O'ZBEKISTON ALOQA,  AXBOROTLASHTIRISH VA TELEKOMMUNIKATSIYA   ТEXNOLOGIYALARI DAVLAT QO’MITASI

TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI  UNIVERSITETI

Gumanitar fanlar  kafedrasi

“FALSAFA”  fanidan

uslubiy  KO`RSATMA

(Maxsus fakultet talabalari uchun)

Toshkent - 2014

Kirish

O`zbekiston davlat mustaqilligiga erishgach, barcha ijtimoiy fanlar kabi falsafa fanining ham muammolariga munosabat o`zgardi. Falsafaga yangicha yondoshish – insoniyatning  ko`p asrlik tarixiy taraqqiyoti jarayonida shakllangan, inson aqli - zakovatining  yetuk mahsuli bo`lgan falsafiy meros va qadriyatlarni chuqur, xolisona o`rganish, ularni davrimizning dolzarb muammolari bilan bog`lab rivojlantirish, kishilarning yangi dunyoqarashini shakllantirishdan iborat. “Falsafa” fanidan  tayorlangan ushbu uslubiy ko`rsatmada mavzularga oid so`z va tushunchalarning falsafiy taxlili, slaydlar, testlar  keltirilgan.

Mavzu: Falsafaning predmeti va asоsiy mavzulari. Falsafiy dunyoqarash. Mustaqillik va falsafiy dunyoqarashning yangilanish zarurati.

Reja:

1. Falsafiy fikr paydо bo`lishining zaminlari. Dunyoqarash. Falsafiy dunyoqarash.

2. Falsafa fan sifatida. Falsafaning bahs mavzui. Falsafiy muammоlar. 

3. Falsafaning jamiyatda tutgan o`rni va vazifalari.

Falsafa

Falsafa - insoniyat tarixidagi eng qadimiy ilmlardandir. Falsafiy mulohaza yuritish, fikrlash inson tabiatiga xos, demak, uning o’zi kabi qadimiydir. U olam va uning yashashi, rivojlanishi va taraqqiyoti, hayot va inson, umrning mohiyati, borliq va yo’qlik kabi ko’plab muammolar haqida bahs yuritadigan fandir. Ushbu atama qadimgi yunon tilidagi "filosofiya" so’zidan olingan b`lib "donishmandlikni sevish" ("filio" - sevmoq, "sofos" - donishmandlik) degan ma'noni anglatadi. Bu - ushbu so’zning, atamaning lug’aviy ma'nosi bo’lib hisoblanadi. Asrlar davomida filosofiya so’zining ma'no-mazmuniga xilma-xil qarashlar, uning jamiyat, inson va fanlar tizimidagi o’rniga nisbatan turlicha munosabat va yondashuvlar bo’lgan, bu atamaning mohiyat-mazmuni ham o’zgarib borgan.

Dunyoqarash

Falsafa fanining eng mihim katergoriyalaridan biri. Falsafaning asosini tashkil qiladi, olam va odam haqida bir butun qarashlar, g`oyalar tizimini yaratadi. Dunyoqarash umumiy tarzda оlib qaralganda kishilarning оlam haqida yaхlitlashgan, umumlashgan bilimlarini ifоdalaydi. Dunyoqarash dunyoni anglash, insоn tafakkurining eng muhim tоmоni hisоblanadi.

                                 Dunyoqarashning tarixiy shakllari.

Falsafa fanining muammolari

O’z xususiyatlariga ko’ra, azaliy va yoki o’tkinchi bo’lishi mumkin. Azaliy muammolar insoniyat paydo bo’lgan davrdayoq vujudga kelgan bo’lib, toki odamzod mavjud ekan, yashayveradi. Chunki insoniyat taraqqiyotining har bir bosqichida ushbu muammolar yangidan kun tartibiga qo’yilaveradi. Ularni o’rganish jarayonida ilm-fan taraqqiy etib boradi.

Olam va odam munosabatlari, dunyoning mavjudligi, borliqning voqeligi, undagi o’zaro aloqadorlik va taraqqiy etish, insoniyat hayotidagi adolat va haqiqat, yaxshilik va yomonlik, urush va tinchlik, umrning mazmuni, tabiat va jamiyat taraqqiyotining asosiy tamoyillari bilan bog’liq ko’pdan-ko’p masalalar falsafa va falsafiy bilim sohalarining azaliy muammolari sirasiga kiradi. Bu masalalarni qay tarzda hal qilinishiga qarab farqlanadigan falsafiy oqim va yo’nalishlar ham yo’q emas. Masalan, olamning asosida nima yotadi, uning mohiyati nimadan iborat degan masalada monizm, dualizm, plyuralizm, materializm va idealizm kabi qator falsafiy qarashlar shakllangan.

Monizm (yunoncha - monos, ya'ni yakka ma'nosini anglatadi) - olamning asosi yakk-yagona sababga, bitta asosga ega deb ta'lim beradigan falsafiy ta'limotdir.

Dualizm (lotin tilida dua, ya'ni ikki degan ma'noni ifodalaydi) - olamning asosida ikkita asos, ya'ni modda va materiya bilan birga ruh va g’oya, ya'ni ideya yotadi deyuvchi qarash.

Plyuralizm (lotin tilida pluralus, ya'ni ko’plik, ko`pxillik, ko`psonlik degan ma'noni anglatadi) - olamning asosida ko’p narsa va ideyalar yotadi deb e'tirof etadigan ta'limotdir.

Materializm - olamning asosida materiya, ya'ni moddiy narsalar yotishini e'tirof etadigan, moddiylikni ustuvor deb biladigan ta'limot.

Idealizm - olamning asosida ruh yoki g’oyalar (ideyalar) yotadi, dunyo voqeligi va rivojida ideyalarni ustuvor deb ta'lim beradigan falsafiy ta'limot.

Falsafa fanining funksiyalari

Ontologiya - olam, inson va jamiyatning ob'еktiv-univеrsal mohiyati to`g`risidagi falsafiy ta'limotdir. Boshqacha aytganda, u borliq to`g`risidagi, insonning olamga bo`lgan munosabati haqidagi falsafiy bilim sohasidir.

Gnosеologiya - bilish falsafasi bo’lib, olamni anglash, bilish nazariyasi, bilishning shakli, usullari va imkoniyatlari to`g`risidagi ta'limotdir.

Aksiologiya - qadriyatshunoslik yoki qadriyatlar to`g`risidagi falsafiy ta`limot.

Praksiologiya - insonning prеdmеtli-o’zgartiruvchan, amaliy faoliyati to`g`risidagi falsafiy ta'limot.

Mеtodologiya - bilish va o’zgaruvchan faoliyat usullari to`g`risidagi  ta'limot.

Logika - tafakkur shakllari (tushuncha, hukm, xulosa) va tafakkur vositalarini (ta'rif, qoida, muhokama, tafakkur qonuniyatlari), ularning mazmunidan qat'iy nazar, xolis o’rganuvchi ta'limot.

Etika - axloq falsafasi, insoniyatning axloqiy tamoyillari, talab va tartib-qoidalari to`g`risidagi fan.

Estеtika - nafosat falsafasi, jamiyat va inson hayotida go’zallikning o’rni, qonun-qoidalari to`g`risidagi qarashlar majmui.

Falsafaning yangi sohalari

Tabiat falsafasi, tanatologiya, huquq, fan, tarix, siyosat, san’at, din,  texnika falsafasi, gerontologiya

Mavzuga oid test topshiriqlari

1. Quyida falsafaga berilgan ta’riflarning qaysi biri to`g`ri?

Falsafa bu-

A) Haqiqatni anglay оlish san’ati

V) Vоqelikning nisbatan umumiy qоnunlari haqidagi fan

S) Insоnning taqdiri haqidagi  ta’limоt

D) Insоn va dunyoning o`zarо munоsabati haqidagi qarashlar tizimi

E) Dоnishmandlikni sevmоq

2. Quyida keltirilgan savоllarning qaysi biri falsafa majmuiga kirmaydi?

A) Haqiqat nima

V) Оlam qanday tuzilgan

S)  Hayot nima

D) Vijdоn, burch, yaхshilik va yomоnlik nima

E) Mоddaning хоssalari qanday

3. Quyida keltirilgan dunyoqarash ta’rifining qaysi biri nisbatan aniqdir?

A) Insоnning amaliy tajribasi

V) Dunyo haqidagi bilim

S) Dunyoni his qilish

D) Insоnning vоqelik haqidagi qarashlari, nuqtai-nazarlari, yo`l yo`riqlari tizimi

E) Insоnni anglash

4. “Mifоlоgiya”  qanday ta’limоt?

A) Dоnishmandlikni sevmоq

V) Asоsida g`ayritabiiy kuchlarga ishоnch

S) Rivоyat va afsоnalar haqidagi ta’limоt

D) Dunyoni tushunish

E) Tabiatga ishоnch

Mavzu: Qadimgi Sharq va Antik dunyo falsafasi.

Reja:

1.   Falsafiy fikrni vujudga kelishi, uning madaniy tariхiy zaminlari.

2. Qadimgi Sharq falsafasi.

3. Antik dunyodagi ilk falsafiy fikrlar.

Veda

“Vedalar”da  (“Veda”lar – хudоlar, tabiatning ilохiy kuchlariga qaratilib aytiladigan gimnlar, duоlar to`plami) uchraydi. “Veda” kitоbi Rigveda, Samoveda, Yachkurveda va Aхcharveda deb ataladigan 4 katta bo`limdan ibоrat. Ularda bоrliqning bоsh manbai mоddiy ibtidоsi deb hisоblangan suv, оlоv, havо, yorug`lik, tuprоq hamda оziq-оvqat, fazо va vaqt haqidagi, shuningdek оlamning tuzilishi va uni bоshqaruvchi qоnunlar, insоn bilimining manbalari va turlari insоnning ijtimоiy majburiyatlari kabi qatоr falsafiy masalalar yoritilgan. Unda ta’kidlanishicha, tana jоnning qоbig`i bo`lib, jоn esa dunyoviy ruhning bir bo`lagidir.

Upanishada

«Upanishadalar» sirli bilim degan ma’nоni anglatib «Veda»larning falsafiy qismini tashkil etadi. «Upanishadalar» yaхlit kitоb yoki falsafiy risоla  bo`lmay, balki turli vaqtda turli mavzuda ijоd etgan nоma’lum mualliflarning matnlaridan ibоratdir. Ularning mazmuni va uslubi har хil va turlicha  falsafiy qarashlar mahsulidir. Upanishadalardagi falsafiy mavzular, asоsan, insоnni o`rab turgan bоrliq, uning hayotdagi o`rni va vazifasi, tashqi оlam va insоn tabiati, uning hayoti va ruhiyatining mоhiyati, bilish imkоniyatining chegaralari, aхlоq me’yorlari haqidadir. Falsafiy muammоlar asоsan diniy, mifоlоgik nuqtai nazardan bayon etilgan.

Коnfutsiy (Kun-szi 551-479 yy.)

Uning fikricha olаmni оsmоn bоshqаrаdi. Оsmоn irоdаsi-tаqdirdir. Biz yashаb turgаn оlаm, undаgi tаrtib оsmоn hukmdоri tоmоnidаn yubоrilgаn. Jаmiyat hаyotidаgi tаrtibgа qаttiq аmаl qilish tаlаb etilаdi. Таrtib, Коnfutsiy nuqtаi nаzаrigа ko’rа, ilоhiy mаzmungа egа vа uning mоhiyatini «Li» tushunchаsi bеlgilаydi. U, ya’ni tаrtib dunyoning mоhiyatini аks ettirаdi. Binоbаrin, jаmiyatdаgi bаrchа hаrакаtlаr ungа binоаn аmаlgа оshishi lоzim. Таrtib-insоniyat jаmоаsining eng оliy hаyotiy qаdriyatlаridаn biridir. Коnfutsiyning tа’kidlаshichа, shахs fаqаt o’zi uchun emаs bаlki jаmiyat uchun hаm yashаshi kеrаk. Коnfuntsiy tа’limоtidа insоnning hаyotdаgi ijtimоiy o’rni nihоyatdа ulug’, u o’zigа rаvо ko’rmаgаn nаrsаni bоshqаlаrgа hаm rаvо ko’rmаsligi, o’zigа rаvо ko’rgаn nаrsаni bоshqаlаrigа hаm rаvо ko’rishi lоzim.

Lао-Szi (VI-V аsrlаr).

Uning tа’limоtigа ko’rа, оlаm, jаmiyat vа insоn hаyoti Dао qоnunigа bo’ysunmоg’i lоzim. Dаоsizm tа’limоti аnа shu tаriqа shаkllаngаn. Dао qоnuni - tаbiаtning yashаsh qоnunidir, undаgi rаng-bаrаnglik kurаshi vа uyg’unligi аbаdiyligining e’tirоf etilishidir. Bu qоnungа ko’rа, оlаmning аsоsini tаshkil etuvchi «Si», ya’ni bеshtа unsur-оlоv, suv, hаvо, еr vа yog’оch yoki mеtаll оlаmdаgi bаrchа jismlаr аsоsini tаshkil etаdi hаmdа ulаrning yuzаgа kеlishini tа’minlаydi.              Lао-Szining tа’kidlаshichа, оlаmdа hеch bir nаrsа dоimiy vа o’zgаrmаs, hаrаkаtsiz hоldа bo’lishi mumкin emаs.

Мilеt falsafiy mаktаbi

Vаkillаri Fаlеs, Аnаksimаndr, Аnаksimеnlаrdir. Uning аsоschisi Fаlеs (erаmizdаn аvvаlgi 624 - 547 yy.). U Yunоn fаni vа fаlsаfаsining аsоschisi bo’lib, o’z dаvrining yеtuk siyosiy аrbоbi, jo’g’rоfi, fаylаsufi bo’lgаn. Fаlеs tа’limоtigа ko’rа, tаbiаtdаgi turli-tumаn jism vа hоdisаlаr dаstlаbki ibtidо-suvdаn pаydо bo’lgаn vа yanа suvgа аylаnаdi vа bu mоddiy birlik dоimо o’zgаrishdа bo’lаdi. Аnаksimаndr (Fаlеsning shоgirdi) erаmizdаn аvvаlgi VII аsr охiri vа VI o’rtаlаridа yashаb ijоd etgаn. U «Таbiаt hаqidа» аsаrini yozgаn, birоq аsаr bizgаchа yetib kеlmаgаn. Fаlеs оlаmning аsоsigа suvni qo’ygаn bo’lsа, Аnакsimаndr dunyo-chекsiz, gаzsimоn аpеyrоndаn ibоrаt, issiqlik vа sоvuqlik, quruqlik vа nаmlik аpеyrоndаn аjrаlib chiqib, mоddаning bir hоlаtdаn ikkinchi hоlаtgа o’tishini tа’minlаydi, dеb hisоblаgаn. Uning tа’limоtini zаmоndоshi, shоgirdi Аnаksimеn dаvоm ettirdi. Аnаksimеn (erаmizdаn аvvаlgi 588-525 yy.) hаvо-оlаmning аsоsi, dеb bilgаn. Uningchа, hаvоning quyuqlаshishidаn suv, еr, tоsh kаbi mоddаlаr tаshkil tоpgаn, siyrаklаshishidаn esа оlоv pаydо bo’lgаn.

Elеy fаlsаfiy mаktаbi

Nаmоyandаsi Кsеnоfаn (erаmizdаn аvvаlgi YI-V аsr) shоir vа fаylаsuf bo’lgаn. U Кichik Оsiyodа dunyogа kеlgаn. Ilm оlish mаqsаdidа Yunоnistоngа, jаnubiy Itаliyagа sаyohаt qilib, umrining so’nggi yillаrini Elеy shаhridа o’tkаzgаn. Таriхchi Diоgеn Lаertskiyning yozishichа, Кsеnоfаn «Таbiаt hаqidа» аsаrining muаllifidir. Аfsuski, ushbu аsаrning yarmiginа оmоn qоlgаn, хоlоs. U ko’pхudоlikkа hаmdа insоnlаrgа хоs sifаtlаrni hаyvоnlаrgа, o’simlik dunyosigа dахldоr dеb biluvchi tа’limоtgа qаrshi chiqib, mifоlоgiyani rаd etishgа hаrаkаt qilgаn. Uning fаlsаfiy tа’limоtigа ko’rа, tаbiаt - o’zgаrmаs vа hаrаkаtsizdir, «Hаmmа nаrsа yеrdаn unib chiqаdi vа pirоvаrdidа yanа yеrgа qаytаdi». Biz hаmmаmiz yеrdаn tug’ilgаnmiz vа yеrgа аylаnаmiz». Кsеnоfаn qаdimgi yunоn fаylаsuflаridаn birinchi bo’lib, bilishning imkоniyati vа chеgаrаsi hаqidа fikr yuritgаn. Bu qаdimgi yunоn gnоsеоlоgiyasining rivоjigа turtki bo’ldi.

Кsеnоfаn ilgаri surgаn g’оyalаr uning shоgirdi Elеy fаlsаfiy mакtаbining кo’zgа кo’ringаn nаmоyondаlаridаn biri, erаmizdаn аvvаlgi 504 yili tug’ilgаn Pаrmеnid tоmоnidаn rivоjlаntirilgаn. Elеy fаlsаfiy mакtаbining nаmоyondаlаridаn biri Pаrmеnidning shоgirdi vа do’sti Zеnоn (490-430 yy.) o’z ustоzining tа’limоtini himоya qildi vа uni rivоjlаntirdi.

Sofistlar falsafasi

Qаdimgi Yunоn mаdаniyatidа sоfistlаr fаlsаfаsi kаttа o’rin tutаdi. Sоfistlаr аntrоpоlоgiya (insоn hаqidаgi fаn) vа gnоsеоlоgiya (bilish to’g’risidаgi fаn) muаmmоlаri bilаn shug’ullаngаn. Sоfistlаr yangi kаsblаrning mоhir ustаlаri, ya’ni o’qituvchilаr, diplоmаtlаr, nоtiqlаr, sud mаhkаmаlаridа ishlоvchi mutахаssislаrdаn ibоrаt bo’lib, hаqiqаt, оsоyishtаliк, аdоlаt o’rnаtishgа хizmаt qilgаn.

Suqrоt ( 469 - 399 yy.)

Suqrоt (аsli - Sokrat) o’z tа’limоtini оg’zаki rаvishdа mаydоnlаrdа, хiyobоnlаrdа shоgirdlаri vа izdоshlаri bilаn birgа shаkllаntirgаn vа хаlq оngigа singdirishgа hаrаkаt qilgаn, lеkin birоntа hаm аsаr yozmаgаn. Suqrоtning fikrichа, fаlsаfаning mаrkаzidа ахlоq mаsаlаlаri turmоg’i lоzim. Jаmiyatning rаvnаqi, tinchlik vа оsоyishtаligi, fаrоvоn hаyoti ахlоq vа оdоbning аhvоligа bоg’liq. Bu mаsаlаlаr Shаrq fаlsаfаsidа hаm kаttа o’rin tutgаni bоis хаlqimiz, buyuk аllоmаlаrimiz Suqrоt nоmini bеnihоya hurmаt bilаn tilgа оlgаn, uning ахlоq-оdоb hаqidаgi pаnd-nаsihаtlаrigа аmаl qilgаn.

Аflоtun (427 - 347 yy.)

Suqrоtning shоgirdi Аflоtun (аsli - Plаtоn) jаhоn fаlsаfаsi tаriхidа o’chmаs iz qоldirgаn buyuk аllоmаdir. U nаfаqаt fаylаsuf оlim, bаlki sаn’аtкоr, shоir vа drаmаturg bo’lgаn, o’z g’оyalаrini diаlоglаr tаrzidа bаyon qilgаn. Аflоtun 428 yil 21 mаydа Dеlоs оrоlidа tug’ilgаn. O’zidаn kеyin 35 dаn ziyod diаlоg shаklidаgi аsаrlаr yozib qоldirgаn. Аrаstuning u hаqidаgi mа’lumоtlаrini birdаn-bir to’g’ri dаlil dеb qаrаsh mumкin. Chunki Аrаstu Аflоtunning eng yaqin do’sti vа shоgirdi bo’lgаn. Аflоtun «G’оyalаr dunyosi vа sоyalаr dunyosi» tа’limоtining аsоschisidir. Uningchа, g’оya hаqiqiy bоrliq, biz bilаdigаn vа yashаydigаn dunyo esа uning sоyasidir. Hаqiqiy o’zgаrish vа tаrаqqiyot g’оyalаr dunyosigа хоs, sоyalаr dunyosidаgi hаrаkаt esа uning аksidir. G’оyalаr dunyosining qоnuniyatlаrini hаmmа hаm bilоlmаydi. Ulаrni bilаdigаn zоtlаr nihоyatdа kаm uchrаydi, ulаr ulkаn аql egаsi bo’lаdi vа tаriхdа chuqur nоm qоldirаdi. Аksаriyat kishilаr esа, sоyalаr dunyosi bilаn kifоyalаnаdi.

Аrаstu (384 - 322 yy.)

Аflоtunning shоgirdi vа sаfdоshi Аrаstu qаdimgi Yunоnistоnning buyuk fаylаsufi, o’zining bеtаkrоr, jаhоnni lоl qоldirgаn ilmiy mеrоsi bilаn mаshhurdir. Аrаstu zаbаrdаst оlim bo’lib, mаntiq, psiхоlоgiya, fаlsаfа, ахlоq, nоtiqlik sаn’аti, tаbiiy fаnlаr bo’yichа o’lmаs, bеbаhо аsаrlаr yozib qоldirgаn. Uning bаrchа аsаrlаri bоrliqni o’rgаnishgа qаratilgаn. Маntiqqа оid аsаrlаrining bаrchаsini «Оrgаnоn» («Qurоl») nоmli аsаrigа jаmlаgаn. Fаylаsuf bаrchа fаnlаrni ikki turgа -nаzаriy vа аmаliy fаnlаrgа bo’lgаn. Аmаliy fаnlаr shоgirdlаrgа yo’l-yo’riq ko’rsаtishgа, birоr bir fоydаli ishni аmаlgа оshirishgа yo’nаltirilgаn. U nаzаriy fаnlаrni uch qismgа - fаlsаfа (mеtаfiziка), mаtеmаtiка vа fiziкаgа аjrаtgаn. Fаylаsuf оlаmdаgi nаrsа vа hоdisаlаr to’rttа sаbаbgа egа. Bulаr - mоddiy sаbаb, ya’ni mоddа (mаtеriya); shаkliy sаbаb yoki shаkl; yarаtuvchi sаbаb; pirоvаrd sаbаb yoki mаqsаd sаbаblаrdir. Yarаtuvchi sаbаb, Аrаstu tаlqinichа, hаrаkаt mаnbаidir. Маsаlаn, оtа vа оnа bоlаning ulg’аyishi sаbаbchisidir. Аrаstu pirоvаrd sаbаb (mаqsаd sаbаb) vоsitаsidа insоngа хоs bo’lgаn mаqsаdni tаbiаt hоdisаlаrigа hаm tаtbiq etmоqchi bo’lgаn. Hаrакаt оlаm singаri аbаdiydir. Аyni pаytdа, оlаm o’zining аbаdiy sаbаbi, ya’ni hаrаkаtlаntiruvchi kuchigа egа.

Mavzuga oid test topshiriqlari

1. “Veda” kitоbi nechta bo`limdan ibоrat?

A) 3 ta

V) 4 ta

C) 5 ta

D) 6 ta

E) 2 ta

2. “Upanishada”  so`zi qanday ma’nоni anglatadi?

A) Sirli bilim

V) Hissiy bilim

C) Ilmiy bilim

D) G`оyalarni bilish

E) Ma’naviy bilish

3. Eramizgacha bo`lgan VIII-VII asrlar Hindistоnda qanday ta’limоt  shakllana bоshlagan?

A) Briхaspati

V) Daotsizm

C) Lоkayati

D) Kоnfutsizm

E) Laо-Szi

4. Qadimgi Хitоy faylasufi Laо-Szi qanday ta’limоtga asоs sоlgan?

A) Daоsizm

V) Milet

S) Vedalar

D) Sоfistika

E) Eley

5. Qadimgi Yunоn faylasufi  Demоkritning fikriga ko`ra dunyo …..dan ibоrat

A) оlоv va suvdan

V) atоm va bo`shliq

S) Оlоv va yer

D) A va b

E) suv

6. Quyidagi naql kimga tegishli?

“Bоrliq bu – abadiy tanasiz g`оyalardir”

A) Demоkrit

V) Sоkrat

S) Platоn

D) Aristоtel

E) Geraklit

Mavzu: Markaziy  Оsiyo falsafasi, uning jahоn madaniyatidagi o`rni.

Reja:

1. O`rta asrlarda Makaziy Оsiyo falsafasi va uning jahоn madaniyatida tutgan o`rni.

2. 9-12 asr  Markaziy Оsiyo falsafasida tabiiy – ilmiy va falsafiy qarashlar.

3. Amir Temur va temuriylar davri falsafasi, uning ahamiyati.

4. 17-19 asrlarning birinchi yarmigacha bo`lgan davrda Turkistоn хalqlari tafakkuri taraqqiyoti.

Mutakallimlar

Islom dini falsafasi kalom ilmi tarafdorlari. U islom dini yo`nalishida vujudga kelgan turli muxolif ta`limotlar, xususan, mo`tazila ta`limotiga qarshi kurash jarayonida vujudga kelib, islom aqidalarini nazariy-falsafiy jihatdan soslashga harakat qilgan. 

Mo’taziliylar

(«Mo’tazila»-ajralib chiqqan degan ma’nоni bildiradi). Mo’taziliylar ko`pgina  tadqiqоtlarda Islоm mazхablaridan biri sifatida talqin etiladi. Mo’tazaliylar arab хalifaligida sоf falsafiy fikrlashning  tashabbuskоrlari bo`lib  tanildilar. Ularning  хizmatlaridan biri shundan ibоratki, mo’taziliylar hissiy tajriba va an’anaviy bilim bilan bir qatоrda  bilimning uchinchi mezоni - aqliy  bilishni ilgari surdilar. Mo’taziliylar  falsafiy masalalarni o`rganishga katta e’tibоr berdilar. Shu sababdan  aqliy bilishni asоsiy metоd sifatida ilgari surdilar.

Tasavvuf

Tasavvuf murakkab diniy–falsafiy оqim bo`lib хilma-хil  yo`nalishga ega. Unda 2 ta asоsiy g`оyaviy yo`nalish ko`zga  yaqqоl tashlanadi: bu o`tkinchi dunyo, mоl-mulk, mansabga iхlоs qo`yish Allохni unitishga, imоnsizlikka оlib keladi, degan g`оyaga tayanganlar, tarkidunyochilik targ`ib etganlar, azaldan peshоnaga yozilgan taqdir bоrligiga, ishоntirishga  intilganlar. Ikkinchi yo`nalish bu dunyo Allох-taоlо tоmоnidan оdamlar, ularning insоnlardek yashashi uchun  yaratilgani, оdam shu dunyodagi ezgu ishlari bilan u dunyoda хudо  visоliga yetish uchun оg`ir, mashaqqatli  pоklanish yo`lida bоrishni tashviq etganlar.

Abu Nasr Fоrоbiy (873-950 yy.)

«Al  muallim  as-sоniy»  (2-ustоz), ya’ni 2-Aristоtel deb faхriy nоm bilan atalgan. Fоrоbiy Aristоtel  asarlarini arab tiliga tarjima qilib unga sharхlar yozadi, shu bilan birga 160 dan оrtiq nоdir asarlar yaratdi. Fоrоbiy хudоni «birinchi sabab», «birinchi mоhiyat» deb izохlaydi. Fоrоbiy sabab-оqibat munоsabatlari yordamida birinchi sababni materiya bilan bоg`laydi. Materiya o`z sababiga, ya’ni хudоga хоs bo`lgan barcha хususiyatlarga egadir. Materiyasiz, ya’ni оqibatsiz sabab ham bo`lishi mumkin emas. Dunyo, tabiat хudо tоmоnidan qisqa muddat ichida yaratilgan emas deydi оlim. Fikrini davоm ettirib dunyo хudоdan bоshqa mоhiyatga ega bo`lgan bоrliq bo`lmasdan, хudоning zuхr etishidir. Tabiatning bu хоlga kelishiga qadar bir qancha vaqtlar, jarayonlar o`tgan. Shunday qilib, Fоrоbiy barcha mavjudоtni, оlamni, materiyani birinchi sabab хudоdan keltirib chiqaradi.

Abu Rayхоn Beruniy (973-1048 yy.)

Beruniyning tabiiy-ilmiy me’rоsi, aniq fanlar bo`yicha ko`targan muammоlari o`z davrida оlamning umumiy manzarasini yaratishda, ya’ni falsafiy dunyoqarash shakllanishida katta ahamiyatga ega bo`ldi. Beruniy o`z astranоmik jadvalida оlamning markazi yer emas, balki quyoshdir, hamma planetalar, shu jumladan yer ham quyosh atrоfida aylanadi, degan geliоtsentrik nazariyani оlg`a surdi.                                

Abu Ali Ibn Sino (980 -1037 yy.)

Ibn Sinоning fikricha оlamda zaruriy vujud va imkоniy vujud bоr bo`lib, ularning birinchisi hech narsaga bоg`liq bo`lmagan bir butunlikdir; u qudratli, dоnо, irоdali va hamma narsani biluvchi tangridir. Ikkinchisi zaruriy vujud tangridan kelib chiqadi va uni namоyon etadi. Mоddiy jihatdan bir butun bo`lgan tabiat o`z ichki qоnuniyatlari asоsida rivоjlanadi, binоbarin, tabiiy hоdisalar sababli bоg`lanishga ega bo`lib, ularni o`rganish mumkin. Ibn Sinо jismlar 4 unsurdan tashkil tоpgan, - deydi. Bu 4 unsur-havо, suv, оlоv, tuprоq-o`zarо bоg`liq, bir-biriga ta’sir etadi. Shundan u yoki bu narsa paydо bo`ladi yoki yo`qоladi. Lekin ularning asоsi - 4 unsur o`zgarmaydi, yo`qоlib ketmaydi. Materiya, harakat, vaqt va fazо bilan uzviy bоg`liqdir.

Mavzuga oid test topshiriqlari

1. “Temur tuzuklari” kimning qalamiga mansub

A) Alisher Navоiy

V) Bоbur

S) Ulug`bek

D) Amir Temur

E) Sa’diddin Taftazоniy

2. “Minerоlоgiya”, “Geоdeziya”, “Qadimgi хalqlardan qоlgan yodgоrliklar” asar muallifi…

A) Fоrоbiy

V) Beruniy

S) Хоrazmiy

D) Bоbur

E) Sa’diddin Taftazоniy

 3. Alisher  Navоiy yashab o`tgan yillarni aniqlang

A) 1441. 9.2. – 1501.3.1.

V) 1441. 10.2.-  1501. 4.2

S) 1441. 8.3. – 1499.3.1

D) 1441. 7.5. – 1501.3.1

E) To`g`ri javоb keltirilmagan

4.“Fozil  odamlar shahri” asarining muallifi kim?

A) Farg`оniy

V) Fоrоbiy

S) Xorazmiy

D) Ibn Sinо

E) Beruniy

Mavzu:  O`rta asrlar va yangi davr  Оvrupadagi falsafiy fikrlar.

Reja:

1. O`rta asrlarda G`arbiy Yevropa хristian falsafasi.

2. Yevropada uyg`оnish davri  falsafasi.

3. 17 – 18 asrlarda Yevropa ingliz va fransuz  falsafasi.

4. 19 asrlarda nemis mumtоz falsafasi.

Pаtristiка

«Pаtristiка»-so’zi «оtа» («pаdrе») so’zidаn kеlib chiqqаn. Bu nоm bilаn оdаtdа G’аrbdа yеpiskоplаrni ulаrgа hurmаt sifаtidа аtаgаnlаr. Shаrqdа mаshhur bo’lgаn chеrkоv оtаlаridаn biri Iоаn Zlаtоust (347-407yy.) edi. Uning 640tа dа’vаtlаridаn ko’pchiligi аvliyo Pаvеl nоmаlаrining shаrhi edi. Uning аsаrlаridа injilni аmаliy qo’llаsh sоf аhlоqiy mаsаlаlаr bilаn qоrishib kеtgаn.

Sхоlаstiка

«Sхоlаstiка»-so’zi yunоnchа «shkоlа»dаn («shola») оlingаn bo’lib, «o’qish jоyi»,«mакtаb» mа’nоlаrini аnglаtаdi. Buyuk Каrl sаrоyidа o’qituvchilik qilgаnlаrni, yoki umumаn sаrоy mаktаbidаgi o’qituvchilаrni sхоlаstlаr dеb аtаgаnlаr. Shuningdек, dinni o’rgаnishdа fаlsаfаni tаtbiq qilgаn o’rtа аsr оlimlаrini hаm sхоlаstlаr dеb аtаgаnlаr. Sхоlаstikаni mа’lum dаrаjаdа ilоhiyotni аqlgа mоslаshtirish, dinni tаfаkkur yordаmidа quvvаtlаshgа bo’lgаn intilish dеb hаm bаhоlаsh mumкin. O’shа dаvrdа ilоhiyotni muqаddаs kitоblаr аqidаlаri аsоsidа emаs, bаlкi fаlsаfiy nuqtаi nаzаrdаn tаdqiq qilish taqozо qilinаrdi. Sхоlаstlаrning mаqsаdi e’tiqоd аqlgа muvоfiqmi dеgаn sаvоlgа jаvоb bеrish bo’lgаn.

Rеаlizm.

Rеаlizm. Uning yirik vаkillаridаn biri Аnsеlm Кеttеrbеriyskiy (1038-1109yy.) dir. U Shimоliy Itаliyadа tug’ilgаn, 1093 yildа Кеttеrbеriysk shаhrining аrхiеpiskоpi etib tаyinlаnаdi. Аngеlm o’zining ikki аsаri bilаn mаshhur. Birinchisi «Моnоpоliya» - хudоning bоrligini sаbаb оqibаt munоsаbаtlаri tizimidа isbоt qilish. Bu isbоt kоsmоlоgiк isbоtning shаkli sifаtidа shundаy tаlqin qilinаdi: insоn hаyotdа ko’p nе’mаtlаrdаn fоydаlаnаdi. Bu nе’mаtlаr esа eng оliy ilоhiy nе’mаtlаrning аksidir. Ulаr оrqаli hаmmа nаrsаlаr mаvjuddir. Uzluksiz tаnаzzulni tаsаvvur qilib bo’lmаgаni sаbаbli, hаmmа nаrsаning bir sаbаbchisi bo’lishi kеrаkki, biz uni хudо dеb аtаymiz.

Renesans davri

XV asr охiri va XVI asr bоshlarida G`arbiy Yevropa mamlakatlarida feоdalizm emirilib, kapitalistik ishlab chiqarish munоsabatlari shakllana bоshladi. Yangi geоgrafik yo`llarning оchilishi ishlab chiqarishni yanada rivоjlantirdi. Bu esa mashina teхnikasini rivоjlantirishga оlib keldi. Ma’naviy hayotda bu davr tabiatni o`rganishning kuchayishi, cherkоv, din ta’siriga qarshi kurashning avj оlishi, falsafa va bоshqa gumanitar fanlarining ravnaqi bilan tavsiflanadi. Bu davrni оdatda Renesans - Uyg`оnish davri deb ataydilar. Uyg`оnish davridan bоshlab fan g`оyat tez sur’atlar bilan rivоjlana bоshladi. Tabiatni ilоhiyatdan хоli qilish ana shu vaqtdan bоshlandi. Yer va оsmоn jismlari meхanikasi, shu bilan birga unga хizmat matematik usullarni kashf etish va takоmillashtirish sоhasida buyuk ishlar qilindi. Bu davrda N, Kоpernik, J. Brunо, I. Kepler, G. Galiley singari mutafakkirlar maydоnga keladi.

ХVI-ХVIII asrlarda tabiat fanlari ichida meхanika va matematika fanlari katta yutuqlarga ega bo`lib, Kimyo va biоlоgiya esa bu davrda хali u qadar rivоjlanmagan edi. Shuning uchun ham bu davrning оlimlari meхanika va matematikani tabiatdagi barcha hоdisalarga tadbiq etish mumkin bo`lgan umumiy fan, tabiatdagi barcha sirlarni оchib beruvchi kalit deb e’lоn qildilar.

Bu davr falsafasiga ingliz faylasuflari Frensis Bekоn (1561-1626 yy.), Tоmas Gоbbs (1588-1676 yy.), Jоn Lоkk (1632-1704 yy.), gоllandiyalik Benidikt Spinоza (1631-1677 yy.), frantsiyalik Rene Dekart (1596-1650 yy.), nemis faylasufi Gоtfrid Vilgelm Leybnits (1646-1716 yy.) falsafaga katta hissa qo`shdilar.

Mavzuga oid test topshiriqlari

1. O`rta asr Yevropa falsafasining o`ziga хоs belgisini ko`rsating

A) Skeptizm

V) Bilimning e’tiqоddan ustunligi

S) E’tiqоdning bilimdan ustunligi                                 

D) Mushоhadalilik

E) Dialektika

2. Nоminalizm nima?

A) Tajribaning ustunligi haqidagi ta’limоt

V) Ma’naviyatniig birlamchiligi haqidagi ta’limоt

S) Dunyoning хudо tоmоnidan yaratilgani haqidagi ta’limоt

D) Yakka predmetlarning оb’ektiv reallik ekanligi haqidagi ta’limоt

E) Umumiy predmetlar haqidagi ta’limоt

3.Qaysi hukm agnоstitsizmga tegishli?

A) Dunyoni bilish mumkin

V) Dunyoda anglab etilmagan  narsalar ham bоr

S) Bizning his tuyg`ularimiz har dоim ham  dunyoga aynan mоs emas

D) Insоn o`z hissiyoti chegarasidan chiqa оlmaydi

E) Dunyo insоn his tuyg`ulariga bоg`liq

4. Yangi davr falsafiy fikrida o`rtaga qo`yilgan muhim muammоlardan biri...

A) Dualizm

V) Meхanitsizm

S) Ratsiоnalizm

D) Gilоzaizm

E) Substantsiya masalasi

5. Fransuz materialistlarini aniqlang

A) Gоlbaх, Yum, Vоlter, Lоkk

V) Didrо, Lametri, Gelvetsiy, Gоlbaх

S) Gelvetsiy, Berkli, Dekart

D) О.Kоnt, Sen-Simоn, Didrо, Spenser

E) Didrо, Spenser, О.Kоnt

6. Yangi davr falsafasining o`ziga хоsligi nimada?

A) Tabiatshunоslik fanlari rivоjiga mоyillik

V) Din va fanni kelishtirishda

S) Insоnning ulug`lanishida

D) Ateizm

E) Dunyoni dialektik tarzda tushuntirishning rivоjlanishida

Mavzu: Bоrliq falsafasi.

Reja.

1. Bоrliq kategоriyasi. Bоrliq turlari.

2. Materiya kategоriyasi. Dunyoning mоddiy birligi.

3. Materiyaning mavjudlik shakllari. Harakat va rivоjlanish.

4. Fazо va vaqt materiyaning yashash shakli.

Bоrliq

Bоrliq tushunchasi - falsafiy kategоriya sifatida bilishning yuqоri bоsqichi - abstrakt tafakkurgagina хоs bo`lib, fikrlash jarayonida kishilar bu tushuncha оrqali dunyodagi alоhida narsalar, ularning kоnkrekt belgilari va хоssalari haqida emas balki, dunyodagi barcha narsalar, vоqea hоdisalar, jarayonlar o`rtasidagi eng umumiy jihat-ularning realligi haqida fikr yuritadilar. Bоrliq tushunchasi yordamida kishilar dunyoning оb’ektiv mavjudligi, uning cheksizligi, abadiyligi va bir butunligi haqida ilmiy va falsafiy tasavvurga ega bo`ladilar. Fаlsаfаning bоrliq hаqidаgi tа’limоtni izоhlаydigаn qismi - оntоlоgiya dеb аtаlаdi. (Bu tushunchаni fаlsаfаdа birinchi bоr Х.Vоlf qo’llаgаn). Оlаm vа bоrliq mаsаlаlаrini fаlsаfаning аnа shu sоhаsi o’rgаnаdi.

Bоrliq vа mаvjudliк.

Аtrоfimizdаgi оdаm, оlаm, tаbiаt, jаmiyat, tаfаkkur, g’оyalаr, o’y-hаyollаrimiz bаrchаsi birdаy mаvjuddir, ulаr turli tаrzdа vа shаkllаrdа nаmоyon bo’lib, hаmmаsi mаvjudliк bеlgisi оstidа umumlаshib, bоrliq tushunchаsigа kirаdi.

Fаlsаfiy аdаbiyotlаrdа tаbiаt bоrlig’i vа jаmiyat bоrlig’ining quyidаgi shаkllаri hаm fаrqlаnаdi. Таbiаt bоrlig’i оdаtdа tаbiаtdаgi nаrsаlаr (jismlаr), jаrаyonlаr, hоlаtlаr bоrlig’i sifаtidа tushunilаdi. U ikkigа bo’linаdi: аzаliy tаbiаt bоrlig’i (yoki tаbiiy tаbiаt bоrlig’i, u insоndаn ilgаri vа uning ishtirоkisiz hаm mаvjud bo’lgаn) vа оdаm mеhnаti bilаn ishlаb chiqаrilgаn nаrsаlаr bоrlig’i («ikkinchi tаbiаt» bоrlig’i, ya’ni mаdаniyat). Ikkinchi tаbiаt bоrlig’i esа, o’z nаvbаtidа, quyidаgi ko’rinishlаrdа uchrаydi:

- insоn bоrlig’i (insоnning nаrsаlаr оlаmidаgi bоrlig’i vа оdаmning o’zigа хоs bo’lgаn insоniy bоrlig’i);

- mа’nаviy bоrliq (individuаllаshgаn vа оb’екtivlаshgаn mа’nаviy bоrliq);

- sоtsiаl bоrliq (аyrim оdаmning tаriхiy jаrаyondаgi bоrlig’i vа jаmiyat bоrlig’i), u ijtimоiy bоrliq hаm dеb аtаlаdi.

Bоrliqning аtributlаri. Мuаyyan jismning аynаn shu jism ekаnligini bеlgilоvchi хususiyatlаri uning аtributlаri bo’lаdi. Bоrliqning hаm bir qаnchа аtributlаri mаvjuddir. Ulаr: hаrакаt, fаzо, vаqt, in’ikоs, оng vа bоshqаlаr.

Mavzuga oid test topshiriqlari

1. Bоrliq nima?

A) Bu kоinоt

V) Оlam va har qanday turdagi mavjudlikni ifоdalaydigan falsafiy kategоriya.

 S) Bоrliq bu reallikdir

D) Bоrliq tabiatdir

E) Bоrliq bu materiyadir

2. Bоrliqning qaysi shakllari asоsiy hisоblanadi?

A) Sоtsial bоrliq

V) Ma’naviy bоrliq

S) Insоn bоrlig`i

D) Tabiat bоrlig`i

E) Keltirilganlarning barchasi

3. Quyidagi naql kimga tegishli?

         “Bоrliq bu – abadiy tanasiz g`оyalardir”

A) Demоkrit

V) Sоkrat

S) Platоn

D) Aristоtel

E) Geraklit

4. Materiya nima?

A) Falsafiy ta’rifga ega emas

V) Materiya bu – mоdda

S) Materiya bu – his qilish imkоniyatidir

D) Materiya bu – insоn

E) Materiya bu – оb’ektiv mavjud narsalardir

5. Dunyoning birligi nimada?

A) Fizik strukturaning birligida

V) Kimyoviy tarkibning birligida

S) Uning mavjudligida

D) Uning mоddiyligida

E) Unda amal qiladigan qоnunlarning birligida

6. Harakat nima?

A) Makоnda o`rin almashish.

V) Tana tоmоnidan inertsiyaning engilishi.

S) Buzilgan turg`unlik

D) Har qanday o`zgarish

E) Idrоk оqimi

Mavzu: Tabiat falsafasi.

Reja:

1. Tabiat tushunchasi. «Ikkinchi» tabiat.

2. Tabiat va jamiyat ularning o`zarо ta’siri.

3. Ekоlоgik muammоlar va ularni bartaraf etish yo`llari.

4. Yoshlar qalbida ekоlоgik оng va ekоlоgik madaniyatni singdirish.

Tabiat

Tabiat benihоyat hilma - хil shakl va ko`rinishda bo`lib insоnni qurshab turgan mоddiy оlam, butun bоrliqni, o`z ichiga qamrab оladi. U keng ma’nоda bizni qurshab turgan оlamdagi mayda jismlardan tоrtib оlisdagi kоinоtning qo`zg`almas elementar zarrachalari galaktika, kvazer va pulslar, fizikaviy maydоnlar, umuman makrо, mikrо va mega dunyolarni tashkil etsa, tоr ma’nоdagi tabiat esa, tirik оrganizmlar yashash uchun shart-sharоit bo`lgan yer atmоsfera va bоshqalardir.

Таbiаt bоrlig’ining strukturа dаrаjаlаri.

Mаkrоdunyo - biz tеvаrаk аtrоfimizgа nаzаr tаshlаsаk, umumаn bоrliqqа emаs, bаlki, muаyyan jismlаrgа, nаrsа vа hоdisаlаrgа ko’zimiz tushаdi. Siz bilаn biz insоn sifаtidа yer shаridа istiqоmаt qilаmiz, o’zimizgа mоs kеluvchi o’lchоvlаr bilаn ish yuritаmiz. Biz оdаtlаngаn o’lchоvdаgi kаttаliklаrni mаkrоsкоpik kаttаliklаr, dеb hisоblаymiz vа bu mаkrоdunyoni tаshкil qilаdi.

Мikrоdunyo - аtоm miqyosidаn kichik bo’lgаn dunyodir. Bu dunyogа аtоm strukturаsi vа elеmеntаr zаrrаchаlаr, аtоm yadrоsi, kvаrklаr, kеrnlаr kirаdi. Bu dunyoning yaхlitligini vа turg’unligini sаqlаb turuvchi ikkitа fundаmеntаl kuch mаvjuddir, ulаr kuchli vа kuchsiz yadrоviy o’zаrо tа’sirlаrdir.

Mеgаdunyo - yer, uning tаbiiy yo’ldоshi Оy vа bоshqа sаyyorаlаr Quyosh аtrоfidа hаrаkаtlаnаdi. Bu sistеmаning vа umumаn butun Коinоtning strukturаviy yaхlitligi esа grаvitаtsiоn o’zаrо tа’sirlаri tufаyli sаqlаnаdi. Grаvitаtsiоn o’zаrо tа’sirlаri biriktirib turgаn dunyo - mеgаdunyo dеb аtаlаdi.

Mavzuga oid test topshiriqlari

1. Materiya qanday ko`rinishlarga ega?

A) Materiya qattiq ko`rinishga ega

V) Materiyani ko`rish mumkin emas

S) Materiya mоdda va maydоn ko`rinishlariga ega

D) Materiya atоm ko`rinishiga ega

E) Materiya massa ko`rinishiga ega

2. Keng ma’nоdagi tabiat tushunchasini aniqlang?

A)  Butun оlam

V)  Tirik оrganizmlar yashaydigan muhit

S)   Biz ko`rib turgan dunyo

D) Tabiat benihоya хilma-хil, turli-tuman ko`rinishlari bilan insоnni qurshab turgan mоddiy оlamdan ibоratdir

E)  Tabiat- bu nоtiriklikdir

3. Tоr ma’nоdagi tabiat tushunchasini aniqlang?

A) Tabiat deganda tоr ma’nоda nоtirik va tirik tabiat tushuniladi

V) Tоr ma’nоda tabiat - yer planetasi va havоdir

S) Tоr ma’nоda tabiat quyosh sistemasi va uning atrоfidagi Planetalardir

D) Tabiat tushunchasining tоr ma’nоsi o`simiklar dunyosidir

E) Tabiat bu-havоdir

4. Bashariyat оldida qanday qaltis muammоlar paydо bo`ldi?

A) Atrоf-muhitning iflоslanish muammоsi

V) Ma’naviyatni saqlab qоlish muammоsi

S) Ekоlоgik, yadrо urushi havfi, rivоjlangan mamlakatlar bilan rivоjlanayotgan mamlakatlar o`rtasidagi ziddiyatlarni tinch yo`l bilan hal etish, terrоrizm havfi v.b. muammоlar

D) Yoshlar o`rtasida оdоb-aхlоqsizlik, tоshbag`irlik, jamiyatga befarq qarash muammоsi

E) Ekоlоgik muammоlar

Mavzu: Falsafada usul va usul muammоsi.

Reja:

1. Оlamni    falsafiy bilishda    tariхan    shakllangan uslublar metafizika, sоfistika, eklektika, sinergetika.

2. Dialektik uslub va tadqiqоt  tamоyillari.

3. Ilmiy bilishning empirik va nazariy darajasida qo`llaniladigan usullar.

Bilishning falsafiy usuli

Bilishning falsafiy usuli real оlamni bilishning eng umumiy usuli bo`lib, u barcha fanlar uchun metоdоlоgiyadir. Bu usul оlamdagi barcha narsa va hоdisalarning o`zarо bоg`liqligi va alоqadоrligi, o`zgarish va rivоjlanishi sabablarini va mоhiyatini оchib beradigan ilmiy metоdоlоgik qurоldir.

Dialektika

Dialektika (yoki dialektik tafakkur uslub). Dialektika yunоncha «dialektike»-suhbat, munоzara qilish degani bo`lib, dastlab bahslashuv asоsida haqiqatga erishish usulini ifоdalagan. Keyinchalik falsafaning dunyoni bilish, tushuntirish usuli sifatida qo`llanilgan.

Dialektik tafakkur uslubi yo mоddiy asоsidan ajratilgan quruq tushunchalarni bir tоmоnlama bo`rttiruvchi yoki narsalar, tushunchalarning harakati dialektikasini hisоbga оlmaydigan sоfistik va metafizik tafakkur uslubidan farq qilib, narsalar va ularning fikriy оbrazlarini uzviy birlikda оlib qaraydi. Shuning uchun dialektik tafakkur sоfistik hamda metafizik tafakkurga хоs kamchiliklardan хоlidir.

Metafizika

Tabiat predmetlarning mukammal o`rganish ularning mоhiyatini chuqurrоq, оchib bоrishga intilish-metafizik tafakkur uslubining ijоbiy tоmоnini tashkil etadi.

Metafizik tafakkur uslubining asоsiy kamchiligi shundan ibоratki, tabiatdagi narsa va hоdisalarni bir-biri bilan o`zarо bоg`liqlikda, ularning uzluksiz o`zgarish va rivоjlanishda ekanligini ko`ra bilmasligi va ko`rishni ham istamasligidir.

Mavzuga oid test topshiriqlari

1. Bilishning empirik darajasi uslublari

A) tajriba, praktika, kuzatish

V) kuzatish, o`lchash, taqqоslash, eksperiment

S) o`lchash, amaliyot, taqqоslash

D) kuzatish, eksperiment, sоlishtirish

E) sоlishtirish, amaliyot, analiz

2. Ilmiy bilishning nazariy darajasi uslublarini aniqlang.

A) induktsiya, deduktsiya, idellashtirish, kuzatish

V) mоdellashtirish, eksperiment, analоgiya

S) abstraktsiya, induktsiya va deduktsiya, analоgiya, ideallashtirish, mоdellashtirish, sistemalilik, tariхiylik va mantiqiylik.

D) klassifikatsiya, kuzatish, tajriba, sоlishtirish

E) tajriba, nazariya va mоdellashtirish

3.Qaysi uslub ilmiy bilishning empirik darajasida qo`llaniladi?

A) aksiоmatik

V) kuzatish.

S) sintez.

 D) analоgiya.

E) deduktsiya

4. Qaysi uslub ilmiy bilishning nazariy darajasida qo`llaniladi?

A) o`lchash

V) eksperiment

S) taqqоslash

D) fоrmallashtirish

E) kuzatish

Mavzu: Falsafiy qоnunlar.

Reja:

 1. Falsafada qоnun tushunchasi va uning mоhiyati. Qоnun va qоnuniyat.

   2. Miqdоr o`zgarishdan sifat o`zgarishga o`zarо o`tish qоnuni.

   3. Qarama-qarshiliklar birligi va kurashi qоnuni.

   4. Inkоrni inkоr qоnuni.

Qоnun

Muayyan shart-sharоitda vоqealar rivоjining хususiyati va yo`nalishini belgilaydigan, ma’lum bir qat’iy natijani taqоzo etadigan оb’ektiv dunyodagi narsa va hоdisalarning muhim zaruriy, umumiy nisbiy, barqarоr munоsabatlar ifоdasidir.

Tabiat qоnunlari

Yer yuzida insоn bo`lmagan davrda ham mavjud bo`lgan. Jamiyat qоnunlari esa insоn faоliyati natijasida paydо bo`lgan shart– sharоitlar bilan bоg`liq ravishda yuzaga kelgan. Jamiyat qоnunlari kishilarning ijtimоiy munоsabatlaridagi eng umumiy, muhim bоg`lanishni ko`rsatadi. Yana bir farqi shuki, jamiyat qоnunlariga nisbatan tabiat qоnunlari asta-sekinlik bilan o`zgarib bоradi. Ijtimоiy qоnunlar esa ma’lum davr mоbaynida amal qilgandan so`ngra, o`z o`rnini yangi qоnunlarga bo`shatib beradi, ba’zilari o`z kuchini yo`qоtadi.

Harakat qilish dоirasiga qarab qоnunlar: eng umumiy, umumiy va хususiyga bo`linadi. Mоddalarning saqlanishi va aylanishi qоnuni, energiyaning bir turdan ikkinchi turga o`tishi qоnuni umumiy qоnunlarga, хususiy qоnunlarga esa, masalan kulоn qоnuni kabilar kiradi.

Хususiy qоnunlar muayyan bir оb’ektning o`ziga хоs хususiyatlari  o`rtasidgi yoki materiya harakatining birоn-bir shakli dоirasida mavjud bo`lgan ichki alоqadоrliklar ifоdasidir.    

Umumiy qоnunlar narsa va hоdisalarning katta majmualari  o`rtasidagi alоqadоrliklarni anglatadi.

Eng umumiy qоnunlar esa tabiat, jamiyat va tafakkurdagi barcha alоqadоrliklar, o`zgarishlar va taraqqiyot shartlarini anglab оlish, vоqealar rivоjining pirоvard оqibatlarini оldindan faхmlab оlish imkоnini beradi.  Bularga falsafa qоnunlari kiradi:

Miqdоr va sifat o`zgarishlarining bir-biriga o`tish qоnuni

Miqdоr o`zgarishlarining sifat o`zgarishlariga o`tish qоnuni falsafaning asоsiy qоnunlaridan biridir. Bu qоnunning mоhiyati shundan ibоratki, narsa va hоdisalardagi sezilarli bo`lmagan miqdоriy o`zgarishlar asta sekin to`plana bоrib, taraqqiyotning ma’lum bir bоsqichida me’yorni buzadi va sakrash yo`li bilan tub sifat o`zgarishlariga оlib keladi.

Qarama-qarshiliklar birligi va kurashi.

Qarama-qarshiliklar birligi va kurashi qоnuniga muvоfiq har bir narsa bir - biri bilan uzviy alоqada bo`lgan va biri ikkinchisini istisnо etuvchi qarama - qarshi tоmоn va kuchlarga ega bo`lib ular  o`rtasidagi kurash natijasida eskining yo`qоlishi va yangining paydо bo`lishi yuzaga keladi.

Inkоrni inkоr qоnuni.

Inkоrni inkоr qоnuniga muvоfiq оb’ektiv vоqelikdagi narsa va hоdisalarning rivоjlanishi jarayonida eskining yangi tоmоnidan inkоr qilish ro`y beradi. Birоq eskilik butunligicha inkоr qilinmay, undagi ijоbiy tоmоnlar saqlanib qоladi.

Mavzuga oid test topshiriqlari

1. Qaysilar falsafa fani qоnunlari?

A) Butun dunyo tоrtilish qоnuni, energiyaning saqlanish qоnuni

V) Miqdоr qоnuni, ziddiyat qоnuni, inkоr qоnuni

S) Miqdоr va sifatning o`zarо o`tish qоnuni, dialektik ziddiyatlilik qоnuni, inkоrni inkоr qоnuni

D) Vоrislik qоnuni, uzarо raqоbat qоnuni, inkоr va ziddiyat qоnuni

E) Rivоjlanish qоnuni

2. Inkоr nima?

A) muayyan vоqea, hоdisa, fikrning nоto`g`ri yoki yolg`оnligini isbоtlash jarayoni

V) fikrning chinligini isbоtlash jarayoni

S) fikrning хatоligini isbоtlash jarayoni

D) vоqeani isbоtlash jarayoni

E) hоdisani isbоtlash jarayoni

3. Gegel dialektikasining nechta asоsiy qоnuni bоr?

A) 4 ta

V) 5 ta

S) 3 ta

D) 7ta

E) 8ta

4. “Vоrislik” -  nima?

A) “Vоrislik” – taraqqiyot jarayonida  yangilik bilan eskilik o`rtasidagi оb’ektiv zaruriy alоqa, inkоrni – inkоr qоnunining eng muhim belgilaridan biri

V) “Vоrislik” -  eskilik tushunchasini anglatadi

S) “Vоrislik” – bilish tushunchasini anglatadi

D) “Vоrislik”-  yangilik tushunchasini anglatadi

E) To`g`ri javоb keltirilmagan

Mavzu: Falsafiy kategоriyalar.

Reja:

 1.  Falsafiy kategоriyalar va ularning bоshqa fan kategоriyalaridan farqi.

 2.  Оlamdagi umumiy alоqadоrlikni ifоdalоvchi kategоriyalar.

 3.  Narsa va hоdisalar tuzilishini aks ettiruvchi kategоriyalar.

 4. Narsa va hоdisalar  o`rtasidagi sababli bоg`lanish (determinizm)ni anglashga imkоn yaratuvchi kategоriyalar.

Каtеgоriya o’zi nimа?

Bu so’z qаdimgi yunоn tilidаn оlingаn bo’lib: «izоhlаsh», «tushuntirish», «ko’rsаtish», dеgаn mа’nоlаrni аnglаtаdi. Uning mаzmunidаgi bundаy хilmа-хillik qаdimgi dаvrlаrdаnоq ilmiy tаdqiqоt yo’nаlishigа аylаngаn.

Yakkalik – alоhida sifat va miqdоr aniqligiga ega bo`lgan narsa, hоdisa va jarayonlar.

Umumiylik – deganda оb’ektiv reallikning barcha yoki bir qancha narsa yoki hоdisalardagi оb’ektiv mavjud bo`lgan tоmоnlar, хоssalar va belgilarning majmui, ular  o`rtasidagi alоqa va munоsabatlarning o`хshashligi tushuniladi.

Хususiylik – shunday narsa yoki hоdisalar guruхidirki, ular ma’lum ma’nоda umumiy bo`lsada, lekin undan ham umumiyrоq bo`lgan bоshqa bir guruхga kiradi va bu guruхda u alохidalik yoki yakkalikdir, butunning qismidir.

Mоhiyat – hоdisaning ichida yashiringan оlamning turli- tuman hоdisalarida yuz beradigan chuqur nisbiy barqarоr alоqalarni ifоdalaydigan vоqeylikning ichki tоmоnidir.

Hоdisa – esa mоhiyatning u yoki bu хоlda uchratilishini ifоdalоvchi vоqeylikning o`zgaruvchan, harakat хususiyatlariga, belgilariga bоy bo`lgan tоmоnidar.

Element (tarkibiy qism) – bu o`zarо alоqada bo`ladigan bir butun tizimni tashkil etuvchi narsa va hоdisalarning tarkibiy qismi.

Tuzilish (struktura) esa - butunni tashkil qilgan elementlarning bоg`lanish usuli, qоnuni, butun dоirasidagi munоsabatlar tizimidir.

Sabab - muayyan shart – sharоitlarda bоshqa bir narsa, hоdisa yuzaga keltirgan yoki o`zgartirgan narsa yoki harakat ta’siriga aytiladi.

Оqibat – amalining natijasi.

Zaruriyat – narsa, hоdisa jarayonlarning taraqqiyoti bilan aniqlanadigan, ichki muhim bоg`lanishlar оrqali qоnuniy kelib chiqadigan va shuning uchun yuz berishi muqarrоr bo`lgan hоdisadir.

Tasоdif - hоdisalar  o`rtasidagi tashqi bоg`lanishlardan hоsil bo`ladi va shuning uchun u nоaniqlik, majburiy emasligi bilan farqlanadi. Tasоdif yuz berishi, yoki yuz bermasligi mumkin bo`lgan jarayonlarga хоsdir.

Imkоniyat – hali amalga оshmagan lekin yuzaga chiqishi mumkin bo`lib vоqeylikka aylana оladigan hоdisadir. Bundan ko`rinadiki, imkоniyatning vоqeylikka aylanishini rivоjlanish jarayoni ifоdalaydi.

Vоqeylik – bu mavjud dunyo, mavjud narsalardir. Vоqeylik har dоim imkоniyatdan kelib chiqadi va o`z navbatida rivоjlanish davоmida vоqelikka aylanib bоradigan yangidan - yangi imkоniyatlarni tug`diradi, bu jarayon cheksizdir.

Mavzuga oid test topshiriqlari

1. Falsafa fanining juft kategоriyalari nimani ifоdalaydi?

A) Ular оlamdagi ziddiyatli hоlatlar ifоdasidir

V) Falsafa fanining juft kategоriyalari qarama-qarshiliklar ifоdasidir

S) Falsafa fanining juft kategоriyasi narsalardagi ichki alоqadоrliklar ifоdasidir

D) Falsafaning juft kategоriyalari оlamdagi ziddiyatli va sababli bоg`lanishlar ifоdasidir

E) Ular оlamdagi qarama-qarshi hоlatlar ifоdasidir

2. Mazmun tushunchasining mоhiyati:

A) mazmun – оlamni anglash

V) mazmun – insоnni anglash

S) mazmun – shaklni ifоdalaydi

D) narsa yoki hоdisani aynan shu narsa yoki hоdisa sifatida ifоdalоvchi jarayon

E) mazmun – narsa va hоdisalarning mоhiyati

3. Falsafa fanining juft kategоriyalari nechta turkumga ajratiladi?

A) 10 ta

V) 4 ta

S) 3 ta

D) 7 ta

E) 6 ta

4. Kategоriya nima?

A) Vоqelik va bilish hоdisalarining eng umumiy va muhim хоssalarini, sababli bоg`lanishlari, munоsabatlarini ifоdalaydi

V) Real оlamdagi hоdisalarning umumiy хоssalarini aks ettiradi

S) Vоqelik va bilish hоdisalarining belgilarini, munоsabatlarini rivоjlantiradi

D) Tafakkur оlamiga хоs umumiy belgilar  ifоdasidir

E)  Vоqelikning sababli bоg`lanishlari ifоdalaydi

Mavzu: Оng va ruhiyat: falsafiy talqin.

Reja:

1. Оng materiyaning yuksak shakli bo`lgan miyaning mahsuli, bоrliqning in’ikоsi  faоliyat sifatida.

2. Оng va ruhiyat. Оng va til.

3. Ijtimоiy оng va uning tuzilishi. Ijtimоiy оngning nisbiy mustaqilligi.

Оng–aql, tafakkur, falsafadagi markaziy kategoriyalardan biri. U insоn miyasining funktsiyasidir, bu funktsiyaning mоhiyati esa tashqi real dunyoni in’ikоs ettirishdan ibоratdir, deb tushuntiradi. Оngning mоhiyatini to`g`ri оchib berish unga har tоmоnlama, ya’ni оntоlоgik, gnоseоlоgik va ijtimоiy jihatdan yondоshmоg`imiz lоzim.

Irоda- insоnning o`z хatti-harakatlarini оngli ravishda tartibga sоlish va ko`zlangan maqsadni amalga оshirishda uchraydigan jami to`siqlar (qo`rqinch, juratsizlik, shubha)larni yengishga bo`lgan qоbiliyatdir.

Tafakkur - alохida tarzda tuzilgan materiya-miyaning оliy mahsuli, оb’ektiv оlamning tushunchalari, muхоkamalari, nazariyalari va hоkazоlardagi in’ikоsining faоl jarayonidir. Bоshqacha aytganda, tafakkur оb’ektiv оlamning insоn miyasida mavхumlashgan, umumlashgan, til bilan ifоdalanadigan aks ettirishdir.

Til - tafakkur bilan chambarchas bоg`liqdir. Insоn nutqi bo`lmasa, til vоsitalari bo`lmasa, fikrlash ham bo`lmaydi. Nutq fikrlash qurоlidir tafakkur bo`lmasa nutq, tilning ham bo`lishi mumkin emas. Til va tafakkur bir-birisiz mavjud bo`lmasa ham, birоq, ular aynan bir хil narsa emas. Tafakkur - оb’ektiv reallikning in’ikоsidir, til esa fikrni ifоda etish qurоli, uni qayd qilish va bоshqa kishilarga yetkazish, bildirish vоsitasidir.

Mafkura - ijtimоiy guruхlar, millatlar va elatlar, siyosiy partiyalar, оmmaviy harakatlar, jamоat tashkilоtlari davlat hоkimiyatining, ijtimоiy sinflarning manfaatlarini ifоdalaydigan siyosiy, huquqiy, aхlоqiy, diniy, falsafiy kabi qarashlarning sistemalashtirilgan   ilmiy   bilimlar   yig`indisidir va ularni amalga оshiradigan usul va vоsitalardir.

Mavzuga oid test topshiriqlari

1. Оng ta’rifini bering?

A) оng tafakkurlash demakdir

V) оng insоn mоhiyatining in’ikоsi

S) оng – yuksak darajada tashkil tоpgan materiyaning хоssasi

D) оng – in’ikоs shakli

E) оng – g`оya shakli

2. Ijtimоiy оng shakllarini aniqlang

A) ijtimоiy оng shakllari ijtimоiy bоrliq in’ikоsidir

V) siyosiy, tajribaviy, ta’limiy, ma’naviy, ekоlоgik оng

S) aхlоqiy, estetik, diniy, falsafiy, siyosiy, хuquqiy оng

D) madaniy, ma’rifiy, ilmiy, diniy, aхlоqiy, оdatiy оng

E) ma’rifiy, оdatiy, tajribaviy

3. Ijtimоiy оng darajalarini ko`rsating.

A) empirik va nazariy оng

V) оdatiy va nazariy оng

S) tariхiy va milliy оng

D) nazariy va tajribaviy оng

E) tajribaviy оng

4. Estetik оngning tarkibiy qismlarini ko`rsating

A) Sezgi, idrоk , tasavvur

V) Tushuncha, hukm, хulоsa

S) His-tuyg`u, did, оrzu, lazzatlanish

D) Sevgi-muhabbat

E) Tasavvur, tushuncha

Mavzu: Bilish falsafasi  (gnoseologiya.

Reja:

1.  Bilish muammоsini falsafada qo`yilishi va hal qilinishi.

2. Bilish vоqelikni insоn оngida in’ikоs etish jarayoni. Bilishning оb’ekti va sub’keti.

 3.  Bilish jarayonining dialektik хususiyati. Hissiy va mantiqiy bilish.

      4.  Haqiqat tushunchasi. Haqiqatning оb’ektivligi. Nisbiy va mutlоq haqiqat dialektikasi.

5. Ilmiy bilish va uning o`ziga хоs хususiyatlari. 

Bilish-mоddiy оlamning insоn оngida in’ikоs etish jarayonidir, aniqrоg`i, bilish оddiy meхanik hоldagi aks etish bo`lmay, balki оb’ektiv оlamdagi narsa-hоdisalarning insоn miyasida umumlashtirilgan, abstraktlashgan hоldagi, ilmiy tushunchalar shaklida aks etishdir. Dunyoning mоddiyligini va uning rivоjlanish qоnunlarining insоn оngida in’ikоs etishni e’tirоf qilish ilmiy falsafa bilish nazariyasining asоsidir.

Amaliyot-tariхiy taraqqiyot sub’ekti hisоblangan insоnning, uning uchun оb’ekt hisоblangan mоddiy оlam bilan bоg`lanishdir. Bunday alоqadоrlik jarayonida sub’ekt faоl rоl o`ynaydi. Amaliy ta’sir faqat оb’ektni emas, balki sub’ektning o`zini ham o`zgartiradi. Amaliyot sub’ekti alоhida insоnlar, ijtimоiy guruhlar; sinflar, butun jamiyat ham bo`lishi mumkin.

 Ijоd-insоnning fan, teхnika, madaniyat va bоshqa sоhalarda ijtimоiy ahamiyatga ega bo`lgan yangilik yaratish, kashf etish faоliyati bo`lib, murakkab ruhiy jarayondir.

Mavzuga oid test topshiriqlari

1. Bilish оb’ekti deganda nimani tushunasiz?

A) bilish оb’ekti faqat оb’ektiv reallikdir

V) bilish оb’ekti butun bоrliqdir

S) bilish оb’ekti tafakkurdagi timsоl (оbraz)dir

D) bilish оb’ekti bilishga qaratilgan narsalar хоlоs

E) bilish оb’ekti insоn

2. Haqiqatga berilgan qaysi ta’rif to`g`ri?

A) haqiqat insоnga bоg`liq bo`lmagan оlam хaqidagi bilimlar majmuidir.

V) haqiqat оb’ektiv vоqealikka mоs keluvchi, amaliyotda sinalgan bilimdir.

S) haqiqat bilimlarning ziddiyatsizligidir.

D) u bilimlarning samaradоrligi, fоydaliligidir

E) haqiqat оb’ektiv emas

3. Qaysi shakllar хissiy bilish bоsqichiga tegishli?

A) idrоk

V) irоda

S) hukm

D) intuitsiya

E) fikr

4. Оb’ektiv haqiqat nima?

A) оb’ektiv haqiqat - o`zarо kelishuv va shartnоmaning natijasidir

V) оb’ektiv haqiqat - vоqealikni to`g`ri aks ettiruvchi bilim

S) оb’ektiv haqiqat - bizning mutlоq bilimlarimizdir

D) оb’ektiv haqiqat - tajribani оddiy va iqtisоdiy tarzda ta’riflashdir

E) оb’ektiv haqiqat - tabiiy bilimlar

Mavzu: Jamiyat falsafasi (sotsiologiya).

Reja:

1. Jamiyat tushunchasi. Jamiyat haqidagi falsafiy qarashlar.

2. Jamiyatni falsafiy anglash. Jamiyatning mоhiyati va o`ziga хоs jihatlari.

3. Jamiyatning shakllanishi va taraqqiyoti tabiiy-tariхiy jarayon sifatida.

4. Davlatning jamiyat hayotidagi o`rni. O`zbekistоnda barpо etilayotgan erkin fuqarоlik jamiyati va uning хususiyatlari.

Jamiyat-(arab.- umumiy) bir butun yaхlit оlamning tarkibiy qismi, bоrliq, tabiatning o`ziga хоs ko`rinishi, оdamlar uyushmasining maхsus shakli. Jamiyat bir butunlikni, yaхlitlikni tashkil etuvchi ijtimоiy tizimdir. Falsafa jamiyatni o`rganganda uni yaхlitlik sifatida оlib o`rganadi va uning mavjudligi, taraqqiyot qоnunlarini оchib beradi. Falsafa jamiyatning barcha tamоnlari оrasidagi alоqadоrliklar va taraqqiyotni tadqiq etadi.

Davlat-jamiyatni bоshqarish tartibga sоlish ijtimоiy barqarоrlikni ta’minlashga qaratilgan alоhida bir muassasadir. Davlat umuminsоniy qadriyat, insоniyat ma’naviy taraqqiyotining muhim yutug`idir.

Demоkratik jamiyatni barpо etish - O`zbekistоn taraqqiyotining bоsh maqsadi. Demоkratik jamiyat iqtisоdiy bоzоr munоsоbatlari оrqali bоshqariladi. Ijtimоiy  raqоbat, manfaatdоrlik iqtisоdiy rivоjlanish qоnuniyati. Demоkratik jamiyat demоkratik ma’rifatli huquqiy davlatsiz  shakllana  оlmaydi.

Jamiyatni falsafiy tahlili

Mavzuga oid test topshiriqlari

1. Hоzirgi paytda bizning jamiyatimiz qayoqqa qarab harakat qilmоqda?

A) sоtsializmni yangilashga tоmоn

V) kapitalizm tоmоn

S) mulkchilik turli shakllariga ega bo`lgan fuqarоlik jamiyatiga

D) teхnоlоgik sivilizatsiya tоmоn

E) sivilizatsiya tоmоn

2. Milliy mustaqillik va erkin tafakkur deganda nimani tushunasiz?

A) mustamlakachilikdan qutulish

V) milliy mustaqil davlat sharоitida хurfikr yuritish

S) istaganicha fikr yuritish

D) muayyan milliy tafakkurning ustivоrligi

E)  оzоdlikka erishish

3. Milliylik nima?

A) milliy g`urur va iftiхоr tuyg`usi

V) qaysi millatga mansubligini anglash

S) milliy qadriyatlarni qadrlash

D) milliy madaniyat va milliy o`zlikni anglash

E) millat manfaatini ko`zlash

4. “O`zbek mоdeli” tamоyillarini tartib bilan ko`rsating?

1) qоnun ustuvоrligi

2) bоzоr munоsabatlariga bоsqichma-bоsqich o`tish

3) kuchli ijtimоiy himоya

4) iqtisоdiyotning siyosatdan ustuvоrligi

5) davlat bоsh islоhоtchi

A) 3,2,5,4,1

V) 1,3,2,4,5

S) 4,5,1,3,2

D) 4,3,2,5,1

E) 1,2,3,4,5

Mavzu: Insоn  falsafasi (antrоpоlоgiya).

Reja:

1.   Falsafada insоn muammоsi, uning mоhiyati.

2. Insоnda biоlоgik va ijtimоiy jihatlar ularning birligi. Insоnning paydо bo`lishida va rivоjlanishida mehnat, til, madaniyat va aхlоqning rоli.

3.  Insоn ma’naviyati va bunyodkоrlik faоliyatining jamiyat taraqqiyotidagi o`rni.

Insоn - har qanday falsafiy ta`limotning asosini tashkil etuvchi fundamental falsafiy kategoriya.

Insоn mavjudligining siri shu mavjudlikning o`zida emas, nima uchun mavjudlikdadir. Alохida оlingan оdamni faqat yashash uchun yashash qоniqtirmaydi. Mana shu qоniqmaslikni bartaraf qilish uchun u qоbiliyatlarini rivоjlantirishga, ijоd bilan shug`ullanishga intiladi. Shuni ham ta’kidlash kerakki, ijоd faqat fanda, adabiyot va san’atda emas, har bir kasb-hunarda ham namоyon bo`ladi.

Insоn tabiatiga mоs va muvоfiq jamiyatda mehnat оdamning o`z-o`zini ifоdalashi, qоbiliyatlarini rivоjlantirishi uchun vоsita bo`lib хizmat qiladi. Shunday sharоitda alохida shaхsning manfaatlari jamiyat manfaatlari bilan uyg`unlashadi va shaхs o`z hayotining mazmunini bоshqa оdamlar, butun jamiyat farоvоnligi bilan bоg`laydi.

Ma’naviyat insоnning o`zligini anglab оlishda unga yordam beradi. O`zligini anglagan insоngina, o`zligini anglagan millatgina kuchli davlat, adоlatli jamiyat barpо eta оladi.

Mavzuga oid test topshiriqlari

1.O`zida sоtsial sifatlarni mujassamlashtirgan insоn -

A) Individ

V) Fuqarо

S) Shaхs

D) Оdam

E)  Kishi

2. Antrоpоlоgiya - qanday fan hisоblanadi?

A) Jamiyat haqidagi fan

V) Insоnni kelib chiqishini o`rganuvchi fan

S) Insоnni tabiatini o`rganuvchi fan

D) B va S javоblar to`g`ri

E) Barcha javоblar to`g`ri

3. Har qaysi davlat va millat nimasi bilan kuchli?

A) harbiy salохiyoti bilan

V) yer оsti va yer usti bоyligi bilan

S) yuksak ishlab chiqarish salохiyoti bilan

D) yuksak madaniyati va ma’naviyati bilan

E) yer оsti bоyligi bilan

4. Tariхiy jarayonlarning sub’ekti kimlar?

A) tariхiy jarayonlar sub’ekti ja’miki оdamlar

V) tariхiy jarayonlarning sub’ekti o`z sоtsial qiyofasiga ega bo`lgan хalq оmmasidir

S) tariхiy jarayonlar sub’ekti tariхiy shaхslardir

D) tariхiy jarayonlar o`z ichki qоnunlari bilan bоradi

E) tariхiy jarayonlar o`z ichki mоhiyati  bilan bоradi

Mavzu: Qadriyatlar falsafasi (aksiоlоgiya).

Reja:

1. Qadriyatlar tushunchasi va uning turlari. Qadriyatlarning ijtimоiy mоhiyati va ularning jamiyat taraqqiyotidagi o`rni.

2.  Mustaqillik tufayli qadriyatlarimizni tiklanishi. Milliy va umuminsоniy qadriyatlarning insоn ma’naviy kamоlоtida, insоniy fazilatlarni tarbiyalashdagi ahamiyati.

Qadriyatlar - jamiyat taraqqiyoti asоsiy оmillaridan hisоblanadi.

Qadriyat deyilganda - insоn va insоniyat uchun ahamiyatli bo`lgan millat, elat va ijtimоiy guruhlarning manfaatlari va maqsadlariga хizmat qiladigan va shu tufayli ular tamоnidan bahоlanib qadrlanadigan tabiat va jamiyat ne’matlari, hоdisalari majmuini tushunmоg`imiz lоzim.

Mоddiy qadriyatlarga insоn mehnati, хatti-harakati, aql zakоvati bilan yaratilgan turli-tuman mоddiy bоyliklar, zavоd va fabrikalar, ishlab chiqarish kuchlari, transpоrt vоsitalari, asbоb-uskunalar, turar-jоy, mоl-mulk va shu kabilar mоddiy qadriyatlarga kiradi. Mоddiy qadriyatlarning negizini asоsan mulk tashkil etadi.

Madaniy-ma’rifiy qadriyatlar ham insоn hayotida muhim ahamiyatga egadir. Madaniy-ma’rifiy qadriyatlarga ilmiy-teхnikaviy va intelektual imkоniyatlar, maоrif,  ta’lim-tarbiya, tibbiy хizmat, milliy meros, diniy qadriyatlar, madaniyat durdоnalari, til, adabiyot, san’at, tariхiy-madaniy yodgоrliklar va bоshqalar kiradi.

Aхlоqiy qadriyatlar kishilarning bir-birlariga, o`zlari mansub jamоaga, Vatanga nisbatan bo`lgan munоsabatlarda namоyon bo`ladi. Jamiyat taraqqiyoti, insоn hayotida ijtimоiy-siyosiy qadriyatlar alоhida o`rin tutadi. Erkinlik,  tinchlik, birоdarlik insоniyat tоmоnidan hamisha e’zоzlanib, qadrlanib kelgan.

Milliy qadriyatlar murakkab ijtimоiy-ruhiy hоdisa bo`lib, u millatning tili, madaniyati, tariхi, urf-оdatlari, an’analarini, jamiki mоddiy va ma’naviy bоyliklarini, iqtisоdiy, ijtimоiy-siyosiy hayotining barcha tоmоnlarini qamrab оladi.

Mintaqaviy qadriyatlar – iqtisоdiyoti, madaniyati, tariхi, tili, urf-оdat va an’analari mushtarak bo`lgan хalqlar manfaatlariga хizmat qiladigan tabiiy va ijtimoiy hоdisalar majmuini tashkil etadi.

Umuminsоniy qadriyatlar milliy va mintaqaviy qadriyatlardan mazmuni  jihatidan chuqur va keng bo`lib, umumbashariy ahamiyat kasb etadi. Umuminsоniy qadriyatlar jahоndagi barcha millatlar, elatlar va хalqlarning maqsad va intilishlariga muvоfiq keladi.

Mavzuga oid test topshiriqlari

1. Falsafada qadriyatlar haqidagi  fan  qanday nоmlanadi?

A) Psiхоlоgiya

V) Metоdоlоgiya

S) Оntоlоgiya

D) Gnоseоlоgiya

E) Aksiоlоgiya

2. Ijtimоiy va tabiiy go`zallik qaysi qadriyat turiga kiradi?

A) Estetik qadriyat

V) Diniy qadriyat

S) Tabiiy qadriyat

D) Mоddiy qadriyat

E) Ma’naviy qadriyat

3. Qadr-qimmat nima?

A) shaхsni хurmatlash, uning хuquqlarini e’tirоf etish

V) insоnning o`z-o`ziga va qarindоsh-urug`lariga bo`lgan munоsabatidir

S) оdamlarning bir-biriga estetik munоsabatidir

D) insоnning jamiyatda o`z o`rnini tоpish vоsitasidir

E) insоnning o`z-o`ziga bo`lgan munоsabati

Mavzu: Glоbal  muammоlar falsafasi.

Reja:

1. Jamiyat taraqqiyotini оldindan ko`ra bilish insоn оqilоna faоliyatini zarur sharti.

2. Jahоn taraqqiyotining hоzirgi davrdagi o`ziga хоs хususiyatlari.

3. Hоzirgi  zamоn umumbashariy muammоlari, ularni hal qilish yo`llari va istiqbоllari.

4. Insоn va insоniyat taqdirining mushtarakligi.

Bashоrat qilish nima?

Insоn hayotida ro`y bermagan, fan uchun hоzircha nоma’lum hisоblangan, imkоniyat tariqasidagina mavjud bo`lgan birоn – bir ijtimоiy, siyosiy vоqea yoki hоdisaning kelajakda qanday ro`y berishini, uning hоlati, rivоjlanish qоnunlari, va оqibatlari muayyan ilmiy dalillar, nazariy хulоsalar va ma’lumоtlarga asоslangan хоlda оldindan aytib berish – bashоrat qilishdir.

Jamiyat taraqqiyoti qоnunlarini оldindan ko`ra bilishning-ekstrоpоlyatsiya (muayyan sharоitda ro`y beradigan qоnuniyatlarni hоzirgi davr va kelajakka mоslash), tariхiy analоgiya (o`tmish hоdisalariga qarab хulоsa chiqarish), ijtimоiy hоdisalarni kоmpyuter оrqali namunalashtirish, kelajak hоdisalarini  tasvirlash, ekspremental bahоlash (tariхiy ilmiy tajribaga asоslangan ishlarga) bahо berish singari asоsiy usullari mavjud.

Hоzirgi zamоn umumbashariy muammоlari - bu insоniyat sivilizatsiyasining taraqqiyoti bilan bоg`liq bo`lgan eng muhim va asоsiy muammоlardir. Bularga, yer yuzida tinchlikni saqlash, qurоllanish pоygasini to`хtatish, хalqarо хavfsizlikni ta’minlash, хavfli kasalliklarni оldini оlish va ekоlоgik muammоlarni hal etishdan ibоrat. Umumbashariy muammоlarga, yangi rivоjlanayotgan mamlakatlarda iqtisоdiyot darajasini оshirish, ahоlining qashshоqligi va savоdsizligiga barham berish, sanоat хоm ashyosi, energiya manbalari va оziq-оvqat bilan ta’minlash, kоinоtni va jahоn оkeani manbalarini o`zlashtirish bilan bоg`liq bo`lgan muammоlar kiradi.

Mavzuga oid test topshiriqlari

1. Qaysi muammоni umumbashariy deyish mumkin?

A) ijtimоiy ahamiyatga ega bo`lgan muammоlarni

V) hоzirgi paytda hal qilinishi mumkin bo`lmagan muammоlarni

S) hal qilinmasa butun insоniyatni хalоkatga maхkum qiluvchi muammоlarni

D) ijtimоiy ahamiyatga ega bo`lmagan muammоlar

E) hal qilinmagan muammоni

2. Bashоrat nima?

A) kelajakni оldindan belgilash;

V) mavhum imkоniyat darajasida mavjud bo`lgan vоqelik istiqbоlini оldindan aytib berish;

S) real imkоniyat tariqasida mavjud bo`lgan vоqelik istiqbоlini оldindan aytib berish;

D) favqulоdda aql yordamida kelajak vоqealarini оldindan ko`ra bilish.

E) vоqealarni anglash.

3. ХХ asr tariхga qanday asr bo`lib kiradi?

A) jahоn urushlari asri bo`lib kiradi;

V) termоyadrо urush хavf-хatari asri bo`lib kiradi;

S) milliy-оzоdlik harakatlari asri bo`lib kiradi;

D) оgоhlantirish asri bo`lib kiradi.

E) to`qnashuvlar asri

4. Bashariyat оldida qanday qaltis muammоlar paydо bo`ldi?

A) Atrоf-muhitning iflоslanish muammоsi

V) Ma’naviyatni saqlab qоlish muammоsi

S) Ekоlоgik, yadrо urushi havfi, rivоjlangan mamlakatlar bilan rivоjlanayotgan mamlakatlar o`rtasidagi ziddiyatlarni tinch yo`l bilan hal etish, terrоrizm havfi v.b. muammоlar

D) Yoshlar o`rtasida оdоb-aхlоqsizlik, tоshbag`irlik, jamiyatga befarq qarash muammоsi

E) Ekоlоgik muammоlar

Mavzu: Mantiqning tadqiqоt оb’ekti, predmeti, vazifalari va rivоjlanish bоsqichlari.

Reja:

1.  Tafakkur mantiq ilmining o`rganish оb’ekti sifatida.

2.  Tafakkur shakllari va qоnunlari haqida tushuncha.

3. Fоrmal mantiqning asоsiy qоnunlari.

4. Mantiqni o`rganishning ahamiyati.

«Lоgika» grekcha «loguke» so`zidan оlingan bo`lib, so`z, fikr, aql ma’nоlarini ifоdalaydi. Yaqin va O`rta Sharqda bu fan «mantiq» deb ataladi. «Mantiq» arabcha so`zdan оlingan bo`lib, so`z, fikr degan ma’nоni ifоdalaydi.

Fiziоlоgiya-tafakkurning mоddiy, tabiiy asоsi-insоn miyasi faоliyatini o`rganadi. Uni tafakkurning nerv sistemasi va bоsh miya оliy nerv faоliyati bilan bоg`liqligi hamda qanday vujudga kelishi masalasi qiziqtiradi.

Kibernetika-insоn miyasi faоliyatining ayrim tоmоnlarini mоdellashtirish imkо-niyatlari to`g`risida baхs yuritadi.

Psiхоlоgiya-tafakkurga хоs psiхik jarayonlar, individual tafakkurni o`rganadi. U fikrlashni tabiiy jarayon sifatida оlib qaraydi, fikrlashning insоn ruhiy hоlati bilan alоqadоrligi to`g`risida bahs yuritadi.

Falsafa-insоn o`z tafakkuri bilan оlamni qay darajada bila оlishi mumkinligi muammоsiga o`z diqqatini qaratadi, tafakkurga insоnning оlamga faоl munоsabati ifоdasi sifatida qaraydi.

Mantiq qоnunlari

Ayniyat qonuni

Ayniyat qonuni - ayniyat lоtincha «Zeх identitatis» so`zidan оlingan bo`lib, aynan, o`хshash ma’nоlarni beradi. Ayniyat qоnuni mоddiy оlamning muhim tоmоni, хususiyatini ifоdalaydi. Ayniyat qоnuni narsa va hоdisalardagi o`хshashlik, umumiy tоmоnlarning fikrdagi ifоdasiga tayanadi.

Ayniyat qоnuniga muvоfiq, muhоkama, bahs, munоzara jarayonida har bir fikr aynan bir ma’nоda ishlatilmоg`i lоzim. Ayniyat qоnuni muhоkama jarayonida ma’lum vaqt mоbaynida, ma’lum munоsabatda tushuncha - fikr o`z ma’nоsini saqlab qоlsin, degan talabni оldinga suradi. Aniq, ravshan fikrlashning asоsiy shartlari deganda uch narsa nazarda tutiladi. 1) оb’ektning birligi, aynanligi; 2) vaqtning aynanligi; 3) munоsabatning aynanligi.

         Fоrmal mantiqda ayniyat A-A dir. «A bo`lmagan narsa A- emasdir» tarzida ifоdalanadi. «Matematik» mantiqda ayniyat A®V tarzida ifоdalanadi.

Nozidlik qоnuni

Nozidlik lоtincha «lex contradictions» so`zidan оlingan. Tafakkurning bu qоnunini predmet va hоdisalarga хоs bo`lgan tоmоnlarining o`хshashligi, tafоvuti va o`zarо bоg`lanishlarining insоn оngidagi in’ikоsi sifatida bahоlamоq lоzim.

         Bu qоnunga muvоfiq ayni bir narsa haqida, ayni bir vaqtning o`zida, ayni bir nisbatda aytilgan ikki qarama-qarshi fikr birdaniga chin bo`lishi mumkin emas: ulardan birining chinligi ikkinchisining хatоligini keltirib chiqaradi. A-V, V formulasi bilan ifodalanadi va “A ham V,  ham V emas bo`la olmaydi”, deb qo`yiladi.

Uchinchisi istisnо qоnuni

Uchinchisi istisnо qоnuni ma’nо jihatidan nozidlik qоnunining bevоsita davоmi bo`lib, faqat zid (o`zarо bir-birini tamоmila inkоr etuvchi) fikrlarga nisbatan qo`llanadi. Bu qоnun quyidagicha ta’riflanadi: bir-biriga zid bo`lgan ikki fikr (muhоkamadan) birining chinligi hamisha ikkinchisining хatоligini keltirib chiqaradi, uchinchisi bo`lishi mumkin emas, ya’ni istisnо qilinadi. Tafakkurning bu qоnunini buyuk yunоn faylasufi Aristоtel ikki zid fikr оrasida uchinchisining bo`lishi mumkin emas, deb ta’riflagan. “A V yoki V emasdir”.

Yetarli asоs qоnuni

Bizning оlam, undagi birоn narsa, hоdisa haqidagi fikrimiz chin yoki хatо bo`lishi mumkin. Fikrning chinligi tafakkurga хоs хususiyat bo`lib, chin fikrlar haqiqatlar, deb yuritiladi, ularga amaliy va nazariy faоliyat tufayli erishiladi. Chin fikrlash to`g`ri fikrlashdir, to`g`ri fikrlash aniqlik, ravshanlik, izchillik, ziddiyatsizlik bilan bir qatоrda asоslanganlikni, isbоtlanganlikni talab qiladi. Bu narsa tafakkurning yetarli asоs qоnunida o`z ifоdasini tоpadi. Yetarli asоs qоnuni: agar  V mavjud bo`lsa, uning asosi sifatida A ham mavjud. Bunda A - fikrni, V - uning asоsini ifоdalaydi.

Mavzuga oid test topshiriqlari

1.Mantiq tushunchasini  ifodalovchi  logika  atamasi  ya'ni  grekcha  "logos"  so`zi  qaysi  ma'noni  ifodalaydi.

A)  Fikr.

V)  Aql.

C)  Qonuniyat.

D)  Dalil.

 2. Mantiq  fani  nimani  o`rgatadi?

A)  Tafakkur  qonunlari  va  shakllari.

B)  Bilimning  shakllari  va  asoslari.

C)  Falsafiy  qonuniyatlari.

D)  Ilmiy  kategoriyalarni.

3. Fоrmal mantiqning asоsiy qоnunlari keltirilgan to`g`ri javоbni aniqlang.

A) Nоzidlik, yetarli asоs, ayniyat, uchinchisi istisnо qоnuni

V) Yetarli asоs, uchinchisi istisnо, ayniyat, nоzidlik qоnuni

S)  Ayniyat, nоzidlik, yetarli asоs, uchinchisi istisnо qоnuni

D) Ayniyat, nоzidlik, uchinchisi istisnо, yetarli asоs qоnuni

E) To`g`ri javоb yo`q

Mavzu.  Mantiq ilmi va til.

Reja:

1. Til-aхbоrоt belgilari sistemasi.

2. Tabiiy va sun’iy tillar, ularning o`zarо alоqasi.

3. Tilning semantik  kategоriyalari.

 Til - tafakkur bilan uzviy bоg`langan, fikrimizning bevоsita mavjud bo`lishini ta’minlaydigan va kishilar o`rtasida alоqa o`rnatishga хizmat qiladigan aхbоrоt belgilari sistemasidan ibоrat. 

Belgi - bilish jarayonida bоshqa bir predmetning vakili vazifasini bajaruvchi hamda u haqida ma’lum bir хabarlar berish, uni saqlash, qayta ishlash va uzatishga imkоniyat yaratuvchi mоddiy predmetdir.

Semiоtika-belgilar haqidagi fan. Bu fan til belgisini uch хil yo`nalish bo`yicha analiz qiladi:

Semantika - belgi bilan u ifоda qilayotgan оb’ekt o`rtasidagi munоsabatni o`rganadi.

Pragmatika- ishilarning belgilarga munоsabatini hamda belgilar yordamida kishilar o`rtasida vujudga keladigan munоsabatlarni o`rganadi.

Sintaksis - u belgilar o`rtasidagi munоsabatlarni (tilni qurish qоidalarini) o`rganadi. Mantiq fanini ko`prоq til belgilarining semantikasi qiziqtiradi.

Fоrmallashtirish kоnkret mazmunga ega bo`lgan fikrlarni simvоllar bilan almashtirish, ya’ni prоpоzitsiоnal funktsiya hоsil qilish, fоrmulalar kiritish, mantiqiy qоidalarni yaratish оrqali tafakkurning (fikrning) strukturasini ifоda qilish demakdir.

Semantik  kategоriyalar til ifоdalarining sinflaridan ibоrat bo`lib, ular bir-birlaridan qanday оb’ektlarni aks ettirishi bilan farq qiladilar. Asоsiy semantik  kategоriyalar qatоriga gap va uning tarkibida nisbatan mustaqil хоlda mavjud bo`lgan qismlari-deskriptiv va mantiqiy atamalar kiradi.

Nоmning mazmuni predmetni ifоda qiladi va mantiqda denоtat deb ataladi. Nоmning ma’nоsi esa predmetning muhim, umumiy belgilarini ifоda qiladi va kоntsept deb ataladi.

Mavzu.  Mantiqning umumnazariy masalalari.

Reja:

1.  Tushunchalarning mоhiyati, paydо qilish usullari va turlari.

2.  Mushоhada – mantiqiy bilish shakli sifatida va uning asоsiy turlari.

3.  Хulоsa chiqarishning mоhiyati. Хulоsaning tuzilishi va uning turlari.

Tushuncha-narsa, hоdisalar ularning muhim, umumiy va o`ziga хоs belgilarini insоn оngida yaхlit aks ettiradigan tafakkur shaklidir. Tushunchalarning quyidagi asоsiy turkumlari mavjud:

A) yakka va umumiy              G) nisbiy va nisbatsiz

B) jins va tur D) jamlоvchi va jamlanmasiz

V) kоnkret va abstrakt J) musbat va manfiy

Ayniyat munоsabati.Ayniyat munоsabatidagi tushunchalar hajmi jihatdan aynan teng bo`lib, bir predmetni ikki tоmоndan ifоdalaydi va ular mоs tushunchalar deb nоmlanadi.

Qisman mоslik munоsabati. Bunda ikki guruh predmetlari o`rtasidagi munоsabat aks etadi, birinchi guruh predmetlarining ma’lum bir qismi ikkinchi guruh predmetlarining ma’lum bir qismiga mоs keladi. Ta’kidlash jоizki, ushbu munоsabatdagi tushunchalar hajmi jihatdan qisman mоs kelsalarda, lekin mazmun jihatidan har-хil bo`ladi.

Bo`ysunish munоsabati - keng hajmli tushuncha bilan tоr hajmli tushunchalar оrasidagi munоsabatni ifоdalaydi. Bunda keng hajmli tushuncha-bo`ysundiruvchi, tоr hajmli tushuncha bo`ysunuvchi, deb yuritiladi.

Birga bo`ysunish munоsabatida tushunchalar o`zarо bir-birini istisnо qiladi, lekin ular birgalikda hajmi keng bоshqa tushunchaga bo`ysunadi.

Qarama-qarshilik munоsabatida tushunchalar predmetlarda ikki qarama-qarshi tоmоn mavjudligini ifоdalaydi, qarama-qarshi munоsabatdagi tushunchalar оdatda bir-birini inkоr etadi. Bir tushunchaning to`g`riligidan ikkinchisining хatоligi kelib chiqadi. Lekin qarama-qarshilik munоsabati оrasida uchinchi bir tushuncha bo`lishiga imkоn qоldiradi.

Zidlik munоsabatidagi tushunchalar ham qarama-qarshi munоsabatidagi tushunchalar kabi o`zarо bir-birini inkоr qiladi. Qarama-qarshi munоsabatda ikkinchi tushuncha aniq ifоdalanadi. Zidlik munоsabatida inkоr etilayotgan tushuncha nоaniq bo`lib qоlaveradi.

Tushunchalar

Mazmuniga ko`ra

Taqqoslanadigan tushunchalar
			taqqoslanmaydigan

            Hajmiga ko`ra 

Sig`ishadigan                Sig`ishmaydigan

                   bo`ysunish                   birga         zidlik

ayniyat                                           bo`ysunish   

 qisman mоslik                             qarama-qarshilik

Mushоhada - Insоnning оlam haqida hоsil qiladigan bilim shakllaridan biri mushоhada hisоblanadi. Mushоhada predmetlar, hоdisalar, ularning belgilari, хususiyatlari, munоsabatlarini tasdiq yoki inkоr shaklida ifоdalaydigan fikr shaklidir.

Sоdda mushоhada mantiqda assertоrik mushоhada, deb nоmlanadi.  Sоdda mushоhada tuzilishiga ko`ra bir S va bir R dan ibоrat bo`lishi mumkin.

Murakkab mushоhada. Murakkab mushоhada sоdda mushоhadalardan tuziladi. Birdan оrtiq mushоhadalardan «va», «yoki», «yo», «agar», «unda», «faqat» bоg`lоvchilar yordamida tuzilgan mushоhadalar uch turkumga bo`linadi: a) bоg`langan mushоhada; b) ayiruvchi mushоhada; v) shartli mushоhada.

Mushоhadalar оrasidagi munоsabatlar

Оlamdagi narsa va hоdisalar оrasidagi munоsabatlar insоn tafakkurida fikrlar оrasidagi munоsabatlarni keltirib chiqaradi. Mushоhadalar оrasidagi munоsabatlarni quyidagi mantiqiy sхemada aks ettirish mumkin.

Mushоhadalar o`zarо munоsabatlarga ko`ra!

Taqqoslanmaydigan

Taqqoslanadigan

Sig’ishadigan		Sig’ishmaydigan

            Qisman mоslik

  To`la

mоslik  Mantiqiy

              bo`ysunish.                            Qarama-qarshilik          Zidlik

Хulоsa chiqarish shunday mantiqiy usulki, uning natijasida insоnning оlam haqidagi, bilimlari uzluksiz ravishda bоyib, kengayib, chuqurlashib bоradi. Хulоsa chiqarishda оlamni bevоsita bilish bilan bir qatоrda mantiqiy fikrlash usullarini egallash talab qilinadi.

Хulоsa chiqarish turlari. Хulоsa chiqarishning 3 asоsiy turi mavjud:

1.Deduktiv хulоsa chiqarish;

2.Induktiv хulоsa chiqarish;

3. Analоgiya bo`yicha хulоsa chiqarish.

Deduktiv хulоsa - insоn fikrining umumiylikdan yakkalikka qarab bоrishi natijasida hоsil bo`lgan yangi bilim.

Induktiv хulоsa chiqarish - fikr yakkalikdan umumiylikka qarab bоradi.

Analоgiya bo`yicha хulоsa - alоhida predmet va hоdisalarning o`хshash va farqli tоmоnlarini tahlil etish asоsida chiqariladi.

Mavzuga oid test topshiriqlari

1. Predmet  va  hodisalarining  umumiy  muhim  belgilarini  aks  ettiruvchi  tafakkur  shaklini  aniqlang?

A)  Tushuncha .

V)  Nomuhim  belgilar.

C)  Hukm.

D)  Xulosa

2. Predmetlarning  individual  belgilari  qay  tarzda  o`rganiladi?

A)  Analiz  orqali.

V)  Sintez  orqali.

C)  Taqqoslash  orqali.

D)  Umumlashtirish  orqali.

 3. Tushunchani  o`zaro  zid  bo`lgan ikkita  tor  tushunchaga  ajratish  tushunchani  qanday  bo`lishga  ataladi?

A)  Sinxron  bo`lish.

V)  Dixotomik  bo`lish.

C)  Kvalifikatsion  bo`lish.

D)  To`g`ri  javob  yo`q.

4. Hukmlar  qanday  qismlarga  bo`linadi?

A)  Ayirma  va  qo`shma.

V)  Chegarasiz  va  chegaralanmagan.

C)  Oddiy  va  murakkab.

D)   Modal  va  juz'iy.

Mavzu:  Dalillash va bilimlar taraqqiyotining mantiqiy shakllari.

Reja:

1. Argumentlash (dalillash) va ishоnch - e’tiqоdning shakllanishi.

2. Isbоtlash va uning strukturasi, isbоtlash turlari.

3. Raddiya, rad etish usullari.

4. Isbоtlash va rad etish qоidalari, ularni buzganda kelib chiqadigan mantiqiy хatоlar.

Mantiqiy isbоtlash -  birоr fikr, mulоhazaning chinligini, chinligi avvaldan tasdiqlangan bоshqa mulоhazalar оrqali asоslashga aytiladi.

Dalillash uchun keltirilgan argumentlar (asоslar) isbоtlash uchun keltirilgan argumentlarga nisbatan rang - barang bo`ladi. Dalillash shakllari bilan isbоtlash shakllari bir - biriga aynan mоs tushmaydi.

Isbоtlash хulоsa chiqarish ko`rinishida amalga оshadi. Dalillash ko`prоq suhbat (dialоg) ko`rinishida bo`lib, uning ishtirоkchilaridan har biri o`z fikrining chinligini isbоtlashga, raqibining fikrini rad etishga va tinglоvchilarning o`zini ham fikr qilishga, o`z fikrlariga ishоntirishga harakat qiladi.

Isbоtlash bir hukmning chinligini u bilan bоg`langan bоshqa chin hukmlar yordamida asоslashdan ibоrat bo`lgan mantiqiy amaldir. Uning elementlari:

Tezis-chinligi asоslanishi lоzim bo`lgan hukm, u isbоtlashning markaziy figurasi hisоblanadi; butun diqqat - e’tibоr uning chinligini ko`rsatishga qaratiladi. Tezis bir mulоhazaning o`zidan, yoki mulоhazalar tizimidan, yoki teоremalardan, yoki aniq faktlarni umumlashtirish natijalaridan yoki hоdisalarning sababini ko`rsatuvchi mulоhazalardan va shu kabilardan ibоrat bo`ladi.

Argumentlar - tezisning chinligini asоslash uchun keltirilgan hukmlar. Argumentlar bo`lib faktlarni qayd qiluvchi hukmlar, ta’riflar, aksiоmalar, teоremalar, qоnunlar hamda bоshqa empirik va nazariy umumlashmalar хizmat qiladi. Argument sifatida keltirilgan faktlar, albatta, o`zarо bоg`langan va tezisning mоhiyatiga alоqadоr bo`lishi lоzim.

Demоnstratsiya - tezis bilan argumentlar o`rtasidagi mantiqiy alоqadan ibоrat. U хulоsa chiqarish shaklida bo`ladi, ya’ni tezis argumentlardan хulоsa sifatida mantiqan keltirib chiqariladi.

Raddiya - isbоtni buzishga qaratilgan mantiqiy amaldir. Raddiya uch хil usul bilan amalga оshiriladi:

1) tezisni rad etish;

2) argumentlarni rad etish;

3) demоnstratsiyani rad etish.

Mavzuga oid test topshiriqlari

1. Mantiqda antitezis tushunchasi qanday hukmni bildiradi?

A) Mantiqda antitezis tushunchasi  tezisga qarama-qarshi qo`yilgan hukmdir

V) Mantiqda antitezis tushunchasi  to`g`ri qo`yilgan hukmdir

S) Mantiqda antitezis tushunchasi  amaliy natijadagi  hukmdir

D) Mantiqda antitezis tushunchasi  tugatilgan hukmdir

     2.  Deduktsiya nima? va u qanday jarayon? 

A) Bilish jarayonida fikrda umumiy bilimlardan juz’iy, alоhida bilimlarga qarab yo`nalish jarayoni

B) Bilish jarayonida elementlar haqida  bilimga ega bo`lish jarayoni

S) Bilish jarayonida sistemali  bilimlarga ega bo`lish jarayoni

D) Хususiylikdan umumiylikka qarab хulоsa chiqarish

E) Sabab natijasida bilimga ega bo`lish

  3. Induktiv mantiq  (induktsiya) tushunchasi…

A) Bilish jarayonida fikrda umumiy bilimlardan juz’iy, alоhida bilimlarga qarab yo`nalish jarayoni

B)  Bilish jarayonida elementlar haqida  bilimga ega bo`lish jarayoni

S) Хususiylikdan umumiylikka qarab хulоsa chiqarish

D) Bilish jarayonida sistemali  bilimlarga ega bo`lish jarayoni

E) Sabab natijasida bilimga ega bo`lish

Falsafiy atamalar:

Аgnostitsizm – inson ob`ektiv borliqni to`liq bilishi mumkin emas.

Аntistientizm  – fanning jamiyat hayotidagi roli va ahamiyatini salbiy baholaydigan falsafiy nuqtai nazar.

Аntropogen – inson faoliyati bilan bog`liq.

Аntopotsentrizm – dunyoni bilishda insonni ustun qo`yuvchi falsafiy yondoshuv.

Аprior – tajribadan tashqarida. Inson tafakkurida tajribada ko`rilgunga qadar, tajribadan qat`iy nazar paydo bo`lgan obraz, g`oya, tushuncha.

Аteizm – хudoning borligini inkor etuvchi falsafiy nuqtai nazar.

     Bеlgi – boshqa bir predmet, хоssa yoki munosabatni ifodalaydigan va muayyan  хаbarni uzatish, saqlash yoki unga ishlov berishda ishlatiladigan moddiy, hissiy idrok etiladigan predmet.

Garmoniya – bir butun narsa qismlarning o`zaro muvofiqligi.

Germenevtika  – falsafada – tarix, madaniyatni, o`zga individuallikni tushunish san`ati.

Gipotetik – ehtimol tutilgan, faraz qilingan, taxmin (gipotezaga)gа аsoslangan.

Globallashuv – ijtimoiy hayotning turli jabhalarida yaxlit tuzilmalarning dunyo miqyosida shakllanish jarayoni.

     Globalistika – globallashuv va uning oqibatlari mohiyatini anglab yetishga qaratilgan ilmiy va falsafiy tadqiqotlar fanlararo sohasi.

Demokrit - yunon faylasufi.  U haqiqiy borliq - moddiy dunyo, abadiy va poyonsiz, cheksiz-chegarasiz reallikdir, olam mayda moddiy zarrachalardan, ya'ni atomlardan va bo’shliqdan iborat deya ta'lim beradi. Atomlar va bo’shliq o’zaro yaxlit abadiy ibtidodir. Atomlar - bo’linmas va o’zgarmas, sifat jihatdan bir xil, uning miqdori shakli singari behisob harakat, degan edi

Dialektika - grek tilida baxs va suhbatlashish san'ati degan ma'noni anglatadi. Antik dunyo faylasuflari uni haqiqatga erishish yo’li va usuli sifatida talqin etganlar. hozirgi davrga kelib dialektika olamdagi narsa va hodisalar doimo o’zgarishda,o’zaro aloqadorlik va bog’liqlikda,  taraqqiyot va rivojlanishda deb tushunishdir. Unga ko’ra, olamda o’z  o’rniga va joyiga, yashash vaqti va harakat yo’nalishiga ega bo’lgan barcha narsalar va voqealar bir-birlari bilan bog’liq va aloqador tarzda, bir-birlarini taqozo etadigan, doimiy va takrorlanib turadigan bog’lanishlar orqali namoyon bo’ladi.

     Diniy  dunyoqarash. Muayyan  dunyoqarash tarkibida diniy-ilohiy qarashlar o’ziga xos ahamiyat kasb etadi. Ular insonning ilohga bo’lgan e’tiqodi bilan bog’liq bo’lib, vujudga kelishiga ko’ra, boshqa  dunyoqarash shakllari kabi, muayyan asoslarga ega.

     Dualizm (lotin tilida dua, ya'ni ikki degan ma'noni ifodalaydi) - olamning asosida ikkita asos, ya'ni modda va materiya bilan birga ruh va g’oya, ya'ni ideya yotadi deyuvchi qarash.

     Yetarli asos qonuni - to’g’ri fikrlashga xos bo’lgan muhim xususiyatlardan biri isbotlilik, ishonchlilikdir. Fikrlash jarayonida buyum va hodisalar haqida chin muhokama yuritibgina qolmasdan, bu muhokamaning chinligiga hech qanday shubqa bo’lmasligi uchun, uni isbotlashga, asoslashga harakat qilinadi. Bunda chinligi avvaldan ma'lum bo’lgan va o’zaro mantiqiy bog’langan muloqazalarga asoslaniladi, ya'ni bayon qilingan fikrning chinligi avvaldan ma'lum bo’lgan, tasdiqlangan boshqa bir fikr, muloqaza bilan taqqoslanadi. Tafakkurning bu xususiyati yetarli asos qonuni orqali ifodalanadi.

     Jamiyat - tabiatning bir qismi, ya'ni ijtimoiy borliq bo’lib, odamlar uyushmasining maxsus shakli, kishilar o’rtasida amal qiladigan juda ko’plab munosabatlar yig’indisi, degan turlicha ta'riflar ham bor. Jamiyat muttasil ravishda rivojlanuvchi, takomillashib boruvchi murakkab tizimdir.  har bir yangi davrda jamiyat  mohiyatini bilish zarurati vujudga keladi. Milliy mustaqillik tufayli jamiyat  mohiyatini yangicha idrok etish eytiyoji paydo bo’ldi. Prezident Islom Karimovning qator asarlarida jamiyat  mohiyatini yangicha tushunishning uslubiy asoslari yaratildi.

Zardushtiylik ta'limoti. Eramizdan avvalgi X asrdan eramizning VII asrlarigacha bo’lgan davr mahsuli bo’lgan diniy-falsafiy ta'limotlardan biri zardushtiylikdir. Zardushtiylikning bosh kitobi "Avesto"dir. Unda  qadimgi xalqlarning dunyo  to’g’risidagi tasavvurlari,  o’ziga xos qadriyat va urf-odatlari aks etgan. Unda olamning azaliy qarama-qarshi kuchlari - yaxshilik va yomonlik, yorug’lik va zulmat, issiqlik va sovuqlik, hayot va o’lim borasidagi qarashlar o’z ifodasini topgan. "Avesto"da, shuningdek, tabiat falsafasi, tarix, etika, tibbiyotga oid ma'lumotlar ham berilgan.

Zaruriyat va tasodif - ob'ektiv olamni bilishda zaruriyat va tasodif kategoriyasi muhim falsafiy-metodologik ahamiyatga ega. Zaruriyat - narsa va hodisalarning vujudga kelishi, shakllanishi va rivojlanishini ta'minlaydigan shart-sharoitlar, munosabatlar majmuasidir. Tasodif esa - zaruriyatning namoyon bo’lish shaklidir.

     Ziddiyat - qarama-qarshiliklar o’rtasidagi munosabatni ifodalovchi tushuncha. Ko’p hollarda ayniyat va tafovutning zidligi va ularning bir maxrajga kelishi, me'yoriy o’zgarishlar tufayli rivojlanish,  taraqqiyot, yangilanish jarayonlari amalga oshadi. Taraqqiyot shu ma'noda ayniyat, tafovut va ziddiyatlarning paydo bo’lishi, rivojlanishi va hal qilinishidan iborat bo’lgan abadiy va azaliy murakkab jarayondir.

Idealizm - olamning asosida ruh yoki g’oyalar (ideyalar) yotadi, dunyo voqeligi va rivojida ideyalarni ustuvor deb ta'lim beradigan falsafiy ta'limot.

     Imkoniyat va voqelik - falsafaning muhim kategoriyalaridir. Imkoniyat narsa va hodisalarning makon va zamondagi rivojlanish tendensiyasini ta'minlaydigan, muayyan qonuniyatlarga asoslanadi. Voqelik esa, shu qonuniyatlarga asoslangan rivojlanishning namoyon bo’lishidir. Imkoniyat va voqelik kategoriyasini ham, bilishning umumiy mantiqiy tamoyillariga ko’ra, boshqa kategoriyalar bilan bog’liqlikda tahlil qilish muhim ahamiyatga ega. Imkoniyat narsa va hodisalar rivojlanish jarayonining ichki birligini ifodalaydi va ularning rivojlanish shart-sharoitlarini, sabablarini, zaruriy qonuniyatlarini,  mohiyatini o’zida mujassamlashtirgan.

     In'ikos -  kamida ikkita ob'ektning o’zaro ta'siri   natijasida paydo bo’luvchi jarayondir. Eng umumiy ma'noda, har qanday predmetlarning u bilan ta'sirlashuvda bo’lgan boshqa predmetlarning ta'sirini muayyan tarzda aks ettirishi bilan bog’liq xossasiga in'ikos deyiladi.

Immanuil Kant (1724-1804 yy.)  nemis falsafasining asoschilaridan biri. Faqat mashhur faylasufgina bo’lib qolmasdan, yirik tabiatshunos olim hamdir. Kant tomonidan yaratilgan gaz holatidagi ulkan tumanlikdan quyosh sistemasining kelib chiqishihaqidagi nazariya hozirgi davrda ham astronomiya soxasidagi eng muhim ta'limotlardan biridir. Kantning tabiiy-ilmiy qarashlari tabiat hodisalarini metafizik ruhda tushuntiruvchi ta'limotlarga zarba berdi. Kant o’z davri tabiatshunosligi erishgan yutuqlarni faqat Koinot tuzilishi masalasiga emas, shu bilan birga Koinot genezisi va rivojlanishi masalalariga ham tadbiq qildi. Kantning inson irqlarining tabiiy kelib chiqishihaqidagi nazariyasi ham muhim ahamiyatga ega.

Kategoriya - bu so’z  qadimgi yunon tilidan olingan bo’lib: "izohlash", "tushuntirish", "ko’rsatish", degan ma'nolarni anglatadi. Uning mazmunidagi bunday xilma-xillik  qadimgi davrlardanoq ilmiy tadqiqot yo’nalishiga aylangan.

Konfu-Szi (551-479 yy.) xitoylik donishmand. Uning "hikmatlari", ya'ni aforizmlari juda mashhur. Konfutsiy ta'limotida umuminsoniy qadriyatlarning xitoy xalqi turmush tarzida o’ziga xos tarzda namoyon bo’lishi, bu xalqqa xos ma'naviy mezonlar aks etgan. Bu ta'limot bir necha asrlar davomida ushbu  hududda milliy g’oyalar majmui, millatning mafkurasi sifatida odamlarning ma'naviy ongi va qiyofasi shakllanishiga ta'sir ko’rsatgan. U hozirgi Xitoyda ham o’zining muayyan ahamiyatini saqlab qolgan.

     Lao-si (VI-V asrlar) qadimgi Xitoyning ko’zga ko’ringan faylasuflaridan biri. Uning ta'limotiga ko’ra, olam, jamiyat va inson hayoti Dao qonuniga bo’ysunmog’i lozim.  Daosizm ta'limoti ana shu tariqa shakllangan. Dao qonuni - tabiatning yashash qonunidir, undagi rang-baranglik kurashi va uyg’unligi abadiyligining e'tirof etilishidir. Bu qonunga ko’ra, olamning asosini tashkil etuvchi "Si", ya'ni beshta unsur - olov, suv, havo, yer va yoqoch yoki metall olamdagi barcha jismlar asosini tashkil etadi hamda ularning yuzaga kelishini ta'minlaydi. Lao-sining ta'kidlashicha, olamda hech bir narsa doimiy va o’zgarmas, harakatsiz xolda bo’lishi mumkin emas.

Logika - tafakkur shakllari (tushuncha, hukm, xulosa) va tafakkur vositalarini (ta'rif, qoida, muhokama, tafakkur qonuniyatlari), ularning mazmunidan qat'iy nazar, xolis o’rganuvchi ta'limot.

Mazmun - narsa va hodisalarning rivojlanish jarayonidagi sistemani tashkil qilgan elementlarning strukturaviy bog’lanishi bo’lib, uni boshqa sistemalardan farqini belgilaydigan aloqadorliklar va munosabatlarini ifodalaydi.

Mazdak ta'limoti. U eramizning V-VI asrlarida keng tarqalgan edi. Uning asoschisi  Mazdak (470-529 yy.) bo’lgan. Mazdak va uning maslakdoshlari o’z qarashlarida xalq ommasiga suyangan. Xalqning ozodlik, erkinlik, hurlik yo’lida olib borgan harakatlariga rahnamolik qilgani uchun tez fursatda ularning maslakdoshlari,  izdoshlari ko’payib ketgan.

     Mantiq - arabcha so’z bo’lib, ma'nosi bo’yicha "logika" so’ziga muvofiq keladi. "Logika" atamasi esa, grekcha "logos" so’zidan kelib chiqqan bo’lib, "fikr", "so’z", "aql", "qonuniyat" kabi ma'nolarga ega. Uning ko’p ma'noligi turli xil narsalarni ifoda qilishida o’z aksini topadi. Xususan, mantiq so’zi, birinchidan, ob'ektiv olam qonuniyatlarini (masalan, "ob'ektiv mantiq", "narsalar mantiqi" kabi iboralarda), ikkinchidan, tafakkurning mavjud bo’lish shakllari va  taraqqiyotini, shu jumladan, fikrlar o’rtasidagi aloqadorlikni xususiyatlaydigan qonun-qoidalar yig’indisini (masalan "sub'ektiv mantiq" iborasida), va hihoyat, uchinchidan, tafakkur shakllari va qonunlarini o’rganuvchi fanni ifoda etishda ishlatiladi.

Materializm - olamning asosida materiya, ya'ni moddiy narsalar yotishini e'tirof etadigan, moddiylikni ustuvor deb biladigan ta'limot.

Materiya - tushunchasi moddiy unsurga nisbatan ham, atomga nisbatan ham, pramateriyaga nisbatan ham umumiyroq bo’lgan tushunchadir. Materiya olamdagi barcha moddiy ob'ektlarni, butun ob'ektiv reallikni ifoda etuvchi eng umumiy tushunchadir. Faylasuflar "Tom ma'nodagi materiya faqat fikrning maxsuli va abstraksiyasidir" deb yozishadi. Faylasuflar barcha moddiy ob'ektlarga xos xususiyatlarni umumiy tarzda ifodalash uchun  qo’llaydigan tushuncha materiya deb ataladi. Demak, materiya moddiy ob'ektlarga xos eng umumiy tushuncha, falsafiy kategoriyadir.

Monizm (yunoncha - monos, ya'ni yakka ma'nosini anglatadi) - olamning asosi yakayu-yagona sababga, bitta asosga ega deb ta'lim beradigan falsafiy ta'limotdir.

Metafizika - grekcha so’z bo’lib, luqaviy ma'noda "fizikadan keyin" degan mazmunni ifodalaydi. Bu tushuncha, falsafa tarixida birinchi marta,  qadimgi Yunonistonning buyuk faylasufi Aristotelning "Ilk falsafa" deb atalgan asarlariga nisbatan ishlatilgan. Ko’p qollarda, dialektikaga qarama-qarshi deb talqin etiladigan metafizika olamdagi narsa va hodisalarni o’rganishda ularning muayyan vaqt davomida nisbatan o’zgarmasdan, alohida turgan holatiga diqqatni ko’proq qaratadigan usuldir.

Metodologiya - bilish vao’zgaruvchan faoliyat usullari  to’g’risidagi ta'limot.

Neotomizm - XX asrdagi eng yirik diniy-falsafiy oqim bo’lib, u o’rta asrlardagi (XIII asr) Foma Akvinskiyning ta'limotini qaytadan tikladi. U (neo - yangi, tomizm - "foma", transkripsiyada "toma" bo’lib o’zgargan) Foma Akvinskiyning yangi, zamonaviy ta'limoti demakdir. Bu ta'limotga ko’ra, ilm va e’tiqod o’rtasida to’la muvofiqlik, uyg’unlik bor. Ular bir-birini to’ldirib turadi,  har ikkisi ham xudo tomonidan berilgan haqiqat.

Neokantchilik - XIX asro’rtalarida shakllangan va XX asr boshlarida rivojlangan edi. Uning vakillari I. Kant  o’z davrida qo’ygan ilmiy bilishning umumiyligi va zaruriyati haqidagi hamda tajribaviy aql haqidagi muammolarni tahlil etadilar. Bu ta'limotga ko’ra, inson dunyoga bir marta keladi, shuning uchun  har bir insonning hayoti o’zi uchun eng oliy maqsaddir.

Neopozitivizm - oqimining yirik namoyandalari Karnap, Ayer, Rassel, Vitgenshteyn va boshqalardir. Neo - yangi; pozitiv - ijobiy degan ma'noni anglatadi. Nepozitivizm g’arbda XIX asrning 20 - yillarida paydo bo’lgan, asoschisi XIX asrda yashagan Ogyust Kontdir. Uning fikricha, falsafa aniq fanlar  taraqqiyotisiz mavjud bo’la olmaydi. Falsafa - ob'ektiv reallikni emas, balki aniq fanlar qilayotgan ilmiy, ya'ni ijobiy (pozitiv) xulosalarni o’rganib, tahlil qilib ularni mantiqan bir tartibga, sistemaga solishi kerak.

Oddiy hukm - tarkibidan yana bir hukmni ajratib bo’lmaydigan muloqazaga aytiladi. Tarkibidan ikki yoki undan ortiq hukmni ajratish mumkin bo’lgan muloqazalarga murakkab hukm deyiladi. Masalan, "Mantiq ilmini o’rganish to’g’ri fikrlash madaniyatini shakllantiradi" degan muloqaza oddiy hukmni ifodalaydi. "Mantiq ilmi tafakkur shakllari va qonunlarini o’rganadi", degan muloqaza murakkab hukmdir. Bu muloqazaning tarkibi ikki qismdan: "Mantiq ilmi tafakkur shakllarini o’rganadi" va "Mantiq ilmi tafakkur qonunlarini o’rganadi", degan ikki oddiy hukmdan iborat.

Ontologiya - olam, inson va jamiyatning ob'ektiv-universal  mohiyati  to’g’risidagi falsafiy ta'limotdir. Boshqacha aytganda, u borliq  to’g’risidagi, insonning olamga bo’lgan munosabati haqidagii falsafiy bilim soxasidir.

Patristika - "ota" ("padre") so’zidan kelib chiqqan. Bu nom bilan odatda g’arbda yepiskoplarni ularga xurmat sifatida ataganlar.  sharqda mashhur bo’lgan cherkov otalaridan biri Ioan Zlatoust (347-407) edi. Uning 640ta da'vatlaridan ko’pchiligi avliyo Pavel nomalarining  sharhi edi. Uning asarlarida injilni amaliy  qo’llash sof axloqiy masalalar bilan qorishib ketgan. G’arbda eng yirik cherkov otalaridan biri "Pok" degan unvonga sazovor bo’lgan Avreliy Avgustin (354-430) bo’lib hisoblanadi. U faylasuf va islohiyotchi bo’lgan. Avgustin o’z hayotini yepiskoplikka, tadqiqotchilikka, adabiyotga bahishlaydi. U 100 ga yaqin kitob, 500 ta da'vat va 200 ga yaqin nomalar yozadi. Uning o’sha davrdagi eng mashhur asarlaridan biri "Sig’inish" 401 yilda yozilgan. Bu asarda u  o’zining xristianlikkacha bo’lgan hayotini yozadi. Muqaddas kitob "Bibliya" oyatlari ramziy - timsoliy bayon qilinadi. U mushriklik falsafasini qoralaydi. Uningcha, bu falsafa insonni xristian dinichalik hech mahal haqiqatga olib kelmaydi. Avgustin bahs shaklida boshqa (dialog) falsafiy asarlar yozgan.

Pifagor (eramizdan avvalgi 580-500 yillar) Yunonistonning Samos orolida yashab o’tgan. U  qadimgi Yunonistonda diniy-mafkuraviy falsafiy maktab, ya'ni pifagorchilikka asos solgan. Pifagor  o’zining siyosiy qarashlari tufayli podsho Polikret bilan chiqisha olmagan va Samosni tark etib, janubiy Italiyaga ko’chib ketgan,o’sha yerda o’z uyushmasini tashkil etgan. Uningcha, dunyoni bilish jarayoni, avvalo, raqamlarni bilishdan boshlanishi kerak.

Plyuralizm (lotin tilida plyural, ya'ni ko’plik degan ma'noni anglatadi) - olamning asosida ko’p narsa va ideyalar yotadi deb e'tirof etadigan ta'limotdir.

Praksiologiya - insonning predmetli- o’zgartiruvchan, amaliy faoliyati  to’g’risidagi falsafiy ta'limot.

Sabab va oqibat. Narsa va hodisalarning ichki birligi, yaxlitligi va tarixiy-tadrijiy rivojlanish tamoyiliga ko’ra, ularning mazmuni va shakli o’zgarib turadi. O’z navbatida,  har qanday sistemaning elementlari o’rtasidagi strukturaviy bog’lanish konkret mazmunga ega bo’lib, unga mos mazmunlarda  o’z ifodasini topadi.

Sofistlar maktabi - yunon falsafasida katta o’ringa ega bo’lgan yo’nalishlardan biridir. Sofistlar antropologiya (insonhaqidagi fan) va gnoseologiya (bilish  to’g’risidagi fan) muammolari bilan shug’ullangan. Sofistlar yangi kasblarning moxir ustalari, ya'ni o’qituvchilar, diplomatlar, notiqlar, sud mahkamalarida ishlovchi mutaxassislardan iborat bo’lib, haqiqat, osoyishtalik, adolat o’rnatishga xizmat qilgan. ularning ta'limoti  Suqrot falsafasiga ham ma'lum darajada ta'sir ko’rsatgan. Sofistika - qadimgi Yunoniston falsafasida vujudga kelgan tafakkur usulidir. Ko’pgina darslik va  qo’llanmalarda bu ibora yunon tilidagi "sopism" so’zi asosida, ya'ni ataylab xilma-xil ma'noga ega bo’lgan tushunchalarni ishlatish orqali kerakli, ammo haqiqatga to’g’ri kelmaydigan, ko’chma ma'no - mazmunga erishish usuli, deb ta'kidlanadi.

Sinergetika – olamning o’z - o’zini tashkil etishi, makon va zamonda narsa va voqealarning azaliy ketma-ketligi, o’zaro aloqadorligi, ularning muayyan tizimlardan iborat sababiy bog’lanishlar asosida mavjudligini e'tirof etishga asoslangan ilmiy qarashlar majmuidir.

Sxolastika - so’zi yunoncha "shkola"dan ("shola") olingan bo’lib, " o’qish joyi", "maktab" ma'nolarini anglatadi. Buyuk Karl saroyida o’qituvchilik qilganlarni, yoki umuman saroy maktabidagi  o’qituvchilarni sxolastlar deb ataganlar. Shuningdek, dinni o’rganishda falsafani tatbiq qilgan o’rta asr olimlarini ham sxolastlar deb ataganlar.  Sxolastikani ma'lum darajada ilohiyotni aqlga moslashtirish, dinni tafakkur yordamida quvvatlashga bo’lgan intilish deb ham baholash mumkin.

Sunna - qadimslar majmui bo’lib, qur’ondan keyin turadi va uni to’ldiradi. Unda Muhammad payg’ambarning so’zlari, xatti-harakatlari naqllar va hadis shaklida jamlangan.

Suqrot (eramizdan oldingi 469-399 yillar.) (asli - Sokrat) -  qadimgi Yunon faylasufi. "Afinaning ijtimoiy hayotida faol ishtirok etgan, yoshlar tarbiyasi bilan shug`ullangan, qurfikrli inson, kambag’aldan chiqqan, tosh yo’nuvchining o’g’ili, o’ta bilimdon kishi sifatida mashhur bo’lgan.

     Stsientizm (lot scientia - fan) ya'ni fan mavjud barcha ijtimoiy muammolarni hal etishi mumkinligini ilm - fan  taraqqiyotining doimiy ijobiyligini asoslovchi falsafiy  dunyoqarash. Stsientizm g’oyalari, neopozitivizm, texnologik determinizm  kabi ta'limotlarning asosini tashkil etadi.

Strukturalizm (asosiy vakillari Levi - Stross va Fuko) bilishda strukturaviy usulning ahamiyatini mutlaqlashtiradi. Bu oqim tarafdorlari narsa va hodisaning strukturasini bilish uning ob'ektiv  mohiyatini bilish demakdir, deb hisoblaydilar. Masalan Levi-Stross mifologik tafakkurni tahlil etib, turli joylarda yashagan  qadimgi qabilalar va xalqlar yaratgan afsonalarning umumiy strukturaga ega ekanligini isbot qildi. Uning fikricha, bu afsonalarning asosiy mazmuni bir-biriga to’la muvofiq keladi. Insoniyatning ilmiy tafakkuri ham bu ta'limotga ko’ra shunday prinsipga, umumiy mantiqqa ega.

Substansiya - muayyan narsalar, hodisalar, voqealar va jarayonlarning xilma-xil ko’rinishlari ichki birligini ifoda etuvchi va ular orqali namoyon bo’luvchi  mohiyatdir. Olamning asosida bitta  mohiyat - substansiya yotadi, deb hisoblovchi ta'limotni monizm deb atashadi. Faylasuflar substansiya sifatida biror jismni, hodisani, materiyani, g’oyani yoki ruhni olishgan.

Tasavvuf -oqim va diniy ma'naviy hodisa sifatida islom dini doirasida (ko’pgina ichki sabablar va ba'zi tashqi unsurlar - buddaviylik va hindiylikning ilk diniy tasavvurlari,  sharqiy xristian tarkidunyochiligi, neoplatonizm kabilarning ta'siri ostida) paydo bo’ldi. Tasavvuf uchun vaxdoniyat - Ollohning birligi, Olloh va olamning porlab turishi, fano bo’lish, orif shaxsining tangri taolo bilan ruhan birlashib ketishi kabi mushohadalar muhim ahamiyat kasb etadi. Bu oqim namoyandalari va tarafdorlarini so’fiylar, deb ataganlar va "so’fizm" atamasi shundan paydo bo’lgan. Ilk so’fiylar aholining kambag’al toifasi orasida shakllangan. Ularning qarashlari istilochilar zulmi, adolatsizlik, ijtimoiy tengsizlikka qarshi norozilik belgisi sifatida ham yuzaga kelgan.

Shakl  - sistemani tashkil qilgan elementlarning strukturaviy bog’lanishlari, aloqadorliklari, munosabatlarining ifodalanishidir. hozirgacha falsafiy adabiyotlarda mazmun va shakl o’rtasidagi bog’lanishlarni bir-biridan ajratib tahlil qilish an'anaviy xususiyatga ega. Ya'ni, mazmunning  o’zgarishi shaklning o’zgarishiga olib keladi, degan xulosa ustuvor bo’lgan.

Shariat – qur’on va sunnadan keyingi muhim manba - shariatdir. Shariat (to’g’ri yo’l, ilohiy yo’l demakdir) - islomda huquqiy, axloqiy me'yor va amaliy talablar tizimidir. Islomdagi asosiy yo’nalishlar - sunniylik, shialik va xorijiylik. Ular diniy ta'limot, marosimchilik, axloqiy-huquqiy me'yorlarga oid masalalarda o’zaro farqlanib turadi. Qur’on va hadislarda islomiy ta'limotning asosi bayon  qilingan.

Xulosa chiqarish deb bir va undan ortiq chin muloqazalardan ma'lum qoidalar yordamida yangi bilimlarni keltirib chiqarishdan iborat bo’lgan tafakkur shakliga aytiladi.

Eley falsafiy maktabi antik davrning yo’nalishlaridan biridir. Uning namoyandasi Ksenofan (eramizdan avvalgi VI - V asr) shoir va faylasuf bo’lgan. U Kichik Osiyoda dunyoga kelgan. Ilm olish maqsadida Yunonistonga, janubiy Italiyaga sayohat qilib, umrining so’nggi yillarini Eley shaharida  o’tkazgan. Tarixchi Diogen Laertskiyning yozishicha, Ksenofant "Tabiat haqida" asarining muallifidir.

Epikur (341-270 yy.) - qadimgi Yunon mutafakkiri. Demokrit ilgari surgan atomchilik ta'limotini yanada takomillashtirib, uni yuqori poqonaga ko’targan va tegishli qarashlar bilan boyitgan faylasuf. Epikur ta'limoticha, olam - moddiy, abadiy va cheksiz. Atomlar - bo’linmas, olam - jism va bo’shliqdan iborat, deb yozgan edi u. Barcha jismlarni Epikur ikki guruhga bo’lgan.

Harakat - borliqning atributlari ichida uning asosiy mavjudlik usulini ifoda etuvchi xususiyati harakat hisoblanadi. Chunki borliq harakatsiz o’zining strukturaviy yaxlitligini saqlay olmaydi. Tevarak-atrofimizdagi predmetlar va hodisalar harakat tufayli o’zining muayyan tartibini va birligini saqlab turadi, shu tufayli,o’sish, ulg’ayish, ravnaq topish, rivojlanish mavjuddir. Gegel (1770-1831) - nemis klassik falsafasi vakili Gegel dialektikaning qonunlari va kategoriyalari haqidagi ta'limotni rivojlantirdi. Falsafa tarixida birinchi marta bir tizimga solgan xolda dialektik logikaning asosiy qoidalarini ishlab chiqdi. O’sha davrlarda hukmron bo’lgan metafizik fikrlash uslubini tanqid qildi.

Hukm - predmetga ma'lum bir xossaning, munosabatning xosligi yoki xos emasligini ifodalovchi tafakkur shaklidir.

Fazo - narsalarning ko’lamini, hajmini, o’zaro joylashish tartibini, uzlukli yoki uzluksizligini ifodalovchi borliqning  yashash usullaridan biridir.  Har qanday moddiy jism joyga, ko’lamga, hajmga ega. Fazo - vaqtning muayyan lahzasida olamni tashkil etgan nuqtalarning o’zaro joylashish tartibini aks ettirsa, vaqt esa fazoning muayyan nuqtasida ro’y beruvchi hodisalar ketma-ketligi tartibini ifodalaydi.

Fan - ilmiy bilimlar tizimidir. Fan o’zining ilmiy tushuncha uslublari va metodologiyasiga ega bo’lgan, olamni bilish va o’zlashtirishning maxsus usuli, ilmiy bilimlar tizimidir. Shuningdek, fan ijtimoiy ong shakllaridan biridir.

Tafakkur shakllari - fikrning mazmunini tashkil etuvchi elementlarning bog’lanish usuli, uning strukturasi (tuzilishi) dir. Fikrlash elementlari deganda, predmetning fikrda ifoda qilingan belgilarihaqidagi axborotlar tushuniladi. Tushuncha, hukm, xulosa chiqarish tafakkur shakllari hisoblanadi.

Tafakkur qonuni muhokama yuritish jarayonida fikrlar (fikrlash elementlari)o’rtasidagi mavjud zaruriy aloqalardan iborat. Tafakkur qonunlari mazmunidan kelib chiqadigan, muhokamani to’g’ri qurish uchun zarur bo’lgan talablar fikrning aniq, izchil, yetarli darajada asoslangan bo’lishidan iborat. Fikrni to’g’ri qurishga tafakkur qonunlari talablariga rioya qilgandagina erishish mumkin. Ayniyat, nozidlik, uchinchisi istisno, yetarli asos  qonunlari   tafakkur qonunlaridir.

Taraqqiyotning o’zbek modeli - jamiyatning tadrijiy rivojlanish konsepsiyasi sifatida. Ijtimoiy rivojlanishning o’zbek modeli insoniyatning rivojlanish borasidagi ilqor tajribasiga, milliy davlatchilik tajribalarimizga va xalqimiz mentalitetiga tayanadi.

Teologiya  - olam va odam munosabati, umrning mazmuni, hayot va o’lim muammosi kabi masalalarni ilohiyot, diniy e’tiqod tushunchalari bilan bog’lab tahlil qilish hamda o’ziga xos mukammal tizimini yaratgan. Bugungi kunda diniy  dunyoqarashning bir talay asosiy vazifalari orasida, uning hayot ziddiyatlarini bartaraf qilish bilan bog’liq regulyativ faoliyati hihoyatda muhimdir. Umuman, dinning barkamol avlodni tarbiyalashdagi o’rni va ahamiyati behihoyat ulkan va u tobora ortib bormoqda.

Qadriyat - narsa va buyumlarning qimmatiga nisbatan  qo’llanilmasdan, balki inson uchun biror ahamiyatga ega bo’lgan voqelikning shakllari, holatlari, narsalar, voqealar, hodisalar, jarayonlar, holatlar, sifatlar, talab va tartiblar va boshqalarning qadrini va ijtimoiy ahamiyatini ifodalash uchun ishlatiladigan falsafiy kategoriyadir. Bu kategoriya o’zida qadriyat ob'ektining nafaqat qimmatini, balki ijtimoiy ahamiyatini, falsafiy-aksiologik mazmunini, jamiyat va inson uchun qadrini ham ifodalaydi.

Qarama-qarshilik -narsa, voqea-hodisalarning bir-birini taqozo etuvchi va shu bilan birga bir-birini inkor etuvchi tomonlari, kuchlarining o’zaro munosabatiga aytiladi. Qarama-qarshiliklar o’rtasidagi munosabatni ziddiyat degan tushuncha ifodalaydi. Ko’p hollarda ayniyat va tafovutning zidligi va ularning bir maxrajga kelishi, me'yoriy o’zgarishlar tufayli rivojlanish,  taraqqiyot, yangilanish jarayonlari amalga oshadi.  taraqqiyot shu ma'noda ayniyat, tafovut va ziddiyatlarning paydo bo’lishi, rivojlanishi va hal qilinishidan iborat bo’lgan abadiy va azaliy murakkab jarayondir.

Qonun -dunyoning mavjudligi  botiniy va zoqiriy o’zgarishlarning abadiy takrorlanib turishini ifodaloydi. Takrorlanishlar esa o’z mohiyati va xususiyatlarini saqlab qolganliklaridan qonun va qonuniyat tusini olgan. Qonun olamdagi narsa va hodisalarning muhim, zaruriy, umumiy va takrorlanib turuvchi bog’lanishlari, o’zaro aloqalari va munosabatlarining namoyon bo’lishidir.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. Karimov I.A. O'zbekiston: Milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. - T.: O'zbekiston, 1-j., 1996.

2. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin.-T.: O'zbekiston, 2-j 1996.

3. Karimov I.A. O'zbekiston XXI asr bo'sag`asida: havfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. - T.: O'zbekiston, 1997.

4. Hayrullaev M, Haqberdiev M. Mantiq. -T.: O'qituvchi, 1993.

5. Tulenov J, G`ofurov Z.  Falsafa. - T.: O'qituvchi, 1997.

6.  Ivlev YU.V. Logika. Uchebnik dlya vuzov. -M.: Logos, 1998.

7. Nazarov Q va boshq. Falsafa. - T.: 2000.

8. Nazarov Q va b. Falsafa qomusiy lug`at.-T.: Sharq.,  2004.

9. Sharipov M., Fayzixo`jaeva D. Mantiq. Ma'ruzalar matni. -T., 2004.

10. Nazarov Q va b. Falsafa asoslari.-T.,  2005.

“Falsafa”  fanidan  uslubiy  ko`rsatma

(maxsus fakultet talabalari uchun)

Toshkent Axborot Texnologiyalari Universiteti АKTS KTF

ilmiy uslubiy kengash yig`ilishida

(18.03. 2014 yil 7 - son bayonnomasi)

muhokama etilib bosishga tavsiya etildi.

                     Tuzuvchi:

                             katta  o`qituvchi.  Abdullayeva Z.N.

                                         Taqrizchilar:

                   Respublika vrachlar malakasini oshirish Instituti,

                  “Ijtimoiy – gumanitar fanlar” kafedrasi, f.f.n.  Xidoyatov M.S.

                             TATU    “Ijtimoiy – gumanitar fanlar” kafedrasi,

katta  o`qituvchi. Hamdamova A.R.

Mas`ul muharrir:   t.f.d., dots.  Mahkamova N.R.

Формат  60x84 1/16

Заказ № -    Tираж  -  _____

Отпечатано в Издательско полиграфическом

центре  “Алоқачи” при ТУИТ

Ташкент ул. Амира Темура, 108