O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI MADANIYaT

VA SPORT IShLARI VAZIRLIGI

VALEOLOGIYA ASOSLARI

TOSHKENT - 2005

Mualliflar:

Koshbaxtiev I.A. - pedagogika fanlari doktori, professor,

Kerimov F.A. - pedagogika fanlari doktori, professor,

Axmatov M.S. - biologiya fanlari nomzodi, dosent.

Taqrizchilar:

Usmonxo’jaev T.S. - pedagogika fanlari doktori, professor,

Liviskiy A.N. - pedagogika fanlari nomzodi, professor.

Darslik jismoniy tarbiya institutlari, pedagogika universitetlari jismoniy tarbiya fakultetlari

talabalari uchun mo’ljallangan.

Mazkur darslik O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi "Fan va texnologiyalar

markazi"ning innovasion dasturi doirasida yaratilgan.

Darslik O’zbekiston Respublikasi Madaniyat va sport ishlari huzuridagi ilmiy-uslubiy kengash

tomonidan nashr etish uchun tavsiya etilgan (2005 yil14 oktyabrdagi 4-son bayonnoma).

© O’zDJTI nashriyot-matbaa

bo’limi, 2005 y.

SO’Z BOShI

XXI asr bo’sag’asida O’zbekiston davlat mustaqilligiga erishdi, xalqimizning o’z taqdirini, kelajagini

o’z qo’llaribilan yaratishdek ko’p asrlik orzusi ushaldi.

Shubhasiz, yangi jamiyatni qurish, eng avvalo yoshlarga, ularning ma'naviy dunyosi, kasbiy mahorati va

yaxshi jismoniy holatiga bog’liq.

O’zbekiston Respublikasining "Jismoniy tarbiya va sport haqida" gi qonunining 16 moddasida

maktabgacha yoshdagi bolalar, O’quvchilar va talabalar salomatligini asrash va mustahkamlash, ularda

jismoniy rivojlanishga ehtiyojini shakllantirish maktabgacha tarbiya va o’rta oliy ta'lim

muassasalarining asosiy vazifasidir, deyilgan. Kadrlarni tayyorlash milliy dasturida uzluksiz

ta'limni isloh etishning strategik yo’nalishlaridan biri o’sib kelayotgan avlod salomatligini muhofaza qilish va mustahkamlash hisoblanadi.

Jamiyatda sog’lom hayot tarzini shakllantirish, aholi salomatligini mustahkamlash, jismonan sog’lom,

ma'nan boy yosh avlodni tarbiyalash, fuharolarni jismoniy tarbiya va sport bilan faol shug’ullanishga

keng jalb etishni ta'minlashga yo’nalti-rilgan, kompleks tadbirlarni amalga oshirish maqsadida

shuningdek, O’zbekiston Respublikasida 2005 yilni "Sixat-salomatlik yili" deb e'lon qilinganligi

munosabati bilan vazirlar Mahkamasi "Sihat-salomatlik yili" davlat dasturi haqida haror qabul qildi. Ushbu haror moddalarining birida jismoniy tarbiya institutlarida, pedagogika oliy O’quv

yurtlarining jismoniy tarbiya fakultetlarida "Valeologiya asoslari" fakultativini kiritish haqida so’z boradi, buning uchun O’quv dasturini ishlab chiqish kerak.

Valeologiyani O’qitish bo’yicha namunaviy O’quv dasturini tayyorlashda 74 soat = 28 soat ma'ruza, 12 soat

laboratoriya, 22 soat seminar mashg’ulotlari, 18 soat amaliy mashg’ulotlar hisobga olin-gan. Bu

O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta'lim Vazirligining jismoniy tarbiya bo’yicha O’quv

rejasi tomondan tasdiqlangan.

Ushbu dasturda ma'ruza, laboratoriya, seminar, amaliy mashg’ulotlar uchun soatlar taxminan taq

simlangan.

har bir OO’Yu o’z xususiyatlaridan kelib chiqib ajratilgan soatlarga o’z o’zgartirishlarini kiritishi

mumkin.

Dastur madaniyat va sport ishlari bo’yicha vazirligi ilmiy-uslubiy kengashi a'zolari tomonidan

bildirilgan mutaxassislar fikr va takliflarini hisobga oladi.

O’quv dastur bo’yicha taklif va muloqazalar minnatdorlik bilan qabul qilinadi.

MA’RUZALAR

1-mavzu.

Kirish. Valeo - salomatlik va sog’lom hayot tarzi haqida ta'limot. Valeologiyaning asosiy

tushunchalari. Valeologiyaning predmeti. Valeologiyaning boshqa fanlar bilan aloqasi. Valeolo-

giyaning vazifalari. Valeologiyaning tadqiqot usullari. Sog’lom hayot tarzi va salomatlik. Jismoniy

tarbiya va salomatlik.

2-mavzu.

Valeologiya kursining tuzilishi. Ommaviy profilaktika O’zbekiston Respublikasi aholisining

salomatligi bazasi sifa-tida. Individual profilaktika - shaxs salomatligining asosi. Ta-labalar

valeologiyasining konsepsiyasi. Valeologiya kursining mazmuni.

3-mavzu.

Valeologiyani O’qitish tizimi. Valeologiya mashg’ulotlarining shakllari. Salomatlikni yaxshilashning rasional usullari. Salo-matlikni yaxshilashning samarali vositalari. Salomatlikni muss-tahkamlashning noan'anaviy vositalari. Bo’sh vaqtdan rasional foydalanishga o’rgatish.

4-mavzu.

Talabalarni O’qitishning faol usullari. Talabalarni jismonan rivojlantirishni boshqarish.

Talabalarning har tomon-lama tayyorligini kompleks baholash. Jismoniy rivojlantirish jara-yonida pedagogik nazorat. Jismoniy rivojlantirishning samarali usullari. Jismoniy rivojlantirish

vositalarining pedagogik asoslari. Umumiy jismoniy tayyorgarlik salomatlikni yaxshilashning asosiy vositasi sifatida.

5-mavzu.

Talabalarning valeologiya bo’yicha O’quv jarayoni monito-ringi. Muntazam jismoniy mashg’ulotlarga ehtiyojni faollash-tirish. Salomatlikni aniqlashning reyting tizimi. Salomatlikni yaxshilash uchun o’z-o’zini baholash va nazorat qilishning samarali usullari. Jismoniy rivojlanish va gavda tuzilishini baholash mezonlari. Jismoniy tayyorlikni baholash mezonlari. Jismoniy holatni baholash.

Talabalar sog’lomlashtirilishini pedagogik nazorat qilishning reyting tizimi. Valeologiya bo’yicha sinov va imtiqonlarni qabul qilish nizomi.

6-mavzu.

Valeologiyani O’qitish jarayonida tarbiya. O’qituvchi shaxsi talabani tarbiyalash omili sifatida. O’qituvchi-trener shaxsi talabani tarbiyalash omili sifatida. Shaxsni tarbiyalash jarayo-nida individual yondashuv. O’z-o’zini nazorat qilish tarbiyaning samarali usuli sifatida. O’rta Osiyo xalqlari o’yinlari, musoba-qalari yoshlarni tarbiyalashning samarali vositasi sifatida. Bellashuvlar yoshlarni tarbiyalashning samarali vositasi sifatida.

7-mavzu.

Salomatlikning psixologik asoslari. Psixodiagnostika- sog’lomlashtirishni individuallashtirish

asosi. Temperament va asab tizimining xususiyatlari. Sportda shaxsning shakllanish psi-xologiyasi. Salomatlikning psixologik savollari. O’quvchi yoshlar asab tizimining tipologik xususiyatlarini tadqiq etish. O’quvchi yoshlarning emosional zo’riqishini tadqiq etish.

8- mavzu.

harakat faolligi va salomatlik. Sportda trenirovka yukla-malari xarakteristikasi. Jismoniy

mashg’ulotlarning energetik qiymati. Maktab O’quvchilari jismoniy yuklamasini dozalash. Talabalar jismoniy tarbiyasida yuklamalarni me'yorlashtirish. quruq issiq iqlim sharoitida jismoniy mashg’ulotlarning o’ziga xos xususiyatlari.

9-mavzu.

Salomatlikni yaxshilashning ilmiy asoslangan vositalari va mashg’ulotlarni rasional tashkil etish.

Shaxsning tipologik xusu-siyatlari va harakat sifatlari o’rtasida bog’liqlikning xususiyat-lari.

Jismoniy rivojlanish ko’rsatkichlari va ularni yaxshilash vositalari o’rtasida o’zaro bog’liqlikning

o’ziga xos xususiyatlari. Talabalarning qon aylanishi xususiyatlari va yurak-tomir tizimi

funksiyalarini yaxshilash vositalari. harakatlanish sifatlari o’rtasida o’zaro bog’liqlik

xususiyatlari. Salomatlikni mustahkam-lash uchun mashg’ulotlarni rasional tashkil etish.

10-mavzu.

Talabalarga valeologiyadan ta'lim berishda axborot ta'-minot. Inson salomatligini tashkil

etuvchilar bo’yicha telemetrik kompyuter kompleksi tizimi. Yurak ritmi monitorlari. Inter-feyslar va dasturiy ta'minot. Tana yog’ massasini o’lchash uchun ta-rozianalizatorlar.

11-mavzu.

Ovqatlanish va salomatlik. Ovqatlanish va inson faoliyati. Ortiqcha vaznda Ovqatlanish. Ovqatlanish va kasalliklar. Rasional Ovqatlanish.

12-mavzu.

O’quvchi va talaba yoshlar Musobaqalari salomatlikni mustah-kamlashning samarali vositasi sifatida.

Musobaqalar muntazam jismoniy mashg’ulotlarga jalb etish vositasi sifatida. O’quvchi yoshlarning "Umid nihollari", "Barkamol avlod", talabalarning "Universiada" Musobaqalari.

13-mavzu.

Orttirilgan immun tanqislik sindromi. OITS bilan zararlanish yo’llari. Inson immun tanqislik

virusi. OITS diagnostikasi. OITS ga hamroh kasalliklar. Davolanish.

14-mavzu.

Salomatlik kushandalari (chekish, ichkilikbozlik, giyohvand-lik). Narkotik modda nima? Giyohvandlar o’limining sabablari.

O’quv soatlarini ta'lim yillari bo’yicha taqsimlash

№	Mashg’ulot shakllari	O’quv yillari
		I	II	III	Jami
1.	Ma'ruzalar	12	8	8	28
2.	Laboratoriya mashg’ulotlari	4	4	4	12
3.	Amaliy mashg’ulotlar	18	18	18	54
4.	Seminar mashg’ulotlar	10	8	8	26
	Jami soatlar	44	38	38	120

O’quv soatlarini taqsimlash

№	Ma'ruza mavzulari	Ma'ruza soatlari
1.	Valeologiya - salomatlik va sog’lom turmush tarzi haqidagi ta'limot.	2
2.	Valeologiya kursining tuzilishi.	2
3.	Valeologiyani O’qitish tizimi.	2
4.	Talabalarga valeologiyadan dars berishning faol usullari.	2
5.	Talabalarni valeologiyaga O’qitish ta'lim jarayonining monitoringi	2
6.	Valeologiyani O’qitish jarayonida tarbiya	2
7.	Salomatlikning psixologik asoslari	2
8.	harakat faolligi va salomatlik	2
9.	Salomatlikni yaxshilash va mashg’ulotlarni tashkil etishning ilmiy asoslangan vositalari
2
10.	Ovqatlanish va salomatlik	2
11.	Talabalarni valeologiyaga O’qitishda axborot ta'minot	2
12.	O’quvchi va talaba yoshlar Musobaqalari yoshlar salomat-ligini mustahkamlashning samarali vositasi	2
13.	Orttirilgan immun tanqislik sindromi	2
14.	Salomatlik kushandalari (chekish, ichkilikbozlik, giyoh-vandlik)	2
	Jami	28

Seminar mashg’ulotlar

№	Seminarlar mavzulari	Soatlar
1.	Valeologiya-salomatlik va sog’lom turmush tarzi haqidagi ta'limot	2
2.	Jismoniy rivojlanish ma'lumotlarini aniqlash va baholash	2
3.	Jismoniy tayyorlik ma'lumotlarini baholash	2
4.	Yurak-qon tizimi ko’rsatkichlarini baholash metodikasi	2
5.	Jismoniy ahvol ma'lumotlarini baholash metodikasi	2
6.	Asab tizimining asosiy xususiyatlari va shaxsning tipologik xususiyatlarini baholash metodikasi	2
7.	Inson salomatligi darajasini baholash metodikasi	2
8.	Inson salomatligini yaxshilashning samarali vositalari	2
9.	Rasional va umumiy Ovqatlanish	2
10.	Inson salomatligi darajasini aniqlashning axborot texnologiyalari	2
11.	Salomatlikni mustahkamlash uchun dam olishni tashkil etish shakllari	2
12.	Musobaqalar muntazam jismoniy mashg’ulotlarga jalb etish vositasi sifatida	2
13.	OITS bilan zararlanish yo’llari	2

Laboratoriya mashg’ulotlari

№	Mashg’ulotlar mavzulari	Soatlar
1.	Jismoniy rivojlanish ma'lumotlari va morfofunksional ko’rsatkichlarni aniqlash	2
2.	Asab tizimining asosiy xususiyatlari va shaxsning tiplogik xususiyatlarini aniqlash	2
3.	Yurak-qon tizimi faoliyati va jismoniy ahvoli ma'lumotlarini baholash	2
4.	Jismoniy tayyorlik ko’rsatkichlarini baholash	2
5.	Inson jismoniy ahvolini aniqlashning zamonaviy axborot texnologiyalari	2
6.	Insonning har tomonlama tayyorligi monitoringi	2
	Jami	12

Mustaqil mashg’ulotlar

№	Mazmuni	Soatlar
1.	Salomatlik pasportini tuzish	2
2.	Salomatlikni mustahkamlash dasturlarini ishlab chiqish	2
3.	har tomonlama tayyorlik monitoringi	2
4.	Bo’sh vaqtni o’tkazishning rasional shakl va vositalari	2
5.	Inson jismoniy ahvolini baholash uchun kompyuter tizimlarni qo’llanilishi	2
	Jami	10

KIRISh

Valeologiya - salomatlik yoki qanday qilib sog’lom bo’lish mumkinligi haqidagi fan bo’lib, tibbiyot fanidan tubdan Farq qiladi. Tibbiyot o’z oldiga turli kasalliklar tabiati, ularning kelib chiqish sabablari, kasalliklarni oldini olish va davolash vazifalarini qo’ysa, valeologiya salomatlik tabiati, sog’lom bo’li-shi omillari va mexanizmi masalalarini yechadi. (V.P.Kaznacheev, 1977y).

Barcha taraqqiy etgan mamlakatlarda salomatlik insonning eng muhim boyligi hisoblanadi. Sog’lom inson istalgan jamiyatda katta kuchga ega yaratuvchilik vazifasini bajaradi, quvonch, intel-lektual va jismoniy qobiliyatning manbasi hisoblanadi.

Shu munosabat bilan inson ehtiyoji bo’lmish salomatlikni mustahkamlash dolzarb muammo bo’lib qolmoqda. Bundan jamiyat-ning har bir a'zosida inson hayotida eng muhim bo’lgan salomat-likka bo’lgan munosabatni tarbiyalash masalasi paydo bo’ladi. Buning uchun sog’lom inson modelini, pedagogik nazorat tizimini va jismoniy kamolotga erishishning effektiv usul va uslublari-ni ishlab chiqish lozim. 1-jadvalda yoshlar valeologiyasi konsep-siyasi sxema tarzida ko’rsatilgan. Jismoniy rivojlanish, jismoniy tayyorgarlik, jismoniy holat va funksional tayyorgarlikning son ko’rsatkichlari yosh inson salomatligi darajasi haqida nisbatan ma'lumot beradi.

Ushbu darslik oliy ta'limning ekstensiv-axborot tizimi-dan intensiv - fundamental tizimiga

o’tishga asoslangan yangi konsepsiyasini tadbiq etishga yo’naltirilgan. Oliy ta'lim istiqbol taraqq

iyotining asosiy muammolarini hal etish yoshlarni jismonan tarbiya qilish, pedagogik sog’lomlashtirish tizimini takomillashtirishni talab etadi. Shuning uchun oliy O’quv yurtla-rida jismoniy tarbiya tizimini qayta qurish dolzarb muammolar-dan biri hisoblanadi, chunki tadqiqotlarimiz natijalariga ko’ra O’qish davomida talabalar salomatligi darajasi yildan-yilga pasayib bormoqda.

hozirgi vaqtga qadar oliy O’quv yurtini biti-rayotgan yosh mutaxassislar ko’pincha to’liq sog’lomlashgan emas, bu esa ularning kelgusidagi ishlab chiharish va ijtimoiy foydali faoliyatini cheklab qo’yadi, natijada rivojlanayotgan davlatga iqtisodiy va intellektual zarar yetkazadi.

Shu munosabat bilan pedagogikada yoshlar valeologiyasi salomatlikni saqlash va yaxshilashga, sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya turlari, uslub va usullariga, sog’lom turmush tarzi ko’nik-malarini shakllantirishga yo’naltirilgan, sog’lomlashtirish tizi-mi sifatida ko’rib chiqiladi.

Valeologiya talabalarda jismoniy tarbiyaning nazariy, amaliy va mustaqil mashg’ulotlariga ongli,

barharor va pozitiv munosabatlarni shakllantirishga yo’naltirilgan bo’lib, salomat-likni

yaxshilaydi, O’quv jarayonlarining unumdorligini oshiradi, jismoniy madaniyat elementlarini

shakllantiradi.

Ayni paytda ushbu darslik O’zbekiston Respublikasining "Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida"gi q

onuni va "Sog’lom avlod uchun" nodavlat xalqaro jamharmasi belgilagan vazifalar bajari-lishini

ta'minlaydi. "Sihat-salomatlik yili" dasturini baja-rish bo’yicha Vazirlar Mahkamasining 2005 yil

25 yanvardagi harorida jismoniy tarbiya institutida, universitet va institut-larning jismoniy

tarbiya kafedralarida "Valeologiya asoslari" fanining kiritilishi haqida so’z boradi.

Jismoniy barkamollik salomatlik garovi bo’lib, u shaxsni har tomonlama rivojlantirish va yoshlarni tarbiyalashga yordam beradi. Tarbiya jarayonining bosh vazifasi - tarbiyaviy faoliyat-ning dinamizmi va barharorligini kuchaytirish, tarbiyaning yuqori natijalarini kafolatlash. Bu esa O’quvchining individual xususi-yatlarini hisobga oluvchi pedagog shaxsiyatiga asoslanadi.

Salomatlik inson hayotida, Ayniqsa yoshligida, muhim aha-miyatga ega. Salomatlik darajasi insonning kasbiy yetukligi va ijodiy o’sishiga sabab bo’ladi.

Mutaxassislarning fikricha aholi salomatligi 20% irsiy omillariga, 20-30% atrof muhit ta'siriga,

40-50% turmush tarziga va 10% sog’liqni saqlash xizmati faoliyatiga bog’liq ekan. hayot tarzi

salomatlikning muhim omili hisoblanadi. Shuning uchun sog’lom hayot tarziga o’rgatishning pedagogik tizimini ishlab chiqish lozim.

Yoshlar hayotda o’z o’rinlarini endi topayotgan, mustaqillik-lari rivojlanayotgan bir paytda sog’lom hayot tarzini shakllanti-rish muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki yoshlik paytida orttirilgan ko’nikmalar butun umrga mustahkam asos bo’ladi.

Shuni ham qayd etish kerakki, salomatlik va sog’lom hayot tarzi ijtimoiy ongning muhim qadriyatlari sirasiga kirmagan. Jamiyatda yoshlarning sog’lom hayot tarzini olib borishi, o’z salo-matligi haqida qayg’urishi deyarli qo’llab-quvvtlanmagan. Bu esa yoshlarning jismoniy mashqlar bilan faol shug’ullanmasligiga sabab bo’lgan.

Shuningdek, yoshlarni jismonan tarbiya qilishning mavjud holatiga sog’lomlashtirish tizimi sifatida haralmaydi. Shuning uchun u sog’lom hayot tarzi ko’nikmalarini shakllantirmaydi va salomatlikni saq

lash va yaxshilash usullarini o’rgatmaydi. Pedago-gik jarayon jismoniy tarbiya mashg’ulotlariga bo’lgan

ehtiyojni yetarlicha faollashtirmaydi, bu esa jismoniy rivojlanishi va gavda tuzilishini

yaxshilamaydi. Ta'lim mazmuni va uslubiy asos-lari sog’lomlashtirish prinsiplarini sust aks

ettiradi, shuning uchun jismoniy tarbiya mashg’ulotlarining sog’lomlashtiruvchi ta'siri juda kam.

Bu pedagogikada sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya nazariyasi va uslublariga asoslarini ishlab

chiqishga yetarlicha e'tibor berilmayotganligiga ham bog’liqdir.

Yoshlar salomatligi sohasida vujudga kelgan ahvolni tahlil qilib, bu muammo zudlik bilan yechilishi

lozim bo’lgan masala ekanligini anglash mumkin. O’sib kelayotgan avlodni sog’-lomlashtirish sohasida

tub o’zgarishlarni amalga oshirmay turib ma'naviy, ahloqiy va jismoniy rivojlanish masalalarini

hal etib bo’lmaydi.

Shuning uchun o’sib kelayotgan avlodni sog’lomlashtirish konsepsiyasi yoshlarni o’z salomatligiga

munosabatini tubdan o’zgartirish, harakat faolligiga bo’lgan ehtiyojni shakllantirish va sog’lom dam

olishni tashkil etishga haratilgan bo’lishi lozim.

Mualliflar ishlab chiqqan ilmiy-pedagogik konsepsiya yoshlarni sog’lomlashtirish, insonning shaxsiy eh

tiyojlarini qondiradigan sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya va sog’lom hayot tarzi shakllari, usul va

uslublari bo’yicha aniq masalalarni hal etishga mo’ljallangan.

1-BOB. VALEOLOGIYa SALOMATLIK VA SOG’LOM hayot TARZI haqidaGI TA’LIMOT

Oliy O’quv yurtida tarbiyaning eng muhim vazifasi tashki-lotchilik va ijtimoiy-siyosiy ishlarga layoq

atli, rahbarlik va murabbiylik qobiliyatiga ega yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlashdir.

Oliy O’quv yurtida tarbiyaviy jarayon ko’p qirrali bo’lib, g’oyaviy-siyosiy, ma'naviy, kasbiy, mehnat,

estetik, huquqiy va valeologik yo’nalishlarini o’z ichiga oladi.

Jismoniy tarbiya, valeologiyaning tarkibiy qismi sifa-tida, salomatlikni mustahkamlashga, O’quv

jarayoni unumdorligini oshirishga yordam beradi, jismoniy madaniyat elementlarini shakllantiradi.

Bitiruvchilarning ijtimoiy-kasbiy vazifalarini bajarish darajasi, ularning jismoniy yetukligi,

gavda tuzilishi, jismoniy tayyorgarligi, salomatligining ahvoli, ishga layoqat-ligiga bog’liq bo’ladi.

Mustahkam salomatlik jismoniy mashqlar bilan munta-zam shug’ullanish, sog’lom hayot tarzini olib borishning natijasi bo’lib, O’quv va mehnat faoliyati unumdorligining asosidir. 1-jad-valda inson valeologiyasining tuzilishi aks ettirilgan.

1.1. Valeologiyaning asosiy tushunchalari

"Valeologiya" lotincha so’z bo’lib, aloe-"salomatlik", "sog’lom bo’lish" ma'nosini anglatadi. Bu atamani birinchi bo’lib K.I. Brexman (1987) yilda kiritdi. Valeologiya fan va O’quv predmeti sifatida keng e'tibor qozonmoqda.

Darslik mualliflaridan biri V.N. Vayner (2001)ning fik-richa "Valeologiya" oliy O’quv yurtlarida

asosiy o’rinlardan birini egallaydi.

Valeologiya - inson salomatligi, uni mustahkamlash yo’llari, aniq sharoitlarda inson hayotiy

faoliyatini shakllantirish va saqlash haqidagi bilimlarning fanlararo yo’nalishidir. O’quv fani

sifatida u inson salomatligi va sog’lom hayot tarzi haqidagi bilimlar majmuasini tashkil etadi.

Valeologiyaning markaziy muammosi - individual salomat-likka munosabat va shaxsni individual rivojlantirish jarayonida salomatlik madaniyatini tarbiyalashdir.

Valeologiya predmeti - individual salomatlik va inson salomatligi zahiralari, shuningdek sog’lom

hayot tarzi demakdir. Valeologiyaning turli kasalliklarning oldini olishni tavsiya etuvchi

profilaktik medisinadan asosiy Farqi ham shunda. (V.N. Vayner, 2001).

1.2. Valeologiya predmeti

Valeologiya organizm tuzilishi va vazifalari, uning harakat imkoniyatlari, jismoniy holatini

takomillashtirish, salomat-likni saqlash va yaxshilash, sog’lom hayot tarzi bo’yicha bilim va ko’nikmalarni tizimini o’rganish, muntazam jismoniy mashqlarni bajarishga ehtiyojini mustahkamlashga yo’naltirilgan faoliyat sifatida ko’rib chiqiladi.

Shu munosabat bilan insonning jismoniy rivojlanishi haqidagi pedagogik qonunlarni tadqiq etish, shu asosda har tomonlama yetuk insonni shakllantirish bo’yicha maxsus pedagogik tarbiya jarayoni nazariyasi va metodikasini aniqlash valeologiya fanining predmeti hisoblanadi.

O’qituvchilarning talabalarda sog’lom hayot tarzi ko’nikma-larini shakllantirish, ularni salomatlik

va jismoniy yetuklikni asrash va yaxshilash bo’yicha bilim va ko’nikmalar bilan qurollan-tirishga yo’naltirilgan pedagogik faoliyati valeologiya fanining ob'ekti hisoblanadi.

Jismoniy yetuklikka intilish deganda insonni turli hayotiy sharoitlarga optimal moslashuvini

ta'minlovchi va faol ijodiy turmush, o’quv va kelajakdagi mehnat faoliyati, hayotdagi o’rnining

manbasi hisoblanuvchi jismoniy holati, jismoniy va funksional tayyorgarligi, gavda tuzilishi va

jismoniy rivojlanishini yaxshi-lovchi pedagogik jarayon tushuniladi.

1.3. Valeolgiyaning boshqa fanlar bilan aloqasi

Valeologiya anatomiya, fiziologiya, psixologiya, sosiologiya, falsafa, matematika,

kibernetika va boshqa fanlar bilan chambarchas bog’liqdir. Valeologiyaning yuqorida qayd etilgan fanlar bilan bog’liqligi haqida keyinroq aniq vazifalarini bayon etishda so’z yuritiladi. hozir esa bu muammoning ayrim umumiy masalalariga to’xtalib o’tish joiz.

Jismoniy tarbiyaning eng asosiy vazifasi inson salomat-ligini asrash va yaxshilashdir. Shu munosabat bilan inson salomat-ligi tibbiy-pedagogik tadqiqotlarning ob'ekti bo’lishi lozim. Bu yerda jismoniy rivojlanish, gavda tuzilishi, yurak-qon tizimi-ning ishlashi, jismoniy tayyorgarlik va jismoniy ahvol salomat-likning tarkibiy elementlari ekanligini qayd etish muhim. Shuning uchun insonni boshqarish va uning jismoniy yetukligiga erishish uchun jismoniy tayyorgarlikni qator ko’rsatkichlar (jismoniy rivojlanish va gavda tuzilishi, jismoniy va funk-sional tayyorgarlik) bo’yicha kompleks baholash kerak. Olingan to’liq ma'lumotlar asosida inson salomatligi darajasini aniqlash mumkin. Shuni aytib o’tish kerakki, jismoniy komil-likka erishish jarayonini individuallashtirish uchun insonning shaxsiy xususiyatlarini bilish kerak. Buning uchun turli psixologik testlar ( Kettol, Ayzenk, Strelyau, Peysaxov, Gabdreeva testlari)dan foydalanish mumkin.

Tibbiy pedagogik va psixo-logik tadqiqotlar ma'lumotlarini kompleks hisobga olish jismoniy holat haqida ob'ektiv axborot olish sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiyaning turlari va usullarini

aniqlab olish imkonini beradi.

Yuqorida bayon etilganlardan shunday xulosaga kelishimiz mumkin. Pedagogik tadqiqotlar, tibbiy

tekshirishlar va axborot ta'minoti usullari qo’llanilgan kompleks ma'lumotlar quyidagi

masalalarni hal etishda yordam beradi:

1. Jismoniy ahvolni aniqlash.

2. Jismoniy rivojlanish, jismoniy va funksional tayyor-garlikni baholash.

3. Insonning jismoniy yetukligi dinamikasini aniqlash.

4. Sog’lomlashtirishning effektiv usullarini aniqlash.

5. Yetuklikka erishish jarayonini rejalashtirish tizimini o’rganish.

6. Jismoniy yetuklikka erishishni individuallashtirish.

7. Jismoniy mashqlar bilan mustaqil, muntazam, amaliy shug’ullanishga ehtiyojni rivojlantirish.

8. O’z-o’zini nazorat qilish usullariga o’rgatish va h.k.

Insonning jismoniy yetukligi haqida ma'lumot pedagogik, tibbiy-biologik va psixologik

ko’rsatkichlar bilan bog’liqlikda ko’rib chiqilishi kerak, bu jismoniy ahvolni ob'ektiv boshqarish

imkonini beradi.

Pedagogik ko’rinishlarni son jihatdan tahlil qilishda matematik statistikadan foydalaniladi.

Matematik statistika jismoniy yetuklikka erishish va jismoniy tarbiyaning ob'ektiv qonunlarini

o’rganishning effektiv usullaridan biridir.

Jismoniy yetuklikka erishishning effektiv sog’lomlash-tiruvchi vositalarini aniqlash uchun jismoniy rivojlanishi,gavda tuzilishi va jismoniy, funksional tayyorligi ko’rsatkichlarining korrelasion bog’liqligini aniqlash kerak.

Yoshlarning jismoniy yetuklikka erishishining ilmiy asos-langan vositalarini aniqlashga bunday

yondashuv sog’lomlashtirish profilaktika ishlarini effektiv rejalashtirish va mashqlarni to’g’ri

tanlash imkonini beradi.

1.4. Valeologiyaning vazifalari

Valeologiyaning asosiy vazifalari:

1. Inson salomatlligi va sog’liq rezervlarini tadqiq etish va son jihatdan baholash.

2. Sog’lom hayot tarziga yo’naltirish.

3. Inson salomatligi va sog’liq rezervlarini sog’lom hayot tarziga yo’naltirish orqali saqlash va

mustahkamlash.

Jismoniy yetuklikka erishish - salomatlikni asrash va mus-tahkamlashdir, shunday ekan sog’lomlashtirish ta'lim va tarbiyaviy masalalarni hal etadi.

Insonlarda yuksak axloqiy-siyosiy sifatlarni shakllan-tirish, mustahkam intizom ko’nikma va

odatlarini hosil qilish valeologiyaning tarbiyaviy vazifalariga kiradi. Jismoniy tarbiya pedagogik

jarayon sifatida har tomonlama ta'lim-tarbiyaviy ta'sir kuchiga ega.

Jismoniy tarbiyaning o’ziga xos vazifasi kuch, tezlik, chidam-lilik, chayirlik, chaqqonlik kabi

sifatlarni tarbiyalashdir. Bu vazifa har tomonlama komil shaxsni tarbiyalash bilan chambar-chas

bog’liqdir. Sog’lomlashtiruvchi profilaktik ta'lim - bu turli ka-salliklar tarhalishining oldini

oluvchi maxsus bilimlar va ko’nikmalarning bir tizimga solingan majmuasidir.

Sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya jarayonida hal qilini-shi lozim bo’lgan ta'lim vazifalari

hayotiy muhim, professional sport amaliy harakatlariga o’rgatish va sog’lom hayot tarzi

ko’nikma-larini tarbiyalashni o’z ichiga oladi. Shuningdek, sog’lomlashti-ruvchi jismoniy tarbiya

nazariyasi va metodikasi asoslarini o’rganish ham ta'lim vazifalaridan biri hisoblanadi. Amalda

mustahkamlangan bilimlar asosida sog’lomlashtiruvchi jismoniy mashqlar bilan muntazam

shug’ullanishning foydasi va zaruriyatiga ishonch shakllanadi.

Salomatlikni mustahkamlash, tanani chiniqtirish, uning turli kasalliklarga qarshiligini oshirish bu

pedagogik jarayonning sog’lomlashtiruvchi vazifalari hisoblanadi. Sog’lom-lashtiruvchi

vazifalarning muvaffaqiyati jismoniy mashg’ulot-larning sog’lomlashtiruvchi pedagogik

prinsiplari talablariga rioya qilishga bog’liqdir. Sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya bo’yicha

amaliy mashg’ulotlarda o’quvchilarning jismoniy rivojla-nishi bilan bog’liq muhim masala hal

etiladi.

Jismoniy rivojlanish deganda organizm shakli va funk-siyalari yetilishining pedagogik jarayoni

tushuniladi. Jismoniy rivojlanish inson kuchi yetilayotgan paytda, shuningdek, uning salomatligida

maxsus tashkil etilgan tarbiya ta'siri ostida ro’y berayotgan sifat o’zgarishlarni o’z ichiga oladi. Bu ma'noda u jismoniy tarbiyaning natijasi sifatida ko’rib chiqiladi.

Jismoniy yetuklik shaxsni jismoniy tarbiya vositalari yordamida shakllantiruvchi pedagogik jarayon natijasidir. Ta'lim berish - yuksak ishchanlik qobiliyatini tarbiyalash, salomatlikni asrash va mustahkamlash, sog’lom hayot tarziga yo’naltirish uchun kerak bo’ladigan bilim va ko’nikmalar bilan yoshlarni qurollan-tirishdir.

1.5. Valeologiyaning tadqiqot usullari

hozirgi vaqtda pedagogik tadqiqotlar turli usullar yordamida amalga oshiriladi. Ularga

quyidagilar kiradi: peda-gogik kuzatish, pedagogik eksperiment, ilg’or pedagogik tajri-balarni

o’rganish va o’zlashtirish, tadqiqotning ijtimoiy usul-lari (anketa, reyting), matematik statistika

usullari, pedagogik g’oyalarni nazariy tahlil qilish usuli va jismoniy rivojlanishni baholash

usullari.

har bir usul mohiyatini qisqacha ko’rib chihamiz.

Jismoniy ahvolni axborot texnologiyalardan foydalanib baholash usuli: jismoniy ahvol bo’yicha

ma'lumotlarning yurak ritmi monitorining; interfeys va dasturiy ta'minotning; tanadagi yog’

massalari tarozi-analizatorlarining telemetrik kompyuter kompleksi tizimi.

Pedagogik kuzatuv usuli. Pedagogik kuzatuv - o’quv-tarbiya-viy jarayonni tadqiqotchi aralashivusiz

tashkil etishning indivi-dual usullarini baholash va reja asosida tahlil etishdir. Pedagogik

ko’rinishlarni o’rganishi tadqiqotchidan asosli ma'lumotlarni qayd etish, yig’ish va tahlil qilishni

talab etadi. Kuzatuv nazariy xulosalar chiharish uchun zamin yaratib beradi. Xulosalar, o’z navbatida,

chuqurroq tahlil qilinadi va boshqa usullar yordamida tekshiriladi.

Pedagogik eksperiment. Bu O’qituvchilarning maxsus tashkil etilgan pedagogik faoliyati bo’lib, u

o’zining oldindan qo’yilgan maqsadlariga ega. Bunda turli eksperimentlardan foydalaniladi. Bular

yaratuvchi - o’zgartiruvchi, nazorat qiluvchi, tabiiy, namu-naviy, laboratoriya eksperimentlardir.

Tadqiqotning ijtimoiy usullari. (anketalash, reyting). Anketalash - bu standartlashtirilgan savollar

tizimiga yozma javob berish yo’li bilan ma'lumotlar olish usulidir. Reyting- insonning har

tomonlama tayyorligini kompleks baholashdir.

Tadqiqotning matematik usullari. Pedagogik ko’rinishlarni son jihatdan tahlil qilish uchun

matematik statistikadan foydalaniladi.

Pedagogik g’oyalarni nazariy tahlil qilish usuli. U ta'lim va tarbiyaning muhim masalalari bo’yicha

chuqur ilmiy xulosalarni umumlashtiribgina qolmasdan, uning yangi qonuniyatlarini topish imkonini

beradi.

Shuni qayd etish kerakki, jismoniy tarbiya, asosan, insonni jismonan rivojlantirishga yo’naltirilgan.

"Jismoniy rivoj-lanish" deganda maxsus tashkil etilgan tarbiya ta'sirida inson salomatligini

saqlash va mustahkamlash jarayonida ro’y berayotgan sifat o’zgarishlar tushuniladi. Shuning uchun

jismoniy yetuklik nafaqat jismoniy tayyorgarlik ko’rsatkichlari, balki jismoniy rivojlanish,

organizmning funksional va jismoniy ahvoli haqidagi ma'lumotlar bilan ham belgilanadi.

Tarbiyaviy-sog’lom-lashtirish jarayonini to’liq xarakterlash uchun har bir pedagog tibbiy-biologik

tekshirishlardan foydalanishi kerak. Jismoniy yetuklikka erishish jarayonida jismoniy rivojlanish,

gavda tuzilishi, yurak-qon tizimining funksional holatini nazorat qilish lozim.

Nazorat ishlari shug’ullanuvchining kuchli va zaif tomon-larini aniqlash; qo’llanilayotgan jismoniy

mashqlarning afzal-liklari va kamchiliklarini topish; amaliy mashg’ulotlar rejasini tuzish imkonini

beradi.

Nazorat ishlari turli mashqlar yoki testlar yordamida o’tkaziladi. Nazorat mashqlarini qo’llashning

aniq tizimi testlash deyiladi. Nazorat mashqlari - ayrim jismoniy sifatlar (kuch, chidam, chaqqonlik,

chayirlik va h.z.) yoki jismoniy tayyorgarlikni aniqlash maqsadida qo’llaniladigan mazmuni, shakli va

baja-rilishi shartlari standartlashtirilgan harakatlardir. Nazorat mashqlari oddiy jismoniy

mashqlar sifatida ham qo’llanilishi mumkin.

"Jismoniy rivojlanish" deganda organizmdagi kuchlar zahirasini aniqlovchi morfologik va

funksional xususiyatlar kompleksi tushuniladi. Insonning jismoniy rivojlanish darajasi jismoniy

mashg’ulotlar xarakteri va imkoniyatlarini belgilovchi muhim omildir. Ayni paytda jismoniy

rivojlanish jismoniy mashqlar bilan muntazam shug’ullanish natijasi sifatida ham ko’rib chiqiladi.

Jismoniy rivojlanish haqida ma'lumotlar antrometrik o’lchashlar yordamida amalga oshiriladi.

Bular: o’pkalarning hayotiy sig’imi, o’ng va chap bilaklar, orqa mushaklar kuchining hayotiy

ko’rsatkichlari va h.k.

Gavda tuzilishini o’rganishda Ketlening vazn - bo’y indeksi, gavda tuzilishining pishiqligi, semizlik,

tananing yog’ va faol massasi ko’rsatkichlaridan foydalaniladi.

Yurak-qon tizimining funksional holatini tadqiq etish dozalashtirilgan jismoniy yuklama (30 sek

ichida 20 marta o’tirib-turish), Kverg indeksi, Rufe sinovi va h.z. lar yordamida amalga oshiriladi.

Jismoniy ahvol tadqiq etish telemetrik kompyuter komp-leksi, yurak urishi monitori, L. Ivashenko

testlari, Ye.A. Petrova, G.A. Apanesenko, L.A. Kalinina metodikasi va inson salomatligi darajasining

ko’rsatkichlari yordamida amalga oshiriladi.

Tayyorgarlikni kompleks baholash yordamida talaba shaxsiya-tini har tomonlama o’rganish jismoniy

kamolotga erishish va yoshlarni tarbiya qilish, salomatlik darajasini aniqlash jarayo-nini

boshqarishning asosi va valeologiya fanining bazasidir.

1.6. Salomatlik va sog’lom hayot tarzi

Mutaxassislarning baho berishicha aholi salomatligining 40-50% hayot tarziga bog’liq. Zararli

odatlar, noto’g’ri Ovqatlanish, alkogol va tamakini me'yoridan ortiq iste'mol qilish, ko’p o’tirish,

stress, atrof-muhitning iflosligi turli kasalliklarga (yurak-qon va nafas olish sistemasi

kasalliklari, oshqozon-ichak funksiyalarining buzilish va h.z.) olib kelishi ma'lum. (2-jadval).

Zararli odatlar xavfi omillari 2-jadval

Kasalliklar nomlari	Noto’g’-ri ovqat-lanish	Alkogolni me'yoridan ortiq iste'-mol qilish	Chekish	Ko’p o’tirish	Stresslar	Atrof olamning iflos-lanishi
Yurak - qon kasalliklari
Yurak kasal-liklar	YY	Y	YY	YY	YY
Insult	YY	YY	Y	YY	YY
Gipertoniya	YY	YY	Y	YY	YY
Rak
Ichak	YY
O’pka			YY
Oqiz bo’shlig’i		Y	YY
Oshqozon	Y
Nafas olish yo’llarining kasalliklar			YY
Sirroz		YY
Diabet	YY	YY		YY	YY
Osteoporoz	YY	YY	Y	YY
Ovqatlanish rejimining buzilishi bilan bog’liq kasallilari	YY	Y		YY
Yara kasallik-lari	YY	YY	YY		YY
Tug’ma kasalliklar		YY	YY			Y

Belgilar: Y- xavf

YY- yuqori xavf

Yosh o’tgan sayin va sog’lom hayot tarzining buzilishi bilan orttirilgan kasalliklar surunkali

kasalliklarga aylanadi (3-jadval).

Bundan, inson qanday hayot tarzi yuritishiga harab salomat-ligi darajasi haqida so’z yuritish mumkin,

degan xulosaga kelish mumkin.

Insonning yoshiga harab kasalliklarni oldindan aytib berish 3-jadval

Sizning asosiy kasalliklaringiz	Nomi	Sizning yoshingizda bo’lishi mumkin bo’lgan kasalliklar
		26-30 yosh			5 yildan so’ng
Alkogolizm	AL					BX
Ateroskleroz	A	SChD	YaB		IS	OX
Surunkali bronxit	SB.					PR
Bavosil	X	X				KJ
Gipertonik kasallik	GK	YaB	XX	SX	A	BS
qandli diabet	ZD	OX			A	XX
O’t-tosh kasal-liklari	KJ	OX				PN
Yurak ishemik kasalliklari	IS	XX
Nefrit	N				A	AL
Shishlar	T					TF
Osteoxondroz	OX					ZD
Pielonefrit	PN	X			KB	SX
Tug’ma porok	PR				TF	ZD
Buyrak-tosh kasalliklari	KB	OX			A	PN
Revmatizm	R	OX			TF	T
Tromboflebit	TF	OX			PR	T
Surunkali xolesistit	XX	KJ				IS
Jigar sirrozi	SChD	A				XX

Shuning uchun hayot tarzi salomatlik bazisi sifatida ko’rib chiqiladi. Salomatlik darajasini tana

og’irligi, o’pkalarning hayotiy sig’imi, yurak qisharishlarining chastotasi, qon bosimi, standart

sinovdan keyin yurak urishi tiklanishiga ketgan vaqt va h.z.larning oddiy ko’rsatkichlari yordamida

aniqlash mumkin. Salomatlikning tarkibiy elementlariga insonning jismoniy va funksional

tayyorgarligi haqidagi ma'lumotlar kiradi. Salo-matlikni asrash va mustahkamlash, deganda jismoniy

rivojlanish gavda tuzilishi, jismoniy va funksional tayyorlikni yaxshilash tushuniladi. Salomatlikni

yaxshilashga esa muntazam jismoniy mashg’ulotlar orqali erishish mumkin.

Abu Ali ibn Sino salomatlik haqidagi fanning asoschi-laridan biridir. Alloma kasalliklarning

oldini olish va ularni davolash bilan birgalikda salomatlikni asrashga ham katta e'tibor bergan. U

jismoniy mashqlar bilan muntazam shug’ullanish sog’lom bo’lishning kuchli omili ekanligini ko’p bora

qayd etgan.

T.I.Iskanderov, V.I.Isxaqov o’z ishlarida qadimiy dunyo va Sharq an'analari bilan uyg’unlashgan turli jismoniy mashqlar haqida so’z yuritadilar. Bular: otda yurish, yugurish, kurash, tosh ko’tarish, to’p o’yinlari va h.z.

1.7. Jismoniy tarbiya va salomatlik

Jismoniy tarbiya - jamiyatdagi umumiy madaniyatning bir qismidir. Shuningdek, u insonning jismoniy

qobiliyatini rivoj-lantirish, salomatligini mustahkamlashga yo’naltirilgan ijti-moiy faoliyat

sohalaridan biridir. Jamiyatda jismoniy madaniyatning ahvoli haqida quyidagi ko’rsatkichlar orqali

so’z yuritish mumkin: insonlar salomatligi va jismoniy madaniyati saviyasi; ta'lim va tarbiya,

sohasida ishlab chiharish va turmushda jismoniy tarbiyadan foydalanish darajasi; bo’sh vaqtdan

foyda-lanish; jismoniy tarbiya tizimining xarakteri, ommaviy sportning rivojlanish, sportdagi

yuksak yutuqlar.

Jismoniy tarbiyaning asosiy elementlari: jismoniy mashq-lar, mashqlar komplekslari va ular bo’yicha

Musobaqalar, tanani chiniqtirish, mehnat va turmush gigienasi, sport turizmi.

Jismoniy tarbiya jamiyatdagi umumiy madaniyatning bir qismi hisoblanar ekan, umummadaniy va ijtimoiy vazifalar (ta'lim - tarbiyaviy, normativ, o’zgartiruvchi, o’rgatuvchi).

Jismoniy tarbiya o’zining umummadaniy va ijtimoiy vazi-falarini o’zining maxsus vositalari

yordamida bajaradi. Bu vazifalarni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:

1. Organizmni insonning yoshi, jinsi, sog’liqining ahvoli, jismoniy rivojlanishidan qat’iy nazar

rivojlantirish va mustahkamlash.

2. Yoshlarni mehnatga va Vatan himoyasiga jismonan tayyorlash.

3. Yoshlarning faol dam olish va bo’sh vaqtdan unumli foydalanish ehtiyojini qondirish.

4. Yoshlarning irodasini, jismoniy qobiliyatlarini va harakat imkoniyatlarini chiniqtirish.

Ma'lumki, jismoniy tarbiya va sport har tomonlama komil insonni tarbiyalashda muhim vosita

hisoblanadi. Jismoniy mashqlar bilan muntazam shug’ullanish ish qobiliyatini o’stiradi, sog’lom hayot tarziga ehtiyojni tarbiyalaydi, bu esa uzoq yillar mustahkam salomatlik va ijodiy faollik

garovidir.

Shuning uchun o’quvchi va talaba yoshlarni jismoniy tarbiya qilish bo’yicha o’quv jarayonlarni

takomillashtirish respubli-kaning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida muhim davlat ahamiyatiga ega,

chunki yoshlar salomatligi omili xalq xo’jaligi uchun ishchi resurslar rezervini tayyorlashning asosi hisoblanadi. Shu munosabat bilan oliy o’quv yurtlari dargohidan chihayotgan mustaqil O’zbekiston Respublikasi xalq xo’jaligining bo’lajak mutaxassislari jismoniy tarbiya va sportni mehnat faoliyatida, turmushda, harbiy burchni bajarishda joriy etishga tayyor bo’lishlari va sportning ishlab chiharishning iqtisodiy ko’rsat-kichlariga ijobiy ta'sir etishini chuqur tushunishlari kerak.

Hozirgi vaqtda o’quvchi va talaba yoshlar salomatligida jiddiy kamchiliklar mavjudligi aniqlangan.

Ayniqsa maktab va oliy o’quv yurtini bitirish oldidan yoshlar salomatligining yomonlashuvi

kuzatilmoqda. Bunga yoshlarning kam harakatliligi sabab bo’lmoqda.

Kam harakatlilik semizlik, diabet, nevroz, yassi tovonlik, qomatning buzilishi kabi kasalliklarning

rivojlanishiga olib keladi.

Jismoniy tarbiya bo’yicha mutaxassislar harakat faolligini salomatlikni saqlash va mustahkamlashda

muhim omil hisoblay-dilar. Shuning uchun G.B. Meykson, L.E. Lyubomirskiy va tadqiqot-chilar guruhi

jismoniy tarbiya bo’yicha kompleks dastur o’sib kelayotgan avlodni har tomonlama rivojlanishiga,

salomatlikni mustahkamlashga, chiniqtirishga, o’quvchilarning ish qobiliyatining o’sishiga, kundalik

harakat rejimini tashkil etishga yo’naltirish lozim, degan fikrga kelmoqdalar. Ayni paytda shuni ham

aytib o’tish kerakki, pedagogika sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiyaning shakllari, vositalari,

usullari va metodik ko’rsatmalarni ishlab chiqishga yetarlicha e'tibor bermagan.

Shu paytga qadar jismoniy tarbiyada o’quvchi va talabalar, asosan, chidamlilik, chaqqonlik, kuch, tezlik,

chayirlik va boshqa sifatlarni rivojlantirish g’oyasi asosiy o’rin egallagan. Yosh sportchilarni,

shuningdek, yuqori malakali sportchilarni tayyorlash masalalarini hal qiluvchi sport mashg’ulotlari

metodologiyaning bazisi hisoblanadi. Shu munosabat bilan jismoniy tarbiya mashg’ulotlari mazmunini

tubdan o’zgartirish kerak, chunki yoshlar salomatligi keskin muammo bo’lib turibdi. Bundan tashqari,

insonning salomatlikni asrash va mustahkamlashga, jismoniy mashg’ulotlardan oladigan qoniqishga

bo’lgan ehtiyojini, uning qiziqishlarini ham e'tiborga olish kerak.

Tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, 283 ta amerikalik va ingliz pedagoglari mashg’ulotlarni

o’quvchilarning qobiliyatiga, O’qituvchi-larning uchdan bir qismi esa O’qituvchilarning qiziqishlari

hayotiy tajribalariga asoslanib rejalashtiradilar.

Yoshlarni jismoniy tarbiya qilishda individual yondashuv sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya

pedagogik tizimining asosiy yo’nalishiga aylanishi kerak. Shu munosabat bilan inson barkamol-ligini

kompleks baholash yordamida individual imkoniyatlarni diagnostika qilish jismoniy yetuklikka

erishishning asosi bo’lishi kerak.

Ayni paytda, jismoniy rivojlanish, gavda tuzilishi, jismoniy va funksional tayyorlik - bularning

barchasi muntazam jismoniy tarbiya mashg’ulotlarining natijasidir. Bunda inson o’z salomatligining

mustahkamlanishi jihatidan qoniqish hosil qiladi. Bu esa o’z navbatida uning jismoniy va aqliy

faolligini oshiradi, natijada o’quv va mehnat faoliyatining unumdorligi oshadi.

Shunday qilib, salomatlikka valeologiya nuqtai nazaridan harash kerak. Chunki valeologiya insonning

jismoniy barkamol-ligi, harakatsizlik va zararli odatlar natijasida kelib chiqishi mumkin bo’lgan

turli kasalliklarning oldini olishga sabab bo’luvchi jismoniy tarbiya formalari, usul va

vositalari haqidagi fandir.

Kalit so’zlar: salomatlik, sog’lom hayot tarzi, salomatlik madaniyatini tarbiyalashda halal beruvchi

omillar.

Nazorat uchun savollar:

1. Valeologiya ta'rifi.

2. Valeologiya predmeti.

3. Valeologiyaning tadqiqot usullari.

4. Valeologiya maqsadlari.

5. Valeologiya vazifalari.

6. Valeologiyaning boshqa fanlar bilan aloqasi.

Adabiyotlar:

1. "Jismoniy tarbiya va sport haqida"gi qonun. "Xalq so’zi", 2000 yil 26, 1b.

2. Abu Ali ibn Sino. Tib qonunlari. T.: Fan, 1980.

3. I.I.Brexman. Vvedenie v valeologiyu - nauku o zdorove. F i S., 1990.

4. I.I.Brexman. Valeologiya - nauka o zdorove. F i S., 1990.

5. E.N.Vayner. Uchebnik dlya vuzov. M.: Flinta: Nauka, 2001.

6. T.I.Iskanderov, B.I.Isxakov. Zdoroviy obraz jizni: vostochnie tradisii i sovremennost.

7. V.R.Kaznacheev. Teoreticheskie osnovi valeologii. Novo-sibirsk, 1993.

8. I.A.Koshbaxtiev. Valeologiya studencheskoy molodeji. T., 2000, 147 b.

2 - BOB. VALEOLOGIYA KURSINING TUZILIShI

O’zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishishi o’sib kelayotgan avlodga salomatligini

yaxshilashni talab etadi, chunki bu respublikaning kelgusidagi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi-ni

ko’p jihatdan ta'minlaydi. Shuning uchun yoshlar salomatligini asrash va mustahkamlash davlat

ahamiyatiga molik muammodir.

Yoshlar salomatligi muammosi qator sabablarga ko’ra muhim ahamiyat kasb etadi. Yoshlar xalq xo’jaligi

ishchi resurslarining asosiy qismini tashkil etadi. Bu aholining salomatlik jihatdan zaif, chuqur

o’ylangan profilaktika tizimiga muhtoj kontingen-tidir. Ayni paytda rivojlanib kelayotgan yosh

organizm sog’lomlash-tirish usullariga faol javob beradi va bu usullar samarasini yanada oshiradi.

O’zbekiston aholisining 33,3%, ya'ni respublikaning har uchinchi fuharosi 14 dan 30 yoshgacha bo’lgan

yigit va qizlardir. Ayni paytda yoshlar salomatligi chuqur tashvishga solmoqda. hayotning davomiyligi

rivojlangan mamlakatlardagiga nisbatan 7 yilga kam, bu Farq yildan-yilga uzayib bormoqda.

Bolalar o’limi ko’paymoqda. O’quvchi va talabalar salomatligi ham yomonlashib borayotganligi

kuzatilmoqda.

Yoshlar o’rtasida kassalliklarning oldini olish dolzarb muammoga aylanib boryapti.

Gerontologlarning kuzatishlari nati-jasida quyidagi xulosalarga kelindi:

- hayot o’rtacha davomiyligining o’sishi deyarli to’xtadi;

- 30-45 yoshda o’lim hollar ko’payib bormoqda;

- 35-45 yoshdagi erkaklar o’rtasida kasalliklar soni o’sib boryapti;

- maktab o’quvchilarida ateroskleroz va gipertoniya kasallik-lari alomatlari qayd

etilmoqda;

- shifoxona va poliklinikalarda davolanuvchilar soni ko’payib bormoqda;

- alkogol va tamaki iste'moli oshib boryapti.

O’zbekiston Respublikasi sog’liqni saqlash vaziri o’rinbo-sari B. Yuldashevning ta'kidlashicha,

mutaxassislarning bergan ma'lumotlariga muvofiq, birinchi sinf o’quvchilarining 70-80% sog’liqida

kamchiliklar mavjud. Bu kamchiliklar o’smirlik davriga kelib surunkali ko’rinishga o’tmoqda. Masalan,

birinchi sinf o’quvchilarining 15-20% da kuzatilgan asab-ruhiy buzilishlar 8-10 sinflarga kelib

54-80% ga ko’paymoqda; ortopedik patolo-giyalar 10-15% dan 50-88 ga oshmoqda. 15-17 yoshdagi toshkentlik

o’quvchi-larning 8,5% gina sog’lom ekanligi, holgan 91,5% orga-nizmida turli kasalliklar alomatlari

mavjudligi aniqlangan.

Turli oliy o’quv yurtlarida taqsil olayotgan talabalar sog’liqi tekshirilganda, ularning 40% turli

surunkali kasal-liklar (psixologik kasalliklar va nevroz, nafas olish organlari kasalliklari,

yurak-qon tizimi va ovqat hazm qilish organlari kasalliklari) bilan og’rishi ma'lum bo’ldi. Shunisi

achinarliki, ko’pchilik talabalar asab-ruhiy kasalliklari bilan og’rigan. Kasalligi tufayli

talabalikdan o’chirilgan yoshlarning 45% aynan ruhiy va psixologik kasalliklar bilag og’riganligi

ma'lum. Talabalarda turli kasalliklar jismoniy mashqlar bilan shug’ullanishi susaygan paytda

kuchayishi kuzatilgan. Oliy o’quv yurtini bitirayotgan talabalar salomatligi istalgan darajada emas.

Salomatlik inson hayotida, Ayniqsa yoshlik choqlarida muhim ahamiyatga ega. Salomatlik darajasi uning

kasbiy qobiliyatiga, ijodiy o’sishiga jiddiy ta'sir ko’rsatadi.

Toshkent Davlat tibbiyot instituti talabalari salomatli-gini kuzatish natijasida quyidagilar

ma'lum bo’ldi. Talaba-larning 25% ga Yaqini yurak-qon va qorin kasalliklariga; 13%- qomat buzilishi va skalioz bilan, 10% - ko’z kasalliklari, 10% nafas olish organlari kasalliklari bilan og’rigan.

Yurak-qon kasalliklari oldini olish birinchi darajali muammo hisob-lanadi.

1985 yilda talabalar o’rtasida jismoniy faollik darajasi o’rganildi. Moskvalik birinchi kurs

talabalari o’rtasida jis-moniy aktivlik yigitlar o’rtasida 41%, qizlar o’rtasida 64% ni, Xarkovda-

49 va 75%, Almatida 67 va 64%ni, Toshkentda 58 va 84% ni tashkil etdi. Ko’pchilik talabalarning ongida jismoniy tarbiya va sport kasalliklarining oldini oluvchi omil ekanligi shakllanmagan. Vaholanki, nafaqat respublikamizda, balki chet davlatlarda ham o’tkazilgan ko’p sonli tadqiqotlarda jismoniy mashg’ulotlarning inson organizmiga ijobiy ta'chir etishi va ular turli kasalliklar profilaktikasida effektiv vosita hisoblani-shini isbotlangan.

Shunga haramay, yoshlarni jismoniy tarbiya qilishga sog’lomlashtiruvchi tizim sifatida haralmaydi, shuning uchun bunday jismoniy tarbiya yoshlarni sog’lom turmush tarziga tayyorlamaydi, ularga salomatlikni saqlash va mustahkamlash usullarini o’rgatmaydi.

Pedagogik jarayon jismoniy tarbiya bo’yicha amaliy mashqu-lotlarga ehtiyojni rivojlantirmaydi,

jismoniy rivojlanish va funksional imkoniyatlarni yaxshilamaydi.

O’qitish mazmuni va metodik asoslari sog’lomlashtirishga yo’naltirilmaganligi sababli jismoniy

tarbiya darslarida sog’lomlashtiruvchi effekt yo’q.

Bu, shuningdek, tibbiyot va pedagogikaning sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya nazariyasi va

metodikasiga yetarli e'tibor bermayotganligiga ham bog’liqdir.

Yoshlar salomatligi soxasidagi axvol taxlili shuni ko’rsa-tadiki bu muammo hozirgi kunda keskin tus olgan. Jismoniy tarbiya didaktikasida tub o’zgarishlar amalga oshirmay turib ruhiy, axloqiy va jismoniy sog’lomlashtirish masalalarini hal etish mumkin emas.

Salomatlik ahvoli inson omilining tabiiy asoslariga ta'sir etishini qayd etish muhim ahamiyatga

ega. Mustahkam salomatlik ish kuchi sifatini ham oshiradi. Sog’lom inson bir xil sharoitda

salomatligi yomon insonga nisbatan og’irroq ishni bajarish va moddiy foyda keltirish imkoniyatiga ega. Shunday qilib, sog’lom inson - yuqori sifatli ishchi kuchidir.

Ma'lumki, talabalarning kasalliklarga ko’p chalinishi sabablaridan biri - ularning kam

harakatliligidir. Rasional jismoniy yuklamalarning yo’qligi, birinchi navbatda, semirish, diabet,

nevroz, qomatning buzilishi, yassitovonlik kabi kasallik-larning rivojlanishiga sabab bo’ladi.

Yurak-qon va nafas olish tizimlarining funksional rezervlari kamayadi, turli infek-siyalar,

shamollashlar, reqiy stresslarga chidamliligi pasayadi.

Shuning uchun harakat faolliligiga hozirgi paytda jismo-niy ko’rinishning yaxshilanishida effektiv vosita sifatida haraladi.

Jismoniy mashqlar bilan muntazam shug’ullanish salomat-likni mustahkamlashga, o’qish unumdorligini oshirishga yordam beradi, jismoniy madaniyat elementlarini shakllantiradi. Salo-matlik - ijtimoiy-iqtisodiy, biologik, ekologik, tibbiy va psixoemosional ta'sirlarning natijasidir va uni sog’lomlash-tiruvchi jismoniy mashqlar yordamida mustahkamlash mumkin. Sog’lomlashtiruvchi jismoniy mashqlar bilan muntazam shug’ulla-nish organizmning atrof-muhit va infeksiyalar ta'siriga tabiiy qarshiligini oshiradi.

Shu vaqtga qadar yoshlarni jismoniy tarbiya qilishda texnik usullarga o’rgatish, jismoniy sifatlarni rivojlantirish konsep-siyasi ilgari surilgan. Bunday metodologiya yetarli sog’lomlash-tiruvchi effektga ega emasligi amaliyotda sinaldi, shuning uchun uni boshqatdan ko’rib chiqilishi lozim.

So’nggi vaqtlarda insonning sog’lomlashishiga bo’lgan exti-yojni qondiruvchi yo’nalishlar tobora keng tarhalmoqda. Bunday konsepsiya sog’lomlashtiruvchi sport klublari faoliyatiga jiddiy ta'sir ko’rsatdi.

JISMONIY MASHG’ULOTLARNING SOG’LOMLASHTIRIRUVCHI YO’NALIShI

Agar sport tibbiyoti o’z taraqqiyotining birinchi o’n yilliklarida tibbiy nazoratda o’z e'tiborini

sportchilarning harakat organlarining shikastlanishiga haratgan bo’lsa, hozirgi kunda yangi,

valeologik yo’nalish paydo bo’lmoqda. Ushbu yo’nalish hayotda sodir bo’layotgan o’zgarishlarning

natijasida qator kasalliklarning kelib chiqishi va o’sishi asosida tug’ilmoqda. hozirgi kunda eng

yomon kasalliklar sifatida yurak-qon kasal-liklari, onkologik va oshqozon-ichak kasalliklari tilga

Olin-moqda. Yurak-qon kasalliklari asosida ateroskleroz va uning rivojlanishiga sabab bo’luvchi

patologik holatlar yotadi. Bular- semizlik, qand kasalligi, arterial gipertoniya, harakatning

cheklanganligi, ruhiy stresslar va Ovqatlanishning buzilishi va boshhalar.

N.I.Arinchin usuli bo’yicha bizning tadqiqotchilarimiz tomonidan yuqori kurs talabalarida

gipertoniya kasalligining tomir - patogenik shakliga o’tib ketishi xavfi aniqlangan.

Rossiya va chet el mutaxassislarining o’tkazgan tadqiqotlari natijasiga ko’ra aerobik mashqlar

arterial bosimning pasayishiga yordam berar ekan. Bu esa yurak - qon tizimi ishining normal-lashuviga va Ortiqcha vaznning kamayishiga olib keladi. Masalan, muntazam kaloriyali Ovqatlanish sharoitida 20 daqiqa tez yurish, 15 daqiqa velosiped qaydash va 10 daqiqa yugurishni o’z ichiga olgan jismoniy yuklama har yili 5 kg vazndan qat’iy xalos bo’lish imkonini beradi.

Fransuzlarda ajoyib mahol bor: ogohlantirilgan inson -qurollangan inson. Sog’lomlashtiruvchi

jismoniy mashqlar turli kasalliklarning oldini olishning samarali vositasi hisobla-nadi.

Sog’lomlashtiruvchi jismoniy mashqlar bilan muntazam shug’ullanish yaxshi kayfiyat, yuqori ishchanlik, axloqiy vazminlik asosidir.

Jismoniy mashqlar bilan muntazam shug’ullanish valeolo-giyaning asosi bo’lgan salomatlikka, talaba organizmining harakat va funksional imkoniyatlariga ijobiy ta'sir ko’rsatadi.

Sog’lomlashtiruvchi jismoniy mashqlar organizmning tashqi muhitning salbiy ta'sirlariga

qarshiligini oshiradi va shu sababli salomatlikni mustahkamlash va kasalliklarning oldini olishda

samarali vosita hisoblanadi.

Shuning uchun sog’lomlashtiruvchi jismoniy mashqlar valeo-logiya pedagogik jarayonning asosi bo’lishi kerak. Shu munosabat bilan yoshlarni valeologik tarbiya qilish mazmuni yoshlarni har tomonlama komil inson qilib tarbiyalashga yordam beruvchi, o’zaro bog’liq aniq vazifalarni bajarishga yo’naltirilgan bo’lishi lozim. Bular:

- talabalar salomatligini mustahkamlash, jismoniy rivoj-lantirish, chiniqtirish, ish

qobiliyatini oshirish;

- muntazam jismoniy mashg’ulotlarga ehtiyojni, jismoniy yetuklikka, yaratuvchanlik va

mustaqil davlatimizni himoya qilishga intilishni tarbiyalash;

- mustaqil davlat quruvchilarining yuqori axloqiy sifat-larini tarbiyalash, o’z salomatligi

haqida qayg’urish nafaqat shaxsiy balki jamiyat oldidagi burch ekanligi haqidagi tushunchani

shakllantirish;

- sog’lom hayot tarzi ko’nikmalarini hosil qilish;

- sog’lomlashtirishning, kasalliklarni oldini olishning turli shakl, usul va vositalaridan

foydalanishni o’rgatish;

- bo’sh vaqtdan unumli foydalanish, o’z-o’zini baholash, o’z-o’zini nazorat qilish, kundalik

harakat rejimini tashkil etish ko’nikmalarini shakllantirishga o’rgatish;

- harakat xususiyatlarini rivojlantirish.

O’quvchi yoshlar salomatligini asrash va mustahkamlash masalalarini hal etish yosh avlodni jismonan va

ma'nan voyaga yetkazish, rivojlanib kelayotgan davlatning faol quruvchilarini har tomonlama

tarbiyalashning asosi hisoblanadi.

Yoshlar salomatligi muammosi qator sabablarga ko’ra dolzarb hisoblanadi. Talaba yoshlar mustaqil

davlat rahbar xodimlarining asosiy rezervi hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasining iqti-sodiy

va ijtimoiy taraqqiyoti yosh mutaxassislarning bilimi, mog’irligi va ularni o’qitish tizimiga bog’liq.

Yoshlar ma'lum bilimlarni salomatlikni mustahkamlovchi, o’quv va mehnat faoliya-tining

unumdorligini oshiruvchi sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya vositalari va usullari bo’yicha

egallashlari kerak.

Shuning uchun sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya yoshlar salomatligini asrash va mustahkamlash,

kasalliklarning oldini oluvchi valeologik jarayon hisoblanadi. Profilaktika ikki turga bo’linadi:

ijtimoiy va shaxsiy profilaktika.

2.1. Ijtimoiy profilaktika O’zbekiston Respublikasi aholisi salomatligining omili sifatida

Tibbiyotda profilaktika inson salomatligini mustah-kamlash, turli kasalliklarning oldini olish va

ularni keltirib chiharuvchi sabablarni bartaraf qilishni anglatadi.

Ijtimoiy profilaktikaning zamonaviy tushunchasi inson salomatligiga salbiy ta'sir etuvchi

omillarni bartaraf etish, uni jismoniy va ruhiy quvvatini har taraflama rivojlantirishni o’ziga

maqsad qilib olgan davlat, jamoat va tibbiy tadbirlarning kompleks tizimini o’z ichiga oladi.

Tibbiyot sohasida kasallik-larning oldini olish, inson salomatligini mustahkamlash, uning umrini

uzaytirish bo’yicha yetarlicha tadbirlar ishlab chiqilgan.

Aholi salomatligini asrash va mustahkamlash rivojla-nayotgan davlat sharoitida alohida ijtimoiy

mazmun kasb etadi va quyidagi vazifalarni hal etishni talab etadi:

- aholi madaniyati va hayot darajasini muntazam oshirish;

- tabiiy muhitning inson hayoti uchun qulay parametrlarini asrash;

- ishlab chiharish va turmush uchun optimal sharoitlarni yaratish;

- har bir insonni, uning ilk bolalik chog’idan boshlab, jisoniy va ruhiy rivojlantirish;

- sog’lom hayot tarzi, mehnat va dam olishning rasional rejimini shakllantirish;

- aholining turli qatlamlari xususiyatlarini e'tiborga olib har tomonlama gigienik

tarbiyalash;

- aholi salomatligini umumdispanserizasiya asosida dina-mik kuzatish tizimini tadbiq

etish.

Inson salomatligi ahvolini kuzatish quyidagilarni ko’r-satdi:

- aholining 16-20% salomatligi darajasi qoniharli;

- aholining 32-44% salomatligi darajasi qoniharsiz;

- aholining 10-34% turli kasalliklarga chalingan yoki kasal-lik oldi holatida.

Salomatlik darajasi qoniharsiz holatda fiziologik tizim-ning elementlari o’rtasida

kelishmovchiliklar ro’y beradi, organlar o’z vazifalarini yaxshi bajarmaydilar, natijada, charchash va

holdan toyish kuzatiladi.

Shuning uchun tibbiyotning zamonaviy bosqichida asosiy e'tibor profilaktikaga haratilgan.

Tibbiyotda profilaktika vositalari yetarlicha, lekin o’sib kelayotgan avlod, asosan, davolovchi

jismoniy tarbiya, medikamen-tlar va x.z. vositalar asosida sog’lomlashtiriladi. Ya'ni,

kasal-liklarning oldini olish emas, ularni davolash usullaridan foydalaniladi. Axir,

salomatlikni asrovchi, kasalliklarning ol-dini oluvchi, umrni uzaytiruvchi tadbirlar tibbiyot uchun

ham muhim. Ko’p mamlakatlarda davolovchi tibbiyot profilaktik tib-biyotdan ajratib qo’yilgan.

Ijtimoiy profilaktika masalalarini hal etish maqsadida "Aholi salomatligini mustahkamlash va

kasalliklar profilak-tikasini kuchaytirish ishlarining kompleks dasturi" ishlab chiqildi va uning

davlat va jamoat tashkilotlari tomonidan bajarilishi masalalari hal etildi. Profilaktik yo’nalish

taraqqiyotining asosiy bosqichlari ko’rsatib berilgan. Atrof-muhitni sog’lomlashtirish, mehnat

sharoitlarini va muhofazasini yaxshilash, sog’lomlashtiruvchi sanitar tadbirlarini o’tkazish,

aholining rasional Ovqatlanishini ta'minlash, aholini gigienik tarbiya qilish bo’yicha ishlarni

faollashtirish masalalari ham keng yoritilgan. Shuningdek, oliy o’quv yurtlarida "salomatlik"

maq-sadli kompleks dasturi ishlab chiqilgan. Ushbu dasturga quyidagi bo’limlar kiritilgan: mehnat sharoiti va muhofazasini tashkil etish; tibbiy ta'minot; rasional kun tartibini tashkil etish;

jismoniy sog’lomlashtiruvchi tadbirlar; uy-joy xizmati; moddiy-texnik ta'minot; sanitar yorituv

ishlari.

2005 yili respublikamizda aholini sog’lomlashtirish bo’yicha davlat dasturi qabul qilingan va unda quyidagi bo’limlar mavjud:

1) sog’lom hayot tarzi muammolarini o’rganish;

2) bolalar bog’chasi va maktabda sog’lom hayot turziga ehtiyojni shakllantirish;

3) lisey, kollej va pedagogika oliy o’quv yurtlarida sog’lom hayot tarziga ehtiyojni shakllantirish;

4) o’rta maxsus o’quv dargohlarida sog’lom hayot tarziga ehtiyojni shakllantirish;

5) malaka oshirish tizimida sog’lom hayot tarziga ehtiyojni shakllantirish muammolarini o’rganish;

6) sog’lom hayot tarzini shakllantirish jarayonini o’rganish va uni nazorat qilish tizimi;

7) aholining sog’lom hayot tarziga ehtiyoji asoslari;

8) sog’lom hayot tarzini tashviqot va targ’ibot qilish;

9) sog’lom hayot tarzini O’zbekiston Respublikasining xal-haro aloqalariga tadbiq etish.

Xulosa qilib aytganda, ijtimoiy profilaktika tibbiyotda keng ishlab chiqilgan, har bir shaxs

salomatligining garovi bo’lgan individual profilaktikaga esa yetarlicha e'tibor berilmayapti.

Ijtimoiy profilaktika individual profilaktik tadbirlar uchun sharoit yaratib berishi kerak.

2.2. Individual profilaktika shaxs salomatligining asosidir

Kasalliklar - insoniyat uchun ofatdir. qanchadan-qancha in-sonlar ular tufayli bevaqt hayotdan ko’z yumadilar, mehnat qilish quvonchidan mahrum bo’ladilar.

Kasalliklar bilan insonparvar fanlardan biri tibbiyot shug’ullanadi. Tibbiyot umumbashar

madaniyatining ilk davrida paydo bo’lgan va ulkan yutuqlarga erishgan. Ammo kasalliklarning barchasi ham tibbiyot tomondan yengilmagan. Ko’p asrlar davomida shifokorlarning asosiy va yagona vazifasi bemorlarni davolash hisoblangan. Biroq tibbiyotda yangi nuqtai nazar paydo bo’ldi: kasalliklarni nafaqat davolash, balki ularning oldini olish kerak. O’tgan asrdanOq olimlar kelajak profilaktik tibbiyotniki, deb hisoblashgan.

Ko’pgina chet davlatlarida hozirgi kunga qadar davolovchi tibbiyot profilaktik tibbiyotdan keskin ajratib qo’yilgan.

Tibbiyotda profilaktika - inson salomatligini mustah-kamlash, kasalliklarni keltirib chiharuvchi

omillarni bartaraf etish, ularning oldini olish bo’yicha usul va vositalarning birli-gidir.

Individual profilaktika turmushda va ishlab chiharishda shaxsiy gigiena qoidalariga rioya qilishni

ko’zda tutadi. Ijti-moiy profilaktika esa kollektiv salomatligini himoya qilish bo’yicha tadbirlar

tizimini o’z ichiga oladi. Profilaktika tushunchasi va uni amalga oshirishning aniq shakllari

jamiyatning va fan taraqqiyotining turli tarixiy bosqichlarida o’zgarib turgan.

Ilk tibbiy va gigienik bilimlar inson hayotiy faoliya-tining boshlang’ich bosqichlarida kuzatishlar va tajribalar asosida tug’ilgan va xalq tibbiyotining asosi bo’lishi udumlar, usul va vositalar orqali mustahkamlangan. Kasalliklarning oldi-ni olish va ularni davolashda tabiat kuchlari (quyosh, suv, havo)

dan, o’simlik va hayvonot dunyosining davolovchi vositalari katta ahamiyatga ega bo’lgan.

Zardushtiylikning muqaddasi kitobi "Avesto"da (e. av. IX asr - e. III asri) O’rta Osiyo, Eron, Ozarbayjon va Afqoniston hududida eramizdan avvalgi ming yillikda yashagan xalqlar tibbiyoti haqida ko’plab ma'lumotlar berilgan. O’sha davrda inson anatomiyasi va fiziologiyasi haqida ilk tushunchalar paydo bo’lgan. Kasalliklarning oldini olishga katta e'tibor haratilgan ("Kasal-likning ildizini senga tegmasidan oldin qurit"), uning asosida gigienik xarakterdagi - Ovqatlanish tartibi, oilaviy hayot, homi-lador va emizuvchi ayollarga munosabat, mast qiluvchi ichimliklar ichishni taqiqlovchi ko’rsatmalar berilgan.

Yu. Shodimetovning ta'kidlashicha, profilaktika sog’lom inson tanasining himoya mexanizmini

mustahkamlash, chiniqtirish, uning qarshilik kuchini oshirishga yo’naltirilgan. Ular inson tanasi va atrof muhit o’rtasida dinamik mutanosiblikni ishlab chiqadi va mustahkamlaydi.

Profilaktik tibbiyot g’oyalari o’rta asrlarning buyuk olimi Abu Ali ibn Sino risolalarida ham o’z

aksini topgan. U inson salomatligini asrash va mustahkamlashda, kasalliklar profilak-tikasi va

ularni davolashda jismoniy mashg’ulotlarni universal vosita deb hisoblagan, jismoniy mashqlarni

inson hayotining turli bosqichlarida uning salomatligi, yoshi, jismoniy tayyorgar-ligi, jismoniy

yuklamaga chidamliligini, shuningdek, iqlim sharoitlari va boshqa omillarni e'tiborga olib kundalik rejimga kiritishni tavsiya etgan.

Abu Ali ibn Sino sog’liqni saqlash uchun yetti omilga e'tibor haratgan:

- bosiqlik;

- Ovqatlanish tartibi;

- gavdani tik tutish;

- toza havo;

- qulay kiyim;

- jismoniy va ruhiy harakatlar (uyqu va uyg’oqlik holati) ning ravonligi.

Gippokrat tibbiyotga falsafa sifatida haragan olim bo’lib, kasalliklarning kelib chiqishida turmush tarzi va atrof-muhit-ning roliga ahamiyat bergan, insonlarning gavda tuzilishi va temperamentiga harab bemorga tashxis qo’ygan va uni davolagan.

Tibbiyot fanining ilg’or arboblari va shifokorlari ijtimoiy profilaktika taraqqiyoti, davolovchi

va profilaktik tibbiyotning o’zaro birligi tibbiyotning kelajagini belgilaydi, deb hisoblashgan.

Profilaktika to’g’risida zamonaviy tushuncha davlat, jamoat va tibbiy tadbirlarning kompleks

tizimini o’z ichiga oladi. Inson salomatligiga salbiy ta'sir qiluvchi omillarni bartaraf etish,

shuningdek insonning jismoniy va ruhiy quvvatini har tomon-lama rivojlantirish ushbu tizimning

maqsadidir.

Shunday qilib, profilaktika, keng ma'noda, insonlarning salomatligini mustahkamlash, mehnat

faolligini oshirish, umri-ni uzaytirish, mehnat, turmush, dam olish sharoitlarini yaxshilash, hamda jismoniy madaniyatini rivojlantirish uchun barcha sharoitlarni yaratishga yo’naltirilgan tadbirlarni anglatadi.

XXIII Jaqon sog’liqni saqlash assabmleyasi 1970 yilda qabul etgan rezolyusiyasida milliy sog’liqni saqlash tizimini tuzish va rivojlantirishning samarali prinsiplari sifatida "aholi salomatligini muhofaza qilishda davlat va jamiyatni mas'ul deb bilish", "sog’liqni saqlashning yagona milliy rejasini tuzish", "ijtimoiy va individual profilaktika choralarini ko’rish", aholini "malakali, bepul profilaktik va davolash yordami bilan ta'minlash" va h.z. larni tavsiya etadi.

O’zbekiton Respublikasi mustaqillikka erishgach davlat tomondan aholi salomatligini

mustahkamlashga bevosita va bilvosita yo’naltirilgan harorlar, qonuniy va me'yoriy aktlar qabul

qilinganligini ta'kidlab o’tish lozim. Bu "Davlat yoshlar siyosati haqida"gi, "Ta'lim to’g’risida"gi,

"Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida"gi qonunlardir. O’zbekiston Respublikasi hukumati harori bilan "Sog’lom avlod uchun" nodavlat halharo jamharmasi tashkil etildi. Jamharma maqsadi - o’sib kelayotgan avlodni va katta yoshdagi aholini sog’lomlashtirish.

Maqsad bitta, uni amalga oshirishning esa ko’plab usul va vositalari mavjud. Oilani uyg’unlashtirish, sog’lom hayot tarzini shakllantirish (bu, o’z navbatida, onalar va bolalar kasallanishi va o’limini kamaytirishga sabab bo’ladi), shuningdek, aholini kasalliklar profilaktikasi haqida axborot bilan ta'minlash shular jumlasiga kiradi.

"Salomatlikni asrashni, - yozgan edi At-Taboriy, - ikki nuq-tai nazardan ko’rib chiqish kerak. Ulardan biri - insonning yoshi, odatlari, shuningdek, yil fasllariga mos keluvchi, tanasining o’sishi va rivojlanishiga xizmat qiluvchi Ovqatlanishdir. Ikkinchi nuqtai nazar - Ovqatlanish natijasida hosil bo’lgan Ortiqcha va zararli moddalardan halos bo’lish. Bunda insonga tabiiy harorat, quyosh, shamol ijobiy ta'sir ko’rsatadi".

Shunday qilib, shifokor olimlar ko’zlagan maqsadga insonning yoshi, yil fasliga mos rasional

Ovqatlanishi va gigie-nik tadbirlarning butun bir kompleksiga rioya qilishi bilan erishiladi. Ular

ovqatning yaxshi xazm bo’lishi va tanadan Ortiqcha moddalarning chiqib ketishiga yordam beradi. Ovqat hazm bo’lishi jarayoning jismoniy mashqlarga bevosita bog’liqligi haqida sharqiy Uyqonish davri olimlari risolalarida ham katta e'tibor berilgan. Ibn Sinoning ta'kidlashicha, jismoniy mashqlar insonni Ortiqcha vazndan xalos etadi, tanaga yengillik baxsh etadi, kun bo’yi yiqilgan Ortiqcha yukdan xalos etadi.

Ovqatlanish va jismoniy mashg’ulotlar, Maymonid fikricha, bir-birini me'yorga solib turuvchi

harama-qarshiliklardir. U, xususan, shunday deb yozgan edi: "Gimnastik harakatlar o’rnini hech narsa bosa olmaydi: ular tabiiy issiqlikni oshiradi, hatto kuchli taomlarni yetarlicha yeganda ham tanada Ortiqcha vazn hosil bo’lishiga yo’l qo’ymaydi".

Respublika hukumati ozod O’zbekistonda aholini jismoniy tarbiya va sport vositalari yordamida

sog’lomlashtirish, sog’lom avlodni tarbiyalash, sog’lom turmush tarzini targ’ib etish masala-larini hal etishni muhim vazifalar deb hisoblaydi. "O’zbekiston mustaqilligi - bizning ma'naviy va madaniy boyligimiz gurkirab o’sishi uchun muhim asosdir", - deb yozadi Respublika Prezidenti I.Karimov o’zining "O’zbekiston yangilanish va taraqqiyotning o’z yo’li" kitobida.

Jismoniy tarbiya va sport - umuminsoniy madaniyatning tar-kibiy qismlaridir. Shu sababli

davlatimizda jismoniy tarbiya va sport taraqqiyoti muammolariga chuqur e'tibor berilishi lozim. Bu borada O’zbekiston Respublikasining "Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida" gi qonuni muhim ahamiyatga ega.

Bu qonunda yoshlarni sog’lomlashtirish shakllari va usul-larini muntazam takomillashtirish haqida alohida ta'kidlanadi. Chunki davlat kelajagi ham jismonan, ham ma'nan sog’lom yoshlar qo’lidadir.

Sog’lom avlod - nafaqat jismonan, balki aqlan yetuk avloddir. har tomonlama komil shaxsni tarbiyalash uchun tibbiy-psixologik xizmatni tashkil etish, bog’cha yoshdagi bolalar va yoshlar, shuningdek katta yoshdagi aholi bilan jismoniy sog’lomlashtirish ishlarini tashkil etish kerak. Buning uchun eksperimental - asoslangan sog’lomlashtirish dasturlarini ishlab chiqish va ularni

o’quv-sog’lomlashtirish pedagogik jarayonga jismoniy tarbiya va sport vositalari yordamida tadbiq etish lozim.

Jismoniy madaniyat - umummadaniyatning tarkibiy qismi-dir. U nafaqat salomatlikni

mustahkamlaydi, balki ayrim tug’ma orttirilgan kasalliklardan forih qiladi, osteoxondroz,

trombo-flebit kabi kasalliklarning oldini olishga yordam beradi. Jismoniy tarbiya bilan

shug’ullanish - bu jismoniy mashqlarni muntazam bajarish, kun tartibiga va gigiena qoidalariga rioya qilish, tanani quyosh, havo va suvdan samarali foydalanib chiniqtirish demakdir. Jismoniy

madaniyatning tarkibiy qismi - bu sportdir. Sport bilan shug’ullanish - doimiy mashg’ulotlar, doim ortib boruvchi yuklamalar yo’li bilan Musobaqalarda yuqori natijalarga erishish demakdir.

Yoshlarni valeologik tarbiya qilish - davlat ahamiyatiga molik ish bo’lib, hukumatimiz unga katta ahamiyat bermoqda. Shu sababli "Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida" gi qonunda, "Sog’lom avlod uchun" hukumat harorida yosh avlodni, yoshlarni sog’lomlashtirish tizimini ko’rib chiqish va tadbiq etish zarurati haqida so’z boradi. Shuning uchun sog’lomlashtirish tadbirlari tizimi yoshlar ijti-moiy hayotida "salomatlik - yuksak obro’" degan tushunchani targ’ib etib, ularni jismoniy mashg’ulotlar bilan muntazam shug’ulla-nishga zararli odatlar (aroqxo’rlik, kashandalik va h.z.) dan voz kechishga, to’g’ri Ovqatlanish, sog’lom hayot tarzi yuritishga yo’naltirishi lozim.

O’zbekiston Respublikasining direktiv hujjatlarida ham har tomonlama yetuk, faol shaxsni

shakllantirishda sog’lomlash-tiruvchi jismoniy mashqlar yordamida kasalliklarni profilaktika

qilishning muhim o’rni haqida so’z yuritiladi. Sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya yoshlarni jismoniy mashqlar va sport bilan shug’ullanishga ehtiyojni mustahkamlash, ularning psixofizio-logik asoslarini anglash, jismoniy quvvat va salomatlikni rivojlantirish, sanitar-gigienik

ko’nikmalarni hosil qilish, sog’lom hayot tarzi yuritishga yo’naltirilgan ko’p qirrali pedagogik

jarayondir.Sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiyada yoshlarda jismoniy mashg’ulotlar va sportga ehtiyojni shakllantirish, jismoniy quvvatni va xarakterni mustahkamlash muhim ahamiyat kasb etadi.

Sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiyaning muhim komponent-laridan biri yoshlarni jismoniy

mashg’ulotlarning sog’lomlash-tiruvchi samarasi va uning inson tanasiga ta'siri to’g’risidagi

bilimlar bilan qurollantirish hisoblanadi.

Sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiyada quyidagilar muhim o’rin tutadi:

- jismoniy rivojlanish, gavda tuzilishi, yurak-tomir tizimining ishlashi, salomatlik

darajasi ko’rsatkichlari diagnos-tikasi;

- o’quv faoliyati, dam olishni tashkil etish, o’z-o’zini baho-lash, tahlil qilish va nazorat qilish ko’nikmalarini shakllan-tirish;

- pedagogik jarayonda asosiy usul sog’lomlashtiruvchi mashq-lar va jismoniy mashg’ulotdir.

Jismoniy-sog’lomlashtirish ishlari haqida so’z borganda shuni qayd etish lozimki, ko’pchilik

mamlakatlarda "fitnes" (jismoniy tayyorlik), "fizikl ed'yukshn" (jismoniy tarbiya) va albatta, "sport" tushunchalari qo’llaniladi.

Jismoniy tayyorlik jismoniy mashqlar, atletik gimnastika, yurish, yugurish, suzish va sog’lomlashtiruvchi jismoniy mashq-larning noan'anaviy turlari vositasida yaxshilanadi.

Shuning uchun yoshlarni valeologiyaning tarkibiy qismi bo’lgan sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya shakllari, usul va vositalari bilan tanishtirish juda muhim.

Shunday qilib, sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya indi-vidual profilaktikaning asosi hisoblanadi va yoshlar salomatli-gini yaxshilash va asrashning samarali vositasi hisoblanadi. Ayni paytda u tanani sog’lomlashtirish, o’quv jarayoni va mehnat camara-dorligini oshirishning samarali usuli hamdir.

Individual profilaktika yoshlar salomatligini yaxshilaydi va jamiyatning demografik tuzilishi

ijobiy tomonga o’zgarishiga yordam beradi. Jamiyatda hari insonlar soni ko’payayotgan bir davrda sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya mashg’ulotlari faol ijodiy faoliyatni davom ettirishga yordam beradi va jamiyat mehnatga qobiliyatli aholining qo’shimcha zahiralariga ega bo’ladi.

2.3. Talabalar valeologiyasining konsepsiyasi

70-yillarga qadar ko’pgina mamlakatlarda ishlab chiharish faoliyati, hayotiy tushunchalarga

yo’naltirilgan konsepsiya mavjud edi. U dam olish, emosional quvvat olish uchun bo’sh vaqtdan

foydalanishni nazarda tutadi. So’nggi vaqtlarda shaxsiy ehtiyoj-larni qondirish kabi yo’nalish tobora keng tarhalmoqda. Ushbu konsepsiyaning 80-yillarda paydo bo’lishi jismoniy-sog’lomlash-tirish va sport klublarining faoliyatiga chuqur ta'sir ko’rsatdi.

Yangi konsepsiya shug’ullanuvchilar oldiga aniq vazifalarni qo’ymaydi, balki insoniy munosabatlar, turmush tashvishlaridan cheklanish, salomatlikni yaxshilash imkoniyatlariga mo’ljallangan. Bu esa ko’pgina mamlakatlarda sport va sog’lomlashtiruvchi sport o’rtasida tafovutlar hosil bo’lishiga olib keldi. Sport klublari va assosisiasiyalarining an'anaviy dasturlariga kiritilmagan.

Jismoniy-sog’lomlashtirish faollikning yangi shakl va turlari paydo bo’ldi. Ular aholi o’rtasida

tezda ommalashib ketdi. Gimnastik va trenajyor zallar, boshqa sog’lomlashtiruvchi maskan-lar sonining keskin oshishi, sport mollarini ishlab chiharish va sotishning o’sishi bu ijtimoiy ko’rinishning tashqi ko’rinishlari edi. Umumiy jismoniy tayyorgarlik bilan shug’ullanish keng tar-haldi.

Tanlangan sport turi yoki tavsiya qilinayotgan dasturlariga harab, aerobika, yugurish, yurish, golf,

tennis, suzish, bodibil-ding bo’yicha klublar faoliyat yurgiza boshladilar.

Xulosa qilib aytganda, sog’lomlashtirishga yo’naltirilgan jismoniy mashqlardan foydalanishning

aniq konsepsiyasi paydo bo’ldi.

Sog’lomlashtirish mashqlari salomatlikni yaxshilash va inson ehtiyojlarini qondirishning asosi, dam olishning samarali vosi-tasiga aylandi.

Talaba yoshlar valeologiyasi sog’lomlashtirishga, o’quv va bo’lg’usi mehnat faoliyati samarasini oshirish maqsadida salomat-likni yaxshilash va uni asrash shakl, usul va vositalarini o’rga-tishga yo’naltirilgan bo’lishi kerak. Ayni paytda jismoniy tarbiyaning hozirgi metodikasi yoshlar salomatligini mustah-kamlash muammolarini hal etmaydi. O’zbekiston Respublikasining talabalarni jismoniy tarbiya qilish bo’yicha joriy kompleks (1987y), hududiy (1992y) dasturlari amalda o’zlarini oqlamadilar. Bu oliy o’quv yurtlarida o’qish davomida yoshlarning funksional imkoniyatlari darajasi yildan-yilga tushib borayotganligi sabablaridan biridir.

Toshkent elektrotexnika aloqa instituti talabalarining sog’liqi va mehnat qobiliyati shifokorlar

tomonidan tahlil qilin-ganda V kursga kelib O’RK bilan kasallanish darajasi keskin oshganligi

ma'lum bo’ldi. 1984 yilda talabalarning O’RK tashhisi bilan kasallanishi 50% ni tashkil etgan, bu esa o’z navbatida ularning 1222 kun darslarda qatnashmasligiga sabab bo’lgan. 1985 yilda O’RK bilan kasallanish 36% tashkil etgan va 767 kun ish qobiliyatining vaqtincha yo’qolishiga sabab bo’lgan. 1986 yilda esa bu ko’rsatkich 56% yoki absolyut birliklarda 1840 kunni tashkil et-gan.

Xulosa qilib aytganda talabalarni valeologik tarbiya qilishda sog’lomlashtirish masalalariga

ko’proq e'tibor berish kerak.

Jismoniy rivojlanish deganda tananing morfofunksional kompleks xususiyatlari tushuniladi, bu

esa jismoniy quvvat zahirasini belgilaydi. Bundan ko’rinib turibdiki, jismoniy rivojlanish

darajasini tadqiq etishni uni baholashni o’rganish O’qituvchi uchun ham, talaba uchun ham birdek muhim.

Jismoniy rivojlanish darajasi - jismoniy mashg’ulotlar xarakteri, xusu-siyatlari va imkoniyatlarini aniqlab beruvchi muhim omildir. Jismoniy imkoniyatlar diagnostikasi aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish uchun pedagogik ta'sir yo’nalishini ob'ektiv belgilash imkonini beradi.

Toshkent elektrotexnika aloqa instituti talabalari tanasi-ning jismoniy rivojlanishini

antrometrik tadqiqoti shuni ko’rsatdiki, o’qil bolalarning bo’yi o’rtacha 174,4 sm, qizlarniki - 161,3 sm; og’irligi 63,6 kg va 54,1 kg ni tashkil etadi. Talabalarda quyidagi kamchiliklar qayd etilgan: quvvat ko’rsatkichlari me'yordan ancha past, orqa mushaklar kuchi o’pkaning hayotiy hajmi kurs yuqorilagan sari yomonlashmoqda, yomon Ovqatlanish. Yigitlar gavdasi yildan-yilga kuchayib, qizlarda bu ko’rsatkich pasayib boradi.

Ikkinchi va uchinchi kurs talabalarida turli yurak kasallik-lari aniqlangan. N.I. Arinchin fikriga

ko’ra bu kasalliklar yurak uchun og’irlik qiladi.

Rufe sinovi bo’yicha o’tkazilgan tadqiqotlar talabalarning yurak ishlashi qoniharli ekanligini

tasdiqladi (o’rta darajadagi yurak faoliyati yetishmovchiligi).

Yuqorida keltirilgan asoslar talabalarning valeolgik tarbiyasi qayta ko’rib chiqilishi loizmligini

yana bir bor tasdiq-laydi.

Jismoniy tayyorlik baholanganda shu narsa ma'lum bo’ldiki, Ulg’aygan sari yoshlarning kuch-quvvati oshib boradi, chidamliligi va tezkorlik xususiyatlari esa pasayib boradi. Umuman olganda, yigitlarning jismoniy tayyorligi qizlarnikiga haraganda ancha yaxshi.

Yoshlar salomatligining yomonlashib ketayotgani sabablaridan biri sog’lomlashtiruvchi jismoniy

tarbiya nazariyasi va metodi-kasini ishlab chiqishga yetarlicha e'tibor berilmayotganligidadir. Talaba salomatligi jismoniy tarbiyaning asosiy yo’nalishi sanal-magan. Shu sababli yoshlar salomatligining ob'ektiv ko’rsatkich-larini o’ziga asos qilib olgan valeologiyaning ilmiy-pedagogik konsepsiyasini shakllantirish zaruriyati paydo bo’ldi.

Jismoniy rivojlanish, tananing funksional va jismoniy tayyorligi, shaxsiy ruhiy xususiyatlar

haqidagi ma'lumotlar inson salomatligining tarkibiy elementlari hisoblanadi.

Valeologiya pedagogik konsepsiyasiga shaxsni har tomonlama rivojlantirish, O’qituvchining ongi va

faolligi, umumiylik va individuallashtirish birligi, sog’lomlashtirish yo’nalishi, doi-miylikning

didaktik prinsiplari asos qilib olingan. Ushbu kon-sepsiyaning bazisi individuallashtirish

prinsipidir. Bu sog’lom-lashtirish jarayonining samaradorligini oshiradi.

Sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiyaning maqsadi jismoniy yetuklikka erishish. Buning uchun quyidagi vazifalarni bajarish lozim:

- kontingentning birlamchi holatini antropometrik tadqi-qot usullari yordamida aniqlash

(jismoniy rivojlanish, tananing jismoniy va funksional tayyorligi);

- jismoniy trenirovka vositasi yordamida talabalar salo-matligi darajasini ko’tarish;

- jismoniy ahvolni yaxshilash o’z-o’zini baholash va nazorat qilishning samarali usul va

shakllari bilan tanishtirish.

Ishlab chiqilgan konsepsiya, o’z navbatida, jismoniy mashq-lar bilan muntazam shug’ullanishga ehtiyojni oshirish, jismoniy tarbiyaga noan'anaviy yondashuvni ta'minlash, salomatlikni asrash va mustahkamlash, shaxsni har tomonlama rivojlantirish imko-nini beradi.

Ayni vaqtda sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiyaning ilmiy konsepsiyasi maqsadli dasturlash usuliga

asoslanadi. o’quv materialini rejalashtirishda salomatlik ahvoli (jismoniy ri-vojlanish, tananing

funksional va jismoniy tayyorligi) boshlan-g’ich ko’rsatkich sifatida olinadi.

Ayni vaqtda sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiyaning ilmiy konsepsiyasi maqsadli dasturlash usuliga asoslanadi. o’quv materialini rejalashtirishda salomatlik ahvoli (jismoniy ri-vojlanish, tananing funksional va jismoniy tayyorligi) boshlan-g’ich ko’rsatkich sifatida olinadi.

o’z navbatida sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya sog’lom-lashtirish mashqlari yordamida umummadaniy

ijtimoiy vazifa-larni bajaradi.

Bu vazifalar o’zini namoyon etishiga harab quyidagi guruh-larga ajratiladi:

1) Salomatlik darajasi, jismoniy rivojlanish, gavda tuzi-lishi va jismoniy ahvolning yaxshilanishi;

2) o’quvchi-yoshlarni O’quv va kelgusidagi mehnat faoliyatiga jismoniy tayyorlash;

3) Yoshlarning faol hordiq chiharishi va bo’sh vaqtdan unumli foydalanishga bo’lgan ehtiyojini qondirish;

4) Talabalarning harakat imkoniyatlarini rivojlantirish.

2.4. Valeologiya kursining mazmuni

Shu vaqtga qadar jismoniy tarbiyada talabalarning harakat imkoniyatlari (chidamlilik, chaqqonlik, kuch va tezlik, chayirlik va h.z.) ni rivojlantirishga yo’naltirilgan konsepsiya ilgari o’ringa qo’yilgan.

Sport mashg’ulotlarining nazariya va metodikasi bunday metodologiyaning bazisi hisoblanadi.

So’nggi vaqtlarda jismoniy tarbiyaning sog’lomlashtirish yo’nalishi, yoshlarning shaxsiy ehtiyojlarini va qiziqishlarini qondirishga asoslangan yo’nalish keng tarhalmoqda. Salomatlik harakat faolligiga to’g’ridan-to’g’ri bog’liqlikda ko’rilyapti. Yangi konsepsiya jismoniy yetuklikka erishishni o’ziga maqsad qilib olgan va buning natijasida talaba salomatligini mustahkamlashga yo’naltirilgan shakl, vosita va usullar paydo bo’lmoqda. Jismoniy mashqlar sog’lomlashtirish qiymatiga ega bo’lmoqda, shuning uchun umumiy jismoniy tayyorgarlik mashqlari - yugurish, suzish, chini-qish, atletik gimnastika, sharq yakkakurashi turlari, sheyping va h.z. kengroq qo’llanilmoqda.

Yuqorida bayon etilganlar talabalarni jismoniy tarbiya qilishda sog’lomlashtirishga ko’proq e'tibor berish kerakligini talab qilmoqda. Shu sababli ushbu darslik mualliflari uzoq pedagogik

eksperimentlar natijasida valeologiya kursini ishlab chiqdilar. Ushbu kurs talabalarning

individual profilaktikasi, salomatlikni mustahkamlashning shakl, usul va vositalarini O’qi-tish

tizimining asosi hisoblanadi.

Talabalar valeologiyasining maqsadi - sog’lom hayot tarzi ko’nikmalarini shakllantirish,

salomatlikni mustahkamlash, sama-rali mehnat faoliyati va harbiy burchni bajarishga tayyorlash,

jis-moniy tarbiya vositalari yordamida turli kasalliklar profi-laktikasi haqidagi bilimlarni

egallashdir.

Valeologiyani O’qitish jarayonida quyidagi vazifalar bajariladi:

1) jismoniy mashg’ulotlarga ehtiyojni faollashtirish;

2) yoshlar jismoniy tayyorligining kuchli va kuchsiz tomonlarini aniqlash maqsadida jismoniy

rivojlanishi, jis-moniy tayyorlik va jismoniy ahvol diagnostikasini o’tkazish;

3) boshlang’ich kurs talabalarini oliy O’quv yurtida O’qishga ko’nikishini tezlatish;

4) kasalliklar profilaktikasi, tananing tashqi muhit salbiy ta'siriga qarshiligini oshirish, zararli

odatlarni bartaraf etish;

5) jismoniy rivojlanishni, gavda tuzilishini va jismoniy ahvolni yaxshilash;

6) jismoniy ahvolni boshqarish va baholash, jismoniy tayyorlik ko’rsatkichlari, dam olishni

tashkillashtirish, faol hordiq chiharish, to’g’ri Ovqatlanish, salomatlikni mustahkamlash prinsiplariga ongli riyao qilish asoslari bo’yicha talabalarga bilim berish;

7) asab tizimining asosiy xususiyatlarini baholash, talaba shaxsiyatining tipologik

xarakteristikasini O’quv-sog’lomlash-tirish jarayonini individuallashtirish maqsadida aniqlash

usullari bilan tanishtirish;

8) o’z-o’zini baholash, nazorat qilish va salomatlikni yaxshi-lash vositalari va samarali usullari bilan talabalarni tanish-tirish;

9) talabalarda jismoniy mashqlarga, muntazam mustaqil mashg’ulotlarga ongli, turg’un va pozitiv munosabatni shakllanti-rish.

Quyida dasturiy materialning o’quv rejasi va o’tkazish jadvali keltirilgan.

Amaliy mashg’ulotlar

5-jadval

Mundarija	o’qish yillari
	I	II	III
1.Sog’lomlashtiruvchi yugurish, yurish. 2.Sport, harakatli va milliy o’yinlar. 3.Atletik gimnastika. 4.Sheyping, aerobika elementlari. 5.Salomatlikni mustahkamlashning noan'anaviy vositalari. 6.Chayirlik, chaqqonlik, harakatlar koordinasiyasini yaxshilash uchun mashqlar. 7.Umumiy jismoniy tayyorgarlik mashqlari. 8.Umurtqa poqonasini, suyaklar harakatchanligini sog’lomlashtirish va profilaktika qilish bo’yicha mashqlar. 9.Trenajerlarda mashqlar.	+ + + + + + + + +	+ + + + + + + + +	+ + + + + + + + +

Laboratoriya mashqlari

Mundarija	o’qish yillari
	I	II	III
1.Jismoniy rivojlanish va morfofunksional ko’rsatkichlar haqidagi ma'lumotlarni aniqlash. 2.Jismoniy ahvolni baholash. 3.Asab tizimining asosiy xususiyatlari va shaxsning tipologik xususiyatlarini aniqlash. 4.Yurak - qon tizimining ishlashi va jismoniy ahvol ma'lumotlarini baholash. 5.Jismoniy tayyorlik ma'lumotlarini baholash. 6.Inson jismoniy ahvolini aniqlashning zamonaviy texnolo-giyalari. 7.har tomonlama tayyorlik monitoringi.

Seminar mashg’ulotlari

Seminar mavzulari	o’qish yillari
	I	II	III
1.Valeologiya - salomatlik va sog’lom hayot tarzi haqidagi ta'limot. 2.Jismoniy rivojlanish ma'lumotlarini aniqlash va baholash. 3.Jismoniy tayyorlik ma'lumotlarini baholash. 4.Yurak - qon tizimi ko’rsatkichlarini baholash usullari. 5.Jismoniy ahvol ma'lumotlarini baholash metodikasi. 6.Asab tizimining asosiy xususiyatlari va shaxsning tipologik xususiyatlarini baholash metodikasi. 7.Inson salomatligi darajasini baholash metodikasi. 8.Inson salomatligini yaxshilashning samarali vositalari. 9.To’g’ri Ovqatlanish 10.Inson salomatligini aniqlashning axborot texnologiyalari 11.Salomatlikni mustahkamlash uchun dam olishni tashkillashtirish shakllari. 12. Musobaqalar muntazam jismoniy mashg’ulot-larga jalb etish vositasi sifatida. 13. OITS bilan zararlanish yo’llari	+ + + + + + + + + + +	+ + + + + + + + + + +	+ + + + + + + + + + +

Kalit so’zlar: jamoat profilaktikasi, konsepsiya, indivi-dual profilaktika, shaxs salomatligi.

Nazorat uchun savollar:

1. Jamoat profilaktikasi nimani anglatadi?

2. Individual profilaktika nima?

3. Talabalar valeologiyasi konsepsiyasini ochib bering.

4. Valeologiya kursi qanday tuzilgan?

5. Valeologiya bo’yicha ma'ruzalar mazmunini ochib bering.

6. Valeologiya bo’yicha laboratoriya mashg’ulotlari mazmuni nimadan iborat?

7. Salomatlikni yaxshilash bo’yicha amaliy mashg’ulotlarni asoslab bering.

Adabiyotlar.

I.A.Karimov. o’zbekiston buyuk kelajak bo’sag’asida. T., o’zbekiston, 1998.

Abu Ali ibn Sino. Tib qonunlari. T.1. Toshkent, Fan, 1980.

Vayner E.N. Uchebnik dlya vuzov - M., Flinta, Nauka, 2001.

Koshbaxtiev I.A. Osnovi ozdorovitelnoy fizkulturi molodeji. Tashkent, 1994.

Maymonid M. Putevoditel koleblyushegosya. (Perevod s drevneevreyskogo).

Grigoryan S.N. Iz istorii filosofii Sredney Azii i Irana (VII-XII) M., Nauka, 1990.

Seytxalilov E.A. Gosudarstvenniy obrazovatelniy standart po fizicheskoy kulture dlya obshego

srednego obrazovaniya. V in. Gos.Obr. Standarti obshego srednego obrazovaniya. T.,1999.

3-BOB. VALEOLOGIYaNI o’qitISh TIZIMI

Ko’p bosqichli tadqiqotlar natijasida ushbu ish muallifi tomonidan valeologiyaning usul va

vositalari, amaliy mashqu-lotlarning samarali shakllari, umuman olganda, talabalar

sog’lom-lashtirish jismoniy tarbiyasining eksperimental tasdiqlangan tizimi aniqlandi.

Ishlab chiqilgan ilmiy konsepsiya va talabalarni sog’lom-lashtirishning eksperimental tasdiqlangan

tizimi salo-matlikni yaxshilashning ilmiy pedagogik asosi hisoblanadi.

Talabalar sog’lomlashtirish jismoniy tarbiyasi tizimi-ning tarkibiy elementlarini quyidagilar

tashkil etadi, mashqu-lotlar maqsadi, vazifalari va ishlab chiqilgan shakllari, samarali usullar,

vositalar va pedagogik nazorat (rasm).

Jismoniy yetuklik, talabalarni sog’lomlashtirish pedago-gik jarayoni maqsadi va natijalari kabi,

salomatlik darajasi va talabaning har tomonlama tayyorligini integral baholash bilan

xarakterlanadi.

Sog’lomlashtirish vazifalari valeologik tarbiya jarayonida amaliy mashg’ulotlarning samarali

shakllari ( sog’lomlashtirish, nazorat, umumiy jismoniy tayyorlanishi, sog’lom hayot tarzi

ko’nikmalarini shakllantirish), usullari (Musobaqa, o’yinlar, reglamentlashtirilgan mashqlar) va

vositalari (yugurish, atletik gimnastika, sport va milliy o’yinlar, havo-quyosh vannalarida, suv

muolajalari yordamida chiniqish, sheyping, sharq yakka kurashlari va h.z) yordamida bajariladi.

Ma'ruza

Ma'ruza - oliy O’quv yurtida ta'lim berishning an'anaviy yetakchi shaklidir. Uning asosiy didaktik

maqsadi - O’quv materi-alini talabalar tomondan egallanishi uchun orientirli asosini shakllantirish.

Ma'ruza - O’quv mashg’ulotlarining barcha shakllari uchun metodologik va tashkiliy asos hisoblanadi.

Tadqiqotlarimiz natijalari jismoniy tarbiyani sog’lomlashtirish yo’nalishida tashkil etish

zarurligini ko’rsatganligi sababli nazariy bo’limga ishlab chiqilgan ma'ruzalar kiritildi.

Laboratoriya mashg’ulotlari

Shuni aytib o’tish kerakki, valeologik tarbiya amaliyotida laboratoriya mashg’ulotlari kiritilmagan.

Ayni paytda labora-toriya mashg’ulotlarining maqsadi - predmetning ilmiy-nazariy asoslarini chuqur o’rganish va yetuk usullar, hisoblash texnikasi qo’llanilgan tadqiqotlar ko’nikmalarini, psixologik tekshirish usullarini egallashdir. Shuning uchun talabalarni O’qitish, tarbiya qilish va sog’lomlashtirish jarayoni sifatini yaxshilash, jismoniy rivojlanish, gavda tuzilishi, jismoniy ahvol, shaxsning tipo-logik xususiyatlarini aniqlash malakasini shakllantirish uchun laboratoriya mashg’ulotlaridan foydalanish lozim.

Valeologiya bo’yicha amaliy mashg’ulotlar

Jismoniy tarbiya bo’yicha O’quv mashg’ulotlar oliy O’quv yurtlarida valeologiyaning asosiy va majburiy shakli hisob-lanadi. Mashg’ulotlarda talabalar sog’lom hayot tarzi haqida bilim oladilar,

malakalarini oshiradilar, jismonan rivojlanadilar. Jismoniy tarbiya mashg’ulotlari o’z

xususiyatlariga ega bo’lib, ular harakat sezgilari, holatning tez-tez o’zgarishi, yuqori emosio-nallik, kollektiv harakatlar bilan xarakterlanadi. Pedagogik eksperiment o’tkazish jarayonida jismoniy sog’lomlashtirish va profilaktik mashg’ulotlarning samarali formalari ishlab chi-qildi.

Jismoniy sog’lomlashtirish mashg’uloti jismoniy tarbiya-ning pedagogik va metodik prinsiplariga binoan o’tkaziladi. Mashg’ulotni o’tkazish prinsiplari quyidagi talablar asosida

konkretlashtirildi:

- mashg’ulot ta'lim, tarbiyaviy va sog’lomlashtirish vazifa-larini bajarish, talabalarda jismoniy

mashg’ulotlarga qiziqishni shakllantirish, ularni aktiv faoliyatga undashi kerak;

- mashg’ulot vazifalari kontingentning boshlang’ich ahvoli haqidagi ma'lumotlar (jismoniy

rivojlanishi, jismoniy va funksional tayyorligi) asosida tuzilgan bo’lishi lozim;

- mashg’ulot mazmuni, uni tashkil etish va o’tkazish metodikasi har bir talabaning psixologik

tadqiqotlar natija-sida aniqlangan individual tipologik xususiyatlari va shaxsiy xarakteriga

asoslangan bo’lishi kerak;

- mashg’ulot mazmuni va yuklamasi O’quv jadvaldagi boshqa umum ta'lim darslariga mos kelishi kerak.

Bundan tashqari, mashg’ulot tuzilayotganda asosiy didaktik tamoyillar (onglilik, faollik,

muntazamlilik, ketma-ketlik, ko’rgazmalilik, amaliy yo’naltirilish) e'tiborga olinishi kerak, chunki bularsiz mashg’ulot istalgan natijani bermaydi.

Yuqorida qayd etilgan tamoyillardan tashqari O’quv mash-g’uloti tuzilayotganda bir qator umumiy metodik talablarga ham e'-tibor berish lozim. Masalan, har bir mashg’ulot shug’ul-lanuvchilarning aktiv faoliyatini ta'minlab beruvchi, tananing umumiy mehnat qobiliyatini o’sishiga, qo’yilgan vazifalarni muvaffaqiyatli yechishga yordam beruvchi rasional zichlik tamoyil-lari asosida tuzilgan bo’lishi kerak. Bunday mashg’ulot shug’ul-lanuvchilar organizmiga ijobiy ta'sir etadi, tanani optimal fiziologik yuklama bilan ta'minlash talablariga javob beradi. Bunda shug’ullanuvchilarning mustahkam intizomi, harakatlari-ning uyushqoqligi asosiy talablardan biri bo’lib, ularsiz tarbiyaviy vazifalarni hal qilib bo’lmaydi. Bunday talablarga, shuningdek, shug’ullanuvchilar harakatining emosionalligi, kol-lektivligi, ularning qiziqishlari, individual qobiliyatlari ham kiradi, bunda jismoniy sog’lomlashtirish mashg’ulotlarini tu-zishda bir xillilik inkor etiladi.

Tadqiqotlar natijasiga ko’ra turli testlar Musobaqa usulini qo’llash hamkorlik muhitini yaratish

uchun zarurdir. Talabaning O’qituvchi bilan bevosita muloqotda bo’lishi ularning O’qishiga,

rivojlanishiga ijobiy ta'sir etadi. Mashg’ulotlarning samaradorligi O’qituvchi va talaba o’rtasida

aloqa naqadar aniq o’rnatilganligiga, bu aloqaning jismoniy rivojlanish ko’rsat-kichlari va shaxsning tipologik xususiyatlariga naqadar to’liq mos kelishiga ham bog’liq.

Bu ma'noda valeologik tarbiya talabaning jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanishiga ehtiyojni mustahkamlashga yo’nal-tirilgan O’quv va jismoniy sog’lomlashtirish faoliyatini tashkil etishning ko’p qirrali jarayoni sifatida ko’rib chiqiladi.

Mashg’ulotni tuzish va unda ilmiy asoslangan O’quv materi-alini rejalashtirish asosiy vazifalarni

belgilab olish bilan amalga oshiriladi. Bu vazifalar umumiy yo’nalishni, mashg’ulot-ning mazmuni va usullari, tarbiya, ta'lim va sog’lomlashtirish vositalarini belgilab beradi. Ta'lim, tarbiya va sog’lomlashtirish vazifalari jismoniy rivojlanish, gavda tuzilishi, qon aylanishi, shaxsning tipologik xususiyatlari bahosiga harab konkretlash-tirilishi lozim.

Tadqiqotlar natijasiga ko’ra talaba yoshlar valeologik tarbiyasining asosiy vazifalariga

salomatlikni, jismoniy rivojlanishini yaxshilash; O’quv tarbiya jarayonini shaxsning tipologik

xususiyatlari (flegmatik, xolerik, melanxolik, sang-vinik) ni o’rganish asosida individuallashtirish;

quyi kurs talabalarini O’quv yurtiga adaptasiyasini yengillashtirish maqsa-dida valeologik

tarbiyaning sog’lomlashtirish yo’nalishini kuchay-tirish; tananing tashqi muhim ta'siriga qarshiligini oshirish, charchoqni bartaraf etish kiradi.

Jismoniy mashqlarni bajarish shakllari, usullari, davo-miyligi, ketma-ketligi valeologiyaning

asosiy vazifalariga bevosita bog’liq. Shunday qilib, mashg’ulotning mazmunini belgi-lab beruvchi pedagogik vazifalar boshlang’ich omil hisoblanadi. Shug’ullanuvchilarning harakat faoliyati jarayonida ish qobiliya-tining muayyan o’zgarishi jismoniy mashg’ulotlarning yana bir aso-siy omillaridan biridir. U funksional holat dinamikasini, tana tizimlari (harakat apparati, ichki organlar va h.z) imkoniyat-larini aks ettiradi.

Yana bir muhim omil-jismoniy mashqlarning shug’ullanuv-chilarga tabiiy ta'siri. Bu, birinchi

navbatda, alohida mashqlar yoki mashqlar birikmasining samarasi. Jismoniy mashqlar inson tanasi va ruhiyatida ma'lum o’zgarishlarga sabab bo’ladi. Bu o’zgarishlar mashqlar to’xtashi bilan yo’qolmaydi, balki ma'lum muddat saqlanib turadi. o’zgarishlarning saqlanib turishi navbatdagi mashqlarni bajarishga yordam berishi yoki aksincha, halal berishi mumkin. Masalan, og’ir jismoniy yuklamali mashq-lardan so’ng qiyin koordinasiyali, yangi harakatlarni o’rganish yaxshi samara bermaydi.

Chidamlilikni mustahkamlash mashqlardan so’ng tezlikni oshiruvchi mashqlar ham kutilgan natijani ber-maydi.

Chayirlikni oshiruvchi mashqlarni bajarib katta ampli-tudalar bilan xarakterlanuvchi harakatli

mashqlar texnikasini o’rganish yaxshi natijalar beradi. Mashg’ulotlar rejalashtirila-yotganda

psixologik tadqiqotlar natijalari muhim ahamiyatga ega. quyi kurslarda sog’lomlashtirishga

yo’naltirilgan darslar talaba-ning shaxsiy xususiyatlari (xarakteri, temperamenti, asab tizim-ining

ahvoli), O’quv jarayoniga o’rganish qiyinchiliklari asosida rejalashtirilgan.

Valeologik tarbiya va mashqlarini pedagogik nazorat qilish asosida "O’qituvchi - O’quvchi" tizimidagi operativ aloqa bilan ta'minlash va O’quv jarayonini yuqori darajada boshqarish bo’yicha tadqiqot natijalarini ham hisobga olish muhim.

Jismoniy mashg’ulotlar tashqi omillarga ham bevosita bog’liqdir. Gimnastika zali, sport maydochasi, suzish havzasidagi mashg’ulotlar bir-biridan Farq qiladi.

Jismoniy mashg’ulotlar rejalashtirilayotganida o’rta Osiyo regionining quruq issiq iqlimini hisobga olish muhim ahamiyat kasb etadi. Jismoniy mashg’ulotlarning har bir sharti shug’ulla-nuvchilarning jismoniy va ruhiy holatiga, ularning xulqi va ish qobiliyatiga o’z ta'sirini ko’rsatadi.

Valeologik tarbiyaning ta'lim vazifasi - sog’lom hayot tarzi ko’nikmalarini shakllantirishga o’rgatish.

Bayon etilganlar nafaqat nazariy, balki amaliy planda ham amalga oshiriladi. Zero talaba

salomatligi uning harakat faolligi, to’g’ri Ovqatlanishi va kun tartibiga bog’liq bo’ladi.

Xususiy va asosiy vazifalarni belgilashda va vositalar mazmunini aniqlashda jismoniy

mashqlarning sog’lomlashtirish yo’nalishi bo’yicha qator metodik talablarni hisobga olish kerak, bu talablar jismoniy rivojlanish, gavda tuzilishi, qon ayla-nishi, shaxsning tipologik xususiyatlari va harakat sifatlari ko’rsatkichlarining o’zaro aloqasiga asoslangan bo’ladi.

Shunday qilib, jismoniy rivojlanish va gavda tuzili-shini yaxshilash talaba yoshlar jismoniy

tarbiyasining asosiy shart-laridan biridir va bunga O’quv-tarbiyaviy, sog’lomlashtirish jara-yonlarida kuch-quvvatni oshiruvchi maxsus mashqlardan muntazam foydalanish orqali erishiladi.

qon aylanishi oshishi bilan qon bilan ta'minlash va moddalar almashinuvi yaxshilanadi. harakat

faolligi mushak-larning qisharish va nasos funksiyalarini oshiradi. Bu esa vena qonining yurakka

yo’nalgan harakatiga yordam beradi, tomirlarning periferiya qarshiligini kamaytiradi yurak - qon

tizimining yaxshi-lashini ta'minlaydi. qon aylanishini yaxshilash omillari qato-rida jismoniy

mashqlar yetakchi rol o’ynaydilar.Sog’lomlashtirish - profilaktik mashg’ulotlarning ishlab chiqilgan strukturasi harakat faolligini oshirishga yordam beradi. Talabalar gavda tuzilishi, jismoniy rivojlanishini yaxshilashga yo’naltirilgan, 500 dan 1000 gacha harakatlarda aks ettirilgan jis-moniy mashqlarni bajardilar.

Jismoniy sog’lomlashtirish mashg’ulotlarining tuzilishi

Mashg’ulotning kirish (tayyorlov) qismi asosiy O’quv-sog’-lomlashtirish ishiga zamin tayyorlaydi. Kirish qismining umumiy vazifasi - shug’ullanuvchilar e'tiborini faollashtirish, ularni mashg’ulotlar maqsadi va mazmuni bilan tanishtirish, shunga mos ruhiy sharoitni yaratish. Tayyorlov qismda sog’lomlashtirish gim-nastikasining 25-30 takrorlashdan iborat 25-30 mashqlaridan foydalaniladi.

Asosiy qismda respirator kasalliklar profilak-tikasi uchun sog’lomlashtiruvchi yugurish (2-5 km),

sport va harakatli o’yinlar kuch-quvvatini oshiruvchi mashqlar bilan uyg’unlashib ketadi. Yakunlovchi qismda havo - quyosh vannalarida chiniqish, suv muolajalari o’tkaziladi. Talabalarga to’g’ri ovqat-lanish tavsiya etiladi.

Umumiy jismoniy tayyorgarlik bo’yicha amaliy mashg’ulot

Kirish (tayyorlov) qism. Sekin sur'atda 8-12 minut yugurish. Chayirlik, chaqqonlik e'tiborni yaxshilashga

yo’naltirilgan mashqlar - qo’llarni zarb bilan silkitish, sakrash, o’tirib-yurish mashqlarni xushtak

chalib, komanda berib bajarish, aylanib sakrash, egilish va x.z. hammasi bo’lib 20 dan kam bo’lmagan (20-30 takrorlashdan iborat) turli mashqlar. Asosiy qismda juft-juft bo’lib og’irligi 2-4 kg bo’lgan koptoklar bilan mashqlar baja-riladi: koptokni ikki qo’llab boshdan oshirib, pastdan ko’krakdan itarib uloqtirish va h.z; 3 kishi, 4 kishi bo’lib: 2 ta-3 ta koptokni bir vaqtning o’zida uloqtirish - uzluksiz 20-30 uloqtrish seriyasi. hammasi bo’lib 10 tadan kam bo’lmagan mashqlar. Yuqori yelka aylanasi, qo’llar uchun mashqlar. Yotgan holda yerga tiralib qo’llarni bukish va yozish (ikki qo’l panjalarini ustma-ust qo’yib, qo’llar yelkadan kengroq va mushtlarda, barmoqlarda) - 4 marta (har biri 10-12 takrorlashdan iborat). Tortilish 6-8 marta. Basketbol yoki voleybol. Chayirlikni oshiruvchi mashqlar.

Bir-biri bilan bog’liq jismoniy mashqlarni bajarish

bo’yicha amaliy mashg’ulot

Kirish (tayyorlov) qism. Umumiy rivojlantiruvchi xara-katdagi mashqlar - 15-20 dan kam bo’lmagan mashqlar. Asosiy qismda futbol, voleybol o’yinlari - 15 minutdan 4 taym. Tanaffus pay-tida kuch-quvvatni oshiruvchi ( to’sinlarda bajariladigan mashq-lar), chayirlikni oshiruvchi mashqlar.

Trenajer zallarida bir necha gimnastik snaryadlarni birlashtirgan "Zdorove" universal

trenajeridan foydalanildi. Bular: gimnastik devor, to’sin, yuqori va quyi ispanderlar. Bu

trenajerda qo’l, oyoq, tana uchun turli mashqlarni bajarish mumkin.

Blokli qurilmalardan va shtangalar, toshlar, gantellar, qorin pressi mushaklari, oyoqlarni

bukib-yozish uchun maxsus qurilmalaridan foydalaniladi.

Atletizm turli sport o’yinlari, yakka kurashlar bilan birgalikda olib borildi va bu darsning ijobiy

emosionnal-ligini oshirishga yordam berdi.

Darslar mazmuni kompleks xarakterga ega bo’lib, nafas olish, Yurak-tomir tizimi, qon aylanishi va kuchning rivoj-lanishiga yordam berdi, salomatlikni mustahkamlash jismoniy go’zallik va uyg’unlikka erishishga ijobiy ta'sir ko’rsatdi.

Shuni qayd etish lozimki, jismoniy mashqlarning sog’lom-lashtiruvchi ta'siri talaba kuchi,

chidamliligi ko’rsatkichlarining o’sishi bilan chegaralanib qolmaydi, balki ular tananing barcha

organlari ishini ham yaxshilaydi. Faqat mushaklar emas, balki yurak, o’pka, qon tomirlari, suyaklar va, nig’oyat, xarakterlarimizni boshharib turgan miya ham mashq qiladi.

Sog’lomlashtirish qiymatiga ega ilmiy asoslangan vosi-talar yo’qligi sababli valeologiya tarbiya

jarayonida sog’lomlash-tirish jismoniy mashqlariga yetarli e'tibor berilmayapti, O’qish bosqich-lari yuqorilashgan sayin talabalarning jismoniy rivoj-lanishi jismoniy va funksional tayyorgarligi

yomonlashib borayotganligi kuzatilmoqda.

1.2. Salomatlikni yaxshilashning rasional usullari

o’qitish sog’lomlashtirishning muvaffaqiyati, uning maqsad-lari va mazmunini, shuningdek, ushbu maqsadlarga erishish vositalari ya'ni, O’qitish usullarini to’g’ri belgilab olishga bog’liq. o’qitish usullari deganda O’qitish sog’lomlashtirishning pedagogik maqsadlarini amalga oshirishni ta'minlovchi O’qituvchi va talaba o’rtasidagi muayyan tartibli, maqsadli munosabatlar tizimi tushuniladi.

Eksperimental tadqiqotlar natijasida talabalar valeo-logik tarbiyasining samarali usullari

(o’yin, Musobaqa, qat’iy reglamentlashtirilgan mashqlar va so’z orqali ta'sir ko’rsatish usullari)

aniqlangan.

o’yin usuli

harakat faoliyatini harakatli, sport milliy o’yinlar shaklida tashkil etish usuli jismoniy tarbiya

jarayonida keng qo’llanilgan bo’lib boshqa usullar oldida qator afzalliklarga ega. Bu usulning

mohiyati shundaki, harakat faoliyati o’yinning mazmunini, shartlari va qoidalari asosida tashkil

etiladi. o’yin usulining xarakterli xususiyatlari:

a) shug’ullanuvchilarning harakat faoliyati yuqori ruhiy ko’tarinkilik fonida olib boriladi;

b) o’yin jarayonida shug’ullanuvchilar o’rtasida, murakkab munosabatlar vujudga keladi.

Bu xususiyatlar talabalarning harakat faoliyatiga qiziqi-shini orttiradi, ular bir xil xarakterdagi

mashqlarni bajarish vaqtida vujudga keladigan ruhiy toliqishdan xalos etadi; o’zlashtirilgan

harakatlarni takomillashtirishga va ulardan foydalanish mahoratini egallashga yordam beradi.

Musobaqa usuli

Mashqlarni Musobaqa shaklida tashkillashtirish usuli. Musobaqaning tarbiya usuli sifatidagi mohiyati

shundaki, u talabalarda do’stona, sog’lom raqobat, kuchlilarga tenglashishga intilish ruhini

tarbiyalaydi. Ayniqsa reyting tizimi bunga yordam beradi. Musobaqa usuli jismoniy tarbiya

mashg’ulotlariga qiziqishni rivojlantiradi.

qat’iy reglamentashtirilgan mashqlar usuli

Mashqlarni qat’iy reglamentlashtirish jismoniy sog’lom-lashtirish mashg’ulotlarida eksperiment

o’tkazish jarayoning asosiy uslubiy yo’nalishidir. Shu yo’nalishdagi usullarni qo’llash jismoniy

rivojlanish, gavda tuzilishiga ijobiy ta'sir etuvchi kuch imkoniyatlarini rivojlantirishga yordam

beradi: yugurish, yurish orqali yurak-qon tizimi ishini yaxshilaydi.

So’z orqali ta'sir ko’rsatish usuli

So’z orqali ta'sir ko’rsatish usullari o’z vazifasiga ko’ra quyidagi shartli guruhlarga bo’linadi:

1. Ko’rsatib tushuntirib berish usullari;

2. Komanda, ko’rsatma, buyruq berish usullari;

3. Tahlil etish, maslaqat berish, og’zaki baho berish usullari.

So’z orqali ta'sir ko’rsatishning yana bir usuli - ishontirish haqida alohida to’xtalib o’tmoqchimiz.

Ishontirish, tushuntirish-lar, maslaqatlar, asosli tavsiyalar vositasida amalga oshiriladi.

Ishontirish jarayoni murakkab bo’lib fan, amaliyot ma'lumotlariga suyanadi. Ishonchning shakllanishiga jismoniy mashqlarning sog’lashtiruvchi samarasi haqidagi turli-tuman, ko’p qirrali yangi omillar ta'sir ko’rsatadi. Ishontirish san'ati yoshlarning individual xususiyatlarini bilish bilan chambarchas bog’liq.

1.3. Salomatlikni yaxshilashning samarali vositalari

Jismoniy mashqlar talabaning nafas olish orgonlariga va ruhiy holatiga yaxshi ta'sir ko’rsatadi.

Mushaklar muntazam xarakatlantirib turilmasa insonning markaziy asab tizimi ijobiy

zaryadlardan mahrum bo’ladi. Sustlashgan hayotiy tonus, tushkunlik holati jaqldorlik va o’zini qo’lda tutib turolmaslik reaksiyalari bilan tutashib ketadi. Jismoniy mashqlar talabaning nafaqat

jismoniy, balki ruhiy holatiga ham ijobiy ta'sir etadi, bu esa, o’z navbatida, ta'lim-tarbiyaviy va

sog’lomlashtirish jara-yoni samaradorligini oshiradi. Inson organizmi rivojlanishi-ning qabul

qiluvchi davri talabalik yoshida yakunlanadi. Talaba yoshlar bu davrda O’qish, o’rganish, ijtimoiy-siyosiy faoliyat yuritish uchun katta imkoniyatlarga ega bo’ladilar. Aynan shuning uchun jismoniy tarbiya va sport salomatlikni mustah-kamlash uchun muhim vosita komil insonni tarbiyalash uchun tabiiy va biologik asos hisoblanadi, O’qish, fan bilan shug’ullanish va kasb egallashga bevosita yordam beradi.Jismoniy mashqlar inson organlari va tizimlari faoli-yatiga ijobiy ta'sir etuvchi turli siljishlarni keltirib chiqa-radi. Jismoniy mashqlar zamirida mushak qisharishlari yotadi, mushaklar inson vaznining 3-4 qismini tashkil etadi. Mushaklar qisharishi energiyasi ishlayotgan mushakka kislorod va turli oziqlantiruvchi moddalar ohimining ko’payishi hisobiga hosil bo’ladi, ayni paytda yurak va o’pka faoliyati yaxshilanadi. Ishlab turgan mushakda ko’plab mayda kapillyar qon tomirlar paydo bo’ladi.

Shunday qilib, mushaklar rivojlanishida oziqlanish sha-roiti yaxshilanadi, umumiy qon aylanishi

engillashadi. Talabalik davrida qon aylanishi, yosh bolanikiga nisbatan sustroq bo’ladi. qon

aylanishini jadallashtirish uchun yurak ishlashini faollash-tirish kerak. Yurak faoliyati, o’z navbatida, mushaklar ishi ta'sirida yaxshilanadi. Mushaklar qisharganda qon venalar orqali yurak tomon xarakatlanadi, bo’shashi chog’ida esa kapillyar-lardan venaga og’adi.

Tinchlik, xarakatsizlik yetarlicha xarakatlarning bajaril-masligi yurakka salbiy ta'sir ko’rsatadi

va turli kasalliklarga sabab bo’ladi.

Adabiy manbalar va o’tkazilgan tadqiqotlar tahlili jismo-niy tarbiya amaliy mashg’ulotlarida O’quv dasturi bo’yicha harakat ko’nikmalarini shakllantirish, harakatlarni boshqarishga yo’nalti-rilgan O’quv yuklamasidan foydalanilayotganligini tasdiqlaydi. Natijalar ko’zga ko’rinarli emas, chunki O’quv yuklamasi hajmi, jadalligi uncha baland emas. Jismoniy tarbiya usul va vositalari shaxsning tipologik xususiyatlari, jismoniy rivojlanish, jismoniy ahvol, o’rta Osiyo iqlimi xususiyatlarini hisobga olmaydi. Bayon etilganlardan shunday xulosa kelib chiqadiki, yoshlarni jismoniy yetuklikka erishtirishga, salomatlikni asrash va mustahkamlash, ish qobiliyatini oshirishga yo’naltirilgan, ilmiy asoslangan jismoniy mashqlar deyarli yo’q. Shuning uchun ilmiy asoslangan jismoniy mashqlarni aniqlash uchun matematik statistika usulidan foydalaniladi. Pedagogik jarayon omillari-ning o’zaro bog’liqligi xususiyatlarini aniqlash uchun maxsus dastur ishlab chiqilgan. Pedagogik jarayonda uning tarkibiga kiruvchi omillar o’zaro bog’liqdir. Bir omilni ikkinchi omil o’zga-rishiga mos o’zgartirish mahorati pedagogik jarayon samarasini yanada oshiradi.

Ma'lumki, jismoniy sifatlarni tarbiyalash jarayonida kuch-ni, tezlikni, chidamlilikni

rivojlantirish orasida ayrim hol-larda ijobiy aloqa, ba'zan esa o’zaro bog’liqlikning yo’qligi

kuzatiladi, ya'ni, yuqorida sanab o’tilgan sifatlarning birortasi rivojlansa boshqa sifatlar ham

rivojlanadi va, nig’oyat, salbiy bog’liqlik, ya'ni biror sifat rivojlansa, boshqa sifatlar rivojiga

yomon ta'sir ko’rsatadi. Jismoniy tarbiya sohasidagi tadqiqotlar eng avvalo, O’quv sog’lomlashtirish

jarayonini o’rganish bilan bog’liq. qo’llanilayotgan uchul va vositalarning afzalliklari haqida

harakat sifatlarning rivojlanishi, yurak - qon tizimi funksiyalarining xususiyatlari ko’rinishidagi

pedagogik samara guvohlik beradi. Pedagogik samara ikki tomonlama (sifat va son) xarakterlanadi.

Metodika pedagogikani tadqiqotning statistik usullar bilan boyitadi. Ular o’zlari ochgan ob'ektiv

qonunlarni mate-matik model, ya'ni o’rganilgan hodisaning turli tomonlarini xarakterlovchi

ko’rsatkichlar o’rtasidagi u yoki bu munosabatlar ko’rinishida ifodalash imkonini beradilar.

Ko’rsatkichlar o’rta-sidagi ma'lum munosabatlarning bunday modeli funsional tobelik deyiladi.

Uning mohiyati shundaki, bir ko’rsatkichning o’zgarishi, qoidaga binoan, ikkinchi ko’rsatkichning shunga xos o’zgarishiga olib keladi. Funksional tobelik haqidagi bilim tobe kattalik (funksiya) ko’rsatkichlarini boshharuvchi kattalik (argu-ment) ning istalgan ko’rsatkichlariga harab oldindan aytib berish imkonini beradi. Bundan funksional amaliy va ilmiy ahamiyati kelib chiqadi.

Funksional modellar bayon etilgan jarayonning borishini oldindan aytib berish, bu jarayonni

boshqarish imko-nini beradilar va samarali pedagogik usullarni tanlashga yordam beradilar.

Funksional aloqa qat’iy tobelikni aks ettiradi, bunda biror bir omil qiymatining o’zgarishi

ikkinchi omil qiymatining xuddi shunday o’zgarishiga sabab bo’ladi. Bunday aloqa aniq fanlar uchun xarakterli hisoblanadi. Pedagogikada esa ular umumiy variantlarda va shartli chegaralarda

kuzatiladi.

Statistik aloqalar yoki korrelyasiyalarning o’rnatilishi maqsadga muvofiq hisoblanadi. Korrelyasiya

biror bir omilga boshqa bir omilning bir emas, bir necha qiymatlari mos keladigan holatdagi

bog’liqlikning statistik aniq son o’lchamlarini topish imkonini beradi. Bunday holatda aloqa

olingan bir qator o’zgarishlarning o’rtacha qiymatlarida ifodalanadi. Korrelyasiya-ning bir necha

yo’nalishlari mavjud: to’g’ri ijobiy, salbiy; teskari ijobiy, salbiy korrelyasiyalar.

Aloqaning son ko’rsatkichlari bir necha darajalarga bo’li-nadi: kuchsiz aloqa - korrelyasiya

koeffisienti 0,30 gacha; o’rtacha aloqa-korrelyasiya koeffisienti 0,31 dan 0,69 gacha; kuchli

aloqa-korrelyasiya koeffisienti 0,70 dan 0,99 gacha.

Talabalarni sog’lomlashtirishning samarali vositalarini aniqlash uchun jismoniy rivojlanish, gavda tuzilishi, jismoniy va funksional tayyorlik ko’rsatkichlarining korrelyasion tobeligi belgilangan.

Harakat sifatlari, jismoniy rivojlanish, gavda tuzilishi, jismoniy ahvol ko’rsatkichlarning

darajasini baholash bo’yicha tadqiqotlar qizlarda 36, yigitlarda 47 testlar bo’yicha o’tkazildi.

Bunday yondashuv, ya'ni, talabalarni jismonan yetiltirish uchun ilmiy asoslangan mashqlarni aniqlash sog’lomlashtirish- profilaktika ishini samarali rejalashtirish, sog’lomlashtirish jarayonini jadallashtiruv maqsadiga muvofiq vositalarni tanlash imkonini beradi.

Ma'lumki, qizlarda bo’y va og’irlik ko’rsatkichlari (r-0,9), o’pkaning hayotiy sig’imi va bo’yin aylanasi, bilak dinamometriyasi va tananing yog’ og’irligi o’rtasida katta tobelik aniqlangan. Yigit-larda esa bo’y va og’irlik, bilak dinamometriyasi va tana kuchi(r-0,9) o’rtasida katta tobelik mavjud.

Yigitlar va qizlarning gavda tuzilishi va jismoniy rivoj-lanishi o’rtasida funksional tobelik

aniqlangan bo’lib, ular aloqaning uncha katta bo’lmagan sonini tashkil etadi. Gavda tuzi-lishi,

jismoniy rivojlanishni yaxshilash - talabalarni jismoniy yetiltirishning asosiy shartlaridan biri

bo’lib unga sog’lom-lashtirish jarayonida kuchni rivojlantirishga yo’naltirilgan maxsus mashqlardan muntazam foydalanish yo’li bilan erishiladi. Gavda tuzilishini rivojlantirish umurtqa poqonani normal ishlashini ta'minlovchi qomatni yaxshilash imkonini beradi.

Talabaning tipologik xususiyatlari ko’rsatkichlarining korrelyasion tobeligi asab jarayonlarining

uyqonish va harakat-chanligi o’rtasida ancha katta (r-0,6) tobelik borligini aniqladi.

Asab jarayonlarining uyqonish va harakatchanligi kuchi yuqori bo’lgan talabalar yaxshi jismoniy

tayyorgarlikka ega bo’ladi. Ularga harakat faolligi yuqori bo’lgan va holat tez-tez o’zgarib turadigan jismoniy mashqlar tavsiya etiladi. Asab jarayonlari-ning uyqonish va harakatchanligi kuchi past va tormozlanish kuchi esa yuqori bo’lgan talabalarga bir me'erdagi tezlikni talab qiluvchi mashqlar to’g’ri keladi. Ko’p sonli mushaklar ishtirok et-gan, harakat faolligi yuqori bo’lgan mashqlar yurak - qon tizimi faoliyatini yaxshilashga yordam beradi.

Aniqlangan tobeliklar talabalar valeologik tarbiyasi ja-rayonida qo’llaniladigan jismoniy

mashqlarn tanlashda hisobga olinadigan, ilmiy asoslangan talablarni shlab chiqish imkonini beradi.

Bu esa O’quv jarayonining samaradorligini ta'minlaydi.

Turli yoshdagi va jinsdagi talabalar qon aylanishi xususiya-tlari ustida olib borilgan

tadqiqotlardan olingan natijalar qon aylanishining doimiy indeksi va qon aylanishi indeksi

o’rtasida yuqori bog’liqlik (r-0,9) borligini aniqlash imkonini berdi, vaholanki qon aylanishi ko’paysa

qon aylanishi va moddalar almashinuvi yaxshilanadi. Ayni paytda qon aylanishi indeksi va

tomirlarning periferik qarshiligi o’rtasida yuqori salbiy bog’liqlik (r-0,9) mavjud. harakat faolligi

mushaklarning qishar-tiruvchi va nasosli funksiyasini kattalashtiradi, bu esa vena qonini yurak

tomon yurishini ta'minlaydi, tomirlarning perife-rik qarshiligini kamaytiradi yurak - qon tizimi

funksiyasi sama-radorligini oshiradi. Bayon etilgan omillar talabalar valeologik tarbiyasi bo’yicha

darslarda qo’llaniladigan vositalarni tanlashda hisobga olinishi kerak.

Shunday qilib, mushak tizimining ma'lum morfofunksional holati - muhim hayotiy zaruratdir, uning darajasi esa mushaklar kuchining ko’rsatkichlarida aks ettiradi. Bundan kelib chiqadiki, salomatlik uchun mushak tizimining ma'lum darajasi zarur ekan. Amaliy mashg’ulotlarda harakat faolligining oshirilishi, yuqori yelka aylanasi, qorin pressi mushaklarini mustahkamlovchi vositalarni jismoniy mashqlar tarkibiga kiritish, ularning tonusini ko’tarish qomatni yaxshilash, qomat buzilishlari oldini olish harakatlanuvchi va ichki organlar faoliyatini yaxshilaydi.

Yuqorida bayon etilganlarni hisobga olib har tomonlama tayyorlik insonning jismoniy qobiliyatini takomillashtirishni talab etadi va maxsus mashqlar orqali erishiluvchi garmonik rivojlanishning muhim omili hisoblanadi, degan xulosaga kelish mumkin.

Tabiatning sog’lomlashtiruvchi kuchlari salomatlikni yaxshilashning samarali vositasi sifatida

quyosh radiasiyasi, havo va suv muhitlarining xususiyatlari talabaning salomatligini mustahkamlash, chiniqish va ish qobiliya-tini oshirish vositalari sifatida xizmat qiladi.

Valeologik tarbiya jarayonida tabiiy tadqiqotlar doirasida tabiatning sog’lomlashtiruvchi

kuchlaridan ikki yo’nalishda foyda-lanildi:

1.Jismoniy tarbiya mashg’ulotlarida qo’shimcha sharoit sifatida (mashg’ulotlarning ochiq havoda o’tkazilishi) foydalanish, bunda muhitning tabiiy omillari jismoniy mashqlar ta'sirini to’ldiradi, kuchaytiradi va faollashtiradi;

2.Sog’lomlashtiruvchi suzish bo’yicha mashg’ulotlarni ochiq suv havzasi ( basseyn)da tashkil etish, bunda

tabiiy omillar chiniq-tirish va sog’lomlashtirishning nisbatan mustaqil vositalari si-fatida

dozalashtiriladi.

Sog’lomlashtiruvchi suzish aprel va oktyabr oylarida o’tka-ziladi. o’zbekiston Respublikasi

Gidrometeorologiya markazi ma'-lumotlariga ko’ra bu yilning sog’lomlashtiruvchi suzish uchun eng qulay vaqtidir.

Tabiatning sog’lomlashtiruvchi kuchlari va gigienik fak-torlar valeologik tarbiya vositalari

sifatida talabalar salomat-ligini yaxshilash va O’quv faoliyati samarasini oshirishga yordam berdi.Tadqiqotlarimiz xulosasiga ko’ra tabiiy omillar muhitdagi chiniqtirish jismoniy mashqlari

organizmning tashqi muhit ta'sirlariga chidamliligini oshiradi.

Ochiq havoda amaliy mashg’ulotlar stadionda 1.09. dan 30.11. gacha va 1.03. dan 1.06.gacha havo harorati +10

dan +28 gacha bo’lgan sharoitda o’tkaziladi. Shuni qayd etish muhimki, havo harorati +27 dan oshganda talabalar jismoniy mashqlarni goh oftobda, goh salqinda bajaradilar. Ochiq havoda o’tkazilgan tadqiqotlar davo-mida turli usullardan foydalanildi. Bular: qat’iy reglament-lashtirilgan mashqlar, o’yin va Musobaqa usuli, so’z va ko’rgazma orqali ta'sir ko’rsatish va h.z. Turli usullar qo’llanilgan kom-binasiyalarni sinab ko’rish natijasida o’yin va Musobaqa usuli-ning samarali birikmasi aniqlandi. Bellashuvlar jaryonida raqobatchilik omili ( to’sinlarda tortilish, yerga tiralib qo’llarni bukish va yozish), shuningdek ularni tashkil etish va o’tkazish shartlari (erishilgan natija uchun rag’batlantirish) o’zgacha ruhiy kayfiyatni yaratadi. Talaba reytingini aniqlash jismoniy mashq-lar ta'sirini kuchaytiradi va organizmning funksional imko-niyatlarini maksimal darajada namoyon etishga yordam beradi. Tadqiqotlarning yuqorida keltirilgan natijalarining ko’rsati-shicha bellashuvlar sharoitida jismoniy tayyorlik Musobaqa bo’lma-gan boshqa usullar sharoitidagiga nisbatan ancha oldinga sil-jiydi.

o’yinga nisbatan Musobaqa paytida ruhiy holat kuchliroq namoyon bo’ladi.

Ochiq havo sharoitida qo’llanilgan o’yin va Musobaqa usul-lari va tabiat kuchlari O’quv faoliyati bilan bog’liq ruxiy zo’riqish va auditoriya, yotoqxona, uy sharoitida ko’p vaqt o’tirish natijasida hosil bo’lgan dimiqishni bartaraf etishga yordam beradi. Chiniqish ruhiy charchoqni yengadi. Talabalar o’rtasida shamollash kasallik-lari kamaydi, bu esa davomatning yaxshilanishiga sabab bo’ldi.

Pedagogik tadqiqotlar jarayonida jismoniy mashqlar ta'sirini belgilovchi omillar aniqlandi.

1.o’qituvchi va talabalarning shaxsiy xususiyatlari muhim omil hisoblanadi. o’qitish ikki yog’lama jarayondir. Jismoniy mashqlar ta'siri o’rgatayotgan va o’rganayotgan shaxslarning axloqiy sifatlari, bilim darajasi, mahorati, jismoniy rivojlanishi, qiziqishi va faolligiga bog’liqdir.

2.Ilmiy omillar talaba tomondan valeologik tarbiya qonuniyatlarini o’rganish choralarini

xarakterlaydi. Jismoniy mashqlarning pedagogik, psixologik, fiziologik tomonlari qan-chalik chuqur ishlab chiqilgan bo’lsa, ulardan pedagogik masalalarni yechishda shunchalik samarali foydalanish mumkin.

3.Metodologik usullar jismoniy mashqlarga qo’yiladigan talablar guruhini o’z ichiga oladi. o’qitish samarasi tanlangan tanlangan mashqlarning talaba imkoniyatlariga qanchalik mos kelishiga bog’liqdir.

Individualizasiyalashtirilgan O’qitish jis-moniy mashqlarni shaxsiy xususiyatlarga mos tanlash,

demakdir. Bu esa O’quvchidan tibbiy, psxiologik, pedagogik bilimlarni talab etadi. Talabalarning shaxsiy xususiyatlarini bilish "pedagog-talaba - pedagog" pedagogik hamkorligining bazasi hisoblanadi.

Ayni paytda talabalar shaxsiy xususiyatlarini aniqlash jismoniy mashg’ulotlar ta'sirini

faollashtiradi.

Jismoniy yetilish jarayonini individuallashtirish mashqu-lotlarni differensialash, ularni o’tish

yo’llari, jismoniy yuk-lama me'yorlari va ularni boshqarish yo’llari, mashg’ulot turlari va pedagogik ta'sir usullari bilan ifodalanadi.

1.4 Salomatlikni mustahkamlashning noan'anaviy vositalari

Sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiyaning asosiy vositalari- bu sog’lomlashtirish mashqlari va tabiiy omillardir.

Ma'lumki, jismoniy mashg’ulotlar organizmning tashqi muhitdagi salbiy omillar ta'siriga

chidamliligini oshiradi, moddalar almashinuvi, qon aylanishini yaxshilaydi, qayta tiklash

jarayonlarini faollashtiradi va asab tizimini mustahkamlaydi.

Sog’lomlashtirish mashqlari ta'siri samaradorligini oshi-rish maqsadida turli kasalliklarning

oldini oluvi noan'anaviy vositalaridan foydalanish tavsiya etiladi. (Masalan, sog’lomlash-tiruvchi

yugurish, yurish, umurtqa poqonasini sog’lomlashtiruvchi mashqlar, sharq yakkakurashi turlari va h.z.)

Sog’lomlashtiruvchi yugurish

Ma'lumki, iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda kasal-liklar va insonlar o’limining asosiy

sabablaridan biri yurak qon - tomir tizimi faoliyatining buzilishi hisoblanadi. " Insonning yoshi

uning tomirlari yoshiga tengdir.'' degan iboraga hech kim shubha qilmagan. Yurak qon - tomir tizimi faoliyatini yaxshilashga sog’lomlashtiruvchi yugurish bo’yicha amaliy mashg’ulotlar yordam beradi.

Sog’lomlashtiruvchi yugurish bilan shug’ullanuvchilar kap-pilyarlarining zich tarmog’i yoziladi, yurak qon

- tomir tizimining elastikligi ancha oshadi, mustahkamlanadi va yosharadi.

Sog’lomlashtiruvchi yugurish havaskorlari chuqur va tez tez nafas oladilar, yurak urishi minutiga 50 - 60, ayrim hollarda 40- 50 martani tashkil etadi, o’pkalari sig’imi yugurmaydiganlar o’pkalari sig’imiga nisbatan 20- 30 %ga kattaroq bo’ladi.

o’quv jarayoni talabalardan maksimal e'tiborni, katta asa-biy kuchlanishni talab etadi.Bu hol

Ayniqsa boshlang’ich kurslarda adaptasiya qiyinchiliklari munosabati bilan yanada murakkab-lashadi.

Doimiy stress xolati sustlashgan mushak faolligi, chet el mutaxassislarning fikricha kupgina jiddiy kasalliklarga sabab bular ekan.

Salbiy xissiyotlarning doimiy ta'siri ostida stenokardiya, gipertoniya, asab zurikishi, ekzema,

oshkozon yarasi kabi kasallik-lar rivojlanadi.

Olimlar jismoniy mashklar va asab zo’riqishining pasayishi o’rtasida aloqa mavjudligini isbot

qilishgan.

Yengil yugurish mashqlariga mutaxasislar aqliy charchashdan xalos etuvchi va ayni paytda tetiklik va shodlik ulashuvchi vosita sifatida harashadi. Shuning uchun amaliy mashg’ulotlarda 20 daqiqadan 45 daqiqagacha 8- 10 km soat tezlikda sog’lomlashtiruvchi yugurish bilan shug’ullanish tavsiya etiladi.

Yugurishni yaxshilovchi mashqlar

Tizzalarni baland ko’tarib, qo’llarni silkitib (o’ng qo’l va chap oyoqni ko’tarib, chap qo’l va o’ng oyoqni

ko’tarib) 0,5- 1 daqiqa od-diy yurish. qo’llar belda oyoq tovonlarida 0,5 daqiqa yurish. Oyoq uchida qo’llarni

silkitib 0,5- 1 daqiqa yurish. qo’llar belda, yarim o’tirgan holatda 0,5 daqiqa yurish. qo’llar bilan

navbatma navbat oldga zarbani imitasiya qilib, yarim o’tirgan holatda 0,5 daqiqa yurish.

Oyoqlarni tik ko’tarib (generalcha qadam) 0,5 daqiqa yurish. qo’llarni oldinga uzatib, yarim o’tirgan holatda 0,5 daqiqa yurish. qo’llarni tepaga baland ko’tarib, oyoq uchida orqaga 0,5 daqiqa yurish. qo’llarni boshga qo’yib, oyoq uchida yonlama 0,5 daqiqa yurish. Oddiy yurish 0,5 daqiqa.

Sog’lomlashtiruvchi yurish

P.Breg yurishni "barcha mashqlarning qiroli" deb atagan, yapon mutaxassislari esa kuniga " 10 ming

qadam yurish" tavsiya etadilar.

N.Amosov "Agar yurganda yurak urishi minutiga 120 martani tashkil etmas ekan, bunday yurish vaqtni

bekorga sarflash demak-dir", degan edi.

Yurish harakat tezligi soatiga 5- 6 km ni tashkil etsagina foydali bo’ladi. Bunda inson albatta

terlashi va charchoqni his etishi kerak.

Umurtqa poqona profilaktikasi va umurtqani sog’lomlashtiruvchi mashqlar

Bunday mashqlarni bajarishda P.Breg quyidagi qoidalarga amal qilishni tavsiya etadi:

keskin harakatlar kilmaslik;

mashqlarni o’z imkoniyatlaridan kelib chiqib bajarish;

mashqlarni harakatning maksimal amplitudasi bo’yicha bajarmaslik.

P.Bregning ta'kidlashicha, umurtqa tuzilayotganda mushaklar va bO’qimlar kuchayadi va normal qomatni shakillantiradi. qon aylanishi yaxshilanadi. Boshharuvchi asboblardagi bosim pasaysa barcha ichki a'zolar mustahkamlanadi, nafas olish chuqurlashadi va barcha xujayralar kislorod bilan to’yinadi. har bir mashq 3 - 10 martadan bajariladi.

1- mashq. Polga old taraf bilan yotib, tosni ko’taring va orqani yoy shaklida qayiring. Tanani kaftlar va oyoq panjalari ko’tarib turadi. Tos qism boshdan balandroqda turishi lozim. Oyoq-larni yelka kenglikda yoying. Tizzalar va tirsaklarni to’g’r-lang. Tosni deyarli polgacha tushiring. Oyoqlar va qo’llar to’g’ri holatda. Boshni ko’taring va keskin orqaga eging. Tosni mumkin qadar past-ga, keyin mumkin qadar balandga ko’taring va orqaniqayiring.

2- mashq. Bu mashq asosan jigar va buyrakka boruvchi asab-larni mustaxkamlashga mo’ljallangan. U asab buzilishlari natija-sida yuzaga kelgan kasalliklarni yengillatishga yordam beradi.Erta harib holgan , bo’sh jigar, qotib holgan buyraklar ushbu mashqlarni bajarish natijasida yana yaxshm ishlay boshlaydi.

Polga old taraf bilan (lisom vniz) yoting, tosni ko’taring va orqaniqayiring. Tana kaftga va oyoq

barmoqlariga tayanadi. qo’l va oyoqlar to’g’ri holatda. Tosni mumkin qadar chapga buring, chap biqinni

imkon qadar pastroq tushuring. huddi shu mashqni o’ng tomonga harab bajaring. Oyoq va qo’llarni

bukmaslikka harakat qiling.

3-mashq. Bu mashqda umurtqa poqona tepadan pastga tomon bo’sh holatga keladigan. har bir asab markazi

jalb etilgan.

Tos qismi bir holati yengillashadi. Umurtqaga birikkan mushaklar mustahkamlanadi.

Boshlang’ich holat. Polga o’tiring, qo’llar orqada tosni ko’ta-ring. Bu mashq tez tempda bajariladi.

4- mashq. Ushbu mashq umurtqaning oshqozonni boshharuvchi asablari to’plangan qismiga yaxshi kuch beradi.

Polga chalqancha yoting, oyoqlarni uzating, qo’llarni yonga qo’ying. Oyoqlaringizni bu-king, qo’llaringiz

bilan ularni quchoqlab, ko’kragingizga torting. Gavdangizni shunday xolatga 5 sekund ushlab turing.

5 -mashq. Bu mashq umurtqani tortishga yordam beruvchi muxim mashqlardan biri. Bundan tashqari u asablarni jalb etib yo’qon ichakka kuch baqishlaydi. Boshlang’ich xolat xuddi 1- mashqnikidek. Polga old taraf bilan yotib, tosni ko’taring va orqani yoy shaklida qayiring, boshingizni pastga haratib to’g’ri xolatdagi oyoq va hollarga tayaning. Shu holatda xonani aylanib chiqing.

Gimnastik skameykada bajariladigan mashqlar

Boshlang’ich xolat. o’tiring xar bir tarafga 20 - 30 martadan buriling; oyoqlarni ikki tarafga yoyib oldinga 20 - 30 martadan egiling.

Boshlang’ich xolat. Chalqancha yoting. Oyoqlarni boshga harab 20 - 30 marta olib boring.

Boshlang’ich xolat. o’tiring, oyoqlarni "velosiped" qilib 20- 30 marta bukib yozing; bukilgan oyoqlarni har bir tarafga 20 - 30 martadan himirlating.

Boshlang’ich xolat. Chalqancha o’tiring oyoqlarni 20 - 30 marta boshga ketma - ket olib boring (velosiped).

Boshlang’ich xolat. o’tiring, tizzadan bukilgan oyoqlarni ko’taring (o’ng oyoqni o’nga chap oyoqni chapga) 20 - 30 marta; qo’llar boshning orqasida, o’nga va chapga buking, bunda xar bir tarafga 20 - 30 martadan egilib, boshni o’tirg’ichga tekizishga harakat qiling.

Xitoycha sigun terapiya

Sigun sharq yakkakurashi barcha tizimlarining asosiga kirib, xitoy milliy madaniyatining bir qismi hisoblanadi. Nahorda trotuarlar, yo’l chekkalari, xiyobonlar o’ziga xos sport maydoncha-lariga aylanadi va turli yoshdagi insonlar: erkaklar , ayollar, bola-lar, hariyalar, hech kimga etibor bermay Sigun va U-ShU bilan shug’ullanadilar.

Sigun xitoy tibbiyoti xazinasidagi nodir meroslardan biri bo’lib, uch ming yillik tarixga yega. Bu tibbiy davolanish va salomatlikni mustaxkamlashning milliy xususiyatlarga ega samarali

vositasidir.

Sigun turli kasalliklarning oldini olish, ularni davolash, salomatlikni asrash va mustaxkamlash,

erta harishning oldini olish, shuningdek, umrni uzaytirishda faol rol o’ynaydi.

Ayniqsa,surunkali va murakkab kasalliklarni davolashda uning ta'siri katta. Mana shuning uchun qadimda Sigunni "Kasal- liklarni bartaraf etuvchi va hayotni uzaytiruvchi usul" deb atagan.

Terapevtik va sog’lomlashtiruvchi yoga

I.P Berezin turli nohush xolatlar va surunkali kasal-liklarni davolash, ularning oldini olish yoga

uchun cho’t emas-ligini qayd etadi. Bu o’z tanasi va ongini boshqarishni takomil-lashtirish, o’zlikni anglab yetish yordamida davolanish, tabiat va insoniy xarakatlar uyg’unligiga erishish demakdir.

1988yilda "Fizkultura i sport" jurnali tomondan "Yoga sog’lomlashtirish tizimi sifatida"

munozara tashkil etilgan edi.

Munozaraga xulosa yasab, shunday deyilgan edi. Yoga haqida sog’lomlashtiruvchi gimnastikaning bir ko’rinishi sifatida gapi-rsak, bu tizimni soddalashtirib yuborgan bo’lamiz. Xatxa yoga amalda juda keng qo’llaniladi: pronayamu (nafas olishning o’ziga xos muhim ko’rinishi), tozalashni muolajalari

(ruxiy tozalanish ham shunga kiradi.) distalogiya masalalari (shu jumladan davolovchi ochlik), mehnat, dam olish, uxlash rejimi, talimotning axloqiy tomonlari bilan bog’liq tavsiyalarni o’z ichiga oladi.

Terapevtik yoga turli mashqlar yordmida o’z- o’zini davolash tuzimidir. Yoga talimotiga ko’ra noto’g’ri hayot tarzini yuritish, yomon odamlar, noto’g’ri Ovqatlanish, individum xayotida muhim o’rin tutuvchi predmetlar to’g’risida noto’g’ri tassavurga ega bo’lishi turli kasalliklar, beholliklarga sabab bo’ladi.

U -ShU sog’lomlashtiruvchi tizimi

U-ShU profilaktik va davolash gimnastikasi tizimlari bilan uzviy bog’liqdir. U-ShU ning davolovchi va sog’lomlashiruvchi qirralari xalq tibbiyotining ajralmas qismini tashkil etadi. Xitoy manbalarida qayd etilishicha " U -ShU tizimini egallagan inson tanasining himoya xususiyatlarini oshiradi; muntazam mashqlar mustaxkam sog’likka erishishga yordam beradi va umrni uzaytiradi.

U-ShU, shartli ravishda, uch yo’nalishga ega sog’lomlash-tiruvchi, sport va xarbiy amaliy yo’nalishlar.

Sog’lomlashtiruvchi u-shu gimnastik mashqlar, tananing asosiy (son, qo’l, oyoq) xarakatlari joyni o’zgartirish plastikasini ishlash, nafas olish mashqlari, massaj komplekslarini o’z ichiga oladi.

Tao deb ataluvchi mashqlar kompleksi yuqorida aytib o’tilgan elementlarni o’z ichiga oladi.

U-ShU gimnastikasi bilan shug’ullanish kuch, chayirlik, hara-katlar kordinatsiyasini rivojlantiradi,

katta sog’lomlashtirish profilaktik ahamiyatga ega, ijobiy psixofirik tasir ko’rsatadi, eng muhimi,

jismoniy tayyorgarlik darajasi turlicha bo’lgan insonlarning barchasi bu gimnastika bilan

shug’ullanishi imko-niyatiga ega.

Yapon tadqiqotchilarining fikricha U-ShU mashg’ulotlari konveyr liniyalarida mehnat

unimdorligini oshirishga yordam beradi.

Bu mashqlardan maktablarda, o’rta maxsus O’quv yurtlarida, oliy O’quv yurtlarida charchoqni bartaraf

etish, O’quv va ishlab chiharish faoliyatiga tetiklik baqishlash uchun ishlab chiharish gimnastikasi

sifatida foydalanish mumkin.

Xitoy gimnastikasi

Tayqzisyuan xitoy madaniyatining ajoyib bir ko’rinishi bo’lib, sog’lomlashtirishning samarali tizimi

va inson halbining eng ezgu qirralari to’g’risidagi talimotni o’z ichiga oladi. Tayqzisyuan

yordamida o’zini bo’sh qo’yish, yumshoqlik, uyg’unlikning tabiiy tamoyillari tiklanadi.

Nafas olish va harakatlar bilan birlashtirilgan psixokon-sentrasiyaning rasional usullari

organizmni yaxshilaydi, aqliy va ruxiy charchashni bartaraf etadi.

Nafas olish va konsentrasiya usullarining bosh miya faoliya-tini yaxshilash, organizmning ko’pgina

funksiyalariga ijobiy tasir etishi olimlar tomonidan isbot qilngan. Tayqzisyuan

sog’lomlashtiruvchi vazifalari juda ajoyib. Bundan tashqari bu tizim bilan muntazam shug’ullanish

ko’pgina kasalliklarni davolashda juda qo’l keladi. Shu sababli Xitoyda Tayqzisyuandan nafaqat

sog’lomlashtiruvchi tizim, balki terapiyaga hamroh ko’rinishi sifatida ham foydalaniladi. Oshqozon -ichak yo’li kasalliklarida bunday mashg’ulotlar oshqozon va o’n ikki barmoqli ichak yarasining tez bitishiga, gastroptoz va surunkali gastrit entrit kasalliklarini davolashda yordam beradi. Ulardan yurak tomir tizimi kasaliklari: yurak tomirlarining zaralanishi gipertoniya, gipotoniya, qon aylanishi yetishmovchiligi, atero-sklerozni davolashda xam foydalaniladi.

Tayqzisyuan mashg’ulotlari konda albumin sonini oshi-radi, globulin va xolesterin tarkibini

kamaytiradi va atero-sklezning oldi olinadi.

hozirgi kunda Xitoy profilaktoriyalari va shifoxona-larida Tayqzisyuan bemorlarni

reobilitasiya qilishda kuchli vosita hisoblanadi.

Suyak kasalliklarini oldini olish

Suyaklar usti yupqa kemirchak bilan qoplangan. Bu kemirchak plastinkalari juda silliq,

shuning uchun ular bir - biriga tegib sirpanganda ishhalanish juda yuqori bo’ladi. Bundan tashqari suyaklar bir biriga ulangan joy sumka yoki kapsulaga kiradi. Suyak sumkasining ichki sirti maxsus suyuqlik ajratadi, bu suyuqlik suyaklarga surtilib kamroq ishhalanish bilan harakatlanish imko-nini beradi. Bu suyuqlikning o’ziga xos xususiyati shundaki, suyak-lar qancha ko’p ishlasa suyuqlik shuncha ko’p ajralib chiqadi.

Akademik N.M. Amosovning fikriga ko’ra sog’lomlash-tiruvchi mashqlarning hajmi insonning jismoniy ahvolidan kelib chiqish kerak. 20 - 30 yoshgacha harakat (takrorlashla) qilish kifoya. Agar suyaklaringizda og’rig’ paydo bo’lgan va yoshingiz 40 dan oshgan bo’lsa xar bir suyak uchun xarakatlar dozasi 50 dan 100 gacha ko’tariladi. Suyaklar zararlanganligi yaqqol bo’lsa, N.M. Amosov-ning fikricha har bir suyak uchun takrorlashlar 200 - 300 ta bo’lishi kerak. Ya'ni, yoshing qanchalik katta bo’lsa suyak kasalliklarining oldini olish uchun ko’proq vaqt ko’proq harakat qilish lozim.

Mashqlar komleksi

1 Turish: oyoqlar yozilgan, qo’llar pastda. har 1:4 hisobda boshni oldinga, orqaga, o’ngga, chapga egish.

2. Turish: oyoqlar yozilgan, qo’llar ikki yonga uzatilgan, har bir hisobda qo’l bilaklarini aylantirib

harakatlantirish.

3. Turish: oyoqlar yozilgan, qo’llar ikki yonga uzatilgan, har bir hisobda qo’llarini aylantirib

harakatlantirish.

4. Turish: oyoqlar yozilgan, qo’llarda gimnastika tayog’i va skakalka. qo’llarni yuqoriga to’g’ri uzating va

elka suyaklarini ishlatib aylana hosil qiling va boshlang’ich holatga qayting.

5. Turish: oyoqlar yozilgan, qo’llar belda 1:3 hisobda gavdani chapga,oldga, o’ngga prujinali egish.

6. Turish: oyoqlar yozilgan, qo’llar belda 1:3 hisobda gavdani egib o’ng qo’l bilan chap oyoqqa prujinali egish, 4hisobda boshlang’ich holatga qaytish. Xuddi shu mashqni chap qo’l bilan o’ng oyoqqa prujinali egib takrorlang. egilgandan barmoqlar uchi yoki kaft bilan polga tegishga harakat qiling.

7.Oyoqlarni keng yozing. har bir hisobda qo’llarni yongga yozib o’ngga, oldga. chapga, egiling.

8. Turish: oyoqlar yozilgan, qo’llar belda 1:4 hisobda gavdani o’ngga, 5:8 hisobda chapga aylantirib harakatlantiring.

9. Turish: oyoqlar yozilgan, qo’llar yonga 1 deganda tizzani bir oz bukib orqaga egiling, qo’llaringiz bilan tovonlaringizga tegizing, 2 deganda boshlang’ich holatga qayting.

10. Turish: oyoqlar yozilgan, qo’llar oldga uzatilgan. Oyoqlarni navbatma- navbat siltab ko’tarib

qo’llarga tegizing.

Mashqlar turgan joyda, yurib, sekin yugurib, 20- 30 martadan bajariladi.

Basketbol, futbol, qo’l to’pi, tennis, badminton va boshqa sport o’yinlari golenostopniy, koleniiy va elka suyaklari pro-filaktikasida samarali vosita hisoblanadi.

Jismoniy uyg’unlik sog’lomlashtirish mashqlari

Murabbiy M.Tartakovskiy gavda tuzilishini yaxshilash uchun mashqlar kompleksini ishlab chiqdi. qorin mushaklari bo’yi yoki bel hajmi meyorga to’g’ri kelmaydiganlar uchun bu kompleks juda foydali. Bu yerda erkak va ayollar uchun bir xil mashqlar berilgan bo’lsa ham muntazam shug’ullanish davomida gavda tuzilishining o’ziga xos xususiyatlari tufayli turlicha bo’ladi (erkaklar qorni va orqasi mushaklari ajralib turadigan, ayollarda mushaklar relefi tekislanib, yumshoq bo’lib holadi).

Individual kompleks o’z ichiga qiyinchilik darajasi unga baland bo’lmagan 8 mashqni o’z ichiga oladi. Tana holati o’zgarmagan holda mushaklar tortilishiga nafas olish, bo’shashishga nafas chiqa-rish mos keladi. Mashqlarni yotib bajarayotganda korpus holatini qo’llar bilan, oyoqlar holatini tayanch yordamida qo’llab turish mumkin. Bir tomonga bajariladigan mashqlarni, albatta ikkinchi tarafga ham shuncha marta takrorlash kerak.

Birinchi mashg’ulotdan so’ng mushaklar og’rishi mumkin. Bu normal yuklama natijasi bo’lib, mashg’ulotlarni to’xtatishga sabab bo’la olmaydi.

Mashqlar

1.Chalqancha yoting.

1) qo’llarni ikki yonga kaftlarni pastga haratib uzating. Yuqori ko’tarilgan oyoqni goh o’ngga, goh chapga

tushiring.

2) xuddi shu mashqni ikki oyoqda bajaring.

3) ikki oyoqni havoda aylantiring.

2. qoringa yoting.

1) kaftlaringiz bilan polga tayaning qo’llarni to’g’irlab, boshni, korpusni ko’tarib egiling.

2) qo’llar orqaga "bog’langan". Oyoqni poldan uzmay qayriling 3.Chalqancha yoting.

1) oyoqlarni buking 45gradus burchakda yozing va tushiring.

2) oyoqlarni to’g’ri ko’taring, buking va boshlang’ich holatga qayting.

3) oyoqlarni to’g’ri ko’tarib ularni bosh orqasidagi polga tegizishga harakat qiling.

4. Yonbosh yoting.

1) chap qo’l ko’krak oldida, o’ng qo’l orqada tayanch hosil qiladi.

2) oyoqlarni to’g’ri tutib ko’taring.

3) qo’llar boshning orqasida korpusni ko’taring.

5. Chalqancha yoting.

1) qo’llar boshning orqasida. Tovonlarni polga tirab, tosni ko’taring kuraklarda "ko’prik" hosil

qiling.

2) kaftlarni polga tirang.

3) qo’llarga,tovonlarga va boshga suyanib "ko’prik" yasang.

4) huddi shuni, qo’llarni to’g’ri tutib bajaring.

6. qoringa yoting.

1) oyoqlarni navbatma navbat to’g’ri ko’taring.

2) qo’llaringiz bilan to’piqlarni ushlab egiling.

3) qo’llarni tana bo’ylab qo’yib kaftlarni pastga harating. qo’llarga tayanib, oyoqlarni to’g’ri ko’taring.

7. Chalqancha yoting.

1) qo’llarning yordamisiz o’tiring.

2) oyoqlarni kengroq yozing, qo’llar boshning orqasida, polga yegiling.

3) xuddi shunday, to’g’ri qo’llar boshning orqasida. o’tirish holatiga o’ting, oyoqlarga egiling.

8. Chalqancha yoting.

1) qo’llar boshning orqasida. Oyoqlar bilan "velo-siped" harakatini bajaring.

2) 45gradus burchak ostida ko’tarilgan to’g’ri oyoqlar bilan "qaychi" harakatini bajaring.

3) to’g’ri oyoqlar bilan harama- qarshi tarafga xarakatini bajaring.

Mashg’ulotni yugurish, yurish va nafas olish mashqlari bilan tugating.

3.5. Bo’sh vaqtdan to’g’ri foydalanishga o’ragatish

Ommaviy jismoniy tarbiya mashg’ulotlarini rivojlanti-rishning asosiy maqsadi salomatlikni

mustahkamlashdir.

Turli mamlakatlarda sog’lomlashtirish ishlari qanday yo’lga qo’yilgani bilan tanishib chihamiz.

Chet el maktablarida jismoniy tarbiya mashg’ulotlariga bo-lalik yillaridanoq barharor, eng muhimi ongli qiziqish uyg’otish bo’yicha bir qator usullar muvaffaqiyat bilan tadbiq etib

kelin-moqda. Ko’p hollarda jismoniy tarbiya darslarining yakuniy O’quv maqsadi aynan shunday belgilanadi. Ushbu maqsadga erishishning asosiy usuli harakat faolligiga qiziqishni tarbiyalashdir.

Turli mamlakatlarda jismoniy tarbiya masalalari bo’yicha nazariy mashg’ulotlar turlicha nomlanadi, ammo ularning barchasi yagona sog’lomlashtirish yo’nalishiga ega. AQSh va Yaponiyada "Sog’-lom hayot tarziga o’rgatish"; Avstraliyada " Bo’sh vaqtdan to’g’ri foy-dalanishga o’rgatish"; Finllandiyada "Sog’lom hayot tarzi ko’nikma-larini shakllantirish".

Yaponiyada "Sog’lom hayot tarziga o’rgatish" bolalar bog’cha-sining katta guruhidanoq

boshlanadi.

Avstraliya sog’liqni saqlash, jismoniy tarbiya va faol dam olish masalalari bo’yicha kengash

mutaxascislari, bo’sh vaqtdan to’g’ri foydalanishga o’rgatishni faoliyatlarining muhim sohalari-dan biri hisoblashadi. Kengash yuqorida qayd etilgan predmetni ta'limning majburiy dasturiga kiritish bo’yicha faol ish olib bormoqda.

o’z navbatida, Kaliforniya sog’liqni saqlash, jismoniy tarbiya faol dam olish va raqslar masalalari buyicha assosiasiyasi tomoninidan salomatlik bo’limini yaratish bo’yicha haror qabul qilingan. Ushbu asossasiya vazifalariga Kaliforniya shtatining barcha umumiy ta'lim maktablarida salomatlik maktab dastur-larini kiritish kiradi. Bu dasturlar o’sib kelayotgan avlodda salomatlieni asrash va mustaxkamlash borasida karor qabul qilish ko’nikmalarini shakllantirishga yordam beradi.

Mashg’ulotlarni bolalar bog’chasidan tortib umumiy ta'lim maktablarining 12 sinfigacha o’tkazish rejalashtirilgan. Shuni qayd etish lozimki, hozirda AQSh ning ko’pgina shtatlarida bunday dasturlar alla-qachon tadbiq etilgan. Ularning samaradorligi va maqsadga muvofiqligi amaliyotda isbotini topdi. Bolalar, O’quvchi va talaba yoshlar uchun ochiq havoda jismoniy mashqlar bajarish ularning jismoniy va aqliy kamolotiga yordam beruvchi muhim omil ekanligi barchaga malum.

Harakatli, milliy va sport o’yinlari nafaqat dam olish vositasi, balki ular jismoniy, shuningdek

aqliy rivojlanishi-ning va muhim betakror vositasidir.

Turli - tuman harakatli mashg’ulotlar turli azolar, Ayniq-sa, o’pka faoliyatiga ijobiy tasir

ko’rsatadi. Bu maqsadga eri-shishning eng tabiiy vositasi bu yugurishdir. Chunki yugurganda eng ko’p mushaklar xarakatga keladi. Ayni paytda tez yugirish terining bu?lantirish faoliyatini kuchaytiradi, natijada uglekislotalar va teri chiqindilari tanadan tezroq chiqib ketadi va bu esa salomatlikni mustahkamlashga yordam beradi.

harakatli mashg’ulotlar ovqat hazm bo’lishi va uyquga ham yaxshi tasir ko’rsatadi. Jismoniy mashqlar va ochiq havoda ko’proq bo’lishi modda almashuvini tezlashtiradi: ishlatilgan moddalar-ning ajralib chiqishi ovqat qabul qilish ehtiyojini paydo qiladi.

Jismoniy mashqlarning insonning ruhiy va jismoniy holatiga tasirini ham qayd etish muhim.

harakat faolligi hordiq chiharish va bo’sh vaqtni o’tkazish vositasi sifatida insonda osoyishta va

yog’imlm kayfiyat uyg’otadi, inson o’zidan, atrofdagi-lardan, turmushdan qoniqish hissini tuyadi. Bunday ruhiy osoyish-talik jismoniy holatga ijobiy tasir ko’rsatadi.

Shu sababli yoshlarni bo’sh vaqtdan rasional foydalanishga o’rgatish juda muhimdir.

Kross va estafetalar

Kross bu tabiiy sharoitda turli balandliklar, pastliklar va boshqa to’siqlardan oshib yugirishdir.

Kross yoshlarni tez xarakatlanish, mo’ljalni to’g’ri olish, tabiiy to’siqlarni yengish, o’z kuchini to’g’ri baholash va sarflash ko’nikmalarini tarbiyalaydi.

Estafetalar guruxli Musobaqa bo’lib, jismoniy mashqlar-ning turli ko’rinishlari (yutish, yugurish,

suzish, va gimnastika, sport o’yinlari elementlarini o’z ichiga olgan sport turlari.) bo’yicha

o’tkazilishi mumkin. U jismoniy mashqlarning bir ko’ri-nishi yoki bir necha ko’rinishlari kombinasiyasi bo’yicha tashkil etilishi ham mumkin.

Estafetalar bir jins vakillaridan iborat guruhlar yoki yigit va qizlardin iborat komandalar

o’rtasida o’tkaziladi.

Estafetalar yuqori yemosianallik bilan ajralib turadi, ishtirokchilar katta jismoniy va ruxiy

zo’riqish oladilar. Shuning uchun estafetalarga malum jismoniy tayyorgarlikka ega yigit va qizlar jalb etiladi.

Sog’lomlashtiruvchi suzish va suv o’yinlari

Suzish va suv o’yinlari, quyi va havo chiniqishlari bilan kompleks Musobaqalar asab, nafas olish, yurak tomir, xazm qilish tizimlari funksiyasi va tuzilishida, shuningdek harakat apparati, qon tarkibida ijobiy o’zgarishlarni keltirib chiharadi.

Cho’milish va suzish vaqtida suv va tashqi faktorlarning mun-tazam tasiri organizmda barharor

ko’nikish reaksiyalarini ishlab chiharadi bu markaziy asab tizimiga, u orqali butun azolar va

tizimlar funksiyalariga ijobiy tasir ko’rsatadi. Gidroaerobika jismoniy mashqlarni suvda

bajarishdir.

Sport o’yinlari

Kichik maydonda kichraytirilgan darvozalar bilan, oz sonli o’yinchilar bilan (2x2, 3x3) bitta yoki ikkita gol bilan futbol o’ynash. Ko’p gol urgan komanda holib hisoblanidi.

Ip tortib oz sonli ishtirokchilar (2x2, 3x3) bilan voleybol yoki badminton o’ynash. har bir yo’qotilgan to’p uchun raqib guruxga ochko beriladi.o’yin 8 ta to’p yo’qotishgacha o’ynaladi.

Jismoniy mashqlarning turli ko’rinishlari bo’yicha Musobaqalar

Daraxt shohida kim ko’p tortiladi: boshlang’ich holat yotishdan bir minut davomida gavdasini ko’tarish;

yotgan holda qo’llarni bukib yozish; tosh ko’tarish.

Milliy va harakatli o’yinlar

Dam olish vaqtida "OQ tol","OQ suyak","OQ terakmi, ko’k terak", kabi o’yinlarni o’ynash tavsiya etiladi.

Dam olish kuni turistik sayog’at

Dam olish kuni turistik sayog’at qilish jismoniy tarbiyaning keng tarhalgan tiklanish (reakrasion)

shakillaridan biridir. Uning asosiy vazifasi O’quv, mehnat faoliyatidan charchash hissini bartaraf

etish, ish qobiliyatini tiklash.

Turistik sayog’atda mushaklar nasosi faol harakat qiladi, natijada vena qoni va limfatik suyuqlik

tez yurishadi va ularning oziqlanishi , modda almashuvi faollashadi.

Jismoniy yuklama kunlar soni (1 :2kun) bir kunda o’tilishi lozim bo’lgan masofa, yuklama xajmi,

xarakat tezligi, olib o’ti-lishi lozim bo’lgan yuk og’irligi bilan reglamentlashtiriladi. 10 - 20 km

masofada harakat tezligi 4 5 km/coat , dam olish oraliqi 10 15 minut, yo’l yurish vaqti 45 50 minut bo’lishi tavsiya etiladi.

harakat reglamentlashtini shunday tuzish kerakki, yo’lning katta qismini dam olish joyigacha yurib o’tish kerak, harakatni qorong’u tushishidan bir soat oldin, tunda uxlash uchun joy tayyorlash uchun to’xtatish lozim.

Turistik sayog’at vamologik tarbiyaning keng tarhalgan shaklidir. Turistik sayoxat talabalarning

harakat sifatlarini rivojlantiruvchi tasir ko’rsatadi, chidamliligini oshiradi, kuchiga kuch qo’shadi,

aqliy va jismoniy mehnat qobiliyatiga yaqqol tiklovchi tasir ko’rsatadi.

Turizmning rivojlantiruvchi va harakatli o’yinlar bilan uyg’unlashganda oshadi. Turizmda

yuklamaning bir me'yordagi inten-sivligi bo’sh tayyorlangan talabalarni ham jalb etishga imkon

beradi.

Kalit so’zlar: O’qitish, mashg’ulotlar shakli, rasional usullar, noananaviy vositalar,

sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya, vamologik talim.

Nazorat uchun savollar

1. Valeologiya bo’yicha O’quv mashg’ulotlar shakllari.

2. Salomatlikni yaxshilashning noananaviy vositalarini ayting.

3. Salomatlikni yaxshilashning rasional usullarini asos-lab bering.

4. Salomatlikni yaxshilashning usullarini samarali usul-larini bilasiz.

5. Bo’sh vaqtdan foydalanishning qanday shakl va vosita-larini bilasiz?

6. Tabiatning sog’lomlashtiruvchi kuchlarini asoslab be-ring.

Adabiyotlar.

Amosov N.M Razdumya o zdorove.M. 1987

Bregg P. Programma po ozodorovleniyu pozvonochnika.M.MP. "Ritm", 1992 80s.

Berezin N.P. Zdorovomu o zdorove." Tvoe zdorove",1990 ¹7.

Zmonovskiy Yu.F K zdorovyu bez lekarstv.M. Fis,1990, 60s.

Kitayskaya sigun - terapiya (Perev s. ang. S.K.Breshina. M.Energoatomizdat, 1991,208s.

Kulikov Yu.A, Xudoyberdiev R. I. Jizn v dvijenii. -Tashkent, meditsina, 1987,48s.

Tartakovskiy M.Uroki fizicheskoy garmonii. - M.:Molodaya gvardiya, 1983, 110 s.

Maslov A.A., Podshekoldin A.M. Uroki kitayskoy gimnas-tiki. M. Sport. 1990,90.

4.bob. TALABALARGA VALEOLOGIYaDAN TAÚLIM BERIShNING FAOL USULLARI

Pedagogik tizim - pedagogik maqsadlarga bo’ysundirilgan strukturaviy va funksional

komponentlarning yig’indisidir.

"Talaba - pedagog - talaba" pedagogik tizimi interaktiv O’qitishning asosi hisoblanadi.

Pedagogik tizim maqsadlari pedagogik jarayon orqali hayotga tadbiq etiladi. Pedagogik jarayon, bir

tomondan, o’zi harakat qiluvchi jarayon (ya'ni, uning ishtirokchilari ixtiyori yoki ularning ixtiyoriga

qarshiligiga haramay amalga oshaveradi), ikkinchi tomo-ndan, u boshhariluvchi jarayon (ya'ni, tizimning

yakuniy maqsad-lariga bo’ysungan behisob pedagogik vazifalarni yechish orqali amalga oshiriladi).

Valeologiyaga O’qitish pedagogik tizimi jarayonda pedagog (sub'ekt) va talaba (ob'ekt)ning ishtirokini

nazarda tutadi, bu yerda boshharuvchi va yo’naltiruvchi rol pedagog zimmasida bo’ladi.

Pedagogik faoliyatning ikkiyog’lamaliligi ob'ektning o’ziga xosligi bilan tushuntiriladi: talaba

ta'sirni passiv qabul qilmaydi, balki o’z faoliyatining sub'ekti sifatida o’zi ham faol harakat

qiladi.

Valeologiyaga O’qitish pedagogik tizimining maqsadi - har tomonlama yetuk insonni, rivojlanayotgan

davlatning ongli va faol quruvchisini tarbiyalash.

Ushbu pedagogik sog’lomlashtirish tizimining paydo bulishi, eng avvalo, jismoniy rivojlanish, gavda

tuzilishi, jismoniy va funksional tayyorlik diagnostikasini amalga oshirish va shu asosda

sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya dasturini tuzish va jismoniy yetuklikni samarali boshqarish

zaruriyati sabab bo’lgan. Shuning uchun "talaba - pedagog - talaba" pedagogik tizimida birinchi o’rinda

talabaning jismoniy holatini baholash, keyin esa sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya shakllari,

vositalari va usullarini tanlash va jismoniy mashqlar korreksiyasi turadi. Shunda valeologik

tarbiya jarayonida asosiy yo’nalish insonning jismoniy yetuklikka erishtiruvchi pedagogik -

sog’lomlashtirish tizimi xarakterini kasb etadi, bu esa salomatlikni yaxshilash va asrashga yordam

beradi. Faqat shu shart bajarilgandagina "talaba-pedagog - talaba" tizimi insonni jismoniy

etuklikka erishtirish bo’yicha maxsus tashkil etilgan, bir maqsadga yo’naltirilgan jara-yonning

boshhariluvchi pedagogik tizimiga aylanadi.

quyidagilarni qayd etish juda muhim:

1. Ushbu pedagogik tizimning paydo bo’lishiga sog’lomlash-tiruvchi jismoniy tarbiyaning turli

kasalliklarning oldini oluvchi asos sifatidagi ahamiyatining o’sishi sabab bo’ladi.

2. Tizim bilimlar, amaliy tajriba yiqilgandagina paydo bo’ladi.

3. Tizim talabalar bilan o’zaro munosabat vositalari ishlab chiqilgandagina paydo bo’ladi.

4. Talabalar - ushbu tizimning zaruriy komponentidir.

5. o’quv - tarbiyaviy - sog’lomlashtirish jarayoni maqsadlari-ni anglab yetgan, maxsus O’quv va tarbiyaviy

axborotga ega bo’lgan, pe-dagogik ta'sir ko’rsatishning shakl va usullaridan foydalanishni bilgan

pedagog - ushbu pedagogik tizimning paydo bo’lishi va funksiyalanishining zaruriy shartidir.

Shunday qilib "talaba - pedagog - talaba" boshhariluvchi pe-dagogik tizim pedagogik tizimlarning

barcha talablariga javob beradi: barharor, turg’un, qat’iy tashkil etilgan, strukturaviy va

funksional komponentlarning o’zaro harakatiga, tartibga kel-tirilganlik va yo’naltirlganlikning

yuqori darajasiga ega.

"Talaba - pedagog - talaba" pedagogik tizimi funksiyalani-shining samarasi shaxsni jismoniy

etuklikka erishtirish jara-yonini boshqarish tashkilotchiligiga bog’liqligi asoslab berilgan.

"Pedagog-talaba-pedagog" pedagogik hamkorligining asosi boshhariluvchi pedagogik tizim

bo’lsa va u shaxs shakllanishining individual xususiyatlarini hisobga olsa jismoniy yetuklikka erishish

samaradorligining ongini eksperimental isbotlangan. Valeologik tarbiyani bunday tashkil etish

jismoniy rivojlanish, jismoniy tayyorlik, umuman esa, jismoniy holat va salomatlikni yaxshilash uchun

pedagogik faoliyatni muayyan maqsadda amalga oshirish imkonini beradi.

1.1 Talabalarning jismoniy rivojlanishini boshqarish

Pedagogik sog’lomlashtirish tizimini boshqarish murakkab va ko’p qirrali jarayon. Jismoniy

rivojlanishni nazorat qilish va zarur bo’lganda korreksiya qilish, shuningdek talaba shaxsi

xarakteristikasini normativ ko’rsatkichlar bilan mutanosbligini taqqoslash uning asosiy

elementlari hisoblanadi.

Boshharuv talaba organizmi shakl va funksiyalarini jis-monan rivojlantirish bo’yicha

maxsus tashkil etilgan, maqsadli, muntazam faoliyat sifatida ko’rib chiqiladi. Umuman olganda,

boshharuv pedagogik ta'sirni nazorat qilish bo’yicha bir - biri bilan chambarchas bog’liq

xarakterlarning yopiq siklidir.

o’tkazgan tabiiy eksperimentlar natijasiga ko’ra shaxsning jismoniy rivojlanishini

samarali boshqarish uchun talabaning (tipologik xususiyatlari hisobga olingan) har tomonlama

tayyor-ligi to’g’risida, pedagogik nazorat yordamida jismoniy ahvoli haqida muntazam ravishda

axborot olinishi va ishlanishi kerak.

Tadqiqotlar natijalarini ishlab chiqish asosida pedagogik ta'sirlar tanlanishi,

valeologik tarbiyaning turli shakl, usul va vositalarini qo’llash haqida harorlar qabul qilishi kerak.

Bu faoliyatda pedagog yetakchi rol o’ynaydi. Jismoniy rivojlan-tirish jarayonida boshharuv pedagog

tarafdan qator harakatlar qilinishini nazarda tutadi.

Birinchi harakat - talabaning har tomonlama tayyorligi haqida boshlang’ich kompleks

axborotni olish; uning kuchi, zaif tomonlarini aniqlash;

Ikkinchi harakat - maqsadga yetishishini ta'minlovchi nor-mativ ko’rsatkichlar bilan tanishish.

Talaba chiqish shart bo’lgan ko’rsatkichlarga orientasiya qilish jismoniy yetuklikka erishish

zaruriyati bilan tushunti-riladi. Shuning uchun jismoniy rivojlanish samarasi normativ talablar

ko’rsatkichlarining normativ ko’rsatkichlarning olingan ma'lumotlari bilan qiyoslanganda

aniqlanadi.

Samaradorlik omiliga asoslanmagan jismoniy rivojla-nish o’zining maqsadini, aniqligini,

ta'sirchanligini yo’qotadi.

Uchinchi harakat (boshharuv tizimida mohiyati jihatidan eng muhim) talabalarning

rejalashtirilayotgan ko’rsatkichlarga erishishini ta'minlovchi valeologik tarbiya tizimini nazarda

tutadi. Shu sababli jismoniy rivojlanishini rejalashtirish masalalari, uning eng rasional shakl,

vosita va usullarini tanlash birinchi darajali ahamiyat kasb etadi.

Pedagogning nazariy va amaliy mashg’ulotlar dasturini tuzish bo’yicha faoliyati ushbu

dasturlarni bajarish yo’llarini tanlash bilan bevosita bog’liq. Jismoniy mashg’ulotlar dasturini

nafaqat ishlab chiqish balki uni jismoniy yetuklikka erishish uchun hayotga tadbiq eta bilish ham zarur.

To’rtinchi harakat - pedagogning maxsus tashkil etilgan muntazam faoliyatining tanlangan

yo’nalishi samaradorligini baholash. har tomonlama tayyorlik ko’rsatkichlarini aniqlash, ularni

dastlabki ma'lumotlar bilan taqqoslash va ularga mos tadbirlarni belgilash pedagogik nazorat

yordamida amalga oshiriladi.

Beshinchi harakat - natijalarni tahlil etish, xulosalar yasash va navbatdagi maqsadni

belgilash.

Shunday qilib, talabani jismoniy rivojlantirishning boshharuv tizimi bo’limlar bo’yicha

ilmiy asoslangan metodik tavsiyalarni nazarda tutadi. Ularga quyidagilar kiradi:

1. Informativ boshhariluvchi "talaba - pedagog - talaba" pedagogik tizimi;

2. Talabaning boshlang’ich jismoniy ahvolini baholash;

3. Jismoniy rivojlanishning normativ ko’rsatkichlari;

4. Jismoniy yetuklikka erishishga yordam beruvchi tashkil etilgan, maqsadli, muntazam faoliyat

(jismoniy mashg’ulot)ni rasional tuzish.

5. qabul qilingan harorlarni tadbiq etuvchi pedagogik kom-pleks nazorat tizimi.

6. Talabalar bilan tarbiyaviy ishlarni ular shaxsining tipo-logik xususiyatlarini hisobga olib borish.

Shunday qilib, jismoniy rivojlantirish texnologiyasi talaba jismoniy ko’rinishi dinamikasini

baholash va nazorat qilishga, bajarilgan jismoniy mashqlarni batafsil hisobga olish va ular

orasidagi o’zaro aloqani tahlil qilishga bog’liq. Bunda quyidagi nizmolarga amal qilish kerak.

1. Jismoniy rivojlanish, gavda tuzilishini kompleks baholash antronometrik o’lchashlar yordamida

amalga oshirilishi lozim. Jismoniy va funksional tayyorlik nazorat sinovlari (pedagogik testlar)

yordamida aniqlanadi.

2. Jismoniy rivojlanishini nazorat qilish talaba ahvoli dinamikasini muntazam kuzatish shaklida

amalga oshirilsagina samarali bo’ladi. Bunda:

a) bir oyda 1-2 marta testlash o’tkazish kerak;

b) testlash jarayoni talabaga malol kelmasligi va uning ko’p vaqti, energiyasini olmasligi kerak;

v) testlash shartlarining doimiyligiga e'tibor berish kerak, toki uning natijalariga biror bir

tasodifiy omillar ta'sir etamasin.

3. Boshharuv jismoniy yetuklikning real va topshirilgan xarakteristikalarini taqqoslashni talab

etadi. Agar ular orasida qandaydir nomutanosiblik bo’lsa vujudga kelgan vaziyatni sinch-kovlik

bilan tahlil qilish, bunday nomutanosiblik sabablarini aniqlash, ushbu vaziyatdan chiqib ketish

yo’llarini belgilash va jismoniy mashqlar dasturiga tuzatishlar kiritish lozim.

Boshharuv texnologiyasi O’qituvchiga sog’lomlashtiruvchi jis-moniy tarbiya nazariyasi va metodikasini

boyitish uchun nodir material to’plash imkonini beradi.

Maqsadli pedagogik faoliyat jismoniy rivojlanish ilmiy-amaliy pedagogik jarayon uchun kerak

bo’ladigan metodik tajriba va kasbiy erudisiya salmog’ini oshirish imkonini beradi.

4.2. Talabalarning har tomonlama tayyorligini kompleks baholash

Jismoniy rivojlantirishni samarali boshqarish uchun tala-baning boshlang’ich jismoniy ko’rinishi

haqida ma'lumotga ega bo’lish kerak. har tomonlama tayyorlikni kompleks baholash jis-moniy

rivojlanish, gavda tuzilishi va jismoniy tayyorligi, shaxsning tipologik xususiyatlarini aniqlashni

o’z ichiga oladi.

Jismoniy rivojlanish ko’rsatkichlarini baholash

Insonning jismoniy rivojlanishi deganda organizmning jismoniy kuch zahiralarini belgilovchi

morfologik va funk-sional xususiyatlari kompleksi tushuniladi.

Jismoniy rivojlanish va gavda tuzilishi xususiyatlari har bir pedagog uchun tushunarli

bo’lgan antronometrik o’lchashlar yordamida amalga oshiriladi. Tana uzunligi, og’irligi, bo’yin, qorin,

ko’krak qafasining nafas olish, chiharish, tinchlik fazasida aylanasi, bilak kuchi, orqa, gavda

tuzilishi va tashqi nafas olish tizimi haqida ma'lumotlar talaba jismoniy ahvolini o'ektiv

baholash va organizm shakli va funksiyalarini rivojlantirish bo’yicha maqsadli faoliyatni tashkil

etish imkoniyatini beradi. Ayni paytda jismoniy rivojlanishni muntazam baholash maqsadli jismoniy

tarbiya ta'siri ostida amalga oshuvchi sifat o’zga-rishlarni aks ettiradi.

Jismoniy rivojlanish ko’rsatkichlari o’rtasida yuqori darajadagi Yaqin (i- 0,7-0,9) aloqa

mavjudligi korrelyasion tahlil natijasida o’rnatilganligini qayd etish juda muhim ( Masalan, tana

og’irligi va ko’krak qafasi aylanasi o’rtasida, og’irlik, bo’y ko’rsatkichlari va gavda tuzilishi

pishiqligi o’rtasida, gavda tuzilishi pishiqligi va ko’krak qafasi aylanasi o’rtasida, orqa mushaklar

kuchi (kg) va foizlarda, chap va o’ng bilaklar kuchi o’rta-sida, Ketle indeksi va og’irlik o’rtasida).

Bayon etilgan ma'lumotlar jismoniy rivojlanishi ko’rsat-kichlarning birini yaxshilasa, o’z -

o’zidan boshhalari ham yaxshi-lanishi, aytib o’tilgan ko’rsatkichlar muhim va ular jismoniy

rivojlanishni kompleks baholashda yetakchi o’rin egallashlari haqida xulosa qilish imkonini beradi.

Ketle indeksi (og’irlik va bo’y indeksi) - tana og’irligi (kg) va bo’y (sm) ma'lumotlarni bo’lish

orqali hosil qilinadi.

hayot ko’rsatkichi - o’pkalarning hayotiy hajmi ko’rsatkich-lari (ml larda/ og’irlikka /kg larda)

bo’linmalari.

Semizlik og’irlikni (kg) tana uzunligiga (dm) bo’lish orqa-li aniqlanadi.

Gavda tuzilishining pishiqligi Pene indeksi bo’yicha (bo’y \sm\ - og’irlik \kg\ + ko’krak

qafasining nafas chiharish paytidagi aylanasi) baholanadi.

Kuch imkoniyatlari qo’l, gavda dinamometrlari yordamida to’g’ridan - to’g’ri aniqlanadi.

o’pkalarning hayotiy hajmi tadqiq etilayotgan shaxs chuqur nafas olgandan so’ng maksimal

chiharish mumkin bo’lgan havoqaj-mini bildiradi. Spirometr - o’pkalarning hayotiy hajmini

aniq-laydigan asbob. Ular turli (suvli, quruq, gazli, soatli) konst-ruksiyada bo’lishi mumkin.

o’pkalarning hayotiy hajmini o’lchash uchun spirometrga trubka orqali havo puflash kerak.

Talaba tanasining yog’ og’irligini baholash

Morfologik nazorat inson jismoniy ahvolini baho-lashning mustaqil ko’rinishlaridan biri

hisoblanadi. Ma'lumki, jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish, bir tomondan, yog’ komponentlarining

kamayishiga olib kelsa, ikkinchi tomondan yog’siz komponentlarning ko’payishiga sabab bo’ladi, tana

og’irligi esa o’zgarmay holaveradi.

Tananing yog’li va yog’siz (yoki faol) massasini turli usullar ( gidrometrik, gidrostatik,

bioximik, izotop va boshhalar) bilan aniqlash mumkin. Ammo antropometrik usullar eng oson va keng

qo’llaniladigan usul hisoblanadi.

Tananing yog’ massasini (J) baholash uchun aylanani o’lchash-ning mashqur usuli quyidagi

formula orqali aniqlanadi.

o’qil bolalarda: M- 0,74xOJ-1,249xOSh+0,528

qiz bolalarda:

J-1,05xOB-1,522xOP- 879xOSh+0,326xOJ+0,587xOBu+0,707

Bunda - OB - bisepsning qo’l bukilgan holatdagi aylanasi.

OP - yelka aylanasi

OJ - qorin aylanasi

OSh - bo’yin aylanasi

Obu - son aylanasi

Ushbu usul AQSh Mudofaa vazirligi mutaxassislarining amerikalik harbiy xizmatchilar

jismoniy ahvolini baholash uchun metodik yondashuvlar ishlab chiqish bo’yicha tadqiqot ishlari natijasi

hisoblanadi. AQSh harbiy xizmatchilarini o’rganish shuni ko’rsatadiki 17-20 yoshli erkaklar o’rtacha yog’

massasi 18%, ayollarda esa 29% ni tashkil etar ekan.

Toshkent axborot texnologiyalar universiteti talabalarini ko’rikdan o’tkazish shuni

ko’rsatadiki, 18-24 yoshli yigitlarda yog’ massasi 10,5% ni tashkil etib, u AQSh harbiy xizmatchilari

ko’r-satkichidan ancha past, ammo O’qishning 3 bosqichida bu ko’rsat-kichlarning o’sishi kuzatilgan (

4-jadval).

Tana tarkibi (Ayniqsa, tananing faol massasi - TFM) - inson organizmi funksional

imkoniyatlarining ob'ektiv para-metridir. TFM kislorodni maksimal iste'mol qilish, mushak kuchi,

chidam va boshqa jismoniy sifatlar bilan yaxshi o’zaro aloqa bog’laydi.

Tana tarkibida shaxsiy Farqlar jismoniy faollik, ovqat-lanish va tadqiqotlar natijasiga

ko’ra, genetik omillarning o’zaro ta'siri natijasidir.

Biz talabalar tanasi faol massasini aniqlashning ameri-kalik mutaxassislar taklif

etgan metodikasini tavsiya etamiz.

o’qil bolalar uchun: TFM- 0,514xR+0,017xOB-49,67

qizlar uchun: TFM- 0,311xR+1,619xOP-47,75

Bu yerda - R-bo’y (sm), OB - bisepsning bukilgan qo’l holati-dagi aylanasi, OP- yelka aylanasi.

Jadvalda I-III bosqich talabalarining pedagogik eksperi-ment natijasida aniqlangan.

Jismoniy tayyorlik ko’rsatkichlari keltirilgan.

18-24 yoshli talabalar jismoniy rivojlanishining o’rtacha ko’rsatkichlari

4-jadval

№	Ko’rsatkchilar nomi	Yosh M-0,5 b
		18 yosh	19 yosh	20-24 yosh
1.	Og’irlik - bo’y indeksi (g/sm)	366-7	368-7	372-9
2.	o’pkaning hayotiy hajmi	3911-232.3	3627.8-204.4	350-230
3.	hayot ko’rsatkichi	69-1,5	71-2	69-2,5
4.	o’ng bilak kuchi (kg)	39-0,5	40-0,5	47-0,5
5.	Chap bilak kuchi (kg)	35-0,5	36-0,5	41-0,5
6.	Tana kuchi (kg)	130-2	124-3	137-3
7.	Semizlik (kg-ds)	3,7-0,2	3,5-0,2	3,7-0,4
8.	Gavda tuzilishining pishiqligi	27-3	18-3,9	19,4-¹
9.	Tananing yog’ massasi (%)	9,2-0,6	10,1-0,8	12,2-1,4
10.	Ko’krak qafasi aylanasi
11.	Nafas olish	99,6-1,8	99,5-1,8	93,6-3
12.	Nafas chiharish	88,5-2,5	88-1,3	87,7-2,8
13.	Tanaffus	88,2-2,8	90,4-1,2	89,8-3
14.	Farq	10-0,6	11,4-0,7	5,9-0,8

o’qishning I-III bosqichi talabalari jismoniy tayyorligi ko’rsatkichlari

¹	Nomi	o’qish bosqichlari
		1 bosqich	II bosqich	III bosqich
1.	Tortilish(marta)	11-0,4	12-0,6	13-0,6
2.	Aylanib ko’tarilish (marta)	5-0,2	6-0,3	7-0,4
3.	Langarlarga tiralib qo’llarni bukish va yozish	10-0,4	12-0,6	13-0,6
4.	Erga tiralib qo’llarni bukish va yozish	37-1,1	38-2	40-1,4
5.	Yugurish 3000 m( min, sek)	12'22"-0.44"	13'16"-0.5"	12'43"-0.6"
6.	Yugurish 100m (sek)	13"-0.5"	13.4"-0.5"	13.8"-0.7"
7.	Joydan sakrash	243.2-8.7	245-11.8	148-12.2
8.	Langarlarda osilib oyoqlarni ko’tarish	9-0.;	12-0.5	12-0.5
9.	Yugurib uzoqqa sakrash (sm)	474-16	472-24	494-21
10.	Yugurish 5000 m
( min.sek)	23'7"-1.31"	24'6"-1.33"	23'6"-1.22"
11.	Tanani ko’tarish (marta)	57-16	58-3	61-2

Talabalarni jismoniy rivojlantirish jarayonida pedagogik nazorat

Shaxsni jismoniy rivojlantirish jismoniy tarbiya bo’yicha pedagogik jarayon samaradorligini tahlil

qilish va baholashni nazarda tutadi.

V.M.Zasiorskiy (1979) tavsiyasi bo’yicha, agar o’rtacha qiymat-lar va natijalarning standart

chetlanishlar bor bo’lsa o’rtacha ko’r-satkich M+0,5 b, o’rtachadan yuqoriroq ko’rsatkich M+0,5 b dan TOM+1b

gacha, yuqori ko’rsatkich M+1 b dan M+2 b gacha, eng yuqori ko’rsatkich M+2 b bo’ladi.

I.A.Koshbaxtiev (1994) monografiyasida 18-24 yoshdagi tala-balar uchun jismoniy rivojlanish, gavda

tuzilishi va jismoniy tayyorlik bo’yicha tadqiqotlar natijasi keltiriladi.

Shaxsning shakllanish jarayoni qanday kechayotganligini bilmay turib qaysi tarbiyaviy zanjir

tuzatishga ehtiyoj sezayotgan-ligini aniqlab bo’lmaydi.

Talaba salomatligi, jismoniy ahvoli va jismoniy rivoj-lanishi darajasini pedagogik nazorat

tizimi yordamida aniqlash mumkin.

Nazorat - shaxsni jismoniy rivojlantirish natijalarining son - sifat xarakteristikasini aniqlash

imkonini beruvchi hara-katlar majmuasidir.

Jismoniy rivojlanishni pedagogik nazorat qilish tizimi quyidagi vazifalarni yechish imkonini

beradi:

-har bir talabaning aniqlangan kamchiliklarini bartaraf qilish bo’yicha maxsus tashkil etilgan

jarayonning tizimi yo’nali-shini aniqlash;

butun semestr va o’quv yili davomida talabalarning bir me'erda faol ishlashini

ta'minlash;

mustaqil jismoniy mashg’ulotlar va mashqlarni o’rganish faolligi samaradorligini oshirish;

butun o’quv semestri va yili davomida jismoniy rivoj-lanish haqida mumkin qadar ob'ektiv

ma'lumot olish;

jismoniy rivojlantirish jarayoniga Musobaqa elementini kiritish;

o’zini faol ko’rsatgan o’qituvchilar va talabalarni rag’bat-lantirish to’g’risida kengroq va

asoslangan harorlarni qabul qilish imkoniyatini qo’lga kiritish;

talabalarni jismoniy rivojlantirish jarayonini bosh-harish.

Pedagogik nazoratning quyidagi funksiyalari belgilangan: diagnostik, joriy, modul, reyting, yakuniy.

Diagnostik nazorat, deganda talaba tayyorligining kuchli va kuchsiz taraflarini aniqlash va

jismoniy rivojlantirish kursining tuzilishini belgilash bo’yicha jismoniy rivojlanish, gavda

tuzilishi, jismoniy va funksional tayyorligi haqida ma'lumotlar to’plash jarayoni tushuniladi.

Jismoniy rivojlanish va gavda tuzilishini baholash antro-pometrik o’lchashlar yordamida, jismoniy va

funksional tayyorlik esa testlar va maxsus sinovlar yordamida amalga oshiriladi.

Diagnostik pedagogik nazorat ma'lumotlari o’qituvchi semestr va o’quv yili uchun o’quv -

sog’lomlashtirish ishi rejasini ishlab chiqish va aniqlab olish uchun zarur bo’ladi. Joriy semestr

nazorati jismoniy rivojlanish, gavda tuzilishi, jismoniy va funksional tayyorlik

ko’rsatkichlarining yaxshilanishi darajasini aniqlash imkonini beruvchi jismoniy rivojlantirish

jarayonini samarali boshqarish uchun zarur. Uning ma'lumotlari jismoniy rivojlantirish bo’yicha

sog’lomlashtirish dasturiga muayyan tuza-tishlar kiritish uchun asos bo’ladi.

Jismoniy rivojlantirish bo’yicha yakuniy nazoratning o’ziga xos xususiyati shundaki, u pedagogik

sog’lmolashtirish tizimining talaba funksiyalari va sifatiga ta'siri natijalarini baholash

imkonini beradi. U jismoniy ahvolni L.Ivashenko, Ye.A.Pirogova, G.A.Apanasenko va boshhalar

metodikasi bo’yicha baholash orqali amalga oshiriladi.

Jismoniy rivojlantirishni pedagogik nazorat qilishning reyting tizimi

Jismoniy rivojlanish, gavda tuzilishi, jismoniy va funksional tayyorlik darajasi ko’rsatkichi

sifatida o’quv reytingi talabani jismoniy rivojlanishining turli bosqichlarida attes-tasiyadan

o’tkazishda ob'ektiv asos bo’lib xizmat qiladi. Talaba reytingi jismoniy tayyorlik yoki jismoniy

rivojlanishi-dan topshirilgan har bir test bo’yicha tuzilishi mumkin. Bu esa talabani jismoniy

tarbiya va sport bilan muntazam shug’ullanishga faollashtiruvchi bellashuv elementini kiritadi.

Kafedrada har bir semestrda 3 tadan 6 ta modul ishlab chiqilgan. har bir modulda 5 tadan

ko’rsatkichlar mavjud. Sinovdan o’tish uchun umumiy ballning 60% ini yig’ish kerak (ya'ni 15 ball).

Talaba semestr davomida yig’ishi mumkin bo’lgan maksimal ball 75 ni tashkil etadi.

Talabaning faol va ritmik ishlashi uchun hisobot muddati belgilanadi: 7,14 va 21 haftalarda har bir

semestrning modullari bo’yicha pedagogik nazorat o’tkaziladi.

Yakuniy test nazoratidan o’tishga ruxsat olish uchun talaba har bir modulda 15 dan kam bo’lmagan

ballarni yig’ishi lozim. Agar talaba modullar bo’yicha kamida 45 ball yig’a olmasa, u yakuniy

nazo-ratga qo’yilmaydi. Bunday huquqqa ega bo’lish uchun talaba kafedra topshiriqlarini bajarib

semestr bo’yicha ballar yig’indisini 45 ga yetkazishi har bir modul uchun 15 ball to’plashi lozim.

Talabalar jismoniy rivojlanishini yakuniy nazorati:

Talaba sinovdan avtomat ravishda o’tishi uchun 90 dan kam bo’lmagan ballarni yig’ishi kerak R 90 ball.

Talabaning joriy nazoratdan yi?gan ballari 65 bo’lsa, ammo 45 dan past bo’lsa, ya'ni (R)65, unda u

sinovga qo’yilmaydi, buning uchun u joriy o’zlash-tirishini 45 ballga yetkazishi lozim.

Agar talabaning joriy o’zlashtirish reytingi 45 balldan past bo’lsa u sinovga qo’yilmaydi, uning oliy

o’quv yurtida o’qish masalasi "Oliy maktab haqida Nizom" ga muvofiq hal etiladi.

Talabalarni jismoniy rivojlantirishning samarali metodlari

"Metod" so’zi grekcha so’z bo’lib, "tadqiqot, usul" ma'no-larini anglatadi.

I.T.Frolov falsafiy luqatida yozishicha, metodning umumiy ma'nosi maqsadga erishishning

usuli, muayyan tartibga keltirilgan faoliyatdir.

S.I.Ojegov metodni nazariy tadqiqot yoki biror narsani amalga oshirish usuli, deb

tushuntiradi.

Pedagogikada ma'lumki, ta'lim jarayonining muvaffa-qiyati o’qitishning maqsad va

mohiyatini to’g’ri belgilab olishga hamda shu maqsadga erishish usullariga, ya'ni o’qitish metodlariga

bog’liq. o’qitish metodlari o’qituvchilar va talabalar o’rtasidagi bir tartibga keltirilgan va bir

maqsadga yo’naltirilgan aloqalar tizimi bo’lib, ular o’qitishning pedagogik maqsadlarini amalga

oshirishni ta'minlaydi.

Jismoniy tarbiya amaliyotida asosan quyidagi metodlardan foydalaniladi: o’yin, Musobaqa,

og’zaki va ko’rgazmali ta'sir etuv-chi qat’iy reglamentlashtirilgan mashqlar.

Pedagogikada o’qitish, ishontirish, mashqlar, Musobaqalar, rag’batlantirish, tanqid va o’z - o’zini tanqid etish, majbur qilish kabi metodlar qo’llaniladi.

Texnik predmetlarni o’qitishda ko’pincha muammoli, dastur-lashtirilgan, modulli o’qitish va ishbilarmonlik o’yinlari metod-laridan foydalaniladi.

Pedagogik amaliyotda o’qitishning turli shakl va metodlari qo’llaniladi. Jismoniy tarbiya

jarayonida asosan yangi yechimlarni izlash talab etilmaydigan, ijodiy ongni rivojlantirmaydigan

metodlar qo’llaniladi.

Talabaning o’rganish faoliyatini boshqarish samaradorligi o’qituvchining tibbiy nazorat, psixologiya, fiziologiya bo’yicha bilimlariga to’laqonli bog’liqdir.

Zamonaviy o’qituvchi ijodiy ishlay bilishi kerak, chunki u ta'lim jarayoniga tadqiqot nuqtai

nazaridan yondashish pedagogik faoliyatning o’ziga xos xususiyatidir. Shaxsning har tomonlama

tayyorligi va o’ziga xos xususiyatlarini bilish va ularni tahlil etish o’qituvchiga talabalarga maxsus topshiriqlar berish imkoniyatini beradi. o’z-o’zini baholash, nazorat qilish tashkiliy formalarining qo’llanilishi sog’lomlashtirish, tadqiqot ishlari-ning debochasidir va u talabaning ilmiy ijodi va sog’lomlash-tirish jismoniy mashg’ulotlarga ehtiyojini tarbiyalash tomon ilk majburiy poqona hisoblanadi. Shu sababli ayrim amaliy va nazariy mashg’ulotlar rivojlantiruvchi xarakterga ega bo’lishi kerak (talabaning jismoniy ahvolini, tananing yog’ massasini aniqlash va h.z.)

Talabaning o’rganish ehtiyojlarini rivojlantirish uchun talabaga shunday vaziyatlar tavsiya etiladiki, talaba ulardan chiqib ketishning to’g’ri yo’lini topsin, qo’yilgan savolga to’g’ri javob topsin. Bo’lajak mutaxassisda mustaqil ishlash ko’nikmalarini hosil qilish kerak. Bunda jismoniy rivojlanish, gavda tuzilishi xususiyatlari, jismoniy tayyorlik ma'lumotlarini ko’rib chiqish va olingan natijalar va xulosalarni ishlab chiqish yordam beradi. Talabalar tomondan ma'ruzalar va referatlarning tayyorlanishi ham bu ishga yordam beradi. Muammoli ta'limni qo’llash asosida valeologiya kafedrasida talabalar anjumanlari o’tkaziladi. Jismoniy tarbiya mashg’ulotlari jarayonida muammoli ta'limni qo’llash o’rganish va ijodiy faollik, mustaqillikni rivojlantiradi, jismoniy tarbiya mashg’ulotlariga ehtiyojni faollashtiradi.

Jismoniy rivojlantirishning modul usuli

Modullarni ishlab chiqish maqsadi - har bir mavzu va kursni pedagogik va didaktik vazifalarga

muvofiq qismlarga bo’lish, har bir qism uchun o’qitishning maqsadga muvofiq ko’rinish va shakllarini aniqlash, ularni yagona kompleksga birlashtirishdir.

Modul mustaqil strukturaviy birlik va ayrim hollarda talaba butun kursni emas bir necha

modullarni eshitishi mumkin. har bir talaba moduldan modulga materialni o’zlashtirish darajasiga

harab o’tadi va joriy nazorat bosqichlarini topshi-radi. Bilimlarni baholash uchun quyidagi tizimdan

foydala-niladi; har bir modul uchun ballar yiqiladi va individual kommulyativ indeks (IKI)

tuziladi. Talabaning maqsadi ballar-ning maksimal sonini yig’ish. Joriy nazorat umumiy ballning

30-35% ini, oraliq nazorat 20-25% ni, amaliy mashg’ulotlar va kurs ishi 25% gacha ballarni tashkil

etadi. Modulli ta'lim tamoyillarining talabani jismonan rivojlantirish jarayonida qo’llanilishi

o’ziga xos ahamiyat kasb etadi. Jismoniy rivojlanish ko’rsatkichlari orasida Yaqin o’zaro bog’liqlik mavjudligi korrelyasion tahlil yordamida aniqlangan. Shu sababli jismoniy rivojlantirish jarayonida asosiy e'tibor jismoniy rivojlanish ko’rsatkichlarini yaxshilash va umuman olganda, salomatlikni ta'minlash va uni mustahkamlashga haratiladi.

Insonning jismoniy yetukligi valeologik tarbiya shakli, usul va vositalari mazmuniga bog’liqdir.

Rivojlantirish metodi deganda talaba va o’qituvchi o’rtasidagi bir maqsadga yo’naltirilgan o’zaro

harakatlar tizimi tushuniladi va u insonning jismoniy ahvolini yaxshilash bo’yicha pedagogik

maqsadning amalda qo’llani-lishini ta'minlaydi.

Yoshlarni jismoniy tarbiyalash pedagogik amaliyotida asosan qat’iy reglamentlashtirilgan ta'lim,

o’yin va Musobaqa metod-laridan foydalaniladi. Ular talabaning qiziqishi, ijodiy fikr yuritishi,

jismoniy tarbiya mashg’ulotlariga ehtiyojini yetarlicha rivojlantirmaydi.

Shu sababli ko’p yillar davomida jismoniy tarbiya va sport kafedrasida talabani jismonan

rivojlantirishning samarali usullarini aniqlash maqsadida tabiiy pedagogik tadqiqot o’tka-zildi.

o’tkazilgan davomli tadqiqot natijasida inson salomat-ligini rivojlantirish maqsadida modulli

ta'lim metodikasi ishlab chiqildi. Modulli ta'limning maqsadi - valeologie tarbiyani tarkibiy

qismlarga bo’lish va jismoniy rivojlantirish mashg’ulotlari samarasini oshirish va joriy nazoratni

kuchay-tirish.

Oltita modul belgilangan. har bir modulda talaba beshta ko’rsatkichlar bo’yicha talaba maksimal 25

ball yig’ishi kerak. 60% dan ko’proq (15 ball) to’plagan talaba ushbu moduldan o’tgan hisoblanadi. o’quv

yili davomida 6 modul bo’yicha 90 dan ortiq to’plagan talaba sinovdan avtomatik tarzda o’tgan

hisoblanadi. o’zlashtirmagan talabalar qaysi moduldan o’tmagan bo’lsalar o’sha modullar bo’yicha sinov

topshiradilar.

Birinchi modul - jismoniy rivojlanishni yaxshilash. Ushbu modul bo’yicha baholash 7 haftada beshta

ko’rsatkich (o’pkaning hayotiy sig’imi, hayotiy ko’rsatkich, o’ng va chap bilaklar kuchi, orqa mushaklar kuchi)

bo’yicha o’tkaziladi.

Ikkinchi modul - kuch-quvvat tayyorligini yaxshilash. Baholash 14 haftada beshta ko’rsatkich bo’yicha

o’tkaziladi. Yerga va langar-larga tiralib qo’llarni bukish va yozish, (po'em perevorotom) aylanib

ko’tarilish,tortilish, osilib langarga oyoqlarni tekkizish.

Uchinchi modul - yurak-qon tizimi faoliyatini yaxshilash. Baholash 21 haftada beshta ko’rsatkichlar

bo’yicha amalga oshiriladi. Rufe sinovi, Kverg indeksi, 30 sek ichida 20 marta o’tirib turishdan so’ng

tiklanish vaqti, G.L.Apanasenko metodikasi usullarining biri bo’yicha sinovdan so’ng yurak urishining

oshishi foizi ChSSxAD sist (69 kam-a'lo, 70-84 - yaxshi,85 - o’rta, 95 dan ko’p - qoniharsiz).

To’rtinchi modul - gavda tuzilishini yaxshilash. Natijalar 11 semestrning 7 haftasida beshta ko’rsatkich

bo’yicha (gavda tuzili-shining mustahkamligi, Ketle vazn - bo’y indeksi, semizlik, tana- ning yog’ va faol

vazni) baholanadi.

Beshinchi modul - jismoniy tayyorlikni yaxshilash. U 5000 m, 3000 m, 100 m masofaga yugurish vaqti, yotgan

holatda gavdani ko’tarish, turgan joydan uzoqqa sakrash ko’rsatkichlari bo’yicha 11 semestrning 14 haftasida o’tkaziladi.

Oltinchi modul - jismoniy ahvolni yaxshilash. Natijalar ikkinchi semestrning 21 haftasida

L.Ivashenko testi, Ye.A. Pirogova, G.L.Apanasenko metodikasi, Garvard step - testi, talaba salomatligi darajasi bo’yicha baholanadi.

Jismoniy rivojlantirishning dasturiy metodi

Talabalarni jismoniy tarbiyalash jarayonida tizimli hara-kat ko’nikmalarini o’zlashtirish uchun

dasturiy ta'limdan foydala-niladi. Dasturiy ta'lim quyidagilarni o’z ichiga oladi:

o’quv materialini puxta tahlil qilish va uni ta'lim aktla-rining mantiqiy va metodik

ketma - ketligiga solish: o’quvchining o’quv materialini o’zlashtirish jarayonida mustaqilligi va

faol-ligini oshirish; ish vaqtini ongli taqsimlash;

o’quvchilarning o’quv faoliyatini samarali boshqarish;

ta'limni talabalarning kollektiv bo’lib ishlashi bilan bog’liqlikda individuallashtirish;

talabalar va o’qituvchi faoliyatini rasionalizasiyalash va intensifikasiyalash uchun

zamonaviy texnika vositalarini qo’llash va ulardan foydalanish.

I.A.Volodarskaya va A.M.Mitinlarning ta'kidlashicha, das-turiy ta'lim jarayonida o’qituvchi va

talabalar o’rtasida "ta'lim qurilmasiga joylashtirilgan" muayyan ta'lim dasturi mavjud ekan.

Bunda o’qituvchi shaxsining talaba shaxsini rivojlantirishga ko’rsatayotgan ta'siri bir yog’lama bo’ladi.

An'anaviy va dasturiy ta'lim o’rtasidagi asosiy farq ularning asosida qanday tamoyil-lar

yotganida emas, balki ushbu tamoyillar ularning faoliyat doirasiga qanday tadbiq etilishidadir.

Dasturiy ta'lim asosiy o’ziga xos xususiyati - talabalar ongli faoliyatini samarali boshqarish va o’z -

o’zini boshqarish. U maxsus dastur asosida amalga oshiriladi. Unda nafaqat o’rgani-layotgan material

mazmuni, balki muayyan bilim va ko’nikmalarni o’zlashtirish uchun talabalar bajarish lozim bo’lgan u

yoki bu harakatlar ham berilgan. Dasturiy ta'limda teskari aloqa muhim rol o’ynaydi.

Dasturlashtirish - jismoniy rivojlantirish jarayonining talabaning real imkoniyatlarini hisobga

olib strategiyasi, maz-muni va shakli, metodlarini oldindan belgilab olishdir.

Dasturlashtirish jismoniy rivojlantirish bo’yicha peda-gogik jarayonning mohiyati haqida har

tomonlama va chuqur bilim-larni (uning mazmuni va tuzilishi, shaxsni shakllantirish jarayo-nida uning

tuzilishi va o’zgarishini belgilab beruvchi qonuniyat-lari) talab etadi. Bunday bilimlar amaliy

tajribaning barcha yutuqlarini va ilmiy ma'lumotlarning butun kompleksini o’z ichiga olishi kerak.

Pedagogik eksperiment natijasida talabalarni jismoniy rivojlantirish mashg’ulotlarini

quyidagicha rejalashtirish zarur-ligi aniqlangan: 1 sentyabrdan 30 noyabrgacha va 1 martdan 1 iyungacha

amaliy mashg’ulotlar ochiq havoda o’tkazilishi lozim va bo’ mashqu-lotlar umumiy jismoniy tayyorlikni

yaxshilashga yo’naltirilgan bo’lishi kerak. 1 dekabrdan 28 fevralgacha mashg’ulotlar sport va trenajer

zallari sharoitida o’tkazilishi va asosiy e'tibor gavda tuzilishini yaxshilash va kuch tayyorlikni

mustahkamlashga hara-tilgan bo’lishi kerak.

Umumiy jismoniy tayyorgarlik jarayonida optimal sog’lom-lashtirish samaradorligini ta'minlash

uchun jismoniy rivojla-nish, gavda tuzilishi, har tomonlama harakat tayyorligi ko’rsatkich-larini

yaxshilash uchun turli vositalardan foydalanish ko’zda tutilgan kompleks dastur tavsiya etiladi.

Amaliy mashg’ulotning tayyorlov qismida yaxshi jismoniy tayyorgarlikka ega talabalarga 1000 tagacha

harakat mashqlari, o’rta va bush tayyorgarlikka ega talabalarga ega 500 tadan kam bo’lmagan harakat

mashqlarini bajarish tavsiya etiladi. Sog’lomlashtirish mashg’ulotlarining asosiy qismida esa

talabalar o’qituvchi rahbarligi ostida o’z qiziqishlari va imkoniyatlaridan kelib chiqib

shug’ullanadilar. Mashg’ulotlarning yakuniy qismida chiniq-tirish mashqlari bajariladi va rasional ovqatlaniladi. o’z vaqtida rasional Ovqatlanish mashg’ulotning tarkibiy qismi hisoblanadi.

qishki davrda sport va trenajer zallar sharoitida mushaklar kuchini rivojlantirish, uyg’un gavda

tuzilishini shakllantirishga yo’naltirilgan jismoniy mashqlarni turli gimnastik snaryadlar

(xalqalar, langarlar) shuningdek, gantellar, shtangalar, sheyping elementlaridan foydalanib

bajarish tavsiya etiladi.

Musobaqa metodini qo’llash dasturi

Jismoniy rivojlantirish mashg’ulotlarida talaba reytin-gini qo’llashdan tashqari fakultetlar,

yotoqxonalar terma koman-dalari o’rtasida spartakiadalar ko’rinishidagi Musobaqalar meto-didan

foydalanish zarur. So’ngra sport turlari bo’yicha oliygoh terma komandalari tuziladi va ular shahar

va respublika musoba-halarida qatnashadilar. Voleybol, minifutbol, basketbol bo’yicha

Musobaqalarni guruhda, guruhlar o’rtasida o’tkazish mumkin. Yigitlar kamchilik bo’lib, qizlar esa

odatdagidek tarkibda ( yigitlar 4 ta, qizlar 6 ta) o’ynaydigan voleybol o’yinlari Ayniqsa qiziharli

o’tadi. o’yinlar 9-11 hisobgacha davom etadi.

Jismoniy rivojlantirish vositalarining pedagogik asoslari

Ma'lumki, jismoniy sifatlarni tarbiyalash jarayonida kuch, tezlik va chidamlilik ko’rsatkichlari

orasida ma'lum holatlarda ijobiy o’zaro bog’liqlik kuzatiladi, ayrim holatlarda esa bunday aloqa

yo’q. Yuqorida qayd etilgan sifatlardan birining rivoj-lanishi boshhalarining yaxshilanishiga olib

keladi va, nig’oyat salbiy o’zaro aloqa, bunda sifatlardan birining rivojlanishi boshhalarining

yomonlashuviga sabab bo’ladi.

Talabalarni valeologik tarbiya vositalari yordamida samarali jismoniy rivojlantirish uchun

alohida ko’rsatkichlar o’rtasida o’zaro aloqa darajalarini aniqlab olish zarur. Yigit-larda harakat

sifatlari, jismoniy rivojlanish ma'lumotlari, gavda tuzilishi, qon aylanishi, shaxsning tipologik

xususiyat-larini kompleks baholash bo’yicha tadqiqotlar 47 ta ko’rkichlar bo’yicha o’tkazildi.

Bog’liqlikning son ko’rsatkichlari bir necha darajalarga taqsimlandi: bo’sh aloqa - korrelyasiya

koeffisienti r - 0,30; o’rtacha aloqa - r - 0,31-0,69; kuchli aloqa - r - 0,70 - 0,99.

Bunday yondashuv (talabalarni jismoniy rivojlantirish uchun ilmiy - asoslangan mashqlarni aniqlash)

sog’lomlashtirish ishlarini samaraliroq rejalashtirish, jismoniy tayyorgarlik vositalarini tanlashga

maqsadli yondashish imkoniyatlarini beradi, bu esa shaxsni jismoniy rivojlantirishni

optimizasiya-lashga yordam beradi.

Valeologik tarbiyaning jismoniy rivojlanish ko’rsatkich-larini yaxshilashga haratilgan turli - tuman

usul va vositalari chiroyli va baquvvat gavda tuzilishini shakllantirish uchun keng imkoniyatlarni

ochib beradi. Shtanga, gantellar, toshlar bilan mashqlar tizimi, trenajerlarda o’tkaziladigan

mashg’ulotlar va umumiy rivojlantirish mashqlari nafaqat uyg’un gavda tuzilishi, balki chiroyli

qomat, kuch, chidamlilik va chaqqonlikka ega bo’lishga yordam beradi.

Shuni ham aytib o’tish kerakki, bayon etilgan mashqlar uchun maxsus texnik tayyorlik shart emas, ular oson

dozalarga taqsim-lanadi va ularni mustaqil shug’ullanishni xoxlagan istagan kishiga tavsiya etish

mumkin.

Mushaklar kuchini rivojlantirishga yo’naltirilgan jismo-niy mashqlar kompleksi ko’krak qafasi

aylanasini kengaytiradi, vazn-bo’y ko’rsatkichini optimizasiyalaydi, quvvat imkoniyatlarini

yaxshilaydi.

Umumiy jismoniy tayyorgarlik salomatlikni yaxshilashning asosiy vositasi sifatida

A.A.Gujalovskiyning ta'kidlashicha, umumiy jismoniy tayyorgarlik jismoniy tarbiyaning asosiy,

bazaviy ko’rinishi hisoblanadi. Uning mazmuni, vositalari, usullari va mashg’ulot-larni tashkil etish

shakllari inson faoliyatining istalgan ko’rinishlari uchun hayotiy, mehnat va turmush jarayonida keng bazaviy jismoniy tayyorgarlik yaratishga haratilgan. Sport fani va amaliyotida umumiy jismoniy

tayyorgarlik insonni baquvvat-roq, sog’lomroq, katta yuklamalarga dosh berishga chidamliroq etishi isbot qilingan.

Umumiy jismoniy tayyorgarlik quyidagi vazifalarni yechishga imkon beradi:

1) inson organizmining har tomonlama rivojlanishini ta'-minlash, chidamlilik, kuch, tezlik, chayirlik, chaqqonlik kabi jismoniy sifatlarni rivojlantirish, shu sifatlarni rivojlantirish asosida

yoshlarni jismoniy rivojlantirish uchun zarur bo’lgan umumiy xarakterdagi funksional bazani

yaratish;

2) salomatlikni mustahkamlash, tashqi muhitning zararli omillariga qarshi ta'sir ko’rsatish;

3) o’quv va mehnat faoliyati jarayonida ishlash qobiliyati pasaygan davrda faol hordiq chiharish uchun sharoit yaratish;

4) qo’shimcha tug’dirilgan qiyinchiliklarni yengish jarayonida iroda kuchini mustahkamlash.

Jismoniy tayyorlik, jismoniy tayyorgarlikning natijasi sifatida nafaqat shaxsiy, balki ijtimoiy

qadriyat kasb etadi.

Jismoniy yetuklik talabaning jismoniy rivojlanishi, uning harakat bilim va ko’nikmalarining

barcha ijodiy imkoniyat-larni to’liq namoyon etishga imkon beruvchi darajasidir.

Shunday qilib, jismoniy tayyorgarlik shaxsni jismoniy yetuklikka erishtirishning bazaviy ko’rinishi sifatida tahlil etiladi.

Umumiy jismoniy tayyorgarlik talabaning atletik rivoj-lanishini ta'minlaydi, uning

salomatligini mustahkamlaydi, harakat sifatlari diapazonini kengaytiradi va jismoniy

rivojlantirish uchun mustahkam fundament yaratadi.

Shuni e'tiborga olish kerakki, insonning jismoniy sifat-lari bir - biri bilan chamcharbas bog’liq.

Shuning uchun u yoki bu jismoniy mashqni muayyan bir jismoniy sifatni rivojlantirish uchun qo’llash noto’g’ri. Ayni paytda jismoniy mashqlar talabaning jismoniy rivojlanishiga ijobiy ta'ir

ko’rsatadi.

Jismoniy sifatlar rivoji xususiyatlarini shaxsni jismo-niy rivojlantirish bilan bog’liqlikda

ko’rib chihamiz. Kuch sifat-lari og’irliklarni ko’tarish, o’z tanasini ko’tarish, yukni uloqti-rish, turgan joydan, balandlikka, uzunlikka sakrash mashqlarida namoyon bo’ladi.

Mushak kuchini rivojlantirish uchun mushaklarni insonning kundalik faoliyatiga nisbatan ancha ko’proq yuklama bilan ishlatish kerak. Kuchni rivojlantirish uchun yuklar bilan ishlash, gimnastik snaryadlarda trenajerlarda bajarish lozim.

Umumiy rivojlantiruvchi mashqlar turli a'zolar va mushak-lar guruhiga ijobiy ta'sir ko’rsatadi.

Bundan tashqari bu mashq-larni bajargan talaba harakatlarning keng diapazoni bilan Tani-shadi,

ularni bajarish nechoqlik zarur ekanligi to’g’risida tasav-vurga ega bo’ladi. Umumiy

rivojlantiruvchi mashqlarni turgan joyda yoki yurib turib 50-100 martadan bajarish kerak, mashqlar umumiy soni 500 dan 1000 tagacha harakatlardan iborat bo’lishi lozim.

Jismoniy rivojlanish va jismoniy tayyorlik ko’rsatkichlarning o’zaro aloqasi xususiyatlari

Jismoniy rivojlanishning ayrim ko’rsatkichlari va jismo-niy mashqlar orasida kuchli va o’rta

darajadagi aloqa korrelyasion tahlil natijasida aniqlangan. o’pkaning hayotiy sig’imi va oyoq-larni

to’singa ko’tarish o’rtasida kuchli r-0,7 aloqa aniqlangan.

Ayrim jismoniy mashqlar va jismoniy rivojlanish ko’rsatkichlari o’rtasida o’rtacha r-0,6 aloqa

aniqlangan. Oyoqlarni to’singa ko’tarish - tana kuchi, ko’krak qafasi aylanasi; tortilish-aylanib

ko’tarilish, ko’krak qafasining aylanasi; qo’llarni tira-lib bukish va yozish - turgan joydan sakrash, turgan joydan uzun-likka sakrash - ko’krak qafasi aylanasi.

Jismoniy ahvol va tana uyg’unligi orasidagi o’rta aloqani ham qayd etish muhim.

Bayon etilganlardan xulosa shuki umumiy jismoniy tayyorgar-lik vositalari o’rtasida to’sinlarda,

bruslarda turli og’irliklar bilan bajariladigan mashqlar, trenajerlarda o’tkaziladigan mashqlar

jismoniy rivojlantirish uchun samaraliroq ekan. Umu-miy rivojlantiruvchi mashqlar, sakrashlar va h.z.lar tana uyg’un-ligini ta'minlaydi.

Mushaklar massasi, chiroyli qomatni yaratish, tashqi nafas olishni yaxshilashga yo’naltirilgan jismoniy

mashqlar kompleksi yoshlar salomatligini asraydi va mustahkamlaydi.

Jismoniy rivojlanish, jismoniy tayyorlikni yaxshilash uchun kuch imkoniyatlarini rivojlantirishga

yo’naltirilgan mashq-lar sonini ko’paytirish zarur. Ularning bo’y va vazn nisbatlariga ijobiy

ta'siri, qomat buzilishlarini oldini olishi va gavda tuzilishini yaxshilashi tadqiqotlarimiz

natijasida aniqlangan.

Ko’krak qafasi aylanasini oshirish uchun to’sinlarda bajari-ladigan mashqlar samarasi katta. Bunda

faqat bisepslar emas ko’k-rak mushaklar ham kuchlanadi (tortilish, aylanib ko’tarilish, osil-gan quyi oyoqlarni to’singa tekkizish va h.z).

Sport - kuch xarakteridagi mashqlar nafas olish organlari faoliyatini ham yaxshilaydi.

Chiniqish sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiyaning mustaqil vositasi sifatida quyosh radiasiyasi, havo va suv muhitining xususiyatlari salo-matlikni yaxshilash, chiniqish va ish

qobiliyatini oshirish uchun samarali vosita hisobalanadi.

Chiniqishni amaliy mashg’ulotning so’nggi qismida 10-15 minut davomida amalga oshirish tavsiya etiladi.

havo, quyosh vanna-lari vositasida chiniqish faol harakatda (sog’lomlashtiruvchi yurish, yugurish vaqtida)

ham amalga oshirilishi mumkin.

Sog’lomlashtiruvchi yurish

Sport yurishning bosh, o’ziga xos xususiyati- oddiy yurishga o’xshamagan, o’ziga xos yurish uslubidir. Sport

yurishi sonlarning kuchli harakatiga asoslangan. B.Franklinning fikricha, sport yurishi

sog’lomlashtirish samarasi bo’yicha yugurish mashg’ulotlariga teng. Shunday qilib, sport yurishi

sog’lomlashtiruvchi yurishning turlaridan biri. Farq shundaki, sog’lomlashtiruvchi yurish bilan

shug’ullanayotgan inson sport yurishida mavjud qoidalarga amal qilmaydi. Sog’lomlashtiruvchi yurish

sport yurishining nomuso-baqaviy ko’rinishidir.

Sog’lomlashtiruvchi yugurish

Jismoniy faollikning keskin kamayishi organizmda moddalar almashinuvining buzilishiga, bosh

miyada kislorod tanqisligiga olib keladi. Shuning uchun sog’lom bo’lish uchun faol hayot kechirish kerak,

sog’lomlashtiruvchi yugurish, yurish, umum rivojlantiruvchi mashqlar kabi hamma inson bajarishi mumkin

bo’lgan mashqlar bilan shug’ullanishi lozim. Ularni bajarish uchun maxsus sharoit kerak emas, bu

mashqlarni xonada, sport maydon-chasida, piyodalar yo’laklarida bajarish mumkin.

Sog’lomlashtiruvchi yugurish - elementlarning butun bir kompleksidir. Ular yugurish oldi mashqlari,

yugurishdan oldin va keyin tez yurish, sog’lomlashtiruvchi yugurishning o’zi va boshhalar. Yugurish faol harakatga tabiiy intilishni rivojlantiradi. Yugurish va chiniqish bir - biri bilan chambarchas bog’liq.

Axir istalgan ob - havoda yugurish kerak. qo’shimcha chiniqtiruvchi ele-ment - yugurishdan so’ng kontrast dush qabul qilish. U teri va teri osti tomirlarining o’ziga xos gimnastikasidir.

Mutaxassislar yugurishga aqliy charchoqdan foriq etuvchi vosita sifatida haraydilar.

Tabiiy pedagogik tadqiqotlar quyidagi amaliy tavsiyalar berish imkonini beradi:

1. Eksperimental tadqiqotlar o’rta Osiyoda chiniqtirish salo-matlikni mustahkamlashning asosiy

vositasi ekanligini tasdiqladi. Organizmning tashqi muhitning turli ta'sirlariga chidamliligini

oshirish uchun ochiq havoda o’tkaziladigan jismoniy mashqlarning ahamiyati katta. o’zgarishlar

natijasida modda almashinuvi yaxshilanadi, organizmning reaktivligi, kurashuvchan-ligi oshadi. Agar amaliy mashg’ulotlar talabalarning emosional kayfiyati fonida o’tkazilsa chiniqtirish samarasi ancha oshadi.

2. Ochiq havoda jismoniy mashqlar, sport, harakatli, milliy o’yinlar elementlari qo’llanilgan, ruhiy ko’tarinkilik fonida o’tkazilgan amaliy mashg’ulotlar talabaning adaptiv imkoniyat-larini oshiradi, uning ijtimoiy va biologik tabiatini rivoj-lantiradi.

3. o’rta Osiyo sharoitida ochiq havoda o’tkazilayotgan muntazam jismoniy mashg’ulotlar organizmning shamollash kasalliklariga chidamliligini oshiradi, quyi kurs talabalarining oliygohda o’qish adaptasion davridagi zo’riqishlarini yengillashtiradi va shu bilan ularning ish qobiliyatlarini ko’taradi.

4. Sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya ochiq havo sharoitida 1 sentyabrdan 30 noyabrgacha, 1 martdan iyun oyigacha o’tkazilishi kerakligi o’rnatilgan.

5. havo harorati +25 va undan oshganda jismoniy mashg’ulotlar gOh ofotobda, gOh salqin joyda 10-15 minutdan o’tkazilishi kerak.

6. Sog’lomlashtiruvchi suzish mashg’ulotlarini oktyabr oyla-rida o’tkazish tavsiya etiladi. o’zbekiston Respublikasi Bosh gidro-metrologiya markazi ma'lumotlariga ko’ra bu oylar yilning suzish uchun eng qulay oylari hisoblanadi.

Kalit so’zlar: boshqarish, ta'limning faol usullari, jismoniy rivojlantirish, pedagogik nazorat,

vositalarni asoslash, umumiy jismoniy tayyorgarlik, jismoniy ahvol.

Nazorat savollari:

1. Insonning jismoniy rivojlantirishni boshqarish qanday amalga oshiriladi?

2. Insonning har tomonlama tayyorligini baholash qanday amalga oshiriladi?

3. Talabalarni jismoniy rivojlantirish bo’yicha jarayonni pedagogik nazorat qilish qanday amalga

oshiriladi?

4. Jismoniy rivojlantirishning qanday samarali usullar-ini bilasiz?

5. Jismoniy ahvolni yaxshilash vositalarini asoslab bering.

6. "Umumiy jismoniy tayyorgarlik salomatlikni yaxshilash vositasi" mavzusi mazmunini yoritib bering.

Adabiyot:

Ashmarin B.A. Teoriya i metodika pedagogicheskix issle-dovaniy v fizicheskom vospitanii. - M.: Fis.

1979

Godik M.A. Kontrol trenirovochnix i sorevnovatelno’x nagruzok. - M.: Fis, 1986, 136 s.

Zasiorskiy V.M. Osnovi sportivnoy metrologii. - M.: Fis, 1979, 152 s.

Iva?enko L. Nauchno - pedagogicheskie osnovi bazovoy fizicheskoy kulturi mujchin 20-59 let. Avtoref.

Dokt. Diss.-M.:1988.

Krasovskiy N.N.Teoriya upravleniya dvijeniem. - M.:1968, 475 s.

Koshbaxtiev I.A. Valeologiya studencheskoy molodeji. Tashkent, 2000.146 s.

Kerimov F.A. Kompleksniy kontrol v upravlenii podgotovkoy borsov visokogo klassa. Metodicheskie

rekomendasii. Tashkent, 1986, 90 s. (v soavt.)

5-BOB. TALABALARGA VALEOLOGIYADAN TAÚLIM BERISH JARAYONI MONITORINGI

Kompleks nazorat tizimi valeologik tarbiya jarayonini boshqarishning muhim bo’?ini

hisoblanadi. Kompleks nazorat o’quv jarayoning tanlangan yo’nalishi, qabul qilingan u yoki bu

harorning samaradorligini baholash imkonini beradi va u o’z ichiga peda-gogik, tibbiy va psixologik

tadqiqotlarni o’z ichiga oladi, talaba tayyorligining kuchli va bo’sh taraflarini aniqlashga

yo’nalti-rilgan qator tashkiliy va metodik usullarni nazarda tutadi.

Tibbiy pedagogik nazorat talaba ahvoli haqida ma'lumot olishda asosiy nazorat

hisoblanadi. Undan jismoniy ahvolni aniqlash uchun o’rnatilgan nazorat me'yorlariga muvofiq

qo’llani-layotgan o’quv vosita va usullar samarasini baholashda ham foyda-laniladi.

Kompleks tibbiy - pedagogik nazorat salomatlik ahvolini baholash, jismoniy rivojlanish

va jismoniy tayyorgarlikni aniqlashga yo’naltirilgan. Testlash (jismoniy ish qobiliyatini, jismoniy rivojlanishni, gavda tuzilishini, jismoniy va funk-sional tayyorlikni) tibbiy - pedagogik nazoratda asosiy usul hisoblanadi. Valeologik tarbiyaning pedagogik amaliyotida testlash xududiy dasturga muvofiq semestr boshida va oxirida, yil oxirida o’tkaziladi.

Ammo talabaning boshlang’ich jismoniy ahvolini o’rganish bo’yicha o’tkazilgan tadqiqotlar natijasida baholash kompleks bo’lishi kerakligi va u talaba tayyorligining bo’sh jihatlarini rivojlantirish asosi bo’lishi kerakligi aniqlandi.

Pedagogik nazorat valeologik tarbiya jarayonida kafedralar tomonidan ishlab chiqilgan testlar

yordamida amalga oshiriladi.

Talabalar shaxsi asab tizimi va tipologik xususiyatlarining o’ziga xos jihatlarini aniqlash o’quv

jarayonini boshqarishda yordam beradi va bu psixologik tadqiqotlar natijasida isbotlan-gan.

1990-1994 o’quv yillarida TEAI "Jismoniy tarbiya va sport" kafedrasida talabalar bilan

sog’lomlashtirish - tarbiyaviy ishlarni olib borishni nazorat qilish metodologiyasini ishlab chiqish bo’yicha eksperiment o’tkazilgan edi. Shu maqsadda talaba-ning jismoniy rivojlanishi, gavda tuzilishi, jismoniy tayyor-ligi (20 dan ortiq testlar), jismoniy ish qobiliyatini kompleks baholash amalga oshirilgan edi.

Jismoniy mashqlar bilan muntazam shug’ullanishga bo’lgan ehtiyojni faollashtirish

Yoshlar faolligining xarakteri ularning o’quv jarayoniga ongli munosabatini aniqlashning asosiy

ko’rsatkichi hisoblanadi. Onglilik orqali faollikka - bu ikki tamoyilning shiori ana shunday.

Faolliksiz onglilik passiv kamolotga olib keladi.

Amaliy, o’quv va mustaqil mashg’ulotlarga intilish jismoniy mashg’ulotlar bilan muntazam

shug’ullanish, jismoniy yetuklikka ehtiyojning faollashuvida namoyon bo’lishi lozim.

Bayon etilgan ehtiyojni tarbiyalash muhim muammolardan biri- talaba yoshlarning harakat faolligi tanqisligini bartaraf etishga yordam beradi. Talabalarning harakat faolligini jonlan-tirish

vositalari tizimiga akademik attestasiya - talaba bilimini baholashning reglamentlashtirilgan

tizimi kiradi. Talabadan o’qituvchiga "teskari aloqa" bo’lgan baholashning bunday tizimi o’quv

jarayonini maqsadli boshqarish imkonini beradi. Bu tizim talaba tayyorligining o’ziga xos

xususiyatlarini aniqlaydi va unga to’g’ri ta'sir etishga zamin tayyorlaydi. Ayni paytda u o’qituvchi ishiga ham ta'sir ko’rsatadi. o’qituvchi talabalarni chuqur o’rga-nishi, gavda tuzilishi, qon aylanishi, jismoniy rivojlanish va jismoniy tayyorlik ko’rsatkichlari xususiyatlari diagnostikasi asosida talabalarni har tomonlama attestasiya qilish uchun kompleks nazorat usullarini takomillashtirishga yordam beradi.

Kompleks baholash nazorat va o’z - o’zini nazorat vositasi sifatida tashkil etish va ishlab chiqishda sodda bo’lishi kerak. Ma'lumki, pedagogik mehnat samaradorligi o’quv jarayonining qanday funksiyani (axborotni aktiv yoki passiv qabul qilish va o’zlashtirish) bajarayotganligiga bog’liq. o’qituvchining vazifasi talabalarning o’rganish faoliyatini mumkin qadar faollashtirish, ularda faol, mustaqil

ijodiy fikr yuritishni rivojlantirish va bunga erishishning usullari va vositalarini ko’rsatishdan

iborat. Psixologlarning fikricha, ijodiy faollikka ehtiyoj tug’ma, u insonning biologik irsiyatida

mavjud. Ammo u barcha tug’ma xusu-siyatlar qatori ijtimoiy me'yorlar va muayyan sharoitlar ta'sirida

bo’ladi. Shuning uchun bilimlarga intilish ehtiyojini tarbiyalash uchun o’qituvchi mahoratli bo’lishi,

tarbiya uchun didaktik va psixologik sharoitlarni yaratish kerak.

Barcha faoliyatlar qatori o’quv faoliyati ham ma'lum sabablardan kelib chiqadi va u muayyan

maqsadlarga erishishga yo’-naltirilgan. Ma'lumki, sabab - insonni faoliyatga undaydigan narsa.

Munosabat, sabab, maqsad - o’ziga xos vektor bo’lib, intensiv faoliyat yo’nalishini belgilab beradi.

Sababning muhim asosi - bu ehtiyojdir. Insonni muayyan yo’nalishdagi faoliyatga undaydigan sabab va

ehtiyojlar yig’indisi motivasiya deyiladi. Insonning barcha maqsadli faoliyati o’z motivasiyasiga ega

bo’lishi kerak. o’quv jarayonining motivasion tarafi 3 ta sababni o’z ichiga oladi: tashqi (rag’bat-jazo);

Musobaqa (kim bilandir yoki o’z-o’zi bilan Musobaqa); ichki sabablar o’quv jarayoniga ancha qat’iy

qiziqishni ta'minlaydi.

o’rganishga qiziqishni rivojlantirish 3 ta umumiy bosqich-lardan iborat: yangilik, noaniqlik va h.z.lar

sharoitida vujudga keladigan qiziqish; muayyan predmetga, mazmunga, faoliyatga qat’iy, turg’un

qiziqish; qiziqishlarni shaxs, uning hayotiy maqsadlari va rejalari tizimining umumiy yo’nalishiga

qo’shish. Talabalarning o’rganish faoliyatini faollashtirishning eng samarali vositasi- bu o’qitish

usullaridagi yangilik, ularni eksperimental shaklga solish.

o’rganish motivasiyasini quyidagi nizomlar asosida shakllantirish kerak:

o’rganish motivasiyasi nafaqat shaxsiy xususiyatlarni, balki u faoliyatning berilgan

sharoitlarini ham aks ettiradi, bu uni maxsus tashkil etilgan didaktik ta'sirlar vositasida

shakllantirish uchun imkoniyatlar ochadi;

o’rganish motivasiyasi muammoli vaziyatda paydo bo’ladi, bu uning nafaqat ichki, balki tashqi

shartlarini aks ettiradi;

mutaxassislarni tayyorlashdi faol ta'limning shakl va usullarini qo’llash;

o’rganish motivasiyasining paydo bo’lishi va rivojlanishi talaba va o’qituvchi, shuningdek

talabalarning o’zaro munosabatlari turiga ham bog’liq bo’ladi.

o’rganish motivasiyasini rivojlantirish pedagog mahorati, uning talabalar faoliyatini to’g’ri tashkil

etishiga bog’liq. Moti-vasiyani to’g’ri tushunish o’qituvchi mehnati samaradorligini oshi-radi va

yoshlarning o’rganilayotgan predmetga qiziqishini oshiradi.

Yoshlarda maxsus motivasiyani shakllantirayotganda bilimlar tayyor holda berilmasligi, ularni

oddiygina ko’rsatib berib bo’lmasligi, bilimlar ma'lum harakatlar natijasida egallanishi

mumkinligini avval boshdan tushuntirish juda muhim. Shunday harakatlardan biri- bu talabani

baholash jarayonidir.

TATUda sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya mashg’ulot-lariga ehtiyojni jonlantirish va uning amaliy

ahamiyatini oshi-rish maqsadida kafedrada talabaning har tomonlama tayyorligini reyotingli nazorat

qilish tizimi ishlab chiqildi va sinovdan o’tkazildi. Aynan talaba reytingini aniqlash va uning

shaxsiy pasportini tuzish muntazam sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya mashg’ulotlariga ijodiy

faolligini jonlantirishga asos bo’ldi.

Talaba tayyorligining shaxsiy pasporti

Talaba tayyorligini kompleks baholash o’z ichiga asab tizimi-ning tipologik xususiyatlari, jismoniy

rivojlanish ko’rsatkich-lari, gavda tuzilishi xususiyatlari, funksional, jismoniy tayyor-lik

xususiyatlarini o’z ichiga olishi shart. Talaba va o’qituvchi talabaning oliygohda o’qish davrida har

tomonlama tayyorligi haqida ma'lumotga ega bo’lishlari uchun talaba pasporti tuziladi. Shu bilan bir

qatorda bu talabalarni jismoniy mashg’ulotlarga jalb etish uchun yoritish ishi funksiyasini bajaradi.

1.2 Salomatlikni aniqlashning reyting tizimi

Tayyorlikni har tomonlama baholash maqsadida ijtimoiy usul-talaba reytingini aniqlash

qo’llaniladi.

Reyting - talabaning harakat va funksional tayyorligini kompleks baholashdir. o’quv reytingi

attestasiyani talaba tayyor-ligining integral ko’rsatkichlarini namoyon etuvchi tadbirlar tizimi

sifatida aks ettiradi. Talaba tayyorligi diagnostikasi uning kuchli va bo’sh taraflarini aniqlash

imkonini beradi va u o’quv jarayonining yo’nalishini belgilab beradi.

Shunday qilib, kompleks tayyorlikni baholash uchun yangi progressiv tizim darkor: nazoratning har bir

bosqichida talaba tomondan erishilgan natijalar ochkolarda va ballarda baholanadi. Barcha ballar

yiqiladi va individual kumulyativ indeksni (I.K.I) tashkil etadi. Talabaning maqsadi - ballarning

maksimal sonini to’plash. Ushbu tamoyilni tadbiq etish o’quv jarayonini muayyan qayta qurishni talab

etadi: o’qituvchi ishini rejalashtirishni o’zgartirish, nazorat normativlarini qabul qilishni tashkil

etish, ilmiy asoslangan sog’lomlashtirish - tarbiyaviy vositalarni izlash va h.z.

Jismoniy rivojlanish, funksional va jismoniy tayyorlik ballarda baholanadi va uning yig’indisi

talaba reytingini belgi-lab beradi.

Eng muhimi - nazorat talabaning kundalik muntazam o’quv ishini stimullashtirib turadi va sinov

topshirayotganda ob'ektiv-likni ta'minlab beradi. Talaba tayyorligi baholanadi. Talaba-larning

o’rtachalashtirilgan guruhlari bartaraf qilinadi, buning o’rniga birinchi, o’ninchi, o’n ikkinchi talaba

paydo bo’ladi.

Talaba reytingini aniqlashning boshqacharoq sxemasi tavsiya etiladi. Masalan, talaba 100 metrlik

masofani 13 sekundda yugurib o’tdi, 20 kishilik guruh ichida u 2 o’rinni (2 ochko) egal-laydi; to’sinda 12

marta tortildi (4 ochko) va hokazo. Natijada 10 test bo’yicha 41 ochko to’pladi va u guruhda 5-o’rinni

egallaydi (jadval). Talaba to’plagan ballar yoki ochkolar va u egallagan o’rin qaydnomasi osib

qo’yiladi.

Talabalar fikriga ko’ra salomatlikni bunday baholash jismonan bo’sh talabalarni ham harakat

qilishga chorlaydi.

Natijada 47 ochko to’plagan talabalar a'lo darajadagi, 41-46 ochko to’plaganlar yaxshi tayyorgarlikka

ega, 25-40 ochko to’plaganlar esa jismonan yetarlicha tayyorgarlikka ega emaslar. Ko’rsatkichlar tahlili

jismoniy tarbiya bo’yicha mashg’ulotlar jarayonida sog’lomlashtirish - tarbiyaviy vositalar dasturini

individual-lashtirish imkonini beradi.

Masalan, talaba vaznini kamaytiirishi, tezlik kuch tayyorgar-ligini yaxshilashi, chidamliligini

oshirishi kerak.

Talaba salomatligini kompleks baholashga jarima ochko-larini (-5 ball spirtli ichimliklar ichgani

uchun,-5 chekkani uchun) kiritish mumkin.

Jismoniy rivojlanish, funksional va jismoniy tayyorlik ma'lumotlarini hisobga olishdan iborat

bo’lgan kompleks baholash talaba salomatligining bahosini tashkil etadi.

Reyting tizimining boshqa usuli ham qo’llanilgan edi. Jismoniy rivojlanishdan 2 ball to’plagan

talaba, jismoniy tayyorlikdan 4 ball olishi mumkin, natijada u o’rtacha 3 ball to’p-laydi. Bunday usul talabalarni baholash usullariga qiziqishini orttiradi.

Talabalar reytingini aniqlash Jadval

Familiya	Ketle indeksi g/sm	Pulsning oshishi %\m	100m ga yugurish sek\m	Uzunlikka sakrash	Tortilish	3km ga kross
1. D.B	350 7	25 2	14,0"9270	1 124	12.30"	10
2. B.I.	373 3	25 2	15,0"9250	5 105	12,30"	10
3. X.B.	339 11	25 2	15,0"9250	5 124	11,35"	5
4. Sh.M.	405 14	72 3	13,6"5230	9 142	12,	7
5. X.I.	345 8	90 3	14,0"9254	4 151	11,	3
6. T.p.	373 3	87 3	14,0"8248	7 105	13,	11
7. R.j.	406 15	40 2	14,5"3260	2 96	12,	7
8. A.U.	388 1	33 2	14,5"3248	7 96	12,20"	9
9. K.t.	312 10	37 2	14,0"8249	6 105	12,30"	10
10. S.N.	444 17	4 1	13,7"6250	5 96	11,10"	4

1.3 Salomatlikni yaxshilash uchun o’z - o’zini baholash va o’z-o’zini nazorat qilishning samarali usullari

Uzoq davom etgan pedagogik sinovlar natijasida shu narsa ma'lum bo’ldiki, o’z - o’zini baholash va o’z -

o’zini nazorat qilish usullari talabalarda alohida qiziqish uyg’otadi.

O’qituvchi rahbarligi ostida o’z - o’zini nazorat qilish tala-baning o’rganish motivasiyasini

rivojlantirish uchun muhim omil hisoblanadi.

O’z salomatligini muntazam kuzatayotgan inson unda ro’y berayotgan turli oqishlarni o’z vaqtida

sezadi va ularni bartaraf qilish uchun kerakli choralarni ko’radi.

Kundalik, pasport tutish o’z - o’zini nazorat qilishning samarali tashkiliy shakllaridir. O’zini his

qilish, uyqu, ishtaha, ish qobiliyati, mushaklarning og’rishi - bu sub'ektiv ko’rsatkichlar, bo’y, tana vazni,

vazn - bo’y ko’rsatkichlari, bo’yin, qorin aylanasi, hayotiy ko’rsatkich, jismoniy ahvolni baholash - bular

esa ob'ektiv ko’rsatkichlardir.

O’z - o’zini nazorat qilish muhim ta'lim va tarbiyaviy a?a-miyatga ega. U jismoniy sog’lomlashtirish

mashg’ulotlarini sama-rali o’tkazish uchun zarur va bu mashg’ulotlarga ongli munosabatda bo’lish va

ularga jalb etishning samarali usuli hisoblanadi.

O’z - o’zini nazorat qilayotgan talaba o’z organizmi bilan chu-qurroq tanishadi, u yoki bu organlar va

tizimlar ishini o’rganadi, u yoki bu yuklama organizmga qanday ta'sir ko’rsatayotganini o’rganadi.

Shunday qilib, o’z - o’zini nazorat qilish, o’z - o’zini baholashning vazifalariga quyidagilar kiradi:

talabani o’z organizmiga e'tiborliroq bo’lishga ishon-tirish;

jismoniy mashg’ulotlar paytida o’zini boshqarishning oddiy usullariga o’rgatish;

olingan ma'lumotlarni qayd etish, baholash, taqqoslash va umumlashtirishga o’rgatish;

pedagogik hamkorlik asosi bo’lgan "talaba - O’qituvchi" pedagogik tizimi bo’yicha Yaqin aloqa

o’rnatish;

tibbiy nazorat ma'lumotlarini to’ldirish, unga yanada aniqlik kiritish;

o’z - o’zini nazorat qilish ma'lumotlaridan jismoniy ahvol, jismoniy rivojlantirish

darajalari, gavda tuzilishi, qon aylanishi xususiyatlarini aniqlashda foydalanishni o’rgatish.

O’z - o’zini nazorat qilish va baholash talaba ta'lim jarayonining samaradorligini oshiradi.

Jismoniy mashg’ulotlarga motivasiyani faollashtirishga o’z-o’zini nazorat qilish usullari yordam

beradi. Uning eng muhim afzalligi shundaki, shug’ullanuvchilar o’z salomatliklarini mun-tazam

kuzatar ekanlar jismoniy mashg’ulotlarning o’z organizm-lariga ijobiy ta'sirini his qiladilar.

O’z - o’zini ob'ektiv nazorat qilish uchun turli sinov va testlardan foydalaniladi.

Yurak - qon tizimining funksional holati tayyorligini baholash uchun kverg testidan foydalaniladi.

Kverg testi bir-birini ketidan tanaffussiz keluvchi 4 ta mashqdan iborat: 30 sek ichida 30 ta o’tirib

turish, turgan joyda maksimal tezlikda 30 sek yugurish, turgan joyda minutiga 150 qadam chastota bilan

3 minut yugurish, 1 minut arqon bilan sakrash.

KI (Kverg indeksi) -

bu yerda, R1- mashqlar kompleksini bajargandan keyin 30 sekundlik yurak pulsi, R2- 2 minutdan so’ng 30

sekundlik yurak urishi, R3- 4 minutdan so’ng 30 sekundlik yurak urishi KI kattaligi 105 dan ko’p bo’lsa -

a'lo ko’rsatkich, 104 - 99 - yaxshi, 99 -93 qoniharli va 92 dan kam bo’lsa qoniharsiz ko’rsatkich bo’ladi.

1.4 Jismoniy rivojlanish va gavda tuzilishini baholash mezonlari

Insonning jismoniy rivojlanishi deganda organizmning morfologik va funksional xususiyatlari

kompleksi tushuniladi va bu uning jismoniy kuchi zahiralarini belgilaydi. Ushbu tarifdan ko’rinib

turibdiki, talabalarning jismoniy rivojla-nishini o’rganish va baholash O’qituvchi uchun juda muhim.

Salomatlik holati va jismoniy rivojlanish darajasi - jismoniy mashg’ulotlar imkoniyati va

xarakterini belgilab beruvchi omil-lardir. Jismoniy rivojlanish va gavda tuzilishini baholash

turli ko’rsatkichlar (Ketle indeksi, o’pkalarning hayotiy sig’imi, hayotiy ko’rsatkich, ko’krak qafasi

aylanasi, o’ng va chap bilaklar dinamometriyasi, tana kuchi) bo’yicha amalga oshiriladi. quyida turli

yoshdagi talabalar jismoniy rivojlanishi ko’rsatkich-larining mezonlari keltirilgan. Ular pedagogik

eksperimentlar natijasida aniqlangan. Ko’p yillar davomida TATU ning 1da 4 kurs talabalari (18-24

yosh) ustidan tibbiy nazorat o’tkazildi. hammasi bo’lib 1000 dan oshiq talaba ko’rikdan o’tkazildi. Shuni

qayd etish lozimki, o’quv qo’llanmalarda Yevropa talabalarining jismoniy rivojlanish ko’rsatkichlari

keltiriladi, O’rta Osiyo talabalari uchun ular ishlab chiqilmagan jismoniy rivojlanishni o’rganish

natijalariga ko’ra ko’pgina ko’rsatkichlar bo’yicha qoloqlik aniqlangan. Shuning uchun talabalar o’rtacha

2 ball oladilar.

Shuning uchun o’quv jarayoni sog’lomlashtiruvchi xarakterga ega bo’lishi kerak.

Jismoniy tayyorlikni baholash mezonlari

Ma'lumki, jismoniy tayyorlik salomatlikni mustahkamlash, tananing harakat sifatlari va

shakllarini rivojlantirish, shu-ningdek, insonning harakat tasavvurlarini kengaytirishga

yo’nal-tirilgan.

Jismoniy tayyorgarlik - organizm funksional imkoniyat-larining umumiy darajasini ko’tarish, har

tomonlama rivoj-lanishi, salomatlikni mustahkamlash bilan chambarchas bog’liq jismoniy qobiliyatni

tarbiyalash jarayonidir. Asosiy vositalar sifatida talaba organizmiga umumiy ta'sir ko’rsatuvchi

umumiy rivojlantiruvchi mashqlar va qator sport turlariga tegishli mashqlar qo’llaniladi. Bunda

mushak - pay apparati rivojlanti-riladi va mustahkamlanadi, ichki organlar va tizimlar

funksiya-lari rivojlantiriladi, koordinasiya yaxshilanadi va harakat sifatlarining rivojlanish

darajasi oshiriladi. Jismoniy tayyorlik organizmning vegetativ funksiyasining holati, harakat

sifatlari va tana shakllari shuningdek, turli harakat ko’nikmalarining darajasi bilan

xarakterlanadi.

Talabaning jismoniy tayyorligi - kompleks tushuncha. U jismoniy, funksional tayyorlik va jismoniy

rivojlanishi, gavda tuzilishi, qon aylanish tizimining son va sifat bahosida aks etgan,

integrallashtirilgan baholash uning umumlashgan xarakteristikasidir.

Jadval

18 yoshda talabalar jismoniy rivojlanishi ko’rsatkichlarini baholash mezonlari

Ko’rsatkichlar	baholar
	5	4	3	2	1
1. Vazn - bo’y ko’rsatkichi	394	380	366	352	338
2. O’pkaning hayotiy sig’imi	4863	4682	4501	4320	4139
3. O’ngqo’l dinamometriyasi (kg)	41	40	39	38	37
Chap qo’l (kg)	37	36	35	34	33
4. Tana kuchi (kg)	138	134	130	126	122
5. Ko’krak qafasining ayla-nasi (nafas olish)	112	108	104	100	96
Nafas chiqarish(sm)	102 99	99	96	93	90
Tanaffus(sm)	98	93	88	83	78
Farq(sm)	10	9	8	7	6
6.Hayotiy (mkg’kg)	75	72	69	66	63
7. Semizlik (kgg’dts)	4,4	4,1	3,8	3,5	3,2
8. Tana mustahkamligi	15	21	27	33	39

19 yoshda talabalar jismoniy rivojlanishi ko’rsatkichlarini baholash mezonlari

Jadval

Ko’rsatkichlar nomi	Baholar
	5	4	3	2	1
1.Vazn-bo’y ko’rsatkichi	382	368	364	350	334
2. O’pkaning hayotiy sig’imi	5003	4779	4555	4331	4107
3. O’ng qo’l dinamometriyasi (kg)	42	41	40	39	38
. Chap qo’l (kg)	38	37	36	35	34
4. Tana kuchi (kg)	136	130	124	118	112
5Ko’krak qafasining ayla-nasi (nafas olish)	105	102	99	96	93
Nafas chiharish (sm)	92	90	88	86	84
Tanaffus (sm)	94	92	90	88	86
Farq (sm)	13	12	11	10	9
6. hayotiy ko’rsatkich (ml?kg)	79	75	71	67	63
7. Semizlik (kg?ds)	4,4	4,1	3,8	3,5	3,2
8. Tana mustahkamligi	4	11	18	25	32
9. Tananing yog’ massasi	10,5	9,5	9	8,5	8

20-24 yoshda talabalar jismoniy rivojlanishi ko’rsatkichlarini baholash mezonlari

Jadval

Ko’rsatkichlar nomi	Baholar
	5	4	3	2	1
1. Vazn-bo’y ko’rsatkichi	408	390	372	354	336
2. O’pkaning hayotiy sig’imi	4990	4787	4584	4381	4078
3. O’ng qo’l dinamometriyasi (kg)	44	43	42	41	40
Chap qo’l (kg)	43	42	41	40	39
4. Tana kuchi (kg)	149	143	137	131	125
5. Ko’krak qafasining ayla-nasi (nafas olish)	105	99	93	87	81
Nafas chiharish (sm)	98	93	88	83	78
Tanaffus (sm)	102	96	90	84	78
Farq (sm)	7	6	5	4	3
6. hayotiy ko’rsatkich (ml?kg)	79	74	69	64	59
7. Semizlik (kg?ds)	4,4	4,1	3,8	3,5	3,2
8. Таna mustahkamligi	7	3	19	25	3.2
9. Tananing yog’ massasi	14	12	10	9	8

Jismoniy ahvolni baholash

Sog’lomlashtiruvchi mashqlarning ta'siri vazifalaridan biri jismoniy ahvolni nazorat qilishdir.

Jismoniy ahvol tushunchasi talabalar salomatligi: jismoniy rivojlanish, gavda tuzilishi, jismoniy

va funksional tayyorlik darajasi bilan belgilanadi.

O’quv - sog’lomlashtirish jarayonida jismoniy ahvolni baholash uchun L.Ivashenko, Ye.A.Pirogova va

L.A.Kalining testlaridan foydalanish tavsiya etiladi.

L.Ivashchenko (1989) jismoniy ahvol diagnostikasini K.Sadra (1980 ) testlari yordamida amalga

oshirishni tavsiya etadi.

Bunda K - indeksning shartli birliklardagi qiymati; a - yosh; t-1000 m ga yugurishga ketgan vaqt ( min); ChSS

boshl- tinch turganda boshlang’ich ChSS zarb/min; ChSS5- 1000 m yugurgandan so’ng 5-minutda, zarb/min.

Jismoniy ahvolni baholash quyidagi shkalada amalga oshiriladi.

Baholash quyidagi ko’rsatkichlar bo’yicha amalga oshiriladi: jismoniy ahvolning past darajasi - 0,375,

o’rtachadan pastroq 0,376 - 0,525, o’rtacha - 0,526 - 0,675, o’rtachadan yuqoriroq - 0,676 -0,825, yuqori - 0,826 va

undan baland.

Ko’rgazma uchun jismoniy ahvol darajasini hisoblashni keltiramiz. Ko’rsatkichlari quyidagicha bo’lgan

sub'ektda jismo-niy ahvol darajasi: 42 yosh, (ChSS 60 zarba minutiga, AD 120/80 mm sim. ust, vazni -78 kg,

bo’yi 170 sm.

AD - o’rtacha hisoblanadi:

Diastoli AD?1/3AD pulsli

Bu yerda, Pulsli AD sist - diast.AD, ya'ni

120-80-40 mm sim. ust.demak:

Adsr-80+40/3-93 mm sim.ust.

Keyin jismoniy ahvol darajasi indeksi -x- 0,707 ni x diapazon bilan taqqoslab kuzatilayotgan

shaxsning jismoniy ahvoli darajasini aniqlaymiz - o’rtachadan yuqori "Student" lotinchadan tarjima

qilganda "astoydil ishlovchi, bilimlarga chanqoq" ma'nosini anglatadi. Shuning uchun shunday ta'limni

yaratish kerakki, u talabada sog’lomlashtirishning u yoki bu vosita-larini egallashga zarurat, ehtiyoj

uyg’otsin. Bunga esa o’z - o’zini nazorat qilish va o’z - o’zini baholash usullari yordam berishi ma'lum.

Mustaqillikka o’rgatish talabalarda umumta'lim bilimlar va ko’nikmalarni shakllantirish orqali

ta'minlanadi.

Talabalarni mustaqillikka o’rgatishning ayrim usullarini ochib berish va ularning mazmunini

asoslab berishda to’xtalib o’tamiz. O’z - o’zini nazorat qilish va baholash normativli test-larni

bajarishni nazarda tutadi. Jismoniy ahvolni baholashda sinalgan Kverg testi qo’llaniladi.

L.A.Kalinina (1988) ishidagi yo’nalish o’ziga xos qiziqish uyg’otadi. U jismoniy faollik ko’rsatkichini

hisoblab layog’atli-lik kategoriyasini aniqlashni taklif etadi.

5 ballik tezlikda tez-tez nafas olish, terlash bilan birga-likda kuzatiluvchi yuqori yuklamalar, 4

ballda ko’chib turuvchi og’ir yuklamalar (masalan, tennis o’yinida), 3 ballda - og’irligi bir me'yorda

yuklamalar ( masalan, velosiped qaydash), 2 ballda - o’rtacha og’irlik ( masalan, voleybol o’ynaganda), 1

ballda - yengil yuklama-lar ( baliq tutish, sayr) baholanadi.

Jismoniy yuklamalar davomiyligini baholash quyidagicha: agar yuklama faoliyati 30 minutdan ortiq

bo’lsa - 4 ball; 20 miuntdan 30 minutgacha - 3 ball; 10 minutdan 20 minutgacha - 2 ball; 10 minutdan kam

bo’lsa - 1 ball.

Jismoniy yuklamalar chastotasi quyidagicha baholanadi: har kunlik yuklama - 5 ball; haftada 3 - 5

marta - 4 ball; haftada 1-2 marta - 3 ball; bir oyda 1 martadan kam -1 ball.

Endi tezlik ballini davomiylik balliga keyin uni jismo-niy yuklama chastotasi balliga

ko’paytiramiz. hosil bo’lgan son 40 dan kam bo’lsa bu layog’atlilikning past kategoriyasi, hayot tarzi

o’tiruvchan (20 dan past) yoki jismoniy faolligi yetarlicha emas (20-40) hisoblanadi.

E.N.Vayner (2001) salomatlikni quyidagicha kompleks baho-lashni taklif etadi.

Talabalarni sog’lomlashtirishni pedagogik nazorat qilishning reyting tizimi

Sinov o’tkazilishi jarayonida talabalarni o’quv-sog’lom-lashtirish jarayonini pedagogik nazorat

qilishning reyting tizimi qo’llanildi.

Buning uchun diagnostik, tezkor, bosqichli, yakuniy (semestr oxirida, yillik) kabi pedagogik nazorat

turlaridan foydala-nildi.

Diagnostik nazorat o’quv yili boshida 1-3 kurs talabalarida o’tkazildi, mashg’ulotlar o’tish jarayonida

esa tezkor nazorat amalga oshirildi. Noyabr oyida, ya'ni ochiq havo sharoitida mashg’ulotlar o’tkazish

yakunlanganda va gavda tuzilishi va kuch tayyorgarligi yakunlangan vaqtda bosqichli nazorat o’tkazildi.

Va nig’oyat yil oxirida yakuniy nazorat amalga oshirildi. Talabalarning har tomonlama tayyorligini

kompleks baholash 4 modul bo’yicha o’tkazildi. Birinchi va ikkinchi modul (diagnostik nazorat)

talabalarning jismoniy rivojlanishini baholash maqsadida o’tkazildi. Ular Ketle vazn - bo’y

indeksi, hayotiy ko’rsatkich, o’pkaning hayotiy sig’imi, ko’krak qafasi aylanasi, tana kuchi, o’ng va chap

bilaklar dinamometriyasi, tananing yog’ massasi, gavda tuzi-lishi, semizlik ko’rsatkichlaridan iborat

bo’ldi.

Uchinchi modul jismoniy tayyorlik ma'lumotlarini (torti-lish, yerga tiralib qo’llarni bukib - yozish,

bruslarga tiralib qo’l-larni bukib-yozish, 5 km ga va 3 km ga kross, aylanib tortilish, oyoqlarni to’singa

ko’tarish) baholashdan iborat. To’rtinchi modul (yakuniy nazorat) talabaning jismoniy ahvolini

baholovchi testlardan (Kverg, Pirogova, Ivashchenko testlari, Rufe sinovi) iborat.

har bir modul bo’yicha talaba reytingi tuziladi. har bir modulda talaba 25 ball to’plashi mumkin,

chunki u 5 normativdan iborat.

O’quv yili (semestr) oxirida 60 dan ko’p ball to’plagan talaba sinovdan avtomatik tarzda o’tgan

hisoblanadi. Jismoniy tayyor-ligi bo’sh bo’lgan, 60 dan kam ball to’plagan talaba nazariy bo’lim bo’yicha

talablarni bajaradi. 20 ta savol, talaba 60 ball to’plashi kerak. Jismoniy yuklamadan ozod

talabalar referat yozadilar va guruh oldida uni himoya qiladilar.

"Pedagog-talaba" pedagogik hamkorlik tizimini ta'minlashning metodologik asoslari

hozirgi vaqtda talabalar gipodinamiya (inson harakat faol-ligining cheklanishi)ning organizmga

zararli ta'sirini tobora ko’proq anglamoqdalar.

Shubhasiz hammaga ma'lumki, jismoniy mashqlar inson organizmidagi barcha a'zolar va tizimlar

faoliyatiga ijobiy ta'sir ko’rsatadi va ruhiy zo’riqish, stress, bezovtalik kabi nega-tiv

ko’rinishlarni bartaraf qilishga va ularning oldini olishga yordam beradi.

Jismoniy mashqlarni muntazam bajarish organizmning turli shamollash va yuqum’li kasalliklariga

qarshi kurashuvchan-ligini oshiradi, asab - ruhiy charchoq hissini yo’q qiladi.

Bundan tashqari jismoniy-sog’lomlashtirish faoliyatiya tala-ba tarbiyasining nafaqat tibbiy,

ijtimoiy, iqtisodiy taraflari, balki ahloqiy, estetik, etik jihatlari bilan ham bevosita va

bil-vosita bog’liq.

Ammo jismoniy mashg’ulotlar boshhariluvchi xarakterga ega bo’lishi uchun har tomonlama pedagogik nazorat o’tkazib turish kerak. Nazoratning turli shakllari (diagnostik, tezkor, bog’ichli, yakuniy) nazoratning reyting tizimi, o’z-o’zini nazorat qilish va baholash usullari pedagogik hamkorlik- "O’qituvchi-talaba" tizimini yaratish imkonini beradi. Bu tizim muntazam jismoniy mashg’ulotlar motivasiyasiga yordam beradi va talabalarni o’z salomatligini tahlil qilish va boshqarish ko’nikmalarini egallashga o’rgatadi.

har tomonlama pedagogik nazorat talabaning individual xususiyatlariga mos mashg’ulotlar o’tkazish uchun zarur kompleks pedagogik nazorat talaba yoshlarni jismoniy rivojlantirishning asosi hisoblanadi va uning yakuniy maqsadi - jismoniy yetuklik.

Mashg’ulotlarning tayyorlov qismida optimal sog’lomlash-tirish samarasiga erishish uchun jismoniy rivojlanish, gavda tuzilishi, har tomonlama harakat tayyorligi ko’rsatkichlarini optimal yaxshilash uchun vositalar kompleksidan foydalanish tavsiya etiladi. Yaxshi jismoniy tayyorgarlikka ega talabalar 1000 harakatdan iborat, o’rta va bo’sh tayyorgarlikka ega talabalar esa 500 ta harakatdan iborat mashqlarni bajarishi zarur.

Talaba reytingini aniqlash

Talaba reytingi harakat faolligi samaradorligi ko’rsatkichi sifatida uni attestasiya qilishda

ob'ektiv mezon hisoblanadi.

Semestr davomida talabaning faol va bir me'rdagi ishla-shini ta'minlash uchun fakultetlar uchun

6-12 haftada va o’quv yili so’nggida hisobot muddati belgilanadi va shu vaqtda sinov o’tkaziladi.

Sinovdan avtomat tarzda o’tish uchun talaba joriy nazorat yakuniga ko’ra 60 ball yig’ishi kerak ( ya'ni, R 60 ball). 50 dan oshiq ball to’plagan talaba sinovdan o’tish uchun individual grafik oladi. Joriy o’zlashtirishni 40 balldan kam bo’lgan talabalar si-novga qo’yilmaydi va ularning kelgusidagi o’qishi "Oliy ta'limi nizomi" ga ko’ra hal qilinadi.

Kasalligi va boshqa sabablarga ko’ra sinovlarni vaqtida topshira olmagan talabalar (kerakli

hujjatlar bor bo’lsa) indii-vidual tartibda sinov topshiradilar.

Sinovlar guruhlarda mashg’ulot o’tgan O’qituvchilar tomondan qabul qilinadi.

Valeologiya bo’yicha sinov va imtiqonlarni qabul qilish tartibi

Valeologiya bo’yicha sinovlar talabaning jismoniy rivoj-lanishi, gavda tuzilishi, jismoniy va

funksional tayyorligi ko’rsatkichlari va, umuman, salomatlik darajasi dinamikasini baholash bo’yicha

hisobot berish shaklidir.

Imtiqon valeologiya asoslarini o’rganishning yakunlovchi bosqichi hisoblanadi. U sessiya paytida o’tkaziladi.

Imtiqonlar jadvali dekanat tomondan tuziladi va oliygohning o’quv bo’limi tomondan tasdiqlanadi.

Imtiqon sanasi O’qituvchi va talabalarga bir oydan kam bo’lmagan muddatda yetkaziladi.

Imtiqonga o’quv dasturining barcha talabalarini bajargan va semestrlardagi sinovlardan o’tgan

talabalar qo’yiladi.

Kafedra mudiri guruh O’qituvchisi tavsiya etgan jismoniy va funksional tayyorlik bo’yicha a'lo

natijalar ko’rsatgan, jismoniy ahvoli, rivojlanishi va gavda tuzilishi darajasi a'lo bo’lgan

talabalarni imtiqondan ozod etish mumkin.

Imtiqonni ma'ruza kursini o’qigan va guruhlarda amaliy mashg’ulotlar o’tgan O’qituvchilar tomondan

qabul qilinadi.

Imtiqon paytida talabalar o’quv dasturlar, so’rovnomalar va ko’rgazmali qurollardan

foydalanishlari mumkin.

Yakuniy imtiqonning maqsadi - talabaning valeologiya kursi bo’yicha mehnatini, nazariy bilimlarini,

ularning chuqurligini, ijodiy ongi rivojlanishini, sog’lom hayot tarzi ko’nikmalarini egallaganligi,

jismoniy mashqlarni mustaqil bajarganligi, olingan bilimlarni tahlil qilish, ularni salomatlikni

asrash va yaxshilashda qo’llash bilimlarini baholashdir.

Valeologiyadan imtiqon qabul qilish

Valeologiyadan imtiqon o’quv dasturi hajmidan qabul qilinadi. Imtiqon nazariy bilimlar

darajasini tekshirish va jismoniy rivojlanishi, gavda tuzilishi, jismoniy va funk-sional

tayyorlikni aniqlashdan iborat.

Jismoniy rivojlanish, gavda tuzilishi va jismoniy-funk-sional tayyorlik kafedra tomondan ishlab

chiqilgan normativlar bo’yicha baholanadi. Jismoniy ahvol darajasi ko’rsatkichlariga ko’ra

talabaning mutaxassislik tavsifnomasiga uning salomatligi darajasi (a'lo, yaxshi, qoniharli, bo’sh)

qayd etiladi.

"qoniharsiz" bahosi faqat imtiqon qaydnomasiga qo’yiladi, imzoqo’yilgach qat’iy hisobot hujjati

sifatida saqlanadi.

Nazariy bilimlar testlash usuli orqali baholanadi.

Jismoniy ahvol va nazariy bilimlar bahosi qo’shilib yagona bahoqo’yiladi.

1. Nazariy bo’lim bo’yicha imtiqon qabul qilish uchun har bir talabaga 45 minut ajratiladi. Javob

berishga tayyorlanish uchun 30 minut beriladi. Javob berishga tayyorlanganda talabaga ko’rga-zmali

qurollar va so’rovnomalardan foydalanishga ruxsat beri-ladi.

2. Imtiqon natijalari "a'lo", "yaxshi", "o’rta", "qoniharsiz" baholari bilan qayd etiladi.

Bahoqo’yishda talabaning jismoniy ahvol darajasi, g’oyaviy-nazariy va ilmiy tayyorgarligi, olingan

bilimlardan ijodiy foydalanish ko’nikmalari e'tiborga olinadi.

Kalit so’zlar: monitoring, salomatlik reytingi, o’z-o’zini baholash, o’z - o’zini nazorat qilish, mezon,

baholash, sinovlar, imtiqonlar.

Nazorat uchun savollar.

1.Monitoringga ta'rif bering.

2.Salomatlikning individual pasporti.

3.O’z - o’zini baholash va nazorat qilish usullari.

4.Jismoniy rivojlanish va gavda tuzilishini baholash.

5.Jismoniy tayyorlikni baholash.

6.Jismoniy ahvolni baholash.

7.Valeologiya bo’yicha sinov va imtiqonlar.

Adabiyot

Afanasev Yu.A, Kulikov Yu.A, Nasreddinov F.N. Fiziches-koe vospitanie i vrachebniy kontrol v vuze.

Tashkent, 1991.

Ananasenko G.L. SGB, 1992 Evolyusiya bioenergetiki i zdorovya cheloveka.

Abramov M.S, Stolyaruk V.S. Tashkent, 1985 Sostoyanie i osenka morfofunksionalnix pokazateleys u

studentov

Blagush P.K. Teorii testirovaniya dvigatelnix sposob-nostey. (chex tilidan qishartirilgan tarjima)

M.FIS, 1982, 165 b

Kuper K. Novaya aerobika. Sistema ozdorovitelnix fizii-cheskix uprajneniy dlya vsex vozrastov. (So’z

boshi A.Korobniki, inglizchadan S.Shekkman tarjimasi) M:FiS, 1976, 125 b

Kashbaxtiev I.A. Osnovi fizicheskogo sovershenstvovaniya studentov. Tashkent, 1992, 153 b.

Kashbaxtiev I.A. Valeologiya studencheskoy molodeji. Tashkent, 200, 147 b

Rixsieva A.A. Nasreddinov F.N, Rixsiev A.I. Fizicheskoe sostoyanie shkolnikov i sportivnoy

molodeji. Tashkent. O’qituvchi, 1989, 80 b.

Talaga Ye. Ensiklopediya fizicheskix uprajneniy (Polyakchadan tarjima) M: FIS, 1998-412 b

Xankeldiev Sh.Z. Fizicheskaya podgotovlennost uchashixsya, molodyoji. Tashkent, Medisina, 1986.

6-BOB. TALABALARNI VALEOLOGIK TA’LIM BERISh JARAYoNIDAGI TARBIYa

Yuqori malakali mutaxassisni tayyorlash jarayoni yangi komil insonni shakllantirishga

yo’naltirilgan va har bir talaba shaxsini har tomonlama garmonik rivojlantirishga yordam beradi.

Rivojlanib kelayotgan davlatni manfaatdorligi shaxsni tarbiyalashdagi zarur bo’lgan aqlOq

normalari, qat’iy ishonishiga javob beradigan tarbiyani tashkil qilish uchun asos hisoblanadi.

Jamiyatdagi tarbiya tizimi shunday tashkil etish ishlariga ega bo’lmoqda va uni tartibga solishda

shunday usul va uslubiyatlardan foydalaniladi, u ushbu jamiyatni maqsadi va qiziqishlariga mos

keladi.

Jamiyatda tarbiya jarayonini boshqarish inson shaxsini rivojlanish tartibsizligini yengib

o’tish, uni bartaraf qilishga imkon beradi va talabani shakllanishida o’ziga xos salbiy ob'ektiv va

sub'ektiv ta'sirini bo’shashtiradi. Birdan-bir sama-rali va amaliy natija beradigan pedagogik

vositalardan biri umumiy tarbiyani tarkibiy qismi bo’lgan, yoshlarni valeologik tarbiyasi

hisoblanadi. Sport, jismoniy mashqlar bilan shug’ulla-nishni doimo o’sib borayotgan ijtimoiy,

tarbiyaviy ahamiyati talabalarni ahloqiy, uni ma'naviy tashqi ko’rinishiga ma'lum talablarga bog’liq

ravishda kelib chiqadi. Ahloqiy tarbiya o’quv-tarbiviy-sog’lomlashtirish jarayoni asosida bo’lishi shart,

chunki tarbiyaviy ishni samaradorligi talabalarni ahloq-odob norma-larini, iqtisodiy mafkurasini

shakllantirish bo’yicha vazifa-larni muvaffaqiyatli hal etishiga bog’liqdir.

Ahloqni jismoniy tarbiya jarayoni maqsadga yo’naltirilgan pedagogik ta'sir etishi bo’yicha o’ziga xos xususiyatini ko’rsatib turadi - bu uni kuchini o’z ichiga oladi va shu bilan birga talaba shaxsini o’ziga xos ahloqiy shakllarini tarbiyalashda hal etuvchi rolni aniqlaydi.

Pedagogik ta'sir etishi, shaxsni ahloqiy rivojlan-tirishda zarur bo’lgan darajada

muvaffakiyatini ta'minlashda, ahloqiy - valeologik tarbiyani asosini tashkil etadi.

Ahloqiy-valeologik tarbiya nafaqat talabaniqis etishiga yoki tushunishiga ta'sir etadi. Bu va balki

uni ahloqiy - jismoniy tajribasini tarbiyalash faoliyatini tashkil etishda, uni Ahloqini turli tuman

hayotiy vaziyatda to’g’ri shaklini tanlashda mustahkam tayanchini yaratishga va shaxsni jismoniy mashqlar

bilan muntazam shug’ul-lanishi yordamida jismoniy takomillashtirishga yo’naltiradi.

Talabalar bilan amaliy mashqulolarni o’tkazishdagi eng asosiy vazifasi kishini yuqori

ma'naviy ruhini tarbiyalash hisoblanadi: Vatanni sevish, xalqiga sadoqatli, jamoa hissiyotini sezish,

intizomlilik va mehnatsevarligidir.

6.1. Oliy o’quv yurti O’qituvchisi va talabalarni tarbiyalash omili

Pedagog sifatida O’qituvchining burchi keng va ko’p qirralidir. U talabalarni tarbiyalaydi,

ularni o’quv - sog’lomlash-tirish - amaliy faoliyatlarini tashkil etadi va uni orqasidan nazoratni

amalga oshiradi, salomatlikni yaxshilanishiga va saqlash vositalari hamda shakllarini, usullarini

o’rgatadi. O’qituvchi ana shu maqsad bilan o’quv - sog’lomlashtirish jarayonini rejalash-tirida, nazari va

amaliy mashg’ulotlarni aniq mazmunini va maqsa-dini aniqlaydi:

-jismoniy takomillashtirishni vosita va shakllari, optimal usul va yo’llarini tanlaydi;

-Talabalarni bilish imkoniyatlarini faollashtiradi, ularda jismoniy mashqlar bilan muntazam

shug’ullanishga bo’lgan ehtiyo-jini tarbiyalaydi;

-Jismoniy o’z - o’zini kamolotga yetkazish (o’stirish) uchun mustaqil ishni xarakterini aniqlaydi;

-Jismoniy rivojlanish , tana tuzilishi, jismoniy va funksional tayyorgarlik ko’rsatkichlarini oshib

borishini muntazam ravishda nazorat qilish;

-Jismoniy takomillashtirishni mazmuniga va tashkil etishiga zarur o’zgartirishlar kiritish;

-Shaxsni tipologik xususiyati asosida hisobga olib talabani jismoniy takomillashtirishni,

inviduallashtirishni amalga oshiradi.

Talabalarni jismoniy takomillashtirishda va ularda sog’lom turmush tarzi malakalarini

takomillashtirishda, kasbiy bilimlarini rejali saqlanishi va salomatlikni yaxshilanishida, turmush

tarzini faol nuqtai nazaridan tarbiyalashda O’qituvchi muhim rol o’ynaydi.

Jismoniy tarbiya rivojlanishni, jismoniy tayyorgarlikni va to’liq sog’lik holatini yaxshilanishi uchun

zarurdir. Oliy o’quv yurtini bitiruvchilarning jismoniy holati, ish qobiliyatiga, ko’proq kasbiy

xizmatini bajarish darajasiga bog’liq bo’ladi.

Shuning uchun o’zining mazmuni va pedagogik xarakteri bo’yi-cha O’qituvchining pedagogik fazilati ko’p

qirralidir. Uni pedagogik mahoratida ular uyg’un (kompleks) birlikda namoyon etadilar.

O’qituvchining pedagogik mahorati psixologiya - pedagogika tomonidan fikr yurgazishini bilim, malaka,

ko’nikmalarni va his tuyqu irodasi vositasini jonliligini ulardan olingan natija-larni

umumlashtirish o’zida tasavvur qilish, unda pedagog shaxsini yuqori darajada rivojlanganligini bir -

biriga bog’liqligi unga o’quv-tarbiyaviy sog’lomlashtirish vazifalarini samarali hal etishga imkoniyat

beradi.

Pedagogik mahoratni tuzilishida eng yuqori o’rinni psixo-logiya - pedagogika bilimlari egallaydi. Eng

avvalo - bu bilim odamning ruhiy holatida va uni rivojlanishi ob'ektiv qonuniyat-larga

asoslanganligidadir. Ayniqsa O’qituvchi talabani shaxsi, uni mijozi, xarakteri, qobiliyati, ruhiy

holati to’g’risida va jismoniy rivojlanishi, tana tuzilishi, jismoniy va funksional tayyorgarligi

haqidagi ma'lumotni bilishi zarur.

Psixologok - pedagogik bilim, O’qituvchining ijodiy pedago-gik faoliyatini mazmun sifatidagi

dastlabki shartiga unga o’rganishga imkoniyat beradi, ularni har birini shaxsiy (indii-vidual)

imkoniyatini namoyon qiladi, xuddi shunday alohida talabalar, guruhlar va to’liq barchasi uchun

pedagogik ta'sir etish ko’proq samarali me'yorini aniqlaydi.

6.2. Talabalar tarbiyasi omilida O’qituvchi murabbiy sifatida

Oliy o’quv yurtini jismoniy tarbiya O’qituvchisi shu bilan bir vaqtda alohida sport turlari

bo’yicha murabbiy bo’lib hisoblanadi. Oliy o’quv yurtida O’qituvchi murabbiy amaliy mashg’ulotli

sog’lomlashtirish-tarbiyaviy yo’naltirilganligiga va sifat seksiyalariga, talaba - sportchilarni

tayyorlashni pedagogik tomondan to’g’ri tashkil etilganliliga javob beradi.

O’qituvchi murabbiy sportchilarni tayyorlashda muhim rol o’ynaydi. Talabalarni yuqori

darajadagi sport natijalarini ko’rsatishga tayyorlashda, u bir vaqtni o’zida uni mustaqil davlatga

sadoqat ruhida tarbiyalaydi. U o’zini o’quvchilari bilan trenirovka mashg’ulotlarida va

Musobaqalarda tez - tez alohida bo’lib turishi buning uchun qulay sharoit yaratadi.

Talabalar bilan tarbiyaviy ishlarni olib borishda O’qituvchi - murabbiy umumiy pedagogik

talablarga amal qilib , uni dunyoharashini tarbiyalashga yo’naltiradi. U albatta o’zini

tarbiya-lanuvchilarini g’oyaviy - nazariy bilimini o’sishga, uni ijtimoy va maxsus fanlarni

o’zlashtirishlarga qiziqishlari kerak.

Talabalarni u yoki boshqa sport turlari bilan bog’liq bo’lgan maxsus ilmiy bilimlarni

egallashi sportda muvaffaqiyatga erishishi uchun katta ahamiyatga ega bo’ladi. Murabbiy o’zini

o’quvchilariga jismoniy tarbiya sifatlarini tarbiyalashni naza-riyasi uslubiyot asoslarini texnik

usullarni va taktik xarakat-larni takommillashtirishni hamda sport bilan shug’ullanish vaq-tida kishi

organizmida kelib chiqadigan , fiziologik jarayonlarni tushunib yetishiga yordam berishi kerak.

U har bir sportchini har tomonlama va chuqur o’rganishi shart, chunki kuchli va bo’sh tomonlarini,

uni qobiliyatini, imkoniyatlarini bilishi kerak va shu bilan birga mos keladigan muvaffaqiyatlarga

erishishida ko’proq optimal yo’lni tanlaydi. Bu har bir talabaga shaxsiy yondashishi - murabbiyni

pedagogik faoliyatidagi majburiy shartlaridandir.

6.3. Shaxsni jismoniy takomillashtirishda individual (alohida) yondoshish

Jarayon, inson buni natijasida atrofidagi muhitni o’zaro faol ta'sir etish yo’li bilan shaxs bo’lib

shakllanadi, buni umumlashtirish deyiladi. Umumlashtirish jamiyatda murakab, tirik organizm

faoliyati uchun zarur bo’lgan murakkab, asosiy kuchli darajada, har bir shaxs sifatini, ko’p darajali

jarayonni shakllanishidir.

Oliy o’quv yurtida tarbiyani maqsadi shaxsni tub ma'noda tushunish hisoblanadi. Talabaga shaxs

sifatida, ijtimoiy sifatga ega bo’lgan, bu o’quv faoliyatida namoyon etadi deb haraladi.

Talabalarni shaxsiy psixologiyasini o’ziga xos xususiyati o’zini tuta bilishi esa o’ziga xos tus beradi.

Ularni yurish-turishini kuzatadigan bo’lsak, bilib olish uncha qiyin emas, chunki ulardan biri

xotirjam, sekin harakat qiladigan yoki lanj, boshqa-lari harakatchan, uchinchisi g’amgin, ma'yus,

muloxaza qilishga, yolqizlik, moyil, to’rtinchisi xushchaqchaq, odamga el bo’ladigan, kirishimli va b.q.

Insonlar orasidagi ana shunday individual farqlar ularni mijozlarini o’ziga xos xususiyatlaridan

kelib chiqadi ("temperament" lotincha so’z bo’lib, u aralashma yoki qorish-ma ma'nosini bildiradi).

Mijoz (temperament) yurish - turish (axloq) va psixikani o’zgarishi yoki rivojlanishini bildiradi.

qadimgi yunon tibbiyotini vrachi Gippokratni va o’rta asrning buyuk olimi Abu Ali Ibn Sinoni bo’yicha

mijozni to’rtta tipga bo’ladilar: sangvinik (xushchaqchaq) mijoz, xolerik (serg’ayratlik, jo’shqinlik)

mijozi, flegmatik (og’ir) mijoz, melanxolik (g’amgin) mijozlardir. I.P.Pavlovni tasnifi bo’yicha

asab tizimlarini tiplariga harab to’rtta turga ajratiladi:

1.Kuchli harakatchan vazminli ("Jonli tip")

2.Kuchli harakatchan (engil) salga lovullab ketadigan yoki bir xil turmaydigan - "to’xtatib bo’lmaydigan

tip".

3.Kuchli faoliyatsiz sust vazmin - "xotirjam tip"

4."Bo’sh tip" yoki "Kuchsiz tip".

Sangvinik (xushchaqchaq) mijozli talabani, agarda uni ishi qiziharli bo’lsa u yaxshi natijalarga

erishadi. U qiyin holatlarda boshhalarga nisbatan tetiklik, ishonch, ega bo’ladi, o’rtoklariga ijobiy

ta'sir etadi, ularni kayfiyatini ko’taradi. Bu peshqadam har doim O’qituvchiga yordam berishga qodir.

Muhimi tarbiyaviy jarayonda shunday talabalar namoyon bo’ladiki, buning uchun o’qi-tuvchi mijozlarni

diagnostikasini psixologik uslublarini bilishi shart.

Xolerik (serharaytli) mijozli talaba esa o’ziga xos salga lovullab ketadigan, kuchli yoki to’xtatib

bo’lmaydigan, tezlik reaksiyasi, jonli imo - ishoralar va ishora ega bo’ladi. I.P. Pavlovni baho berishi

bo’yicha, xolerik (serg’ayratlik) - bu ochiqdan ochiq jasur tip, yengil va tez aniklanadigan deb ataladi.

O’ziga xos hech qanday qiyinchiliklarsiz u yangi hayot sharoitlariga ko’nikma hosil qiladi, o’rab olgan

bilan yengillikka aloqa bog’lash mumkin, yaxshi jamiyatga, faol ishtirokchi bo’lishi mumkin. Talaba shunday

mijoz bilan ishga kirishib ketadigan bo’lsa u juda zo’r faollik namoyon etadi, biroq tez sovub holadi.

Uni bir maromdagi harakat, sekin va osoyishtali me'er (sekin yugurish, yurish). U faol, keskin

harakatlarga moyildir (sport o’yinlari, 30-100 mm qisqa masofa-larga yugurishga).

Amaliyot shuni ko’rsatadiki, xolerik (serg’ayratli) mijozli kishi birorta vazifani bajarishdan oldin

xaddan tashqari haya-jonlanadi. Bu esa final va ma'suliyatli Musobaqalar oldidan salbiy ta'sir

etishi mumkin. Bunaqa holatda O’qituvchining roli shundan iborat bo’lishi kerakki, chunki talabadan

xaddan tashqari Ortiqcha hayajonlanishni to’lqinlanishni so’z yordamida pasayti-rishda xulq - atvori

bilan shaxsiy namuna ko’rsatishi kerak. Bu kursdoshlarini moxirona harakati, o’zini dadil tutishini

misol-lar bilan mustahkamlash, yaxshilik bildirish ijobiy ta'sir ko’rsatadi. Shuning uchun talabaga

etarli ko’p bo’lmagan jadal xarakterdagi jismoniy yuklamani berish foydalidir, chunki u topshiriqni bajarishdan uni boshqa tomonga jalb qiladi.

O’qituvchi muhimi shuni hisobga olish kerakki, ya'ni nizoli yoki janjalli holatda xolerik

(serg’ayratlik) mijozdagi talabalar odatda kuchli salbiy asabiylashgan xolatni boshdan kechiradi, u haqiqatan ham tarbiyaviy ta'sir etishni pasaytiradi. Bunday holatda eng yaxshisi ularni diqqat

e'tiborini boshqa harakatni ba-jarishga haratish kerak, chunki kutish kerak, talaba tinchlanguncha,

undan so’ng kerakli yo’nalishga ta'sir etish kerak. Balki shuni e'tiborga olish kerakki, ya'ni bir xil

turmaydigan, qiziqqonligi intizomni buzilish sababi bo’lishi mumkin. Bu, albatta, talaba-lardan

ayibni olib tashlamaydi, lekin tarbiyani hisobga olishi kerak.

Flegmatik (bo’shang yoki og’ir) mijozli talaba - og’ir vazmin, kam harakatchan, xotirjam bo’ladi. Unga xos bo’lgan bo’sh his - tuy-?uga tez beriladigandir. U bo’lajak harakatlarini uzoq vaqt o’ylaydigan intilishlilik paydo bo’ladi, yangi harakat malaka-larini sekin va qiyinlik bilan o’zlashtiradi, bir harakatdan boshqa harakatga yo’nalishini o’zgartiradi. Biroq o’quv, mehnat faoliyatida qo’sh matonatli, bardoshli, uzoq o’tirib ishlash qobiliyatini namoyon qiladi. "Flegmatik bo’shang yoki og’ir" mijoz-osoyishta, har doim bab-baravar, qunt bilan kurashuvchi va zo’r berib ko’p ishlaydigan" - deb aytgandi I.P.Pavlov. Flegmatik (bo’shang yoki og’ir) o’ziga xos chidamli, diqqatli, o’zini - o’zi nazorat qiladigan, vazmin og’ir bo’ladi. Unda o’zini tuta bilishlik, ehtiyotlik ish tutish shuningdek qat’iyatli ko’rsatish yengilish shakllantiriladi.

Flegmatik (bo’shang yoki og’ir) mijozli talabalarda psixik jarayonlar me'yori sekinlashtirilgan.

Shuning uchun ularga vizual butun tavsilotlari bilan tushuntirish kerak, uni bajarish vaqtni haqida eslatib qo’yish, xarakatni bajarishda shoshirmaslik kerak. Talabalarga asta sekin o’ziga mos vazifalarni berib borish, unga tez reaksiyani tilab holuvchi, shartni qo’yish bilan, undagi

sust-kashlikni, jur'atsizligini yo’qotish mumkin, unga sog’lomlashtirish mashqlarini bajarish

sharoitida o’zlashtirishga yordam berish.

Tashkiliy aloqa instituti talabalari bilan o’tkazilgan psixologik ilmiy - tadqiqot shuni

ko’rsatadiki, chunki ular asosan flegmatik (bo’shang yoki og’ir) mijozga ega ekanliklarini ko’rsatdi.

Melonxolik (g’amgin) mijozdagi talabalar odamlarga ara-lashmaydigan, adamovi, kas

tashabbuskorliklari bilan ajralib turadi. U ma'yuslikka, xafagarchilikka tez beriluvchan, ya'ni

sha-roitga sekin - asta ko’nikadigan, qiyinchiliklarni o’ziga og’ir oladigan, chunki unga o’zi boridan ko’proq bo’lib ko’rinishga borish-ga moyil bo’ladi.

har qanday narsani kuchli ta'sir etishi uni sarosima yoki esankirab holishga olib keladi,

muvozamatdan chiharadi.

Bo’sh tipdagi talaba (melanxolik) yangi turmush hayotga tushib holsa, u o’zini tomoni yo’qotib qo’yadi.

Melonxolik har doim faqat yomon, xavf-xatarni ko’radi. Melonxolik osoyishta, yaxshilik istov-chilar doirasida o’zini yaxshi xis etadi va hayotini vazifalar bilan muvaffaqiyatli ravishda uddasidan chiqa oladi. Melonxolikda odatga ko’ra, sezgi organlari yaxshi rivojlangan, bu unga nozik ishlarni bajarishga imkon beradi (ular stol tennisi, basketbol, qo’l to’pini yaxshi o’ynaydilar). Yuqori darajadagi hayajonlashishni taranglashishni melonxolik boshhalar mushkuliga nig’oyatda sezgir bo’lishiga imkon beradi.

Bundagi mijozdagi fazilatga ega bo’lgan talabalar oliy o’quv yurtidagi o’qish sharoitiga tezda

ko’nikib keta olmaydi, chunki arzi-magan mavaffaqiyatsizliklarni og’ir boshdan kechiradi. Shuning uchun bunday talabalar to’g’risida O’qituvchilar uni yaxshi kayfiyatda bo’lshini qo’llab turishi, ularni yutuqlari ish sezishi va qayd qilib turishi, unga beriladigan vazifani mag’zini to’liq tushun-tirish,

talabalar jamoasi muhitiga faol kirishib ketishi to’g’risida qayg’urishlari kerak. Yana ularni

tashvishini qilish uchun, ya'ni eng yaxshi o’rtoqi va do’sti boshqa mijlozdagi talaba bo’lishi kerak masalan, sangvanik (xushchaqchaq) mijozli talaba.

O’qituvchi, odob saqlagan holda, har bir talabaga mijoz-larini (temperamenti) o’ziga xos xususitiga harab to’g’ri tushunib yetishiga va barcha yaxshi va yomon tomonlarini baholashga yordam berish kerak, shaxsni tipologik xususiyatini diagnostika asosida takomillashtirishga intilishga chorlaydi.

Talabada mijoziy (temperament) eng yaxshi tomonlarini ana shunday jamoada rivojlantiriladi,

qaerda sho’xlik, xushchaqchaq-lik sharoitida, faollikni tashabbus botirlikni qo’llab-quvvat-lamoq,

intizomni qo’llab - quvvatlash, guruhda talabalarni psi-xologik jihatdan bir - biriga mos kelishi

haqida qayg’urishi kerak. Agarda O’qituvchi talabalarga ta'lim berish va tarbiyalashda talabalarni mijozlarini (temperamist) farqini hisobga olsa, bu esa shaxsni ko’proq maqsadga yo’naltirilgan holda jismoniy takomillashtirishga, psixologik jihatdan bir - biriga mos keladigan savollarni hal etish, yaxshi sifatlarni shakllantirishi, ularni, faoliyatini boshqarishga va rahbarlik qilishiga yordam beradi.

Talabani shaxsini individual psixologik xususiyatini tadqiqot qilish O’qituvchi jismoniy tarbiyani o’ylay tashkil qilishda va ijodiy o’sish holatini saqlashda hamda faol ishlashdagi yo’nalishni ishlab chiqadi.

Dalillar bilan tasdiqlanganki, yuqori kurs talabalari uchun amaliy mashg’ulotlarni mazmuni tashkil topgan bo’lib, u jismo-niiy holatini yaxshilashga yo’naltirilgan bo’lib, u jismoniy ?o-latni yaxshilashga yo’naltirilgan, shu bilan birga oliy o’quv yurtla-rida kichik kursdagi talabalarning o’qishidagi qiyinchiliklarga moslashuvi sababli, sog’lomlashtirish profilaktika mashg’ulot-larini o’tkazish maqsadga muvofiq bo’ladi, chunki harakatni faolligi asab tizimini tonusini oshiradi.

6.4.O’z - o’zini nazorat qilish shaxsni jismoniy takomillashtirishni samarali usulidir

Pedagogik tarbiya sistemasini eng muhim vazifalari yoshlarga ta'lim berish shakllari usullari va

salomatlikni mustaxkamlash hamda saqlash vositalari, ularda jismoniy tako-millashtirishga bo’lgan ehtiyojlarini shakllantirish hisoblanadi.

O’zini - o’zi kamolatga yetkazish kishini jismoniy rivoj-lanishi, jismoniy va funksional

tayyorgarligini, ya'ni to’liq-jismoniy holatini oshirib berishga intilishi deb tushuniladi.

O’zini - o’zi kamolatga yetkazish, tarbiyalash natijasi sifa-tida va o’zini - o’zi tarbiyalash elementini tashkil qilish va jismo-niy tarbiyani umumiy jarayoni bo’yicha yo’naltiriladi.

Yoshlarni o’z ustida maqsadga yo’naltirilgan holda ishlashga majburlaydigan narsa ma'lum dastlabki sharoit - shart va bu mavjuddir. Pedagogikada kishiga bo’ladigan munosabatni bo’yicha uni ichki va tashqiga bo’ladi.

Tashqi shart - sharoitga quyidagilar kiradi: barcha talabalar jamoasini yuqori darajada rivojlanishi, o’zini o’zi tarbyalash sohasida maqsadga yo’naltirilgan ma'rifiy ishlar - bu jamoat chilik fikri; ichki shart - sharoitdagi o’zini - o’zi tarbiyalashga quy-idagilar kiradi: ma'lum darajadagi o’zini o’zi anglash va o’zini o’zi bilish, kasbiy - ma'naviyat jihatdan oliy maqsadga intilish va x.k. O’zini o’zi tarbiyalash, tizimida ichki shart - sharoit kishini irodasi shakllanishida hal qiluvchi ahamityaga egadir, Irodaga zo’r bermasdan turib o’zini - o’zi tarbiyalash mumkin emas.

Ichki shart sharoitida o’zini - o’zi kamolotga yoki takomillash-tirishga quyidagilar kiradi: qaddi -

qomatni yaxshilashga, kuch imkoniyatlarini rivojlantirishga, chiroyli qomatni shakllanti-rishga, ya'ni to’liq - jismoniy holatni, salomatlikni saqlashga va yaxshilashga intilish.

O’zini - o’zi kamolatga yetkazishga yoki takomillashtirishni samaradorligini oshirish jismoniy tarbiya jarayonini tashkil etilishiga bog’liqdir. Chunki ko’rsatilayotgan jismoniy tarbiya natijalari

talabalarning kamolotga yetishuviga yoki takomil-lashuviga intilishi hisoblanadi.

Oliy o’quv yurtlarida o’zini - o’zi kamolotga yetkazishni tashkil qilish vazifalaridan biri

talabalarni o’zini - o’zi tarbiyalashni nazariyasi va usullari bilan qurollantirish, ularda muntazam

ravishda, ijodiy va o’z ustida ongli ravishda mustaqil ishlashga odatlari va ehtiyojlarini ishlab

chiqish hisoblanadi.

Talabalarni o’z - o’zini bilishni tezlashtirish jarayonini, muhim vositasi, ularda mustahkam,

salomatlikni qo’llab quvvat-lash va mustahkamlashni ta'sirchan usuli sifatida jismoniy mashqlar

bilan muntazam shug’ullanish va sog’lomlashtirish jismo-niy tarbiyani tushunib yetishi va ijobiy

munosabatini shakl-lanishi hisoblanadi.

Jismoniy mashqlar bilan shug’ullanishga jalb qilish va ongli munosabatda bo’lishi muhim omillaridan biri, sog’lomlash-tirish jismoniy tarbiyani bilishni asoslab rivojlantirish o’zini-o’zi nazorat qilish usuli hisoblanadi.

Jismoniy mashqlar bilan shug’ullanishga jalb qilish va ongli munosabatda bo’lishi muhim omillardan biri, sog’lomlash-tirish jismoniy tarbiyani bilishni asoslab rivojlantirish o’zi-ni- o’zi nazorat qilish usuli hisoblanadi.

O’zini - o’zi nazorat qilish - organizmni funksional holati va jismoniy yuklamani olib o’tish, o’zining salomatligining kuzatish tizimidir. U jismoniy holatni boshqarishga, qattiq charchashdan qochish va yuklamalarni tartibga solishda yordam beradi.

O’zini salomatligini holatini muntazam ravishda va o’z vaqtida kuzatib borishi, o’zini o’zi nazorat qilish chetga chiqishni o’z vaqtida sezishi va bartaraf etish uchun zarur chora tadbirlarni qabul qilishga imkon beradi.

Salomatlik pasporti kundaligini yuritish - o’zini - o’zi nazorat qilishni samarali shaklidir. Shaxsan o’zigagina xos bo’lgan ko’rsatkichlari kayfiyati, uyqu, ishtahasi, ish qobiliyati, mushak-larni og’iri kiradi. Kishining ongiga bog’lanmagan holda mavjud bo’lgan ko’rsatkichlar - bo’yining uzunligi, tananing og’irligi, og’ir-lik - bo’y ko’rsatkichi, bo’yin, qorin aylanasi tanani yog’ qatlami massasini aniqlash, organizmning tiriklik ko’rsatkichini, jismoniy holatini baholash kiradi.

Kishining o’zini - o’zi nazorat qilishi muhim ta'limiy va tarbiyaviy ahamiyatga egadir, u jismoniy sog’lomlashtirish mashqla-rini samarali o’tkazish uchun zarur va unga ongli munosabatda bo’lishi va maqsadga muvofiq usulda jalb qilishi hisoblanadi.

Qaddi-qomatni va jismoniy rivojlanishni baholash mezoni

Kishini jismoniy rivojlanishi deganda shuni tushuni-ladiki organizmning morfologik va funksional

xususiyati, uni jismoniy kuch ko’lamini aniqlovchidir. Ushbu aniqlashdan shak Shubhasiz qay darajada

muhimligi har bir kishini qaddi-qomatini garmonik tuzilishi va yaxshi jismoniy rivojlanishga ega

bo’lishiga hamda uni baholashni bilish.

qaddi - qomatni, jismoniy rivojlanish darajasi-jismo-niy mashqlar bilan shug’ullanish

xarakteri va imkoniyatini shakl-lantiruvchi omildir.

Shu bilan birga jismoniy rivojlanish jismoniy mashq-larni amaliy mashg’ulotlarini biri natijasida

ko’rib chiqiladi.

Jismoniy rivojlanishni, qaddi - qomatni baholash har bir shug’ullanuvchining ko’rsatkichlari ko’proq hammani qo’lidan keladi-gani bo’yicha amalga oshiriladi (vazn-o’sish ko’rsatkichi, o’pkani tiriklik sig’imi va tiriklik ko’rsatkichi, ko’krak qafasining aylanasi, o’ng va chap qo’l panjalari kuchi, orqa mushak kuchi va to’lalikni, qaddi-qomatni qattiqligi, tananing yog’ massasi).

Ketle ko’rsatkichi bo’yicha (vazn - o’sish ko’rsatkichi) ushbu tana og’irligini bo’lishda (gr), bo’yni (sm)bilan aniqlanadi.

hayotiy ko’rsatkich - o’pkani tiriklik sig’imini ayrim bo’lishlarini (ml) vazniga harab (kg) bo’linadi.

Semizlik tana vaznini (kg) bo’yini(ds) mohiyatini bo’linishi bilan aniqlanadi.

6.1. jadval

18 yoshdagi o’spirinni jismoniy rivojlanish ko’rsatkichini baholash mezoni

№	Ko’rsatkichlar turi	Bahosi
		5	4	3	2
1.	Vazn o’sish ko’ratkichi (gg’sm)	394	380	366	352
2.	O’pkani tiriklik sig’imi(ml)	4863	4682	4501	4320
3.	O’ng panjasi kuchi (kg)	41	40	39	38
	Chap panjasi kuchi(kg)	37	36	35	34
4.	Stanovaya(kg)	138	134	130	126
5.	Ko’krak qafasini aylanasi: -nafas olishi(sm) -pauza(sm) farqi (sm)	102 98 10	99 93 9	96 88 8	93 83 7
6.	Hayotiy ko’rsatkich (ml/kg)	75	72	69	66
7.	Семизлик ёки тo’лалик (kg/dts)	4,4	4,1	3,8	3,5
8.	Qaddi qomatning qattiqligi	15	21	27	33

Jismoniy rivojlanishning umumiy bahosi

Ballarning yig’indisi	a'lo	yaxshi	o’rta	Bo’sh
	40-yuqori	32-39	31-24	23 dan past

Jismoniy tayyorgarlikni baholash mezoni

Ma'lumki, jismoniy tayyorlanish darajasi salomatlikni mustahkamlashga, harakat sifatini

va tana shaklini rivoj-lantirishga, shuningdek kishini harakatlanishini kengaytirish haqida tushuncha

hosil qilishga yo’naltirilgan.

Jismoniy tayyorlanish - bu jismoniy qobiliyatni tarbiya-lash jarayoni bo’lib, salomatlikni

mustahkamlashni umumiy da-rajasini oshirish bilan mustahkam aloqadadir. Bunga asosiy vosita

sifatida shug’ullanuvchilarning organizmiga umumiy ta'sir etishi tuyiladigan, turli-tuman sport

turlaridan mashqlar va umumiy rivojlantiruvchi mashqlar qo’llaniladi. Bunda mushak-bog’lam

apparatini mustahkamlaydi va rivojlantirishga erishadi, ichki sistemasi va organlarini

vazifasini takomillashtiradi, harakat sifatlarini umumiy oshirish darajasini rivojlantirish va

koordinasiya harakatini oshiradi. Talabaga muntazam ravishda mashqni ta'sir etishini yakuniy

ifodasi uni jismoniy rivoj-lantirishni, jismoniy tayyorgarlikni yaxshilash deb hisoblanadi.

Jismoniy tayyorgarlik organizmni vegetativ vazifasi holati, tana shakli va harakat

sifatlarini rivojlanish darajasi, shuningdek, kishi egallagan har xil harakat malakalari bilan

o’ziga xos xususiyatini ko’rsatib turadi.

Talabalarni jismoniy tayyorgarligi jismoniy tayyorlash natijasi sifatida bir butun

qilib birlashtirib baholash, jismo-niy, funksional tayyorgarlik va jismoniy rivojlanish,

qaddi-qomat, qon aylanishini o’ziga xos xususiyati ko’rsatkichlarini son va sifat jihatdan

ifodalilikni ko’rsatadi.

Shug’ullanuvchilar 11 ta test bo’yicha 55 dan oshiq ball to’p-lasa, kuchli jismoniy tayyogarlikka

ega bo’ladi, 44-54 ball - yaxshi, 33-43 ball-o’rta va 32 balldan past - jismoniy tayyorgarligi bo’sh hisoblanadi (6.2.-jadval).

18 yoshdagi o’spirinlarni jismoniy tayyorgarligini baholash gradasiyasi

№	Testlarni turi	Baholar
		5	4	3	2	1
1	Baland turnikda tortilish	16	14	12	10	8
2	To’nkarilib ko’tarilish marta	12	9	6	3	1
3	Brusda tayanib yotgan holda qo’lni bukish va yozish (marta)17	17	14	11
8	5
4	Turnikda osilib turgan holatdan oyoqni ko’tarib kiziqish (marta)	15	12	9
6	4
5	3 km ga kross (daqiqa, sekund)	11	11'36''	12'12''	12'48''	13'22''
6	5 km ga kross (daqiqa, sekund)	18''11''	14'45''	22'19''	23'53''	25'27''
7	100 m ga yugurish (sekund)	12.7''	13,1''	13.4''	13.7''	14.1''
8	Turgan joydan sakrash (sm)	245	244	234	224	214
9	Yugurib kelib uzunlikka sakrash (sm)	434	424	414	404	394
10	Gavdani ko’tarish (marta)	73	65	57	49	41
11	Tayanib yotgan holatdan qo’lni bukish va yozish (marta)	41	39	37	35	33

Jismoniy rivojlanishning umumiy bahosi

Jami ballar	A'lo	yaxshi	o’rta	Bo’sh
	55-yuqorisi	44-54	33-43	32 past

Jismoniy salomatlik darajasini ekspress-baholash

Ko’rsatkichlari	Funksional sinflar (darajasi)
	Past	O’rtadan past II	O’rta III	O’rtadan past IV	Yuqori V
1.Tana massasi (g/sm) Bo’yi O’ Bo’yi q	501 451	451-500 401-450	401-450 375-400	375-400 400-351	375 350
2.O’pkani tiriklik sig’imi (ml/kg) Tana massasi O’ Q	50 40	31-55 41-45	56-60 46-50	61-65 51-57	66 57
Ballar	0	1	2	4	5
3. ChSSXOD sist
100 O’	111	95-110	85-94	70-84	69
Q	111	95-110	85-94	70-84	69
Ballar	-2	0	2	3	4
4. 30 sekund 20 marta o’tirib turishdan keyin ChSS ni tikla-nish vaqti (daqiqa, sek) O’	3	2-3	1,30-1,59	1.00-1.29	59
Q	2	2-3	1.30-1.59	1.00-1.29	58
Ballar	-2	1	3	4	5
1. Panja dinamo-metriyasi %
Tana massasi O’	60	61-65	66-70	71-80	81
Q	40	41-50	51-55	56-60	61
Ballar	0	1	3	3	4
Salomatlik darajasini umumiy bahosi	4	5-9	10-13	14-16	17-21

Kalit so’zlar: shaxsiy yondashuv, o’z - o’zini nazorat qilish, tarbiyalash.

Nazorat savollari:

1. O’qituvchining shaxsiyati studentga qanday ta'sir qiladi?

2. Inson tarbiyasi jarayonida shaxsiy yondashuv qanday amalga oshiriladi?

3. Shug’ullanuvchining o’z-o’zini nazorat qilishi qanday amalga oshiriladi?

Adabiyot:

Nurmuxamedov R.M., Bikova L.A. Nekotorie voprosi teorii obucheniya i vospitaniya v medisinskix

vuzax.- T.:Medisina, 1989

Osnovi voennoy psixologii i pedagogiki. Uchebnoe posobie, pod.red.A.B. Barabanshikova. M.,1981

Xamdamov T.B. Vospitanie v vuze: organizasiya i upravlenie.T.: Ukituvchi, 1989, 80 s.

Xazlamov I.F. Pedagogika. Uchebnoe posobie.M. Visshaya shkola. 1990.578 s.

7 - BOB. SALOMATLIKNING PSIXOLOGIK ASOSLARI

Ma'lumki, harakat faolligi insonning ruhiy faoliyatiga ijobiy ta'sir ko’rsatadi. U salbiy ruhiy

ta'sirlar, aqliy char-choqni bartaraf etish vositasi va intellektual faoliyat omili sifatida xizmat

qiladi.

Jismoniy mashg’ulotlar natijasida miyada qon aylanishi yaxshilanadi, axborotni qabul qilish, uni

ishlab chiqishni ta'min-lovchi ruhiy jarayonlarni faollashtiradi. Jismoniy mashqlar ta'sirida

xotiraning yaxshilanishi, e'tiborning barharorlashishi, elementar intellektual masalalar yechishning

tezlashishi, ko’rish-harakat reaksiyasining faollashuvi ko’p marotaba isbot qilingan.

Psixodiagnostika - sog’lomlashtirish jarayonini individualizasiyalash asosidir

V.S.Yurkevichning (1986) fikriga ko’ra, shaxs tarbiyasiga individual yondashuv ruhiy - pedagogik ta'sir

tizimining ichichiga singan bo’lishi lozim va aynan shuning uchun bu tarbiyaning umumiy tamoyilidir.

Ayni paytda ta'lim va tarbiyaning turli jabha-larida bunday yondashuv turlicha aks etadi. Bizning

mamlakatda u qobiliyatlarni tarbiya qilish nazariyasi va amaliyotida qo’lla-niladi. qobiliyatlar

muammosining o’zi esa psixologiya fanida, dastavval, individual farqlar muammosi sifatida paydo bo’lgan va so’nggi vaqtlarda uning umumiy nuqtai nazari ishlab chiqil-moqda.

Shunga haramay, so’nggi yillarda o’quvchi ruhiy indivi-dualligini o’rganish metodlari to’g’risidagi ma'lumotlarning kat-ta hajmi to’plangan maxsus ilmiy - amaliy fan - maktab psixo-diagnostikasi shakllana boshladi. Yaqin kelajakda pedagogika oliygohlarida maxsus kurslar tashkil etilishi muqarrar. Ular pedagoglarni psixodiagnostik bilimlar, maxsus amaliy usullar bilan qurollantirish va bu usullardan amalda foydalanishni o’rgatish imkonini beradi (Yu.Z.Gilbux, 1989). qobiliyatlar va keng shaxsiy planda psixodiagnostika masalalari B.G.Ananev, A.G.Kovalev, V.I.Myasnichev (1960) ishlarida ko’rib chiqilgan. Ular qobiliyatlar va shaxsning boshqa xususiyatlari deganda biror - bir faoliyatni amalga oshirishda zarur bo’ladigan xususiyatlar ansam-blini tushunishadi.

K.K.Platonov (1968) "qobiliyat" tushunchasini qobiliyat va shaxsning tuzilishi o’rtasidagi bog’liqlikdan

kelib chiqib yoritadi.

M.G.Davletshin (1973) ning yozishicha, qobiliyat - insonning u yoki bu faoliyatga layog’atdir yoki "qobiliyat

insonning muayyan fao-liyatga layog’ati darajasini aniqlovchi individual xususiyati sifa-tida ko’rib chiqilishi kerak".

qobiliyatlarni rivojlantirish uchun dastavval uni aniqlash kerak. Diagnostika tibbiyotda, texnikada va kasbiy faoliyatining boshqa jabhalarida qo’llaniladi. Tarbiyalanuvchini kundalik fao-liyatda o’rganish va unga didaktik va tarbiyaviy ta'sirni tezkor baholash juda muhim. Asosan talabaning individual xususiyat-lariga e'tibor haratish kerak.

Oliygohda tarbiyaning maqsadi shaxs mohiyatini tushunishga asoslangan. Talaba shaxsiyati uning ijtimoiy muhit bilan aloqasi jarayonida tabiiy xususiyatlar va faoliyat asosida shakllanadi. Xulq va shaxsning rivojlanishining asosiy harakatlantiruvchi kuchi qadriy dunyoharashlar, sabablar va ehtiyojlardir.

V.M.Roshnskiy (1990) ta'kidlashicha, talaba shaxsini rivoj-lantirish bir necha yo’nalishlarda boradi:

g’oyaviy ishonchini, kasbiy yo’nalishini mustahkamlash, ruhiy jarayonlarni rivoj-lantirish, ma'suliyat hissini oshirish, bo’lajak kasbiga mehrini barharorlashtirish va h.z. Talaba shaxsiyatini ruhiy rivojlan-tirish tashqi omillarning ichkiga o’tishi, o’z ustida faol ishlash harama - qarshiliklarining paydo bo’lishi va hal etishdek dialek-tik jarayondir. Inson temperamenti turini bilish juda muhim, chunki shu asosda faoliyatning mazmuniy taraflari ko’rib chiqi-ladi.

Temperament xarakterning dinamik asosini tashkil etadi. Bu insonning muhim va barharor ruhiy

xususiyatlarini o’z ichiga oladi va uning hayotga munosabatini aks ettiradi. Temperamentda faollik va emosionallik chambarchas bog’liqdir. harakat faolligi tezlikda, yoki harakatning sustligida aks etadi. harakatning emo-sionalligi hissiyotlar, kayfiyatlarning kechishi xususiyatlari bilan xarakterlanadi. Talaba xarakterini bilish uning harakat-larini oldindan ko’ra bilish, va u bilan to’g’ri munosabatlar o’rnatish imkonini beradi. Talabaning ijobiy ruhiy holatini ushlab turishda O’qituvchining roli katta. Talabalar bilan tarbiyaviy ishlar aktiv faoliyat o’rnatish va ijodiy ko’tarinkilik asosida olib boriladi. Optimizm, o’zaro bir - birini tushunish, O’qituvchi

harakatlarining rejalashtirilganligi va chuqur o’ylan-ganligi talabalarda ijobiy ruhiy

holatlarning barharor bo’lishga yordam beradi. (V.I.Platonov, 1987). Talabalarning irodasini ax-

loqiy tamoyillar bilan bog’liqlikda tarbiyalash kerak. Buning uchun ularning psixologik tuzilmasi, ruhiy jarayonlari xususiyat-larini, individual tipologik xususiyatlarini aniqlab olish kerak.

Qator mualliflar birinchi kurs talabalarining adaptasion davri xususiyatlariga e'tibor

beradilar.

V.I.Zagvyazinskiy (1982) ta'kidlashicha, adaptasiya talaba-larning oliygohda ta'lim sharoitlariga,

aqliy faoliyatning yangi tashkilotiga ko’nikish davridir. Adaptasiyaning 3 ta shakli mav-jud: kasbiy, ijtimoiy - psixologik va didaktik.

Kasbiy adaptasiya - oliy ta'lim tuzilmasiga, oliygohda ta'-lim jarayoni mazmuni va tarkibiy

qismlariga, tanlangan kasb xususiyatlariga moslashishdir. Ijtimoiy - psixologik adaptasiya yangi

o’rtoqlar bilan ijobiy munosabatlar o’rnatishda aks etadi. Didaktik adaptasiya oliygohdagi ta'lim

tizimiga sekin - asta kirishishi va moslashishni ta'minlaydi.

A.V.Petrovskiy (1986) birinchi kurs talabalarning adapta-sion davrining quyidagi asosiy

qiyinchiliklari mavjud:

kechagi maktab o’quvchilarining maktab kollektividan, o’r-toqlari, o’quvchilari ma'naviy

yordamidan ajralish bilan sog’liq salbiy kechinmalar;

kasbni tanlash motivasiyasining noaniqligi, kasbga tayyo- rgarlikning yetarlicha emasligi;

o’z harakatlarini psixologik boshqarishni bilmaslik, oda-tiy pedagogik nazoratning yo’qligi

bilan bog’liq ruhiy vaziyat;

yangi sharoitda mehnat qilish va dam olishning optimal rejimini izlash;

turmushni va o’z - o’zini boshqarishni yo’lga qo’yish (Ayniqsa, uy sharoitidan yotoqxona sharoitiga

o’tayotganda);

mustaqil ishlash va yashash ko’nikmalarining yo’qligi.

N.A.Agadjanyan (1988) talabalarning oliygohda ta'lim olish sharoitlariga adaptasiyasining bir necha

aspektlariga e'tibor haratadi:

ijtimoiy (oilaviy munosabatlar, yashash sharoiti, moddiy ta'minot)

psixofizik (kirishimlilik, guruhda va kursda o’rtoqlar, O’qituvchilar bilan munosabatlar,

shaxsiy xususiyatlar, qiziqishlar darajasi, xarakter, kollektivga psixofiziologik moslashishi)

atrof - muhit (organizmning yangi tabiiy sharoitlarga, tem-peraturasi, atmosferaning gaz

tarkibiga reaksiyasi)

fiziologik (talaba salomatligining ahvoli, asab faoliya-tining tipi).

Oliy asab faoliyatining individual xususiyatlari

Asab jarayonlari - qo’zg’alish va tormozlanish, uchta xususiyat bilan xarakterlanadi: kuch, harakatchanlik,

vazminlik.

Asab tizimi yoki asab faoliyati tipi tushunchalari asab tizimining tug’ma xususiyatlari, shuningdek,

hayot davomida shakl-langan va mustahkamlangan xususiyatlarni o’z ichiga oladi. Inson tipologik

xususiyatlarining shakllanishiga u yashayotgan muhit, ishlayotgan kollektiv katta ta'sir ko’rsatadi

(Z.I.Kolarova, 1968).

Sifat xususiyatlari, asab jarayonlari xususiyatlarining turli kombinasiyalariga harab asab

tizimlari 4 ta tipga ajra-tiladi. Kuch ko’rsatkichiga ko’ra asab tizimining kuchli, kuchsiz tiplari,

harakatchanlik ko’ratkichi bo’yicha inert ( kam harakatchan), harakatchan tiplari, vazminlik ko’rsatkichi

bo’yicha - vazmin, yengiltak tiplari mavjud.

Asab tizimi kuchsiz shaxslarda ikkala jarayon - qo’zg’alish va tormozlanish - kuchsiz bo’ladi. Bunday

odamlar muhit sharoitlariga juda qiyin moslashadilar, murakkab hayotiy vaziyatlarda ularning ruhiy

holati oson sinadi va ular nevrotik bo’lib holadilar. Bunday insonni tarbiyalash jarayoni qiyin

kechadi, chunki kuchsiz asab tizimi organizmda ro’y berishi kerak bo’lgan o’zgarishlarni sekin qabul qiladi va o’zlashtiradi.

Asab tizimi kuchlilarni tarbiya qilish oson, ular yangi ko’nikmalarni tez qabul qiladilar. Asab tizimi kuchli insonlar orasida harakatchanligi inert (sust) shaxslar ham uchrab turadi. Vazminlik ko’rsatkichi bo’yicha asab tizimi kuchlilar vazmin va yengiltaklarga bo’linadi. Yengiltaklarda qo’zg’alish kuchli, tormoz-lanish reaksiyasi esa qoloq bo’ladi. Shuning uchun ular tez tormoz-lanish kerak bo’lgan vaziyatlarda yordamga muhtoj bo’lib holadilar.

Inson asab faoliyatining individual xususiyatlari butun sport faoliyatida muhim ahamiyat kasb

etadi. harakat ko’nik-malarining shakllanishi tezligi va barharorligi, ularning tako-millashuvi,

zarur bo’lganda, ularni o’zgartirish imkoniyati ko’p jihatdan asab faoliyatining xususiyatlariga

bog’liq. Sportchining sport faoliyatining turli davrlaridagi holati, mashg’ulotlarda va

Musobaqalardagi fe'l-atvori, o’zini tutishi ham individual xusu-siyatlarga kiradi. Butun hayot

jarayonida, atrofdagilar bilan muloqotda bo’lish, ishlash jarayonida ikki asosiy asab jarayoni-

qo’zg’alish va tormozlanishning balanslashuvi ro’y beradi. Bu ba-lansning buzilishi dinamik

stereotipining shakllanishida qiyinchiliklar uyg’otadi. Asab markazlarida ishlayotgan mushaklar,

a'zolardan berayotgan ta'sirni mustahkamlash, harakat ko’nik-malari dinamik stereotipini yaratish uchun ma'lum darajadagi qo’zg’alish, asab jarayonlarining, uning harakatchanligining muayyan kuchi darkor.

Sportchi organizmiga ta'sir qilayotgan o’ta kuchli qo’zg’a-lishlar ( maksimal yoki submaksimal

yuklamalar, uzoq davom etgan mashg’ulotlar, yuqori tezlikda ritmik ishlash) natijasida harakat

aktining samaradorligi pasayadi. Aynan shu davrda yuklamalarni bir oz kamaytirish kerak, aks holda

asab buzilishi ro’y berishi va sportchini anchagacha safdan chiharib qo’yishi mumkin.

Bosh miyada u yoki bu harakat aktining dinamik stereotipi shakllanishi uchun ta'lim jarayonida oliy

nerv faoliyatining in-dividual xususiyatlarini hisobga olish kerak. Asab faoliyati hara-katchan,

vazmin bo’lgan sportchi uchun harakatlarni bir necha marta takrorlash kifoya - bu harakatlar uning bosh miyasi qobig’iga darrov o’rnashadi. Vazmin, harakatchanligi inert asab tizimiga ega bo’lgan sportchi harakatlarni ko’p marta takrorlashi kerak. Bunga, Ayniqsa, yangi texnik usullarni o’zlashtirishda e'tibor berish kerak. Mash-g’ulotlarda yangi texnik usulni o’zlashtirish turli sportchilarda turlicha o’tadi.

A.A.Uxtomskiy fiziologiyaning fundamental nazariyasi- dominanta haqida ta'limotni ishlab chiqdi:

1) dominasiyalovchi asab markazi o’z qo’zg’alishini naromal va patologik sharoitlarda mustahkamlaydi;

2) qo’zg’alishning rivojlanishi davomida u boshqa kelib chiquvchi jarayonlarni (qo’zg’atuvchiga javob

reaksiyasi) tormozlaydi.

Dominanta tamoyili markaziy asab tizimining umumiy tamoyilidir. Dominantlar insonning kasbi -

kori, xarakteri, tem-peramenti, qiziqishlari, organizmning salbiy hayotiy vaziyatlarga

ta'sirchanligiga harab turlicha bo’ladi. Dominantalarni ongli bo-shharish salomatlikni

mustahkamlashga eltuvchi yo’ldir (K.V. Dineyka, 1987).

L.P.Primak (1987) qayd etishicha, insonning ruhiy -emosi-onal holatiga ta'sir etuvchi omillar ichida

quyidagilar muhim hisoblanadi:

1. Jamiyatni intensiv texnizasiyalash natijasida mushak tizimiga yuklamalarining kamayishi. Mushak

tizimi inson mar-kaziy asab tizimini, birinchi navbatda, uning emosional markaz-larini

jonlantiruvchi asab impulchasiyasining qudratli manbasi hisoblanadi. Shuning uchun mushak

apparatini yetarli yuklama bilan ta'minlamaslik, inson uchun hayotda "Psixologik to’siq-larni" yengish

uchun kerak bo’ldagina ijobiy ta'sirdan asab markaz-larini mahrum etadi. Bunday sharoitda ko’pgina

salbiy qo’zg’a-tuvchilar ko’chli xarakterni namoyon etib asabga yomon ta'sir ko’rsatadi. Muntazam past

hayotiy tonus, apatiya bunday paytda jaqldorlik, oddiy salbiy ta'sirlarga chidolmaslik bilan

tutashib ketadi.

2 .Jamiyatni texnizasiyalash his qilish a'zolariga axborot yuklamasining kuchli va o’rtacha kuchli

signallar diapazonida oshishi bilan xarakterlanadi va kuchsiz va o’ta kuchsiz signallarni qo’llash

zaruriyatini bartaraf etadi. Aynan shunday signallar tabiiy sharoitda yashagan insonlar hayotiy

faoliyatining ishchi diapazonini tashkil etadi. Sivilizasiyaning o’sishi kichik quv-vatli singallar

hayotiy ahamiyatini yo’q qilib, kuchli signallar diapazoni yuklamasini oshirib yubordi.

harakatning kamligi natijasida inson organizmi asab va jismoniy funksiyalarining nouyg’unligini

his qiladi. his - haya-jonlar, uzoq davom etgan asabiy holatlar ( Ayniqsa, inson kasal bo’lgan, charchagan,

stress holatlarida) vegetativ asab tizimi, ichki sekresiya bezlari, ichki organlar funsiyasining

buzilishiga sabab bo’lishi isbotlangan. Bularning barchasi o’tkir va surunkali kasalliklar, Ayniqsa,

yurak - qon tizimi kasalliklarining zo’rayi-shiga olib keladi. Ruhiy barharorlik va turli hayotiy

vaziyatlarga adekvat reaksiyani tarbiyalash, mashq qildirish organizmning stress holatlarga qarshi

kurashuvchanligini kuchaytiradi va umumiy sog’lomlashtirishga yordam beradi (K.V.Dineika, 1987).

Temperament va asab tizimi xususiyatlari

V.D.Nebilisin, B.A.Vyatkin kabi psixologlar ta'kidlashicha, temperament - inson ruhiy faoliyati

dinamikasini belgilab be-ruvchi psixikaning individual, o’ziga xos xususiyatlari yig’indi-sidir. Bu

xususiyatlar mazmuni, maqsadi va sabablaridan qat’iy nazar turli faoliyatlarda bir qil namoyon

bo’ladi.

Temperamentga ilmiy ta'rifni I.P.Pavlov bergan. U temperamentning asosida shartli - refleks

faoliyatining indii-vidual xususiyatlari, aynan esa, asab tizimi xususiyatlari yotadi, degan fikrga

kelgan edi. I.P.Pavlov bu xususiyatlarni 3 ga ajra-tadi: 1) qo’zg’alish va tormozlanish jarayonining asab

hujayralari-ning ishlash qobiliyatiga bog’liq kuchi; 2) qo’zg’alish kuchining tormozlanish kuchiga mutanosibligi, yoki balans; 3) qo’zg’alishni tormozlanish bilan (yoki aksincha) tez va oson almashtirish qobili-yati.

I.P.Pavlovning ta'kidlashicha, asab tizimining umumiy tiplari 4 ta temperament asosida yotadi.

Shunday qilib 4 ta temperament paydo bo’ldi: flegmatik, sangvinik, xolerik va melanxolik.

Psixologlar B.M.Teplov (1963), V.D.Nebo’lisin (1966), I.P.Pavlov tadqiqotlarini davom ettirishdi.

Shunday qilib yangi xususiyatlar, masalan, asab jarayonlarining dinamikligi - ijobiy-shartli aloqalar (qo’zg’alish dinamikligi) va salbiy aloqalar (tormozlanish dinamikligi)ni ishlab chiqish tezligi va osonli-gini belgilab beruvchi xususiyat kashf etildi. Asab jarayonlari-ning mobilligi - qo’zg’atuvchi va tormozlovchi jarayonlarning paydo bo’lish tezligini belgilab beruvchi boshqa yangi xususiyatdir.

Tormozlanish va qo’zg’alish o’rtasida o’zaro munosabatlarning buzilishi turli asab kasalliklarga

olib kelishi ma'lum.

Temperamentning asab tizimi xususiyatlariga bog’liqligi quyidagicha namoyon bo’ladi: insonda asab tizimining bitta fiziologik xususiyati qanchalik ko’p namoyon bo’lsa, temperament mutanosib xususiyati shunchalik kam (yoki,aksincha, ko’p) ifoda etiladi. Insonda qo’zg’alish jarayoni qanchalik kuchsiz bo’lsa, e'tiborning chalqishi kuchli bo’ladi, keskin vaziyatning salbiy ta'siriga qarshiligi shunchalik past bo’ladi - bu temperamentning asab tizimi xususiyatlariga to’g’ri chiziqli bog’liqligi.

Tempera-mentning asab tizimi xususiyatlariga egri chiziqli bog’liqligi ham mavjud. qo’zg’alish

jarayoni kuchining oshishi ma'lum darajaga yetgandan so’ng emosional qo’zg’alish kamaya boshlaydi.

qo’zg’alish jarayoni kuchi oshaverishi bilan emosional qo’zg’alish osha bosh-laydi. Temperamentning asab tizimi tipiga bog’liqligi ko’p qiymatli bo’lishi ham mumkin, ya'ni asab tizimining bitta xususiyatiga temperamentning bir necha turli xususiyatlari bog’liq bo’lishi va, aksincha, temperamentning bitta xususiyati asab tizimining bir necha xususiyatlariga bog’liq bo’lishi mumkin (V.S.Merlin,1964).

N.Ayzenk va G.Ayzenk (1968) ekstravertlar va introvertlar xulqi xususyaitlarini kuzatganlar.

Ektravertlar - kirishimli, sekin generasiya va qo’zg’alish jarayoninining sustligi, kuchli, tez

rivojlanuvchi va barharor reaktiv tormozlanish bilan ajralib turadilar.

Introvertlarda - qo’zg’alish tez va kuchli ro’y beradi, reaktiv tormozlanish sekin rivojlanadi, kuchsiz va barharor emasligi bilan ajralib turadi("Reaktiv tormozlanish" atamasi Kaneldan

o’zlashtirilgan).

G.Ayzenk introvertlarda kuchli qo’zg’alish jarayoni o’qishga shartli reflekslarning paydo bo’lishiga yordam beradi, deb hisob-laydi.

Psixomotor faoliyati o’rganilganda introvertlar va ekstra-vertlar o’rtasida farqlar topildi.

Ekstravertlar ko’p xatoqilsa-lar ham vazifalarni tez bajaradilar. Introvertlar aniqlik va

to’g’rilikka katta ahamiyat beradilar, bu esa bajarish tezligining kamayishiga olib keladi.

Tadqiqotlar natijasida olingan ma'lumotlarning ko’rsa-tishicha ekstravertlar qiyin

topshiriqlarni yaxshiroq bajaradi-lar. Yengil masalalarda introvertlar va ekstravertlar o’rtasidagi

farq bilinmaydi (G.Ayzenk, 1938, 1971). N.Ayzenk (1977) ektra-vertlar xotiradan kerakli ma'lumotni tezroq topadilar, degan ma'lumotlarni umumlashtirdi. Axborot asab tizimida iz holdi-radi va uzoq vaqtgacha saqlanib turadi. Bu davrda axborotni uzoq vaqt eslab holish uchun o’tkazish jarayoni o’tayotgan bo’ladi. U axborotni xotiradan olish payti ro’y bergan vaqtincha tormozla-nish bilan ulanib ketadi va bu xotiradagi izning yo’qolib ketishi oldini oladi. Introvertlarda aktivasiyaning yuqori darajasi izning uzoq vaqt turgani bilan bog’liq, bu axborotning uzoq xoti-rada yaxshi saqlanishiga yordam beradi va uni xotiradan chiharib olish uzoqroq cho’ziladi. Shu sababli, introvertlarda axborotni uzoq vaqt xotirada saqlash xususiyati mavjud, ektstravertlar esa qisqa vaqtli xotirada ustunlikka ega.

I.P.Pavlov, markaziy asab tizimi funksiyalarini mustah-kamlash qorbiliyatiga ega deb

ko’rsatgan edi. Yaxshi o’zlashtirilgan bilim va ko’nikma - bu barharor dinamik stereotip (iz)ga ega.

Aynan uning inertligi ko’nikmalarning mustahkamligini ta'min-laydi. Lekin u o’zgargan sharoitda yangi ko’nikmalarning rivojla-nishiga halaqit ham beradi. Boshqacha qilib aytganda, ko’nikma qan-chalik mustahkam bo’lsa, undan xalos bo’lish yoki boshqacha ko’nikma bilan almashtirish shunchalik qiyin bo’ladi.

Bunda insonning xarakteri xususiyatlari, temperamentiga ham e'tibor berish kerak.

Kema va uning tizimlarini boshqarish ko’nikmalarini rivojlantirish ko’p jihatdan

insonning oliy asab faoliyati xususiyatlariga bog’liq. Xoleriklar butun vujudi bilan ishga

berilishlari, u bilan band bo’lishlari, g’ayratlari toshib, kuchlari quyilib istalgan qiyinchiliklarni

engishga tayyor va ularni yenga-dilar ham. Lekin kuchlar ketgach, asab tizimi kuchli insonda chekinish paydo bo’ladi, u "keragidan Ortiqcha charchaydi, shunchalik ko’p ishlaganidan holi ketib holadi". Xolerik Ortiqcha jizzaki, munosabatlari keskin, to’g’riso’z, faoliyatni juda keng yuritishga qodir. Xolerik temperamentli kosmonavtlar kasbiy ko’nikma va bilimlarni tez egallaydilar. Ayni paytda mashg’ulotlar paytida ko’p xatolar qiladilar. Ular oddiy mashg’ulotlardan ko’ra parvoz-ning alohida holatlari o’rganiladigan mashg’ulotlarni yaxshi o’z-lashtiradilar. Dastlabki tayyorgarlik davrida ular ko’p savol beradilar, vazifaning detallarini muhokama qiladilar. O’quv kemasida ular tez, tashabbus bilan, jonli va ruhiy ko’tarinkilik bilan ishlaydilar. Bunday tipdagi insonlarning xarakterli xatolari - shoshhaloqlik va e'tiborni yetarli jamlamaslik.

Sangvinik harakatchan, hayotdagi o’zgaruvchan sharoitlarga tez ko’nikadi: atrofdagilar bilan tez muloqotga kirishadi, yangi odamlar orasida o’nqaysizlik sezmaydi. Kollektivda sangvinik quvnoq,

yangi ishni ishtiyog’ bilan boshlaydi, kuchli qiziqish bilan ishlaydi. hissiyotlarga tez beriladi va ularni osonlik bilan unutadi.

Shuning uchun yomon kayfiyatni qiyinchiliksiz yengadi, uning odatiy kayfiyati - optimistik.

Asab jarayonlarining harakatchan-ligi sangvinikka e'tiborini boshqa narsaga tezda haratish va yangi axborotni tez qabul qilib olishga yordam beradi.

Asab jarayonlarining osoyishtaligi va muayyan inertligi tufayli flegmatiklar qiyin

vaziyatlarda ham pinagini buzmaydi. Ular o’z his - hayajonlarini jilovlay oladilar, ikir - chikir

narsalarga e'tibor haratishni yog’tirmaydi va shu sababli kuchni bir me'yorda sarflashni, uzoq va

uslubiy kuchlanishni talab qila-digan ishlarni bajara oladi. Bunday tipdagi kosmonavtlar vazifani

uzoq o’zlashtiradilar, bir xil xatolarni tez - tez takror-laydilar va ularni oddiy variantlarini

tez o’zlashtiradilar. Tinchgina, tirishqoqlik bilan, shoshilmasdan ishlaydilar. Mashqu-lotlar davomida xatolarni yo’qotadilar, kasbiy mahoratlarini oshiradilar.

Melanxolik insonlar uyatchan, qat’iyatsizlik, tortinchoq bo’ladilar. Yangi sharoitlar, odamlar

ularni qo’rqitadi, ular o’zla-rini yo’qotib qo’yadilar. Odamlar bilan muloqotda bo’lar ekanlar, ular

o’zlarini ochiq namoyon qilmaydilar. Melanxoliklar kosmo-navt bo’la olmaydilar.

O’quv kemasida ko’nikmalarning shakllanishini psxiologik tahlil qilish kosmonavtlarning

vujudga kelishi va ularning xarakteri ularni individual xususiyatlarga bog’liq ekanligini ko’rsatdi

( Yu.Gagarin, V.Lebedev, 1976).

Sportda shaxsning shakllanish psixologiyasi

Sport sohasidagi ko’pgina mutaxassislar - pedagoglar, psi-xologlar, fiziologlar va shifokorlar

o’rtasida sportchilarning asab tizimi kuchli bo’ladi, ularning ruhiy xususiyatlari, shu jumladan,

temperamentlari sportda yuksak muvaffaqiyat qozonish uchun zaruriy shart hisoblanadi, degan fikr

keng tarhalgan. Bu fikr ayrim tadqiqot ishlari natijasida qisman tasdiqlangan. A.I.Kresotovnikov

va uning hamkasblari 1937 yildayog’ asab tizimi turi xususiyatlarini test usulida aniqlab, ko’p

sportchilar kuchli tipning turli varivsiyalariga mansub, degan xulosaga kelgan. Ushbu muammoni

o’rganishni davom etgan olimlar sportdagi muvaffaqiyat asab tizimining tipologik xususiyatlariga

shartli ravishda bog’liqligi to’g’risida xulosaga keldilar (A.N.Krestov-nikov, 1951-1955).

K.M.Smirnov (1954,1962) Musobaqalarning yuqori toifadagi sportchilar faoliyatiga ta'sirini o’rganar

ekan, qo’zg’alish jarayon kuchsiz kechadigan shaxslar muhim Musobaqalarda yomon natijalarga erishishini

aniqladi.

V.V.Medvedev, A.V.Rodionov, N.A.Xudadov (1973) tadqiqot-lar natijasida sportchilarning

Musobaqalarda, ruhiy zo’riqish sha-roitida asab tizimining qo’zg’alish jarayoniga bog’liq xususiyatlari

etakchi rol o’ynaydi, degan fikrga keldilar. Olingan ma'lumotlar qator mualliflar (K.M.Gurevich,

L.A.Kopitova, V.F.Matveeva, V.S.Merlin va h.z.) to’plagan ma'lumotlarga mos keladi.

Bu fikrlar ommaviy va o’smirlar sportida boshqacha tus oladi. N.D.Sinani (1967,1968) velosipedchilar

faoliyati xususiyat-larini o’rganar ekan, turli malakali sportchilar o’rtasida asab tizimi bo’sh

shaxslarni uchratmadi. Ammo bunday fikrlar zamo-naviy ma'lumotlarga (ayrim xususiyatlar

kompensasiyasi, tempe-ramentning faoliyat talablariga moslashishi) ko’p ham to’g’ri kelavermaydi

(V.S.Merlin, V.D.Nebiglisin, V.M.Teplov, K.M. Gurevich va h.z.) toifasi, yoshi, jinsi, sportdagi staji

turlicha bo’lgan sportchilar o’rtasida inertli, yengiltak, jizzaki, asab tizi-mi bo’sh shaxslarning ham

uchrashi o’rganishlar natijasida isbot qilingan.

Temperament xususiyatlarini ommaviy sport bilan shug’ul-lanishga bo’lgan qobiliyat, deb harash

noto’g’ri. Asab tizimining kuchsizligi, inertliligi yoki barharor emasligi va bu bilan bog’liq

temperament xususiyatlari muvaffaqiyatli sport faoliyatiga xalaqit bermaydi (B.A.Vyatkin, 1964, 1967,

1970; Yu.Ya.Kisyolev, 1971;V.P.Merlikin, 1967,1968; O.A.Chernikova, 1961; V.M.Shadrin, 1967).

B.A.Vyatkin (1978) ikki nuqtai nazar mavjud, degan fikrga kelgan:

1) istalgan sport turidagi muvaffaqiyat asab tizimi va temperament xususiyatlariga bog’liq;

2) ommaviy sportda va sportning alohida turlarida asab tizimi va temperament muhim rol

o’ynamaydi, turli tipdagi asab tizimi va har qil temperamentli shaxslar sportda birdek natijaga

erishishlari mumkin.

Inson asab faoliyatining individual jihatlari butun sport faoliyatining borishida katta

ahamiyat kasb etadi. Ular harakat ko’nikmalarining shakllanish va barharorlashishi tezli-giga,

ularning rivojlanishi va, kerak bulganda, qayta ishlab chiqish, o’zgartirishga katta ta'sir

ko’rsatadilar. Sportchining mashg’ulotlarda va Musobaqalardagi ruhiy holati va o’zini tutishi ham

individual xususiyatlarga bog’liq. hayotda, ishda, atrofdagilar bilan munosabatda ikki asosiy asab

jarayoni - qo’zg’alish va tormoz-lanishning balanslashuvi ro’y beradi. Bu balansning buzilishi dinamik

stereotipning shakllanishida qiyinchiliklar tug’diradi. Asab markazlarida ishlayotgan mushaklar,

organlardan kelayotgan ta'sirlarni mustahkamlash, harakat ko’nikmasi dinamik stereoti-pini yaratish

uchun asab markazlari qo’zg’alishining ma'lum darajasi zarur bo’ladi.

Sportchi organizmga ta'sir qiluvchi o’ta kuchli omillar (uzoq davom etgan maksimal

yuklamalar, yuqori tempda ritmik ishlash) dan so’ng shug’ullanishlarning samarasi kuchli tormozlanish

natijasida tushib ketadi. Aynan shu davrda yuklamalarni kamay-tirish kerak, aks holda oliy asab

faoliyatida portlash ro’y beradi va sportchini uzoq vaqt izdan chiharishi mumkin.

Jismoniy mashg’ulotlarning psixologik masalalari

Mashqur psixolog P.A.Rudik (1973) tadqiqotlar natijasida shaxsning psixologik xususiyatlari jismoniy

mashqlar ta'siri ostida muayyan, barharor o’zgarishi mumkin, degan fikrga kelgan. Odatda sport

shaxsning shakllanishi va rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko’rsatadi, deb hisoblash qabul qilingan.

Sport Musobaqa-lari tirishqoqlik, aqlOq va iroda sifatlari, mardlikni tarbiya-lashga yordam berishi

yuqorida qayd etildi. Ammo bu yo’nalishdagi tadqiqotlar endi boshlanmoqda.

Verner va Totxeyd Vest - Poyntedagi harbiy akademiya kur-santlarining shaxsiy xususiyatlariga

muntazam sport mashqu-lotlari va Musobaqalarining ta'sirini aniqlamoqchi bo’ldilar. Buning uchun o’rta maktabning harbiy akademiyaga o’qishga kirmoqchi bo’lgan, sportchi va sportchi bo’lmagan bitiruvchilari kuzatildi. Ushbu tadqiqot natijalariga ko’ra shaxs o’smirlik davrida shakllanib bo’ladi va sport bilan shug’ullanish aytarli o’zgarish-larga olib kelmaydi, degan taxminga kelindi.

1968 yilda Vashingtonda o’tkazilgan sport psixologiyasi bo’yicha Ikkinchi xalqaro kongressda

professor Ikegami uzoq va muntazam sport mashg’ulotlarining shaxsning o’zgarishga ta'sirini

o’rganishga baqishlangan fundamental tadqiqotlar natijasini taqdim etdi. Bu ma'lumotlarning

statistik tahlili shuni ko’rsa-tadiki, sport staji oshaverishi bilan kuzatilgan shaxslar faol-roq,

tajovuzkorroq, behamroh bo’lavergan, depressiya va frestasiya kamroq ishtiyog’ his etganlar, boshhalar bilan munosabatda yetakchi bo’lishga kamroq intilganlar. Uning fikriga ko’ra, sport mashqu-lotlari ruhiy barharorlikning umumiy o’zgarishiga ta'sir etmagan.

O’quvchi yolshar asab tizimining tipologik xususiyatlarini tadqiq etish

Asab jarayonlari - uyqonish va tormozlanish uchta xususiyat bilan xarakterlanadi: kuch, harakatchanlik, bosiqlik. Bu xusu-siyatlar kombinasiyasi turlicha bo’lishi, har bir insonni xarakterlovchi asab tizimining individual xususiyatlari shu kombinasiyaga bog’liq bo’lishi mumkin (Z.I.Kolarova, 1968).

Umu-miy tipdagi asab tizimining ayrim xususiyatlarini tadqiq etish-ning ishonchli, zamonaviy,

psixologik usullari B.M.Teplov (1963), V.D.Nebglisin (1966), V.S.Merlin, E.I.Mastvilisker (1971) ishlarida bayon etilgan.

So’nggi yillarda sport psixologiyasida V.A.Vyatkin (1978), B.D.Krett (1978), M.A.Rober, F.Tilman(1988) ning sportning turli turlari namoyondalari asab tizimining tipologik xusu-siyatlarini o’rganishga yo’naltirilgan tadqiqotlari keng tus oldi.

Psixologik tadqiqotlar natijasida A.A. Bodalev, V.V.Stolin (1987) quyidagi xulosaga kelishdi:

1. a) Birinchi shkala bo’yicha (37?12) yuqori ball qo’zg’alish jarayonining yuqori darajasini aks ettiradi, chaqqon, tez hara-katlarni talab etuvchi vaziyatlarda samarali faoliyatni amalga oshirish qobiliyati bilan ajralib turadi, asab tizimi uzoq, tez -tez takrorlanuvchi qo’zg’alishga dosh beradi.

b) Birinchi shkala bo’yicha past ball (37-12) qo’zg’alishning bo’shligini aks ettiradi.

2. a) Ikkinchi shkala bo’yicha yuqori ball asab tizimining tormozlanish jarayoniga nisbatan kuchini aks ettiradi, tormozli shartli reflekslarning tez va mustahkam o’rnatilishi, taqiqlar vaziyatida faollikdan voz kechish qobiliyati (32+11).

b) Tormozlanish jarayonining kuchsizlik tormozli refleks-larning rivojlanishini qiyinlashtiradi

(32-11).

3. a) Yuqori harakatchanlik asab tizimining qo’zg’atuvchilar belgilarini tez qayta ishlash, yangi

vaziyatga duch kelganda tez qayta qurish qobiliyatlari, yangi predmet va hodisalar bilan o’zaro

munosabatlarga tayyorlik va istak (36?12)

b) Past harakatchanlik asab tizimining qo’zg’atuvchilar belgi-larini qayta o’rganishda yuqori

shartliligini aks ettiradi, yangi ko’nikmalarga o’tish qiyin, individ yangi vaziyatlardan o’zini olib

qochadi (32-11)

Yuqorida bayon etilganlar o’quvchi yoshlar shaxsining tipologik xususiyatlarini aniqlash

bo’yicha tadqiqotlar o’tkazish zarurligini ko’rsatadi.

Metodikaning maqsadi:

1. Talaba yoshlar asab tizimining individual tipologik xususiyatlarini aniqlash.

2. Talaba yoshlar shaxsining tipologik xususiyatlarini aniqlash.

Tadqiqotlar vazifalari:

1. Anketa savollariga berilgan javoblarni tahlil qilish asosida qo’zg’alish, tormozlanish kuchi va

ularning harakatchanli-gini aniqlash.

2. Anketa savollariga berilgan javoblar asosida emosional barharorlik darajasini, temperament

turi, ekstraversiya -intro-versiyani aniqlash.

Tadqiqot vazifalarini bajarish uchun polyak psixologi Ya.Strelyau (1974) ishlab chiqqan

"Temperament so’rovnomasi" dan; ingliz psixologi G.Ayzenk (1964) tuzgan testdan foydalanildi. TATU ning 300 dan oshiq 18-24 yoshli talabalari, olimpiada xotiralarida zaxiralari Respublika bilim yurtining futbol bilan shug’ullanuvchi (9-11 sinf) o’quvchilari kuzatildi. Natijalar jadvalda

keltirilgan.

7.1 jadval

Jadval

Olingan ma'lumotlar (7.1-jadval) A.A. Bodalev, V.V. Stolin (1987) lar o’tkazgan tadqiqotlar

ko’rsatkichlariga mos keladi. 1 va 2 bosqich talabalari va qizlari asab tizimi kuchsiz shaxslar

hisob-lanadi. Ma'lumki bunday talabani tarbiya qilish jarayoni qiyin kechadi, chunki kuchsiz asab tizimi organizmda ro’y berishi kerak bo’lgan o’zgarishlarni sekin qabul qiladi va o’zlashtiradi, yangi harakatlarning katta qiyinchiliklar bilan o’rganadi. Dastur bo’yicha esa talabalar basketbol, voleybol, qo’l to’pi, futbol va boshqa o’yinlarni o’rganishlari kerak.

Ulg’aygan sari qo’zg’alish jarayonlari va asab jarayonlari-ning harakatchanligi o’sib boradi.

Sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya bilan shug’ullanuvchi talabalarda qo’zg’alish va tormozlanish jarayonlari kuchli bo’ladi, asab jarayonlari harakatchanligi bilan ajralib turadi. Bunday tipdagi talabalarni tarbiya qilish oson kechadi, ular yangi harakatlarni tez o’zlashtiradilar, asab jarayon-larining bir me'yordaligi, bosiqligi bilan ajralib turadilar.

Olimpiada zahiralari Respublika bilim yurti o’quvchi-larida qo’zg’alish yuqori, asab

jarayonlari qo’zg’aluvchan, tormoz-lanish esa kuchsiz. Bunday sportchilar tormozli reaksiyalar bilan javob berishda orqada holadilar, bu esa turmushda, o’yin maydon-larida pand berib holadi. Shuning uchun ular o’zlarini qo’lda tutib turolmaydilar va doim ruhiy zo’riqishda bo’ladilar.

O’tkazilgan tadqiqot Ulg’aygan sari o’qil bolalarda, xuddi qizlarda kabi, ko’proq

ekstraversiya rivojlanadi. Ulg’aygan sari munosabatlarga intilish yazshilanadi, notanish vaziyatlarda o’zga-rish dadilroq tuta boshlaydilar. Sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya bilan shug’ullanuvchi talabalar boshqa kursdoshlariga hara-ganda ekstraversiyaga moyil bo’ladilar va emosional barharorlar.

Shuni qayd etish muhimki, ekstravertlar aniqlik va xato-sizlikka katta ahamiyat beradilar,

bu esa ish tezligining pasayi-shiga sabab bo’ladi. Ekstravertlar vazifani tezroq bajara

boshlay-dilar, keyin introvertlar ko’rsatkichlari tobora yaxshilana bosh-laydi va ekstravertlar

natijalaridan oshib ketadilar.

18-19 yoshli talabalar flegmatik (sodda, ehtiyotkor, og’ir, boshhariladigan, nazorat qilsa

bo’ladigan) bo’ladilar, Ulg’aygan sari ular sangviniklarga (kirishimli, yetakchilikka moyil, quvnoq)

Yaqinlasha boshlaydilar. Sport-internat o’quvchilari xoleriklikka ko’proq moyil ( ta'sirchan, bezovta, tajovuzkor, faol).

Talaba yoshlarning emosional zo’riqishini tadqiq etish

Metodika maqsadi - talaba yoshlarning emosional zo’riqishi individual xususiyatlarini aniqlash.

Talaba yoshlarning oliy asab tizimi tipi individual xususiyatlari ko’rsatkichlari

ko’rsatkichlar Jadval 7.2.

Yosh	Jarayonlar kuchi		Asab jarayonlarining harakatchanlihi
	Qo’zg’alish	Tormizlanish
O’g’il bolalar 18 19 20-24	36-10 39-13 41-12	38-10 40-11 40-8	39-12 40-14 41-8
Sport bilan shug’ullanuvchilar OZRBYU o’quvchilari 16 17	55-7 49-5 56-10	55-7 48-9 46-13	47-10 50-6 57-5
qizlar 18 19	29-10 38-13	38-10 46-15	32-11 46-7

7.3-jadval

Yosh	Darajasi
	Introversiya-ekstraversiya	Emosional-barqarorlik
18 19 20-24 OZRBYU o’qyvchilari, sport bilan shug’ullanuvchilar 16 17 18 19 20-24	10-2 11-3 12-4 12-3 12-3 12-4 qizlar 9-3 12-4 12-4	6-3 10-2 11-4 7-3 13-2,5 13-2,5 13-0,3 11-3 12-4 11-4

Vazifa: anketa savollariga javoblarni tahlil qilish asosida o’quvchilar va talabalarning

emosional zo’riqishi darajasini aniqlash.

Tadqiqot ob'ekti: TATU talabalari, OZRBYu o’quvchilari.

Tadqiqot metodikasi emosional muhit, o’z his-hayajonlarini boshqarish qobiliyatini aniqlash imkonini beradi va u N.M.Peysaxova, G.Sh.Gabdreeva (1988) lar tomonidan tuzilgan. 7.3-jadvalda psixologik tadqiqotlar ko’rsatkichlari keltirilgan.

Talaba yoshlarning emosional zo’riqish ko’rsatkichlari 7.4. jadval

Yosh	m		m
18	14,4	-	1,6
19	12,1	4,2	1,8
20-24	13,8	6,1	1,5

Futbolchilar, asosan, o’rtacha emosional qo’zg’alishga ega. Ulg’aygan sari qo’zg’alish pasayib boradi.

O’quvchilar orasida emosional zo’riqishi yuqori bo’lgan (18 ball) futbolchilar borligi ma'lum bo’ldi.

Ular o’z faoliyatlarini boshhara va nazorat qila olmaydilar, o’z imkoniyatlarini oldindan noto’g’ri baholaydilar, hech bir sababsiz bezovta bo’ladilar, arazchi, ta'sirchan, o’rtoqlari bilan kelisha olmaydilar. Bunga oiladagi noto’g’ri emosional munosabatlar (jazolashlar, bolani muntazam tergashlar) sabab bo’lishi mumkin.

V.G.Zazikin (1991) kuchli stress holatida tadqiq etiluvchilar ruhiyatida nima ro’y berayotganini

eksperimental ko’rsatib berdi. Tadqiq etiluvchilarga vaqt juda sekin (yoki tez) o’tayotgandek, uncha uzoq bo’lmagan masofalar (5-6 metr) ni 1,5-2 marta xato bilan baholaydilar. Ular inson xulq - atvori, qatti - harakatini ham no-to’g’ri tushunishlari mumkin: insonning osoyishtaligi tadqiq etiluvchilarga loqaydlik, begonasirashdek, tabassum esa zaharxan-dalik bo’lib ko’rinadi.

Shunday qilib, yuqori ruhiy zo’riqish, kuchli bezovtalik ishlab chiharish - vaqt xarakteristikalari

etalonlarini o’zgar-tiradi, qabul qilishda psixologik taqqoslash mexanizmlarida buzilishlarga

sabab bo’ladi. Yomon psixologik holat inson munosa-batlari tizimiga ham ta'sir ko’rsatadi. Bunday holatning tez - tez qaytarilib turishi inson tabiatini o’zgartiradi, uning psixi-kasini buzadi. Bu esa uning atrofidagilar bilan munosabatlarida, taqdirida aks etmay qolmaydi.

Psixologik tadqiqot ma'lumotlari Ulg’aygan sari emosional zo’riqishi pasayishini ko’rsatdi.

Talabalik davri inson hayotida muhim bosqich, bu davrda insonning psixologik siyrati tubdan

o’zgaradi.

B.I.Kochubey, Ye.V.Novikova (1988) fikriga ko’ra "bezovta odam" - bu o’ziga, o’z harorlariga

ishonmaydigan, doim ko’ngilsiz-liklarni kutib yashaydigan, vahimachi, badgumon, hech kimga

ishonmaydigan inson. Bezovtalik nevrozning rivojlanishiga sabab bo’lishi mumkin.

Ma'lumki, inson yoshi nafaqat uning fiziologik yetukligi darajasi, balki atrof - muhit bilan

munosabati, ichki dunyosi xususiyatlari, o’y-fikrlari xarakterini ham aks ettiradi. Ko’pgina

psixologlarning fikriga ko’ra 11 yoshdan so’ng bezovtalik darajasi keskin oshadi, 20 yoshida o’z

cho’qqisiga chiqadi, 30 yoshdan so’ng pasaya boshlaydi.

Tipologik xususiyatlarni aniqlash uchun turli so’rovno-malardan foydalaniladi. quyida

Ayzenk-Rusalovaning shaxs tipo-logik xususiyatlarini aniqlash so’rovnomasi keltirilgan.

Nazorat savollari:

1.Psxiologiyaning psixodiagnostika yo’nalishi nimalarni o’rganadi?

2.Yuqori nerv faoliyatining xususiyatlarini yoriting.

3.Yuqori nerv faoliyatining xususiyatlari qanday aniqla-nadi?

Adabiyot.

Brayyan, Dj Kretti. Psxiologiya v sovremennom sporte. M.: F i S 1978 s. 223.

Vyatkin B.A. Rol temperamenta v sportivnoy deyatelnosti. M.: FiS, 1978, s.131.

Koshbaxtiev I.A. Informasionnoe obespechenie obrazova-telnogo prosessa po fizicheskomu

vospitaniyu studentov T.2004. s 79.

Psxiologiya fizicheskogo vospitaniya i sporta. Ucheebnoe posobie dlya institutov fizicheskoy kulturi

(pod.red. T.T. Djamgarova, A.S. Puni. M., FiS 1979-143 s.

Rodionov A.V. Psixofizicheskaya trenirovka. M.: TOO Daz,1995.64 s.

8-BOB. HARAKAT FAOLLIGI VA SALOMATLIK

8.1. Sportda mashqlar yuklamasi xarakteristikasi

Bugungi kunda o’zbek va chet el olimlari sport mashg’ulotlari-ning ilmiy asoslarini ishlab chiqqanlar.

Ma'lumki, sport mashg’uloti - inson jismoniy qobiliyatini o’stirishni o’ziga maqsad qilib olgan

pedagogik jarayon bo’lib orga-nizmning rivojlanishi bilan chambarchas bog’liqdir (mushak, yurak- qon,

nafas olish tizimlarini mustahkamlash, asab tizimini rivoj-lantirish). Sport mashg’ulotlari

yuklamasi ta'siri masalalari 30 yildan beri mutaxassislarning diqqat markazida turibdi. (L.R.

Ayrapetyans, M.A. Godik, 1992).

Bokschilar bilan turli jadallikda olib borilgan ishlar mazmunining tahlili shuni ko’rsatadiki,

razminka paytida va yakunlovchi gimnastik mashqlarni bajarayot-ganda, shuningdek, yengil yugurish va

shtangalar bilan ayrim mashqlarni bajarayotganda jadallik minimal bo’ladi. Sog’lomlashtiruvchi

jismoniy tayyorgarlik vosi-talariga razminka paytida bajariladigan umumiy rivojlantiruvchi mash

qlar, shuningdek krosslar va sport o’yinlari kiradi.

Sportning u yoki bu turining sportchi organizmiga ta'si-rini aniqlash uchun alohida

Musobaqali mashqning emas butun mash-g’ulot jarayonining ta'sirini o’rganish kerak. Shundan kelib

chiqib sport turini guruhlarga taqsimlash uchun yuklamani xarakterlovchi uch to’g’ri amal qilish kerak.

Bularga sport mashg’ulotlarida bajarilayotgan ishning kuchi (maksimal, submaksimal, katta, o’rtacha,

turli jadallikdagi); ishning siklliligi yoki nosiklliligi; u yoki bu harakat sifatlarining

rivojlanishi. N.Ozolin (1971), N.I. Volkov (1968) mashg’ulot vositalari klassifikasiyasining muhim

belgilariga quyidagilarni kiritishni tavsiya qiladilar.

1. Ixtisoslashtirilganlik, ya'ni ushbu sport mashg’uloti vositasining Musobaqa mashqlariga o’xshashligi.

2. Yo’naltirilganlik, ya'ni mashqlarning u yoki bu harakat sifatining rivojlanishiga ta'siri.

3. Koordinasion murakkablik, uning ta'siri mashg’ulotlar samarasi kattaligida aks etadi.

4. Mashg’ulotning organizmga ta'siri son kattaligi sifa-tida.

Sport mashg’ulotida yuklama deganda sportchining harakat faolligi bilan bog’liq va uning

organizmiga ta'siri kattaligi bilan aniqlanadigan jismoniy va asab kuchlanishlar tushuniladi (L.P.

Matveev, 1962; V.S. Keller, 1968; P. Kunat, 1972 va boshqalar).

A.G. Dembo, S.N. Popov, A.M. Tyurin, Yu.M. Shapkays (1986) vegetativ funksiyalarning sport mashg’ulotlari

ta'siri ostida o’zgarishini o’rganish masalalaridan kelib chiqib sport turlari klassifikasiyasini

ishlab chiqdilar. Sport turlarini guruhlarga taqsimlash uchun yuklamani xarakterlovchi uch mezonga to’g’ri amal qilish muhim. Ularga quyidagilar kiradi: sport mashg’ulotlarida ajariladigan ish kuchi (maksimal, submaksimal, katta, o’rtacha, jadalligi turlicha). Birinchi turtta guruhga sportning siklli turlari kiradi. Ular ish kuchi va u yoki bu harakat sifatlar rivojlantirish bo’yicha ajratiladi.

Birinchi guruhga uzunlikka sakrash va uch marta sakrash, 100 m ga, 300 m ga, 800 m ga yugurish, eshkak eshish va h.z.lar kiritilgan. Beshinchi guruhda tuzilishi nosiklli sport turlari (og’ir atletika, disk, yadro uloqtirish, ba-landlikka sakrash) birlashgan. Bunday sport turlari uchun qisqa muddatli kuchlanish, maksimal kuch talab qilinishi xarakterlidir. 6-7 va 8 guruhlarga kuchlanish tez - tez o’zgarib turadigan,

nosiklli ish ustun keladigan sport turlari (gimnastika, akrobatika, voleybol, tennis, boks, futbol,

kurash, qo’l to’pi) kiradi.

To’cho’qqiqizinchi guruh - sportning boshqa turlarini (parashyut-li, yelkanli, suv - motorli sport

turlari, shashka, ot sporti) o’z ichiga oladi. V.V. Mixaylov (1989) sog’lomlashtiruvchi jismoniy

tarbiyaning jismoniy yuklamalari mashqlar hajmi, jadalligi, xarakteri bo’yicha aniqlanadi, deb

hisoblanadi. Olim ularni max-sus uslubiy yo’nalishga ega uch guruhga bo’ladi. Birinchi yo’nalishi:

lazzatlanish samarasi. Jismoniy ish vaqtida tana to’himalarida garmonlar - endokrinlar ajralib

chiqib qonga o’tadi. Ularning bir qismi markaziy asab tizimiga yetadi va asab markazlariga ta'sir

etadi. Natijada harakatlanayotgan insonda quvonch va lazzatlanish hissi uyqonadi. Ikkinchi yo’nalish - yurak qisharishlari chastotasi minutiga 135-155 zarbni tashkil etadigan jismoniy yuklamani bajarish, mashg’ulot davomiyligi yuqori charchash bilan ifoda-lanadi. Uchinchi yo’nalish - mashg’ulotlar dasturiga aerobli va tezlik - kuch jismoniy yuklamalarni kiritishni talab qiladi.

8.2. Jismoniy mashqlarning energetik qiymati.

Bir tadqiqot materiallari asosida 81,8% talabalarda jis-moniy tarbiya va sportning a

cho’qqiliy mehnatga ijobiy ta'siri qayd etilgan. Sport mashg’uloti insonning ichki - bioximik va biofizik

"dunyo"sini tubdan o’zgartiradi. Deyarli barcha funksional xusu-siyatlar va tana sifatlar, hatto

mushaklar, asab hujayralari, ichki organlarning hujayraviy tuzilmalari o’zgaradi.

Katta yoshdagi sportchilar harakat faoliyatini tejamliligi 1 metr yo’l " qiymati" orqali

ifodalanadi.

Tejamlilik energetik, kislorodli, pulsli bo’lishi mumkin. 1 metr yo’lning eng kichik qiymati yurganda

(0,8-0,9 kal-min) kislo-rodli - velosiped qaydaganda, pulsli - yurganda, chanqilarda uch-ganda bo’ladi.

8.4 - jadvaldan ko’rinib turibdiki, sog’lomlashtiruvchi yugurish, suzish, voleybol, tennis

o’ynashga haraganda 3-5 marta samaraliroq ekan. Mashg’ulotlar haftada 3 marta (minimum) (jis-moniy

ahvolni yaxshilash uchun) va 2 marta (jismoniy ahvolni saqlash uchun) o’tkazilishi kerak.

Optimal sog’lomlashtirish samarasini ta'minlash maqsa-dida umumiy chidamlilik va

quvvvatni, tezlik - kuch imkoniyatlarni jismoniy ahvol darajasi past, o’rtadan pastro + (60:60 %), o’rta

(50:50 %), o’rtadan baland va baland (40:60 %) bo’lgan insonlarda rivojlantirish uchun vositalardan

kompleks foydalanish tavsiya etiladi.

Bitta mashg’ulotning davomiyligi jismoniy ahvoli darajasi past, o’rtadan past bo’lgan

insonlar uchun 40 minut, o’rta darajalilar uchun 30 minutdan kam emas, o’rtadan yuqori va baland

darajalilar uchun 20 minutdan kam bo’lmasligi kerak.

Puls rejimi turli yoshdagi va jismoniy ahvoli turlicha bo’lgan insonlar uchun quyidagi

formula bo’yicha aniqlanadi Yu?Ch-(190-51)-(A-T), bu yerda YuKCh- yurak qisqarishlari chastotasi (zarb-min),

K - jismoniy ahvol darajasining tartib rahami (1- past, 2-o’rtadan past va h.z.), A- yosh (20-59); T -

uzluksiz xarakterdagi yuklama davomiyligi, minut (10-50).

Mustaqil mashg’ulotlar uchun soddalashtirilgan formula quyidagicha ifodalanadi.

20-29 yoshda -3-10-K

30-39 yoshda - 3-9-K

40-49 yoshda -3-8-K

Bu yerda, 3 - bir haftada mashg’ulotlar chastotasi: 10,9,8,7 mashqlarning siklli turlari hajmi

(km); K-yugurish va yurish (1,9); suzish (0,1); velosiped qaydash (1,0) koeffisientlari.

Leypsiglik professor Noyman yugurish velosiped sporti, yurish, suzishdan avval

chidamlilikni chiniqtirishni tavsiya etadi. Ushbu mashg’ulotlarni o’yin ko’rinishidagi mashqlar bilan

tugatish tavsiya etiladi.

Nayman, hayot tarzini o’zgartirib kasalliklarning modda almashinuvi, yurak - qon tizimi

bilan bog’liq uchdan ikki qismi-ning oldini olish mumkin, deb qayd etadi. 400 kkal energiya

sarf-lanishni talab etuvchi muntazam mashg’ulotlarda shug’ullanish in-fark Ehtimolini 50 % ga

qishartiradi.

8.5.-jadval

Muntazam yuklamada energiyaningsaqlanishi haqida ma’lumot

Jicmoniy faoliyat turi	Мasofa (km)	Jadallik 6 km-soat	Vaqt (soat)	Energiyaning saqlanishi (kkal)
Yugurish	30-50	5 km-soat 12 km-soat	1 2 3 4 6	870 1740 3480 5220 7160
Velosiped	100-200	2,5 км-soat 20 km-sоаt	1 2 4	400 800 1600
Suzish	4-8	2 km-sоаt	1 2	680 1380
Yurish Voleybol(musob) Futbol(musob) Gimnastika Bog’da ishlash	25-50	6 km-sоаt	1 2 1 1 1 1	600 1200 430 630 220 450

8.3 Jismoniy yuklamalarni dozalash

L.E.Lyubomirskiy (1989) eksperimental tadqiqotlarni umumlashtirib bolalar va o’smirlarning

harakat faoliyatiga o’rga-tish darajasini baholash va jismoniy tarbiya jarayonida jismo-niy

yuklamalarni me'yorlashtirish bo’yicha qator shartlarni ajra-tadi:

1.Yuklamani shunday jadallikda berish kerakki, toki maktab o’quvchisi charchoqni his qilsin.

2.Jadalligi bilan asab markazlarining qo’zg’alishi, mushak guruhlarining ishini boshqarishni tashkil

etishga qodir yuklama-larni qo’llash lozim.

Jismoniy yuklamalarning maktab o’quvchisi organizmiga ta'sirini baholash uchun Yu?Ch, ish vaqti

chegarasi, kislorod iste'-mol qilish ko’rsatkichlarini baholovchi turli klassifikasiya-lardan

foydalaniladi. G.B.Meykson, L.E.Lyubomirskiy (1989) 5 zonani o’z ichiga oluvchi yuklamalar

klassifikasiyasidan foyda-lanishni tavsiya etadilar:

1. Jadalligi past zona. Puls minutiga 100-120 zarbdan Osh-maydi. Bu zonada ish uzoq vaqt bajarilishi

mumkin.

2. Jadalligi o’rtacha zona (masalan, umumiy yuklamaning50 %). Bu zonadagi ish yurak - qon, nafas olish,

harakat apparati funksiya-lari o’rtasida o’zaro ta'sirni o’rnatishga yordam beradi. Bu zonada 7-8 yoshli

bolalar 5-6 minut, 13-14 yoshli bolalar 10-12 ( qizlar), 20-22 minut (o’qil bolalar) ishlashi mumkin.

3. Jadalligi yuqori zona (umumiy yuklamaning 70%). Maktab o’quvchilari organizmida mushaklar

ishlayotganda fiziologik funk-siyalar katta kuchlanishda bo’ladi. Kichik yoshli bololar 10 minut

ishlashiga haramay, bu zonada nafas olish funksiyasi va boshqa ko’rsatkichlar katta qiymatga ega bo’lishi

mumkin.

4. Jadalligi yuqori submaksimal quvvatli zona (umumiy yuklamaning 80 %). Mushaklar, yurak va boshqa

a'zolar hamda to’- himalar ishi energiyaning anaerob manbalari bilan ta'minlovchi mashqlarni

bajarish rejimiga mos keladi. Siklli yuklamalarni bajarish davomiyligi bu zonada kichik yoshdagi

maktab o’quvchilari uchun 50 sek, kattaroq yoshdagilar uchun esa 1 minutni tashkil etadi.

5. Jadalligi maksimal zona (100 %) jismoniy mashqlarni maksimal tezlikda va tempda bajarishni

talab qiladi. Siklli yuklamani bajarish vaqti yosh bolalarda va kattalarda ham atigi 10 sek.ni tashkil

etadi.

Ya.S.Voynbaum (1991) maktab o’quvchilarining kuch sifatlari va chidamliligi rivojlantirishga yordam

beruvchi yuklamalar me'yo-rini ishlab chiqdi.

8.4. Talabalarni jismoniy tarbiya qilishda yuklamalarni me'yorlash

Oliygohda o’qish davri ma'naviy va jismoniy sifatlar-ning faol shakllanishi davriga to’g’ri

keladi. Jismoniy tarbiya ta'lim - tarbiyaviy va sog’lomlashtirish jarayonlarining ajralmas qismidir.

Jismoniy mashqlarni me'yorlash - talabalar salomat-ligini rivojlantirish masalalarini hal qilish

shartlaridan biridir.

Talabalar harakat faolligini me'yorlash muammosi muhim ahamiyatga ega, chunki oxirgi

paytda yoshlarda o’sib borayotgan gipo-dinimiya sezilmoqda. Bu o’quv mashg’ulotlar hajmining nafaqat

auditoriyada, balki uyda ham kattaligi bilan bog’liqdir. Natijada salomatligi qoniharsiz, Ortiqcha

vaznga ega, turli kasalliklarga moyil, qomati buzilgan, ko’zi yaxshi ko’rmaydigan, ruhiyati tushkun

talabalar foizi oshib bormoqda.

Yoshlar salomatligini asrash va jismoniy sifatlar daraja-sini ko’tarish uchun minimum 2,5

ming kkal energiyani sarflaydigan harakat rejimi zarur, bu ko’rsatkich deyarli 600 motorli kkalni

tashkil etadi.

harakat faolligi yetishmovchiligi o’sayotgan organizmning ko’pgina funksiyalariga salbiy

ta'sir ko’rsatadi va qator kasallik-larning paydo bo’lishi va rivojlanishida patogenetik omil

hisob-lanadi.

O’smirlar harakat rejimidagi yetishmovchilikning salbiy ta'siri ushbu yoshga xos bo’lgan

akselerasiya holati bilan murak-kablashadi. Jismoniy tarbiya me'yorlarining noadekvatligi

orga-nizmning o’sishi va rivojlanishiga yoki, yuklamaga harab, orqada holishiga yordam beradi.

Talabalarning harakat faolligi me'yorlarining gigenik tamoyillari D.Sharipova (1991)

tomonidan ishlab chi qilgan. Ixtiyoriy harakat faolligi nafa qat harakatga bo’lgan biologik ehtiyoj

(kinezofiliya) emas, balki o’quv mashg’ulotlari, jismoniy tarbiya tizimi, shuningdek, iqlim

sharoitlariga bog’liq hamdir, deydi D.Sharipova. U talabalar harakat rejimini tashkil etish va

gipodinamiyaning kuzgi - qishki davrda oldini olishni tavsiya etadi.

M.Ya.Vilenskiy (1978)talabalar uchun harakat faolligining quyidagi optimal darajasini

taklif etadi: sutkada 14-19 minut qadam yoki kuniga 1,3-1,8 soat istalgan mashg’ulotlarda qatnashish.

Bazaviy dasturda haftalik harakat rejimi tavsiya etiladi: erkaklar uchun -

sog’lomlashtiruvchi yugurish - 15-17 km, to’sinda tortilish - 70-80 marta, gavdani oldinga engashtirish

90-120 marta; ayollar uchun - sog’lomlashtiruvchi yugurish - 12-14 km, turgan joyda arqonda sakrash - 350

marta, yotgan joydan gavdani ko’tarish, qo’llar bosh orqasida, oyoqlar jipslashtirilgan - 100-120 marta,

o’rta tez-likda yurish -21-36 km.

Taniqli fransuz mehnat fiziologlari Sherrer va Mono harakat faoliyatini quyidagi uch

kategoriyaga bo’lishni taklif etdi-lar:

-lohal ish: uni bajarishda 30 % mushaklar uncha ko’p energiya sarflamasdan ishtirok etadilar.

-regonal ish: uni bajarishda 50 % mushaklar o’rtacha energiya sarflab ishtirok etadilar

-global ish: 70 % kam bo’lmagan mushaklar ancha energiya sarf qilib ishtirok etadilar.

Dastlabki ikki kategoriya aniq sog’lomlashtiruvchi samaraga ega emas. Faqat global

harakatli faoliyat salomatlikni mustah-kamlashaga yordam beradi. Ularning bajarilishi yurak - qon,

nafas olish tizimining jadal faoliyati va ko’p energiya sarflanishi bilan bog’liq.

I.V.Muravov (1984) chidamlilik rivojlanishi bilan bo?-li? jismoniy yuklamalar qon aylanish

organlari kasallikla-rining rivojlanishi havfini ancha kamaytiradi. Semizlikda tana vaznini

me'yorlashtirish uchun muntazam, uzoq davom etuvchi jismoniy yuklamalardan (1-1,5 soat davomida sekin

yugurish, su-zish, chan?ida yurish, velosiped qaydash) foydalanish kerak.

Amerikalik olimlar salomatlikni asrash uchun har bir inson har kuni mushak kuchlarining

evaziga 1200-2000 kkal sarflashi kerak, deb hisoblaydilar. Aqliy mehnat namoyondalari atigi 600-700

kkal energiya sarflaydilar.

Jadvalda turli jismoniy mash halar bilan shug’ullanganda qancha energiya sarflanishi

keltirilgan.

Yuqori tezlikda sog’lomlashtiruvchi yugurish, sport o’yin-lari bilan shug’ullanish energiya

sarflash bo’yicha yetakchi o’rinni egallaydi.

8.5. quruq issiq iqlim sharoitida jismoniy mashqlar bilan shug’ullanishning o’ziga xos xususiyatlari

Issiq iqlimning unga moslashgan va moslashmagan inson-ning funksional holatiga

ta'sirining ko’p jihatlari ma'lum darajada o’rganilgan (Z.I.Umidova, 1949; A.Yu.Yunusov,1961; S.I.

Shamsiev, 1966; A.Yu.Tames, P.A.Solomko, 1968; A.D.Slonim, 1969; R. Axmedov, 1977).

A.I.Yaroskiy (1976) fikricha, inson matorikasini issiq iqlim sharoitida rivojlantirishda

tizim tashkil etuvchi omil-ning strukturaviy komponentlarini quyidagilar tashkil etadi:

1) optimal jismoniy yuklama; 2) jismoniy mashqlarning uyg’unligi; 3) organizmning harakat,

issiqlik va nur moslashi-shining birligi; 4) mashqlar yuklamasi jarayonida va jismoniy mashqlar bilan

shug’ullanuvchilar turmush rejimi tiklovchi va stimulyasiyalovchi vositalar tizimi; 5) sog’lomlashtirish

tadbir-lari tizimi; 6) organizmning salomatligi dinamikasi va funksio-nal statusi haqida joriy

tibbiy - biologik va dispanser ma'lu-motlar asosida jismoniy rivojlantirish vositalarini o’z

va?-tida korreksiyalash.

E.S.Alibaev (1978) eksperimental tadqiqotlar natijasida yetarlicha shug’ullanmagan va

moslashgan organizmlarning funksio-nal tizimida o’zgarishlar ro’y bermasligi uchun jismoniy

mashqu-lotlar va Musobaqalarni kunning issiq qismida (30 gradusdan orti? temperatura)

o’tkazmaslikni tavsiya etadi.

Tadqiqotlar natijasida shuni qayd etish mumkinki, o’quv jarayonida yilning issiq vaqtida

yaqqol bilinuvchi fiziologik funksiyalarning fasliy perilodikasi namoyon bo’ladi. Jismoniy

mashqlar bilan muntazam shug’ullanuvchi shaxslarda fasllar o’zgarishining ta'siri silli? kechadi.

Funksional o’zgarishlar xususiyatlari rivojlantirish vositalarini yil fasllariga harab tanlash

uchun asos bo’lib xizmat qiladi. (A.I.Liviskiy, A.S. Xolmatov, 1988).

Toshkentda iyul, iyun va avgust oylaridagi biotermik sharoitlar iyul sharoitlaridan kam

farq qiladi. Organizmda ko’p issiqlik yo’qotish Ayniqsa, yanvar oyida ko’proq qayd etiladi. Manfiy qiymatlardan musbatga o’tish aprel oyining birinchi yarmida, musbat qiymatlardan manfiyga o’tish esa oktyabr oxiri va noyabr boshlarida tugallanadi. Aprel, oktyabr oylari issiqlik darajasi qulay vaqtdir.

Inson issiqligi ko’rsatkichlarining sutkalik o’zgarishi ham yil fasllariga bog’liq: yozda va

kuz faslining boshida biotermik ko’rsatkichlar sutkada kam o’zgaradi, qishda va bahorning dastlabki ikki oyida biotermik ko’rsatkichlarning sutkalik o’zgarishi yuqori bo’ladi. Bu esa qishda va o’tish fasllarida shamol-lash kasalliklarining ko’payishiga olib keladi (B.A.Ayzenshtadt, L.P.Lukina, 1982).

Jadvalda (8.8) Toshkent Gidrometmarkazining 2000 yil uchun havo harorati qiymatlari

kelirilgan. Ma'lumki, shahar shi-moliy subtropiklar zonasida joylashgan. havoning harorati

deka-br, yanvar oylarida kuzatiladi. Eng qulay oylar aprel va oktyabr.

Sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiyani rejalashtirishda quyidagi holatlarni e'tiborga

olish lozim:

1. Jismoniy tarbiya va sportda yuklamaga jismoniy mashq-larning shug’ullanuvchilar

organizmiga ta'siri sifatida haraladi. Parametrlari (mashqlarning kattaligi, yo’nalishi,

tuzilishi)ga binoan jismoniy yuklama organizmga turlicha ta'sir ko’rsatadi:

-rivojlantiruvchi yuklama, harakat sifatlari va jismoniy ish qobiliyati darajasini o’stirish;

-qo’llab - quvvatlovchi yuklama, ish qobiliyatini muayyan darajada ushlab turish;

-reabilitasion yuklama, charchoqdan so’ng ish qobiliyatini tiklash;

-ta'lim beruvchi yuklama, harakat bilim va ko’nikmalarini egallash.

2. Talabalar jismoniy tarbiyasida, asosan, ta'lim beruvchi yuklama qo’llaniladi va u harakat

ko’nikmalarini shakllantirish, harakatlarni boshqarish va jismoniy sifatlarga rivojlan-tiruvchi

ta'sir ko’rsatishga yo’naltirilgan.

3. Sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiya mashqlariga gavda tuzilishi, jismoniy rivojlanishni

yaxshilash, nafas olish, yurak- qon, asab tizimlarini takomillashtirish kasalliklarning oldini olish

aqliy va jismoniy ish qobiliyatini o’stirish, talabani turli zararli ta'sirlarga qarshi

kurashuvchanligini ta'minlashga yo’nal-tirilgan pedagogik jarayon sifatida harash kerak.

4. Mutaxassislar inson jismoniy holatiga energiyaning sarflanishi jihatdan ta'siriga

harab sport turlari klassifi-kasiyasini ishlab chiqdilar. qizlar uchun jadallikdagi aerobika

raqslari, badminton o’yini, yigitlar uchun - atletik gimnastika, sog’lomlashtiruvchi yugurish, sport o’yinlari.

5. Toshkent gidrometarkazining ko’p yillik ma'lumotlari sog’lomlashtiruvchi jismoniy

tarbiya mashg’ulotlarini ochi q havoda o’tkazish (dekabr - 2,9 , yanvar - 0,4 , fevral - 4,2 dan tashqari) kerakligi haqida xulosa qilish imkonini beradi. Bu organizmning tashqi muhit zararli omillariga, ayniqsa kuzgi - qishki davrda, qarshi kurashuvchanligini oshirishga yordam beradi.

Toshkent Gidrometmarkazining havo harorati haqida ko’p yillik va 2000 yil uchun ma'lumotlari

Kalit so’zlar: harakat faolligi, energetik quvvat, doza-lanish.

Nazorat savollari:

1. Sog’lomlashtirish mashqlarining energetik quvvatini ta'-riflang.

2. Jismoniy mashqlar qanday dozalanadi?

3. quruq, issiq iqlim sharoitida jismoniy mashqlarning xususiyatlari qanday?

Adabiyot:

Azimov I.B., Xamrakulov A.N.,Talanina L.X.,Rasulova E.R.,i Gordievskaya S.V., Yakovenko V.I. Fiziologiya

cheloveka. T.I po im. Ibn Sino, 1991.257 s.

Vaynbaum Ya.S. Dozirovanie fizicheskix nagruzok shkol-nikov. M.: Prosveshenie, 1990.60s.

Ivanova O.L. Formula krasoti.- M.: Sovetskiy Sport,1980

Kitayskaya sigun - terapiya. (Ped. s ang. S.P.Breshina. M.Ener-gootomizdat. 1991.208 s.

Kulikov Yu.A.,Xudayberdiev R.I. Jizn v dvijenii. T.Medisina, 1987. 48s.

Maslov A.A., Pod?epoldin A.M. Uroki kitayskoy gimnastiki. M.Sovetskiy Sport, 1990, 90 s.

9-?OB. SALOMATLIKNI YaXShILASh UChUN MASh/ULOTNI MAQSADGA MUVOFIQ TAShKIL ETISh VA ILMIY

ASOSLASh VOSITALARI BILAN TASDIQLANGAN

10-BOB. Ovqatlanish VA SALOMATLIK

Ortiqcha og’irlik - yurak - qon tomir kasalligini rivojla-nishini oshib borish xavfi, eng

muhim omillardan biridir. Barcha odamlar turli-tuman tarzda tuzilgan. Odamning bo’yidan kelib chiqqan holda optimal og’irlik doirasida aniqlash mumkin. Buning uchun jadvaldan foydalanish zarur.

Tana massasi ko’rsatkichidan foydalaniladi (TMK). Bo’yga mos keladigan, nuqtadan gorizontal chiziq o’tkaziladi. Bunda kesishgan joyini toping (10.1- jadval). Undan keyin olingan natijani baholang.Agarda tana massasi ko’rsatkichi:

18,5 dan past bo’lsa, unda bir necha kilogramm to’plami zarur bo’ladi.

20 dan 25 gacha bo’lsa - og’irlik optimal doirada bo’ladi.

26 dan 30 gacha bo’lsa bir necha kilogramm og’irlikni tashlash zarur.

31 dan yuqori bo’lsa, unda muhimi og’irlikni tashlash kerak, chunki 25 dan 30 gacha oraliqda bo’lishi kerak.

Yurak kasalligini rivojlanishi 0,1 jadvali shunga bog’liq bo’ladiki, kishi qanchani talablarga

mos holda Ovqatlanishga bo?-li?dir. Dunyodagi barcha olimlar yurakka foyda keltiradigan,

mahsulotlarni aniqlashga harakat qilmoqdalar. Ularni hisoblash-lariga ko’ra, muntazam ravishda

shokoladni va chuchuk suvni iste'mol qilish deb tushuniladi, o’rtacha miqdorda iste'mol qilish

esa-kardiologik kasallanish xavfini bir muncha kamaytiradi va shu bilan birga umrini yoki hayotini besh olti yilga uzaytirishga yordam beradi.

Kompleks tadqiqot ishlari shuni ko’rsatdiki, yurakni aniq ishlashi uchun turli-tuman oziq-ov qat zarur bo’ladi. Ayniqsa foydali tomoni shundaki, agarda unga yettita "se?rlaydigan" ajralmas

qism kiradi. Vino va shokoladdan tash hari ro’yxatga mevalar, sabzavotlar, baliqlar, yong’oqlar va chesnoklar kirgan.

Olimlarning aniqlashiga ko’ra, tuz qon bosimini oshishiga olib keladi. qattiq hayajonlanish

tezda qon bosimining oshishiga olib keladi. Uzoq davom etadigan surunkali qattiq hayajonlanish

ko’rsatikichi arteriyada qon bosimining oshib ketishini rivojlanishiga yordam beradi. Kam harakat qilish hayot tarzini o’tkazuvchi shaxslarda, ya'ni o’ziga xos yuqori jismoniy faollikka ega bo’lgan kishilarga nisbatan arteriyada qon bosimini oshib ketishini rivojlanish Ehtimoli 20-50 % ga ko’pdir.

10.1 Kishining hayoti va faoliyatida ovqatlanish

To’la odam, odatdagicha, oz?inlarga nisbatan ko’p va tez-tez yeydilar, ularni to’ydirish qiyin bo’ladi. Ko’pincha fiziologik zaruriyatdan kelib chiqqan holda semiz kishilarni ovqati huzur halovatga aylanib, eng yaxshi ko’rgan odatga aylanadi.

Ba'zan bu odat bolalikdan boshlab tarbiyalanadi. hadeb sevaveradigan ota-onalar qat’iy

hoxlaydilarki, chunki bolani semirib ketishini va uni do’ q po’pisa va iltimos qilib ko’p ovqat berib kasal qilib qo’yadi. To’la bola buni ustiga juda kam harakat qiladi, dangasa bo’ladi, bu esa semirish darajasini kuchaytiradi. Bunday bolalar Ulg’ayishida bir qator semiz kishilarni ko’paytiradi.

Mustahkam doirani tashkil etadi: dastlab nasldan-naslga o’tgan to’lalik rag’batlantiriladi, keyin

keragidan Ortiqcha yedirmoq va tutib ovqat yeyish va kichik jismoniy aktivlik semirishga olib keladi.

Siz yugurishga, sakrashga albatta uyalasiz, Biroq ishtahangiz esa borgan sari oshib boradi.

Bunday holatda turli-tuman kasalliklarning kelib chi qish Ehtimollari oshib boradi,

masalan qizil qon tomiri-atereoskleroz (yurak va qon tomirlari sklerozi) dir. Uning uchun o’ziga

xosligi arteriyani devorchasiga yog’ moddalarini kirib keti shi, qon tomirlarining kasallanishini

rivojlanishiga yordam beradi. qizil qon tomirida ko’proq joylashishi, bu mushak ishida zarur bo’lgan qonni o qishini ko’payishini va sekin-asta kengayish qobiliyatini yo’qotib boradi. To’qimalarda kislorodni yetishmasligi boshlanadi va og’ri qlar paydo bo’la boshlaydi. Bunda eng avvalo "yurak azoblanadi" uni ishlash faoliyati buziladi. Bunday keyin kuchli jismoniy yuklama xavfli bo’lib holishi mumkin. Keyinchalik atereoskleroz shunday kasalliklarni og’irlashtirishi mumkin, ya'ni, masalan yurakni ishemik kasalligi (YuIK) infarkt miokart, stenokardiya (yurak muskullarining siqilishi) va boshqa kasalliklarni kelib chi harishi mumkin.

Atereoskleroz va jismoniy faollik o’rtasida aloqa bormi? Bo’lsa qanday? Bu savol olim

kishilar qonida katta miqdordagi xolestirinni aylanib turishini kam harakatli turmush tarzini

olib boradi. Shunday qilib atereosklerozni rivojlantirish uchun yaxshi ijobiy ta'sir ko’rsatadi.

Ko’proq ilmiy-tadqiqot ishlarida ko’rsatilishicha yurakning ishini kasallligi va qondagi

xolesterin darajasi o’rtasidagi bog’liqlik ko’rsatilgan. Shuningdek yana shuni isbot qilinganki,

yurakni ishemik kasalligini rivojlanish xavfi, qonda xolestirinni sa halanishini oshib borishi bilan

ortadi, ya'ni uni pasayishi vaqtida teskari holatni kuzatish mumkin.

Ortiqcha og’irlikning mavjud bo’lishida teri ostida (ko’proq qorin va bel atrofida) va

qorin bo’shlig’i hujayralarida yog’ qatlami to’planadi ichaklarni o’raydi, yurak va jigar atrofida va yurak sumkachasini yonida to’planadi. U ichki organlarning ishlashiga halaqit beradi, ayniqsa yurak va o’pkaning ishlashiga salbiy ta'sir ko’rsatadi. Nafas si qish va yurakning kuchsizligi-doimiy ravishda semizlikka hamroh bo’lishi esa, bizga bir necha noqulayliklarni keltirib chi haradi. Shuning uchun biz juda katta hajmdagi ishni bajarishga majburmiz, chunki kerak bo’lmagan og’irlikni ko’tarib yuramiz, albatta bizni charchatib qo’yadi.

hozirgi vaqtda juda ko’p tadqiqot ishlari borki, ular ishonarli qilib isbot qilinganki,

kishilar semirib ketishidan azob chekayotganlar, umrining uzoqligi qisqa bo’ladi. Ular o’rtasida yurak qon tomiri, rak va boshqa kasalliklar bilan vafot qiluvchilarni foiz darajasi yuqoridir. Butun joqon sog’liqni saqlash tashkiloti statistik ma'lumotlariga ko’ra, 60 yoshgacha bo’lgan semiz kishilarni 69 %, normal og’irlikdagi kishilarni 90% yashaydi. 50dan 59 yoshgacha bo’lgan kishilar o’rtasida, ularni og’irligi normada 15-24% oshib ketgan o’rtasida o’lim o’rtacha yu qornisi 17% ni tashkil etadi. Agarda og’irlikni oshib ketishi 25-34% ni tashkil etsa-unda o’lim soni 41% ga oshadi.

Ayrim mualliflarning hisobiga ko’ra, ya'ni yoshni o’sishi bilan og’irlik ortib boradi, hatto

og’irlik normativlari jadvaliga tegishli o’zgartirishlar kiritilib boriladi. O’ylaymizki, bu

noto’g’ri. Optimal og’irlikni quyidagilarga moslamoq kerak-bu sizning og’irligingiz 18-20 yoshda. Bu yillarda organizmning shakllanishi tugallanadi va kishining hayoti va faoliyati normal bo’lishi uchun kam kaloriya talab qilinadi.

Biroq tez-tez shunday bo’lib turadiki, ya'ni yosh o’tib borishi bilan turmush hayot tarzi bir muncha o’zgaradi, faollik kamyib boradi. Agarda siz, aytaylik ishingizni yengil ishga almashtirdingiz yoki jismoniy tarbiya va sport bilan shu g’ullanmay holdingiz, shuning uchun sizga buni barchasini o’zingizni bajarishga majburlash qiyinlashib boradi. Lekin siz o’sha to’lagingizcha, holish uchun kundan-kunga ortiqcha og’irlikni to’play boshlaysiz. Shundan so’ng o’zingizni-o’zingiz tinchlantirasiz,

semizlik sizga yarashadi, siz chiroyli va salobatli bo’lib turasiz. Bu vaqtda esa qonda juda ko’p miqdorda xolesterin aylanib yuradi; qon tomirlari qattiq bo’lib holadi, skleroz "zang kasali" uni

devorchalarini kemiradi.

hayot ketaveradi, sizni tajribangiz va mehnatdagi tirish qoqligingiz qayd qilinadi.

hozir siz rahbarlik lavozimida ishlaysiz. hayajonlanish yuklamasi oshdi, jismoniysi tushub ketadi. Yana bunga harakatcha telefonga u shunday epchillik bilan u sizni bir joyga o’tkazib qo’yib vaqtni egallaydi. Kundan-kunga tinchligingiz barchasi ko’ngildagidek va chiroylidek. Lekin sizning yuragingiz ko’ngilsiz voqea to’g’risida ogohlantiradi! Siz narvon bo’ylab chi hayotganingizda, u qanday urayotganini quloq berib eshitasiz! Nafas olish qiyinlashadi! Ajablanarli joyi yo’q, endi siz uchinchi qavatga chi qish uchun, liftni kutmoqdasiz. Yana qisqa vaqt o’tgandan keyin, siz eng avvalo zinapoyaga

oyoqingizni qo’yishingizdan oldin, validol tabletkasini og’zingizga solib so’rasiz. So’ngra harakat me'erini pasaytirasiz va o’zingizni har bir nafas olishingizni diqqat bilan eshitasiz. Bu g’amgin boqish siz uchun emas! Ana shuning uchun o’zingizga murosasiz, siz zo’r berib, sabr-toqat bilan, muntazam ravishda yillar davomida ko’ngildagi bo’shlikni, eng avvalo zararli odatni va jismoniy harakatsizlikka urush e'lon qilish.

Kerakligidan Ortiqroq bo’lgan og’irlikni muammosini hozirning o’zida to’xtatishni

istardik. Chunki biz birdaniga semizlikka olib keluvchi omillarni aytishimiz mumkin. Ko’ngildagidek hisoblash mumkinki, ya'ni keragidan Ortiqcha yeyish, bir me'erda ovqatlanmaslik va kam jismoniy faollik semirishga yordam beradi. Biroq hozirgi vaqtda yetarli darajada ilmiy faktlar to’planganki, semirish rivojlanishida asabni-hayajonlanishini qaytadan ortishi roli haqida shohidlik qiladi. Bir qator ilmiy-tadqiqotchilarda ishonarli qilib ko’rsatilganki, ya'ni surunkali asab-hayajonlanishdagi zari qishda og’irlikni o’sishi kuzatiladi. Bunday fakey uglevod (karbon suvlarni) almashinishi bilan bog’liq bo’ladi, aynan karbon suvlarini (uglevod) yog’ga aylanish jarayonini kuchayishi va ularni jamhargan siz bu barcha faktorlarni chi harib tashlaysiz. Buning uchun eng avvalo o’zingizni yoshlik yillaringizdagi normal og’irligingizni tiklashingiz zarur.

Oqilona turmush tarzini boshlashga kurashish hech qachon kech bo’lmaydi. Biroq eng yaxshisi kechiktirmaslik kerak. Agarda sizni og’irligiz normadan bir muncha oshib ketsa, unda o’zizga kasal sifatida munosabatda bo’ling va tezlik bilan davolanishga kirishish kerak. Ortiqcha og’irlikka qarshi kurash olib borish nafa qat ovqatlanish tartibiga (parxezga) rioya qilish yo’li bilan balki sekin asta harakatlanish muhitini kengaytirib boriladi. Buni qanday qilib yaxshilash mumkin? Bu yerda faqatgina umumiy ko’rsatmalar bilan chegaralanib holamiz chunki jismoniy tarbiya mashg’ulotini metodikasi bo’yicha batafsil tavsiya biz tomonimizdan oldin keltirilgan.

Tadqiqot ishlarini ko’rsatishiga ko’ra, Ortiqcha og’irlik bilan kurashish uchun yurak qisqarishi 120 ur / daq chastotasida, kishini g’ashiga tegadigan yog’larni sarflash, uzoq davom etadigan jismoniy

yuklama samarasidir. Jiddiy, Biroq qisqa vaqtda bajariladigan mashqlar kam samaralidir. So’zsiz,

bu degani barcha kishilar uchun bir qil resept bo’lishi mumkin emas. Axir harakat kun tartibi hammaga

ma’qul bo’ladigani bu sizni salomatligingizga va jismoniy tayyorgarligingizga bog’liq bo’ladi. Siz birinchi navbatda sayrdan, tez yurishdan boshlashingiz kerak, sekin asta bir hafta mobaynida kamida uch marta bir me'yorda yugurishga o’tish kerak va 30 daqiqaga va undan ko’proq qa yetkazish kerak, qon tomirining urish chastotasi 120 daqiqada kam bo’lmasligi zarur. Shuning uchun chan?ida yurish, suzish, chiniqtirish muolajalari ham foydalidir. Jismoniy mashqlar ishtahani oshiradi, Biroq shuni esda tutish kerakki: ovqatni o’rtacha me'yorda yeyish sizga foyda keltiradi.

Shuni hisobga olish kerakki, birinchi oylarida jismoniy tarbiya bilan muntazam ravishda

shug’ullanishda og’irlikning kamyishi bir muncha ko’rsatilishi mumkin. Ish shundaki, ya'ni jismoniy mash

qlar, yog’larni sarflashga yordam beradi, shuningdek mushak to’qimalarini o’sishi yaxshilanadi, u og’irligi bo’yicha yog’dan og’irroq bo’ladi, chunki, agarda siz o’zingizni ovqat yeyishingizni va ishtahangizni tiya oladigan bo’lsangiz, unda og’irligingiz pasayish o’rniga oshib ketishi mumkin.

Lekin siz tez ozishga shoshmang. Chunki bu sizning sog’liqingizga zarar yetkazishi mumkin, ayniqsa o’ziga xos mavjud yurak kasalliklarida. Agarda bu jarayon sekin asta bo’lsa, u ishonarli va xavfsiz bo’ladi. Siz doimiy ravishda ovqatni cheklangan miqdorda iste'mol qilishga ko’nikma hosil qilsangiz va muntazam ravishda jismoniy tarbiya bilan shug’ullanib tursangiz, siz albatta muvaffa qiyatga erishasiz, hamda uni mustahkamlashga erishasiz.

Tez-tez bo’lib turadiki, iste'mol qilinadigan ovqatni chegaralash yoki qisqartirish

yordamida va siz o’zingizga ochlik e'lon qilish yo’li bilan ham tezda og’irligingizni pasaytirishga

erishingiz mumkin. Lekin bu uzoq davom etadimi? Siz ochiqib holish to’satdan ovqat

yopishasizu,jismoniy tarbiya bilan shug’ullanishni tashlab va og’irlik yana orta boshlaydi. Mana siz qaerdadir semirishga qarshi kurashishga yordam beradigan yangi va samarali dorilar haqida

eshitganmisiz. Siz bilib olasiz, ulardan biri organizmda almashlash jarayonini kuchaytiradi, bosh

halari esa ishtaxani pasaytiradi. Oddiygina haraganda muammo xal etildi. Tabletkalarni qabul

qilindi, lekin oldingi kelishgan, xushbichim qomat, yengil harakatlar qaytib keladimi, hech qanday irodaviy kuch, chegaralash, harakat kun tartibi haqida hech qanday qayg’urish kerak emas. Muammolar hal etildi. Biroq vaqt o’tadi va hamma narsa oydinlashadi, ya'ni dori-darmonlarni ta'sir etishi vaqtinchalik, keyinchalik salbiy ta'sir etadi va asoratlari namoyon bo’ladi. Yana qaytadan hech qanday dori-darmon bilan almashtirib bo’lmaydigan har doim bo’lib kelgan va bo’ladigan jismoniy tarbiya va o’z vaqtida ovqatlanishga qaytib kelinadi.

10.2. O’ta Ortiq og’irlikdagi semiz kishining ovqatlanishi

Semirishga qarshi kurashishda menyuni kaloriyasi bo’yicha tavsiya berish juda qiyin. Buning uchun

biz qat’iy individual yondashishimiz lozim, Biroq bizning barchamiz shunday ham har xilmiz! Biroq

eng yaxshi umumiy maslaqatlarni berish Ortiqcha bo’lmaydi.

Shunday qilib, sizning ovqatlanish rasioningizdagi kaloriya dastlab 1800 kkal kam

bo’lmasligi shart. Kaloriyani kamaytirishni shakar, shakarli va konditer mahsulotlarini, hayvon

yog’larini, nonni olib tashlash hisobiga erishish mumkin. Biroq ovqatlanish rasionida oqsil

moddasini normal miqdorini saqlab holishga (70-80g) harakat qilish kerak, sabzavot va mevalarni miqdorini ko’paytiriladi.

Parxezni maxsus chegaralangan vaqtida ovqat kuniga 5 marta kichik porsiyadan iste'mol

qilinadi. qachonki shunga ko’nikuv hosil qilingandan keyin kaloriyani yana ko’proq pasaytiriladi,

bunda bir kunda iste'mol qilinadigan nonning miqdori 50 gr bo’ladi.

Shuni qayd qilish kerakki, semiz kishilar o’rtasida ma'lum qismlari shunday kishilarni

tashkil qiladiki, ularni rasionini kaloriyasi normaga Yaqinroq bo’ladi. Biroq ularda almashtirish

jarayonini holati shunday o’zgaradiki, ya'ni hamlab qo’yilgan yog’lar to’ldirish va saqlash uchun uncha katta bo’lmagan kaloriyani Ortiqcha darajasiga yetarli bo’ladi.

Semirishda maxsus chegaralangan parxezdan foydalanishni har doim jismoniy tarbiya

mashg’uloti bilan birga qo’shib olib boriladi. qachonki doktor bemorga mos keladigan parxez va kun tartibidagi jismoniy faolligini bajarishni buyuradi.

Bunday kompleks ta'sir etishni samarasi sezilarli darajada yetarli bo’lib,kundalik

og’irlikni yo’qotish 300 gr Yaqinni tashkil etishi mumkin va umumiy hayotiy faoliyatini oshiradi,

kayfiyatini yaxshilanishi bilan kuzatiladi. Og’irlikni normallashtirishda juda qat’iy bo’lmagan

par?ezni saqlash kerak, og’irlikni esa muntazam ravishda trenirovka yoki mashq qilish or hali ushlab turish mumkin.

Kaloriya rasionini yetarli darajada ko’proq pasaytirish yo’llarini tavsiya qilish mumkin.

Shunday qilib, ovqatlanish instituti olimlari parxez qilishda har xil darajadagi kaloriyani

chegaralashni kaloriyasiz ovqatdan foydalanishga, xuddi shunday parxezni ta'sirini o’rganishib

shunday xulosaga kelishdi, kaloriyani narxi rasiondagi kaloriyani 1200 kkal gacha pasaytirib borishi natijasida eng yaxshi samaradorlikka erishish mumkin. Ularning fikricha, bunday parxez eng ko’proq fiziologik hisoblanadi va almashuv jarayoni holatini nazorat qilmasdan semizlikka qarshi kurashish uchun yetarli darajada uzoq muddat belgilanadi. Bunda og’irlikni pasayishi hodisasiga 2kg gacha boradi, shu bilan bir vaqtda qonda shakar darajasini va boshqa karbon suvlari ko’rsatkichlari normaga kelishi kuzatiladi.

Kaloriyalikka pasaytirishni ( qisqarishi) maksimal imkoniyati 600 kkal tashkil etishi mumkin.

Biroq bunday parxezni bir oygacha vaqt davriga belgilanadi va iloji boricha stasionar sharoitida

bo’lish kerak.

Kida kimga o’ta Ortiq og’irlikka ega bo’lsa, shundaylarga ovqatlanish kaloriyasini

chegaralashni tavsiya qilish bilan birga, ogohlantirib qo’yishni ham xoxlaymiz: rasionni xaddan tash

hari qisqartirishga jalb qilmang. Eslang, o’ta Ortiq og’irlik ham zarar, ovqatlanish komponentlarni

o’rnini hech narsa bosa olmaydigan kamchilik va shu bilan birga zararlidir. Agarda shunday qilib yog’ va sharbat suvlarini qabul qilishni chegaralash mumkin, unda oqsil esa tezroq organizmda og’ir buzilishlarga olib keladi.

O’ylaymizki, katta kishi to’g’ri ovqatlanganda 80-100 oqsil, 300-400 gr karbonat suvlari,

80-100 yog’larni olishi kerak.

Shundan ko’rinib turibdiki, biz ovqatni nafa qat to’g’ri keladigan miqdorda iste'mol

qilish kerak, lekin oqsillarni, yog’larni, karbonat suvlarini o’zlashtirish uchun optimal o’zaro nisbati 1:1:4 ga teng bo’ladi. Miriqib to’ygandan keyin ovqatni yeyishni to’xtatishni tavsiya qilinadi. Stoldan turayotgan vaqtingizda, siz yana biror narsani yeyishga yengilgina extiyojni sezasiz.

O’ta Ortiqcha og’irlik ko’pchilik holatlarda past jismoniy faollik va keragidan Ortiqcha

eyish natijasi hisoblanadi. O’ta Ortiqcha og’irlikka ega bo’lgan bolalarni yuqori foiz bo’lishi ayni qsa tashvishga solmoqda. Masalan, Germaniya Federativ Respublikasida shunday bolalar uchun maxsus lagerlar tashkil etiladi, ularni dispanser nazorati ostiga olinib, jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanishga jalb qilinadi, ota-onalari uchun kurslar tashkil qilinadi, unda to’g’ri ovqatlanish asosiy qonun- qoidalari haqida gapirib beradilar, kam kaloriyali ovqatni tayyorlashga o’rgatadi, jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanishni muhimligini tushuntiradi.

Ko’pchilik kishilarni harigan chog’ida o’ta Ortiq massaga ega bo’ladi. Jismoniy tarbiya normal og’irlikni ushlab turishga yordam beruvchi vosita sharoitida, ular uchun juda muhimdir. Ovqatlanish koloriyasiga kelganimizda, yoshni ortib borishi bilan uni pasaytirish kerak. Shunday qilib 30 yoshdan 40 yoshgacha uni taxminan 3%, 40 yoshdan 50 yoshgacha 6% ga, 50 yoshdan-60 yoshgacha 14% ga, 60 yoshdan 70 yoshgacha

20% ga va 70 yoshdan 80 yoshgacha 30% ga kamaytirish mumkin. Yoshi kattalar uchun ovqat radioni 1200 kkal gacha pasaytirilganda yurak- qon tomir sistemlari, yoshni almashuvi va qon sistemasini buralib holish funksiyasini yaxshilaydi.

Abxaziyadagi uzoq umr ko’rganlarni ovqatlanishini tadqiqot qilish 55555555 shu narsa aniqlandiki, undagi oqsil, yog’ va karbon suvlarini ularni ovqatlantiruvchi rasionini o’zaro nisbati 1:0,8:3 ni tashkil etadi, uni bir kunlik koloriyasi etarli yuqori emas 2013 kkal teng. Abxaziyadagi uzoq umr ko’ruvchilarning ovqatlarini tarkibida shakar, tuz va go’sht juda kam bo’lgan. Shu bilan bir vaqtda ular yetarli miqdorda sabzovat, mevalar sut kislotasi hosil qiladigan ovqatlar miqdorini yetarli darajada iste'mol qilganlar.

Shunday qilib, ularni ovqat radionida yetarli darajada vitaminlar, mikro elementlar va

ballasit moddalari (kitgatna, niktin) ega bo’lgan.

Ovqatlanish va kasallik

Ilmiy tadqiqot ishlarini ko’rsatishiga, ovqatlanishida qonun yog’ni tarkibini darajasiga ta'sir

(chunonchi, xolestirin) etuvchi bosh omildir. Keragidan Ortiqcha rasido koloriyasi tanani og’irligini oshirishga va qonda yog’ tarkibini oshib borishga olib keladi. hozirgi kunda anchagina ilmiy-tadqiqot ishlari bo’lib, unda keragidan Ortiqcha hayvon yog’larini va sabzavotlarni iste'mol qilinishi, uni saqlanishi va aterosklerozni rivojlanishi orasidagi aloqani isbot qilishga ko’ra, o’t kudgagini, jigar va boshqa ovqatni hazm qiladigan organlarda kasalliklarni rivojlanishida yechish roli katta ekanligi ko’rsatilgan.

Ateroskleroz va bir qancha boshqa kasalliklarni rivojlanishiga yordam beradi, shuningdek sabzovat, mevalarni, dahal ovqatlarni ( qayta ishlanmagan) iste'mol qilinishi kamayadi shu bilan birga organizmga o’simliklar tolasi, tushadi xolestirinin singdirish xususiyatiga ega bo’ladi va dan organizm ichidan chi harib tashlaydi. Birikturuvchi to’ himiga (klitgatni) boy bo’lgan parxez yo’qon ichakda mikrofloralarni rivojlantirish uchun juda yaxshi sharoit yaratiladi. Bundan tash hari, biriktiruvchi to’qimalarga boy bo’lgan ovqat, ovqatni xazm qiladigan organlarni katta yo’li bo’ylab tez o’tadi. Shuning natijasidan zaharlovchi oziq-ovqat mahsulotlari osh qozonda hazm qilindi va ishlab chi qish imkoniyatini kamaytiradi. Shuni ko’rsatib o’tish lozimki sabzovat va mevalar radionini me'yori bo’yicha kamayib borsa , unda organizmga vitaminlar kam tushadi. Ularni yetishmasligi ayniqsa vitamin S ni o’ziga xos xususiyati ateroskleroz rivojlanishi uchun yaxshi ta'sir ko’rsatadigan vaziyat hisoblanadi. NBS kasalligini tezlik bilan oshib borishiga olib keladi.

Shunday qilib, olimlarimiz N.V.Davidenko va V.I.Kolchinskiylar (1983) tomonidan aniqlandiki,

vitamin S kam miqdorda iste'mol qilish natijasida IBS bilan kasallanganlarni soni 2-3 martacha

ortgan, shu bilan birga shunday haltis omilini namoyon bo’lishi, arterial gepertiniyaga o’xshashi

holatlar , 2,9 metrga oshadi, qonda yog’ni tarkibi, 2,4 martaga, o’ta Ortiq og’irlik 2,8 marta ko’proq qayd qilingan. Bu yerda e'tibor berish o’rinliki, ya'ni go’sht yemaydiganni o’rtasida IBS bilan kasallanuvchilar kam kishi, va kimda-kim aralash ovqatlarni iste'mol qiluvchilarni o’rtasidagiga nisbati, qonni tarkibidagi xolestirin baland bo’lishi ega bo’lgan foizdan kaso bo’ladi. haddan tashqari hayvon mahsulotlaridan iste'mol qilish, albatta, to’liq qator jiddiy kasalliklarga olib keladi. Ayniqsa yoshi o’tgan kishilarni ovqatlanish radionida (ayniqsa yog’lik) o’ta Ortiq go’shtni iste'mol qilish yomon. Bu nimaga taxdid qilmoqchiq Tadqiqot ateroskleroz, IBS yoki akfarit miokard.

Shuningdek gipertoniya, pidagri va boshqa kasalliklar bo’lishi mumkin.

Biroq bu shunday emas, ya'ni bu eng yemaydiganlar qilayotganlaridek rasionidan butunlay go’sht mahsulotini olib tashlash kerak. Chunki go’sht, baliq,sut va boshqa mahsulotlar, aminokislotani almashtirib bo’lmaydigan to’liq to’plamini saqlaydigan to’la qonli oqsil bilan ta'minlaydigan to’la qonli oqsil bilan ta'minlovchi, vitamin V 12 va organizmga zarur bo’lgan boshqa ovqat bo’ladigan moddalar hisoblanadi. Zamonaviy nuqtai nazardan kelishilgan holda ovqatlanish xarakteri va rak kasalligi ayrim shaklini rivojlanishini o’rtasida ma'lum bog’liqlik bor. Shunday qilib chet ellarda o’tkazilayotgan statistik tadqiqotlar shuni ko’rsatmoqdaki Buyuk Britaniyada va boshqa /arbiy Yevropa va Avstraliya, AQSh, Kanadada sut bezi raki bilan kasallanganlar yuqori darajada ekanligi ani qlangan. Bu davlatlarda juda ko’p miqdorda yog’ va shakarni ko’p iste'mol qilinishi ko’rsatilgan.

Shuningdek mutaxassislarni taxminlariga ko’ra, ya'ni semirish bilan qiynalayotgan ayollarda semirish

natijasida garmonal muvozanatni buzilishini kelib chi qishi bilan bog’liq bo’lgan sut bezi rakiga

duchor bo’lganlar ko’proq.

Oxirgi tadqiqot ishlarining ma'lumotlariga guvoh berishiga ko’ra, go’sht mahsulotlarining salbiy

ta'sir etishi asosan ovqat tarkibida vitamin S ni bo’lmasligida namoyon bo’ladi. Rak kasalliklarini

tez-tez, qaerda aholi nisbatan sabzovat va mevalarni iste'mol qiladigan joylarda ro’yxatga

olinadi. Yaponiyada osh qozon raki bilan kasallanish yuqori darajada bo’lishini quyidagilarga

bog’lamoqdalar: ularni tez-tez tuzlangan va dudlangan bali qlarni iste'mol qilishidir.

Shotlandiyada esa ko’proq yog’lar va kam sabzavotlar iste'mol qiladilar, shuning uchun yo’qon ichak raki

bilan og’riganlar dunyoda eng yuqori darajasi qayd qilingan. Ana shunday omillarni taqqoslab, chet

el olimlari quyidagi fikrlarni bildirishmoqda ya'ni yangi sabzavot va mevalar organizmda himoya

fermentlarini ishlab chi qishga yordam beradi. To’liq bir qator kasalliklarning profilaktikasi uchun

yog’li kislota bilan boy to’yingan hayvon yog’lari chegaralashga hech qanday shubha keltirib chi harmaydi.

Shuning uchun hayvon yog’i bilan o’simlik yog’ini aql idrok bilan almashlab ishlatilishi kerak, tarkibida

ko’proq o’ta to’ydirilgan yog’ kislotalari bo’ladi. Modomiki o’simlik yog’lari to’ydirilgan yog’ kislotasi

tarkibida kam bo’ladi, ular organizmda yuqori konsentrasiyasini tashkil etishmaydi. To’liq

to’ydirilgan yog’ kislotasi juda zarur, chunki uni kamchiligi organizmni o’zini sintez qilishni

bajarish mumkin emas. To’liq to’ydirilgan yog’lar va yog’larni almashlashda ijobiy rol o’ynaydi. Shunda,

ular xolesterinni eritish bilan birga qo’shishga o’tkaziladi. O’simlik yog’ini suiste'mol qilmoslik

kerak, modomiki ayrim salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Shunday taxminlar borki, me'yordan Ortiq iste'mol qilish o’t pufagi toshi kasalligini rivojlanishiga olib kelishi mumkin, ya'ni o’simlik yog’lari kanserogen xossasiga ega bo’lib, ishlash jarayonini jadallashishiga olib kelishi mumkin. Ayrim chet mutaxassislarining hisoblariga ko’ra, to’liq to’ydirilgan yog’larni oshirilgan darajada bilish parxez qilishni fa qatgina yurak ishemik kasalligi yuqori xavf-xatar bilan kasallangan kishilarga tavsiya qilish mumkin. Biroq ko’pchilik olimlarni fikriga ko’ra o’simlik yog’lari zararsiz bo’lib, uni aterosklerozga qarshi profilaktika maqsadida uni ovqatga solish rasion me'erini oshirishni tavsiya

qilishmoqda, bunda shuni ko’rsatib o’tmoqdalarki, ya'ni yog’ni bilish nazorat qilish zarur. hayvon,

o’simlik yog’larini va margarinni birga qo’shib ishlatishni tavsiya qilish mumkin. Bu esa sizning

rasioningizni ko’proq to’la qonli bo’lishiga yordam beradi. Agarda margarin haqida gapiradigan

bo’lsak, ishlab chi harilayotgan navlari yuqori bo’lib, bu mahsulot to’la qonli va foydalidir.

Margarinda optimal mutanosibligi yog’ kislotasini to’yingan va unga to’yinganligi bilan birga qo’shib

olib boriladi, shuningdek vitaminlarni ushlab turadi.

Ovqatlanish gigienasi bo’yicha mashqur mutaxassis professor K.S.Petrovskiyni tasdiqlashi bo’yicha,

ya'ni qanaqa me'erda kolbasa mahsulotlarini yog’larini, (shunday parxezli kolbasani yog’liligi 22%),

sutli va boshqa mahsulotlarni oshirilishiga sabab bo’ladi.

hozir bir necha so’z shakar haqida. Uni tarixi uzoq asrlarga borib ta haladi. Shakarni vatani

?indiston hisoblanadi, uni birinchi marta shakar hamishidan olingan. Bizning eramizdan avvalgi IV

asrda Aleksandr Makedonskiyni askarlari hindistonga kelganlarida, ular birinchi marta shirin

mo’'jiza-shakarni bildilar, uni keyinchalik boshqa davlatlarga olib ketildi. Rossiyada birinchi

shakar zavodi XVIII boshlarida qurilgan va birinchi kunidan boshlab xom ashyoni yetkazib berish katta

qiyinchilik tug’dirdi, shuning uchun uni chet ellarda olib kelishga to’g’ri keldi. XVIII asrning oxiriga

kelib lavlagidan shakar olish usulini topdilar. Bu esa Rossiyada shakar zavodlarini qurilishiga

turtki bo’lib xizmat qildi. Biroq shakar kam ishlab chi qildi, uni narxi qimat bo’ldi. Bizning

asrimizda uni ishlab chi harish ko’p martaga ortdi, tannarxi yetarli baland emas va uni iste'mol qilish bir munchaga ortdi. Ushbu bo’lgan voqea tibbiyot xodimlarini tashvishlarini sababi bo’ldi.

Shakar- bu murakkab suvlar yoki uglevodlardan (disaxarid) tashkil topgan bo’lib, u tabiatida toza xolda uchramaydi va uni 99,75-99,9% o’simlik shakaridan (saxaroza) olindi. Uni shunday deb ataladigan arashmalaridan tozalangan maxsulotga kiradi. Shunday qilib, aralashmalardan tozalangan mahsulotlardan ishlangan narsalar, amaliyotda ushlamaydigan birortasini almashtirib bo’lmaydigan

oziq-ovqat moddalarini (ya'ni organizm bilan sintez qilib bo’lmaydigan), odatda fa qatgina

qimmatbaho kaloriyaga ega bo’lgan, shu sababli uni "bush" kaloriyani olib keluvchi deb ataladi. Bularga,

shakardan tash hari muzqaymoqni, konfetlarni, konditer mahsulotlari, oq nonni kiritish mumkin.

Yaxshi ma'lum bo’lishicha, karbon suvlari ovqat bilan birga olinadigan, kuch- quvvatni asosiy

manbadir. Shakarni, boshqa karbon suvlaridan farqi shundaki, masalan kraxmalni, organizmimiz tez o’zlashtira oladi.

qon tarkibini shakarni ushlash me'eri 80-120 mg% chegarasida tebranib turadi. Agarda organizmga o’ta Ortiqcha miqdorda shakar tushsa, unda u osh qozon osti bezi garmoni yordami bilan glinogen-polisaxarid qaytadan o’zgaradi, u organizmda kuch- quvvat zaxirasini tashkil etib, jigarda va mushaklarda zaxirada yiqilib boradi. qonni shakar bilan qo’shilganda glinogen parchalanadi va qonga glyukoza tusha boshlaydi, u o’z navbatida ishlangan mushaklar va organlarga yetkazib beradi.

Shuningdek glyukoza zarur va jigarni to’siq vazifasini amalga oshirish uchun-toksin moddalardan zararsizlantiradi.

Organizmdagi shakarni roli, qisqacha, shunday bo’ladi. Fa qatgina o’rtacha sharoitda iste'mol

qilinganda, nig’oyatda ijobiy rol bo’ladi. Xaddan tash hari shirinlikka berilishi ovqat rasionini

kaloriyasini oshirishga olib keladi. O’ta Ortiq darajadagi shakar yog’larga va xolesteringa aylanadi, shunday qilib, qon tarkibida xolesterin ortib boradi, va ateroskleroz kasalligini rivojlantirish uchun qulay sharoit yaratib beradi. Bunga yana qo’shish mumkin, ya'ni o’ta Ortiq darajada shakarni organizmda ushlab turish, organizmni yuqum’li kasalliklarga qarshilik ko’rsatishini pasayishini keltirib chi haradi, allergik reaksiyasi kuchaytiradi, tishni chirishini rivojlanishiga yordam beradi.

O’ta Ortiq darajadagi shakar shuningdek ichakni mikroflorasiga salbiy ta'sir ko’rsatadi, ya'ni unda shov-shuvni kuchayishi kuzatiladi.

Agarda siz tez-tez va katta miqdorda shakar yeydigan bo’lsangiz, unda qon diabeti kasalligi kelib chi qishi mumkin, bunda osh qozon osti bezini yetarli darajada yoki miqdorda insulinni ishlab chi qishi to’xtaydi. Natijada uglevodni almashishi buzilib ketadi. Endi shakarni kuch- quvvatni manbai sifatida foydalanish mumkin emas. Bunda juda ko’p shlaklar hosil bo’ladi, uni to’plangani organizmni o’zini-o’zi zaharlashga olib keladi. hozirgi vaqtda shakar diabeti yetarli darajada tar halgan kasallikdir, uni tez-tez ro’yxatga olinmoqda. Ko’rinib turibdiki, xattoki 100-150 yil davomida kishi organizmida shakardan ovqat sifatida keng foydalanish, unga moslashishga ulgura oladi.

Shuni eslatib qo’yish kerakki, ya'ni qondagi shakar darajasini tez-tez o’zgarib turishi, uni xaddan tash hari iste'mol qilishi bilan bog’liqligi, miyani oziqlanishiga ta'sir etadi. Amerikalik mutaxassis Djon Rodarni fikri bo’yicha, bu, o’z navbatida, kishi psixikasini turg’un emasligini ifoda qilishga olib kelishi mumkin, shunday qilib nizoli yoki janjalli holatida oshirilgan xavfni kelib chi qishini

tug’diradi. Shuning uchun Djon Radarni nazariyasi yetarli darajada asoslanmagan, Biroq uni

taxminlari diqqat-e'tiborga loyi?dir.

Shunday ekan, undan chi qish yo’li qanday bo’ladi? Shakarni butunlay iste'mol qilmaslik mumkin emas,

chunki u organizmga zarur. Shunday ekan, uni iste'mol qilish me'eriga rioya qilish shart. Sog’lom kishi uchun, jismoniy tarbiya bilan shug’ullanuvchilarga, shakarni bir kecha-kunduzdagi me'eri 80-100 gr

tashkil etish mumkin. Kim yosh bo’lsa, o’shalar uchun, lekin jismoniy kam faol bo’lganlarga 50-80 gr. hari kishilar uchun, agarda ular kam harakat qilsalar o’zlarini xususiyatlariga harab, shakarni me'eri 2 marta kam bo’ladi- 40-50 gr. Bu juda oz, agarda shularni hisobga oladigan bo’lsak, ya'ni 1 bo’lak rafinad-shakar-7gr, bir choy qoshiqdagi shakar 9 gr, 1-konfet 10 gr Yaqinroq, pirojniyda 16 gr dan 34 gr

og’irlikda bo’ladi.

Agarda siz bir stakan soyga 3 ta qoshiqda shakar solsangiz va bir kunda 3 ta stakan choy ichsangiz, unda sizni organizmingizga 81 gr shakar tushadi. Agarda siz bir kun davomida yana birorta shirinliklardan- pirojniy, konfet, murabbolar va b.k. yesangiz, unda sezilarsiz darajada oz o’zingiz uchun tavsiya qilingan me'erdan oshirishingiz mumkin. Tabiiyki, keyingi yillarda hamma tez-tez to’liq bir qator oziq-ovqat maxsulotlari va ishlab chi harishda sariq shakarni, fruktozani va b. ?. tarkibidagi shakarni pasaytirish haqidagi masala qo’yilmoqda.

Meva shakari (fruktoza) nisbatan Yaqindagina parxez maxsulotlarini qatorini to’ldirdi. Bu esa-

tabiiy shakarlardan biridir. Asalda shirin mevalarda, meva va sabzavotlarda fruktoza bo’ladi.

Fruktoza-to’la qimatli shakarni almashtiruvchidir. Almashuv jarayonida uni organizmda o’zini

glyukozaga aylanib bo’lganidan keyin foydalaniladi. Chunki fruktozadan foydalanish uchun bir

muncha kam insulin talab qilinadi ( shakar bilan taqqoslash), uni diabet kasalligini davolashda

profilaktika qilish uchun parxez vositasi sifatida foydalaniladi. Parxezshunoslarni ko’rsatishicha,

ya'ni mevali shakardan ovqatlanishda tishni tushishi pasayadi, aterosklerozni rivojlanish xavfi

pasayadi. Fruktoza ham xuddi shakarday kaloriyaga ega bo’lib, 1,7 marta unga nisbatan shirin, shunday qilib, uni kam miqdorda foydalanish mumkin, bu diabet kasalliklarda o’ziga xos bo’lgan xususiyati muhimdir.

Fruktoza uncha katta bo’lmagan darajada organizmda yog’ga aylanadi, kariyb semirishni rivojlanishiga yordam bermaydi, fa qatgina qonda xolesterin darajasini bir muncha oshiradi, lekin ichakda normal mikroflorani amaliyotda zarar yetkizmaydi. Biroq fruktozani barcha afzalliklariga haramasdan unga xaddan tash hari katta ishonch bildirmaslik kerak. Uni o’ziga xos xususiyatiga xos ayrim salbiy tomonlari aniqlangan: eng avvalo shifokorlar tavsiya qilish mumkinki, axoli ovqatlanishida shakarni mevali shakar bilan almashtirishni tavsiya qilish mumkin.

Ovqatlanishdan to’g’ri foydalanish

qanday mahsulotlarni yaxshiroq deb bilasiz? Shak-Shubhasiz sabzavot va mevalar deb aytiladi. Chunki ularga xar doim- ko’k yo’l ochi ?. Sabzavot va mevalarni har kundagi ovqatlanish menyusiga qo’shish kerak, chunki uni hech qachon va hech narsa almashtirib bo’lmaydi. Sabazavot va mevalarda salomatlik uchun juda ko’p muhim organik kislotalar, mikroelementlar, kasal tug’diruvchi mikroorganizmlarni yo’q qiladigan, shuningdek Ortiqcha moddalar, osh qozon-ichak yo’lini ishlashini boshqaruvchi hisoblaniladi.

Ko’pchilik mevalar va ayniqsa mevalarni o’ziga xos xususiyati- qimmatbaho uglevod suvlari

majmuasini va shunga birga qo’shib glyukoza, fruktoza va saxarozalarni yetkazib beruvchidir. Bunday birikmalarni birga qo’shib olib boruvchi saxaroz fa qatgina asal tarkibida uchraydi, Biroq ular u erda yuqori konsentrasiyada namoyon etilgan. Uglevod suvlarini, mevalarni va sabzavotlarni o’ziga xos xususiyati shundan iboratki, qonda shakarni o’ta Ortiq konsentrasiyasini keltirib chi harmaydi, ular asta-sekin tarkibiy qismlarga ajratib va katta bo’lmagan porsiyalar bilan so’riladi. Bu esa organizmni uni yog’ga aylanmasdan to’g’ri foydalanishini ta'minlandi, ayniqsa harilik yoshidagi, semizlikni moyili bor kishilar uchun juda qulaydir.

Sabzavotlarni ayrimlarni xom xolda iste'mol qilish zarur, chunki issiqlik bilan qayta ishlash

natijasida ularni tarkibidagi vitaminlar va fermentlar bir qismini zaiflashtiradi. Ovqatga

oz-ozdan piyoz, sarimsoq, selder, petrushka, ukrop qo’shish kerak-bu sizni ovqatlanish rasionini

biologik qimatini oshiradi. Yangi sabzavotlarni iste'mol qilishdagi kamchilik ayrim

kasalliklarni rivojlanishi sababi bo’lishi mumkin.

Gohida ovqatda, uni yetarli darajada vitamin bilan ta'minlanmaganligi maxsulotlarni qayta ishlash texnologiyasi bilan kattaroq bo’lmagan konsentrat, konserva qilingan mahsulotlarni ko’proq iste'mol qilish. Yangi sabzavotlarni ayniqsa qish va baxor oylarida kam iste'mol qilinishi bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Sabzavotlar va mevalar- vitamin S biz uchun juda muhim manba hisoblanadi, u organizmda to’planmaydi, modomiki, u har kuni ovqat bilan tushishi kerak. Vitamin S ni qora smorodina, ismaloq, ko’k piyoz, karam, limon, apelsin va pomidorlarda eng ko’p miqdorda bo’ladi.

Sabzavot va mevalarda S vitaminidan tash hari R vitamini ham ko’p, shuningdek korotin-provitamin A,

V guruhidagi ayrim vitaminlar bo’ladi.

Uni saqlashda, shuningdek sabzavot va mevalarni konserva qilishda ularda vitaminlar ushlashi qisman

kamayadi, ayniqsa S vitaminni uni miqdori qish fasli oxiriga borib keskin tushib ketadi. S vitamini

ayniqsa limonda va yangi karamda yaxshi saqlanadi(agarda u yaxlamagan va ezilmagan bo’lsa).

Shuning uchun sabzavot meva kichkina reza mevalari modda almashinuvini oshirishga, semirishni

rivojlanishi normal oldini olishgiga yordam beradi. Ayniqsa ateroskeloroz kasallagini

profilaktika qilishda va uni oldini olishda muhim rol o’ynaydi. Bir kunda sabzavot va mevalrani

iste'mol qilish me'yori 500 gr. Uni iste'mol qilishda turli-tuman va almashtirish kerak.

Bizning ovqat rasionimizda o’simlik yog’i umumiy yog’ miqdori 25-30% ni tashkil qilishi kerak. Biz uchun

muhim tomoni,jigarni faoliyatini me'yorida bo’lishi uchun zarur bo’lgan va modda almashinuvida muhim

rol o’ynaydigan, unda hech narsa bilan almashtirib bo’lmaydigan kislotali mavjudligidir. Yog’lar

shuningdek plastik yoki radius vazifani (buni tarkibiga protoalazma, hujayralar) kiradi va ovqat

deposi vazifasini bajaradi.

har kuni ovqatlanish menyusiga albatta sut mahsulotlarini qo’shing. Ayniqsa ov ?vtni hazm qilishiga

kefir, ryajinka juda yaxshi ta'sir ko’rsatadi. Shiuning uchun sut, sir (iloji boricha yog’lik bo’lmasligi

kerak)juda foydali bo’lib uning tarkibida yuqori sifatli oqsil va yog’lar bo’lib, shuningdek yengil

o’zlashtira oladigan kalsiy va fosfor tuzlari bo’ladi.

Baliq ham o’zining ovqat (oziq) bo’ladigan xossasi bo’yicha go’shtga va shuningdek uni iste'mol qilishni

chegarasini bilish kerak. Biro shuni esdan chi harmangki, baliq va go’sht bizning organizmimizda o

?silni sintez qilish uchun zarur bo’lgan. Ko’proq to’liq aminokislota to’plamini ushlab turadi. Boshqa

qimmatbaho moddalar o’rtasida ular yog’ni saqlab turadi, unda yog’ni erituvchi A, O,E, K vitaminlari,

shuningdek mineral tuzlar, kaliy, fosfor, temirlar bo’ladi. Shuni qayd qilib o’tish kerakki, yog’li

go’shtni tarkibida kam oqsil bo’ladi. qushlar go’shti ko’proq o’sha vitaminlarga boydir. Sizning ov qatlanish menyuingizda go’shtni barcha turlaridan foydalanishingiz zarur. Baliq va go’sht to’liq bir-birini almashtira oladi. Biroq keksaygan yoshdagi kishilarga bog’liq iste'mol qilganlari ma' qul. Uni tarkibida aminokislotani ushlab turadi, chunki lipotropik va protivosklerotik harakatni egallay oladigan, undan tash hari, baliq yengil hazm bo’ladi va yaxshi o’zlashtiriladi.

Ayollarga, ularni fiziologik o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda, muntazam ravishda jigar,

oq qush go’shti, tvorog, suli va grechixadan qilingan yorma, olma, sabzi, karam va boshqa tarkibida temir

moddasini ushlaydigan mahsulotlarni muntazam ravishda iste'mol qilish kerak (temir moddasi qonda

gemoglabin tashkil etish uchun zarur).

Kuchli aqliy ishni bajarish davrida baliq, miya, buyrak, sut, grechixa, fosfat birikmasini tutuvchini iste'mol qilish markaziy nerv sistemasiga ijobiy ta'sir qiladi.

Kashani hech qachon esdan chi harmaslik kerak, ayniqsa suli va grechixani, boshqalar bilan bir qatorda qadr- qimati menotropik xarakatga ega bo’ladi (ya'ni jigarda yog’li infiltrasiyani rivojlantirishni ogohlantirish qobiliyatiga ega).

Choy, kompot, turli-tuman ichimliklar va soklar ko’rinishidagisuv, shuningdek suyu ? oshni, sabzavot va mevalarni tarkibiga kiruvchi, suv, sizni ovqatlanish rasioningizda bir kecha- kunduzda 1,5-2,0 litrni tashkil etish mumkin ( hariyb shuncha suv ovqat bilan birga tushadi). Ayniqsa o’zingizni suv ichmaslik bilan chegaralab qo’yishga harakat qilmang-bu sizga zarar keltirishi mumkin.

Mana shundan ko’rinib turibdiki, sizni ovqat menyuingiz juda ham turli-tuman bo’lishi kerak, charchoq, hajmi bo’yicha chegaralangan bo’lsa ham, sizga ovqat bilan yetarli miqdorda oqsil, yog’lar, uglevod suvlari, kletchatka, vitaminlar, mineral tuzlar va suvlarni olish juda ham zarur. Ovqatlanishni bu sifatli tomoni va uni siz ozishni xoxlaysizmi yoki xoxlamaysizmi, unga bog’liq bo’lmagan holda, har doim rioya qilishingiz kerak. Organizmni ovqatga bo’lgan ehtiyojini sifatiga mos kelishi- buni birinchi sharti optimal ovqatlanish, ikkinchisi- sifatiga mos kelishi. Bulardan tash hari ov qatlanishga qo’yiladigan bir qator talablar bor: ovqatni yuqori sifatli ta'mini sezish, kun va hafta hamda boshqa vaqt davomida uni iste'mol qilishni to’g’ri ta ?simlash.

Sizning ovqatlanish rasioningizni qanday qilib samarali pasaytirish mumkin? Buning uchun ov

qatlanish mahsulotlarini kaloriyada ifoda qilishni quvvatini ahamiyatini bilish kerak. har bir aniq

mahsulotni xazm qilishda har doim ma'lum miqdorda quvvatni ajratib chi haradi. Bu miqdordagi

kaloriya, kilokaloriyada ifoda qilinishini (kkal), maxsulotlari nomlari qarshisida (maxsulotni 100 gr dan hisoblaniladi) maxsus jadvalda ko’rsatiladi.

Kam harakatlanish turmush tarzini olib borayotgan kishini o’rtacha sarflangan quvvat qoplash uchun, kuniga 2200-2500 kkal talab qilinadi. Agarda siz og’ir jismoniy mehnat bilan band bo’lsangiz, unda 4000 kkal va ko’proq sarf qilasiz.

Agarda iste'mol qilinadigan kaloriyani miqdori safrlangan quvvatga mos kelishi kerak, ana

shundagina bar haror og’irlikni ushlab turiladi. qachonki barcha iste'mol qilingan mahsulotni

barchasi sarf qilinmagan bo’lsa, unda yog’ zaxiralari oshadi. Mahsulot 100 gr ga hisoblangan bo’lib, ayrim ovqat mahsulotlarini quyidagi jadvalda keltiramiz (10.2.jadval).

Jadval 10.2.

№	Mahsulotning nomi	Kaloriya (100 gr mahsulotdan chiqadigan kkal)
1.	Non,pechene,yormalar
2.	Javdardan qilingan non	233
3.	Bu?doy non	255
4.	Shakar bulkasi	283
5.	Pechene	437
6.	Pryanik	356
7.	Makaron mahsulotlari	358
8.	Grechka yormalari	347
9.	Bu?doy yormasi	354
10.	Suli	374
11.	Su ?dan qilingan (pshennaya)	352
12.	Perlovka	345
13.	Guruch	346
14.	Makkajo’xori bodroq	369
15.	No’xot	329
16.	Loviya	328
17.	Go’sht va go’sht mahsulotlari
18.	1-kategoriyali mol go’shti	139
19.	2-kategoriyali	89
20.	Yog’li qo’y go’shti	316
21.	Saryog’li margarin	766
22.	Sut mahsulotlari va tuxum	67
23.	Sigir suti	67
24.	Yog’i olinmagan shakar solib ?uyultirilgan sut	345
25	Kefir(maxsus ivitilgan qati ?)	67
26	Smetana( ?uyu ? ?aymoq)	302
27	Tvorog shirini	262
28	Tvorog yog’ligi 20%	253
29	Tvorog yog’siz	86
30	26% Tvorog pishloq	395
31	Goland pishlo?i	343
32	Yog’liligi 50% li pishloq	389
33	Tovu ? tuxumi	142
34	Sabzavotlar:
35	Kartoshka	90
36	Sabzi	41
37	Petrushka	38
38	Karam	23
39	Lavlagi	40
40	Yangi tomat	19
41	?ovoq	20
42	Baqlajon	21
43	?ovun	25
44	?ovoqcha	12
45	Ko’k piyoz	18
46	Bosh piyoz	15
47	Yangi bodring	16
48	Ismaloq	11
49	Saliy	11
	Mevalar
50	O’rik	44
51	Be?i	30
52	Apelsin	33
53	Brusnik	31
54	Uzum	69
55	Nok	42
56	Krijovnik	48
57	Malina	31
58	Mandarin	32
59	Shaftoli	44
60	Olxo’ri	53
61	Olcha	44
62	Olma	44
	Shakarli mahsulotlar
63	Asal	335
64	Shakar	410
65	Shokolad	603
66	?ulupnay murabbosi	309
67	Olmadan qilingan pavidlo	352
68	Marmelad	229
69	OQ - atirguldan qilingan qiyom	352
70	Kungabo hardan qilingan holva	546

Ushbu ra hamlar bilan tanishib chi qishingizdan keyin, siz ishonch hosil qilasizki, ya'ni eng katta

kaloriyali yog’lar, shakarli va unli mahsulotlar ega bo’ladi. Ular yog’ qatlamini oshirishga yordam beradi.

Mana nima uchun iste'mol qilishni qisqartirishni tavsiya qilinadi.

haftada bir marta yengil-elpi ovqatlanadigan kunlar-sabzavotlar, mevalar, sut, kefir va tvoroglar.

Yoz va kuz oylarida sabzavot, mevalar va reza mevalari mo’l-ko’l vaqtida yog’,go’sht, baliq va boshqa

kaloriyali mahsulotlarni minimum darajaga pasaytiring va asosan ko’katlardan iste'mol qiling.

Ular kam kaloriyali hisoblanib, osh qozonni mexanik ravishda to’ldirishga to’yib ketish hissini

keltirib chi harishga yordam beradi.

quyidagi jadvalda ko’rinib turganidek, yuqori darajadagi kaloriya, ya'ni kartoshka (100 grda 90 kkal)

va uzumda (100 grda 69 kkal) ega bo’ladi. Uni foydasi haqida juda ko’p gapirish mumkin. Shunday qilib,

masalan, kartoshka kraxmal holatida yaxshi singishi xolida juda ko’p darajada uglevod suvlarini

tarkibida ushlaydi (organizm uchun muhim rol o’ynaydi0. Baribir eng yaxshisi uni iste'mol qilishni,

asosan kam kaloriyali sabzavot va mevalarni Ortiq deb bilib chegaralash kerak. Eng avvalo bu yerda

karamni tavsiya qilishni xoxlardik. Chunki uni kaloriyasi kam, ko’p foydasi katta. Karam tarkibida

tartronovaya kislota, u o’z navbatida organizmda uglevod suvlarini yoq ?a aylanishidan saqlaydi

(afsuski, ular ovqatni pishirish jarayonida parchalanib ketadi). Karamni boshqa eng muhim qadr-

qimati bu U vitaminni saqlab turishidir, chunki osh qozon va o’n ikki barmoqli ichakni yalli?lanish

kasalligini tuzatishda yordam beradi.

Shuning uchun pivo, vino, aroqni ichish qat’iyan man etiladi. Chunki bundan tash hari spirtli

ichimliklarni juda katta kaloriyaga ega bo’ladi (1 ryumka vino-70 kkal teng) va ishtaxani ochadi, u barcha

organ va sistemalarni amaliyotdagi harakati ishdan chi harishga olib keladi.

Kishi organizmiga tushgan 95% spirtli ichimlik jigarni metabolizm kasalligiga (boshqa narsaga

aylantirish) keltirib chi haradi. Bunda u jigar xujayrali membraniga to’g’ridan-to’g’ri zaharlash

ta'sirini ko’rsatadi, bu esa jigarga yetishmaslikka olib keladi. Badanda yog’ ishlab chi qish jarayoni

murakkablashadi, jigar hujayralaridagi spirtli ichimliklarni mahsulotlar bilan almashuvi

o’rtasida hosil qilinadi,- bu steatozm deyiladi. Surunkali spirtli ichmliklarni iste'mol

qilinganda jigarda bir qator shikastlanishlar davri bo’lishi mumkin. Ularni har birini davom etishi

har xil bo’lishi mumkin- bir necha oydan to bir necha yilgacha bo’ladi. Boshlang’ich davri uchun-

gepartomegalik bu jigarni fa qatgina birmuncha kattalashishi xususiyatiga ega bo’ladi. Bu birgina

klinik tashqi belgidir. Spirtli ichimliklarni qabul qilingandan keyin jigarni vazifasi buziladi,

lekin keyinchalik tezda tiklanadi. Ma'lum holatda jigar to’qimalarida fermentlarni faolligini

ortishi kuzatiladi; hozir u katta miqdordagi spirtli ichimliklarni zararlantirishi mumkin. Biroq

bunday holat vaqtinchalik bo’ladi. Keyingi davri-siteantoz. Steamozda jigarni yog’ bosib ketishi

rivojlanadi. O’ng tomondagi ?ovur?a ostida bosim kuzatiladi va go?o-go?o og’ri ? paydo bo’ladi.

Jigar kattalashgan bo’ladi. Uni ayrim xujayralari, birmuncha spirtli yuklamasini ko’tara olmasdan xalok bo’ladi.

Jigarni zararlanishini navbatdagi davri-spirtli ichimlik cheklanishi. U odatda juda kam sezilarli

holatda, surunkali shaklda o’tadi, garchi o’tkir spirtli ichimlik chekishishi kelib chi qishi mumkin. U asosan surunkasiga to’xtovsiz ichish natijasida rivojlanadi va og’ir o’tadi: bunda uy ?usizlikni

ifoda etish, qorinni yuqori qismida kuchli og’rish qorinni yuqori qismida paydo bo’ladi jigarni

vazifasi buziladi.

Jigar fibrozi- bu spirtli ichimliklar bilan zararlanishi uni navbatdagi davridir.

Jigarda gistologik tadqiqot natijasida chandiqli to’qima joylari paydo bo’la boshlaydi. Bu esa uni

chidamliligi spirtli ichimlikka ta'sir etishi pasayadi, Biroq jigar baribir yana ham xalok bo’lgan

xujayralarni vazifasini tiklash xolatida bo’ladi. Ana shuni or ?asida kasallik asosan surunkali,

ma'lum sistemaga rioya qilmay o’tadi, lekin uni xavfsizligi kamaymaydi, balkin uni aksi oshib

boradi, chunki jigar fibrozi rivojlanib borib oxirgi zararlanish davri- uni rak kasalligiga

aylantiradi. Bunda jigarni o’lgan xujayralarini o’rniga biriktiruvchi to’qima o’sib, ko’payib ketadi,

uni fermentlarini faolligi kamayadi, uni ishlab chi qishi buziladi va bir qator buzilishlarni kelib

chi haradi, u o’z navbatida jigarda yetishmovchiliklarga olib keladi. Navbatdagi spirtli ichimlik mi

qdorini qabul qilgandan keyin bunday kasallar jigardagi yetishmovchilik sababli halok bo’lishlari

mumkin. Ichkilikbozlik kasalligi va jigar raki kasallari o’rtasidagi aloqani statistik tad ?i

?otlar yordamida yetarli darajada aniqlangan. Shunday qilib, qaerda har bir aholi soniga spirtli

ichimliklarni ko’proq iste'mol qilinsa, ana shunday davlatlarda qonuniy ravishda jigar raki or hali

vafot qiladigan kasalliklari soni ko’pdir. Yevropa davlatlarini orasida Fransiya va italiya eng yu

?ori ko’rsatkichga egadir, chunki bularda spirtli ichimliklarni quru ? oshxonalarda an'anaviy

vinolarni juda ko’p darajada iste'mol qilinadi.

Odatda jigar raki ichkilikbozlik kasalligidan 10-20 yildan keyin rivojlanadi, Biroq ayrim

holatlarda bu kasallik bir muncha tez bo’lishi mumkin-1-1,5 yil ichida. Ko’pchilik kishilarda, spirtli

ichimliklarni iste'mol qilishni tashlaganlaridan keyin, 2-12 oydan so’ng jigarni o’zini tiyish

vazifasi tiklana boshlaydi, Biroq ilgarigi ichkilikbozlik bilan shug’ullanganlarni uchdan bir

qismidagi o’zgarish asl holiga qaytmaydi.

Spirtli ichimlikka o’ta sezgirligi yakkama-yakka bo’lib, shuning uchun uni jigarni

shikastlanishini keltirib chi haradi, shuning uchun ni o’lchovli miqdorini aytishi qiyin. Spirtli

ichimlikni organizmga bir kecha-kunduzda o’lchovli miqdori 30 gr gacha tushsa u jigarda to’liq

oksidlanadi. Agarda spirtli ichimlik o’lchovli miqdoridan ko’proq tushsa, unda mahsulotlar

o’rtasidagi uni almashinuvi yog’li kislotasi gliseridlarni, xolesterinni vujudga keltiradi va buni

barchasi jigar hujayrasida to’planib ular yog’ni aynib holishiga olib keladi. Shuni hisobga olinadiki, har kuni uzoq vaqt davomida 60 gr

spirtli ichimlikni iste'mol qilish (150 gr vodka va konyak tarkibida bo’ladi) darrov jigar

xastaligini keltirib chi haradi. Ayollar uchun bunday o’lchovli miqdor jiddiy ravishda- 30 yoki 20 gr gacha kam bo’lishi kerak.

Tadqiqot ishlarini guvohlik qilishiga ko’ra, surunkali ichkilik ichuvchilarda ovqatni xazm

qilish organlarini kasallanishi 5 martaga ortadi. Ulardan 70% surunkali gastritni rivojlantiradi.

Vino mahsulot tabiiy ravishda past sortlarini o’z manfaati uchun suiste'mol qilish, ayniqsa ovqat

xazm qilish organlarini kasallanish miqdori oshib boradi.

Spirtli ichimlik, osh qozonga tushishi bilanoq shilliq pardalariga ta'sir qiladi, bu esa

tuzli kislotani xaddan tash hari ko’proq ajratishga olib keladi. Bu yana ham ko’proq osh qozonni shilliq pardalariga ta'sir qilishi ortib boradi va u ko’p shilimshiqni ajratib chi haradi, uni devoriga tuzli kislotani va spirtli ichimlikni ta'sir etishidan saqlaydi. Biroq shilimshiq osh qozonda turgan ovqatni ham o’rab oladi, natijada osh qozon so’kini unga tushishini qiyinlashtirida va ovqat

hazm qilish jarayoniga halaqit beradi. Spirtli ichimlik shuningdek osh qozonni shilliq qavati

hujayrasi faoliyatini ham buzadi, yog’ni hazm qilish uchun zarur bo’lgan pepsin fermentini ajratib

beradi. Spirtli ichimlikni takroran iste'mol qilish osh qozonni (gastrit) shilliq pardasini

surunkali yali?lanishiga olib keladi, unda atrofik o’zgarishni (kichrayib holishini) rivojlantiradi,

ya'ni o’z navbatida ovqat hazm qilish jarayoniga salbiy ta'sir ko’rsatadi. Buni guvohlik berishiga

ko’ra, muntazam ravishda ichuvchilarning ishtahasi pasayib boradi (ishtahaning oshishi fa qatgina

dastlabki vaqtda kuzatiladi), ularda hatto tishlab olish zaruriyati ham yo’ holadi. Alkogolizmga

mubtalo bo’lgan kishi tez-tez ko’proq osh qozonning og’rishiga va og’ir bo’lib holganiga, ?usish va hattoki

ertalab shilimshiq holda qayt qiladi. Shuni esda saqlab holish kerakki, spirtli ichimlik bilan osh

qozonni shilliq pardalari zaiflashib boradi, keyinchalik unda bezarar o’smani o’sishiga moyil bo’lib

boradi (masalan, shilliq parda yoki terida paydo bo’ladigan o’simta), xuddi shunday xavfli shishish yoki

o’simtani ham rivojlanishiga olib keladi. Shunday qilib, spirtli ichimlik ta'siri ostida nafa qat ov

qat hazm qilish va ovqat so’rish jarayonlari buziladi, balki ovqat hazm qilish

organlarining kasallanishi rivojlanadi.

qand kasalligining rivojlanishida ham spirtli ichimlik ancha ahamiyatli rol o’ynaydi.

Uning ta'siri ostida insulinni sintez qiladigan osh qozon osti bezi qobiliyatini ta'sir etishini

pasaytiradi. Albatta, qand kasalligini rivojlantirishga olib keluvchi, sabablar juda ko’p, ular

o’rtasida- nasldan-naslga o’tadigan moyillik, semirish, yuqum’li kasalliklar, asabni zo’ri qishi va bosh halar. Biroq ichuvchilar o’rtasida bu og’ir kasallik oldinroq kelib chiqadi va u ancha og’ir o’tadi.

O’tkir dorivorlarni ko’p iste'mol qilish mumkin emas.

Ovqatlanish tartibi. Kuniga kamida 3 marta ovqatlanishga harakat qiling. Bunda ertalabki

nonushtani taxminiy kaloriyasi 30 %, tushki ovqatini-50%, kech qurungi ovqatniki 20% bir

kecha-kunduzgi ovqatlanish rasionidan bo’lishi kerak. Ovqatlanish kuniga 4 marta ovqatlanishni eng ko’p qabul qilsa bo’ladigani. Bir kecha kunduzda ovqatlanish rasioni 2100 kkal bo’lishi mumkin.

masalan, ovqatni qabul qilishni kaloriyasi bo’yicha quyidagicha ta ?simlanadi: ertalabki birinchi

nonushta- 600 kkal, ertalabki ikkinchi nonushta-400 kkal, tushki ovqat- 650 kkal, kech qurungi nonushta-450 kkal bo’lishi kerak.

Kuniga ikki marta ovqatlanishdan qochish kerak. Bunda ovqatlanish orasida katta tanffus

bilan kun oxiriga borib juda ham och holganligingizni sezasiz. Shunda siz uyga kelib och qorinni

to’yqizish uchun tez-tez ovqat yeysiz, albatta haddan tashqari ko’p iste'mol qilasiz, bu ayniqsa yotish oldidan ko’p yeyish yomon bo’ladi. Bu esa ovqat hazm bo’lishini qiyinlashtiradi, sizning uy ?ingiz

buziladi va keyinchalik ertalab musaffo, sog’lom bo’lib turish o’rniga , kayfiyatingiz bo’lmasdan

xomush turasiz. Tajribaga asoslanib shu narsa aniqlandiki, ya'ni kuniga ikki marta ovqatlanishda o

?sil 75% o’zlashtiriladi, uch marta ovqatlanishda 85% ni , to’rt marta ovqatlanishda hariyb to’liq

o’zlashtiriladi. (ma'lum vaqtga belgili miqdorda beriladigan oziq-ovqat bu har qanday holatda

o’zgarmaydi). Shu bilan birga kuniga ikki marta ovqatlanishda kuchli ochiqqanligi bilinadi, xuddi shunday paykani 5-6 martada ovqat ishtaxasiz yeyiladi555. Bu ilmiy malumotlar shunday kishilar foydasiga bo’ladiki, ya'ni ko’pchilik kishilar uchun to’rt marta ovqatlanish maqsadga muvofiq bo’ladi.

Semiz odamlar uchun esa oz-ozdan kuniga 5-6 martadan ovqatlanishi kerak.

Ovqatni shoshmasdan, yaxshilab chaynab yeyishi kerak. Bunda siz kam yeysiz, lekin tezda qorningiz to’yib holadi. Ovqatni asta-sekin diqqat bilan chaynash odati ko’nikmasini hosil qilish

kerak(masalan, bitta yutish xarakatiga 30 marta chaynash) va siz shunga ishonch hosil qilasizki, ya'ni bir

ozgina ovqat miqdori bilan to’yishingiz mumkin. To’liq tezda his qilganingizda, bu qanday samara

beradi. Ovqatni iste'mol qilish vaqtida yetarli darajada iliq bo’lishi kerak. Uni iste'mol qilishni

har doim bir vaqtda ovqatlanishni tavsiya qilishadi. hech qurungi nonushtani yotish oldidan 2 soat oldin iste'mol qilish kerak. Kechasiga fa qatgina bir stakan kefir ichish mumkin.

Kalit so’zlar: rasional ovqatlanish, ovqatlanish va kasalliklar, betartib ovqatlanish.

Nazorat savollari:

Insonning hayotiy faoliyatiga ovqatlanish qanday ta'sir qiladi?

Rasional va betartib ovqatlanishiga ta'rif bering.

Inson norasional ovqatlanish natijasida qanday kasalliklarga chalinadi?

Adabiyot.

Vayner E.N. Valeologiya. Uchebnik dlya vuzov. M.: Flinta: Nauka: 2001

Laptev A.P. Gigiena. M.: FiS, 1990.

Sinyakov A.F. Repesto’ dlya zdorovya. M.: FiS,1986,-64 s

Chaykovskiy A.M.,Shenimak S.B. M.: FiS,1987.-96 s

Sharipova D.D. Gigienicheskoe obuchenie i vospitanie shkolnikov. T.: O’ qituvchi 1991.-196 s.

11 -BOB. TALABALARGA VALEOLOGIYa O’QITIShDA AXBOROT TA’MINOTI

hozirgi zamonda talabalarga valeologiya o’ ?itish jarayonida yangi axborot texnologiyalarini

yaratish va unumli foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi.

Talaba yoshlarning sog’lomlik darajasi e'tibordan chetda qolmasligi zarur. Valeologiya o’qitish jarayonida axborot vositalarining madadi va hamkorligidan unumli foydalanish ta'limning

bir yo’nalishi bo’lib xizmat qiladi. Bu masala davlat mi ?yosida ko’rib chi qilayotganini alohida

ta'kidlash zarur.

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2002 yil, 30 may - harorlarida tadbirlar

o’tkazishda yangi axborot texnologiyalaridan tad ?i ? qilish, hamda samarali ta'lim berish tizimini

ishlab chi qish jarayonida keng foydalanish ko’rib chi qilgan. Bunday tadqiqotlar tavsiyanomalar ishlab

chi qishda amaliy mashg’ulotlarni kompyuter kuzatuvida har tomonlama metodik ta'minotga

haratiladi.

11.1. Telemetrik kompyuter kompleksi tizimida inson salomatligi haqidagi ma'lumotlar

Telemetrik kompyuter nazorati tizimi inson fizik holatini salomatlik darajasi ?a

?idagi belgilangan ma'lumotlarini ilmiy asosda isbotlangan amaliy mashg’ulotlar bilan

shug’ullanuvchining telemetrik kompyuter kompleksini o’zida namoyon etadi.

Tizim asosiga inson organizmining biologik maromini yangi axborot texnologiyasi asosidagi

tahlili bo’lgan "Fraktal neyrodinamika" qo’yilgan.

Tizim tuzilmasida sport tabobatining eng so’nggi fiziologik ko’rsatkichlaridan

foydalanilgan hamda insonning jismoniy holatini baholaydigan yangi, eng yuqori axborot

ko’rsatkichlari taklif qilingan.

Kompyuter tahlili skrining tartibida quyidagilarni aniqlaydi.

-shug’ullanuvchining jismoniy yuklamaga moslashish darajasi;

-shug’ullanuvchi talaba va sportchining tayyorgarlik darajasi; organizmining imkoniyatlari; ruhiy

xolati, "sportiv forma" ko’rsatkichi.

-o’zgaruvchan tartibdagi kuzatishlarda talaba va yoshlarning jismoniy holatlarini o’zgarishini

nazorat qilish;

-o’quv-mashqlarga yiqilish o’tkazish davrida;

-valeologik tarbiya amaliy mashg’ulotlarida va musobaqa halar o’tkazilishi jarayonida;

-sportda olingan Jarohatlarni tuzatish davrida;

-maxsus jismoniy tayyorgarlik olib borilayotgan davrda.

Guruhlarga bo’lib tekshirilganda:

-eng yaxshi tayyorgarlik ko’rgan talaba va sportchilarni saralab olish;

-talaba va sportchilarni jismoniy tayyorgarligiga harab guruhlashtirish;

-sport tartibi va sog’lom turmush tarzini buzganlarni aniqlash.

Kompyuter xulosasi.

Jismoniy yuklamalarni bajarishga moslashuvi yuqori saviyada. Organizmning imkoniyatlari hamda

jismoniy tayyorgarligi yuqori darajada. Ruhiy ta'sirchanlik holati yuqori faollik fazasida.

Jismoniy holati a'lo darajada. Trenirovka mashg’ulotlarida doimiy tartib tavsiya etiladi.

TATU talabasi M.Litvinenko: jismoniy yuklamalarga 50% imkoniyat sustlashgan. Organizm

imkoniyatlari 52% yetishmaydi. Ruhiy ta'sirchanlik holati 64% yuqori faollik fazasida. Jismoniy

holat 0,49% qoni harli, sport formasi o’rta fazada.

Talaba musta qil ravishda atletik gimnastika bilan shug’ullanadi. Unga mashg’ulotlarning optimal

tizimini belgilash zarur.

Kartalarda EKG ning "Oltin kesishuv" ma'lumotlari keltirilgan: yurak urishi, vegetativ tenglik

indeksi, vegetativ marom ko’rsatkichi, regulyasiya jarayonining adekvativ ko’rsatkichi, bosim indeksi.

Sportchining ahamiyati va me'yori ishlab chiqib keltirilgan. Yurak urishi maromining variasion

tahlili ko’rsatkichi juda sodda intervonogramma, avtokorrelogramma, gistogramma,

skaterogrammalar ko’rinishida keltiriladi.

Talaba M.Litvinovga amaliy mashg’ulotlar tartibini saqlab turishi kerak, chunki uning imkoniyatlari

etarli emas.

Futbolchi F.Davletovning organizm imkoniyatlari ko’rsatkichini ta'kidlash lozim.

Jadvalda uning jismoniy holati ko’rsatkichlari keltirilgan. 2 oy davomida futbolchi jismoniy

holati a'lo darajada, yog’lilik massasi 3-4 %, o’zining yuqori sport formasini saqlamoqda.

O’zbekiston Respublikasi Milliy terma jamoasi o’yinlarida doimoqatnashib kelmoqda.

11.2. Yurak urishi monitori

Yurak urishi chastotasi (YuUCh)- yurak tomir tizimi quvvatini ko’rsatuvchi universal ko’rsatkich bo’lib

uning faoliyati jismoniy yoki ruhiy hislar jarayoni bilan bevosita bog’liq bo’ladi.

Yurak maromi monitori (YuMM) bevosita ma'lum vaqt davomidagi yurak urish chastotasi (YuUCh) bilan ani

?lanadi. Shu sababli ham monitor jismoniy mashqlar davomida yurak urishdagi har qanday o’zgarishga

ahamiyat beradi. YuMM doimiy yuklamalar hajmi va og’irligini nazorat qilish va tekshirib borish

imkoniyatini beradi. Mashqlar va amaliy mashg’ulotlar dasturi asosida olib borilayotgan

trenirovkalar effektini oshirishda quyidagi faktorlarga bog’liqdir:

Amaliy mashg’ulotlarning uzviyligi;

Amaliy mashg’ulotlarning davomiyligi;

Jismoniy tarbiya mashg’ulotlarida trenirovkalar chastotasi;

Amaliy mashg’ulotlar va berilgan jismoniy yuklamalarning ko’rinishlari.

YuUCh oshishi yurak-tomir tizimi va butun organizmning mashq qilishini yuksaltirib yuboradi. Shu

sababli ham nazorat qilinmasdan yuqori puls bilan mashq qilish to’qimalar yorilishi, cho’zilishi

hamda yana shu kabi organizmga zarar keltiruvchi shikastlarga, Ortiqcha charchashlarga olib keladi. Bu

holatlarda sog’lomlashtirish effektiga erishmoq maqsadida kuniga ikki-uch mashg’ulotlar

o’tkaziladigan jismoniy tarbiya o’ qituvchilari, terenerlar alohida e'tibor berishlari shart. Bular

shug’ullanuvchining fa qatgina ruhiy holatiga emas, balki jismoniy holatiga ham ta'sir qiladi.

YuMM ahamiyatga molik quyidagi faktorlardan iborat:

Sekundomer ishga tushirilgandan boshlab quyidagi ko’rsatkichlar namoyon bo’ladi:

YuUM o’rtacha ahamiyati;

YuUM maksimal ahamiyati;

YuUM minimal ahamiyati.

2.Mashg’ulotlar chegarasini aniqlaydi. Jismoniy tarbiya bo’yicha amaliy mashg’ulotlar jarayonini

chegarasini aniqlash mashqlar sifatini aniqlashda foydalaniladi. Talaba, sportchining

aerobik va anaerobik chegarasi qanchalik yuksak bo’lsa, ularning funksional holatlari shuncha yuqori

bo’lishi ma'lum. Bu holatlarni bilgan holda YuMM chegarasini belgilash mumkin.

Tiklash tempi nazorati (relaksasiya). Relaksasiya tempi o’zgaruvchi R-R interval dam olish

kundalik, hamda yengil jismoniy yuklamalar vaqtida inson organizmi yurak urishi maromini

baholaydigan eng samarali informativ test hisoblanadi. Dam olish vaqtidagi yuqori puls yoki

relaksasiyaning past sur'ati organizm mashg’ulotlar davomida jismoniy ruhiy charchaganini

ko’rsatadi.

Yurak urishi monitori ishi Polar Fitwatch (ritmi) maromi.Polar Fitwatch yurak urish maromi monitori asosiy

qismlari:

Elektrodli ko’krak peredatchigi (uzatuvchisi), (Polar transmitter).

Elastik kamar (elastik strap). Yurak urishi monitori.

Sizning mashg’ulot dasturingizning samaradorligi quyidagi 4 faktordan iboratdir:

Yuklamalarning uzviyligi;

Yuklamalarning davomiyligi;

Mashg’ulotlar chastotasi;

Jismoniy yuklamalar turlari.

Nazorat qilinmagan jismoniy yuklamalar sog’liq uchun ayniqsa katta yoshdagi guruhlardagi kishilarda

ko’ngilsizliklarni keltirib chi harishi mumkin. quyidagi qo’llanma ko’ngilsizliklarni bartaraf etish

uchun tavsiya etiladi:

Agar siz 35 yoshdan katta bo’lsangiz;

Agar siz 5 yil davomida muntazam shug’ullanmagan bo’lsangiz;

Agar siz cheksangiz;

Agar sizning arterial qon bosimingiz oshgan bo’lsa;

Agar sizda xolesterin miqdori oshiq bo’lsa;

Agar sizda qandaydir kasalliklar oqibati bo’lsa;

Agar siz biror jarroqlik muolajasidan so’ng davolanayotgan bo’lsangiz;

Agar Sizning biror organizmingiz ko’chirib o’tkazilgan yoki sun'iy bo’lsa.

Mashg’ulotlarga kirishishdan ilgari o’z shifokoringiz bilan maslaqatlashib oling.

Yurak urishi monitori yuklamalarning hajmi va uzviyligini YuUCh inson salomatligini

optimallashtirish darajasida nazorat qilishga yordam beradi. Yurak urishi me'yorini tartibga

keltirishga haratilgan va erishilgan har qanday jismoniy yuklamalar sizning sog’liqingizga

foydalidir. Siz doimo yuklamalar bilan uzviy shug’ullanayotgan vaqtingizda nazoratsiz me'yorni

oshirmasligingiz kerak. Nazoratsiz yuklamalar salbiy oqibatlarni keltirib chi haradi.

Bizning organizmimiz kundalik ob-havo o’zgarishi hayot zarbalari va noxushliklar natijasida

jismoniy va ruhiy charchoqlikka duch keladi. Shu sababli doimiy sport bilan shug’ullanib

yurganlarning ham yurak urishi me'yori doimo a'lo darajada bo’lmay, o’zgarib turadi.

Shu sababli ham doimo mashg’ulotlar paytida yurak urishi me'yorini aniqlab ish tutish kerak.

Amerikadagi sport tabobati kolledji olib borgan tadqiqotlari natijasi test qilmasdan quyidagi

formula asosida ham yurak urishi maromini maksimalligini aniqlaydiganlar:

220-Yoshingiz- maksimal yurak urish maromi

35 yoshli erkakning maksimal YuUM misol tari ?asida keltiramiz:

220-35-185 yurak urishi/daqiqada

11.3. Interfays va dasturiy ta'minot

Polar tizimidagi interfayslar YuUM bilan shaxsiy kompyuter o’rtasidagi bir yoki ikki tomonlama

axborot almashinuvini ta'minlaydi.

Axborot uzatish telemetrik ravishda amalga oshiriladi. Buning uchun esa yurak urishi monitorini

interfeys ustiga qo’yish yetarlidir.

Polar Interfase Plus shaxsiy kompyuterga YuUM xotirasidagi Accurex Plis Sport Tester Xttainer Plis

axborotlarini kiritishga mo’ljallangan.

Foydalanishd sodda bo’lgan interfays ma'lumotlarni kompyuterga uzatishni ta'minlaydi. "Elektron

kundalik" dasturi trenirovkalar natijasi va musobaqa halar alohida sportchi, talaba yoki komanda ?a

?idagi ma'lumotlarni saqlash imkoniyatini beradi. Dastur analizi yoki alohida shug’ullanish

jarayonini rejalashtirishda ma'lumotlarni grafik ko’rinishi, amaliy mashg’ulotlar tahlili

natijalarini bir zumda yoritib beradi.

Polar Training Advisor dasturi ta'minoti. Bu dastur alohida sportchi, talaba yoki komandaning

trenirovkalari natijalarini solishtirish, tahlil qilish hamda natijalarini e'lon qilishda alohida

ahamiyat kasb etadi.

Buning uchun funksiyaning grafik tahlili, trenirovka jarayoni qurilmasining o’zgaruvchan manti ?i,

sport kundaligi va elektron rejalashtiruvchidan foydalaniladi.

Kompyuter axborotlarini yuksaltirish trenirovka mashg’ulotlari va jarayonlari ustidan nazoratni

yuksaltiradi. Training Advisor- trenirovka jarayoni, har bir sportchi va talabaning musobaqa halarga

tayyorgarlik darajasi hamda imkoniyatlarini rejalashtirishga haratilgan dastur vositasidir.

Polar Advantage Interfase.

Interfeys EKG bevosita qabul qilish imkoniyatiga ega- ko’krak kamaridagi elektrodlar

ma'lumotlarni yurak maromi monitorini chetlab shaxsiy kompyuterga uzata oladi. Bu maxsus

laboratoriyada qulay test sharoitini yaratadi.

Yurak maromi monitorining saqlangan ma'lumotlarini Plis, Sport Tester, Xtrainer Plus larni xotira uchun

shaxsiy kompyuterga uzatiladi.

Ishlab chi qilgan elektron kundalik jismoniy tayyorgarlik, Musobaqa, amaliy mashg’ulotlar o’tkazishga

har tomonlama juda qulaydir.

11.4. Morfofunksional ko’rsatkichlarni aniqlash

Tananing morfofologik tuzilishi bilan funksional tayyorgarlik darajasi o’rtasida o’zaro bog’liqlik mavjud. Tananing har bir kilogramm og’irligining jismoniy ish bajarish ko’rsatkichlarining

o’zaro ijobiy bog’liqligi aniqlangan. Ko’pgina mashqlar bajarilayotganda tana og’irligi o’zgarmasdan

badandagi yog’lar kamayganini aniqlash mumkin. Bu jarayon charchoqlik darajsini orttirib, energetik

imkoniyatlarning tez tugashiga olib keladi.

Shu sababli ham tananing yog’ massasini muntazam nazorat qilish zarur. Tananing ichki organlari va

bo’?inlarida yog’ massasining ko’payishi ko’zga ko’rinmas darajada bo’lsa-da, ko’pgina kasalliklarni

keltirib chi haradi.

Tanadagi yog’ massasi darajasini muntazam nazorat qilish har qanday parxezlar, sog’lomlashtirish

Dasturi, jismoniy tarbiya bo’yicha amaliy mashg’ulotlar samaradorligini oshiradi, shuningdek,

organizmdagi har xil moddalar almashinuvi buzilganda, yurak xastaligi, qon bosimi oshishi, qand

kasalligi hamda yog’ to’qimalaridagi salbiy o’zgarishlar yuz bermasligi uchun ham tanadagi yog’ massasi

miqdorini doimiy nazorat qilib turmoq lozim. Doimiy nazorat inson salomatligini saqlashda yaxshi

samaralar beradi.

Yapon firmasi ishlab chi hargan tana to’qimasining tahlil qiluvchi "Tanita Korporeyshn" tarozilari dunyodagi yagona diagnostik qurilma bo’lib, u yordamida sanoqli daqiqalarda fa qatgina og’irlikgina emas, balki tananing yog’lilik massasining darajasini aniqlash mumkin.

Yog’lilik to’qimalar analizatori inson tanasidagi yog’ miqdori foizini aniqlayotganda badanga

xavfsiz elektr impulslar bilan ta'sir ko’rsatadi.

30 yoshgacha bo’lgan erkaklarda yog’lilik miqdori 14%-10%, 30 dan oshganda 17%-23%, 30 yoshgacha ayollarda 17%-24%, 30 dan oshganda 20%-27%.

Kalit so’zlar: telemetrik kompyuter kompleks, yurak urishining monitori, gavdaning yog’lilik hajmini tahlil qiluvchi tarozi.

Nazorat savollari:

Telemetrik kompyuter kompleks tizimi nimalardan iborat?

Yurak urishi monitori nimaga asoslanadi?

Interfeys va dasturiy ta'minot deganda nimani tushunasiz?

Gavdaning yog’lilik darajasini tahlil qiluvchi tarozi nimaga mo’ljallangan?

Adabiyot:

Ukaz Prezidenta Respubliki Uzbekistan ot 30 maya 2002 g. "O dalneyshem razvitii i vnedrenii

informasionno-kommunikasionno’x texnologiy".

Koshbaxtiev I.A. Informasionnoe obespechenie obrazovatelnogo prosessa po fizicheskomu

vospitaniyu studentov. T. 2004- 80 s.

Samborskiy A.G. Sovershenno’e i kompyuterno’e texnologii osenki sportno-silovo’x sposobnostey

sportsmenov, Jurnal teoriya i praktika fizicheskoy kulturo’. № 11. 2004.- S 11-12.

Yakimov A.M., Kukushkin V.G. Ispolzovanie kardiomonitorov serdechnogo ritma dlya kontrolya

trenirovochno’x i sorevnovatelno’x nagruzok v podgotovke begunov na vo’noslivost. Jurnal teoriya i

praktika fizicheskoy kulturo’. № 2. 2005. S 16-17.

12. BOB- O’QUVCHI VA TALABA YOSHLARNING SPORT, HARAKATLI VA MILLIY O’YINLARI SOG’LIKNI MUSTAHKAMLASHNING SAMARALI VOSITASI SIFATIDA

12.1. O’yinlar shug’ullanuvchilar organizmiga har tomonlama ta'sir ko’rsatish vositasi sifatida

Sport, harakatli, milliy o’yinlar ularga turli harakat faoliyatlarining xosligi bilan

ajralib turadi. Ular tarkibiga yugurish, yurish, sakrashlar,uloqtirishlar, zarba berish, ilish va

oshirishlar, turli kuch mashqlari kiradi. Bu mashqlar jamoadosh o’yinchilar va raqib jamoalari bilan

birgalikdagi harakatlar sharoitida bajariladi. O’yindagi harakatlarning samaradorligi o’yin

vaziyatlarini baholash tezligi va o’yinchilarning harakatlari, texnik usullar va taktik

harakatlarning takomillashuvi, jismoniy holatning, umuman, sog’likning darajasiga bog’liqdir.

O’yinlar shug’ullanuvchining organizmiga har tomonlama ta'sir ko’rsatadi. Ta'sir darajasi

o’yinning davomiyligi va talablari, jamoaning (sinfning)toifasi va boshqa shartlarga bog’liq.

O’yinga harakat ko’nikmalarini majmuali takomillashtirish hamda jismoniy sifatlarni

rivojlantirish vositasi sifatida harash kerak.

Shug’ullanuvchining o’yin vaqtidagi harakat faoliyati nig’oyatda rang-barang, muntazam

o’zgarib turadigan vaziyatlarda bir texnik usl boshqasi bilan almashinaveradi. O’yinchining

harakatlari,odatda, aniqlik xususiyatiga ega.

O’yinning avtomatlashgan harakat ko’nikmalari darajasiga yetkazilgan asosiy texnik

usullari o’yin paytida o’yinchi faoliyatini yengillashtiradi. harakatlarning yangi shakllari,

odatda,to’satdan yuzaga kelib, ong nazorati ostida amalga oshiriladigan avtomatlashgan texnik

elementlarning sintezlanishi natijasi hisoblanadi.

O’yinlarda mushak faoliyatining jadalligi o’yinning davomiyligi va keskinligi, o’yinchilar

miqdori, maydonning o’lchamlariga harab ancha katta chegaralar oraliqida o’zgarib turishi mumkin.

O’yin jadalligi bilan bog’liq ravishda vegetativ funksiyalardagi siljishlar kattaligi ham o’zgaradi.

Ular mo’'tadil quvvat bilan bajariladigan ishga xos tarzda mo’'tadil, submaksimal va katta quvvat

bilan bajariladigan ishga xos, ya'ni chegaraviy bo’lishi mumkin.

Yu?S futbol, basketbol, xokkey o’yinlaridan keyin 140-160 zarba/ daq oraliqida o’zgarib

turadi, qon bosimining maksimal ko’rsatkichi 180-190 mm sim.ust.gacha ko’tariladi. Musobaqa o’yinlari chog’ida Yu?S 200 zarba/ daq ga yetib, undan ham oshadi.

O’yinchi-sportchilarda nafas funksiyasining o’zgarishi ular faoliyatining o’ziga xos

xususiyatlariga bog’liq. O’pkaning tiriklik sig’imi vaterpolchi va futbolchilarda eng yuqori

darajagacha ko’tariladi. Gorodokchilar va tennischilarda bu ko’rsatkichlar ancha past.

O’yinchi-sportchilarning faoliyat chog’ida kislorod iste'mol qilishi o’rta va uzoq masofalarga

yuguruvchilarda, chang’ichi, suzuvchilarda sezilarli darajada kam. Tennischi ayollarda ushbu ko’rsatkich o’yin vaqtida 2l/ daq gacha, erkaklarda esa 2,5 l gacha yetadi. Boshqa sport turlariga ixtisoslashgan sportchilardagi kabi mahorat darajasi kislorod iste'mol qilish kattaliklari bilan bog’liq bo’ladi.

Musobaqa o’yinlaridan so’ng qon tarkibi va ajratish organlari funksiyalarida jiddiy

o’zgarishlar yuz beradi. qonda qand miqdori ortadi, bu organizmning uglevodlarga talabi pasaygan sharoitda jigarning kuchli safarbarlik faoliyati natijasidir. Siydikda shiddatli Musobaqa

o’yinlaridan so’ng ancha katta miqdorda (0,65 % gacha) oqsil borligi kuzatiladi. O’yinlar bilan

muntazam shug’ullanish ta'sirida analizatorlar faoliyatida jiddiy o’zgarishlar ro’y beradi. Jamoadosh o’rtoqlar va raqib o’yinchilarning harakatlarini to’xtovsiz ko’rib, nazorat qilib

borish, boshqa o’yinchilar bilan yakkakurash sharoitida aldash harakatlari, burilish va h.k. lar bilan bog’liq harkatlar chog’idagi to’pga egalik qilish texnikasining mukammalligi ko’rishi harakat va vestibulyar analizatorlar faoliyatiga yuksak talablar qo’yadi.

Ko’rib nazorat qilish makonda mo’ljal olishni yengillashtiradi. Mushaklar sezgisining yuqori darajada bo’lishi va uning makonda mo’ljal olishga qiymatli baho bera bilish bilan to’ldirilishi harakatlar aniqligini oshiradi.

O’yinlar bilan muntazam shug’ullanish ta'sirida ko’zni harakatlantirish apparati ham

takomillashadi. Maqbul mushaklar muvozanati (ftoforiya) yuzaga keladi, ko’rish hajmi ortadi, ko’zning elektr sezgirligi bo’sahalari pasayadi, kutilmaganda to’xtashlar, keskin burilishlar, sakrashlar, raqibdan qochishning turli yo’llari vestibulyar apparat reseptorlarining ta'sirlanishi bilan kuzatib boriladi. Bunda yuzaga keladigan reflekslar nigoh- aylanma harakatlar chog’ida predmetni tanib olish va ko’rib baholash imkonini beruvchi holatda joylashuviga ko’maklashadi.

12.2. O’rta Osiyo xalqlarining bellashuv va o’yinlari yoshlarni tarbiyalashning samarali vositasi

sifatida

O’rta Osiyoda turli tantanalar munosabati bilan xilma-xil xalq sayillarini o’tkazish

an'anaga aylanib holgan. Jumladan, ularda piyoda yoki otda yugurish-poyga, kurash, ko’pkari yoki uloq,

hayvonlarni urishtirish keng tar halgan edi. Yugurish uchun (poyga) 1000-2000 m li masofa belgilanadi.

Unda 18 yoshga tulgan barcha ?oxlovchilar ishtirok etishi mumkin bo’lib, marraga birinchi yetib kelganga

qimmatbaho sovrin: ot, 2-3 qo’y, shoyi chopon yoki pul belgilangan. Marraga ikkinchi yoki uchinchi bo’lib yugurib kelganlarga ham mukofotlar berilgan.

Otliq poyga 4-6 km li masofada o’tkazilgan. Birinchi bo’lib marraga kelgan chavandozga

qimmatbaho sovg’a berilgan. Kurash bellashuvlari to’ylarda, odatda, kech qurun katta gulxan yorug’ida tashkil etilgan. Yiqilganlar keng davra qurib o’tirganlar. /olib uchun chopon, do’ppi, etiklar, qiyi ?chali to’n va pul belgilangan. Bolalarda milliy harakatli o’yinlar-berkinmachoq, toshotar, urdi- qochdi, oq suyak, akkol,bukri tayoq, osh ? o’yini, qimor o’yini keng tar halgan.

Yuqorida bayon qilinganlar O’rta Osiyoda aholining keng qatlamlari turli musobaqa halarni

tashkil etganlar, bu ijtimoiy faollik, intizom, o’zaro yordam, jamoatchilik va do’stlik, alohida

imkoniyatlarni yuzaga chi harishga ko’maklashgin, deb xulosa qilishga izn beradi.

12.3. Musobaqa halar talaba yoshlarni tarbiyalashning samarali yo’li sifatida

Kuch sinasha bilishning tarbiyalash usuli sifatidagi mohiyati yoshlarga pedagogik ta'sir

o’tkazish shunday tizimini qo’llashdan iboratki, bu tizim ularda o’rtoqlik bellashuvi hamda sog’lom ra

qobat ruhini rivojlantiradi, o’ qishda eng kuchlilarga, jismonan yaxshi tayyorlangan va uyg’un kad-qomatga ega bo’lganlarga tenglashishni, hamkorlik, o’zaro yordamga intilish, holoqlarni ilg’or darajasiga tortish va shu asosda faoliyatning yuqori umumiy natijalarini ta'minlashni ta qozo etadi. Musobaqaning yuqori samaradorligini ta'minlash uchun uning sub'ektlarini (kim kim bilan bellashyapti- guruh guruh bilan, talaba talaba bilan) hamda ob'ektlarini ( qaysi sport turlari

bo’yicha tashkil etilyapti) aniqlb olish zarur.

Musobaqa shakllarini belgilashda talabalarning alohida holatini guruhlar,

fakultetlar, yotoqxonalar orasidagi musobaqa halar bilan uyg’unlashtirish juda muhim. Musobaqaning tarbiyaviy jihatdan samaradorligining muhim shartlaridan biri Musobaqaga kirishayotgan talaba va guruhlar olgan majburiyatlarning Maqbullik xususiyatidir. Majburiyatlar aniq bo’lishi, talabalarning haqi qiy imkonlariga mos kelishi hamda ularni yuqori darajadagi shiddat bilan faoliyat yuritishga jalb etishi kerak.

Musobaqa to’g’ri tashkil etilishining muhim ko’rsatkichlaridan biri kuch sinasha bilish,

sog’lom ra qobat, eng kuchliga yetib olish va undan o’zib ketish hamda o’z birinchiligini saqlab holishdir.

Bu guruhda ijobiy ma'naviy-ruhiy iqlimni yaratadi. Ayni vaqtda bunday iqlim Musobaqa

natijalarini muhokama qilish va keyingi bellashuvlarga cha qirish uchun qulay vaziyatni yuzaga

keltiradi, bu esa talabalarning jismoniy mashqlar, sport bilan musta qil shug’ullanishini

faollashtiradi.

Musobaqa halar quyidagi tamoyillarga muvofiq tashkil etiladi:

musobaqa halar borishining oshkoraligi;

yuqori natija ko’rsatkichi talabaning (guruhning) tezkorlik bilan rag’batlantirilishi

(mukofotlanishi).

Amaliy mashg’ulotlarni o’tkazish jarayonida Musobaqa usulini qo’llashning tarbiyaviy ahamiyati.

Talabalarni tibbiy-pedagogik tekshiruvidan o’tkazishda ularning jismoniy rivojlanishi, qad- qomati o’rganiladi. Jismoniy rivojlanishning eng yaxshi ko’rsatkichlariga va uyg’un tna tuzilishiga ega bo’lgan

talabalarni alohida ajratib ko’rsatish lozim.

Jismoniy, funksional tayyorgarlik ko’rsatkichlari bo’yicha reytingning aniqlanishi o’quv jarayoniga Musobaqa elementlarini tatbi ? etadi va talabalar tomonidan katta qizi qish bilan qabul qilinadi.

Amaliy mashg’ulotlarda qo’llash uchun tavsiya etilgan individual xususiyatga ega bo’lgan musobaqa halar-bular armrestling, og’irliklar ko’tarish, testlar bo’yicha (ta'tillik, gavdani ko’tarish, qo’llarga tayanib, ularni bukib-yozish) bellashuvlar. Alohida testlar bo’yicha holibni fakultet terma jamoasiga qabul qiladilar.

Guruh doirasida ham xar xil sport turlari bo’yicha musobaqa halar o’tkaziladi.

Bir oqimdagi (potok) guruhlar orasida alohida testlar asosida ham, sport o’yinlari bo’yicha ham

musobaqa halar uyushtiriladi.

Fakultet va yotoqxona terma jamoalari orasida spartakiadalar o’tkazish

Alohida xususiyatli va sport o’yinlari bo’yicha musobaqa halar asosida fakultet uchun ma'sul o’

qituvchilar tomonidan eng yaxshi, alohida ajralib turgan talabalardan terma jamoalar tashkil

etiladi.

Fakultet, yotoqxona terma jamoalari orasidagi musobaqa halar to’g’risida ishlab chi qilgan nizomga

muvofiq hamda jadval va o’yinlar ta ?vimiga ko’ra musobaqa halar butun o’quv yili davomida

o’tkaziladi.

Talabalar kasaba uyushmasi fakultet terma jamoasi, alohida sport turlari bo’yicha holiblarni

rag’batlantirish uchun mablag’lar ajratadi. Sovhalarni topshirish o’quv yili davomida yoki oxirida sport kechasida amalga oshiriladi.

Shuni ta'kidlash joizki, Musobaqa natijalarining maxsus taxtada o’z vaqtida ask ettirilishi katta

qizi qish uyg’otadi. Natijalarning tengdoshlar, Musobaqa ishtirokchilari bilan muhokama qilinishi ularning musobaqa halarda muntazam ishtirok etishga bo’lgan qizi qishlarini oshiradi.

Talabalar sporti haftaligi dasturi doirasidagi musobaqa halar

Talabalar sporti haftaligi dasturi doirasida respublika, shahar oliy o’quv yurtlari orasida

o’tkaziladigan musobaqa halar umuman, oliy o’quv yurti professor-o’ qituvchilari tarkibining sport

ishlari natijasi hisoblanadi. Sport turlari bo’yicha terma jamoalarning rektor, dekan, kasaba

uyushmasi, yoshlar tashkiloti ishtirokida tuzilishi mazkur musobaqa halarning ahamiyatini yanada oshiradi.

Musobaqa natijalarining maxsus taxtada namoyish etilishi, ularning ilmiy va fakultet

kengashlarida muhokama qilinishi, yuqori sifat natijalariga erishgan sportchilarning hamda

jamoalarning mukofotlanishi kursdoshlar, oliy o’quv yurti talabalarida ham bellashuvlarga,

ularning ishtirokchilariga bo’lgan qizi qishni oshiradi. Taxtadagi sportchilar va terma jamoalarning suratlari Musobaqa ishtirokchilarining intizomini kuchaytirib, ularga jamoaning e'tiborini tortadi.

Musobaqa halarga tarbiyaviy nuqtai nazardan baho berishda ma'naviy mezonlarni ham qo’llash,

shug’ullanuvchilarning asoslarini, o’zaro yordam hissining rivojlanganlik darajasi intizomlilikka

baho berish juda muhim. Musobaqa yakunlarini o’tkazish uchun uning borishi va natijalarini chu qur o’rganish har tomonlama tahlil qilish, natijlar va xulosalarni jamoatchilik bilan muhokama etib, imkon qadar xolislikka erishish zarur. Musabo halarda o’zini ko’rsatgan ishtirokchilarni

rag’batlantirish to’g’risida haror qabul qilishda terma jamoalar va alohida talabalarning

rag’batlantirilishini, moddiy hamda ma'naviy rag’batlantirish vositalarini pedagogik jihatdan

to’g’ri uyg’unlashtirish juda muhim. Musobaqa holiblarini ma'naviy rag’batlantirishning (sovrinlar, bayroqlar, yorli qlar) jamoatchilik nigohidagi qadr- qiymatini ko’tara bilish rektorat hamda oliy ta'lim muassasi professor-o’ qituvchilarining pedagogik mahorati ko’rsatkichlaridan hisoblanadi.

Sport-sog’lomlashtirish lageri (oromGohi) sharoitidagi Musobaqa

Talabalarning sport-sog’lomlashtirish oromgoqlari ta'til vaqtida talaba yoshlarni

jismoniy-sog’lomlashtirish tadbirlari bilan yoppasiga hamrab olish maqsadida yaratiladi.

Sport-sog’lomlashtirish lageri sharoitida voleybol, futbol, og’irlik ko’tarish, suzish va boshqalar

bo’yicha bellashuvlar talabalar orasida keng ommalashdi. Agar musobaqa halardan keyin kechki payt talabalar o’zlari yasagan yoki tergan (olma, nok, olxo’ri) "sovhalar" bilan mukofotlansalar, bu ularning faolligini yana ham kuchaytiradi.

Alohida oliy o’quv yurtlari sport oromgoqlari orasidagi spartakiada doirasida o’tkaziladigan har

xil sport turlari bo’yicha musobaqa halarga qizi qish katta, chunki ularning shiddatlilik darajasi ancha yuqori bo’ladi. Bunday bellashuvlar intizom, o’zaro yordam, yuqori sport natijalariga

intiluvchanlikni tarbiyalaydi.

Bayram kunlarida musobaqa halar o’tkazilishining tarbiyaviy ahamiyati

Musobaqa halarning ommaviy bayramlar-"Navro’z", "Xayrli kun" da o’tkazilishi yoshlarning

vatanparvarlik ruhida tarbiyalanishiga yordam beradi. Bular ar qon tortish, qo’l jangi, og’irliklar

ko’tarish, mini-futbol va b.bo’yicha musobaqa halar, jamoatchilikning qizi qishini oshiradi. Terma

jamoalarga talabalarning alohida qurmatini qozongan yuqori malakali sportchilar jalb qilishdir.

Musobaqa ishtirokchilariga hayrixoxlik sportchilarni butun iroda kuchini ishga solib, halabali

natijaga erishishga majbur etadi, ularni sog’lom ra qobat, raqibga qurmat ruhida tarbiyalaydi.

Rag’batlantirish, sovrinlar, o’rtoqlik ra qobati iqlimi o’z kursdoshlari, fakultet terma jamoasini

qo’llab- quvvatlaydigan ko’p sonli tomoshabinlarni jalb qiladi.

12.4. O’quvchi va talaba yoshlarning "Umid nihollari", "Barkamol avlod", "Universiada" musobaqa halari salomatlikni mustahkamlash vositasi sifatida

"Umid nihollari"

qadimiy Xorazm tuproqida O’zbekiston Respublikasi maktab o’quvchilarining II respublika sport o’yinlari- "Umid nihollari-2003" o’tkazildi.

Bunday mi ?yosdagi bolalar sport bellashuvlari O’zbekistonda ikkinchi bor o’tkazilayapti. Umuman, butun o’quv yili davomida o’yinlarning shahar, tuman va viloyat saralash bosqichlarida uch xil yosh guruhlarida sport 12 turi bo’yicha 6 millionga Yaqin o’quvchilar kuch sinashdilar. Xorazmga final o’yinlarida ishtirok etish uchun 2600 nafardan ziyod o’quvchilar to’plandilar.

"Umid nihollari" o’yinlarining tashkil qilinishi O’zbekistonda mamlakata aholisining deyarli

yarmini tashkil etuvchi yosh avlodning sog’lom bo’lishi, ham ru?an, ham jismonan uyg’unlikda rivojlanishi uchun ko’rsatilayotgan alohida e'tiborning yor ?in misolidir. Bu o’yinlar Preziden Islom Karimov tashabbusi bilan tashkil etilgan o’sib kelayotgan yosh avlodni jismonan tarbiyalash hamda sportga ommaviy ravishda jalb qilishning o’ziga xos uch bosi g’ichidagi birinchi bosqich sanaladi.

Yaqinda o’tkazilgan "Umid nihollari" o’yinlariga Prezident Islom Karimov Farmoni bilan o’tgan

yillarning oxirida O’zbekiston Bolalar sportini rivojlantirish jamharmasining tashkil etilishi

alohida shuku? baxsh etdi.

"Umid nihollari-2003" finaliga tayyorgarlik jarayonida Xorazmda zamonaviy badiiy gimnastika

markazi hamda a'lo darajada jihozlangan olimpiya o’rinbosarlari kasb-hunar kolleji kurib

bitkazildi.

"Barkamol avlod"

Birinchi spartakiada Jizzax sha?rida 2001 yilda o’tkazildi.

Andijonda lisey va kasb-hunar kollejlari o’quvchilarining "Barkamol avlod-2003" ikkinchi

spartakiadasi tashkil etildi.

O’yinlarning final bosqichida 300 ga Yaqin sportchi ishtirok etdi. Bu hafta mobaynida sportning 14 turi bo’yicha musobaqa halar davom etdi.

Jami 300 komplekt mukofotlar egalariga topshirildi.

Andijon viloyati jamoasi spartakiada holibi deb topildi. Ikkinchi o’rinni Toshkent viloyati jamoasi, uchinchi o’rinni esa Farqona viloyati sportchilari egalladilar.

Kasb-hunar kollejlari va akademik lisey o’quvchilarining "Barkamol avlod-2005" uchinchi

spartakiadasi Toshkent viloyatida bo’lib o’tdi.

24-29 may kunlari o’tkazilgan musobaqa halarda ikki mingdan Ortiq sportchi basketbol, voleybol, qo’l to’pi, yengil atletika, boks, stol tennisi, tennis,futbol, belbog’li kurash, kurash, shaxmat, badiiy gimnastika va suzish sport turlari bo’yicha medallarni qo’lga kiritish maqsadida kuch sinashdilar.

Umumjamoa hisobida birinchi o’rinni Andijon jamoasi, ikkinchi o’rinni Toshkent sha?ri sportchilari, uchinchi o’rinni esa o’yin egalari- Toshkent viloyati sportchilari egalladilar. /olib jamoalarga O’zbekiston Respublikasi Prezidentining sovhalari "Damas" avtomashinalari topshirildi.

Universiadalar

Unda talabalar ishtirok etadilar. Dastlabki musobaqa halar 2000 yilda Namanganda, ikkinchisi- 2002 yilda Buxoroda, uchinchisi- 2004 yilda Samar qandda bo’lib o’tdi.

2002 yilda Namangan Universiadasida 1717 nafar talaba voleybol, futbol, kurash, yengil atletika,

tennis, stol tennisi, shaxmat bo’yicha musobaqa halashdilar, 2002 yil Universiadasida- Buxoroda esa 2848 talaba ishtirok etdi.

"Kichik olimpiada"- O’zbekistonda bu bellashuvlarni mehr bilan shunday ataydilar. Mazkur musobaqa halarda har ikki yilda (2004 yildan boshlab esa har uch yilda) o’tkazilib, ular 2000 yilda Sidney Olimpiadasi yilida tashkil etildi. O’shanda Universiadaning gullar sha?ri Namangan qabul qilgan edi. O’sha musobaqa halarda 1700 dan Ortiq talaba sportchilar ishtirok etdilar. Ular sportning 9 turi bo’yicha medallar uchun kuch sinashdilar.

2002 yilda qadimga buxoroda bo’lib o’tgan keyingi musobaqa halarda ishtirokchilar soni 2300 nafardan ham oshib ketdi. Musobaqa dasturiga sportning yangi uch turi kiritildi.

Uchinchi Universiada yana ham keng mi ?yosli bo’ldi. Unda 2600 dan ziyod talaba-sportchi qatnashdi. Uch yuzdan Ortiq trener, OAV ning 200 ga Yaqin xizmatchisi, ming-minglab muxlisar mehmon bo’ldilar. Shu

yili Musobaqa dasturiga mini-futbol va og’ir atletika kiritildi.

Universiadada 230 oltin, 230 kumush va 251 bronza medal o’ynaldi. Umumjamoa hisobida birinchi o’rin "Toshkent-1" jamoasiga nasib etdi. Unga qimmatbaho sovrinlar-O’zbekiston Prezidentining sovg’asi "Damas" avtomashinasi, olitn medal va birinchi darajali diplom topshirildi.

Ikkinchi va uchinchi o’rinlarn muvofiq ravishda Samar qand va Namangan viloyatlarining talabalari egalladilar. Ta'kidlab o’tish joizki, ularga ham xuddi shunday qimmatbaho sovhalar- Prezident nomidan "Damas" avtomashinalari, shuningdek, kumush va bronza medallari hamda ikkinchi va uchinchi darajali diplomlar topshirildi.

Mazkur o’yinlar endi an'anaga aylanib, nafa qat sportchi yoshlar ko’rigi bo’lib holdi, ular

O’zbekistonning taraqqiyot sari ishonch bilan bosgan odimlari ifodasidir.

Shunisi muhimki, Universiadalar talabalarni birlashtiradi, sportdagi do’stlikni yuzaga keltiradi,

hamkorlikning davom etishiga, o’ qishda ham muvaffa ?itlarga erishishga yordam beradi. Bugungi talabalar ertaga ziyolilar safini to’ldirib, oliy o’quv yurtini tugatgach, jon dillari bilan sog’lom turmush tarzini targ’ib qiladilar, Universiada holiblari orasida O’zbekiston sporti shuhratini xal haro musobaqa halarda himoya qiluvchilar albatta topiladi, deya umid qilish mumkin.

Kalit so’zlar: sport o’yinlari, harakatli, milliy o’yinlar, o’quvchi yoshlarning "Umid nihollari",

"Barkamol avlod", "Universiada" musobaqa halari.

Nazorat savollari:

Markaziy Osiyo xalqlarining qanday sport o’yinlari musobaqa halarda qabul qilingan?

Shug’ullanuvchi organizmiga sport va harakatlanuvchi o’yinlar qanday ta'sir qiladi?

O’quvchi yoshlarning "Umid nihollari", "Barkamol avlod" va "Universiada" musobaqa halari ?a

?ida nimalarni bilasiz?

Adabiyot.

Axmatov M.S. Mediko-biologicheskie osnovo’ organizasii fizkulturno-ozdorovitelnogo dvijeniya v

Respublike Uzbekistan. Jurnal. Fan-sportga № 1, 2004. s. 41-44.

Ayrapetyans L.R., Godin M.A. Sportivno’e igro’.- T: Izd-vo im. Ibn Sino’. 1991.-156 s.

Koshbaxtiev I.A. Osnovo’ ozdorovitelnoy fizkulturo’ molodeji.

T.1994. 99-s.

Usmonxodjaev T.S., Xujaev F. 1001 o’yin.-T.: Ibn Sino, 1990.-352 b.

Usmanxodjaev T.S., Meliev X. Milliy harakatli o’yinlar. T.-O’ qituvchi.2000.-191 b.

13-BOB. ORTTIRILGAN IMMUNOTANQISLIK SINDROMI (OITS)

Orttirilgan immunotan hislik sindromi (OITS)-immunitet tizimi funksiyalarining inson

immunotan hislik virusi (IIV) bilan zararlanilishi natijasida buzilishi ko’rinishlarining

yig’indisidir. OITS bilan kasallangan inson yuqum’li kasalliklarga chidamliligini yo’qotadi, imun

tizimi me'yorida bo’lgan insonlar uchun inevloniya, zamburug’li kasalliklar, shuningdek saraton

kasalligi hech qanday xavf uyg’otmaydi. Kasalikka chalingach hech qancha vaqt o’tmay (ba'zi hollrda ancha

vaqtdan so’ng) o’limga olib keluvchi klinik sindrom rivojlana boshlaydi.

OITS ilk marta 1981 yilda, uni IIV keltirib chi harishi esa 1983 yilda aniqlangan.

hozirgi kunda mijozlar salomatligini asrash va hayotini uzaytirish imkonini beruvchi

davolash usullari ishlab chi qilgan, ammo ular qimat va mukammal emas. Bundan tash hari,

rivojlanayotgan mamlakatlarda yashayotgan bemorlarning hammasi ham bunday davolanishga ?odir emas.

Uncha qimat bo’lmagan vaksina bo’lsa muammo hal bo’lar edi. Ammo bunday vaksina yo’q va hali beri

topilmasa kerak. Shuning uchun bunday xavfli kasallikning tar halishi oldini olishning asosiy uchuli

hayot tarzini o’zgartirish bo’lib holadi.

13.1 OITS bilan zararlanish yo’llari

Inson qoniga IIV tushgandagina OITS bilan kasallanishi mumkin. Kasallik bilan

zararlanishning keng tar halgan yo’li - IIV zararlangan inson bilan jinsiy aloqaga kirishishdir;

bunda virus jinsiy aktlarda ko’pincha ro’y beradigan kichik yaralar or hali qonga o’tadi. Giyohvandlar

kasal insonlar foydalangan shpris va ninalardan fodalanishlari oqibatda ushbu kasallik bilan

zararlanishlari mumkin. IIV bolaga kasal onadan homiladorlik, tuqilishi yoki ona suti or hali yu

qishi mumkin. 25-30 % bolalar OITS bilan kasal onadan zararlanib tug’ilsalar ham, bu bolalarning

kasallik bilan zararlanishining 90 % ini tashkil etadi.

OITS bilan tibbiy xodimlarning shprislar bilan emlayotganlarida, ochi ? yaralarga ko’z,

burun shilliq qatlamlariga be?osdan zararlangan qon sachrab ketishi natijasida zararlanishi

holatlari ham kuzatilgan. AQSh da tish shifokori 6 ta mijozni OITS bilan zararlagani ma'lum .

OITS bilan turmushda, maktabda, do’konda, ishda zararlanish holatlari tasdiqlanmagan.

Chunki OITS virusi atrof muhitda tez halok bo’ladi. Shuning uchun kasal kishining qurib holgan qoni va

boshqa ajratmalari xavfli emas. Shu sababli o’pishishlar ham hech qanday xavf tug’dirmaydi. Bundan

tash hari, inson so’lagida limfasitlarning tan hisligi virusi bilan zararlanishiga qarshilik

qiluvchi oqsil topilgan. Begonalarning ustaralari, tish cho’tkalari bilan foydalanganda ham (chunki

bunda teri tirnalishi va kichik yaralar hosil bo’lishi mumkin) OITS bilan zaralanishi ?avfi mavjud.

qon so’rovchi hashoratlar (OITS keng tar halgan joyda ham) or hali zararlanishi xavfining yo’qligi ham tadqiqotlar natijasida isbot qilingan.

hashorat organizmda virus uzoq yashamaydi va ko’paymaydi, shu sabbli hashorat virusi boshqa organizmga uzotolmaydi.

OITS ning tar halishi.

1996 yilda AQSh, Fransiya, Buyuk Britaniya va rivojlangan davlatlarda OITS dan o’lganlar

soni kamaya boshlanganligi qayd etilgan bo’lsada OITS epidemiyasi tobora keng ?uloch yoymoqda. Bu

rivojlanayotgan mamlakatlarda kasallikning o’sishi va davolanishi vositalarining yo’qligi bilan

bog’liq. UNAIDS , BMT maxsus dasturi ma'lumolariga ko’ra 1980 yil boshidan beri 40 mln dan Ortiq

kishi IIV bilan zaharlangan, ularning deyarli 12 mln kishi OITS dan halok bo’ldi. 1997 yilning o’zida

IIV bilan 6 mln kishi zararlanishdi (bu kuniga 16 ming kishi demakdir), OITS dan 2,3 mln kishi

(shulardan 460 ming bola) vafot etdi.

Dastlab OITS gomoseksualistlar, gemofiliya va davolash uchun qon preparatlaridan

foydalaniladigan kasalliklar bilan og’rigan bemorlar o’rtasida qayd etildi. Keyinchalik u

foqishabozlik va jinsiy aloqaning noan'anaviy shakllari natijasida jamiyatning boshqa

qatlamlariga tar haldi. hozirgi vaqtda 50 % zararlanish gomoseksualizm natijasida, 26 % - vena or

hali turli preparatlarni yuborish natijasida qayd etilmoqda.

IIV bilan zararlanish har doim ham OITS kasalligini keltirib chi harmaydi. Inson 10

yildan Ortiq vaqt davomida IIV bilan zararlangan bo’lishi, lekin kasallik simptomlari o’zini

ko’rsatmasligi mumkin. 1996 yilda 22,6 mln kishi IIV bilan zararlangan bo’lib, shulardan 21,8 mln kishi

OITS bilan kasallangan, 830 ming kishida esa kasallik alomatlari sezilmagan.

1981 yildan 1996 yilgacha OITS bilan og’rigan bemorlarning 46 % yevropa ir ?iga, 35 % -

negroid ir ?iga mansub, 18 % - lotin amerikalik, 1% - osiyoliklardir. Bolalar kasallar umumiy

sonining 1 % ni tashkil etgan. OITS bilan kasallangan o’rtasida ayollar va bolalar soni tobora oshib

bormoqda. OITS bilan kasallanganlar va IIV tashuvchilar soni ?it'alarda notekis tar halgan.

Ularning ko’pchiligi Afrikada yashashadi, Avstraliya va Yangi Zelandiyada kasallik kam qayd qilingan.

13.2. Inson immun tan hislik virusi

OITS ni keltirib chi haruvchi viruslar kasallik qayd qilingandan 3 yil keyin aniqlangan.

IIV ning ikki shtammi mavjud. IIV-1 shtammi AQSh da, Yevropada va Markaziy afrikada tar halgan.

IIV-1 ga o’xshab ketuvchi IIV-2 shtammi /afrbiy Afrikada topilgan. Amerikada IIV-2 ning 64 holati

qayd etilgan. Inson immun tan hislik virusi retroviruslar oilasiga kiradi. Virus ichida ikkita bir

qil RNK zanjiri bor, ularning ikkalasi ham tarkibida IIV inomi, shuningndek ayrim strukturaviy o

?sillar va fermentlar (teskari transkriptaza, yoki revertaza, integraza va proteaza) mavjud.

Virion yuzasida jp 120 oqsili molekulalari bor bo’lib, ular hujayralarning tashqi reseptorlari

bilan bog’lanish qobiliyatiga ega. Istalgan hujayra IIV nishoniga aylanishi mumkin, ammo insonning

T-limfositlari ko’proq xavf ostida.

IIV-1 va IIV-2 virion usti oqsillari tuzilishi bilan farq qiladi.

1984 yilda IIV inson hujayralariga SD 4 reseptorli oqsil bilan bog’lanib kirishi isbot

qilingan. Bu oqsil T-?elper (ular SD 4 limfositlari, deb ham ataladi) lar, deb ataluvchi

limfositlarning tashqi hujayraviy membranalarida bo’ladi. Ammo zararlanish uchun buning yetarli emasligi o’rnatildi. hech bo’lmaganda bitta fa qat inson tanasida uchrolvchi, hali o’rnatilmagan omil (ko-reseptor) zarur. Undan tash hari, IIV ustki oqsillar bilan bog’lanishi va hujayraning zararlanishiga yordam beruvchi yangi reseptor-oqsillar topilmoqda.

Zararlanish jarayoni bir necha bosqichdan iborat. hujayra membranalari va virion

birlashgach, virion ichidagi modda hujayra ichiga o’tadi. Keyin virusli revertaza virusli RNK dag matrisa sifatida foydalanib shunga mos ikki spiralli DNK fragmentini sintezlaydi va hujayra

inomiga o’rnashib provirusni hosil qiladi. IIV yoki boshqa antigenlar bilan faollashtirilgan

provirusli limfosit ko’paya boshlaydi va IIV ning ko’plab nusxalarini yaratadi.

IIV ning ko’payish tezligi juda katta-zararlangan inson tanasida kuniga 10 mlrd yangi

virionlar hosil bo’ladi. Ular yangi limfositlarni zararlaydilar va virusning replikasiya sikli

takrorlanadi. Virusning jadal ko’payishi natijasida SD 4 limfositlar nobud bo’ladi. Immun tizimi

T-limfositlarni ko’p ishlab chiqqani bilan, ularning qondagi qiymati keskin kamayib boradi.

Bunda butun immun tizim ishi buziladi, natijada inson turli infeksiyalarga nisbatan

qarshi kurashuvchanligini yo’qotadi va u saraton kasaliga yo’li qishi mumkin.

13.3. OITS diagnostikasi

1985 yilda qon bankalarida Robert Gallo ishlab chiqqan birinchi OITS testlari o’tkazila

boshlandi. Ushbu test qonda IIV antitanachalarini topishga asosolangan. Ammo zararlangandan so’ng 4-8

hafta ichida bu test salbiy javob beradi, chunki antitanachalar ishlab chi qish uchun immun tizimiga vaqt kerak.

1996 yilda qonda virus ishlab chiqqan oqsillar-antigenlarni topishga asoslangan testdan

foydalanila boshlanib, bu test kasllikni boshlang’ich stadiyasida aniqlash imkonini berdi. har yili

AQSh da 50 mln qon probalari ushbu testdan o’tadi.

Atlantadagi (AQSh) OITS ni o’rganish markazida OITS tashhisi uchun me'yorlar ishlab chi qilgan: 1 mm qonida SD4 limfositlari darajasi 200 hujayradan oshmagan inson IIV bilan

zararlangan hisoblanadi.

1996 yil boshidan klinikada 1 ml qon plazmasida virusli RNK nusxalari sonini aniqlashga

asoslangan IIV testlari qo’llanila boshlandi.

har bir virion tarkibida RNK ning ikki nusxa mavjudligi sababli qonda viruslar titri

RNK titrlaridan ikki marta kam. IIV bilan zararlangan insonning ta ?diri uning qonida virusli

RNK titrlariga bog’liq. Masalan, RNK da titrlar 30 000 dan Ortiq bo’lsa, zararlanganlarning 70 % 6 yil ichida halok bo’ladilar, titr aniqlangandan so’ng hayotning davomiyligi o’rtacha 4,4 yilni tashkil etadi.

Titrlar soni 500 bo’lsa hayot davomiyligi titr aniqlangandan so’ng 10 yildan oshmagan,

dastlabki yillarda esa 1% bemorlar hayotdan ko’z yumgan.

hozirgi vaqtda IIV RNK titrini u 200 dan oshiq bo’lganda, 50 dan kam bo’lganda aniqlash usullari ishlab chi qilgan. Bemor qonida viruslar konsentrasiyasini aniq o’lchash davolash usulini tanlash va uning samaradorligini aniqlashda juda muhim ahamiyatga ega.

Kasallikning rivojlanishi

OITS kasalligining rivojlanishi bir necha bos ?chiga ega va u IIV titri va IIV ga

antinachalar soni bilan aniqlanadi. Ikkinchi usul ayniqsa, kechki bosqichlarda, immunitet deyarli yo’

? bo’lganda, unchalik aniqlik kasb etmaydi.

Kasallikning birinchi bosqichi o’tkir, deb ataladi va bu bosqichda kasallik o’ta yuqum’li

bo’ladi. Zararlangandan 3 hafta o’tgach ko’pchilik insonlarda noaniq simptomlar ( varaja, bosh og’rig’i,

teri toshmalari, limfa bezlarining kattalashuvi, diskomfort hisi) paydo bo’la boshlaydi. Bu davrda

qonda viruslar konsentrasiyasi juda baland bo’lib, u butun tanaga tar haladi. SD4 lifositlarining

soni keskin kamayib ketadi, IIV titri esa tobora oshib boradi. 1-3 haftadan keyin bu simptomlar

tobora yo’ hola boshlaydi. Bu vaqtga kelib immun tizim kasallikni nazorat ostiga oladi: SD 4

hujayralari T-limfositlarni (SD8 yoki T-killerlar) stimulyasiya qiladi va ular zararlangan

hujayralarni qira boshlaydilar. Bundan tash hari ko’p sonli IIV antitanachalari hosil bo’la

boshlaydi.

O’tkir bosqich so’ngida faol immun reaksiya SD4 limfositlarining ko’payishida organizmga yordam beradi. Bu esa infeksiya bilan keyinchalik kurashda juda muhim. Bundan tash hari, SD4 hujayralari butkul yo’q bo’lsa immun tizim ularni tiklay olmaydi ( hatto IIV tanadan butkul qaydalsa ham).

O’tkir bosqichdan so’ng bessimtom yoki surunkali davr boshlanib u 10 yil va undan oshiq vaqt davom etishi mumkin. Bu davrda zararlangan insonlar o’zlarini yaxshi his qiladilar, qonda SD4 limfositlari darajasi uncha baland bo’lmasa ham me'yorga ega. qonda IIV tarkibi ma'lum darajada stabillashadi ( kasallikning keyingi rivojlanishi shunga bog’liq). Bunda virus passiv holatga o’tmaydi, balki faol ko’payib immun tizimni yemira boshlaydi. Bemorlarning "yaxshi" holati immun tizimning SD4 limfositlarini ko’plab ishlab chi hayotgani, shuning uchun qonda ularning mavjudligi boshqa patogenlar bilan kurashish uchun yetarliligi bilan tushuntiriladi.

Virus bilan tinimsiz kurashayotgan immun tizim tobora holdan toyadi va nig’oyat, qonda SD4 limfositlarining soni borgan sari kamayib boradi. qachonki 1 mm qonda ularning soni 200 ga yetsa IIV tashuvchilar OITS bilan og’rigan bemorga aylanadilar. Ushbu erta simptomatik bosqich bir necha oydan bir necha yilgacha davom etishi mumkin. Bu davrda, odatda, hamroh kasalliklar rivojlana boshlaydi (bu kasalliklar sog’lom odamlar uchun hech qanday xavf tug’dirmaydi).

1 mm qonda SD 4 limfositlar 100 hujayradan past bo’lsa kechki simtomatik bosqich boshlanib, immun tizimining katta zararlanganligi va og’ir holat bilan xarakterlanadi. Ushbu bosqich bir necha oydan bir necha yilgacha davom etishi mumkin. Bemorning vazni keskin kamayib ketadi, doimiy charchoqni his etadi, uning immun tizimi deyarli ishlamaydi. Bir oz vaqtdan so’ng kasallik so’nggi bosqichga o’tadi, bunda SD4 limfositlar soni 1mm qonda 50 ni tashkil etadi. Bu bosqich 1-2 yil davom etadi va bemor OITS ga hamroh yuqum’li kasalliklardan yoki saraton (rak) dan nobud bo’ladi.

Kasallikning rivojlanishi bemorlarning individual xususiyatlariga bog’liq. Masalan,

hamroh kasalliklar SD4 limfositlar darajasi 200 dan oshiq bo’lganda ham bilinishi mumkin- bunda yu

?umli kasallikning kechishi OITS tashxisini qo’yish uchun yetarli bo’ladi. Maxsus davolanmagan bemorlar 10-11 yil ichida, ba'zan 1 yildan so’ng vafot etishlari mumkin. IIV bilan zararlanlarning 4-7 % qonida esa SD4 limfositlari me'yoriy darajada 8 yilgacha saqlanib, bemor 20 yil hayot kechirishi mumkin.

13.4. OITS ga hamroh kasalliklar

OITS bilan og’rigan bemorlar aynan IIV bilan zararlanganliklari uchun emas, balki

hamroh kasalliklardan vafot etadilar. Chunki bemor organizmi kasalliklarga qarshi kurasha olmaydi ( kasallik qo’zg’atuvchilar tanada shuningdek, atrof-muhitda bisyor bo’ladi). hozirgi vaqtda shunday kasalliklarning 25 tasi ma'lum. Ushbu kasalliklarning istalgan bittasi simptomlari bilinsa insonning OITS ga chalinganligi haqida shubha qilinadi.

OITS ga Pneumocystis carinii zamburuhi qo’zg’otadigan pnevmoniya, bakterial pnevmoniya, sil kasalliklari hamroh bo’lishi mumkin. Erta simptomatik bosqichda zamburug’li va bakterial infeksiyalar meningit (OITS ga chalinganlarning 13 % kasallanadi) va boshqa kasalliklarni qo’zg’atishi mumkin. Kechki simptomatik bosqichda Micobacteriym avium bakteriyasi bezgak, anemiya, ich ketishi kasalliklarini qo’zqaydi, bemor vaznini keskin yo’qotadi, ba'zan asab tizimi ham ishdan chiqadi.

OITS ga chalingan bemorlar orasida gerpes guruhi viruslari qo’zqaydigan kasalliklar keng tar halgan. Masalan, sitoligalovirus ko’zni zararlaydi va inson ko’r bo’lib holishi mumkin. Shu guruhga mansub boshqa virus qon hujayralariga zarar yetkazadi. Ko’p bemorlarda saraton

kasalliklari rivojlanadi ( qonda V-hujayralar limfomasi, qon tomirlari saratoni). Avval terida

siyog’rang ko’rinishdagi toshmalar paydo bo’ladi va ichga uradi-bemor olamdan ko’z yumadi.

13.5. Davolash

Hozircha OITS ga qarshi 100 % samarali vaksina yoki dori yo’q, chunki dori preparatlarining ko’pchiligi salbiy qo’shimcha ta'sirga ega va samarasi kam.

OITS ni davolashga ikki qil yondashuv qayd etilgan: gen terapiyasi va vaksinaning yaratilishi.

Gen terapiyasi sohasida taf va rev genlarini inaktivasiya qiluvchi DNK ni qo’llash umidli

natijalar ko’rsatdi (taf va rev genlari virusli oqsillarning hosil bo’lishi uchun zarur oqsillar

sintezini nazorat qiladilar).

Olimlar Iiv to’g’risida qanchalik ko’p ma'lumotga ega bo’lmasinlar samarali vaksinani

yaratish hali ham eng katta muammo bo’lib qolmoqda. Chunki boshqa viruslardan farqli o’laroq,

organizmning imun reaksiyasi IIV ni yo’q qilmaydi, shuning uchun vaksinaga qanday imun javob berilishi ma'lum emas. Bundan tash hari IIV holatida bemorlarga kuchsizlantirilgan yoki hatto o’ldirilgan viruslarning kiritilishi xavfsiz emas. IIV ga qarshi vaksina virusli antigenlarga

qarshi anti tanachalar titrini nafa qat ko’paytirishi, balki immun himoyaning barcha vositalarini

stimulyasiya qilishi kerak. Bu vazifani bajarishning hozircha iloji yo’q, chunki inson immun tizimi qanday ishlashi haqida to’liq ma'lumot yo’q.

OITS ga qarshi 100% samarali vaksina yoki dori hozircha yo’q, ammo kasallikning tar halishi va zararlanishining oldini olish usullarini targ’ib qilish katta yordam beradi. Giyohvandlar orasida bir martalik shpris va ignalarning tar qatilishi qon preparatlarining OITS ga tekshirilishi

zararlanishi xavfini ancha kamytiradi.

Ko’pchilik insonlar zararlanishdan o’zlarini butkul himoyalangan deb hisoblaydilar, chunki uning tar halish yo’llarini yaxshi biladilar. Ammo bunday ishonchga to’liq asos yo’q.

Kalit so’zlar: OITS-orttirilgan immunitet tan hisligi sindromi, insonning immunitet tan hisligi

virusi.

Nazorat savollari:

OITS kasalligi qanday yo’llar bilan yu qad-i?

Insonning immunitet tan hisligi virusi haqida so’zlang.

OITS qanday aniqlanadi?

OITS qanday kasalliklarini keltirib chi haradi?

OITS ni davolaydigan qanday uslublar mavjud?

ADABIYoTLAR

Adler M. Azbuka SPIDa; Mir, 1991 yil

Boyko A.F. Ne jdite pervogo zvonka!-M, FiS, 1990,-208 s.

Vernik B.I., Volyanskiy Yu.L., Marchuk L.M. Sindrom priobretennogo immunodeffisita.

Vozmojno’e mexanizmo’ vzaimodeystviya virusa immunodefisita cheloveka s oshibkami organizma: Xarkov, 1988.

Kuznesov V.P. Sistema interferona pri VICh-infeksii. Voproso’ virusologii. 1991, t.36 №2,

s.9296

14-BOB. SALOMATLIK KUSHANDALARI (CHEKISH, ICHKILIKBOZLIK, GIYOHVANDLIK).

14.1 Giyohvand modda nima?

Giyohvand modda shunday moddaki, uni bir marotaba qo’llaganda jalb etuvchi ruhiy holatni

yuzaga keltiradi, muntazam iste'mol qilinganda esa jismoniy hamda ruhiy bog’lanib holishni paydo

qiladi. Rus tilidagi "narkotik" so’zining tibbiy ma'nosi-jarroqlik operasiyalari vaqtida zaur

bo’lgan narkoz uchun maxsus modda-umum qo’llanuvchi-lazzat olish vositasi degan ma'noga mos kelmaydi.

Jaqon sog’liqni saqlash tashkiloti o’zining jiddiy ijtimoiy xavfliligi va shaxsning salomatligiga

etkazadigan zararidan kelib chiqib, giyohvand moddalar sirasiga turli preparatlarni kiritadi.

Giyohvandlik degani nima?

Giyohvandlik u yoki bu giyohvand yoki giyohvand moddani suiste'mol qilish (o’zi va atrofidagi kishilarga zarar keltirib qo’llash) natijasida yuzaga keladigan kasallikdir. Giyohvandlik-keng hamrovli, jismoniy sog’lomlikka, ichki dunyoga, boshqa kishilar bilan, xu ?u qiy qonunlar bilan munosabatlarga, shaxs-yashash tarziga o’z ta'sirini ko’rsatadigan kasallik hisoblanadi. Giyohvandlik ko’chasiga kirgan odam asta-sekin o’zining barcha ma'naviy xislatlarini yo’qotadi, ruhiy jihatdan qisman yoki to’la xastaga aylanadi, do’stlari, keyin esa oilasidan ayriladi; hech qanday kasbni egallay olmaydi yoki ilgari egallaganini unutadi; ishsiz yashash uchun mablag’siz holadi; jinoyatchilar safiga jalb qilinadi; o’zi va atrofidagilarga bir dunyo kulfatlar olib keladi. Bu kasallikning eng dahshatli tomoni shundaki, usmirlarning o’zigina emas ularning Yaqinlari ham bola giyohvand moddani shunchaki atib ko’rgan, bu sho’xlik qilgangina emas, balki endi uni muntazam iste'mol qilmasa bo’lmasligini, unga bog’lanib holganligini juda kech anglaydilar. O’smir yoki yigit organizmining o’ziga xos jismoniy xususiyatlari giyohvand moddaning turi va sifatiga harab, unga o’rganib holish bir

marta qabul qilgandan keyin ham yoki "sho’xlik qilish" boshlanganidan 2-3 oydan keyin ham yuzaga kelishi mumkin.

Giyohvandlar kimlar?

So’zlashuv tilida "giyohvand" so’zi ostida giyohvand moddalarni qabul qiluvchi kishi

tushuniladi, xususan, narkologiyada ruscha "narkoman" so’zi qo’llanilmaydi. Tibbiyot xuquqshunoslik emas shifokorlar esa qoralovchi emas. Shuning uchun kishi qanday kasallik bilan og’rimasin, shifokor uchun u yordamga, e'tiborga, o’z muammolarini tushunishlariga muhtoj bo’lgan bemordir. Kasallik tufayli bo’lgan muammolarini shifokor bemorlarga tashxis qo’yadi lekin ?ukm chi harmaydi, bu turli sabablarning yuzaga kelishiga sabab bo’lmaydi. Alkogolga bog’lanib holgan bo’lsa-alkogolizm bilan kasallangan. Giyohvand moddaga bog’lanib holgan bo’lsa-giyohvandlik bilan kasallangan. Giyohvandning hayoti juda og’ir har qanday xursandchilikdan mahrum. U o’zini hayotdagi o’z o’rnini topa olmagan omadsizlar muhitiga tushib holgan. Bunday muhitda insoniy qadr- qimat, bir-birini tushunish, do’stlik, qurmat, o’zaro yordam hech qanday ahamiyatga ega emas.

Alkogolga bog’lanib holgan bo’lsa-alkogolizm bilan kasallangan. Giyohvand moddaga bog’lanib holgan bo’lsa-giyohvandlik bilan kasallangan.Giyohvandning hayoti juda og’ir har qanday xursandchilikdan mahku. U o’zini, hayotdagi o’z o’rnini topa olmagan omadsizlar muhitiga tushib holgan. Bunday muhitda insoniy qadr- qimat, bir-birini tushunish, do’stlik, qurmat, o’zaro yordam hech qanday ahamiyatga ega emas! Agar kishining qo’lida giyohvand moddalar yoki ularni sotib olish uchun puli bo’lsagina, bularga haqqi bor. Shuning uchun u doimo tavakkal qilishga, firibgarlik qilishga, qarindosh-urug’laridan pul

so’rash yog’ud o’qirlashga majbur, maqsad-giyohvand modda bo’lmaganda yuzaga keladigan azob-uqubatlarga yo’l qo’ymaslik. Shu tufayli u qonunga qarshi boradi va hatto jinoyatlar sodir etadi. Shaxsiy hayot uchun vaqt qolmaydi. Giyohvand moddalarni iste'mol qilish oqibatida uning salomatligi tobora yomonlashib boradi vaqt o’tgan sayin u buni kuchliroq seza boradi. Ayni vaqtda uning oilasi (agar bo’lsa) va do’stlari (agar ular giyohvand bo’lmasalar), odatda, uni bu halokatli odati iskanjasidan qut harib olish barcha choralarni ko’radilar, giyohvand moddalarni qabul qilishni to’xtashi uchun unga ta'sir o’tkazmoqchi bo’ladilar. Giyohvand ikki o’t orasida holadi-bu tomondan kasallik o’z talablarini qo’yadi, ikkinchi tomondan esa brin-ketin do’stlaridan ayriladi, oilasi bilan munosabati yomonlashadi.

Agar giyohvand shunday moddalarni tomir ichiga yuborsa, u 5-10 yil yashashi mumkin. shu vaqtning 90% i mobaynida u kasalliklarga chalinadi, devolanadi, yor do’stlaridan ayriladi, insoniylik qiyofasini yo’qotadi. Lekin har doim giyohvand moddalar uchun puli bo’lgan, ularni oz-ozdan qabul qilib yuradigan, o’z salomatligini halokat yoqasiga borguncha davolanib turadigan giyohvandlar uchungina ko’rsatilgan muddat to’g’ri keladi. Keyingi paytlarda paydo bo’lgan sintetik giyohvand preparatlar-krek, ekstazm va boshqa ko’pgina turlar yoki ilgaridan ma'lum bo’lgan LSD giyohvandning hayotiga u bilan tanishganidan 7-8 oy o’tgandayoq chek qo’yadi.

14.2 Giyohvandlarning o’limiga nimalar sabab bo’ladi?

Jarohatlar-ehtiyotsizlik tufayli, yo’l hodisalarida; giyohvandlar ko’p uchraydigan

"razborkalar" da.

Qon yo’qotish tufayli halok bo’lish-agar giyohvand qon tomiriga preparat yuborish paytida uni kesib yuborgan bo’lsa.

Giyohvand o’z organizmi bardosh bera oladiganidan ko’proq dozadagi giyohvand moddani qabul qilsa.

Sifatsiz giyohvand moddalardan zaharlanish.

Kasalliklar- qonning yiringli zaharlanini; zotiljam; surunkali jigar yetishmovchiligiga.

Jigar fa qat alkogolli ichimliklar iste'mol qilish natijasidagina emas, organizmning har qanday

zaharlanishi tufayli ham qattiq zararlanishi mumkin.

Jinoyatkorona munosabatlarga jalb qilinganlik yuqori darajasi

Mastlik holatidagi e'tiborsizlik va yengiltaklik.

In'eksiya vaqtida ozodalik va sterillik qoidalariga rioya qilmaslik.

OITS.

O’smir yoshida, shaxs shakllanib kelayotgan davrda bola o’z imkoniyatlarini sinab ko’radi. U hamma narsani o’zi his qilib, boshidan o’tkazishi kerak. Bu davr o’smirning ma'naviy hamda jismoniy kuch- quvvatiga katta talablar qo’yadi. Shuning uchun ham, agar o’smirning giyohvand modda topish imkoniyati bo’lsa, uning ta'sirini o’zida sinab ko’rish Ehtimoli katta. Agar o’smir ma'naviy jihatdan yetilmagan, bo’ysinuvchan bo’lsa (giyohvandlikka olib keladigan, boshqa sabablarni biz quyida sanab o’tamiz), u giyohvand moddani biror obro’liroq yoki xatto o’zi hayiqadigan kuchliroq do’stining qistovi bilan takroran qabul qilishi mumkin.

Giyohvandlikka o’xshash boshqa kasalliklar ham bor-bu alkogolizm kabi dahshatli kasallikni keltirib chi haruvchi alkogol-etil spirtiga o’xshash moddalarni, nikatinga o’rganishni paydo qiluvchi tamakini, rasman giyohvand moddalar ro’yxatiga kiritilmagan, ammo jismoniy hamda ruhiy bog’lanib holishga-toksikomaniyaga olib keladigan moddalarni suiste'mol qilishdir.

Narkolog shifokor giyohvandlik kasalligiga yo’liqqan kishini davolashga kirishishdan avval, birinchi navbatda, uning tarjimai holi va kasalligining rivojlanish tarixi (anamnezi)

giyohvandlikka uchramagan kishilarning tarixidan nimasi bilan farqlanishini aniqlashga harakat

qiladi. Odatda, quyidagi xususiyatlardan biri yoki bir nechtasining mavjudligi ma'lum bo’ladi:

Bosh miyasining chay halishi, ayniqsa, bir necha marta.

homiladorlik vaqtidagi o’zgarishlar, ya'ni yaqqol ko’zga tashlanadigan bosh

qorong’ilik-toksikoz belgilari, onaning homiladorlik vaqtida boshidan kechirgan yuqum’li yoki og’ir surunkali kasalliklari.

Onaning homiladorlik vaqtida alkogol iste'mol qilishi.

Bolalikda og’ir o’tgan yoki surunkali kasalliklar, jumladan, shamollashlar. Tez-tez angina

bo’lish.

Ruhiy kasalliklar. Bemorning Yaqin kishilaridan 555555 yomon fe'l atvori yoki umum qabul qilingan ahloq qoidalarini tez-tez buzishi.

Bemorning Yaqin qarindoshlaridan birortasining alkogolizm bilan kasallanganligi

(tinimsiz ichib mast bo’lish) yoki giyohvandligi.

Bemorning bolalikdan (12-13 yoshdan) alkogol iste'mol qila boshlanganligi.

Bemorning uchuvchan, giyohvand moddalar kabi ta'sir qiluvchi moddalar-benzin, erituvchilar, "Moment" yelimi va boshqalarni suiste'mol qilishi.

Bemor fe'lini tug’ma beqarorligi.

Yuqorida sanab sanab o’tilgan xususiyatlardan birortasiga ega bo’lmagan kishilar ham giyohvandlik moddalariga ruju qo’yishi mumkin. Bunga turli ijtimoiy -ruhiy omillar sabab bo’la oladi:

-o’ qishda va ishda o’zini ko’rsata olmaslik, ya'ni jamiyatda o’z o’rnini topishga intilishning muvaffa qiyatsizlikka uchrashi. Otaning alkogolizmi o’smirga oilada o’ta qattiq qo’l munosabatda bo’lish o’z kelajagiga nisbatan qo’yilgan xaddan Ortiq yuqori talablarning bajarish imkoniyatining yo’qligi.

Ota-onaning doimiy o’zaro ziddiyatlari. Ona tomonidan kuchli hissiyot bilan o’smirning rad etilishi.

Bu onaning ruhiy yoki asab kasalliklari bilan bog’liq ravishda haqi qiy rad etish bo’lishi ham mumkin.

Agar onaning "dildan" suhbat qilishga vaqti bo’lmasa, yoki oilada bunday suhbatlashish qabul

qilinmagan bo’lsa, o’smirga bu rad etish bo’lib tuyulishi ham mumkin. O’smirning ijtimoiy maqomini keskin o’zgartirib yuborgan "oilaviy in qiroz". Onaning alkogolizmi. Ota-ona yoki oilaning boshqa a'zolari tomonidan Ortiqcha hamxo’rlik ko’rsatilishiga qarshi isyon. "qiyin" o’smirlar uchun mo’ljallangan maxsus internatga joylashtirish. Jismoniy nuqson tufayli tengdoshlar tomonidan rad etilishi. Kuchli hissiyot or hali qattiq bog’lanib holgan kishisidan ayrilish. Oila tarkibidagi o’zgarishlar. Oila uchun namuna rolidan ajralish. Oiladan turli fojeali voqealar (ota-onalardan birining xiyonatkorligi, opa-singlisi yog’ud aka-ukasining nomusiga tegilishi). Boqib olinganlik sirining oshkor bo’lishi. Jinsiy xastaliklar tufayli (jinsiy zaiflik, gomuseksualizm) iztirobga tushish. Oila a'zolari orasida giyohvandlarning mavjudligi. Zerikish, bekorchilik, hech qanday mashg’ulotning yo’qligi.

Nima uchun aynan yoshlar ko’proq giyohvandlarga aylanadilar? Bunga o’sayotgan organizmning fiziologik va ruhiy xususiyatlari sabab bo’lishi mumkin. Shuningdek, o’smirlik yoshining ijtimoiy ruhiy xususiyatlari. Jismoniy yetilish, jinsiy rivojlanish, pubertatlik davri tufayli organizmda neyroendokrin o’zgarishlarning keskinlashuvi o’smirlarda erta giyohvandlik, alkogolizm va toksikomaniyaga olib keluvchi turli tajribalarni o’tkazib ko’rish istagini paydo qiladi. O’smirlik davrida, jinsiy yetilish paytida xulq-atvor hayotning shu bosqichiga xos erkinlik va jinsiy maylning tezkor shakllanishi bilan belgilanadi. Bunday o’smirlarga tabiiy tarzda xos bo’lgan o’zgarishlar giyohvandlikning yuzaga kelishiga yordam beruvchi omil bo’lib holishi mumkin. Ammo o’smirlik davrining xobbi kabi omillari ham borki, ular bola atrofidagi kattalar va jamoatchilikning aql bilan ish tutishi oqibatida yomon odatlarga bar harorlikni oshiradi.

Zamonaviy o’smirlar madaniyati giyohvandlikka qizi qishni kuchaytirib qo’ya oladimi?

Albatta, fa qat o’smir (muhitiga xos, alohida madaniyati mavjud) . O’smirlar madaniyatiga ergashish o’z-o’zidan giyohvand moddalarni suiste'mol qilishga olib kelmaydi. Insoniyatning taraqqiyoti qat’iy

qabul qilingan, asrlar davomida saralangan qoidalar va an'analarni yengi yana ham ildamroq qoida va an'analar foydasiga inkor etib kelishidan iborat. To’la shakllangan katta yoshli kishi odatda

an'anani inkor qilib, qandaydir, yengillikni sinab ko’rishga urinmaydi . Aynan yoshlar madaniyatini yangilovchidir. Ko’pincha, kattalar omonidan o’smirlar madaniyati- qadriyatlarning alohida tizimi va shartlari, kiyimlari, musiqa va raqslari alohida, o’ziga xos tili, o’zini tutish yo’sini va imo-ishoralarining qabul qilinmasligi, ularning keskin va qo’pollik bilan tanqid ostiga olinishi erkinlik reaksiyasining paydo bo’lishiga olib keladi. Ehtimol, ota-onalar farzandlari uchun tashvishlanib, aynan so’zlashish va kiyinish yoki boshqacha musiqa tinglash istagida giyohvandlikka qizi qish sabablarini il?ab olsalar kerak. Lekin bu mutlaqo noto’g’ri. O’smirning o’z g’oyasini amalga oshirish chun ijtimoiy imkoniyatlarga ega emasligi (kasbi, hayotdagi muayyan o’rning yo’qligi) erkinlik reaksiyasini Yaqin tevarakdagi kishilar-bevosita ota-ona, tarbiyachi va ustozlar tomonga yo’naltiradi, umuman katta avlodga, nig’oyat tar qatadi. Bu holatda, ya'ni erkinlik reaksiyasi tengdoshlar bilan guruhlarga birlashish reaksiyasi bilan uyg’unlashganda, axloq yoshlar isyoni darajasiga yetib, jamiyatga qarshi tus olishi mumkin. "Erkinlik bilan zaharlanish" deb atalgan alohida axloq shakli erkinlik reaksiyasining keskinlashgan tarzda namoyon bo’lishi sanaladi. O’smirning qat’iy tartibga solingan

hayoti birdan to’la erkinlik bilan, doimiy hamxo’rlik ostidagi hayot esa musta qillik bilan

almashinsa, bu haqi qiy "erkinlik bilan zaharlanish" bo’ladi. Bunday vaziyat ota-ona ajrashganda,

ulardan biri safarga ketganda, ikkinchisi uzzu-kun ishda bo’lsa, maktabni tugatgach yuzaga keladi.

Bunda aynan ilgari ruxsat etilmagan narsalar o’ziga jalb qiladi. Chekish, ichish, giyohvand moddalar iste'mol qilish boshlanadi. "Erkinlik bilan zaharlanish", ayniqsa, "dastlabki qidiruv giyohvandligi" uchun qulay sharoit hisoblanadi. Ko’pincha avval alkologol va tamaki tanlanadi. Lekin giyohvand moddani topish oson bo’lgan jamiyatda birinchi bo’lib shunday moddalarni tanlab oladilar. Siz e'tiroz bildirib, "ekstazi"ni fa qat diskotekalarda iste'mol qilishlarini, bu preparat diskotekalar tufayligina paydo bo’lganligini eslatishingiz mumkin. Biroq bunda ham siz xato qilasiz. O’smirlarning raqs tushish istagi aybdor emas, o’z dahshatli moli uchun bozor qidirgan giyohvandlik moddalarining savdogarlari o’smirlar ruhiyati va madaniyatidan foydalanib, giyohvand moddalarini yosh muhitiga olib kiradilar. Aytish kerakki, bu savdogarlarning o’zlari kamdan-kam hollarda giyohvandlikka mubtalo bo’ladilar. Ular bu moddalar qanday mudqish oqibatlarga olib kelishini yaxshi biladilar, shuning uchun bu balodan o’zlarini tortib, o’zgalar salomatligidan pul yasashda davom etadilar. O’smir ruhiyatiga xos bo’lgan guruhlashish reaksiyasi va erkinlik reaksiyasi kuchli hissiyotlarni faollik bilan izlashga yordam beradi. Giyoxvandlik moddalarini sotish ilinjida yurganlar Yaqin atrofda bo’lsa, bu reaksiya ularni tatib ko’rishga majbur etadi. Ayniqsa, agar o’smir mexanik mashinacha singari maktab-ko’cha-televizor doirasida yashayotgan bo’lsa, bunday yakun muqarrar.

Boshqa mashg’ulot bo’lmaganligi uchun televizorda ko’rsatiladigan "Yoshlarning chiroyli hayotiga" taqlid qilish istagi paydo bo’ladi. Darslar jonga tekkan, o’ qish yomon bo’lsa, ular hatto og’irlik ham qila boshlagan. Yoningda esa mexanik mashinachaga aylanmaslik uchun nima qilish kerakligini o’z misolida ko’rsata oladigan hech kim ham yo’q. Kattalarning o’zi mashinkaday yashaydi- yomon ko’rgan yoki kam maosh to’lanadigan ishi seriallar. O’zaro suhbatlashish uchun qachon vaqt topish mumkin? Nima uchun uzluksiz televizor ko’rib o’tirish istagini ishdan charchab kelganlikka yo’yadilar? Tirik, haqi qiy, begona emas,

jondan bo’lgan farzand esa qiziqtirmaydi. har qanday inson- yonimizda yashayotgan butun bir dunyo. Bir vaqtlar insoniyat osmonning ko’k gumbazi ortida cheksizlik mavjudligini bilmas edi. Xuddi shunday bolasiga: "Bor, halaqit berma!" deyayotgan ota-onalar nimani yo’qotganliklaridan boxabarlar. Bola shunchaki sayr qilib kelishga ketmaydi. U o’z savollariga javob izlash uchun ketadi. Bu javobni giyohvandlar orasidan topsa ne ajab?!

Kalit so’zlar: giyohvand modda, giyohvandlik, giyohvand.

Nazorat savollari:

Giyohvand modda nima?

Giyohvandlik degani nima?

Giyohvandlar kimlar?

Giyohvandlarning o’limiga nimalar sabab bo’ladi?

Adabiyotlar:

Kurbanova D. Chto takoe narkomaniya? T. "Yangi asr avlodi", 2000,

s 32.

Maptev A.P., Gorbunov V.V. Kovarno’e razrushiteli zdorovya. M. Sovetskiy sport, 1989

Shadimetov Yu. Nauchno-texnicheskiy progress, obraz jizni i zdorove. T.Uzbekistan, 1987. s 181.

"Valeologiya asoslari" darsligining mundarijasi

KIRISh.

1-bob. Valeologiya- salomatlik va sog’lom hayot tarzi haqidagi ta'limot.

Valeologiyaning asosiy tushunchalari.

Valeologiyaning predmeti.

Valeologiyaning boshqa fanlar bilan aloqasi.

Valeologiyaning vazifalari.

Valeologiyaning tadqiqot uslublari.

Salomatlik va sog’lom turmush tarzi

Jismoniy tarbiya va salomatlik.

2-bob. Valeologiya kursining tuzilishi.

2.1. Ijtimoiy profilaktika O’zbekiston Respublikasi aholisi salomatligining omili sifatida.

2.2. Individual profilaktika-shaxs salomatligining asosidir.

2.3. Talabalar valeologiyaning konsepsiyasi.

2.4. Valeologiya kursining tuzilishi.

3-bob. Valeologiyani o’qitish tizimi.

3.1. Valeologiya darslarining turlari.

3.2. Sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiyaning rasional usullari.

3.3. Sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiyaning samarali vositalari.

3.4. Sog’lomlashtiruvchi jismoniy tarbiyaning noan'anaviy vositalari.

3.5. Bo’sh vaqtdan unumli foydalanishga o’rgatish.

4-bob. Talabalarga valeologiyadan ta'lim berishning faol uslublari.

4.1. Talabalarning jismoniy rivojlanishini boshqarish.

4.2. Talabalarning har tomonlama tayyorgarligini kompleks baholash.

4.3. Jismoniy rivojlanish jarayonini pedagogik nazorat etish.

4.4. Jismoniy rivojlanishning samarali uslublari.

4.5. Jismoniy rivojlanish vositalarining pedagogik asoslari.

4.6. Umumiy jismoniy tayyorgarlik salomatlikni mustahkamlashning asosiy vositasi sifatida.

5-bob. Pedagogik nazorat- talabalarga valeologiyadan ta'lim berish jarayonini boshqarish asosidir.

5.1. Jismoniy mashqlar bilan muntazam shug’ullanishga bo’lgan ehtiyojni faollashtirish.

5.2. Salomatlikni aniqlashning reyting tizimi.

5.3. Salomatlikni yaxshilashda o’z-o’zini baholash va o’z-o’zini nazorat qilishning samarali usullari.

5.4. Jismoniy kamolot va gavda tuzilishini baholash mezonlari.

5.5. Jismoniy tayyorgarlikni baholash mezonlari.

5.6. Jismoniy holatni baholash.

5.7. Talabalarni sog’lomlashtirish pedagogik nazoratining reyting tizimi.

5.8. Valeologiyadan sinov va imtiqonlarni qabul qilish qoidalari.

6-bob. Valeologiyadan ta'lim berish jarayonida tarbiya.

6.1. O’qituvchi shaxsi talabani tarbiya qilish omili sifatida.

6.2. O’qituvchi-murabbiy shaxsi talabani tarbiya qilish omili sifatida.

6.3. Shaxsni tarbiya qilish jarayonida individual yondashuv.

6.4. O’z-o’zini nazorat qilish tarbiyaning samarali usuli sifatida.

6.5. O’rta Osiyo xalqlari o’yinlari, Musobaqalari yoki yoshlarni tarbiya qilishning samarali usuli.

6.6. Musobaqalar yoshlarni tarbiya qilishning samarali usuli sifatida.

7-bob. Salomatlikning psixologik asoslari.

7.1. Psixodiagnostika- sog’lomlashtirish jarayonini individualizasiyalash asosidir.

7.2. Bosh asab faoliyatining individual xususiyatlari.

7.3. Temperament va asab tizimining xossalari.

7.4. Sportda shaxsning shakllanish psixologiyasi.

7.5. Salomatlikning psixologik masalalari.

7.6. O’quvchi yoshlar asab tizimining tipologik xususiyatlarini tadqiq etish.

7.7. O’quvchi yoshlarning emosional zo’riqishini tadqiq etish.

8-bob. harakat faolligi va salomatlik.

8.1. Sportda mashqlar yuklamasi xarakteristikasi.

8.2. Jismoniy mashqlarning energetik qiymati.

8.3. Jismoniy yuklamalarni dozalash.

8.4. Talabalarni jismoniy tarbiya qilishda yuklamalarni me'yorlash.

8.5. quruq issiq iqlim sharoitida jismoniy mashqlar bilan shug’ullanishning o’ziga xos xususiyatlari.

9-bob. Salomatlikni yaxshilash bo’yicha mashg’ulotlarni rasional tashkil etish va uning ilmiy asoslangan

vositalari.

9.1. Jismoniy rivojlanish ko’rsatkichlarining o’zaro aloqasi xususiyatlari va ularni yaxshilash

vositalari.

9.2. Shaxsning tipologik xossalari va harakatlanish sifatlarining o’zaro aloqasi xususiyatlari.

9.3. Talabalarning qon aylanish xususiyatlari va yurak-qon tizimi faoliyatini yaxshilash vositalari.

9.4. harakatlanishi sifatlarining o’zaro aloqasi xususiyatlari.

9.5. Yoshlar salomatligini yaxshilash bo’yicha mashg’ulotlarni rasional tashkil etish.

10-bob. Ovqatlanish va salomatlik.

10.1. Ovqatlanish va insonning hayotiy faoliyati.

10.2. Tananing Ortiqcha vaznida Ovqatlanish.

10.3. Ovqatlanish va kasalliklar.

10.4. Rasional Ovqatlanish.

11-bob. Talabalarga valeologiyadan ta'lim berishda axborot ta'minoti.

11.1. Inson salomatligi bo’yicha ma'lumotlar haqida telemetrik kompyuter kompleksi tizimi.

11.2. Yurak ritmi monitorlari.

11.3. Interfeyslar va dasturiy ta'minot.

11.4. Inson tanasidagi yog’larni tahlil qiluvchi tarozilar.

12-bob. O’quvchi va talaba yoshlar Musobaqalari salomatlikni mustahkamlashning samarali vositasi

sifatida.

12.1. Musobaqalar muntazam jismoniy mashg’ulotlarga jalb etish vositasi sifatida.

12.2. O’quvchi yoshlarning "Umid nihollari", "Barkamol avlod", talabalarning "Universiada"

Musobaqalari.

13-bob. Orttirilgan immun tanqislik sindromi.

13.1. OITS bilan zararlanish yo’llari.

13.2. Inson immun tanqislik virusi.

13.3. OITS diagnostikasi.

13.4. OITS ga hamroh kasalliklar.

13.5. Davolanish.

14-bob. Salomatlik kushandalari (chekish, ichkilikbozlik, giyohvandlik).

14.1. Narkotik modda nima?

14.2. Giyohvandlar o’limining sabablari.

Adabiyot.