ЎЗБЕКИСТОН  АЛОҚА, АХБОРОТЛАШТИРИШ ВА ТЕЛЕКОММУНИКАЦИЯ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ДАВЛАТ ҚЎМИТАСИ

 

ТОШКЕНТ  АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИ

 

 

АКТСИМ ФАКУЛТЕТИ

 

 

АКТСИ  КАФЕДРАСИ

 

 

 

 

 

5340100-Иқтисодиёт

5340200-Менежмент

таълим йўналиши талабалари учун

 

 

 

СТАТИСТИКА

 

ФАНИДАН АМАЛИЙ МАШҒУЛОТЛАР УЧУН

 

УСЛУБИЙ ҚЎЛЛАНМА

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ТОШКЕНТ – 2014

 

“Статистика” фанидан маърузалар матни (услубий қўлланма) /ТАТУ б. Тошкент 2014

 

Мазкур услубий қўлланмада ҳар бир мавзу қисқача услубий кўрсатмалар, масалалар, мустақил ишлаш учун саволлар ҳамда масалаларнинг жавоблари қисмларидан иборат. Ушбу услубий қўлланма “Статистика” фанини талабалар томонидан чуқур ва кенг қамровли эгаллаб олинишига имкон беради.

.

Услубий қўлланма – “Статистика” фанидан таълим олаётган олий ўқув юртлари талабалари учун мўлжалланган

 

Муаллифлар: Д.А.Насруллаева ва Д.Р.Бабаханова

 

Услубий қўлланма кафедранинг 2014 йил 20- майдаги 24-сонли баённомасида муҳокама қилинди ва университет илмий-услубий кенгашида муҳокама этишга тавсия этилди. 

 

Кафедра мудири:                                              и.ф.н.С.П.Ачилова

 

Услубий қўлланма  олий  ўқув юртлари талабаларига мўлжалланган. Тошкент Ахборот Технологиялари Университети, АКТСИМ факултетининг илмий услубий кенгаши. (10-сонли баённомасидан кўчирма, 2014 йил 22 май) қарорига мувофиқ нашр этилди.

 

Кенгаш раиси:                                                и.ф.н.Ш.Ш.Тўраев

 

 

 

 

 

 

 

 

 КИРИШ

 

Юқори малакали мутахассислар тайёрлашни кенгайтириш билан бир вақтда олий таълим тизимини тубдан ислоҳ қилиш бугунги куннинг муҳим вазифаларидан бири бўлиб қолмоқда. Бу аввалом бор олий таълим йўналишлари бўйича Давлат таълим стандартларидан кўзланган фанларнинг мазмуни ва ўқув дастурини халқаро андозаларга мослаштириб, янада такомиллаштиришни ҳозирги куннинг долзарб вазифаси этиб қўймоқда.

Миллий макроиқтисодий кўрсаткичларни халқаро меёрларга мослаштириш, молиявий корхона, муассасалар тўғрисида, халқаро иқтисодий алоқаларда экспорт ва импорт қилинадиган маҳсулотлар ва хизматлар тўғрисида кўпроқ маълумотларга эга бўлиш мақсадида давлат статистика ва ҳисобот тизимини умумуслубий асосларини қайта кўриб чиқиш ва уларни жаҳон амалиётида қабул қилинган қонун-қоидаларга мослаштириш борасида мамлакатимиз ҳукумати томонидан бир қанча карорлар ва конунлар қабул қилинди. Уларни олий таълимнинг иқтисодий йўналишлари бўйича таҳсил олувчи талабалар онгига сингдириш ҳозирги кунда энг долзарб вазифалардан бири ҳисобланади. Бу борада статистика фанларининг ўрни ва аҳамияти ҳам алоҳида эътиборга лойиқдир.

Шу нуқтаи назардан олиб қараганда ушбу тақдим этилаётган “Статистика” фанидан тайёрланган амалий машғулотлар ўтказиш учун ўқув қўлланма малакали иқтисодчи кадрларни тайёрлашда мавжуд бўлган “бўшлиқни” тўлдиришга хизмат қилади деб ўйлаймиз.

Ўқув қўлланма “Статистика” фани ўқув дастури асосида ёзилган бўлиб, жами 20 та мавзуни ўз ичига қамраб олган: “Статистика фанини предмети ва услуби”, “Статистик кузатиш услубияти”, “Статистик жамлаш ва гуруҳлаш”, “Статистик жадвал ва графиклар”, “Статистик кўрсаткичлар”, “Ўртача миқдорлар”, “Вариация кўрсаткичлари”, “Танлама кузатиш”, “Регрессион ва корреляцион таҳлил”, “Динамикани статистик ўрганиш усуллари”, “Иқтисодий индекслар”, “Ўзбекистон миллий ҳисоблар тизими – иқтисодий статистиканинг услубий негизи”, “Аҳоли статистикаси”, “Меҳнат бозори статистикаси,” “Миллий бойлик статистикаси”, “Ялпи ички маҳсулот статистикаси”, “Миллий даромад ва миллий ҳисоблар тизимидаги бошқа даромад кўрсаткичлари”, “Ташқи иқтисодий фаолият статистикаси”, “Молия-кредит тизими статистикаси”, “Аҳоли турмуш даражаси статистикаси”.

Қисқа услубий кўрсатмалар қисмида ҳар бир мавзу бўйича 2-3 та намунавий масала ечиб берилган ва таҳлиллар қандай ташкил қилиниши аниқ тарзда кўрсатилган. Ҳар бир мавзу бўйича масалалар келтирилган бўлиб, улардан амалий машғулотларда ёки уй вазифаси сифатида фойдаланиш мумкин. Фикримизча ушбу масалаларни ечиб ўрганиш натижасида талабаларда “Статистика” фани бўйича олган назарий билимларини мустаҳкамлаш имконияти янада кенгаяди.

1 – Мавзу:   “Статистика” фанининг предмети ва услуби

1. Қисқача методик кўрсатмалар.

Жамият ҳаёти, турмуши ҳақидаги маълумотларга бўлган амалий эҳтиёж статистикани яратди.  Маълумотларда ифодаланган тартиб-қоидаларни англаш иштиёқи, тушунтириш йўлларини топиш зарурияти статистикани фан соҳасига айлантирди. Статистика лотинча “status” - аҳвол, ҳолат сўзи билан италянча “state” - давлат сўзидан келиб чиқиб, давлат аҳволи ҳақидаги фан ҳисобланади.  Дастлаб давлатшунослик фани статистика деб аталди. Ҳозирги замон статистикаси давлатшуносликдан ахборотларнинг тўлалиги, турли туманлиги ва характери билан тубдан фарқ қилади. Статистика - бу фан тармоғи, амалий фаолият соҳаси, билим йўналиши, билиш қуролидир. Тасвирий статистика - бу маълумотлар тўплаш, таснифлаш, умумлаштириш ва талқин этиш йўлларидир. Статистиканинг ўрганиш объекти - бу оммавий ҳодиса ва жараёнлардир. Оммавий ҳодисанинг умумий таърифи: бирор объектлар тўпламида ёки мураккаб объект элементлари мажмуасида юзага чиққан воқеа ҳисобланади Оммавий жараён умумий таърифи: объектлар тўпламида ёки мураккаб объектда содир бўлган воқеалар оқими, уларнинг ривожланиши ҳисобланади. Оммавий ҳодиса ва жараённинг биринчи муҳим белгиси - унда бир қанча объектлар иштирок этиб, улар ўхшашлик аломатига эга эканлигидан иборат. Оммавий ҳодиса ва жараённинг иккинчи хоссаси - айрим тўплам объектлари, элементлари ўзига хослик аломатига эга бўлиб, мустақил, эркли тарзда амал қилишидан иборат. Оммавий ҳодиса ва жараённинг учинчи хоссаси - тўплам бирор объекти ҳақидаги тафсилларни унинг барча бошқа объектларининг тафсилларидан аниқлаб бўлмаслигидан иборат. Ниҳоят, оммавий ҳодиса ва жараённинг тўртинчи энг муҳим белгиси - унда маълум қонуният юзага чиқиши, аммо у якка ҳодисада намоён бўлмаслигидан иборат. Оммавий ҳодисанинг аниқ таърифи - бу ҳар қандай ҳодисалар йиғиндиси бўлмасдан, уларнинг шундай тўпламики, унда статистик қонуниятлар намоён бўлади, аммо якка ҳодисада улар юзага чиқмайди. Статистика услубияти - бу оммавий ҳодиса ва жараёнларни ўрганишда, унда намоён бўладиган қонуниятларни ойдинлаштиришда ишлатиладиган ўзига хос услуб, яъни статистика фани ва амалиётида қўлланадиган йўллар, усуллар, воситалар мажмуасидир. Статистик тадқиқот иккита босқич ва бир неча фазалардан ташкил топади ва уларда ўзига хос усуллар қўлланади. Оммавий ҳодисаларни ўрганишда математика усуллари ҳам ишлатилади. Статистика назарияси ва математик статистика ягона фандир.   Стохастик ёки статистик қонунлар - бу бир турли ҳодисаларни оммавий такрорланишида намоён бўладиган қонунлар ҳисобланади. Иқтисодий статистика предмети - бу иқтисодий қонунларнинг миқдорий ифодаланиши, оммавий иқтисодий жараёнларнинг миқдор - сифат аниқлигини ўрганиш. Иқтисодий статистика умум статистика усулларига асосланган, лекин иқтисодиёт шароитга мувофиқлаштирилган услубиятга эгадир.

 

 

 

 

1.   Мустақил  ишлаш   учун   саволлар.

1.  Ўзбекистон Республикаси Президенти И.Каримовнинг “Асосий вазифамиз – Ватанимиз тараққиёти ва ҳалқимиз фаравонлигини янада юксалтиришдир” номли асарларидан келиб чиққан ҳолда фаннинг мақсади ва вазифаси.

2.  2009-2012 йилларга мўлжалланган Инқирозга қарши дастур ва “Баркамол авлод йили”  Давлат дастуридан ўрин олган ижтимоий-иқтисодий масалалар.

3.  Статистика тўғрисида умумий тушунча.

4.  Статистика фани предмети ва унинг ўзига хос хусусиятлари.

5.  Статистика фани асосий категориялари ва тушунчалари.

6.  Статистика фани услубияти.

7.  Бозор иқтисодиёти шароитида статистиканинг тутган ўрни  ва аҳамияти.

 

 

2 - Мавзу.   Статистик  кузатиш услубияти.

1. Қисқача методик кўрсатмалар.

Статистик кузатиш – статистик изланишнинг биринчи босқичи. Статистик кузатиш жараёнида ўрганилиши лозим бўлган тўплам тўғрисида зарур маълумотлар тўпланади. Демак, статистик кузатиш деганда ўрганилиши лозим бўлган оммавий ижтимоий - иктисодий ҳодиса ва жараёнларни тахлил қилиш учун улар тўгрисида бирламчи маълумотларни режалаштирилган, илмий асосланган усуллар ёрдамида мунтазам равишда тўплаш, йиғиш жараёни тушунилади.

Статистик кузатиш икки шаклда олиб борилади - ҳисобот ва махсус уюштирилган текширишлар.

Статистик кузатиш аниқ режа асосида олиб борилади. Кузатиш режаси дастурий ва ташкилий масалаларни ўз таркибига олади. Кузатиш режасидаги энг асосий масала - кузатиш дастури. Уни тузишда изланишнинг мақсад ва вазифалари эътиборга олиниши лозим. Кузатиш дастури: кузатш объектини, бирлигини, белгилар ва саволлар кетма-кетлигини аниқлаб беради.

Кузатишнинг ташкилий масалаларига кузатиш бирлигини аниқлаш, кузатиш вақтини, муддатини, шаклини ва турларини аниқлаш, маълумотларни қайд этиш усуллари киради.

Кузатиш натижасида олинган маълумотлар аниқ ва хаққоний бўлиши керак. Шу сабабли бирламчи маълумот унга ишлов беришдан олдин арифметик ва мантиқий назоратдан ўтказилади.

 

2.   Мустақил  ишлаш   учун   саволлар.

1. Статистик  кузатиш  нима?

2. Кузатишнинг ташкилий шакллари.

3. Кузатиш  турлари.

4. Кузатиш  усуллари.

5. Кузатиш объекти ва бирлиги.

6. Кузатиш дастури ва режаси.

7. Кузатишнинг ташкилий масалалари.

8. Кузатиш мақсади ва вазифалари.

9. Кузатиш формуляри, анкетаси.

10. Кузатиш маълумотларини текшириш.

 

3.   Масалалар.

 

2.1 - Масала. Олий ўқув юрти  талабаларининг ўзлаштиришини ўрганиш   мақсадида:

1) сиртқи бўлим 1 – курс талабаларининг қишги имтиҳон сессияси натижалари  бўйича;

2) сиртқи бўлим  2 - курс талабаларининг мустақил тайёргарликка       сарфлаган  вақтларини;

3)кундузги бўлим 2 - курс талабаларининг қишги имтиҳон сессияси       натижалари  бўйича кузатиш объектини, тўплам  бирлигини  аниқланг       ва кузатиш  дастурини  тузинг.

 

2.2 - Масала. Давлат  имтихонлари  натижалари кундузги  ва  сиртқи  бўлим   талабаларининг   жорий   ўзлаштириши   ўртасидаги боғланишни ўрганиш мақсадида кузатиш  объектини, бирлигини аникланг, кузатиш  дастурини тузинг.

 

2.3 - Масала. Саноат корхонасини, фермерлик хўжалигини, савдо корхонасини, оилани ҳамда алоҳида шахсни тўплам  бирлиги сифатида  ифодаловчи  муҳим саволлар рўйхатини  аникланг.

 

2.4 - Масала. Талабалар дам олишини ва ўқишини яхшироқ ташкил қилиш   мақсадида  талабалар  вақт  бюджетини  ўрганиш  дастурини тузинг.

 

2.5 - Масала. Саноат корхоналари  рўйхатини,  савдо  корхоналари                рўйхатини  ва  мактаблар рўйхатини ифодалаш мақсадида статистик кузатиш режасини тузинг, кузатиш бирлигини, объектини, мақсадини  ҳамда  вазифаларини  аниқланг,  формулярини  ва  унинг йўриқномасини, дастурини  тузинг.

 

2.6 - Масала. Аҳолининг турмуш даражасини ўрганиш мақсадида  оилаларда  статистик кузатиш ўтказиш учун унинг дастури, режаси лойихаси, ҳамда тўлдирилиши лозим бўлган статистик  жадваллар  макетларини тузинг.

 

2.7 - Масала. Учта кичик корхонадаги тайёр махсулот ва  ярим фабрикатлар қиймати тўгрисида жорий йил учун  қуйидаги маълумотлар берилган (млн. сўм).

Маълумотларни  арифметик  назорат  йўли  билан   текширинг  ва ўзгартиришлар киритинг.

 

2.8 - Масала. Жорий йил учун корхонадаги ходимлар сони тўгрисида куйидаги маълумотлар берилган (киши):

Маълумотларни арифметик нуқтаи назаридан текширинг ва ўзгартиришлар киритинг.

 

2.9 - Масала. Мантиқий  назорат  йўли  билан  ёппасига   кузатиш маълумотларини рўйхат ўтказиш варақасига ёзишда йўл қўйилган хатоликлар аниклансин:

1.     Исми,  насаби                             - Абдуллаев Б.И.

2.     Жинси                      - Эркак

3.     Ёши                         - 5 ёш

4.     Никоҳдами                       - Ҳа

5.     Миллати                  - Ўзбек

6.     Маълумоти                                - Бошланғич маълумотга эга эмас

7.     Даромадлари манбаи      - Стипендия.

8.      

2.10 - Масала. Аҳоли  рўйхати  ўтказилиши  натижасида  саволларга  олинган жавоблар ва анкетада қайд этилган қуйидаги маълумотларни мантиқий  текширувдан  ўтказинг (рўйхат  12 - 19.01.2014 й.да  ўтказилди):

1.     Исми,  насаби                        - Каримов А.С.

2.     Жинси                           - Эркак

3.     Ёши                              - 50 ёш, феврал 1950  йилда  туғилган

4.     Никоҳдами                   - Йўқ

5.     Миллати                       - Ўзбек

6.     Она тили                      - Ўзбек

7.     Маълумоти                  - Олий

8.     Даромадлари манбаи - Корхонадаги виши

9.     Иш жойи                      - Автохўжалик

10.       Касби                            - Бош  бухгалтер

11.       Ижтимоий  гуруҳи         - Ишчи

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3-Мавзу.  Статистик жамлаш ва гуруҳлаш

 

1.Қисқача методик кўрсатмалар.

Статистик изланишнинг биринчи босқичи - статистик кузатишда объект ҳақида маълумотлар тўпланади. Бу тўпланган маълумотлар кузатиш бирликларини ифодалаб кузатиш объекти тўғрисида тушунча бермайди.

Эндиги вазифа олинган маълумотларни умумлаштириш, маълум тартибга солиш билан улар асосида бутун статистик тўпламни ва уни ташкил этувчи қисмларини ифодалашдан иборатдир. Бу ишлар статистик изланишнинг иккинчи босқичи статистик жамлаш жараёнида амалга оширилади.

Статистик жамлаш тор ва кенг маънога эга. Агар тўпламнинг умумий кўрсаткичларигина аниқланса, тор маънодаги жамлаш, жадваллар ва гуруҳлар тузиб, ўрганилаётган ҳодисаларнинг хусусияти ва қонуниятлари тўлиқ ўрганилса кенг маънодаги жамлаш дейилади.

Гуруҳлаш жамлашниг илмий асоси ҳисобланади. Тўпланган бирламчи статистик маълумотлар муҳим белгилар асосида гуруҳланиб ўрганилмаса, текширилаётган ижтимоий-иқтисодий ҳодиса ва жараёнларнинг ички боғланишлари ҳамда қонуниятлари тўлиқ очилмай қолаверади.

Статистик гуруҳлаш деганда, ижтимоий - иқтисодий ҳодиса ва жараёнларни, уларнинг муҳим белгилари асосида бир турдаги гуруҳларга ажратиш тушунилади.

Гуруҳлашни тўғри ва илмий асосда ташкил этиш кўп жиҳатдан гуруҳлаш белгиларини қандай танлаб олишга боғлиқдир.

Белгилар, статистик изланишнинг мақсади ва вазифалари нуқтаи назаридан муҳим ва муҳим бўлмаган, ифодаланишга қараб эса миқдорий ва атрибутив белгиларга бўлинади.

Гуруҳлашни амалга оширишда қуйидаги ишлар кетма - кетлигига амал қилиш зарур:

  1. Гуруҳлаш белгисини аниқлаш.

  2. Гуруҳлар сонини аниқлаш.

  3. Гуруҳлар интервал узунлигини ҳисоблаш:

 

 

4. Гуруҳларнинг қуйи ва юқори чегараларини аниқлаш.

5. Ишчи жадвалларни тузиш.

6. Гуруҳлаш белгисига баҳо берувчи кўрсаткичлар тизимини аниқлаш.

7. Якуний жадвални тузиш.

8. Якуний жадвални иқтисодий таҳлил қилиш.

Масала. Саноат тармоқларидан бирига қарашли 20 та заводнинг иш фаолияти тўғрисида қуйидаги маълумотлар берилган. Ушбу маълумотларга асосланиб асосий ишлаб чиқариш фондлари билан ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажми ўртасидаги боғланишни ўрганиш вазифаси мақсад қилиб қўйилган.

 

Заводлар тартиб №	Асосий фондларнинг ўртача йиллик қиймати (млн. дол)	Ўртача рўйҳатдаги ишчилар сони (киши)	Жорий йилда ишлаб чиқарилган маҳсулот (млн.дол.)
1	7,0	380	9,6
2	2,0	220	1,5
3	3,9	460	4,2
4	3,3	395	6,4
5	2,8	280	2,8
6	6,5	580	9,4
7	6,6	200	11,9
8	2,0	270	2,5
9	4,7	340	3,5
10	2,7	200	2,3
11	3,0	310	1,4
12	3,1	635	2,5
13	3,1	310	3,6
14	5,6	450	8,0
15	3,5	300	2,5
16	4,0	350	2,8
17	1,0	330	1,6
18	7,0	260	12,9
19	4,5	435	5,6
20	4,5	505	4,4

Дастлаб, гуруҳлаш белгисини танлаб оламиз. Гуруҳлаш белгиси қилиб - асосий ишлаб чиқариш фондларининг қийматини оламиз. Бу белги асосида тенг интарвалли гуруҳларни тузамиз. Агар гуруҳлар сонини 4 та деб олсак, у ҳолда интервал узунлиги h қ 1.5 млн. долларга тенг бўлади:

Энди гуруҳларнинг қуйи ва юқори чегараларини аниклаймиз:

I гуруҳ Х_min - Х_min+h

II гуруҳ Х_min+h - X_min+2h

n гуруҳ Х_min+(n-1)h - X_min+nh

 

Қийматларни ўрнига қўйсак:

    I гуруҳ              1.0 - 2.5

    II гуруҳ            2.5 - 4.0

  III гуруҳ              4.0 - 5.5

  IV гуруҳ             5.5 - 7.0

Энди ишчи жадвалларини тузамиз:

Гуруҳлар	Заводлар тартиб №	Асосий фондларнинг ўртача йиллик қиймати (млн.дол.)	Ўртача рўйҳатдаги ишчилар сони (киши)	Жорий йилда ишлаб чиқарилган маҳсулот (млн.дол)
I гуруҳ 1.0 - 2.5	2 8 17	2,0 2,0 1,0	220 270 330	1,5 2,5 1,6
Жами:	3	5,0	820	5,6
II гуруҳ 2.5 - 4.0	3 4 5 10 11 12 13 15	3,9 3,3 2,8 2,7 3,0 3,1 3,1 3,5	460 395 280 200 310 635 310 300	4,2 6,4 2,8 2,3 1,4 2,5 3,6 2,5
Жами:	8	25,4	2890	25,7
III гуруҳ 4.0 - 5.5	9 16 19 20	4,7 4,0 4,5 4,9	340 350 435 505	3,5 2,8 5,6 4,4
Жами:	4	18,1	1630	16,3
IV гуруҳ 5.5 - 7.0	1 6 7 14 18	7,0 6,5 6,6 5,6 7,0	380 580 200 450 260	9,6 9,4 11,9 8,0 12,9
Жами:	5	32,7	1870	51,8

 

Энди ишчи жадвалларга асосланиб якуний жадвални тузамиз.

 

Асосий ишлаб чиқариш чиқариш фондларининг қиймати бўйича гуруҳлар (млн.дол)	Завод- лар сони	Асосий ишлаб чиқариш фондларининг қиймати (млн.дол.)		Ялпи ишлаб чиқарилган маҳсулот (млн.дол.)		Ишчи- лар сони (киши)	Бир ишчига тўғри келадиган маҳсулот қиймати (дол.)	Фонд- лар қайти- ми (дол.)
		Жами	Бир заводга тўғри келади	Жами	Бир заводга тўғри келади
1	2	3	4=3/2	5	6=5/2	7	8=5/7	9=5/3
I 1,0-2,5 II 2,5-4,0 III 4,0-5,5 IV 5,5-7,0	3 8 4 5	5,0 25,4 18,1 32,7	1,67 3,18 4,53 6,54	5,6 25,7 16,3 51,8	1,87 3,21 4,07 10,36	820 2890 1630 1870	6829,3 8892,7 10000,0 27700,5	1,12 1,01 0,90 1,58
Ҳаммаси	20	81,2	3,98	99,4	4,88	7210	13355,6	1,153

 

Якуний жадвал маълумотларини таҳлил қилиб кўрсак, асосий ишлаб чиқариш фондларининг қиймати билан ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажми ўртасида тўғри боғланиш бор эканлигига ишонч ҳосил қиламиз. Дарҳақиқат, жадвалдан кўриниб турибдики, асосий фондлар қиймати ортиб бориши билан (I гуруҳ 1.0 - 2.5 млн.дол. дан IV гуруҳ 5.5 дан -7.0 млн.дол. гача) бир заводга ва ишчига тўғри келадиган маҳсулот қиймати ҳам муттасил равишда ошиб бормоқда (мос равишда: 1,87: 3,21: 4,07: 10,36 ва 6829,3: 8892,7: 10000: 27700.5 дол.)

 

1. Мустақил  ишлаш  учун  саволлар.

1. Статистик жамлаш нима?

2. Жамлашнинг турлари.

3. Гуруҳлаш деганда нима тушунасиз?

4. Гуруҳлашнинг вазифалари ва турлари.

5. Гуруҳлаш белгиси ҳақида нималарни биласиз?

6. Гуруҳлаш интервали.

7. Гуруҳлаш босқичлари.

8. Иккиламчи гуруҳлаш.

9. Статистик жадваллар ва уларнинг турлари.

10. Атрибутив ва миқдорий белгилар бўйича гуруҳлаш.

 

2- Масалалар.

 

3.1 - Масала.  Жорий  даврда  бир  тармоқдаги  23 та  заводнинг  ишлаб

чиқариш  фаолияти  қуйидагилар  билан  ифодаланади.

Заводлар тартиб рақами	Асосий ишлаб чиқариш фондларнинг ўртача йиллик қиймати (млн.сўм)	Ишчиларнинг ўртача йиллик  сони, киши	Ишлаб чиқарилган маҳсулот (млн.cўм.)
1	2	3	4
1	120	339	360
2	230	269	290
3	450	435	560
4	490	505	540
5	280	283	280
6	650	581	940
7	160	200	190
8	200	274	250
9	470	341	350
10	170	201	230
11	300	360	320
12	720	381	860
13	200	227	150
14	250	267	320
15	390	468	420
16	530	395	340
17	330	253	130
18	300	312	340
19	710	411	200
20	310	235	250
21	350	406	490
22	310	311	360
23	560	450	600

Юқорида берилган маълумотлар асосида заводларнинг асосий ишлаб чиқариш фондлари ўртача йиллик қиймати  ва  ишлаб  чиқарилган маҳсулот қиймати ўртасидаги ўзаро  боғланишни  ўрганиш  мақсадида гуруҳлашни амалга оширинг. Ҳар бир гуруҳ учун: 1) заводлар сони; 2) ишчиларнинг ўртача йиллик сони; 3) асосий ишлаб  чиқариш  фондларининг қиймати (жами ва бир заводга нисбатан); 4) ишлаб  чиқарилган маҳсулот қиймати (жами ва бир заводга нисбатан); 5)  битта ишчига тўғри келган маҳсулот қийматларини ҳисобланг.

Гуруҳлаш натижаларини якуний жадвалда  ифодалаб  -  тегишли хулосалар қилинг.

 

3.2 - Масала. 2.1 - масала маълумотларидан фойдаланиб бир  заводга ва бар ишчига нисбатан ишлаб  чиқарилган  маҳсулот  миқдори билан заводлардаги ишчилар сони ўртасидаги боғланишни  кўрсатинг. Тенг оралиққа эга 4 та гуруҳ тузинг. Хулосалар қилинг.

 

3.3 - Масала. 2.1 - масала маълумотларидан фойдаланиб  корхонадаги меҳнат унумдорлиги даражаси билан ишлаб чиқарилган  маҳсулот ҳажми ўртасидаги боғланишни ўрганинг. Маҳсулот ҳажми бўйича гуруҳлашни амалга оширинг.

 

3.4 - Масала. Ишбай иш ҳақи олувчи ишчиларнинг иш стажи ва иш ҳақи  тўғрисида қуйидаги маълумотлар  берилган:

Ойлик иш ҳақи ва иш стажи ўртасидаги ўзаро боғланишни  ўрганиш мақсадида ишбай иш ҳақи олувчи ишчиларни  иш  стажи  бўйича  тенг оралиққа эга бўлган 5 та гуруҳга ажратинг.

Ҳар бир гуруҳ бўйича ҳисобланг:

а) ишчилар сонини;

б) ўртача иш стажини;

в) ўртача ойлик иш ҳақини;

Натижаларни гуруҳ  жадвалида  акс эттиринг ва уларни таҳлил қилинг.

 

3.5 - Масала. Жорий йил учун бир тармоқдаги 30 та кичик корхона бўйича асосий ишлаб чиқариш фондларининг ўртача йиллик қиймати ва ишлаб чиқарилган маҳсулот тўғрисида қуйидаги маълумотлар берилган. млн.сўм:

1. Тенг оралиққа эга бўлган 5 гуруҳни,  корхоналарнинг  ўртача йиллик асосий фондлари қиймати бўйича статистик тақсимот қаторини тузиб, ташкил этинг.

2. Ўртача йиллик асосий фондлар қиймати  ва  ишлаб  чиқарилган маҳсулот ўртасидаги боғланишни ўрганиш мақсадида асосий  фондларнинг ўртача йиллик қиймати бўйича  гуруҳлашни  амалга  оширинг  (тенг оралиққа эга бўлган 5 гуруҳни ташкил қилиб).

Ҳар бир гуруҳ бўйича аниқланг:

а) корхоналар сонини;

б) асосий фондларнинг ўртача йиллик қийматини  -  жами  ва  бир      корхонага нисбатан;

в) ишлаб чиқарилган маҳсулот қийматини - жами ва бир корхонага нисбатан;

г) фондлар қайтимини (фондоотдачани)

Натижаларни гуруҳ жадвали кўринишида ифодаланг, гуруҳ  турини кўрсатинг.

 

3.6 - Масала. 2.5 - масала маълумотларидан фойдаланиб  ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажми ва асосий  фондлар  қиймати  ўртасидаги ўзаро боғланишни ўрганинг. Бунинг учун маҳсулот ҳажми бўйича тенг оралиққа эга бўлган 4 ёки 5 та гуруҳ ташкил  қилинг.  Натижаларни гуруҳ жадвали кўринишида ифодаланг.

 

3.7 - Масала. Жорий давр учун савдо дўконлари бўйича  қуйидаги  маълумотлар берилган.

Савдо ҳажми ва муомала ҳаражатлари ўртасидаги ўзаро  боғланишни ўрганиш мақсадида дўконларни савдо ҳажми бўйича  тенг  оралиққа эга бўлган 4 та гуруҳга ажратинг.

Ҳар бир гуруҳ бўйича ҳисобланг:

а) дўконлар сонини;

б) савдо ҳажмини - жами ва ўртача бир дўконга нисбатан;

в) муомала ҳаражатлари - жами ва ўртача бир дўконга нисбатан:

Натижаларни гуруҳ жадвали  кўринишда  ифодаланг.  Жадвалдаги маълумотларни таҳлил қилинг.

 

3.8 - Масала. 2.7 - масала маълумотлари асосида муомила ҳаражатлари ва савдо ҳажми ўртасидаги боғланишни ўрганиш  мақсадида дўконларни муомила ҳаражатлари бўйича тенг оралиққа эга бўлган гуруҳларга ажратинг. Натижаларни якуний жадвал кўринишида ифодаланг.  Хулосалар қилинг.

 

3.9-масала. Жорий йил учун шаҳардаги бир гуруҳ юк ташиш билан шуғулланувчи автокорхоналар бўйича қуйидаги маълумотлар берилган:

Юк ташувчи автокорхоналарни юкобороти миқдори бўйича гуруҳларга ажратиш талаб қилинади. Бунда қуйидаги гуруҳларни ташкил қилинг: 20 млн. ткм гача, 20-40; ва 40 млн. ткм ва ундан юқори.

Ҳар бир корхона бўйича аниқланг: корхоналар сонини, умумий кю оборотини, ташишга қилинган умумий харажатларни ва 10 ткмга ўртача харажатлар миқдорини. Масала ечимини жадвал кўринишида ифодаланг. Хулосалар қилинг.

 

        3.10-масала. Вилоятдаги бир турдаги маҳсулот ишлаб чиқарувчи корхоналар йиллик ҳисоботи бўйича қуйидаги маълумотлар олинган:

Корхона тартиб рақами	Маҳсулот ҳажми, млн. сўм	Ўртача йиллик асосий воситалар қиймати, млн.сўм	Ўртача рўйхатдаги ходимлар сони, киши	Корхона тартиб рақами	Маҳсулот ҳажми, млн. сўм	Ўртача йиллик асосий воситалар қиймати, млн.сўм	Ўртача рўйхатдаги ходимлар сони, киши
1	134,4	7,2	700	11	586	21	1425
2	264	11,6	1100	12	338	14	1208
3	372	15,6	1285	13	480	19	1400
4	145	7,6	705	14	240	11	900
5	427	16	1300	15	362	14,8	1300
6	585	22	1450	16	603	23	1480
7	170	8,4	800	17	375	15,6	1295
8	464	18,8	1380	18	216	10	895
9	180	9,2	825	19	572	19,8	1440
10	308	13,2	1210	20	277	12,4	1180

Корхоналарни: 10 млн.сўм гача, 10-15 млн. сўм, 15-20 млн. сўм, 20 млн. сўм ва ундан юқори бўлган гуруҳларга ажратинг. Ҳар бир гуруҳ бўйича корхоналар сонини, маҳсулот миқдорини, ўртача ходимлар сонини ва фондлар қийматини аниқланг. Хулосалар қилинг.

 

3.11-масала. 1.12-масала маълумотлари асосида саноат корхоналарини маҳсулот ҳажми бўйича 3 та тенг оралиқга эга бўлган гуруҳга ажратинг. Ҳар бир гуруҳ бўйича корхоналар сонини, маҳсулот миқдорини, ўртача ходимлар сонини ва фондлар қийматини аниқланг. Хулосалар қилинг.

 

3.12-масала. Август ойи учун қурилиш ташкилотининг айрим бригадалари бўйича қуйидаги маълумотлар берилган:

Аниқланг: Иш ҳажмининг ишчилар сонидаги боғлиқликни ўрганиш мақсадида, қурувчилар бригадасини ишчилар сони бўйича 3 та тенг оралиқга эга бўлган гуруҳга ажратинг. Гуруҳ жадвалини тузинг. Хулосалар қилинг.

 

        3.13-масала. Жорий йил учун бир гуруҳ саноат корхоналари бўйича қуйидаги маълумотлар берилган:

Корхоналарни маҳсулот ҳажми  бўйича қуйидаги интервалларга ажратинг: 1) 200 млн. сўмгача; 2) 200-400 млн.сўм, 3) 400-600 млн. сўм. Ҳар бир гуруҳ ва барча корхоналар бўйича корхоналар сонини, маҳсулот ҳажмини, ўртача ходимлар сонини, бир ходимга нисбатан ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажмини. Гуруҳлаш натижаларини статистик жадвал кўринишида баён қилинг. Хулосалар чиқаринг.

 

3.14-масала. 1.16-масала маълумотлари асосида корхоналарни асосий воситалар бўйча гуруҳланг. Гуруҳлашни қуйидаги интерваллар бўйича амалга оширинг: 1) 12 млн. сўмгача; 2) 12-18 млн.сўм; 3) 18 млн. сўм ва ундан юқори. Ҳар бир гуруҳ ва жами корхоналар бўйича аниқланг: корхоналар сонини, асосий воситаларнинг ўртача йиллик қийматини, маҳсулот ҳажмини ва фондлар қайтимини. Натижаларни жадвал кўринишида ифодалаб, хулосалар қилинг.

4-мавзу: Статистик жадвал ва графиклар

1. Қисқача методик кўрсатмалар.

Статистик маълумотларни шундай тақдим этиш керакки, улардан фойдаланиш қулай бўлсин, уларни ўқиш ва тушуниш осон бўлсин. Уларни тақдим этишнинг энг камида 3 та усули мавжуд:  матнда сўз билан баён этиш, жадвал зуҳурида ва графиклар орқали тасвирлаш. Маълумотларни сўз билан матнда баён этиш кўринишда яхши йўлга ўхшаб туюлса ҳам, аммо субъектнинг маҳоратига, маълумотларни талқин қилишдаги ўзига хосликка бо\лиқ. Бундан ташқари, бу ҳолда уларни ҳар тарафлама тушуниш, бо\ланишларини пайқаш бирмунча оғирлашади. Жадвал статистик маълумотларни яққол, ихчам ва умумлаш-тириб тақдим этиш усулидир Иқтисодий изланишларда статистик жадвалларнинг ҳар хил турлари қўлланилади. Эганинг тузилишига қараб статистик жадваллар уч турга бўлинади: оддий, группавий ва комбинацион.

Оддий жадвал деб ўрганилаётган объектлар ва уларнинг кўрсаткичлари бирма-бир рўйҳат кўринишида ёзилган жадвалга айтилади.

Группавий жадвал деганда ўрганилаётган объектларни бир белги асосида гуруҳлаш натижаларини ифодалайдиган жадвал назарда тутилади.

Комбинацион жадвал – бу эга қисмида объектларни иккита ва ундан ортиқ белгилари асосида гуруҳлаш натижаларини акс эттирадиган жадвалдир

Статистик маълумотларни кенг омма учун тушунарли, таъсирчан, диққатга сазовор ва лўнда қилиб баён этиш жуда муҳимдир. График усули ана шу мақсад учун хизмат қилиб, амалда кенг қўлланади.

Статистикада графиклар деганда ижтимоий ҳаёт ҳақидаги маълумотларни шартли олинган меъёрда тузилувчи ҳар хил геометрик шакл ва чизиқлар, предметларнинг тасвирлари (суратлари) ҳамда географик хариталарда нишонланган шартли белгилар ёрдамида тасвирлаш тушунилади. Улар кишининг диққатини ўзига тез жалб этиш билан бирга маълумотларни эсда яхшироқ сақлаш, тўлароқ ва чуқурроқ тасаввур қилишга имкон беради

 

2.  Мустақил ишлаш учун саволлар.

1. Статистик жадвалларнинг моҳияти ва аҳамияти.

2. Статистик жадвалларнинг турлари.

3. Статистик жадвалларни тузиш қоидалари.

4. Статистик жадвалларни ўқиш ва таҳлил қилиш.

5. Статистик кўрсаткичларни графикларда тасвирлашнинг аҳамияти.

6. Статистик жадваллар ва графиклардан амалиётда фойдаланиш.

7. Статистик маълумотларни таҳлил қилишда статистик жадваллар ва статистик графиклардан комплекс фойдаланиш ва унинг аҳамияти.

 

5 - Мавзу.  Статистик кўрсаткичлар

1. Қисқача методик кўрсатмалар.

Статистик кўрсаткичлар деб маълум макон ва замон шароитида оммавий ҳодиса ва жараёнларнинг ҳолатини, ривожланишини, тузилишини, ўзаро боғланишларини ифодаловчи меъёрлар юритилади. Статистик кўрсаткичлар тизими деганда оммавий жараёнларни ва уларнинг белгиларини ўзаро боғланишда акс эттирувчи бир-бири билан боғланган кўрсаткичлар мажмуаси тушунилади.

Ижтимоий иқтисодий ҳодиса ва жараёнларнинг ҳажми, сони, миқдори ва даражасини таърифловчи кўрсаткичлар мутлоқ (абсолют) миқдорлар деб аталади.

Ифодаланишига қараб мутлоқ миқдорлар якка ва умумий миқдорларга бўлинади.

Якка мутлоқ миқдорлар кузатилаётган тўпламнинг алоҳида бирликларини ифодалайди, умумий мутлоқ миқдорлар эса кузатилаётган тўпламни таърифлайди. Мутлоқ миқдорлар натурада, шартли натурада, пул ва комплекс ўлчов бирликларида ифодаланиши мумкин.

Натура ўлчов бирлиги деганда ўрганилаётган ҳодисанинг истеъмол қийматини, унинг ички ҳусусиятини ифодаловчи оғирлик, узунлик, ҳажм ва бошқа бирликлар тушунилади (грамм, гектар, тонна, метр, м³, дона, киши ва ҳакозо).

Шартли - натура ўлчов бирлиги деганда бир хил турдаги истеъмол қийматга эга бўлган ҳодисаларни бир хил бирликка келтирувчи ўлчов бирликлари тушунилади (шартли банка, шартли ёқилги ва ҳакозо).

Баъзи бир мураккаб ҳодисаларни иккита ва ундан ортиқ ўлчов бирликларини ўзаро бирикма билан ифодалашга тўғри келади. (тонна километр, километр - соат, киши - куни ва ҳакозо). Бундай ўлчов бирликлари комплекс ўлчов бирликлари дейилади.

Ҳар хил турдаги ҳодисаларни ўзаро таққослашда қийинчиликлар пайдо бўлади. Бундай ҳолларда ходисаларнинг умумий миқдори пулда (тийин, сўм, доллар, рубль, марка ва ҳакозо) ифодаланади.

Мутлоқ миқдорлар ижтимоий - иқтисодий ходисаларни ўрганишда муҳим аҳамиятга эга бўлса ҳам, аммо улар ҳодиса ва жараён қандай тезликда ривожланаётганлигини, унинг учрашиш жадаллигини аниқлашга имкон бермайди.

Бунинг учун нисбий миқдорлар қўлланади. Улар қиёсий иқтисодий таҳлилни чуқурлаштириш ва тафаккуримизни бойитиш учун хизмат қилади.

Статистикада нисбий миқдорлар деганда бир миқдорни иккинчисига бўлиш натижасида олинган ҳосила тушунилади.

Нисбий миқдорлар ҳар хил шаклларда ифодаланади. Уларнинг ифодаланиш шакли базис миқдорнинг қандай бирликка тенглаштириб олинишига боғлиқдир. Агар таққослаш асоси 1 га тенглаштириб олинса, у ҳолда нисбий миқдорлар коэффициентда, асоси 100 га тенг бўлса фоизда (%) ва асоси 1000 га тенглаштириб олинса, нисбий миқдорлар промилледа (%₀) ифодаланади.

Нисбий миқдорлар мазмунига қараб асосан қуйидаги турларга бўлинади:

1) Режа бажарилиши нисбий миқдорлари ҳақиқий бажарилган даражани режа топшириғи даражаси билан таққослаш орқали аниқланади.

2) Шартнома бажарилиши нисбий миқдорлари шартноманинг бажарилиш даражасини шартнома мажбурияти даражаси билан таққослаш натижаси аниқланади.

3) Динамика нисбий миқдорлар келгуси давр даражасини ўзидан олдинги ёки бошланғич давр даражаси билан таққослаш натижасини ифодалайди:

4) Тузилма нисбий миқдорлари қисмни бутунга бўлиш натижасидир:

.100

5) Координация нисбий миқдорлари эса бутуннинг бир қисмининг  иккинчи бир қисмига таққослаш натижасидир:

.100

6) Жадаллик (интенсивлик) нисбий миқдорлари бир бири билан боғлиқ турли хилдаги ходисаларни таққослаш натижасида олинади ва ҳoдиса жараёнларнинг тарқалиш зичлиги, учрашиш тезлигини ифодалайди. Масалан, аҳоли зичлиги, меҳнат унyмдорлиги даражаси ва ҳакозо:

7) Таққослаш нисбий миқдорлари, турли объект ёки ҳудудга мансуб бўлган бир хил турдаги, бир даврдаги кўрсаткичларнинг нисбатини ифодалайди:

           1 - Мисол. 2005-2013 йиллардаги  Ўзбекистон Республикасининг  аҳолисининг жинси бўйича таркиби

 (минг киши)*

Йиллар	Аҳоли сони	Шу жумладан:
		эркаклар	аёллар
2005	24487,7	12193,3	12294,4
2006	24813,1	12363,9	12449,2
2007	25115,8	12521,1	12594,7
2008	25427,9	12684,5	12743,4
2009	25707,4	12831,4	12876,1
2010	26021,4	12993,6	13027,7
2011	26312,7	13145,1	13167,6
2012	26663,8	13325,6	13338,2
2013	27072,2	13535,3	13536,9

Изоҳ: Ўзбекистон Республикаси ҳудуди 448,9 минг км²

 

Мисол ечими. 2005 йил учун:

Демак, 2005 йили жами аҳолининг 50,2 %ини аёллар ташкил этибди. Эркаклар эса 49,8 %ни (100-50,20).

Демак, 2006 йили аҳоли сони 2005 йилга қараганда 101,33 % га ошибди.

Яъни аёллар сони эркаклар сонига қараганда 1,0083 маротаба кўп экан.

Демак, аҳоли зичлиги 2005 йили 1 км²  га 54,55 кишини ташкил этди.

 

1.  Мустақил ишлаш учун саволлар.

1.   Статистик кўрсаткичларнинг моҳияти ва аҳамияти

2.   Мутлоқ миқдорлар деганда нимани тушунасиз?

3.   Мутлоқ миқдорнинг қандай турлари  мавжуд?

4.   Мутлоқ миқдорлар қандай ифодаланади?

5.   Нисбий миқдорлар деб нимага айтилади?

6.   Нисбий миқдорлар қандай ифодаланади?

7.   Динамика нисбий миқдорлари қандай ҳисобланади?

8.   Тузилма ва координация нисбий миқдорлари қандай аниқланади?

9.   Режа ва шартнома бажарилиши нисбий миқдорлари қандай ҳисобланади?

10. Жадаллик нисбий миқдорлари қандай аниқланади?

11. Таққослаш нисбий миқдорлари қандай ҳисобланади?

12. Мутлоқ ва нисбий миқдорларини биргаликда қўллаш  зарурияти тўғрисида нималар дея оласиз?

 

2. Масалалар.

 

5.1 - Масала. Жорий йилда ишлаб чиқариш эхтиёжлари учун  қуйидаги ёқилғилар сарфланди:

Ёқилғи тури	Сарфланган ҳажми	Шартли ёқилғига ўтказиш коэффициенти
Ёқилғи мазут, тонна Тош кўмир,  тонна Табиий газ, минг м3	800 460 940	0,9 1,37 1,2

Юқорида келтирилган маълумотлар асосида жорий йилда истеъмол қилинган умумий ёқилғи ҳажмини шартли ўлчов бирлигида аниқланг.

 

 

 

 

5.2 - Масала.  Жорий йилда ишлаб  чиқарилган  маҳсулотлар  ҳақида                қуйидаги маълумотлар берилган ( минг тонна):

 

       5.3 - Масала. Ўзбекистон Республикасида  сабзавот маҳсулотлари ишлаб чиқариш динамикаси

Аниқланг: Ўзбекистон Республикасида  сабзавот маҳсулотлари ишлаб чиқариш динамикаси  ва  тузилма  кўрсаткичларини.  Олинган кўрсаткичларни таҳлил қилинг.

 

5.4 - Масала. Ўзбекистон Республикаси аҳолиси сони тўғрисида  берилган қуйидаги маълумотлар асосида имкони бор бўлган барча  нисбий миқдорларни аниқланг:

 

2000-2008 йиллардаги Ўзбекистон аҳолисининг сони

(минг киши ҳисобига)

Изоҳ: Ўзбекистон Республикаси ҳудуди 448,9 минг км²

 

5.5 - Масала. Ўзбекистон Республикасининг айрим  вилоятларидаги  фермерлик  хўжаликлари  тўғрисида   қуйидаги маълумотлар берилган. Улар асосида имкони бўлган нисбий миқдорлар турлари ҳисоблансин:   

Манба: Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитасининг 2010 йил 1 январь ҳолатига  статистик   тўпламлари.

 

        5.6 - Масала. Ўзбекистон Республикасининг айрим  вилоятларидаги  фермерлик  хўжаликлари  тўғрисида   қуйидаги маълумотлар берилган. Улар асосида имкони бўлган нисбий миқдорлар турлари ҳисоблансин:   

Фермер хўжаликларига бириктирилган ер майдони таркибининг ўзгариши

Манба: Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитасининг 2010 йил 1 январь ҳолатига  статистик  тўпламлари.

 

      5.7- Масала. 2008-2009 йилларда Республика бўйича қишлоқ хўжалик маҳсулотларини ишлаб чиқариш кўрсаткичлари  тўғрисида  берилган қуйидаги  маълумотлар  асосида  динамика  нисбий   миқдорларини  ҳисобланг:                                               

Манба: Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитасининг тегишли йиллар бўйича статистик тўпламлари.

 

5.8 - Масала. Вилоятдаги шахарлардан бири бўйича  2009  йил  учун              қуйидаги маълумотлар берилган:

Аникланг: 1. Туғилиш ва вафот этиш коэффициентларини.

2.    Никоҳдан ўтишни ва ажралишни  ифодаловчи  жадаллик

    нисбий миқдори аниқлансин.

 

5.9 - Масала. Вилоятда истиқомат қилувчи аёллар ва эркаклар  сони тўғрисида қуйидаги маълумотлар берилган (минг киши):

Аникланг: Барча ҳисоблаш мумкин бўлган нисбий миқдорлар  турларини: а) барча аҳоли учун; б) 0 дан 44 ёшгача;  в) 45 ёш ва ундан катта ёшдаги аҳоли учун.

5.10 - Масала. Мамлакат бўйича ялпи ички маҳсулот тўғрисида  қуйидаги берилган маълумотлар асосида динамика  ва  тузилма нисбий миқдорлари аниқлансин:

Ўзбекистонда кичик бизнеснинг иқтисодиёт асосий тармоқларида ишлаб чиқарилган маҳсулот (иш, хизмат)лар ҳажмидаги улуши, фоизда

 

5.11 - Масала. 2008 йили кичик корхонада маҳсулот ишлаб  чиқариш                300,4 млн. сўмни, асосий ишлаб чиқариш фондлари қиймати 157,2 млн сўмни ташкил қилди. 2009 йили маҳсулот ишлаб чиқариш 404,5 млн. сўмни, асосий ишлаб чиқариш фондлари қиймати эса 206,1 млн.сўмни ташкил қилди.

Аниқланг: 1) Ҳар бир йил учун асосий фондлардан фойдаланиш  кўрсаткичини.   

2) Бу кўрсаткичлар қайси нисбий миқдор турига таъллуқли?

 

5.12 - Масала. Корхонада 2008 йили 503,1 млн.  сўмлик  маҳсулот             ишлаб чиқарилган бўлса 2009 йили бу кўрсаткич  609,0 млн. сўмни ташкил қилди. Шу давр мобайнида корхонадаги  ишчилар  сони 2008 йили 1157 киши  бўлган бўлса, 2009  йили эса 1169 кишини ташкил қилди. Меҳнат унумдорлиги даражаси ва динамикаси  аниқлансин.

 

         5.13 –масала.  Ўзбекистон Республикасида 2009-2010 ўқув йилида фаолият юритаётган мактабдан ташқари таълим муассасалари

      Техник ижодиёт марказлари сонини аниқланг, салмоғини ҳисобланг  ва таҳлил қилинг.

 

 

 

 

5.14 - Масала. 2009 йилда ижтимоий соҳа объектларининг таъмирланиши, дона

Режадаги ижтимоий соҳа объектларининг  сонини аниқланг ва таҳлил қилинг.

 

      5.15 - Масала.  2009 йилда қишлоқ жойларда ишлаб чиқариш ва ижтимоий инфратузилмасининг ривожлантирилиши

     Жадвалдаги номаълум кўрсаткичларни аниқланг

 

       5.16 - Масала. Ўзбекистон Республикасида 2010 йилги инвестицион дастури капитал қўйилмаларининг  асосий параметрлари

       Номарказлаштирилган инвестициялар, тўғридан тўғри хорижий инвестициялар ва кредитлар прогноз хажмини, салмоғини ҳисобланг ва таҳлил қилинг.

 

5.17-масала. Россия Федерациясида 2005-2007 йилларда нефть ва кўмир қазиб олиш ҳақида қуйидаги маълумотлар берилган:

Ёқилғи	Қазиб олиш ҳажми, млн.т
	2005	2006	2007
Нефть	305	324	348
Кўмир	250	258	269

Нефть ёнганда 45,0 МДж/кг, кўмир эса – 26,8 МДж/кг иссиқлик ажратади. Шартли ёқилғига (29,3 МДж/кг) ўтказиб ҳисоб-китобларни амалга оширинг ва таҳлил қилинг.

 

        5.18-масала. Россия Федерациясида қоғоз ишлаб чиқариш ҳақида қуйидаги маълумотлар берилган:

Нисбий динамика миқдорларини (ўзгармас ва ўзгарувчан асосли) аниқланг. Уларнинг ўзаро боғлиқлигини текширинг

 

5.20-масала. Россия Федерациясидаавтомобиллар ишлаб чиқариш қуйидаги маълумотлар билан ифодаланади:

Доимий асосли динамика нисбий миқдорлари аниқлансин. Хулосалар қилинг.

 

 

 

6 - мавзу.    Ўртача  миқдорлар.

1. Қисқача методик кўрсатмалар.

Ўртача миқдор статистикада энг кенг тарқалган умумлаштирувчи кўрсаткичлардан ҳисобланади. Факат ўртача миқдор ёрдамида миқдорий ўзгарувчан тўпламни характерлаш мумкин.

Статистикада ўртача миқдор деганда - бир турдаги оммавий ижтимоий - иқтисодий ходисаларни ўзгарувчан белгилари асосида умумлаштириб ифодаловчи миқдор, кўрсаткич тушунилади.

Ўртача миқдорнинг хусусияти шундаки, у тўпламнинг умумий даражасини ёки ундаги айрим бирликларнинг даражасини ифодаламасдан, балки ўрганилаётган белги умумий даражасининг тўплам бирликларига бўлган нисбатини ифодалайди.

Ўртачани ҳисоблашда куйдаги коидаларга риоя қилиш зарур:

1.   Ўрталаштирилаётган индивидуал миқдорлар бир хил турдаги тўпламга хос бўлиши ва моҳиятлари тубдан фарқ қилмаслиги керак.

2.   Ўртача миқдорлар етарли даражада улкан бўлган бир турдаги оммавий тўпламлар учун ҳисобланиши керак (катта сонлар қонуни).

3.   Ўртача миқдор фақатгина умумий тўплам учун ҳисобланмасдан балки тўпламнинг айрим гурухлари, қисмлари учун ҳам ҳисобланиши керак.

4.   Ўртача ҳисобланиши керак бўлган белги муҳим бўлиши керак.

5.   Ҳисобланаётган ўртача миқдор у билан боғлиқ бўлган бошқа белгилар ўртачалари билан тўлдирилиши зарур.

Статистикада ўртача миқдорларнинг турли шакллари мавжуд: ўртача арифметик, ўртача гармоник, ўртача хронологик, ўртача квадратик, ўртача геометрик ва ҳоказо.

Ўртача миқдор аниқланаётган белги - ўрталаштиралаётган белги деб юритилади ва Х ҳарфи билан белгиланади.

Ўрталаштирилаётган белги миқдорларнинг алоҳида - алоҳида қийматлари, варианталар деб юритилади ва қўйдагича белгиланади: Х₁, Х₂, ... , Х_n.

Ўртача миқдор -`Х билан белгиланади. Ўрталаштирилаётган белги вариантларини умумий сони n билан, ҳар бир вариантларнинг тўпламда юзага чиқиш сони эса f ҳарфи билан белгиланади.

1. Ўртача арифметик микдор. Ўртачанинг энг содда ва амалиётда кенг қўлланилаётган шакли ўртача арифметик миқдордир. Ўртача арифметик оддий ва тортилган шаклларга эга.

а) Оддий арифметик ўртача ўрталаштирилаётган белги миқдори (варианталари) бир ёки тенг марта такрорланган ҳолда қўлланилади.

1-мисол. Уч ходимнинг ойлик иш ҳақи мос равишда 135000 сўмга, 142000 сўмга ва 151000 сўмга тенг булса, уччала ходим учун ўртача иш ҳаки 142660,6 сўмга тенг булади:

сўм

б) тортилган арифметик ўртача, индивидуал миқдорларнинг ҳар бири турлича учраган ҳолда қўлланилади.

2-мисол. Бир кичик корхонадаги ходимларнинг ойлик иш ҳақлари тўғрисида қуйидаги берилган маълумотлар асосида корхона ходимларининг ўртача ойлик иш ҳақлари миқдори ҳисоблансин:

 

 

        Демак, кичик корхона ходимларининг ўртача ойлик иш ҳақи 145260,3 сўмни ташкил қилибди.

2. Ўртача гармоник миқдор. Айрим ҳолларда белгининг индивидуал варианталари (х) маълум бўла туриб, уларнинг вазнлари (f) номаълум ва f лар ўрнига эса х билан f нинг кўпайтмаси (хf=М) келтирилган булади.

а) Бундай холларда ўртачани ҳисоблаш учун ўртача тортилган гармоник миқдор формуласи қўлланилади:

Х=åМ/åМ/Х=(М₁+М₂+...+М_n)/(М₁/Х₁+М₂/Х₂+...М_n/Х_n)=(54000+71000+151000)/(54000/135000 + 71000/14200+151000/15100) = 14526,3 сўм

б)Агар М₁= М₂=...=М_n бўлса, у ҳолда ўртачани ҳисоблаш учун ўртача оддий гармоник миқдор формуласи қўлланилади:

3-мисол. Иккита ишчи 8 соат мобайнида деталларга ишлов берди. Иш давомида биринчи ишчи 1- деталга 24 минут, иккинчиси эса 32 минут вақт сарфлади. Ҳар иккала ишчи ўртача бир деталга қанча вақт сарфлаганини ҳисоблаймиз. Ўртача арифметик формула ёрдамида 28 минут сарфланганини аниқлаймиз:

 минут

Аммо, ўртачани бундай усулда ҳисоблаш нотўғри натижага олиб келади. Чунки, ўртача сарфланган вақтни ҳисоблаш учун жами сарфланган вақтни жами ишлов берилган деталлар сонига бўлиш керак:

минут

Агар ушбу рақамлар формулага қўйилса, қуйдаги натижага эга бўламиз:

минут

3. Ўртача арифметик миқдорнинг математик ҳусусиятлари асосида ўртачани ҳисоблашни анча соддалаштиришимиз мумкин. Буни ўртачани

шартли момент усулида ҳисоблаш мисолида кўриб чиқамиз:

 бу ерда ни

янги варианталардан (х¹) ҳисобланган ўртачанинг биринчи даражали момент деб юритилади:

 бу ерда  

4-мисол. Ўртачани шартли момент усулида ҳисоблаш тартибини қуйидаги маълумотлар асосида кўриб чиқамиз:

А=240 доллар ва К= 40 доллар

 доллар

 

4. Мода ва медиана.

 

Мода деганда тўпламда энг катта қийматга ёки салмоққа эга бўлган кўрсаткич тушунилади. Масалан, шахардаги маҳаллалардан биридаги оилалар ва улардаги болалар сони тўғрисида қуйидаги маълумотлар берилган:

 

 

Бу ерда мода - оиласида 2 та бола бўлган оилаларга мос келади. Тенг интервалли тақсимот қаторларида мода қуйидаги формула асосида аниқланади:

Бу ерда: X_Мo- модани ўз ичига олган интервал бошланғич қиймати;

i_Мo - модали интервал узунлиги;

f_М0 - модали интервал частотаси;

f_{Мo - 1}, f_Мo+1 - модали интервалдан олдинги ва кейинги интервал частотаси.

Медиана деганда тўпламни тенг иккига бўлувчи кўрсаткич (варианта) тушунилади. Агар қатор кўрсаткичлари жуфт бўлса, у ҳолда медиана уларнинг ўртача арифметигига тенг.

Интервал қаторда медиана қуйдагича аниқланади:

X_Me - медиана жойлашган интервал бошланғич миқдори

i_Me - медианали интервал қиймати

åf - қатор частоталари йиғиндиси

S_Me-1 - медианали интервалдаги олдинги частоталар йиғиндиси

f_Me - медианали интервал йиғиндиси

 

1. Мустақил ишлаш учун саволлар:

1.   Ўртача миқдор деганда нимани тушунасиз?

2.   Ўртачани тўғри ҳисоблаш учун қандай қоидаларга риоя қилиш керак?

3.   Статистикада қандай ўртача миқдорлар қўлланилади?

4.   Ўртача оддий ва тортилган арифметик миқдорлар қандай ҳисобланади?

5.   Ўртача оддий ва тортилган гармоник миқдорлардан қандай  ҳолларда фойдаланилади?

6.   Ўртача арифметик миқдор қандай математик хоссаларга эга?

7.   Ўртача миқдор моментлар усулида қандай ҳисобланади?

8.   Mода ва медиана ҳақида нималарни биласиз?

 

2. Масалалар.

 

6.1 - Масала. Икки сут сотувчига 20 та сигир  бириктирилган  бўлиб улардан кундалик сут  соғиб  олиш  миқдори  тўғрисида  қуйидаги маълумотлар берилган:

 

Сигирлар тартиб рақами		1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
Кундалик сут	1-сут соғувчи	5	7	12	10	11	13	15	9	8	16
соғиб олиш миқдори, кг	2-сут соғувчи	8	14	16	13	12	7	5	12	11	10

Аниқланг: Ҳар бир сут соғувчи томонидан ўртача  соғиб  олинган сут миқдорини.

 

6.2 - Масала. Бир ишчи битта деталга ишлов беришга 20 минут  сарфлади. Иккинчи ишчи эса худди шундай деталга 30 минут давомида  ишлов берди. Ҳар иккаласи ҳам 8 соатдан ишлаган бўлса, улар  ўртача  бир деталга ишлов бериш учун қанча вақт сарфлайдилар?

 

 

6.3 - Масала. Фермер хўжалигидан  темир  йўл  станциясигача  180 км. Автомобил фермер хўжалигидан станциягача соатига 60 км  тезлик билан ва станциядан фермер хўжалигига эса соатига  70 км  тезлик билан қайтди. Жами йўлни босиб ўтишда  автомобиль  ўртача  қандай тезлик билан юради?

 

6.4 - Масала. Учта қанд лавлагига ишлов берувчи заводлар бўйича қуйидаги маълумотлар берилган:

 

Аникланг:

а) ўртача битта ишчига нисбатан ишлаб чиқилган маҳсулот миқдорини;

б) 1кг шакарнинг ўртача таннархини;

в) битта ишчининг ўртача иш ҳақини.

 

6.5 - Масала. Пахта етиштириш билан шуғулланувчи жамоа хўжалиги  бўйича 2003 ва 2004 йиллар учун берилган қуйидаги маълумотлар  асосида ҳар бир йил учун ўртача ҳосилдорлик даражаси аниқлансин:

 

 

6.6 - Масала. Шахардаги деҳкон бозорларида сотилган картошка  тўғрисида қуйдаги маълумотлар берилган:

Аниқланг:

1.   Барча бозорлар бўйича ўртача 1 кг картошка  баҳосини (I ва II кварталлар учун ва ярим йиллик учун).

2.   Ўртача сотилган картошка миқдорини.

6.7 - Масала. Бирлашмадаги уч  корхона бўйича қуйидаги маълумотлар берилган:

	I - квартал		II - квартал
Корхоналар	Ҳақиқатда ишлаб чиқарилган маҳсулот, млн. сўм	Режа бажарилиши %	Маҳсулот ишлаб  чиқариш режаси, млн. сўм	Режа бажарилиши, %
1	240,5	97,2	244,0	101,1
2	570,3	102,5	582,0	100,8
3	290,1	100,8	300,0	103,0

Аниқланг:

1.   Ҳар бир квартал учун бирлашма бўйича ўртача режа бажарилишини.

2.   Ярим йиллик учун ўртача режа бажарилишини.

 

6.8 - Mасала. Фабрикадаги цехлар бўйича газлама ишлаб чиқариш тўғрисида қуйидаги маълумотлар берилган:

	Ўтган давр		Жорий давр
Цехлар	Тўқувчилар сони, киши	Бир тўқувчи бир смена мобайнида и/ч, газлама, метр	Жами ишлаб чиқарилган газлама, метр	Бир тўқувчи бир сменада мобайнида и/ч газлама, метр
1	40	74	3555	79
2	60	85	5160	86
3	50	80	4365	83

Аникланг:

1.   Ўтган ва жорий даврларда бир смена мобайнида бир тўқувчи  томонидан ўртача ишлаб чиқарилган газлама миқдорини.

2.   Олинган маълумотларни таққосланг.

 

6.9 - Масала. Учта корхона бўйича ишлаб чиқариш ҳаражатлари ва А  маҳсулот бир бирлигининг таннархи тўғрисида қуйидаги маълумотлар  берилган:

Корхоналар	Ишлаб чиқариш ҳаражатлари, млн. сўм	Маҳсулот бир бирлиги таннархи, сўм
1	800	780
2	1200	1000
3	2400	1100

Аниқланг: Маҳсулот бир бирлигининг ўртача таннархини.

 

6.10 - Масала. Вилоятдаги уй  хўжаликларининг  даромадларини  ўрганиш мақсадида танланма кузатиш  ўтказилди  ва  қуйидаги  маълумотлар олинди:

Аникланг: Оилаларнинг ўртача жон бошига тўғри келадиган  даромади  модасини.

 

6.11 - Масала. Пахта чигитларининг сифатини ўрганишда,  чигитларнинг униб чиқиши фоизлари қуйдагича тақсимланади:

Модани аникланг.

 

6.12 - Масала. Тумандаги фермер хўжаликлари бўйича маҳсулотлар  ҳосилдорлиги тўғрисида берилган қуйидаги  маълумотлар  асосида  картошка,  кунгбоқар ва пахта ҳосилдорлиги медианаси аниқлансин:

Фермер хўжалиги	Ҳосилдорлик, ц/га
	Картошка	Кунгабоқар	Пахта
1	78	9,7	22,5
2	99	13,1	24,5
3	70	11,1	21,0
4	101	9,4	21,5
5	103	7,7	18,0
6	84	13,8	19,0
7	99	13,3	19,0
8	84	11,8	20,0
9	73	13,0	22,0
10	87	8,1	20,1

 

6.13 - Масала. Тармоқдаги  корхоналар  томонидан  ишлаб  чиқарилган

маҳсулот тўғрисида  қуйдаги маълумотлар берилган:

Ишлаб  чиқарилган маҳсулот ҳажми бўйича корхоналар гуруҳи, тонна	Корхоналар сони, жамига нисбатан  % да
1000-3000	12
3000-5000	20
5000-7000	40
7000-9000	18
9000-11000	10
Жами:	100

Аниқланг: Бир корхонага тўғри келадиган ўртача маҳсулот ҳажмини (моментлар усули ёрдамида).

 

6. 14-масала. Корхонадаги бригада ишчилари қуйидаги иш стажига эга:

Ўртача иш стажини аниқланг.

6.15-масала. Корхона ишчиларининг тариф разрияди бўйича тақсимоти қуйидагича:

Тариф разрияди	1	2	3	4	5	6
Ишчилар сони, киши	2	3	26	74	18	4

Корхона ишчиларининг ўртача иш савияси даражасини аниқланг.

 

6.16-масала. “Лукойл” АЖ савдо сессияси натижалари бўйича қуйидаги маълумотлар олинди:

Савдо майдони	Ўртача курс, рубл	Сотув ҳажми, дона
Россия савдо тизими	446	138626
Москва банклараро валюта биржаси	449	175535
Москва фанд биржаси	455	200

Учта майдон бўйича ўртача акция курси ҳисоблансин.

 

6.17-масала. Шаҳардаги 3 та бозорда А товарнинг сотилиши ҳақида қуйидаги маълумотлар берилган:

Бозор	1-квартал		2-квартал
	1 кг баҳоси, сўм	Сотилди, т.	1 кг баҳоси, сўм	Сотилиш қиймати, минг сўм
1	85	24	95	1900
2	75	37	80	2800
3	80	29	90	2070

“А” товарнинг 1 ва 2 увартал ҳамда ярим йил учун ўртача баҳоси аниқлансин.

 

6.18-масала. Шаҳарландан биридаги сотиладиган уй-жой баҳоси тўғрисида қуйидаги маълумотлар берилган:

1 м2 баҳоси, доллар	Умумий майдон, минг м2
300-400	29,4
400-500	20,5
500-600	7,3
600-700	7,0
700-800	4,0

1 м² уй-жойнинг ўртача баҳоси аниқлансин.

 

6.19-масала. Вилоятлардаги фермер хўжаликларининг 2007 йил охиридаги ер майдони тақсимоти бўйича қуйидаги маълумотлар берилган:

Ер участкасининг миқдори, га	Хўжаликларлар сонидаги салмоғи, %
3 гача	18,0
4-5	9,7
5-10	13,9
11-20	15,5
21-50	18,7
51-70	6,0
71-100	5,7
101-200	7,0
200 дан юқори	5,5
Жами	100

Фермер хўжаликлари ер майдонининг ўртача миқдорини аниқланг.

 

6.20-масала. Институт талабаларининг ўзлаштириши ҳақида қуйидаги маълумотлар берилган:

Институт талабалар сонидаги аълочилар салмоғини аниқланг.

 

 

7- Мавзу. Вариация кўрсаткичлари.

 

1.     Қисқача методик кўрсатмалари.

 

Статистикада вариация деганда тўплам бирликлари ўртасидаги тафовут (фарқланиш), ўзгарувчанлик тушунилади.

Вариация қуйидаги кўрсаткичлар ёрдамида ифодаланилади.

1. Вариацион кенглик - белгининг энг катта ва энг кичик даражалари ўртасидаги фарқ кўринишида аниқланади:

        R = Хmах - Хmin

2. Ўртача абсолют (мутлоқ) тафовут - индивидуал миқдорлар билан уларнинг ўртача миқдори ўртасидаги фарқларнинг тўпламдаги бирликлари сони йиғиндисига бўлган нисбат натижасидир:

   ` - оддий қаторларда:

    - гуруҳланган қаторларда.

3. Ўртача квадрат тафовут (дисперсия) - индивидуал миқдорлар билан уларнинг ўртача миқдорлари ўртасидаги фарқлар квадратининг тўпламдаги бирликлар сони йиғиндисига бўлган нисбат натижасидир:

 - оддий қаторларда;

 - гуруҳланган қаторларда.

4. Ўртача квадратик тафовут - дисперсиядан квадрат илдиз чиқариш натижасидир:

 - оддий қаторларда;

 - гуруҳланган қаторларда.

5. Вариация коэффициенти - ўртача квадратик тафовутнинг ўртача миқдорга бўлган нисбати натижасига тенг:

Mисол. Ширкат хўжалиги бўйича экин майдонларининг тақсимоти ва буғдой ҳосилдорлиги тўғрисида қуйидаги маълумотлар асосида вариация кўрсаткичларини ҳисоблаш билан танишиб чиқамиз:

                                                

 

 

 

 

Жадвал №2

Ўртача буғдой ҳосилдорлиги 18,4 ц/га тенг:

ц/га

Энди дисперсияни аниқлаймиз:

Ўртача квадратик тафовутни ҳисоблаймиз:

ц/га

вариация коэффициентини аниқлаймиз:

(12) Дисперсияни соддалаштирган, яъни шартли моментлар усулида ҳисоблаш, унинг математик ҳоссалари асосида қуйидаги формула ёрдамида амалга оширилади:

бу ерда: А ихтиёрий олинган, одатда энг катта вазнга мос келган белги қиймати, сон.

К- гуруҳлар интервали ёки ихтиёрий олинган сон.

å (Х-A)²/K² f - иккинчи даражали момент ва м₂ ҳарфи билан

å f  белгиланади.

å (Х-A)/Kf  - биринчи даражали мoмент ва м₁ билан белгиланади.

  å f

Демак, шартли моментлар усулида дисперсияни қуйидаги усулида ҳисоблаш мумкин:

                     s²= К² (м₂ - м₁²)

Бу усулдан тақсимот қатори тенг интервалга эга бўлган тақдирда фойдаланилади:

(13) Дисперсияни шартли моментлар усулида ҳисобланиши қуйидаги берилган мисол ёрдамида кўриб чиқамиз:

Смена мобайнида ишлаб чиқарилган газлама, м2	Тўқувчилар сони, киши    f	Гуруҳлар интервали ўртаси,   х	Х-А
55 гача 55-65 65-75 75-85 85-95 95-105	5 15 20 35 15 10	50 60 70 80 90 100	-30 -20 -10 0 10 20	-3 -2 -1 0 1 2	-15 -30 -20 0 15 20	9 4 1 0 1 4	45 60 20 0 15 40
Жами:	100	-	-	-	-65 +35 -30		å қ 180

Бу мисолимизда А=80м² ва К= 10м² бўлади.

`х=А+ Км₁ = 80+10 ·(-30/100) қ 80-3 =77м²

Биринчи формула бўйича

Иккинчи формула бўйича ҳам шу натижага эга бўламиз:

   s² =К² (м₂ - м₁²) = 100 [180/100-(-0.3)²] =

   = 100 [1.8-0.09] =100 [1.71] » 171

 

2. Мустақил ишлаш учун саволлар.

1.   Белги вариацияси деганда нимани тушунасиз?

2.   қандай вариация кўрсаткичларини биласиз?

3.   Вариацион кенглик нима? Унинг камчиликлари нимадан иборат?

4.   Ўртача абсолют тафовут қандай ҳисобланади?

5.   Дисперсиянинг камчилиги нимада?

6.   Ўртача квадратик тафовут қандай ҳисобланади?

7.   Дисперсиянинг қандай математик хоссалари бор?

8.   Дисперсиянинг соддалаштирилган (моментлар) усулида қандай ҳисобланади?

9.   Дисперсия турлари ҳақида нима биласиз?

10. Альтернатив белгилар учун дисперсия қандай ҳисобланади?

11. Эмпирик корреляцион нисбат ҳақида нима биласиз?

 

3. Масалалар.

 

7.1 - Масала. Пахта теримчиларининг 2 звеносида 5 тадан теримчи  қизлар ишлайди. Ҳар бир теримчи қизнинг октябрь ойида бир кунда  ўртача терган пахта миқдори тўғрисида қуйдаги маълумотлар берилган:

Ҳар бир звено бўйича октябрь ойида бир кунда ўртача  терилган  пахта миқдорини аниқланг. Терилган пахта миқдори учун вариация  кўрсаткичлари ҳисоблансин.

7.2 - Масала. Почтамтда 50 та хатнинг оғирлигини назорат қилиш натижасида қуйидаги маълумотлар олинди:

Хат оғирлиги, грамм	23	18	19	15	25	12	16	19	14	10	13
Хатлар сони, дона	5	4	2	3	6	4	2	2	7	8	7

Аниқланг: 1. Ўртача хат оғирлигини.  2. Хат  оғирлиги  учун  вариация кўрсаткичларини.

 

7.3 - Масала. қуйидаги берилган маълумотлар асосида аниқланг:

1)  ўртача тариф разрядини;

2)  ўртача  квадратик тафовутни  ва вариация коэффициентини:

а) оддий усул ёрдамида б) соддалаштирилган усул ёрдамида.

Ишчилар тариф заряди	2	3	4	5	6
Ишчилар сони, киши	4	12	32	28	24

 

7.4 - Масала. Кичик  корхоналарнинг  кварталлик  ҳисоботларига   кўра уларнинг товар маҳсулоти тўғрисида қуйидаги маълумотлар  берилган (млн. сўм):

Корхоналарнинг товар маҳсулоти қиймати бўйича гуруҳланиши, млн. сўм	Корхоналар сони
4,5-5,0 5,0-5,5 5,5-6,0 6,0-6,5 6,5-7,0 7,0 дан юқори	14 37 45 42 28 16

Аниқланг: 1.Бир корхонага тўғри келадиган товар маҳсулотининг  ўртача қийматини: 2. Ўртача квадратик тафовутни ва  вариация  коэффициентини.

 

7.5 - Масала. Заводнинг механика цехи ишчилари ишлаб чиқарган маҳсулот миқдори тўғрисида қуйидаги маълумотлар берилган:

Кундалик ишлаб чиқариш ҳажми, дона	Ишчилар сони, киши
5-10 10-15 15-20 20-25 25-30	2 10 15 8 5
Жами:	40

Аниқланг: 1) Ўртача ишлаб чиқарилган маҳсулот миқдорини;

                2) Вариация кўрсаткичларини.

 

7.6 - Масала. қуйидаги берилган маълумотлар асосида ҳисобланг;

1)  Ўртача товарооборот ҳажмини; 2) Вариация  кўрсаткичларини:

а) оддий усул билан; б) соддалаштирилган усул ёрдамида.

Товарооборот ҳажми бўйича дўконлар гуруҳи  млн. сўм	10-20	20-30	30-40	40-50	50-60	60-70	70 ва ундан юқори
Дўконлар сони, дона	6	7	10	15	20	11	4

 

7.7 - Масала. Пахта ҳосилдорлиги бўйича вилоятдаги фермерлик хўжаликларининг экин  майдонлари  тақсимоти  тўғрисида  берилган  қуйидаги маълумотлар асосида аниқланг: 1. Ҳосилдорликнинг  вариация  кўрсатгичларини: дисперсияни, ўртача квадратик тафовутни ва вариация коэффициентини.

Пахта ҳосилдорлиги, ц/га	Жамига нисбатан экин майдони, % да
10-14 14-18 18-22 22-26 26-30 30 ва ундан юқори	18 18 25 20 18 1
Жами:	100

 

7.8 - Mасала. Жамоа хўжалиги  экин  майдонининг  ҳосилдорлик  бўйича тақсимоти тўғрисида, берилган қуйидаги маълумотлар асосида ҳосилдорлик дисперсиясини s²қ `х² - (х)²  формула асосида ҳисобланг:

Буғдой ҳосилдорлиги. ц/га	Экин майдони, гектар
14-16 16-18 18-20 20-22	100 300 400 200

 

7.9 - Масала. Дисперсияни, 5.4-масала шарти  бўйича, s² қ`х² - (х)²  формула асосида ҳисобланг.

 

7.10 - Масала. Тўқувчиларнинг бир соатдаги меҳнат унумдорлиги тўғрисида берилган маълумотлар асосида аниқланг:

1)  гуруҳлар  дисперсиясини;  2) гуруҳлар  дисперсиясидан  ўртачани;

        3) гуруҳлараро дисперсияни;  4) умумий дисперсияни.

	1 - гуруҳ						2 - гуруҳ
Тўкувчининг табель номери	1	2	3	4	5	6	1	2	3	4	5	6
Ишлаб чиқарилган газлама, метр	13	14	15	17	16	15	18	19	22	20	24	23

 

7.11 - Масала. Цех ишчиларининг бир соатда ишлаб чиқарган  маҳсулоти тўғрисида берилган қуйидаги маълумотлар  асосида  ишчилар  меҳнат унумдорлиги умумий дисперсиясини, дисперсияларнинг қўшиш қоидасини қўллаб ҳисобланг:

 

 

Ишлаб чиқарилган маҳсулот миқдори бўйича ишчилар гуруҳи, дона	Ишчилар сони, киши	Бир ишчига нисбатан ишлаб чиқарилган маҳсулот, дона	Гуруҳ дисперсияси. (si2)
9-10 10-12 12-14 14-17	10 11 16 13	9,5 11,6 13,4 16,4	0,25 0,23 0,23 0,53
Жами:	50	13,0	-

 

7.12-масала. Цехдаги ишчиларнинг иш стажи тўғрисида қуйидаги маълумотлар берилган:

Аниқланг: 1) ўртача иш стажини; 2) вариация кўрсаткичларини.

 

7.13-масала. Озиқ-овқат дўконлари ойлик товар айланмаси ҳажми бўйича қуйидагича тақсимланган:

Аниқланг: 1) ойлик ўртача товарайланмаси миқдорини; 2) дисперсия ва вариация коэффициентини.

 

7.14-масала. Икки участкадаги ишчиларнинг иш стажи бўйича тақсимоти қуйидагича:

Аниқланг: Қайси участкада ишчилар иш стажи бўйича нисбатан бир жинсли (вариация кўрсаткичлари ёрдамида).

 

8- Мавзу. Танланма кузатиш.

1.   Қисқача методик кўрсатмалар.

Ўрганилиши лозим бўлган тўпламдан зарурий миқдордаги бирликлар маҳcус илмий асосланган усуллар билан танлаб олинса ва улар устида ўтказилган кузатиш маълумотлари бутун тўпламга тарқатилса, бундай усул танланма кузатиш дейилади.

Танланма кузатишдан қуйидаги мақсадларда фойдаланилади:

1.   Вақт ва маблағни тежаш;

2.   Кузатиш объектини кенгрок ва чуқурроқ ўрганиш;

3.   Ёппасига (ялпи) кузатиш маълумотларини текшириш;

4.   Сифати тез бузиладиган ёки қийматини бутунлай йўқотадиган маҳсулотларни текшириш.

Агар танламада бош тўпламнинг муҳим ҳусусиятлари намоён бўлса, у репрезентатив дейилади. Бош тўплам ва танланма тўплам кўрсаткичлари ўртасидаги тафовутлар репрезентативлик ҳатолари дейилади:

D`<sub>х</sub> =`Х -`Х - ўртача учун; 

D _р =Р - W - салмоқ учун.

Ихтиёрий танланма кўрсаткич (х) хатосининг юқори чегараси (D`х) унинг ўртача хатоси (m_х) билан ишонч коэффициентининг (t) кўпайтмасига тенг:

Амалий ва ўқув масалалар ечилганда ишонч коэффициентининг асосан қуйидаги қийматлари кенг қўлланилади:

Танлама ўртача миқдорнинг (`х ) ўртача хатоси (m_х) танлаш усуллари ва схемаларига қараб қуйидагича ҳисобланади:

Танлаш усули   Танлаш   схемаси	Такрорланувчи	Такрорланмайдиган
1. Ўртача учун	mх = Ö s2/n	mх =Ö s2/n (1-n/N)
2. Салмоқ учун	mp = Ö W (1-W)/n	mp =Ö W (1-W)/n (1-n/N)

Бу ерда: m - репрезентивликнинг ўртача хатоси.

s² - танланмадаги дисперсия

n - танланманинг ҳажми

N - бош тўпламнинг ҳажми

W-  ушбу белгининг танланмадаги салмоғи.

Танланма тўпламни ҳосил қилишнинг қуйидаги усуллари мавжуд:

1.   Тасодифий танлаш.

2.   Механик танлаш.

3.   Типик танлаш.

4.   Сериялаб танлаш.

Мисол: Завод ишчиларининг ёшини ўрганиш мақсадидан 2% ли тасoдифий такрорланмайдиган схемада кузатиш ўтказилди ва қуйидаги маълумотлар олинди. Шу маълумотлар асосида аниқланг:

а) 0,997 эҳтимоллик билан завод ишчиларининг ўртача ёши ўзгариш чегараларини;

б) 0,954 эҳтимоллик билан ёши 50 дан катта бўлган ишчиларнинг салмоғи ўзгариши чегараларини.

          А=35 йил К=10 йил   

йил

йил

1.   `х =`х +D`х

йил

Бу ерда:   50 - 2%

                 N - 100%   

Ўртача ёшнинг қуйи ва юқори чегараларини аниқлаймиз:

`Хю =`Х +D_х = 40,2+4,8=45,0 йил

Хк =`Х - D_х= 40,2 - 4,8 = 35,4 йил

Х - D_х <`Х <`Х +D_х

35,4 йил <`Х < 45 йил

Демак 0,997 эхтимоллик билан таъкидлаш мумкинки , завод ишчиларининг ўртача ёши 35,4 йил ва 45 йил оралиғида жойлашган.

2. Р=W ± D_W бу ерда W = m/n =10/50 = 0.2

Р=0,2 ± 0,11

0,2- 0,11 £ Р £ 0,2+0,11

0,09 £ Р £ 0,31

9% £ Р £ 31%

Демак, 0,954 эхтимоллик билан таъкидлаш мумкинки, завод бўйича ёши 50 дан ошган ишчиларнинг салмоғи 9% дан 31% гача бўлган оралиқда ўзгаради.

 

2. Мустақил ишлар учун саволлар.

1.                      Танланма кузатиш ҳақида тушунча.

2.                      Танланма кузатишни қўллашнинг сабаблари.

3.                      Танланма кузатиш ёрдамида қандай вазифалар бажарилади.

4.                      Танланма кузатиш хатоликлари.

5.                      Репрезентатив хатолик.

6.                      Ўртача хатоликни ҳисоблаш.

7.                      Танланмани ҳосил қилиш усуллари.

8.                      Танланма тўплам маълумотларини бош тўпламга тарқатиш.

9.                      Танланманинг зарурий миқдорини (ҳажмини) аниқлаш.

 

3. Масалалар.

 

8.1 - Масала. Танланма кузатиш натижаларига кўра вилоятдаги  текширилган 15 та чорвачиликка мослашган фермерлик хўжаликларида ҳар бир соғин сигирдан 3050 литр сут соғиб олинган. Ўртача квадратик  тафовут 64 литрга тенг. 0,954 эҳтимоллик билан ўртача хатолик чегараси аниқлансин. Танлаш тасодифий такрорий усулда амалга  оширилган.

 

8.2 - Масала. Партияда 40000 дона маҳсулот бор. Шулардан танланма йўл билан 1000 таси танлаб олиниб, улардан 800 таси 1- навлик  экинлиги аниқланди. 0,997 эхтимоллик билан бутун партиядаги  1-навли маҳсулотларнинг салмоғи ўзгариш чегаралари аниқлансин.

 

8.3 - Масала. Иситиш корхонасига келтирилган кўмирнинг намлик даражасини аниқлаш мақсадида турли вагонлардан тасодифий равишда  400 та намуна текшириш учун олинди ва натижада қуйидаги маълумотларга эга бўлинди:

Намлик даражаси, %	Намуналар сони
3-5 5-7 7-9 9-11 11-13	18 140 178 54 30
Жами:	400

Аниқланг: Кўмирнинг ўртача намлик даражасини ва 0,954  эҳтимоллик билан ўртача танланма хатолик ўзгариш чегарасини.

 

8.4 - Масала. Электр лампочкаларнинг сифатини ўрганиш мақсадида  танланма кузатиш  ўтказилсин. Тасодифий  равишда  партиядаги  20000 та лампочкадан 400 таси танлаб олинди ва синов натижаларида  қуйидаги маълумотларга эга бўлинди:

 

 

Лампочкаларнинг ёниш вақти. соат	Лампочкалар сони
800-1000 1000-1200 1200-1400 1400-1600 1600-1800 1800-2000 2000-2200	16 80 90 160 40 8 6

Юқоридаги маълумотлар асосида қуйидагиларни аниқланг:

1)  лампочкаларнинг танланмадаги ўртача ёниш вақтини (моментлар усули ёрдамида);

2)  0,954 эхтимоллик билан танланманинг ваколатли хатосини  ва  бутун партияда лампочканинг ўртача ёниш вақтининг ўзгариш чегараларини;

3)  0,997 эхтимоллик билан ёниш вақти 1400 дан 1600  соатгача  бўлган лампочкалар салмоғи ўзгариш чегараларини.

 

8.5 - Масала. Хом ашё сарфини назорат қилиш мақсадида  тайёр  маҳсулот партияси танланма кузатиш ёрдамида текширилди. Механик усул (такрорсиз) ёрдамида маҳсулотлар вазни текширилганда  уларнинг  танлаб олинган 2% бўйича қуйидаги маълумотлар олинди:

Агар, сифатли маҳсулотга вазни 2000 дан 2150  граммагача  бўлган маҳсулотлар киритилса бутун партия учун аниқланг:

1)  0,954 эхтимоллик билан сифатли маҳсулотлар салмоғи ўзгариш  чегараларини;

2)  0,997 эхтимоллик билан бош тўпламдаги битта маҳсулотнинг  ўртача вазни ўзгариш чегараларини.

 

8.6 – Масала. Бир соғин сигирга ўртача тўғри келадиган  сут  миқдорини аниқлаш мақсадида 37 та фермер хўжалиги ўрганилди. Натижада  қуйидаги маълумотлар олинди:

Аниқланг: 1) 0,900 эҳтимоллик билан мамлакатдаги барча 240 та  фермер хўжалигида бир соғин сигирдан  ўртача  соғиб  олинадиган  сут миқдорининг ўзгариш чегараларини танланма тасодифий, такрорсиз; 2) 0,954 эхтимоллик билан ҳар бир соғин сигирдан  3500-4500  литр сут сут соғиб олиниши мумкин бўлган фермер хўжаликлар салмоғи ўзгариш чегараларини.

 

8.7 - Масала. Туманда 2500 та оила истиқомат қилади.  Тасодифий  такорсиз усул ёрдамида 50 та оила ўрганилди ва қуйидаги  маълумотлар олинди:

            Оиладаги болалар сони       0   1    2   3   4   5

            Оилалар сони                    10  20  12  4   2   2

Аниқланг: 06997 эхтимоллик билан танланма ўртача хатосини ва  тумандаги оилалардаги ўртача болалар сони ўзгариш чегараларини.

 

8.8 - Масала. Йил мобайнида шахарда қонунбузарликка  йўл  қўйган  5000 кишидан 500 таси механик танлаш усули ёрдамида танлаб олиниб  ўрганиб чиқилди. Текширишлар шуни кўрсатдики 300 та қонунбузар шахс носоғлом оилавий шароитда тарбиялангани маълум бўлди. 0,997 эҳтимоллик билан бутун тўплам учун носоғлом  шароитда  катта  бўлган қонунбузарлар салмоғи ўзгариш чегаралари аниқлансин.

 

8.9 - Масала. Тўқимачилик фабрикасида 6000 та тўқувчи ишлайди.  Ишлаб чиқариш вазифасини бажарилишини аниқлаш учун тасодифий  такрорсиз танлаш кўзда тутилган.

Бирламчи текшириш натижасида кунлик газлама ишлаб чиқариш ўртача квадратик тафовути 25 метрни ташкил қилди. 0,954  эҳтимоллик билан танланма кузатиш хатоси 5- метрдан ошмаслиги учун,  танланманинг зарурий миқдори қанча бўлиши зарур?

 

8.10 - Масала. А шахарида 10 минг оила яшайди. Механик  танлаш  усули билан оилада учта ва ундан ортиқ бола  бўлган  оилалар  салмоғини аниқлаш мақсад қилиб қўйилган 0,954  эхтимоллик  билан  танланманинг хатоси 0,02 дан ошмаслиги учун,  танланманинг  ҳажми  қандай бўлиши керак, агар олдинги текширишлар натижасида  дисперсия  0,2 га тенг бўлган бўлса?

 

8.11 - Масала. Машинасозлик заводида 5000 та ишчи ишлайди.  Тасодифий такрорсиз усул ёрдамида 200 та ишчининг малакаси ўрганилди ва қуйидаги маълумотлар олинди:

Ишчилар малакаси        

(тарифлар разряди)            1   2   3   4  5   6

Ишчилар сони, киши         10 30 40 70 30 20

0,997 эхтимоллик билан завод ишчиларининг ўртача тариф  разряди ўзгариш чегаралари аниқлансин.

 

 

8.12-масала. Электролампочкалар партиясидан спиралнинг ўртача вазнини аниқлаш мақсадида 20 фоизли тасодифий такрорсиз усулда танланма тўплам ҳосил қилинди. Танланма натижалари қуйидагича:

0,954 эҳтимоллик билан, бутун партиядаги электролампалар учун спиралнинг ўртача вазни ўзгариш чегаралари аниқлансин.

 

8.13-масала. Электролампочкалар заводида партиядаги 1600 та лампочкадан текшириш учун 1600 дона олинди, улардан 40 донаси брак бўлиб чиқди. 0,997 эҳтимоллик билан бутун партиядаги маҳсулотнинг брак бўлиш фоизи ўзгариш чегаралари аниқлансин.

 

8.14-масала. Шаҳар телефон тармоғида тасодифий танлаш йўли билан 100 та кузатиш ўтказилиб бир телефон сўзлашувининг ўртача узунлиги 5 минут эканлиги, ўртача квадратик тафовут 2 минут аниқланди. Ўртача телефон сўзлашувини давомийлигини аниқлашда репрезентативлик хатоси 18 сек. ошмаслик эҳтимоллиги қандай.

 

8.15-масала. Шаҳар алоқа бўлимини ўтказилган танланма кузатиш асосида шахсий хатларнинг умумий корреспонденциялар умумий ҳажмидаги салмоғини аниқлаш мақсад қилиб қўйилган. Танланманинг ҳажмини аниқлаш жалб қилинмоқда, агар танланма натижаларини 1 фоиз аниқликда ва уни 0,95 эҳтимоллик билан кафолатланса.

 

8.16-масала. Корхонада 1000 та ишчидаги такрорий ракрорсиз танланма усулда 100 та ишчи танлаб олинди ва уларнинг октяюб ойидаи даромади ҳақида қуйидаги маълумотлар олинди:

Аниқланг: 1) Ўртача ойлик даромадни; 2) ойлик иш ҳақи 240000 сўмда юқори бўлган ишчилар салмоғини.

 

8.17-масала. Корхона цехларидан бирида иш вақтини жорий йўқотишларини аниқлаш мақсадида танланма кузатиш ўтказилди. Смена мобайнида танланма кузатиш ўтказилди. Смена мобайнида 64 та кузатиш ўтказилиб 6 та иш тўхтаб туриши ҳақида маълумот олинди.

0,954 эҳтимоллий билан цехдаги иш вақтини йўқотишнинг ишонч интервали аниқлансин.

 

8.18-масала. Ишчиларнинг иш жойига бориши учун сарфланадиган вақтни аниқлаш мақсадида тасодифий 30 фоиз такрорсиз танланма кузатиш ўтказилди ва қуйидаги маълумотлар олинди:

Аниқланг: 1) 0,997 эҳтимоллик билан ишчиларнинг иш жойига бориши учун ўртача сарфлайдиган вақтни; 2) 0,954 эҳтимоллик билан иш жойига боришга 60 минутдан ортиқ вақт сарфлайдиган ишчилар салмоғини.

 

8.19-масала. “Тараққиёт” корхонасида 3000 киши ишлайди. Тасодифий такрорсиз усул ёрдамида 1000 киши ўрганиб чиқилди. Улардан 820 киши берилган кунлик топшириқни ортиғи билан бажарганлиги маълум бўлди.

Аниқланг: 1. Танланма кузатиш натижалари бўйича ишлаб чиқариш топшириғини бажармаётган ишлар салмоғини; 2. “Тараққиёт” корхонасидагииш топшириғини бажармаётган барча ишчиларнинг салмоғини (0,954 эҳтимоллик билан).

 

8.20-масала. Тайёрланган шартномадаги 2000 та маҳсулотдан механик танлаш асосида 30 фоиз маҳсулот текширилган ва улардан 12 таси яроқсиз деб топилган.

Аниқланг: 1) танланма натижаси бўйича яроқсиз маҳсулотлар салмоғини; 2) бутун партия учун яроқсиз маҳсулотлар ўзгариш чегараларини (0,954 эҳтимоллик билан).

 

9-мавзу. Регрессион ва корреляцион таҳлил

1. Қисқача методик кўрсатмалар.

Ижтимоий ҳодисалар ва жараёнлар узвий равишда ўзаро боғланишга эгадир. Ушбу боғланиш ижтимоий ҳаётдаги барча ҳодисалар ва уларнинг белгилари ўзаро бир-бирига узлуксиз таъсир қилишида ифодаланади. Шу сабабли ижтимоий ҳодисаларни ўрганишда белгилар ўртасидаги боғланишни аниқлаш катта аҳамиятга эгадир.

Баъзи белгилар бошқа белгиларга таъсир қилиб уларнинг ўзгаришига сабабчи бўлади, яъни айрим белгилар эркин ўзгарувчан бўлса, бошқалари эса уларга қарамдир. Шу нуқтаи назардан белгилар икки хилга бўлинади. Бошқа белгиларга таъсир этиб уларнинг ўзгаришига сабабчи бўладиган белги омил (фактор) белги ва бошқа белгиларнинг таъсирида ўзгарадиган белги натижавий белги деб аталади.

Масалан, талабларнинг ўзлаштириши натижавий белги бўлиб, уларнинг дарсга қатнашиши эса омил белги ҳисобланади.

Белгилар ўртасидаги боғланишлар характерига қараб икки турга бўлинади:

Функционал боғланиш;

Корреляцион боғланиш.

Омил белгиларнинг ҳар бир қийматига натижавий белгининг битта ёки бир нечта аниқ қиймати мос келса, улар орасидаги боғланиш функционал боғланиш дейилади.

Масалан, доира юзаси S = pr² фақат унинг радиусига (r) боғлиқ бўлиб юқоридаги формула билан тўла ифодаланади.

Омилларнинг ҳар бири қийматига замон ва маконнинг турли шароитларида натижавий белгининг аниқ қийматлари эмас, балки ҳар хил қийматлари мос келадиган боғланиш корреляцион боғланиш дейилади.

Амалий масаларни ҳал этиш жараёнида ўрганилаётган корреляцион боғланишни ҳатто тақрибий ифодалайдиган тенгламаларни аниқлаш зарурияти пайдо бўлади. Статистикада корреляцион боғланишнинг тақрибий ифодасини унинг регрессия тенгламаси ёки иқтисодий - статистик модели дейилади.

Регрессия тенгламасини аниқлаш билан бир қаторда унинг корреляцион боғланишини ифодалаш даражасини баҳолаш муҳим аҳамиятга эгадир. Чунки айрим регрессия тенгламалари боғланиш характерини етарлича ифода этмаслиги ёки бутунлай бошқача қилиб кўрсатиш мумкин.

Регрессион ва корреляцион таҳлил методида боғланишнинг регрессия тенгламаси аниқланади ва у маълум эҳтимол (ишонч даражаси) билан баҳоланади, сўнгра иқтисодий - статистик таҳлил қилинади.

Статистиикада бир омили моделларини аниқлаш усули жуфт корреляция, кўп факторли моделларни аниқлаш усули эса кўп омилли корреляция дейилади.

Гуруҳланган маълумотлар тўплами бўйича регрессияни тўғри чизиқли тенгламасини аниқлаш: у=а₀+а₁х тенглама асосида олиб борилади. Бу ерда а₀ - озод ҳад, а₁ - регрессия тенгламасининг коэффициенти, х - омил белгининг қийматлари, у - натижавий белги алоҳида қийматлари.

а₀ ва а, параметрлари қуйидаги нормал чизиқли тенгламалар тизимидан келиб чиқади:

n а₀+а, å х = å у

а₀ å х+а, å х² = å ух

Тизимнинг параметрларига нисбатан умумий ечими ушбу кўринишда ёзилади:

1 - Масала. Бир турдаги маҳсулот ишлаб чиқарувчи 10 та корхона бўйича қуйидаги маълумотлар берилган:

Ишчиларнинг электр билан қуролланганлиги ва бир ишчига нисбатан ишлаб чиқарилган маҳсулот миқдори ўртасидаги боғланиш чизиқли бўлиб, қўйидаги тенглама билан ифодаланади:

у_х = а₀ +а₁х

бу ерда: у_х - бир ишчига нисбатан маҳсулот ишлаб чиқариш.

х - ишчиларнинг электр билан қуролланиши.

а₀ ва а₁ - регрессия тенгламаси параметрлари.

Регрессия тенгламасини аниқлаш учун ҳисобламалар жадвалини тузамиз:

у = а₀ + а₁ х                             а₁ ва а₀ параметрларини кичик

n а₀ + а, å х қ å у                квадратлар методи ёрдамида

а₀ åх + а, åх² қ å ух            аниқлаймиз.

Тенглама параметрларини қуйидаги формулалар ёрдамида ҳам аниқлаш мумкин:

 

Агар формулаларга маълумотларни қўйсак:

10 а₀ + 50 а₁ = 60

50 а₀ + 304 а₁= 343

биринчи тенгламани ҳар бир ҳадини 5 га кўпайтирамиз.

50 а₀ + 250 а₁ = 300

50 а₀ + 304 а₁ = 343

тенгламадан 1- тенгламани айирамиз:

43 =54 а₁

бу ерда: а₁ = 43 : 54 = 0,7963

а₁ қийматини 1-тенгламага қўйсак, а₀ ни аниқлаймиз:

а₀ = 2,02

Корреляцион алоқа тенгламаси қуйидаги кўринишга эга бўлади:

у_х =2,02 + 0,796 х

Регрессия тенгламаси параметрларини аниқлаймиз:

Регрессия тенгламаси параметлари аниқлангандан сўнг у_х регрессиянинг назарий йўналиши х қийматларини корреляция тенгламаси алоқаси аниқланади:

у₁= 2,02 + 0,796 · 2 =3,61

у₂ = 2,02 + 0,796 · 5 = 6,0 ва ҳакозо

Агар тенглама параметрлар тўғри аниқланган бўлса å у = å у_х бўлади.

Регрессия коэффициенти а₁, х ва у ўртасидаги боғланишни аниқлайди. У фактор белги бир бирликка ўзгарганда (ўсганда) натижавий белги неча бирликка ўзгарашини кўрсатади. Бизнинг мисолимизда, а₁қ0,796. Демак, электр билан таъминланганлик (бир ишчининг) 1 КВТ. С га ошганда маҳсулот ишлаб чиқариш 0,796 млн. сўмга ошади.

Белгилар ўртасидаги боғланиш тўғри чизиқли бўлса, у ҳолда корреляцион боғланиш зичлигини аниқлаш учун корреляция коэффициентини ҳисоблаш учун энг қулай формула қуйидаги ҳисобланади:

 (1)

r - қиймати - 1 дан + 1 гача ўзгариб корpеляцион боғланишнинг зичлигини ва йўналишини кўрсатади.

Корреляция коэффициентини қуйидаги икки формула бўйича ҳам аниқлаш мумкин:

 (2)  (3)

Агар корpеляциoн боғланиш шакли ва регрессия коэффициенти а, аниқланган бўлса, у ҳолда корреляция коэффициентини қуйидагича формула асосида ҳам ҳисоблаш мумкин:

 

2 - Mасала. Уй хўжаликларининг даромадлари ва бир ойда улар истеъмол қилган сут миқдори (уй хўжалиги бир аъзосига нисбатан) тўғрисида берилган қуйидаги маълумотлар асосида корреляция коэффициентини аниқлаймиз:

Даромадлар (х), долл.	54	63	74	90	112	140	190
Сут истеъмол қилиш (у), кг	8	10	11	13	15	17	19

Корреляция коэффициентини аниқлаш учун қуйидаги ҳисоблаш жадвалини тузамиз:

Тартиб рақами	Уй хўжалиги даромади (х), долл.	Сут истеъмол қилиш (у), кг	ух	х2	у2
1 2 3 4 5 6 7	54 63 74 90 112 140 190	8 10 11 13 15 17 19	432 630 814 1170 1680 2380 3610	2916 3969 5476 8100 12544 19600 36100	64 100 121 169 225 289 361
Жами:	723	93	10716	88705	1329

Жадвалдаги маълумотларни корреляция коэффициенти формуласига қўйиб чиқамиз:

Коpреляция коэффициентини қиймати даромадлари ва сут истеъмоли орасида тўғри ва жуда яқин (зич) боғланиш борлигидан далолат бераётир.

Коpреляция коэффициентини (3) формула бўйича ҳисоблаб кўрамиз:

Тартиб рақами	Оила даромади (х), долл.	Сут истеъмо-ли (у), кг
1 2 3 4 5 6 7	54 63 74 90 112 140 190	8 10 11 13 15 17 19	-49,28 -40,28 -29,28 -13,28 8,72 +36,72 86,72	2430,49 1624,09 858,49 176,89 75,69 1349,89 7516,89	-5,28 -3,28 -2,28 -0,28 +2,28 +4,28 +6,28	28,09 10,89 5,29 0,09 5,29 18,49 39,69	261,29 132,99 67,30 3,99 20,01 157,81 546,21
Жами	723	93	-	14029,43	-	107,83	485,58
Ўртача	103,28	13,28	-	-	-	-	-

Олинган натижаларни корреляция коэффициенти формуласига қўямиз:

 

2. Мустақил ишлаш учун саволлар.

1.    Статистикада белгилар ўртасида боғланишлар қандай усуллар ёрдамида  ўрганилади?

2.    Функционал ва корреляцион боғланиш деганда нимани тушунасиз?

3.    Тўғри ва тескари боғланишлар деганда нимани тушунасиз?

4.    Корреляцион таҳлил нимадан бошланади?

5.    Регрессион ва корреляцион таҳлилни қўллаш учун  статистик  тўплам қандай талабларга жавоб бериши керак?

6.    Регрессиянинг тўғри чизиқли ифодаси қандай  ёзилади?  У  қайси  ҳолларда қўлланилади? Бу ерда а₀ ва а, параметрлари қандай  топилади?

7.    Корреляцион боғланиш регрессиянинг гипербола тенгламаси  қандай ечилади?

8.    Регрессия тенгламасини баҳолаш учун қандай маълумотларни  ҳисоблаш зарур?

9.    Детерминация индекси қандай ҳисобланади ва у нимани тавсифлайди?

10.                Корреляция индекси нима учун ҳисобланади ва у  нимани  тавсифлайди?

11.                Эластиклик коэффициенти нима ва қандай ҳисобланади?

12.                Кўп омилли корреляциянинг моҳияти нимада?

13.                Кўп омилли корреляциянинг коэффициенти қандай ҳисобланади?

14.                Фехнер коэффициенти қайси  ҳолларда  қўлланилади  ва  у қандай аниқланади?

15.                Спирмэн коэффициенти  қандай ҳолларда қўлланилади?

16.                Ассоциация ва контингенция коэффициентлари қандай ҳисобланади?

17.                Конкордация коэффициенти қандай ҳолларда қўлланилади?

18.                Пирсон коэффициенти нима учун зарур ва қандай ҳисобланади?

 

3. Масалалар.

 

9.1 - Масала. Бир тармоққа қарашли 10 та корхона бўйича жорий  йил  учун бир ишчига нисбатан ишлаб чиқарилган маҳсулот миқдори  ва  электр билан қуролланганлик тўғрисида қуйидаги маълумотлар берилган:

Корхона тартиб рақами	Электр билан қуролланганлик, (квт.соат)	Бир ишчига нисбатан и/ч маҳсулот, млн. сўм
1	2	3
1	3	3,6
2	5	6,2
3	6	7,5
4	7	8,7
5	4	6,0
6	3	3,7
7	5	6,2
8	4	5,9
9	6	7,8
10	7	8,7

Аниқланг: Электр билан қуролланганлик ва бир ишчига  нисбатан ишлаб чиқарилган маҳсулот ўртасидаги ўзаро боғланишни аниқлаш учун чизиқли боғланиш  тенгламасини  ва  чизиқли  корреляция коэффициентини.

2. Олинган курсаткичлар моҳиятини тушунтириб беринг.

 

9.2 - Масала. 10 та турли деҳқон хўжаликларида буғдой  ҳосилдорлигининг, ерни ҳайдаш чуқурлигига боғлиқлигини ўрганиш мақсадида  тажрибалар ўтказилди. Уларнинг натижаси қуйидагича бўлди:

Деҳқон хўжаликлари тартиб рақами	Ерни ҳайдаш чуқурлиги, см	Ўртача ҳосилдорлик, ц/га
1	2	3
1	8	10,7
2	9	10,6
3	10	11,1
4	11	12,3
5	12	11,6
6	13	10,7
7	15	11,8
8	17	13,3
9	18	11,5
10	19	13,9

Ҳосилдорлик ва ерни ҳайдаш чуқурлиги ўртасидаги  боғланишни ўрганиш мақсадида чизиқли боғланиш тенгламаси ва чизиқли  корреляция коэффициентини ҳисобланг.

   Аниқланган кўрсаткичлар моҳиятини тушунтириб беринг.

 

9.3 - Масала. Бир турдаги маҳсулот ишлаб  чиқарувчи  10  та  кичик  корхонадаги асосий ишлаб чиқарилган маҳсулот тўғрисида қуйидаги маълумотлар берилган:

Корхона тартиб рақами	Асосий ишлаб чиқариш  фондлари қиймати, млн. сўм	Ишлаб чиқарилган маҳсулот, млн. сўм
1	2	3
1	68	54
2	90	109
3	80	68
4	99	85
5	65	93
6	102	98
7	64	65
8	120	166
9	102	129
10	145	164

Аниқланг:  Асосий фондлар ва ишлаб чиқарилган маҳсулот ўртасидаги боғланиш ҳарактерини ва йўналишини. Ушбу боғланишга аналитик баҳо беринг. Боғланиш тенгламасини ечинг. Ўрганилаётган белгилар ўртасидаги боғланиш зичлигини. Олинган натижаларга баҳо беринг.

 

 

9.4 - Масала. 7 та бир турдаги оилалар бўйича уларнинг даромади ва бир ойдаги сут истеъмоли тўғрисида (бир оила аъзосига нисбатан)  қуйидаги маълумотлар берилган.

Оила тартиб рақами        1          2       3       4         5          6         7

Даромад, сўм                 5400    6300  9000  11200  14000   19000  20400

Сут истеъмоли                 8        10     13      15        17        19       11

Даромад ва сут истеъмоли ўртасидаги корреляцион боғланиш  тенгламасини аниқланг. Ушбу боғланишни графикда тасвирланг.

 

9.5 - Масала. Бир турдаги иш бажарувчи ишчилар стажи ва улар ишлаб чиқарган маҳсулот миқдори тўғрисида берилган маълумотлар асосида корреляцион боғланиш тенгламаси аниқлансин. Ушбу боғланишни графикда тасвирланг.

Ишчи тартиб рақами                          1        2         3       4        5

Иш стажи, йил                                  5,0      6,0      6,5     7,0     8,0

Ишлаб чиқарилган маҳсулот, дона

(1 соатда)                                           25       28       31     35      40

 

9.6 - Масала. 8 та савдо дўкони бўйича қуйидаги маълумотлар берилган:

 

Савдо ҳажми , млн сўм                   7  10   15   20   30   45   60   120

Савдо ҳажмига нисбатан муомала

ҳаражатлари даражаси (у)%           10  9,0  7,5  6,0  6,3   5,8  5,4   5,0

Савдо ҳажми ва  муомаласи ҳаражатлари  даражаси  ўртасидаги корреляцион боғланиш тенгламасини (боғланиш  гипербола)  аниқланг ва графикда тасвирланг.

 

9.7 - Масала. 13 та кичик корхона бўйича қуйидаги маълумотлар берилган:

Корхона тартиб

рақами                       1    2      3     4    5     6     7      8     9     10   11   12     13

Маҳсулот ишлаб

чиқариш, млн.сўм     152  116  100  108  129  141  147   156  156   163  170  178   187

Бир бирлик маҳсулот

таннархи, сўм           47,6  34,8  31,6  32,6  38,2 42,1  45,0  47,3  47,4  49,0 51,5 53,2 55,6

Маҳсулот бир бирлиги таннархининг маҳсулот ҳажмига  боғлиқлигини аниқлаш учун даражали функция параметрини таҳлил қилинг ва ҳисобланг.

 

 

 

 

 

 

9.8           - Масала. Бир турдаги 7 та оила бўйича қуйидаги  маълумотлар  берилган (бир  ой учун);

Оила т/р	Жон бошига тўғри келадиган даромад, сўм (х)	Оила аъзолари сони, (z), киши	Истеъмолга сарф бўлган ҳаражатлар (жон бошига) (у), сўм
1	900	1	250
2	1100	1	280
3	1200	1	310
4	1300	2	320
5	1800	3	360
6	2000	3	420
7	2800	4	550

Истеъмолга сарф бўлган ҳаражатларнинг оила аъзолари  сони  ва аҳоли жон бошига тўғри келадиган даромадларга  боғлиқлиги  ўрганилсин. Ушбу боғланишни ифодаловчи кўп факторли регрессия тенгламаси аниқлансин. Кўп факторли регрессия  тенгламаси  параметрлари таҳлил қилинсин.

 

9.9 - Масала. Тармоқда 6 та завод бўйича қуйидаги маълумотлар берилган:

Заводлар т/р	А маҳсулотини и/ч (х), дона	Б маҳсулотни  и/ч (z), м/2	Электро энергия сарфи (у), квт
1	2	3	4
1	2	3	13
2	4	2	15
3	3	1	12
4	5	3	16
5	2	2	15
6	2	1	8

Электро энергия сарфининг А ҳамда Б маҳсулотларини ишлаб  чиқаришдаги корреляцион боғланишни ифодаловчи кўп факторли  регрессия тенгламаси аниқлансин.  Регрессия  тенгламаси  параметрларини таҳлил қилинг.

 

9.10 - Масала. 2.1 - масала маълумотлари асосида асосий ишлаб чиқариш фондлари қиймати (фактор белги -"х") ва ишлаб чиқарилган маҳсулот  (натижавий белги - "у") ўртасидаги боғланишни аниқлаш мақсадида  детерминация коэффициентини ва эмпирик корреляцион нисбатни аниқланг.  Хулосалар қилинг.

 

9.11 - Масала. 2.5 - масалада берилган маълумотлар асосида асосий  ишлаб  чиқариш фондлари қиймати (фактор белги  "х") ва  ишлаб  чиқарилган  маҳсулот (натижавий белги"у") ўртасидаги боғланишни  аниқлаш  мақсадида детерминация коэффициентини ва эмпирик корреляцион нисбатни  аниқланг.

 

 

 

 

 

10-Мавзу.  Динамикани статистик ўрганиш усуллари

1. Қисқача методик кўрсаткичлар.

Ижтимоий - иқтисодий ҳодисаларнинг вақт ичида ўзгаришини ифодаловчи сонлар кетма- кетлиги (қатори) динамика қаторлари деб юритилади.

Қатордаги ҳар бир миқдор қатор даражаси деб аталади. қатор даражаларининг бошланғич, ўртача ва пировард кўрсаткичларини фарқлаш мумкин.

Динамика қаторлари моҳиятига кўра 2 турга бўлинади:

а) даврий динамика қаторлари ва б) моментли динамика қаторлари.

Даврий динамика қаторлари маълум давр ичида (ҳафта, ой, квартал, йил ва ҳакозо) ҳодисаларнинг ўзгаришини ифодалайди.

1-Мисол. Мамлакатда етиштирилган пахта ҳосили тўғрисида қуйидаги маълумотлар берилган:

Даврий динамика қатори ўртача даражаси ўртача оддий арифметик миқдор формуласи ёрдамида аниқланади.

минг тонна

Демак, Мамлакатда 2002-2009 йилларда ўртача ҳар йили 3621 минг тонна пахта етиштирилган.

б) Моментли динамика каторлари ҳодисанинг аниқ бир санадаги, моментдаги (одатда ой, йил бошидаги, оҳиридаги ва ўртасидаги холатини миқдорини) ифодалайди.

2- Мисол. Ўзбекистон Республикаси аҳоли сони тўғрисида қуйидаги маълумотлар берилган.

(1.01 да)

Моментли динамика қаторларида (тенг оралиқга эга бўлган) қатор ўртача даражаси ўртача хронологик формула ёрдамида ҳисобланади:

Демак, 1998-2004 йилларда Ўзбекистон Республикаси ўртача йиллик аҳолиси сони 24786,7 минг кишини ташкил этди.

Тенг оралиққа эга бўлган моментли динамика қаторларида қатор ўртача даражасини ўртача тортилган арифметик миқдор формуласи ёрдамида ҳисобланади:

Динамика қаторларини таҳлил қилишда қуйидаги кўрсаткичлардан фойдаланилади. а) абсолют (мутлоқ) қўшимча ўсиш (камайиш). Ҳар қайси кейинги давр даражасидан бошланғич ёки ўзидан олдинги давр даражасини айириш йўли билан аниқланади (1-жадвалга қаранг).

D^Б = у_i - y₀             базис усулида

D³ = у_i - y_i-1   занжирли усулда

б) Ўсиш ёки камайиш суръати ҳар қайси кейинги давр даражаси бошланғич ёки ўзидан олдинги давр даражасига нисбатан қанча маротаба катта ёки кичик экинлигини кўрсатади:

К^б_ўхс. = (У_i/Y₀) · 100

К^з_ўхс. = (У_i/Y_i-1) · 100

в) қўшимча ўсиш (камайиш) суръати - абсолют қўшимча ўсиш (камайишини) бошланғич ёки ўзидан олдинги йил даражасига бўлиш натижасини ифодалайди:

К^б_к.ўхс. = (D^б/Y₀) · 100

К^з_{қ. ўс.} = (D³/Y_i-1) · 100

Агар ўсиш ёки камайиш суръатлари ҳисобланган бўлса, у ҳолда қўшимча ўсиш (камайиш) суръатини қуйидагича ҳисоблаш мумкин:

К^б_к.у.с = К^б_у.с. - 100

К³_к.у.с = К³_у.с. - 100

г) Ўртача йиллик абсолют қўшимча ўсиш занжирсимон усулда ҳисобланади:

минг киши

e) Ўртача йиллик ўсиш (камайиш) суръати ўртача гeометрик формула ёрдамида ҳисобланади.

ёки 101,3%

ёки ёки 101,3%

д) Ўртача йиллик қўшимча ўсиш суръатини ўртача ўсиш (камайиш) суръатидан 100 сонини айириш йўли билан аниқланади:

К_к.ў.с.қ =`К_ў.с - 100

К_{к.ў.с қ} =101,3 - 100 = 1,3%

Йиллар	Аҳоли сони, минг	Абсолют қўшимча ўсиш, минг киши		Ўсиш суръати, %		қўшимча ўсиш суръати, %
	киши	Базисли	занжирли	базисли	занжирли	базисли	занжирли
1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004	23772,3 24136,9 24486,0 24813,1 25115,8 25427,9 25707,4	- 364,6 713,7 1040,8 1343,5 1655,6 1935,1	- 364,6 349,1 325,4 302,7 312,1 279,5	- 101,53 103,00 104,38 105,65 106,96 108,14	- 101,53 101,45 101,33 101,22 101,24 101,10	- 1,53 3,00 4,38 5,65 6,96 8,14	- 1,53 1,45 1,33 1,22 1,24 1,10

 

 

2. Мустақил ишлаш учун саволлар.

1.   Динамика қаторлари деганда нимани тушунасиз?

2.   Динамика қаторлари қандай элементлардан  тузилади?

3.   қатор даражаси деганда нимани тушунасиз?

4.   Динамика қаторлари моҳияти ва  ифодаланиши  нуқтаи  назаридан қандай турларга бўлинади?

5.   қатор ўртача даражасини ҳисобланг.

6.   Динамика қаторларини таҳлил қилиш кўрсаткичлари.

7.   Ўртача йиллик ўсиш суръати ва қўшимча ўсиш суръати.

8.   қандай ҳолларда динамика қаторлари бир асосга келтирилади?

9.   Динамика қаторларида ўсиш тенденцияларини ҳисоблаш.

10. Динамика қаторларини текислаш.

11. Мавсумийлик тебранишлар нима ва улар қандай ҳисобланади?

12. Итерполяция ва экстрополяция ҳақида тушунча.

 

3. Масалалар.

 

10.1 - Масала. Айрим маҳсулотларнинг аҳоли жон бошига нисбатан истеъмоли тўғрисида вилоят бўйича қуйидаги маълумотлар берилган:

Йиллар          Маҳсулотлар	2007	2008	2009
1.      Гўшт ва гўшт маҳсулотлари, кг. 2.     Тухум, дона. 3.     Сут ва сут маҳсулотлари, литр. 4.     Шакар, кг. 5.     Полиз маҳсулотлари, кг 6.     Мевалар, кг	61 258 319 44 102 45	62 268 333 45 100 56	67 281 354 47 103 62

Аниқланг: 1. Динамика қатори турини.

2.   Динамика қаторининг таҳлил қилиш кўрсаткичларини: мутлоқ қўшимча ўсишни, ўсиш суръатини, қўшимча ўсиш суръатини.

3.   Ўртача йиллик ўсиш суръатини ва қўшимча ўсиш  суръатини.

 

10.2 - Масала. 2008 йил январ ойида корхона ходимлари рўйхати таркибида  қуйидаги ўзгаришлар рўй берди (киши):

1. 01. 2008 йилда  рўйҳатдаги ходимлар сони                 -  842

5. 01 дан ишдан бўшаб кетди                                        -  4

12. 01 дан ишга қабул қилинди                                      -  5

26. 01 дан ишга қабул қилинди                                      -  2

Аниқланг:

Корхона ходимларининг январ ойидаги ўртача рўйҳатдаги сонини.

 

10.3 - Масала. Аҳолининг вилоятлардан биридаги тижорат банкларидаги пул жамғармалари қолдиғи тўғрисида қуйидаги маълумотлар берилган (млн. сум)

1,01 да	1,02 да	1,03 да	1,04 да	1,05 да	1,06 да	1,07 да
300,2	312,4	323,3	314,8	316,5	319,3	324,6

Аниқланг: 1. Динамика қатори турини;

2.   Аҳолининг 1 ва 2 кварталлардаги пул қўйилмалари 

қолдиғини.

 

10.4 - Масала. Мамлакатда қурилган уй-жойлар ва уларнинг ўртача  сатҳи тўғрисида қуйидаги маълумотлар берилган:

Йиллар	2006	2007	2008	2009
қурилган квартиралар, минг дона Квартираларнинг ўртача сатҳи, М2	90,3   70	100,8   70	110,4   72	112,8   73

Аниқланг: 1. Ҳар бир динамика қатори турини. 2. қаторлар  ўртача  даражасини. 3. 2006-2009 йиллардаги ўртача йиллик  ўсиш  суръатини  ва қўшимча ўсиш суръатини.

 

10.5 - Масала. Мамлакатда ишлаб чиқарилган электроэнергия  ва  қазиб олинган табиий газ тўғрисида қуйидаги маълумотлар берилган:

Йиллар	2004	2005	2006	2007	2008	2009
Электрэнергия млрд.квт/с Табиий газ, млрд. М2	33,9   34,8	47,9   34,6	52,2   38,6	54,8   39,8	50,6   39,9	52,0   41,0

Аниқланг: 1. Ҳар бир қатор учун ўртача даражани:

а) 2004-2006 йил учун

б) 2007-2009 йил учун  

в) 2004-2009 йил учун

2.   Ҳар бир қатор учун:           а) мутлоқ қўшимча ўсишини.

           б) ўсиш  суръатини.

в) қўшимча ўсиш суръатини

 

10.6 - Масала.  Тумандаги  аҳоли  сони  тўғрисида  берилган  қуйидаги маълумотлар асосида 2009 йилдаги ўртача йиллик аҳоли  сони  аниқлансин.

Саналар	1.01.04	1.03	1.07	1.08	1.12	1.01.2005
Аҳоли сони, минг киши	40,2	40,6	41,2	41,3	41,5	41,6

 

10.7 - Масала. Корхонада ишлаб чиқарилган маҳсулот қуйидаги  маълумотлар ёрдамида  ифодаланади (ўтган  йилга  нисбатан коэффициентларда):

    2006й.    2007й.      2008й.    2009й.

             1,1095     1,240       1,2258     1,1974

Аниқланг: 2006-2009 йиллар учун ўртача йиллик ўсиш суръатини.

 

10.8 - Масала. Мамлакатда 2009 йили 353 минг тонна минерал  ўғит  ишлаб чиқарилди. 2010 йилда минерал ўғит ишлаб чиқариш  ҳажмини  500 минг тоннага етказиш учун ўртача йиллик ўсиш суръати қандай бўлиши керак?

 

10.9 - Масала. Бир гуруҳ кичик корхоналар томонидан 2009 йили ишлаб  чиқарилган маҳсулот ҳажми тўғрисида ойлар  бўйича  берилган  қуйидаги маълумотлар асосида маҳсулот ишлаб чиқаришнинг умумий  ривожланиш тенденциялари аниқлансин  (млн. сўм):

январ          23,2            июл             28,4

феврал        19,1            август          24,1

март            22,3            сентябр       26,3

апрел           25,1            октябр        29,1

май              24,5            ноябр         30,3

июн             27,3            декабр        26,5

 

10.10 - Масала. Мамлакатда 2004-2009 йилларда чарм пойафзал ишлаб чиқариш тўғрисида қуйидаги маълумотлар берилган (млн. жуфт):

                   2004 й  -  7,3              2007 й  -  8,5

                   2005 й  -  7,4              2008 й  -  8,7

                   2007 й  -  7,5              2009 й  -  8,9

                   2006 й  -  8,0

Пойафзал ишлаб чиқаришнинг  умумий  ривожланиши  тенденциясининг аниқлаш учун: 1. Динамика қаторини чизиқли график кўринишида ифодаланг. 2. қаторни аналитик текисланг ва умумий  ривожланиш  тенденцияларини математик тенглама ёрдамида ифодаланг. 3.  Текисланган қатор даражаларини графикларда ифодаланг.

 

11-Мавзу.  Иқтисодий индекслар.

1.   Қисқача методик кўрсатмалар.

Индекс сўзи лотинча "индекс" атамасидан олинган бўлиб, белги, кўрсаткич деган маъноларни билдиради. Статистикада индекслар деганда маҳсус иқтисодий кўрсаткичлар тушунилади. Улар иқтисодий ҳодиса ва жараёнларни ўрганишда муҳим аҳамиятга эга.

Иқтисодий индекслар бевосита умум ўлчовга эга бўлмаган мураккаб иқтисодий ҳодиса ва жараёнларни ўрганишда муҳим аҳамиятга эга.

Иқтисодий индекслар бевосита умум ўлчовга эга бўлмаган мураккаб иқтисодий ҳодиса ва жараёнларнинг вақт бўйича ўртача ўзгаришини объектлараро ёки ҳудудлараро таққослаш натижасини ифодалайди. Индекслар ёрдамида шунингдек шу ҳодиса ва жараёнларнинг ўзгаришига таъсир этувчи омилларнинг роли ва ҳиссаси ҳам баҳоланади.

Индекслар мураккаб ҳодисанинг айрим бирликлари учун ҳам ва умуман мураккаб ҳодиса учун ҳам ҳисобланиш мумкин. Улар индивидуал (алоҳида) ва умумий индексларга бўлинади.

Тўпламнинг айрим бирликлари учун ҳисобланган индекслар индивидуал, барча тўплам учун ҳисобланган индекслар эса умумий (агрегат) индекслар деб аталади.

Асосий индивидуал индекслар қуйидагилардан иборат:

 - ишлаб чиқарилган ёки сотилган маҳсулотнинг физик ҳажми индекси;

- баҳо индекси;

- таннарх индекси;

- қиймат (товар обороти) индекси;

- меҳнат унумдорлиги индекси.

Умумий индекслар қуйидагилардан иборат:

- физик ҳажм индекси;

- баҳо индекси;

- таннарх индекси;

- қиймат индекси;

- меҳнат унумдорлиги индекси;

1 - Mасала. Берилган маълумотлар асосида индивидуал ва умумий физик ҳажми, баҳо қиймати индексларини ҳисобланг:

1.      Индивидуал индекслар (А товар учун) қуйидагича ҳисобланади:

Баҳо

Физик ҳажми

Қиймат

Демак, А товар учун жорий даврда ўтган даврга нисбатан баҳо 16,6% га, физик ҳажм 12,5 % га ва қиймат 31,25 % ортган.

2. Умумий индекслар қуйидагича ҳисобланади:

Демак, уччала товар бўйича жорий даврда ўтган даврга нисбатан физик ҳажм ўртача 6% га, баҳолар 1,14% га ва қиймат эса 7,33% ошган.

Ўртача индекслар. Статистикада умумий индекслардан ташқари ўртача индекслар ҳам кенг қўлланилади. Ўртача индексни ўртача арифметик ёки ўртача гармоник кўринишда тузиш мумкин. Ўртача индексни қайси шаклда ҳисоблашдан қатъий назар агрегат индекс билан бирдек натижа беради. Ўртача индекс умумий индексдан келтирилиб чиқарилиши керак. Бунинг учун умумий индекснинг суръати ёки маҳражидаги индекслаштирилаётган кўрсаткични унинг индивидуал индексидан келтирилиб чиқарилган айният қиймати билан алмаштириш лозимдир:

Демак, маҳсулот физик ҳажми ўртача арифметик индекси индивидуал индексларни базис даврдаги маҳсулот қийматлари билан тортиб олиб ўртача арифметик миқдор формуласи билан аниқланади:

2 - Масала. қуйидаги маълумотлар берилган:

Товарлар	Базис даврдаги товарооборот (млн.сўм)	Жорий даврда базис даврга нисбатан маҳсулот ҳажмининг ўзгариш, %	q1  iq қ -------   q0
A Б	100,0 30,0	+4 +10	1,04 1,10

Демак, жорий даврда ўтган даврга нисбатан Ава В товарлари учун ўртача физик ҳажми 5,3% га ошган.

Агарда умумий индекс маҳражидаги индекслаштирилаётган миқдори (р₀), айниятга асосланиб, унинг тенг қиймати билан алмаштирсак, у ҳолда умумий индексимиз ўртача гармоник индексга айланади:

3 - Масала. Савдо шаҳобчаси бўйича қуйидаги маълумотлар берилган.

Товар гуруҳлари	Жорий давр товарообороти, (млн. сўм)	Баҳоларнинг пасайиши, % да	Индивидуал, баҳо индекси, iр қ р1/р0
Газмоллар Тайёр кийимлар Галантерея	350 800 60	1 4 6	0,99 0,96 0,94

I_p=350+800+60/((350/0,99)+(800+0,96)+(60/0,94))=0,967 ёки 96,7 %

Демак, уччала товар гуруҳлари бўйича жорий даврда ўтган даврга нисбатан баҳолар ўртача 3,3 % га пасайган (100 - 96,7 =3,3)

Ўртача кўрсаткичлар динамикасини фақат ўрталаштирилаётган белгининг ўзгаришини кўрсатиш билан чекланмай ушбу тўплам таркиби ўзгаришини ифодалашни ҳам тақозо қилади. Буни ўрганиш учун ўзгарувчан, ўзгармас таркибли ва тузилма силжиш индексларидан фойдаланамиз:

а) ўзгармас таркибли баҳо индекси:

б) ўзгарувчан таркибли баҳо индекси:

в) Структура силжиш баҳо индекси:

 

2. Мустақил ишлаш учун саволлар.

1.   Индекс деганда нимани тушунасиз?

2.   Индексларни таснифлаш ҳақида нима биласиз?

3.   Индекснинг қандай турлари мавжуд?

4.   Индивидуал ва умумий индекслар деганда қандай индексларни тушунасиз?

5.   Ўртача индекслар қандай ҳосил қилинади?

6.   Ўзгармас таркибли индекс қандай аниқланади ва у  нимани  ифодалайди?

7.   Ўзгарувчан таркибли индекс қандай аниқланади ва у  нимани  тасвирлайди?

8.   Структура силжиш индекси қандай ҳисобланади ва у нимани  ифодалайди?

9.   Индекслар ўртасида қандай боғланишлар мавжуд?

10. қандай индекслар ҳудудий индекслар деб аталади ва улар  қандай ҳисобланади?

11. Занжирсимон ва базисли индекслар ҳақида нима биласиз  ва  улар қандай ҳисобланади?

 

3. Масалалар.

 

11.1 - Масала. Шахардаги деҳқон бозорларидан бирида сотилган  айрим  қишлоқ хўжалик маҳсулотлари ҳажми ва уларнинг баҳоси  тўғрисида  қуйидаги маълумотлар берилган:

	Сотилди (кг)		1 кг баҳоси (сўм)
Маҳсулотлар	Ўтган давр	Жорий давр	Ўтган давр	Жорий давр
Картошка	5000	6000	350	440
Карам	2000	2500	140	145
Сабзи	1000	1400	438	440
Олма	600	800	1160	1175

Аниқланг: 1. Индивидуал физик ҳажм ва баҳо индексларини.

2.   Умумий физик ҳажм, баҳо ва товарооборот индексларини.

3.   Бахоларнинг ўзгариши натижасида аҳолининг қилган  иқтисоди  ёки зарарини.

 

11.2 - Масала. Кичик корхоналардан бирида ишлаб чиқарилган маҳсулот таннарҳи тўғрисида берилган маълумотлар асосида:

1.   Индивидуал  таннархи индексни.

2.   Умумий таннарх индексини аниқланг:

Маҳсулот	Маҳсулот бирлигининг таннархи (сўм)		Жорий даврда ишлаб чиқарилган маҳсулот
	Ўтган давр	Жорий давр	(минг дона)
А Б В	128000 159000 115000	127000 155000 112000	5000 8000 2000

 

11.3 - Масала. Заводда ишлаб чиқарилаётган маҳсулотларнинг бир  бирлигини  ишлаб чиқаришга сарфланган меҳнат сарфи тўғрисидаги маълумотларга асосланиб индивидуал ва умумий меҳнат унумдорлиги  индекслари  ҳисоблансин.

 

 

 

Маҳсулот	Маҳсулот бирлигини ишлаб чиқаришга сарфланган вақт, (соат)		Жорий даврда ишлаб чиқарилган маҳсулот, (минг бирлик)
	Ўтган давр	Жорий давр
А Б В	2,5 0,5 3,2	2,2 0,4 2,8	1000 2500 500

 

11.4 - Масала. Деҳқон бозори бўйича қуйидаги маълумотлар  берилган:

Маҳсулот	Сотилган маҳсулот миқдор (Ц)		Товарооборот (млн. сўм)
тури	Январь	Февраль	Январь	Февраль
Картошка	120	200	30,0	40,0
Сабзи	20	30	8,0	9,0
Лавлаги	10	15	6,0	6,5

Ҳисобланг:

1)  Товарооборот физик ҳажми индексини.

2)  Баҳо индексини.

3)  Товарооборот қиймати индексини.

4)  Баҳоларнинг ўзгариши натижасида аҳоли қилган иқтисоди  ёки  зарари  мутлоқ  миқдорини.

 

11.5 - Масала. қуйидаги маълумотлар берилган:

Маҳсулот тури	Ишлаб чиқаришга сарфланган умумий ҳаражатлар, (минг сўм)		Таннархнинг жорий йилда ўтган йилга нисбатан ўзгариши, (%)
	Ўтган  йил	Жорий  йил
N А В	13700 8200 9450	13520 9030 9470	-4,0 +2,0 -1,5

Ҳисобланг:

а) Физик ҳажм индексини.

б) Ҳаражатлар индексини.

в) Таннарх индексини.

 

11.6 - Масала. Деҳқон бозори бўйича қуйидаги  маълумотлар берилган:

Маҳсулот	Сентябрь ойидаги товарооборот, (минг сўм)	Июнга нисбатан сентябрда баҳоларнинг пасайиши, (%)
Карам Пиёз Лавлаги	561,0 510,0 109,5	7,2 10,0 3,2

Аниқланг:

а) Баҳо индексини;

б) Физик ҳажм индексини, агар товарооборот сентябрда июнга нисбатан 52,0 % ошган бўлса.

 

11.7-Масала. Ипак газламалар сотилиши тўғрисида қуйидаги берилган маълумотлар асосида аниқланг:

а) Баҳо индексини, агар товарооборот 12% га ошган бўлса.

б) Физик ҳажм индексини.

Ипак газлама тури	Ўтган давр товарообороти, (минг сўм)	Индивидуал физик ҳажм индекси
А Б В	8150 10800 12300	0,98 1,0 0,96

 

11.8 - Масала. Барча маҳсулотлар бўйича 2009йили 2008 йилга  нисбатан  таннарх ўзгариши аниқлансин:

Детал  номи	2009 йилги ишлаб чиқариш умумий ҳаражатлари,  (млн. сўм)	Маҳсулот бирлиги таннархининг 2009 йилда 2008 йилга нисбатан ўзгариши, (%)
Винт Гайка Болт	9,2 4,0 14,4	-5 +3 -7

 

11.9 - Масала. қуйидаги маълумотлар берилган:

Маҳсулот тури	Умумий вақт сарфи, (минг киши соати)		Индивидуал меҳнат унумдорлиги индекси
	Ўтган давр	Жорий давр
Радио Телевизор	287,9 415,6	243,0 418,8	1,03 1,05

Аниқланг:  а) Меҳнат унумдорлигини индексини;

б) Физик ҳажм индексини;

 

11.10 - Масала. Учта деҳқон бозорларида сотилган қўй гўшти миқдори ва баҳоси тўғрисида қуйидагилар берилган:

	Июль		Август
Бозор	1 кг бахоси, (сўм)	Сотилди, (Ц)	1 кг бахоси, (сўм)	Сотилди, (Ц)
Олой	7500	10,7	7400	11,2
Фарход	7600	8,1	7450	7,5
Эски Жўва	7300	12,5	7200	13,3

Ҳисобланг:

а) Ўзгарувчан ва ўзгармас таркибли баҳо индексини;

б) Структура силжиш баҳо индексини;

 

11.11 - Масала. Иккита шахта бўйича қуйидаги маълумотлар берилган:

	қазиб олинган кўмир, (минг, тонна)		Бир тонна кўмир қазиб олиш таннархи, (сўм)
Шахта	Ўтган давр	Жорий давр	Ўтган давр	Жорий давр
1	86,2	126,7	190000	188000
2	131,1	98,4	221000	223000

             Ҳисобланг:

а) Ўзгарувчан ва ўзгармас таркибли таннарх индексларини;

б) Струкрура силжиш индексини.

 

11.12 - Масала. Агар маҳсулот сотиш ҳажми жорий йилда ўтган  йилга  нисбатан  25% ортса ва баҳолар 5% га камайса, товарооборот қандай ўзгаради?

11.13 - Масала. Агар физик ҳажми 16,1% га ошган бўлса товарооборот қиймати 104,5% ни ташкил қилса, баҳолар ўртача қандай ўзгаради?

 

11.14 - Масала. Ўзгарувчан таркибли баҳо индекси 1,06, ўзгармас таркибли баҳо индекси 0,94. Структура силжиш баҳо индекси ҳисоблансин.

 

11.15 - Масала. Агар жорий йилда ўтган йилга нисбатан умумий ҳаражатлар 15%  ошган, физик ҳажми 10% га камайган бўлса, маҳсулот таннархи қандай ўзгаради?

 

11.16-масала. Бир турдаги корхоналарда ғишт ишлаб чиқариш ҳажми ва таннархи ҳақида берилган маҳсулотлар асосида индивидуал ва умумий ўзгарувчан ва ўзгармас таркибли ҳамда структура силжиш индексларини аниқланг:

 

11.17-масала. Ўтган йили металлургия заводида 2100 млн.сўмлик прокат ишлаб чиқарилади. Жорий йилда чўян ишлаб чиқаришни 12 фоизга, пўлатни 7,5 фоиз, прокатни 3,2 фоизга ошириш режалаштирилган. Завод бўйича маҳсулот ишлаб чиқариш қандай ўзгаришини аниқланг.

 

11.18-масала. Жорий йилда “А” маҳсулоти 300 млн.сўмлик, “Б” маҳсулоти – 5 млрд.сўмлик, “В” маҳсулоти – 412 млн.сўмлик, “Г” маҳсулоти – 143 млн.сўмлик сотилди.

Барча маҳсулотлар учун умумий баҳо индексини ҳисобланг, агар “А” маҳсулот баҳолари 4 фоизга пасайгани, “Б” маҳсулот ўзгаришсиз, “В” ва “Г”  маҳсулотларга эса мос равишда 3 ва 10 фоиз ошган бўлса.

 

11.19 - Масала. қуйидаги маълумотлар берилган:

Маҳсулот	Ҳосилдорлик, центнер, га		Экин майдони
тури	А тумани	Б тумани	А тумани	Б тумани
Буғдой	27,1	20,5	16,5	11,3
Маккажўхори	28,0	24,4	5,7	9,8
Арпа	10,2	15,4	12,7	32,8

Донли экинлар ҳудудий ҳосилдорлиги индекси ҳисоблансин.

 

11.20-масала. Корхона товар айланмаси жорий йилда ўтган йилга нисбатан 1,2 маротаба ошди, баҳолар эса ўртача 5 фоизга пасайди. Сотилган товар массасининг ҳажми жорий даврда қандай ўзгарди?

 

12-Мавзу: Ўзбекистон миллий ҳисоблар тизими – иқтисодий статистиканинг услубий негизи

1. Қисқача методик кўрсатмалар.

Статистика амалиётига Миллий ҳисоблар тизимини (МҲТ) киритиш республика статистикаси учун статистик маълумотларни таҳлил қилишни янги усулларидан фойдаланишни тақозо этади.

МҲТ – барча мамлакатлар миқёсида миллий ҳисобламаларнинг янги концептуал тизими, миллий иқтисодиётнинг халқ хўжалиги баланси (ХХБ) тизимидан тубдан фарқ қиладиган янги макростатистик моделидир.

Дастлабки МҲТда моддий неъматлар ва хизматларни яратиш, тақсимлаш ва истеъмол қилишда қатнашувчилар бажарадиган иқтисодий функциясига кўра, маълум йирик гуруҳларга ажратилган. Ҳар бир гуруҳ ёки хўжалик бирлиги МҲТда хўжалик фаолиятини таҳлил этишга асос қилиниб, «иқтисодий агент», деб номланади.

Дастлабки МҲТга 5 хил иқтисодий агент киради: номолиявий корхоналар, уй хўжаликлари, ҳукумат, молия муассасалари ва чет эллик ташқи агентлар.

МҲТда иқтисодий агентларнинг фаолияти замон (одатда йил ва чорак) ва макон (миллий чегаралар доирасида) бўйича тадқиқ қилинади.

Шундай қилиб, дастлабки МҲТ фақат миллий даромад ҳисоблари тизимидан иборат бўлиб қолди. Бу тизимнинг бош мақсади мамлакат иқтисодий фаолияти миқёсини ўлчашдан иборат эди. Кейинчалик бу мақсад анчагина кенгайтирилди ва иқтисодий ҳисоб-китобларнинг барча тизимларини қамраб олувчи ҳар томонлама ташкил қилинган халқ хўжалиги статистикаси томон такомиллаштирилди.

«Миллий ҳисоблар тизими» фанининг предмети – ички ва ташқи иқтисодиёт бўйича миллий ҳисобламалар тизимини тузиш услубиятини, жумладан, ҳисобламаларни тузиш усуллари ва қоидалари, унинг мазмуни, миллий ҳисобламаларнинг кўрсаткичлар тизими, уларни ҳисоблаш усуллари ва ўзаро боғланишлари; сектор ҳисобламаларини тузиш хусусиятлари ва мақсади; ҳар бир ҳисобламанинг иқтисодий жараёнларни таҳлил қилишдаги ўрни, ташқи иқтисодий фаолиятни тавсифлаш, миллий ҳисоблар концепциялари асосида тармоқлараро балансни ўрганиш ҳисобланади.

Миллий ҳисоблар тизими – асосан баланс усулига асосланган бўлиб, ҳар бир ҳисобламада (баланс) унинг ресурслари ва фойдаланиш қисми орасидаги тенглик баланслаштирувчи моддани ҳисоблаш йўли билан ифодаланади. Ҳар бир ҳисобламада баланслаштирувчи модда ўрганилаётган иқтисодий жараёнларнинг натижаларини характерлашда мустақил аҳамиятга эга. Шунингдек, бу баланслаштирувчи модда олдинги ҳисобламани кейинги ҳисоблама билан боғловчи бўғин саналади.

 

2. Мустақил ишлаш учун саволлар.

1.    Миллий ҳисоблар тизими ҳақида тушунча.

2.    Иқтисодий ривожланиш даражасини ва динамикасини характерлайдиган ўзаро боғлиқ бўлган кўрсаткичлар тизими.

3.    Миллий ҳисоблар тизими ҳисобламалари таснифи ва уларни тузиш тамойиллари.

4.     Ишлаб чиқариш ҳисобламасининг кўрсаткичлари ва унинг услубияти.

5.    Даромадларни ҳосил бўлиш ҳисобламасининг кўрсаткичлари ва унинг ўзига хос хусусиятлари.

6.    Бирламчи даромадлар тушунчаси, даромадларни тақсимлаш ҳисобламасининг кўрсаткичлари ва унинг ўзига хос услубияти.

7.    Ялпи миллий даромадни тақсимлаш ва қайта тақсимлаш.

8.    Мавжуд миллий даромад ва соф миллий даромадни ҳисоблаш усуллари.

9.    Даромадлардан фойдаланиш ҳисобламасини тузиш услубияти.

10.                  Ташқи дунё билан алоқаларини характерлайдиган товар ва хизматлар ҳисобламасини тузишнинг ўзига хос хусусиятлари.

 

3. Масалалар.

 

       Якуний  хисобларни тузиш ва уларни кўрсаткичларини ҳисоблаш бўйича  масалалар.

        Масала.     Мамлакат иқтисодий фаолияти натижаларини ифодаловчи қуйидаги кўрсаткичлар жорий баҳоларда берилган. (млрд. сўм)   

        Берилган маълумотлар асосида  ишлаб чиқариш ҳисоби, даромадларни таркиб топиши ҳисоби, даромадларни тақсимлаш ҳисоби, даромадлардан фойдаланиш ҳисоби, капитал харажатлар ҳисоби,  маҳсулот ва хизматлар ҳисобини тузинг.

 

 

 

 

1-жадвал. Ишлаб чиқариш ҳисоби. (жорий баҳоларда млрд.сўм.)

Ечилиши:

                         

1)                                               =( АБИЧ+МИСол)-МИСуб

 

2) ББЯИМ=        -  ОИ

 

3)                     = ОИ + ББЯИМ

 

2-жадвал. Даромадларни таркиб топиш ҳисоби. (жорий баҳоларда млрд.сўм.)

Ечилиши:

 

1)           = ББЯИМ

 

2)      ИЯФАД=

 

3)             =  (ЁИИҲ+ИИСол+ИЯФАД)-ИИСуб      

 

3-жадвал. Даромадларни тақсимлаш ҳисоби. (жорий баҳоларда млрд.сўм.)

Ечилиши:

 

1)          = (ИЯФАД+ЁИИҲ+ИИСол+ТДМОД+ТДМОЖТ) -ИИСуб

 

2)   ЯИМД=     -  (ТДМБД+ТДБЖТ)

 

3)                =(ТДМБД+ТДБЖТ +ЯИМД)   

 

4-жадвал.  Даромадлардан фойдаланиш ҳисоби. (жорий баҳоларда млрд.сўм.)

Ечилиши:

 

1)           =   ЯИМД

 

2)           =ЯИС+ЯЖ

 

 

5-жадвал. Капитал харажатлар ҳисоби. (жорий баҳоларда млрд.сўм.)

Ечилиши:

 

1)          = (ЯЖ + ТДОКТ)-ТДБКТ

 

2)            СК, СҚ ва СФ =      - (АКЯК+МАМЗЎ)

 

3)              =(АКЯК+МАМЗЎ) (+;-) СК, СҚ ва СФ

 

6-жадвал. Маҳсулот ва хизматлар ҳисоби. (жорий баҳоларда млрд.сўм.)

Ечилиши:

1)              = (АБИЧ + МХИмп+МИСол)-МИСуб

 

2)                 =ОИ+ ЯИС+ЯКЖ+ МХЭксп+СФ

 

 

        12.1-Масала.     Мамлакат иқтисодий фаолияти натижаларини ифодаловчи қуйидаги кўрсаткичлар жорий баҳоларда берилган. (млрд. сўм)   

      Берилган маълумотлар асосида  ишлаб чиқариш ҳисоби, даромадларни таркиб топиши ҳисоби, даромадларни тақсимлаш ҳисоби, даромадлардан фойдаланиш ҳисоби, капитал харажатлар ҳисоби,  маҳсулот ва хизматлар ҳисобини тузинг.

 

  12.2-Масала.     Мамлакат иқтисодий фаолияти натижаларини ифодаловчи қуйидаги кўрсаткичлар жорий баҳоларда берилган. (млрд. сўм)   

         Берилган маълумотлар асосида  ишлаб чиқариш ҳисоби, даромадларни таркиб топиши ҳисоби, даромадларни тақсимлаш ҳисоби, даромадлардан фойдаланиш ҳисоби, капитал харажатлар ҳисоби,  маҳсулот ва хизматлар ҳисобини тузинг.

        

       12.3-Масала.     Мамлакат иқтисодий фаолияти натижаларини ифодаловчи қуйидаги кўрсаткичлар жорий баҳоларда берилган. (млрд. сўм)   

        Берилган маълумотлар асосида  ишлаб чиқариш ҳисоби, даромадларни таркиб топиши ҳисоби, даромадларни тақсимлаш ҳисоби, даромадлардан фойдаланиш ҳисоби, капитал харажатлар ҳисоби,  маҳсулот ва хизматлар ҳисобини тузинг.

 

         12.4-Масала.     Мамлакат иқтисодий фаолияти натижаларини ифодаловчи қуйидаги кўрсаткичлар жорий баҳоларда берилган. (млрд. сўм)     

       Берилган маълумотлар асосида  ишлаб чиқариш ҳисоби, даромадларни таркиб топиши ҳисоби, даромадларни тақсимлаш ҳисоби, даромадлардан фойдаланиш ҳисоби, капитал харажатлар ҳисоби,  маҳсулот ва хизматлар ҳисобини тузинг.

      

       12.5-Масала.     Мамлакат иқтисодий фаолияти натижаларини ифодаловчи қуйидаги кўрсаткичлар жорий баҳоларда берилган. (млрд. сўм)   

        Берилган маълумотлар асосида  ишлаб чиқариш ҳисоби, даромадларни таркиб топиши ҳисоби, даромадларни тақсимлаш ҳисоби, даромадлардан фойдаланиш ҳисоби, капитал харажатлар ҳисоби,  маҳсулот ва хизматлар ҳисобини тузинг.

13-Мавзу: Аҳоли статистикаси

1. Қисқача методик кўрсатмалар.

Аҳоли статистикаси статистиканннг энг қадимги тармоғи ҳисобланади,

Қадимги дастлабки ҳисоб операциялари харбий ва хўжалик мақсадларида аҳолини хисобга олиш билан боғлиқ ҳолда олиб борилган. Кўплаб маълумотларни ўрганиш натижасида аниқланган қонуниятлар бириичи марта аҳолининг туғилиши ва ўлиши билан боғлиқ жараёнларда аниқланган.

Ҳозирги кунда ҳам аҳоли ҳар томонлама тадқиқотлар объекти ҳисобланади, чунки аҳоли ишлаб чиқариш жараёнининг бовосита иштирокчиси ва бу жараён натижасининг истеъмолчиси ҳам ҳисобланади. Ҳозирги кунда аҳолини, жамиятда рўй бераётган жараёнларни, турмуш шароитларини статистик ўрганишга қизиқиш ортиб бормоқда.

Аҳоли статистикасининг ўрганиш объекти маълум худудда яшовчи одамлар йиғиндиси ҳисобланади. Хар қандай мамлакатнинг аҳолиси ўз таркиби бўйича бир хил эмас ва у вақт бўйича ўзгарувчан, шунинг учун аҳолининг яшаш қонуниятлари, унинг таркибий узгаришлари ва бошқалар аниқ шарт-шароитларни ҳисобга олган ҳолда ўрганилиши керак.

Аҳоли статистикасида кузатиш бирлиги кўпинча алоҳида одам, индивид ҳисобланади. Аммо битта оила ҳам бирлик бўлиши мумкин.

Аҳоли статистикасида кузатиш объекти бўлиб эса турли хил йиғиндилар: бутун аҳоли, аҳолинипг алоҳида гуруҳлари, мсҳнат ресурслари ва хакозолар бўлиши мумкин.

Ҳар қандай жойнинг аҳолиси йил давомида ўзгариб туради, шунинг учун умумий кўрсаткичларни ҳисоблаш учун статистикада аҳолининг йил мобайнидаги ҳарракати эътиборга олинади.

ДА = МА + ВИ-ВЯ

МА = ДА - ВЙ + ВЯ

Бунда: ДА - доимий ахоли сони;

МА - мавжуд аҳоли сони;

ВЙ - вақтинча йўқ бўлган аҳоли сони;

ВЯ - вақтинча яшаётган аҳоли сони.

Аҳолининг ўртача йиллик сони одатда оддий ўртача арифметик формула бўйича аниқланади. Бунда аҳолининг муайян давр бошидаги ва давр охиридаги сони кўрсаткичлари қўшилиб иккига бўлинади:

Аҳоли сони хақидаги маълумотлар бир иеча тенг оралиқли саналарга, масалан, ҳар бир ойнинг биринчи кунига нисбатан берилган бўлса, аҳолининг ўртача йиллик сони ўртача хронологик формула бўйича аниқланади:

Мамлакат аҳолиси унинг ҳудуд бўйича жойлашиши нуқтаи назаридаи шаҳар аҳолиси ва қишлоқ аҳолисига бўлинади. Шаҳар аҳолисига шаҳарларда ва шаҳар кўринишидаги посёлкаларда яшовчи, қишлоқ аҳолисига эса қишлоқ жойларида яшовчи барча шахслар киради.

Аҳоли статистикасида қуйидаги махсус коэффициентлар ҳам ҳисобланади:

а) аёлларнинг алоҳида ёшлари бўйича гуруҳлари учун туғилиш коэффициенти;

б ) К_{мах.туғ}=(Т*1000)/S_{15-49 ёш аёллар}

Бу ерда Т – туғилган болалар сони; - 15-49 ёшгача бўлган аёлларнинг ўртача йиллик сони;

в) вафот этиш коэффициенти;

г) табиий ўсиш коэффициенти;

д) никоҳ қуриш ва ажралиш коэффициенти;

 е) ҳаётийлик коэффициенти.

Аҳоли сони ўзгармасдан доимий бир хил бўлиб қолмайди. Аҳоли сони туғилиш, вафот этиш ҳисобига ўзгариб туради. Табиий ҳаракатни ифодаловчи кўрсаткичлар бу туғилиш, вафот этиш ва табиий ўсиш коэффициентларидир.

I. Аҳолининг умумий туғилиш коэффициенти.

Бир йилда туғилганлар сонини 1000 га кўпайтирилади. Ҳосила аҳолининг ўртача йиллик сонига нисбатига тенг бўлади, яъни:

К_туғлиш=(Т*1000)/

Бу ерда Т – туғилган болалар сони;

     - аҳолининг ўртача йиллик умумий сони.

         2. Вафот этиш коэффициенти.

Вафот этиш коэффициенти йил давомида вафот этганлар сонини 1000 га кўпайтирилгач, олинган натижа аҳолини йиллик ўртача сони нисбатига тенг:

К_вафот=(В*1000)/ .

Бу ерда В – вафот этганлар сони.

3. Табиий ўсиш коэффициенти. К_таб.ус=К_туғ-К_вафот

4. Никох қуриш коэффициенти: К_никох=(Н*1000)/

Н – никоҳ кўрганлар сони.

5. Туғилиш ва вафот этиш орасидаги нисбат ҳаётийлик коэффициентини ҳисоблайди.

6. Ажралиш коэффициенти:

К_{ажралиш}=(А*1000)/

Бу ерда А – ажрашганлар сони.

Алоҳида аҳоли пунктлари, ҳудудлари аҳолининг сони фақат табиий харакат натижасида ўзгармасдан, балки механик харакат натижасида ёки алоҳида шахсларнинг худудий кўчиши натижасида, яъни аҳоли миграцияси ҳам ўзгаради.

Аҳолининг мамлакат ичкарисида у ердан бу ерга кўчиши ички миграция, бир мамлакатдан бошқа мамлакатга кўчиши эса ташқи миграция деб аталади. Ички ва ташқи миграция ҳар хил сабаблардан келиб чиқиши мумкин: масалан, иш қидириш сабабли.

         Ҳар бир аҳоли пункти ва умуман мамлакат учун аҳоли миграциясининг асосий кўрчсаткичлари қуйидагилар ҳисобланади: кириб келганлар сони, чиқиб кетганлар сони ва уларнинг коэффициентлари.

Кириб келиш коэффициенти қуйидагича ҳисобланади:

К_{кириб келиш}=(кириб келганлар сони/)*1000

         Чиқиб кетиш  коэффициенти қуйидагича ҳисобланади:

К_{чиқиб кетиш}=(чиқиб кетганлар сони/)*1000

К_мех.ў =(кириб келганлар сони – чиқиб кетганлар сони)/*1000

Кириб келганлар ва чиқиб кетганлар сони мамлакат бўйича ҳисобланади, шунингдек, у жинси, ёши миграцияси сабаблари бўйича тақсимланади.

Миграция ҳақидаги маълумотларнинг таҳлили аҳолининг давлатнинг қаерига ва қаеридан, қандай миқдорда кўчиши юз бераётганлигини кўрсатади, бу эса ўз навбатдаги кўплаб хўжалик ва бошқа тадбирларни режалаштиришда муҳим ҳисобланади.

Аҳолининг келажакда маълум вақт оралиғидан кейин бўладиган сонини турли хил усуллар ёрдамида аниқлаш мумкин.

Аҳоли сонининг умумий истиқболини маълум таҳлил қилинаётган маълум даврда аҳоли сонининг табиий ва механик ўсиши ҳақидаги маълумотлар асосида аниқланади. Масалан, агар аҳолининг сони муайян давр бошига маълум бўлса ва умумий ўсиш коэффициенти ҳисобланган бўлса, у ҳолда аҳоли сонининг  t йилдан кейин бўладиган истиқболини қуйидаги формула билан ҳисоблаш мумкин.

S_b – режалаштирилаётган давр бошига аҳоли сони;

T – башорат қилинаётган йиллар сони;

K_ум.ўс­ – шу даврга аҳолининг умумий ўсиш коэффициенти.

Умумий аҳоли сонини башорат қилишнинг бошқа усуси ҳам мавжуд. У динамика қаторларини эксттрополияция қилишга асосланади.

Аҳоли сони истиқболини алоҳида ёш бўйича гуруҳларга ажратиб ҳам ҳисоблаш мумкин. Бунинг учун аҳоли сони ва ёш структураси ҳақида, ёши бўйича туғилиш коэффициентлари ҳақида маълумотлар ва хакозолар бўлиши керак.

1-масала. Мамлакат аҳолиси сони тўғрисида қуйидаги маълумотлар берилган. Мамлакат аҳолисининг ўртача ёшини ва берилган йиллар бўйича динамикасини аниқланг: 

Йиллар	Аҳоли сони	Шу жумладан.
		15ёшгача	15-65ёш	65-80ёш	80 ёшдан катта
2006	117,06	26,03	82,51		2,22
2007	121,05		85,90	9,70	2,96
2008	123,61	20,41		12,45	3,72
2009	125,57	19,96	86,93		4,00

Масала ечими

 

 

2-масала. Мамлакат аҳолиси  сони тўғрисида қуйидаги маълумотлар берилган (минг киши): йил бошидаги аҳоли сони 125 573, йил мобайнида 1221, туғилиб 924 ўлди. Мутлоқ механик   қўшимча  ўсиш –50 минг киши. Аҳолининг табиий ва механик харакати кўрсаткичлари  аниқлансин:

Масала ечими

1. Йилохиридаги аҳоли сони: 

минг киши.

2. Ўртача аҳоли сони:

минг киши.

3. Туғилиш коэффициенти:

ёки 9,7 ‰

ёки 7,35 ‰

 ‰

‰

‰- 2,35‰=-0,42‰ 

3-масала. Мамлакат аҳолиси  сони тўғрисида қуйидаги маълумотлар берилган (минг киши.): 1.01.2009 йил – 125032; 1.03 –125132; 1.08 – 125372. 1.10 – 125484; 1.01.2010 йил –125573. Йил мобайнида 1229 минг бола туғилиб,877 минг киши ўлди.

Аниқланг:

1. Ўртача аҳоли сони :

2. Туғилиш,ўлиш ва табиий ўсиш коэффциентларини.

3. Механик ўсиш коэффицентини.

4. Аҳолининг ҳаётийлик коэффицентини.

Масала ечими

1.  минг киши

2.  ‰

3. ‰

4. ‰

5.

 ‰ = 4,5‰ – 2,8 ‰=1,5‰

4-масала. Қуйидаги аҳоли сони тўғрисида берилган шартли маълумотлар асосида ва ёшлар бўйича яшаш коэффициентлари асосида, меҳнатга лаёқатли ёшгакирувчи аҳолининг келгуси 3 йилданги сони аниқлансин:

Масала ечими: Аҳолининг истиқболдаги сони қуйидагича аниқланади:

Биринчи йил учун:

Иккинчи йил учун:

Учинчи йил учун:

Демак, меҳнатга лаёқатли ёшга кирувчи аҳоли сони: биринчи йили – 4161, иккинчи йили – 4985, учинчи йили – 5254, жами – 14400 киши.

 

2. Мустақил ишлаш учун саволлар.

1. Аҳоли сони ва таркибини статистик ўрганиш.

2. Аҳолини жинси, миллати, оилавий ҳолати, маълумотли даражаси ва бошқа белгилар бўйича ўрганиш.

3. Аҳолини табиий ва механик ҳаракати статистикаси.

4. Аҳоли табиий ҳаракатини ифодаловчи абсолют ва нисбий кўрсаткичлар: туғилиши, вафот этиши, табиий ўсиши.

5. Аҳоли миграцияси турлари. Аҳоли миграциясининг абсолют ва нисбий кўрсаткичлари.

6. Никоҳдан ўтиш ва ундан ўчиш кўрсаткичлари.

 

3.   Масалалар.

 

13.1-Масала.     Мамлакатда аҳоли сони 2002 йил 1- январь ҳолатига 25153 минг киши, 2003 йил 1- январда 25410 минг киши. Жорий йилда мамлакатда 430 мингта бола туғилган, 135 минг киши вафот этган. 189 минг киши никоҳ қурган ва 68 минг киши ажрашган.

Аниқланг: Аҳолини туғилиш, вафот этиш, табиий ўсиш, ҳаётийлик, никоҳ қуриш, ва ажралиш коэффицеитларини.

 

13.2-Масала.     Шаҳар аҳолисининг ҳаракати тўғрисида қуйидаги маълумотлар берилган (минг киши ҳисобида).

1.         Йил бошида: ҳақиқатда яшаётганлар – 920

шу жумладан: вақтинча яшовчилар – 60, вақтинча йўқлар - 40

Жорий даврда: Туғилган болалар сони – 16,4

Шу жумладан: доимий аҳолидан – 16,0,

Вафот этганлар сони – 5,8

Шу жумладан: Доимий аҳолидан – 5,6

Доимий яшаш учун кўчиб келганлар – 12,0

Доимий яшаш учун кўчиб кетганлар – 8,0

Вақтинча йўқлардан қайтиб келганлар – 10

Аниқланг: 1. Йил охирига шаҳарда мавжуд аҳоли сонини;

2.         Йил боши ва охирига доимий аҳоли сонини;

3.         Доимий аҳоли учун туғилиш, вафот этиш, табиий ўсиш коэффицентларини.

 

13.3-Масала. Берилган маълумотлар асосида йил бошига аҳоли сони   даражасини аналитик текисланг.

2000й - 24487,7 минг киши;   2001й - 24813,1 минг киши; 2002й - 25115,8 минг киши;  2003й - 25427,9 минг киши; 2004 й-25707,4 минг киши; 2005й-26021,4 минг киши; 2006 й- 26312,7 минг киши;

2007й - 26663,8 минг киши; 2008 й - 27072,2 минг киши

 

13.4-Масала. Мамлакат аҳолисининг сони тўғрисида қуйидаги маълумотлар берилган. Мамлакат худуди -424,4 минг км.кв. (минг киши ҳисобига) Жадвалдаги номаълум кўрсаткичларни аниқланг.

 

      13.5-Масала. Мамлакатда аҳоли сони 2004 йил 1- январь ҳолатига 45678 минг киши, 2005 йил 1- январда 48906 минг киши. Жорий йилда мамлакатда 1430 мингта бола туғилган, 1135 минг киши вафот этган. 1189 минг киши никоҳ қурган ва168 минг киши ажрашган.

Аниқланг: Аҳолини туғилиш, вафот этиш, табиий ўсиш, ҳаётийлик, никоҳ қуриш, ва ажралиш коэффицеитларини.

 

       13.6-Масала. Берилган маълумотлар асосида йил бошига шаҳар  аҳолисининг  сони   даражасини аналитик текисланг.

2000й - 2448,7 минг киши;   2001й - 2481,1 минг киши; 2002й - 2511,8 минг киши;  2003й - 2542,9 минг киши; 2004 й-2570,4 минг киши; 2005й-2602,4 минг киши; 2006 й- 2631,7 минг киши;

2007й - 2666,8 минг киши; 2008 й - 2707,2 минг киши.

 

        13.7-Масала. Қишлоқ  аҳолиси тўғрисида қуйидаги маълумотлар берилган (минг киши ҳисобида)

1.01.2008 й - 156,0

1.04.2008 й - 157,9

1.07.2008 й- 158,8

1.10.2008й - 159,7

1.01.2009й - 160,9

Ҳисобланг. Шаҳар ахолисининг ўртача йиллик сонини.

 

       13.8-Масала. Мамлакат аҳолисининг сони тўғрисида қуйидаги маълумотлар берилган. Жадвалдаги номаълум кўрсаткичларни аниқланг. (минг киши ҳисобига) Ўзбекистон Республикаси аҳолисининг асосий ёш гуруҳлари таркибининг ўзгаришлари. (минг киши)

Йиллар	Жами аҳоли	Шу жумладан асосий ёш гуруҳлари бўйича
		Болалар (0-15 ёш)	ҳисса-си, %	Меҳнат ёшидаги аҳоли (16-55 ёш аёллар) (16-60 ёш эркаклар)	ҳисса-си, %	Қариялар (55+ ёш аёллар) (60+ ёш эркаклар)	ҳисса-си, %
2000	24487,7	9944,1		12740,1
2001	24813,1	9864,5		13142,9
2002	25115,8	9734,5		13563,8
2003	25427,9	9603,9		13991,3
2004	25707,4	9445,0		14433,6
2005	26021,4	9328,1		14859,3
2006	26312,7	9217,1		15241,4
2007	26663,8	9110,4		15664,0
2008	27072,2	9025,4		16101,9

 

      13.9-Масала. Мамлакатда аҳоли сони 2006 йил 1- январь ҳолатига 25153 минг киши, 2007 йил 1- январда 25410 минг киши. Жорий йилда мамлакатда 430 мингта бола туғилган, 135 минг киши вафот этган. 189 минг киши никоҳ қурган ва 68 минг киши ажрашган.

      Аниқланг: Аҳолини туғилиш, вафот этиш, табиий ўсиш, ҳаётийлик, никоҳ қуриш, ва ажралиш коэффицеитларини.

        13.10-Масала. Мамлакат аҳолисининг сони тўғрисида қуйидаги маълумотлар берилган.

Жадвалдаги номаълум кўрсаткичларни аниқланг. (минг киши ҳисобига)

Изоҳ:  Ўзбекистон Республикаси ҳудуди ...... минг км²

 

14-Мавзу: Меҳнат бозори статистикаси

1. Қисқача методик кўрсатмалар.

Корхона ходимлари сони ҳақида маълумот корхона меҳнат ҳисоботида акс эттирилади. Корхона ходимлари сонининг бирламчи ҳисоботи ишга қабул қилиш ва ишдан бўшатиш буйруқларидан бошланади ва корхона ходимларининг кунлик рўйхатдаги сонига киритилади. Ҳамма ходим тоифалари, доимий, вақтинча, мавсумий ишга қабул этилган, асосий ёки ёрдамчи иш фаолиятига қарамасдан, корхона таркибида алоҳида штатдаги ходимлардан ташқари ўриндошлик бўйича ишловчилар (совместителларнинг) ҳисоби ҳам юритилади.

Рўйхатдаги ходимлар сонига ишга қабул қилиш ҳақида буйруқ  чиққан кундан бошлаб, то ишдан бўшатиш ҳақида буйруқ чиққунча рўйхатда бўлганлар киритилади. Доимий ходимлар сонига ишга қабул қилиш буйруғида муддати кўрсатилмаган ҳодисалар киритилади.

Вақтинча ходимлар сонига икки ой муддатгача ёки вақтинча ишламаётган ходимлар ўрнига ишлашга 4 ойгача қабул қилинганлар киритилади. Мавсумий ходимларга олти ойгача мавсумий иш бажариш учун қабул қилинганлар киритилди.

Календарь иш куни рўйхатдаги ходимлар сонига шу куни ҳақиқий ишлаганлар ва турли хил сабабларга кўра ишламаганлар киритилади:  

-      хизмат сафарида бўлганлар;

-      навбатдаги ва қўшимча таътилда бўлганлар;

-      давлат ва ижтимоий мажбуриятларни бажариш билан банд бўлганлар;

-      оилавий сабабларга кўра;

-      соғлиғи туфайли;

-      маъмурият рухсати билан;

-      ишга чақириш бўйича дам олаётганлар;

-      ўз ҳисобидан таътил;

-      корхона бўш туриши туфайли;

-      икки ёшгача бола тарбияси таътили;

-      туғруқ таътили;

-      тўла иш ҳафтаси бўйича ишламаслик шарти билан ишга қабул қилинганлар;

-      ўқув таътилини ўтаётган, таълимнинг сиртқи йўналишдаги талабалар ва ҳ.к. лар.

Рўйхатдаги ходимлар сонига қуйидагилар киритилмайди:

-      бир маротабалик иш бажариш учун жалб этилганлар;

-      асосий иш фаолиятидан ташқари бошқа корхонада қўшимча фаолият кўрсатаётганлар;

-      иш ҳақини сақлаб қолмаслик шарти билан бошқа корхонага вақтинча ишга юборилганлар;

-      ишдан ажралган ҳолда ўқишга юборилганлар (корхона ҳисобидан стипендия олувчилар).

 

2. Мустақил ишлаш учун саволлар.

1. Иқтисодий фаол аҳоли  тушунчаси. Унинг сони ва таркиби.

2. Меҳнат ресурслари статистикаси. Меҳнат ресурслари сонини ҳисоблаш усуллари.

3. Иқтисодиётда банд бўлганларнинг фаолият соҳаси, мулк формаси, хўжалик юритиш формаси ва мамлакат ҳудудлари бўйича  тақсимланишини статистик ўрганиш.

4. Корхона ва ташкилотларнинг ходимларини асосий ва асосий бўлмаган фаолиятлари бўйича тақсимланиши:

1. Иқтисодиёт тармоқларида банд бўлган ходимлар сони.

2. Ишчи кучи ҳаракати статистикаси.

3. Иш вақти фондларининг таркиби.

4. Иш жойларидан фойдаланиш кўрсаткичлари статистикаси.

 

Масала. Августнинг 1-декадасида корхона ходимлари ҳақида қуйидаги маълумотлар берилган (киши ҳисобида).

Ой кунлари	Рўйхатда бўлганлар сони	Ишга келганлар сони	Кун мобайнида бўш турганлар
1	320	295	2
2	322	304	-
3	321	311	-
4	323	312	-
5	325	320	9
6	дам олиш куни
7	323	302	-
8	328	314	5
9	323	320	4
10	320	312	-

Бу кўрсаткичларни ҳисоблашни қуйидаги мисолда кўриб чиқамиз:

Рўйхатдаги ходимлар сони фурсатли кўрсаткичлардир, чунки ҳар куни ишга қабул қилиш ва ишдан бўшатиш сабабли, уларнинг сони ўзгариб туради. Турли хил иқтисодий кўрсаткичларни ҳисоблаш мақсадида ўртача рўйхатдаги ходимлар сони, ўртача ишга келганлар сони, ўртача ҳақиқий ишлаганлар сони ҳисобланади:      

 

          Ўртача рўйхатдаги ходимлар сонини ҳисоблашда календарь кунларидаги рўйхатдаги ходимлар сонининг йиғиндиси (ишламаган кунлардаги ходимлар сони бир кун олдинги кундаги рўйхатдаги ходимлар сони ҳисобланади) календарь кунлар йиғиндисига бўлинади.

Ўртача ишга келганлар сонини ҳисоблашда, ҳақиқий ишлаган кунлар йиғиндиси иш кунларига бўлинади.

Ишга келган ва ҳақиқий ишлаганлар орасидаги фарқ, одатда, корхонанинг айби билан яъни: хомашё билан, электр энергия билан, хуллас иш билан таъминламаслик сабабли бўлиб, у кун давомида ёки айрим иш соатларида бўлиши мумкин.

 

Ўртача ходимлар сони киши

        Демак, турли сабабларга кўра, ҳар куни ўртача 13 киши ишга келмаган, келганлардан икки киши кун мобайнида бўш турган. Умуман, ҳар куни 15 киши меҳнатидан фойдаланилмаган. 

       Корхона ходимлари ҳаракатини таърифлаш учун мутлақ ва нисбий кўрсаткичлардан фойдаланилади. Мутлақ кўрсаткичларга: ишга қабул қилиш айланмаси, ишдан бўшаш айланмаси, ортиқча айланма каби кўрсаткичлар киради.

      Агарда ўртача йиллик рўйхатдаги ходимлар сони халқ хўжалигида банд бўлганлар сонини ҳисоблаш учун мўлжалланган бўлса, бу кўрсаткични ҳисоблашда махражида  корхона қанча муддат фаолият кўрсатишидан қатъий назар, йилли календарь кунлар олинади.

      Масалан, корхона ўз фаолиятини 31 декабрда бошлаб, рўйхатдаги ходимлар сони 365 киши бўлса:

 

          Бундай ҳисоблашдан мақсад, бир неча корхоналарда йил давомида ишлаганларни қайта-қайта ҳисобга олмасликдир.

Корхона ходимлари ҳаракатини таърифлаш учун мутлақ ва нисбий кўрсаткичлардан фойдаланилади. Мутлақ кўрсаткичларга: ишга қабул қилиш айланмаси, ишдан бўшаш айланмаси, ортиқча айланма каби кўрсаткичлар киради. Нисбий кўрсаткичларга: ишга қабул қилиш айланмаси, ишдан бўшаш айланмаси, қўнимсизлик кўрсаткичи, ходимларнинг доимийлик кўрсаткичи киритилади.

Умумий ишга қабул қилиш кўрсаткичини ҳисоблаш учун умумий ишга қабул қилинганлар сони ўртача рўйхатдаги ходимлар сонига бўлинади. Айрим тоифалар учун ўртача рўйхатдаги ходимлар сонини ҳисоблашда шу тоифаларга ишга қабул  қилинганлар сони ва бошқа тоифалардан шу тоифага ўтганлар сони йиғиндиси шу тоифа ходимларининг ўртача сонига бўлинади. Одатда, саноат тармоғида кўрсаткични давр охиридаги ходимлар сонига бўлиб ҳам ҳисобланади. Ишдан бўшаш умумий кўрсаткичини ҳисоблашда, ҳисобот даврида умумий ишдан бўшаганлар сони кўриладиган давр ходимлари сонига бўлинади.

  Давр бошида саноатдаги кўрилаётган ходимлар сонига бўлиб ҳам ҳисоблаш мумкин. Айрим тоифалар учун ҳисобланганда ўрганаётган тоифадан бошқа тоифаларга ўтганлар ҳам ҳисобга олинади. Қўнимсизлик кўрсаткичини ҳисоблашда ортиқча айланма (шахсий сабабларга кўра бўшаганлар) ўртача йиллик ходимлар сонига бўлинади.

Саноатда йил бошидаги ходимлар сонига нисбатан ҳам олиш мумкин. Йил давомида доимий ишлаган ходимлар сонини ўртача йиллик ёки йил бошидаги ходимлар сонига бўлиш натижасида доимийлик кўрсаткичи ҳисобланади. Бу кўрсаткичларни ҳисоблашни қуйидаги мисолда кўриб чиқамиз.

Масала. Ҳисобот йилида корхона ходимларининг ҳаракати ҳақида қуйидаги маълуотлар берилган (киши):

 

Ишчилар тоифасига қабул қилиш айланмаси:   

 

Ишчилар тоифасидан умумий бўшаш айланмаси:  

 

Қўнимсизлик кўрсаткичи:  

 

Доимийлик кўрсаткичи:

 

Кўриниб турибдики, ортиқча айланма кўрсаткичи 4,92%ни ташкил этади. Бу дегани, ҳар ўртача 100 ишчидан бештаси ўз хоҳиши билан ёки меҳнат интизомини бузиш натижасида ишдан бўшатилган. Демак, интизом борасида ишчиларнинг ўз ишидан манфаатдор бўлмаслиги сабабли, бу кўрсаткич юқори бўлиб, маъмурият ўз ҳоҳиши билан бўшаганлар сабабини ўрганиш устида иш олиб боришлари лозим. Ходимлар ҳаракатини ўрганиш мақсадида қуйидаги мутлақ кўрсаткичлардан фойдаланилади:

1.                    Умумий ишчи тоифасига киритилганлар сони:

(К)=38к+4к =42киши 

2.                    Умумий ишчи тоифасидан чиққанлар сони

(Б)=4к+6к+16к+2к+2к=30киши

a)                     Зарурий айланма=4к+6к+2к=12киши;

b)                    Ортиқча айланма=16к+2к=18киши.

 

Ходимлар ҳаракати нисбий кўрсаткичларини ҳисоблаш учун керак ўртача йиллик ишчилар сонини ҳисоблаймиз. Бунинг учун: 

a)                     йил охиридаги ишчилар сони:

Т₁=Т₀+К-Б, Т₁=360+42-30=372 киши

b)                    ўртача йиллик ишчилар сони:

.

 

3. Масалалар.

 

14.1-Масала. Қуйида шартли статистик маълумотлар берилган:

    Берилган шартли статистик маълумотлар асосида  қуйидаги аниқланг:

1) Актив аҳоли сонини динамикасини;  2). Активлик, ишсизлар,  бандлик коэффициентларини; 3).   Активлик, ишсизлар,  бандлик коэффициентларини ўсиш суъратларини; 4).Меҳнатни фонд билан қуролланишини; 5). Фонд сиғимини; 6) Фонд қайтимини.

   

     14.2-Масала. Корхона йиллик маълумоти қуйидагича:

Йил бошидаги ходимлар сони киши           460

Йил давомида ишга қабул қилинганлар        28

Ишдан бўшаганлар: ўқишга кириш сабабли    4

Қуролли кучларга чақириш сабабли              3

Нафақага чиқиш муносабати билан               7

Меҳнат шартномаси тугаши сабабли              2

Ўз ҳоҳиши бўйича                                             10

Меҳнат интизомини бузганлиги сабабли          4

   Аниқланг:

1)      Ишдан бўшаш, қабул қилиш ва қўнимсизлик кўрсаткичларини.

 

14.3-Масала. Қуйида шартли статистик маълумотлар берилган:

       Берилган шартли статистик маълумотлар асосида  қуйидаги аниқланг:

1). Актив аҳоли сонини;  2). Активлик, ишсизлар,  бандлик коэффициентларини; 3).   Активлик, ишсизлар,  бандлик коэффициентларини ўсиш суъратларини; 4).Меҳнатни фонд билан қуролланишини; 5). Фонд сиғимини; 6) Ялпи ички маҳсулот қийматини.

 

14.4-Масала. Қуйида шартли статистик маълумотлар берилган:

Берилган шартли статистик маълумотлар асосида  қуйидаги аниқланг:

1). Актив аҳоли сонини;  2). Активлик, ишсизлар,  бандлик коэффициентларини; 3).   Активлик, ишсизлар,  бандлик коэффициентларини ўсиш суъратларини; 4).Меҳнатни фонд билан қуролланишини; 5). Фонд сиғимини; 6) Фонд қайтимини.

 

14.5-Масала. Қуйида шартли статистик маълумотлар берилган:

Берилган шартли статистик маълумотлар асосида  қуйидаги аниқланг:

1). Актив аҳоли сонини;  2). Активлик, ишсизлар,  бандлик коэффициентларини; 3).   Активлик, ишсизлар,  бандлик коэффициентларини ўсиш суъратларини; 4).Меҳнатни фонд билан қуролланишини; 5). Фонд сиғимини; 6) Фонд қайтимини.

 

14.6-Масала. Қуйида шартли статистик маълумотлар берилган:

Берилган шартли статистик маълумотлар асосида  қуйидаги аниқланг:

1). Актив аҳоли сонини;  2). Активлик, ишсизлар,  бандлик коэффициентларини; 3).   Активлик, ишсизлар,  бандлик коэффициентларини ўсиш суъратларини; 4).Меҳнатни фонд билан қуролланишини; 5). Фонд сиғимини; 6) Фонд қайтимини.

14.7-Масала. Қуйида шартли статистик маълумотлар берилган:

Берилган шартли статистик маълумотлар асосида  қуйидаги аниқланг:

1). Актив аҳоли сонини;  2). Активлик, ишсизлар,  бандлик коэффициентларини; 3).   Активлик, ишсизлар,  бандлик коэффициентларини ўсиш суъратларини; 4).Меҳнатни фонд билан қуролланишини; 5). Фонд сиғимини;

 

14.8-Масала. .  Қуйида шартли статистик маълумотлар берилган:

Берилган шартли статистик маълумотлар асосида  қуйидаги аниқланг:

1). Актив аҳоли сонини динамикасини;  2). Активлик, ишсизлар,  бандлик коэффициентларини; 3).   Активлик, ишсизлар,  бандлик коэффициентларини ўсиш суъратларини; 4).Меҳнатни фонд билан қуролланишини; 5). Фонд сиғимини;

 

14.9-Масала. Қуйида шартли статистик маълумотлар берилган:

Берилган шартли статистик маълумотлар асосида  қуйидаги аниқланг:

1). Актив аҳоли сонини;  2). Ишсизлар,  бандлик коэффициентларини; 3).   Активлик, ишсизлар,  бандлик коэффициентларини ўсиш суъратларини; 4).Меҳнатни фонд билан қуролланишини; 5). Фонд сиғимини; 6) Фонд қайтимини.

 

 

 

 

14.10-Масала. Қуйида шартли статистик маълумотлар берилган:

Берилган шартли статистик маълумотлар асосида  қуйидаги аниқланг:

1). Актив аҳоли сонини;  2). Активлик, ишсизлар,  бандлик коэффициентларини; 3).   Активлик, ишсизлар,  бандлик коэффициентларини ўсиш суъратларини; 4).Меҳнатни фонд билан қуролланишини; 5). Фонд сиғимини; 6) Фонд қайтимини.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

15-Мавзу: Миллий бойлик статистикаси

1. Қисқача методик кўрсатмалар.

Мамлакат миллий бойлиги - инсон меҳнати туфайли тўпланган номолиявий ва молиявий активлар ва табиат инъомларининг йиғиндисидан ташкил топади.

Ўзбекистон Республикаси миллий бойлигининг ҳажми 1991 йил 1 сентябрдан ҳисоблана бошланди. У яратилиш манби бўйича 2 қисмдан иборат:

·                    миллий мулк - инсон меҳнати туфайли шу давргача тўрланган бойликлар;

·                    табиат инъомлари - бойликлари.

Умуман, Европада қўлланадиган МХТ концепциясига асосан Ўзбекистон Реслпубликаси миллий бойлиги қуйидагилардан ташкил топади:

Йил бошида

 

Йил давомида қилииган опорациялар

 

Йил охирида

 

1. Табиий ресурслар;

А – фойдаланишга киритилмаган;

Б – ишлаб чиқаришда фойдаланиладиган;

2. Инсон меҳнати туфайли йиғилган моддий бойликлари;

В – асосий фондлар;

Г – моддий айланма маблағлар ва заҳиралар;

Д – аҳолннинг шахсий мулки;

Е – бошқа моддий бойликлар.

3. Молиявий ресурслар:

Ж – олтин;

З – мавжуд пуллар ва банкдаги ҳисоблар;

И – қимматли қоғозлар (акциялардан ташкари);

К – заёмлар;                                                            

Л – акциялар;

М – суғута фондлари;

Н – бошқа молиявий маблағлар.

Миллий бойлик ҳажми одатда йил боши ва охирида қуйидагича аниқланади:

МБ =ТБ + КМТЙМБ + МР

Бунда: МБ – миллий бойлик;

ТР – табиий ресурслар;                                         
КМТЙМБ – инсон меҳнати туфайли йиғилган моддий бойликлари;
МР – молиявий ресурслар.

Асосий фондларнинг такрор ишлаб чиқариш кўрсаткичлари қуйидаги коэффициентлар орқали ифодаланади ва ўрганилади:

1.         Асосий фондларнинг ўсиш коэффициенти;

2.         Асосий фондларнинг қўшимча ўсиш коэффициенти;

3.         Асосий фондларнинг эскириш коэффициенти;

4.         Асосий фондларнинг яроқлилик коэффициенти;

5.         Асосий фондларнинг сафини тўлдириш коэффициенти;

6.         Асосий фондларнинг янгиланиш коэффициенти;

Асосий фондларнинг такрор ишлаб чиқариш кўрсаткичларини Самарқанд вилояти Қоракўл бирлашмасининг 2009 йилдаги “Асосий воситалар ҳаракати тўғрисидаги ҳисоботи” маълумотлари асосида ҳисоблаймиз. Улар қуйидаги жадвалда келтирилган.

 

Асосий воситаларнинг ҳолати ва ҳаракати тўғрисидаги

 2013 йил кўрсаткичлари

Ушбу жадвал маълумотларидан (асосий фондларнинг балансидан) фойдаланиб, асосий фондларнинг такрор ишлаб чиқариш кўрсаткичларини ҳисоблаш тартибини кўриб чиқамиз. Асосий фондларнинг мутлоқ ўсиши йил охирида йил бошига нисбатан 845 млн. сўмни ташкил қилган:   3340,1 – 2495,1 = + 845 млн.сўм.

1.Асосий фондларнинг ўсиш коэффициенти:

Демак, ўсиш коэффициенти 133,9% ни ташкил қилган.

2. Асосий фондларнинг қўшимча ўсиш коэффициенти.  Бу кўрсаткич икки хил усул билан аниқланади:

1)

 2)

Демак, асосий фондлар ҳажми йил охирида йил бошига нисбатан 33,9 % га ошган.

3. Асосий фондларнинг эскириш коэффициенти:

Йил бошида:

Йил охирида:

Бирлашма бўйича асосий фондларнинг эскириш даражаси 3,2 фоизга камайган, демак фондлар аҳволи яхшиланган, яроқлилик даражаси ошган.

4. Асосий фондларнинг яроқлилик коэффициенти:

Йил бошида:

               

Йил охирида:

                    

Асосий фондларнинг яроқлилик даражаси йил охирида йил бошига нисбатан 3,2 фоизга ошган.

5. Асосий фондлар сафини тўлдириш коэффициенти:

 

Демак, асосий фондлар сафи ҳар хил йўллар билан 40,7 фоизга кенгайтирилган.

6. Асосий фондларни ҳисобдан чиқариш коэффициенти:

Йил даврида ҳар хил йўллар билан хўжалик ҳисобидан чиқиб кетган фондлар ҳажми 20,6 фоизни ташкил қилади.

 

2. Мустақил ишлаш учун саволлар.

1. Миллий бойлик ва миллий мулк ҳақида тушунча ва бу соҳадаги статистиканинг  вазифалари.

2. Миллий ҳисоблар тизимида иқтисодий активлар тушунчаси ва таркиби.

3. Фойдали қазилма бойликлари, сув ва гидроэнергик ресурсларни статистик ўрганиш.

4. Миллий бойлик элементларини жорий ва ўзгармас баҳоларда ҳисоблаш ва улар динамикасини ўрганиш.

3. Масалалар.

15.1- масала.   Асосий воситаларнинг ҳолати ва ҳаракати тўғрисида қуйидаги маълумотлар берилган.

 

15.2- масала.   Асосий воситаларнинг ҳолати ва ҳаракати тўғрисида қуйидаги маълумотлар берилган.

 

15.3- масала.  Асосий воситаларнинг ҳолати ва ҳаракати тўғрисида қуйидаги маълумотлар берилган.

 

15.4- масала.   Асосий воситаларнинг ҳолати ва ҳаракати тўғрисида қуйидаги маълумотлар берилган.

 

15.5- масала.   Асосий воситаларнинг ҳолати ва ҳаракати тўғрисида қуйидаги маълумотлар берилган.

 

 

 

 

15.6- масала.   Асосий воситаларнинг ҳолати ва ҳаракати тўғрисида қуйидаги маълумотлар берилган.

 

15.7- масала.   Асосий воситаларнинг ҳолати ва ҳаракати тўғрисида қуйидаги маълумотлар берилган.

 

15.8- масала.   Асосий воситаларнинг ҳолати ва ҳаракати тўғрисида қуйидаги маълумотлар берилган.

 

15.9- масала.   Асосий воситаларнинг ҳолати ва ҳаракати тўғрисида қуйидаги маълумотлар берилган.

 

15.10- масала.   Асосий воситаларнинг ҳолати ва ҳаракати тўғрисида қуйидаги маълумотлар берилган.

 

 

 

 

 

 

16-Мавзу: Ялпи ички маҳсулот статистикаси

1. Қисқача методик кўрсатмалар.

Макроиқтисодиётда турли максадларга йўналтирилга кўплаб курсаткичлардан фарқланилади. (Ялпи миллий маҳсулот, ялпи ички махсулот, миллий даромад ва бошқалар). Улар орасида энг асосийси бўлиб, ялпи ички маҳсулот (ЯИМ) кўрсаткичи ҳисобланади.

ЯИМ - бу халқ хўжалиги бўйича иқтисодий фаолиятни якуний кўрсаткичларини ифодаловчи умумий кўрсаткичдир. У асосан бир-бири билан мустахкам боғланган иқтисодий жараён оқимларини: моддий неъматлар ишлаб чиқариш ва хизматлар кўрсатиш, даромадларни тақсимлаш, моддий неъмат ва хизматлардан пировард фойдаланишни ўрганишда кенг қўлланилади.

ЯИМ - бу барча хўжалик бирликлари бўйича: моддий ишлаб чиқариш сохасидан корхоналар, ташкилотлар ва муассасаларни, хизмат кўрсатиш соҳасини, шунингдек аҳолини шахсий ёрдамчи хўжаликларини, якка тартибдаги меҳнат фаолиятини иқтисодий натижаларини ўз ичига олади. Иқтисодий фаолият натижаларида яратилган моддий неъматлар ва кўрсатилган хизматлар киради.

ЯИМни ҳисоблашда 3 хил усулдан фойдаланамиз (ишлаб чиқариш, таксимот ва якуний истеъмол).

ЯИМ - ЯММнинг бир қисми бўлиб ҳисобланади ва уларнинг (фарқи шундан иборатки, ЯММ шу мамлакат корхоналарининг қайси давлат ҳудудида жойлашганлигига қарамасдан иқтисодий фаолият натижаларини ифодалайди.

ЯИМ эса ушбу мамлакат ҳудудидаги хўжалик бирликлари томонидан моддий бирликлар ишлаб чиқариш ва хизматларни кўратишни акс эттиради.

ЯИМ - бу йил давомида мамлакатда яратилган пировард маҳсулотларнинг қийматини ифодалайди. МҲТ  нинг умумпй ҳисобларида ЯИМни такрор ишлаб чиқаришни хар хил аспектлари: уни ишлаб чиқариш, ташкил топиши, тақсимлаш ва жамғариш ҳамда бошқа қатор мақсадлари акс эттирилади.

ЯИМда ўзаро боғланган ва бир-бирини тақазо этадиган товарлар ва хизматлар, даромадлар оқими такрор ишлаб чиқариш жараёнида босқичма - босқичи фодалаб борилади.

Ялпи ички маҳсулот кўрсаткичининг  таърифида унинг 3 асосий хусусияти кўрсатилган:

1.                  Ялпи ички маҳсулот кўрсаткичи – охири истеъмол учун ишлаб чиқарилган маҳсулот қиймати бўлиб ҳисобланади, яъни ЯИМ ҳажмида оралиқ истеъмолнинг қиймати  акс эттирилмайди.

2.                  Ялпи ички маҳсулот  кўрсаткичи – охирги истеъмол учун ишлаб чиқарилган маҳсулот қиймати бўлиб ҳисобланади, яъни ЯИМ хажмида оралиқ истеъмолнинг қиймати акс эттиради. Ўзининг мустақил баланси ҳамда ҳуқуқий шахс мақомига эга бўлган бирликка – иқтисодий бирлик деб юритилади.

3.                      Ялпи ички маҳсулот кўрсаткичи хажмида асосий капиталнинг истеъмоли ҳам акс эттирилади.

 

 

 

2. Мустақил ишлаш учун саволлар.

1.     Ялпи ички маҳсулот – миллий ҳисоблар тизимининг асосий кўрсаткичи.

2.  Ялпи ички маҳсулот ҳажмини ҳисоблаш усуллари.

3.  Асосий капитални ялпи жамғариш.

4.  Материал айланма маблағлар заҳираларининг ортиши.

5.  Товар ва хизматларнинг соф экспорти.

6.  Номинал ва реал ялпи ички маҳсулот.

7.  Айрим тармоқлар маҳсулотлари ҳажмини ҳисоблашнинг ўзига хос хусусиятлари.

 

3. Масалалар.

         Масала.     Иқтисодиётнинг   асосий тармоқларида ишлаб чиқарилган ялпи ички маҳсулот ҳажми   ва  оралиқ истеъмол харажатлари  тўғрисида қуйидаги маълумотлар берилган:  

Берилганлар асосида қуйидагиларни ҳисобланг:

1. ЯИМ қийматининг мутлоқ ўзгаришини.

А) ЯИМ қийматининг махсулот миқдори ҳисобига ўзгаришини.;

Б) ЯИМ қийматининг махсулот бахоси  ҳисобига ўзгаришини.;

В) ЯИМ қийматининг махсулот миқдори ва баҳоси  таъсири ҳисобига.

 2. ЯИМ қийматининг умумий индексни,  шу жумладан:

А) ЯИМ физик ҳажмининг умумий индексини;

Б) ЯИМ баҳосининг умумий индексини;

В) ЯИМ ҳажмига физик ҳажм ва баҳонинг таъсирини.

3. Оралиқ истеъмол харажатларининг мутлоқ ўзгаришини.

А) ОИ харажатларининг махсулот миқдори ҳисобига ўзгаришини.;

Б) ОИ харажатларининг махсулот таннархи  ҳисобига ўзгаришини.;

В) Оралиқ истеъмол харажатларининг махсулот миқдори ва таннархи таъсири ҳисобига ўзгаришини..

4. Оралиқ истеъмол харажатларининг умумий индексини,  шу жумладан:

А) ОИ физик  ҳажмининг умумий индексини;

Б) ОИ танархининг умумий индексини;

В) ОИ   физик ҳажм ва таннархнинг таъсирини.

      16.1- Масала.  Иқтисодиётнинг   асосий тармоқларида ишлаб чиқарилган ялпи ички маҳсулот ҳажми   ва  оралиқ истеъмол харажатлари  тўғрисида қуйидаги маълумотлар берилган:  

 

16.2- Масала.  Иқтисодиётнинг   асосий тармоқларида ишлаб чиқарилган ялпи ички маҳсулот ҳажми   ва  оралиқ истеъмол харажатлари  тўғрисида қуйидаги маълумотлар берилган:  

 

16.3- Масала.  Иқтисодиётнинг   асосий тармоқларида ишлаб чиқарилган ялпи ички маҳсулот ҳажми   ва  оралиқ истеъмол харажатлари  тўғрисида қуйидаги маълумотлар берилган:  

16.4- Масала.  Иқтисодиётнинг   асосий тармоқларида ишлаб чиқарилган ялпи ички маҳсулот ҳажми   ва  оралиқ истеъмол харажатлари  тўғрисида қуйидаги маълумотлар берилган:  

 

16.5- Масала.  Иқтисодиётнинг   асосий тармоқларида ишлаб чиқарилган ялпи ички маҳсулот ҳажми   ва  оралиқ истеъмол харажатлари  тўғрисида қуйидаги маълумотлар берилган:  

 

16.6- Масала.  Иқтисодиётнинг   асосий тармоқларида ишлаб чиқарилган ялпи ички маҳсулот ҳажми   ва  оралиқ истеъмол харажатлари  тўғрисида қуйидаги маълумотлар берилган:   

 

16.7- Масала.  Иқтисодиётнинг   асосий тармоқларида ишлаб чиқарилган ялпи ички маҳсулот ҳажми   ва  оралиқ истеъмол харажатлари  тўғрисида қуйидаги маълумотлар берилган:  

 

     16.8- Масала.  Иқтисодиётнинг   асосий тармоқларида ишлаб чиқарилган ялпи ички маҳсулот ҳажми   ва  оралиқ истеъмол харажатлари  тўғрисида қуйидаги маълумотлар берилган:  

 

16.9- Масала.  Иқтисодиётнинг   асосий тармоқларида ишлаб чиқарилган ялпи ички маҳсулот ҳажми   ва  оралиқ истеъмол харажатлари  тўғрисида қуйидаги маълумотлар берилган:  

 

16.10- Масала.  Иқтисодиётнинг   асосий тармоқларида ишлаб чиқарилган ялпи ички маҳсулот ҳажми   ва  оралиқ истеъмол харажатлари  тўғрисида қуйидаги маълумотлар берилган:  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

17-Мавзу: Миллий даромад ва миллий ҳисоблар тизимидаги бошқа даромад кўрсаткичлари

1. Қисқача методик кўрсатмалар.

Ялпи миллий даромад (ЯМД) - шу мамлакат резидентлари ва хорижий мамлакатлар ЯИМни яратиш давомида олган бирламчи даромадлари (мулкдан олинган даромад билан бирганинг йиғиндиси.

Ялпи миллий ихтиёрдаги даромад (ЯМИД) - шу мамлакат резидентлари томонидан олинган бирламчи даромадлар ва соф жорий трансфертлар йиғиндисидан иборат.

Даромадларни бирламчи тақсимлаш ҳисобламаси

Бу ҳисобламанинг ўзи қуйидаги ҳисобламаларни ўз  ичига олади:

1.         Даромадларнинг ҳосил бўлиш ҳисобламаси;

2.         Даромадларни бирламчи тақсимлаш ҳисобламаси.

Даромадларнинг  ҳосил бўлиш ҳисобламаси -  даромадларни бирламчи тақсимлаш ҳисобламасининг таркибий қисми ҳисобланади. Бу ҳисоблама ишлаб чиқариш ҳисобламаси каби секторлар бўйича  ҳам, тармоқлар бўйича  ҳам тузилади. Унда ЯИМнинг институтцион бирликлар томонидан моддий маҳсулот ва хизматларни ишлаб чиқарувчиларга бирламчи даромад  тўлаш учун ишлатилиши кўрсатилади.

Бирламчи даромадга қуйидагилар киради:

1.                             Ишлаб чиқариш фаолиятидан келадиган даромад ;

a)    Ёлланма ишчиларнинг меҳнат ҳақи;

b)   Ишлаб чиқариш ва импортга солиқ;

c)Фойда ва аралаш даромадлар.

2.     Мулкдан келадиган даромад, яъни бошқа  институтцион бирликларга молиявий ва номолиявий активларни, шу  жумладан, ер,  фойдали қазилмалар ва бошқа  ноишлаб чиқариш активлари, патент ва лицензияларни вақтинчалик фойдаланишга беришдан келадиган даромадлар. Уларга қуйидагилар киради:

a)     Фоизлар;

b)    Ташкилотларнинг тақсимланган даромади (дивидент);

c)     Қайта инвестиция қилинадиган чет эл инвестициялари;

d)    Суғурта полислари эгаларига юклатилган мулк даромади;

e)     Рента.

Даромад ҳосил бўлиш ҳисобламасида  мулкдан даромад акс эттирилмайди. Даромад ҳосил бўлиш  ҳисобламаси ишлаб чиқариш жараёни билан боғлиқ тақсимлаш жараёнини акс эттиради. Унинг кўрсаткичлари тизимига қуйидагилар киради:

1.      Меҳнатга ҳақ тўлаш;

2.      Ишлаб чиқаришга соф солиқлар;

3.      Корхоналарнинг ялпи фойдаси;

4.      Аҳолининг аралаш  даромадлари.

Ҳисобламанинг ресурс қисмида  бозор нархидаги ЯИМ ва ишлаб чиқариш ҳамда  импортга субсидиялар акс  эттирилади.

Фойдаланиш қисмида эса  ЯИМ нинг бирламчи тақсимланиш унсурлари кўрсатилади.  Булар;

·       Иш ҳақи;

·       Ишлаб чиқариш ва импортга солиқлар;

·       Асосий фондларнинг истеъмоли;

·       Фойда.

 

2. Мустақил ишлаш учун саволлар.

1.  Дж Хинкснинг даромад ҳақидаги таълимоти.

2.  Янги МҲТда Дж Хинкснинг таълимотига киритилган аниқликлар.

3.  Номинал ва реал даромад.

4.  Даромад ҳақидаги таъсир этувчи экстенсив ва интенсив омиллар.

5.  Миллий даромадни тақсимлаш, қайта тақсимлаш ва охирги фойдаланиш статистикаси.

6.  Ялпи миллий даромад, соф миллий мавжуд даромад, ялпи миллий жамғариш, соф миллий жамғариш кўрсаткичлари статистикаси.

 

3. Масалалар.

Масала. Мамлакат аҳолисининг пул даромадлари ва ҳаражатлари тўғрисида ^{қуйидаги маълумотлар берилган.}

 

^{Берилганлар асосида} қуйидагиларни аниқланг:

1.    2010 ва 2013 йилларда жорий баҳоларда аҳолининг номинал ва ихтиёрдаги пул даромадларини.

2.    2010 ва 2013 йилларда аҳолининг реал ихтиёрдаги пул даромадларини.

^3.       Аҳолининг қўлидаги пулни ўсишини.

4.    Номинал  пул даромадлар тузилмаси ва аҳоли пул даромадларида ҳаражатларнинг салмоғини.

5.    Сўмни сотиб олиш қобилияти индексини.

6.    Аҳолининг номинал,  ихтиёрдаги  ва реал ихтиёрдаги пул даромадларини индексларини.

7.    Иқтисодиётда банд бўлган аҳолининг номинал ва  реал иш ҳақи индексларини.

 

17.1-Масала. Мамлакат аҳолисининг пул даромадлари ва ҳаражатлари тўғрисида ^{қуйидаги маълумотлар берилган.}

 

17.2-Масала. Мамлакат аҳолисининг пул даромадлари ва ҳаражатлари тўғрисида ^{қуйидаги маълумотлар берилган.}

 

      17.3-Масала. Мамлакат аҳолисининг пул даромадлари ва ҳаражатлари тўғрисида ^{қуйидаги маълумотлар берилган.}

 

17.4-Масала. Мамлакат аҳолисининг пул даромадлари ва ҳаражатлари тўғрисида ^{қуйидаги маълумотлар берилган.}

 

17.5-Масала. Мамлакат аҳолисининг пул даромадлари ва ҳаражатлари тўғрисида ^{қуйидаги маълумотлар берилган.}

 

17.6-Масала. Мамлакат аҳолисининг пул даромадлари ва ҳаражатлари тўғрисида ^{қуйидаги маълумотлар берилган.}

 

17.7-Масала. Мамлакат аҳолисининг пул даромадлари ва ҳаражатлари тўғрисида ^{қуйидаги маълумотлар берилган.}

 

17.8-Масала. Мамлакат аҳолисининг пул даромадлари ва ҳаражатлари тўғрисида ^{қуйидаги маълумотлар берилган.}

17.9-Масала. Мамлакат аҳолисининг пул даромадлари ва ҳаражатлари тўғрисида ^{қуйидаги маълумотлар берилган.}

 

 

 

17.10-Масала. Мамлакат аҳолисининг пул даромадлари ва ҳаражатлари тўғрисида ^{қуйидаги маълумотлар берилган.}

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

18-Мавзу: Ташқи иқтисодий фаолият статистикаси

1. Қисқача методик кўрсатмалар.

Ташқи иқтисодий фаолият статистикасининг асосчиси деб ҳақли равишда белгиялик олим Адольф Кетлени (1796-1874) ҳисоблаш мумкин. Чунки у биринчилардан бўлиб тўпланган статистик маълумотларга статистик усуллар ёрдамида ишлов беришни қўллади. У шунингдек илк бор Бельгияда Марказий статистик комиссияни ташкил қилишда таниқли математик олимлар билан жонбозлик қилди. А. Кетлени математик бўлгани учун у ўз таҳлилларида математик тамойилларига суянади. Ушбу ҳолат статистикани вужудга келишида бошқа мамлакатларда статистик ташкилотларнинг шаклланишида ҳам ўз ифодасини топди. Чет эл мамлакатларида хозирги кунда ТИФ статистикаси математиканинг алоҳида қисми сифатида ташкил топди.

Ҳар қандай фан ўз ўрганиш объектини маълум усуллар ёрдамида ўрганади.

  ТИФ статистикаси ҳам ўз объектини хусусий методлари ёрдамида ўрганади. Улар қуйидагилардан иборат:

1.                     Оммавий статистик кузатиш методи;

2.                     Кузатиш маълумотларини жамлаш ва гурухлаш;

3.                     Турли умумлаштирувчи кўрсаткичларни (масалан, мутлоқ ва нисбий миқдор, ўртача миқдор, индекс ва ҳакозо)ҳисоблаш;

4.                     Танланма кузатиш усули, статистик маълумотларни жадвал ва графиклар кўринишида ифодалаш.

   ТИФ статистикаси фақат фан бўлибгина қолмасдан, шу билан бирга амалий фаолиятнинг мухим соҳаси хамдир.

  ТИФ статистикаси доим оммавий машғулотларга асоланади. Керакли пайтда у ўзининг бошланғич кузатишини ҳам ташкил этади. Оммавий бошланғич маълумотларни умумлаштираётганда статистика махсус усуллардан фойдаланади ва пировард натижада умумлаштирувчи кўрсаткичларни аниқлаб, ҳодиса ва воқеалар тўпламига умумий баҳо беради. Статистика ҳар хил ўлчов бирликларидан фойдаланади. Жумладан, кўрсаткичларни пулда, натурада, шартли натура ва меҳнат бирликларида ифодалайди.

  Ўтган йиллар мобайнида ташқи иқтисодий комплекс бўйича олиб борилаётган ишлар, ташқи иқтисодий фаолиятда қатнашувчи томонлар фаолиятини бозор иқтисодиёти принциплари ҳамда уларни либерализациялаштириш асосида олиб борилди. Чет эл мамлакатлари билан иқтисодий савдо муносабатлари, ҳамда халқаро иқтисодий ва молиявий ташкилотлар билан ҳамкорликни янада чуқурлаштириш, мустаҳкамлаш борасида олиб борилаётган ишлар янада жадаллаштирилди.

  Мамлакатнинг 2009 йилдаги жами ташқи савдо обороти 6689,2 млн. долларни, яъни 2008 йилга нисбатан 17,3%га ошди. Узоқ чет эл мамлакатлари билан ташқи савдо обороти 54,3%га ошиб 3392,8 млн. доллар, МХД ва Балтика давлатлари билан эса 15,4%га ошиб 2105,4 млн. долларни ташкил қилди.

2009 йил натижаларига кўра ташқи савдо бозори баланси манфий сальдоси 167,0 млн. доллар ёки 2008 йилга нисбатан 135,8 млн. долларга ошди. Бу эса экспорт-импорт жараёнларининг Ўзбекиистонда самарали эканлигидан далолат беради.

2. Мустақил ишлаш учун саволлар.

1. Ташқи иқтисодий алоқалар статистикасининг ўрганиш объекти ва кўрсаткичлар тизими.

2. Экспорт ва импортнинг таърифи. Экспорт ва импортни ҳисоблашнинг умумий ва махсус тизими.

3. Ташқи иқтисодий фаолиятни статистик ўрганиш усуллари.

4. Тўлов баланси тизимнинг асосий тамойиллари.

5. Халқаро инвестицион сиёсат, инвестиция муҳитини ифодаловчи кўрсаткичлар.

6. Миллий ҳисоблар тизими ва тўлов баланси орасидаги боғланиш.

 

3. Масалалар

18.1-масала. Экспорт (Фоб баҳолари) ва импорт (СИФ баҳолари) тўғрисида қуйидаги маълумотлар берилган (млрд. доллар):

Аниқланг:

а) бутун жаҳон ва айрим давлатлар бўйича экспорт ва импортнинг йиллик қўшимча мутлақ ва нисбий ўсишини;

б) ташқи савдо сальдосини;

в) айрим давлатларда импортни экспорт билан қопланиш коэффициентини.

 

18.2-масала. Мамлакат иқтисодиётини ифодаловчи қуйидаги шартли маълумотлар берилган (млн. доллар):

 

Ҳисобланг:

а) ЯИМ ва импорт орасидаги чизиқли корреляция коэффициентини;

б) импорт бўйича тўғри чизиқли тенглама параметрларини;

в) 2012 ва 2014 йиллар учун импорт прогнозини.

 

18.3-масала. Мамлакат иқтисодиётини ифодаловчи қуйидаги шартли маълумотлар берилган (млн. доллар):

Ҳисобланг:

а) ЯИМ ва импорт орасидаги чизиқли корреляция коэффициентини;

б) импорт бўйича тўғри чизиқли тенглама параметрларини;

в) 2014 ва 2015 йиллар учун импорт прогнозини.

 

18.4-масала. Мамлакат иқтисодиётини ифодаловчи қуйидаги шартли маълумотлар берилган (млн. доллар):

Ҳисобланг:

а) ЯИМ ва экспорт орасидаги чизиқли корреляция коэффициентини;

б) экспорт бўйича тўғри чизиқли тенглама параметрларини;

в) 2014 ва 2015 йиллар учун экспорт прогнозини.

 

18.5-масала. Мамлакат иқтисодиётини ифодаловчи қуйидаги шартли маълумотлар берилган (млн. доллар):

Ҳисобланг:

а) ЯИМ ва экспорт орасидаги чизиқли корреляция коэффициентини;

б) экспорт бўйича тўғри чизиқли тенглама параметрларини;

в) 2014 ва 2015  йиллар учун экспорт прогнозини.

 

       18.6-масала. Япония ташқи савдоси бўйича қуйидаги маълумотлар берилган (млрд. иена, 2000 йил баҳолари):

Ҳисобланг:

а) Япония ташқи савдо обороти, экспорт ва импорт динамикасини;

б) ушбу кўрсаткичларнинг ўртача йиллик ўсиш суръатларини;

в) Япония ташқи савдосида географик регионлар салмоғини ва динамикасини.

 

18.7-масала. Япония ташқи савдоси бўйича қуйидаги маълумотлар берилган (млрд. иена, жорий баҳолар):

Ҳисобланг:

а) экспорт гуруҳ физик ҳажм индексларини ва импорт баҳолари индексларини;

б) умумий қиймат индексини, баҳо, физик ҳажм индексларини;

в) Япония учун гуруҳ, экспорт ва импорт умумий савдо шароити индексларини.

 

18.8-масала. Хитой ташқи савдоси қуйидаги маълумотлар билан ифодаланади (млрд.дол.):

Аниқланг:

а) Хитой ташқи савдо обороти ва сальдосини;

б) экспорт, импорт ва ташқи савдо обороти динамикасини (1995 йилга нисбатан);

в) ушбу кўрсаткичларнинг ўртача йиллик ўсиш суръатини.

 

18.9-масала. Европа ҳамжамияти бўйича қуйидаги маълумотлар берилган (млрд.евро):

Аниқланг:

а) жадвалда етишмайдиган маълумотларни;

б) хизматлар салдосини ва унинг динамикасини;

в) импортни экспорт билан қопланиш коэффициентини;

г) хизматлар умумий ҳажми экспорти ва импорти динамикасини;

д) чизиқли ва квадратик коэффициентларни (савдо структура силжишини).

18.10-масала.  Импорт бўйича қуйидаги маълумотлар берилган:

Аниқланг:  Импорт умумий физик ҳажм индексини.

 

19-Мавзу: Молия-кредит тизими статистикаси

1. Қисқача методик кўрсатмалар.

Мамлакатнинг иқтисодий сиёсати ва хўжалигининг ривожланишида бюджет-солиқ тизими муҳим роль ўйнайди. Бюджет-солиқ сиёсати иқтисодий ресурслардан ялпи фойдаланишга ва ялпи талаб даражасига таъсир этади, тўлов балансининг ҳолатини, қарздорлик ва иқтисодий ўсиш даражасини белгилайди.

Мамлакат бойлигининг тақсимланиши, ишлаб чиқарувчилар ва истеъмолчилар харажати, солиққа тортиш ва давлат харажатлари, қарз олиш жараёнидаги сиёсат, макроиқтисодиётдаги дисбаланслар бюджет камомадига боғлиқ ва у билан ифодаланади.

Давлат молия статистикаси бўйича давлат бошқарув ташкилотларига қуйидагилар киради:

-           марказий хукумат;

-           регион ёки маҳаллий даражасидаги ташкилотлар;

-           маҳаллий ташкилотлар.

Давлат бошқариш ташкилотлар секторидаги бюджет операциялари жуда бўлмаганда марказий хукуматни ўз ичига олиб, бу хукумат давлат бюджетини ташкил этади. Кўп мамлакатларда бюджет операциялари билан регион ва маҳаллий бошқарув ташкилотлар (органлари) ҳам шуғулланади.

Ҳар бир даражадаги давлат бошқарув ташкилотлари қуйидаги операцияларни бажаради:

-                       бюджет операциялари;

-                       бюджетдан ташқари операциялар;

-           ижтимоий суғурталаш фондлари маблағлари билан боғлиқ операциялар.

Бюджет операциялари бюджет орқали амалга оширилади. Бюджетдан ташқари операциялар эса мажбурий тўлов ва бадаллар орқали олиб борилади. Масалан: ёқилғига қўйилган махсус солиқ маблағлари йўл-транспорт хўжалигини сақлаб қолиш учун сарфланади.

Давлат молия статистикаси жараёнидаги операциялар касса ёки тўлов принципи асосида қайд қилинади. Олинган маблағлар ва тўловлар касса принципи бўйича молиявий ҳисоб-китоб вақтига ҳисобга олинади.

2.Мустақил ишлаш учун саволлар.

1.     Молия статистикасининг кўрсаткичлар тизими.

2.     Давлат молия статистикасининг асосий кўрсаткичлари.

3.     Банк фаолияти статистикаси.

4.     Пул муомаласи статистикаси.

5.     Қимматли қоғозлар статистикасининг асосий кўрсаткичлари.

6.     Суғурта статистикаси.

7.     Тижорат ва бюджет ташкилотлари молиявий статистикасининг асосий кўрсаткичлари.

8.     Баҳо ва тарифлар статистикасининг кўрсаткичлар тизими.

9.     Баҳо ва тарифлар динамикасини статистик ўрганиш.

10.                        Истеъмол баҳолар ҳолатини статистик кузатиш.

 

 

3. Масалалар.

19.1-Масала. Консерва саноати корхоналари бўйича қуйидаги маълумотлар берилган:

Аниқланг:

1) Кредитдан фойдаланиш вақти ўзгарувчан, ўзгармас таркибли ва таркибий силжиш умумий индексларини;

2) Кредитдан фойдаланиш ўртача вақтининг мутлоқ ўзгаришини:

а) кредитдан фойдаланиш вақтини ўзгариши ҳисобидан,

б) қоплаш бўйича бир кунлик оборотни таркиби ўзгариши ҳисобидан;

3) Хулосалар ёзинг.

3. Курс USD/UZS - 900сўм. Пул операциялари бўйича фоиз ставкаси 60%. АҚШ доллари операциялари бўйича - 12%. Форвард битимини узунлиги 120 кун. Форвард курси ва маржаси аниқлансин.

 

19.2-Масала. Туман бўйича қуйидаги маълумотлар берилган, млн. сўм.

Аниқланг:

1)   Нақд пулнинг умумий пул массасидаги ҳиссасини;

2)   Умумий пул массаси ва нақд пул бўйича пул айланиш тезлигини (оборотлар сонида);

3)   Нақд пулнинг айланиш тезлиги ва умумий пул массасидаги ҳиссасини ўзгариши ҳисобидан умумий пул массасини айланиш тезлигининг мутлоқ ўзгаришини;

4)   Олинган маълумотлар бўйича қайси туманда пул муомаласи самарали ташкил қилинганлиги ҳақида хулоса ёзинг.

 

19.3-Масала. Инвесторга қуйидаги уч лойиҳа таклиф қилинмоқда. Бу лойиҳалар бўйича амортизация нормаси тенг: 20; 24 ва 28%, самарадорлик нормаси эса 16; 30 ва 36%. Ҳар бир варинт бўйича қоплаш муддати аниқлансин.

 

19.4-Масала. Номинал қиймати 3000 сўм бўлган акция 4500 сўмга сотиб олинди ва 1 йилдан кейин 5000 сўмга сотилди. Девидент ставкаси - 18%.

Аниқланг:

1)   Девидент миқдорини;

2)   Қўшимча даромад миқдорини;

3)   Жами даромад суммасини;

4)   Жами даромадлилик даражаси;

5)   Рендит даражасини.

19.5-Масала. Россия рубли ва Ўзбекистон сўми ўртача курси 10.0 bid-9.850;   offer-10.150. Депозитлар бўйича уч ойлик ставкалар қуйидагича;

Форвард очколар bid ва offer бўйича аниқлансин.

 

19.6-Масала. Акциянерлик корхонаси бўйича қуйидаги маълумотлар маълум, млн. сўм:

 

Аниқлансин:

1.    Битта акцияга тўғри келадиган фойда суммаси;

2.    Акциянинг ҳисоб нарҳи;

3.    Барча активлар ва акциянерлик капиталининг нисбат коэффициенти;

4.    Ялпи фойда ва сотилган маҳсулот хажмининг нисбат коэффициенти;

5.    Барча активларни айланиш тезлиги коэффициенти;

6.    Соф фойдани ялпи фойдадаги хиссаси.

 

19.7-Масала. Акция бўйича девидент суммаси  11 минг сўм. Зарур фойда нормаси 12%. Акциянинг курси 13 минг сўм. Акциядорлик жамияти қабул қилган қарорга биноан келгусида ҳар йили девидент суммаси 5% ошиб боради. Акциянинг ҳақиқий қийматини ҳисобланг.

 

19.8-Масала. Капитал қўйилмаларнинг 3 вариантини ифодалувчи қуйидаги маълумотлар маълум (минг сўм)

Ҳар бир вариант учун алоҳида нисбий (таққослама) самарадорлик кўрсаткичларини аниқлаб, энг самарали вариантни белгиланг.

 

19.9-Масала. Форвард курси бўйича дилер 90 кундан кейин 48 млн. доллар олади. Бу операцияни қоплаш учун у банкдан кредит олиб уни спот курс бўйича немец маркасига алмаштиради ва уни 90 кунга банкга қўяди.

Валюталар	Фоиз ставкаси, %	Муддат, кун	Спот курси
Доллар (олинган)	5.225	90	1.500
Марка (қўйилган)	8.112	90

        90 кундан кейин олинган ва қўйилган суммалар, ҳамда форвард курси аниқлансин.

 

       19.10-Масала. Жондорлик ишбилармон Эронга қилган экспорти учун 27минг долларга эга бўлди. Шундан 10 минг долларини сўмга айлантириб Пахта банкга (Жондордаги бўлимига) 86% билан уч ойига жойлаштиради. Шу пайтнинг ўзида сўмга доллар сотиб олиш фьючерс контрактини тузди. Курс USD/UZS - 850-960. Жондорлик ишбилармоннинг умумий даромади ва шу битим бўйича соф даромад миқдори аниқлансин.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

20-Мавзу: Аҳоли турмуш даражаси статистикаси

1. Қисқача методик кўрсатмалар.

Турмуш даражаси мураккаб иқтисодий категория бўлиб, у бирор-бир алоҳида кўрсаткич билан ифодаланмайди. Шу сабабли БМТнинг Статистика комиссияси қуйидаги кўрсаткичларни тавсия этади:

а) аҳолининг демографик тавсифи (туғилиш, вафот этиш, касал бўлиш, келажакда кўрадиган умрининг ўртача узунлиги);

б) санитария-гигиена шароитлари;

в) озиқ-овқат маҳсулотларини истеъмол қилиш даражаси;

г) уй-жой ҳамда узоқ муддат давомида фойдаланилувчи жиҳозлар (автомобиль, музлатгич, телевизор ва ҳоказо) билан таъминланганлик;

д) таълим ва маданият;

е) бандлик ва меҳнат шароитлари;

ж) аҳолининг даромад ва харажатлари;

з) яшаш қиймати ва истеъмол нархлари;

и) транспорт воситалари;

к) дам олиш, физкультура ва спортни ташкил қилиш;

л) ижтимоий таъминот;

м) инсоннинг эркинлиги.

Турмуш даражасини умумлаштирувчи кўрсаткичлардан бири сифатида аҳоли жон бошига миллий даромад ишлаб чиқарилиши (А+Ш доллари ёки Еврода) қўлланилади. Бироқ фақат бу борадаги кўрсаткичларнинг ўзи турмуш тарзи ҳақида етарлича маълумот бера олмайди. Шу сабабли ундан халқаро таққослашларда жуда эҳтиёткорлик билан фойдаланиш керак.

Турли мамлакатларнинг статистика амалиётида аҳолининг турмуш тарзини ўрганиш учун кўпинча қуйидаги кўрсаткичлардан фойдаланилади:

n номинал ва реал иш ҳақи;

n аҳолининг номинал ва реал даромадлари;

n аҳоли харажатлари ва жамғармалари;

n  аҳолининг уй-жой ва узоқ муддат фойдаланиладиган жиҳозлар билан таъминланганлиги;

n озиқ-овқат ва ноозиқ-овқат маҳсулотларининг энг зарур турларини истеъмол қилиш даражаси;

n бандлик ва ишсизлик даражаси;

n меҳнат шароитлари кўрсаткичлари;

n таълим, соғлиқни сақлаш, жисмоний тарбия ва спорт, туризм ва дам олиш кўрсаткичлари.

      Халқаро статистикада ўртача иш ҳақи бир ишчига эмас, балки бир одам-соатга нисбатан ҳисобланади. Бу жаҳоннинг кўп мамлакатларида ишчиларнинг катта қисми тўлиқсиз иш вақти билан банд эканлиги билан изоҳланади.

     Аҳолининг даромадлари иш ҳақидан ташқари бошқа манбалардан олинган барча пул ва натурал кўринишдаги даромадларни ўз ичига олади. Уларга қуйидагилар мансуб :

1. Иш ҳақи шаклида бўлмаган машғулотлардан олинадиган даромадлар (чойчақа, қалам ҳақи, шахсий томорқа хўжалигидан олинган даромад, якка тарзда меҳнат фаолиятини юритиш туфайли олинган даромад).

2. Корхоналардан бериладиган иш ҳақи шаклида бўлмаган даромад (моддий ёрдам, корхонадан кетганда тўланувчи пул ва ҳоказо).

3. Нафақалар, стипендиялар, компенсация ва товон тўловлари.

4. Хусусий мулкдан олинган даромад (фоиз, рента, дивиденд, ижарага беришдан тушган даромад ва ҳоказо).

5. Ютуқлар, мерос, совға, суғурта тўловлари.

6. Нолегал ва яширин фаолият туфайли олинган даромад; чет элдан олинувчи даромад (ойлик иш ҳақи, нафақа, стипендия, грантларни ўтказиш; инсонпарварлик ёрдами ва ҳоказо ).

       Иш ҳақи ҳам, аҳолининг даромадлари ҳам икки хил вариантда аниқланиши мумкин:

1. Номинал сифатида.

2. Реал тарзда.

       Номинал иш ҳақи ва номинал даромадлар бу кўрсаткичларнинг жорий нархларда акс эттирилишидир. Реал иш ҳақи ва реал даромадлар ўз иш ҳақи ва даромадларига сотиб олиш мумкин бўлган моддий неъмат ва хизматлар суммасини тавсифлайди. Реал ва номинал даромад (иш ҳақи) ўтасида қуйидагича алоқалар мавжуд:

 

Бу ерда: R_{дар.иш.ҳақи}- реал иш ҳақи ёки даромад;

 N_{дар.иш.ҳақи} -номинал иш ҳақи ёки даромад;

 J_{ис.бахо} -истеъмол нархлари индекси.

  Истеъмол нархлари индексини ҳисоблаш мураккаб ҳамда муаммоли вазифа ҳисобланади. Бироқ уни ечиш жуда катта амалий аҳамиятга эга. Маълумки, исталган мамлакатда юз минглаб ва миллионлаб истеъмол маҳсулотлари ва хизмат турлари мавжуд. Шу сабабли нархлар индексини ҳар бир хизмат ёки товар учун аниқ ҳисоблаб чиқишнинг иложи йўқ. Бундан келиб чиққан ҳолда товар-намуна усулидан фойдаланиш тавсия этилади.

   Истеъмол нархларининг жамланма индекси гуруҳлардаги нарх индекслари ҳар бир гуруҳнинг ишлаб чиқарилган жами маҳсулот ва хизматлар қийматидаги салмоғига кўра солиштириш йўли билан аниқланади:

    БМТ нинг Статистика қўмитаси томонидан тавсия этилган умумий кўрсаткичлардан бири даромадлар концентрацияси коэффициентидир. У кўпроқ “Джини индекси” номи билан танилиб, тақсимлашнинг амалдаги четга оғишлари даражасини белгилайди. Бошқача қилиб айтганда, агар бирор мамлакат аҳолисининг ўртача даромади маълум бўлса, аҳолининг маълум бир гуруҳи даромадларини мамлакатдаги ўртача даромадга бўлиш йўли билан даромадлар концентрацияси коэффициентининг неча фоизга ошганлигини осонгина ҳисоблаш мумкин.

       Аҳолининг жамғармалари унинг даромадлари ва жорий харажатлари орасидаги фарқни англатади. Жамғармалар пул ёки натурал кўринишида бўлиши мумкин. Пул жамғармалари аҳоли қўлидаги пул маблағларининг ўсиши ёки қимматбаҳо қоғозларга (акция, облигация, сертификат ва ҳоказо) киритилган маблағларнинг ўсишини англатади. Натурал кўринишдаги жамғармалар аҳолига тегишли бўлган ер майдонлари, асосий капитал (уй-жой, хўжалик иншоотлари, транспорт ва ҳоказо) ва моддий захираларнинг ортишини англатади.

      Аҳолининг уй-жой шароитларини тавсифлашда халқаро статистика биринчи ўринда уй-жой эгаларини ажратиб кўрсатади. Бу мақсадда жами уй-жой фонди хусусий (ундан ўз эгаси фойдаланган ҳолда), ижарага олинган ва давлатга тегишли турларга бўлинади. Айрим оилалар бир нечта уй-жойга эга бўлганликлари сабабли (баъзан бошқа шаҳар ва давлатларда) статистикада бирламчи резиденция (эгаси ўз вақтини кўпроқ ўтказувчи жой) ва иккиламчи резиденция ажратиб кўрсатилади.

     Уй-жой сифатини ўрганишда уйнинг қаватлари, деворларнинг материали, шифтнинг баландлиги, маиший-коммунал қулайликлар (электр токи, газ, сув, ваннахона, телефон ва ҳоказо) билан таъминланганлик даражасига асосан гуруҳлашдан фойдаланилади. Хусусий уй-жой учун унга тегишли бўлган ер майдони кўрсатилади. Аҳолининг уй-жой билан таъминланганлигини умумлаштириб, тавсифлаш учун белгиланган стандарт талабларига жавоб бермайдиган уй-жойларда яшовчилар сони ва уларнинг аҳоли умумий сонидаги салмоғи ҳамда ҳар бир уй учун тўғри келувчи хоналар сони кўрсаткичлари ҳам қўлланилади. Fарб мамлакатларининг уй-жой билан таъминлаш стандартида бу ҳолда ҳар бир яшовчига битта хона ва яна қўшимча равишда умумий хона тўғри келиши кўзда тутилган.

    Аҳолининг узоқ муддат хизмат қилувчи турли жиҳозлар билан таъминланишига келганда эса, халқаро статистикада бундай жиҳозларнинг ҳар 100 та оилага ёки ҳар 1000 кишига тўғри келиши ҳисобга олинади. Бу автомобиль, музлатгич, совутгич, телевизор, телефон, кир ювиш машинаси, чангютгич ва ҳоказоларга тегишлидир.

    Аҳоли озиқ-овқат ва ноозиқ-овқат маҳсулотларининг энг зарур турлари истеъмол қилишини тавсифлаш жами аҳоли, шунингдек турли ижтимоий-касбий гуруҳ аъзоларининг гўшт, сут, балиқ, тухум, нон ва бошқа маҳсулотларни аҳоли жон бошига ўртача йиллик истеъмолини аниқлаш йўли билан амалга оширилади. Бунда озиқ-овқат маҳсулотларини истеъмол қилишда фақатгина миқдорга эмас, сифатга ҳам эътибор берилади. Бу мақсадда истеъмол қилинаётган озиқ-овқат маҳсулотларининг калориялилик даражаси, шунингдек, оқсил, углевод ва витаминлар билан таъминланганлик даражаси ҳам ҳисобга олинади. Бироқ халқаро статистика амалиётида бундай кўрсаткичлар зарур ахборотларнинг етишмаслиги сабабли камдан-кам ҳоллардагина ишлатилади.

       Аҳолининг маданияти ва маълумоти даражасини ўрганиш учун БМТ Статистика қўмитаси қуйидаги бир қатор кўрсаткичларни тавсия қилади:

а) саводсизлар сони ва уларнинг “саводлилик ёши” дан (бу ёш ҳар бир мамлакат учун муайян шароитлар асосида алоҳида белгиланади) катта ёшдагилар сонидаги салмоғи;

б) мактабга бормаётган мактаб ёшидаги болалар сони;

в) бошланғич ва ўрта мактабларда ўқиётганлар сони ва таркиби;

г) ҳар 100 минг кишига олий ўқув юртлари талабалари сони;

д) ҳар 100 минг кишига кундалик газеталар сони;

е) ҳар 100 минг кишига китоблар тиражи сони ва шу каби бошқа кўрсаткичлар.

 

2. Мустақил ишлаш учун саволлар

1.   Аҳолининг турмуш даражаси кўрсаткичлари қандай аниқланади?

2.   Аҳолининг турмуш тарзи кўрсаткичлари қандай аниқланади?

3.   Истеъмол саватчаси қандай аниқланади?

4.   Камбағаллик чизиғи қандай аниқланади?

5.   Аҳолига хизмат кўрсатиш кўрсаткичлари қандай аниқланади?

6.   Турмуш даражасини умумлаштирувчи кўрсаткичлари деганда нимани тушунасиз?

7.   Аҳолининг даромадлари таркиби нималар киради?

8.   Номинал иш ҳақи ва номинал даромадлар деганда нимани тушунасиз?

9.   Истеъмол нархлари индекси нимани ифодалайди?

10.  Аҳолининг уй-жой шароитларини тавсифлашда қандай кўрсаткичлардан фойдаланилади?

 

1-Масала. Ўтган даврда товарлар ва хизматлар тўплами қймати () – 143,5 млн. сўм. Ушбу тўпламнинг жорий даврдаги қиймати () – 165 млн. сўм.

Масала ечими: Истеъмол баҳолари индексини қуйидаги формула ёрдамида ҳисоблаймиз:

ёки 115 %

Демак, жорий даврда истеъмол баҳолари 15 % га ошган.

Айрим товарларни истеъмол қилиш даражаси баҳолар даражаси ва аҳоли жон бошига тўғри келадиган даромадлар даражасига боғлиқ. Натижавий белги (у) ва омил белги (х) ўртасидаги боғланишни ўрганиш учун эластиклик коэффициентини (Э) қуйидаги формула бўйича аниқланади:

 

2-Масала. Жорий даврда узоқ муддат фойдаланиладиган товарлар (х) баҳоси ўтган даврга нисбатан 60 % га, уларни сотиб олиш харажатлари (у) эса 50 5 га ошди.

  Узоқ муддат фойдаланиладиган товарлар эластиклик коэффициенти қуйидагича ҳисобланади:

 ёки 83 %.

Демак, товарлар баҳолашнинг 1 % га ошиши натижасида уларни сотиб олиш харажатлари 17 % га (100-83) камайиши кузатилар экан.

 

3. масалалар

20.1-Масала. Россия Федерацияси аҳолисининг 2004 йилда аҳоли жон бошига тўғри келадиган пул даромадлари миқдори бўйича тақсимланиши тўғрисидаги қуйидаги маълумотлар берилган:

Аниқланг:

1)       аҳолининг ўртача даромади миқдорини;

2)       мода ва медианани;

3)       даромадлар дефференцияси Децил ва Джини коэффициентларини.

Олинган натижаларни таҳлил қилинг ва хулосалар чиқаринг.

 

20.2-Масала. Оилаларнинг ўртача аҳоли жон бошига тўғри келадиган даромадлари тақсимот қатори берилган:

 

Аниқланг:

1)             аҳолининг ўртача даромади миқдорини;

2)             мода ва медианани;

3)             даромадлар дефференцияси Децил ва Джини коэффициентларини.

Олинган натижаларни таҳлил қилинг ва хулосалар чиқаринг.

 

20.3-Масала. Жорий дарвда вилоятлардаги ходимларнинг ўртача ойлик иш ҳақи 72450 сўмни, ўтган даврда эса 65600 сўмни ташкил этди. Шу даврда истеъмол баҳолари 2,19 маротаба ошди.

Реал иш ҳақи индексини аниқланг.

 

20.4-Масала. Баҳо индекси 0,995 ни ташкил этди. Миллий валютанинг тўлов қобиляти қандай ўзгарди?

 

20.5-Масала. Жорий даврда ходимларнинг ўртача ойлик иш ҳақи 350 пул бирлигини ташкил этиб, ўтган даврдагидан 5 % га кўп бўлди. Шу даврда шартли пул бўлагининг тўлов қобилияти 3 % га камайди.

Реал иш ҳақи индексини аниқланг.

 

20.6-Масала. 2013 йил учун қуйидаги маълумотлар берилган: товар ва хизматлар баҳосининг ўртача ойлик ўзгариши I кварталда – 13 %, II кварталда – 17 %, III кварталда – 7 % ва IV кварталда – 10 % ни ташкил этди. Номинал иш ҳақи йил мобайнида икки маротаба ошди.

Аниқланг:

1)       баҳоларнинг ҳар кварталда ва бир йилдаги ўсишини;

2)       йил мабойнида реал иш ҳақининг ўзгаришини.

 

20.7-Масала. Қуйидаги маълумотлар берилган:

Аниқланг:  2013 йил учун умумий баҳо индексини.

 

20.8-Масала. Мамлакат аҳоли пунктларидан бирида сотилган узоқ муддат хизмат қиладиган товарларнинг сотилган ҳажми тўғрисида қуйидаги маълумотлар берилган:

Шу давр ичида аҳоли сони 1,5 % га кўпайган.

 

Аниқланг:

1)       узоқ муддат фойдаланиладиган оварлар қиймат индексини;

2)       айрим ва барча товарлар физик ҳажм индексларини;

3)       айрим ва барча товарларнинг аҳоли жон бошига истеъмол индексларини.

 

20.9-Масала. Уй хўжаликларининг бюджет кузатиш ўтказиш натижасида аҳолининг ўтган даврга нисбатан жорий даврда сабзавотлар истеъмол қилиши 2,2 % га ошганлиги, сут маҳсулотлари истеъмол қилиш эса 1,5 % га камайгани аниқланди. Шу давр мабойнида уй хўжаликларининг даромади 8 % га ошди. Эластиклик коэффициентини аниқланг.

 

20.10-Масала. Ўтган давр мабойнида узоқ муддат хизмат қилувчи товарларни сотиб олиш қиймати 11,5 % ни, жон бошига даромадлар ўсиши 105,75 % ни ташкил этди. Эластиклик коэффициентини аниқланг.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 Глоссарий

 

Аҳоли такрор пайдо бўлишини брутто коэффиценти – бир аёлнинг бутун умри давомида туққан ўртача қиз болалар сони. Уни аниқлаш учун умумий туғилиш коэффицентини 0,49 (барча туғилганлар таркибида қиз болалар салмоғи) га кўпайтирилади.

Аҳолини такрор пайдо бўлиши нетто коэффиценти – бутун умри мобайнида бир аёл туққан болаларининг ўртача сони, улар онаси туққан вақтидаги ёшигача яшаганлар.

Асосий фондлар – мамлакат миллий бойлигининг муҳим қисми: Улар ишлаб чиқариш жараёнида кўп марта фойдаланиладиган ва ўз қийматини тайёр маҳсулотга аста-секин ўтказа борадиган активлар ҳисобланади. Бундай фондларга иморат ва иншоат, машина ва ускуналар, транспорт воситалари, боғлар, узумзорлар, геология-қидирув ишларига сарфлар, ЭХМ маълумотлар базаси ва уларни дастурлар билан таъминлаш ҳаражатлари, санъат ва адабиётнинг нодир асрлари ва шу кабилар киради.

Айланма маблағлар – хўжалик юритувчи субъектларнинг айланма фондлари ва муомала фондларини ташкил этувчи маблағлар. Айланма фондлар таркибига ишлаб чиқариш захиралари, тугалланмаган ишлаб чиқариш, келгуси давр харажатлари киради. Муомала фондлари таркибига тайёр маҳсулотлар, пул маблағлари, ҳисоб-китобдаги маблағлар киради.

a)    Асосий бўлмаган сиёсий ташкилотлар.

b)   Асосий сиёсий ташкилотлар.

Айланма маблағнинг айланиши – такрор ишлаб чиқариш жараёнида айланма маблағнинг ҳаракат тезлигини ифодаловчи кўрсаткич. У икки хил ифодаланади: а) айланиш коэффиценти (ўрганилаётган даврда айланма маблағларнинг айланиш сони)           б) неча ишчи кунда бир марта айланиши (айланма маблағларнинг ўртача қолдиғини давр мобайнидаги кунлар сонига кўпайтирилиб, сотилган маҳсулот таннарҳи ҳажмига бўлинади).

Асосий капиталнинг истеъмоли – асосий капитал қийматининг жисмоний ва маънавий эскириши натижасида камайиши. Унинг ҳажми асосий капиталнинг ёшини ва ҳозирги тиклашдаги қимматини ҳисобга олган ҳолда аниқланиши лозим.

Аҳоли даромади – маълум вақт ичида уй хўжаликлари томонидан олинган пул ёки натурал формадаги маблағлар.

Аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш – давлат томонидан аҳолига барча ҳаёт кечириш шарт-шароитларини яратиш учун мақсадли йуналтирилган кафолатлар тизими.

Аҳолини ижтимоий ҳимоялаш – аҳолини бозор иқтисодиётининг салбий ижтимоий ва иқтисодий оқибатларидан асраш, шу оқибатларнинг аҳоли ижтимоий-иқтисодий аҳволига таъсирини юмшатиш.

Аҳолининг реал даромадлари – нарх даражаси ўзгаришини ҳисобга олиб, аҳолининг ихтиёрида бўлган даромадга сотиб олиш мумкин бўлган товар ва хизматлар миқдори, яъни, аҳолининг ихтиёрида бўлган даромаднинг харид қуввати.

Бандлик – меҳнатга лаёқатли аҳолининг ижтимоий фойдали меҳнат билан машғул бўлиши; фуқароларнинг шахсий ва ижтимоий эҳтиёжларини қондириш билан боғлиқ бўлган ва қонунга зид келмайдиган, меҳнат даромади берадиган фаолияти.

Банк-молия тизимининг барқарорлиги – банкларнинг ва бошқа молия муассасаларининг ўз мажбуриятлари юзасидан талабларга тўла жавоб бера олиши. Бу ликвидлилик, капиталнинг етарлилиги, активлар сифати, рентабеллик кўрсаткичлари орқали аниқланади.

Бирламчи даромад – институцион бирликлар томонидан миллий даромаднинг бирламчи тақсимлаш натижасида олинган даромадлар: иш ҳақи, мулкдан олинган даромадлар, фойда, аралаш даромад, ишлаб чиқариш ва импорт солиғидан иборат.

Бўлажак умрнинг ўртача узунлиги – инсонинг шу мавжуд авлод ичида туғилиб келажакда яшаши мумкин бўлган даврни ифодалайди.

Барча турдаги иқтисодий фаолиятларнинг халқаро андозалар асосида таснифлаш – макроиқтисодий статистиканинг муҳим таснифларидан бири ҳисобланади. Бундай таснифлаш бирлиги қилиб алоҳида корхона ёки муассаса олинади ва улар ишлаб чиқараётган маҳсулот ёки ҳаражатлар таркиби, ёҳуд қўйилаётган технологиялари бир хил бўлган тақдирда айрим тармоқларга бирлаштирилади.

Бошқа ишлаб чиқариш солиқлари – ишлаб чиқариш омилларидан фойдаланганлик учун тўлов, ундан ташқари лицензиялар ва ишлаб чиқариш фаолиятини амалга ошириш учун берилган рухсатномалар учун ва резидент фаолияти учун керак бўлган бошқа тўловлар киритилади. Уларга иш ҳақи, иморатлар, иншоотлар, транспорт воситалари, тадбиркорлик ва ҳ.к.лар учун тўловлар мисол бўла олади.

Бозор конъюнктураси – муайян вақт мобайнида товарлар бозорининг ҳолатини тавсифловчи вақтинчалик иқтисодий вазият бўлиб, қуйидаги белгилар орқали аниқланади: ички ва ташқи савдодаги ўзгаришлар; ишлаб чиқариш ва қурилиш динамикаси; товар захиралари ҳаракати; нархлар динамикаси ва бошқалар.

Бюджет дефицити – бюджет харажатларининг бюджет даромадларидан ошиб кетиши натижасида вужудга келган тақчиллик.

Давлат бюджети – давлат даромадлари ва сарфларининг молиявий режаси.

Даромад солиғи – фуқароларни бир йил давомидаги  ялпи даромадидан олинадиган мажбурий тўлов (солиқ).

Даромад солиғи ставкалари – аҳоли даромадларидан табақалаштирилган ҳолда олинадиган солиқларнинг фоизлардаги даражалари.

Дастур кадрлар тайёрлаш миллий моделини рўёбга чиқаришни, ҳар томонлама камол топган, жамиятда турмушга мослашган, таълим ва касб-ҳунар дастурларни онгли равишда танлаш ва кейинчалик пухта ўзлаштириш учун ижтимоий-сиёсий, ҳуқуқий, психологик-педагогик ва бошқа тарздаги шароитларни яратишни жамият, давлат ва оила олдида ўз жавобгарлигини ҳис этадиган фуқароларни тарбиялашни назарда тутади.

Давлат бюджетининг тақчинлиги – ҳаражатлар суммасининг даромадлар суммасидан ортиқ бўлиши.

Доимий баҳолар – баъзи баҳо сифатида олинган қандайдир жорий давр баҳоси; Уни физик ҳажм индикаторини аниқлаш учун ишлатилади. Улар одатда 5 йилда бир ўзгартирилади.

Дефляция – инфляция даврида муомаладаги қоғоз пулни камайтириш. Давлат томонидан муомаладаги пул миқдорини камайтиришга қаратилган молия ва пул - кредит тадбирларини қўллаш орқали амалга оширилади.

Диверсификация – (лотинчадан diversus- ҳар хил ва facere-қилмоқ, бажармоқ) – ишлаб чиқаришнинг самарадорлигини ошириш, маҳсулот ва хизматларни сотиш бозорларини кенгайтириш мақсадида тармоқ ва корхоналар фаолият соҳаларини кенгайтириш, маҳсулот ва хизматлар ассортиментларини кўпайтириш.

Диверсификация стратегияси – корхона фаолиятини мавжуд маҳсулотлар ва бозорлар турини кенгайтириш орқали ривожланиш стратегиясидир.  Диверсификация стратегияси корхоналарнинг ишлаб чиқариш ва тижорат фаолиятини ривожлантиришнинг энг етакчи замонавий тенденциялардан бири ҳисобланиб, у орқали корхоналарни бозор шароитида вужудга келадиган турли қалтисликларга бўлган рақобатбардошлигини оширади. Диверсификация стратегияси – корхоналарда янги маҳсулотлар линияларини ишга тушириш, қўшма корхоналар тузиш, бошқа корхоналарни сотиб олиш ва бошқа турли услубларда амалга ошириши мумкин.

Дивиденд – акционерлик жамияти соф фойдасидан акция эгаларига тўланадиган қисми бўлиб, у акционерларга нақд пул ёки акциялар билан тўланади.

Жамғариш – ихтиёрдаги даромадни бир қисми бўлиб, у охирги истеъмол мақсадлари учун сарфланмайди, балки жамғариш учун сарфланади. Кенгайтирилган такрор ишлаб чиқаришни амалга ошириш мақсадида асосий фондлар, айланма маблағлар ва молиявий активлар ҳажми орттирилади.

МҲТ таърифига асосан жамғариш – бу барча молиявий (мавжуд пул маблағлари, депозитлар, қимматли қоғозлар, заёмлар, кредитлар ва ҳ.к.) активларни ва материал активларни ўсишини англатади.

Институцион бирликлар – активларга эгалик қилиш, мажбуриятлар олиш, иқтисодий фаолият юритиш ва бошқа бирликлар билан операциялар ўтказиш ҳуқуқига эга бўлган хўжалик юритувчи субъектлар.

Истеъмол­ – ижтимоий ишлаб чиқариш жараёнининг охирги фазаси, ижтимоий маҳсулотдан аҳолини иқтисодий талабларини қондириш жараёни.

Истеъмол баҳолари индекси – истеъмол саватига киритилган товар ва хизматлар баҳосининг у ёки бу даврдаги ўртача ўзгаришини ифодаловчи индекс. У одатда Лейпейрес формуласи бўйича аниқланади.

Иш кучига сарфланган ҳаражатлар – иш берувчилар томонидан иш кучини ёллаш ва уни асраш билан боғлиқ бўлган ҳаражатлар йиғиндиси.

Ишсизлик даражаси – ишсизлик сонининг иқтисодий фаол аҳоли сонига нисбати. 16 ва ундан юқори ёшдагилар, лекин ишга эга бўлмаганлар, фаол иш қидираётганлар, ишни бошлашга тайёр турганлар ишсизлар деб аталади.

Иш ҳақи – жорий даврда иш берувчи томонидан ёлланган ходимга бажарган ишлари учун берилган пул ёки натура усулидаги тўловлар бўлиб, улар ҳисобланган суммалар йиғиндисидан ташкил топади ва икки қисмга бўлинади: иш ҳаққи ва ижтимоий суғуртага ажратмалар.  

Ишлаб чиқариш – маълум даврда алоҳида хўжалик юритувчи субъектлар тармоқлар ва иқтисодий секторлар томонидан ишлаб чиқарилган мол ва хизматлар қиймати.

Иккиламчи дефлятор усули – қўшилган қиймати ўзгармас баҳоларда қайта бахолаш  усули бўлиб, унинг учун аввал ишлаб чиқариш ва оралиқ истеъмол дефляторланади, сўнгра биринчисидан иккинчиси айрилади.

Ишлаб чиқариш ва импорт солиғи – давлат томонидан ишлаб чиқарувчи бирликлардан товар ва хизматлар ишлаб чиқаргани ёки ишлаб чиқариш омилларидан фойдалангани учун олинадиган солиқлар – мажбурият, қайтарилмас тўловлардир. Уларга маҳсулотлар ишлаб чиқаришга бўлган солиқлар ва импорт солиқлар киради.

Ишчи кучи бозори – иш кучининг эгаси ва иш берувчилар орасидаги ижтимоий муносабатлар тизими.

Иқтисодий фаол аҳоли – ўз иш кучини товарлар ва хизматлар ишлаб чиқариш учун тақдим этган доимий аҳолининг бир қисми (аёллар, эркаклар) бўлиб, улар банд аҳоли ва ишсизларга бўлинадилар.

Иқтисодиёт активлари – объектлар бўлиб, уларга институцион бирликлар якка ҳолда ёки жамоа бўлиб эгалик қилиш ҳуқуқига эга бўладилар. Уларнинг эгалари маълум вақт давомида уларга эгалик қилишдан ёки улардан фойдаланишдан иқтисодий наф кўрадилар. Иқтисодий активлар-молиявий ва номолиявий активларга бўлинади. Номолиявий активларга ишлаб чиқарилган (асосий фондлар, материал айланма маблағлар, бойликлар) ва ишлаб чиқарилмаган (ер, ер ости қазилма бойликлар, ўрмон ресурслари, патентлар, лицензиялар ва ҳ.к.) активлар киради. Молиявий активларга эга монетар олтин, мавжуд пул ва депозитлар, қимматли қоғозлар, ссудалар, дебитор ва кредитор қарзлари киради.

Иқтисодиётнинг реал сектори – иқтисодиётнинг бевосита моддий неъматлар ишлаб чиқариш ва хизматлар кўрсатиш билан боғлиқ соҳаси бўлиб, у ўз ичига саноат, қишлоқ хўжалиги, қурилиш, транспорт, алоқа тармоқларини олади.

Иқтисодий ночор корхоналар – муайян миқдорда капитал йўқотиш, ишлаб чиқариш майдонларининг қисқариши, ишсизлар сонининг ортиши, рақобатбардош бўлмаган махсулот ишлаб чиқарадиган ва бунинг учун катта миқдорда материаллар, хом ашё, ёнилғи, меҳнат ресурслари сарфлайдиган қолоқ, самарасиз корхона.

Иқтисодий ўсиш – реал ялпи ички маҳсулот умумий ҳажмининг ёки аҳоли жон бошига тўғри келадиган реал ялпи ички маҳсулотнинг олдинги йилга нисбатан ўсиши.

Импорт – мамлакат ички бозорларида сотиш учун чет эл молларини, капиталини, технологиясини ва хизматларни олиб келиш. Импорт халқаро меҳнат тақсимоти натижасидир. У вақтни тежашга, иқтисодиёт, аҳоли эҳтиёжини қондириш вазифаларини муваффақият билан ҳал қилишга кўмаклашади.

Инвестиция – бу иқтисодий самара (фойда, даромад)  олиш ёки ижобий ижтимоий натижага эришиш учун сарфланадиган пул маблағлари, банкларга қўйилган омонатлар, пайлар, қимматли қоғозлар (акция, облигациялар), технологиялар, машиналар асбоб-ускуналар, лицензиялар ва самара берадиган бошқа ҳар қандай бойликлардир.

Инвестиция дастури – ишлаб чиқаришни ривожлантириш мақсадида мамлакат ёки чет элларда иқтисодиётнинг турли тармоқларига узоқ муддатли капитал киритиш учун ишлаб чиқилган дастур.

Инвестиция комплекси - инвестиция фаолиятини таъминловчи ташкилотлар, корхоналар ва фирмалар мажмуаси.

Инвестиция муҳити – инвестициялар жозибадорлиги ҳамда хавф-хатар даражасини белгилаб берувчи ижтимоий-иқтисодий, молиявий ва сиёсий омиллар мажмуи.

Инвестиция фаолияти - инвестиция мақсадларини амалга ошириш билан боғлиқ фаолият. Инвестиция комплекси ташкилотлари орқали амалга оширилади.

Инвестиция фаолияти иштирокчилари - буюртмачилар, пудратчилар, етказиб берувчилар, банклар, суғурта компаниялари, лойиҳаловчилар, воситачилар, илмий-маслаҳат фирмалари, ўз мамлакатидаги қонунчиликка кўра инвестициявий мулк эгалари (тасарруфчилари) ёки буюртмалардан фойдаланувчи сифатида қатнаша олувчи хорижий ташкилотларни киритиш мумкин.

Инвесторлар - хусусий ва қарзга олинган мулкий ва интеллектуал қийматларни сарфлаш ҳақида қарор қабул қилувчи инвестиция фаолияти субъектлари. Инвесторлар объектлар ва инвестиция натижаларига эгалик қилиш, фойдаланиш ва тасарруф қилиш ҳуқуқига эга бўлади. Инвесторлар кредиторлар ва харидорлар ролини бажаришлари, шунингдек, инвестиция фаолиятининг бошқа иштирокчилари функцияларини бажаришлари мумкин. Одатда инвесторлар капитал қўйилмалар сарфланадиган соҳаларни аниқлайдилар, контракт ва шартномаларнинг шартларини ишлаб чиқадилар ва инвестиция актининг бошқа томонлари билан - контрактор, ҳукумат органлари, пировард маҳсулот ишлаб чиқарувчилар ва шу маҳсулотнинг истеъмолчилари билан ҳисоб-китобларни амалга оширадилар.

Инқирозга қарши мўлжалланган чоралар дастури – Ўзбекистон Республикаси ҳукумати томонидан 2009-2012 йилларга мўлжалланиб инқирозга қарши ишлаб чиқилган чоралар дастури бўлиб, мазкур дастурда талабни рағбатлантиришга йўналтирилган бир қатор молиявий имтиёзлар ва барқарор иқтисодий ўсиш суръатларини таъминловчи чора-табдирлар мажмуи ўз аксини топган.

Кредит – олинган ресурсларни фоиз билан қайтариш ва ўрнини қоплаш асосида вақтинча фойдаланиш учун  бериш. Кредитлаш усулларидан бири сифатида ссудани келтириш мумкин.

Макроиқтисодий кўрсаткичлар – мамлакат яхлит иқтисодиёти даражасидаги ижтимоий-иқтисодий жараён ва ҳодисаларни ўлчаш ва баҳолаш имкониятини берувчи кўрсаткичлар. Масалан, ялпи ички маҳсулот, миллий даромад, иқтисодий ўсиш, ишсизлик, инфляция даражаси ва бошқалар.

Модернизация – объектни  такомиллаштириш, яхшилаш, янгилаш, уни янги талаб ва меъёрларга, техник шарт-шароитларга, сифат кўрсаткичларига мослаштириш.

Меҳнат бозори –  меҳнатга қобилиятли аҳолининг иш билан банд бўлган ва банд бўлмаган қисмлари ва иш берувчилар ўртасидаги муносабатларни ҳамда уларнинг шахсий манфаатларини ҳисобга олувчи шартномалар асосида ишчи кучи харид қилиш - сотишни амалга оширувчи, шунингдек, унга бўлган талаб ва таклиф ўртасидаги нисбатларни бевосита тартибга солувчи, бозор иқтисодиётининг мураккаб, кўп аспектли, ўсувчи ва очиқ ижтимоий-иқтисодий тизимчасидир.

Меҳнат ҳақи – жорий даврда иш берувчи томонидан ёлланган ходимга бажарган ишлари учун берилган пул ёки натура усулидаги тўловлар бўлиб, улар ҳисобланган суммалар йиғиндисидан ташкил топади ва икки қисмга бўлинади: иш ҳақи ва ижтимоий суғуртага ажратмалар

Мамлакатнинг иқтисодий ҳудуди – шу мамлакат ҳукумати томонидан бошқариладиган ҳудуд бўлиб, унинг чегарасида фуқаролар, товарлар ва капиталлар эркин ҳаракат қила олади.

Мехнат ресурслари баланси – мавжуд меҳнат ресурслари ва уларни фаолият турлари ва соҳалари бўйича тақсимланишни ифодаловчи кўрсаткичлар тизими.

Миллий ҳисоблар – бухгалтерия счётига ўхшаш формадаги жадваллар тизими бўлиб, у ЯИМни ишлаб чиқариш, тақсимлаш ва охирги фойдаланиш жараёнини характерлайди.

Миллий ҳисоблар тизими (МҲТ) – макро даражада бозор иқтисодиётини ёритиш ва таҳлил қилиш учун фойдаланиладиган ўзаро боғланган кўрсаткичлар ва тавсифномалар тизими. Унинг асосида йирик иқтисодчи олимлар Д. Кейс,  Дж. Хикс томонидан яратилган сиёсий иқтисод йўналишлари ётади.

Миллий бойлик – кишилик авлоди меҳнати туфайли ва фойдаланиш мумкин бўлган табиий бойликлар йиғиндисидан ташкил топади. Меҳнат натижасида пайдо бўлган ишлаб чиқариш воситалари ва истеъмол буюмларидан иборат ноз-неъматлар йиғиндиси миллий мулк деб аталади.

Маҳсулотларга солиқлар – резидентлар томонидан ишлаб чиқарилган ва сотилган ёки импорт қилинган мол ва хизматларга мутаносиб равишда олинадиган солиқлар. Уларга масалан, қўшилган қиймат солиғи, акциз,  божхона тўловлари ва ҳ.к.лар киради.

Номинал иш ҳақи – пул формадаги иш ҳақи, фақат пул ҳажмини ифодалайди, унинг сотиб олиш қобилиятини ҳисобга олмайди.

Охирги истеъмол учун қилинган ҳаражатлар – уй хўжалиги аъзолари резидентларнинг истеъмол товарлари ва хизматлар сотиб олиш учун қилинган ҳаражатлари, шунингдек давлатни бошқариш органлари ва уй хўжаликларига хизмат кўрсатувчи нотижорат ташкилотларнинг якка тартибли ва жамоа исътемоли учун қилган ҳаражатлари йиғиндиси. ҳаражатларни бундай гуруҳлаш охирги истеъмолни ким томонидан молиялаштирилишини кўрсатади.

Оралиқ истеъмол – ишлаб чиқариш жараёнида бутунлай тўлиқ ишлатилган мол ва хизматлар қиймати.

Реал иш ҳақи – мавжуд истеъмол баҳоларига нисбатан тузатиш киритилган пул формадаги иш ҳақи. Унга қанча товар ва хизматларни сотиб олиш мумкинлигини кўрсатади.

Резидентлар – нисбатан узоқ вақт давомида ҳудудида иқтисодий қизиқиши бўлган институцион бирликлар (корхоналар, ташкилотлар, уй хўжаликлари ва ҳ.к.лар).

Рентабеллик – корхона фаолиятининг фойдалик даражаси. Унинг тўрт хил кўрсаткичи мавжуд: корхона активлари рентабеллиги, хусусий капитал рентабеллиги ва сотилган маҳсулот рентабеллиги. Бу кўрсаткичларни балансдаги (соф) фойда кўрсаткичини корхона активларининг ўртача йиллик қиймати, муомалага чиқарилган акциялар миқдори, хусусий капитал миқдори ва сотилган маҳсулот таннархига нисбати билан аниқланади.

Сектор – институцион бирликлар йиғиндиси бўлиб, уларнинг мақсади, молиялаштириш манбалари ва функциялари бир хил бўлади, натижада уларнинг иқтисодий ҳуқуқи ҳам ўхшашиб кетади.

Солиқлар – булар мажбурий, қайтарилмайдиган тўловлар. Улар давлат органлари томонидан ишлаб чиқариш бирликларидан товар ва хизматларни ишлаб чиқарганлари учун ёки ишлаб чиқариш омилларидан фойдалаганлари учун олинади.

Субсидиялар – жорий тўловсиз, қайтарилмайдиган тўловлар бўлиб, улар давлатни бошқариш органлари томонидан маълум иқтисодий-ижтимоий сиёсатни амалга ошириш учун қилинади: маҳсулотлар ва импортга субсидиялар, ишлаб чиқаришга субсидиялар ва ҳ.к.

Соф кредитлаш (қарз олиш) – номолиявий активларни сотиб олиш учун молиялаштириш маблағларининг, соф харажатларга нисбатан ортиқлиги (дефицитлиги). Унинг ҳажмини аниқлаш учун ялпи асраш билан ялпи жамғариш ва ерларни ва номатериал активларни соф сотиб олиш плюс «қолган дунё» капитал трансфертлари орасидаги фарққа тенг. Макродаражадаги соф кредитлаш ёки соф қарз олиш мамлакатнинг «бошқа дунё»га берган ёки «бошқа дунё»дан олган соф ресурслари ҳажмини кўрсатади.

Солиқларни унификация қилиш – солиқ механизмини соддалаштириш мақсадида иқтисодий моҳияти, солиққа тортиш объекти ўхшаш бўлган солиқ турларини бирхиллаштириш.

Таннарх – маҳсулот ишлаб чиқариш ва сотиш учун кетган барча харажатларнинг қиймати.

Турмуш даражаси – аҳолининг зарурий, моддий ва номоддий неъматлар ҳамда хизматлар билан таъминланганлик ҳамда уларни истеъмол қилиш даражаси.

Тўлов баланси – микроиқтисодий статистиканинг муҳим бўлими; Шу мамлакат ва бошқа дунё резидентлари орасидаги барча ташқи иқтисодий операциялар ҳақидаги маълумотларни маълум тизимга келтиради.

Трансфертлар – даромадлар ва бойликларни қайта тақсимлашни ифодалайдиган кўрсаткич; У бир институционал бирлик томонидан иккинчисига текинга берилган пуллар, товарлар, хизматлар ёки активларни ифодалайди. Улар жорий ва доимийга ёки пул формадаги ва натурал формадаги трансфертларга бўлинади.

Туғилиш ва вафот этишнинг умумий коэффиценти – жорий йилда тирик туғилганлар сони билан вафот этганлар сонини мавжуд бўлган ўртача йиллик аҳоли сонига бўлинади ва промилледа (1000 кишига нисбатан) ифодаланади.

Туғилиш коэффицентининг йиғиндиси - ҳар бир ёш гурухи бўйича ҳисобланган туғилиш коэффицентларининг йиғиндиси; бир аёл бутун умри мобайнида туққан болалар сонини ифодалайди.

Тармоқлараро баланс – МҲТнинг муҳим бўлими бўлиб, унинг ёрдамида тармоқлараро алоқалар, оралиқ истеъмол, тармоқлар ишлаб чиқариши ва талаби орасидаги мураккаб боғланишлар тадқиқ қилинади.

Фишер индекси – Лайпейрес ва Паше индекслари асосида тортилган ўртача геометрик сифатида ҳисобланадиган индекс. У ЯИМ халқаро миқёсида солиштиришда кенг қўлланилади.

Тўхтовсиз инвентаризация усули – асосий фондларнинг тиклашдаги баҳосини аниқлаш учун (у ёки бу кунга нисбатан). Бунинг учун баҳо индекслари ёрдамида инвестицияларнинг тиклашдаги баҳоси аниқланади.

Уй хўжалиги – умумий яшаш шароитларини ва айрим товар ва хизматларни биргаликда истеъмол қилиш учун ўз даромадларини ва моддий бойликларини бирлаштирган шахслар гуруҳи.

Фойда ва аралаш даромадлар – ялпи қўшилган қийматнинг бир қисми бўлиб, у ишлаб чиқарувчилар ихтиёрида иш ҳақи, ишлаб чиқариш ва импорт солиғини тўлагандан сўнг қолади. Бу модда мулкдан олган даромадни ҳисобга олмаган ҳолда ишлаб чиқаришдан олинган фойда ёки зарар суммасини ифодалайди. Бу уй хўжаликларига қарашли нокорпаратив корхоналарда бу мулк эгаси ва тадбиркор даромадидан ажратиб бўлмайдиган меҳнат учун тўловлар элементини ҳам ўз ичига олади. Шунинг учун уни аралаш даромад ҳам дейилади.

Фойда – корхона ва тижорат ташкилотларининг ишлаб чиқариш ва хўжалик фаолиятининг охирги молиявий натижаси. Балансдаги фойда корхонанинг маҳсулот (хизмат) ларини, ортиқча асосий фондларнинг ва бошқа мулкларни сотишдан олади. Сотишдан ташқари операциялардан олинган даромадлар (зарардан ташқари) ҳам шу кўрсаткич таркибига қўшилади.

Фонд бозори – қимматли қоғозлар ва бошқа молиявий воситаларнинг олди-сотди жараёнлари амалга оширилувчи махсус ташкиллаштирилган бозор.

Халқ хўжалиги баланси (ХХБ) – собиқ СССР ва социалистик мамлакатларда қўлланилган тизим бўлиб,  унда макроиқтисодий кўрсаткичлар тизими ўз аксини топган. ХХБ марксча кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш таълимотига асосланган.

Ялпи ички маҳсулот (ЯИМ) – марказий макроиқтисодий кўрсаткич; у ёки бу даврда шу мамлакат резидентлари  томонидан ишлаб чикарилган охирги маҳсулотлар ва кўрсатилган хизматларнинг бозор баҳосида ҳисобланган ҳажми.

Ялпи миллий даромад (ЯМД) - шу мамлакат резидентларининг шу мамлакатнинг ва хорижий мамлакатларнинг ЯИМни яратиш давомида олган бирламчи даромадлари (мулкдан олган солиқ билан бирга)нинг йиғиндиси.

Ялпи миллий ихтиёридаги даромад (ЯИМД) - шу мамлакат резидентлари томонидан олинган бирламчи даромадлар ва соф жорий трансфертлар йиғиндиси.

Ялпи қўшилган қиймат (ЯҚҚ) - алоҳида олинган хўжалик юритувчи субъектлар, тармоқлар ва иқтисодий секторларнинг фаолияти натижаси бўлиб, унинг ҳажми ялпи ишлаб чиқариш ва оралиқ истеъмоли орсидаги фарққа тенг.

Ялпи ички маҳсулот дефлятори - ялпи ички маҳсулот учун аниқланган баҳо индекси; Уни аниқлаш учун ялпи ички маҳсулот қиймат индексини, ЯИМнинг физик ҳажм индексига нисбатан олинади.       

  Шахсий даромад – жисмоний шахсларнинг солиқ тўлагунга қадар даромади.

Экспорт – товарлар, хизматлар, инвестиция, қимматли қоғозлар, технологиялар ва бошқаларни ташқи бозорга чиқариш

Эркин индустриал - иқтисодий зона – мамлакат ҳудудининг хорижий мамлакатлар томонидан турли шакллардаги ҳамкорликдаги тадбиркорлик билан шуғулланишлари учун рухсат этилган қисми. Мазкур зоналарда махсус имтиёзли шарт-шароитлар, жумладан, имтиёзли солиқлар, божхона тўловлари, ижара, виза олиш, валюта айирбошлаш, меҳнатга ёллашнинг қулай тартиблари белгиланган бўлади.

 

 

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати

 

1.           Ўзбекистон Республикаси Вазирлар маҳкамасининг 16 март 2010 йилдаги “Фермер хўжаликлари тасарруфидаги ер участкалари майдонларини мақбуллаштириш якунлари тўғрисида”ги 47-сонли Қарори

2.           Ўзбeкистoн Рeспубликaси Вaзирлaр Мaҳкaмaси мaжлисининг Қaрoри. 2008 йилдa Рeспубликaни ижтимoий-иқтисoдий ривoжлaнтириш якунлaри вa 2009 йилдa иқтисoдиётни бaрқaрoр ривoжлaнтиришнинг энг муҳим устувoр вaзифaлaри тўғрисидa. 2009 йил 13 фeврaль.

3.Ўзбекистон   Республикаси   Президентининг Қарори. Уй-жой фондини фойдаланишга тайёр ҳолда реконструкция ва таъмирдан ўтказиш учун пудрат ишлари кўламини кенгайтиришни рағбатлантириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида. 2009 йил 29 январь, ПҚ-1051-сон.

4.Ўзбекистон   Республикаси   Президентининг Қарори. Мамлакатимизда ноозиқ-овқат истеъмол товарлари ишлаб чиқаришни кенгайтиришни рағбатлантиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида. 2009 йил 28 январь, ПҚ-1050-сон.

5.Ўзбекистон   Республикаси   Президентининг Қарори. «Қишлоқ тараққиёти ва фаровонлиги йили» Давлат дастурини кучга киритиш тўғрисида. 2009 йил 26 январь, ПҚ-1046-сон.

6.Ўзбекистон   Республикаси   Президентининг Қарори. Озиқ-овқат товарлари ишлаб чиқаришни кенгайтириш ва ички бозорни тўлдиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида. 2009 йил 26 январь, ПҚ-1047-сон.

7.Ўзбекистон Республикаси Президентининг Қарори. Ишлаб чиқариш ва ижтимоий инфраструктурани янада ривожлантириш бўйича қўшимча  чора-тадбирлар тўғрисида. 2009 йил 20 январь, ПҚ-1041-сон.

8.Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони. Иқтисодиётнинг реал сектори фермер хўжаликлариларини қўллаб-қувватлаш, уларни барқарор ишлашини таъминлаш ва экспорт салоҳиятини ошириш чора-тадбирлари дастури тўғрисида. 2008 йил 28 ноябрь, ПФ-4058-сон.

9.Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармойиши. Иқтисодий ночор фермер хўжаликлариларни тижорат банкларига сотиш тўғрисидаги тартибни тасдиқлаш тўғрисида. 2008 йил 19 ноябрь, Ф-4010-сон.

10.      Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони. Иқтисодиёт реал сектори фермер хўжаликлариларининг молиявий барқарорлигини янада ошириш чора-тадбирлари тўғрисида. 2008 йил 18 ноябрь, ПФ-4053-сон.

11.      Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг «Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари» номли асарини ўрганиш бўйича ўқув қўлланма. – Т.: Иқтисодиёт, 2009. – 120 б.

12.      Ўзбекистон – иқтисодиётни модернизациялаш ҳамда ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг янги ва юксак босқичи йўлида. (Бекмуродов А.Ш., Ғафуров У.В.) Т.: Иқтисодиёт, 2008. – 126 б. (электрон версияси билан).

13.      Оммабоп иқтисодиёт: моҳияти ва асосий тушунчалари (ўзбек ва рус тилларида). Илмий-оммабоп қўлланма. (Бекмуродов А.Ш., Гимранова О.Б., Шамшиева Н.Н.) Т.: Иқтисодиёт, 2009. – 92 б. (электрон версияси билан).

14.      Ўзбекистон иқтисодиётни либераллаштириш ва модернизациялаш йўлида. Экспресс-проспект. (Бекмуродов А.Ш., Беркинов Б.Б., Усмонов Б.Б., Ҳамидов О.М., Ғафуров У.В. ва Неъматов И.У.) Т.: Иқтисодиёт, 2009. – 5 б. (электрон версияси билан).

15.      2008 йилдa Рeспубликaни ижтимoий-иқтисoдий ривoжлaнтириш якунлaри вa 2009 йилдa иқтисoдиётни бaрқaрoр ривoжлaнтиришнинг энг муҳим устувoр вaзифaлaри. Экспресс-тестлар. (Бекмуродов А.Ш., Амонбоев М.А., Каттаев Н.Т.) Т.: Иқтисодиёт, 2009. – 15 б. (электрон версияси билан).

16.      Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитасининг тегишли йиллар бўйича статистик тўпламлари.

17.      “Мулкчилик тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикасининг Қонуни. Ўзбекистон Республикаси: қонунлар ва фармонлар.-Т.: Ўзбекистон, 1992.-382 б.

18.      Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат Кодекси. Қишлоқ хўжалигида ислоҳотларни чуқурлаштиришга доир Қонун ва меъёрий ҳужжатлар тўплами.-Т.:“Шарқ” нашриёт-матбаа концерни.1998.2-том.394 б.

19.      Ўзбекистон Республикасининг “Ер Кодекси”. Қишлоқ хўжалигида ислоҳотларни чуқурлаштиришга доир қонун ва меъёрий ҳужжатлар тўплами.-Т.:“Шарқ” нашриёт-матбаа концерни. 1998. 1-том.416 б.

20.      Ўзбекистон Республикаси Олий мажлисининг II- чақириқ 15-сессияси. Янги таҳрирдаги «Фермер хўжалиги тўғрисида» ги Қонуни. 2004йил. 26 август. 

21.      Ўбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарори. “2000 йилгача бўлган даврда Ўзбекистон Республикаси қишлоқ ижтимоий инфраструктурасини ривожлантириш дастури тўғрисида”-Т.: 1996 йил 21 май.

22.      Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 8-сонли Қарори. "Қишлоқ хўжалиги фермер хўжаликлариларини фермер хўжаликларига айлантириш чора-тадбирлари тўғрисида"ги 2002 йил 5 январ.

23.      Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 383-сонли Қарори. “Давлат эҳтиёжлари учун харид қилинадиган қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштиришни маблағ билан таъминлаш механизмини такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 2002 й. 7 ноябр.

24.      Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 476-сонли Қарори. “2004-2006 йилларда фермер хўжаликларини ривожлантириш Концепциясини амалга ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги. 2003 йил 30 октябр.

25.      Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 607-сонли Қарори. “2005-2007 йилларда фермер хўжаликларини жадал ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида” 2004 йил 24 декабр.

26.      Йўлдошев Г. Қишлоқ хўжалик корхоналарида хўжалик фаолиятини таҳлил этиш. Т.: 1990. 78 б.

27.      Сотволдиев А. Қишлоқ хўжалик корхоналарида ишлаб чиқаришни таҳлил қилиш. –Т. : 1991. 102-132 б.      

28.      Н.М.Соатов. Статистика. Дарслик. – Т.: Абу Али ибн Сино, 2003.

29.      Х.Н.Набиев. Саноат статистикаси. Ўқув қўлланма. – Т.: Адабиёт жамғармаси, 2004.

30.      Абдураҳмонов Қ.Х. «Меҳнат иқтисодиёти» (Дарслик) Т:. «МЕҲНАТ» нашриёти,  2004

31.      Статистика: учебник / под ред. И.И. Елисеевой. - М.: Высшее образование, 2008. – 566 с.

32.      Харченко Н.М. Экономическая статистика: Учебник. – “Дашков –К” 2008.-368 с.

33.      Экономическая статистика: Учебник. — 3-е изд., перераб. и доп. / Под ред. проф. Ю.Н. Иванова. — М: ИНФРА-М, 2007. — 736 с.

34.      Абдураҳманов Қ.Х. ва бошқалар. ««Меҳнат иқтисодиёти ва социологияси»» Дарслик. -Т.: Ўқитувчи, 2001.

35.      Қудратов Т., Деҳқонов С. Қишлоқ хўжалиги статистикаси.-Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси”,-2004 й. -232 б.  

36.      Гойибназаров Б.К. Миллий Хисоблар Тизими –макроиктисодий тахлил асоси. Монография. Тошкент «Фан»,2001 йил.

37.      Ўзбекистон Республикасининг 2005 йилда ижтимоий-иқтисодий ривожланишининг асосий кўрсаткичлари.-Т.: 2006 

38.      Ўзбекистон Республикасининг 2006 йилда ижтимоий-иқтисодий ривожланишининг асосий кўрсаткичлари.-Т.: 2007.

39.      Ўзбекистон Республикасининг 2007 йилда ижтимоий-иқтисодий ривожланишининг асосий кўрсаткичлари.-Т.: 2008.

40.      Ўзбекистон Республикасининг 2008 йилда ижтимоий-иқтисодий ривожланишининг асосий кўрсаткичлари.-Т.: 2009.

41.      Ўзбекистон Республикасининг 2009 йилда ижтимоий-иқтисодий ривожланишининг асосий кўрсаткичлари.-Т.: 2010.

42.      Тошкент вилояти статистика бошқармасининг тегишли йиллар бўйича статистик маълумотлари.

43.      Интернет сайтлари

1.    Yonsei University, Korea (www.yonsei.ac.kr)

2.    МЭСИ (www.mesi.ru).

3.    europa.eu.int

4.    europa.eu.int/comm/relays/index_en.htm

5.    www.euireland.ie

6.    www.cec.org.uk

7.    www.eurunion.org

8.    www.europarl.ie

9.    www.europarl.org.uk

 

 

 

 

 

 

 

Тузувчилар:                                                                               Д.А.Насруллаева     

                                                                                           Д.Р.Бабаханова

 

Муҳаррир:                                                                         и.ф.н.С.П.Ачилова

 

Таҳрирчи:                                                                           С.Х.Абдуллаева