. Vîyagà åtmàgànlàrning måhnàt huquqi àlîhidà himîya qilinàdi. Ulàr uchun kàm ish kuni và sîàti o’rnàtilàdi, îg’ir và zàràrli ishlàrgà jàlb qilish tà’qiqlànàdi.
DÀM ÎLISH HUQUQI - Kînstitutsiyadà bålgilàngàn bo’lib (38-mîddà), u kishilàrning måhnàt qîbiliyatini tiklàsh uchun zàrur shàrîitdir. Bu hukuq nàtijàsidà kishilàr ish kuni tygagandan kåyingi ish kunigàchà, hàftàlik bàyràm kunlàri, måhnàt tà’tillàri vàqtidà dàm îlàdilàr. Bu dàvrlàrdà õîdimlàr,måhnàt qilishgà jàlb etilmàydilàr. Hàq to’lànàdigàn måhnàt tà’tillàrining muddàtlàri måhnàt qînunlàri bilàn bålgilàb qo’yilàdi. Dàm îlish vàqtini hàr bir kishi õîhlàgànchà o’tkàzàdi.
IJTIMÎIY TÀ’MINÎT HUQUQI - ijtimîiy- iqtisîdiy huquqlàrdàn biri. Hàr kim kåksàlikdà, måhnàt làyoqàtini yo’qîtgàndà, bîquvchisidàn àjràb qîlgàndà ijtimîiy tà’minît îlish huquqigà egà. Ijtimîiy tà’minît turlàri, miqdîri, uni îlish shàrtlàri và tàrtibi qînun bilàn bålgilànàdi. (Kînstitutsiyaning 39 mîddàsi). Bundàn tàshqàri, dàvlàt kàm tà’minlàngàn îilà và kishilàrni, nàfàqàõo’r, nîgirînlàrni turli vîsitàlàr bilàn ijtimîiy tà’minlàsh chîràsini ko’rib bîrmîqdà.
VÎYAGÀ ÅTMÀGÀNLÀR - shàõs 18 yoshgàchà bà’zi sîhàlàrdà mustàqil ishtirîk età îlmàydi. Ulàr uchun bà’zi ishlàrni ulàrning îtà-înàlàri, vàkillàri àmàlgà îshiràdi. Vîyagà åtmàgànlàrning hàq, huquqlàri dàvlàt tîmînidàn àlîhidà muhîfàzà qilinàdi. (Kînstitutsiyaning 45-mîddàsi). Îtà-înàlàr o’z fàrzàndlàrini vîyagà åtgunlàrigà qàdàr bîqish và tàrbiyalàshgà màjburdirlàr. (Kînstitutsiyaning 64-mîddàsi).
Nazorat savollari:
1. Mehnat huquqi nimani tartibga soladi?
2 . Mehnat sharnomasining qanday shartlari mavjud?
3. Ish beruvchining majburiyatlari nimalardan iborat?
4. Nikohdan ajralish qanday amalga oshiriladi?
5. Kimlar aliment talab qilish huquqiga ega?
Test
1.Mehnat munosabatlarining sub’ekti kimlar hisoblanadi?
a) 16 yoshga to’lgan shaxs
b) 15 yoshga to’lgan shaxs
c) 14 yoshga to’lgan shaxs
d) 18 yoshga to’lgan shaxs
2. Mehnat shartnomas qanday muddatga tuziladi?
a) muayyan muddatga
b) nomuayyan muddatga
c) muayyan ishni bajarish muddatiga
d) barcha javoblar to’g’ri
3. Mehnatga haq to’lach qanday amalga oshiriladi?
a) eng kam haqqidan kam bo’lmasligi kerak
b) Ish beruvchi va hodimning kelishuviga bo’g’liq
c) eng kam ish haqqining 50 barobaridan oshib ketmasligi kerak
d) ish vaqtiga qarab belgilanadi
4. Erkak va ayolning haqiqatda birga yashashi…
a) fuqarolik nikohi deyiladi
b) qonuniy nikoh deyiladi
c) noqonuniy nikoh deyiladi
d) barcha javoblar to’g’ri
5. Nikoh shartnomasi qachondan kuchga kiradi?
a) Nikoh shartnomasi tuzilgan kundan boshlab
b) Erkak va ayol nikohdan o’tgan kundan
c) Er va xotin xaqiqatdan birga yashsagan kundan boshlab
d) Notarial tasdiqdan o’tgandan so’ng
Oila huquqining asosiy
prinsiplari Oilaning voyaga etmagan va
mehnatga layoqatsiz a`zolari huquq va manfaatlarning birinchi galda himoya
qilinishini ta`minlash Oilada er-
xotinning teng huquqliligi Farzandlarni
oilada tarbiyalashning ustunligi
Sxema
|
||||
|
||||
|
||||
|
||||
 |
|||
 |
|||
Quyidagi hollarda nikoh tuzishga yo`l qo`yilmaydi:
·
Konstitutsiya ·
Mehnat kodeksi ·
Boshqa Qonun osti hujjatlari Mehnat
munosabatlari qaysi normativ hujjatlar bilan tartibga solinadi?
V. MAVZU: EKÎLÎGIYA VA JINOYAT HUQUQI ÀSÎSLÀRI
Råjà:
1. Ekîlîgiya huquqi tushunchàsi, uning prådmåti, tàmîyillàri và îb’yåktlàri.
2. Ekîlîgik tizim và ekîlîgik jàvîbgàrlik tushunchàsi. Àtrîf muhitni õàlqàrî huquqiy muõîfàzà qilish.
3. Jinoyat huquqi tushunchàsi, uning prådmåti, tàmîyillàri.
4. Jinoyat tushunchasi, uning belgilari va tarkibiy elementlari
EKÎLÎGIYA HUQUQI ÀSÎSLÀRI
«Ekîlîgiya» so’zi (gråkchà «îsîs» — uy, turàr jîy hàmdà «1îgîs» — tà’limît) insîn yashàydigàn uy, jîy to’g’risidàgi tà’limîtni bildiràdi. «Ekîlîgiya» so’zini birinchi bo’lib nåmis îlimi Ernåst Gåkkål’ 1866 yildà ilmiy muîmàlàgà kiritgàn và ushbu tårmin uzîq vàqt tîr dîiràdà, ya’ni biîlîgiya fànidà qo’llànib kålgàn, XX àsrning ikkinchi yarmidàgànà bîshqà màmlàkàtlàrdà hàm îmmàlàshgàn. Umumiy ekîlîgiya tàrkibidà uning eng muhim qismi bo’lmish jàmiyatning uni o’ràb turgàn tàbiiy muhit bilàn o’zàrî tà’siri hàqidàgi tà’limît — ijtimîiy ekîlîgiya àjràlib chiqqàn.
Ijtimîiy ekîlîgiyaning tàrkibiy qismini jàmiyat và tàbiàtning o’zàrî tà’siri sîhàsidàgi ijtimîiy munîsàbàtlàrni tàrtibgà sîluvchi nîrmàlàr màjmui bo’lgàn huquqiy ekîlîgiya tàshkil etàdi.
Ekîlîgik munîsàbàtlàrni tàrtibgà sîluvchi huquqiy nîrmàlàrni o’z ichigà îlgàn nîrmàtiv huquqiy hujjàtlàr ekîlîgik huquq mànbàlàri sifàtidà tàn îlinàdi. Ekîlîgiya huquqi mànbàlàrigà qînunlàr, fàrmînlàr, qàrîrlàr và fàrmîyishlàr, vàzirlik và idîràlàrning nîrmàtiv hujjàtlàri kiràdi.
«Àtrîf tàbiiy muhit» tushunchàsi «tàbiàt» và «insînni o’ràb turgàn muhit» tushunchàlàridàn tàshkil tîpgàn. Àmàldàgi (milliy và õàlqàrî) qînunlàrdà «tàbiiy muhit» mîddiy dunyo tàdrijiy rivîjlànishining îqibàti và tàbiiy ekîlîgik tàzimlàrdàn tàshkil tîpgàn îb’åkgiv vîqålik sifàtidà tushunilàdi. Tîr mà’nîdà bu — insîn yashàydigàn, kàm tågilgàn và insînning õo’jàlik fàîliyati bilàn àmàldà o’zgàrmàgàn tàbiiy yashàsh muhiti. Insînni o’ràb turgàn muhit dågàndà, tàbiiy muhitning insîn fàîliyati jàràyonidà o’zgàrtirilgàn qismi tushunilàdi.
Ijtimîiy munîsàbàtlàrni ekîlîgik huquqiy tàrtibgà sîlishning õususiyatlàri hàr birigà àyrim umumiy bålgilàr õîs bo’lgàn màõsus ekîlîgik tizimlàrning màvjudligi bilàn bîg’liq. Ekîsiståmàning tàrkibiy qismlàrini tàbiiy ràvishdà kålib chiqqàn îbåktlàr tàshkil etàdi.
Hàr qàndày ekîsiståmàgà yopiqlik, ya’ni mustàqil, o’zgà tà’sir yordàmisiz àmàl qilish õîs (màsàlàn, yaylîvlàrdà, bàhîr và yozdà o’tlàr o’z-o’zidàn o’sib chiqàdi, hàydàlàdigàn yårlàrni esà insîn àràlàshuvi, ya’ni ekish, yår hàydàsh, pàrvàrishlàsh, bågînà o’tlàrgà qàrshi kuràsh bo’lmàsà, bågînà o’t bîsib kåtàdi).
Bàrchà ekîsiståmàlàr bir-biri bilàn bîg’liq. Ushbu o’zàrî àlîqàdîrlikni unutish sàlbiy îqibàtlàrgà îlib kålàdi. Màsàlàn, bågînà o’tlàrgà qàrshi kimyoviy vîsitàlàr bilàn kuràsh — tuprîkdàgi và bîshqà fàunàning hàlîkàtigà, o’rmîndàgi dàràõtlàrni kåsib tàshlàsh — dàryo và ko’llàr sàthining kàmàyishigà îlib kålàdi.
Õàr bir ekîsiståmà biîmàhsuldîrligi bilàn àjràlib turàdi: tuprîq — màhsuldîrligi bilàn; fàunà — màvjudîtlàrning ko’pàyishi bilàn; dàràõtlàr — måvàlàri, urug’làri bilàn và h.k.
Ekîlîgiya sîhàsidàgi jàvîbgàrlik dàvlàt, jàmiyat và insînning jàmiyat îldidàgi, hîzir yashàyotgàn và kålgusi àvlîd îldidàgi, muàyyan insîn và tàbiàtdàn fîydàlànuvchi shàõs îldidàgi jàvîbgàrligidir. Ekîlîgik huquqiy jàvîbgàrlik esà — umumhuquqiy jàvîbgàrlikning turlàridàn biri. U sîdir etilgàn ekîlîgik huquqbuzàr lik uchun huquqning bo’zilgàn nîrmàsidà bålgilàngàn sànksyagà muvîfiq nîõush îqibàtlàrgà duchîr bo’lish màjburiyatini bildiràdi.
Ekîlîgik jàvîbgàrlik tàbiiy muhitgà zàràr yåtkàzishning îldini îlish và zàràr åtkàzilgàn tàqdirdà uni qîplàsh bîràsidàgi munîsàbàtlàrni ifîdàlîvchi nîrmàlàrdàn ibîràt iqtisîdiy huquqiy kîmplåksdir.
Ekîlîgik jàvîbgàrlik uchtà funksiyani bàjàràdi: 1) ràg’bàtlàntirish, 2) qîplàsh, 3) pråvåntiv (îldini îlish).
Ràg’bàtlàntirish funksiyasi ekîlîgik muhîfàzà qilishgà màjbur etuvchi iqtisîdiy và huquqiy ràg’bàtlàr màvjudligidà nàmîån bo’làdi; qîplàsh funksiyasi tàbiiy muhitgà åtkàzilgàn yo’qîtishlàrni nàturà yoki pul shàklidà qîplàshgà qàràtilgàn; pråvåntiv funksiyasi esà jàzî chîràlàrini qo’llàsh và zàràrni undirish îrqàli ekîlîgik munîsàbàt ishtirîkchilàrining õulq-àtvîrigà màjburàn tà’sir ko’rsàtàdi.
ÀTRÎF MUHITNI ÕÀLQÀRÎ HUQUQIY MUHÎFÀZÀ QILISH
Årning tàbiàti yagînà, uning qînunlàri esà umumiydir. Tàbiàt dàvlàt và mà’muriy chågàràlàrni bilmàydi. Îlàmshumul iqgisîdiy vàzifàlàrni bàjàrish uchun butun dunyo jàmîàtchiligining kuchini birlàshtirishdàn ibîràt îb’yåktiv zàruràtni ànglàsh butun sàyyoràmiz miqyosidà ekîlîgik inqirîz õàvfi kuchàyib bîrgàn sàri àstà såkin yuzàgà kåldi.
Àtrîf muhitni õàlqàrî huquqiy muhîfàzà qilish — dàvlàtlàràrî hàmkîrlikning funksiyalàridàn biri. Màvjud õàlqàrî ekîlîgik qînunchi-lik àsîsidà yangi huquqiy tuzilmà — õàlqàrî ekîlîgiya huquqi shàkllàndi. Bu umum e’tirîf etgàn prinsiplàr và õàlqàrî huquq nîrmàlàri àsîsidà õàlqàrî ekîlîgik råsurslàrdàn îqilînà fîydàlànish, ulàrni sàqlàb qîlish hàmdà insînning qulày àtrîf tàbiiy muhitgà egà bo’lish huquqini himîya ko’shish bîràsidàgi dàvlàtlàràrî ijtimîiy munîsàbàtlàrni tàrtibgà sîluvchi huquq nîrmàlàrining màjmuidir.
Àtrîf muhitni muhîfàzà qilishning õàlqàrî huquqiy prinsiplàri õàlqàrî jàmîàtchilik à’zîlàri bo’lgàn dàvlàtlàr và õàlqàrî tàshkilîtlàrning birgàlikdàgi hàràkàtlàri nàtijàsidà ishlàb chiqilgàn. Ulàr BMT Bîsh Àssàmblåyasining àlîhidà qàrîrlàridà, Àtrîf muhit bo’yichà BMT Stîkgîlm kînfåråntsiyasining, Åvrîpàdà Õàvfsizlik bo’yichà kångàshning Yakuniy hujjàtlàridà (Õålsinki, 1975 y.), Butun jàhîn tàbiàt õàrtiyasining qàrîrlàridà, BMT Àtrîf muhit và tàràqqiyot bo’yichà õàlqàrî kînfåråntsiyasining qàrîrlàridà (Riî då Jànåyrî, 1992 y.) và bîshqà huj- jàtlàrdà bàyon etilgàn. Ushbu prinsiplàr umumlàshtirilgàn õîldà quyidàgichà ifîdàlànàdi:
1) insîn ekîlîgik huquqlàrining ustunligi;
2) dàvlàtning o’z hududidàgi tàbiiy råsurslàrgà nisbàtàn suvårånitåti;
3) bir dàvlàt ekîlîgik fàrîvînligigà bîshqàsining ekîlîgik zàràri hisîbidàn erishishgà yo’l qo’yib bo’lmàslik;
4) bàrchà dàràjàlàrdà ekîlîgik nàzîràtni àmàlgà îshirish;
5) õàlqàrî ekîlîgik àõbîrît bilàn erkin àlmàshish;
6) dàvlàtlàrning fàvqulîddà hîlàtlàrdà bir-birlàrigà yordàm bårishi;
7) ekîlîgnk huquqiy nizîlàrni tinch yo’llàr bilàn hàl etish.
Dàvlàtlàr àtrîf tàbiiy muhitni iflîslàntirishdàn ko’rilgàn zàràrni qîplàsh hàmdà ekîlîgik zàràrning sàlbiy îqibàtlàri uchun õàlqàrî jàvîbgàrlik chîràlàrini ishlàb chiqish màqsàdidà hàmkîrlikni rivîjlàntirish màjburiyatini îlàdilàr.
JINÎYAT HUQUQI ÀSÎSLÀRI
Jinîyat huquqi — qilmishning ijtimîiy õàvfli và jinîyat ekànligini àniqlîvchi, uni sîdir etgànlik uchun jàzî turi và miqdîrini bålgilîvchi huquqiy nîrmàlàr màjmuidàn ibîràt mustàqil huquq tàrmîg’i.
Jinîyat huquqining vàzifàlàri shàõs, uning huquq và erkinliklàri, jàmiyat và dàvlàt mànfààtlàri, mulk, tàbiiy muhit, tinchlik và insîniyat õàvfsizligini jinîiy tàjîvuzlàrdàn muhîfàzà qilishdàn; jinîyatlàrning îldini îlishdàn; fuqàrîlàrni Råspublikà Kînstitutsiyasi và qînunlàrigà riîya etish ruhidà tàrbiyalàshdàn ibîràt.
Jinîyat huquqshshng yagînà mànbàini O’zbåkistîn Råspublikàsishshg 1994 yil 22 såntabrdà qàbul qilingàn và 1995 yil 1 àpråldà àmàlgà kiritilgàn Jinîyat kîdåksi tàshkil qilàdi.
Jinîyat sîdir etishi jinîyat kîdåksidà jàzî qo’llàsh tàhdidi bilàn tà’qiqlàngàn àybli ijtimîiy õàvfli qilmish (hàràkàt yoki hàràkàtsizlik). Jinîyat qînunidà jinîyatlàrning to’rttà bålgisi àjràtilgàn:
1) ijtimîiy õàvf;
2) g’àyriqînuniylik;
3) àyblilik;
4) jàzîgà lîyiqlilik.
Jinîyatlàr o’z õususiyati và ijtimîiy õàvflilik dàràjàsigà ko’rà to’rttàgà bo’linàdi:
1) ijtimîiy õàvfi kàttà bo’lmàgàn jinîyatlàr;
2) unchà îg’ir bo’lmàgàn jinîyatlàr;
3) îg’ir jinîyatlàr;
4) o’tà îg’ir jinîyatlàr.
Jinîyat sîdir etgungà qàdàr 16 yoshgà to’lgàn shàõs jinîiy jàvîbgàrlikkà tîrtilàdi. 13 yoshdàn bîshlàb àybni îgàrlàntiruvchi hîlàtlàrdà qàsddàn îdàm o’ldirgànlik uchun, shuningdåk, 14 yoshdàn bîshlàb JK 17 mîddàsining 3 qismidà nàzàrdà tutilgàn àyrim jinîyatlàr uchun jinîiy jàvîbgàrlikkà tîrtish bålgilàngàn bo’lib, bulàr umumiy qîidàdàn istisnî hisîblànàdi. Ulàrgà quyidàgilàr kiràdi: qàsddàn îdàm o’ldirish (JK 97 mîddàsining 1 qismi); kuchli ruhiy hàyajînlànish hîlidà qàsddàn îdàm o’ldirish (JK 98 mîddàsi); qàsddàn bàdàngà îg’ir shikàst yåtkàzish (JK 104 mîddàsi); qàsddàn bàdàngà o’rtàchà îg’ir shikàst yåtkàzish (JK 105 mîddàsi); kuchli ruhiy hàyajînlànish hîlàtidà qàsddàn bàdàngà îg’ir yoki o’rtàchà îg’ir shikàst yåtkàzish (JK 106 mîddàsi) và bà’zi bir bîshqà jinîyatlàr kiràdi.
JINÎYATNING TÀRKIBI
Jinîyatning tàrkibi — jinîyat qînuni bilàn bålgilàngàn hàmdà muàyyan ijtimîiy õàvfli qilmishni jinîyat sifàtidà ifîdàlàydigàn îb’åkgiv và sub’yåktiv bålgilàr yig’indisi. «Jinîyat tàrkibi» tushunchàsini jinîyat huquqidà jinîyat tàrkibining elåmåntlàri dåb nîmlànàdigàn to’rt guruh àlîmàtlàr yig’indisi tàshkil qilàdi. Bulàr jinîyat îb’yåkti, jinîyatning îb’yåktiv tîmîni, jinîyat sub’yåkti và jinîyatning sub’åkgiv tîmînidir.
Jinîyat îbåkti jinîyat qînuni bilàn qo’riqlànàdigàn và jinîyat sîdir etish nàtijàsidà zàràr åtkàzilàdigàn yoki yåtkàzish õàvfi îstigà qo’yilàdigàn ijtimîiy munîsàbàtlàrdir.
Jinîyatning îb’yåktiv tîmînigà qilmish (hàràkàt yoki hàràkàtsizlik)ning õususiyatlàri và jinîyat sîdir etish nàtijàsidà kålib chiqqàn îqibàt và qilmish bilàn jinîiy îqibàt o’rtàsidàgi sàbàbli bîg’lànish, shuningdåk, jinîyat sîdir etilgàn jîy, vàqt, uni sîdir etish usuli, vîsitàlàri và bîshqàlàr kiràdi.
Jinîyat sub’yåkti fàqàt qînundà bålgilàngàn yoshgà åtgàn, àqli ràsî, ya’ni o’z hàràkàtlàri uchun jàvîb bårà îlàdigàn và ulàrni bîshqàrà îlàdigàn jismîniy shàõs (insîn) bo’liigà mumkin.
Jinîyatning sub’yåktiv tîmîni shàõsning o’zi sîdir etgàn ijtimîiy õàvfli qilmish và jinîiy îqibàtgà ruõiy munîsàbàti àqli, irîdàsi và mîtivlàrining o’zviy birligidàn ibîràtdir. Sub’åkgiv tîmîn bålgilàrigà àyb, mîtiv, màqsàd và õissiy hîlàt kiràdi.
Tayanch so`zlar:
ÎDIL SUDLÎV - dàvlàt fàîliyati shàkllàridàn hisîblànàdi. Uning màzmuni turli sudlàr tîmînidàn o’z vàkîlàtigà tààlluqli ishlàrni ko’rib chiqish và hàl qilishdir. Suddà ko’rilàdigàn ishlàr jinîiy, mà’muriy, fuqàrîlik ishlàri bo’lishi mumkin.Sudlîv, uni àmàlgà îshiruvchi îrgànlàr tizimi prinsiplàri, sud yurgizish tàrtibi qînunlàrdà bålgilàb qo’yilàdi. Sudlîv fàqàt qînundà bålgilàngàn sud îrgànlàri tîmînidàn àmàlgà îshirilishi, ishlàr îshkîrà ko’rilishi, qînuniylik và qînun îldidà bàrchàning tångligi, sudning mustàqilligi, suddà àyblànuvchilàr himîya bilàn tà’minlànishi sudlîvning kînstitutsiyaviy prinsiplàri hisîblànàdi.
ÀMNISTIYA - muhim sànàlàr, bàyràmlàr munîsàbàti bilàn jinîyat sîdir etgànlàr hàmdà jinîyati uchun jàzîni o’tàyotgànlàrni umumiy àvf etish (kåchirish). Àmnistiya (umumiy àvf) hàqidà O’zbåkistîn Råspublikàsi Pråzidånti Fàrmîn chiqàràdi. (Kînstitutsiyaning 93-mîddà, 20-bàndi). Màmlàkàtimizdà Mustàqillik kuni, Õîtirà kuni munîsàbàti bilàn àmnistiya e’lîn qilinàdi. Bu - àdàshib jinîyat sîdir etgànlàrning dàvlàtgà, jàmiyatgà ishînchini kuchàytiruvchi vîsità. Àmnistiya qîidà tàriqàsidà, birinchi màrtà, unchà îg’ir bo’lmàgàn jinîyat sîdir etgànlàrgà, àyollàrgà, nîgirînlàrgà, kåksàlàrgà, vîyagà åtmàgànlàrgà qo’llànilàdi. Àmnistiya jàzîdàn îzîd qilish yoki jàzîni kàmàytirishni ko’zdà tutàdi. Og’ir jinîyat sîdir etgànlàrgà, O’tà õàvfli shàõslàrgà àmnistiya qo’llànilmàydi. Hàr bir àniq hîlàtdà jàzî o’tàyotgànlàr àmnistiya îrqàli jàzîdàn îzîd etilishi, kimlàrning jàzî muddàti qànchà qisqàrtirilishi, kimlàrgà àmnistiya tàqdim qilinmàsligi Pråzidånt fàrmînidà àniq ko’psàtilàdi.
ÀVF ETISH - shàõsning sîdir etgàn jinîyati uchun tàyinlàngàn yoki tàyinlànàdigàn jàzîni o’tàshdàn îzîd etish, ya’ni kåchirish. Bundà hàr bir kishining shàõsi, àvvàlgi õizmàtlàri, o’zini tutishi, yaõshi yo’lgà kirgànligi, jinîyatning õàràktåri (îg’ir-ångilligi), åtkàzilgàn zàràr hàmdà kåchirim so’ràsh hàqidàgi iltimîslàri e’tibîrgà îlinàdi. Àvf îrqàli shàõs jàzîning hàmmàsini o’tàshdàn yoki o’tàlmàgàn qismini o’tàshdàn îzîd qilinishi mumkin. Àvf e’lîn qilish huquqi O’zbåkistîn Råspublikàsi Pråzidåntigà tågishlidir. (Kînstitutsiyaning 93-mîddà, 20-bàndi)
Test
1. Ekologik javobgarlik qanday funksiyalarni bajaradi?
a) Ichki va tashqi funksiyalarni
b) Rag’batlantirish, qoplash, oldini olish funksiyalarni
c) Qoplash, oldini olish funksiyalarni
d) Iqtisodiy hamda huquqiy funksiyalarni
2. Ekologiya so’zini qachon kim birinchi marta ishlatgan?
a) 1856 yilda Karl Marks
b) 1860 yilda Fridrix Engel’s
c) 1866 yilda Ernest Gekkel
d) 1876 yilda Vladimir Il’ich lenin
3. Kuchli ruhiy hyajonlanish holatida qasddan badanga og’ir yoki o’rtacha o’g’ir shikast yetkazganlik uchun necha yoshda jinoiy javobgarlikka tortiladi
A) 13 yoshdan
b) 14 yoshdan
c) 15 yoshdan
d) 16 yoshdan
4. Jinoyatning ob’ektiv tomoni bu…
a) jinoyat qonuni bilan qo’riqlanadigan va jinoyat sodir etish natijasida zarar óåtkaziladigan yoki yetkazish xavfi ostiga qo’yiladigan ijtimoiy munosabatlardir
b) qilmishning xususiyatlari va jinoyat sodir etish natijasida kelib chiqan oqibat va qilmish bilan jinoiy oqibqat o’rtasidagi sababiy bog’lanish , shuningdek jinoyat sodir etilgan joy, vaqt, uni sodir etish usuli, vositalari kiradi
c) faqat qonunda belgilanga yoshga yetgan, aqli raso, ya’ni o’z harakatlari uchun javob bera oladigan va ularni boshqara oladgan jismoniy shaxs
d) shaxsning o’zi sodir etgan ijtimoiy havfli qilmish va jinoiy oqibatga ruhiy munosabati aqli, irodasi.
5. Jinoiy javobgarlikda qo’shimcha jazo turlarini ko’rsating?
a) Jarima, muayyan huquqdan mahrum qilish
b) Ahloq tuzatish ishlai hamda intizomiy qismga jo’natish
c) Harbiy yoki maxsus unvondan mahrum qilish va muayyan huquqdan mahrum qilish
d) Qamoq va intizomiy qismga jo’natish
Nazorat savollari:
1. Atrof muhitni muhofaza qilishning xalqaro huquqiy tamoyillarini aytib bering?
2. Jinoyat huquqining vazifasi nimalardan iborat?
3. 18 yoshga to’lmagan shaxslarga nisbatan qanday jazo turlari qo’llaniladi?
4. Jinoyat huquqining tamoyillariga nimalar kiradi?
5. Qilmishning jinoiyligini istisno qiladigan holatlar qanday?
Sxema
 |
 |
|||
 |
|||
YUNESKO – Birlashgan Millatlarning ta`lim, ilm- fan va madaniyat bo`yicha tashkiloti.
TMXU(MSOP) – Tabiat va tabiiy resurslarni muxofazalash bo`yicha xalqaro uyushma.
BSG(VOZ)- Butunjaxon sog`liqni saqlash tashkiloti.
AEXA (MAGATE) – Atom energiyasi bo`yicha xalqaro agentlik.
BMQOT (FAO) – Birlashgan Millatlarning qishloq xo`jalik va oziq ovqat tashkiloti.
XDT (IMO) – Xalqaro dengiz tashkiloti.
XMT(BMO) – Xalqaro meteorologik tashkilkot.
I. MAVZU: O’ZBÅKISTON RÅSPUBLIKASI KONSTITUTSIYASINI O’RGANISH O’QUV KURSINING MAQSAD VA VAZIFALARI. O’ZBÅKISTÎN RÅSPUBLIKÀSI KÎNSTITUTSIYASINING ÀSÎSIY TÀMÎYILLÀRI.
Råja:
1. O’zbåkistonRåspublikasi Konstitutsiyasini o’rganish kursining predmeti, maqsadlari va vazifalari.
2. Konstitutsiya tushunchasi, mohiyati va bålgilari.
3. O’zbåkistîn Råspublikàsi Kînstitutsiyasining àsîsiy tàmîyillàri.
Konstitutsiyaviy huquqning prådmåti ijtimoiy munosabatlarning ikki asosiy sohasini qamrab oladi:
Birinchidan, inson va fuqarolarning huquqlari va erkinliklari muhofazasi (inson va davlat o’rtasidagi munosabatlar);
Ikkinchidan, davlat tuzumi va davlat hokimiyatining tashkil etilishi (hokimiyat sub’yåktlari o’rtasidagi munosabatlar);
O’zbåkiston Råspublikasi Konstitutsiyasini o’rganish kursining vazifasi
O’zbåkiston Råspublikasi Konstitutsiyasini o’rganish kursini o’qitishdan maqsad talabalarda O’zbåkiston Råspublikasi Konstitutsiyasining asosiy qonun sifatida jamiyat va davlat hayotida tutgan o’rni, fuqarolarning tutgan o’rni, fuqarolarning huquq va erkinliklari, burchlarini, konstitutsiya qonunlari va huquq manba’larining xususiyati to’g’risidagi tasavvurlarini shakllantirishdan iborat.
O’zbåkiston Råspublikasi Konstitututsiyasini o’rganish kursining asosiy vazifalari: talabalarga O’zbåkiston Råspublikasi Konstitutsiyasining mazmun-mohiyati, fuqarolarning huquqiy ongini yuksaltirish, davlat mustaqilligining huquqiy asoslari, fuqarolik jamiyatini shakllantirish masalalari, davlat hokimiyatining tashkil etilishi tamoyillari, oliy va mahalliy davlat organlari faoliyati va ularning tizimi, dåmokratik institutlardan biri hisoblangan saylov tizimi va uning mazmuni, davlat hokimiyati va sud-huquq tizimidagi o’zgarishlarni yaqindan tanishtirishdan iborat.
Ma’lumki o’tgan davr mobaynida, xususan, 2002-2005 yillar orasida juda ko’p islohatlar amalga oshirildi, hamda bir qancha yangi qonunlar qabul qilindi. SHundan kålib chiqqan holda aytish lozimki, ushbu qo’llanmada quyidagi yangi huquqiy islohatlar, o’zgarishlar o’z aksini topdi:
- O’zbåkiston tarixida birinchi marta davlat hokimiyati tizimida ikki palatali parlamånt tizimi qaror topdi, hamda pråzidåntning ayrim vakolatlari parlamåntga o’tdi;
- pråzidåntning vakolat muddati o’zaytirildi;
- ijro hokimiyati tartibi tashkil etilib, uning vazifalari aniq yo’naltirildi;
- davlat hokimiyatining shakllanishida, muhim instituti hisoblangan saylov tizimida, ayrim o’zgarishlar ro’y bårdi;
- sud-huquq tizimi tubdan libårallashtirildi.
O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidåntining 2001 yil 4-yanvardagi “O’zbåkiston Råspublikasi Konstitutsiyasini o’rganishni tashkil etish to’g’risida”gi farmoyishi asosida mamlakatimiz ta’lim tizimining barcha bosqichlarida “O’zbåkiston Råspublikasi Konstitutsiyasini o’rganish” o’quv kursi O’zbåkiston konstitutsiyaviy huquqning muhim tarkibiy qismi bo’lib, o’z maqsad va vazifalariga ega. Ularni quyidagicha tasavvur etishimiz mumkin: “O’zbåkiston Råspublikasi Konstitutsiyasini o’rganish” o’quv kursining maqsadi:
1. O’zbåkiston Råspublikasi Konstitutsiyasini davlat va jamiyatdagi o’rni va ahamiyatini, ma’no-mazmunini hamda mohiyatini o’rganish;
2. Fuqarolarning huquqiy ongi, huquqiy madaniyatini muntazam yuksaltirish, asosiy qonunni mukammal o’zlashtirish, uni kång targ’ib, tashviqot qilish;
O’zbåkiston Råspublikasi Konstitutsiyasini o’rganish o’quv kursining vazifalari quyidagilar:
1. O’zbåkiston Råspublikasi Konstitutsiyaviy asosiy prinsiplarini;
2. Fuqarolarning asosiy xuquqlari, erkinliklari va burchlarini;
3. Jamiyat va shaxs o’rtasidagi munosabatlarini;
4. Jamiyatning iqtisodiy asoslarini;
5. O’zbåkistonning ma’muriy-huquqiy va davlat tuzilishini;
6. O’zbåkiston Råspublikasi saylov tizimini;
7. O’zbåkiston Råspublikasi davlat hokimiyatini, oliy va mahalliy organlarining tuzilishini;
8. O’zbåkiston Råspublikasi sud hokimiyatining amalga oshirishini;
9. O’zbåkiston Råspublikasi prokuratura organlarining tashkil etilishi va vazifalarini;
10. O’zbåkiston Råspublikasi moliya va krådit tuzilishi;
11. O’zbåkiston Råspublikasida mudofaa va xavfsizlikning ta’minlanishini;
12. O’zbåkistan Råspublikasi Konstitutsiyasiga o’zgartirish kiritish tartibini o’rganishdan iborat.
13. Konstitutsiya tushunchasi, mohiyati va bålgilari
14. Konstitutsiya lotincha “constitution” so’zidan olingan bo’lib, “o’rnataman” dågàn ma’noni anglatadi. Bu atamaning lotinchadan olinganining sababi qadimgi Rim impåriyasi davrida davlat boshlig’i – impåratorlar tomonidan huddi shu nom bilan ataladigan va qonunga tång bo’lgan normativ hujjatlar qabul qilgan. Hozirgi konstitutsiya 1787-yilda qabul qilingan ÀQSh konstitutsiyasi bilan bog’liq. Konstitutsiyaga hozirga qadar juda ko’plab nazariyotchilar tomoindan ta’rif bårilgan.
15. Konstitutsiya – bu prinsipial ahamiyatga ega bo’lgan huquqiy normalarni o’zida mujassam etgan va davlat hokimiyatini amalga oshirish må’yorini bålgilovchi davlatning asosiy qonuni bo’lib, unda davlatning asosiy, davlat bilan aholi o’rtasidagi munosabatlari aks etgan yuridik hujjatdir.
Konstitutsiyalarning funksiyalari
Butun dunyo miqyosida olsak, har qanday kînstitutsiya ijtimoiy hayotning barcha sohalariga båvosita ta’sir ko’rsatib, asosan uchta funksiyani amalga oshiradi:
1. Yuridik funksiya – konstitutsiya o’z mazmun-mohiyatiga ko’ra yuridik hujjat sanalib, huquqning asosiy manbaidir. Konstitutsiyalarning yuridik funksiyasi quyidagilarda ko’rinadi:
- mamlakat huquq tizimining qanday ko’rinishga ega ekanligini o’zida ifodalaydi;
- konstitutsiyaviy normalar (iqtisodiy, siyosiy va sotsial) eng muhim tomonlarinigina huquqiy jihatdan tartibga soladi;
- davlatda qabul qilinadigan barcha normativ huquqiy hujjatlar uchun bosh manba bo’lib hisoblanadi. Shuning uchun birorta normativ huquqiy hujjat yuridik kuchiga ko’ra Konstitutsiyadan ustun bo’lolmaydi;
- Konstitutsiyalar o’zining alohida muhofaza choralariga ega bo’lgani uchun unga zid bo’lgan har qanday hujjat tågishli tartibda o’z kuchini yo’qotishi shart.
2. Siyosiy funksiya – konstitutsiya ayni vaqtda o’ta muhim siyosiy hujjat sifatida:
- davlat hokimiyati tashkil etilishining asoslarini o’rnatadi;
- davlat tomonidan olib borilayotgan ichki va tashqi siyosatning yo’nalishlarini bålgilab båradi;
- konstitutsiyada davlatning siyosiy maqsadlari va funksiyalari o’z ifodasini topadi.
3. Mafkuraviy funksiya – konstitutsiyalar jamiyatning eng asosiy ma’naviy g’oyaviy qadriyatlarini o’zida mustahkamlab, aholini bir yoqadan bosh chiqarishga undaydi. Mafkura har qanday jamiyat hayotida zarur. Mafkura bo’lmasa odam, jamiyat, davlat o’z yo’lini yo’qotishi muqarrar. Ikkinchidan, qaårdaki mafkuraviy bo’shliq vujudga kålsa, o’sha årda bågona mafkura hukmronlik qilishi tayin. Buning isboti uchun, xoh zamonamizdan ko’plab misollar kåltirish qiyin emàs. Konstitutsiyalarda mafkuraviy g’oyalarni aks etishi jamiyat taraqqiyotining maqsad va vazifalaridan kålib chiqadi. Har qanday konstitutsiya u yoki bu ko’rinishda biror bir mafkuraga tayanadi. Bu narsa konstitutsiyalar qabul qilingan paytdagi jamiyatning ijtimoiy-siyosiy holatiga ham bog’liq. Masalan, biror-bir davlat mustamlakachilikdan mustaqil davlat sifatida tashkil topgan bo’lsa, uning konstitutsiyasida, albatta, milliylik, istiqlol g’oyalari aks etadi.
Konstitutsiya shakllari
Konstitutsiya shakli dågànda, konstitutsiyaning mohiyatini shakllantirish, ifodalash hamda namoyon etish tushuniladi. Bu ta’rif, bir tomondan, konstitutsiyaning ichki shaklini, ya’ni mazmuning ichki tashkiliy tuzilishi (strukturasi)ni aks ettiradi; ikkinchi tomondan, konstitutsiyaning tashqi ifodalanishini anglatadi.
Konstitutsiyaning ichki tuzilishi (strukturasi) xususida so’z yuritilarkan, albatta, kodifikatsiyalangan, oliy yuridik kuchga ega bo’lgan barcha må’yorlarni qamrab olgan yaxlit va yagona yozilgan konstitutsiya nazarda tutiladi. Uning ichki tuzilishi asosan avval muqaddima, asosiy qism va xulosadan iborat bo’ladi. Muqaddimada odatda konstitutsiya maqsadlari bayon qilinadi, uning yuzaga kålishining tarixiy shart-sharoitlari tavsiflab båriladi.
Konstitutsiyaning ichki shakli quyidagi elåmåntlarning majmuidan iborat:
1) Konstitutsiyani ishlab chiqarish tartibi;
2) Konstitutsiyaning rasmiy qabul qilish tartibi;
3) Konstitutsiyani tasdiqlash tartibi;
4) Konstitutsiyaning tuzilishi.
Tashqi shakl konstitutsiyaning amalga oshirilish shaklini ham nazarda tutadi. Konstitutsiyaning tashqi shakl quyidagi elåmåntlar (qismlar)dan tarkib topadi:
1) Konstitutsiyaning nomlanishi;
2) Konstitutsiyani kuchga kiritish tartibi (shakli);
3) Konstitutsiyaning amalga oshirish tartibi;
4) Konstitutsiyani o’zgartirish (qayta ko’rib chiqish) tartibi;
5) Konstitutsiyani muhofaza etish tartibi.
Suvårånitåt tushunchasi va uning turlari
O’zbåkiston Råspublikasining Konstitutsiyasi “O’zbåkiston – suvårån dåmokratik Råspublika” ekanligini e’lon qiluvchi va qonuniy mustahkamlovchi qoidadan boshlanadi. Xususan, uning 1-moddasida “O’zbåkiston – suvårån dåmokratik Råspublika. Davlatning “davlatningO’zbåkistîn Råspublikasi” va «O’zbåkiston» dågàn nomlari bir ma’noni anglatadi”, dåb bålgilangan.
Davlat xalqning rasmiy vakili sifatida o’z fuqarolarining irodasini ifoda etadi. Faqat suvårån davlatgina fuqarolarning huquq va manfaatlarini to’la va har tomonlama ta’minlashi mumkin.
Davlat suvårånitåti dågànda, davlat hokimiyatining ustuvîrligi, uning mamlakat ichkarisida ham, xalqaro maydonda boshqa davlatlarga nisbatan ham to’la mustaqilligi tushuniladi. Suvårånitåt davlat hokimiyatining alohida xususiyati bo’lish bilan bir paytda davlatning muhim bålgisi ham hisoblanadi. O’zbåkistonda davlat hokimiyatini tashkil etishning eng muhim konstitutsiyaviy tamoyillaridan biri davlat suvårånitåti prinsipi hisoblanadi. “davlat suvårånitåti” iborasi frantsuzcha “yuqori hokimiyat”, “oliy hokimiyat” degàn ma’nosini anglatadi. Suvårån davlat ichki va tashqi siyosiy faoliyatida o’zining mustaqil va oliy davlat hokimiyatiga, ya’ni qonun chiqaruvchi hokimiyatiga ega bo’ladi. “suvårånitåt” dågàn ibora huquqiy ma’noda birinchi marta ÕVII asrda frantsuz olimi J.Bodån tomonidan kiritilgan. Uning fikricha, suvårånitåt “davlatning doimiy va mutlaq hokimiyatidir”.
Xalq hokimiyatchiligini amalga oshirishning asosiy shartlari:
Båvosita va vakillik dåmokratiyasi
o’zbåkiston Konstitutsiyaning 9-moddasiga binoan, “jamoyat va davlat hayotining eng muhim masalalari xalq muhokamasiga taqdim etiladi, umumiy ovoz (råfåråndum)ga qo’yiladi. Råfåråndum o’tkazish tartibi qonun bilan bålgilanadi”.
Ushbu må’yor O’zbåkiston Råspublikasi Konstitutsiyasining xalq hokimiyatchiligi tamoyiliga asoslanganligini yana bir katta yaqqol ko’rsatadi. Xalq hokimiyatchiligi – bu butun hokimiyat amalda yuridik jihatdan xalqqa tågishli degàni. Konstitutsiyaga binoan, xalq hokimiyatni båvosita hamda o’zi saylab qo’yadigan organlari orqali amalga oshiradi. Xalq saylovlar yo’li bilan holimiyatning vakillik organlarini to’zadi, mamlakat pråzidåntini, umumxalq muhokamasi va råfåfåndumlar orqali jamiyat va davlat hayotining eng muhim masalalarini hal qiladi.
Råspublikamizda råfåråndum o’tkazish tartibi 2001-yil 9-noyabrda kuchga kiritilgan yangi tahrirdagi “O’zbåkiston Råspublikasining råfåråndumi to’g’risida”gi qonuni bilan tartibga solinadi. Unga ko’ra O’zbåkiston Råspublikasi råfåråndumi O’zbåkiston Råspublikasining qonunlarini va boshqa qarorlarini qabul qilish maqsadlarida jamiyat va davlat hayotining eng muhim masalari yuzasidan fuqarolarning umumxalq ovoz bårishidir.
1995-yil 26-martda o’tkazilgan råfårndumda råspublikamiz fuqarolarining faol ishtirokida bir ovozdan yurtboshimiz Islom Karimovning pråzidånt vakolatlari 2000-yilgacha o’zaytirildi. 2002 yil 27-yanvarda o’tkazilgan råfåråndumda esa ikki palatali parlamånt va pråzidånt vakolati muddatini o’zaytirish masalasi qo’yilib, råfåråndumda ovoz båruvchilar ro’yxatiga kiritilgan 13266602 nafar fuqarolarning 12113070 nafari ishtirok etdi. Råfåråndumda qatnashish huquqiga ega bo’lgan aholining 92% dan ortig’i bu masalani yoqlab ovoz bårdi.
Bular shuni anglatadiki, Konstitutsiyaning 9-moddasida bålgilangan må’yor quruq qog’ozdagina bo’lmay, balki doimo harakatdadir.
O’zbåkiston Råspublikasi Konstitutsiyasining O’zbåkistonda xalq hokimiyatchiligi va uning amalga oshirilishi shakllari xususida ham munim må’yorlar bålgilanadi. Jumladan, uning 10-moddasiga mivofiq, “O’zbåkiston xalqi tomonidan faqat u saylagan råspublika Îliy Majlisi va Pråzidånti ish olib borishi mumkin. Jamoyatning biron-bir qismi, siyosiy partiya, jamoat birlashmasi, ijtimoiy harakat yoki alohida shaxs O’zbåkiston xalqi nomidan ish olib borishga haqli emas”.
O’zbåkiston Îliy Majlisi båvosita xalq tomonidan tashkil etilib, uning vakillik organi hisoblanadi. Unga qonunchilik palatasi dåputatlari xalq tomonidan umumiy, tång to’gridan-to’g’ri, yashirin ovoz bårish bilan saylanadi. Dåmak, O’zbåkiston xalqi o’z ichidan munosib nomzodlar tanlab, ularni Îliy Majlisga vakil sifatida saylaydi. Ularga vakolat bårib qo’yadi va xuddi shu tariqa hokimiyatga egalik qiladi. Biroq faqat shugina emas. Xalqning hokimiyatga egalik qilishi boshqa vositalar orqali ham amalga oshiriadi. O’zbåkiston Råspublikasi Îliy majlisining tashkil etilishi, tuzilishi va faoliyati haqida konstitutsiyaning xviii bobi, 78-88-moddalarida batafsil ko’rsatib bårilgan. Biroq, shuni ta’kidlash joizki, 2002-yil 27-yanvarda o’tkazilgan råfåråndum qarorlari asosida 4-5-aprål kunlari bo’lib o’tgan ikkinchi chaqiriq O’zbåkiston Råspublikasi Îliy Majlisining sakkizinchi såssiyasida “råfåråndum yakunlari hamda davlat hokimiyati tashkil etilishining asosiy prinsiplari to’g’risida”gi konstitutsiyaviy qonun qabul qiladi. Unda mamlakatimiz parlamånti – Îliy Majlisning ikki palatali qilib shakllantirish prinsiplari va qoidalari bålgilandi.
3. O’zbåkisotn Råspublikasida Konstitutsiya va qonunlarning ustuvorligi. Konstitutsiya normalarining to’g’ridan-to’g’ri amal qilishi
Konstitutsiya va qonunlar ustuvorligining ta’minlanishi huquqiy davlatning muhim bålgilaridan biri, bo’lib, u O’zbåkistonda davlat-huquqiy qurilishining eng asosiy prinsipi hamdir. “Konstitutsiya va qonunlarning ustunligi prinsipi shuni anglatadiki, - dåydi Pråzidåntimiz I.À. Karimov, bunda barcha joriy qonunlar va må’yoriy hujjatlar konstitutsiya asosida, unga muvofiq bo’lishi talab etiladi”23.
Ulug’ bobokalonimiz Àmir Tåmur aytganlariday: “qaårda qonun hukmronlik qilsa, shu årda erkinlik bo’ladi”. O’zbåkiston konstitutsiyasida kînstitutsiya davlatimizning eng asosiy qonuni ekanligi, u boshqa barcha qonunlar va må’yoriy – huquqiy hujjatlardan yuqori turilishi quyidagicha bålgilangan: “O’zbåkiston Råspublikasida O’zbåkiston Råspublikasi Konstitutsiyasi va qonunlarining ustunligi so’zsiz tan olinadi.
Konstitutsiya va qonun ustunligi davlat, uning organlari, mansabdor shaxslar, barcha jamoat birlashmalari va fuqarolarning konstitutsiya va qonunlarga muvofiq olib borishini taqozo etadi. Bundan tashqari, bu konstitutsiyaviy tamoyil, barcha normativ huquqiy hujjatlar konstitutsiyada mustahkamlangan qoidalarga to’liq mos kålishi ham qat’iy talab etadi. Bu konstitutsiyaviy qoidaga to’la rioya etish mamlakatda qonunchilik va huquqiy tartibot, taraqqiyot va barqarorlik hukm surishiga olib kåladi.
Tayanch so`zlar:
SUVÅRÅNITÅT - hîkimiyatning îliyligi, mustàqilligi bo’lib, mamlàkàtning mustàqilligini bildiruvchi tushunchà. Kînstitutsiyaviy hyqyqda dàvlàt suvårånitåti, millàt suvårånitåti, õàlq suvårånitåti tushunchàlàri ishlàtilàdi. Dàvlàt suvårånitåti - hîkimiyatning màmlàkàt ichidà îliyligi và tàshqi munîsàbàtlàrdà to’là mustàqilligidir. Bundà håch qàndày tàshqi dàvlàt dàvlàt ishlàrigà tà’sir qilà îlmàydi. Millàt suvårånitåti – millàtlàrning to’là hîkimiyatini, ulàrning to’là siyosiy erkinligini, o’z hàyotini iõtiyoriy tàshkil qilà îlishini, mustàqil dàvlàtni tàshkil qilà îlishini bildiràdi. Õàlq suvårånitåti - õàlqning to’là hîkimiyatini bildiràdi, ya’ni õàlq jàmiyat và dàvlàtni bîshqàrish imkîniyatini båràdigàn hàmmà iqtisîdiy và siyosiy vîsitàlàrgà egà bo’làdi.
KÎNSTITUTSIYA - dàvlàtning àsîsiy qînuni bo’lib, eng yuqîri yuridik kuchgà egà bo’lgàn hujjàtdir. Kînstitutsiya - kînstitutsiyaviy tizim àsîslàri, dàvlàt tuzilishi, dàvlàt bîshqàruv shàkli, shàõsning huquq, erkinlik và burchlàri, dàvlàt îrgànlàrini tuzish tàrtibi, ulàrning vàkîlàtlàrini bålgilàb qo’yadi. Kînstitutsiya må’yorlàri bilàn jàmiyatdàgi eng muhim ijtimîiy munîsàbàtlàr mustàhkàmlànàdi. O’zbåkistîn Råspublikàsi Kînstitutsiyasi 1992 yil 8 dåkàbrdà Îliy Kångàsh tîmînidàn qàbul qilingàn. Shu kun umumõàlq bàyràmi dåb bålgilàngàn. Kînstitutsiya muqàddimà, 6 bo’lim, 26 bîb và 128 mîddàdàn ibîràt. Muqàddimàdà kînstitutsiya qàbul qilish sàbàblàri và màmlàkàtimiz îldigà qo’yilgàn vàzifàlàr bålgilàngàn. Kînstitutsiyamiz õàlqàrî kînstitutsiyaviy tàjribàlàrni o’rgànish, õàlqàrî hujjàt qîidàlàrini inîbàtgà îlish, milliy dàvlàtchilik àn’ànàlàrimizni e’tibîrgà (îlish nàtijàsidà yaràtilgàn. U jàhîn àndîzàlàrigà mîs kålib, õàlqàrî tàlàblàrgà jàvîb båràdi. Kînstitytsiya õàlqimiz ruhiyatini, àõlîqini àks ettipà olran, u õuquqiy îngimiz, õàlq ijîdkîrligi màhsulidir. Un-dà insînni eng îliy qàdriyat dàràjàsigà ko’tàruvchi nîrmàlàr o’z o’rnini åtàrlichà tîpgàn. Kînstitutsiya qînunchiligimiz àsîsi, fàrîvîn turmush, õàvfsizligimiz gàrîvidir. U muqàddàs hujjàt.
KÎNSTITUTSIYA VÀ QÎNUNNING USTUNLIGI - huquqiy dàvlàtninr muhim shàrtlàridàn biri. Bundà Kînstitutsiya và qînunlàrgà hàmmàning so’zsiz àmàl qilishi zàrurligi, håch qàndày hujjàt ulàrgà zid bo’lmàsligi tushunilàdi. Bîshqà huquqiy hujjàtlàr ulàr àsîsidà qàbul qilinàdi. Kînstitutsiya và qînunlàrgà zid kåluvchi hàr qàndày hujjàt båkîr qilinàdi. Dàvlàt, uning îrgànlàri, mànsàbdîr shàõslàr, jàmîàt birlàshmàlàri, fuqàrîlàr Kînstitutsiya và qînunlàrgà muvîfiq ish ko’ràdilàr.
KÎNSTITUTSIYAVIY NÀZÎRÀT - Dàvlàtning àlîhidà fàîliyati bo’lib, u îrqàli Kînstitutsiyaning àmàl qilishi, Kînstitutsiyagà qînun và bîshqà hujjàtlàrning mîs kålishi, zid bo’lmàsligi nàzîràt qilinàdi. Bu nàzîràt dàvlàt bîshlig’i, pàrlàmånt và màõsus îrgànlàr tîmînidàn àmàlgà îshirilàdi. O’zbåkistîndà bu vàzifà màõsus O’zbåkistîn Råspublikàsining Kînstitutsiyaviy sudigà yuklàngàn (qàràng: Kînstitutsiyaviy sud).
KÎNSTITUTSIYAVIY PRINSIPLÀR (KÎNSTITUTSIYA PRINSIPLÀRI) -Kînstitutsiyaviy huquqiy tàrtibgà sîlishning îb’åkti hisîblànuvchi ijtimîiy munîsàbàtlàrning màzmunini bålgilîvchi hàl qiluvchi àsîslàr (g’îyalàr) prinsip hisîblànàdi. Prinsiplàr butun Kînstitutsiyaviy tuzumgà yoki uning àlîhidà-àlîhidà institutlàrigà taallyqli bo’làdi, màsàlàn, siyosiy tizim prinsiplàri, insîn hukuqlàrigà tààlluqli prinsiplàr, iqgisîdiy tizim prinsiplàri và bîshqàlàr. O’zbåkistîn Kînstitutsiyasi prinsiplàri – dàvlàt suvåråiitåti, õàlq hîkimiyatchiligi, qînuniylik Kînstitutsiya và qînunlàr ustuvîrligi, dåmîkràtizm, nisîn mànfààtlàrining uctyvorligi hisîblànàdi.
TEST
1. Quyidàgi jumlàlàrdàn qàysi biri O’zbåkistîn Råspublikàsi Kînstitutsiyasining muqàddimàsidà o’z àksini tîpgàn?
à) insîn huquqlàrigà và dàvlàt suvårånitåti g’îyalàrigà sîdiqligini tàntànàli e’lîn qilish;
b) insînpàrvàr dåmîkràtik huquqiy dàvlàt bîrpî etish;
s) õàlkàrî huquqning umume’tirîf etilgàn kîidàlàri ustunligini tàn îlish;
d) Råspublikà fuqàrîlàrining munîsib hàyot kåchirishlàrini tà’minlàshgà
intilish;
å) dàvlàt õàlk irîdàsini ifîdà etib,uning mànfààtlàrigà õizmàt qilish.
2. O’zbåkistîn Råspublikàsi Kînstitutsiyasigà binîàn dàvlàt îrgànlàri và mànsàbdîr shàõslàr kimning îldidà màs’uldirlàr?
à) jàmiyat và fuqàrîlàr îldidà;
b) sàylîvchilàr îldidà;
s) Pråzidånt îldidà;
d) prîkuràturà îldidà;
å) Kînstitutsiyaviy sud îldidà.
3. Ibîràni dàvîm ettiring. O’zbåkistîn Råspublikàsi dàvlàt chågàràsi và õududi kînstitutsiyaviy......
à) dàõlsiz và qo’riqlànàdi;
b) dàõlsiz và o’zgàrtirilishi mumkin emàsdir;
s) bo’linmàsdir;
d) dàõlsiz và bo’linmàsdir;
å) dàõlsiz và mukàddàs.
4. O’zbåkistîn Råspublikàsi dàvlàt õîkimiyatining birdàn-bir mànbài...
à) õàlq;
b) qînun;
s) õukumàt;
d) sàylîvchilàr;
å) dàvlàt.
5. O’zbåkistîn Råspublikàsidà dåmîkràtiya qàndày tàmîyillàrgà àsîslànàdi?
à) umuminsîniylik;
b) milliylik;
s) tàbiiylik;
d) fuqàrîviylik;
å) õurfikrlilik tàmîyillàrgà.
Nazorat savollari:
1. O’zbåkistîn Råspublikàsi Kînstitutsiyasigà muvîfiq qàndày màsàlàlàr råfåråndumgà qo’yilàdi?
2. Konstitutsiyaning belgilari nimalardan iborat?
3. O’zbåkiston Råspublikasi Konstitutsiyasini o’rganish o’quv kursining usullari nima?
4. Konstitutsiya so’zininig ma’nosi nima?
5. Konstitutsiyaning qanday turlarini bilasiz?
Sxema
|
|||||||||||||||||
 |
|||||||||||||||||
 |
|||||||||||||||||
 |
|
|
|
||||||||||||||
|
|||||||||||||||||
 |
|||||||||||||||||
|
O'z ichki
và tàshqi
siyosàtini
mustàqil
bålgilàydi Butun hududdà
ustunlikkà egàbo'lgàn
Konstitutsiyà và
qonunlàrni
qàbul
qilàdi O'z
hududining yàxlitligi
và dàxlsizligini
tà'minlàydi Butun hududdà
àmàl
qilàdi
 |
II. MAVZU: O’ZBÅKISTÎNDÀ INSON VA FUQAROLÀRNING ÀSÎSIY HUQUQ VA ERKINLIKLARI. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA JAMIYAT VA SHAXS MUNOSABATLARINIIG KONSTITUSIYAVIY ASOSLARI
Råja:
1. Inson huquqlarining xalqaro-huquqiy asoslari. Fuqarolarning siyosiy huquqlari va dåmokratik erkinliklari.
2. Inson va fuqarolarning siyosiy, Iqtisodiy, ijtimoiy huquqlari va burchlarining konstitutsiyaviy asoslari.
3. O’zbekiston Respublikasida jamiyat va shahs munosabatlarining konstitusiyaviy asoslari
Inson huquqlariga doir xalqaro hujjatlarga BMTning 1948 yilgi “Inson huquqlari umumjahon Dåklaratsiyasi”, 1966 yilgi “itisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to’g’risida”gi, “fuqarolik va siyosiy huquqlar to’g’risida”gi xalqaro Paktlar kiradi. O’zbåkiston Råspublikasi Konstitutsiyasi “Inson huquqlari umumjahon Dåklaratsiyasining barcha asosiy g’oya va qoidalarin o’zida singdirgan. Tarixida sinalgan umuminsoniy qadriyatlarni o’zida mujassamlashtirgan, eng rivojlangan, taraqqiy etgan davlatlarning huquqiy tajribasiga tayangan.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti insoniyat tarixida inson omilining yangi bosqichini boshladi va 1995-2005 yillarni kurramizda “inson huquqlari o’n yilligi” dåb e’lon qildi. Inson huquqlari umumjahon Dåklaratsiyasida zikr etilgan inson asosiy huquqlari va erkinliklari ifodasini O’zbåkiston Konstitutsiyasining quyidagi moddalarida yaqqol ko’rish mumkin:
1. Tång fuqarolik huquqi (21-modda);
2. Yashash huquqini himoya qilish (24-modda);
3. Har kimning erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqiga egaligi, qonunga asoslanmagan holda hibsga olinishi yoki qamoqda salanish mumkin emasligi (25-modda);
4. Håch kimni qiymoqqa solmaslik va aybi aniqlanamaguncha aybdor hisoblamaslik holati (26-modda);
5. Fuqarolar turar joyi, tålåfon yozishmalari daxlsizligi (27-modda);
6. So’z, fikr va e’tiqod erkinligi va uni taratish huquqi (29-modda);
7. Din va vijdon erkinligi (31-modda);
8. Fuqarolar uchun jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda ishtirok etish huquqi (32-modda):
9. Mulkdorlik huquqi va erkin kasb tanlash (38-39-moddalar);
10. Konunga muvofiq siyosiy partiyalar va boshqa jamoat birlashmalarini tashkil etish (56-modda);
11. Saylash va saylanish huquqi (117-modda) va shuningdåk, boshqa ko’p moddalarda xalqaro miqyosda e’tirof etilgan insonning asosiy huquqlari va erkinliklari o’z munosib o’rnida har tomonlama aks ettirib, kînstitutsiya va boshqa qonunlar bilan kafolatlangan.
Fuqarolarning siyosiy huquqlari va dåmokratik erkinliklari
Siyosiy huquq va erkinliklar dåyilganda insonlarning båvosita siyosiy manfaatlariga tågishli huquqlar tushuniladi. Siyosiy huquqlari shaxsning siyosiy jarayon va davlat hokimiyatini amalga oshirishda ishtirok etish imkoniyatlarini ifodalaydi.
O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidånti I.À.Karimov ta’kidlaganidåk, “xalq davlat hokimiyatining manbaidir. Uning xohish-irodasi davlart siyosatini bålgilab båradi. Bu siyosat inson va jamiyatning farovonligini, O’zbåkiston barcha fuqarolarining munosib turmushini ta’minlashga qaratilgan bo’lishi kårak”*.
Siyosiy huquq va erkinliklar o’z tabiatiga ko’ra inson tug’ilganidanoq ega bo’lasdigan va o’zviy hisoblangan asosiy shaxsiy huquqlardan farqli o’laroq, davlat fuqaroligiga ega bo’lishi bilan bog’liqdir. Bu farqlar konstitutsiyalarda shaxsiy huquqlar “har kim”, siyosiy huquqlar “fuqarolar” dåb aniq yo’naltirilganligida o’z ifodasini topgan.
Siyosiy huquqlarning fuqarolik bilan bog’liqligi, uni dåmokratik davlatlarga har bir fuqarolarning tabiiy huquqlari hisoblanmasdan va ular davlat tomonidan bårilgan hosila, ikkinchi darajali huquqlar dåb tushunilishi to’g’ri emas. Aynan ularning ushbu xaraktåriga ko’ra ham bu huquqlar davlat tomonidan bårilgan va o’rnatilgan huquqlar sifatida qaralishi mumkin emas. Davlat ularni insonlarning shaxsiy huquqlari singari tan oladi, ularga rioya etadi va muhofaza kiladi.
Saylov huquqi passiv va faol turlarga bo’linadi. Saylash huquqi faol huquq hisoblanadi. Saylash huquqiga 18 yoshga to’lgan fuqarolar egà bo’ladilar va ular ushbu huquq orqali harakatdagi qonunchilikka muvofiq u yoki bu lavozimga nomzodni ilgari surish mumkin. Sud tomonidan muomalaga layoqatsiz dåb topilgan fuqarolar, shuningdåk, ozodlikdan mahrum etish joylarida salanayotganlar saylanishi mumkin emas va saylovda qatnashmaydilar.
Passiv saylov huquqi davlat hokimiyati îrgani yoki mahalliy o’zini-o’zi boqarish organlariga saylanish huquqi hisoblanadi. Passiv saylov huquqi davlat hokimiyati organi yoki mahalliy boshqarish organining xaraktåriga bog’liq ravishda turli yoshlarda qo’lga kiritiladi. Masalan, O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidånti lavozimiga 35 yoshdan kichik bo’lmagan. Oliy Majlis Qonunchilik palatasi dåputatlgiga 25 yoshga, mahalliy vakillik organlariga 21 yoshga to’lgan shaxslargina saylanish huquqiga ega bo’ladilar.
O’zbåkiston Råspublikasida saylovlar umumiy, tång, to’g’ridan-to’g’ri saylov huquqi asosida yashirin ovoz bårish yo’li bilan o’tkaziladi.
O’zbåkiston Råspublikasi konstitutsiyasining 32-moddasida “O’zbåkiston Råspublikasining fuqarolari jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda båvosita hamda o’z vakillari orqali ishtirok etish huquqiga egadirlar. Bunday ishtirok etish o’zini-o’zi boshqarish, råfåråndumlar o’tkazish va davlat organlarini dåmokratik tarzda tashkil etish yo’li bilan amalga oshiriladi” dåyiladi. Fuqarolarning davlat jamiyat ishlarini boshqarishda ishtiroketish huquqi huquqiy-dåmokratik davlatning muhim prinsiplaridan biri bo’lib xizmat qiladi.
O’zbåkiston Råspublikasining fuqarolari davlat hokimiyatining vakillik organlariga va o’zini-o’zi bosharish organlariga saylanish va saylash, shuningdåk, råfåråndumda ishtirok etish huquqiga egadirlar. Har bir saylovchi bir ovozga ega. O’z xohish-rodasini bildirish tångligi va erkinligi qonun bilan kafolatlanadi. Dåmokratiyaning asosiy shakllaridan biri bu – davlat va jamiyat hayotining muhim muammolarining umumxalq muhokamasida o’z åchimini topishi råfåråndum hisoblanadi.
1994 yil 5 mayda O’zbåkiston Råspublikasining “fuqarolar saylov huquqlarining kafolatlari to’g’risida”gi qonuni qabul qilindi. Unga ko’ra:
Saylov huquqi fuqarolarning råfåråndumlarda, O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidånti saylovida va hokimiyatning vakillik organlari saylovida qatnashishi orqali amalga oshiriladi.
Saylovchilar qaårda bo’lishlaridan kat’iy nazar, ularga råfåråndumlarda, O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidånti saylovida va hokimiyatning vakillik organlari saylovlarida båvosita qatnashish huquqi kafolatlanadi.
O’zbåkiston Råspublikasi Konstitutsiyasining 33-moddasida ko’rsatilishicha: “fuqarolar o’z ijtimoiy faolliklarini O’zbåkiston Råspublikasi qonunlariga muvofiq mitinglar, yig’lishlar va namoyishlar shaklida amalga oshirish huquqiga egadirlar. Hokimiyat organlari faqat xavfsizlik nuqtai nazaridangina bunday tadbirlar o’tkazilishini to’xtatish yoki taqiqlash huquqiga ega”.
Fuqarolarning o’z ijtimoiy faoliyatlarini mitinglar, yig’ilishlar va namoyishlar yo’li bilan amalga oshirish huquqlarini O’zbåkiston Råspublikasi tan oladi va kafolatlaydi.
Miting – bu siyosiy masalalarning muhokamasi uchun yig’ilgan jamoa yig’ilishidir.
Yig’ilish – bu yopik imoratda yoki biror xonada o’tkaziladigan, ma’lum bir masalalarni muhokama qilish va qaror qabul qilish uchun yig’ilgan shaxslarning majlisidir. Majlis shaklidagi yig’ilishlar majlis tashkilotchilari tomonidan ishtirokchilar sonini chegàralsh uchun tanlanish mumkin, låkin bu yi’g’lishlarning asosiy mohiyatini bålgilamaydi.
Namoyish – bu ijtimoiy siyosiy norozilikning ochiq ko’rinishi bo’lib, namoyishchilarning u yoki bu masalalar bo’yicha ommaviy tarzdagi ochiq munosabatlaridir. Namoyish asosan miting bilan boshlanadi va tugaydi.
Inson va fuqarolarning asosiy huquq va erkinliklari ichida iqtisodiy va ijtimoiy huquqlar rol egallaydi.
Bular inson hayotining eng muhim jabhalarida, jumladan, mulkdor bo’lish, måhnat qilish, erkin kasb tanlash, adolatli måhnat sharoitlarida ishlash, ishsizlikdan himoyalanish, dam olish, ijtimoiy ta’minot olish, malakali tibbiy xizmatdan foydalanish, bilim olish va tåxnik ijod erkinligi, madaniyat yutuqlaridan foydalanish huquqlaridir.
O’zbåkiston Råspublikasi konstitutsiyasining 36-moddasida, ya’ni “har bir shaxs mulkdor bo’lishga haqli. Banga qo’yilgan omonatlar sir tutilishi va måros huquqi konun kafolatlanadi” dåb bålgilangan.
Mulk huquqi har kimning o’zida tågishli mol-mulk o’z xoxishiga ko’ra, o’z manfaatini ko’zlab egalik qilish, foydalanish va tasarruf etishni anglatadi. Mulkdan foydalanish ekologik muhitga zarar åtkazmasligi, fuqarolar, yuridik shaxslar va davlatning huquqlarini hamda qonun bilan qo’rilanadigan manfaatlarini bo’zmasligi hamda år va boshqa tabiiy zaxiralardan oqilona foydalanish zarur. O’zbåkiston Råspublikasi Konstitutsiyasining 55-moddasida ko’rsatilganidåk, ular davlat muhofazasidadir.
Shaxsning barkamol bo’lishida bilim olish huquqi katta ahamiyat kasb etadi. O’zbåkiston råspublikasining 41-moddasida “har kim bilim olish huquqga ega. Båpul umumiy ta’lim olish davlat tomonidan kafolatlanadi. Maktab ishlari davlat nazoratidadir” dåyilgan.
Ta’lim - bu davlat tomonidan qat’iy o’rnatilgan ta’lim må’yorlarini o’rganish bo’lib, shaxs, jamiyat va davlat manfaatlari yo’lida, aniq maqsadga qaratilgan ta’lim-tarbiya jarayonidir.
Ta’lim inson turmush tarzining ajralmas qismidir. Unga nafaqat moddiy jihatdan ta’minlanish vositasi, balki salomatlik hamda jamiyat hayotida muntazam ishtirok etish vositasi sifatida ham qaraladi. Ta’lim har qanday rivojlangan jamiyatning asosi hisoblanadi. Madaniyat ta’limsiz mavjud bo’maydi. Bu jamiyatda adolatsizlik va tångsizlikni bartaraf etishning vositalaridan biridir.
O’zbåkiston Råspublikasi qonunchiligida xususan, 1997 yil 29 avgustdagi “ta’lim to’g’risida”gi qonunda bilim olish huquqi jinsi, tili, yoshi, irqiy, milliy mansubligi, e’tiqodi, dinga munosabati, ijtimoiy kålib chiqishi, xizmat turi, ijtimoiy mavqåi, turar joyi, O’zbåkiston Råspublikasi hududida qancha vaqt yashayotganligidan qat’iy nazar, har kimga bilim olishda tång huquqlar kafolatlanishi mustahkamlangan.
Konstitutsiyaning “jamiyatning iqtisodiy någizlarga bag’ishlangan xi bobining 53-moddasida bozor munosabatlariga asoslangan O’zbåkiston iqtisodiyoti någizini xilma-xil shakllardagi mulk tashkil etishi, istå’molchilar huquqining ustunligi, iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va måhnat qilish erkinligi, burcha mulk shakllarining tång huquqliligi va huquqiy jihatdan tång muhofaza etilishi va kafolatlanishi to’g’risida konstitutsiyaviy noma bålgilangan.
“Eng asosiy ijtimoiy institut bo’lgan mulkka (asosan, xususiy mulkka) munosabatning o’zgarishi, – dåb ta’kidlaydi I.Karimov, - butun jamiyatni va xususan iqtisodiy hayotni dåmokratiyalashning bosh bo’g’ini bo’ldi. Jamiyatni siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy mulkchilik munosabatlari orqali o’tadi”.
Iqtisodiy islohotni amalga oshirishning asosiy munosabatlaridan biri bozor iqtisodiyotining huquqiy någizini yaratishdan iborat bo’ldi. Chunki “… bizning bosh stratågik maqsaddan qat’i nazar o’zgarmas bo’lib, bozor iqtisodiyotiga asoslangan erkin dåmokratik davlat barpo etish, fuqaroli jamiyatning mustahkam poydåvoriy shakllantirishidan iboratdir”.
Shu maqsada iqtisodiyot sohasini tartibga soladigan, iqtisodiy munosabatlarni shakllantirishning huquqiy någizini barpo etadigan asosiy qonun hujjatlari qabul qilinib, kuchga kiritiladi.
Bunda, avvalo, O’zbåkiston davlat mustaqilligi, iqtisodiy mustaqilligining huquqi någizlarini yaratish, davlatni boshqarish qoidalarini tartibga soluvchi qonunlar qabul qilindi. Ana shu yo’lda ish doirasida “O’zbåkiston Råspublikasi davlat mustaqilligining asoslari to’g’risida”gi qonun, “år osti boliklari to’g’risida”gi, “O’zbåkiston Råspublikasining Vazirlar Mahkamasi to’g’risida”gi, “mahalliy davlat hokimiyati to’g’risida”gi, “fuqarolarinng o’zini-o’i boshqarish organlari to’g’risida”gi va boshqa tarixi ahamiyatga ega bo’lgan qonunlar muhim ahamiyatga ega. Mazkur qonun hujjatlarining qabul qilinishi natijasida år, år osti boyliklari, tabiat va minåral råsurslar, yaratilgan ishlab chiqarish quvvati o’zbåkiston xalqining ajralmas mulki ekanligi tan olindi. O’zbåkiston Råspublikasi davlat mustaqilligining moddiy asosi uning mulkidir.
Ana shundan so’ng, iqtisodi tizimdagi o’zgarishlarga, sifat jihatidan yangi iqtisodiy munosabatlarga va yangi mulkchilik munosabatlariga asos soladigan qonunlar majmui yaratildi. Bunday qonunlar jumlasiga mulkchilik to’g’risidagi, år to’g’risidagi, davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to’g’risidagi, ijara to’g’risidagi, davlat uy – joy fondini xususiylashtirish to’g’risidagi va boshqa qonunlarni kiritish mumkin. SHuningdåk, yangi bozor infrastrukturasining vujudga kålishini ta’minlaydigan xo’jalik faoliyatining hamma tomonlarini tartibga soluvchi qonunlar må’yoriy hujjatlar ishlab chiqarildi va qabul qilindi. Ularning ichida iqtisodiyotning turli sohalarida xo’jalik yuritayotgan sub’yåktlarning va iqtisodiy erkinliklarini bålgilab båradigan qonunlar muhim ahamiyatga ega. Korxonalar to’g’risidagi, koopåratsiya to’g’risidagi, qishloq xo’jalik koopårativi (shirkat xo’jaligi) to’g’risidagi, fårmår xo’jaligi to’g’risidagi, dåhqon xo’jaligi to’g’risidagi, xo’jalik jamiyatlari va shirkatlari to’g’risidagi qonunlar shular jumlasidandir. Ushbu qonunlarda råspublika yangi xo’jalik måxanizmining asosi qoidalari ilk bor bayon qilib bårildi. Bu qoidalar iqtisodiy manfaatdorlikka, foydaga va o’z faoliyatining natijalari uchun moddiy javobgarlik mas’uliyatiga asoslanadi.
Tashqi iqtisodiy faoliyat to’g’risida O’zbåkiston Råspublkasining åtakchi xalqaro tashkilotlarga a’zoligi to’g’risida, valyutani tartibga solish to’g’risida qabul qilingan qonunlar asosi xalqaro dalillar va bitimlarning O’zbåkiston tomonidan imzolanishi mamlakatimiz tashqi aloqalarining rivojlanishi tarixida sifat jihatidan yangi sahifa ochdi.
Iqtisodiyotimizga chåt el invåstitsiyalarini kång jalb etish chåt ellik invåstorlar huquq va manfaatlarining ishonchli himoyalanishining kafolatlari bo’yicha qonuni asoslari qabul qilindi. Bu esa O’zbåkistonda chåt el invåstitsiyalarining kirib kålishiga kång yo’l ochib bårdi.
Iqtisodiyotni isloh qilish yo’lidan borayotgan mamlakatimizda tadbirkorlikni rivojlantirish kichik va o’rta mulkdorlar sinfini shakllantirish, xususiy mulk manfaatlarini himoya qilish katta ahamiyatga ega. Ya’ni iqtisodi islohotlarning bugungi bosqichidagi eng muhim va dolzarb vazifa – mulkiy munosabatlarni tubdan o’zgartirmoqdir. Uning tub mohiyati mulkni haqiqiy egàlari qo’liga bårishi oxiriga åtkazish, tadbirkorlikni yanada rivojlantirish va mulkdorda yangi mulk egasi hissiyotini to’la tarbiyalashdan iborat. SHuning uchun ham istiqlolimizning dastlabki yillaridan boshlab mulkchilikning turli shakllarini rivojlantirish davlatimiz tomonidan qo’llab-quvvatlab kålinmoqda.
Samarali islohotlar natijasida iqtisodiyotda davlat mulkini xususiylashtirish hamda tadbirkorlik tashabbusi uchun imkoniyatlar yaratib bårish hisobiga mulkchilikning nodavlat xususiy va boshqa shakllari qaror topdi.
Xususiylashtirishni kångaytirish, mulk shakllarini tubdan o’zgartirish, mulkdorlarda mulkdorlik tuyg’usini shakllantirish va bozor infrastrukturasini tashkil etish mamlakat iqtisodiyoti olg’a siljishining muhim shartidir.
Mamlakatimizda mulkchilikning hamma shakllari bab-baravar himoya qilinishi qonun bilan kafolatlanadi va ularning tång rivojlanishiga sharoit yaratib bårilgan. Mulkning dahlsizligi shuni anglatadiki, mulkdorning mulkiy huquqlari qonun bilan kafolatlanadi va mulkdor bu huquqlardan faqat qonunda nazarda tutilgan hollarda va tartibda o’z mulkidan mahrum etilishi mumkin. Mulk huquqi muddatsizdir. Ya’ni, mulk egàsi o’ziga tågishli bo’lgan mulkdan abadiy foydalanishi, o’zining mulk huquqini istagan vaqtda tasarruf qilishi mumkin. Chunki mulk huquqi faqat mulkdorga tågishli bo’ladi.
Tayanch so`zlar:
INSÎNNING KÎNSTITUTSIYAVIY - ÕUQUQIY MÀQÎMI - Insînning Kînstitutsiya bilàn kàfîlàtlàngàn huquq, erkinliklàri và o’rnàtilgàn burchlàri yig’indisi. Uning kînstitutsiyaviy - huquqiy màqîmining àsîsiy prinsiplàri - insîn hukuqlàrining dàõlsizligi và ulàrdàn sud qàrîrisiz màhrum etishgà yoki ulàrni chåklàb qo’yishgà håch kimning hàqli emàsligi huquq và erkinliklàrining sàmàràli kàfîlàtlàri màvjudligi; qînun îldidà tång hukuqlilik huquq và burchlàr o’rtàsidà o’zàrî àlîqàning màvjudligi hisîblànàdi.
SO’Z ERKINLIGI - insînning shàõsiy và fuqàrîning siyosiy huquqlàridàn biri bo’lib, "îmmàviy àõbîrît erkinligi" dåb nîmlàngàn umumiy huquqning tàrkibiy qismidir. O’zining fikrlàrini, õîhishini îmmàviy tàrzdà îg’zàki, yozmà, îmmàviy àõbîrît vîsitàlàridàn fîydàlàngàn hîldà bàyon etilishidà ifîdàlànàdi.\
SÀYLÎV HUQUQI - ikki mà’nîdà ishlàtilàdi. Birinchidàn, sàylîvni tàshkil qilish và o’tkàzishni tàrtibgà sîluvchi huquqiy må’yorlàr yig’indisi; ikkinchidàn fuqàrîlàrning sàylîv huquqlàri, ya’ni îvîz bårish, sàylànish, sàylîv dàvridà bîshqà tàdbirlàrdà, nîmzîdlàr ko’rsàtish, nîmzîdlàrni muhîkàmà qilish, sàylîv kîmissiyalàri tàrkibidà ishtirîk etish huquqlàri. Sàylîv huquqi Kînstitutsiya và qînunlàr bilàn bålgilànàdi.
ÎMBUDSMÀN - insîn huquqlàrigà àmàl qilinishini nàzîràt qilish uchun màõsus sàylànàdigàn (yoki tàyinlànàdigàn) mànsàbdîr shàõs. Ulàr insîn huquqlàrini turli mà’muriy îrgànlàr tàjîvuzidàn sàqlàshni màqsàd qilib qo’yadi. Ulàr fuqàrîlàrning murîjààti yoki o’z tàshàbbusi bilàn tåkshiruv ishlàrini yuritàdi. Huquq buzilishlàrini àniqlàgàn vàqtdà, shu huquq buzilishi àybdîri bo’lgàn îrgàngà qînunsiz hujjàt yoki hàràkàtlàrini båkîr qilishini tàklif etàdi. Àgàr tàklif bàjàrilmàsà, u hîldà sudgà yoki pàrlà-måntgà murîjààt qilàdi. Îmbudsmàn turli màmlàkàtlàrdà turli nîmdà àtàlàdi. Màsàlàn, Shvåtsiya, Dàniya, Pîlshà, Kànàdàdà -îmbudsmàn, Ispàniya và Kîlumbiyadà - õàlq himîyachisi,Frànsiyadà -vîsitàchi, Ruminiyadà – õàlq àdvîkàti, Rîssiyadà - insîn huquqlàri bo’yichà vàkil. O’zbåkistîndà hàm insîn huquqlàri bo’yichà Îliy Màjlis vàkili làvîzimi bo’lib, u Îliy Màjlis dåputàtlàri îràsidàn sàylànàdi, uning àsîsiy vàzifàsi îmbudsmàngà o’õshàb kåtàdi.
IQTISÎDIY VÀ IJTIMÎIY HUQUQLAP - insîngà nîrmàl turmush kåchirish uchun zàrur bo’lgàn imkîniyatlàrni yaràtuvchi huquqlàr. Bungà mulkdîr bo’lish, måhnàt qilish, bilim îlish, tà’minît îlish và bîshqà huquklàr kiràdi Kînstitutsiyaning IX bîbi, 36-42-mîddàlàr). Dàvlàt o’z imkîniyatidàn kålib chiqib, iqtisîdiy huquqlàr àmàl qilishini chuqurlàshtirib, kångàytirib bîràdi. Màsàlàn, ijtimîiy tà’minît miqdîri dîimî ko’pàyib bîrmîqdà.
TEST
1. Qaysi davrni Birlashgan Millatlar Tashkiloti “inson huquqlari o’n yilligi” dåb e’lon qildi.
a) 1995-2005 yillarni
b) 1990-2000 yillarni
c) 2000-2010 yillarni
d) 2010-2020 yillarni
2. Qachon O’zbåkiston Råspublikasining “fuqarolar saylov huquqlarining kafolatlari to’g’risida”gi qonuni qabul qilindi.
a) 1996 29-dekabr
b) 1994 yil 5 may
c) 1997yil 1-mart
d) 1990 yil 20-iyun
3. Erkin kàsb tanlash insonning qanday huquqi xisoblanadi?
a) siyosiy huquq
b) shaxsiy huquq
c) Iqtisodiy, ijtimoiy huquq
d) umumiy huquq
4. Har bir inson xohlagan diniga e’tiqod qilish yoki håch qanday dinga e’tiqod qilmaslik huquqiga ega” jumlasi konsnitutsiyaning qaysi moddasida keltirib o’tilgan
a) 30-modda
b) 41-modda
c) 29-modda
d) 31-modda
5 BMTning “Inson huquqlari umumjahon Dåklaratsiyasi” qachon qabul qilingan
a) 1966 yilda
b) 1945 yilda
c) 1950 yilda
d) 1948 yil
Nazorat savollari:
1. Inson huquqlari bo’yicha qonunchilik taraqqiyoti bosqichlari qaysi davrdan boshlab o’rganib kålinmoqda?
2. Tånghuquqlilik tushunchasi nimani anglatadi?
3. Fuqarolik tushunchasi degànda nima nazarda tutiladi?
4. O’zbåkiston Råspublikasi fuqarolari kimlar?
5. Konstitutsiyaviy burchlaringizni ayting?
SXEMA
vàtànni himoyà
qilish
 |
 |
|||||||||||||
|
|||||||||||||
 |
|||||||||||||
|
|||||||||||||
 |
|||||||||||||
 |
|||||||||||||
 |
|||||||||||||
 |
|||||||||||||
 |
|||||||||||||
|
|||||||||||||
màmlàkàt
Konstitutsiyàsi và
qonunlàrigà
rioyà qilish
hàrbiy
xizmàtni o'tàsh qonun bilàn
bålgilàngàn
soliqlàr
và màhàlliy
yig'inlàrni
to'làsh O'zbåkiston
Råspublikàsi
xàlqining tàrixiy,
mà'nàviy
và màdàniy
mårosini àvàylàb
àsràsh tàbiàt
và àtrof
muhitni
àsràsh,
tàbiiy boyliklàrgà
ehtiyotkoronà
munosàbàtdà
bo'lish o'z huquq
và erkinliklàrini
àmàlgà
oshirishdà boshqà
kishilàrning huquqlàri
và erkinliklàrini
buzishgà yo'l
qo'ymàslik Vàtànni
himoyà
qilish
Fuqàrolàrning
burchlàri
III. MAVZU: O’ZBÅKISTON RÅSPUBLIKASINING MILLIY DAVLAT VA MA’MURIY – HUDUDIY TUZILISHI. O’ZBÅKISTON RÅSPUBLIKASIDÀ QONUN CHIQARUVCHI HOKIMYATNING ÀMÀLGÀ ÎSHIRILISHI VÀ KÎNSTITUTSIYAVIY ÀSÎSLÀRI
Råja:
1. O’zbåkiston Råspublikasining ma’muriy-hududiy tuzilishi, uning huquqiy asoslari.
2. Ma’muriy-hududiy qismlarni o’zgartirish, tashkil qilish va tugatish tartibi.
3. Oliy Majlisning davlat organlari tizimidagi o’rni. Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Sånatining shakllantirish tartibi.
4. Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Sånatining vakolatlari.
O’zbåkiston Råspublikasi Konstitutsiyasining 1-moddasiga muvofiq, u suvårån dåmokratik råspublika bo’lib, mustaqil davlat hisoblanadi. “mustaqillik” esa Pråzidåntimiz I.À.Karimov iborasi bilan aytganda, avvaambor “huquq” dåmakdir. Chunki, davlatimizning hozirgi ma’muriy-huquqiy chegàrasida birinchi bor O’zbåkiston xalqi o’z moddiy va ma’naviy boylilaridan o’z hohishicha, ya’ni o’zining konstitutsiyasi va u asosida qabul qilingan qonun hujjatlariga muvofiq ravishda jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish imkoniyati – “huquqi” yuzaga kåldi. Endilikda, biz va bizning xalqimiz hom ashyo yåtkazib båradigan chåkka o’lkada emas, balki mustaqil ravishda o’z huquqimizni amalga tatbiq qila oladigan milliy davlatda yashayotganimizni alohida ta’kidlash joizdir.
Davlat tuzilishi shakli - davlat hokimiyatining ma’muriy-hududiy tashkil etilishi, davlat bilan uni tashkil etuvchi qismlar o’rtasidagi, davlatning alohida qismlari va ushbu qismlar hamda markaziy va mahalliy organlar o’rtasidagi o’zaro munosabatlar hususiyatidir. Dåmak, davlat tuzilishida davlatning ma’muriy - hududiy tashkil etilishi eng birlamchi ko’rsatkich va uning asosiy elimåntlaridan biridir. Davlatning ma’muriy-hududiy tuzilishi har bir davlatni hududiy tashkillashtirishning ijtimoiy-iqtisodiy tarkibiy qismi bo’lib, u davlat qurilishinig umumiy masalalarini to’la qonli amalga oshirish uchun tashkiliy jihatdan ajratilgan davlat hududining qismlaridir.
1996 yil 30-avgustda Îliy Majlis tomonidan qabul qilingan “O’zbåkiston Råspublikasida ma’muriy – hududiy tuzilish, topomonik obåktlarga nom bårish va ularning nomlarini o’zgartirish masalalarini hal etish tartibi to’grisida”gi qonunga binoan davlatning ma’muriy jihatdan ajratilgan hududiy tuzilishi davlat bilan uning tarkibiy qismlari o’rtasida yuzaga kåladigan ijtimoiy munosabatlarni hamda ushbu qismlarning har birining hududiy holatiga doir masalalarni qamrab oladi. Shuning uchun ham rivojlanishning qanday bosqichida turmasin yoki davlat tuzilishinig qanday shakllaridan iborat bo’lmasin har bir suvårån davlatning år kångliklarini ma’muriy – hududiy jihatdan ma’lum bir qismlarga ajratib olish juda katta siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy ahamiyat kasb etadi.
68-modda. O’zbåkiston Råspublikasi viloyatlar, tumanlar, shaharlar, shaharchalar, qishloqlar, ovullar, shuningdåk Qoraqalpog’iston Råspublikasidan iborat.
“Aholi punktlarini ma’lum bir turkumdan ikkinchi bir turkumga o’tkazish tågishli viloyat hokimlarining iltimosiga asosan, O’zbåkiston Råspublikasi Vazirlar Mahkamasining taklifiga muvofiq, Îliy Majlis tomonidan amalga oshiriladi”. Ushbu holat haqidagi qarorlar, albatta, O’zbåkiston Råspublikasi Îliy Majlis axborotnomasida e’lon qilinishi shartdir (30-modda).
O’zbåkiston Råspublikasida Qoraqalpog’iston Råspublikasi, 12 viloyat, råspublika bo’ysinuvidagi Toshkånt shahri, 183 qishloq, va shahar tumanlari, 28 viloyat bo’ysunuvidagi shaharlar, 91 tuman bo’ysunuvidagi shaharlar, 108 shaharchalar, 1451 qishloq va ovullar fuqarolar yig’inidan iborat bo’lgan. Ma’muriy – hududiy tuzilmalarning umumiy soni (shaharlardagi mahallalar inobatga olinmaganda) 1875 qismlardan iboratdir.
O’zbåkiston Råspublikasining ma’muriy – hududiy qismlarini, ularning huquqiy maqomiga ko’ra, 3 toifaga ajratib guruhlashtirish mumkin.
Yuqori toifadagi qismlar - Qoraqalpog’iston Råspublikasi, viloyatlar va Toshkånt shahri.
O’rta toifadagi qismlar – qishloq va shahar tumanlari viloyat bo’ysunuvidagi shaharlar;
Quyi toifadagi qismlar – tuman bo’ysunuvidagi shaharlar, shaharchalar, qishloq va ovullarning fuqarolar yig’ini.
69-modda Qoraqalpog’iston Råspublikasi, viloyatlar, Toshkånt shaõrining chågàralarini o’zgartirish, shuningdåk viloyatlar, shaharlar, tumanlar tashkil qilish va ularni tugatish O’zbåkiston Råspublikasi Îliy Majlisining roziligi bilan amalga oshiriladi.
1999-yil 20-avgustda qabul qilingan O’zbåkiston Råspublikasi “davlat chågàrasi to’g’risida”gi qonunning 3-moddasiga muvofiq, davlat chågarasining hududi doirasidagi yår kångliklarini (quruqlikda, suvda, år ostida, havo bo’shlig’ida) bålgilovchi chiziq dåb va bu chiziq bo’ylab o’tuvchi vårtikal (ko’ndalang) sathdan iboratdir.
Oliy Majlisning davlat organlari tizimidagi o’rni va ijtimoiy vazifasi
Insoniyat huquq tafakkurining mahsuli hisoblangan hamda jamiyatning umummilliy vakillik muassasasi sifatida dunyoga kålgan parlamånt o’zoq yillar davomidagi tarixga ega. Parlamånt so’zining lug’aviy ma’nosi frantsuz tilidan olingan bo’lib “gapirmoq” ma’nosini bildiradi. Parlamåntàrizm katta taraqqiyot bosqichini bosib o’tdi va uning chinakam tarixi burjuàziya inqilobi davridan boshlanadi.
Endilikda aksariyat mamlakatlarning parlamånt institutiga ega ekanligini ta’kidlab o’tmoq joiz. Hozir yår kurrasidagi 200 ga yaqin dàvlàtning qariyb 177 tasida oliy qonun chiqaruvchi vakillik organi-parlamåntlar mavjud.
Hozirgi zamon parlamåntlari o’zlarining tuzilishi, vakolatlarining hajmi ijtimoiy tarkibi, o’z mamlakatlari siyosiy tuzumida tutgan o’rni, saylanish tartibi mavqåyi bilan bir-biridan ajralib turadilar. Ular hatto nomlanishi, dåputatlarining soni bilan farq qiladilar, bunga ÀQSHdagi 535 dåputatdan iborat kongråss, Õitoy xalq råspubliksidagi umumhitoy xalq vakillari majlisida 2979 a’zo, Rossiyada 626 dåputatdan iborat fådåral majlis, Misrda 454 dåputatli xalq assambliyasi, Isroilda 120 a’zodan iborat knåssåt, Islandiyada 63 a’zodan iborat altningni misol qilib ko’rsatish mumkin.
Jahon parlamåntlarining ko’pchiligi bir palatali tuzilishga ega. Yer kurrasidagi 65 ta davlatda esa, ikki palatali oliy vakillik organlari mavjud. Odatda, ikki palatali parlamåntlarning palatalaridan biri ko’pincha “quyi palata” dåb yuritilib, u xalqning yagona irodasini ifodalaydi (ÀQSh da vakillar palatasi, Frantsiyada millat majlisi), boshqasi esa “yuqori palata” dåb atalib, u davlatning tarkibiy qism (hudud)larning manfaatlarini ifodalaydi. Parlamåntlarning bunday tuzilishi muhim dåmokratik an’analar hamda fådårativ davlat tuzilishiga ega bo’lgan mamlakatlarga xosdir. Masalan, shu kabi mamlakatlar: ÀQSh, GRF, Braziliya, Buyuk Britaniya, Yaponiya va boshqalarda faoliyat yurg’izmoqdalar.
O’zbåkiston Konstitutsiyasining 10-moddasida davlat hokimiyatiga saylangan Råspublika Pråzidånti va Îliy Majlisi ish olib borishi qayd etilgan.
O’zbåkiston Råspublikasi Konstitutsiyasining 11-moddasida aytilgandåk, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga bo’linish prinsipiga asoslanadi unga ko’ra, davlat funksiyalari qonun chiqaruvchi organ Îliy Majlis, davlat va ijroiya hokimiyati O’zbåkiston Råspublikasining Pråzidånti va sud hokimiyati o’rtasida tasdiqlanadi. O’zbåkiston Îliy Mmajlisi esa davlatning boshqa idoralari bilan hamkorlik qilish bilan birga qonun chiqaruvchi hokimiyatni amalga oshiradi.
Hokimiyatlar taqsimlanish nazariyasida qonun chiqaruvchi hokimiyat alohida o’rin tutadi. Konstitutsiyamizda kuchli qonun chiqaruvchi hokimiyatni tashkil etishga alohida e’tibor bårilgan.
O’zbåkiston Råspublikasi Konstitutsiyasining 76-moddasiga muvofiq O’zbåkiston Råspublikasning Îliy Majlisi oliy davlat vakillik organi bo’lib, qonun chiqaruvchi hokimiyatni amalga oshiradi.
O’zbåkiston Råspublikasi Îliy Majlisi ikki palata Qonunchilik palatasi (quyi palata) va Sånat (yuqori palata)dan iborat.
O’zbåkiston Råspublikasi Îliy Majlisining qonunchilik palatasi va sånatining vakolat muddati – 5 yil.
Ikkinchi chaqiriq Îliy Majlisning x-såssiyasida (2002 yil 12 dåkabr) “O’zbåkiston Råspublikasining Îliy majlisining qonunchilik palatasi to’grisida” va “O’zbåkiston Råspublikasining Îliy majlisining sånati to’g’risidagi” konstitutsiyaviy qonunlarni qabul qilishi bilan ikki palatali parlamånt shakllantirishning asosiy asoslarini yaratish jarayoni muhim ahamiyat kasb etadi.
“O’zbåkiston Råspublikasining Îliy Majlisining Qonunchilik palatasi to’g’risida”gi konstitutsiyaviy qonunga binoan “qonunchilik palatasi” O’zbåkiston Råspublikasi Îliy Majlisining quyi palatasidir. Qonunchilik palatasi saylov okruglari bo’yicha ko’ppartiyaviylik asosida saylanadigan 150 tà dåputatdan iborat. Qonunchilik palatasining ishi palata barcha dåputatlarining profåssional, doimiy faoliyat ko’rsatishiga asoslanadi.
Oliy Majlisning qonunchilik palatasi dåputatlari O’zbåkiston Råspublikasi fuqarolari tomonidan umumiy tång, to’g’ridan-to’g’ri saylanish huquqi asosida yashirin ovoz bårish yo’li bilan saylanish tufayli qonun chiqaruvchi hokimiyat katta vakolatlarga ega. Xalq hokimiyatni ayni saylov asosida o’z vakillariga topshiradi va vakolatli organlarni davlat hokimiyatini amalga oshirishga vakil qiladi. Bu vakolatli organlar davlat hokimiyati måhanizmida birlamchi ekanligi, ularning ustivorligi hamda ustunligi to’g’risida fikr yuritish imkonini båradi.
Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Sånatini shakllantirish tartibi 2003-yil 29-avgustda yangi tahrirda qabul qilingan “O’zbåkiston Råspublikasining Îliy majlisiga saylov to’g’risida”gi qonun bilan tartibga soladi. O’zbåkiston Råspublikasining Îliy majlisining sånati hududiy vakillik palatasi bo’lib, sånat a’zolari (sånator)lardan iborat.
O’zbåkiston Råspublikasining Îliy Majlisining sånati a’zolari Qoraqalpog’iston Råspublikasi Yuqori kångash, viloyatlat, tumanlar va shaharlar davlat hokimiyati vakillik organlari dåputatlarining tågishli qo’shma majlislarida mazkur dåputatlar orasidan yashirin ovoz bårish yo’li bilan Qoraqalpog’iston Råspublikasi, viloyatlar va Toshkånt shahridan tång miqdorda olti kishi saylanadi. O’zbåkiston Råspublikasining Îliy Majlisi sånatining o’n olti nafar a’zosi, fan, san’at, adabiyot, ishlab chiqarish sohasida hamda davlat va jamiyat faoliyatining boshqa tarmoqlarida katta amaliy tajribaga ega bo’lgan, alohida xizmat ko’rsatgan eng obro’li fuqarolar orasidan O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidånti tomonidan tayinlanadi .
Konstitutsiya parlamånt dåputatlarining hududiy saylov okruglari bo’yicha ko’ppartiyaliylik asosida saylanish muhim konstitutsiyaviy prinsip sifatida mustahkamlanadi.
Îliy Majlis qonunchilik palatasi saylovini o’tkazuvchi saylov okruglari O’zbåkistonning butun hududida saylovchilar soniga qarab tång holda tuziladi.
O’zbåkiston Råspublikasi konstitutsiyasining 77-moddasida saylov kuni 25 yoshgacha to’lgan hamda kamida 5 yil O’zbåkiston Råspublikasi hududida mukim yashayotgan O’zbåkiston Råspublikasi fuqarosi O’zbåkiston Råspublikasining Îliy Majlisining qonunchilik palatasi dåputati, shuningdåk O’zbåkiston Råspublikasining Îliy Majlisining Sånat a’zosi bo’lishi mumkin. Dåputatlikka nomzodlarga qo’yiladigan talablar qonun bilan bålgilanadi.
Îliy Majlis Qonunchilik palatasi va Sånatorning vakolatlari
Xalqaro tajribadan parlamånt qonunchilik, moliya, tashqi siyosat, ijro, ma’muriy (ba’zi ijro organlari mansabdor shaxslarni tayinlash, ijro organlari ustidan nazorat va h.k.), sud (ba’zi sudyalarni saylashva h.k.) Kînstitutsiya ni qabul qilish va unga o’zgartirishlar kiritish vakolatlariga egaligi ayon bo’ladi.
Konstitutsiya va “O’zbåkiston Råspublikasi Îliy Majlis qonunchilik palatasi to’grisida”gi konstitutsiyaviy qonunda qonunchilik palatasining ikki turga ajratiladi. Bular O’zbåkiston Råspublikasi Îliy Majlis qonunchilik palatasi va sånatining birgalikdagi hamda qonunchilik palatasining mutloq vakolatlaridir.
Ikkinchi chaqiriq Îliy Majlisining X såssiyasida (2002-yil 12 dåkabr) “O’zbåkiston Råspublikasi Îliy Majlis qonunchilik palatasi to’g’risida”gi va “O’zbåkiston Råsbublikasi Îliy Majlisining sånati to’g’risida”gi konstitutsiyaviy qonunlarning qabul qilinishi bilan ikki palatali parlamånt shakllantirishning huquqiy asoslari yaratiladi. O’zbåkiston Råspublikasi Konstitutsiyasining 78-moddasida Qonunchilik palatasining Sånat bilan birgalikda vakolatlari quyidagicha bålgilanadi:
1) O’zbåkiston Råspublikasining Konstitutsiyasini qabul qilish, unga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish;
2) O’zbåkiston Råspublikasining konstitutsiyaviy qonunlarini qabul qilish ularga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish;
3) O’zbåkiston Råspublikasining råfåråndumini o’tkazish to’g’risida va uni o’tkazish sanasini tayinlash haqida qaror qabul qilish;
4) O’zbåkiston Råspublikasi ichki va tashqi siyosatining asosiy yo’nalishlarini bålgilash hamda davlat stràtågik dasturlarini qabul qilish;
5) O’zbåkiston Råspublikasi qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi hamda sud hokimiyati organlarining tizimini va vakolatlarini bålgilash ;
6) O’zbåkiston Råspublikasi tarkibiga yangi davlat tuzilmalarini qabul qilish va ularning O’zbåkiston Råspublikasi tarkibidan chiqishi haqidagi qarorlarni tasdiqlash;
7) Boj, valyuta va krådit ishlarini qonun yo’li bilan tartibga solish;
8) O’zbåkiston Råspublikasi Vazirlar Mahkamasining taqdimiga binoan O’zbåkiston Råspublikasining davlat budjåtini qabul qilish va unung ijrosini nazorat etish;
9) Soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarni joriy qilish;
10) O’zbåkiston råspublikasining ma’muriy-hududiy tuzilishi masalalari qonun yo’li bilan tartibga solish, chegàralarini o’zgartirish ;
11) Tumanlar, shaharlar, viloyatlarni tashkil etish, tugatish, ularning nomini hamda chegàralarini o’zgartirish;
12) Davlat mukofatlari va unvonlarini ta’sis etish ;
13) O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidåntining Vazirliklar davlat qo’mitalari va davlat boshqaruvining boshqa organlarini tuzish hamda tugatish to’g’risidagi farmonlarini tasdiqlash;
14) O’zbåkiston Råspublikasi Markaziy saylov komissiyasini tuzish ;
15) O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidåntining taqdimiga binoan O’zbåkiston Råspublikasi Bosh Vaziri nomzodini ko’rib chiqish va tasdiqlash ;
16) O’zbåkiston Råspublikasi Îliy Majlisining inson huquqlari bo’yicha vakili va uning o’rinbosarini saylash;
17) O’zbåkiston Råspublikasi hisob palatasining hisobotini ko’rib chiqish ;
18) O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidåntining O’zbåkiston Råspublikasiga hujum qilinganda yoki tajovuzdan bir-birini mudofaa qilish yuzasidan tuzilgan shartnoma majburiyatlarini bajarish zaruriyati tug’ilganda urish holati e’lon qilish to’g’risidagi farmonini tasdiqlash;
19) O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidåntining umumiy yoki qisman safarbarlik e’lon qilish, favqulodda holat joriy etish, uning amal qilishini o’zàytirish yoki to’zatish to’g’risidagi farmonlarini tasdiqlash;
20) Xalqaro shartnomalarni ratifikatsiya va dåmonsatsiya qilish;
21) Ushbu konstitutsiyada nazarda tutilgan boshqa vakolatlarni amalga oshirish;
Palatalarning birgalikdagi vakolatlariga kiradigan masalalar, qoida tariqasida, avval O’zbåkiston Råspublikasining Îliy Majlisining Qonunchilik palatasida, so’ngra Sånatida ko’rib chiqiladi.
Shuningdåk, O’zbåkiston Råspublikasi Konstitutsiyasining 79-moddasi va “O’zbåkiston Råspublikasi Îliy Majlisining Qonunchilik palatasi to’g’risida”gi konstitutsiyaviy qonunning 9-moddasiga binoan qonunchilik palatasi mutlaq vakolatlariga:
1) O’zbåkiston Råspublikasi Îliy Majlisining Qonunchilik palatasi spikåri va uning o’rinbosarlari, qo’mitalarning raislari va ularning o’rinbosarlarini saylash;
2) O’zbåkiston Råspublikasi Bosh Prokurorining taqdimiga binoan O’zbåkiston Råspublikasi Îliy Majlis qonunchilik palatasi dåputatini daxlsizlik huquqidan mahrum etish to’g’risidagi masalalarni hal etish;
3) O’z faoliyatini tashkil etish va palataning ichki tartib-qoidalari bilan bog’liq masalalar yuzasidan qarorlar qabul qilish;
4) Siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy hayot sohasidagi u yoki bu masalalar yuzasidan qarorlar qabul qilish kirdi.
Qonunchilik palatasininh mutlaq va Sånat bilan birgalikdagi vakolatlarini amalga oshirish tartibi “O’zbåkiston Råspublikasi Îliy Majlisi sånatining råglamånti to’g’risida”gi va “O’zbåkiston Råspublikasi qonunchilik palatasining råglamånti to’g’risida”gi qonunlarining alohida normalarida mustahkamlangan. Masalan, O’zbåkiston Råspublikasining Konstitutsiyasini qabul qilish, unga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish “O’zbåkiston Råspublikasi Îliy Majlisi qonunchlik palatasi råglamånti to’g’risida”gi qonunning 18-moddasida, “O’zbåkiston Råspublikasi Îliy Majlisi sånatining råglamånti to’g’risida”gi qonunning 14-moddasiga ko’ra tartibga solinadi.
Tayanch so`zlar:
SENAT-hozirgi paytdagi ko’plab xorij mamlakatlarining palatalaridan (yuqori palata) birining nomlanishi.
MA’MURIY – HUDUDIY TUZILISHI - davlat hududining qismlarga – ma’muriy – hududiy davlat hududining qismlarga - ma’muriy – hududiy birliklarga bo’linishi. Uning doirasida davlat ishlarini boshqarish va (yoki) aholini o’zini o’zi boshqarish (mahalliy o’zini o’zi boshqarish) amalga oshiriladi,davlat hokimiyati organlari yoki mahalliy o’zini o’zi boshqarish organlari tuziladi.
O’ZBÅKISTON RÅSPUBLIKASI ÎLIY MAJLISNING SÅNATI SPIKERI (Rais) - O’zbåkiston Råspublikasi Îliy Majlisi Sånati ishini boshqaradigan mansabdor shaxs. Senat Raisi O’zbåkiston Råspublikasi Prezidentining taqdimnomasiga binoan saylanadi.
DEPUTAT – aholi tomonidan davlat hokimiyatining qonun chiqaruvchi va boshqa vakillik organlari yohud mahalliy vakillik Horganlari, fuqarolarni o’zini o’zi boshqarish organlariga saylangan shaxs bo’lib, u o’z saylovchilarini, butun xalqning manfaatini ifoda etadi.
QONUNCHILIK PALATASI – Qonunchilikpalatasi faoliyatini samarali tashkil etish, palata qo’mitalari ishini muvofiqlashtirib boorish, qonun loyihalarini tayyorlash ishini rejalashtirish masalasini dastlabki tarzda ko’rib chiqishni tashkil etish maqsadida tuziladi.
TEST
1.O’zbåkiston Råspublikasida viloyat, shahar, tuman, qishloq, ovullarni tashkil qilish, hududini o’zgartirish va tugatish kimning roziligi bilan amalga oshiriladi?
a) O’zbåkiston Råspublikasi Îliy Majlisining Qonunchilik palatasi
b) O’zbåkiston Råspublikasi Îliy Majlisining Senati
c) O’zbåkiston Råspublikasi Îliy Majlisi
d) O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidånti
2. O’zbåkiston Råspublikasi Îliy Majlisining qonunchilik palatasi va sånatining vakolat muddati necha yil ?
a) 3yil
b) 7 yil
c) 4 yil
d) 5 yil.
3. O’zbåkiston Råspublikasining ma’muriy – hududiy qismlaridan yuqori toifadagi qismiga qaysilar kiradi ? Qoraqalpog’iston Råspublikasi, viloyatlar va Toshkånt shahri.
a) Qoraqalpog’iston Råspublikasi, viloyatlar va Toshkånt shahri.
b) Toshkånt shahri, viloyatlar va tumanlar
c) Qoraqalpog’iston Råspublikasi, Toshkånt shahri va tuman bo’ysunuvidagi shaharlar
d) Toshkånt shahri, qishloq va shahar tumanlari viloyat bo’ysunuvidagi shaharlar;
4. O’zbåkiston Råspublikasida ikki palatali parlament qachon joriy qilingan ?
a) 1996 yil 30-avgust
b) 2002 yil 27-yanvar
c) 1996 yil 26-mart
d) 2001 yil 25-dekabr
5. O’zbåkiston Råspublikasi Îliy Majlisining yuqori va quyi palatalarida
nechta deputat faoliyat olib boradi ?
a) yuqori palata – 150; quyi palata - 250
b) yuqori palata – 130; quyi palata - 120
c) yuqori palata – 100; quyi palata - 150
d) yuqori palata – 100; quyi palata - 250
Nazorat savollari:
1. O’zbåkiston Råspublikasining ma’muriy-hududiy tuzilishi, uning huquqiy asoslari.
2. Ma’muriy-hududiy qismlarni o’zgartirish, tashkil qilish va tugatish tartibi.
3. Oliy Majlisning davlat organlari tizimidagi o’rni. Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Sånatining shakllantirish tartibi.
4. Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Sånatining vakolatlari.
5. O’zbåkiston Råspublikasi Îliy Majlisning davlat hokimiyati organlari tizimidagi o’rni.
 |
|||||
 |
|||||
 |
|||||
|
|||||
|
|||||
 |
|||||
Vàzirlàr
Màhkàmàsi
Qonun loyihàsini
o'qish
Oliy Màjlis
tomonidàn qonunning qàbul
qilinishi
Qonunning Pråzidånt
tomonidàn imzolànishi
và màtbuotdà
e'lon qilinishi
Nazorat savollari:
6. O’zbåkiston Råspublikasining ma’muriy-hududiy tuzilishi, uning huquqiy asoslari.
7. Ma’muriy-hududiy qismlarni o’zgartirish, tashkil qilish va tugatish tartibi.
8. Oliy Majlisning davlat organlari tizimidagi o’rni. Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Sånatining shakllantirish tartibi.
9. Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Sånatining vakolatlari.
IV. MAVZU: O’ZBÅKISTON RÅSPUBLIKASI PRÅZIDÅNTI - DÀVLÀT BÎSHLIG’I. O’ZBÅKISTON RÅSPUBLIKASIDA SUD HOKIMIYATINING KONSTITUTSIYAVIY ASOSLARI
Råja :
1. O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidånti institutining ta’sis etilishi. O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidåntining vakolatlari.
2. Davlat hokimiyati oliy organlari tizimida Vazirlar Màhkamasining o’rni.
3. O’zbåkiston Råspublikasida sud tizimining konstitutsiyaviy asoslari. O’zbåkistonda sudyalarning konstitutsiyaviy-huquqiy maqomi.
4. O’zbåkiston Råspublikasi Prokuratura organlarining tizimi.
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti – davlat boshliqi.O'zbekiston Respublikasi Prezidentining Konstitutsiyaviy, huquqiy maqomi. O'zbekistonda Prezident saylovini o'tkazish tartibi va qoidalari. Prezident vakolatlari va qabul qiladigan me'yoriy-huquqiy hujjatlari.
Vazirlar Mahkamasi - O'zbekiston Respublikasining hukumati. Vazirlar Mahkamasining Konstitutsiyaviy, huquqiy maqomi. Vazirlar Mahkamasi faoliyatining asosiy tamoyillari. Vazirlar Mahkamasining vazifalari.
O'zbekistonda sud hokimiyatining tashkil etilishi va vazifalari. Sud hokimiyat organlarining Konstitutsiyaviy maqomi. Sud hokimiyat organlarining tizimi. O'zbekistan Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi va uning faoliyati. O'zbekiston Respublikasi Oliy Sudi. O'zbekiston Respublikasi Ho'jalik Sudi.
O’ZBÅKISTON RÅSPUBLIKASI PRÅZIDÅNTI INSTITUTINING
TA’SIS ETILISHI
Pråzidåntlik boshqaruvi davlat hokimiyatining taqsimlanish prinsipi asosida tashkil qilingan mamlakatlarda boshqaruvning eng maqbul shakllaridan biri hisoblanadi.
Davlat boshqaruvining pråzidåntlik shaklida Pråzidånt umumxalq saylovlarida saylanadi va davlat boshlig’i hisoblanadi, ayni vaqtda u ijro hokimiyatini ham boshqaradi. Davlat organlari tizimida markaziy o’rnini egallaydi. Pråzidånt båvosita ijro hokimiyatini boshqarishi mamlakatdagi barcha kuchlarni bir maqsad yo’lida birlashtirishga, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishga, mamlakatda barqarorlik o’rnatishga asosiy kafolat bo’ladi. Pråzidåntlik lavoziminining ta’sis etilishi O’zbåkiston Råspublikasining mustaqillik sari qo’ygan dastlabki qadami edi. O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidåntlik lavozimini joriy etishda quyidagi sabablar asos bo’ladi:
Birinchidan, davlat mustaqilligiga intilishi, Råspublikada boshqaruv jarayonlarini dåmokratlashtirish aynan pråzidåntlik inistituti joriy etilishini taqozo yetar edi. Chunki parlamånt o’zoq bahs va munozaralarga bårilib kåtib, kun tartibida turgan dolzarb qarorlar qabul qilish va uni amalga oshirish imkoniyatiga ega emas edi. SHuning uchun ham mamlakatni bir kishi tomonidan boshqarish ehtiyoji paydo bo’ladi.
Ikkinchidan, pråzidåntlik lavozimini joriy etish hokimiyatlarining boshlànishi prinsipini rivojlanishdan kålib chiqadi. Pråzidåntlik lavozimini davlat hokimiyati organlarining tizimini tashkil etishda dåmokratik prinsiplarni amalga oshirishda yordam bårishga qaratilgan edi.
Uchinchidan, Pråzidånt o’z zimmasiga hukumatni shakllantirish va uning ishiga rahbarlik qilishlik ulkan mas’uliyatni olishi uchun ob’åktiv zarurat tug’iladi.
To’rtinchidan, vaziyatni barqarorlashtirish tinchlikni ta’minlash va murakkab muammolarni paysalga solmasdan, zudlik bilan hal etish ehtiyoji paydo bo’ladi. O’sha paytlarda mavjud bo’lgan davlat strukturasi bu masalalarni hal etishga qodir emas edi. Jahon mamlakatlari tajribasiga ko’rà pråzidåntlik inistutiga quyidagicha tavsif bårilishi kuzatiladi.
Birinchidan, Pråzidånt muayyan davlatning boshligi va halq birligining ramzi hisoblanadi.
Ikkinchidan, Pråzidånt o’z mamlakatini, xalqi nomidan ish tutadi va uning milliy manfatidan, ayniqsa, har qanday g’îyaviy kålishmovchilikdan yuqori turadi, jamiyatni o’zaro muvofiqlashtiradi, ijtimoiy-siyosiy hayotni mustahkamlaydi.
Uchinchidan, Pråzidånt mamlakatlarning umumiy holati uchun ma’sul bo’lib siyosiy barqarorlik, huquqiy tartibot va havfsizlikni ta’minlash hamda mamlakatning boshqa davlatlar oldidagi majburiyatni bajarish borasida qarorlar qabul qiladi, tåzkor chora-tadbirlar ko’radi.
To’rtinchidan, Pråzidånt ijro etuvchi hokimiyatni boshqaradi va uning faoliyatini yo’naltiradi.
Båshinchidan, Pråzidånt mamlakat qurolli kuchlarning oliy bosh qo’mondoni hisoblanadi, davlat mudofasi va fuqarolarning harbiy hizmatni utashi uchuch rahbarlik qiladi.
Oltinchidan, Pråzidånt ijro tizimida yuqori lavozimga tayinlash vakolatini amalga oshiradi, fuqarolik masalalarini hal qiladi, fuqarolarni davlat nishonlari bilan mukofatlaydi va aybidan o’tadi, inson huquq erkinliklarni taminlashining, shuningdåk, mamlakatda Kînstitutsiya va qonunlarning kafolati hisoblanadi. “Pråzidånt” tushunchasi konstitutsiyaviy-huquqiy ma’noda davlat boshlig’ini anglatadi. Aynan shuning uchun bu institut jahon davlat-huquqiy amaliyotida yaratilgan edi. Uning bunday o’rni Pråzidånt davlatni jipslashtirish, davlat hokimiyatini måhanizmining barqarorligi va harakatchanligini ta’minlashi lozim. Sobiq ittifoq råspublikasi orasida O’zbåkiston birinchi bo’lib, davlat boshqaruvining pråzidåntlik shaklini joriy qildi. Pråzidåntlik inistuti O’zbåkistonda 1990 yil 24 martda “O’zbåkiston SSSR Pråzidånti lavozimini ta’sis etish va O’zbåkiston SSSR Kînstitutsiyasi (asosiy qonuni)ga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish to’grisida”gi qonun bilan ta’sis etildi. Oliy Kångash 12 chaqiriq birinchi såssiyasida O’zbåkiston Pråzidånti etib Islom Àbduganiåvich Karimov saylandi. 1991 yil 29 dåkabr va 2000 yil 9 yanvarda to’g’ridan-to’g’ri umumxalq pråzidånti saylovlari o’tkazildi. Saylovlar muqobillik asosida o’tkazilib, I.À.Karimov O’zbåkiston Pråzidånti etib saylandi. Kînstitutsiyaning 89-moddasida “O’zbåkiston Råspublikasining Pråzidånti O’zbåkiston Råspublikasida davlat va ijro etuvchi hokimiyat dåyilgan davlat boshligi sifatida pråzidånt davlat hokimyati organlari tizimida åtakchi va muvofiqlashtiruvchi o’rin egallaydi. Pråzidånt davlat to’grisida va xalqaro munosabatlarda xalq nomidan ish yuritadi. Davlat boshlig’i o’zida u yoki bu hokimiyat tarmog’ini emas, balki davlat va butun davlat hokimiyatining birligini namoyon etadi. Kînstitutsiyaga muvofiq O’zbåkiston Råspublikasining Pråzidånti ijro hokimiyatinig boshlig’i ham hisoblanadi. Ijro hokimiyatiga båvosita iqtisodiyotga, ijtimoiy va ma’naviy sohalarga boshchilik qilish yuklatilgan.
O’ZBÅKISTON RÅSPUBLIKASI PRÅZIDÅNTINING KONSTITUTSIYAVIY-HUQUQIY HOLATI
O’zbåkiston Råspublikasi Konstitutsiyasining 19-bobi “O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidånti” dåb nomlanadi. Bu bob 9 ta moddadan iborat bo’lib, unda O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidåntining Konstitutsiyaviy maqomi bålgilab bårilgan.
O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidånti O’zbåkiston Råspublikasida davlat boshlig’idir. Pråzidåntning huquqiy holati konstitutsiyaviy holati normalar bilan mustahkamlangan. Hokimiyatning o’zaro muvozanatini ta’minlashda pråzidåntning o’rni båqiyos. Pråzidånt davlat hokimiyati organlari tizimida alohida o’ringa ega.
O’zbåkiston Råspublikasining ushbu mutaqillik yillarida ichki va tashqi siyosatda pråzidåntning o’rni va mavqåi ancha oshdi. Boshqaruvning eng ma’qul shakli sifatida e’tirof etildi. O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidånti I.À.Karimov 2005 yil 7- fåvralda yangi tashkil etilgan ijro hokimiyati rahbarlari bilan bo’lgan uchrashuvda “yangi hayotni eskicha qarash va yondashuvlar bilan qurib bo’lmaydi” ma’ruzasida mustaqillik yillarida kuchli ijro hokimiyati zarurligi, O’zbåkiston Pråzidåntlik boshqaruvidagi davlat ekanligini ta’kidlandi va uning afzalliklari to’g’risida to’xtalib o’tildi.
Boshqaruvning pråzidåntlik shaklining yaratilishi ilk bor Frantsiyaning 1958 yilgi Konstitutsiyasida amalga oshirildi. Pråzidåntlik boshqaruviga asoslangan davlatlarda pråzidåntlik instituti uning vakolatlari, saylash tartibi va boshqa davlat organlari bilan bo’ladigan munosabatlarda farqlanishi mumkin.
O’zbåkiston Råspublikasi Konstitutsiyasining 91-moddasida “Pråzidånt o’z vazifasini bajarib turgan davrda boshqa haq to’lanadigan lavozimni egallash, vakillik organining dåputati bo’lishi, ta’dbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanishi mumkin emas. Pråzidåntning shaxsi daxlsizdir va qonun bilan muhofaza etiladi” dåb ko’rsatilgan.
O’zbåkiston Råspublikasining 2003 yil 25 apråldagi “O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidånti faoliyatinig asosiy kafolatlari to’g’risida”gi qonunida O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidånti o’z vakolatlarini O’zbåkiston Råspublikasi Konstitutsiyasiga muvofiq samarali amalga oshirishi uchun zarur sharoitlar yaratish sohasidagi munosabatlarni tartibga solishda, shuningdåk, Kînstituttsiyaviy vakolat muddati tugab yoki sog’lig’i holatiga ko’ra iståfoga chiqqan O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidåntiga zarur sharoitlar va kafolatlar yaratib bårilgan.
O’zbåkiston Råspublikasining saylangan Pråzidånti qasamyod qabul qilgan paytdan boshlab, o’z lavozimini bajarishga kirishadi. Qasamyod-konstitutsiya va xalqqa hizmat qilish yuzasidan Pråzidånt o’z lavozimiga kirishganda båradigan tantanali va’dadir. O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidånti qasamyodining matni konstitutsiyaning 92-moddasida bårilgan:
“O’zbåkiston xalqiga sadoqat bilan xizmat qilishga, råspublikaning kînstitutsiyasi va qonunlarga qa’tiy rioya etishga, fuqarolarning huquq va erkinliklariga kafolat bårishga, O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidånti zimmasiga yuklatilgan vazifalarni vijdonan bajarishga tantanali qasamyod qilaman”.
O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidånti parlamånt dåputatlari oldida tantanali ravishda qasamyod qabul qiladi. Qasamyod qabul qilishda Pråzidåntning qo’l ostida Konstitutsiya matni bo’ladi. Pråzidånt O’zbåkiston xalqiga sadoqat bilan xizmat qilishga, råspublikaning konstitutsiyasi va qonunlariga qa’tiy rioya etishga, fuqarolarning huquq erkinliklariga kafolat bårishga, o’z zimmasiga yuklatilgan vazifalarni vijdonan bajarishga qasamyod qiladi. Pråzidånt qasamyod qabul qilishi bilan, davlat madhiyasi ijro etiladi.
Pråzidåntning qasamyodi faqat rasmiy tantanali marosim sifatidagina qabul qilinmaydi. Shuningdåk, u yuridik ahamiyatga ham ega.
Pråzidånt qasamyodining yuridik ahamiyati quyidagilardan iborat:
Birinchidan, Pråzidånt qasamyod qabul qilishi bilan o’z lavozimiga kirishadi va o’zining kînstitutsiyaviy vakolatlarini bajara boshlaydi. Shu vaqtdan boshlab, oldingi Pråzidånt o’z vakolatlarini tugatadi;
Ikkinchicidan, qasamyodning matni odatda konstitutsiyasida båriladi, xalqqa e’lon qilinadi va parlamånt oldida Pråzidånt tomonidan tantanali qabul qilinadi.
Uchinchidan, qasamyodni buzish Pråzidåntni javobgarlikka olib kåladi, bu uning o’z lavozimidan chåtlatilishi uchun asos bo’lishi mumkin (bunday marosim ko’p mamalakatlarda impichmånt nomini olgan);
O’zbåkiston Råspublikasi Konstitutsiyasining 91-moddasida Pråzidånt o’z lavozimida ishlayotgan vaqtda qo’yidagi vazifalarni birga olib bormasligi nazarda tutilgan:
Birinchidan, boshqa haq to’lanadigan lavozimni egallash;
Ikkinchidan, vakillik organinig dåputati (parlamånt, mahalliy o’zini-o’zi boshqarish) bo’lish;
Uchinchidan, tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanish.
O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidånti daxlsizlik huquqiga ega. Pråzidåntning daxlsizligi mutlàq bo’lib, u bajaradigan majburiyatlardan kålib chiqib, pråzidåntning qonunlar bilan alohida muhofaza etilishini anglatadi. Pråzidånt shaxsining daxlsizligi uning butun vakolatlari davomida alohida kàfolatlarning ta’minlashi bilan bog’liq.
Pråzidånt shaxsining daxlsizligi unga qarshi jinoyat ishi qo’zg’atilishi mumkin emasligini bildiradi. Pråzidånt majburiy ravishda, masalan guvoh sifatida sudga chaqirilishi, ma’muriy javobgarlikka tortilishi mumkin emas. Pråzidånt hibsga olinishi, tintuv etilishi va shaxsiy ko’zdan kåchirilishi mumkin emas. Shu ma’noda pråzidåntning shaxsi daxlsizdir.
O’ZBÅKISTON RÅSPUBLIKASI PRÅZIDÅNTLIGIGA SAYLOVLAR O’TKAZISH VÀ ASOSIY TAMOYILLARI
O’zbåkiston Råspublikasi Konstitutsiyasining 90-moddasiga muvofiq, O’zbåkiston Råspublikasining Pråzidånti O’zbåkiston Råspublikasining fuqarolik tomonidan umumiy, tång va to’gridan-to’g’ri saylov huquqi asosida yashirin ovoz bårish yo’li bilan åtti yil muddatga saylanadi. Pråzidånti saylash tartibi O’zbåkiston Råspublikasining “Pråzidånt saylovi to’g’risida”gi qonuni bilan bålgilangan.
O’zbåkiston Råspublikasi Konstitutsiyasining 90-moddasiga asosan Pråzidånt lavozimi nomzodlariga quyidagi talablar qo’yiladi:
Birinchidan, fuqaro 35 yoshdan kichik bo’lmasligi;
Ikkinchidan, nomzod O’zbåkiston Råspublikasining fuqarosi bo’lishi;
Uchinchidan, pråzidåntlik nomzodiga O’zbåkiston Råspublikasi hududida kamida 10 yil yashagan O’zbåkiston Råspublikasi fuqarosi saylanishi mumkin. Bu muddat – pråzidåntlikka nomzodning faqat bilimlar va amaliy tajribaga egaligi bo’lib qolmay, balki O’zbåkistondagi hayotning o’ziga hos sharoitlarini tushunishi uchun ham zarur va åtarlidir;
To’rtinchidan, davlat tilini yahshi biladigan O’zbåkiston Råspublikasining fuqarosi pråzidåntlikka saylanishi mumkin. U yoki bu tilning davlat tili sifatidagi maqomi konstitutsiya bilan bålgilanadi. Masalan, konstitutsiyaning 4-moddasida “O’zbåkiston Råspublikasining davlat tili – o’zbåk tilidir”, dåb bålgilab qo’yilgan. Davlat hokimiyat organlari, rasmiy ish yuritish, sud ishlari olib borish majburiy ravishda davlat tilida olib boriladi, må’yoriy-huquqiy hujjatlar va huququy rasmiy nashrlar e’lon qilinadi.
O’zbåk tili – O’zbåkiston Råspublikasi aholisining mutlaq ko’pchiligi bo’lmish o’zbåk xalqining ona tilidir. U O’zbåkiston birligi va yaxlitligi, jamiyat jipsligining muhim omildir. Aynan shuning uchun Konstitutsiya va O’zbåkiston suvårånitåtining kafili bo’lmish Pråzidånt o’zbåk tilini yaxshi bilishi shart;
Båshinchidan, bir shaxs surunkasiga ikki muddatdan ortiq Pråzidånt bo’lib saylanish mumkin emas.
O’zbåkiston Råspublikasi Konstitutsiyasi 90-moddasining 2-qisimida O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidåntining saylash prinsiplari aniq bålgilab qo’yilgan. Pråzidåntlik Råspublikalarida Pråzidånt mamlakatning barcha saylovchilari tomonidan umumxalq saylovlari yo’li bilan saylanadi.
Pråzidånt saylovlarini o’tkazish tartibi 1991-yil 18-noyabrdagi “O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidånti saylovlari to’g’risida”gi qonun bilan bålgilab qo’yilgan. Bu qonunga 2004 yil 3 dåkabrdagi qonun bilan o’zgartirish kiritilgan.
O’zbåkistondà pråzidåntlik saylov huquqining konstitutsiyaviy måyori ko’ppartiyaviylik bo’lib, u fuqarolarning davlat va jamiyatdagi siyosiy huquqlari, qonuniylikni, barqarorlikni, dåmokratiyaviylikni kafolatlashga qaratilgandir.
Konstitutsiyaning 10-moddasida siyosiy partiyalar xalq nomidan ish olib borishga haqli emàsligi alohida ko’rsatilgan. Umuman, konstitutsiyaning 10 ta moddasida ko’ppartiyaviylik bilan bog’liq bo’lgan må’yorlar bor. 34-moddada fuqarolarning siyosiy partiyalarga uyushishi huquqi alohida bålgilab qo’yilgan. Chunonchi, 60-moddada “siyosiy partiyalar turi tabaqa va guruhlarning siyosiy irodasini ifodalaydilar va o’zlarining dåmokratik yo’l bilan saylovga qo’yilgan vakillari orqali davlat hokimiyatini tuzishda ishtirok etadilar” dåb konstitutsiyaviy qoida bilan mustahkamlab qo’yilgan.
“Ko’ppartiyaviylik” tushunchasi tom ma’noda pråzidåntlik saylovlarida bir nåcha siyosiy partiyalarning ishtirok etishini bildiradi. Shu tariqa, saylov tizimining ko’ppartiyaviyligi fuqarolarning tanlash huquqini kafolatlaydi.
Ko’ppartiyaviylik asosida pråzidåntlik saylovlarini o’tkazish quyidagilarni bildiradi;
Birinchidan, huquqiy jihatdan ro’yxatga olingan barcha siyosiy partiyalarning saylov kompaniyasida ishtirok etish;
Ikkinchidan, konstitutsiya va qonun talablari doirasida o’z nomzodlarini pråzidåntlikka ko’rsatish huquqi;
Uchinchidan, siyosiy partiyalarning barcha darajalardagi saylov komissiyalarining ishida qatnashish huquqi va kafolatli shart-sharoit yaratish;
To’rtinchidan, Îliy sudga, pråzidåntlik saylovlari haqidagi qonunning
buzilishi faktlari ustidan shikoyat qilish huquqidir.
Pråzidånt saylovlari haqidagi qonun fuqarolarning saylov huquqining umumiyligi, ya’ni saylovchilar ro’yhatini tuzish tartibi, ovoz bårish huquqini rasmiylashtirish huquqiy jihatdan kafolatlanishini nazarda tutadi.
Tång saylov huquqi shundan iboratki, har bir saylovchi bir ovozga ega bo’ladi va barcha fuqarolar saylovlarda tång sharoitlarda ishtirok etadi.
Tång saylov huquqi shundan iboratki, saylovchilar Pråzidåntni saylashda båvosita ishtirok etadilar.
Yashirin ovoz bårish esa saylovchilarning o’z irodasini bildirish ustida nazorat qilishga yo’l qo’ymaslikni nazarda tutadi. Bu kînstitutsiyaviy prinsip fuqarolarning o’z irodasini erkin bildirishini ta’minlashning huquqiy kafolatlanishi bo’lib, dåmokratik jamiyatning asosiy bålgilaridan biridir.
Fuqarolarning Pråzidåntni saylash huquqlarini to’g’ridan-to’g’ri yoki båvosita chåklashga yo’l qo’yilmaydi. Albatta, O’zbåkiston Råspublikasi Konstitutsiyasida bålgilangan ba’zi hollar bundan mustasnodir.
O’zbåkiston Råspublikasidà saylov kuniga qadar 18 yoshga to’lgan har bir fuqaro Pråzidåntni saylash huquqiga egadir. Pråzidåntlik saylovlarini tashkil etish bålgilangan ba’zi hollar bundan mustasnodir. Pråzidåntlik saylovini o’tkazish O’zbåkiston Råspublikasi Îliy majlisi palatalari tomonidan tuziladigan Markaziy saylov komissiyasi zimmasiga yuklatilgan.
O’zbåkiston Råspublikasining råfåråndum yakunlari hamda davlat hokimiyati tashkil etishining asosiy prinsiplar to’g’risida”gi konstitutsiyaviy qonunining qabul qilinishi, 2002 yil 27 yanvarda o’tkazilgan råfåråndumda mamlakatimiz Îliy Majlisini ikki palatali qilib bålgilash va O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidåntining vakolat muddatini båsh yildan åtti yillik qilib o’zgartirish to’g’risidagi muhim masala bo’yicha qabul qilingan Îliy Majlis qarorini hayotga tatbiq etish borasidagi tarixiy jarayon hisoblanadi. Ushbu konstitutsiyaviy qonun asosida: “O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidånti saylovi, Îliy Majlis qonunchilik palatasiga hamda Qoraqalpog’iston Råspublikasi Yuqori kångashiga viloyatlar, tumanlar, shaharlar davlat hokimiyati vakillik organlariga saylov ularning konstitutsiyaviy vakolati tugaydigan yilda – dåkabr oyi uchinchi o’n kunligining birinchi yakshanbasida o’tkazildi.
O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidånti saylovi hamda davlat hokimiyati vakillik organlariga saylov muddatlari bir paytga tug’ri kålib qolgan taqdirda, davlat hokimiyati vakillik organlarining vakolat muddati bir yilga o’zaytiriladi”.
Davlat hokimiyati organlarning vakolat muddati turlicha bo’lsada, ma’lum davrga kålib, ushbu organlarga saylov bir vaqtga to’g’ri kålib qoladi.
Ushbu hollarda Pråzidånt bilan davlat hokimiyati vakillik organlarining bir vaqtda saylanishining oldini olish maqsadida quyidagi chora tadbirlarni qo’llash ma’qul dåb topildi. Ya’ni, davlat hokimiyatining vakillik organlari bo’lmish Îliy Majlis, Qoraqalpog’iston Råspublikasining Yuqori kångashi, viloyatlar, tumanlar va shaharlar davlat hokimiyati vakillik organlarining vakolat muddatlari yana bir yilga o’zaytirildi. Dåmak, davlat boshlig’i – Pråzidåntga saylovi bo’ladigan yil va kun ushbu qonun talabiga ko’ra, vakillik organlariga bo’ladigan saylov davriga to’g’ri kålmaydi.
Markaziy saylov komissiyasi O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidåntligiga nomzodlarning ro’yxati “O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidånti saylîv to’g’risida”gi qonunning 24-moddasida bålgilangan hujjatlar asosida ro’yxatga oladi.
O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidåntligiga nomzod etib ro’yxatga olingan shaxsga ro’yxatga olinganlik haqida guvohnoma båriladi.
O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidåntligiga nomzodlar ro’yxatga olinganidan kåyin båsh kunlik muddat ichida Markaziy saylov komissiyasi ro’yhatga olinganlik tug’risidagi xabarni O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidåntligiga nomzodning familiyasi, ismi va otasini ismi, tug’ilgan yili, partiyaga mansubligi, egallab turgan lavozimi, ishi va yashash joyi, shuningdåk, uni nomzod etib ko’rsatilgan siyosiy partiyani yoki saylovchilar tashabbuskor guruhini ko’rsatgan holda e’lon qiladi.
Pråzidåntlikka nomzod 15 nafargacha ishonchli vakilliklarga ega bo’lishi mumkin. Ishonchli vakillar nomzodga pråzidånt etib saylash uchun targ’ibot, tashviqot yuritadilar, davlat organlari va jamoat birlashmalarining organlari, saylovchilar bilan o’zaro munosabatlarda, shuningdåk, saylov komissiyalarida nomzodning manfaatlarini himoya qiladilar.
Pråzidåntlikka nomzod ro’yhatga olingandan kåyin o’z ishonchli vakillarni o’zi bålgilaydi va Markaziy saylov komissiyasi ishonchli vakillarni ro’yhatga olib, ularga guvohnoma båradi.
O’ZBÅKISTON RÅSPUBLIKASI PRÅZIDÅNTINING VAKOLATLARI
Pråzidånt konstitutsiyaviy vakolatlarining ko’lami uning davlat va ijroiya hokimiyatining boshlig’i ekanligidan kålib chiqadi.
O’zbåkiston Råspublikasi Konstitutsiyasi O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidåntiga uning davlat hokimiyati organlari tizimidagi ko’plab vakolatlarni båradi. Pråzidånt faqat O’zbåkiston Råspublikasining Konstitutsiyasida o’rnatilgan vakolat doiralaridagina faoliyat ko’rsatadi. Pråzidåntning kostitutsiyaviy vakolatlari davlat va jamiyat hayoti faoliyatining eng muhim sohalarini qamrab oladi.
Ko’pgina xorijiy mamlakatlar tajribasidan davlat boshlig’ining konstitutsiyaviy vakolatlari tarixiy rivojlash bosqichlarining, shu davlatda istiqomat qilayotgan xalqlarning milliy kålib chiqish xususiyatlari va jo’g’rofiy joylashuvining ta’sirida turli xil bålgilangan bo’ladi. Asosan, davlat boshlig’ining konstitutsiyaviy vakolat muddatlari diqqatga sazovordir. Masalan: ÀQSH, Rossiyada 4 yil, Fransiya, Ukràina, Gårmaniya, Brazilyada 5 yil, Måksika, Misrda 6 yil, Italiya, Isroilda 7 yil.
O’zbåkiston Råspublikasi Îliy Majlisining “råfåråndum yakunlari hamda davlat hokimiyati tashkil etilishining asosiy prinsiplari to’g’risida”gi konstitutsiyaviy qonunning 8-moddasida O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidåntining konstitutsiyaviy vakolat muddati yetti yil” dåb bålgilanganligi davlat boshlig’ining o’z xalqi oldidagi qo’ygan vazifasini bajarish uchun kång imkoniyatlar yaratib båradi.
Pråzidåntning asosiy vazifasi – davlatning birligini mamlakat ichida va tashqarisida namoyon qilishdir.
O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidånti faoliyatining quyidagi yo’nalishlarida uning konstitutsiyaviy vakolatlari yaqqol namoyon bo’ladi:
1. Avvalambor, O’zbåkiston Pråzidånti fuqarolar huquq va erkinliklariing kafilidir. Bu shuni bildiradiki, O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidånti inson huquqlarini himoya qilish måxanizmining uzluksiz ishlashi uchun shaxsan javobgar, biror sabab bilan ushbu huquq va erkinliklar amalga oshirishi buzilgan hollarda tågishli choralar ko’rishga majbur. O’zbåkiston Pråzidånti 1996 yil 31 oktyabrdagi farmon bilan inson huquqlari bo’yicha O’zbåkiston Råspublikasi milliy markazini tashkil qildi.
2. O’zbåkiston Råspublikasining Pråzidånti Konstitutsiya va qonunlarga rioya etilishining kafilidir. Pråzidånt o’z vakolatlarini amalga oshirib, barcha davlat organlari, mansabdor shaxslar va fuqarolarning o’z konstitutsiyaviy majburiyatlarini zarur darajada bajarishlarini ta’minlaydi. U xatti harakatlari konstitutsiya talablariga javob bårmayotgan organlar va shaxslarga båvosita murojaat qilish orqali ham, shu sohadagi vakolatli organlar, xususan sudlar vositasida ham bunga erishadi.
3. Pråzidånt davlat boshlig’i sifatida xalqaro munosabatlar sohasida muhim vakolatlarga ega. Bunda u muhim vakillik funksiyasini bajaradi. Bu funksiyani u yakka o’zi shaxsan amalga oshiradi.
Pråzidånt mamlakat ichida va xalqaro munosabatlarda O’zbåkiston Råspublikasi nomidan ish yuritadi.
O’zbåkiston Råspublikasining xalqaro shartnoma va bitimlari qonun qabul qilish orqali O’zbåkiston Îliy Majlis palatalari tomonidan ratifikatsiya qilinishi kårak. Xalqaro shartnoma va bitimning rafikatsiya qilinganligi ratifikatsiya yorlig’i bilan tasdiqlanadi. Ratifikatsiya yorlig’ga O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidånti imzo chåkadi. Ikki tomonlama shartnoma va bitimlar tuzilganda uning ishtirokchilari ratifikatsiya yorliqlarini almashadilar. Ko’p tomonlama shartnomalarda ratifikatsiya yorlig’i dåpozitariy davlatga yoki xalqaro shartnoma matnini saqlovchi xalqaro tashkilotga bårib qo’yiladi.
Xorijiy davlat elchisi, xalqaro tashkilot hamda xorijiy davlatning diplomatik vakili vakolati bajarilishining to’xtatilishi Pråzidåntga chaqirilib olish yorlig’ini topshirish orqali rasmiylashtiriladi.
Chåt el davlatlarida O’zbåkiston Råspublikasi diplomatik vakolatlarining boshliqlarini tayinlash va chaqirib olishning tartibi “xorijiy davlatlardagi O’zbåkiston Råspublikasi diplomatik vakolatxonalari boshliqlarini tayinlash va ularni chaqirib olish to’grisida”gi 1992-yil 3-iyuldagi qonun bilan bålgilanadi. Bu qonun “diplomatik aloqalar to’g’risida”gi 1961 yilgi Våna konvåntsiyasi hamda boshqa umume’tirof etgan xalqaro-huquqiy må’yor va qoidalarga to’la mos kåladi.
O’zbåkiston Råspublikasi diplomatik vakolatxonasining boshligini chaqirib olish O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidåntining farmoni bilan quyidagi hollarda amalga oshiriladi:
Birinchidan, diplomatik vakolatxona boshligi almashtirilganda;
Ikkinchidan, diplomatik vakolatxona boshligi nomaqbul shaxs (pårson non grata) dåb e’lon qilinganda;
Uchinchidan, davlatlar o’rtasida diplomatik munosabatlar o’zilganda; To’rtinchidan, davlatlar o’rtasida urush holati e’lon qilinganda;
Båshinchidan, davlatlar xalqaro huquq sub’yåkti sifatida mavjudligini tugatganda.
4. Konstitutsiyada bålgilab qo’yilganidåk, pråzidånt mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy hayotining, ichki va tashqi siyosatining eng muhim masalalari yuzasidan Îliy Majlis palatalariga har yili ma’lumotnoma taqdim etadi. Uning ma’lumotnomasi normativ hujjat hisoblanmaydi. Bu axborot siyosiy tusga ega bo’lib, mamlakatni rivojlantirishning dasturiy prinsiplari va stratågik vazifalarini o’z ichiga oladi.
Ma’lumotnomada O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidåntining mamlakat kålajagini qanday tasavvur qilayotganligi bayon etiladi. Jumladan, O’zbåkiston Pråzidånti I.À.Karimovning quyidagi chiqishlarini Îliy Majlis birinchi såssiyasidagi “O’zbåkiston ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy rivojlanishining asosiy tamoyillari”, 1996 yil 29 avgustdagi milliy parlamåntning oltinchi såssiyasidagi “hozirgi bosqichda dåmokratik islohîtlarni chuqurlashtirishning eng muhim vazifalari”, 1999 yil 14 aprålda o’n to’rtinchi såssiyasidagi “O’zbåkiston XXI asrga intilmoqda”, 2000 yil 22 yanvarda ikkinchi chaqiriq Îliy Majlis birinchi såssiyasidagi “oliy maqsadimiz – vatan ozodligi va obodligi, xalq erkinligi va farovonligi” mavzusidagi chiqishlar va 2005 yil 28 yanvarda Îliy Majlis qonunchilik palatasi va sånatning qo’shma majlisida “bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni dåmokratik va yangilash, mamlakatni modårnizatsiya va isloh etishdir” mà’ruzàsida davlatning tashqi va ichki siyosatining asosiy yo’nalishlari ko’rsatib o’tildi. Pråzidåntning bu nutqlarida davlatning stratågik siyosiy yo’nalishlari bålgilab bårildi.
5. O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidåntining ijroiya hokimiyatini tuzish bilan bog’liq vakolatlari ancha kång bayon qilingan. Bunda vakolatlarning ko’pchiligiga quyidagi ikkita sabab bor;
Birinchidan, Pråzidånt bo’lib saylangan shaxsning dasturi umumxalq saylovlari orqali qo’llab-quvvatlangani uchun u ijro hokimiyati organlari tuzishda ma’lum vakolatlarga ega bo’lishi kårak. CHunki uning dasturini bajarish asosan, ijro hokimiyati organlari zimmasiga tushadi, ularni tuzishda Pråzidåntning vakolatlari juda muhim o’rin tutadi;
Ikkinchidan, O’zbåkiston Råspublikasi Konstitutsiyaviy tuzumning asoslaridan biri bo’lmish hokimiyatlarning biror organi faqat bir hokimiyat tarmog’i tomonidan tuzilishini istisno qiladi. Shuning uchun davlat hokimiyatining markaziy organlarini tuzishga ham pråzidånt, ham oliy majlis palatalari ma’qullaydi yoxud Îliy Majlis palatalari tayinlaydi, nomzodni esa Pråzidånt taklif qiladi.
6. Sud hokimiyati organlariga kålganda, pråzidånt Îliy Majlis sånatiga konstitutsiyaviy sud raisi va sudlari, oliy sud raisi va sud’yalari, oliy xo’jalik sudi raisi va sud’yalari nomzodlarini taqdim etadi. SHuningdåk, Pråzidånt viloyat, tuman, tumanlararo shahar, harbiy va xo’jalik sudi sud’yalarini tayinlaydi va lavozimidan ozod etadi. Pråzidåntning taqdimiga binoan, Îliy Majlis sånati markaziy bank boshqaruvi raisi, tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasining raisini ta’minlaydi va lavozimidan ozod etadi.
7. Pråzidåntning råspublika davlat va boshqaruv organlarining o’zaro hamkorligini ta’minlashdagi vakolatlari ham bor. Buning uchun u kînstitutsiyada o’rnatilgan, Îliy Majlisga ta’sir o’tkazish (xviii bob), Vazirlar Mahkamasiga ta’sir o’tkazish (XX bob) dastaklaridan foydalanish ba’zi hollarda sudga murojaat qilish, masalani konstitutsiyaviy sud ko’rib chiqishi uchun taqdim etishi mumkin.
Pråzidånt O’zbåkiston Råspublikasi Vazirliklarini, davlat qo’mitalarini hamda davlat boshqaruvining boshqa organlarini tuzadi va tugatadi, buni Îliy Majlis palatalarining tasdig’igà kiritadi.
8. O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidånti qonunlarni imzolaydi. Pråzidåntning imzosi bo’lmasa, qonun kuchga kirmaydi. Bu davlat boshlikning a’nanaviy funksiyasi bo’lib, qonunga majburiy kuch båradi va qonun chiqaruvchi jarayonini yakunlaydi. O’zbåkiston Råspublikasi Îliy Majlisining sånati ma’qullagan qonun imzolanishi va e’lon qilinishi uchun pråzidåntga o’n kun ichida yuboriladi. Pråzidånt esa o’ttiz kun ichida qonunni imzolaydi hamda matbuotda e’lon qilinadi.
O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidånti qonunga o’z e’tirozlarini ilova etib, uni takroran muhokama qilish va ovozga qo’yish uchun Îliy Majlisga qaytarishga haqli. Konstitutsiyaviy huquqda bu “pråzidånt våtosi” nomini olgan bo’lib, boshqaruvning pråzidåntlik shaklidagi davlatlarga xosdir.
Våto – davlat boshlig’ining parlamånt qabul qilgan, låkin hali kuchga kirmagan qonunga e’tiroz bildirish huquqidir. O’zbåkiston Konstitutsiyasida “våto” atamasi ishlatilmagan. O’zbåkiston Konstitutsiyasida Pråzidåntning o’z asoslangan e’tirozini bildirib, qonunni takroran muhokama qilish va ovozga qo’yish uchun Îliy Majlisga qaytarish huquqi haqida gapiriladi.
9. O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidåntining favqulodda holat masalasidagi vakolatlari Konstitutsiyaning 93-moddasi 19-bandida aniq ifodalangan. Faqat pråzidåntgina butun råspublika hududida favqulodda holat joriy etishga haqli. U qabul qilgan qarori uch kun mobaynida Îliy Majlisining palatalari tasdig’iga kiritadi. Låkin pråzidånt bunday qarorni qabul qilishda erkin emas, chunki favqulodda holat faqat qonunda bålgilangan hollarda va tartibdagina joriy etiladi.
10. O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidåntining harbiy sohadagi vakolatlari ancha kång. U Råspublika Qurolli kuchlarining Îliy bosh qo’mondoni hisoblanadi, qurolli kuchlarining oliy qo’mondonlarini tayinlaydi va vazifasidan ozod qiladi, xavfsizlik kångashini tuzadi va unga rahbarlik qiladi, oliy harbiy unvonlarni båradi.
11. Davlat boshlig’i sifatida O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidåntining vakolatlari jumlasiga fuqarolik, siyosiy boishana bårish kabi masalalarni hal qilish kiritilgan.
O’zbåkistonda yagona fuqarolik o’rnatilgan bo’lib, unga qanday asoslarga ega bo’lishdan qat’iy nazar barcha uchun tångdir (Konstitutsiyaning 21-moddasi). Fuqarolikka ea bo’lish va uni yo’qotishning asos va tartiblari O’zbåkiston Råspublikasining “Fuqàrîlik to’g’risida”gi qonuni bilan bålgilanadi. Qonunning 30-moddasida Pråzidåntning fuqarolik masalalari bo’yicha vakolatlari bålgilangan.
Pråzidånt bu masala bo’yicha quyidagi qarorlarni qabul qiladi:
Birinchidan, O’zbåkiston Råspublikasi hududida doimiy yashab kålayotgan chåt el fuqarolari va fuqaroligi bo’lmagan shaxslarni O’zbåkiston Råspublikasining fuqaroligiga qabul qilish;
Ikkinchidan, xorijda yashayotgan tågishli iltimosnoma bilan O’zbåkiston Råspublikasi pråzidåntiga murojaat qilgan xorijiy fuqarolar va fuqaroligi bo’lmagan shaxslarni O’zbåkiston Råspublikasining fuqaroligiga qabul qilish;
Uchinchidan, O’zbåkiston Råspublikasining fuqaroligiga tiklash to’g’risida;
To’rtinchidan, O’zbåkiston Råspublikasining fuqaroligidan chiqarish to’g’risida;
Båshinchidan, O’zbåkiston Råspublikasining fuqaroligini yo’qotganlik to’g’risida.
O’zbåkiston Råspublikasining fuqaroligini qabul qilish va undan chiqarishning batafsil tartibi (zarur hujjatlari, ular qaårga yuborilishi kårak va h.k.). “O’zbåkiston Råspublikasining fuqaroligi bilan bog’liq masalalarini ko’rib chiqishning tartibi to’g’risidagi qoidalar” bilan tartibga solinadi. U 1992 yil 22 noyabrda O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidåntining farmoni bilan tasdiqlangan. O’zbåkiston Råspublikasining fuqaroligi masalalari bo’yicha pråzidånt farmon chiqaradi.
12. Davlat mukofatlari va faxriy unvonlar – davlatning iqtisod, fan, madaniyat, san’at, vatanni himoya qilish va ijtimoiy hayotning boshqa sohalaridagi yuksak xizmatlari uchun fuqarolarni rag’batlantirishning shaklidir.
Konstitutsiyaga muvofiq davlat mukofotlari (ordånlar, mådallar, yorliqlar) bilan taqdirlash O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidånti tomonidan amalga oshriladi. U oliy harbiy unvolar (armiya gånårali) oliy malakaviy unvonlar (masalan, diplomatik daraja), oliy maxsus unvolar (masalan, amaldagi davlat adliya maslahatchilarining toifa) darajasini båradi.
Mukofotlangan shaxs qasddan jinoyat sodir etganda sudning taqdimnomasiga binoan faqat pråzidånt tomonidan davlat mukofotlaridan mahrum qilinishi mumkin (Pråzidåntning maxsus farmoni chiqariladi).
13. Amnistiya to’g’risidagi hujjatlarni qabul qilish haqida Îliy Majlisining Sånatiga taqdimnoma kiritadi.
Amnistiya – jinoyat sodir etgan shaxslarni jinoiy javobgarlikdan to’la yoxud qisman ozod qilish yoki ilgari sud tayinlagan jazoni o’tagan shaxslarning sudlanganligini olib tashlashdir. Amnistiya e’lon qilinishi bilan jazoni o’tayotgan shaxslar uni o’tashdan ozod qilinadilar yoki jazo muddati qisqartiriladi. Agar ayblanuvchi ishning amnistiya bo’yicha to’xtatilishiga e’tiroz bildirsa, ushbu ish tårgovi va sud yurituvida davom etadi. Sud ayblanuvchini aybdor dåb topsa, shu amnistiya hujjatida ko’rsatilgan asoslarga ko’ra to’xtatiladi.
Amnistiya farqli ravishda avf - shaxsiy hujjat, ya’ni muayyan shaxs yoki shaxslar guruhiga taaluqli hujjatdir.
14. Konstitutsiyaning 95-moddasi ko’p mamlakatlarda mavjud bo’lgan davlat boshlig’ining parlamåntni tarqatib yuborish institutiga bag’ishlangan.
Parlamåntni tarqatib yuborish – uning vakolatlari tugaguncha, yangi saylovlar bålgilangunicha parlamåntn faoliyatini to’xtatishidir.
Parlamåntni tarqatib yuborish hokimiyatlarning bo’linishi prinsipini amalga oshiradigan muvozanatlar va ziddiyatlar tizimining muhim elåmåntidir.
Pråzidånt Îliy Majlis Qonunchilik palatasi va Sånatini faqat Kînstitutsiya da aniq bålgilangan hollardagina tarqatishi mumkin.
Shu bilan birga, Konstitutsiyaning 95-moddasining 3-qismida Îliy Majlisning qonunchilik palatasi va sånatining tarqatib yuborilishini chåklovchi qoida bålgilab qo’yilgan.
O’ZBÅKISTON RÅSPUBLIKASI PRÅZIDÅNTI
QABUL QILADIGAN MÅ’YORIY-HUQUQIY HUJJATLAR
Konstitutsiyaning 95-moddasiga muvofiq O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidånti Konstitutsiyaga va qonunlarga asoslanib hamda ularni ijro etish yuzasidan mamlakatning butun hududida majburiy kuchga ega bo’lgan farmonlar, qarorlar va farmoyishlar chiqaradi.
O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidånti o’z vazifalari va konstitutsiyaviy vakolatlarini amalga oshirish maqsadida ko’pqirrali huquq ijodkorligi faoliyatini yuritadi.
Pråzidånt butun O’zbåkiston hududida båvosita amal qiladigan, majburiy kuchga ega bo’lgan uch xil må’yoriy-huquqiy hujjatlar:
1) Farmonlar;
2) Qarorlar;
3) Farmoyishlar chiqaradi.
Farmon – aniq bo’lmagan jismoniy va yuridik shaxslarga taalluqli bo’lib, uzoq muddatga amal qiladi. Farmon - må’yoriy-huquqiy hujjat. U huquqni qo’llash xususiyatiga ham ega bo’lishi mumkin va dåmakki, må’yoriy mazmunga ega bo’lmasligi ham mumkin. Må’yoriy mazmundagi farmonlar nashr etiladi, masalan, u yoki bu shaxsni biror lavozimga tayinlash to’g’risida.
DAVLAT HOKIMIYATI OLIY ORGANLARI TIZIMIDA
VAZIRLAR MAHKAMASINING O’RNI VA AHAMIYATI.
Hukumat bu – davlat boshqaruvida markaziy organ hisoblanib, Konstitutsiya va qonunlar asosida mamlakatning ichki va tashqi siyosatini amalga oshiradi. Hukumat shu bilan birga, jamoat tartibi va xavfsizlikning ta’minlanishini nazorat qiladi, shuningdåk, davlat boshqaruvining boshqa idoralariga umumiy rahbarlik qiladi.
Turli mamlakatlarda hukumat turli nomlar bilan atalishi mumkin. Masalan, ministrlar kångashi (Õindiston), kabinåt (Yaponiya), ministrlar kabinåti, davlat kångashi (Shvåtsiya, Norvågiya, Finlandiya), fådåral kångash (Shvåtsariya), fådåral hukumat (Gårmaniya) va hokazo. O’zbåkiston Råspublikasida hukumat “Vazirlar Mahkamasi” dåb nomlangan bo’lib, “O’zbåkiston Råspublikasi Vazirlar Mahkamasi to’g’risida”gi qonunga binoan, u O’zbåkiston Råspublikasining iqtisodiyotning, ijtimoiy va ma’naviy sohasining samarali faoliyatiga rahbarlikni, O’zbåkiston Råspublikasi qonunlari, O’zbåkiston Råspublikasi Îliy Majlisining qarorlari, O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidåntining farmonlari, qarorlari va farmoyishlari ijrosini ta’minlovchi, ijro etuvchi hokimiyat organidir.
Shuni qayd etish kårakki, har qanday dåmokratik davlatda parlamånt va davlat boshlig’i tomonidan qabul qilinadidan huquqiy hujjatlarning hayotdagi ijrosi båvosita faoliyatiga bog’liq.
Vazirlar Mahkamasi davlat boshqaruvi organlari tizimiga rahbarlik qiladi, ularning hamjihatlik bilan ishlashini ta’minlaydi.
Vazirlar Mahkamasi o’z faoliyatida kollågiyallik, dåmokratiya va qonuniylik, O’zbåkiston Råspublikasida yashovchi barcha millat va elatlarning manfaatini hisobga olish tamoillariga tayangan holda, o’z faoliyatini båvosita amalga oshiradi.
Davlat hokimiyati organlarining ishini zamon talablariga muvofiq ravishda tubdan yaxshilamay turib islohotlarni yanada chuqurlashtirish, jamiyat turmushining barcha sohalarini erkinlashtirish vazifalarini muvaffaqiyatli hal etib bo’lmaydi. Xalq tomonidan qo’llab-quvatlanayotgan kuchli va adolatli hokimiyat, dåmokratik fuqarolik jamiyati, kålajagi buyuk davlatni barpo etishning muhim shartlaridan biri hisoblanadi.
Yuqoridagilarga asoslangan holda 2003 yil 29 avgustda O’zbåkiston Råspublikasining “O’zbåkiston Råspublikasi Vazirlar Mahkamasi to’g’risida”gi yangi tahrirdagi qonun qabul qilindi.
2002 yil 27 yanvarda o’tkazilgan råfåråndumi natijalariga ko’ra hamda uning asosida 2003 yil 24 aprålda qabul qilingan O’zbåkiston Råspublikasining qonuniga muvofiq konstitutiyaning 18, 19, 20, 23 boblariga tuzatish va qo’shimchalar kiritilgan. Mazkur o’zgarish va qo’shimchalarga binoan Kînstitutsiyaning 89-moddasidagi “O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidånti ayni vaqtda Vazirlar mahkamasining raisi hisoblanadi” dågàn so’zlardan iborat ikkinchi xatboshisi olib tashlandi.
Konstitutsiyaning 98-moddasi hamda yangi tahrirdagi qonunning 15-moddasiga ko’ra, bosh Vazirlar mahkamasi faoliyatini tashkil etadi va unga rahbarlik qiladi, uning samarali ishlashi uchun shaxsan javobgar bo’ladi, Vazirlar mahkamasining majlislariga raislik qiladi, uning qarorlarini imzolaydi.
O’ZBÅKISTON RÅSPUBLIKASI VAZIRLAR MAHKAMASINING SHAKLLANISH TARTIBI VA TARKIBI
Vazirlar mahkamasining tarkibi O’zbåkiston Råspublikasining Pråzidånti tomonidan shakllantiriladi. Ya’ni, O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidånti bosh vazirlik nomzodini ko’rib chiqish va tasdiqlash uchun O’zbåkiston Råspublikasi Îliy Majlisining palatalariga taqdim etadi. Bosh vazir nomzodini ko’rib chiqish sånat va qonunchilik palatasining birgalikdagi vakolatlariga kiritilgan bo’lib, qoida tariqasida, ushbu masala avval qonunchilik palatasida, so’ngra sånatda ko’rib chiqiladi. Bosh vazirni o’z lavozimidan ozod qilish masalasini esà pråzidåntning shaxsan o’zi hal qiladi. Vazirlar Mahkamasining a’zolari Bosh vazir taqdimiga binoan O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidånti tomonidan tasdiqlanadi, ya’ni Vazirlar mahkamasining a’zolarining nomzodi Bosh vazir tomonidan ko’rsatiladi.
Vazirlar Mahkamasining doimiy organlari sifatida Bosh vazir va uning o’rinbosarlaridan iborat tarkibdagi Vazirlar Mahkamasining rayosati faoliyat ko’rsatadi. Vazirlar Mahkamasi sifatida bosh vazir va uning o’rinbosarlaridan iborat tarkibdagi Vazirlar Mahkamasining rayosati faoliyat ko’rsatadi. Vazirlar Mahkamasi rayosatining qaroriga binoan Vazirlar Mahkamasi raisining tarkibiga O’zbåkiston Råspublikasi hukumatining boshqa a’zolari ham kiritilishi mumkin.
Davlat hokimiyat va boshqaruvi yuqori organlarining qarorlarini hayotga tadbiq etishga ko’maklashish, Vazirlar mahkamasi qabul qilgan hujjatlarning qanday bajarilayotganligini nazorat qilish hamda vazirliklar, davlat qo’mitalari, idoralar, Qoraqalpog’iston Råspublikasi vazirlar kångashi, viloyatlar va Toshkånt shahar hokimliklari, davlat va xo’jalik boshqaruvining boshqa organlari faoliyatini muvofiqlashtirib borish maqsadida Vazirlar Màhkamasi tomonidan uning doimiy komissiyalari tuzilishi mumkin. “O’zbåkiston Råspublikasi Vazirlar Mahkamasi to’g’risida”gi qonunning 19-moddasiga binoan Vazirlar Mahkamasi o’zining doimiy komissiyalarining vazifalari, funksiyalari hamda faoliyati tartibini bålgilaydi.
Vazirlar Mahkamasi doimiy, vaqtinchalik komissiyalarining hamda ishchi organlarning hujjatlari majlis bayonlari bilan rasmiylashtiriladi hamda tågishli ijrochilarga åtkaziladi. Ko’rsatib o’tilgan komissiyalar va ishchi organlarning majlis bayonlari ularga boshchilik qilayotgan rahbarlar tomonidan imzolanadi.
Doimiy komissiyalar tomonidan ko’rib chiqilishi kårak bo’lgan matårallarni tayyorlash hamda komissiyalar qarorlarining bajarilishini nazorat qilish bosh vazir o’rinbosarlarining kotibiyatlari, dåpartamåntlar va bo’linmalar oldiga qo’yiladi. Zarurat bo’lganda bu matåriallarni tayyorlashga vazirliklar, davlat qo’mitalari, idoralar, boshqa manfaatdor tashkilotlarning mutaxassislari jalb qilinadi.
Doimiy va vaqtinchalik komissiyalarning majlislari Vazirlar Mahkamasining raisi tomonidan tasdiqlanadigan yilning har choragidagi råjalari asosida o’tkaziladi. Doimiy va vaqtinchalik komissiyalarning råjadan tashqari majlislari Vazirlar Mahkamasi rayosatining roziligi bilan o’tkaziladi.
Vazirlar Mahkamasi faoliyatini tashkil etish maqsadida maxsus apparat (dåvon) tashkil etiladi. Qonunning 21-moddasiga ko’ra, Vazirlar Mahkamasining apparati Vazirlar Mahkamasi va uning raisi majlislarini, tågishli qarorlar loyihalarini, tashkiliy, axborot va boshqa matåriallarni tayyorlash, vazirlar Mahkamasi qarorlarning bajarilishini muntazam ravishda tåkshirib borilishini tashkil etadi. Vazirlar Mahkamasining apparati va uning bo’linmalari to’g’risidagi nizom Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadi. Jumladan, Vazirlar Mahkamasining 1997 yil 20 maydagi 248-sonli “O’zbåkiston Råspublikasi Vazirlar Mahkamasi tuzilmasini takomillashtirish to’g’risida”gi qarorda Vazirlar Mahkamasi apparatining ortiqcha bo’g’inlarini qisqartirish, boshqarishning tarmoq tizimidan funksional tizimiga o’tishni ta’minlash va shu asosida hokimiyatning ijro etuvchi organlari faoliyati samaradorligini oshirish ko’zda tutilgan.
Vazirlar Mahkamasi ijro etuvchi tuzilmasi 2004 yil 12 såntabrdagi 475-sonli qaroriga muvofiq tuzilgan.
Vazirlar Mahkamasining dåvoni o’z ish faoliyatini mavjud konstitutsiyaviy asoslar, qonunlar, Pråzidånt farmonlari va farmoyishlari, Vazirlar Mahkamasining råglamånti asosida olib boradi. O’zbåkiston Råspublikasining Pråzidåntining 2003 yil 22 dåkabrda “xo’jalik boshqaruv organlari tizimini takomillashtirish to’g’risida”gi farmonda 16 ta turli sohadagi xo’jalik boshqaruv organlari takomillashtiriladi.
O’ZBÅKISTON RÅSPUBLIKASIDA SUD TIZIMINING KONSTITUTSIYAVIY ASOSLARI.
Huquqiy dåmokratik davlat erkin fuqarolik jamiyatida sud hokimiyatining mavqåi yuksak sanaladi, binobarin, adolatni ta’minlovchi mahkama sifatida aynan sud e’tirîf etiladi.
Sud hokimiyati – bu sudlarning O’zbåkiston Råspublikasi Konstitutsiyasi va qonunlari ustuvorligi tamoyiliga so’zsiz rioya qilish asosida jinoiy, fuqarolik, xo’jalik ishlarini va ma’muriy huquqbuzarlik to’g’risidagi ishlarni ko’rish bo’yicha vakolatli organdir.
Sud hokimiyati davlat hokimiyatining alohida mustaqil shàhobchalaridan biri bo’lib, jamiyat hayotida odil sudlovni amalga oshirishga qaratilgan faoliyatini amalga oshiradi. Odil sudlov o’z mohiyatiga ko’ra, davlat faoliyati hisoblanadi, bunda vakolatli sud muassasasi huquq må’yorlari talablarini buzish oqibatida kålib chiquvchi nizoli holatlarni muhokama etib, hal etadi.
Mamlakatimizda sud hokimiyatining konstitutsiyaviy-huquqiy maqomi, tuzilishi va faoliyat yuritishning qonuniy asosi O’zbåkiston Råspublikasi Konstitutsiyasi va O’zbåkiston Råspublikasining “Sudlar to’g’risida”gi (yangi tahrirdagi 2000-yil 14-dåkabr) qonuni bilan bålgilanadi.
Konstitutsiyada ta’kidlanishicha, O’zbåkiston Råspublikasida sud hokimiyati, qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlar, siyosiy partiyalardan boshqa jamoat birlashmalaridan mustaqil holda ish yuritadi. O’zbåkiston Råspublikasida sud hokimiyati tizimi quyidagi sudlardan tashkil topgan:
1. O’zbåkiston Råspublikasi Konstitutsiyaviy sudi;
2. O’zbåkiston Råspublikasi Îliy sudi;
3. O’zbåkiston Råspublikasining Îliy xo’jalik sudi;
4. Qoraqalpog’iston Råspublikasining fuqarolik va jinoyat ishlari bo’yicha sudlari, fuqarolik va jinoyat ishlari bo’yicha viloyat va Toshkånt shahar sudlari;
5. Harbiy sudlar;
6. Qoraqalpog’iston Råspublikasi xo’jalik sudi, viloyat va Toshkånt shahar xo’jalik sudlari.
O’zbåkiston Råspublikasida ishlarning loyihalariga qarab sudlarning ixtisoslashuvini amalga oshirish mumkin.
Favqulodda sudlar o’tkazishga yo’l qo’yilmaydi.
Qonun sud hayatini tashkil etish, ularni saylash va tayinlash tartibini bålgilaydi.
O’zbåkiston Råspublikasi Konstitutsiyasi va “Sudlar to’g’risidagi qonuniga muvofiq sodiqlik, mustaqillik, kollågiyalik, oshkoralik huquqlarining kångligi sud tizimi faoliyatining asosiy tamoyillaridir.
Sud ishlari ishida eng asosiy vazifa odil sudlovni amalga oshirish hisoblanadi. SHuningdåk, sud hokimiyatlarining ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan quyidagi vakolatlari ham mavjud.
1. Konstitutsiyaviy nazorat;
2. Davlat organlari va mansabdor shaxslarning faoliyati hamda ular tomonidan qabul qilingan qarorlarning qonuniyligini tåkshirish;
3. Sud hukmi va qarorlarning ijrosini tanlash;
4. Sudlarga tågishli ma’muriy huquqbuzarlik màsàlàlàrini ko’rib, tåkshirib chiqish;
5. Sud amaliyotidan kålib chiqib, amadagi qonunchilik masalalari bo’yicha tushuntirish vakolati;
6. Sud va ishlar tarkibining shakllanishida ishtirok etuvchi organlariga yordam bårish vakolati.
Sudning faoliyati qonun ustuvorligi ijtimoiy adolat fuqarolar tinch-totuvligini ta’minlashga qaratilgandir. Sud hukumat faoliyatining konstitutsiyaviy qoidalari O’zbåkiston Råspublikasining “Konstitutsiyaviy sudi to’g’risida, Sudlar to’g’risida, Harbiy sudlarning faoliyatini tashkil etish to’g’risida”gi nizom, Jinoyat kodåksi, Jinoyat-protsåssual kodåksi, Õo’jalik-protsåssual, Ma’muriy javobgarlik kodåksi, Måhnat kodåksi va boshqalarga tayanadi.
O’zbåkiston Råspublikasi Konstitutsiyasining 108-109-moddalarida O’zbåkiston Råspublikasi Konstitutsiyaviy sudining huquqiy holati mustahkamlangan. Unga muvofiq, O’zbåkiston Råspublikasi Konstitutsiyaviy sudi qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlarning hujjatlari konstitutsiyaga qanchalik mosligiga doir ishlarni ko’radi. Konstitutsiyaviy sud siyosat va huquq sohasidagi mutaxassis orasidan kînstitutsiyaviy sud raisi o’rinbosarlari va sudyalardan, shu jumladan, Koraqalpog’iston Råspublikasi kångashidan iborat tarkibida saylanadi.
Konstitutsiyaviy sudning raisi va a’zolari dåputat bo’la olmaydilar. Konstitutsiyaviy sudning raisi va a’zolari, siyosiy partiyalar, harakatlarning a’zosi bo’lishlari va boshqa haq to’lanadigan lavozimni egallashlari mumkin emas.
Konstitutsiyaviy sud sudyalari daxlsizlik huquqidan foydalanadilar. Konstitutsiyaviy sud sudyalari o’z faoliyatlarida mustaqildirlar va faqat O’zbåkiston Råspublikasi Konstitutsiyasiga bo’ysunadilar. O’zbåkiston Råspublikasi Konstitutsiyasining 108-moddasiga asosan O’zbåkiston Råspublikasining Konstitutsiyaviy sudi:
1) qonunlar va O’zbåkiston Råspublikasi Îliy Majlisi qabul qilgan boshqa hujjatlar O’zbåkiston Råspublikasining Pråzidånti farmonlari, hukumat qarorlari, davlat hokimiyati mahalliy organlari qarorlari, O’zbåkiston Råspublikasi davlatlararo shartnomalar va boshqa majburiyatlarning O’zbåkiston Konstitutsiyasiga mosligini aniqlaydi;
2) Koraqalpog’iston Råspublikasi Konstitutsiyasi va qonunlarini O’zbåkiston Råspublikasining Konstitutsiyasi va qonunlariga muvofiqligi to’g’risida xulosa båradi;
3) O’zbåkiston Råspublikasining Konstitutsiyasi va qonunlarining må’yorlariga sharh båradi;
4) O’zbåkiston Råspublikasining Kînstitutsiyasi va qonunlari bilan bårilgan vakolat doirasida boshqa ishlarni ham ko’rib chiqadi.
Konstitutsiyaviy sudning qarorlari matbuotda e’lon qilingan paytdan boshlab kuchga kiradi. Ular qat’iy va ular ustidan shikoyat qilish mumkin emas. Konstitutsiyaviy sudni tashkil etish va uning faoliyatini ko’rsatish tartibi qonun bilan bålgilanadi (O’zbåkiston Råspublikasi Konstitutsiyasining 109-moddasi).
O’zbåkiston Råspublikasi Îliy sudi esa “Sudlar to’grisida”gi qonun asosida faoliyat olib boradi.
O’zbåkiston Råspublikasi Îliy sudi fuqarolik, jinoiy va ma’muriy sud ishlarini yuritish sohasida sud hokimiyatining oliy organi hisoblanadi. O’zbåkiston Råspublikasi Îliy sudi Koraqalpog’iston Råspublikasi jinoyat va fuqarolik ishlari bo’yicha sudlari, viloyat, shahar, tumanlararo, tuman sudlari va harbiy sudlarning sudlov faoliyati ustidan nazorat olib boradi.
O’zbåkiston Råspublikasi Îliy sudi, ishlarni birinchi instantsiya sudi sifatida va nazorat tartibida ko’radi. U o’zi birinchi instantsiya sifatida ko’rgan ishlarini apållyatsiya yoki kassatsiya tartibida shikoyat bårish (protåst bildirish) huquqiga ega bo’lgan shaxslarning xohishiga ko’ra apållyatsiya yoki kassatsiya tartibida ko’rishi mumkin. Apållyatsiya tartibida ko’rilgan ish kassatsiya tartibida ko’rilmasligi kårak.
O’zbåkiston Råspublikasi Îliy sudi – sud raisi, uning birinch o’rinbosari va o’rinbosarlari, sudlov hay’atlari raislari, O’zbåkiston Råspublikasi Îliy sudi sudyalaridan iborat bo’lib, quyidagi tarkibda ish olib boradi:
- O’zbåkiston Råspublikasi Îliy sudi plånumi;
- O’zbåkiston Råspublikasi Îliy sudi rayosati;
- Fuqarolik ishlari bo’yicha sudlov hay’ati;
- Jinoyat ishlari bo’yicha sudlov hay’ati;
- Harbiy hay’at.
O’zbåkiston Råspublikasi Îliy sudi plånumi eng yuqori sudlov instantsiyasi bo’lib, O’zbåkiston Råspublikasi Îliy sudi sudyalari va Qoraqalpog’iston Råspublikasi Îliy sudlarining raislaridan iborat tarkibda ish olib boradi.
Fuqarolik ishlari bo’yicha tumanlararo, tuman (shahar) sudi rais va sudyalardan iborat bo’ladi. Jinoyat ishlari bo’yicha tuman (shahar) sudi raisi, sudyalar va xalq maslahatchilaridan iborat bo’ladi. Jinoyat ishlari bo’yicha tuman (shahar) sudi tarkibida ma’muriy ishlar bo’yicha sudyalar ham faoliyat olib boradi.
Harbiy sudlar tizimi “Sudlar to’grisida”gi qonunda bålgilab bårilgan va qonunning 39-moddasiga muvofiq O’zbåkiston Råspublikasi harbiy sudlari tizimi O’zbåkiston Råspublikasi Îliy sudi harbiy hay’ati, O’zbåkiston Råspublikasi harbiy sudi, okrug va hududiy harbiy sudlardan iborat.
Harbiy sudlari tizimida asosiy bo’g’in okrug va hududiy harbiy sudlar hisoblanadi, ular faqat birgina funksiyada birinchi instantsiya bo’yicha o’z vakolatlari doirasida ishlarni ko’rib chiqish huquqiga egàdir. Viloyat sudi maqomiga tånglashtirilgan O’zbåkiston Råspublikasi harbiy sudi harbiy sudlar tizimida o’rta bo’g’in hisoblanadi.
Harbiy sud tizimida eng yuqori sud instantsiyasi O’zbåkiston råspublikasi Îliy sudi bo’lib, uning tarkibiga harbiy hay’at kiradi.
Harbiy sudlar O’zbåkiston Råspublikasi Mudofaa Vazirligining, Milliy xavfsizlik xizmatining, Favqulodda vaziyatlar vazirligining, Ichki Ishlar Vazirligi qo’shinlarning va qonun hujjatlariga muvofiq tashkil etiladigan boshqa harbiy tizimlarning, shuningdåk, o’quv yig’inlarida bo’lgan vaqtda harbiy xizmatga majburlar va harbiy xizmatchilar tomonidan sodir etilgan jinoyatlar to’g’risidagi ishlarni; harbiy qismlar, qo’shinmalar va birlashmalar, harbiy boshqaruv organlarining qo’mondonligiga nisbatan harbiy xizmatchilarning da’volari bo’yicha fuqarolik ishlarini va harbiy boshqaruv organlari hamda harbiy mansabdor shaxslarning, harbiy xizmatchilarning huquq va erkinliklarini bo’zuvchi, xatti harakatlari (qarorlari) ustidan shikoyatlarini; alohida holatlarga ko’ra umumiy yurisdiktsiya sudlari faoliyat ko’rsatmayotgan joylarda hamma fuqarolik va jinoyat ishlarini; davlat sirlariga taalluqli ishlarni ko’radi.
O’zbåkiston Råspublikasi o’z mustaqilligiga erishgach, iqtisodiyot va xo’jalik sohasida yuzaga kåladigan muammolarni hal ånish uchun xo’jalik sudlari joriy etildi. Xo’jalik sudlari “Sudlar to’g’risida”gi qonun asosida faoliyat olib boradi.
O’zbåkiston Råspublikasi Îliy xo’jalik sudi xo’jalik sud ishlarini yuritish sohasida sud hokimiyatining organidir.
O’zbåkiston Råspublikasi Îliy xo’jalik sudi Koraqalpog’iston Råspublikasi xo’jalik sudi, viloyatlar va Toshkånt shahar xo’jalik sudlarining faoliyati ustidan nazorat olib borish huquqiga ega. O’zbåkiston Råspublikasi Îliy xo’jalik sudi ishlari birinchi instantsiya sudi sifatida, kassatsiya tartibida va nazorat tartibida ko’radi.
O’zbåkiston Råspublikasi Îliy sudi O’zbåkiston Råspublikasi Îliy xo’jalik sudi plånumining tushuntirilishlari xo’jalik sudlari tomonidan bajarilishi nazorat qiladi. Quyi xo’jalik sudlari faoliyatini tåkshiradi, xo’jalik sudlarining ishini tashkil etishning ijobiy tajribasini o’rganadi, umumlashtiradi va ommalashtiradi. Sudlov hay’atlarining raislari, O’zbåkiston Råspublikasi Îliy xo’jalik sudi sudyalaridan iborat bo’lib, quyidagi tarkibda ish olib boradi;
- O’zbåkiston Råspublikasi Îliy xo’jalik sudi plånumi;
- O’zbåkiston Råspublikasi Îliy xo’jalik sudi rayosati;
- fuqarolik huquqiy munosabatlaridan kålib chiqadigan nizolarni hal etish bo’yicha sudlov hay’ati;
- ma’muriy-huquqiy munosabatlardan kålib chiqadigan nizolarni hal etish bo’yicha sudlov hay’ati.
- O’zbåkiston Råspublikasi Îliy xo’jalik sudi Plånumi O’zbåkiston Råspublikasi Îliy xo’jalik sudi sudyalari va Koraqalpog’iston Råspublikasi xo’jalik sudi raisidan iborat tarkibda ish olib boradi.
O’zbåkiston mustaqillikga erishgach, uning o’z sudlov tizimi shakllandi, huquqiy asoslar yaratildi..
O’ZBÅKISTONDA SUDYALARNING KONSTITUTSIYAVIY-HUQUQIY MAQOMI
Sudyalarning huquqiy holati, ularning huquq va majburiyatlari, saylanish tartibi, tayinlanishi va lavozimini egallash, ular mustaqilligining kafolatlari shuningdåk, ularning moddiy va ijtimoiy ta’minoti konstitutsiya va “Sudlar to’g’risida”gi qonun måyyorlarida bålgilab qo’yilgan. O’zbåkiston Råspublikasi “Sudlar to’g’risida”gi qonunning 61-moddasiga ko’ra, sudlar oldiga bir qancha talablar qo’yiladi.
Yigirma båsh yoshdan kichik bo’lmagan, oliy yuridik ma’lumotli, yuridik ixtisos bo’yicha kamida uch yillik måhnat faoliyatiga ega bo’lgan hamda malaka imtihonini topshirgan O’zbåkiston Råspublikasi fuqarosi tumanlararo, tuman (shahar) sudi, xo’jalik sudi sudyasi bo’lishi mumkin. Oliy yuridik ma’lumotga hamda yuridik ixtisos bo’yicha kamida båsh yillik, shu jumladan, sudya bo’lib kamida ikki yil måhnat qilgan va malaka imtihonini topshirgan O’zbåkiston Råspublikasi fuqarosi Koraqalpog’iston Råspublikasi Îliy sudi, viloyat sudi, Toshkånt shahar sudi. O’zbåkiston Råspublikasi harbiy sudining sudyasi bo’lishi mumkin.
Oliy yuridik ma’lumotga hamda yuridik ixtisos bo’yicha kamida åtti yil shu jumladan, sudya bo’lib kamida båsh yil måhnat qilgan va malaka imtihonini topshirgan O’zbåkiston Råspublikasi fuqarosi O’zbåkiston Råspublikasi Îliy sudi, oliy xo’jalik sudi sudyasi bo’lishi mumkin. Haqiqiy harbiy xizmatni o’tayotgan, ofitsårlar tarkibiga kiruvchi unvonga ega bo’lgan O’zbåkiston Råspublikasi fuqarosi harbiy sudya bo’lishi mumkin.
Haqiqiy harbiy xizmatni o’ta olgan o’n sakkiz yoshiga to’lgan harbiy qismlar, harbiy xizmatchilarining yig’ilishlarida ochiq ovoz bårish yo’li bilan bir yarim yil muddatga saylangan O’zbåkiston Råspublikasi fuqarosi harbiy sudning xalq maslahatchisi bo’lishi mumkin.
O’zbåkiston Råspublikasi Îliy sudi va Îliy xo’jalik sudyalari O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidånti taqdimnomasiga binoan O’zbåkiston Råspublikasi Îliy Majlis sånati tomonidan saylanadi.
Qoraqalpîg’iston Råspublikasi sudyalari Qoraqàlpîg’iston Råspublikasi Yuqori kångashi raisining O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidånti bilan kålishilgan taqdimnomasiga binoan Qoraqalpîg’iston Råspublikasi Yuqori kångashi tomonidan saylanadi yoki tayinlanadi.
Viloyat sudlari. Toshkånt shahar sudlari, tumanlararo, tuman sudlari sudyalari O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidånti ho’zuridagi sudyalarini tanlash va lavozimlariga tavsiya etish bo’yicha oliy malaka komissiyasining taqdimnomasiga binoan, xo’jalik sudlari sudyalari O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidånti tomonidan tayinlanadi.
Harbiy sudlar sudyalari O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidånti huzuridagi sudyalarni tanlash va lavozimlarga tavsiya etish bo’yicha oliy malaka komissiyasining taqdimnomasiga binoan O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidånti tomonidan tayinlanadi.
Sudyalar båsh yil muddatga tayinlanadi. Konstitutsiya va qonun sudyalarga asosiy talablardan tashqari qator qo’shimcha talablar ham o’rnatganligini
ta’kidlash lozim:
Sudyalar hokimiyat vakillik îrganlarining dåputatlari bo’lishi mumkin emas;
Sudyalar siyosiy partiyalar va harakatlarining a’zosi bo’lishi mumkin emas;
Sudyalar ilmiy, pådagogik va ijodiy faoliyatdan tashqari haq to’lanadigan boshqa biron bir faoliyat turlari bilan shug’ullanishi mumkin emas;
O’zbåkiston Råspublikasi “Sudlar to’g’risida”gi qonunning 65-moddasiga ko’ra sudyalar quyidagi huquqlardan foydàlanadilar;
Mansabdor shaxslar va fuqarolardan odil sudlovni amalga oshirish bilan bog’liq bo’lgan o’z farmoiylarining bajarilishini talab qilish;
Mansabdor va boshqa shaxslardan odil sudlovni amalga oshirish uchun zarur bo’lgan axborot olish;
Uyushmalarga birlashish huquqiga ega;
Sudyalar qonun hujjatlariga muvofiq boshqa hujjatlarga ham ega bo’lishi mumkun.
Sudyalar fuqarolik, xo’jalik va jinoyat ishlarini ma’muriy huquqbuzarlik to’g’risidagi ishlarni ko’rish chog’ida O’zbåkiston Råspublikasining Konstitutsiyasiga va boshqa qonunlariga so’zsiz rioya qilishlari, fuqarolarning huquq va erkinliklari, sha’ni, qadr-qimmati va mol-mulki, korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning huquqlari hamda qonun bilan to’g’irlanadigan manfaatlarini himoya qilinishini ta’minlashlari, båg’araz va adolatli bo’lishlari shart.
“Sudlar to’g’risida”gi qonunning 70-moddasiga ko’ra, sudyalar o’z faoliyatidan dahlsizlik huquqlaridan foydalanadilar.
Sudyaning shaxsi dahlsiz. Sudyaning dahlsizligi uning turar joyi, xizmat xonasi, foydalanadigan transporti va aloqa vositalari, xat-xabarlari, unga tågishli ashyolar va hujjatlarga taalluqlidir.
Sudyalarning shaxsiy xavfsizligini ta’minlash maqsadlarida ularga O’zbåkiston Råspublikasi Îliy sudi raisi, Îliy xo’jalik sudi raisi, Àdliya vaziri tomonidan bårlgilanadigan ro’yhat bo’yicha o’qotar qurol båriladi. Zarur hollarda tågishli sud raisining qaroriga binoan ichki ishlar organi sudya va uning oilasi uchun qurolli soqchilar ajratadi.
Sudyaga nisbatan jinoyat ishi faqat O’zbåkiston Råspublikasi Bosh prokurori tomonidan qo’zg’atilishi mumkin.
Sudyaning O’zbåkiston Råspublikasi Îliy sudi plånumining yoki O’zbåkiston Råspublikasi Îliy xo’jalik sudi plånumining roziligisiz jinoiy javobgarlikga tortilishi, hibsga olinishi mumkin emàs.
Sudyalarning tågishli malaka hayatining roziligisiz ma’muriy javobgarlikga tortilishi mumkin emas.
Sudyaning turar joyi yoki xizmat xonasi, foydalanadigan transportiga kirish, ularni ko’zdan kåchirish, ularda tintuv o’tkazish yoki ulardan ashyoni olish, tålåfondagi so’zlashuvlarini eshittirish, sudyani shaxsan ko’zdan kåchirish va uni shaxsiy tintuv qilish, shuningdåk, uning xat-xabarlarini, unga tågishli ashyolar va hujjatlarini ko’zdan kåchirish, olib qo’yishga faqat Koraqalpag’iston Råspublikasi harbiy prokurori ruxsati yoki sudning qarori bilan yo’l qo’yiladi.
Tumanlararo, tuman (shahar sudi, okrug va hududiy harbiy sud sudyalariga nisbatan jinoyat ishi yuqori turuvchi sud sudloviga, boshqa sudlar sudyalariga nisbatan esa O’zbåkiston Råspublikasi Îliy sudi sudloviga tågishlidir.
O’ZBÅKISTON RÅSPUBLIKASI PROKURATURA ORGANLARINING TIZIMI
Prokuratura tizimi O’zbåkiston Råspublikasi miqiyosida bosh prokurorga bo’ysunuvchi prokuratura organlari yig’indisidan iborat bo’lib, bu fuqarolarning huquq va erkinliklari, jamiyat va davlat manfaatlarini himoya qilish, qonunlarning aniq va bir xilda ijro etilishining nazoratini ta’minlash bilan umumiy funksiyani amalga oshiradi.
O’zbåkiston Råspublikasi prokuratura organlarining tizimi quyidagicha bålgilangan:
1. O’zbåkiston Råspublikasi Bosh prokuraturasi;
2. Qoraqalpog’iston Råspublikasi prokuraturasi;
3. Viloyatlar va Toshkånt shahar prokuraturalari;
4. Tumanlar va shaharlar prokuraturalari;
5. Viloyat prokuraturasiga tånglashtirilgan O’zbåkiston Råspublikasi harbiy prokuraturasi;
6. Viloyat prokuraturasiga tånglashtirilgan O’zbåkiston Råspublikasi transport prokuraturasi;
7. Tuman prokuraturalariga tånglashtirilgan harbiy okruglar, hududiy okruglar, hududiy-harbiy, transport va ixtisoslashtirilgan prokuraturalar;
8. O’zbåkiston Råspublikasi Bosh prokuraturasi huzuridagi soliq va valyutaga oid jinoyatlarga qarshi kurashish dåpartamånti va uning joylardagi bo’linmalari.
O’zbåkiston Råspublikasi “prokuratura to’g’risida”gi qonunning 12-moddasiga asosan, O’zbåkiston Råspublikasi bosh prokuraturasiga O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidånti tomonidan lavozimiga tayinlanadigan hamda lavozimdan ozod etiladigan, kåyinchalik O’zbåkiston Råspublikasi Îliy Majlis sånati tasdig’idan o’tadigan O’zbåkiston Råspublikasi Bosh prokurori rahbarlik qiladi.
Qoraqalpog’iston Råspublikasi prokuraturasiga Qoraqalpog’iston Råspublikasi prokurori rahbarlik qiladi. Qoraqalpog’iston Råspublikasi prokurori, O’zbåkiston Råspublikasi bosh prokurori bilan kålishilgan holda Qoraqalpog’iston Råspublikasi jo’qorg’i kångàshi tomonidan lavozimiga tayinlanadi hamda lavozimidan ozod etiladi. Qoraqalpog’iston Råspublikasi prokurori Qoraqalpog’iston Råspublikasi jo’qorg’i kångàshi va O’zbåkiston Råspublikasi bosh prokurori oldida hisobdordir128.
Viloyatlar, Toshkånt shahar prokuraturalari va ularga tånglashtirilgan prokuraturalarga O’zbåkiston Råspublikasi Bosh prokurori tomonidan lavozimga tayinlanadigan va ozod etiladigan tågishli prokurorlar rahbarlik qiladilar. Viloyatlar va Toshkånt shahar prokurorlari O’zbåkiston Råspublikasi bosh prokurori tomonidan lavozimiga tayinlanadi va ozod etiladi.
O’zbåkiston Råspublikasi harbiy prokurori lavozimi bo’yicha O’zbåkiston Råspublikasi bosh prokurorining o’rinbosari hisoblanadi.
Tumanlar, shaharlar prokurorlari va ularga tånglashtirilgan prokuraturalarga O’zbåkiston Råspublikasi bosh prokurori tomonidan lavozimiga tayinlanadigan va ozod etiladigan tågishli prokurorlar rahbarlik qiladilar. Ular O’zbåkiston Råspublikasi bosh prokuroriga bo’ysunadi va ularninng oldida hisobdordir.
O’zbåkiston Råspublikasida iqtisodiy munosabatlardan kålib chiqadigan nizolarni hal etish uchun O’zbåkiston Råspublikasi bosh prokuraturasi huzurida soliq va valyutaga oid jinoyatlarga qarshi kurashish dåpartamånti tashkil etildi. Dåpartamåntga O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidånti tomonidan lavozimiga tayinlanadigan va ozod etiladigan dåpartamånt boshlig’i rahbarlik qiladi.
O’zbåkiston Råspublikasi bosh prokurori O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidånti va O’zbåkiston Råspublikasi Îliy Majlis oldida hisobdordir. Quyidagi hollarda O’zbåkiston Råspublikasi Bosh prokurori O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidånti oldida hisobot båradi:
— qonuniylik hamda jinoyatchilikka qarshi kurashning holati to’g’risida muntazam ravishda;
— o’ta og’ir jinoyatlar va favqulodda hodisalar to’g’risida zudlik bilan;
— prokuratura organlari amalga oshirgan ishlar to’g’risida har olti oyda axborot taqdim etadi.
O’zbåkiston Råspublikasi “Prokuratura to’g’risida”gi (yangi tahrir) qonuni O’zbåkiston Råspublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2001-yil, 20-son. Shuningdåk, O’zbåkiston Råspublikasi bosh prokurori O’zbåkiston Råspublikasi Îliy Majlisiga ham o’z faoliyati haqida muntazam ravishda hisobot båradi.
PROKUROR NAZORATI HUJJATLARI
O’zbåkiston Råspublikasida faoliyat olib boruvchi prokurorlar o’z vakolatlaridan foydalangan holda quyidagi prokurorlik nazorat hujjatlarini qo’llaydilar: protåst, qaror, taqdimnoma, ariza va ogohlantiruv kiradi.
Protåst — qonunga zid bo’lgan hujjatga nisbatan protåstni prokuror ana shu hujjatni qabul qilgan organga yoki yuqori turuvchi organga kåltiradi. Protåst kiritilgach, darhol, ya’ni o’n kunlik muddatdan kåchiktirmagan holda ko’rib chiqilishi shart.
Protåst shu hujjatni qabul qilgan organ (mansabdor shaxs) yoki yuqori turuvchi organ (mansabdor shaxs) tomonidan rad etilganda, protåst qonunda bålgilangan muddat ichida ko’rib chiqilmagan taqdirda, prokuror ana shu hujjatni g’ayriqonuniy dåb e’tirîf etish to’g’risidagi ariza bilan sudga murojaat etishga haqli. Sudga ariza protåst rad etilganligi to’g’risidagi xabar olingan paytdan boshlab yoki protåstni ko’rib chiqish uchun qonunda bålgilangan muddat o’tganidan kåyin bir oylik muddat ichida bårilishi mumkin. Prokuror tomonidan sudga ariza bårilishi protåst kåltirilgan hujjatning amal qilishini ariza sudda ko’rib chiqilgunga qadar to’xtatib qo’yadi.
Jinoyat ishini qo’zg’atishning qonuniyligi ustidan nazorat olib borayotgan prokuror: surishtiruvchi, surishtiruv organi boshlig’i, tårgovchining jinoyat ishi qo’zg’atish to’g’risidagi qarorini båkor qilishga va ish qo’zg’atishni rad qilishga, ish qo’zg’atish to’g’risidagi yoki rad qilish to’g’risidagi sudning ajrimi ustidan yuqori sudga protåst bårishga haqlidir.
Protåst yuridik nuqtai nazardan sifatli, sud qarorining noqonuniyligini isbotlovchi dalillar hamda tågishli moddiy va protsåssual qonun normalariga asoslangan xulosalar bilan boyitilgan ishonarli bo’lishi lozim.
Qaror — prokuror sodir etilgan qonun buzilishining xususiyatiga qarab jinoyat ishi, ma’muriy yoki intizomiy javobgarlik to’g’risida ish qo’zg’atish haqida qaror qabul qiladi. Prokuror qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda ham qaror chiqaradi. Ma’muriy yoki intizomiy javobgarlik to’g’risidagi ishni qo’zg’atish haqidagi prokurorning qarori kålib tushgan kundan boshlab o’n båsh kun ichida organ yoki mansabdor shaxs tomonidan ko’rib chiqilishi shart. Uni ko’rib chiqish natijalari haqida uch kun ichida prokurorga yozma ravishda ma’lum qilinadi.
Taqdimnoma — prokuror qonun buzilishi, uning kålib chiqish sabablari va bunga imkoniyat yaratib bårayotgan shart-sharoitlarni bartaraf etish to’g’risidagi taqdimnomani qonun buzilishini bartaraf etish vakolatlariga ega bo’lgan organ yoki mansabdor shaxsga kiritadi. Taqdimnoma darhol ko’rib chiqilishi va ko’rilgan chora-tadbirlar to’g’risida bir oy ichida prokurorga yozma ravishda ma’lum qilinishi lozim. Taqdimnoma kollågial organ tomonidan ko’rib chiqiladigan hollarda majlis kuni haqida prokurorga ma’lum qilinadi va u majlisda ishtirok etishga haqlidir.
Ariza — prokuror fuqarolar, yuridik shaxslar va davlatning huquqlari hamda qonuniy manfaatlarini himoya qilish uchun sudga ariza bilan murojaat qilish huquqiga ega. Prokurorning arizasi sud tomonidan qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda ko’rib chiqiladi. Prokuror arizasidan davlat boji olinmaydi.
Ogohlantiruv—prokuror fuqarolarning qonun bilan qo’riqlanadigan manfaatlari, huquq va erkinliklari, jamoat hamda davlat manfaatlariga zarar åtkazishi mumkin bo’lgan g’ayriqonuniy xatti-harakatlar tayyorlanayotganligi xususida ishonchli ma’lumotlar mavjud bo’lganda, huquqbo’zarlikning oldini olish maqsadida, mansabdor shaxs va fuqarolarni qonunning buzilishiga yo’l qo’ymaslik haqida yozma ravishda ogohlantiradi hamda huquqbuzarlik sodir etganlik uchun javobgarlikni tushuntiradi. Ogohlantiruv to’g’risida prokuror yuqori turuvchi organga, ogohlantiruv e’lon qilingan shaxsning ish, o’qish joyi haqida ish båruvchiga yoki yashash joyidagi fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organiga ma’lum qilishga haqli.
Tayanch so`zlar:
O’ZBÅKISTON PRÅZIDÅNTLIGIGA NOMZOD – o’ttiz besh yoshdan kichik bo’lmagan, davlat tilini yaxshi biladigan, bevosita saylovgacha 10 yil O’zbåkiston hududida muqim yashayotgan va qonunda belgilangan tartibda ko’rsatilib, ro’yhatga olingan O’zbåkiston fuqarosi.
O’ZBÅKISTON RÅSPUBLIKASI OLIY SUDI – fuqarolik, jinoiy va ma’muriy sud ishlarini yuritish sohasida sud hokimiyatining oily organi.
Qonunga muvofiq, O’zbåkiston Råspublikasi Oliy Sudi Qoraqalpog’iston Råspublikasi oily sudlari, viloyat, shahar, tumanlararo, tuman sudlari va harbiy sudlarning sudlov faoliyati ustidan nazorat olib boradi.
ARIZA — prokuror fuqarolar, yuridik shaxslar va davlatning huquqlari hamda qonuniy manfaatlarini himoya qilish uchun sudga ariza bilan murojaat qilish huquqiga ega. Prokurorning arizasi sud tomonidan qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda ko’rib chiqiladi. Prokuror arizasidan davlat boji olinmaydi.
QAROR — prokuror sodir etilgan qonun buzilishining xususiyatiga qarab jinoyat ishi, ma’muriy yoki intizomiy javobgarlik to’g’risida ish qo’zg’atish haqida qaror qabul qiladi.
O’ZBÅKISTON RÅSPUBLIKASI BOSH PROKURORI - O’zbåkiston Råspublikasi prokuratura tizimiga rahbarlik qiluvchi va uning faoliyati ustidan nazoratni amalgam oshiruvchi mansabdor shaxs
Test
1. O’zbåkiston Råspublikasi Konstitutsiyasining nechanchi bobi “O’zbåkiston Råspublikasining Pråzidånti” dåb nomlanadi ?
a) 19 bobi
b) 21 bobi
c) 17 bobi
d) 16 bobi
2. O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidåntining 2000 yil 14 avgustdagi farmoni qaysi
qatorda to’g’ri ko’rsatilgan ?
a) “Sudlar to’g’risida”gi
b) “xo’jalik boshqaruv organlari tizimini takomillashtirish to’g’risida”gi
c) “O’zbåkiston Råspublikasi Vazirlar Mahkamasi tuzilmasini takomillashtirish to’g’risida”gi
d) “O’zbåkiston Råspublikasi sud tizimini tokîmillashtirishi to’grisida”gi
3. Pråzidånt saylovlarini o’tkazish tartibi “O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidånti saylovlari to’g’risida”gi qonun bilan qachon bålgilab qo’yilgan.
a) 1990- yil 24-mart
b) 1991-yil 18-noyabr
c) 1991-yil 22-dekabr
d) 1989-yil 28-sentabr
4. Pråzidånt butun O’zbåkiston hududida båvosita amal qiladigan, majburiy kuchga ega bo’lgan må’yoriy-huquqiy hujjatlar to’g’ri ko’rsatilgan qatorni ko’rsating.
a) farmonlar; qarorlar; buyruqlar.
b) farmonlar; qarorlar; f armoyishlar chiqaradi.
c) qarorlar; buyruqlar.
d) qarorlar; farmoyishlar chiqaradi.
5. O’zbåkiston Råspublikasi Konstitutsiyasining nechanchi moddalarida O’zbåkiston Råspublikasi Konstitutsiyaviy sudining huquqiy holati mustahkamlangan.
a) 106-108-moddalarida
b) 109-110-moddalarida
c) 112-113-moddalarida
d) 108-109-moddalarida
Nazorat savollari
1.O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidånti institutining ta’sisetilishi. O’zbåkiston Råspublikasi Pråzidåntining konstitutsiyaviy-huquqiy holati
2. Davlat hokimiyati oliy organlari tizimida Vazirlar Màhkamasining o’rni.
3.O’zbåkiston Råspublikasida sud tizimining konstitutsiyaviy asoslari. O’zbåkistonda sudyalarning konstitutsiyaviy-huquqiy maqomi.
4. O’zbåkistonda sud-huquq islohotlarining hayotiy zaruriyati
5.O’zbåkiston Råspublikasi Prokuratura organlarining tizimi.
O'zbåkiston
Råspublikàsining
Pråzidånti
 |
 |
|||
 |
|||
|
 |
Dàvlàt
hokimiyàt
orgànlàrining
muvofiq fàoliyàt
ko'rsàtishi
và hàmkorligini
tà'minlàydi
O'zbåkiston
Råspublikàsi
Vàzirlàr Màhkàmàsining
Ràisi
 |
 |
Pråzidåntning
Oliy Màjlis fàoliyàti
bilàn bog'liqhuquq
và màjburiyàtlàri
 |
 |
|
||||||||||
 |
|
 |
||||||||
 |
||||||||||
 |
||||||||||
