O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI

AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI

 

TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI

AKT SOHASIDA IQTISODIYOT KAFEDRASI

“HISOB ASOSLARI” FANI BO’YICHA     O’QUV-USLUBIY MAJMUA

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

O’quv– uslubiymajmuaToshkent axborot texnologiyalari universiteti Ilmiy-uslubiy kengashining 2016  yil __________ dagi ___-sonli qarori bilan tasdiqqa tavsiya qilingan.

MUNDARIJA

 

1.	FANNING O’QUV DASTURI………………………………………		4
	1.1.	NAMUNAVIY FAN DASTURI……………………………...	4
	1.2.	FANNING ISHCHI-O’QUV DASTURI……………………...	13
2.	O’QUV-USLUBIY MATERIALLARI……………………………...		39
	2.1.	NAZARIY MASHG’ULOTLAR MATERIALLARI (MA’RUZA MATNLARI)………………………………….	39
	2.2.	AMALIY  MASHG’ULOTLAR MATERIALLARI…………	163
3.	GLOSSARIY………………………………………………………...		222
4.	FAN BO’YICHA XORIJIY ADABIYOTLAR (elektron shaklda)
5.	HAR BIR MAVZU UCHUN TAQDIMOTLAR (elektron shaklda)
6.	QO’SHIMCHA O’QUV VA ILMIY MATERIAL (MAQOLALAR) (elektron shaklda)
7.	MAVZUNI O’ZLASHTIRILISHI UCHUN QO’SHIMCHA VIDEOLAR, KEYS-STADILAR VA HOKOZO MATERIALLAR (elektron shaklda)

 

 

 

2. O’QUV-USLUBIY MATERIALLARI
	2.1.NAZARIY MASHG’ULOTLAR MATERIALLARI (MA’RUZA MATNLARI)

1-MAVZU: “Hisob asoslari” fanining mohiyati, uning maqsadi va vazifalari.  Xo’jalik hisobining turlari, moliyaviy hisobning funktsiyalari

 

Reja:

 

 1.1Moliyaviy hisob mohiyati, uning maqsadi va vazifalari.

 1.2Moliyaviy hisob funktsiyalari.

 1.3. Moliyaviy hisob turlari.

 1.4. Moliyaviy hisobning o’lchov birliklari.

 1.5. Moliyaviy hisobning printsiplari.

 

1.1. Moliyaviy hisob mohiyati, uning maqsadi va vazifalari

 

            Hisob asoslari - iqtisodiy fanlardan biri bo’lib, uning nazariyasi buxgalteriya hisobini   tashkil etish texnikasi, predmeti va usulini urgatadi. Bu fan xalq xo’jaligi tarmoqlarida buxgalteriya hisobini yuritish usullarini o’rganib, umumlashtirib, uning ilg’or usullarini joriy etish bilan shug’ullanadi. Shu bilan birga bu fan boshqa mamlakatlar buxgalteriya hisobini yuritish usullarining ilg’or shakllarini xalq xo’jaligi tarmoqlariga joriy etish yo’llarini ishlab chiqadi va amaliyotga joriy etishga tavsiya etadi.

Tovar ayirboshlash davrida xalq xo’jalik hisobi ahamiyati ko’paydi, chunki tovar ayirboshlash uchun umumiy ekvivalent talab etiladi. Umumiy ekvivalentga esa faqat hisob-kitobni tahlil etish, to’g’ri yurgizish orqaligina ega bo’lish mumkin, ya’ni almashtiriladigan tovarni ishlab chiqarishga sarflangan ijtimoiy zaruriy mehnat miqdorini aniqlash kerak bo’ladi. Ishlab chiqarish kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonini o’sishi natijasida xo’jalik faoliyatiga rahbarlik qilish murakkablashgan va moddiy ishlab chiqarish asosida vujudga kelgan xalq xo’jalik hisobi ahamiyati oshgan, jamiyat hamma sohalarida mulklarni hisobga olish borasidagi, iqtisodiy faoliyatini boshqarishdagi roli oshib borgan. Iqtisodiy faoliyatini boshqarish xalq xo’jalik hisobi orqali olingan ma’lumotlar asosida olib boriladi va tegishli qaror va qonun hamda qoidalar qabul qilinib, shular asosida butun xalq xo’jaligi faoliyati boshqariladi.

            Moliyaviy hisob asosan qo’yidagi funktsiyalarni bajaradi:

            a) xalq xo’jalik hisobi tarmoqlari korxona,   tashkilot va muassasalarda sodir bo’layotgan xo’jalik jarayonlarini kuzatib borish;

            b) kuzatish orqali olingan ma’lumotlarni miqdoriy ko’rsatmalarda ifodalash;

            v) korxona,   tashkilot, muassasa xo’jalik faoliyatlarini kuzatish natijalarini maxsus hujjatlarda qayd etish;

            g) maxsus aks hujjatlarda aks ettirilgan ma’lumotlarni umumlashtirish va guruhlashtirish, xo’jalik jarayonlari ustidan nazorat o’rnatish va ularga ta’sir etish.

            Moliyaviy hisobni yuqoridagi funktsiyalari ayrim korxona, muassasa va   tashkilot va umuman butun xalq xo’jaligining iqtisodiy jihatdan asoslangan joriy va kelgusidagi reja ko’rsatkichlarini tuzish da, ular bajarilishini ustidan nazorat olib borishda muhim ahamiyatga kasb etadi.

 

1.2. Moliyaviy hisob funktsiyalari

 

Moliyaviy hisob asosan qo’yidagi funkitsiyalarni bajaradi:

            a) xalq xo’jalik hisobi tarmoqlari korxona, tashkilot va muassasalarda sodir bo’layotgan xo’jalik jarayonlarini kuzatib borish;

            b) kuzatish orqali olingan ma’lumotlarni miqdoriy ko’rsatmalarda ifodalash;

            v) korxona,   tashkilot, muassasa xo’jalik faoliyatlarini kuzatish natijalarini maxsus hujjatlarda qayd etish;

            g) maxsus hujjatlarda aks ettirilgan ma’lumotlarni umumlashtirish va guruhlashtirish, xo’jalik jarayonlari ustidan nazorat o’rnatish va ularga ta’sir etish.

Moliyaviy hisobini yuqoridagi funktsiyalari ayrim korxona, muassasa va   tashkilot va umuman butun xalq xo’jaligining iqtisodiy jihatdan asoslangan joriy va kelgusidagi reja ko’rsatkichlarini tuzishda, ular bajarilishini ustidan nazorat olib borishda muhim ahamiyatga kasb etadi.   Moliyaviy hisob oldida 3 ta asosiy vazifa turadi:

1. Reja bajarilish ustidan nazorat olib borish.

Korxona moliyaviy hisobida bu vazifa qo’yidagicha aniqlashtiriladi:

 

1) mahsulot (ish, xizmat) ishlab chiqarish reja bajarilishi, rejada belgilangan mahsulotlar nomenklaturasini, turini, sifatini kuzatish, nazorat qilish, reja bajarilishi o’sishi omillarini aniqlash;

2) mahsulotlar tannarxini Kalkulyatsiya qilish,tannarxni tobora kamaytirish omillarini topish;

3) korxonalar rentabellik darajalari bajarilishini nazorat qilish;

4)biznes-moliya rejasi bajarilishini nazorat qilish.

2.Korxona mulkini muhofoza qilish.

Korxona qaysi mulkchilik shakliga asoslanganidan qat’iy nazar buxgalteriya hisobi shu korxona mulkiga nisbatan tejamli munosabatda bo’lishni, uni har xil nobudgarchiliklardan ehtiyot qilishni, ular harakatini uzluksiz nazorat qilib, ulardan oqilona foydalanishni ta’minlashi lozim.

3.Korxonalarda xalq xo’jalik hisobini joriy etib, uni mustahkamlash va iqtisodiy rejimni (tejamkorlikni) joriy etish, hamda takomillashtirib borish.

 

1.3. Moliyaviy hisob turlari

 

Xo’jalik hisobi yagona bir tizim bo’lib, uning ajralmas, bir-biri bilan o’zaro bog’liq 3 turi mavjud:

1. Tezkor hisob, bu hisob xalq xo’jaligi tarmoqlari korxona, muassasa,   tashkilotlarining ayrim bir bo’limlarida sodir bo’layotgan xo’jalik jarayonlari haqida zaruriy ma’lumot va ko’rsatkichlarni joriy kuzatish va nazorat etish orqali tegishli joylarga yetkazish va bu ma’lumotlardan tegishli maqsadlarda foydalanishi imkonini beradi. Bu hisobda hamma aloqa vositalaridan (telefon, telegraf, og’zaki yoki hujjatlardan) foydalaniladi, shuningdek, o’lchov birliklarining 3 turidan ham foydalaniladi. Tezkor hisobning o’ziga xos xususiyatlaridan yana biri ma’lumotni tezda yig’ilishi va tezda yetkazilishidir. Misol, tovar zahiralari miqdori, xodimlarning ishga kelgan yoki kelmaganligi, mehnat haqi berilgani, mol yetkazib beruvchilardan tovarlar kelganligi, sotilgan tovardan kelgan tushum va h.k. lar haqidagi tezkor ma’lumotlar.

2.  Statistika hisobi ma’lum bir vaqtda butun xalq xo’jaligi hamda alohida bir olingan korxona,   tashkilot, muassasalar ijtimoiy rivojlanish qonuniyatlarini miqdoriy ifodalash. Statistika hisobi xo’jalik faoliyatini bir turdagi ommaviy hodisalarni: mahsulot ishlab chiqarish, mehnat unumdorligi o’sishi, tannarxni pasaytirish, rejani bajarilishi, shu bilan birga ijtimoiy - iqtisodiy hodisalarni, ya’ni aholi sonini o’zgarishi, madaniyat, sog’liqni saqlash ishlarini borishi va boshqalarni o’rganadi, hamda nazorat qiladi. Statistik hisobda muayyan metodik usullardan, ya’ni statistik kuzatish, statistik yig’ish, statistik guruhlash, o’rta miqdorni olish, tanlab o’rganish va hokazolardan foydalaniladi. Statistik hisobda ham 3 o’lchov birliklari qo’llanilishi mumkin. Statistik hisobda tezkor hisob va buxgalteriya hisobi ma’lumotlaridan foydalaniladi.

3. Buxgalteriya hisobi korxona, muassasa, tashkilot va birlashmalarning xo’jalik mablag’lari, ularni   tashkil topish manbalari hamda ular harakati natijasida sodir bo’ladigan xo’jalik jarayonlarini uzluksiz va yoppasiga kuzatib, kuzatish natijasida olingan ma’lumotlarni hammasini o’lchash, baholash va tekshirib, ularni hujjatlarda to’liq ifodalab aks ettirish, hamda ularni pul o’lchovida umumlashtirishdan iborat.

1.4. Moliyaviy hisobning o’lchov birliklari

Buxgalteriya hisobida 3 o’lchov birligidan foydalanilsada, ammo yagona pul o’lchov birligida umumlashtiriladi, bundan tashqari buxgalteriya hisobining yana bir xususiyati hamma jarayonlar hujjatlarda aks ettirish lozim.

            Xo’jalik hisobida qo’yidagi o’lchov birliklaridan foylalaniladi:

1. Naturao’lchovi.

2. Pulo’lchovbirligi.

3. Mehnat o’lchovbirligi.

1. Natura o’lchov biriligi tezkor hisobda,statistic hisobda, buxgalteriya hisobi analitik hisobida keng qo’llaniladi. Bu o’lchov birligi bir turdagi buyumlar hisobi uchun kerak bo’ladi. Masalan, bolalar oyoq-kiyimini tarozular soni, non soni, gazlama metri va hokazo (metr, kg, donavax.k).

2. Pul o’lchov birligi xo’jalik jarayonlari va vositalarini yagona o’lchovda (pulda) umumlashtirishda qo’llaniladi.

3. Mehnat o’lchov birligi esa, biror bir statistic yoki xalq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish uchun sarf bo’lgan ishchi kuchi, ishchi soni, ish soati va hokazolarni aniqlashda qo’llaniladi. Savdo korxonasida esa ma’lum bir Tovar oborot miqdori uchun sarf etilgan ish vaqtida, ish soati, ish kuni, ishchi kuchi, va h.k. ni aniqlashda kerak bo’ladi. Mehnat o’lchov birligi xodimlar bilan mehnathaqi yuzasidan hisob kitoblarni olib borishda ham ahamiyatlidir. Mehnat o’lchov birliklari natura o’lchov birliklari bilan birgalikda mehnat unumdorligini bildiradi.

 

NAZORAT SAVOLLARI

 

1.Hisob asoslari faniga qaysi iqtisodiy fanlar kiradi?

2.Moliyaviy hisob mohiyati haqida nimani bilasiz?

3.Moliyaviy hisobni maqsadi va vazifalari nimadan iborat?

4.Moliyaviy hisobning funktsiyalarini sanab izoxlab bering.

5.Moliya hisob turlari nechta?

6.Moliyaviy hisobning o’lchov birliklari deganda nimani tushunasiz?

7.Moliyaviy hisobning printsiplari nimalardan iborat?

8.Xo’jalik hisobida qanday o’lchov birliklaridan foydalanadi?

9.Moliyaviy hisob vazifalarini sanab izoxlab bering.

 

2-MAVZU: MOLIYAVIY HISOB RIVOJLANISHINING TARIXI

 

Reja:

1. Hisob yuzaga kelishining dastlabki shart-sharoitlari.

2. Hisob asoslari  fan sifatida dastlabki rivojlanishi.

3. Milliy hisob va hisobot tizimlarining yuzaga kelishi.

4. O’zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobining islohoti  va rivojlanishi.

 

          1. Hisob yuzaga kelishining dastlabki shart-sharoitlari

 

 Hisobchilikning boshlanishi, uning birinchi nuqtalari bizdan abadiy yashiringan. Ular bizgacha bir qancha ming yilliklar avval yo’qolib ketgan. Lekin biztasdiqlashimiz mumkin bo’lgan narsa, bu hisob birdan paydo bo’lgan emasligidir. Qachonlardir hisobni kerak bo’lmagan vaqti ham bo’lgan. Qachonlardir barcha hodisa va ma’lumotlar bir odam zakovatiga joylashgan bo’lishi mumkin. Hisobni boshlanishi  poleolit davridan, insoniyat rivojlanishidagi dastlabki bosqichdan boshlanadi. Uning paydo bo’lishi uchun asosiy shart-sharoitlar odamlar orasidagi iqtisodiy munosabatlarning rivojlanishi bo’ldi. Xo’jalikni egallab olish (ibtidoiylik)dan ishlab chiqarish (ibtidoiylikdan chiqish davri)gacha o’tish davri  yakka xo’jaliklarning rivojlanishiga imkon yaratdi. Bu munosabatlarning alohida - tovarlarni almashtirishni o’z ichiga olgan turini vujudga keltirdi. Bunday munosabat jamoadan tashqaridagilar bilan bajarilar edi. Bu esa bir qancha qo’shni jamoalarni bir-biri bilan bog’lardi. Ibtidoiy jamoa tuzumining parchalanishi davrida insoniyat tarixida juda katta holda mehnatni bo’linishi, ya’ni umumiy mehnatning  dehqonchilik va chorvachilikka bo’linishi yuz berdi. Dehqonchilikdan hunarmandchilikni ajralishi (qo’l mehnatning bo’linishi) ayirboshlashni yanada ko’proq rag’batlantirdi. Ayrboshlash faqat jamoalararo emas, balki ularning ichida ham muntazam ravishda olib borila boshlandi. Bularning hammasi almashtirilayotgan narsani ekvivalentligi (har jihatdan bir narsaga tengligi), almashtiriladigan narsa  va uning o’lchov belgisini paydo bo’lishi tushunchalarini jamlashga ko’maklashdi. Ular faqat mahsus tovar, qaysiki pul vazifasini bajarishga qo’yilgan tovarlardir. Xuddi shu davrlarda oddiy elementar xisobning birinchi shakllari kuzatiladi.

            Hisobning dastlabki paydo bo’lishi insoniyatning davlat dastlabki paydo bo’lgan joylarida, ya’ni qadimgi davlatlar Misr, Rim va Vavilonda yuzaga kelgan.

Uyg’onish davr insoniyatga juda buyuk ijodkorlarni sovg’a qildi. Leonardo Da Vinchi, Benvenutto Chillini, Rafayel Sani, Mikelandjelo, Vilyam Shekspir va boshqalar. Bular guruhiga Luka Pacholi, Benedetto Kontr Ulilarni qo’shishi mumkin. Bu ismlar  muhrli buxgalteriya (pechatnaya buxgalteriya)ning paydo bo’lishi bilan bog’liq.             Benedetto Kontr Uli asli Raguzilik savdogar bo’lib, “Savdo  va mukammal savdogar haqida” gi kitobining muallifidir. Bu kitob o’zida ikki tomonlama buxgalteriya hisobi haqida yozilgan uncha katta bo’lmagan bob mavjud bo’lgan birinchi kitob edi. Kitob 1458 yilda yozilgan bo’lib, u oradan 115 yil vaqt o’tgandan keyin 1573 yilda bosmadan chiqarilgan. Bu kitobdan shuni hulosa qilish mumkinki, buxgalteriya hisobi dastlab savdo ishiga mo’ljallangan ekan.

            Luka Pacholi - dunyoga mashhur matematik, har tomonlama bilimlarga ega bo’lgan odam, “Arifmetika, geometriya, proporsiya va munosabatlar haqidagi ta’limotlar summasi” kitobining muallifi. Kitob ikki qismdan iborat bo’lib, ulardan birinchisi  arifmetik va algebraga, ikkinchisi geometriyaga bag’ishlangan. O’z navbatida ular ham bo’limlarga bo’linadi, ya’ni  traktatlardan iborat bo’ladi. Kitob so’ngida Luka Pacholi, IX bo’limning bir qismini (12 traktatini) matematikani tijorat ishlariga qo’llashni yoritishga bag’ishladi. 11 traktat  “ Hisoblar va yozuvlar haqida” nomlanib,  birinchi buxgalteriya hisobi haqidagi asari bo’lgan. Muallif asarda umumlashtirishni yuqori pog’onasiga yetib borgan. Asarda shuning bilan birga hamma uchun o’ziga hos bo’lgan o’sha davrda savdo faoliyati usullarini aks ettirgan muhim hislatlarini umumlashtirilgan. Bu nazariya hamma sohalar uchun tatbiq etila boshlandi. Shuningdek, bu traktatda baholash va mulk bahosini aniqlashga doir tavsiyalar muhokama qilinadi.

            Luka Pacholi ikki yoqlama yozuvni ishlatish haqida 2 xil boshlang’ich holatni kiritdi:

            1. Tizimdagi schyotlarning  debet aylanish summasi  kredit aylanish summasi bilan bir-biriga aynan o’hshashdir.

            2. Bir tizimdagi schyotlarning debet saldo summasi kredit saldo summasi bilan  bir-biri bilan aynan o’hshashligi tamoyiliga ko’ra ikkala postulat faktni bir natijasini  yakunini, umumiy va alohida tushuntirishdir. Natijada shuni aytish mumkinki, xarajatlar bir debetlangan schyotga boshqa schyotning  kreditlanishi mos keladi. Debet va kredit haqidagi masalasi bo’yicha juda ko’p baxslar bo’lgan.

            D.A.Talenete tasdiqlashicha, berayotgan shaxs - kreditor, boshqalarni tasdiqlashicha kirish (debet) schyoti xarajatlar, doimo kredit (berayotgan) schyotdan avvalroq bo’ladi. Schyotlarda debet va  kredit joylashishiga daxldorligi shuki, Dj. Kardano 1-bo’lib kreditni chapga, debitni o’nga joylashtirdi. O’sha davr buxgalterlari bu holatdan juda xayratlangan edilar. Zamonaviy tarixchilar bu qarorni sababini tirishqoqlik bilan izlashardilar. Ayrimlari faraz qiladilar, hisobni yaxshi bilmagan matematik, saxifalarni oddiygina yanglishtirib qo’ygan. Shuni qayd etish muhimki, buxgalteriya hisobi natijasida yangi termin - balans  paydo  bo’ldi. Bu terminni paydo bo’lishi haqiqagi masala buxgalterlar orasida qayta qiziqish uyg’otdi. A. Chichirinning  ta’kidlashicha, balans so’zini u birinchi 1495 yildan avval Medichi bankini hisobotida uchratdi. R.D.Ruverning yozishicha, balans so’zi birinchi marataba 1427 yilda moliyaviy hisobotda ishlatilgan bo’lib, bu termin xozirgi davrning hisobotlarini haqiqiy balansmi yoki yo’qligidanq nazar ishlatilgan. Medichi kampaniyasida har bir bo’lim har yilning 24 martiga balans tuzgan. Bunda tushuntirish xati bilan birga boshqaruvchini Florensiyadagi bosh idoraga jo’natilgan. U yerda kechiktirilgan  debitorlik qarzlarini aniqlaganlar va bo’limlarga rasmiy so’roq qilishgan. O’sha davrda amalda balans tuzishni qiziqarli vaqti shundan iborat bo’lganki, bunda badans moddalarini ortib ketishi  hisobni sintetik va analitik hisobga bo’linishi yo’q bo’lgan. Shunday qilib muqaddas Georgiya bank balansi aktivida 95 ta modda va passivida 310 ta’minoti modda bo’lgan. Yakunlarni arifmetik xatolari natijasida paydo bo’lgan debet va kredit oborotlar orasidagi farq tekshirilmas edi, lekin foyda va zararga yozilar edi.

            1600 yilga kelib buxgalterlik hisobini foydalarini ajrativchi deb qaray boshladilar. Muhimi shu bo’ldiki, foyda miqdorini moliyaviy bo’limi hisoblariga tug’rilab yuborishadi. Datini kompaniyasida butun bir yakunlar hisobi to’plamini o’rganib chiqdilar,  hisoblar saldosini yil oxiriga foyda va zararlar hisobiga o’tkazdilar. O’ziga xos bo’lgan xo’jalik yakunlarini aniqlash metodikasi hosil bo’ldi. Bens kompaniyasida  foydaga yil hisobotini faqat ko’rsatilgan summasi qo’shiladi, agar u haqiqatdan ham ko’proq olingan bo’lsa,  keragidan ortiqchasini  kelgusi davrlar yakunlariga surib qo’yiladi. Ikkiyoqlama hisob tizimini paydo bo’lishidagi yana bir natija mulkdor hisobini kiritilishi bo’ldi, hisob yakunlari bilan birga foyda yoki ziyonni aniqlash uchun sharoitlar yaratishga imkon berdi. Vaqt o’tishi bilan  kirish va chiqish  hisoblari uchun alohida schyot ochildi. Bu haqida bilmagan B. Kotruli  xo’jalik faoliyati yakunlarini kapital hisobida  aks ettirdi. L.Pacholi  kapital hisobi orqali amaldagi barcha hisob yozuvlarini ochishni tavsiya qildi,  lekin uni mashhur traktatida zarar va foyda  hisoblari ajratilgan bo’lsa ham,  uning mustaqil ahamiyati haqidagi fikri  yana tan olinmadi. Faqat  D.A. Mosketti  bu hisob kapital hisobining filiali (bo’limi) ekanligini ko’rsatdi. Nihoyat L.Flori ko’p mamlakatlarda umumiy qilib qabul qilingan zamonaviy nomni berishni taklif etdi. Xo’jalik hayoti faktlariga xarakterisika berishda  L. Pacholi 4 ta holatni ajratdi va ular hisobda aks etishi shart:

1.Sub’ekt.

2.Ob’ekt.         

3.O’rin.

4.Vaqt.          

            L. Flori quydagilarni ajratdi: 

·      debitor;   

·      kreditor;

·      summa;

·      fakt xarakter.

            Birinchi  2 talab sub’ektni uchinchisi - ob’ektni  ajratishni ko’zda tutadi. Markaziy ahamiyatga ega bo’lgani 4 ta talabdir. Shuni aytish kerakki, sub’ekt debitor - kreditorga bo’lingan,  ob’ekt summa bilan ko’rsatilgan, vaqt va joy tushib qoldirilgan, ammo  xo’jalik hayoti faktlarini xarakteri tushunchasi kiritilgan-bu hisob nazariyasini o’sishida bir qadam oldinga siljish  edi.                       Hisoblarning konstruksiyasi muhim ahamiyatga ega. Pacholi ko’rsatishicha, hisob rejasi maqsadga bog’langan holda loyxalashtiriladi, shu maqsad manfaati uchun  kuzatish tizimi tashkil etiladi. Hisoblarda Pacholi operatsion  hisoblarni ajratish zarurligini aytadi. L. Flori ham o’z navbatida bu hisoblarni ajratdi, va ularni  pendente hisoblari deb atadi va ularga qayd qilish vaqtida xarakteri noma’lum bo’lib qolgan operatsiyalarni  kiritishga tavsiya berdi.

U vaqtlarda hisob odatdan ajratilmas edi va buxgalterga talab  buxgalteriyani bilishlik haqida mos kelardi.  Buxgalter shunay bo’lishi kerak deb hisoblanardi: a) aqlli bo’lishi; b) yaxshi xarakterga ega bo’lishi; v) professional bilimga ega bo’lishi kerak.  

            Bu buxgalteriyaning fan sifatida shakllanishiga olib keldi.

 

2. Hisob asoslari  fan sifatida dastlabki rivojlanishi

 

Rus buxgalterlari buxgalteriya hisobi fani rivojiga katta hissa qo’shdilar. XIX asrga Rossiya umidlar bilan kirib bordi. Ulardan bir qismi ruyobga chiqdi, bir qismi esa yo’q. Amalga oshganlar ichida - buxgalteriya hisobi haqidagi sistematik bilimlarni shakllanishi, yangi fanning paydo bo’lishi haqida gapirishga imkon yaratildi. XIX asrning I yarmida  Rossiya buxgalteriyasi hayotiga g’oyalar kirib keldi, qaysiki muhokama qilingan yoki qilinadigan ulardan ko’pi hozir ham muxokamada  K.I. Arnold, I Axmatov, E.A. Mudrov, F.V. Yezerskiy rus faniga asos soldilar. Arnold Germaniyadan kelgan. Moskvada birinchi buxgalter hisobi o’qituvchisi edi, Axmatov-Peterburg savdo firmasi xizmatchisi, Mudrov fizika-matematika o’qituvchisi, Yezerskiy-rus notovar buxgalteri bo’lgandi. Buxgalteriya maqsadi Arnold fikricha mulk tarkibidagi o’zgarishlarni sababini ochish edi. Fanni o’rganish predmeti mulkni tushuntirishga, uni ko’payishga va ozayishiga ega bo’lgan buyumlar modomiki ular narx bo’yicha qandaydir qiymatni o’z ichiga oladi. Buxgalter tushuntirish predmeti majburiy munosabatni bir tomonga qoldirib, mulkiy munosabatga olib boradi. Mudrov uqtirib o’tishicha, buxgalteriya hisobi predmeti bo’lib har qanday foyda maqsadiga ega bo’lgan korxona kirishi mumkin. Axmatov ta’kidlashicha, fan predmeti shundan iboratki, har xil ishlash uchun hisoblarni yozish maqsadida, ular orqali esa o’sha narsalarni holatini har doim bilish mumkinligidir. Shunday qilib XIX asrda hisob nazariyasida 2 ta yo’nalish ko’rsatiladi: predmet bo’yicha (mulk kapitalni aylanishi, foyda) va metodologik (hisoblar tuzilishi). Buxgalteriyani hisob kategoriyasiga katta ahamiyat berib o’sha davr avtorlari  birinchi bor hisobni klassifikatsiya (tabaqalashtirish) qilishga xarakatni boshladilar. Arnold hamma hisobni shaxsiy va shaxssizga bo’ldi. Shaxssizlarni mulkiy (kapital hisobini qo’shgan holda) va natija beruvchi (rezultativ) larga bo’ldi. Axmatov bu masalaga boshqacharoq yondashdi. Mulokat darajasi bo’yicha 3 xil klassifikatsiya qilish uchun 3 ta negiz ajratdi: asosiy (sintetik) va yordamchi (analitik), xo’jalik holati faktlari  bo’yicha (tovarlarni shaxsiy - debitor va kreditorlarni chet eldagi hisobotlarni), saldo xarakteri bo’yicha (debet-aktiv va kredit-passiv). Mudrov barcha hisoblarni mulkiy shaxsiy, yordamchilarga bo’ldi, ularga mulkdor mablag’lari va natijalar hisobi tegishlidir.

Xo’jalik hayotini barcha faktlari ikkiyoqlama yozuv metodi bo’yicha, buxgalteriya hisoblarida aks etadi. U aniq hisoblash usuliday qabul qilindi. Axmatov ikkiyoqlama yozuvga ajratishda barcha xo’jalik operatsiyalarini 4 turga, ya’ni balans bilan bog’lanmagan bu klassifikatsiyaga bo’lishni taklif etdi. Xuddi shu turlarga keyinchalik  balans nazariyasi asoslangan bo’ladi.

            F. Yezerskiyga kelsak, bu olimning talanti ko’p qirralidir. Hayotini ko’p qismini u buxgalteriyaga bag’ishladi. E. Djonsni shaydosi bo’lgani uchun hisobni yangi shaklini taklif etdi, uni ruscha uch miqdori deb atadi. Uch miqdor bu -uch sabab bo’yicha:  

1. Uch hisob registrini (xronologik yozuvlar jurnali, Bosh tizimli yozuvlar, balans o’rnini bosuvchi hisoblar va hisobotlar kitobi) ishlatdi.

2. Uch guruhlar to’plami (kirim chiqim qoldiq) bo’yicha qayd qilib bordi.

3. Faqat uchta hisob yuritildi (kassa, boylik, kapital)                       

Yezerskiyni novatorlik g’oyasi Yevropada shuhratga sazovor bo’ldi. Nyurleruadagi Buxgalterlar kongresi (1912) Belgiyada rus buxgalteriyasini o’rganishga tavsiya qildi. Mudrov fikrlarini ham novatorlik g’oyalari deb hisoblash mumkin. U analitik hisobni ishlab chiqarilgan mahsulotni hamma turiga emas, balki uchastkalariga (sexlar ustaxonalar)ga ochdi. Tovar-moddiy zaxiralarining xarajatga tegishli bo’lgani: 1) materiallar, 2) maosh. 3) to’lash (amortizatsiya) dir. Qolgan sarflar umumiy deb qaralardi va yilda bir marta (oxirida) bo’limlar bo’yicha berkitilgan aylanma mablag’ning summasiga proporsional ravishda bo’linardi. Natijalar hisobi bo’yicha ko’rsatilardi. Tovarlar (tayyor mahsulot) buning ustiga yil davomida mahsulot faqat natural (son) o’lchamida hisoblanardi. Yil oxiriga shu ustaxonaga tegishli bo’lgan tayyor mahsulot hajmiga qarab to’g’ri va qo’shimcha xarajatlarni bo’lish yo’li bilan kalkulatsiya o’tkaziladi va shunday qilib tannarx aniqlanadi. Tannarx omborning tayyor mahsulotlar hisobi kitobiga kiritiladi.          Biroq rus buxgalteriyasida qo’yilgan g’oyalar  yangi shakl bo’lib qolishi emas balki, u o’z davridan ancha ilgarilab hisob oldiga qator yangi maqsadlarni qo’ydi. Ularni buxgalteriyaning  eski traditsion ya’ni an’anaviy usullari bilan yechib bo’lmas edi.       

            Buxgalteriya hisobi shu davrga kelib o’zining eng gullab yashnagan davrini boshdan kechirdi, ya’ni u fan sifatida shakllana boshladi.

 

3. Milliy hisob va hisobot tizimlarining yuzaga kelishi

 

Tarixiy rivojlanish jarayonida milliy buxgalteriya hisob tizimlari paydo bo’ldi va doimo takomillashib bordi. Dunyoda 100 dan ortiq milliy buxgalteriya hisob tizimlari shakllandi va foydalanildi. 60-yillarning oxirlariga kelib milliy hisob tizimlarini solishtirish bo’yicha xalqaro buxgalterlar uyushmalari va alohida tadqiqotchilar tomonidan bir qancha ishlar o’tkazildi. Milliy hisob tizimining ta’rifini ishlab chiqishga xarakatlar qilindi. Buxgalteriya hisobi milliy tizimi umumiy tushunchasi hisob tizimi ta’rifidan chiqadi va qator prinsiplar bilan ravshanlashadi:  

1. Hisob tizimining tarixiy o’rni.

2. Foydalanilgan hisob uslublari va ishlab-chiqarish  zaxiralarini baholash (sotib olish qiymati, sotilgan mahsulot o’rtacha qiymati, rejali tannarx).                                  3. Majburiyatlar va turli ma’lumotlarning hisobotlarda ko’rsatish uslublari.         

4. Hisobda chet el valyutalari va firmalar hisobot berishining aks ettirish uslublari.                           

5. Amortizatsiya hisoblashda foydalanilgan uslublar va uning hisobda aks etishi.                                          

6. Hisobot shakllari, ko’rsatkichlari va ularning miqdori.

7. Firmalarning faoliyati ustidan nazoratni tashkil qilish usullari.

   1977 yilda davlatlararo BMT ekspert guruhi  bir qancha korporatsiyalar bo’yicha hisobni tashkil etish amaliyoti va 46 milliy hisob tizimi bo’yicha hisobot berilishini o’rganib chiqdi va ko’p ko’rsatkichlar bo’yicha milliy hisob tizimlarini taqqoslab bo’lmasligi haqidagi xulosaga keldi. Markaz hisobotida shunday xulosaga kelindi: ayrim rivojlangan mamlakatlarda ko’p sonli kompaniyalar hisob davrining oxirigacha e’lon qilingan foydaga tenglash maqsadida turli rezerv tizimlarini ishlatadilar. Milliy hisob tizimlarida amaldagi barcha belgilari bo’yicha rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda milliy tizimlarni ajratib turgan bir qancha farqlar o’rin egallaydi.

            Mutaxassislar tomonidan 13 ta milliy hisob tizimining o’rganilishi shuni ko’rsatdiki, ulardan faqat 4 tasidagina (Germaniya, AQSh, Angliya, Yaponiya) resurslarni baholash uslubiyati davlat tomomnidan qonuniy ravishda belgilab qo’yilar ekan. Natijada resurslar eng kam baholash usulida hisoblanib, davlat foydasini ko’zlaydi, chunki, kompaniya bu holda foyda summasini maksimal darajada ko’rsatishga majbur bo’ladi.

            Mamlakatlararo tizimning shakllanishi bilan parallel holda xalqaro buxgalteriya hisobi tizimi, yagona hisob va hisobot berish xalqaro tizimiga milliy regional hisob tizimlarining yaxlit bir butun qilib birlashtirilishi bo’lib o’tdi.

            Qilingan ishlar natijasida BMT vakillari xulosaga kelishdiki, turli mamlakatlarda buxgalteriya hisobini yuritish va hisobotni topshirishga xilma-xil karashlar mavjud bo’lsa ham, dunyo xo’jaligi va moliyaviy bozorlarning internatsionalizatsiyalashuvini aks  ettiruvchi umumiy tamoyillarni ishlab chiqish zarur. Shu maqsadlar uchun 1973 yil 29 iyunda Avstraliya, Kanada, Fransiya, Germaniya, Yaponiya, Meksika, Niderlandiya, Buyuk Britaniya, AQSh va Irlandiya buxgalteriya tashkilotlari orasidagi kelishuvlar natijasida  buxgalteriya hisobi xalqaro Andozalar Komiteti tashkil topgan (InternationalAccountinsStandartCommitee- IASC). Hozirgi vaqtda unga 103 dunyo mamlakatlaridan 142 ta tashkilot a’zodir.

4. O’zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobining islohoti va rivojlanishi

 

Mustaqillik bizning davlatimizga juda ko’p narsalar berdi: ham iqtisodiy va siyosiy tuzilishida, ham odamlar hayotida ko’p yangi o’zgarish yuz berdi. Ammo u ko’p narsa har bir odamdan, har bir shaxsdan katta javobgarlik talab qilyapti.

            Bu talablar buxgalterlik kasbini biladigan odamlarga ham tegishli. O’zbekiston Respublikasi jahon hamkorligining teng huquqli sub’ekti bo’lib, dunyo xalqaro andozalari bilan munosiblikda bizning milliy o’ziga xos xususiyatlarni  hisobga olgan holda o’zining faoliyatini olib borishi kerak.     Xuddi shuning uchun bizning mamlakatimizda juda ko’p qayta o’zgartirishlar qilishga, yangi tizimlarni shakllantirishga muxtoj.

            Respublikamiz buxgalteriya hisobida isloxotlar amalga oshirildi va amalga oshirish davom etayapti. O’zbekiston Respublikasida birinchi bo’lib buxgalteriya hisobini rivojlantirish uchun huquqiy asoslar yaratilgan edi.

            Buxgalteriya hisobining yangi bozor iqtisodiyoti sharoitlariga mos keladigan tizimini shakllanishining boshlang’ich bosqichida eng avvalo xalqaro andozalarga, shuningdek britan hisob tizimiga asoslanildi. 2 yil mobaynida O’zbekiston buxgalterlari va auditorlari assotsiatsiyasi xorijiy sheriklari bilan birga davlatimiz milliy buxgalteriya hisobi tizimini shakllantirish ustida ishladilar. Va nihoyat xulosaga kelishdiki, ingliz tizimi mamlakatimiz hisob xususiyatlariga mos kelmaydi. Keyinroq AQSh buxgalteriya hisobi sohasi bo’yicha mutaxassislari bilan hamkorlik haqda ittifoq tuzildi. Amerikacha hisob tizimini o’rganish va yo’lga qo’yish bo’yicha xulosalarga asoslanib ish boshlangan edi, u mamlakatimizga ko’proq o’xshash va mos edi. Uning asosida O’zbekiston Respublikasi milliy buxgalteriya hisobi andozalarini ishlab chiqishga kirishildi.

            Dunyo amaliyotida 34 ta buxgalteriya hisobi andozalari bor, bizning mamlakatimizda 21 ta andozalar ishlab chiqilgan, ulardan 17 tasi O’zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligi tomonidan tasdiqlangan. Bu o’z navbatida mamlakatimizning buxgalteriya hisobi rivojlanishida muhim tarixiy qadamdir.

            Eng avvalo moliyaviy hisobot topshirishga tayyorgarlik ko’rish va taqdim etish uchun Konseptual asos ishlab chiqildi. (1994 yil 14 avgustda qayd etilgan)

            U "Buxgalteriya hisobi haqiqa" gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni (1996 yil 30 avgust) asosida ishlab chiqilgan va asosiy tushunchalarni ta’riflab beradi. Ular foydalanuvchilar (ichki va tashqi) uchun moliyaviy hisobot berishga tayyorgarlik ko’rish va taqdim etish asoslarini tashkil etadi.

 

 

NAZORAT SAVOLLARI

1.Buxgalteriya xisobida xronologik yozuv deganda nimani tushunasiz?

2.Buxgalteriya hisobida tizimi  (sistematik) yozuv deganda nimani tushunasiz?

3.Buxgalteriya hisobining funktsiyalari nimalardan iborat?

4.Buxgalteriya hisobida qo‘llaniladigan usullarni tavsiflang?

5.Buxgalteriya hisobining asosiy printsiplari nimalardan iborat?

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3-mavzu: Moliyaviy hisobning me’yoriy-huquqiy asoslari

 

Reja:

3.1. “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasining Qonuni va  “Buxgalteriya hisobining milliy standartlari”.

3.2. Hisob siyosati va moliyaviy hisobot.

 

 

3.1. “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasining Qonuni va  “Buxgalteriya hisobining milliy standartlari”

 

Mamlakatimizning sub’ektlarida buxgalteriya hisobi 1996 yil 30 - avgustida O’zbekiston Respublikasining Prezidenti tomonidan tasdiqlangan "Buxgalteriya hisobi to’g’risida"gi O’zbekiston Respublikasining qonuniga asoslanib   tashkil etiladi.

Bu Qonunga ko’ra Respublikamizning sub’ektlarida buxgalteriya hisobi va hisobotini tartibga solish, buxgalteriya hisobining standartlarini ishlab chiqish va tasdiqlash Respublika Moliya vazirligi tomonidan amalga oshiriladi. Buxgalteriya hisobini yuritish tartibi esa me’yoriy hujjatlarda keltirilgan tegishli qoidalariga asoslanadi. Shu jumladan kichik  va xususiy tadbirkorlik sub’ektlari uchun buxgalteriya hisobini soddalashtirib yuritish standarti ham, buxgalteriya hisobining milliy standartlari bilan belgilanadi.

Buxgalteriya hisobini yuritishning ushbu qoidalari bu boradagi jahon  standartlariga moslangan bo’lib, rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitidagi mamlakatlarning sub’ektlarida yuritilayotgan buxgalteriya hisobi va hisoboti uchun zarur bo’lgan eng asosiy tamoyillari kontseptsiyalarini mamlakatimizning sub’ektlarida joriy etishga qaratilgan.

Umuman olganda, rivojlangan mamlakatlarda hozirgi paytda buxgalteriya hisobining 20 dan ortiq tamoyillari mavjud.

Ma’lumki, rejali-ma’muriy iqtisodiyot sharoitida buxgalteriya hisobining asosiy vazifasi yuqorida turuvchi vazirliklar, idoralar, statistika va soliq  organlari kabi davlat boshqaruv organlari uchun axborotlarni yig’ish va ishlashdan iborat edi. Korxona faoliyati to’g’risidagi eng muhim masalalar, jumladan, rejalashtirish, narx-navolarni belgilash, mol sotib olish va ularni iste’molchilarga yetkazib berish, korxona xodimlarini belgilash va boshqa shu kabi masalalar yuqorida turuvchi davlat organlari tomonidan hal qilinar edi. Korxonalar davlat mulkchiligini boshqarishning alohida bir bosqichi sifatida qaralar, buxgalteriya hisobi esa mulkning but saqlanishi to’g’risidagi axborot bilan ta’minlanar edi.

Bozor iqtisodiyotiga o’tish munosabatlari tizimidagi o’zgarishlar, shuningdek fuqarolik-huquqiy doirasining kengayishi buxgalteriya hisobida adekvat (bir xillik) transformatsiyalash tamoyillarning zaruriyatini yuzaga chiqarmoqda.

Moliyaviy hisob kontseptsiyalari va uning asosida ishlab chiqarilayotgan qonun-qoidalar asosida xo’jalik sub’ektlarida moliyaviy hisobning yuritilishini bozor infrastrukturasiga mos elementlarini yaratish zarurligi sezilmoqda.

Bu borada O’zbekistonda hisob tizimini bozor iqtisodiyotiga mos tarzda   tashkil etish vazifalari oldimizga qo’yiladi. Bu vazifalar quyidagilardan iborat:

- buxgalteriya hisobi bo’yicha amal qilinayotgan normativ aktlarni ishlab chiqarish va qayta ko’rib chiqish;

- hisobning turli normativ aktlarida bir xillikni ta’minlash. Ularni bir-birini inkor etishiga va jarayonlarni to’la qamrab olganligiga ahamiyat berish;

- buxgalterlik axborotini iste’mol qiluvchilarga to’liq, sifatli va davriy yetkazib berish va uni o’qish yuzasidan yagona tilga o’tkazish.

Kontseptsiya - turli xil tarmoqqa tegishli xo’jaliklar, turli faoliyat ko’rinishlari,   tashkiliy-huquqiy shakllarda buxgalteriya hisobini olib boruvchi va   tashkil etuvchi asoslarni xarakterlaydi.

Mustaqillik yillarida buxgalteriya hisobining rivojlanishiga nazar tashlar ekanmiz, unda uslubiy va   tashkiliy jihatdan katta o’zgarishlar ro’y berganligini sezish mumkin.

Buxgalteriya hisobi yangi tizimining shakllanishiga eng avvalo mamlakatimizda dunyoning boshqa mamlakatlari bilan olib borayotgan          o’zaro manfaatli iqtisodiy munosabatlarining ahamiyatini alohida ta’kidlash zarur. Chunki ushbu iqtisodiy munosabatlarning bevosita ta’siri ostida mamlakatimizda amal qilinayotgan qonunlar va korxonalarning moliyaviy faoliyatini tartibga soluvchi me’yoriy hujjatlarni qayta ko’rib chiqishga va ularning aksariyatini batamom yangidan yaratishga to’g’ri kelmoqda.

Mamlakatimizda buxgalteriya hisobining bozor munosabatlari talablari asosida isloh qilishning to’rtta bosqichda amalga oshirilishi rejalashtirilgan:

1. Buxgalteriya hisobining qonuniy asoslarini yaratish;

   2. «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi Qonun asosida buxgalteriya hisobining milliy standartlarini ishlab chiqish;

   3. Buxgalteriya hisobining milliy standartlarini qo’llash bo’yicha yo’riqnoma va uslubiy tavsiyalar ishlab chiqish;

   4. Yuqoridagi qonuniy va me’yoriy hujjatlar asosida korxonalarning ish hujjatlarini, ya’ni korxonalarning hisob siyosatini ishlab chiqish.

    Ushbu dastur asosida respublikamizda buxgalteriya hisobining uslubiy va   tashkiliy masalalari bo’yicha ancha ishlar qilindi. Jumladan, “Buxgalteriya hisobi va hisoboti to’g’risida”gi Nizom, “Mahsulot (ish, xizmat)larni ishlab chiqarish va uni sotish bo’yicha mahsulot (ish, xizmat) tannarxiga kiritiladigan harajatlar tarkibi va moliyaviy natijalarning shakllanishi tartibi to’g’risida”gi Nizom, “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasining Qonuni, “Buxgalteriya hisobining milliy standartlari”. № 1 sonli “Hisob siyosati va moliyaviy hisobot” № 2, № 3, № 4, № 5, kabi qonuniy va me’yoriy hujjatlar ishlab chiqilib qabul qilindi.

 

3.2. Hisob siyosati va moliyaviy hisobot

 

Bu hujjatlar ichida O’zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi qonunining buxgalteriya hisobini rivojlantirishdagi roli beqiyosdir. Chunki ushbu qonuniy hujjatda birinchi marta respublikamizda buxgalteriya hisobining huquqiy asoslarini yaratish bilan birgalikda korxona rahbarlari va mutaxassislarga buxgalteriya hisobining uslubiy va   tashkiliy masalalarini yechishda yetarli darajada huquq va imtiyozlar berildi. Ushbu huquq va imtiyozlardan foydalanish tartibi esa

№1 sonli «Hisob siyosati va moliyaviy hisobot» andozasining 1-50-bandlarida yoritib berilgan. Unda har bir korxona mustaqil ravishda o’zining buxgalteriya hisobi tizimini, ya’ni hisob siyosatini ishlab chiqishi va e’lon qilishi mumkinligi belgilab qo’yilgan.

Buxgalteriya hisobini bunday tarzda yo’lga qo’yilishining mohiyati shu bilan xarakterlanadiki, unda davlat tomonidan o’rnatilgan buxgalteriya hisobini yuritishning umumiy qoidalariga asoslangan holda har bir korxona ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyatida ko’zlangan maqsadga erishish uchun buxgalteriya hisobi bajarishi lozim bo’lgan vazifalardan kelib chiqqan holda mustaqil ravishda hisob tizimini ishlab chiqadi.

Korxonalarga bunday huquq va imtiyozlarning berilishi mamlakatimizda  buxgalteriya hisobining xalqaro andozalariga o’tishning ijobiy natijasi, deb qarash mumkin. Chunki buxgalteriya hisobi xalqaro andozalarining birinchisi «Hisob siyosati» deb ataladi.

Bugungi kunda «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi Qonun, Soliq kodeksi korxonalardan hisob siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirishni talab qilmoqda. O’zbekiston Respublikasining Moliya vazirligi tomonidan ishlab chiqilgan, buxgalteriya hisobining 21 bo’limdan iborat birinchi milliy andozasi 1998 yilda kuchga kirgan bo’lib, mazkur andoza hisob siyosatini ishlab chiqishni, shuningdek, uni ro’yobga chiqarishning omillari va tartibini reglamentga soladi.

Aytib o’tilgan me’yoriy-huquqiy hujjatlardan kelib chiqqan holda, hisob siyosati deganda, xo’jalik yurituvchi sub’ektning rahbari buxgalteriya hisobini yuritish va moliyaviy hisobot tuzish  uchun qabul qilingan usullarning yig’masi tushuniladi, moliyaviy hisobot shu usullarga va ularning qoidalari va asoslariga muvofiq tuziladi, deb ta’rif beriladi.

Iqtisodiy adabiyotda u quyidagicha talqin qilinadi. Korxonaning hisob siyosati - bu korxona tomonidan umum qabul qilingan qoidalar va o’z faoliyatining o’ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib e’lon qilinadigan buxgalterlik hisobini olib borishning muayyan uslublari va shakllarining majmuidir.

Korxonaning hisob siyosati rasmiy hujjat sanaladi. U bosh buxgalter tomonidan ishlab chiqiladi hamda boshliqning buyrug’i yoki farmoyishi bilan tasdiqlanadi.

Korxonada kelasi yil uchun «Hisob siyosati» yilning oxirida tayyorlanadi. Demak, u korxonaning navbatdagi yilda buxgalteriya hisobini olib borish bo’yicha o’ziga xos rejasi hisoblanadi.

Korxonaning hisob siyosati yil mobaynida doimiylik tusida bo’lishi kerak. Ob’ektiv sabablarsiz uni o’zgartirish mumkin emas. Me’yoriy-huquqiy hujjatlarga binoan, quyidagi hollardagina tasdiqlangan hisob siyosatiga o’zgartirishlar kiritish mumkin:

• korxona qayta   tashkil etilganda, ya’ni, qo’shilganda yoki ajralib chiqqanda;

•          mulk egalari o’zgarganda;

•          davlat qonunlari o’zgarganda;

•          hisobni     olib     borishining     yangi     shakllari     va usullari joriy etilganda.

Hisob siyosatiga kiritilgan barcha o’zgartirishlar asoslangan bo’lishi hamda korxona rahbarining buyrug’i yoki farmoyishi bilan tasdiqlanishi kerak. Mamlakatimizda siyosiy-mustaqillikka erishilganidan so’ng bir necha omillar hisobga olingan holda hukumat rahbariyati boshchiligida, iqtisodiy islohotlar amalga oshirila boshlandi. Ushbu islohotga ko’ra, ma’muriy boshqaruv tizimidan voz kechilib, bozor iqtisodiyoti tizimiga o’tila boshlandi.

Bozor iqtisodiyoti tizimiga asoslangan xalq xo’jaligini o’ziga xos xususiyatlari mavjudki, shu xususiyatlardan biri mulkchilik shaklining turli ko’rinishlari yuzaga kelishidir.

Xalq xo’jaligi asosiy bo’g’ini bo’lishi xo’jalik yurituvchi sub’ektlar o’z faoliyatlarini yuritishida turli mulkchilik shakllariga asoslanadilar.

Xalq xo’jaligi turli sohalarga qarashli korxona muassasa, uyushma, birlashma, kontsern va boshqalar faoliyati ustidan umumiy davlat boshqaruvini o’rnatish, ulardan olinadigan ma’lumotlarga asoslanadi. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyati haqidagi ma’lumotlar esa, ular buxgalteriya hisobi ma’lumotlariga asoslanadi. Demak, xo’jalik yurituvchi sub’ektlar qaysi mulkchilik shakliga asoslanganidan qat’iy nazar, tegishli organlar tomonidan ishlab chiqilgan qonun, ko’rsatma nizomlarga va qo’llanmalarga rioya etgan holda hisob yuritishlari zarur.

Buxgalteriya hisobini   tashkil qilishda hisob ma’lumotlari nafaqat ichki, balki yuqori boshqaruv uchun zarurligini hisobga olish bilan birga, tashqi foydalanuvchilar ehtiyoji ham e’tiborga olinishi kerak.

Buxgalteriya hisobi ma’lumotlaridan foydalanuvchilarni ikkiga ajratish mumkin:

·          ichki foydalanuvchilar;

·          tashqi foydalanuvchilar.

Moliyaviy hisob ma’lumotlaridan ichki foydalanuvchilarga korxona, boshqaruv apparati xodimlari kiradi.

Korxona boshqaruv apparati xodimlari korxona faoliyati boshqaruviga va korxona oldiga qo’yilgan vazifalar bajarilishiga, belgilangan maqsadlarga erishilishiga to’liq javobgardirlar.

Raqobatga asoslangan bozor iqtisodiyoti sharoitida korxona boshqaruv apparati ikki asosiy omilga e’tibor bermog’i zarur:

·          korxona rentabelligi;

·          korxona likvidligi.

Korxona rentabelligi deganda, korxonaning bir me’yoriy faoliyat yuritishi va korxona rivoji uchun yetarli daromad olish imkoniyatiga egaligi tushuniladi.

Korxona o’z oldidagi majburiyatlarini belgilangan muddatda to’lay olish uchun yetarli pul va boshqa to’lov mablag’lariga ega bo’lishi korxonani likvidligi deyiladi.

Moliyaviy hisob ma’lumotlaridan foydalangan holda ichki boshqaruv apparati korxona moliyaviy rejasini tuzadi, korxona xo’jalik faoliyatini kengaytirish, ishlab chiqarilayotgan mahsulot (ish, xizmat) yuzasidan bozor talabini o’rgangan holda baho belgilash, moliyaviy qo’yilmalarni yuritish chora-tadbirlarini, bank va bankdan tashqari korxonalardan kredit va qarzlar olish va boshqalar haqida qarorlar qabul qiladi.

Qarorlarni to’g’ri qabul qilinishi moliyaviy hisob ma’lumotlarini o’z vaqtida va to’g’ri tuzilganligiga bog’liq bo’ladi.

O’z vaqtida olinmagan yoki noto’g’ri yuritilgan buxgalteriya hisob ma’lumotlari, noto’g’ri qarorlar qabul qilinishigacha, natijada korxonani zarar ko’rishiga, ba’zi hollarda esa bankrotlik holatiga kelishiga ham sabab bo’lishi mumkin.

Moliyaviy hisob ma’lumotlaridan tashqi foydalanuvchilarni ham o’z navbatida ikki guruhga ajratish mumkin:

A) korxona faoliyatidan bevosita manfaatdorlar;

B) bilvosita manfaatdorlar.

            Korxona faoliyatidan bevosita manfaatdorlarga qo’yidagilarni misol tariqasida keltirish mumkin:

·  aktsiyadorlar;

·  kreditorlar;

·  mol yetkazib beruvchilar va xaridorlar;

·  soliq nazorati inspektsiyasi;

·  mehnat birjalari va boshqalar.

Moliyaviy hisobot ma’lumotlaridan foydalanuvchilarni korxona faoliyatidan bilvosita manfaatdorlarga qo’yidagilar kiradi:

·  auditorlik firmalari;

·  moliyaviy savollar yuzasidan maslahatchilar;

·  qimmatbaho qog’oz birjalari;

·  qonunchilik organlari;

·  huquqshunoslar (xo’jalik sudi vakillari);

·  matbuot va axborot agentliklari;

·  savdo, ishlab chiqarish assotsiatsiyalari;

·  ijtimoiy sug’urta organlari;

·  kasaba uyushmalari.

Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarni yillik moliyaviy hisobotlari undan foydalanuvchilar uchun tushunarli va oddiy holda yetkazilishi kerak.

Aktsiyadorlik jamiyatlari, sug’urta kompaniyalari, bank muassasalari, fond va tovar birjalari, moliyaviy fondlar va boshqa moliyaviy muassasalar yillik moliyaviy hisobotlarini auditor tasdig’idan so’ng, kelgusi hisobot yili birinchi maydan kechiktirmasdan, matbuotda e’lon qilinishlari shart.

Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar moliyaviy hisobotlari yuqori   tashkilotlar va statistika qo’mitalari tomonidan yig’ilib, jamlanib, tarmoqlararo, hududlararo va umuman, butun xalq xo’jalik miqyosidagi ma’lumotlar olinadi, tahlil qilinadi, hamda tegishli chora-tadbirlar belgilanib, ularni hayotga tatbiq etilishi ta’minlanadi.

Buxgalteriya hisobini   tashkil etishda hisob ishlari hajmini aniqlab olish, buxgalteriya xodimlari sonini, ular o’rtasida hisob ishlari taqsimotini, qo’llaniladigan hisob shaklini, hisob ishlarida hisoblash texnikalaridan foydalanishini belgilab olish kerak bo’ladi.

O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligini «Buxgalteriya hisobi va auditi uslubiyati» boshqarmasi hisobning barcha turlari bo’yicha rahbarlikni olib boradi.

Moliya vazirligining ushbu boshqarmasi hisob ishlarini mexanizatsiyalash, hisob mutaxassislarini tayyorlash, ular malakasini oshirish, shuningdek, hisob ishlari bilan bog’liq yo’riqnomalar, nizomlar, ko’rsatmalar ishlab chiqib, nashr qildiradi.

O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi, Makroiqtisodiyot statistika vazirliklari birgalikda buxgalteriya hisobi schyotlar rejasini, buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotni shakllarini ishlab chiqadi, ularni qo’llashga doir yuriqnomalar ham shu vazirliklar tomonidan tasdiqlanadi.

Hozirgi vaqtda Moliya vazirligining buxgalteriya hisobi va auditi, usuliyati boshqarmasi tomonidan buxgalteriya hisobining milliy standarti ishlab chiqilib ularning 23 tasi Adliya vazirligidan ro’yxatdan o’tdi.

 

 

4-MAVZU:Moliyaviy hisobning asosiy maqsadi. Hisob                

                                                   o’lchovlari

 

Reja:

4.1.Moliyaviy hisobning asosiy maqsadi.

4.2.Buxgalteriya hisobi   tashkil qilish tamoyillari va hisob o’lchovlari.

 

4.1. Moliyaviy hisobning asosiy maqsadi

 

Moliyaviy hisob xalq xo’jaligidagi har bir korxona   tashkilot muassasa, uyushmalarda yuritilib, ularning xo’jalik faoliyatini to’liq yoritib beradi. Xo’jalik faoliyatini amalga oshirish uchun esa, albatta xo’jalik mablag’lariga, ularni   tashkil topish manbasiga ega bo’lishlari zarur bo’ladi, hamda albatta turli xo’jalik jarayonlari orqali bu maqsadga erishadilar. Shunday qilib, umumiy ta’rifni qo’yidagicha berish mumkin:

Moliyaviy hisob predmeti korxonani xo’jalik mablag’lari va ularni   tashkil topish manbalarini, ularni xo’jalik jarayonlari natijasida o’zgarib borishlarini yoppasiga, uzluksiz, qonun-qoidalarga asosan hujjatlarda to’liq, aniq, to’g’ri aks ettirib borishdir. Buxgalteriya hisobi bir korxona ma’lumotlari bilan chegaralanmaydi, sabab, ularning hisobotlari tegishli   tashkilotlarga belgilangan muddatlarda yig’ilib, jamlanib, butun xalq xo’jaligi bo’yicha ma’lumotlar olinadi, natijada ular faoliyati ustidan nazorat va boshqaruv olib boriladi.

            Korxonalar, muassasalarda yuritiladigan buxgalteriya hisobi «O’zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobi va hisoboti to’g’risida»gi Qonuniga asoslanib olib boriladi. Korxonalar buxgalteriya hisobi shu korxonalar faoliyatini uzluksiz, yoppasiga kuzatib, hujjatlashtirib, olingan ma’lumotlarni baholash orqali schyotlar tizimida ikki yoqlamayozuv yordamida aks ettiradi, hamda hisob ma’lumotlari haqiqiyligini inventarizatsiya yordamida tekshirib, aniq va to’g’ri hisob ma’lumotlari asosida buxgalteriya balansi va hisobotlarini tuzadi.

 

4.2. Buxgalteriya hisobi   tashkil qilish tamoyillari va hisob o’lchovlari

 

Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda yuritilayotgan hisob siyosati o’ziga xos printsiplarga amal qilmog’i kerak. BHMSning birinchi sonida buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotning printsiplari sifatida qo’yidagilar keltirilgan:

Ikki yoqlama qayd etish usuli bilan hisob yuritish printsipi xo’jalik jarayonlarini schyotlarda ikki yoqlama yozuv usulidan foydalangan holda aks ettirilishini bildiradi. Ushbu printsipga ko’ra, xo’jalik jarayoni summasi bir schyotning debeti va ikkinchi schyotning kreditida aks ettiriladi.

Uzluksizlik printsipi xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatini qisqarishini va tugatish ehtimolini harakatida bo’lmaydi. Agar korxona faoliyatida uzluksizlik printsip bo’zilish muhiti mavjud bo’lsa, hisobotda beriladigan tushuntirish va izohlarda bu haqda ma’lumot keltirilishi lozim.

Uzluksizlik printsipi zaminida xo’jalik yurituvchi sub’etlarda xo’jalik faoliyati davomida uzluksiz ravishda buxgalteriya hisobi yuritilishi shartligi yotadi. Korxona faoliyati tugaganida, buxgalteriya hisobini yuritish ham to’xtatiladi.

Xo’jalik muomulalari, aktivlar va passivlarni baholash printsipi korxona barcha mulklarini va ro’y beradigan barcha xo’jalik jarayonlarini yagona pul bahosida o’lchanishiga asoslangan. O’zbekiston Respublikasida pul o’lchovi so’m va uning qismi tiyinda olib boriladi.

Ishonchlilik printsipi yuritiladigan hisob ishlarini haqiqiyligi, xatosizligiga asoslanadi. Moliyaviy hisobotni naqadar ishonchli bo’lishi, buxgalteriya hisobi dastlabki hujjatlardagi ma’lumotlarni naqadar haqqoniy ekanligiga bog’liqdir.

Ehtiyotkorlik printsipiga rioya etilganda moliyaviy hisobot shakllarida aktivlar va daromadlar bahosini oshirib va majburiyatlar hamda harajatlar bahosini pasaytirib ko’rsatilishiga yo’l qo’yilmaydi.

Mazmunning shakldagi ustunligi printsipi yuridik shakldan iqtisodiy mazmun ustunligini bildiradi. Hodisalar mohiyati doimo ham ularning yuridik shakliga mos kelavermaydi. Masalan, korxona o’z faoliyati davomida uzoq muddatga ijaraga olgan asosiy vositadan foydalaniladi, yuridik nuqtai nazardan bu asosiy vositalar korxona mulki hisoblanmasada, balansni aktivi tarkibida aks ettiriladi.

Ko’rsatkichlarning qiyosiyligi printsipi xalq xo’jaligi korxonalari ma’lumotlarini o’zaro taqqoslash, shuningdek, bir korxona ichida bir necha hisobot davrlari ko’rsatkichlarini taqqoslash imkoniyatini yaratilishini bildiradi.

Korxonalar ko’rsatkichlarini qiyoslash xalq xo’jaligi tarmoqlari bo’yicha ma’lumotlarni jamlashda, tahlil etishda, solishtirishda kerak bo’ladi. Shuningdek, tashqi foydalanuvchilar ular uchun kerakli bo’lgan korxonalar ko’rsatkichlarini qiyoslab olishlari uchun imkoniyat bo’lishi shart.

Korxonalarni o’tgan davr ko’rsatkichlari bilan hisobot davrlari ma’lumotlarini taqqoslash shu korxona ichki boshqaruvi uchun ham zarurdir.

Moliyaviy hisobotning betarafligi printsipiga ko’ra, hisob ishlarida hech qanday manfaatdorliklarga e’tibor bermaslik, g’ayrli xatolarga yo’l qo’ymaslik zarur.

Aktivlar va majburiyatlarning haqiqiy baholash printsipi ularning tannarxi yoki sotib olingan narxi baholash uchun asos bo’lishiga tayanadi.

BHMSlarida ko’rsatilgan ba’zi bir hollarda haqiqiy baholar sotib olish bahosidan farq qilishi mumkin.

Hisobot davri daromadlari va harajatlarining mosligi daromad va harajatlar tegishli hisobot davrida aks ettrilishini nazarda tutadi. Masalan, kelgusi davr daromadlari, kelgusi davr harajatlari, amortizatsiya ajratmalari kabilar bir necha hisobot davrlari orasida taqsimlanadi.

Tushunarlik printsipi hisob va moliyaviy hisobotlar ma’lumotlarini foydalanuvchilar uchun oddiy va tushunarli bo’lishga asoslangan.

Ahamiyatlilik printsipi deganda, moliyaviy axborotlardan foydalanuvchilar uchun korxona xo’jalik faoliyatini baholash, tahlil etish, tegishli qaror qabul qilishda hisob ma’lumotlarini naqadar ahamiyatliligini bildiradi.

Axborotning ahamiyatligi uning mohiyati va qiymatidan kelib chiqib belgilanadi.

Muhimlik printsipi axborotning foydalanuvchilar uchun naqadar kerakligidan kelib chiqib belgilanadi. Masalan, axborot ko’rsatilmasa yoki noto’g’ri ko’rsatilsa, moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilarning tegishli iqtisodiy qarorlar qabul qilishiga salbiy ta’sir etsa, muhimlik printsipi yuzaga keladi.

Haqqoniy xolis  taqdim etish. Moliyaviy hisobotlar foydalanuvilarda sub’ektning moliyaviy holati, muomalalalar natijalari, pul mablag’lari harakati haqida haqqoniy va xolis  tasavvur hosil qilish kerak.

Tugatilganlik printsipi zamirida moliyaviy hisobotni ishonchligiga erishish maqsadida barcha axborotlarni to’liq va tugatilgan bo’lishi tushuniladi.

Izchillik printsipi hisob siyosati bir davrdan boshqa davrga izchil o’tkazilishini nazarda tutadi. Izchillik printsipiga rioya etish natijasida qo’yidagi imkoniyatlar yaratiladi:

·  xo’jalik yurituvchi sub’ektning moliyaviy holatidagi o’zgarishlarni aniqlash, tahlil qilishda turli hisobot davrlari moliyaviy hisobotlarini qiyoslash;

·  moliyaviy hisobot bandlarini guruhlab, kreditorlik qarz summalari esa «Passiv» bo’limida ko’rsatiladi;

·  BHMS ga ko’ra, 4010 «Olinadigan schyotlar» schyoti bo’yicha debitorlik qarzi summasi ushbu summadan 4910 «Gumonli qarzlar yuzasidan zahiralar» schyotidagi summa ayirilganidan keyingi qoldiq summa sifatida balans aktivida aks ettiriladi:

·  Daromadlar, zararlar alohida holda ham, umumlashtirilganda ham uncha ahamiyatli bo’lmasa umumlashtiriladi.

Yuqorida keltirilgan ikki holatdan tashqari daromad va harajatlar, aktiv va passiv moddalari o’zaro qoplanishi mumkin emas.

Yuqoridagi printsiplarga asoslanib yuritilgan buxgalteriya hisobi va tuzilgan moliyaviy hisobot barcha foydalanuvchilar korxona moliyaviy xo’jalik faoliyati haqida to’liq, tushunarli ma’lumot olishni va tegishli xulosa chiqarishni ta’minlaydi.

Agar daromadlar va harajatlar hisoblangan bo’lsa, moliyaviy hisobotlar ilovasi izohlarda muhimlik printsipga ko’ra, yoritiladi. Masalan, debitorlik qarzi «Olinadigan schyotlar» bandi bo’yicha aks ettirilishida, «Shubhali qarzlar bo’yicha qarzlar» summasi ayirilganidan so’ng aks ettirilgan bo’lsa, yillik hisobot ilovasi tushuntirish xatida har ikkala schyot summalari alohida – alohida yoritilishi shart.

O’z vaqtidalik printsipi axborotni foydaligini ta’minlaydi. Hisobotni o’z vaqtida tegishli foydalanuvchilarga yetqazilmasligi axborotni ahamiyatlilik darajasini kamaytiradi.

Axborotni o’z vaqtida yetqazilmasligi foydalanuvchilarni tegishli qarorlar qabul qilishdan kechiktiradi yoki noto’g’ri xulosa chiqarishiga sabab bo’ladi.

Offsetting (moddalarning o’zaro qoplanishi). Aktivlar va passivlar o’rtasida o’zaro qoplanishni amalga oshirish mumkin emas (boshqa BHMS larda nazarda to’tilgan holatlar bundan mustasno).

Xolislik printsipi moliyaviy hisobotda yoritilgan sub’ektning moliyaviy holati, xo’jalik faoliyatining moliyaviy natijalari va pul oqimi haqidagi ma’lumotlarni xolis bo’lishini ta’minlaydi.

Xolislik printsipiga rioya etishda BHMSni buxgalteriya hisobini yuritishdagi va moliyaviy hisobotni tuzish  asosiy tamoyillariga amal qilish zarur.

Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatidagi o’zgarishlar tezligi BHMS da ishlab chiqilmagan holatlarni yuzaga kelishiga sabab bo’lishi mumkin.

Xo’jalik yurituvchi sub’ekt xolisona ravishda BHMS asosida mustaqil hisob yuritish siyosatini tanlaydi va qo’llaydi. Xo’jalik yurituvchi sub’ekt bunday hollarda, hisob yuritish usuli yuzasidan qabul qilingan mustaqil qarorlarni hisob yuritish siyosatida yoritishi kerak.

 

 

NAZORAT SAVOLLARI

 

1.Moliyaviy hisobot tayyorlash va taqdim etishning kontseptual asoslari nimalardan iborat?Kontseptual asosning maqsadi va maqomi nima?

2.Moliyaviy hisobot tarkibiy qismlarini aytib bera olasizmi?

3.Buxgalteriya hisobi xaliaro standartlarining tarkibi nimalardan iborat?

4.Kapital qo‘yilmalarni turkumlab bera olasizmi?

5.Buxgalteriya hisobining funktsiyalari nimalardan iborat?

6.Buxgalteriya hisobida qo‘llaniladigan usullarni tavsiflang?

7.Buxgalteriya hisobining asosiy printsiplari nimalardan iborat?

8.Milliy standartlar to‘g‘risida tushuncha bering?

9.O‘zbekiston Respublikasining «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida»gi qonuni va uning ahamiyati nimadan iborat?

10.Xisob siyosati standarti qaysi vaqtda kuchga kirgan?

 

5-Mavzu: Moliyaviy hisobni   tashkil qilish va unga qo’yilgan talablar

 

Reja:

          5.1. Moliyaviy  hisobiga qo’yilgan talablar.

5.2. Xo’jalik jarayonlari: ta’minot jarayoni, ishlab chiqarish jarayoni, sotish jarayoni.

 

5.1. Moliyaviy hisobiga qo’yilgan talablar

 

Moliyaviy hisobga qo’yilgan talablar quyidagilardan iborat:

                        hisobning sodda va tushunarli bo’lishi. Sodda va hamma uchun tushunarli hisobni   tashkil etishdan asosiy maqsad uni murakkablashuviga yo’l qo’ymaslik, hamda hisob ma’lumotlaridan keng xalq ommasi foydalana olishini ta’minlashdan iborat.

                        hisobni rejaliligi. Bu talab yuqorida aytib o’tilgan soddalik talabi bilan chambarchas bog’liqdir. Hisobda albatta zaruriy ma’lumot va ko’rsatkichlarga ega bo’lgan holda, hisob yuritish harajatlarini iloji boricha kamaytirib borish lozim.

            hisobning aniq va to’g’riligi. Bu talab negizida xo’jalik faoliyatlarida kuzatish natijasida olingan ma’lumotlarni hujjatlarda aniq va to’g’ri qayd etish tushuniladi. har xil maqsadlarda yoki e’tiborsizlik qilib xalq xo’jalik hisobini noaniq hamda noto’g’ri aks ettirish qonun buzarlik hisoblanadi.

            hisob ishlarini o’z vaqtida amalga oshirish, ya’ni hisob ishlariga taalluqli qanday hodisa sodir bo’lgan bo’lsa, albatta o’z vaqtida aks ettirmoq, hujjatlarga qayd qilmoq zarur bo’ladi. Bu talab to’liq bajarilganda va xo’jalik faoliyati ustidan boshqaruv olib borish yaxshi yo’lga qo’yiladi, ro’y bergan yoki ro’y berishi mumkin bo’lgan kamchiliklar o’z vaqtida yo’qotiladi.

            hisob ko’rsatkichlari bilan reja ko’rsatkichlari birligi. Korxona, muassasa,   tashkilotlarda qaysi mulkchilik shakli asosida faoliyat olib borishidan qat’iy nazar o’z oldiga joriy va kelgusi reja ko’rsatkichlarini to’zib oladi. Butun xalq xo’jaligi va ularni tarmoqlari bo’yicha hamda mamlakat miqyosida reja ko’rsatkichlari belgilab olinadi. Xuddi shu ko’rsatkichlar bilan hisob ko’rsatkichlari birligi (shu bilan birga ijobiy farqlar) katta ahamiyat kasb etadi. Hisob ishlab chiqarishni borishi, savdo, ta’minot, qishloq xo’jaligi, qurilish, maishiy xizmat, transport va hokazolar faoliyati qay darajadaligi haqida ma’lumot beradi, reja bajarilish ustidan nazorat o’rnatib, tahlil qilish imkonini yaratadi.

 

5.2. Xo’jalik jarayonlari: ta’minot jarayoni, ishlab chiqarish jarayoni, sotish jarayoni

 

            Iqtisodiyotni rivojlantirish ichki va tashqi omillarini topish imkonini yaratadi. Buxgalteriya hisobi predmeti ob’ektini uchinchisi xo’jalik jarayonlaridir. Korxona faoliyati davomiyligi, uzluksizligi xo’jalik jarayonlarini to’g’ri yuritish orqali ta’minlanadi.

Xo’jalik jarayonlarini 3 turga ajratish mumkin:

1.      Ta’minot jarayoni.

2.      Ishlab chiqarish jarayoni.

3.      Sotish jarayoni.

Ta’minot jarayonida korxona xo’jalik faoliyati uchun zarur bo’lgan mablag’lar bilan ta’minlanadi. Masalan, asosiy vositalar, xom-ashyo, material, nomoddiy aktivlar, pul mablag’lariga bo’lgan ehtiyojlar shu jarayonida ta’minlanadi.

            Ishlab chiqarish jarayonida esa tayyor mahsulot yaratiladi. Buning uchun uchta narsa qatnashadi.

1.      Mehnat vositalari.

2.      Mehnat buyumlari.

3.      Ish kuchi.

Ishlab chiqarish jarayonida ishchi kuchi mehnat vositalari yordamida mehnat buyumlarini qayta ishlab tayyor mahsulotni yaratadi.   

            Ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etganlar mahsulot tannarxini o’ziga xos tarzda oshiradi.

            Mehnat vositalari o’z qiymatlarini, ularga har oyda hisoblanadigan eskirish summalari orqali mahsulot tannarxiga asta-sekinlik bilan qo’shib boradi.

            Mehnat buyumlari esa, o’z qiymatini to’laligicha ishlab chiqarilayotgan mahsulotga o’tkazadi va shu tarzda mahsulot tannarxini oshiradi.

            Ish kuchi esa, ularni ishlab chiqarish jarayonida qatnashishiga ko’ra hisoblangan mehnat haqlari hajmida mahsulot tannarxini oshiradilar.

            Sotish jarayonida qo’yidagilar sotilib pul ko’rinishini oladi.

-          mahsulotlar (sanoat korxonalarida).

-          tovarlar (savdo korxonalarida).

-          ishlar (ko’rilishi   tashkilotlarida).

-          xizmatlar (maishiy xizmat ko’rsatish muassalarida).

-          asosiy vositalar.

-          qimmatbaho qog’ozlar.

-          nomoddiy aktivlar.

 

NAZORAT SAVOLLARI

 

1.Sub’ektda buxgalteriya hisobini yuritish uchun kim javobgar?

2.Asosiy xo‘jalik faoliyatidan daromadlar turlari. ?

3.Daromadni hisoblash tartibi. ?

4.Moliyaviy natijalar to‘g‘risida tushuncha va ularning tarkibi. ?

5.Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotda aks ettiriladigan ko‘rsatkichlar. ?

6.Hisob siyosatideganda nimani tushunasiz?

7.Moliyaviy hisobot nechta shakllardan iborat?

8.Moliyaviy natija deganda nimani tushunasiz?

9.Moliyaviy natijalarning turlarini aytib uting?

10.Asosiy xo‘jalik faoliyatidan daromadlar turlari. ?

 

6-Mavzu: Moliyaviy hisobning ob’ektlari va usullari

 

Reja:

6.1. Moliyaviy hisobning ob’ektlari.

6.2. Xo’jalik mablag’lari. Xo’jalik mablag’larini topish manbalari. Xo’jalik jarayonlari.

6.3. Moliyaviy hisobning asosiy uslubi va usullari.

 

6.1. Moliyaviy hisobning ob’ektlari

 

Korxona, muassasalar, uyushmalar, kontsernlar faoliyatidan, mulkchilik shaklidan kelib chiqib ularni xo’jalik mulklari ham turli miqdorda va tarkibda bo’ladi. Korxonalar faoliyati ularni xalq xo’jaligi qaysi sohasiga taalluqligidan kelib chiqib qo’yidagicha bo’lishi mumkin:

-          qishloq xo’jalik korxonalari (jamoa xo’jaliklari, fermer xo’jaliklari va h.k.).

-          sanoat ishlab chiqarish korxonalari (yenlig sanoat, og’ir sanoat).

-          maorif sohasi muassasalari (bog’cha, litsey, gimnaziya, hunar-texnika bilim yurtlari, institut, universitet va h.k.).

-          savdo korxonalari (vositachi korxonalar, chakana savdo korxonalari, umumiy ovqat korxonalari, tayyorlov korxonalari).

-          sog’liqni saqlash muassasalari.

-          madaniy-maishiy muassasalari va h.k.

Yuqoridagilardan ko’rinib turibdi-ki, xalq xo’jaligi asosiy bo’g’ini hisoblanuvchi korxona muassasa,   tashkilot, uyushma, kontsernlar ishlab chiqarish va noishlab chiqarish sohasiga taalluqligi bilan ham guruhga ajratiladi. Masalan: qishloq xo’jalik korxonalarida qishloq xo’jalik mahsulotlari yetishtiriladi, hamda bevosita iste’molchiga yoki qayta ishlash uchun sanoat korxonalariga beriladi.

Sanoat korxonalarida esa, oziq-ovqat mahsulotlari, yengil sanoat buyumlari (kiyim-kechak, gazlama, galanteriya buyumlari, uy-ro’zg’or buyumlari va boshqalar), og’ir sanoat mahsulotlari (asbob-uskuna, avtomobilь, jihozlarva boshqalar) ishlab chiqiladi va iste’molchiga yetkazadi. Savdo korxonalarida ishlab chiqilgan mahsulotlar bevosita iste’molchiga yetkaziladi, ya’ni ushbu korxonalar ishlab chiqaruvchilar bilan xaridorlar o’rtasida vositachi bo’lib hisoblanadi. Savdo korxonasidan biri bo’lgan umumiy ovqatlanish korxonasida esa, bevosita oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish va sotish yo’lga qo’yilgan.

Ishlab chiqarish korxonalarida mehnat buyumlari mehnat vositalari orqali ishchi kuchi yordamida qayta ishlanib tayyor mahsulot ko’rinishini oladi va shu ishlab chiqarish korxonalaridagi buxgalteriya hisobi ishlab chiqarish fondlari harakati ustidan to’liq nazoratni o’rnatib, hisob ishlarini olib boradi.

Noishlab chiqarish sohasiga qarashli madaniy, ilmiy, maorifiy, sog’liqni saqlash, mudofaa –nafaqa organlari, turli byudjet   tashkilotlarida ishlab chiqarish korxonalarida tayyorlangan ijtimoiy mahsulotlar taqsimlanib, iste’mol qilinadi. Ushbu muassasalar faoliyati yuritilishi uchun byudjetdan mablag’ ajratiladi va shu muassasalar buxgalteriya hisobi ajratilgan mablag’lar harakatini uzluksiz nazorat qilish maqsadida hisob yuritadi.

Demak, buxgalteriya hisobi korxonalar xo’jalik mulki va ular harakatini, ulardan oqilona foydalanishni tegishli usullarni qo’llagan holda aks ettirib borishdir.

 

6.2. Xo’jalik mablag’lari. Xo’jalik mablag’larini topish manbalari. Xo’jalik jarayonlari

 

Mamlakatimizda bozor iqtisodiyotiga o’tish jarayonida olib borilayotgan islohatlarga ko’ra turli mulkchilik shakllari rivojlanmoqda. «Korxonalar to’g’risida», «Yer to’g’risida», «Tadbirkorlik to’g’risida» va boshqa hukumat Qonunlariga ko’ra, islohotlar rivoji uchun xizmat qiladigan huquqiy negizlar ishlab chiqilib, hayotga tatbiq etilmoqda.

Iqtisodiyot yuksalishi omillaridan biri mulkchilik shakli turliliga erishib, davlat mulkchiligini yagona xukmronligiga chek qo’yishdir. Hozirgi davrga kelib xalq xo’jaligi korxonalari, muassasalari, kontsern va birlashmalari nafaqat davlat mulkiga, balki, xususiy, jamoa, aktsionerlar mulkiga, hamda qo’shma korxonalar mulkiga ham asoslanmoqda.

Korxonalar qaysi mulkchilik shakliga asoslanganligiga va faoliyati turi, doirasiga ko’ra, ular xo’jalik mablag’lari miqdori hamda hajmi turlicha bo’ladi.

Buxgalteriya hisobi korxonalar faoliyatini o’rganib, hisobini yuritar ekan. Demak, buxgalteriya hisobining ob’ektlari qo’yidagilardan iborat bo’ladi:

1.      Xo’jalik mablag’lari.

2.      Xo’jalik mablag’larini topish manbaalari.

3.      Xo’jalik jarayonlari.

 

6.3. Moliyaviy hisobning asosiy uslubi va usullari

                                                                                                                                             

Fan o’z predmetini o’rganish uchun albatta qandaydir usullardan foydalanadi. Buxgalteriya o’z mablag’lari, ularni   tashkil topish manbalari va ularni xo’jalik jarayoni natijasida o’zgarishini hujjatlarda, yagona pul ko’rinishida, ya’ni baholash yordamida, schyotlarda ikki yoqlama yozuvdan foydalanib aks ettiradi. hisob to’g’ri yurgizilayotganini inventarizatsiya yordamida aniqlab, ma’lumotlar asosida esa kerakli Kalkulyatsiya olib boriladi, balans va hisobot shakllari tuziladi.

Buxgalteriya hisobining usulining elementlari quyidagilardan iborat:

     1. Hujjatlashtirish;

     2. Inventarizatsiya;

     3. Schyotlar tizimi

     4. Ikki yoqlama yozuv;

     5. Baholash;

     6. Kalkulyatsiya;

     7. Balans;

     8. Hisobot.

     Buxgalteriya hisobi usuli elementlaridan biri baholash bo’lib, uning ahamiyati butun xalq xo’jaligi miqyosida ham kattadir.

     Baholash – xo’jalik mablag’lari, majburiyatlar va xo’jalik jarayonlarini pul o’lchov birligida aks ettirish usulidir.

     Bizga ma’lumki, korxona faoliyatida ishlatiladigan xo’jalik mablag’lari va ular   tashkil topish manbalari turli bo’lib, ularni o’lchov birliklari, shakl va tuzilishlari,   tashkil topishlari har xil ko’rinishga egadir. Korxona xo’jalik faoliyatida ruy beradigan xo’jalik jarayonlari natijasida mablag’ va ular   tashkil topish manbalari ham miqdor, ham hajm jihatdan o’zgarishi ham tabiiy holdir.

     Demak, ular hisobini yuritish uchun yagona o’lchov birligi – puldan foydalanmaslikni iloji yo’q. Korxona mulki hisobi yuritilayotganda, ular baholanadi.

Kalkulyatsiya - tannarxni aniqlash demakdir. Ushbu usuldan korxona mulklaridan ba’zilari hisobini yuritishda foydalaniladi. Masalan: ishlab chiqarilgan mahsulot, material tannarxini aniqlash. Shuningdek, savdo korxonalaridagi muomala harajatlari, moddalari, summalarini tovarlar bo’yicha tegishli ravishda taqsimlashda ham Kalkulyatsiyadan foydalaniladi.

Buxgalteriya hisobining ushbu usuli boshqa usullar bilan uzviy bog’liqlikdadir. Umuman, e’tibor berilsa buxgalteriya hisobining hamma usuli ham o’zaro uzviy bog’liqlikdadir. Kalkulyatsiya usulini schyotlar tizimi bilan bog’liqligi shundaki, Kalkulyatsiya qilinishi talab etilayotgan mablag’ bilan bog’liq harajatlar tegishli schyotlarda aks ettirilganligidir. Baholash bilan Kalkulyatsiyaning bog’liqligi shundaki, Kalkulyatsiya orqali aniqlangan tannarxlar baholash ko’rinishida hisobga olinadi.

Buxgalteriya hisobi usuli elementlaridan biri hujjatlashtirish bo’lib, uning ahamiyati xo’jalikni yuritishda, boshqaruvni oqilona   tashkil etishda, hisob yuritish oldiga qo’yilgan vazifa hamda talablarga javob berishda zaruriydir.

            Korxonada mavjud bo’lgan boyliklar saqlanishini ta’minlash, ular nazoratini yaxshilash maqsadida, yuritilayotgan hisob ma’lumotlari nechog’lik haqiqiyligi, to’g’riligini tekshirish maqsadida inventarizatsiya o’tkaziladi. Korxonadagi boyliklar deganda, asosiy vositalar, nomoddiy, aktivlar, ishlab chiqarish zahiralari, tayyor mahsulot, tovar, pul mablag’lari va boshqa moliyaviy aktivlar tushuniladi. Korxonaning moliyaviy majburiyatlari ham inventarizatsiya qilinib, bunday majburiyatlarga kreditorlik qarzlari, bank kreditlari, olingan qarzlar tushuniladi.

            Korxonalarda yillik hisobot tuzilib, bundagi ma’lumotlar albatta, haqiqiy ma’lumotlar asosida bo’lmog’i lozim. Bu shart bajarilishi uchun ham korxona inventarizatsiyasi o’tkazilmog’i shartdir.

              Inventarizatsiya - korxona mablag’ini tekshirib, ro’yxatga olish va olingan ma’lumotlarni hisob ma’lumotlari bilan solishtirish demakdir.

Buxgalteriya hisobining schyotlar tizimi va ikkiyoqlama yozuv, balans va hisobot kabi usullari keyingi mavzularda to’liq o’rganiladi.

 

NAZORAT SAVOLLARI

 

1.Daromadni hisoblash tartibi. ?

2.Moliyaviy natijalar to‘g‘risida tushuncha va ularning tarkibi. ?

3.Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotda aks ettiriladigan ko‘rsatkichlar. ?

4.Moliyaviy hisobot nechta shakllardan iborat?

5.Daromadlarning nechta turlari mavjud?

6.Daromadlarning turlarini sanab uting?

7.Moliyaviy natija deganda nimani tushunasiz?

8.Moliyaviy natijalarning turlarini aytib uting?

9.Asosiy vositalar  nima?

10.BXXS «Asosiy vositalar» standartiga binoan ularning guruxlari nimalardan iborat?

11.Asosiy vositalarni baholash usullarini  aytib bera olasizmi?

12.Lizing operatsiyalarining turlari va mohiyatini tushintirib bera olasizmi?

13.Ijara xakini ijaraga oluvchida hisobi kanday yuritiladi?

14.Ijaraga oluchi tashkilotda hisob ishlarini yuritilishi kanday amalga oshiriladi?

15.Nomoddiy aktivlar deganda nimani tushunasiz?

 

7-MAVZU: Xo’jalik mablag’larining turkumlanishi

 

Reja:

7.1. Xo’jalik mablag’larining turkumlanishi.

7.2. Xo’jalik mablag’lari xususiyatlari.

 

7.1. Xo’jalik mablag’larining turkumlanishi

Xo’jalik mablag’larini yaxshi o’rganish va ular buxgalteriya hisobini yuritishni osonlashtirish maqsadida ular turkumlanadi. Xo’jalik mablag’lari turkumlanayotganda ularni qo’yidagi xususiyatlarini e’tiborga olmoq zarur:

1.      Xo’jalik mablag’laridan foydalanish xarakterini;

2.      Xo’jalik mablag’larini korxona faoliyatida qatnashish xarakterini.

Xo’jalik mablag’lari birinchi xususiyatiga ko’ra quyidagi turlarga bo’linadi:

1.      Ishlab chiqarishdagi:

a) mehnat vositalari.

b) mehnat buyumlari.

2.      Muomaladagi.

3.      Oborotdan chetlatilgan mablag’lar.

Xo’jalik mablag’larini korxona xo’jalik faoliyatida qatnashishi xarakteriga ko’ra quyidagicha turkumlashimiz mumkin:

1. Asosiy mablag’lar:

A) Ishlab chiqarishdagi.

B) noishlab chiqarishdagi.

2.      Aylanma mablag’lar.

a) me’yorlashadigan.

b) ma’erlashmaydigan.

3.      Oborotdan chetlatilgan mablag’lar.

Mehnat vositalaridan bir necha yillar foydalaniladi va ular ishlab chiqarishda qatnashib o’z ko’rinishlarini saqlab qoladi.

 

7.2. Xo’jalik mablag’lari xususiyatlari

 

Asosiy vositalar mehnat vositalari hisoblanib, ular 1 yildan ko’p xizmat qiladi va qiymati eng kam mehnat haqini 50 barobaridan yuqori bo’ladi. Asosiy vositalar o’z qiymatini, ularga har oyda hisoblanadigan eskirish summalari (amortizatsiya ajratmalari) orqali ishlab chiqarilayotgan mahsulot tannarxiga qo’shib boradi.

Asosiy vositalarga binolar, imoratlar, inshoatlar, transport vositalari, kompьyuterlar, kassa apparati va h.k.larni misol qilib keltirish mumkin.

Bundan tashqari korxonalarda shunday xo’jalik mablag’lari mavjudki, ulardan ham uzoq vaqt foydalanish natijasida korxona xo’jalik faoliyati davomiyligi, rivoji ta’minlanadi. Bunday xo’jalik mablag’i nomoddiy aktivlardir.

Nomoddiy aktivlarga yer, suv va boshqa tabiiy boyliklardan foydalanish huquqi, patent, litsenziyalar, kompьyuter dastur mahsulotlari, savdo belgisi va boshqalar misol bo’ladi. Nomoddiy aktivlar tabiiy-moddiy ko’rinishga ega bo’lmaydi, ammo korxonaga daromad kelishini ta’minlaydi yoki korxonalarni biror bir faoliyat bilan shug’ullanishiga huquq beradi. Hamda qiymatga ega bo’lib, asosiy vositalar kabi o’z qiymatlarini mahsulot tannarxiga eskirish hisoblash orqali qo’shib boradilar.

Nomoddiy aktivlarni o’ziga xos xususiyatlari qo’yidagilardan iborat:

1.      Bu aktivlardan foydalanish muddati bir yildan yuqori.

2.      Korxona foyda olishiga mo’ljallangan.

3.      Ba’zi bir nomoddiy aktivlardan tashqari (tovar belgilari va boshqalarga) bir me’yorda amortizatsiya hisoblanishi.

Quyida asosiy vosita, nomoddiy aktivlardan tashqari xo’jalik mablag’lari hisoblanadigan korxona boshqa mulklarini ham ko’rib chiqamiz.

Kapital qo’yilmalar - korxonani qurilish-montaj ishlari, asbob-uskunalar sotib olish, keltirish va boshqa kapital ishlar va harajatlar demakdir.

Uzoq muddatli moliyaviy qo’yilmalar (1 yildan yuqori muddatga) – daromad olish maqsadidagi harajatlar. Moliyaviy qo’yilmalarga qo’yidagilarni misol tariqasida keltirish mumkin: boshqa korxonalarga investitsiyalar, berilgan qarzlar va hokazo.

Aylanma mablag’larni korxona xo’jalik faoliyatidagi harakati tez bo’ladi. Aylanma mablag’larni o’ziga xos xususiyatlari qo’yidagilardan iboratdir:

1.      Faqat bir ishlab chiqarish tsiklida xizmat qiladi.

2.      O’zini tabiiy ko’rinishini o’zgartiradi (yoki qayta ishlanadi yoki bir shakldan ikkinchi shaklga o’tadi).

3.      O’z qiymatini bir ishlab chiqarish tsiklidayoq tayyor mahsulot (xizmat, ish) qiymatiga o’tkazadi.

Aylanma mablag’larni yuqoridagi xususiyatlari korxonalar oldiga mahsulot ishlab chiqarish jarayonida doimo mehnat buyumlarini o’rnini to’ldirishni, ya’ni sotib olishni vazifa qilib qo’yadi.

Aylanma mablag’larni ba’zilari mehnat buyumlari bo’lib, ular ishlab chiqarishda qatnashadi. Bunday mehnat buyumlari korxona xo’jalik faoliyatida me’yorlashgan (rejalashtiriladigan) tarzda qatnashadi.

Me’yorlashadigan aylanma mablag’larga qo’yidagilar misol bo’ladi:

Ishlab chiqarish zahiralari – mehnat buyumlari (xom-ashyo, material, yoki lgi, idish, ehtiyot qismlar, sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar) zahiralaridan iborat bo’lib, ular ishlab chiqarish yoki xizmat ko’rsatish, ish bajarish uchun mo’ljallangandir.

Tayyor mahsulot - korxona barcha ishlab chiqarish bosqichlaridan o’tgan, davlat standartiga, texnik shartlarga javob beradigan, hamda korxona nazorat bo’limi tomonidan tekshirib qabul qilingan va korxona tayyor mahsulot omboriga qabul qilib olingan mahsulotlardir. Korxona tayyor mahsuloti xo’jalik faoliyatda doimo oborotda bo’lib, ular korxona qaysi mulkchilik shakliga asoslanganidan qat’iy nazar, rejalashtiriladi.

Bozor iqtisodiyoti sharoitiga o’tishda korxonalar tayyor mahsulotlarini sifatlilik darajasi, jahon  standartiga to’la javob bera olishi, jahon  bozori raqobatiga bardoshliligi nafaqat korxonani o’zi balki butun xalq xo’jaligi rivojiga ta’sir etadi.

Qisqa muddatli moliyaviy qo’yilmalar bir yildan kam muddatga boshqa korxonalarga qo’yilgan investitsiya (obligatsiyalar, aktsiyalar) va bir yildan kam muddatga berilgan qarzlardir.

Aylanma mablag’larni me’yorlashmaydigan turlari ham mavjud bo’lib, ular korxona xo’jalik faoliyatini muomala sohasida ishtirok etadi.

Pul mablag’lari - kassadagi naqd pul, hisoblashish schyotidagi pul mablag’lari, bank: (boshqa mahsus hisoblashish) schyotlaridagi (akkreditiv, chek) pul mablag’lari, pul hujjatlari, (pochta markalari, davlat boji markalari, aviabiletlari, dam olish uylariga, bolalar oromgohlariga haqi to’langan yo’llanmalar va hokazolar), hamda yo’ldagi pul mablag’laridir.

Kassadagi naqd pul - korxona xo’jalik faoliyatida ishlatish uchun mo’ljallangan naqd pullardir. Kassadagi naqd pullar me’yori, shu korxonaga xizmat qiluvchi bank tomonidan belgilanadi. Ushbu belgilangan me’yor orqali korxonalarda ortiqcha naqd pullar turib qolishi oldi olinadi.

Hisoblashish schyotidagi pul mablag’lari - korxonalar o’z faoliyatlari davomida turli korxonalar muassasalar,   tashkilotlar bilan muomalada, hisoblashishda bo’lib, bunday vaqtlarda bank orqali hisoblashish amalga oshiriladi.

Valyuta pul mablag’lari - korxonalar faoliyati davomida milliy valyutamizdan tashqari valyuta mablag’laridan ham foydalaniladilar. Mamlakatimiz mustaqillikga erishganidan so’ng korxonalarni valyuta mablag’lari bilan hisoblashishlari kengaymoqda.

Korxonalarda pul mablag’larining hisobi O’zbekiston Respublikasi Markaziy Banki ishlab chiqqan ko’rsatma va nizomlarga asosan olib boriladi.

Debitorlik qarzlari korxonaga berilishi, to’lanishi kerak bo’lgan mablag’lar miqdoridir. Korxona debitorlik qarzlariga qo’yidagilar misol bo’ladi.

-          hisobdorlik summalari (korxonani xodimlariga xizmat safari uchun bergan, xo’jalik faoliyati ehtiyojlariga kerakli bo’lgan mablag’lar (tovar, material, kantselyariya buyumlari va h.k.lar) ni olib kelish uchun berilgan pul mablag’lari);

-          yetkazilgan zarar yuzasidan hisoblashish summalari (xodimlarni korxonaga yetkazgan zararlari yuzasidan to’lashi kerak bo’lgan qarzlari);

-          turli debitorlik summalari (sotilgan asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, qimmatbaho qog’ozlar yuzasidan korxonaga tushishi kerak bo’lgan qarz summalari va h.k.lar).

Hozirgi vaqtda hukumat tomonidan korxona o’rtasida turli debitorlik va kreditorlik qarzlarini kamaytirish, tugatish borasida chora-tadbirlar belgilanib hayotga tatbiq etilmoqda.

Shunday xo’jalik mablag’lari mavjudki, ular korxona xo’jalik faoliyati oborotidan chetlatilgan bo’ladi.

            Foydadan hisoblangan va to’langan soliqlar – korxona xo’jalik faoliyati natijasida olgan foydasidan ishlab chiqilgan ko’rsatmalarga asosan, soliq summalarini to’laydi. Shu maqsadda hisoblangan va to’langan soliq summalari korxonalarni oborotdan chetlatilgan mablag’lari hisoblanadi.

            Ishlab chiqarish harajatlari – korxonani ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan mablag’laridir.

            Muomala harajatlari – savdo korxonalarini faoliyati bilan bog’liq harajatlar bo’lib, ular ham savdo korxonasini oborotdan chetlatilgan mablag’lari hisoblanadi. Masalan: reklama, transport, elektro-energiya to’lovi, mehnat haqi harajatlari va h.k.

            Tugallanmagan ishlab chiqarish – korxona barcha ishlab chiqarish bosqichlaridan to’liq o’tmagan, tegishli texnik va boshqa sinovlardan o’tmagan, yig’ilmagan mahsulotlar bilan bog’liq harajatlar.

Yordamchi ishlab chiqarish harajatlari – korxonada   tashkil etilgan yordamchi ishlab chiqarish bilan bog’liq harajatlar.

Zarar – korxona xo’jalik faoliyati natijasida olingan moliyaviy natija bo’lib, u asosiy vositalarni, nomoddiy aktivlarni, qimmatbaho qog’ozlarni, tovarlarni, tayyor mahsulotni (ish, xizmat) sotish natijasida vujudga kelishi mumkin

 

NAZORAT SAVOLLARI

 

1.Nomoddiy aktivlar kanday baxolash mumkin?

2.Asosiy vositalar kanday  turkumlanadi ?

3.Asosiy vositalar baholanishi tartibini bilasizmi?

4.Lizing operatsiyalarining mohiyatini tushunasizmi?

5.Lizing turlarini yoritib bering?

6.Ijara xakini ijaraga oluvchida kanday  hisobga olinadi?

7.Ijaraga oluchi tashkilotda hisob ishlarini yuritilishi kanday amalga oshiriladi?

8.Asosiy vositalar kanday  turkumlanadi ?

9.Asosiy vositalar baholanishi tartibini bilasizmi?

10.Lizing operatsiyalarining mohiyatini tushunasizmi?

11.Lizing turlarini yoritib Bering?

12.Ijara xakini ijaraga oluvchida kanday  hisobga olinadi?

13.Ijaraga oluchi tashkilotda hisob ishlarini yuritilishi kanday amalga oshiriladi?

14.Korxona faoliyatining turli sohalaridan tushgan pul mablaglarini hisobga olish tamoyillari bir-biridan kanday farklanadi?

15.Pul oqimlari to‘grisidagi hisobotdan kanday  ma’lumotlar olish mumkin?

 

 

8-Mavzu: Xo’jalik mablag’lari manbalarining turkumlanishi

 

Reja:

 

8.1. Xo’jalik mablag’lari manbalarining turkumlanishi.

8.2. Xo’jalik mablag’lari manbalarining hisobi.

 

8.1. Xo’jalik mablag’lari manbalarining turkumlanishi

 

            Korxona o’z mablag’larini   tashkil topish manbalariga ustav kapitali, fondlari, zahiralar, foyda va daromadlar va boshqalar misol bo’ladi. Korxonalar xo’jalik mablag’lari   tashkil topish manbalarini ikki guruhga ajratish mumkin: o’zlik manbalari va qarz manbalari.

Korxonalar faoliyati boshlanishida ular xo’jalik mablag’lari manbasi ustav kapitali shakllanishi hisoblanadi.

Ustav kapitali esa qo’yidagicha shakllanishi mumkin:

- ustav kapitaliga ta’sischilarni pul mablag’i ko’rinishidagi hissasi hisobiga:

- korxona   tashkil topishida davlat qo’yilmasi hisobiga:

- moddiy boylik, qimmatbaho qog’oz, nomoddiy aktiv va boshqalar ko’rinishida ta’sischilar hissasi hisobiga.

Korxona faoliyati davomida xo’jalik mablag’lari   tashkil topish manbalari qo’yidagi yo’nalishlar bo’yicha kengayib, ko’payib boradi:

-          soliq to’lovidan so’ng, korxona ixtiyorida qoladigan foydadan   tashkil topadigan turli fondlar hisobiga (zahira kapitali, qo’shimcha kapital va h.k.);

-          qarzga va kreditga olingan pul mablag’lari hisobiga;

-          aktsiyadorlar umumiy yig’ilishi qaroriga ko’ra, ustav fondi oshishiga yo’naltirilgan dividendlar hisobiga;

-          maqsadli moliyalashtirish hisobiga;

-          boshqa majburiyatlar hisobiga.

            Korxona o’z mablag’larini   tashkil topish manbalariga ustav kapitali, fondlari, zahiralar, foyda va daromadlar va boshqalar misol bo’ladi.

            Ustav kapitali – korxonalar faoliyati boshlanishi uchun davlat yoki ta’sischilar (mulkdorlar)ni ajratgan moddiy boyliklarini pul ko’rinishidagi qiymatidir.

            Korxonalar faoliyati boshlanishi uchun kerak bo’ladigan mablag’lar miqdori va turi shu korxona faoliyati xarakteri hamda doirasiga bog’liq bo’ladi. Demak, korxona faoliyati uchun davlat yoki ta’sischilar tomonidan ajratilgan asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, naqd pullar, hisoblashish schyotidagi pul mablag’larini   tashkil topish manbasi ustav kapitali hisoblanadi.

            Foyda – korxona faoliyati ijobiy natijasi bo’lib, harajatlar daromadlardan kam bo’lgan hollarda vujudga keladi.

            Korxona foydasi mahsulot (ish, xizmat), tovar, asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, qimmatbaho qog’ozlar sotish orqali olinishi mumkin.

            Sof foyda – soliq to’lovlaridan so’nggi foyda miqdori. Sof foyda kapital qo’yilmalarga va asosiy hamda aylanma mablag’lar oshishiga, o’tgan yil zararini qoplashga, zahira kapitaliga ajratma, ajratishga, shuningdek, mulkdorlarga dividendlar va daromadlar to’lashga yo’naltiriladi.

            Xalqaro hisob amaliyotida sof foydani hisobidan qilinadigan harajatlarni taqsimlanmagan foyda schyotida aks ettirish qabul qilingan.

            Taqsimlanmagan foyda aktsiyadorlar va mulkdorlar o’rtasida dividend ko’rinishida taqsimlanmagan sof foyda bo’linmasidir.

            Joriy davrda vujudga kelgan sof foyda   tashkil topishi vaqtida taqsimlanmagan foyda sifatida, shu bilan birga aktsiyadorlar va ta’sischilarni qonun- qoidaga ko’ra, o’rnatilgan tartibda taqsimlashga tayyor bo’lib ham yuzaga keladi.

            Dividend majburiyatlari – aktsiyadorlik yoki o’rtoqlik jamiyatlarining sof foydalarini aktsiyadorlar va ta’sischilar o’rtasidagi taqsimlanadigan bir qismidir.

            Aktsiyadorlik jamiyatlaridagi sof foydani dividend ko’rinishida taqsimlanadigan qismi aktsiyalar miqdoriga bog’liq bo’ladi.

            O’rtoqlikjamiyatlaridaesata’sischilarniustavkapitaligaqo’shganhissasi, miqdorigato’g’riproportsionaltarzda, soffoydabirqismidividendtarzidaajratiladi.

            Kelgusi davr daromadlari – korxona xo’jalik faoliyati joriy davrida yuzaga keladigan, ammo kelgusi davrga taalluqli daromadlardir.

            Kelgusi davr to’lovlari va harajatlari to’lovi yuzasidan zahiralar – korxonani kelgusidagi harajatlari (asosiy vositalarni tiklash) va to’lovlari (mehnat ta’tili uchun to’lovi) yuzasidan jamg’ariladigan zahiralar. Ushbu zahiralarni hisoblashdan maqsadlar kelgusi mavzularda keng yoritilgan.

            Shubhali qarzlar yuzasidan zahira – korxonalarning dargumon qilinayotgan kreditorlik qarzlarini qoplash yuzasidan jamg’arilgan zahiralaridir.

            Maqsadli moliyalashtirish – byudjetdan yoki tarmoq maxsus fondlaridan maqsadli xarakterga ega bo’lgan aniq bir tadbirlarni moliyalashtirish uchun olingan mablag’lar manbasi.

            Maqsadli moliyalashtirishlar korxonalarni qayta tiklash va qayta qurollantirish uchun amalga oshirilishi mumkin.

            Asosiy vositalarning eskirishi – asosiy vositalar qiymatini bir me’yorda o’rnatilgan tartibda mahsulot qiymatiga qo’shib borish maqsadida hisoblangan amortizatsiya ajratmalaridir.

            Nomoddiy aktivlarning eskirishi – nomoddiy aktivlar qiymatini bir me’yorda mahsulot (ish, xizmat) tarkibiga qo’shish maqsadida hisoblangan eskirish summalari miqdori.

            Korxonani chetga jalb etilgan xo’jalik mablag’larini   tashkil topish manbalari kreditlar, qarzlar, turli majburiyatlardan iborat bo’ladi.

            Bank kreditlari – korxonalarni bankdan uzoq yoki qisqa muddatga olgan pul mablag’lari manbasidir va ushbu kreditlar yuzasidan korxonalarni bank oldida majburiyatlarini bildiradi.

            Qarz mablag’lari – bankdan tashqari korxonalardan uzoq va qisqa muddatga olingan qarzlar manbasi bo’lib, korxonalarni ushbu qarzlar yuzasidan majburiyatlarini miqdorini ham bildiradi.

            Turli kreditorlik qarzlari – korxonani xo’jalik faoliyati davomida turli yuridik va jismoniy shaxslar oldidagi qarzlaridir.

            Kreditorlik qarzlariga qo’yidagilarni misol tariqasida keltirish mumkin:

-          mol yetkazib beruvchilar oldidagi majburiyati;

-          byudjet oldidagi majburiyat;

-          ijtimoiy sug’urta   tashkilotlari oldidagi majburiyat;

-          mehnat haqi yuzasidan xodimlar oldidagi qarz va h.k.

Ushbu kreditorlik qarzlari to’lash uchun hisoblangan, ammo hali to’lab ulgurilmagandir.

Kreditorlik qarzlar majburiyatlar miqdorini umuman ko’pligi va shu bilan birga debitorlik qarzlaridan ko’p bo’lishi korxona moliyaviy holatiga salbiy ta’sir etishi mumkin.

 

8.2. Xo’jalik mablag’lari manbalarining hisobi

 

            Ustav kapitali o’zida xo’jalik sub’ektini   tashkil qilish vaqtida uning ta’sis hujjatlarida belgilangan miqdorda faoliyat ko’rsatishini ta’minlash uchun ta’sischilarning ulushlari yig’indisini ifodalaydi.

Har bir xo’jalik sub’ekti o’zining moliyaviy resurslarini   tashkil qilishi va undan foydalanishi mumkin. Bu mablag’larning manbai esa foyda, amortizatsiya ajratmasi, qimmatli qog’ozlarni sotishdan tushgan mablag’lar, aktsiya egalarining badallari va ta’sischilarning ulushlari, kreditlar, ajratilgan grantlar, maqsadli moliyalashtirish mablag’lari va shunga o’xshash yo’nalishdagi mablag’lardir.

Sub’ektning xususiy kapitali qonunga muvofiq yoki ta’sis hujjatlari asosida yaratilgan jamg’armalar va zahiralar qo’shilgan  holda, ularning harakati va holati o’rganiladi hamda nazorat qilinadi.

 Xususiy kapital xo’jalik sub’ektining aktivi va majburiyatlari o’rtasidagi farqni o’zida mujassamlashtiradi. Xususiy kapital, ishlab chiqarish va mulk egasiga to’lash, qo’shimcha investitsiya va boshqa faoliyatlarning natijalariga bog’liq holda ko’payishi yoki kamayishi mumkin. Xususiy kapital uch qismdan   tashkil topadi:

1)      Nizom kapitali;

2)      Qo’shilgan kapital;

3)      Rezerv kapitali.

Korxonalar o’z moliyaviy va moddiy resurslarini mustaqil shakllantirishi talab etiladi. Bunday resurslar, odatda, xo’jalik sub’ektlari ta’sischilari tomonidan o’z xususiy mulklarini Nizom kapitaliga ulush sifatida qo’shish bilan amalga oshiriladi. Ushbu moliyaviy resurslarning asosiy manbalari bo’lib foyda, amortizatsiya ajratmalari, aktsiya va obligatsiyalarni sotishdan olingan daromadlar, yuridik va jismoniy shaxslarning pay va boshqa badallari hisoblanadi.

  Tashkil etilayotgan xo’jalik sub’ektining Ustav kapitali uning muassislari (ishtirokchilari) tomonidan kiritilgan mablag’lar hisobiga jamlanadi. U muassislarning umumiy mol-mulki va ayni vaqtdagi yuridik shaxs sifatida sub’ektning mol-mulki ham hisoblanadi. Demak, bu Ustav kapitali bir tomondan korxona o’z mablag’lari manbai bo’lsa, ikkinchi tomondan esa, har bir muassisning mol-mulkidir.

Ustav kapitalining shakllantirish tartibi O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari hamda korxona va   tashkilotlarning   tashkiliy - huquqiy shakllariga muvofiq ta’sis hujjatlari bilan tartibga solinadi.

Amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq korxona mulkdorlari (muassislari) o’z ulushlarini korxona ro’yxatga olingandan so’ng bir yil davomida kiritishlari shartdir.

Aks holda, Ustav kapitali miqdori joylashtirilmagan aktsiyalar summasiga kamaytiriladi (agar korxona aktsiyadorlik jamiyati maqomiga ega bo’lsa). 

Muassislarning badallari pul mablag’lari, shuningdek, asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar va boshqa ko’rinishdagi aktivlar hisobiga kiritilishi mumkin. Biroq bu yerda kiritiladigan aktivlar turlari korxonaning Nizomida ko’rsatilishi lozim. Masalan, korxonaning Nizomida Ustav kapitali naqd pul bilan shakllantirilishi belgilangan (yozilgan) bo’lsa, muassis asosiy vositalarni kirita olmaydi. Bu holat Nizomni buzgan deb baholanadi va kiritilgan mol-mulk esa soliq muassasalari tomonidan korxona tekinga olgan, qiymati soliqqa tortiladigan bazaga kiritilishi kerak bo’lgan mulk sifatida qaraladi. Muassislardan asosiy vosita va nomoddiy aktivlar olinayotganda korxona keyingi oydan boshlab amortizatsiyani hisoblab yozishi kerak. Agar korxona mol-mulk solig’ini to’lovchisi hisoblansa, u holda imtiyozli ikki yil o’tgandan so’ng mazkur vositalarning qiymati mol-mulk solig’i bo’yicha bazani oshiradi. Nizom kapitaliga ulushlarning kelib tushishi Nizom kapitali schyotiga daxl etmaydi, balki, muassisning qarzini qoplaydi. Amaldagi qonunchilik hujjatlariga muvofiq, Nizom kapitaliga badal hisoblanmaydi va u soliqqa tortilmaydi.

            Qo’shilgan  kapital  oddiy  va  imtiyozli  aktsiyalarni  sotishdan  olingan  summalar  nominal  qiymatidan  oshiqcha  summalar,  bundan  tashqari,  qaytarib  bermaslik  sharti  bilan  olingan  mulklar  qiymatining  yig’indisidan    tashkil  topadi.

Qo’shilgan  kapital,  aktsiyalarning  nominal  qiymatidan  oshiqcha  bahosi  bo’yicha birinchi  sotuvdan  olingan  emissiya  daromadini  aks  ettiradi. Bundan  tashqari,  qo’shilgan  kapitalning  tarkibida Nizom kapitaliga qo’yilgan omonatlarni to’lashda hosil  bo’ladigan  kursdagi  farqlarning  summasi   ham   hisobga  olinadi.

Xo’jalik yurituvchi sub’ekt qayta ro’yxatdan o’tkazilgunga qadar o’zgarmasdan qolishi lozim bo’lgan Nizom kapitalidan farqli o’laroq qo’shilgan kapital quyidagi operatsiyalar natijasida to’ldirilishi mumkin:

-          emission daromadni yuzaga keltiruvchi nominal qiymatdan yuqori bahoda aktsiyalar birlamchi sotilishi holatida;

-          kursdagi farqni keltirib chiqaruvchi xorijiy investitsiyali xo’jalik yurituvchi sub’ektlar Nizom kapitalini shakllantirish chog’ida;

-          emission daromad yuqorida ko’rib o’tilgandek‚ aktsiyalar sotilish bahosi va nominal qiymatii o’rtasidagi tafovutni hisobga olingan hamda faqatgina birlamchi emissiya chog’ida aks ettiriladi.

            Rezerv kapitali schyotlarida xo’jalik yurituvchi sub’ekt ta’sis hujjatlarida, odatdagidek‚ uzoq muddatli aktivlarni qayta baholashda yuzaga keladigan inflyatsion rezervlarga muvofiq foyda hisobiga   tashkil qilinadigan rezerv hisobi uchun mo’ljallangan.

            «Subsidiya» so’zining ma’nosi korxonaga davlat tomonidan pul yoki  natura ko’rinishida ko’rsatiladigan yordamni anglatadi. Davlat tomonidan yordam ularga ma’lum shartlarni bajarishlari uchun, iqtisodiyotni rivojlantirishda ularni rag’batlantirish maqsadida beriladi. Davlat (hukumat) yordami har xil ko’rinishda bo’lishi mumkin, dotatsiya, subsidiya va hokazo.

          Grant va subsidiyalarni hisobga oluvchi schyotlar grant va subsidiyalar holati va harakati haqidagi ma’lumotlarni umumlashtirish uchun mo’ljallangan. Grant va subsidiyalar korxona (kompaniya) faoliyatini moliyalashtirish manbai deb qaraladi, u xususiy kapitalga qo’shiladi. Grant va subsidiyalar har xil nodavlat va xalqaro   tashkilotlar va fondlar ma’lum dasturlarni amalga oshirishlari uchun ham berilishi mumkin. Subsidiya grantlarni xususiy kapital sifatida aks ettirish sharti bo’lib, ular ma’lum shartlar bajarilganda qaytarilmasligi lozim.

            Maqsadli moliyalashtirish va tushumlar bo’yicha anali­tik hisob mablag’larni maqsadli tayinlash va maqsadli ki­rim mablag’lari nuqtai nazariga qarab yuritiladi.

 

NAZORAT SAVOLLARI

 

1.Pul mablag‘lari deganda nimani tushunasiz?

2.Pul ekvivalentlariga nimalar kiradi?

3.Operatsiya faoliyati deganda nimani tushunasiz?

4.Investitsiya faoliyati deganda nimani tushunasiz?

5.Moliya faoliyat deganda nimani tushunasiz?

6.Davlat subsidiyalari va davlat yordami xakida nima aytib bera olasiz?

7.Ko‘zda tutilmagan holatni hisobga olish tamoyillari bir-biridan kanday farklanadi?

8.Buxgalteriya balansi tuzilgan sanadan keyin ro‘y beradigan xo‘jalik faoliyati hodisalari deganda nimani tushunasiz?

9.Buxgalteriya balansi tuzilgan sanadan keyin ro‘y beradigan xo‘jalik faoliyati hodisalarini tuzatish ishlariga nimalar kiradi?

10.Ular kanday tartibda amalga oshiriladi?

11.Korxona faoliyatining turli sohalaridan tushgan pul mablaglarini hisobga olish tamoyillari bir-biridan kanday farklanadi?

12.Pul oqimlari to‘grisidagi hisobotdan kanday  ma’lumotlar olish mumkin?

13.Pul mablag‘lari deganda nimani tushunasiz?

14.Pul ekvivalentlariga nimalar kiradi?

15.Operatsiya faoliyati deganda nimani tushunasiz?

 

9-MAVZU.   XO’JALIK  JARAYONLARINI  HUJJATLASHTIRISH 

 

Reja:

 

1. Hujjatlar va ular haqida tushuncha.

2. Hujjatlarning turlari.

3. Hujjatlar rekvizitlari va ularni rasmiylashtirish.

4. Hujjatlarning aylanishi.

5. Inventarizatsiya haqida tushuncha, uning ahamiyati va turlari.

 

1. Hujjatlar va ular haqida tushuncha

Buxgalteriya hisobi uslubi elementlaridan biri hujjatlashtirish bo‘lib, uning ahamiyati xo‘jalikni yuritishda, boshqaruvni oqilona tashkil etishda, shuningdek hisob ishlarini yuritish oldiga qo‘yilgan vazifa hamda talablarga javob berishda zaruriydir.

Hujjatlar O‘zbekiston Respublikasi statistika tashkiloti ishlab chiqqan va tasdiqlagan maxsus blankalarga ro‘y bergan yoki sodir etilishi kerak bo‘lgan xo‘jalik jarayonlarini hamma rekvizitlarni aks ettirilgan holda tuziladi. Bundan tashqari korxona maxsuslashtirib ishlab chiqqan blanka shakllari ham qo‘llaniladi, ushbu hollarda ishlab chiqilgan blankalar shakli moliya tashkilotlari tomonidan tasdiqlanishi kerak.

Blankalarni eskirganlarini, hamda andozaga javob bermaydigan shakllarini ishlatish ta'qiqlanadi.

Hozirgi davrda korxonalar o‘z buxgalteriya hisobini yuritishda zamonaviy texnika vositalaridan keng foydalanmoqdalar. Bunda korxonalarga birlamchi hujjatlarni hamma standartlar talabiga rioya etgan holda, hisoblash texnikalari orqali ishlab chiqarishga ruxsat etilgan.

O‘zbekiston Respublikasi o‘rnatgan qonunchiligida belgilangan hollarda ba'zi hujjatlar qat'iy hisobda olib boriladi. Bunday blankalardan foydalanish va ular asosida hisob yuritish tartibi hamda ulardan foydalanuvchi korxonalar doirasi moliya vazirligi va tegishli boshqarmalari tomonidan belgilanadi.

Qat'iy hisobda turgan blankalar o‘rnatilgan tartibda tartib raqami bilan belgilanadi, albatta korxona muhri, ma'sul xodimi imzo bilan ham tasdiqlanishi zarur.

Blankalarga ma'lumotlar aks ettirilish ahamiyati shundaki, avvalambor xo‘jalik jarayoni isbotini bersa, ikkinchidan mulkchilik saqlanishini ta'minlaydi va yana korxona ichki boshqaruvi uchun hamda yuqori boshqaruvi, audit nazorati, tekshiruvi uchun ham xizmat qiladi. hujjatdagi ma'lumotlardan foydalanib korxona, muassasalar, tashkilotlar faoliyati o‘rganiladi, tahlil qilinadi, baho beriladi va tegishli xulosalar chiqarilib ular asosida chora-tadbirlari belgilanadi, tegishli qonun qoidalar qabul qilinadi va hayotga tadbiq etiladi.

 

2. Hujjatlarning turlari

Korxonalarda sodir bo‘ladigan muomalalar o‘zlarining mazmunlariga ko‘ra har xildir. Hujjatlar o‘rtasidagi farqlar shuningdek ulardan hisob ishlarida foydalanishning xususiyatlari bilan ham shartlanadi. Shu munosabat bilan hujjatlarni buxgalteriya hisobida to‘g‘ri ko‘llash uchun ularni barcha turlarini yaxshi bilib olish kerak bo‘ladi. Buning uchun hujjatlarni ma'lum bir xususiyatiga qarab tasniflash zarur.

Buxgalteriya hujjatlari quyidagi belgilarga qarab turkumlanadi: qanday maqsadlarga tayinlanganligi, tuzish tartibi va muomalalarni qamrab olishligi.

Hujjatlar qanday maqsadga tayinlanganligiga qarab farmoyish, isbotlovchi (tasdiqlovchi), buxgalteriya rasmiylashtiruvchi va aralash (kombinatsiyalashtirilgan) turlarga bo‘linadi.

Farmoyish deb, u yoki bu xo‘jalik muomalalarini bajarish to‘g‘risidagi buyruq (farmoyish)ga ega bo‘lgan hujjatlarga aytiladi. Ularga buyruqlar, cheklar, ishonchnomalar va boshqalar kiradi. Ularning asosiy vazifasi rahbar xodimlarning topshirig‘i bevosita bajaruvchilarga topshirishdan iborat. Ko‘pchilik muomalalar faqat farmoyish hujjatlari mavjud bo‘lgandagina amalga oshiriladi. Masalan, navbatdagi ta'til uchun ish haqi faqat mazkur xodimni ta'tilga chiqarish haqida buyruq bo‘lsagina to‘lanadi.

Farmoyish hujjatlari xo‘jalik muomalalari sodir bo‘lganligini tasdiqlovchi faktorlarga ega emas, shuning uchun ular o‘zlaricha muomalalarni hisobda aks ettirish uchun asos bo‘la olmaydi. Shuni ta'kidlash lozimki, faqatgina muomalalarni bajarish to‘g‘risidagi farmoyishlar unsuriga ega bo‘lgan hujjatlar uncha ko‘p emas. Ko‘pincha farmoyish ma'lum hujjatda berilib, shu hujjatning o‘zida keyinchalik shubu muomala rasmiylashtiriladi. Bir nechta funktsiyaning bitta hujjatda bunday birlashtirish aralash (kobinatsiyalashtirilgan) hujjatlarni vujudga keltiradi.

Isbotlovchi (yoki tasdiqlovchi) hujjatlar deb amalga oshirilgan muomalalarni rasmiylashtiruvchi hujjatlarga aytiladi. Ular muomalalar sodir bo‘lish daqiqasida tuziladi va ushbu muomalalarni hisobda qayd qilishning birinchi bosqichini anglatadi.

Isbotlovchi hujjatlarga misol bo‘lib kirim orderlari hisoblanadi.

Kirim orderlari korxona omboriga kelib tushayotgan moddiy boyliklarni rasmilashtirish uchun ishlatiladi. Uning shakli kelib tushgan boyliklar to‘g‘risidagi ma'lumotlar buxgalteriyada keyinchalik qanday ishlashi (qo‘l bilanmi yoki hisoblash mashinalaridami)ga bog‘liq.

Isbotlovchi hujjatlarning turlari juda ko‘p. Ularga shuningdek mulklarni qabul qilish - topshirish dalolatnomalari, ularni harakatini rasmiylashtiruvchi nakladnayalar, bajarilgan ishlar haqidagi raportlar va boshqalar kiradi.

Shuni nazarda tutish kerakki, hozirgi paytda hujjatlarning isbotlovchi funktsiyalarini faqat muomalalarni bajarish haqidagi farmoyishlar unsurlari bilangina emas, balki ularning buxgalteriya rasmiylashtiruv unsurlari bilan ham birlashib yuritishga harakat qilmoqdalar. Shuning uchun ko‘pchilik xo‘jalik muomalalari alohida isbotlovchi hujjat bilan rasmiylashtirilmoqda.

Buxgateriya rasmiylashtiruvchi hujjatlari, deb buxgalteriya xodimlari tomonidan hisob yozuvlarini tayyorlash hamda ularni yengillashtirish, qisqartirish va soddalashtirish uchun yaratilgan hujjatlarga aytiladi. Bularga taqsimlovchi, hisob - kitoblar (masalan, kalkulyatsiya), turli tuman buxgalteriya ma'lumotlari va shu kabilar kiradi.

Buxgalteriya rasmiylashtiruv hujjatlariga misol sifatida asbob - uskunalarni saqlash va ishlatish xarajatlari, umumishlab chiqarish xarajatlarini taqsimlash vedomostini keltirish mumkin. Bu vedomostlarni tuzish uchun kerak bo‘lgan ma'lumotlar tegishli hujjatlar bilan tasdiqlangan xarajatlarni aks ettiruvchi "Umumishlab chiqarish xarajatlari" schyotidan olinadi.

Buxgalteriya ma'lumotnomalari ma'lum summani bir schyotdan boshqa schyotga o‘tkazish kerak bo‘lganda schyotni yopishni rasmiylashtirish, hisob yozuvlarida, yo‘l qo‘yilgan xatoni to‘g‘irlash xollarida va hokazolarda tuziladi. Bunga bo‘lgan ehtiyoj juda ko‘p uchraydi, shuning uchun shunga o‘xshash ma'lumotlarni tuzish buxgalteriya amaliyotida juda keng tarqalgan.

Buxgalteriya rasmiylashtiruvchi hujjatlarining turlaridan biri amalga oshirilgan muomalalar bo‘yicha schyotlar korrespondentsiyasi mazkur muomalani rasmiylashtirilgan asosiy hujjatning bosma ish qog‘ozi (blanki)ning shu maqsad uchun maxsus ajratilgan joyida yoki boshqa usul bilan ko‘rsatiladi.

Buxgalteriya rasmiylashtiruv hujjatlari mustaqil ahamiyatga ega bo‘lmaydi. Ulardan faqat tegishli boshqa isbotlovchi hujjatlar bilan birgalikdagina foydalanish mumkin. Ular hisobda hisob yozuvlarini osonlashtiruvchi va tayyorlovchi texnikaviy vosita hisoblanib, ko‘makchi ahamiyatga egadir.

Aralash (kombinatsiyalashtirilgan) hujjatlar deb, bir nechta hujjatlar turining, ya'ni farmoyish va isbotlovchi, isbotlovchi va buxgalteriya rasmiylashtiruv hujjatlarining belgilarini birga qo‘shib olib boradigan hujjatlarga aytiladi.

Ular bir vaqtning o‘zida ham mazkur muomalani bajarish to‘g‘risida farmoyish, ham uning bajarilganligi haqida dalolat beruvchi (isbotlovchi) hujjat sifatida xizmat qilib, ushbu muomalaning bajarilganligini qayd qiladi va shu bilan birga ularni schyotilarda aks ettirish tartibi haqida ko‘rsatmalar beradi.

Aralash hujjatlarga misol sifatida bo‘nak (avans) hisobotini keltirish mumkin. U hisobdor shaxs tomonidan olingan bo‘nakdan qilingan xarajatlarni ko‘rsatish uchun tuziladi. Bu xarajatlarning ro‘yxati ularni tasdiqlovchi hujjatlar ko‘rsatilgan xolda hisobdor shaxs tomonidan bo‘nak hisobotining orqa tomonida keltiriladi. Hisobotning yuz tomonida har xil ma'lumotlar - hisobdor shaxsning ismi, sharifi, unga berilgan summa va hokazo keltiriladi. Zarur bo‘lgan hollarda shu betning o‘zida buxgalteriya xodimi tomonidan alohida ajratilgan joyda xarajatlar qanday schyotlarda aks ettirilishi kerakligi ham ko‘srsatiladi.

Bo‘nak hisobotida muomalaning mazmuni va buxgalteriya yozuvi haqidagi ma'lumotlarning mavjudligi uni aralash hujjati sifatida tafsiyalaydi. Chunki unda isbotlovchi hujjat va buxgalteriya rasmiylashtiruv hujjatlarining belgilari birlashtirilgandir.

Aralash hujjatlar tarkibiga shuningdek materiallarni chetga yoki qayta ishlovga berib yuborish haqidagi nakladnayalar, materiallarni ombordan berish uchun talabnomalar, kassa kirim va chiqim orderlari va boshqalar ham kiritiladi.

Bir hujjat bir nechta hujjatlar turining belgilarini birga olib borish katta ahamiyatga egadir. U hisobdagi hujjatlashtirishni yaqqollashtiradi, hujjatlarni ishlashda ulardan foydalanish soddalashtiradi va engillashtiradi va provardida hisob bosma ish qog‘ozlariga sarflarni qisqartiradi. Zamonaviy buxgalteriya amaliyotida aralash hujjatlardan foydalanish ayniqsa keng tarqalgan.

Tuzilish navbatiga qarab hujjatlar dastlabki (birlamchi) va yig‘ma hujjatlarga bo‘linadi.

Dastlabki hujjat deb, sodir bo‘lgan muomalalarni dastlab aks ettiradigan hujjatlarga aytiladi. Ular mazkur muomalalar haqiqatda bajarilganligining isboti bo‘lib hisoblanadi.

Dastlabki hujjatga misol sifatida materiallar talabnomalarini keltirish xizmat qilishi mumkin. Ular materiallarni ombordan berilishida tuziladi va omborchi tomonidan unga materiallarni berish to‘g‘risidagi farmoyishni bajarilganligi haqida guvohlik beradi. Dastlabki hujjatlar tarkibiga shuningdek qabul qilish - topshirish dalolatnomalari, nakladnayalar, tilxat, kvitantsiyalar va boshqalarni kritish mumkin.

Yig‘ma hujjat deb dastlabki hujjatlar asosida tuziladigan hujjatlarga aytiladi. Ularda tegishli dastlabki hujjatlar asosida rasmiylashtirilgan muomalalar aks ettiriladi. Yig‘ma hujjatlarga yuqorida ko‘rib chiqilgan bo‘nak hisoboti, umumishlab chiqarish xarajatlarini taqsimlash vedomostlari, kalkulyatsiyalar va boshqalar kiradi.

Bu hujjatlarning barchasida, dastlabki hujjatlardan olinganlardan tashqari yangi ma'lumotlar (hissador shaxs tomonidan amalga oshirilgan barcha xarajatlarning umumiy summasi, taqsimlash obyektlariga olib boriladigan taqsimlanadigan xarajatlar summasining qismlari, xarajatlar moddalari va boshqalar) ham mavjuddir.

Demak, yig‘ma hujjatlar, birinchidan, dastlabki hujjatlarning ma'lumotlarini umumlashtirish va yig‘ma ko‘rsatkichlarni olish uchun, ikkinchidan hisobga olinayotgan muomalalar to‘g‘risida qo‘shimcha ma'lumotlar olish maqsadida dastlabki hujjatlar ma'lumotlarini umumlashtirish va bu muomalalarni yangi bo‘limlarga ajratilgan xolda aks ettirish uchun xizmat qiladi.

Shundan kelib chiqqan xolda, yig‘ma hujjatlardan muomalalar haqidagi dastlabki ma'lumotlarni ishlash vositasi sifatida foydalaniladi, desak bo‘ladi.

Muomalalarni qamrab olish usuliga qarab, hujjatlar birgalik va jamg‘aruvchilarga bo‘linadi.

Birgalik hujjatlar bitta yoki bir vaqtning o‘zida bir nechta muomalalarni aks ettiradi. Bu xarajatlarning farq qilib turadigan xususiyatlari shundan iboratki, ular tuzilib bo‘lganlaridan keyinroq buxgalteriya topshirilishi va buxgalteriya yozuvlari uchun ishlatilishi mukin.

Birgalik hujjatlarga kirim orderlari, qabul qilish - topshirish dalolatnomalari, to‘lov talabnomalari, kassa orderlari va hakozolar kiritilishi mumkin.

Jamg‘aruvchi hujjatlar korxonada har xil vaqtlarda (bir hafta, dekadada, oyda) amalga oshirilayotgan bir turdagi muomalalarni rasmiylashtirish uchun xizmat qiladi. Ular korxonada qisqa vaqt ichida ko‘plab sodir bo‘ladigan muomalalar bo‘yicha yozib boriladigan hujjatlar sonini qisqartirish maqsadida tuziladi.

Yuqorida ko‘rib chiqilgan hujjatlardan bo‘nak hisoboti jamg‘aruvchi hisobotdir.

Undan hisobdor shaxs tomonidan bo‘nak olingan daqiqidan boshlab o‘tgan davr ichida qilingan xarajatlar aks ettiriladi.

Boshqa jamg‘aruvchi hujjatlar ham uchrab turadi. Ularga masalan, limit-zabor kartasi, ish vaqtini hisobga oladigan tabel, bajarilgan ishlar vedomosti va hokazodan iborat.

Jamg‘aruvchi hujjatlardan foydalanish sintetik schyotlar bo‘yicha yozuvlar bir oyda bir marta barcha bir turdagi hujjatlarning umumiy yakuni bilan aks ettiriladigan xollarda borgan sari keng tarqalib bormoqda.

Ba'zi mualliflar hujjatlarni shuningdek boshqa belgilari, masalan, boshqaruv funktsiyalari, qatorlar soni, tuziladigan joyi va shu kabilar bo‘yicha ham guruhlaydilar.

 

3. Hujjatlar rekvizitlari va ularni rasmiylashtirish

Har bir hujjat shunday rasmiylashtirilgan bo‘lishi kerakki, unda amalga oshirilgan muomalalar haqida to‘la - to‘kis fikrga ega bo‘lish va uning isbotlovchi kuchini ta'minlash uchun zarur bo‘lgan barcha ma'lumotlar mavjud bo‘lsin. Hujjatlarning tarkibiy unsurlari hisoblangan bu ma'lumotlar uning rekvizitlari deb nomlanadi. Rekvizit (lotincha reqnisitum) - bu kerakli, talab qilinadigan degan ma'noni anglatadi.

O‘z xususiyatiga ko‘ra rekvizitlar har xil bo‘ladi. Ular o‘zlarida aks ettirilgan hujjatlarning vazifalari va muomalalarning mazmuniga bog‘liq. Mutlaqo aniqki, masalan, ishchiga ish haqi hisoblashni rasmiylashtiradigan hujjat (ishbay ishiga naryad)ning rikvizitlari, to‘lov talabnomasi (tovarlarning sotilishini qayd etilgan hujjat)ning rekvizitlaridan, albatta farqlanadi.

Lekin har xil hujjatlarning mazmunidagi katta farqlarga qaramasdan, har qanday muomalani buxgalteriya hisobida aks ettirish uchun zarur bo‘lgan rekvizitlar mavjud bo‘lishi kerak.

“Buxgalteriya hisobi to‘g‘risi”dagi Qonunning 9-moddasiga binoan dastlabki hujjatlarning zaruriy rekvizitlari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi:

korxonaning nomi;

hujjatning nomi va nomeri, uning tuzilishi sanasi hamda joyi;

-           xo‘jalik muomalalarini nomi, mazmuni va miqdoriy o‘lchovi (natura va pul ko‘rinishida);

-           ma'suliyatli shaxslarning shaxsiy imzolari.

"Buxgalteriya hisobi to‘g‘risi"dagi Qonunda shu narsa alohida ta'kidlanadiki, dastlabki hisob hujjatlarini tuzgan va imzolagan shaxs, ularni o‘z vaqtida tuzilganligi, to‘g‘riligi, ishonchliligi, shuningdek ularni buxgalteriya hisobida aks ettirish uchun belgilangan muddatlarda topshirish bo‘yicha javobgardir.

Buxgalteriya hujjatlarini tuzishga ham ma'lum talablar qo‘yiladi. Barcha hujjatlar o‘z vaqtida, qoidaga ko‘ra, muomala sodir bo‘layotgan daqiqada yoki muomala tugagach, sifatli tuzilishi, ularda ishonchli ma'lumotlar bo‘lishi hamda barcha majburiy rikvizitlarga ega bo‘lishi kerak.

Hozirgi paytda buxgalteriya hisobida avtomatlashtirish vositalari borgan sari ko‘proq qo‘llanilayotganligi tufayli, hujjatlar shuningdek hujjatlashtirish talablariga javob beradigan tartibda joylashtirilgan (joylanishining ketma - ketligi, zaruriy ma'lumotlarning maxsus ajratib ko‘rsatilganligi va hokazo) rekvizitlarga ega bo‘lishi kerak. Ayrim rekvizitlarning shifrlari (raqamli belgilari) hujjatda ular tegishli matn mazmuni bilan birgalikda ko‘rsatilishi kerak.

Agar yig‘ma hujjat kompyuter yordamida tuzilsa, unda bu hujjatda uning mazmunini tavsiflovchi sarlovha, undagi ma'lumotlarning isbotlovchi hujjatlarga muvofiqligini tasdiqlovchi shaxslarning imzolari keltiriladi. Isbotlovchi hujjatlarning vazifasi axborotni kompyuterda bajarganda, u qo‘l bilan tayyorlanganga o‘xshash isbotlovchi hujjatning barcha rekvizitlariga ega bo‘lishi kerak. Hisob axborotini u yoki bu mashinali tashuvchisida avtomatik tarzda qayd etilgan muomalalar majmuasi to‘g‘risidagi yakuniy ma'lumotlar keyinchalik barcha majburiy rekvizitlarga ega bo‘lgan tegishli hujjatni tuzish bilan tasdiqlanishi kerak.

Hujjatlarni siyoh, kimyoviy qalam bilan, yozuv mashinkalari yoki kompyuterlar yordamida yozib berish ruxsat etiladi.

Hujjatlar batartiblik bilan tuzilishi, matn va raqamlar shunday aniq va ravshan yozilishi kerakki, undan rasmiylashtirilgan muomalaning mazmuni va hajmini osonlik bilan tushunib olish mumkin bo‘lsin. Hujjatdagi imzolar ravshan bo‘lishi kerak. Hujjatdagi matnda ham, raqamli ma'lumotlarda ham hech qanday tozalashlar, dog‘ va izohlanmagan to‘g‘irlashlarga ruxsat etilmaydi. Kirim va chiqim kassa orderlarida umuman hech qanday to‘g‘rilashlarga yo‘l qo‘yilmaydi. Hujjatlardagi ma'lumotlarning ishonchliligi va ularning yuqori sifatli tuzilganligi uchun ularga imzo chekkan xodimlar (sex boshliqlari, omborchilar, kassirlar va boshqalar) javob beradi.

Hujjatlardan ikki marta (qayta) foydalanishga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida ulardan ba'zilari o‘chiriladi. Bu kirim va chiqim orderlarga biriktiriladigan barcha hujjatlar (arizalar, ishonchnomalar va shu kabilar)ga tegishlidir.

 

4. Hujjatlarning aylanishi

Xo‘jalik jarayoni sodir etilganini isbotlovchi yoki jarayon sodir etilishiga asos bo‘luvchi hujjatlar bir necha ma'sul shaxslarda, bo‘limlarda, korxonalarda harakatda bo‘ladi va o‘z mo‘ljali bo‘yicha xizmat qilib bo‘lganidan so‘ng, belgilangan tartibda arxivga topshiriladi, ya'ni hujjat aylanishi sodir bo‘ladi. Demak, hujjat aylanishi-birlamchi hujjatlarni tuzilib, ularni qayta ishlab va umumlashtirib, guruhlashdan so‘ng, arxivga topshirilguncha harakatidir.

Buxgalteriyaga kelib tushgan hujjatlar majburiy tekshiruvdan o‘tishi kerak. Hujjatni tekshirishda qo‘yidagilarni e'tiborga olish kerak bo‘ladi:

Shakl nuktai nazaridan (hujjat to‘g‘ri to‘ldirilganligi, hamma rekvizitlar mavjudligi, to‘liqligi).

Mazmun tuktai nazaridan (hujjatlashtirilayotgan jarayon qonuniyligi, iqtisodiy mazmunga ega ekanligi alohida ko‘rsatkichlar mantiqiy bog‘liqligi, arifmetik xatolar yo‘qligi).

Iktisodiy mantiqsiz, qonunga xilof hujjat jarayonlari aks ettirilgan hujjatlar rasmiylashtirishga va jarayonni bajarilishiga qabul qilinmaydi. Bunday hujjatlar tegishli qaror qabul qilish uchun korxona boshqarma buxgalteriyalariga topshirilishi shart.

Qayta ishlangan hujjatlarga albatta tegishli belgi qo‘yilishi lozim. Bu bilan hujjatni yana qayta ishlash oldi olinadi. Agar hujjat qo‘lda qayta ishlansa, hisob registriga yozilgan muddati, agar qayta ishlash hisoblash qurilmasi orqali amalga oshirilsa, ularni qayta ishlashga javobgar nazoratchi shtamp orqali belgi qo‘yadi.

Kassa jarayonlariga asos bo‘luvchi kassa kirim va chiqim orderlariga, to‘lov vedomotslariga jarayon amalga oshirilgan zahoti qo‘lda yoki shtampda "olindi" yoki "to‘landi" degan so‘zlar muddatni (kun, oy, yil) ko‘rsatilib aks ettirilish shart.

Buxgalteriya hisobida hujjatlar harakati, ya'ni tashkil etish yoki boshqa korxonalar, tashkilotlar, muassasalardan hisobga, qayta ishlashga, arxivga uzatish uchun olinishi ro‘yxat bilan tartibga solinadi.

Hujjat aylanishi ro‘yxatini tuzish ishlarini bosh buxgalter tashkil etadi va hujjat aylanishi ro‘yxati korxona rahbari tomonidan tasdiqlanadi.

Ro‘yxatni tuzishdan maqsad, hisob ishlarini osonlashtirish, hujjat aylanishini oqilona tashkil etishdan iborat. hujjat aylanishi ro‘yxati sxema ko‘rinishida rasmiylashtirilishi mumkin. Yoki jadval ko‘rinishida bo‘lib, qo‘yidagi rekvizitlarga ega bo‘ladi: hujjat nomi, hujjatni tuzish (nusxa soni, rasmiylashtiruvchi ma'sul, bajarilishga ma'sul, bajarilish muddati) hujjatni tekshirish (tekshirishga ma'sul, kim keltirishi, keltirish tartibi, keltirish muddati), hujjatni qayta ishlash (kim bajarishi, qayta ishlash muddati) arxivga berish (kim beradi, berish muddati), hamda ro‘yxatni tasdiqlash buyrig‘i tartib raqami va muddati, korxona muhri, korxona bosh buxgalteri va rahbari imzosi .

Korxona xodimlari hujjat aylanishi ro‘yxatiga asosan, ular faoliyatiga taalluqli hujjatlarni tuzadi va takdim etadi. hujjatni o‘z vaqtida to‘g‘ri to‘ldirilishi, belgilangan, muddatda takdim etilishi , ulardagi ma'lumotlar ishonchliligiga javobgarlik shu hujjatni tuzgan va imzo chekkan shaxsga yuklatiladi.

Korxona bo‘yicha hujjat aylanishi ro‘yxati bo‘yicha ishlar o‘z vaqtida bajarilishini bosh buxgalter nazorat etib boradi.

Dastlabki hujjatlar, hisob vedomostlari, buxgalteriya hisobotlari va balanslari arxivga topshirilishi majburiydir.

Hujjatlar arxivga topshirilgunga kadar buxgalteriyada maxsus binoda yoki korxona raxbari tayinlagan moddiy javobgar shaxs ma'sulligida bekitiladigan shkaflarda saqlanadi.

Qat'iy hisobdagi blankalar esa , ular saqlanishini ta'minlaydigan seyflarda, metall shkaflarda, maxsus binolarda saklanadi. Aniq bir, hisob vedomostiga taalluqli, joriy oyda qayta ishlangan dastlabki hujjatlar xronologik tartibda yig‘ilib arxivga ma'lumotnoma bilan uzatiladi.

Kassa orderlari, hisobdorlik hisobotlari, bank ko‘chirmalari ular ilovalari bilan birga xronologik tartibda yig‘iladi va taxtlanadi. Ba'zi bir hujjatlar taxtlanmasligi mumkin, ammo ular yo‘qotilishi yoki suyiste'mollikni oldini olish maqsadida tikib qo‘yiladi.

Korxona arxivida dastlabki hujjatlar, hisob registrlarini, hisobotlarni saqlash tartibi O‘zbekiston Respublikasi arxivi bosh boshqarmasini materiallarini saklash ko‘rsatmasiga kura, o‘rnatiladi.

Hujjatlarni buxgalteriyadan va arxivdan boshqa tarmoq xoimlariga berilishi korxona bosh buxgaletriya ruxsati bilan amalga oshiriladi.

Korxonadan hujjatlarni faqat aniqlash dastlabki tergov, prokuratura va sud tashkilotlari tomonidan amaldagi qonunchilikga javob bergan xollardagi qarorlariga asosan olinishi mumkin. hujjat olinishi bayonnoma bilan rasmiylashtirilib, uni bir nusxasi korxona tegishli ma'sul xodimiga imzo bilan beriladi. hujjat olgan tashkilot ruxsati va vakili ishtirokida, tegishli ma'sul xodim olingan hujjatdan nusxa olishi mumkin va unda asosni ko‘rsatilishi va olingan muddati ko‘rsatilishi kerak.

 

5. Inventarizatsiya haqida tushuncha, uning ahamiyati va turlari

Inventarlashning asosiy maqsadlari mol-mulkning haqiqatda mavjudligini aniqlash, haqiqatda mavjud mol-mulkni buxgalteriya hisobi ma'lumotlari bilan qiyoslash, majburiyatlar hisobda to‘g‘ri aks ettirilganligini tekshirish.

Joylashgan yeri va barcha turdagi moliyaviy majburiyatlaridan qat'iy nazar, xo‘jalik yurituvchi subyektning barcha mol-mulki inventarlanishi kerak.

Bundan tashqari, ishlab chiqarish zaxiralari va xo‘jalik yurituvchi subyektga qarashli bo‘lmagan, lekin buxgalteriya hisobida qayd etilgan (mas'uliyatli saqlanishda bo‘lgan, ijaraga olingan, qayta ishlash uchun olingan) boshqa turdagi mol-mulklar, shuningdek, biror-bir sababga ko‘ra hisobga olinmagan mol-mulk inventarlanishi kerak.

Mol-mulkni inventarlash uning joylashgan yeri va moddiy javobgar shaxs bo‘yicha o‘tkaziladi.

Quyidagi hollarda inventarlash o‘tkazilishi shart:

mol-mulk ijaraga berilganda, sotib olinganda, sotilganda, shuningdek, davlat korxonasi o‘zgartirilgan (davlat tasarrufidan chiqarilgan) chog‘da qonunchilikda nazarda tutilgan hollarda;

yillik moliyaviy hisobotni tuzish oldidan, inventarlash hisobot yilining 1 oktyabridan kechiktirmay o‘tkaziladigan mol-mulkdan tashqari. O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 28.08.98 yilda 486-son bilan ro‘yxatga olingan "Tovar-moddiy zaxiralar" deb nomlangan 4-son BHMSga binoan tovar-moddiy zaxiralar bir yilda kamida bir marta inventarlanadi. O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 23.09.98 yilda 491-son bilan ro‘yxatga olingan "Asosiy vositalar" deb nomlangan 5-son BHMSga muvofiq asosiy vositalar ikki yilda kamida bir marta, kutubxona fondlari esa besh yilda bir marta inventarlanadi.

Pul mablag‘lari, pul hujjatlari, boyliklar va qat'iy hisobdagi blanklar oyda bir marta, yonilg‘i-moylash materiallari, oziq-ovqat mahsulotlari - har chorakda, qimmatbaho metallar - tarmoq yo‘riqnomalariga muvofiq inventarlanadi.

Ayrim joylar va mavsumiy tusda ishlaydigan korxonalarda ishlab chiqarish zaxiralari ular eng kam miqdorda qolganda quyidagi hollarda inventarlanadi:

asosiy vositalar va tovar-moddiy boyliklar qayta baholanganda;

moddiy javobgar shaxslar almashganda (ishlarni qabul qilish - topshirish kunida);

o‘g‘irlik yoki suiiste'mol, shuningdek, boyliklarni ishdan chiqarish faktlari aniqlanganda;

tabiiy ofatlar, yong‘inlar falokatlar yoki g‘ayritabiiy sharoitlar yuzaga keltirgan boshqa favqulodda vaziyatlar yuz berganda;

xo‘jalik yurituvchi subyekt tugatilganda (qayta tashkil etilganda) tugatish (ajratish) balansini tuzish oldidan va qonunchilikda nazarda tutilgan boshqa hollarda.

Umumiy (jamoaviy) moddiy javobgarlik sharoitida inventarlash jamoa rahbari o‘zgarganda, jamoadan uning ellik foizdan ortiq a'zolari chiqib ketganda, shuningdek jamoaning bitta yoki bir nechta a'zosi talabi bilan o‘tkaziladi.

Inventarlashni o‘tkazish uchun xo‘jalik yurituvchi subyektlarda tarkibida:

-           xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbari yoki uning o‘rinbosari (komissiya raisi);

bosh buxgalter;

boshqa mutaxassislar (muhandislar, iqtisodchilar, texniklar va hokazolar) bo‘lgan doimiy ishlaydigan inventarlash komissiyalari tuziladi.

Inventarlash komissiyasi tarkibiga xo‘jalik yurituvchi subyektning ichki audit vakillari kiritilishi mumkin.

Ishlar hajmi katta bo‘lganda mol-mulk va moliyaviy majburiyatlarni inventarlashni bir vaqtda o‘tkazish uchun tarkibida:

-inventarlashni tayinlagan xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbarining vakili (komissiya raisi);

-mutaxassislar: tovarshunos, muhandis, texnolog, mexanik, ish yurituvchi, iqtisodchi, buxgalteriya xodimi va boshqalar bo‘lgan ishchi inventarlash komissiyalari tuziladi.

Komissiya tarkibiga inventarlanayotgan boyliklar, narxlar va birlamchi hisobni yaxshi biladigan tajribali xodimlar kiritilishi kerak.

Birgina moddiy javobgar shaxslarda xuddi shu xodimni ketma-ket ikki marta ishchi inventarlash komissiyasining raisi qilib tayinlash taqiqlanadi.

Doimiy ishlaydigan va ishchi inventarlash komissiyalarining shaxsiy tarkibini xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbari tasdiqlaydi (1-ilovaga binoan buyruq, qaror, farmoyish).

Inventarlashni o‘tkazish chog‘ida komissiyaning aqalli bitta a'zosi yo‘q bo‘lsa, bu hol inventarlash natijalarini haqiqiy emas, deb topish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.

Doimiy ishlaydigan inventarlash komissiyalari:

boyliklar saqlanishini ta'minlashga doir profilaktika ishlarini o‘tkazadi, zarurat bo‘lganda o‘z majlislarida boyliklarning saqlanishi masalalari bo‘yicha sex, bo‘lim, sho‘'balar rahbarlarining axborotlarini tinglaydi;

inventarlash o‘tkazilishini tashkil etadi va ishchi inventarlash komissiyalari a'zolariga yo‘l-yo‘riq beradi;

inventarlash to‘g‘ri o‘tkazilganini nazorat tariqasida tekshiruvlarni amalga oshiradi, shuningdek, inventarlashlar orasidagi davrda saqlash va qayta ishlash joylarida tovar-moddiy boyliklarni tanlab inventarlashdan o‘tkazadi;

-           inventarlash natijalari to‘g‘ri chiqarilganini, bazalar, omborlar, omborxonalar, sexlar, qurilish uchastkalari va boshqa saqlash joylarida boyliklarni qayta navlarga ajratish bo‘yicha takliflar asosli ekanligini tekshiradi;

zarur hollarda (inventarlashni o‘tkazish qoidalari jiddiy buzilganligi aniqlangan va boshqa hollarda) xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbarining topshirig‘iga binoan takroriy yalpi inventarlashlarni o‘tkazadi;

boyliklar kamomadi yoki ularni shikastlashga, shuningdek, boshqa buzilishlarga yo‘l qo‘ygan shaxslardan olingan tushuntirishlarni ko‘rib chiqadi va aniqlangan kamomadlar hamda boyliklarni shikastlashdan ko‘rilgan talafotlarni bir izga solish tartibi to‘g‘risida taklif beradilar.

Ishchi inventarlash komissiyalari:

saqlash va ishlab chiqarish joylarida boyliklar va pul mablag‘larini inventarlashni amalga oshiradi;

xo‘jalik yurituvchi subyekt buxgalteriyasi bilan birgalikda inventarlash natijalarini aniqlashda ishtirok etadi va kamomadlar hamda qayta navlarga ajratish chog‘idagi ortiqcha chiqishlarni hisobga olish hamda tabiiy yo‘qolish me'yorlari doirasida kamomadlarni hisobdan o‘chirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqadi;

tovar-moddiy boyliklarni qabul qilish, saqlash va berishni tartibga solish, hisobga olishni yaxshilash va ular saqlanishini nazorat qilishni tartibga solish masalalari, shuningdek, me'yordan ortiqcha va ishlatilmaydigan moddiy boyliklarni sotish bo‘yicha takliflar kiritadi;

-           quyidagi hollarda:

xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbarining buyrug‘iga muvofiq inventarlashni o‘z vaqtida o‘tkazish va uni o‘tkazish tartibiga rioya qilish uchun;

hisob-kitoblarda tekshirilayotgan asosiy vositalar, tovar-moddiy boyliklar, pul mablag‘lari va vositalarning haqiqatdagi qoldiqlari to‘g‘risidagi ma'lumotlar ro‘yxatga to‘liq va aniq qayd etilishi uchun;

tovar-moddiy boyliklarning ular narxi belgilanadigan farqlovchi belgilari (turi, navi, rusumi, hajmi, preyskurant bo‘yicha tartib raqami, artikuli va h.k.) ro‘yxatda to‘g‘ri ko‘rsatilishi uchun;

d)         belgilangan tartibga muvofiq inventarlash materiallari to‘g‘ri va o‘z
vaqtida rasmiylashtirilishi uchun javob beradi.

Inventarlash komissiyalari a'zolari tovarlar, materiallar va boshqa boyliklar kamomadi va ishlatib yuborgani yoki ortiqcha chiqqanini yashirish maqsadida ro‘yxatga boyliklarning haqiqatdagi qoldiqlari to‘g‘risida ataylab noto‘g‘ri ma'lumotlarni kiritganlik uchun belgilangan tartibga muvofiq javobgarlikka tortiladilar. Mol-mulkning haqiqatdagi mavjudligini tekshirishni boshlashdan oldin inventarlash komissiyasi inventarlash paytidagi eng so‘nggi kirim-chiqim hujjatlarini yoki moddiy vositalar va pul mablag‘lari harakati to‘g‘risidagi hisobotlarni olishi kerak.

Inventarlash komissiyasining raisi hisobotlarga ilova qilingan barcha kirim-chiqim hujjatlariga "inventarlashgacha ...da (sana)" deb ko‘rsatgan holda viza qo‘yadi, bu esa buxgalteriyaga hisob ma'lumotlari bo‘yicha inventarlashni boshlash paytida mol-mulk qoldiqlarini aniqlash uchun asos bo‘lib xizmat qilishi kerak.

Moddiy javobgar shaxslar inventarlash boshlanishiga qadar mol-mulkka doir barcha kirim-chiqim hujjatlari buxgalteriya yoki komissiyaga topshirilgani va ular javobgarligiga kelib tushgan barcha boyliklar kirim qilingani, chiqib ketganlari esa chiqimga hisobdan o‘chirilgani to‘g‘risida tilxat beradilar. Mol-mulkni sotib olishga hisobot beriladigan summalari yoki uni olish uchun ishonchnomalari bo‘lgan shaxslar ham shunday tilxat beradilar.

Inventarlashni o‘tkazish oldidan ishchi inventarlash komissiyalari a'zolariga buyruq, komissiya raislariga esa plombir topshiriladi (inventarlash komissiyasi ishlaydigan butun ish vaqtida plombir komissiya raisida saqlanadi). Buyruqda inventarlashni o‘tkazishga doir ishni boshlash va tugatish muddatlari belgilanadi.

Agar mol-mulkni inventarlash bir necha kun mobaynida o‘tkazilsa, moddiy boyliklar saqlanayotgan xona inventarlash komissiyasi ketayotganida muhrlanishi kerak. Inventarlash komissiyalari ishida tanaffus bo‘lganda (tushlik vaqti, tunda, boshqa sabablarga ko‘ra) ro‘yxatlar inventarlash o‘tkazilayotgan yopiq xonadagi yashikda (javon, seyfda) saqlanishi shart.

Tovar-moddiy boyliklarning haqiqatda mavjudligini tekshirishga kirishishdan oldin ishchi inventarlash komissiyasi:

yordamchi binolar, erto‘lalar va boyliklar saqlanadigan, alohida kirish-chiqish eshiklari bo‘lgan boshqa joylarni plombalashi;

og‘irlikni o‘lchaydigan barcha asboblar sozlanganini tekshirishi va ularni tamQalashning belgilangan muddatlariga rioya qilishi shart.

To‘satdan o‘tkaziladigan inventarlashlarda barcha tovar-moddiy boyliklar inventarlash komissiyasi hozirligida, qolgan hollarda esa - oldindan tayyorlab qo‘yiladi. Boyliklar guruhlarga bo‘linishi, navlarga ajratilishi va ular miqdorini sanash uchun qulay bo‘lgan ma'lum tartibda nomlari, navlari, hajmlari bo‘yicha joylashtirilishi kerak.

Asosiy vositalar, xomashyo, materiallar, tayyor mahsulot, tovarlar, pul mablag‘lari va boshqa boyliklarni inventarlash ularning har bir joylashgan eri va ana shu boyliklarni saqlayotgan javobgar shaxs bo‘yicha o‘tkaziladi.

Haqiqatdagi qoldiqlarni tekshirish moddiy javobgar shaxslarning (kassirlar, xo‘jalik, savdo korxonasi, omborxona, tayyorlov punkti va hokazolar mudirlari) albatta ishtirok etishi bilan amalga oshiriladi.

Inventarlash paytida boyliklarning mavjudligi albatta sanash, tarozida tortish, o‘lchash yo‘li bilan aniqlanadi.

Yetkazib beruvchining ochilmagan o‘ramida saqlanayotgan materiallar va tovarlar bo‘yicha ushbu boyliklar miqdori istisno tariqasida hujjatlar asosida, ushbu boyliklar bir qismini albatta naturada (tanlab olib) tekshirish bilan aniqlanishi mumkin. Qoplanmagan mahsulotlar og‘irligi (yoki hajmi)ni o‘lchash va texnik hisob-kitoblar asosida aniqlashga yo‘l qo‘yiladi; o‘lchash dalolatnomalari va hisob-kitoblar ro‘yxatga ilova qilinadi. Tarozida tortiladigan ko‘p miqdordagi tovarlar inventarlanganda tarozida tortish qaydnomalarini ishchi inventarlash komissiyasining a'zolaridan biri va moddiy javobgar shaxs yuritadi. Ish kuni oxirida (yoki tarozida tortish tugagach) ana shu qaydnomalar ma'lumotlari solishtiriladi va chiqarilgan yakun inventarlash ro‘yxatiga qayd etiladi. Tarozida tortish qaydnomalari ro‘yxatga ilova qilinadi.

Inventarlanadigan boyliklar va obyektlarning nomlari va ularning miqdori ro‘yxatlarda nomenklatura bo‘yicha va hisobda qabul qilingan o‘lchov birliklarida ko‘rsatiladi.

Ro‘yxatlarga ishchi inventarlash komissiyasining barcha a'zolari va moddiy javobgar shaxslar imzo chekadilar. Ro‘yxat oxirida moddiy javobgar shaxslar komissiya boyliklarni ularning hozirligida tekshirganini, komissiya a'zolariga nisbatan hech qanday da'volar yo‘qligi va ro‘yxatda sanalgan boyliklar mas'uliyatli saqlashga qabul qilinganini tasdiqlaydigan tilxatga imzo chekadilar.

Boyliklarning haqiqatda mavjudligini tekshirish paytida moddiy javobgar shaxslar o‘zgargan taqdirda boyliklarni qabul qilgan shaxs inventarlash ro‘yxatlariga ularni olganligi, topshirgan shaxslar esa ularni topshirganligi xususida imzo chekadilar.

Xo‘jalikka tegishli bo‘lmagan, biroq unda joylashgan boyliklarga alohida ro‘yxatlar tuziladi.

Inventarlash paytida inventarlash bo‘yicha birlamchi hisob hujjatlarining tasdiqlangan namunaviy shakllari qo‘llanilishi kerak.

Ish hayvonlari va mahsuldor mollar, parranda va asalari oilalari, ko‘p yillik o‘simliklar, ko‘chatzorlar inventarlanganda qishloq xo‘jalik korxonalari uchun tasdiqlangan ro‘yxat shakllari qo‘llaniladi.

 

 

10-MAVZU:  Buxgalteriya hisobi hisob varaqlari–moliyaviy hisobi usuli

 

Reja:

10.1. Buxgalteriya hisobi hisobvaraqlari–moliyaviy hisobi usuli sifatida.

10.2. Schyotlarning turkumlanishi.

10.3. Hisobvaraqlar  xususiyatiga ko’ra turkumlanishi.

 

10.1.Buxgalteriya hisobi hisobvaraqlari–moliyaviy hisobi usuli sifatida

 

Korxonalar faoliyati hisobini yuritish zaruriyatida korxonaning xo’jalik jarayonlari natijasida doimo tarkibiy va miqdoriy jihatdan o’zgarib boradigan xo’jalik mablag’lari haqida har doimo ma’lumotga ega bo’lib turish talab etiladi. Bu talabni bajarish uchun esa xo’jalik mablag’lari va ularni   tashkil topish manbalarni hisobda guruhlashtirib borish va tezkor nazorat o’rnatishi kerak bo’ladi. Buning uchun esa buxgalteriya hisobi elementlaridan biri schyotlar tizimidan foydalaniladi. Demak, schyotlar tizimi xo’jalik mablag’larni   tashkil topish manbalarini, xo’jalik jarayoni natijasida ularni tarkibiy, miqdoriy va harakat jihatidan o’zgarib borishini iqtisodiy guruhlash va doimo tezkor nazorat qilib borishdir.

Korxona faoliyati yoppasiga, uzluksiz hisob qilib borilar ekan, korxona barcha mulkini o’rganib, ularni xususiyatlarini yaxshilab anglab yetmoq kerakdir. Korxona mulklari hisobi to’liq yuritilar ekan, hisob ishlarini osonlashtirish, oqilona   tashkil etish maqsadida schyotlar rejasi ishlab chiqilgandir. Shuni nazarda tutmoq kerakki, buxgalteriya hisobi milliy standarti ishlab chiqilishi va hayotga tatbiq etilishi zaruriy hol bo’lganidek, schyotlar yangi rejasini ishlab chiqish ham zarur bo’lib qoldi va bu schyotlar yangi rejasi kelgusida korxonalar moliya xo’jalik faoliyatining buxgalteriya hisobida qo’llanilishi nazarda tutilmoqda.

Schyotlar rejasi 4 qism va 9 bo’limdan iborat. Schyotlar rejasining qismlari quyidagilardir:

1-qism. Uzoq muddatli aktivlar.

2-qism. Joriy aktivlar.

3-qism. Majburiyatlar.

4-qism. Xususiy kapital (mulk).

5- qism. Moliyaviy natijalarni shakllanishi va ishlatilishi.

6- qism. Balansdan tashqari schyotlar.

Schyotlar rejasidagi bo’limlar quyidagicha nomlangan:                                                        

1-bo’lim. Asosiy vositalar, nomoddiy va boshqa uzoq muddatli aktivlar.

2-bo’lim. Tovar-moddiy zahiralari.

3-bo’lim. Kelgusi davr sarflari va muddati uzaytirilgan sarflarning joriy qismi.

4-bo’lim. Olinadigan schyotlar.

5-bo’lim. Pul mablag’lari, qisqa muddatli investitsiyalar va boshqa joriy aktivlar.

6-bo’lim. Joriy majburiyatlar.

7-bo’lim. Uzoq muddatli majburiyatlar.

8-bo’lim. Kapital (mulk), foyda va zahiralar.

9-bo’lim. Daromad va sarflar.

Schyotlar rejasini bilish nafaqat buxgalterlar, balki auditorlar, soliqchilar qisman tashqi foydalanuvchilar (aktsiyadorlar, ta’sischilar) uchun ham kerakdir.

Schyotlarning tuzilishi.

Schyotlar ikkiga ajratiladi:

1.      Aktiv schyotlar – xo’jalik mablag’larini aks ettiruvchi schyotlar.

2.      Passiv schyotlar – xo’jalik mablag’larini   tashkil topish manbalarini aks ettiruvchi schyotlar.

 Aktiv va Passiv schyotlarini tuzilishi qo’yidagi sxema orqali aks ettiriladi.

D+   Aktiv       K-                      D-        Passiv       K+

 

 

Yuqorida ko’rinib to’rganidek, har ikkala turdagi schyotlarning ham debet va kredit tomonlari mavjud. Farq shundaki, aktiv schyotlarning debetida ko’payish, kredit schyotlarda esa kamayish aks ettiriladi.

 Passiv schyotlarda esa aksincha, debet tomonida kamayish kredit tomonida esa ko’payish aks ettiriladi.

 Ma’lumki, schyotlar oy boshiga ochiladi. Bu vaqtda mablag’ va ular manbalari mavjud bo’lib, ular oy boshiga qoldiq deb ataladi.

 Oy davomida xo’jalik jarayoni natijasida mablag’lar va ular manbalari harakati(ko’payishi, kamayishi) oborot deyilib, ularni debet yoki kredit tomondaligiga ko’ra, debet oborot kredit oborot deb ataladi.

 Aktiv schyotlarda debet oborot oy davomida mablag’lar kirishini, kredit oboroti esa, mablag’lar oy davomida kamayishini bildiradi.

 Passiv schyotlardagi debet oborot oy davomida mablag’   tashkil topish manbasi kamayishini, kredit oborot esa oy davomidagi manba ko’payishini bildiradi.

 Aktiv schyotlardagi oy oxiriga qoldiqni aniqlash uchun, oy boshiga qoldiq summaga debet oborot summasini qo’shib, kredit oborot summasini ayirish orqali topiladi: Do_k= D_bk+D_ob-K_ob

Bu yerda,

D_ok- Debet oxirgi qoldiq .

D_ob- debet oborot.

D_bk- Debet boshlang’ich qoldiq.

K_ob- kredit oborot.

Korxona kassasidagi naqd pul oy boshida 400 so’m bo’lgan, oy davomida esa 50.000 kirim bo’ldi, oy davomida sarflangan naqd pullar 50.200 so’mni   tashkil etdi. Demak, oy oxiriga 200 so’m naqd pul kassada qoldi.

Xuddi shunday tuzilish passiv schyotlarda ham ko’zga tashlanadi.

Korxonani xodimlar oldida mehnat haqi yuzasidan 40.000 so’m qarzi mavjud edi, oy davomida esa 600.000 so’mlik mehnat haqi yuzasidan majburiyat ko’paydi. Xodimlar oyligidan ushlangan summalar va to’langan summalar oy davomida 640.000 so’m   tashkil etdi.

Demak, oy oxiriga ishchilar oldida korxonani xodimlar oldida qarzi qolmadi, ya’ni

KO_k= K_bk+K_ob-D_ob

O= 40.000+600.000-640.000

10.2. Schyotlarning turkumlanishi

 

 Schyotlar haqida yaxshi tushunchaga ega bo’lish uchun ular xususiyatlarini o’rganmoq zarur.

Schyotlar qo’yidagi xususiyatiga ega ko’ra turkumlarga bo’linadi

1. Schyotlarni tuzilishiga ko’ra.

2. Ko’rsatkichlarni aks ettirilishiga ko’ra.

3. Balansda aks ettirilishiga ko’ra.

4. Mo’ljaliga, tayinlishiga ko’ra.

Schyot tuzilishiga ko’ra 2 xil bo’ladi:

     1. Aktiv schyot.

     2. Passiv schyot.

                                                                                                                                              Aktiv schyotlar xo’jalik mablag’larini aks ettirishga passiv schyotlar esa ular manbalarini aks ettirishga mo’ljallangandir.

Ko’rsatkichlar aks ettirilishiga ko’ra, schyotlar ikki xil bo’ladi:

1. Sintetik schyotlar.

                                                                                                                                              2. Analitik schyotlar.

 Sintetik schyotlar xo’jalik mablag’lari va ular manbalari haqida umumiy va qiymat ko’rinishida ma’lumotlarni olish maqsadida hisob yuritishga mo’ljallangan.

 Analitik schyotlar ma’lumotlari xo’jalik mablag’lari va ularni manbalarini nafaqat qiymat, balki natura va mehnat o’lchov birliklarida ham hisob yuritishga mo’ljallangandir.

Analitik schyotlar bo’yicha buxgalteriya provodkalari amalga oshirilmaydi.

Balansda qatnashishga schyotlar ikki xil bo’ladi:

1. Balansdagi schyotlar.

2. Balansdan tashqari schyotlar.

 Balansdagi schyotlar deb, balansda qatnashadigan schyotlarga aytilib, ular bo’yicha ikki yoqlama yozuv amalga oshiriladi.

 Balansdan tashqari schyotlar esa 10 ta bo’lib, ularda hisob yozuvlari faqat bir yoqlama olib boriladi.

Tayinlanishi – mo’ljaliga ko’ra 5 xil bo’ladi:

1. Asosiy schyotlar.

2. Tartibga soluvchi schyotlar.

3. Taqsimlovchi schyotlar.

4. Kalkulyatsiya schyotlari. 

5. Taqqoslovchi schyotlar.

Asosiy schyotlarning 2 turi mavjud:

                                                                                                                                              1. Aktiv.

                                                                                                                                              2. Passiv.

                                                                                                                                              Aktiv schyotlar o’z navbatida quyidagilarga bo’linadi:

-          mehnat vositalari va uzoq muddatli aktivlarni;

-          aylanma mablag’larni;

-          xo’jalik munosabatlarini aks ettiruvchi aktiv schyotlar.

Mehnat vositalarini va uzoq muddatli aktivlarni aks ettirish uchun qo’yidagicha schyotlar mo’ljallangan.

0100 - Asosiy vositalar.

0300 - Lizing shartnomasi bo’yicha olingan asosiy vositalar.

0400 - Nomoddiy aktivlar.

0600– Uzoq muddatli moliyaviy qo’yilmalar

0700 - O’rnatiladigan asbob-uskunalar.

0800 - Kapital qo’yilmalar va h.k. schyotlari.

         Aylanma mablag’lari hisobi qo’yidagi schyotlarda olib boriladi:

1000– Materiallar.

5000 – Kassa.

5100–Hisoblashish schyoti.

5200 – Valyuta schyoti.

5500– Banklardagi maxsus schyotlar.

5600– Pul hujjatlari.

5700 – Yo’ldagi jo’natmalar.

5800 – Qisqa muddatli moliyaviy qo’yilma.

2800 – Tayyor mahsulot.

2900 – Tovarlar va h.k. schyotlari.

Xo’jalik munosabatlarini aks ettiruvchi aktiv schyotlarga qo’yidagilar misol bo’ladi:

4200 –Xodimlarga berilgan bo’naklar yuzasidan hisoblashishlar.

4700 – Xodimlar bilan boshqa operatsiyalar bo’yicha hisoblashish.

4800 – Turli debitorlar va kreditorlar bidan hisob-kitob.

4000 –Olinadigan schyotlar.

0900 –Uzoq muddatli debitorlik qarzlar va h.k. schyotlar.

Asosiy schyotlardan yana biri passiv schyotlar, o’z navbatida korxona o’z mablag’lari manbalarini va chetdan jalb qilingan mablag’lar manbalarini, majburiyatlarini aks ettiruvchi passiv schyotlarga bo’linadi.

Korxona o’z mablag’lari manbalarini aks ettiruvchi passiv schyotlarga qo’yidagilar misol bo’ladi:

0200 – Asosiy vositalar eskirishi.

0500– Nomoddiy aktivlarning eskirishi.

8700– Taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar).

8300- Ustav kapitali

8900 – Kelgusidagi harajatlar va to’lovlar yuzasidan zahiralar.

9600 – Maqsadli moliyalash va tushumlar va h.k. schyotlar.

Chetga jalb etilgan mablag’lar manbasi, majburiyatlarni aks ettiruvchi schyotlarga misol:

6810 – Banklarning qisqa muddatli kreditlari yuzasidan hisoblashish.

7810 – Banklarning uzoq muddatli kreditlari yuzasidan hisoblashish

6820 – Qisqa muddatli qarzlar yuzasidan hisoblashish.

7820 – Uzoq muddatli qarzlar yuzasidan hisoblashish.

7210 – Muddati uzaytirilgan uzoq muddatli majburiyatlar va h.k. schyotlar.

Tartibga soluvchi schyotlar.

 Korxona ba’zi xo’jalik mablag’lari hisobini yuritishda bir necha bahodan foydalanish zaruriyati tug’iladi. Shunday mablag’lar va ular   tashkil topish manbalari hisobini yurituvchi schyotlar tartibga soluvchi schyotlar deb ataladi. Bunday schyotlar qo’yidagi turkumlarga ajratiladi:

       1. Kontrar schyotlar:

A) kontrar aktiv;

B) kontrar passiv.

2.      To’ldiruvchi schyotlar: bunday schyotlarni tartibga soluvchi schyotlar deb atalishga sabab ular buxgalteriya hisobini boshqa schyotlaridagi ko’rsatkichlarni tartibga solish xususiyatiga egaligidadir.

Taqsimlovchi schyotlar.

Ushbu schyotlar mablag’lar va ular   tashkil topish manbalari ba’zilarini Kalkulyatsiya ob’ektlariga yoki davrlar bo’yicha to’g’ri taqsimlanishini ta’minlaydi.

Taqsimlovchi schyotlar ikkiga bo’linadi:

1.      Yig’ib taqsimlovchi.

2.      Hisobot davrlari bo’yicha taqsimlovchi.

Yig’ib taqsimlovchi schyotlariga 2310 –«Yordamchi ishlab chiqarish», 2510 - «Umumishlab chiqarish harajatlari» schyotlarni misol tariqasida keltirish mumkin.

Yig’ib taqsimlaydigan schyotlardan yana biri 2510- «Umum ishlab chiqarish harajatlari» schyot bo’lib, uning debetida umumishlab chiqarish bilan bog’liq harajatlar jamlanadi va ushbu harajatlarni alohida hisobga olish ob’ektlari o’rtasida (A mahsulot, V mahsulot yoki yordamchi ishlab chiqarish) taqsimlash tartibi tegishli normativ hujjatlar bilan tartibga solinadi.

Hisobot davrlari bo’yicha taqsimlanadigan schyotlarga 31 – «Kelgusi davrlar harajatlari», 4910– «Shubhali qarzlar bo’yicha zahiralar», 8910 – «Kelajakdagi harajatlar va to’lovlarning zahirasi»larni misol qilib keltirish mumkin.

            Kelgusi davr harajatlari 3100- «Kelgusi davrlar harajatlari» schyotida yuritilib, aktiv schyot hisoblanadi. Kelgusi davr bilan bog’liq harajatlar sarflanganida ushbu schyotlarning debetida aks ettiriladi. Harajat qo’shilishi zarur bo’lgan hisobot davrlari kelganda esa, 3100 – «Kelgusi davrlar harajatlari» schyotida yig’ilgan harajatlar summasi shu schyot kreditida va tegishli ishlab chiqarish harajatlari schyotlari yoki muomala harajatlari schyoti debetida aks ettirib borish yo’li bilan taqsimlanadi.

            8910-«Kelgusi davr harajatlari va to’lovlari yuzasidan zahira» schyoti xususiyati ham xuddi shunday harajatlarni hisobot davralari bo’yicha to’g’ri taqsimlashga mo’ljallanganligidadir.

            Kalkulyatsiya schyotlari.

Ushbu schyotlar korxona faoliyatida ishlab chiqarish mahsulotlar, sotilgan tovarlar, bajarilgan ish va ko’rsatilgan xizmatlar tannarxini aniqlash uchun harajatlarni hisobini yuritishga mo’ljallangan. Kalkulyatsiya schyotlari debeti mahsulot (ish, xizmat) ishlab chiqarish bilan bog’liq harajatlar aks ettiriladi. Kreditida esa, ishlab chiqarishdan tayyor mahsulot (yarim tayyor mahsulot, ish, xizmat)lar haqiqiy tannarxi aks ettiriladi. Kalkulyatsiya schyotlari bo’yicha qoldiqlar, debet tomonda bo’lib, tugallanmagan ishlab chiqarish miqdori hisoblanadi. Kalkulyatsiya schyotlariga 2010, 2310, 1510 schyotlar misol bo’ladi.

Taqqoslovchi schyotlar.

Bunday schyotlarga quyidagi schyotlar misol bo’ladi:

9210 – «Asosiy vositalarning sotilishi va boshqacha chiqib ketishi»

9220 – «Boshqa aktivlarning sotilishi»

9910 – «Yakuniy moliyaviy natija»

2610 – «Ishlab chiqarishdagi yaroqsiz mahsulot» va boshqalardir.

            Ushbu schyotlar orqali ma’lum bir jarayon natijasi taqqoslanadi.

 

11-Mavzu: Buxgalteriya hisobi hisobvaraqlari rejasi.     Buxgalteriya hisobi hisobvaraqlari turkumlanishi

 

Reja:

11.1. Schyotlar tizimi: Uzoq muddatli aktivlar. Joriy aktivlar. Majburiyatlar. Joriy kapital.

11.2. Moliyaviy natijalarning shakllanishi va ishlatilishi.

 

 

11.1. Schyotlar tizimi: Uzoq muddatli aktivlar. Joriy aktivlar. Majburiyatlar. Joriy kapital

 

Uzoq muddatli aktivlar. Asosiy vositalar  uzoq muddatli aktivlar bo’lib, undan ishlab chiqarish, ma’muriy maqsadda foydalaniladi yoki ijaraga beriladi, ammo qayta sotish uchun mo’ljallanmagan. Asosiy vositalar quyidagilarni o’z ichiga oladi: (1) amortizatsiya qilinishga tegishli bo’lgan aktivlar, masalan, binolar, inshootlar, uskunalar, mebelь, qurilmalar, foydali qazilmalar, o’rmon boyliklari; (2) amortizatsiyaga te-gishli bo’lmagan aktivlar, masalan - yer. Yer uchastkalari qiymati alohida ko’rsatilishi lozim. Asosiy vositalar balansda jamg’arilgan eskirish yoki tabiiy resurslar bo’yicha yemirilish summasi chiqarib tashlangan dastlabki qiymati (sotib olish bahosi)da ko’rsatiladi.

Nomoddiyaktivlarbalansdaalohidamoddasifatidaaksettiriladi. Xalqaroqoidalarga ko’ra jamg’arilganamortizatsiyaningsummasikamdan-kamhollardabalansdaalohida ko’rsatiladi, chunkinomoddiyaktivlarning boshqa uzoqmuddatliaktivlardan farqi, undanomoddiyaktivlarningbalansqiymatijamg’arilganamortizatsiyasummasigadarholkamayishidir. Amortizatsiyaschyotlaridasaqlanadiganaxborotlarma’lumotnomatavsifigaega.

Investitsiyalarvaqo’yilmalar. Investitsiyavaqo’yilmalarningturkumlanishio’z ichigauzoqmuddatlisarmoyalarva ehtiyojtug’ilgandauzoqmuddatdaishlatishuchunmaxsus maqsadli jamg’armalardagipulmablag’larinioladi. Ushbu bo’limgaquyidagiuzoqmuddatliaktivlarkiritiladi:

·      Yildavomidasotishga mo’ljallanmaganboshqa kompaniyaningaktsiyalariga yo’naltirilganuzoqmuddatliinvestitsiyalar.

·      Boshqa kompaniyaning  obligatsiyalariga yo’naltirilgan uzoqmuddatli investitsiyalar. Harqanday amortizatsiya qilinmagan ustamalar investitsiyalarga qo’shiladi va amortizatsiya qilinmagan har qanday chegirmalar ayiriladi.

·      Sho’’ba korxonalarining uzoq muddatli olinadigan hisobvaraqlarini qo’shgan holda, ularga yo’naltirilgan investitsiyalar.

·      Maxsus maqsadlar uchun tuzilgan jamg’armalarga yo’naltirilgan investitsiyalar.

·  Kompaniyalar sug’urta polislarining sotib olinish bahosi.

·      Xo’jalik faoliyatida ishlatilmaydigan yer-maydonlari va binolar (investitsion mulk) kabi moddiy aktivlarga yo’naltirilgan uzoqmuddatli investitsiyalar.

                        Joriy aktivlar va uzoqmuddatli investitsiyalar o’rtasida quyidagi muhim farqlar mavjud:

·      Uzoqmuddatli investitsiyalar korxonaning asosiy faoliyatida va xo’jalik muomalalarida qatnashmaydi.

·      Uzoqmuddatli investitsiyalar balans sanasidan bir yildan ortiqyoki bir operatsiya jarayondan ortiq bo’lgan muddatda (qaysi bir iuzun bo’lsa) foydaolish uchun mo’ljallangan.

Uzoqmuddatli investitsiyalar buxgalteriya hisobida sotib olish qiymati (tannarxi) yoki sof sotish qiymati bo’yicha ko’rsatiladi. Agar investitsiyaning bozor bahosi tannarxidan past bo’lsa uni bozor bahosiga tenglashtirish maqsadida qayta baholash amalga oshiriladi.

Muddati uzaytirilgan harajatlarda, odatda, kelgusi hisobot davriga qarashli uzoq muddatli harajatlarning oldindan to’lovi natijalari hisoblanadi. Bunga asos tegishli hisobot davrida harajat bo’lib yozilmaguncha, ular aktivlar bo’lib hisoblanadi. Joriy aktivlar, deb tavsiflangan oldindan to’langan harajatlar va muddati uzaytirilgan harajatlar orasidagi farq ularni hisobdan chiqarish muddati bo’lib hisoblanadi. Muddati uzaytirilgan harajatlar deganda bo’nak tariqasida to’langan harajatlar, xizmatlar tushuniladi.

Joriy aktivlar. Joriy aktivlar o’z ichiga (1) pul mablag’lari va (2) korxonaning normal ish tsikli yoki buxgalteriya balansi sanasidan 1 yil davomida (qaysi biri uzunroq bo’lishiga bog’liq holda) pul mablag’lariga ay-lantirilishi, sotilishi yoki sarflanishi kutiladigan boshqa aktiv-larni oladi. Korxonaning normal ish tsikli - tovar va xizmatlar uchun pul harajatlari (yoki to’lanadigan schyotlarni tuzish ) bilan pul mablag’lariga aylantirilgan tovar va xizmatlar sanasining o’rtacha vaqt muddatidir. Joriy aktivlarni turkumlash nisbatan yengil, lekin bu yerda ham muammolar kelib chiqishi mumkin, sababi normal ish tsikli va pul mablag’lariga aylantirish uchun oqilona kutiladigan davr kabi iboralar har xil mulohazalar keltirib chiqaradi.

Tovar-moddiy zahiralartannarxi yoki sof sotish qiymatidan eng kam qiymati bo’yicha baholanadi. Tannarxni belgilashda ishlab chiqarish firmasi tugallanish bosqichlarini ko’rsatishi lozim (xom ashyo materiallar, tugallanmagan ishlab chiqarish va tayyor mahsulotlar).

Oldindan to’langan harajatlar turkumlashda hisobga olinadigan yana bir sohadir. Oldindan to’langan harajatlar buyurtma qilingan xizmatlarni amalga oshirgunga qadar to’langan pul mablag’laridir: masalan, iyun oyi uchun ijara haqi 31 mayda to’langan. Qisqa muddatli oldindan amalga oshirilgan to’lovlar joriy aktivlar sifatida, uzoq muddatli oldindan amalga oshirilgan to’lovlar esa uzoq muddatli aktivlar, deb klassifikatsiyalanishi kerak.

Olinadigan hisobvaraqlar - o’z ichiga shubhali hisobvaraqlarni oladi. Diskontlangan summalar qavs ichida yoki alohida shaklda ko’rsatilishi kerak.

Qisqa muddatli investitsiyalar - ko’p hollarda o’z ichiga davlat xazinasidagi qimmatbaho qog’ozlarni, pul bozori jamg’armalarini va tijorat qog’ozlarini oladi. Qisqa muddatli investitsiyalar pul mablag’lari yoki pul ekvivalentlari deb tushunilishi mumkin va ular sotib olish qiymati va joriy bozor qiymatidan eng past qiymati bo’yicha baholanadi.

Pul mablag’lari jamg’arma hisobi yoki boshqa investitsiyalarga yo’naltirilishi mumkin bo’lib, maьmuriyatning maqsadidan kelib chiqqan holda joriy yoki uzoq muddatli investitsiyalar sifatida ko’rilishi mumkin. Korxona kassasi va joriy hisobida mavjud bo’lishi lozim bo’lgan cheklashlar ochib berilishi lozim.

Xususiy kapital - bu firmadagi mulkdorlarning egalik qilish ulushidir. U qoldiq ulush hisoblanadi, chunki u o’zida firmaning aktivlaridan majburiyatlar chegirilgandan keyin qolgan summani aks ettiradi. Xususiykapitalo’z ichigaqo’yilgankapitalva taqsimlanmaganfoydanioladi. Qonunchiliktalablarigamuvofiq, manbalarnianiqroqaksettirishuchunxususiykapitalquyi bo’limlargaegabo’ladi. Korporatsiyalaruchunko’pinchaquyidagimanbalarxarakterlidir:

     - aktsionerlikkapitali;

            - qo’shimchakiritilgankapital;

            - boshqakiritilgankapital;

            - taqsimlanmaganfoyda.

Aktsionerlik (kiritilgan) kapitali.Ushbumoddadaemissiyasummasidagixususiykapitalhaqidaaxborotmavjud. Harbirturdagiaktsiya, oddiyvaimtiyozli, e’lonqilingan (nominal) qiymatbo’yichaaksettiriladi. Aktsiyalarharbirturiningo’zigaxosxususiyatlaribo’yichaalohidahisobgaolinishikerak.

Nominalni oshirish uchun kiritilgan kapital korporatsiyaning o’z aktsiyalarini nominal qiymatidan ortiq narxda sotilishi natijasida yuzaga kelgan aktivlari to’g’risida axborot beradi.

Zahira kapitali. Kiritilgan kapitalning ushbu manbasi quyidagi operatsiyalarning natijasi bo’lib hisoblanadi: kompaniyaga sovg’a qilingan aktivlar va kompaniya kapitali tuzilishining o’zgarishi natijasida paydo bo’lgan kapital.

Taqsimlanmagan foyda. Taqsimlanmagan foyda jamg’arilgan (korxonaning butun faoliyati davomida)  sof foydasidan dividendlarning ayirmasini aks ettiradi. Taqsimlanmagan foyda dividendlarni to’lashga qaratilgan summaga (cheklanmagan taqsimlanmagan foyda) va ma’muriyat yoki qonunchilik talablariga ko’ra cheklanishi mumkin bo’lgan (cheklangan taqsimlanmagan foyda) summaga bo’linishi mumkin.

Majburiyatlar.Uzoq muddatli majburiyatlar - bu keyingi biznes tsikli yoki keyingi hisobot yili (qaysi biri uzunroq bo’lsa) davomida joriy aktivlarni to’lash uchun ishlatilishini talab qilmaydigan majburiyatlardir. Uzoq muddatli majburiyatlar berilgan majburiyatlarning kelib chiqishiga olib kelgan aktivlar yoki ko’rilgan xizmatlarning qiymatlari bo’yicha tan olinadi. Uzoq muddatli majburiyatlar o’z ichiga davr harajatlari, deb aks ettirilgan foizni oladi. Uzoq muddatli majburiyatlarga misol qilib, to’lanadigan obligatsiyalar, to’lanadigan uzoq muddatli veksellar, nafaqalar, muddati uzaytirilgan uzoq muddatli daromadlar (mijozlardan uzoq muddatli to’lovlar) va uzoq muddatli ijara majburiyatlarini keltirish mumkin.

Muddati uzaytirilgan majburiyatlar. Ayrim kompaniyalar «Muddati uzaytirilgan majburiyatlar» moddasini uzoq muddatli majburiyatlar va xususiy kapital orasiga kiritishlari mumkin. Muddati uzaytirilgan majburiyatlar tasniflanishi qiyin bo’lgan kredit qoldiqli uzoq muddatli moddalarning balans tasnifi hisoblanadi. Muddati uzaytirilgan majburiyatlarga kiritilgan namunali moddalar - bu uzoq muddatli uzaytirilgan soliqlar, kechiktirilgan daromadlar (uzoq davrda yig’ilgan daromadlar) va kapital qo’yilmalarning muddati uzaytirilgan soliq chegirmalaridir.

Qisqa muddatli majburiyatlar o’z ichiga joriy aktivlar bilan qoplanishi yoki boshqa qisqa muddatli majburiyatlar bilan qayta moliyalashtirilishi lozim bo’lgan majburiyatlarni oladi. Qisqa muddatli majburiyatlar o’z ichiga quyidagilarni oladi:

·      korxonaning asosiy faoliyatiga tegishli tovar va xizmatlar uchun to’lanadigan hisobvaraqlar;

·      kelgusi hisobot davriga tegishli bo’nak sifatida olingan daromadlar (oldindan olingan ijara to’lovi);

·      ish haqi, foizlar va soliqlarni to’lash (byudjetga o’tqazilmagan daromad soliqlari va mol-mulk soliqlarini qo’shgan holda) bo’yicha majburiyatlar;

·      ta’sischilaroldidagiqarzdorlik;

·      hisobot davrida to’lanishi lozim bo’lgan uzoq muddatli qarz majburiyatlarining joriy qismi (ijara majburiyatlarni hisobga olgan holda);

·      qisqa muddatli bank va bankdan tashqari olingan kreditlar va qarzlar.

 

11.2. Moliyaviy natijalarning shakllanishi va ishlatilishi

 

Moliyaviy hisobotda joriy aktiv va joriy majburiyatlar o’rtasidagi o’zaro hisobni o’tkazish mumkin emas. O’zaro hisob - bu aktivlardan majburiyatlarni ayirish jarayonidir. U korxonaning amaldagi aniqroq joriy koeffitsentini cheklab o’tib, yaxshirog’ini ko’rsatish imkonini beradi.

Yuqorida ta’kidlanganidek, balans aktivida mazkur korxona ixtiyoridagi mablag’lar turi va ularning ma’lum davrda aylanishidagi joylanishi keltiriladi.

«Asosiy vositalar» dastlabki qiymat moddasida korxona ixtiyo-ridagi mehnat vositalarining qiymatini ko’rsatadi. Shuningdek, qayta tiklash qiymati - eskirish va asosiy vositalarning qoldiq qiymati va hokazolarni aks ettiradi. «Nomoddiy aktivlar» korxona ixtiyoridagi sezilarsiz aktivlarning qiymatini tavsiflaydi. Navbatdagi «Amortizatsiya» moddasi nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymati qanchaga kamayganini ko’rsatadi. «Qoldiq qiymat» moddasi nomoddiy aktivlarning amortizatsiya summasini ayirib tashlangandan keyingi qolgan qiymatini aks ettiradi.

 «Ishlab chiqarish zahiralari» moddasi korxona ixtiyoridagi «Xom ashyo va materiallar», «Yordamchi materiallar», «Yoqilg’i» va ombordagi boshqa ishlab chiqarish zahiralarining qiymatini umumiy summada aks ettiradi. «Tugallanmagan ishlab chiqarish» moddasi korxonaning har xil tsexlarida tayyorlanishi oxiriga yetqazilmagan buyumlarga qilingan sarflar summalarini aks ettiradi. «Tayyor mahsulot» - bu mazkur korxonada tayyorlangan va sotish uchun mo’ljallangan buyumlardir. «Kassa» va «Hisob-kitob schyoti» moddalarida muayyan daqiqada korxona ixtiyoridagi pul mablag’lari summasi ko’rsatiladi. «Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan bo’naklar» va «Boshqa debitorlar bilan» va hokazo moddalarda esa boshqa korxonalarning ushbu korxonaga undan sotib olingan mahsulot uchun va boshqa operatsiyalar bo’yicha  qarzi ko’rsatiladi.

Ko’rinib turibdiki, aktiv moddalari juda aniq bo’lib, ularning mazmuni ko’p tushuntirishlarni talab qilmaydi. Passiv moddalari esa boshqachadir. Bu moddalardan ba’zilarining mohiyatini ularning qanday maqsadga tayinlanishiga qarab aniqlab olish har doim oson bo’lavermaydi.

Passivning birinchi moddasi «Ustav kapitali (fondi)»dir. Uning summasi korxonaning yaratilish paytida shakllantirilgan mablag’lar miqdoridan iborat. Bunda korxonaning o’z mablag’larining umumiy summasi ko’rsatiladi va bu manbadan berilgan mablag’larning o’zi balans aktivining moddalarida aniq gavdalantirilgan bo’ladi.

«Taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)» moddasida (kredit salьdosi) korxonaning faoliyat ko’rsatishining boshidan boshlab hisobot davrigacha bo’lgan vaqt ichida jamg’arilgan (kapitallashtirilgan) foyda summasini aks ettiriladi.

«Uzoq muddatli kreditlar» moddasida korxonaning bankka bo’lgan qarzi aks ettiriladi. Bu moddada ko’rsatilgan summa korxona tomonidan olingan uzoq muddatli bank kreditini aks ettirib, belgilangan davrda qaytarilishi kerak.

«Kreditorlar» moddasining «Mol yetkazib beruvchilar va mud-datchilar» qatorida keltirilgan summa korxonaning mol yetkazib beruvchilardan sotib olingan har xil moddiy boyliklari uchun bo’lgan qarzini ko’rsatadi.

«Mehnatga haq to’lash bo’yicha qarzlar» moddasida korxonaning ishchilar va xizmatchilariga hisoblangan ish haqiga doir majburiyatlari aks ettiriladi. Boshqacha qilib aytganda, bu modda korxona tomonidan ishchi va xizmatchilarning bajargan ishlari uchun to’lanishi kerak bo’lgan ish haqi summasi qancha ekanligini ko’rsatadi.

«Byudjetga to’lovlar bo’yicha qarz» moddasi korxonaning byudjet oldidagi undan undiriladigan har xil soliqlar va ajratmalarni to’lash bo’yicha majburiyatlarining summasini, ya’ni moliya organlariga bo’lgan qarzning miqdorini aks ettiradi.

To’lanishi lozim bo’lgan summa aniqlanganidan keyin, korxona o’z balansining passivida shu modda bo’yicha uning summasini ko’rsatadi.

Buxgalteriya balansi hisobot davrining birinchikuniga tuziladi. Xo’jalik faoliyatini amalga oshirishda xo’jalik mablag’lari tarkibi va hajmi sodir bo’layotgan operatsiyalar ta’sirida uzluksiz o’zgarib turadi.

Yillik hisobot tartibida unda katta o’zgarishlar sodir bo’ldi, chunki xalqaro operatsiyalar talablariga yaqinlashdi va bozor munosabatlariga reyting mazmuni ichki va tashqi foydalanuvchilar va undan foydalanish imkoniyatini beradi. Ichki va tashqi qizuquvchilar uchun korxona faoliyatining moliyaviy natijalari, uning moliyaviy barqarorligi, kreditor qarzlarning hajmi, bank ssudalari bo’yicha qarzlari to’g’risidagi ma’lumotlar zarur.

Korxona ichida balansda keltirilgan axborotlar xo’jalik faoliyatini tahlil etish, harajatlar va yo’qotishlarni qisqartirish rezervlarini qidirib topishi, korxona tasarrufida qoladigan sof foyda hisobidan to’lanadigan jarimalar, penyalar sabablarini bartaraf etishda keng qo’llaniladi.

Yillik hisobotga tushuntirish xati, korxona rahbarining fao-liyatining yo’nalishi to’g’risidagi ma’ruzasi ilova qilinadi. Bu korxonaning asosiy tahliliy hujjatlaridan biri bo’lib hisoblanadi. Bunda asosiy ko’rsatkichlar bo’yicha reja bajarilishiga ta’sir etuvchi quyidagi omillar ochib tashlanadi: miqdori, assortimenti, sifati, mahsulot sotish hajmi, foyda summasi, tannarxni pasaytirish, mehnat unumdorligini oshirish, samaradorlik, ilmiy – konstruktorlik ishlarini natijalari va istiqbollari va shu kabilar. Tushuntirish xatining mazmuni ishlab chiqarishni   tashkil etish va texnologiya xususiyatlari bilan belgilanadi.

 

NAZORAT SAVOLLARI

 

1.Investitsiya faoliyati deganda nimani tushunasiz?

2.Moliya faoliyat deganda nimani tushunasiz?

3.Davlat subsidiyalari va davlat yordami xakida nima aytib bera olasiz?

4.Ko‘zda tutilmagan holatni hisobga olish tamoyillari bir-biridan kanday farklanadi?

5.Buxgalteriya balansi tuzilgan sanadan keyin ro‘y beradigan xo‘jalik faoliyati hodisalari deganda nimani tushunasiz?

6.Buxgalteriya balansi tuzilgan sanadan keyin ro‘y beradigan xo‘jalik faoliyati hodisalarini tuzatish ishlariga nimalar kiradi?

7.Ular kanday tartibda amalga oshiriladi?

8.Tovar moddiy zaxiralar deganda nimani tushunasiz?

9.Tovar moddiy zaxiralarni kanday baxolash mumkin?

10.Tovar moddiy zaxiralarning tannarxini aniklash qanday amalga oshiriladi?

11.TMZ qiymatinibaholashning tartibi  BXXSda kanday belgilangan?

12.Realizatsiyaning sof sotish qiymati deganda nimani  tushinasiz?

13.Qurilish pudrat shartnomasidan olingan daromadlar qaysi qiymat bo‘yicha hisobga olinadi?

14.Qurilish pudrat shartnomasida kilingan xarajatlar qaysi qoidaga asosan  hisobga olinadi?

15.Inventarlash deganda nimani tushunasiz?

 

12-MAVZU.  IKKI YOQLAMA YOZUVUSULI

 

Reja:

 

12.1.         Buxgalteriya hisobi schyotlari, ularning tuzilishi va turkumlanishi.

12.2.Buxgalteriya hisobi schyotlaridagi  ikkiyoqlama yozuv va uning asoslanishi.

12.3.Sintetik va analitik (tahliliy) hisob.

12.4.Joriy buxgalteriya hisobi ma'lumotlarini umumlashtirish.

12.5.Buxgalteriya hisobining schyotlar rejasi.

 

1. Buxgalteriya hisobi schyotlari, ularning tuzilishi va turkumlanishi

 

Korxonalarda ko‘p miqdorda xo‘jalik operatsiyalari sodir bo‘lib, xo‘jalik mablag‘lari doimo harakatda bo‘ladi. Korxonaga rahbarlik qilish uchun xo‘jalik mablag‘larining harakati to‘g‘risida umumlashgan ma'lumotlarni olish talab qilinadi. Bunday ma'lumotlarni balans yordamida olish mumkin emas. Shuning uchun bu maqsadda buxgalteriya hisobining schyotlari qo‘llaniladi.

Buxgalteriya hisobi schyotlari - mol-mulkni uning tarkibi, joylashtirilishi va shakllantirish manbalari hamda operatsiyalar bo‘yicha joriy aks ettirish, guruhlash hamda nazorat qilish usulidir.

Schyotlarning har birida hisobga olinayotgan xo‘jalik mablag‘lari yoki ularning manbalarining boshlang‘ich holati hisobga olinadi, keyingi bo‘ladigan joriy o‘zgarishlar o‘z vaqtida aks ettirib boriladi. Natijada schyotlardan ayrim turdagi aktivlar yoki passivlar to‘g‘risidagi ma'lumotlarni istalgan paytda olish mumkin bo‘ladi.

Tashqi ko‘rinishi bo‘yicha schyotlar ikki ustundan iborat bo‘lgan jadval shaklida bo‘ladi. Schyotning nomi jadvalning yuqori qismida yoziladi. Ushbu jadvalning chap qismi "Debet" (D-t), o‘ng qismi "Kredit" (K-T) deb ataladi. "Debet" va "Kredit" so‘zlari buxgalteriya hisobiga uning rivojlanish davri boshlanishida kiritilgan bo‘lib, bu so‘zlar XII asrlarda sotuvchi va bankir o‘rtasidagi hisob-kitob hamda kredit munosabatlarini aks ettirgan.

"Debet" so‘zi lotincha bo‘lib "u qarzdor", "Credit" so‘zi esa "ishondi" degan ma'noni bildiradi.

 

Debet    "Schyot nomi yoki raqami"    Kredit

 

 

 

 

 

5-chizma. Schyotning tashqi ko‘rinishi.

 

Schyotlarda mol-mulk va uning manbasining hisobot davri boshi hamda oxiridagi holati aks ettiriladi. Schyotlarga hisobot davrining boshiga ma'lumotlari buxgalteriya balansining aktiv va passiv qismlari moddalaridan olib yoziladi. Ushbu ma'lumotlar qoldiq yoki saldo deb ataladi. Ayrim hollarda ba'zi bir schyotlarda saldo bo‘lmasligi ham mumkin. Debet va kreditda aktiv yoki passsivlarning tarkibidagi o‘zgarishlar aks ettiriladi. Hisobot davri ichida schyotning debet qismida yozilgan summalar debet oborot, kredit qismiga yozilgan summalarni kredit oborot deb ataladi.

Buxgalteriya hisobi schyotlarini turkumlashdan asosiy maqsad amalga oshirilgan xo‘jalik muomalalarini umumlashtirish, olinadigan ma'lumotlarni soddalashtirishdan iboratdir. Shu bilan birga mablag‘lar harakati yuzasidan nazorat ishlarini to‘g‘ri tashkil

qilishni ta'minlashdir.

Buxgalteriya hisobi schyotlarining turkumlanishi

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

№	Schyotlar turkumlanishi xususiyatlari	Xususiyatlardan kelib chiqqan holda schyotlar tarkibi
1.	Schyotlarning tuzilishiga ko'ra	Doimiy schyotlar	Aktiv (A) Passiv (P)
		Vaqtinchalik schyotlar	Tranzit schyotlar (T)
		Balansdan tashqari schyotlar (BT)
2.	Ko'rsatkichlarni aks ettirilishiga ko'ra	Sintetik schyotlar
		Analitik schyotlar
3.	Balansda aks ettirilishiga ko'ra	Balans schyotlari
		Balansdan tashqari schyotlar (BT)
4.	Tayinlanish- mo'ljaliga ko'ra	Asosiy schyotlar	Aktiv schyot (A) Passiv schyot (P)
		Tartibga soluvchi schyotlar	Kontr-aktiv (KA) Kontr-passiv (KP) To'ldiruvchi schyotlar
		Taqsimlovchi schyotlar	Yig'ib taqsimlovchi Hisobot davrlari bo'yicha taqsimlovchi
		Kalkulyatsiya schyotlari
		Taqqoslovchi schyotlar

 

Aktiv schyot (A) - bu aktivlarni aks ettirishga mo‘ljallangan schyot bo‘lib, unda iqtisodiy resurslarning qoldig‘i va ko‘payishi schyotning debetida, kamayish esa kredit bo‘yicha aks ettiriladi.

Passiv schyot (P) - bu majburiyat va sarmoyani aks ettirishga mo‘ljallangan schyot bo‘lib, unda majburiyat va sarmoyaning qoldig‘i va ko‘payish schyotining krediti bo‘yicha, kamayish esa debet bo‘yicha aks ettiriladi.

Kontr-aktiv schyot (KA) - bu u bilan bog‘lik bo‘lgan aktiv schyotning saldosidan chegiriladigan moliyaviy hisobotda aktivning sof qiymatini aks ettiruvchi schyotdir.

Kontr-passiv schyot (KP) - bu u bilan bog‘lik bo‘lgan passiv schyotning saldosidan chegiraladigan moliyaviy hisobotda majburiyat yoki sarmoyaning sof qiymatini aks ettiruvchi schyotdir.

Tranzit schyotlar (T) - bu hisobot davrida foydalaniladigan, lekin yopiladigan Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotda aks ettiriladigan hisobot davri oxiriga qoldiqqa ega bo‘lmaydigan daromadlar va xarajatlarning vaqtinchalik schyotlaridir.

Balans schyotlari deb, balansda qatnashadigan schyotlarga aytilib, ular bo‘yicha ikki yoqlama yozuv amalga oshiriladi.

Balansdan tashqari schyotlar (BT) - bu korxonaga qarashli bo‘lmagan, lekin vaqtinchalik tasarrufida bo‘lgan, aktivlarning mavjudligi va harakati, shartli huquqlar va majburiyatlar haqidagi axborotni umumlashtirishga mo‘ljallangan schyotlardir. Bu schyotlar boshqa schyotlar bilan o‘zaro bog‘lanmaydi va korxonaning hisobotida aks ettirilmaydi.

Sintetik schyotlar xo‘jalik mablag‘lari va ular manbalari haqida umumiy va qiymat ko‘rinishidagi ma'lumotlarni olish maqsadida hisob yuritishga mo‘ljallangan.

Analitik schyotlar ma'lumotlari xo‘jalik mablag‘lari va ularni manbalarini nafaqat qiymat, balki natura hamda mehnat o‘lchovi birliklarida yuritishga mo‘ljallangandir. Analitik schyotlar bo‘yicha buxgalteriya provodkalari amalga oshirilmaydi.

Korxona ba'zi xo‘jalik mablag‘lari hisobini yuritishda bir necha bahodan foydalanish zaruriyati tug‘iladi. Shunday mablag‘lar va ular tashkil topish manbalari hisobini yurituvchi schyotlar tartibga soluvchi schyotlar deb ataladi.

To‘ldiruvchi schyotlar tegishli mablag‘ va ular tashkil topish manbalari hisobini yuritishga mo‘ljallangan schyot ma'lumotlarini to‘ldirish uchun mo‘ljallangan.

Taqsimlovchi schyotlar. Bu schyotlar korxonaning ba'zi bir xarajatlarini hisobga olish va ularni kalkulyatsiya obyektlari yoki hisobot davrlari o‘rtasida to‘g‘ri taqsimlash maqsadida qo‘llaniladi

Yig‘ib taqsimlovchi schyotlar. Bu schyotlar ma'lum xo‘jalik jarayonidagi xarajatlarni bir oy davomida hisobga olish, bu xarajatlarni iqtsiodiy mazmuniga qarab, guruxlashtirish va ularni kalkulyatsiya obyektlari o‘rtasida oldindan qabul qilingan biror bazisga nisbatan mutanosib ravishda taqsimlash uchun xizmat qiladi.

Kalkulyatsiya schyotlari korxona faoliyatida mahsulotlar, sotilgan tovarlar, bajarilgan ish va ko‘rsatilgan xizmatlar tannarxini aniqlash uchun xarajatlar hisobini yuritishga mo‘ljallangan.

Taqqoslovchi schyotlar ayni bir muomalalar yoki korxonaning butun bir moliyaviy-xo‘jalik faoliyatining natijasini aniqlash uchun ishlatiladi.

Xo‘jalik mablag‘lari turi va joylanishini ko‘rsatuvchi aktiv schyotlarning xususiyati shundaki, mablag‘larning ko‘payishi debet, mablag‘larning kamayishi esa schyotning kredit tomonida aks ettiriladi. Aktiv schyot xususiyatini quyidagi chizmada yaqqol ko‘rishimiz mumkin:

 

DebetAKTIV SChYoT             Kredit

 

Boshlang‘ich saldo (Sb)
-<	Mablag‘larning ko‘payishi	Mablag‘larning kamayishi	>-
(Do) Debet oborot		(Ko) Kredit oborot
Oxirgi saldo (So)

Schyotdagioxirgiqoldiqyokisaldoquyidagiformulaorqalitopiladi:

So = Sb + Do - Ko

Xo‘jalik mablag‘larining manbalarini aks ettiruvchi passiv schyotlarning ko‘payishi kreditda, kamayishi esa debet tomonida ko‘rsatiladi:

 

Debet                                     PASSIV SCHYOT        Kredit

	с	Boshlang‘ich saldo (Sb)
■<	Mablag‘larning kamayishi	Mablag‘larning ko‘payishi	>-
(Do) Debet oborot		(Ko) Kredit oborot
		Oxirgi saldo (So)

 

Oxirgi qoldiq quyidagicha topiladi: So = Sb + Ko - Do

Shuni ta'kidlab o‘tish joizki, kontr-aktiv schyotlar xususiyati xuddi passiv schyotlar, kontr-passiv schyotlar xususiyati esa aktiv schyotlar xususiyati kabidir.

Tranzit schyotlar xususiyatiga keladigan bo‘lsak, ular daromadlarni hisobga olish uchun mo‘ljallangan bo‘lsa-xuddi passiv schyot kabi talqin etiladi. Agarda xarajatlarni hisobga oluvchi tranzit schyotlar bo‘lsa aktiv schyotlar kabi ishlatiladi.

Tranzit schyotlar tarkibida bo‘lgan ikkita taqqoslovchi schyotlar xususiyati umuman boshqacha, ularni quyidagi chizmada ko‘rishimiz mumkin:

Debet

9200

Kredit

Debet

9900

K

2.   Buxgalteriya hisobi schyotlaridagi ikkiyoqlama yozuv

va uning asoslanishi

Har bir xo‘jalik operatsiyasi mablag‘ning tuzilishida yoki manbaning tuzilishida yoki bir vaqtda ham mablag‘da ham manbada bir xil summaga o‘zgarishga olib keladi. Bunday o‘zgarishlarni qayd qilish uchun buxgalteriya hisobida ikkiyoqlama yozuv usuli qo‘llaniladi.

Ikkiyoqlama yozuv shunday yozuvki, uning natijasida har bir xo‘jalik operatsiyasining summasi schyotlarda ikki marotaba: bir schyot debetida va ayni vaqtda o‘zaro bog‘liq bo‘lgan boshqa schyotning kreditida qayd qilinadi. Chunki xo‘jalik operatsiyalari yuzaga keltiradigan o‘zgarishlar ikkiyoqlama xususiyatga ega va hisobning ikki alohida schyotiga ta'sir etadi. 1494 yilda italiyalik matematik Luka Pacholi ikki yoqlama yozuv usulini asoslab bergan. Uning «Schyotlar va yozuvlar to‘g‘risidagi traktatida» (lot. tractatus - muhokama) yozuvlarni bir vaqtning o‘zida «bermoq» va «ega bo‘lmoq» schyotlarda aks ettirish va «bermoq» va «ega bo‘lmoq» schyotlarning summalarining yig‘indisi o‘zaro teng kelishi kerak deb aytgan.

Ikkiyoklama yozuv vositasida schyotlar o‘rtasidagi paydo bo‘lgan o‘zaro aloqa schyotlar korrespondentsiyasi deyiladi. Bu korrespondentsiyada qatnashuvchi schyotlar korrespondentsiyalanuvchi schyotlar deb ataladi.

Schyotlar korrespondentsiyasini aks ettiruvchi qisqacha yozuv buxgalteriya provodka(o‘tkazma)si deyiladi. Buxgalteriya provodkalari oddiy va murakkab bo‘ladi.

Oddiy buxgalteriya provodka(o‘tkazma)si deb, ma'lum bir xo‘jalik operatsiyasining faqat bir schyotning debeti va boshqa bir schyotning kreditida aks ettirilishiga aytiladi.

Murakkab buxgalteriya provodka(o‘tkazma)si ma'lum bir operatsiyaning summasi bir schyotning debeti, boshqa bir qancha schyotlarning kreditida yoki aksincha, bir schyotning krediti va bir nechta schyotlarning debetida aks ettirilishidir.

Xo‘jalik operatsiyalarini schyotlarda ikkiyoqlama yozuv usuli bilan aks ettirish tartibini quyidagi misollarda ko‘rishimiz mumkin.

1-misol. Bankdagi hisob-kitob schyotidan kassaga 1 500 000 so‘m naqd pul olib kelindi. Ushbu xo‘jalik operatsiyasi natijasida bankdagi hisob-kitob schyotida pul mablag‘i kamaydi, kassada esa shu summaga ko‘paydi. Bu schyotlarning ikkalasi ham aktiv schyotlardir.

Debet   5010(A)      Kredit                                         Debet    5110 (A)       Kredit

(+)                                                                                                                     (-)

    1 500 000                                                                                            1 500 000 so‘mga         

    so‘mga kas-                                                                                        hisob-kitob schyo-

    sada pul                                                                                              tida pul kamayishi

     ko‘payishi

2-misol.Kassadan xodimlarga 1 500 000 so‘m ish haqi berildi. Ushbu xo‘jalik operatsiyasi natijasida kassadagi pul mablag‘i kamaydi, xodimlar bilan ish haqi yuzasidan qarzlar ham kamaydi.

 

Debet   5010(A)      Kredit                                         Debet    5110 (A)       Kredit

                               (-)                                                       (-)                          

                             1 500 000                                     1 500 000              

                                so‘mga kas-                              so‘mga xodimlar     

                                sadagi pul mab-                          bilan ish haqi         

                                lag‘i kamayishi                           yuzasidan qarz-

                                                                                   larning kama-

                                                                                   yishi

 

Buxgalteriya hisobida ikki yoqlama yozuv usulidan schyotlarda xo‘jalik operatsiyalari to‘g‘ri aks ettirilishi ustidan nazorat olib borishda foydalaniladi. Har bir operatsiya bir xil summaga bitta schyotning debeti va boshqa bir schyotning kreditga yoziladi. Natijada hamma schyotlarning debet tomonidagi oborotlar jami, hamma schyotlarning kredit tomonidagi oborotlar jamiga teng bo‘lishi kerak. Shunday tenglikning bo‘lmasligi schyotlarda xatoga yo‘l qo‘yilganligidan dalolat beradi.

 

 

 

3. Sintetik va analitik (tahliliy) hisob

Xo‘jalik yurituvchi subyektlar zimmasidagi mablag‘larning holati turli tuman bo‘lib, ularni to‘liqligini nazorat qilish buxgalteriya hisobi zimmasidadir. Mablag‘larni turlari bo‘yicha hisobga olishda buxgalteriya hisobi schyotlaridan foydalaniladi. Har bir schyot bir turli mablag‘lar harakatini hisobga olish uchun belgilangandir.

Masalan: «Kassa» schyotida faqat kassadagi pul mablag‘larining kirim-chiqimi hisob-kitob qilinadi va bu to‘g‘risida to‘liq ma'lumot olish imkonini beradi.

Demak, schyotlar yordamida xo‘jalik yurituvchi subyektlar zimmasidagi mablag‘lar harakati turlari bo‘yicha nazorat qilinadi. Nazorat ishlarida mablag‘lar harakati o‘lchov birliklari bo‘yicha va pul ifodasida olib boriladi.

Har bir xo‘jalik yurituvchi subyekt o‘z mablag‘larini to‘liqligini, undan samarali foydalanishni nazorat qilib borish maqsadida sintetik va analitik hisob schyotlaridan foydalanadi. Sintetik schyotlar deb, xo‘jalik mablag‘lari harakatini va ular tashkil topish manbalari holati haqidagi ma'lumotlarni umumlashtirib, pul o‘lchov biriligida aks ettiriladigan schyotlar tizimiga aytiladi. Sintetik schyotlar orqali yuritiladigan hisob esa, sintetik hisob deb ataladi.

Analitik (tahliliy) hisob schyotlari esa xo‘jalik mablag‘lari va ularning manbalari haqidagi ma'lumotlarni alohida turlari bo‘yicha, aniq ko‘rsatkichlar orqali ifodalaydi. Ya'ni, sintetik schyotlardagi yozuvlarni turlari bo‘yicha tarkibiy qismlarga bo‘lib o‘rganuvchi schyotlar analitik schyotlar deb aytiladi.

Analitik hisob schyotlari miqdori u qo‘llanayotgan korxona, tashkilot va muassasaning iqtisodiyotning qaysi tarmog‘ida ekanligi, ularning faoliyati katta yoki kichikligiga bog‘liq bo‘ladi. Quyidagi misollar orqali sintetik va analitik schyotlarni bir-biridan farqi va shu bilan birga ularni o‘zaro bog‘liqligini ko‘rib o‘tamiz.

Misol uchun "Yoqilg‘ilar schyoti"ni olaylik:

Boshlang‘ich qoldig‘i 5000000 so‘m, oy davomida kirimga qabul qilingan yoqilg‘ilar summasi 1456000 so‘m;

Misolimizdan ko‘rinib turibdiki, kirimga qabul qilingan yoqilg‘ilar summasi pulda ifodalangan, lekin "Yoqilg‘ilar" schyotida uning miqdori, assortimenti, bir birlik mahsulot bahosi ko‘rsatilmadi. Chunki, yuqorida sintetik schyotlarda mablag‘lar harakati faqat pulda hisobga olinishini ta'kidlagan edik.

Xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatida mablag‘larning har bir turining harakati alohida o‘rganilishi lozim, chunki ularni harakatini to‘g‘ri tashkil qilish birinchidan, tegishli mablag‘ga bo‘lgan talabni aniqlash bo‘lsa, ikkinchidan ularning turlari bo‘yicha mulkning but saqlanishi ustidan nazorat qilish uchun etarli ma'lumot olishdir.

Analitik hisob yordamida mol-mulk va ularning manbalari turlari bo‘yicha o‘rganish uchun asos yaratiladi. Analitik hisob mahsulot turlari bo‘yicha alohida-alohida yuritiladi va buning uchun maxsus analitik kartochkalardan foydalaniladi. Analitik kartochkaning tuzilishini yuqoridagi misol shartlaridan foydalanib quyidagicha ko‘rinishdagi jadvalni keltiramiz:

 

1030-"Yoqilg‘ilar" schyoti bo‘yicha Analitik schyot kodi: 1031 Mahsulot nomi: Benzin A-80 Bahosi: 1040 so‘m O‘lchov birligi: litr

 

 

 

 

 

№	Operatsiya mazmuni	kirim		chiqim		qoldiq
		miqdori	summasi	miqdori	summasi	miqdori	summasi
	Oy boshiga qoldiq	—	—	—	—	1500	1560000
1. 2. 3.	Asosiy ishlab chiqarishga berildi	-	—	400	416000	1100	1144000
	Mol etkazib beruvchilardan qabul qilindi	500	520000	—	—	1600	1664000
	Yordamchi ishlab chiqarishga	—	—	800	832000	800	832000
4.	Ma'muriyatga berildi	—	—	200	208000	200	624000
Oborot		500	520000	1400	1456000	200	624000

1030-"Yoqilg‘ilar" schyoti bo‘yicha

Analitik schyot kodi: 1033 Mahsulot nomi: Ko‘mir Bahosi: 60000 so‘m O‘lchov birligi: tonna

 

 

№	Operatsiya mazmuni	kirim		chiqim		qoldiq
		miqdori	summasi	miqdori	summasi	miqdori	summasi
	Oy b oshiga qoldiq	—	—	—	—	40	600000
1.	Asosiy ishlab chiqarishga berildi	—	—	—	—	—	—
2.	Mol etkazib beruvchilardan qabul qilindi	—	—	—	—	—	—
3.	Yordamchi ishlab chiqarishga	—	—	—	—	—	—
Oborot

 

Keltirganmisollardanko‘rinibturibdiki, tegishlianalitikschyotlarningoborotivaoxirgiqoldiqlaritegishlisintetikschyotma'lumotlarigabarobardir.

Sintetikvaanalitik (tahliliy) schyotningboshlang‘ichhamdaoxirgiqoldiqlario‘ztavsifibo‘yichaanalitikschyotlardagitegishliqoldiqlarningumumiysummalarigatengbo‘lishikerak.

Buqoidashundankelibchiqqanki, analitikschyotlarsintetikschyotlarma'lumotlarinifaqatbatafsilko‘rsatibberadivaundaumumiyko‘rinishdaaksettirilganmablag‘larningtarkibiyqismlariniko‘rsatadi. Buqoidagako‘ra, masalan, sintetikschyotdagidebetqoldiquningrivojigayuritiladigananalitikschyotlardagibarchadebetqoldiqlarningumumiysummasigatengbo‘lishikerak.

Sintetikschyotningdebetivakreditibo‘yichaaylanmasummalaritahliliyschyotlaribo‘yichaaylanmalarningtegishlisummalarigatengbo‘lishikerak.

Birsintetikschyotningaylanmasummasibilanshusintetikschyotbo‘yichaochilgantegishlianalitikschyotlaraylanmalarisummalariningtengligishubilanshartlanganki, analitikschyotlargahamxuddisintetikschyotlardagikabio‘shamuomalalarningo‘zivao‘shatomonigayoziladi. Bundabirnechtaanalitikschyotlargayozilganmuomalalarsummalarihardoimpirovardidashumuomalabo‘yichasintetikschyotdaaksettirilganumumiysummanihosilqiladi. Hisobotdavriyakunlarinichiqarishpaytidasintetikvaanalitikschyotlarningko‘rsatkichlarialbattasolishtiribtekshirilishikerak, chunkiyo‘lqo‘yilgannomuvofiqliknitopishvato‘g‘rilashuchunmuhimdir.

4. Joriybuxgalteriyahisobima'lumotlariniumumlashtirish.

Xo‘jalikfaoliyatigarahbarlikqilishvabuxgalteriyahisobiningto‘g‘riyuritilayotganliginitekshirishuchunharbirmablag‘larturi, ularningmanbalarivajarayonlarbo‘yichaumumlashtirilganma'lumotlarzarurdir.

Sintetik va analitik hisobning ma'lumotlarini tekshirishda, ma'lumotlar har oyning oxirida schyotlardan olinadi. Lekin, har bir schyotda hisobning bitta obyekti bo‘yicha ma'lumotlar mavjud bo‘ladi. Barcha mablag‘larni yoki hammasini birlashtirgan xolda, ularning ayrim guruhlarini tavsiflovchi ma'lumotlar bir oydagi qoldiq va aylanmalar yakunini ko‘rsatuvchi aylanma qaydnoma (oborot vedomost)larda mujassamlanadi.

Aylanma qaydnoma (oborot vedemost) bu buxgalteriya hisobi schyotlari yordamida joriy davrda hisobga olingan ma'lumotlarni ma'lum bir vaqtga (asosan bir oyga tuziladi) umumlashtirib ko‘rsatadigan jadvalga aytiladi.

Aylanma vedomostlari ikki xil bo‘ladi:

1.    Sintetik hisob sintetik schyotlari bo‘yicha oborot vedomosti;

2.    Analitik hisob analitik schyotlari bo‘yicha oborot vedomosti.

Aylanma vedomostlarida obyektlarning boshlang‘ich qoldig‘i, oy davomidagi xarakati va oy oxirigagi qoldig‘i aks ettiriladi.

Sintetik schotlarda ma'lumotlar umumlashtirilib, faqat pul ko‘rsatkichida ifodalangani uchun sintetik hisob sintetik schotlari aylanma vedomostlari qo‘yidagicha shaklda bo‘ladi.

 

Sintetik schyotlar bo‘yicha aylanma vedomost
20_________________________ yil "                                 " oyi uchun

___________________________________________________ (so‘m yoki ming so‘m)

 

 

Schyotlar raqami	Schyotlarning nomi	Boshlang‘ich qoldiq		Aylanma (oborot)		Oxirgi qoldiq
		Debet	Kredit	Debet	Kredit	Debet	Kredit
1.	2.	3.	4.	5.	6.	7.	8.
	Aktivlar	+		+	+	=3+5-6
	Passivlar		+	+	+		=4+6-5
JAMI

 

Aktivschyotlarbo‘yichaoxirgiqoldiqlarboshlang‘ichqoldiqqadebetoborotsummasiniqo‘shib, kreditoborotsummasiniayirishyo‘libilananiqlanadi.

Passivschyotlarbo‘yichaoxirgiqoldiqnitopishuchunboshlang‘ichqoldiqqakreditaylanmasummasiqo‘shilibdebetaylanmasummasiayriladi.

Aylanmaqaydnomadagiustunlarbir - birovlarigategishlitartibdatengkeladigandebetvakreditjamilargaegabo‘lishlarikerak. Debet va kredit bo‘yicha boshlang‘ich qoldiqlar jamilarining tengligi balansning har xil bo‘limlarida keltirilgan bir xil mablag‘larning umumiy summalaridan iboratdir. Pul ko‘rinishida bu summalar har doim bir xil bo‘lishi kerak, chunki u aktiv va passivning jamidir.

Barcha schyotlar debeti va kreditining yakunlari har xil bo‘lishi mumkin emas, chunki barcha muomalalar schyotlarda ikki yoqlama yozuv bilan aks ettiriladi. Oxirgi qoldiqlarning tengligi boshlang‘ich qoldiqlarning tengligiga o‘xshab shartlanadi.

Yangi balansni tuzish uchun sintetik aylanma vedomostidagi oxirgi qoldiqlar summalaridan foydalaniladi. Gap shundaki, o‘ng tomondagi so‘ngi ustunlarda ko‘rsatilgan oxirgi qoldiqlarning barchasi birgalikda korxonaning yangi balansini anglatadi.

Lekin balansni tuzish aylanma vedomostiga sintetik schyotlar qoldiqlarini balans jadvaliga mexanik o‘tkazishni anglatmaydi. Aylanma vedomosti faqat hisobot davrining oxiriga bo‘lgan korxona mablag‘lari holati to‘g‘risidagi dastlabki ma'lumotlargagina egadir. Unda hisoblab chiqarilgan qoldiqlar, balans tuzishdan oldin tekshiriladi va aniqlanadi. Shuning uchun sintetik schyotlar bo‘yicha aylanma vedomostlar ko‘pincha tekshiruv balansi deb ham nomlanadi.

Analitik hisob schyotlarida esa natura va boshqa o‘lchov birliklari qo‘llanilishi ular aylanma qaydnomasi shaklinining quyidagi ko‘rinishda bo‘lishini taqazo etadi.

"_________________ " sintetik schotining analitik hisob schyotlari bo‘yicha

aylanma vedomosti

 

 

 

Obyektlar nomi	O‘lchov birligi	Bahosi	Boshlang‘ich qoldiq		Kirim		Chiqim		Oxirgi qoldiq
			miqdori	summa	miqdori	summa	miqdori	summa	miqdori	summa

 

 

5. Buxgalteriyahisobiningschyotlarrejasi

 

Schyotlarrejasi – buxgalteriyahisobitizimidagiaxborotningumumiytuzilishini, uningxo‘jalikmexanizmigamuvofiqholdaiqtisodiytavsifinianiqlabberadi.

O‘zbekistonRespublikasiMoliyaVazirligining 2002 yil 9 sentyabrdagi 103 - sonlibuyrug‘ibilanO‘zbekistonRespublikasibuxgalteriyahisobiningMilliystandarti (21-BHMS) «Xo‘jalikyurituvchisubyektlarningmoliyaviy - xo‘jalikfaoliyatibuxgalteriyahisobischyotlarrejasivauniqo‘llashbo‘yichayo‘riqnoma»nitasdiqladivauO‘zbekistonRespublikasiAdliyavazirligitomonidan 2002 yil 23 oktyabrda 1181-sonbilanqaydqilindi.

Ushbustandart, byudjetmuassasalarivabanklardantashqari, mulkshakllaridanqat'iynazarbarchaxo‘jalikyurituvchisubyektlartomonidan 2004 yil 1-yanvardanboshlabijroetilaboshladi.

Ushbu schyotlar rejasini tizimga keltirilgan schyotlar ro‘yxati deb ta'riflash mumkin.

Yangi schyotlar rejasi jami bo‘lib 249 ta balansli va 14 ta balansdan tashqari schyotlardan iborat bo‘lib, u moliyaviy hisobotlarni tuzishga moslashtirilgan.

Barcha schyotlar oltita qism bo‘yicha tizimga keltirilgan:

I.         Uzoq muddatli aktivlar;

II.       Joriy aktivlar;

III.    Majburiyatlar;

IV.    Joriy kapital;

V.      Moliyaviy natijalarning shakllanishi va ishlatilishi;

VI.    Balansdan tashqari schyotlar.

Birinchi to‘rt qism schyotlarining majburiyatlariga asosan moliyaviy hisobotning I-shakliga balans tuziladi. Beshinchi qism «Moliyaviy natijalarning shakllanishi va ishlatilishi» schyotlarning ma'lumotlariga asosan moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot ( 2- shakl ) tuziladi.

Schyotlar rejasida barcha schyotlar 9 bo‘limda quyidagi tizimda keltirilib ko‘rsatilgan:

1-bo‘lim. Asosiy vositalar, nomoddiy va boshqa uzoq muddatli aktivlar; 2-bo‘lim. Tovar-moddiy zahiralar;

3-bo‘lim. Kelgusi davr xarajatlari va muddati uzaytirilgan xarajatlar - joriy

qismi;

4-bo‘lim. Olinadigan schyotlar-joriy qismi;

5-bo‘lim. Pul mablag‘lari, qisqa muddatli investitsiyalar va boshqa joriy aktivlar;

6-bo‘lim. Joriy majburiyatlar;

7-bo‘lim. Uzoq muddatli majburiyatlar;

8-bo‘lim. Kapital, taqsimlanmagan foyda va rezervlar;

9-bo‘lim. Daromadlar va xarajatlar.

Birinchidan sakkizinchi bo‘limgacha bo‘lgan schyotlar balans tuzilishiga mos kelsa, 9-bo‘lim schyotlari moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot tuzilishiga mos keladi.

Schyotlar rejasining birinchi qismi bir bo‘lim (1- bo‘lim) dan iborat bo‘lsa, ikkinchi qismi to‘rt bo‘lim (2, 3, 4, va 5)lardan, uchinchi qismi ikki (6 va 7) bo‘limlardan, to‘rtinchi qism bir (8-bo‘lim) bo‘limdan va beshinchi qism bir (9-bo‘lim) bo‘limdan iborat.

Yangi schyotlar rejasida schyotlar besh guruhga bo‘lib ko‘rsatilgan.

Schyotlarni buxgalterlar tomonidan eslab qolishni osonlashtirish va axborotlarni avtomatlashtirish zaruriyati schyotlarga nomerlar berkitishni taqozo etadi. Schyotlar rejasidagi schyotlar kodlaridan tashqari nomiga ham ega. Schyotning nomi - bu tub ma'noda schyotning o‘zidir. Chunonchi, har bir shaxsning familiyasi, uning o‘zini ramzi bo‘lganidek, schyotning nomi o‘zini anglatadi. Schyotlar bilan ish olib borganda asosan ularning tayinlanishi va foydalanish tamoyillarini bilish zarur. Hisob subyektlari tomonidan qo‘llaniladigan schyotlarning to‘liq ro‘yxati schyotlar rejasidir. Ayrim subyektlar tomonidan qo‘llaniladigan schyotlar ro‘yxatida farqlarning mavjudligi ikki xil schyotlar rejasini taqozo etadi: birinchisi-namunali, qonunchilik bilan belgilangan schyotlar rejasi, ikkinchisi-buxgalteriya hisobining ish schyotlar rejasi. Har bir korxona umumiy qonunchilik bilan belgilangan schyotlar rejasiga asosan o‘z ish schyotlar rejasini tuzib olishlari kerak. Ish schyotlar rejasida tanlab olingan schyotlar miqdori xo‘jalik faoliyati turiga qarab barcha qo‘llaniladigan xo‘jalik muomalalari hisobini ta'minlashi kerak.

Hisobning barcha subyektlari namunali schyotlar rejasidan foydalanishga majbur. Schyotlar rejasida ko‘rsatilmagan schyotlarni qo‘llash faqat O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi bilan kelishilgan holda amalga oshiriladi.

 

 

13-MAVZU. BUXGALTERIYA HISOBI REGISTRLARI VA SHAKLLARI

 

Reja:

 

1. Buxgalteriya hisobi registrlari haqida tushuncha va ularning ahamiyati.

2. Buxgalteriya hisobi registrlarining turlari, ularni yuritish tartibi.

3. Buxgalteriya hisobi registrlaridagi xato yozuvlarni tuzatish tartibi.

 

1. Buxgalteriya hisobi registrlari haqida tushuncha va ularning ahamiyati

Buxgalteriya hisobi korxonalar faoliyatini yoppasiga, uzluksiz hisobini olib borar ekan, bunda hujjatlashtirish ahamiyati yuqoridir.

Kuzatish natijasida olingan ma'lumotlar dastlabki hujjatlarda aks ettirilib boriladi, so‘nggra shu dastlabki hujjatlar xar tomonlama tekshirilib, buxgalteriyaga qabul qilib olinadi.

Tekshirib qabul qilib olingan dastlabki hujjatlar asosida buxgalteriya provodkalari amalga oshiriladi. Tabiiyki, bu buxgalteriya provodkadari ham hujjatlashtirilishi shart. Buning uchun buxgalteriya hisobi registrlaridan foydalaniladi.

Demak, buxgalteriya hisobi registrlari - hisob yozuvlarini (buxgalteriya provodkalarini) aks ettirishga mo‘ljallangan jadvallardir.

Buxgalteriya hisobi registrlari – jurnallar, vedomostlar, kitoblar, tasdiqlangan blankalardir. Hisob registrlarining ahamiyati shundaki, ularga schyotlarga tegishli ko‘rsatkichlar aks ettiriladi, umumlashtiriladi, oy oxiriga qoldiqlar aniqlanadi va umuman, xo‘jalik mablag‘lari va ular tashkil topish manbalari bilan bog‘liq ma'lumotlar aks ettirib boriladi.

Hisob registrlari ma'lumotlari oy oxirida umumlashtirilib, korxona balans va hisobotlarini tuzishda asos hisoblanadi. Demak, hisob registrlaridagi ma'lumotlarning nechoglik o‘z vaqidada to‘g‘ri va aniq rasmiylashtirilishi nafaqat korxonaning o‘ziuchun, balki uning balans va hisobotlaridan foydalanuvchilar uchun ham ahamiyatli ekan.

Korxonalar buxgalteriya balans va hisobotlaridan esa quyidagilar foydalaniladilar:

•          Korxonaning ichki boshqaruvi;

•          Bank muassasi;

•          Soliq inspeksiyasi;

•          Yuqori tashkilot;

•          Kreditorlar;

•          Aksiyadorlar va boshqalar.

 

2. Buxgalteriya hisobi registrlarining turlari, ularni yuritish tartibi

Buxgalteriya yozuvlarining turliligi, hajmi har xilligidan kelib chiqib, ular aks ettiriladigan hisob registrlari ham turlichadir.

Hisob registrlari turlari o‘rganilayotganda, ularni quyidagi xususiyatlariga e'tibor bermok kerak:

1.    Tashqi ko‘rinish.

2.    Ularda aks etiriladigan yozuvlarning turliligi.

3.    Ma'lumotlarning hajmi.

Hisobregistrlaritashqiko‘rinishixususiyatlarigako‘raquyidagichaturkumlanadi:

•    Daftarlar (kassa daftari, «bosh daftar»).

•    Kartochkalar.

•    Varaqlar (vedomostlar).

Kartochkalar, asosan xo‘jalik mablag‘lari analitik hisobi uchun qo‘llaniladi. Kartochkalarning kontokorrekt, kup ustunli va boshqa turlari mavjud.

Kontokorrekt kartochka shakli pul o‘lchovida (qiymatda) hisobi yuritiladigan xo‘jalik jarayonlarini xar bir schyotning debet va kredit tomonlarida aks ettirilishida foydalaniladi va xar bir oy oxiridja schyotlar bo‘yicha oborotlarni

aniqlashda asos bo‘ladi.

Quyida kartochka hisob registrlarini kontokorrekt shakliga misol keltiramiz. «Hisobdor shaxslar bilan hisoblashish» - Abdullayev S.K.

 

Sana	№	Operatsiyalarning mazmuni	Debet	Kredit	Summa
		1 Dekabrga qoldiq			-
8.12.14	1	Tovarlar olib kelish uchun naqd pul berildi.	4430	5010	100.000
11.12.14	2	Olib   kelingan   tovarlar   chakana savdoga qabul qilindi.	2910	4430	80.000
13.12.14	3	Ishlatilmay qolgan pul mablag‘lari qaytarildi.	5010	4430	20.000
		Dekabr oyi bo‘yicha jami	100.000	100.000
		1 Yanvarga qoldiq	-	-	-

 

Yuqorida «Hisobdor shaxslar bilan hisob kitob» analitik hisobi uchun qo‘llanadigan kartochkani ko‘rib chiqdik. Ushbu kartochka ma'lumoti analitik hisob haqidagi ma'lumotlarda keng yoritilgan.

Ko‘p ustunli kartochkalarning yana biri sifatida «Asosiy ishlab chiqarish» xarajatlari hisobi uchun yuritiladigan kartochkani misol sifatida keltirish mumkin.

Kartochkalar maxsus kartotekalarda saqlanadi. Kartotekaga kartochkalar joylashtirilayotganda moddiy javobgarligi joylangan o‘rni va boshqa xususiyatlariga ahamiyat berib, guruhlarga ajratilgan holda qo‘yiladi.

Buxgalteriya hisobi registrlari yozuv turlariga ko‘ra 3 xil bo‘ladi:

1.    Xronologik hisob registrlari.

2.    Tizimli hisob registrlari.

3.    Kombinatsiyalashgan registrlar.

Xronologik hisob registrlarini o‘ziga xos xususiyati shundaki,, undagi yozuvlar xronologik tartibda aks ettirilib boriladi. Bu yozuvlar orqali jarayonning qisqacha mazmuni, sodir bo‘lgan muddati va summasini xronologik tartib aks ettirib boriladi. Masalan, «Jarayonlarni ro‘yxat qilish jurnali» xronologik hisob registriga misol bo‘lib, u hisobning memorial-order shaklida qo‘llaniladi.

Tizimli hisob registrlari jarayonlarni ma'lum bir belgilari bo‘yicha tizimlashgan (guruhlashgan) holda aks ettirilishi bilan xususiyatlidir. «Bosh daftar» tizimli hisob registrlariga misol bo‘ladi.

Ushbu registrdan XV asr oxirlarida ikki yoqlamayozuv usuli vujudga kelganidan boshlab foydalanish yo‘lga qo‘yilgan.

Buxgalteriya daftarlari bir yilga mo‘ljallangan bo‘lib, hamma betlari raqamlanadi, bosh buxgalter imzosi bilan tasdiqlanadi.

Oxirgi varaqning orqasida bosh buxgalterning imzosi bilan tasdiqlangan holda quyidagi yozuv aks ettirilgan bo‘lishi zarur.

Buxgalteriya daftarida korxona xo‘jalik mulklarini aks ettiradigan schyotlar uchun betlar ajratiladi. Sintetik schyotlar uchun tegishli analitik schyotlar ochilgan bo‘lsa, bosh daftarda betlar ajratilayotganda e'tiborga olmoq zarur.

Masalan, savdo korxonasini chakana savdodagi tovarlari 2920 sintetik schyotida yuritiladi. Aytaylik, shu savdo korxonasiga qarashli 3 ta magazin mavjud. Bunday holatda bosh daftarda xar bir moddiy javobgar shaxs uchun alohida varaqlar qoldirilishi va umumiy tovarlar hisobi aks ettirilishi uchun ham varaqlar ajratilgan bo‘lishi zarur.

Buxgalteriya daftarida mundarija ham bo‘lib, unda hisobi yuritiladigan schyotlarning aks ettiriladigan varaqlari tartib raqami ko‘rsatilgan bo‘ladi.

Buxgalteriya hisob registri daftarning boshqa registrlardan afzalligi quyidagilardan iborat:

•       Hisob ma'lumotlarining bir registrda mujassamlashganligi;

•       Hisob ma'lumotlari saklanishi mustahkam ta'minlanganligi. Buxgalteriya daftarining kamchiliklari ham bo‘lib, ular quyidagilardan

iborat:

•       Buxgalteriya xodimlari o‘rtasida mehnat taqsimotini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yishga xalaqit beradi, sababi, daftarda korxonada hisobi yuritiladigan hamma schyotlar joylashgan. Buxgalteriya xodimlari o‘zlariga biriktirilgan schyotga tegishli ma'lumotlarni aks ettirish uchun daftar bo‘shashini ko‘tishi kerak bo‘ladi.

•       Buxgalteriya daftaridan hisob registri sifatida foydalanganda, hisob ishlarini mexanizatsiyalashtirish imkoniyatlari kamayadi.

•    Buxgalteriya xodimlari mehnat unumdorligini oshishiga halaqit beradi. Birinchidan,daftardan galma-galdan foydalanish natijasida vaqt yo‘qotiladi;

ikkinchidan, buxgalteriya daftarining hajmi katta bo‘lib, tegishli varaqni topib, undan foydalanishni sekinlashtiradi.

Buxgalteriya daftarlarining hamma varaqlari ham hamma vaqt foydalanilaverilmaydi. To‘ldirilmagan varaqlar esa kelgusi hisobot davri uchun foydalanilmaydi va hisob registrlari bilan bog‘liq xarajatlarni oshishiga olib keladi.

Buxgalteriya daftarlari bir hisobot yili uchun mo‘ljallangan.

Buxgalteriya registrlari ulardagi yozuv turiga ko‘ra, kombinatsiyalashgan shaklda ham bo‘ladi.

Kombinatsiyalashgan buxgalteriya registrlarining o‘ziga xos xususiyati shundaki, ularda xronologik va tizimli yozuvlar birgalikda aks ettiriladi. Bunday registrlarning afzalligi quyidagilardan iborat:

•       Hisob ishlari ixchamlanadi.

•       Buxgalteriya yozuvlari aks ettiriladigan registrlar miqdorini qisqartiradi.

Xronologik va tizimli yozuvlar umumlashtirilgan va kombinatsiyalashtirilgan hisob registrlariga jurnal-order misol bo‘ladi.

Buxgalteriya hisobi registrlari ularda aks ettiriladigan ma'lumotlar hajmiga ikki turga ajratiladi.

1.Sintetik registrlar.

2. Analitik registrlar.

Sintetik registrlar sintetik hisob ma'lumotlarini aks ettirishga mo‘ljallangan bo‘lib, ularga bosh daftar, jarayonlarni ro‘yxat qilish jurnali, jurnal-orderlar va boshqalar misol bo‘ladi.

Analitik registrlar analitik hisob ma'lumotlarini rasmiylashtirishda qo‘llanilib, ularga «Materiallar», «Asosiy vositalar», «Hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblar mashinalar va boshqa mulklar hisobi bo‘yicha yuritiladigan kartochkalar misol bo‘ladi.

Xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyati bilan bog‘liq jarayonlar dastlabki hujjatlarda rasmiylashtiriladi. Ushbu boshlang‘ich hujjat ham shaklan, ham mazmunan xar tomonlama tekshirilgandan so‘ng, qayta ishlanadi. Dastlabki hujjat ma'lumotlari asosida, buxgalteriya registrlari to‘ldiriladi.

Ba'zi vaqtlarda buxgalteriya registrlari ijroiya varaqlari asosida ham rasmiylashtiriladi. Bunday holatlarga da'vogar yuzasidan hisoblashish, xodimdan aliment summasini ushlab qolishlar, xodimni bankdan olgan kreditlari yuzasidan ushlovlar uchun asos bo‘ladigan qonuniy kuchga ega bo‘lgan sud qarorlari, bank bilan xodim o‘rtasida tuzilgan shartnomlar misol bo‘ladi.

Buxgalteriya registrlari qanday dastlabki hujjatlar asosida rasmiylashtirilmasin quyidagi talablarga rioya etish zarurdir:

•                    dastlabki hujjatlarni tegishli blankaga rasmiylashtirilganligi:

•                    dastlabki hujjat hamma rekvizitlari andozaga javob berishi:

•                    ko‘rsatkichlar arifmetik to‘g‘ri hisoblangani:

•                    dastlabki hujjatlarda rasmiylashtirilgan xo‘jalik jarayonlari iqtisodiy mazmunligi va qonuniyligi:

•                    tekshirib, qayta ishlangan dastlabki hujjatlar asosida buxgalteriya registrlarini o‘z vaqidada va to‘g‘ri rasmiylashtirish:

•                    buxgalteriya registrlari ma'lumotlari asosida buxgalteriya balansi va hisobotni tegishli ko‘rsatmalarga asosan to‘g‘ri va o‘z vaqidada tuzish:

•                    hamma talabga javob beradigan balans va hisobot boshqa shakllarini o‘rnatilgan muddatda tegishli joylarga topshirish.

Yuqorida keltirilgan talablardan ko‘rinib turibdiki, buxgalteriya hisobi hisob ishlarini hamma bosqichlari bir-biriga uzviy bog‘liqdir.

Dastlabki hujjatlarni naqadar to‘g‘ri rasmiylashtirilishi, buxgalteriya registrlari ma'lumotlarini ham to‘g‘ri rasmiylashtirilishiga asos bo‘ladi. o‘z navbatida buxgalteriya registrlari moliyaviy hisobotlarni o‘z vaqtida va to‘g‘ri ma'lumotlar asosida rasmiylashtirilishiga xizmat qiladi. Bizga ma'lumki, moliyaviy hisobot shakllari quyidagilardan iborat:

1.    Buxgalteriya balansi - 1 shakl;

2.    Moliyaviy natijalar to‘g‘risida hisobot - 2 shakl;

3.    Pul oqimlari to‘g‘risidagi hisobot - 4 shakl;

4.    Xususiy kapital to‘g‘risida hisobot - 5 shakl.

Yuqorida keltirib o‘tilgan moliyaviy hisobot hamma shakllari ham korxonalar faoliyatini har tomonlama o‘rganish, tahlil qilish, nazorat etish, hamda boshqarish uchun xizmat qiladi.

Demak, korxona faoliyati haqida to‘g‘ri xulosaga kelish uchun moliyaviy hisobot ma'lumotlari haqqoniy aks ettirilgan bo‘lmog‘i zarur ekan.

Buxgalteriya registrlarini ulardagi ma'lumotlarni to‘g‘ri va o‘z vaqtida aks ettirishini ahamiyati ham shundadir.

Buxgalteriya registrlariga tegishli ma'lumotlarni aks ettirishni oldiga qo‘yilgan talablarni sanab utdik. Shu talablarga javob berish uchun esa quyidagi vazifalar bajarilmogi kerak.

1.    Dastlabki hujjatlarni har tomonlama tekshirish.

2.    Buxgalteriya registrlari bilan to‘liq ta'minlanish.

3.    Buxgalteriya registrlariga hisobot davri boshlang‘ich qoldiqlarini to‘g‘ri aks ettirib chiqish.

4.    Buxgalteriya provodkalarini hisob registlariga tegishli tartibda o‘z vaqtida yozish.

Buxgalteriya registrlariga hisobot davri boshida boshlang‘ich qoldiqlar aks ettirilganda, oldingi hisobot davri uchun ohirgi qoldiq ko‘rsatkichlari olinadi. Ushbu boshlang‘ich qoldiq summalari tegishli buxgalteriya hisobi registrlarida aks ettirilayotganda, ularning tagiga chiziq chiziladi. Bunday chiziq tortilishiga sabab, hisobot davri davomida aks ettirilgan oborot summalari bilan boshlang‘ich qoldiq summasini xatolik bilan qo‘shib yuborilmaslik.

Buxgalteriya registrlarida yozuvlar aks ettirilayotganda, xuddi dastlabki hujjatlarga qo‘yilgan talablarga rioya etish zarur. Yozuvlarni aks ettirish talablari shundaki, siyohli, ruchkalardan, kimeviy qalamlardan, yozuv mashinkalardan foydalanish zarur.

Oddiy rangli qalamlardan foydalanish esa, ta'qiqlanadi bu bilan yozuvlarni o‘zgartirish oldi olinadi, yozuvlarni uzoq vaqt saqlanishi ta'minlanadi.

Yozuvlarni buxgalteriya registrlarida qanday usulda aks ettirishga ko‘ra, mashinada yozish va qo‘lda yozishga bo‘lish mumkin.

Mashinada yozish deganda, yozuv mashinalari, elektron hisoblash mashinalari yordamida buxgalteriya registrlarini rasmiylashtirish tushuniladi.

Buxgalteriya registrlaridagi yozuvlar ulardan necha nusxadan rasmiylashtirilishi ko‘ra, bir va bir necha nusxali bo‘ladi.

Bir necha nusxada buxgalteriya hisobi registrlari rasmiylashtirilishida, ularni xar bir nusxasi alohida-alohida rasmiylashtirilishi yoki ko‘chirish qog‘ozlaridan (kopirovka) foydalangan holda rasmiylashtirilishi mumkin.

Bir necha nusxada yoziladigan hujjatlar, asosan, dastlabki hujjatlar bo‘lib, ularga dalolatnomalar, TTN (tovar-transport nakladnoy)larni, schyot-fakturalarni, nakladnoylarni, to‘lov talabnomasi, to‘lov topshiriqnomalarini, shartnomalarni misol tariqasida keltirish mumkin.

Ko‘chirish qog‘ozlari yordamida yozuvlarni aks ettirish orqali xato yozuvlar kamayishiga, hisob ishlarini tezlashishiga va oqibat natijasida buxgalteriya xodimlari mehnat unumdorligi oshishiga erishiladi.

 

 

Xo‘jalikoperatsiyalaridaftaridabuxgalteriyahisobiniyuritishuchunbarchazarurhisobvaraqlarkeltirilishimumkin.

KichikkorxonalarvamikrofirmalarfaqatBuxgalteriyabalansi - 1-sonshakl, Moliyaviynatijalarto‘g‘risidahisobot - 2-sonshakldaniboratbo‘lganyillikmoliyaviyhisobotnitaqdimetadilar.

 

14-Mavzu:Mol-mulk va majburiyatlarni baholash.

kalkulyatsiya.

 

Reja:

14.1. Baholashvauningahamiyati.

14.2.Kalkulyatsiya buxgalteriya hisobi usulining bir elementi sifatida.

 

14.1. Baholash va uning ahamiyati

 

Buxgalteriyahisobiusulielementlaridanbiribaholashbo’lib, uningahamiyatibutunxalqxo’jaligimiqyosidahamkattadir.

                                                                                                                                              Baholash – xo’jalikmablag’lari, majburiyatlarvaxo’jalikjarayonlarinipulo’lchovbirligidaaksettirishusulidir.

            Bizgama’lumki, korxonafaoliyatidaishlatiladiganxo’jalikmablag’larivaular  tashkiltopishmanbalariturlibo’lib, ularnio’lchovbirliklari, shaklvatuzilishlari,   tashkiltopishlariharxilko’rinishgaegadir. Korxonaxo’jalikfaoliyatidaro’yberadiganxo’jalikjarayonlarinatijasidamablag’vaular  tashkiltopishmanbalarihammiqdor, hamhajmjihatdano’zgarishihamtabiiyholdir.

            Demak, ularhisobiniyuritishuchunyagonao’lchovbirligi – puldanfoydalanmaslikniilojiyo’q. Korxonamulkihisobiyuritilayotganda, ularbaholanadi.

                                                                                                       «Buxgalteriyahisobihaqida»giQonungaasosan, aylanmaaktivlarnibaholashikkixilko’rinishdaamalgaoshiriladi:

1.      Haqiqiytannarxda – keltirishyokiishlabchiqarishtannarxi.

2.      Bozor bahosida – sotish sof qiymati.

Korxona mulklari baholanayotganda ularni tuzilishi, foydalanilishi, ishlab chiqarishda qatnashishi, maqsadli mo’ljali kabi xususiyatlari e’tiborga olinadi.

Masalan: savdo korxonalarida tovarlar sotib olish va sotish baholarida hisobga olinadi.

Yana bir mablag’ – asosiy vositalar hisobi yuritishda qo’yidagicha baholardan foydalaniladi.

Boshlang’ich qiymat – asosiy vositalarni xarid qilish, keltirish, tashish, o’rnatish va umuman foydalanish holatiga keltirish bilan bog’liq harajatlar yig’indisidan iborat.

Joriy qiymat – ma’lum bir muddatga amaldagi bozor baholariga moslashtirilgan asosiy vosita qiymati yoki manfaatdor tomonlar o’rtasida almashiladigan asosiy vosita summasi. Joriy qiymat asosiy vositalar qayta baholashishi natijasida vujudga keladi.

Asosiy vositalar qayta baholanishi esa ikki holat natijasida vujudga keladi:

-          Hukumatqarorigako’ra;

-          ta’sischilarqarorigaasosan.

Qoldiqqiymat – buasosiyvositalarniboshlang’ichyokijoriyqiymatbilanjamg’arilganamortizatsiyasummasifarqidir.

Tugatishqiymati – asosiyvositanifoydalifoydalanishmuddatioxiridatugatishnatijasidavujudgakelishimo’ljallanayotganqiymatdan, hisobdanchiqarishbo’yichakutilayotganharajatlarayirmasidir.

            Amortizatsiyaqilinadiganqiymat – buasosiyvositalarniboshlang’ichqiymatibilannazardatutilayotgan (baholangan) tugatishqiymatio’rtasidagifarqdir.

Asosiyvositalarniyuqoridasanabo’tilganbaholashnatijasidavujudgakeladiganqiymatlariBuxgalteriyahisobimilliystandarti (BHMS) № 5 dakeltiribo’tilgandir.

            Xo’jalikmablag’laribaholanayotgandahaqiqiylikvabirxillikprintsipigarioyaqilinishishart.

            Haqiqiylikprintsipixo’jalikmablag’lariso’mdabaholanishinito’g’riamalgaoshirilishinitalabetadi.

            Bir xillik printsipi baholashda qo’yidagicha namoyon bo’ladi. Joriy hisobda mablag’ qanday baholangan bo’lsa, balans va hisobotning boshqa shakllarida aks ettirilganda ham shu bahoda ko’rsatilishi shart.

            Yuqorida tovarlar, hamda asosiy vositalar baholanishi haqida ma’lumotlarni keltirildi.

            Quyida esa korxona ba’zi mulklarini baholanishi haqida so’z yuritamiz.

            Materiallar aylanma mablag’lar hisoblanib, ularni korxona xo’jalik faoliyatidagi harakati tez amalga oshadi. Materiallar har bir turini tayyorlash ular haqiqiy tannarxini aniqlash, hisoblash ko’pgina hisoblashishni, hamda vaqtni talab etadi. Materiallarni baholashda qo’yidagi baholardan foydalaniladi: materiallarni reja bahosi va haqiqiy tannarxi.

            Materiallarni haqiqiy tannarxi va reja bahosi bo’yicha baholari o’rtasidagi farq analitik hisob orqali aniqlanadi va «Materiallar qiymati o’rtasidagi farqlar» - 1610 schyotda aks ettiriladi.

            Materiallar haqiqiy tannarxini aniqlashda baholashni qo’yidagi usullaridan foydalaniladi:

1.      O’rtachatannarxAVECO.

2.      FIFO – o’rtacha chamalangan baholar bo’yicha, birinchi tushum – birinchi harajat.

3.      LIFO – o’rtacha chamalangan baholar bo’yicha, oxirgi tushum – oxirgi harajat.

            Buxgalteriya hisobi milliy standartining № 5 sonida materiallarni baholashda AVECO usulidan foydalanish tavsiya etilgan.

Majburiyatlar baholanishi tomonlar kelishuviga asosan, pul ko’rinishida aks ettiriladi. Sud qaroriga ko’ra, vujudga kelgan majburiyat summasi esa, sudning tegishli qaroriga asosan aks ettiriladi.

Moliyaviy qo’yilmalar joriy va bozor baholarida hisobga olinadi.

Nomoddiy aktivlar baholanganda boshlang’ich qiymatda bozor qiymatida, balans (hisob) qiymatda va hakozolarda hisobga olinadi.

 

14.2. Kalkulyatsiya buxgalteriya hisobi usulining bir elementi sifatida

 

Kalkulyatsiya-tannarxnianiqlashdemakdir. Ushbuusuldankorxonamulklaridanba’zilarihisobiniyuritishdafoydalaniladi. Masalan: ishlabchiqarilganmahsulot, materialtannarxinianiqlash. Shuningdek, savdokorxonalaridagimuomalaharajatlari, moddalari, summalarinitovarlarbo’yichategishliravishdataqsimlashdahamKalkulyatsiyadanfoydalaniladi.

O’zbekistonRespublikasiVazirlarMahkamasining 1999 yil 5 fevraldagi 54-sonqaroribilantasdiqlangan (2003 yildagio’zgarishlarbilan) «Mahsulotlariningtarkibihamdamoliyaviynatijalarnishakllantirishtartibito’g’risidaNizom»da, xo’jalikyurituvchisub’ektlarfaoliyatidavujudgakeladiganharajatlartarkibiyoritibberilgan.

Buxgalteriyahisobiningushbuusuliboshqausullarbilanuzviybog’liqlikdadir. Umuman, e’tiborberilsa, buxgalteriyahisobininghammausulihamo’zarouzviybog’liqlikdadir.

Kalkulyatsiyausulinischyotlartizimibilanbog’liqligishundaki, Kalkulyatsiyaqilinishitalabetilayotganmablag’bilanbog’liqharajatlartegishlischyotlardaaksettirilganligidir.

BaholashbilanKalkulyatsiyaningbog’liqligishundaki, Kalkulyatsiyaorqalianiqlangantannarxlarbaholashko’rinishidahisobgaolinadi.

Turlimablag’lartannarxiKalkulyatsiyayordamidaaniqlanadi, masalan: mehnatbuyumlari, tayyorlanganmahsulot, sotilgantovarlar (ish, xizmat) tannarxihamKalkulyatsiyayordamidaaniqlanadi.

Ushbubarchamablag’lartannarxihisoblanayotgandakorxonanixo’jalikbarchajarayonlaridagi – ta’minot, ishlabchiqarish, sotishdagiharajatlarihisobgaolinadi.

UshbuNizomdabarchaharajatlarqo’yidagilargaguruhlangan:

1.          Mahsulotningishlabchiqarishtannarxigakiritiladiganharajatlar:

A) bevosita va bilvosita moddiy harajatlar;

B) bevosita va bilvosita mehnat harajatlari;

V) boshqabevositavabilvositaharajatlarshujumladan, ishlachiqarishxususiyatlarigaegabo’lganustamaharajatlar.

2 Ishlabchiqarishtannarxigakiritilmaydigan, ammoasosiyfaoliyatdanolinganfoydadahisobgaolinadigandavrharajatlarigakiritiladiganharajatlar:

A) sotish harajatlari;

B) boshqarish harajatlari (ma’muriy sarf-harajatlar);

V) boshqa operatsion harajatlar va zararlar.

3.          Xo’jalik yurituvchi sub’ektning umum xo’jalik faoliyatidan olingan foyda va zararlarni hisoblab chiqishda hisobga olinadigan xo’jalik yurituvchi sub’ektning moliyaviy faoliyati bo’yicha harajatlari:

A) foizlar bo’yicha harajatlar;

B) xorijiy valyuta bilan operatsiya bo’yicha salbiy kurs tafovutlari;

V) qimmatliqog’ozlargaqo’yilganmablag’larniqaytabaholash;

G) moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa harajatlar;

Yuqoridamahsulottannarxigakiritiladiganvakiritilmaydiganharajatlarkeltiribo’tildi.

Mahsulottannarxigakiritiladiganbevositavabilvositamoddiyharajatlar, bevositavabilvositamehnatharajatlari, shuningdek,boshqaharajatlarmoddalarimavjudbo’lib,ularNizomdakengyoritilgan. Ob’ekttannarxiKalkulyatsiyaqilinayotgandauningqaydarajadaaniqbo’lishihisobnito’g’riyuritilishiga, harajatlarnitegishlischyotlardaaksettirilishigabog’liqdir. Bungaerishishuchunharajatlaranalitikhisobinito’g’riyo’lgaqo’yish, harajatlarbilanbog’liq,xo’jalikniyaxshiyo’lgaqo’yish, shuningdek,harajatlarmoddalariniguruhlanishiniyaxshio’zlashtiribolishkerakbo’ladi.

            Mahsulottannarxiningto’g’rianiqlashuchunharajatlarnidavrlarbo’yichato’g’ritaqsimlashkerakbo’ladi. Bundayholatgazetavaoynomalaruchunkorxonalarobunasidavrida, shuningdek, yangimahsulotishlabchiqarishbilanbog’liqharajatlarsarflangandavrdayuzagakeladi.

            Ma’lumki,korxonalarobunaniyilnioxirgioylaridaamalgaoshiradilar, obunato’lovlarihamshuoylardato’lanadi. Vaholanki, obunakelgusiyilning 12 oyiuchunmo’ljallangandir. Shuninguchunhamobunato’lovlarinikelgusiyil 12 oyiuchuntaqsimlabchiqishishlabchiqarilayotganmahsulottannarxigategishliharajatlarniqo’shishmaqsadlidir. Agarto’langanobunahaqlarishuto’langanoydaishlabchiqilganmahsulotlartannarxigabirdanigaqo’shilsa, shuoydagimahsulotlartannarxinisun’iyravishdaoshibketishigaolibkelishitabiiydir.

            Ahamiyatberibqaralsa, obunaharajatlarikelgusidavrgategishligigaishonchhosilqilinadi. Shungao’xshashharajatlarhisobiuchun «Kelgusidavrharajatlari» 3100 – schyotmo’ljallangan. Harajatlaramalgaoshirilganda, hisobi «Kelgusidavrharajatlari» 3100 – schyotdayuritiladi. Harajatmahsulottannarxigaqo’shilishikerakbo’lgandavrda, kelgusidavrharajatlarischyotidan joriy davr harajatlari schyotiga o’tkazib boriladi.

            Kelgusi davr bilan bog’liq harajatlarga yana qo’yidagi misolni keltirish mumkin. Sanoat ishlab chiqarish korxonasida yoki umumiy ovqatlanish korxonasida yangi mahsulot ishlab chiqarish bilan bog’liq harajatlar (xomashyo, mehnat haqi va hokazo) joriy davrda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar tarkibiga kiritilsa, tannarx noto’g’ri hisoblanishiga olibkeladi. Yangimahsulot turitajribavaturliboshqatekshiruvlardano’tib, unikengmiqyosdaishlabchiqarishyo’lgaqo’yilganidanso’ng, kelgusidavrharajatlarischyotidahisobgaolibqo’yilganharajatlarsummasiishlabchiqarilayotganmahsulottannarxigabirnechadavr (oylar) davomidataqsimlabboriladi.

         Korxonadamavjudbo’lganasosiyvositalarjismoniyeskirishinatijasidata’mirlashishlarinibajarilishitalabetiladi. Asosiyvositalarnikapitalta’mirlashishlariko’pmiqdordagiharajatlarsarflanishinie’tiborgaolsak,ta’mirlashishlaribajarilgandavrdagiharajatlarni, ya’nimahsulottannarxinibirdanigaoshibketishikuzatiladi. Mahsulottannarxinibirdavrdabirdanigaoshibketishinioldiniolishmaqsadida, asosiyvositalarta’mirlashishlariyuzasidanzahirahisoblabboriladi.

            Zahira hisoblash O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi ruxsati bilan   tashkil etiladi. Zahira hisobini yuritish uchun - 8910 «Kelgusi davr to’lovlari va harajatlari yuzasidan zahira» passiv schyoti mo’ljallangan. Zahira hisoblanganda ham shu oydagi harajat (Debet 2010, 2310, 2510, 9400) hamda zahira (Kredit 8910) ko’payadi. Shunday qilib, har oyda ma’lum bir miqdorda mahsulot tannarxiga qo’shib borish natijasida vujudga kelgan zahira hisobidan ta’mirlash ishlari bajariladi. Uvaqtda harajat ko’paymaydi, balki, zahira summasi kamayadi.

            Zahiralar ko’rinishidagi harajatlarga ishchi va xodimlarni mehnat ta’tili kunlari uchun hisoblanadigan mehnat haqi harajatlarini ham misol tariqasida keltirish mumkin.

            Ma’lumki, mehnat kodeksiga ko’ra, ishchi va xodimlar bir yilda bir mehnat ta’tilini olish huquqiga egadir.

            Ba’zi bir korxonalarda ishchilar soni ko’p bo’ladi, bizga ma’lumki, ko’pchilik shaxslar mehnat ta’tilini yoz oylarida olishga harakat qiladi. Agarda mehnat haqlari mahsulot tannarxiga qo’shilishini e’tiborga olsak, yoz oyida ishlab chiqilayotgan mahsulot tannarxini sun’iy ravishda birdaniga oshib ketishi ro’y berishini tushunish mumkin. Sababi mehnat ta’tiliga chiqqan xodimlarga ham, ular o’rniga mehnat qilayotgan xodimlarga ham mehnat haqi hisoblanishi kerak. Sun’iy ravishda mahsulot tannarxini mehnat ta’tili kunlari uchun hisoblangan harajatlar hisobiga oshib ketishini oldini olish maqsadida zahira hisoblab boriladi. Zahira umumiy summasi yig’ilishi uchun bir miqdorda oyma-oy mahsulot tannarxi oshishi hisobiga zahira hisoblab boriladi.

            Mehnat ta’tili uchun ish haqlari hisoblanayotgan oyda harajat ko’paymasdan zahira summasi kamayadi va shu yo’l bilan mahsulot tannarxini sun’iy ravishda oshishining oldi olinadi.

            Hisoblab borilgan zahira summalari ortib qolsa, korxona foydasiga o’tkazadi.

            Shubhali qarzlar yuzasidan zahiralar ham korxona zararini birdaniga oshishiga yo’l qo’ymaslik maqsadida   tashkil etiladi. Hisobi esa, 4910 «Gumonli qarzlar yuzasidan zahira» passiv schyotida yuritiladi. Bunda har oyda Debet 9430 Kredit 4910 buxgalteriya provodkasi amalga oshiriladi. Shubhali qarzlar yuzasidan yig’ilgan zahira hisobidan kreditorlik qarzlari qoplansa, quyidagi buxgalteriya provodkasi yoziladi:

Debet 4910 «Gumonli qarzlar yuzasidan zahira».

Kredit 4010 «Olinadigan schyotlar».

            Savdo korxonalarida muomala harajatlari bo’lib, ular hisobi 9410 schyotda yuritiladi. Muomala harajatlarining 23 ta moddasi mavjuddir. Sotilgan tovarlar uchun muomala harajatlarini Kalkulyatsiya qilinishi tovar uchun savdo ustamasini aniq belgilash imkoniyatini yaratadi.

            Masalan: muzlatgich bilan bog’liq harajatlar (shu muzlatgich eskirish summasi, ta’mirlash harajatlari, elektroenergiya sarfi uchun to’lov summalari)ni muzlatgichda saqlanadigan tovarlar miqdori o’rtasida proportsional taqsimlash zarur, ya’ni muzlatgichda oy davomida saqlangan jami tovarlar miqdorida tovarni necha foizni   tashkil etishi aniqlab olinadi, so’ngra muzlatgich bilan bog’liq barcha harajatlarni shuncha foizi tegishli tovar bilan bog’liq harajatga qo’shiladi.

            Reklama harajatlari reklama qilingan tovarlar miqdoriga mos ravishda taqsimlanadi. Savdo korxonasi umumiy tarzda reklama qilingan bo’lsa, oy davomida sotilgan jami tovarlar bo’yicha har bir tovarning miqdori foizlarda aniqlanib, so’ngra shu foizlarga ko’ra reklama umumiy harajatlari sotilgan tovarlar o’rtasida taqsimlanadi.

            Savdo korxonalarida bunday hisob ishlari «Muomala harajatlari Kalkulyatsiyasi» fanida o’rganiladi. Bu fan hozirgi vaqtda amaliyotda kamroq qo’llanilmoqda.

            Ammo savdo korxonalarida sotilgan tovarlarga tegishli transport harajatlarining aniqlash amaliyotda qo’llaniladi. Bu bilan oy davomida sarflangan transport harajatlarini jami shu oydagi harajatlarga qo’shilishi oldi olinadi. Sababi qabul qilingan tovarlarni barchasi shu oyda sotilmaydi, shuning uchun ham sotilmay qolgan tovarlarga tegishli transport harajatlari aniqlanib, transport harajatlari qoldig’i sifatida qolishi kerak.

            Sotilgan tovarlarga tegishli transport harajatlari esa, joriy davr muomala harajatlariga qo’shiladi va foyda hisobidan qoplanadi.

            Xulosa qilib, shuni aytish mumkinki, Kalkulyatsiya orqali mahsulot tannarxi aniqlanadi va foyda miqdori aniqlanishi uchun asos hisoblanadi.

            Foyda (daromad)dan soliq summasi hisoblanishini e’tiborga olsak Kalkulyatsiya o’rnini, ahamiyatini bilish qiyin emas.

 

NAZORAT SAVOLLARI

1.Nimalar va qaysi davrlarda majburiyatlar inventarlashdan o‘tkaziladi?

2.Asosiy vositalarni inventarizatsiyadan o‘tkazish tartibi qanday amalga oshiriladi?

3.Asosiy vositalarni inventarizatsiyadan o‘tkazish tartibi qanday amalga oshiriladi?

4.Tugallanmagan ishlab chikarish va kelgusi davr xarajatlarini inventarizatsiyadan o‘tkazish tartibi qanday amalga oshiriladi?

5.Tovar moddiy zaxiralar deganda nimani tushunasiz?

6.Tovar moddiy zaxiralarni kanday baxolash mumkin?

7.Tovar moddiy zaxiralarning tannarxini aniklash qanday amalga oshiriladi?

8.TMZ qiymatinibaholashning tartibi  BXXSda kanday belgilangan?

9.Realizatsiyaning sof sotish qiymati deganda nimani  tushinasiz?

10.Qurilish pudrat shartnomasidan olingan daromadlar qaysi qiymat bo‘yicha hisobga olinadi?

11.Inventarlash deganda nimani tushunasiz?

12.Nimalar va qaysi davrlarda majburiyatlar inventarlashdan o‘tkaziladi?

13.Asosiy vositalarni inventarizatsiyadan o‘tkazish tartibi qanday amalga oshiriladi?

14.Tugallanmagan ishlab chikarish va kelgusi davr xarajatlarini inventarizatsiyadan o‘tkazish tartibi qanday amalga oshiriladi?

15.Umumlashgan hisobotlar to‘g‘risida tushuncha?

 

 

15-Mavzu:Qaytahisobgaolishmazmuni, qoidalariva

uni o’tkazish muddatlari

 

Reja:

15.1. Qaytahisobgaolish (inventarizatsiya) haqidatushuncha, uniahamiyativaturlari.

15.2. Inventarizatsiya o’tkazishmuddatlari va natijasini rasmiylashtirish.

 

15.1. Qaytahisobgaolish (inventarizatsiya) haqidatushuncha, uniahamiyativaturlari

 

Korxonadamavjudbo’lganmulklarsaqlanishinita’minlash, ularnazoratiniyaxshilashmaqsadida, yuritilayotganhisobma’lumotlarinechog’likhaqiqiyligi, to’g’riliginitekshirishmaqsadidainventarizatsiyao’tkaziladi. Korxonadagimulklardeganda, asosiyvositalar, nomoddiy, aktivlar, ishlabchiqarishzahiralari, tayyormahsulot, tovar, pulmablag’larivaboshqamoliyaviyaktivlartushuniladi. Korxonaningmoliyaviymajburiyatlarihaminventarizatsiyaqilinib, bundaymajburiyatlargakreditorlikqarzlari, bankkreditlari, olinganqarzlartushuniladi.

Korxonalardayillikhisobottuzilib, bundagima’lumotlaralbatta, haqiqiyma’lumotlarasosidabo’lmog’ilozim. Bushartbajarilishiuchunhamkorxonainventarizatsiyasio’tkazilmog’ishartdir.

Inventarizatsiya – korxonamablag’initekshirib, ro’yxatgaolishvaolinganma’lumotlarnihisobma’lumotlaribilansolishtirishdemakdir.

            Korxonalardaasosan, 1 oktyabrdankeyininventarizatsiyao’tkaziladi, bungasababyillikbalansma’lumotlarinihaqiqiyliginita’minlashdir. Ammoqo’yidagiholatlargahame’tiborniqaratmoqzarur: kutubxonafondlari 5 yildabir, yirikasosiyvositalarni 3 yildabir, oziq-ovqattovarlarinibiryilda 2 marta, kassadaginaqdpullaresaharoydainventarizatsiyaqilinadi.

            Hozirgidavrdakorxonalargaberilganmustaqillikularninghammafaoliyatlaridao’zaksinitopmoqda. Shularjumlasidan, inventarizatsiyao’tkazishmuddativaob’ektiko’rsatilganro’yxatham, korxonarahbariyatitomonidanmustaqilravishdayilboshigatuziladi. Buro’yxatgabinoan, korxonadadoimoamaliyotdabo’ladiganinventarizatsiyakomissiyaa’zolaritarkibihamtuzilganbo’ladi. Bularnihammasikorxonarahbaritasdiqlaydi. Inventarizatsiyao’tkazishhaqidagiro’yxatbo’yichaamalgaoshiriladiganinventarizatsiyarejalihisoblanadi.

            Rejasiz inventarizatsiya esa qo’yidagi hollarda o’tkaziladi:

1. Moddiyjavobgarshaxso’zgarganda.

2. Moddiyjavobgarlikningbrigadausulida:

            a) 50 % brigadaa’zolario’zgarganida;

            b) brigadaboshlig’io’zgarganida.

3. Yong’in, tabiiy ofatlar ro’y berganda, ular tugatilgan zahoti.

4. O’g’irlik haqida ma’lumot olingan zahoti.

5. Mulkchilikshaklio’zgarganda.

6. Inventarizatsiya o’tkazilishi haqida moddiy javobgarlik brigada a’zolaridan ariza olinganda.

7. Boyliklarbo’zilishianiqlanganda.

8. Boyliklar qayta baholanishi amalga oshirilganda.

9. Asosiy vositalar ijarasi ro’y berganda (asosiy vositalar inventarizatsiyasi).

 

10. Korxonatugatilayotganda.

Inventarizatsiyani yuqoridagi, o’tkazish tartibiga ko’ra turga bo’lishdan tashqari, qo’yidagi xususiyatiga qarab ham turga ajratish mumkin. Mablag’lar qancha qismini inventarizatsiya qilishiga ko’ra ikki xil bo’ladi:

1. To’liq;

2. Qisman.

            To’liq inventarizatsiyada korxona mulklarining barchasi inventarizatsiya qilinadi. Bunday inventarizatsiya 1 yilda bir bor o’tkazilishi shart(yillik hisobot tuzilishidan oldin).

            Qisman inventarizatsiya korxona mulklarining ma’lum bir qismigina inventarizatsiya ob’ekti bo’lishi bilan xususiyatlidir.

Asosiy vositalarning inventarizatsiyasi korxona rahbarining buyrug’iga ko’ra   tashkil qilingan ishchi komissiyasi tomonidan amalga oshiriladi va unda albatta buxgalteriya xodimlaridan vakillar bo’lishi shart.

Inventarizatsiyani o’tkazish ishchi komissiyasi a’zolari moddiy javobgar shaxs ishtirokida ob’ektlarni ko’radi va ularni natura ko’rsatkichida inventarizatsiya yozuvida qayd etadi. Inventarizatsiyani komissiya a’zolari to’la bo’lmagan holatda o’tkazish mumkin emas.

Inventarizatsiya natijasida ilgari hisobga olinmagan asosiy vositalar aniqlangan holda ham ro’yxatga olinadi va ularni komissiya a’zolari ekspertiza yo’li bilan baholaydi va haqiqiy texnik holatiga ko’ra eskirish miqdori aniqlanadi va dalolatnoma asosida rasmiylashtiriladi. Shu bilan birgalikda komissiya ushbu asosiy vosita qachon kimning farmoyishiga binoan ishlatilgani, ularning harajatlari hisobda qanday aks ettirilganligi borasida dalolatnomada ma’lumotlar keltiriladi.

Agar inventarizatsiya jarayonida asosiy vositalarning kam omadi yoki ortiqchaligi aniqlansa,komissiya mas’ul shaxslardan buning sabablarini tushuntirishni talab qilish zarur. Chunki bu ma’lumotlar inventarizatsiya va buxgalteriya hisobi ma’lumotlarini taqqoslash natijasida aniqlangan farqlarning sabablarini o’rganishda muhim rol uynaydi.

Ilgari hisobga olinmagan asosiy vositalar aniqlanganda ular qoldiq qiymati bo’yicha kirimga olinadi Dt 0100 Kt 9710 va eskirish miqdoriga Dt 9430 Kt 0200.

O’ziga tegishli asosiy vositalarni inventarizatsiya qilish bilan bir vaqtda ijaraga olingan asosiy vositalar ham tekshiriladi.

Ijaraga olingan asosiy vositalar ob’ektlari bo’yicha inventarizatsiya ro’yxati alohida har bir ijaraga beruvchi bo’yicha alohida tuziladi. Unda umumiy ma’lumotlardan tashqari har bir ijaraga beruvchi va ijara muddati ko’rsatiladi. Inventarizatsiya ro’yxatining bir nusxasi ijaraga beruvchiga jo’natiladi.

 

15.2. Inventarizatsiya o’tkazish va natijasini rasmiylashtirish

 

Inventarizatsiyaning qanday turi o’tkazilayotganligidan qat’iy nazar, uni o’tkazish haqida korxona rahbari buyrug’i tuzilishi shart. Bu buyruqda quyidagi rekvizitlarak settirilgan bo’lishi lozim: buyruq tartib raqami, korxona nomi, buyruq yozilgan muddat, inventarizatsiya o’tkazilishi lozim bo’lgan bo’lim, inventarizatsiya ob’ekti (moddiy boylik va moliyaviy majburiyatlar), inventarizatsiya boshlash va tugatish muddatlari, inventarizatsiya o’tkazish sababi, inventarizatsiya hujjatlarini buxgalteriyaga topshirish muddati, rahbar ismi va imzosi, korxona muhri.

Korxonalarda inventarizatsiya o’tkazishhaqidagi buyruqlar bajarilishi ustidan nazorat ta’minlash maqsadida, ro’yxat kitobi yuritilib, uni nomi «Inventarizatsiya o’tkazish haqida buyruqlar bajarilish nazorat kitobi». Undagi rekvizitlar quyidagilardan iborat: korxona nomi, inventarizatsiya boshlanishi muddati, tugatish muddati, inventarizatsiya o’tkaziladigan korxona, ombor, tsex, bo’lim nomi va hokazo, moddiy javobgar shaxs familiyasi, buyruq (tartib raqami, muddati), inventarizatsiya komissiyasi a’zolari,

 buyruqni olinganligini tasdiqlovchi imzo, inventarizatsiya etiladigan boylik nomi, inventarizatsiya o’tkazish muddati (buyruqga ko’ra, haqiqatda) tugatilishi muddati (buyruqga ko’ra, haqiqatda), inventarizatsiya qatnashchilari haqida belgi dastlabki natija (muddat, yetishmovchilik, ortiqcha summalar), so’nggi natijalar (muddat, yetishmovchilik ortiqchas ummalar), natijalarni tasdiqlangan muddati, yetishmovchilik bo’yicha qabul qilingan tadbir muddati, yetishmovchilikni qoplashishnitergovorganlariga berish, belgiqo’yishqatori.

            Buyruqniolib, uniolinganligihaqidaro’yxatgaimzochekkankomissiyaa’zolari, belgilanganob’ektgaborganlaridanso’ng, inventarizatsiyaboshlashdanoldininventarizatsiyamuddatiga, kirimvachiqimhujjatlariniyokimoddiyboyliklarvapulmablag’lariniharakatihaqidahisobotlarnioxirgilariniolishlarishart.

            Inventarizatsiyakomissiyasirahbarihisobreestrlariga (hisobotlariga) ilovaqilinganhammakirimvachiqimhujjatlarigaimzoqo’yadi. Buhujjatlarbuxgalteriyada, inventarizatsiyaboshlangungaqadarhisobbo’yichamoddiyboyliklarqoldig’inihisoblashgaasosbo’ladi. Inventarizatsiyaqilinayotganboyliknikeltirishbo’yichahisobdorliksummalarigaegayokiuniqabulqilishgaishonchnomagaegabo’lganshaxslardanhamtilxatolinishilozim.

Moddiyboyliklarvahisoblanganmoliyaviymajburiyatlarhaqiqiyholatihaqidagima’lumotlarinventarizatsiyayozuviyokiinventarizatsiyadalolatnomalarigaikkinusxadankambo’lmaganmiqdordarasmiylashtiriladi.

Inventarizatsiyakomissiyaa’zolariinventarizatsiyaob’ektlarioxirgiqoldiqlarinito’liqvaaniqaksettirishlari, inventarizatsiyama’lumotlarinio’zvaqtidavato’g’rirasmiylashtirishlarilozim.Korxonadainventarizatsiyaetilayotganmulklarhaqiqiyqoldig’io’lchash, tortish, sanashorqalianiqlanadi. Shuninguchunhamkorxonarahbariinventarizatsiyabelgilanganmuddatdaboshlanishinivaoqilona  tashkiletilishinita’minlashshart-sharoitlariniyaratmog’izarur. Bundayshart-sharoitlargabilanyordamchiishkuchlaribilan, xo’jalik, tortish asboblarivaulartexniksozliginita’minlashlarimisolbo’ladi.

            Korxonatovarlarvaboshqamoddiyzahiralariinventarizatsiyaqilinayotganda, ularmolyetkazibberuvchilaro’rovlaridasaqlanayotganbo’lsa, tanlovusulidatekshirishishlariolibborilishimumkin. Tanlovusulidaboyliklarniba’zibirlariginao’lchanishi, sanalishimumkin, agarhisobdagilardanfarqlaraniqlansa, moddiyboylikninghammasiinventarizatsiyadano’tkazishishartbo’ladi. Ko’pmiqdordatortiladigantovarlarinventarizatsiyasiolibborilayotganda, inventarizatsiyakomissiyaa’zolaridanbirimoddiyjavobgarshaxsbilantortishvedomostlarigama’lumotlariniaksettiribboradi. Kunoxiriyokio’lchashoxirigaborgandaushbuvedomostlarma’lumotlariumumlashtirilib, jamiko’rsatkichlarinventarizatsiyaro’yxatidaaksettiriladi.

O’lchash dalolatnomalari, texnik hisoblashish va tortish vedomostlari inventarizatsiya ro’yxatiga ilova qilinishi shart.

            Korxona mulklari haqiqiy miqdori inventarizatsiya orqali aniqlanayotganda, moddiy javobgar shaxs qatnashmogi lozimdir.

            Inventarizatsiya dalolatnomalari va inventarizatsiya ro’yxatlari yozma ravishda, shuningdek, hisoblash texnikasi va yozuv mashinalari orqali to’ldirilishi mumkin. Ushbu hujjatlarni to’ldirishda o’chirib yozishlar va bo’yashlarga yo’l qo’ymaslik zarur. Inventarizatsiya qilinayotgan tovar moddiy boyliklari va boshqa ob’ektlari inventarizatsiya yozuvlariga aks ettiriladi. Inventarizatsiya ob’ektlari ular analitik hisobi ro’yxati bo’yicha inventarizatsiya ro’yxatiga tartib raqami, o’lchov birligi, miqdori aks ettirilib boriladi.

            Agar xatolik bilan aks ettirilgan yozuvlar aniqlansa, ustidan chizib, to’g’ri yozuv aks ettiriladi va bu komissiya a’zolari hamda moddiy javobgar shaxs imzosi bilan tasdiqlanadi.

           

 

Agarda inventarizatsiya yozuv va ro’yxatlarida, solishtirma vedomostlarida bo’sh qatorlar bo’lsa, chiziq tortilishi kerakki, bu bilan qo’shimcha yozuvlar orqali inventarizatsiya ma’lumotlarini haqiqatdan chetlanishi oldi olingan bo’ladi.

            Inventarizatsiyani rasmiylashtirilishi bilan bog’liq inventarizatsiya dalolatnomasi va inventarizatsiya ro’yxatini inventarizatsiya komissiya a’zolarining barchalari va moddiy javobgar shaxs imzolari bilan tasdiqlashlari kerak.

            Hisob va inventarizatsiya ma’lumotlari solishtirma vedomostlarida solishtiriladi. Ortiqcha yoki yetishmovchiliklarni miqdor va qiymat ko’rinishida aks ettirish shu solishtirma vedomostlarida amalga oshiriladi.

Korxona mulklari inventarizatsiyasida qo’llaniladigan hujjatlar ro’yxati qo’yidagilardan iborat:

№ inv. 1 - shakl. Asosiy vositalar inventarizatsiya yozuvi - korxona assosiy vositalar inventarizatsiya ma’lumotlarini rasmiylashtirishda qo’llaniladi. Aktivlar joylashgan o’rni, hamda saqlanishiga moddiy javobgar mahsulotlar bo’yicha alohida bir nusxada to’ldirilib, komissiya a’zolari va moddiy javobgar shaxs tomonidan imzolanadi, so’ngra buxgalteriyaga topshiriladi.

№ inv. 2 - shakl. Inventarizatsiya yorlig’i. Ushbu hujjat ishlab chiqarish sharoitlariga ko’ra inventarizatsiya komissiya a’zolari korxona omborlaridagi xom ashyo, tayyor mahsulot, tovar va boshqa moddiy boyliklarni darhol sanab chiqa olmaganlarida va inventarizatsiya ro’yxatida aks ettira olmaganlarida qo’llaniladi. Inventarizatsiya yorligi komissiya a’zolari tomonidan to’ldirilib, hisoblangan tovar moddiy boyliklari bilan birga ular joylashgan yerida saqlanadi.

№ inv 3 - shakl. Tovar moddiy boyliklari inventarizatsiya ro’yxati. Korxonadagi xom ashyolar, materiallar, tayyor mahsulotlar, tovarlar va boshqalarni haqiqatdagi qoldig’ini aks ettirishda qo’llanilib, moddiy boyliklar joylashgan o’rni, o’rnatilgan moddiy javobgarligi bo’yicha alohida tuziladi. Inventarizatsiya ro’yxati komissiya a’zolari va moddiy javobgar shaxs imzo chekkanlaridan so’ng, solishtirma vedomostini tuzish  uchun buxgalteriyaga yuboriladi.

№ inv. 4 - shakl. Jo’natilgan tovarlar inventarizatsiya dalolatnomasi. Ushbu dalolatnoma korxonalarga jo’natilgan tovarlar haqiqiy qiymatini aniqlashda qo’llaniladi. To’lash muddati o’tib ketgan va to’lash muddati yetmagan jo’natilgan tovarlar bo’yicha alohida bir nusxadan to’ldirilib, komissiya a’zolari imzolab, buxgalteriyaga topshiradilar.

            № inv. 5 - shakl. Mas’ul saqlashga qabul qilingan (berilgan) tovar moddiy boyliklar inventarizatsiya ro’yxati. Ushbu inventarizatsiya ro’yxati ma’sul saqlashga olingan (berilgan) tovar. moddiy boyliklar haqiqiy qiymatini aniqlashda qo’llaniladi. Inventarizatsiya ro’yxati bir nusxada to’ldirilib komissiya a’zolari moddiy javobgar shaxs imzo chekkanlaridan so’ng, solishtirma vedomostini tuzish  uchun buxgalteriyaga yuboriladi.

            № inv. 6 - shakl. Yo’ldagi materiallar va tovarlar inventarizatsiya dalolatnomasi. Ushbu dalolatnoma inventarizatsiya mobaynida yo’lda bo’lgan mahsulotlar va tovarlar haqiqiy miqdori va qiymatini aniqlashda foydalaniladi. Material va tovarlar yo’lda ekanligini tasdiqlovchi hujjatlar asosida dalolatnoma bir nusxada to’ldirilib, komissiya a’zolari tomonidan imzo bilan tasdiqlanib korxona buxgalteriyasiga topshiriladi.

            Inv.- 4, inv.- 5, inv.- 6 inventarizatsiya dalolatnomalari ro’yxatlari o’rniga buxgalteriya jurnal-order vedomostlari shaklida qo’llanilishi mumkin.

№ inv. 10 - shakl. Asosiy vositalar tugallanmagan ta’mirlash ishlari inventarizatsiya dalolatnomasi. Ushbu dalolatnoma bino, inshoot, texnik-ta’minot vositalari, asbob uskunalar va boshqa asosiy vositalar ob’ektlarini tugallanmagan kapital ta’mirlash ishlari inventarizatsiyasini o’tkazishda qo’llaniladi. Bajarilgan ishlar holati tekshiruvi asosida bir nusxada to’ldirilib, komissiya a’zolari, moddiy javobgar shaxslar tomonidan imzolanadi va buxgalteriyaga topshiriladi.

№ inv.11 - shakl. Kelgusi davr harajatlarini inventarizatsiya dalolatnomasi. Korxonalar kelgusi davr harajatlari hisobi yuritiladigan schyot ma’lumotlarini tekshirish asosida tuzilib, imzolanadi va buxgalteriyaga topshiriladi.

№ inv.15 - shakl.Pul mablag’lari inventarizatsiya dalolatnomasi.Kassadaginaqdpullarhaqiqiymiqdorinianiqlashmaqsadidao’tkazilayotganinventarizatsiyama’lumotlariniaksettirishdaqo’llanildi.

Komissiyaa’zolariqimmatbahoqog’ozlar,limitlashtirilganchekdaftarchalari, naqdpullarmiqdorinisanashorqalianiqlab,dalolatnomaniikkinusxadato’ldiradilar. Ushbudalolatnomagakomissiyaa’zolarivamoddiyjavobgarshaxsimzochekadivabirnusxasibuxgalteriyagatopshiriladi, ikkinchinusxasiesamoddiyjavobgarshaxsdaqoladi.

            Moddiyjavobgarshaxso’zgarayotganda o’tkaziladigan inventarizatsiya №15 inventarizatsiyashakli 3 nusxadato’ldiriladi. Biribuxgalteriya, ikkinchi, uchinchinushalariesamoddiyjavobgarliknitopshirayotganvaqabulqilibolayotganshaxslargaberiladi.

            № inv.16 - shakl.Ushbuhujjatqimmatbahoqog’ozlarvaqat’iyhisobdagihujjatlarhaqiqiymiqdorinianiqlashmaqsadidao’tkaziladiganinventarizatsiyama’lumotlarinirasmiylashtirishdaqo’llaniladi.

            Qat’iyhisobdagihujjatblankalarigabenzintalonlari, yo’lchiptalarivaboshqalarmisolbo’ladi.

            Inventarizatsiyayozuviikkinusxadato’ldirilib, biribuxgalteriyaga, ikkinchisiesaqimmatbahoqog’ozlarniqat’iyhisobdagiblankalarnimoddiyjavobgarlikkaolayotganshaxsdaqoladi.

            № inv.17 - shakl.Xaridorlarbilanhisoblashishinventarizatsiyadalolatnomasixaridorlarmolyetkazibberuvchilarvaboshqaturlidebitorlarhamdakreditorlarbilanhisoblashishinventarizatsiyama’lumotlariniirasmiylashtirishdaqo’llaniladi. Dalolatnomabirnusxada, tegishlischyotma’lumotnomalariasosidaaniqlanganqoldiqsummalariaksettirilganholdarasmiylashtirilib, komissiyaa’zolaritomonidanimzobilantasdiqlanib, buxgalteriyagatopshiriladi.

            Hisoblashishinventarizatsiyadalolatnomasidaaksettirilganmajburiyatlarturlaribo’yichama’lumotnoma (spravka) (inv. – 17 shaklgailova), ilovaqilinishishart. Inv. – 17 dalolatnomasishuilovama’lumotnomaasosidato’ldiriladi.

            Ma’lumotnomabuxgalteriyahisobisintetikschyotlarigaalohidarasmiylashtiriladi. Ushbuma’lumotnomakorxonadagidebitorlikvakreditorlikqarzlariyuzasidanhisoblashishdabo’lganturlikorxonalar,   tashkilotlardanolinadi.

            Buxgalteriyadebitorlik, kreditorlikqarzlariqoldiqsummalari, olinganma’lumotnoma (spravka)larko’rsatkichlaribilansolishtirilganholda № inv.17 – shakldalolatnomasirasmiylashtiriladi.

            № inv.18-shakl. Solishtirmaqaydnomaasosiyvositalarinventarizatsiyanatijalarinirasmiylashtirishdaqo’llanib, birnusxadato’ldiriladivabuxgalteriyadabelgilanganmuddatgachasaqlanadi.

            №inv.19- shakl. Solishtirmaqaydnomahisobma’lumotlaridanchetlashishlaraniqlangantovarmoddiyboyliklarinventarizatsiyanatijalarinirasmiylashtirishuchunqo’llaniladi. Ushbusolishtirmaqaydnomahambirnusxadarasmiylashtirilib, buxgalteriyadabelgilanganmuddatgachasaqlanadi.

Korxonaxo’jalikmulklariinventarizatsiyama’lumotlarivaaniqlangannatijalariyuqoridagihujjatlardarasmiylashtirilgach, korxonarahbaritasdig’idanso’ng, buxgalteriyaschyotlaridategishliyozuvlaramalgaoshiriladi.

            Inventarizatsiyanatijasidaqo’yidagilaraniqlanadi:

1.      Hisob va inventarizatsiya ma’lumotlari teng.

2.      Hisob ma’lumotlaridan inventarizatsiya natijasida aniqlangan ma’lumotlar yuqoriligi (ortiqcha xo’jalik mablag’lari aniqlanishi).

3.      Hisob ma’lumotlari ko’rsatkichlari yuqoriligi (xo’jalik mulklari yetishmovchiligi aniqlanishi).

NAZORAT SAVOLLARI

 

1.Umumlashgan hisobotlarni tuzish uslublari?

2.Moliya faoliyat deganda nimani tushunasiz?

3.Davlat subsidiyalari va davlat yordami xakida nima aytib bera olasiz?

4.Moliyaviy sarmoyalar degenda nimalarni tushunasiz?

5.Moliyaviy sarmoyalar hisobi kanday yuritiladi?

6.Moliyaviy sarmoyalarni sotish tartibini tushintirib bring?

7.Moliyaviy sarmoyalarni sotish jarayonlardan olinadigan moliyaviy natijalar kanday xisobga olinadi?

8.Investitsiya faoliyati deganda nimani tushunasiz?

9.Moliya faoliyat deganda nimani tushunasiz?

10.Davlat subsidiyalari va davlat yordami xakida nima aytib bera olasiz?

 

 

16-MAVZU. BUXGALTERIYA BALANSIVA HISOBOTI

Reja:

1. Buxgalteriya balansi haqida tushuncha, uning tuzilishi, mazmuni va ahamiyati.

2. Xo‘jalik muomalalari ta'sirida balansda sodir bo‘ladigan o‘zgarishlar.

3. Buxgalteriya balansi turlari.

 

1. Buxgalteriya balansi haqida tushuncha, uning tuzilishi, mazmuni va

Ahamiyati

 

Korxona va tashkilotlarda xo‘jalik faoliyatini boshqarish bevosita mablag‘larning holatiga, ulardan foydalanish darajasiga, mablag‘larning aylanish tezligiga bog‘liqdir. Balansni iqtisodiy jihatdan olganda xo‘jalik mablag‘larini joylanishi va tashkil topish manbalari bo‘yicha bir-biriga tengligini ta'minlaydi deb aytish maqsadga muvofiqdir.

Mablag‘lar holatidagi o‘zgarishlar ularning turlari bo‘yicha buxgalteriya hisobi schyotlarida o‘z ifodasini topadi va har oyning oxirida har bir mablag‘ning oy davomidagi o‘zgarishi, oy oxiriga bo‘lgan qoldig‘i hisob-kitob qilinadi. Demak, buxgalteriya hisobi schyotlari mablag‘ turlari bo‘yicha mulk egasiga etarli ma'lumotlarni beradi. Lekin bu ma'lumotlarda mablag‘larning joylanishi ularni moddiy javobgar shaxslar bo‘yicha taqsimlanganligini ko‘rsatib beradi, ammo ularning qaysi mablag‘lar hisobiga tashkil qilinishi ham mulkdor uchun zaruriyati yuqori.

Korxona va tashkilotlar mulkchilik shaklidan qat'iy nazar tegishli faoliyat ko‘rsatish jarayonida xom-ashyo bir turdan ikkinchi bir turga aylanadi. Buxgalteriya hisobida har bir mablag‘ning harakati turlari bo‘yicha hisob-kitob qilinadi va hisobot davri oxiriga mablag‘lar holati bo‘yicha to‘liq ma'lumotni olish imkoniyatini beradi.

Buxgalteriya hisobida ifoda qilingan mablag‘lar harakati bo‘yicha mablag‘larning joylanishi va tashkil topish manbalari bo‘yicha ma'lumotlarni umumlashtirish maqsadida balans tuziladi.

Buxgalteriya balansi – muayyan sanaga pulda ifodalangan va xo‘jalik mablag‘larining turlari, tashkil topish manbalari bo‘yicha iqtisodiy guruhlashtirish hamda umumlashtirish usulidir.

Balans yordamida korxona va tashkilotlarning o‘ziga taalluqli mablag‘lari, qarzga olingan mablag‘lari, vaqtinchalik foydalanishga olingan mablag‘lari to‘g‘risida aniq ma'lumotga ega bo‘lish mumkin, ikkinchidan mablag‘lar holatini nazorat qilish imkoniyatini bersa, uchinchidan mablag‘ turlarini o‘rganish uchun asos hisoblanadi.

Korxona va tashkilot mablag‘larining joylanishi va tashkil topish manbalarini o‘rganishda balans alohida axamiyatlidir. Buxgalteriya balansi yordamida korxona va tashkilotlarning xo‘jalik faoliyatini, iqtisodiy holatini baholash imkoniyati yaratiladi.

Buxgalteriya balansini tuzish, unda iqtisodiy ma'lumotlarni umumlashtirish tartibi O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi tomonidan belgilanadi va tartibga solinadi. Buxgalteriya balansida korxona va tashkilotlarning mablag‘lari joylanishi va tashkil topish manbalari bo‘yicha tartibga solinadi.

Demak, buxgalteriya balansi yordamida korxona va tashkilotlar tasarrufida bo‘lgan mablag‘lar harakati ikki jihat bilan, ya'ni mablag‘larni joylanishi va ularni tashkil topish manbalari bilan taqqoslangan holda o‘rganiladi. Buxgalteriya balansi ikki tomondan, uning chap tomoni aktiv, o‘ng tomoni esa passiv deb aytiladi. Buxgalteriya balansini qisqacha tuzilishini quyidagi sxemada ko‘rish mumkin.

 

 

 

BUXGALTERIYA BALANSI

Ko‘rsatkichlar nomi	Satr kodi	Hisobot davri boshiga	Hisobot davri oxiriga	Ko‘rsatkichlar nomi	Satr kodi	Hisobot davri boshiga	Hisobot davri oxiriga
	Aktiv				Passiv
I. Uzoq muddatli aktivlar				I. O‘z mablag‘lari manbalari
I-bo‘lim jami:				I-bo‘lim jami:
Balans moddalari				Balans moddalari
II. Joriy aktivlar				II.Majburiyatlar
Balans moddalari				Balans moddalari
II-bo‘lim jami:				II-bo‘lim jami:
Balans aktivi bo‘yicha jami				Balans passivi bo‘yicha jami

 

 

Buxgalteriya balansi yordamida korxona mablag‘larining joylanishi va ularining tashkil topish manbalarining bir-biriga tengligi ta'minlanadi, ya'ni balans summasi aktiv va passiv tomonlari bo‘yicha hisob-kitob qilinadi.

Buxgalteriya balansi 60-yillarda aktiv va passiv tomonlari bo‘yicha besh bo‘limdan tashkil topgan bo‘lsa, 80-yillarda 3 bo‘limdan va hozirgi paytda ikki bo‘limdan iboratdir.

O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirining 2002 yil 27 dekabr №140 sonli buyrug‘iga binoan (AV 24.01.2003 yil №1209) mulkchilik shaklidan qat'iy nazar tadbirkorlik faoliyatini olib borayotgan barcha yuridik shaxslar (bank, sug‘urta va byudjet tashkilotlaridan tashqari) yagona shakldagi buxgalteriya balansini tuzadilar.

Balansning aktiv va passiv qismlari bo‘limlarga, bo‘limlari guruhlarga, guruhlari esa moddalarga bo‘linadi. Buxgalteriya balansining moddalari korxonaning ayrim mulk turi, uning tashkil topish manbai va majburiyatlarni tavsiflovchi satr ko‘rsatkichidir. Balansning aktiv va passiv qismlari ikkitadan bo‘limdan iborat.

"Aktiv" – faol, amal qilish, mavjud bo‘lish degan so‘zlardan kelib chiqqan. Shundan kelib chiqib, aktiv deganda mablag‘lar qanday amal qilayotganligini, ishlayotganligini ko‘rsatuvchi mablag‘lar guruhlanishini tushunish kerak.

Aktivlar - bu oldingi amalga oshirilgan muammolarni yoki oldin sodir bo‘lgan voqealar natijasida korxonaga kelib tushgan, va ulardan foydalanish kelajakda foyda keltiradigan iqtisodiy resurslardir.

Aktivlar uch xil xususiyatga ega bo‘lishi kerak:

a)       kelajakdagi iqtisodiy nafni o‘zida mujassamlanishi, bevosita yoki
bilvosita pul mablag‘lari yoki ularning ekvivalentilarini ko‘paytirish
imkoniyati;

b)    bu iqtisodiy naflarni nazorat qilish qobiliyatini mujassamlash;

c)    oldingi bitimlar yoki boshqa voqealarning natijasi bo‘lishi.

"Passiv" – nofaol, xolis (betaraf) turmoq, tushuntirish kabi so‘zlarning ildizidan olingan. Tarixan bu atama dastlab faqat qarzga olingan mablag‘larga nisbatan, ya'ni uchinchi shaxslar oldidagi majburiyatlarga nisbatan qo‘llanar edi. Bu bilan mulk egasi qarzga olingan mablag‘larga bo‘lgan munosabatda o‘zboshimchalik (bemalollik)dan o‘zini tutishi kerakligi ta'kidlangan edi. Keyinchalik "passiv" atamasi manbaalarning boshqa moddalariga ham tarqatilgan bo‘lib, faqat korxona majburiyatlarini tavsiflabgina emas, mablag‘lar turlarini qanday maqsadlarga mo‘ljallanganligini ham tavsiflash uchun ishlatiladigan bo‘ldi.

Manbaalarning tarkibiy qismini majburiyatlar tashkil etadi. Subyektning majburiyatlari - bu oldingi amalga oshirilgan muammolarni natijasi yoki kelajakda o‘zida mujassamlangan iqtisodiy nafni chiqib ketishi yoki yangi majburiyatlarni vujudga kelishi bilan yakunlanadi.

Majburiyatlar uch xil xususiyatga ega bo‘lishi kerak:

a)    aktivlarni chiqib ketishi yoki xizmat ko‘rsatish yo‘li bilan to‘lashni
vujudga keltiradigan mavjud doimiy majburiyatni o‘zida mujassamlashtirishi;

b)      subyekt uchun majburiyatni bajarilishi majburiyligi va qariyib
muqarrarligi;

c)  oldingi bitim yoki oldingi voqealar natijasi bo‘lishi.

Balans ko‘rsatkichlaridan quyidagi iqtisodiy ko‘rsatkichlarni aniqlab olish mumkin.

Xo‘jalik yurituvchi subyektning o‘z mablag‘lari aktivlaridan majburiyatlarini ayirganiga teng.

Buxgalteriya balansining xususiyati bo‘lib, uning aktiv qismi bo‘yicha umumiy summasi passiv qismi bo‘yicha umumiy summasiga teng kelishidir.

Ishlab chiqarish vositalari mehnat vositalari va mehnat buyumlaridan iborat.

Mehnat vositalari – insonning yaratayotgan buyumlariga o‘z ta'sirini o‘tkazuvchi vositalar hisoblanadi. Mehnat vositalari tarkibida ishlab chiqarish qurollari (mashinalar, asbob - uskunalar, asboblar) etakchi rolni o‘ynaydi

Mehnat buyumlari mahsulot tayyorlanadigan boshlang‘ich materialdan iborat. Ularga xom-ashyo va materiallar, yarim tayyor mahsulotlar va tugalanmagan ishlab chiqarishlar kiradi. Shu guruhga yordamchi materiallar va yoqilg‘ilar ham kiradi. Barcha mehnat vositalarining umumiyligi shundan iboratki, ular faqat birgina ishlab chiqarish jarayonida iste'mol qilinib, o‘zlarining qiymatini tayyorlanayotgan mahsulot tannarxiga butunlay o‘tkazadi.

2-chizma. Mablag‘lar tarkibi.

Quyida mablag‘lar manbalari chizmasini keltiramiz.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3-chizma. Mablag‘lar manbalari tarkibi.

 

 

4. Buxgalteriya balansi turlari

Buxgalteriya balansining har xil turlari mavjud bo‘lib, ular quyidagi belgilari bo‘yicha tavsiflanadi ( 4 -chizmaga qarang).:

♦  tuzilish vaqtiga ko‘ra;

♦  axborot hajmiga ko‘ra;

♦  mulkchilik shakliga ko‘ra;

♦  aks ettirish obyektiga ko‘ra;

♦  tozalash usuliga ko‘ra.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                              

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                 

 

 

 

 

 

 

4-chizma. Buxgalteriya balansi turlari.

 

Tuzilish vaqtiga ko‘ra buxgalteriya balanslari kirish, joriy, tugatish, bo‘linish va birlashtirish balanslariga bo‘linadi.

Kirish balansi korxonaning tashkil topish paytida tuziladi. U korxona o‘z faoliyatini boshlayotgan boyliklar summasini belgilaydi. Kirish balansida ustav kapitali ta'sis hujjatlari bo‘yicha va unga doir badallar pul mablag‘lari, boshqa mol-mulk ko‘rinishida aks ettiriladi va hokazo.

Joriy balanslar korxona qonunchilik bilan belgilangan muddatlarda vaqti-vaqti bilan tuzilib turiladi. (Oylik, choraklik, yarim yillik, yillik).

Tugatish balansi korxona faoliyatini tugatish sanasida mol-mulk va uning manbalari holatini tavsiflash uchun tuziladi. Tugatish balansi asosida tugatish komissiyasi korxonaning tugatilish paytidagi kreditorlik va debitorlik qarzlari summasini belgilaydi, so‘ngra kreditorlar bilan hisob-kitob qiladi, keyin korxonani tashkil etish chog‘ida muassislar tomonidan ustav kapitaliga kiritilgan badallarni qaytaradi. So‘ngra korxona mol-mulkining qolganini uning muassislari o‘rtasida taqsimlaydi, ya'ni barcha uzil-kesil hisob-kitoblarni amalga oshiradi.

Tugatish balansida xo‘jalik subyektining aktivlari tugatish komissiyasi bahosida, ya'ni ular sotilishi mumkin bo‘lgan bahoda aks ettiriladi. Olinishi umidsiz qarzlar va zararlar tugatish balansiga kiritilmaydi.

Bo‘lish (ajratish) balanslari yirik korxonaning bir necha mayda korxonalarga bo‘linish vaqtiga yoki shu korxonaning bir yoxud bir necha tarkibiy bo‘linmasini boshqa korxonaga berish vaqtiga tuziladi. Ba'zi hollarda bu balans berish balansi ham deb yuritiladi.

Birlashtirish balansi bir necha korxonalar bitta balansga birlashganida tuziladi.

Axborot hajmi bo‘iicha balanslar bir martalik va yig‘ma balanslarga bo‘linadi.

Bir martalik balans faqat bitta korxona bo‘yicha joriy hisob asosida tuziladi.

Yig‘ma balans bir martalik balanslar asosida tuziladi va birlashmalar (vazirliklar, firmalar, aksiyadorlik jamiyatlari va shu kabilar)ning xo‘jalik mablag‘larini aks ettiradi.

Mulkchilik shakliga ko‘ra davlat, kooperativ, o‘z, aralash va qo‘shma korxonalar, shuningdek, jamoat tashkilotlari balanslari farq qiladi,

Aks ettirish obyektiga ko‘ra balanslar mustaqil va alohida balansga ajratiladi.

Mustakil balansni yuridik shaxs bo‘lgan korxonalar tuzadi.

Alohida balansni korxonaning tarkibiy bo‘linmalari (filiallar, sexlar, korxonaning avtotransport va turar-joy hamda kommunal xo‘jaliklari) tuzadi.

Tozalash usuliga ko‘ra balanslar brutto-balans va netto-balanslarga bo‘linadi.

Brutto-balans — tartibga soluvchi moddalarni o‘z ichiga oluvchi balansdir. "Asosiy vositalarning eskirishi", "Nomoddiy aktivlarning amortizatsiyasi", "Sotib olingan xususiy aksiyalar" singari tartibga soluvchi moddalarni o‘z ichiga oladi.

Netto-balans — qiymatidan tartibga soluvchi moddalar summasi chegirilgan balans bo‘lib, bunga tozalash deyiladi. O‘zbekistondagi barcha korxonalar netto-balans tuzadi (1993 yildan boshlab), ya'ni balans yakuniga asosiy vositalar, arzon baholi va tez eskiruvchi buyumlarning qoldiq qiymatda, qayta sotiladigan tovarlar esa tannarxi bo‘yicha kiritiladi.

Balansga qo‘yiladigan asosiy talablar quyidagilardir:

♦  balansning to‘g‘riligi;

♦  balansning realligi;

♦  balansning yaxlitligi;

♦  balansning izchilligi;

♦  balansning tushunarliligi.

Balansning to‘g‘riligi balansni tuzishda asoslanilgan hujjatlarning to‘laligi va sifati bilan ta'minlanadi. Agar hisobot davrida xo‘jalik faoliyatining barcha muomalalari o‘z vaqtida hujjatli rasmiylashtirilmagan yoki noto‘g‘ri rasmiylashtirilgan bo‘lsa, unda balans korxona ishining haqiqiy yakunini aks ettirmaydi. Buxgalteriya balansining har bir moddasi hujjatlar, buxgalteriya hisobvaraqlaridagi yozuvlar, buxgalteriya hisob-kitoblari va inventarlash bilan tasdiqlangan bo‘lishi kerak. Buxgalteriya balansi ma'lumotlarini qasddan buzish niqoblash deyiladi. Balansni niqoblash qoida buzilishlarini yashirish maqsadida atayin va balansni tuzish bo‘yicha ayrim qoidalardan bexabarlik oqibatida bilmasdan qilingan bo‘lishi mumkin.

Balansning realligi moddalar bahosining obyektiv voqelikka muvofiq kelishini anglatadi. Balansning "to‘g‘riligi" va "realligi" tushunchalarini bir-biriga aralashtirmaslik kerak. Balans to‘g‘ri, ammo noreal bo‘lishi mumkin, ya'ni balans ma'lumotlari hujjatlar asosida tuzilgan bo‘ladi va haqiqiy mavjud mablag‘larni ko‘rsatadi, ammo uning ayrim moddalari real sharoitni, masalan, asosiy vositalar ma'naviy eskirganligi, debitorlik qarzini talab qilib olib bo‘lmasligi va shu kabilarni ko‘rsatmaydi.

Balansning yaxlitligi balansni yagona hisobga olish va baholash tamoyillari bo‘yicha tuzilishini, ya'ni korxonaning barcha tarkibiy bo‘linmalarida va tarmoqlarida buxgalteriya hisobi hisobvaraqlarining bir xildagi mazmuni, ularning korrespondentsiyasi va shu kabilar qo‘llanilishini anglatadi.

Balansning izchilligi har bir keyingi balans oldingi balansdan kelib chiqishi lozimligida ifodalanadi. Masalan, oldingi yil yakuniy balansi (yil oxiriga bo‘lgan ma'lumotlar) yil boshiga bo‘lgan boshlang‘ich balansi ma'lumotlari bo‘lishi kerak, chunki hisobot yili oldingi yilning davomi hisoblanadi.

Balansning tushunarliligi – balansni tuzuvchilar va uni o‘qiydigan hamda tahlil qiladiganlar tushunishi uchun qulayligidir. Balansni aniq va tushunarli qilish uchun moddalar rekvizitlari va nomlari ikki tilda (o‘zbek va rus tilida) bayon qilingan, uning shakli ancha soddalashtirilgan.

 

 

17-MAVZU:Korxonaninghisobsiyosati

 

Reja:

17.1. Hisobsiyosatiningasosiytalablari.

17.2. Hisobsiyosatishakllanishigata’siretuvchiomillarvahisobsiyosatiusullari.

17.4. Hisobsiyosatiningmasalalari.

 

17.1. Hisobsiyosatiningasosiytalablari

 

Iqtisodiyotnierkinlashtirishkorxonalarda buxgalteriya hisobini  tashkilqilishvauniyuritishga ham jiddiy ta’sir ko’rsatmoqda. Astakorxonalardahisobjarayonini  tashkil qilish amaldagimoliyaviyqonunlarvaboshqanormativhujjatlargaasoslanganholdamustaqilamalgaoshirilmoqda.

Buxgalteriyahisobini  tashkilqilishdagiyangichayondoshishningmazmunishundaniboratki, buxgalteriyahisobidavlattomonidanbelgilanganumumiyqoidalardankelibchiqqanholdakorxonadabuxgalteriyahisobiniyuritishdanko’zlanganasosiyvazifalarnibajarishuchunmustaqilravishdahisobyuritishsiyosatiniishlabchiqiladi.

«Hisobsiyosativamoliyaviyhisobot» nomliO’zbekistonRespublikasi 1-sonlibuxgalteriyahisobimilliystandartigamuvofiqhisobsiyosatixo’jalikyurituvchisub’ektrahbaritomonidanbuxgalteriyahisobiniyuritishvamoliyaviyhisobotnitayyorlashhamdatuzish uchunfoydalaniladiganmaxsustamoyillar, qoidalarvaamaliyyondoshuvlarto’plaminiifodalaydi.

Shuningdek, xo’jalikyurituvchisub’ektninghisobsiyosatikorxonarahbaritomonidan 1-sonliBHMSasosidatuzilib, xo’jalikyurituvchisub’ektningturliyillaruchuntaqdimqilinganmoliyaviyhisobotlaridagiko’rsatkichlartaqqoslanadigan hamda boshqa aloqador BHMSlarasosidashakllantirilganbo’lishilozim.

Xo’jalikyurituvchisub’ektharbirkalendar yiliuchuno’zhisobsiyosatiniishlabchiqishikerak.

Hisobsiyosatidamoddiyqiymatliklarnitayyorlash, sotibolishvabaholashqoidalarivatartibi, buyumlarniasosiyvositalarvaarzonvatezeskiruvchibuyumlarga kiritish mezoni, ularning eskirishi, tayyormahsulotlarnibaholashvasotishtartibi, buxgalteriyahisobiniishchischyotlarrejasiniishlabchiqishvaboshqalarbelgilanadi. Navbatdagihisobotyiliuchunishlabchiqilganhisobsiyosatikorxonarahbaritomonidantasdiqlangandanso’ngyuridikhujjatstatusigaegabo’ladi.

Xo’jalikyurituvchisub’ektninghisobsiyosati xo’jalik rahbariningbuyrug’ibilantasdiqlanadi.

Hisobsiyosatinishakllantirishdasub’ekttomonidanqabulqilinganbuxgalteriyahisobiniyuritishusullaribuyruq chiqqan yildan keyingi yilning 1 yanvaridanqo’llaniladi. Bundaxo’jaliksub’ektibo’linmalariningjoylashganjoylaridanqat’iynazar, barchastrukturaviybo’linmalaritomonidanqo’llaniladi.

Yangi  tashkiletilganxo’jaliksub’ektlariqabulqilganhisobsiyosatini, moliyaviyhisobotini matbuotda birinchi nashr etilishigacha, lekindavlatro’yxatidano’tgansanadan 90 kundankechikmasdanrasmiylashtirilishikerak.

Kalendaryiliichidahisobsiyosatio’zgarmaydi. Faqatquyidagihollardaxo’jalikyurituvchisub’ektninghisobsiyosatio’zgarishimumkin:

1.  Sub’ektqaytadan  tashkiletilsa.

2. Mulkdorlarningalmashishinatijasida.

3. O’zbekistonRespublikasiqonunchiligi o’zgarsa yoki O’zbekistonRespublikasidabuxgalteriyahisobini tartibga soluvchi normativtizimidao’zgarishbo’lsa.

4. Buxgalteriya hisobining yangi usullari ishlab chiqilsa.

Hisob siyosati oldiga quyidagi asosiy talablar qo’yiladi:

- to’liqlik (barcha faktlarni hisobda to’liq aks ettirilishini ta’minlash);

-   ehtiyotkorlik - nobudgarchiliklarni aks ettirishga tayyor bo’lish;

-   mazmunning shakldan ustunligi;

-   qarama - qarshiliksiz;

-  oqilonalik.

 

17.2. Hisobsiyosatishakllanishigata’siretuvchiomillarvahisobsiyosatiusullari

 

Korxonalardahisobyuritishsiyosatinishakllantirishgajudako’pomillarta’sirqiladi. Ulardanasosiyomillarsifatidaquyidagilarnikeltirishmumkin (2-jadval).

Rivojlanganmamlakatlarhisobsiyosatiquyidagiikkixilusulda  tashkiletiladi:

Umummilliyhisobyuritishsiyosati - mamlakat Moliya vazirligitomonidanishlabchiqiladivaundaamaldagiqonunlarasosidaxalq xo’jaliginingbarchatarmoqlaridagikorxonalaruchunumumiybo’lganuslubiyasoslarishlabchiqiladi.

Korxonalarninghisobyuritishsiyosati – uniishlabchiqishdaumummilliyhisobyuritishsiyosatidankelibchiqib, o’zfaoliyatinisamarali  tashkilqilishuchunzarurbo’lganlarinitanlaboladilarvaunitegishlihujjatlarorqalirasmiylashtirib, yuridik kuch beradilar.

Hisobsiyosatiningmazmunini ifodalaydigan ma’lumotlar  quyidagilardaniborat:

- korxonaninghisobsiyosatito’g’risidagibuyruq (farmoyish);

2-jadval

Hisobsiyosatishakllanishigata’siretuvchiomillar

 

- buxgalteriya hisobining ishchi schyotlar rejasi;

- tasdiqlangandastlabkihujjatlarshakllarivaichkibuxgalteriyahisobotlariuchunhujjatlarshakllariningro’yxati;

-hujjatlar aylanish reja-grafigi va hisob axborotlariga ishlov berish texnologiyalari;

-ayrim ko’rsatkichlarni hisobga olish bo’yicha tasdiqlangan uslubiyot va tekshiriladigan korxona hisob siyosati to’g’risidagi buyruqqa boshqa ilovalar;

-quyidagi masalalarni bayon qiladigan (ochib beradigan) tushuntirish xati.

Korxonaning hisob siyosatiga taalluqli ma’lumotlar:

-hisob siyosatini shakllantirishda tanlab olinadigan, o’tgan yilgidan farq qiladigan buxgalteriya hisobini yuritish usullari;

- hisobot yilida yoki hisobot yilidan keyingi davrlarda buxgalteriya hisobotlaridan foydalanuvchilarning baholash va qaror qabul qilishiga sezilarli darajada ta’sir ko’rsatadigan hisob siyosatidagi o’zgarishlar;

- hisobot sanasidan keyin sodir bo’lgan hodisalar va xo’jalik faoliyatining shartli faktlari, muomalalarni to’xtatish, bitta aktsiyaga to’g’ri keladigan foyda.

 

17.4. Hisobsiyosatiningmasalalari

 

Korxonadahisobyuritishsiyosatihisobjarayonininguchtatomonini: uslubiy, texnikva  tashkiliytomonlarinio’zichigaolishilozim. Hisobyuritishsiyosatininguslubiyasosidakorxonaningasosiyvositalarigaamortizatsiyahisoblashtartibi, korxonamulkivamajburiyatlarinibaholashusulivaboshqalaraksettiriladi.

Hisobyuritishningtexnikasosidahisobregistrlari, schyotlardaxo’jalikjarayonlarininiaksettirishsxemasi, hujjatlaroborotivahokazolaro’zaksinitopadi.

Hisobyuritishning  tashkiliytomonidabuxgalteriyadahisobishlariningtaqsimlanishi, hisobishlarini  tashkilqilishvaboshqaruvjarayonidagio’rnianiqko’rsatiladi.

Buxgalteriyahisobiniyuritishva  tashkiletishninganiqbiryo’nalishibo’yichakorxonaninghisobsiyosatinishakllantirishda, buxgalteriyahisobinitartibgasolishtizimigakiradiganme’yoriyhujjatlarvaqonunlardako’zdatutilganusulningbirnechtavariantlaridanbittasinitanlashorqaliamalgaoshiriladi. Korxonadatanlanganhisobsiyosatibuxgalteriyahisobitiziminito’laliginita’minlashilozim. Shuninguchunuhisobjarayoniningbarchajihatlariniqamrabolishikerak, ya’ni: uslubiy (metodologik), texnikva  tashkiliyjihatlari.

Hisobninguslubiyjihatimol-mulkvamajburiyatlarnibaholash,mol-mulkturlaribo’yichaamortizatsiyalarnihisoblash, foyda (daromad)ningtanolinishivashukabiuslublarninazardatutadi

 

18-MAVZU: AКТ SOHASIDAGI KORXONALARNING HISOB-KITOBLAR MUNOSABLARI VA ULARNING  HISOBGA OLISH

 

REJA:

 

1. Pul mablag‘lari  va  qisqa  muddatli moliyaviy investitsiyalarhisobiningvazifalari

2. Kassa muomalalarini hisobga olish

3. Hisob-kitob schyoti bo‘yicha muomalalar hisobi

 

Iqtisodiy kategoriyaga amal qiluvchi har bir mamlakat rivojlanishining asosiyvositalaridan biri pul bulib, bozor iqtisodiyotiga utish va unda ish yuritishda uning urni va axamiyati yanada oshib boradi. Darhaqikat, pul - «bozor tili» deb bejiz aytilmagan. Har bir iqtisodiy axborot, tovarlar va xizmatlar bahosi, to‘lovlar, daromad va harajatlar, moliyaviy talablar va majburiyatlar, iqtisodiy aloqalar makro va mikro darajada faqat pulda ifoda qilinadi.

O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotida bozor munosabatlarining rivojlanishi jarayonida shartnomaviy asoslari mehnat vositalari va kreditlarini harid qilish, mah-sulot (ishlar, xizmatlar)ni sotish bobida bitimlar to‘zayotgan korxonalar o‘rtasida muno-Mbatlar kengayib bormokda. Bundan tashqari, byudjet, banklar, sugurta organlari, turli lsamoat tashkilotlari, xayriya fondlari, bevosita xodimlar va xokazolar bilan to‘lov m)'omalalari amalga oshirilmokda. Korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va fukarolarnnng goyatda keng va xilmaxil doirasi bilan amaliy alokalar korxona xo‘jalik faoliyatining muntazam va obyektiv jixdtdan mukarrar belgisiga aylanmokda. Korxonalar o‘rtasidagi har xil to‘lovlar va o‘zaro hisob-kitoblar moddiy, mehnat yoki bevosita pul munosabatlari asosida paydo bo‘lishi mumkin, lekin oxirokibatda ular odatda muayyan tomonning foydasiga pul qarzi tusini olgan mulkiy majburiyat kurinishida namoyon bo‘ladi.

Barcha mulkchilik shaklidagi korxonalarning pul mablag‘lari, xoh u o‘z mablagi bulsin, xoh qarzga olingan bulsin, kassada saklanuvchi pul qoldiklari va oborotda foyda-laniladigan tushumning bir kismidan tashqari, uning bankdagi hisob-kitob schyotida sakla-nishi lozim. Bank korxonaning hisobvaraqlaridan pulni o‘tkazish va berish to‘g‘risidagi chamda bank qoidalari va bank bilan korxona o‘rtasidagi shartnomada ko‘zda tutilgan boshqa muomalalarni o‘tkazish haqidagi farmoyishlarini bajaradi. Hisob-kitobschyotidan to‘lov­lar Mol yetkazib beruvchilardan olingan material va asosyy vositalar uchun, byudjet va sug‘urtaga bo‘lgan qarzlarini to‘lash uchun, ish haki berish uchun kassaga pul mablag‘lari olinishi va boshqa maksadlar uchun amalga oshiriladi. Dar bir to‘lov korxona bilan, ya’ni hisob-kitob egasi bilan kelishgan holda amalga oshiriladi, lekin quyidagi xrllarda bank korxonaning hisob-kitob schyotidan mablag‘larni boshqa tashkilotlar hujjatlari asosida echib oladi: moliya organlarining buyruklari asosida, agar soliqlarning to‘lash muddati utib ketgan bo‘lsa; kreditdan foydalanganlik uchun foiz; bank xizmati uchun va hokazo. Nakd pulsiz to‘lovlarni amalga oshirishda tomonlarning mas’uliyati har bir ishtirokchi uchun belgilanadi. Masalan, Mol yetkazib beruvchi uchun bu - shartnomaga va yuklab junatilgan mahsulotga muvofiq amalga oshirilgan pul ekvivalentini o‘z vaqtida olish, haridor uchun Mol yetkazib beruvchi tomonidan shartnoma shartlarining bajarilishi.

Shu bilan birga banklar ham mulkchilik shaklidan qat’iy nazar, mijozlar oldida qabul kilgan  majburiyatlar  bajarilmagani uchun  moddiy  javobgar bo‘ladi;  ularning vaznfalari - to‘lov muomalalarini o‘tkazishning belgilangan qoidalariga qat’iy rioya etilishini amalda ta’minlash, xizmat ko‘rsatayotgan korxona va tashkilotlarning «O‘zbekiston Respublikasida korxonalar to‘g‘risida»gi krnunida ko‘zda tutilgan huquqlarini biron-bir  tarzda  bo‘zishga  va  iqtisodiy  manfaatlarini kamsitishga yul  kuymaslik uchun qoidalarni qo‘llash amaliyotini muntazam ravishda umumlashtirish, ishlab chiqish va to‘lov muomalalarini tartibini yanada takomillashtirish bo‘yicha takliflar kiritishdir.

Korxonalar tomonidan byudjet va turli fondlar o‘rtasidagi qarzlarni o‘zish pul to‘lov vositasida amalga oshiriladi. Likvid aktivlar bo‘lgan pul mablag‘lari yordamida korxonalar mablag‘larining pul shakllari ishlab chiqarish zahiralari, mehnat qurollari vaxokazolarga aylantirilishi, pul tushumini va undan urin olgan sof daromadni olish amalga oshiriladi. Shunday kilyb, to‘lov tizimi va to‘lov muomalalari mablag‘lar doiraviy oborotini ta’minlashning eng muhim omili bulib maydonga chiqadi, ularni o‘z vaqtida tugallash esa ishlab chiqarishning uzluksiz jarayonini ta’minlashning zaruriy sharti bulib xizmat qiladi. To‘lovlar, asosan, naqd pullarni ishlatmasdan, korxonaning bankda ochgan hisob-kitob, valyuta yoki boshkd xil hisobvaraqdari orqali yoki navd pullar bilan o‘zaro hisob-kitoblar  kurinishida   amalga   oshiriladi   (naqd   pulsiz  yoki  naqd   pulli  hisob-kitoblar).

Hisob-kitob muomalalarini bank orqali o‘tkazish korxonalarning o‘zlari belgilagan ish haqd fondlariga, xizmat safarlari va xo‘jalik harajatlari limitlariga rioz qilishlarini har tomonlama nazorat kilish, korxonaning davlat byudjeti bilan soliqlar, yigimlar bo‘yicha o‘z vaqtida hisob-kitob kilishini, Mol yetkazib beruvchilarning hisob-varaklari va to‘lov talabnomalariga o‘z vaqtida xaq to‘lashni kuzatib borish, korxonaga turli maqsadlar uchun, muayyan ta’minot hisobidan ssudalar berish va mazkur ssudalarning belgilangan muddatda qaytarilishini ko‘zatish va xokazolar imkonini beradi.

Bank orqali nakd pulsiz o‘tkazishlar yuli bilan to‘lovlar shakli yordamida nafaqat Mol yetkazib beruvchilar bilan ulardan kelib tushgan moddiy boyliklar uchun yoki haridorlar bilan ular sotgan mahsulotlar, bajargan ishlar va xizmatlar uchun hisob-kitoblar, balki shuningdek byudjet bilan soliqlar bo‘yicha, turli xil debitor va kreditorlar, bosh (asosiy) kompaniya yoki birlashma bilan (ichki doiraviy, ichki xo‘jalik hisob-kitoblar), kasaba uyushma tashkiloti bilan hisob-kitoblar hamda bir kancha boshqa to‘lovlar amalga oshiriladi.

Pul mablag‘larining nisbatan kichik summalaridan xodimlar bilan mehnatga haq to‘lash bo‘yicha, hisobot beruvchi shaxslar bilan xizmat safarlari harajatlari, kassa orqali muomala qilinadigan nakd pullarga harid qilingan yoki sotilgan boyliklar (qimmatliklar) uchun navd pulli hisob-kitoblar kdlishda foydalaniladi. Pul mablag‘lari barcha hisob-kitoblarda vositachi bo‘lgani sababli, tabiiyki, respublika xalk xujaligida mab-laglarning bir maromdagi doiraviy aylanishini, bozor iqtisodiyoti sohasida faoliyat yuritishni ta’minlash uchun barcha o‘zaro to‘lovlar va o‘zaro Hisob-kitoblar to‘g‘ri va o‘z vaqtida bajarilishi zarur. O‘z navbatida, pul mablag‘lari, to‘lov, Hisob-kitob va kredit muomala­larini o‘z vaqtida hamda samarali amalga oshirishga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi.

Korxonaning moliya buxgalteriyasi, odatda, barcha to‘lov va hisob-kitob muomalalari­
ni bajaradi, moliyaviy, to‘lov, Hisob-kitob va kredit muomala-lari hisobini, ushbu muo-
malalarni qonunlarga muvofiq o‘z vaqtida va to‘g‘ri rasmiylashtirish ustidan nazoratni
amalga oshiradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida pul mablag‘lari bilan birgalikda kisqa
muddatli investitsiyalar katta ahamiyatiga egadir. Mamlakatimizda investitsion muhitni
barpo etish hamda investitsion faoliyatni rivojlantirish ishlari amalga oshirilayotgan
vaqtda qisqa muddatli investitsiyalarning iqtisodiyotdagi urni yanada oshadi. Iqtisodiy
tizimda pul mablag‘lari va qisqa muddatli moliyaviy investitsiyalarning amal qilishini
tartibga solish va takomillashtirish, eng avvalo, ularning hisobda to‘g‘ri va o‘z vaqtida aks
ettirilishiga bog‘liqdir.Buxgalteriya hisobi oldida pul mablag‘lari va qisqa muddatla investitsiyalarni hisobga olish bobida  quyidagi asosiy vazifalar turadi.

-korxonaning pul mablag‘larini samarali bonshcharish maksadlari uchun zarur axborot bilan ta’minlash;

Mazkur sharoitlarni tartibga soluvchi me’yoriy hujjatlar talablariga rioya etgan naqd pulsiz o‘tkazishlar hisob-kitoblarni o‘z vaqtida amalga oshirish;

-hisob registrlarida to‘lov va hisob-kitob muomalalari pul mablag‘larining mavjudligi hamda harakatini to‘liq va tezkor aks ettirish, zero korxona pul mablag‘larining korxona amaliy faoliyatining asosiy ko‘rsatkichlaridan biri hisoblanadi; mablag‘laridan korxonada ishlab chiqilgan limitlar va smetalarga muvofiq amaldagi qoidalarigarioya qilish;

-pul mablag‘lari va o‘zaro hisob-kitoblar holatining inventarizatsiyasini tashkil belgilangan muddatlarda o‘tkazish;

-kassada, banklardagi hisob-kitob, valyuta va boshqa hisobvaraqlarda pullar mavjudligi vabutligini nazorat qilish;

-pul resurslarining xdrakat okimini prognozlash va pul mablag‘larining harakati makbul holga  keltirishni tartibga solish bo‘yicha tegishli boshqaruv Qarorlarini  muddatli investitsiyalar bilan bog‘liq muomalalarni o‘z vaqtida hisobga olishni talab etadi.

 

2. Kassa muomalalarini hisobga olish

Kassa muomalalarini yuritish O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 1998 yil 24 yanvardagi 376-sonli Qarori bilan tasdiklangan «Yuridik shaxslar tomonidan kassa muomalalarini yuritish qoidalari» bilan tartibga solinadi. Bevosita korxona kassasidan naqd pulni olish va sarflash bilan bog‘liq bo‘lgan muomalalar kassa muomalalari jumladan kiradi. Barcha mulkchilik shaklidagi korxonalar o‘z kassalarida nakd pul qoldikdari chegarasida nakd pullarni saklab turishlari va ularni tushumdan olib, me’yorlar chegarasida foydalanishlari mumkin.

Kassa muomalalarini olib borish uchun korxona shtatidan kassir ajratiladi. U o‘zi tuzib olgan barcha boyliklarning but saqlanishi uchun to‘liq moddiy javobgar shaxs hisoblanadi. Kassirni tayinlash bo‘yicha buyruk chiqkanidan sung korxona rahbari uni o‘pimalalarini olib borish tartibi bilan tanishtirishi, to‘liq yakka moddiy javobgarlik haqida u bilan shartnoma tuzishi shart. Kassir o‘z vazifalarini xech kimning zimmasiga yuklay olmaydi. Kassirni vaqtinchalik almashtirishga ehtiyoj tugilganida korxona rahbarining Qarori asosida uning vazifalari boshqa xodim zimmasiga yuklanadi. O‘z navbatida u bilan to‘liq moddiy javobgarlik to‘g‘risida shartnoma tuziladi. Kassir to‘satdan ishini tashlab ketishga majbur bo‘lganida (kasal bo‘lganida va boshqa hollarda) uning tegishili boyliklarni korxona rahbari tayinlagan shaxslardan iborat komissiya boshqa kassirga utkazadi. Bunda kayta hisoblashish natijalari va boyliklarni berish haqida dalolatnoma tuziladi, unga komissiya a’zolari imzo chekadi.

Korxona rahbari pul mablag‘larining kassada but saqlanishini ta’minlaydigan shart sharoitlarni yaratishi lozim. Kassa uchun keragicha jixrzlangan alohida xona, seyf o‘rnatilishi zarur. Ish oxirida kassir kassa seyfini kalit bilan bekitishi va surguchli muhr bilan muhrlashi shart. Seyf kaliti va muxr kassirda saqlanadi, kalitning boshqa nusxalari kassir muhrlagan paketlar, kutichalarda korxona rahbarida turadi.

Kassir nakd pul belgilari va tangalarni kassaga qabul kilib olishda O‘zbekiston Respublikasi milliy valyutasining to‘lovga yaroklilik alomatlarini aniqlash qoidalariga rioya qilishi  lozim. Bu qoidalarga muvofiq  O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining ishonchliligiga shubha tugdirmaydigan hamda O‘zbekiston Respublikasi Gerbining tasviri

ataylab buzish alomatlari bulmagan, shuningdek bo‘zilish tarzidan qat’iy nazar yuza tomoni (ungi)da qiymatining to‘liq miqdori va tasviri saqlangan harfli seriya va rakamlari  to‘liq saqlangan kogoz pullar va tangalar to‘lovga yarokli hisoblanadi.

Quyidagi kamchiliklarga ega bo‘lgan kogoz pullarni korxonalar tushum sifatida so‘zsiz qabul qilishi va bankka topshirishi shart:

-  istalgan joyida teshiklar, yirtiklar, kirilgan joylar, doglar, kalam va siyohda
yozilgan yozuvlar bo‘lgan kogoz pullar;

-  yirtilgan va shu yirtilgan joyidan elimlab yopishtirilgan, lekin ikkala kism ham
bir kogoz pulga tegishli bo‘lgan kogoz pullar;

-  buyok tegib, o‘z rangini o‘zgartirgan joylari bo‘lgan kogoz pullar;

-  to‘liq kattaligi saklanib kolmagan kogoz pullar.

Hisob-kitob schyotidan kassaga olingan pul ishchi-xizmatchilarga ish haqi, mukofot to‘lash, nafaka berish, xizmat safari harajatlarini koplash va boshqa maksadlar uchun sarflanadi. Bankdan olingan mablag‘lar belgilangan maksadlar uchun sarflanishi lozim.

Korxona kassasiga nakd pullarni qabul qilish KO-1 shaklidagi kassa kirim orderi bilan amalga oshiriladi. U ikki kiemdan iborat: kirim orderi (blankning chap kismi) va  unga oid kvitantsiya (ung kismi). Kassa kirim orderini buxgalteriya yozib beradi va bosh buxgalter yoki u vakolat bergal shaxs tomonidan imzolanadi. Kirim orderini kassaga topshirishdan oldin, albatta, kirim va chiqim hujjatlarini kayd qilish jurnalida (Ko-3 yoki KO-4 shakli) kayd qilinishi lozim. Jurnal ikki kiemdan iborat: chap kismida kassaga kelib tushgan pul mablag‘lari, ung kismida sarflangan pul mablag‘lari kayd qilinadi.

Kassa kirim orderini pul topshirayotgan shaxslar kuliga berish takiklanadi. Kirim orderi ijro etish uchun bevosita kassaga topshiriladi, bu er da kassir orderning tugri rasmiylashtirilganligini, bosh buxgalterning imzosi borligi va haqikiyligini tekshiradi, pulni qabul qiladi, kirim orderi va kvitantsiyani imzolaydi. Pul topshirgan shaxsga kirim orderi kvitantsiyasi beriladi. Kassa kirim orderi bo‘yicha pullar faqat ushbu hujjat tuldirilgan kunda qabul qilinadi. Bankdagi Hisob-kitob schyoti va boshqa schyotlardan kassaga nakd pul kelib tushganida ham kassa kirim orderi tuziladi va uning kvi­tantsiyasi tuldiriladi. Kvitantsiya Hisob-kitob schyotidan pullarni Hisobdan chiqarish uchun bank muassasasi ko‘chirmasiga kushib kuyiladi.

Nakd pullar kassadan kassachiqim orderlari (KO-2 shakli)yoki kassa chiqim order-larining urnini bosadigan, maxsus shtamp bilan bosilgan boshqa hujjatlar (to‘lov kayd-nomalari. pul berish uchun ariza, hisobvaraqlar va xokazo) asosida beriladi. Pul berishga doyr barcha hujjatlarni korxona rahbari va bosh buxgalter yoki ular vakolat bergan shaxslar imzolashi kerak Agar kassa chiqim orderiga ilova qilingan hujjatlarda korxona rahbarining r_\-xsat ber_\-vchi kaydi bo‘lsa, orderda uning imzosi bo‘lishi shartemas.

Kassa chiqim orderi buxgalteriyada tuziladi va kassa chiqim orderlarini kayd qilish  daftariga kayd qilinadi va kassirga ijro etish uchun topshiriladi. Kassa chiqim orderlarining pul oluvchi shaxs kuliga berishga ruxsat etilmaydi. Kassir pulni biror-bir shaxsga topshirganda uning shaxsini tasdikdaydigan boshqa jujjat ko‘rsatishini talab qiladi,  bu hujjatning nomi va rakami, kim tomonidan va kachon berilganligini kassa chiqim orderiga idi xamda oluvchining tilxatini oladi. Bir necha shaxs nomiga yozilgan bitta to‘lov hujjati bo‘yicha pul olishda ham shaxsni tasdikdaydigan hujjat ko‘rsatilishi shart. Korxonaning ruyxati tarkibida bulmagan shaxslarga pul faqat kassa chiqim orderi bo‘yicha topiladi. Kassadan pul faqat nomi chiqim kassa orderida yoki uning o‘rnini bosadigan hujjat (qaydnoma)da ko‘rsatilgan shaxsga beriladi.

Agar pul ishonchnoma orqali olinadigan bo‘lsa, buxgalteriya orderda pul olish qo‘shib topshirilgan shaxsning ismi sharifini ko‘rsatadi. Agar pul qaydnoma bo‘yicha berilsa, pulni olganligi haqida imzo chektirishdan oldin kassir «Ishonchnoma bo‘yicha» deb yozib qo‘yishi lozim, tegishlicha rasmiylashtirilgan va tasdiqlangan ishonchnoma kassirda bo‘ladi va kassa chiqim orderiga yoki qaydnomaga kushib kuyiladi. Ish haqi, vaqtinchalik ishqobiliyatini yukotganlik nafakasi, pensiyalar va mukofotlar kassir tomonidan to‘lov qaydnomalari bo‘yicha har bir xodimga chiqim orderlarini to‘zib utirmasdan beriladi. To‘lov qaydnomaning titul (birinchi) varagiga pul berishga ruxsat berish haqida yozuv qilinadi, uning tagiga korxona rahbary, bosh buxgalteri yoki ular vakolat bergan shaxslar imzo chekadi, pul berish muddati va summa yozuvda ko‘rsatiladi. Agarda xodimlar ushbu qo‘llarnio‘z vaqtida olmasalar (ya’ni 3 kun ichida),  ular deponentga o‘tkaziladi. Kirim va chiqim kassa orderi yoki ularning urnini bosuvchi hujjatlar bo‘yicha pul olinganidan yoki berilganidan sung darhol kassir ularga imzo chekadi, ularga ilova qilingan hujjatlarga «Olingan»  (kirim  hujjatlariga)  yoki  «To‘langan»   (chiqim  xhujjatlariga)  shtampi bosiladi yoki so‘zlar kulda yoziladi va sana, ya’ni kun, oy, yil ko‘rsatiladi.

Kassa orderiga xech qanday o‘zgarishlarni, xo‘atto izoxo‘larni ham qilishga yul qo‘yilmaydi. Agar unda xato borligi aniqlansa, kassa orderi boshqatdan rasmiylashtiriladi. Har bir order yoki uning urnini bosuvchi hujjat bo‘yicha pul olinganidan yoki berilganidan sung kassir darhol kassa bo‘yicha nakd pullar harakatini hisobga olish uchun mo‘ljallangan KO-4 shaklli kassa daftariga buni kayd qiladi.

Kassa daftari

Kassa: «_____»_________________________2010 yil

Varaq

Hujjat raqami	Kimdan olingan yoki kimga berilgan	O‘zaro boglangan Hisobvaraqlar raqami	Kirim	Chiqim
1	2	3	4	5
	Kun boshiga qoldik
	- chek bilan bankdan
	Ish xdki
	Bir kunda jami

 

Kassir________________(imzo)                                                        soni

Kassa daftaridagi kaydlarni tekshirdim va _________________________

                                                                                    (yozuvda)

__________________kirim va_____________chiqim hujjatlarini oldim

Buxgalter __________________________(imzo)

 

Korxonada faqat bitta kassa daftari yuritiladi. U raqamlangan, shnurlangan yoki mastika muxr bilan muxrlangan bo‘lishi kerak. Kassa daftarida rakamlangan betlar soni ko‘rsatilib, korxona rahbari va bosh buxgal imzosi bilan tasdiqlab quyiladi. Kassa daftaridagi kaydlar kora kogoz orka nusxada qilinadi. Har kuni ish oxirida kassir bir kunda qilingan muomalalar hisoblab chiqaradi, keyingi kunga kassada kolgan pul miqdorini va to‘lov qaydnomasi  bo‘yicha   chiqimga   hisobdan   chiqarilmagan   summani   chiqaradi.   Ikkinchi   qirqma (kassirning hisoboti - bir kunda kassa daftarida qilingan kaydlarning nusxasi(kirim va chiqim hujjatlari bilan birga buxgalteriyaga topshiriladi va bu haqda kassa daftariga kayd etiladi.

Respublikamiz milliy valyuta kadrini oshirishda nakd pul muomalalari katta ahamiyat kasb etadi. Shu boisdan ham keyingi paytlarda nakd pul muomalalarini tartibga solish bo‘yicha ko‘pgina chora-tadbirlar amalga oshirilmokda. Pul muomalasini takomillashtirish, nakd pulsiz hisob-kitoblar tizimini kengaytirish, bankdan muomalani qisqartirish va soliq to‘lashdan buyin tovlashning oldini olish maqsadida 2002 yil 3 avgustda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining «Pul mablgaglarini bankdan tashqari muomalasini yanada qisqartirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi Qaror qabul kilindi. Ushbu Qarorning 5-bandiga muvofiq O‘zbekiston Respublikasp Davlat Soliq kumitasi va Markaziy banki zimmasiga alohida yirik miqdordagi pul mablag‘lari muomalasi, shu jumladan, nakd pul berilishi bo‘yicha axborotlarni elektron ayrboshlash tizimini ishlab chiqish va joriy etish vazifasi yuklatilgan. Bundan tashqari, ushbu Qarorning 10-bandiga muvofiq O‘zbekiston Respubikasi Markaziy banki zimmasiga 1 banklari bilan birgalikda 2002 yil 1 oktyabrigacha kredit plastik kartochkalarpp muomalaga chiqarish yuzasidan kompleks chora-tadbirlarni ishlab chiqish vazifasi yuklatilgan.    Tijorat banklari zimmasiga chakana savdo va xizmatlar ko‘rsatish bilan shug‘ullanuvchi xo‘jalik yurituvchi subyektlar bilan birgalikda tovarlar va xizmatlarga haq to‘lash sifatida plastik debet kartochkalari qabul qilinishini ta’minlovchi terminalllr I gini kengaytirish vazifasi yuklatilgan. Nakd pul muomalasini tartibga solish to‘g‘risidagi ushbu Qaror korxona, tashkilot va muassasalarda kassa muomalalarini yuritish talaygina yangiliklarni keltirib chiqaradi. Masalan, ish haqi, mukofot, xizmat sifatida harajatlari uchun pul mablag‘lari berilishining elektron kartochka tizimiga utilishini muomalalarida hujjatlar okimining kamayishiga olib keladi. Xususan, pul mablag‘larini berilishida kassa chiqim orderlari rasmiylash-tirilmasdan, balki yagona hujjat qaydnomasining tuldirilishi kassa muomalalari ishini engillashtiradi.

Kassa muomalalari  buxgalteriya hisobida quyidagi hisobvaraqlarda aks ettirldi5010-«Milliy valyutadagi pul mablag‘lari» 5020-«Xorijiy valyutadagi pul mablag‘lari»

 

 

 

5000-«Kassadagi pulmablag‘lari»ni hisobga oluvchi
hisobvaraqlar korrespondentsiyasi

№	Xo‘jalik muomalalarining mazmuni	hisobvararqlar korrespondentsiyasi		Yozuvlarni asdiqlovchi hujjatlar
		Debet	Kredit
1	Bankdagi tegishli Hisobvaraqlardan pul mablag‘larining kassaga kelib tushishi (ish haqi, nafaqa, mukofotlar)	5010	5110, 5210	Pul cheki pattasi va ko‘chirmasi, kassaning kirim orderi kassa kitobi
2	Yo‘ldagi pul amblag‘larining kelib tushishi	5010	5620	Kirim to‘g‘risidagi tasdiqnoma
3	Mahsulot ish va xizmatlarning naqd pulga sotilishi	5010	9010-9030	Sotish vedomosti va kassaning kirim orderi

 

Hisobdor shaxslar tomonidan olinganva ishlatilmagan ortiqcha summalarning qaytarilishi	5010	4230	Bunak Hisoboti va kassaning kirim orderi
Pulmablag‘larining kassadan HisoblashishishHisobvarag‘iga qaytarilishi	5110	5010	Topshirish e’loni va bankning ko‘chirmasi
Kassadan ish haqi va boshqa to‘lovlarning (yordam pullari, chukofotlar, ishtirok etishdan daromadlar)ning berilishi	6710	5010	To‘lov vedomosti va kassa chiqim orderi
Bir martalik yordam pulining kassadan tulanishi	9430	5010	Kassa chiqim orderi, rahbarning buyrugi va ariza

 

 

Jurial-order shakli bo‘yicha hisobga olishda kassa bo‘yicha muomalalar 1-jurnallarda (5000-«Kassa «hisobvarag‘ining kredit oborotlari) va jurnal-orderga kiruvchi 1-qaydnomada(5000-«Kassa»  hisobvarag‘ining debet  oborotlari)  aks  ettiriladi.  Aytib o‘tilgan registrlarga qilinadigan kaydlar kassirning tekshirilgan va ishlov berilgan Hisobotlariasosida har kuni olib boriladi. Kassa muomalalarini olib borish tartibida inventarizatsiya qilish ko‘zda tutilgan. Bunda kassadagi pul birma-bir sanaladiva  kassadagi  boshqa  boyliklar  tekshiriladi.   Kassa  inventarizatsiyasi invertizatsiyani tashkil etish va o‘tkazish» nomli  19-son BHMSga binoan har oyda to‘lanadi.

Investarizatsiya   natijalari   inv .15-shakldagi   dalolatnoma  bilan   rasmiylashtiriladi kassadagi nakd pulning amaldagi qoldigi hisobga olish ma’lumotlari bilan taqqoslanadi, bu esa pul mablag‘lari kamomadini yoki ortiqchaligini aniqlashga imkon beradi. Dalolatnomakassa taftish qilingan kuni rasmiylashtirilishi va komissiya a’zo-lari tomonidanimzolanishi lozim. Dalolatnoma ikki nusxada tuziladi: bir nusxasi . inventarzatsiyakomissiyasi papkasida krladi, ikkinchisi korxona buxgalteriyasida saqlanadi.

Agar kamomad yoki ortiqchalik mavjudligi aniqlansa, komissiya kassirdan yozma tushuntirish talab qilishi  lozim.

Inventarizatsiyanatijalari    o‘z   vaqtida    buxgalteriya    hisobvaraqlarida  aks ettiriladi:

* ortiqcha pullar chiqqanda, ushbu summa kassaga qaytadan kirim qilinadi:

D-t 5010-«Milliy valyutadagi pul mablag‘lari»

K-t 9390-«Boshqa muomalaviy daromadlar»

kamomad aniqlanganida:

D-t 4730-«Moddiy zararni koplash yuzasidan xodimlarning qarzi»

K-t 5010-«Milliy valyutadagi pul mablag‘lari»

kamomad summasini kassir bevosita kassaga tulaganida:

 D-t 5010-«Milliy valyutadagi pul mablag‘lari»

 K-t 4730-«Moddiy zararni qoplash yuzasidan xodimlarning qarzi».

                    kamomad summasi kassirning ish haqidan ushlab kolinganida:

      D-t 6710-«Xodimlar bilan mehnat haqi yuzasidan hisoblashishishlar»

      K-t 4730-«Moddiy zararni koplash yuzasidan xodimlarning qarzi».                           

 

3. Hisob-kitob schyoti bo‘yicha muomalalar hisobi

 

Korxonalar boshqa yuridik shaxslar, davlat nazorat organlari va boshqa tashkilotlar ba’zan bo‘ladigan hisob-kitoblarini asosan nakd pulsiz hisob-kitoblar kurinishida amalga

oshiradi. Mablag‘larni bir hisob rakamidan ikkinchi hisob-rakamiga nakd pul ishtirokisiz, pul o‘tkazish yuli bilan amalga oshiriladigan hisob-kitoblar nakd pulsiz hisob-kitoblar deyiladi.

O‘zbekiston Respublikasi xududida nakd pulsiz hisob-kitoblar 1995 yil 4 sentyabr- dagi «O‘zbekiston Respublikasida nakd pulsiz hisob-kitoblarni olib borish to‘g‘risida”gi 60-yo‘riqnomaga asosan olib boriladi.

Nakd pulsiz hisob-kitoblar quyidagi asosiy tamoyillarga asoslanadi:

-                      korxona, tashkilotlar o‘z pul mablag‘larini (o‘z mablag‘lari va qarz mablag‘lari bankda saklashlari lozim;

-                      barcha nakd pulsiz hisob-kitoblar bank orqali utishi kerak

-                      xo‘jalik organlari hisob-kitoblar shakllarini erkin tanlashlari va uni shartnoma orqali mustaxkamlab kuyishlari mumkin;

-                      xo‘jalik organlarining hisob-kitoblar bo‘yicha shartnomaviy munosabatlariga bank aralashmasligi kerak

-  tovarlar   va   xizmatlar   uchun   to‘lovlar   to‘lovchining   roziligi   bilan amalga
oshiriladi;

-  to‘lovlar xo‘jalik organlarining hisobrakamidagi mablag‘lari hisobidan,
bank krediti hisobidan amalga oshirishi mumkin;

to‘lov qoidasi Mol yetkazib beruvchi va mol sotib oluvchi tomonidan mol berish etkazib to‘g‘risidagi shartnoma asosida kelishib olinadi;

-   mol   etkazib   beruvchining   hisobraqamiga   pul   mablag‘larini   o‘tkazish mazkur
mablag‘larning   mol   sotib   oluvchining   hisobrakamidan   uchirilganidan   keyin amalga
oshiriladi.

Bank muassasasida hisob-kitob schyotini ochish uchun korxona quyidagilarni taqdim qilishi lozim:

-  Hisobvaraqni ochish haqida ariza (0401025-shakl); uni korxona rahbari imzolashi
shart;

-          korxonaning davlat ruyxatidan o‘tkazilganligi haqida hujjat;

-          korxonaning notarius tasdiqdagan ustavi nusxasi;

imzolar namunalari va muxr nusxasi tushirilgan, notarius tasdikdagan varaqcha (0401026-shakl);

korxonani tuzish haqidagi ta’sis shartnoma (muassisning Qarori, ta’sischilar umumiy yigilishining Qarori) nusxasi;

-   soliq  organida ruyxatdan  o‘tganligi  va  identifikatsiyalashgan  soliq to‘lovchi
nomeri berilganligi to‘g‘risida notariusda tasdiqlangan guvoxnoma ko‘chirmasi yoki shaxs
soliq to‘lovchi subyekt emasligi to‘g‘risida ma’lumot.

Korxonaning  hisobvarag‘ida   olingan   materiallar,   asosiy   vositalar   uchun mol  yuboruvchiga tulanmalari, byudjetdan, ijtimoiy sugurtadan bo‘lgan qarzni to‘lash, ish haqi berish uchun kassaga olingan pul va boshqa zaruriyatlar uchun tulangan pul mablag‘lari aks ettiriladi. Odatda, bank tomonidan har qanday pul utkazib berish yoki nakd pul korxona yoki hisobvaraqdsh tasarruf etuvchining buyrugi yoki u bilan kelishilgan amalga  oshiriladi.  Lekin  bank  quyidagi  hollarda korxona roziligini  olmay tashkilotlarning hujjatlari bo‘yicha uning hisob-kitob schyotidan pulni majburiy u beradi: moliya va soliq organlarining buyrugi bo‘yicha tulanmagan soliq va yip shuningdek   ular  bo‘yicha  jarima  va  bokimandalar   summasini;   kondirilgan  dat summasini - ijro varaklari, xo‘jalik sudining buyrugi bo‘yicha; kreditdan foydal ligi uchun foiz summasini; bank tomonidan ko‘rsatilgan xizmatlar summasini.

Hisob-kitob schyoti bo‘yicha barcha muomalalar hisob-kitob schyotining egasi roziligi bilan belgilangan shakldagi to‘lov (bank) hujjatlari asosida amalga oshiriladi.

To‘lov shakllari deganda, odatda, huquqiy me’yorlarda ko‘zda tutilgan, kreditor hiobigas mablag‘larni o‘tkazish usuli, hisob-kitob hujjati turi va hujjatlar aylanishi tartibi bilan farklanuvchi nakd pulsiz to‘lovlar shartlari ko‘zda tutiladi.

(0401002) tuziladi, bitta bank muassasasi xizmat ko‘rsatadigan uchta va undan ortik oluvchiga o‘tkazilganda esa banklarda yig‘ma to‘lov topshiriqnomalari (0401003) tuziladi. Mablag to‘lovchi va oluvchiga bitta bank muassasasi tomonidan xizmat ko‘rsati-ladigan Hisob-kitoblari topshiriqnoma asosida uch nusxada taqdim etiladi. Birinchi nusxa to‘lovchi bankida memorial order bulib xizmat qiladi, ikkinchi nusxa bir shahardagi o‘tkazishlarda uning Hisobvarag‘idan yozish chog‘ida oluvchiga yuboriladi, uchinchi nusxasi to‘lovchiga berilib, topshiriqnoma qabul qilinganligi to‘g‘risida tilxat va bank muassasasi shtampi bilan beriladi. Agar mablag to‘lovchi va oluvchiga bir shaharda joylashgan turli bank muassasalari xizmat ko‘rsatayotgan bo‘lsa, topshiriqnoma turt nusxada taqdim etiladi, ularning birinchisidan memorial order sifatida foydalaniladi, ikkinchi va uchinchi nusxalari to‘lovdan sung mablag oluvchining bankiga yuboriladi, bunda ikkinchi nusxa order bulib xizmat qiladi va bankda krladi, uchinchi nusxa oluvchi hisobvarag‘idan ko‘chirmaga ilova qilinadi, turtinchi nusxa to‘lovchiga tilxat va bank shtampi bilan birga kaytariladi. Ijro uchun qabul qilingan topshiriqnomalar summalari topshiriqnomalarda kursa-tilgan to‘lovchilar hisobvarag‘idan uchiriladi. Aktseptlangan topshiriqnoma to‘lovga faqat to‘lov summ ada qabul qilinishi mumkin. Aktseptlangan topshiriqnomalarni qabul kilganda bank topshiriqnomaning orka tomonida ularni to‘lash uchun qabul kilgan korxonaning qabul qilish sanasi ko‘rsatilgan shtampi bo‘lishini nazorat qilishi kerak hisob-kitobni bank tomonidan aktseptlangan topshiriqnoma bilan amalga oshirmokchi bo‘lgan to‘lovchi unga xizmat ko‘rsatuvchi bank muassasasiga aktsept uchun topshiriqnomani (0401002) uch nusxada taqdim etadi. Dastlabki ikki nusxaga imzo cheqilishi va muxr izi tushirilishi shart.

Topshiriqnomani bajarish mumkinligi va u to‘g‘ri rasmiylashtirilgani tekshiril-ganidan sung uning summasi bank muassasasi tomonidan topshiriqnoma taqdim etgan to‘lovchining hisobvarag‘idan uchiriladi va «Aktseptlangan to‘lov topshirshchnomalari va banklar-ning uisob-kitob cheklari» hisobvarag‘ida deponentlanadi. Topshiriqnomaning birinchi nusxasi bank muassasasi muxri izi bilan tasdiklanadi va to‘lovchining ishonchli vakiliga berylady, bu vakilning imzosidan namuna topshiriqnoma ikkinchi nusxasida keltiriladi. Zarurat tugilganda bank ishonchli vakil shaxsini tasdiklaydigan hujjatlarni topshiradi. Utkazma yuboruvchidan qabul qilingan aktseptlangan topshiriqnomalarni aloka korxonalari va transport tashkilotlari ularga xizmat ko‘rsatuvchi bank muassasalariga to‘lov topshiriq- __ nomalarining blanklardagi reestrida (0401007) topshiradi.

Aktseptlangan topshiriqnoma uning aktsept kunidan boshlab bir oy davomida to‘lash uchun taqdim etilmaganda ushbu topshiriqnoma summasi «Aktseptlanmagan to‘lov topshiriq­nomalari va banklarning hisob-kitob cheklari» hisobvarag‘idan «Boshqa debitorlar va kreditorlar» balans hisobvarag‘iga o‘tkaziladi va keyin da’vo muddati tugaganidan so‘ng respublika byudjetining daromadiga o‘tkaziladi.

To‘lov topshiriqdomasi bo‘yicha pul utkazib berilganida quyidagi yozuvlar qilinadi:

D-t 6410-«Byudjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzdorlik»                                                                                                                                                                                          -«-

D-t 6520-«Davlat maksadli fondlariga to‘lovlar»

D-t 6990-«Boshqa majburiyatlar»

K-t 5110-«Hisob-kitob schyoti».                                                                                                                                                                                         !-!-

To‘lovlarning to‘lov talabnoma-topshiriqnomalari shaklida Mol yetkazib beruvchimahsulotni yuklab junatgandan sung to‘lov talabnomasini yozib, unga xizmat ko‘rsatadigan-

bankka topshiradi.

To‘lov talabnoma-topshiriqnomasi Mol yetkazib beruvchining haridorga bankni chetlab utib, unga yuborilgan to‘lov va yuklab junatish hujjatlari asosida, shartnoma bo‘yicha etkazib berilgan mahsulot, bajarilgan ishlar va ko‘rsatilgan xizmatlar qiymatini to‘lash to‘g‘risidagi talabini ifodalaydi. To‘lovchi olingan to‘lov talabnoma-topshiriqdomasini ulash imkoniyatini belgilab, uni xizmat ko‘rsatuvchi bank muassasasiga topshiradi.To‘lov talabnoma-topshiriqnomalarini mol gkazib beruvchi 0401040 — son blankda yozadi va shartnomada ko‘zda tutilgan yuklab jo‘natish amda boshqa hujjatlar bilan birga 3 nusxada bevosita haridorga yuboriladi.

Birinchi nusxa belgilangan tartibda rasmiylashtirilib, Mol yetkazib beruvchining imzolari va muxr izi kuyilgan bo‘lishi kerak. To‘lov talabnoma-topshiriqnomasi to‘lovchi hisobvarag‘ida mablag‘ bo‘lganida qabul qilinadi.

To‘liq yoki kisman to‘lashga rozi bulinganda to‘lovchi to‘lov talabnoma-topshiriqnomasining barcha nusxalarini hisobvaraqni tasarruf etishga vakolatli shaxslar imzolari va muhr izi bilan rasmiylashtiradi hamda ularning hammasini xizmat ko‘rsatuvchi bankka

topshiradi, bunda:                        

birinchi nusxa mablag‘larni to‘lovchi hisobvarag‘idan chiqarish uchun asos bulib
xizmat qiladi va muomala yakunlanganidan sung bank uchun hujjatlar da joylashtiriladi;

•         ikkinchi nusxa Mol yetkazib beruvchiga xizmat ko‘rsatadigan bankka yuboriladi;

•         uchinchi nusxasi yuklab junatish hujjatlari bilan birga junatish uchun qabul
qilish va tovarlar, bajarilgan ishlar, ko‘rsatilgan xizmatlar haqi tulangani to‘g‘risida
tilxat sifatida to‘lovchiga kaytariladi.

•         to‘lovchi bankka aktseptlangan to‘lov talabnoma-topshiriqnomalarini taqdim etishi
shart bo‘lgan muddatni tomonlar shartnomada belgilaydi va uni bank nazorat kilmaydi.

To‘lov talabnoma-topshiriqnomasi unga ilova qilingan yuklab junatish hujjatlari to‘lashdan bosh tortilgani to‘g‘risidagi xabarnoma bilan birga bevosita Mol yetkazib beruvchiga kaytarib beriladi. Kelib tushgan va tulanmagan to‘lov hujjatlari hisobini to‘lovchi O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida ko‘zda tutilgan tartibda amalga oshiradi.

To‘lov talabnomasi hisob-kitob hujjati bulib, Mol yetkazib beruvchi yuk jo‘natuvchi va vositalarni boshqa oluvchilarning to‘lovchiga muayyan summani bank orqali to‘lash to‘g‘risidagi talabini o‘z ichiga oladi. To‘lov talabnomalari bilan hisob-kitob qilish zarurati O‘zbekiston  Respublikasi  xukumati  tomonidan,  yuzaga  kelgan  moliyaviy  vaziyatdan va vlarni ta’minlash zaruratidan kelib chiqib belgilanadi. To‘lov talabnomalari bilan hisob-kitob qilishda vositalarni oluvchi unga xizmat ko‘rsatuvchi bankka inkassa uchun to‘lovchiidan muayyan summani bank orqali to‘lash talab qilingan hisob-kitob hujjatiniim etadi. To‘lovchilarning aktseptli yoki aktseptsiz talabli hisob-kitoblari korxona o‘rtasida yuklab junatilgan (berilgan) tovarlar, bajarilgan ishlar va ko‘rsatilganatlar uchun, boshqa to‘lovlar bo‘yicha esa - amaldagi qonunlar yoki shartnomada ko‘zda tutilgan hollarda kullanadi, talabnomada mazkur to‘lov shaklini belgilagan tegishli me’yoriy hujjat, shartnoma bandiga, albatta, xavola qilinishi kerak.

 Olingan aktsept belgilangan hisob-kitoblarda talabnoma aktsept muddati tugagan kunning ertasiga tulanadi. To‘lovchi unga xizmat ko‘rsatadigan bank muassasasiga mazkur muassasasi talabnomani olgan kundan sung 3 kun davomida, talabnoma kelib tushgan kunini Hisobga olmaganda, aktseptdan voz kechishi to‘g‘risida aytish xuquqiga egadir. Zarurat tug‘ilganda korxonaning so‘roviga binoan bank muassasasi rahbari talabnoma aktsepti muddatiini 10 kunga qadar o‘zaytirishi mumkin. Bank tomonidan 10 kun mobaynida rozilik (aktsepti) olinmagan takdirda bunday talabnomalar bank muassasasiga kaytarilib, hujjat aktseptlanmagani ko‘rsatiladi. Aktseptdan voz kechishlarni qabul qilish huquqi berilgan mansabdor shaxslar doirasi bank rahbari tomonidan belgilanadi..

Inkassa topshiriqnomalariga binoan to‘lovlar hisobi korxonalar hisobvaraq-

laridagi mablag‘larni ular roziligisiz hisobdan uchirishning quyidagi hollarida qo‘llanadi: byudjetga to‘lovlar bo‘yicha , jarimalarni undirishda va mablag‘larni hisobdan o‘chirishning so‘zsiz tartibi belgilangan boshqa hollarda: undiruvchilarning farmonlari bo‘yicha; ijro etish va unga tenglashtirilgan hujjatlar bo‘yicha. Mablag‘larnihisobvaraqlardan so‘zsiz tartibda hisobdan uchirish undiruvchilarning to‘lov talabnoma-torshiriknomasi blankida taqdim etiladigan farmoyishlari asosida amalga oshiriladi.

  Rejali to‘lovlar tartibidagi hisob-kitoblar shakli korxonalar o‘rtasida, ya’ni  etkazib beruvchi va haridor o‘rtasida doimiy aloqa mavjud bo‘lgan hollarda qullaniladi. Hisob-kitobning bu shakli mashinasozlik korxonalarida, ko‘mir, gaz, metall sotib olishda, ozik-ovkat sanoati korxonalari bilan savdo tashkilotlari o‘rtasida non, sut mahsulotlarini sotish va sotib olishda kullaniladi- Uning xususiyati shundaki, hisob-kitob har bir junatilgan mahsulot uchun emas, balki belgilangan muayyan muddatda, ya’ni har kuni yoki 3-5 kunda bir marta olib boriladi. Ushbu shakldagi hisob-kitobning to‘g‘ri olib borilishini bank nazorat kilib turadi.Hisob-kitob hujjatlari haridor yoki Mol yetkazib beruvchi tomonidan yozilishi mumkin. Vaqti-vaqti bilan junatilgan mahsulot va tulangan pul tekshirib turiladi, urtadagi farq qo‘shimcha mablag to‘lash yoki mahsulot junatish bilan tartibgasolinadi.

Rejali to‘lovlar orqali olib boriladigan hisob-kitoblar hisobi mol yuboruvchining balansida 4010-«Haridor va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar» hisobvarag‘ining  Rejali to‘lovlar hisob-kitobi» analitik hisobvarag‘ida yuritiladi.

Mahsulot sotilganida quyidagicha provodka beriladi:

D-t 4010-«Haridor va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar»

K-t 9010-«Mahsulotni sotishdan olingan daromad».

Sotilgan mahsulotning puli kelib tushganida quyidagicha provodka beriladi:

   D-t 5110-«Hisob-kitob schyoti»

   K-t 4010-«Haridor va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar».

Mijoz (korxona) chek daftarchalarini unga xizmat ko‘rsatuvchi bank muassasasidan oladi. Mehnatga xaq to‘lash, pensiyalar, kasallik varakasi bo‘yicha nafakalar, mukofotlar, xizmat safarlari va xo‘jalik harajatlari uchun nakd pullarni bank cheki asosida korxonaning Hisob-kitob schyotidan shu korxona kassasiga beradi.

Pul cheki korxonaning hisob-kitob schyotidan chekda ko‘rsatilgan nakd pul summasini berish to‘g‘risida bankka bergan farmoyishidan iborat. Chek siyoxda yoki sharikli ruchkada  to‘ldiriladi. Unda summa, chek berilgan vaqt, oluvchining nomi, shuningdek olingan summa-ning nima maksadda ishlatilishi ko‘rsatiladi.

badallari haqidagi e’lon bilan Hisob-kitobschyotiga nakd pullar topshirilganligi rasmiylashtiriladi. Ushbu hujjat bir nusxada tuldiriladi va unda to‘lanadigan pulning xosil bulish manbai kursatiladi. Bank qabul qilingan pulga kassirga kvitantsiya beradi, u buxgalteriyada kassa chiqim orderini tuzish va kassa bo‘yicha pul mablag‘larini hisobdan chikarish uchun asos vazifasini o‘taydi. Hisob-kitobschyotidagi barcha o‘zgarishlar haqida bank o‘z mijozini Hisob-kitobschyotidan ko‘chirmalar berish orkdli xabardor qiladi

Bank ko‘chirmalarida Hisob-kitobschyotiga mablag‘larning tushishi va undan hisobdan chikarilishi, kun boshi va oxiri uchun undagi mablag qoldikdari kursatiladi.

 

__________________________bo‘yicha hisob-kitobvarag‘idan bank ko‘chirmasi

(korxona)

200 yil «____________»___________________uchun

 

Sana	Hujjat rakami	Bankning o‘zaro bog-lanuvchi hisob-varagi	Muoma la kodi	Bank belgisi	Korxona Hisob-kitobvaragi	D-t	K-t	Qoldik	O‘zaro boglav hisob-varakl belgila! (korxon: buxgalteriya kuyilad]
		Jami oborot lar

 

Korxona buxgalteriyasi ko‘chirmaga ilova qilingan Hisob-kitobva to‘lov xuj bo‘yicha har kaysi ko‘chirmaning tugriligini xamda tushgan va hisobdan chikarilgan summalarning mosligini tekshiradi. Xato topilgan takdirda korxona bu haqda bank muas ko‘chirma olinganidan sung 10 kundan kechikmay xabar qiladi.

Korxonaning Hisob-kitobschyotidagi O‘zbekistan Respublikasi milliy valyu pul mablag‘larining miqdori va harakatini hisobga olish uchun 5110-«Hisob-kito aktiv pul hisobvaragidan foydalaniladi. 5110-hisobvaraq. debeti bo‘yicha tushumla bog‘liq. ravishda turli hisobvaraqlar kreditidan Hisob-kitobvaragiga mabla tushishi bo‘yicha xo‘jalik muomalalari, 5110-hisobvarak krediti bo‘yicha esa har; nima maksadda qilinganligiga ko‘ra Hisob-kitobvaragi turli hisobvarakdar mablag l arni hisobdan chikarish bo‘yicha xo‘jalik muomalalari aks ettiriladi.

№	Xo‘jalik muomalalarining mazmuni	Hisobvararqlar korrespondentsiyasi		Yozuvlarni asdiqlovchi hujjatlar
		Debet	Kredit
1	Mahsulot, ish va xizmatlarning sotilishidan olingan tushumlarning kirim qilinishi	5110	4010	Hisob-kitobschyotidan ko‘chirma
2	Asosiy vositalar va boshka aktivlarning sotilishidan tushgan tushumlarning kelib tushishi	5110	4010	hisob-kitrb schyotidan ko‘chirma
3	Kassadan nakd pulning Hisob-kitobschyotiga qaytarilishi	5110	5010	topshirish e’loni va Hisob-kitobschyotidan ko‘chirma
4	Bankdan kassaga pul mablag‘larining kelib tushishi (mehnat haqi, Nafaka,mukofotlar va boshkalar uchun	5010	5110	Hisob-kitobschyotidan ko‘chirma va pul cheklari
5	Byudjetgahisoblangan to‘lovlar bo‘yicha qarzdorlik summalarining o‘tkazilishi	6410	5110	to‘lov topshiriqnomasi, inkasso va Hisob-kitobschyotidan ko‘chirma
6	Mol yetkazib beruvchilarga sotib olingan TMZlar qiymatining tulanishi	6010	5110	to‘lov topshiriqnomasi, Hisob-kitobschyotidan ko‘chirma

 

Buxgalteriya hisobining jurnal-order shaklidagi korxonaning Hisob-kitobschyoti muomalalari2-jurnal-orderda va 2-qaydnomada aks ettiriladi. Ko‘rsatilgan registrlarni yozuvlar qat’iy xronologik tartibda Hisob-kitobschyotlari bo‘yicha tekshirilgan va ishlovberilgan ko‘chirmalar va ularga ilova qilingan pul xdsob-kitob hujjatlari asosida amalga oshiriladi.

 

19-MAVZU: AKT sohasidagi korxonalarning kassa operatsiyalarni hisobga olish

 

Reja:

19.1. AKT sohasidagi korxonalarning kassa muomalalarini amalga oshirish jarayoni hujjatlari.

19.2. Kassa muomalalarini hisobga olish jarayoni.

19.3. AKT sohasidagi korxonalarning kassa muomalalarini amalga oshirish jarayoni hujjatlari

 

Pul mablag’lari - bu kassadagi naqd pul va talab qilib olinadigan depozitlar, shuningdek, hisob-kitob, valyuta va boshqa bank hisobvaraqlardagi mablag’lardir. Hisob-kitoblarni naqd pul bilan amalga oshirish uchun xo’jalik sub’ektlari kassaga ega bo’lishi kerak.

Xo’jalik yurituvchi sub’ekt kassasidan naqd pulni olish va harajatlash bilan bog’liq bo’lgan muomalalar kassa muomalalari deb yuritiladi. Xo’jalik yurituvchi sub’ektning bu boradagi hatti-harakatlari O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan “Kassa muomalalarini olib borish tartibi ”da belgilab berilgan.

Kassa muomalalarining buxgalteriya hisobi 5010 – “Milliy valyutadagi naqd pullar” hisobvarag’ida yuritiladi. Mazkur schyot xo’jalik yurituvchi sub’ekt kassalarida turgan pul mablag’lari va ularning harakati to’g’risidagi ma’lumotlarni umumlashtirish uchun mo’ljallangan.

Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar o’z kassalarida ularga belgilangan limitdan ortiq naqd pullarni faqat ish haqi, mukofot, ijtimoiy sug’urta bo’yicha nafaqalar, stipendiya va pensiyalarni to’lash uchun, bank muassasasidan pul olingan kunni ham qo’shib hisoblaganda 3 bank ish kunidan oshmaydigan muddatda (bank muassasasidan ancha olisda joylashgan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar uchun 5 ish kuni) saqlab turishlari mumkin.

Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar naqd pullarni hisobot topshirish sharti bilan xizmat safarlariga, xo’jalik harajatlari, ekspeditsiyalar, geologiya-razvedka guruhlari, xo’jalik sub’ekti rahbarlari ularga kassa xizmatlari ko’rsatuvchi tijorat banki bilan kelishgan holda belgilagan miqdorlarda beradilar.

Xizmat safarlari harajatlari uchun naqd pullar xizmat safariga yuborilayotganlarga respublika hududida amal qiluvchi tartibga asosan belgilangan summalar miqdorida beriladi.

Hisobot topshirish sharti bilan berilgan, lekin harajatlanmagan naqd pullar shu mablag’ berilgan muddat tugaganidan keyin 3 ish kuni mobaynida xo’jalik sub’ekti kassasiga qaytarilishi kerak.

Hisobot topshirish sharti bilan naqd pul olgan shaxslar harajatlangan summalar to’g’risida xo’jalik yurituvchi sub’ekt buxgalteriyasiga (avtobus, yo’l, mehmonxona, poezd, samolyot biletlari) hisobot berishlari shart.

Ilgari hisobot topshirish sharti bilan berilgan summalar yuzasidan to’liq hisobot berilganidan keyingina yana hisobot topshirish sharti bilan naqd pul berilishi mumkin.

Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar kassasidan naqd pullar chiqim kassa orderlari asosida yoki tegishlicha rasmiylashtirilgan boshqa hujjatlar (to’lov vedomostlari, pul berish to’g’risidagi arizalar, to’lovnoma va boshqalar)ga asosan beriladi. Bu hujjatlarda chiqim kassa orderi rekvizitlari tushirilgan shtamp izi bo’lishi lozim. Naqd pul olish uchun to’ldirilgan hujjatlarda xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbari va bosh buxgalterning yoki ular vakolat bergan shaxslarning imzosi bo’lishi kerak.

Chiqim kassa orderlariga ilova qilinadigan hujjatlar, arizalar, to’lovnomalar (schyotlar) va boshqalarda xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbarining ijozat beruvchi imzosi bo’lgan hollarda chiqim kassa orderlarida rahbar imzosi bo’lishi shart emas.

Chiqim kassa orderi yoki uning o’rnini bosuvchi hujjat bo’yicha alohida shaxsga pul berayotganda kassir pul oluvchidan uning shaxsini tasdiqlovchi hujjat ko’rsatilishini talab qiladi, hujjatning nomi va raqamini, u kim tomonidan va qachon berilganini yozib oladi hamda olinayotgan pulning miqdorini so’z bilan yozdiradi va pul oluvchiga imzo chektiradi. Agar chiqim kassa orderining o’rnini bosuvchi hujjat bir necha shaxsga pul berish uchun tuzilgan bo’lsa, u holda oluvchilar ham yuqorida aytilgan shaxsni tasdiqlovchi hujjatlarini ko’rsatadilar hamda to’lov hujjatlarining tegishli ustuniga imzo chekadilar.

Xo’jalik yurituvchi sub’ektning xodimlari ro’yxatida turmaydigan shaxslarga pul tuzilgan shartnomalar asosida har bir shaxs uchun alohida yoziladigan chiqim kassa orderi bo’yicha beriladi.

Kassir pulni faqat chiqim kassa orderida yoki uning o’rnini bosuvchi hujjatda ko’rsatilgan shaxsga beradi. Ayrim hollarda pul ko’rsatilgan tartibda rasmiylashtirilgan ishonchnoma asosida olinadigan bo’lsa, chiqim orderi matnida pul oluvchining familiyasi, ismi, otasining ismidan keyin pul olish uchun ishonch bildirilgan shaxsning familiyasi, ismi va otasining ismi yozib qo’yiladi. Agar pul vedomosti bo’yicha berilayotgan bo’lsa, pul olinganini tasdiqlovchi imzo oldidan kassir “Ishonchnoma asosida” deb yozib qo’yadi.  Ishonchnomani kassir olib qoladi va chiqim kassa orderiga yoki ishonchnomaga tikib qo’yadi.

Kassir ish haqi, ish qobiliyatini vaqtincha yo’qotish nafaqasi, stipendiya, pensiya va mukofotlarni har bir oluvchi uchun chiqim kassa orderi tuzmasdan, to’lov (hisob-kitob-to’lov) vedomostlari bo’yicha beradi.

To’lov (hisob-kitob-to’lov) vedomostining yuzida pul berishga ruxsatnoma yozilib, xo’jalik sub’ekti rahbari va bosh buxgalterining yoki ular vakolat bergan shaxslarning imzolari, pul berish muddatlari hamda so’z bilan yozilgan summa bo’lishi shart.

Ish haqi sifatida bir marta to’lanadigan pullar (ta’tilga chiqayotganda, kasal bo’lganda va hokazo), shuningdek, deponentdagi  summalar, bir necha shaxslarga xizmat safari harajatlari uchun hisobot topshirish sharti bilan beriladigan pullar ham shu tartibda rasmiylashtiriladi.

Buxgalteriya kassir tomonidan to’lov vedomostlariga kiritgan yozuvlarni tekshirib, berilgan va deponentga qo’yilgan summalarni inventarizatsiyalaydi. Deponentlashtirilgan summalar bankka topshiriladi va ushbu topshirilgan summalar uchun bitta umumiy chiqim-kassa orderi tuziladi.

Buxgalteriya kirim kassa orderlari, ularning kvitantsiyalari, shuningdek, chiqim kassa orderlari va ular o’rnini bosuvchi hujjatlarni siyohli yoki sharikli ruchkada aniq-ravshan qilib yozishi kerak. Kassa hujjatlarda biror yozuvlar o’chirilishi, chaplanishi yoki o’zgartarilishiga, hatto tuzatish to’g’riligi qayd etilgan bo’lsa ham, yo’l qo’yilmaydi.  Quyidagi qoidaga rioya qilish tavsiya etiladi:

- kirim va chiqim kassa orderlarida ularni tuzish  uchun asos bo’lgan hamda ilova qilingan hujjatlar ko’rsatiladi;

- kirim va chiqim kassa orderlarini yoxud ular o’rnini bosuvchi hujjatlarni pul topshirayotgan yoki olayotgan shaxslar qo’liga berish taqiqlanadi;

- kassa orderlari bo’yicha naqd pul faqat ular tuzilgan kuni qabul qilinishi va berilishi mumkin;

- kirim va chiqim kassa orderlarini yoki ular o’rnini bosuvchi hujjatlarni olayotganda kassir quyidagilarni tekshirishi shart:

- hujjatlarda bosh buxgalter imzosi, chiqim kassa orderi yoki uning o’rnini bosuvchi hujjatda esa xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbari yoki u vakolat bergan shaxsning ijozat ustxati borligi va haqiqiyligi;

- hujjatlar to’g’ri rasmiylashtirilgani;

- hujjatlarda qayd etilgan ilovalar mavjudligi.

Yuqoridagi talablardan birortasiga rioya etilmagan bo’lsa, kassir bu hujjatlarni tegishlicha rasmiylashtirish uchun buxgalteriyaga qaytaradi.

Kassa kirim va chiqim orderlari bo’yicha pul berilgan zahoti kassir tomonidan imzolanadi, ularga ilova qilingan hujjatlar esa tegishli shtamp asosida “Puli to’langan” deb yozib, sana (kun, oy, yil)ni ko’rsatish yo’li bilan hujjat yopiladi.

Kassa kirim va chiqim orderlari yoki ularning o’rnini bosuvchi hujjatlar kassaga yuborilishidan oldin buxgalter tomonidan kirim va chiqim kassa orderlarini ro’yxatga olish daftarida qayd etiladi. Ish haqi to’lash uchun mo’ljallangan to’lov vedomostlarida rasmiylashtirilgan chiqim kassa orderlari pul to’langanidan keyin ro’yxatga olinadi.

Kassa kirim va chiqim hujjatlarini hisoblash texnikasi yordamida ro’yxatga olib borish mumkin. Bunda tegishli kun uchun tuziladigan “Kassa kirim va chiqim orderlarini ro’yxatga olish daftarining qistirma varag’i” mashinagrammasida pul mablag’lari ko’zlangan maqsadlar bo’yicha harakatlanishining hisobini yuritish uchun kerakli ma’lumotlar yozilishi ham ta’minlanadi. Har bir xo’jalik yurituvchi sub’ektda bitta kassa daftari tutiladi. Bu daftar sahifalari raqamlangan, ipcha bilan tiqilgan va uning uchi surg’uchli yoki mastikali muhr bilan tamg’alangan bo’lishi lozim. Kassa daftaridagi varaqlar soni mazkur xo’jalik yurituvchi sub’ekt yoki yuqori tashkilot rahbari va bosh buxgalterning imzolari bilan tasdiqlanadi.

 

19.2. Kassa muomalalarini hisobga olish jarayoni

 

Kassa daftariga yozuvlar kopirovka qog’ozi orqali sharikli ruchkada 2 nusxada yoziladi. Sahifalarning ikkinchi nusxasi qirqib olinib hujjatlar ilova qilingan holda kassir hisoboti sifatida topshiriladi. Varaqning siyohda yozilgan asl nushalari kassa daftarida qoladi.

Kassa daftaridagi yozuvlar o’chirilishi hamda tasdiqlanmagan o’zgartishlar kiritilishi man etiladi. Kiritilgan tuzatishlar kassir, shuningdek, xo’jalik yurituvchi sub’ekt bosh buxgalteri yoki uning vazifalarini bajarib to’rgan shaxs imzolari bilan tasdiqlanadi.

Kassir kassa daftariga yozuvlarni har bir order yoki uning o’rnini bosuvchi hujjat asosida pul olingan yoki berilgan zahoti yozadi. Ish kuni oxirida kun davomida bajarilgan muomalalar yakunini hisoblab, kassadagi pul qoldig’ini keyingi kunga o’tkazadi va hisoboti sifatida ikkinchi nusxa (kun davomida kassa daftariga kiritilgan yozuvlar nusxasi)ni kirim va chiqim kassa hujjatlari bilan birga buxgalterga topshirib, unga kassa daftariga imzo chektiradi.

Kassir moddiy javobgarlik to’g’risida tuzgan shartnomasiga muvofiq, o’zi qabul qilgan barcha boyliklarni but saqlashi, qilgan hatti-harakatlari natijasida, ya’ni o’z vazifalariga sovuqqonlik yoki nohalollik bilan qarash oqibatida xo’jalik yurituvchi sub’ektga yetkazilgan har qanday moddiy zarar uchun javob beradi.

Kassa inventarizatsiyasi bir oyda bir marta o’tkazilib, uning natijasi akt-taqqoslash vedomosti tuziladi. Inventarizatsiya vaqtida pul kam chiqsa, u moddiy javobgar shaxsdan undirib olinadi, ortiqcha chiqsa, u holda davlat byudjetiga o’tkaziladi.

Tekshirishni amalga oshirish jarayonida buxgalter quyidagi tartibga rioya qilishi kerak:

·         kassani tekshirish kassir ishtirokida amalga oshiriladi;

·         kassani tekshirish paytida barcha kassa jarayonlari to’xtatiladi. Agar xo’jalik yurituvchi sub’ektda bir nechta kassa mavjud bo’lsa, o’tkazish holida buxgalter barcha kassalarni muhrlaydi. Kassa kaliti kassirda, muhr esa bosh buxgalterda qoladi;

·         kassadagi naqd pullar va qimmatbaho qog’ozlar kassir va bosh buxgalter ishtirokida birma-bir sanab chiqiladi. Pullar qanday holda bo’lishidan qat’iy nazar, to’liq sanab chiqilishi lozim. Bank o’ramidagi pullar ham o’ramidan olib, sanaladi. Sanash tugagach, dalolatnoma tuziladi. Dalolatnomada kassadagi pullar belgilari bo’yicha alohida ko’rsatiladi va ularning to’liq summasi yoziladi. Dalolatnomaga taftish hay’ati, bosh buxgalter va kassir imzo chekadi. Kassa harajat orderi bilan rasmiylashtirilmagan turli xildagi tilxatlar, vedomostlar va schyotlar tekshirish jarayonida hisobga olinmaydi;

·         kassadagi sanalgan pullarning va qimmatbaho qog’ozlarning hammasi shu xo’jalik yurituvchi sub’ektga tegishli hisoblanadi, chunki boshqa xo’jalik yurituvchi sub’ektlar, shaxslarning pullari va qimmatbaho qog’ozlarini xo’jalik yurituvchi sub’ekt kassasida saqlash taqiqlanadi;

·         kassadagi kamomad yoki ortiqcha pul mablag’lari to’g’risidagi ma’lumotni auditor dalolatnomada yoritadi, pul mablag’larining pul mablag’i yoki kam chiqishi sabablari to’g’risida kassirdan tushuntirish  xati oladi. Kamomad summasi yoki suiste’mol qilingan pul miqdori haddan ziyod bo’lsa, buxgalter bu haqda xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbariga xabar beradi;

·         auditor to’g’ri rasmiylashtirilgan kassa hujjatlarini tekshirish vaqtiga qoldiq chiqarish uchun kassirga beradi. Agar tekirish ish haqi berish davriga to’g’ri kelgan, vedomostdagi pul qisman to’langan bo’lsa, bu vedomost qoida bo’yicha biriktiriladi va hisobotga qo’shiladi;

·         kassani tekshirish vaqtida kassadagi qimmatbaho qog’ozlar (aktsiyalar, obligatsiyalar, sertifikatlar), yoqilg’i-moylash TMZlarini olish talonlari, qat’iy hisobot blankalari, dam olish uylari, sihatgohlarga yo’llanmalar va boshqa pul hujjatlari miqdori dalolatnomada ko’rsatiladi.

Inventarizatsiya vaqtida barcha kassa hujjatlari ko’rib chiqiladi. Bankdagi hisob raqamidan olingan pullarni kassaga to’la kirim qilinishi vedomostlarini taqqoslash orqali aniqlanadi. Agar kassa kirim orderida, bank ko’chirmasida, kassir hisobotida yoki cheklar koreshoklaridagi summalar mos kelmasa, ular bevosita bank muassasasiga borib tekshiriladi. Bank ko’chirmalarida o’chirilgan summalar izi bo’lsa, to’g’rilangan summalar aniqlansa yoki qoldiqlar mos kelmasa, o’tkazish holida bankdagi joriy raqamdan ishonchli ko’chirmalar olinadi.

Buxgalteriya tomonidan  olingan kassa hisobotlari va hujjatlariga ishlov beriladi. Har bir yozuv mohiyatiga qarab tekshiriladi, birlamchi hujjat bilan solishtiriladi, shundan so’ng hisobotga 5010 – “Milliy valyutadagi naqd pullar” hisobvarag’i bilan tahliliy korrespondentsiyalanadigan jamlanma schyot va schyotning raqami qo’yiladi. Kassir hisoboti bo’yicha kun boshidagi pul qoldig’ini buxgalter  avvalgi hisobotda ko’rsatilgan kun oxiridagi pul qoldig’i bilan solishtiradi va chiqarilgan oborotlar hamda qoldiqning to’g’riligini tekshiradi.

 

NAZORAT SAVOLLARI

1.Aktiv va passiv schetlarning farklari nimalardan iborat?

2.Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlari xo‘jalik faoliyatining buxgalteriya hisobi 3.hisobvaraqlari yangi rejasining afzalliklari nimadan iborat?

4.Tajriba-konstruktorlik ishlanmalar nimalardan iborat?

5.Tajriba-konstruktorlik ishlanmalariga qilingan xarajatlar amortizatsiyasi kanday xisoblanandi?

6.Tajriba-konstruktorlik ishlanmalarning buxgalteriya hisobi kanday yuritiladi?

7.Kichik tadbirkorlik sub’ektlarining tashkiliy tuzilishini yoritib bering?

8.Kichik tadbirkorlik sub’ektlarida buxgalteriya xisobini soddalashtirishning moxiyati nimada?

9.Kichik tadbirkorlik sub’ektlarida moliyaviy hisobot elementlarini baholash tartibi sanoat korxonalaridagi tartibdan nimasi bilan farklanadi?

10.Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlari xo‘jalik faoliyatining buxgalteriya hisobi hisobvaraqlari yangi rejasin nechta bulimdan iborat?

 

 

20-MAVZU: AКТ SOHASIDA KORXONALARNINGASOSIY VOSITALAR HISOBI

                                           REJA:

1.  Asosiy vositalar hisobining ahamiyati va vazifalari

2.  Asosiy vositalarni turkumlash va baholash

3.  Asosiy vositalar harakatini hujjatlashtirish

4.  Asosiy vositalar amortizatsiyasi (eskirishi) hisobi

1. Asosiy vositalar hisobining ahamiyati va vazifalari

Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar moliya-xo‘jalik faoliyatini amalga oshirishda asosiy vositalarning urni nixryatda kattadir. Asosiy vositalar korxonaning ishlabchiqarish jarayonida juda katta rol uynaydi, chunki ular barcha korxona tayanadigan vakorxonaning ishlab chiqarish kuvvatini badolash mezoni bo‘lgan ishlab-chiqarish texnikabazasini tashkil etadi.

«Asosiy vositalar» nomli 5-son BHMSning 7-bandiga asosan, asosiy vositalar Uzoqdavom etadigan vaqt mobaynida (bir yildan ortik vaqt davomida) moddiy ishlab « chiqarish sohasida xam, noishlab chiq;arish sohasida xo‘am amal qiladigan, shuningdek ijaraga bsrish uchun foydalaniladigan moddiy aktivlardir.

Korxonalar da asosiy vositalarni hisobga olish quyidagilarni ta’minlashi lozim: asosiy vositalarning harakati bilan bog‘liq muomalalarni hujjatlarda o‘z vaqtida .hamda to‘g‘ri rasmiylashtirish;

- asosiy vositalarning olinishi, joyi o‘zgartirilishini to‘g‘ri va o‘z vaqtida aks
ettirish;

- asosiy vositalarni boshqa aktivlardan ajratilgan holda guruhlarga bulib, ularni
hisobga olishni tashkil qilish;

- asosiy   vositalarni    joriy   hisobda   hamda   buxgalteriya    balansida   tegishli
andozalarga va me’yoriy xhujjatlarga asosan to‘g‘ri va o‘z vaqtida baholash;

- ularni   sotib   olinganidan   keyin  hisobdan   chiqarilishiga  kadar   turgan   joyi
(foydalanish  joyi)   bo‘yicha  mavjudligi   va  saqlanishini,   ayrim   hollarda  ularning
saqlanishi uchun ma’sul bo‘lgan shaxslar bo‘yicha nazorat qilish;

- asosiy vositalarning eskirishini to‘g‘ri va o‘z vaqtida hisoblab chiqish hamda uni
hisobda to‘g‘ri aks ettirish;

- ta’mirlash   bo‘yicha   harajatlarni   aniqlash   va   bu   maksadlar   uchun   ajratilgan
mablag‘larning okilona ishlatilishini nazorat qilish;

eskirgan, xo‘jalik uchun oshikcha bo‘lgan asosiy vositalarni o‘z vaqtida hisobdan chiqarishni ta’minlash

                                 2. Asosiy vositalarni turkumlash va baholash

Asosiy vositalar bajaradigan vazifasiga ko‘ra ishlab chiqarish va noishlab chiqarish vositalariga bo‘linadi. Ishlab chiqarish asosiy vositalari bevosita moddiy ne’matlarni yaratishda ishtirok etadigan vositalaridir, Noishlab chiqarish asosiy vositalari guruhiga uy-joy hamda kommunal-xo‘jalik maishiy xizmat, soglikni saklash, ta’lim va boshqa-larning asosiy vositalari kiritiladi.

Ishlab chiqarish va xo‘jalik faoliyatida asosiy vositalar obyektlardan foydalanish darajasiga ko‘ra quyidagi guruhdarga bo‘linadi:

♦       foydalanilayotgan;

♦       zaxirada turgan;

♦       ishlamayotgan asosiy vositalar.

Asosiy vositalarning bunday guruhlanishi ulardan foydalanish samaradotlya baholash, eskirgan vositalarni almashtirish, keraksiz asosiy vositalarni boshqa kog berish yoki sotish to‘g‘risida Qaror qabul qilish, shuningdek ularning eskiripshn::hisob-kitob qilish uchun zarur.

Asosiy vositalar natural-moddiy tarkibiga ko‘ra quyidagi guruhlarga bulinadi:

yer;

yerni obodonlashtirish bo‘yicha kapital sarflar;

imoratlar;

inshootlar;

o‘zatuvchi moslamalar;

mashina va jihozlar;    _e

transport vositalari;

asbob-uskunalar;

ishlab chiqarish inventarlari;

xo‘jalik inventarlari;

ish hayvonlari va maxsuldor chorva;

ko‘p yillik daraxtlar;

boshqa asosiy vositalar.

Yer amaldagi qonunchilikka b inoan korxonaga mulk tarzida berilgan er mayds O‘zbekiston Respublikasi Er kodeksining 17-moddasiga binoan, «yuridik shaxs: kodeksi va boshqa qonun hujjatlariga muvofiq doimiy egalik qilish, doimiy fonda, muddatli (vaqtincha) foydalanish, ijaraga olish va mulk huquqi asosida er uchastka ega bulishlari mumkin». Erning qiymatiga uni harid qilishda kuchmas mulk agentlik to‘lanadigan komission to‘lovlar, advokatlik xizmati uchun haq harid qilishdagi to‘lovlari, drenaj qiymati, erni tozalash va boshqa harajatlar qo‘shiladi.

Yerni obodonlashtirish bo‘yicha kapital sarflar tarkibiga erning unumdorligini oshirish, avtomobil va boshqa transport turlariga to‘xtash joylarini barpo etish shunga o‘xshash boshqa harajatlar kiradi.

Imoratlar hamda binolarga ishlab chiqarish korpuslari, sexlar, boshqarma   binolari,   omborxonalar,   turar-joy   binolari   va   boshqa   ishlab ma’muriy-xo‘jalik va ijtimoiy-maishiy maksadlardagi obyektlar, shuningdek to‘g‘ri foydalanish uchun zarur bo‘lgan jami kommunikatsiya vositalari (isitish, shamollatish, suv-gaz ta’minoti tizimi, ichki telefon va signalizatsiya vositalari. xujaligi) kiradi.

Inshootlarga mehnat jarayoni va uning natijalarini o‘zgartirmagan holda chiqarish   jarayonlarining   texnikaviy   yoki   umumiy   vazifalarini   bajarishga qiladigan  obyektlar  (neft  va  gaz  kuduklari,  shaxta  yullari,  avtomobil  ko‘priklar, suv omborlari va bonqalar) kiradi.

O‘zatuvchimoslamalarga mashina-dvigateldan ish mashinalariga elektr, issiqlik mexaniq energiyani o‘zatishga, shuningdek suyuq va gazsimon moddalarni bir obyektdan obyektga etkazib berishga xizmat qiladigan qurilmalar (elektr o‘zatish yullari. yo‘llari, issikdik va gaz tarmog‘i hamda boshqalar) kiradi.

Mashina va jihozlar asosiy vositalarning eng asosiy turi hisoblanadi navbatida quyidagi guruhlardan tarkib topadi:

♦   kuch mashina va jihozlari elektr va issikdik energiyasini ishlab chiqaradiga:-uni mexaniq harakat energiyasiga aylantirib beradigan generator-mashinalar,mashinalar   (kozonxonalar,   bug   dvigatellari,   turbinalar,   kuch   transformatorlari   va b.)dir;

♦ ish mashinalari va jihozlari mehnat predmetlariga mexaniq termik kimyoviy
yki boshqa yusinda texnologik ishlov berishga, ularni ishlab chiqarish jarayonida, qazib olish, eritish, tayyorlashga xizmat qiladigan qurilmalar (stanoklar, apparatlar,agregatlar)dir;         '

♦o‘lchov  va rostlash  asboblari  hamda qurilmalari  va laboratoriya  jihozlari
foydalaniladigan   texnika  ishidagi   turli   parametr   (ko‘rsatkich)larni   o‘lchash,   ishlab
chiqarish jarayonlarini bshqarish, xom-ashyo, materiallar va tayyor mahsulotlar sifatini
tekshirish, namlik darajasi, shovkin ta’siri va boshqalarni o‘lchashda ishlatiladi. Ularga
manometrlar, tarozilar, mikroskoplar, dispetcherlik nazorati va boshqalar kiradi;

♦Hisoblashish texnikasi  ma’lumotlarni  elektron  hisoblashish  mashinalarida kayta ishlaydigan   vositalardir.   Ularga   kompyuterlar,   printerlar   va   boshqa   kompyuter vositalari kiradi;

♦boshqa mashina va jixrzlarga yukorida sanab utilmagan mashina va jixrzlar (ut
 uchirish va boshqa maxsus mashinalar) kiradi.

Transport  vositalari  kishilar hamda yuk va turli maksadlardagi narsalarnitashishga   mo‘ljallangan   harakat   vositalari   (temir   yul,   suv,   avtomobil,   kommunal transporti va muhim neft quvur yullari)dir.

Asbob va uskunalar qo‘l mehnati jarayonida ishlatiladigan yoki ish kismlarini kuchaytirish, oshirish uchun mashinaga biriktiriladigan vositalar (elektrodrellar, vibratorl ar) dir.

Ishlab chiqarish inventarlari ishlab chiqarish jarayonini engillashtirishda ishlatiladi. Ularning tarkibiga bak konteyner, inventar idishlari kiradi.

Xo‘jalik inventari idora (ofis) ishlarini va xo‘jalikni yuritishda zarur bo‘lgan mehnat vositalaridir.

Ish hayvonlari va mao‘suldor chorva har bir etilgan mol (ot, xo‘kiz, sigir)larga;    bo‘lib, alohida inventar obyekti sifatida hisobda aks ettiriladi.

Ko‘p yillik daraxtlar alohida xiyobon, park bogdagi miqdori va yoshidan katiynazar ekilgan daraxtlar guruhidir.

Boshqa   asosiy   vositalarga   kutubxona   vositalari,   ijaraga   olingan   asosiy •    vositalar, konservatsiyadagi asosiy vositalar va boshqalar kiradi.

«Asosiy vositalar» nomli 5-son BHMga binoan asosiy vositalar quyidagi baholarda baholanadi:

♦       Dastlabki qiymat

♦       Sotish qiymati;

♦       Tugatish qiymati;

♦       Qoldik qiymati;

♦       O‘rnini koplash qiymati.

Dastlabki tsiymat — aktivni harid qilishda xo‘akikatda tulangan pul mablag‘lari yoki uni barpo etishda amalga oshirilgan hakikiy harajatlardir. Harid qilishning hakikiy qiymati asosiy vositani harid qilish va uni ishlatish uchun tayyor holga keltirishda qilingan barcha harajatlarni, ya’ni: harid narxi, yuridik yigimlar va boshqa harajatlarni o‘z ichiga oladi. Tashkilot tekinga olgan asosiy vositalarning dastlabki qiymati ekspert yuli bilan bozor narxida baho‘olangan qiymat bo‘yicha tan olinadi. Tekinga olingan asosiy vositani kirim qilingan sanada amal kilgan narx asosida joriy bozor qiymati shakllantiriladi. Amaldagi narx to‘g‘risidagi ma’lumotlar ham hujjatlar va ekspert yuli bilan tasdiklanishi kerak

Sotish qiymati asosiy vositalarni bitim paytida manfaatdor taraflar o‘rtasida ayirboshlash mumkin bo‘lgan summadir.

Tugatilish qiymati chiqib ketishga doir kutilayotgan harajatlarni chi tashlagan holda aktivning foydali xizmati natijasida uni tugatish paytida 1 bo‘ladigan aktivlarning taxmin kilinayotgan qiymati dir.

Ko‘oldik qiymati aktiv hisob va hisobotda aks ettiriladigan jamgarilgan amortizatsiyani chiqarib tashlangay holda asosiy vositalarning dastlabki yoki joriy qiymati:

Urnini qoplash qiymati korxona aktivdan keyinchalik foydalanish xiskoplashni muljallayotgan summa, shu jumladan tugatilish qiymati.

Asosiy vosita pulga harid kilinsa, uning qiymati kontraktda ikqilamchi faol ishlayotgan shu singari aktivda aniqlangan bozor narxi bo‘yicha ko‘rsatilishi mu Asosiy vositani xo‘jalik yurituvchi subyektning o‘zi tomonidan yaratilgan va uni chiqimlarini aniq belgilash mumkin bo‘lgan hollarda asosiy vosita haqikiy tannarx aks ettiriladi. Ba’zi vaqtlarda asosiy vositalarni kayta baholashga ehtiyoj tup Asosiy vositalarni kayta baholaganda asosiy vositaning butun zanjiri kayta bahola kerak Kayta baholash natijasida asosiy vositaning balans qiymati ko‘paygan holda ko‘payish avvalgi bahodan oshadigan summada 8510-«Aktivlarni kayta baholash va to‘zatishlar» hisobvarag‘ining kreditida aks ettirilishi lozim. Kayta baholash natij asosiy vositaning balans qiymati kamaygan bo‘lsa, bu kamayish avvalgi bahodan oshgan summada harajat sifatida tan olinadi.

 

 Asosiy vositalar harakatini hujjatlashtirish

Korxonaning asosiy vositalar harakatini hisobga olishda quyidagi shakll foydalaniladi:

AV-1 shakli. Asosiy vositalarni qabul-topshirish dalolatnomasi. Dalolatnoma bir obyekt uchun yozilib, buxgalteriyaga beriladi va asosiy vositani hisobga olish inv kartochkalariga yozish uchun asos bulib xizmat qiladi.

AV-2 shakli. Ta’mir qilingan, tiklangan va takomillashtirilgan obyekt qabul qilish-topshirish dalolatnomasi.

AV-3 shakli. Asosiy vositalarni hisobdan chiqarish to‘g‘risida dalolatnoma.

AV-4 shakli. Avtotransport vositalarini hisobdan chiqarish dalolatnomasi.

AV-6 shakli. Asosiy vositalarni hisobga olish inventar kartochkasi. A vositalarni qabul-topshirish dalolatnomalari va ushbu obyekt texnik hujjatlari har bir obyektga inventar kartochkasi ochiladi.

AV-7 shakli. Asosiy vositalarni hisobga olish bo‘yicha inventar kartochk ruyxati.

AV-8 shakli. Asosiy vositalar harakatini hisobga olish kartochkasi. guruhlari bo‘yicha asosiy vositalar harakatini hisobga olish uchun kullaniladi. Karxona ma’lumotlari asosida asosiy vositalar harakati haqidagi hisobot tulgaziladi.

AV-9 shakli. Asosiy vositalar inventar ruyxati:

Asosiy vositalar korxonaga kelib tushganda rahbar tayinlagan komissiya xo‘ obyekt bo‘yicha alohida  qabul  qilish-topshirish dalolatnomasi  (yukxat)ni  rasmm tirishi lozim (AV-1 shakli). Dalolatnomada obyekt tavsifi, turgan joyi, sotib ol manbai,   chiqarilgan   yoki   ko‘rilgan   yili,   ishga   tushirilgan   sana,   obyektning natijalari, uning texnik shartlarga muvofiqligi va boshqalar ko‘rsatilishi lozim.-

Asosiy vositalarni qabul qilish-topshirish umumiy dalolatnomasi bilan turdagi va narxi bir xil xo‘jalik inventarlari, asboblar, stanoklar olinganl! rasmiylashtirish mumkin. Qabul qilish-topshirish dalolatnomasiga pasportlar, ish tartibi, yo‘riqnomalar ilova qilinadi. hisobga qabul qilingan asosiy vositalar  obyektiga inventar raqami (soni) beriladi, masalan 001 dan 099 gacha inventar raka] binolarga, 100 dan 199 gacha inshootlarga, 200 dan 299 ga kadar bo‘lgan rakamlar u: qurilmalariga beriladi va xokazo. Berilgan inventar rakami asosiy vositalar ob’e metall jetonni kokib kuyish, buyok bilan belgi qo‘yish va boshqa usullarda belgilab kuynladi. Bu belgi obyekt foydalanishda bo‘lgan jami davr uchun saqlanadi va buxgalteriya Hisobining barcha boshlangich hujjatlari hamda registrlarida ko‘rsatiladsh Obyekt chiqim qilinganda uning inventar rakami yangi kirim qilingan asosiy vositalarga berilmaydi.

Asosiy vositalarni qabul qilish-topshirish dalolatnomasi ilova hujjatlar bilan birga  korxona buxgalteriyasiga topshiriladi. Buxgalteriya dalolatnoma asosida belgilangan namunadagi inventar varakasi ochadi (AV-6 shakli). Bu varakada obyekt haqidagi barcha ma’lumotlar kayd etiladi (dastlabki yoki tiklanish qiymati, amortizatsiya ajratmalari me’yori, kirim qilingan paytdagi eskirish darajasi). Sungra inventar varakalari asosiy vositalarning tasnif guruhlari bo‘yicha maxsus ruyxat tuziladi (AV-7 shakli).

Ruyxatda kayd qilingan varakalar asosiy vositalar kartotekasida tarmok tasnif guruhlariga, guruh ichida esa turgan joyi, foydalanish joyi va turlari bo‘yicha guruhlangan targibda   saqlanadi.   Xo‘arakatsiz   asosiy   vositalar   obyektlari   varakalari   alohida guruhlanadi. Asosiy vositalarning chiqimi dalolatnoma bilan rasmiylashtiriladi va bu  inventar varakasiga kayd qilinadi, sungra varaka kartotekadan olib kuyiladi. Qayta olangan asosiy vositalar obyektlari tiklanish qiymati bo‘yicha varakaning «tamirlash, edernizatsiyalash» bo‘limiga yoziladi.Qayta baholash chog‘ida belgilangan eskirish summasi varaqaning tegishli bo‘limida ko‘rsatiladi.

Asosiy vositalar ishlatiladigan joylarda (korxona sexlari, uchastkalari, o‘limlari) Hisob asosiy vositalarning inventar ruyxati bo‘yicha olib boriladi (AV-9 shkli). Bunda hamma moddiy javobgar shaxslar bilan belgilangan namunada va ikki usxada moddiy javobgarlik to‘g‘risida shartnoma tuziladi. Shartnomaning bir nusxasi har bir moddiy javobgar shaxsning buxgalteriya (shaxsiy) delosi (hujjatlari majmui)da, ikkinchi nusxasi shu xodimlarning o‘zida saqlanadi. Hamma moddiy javobgar shaxslar :osiy vositalarni o‘z javobgarligiga olganini inventarizatsiya ruyxatiga imzo kuyib Tasdiqlab beradi, asosiy vositalarning keyingi tushumlarida esa birlamchi hujjatlarga nmzo kuyadi. Asosiy vositalarning har qanday kuchishi (boshqaga berish, tugatish va boshqalar) moddiy javobgar shaxslarning ishtirokida rasmiylashtiriladi.

Olingan, hisobdan chiqarilgan korxona ichida joyi o‘zgartirilgan (kuchirilgan) asosiy vositalarning inventar varakalari tegishli kaydlar o‘tkazilganidan keyin oy oxirigacha joy-joyiga kuymay, alohida saqlanadi. Chunki har oyda shu varakalar asosida asosiy vositalar amortizatsiyasi (eskirish) Hisob-kitoblari tuziladi, ularning har bir turi bo‘yicha kirim, chiqim oborotlari jamlanadi va asosiy vositalar harakatini Hisobga olish varakasi tuldiriladi. Asosiy vositalar harakatini Hisobga olish varakasi (AV-8 shakli) joriy yil uchun yanvar oyi boshida ochiladi. Varakada dastlab asosiy vositalarning borligi, turlari bo‘yicha ma’lumot 1 yanvar holatiga ko‘rsatiladi, sungra har oyda oy davomidagi oborotlar yozuvidan keyin keyingi oyning 1 kunidagi holat bo‘yicha asosiy vositalarning mavjudligi kayd etiladi. Shu malumotlar asosida asosiy vositalar harakatining oborot ruyxati (qaydnoma) tuziladi. Uning yakunlari asosiy daftardagi yakunlar bilan solishtirilib chiqiladi va shu asosda korxonaning asosiy vositalari mavjudligi hamda ularning harakati to‘g‘risida Hisobot tuziladi.

Asosiy vositalarning chiqib ketishi AV-G va AV-3 shakllaridagi dalolatnoma bilan rasmiylashtiriladi. Bu shakllarda chiqim qilinadigan obyektlarning dastlabki qiymati va eskirish summasi kayd etiladi. Inventar varakasi kartotekadan olinib, dalolatnomaga ilova qilinadi. Asosiy vositalarning turgan urni bo‘yicha inventar ruyxatida tegishli kaydlar qilinadi.

 

5. Asosiy vositalar amortizatsiyasi (eskirishi) hisobi

Amortizatsiya asosiy vositaning foydali xizmat muddati davomida amortizatsr qiymatini muntazam ravishda taqsimlash va kuchirish kurinishida eskirishning kiyme ifodasidir. Asosiy vositaning amortizatsiya qiymati taxmin kilinayotgan tugatilish kdp matini chiqarib tashlagan holda aktivning dastlabki qiymati yoki moliyaviy Hisobotlaro‘ ko‘rsatilgan qiymat urnini bosadigan boshqa qiymatning summasidir. Asosiy vositaniv eskirishi bilan amortizatsiya o‘rtasida mustaxkam al oka bor. Biroq ular bir xil tushunchala emas. Eskirish asosiy vositalaridan foydalanish vaqtida ularning texnik ishlab chiqarshch xossalarini asta-sekin yukotish jarayonini aks ettiradi. Amortizatsiya ancha murakka jarayon bulib, iste’mol qilingan asosiy vositalar qiymatini ularning eskirishig muvofiq ravishda mahsulot tannarxiga, davr harajatlariga o‘tkazish, iste’mol kilinga asosiy vositalarning urnini koplash maqsadida pul fondini jamgarish jarayonini aks ettiradi. Demak eskirish amortizatsiyaning dastlabki shart-sharoitidir.

Asosiy vositalarning eskirishi ikki xil bo‘ladi:

1.  Jismoniy eskirish;

2.              Ma’naviy eskirish.

Jismoniy eskirish deb, asosiy vositalarning atmosfera sharoitlari ta’sirida v
ulardan foydalanish jarayonida uning moddiy tuzilishida ichki o‘zgarishlar (zanglas
chirish) sodir bo‘lganda boshlangich holatining yukrlishiga aytiladi. Jismoniy eskirga
asosiy vositalardan foydalanish jarayonida ham, ular foydalanmayotgan hollarda ham sodn
bo‘lishi mumkin. Asosiy vositalarning ma’naviy eskirishi deb, ularning texnikavya
tavsifi hamda iqtisodiy samaradorligining davr talabidan, ya’ni haqdkatdan orkaa
kolishiga aytiladi. Ma’naviy eskirish ikki xil bo‘lishi mumkin. Birinchisi - shu kab
asosiy vositalarni kayta ishlab chiqarishning arzonrokda tushishi natijasida ula
qiymatining kamayishi bo‘lsa, ikkinchisi - yangi va ilgorrok asosiy vositalarni jori
kilish va ularning texnikaviy jihatdan orkada kolishi natijasida qiymatining pasayr
ketishi Hisoblanadi. Umuman olganda, asosiy vositalarga eskirish hisoblashishning asosi
maqsadi bu turdagi aktivlarni kayta tiklash va kayta ishlab chiqarishdir. O‘zbekiston
Respublikasi Soliv Kodeksining 23-moddasiga binoan asosiy vositalarning amortizatsiya
normalari quyidagicha belgilangan:

№	Aosiy vositalar guruhlari	Amortizatsiya normasi
1.	Engil avtomobillar, taksi, yullarda foydalaniladigan avtotraktor texnikasi, maxsus asbob-uskuna, inventar va jihozlar, kompyuterlar, periferiya qurilmalari va ma’lumotlarni qayta ishlash uskunalari	20 foiz
2.	Yuk avtomobillari, avtobuslar, maxsus avtomobillar va avtotirkamalar, sanoatning barcha tarmoklari, metall quyish korxonasi uchun mashinalar va uskunalar, temirchilik-presslash uskunalari, qurilish uskunalari, qishlok xo‘jalik mashinalari va uskunalari, ofis uchun mebel	15 foiz
3.	. Temir yul, dengiz, dare va xavo transporta vositalari, kuch-kuvvat beradigan mashinalar va uskunalar: issiklik-texnika uskunalari, turbina uskunalari, elektr dvigatellari va dizel generatorlar, elektr o‘zatish va aloka qurilmalari, truboprovodlar	8 foiz
4.	Binolar, inshootlar va imoratlar	5 foiz
5.	Boshqa guruhlarga kiritilmagan, amortizatsiya qilinadigan aktivlar	10 foiz

 

Amortizatsiya normasi

 

Asosiy vositalarga eskirish hisoblashda «Asosiy vositalar» nomli 5-son BHMS hamda O‘zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksiga amal qilish lozim.

Quyidagi asosiy vositalarga amortizatsiya hisoblanmaydi.Er, kutubxona fondi, mahsuldor hayvonlar

Byudjet tashkilotlari, shu jumladan, ilmiy-tadqiqot, konstruktorlik va texnologik tashkilotlarning vositalari

Belgilangan tartibda konservatsiyaga o‘tkazilgan asosiy vositalar; To‘lik amortizatsiyalangan asosiy vositalar.

To‘g‘ri chiziqli usul asosiy vositani foydali ishlatishning butun davri mobaynida ekirishning doimiy summalarini hisoblab yozishdan iborat.

Kamayib boruvchi qoldik usuli bo‘yicha muntazam hisoblab yozilayotgan summalar foydali ishlatish muddati davomida kamayadi.

Bajarilgan ishlar hajmiga mutanosib ravishda hisoblab yozish usuliga binoan amortizatsiya miqdori faqat asosiy vosita qancha marta ishlatilishiga yoki qancha mahsulot birligi ishlab chiqarilishi kutilayotganiga bog‘lik bo‘ladi.

Kumulyativ usulda amortizatsiya summasi hisoblashish koeffitsientining maxraji bo‘lgan obyektning xizmat muddati yigindisi bilan aniqlanadi. Bu koffitsientning suratida obyektning xizmat muddati oxirigacha koladigan yillar soni teskari tartibda ko‘rsatiladi. Amortizatsiyani hisoblashishda uning tugatilish qiymatiga e’tibor berish lozim. Agar boshqa summani ishonchli tarzda Hisob-kitob qilish mumkin bulmasa, asosiy Yositaning qoldik qiymati nolga teng bo‘ladi.

To‘g‘ri chiziqli usulda amortizatsiya hisoblashish. To‘g‘ri chizikli usul deb tugatilgan qiymati  ayrilgan  asosiy  vositalar  obyekti  qiymatini davrlar  bo‘yicha  foydalanish muddati davomida teng nisbatda hisoblashish usuliga aytiladi. Amortizatsiya summasi amortizatsiyalanayotgan qiymatni (tugatish qiymati ayrilgan obyektning dastlabki qiymatini)ko‘zda tutilgan foydalanish davrlari soniga bo‘lish yuli bilan topiladi:

Yillik amortizatsiya summasi = (dastlabki qiymati-tugatish qiymati) /xizmat qilish muddati.

Misol. «Bobur» xissadorlik jamiyatida asosiy vositaga eskirish hisoblash bo‘yicha quyidagi ma’lumotlar mavjud;

•         Asosiy vositaning balans qiymati - 5000 ming sum;  

•         Tugatilish qiymati - 200 ming sum;                

•         Xizmat muddati - 5 yil.

Yillik amortizatsiya summasi = (5000-200)/5= 960 ming sum.

Amortizatsiyani to‘g‘ri chiziqli usulda hisoblashish jadvali

Iillar	Balans qiymati	Yillik amortizatsiya summasi	Jamg‘arilgan amortizatsiya	Koldiq qiymati
1-yil	5000000	960000	960000	4040000
2-yil	5000000	960000	1920000	3080000
3-yil	5000000	960000	2880000	2120000
4-yil	5000000	960000	3840000	1160000
5-yil	5000000	960000	4800000	200000

Amortizatsiyani to‘g‘ri chiziqli usulda hisoblashishda uning summasi foydalangan muddati davomida bir xil bo‘ladi, jamg‘arilgan eskirish bir tekisda oshib boradi, qoldiq qiymati esa, baholangan tugatish qiymatiga etguncha bir tekisda kamayib boradi.

Bajarilgan ish hajmiga ko‘ra amortizatsiya hisoblashish. Bajarilgan ish hajmiga nisbatan amortizatsiyani hisoblashish usuli asosiy vositalarning har hisobot yil bajargan ishining hiobigas asoslangan. Mazkur usul bilan eskirishning har sh qiymatini hisoblashish uchun jami foydalanish muddati davomida umumiy baholangan ni chiqarishni hamda har bir aniq yildagi ishlab chiqarishni oldindan aniqlash lozim. Ishlab chiqarish sifatida ishlab chiqarilgan mahsulot, ishlangan soatlar miqdori va hokazo olinishi mumkin. Korxonada shu davr mobaynida 4800000 so‘mlik mahsulot ishlab chiqarildi. 1-yilda - 800000, 2-yilda - 1200000, 3-yilda - 1000000, 4-yilda - 800000, 5-yilda - 1000000  so‘mlik mahsulot ishlab chiqarildi. Mahsulot birligiga ketgan amortizatsiya harajat. quyidagiga teng:

(500000-200000)/4800000=0,1 har bir so‘mlik mahsulot uchun

Bajarilgan ish hajmiga ko‘ra amortizatsiya hisoblashish jadvali

Iillar	Balans Qiymati	Ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi	Iillik amortizatsi ya summasi	Jamgarilgan amortizatsiya	qoldik qiymati
1-yil	500000	800000	80000	80000	420000
2-yil	500000	1200000	120000	200000	300000
3-yil	500000	1000000	100000	300000	200000
4-yil	500000	800000	80000	380000	120000
5-yil	500000	1000000	100000	480000	200000

Bajarilgan ish hajmiga ko‘ra amortizatsiya hisoblashish usuli obyektlardan foydalanish muddati, ularning to‘zilish xususiyatlari bilan cheklangan hamda mazkur akti ning xo‘jalik faoliyati hajmi yilma-yil o‘zgargan hollarda qo‘llaniladi.

Jadallashtirilgan (tezkor) usullar. Koldiqli kamayish hamda kumulyativ usul tezkor usullar bo‘lib hisoblanadi. Tezkor usullar mohiyati shundaki, asosiy vositalarga foydalana boshlaganda hisoblangan amortizatsiya summasi obyekt xizmat muddati yakunida hisoblangan amortizatsiya summasidan ancha yuqori bo‘ladi. Ishlab chiqarishga jalb qilinngan asosiy vositalarning ko‘pgina turlari foydalanishning dastlabki yilida ancha samarali xizmat qilishi hamda yukori ishlab chiqarish xususiyatiga egaligidan kelib chiqib, bu usuldan foydalaniladi. Bu esa, agar ularning foydaliligi va ishlab chiqarish xususiyati keyingi yillarda ancha yuqori bo‘lsa, u holda asosiy vositalardan foydalanib boshlaganda eskirishning katta qismini hisobdan chiqarish amalga oshiriladigan 1 foizlik qoidasiga javob beradi. Tezkor usullar, xususan, texnologiyalar takomillashtirilishi tufayli ko‘p turdagi uskunalar o‘z qiymatini yukotishi (ma’naviy eskirishi)  ham tushuntiriladiYangi kashfiyotlar va materiallar ilgari harid qilingan uskunaning ma’naviy eskirishiga olib keladi va uni jismoniy eskirishdan ancha oldinrok almasht zaruratini yuzaga keltiradi. Har yili amortizatsiyaning keskin o‘zgarishi asosiy vositalarning koldik qiymatida ham o‘z aksini topadi. To‘g‘ri chizikli usulda esa qoldik qiymat miqdori tezkor usullardagi qoldik qiymatga nisbatan har doim ancha yukori bo‘ladi.Asosiy vositalarning har «il turlariga amortizatsiyaning turli usullari qo‘llanilishiga ruxsat etilganligini, Biroq bunda bir turdagi asosiy vosita uchun faqatgina bita usul  qullanilishi   mumkinligini   nazarda  tutish  lozim.   Soliqda  tortish   maqsadida O‘zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksiga binoan amortizatsiya me’yorlari qo‘llaniliishi lozim. Korxonaning hisob siyosatiga ko‘ra hisoblangan amortizatsiya bilan Soliq kodeksiga muvofiq hisoblanadigan amortizatsiya o‘rtasidagi farq vaqtinchalik faqk deyiladiMisol. «Bobur» kompaniyasida faoliyatning dastlabki yilida soliq tulangunga qadar bo‘lgan foyda 250 ming sumni tashkil etgan. Bunda hisob foydasi va soliqda tortilgan foyda o‘rtasida farq mavjud, hisob siyosatiga muvofiq ishlab chiqarish usulida hisoblangan amortizatsiya 130 ming sumni, soliqda tortish maksadlari uchun amortizatsiya esa to‘gri chizikli usulda)- 100 ming sumni tashkil kilganligidan yuzaga keladi. Bu aynan  vaqtinchalik fark bulib, soliqqa tortiladigan foyda uni hisobga olganda 25 0000+( 13 0000-100000)=280000 sumga teng. Foyda solig‘ining 20%lik stavkasi bo‘yicha hisoblangan foyda solig‘i (250000*20%)=50000 sumni tashkil etadi, lekin byudjetga (280000*20%)=56000 sum to‘lash kerak bo‘ladi, bu ikki miqdor o‘rtasidagi fark vaqtinchalik farklar bo‘yicha muddati unaytirilgan foyda solig‘i hisoblanadi va u kaysi hisobot davrida so‘ndirilishiga karab bog‘lik ravishda 0950 yoki 3210-hisobvaraqlarida aks ettiriladi.

Ushbu muomalalar bo‘yicha quyidagicha provodkalar beriladi:

D-t 9810-«Foyda solig‘i bo‘yicha harajatlar» - 50000 sum

D-t 0950, 3210-«Vaqtinchalik farklar bo‘yicha muddati o‘zaytirilgan daromad solig‘i» - 6000 so‘m

K-t 6410-«Foyda solig‘i bo‘yicha byudjetga qarzlar» - 56000 sum.

Korxonaning hisob siyosatiga muvofiq hisoblangan amortizatsiya Soliq Kodeksi bo‘yicha shortizatsiyadan yukori bo‘lgan holatda mazkur fark summasiga soliq bo‘yicha muddati o‘zay­tirilgan qarz yuzaga keladi. Yukorida keltirilgan misolning aksini kurib chiqamiz, bunda Kisob foydasi 280000 sumni, soliqqa tortiladigan foyda esa - 250000 sumni tashkil kilgan.

Buxgalteriya yozuvi quyidagicha bo‘ladi:                              

 D-t 9810-«Foyda solig‘i bo‘yicha harajatlar» - 56000 sum

K-t 6410-«Foyda solig‘i bo‘yicha byudjetga qarzlar» - 50000 sum

K-t  6250,   7250-«Soliqlarga  oid   vaqtinchalik  farklar   bo‘yicha  muddati  o‘zaytirilgan majburiyatlar» - 6000 sum.

Qoldiqli kamayish usulida amortizatsiya hisoblashish. Kamayib boruvchi qoldik usuli aktivdan foydalanish muddatida amortizatsiya summasining doimo kamayib borishini ifodalaydi.   Ushbu   usulda  eskirish  me’yori   asosiy   vositalarning  qoldiq  qiymatiga ko‘paytiriladi. Odatda, bu usulda amortizatsiya me’yori ikki hissa kilib olinadi.

Qoldikli  kamayish usulida amortizatsiya hisoblash jadvali (ming so‘m)

Yillar	Balans qiymati (ming so‘mda)	Iillik amortizatsiya summasi	Jamgarilgan amortizatsiya	Qoldiq qiymati
1 -yil	5000	(40%*5000)=2000	20000	30000
2-yil	5000	(40%*3000)=1200	32000	18000
3-yil	5000	(40%*1800)=720	39200	10800
4-yil	5000	(40%*10800)=4320	43520	6480
5-yil	5000	4480	48000	2000

 

Kumulyativ usulda amortizatsiya hisoblashish. Kumulyativ usul (yillar yigi usuli)da har yilgi amortizatsiya me’yori amortizatsiya muddati yakuniga kadar kolgan a» tizatsiyalanayotgan qiymatning bo‘lagi sifatida belgilanadi. Bo‘lak amortizatsiya hisobot tugagunicha   kolgan   to‘liq   yillar   yigindisini   amortizatsiya   muddatini   belgilaydi: yillarning tartib soniga bulib aniqlanadi. 5 yil foydalanish muddatiga mo‘ljal asosiy vositalar uchun yillik raqamlar yigindisi quyidagicha bo‘ladi

5+4+3+2+1=15 yil.       (ming so‘m  hisobida)

 

 

 

	Kumulyativ usuld amortizatsiya  hisoblash jadvali
Yillar	Balans qiymati	Iillik amortizatsiya summasi	Jamgarilgan amortizatsiya	qoldik kiymati
1-yil	5000	(5/15*4800)=1600	1600	3400
2-yil	5000	(4/15*4800)=1280	2880	2120
3-yil	5000	(3/15*4800)=9600	3840	1160
4-yil	5000	(2/15*4800)=6400	4480	5200
5-yil	5000	(1/15*4800)=3200	4800	200

Jadvallardan kurinib turibdiki, amortizatsiya hisoblashishning oxirgi ikki usu.i asosiy vositalardan foydalanish muddatining boshida hisoblangan amortizatsiya ajrat>lari obyekt xizmat muddatining oxirida hisoblangan amortizatsiya qiymatidan or bo‘ladi Ushbu usullar ishlab chiqarishga taallukli asosiy vositalarni hisoblashish uchun qo‘llaniladi, chunki mazkur vositalardan foydalanishning birinchi yillarida samaraletfoydalaniladi va ta’mirlashga harajatlar unchalik ko‘p bulmaydi. Keyingi yilda amortizatsiya harajatlari kamayadi, ta’mirlash harajatlari esa odatda oshib boradi. Asosiy vositalar bo‘yicha amortizatsiya ajratmalari ular hisoblab utkazilgan hisobot davgri  buxgalteriya hisobi va hisobotida aks ettiriladi. Asosiy vositalarning ayrim obyekt bo‘yicha ajratmalar tegishli summalarni jamgarish yuli bilan yoki obyektlarga dastlabki qiymatini kamaytirish yuli  buxgalteriya hisobida aks ettiriladi.

Asosiy  vositalarning eskirishini hisobga olish uchun hisobvaraqlar rejasg quyidagi hisobvaraqlar ochilgan:

0211-«Erni obodonlashtirishning eskirishi»;

0212-«Moliyaviy lizing shartnomasi bo‘yicha olinib o‘zlashtirilgan asosiy vositalarkie eskirishi»;

0220-«Binolar, inshootlar va o‘zatuvchi moslamalarning eskirishi»;

0230-«Mashina va jihozlarning eskirishi»;

0240-«Mebel va ofis jihozlarining eskirishi»;

0250-«Kompyuter jihozlari va hisoblashish texnikasining eskirishi»;

0260-«Transport vositalarining eskirishi»;

0270-«Ish hayvonlarining eskirishi»;

0280-«Ko‘p yillik ekinlarning eskirishi»;

0290-«Boshqa asosiy vositalarning eskirishi»;

0299-«Moliyalanadigan    lizing    shartnomasi    bo‘yicha    olingan    asosiy    vositalarni eskirishi».

Ushbu hisobvaraqlarning kreditida asosiy vositalarga hisoblangan va xissa lanayotgan eskirish summalari ko‘rsatiladi. hisobvaraqlarning debetida asosiy vosita:-hisobdan chiqarish paytida unga hisoblangan eskirish summasining hisobdan chiqarilki aks ettiriladi. Asosiy vositalarga eskirish hisoblanganida, eskirish summala: harajatlarga o‘tkaziladi.

Eskirish summasi ishlab chiqarish harajatlariga o‘tkazilganida quyidagicha yozuv

D-t Ishlab chiqarish harajatlari hisobvaraqlari

K-t Asosiy vositalar eskirishini hisobga oluvchi hisobvaraqlar.

Agar da eskirish davr harajatlariga o‘tkazilsa quyidagicha yozuv qilinadi:

D-t 9420-«Ma’muriy-boshqaruv harajatlar»

K-T Asosiy vositalar eskirishini hisobga oluvchi hisobvaraqlar.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Asosiy    vositalarni    buxgalteriya    hisobida    hisobga    olish    uchun tegishli hisobvaraqlar ochilgan.

0110-«Yer»;

0111-«Yerni obodonlashtirish»;

0112-«Moliyaviy lizing shartnomasi bo‘yicha olingan asosiy vositala o‘zlashtirish»;

0120-«Binolar, inshootlar va uzatuvchi moslamalar»;

0130-«Mashina va jihozlar»;

0140-«Mebel va ofis jihozlari»;

0150-«Kompyuter jihozlari va hisoblashish texnikasi»;

0160-«Transport vositalari»;

0170-«Ish hayvonlari va maxsuldor hayvonlar»;

0180-«Ko‘p yillik ekinlar»;

0190-«Boshqa asosiy vositalar»;

0199-«Konservatsiya qilingan asosiy vositalar».

 

Amortizatsiya normasi

 

№	Aosiy vositalar guruhlari	Amortizatsiya normasi
1.	Yengil avtomobillar, taksi, yo‘llarda foydalaniladigan avtotraktor texnikasi, maxsus asbob-uskuna, inventar va jihozlar, kompyuterlar, periferiya qurilmalari va ma’lumotlarni qayta ishlash uskunalari	20 foiz
2.	Yuk avtomobillari, avtobuslar, maxsus avtomobillar va avtotirkamalar, sanoatning barcha tarmoklari, metall kuyish korxonasi uchun mashinalar va uskunalar, temirchilik-presslash uskunalari, kurilish uskunalari, kishlok xo‘jalik mashinalari va uskunalari, ofis uchun mebel	15 foiz
3.	. Temir yul, dengiz, dare va xavo transporta vositalari, kuch-kuvvat beradigan mashinalar va uskunalar: issiklik-texnika uskunalari, turbina uskunalari, elektr dvigatellari va dizel generatorlar, elektr o‘zatish va aloka qurilmalari, truboprovodlar	8 foiz
4.	Binolar. inshootlar va imoratlar	5 foiz
5.	Boshqa guruhlarga kiritilmagan, amortizatsiya qilinadigan aktivlar	10 foiz

 

 

21-MAVZU:

 AКТ SOHASIDA KORXONALARNINGNOMODDIY AKTIVLAR          

                                            HISOBI

REJA:

     1.Nomoddiy aktivlar hisobining vazifalari, ularni turkumlash va baholash

     2.Nomoddiy aktivlar harakatini hisobga olish

     3.Nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi (eskirishi) hisobi

 

1. Nomoddiy aktivlar hisobining vazifalari, ularni turkumlash va baholash

O‘zbekiston   Respublikasining   negizida  mulkning  davlat   shakli   bo‘lgan  rejali iqtisodiyotdan xo‘jalik yuritishning bozor modeliga o‘tish jarayonida yangi mulk shakllg jumladan xususiy mulkning paydo bo‘lishi sababli  buxgalteriya hisobi tizimida ham o‘zgarishlar qilish zaruriyati tugildi.

Hisobining har bir bo‘limi va analitik uslublarning ko‘pchiligi amalda nazar uslubiy yondoshishni va asoslashni talab qiladi.  Lekin buxgalteriya hisobining nazariy asoslari, ularning mohiyati va maksa o‘zgarmasdan qoldi. Moliyaviy hisobotlarning elementlari bo‘lgan aktiv va passivlarnn yangi kurinishlari, ularni baholash uslublari, moliyaviy natijalarni hisob-kitob kilish va harajatlarni hisobga olish  yullari,  axborotlarni turkumlarga ajratuvchi hisobvaraqlar rejasining yangi ko‘rinishi o‘z ifodasini topdi. Nomoddiy   yoki   «yashirin»   aktivlar  tarkibiga   jismoniy,   oshkora  shakliga  et bulmagan, lekin xo‘jalik yurituvchi subyektga daromad keltiruvchi mablag‘lar kiritilad} Nomoddiy aktivlar hisobi  buxgalteriya hisobi hisobvaraqlar rejasi, «Buxgalteriya hisob to‘g‘risida»gi Ko‘onun va  buxgalteriya hisobi milliy standartlarida, xususan, «Nomodiy aktivlar»    hamda    «Ilmiy   tadkikot   va   tajriba-konstruktorlik   ishlab   chiqarish; harajatlar» deb nomlangan 7- va 11 -sonli buxgalteriya hisobining milliy standartlarida bayon etiladi. «Nomoddiy aktivlar» nomli 7-son BHMSga muvofiq nomoddiy aktivlar moddiy-ashyoviy mazmunga ega bulmagan, xo‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan xujalik faoliyatida foydalanish maqsadida nazorat qilinadigan, shuningdek Uzoq vaqt (bir yildan ko‘p) ishlatish uchun mo‘ljallangan mol-mulk obyektlari.

Nomoddiy aktivlar tarkibiga jismoniy, oshkora (ko‘rinib turadigan) shaklga ega bulmagan. lekin korxonaga daromad keltiradigan vositalar kiradi. Umumiy tarzda nomoddiy aktivlar deganda sanoat va akliy mulk obyektlarining qiymati. mulk huquqi obyekti sifatida tan olinadigan boshqa shunga o‘xshash mulkiy shuningdek Uzoq muddatli chiqimlar tushuniladi.

Nomoddiy aktivlar ta’rifi aktivdan xo‘jalik faoliyatida foydalanilishi va jismoniy mohiyatga ega bo‘lmasligi (pul emasligi)ni taqozo qiladi. Aktivlarni yuridik huquqlar, shu jumladan, mulk huquqi tarzida bo‘lgan va ulardan Uzoq muddat davomida foydalanish mumkin bo‘lgan holda jismoniy ko‘rinishga ega bulmagan aktivlar nomoddiy aktivlar ta’rifiga javob beradi. Aktivning yuridik huquqini belgilaydigan shartnoma ushbu huquq bilan ifodalash yuli bilan belgilanishi mumkin emas. Bunday aktivlar muhim ekanligini belgilash uchun xo‘jalik yurituvchi subyektga ushbu aktivdan qanday foydalar olinishini aniqlash imkonini beradigan bir kator omillarni hisobga olish lozim.

Xo‘jalik yurituvchi subyekt xo‘jalik faoliyati jarayonida nomoddiy aktivlarni harid qilish, rivojlantirish va ko‘paytirish bo‘yicha majburiyatlar oladi. Korxonaning nomoddiy aktivlari tarkibida patentlar, litsenziyalar, akdiy mulk va savdo markalari aks ettiriladi. Tanxo huquqlar, kompyuter dasturlarini ta’minlash, mualliflik huquqlari, mijozlarning ruyxatlari, litsenziyalar, marketing huquqlari, import kvotalari, tashkiliy harajatlar (yangi xo‘jalik yurituvchi subyektni barpo etish harajatlari ya’ni boshlash harajatlari). nou-xau, bozor to‘g‘risidagi bilim, texnik kunikmalar va boshqalar amaliyotda uchhaydigan nomoddiy aktivga oddiy misollar bo‘ladi.

Buxgalteriya hisobida nomoddiy aktivlarni hisobga olishning vazifalari quyidagilardan iborat:

  Nomoddiy aktivlarni boshqa aktivlardan ajratilgan holda guruhlarga bulib, ularni hisobgaolishni tashkil qilish;

Nomoddiy aktivlarni joriy hisobda va buxgalteriya balansida tegishli andozalarga doir me’yoriy hujjatlarga asosan to‘g‘ri va o‘z vaqtida baholash;

Korxonaga mavjud va kamyob tushgan nomoddiy aktivlar bo‘yicha  buxgalteriya hisobi ozalariga va me’yoriy hujjatlarga asosan amortizatsiya hisoblash;

Mavjud nomoddiy aktivlardan zarur joyda tadbirkorlik va ishbilarmonlik bilan samarali foydalanishni tashkil qilish;

Eskirgan, xo‘jalik uchun oshikcha bo‘lgan nomoddiy aktivlarni o‘z vaqtida hisobdan chiqarishni ta’minlash;

Hisobdan chiqarilgan nomoddiy aktivlar bo‘yicha moliyaviy natijalarni to‘g‘ri va o‘z vaqtida aniqlash.

Buxgalteriya   hisobida   nomoddiy   aktivlarni   hisobga   olishni   soddalashtirish maqsadida ularni turkumlab olish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Amaliyotda nomoddiy aktivlarning quyidagi turlari mavjud:

Patentlar — korxona tomonidan muayyan mahsulotni ishlab chiqarish va sotish uchun ;foydalaniladigan,  krnun bilan ximoyalangan guvoxnoma hisoblanadi.  Patent korxona tomonidan belgilangan me’yoriy hujjatlar asosida sotib olinadi;

Nou-xau — ishlab chiqarish-xo‘jalik faoliyati davomida foyda keltiruvchi yangi texnologiyalardir. Uni ta’sischilar kelishuvida aniqlangan klimat bo‘yicha korxona ustav o‘ kapitaliga ulush hisobida kiritish mumkin. Nou-xau texnik tijorat, boshqaruv, moliya  kabi harakterdagi texnik bilim va amaliy harakterdagi boshqa bilimlarni o‘z ichiga oladi;

Tovar belgilari, savdo markalari va atamalari — belgilangan tartibda ruyxatdan utgan hamda boshqa firmalar tomonidan ruxsat berilmagan tarzda foydalanishdan qonun rbilan muxrfaza qilingan korxonalar nomi va bu korxonalar mao‘sulotlarining nomlari;

Sanoat namunalari — ishlab chiqarish-texnika maksadlaridagi buyumlar va xalq  iste’moli tovarlarining tashqi kiyofasini belgilaydigan badiiy-konstruktorlik  echimlaridan foydalanish huquqi. Sanoat namunalariga xdjmiy model (avtomobil,stanok mebel va xrkazo) yoki yassi tasvir-sanoat nakshlari (gazlama, gilam gullari, shriftshakli va xokazo) misol bo‘la oladi;

   Dasturiy  ta’minot — texnik dastur  vositalari,  avtomatlashtirilgan  boshqarish  tizimi bo‘yicha texnik va foydalanish hujjatlari yigindisi;

Gudvill — korxonani harid qilish chog‘ida yuzaga keladi va sotib olinayotgan korxona uchun xaq hamda uning sof (majburiyatlarini chegirgan holdagi) aktivlarining baholovchi (bozor) klimata o‘rtasidagi farq;

  Tashkiliy harajatlar — yangi xo‘jalik yurituvchi subyektni barpo etish harajatlari,
ya’ni ishni boshlash harajatlari;

Franshizalar — bir korxona tomonidan boshqasiga unga karashli aktivlardan, shu jumladan,   savdo   markalari   va   atamalari   kabi   nomoddiy   aktivlardan   foydalanish huquqining berilishi, buning ustiga, bevosita belgilanishi bo‘yicha mazkur aktivlardan foydalanish   hamda   taqdim   etiladigan   xizmatlar   (tovarlar)ning   belgilangan   sifat standartlariga rioya qilish bunday xukuq berilishlarining majburiy sharti hisoblanadi;

 Mualliflik huquqlari — ilmiy, adabiy, musikd yoki boshqa asarlarni nashr qilish,
ijro etish yoki boshqa turdagi foydalanish huquqi;

 Er va tabiat resurslaridan foydalanish huquqi — xo‘jalik yoki boshqa maksadlarda
er   va   boshqa   tabiiy   resurslardan   foydalanishni   ta’minlovchi   xuquq,   ammo   erdan
foydalanish huquqi mazkur er uchastkasini mulk kilib olishni bildirmaydi.

Nomoddiy aktivlarni baholashda «Nomoddiy aktivlar» nomli 7-son BDMSga asoslanilish lozim. Nomoddiy aktivlarni baholashda quyidagi baho (qiiymat)lardan foydalaniladi:

Dastlabki qiymat;

♦        Sotish qiymati;

♦        Tugatish qiymati;

♦        Ko‘oldik qiymati;

♦        O‘rnini koplash qiymati.

Dastlabki qiymat — aktivni harid qilishda xdkikatda tulangan pul mablagj yoki uni barpo etishda amalga oshirilgan haqikiy harajatlardir. Harid qilishning haqiv qiymati nomoddiy aktivni harid qilish va uni ishlatish uchun tayyor xrlga keltirip qilingan barcha harajatlarni, ya’ni: harid narxi, yuridik yigimlar va boshqa harajatlar o‘z ichiga oladi. Tashkilot tekinga olgan nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymati ekspe nuli bilan bozor narxida baxrlangan qiymat bo‘yicha tan olinadi. Tekinga oling nomoddiy aktiv kirim qilingan sanada amal kilgan narx asosida joriy bozor kiyma shakllantiriladi. Amaldagi narx to‘g‘risidagi ma’lumotlar ham hujjatlar va ekspert yu bilan tasdiklanishchi kerak

Sotish qiymati nomoddiy aktivlarni bitim paytida manfaatdor taraflar urtasi ayirboshlash mumkin bo‘lgan summadir.

Tugatilish qiymati chiqib ketishga doyr kutilayotgan harajatlarni chiqar] tashlagan xrlda aktivning foydali xizmati natijasida uni tugatish paytida pay, bo‘ladigan aktivlarning taxmin kilinayotgan qiymatidir.

Qoldiq qiymati aktiv hisob va hisobotda aks ettiriladigan jamgarilp amortizatsiyani chiqarib tashlangan xrlda nomoddiy aktivlarning dastlabki yoki jor* qiymatidir.

O‘rnini koplash qiymati korxona aktivdan keyinchalik foydalanish hisobi koplashni muljallayotgan summa, shu jumladan tugatilish qiymati. Nomoddiy aktiv pul harid kilinsa, uning qiymati kontraktda ikqilamchi bozorda faol ishlayotgan shu singar aktivga aniqlangan bozor narxi bo‘yicha ko‘rsatilishi mumkin.

Nomoddiy aktiv xo‘jalik yurituvchi subyektning o‘zi tomonidan yaratilgan va un yaratish chiqimlarini aniq belgilash mumkin bo‘lgan xrllarda nomoddiy aktiv xdkiki tannarx bo‘yicha aks ettiriladi. Nomoddiy aktiv qiymatini belgilash mumkin bulga hollarda u aktiv sifatida alohida modda bilan aks ettirilmaydi. Korxona tomonida gudvill aktiv sifatida aks ettirilmaydi, chunki u korxonani sotib olish paytida hari qilish narxi bilan mazkur subyektni tashkil kiluvchi aktivlarning haqikiy narxo‘rtasidagi tafovut sifatida yuzaga keladi. Ba’zi vaqtlarda nomoddiy aktivlarni kayt; baholashga exo‘tiyoj tugiladi. Nomoddiy aktivni kayta baholaganda nomoddiy aktivnin butun zanjiri kayta baholanishi kerak Kayta baxrlash natijasida nomoddiy aktiv balans qiymati ko‘paygan holda ushbu ko‘payish avvalgi baho‘odan oshadigan summada «Zaxira sarmoya xo‘isobvaragining kreditida aks ettirilishi lozim. Kayta baxrlash natijasida nomoddiy aktivning balans qiymati kamaygan bo‘lsa, bu kamayish avvalgi bahodan oshadigan summada harajat sifatida tan olinadi.

 

2. Nomoddiy aktivlar harakatini hisobga olish

Nomoddiy   aktivlarni   buxgalteriya   hisobida   xo‘isobga   olish   uchun   quyidagi Hisobvaraqlar ochilgan:

0410-«Patentlar, nou-xau va litsenziyalar»

0420-«Savdo markalari, tovar belgilari va sanoat namunalari»

0430-«Dasturiy ta’minot»

0440-«Yer va tabiat resurslaridan foydalanish huquqi» 0450-«Tashkiliy harajatlar»

Nomoddiy aktivlarning kirim qilinishi quyidagi kurinishlarda bo‘ladi:

♦          Korxona tomonidan yaratilishi;

Boshqa korxonalardan sotib olish;

Tekinga olish;

Nomoddiy  aktivni  muassislar  tomonidan  korxonaning ustav  kapitaliga ularning pi tarzida yoki aksiyalarning haqini to‘lash hiobigas kiritish.

Nomoddiy aktivlarni kirim qilishda quyidagi hujjatlar rasmiylashtiriladi:

Nomoddiy aktivlar korxona tomonidan yaratilganida - nomoddiy aktivni barpo etish

to‘g‘risidagi shartnoma; korxona rahbarining barpo etilgan obyekt to‘g‘risidagi hujjatga

maxfiylik maqomini berish va bu hujjatlardan foydalanuvchilar doirasini cheklab kuyish

yuli bilan obyektni nou-xau sifatida xizmat yoki tijorat siri rejimini ta’min-rSh1

to‘g‘risidagi muxofaza hujjati; obyektni barpo etishga ketgan harajatlarni tasdiklovchi

hujjatlar;  obyektni  kirim kilib olish to‘g‘risidagi dalolatnoma va

Pulga sotib olingan takdirda - huquqlar berilganligi to‘g‘risidagi shartnoma, amalga

(oshirilgan to‘lovlarni tasdiklovchi hujjatlar, qabul kilib olish dalolatnomasi; .

Tekinga olingan takdirda - huquqdar berilganligi to‘g‘risidagi shartnoma, qabul kilib lnsh dalolatnomasi va baholash dalolatnomasi;

Nomoddiy aktivni muassislar tomonidan korxonaning ustav fondiga ularning ulushi tarzida yoki aksiyalarning haqini to‘lash hiobigas kiritilganida - ta’sis hujjatlari, ul kilib olish dalolatnomasi va baholash dalolatnomasi.

Tegishli shartnomalar asosida korxona mutaxassislari va chetdan jalb etilgan mutaxassislar kuchi bilan barpo etilgan nomoddiy aktivlar obyektlari 0830-«Nomoddiy aktivlarni sotib olish» hisobvarag‘ining krediti bilan korrespondentsiyada 0410-0490-hisobvarakdar debeti bo‘yicha haqikiy tannarxiga karab nomoddiy aktivlar sifatida kirim nlinadi. Boshqa korxona va shaxslardan sotib olingan nomoddiy aktivlar 0830-«Nomoddiy aktivlarni sotib olish» hisobvarag‘ining krediti bilan korrespondentsiyada 0410-0490-■hisobvaraqlar debeti bo‘yicha kirim qilinadi.

3.   Nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi (eskirishi) hisobi

Amortizatsiya nomoddiy aktivning foydali xizmat muddati davomida amortizatsiya qiymatini muntazam ravishda taqsimlash va ko‘chirish kurinishida eskirishning qiymatdagi ifodasidir. Nomoddiy aktivlarning amortizatsiya qiymati taxmin kilinayotgan tugatilish  qiymatini chiqarib tashlagan holda aktivning dastlabki qiymati yoki moliyaviy hisobotlarda ko‘rsatilgan qiymat o‘rnini bosadigan boshqa qiymatning summasidir.

Nomoddiy aktivlarga eskirish hisoblashishda «Nomoddiy aktivlar» nomli 7-son BHMSga hamda O‘zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksiga amal qilish lozim.

«Nomoddiy aktivlar» nomli 7-son BHMSga asosan nomoddiy aktivning amortizatsiya qiymati uning foydali xizmat muddatidan oshmagan holda, foydali xizmat muddatini belgilash mumkin bulmagan paytda 5 yilni hisobga olib (lekin korxonaning faoliyat muddatidan oshmagan holda) muntazam asosda taksimlanishi kerak quyidagi nomoddiy aktivlarga amortizatsiya hisoblanmaydi:

♦          hakikiy emas (ishlamaydigan) deb topilgan va huquqiy oqibatlar keltirib chiqarmay-
digan nomoddiy aktivlar;

_: ♦ korxonaga tegishli bulmagan, lekin xuquq egasi tomonidan litsenziya shartnomasi yoki boshqacha shartnoma (tanxr bulmagan litsenziya) bo‘yicha berilgan va balansdan taishchari hisobvaraqda hisobga olinadigan nomoddiy aktivlardan foydalanish huquqi asosida korxona foydalanayotgan nomoddiy aktivlar;

♦        korxonaga tegishli tovar  belgisiga va xizmat ko‘rsatish belgisiga egalik hukuki,
shuningdek vaqt utishi bilan ularning iste’mol xususiyati o‘zgarmaydigan tovar chiqarilgan
joy nomiga egalik huquqi;

♦        Gudvill.

To‘g‘ri chizikli usul nomoddiy aktivni foydali ishlatishning butun davri mobaynida eskirishning doimiy summalarini hisoblab yozishdan iborat.

Kamayib boruvchi qoldik usuli bo‘yicha muntazam hisoblab yozilayotgan summalar foydali ishlatish muddati davomida kamayadi.

Bajarilgan ishlar hajmiga mutanosib ravishda hisoblab yozish usuliga binoan amortizatsiya miqdori faqat nomoddiy aktiv kancha marta ishlatilishiga yoki kancha mahsulot birligi ishlab chiqarilishi kutilayotganiga bog‘liq bo‘ladi.

To‘g‘ri chizikli usul. Amortizatsiyani hisoblab yozish usullaridan birortasini qo‘llashni aniqlash kiyin bo‘lgan lollarda hisoblab yozishning to‘g‘ri chizikli usulidan foydalaniladi.

Amortizatsiyani hisoblashishda uning tugatilish qiymatiga e’tibor berish lozim. Agar boshqa summani ishonchli tarzda hisob-kitob qilish mumkin bulmasa, nomoddiy aktivning qoldik qiymati nolga teng bo‘ladi

Misol. «Bobur» xissadorlik jamiyatida nomoddiy aktivga eskirish hisoblashish bo‘yicha quyiidagi ma’lumotlar mavjud:

•          Nomoddiy aktivning balans qiymati - 1000 ming sum;

•          Tugatilish qiymati - 100 ming sum;

•          Xizmat muddati - 5 yil.

Yillik amortizatsiya summasi = (10000-1000)/5= 180 ming sum.

Amortizatsiyani to‘g‘ri chizikdi usulda hisoblash  jadvali

 

Yillar	Balans qiymati	Yillik amortizatsiya summasi	Jamgarilgan amortizatsiya	Qoldiq qiymati
1-yil	1000	180	180	820
2-yil	1000	180	360	640
3-yil	1000	180	540	460
4-yil	1000	180	720	280
5-yil	1000	180	900	100

 

Bajarilgan ish hajmiga ko‘ra amortizatsiya hisoblash.

Korxonada shu davr mobaynida 90000 sumlik mahsulot ishlab chiqarildi. 1-yilda 20000, 2-yilda - 30000, 3-yilda - 10000, 4-yilda - 20000, 5-yilda - 10000 ming sumln mahsulot ishlab chiqarildi.

Mahsulot birligiga taksimlanadigan amortizatsiya harajatlari quyidagiga teng: (10000-1000)/90000=0,1 har bir sumlik mahsulot uchun

 

Bajarilgan ish		hajmiga ko‘ra	amortizatsiya hisoblash jadvali
Yillar	Balans qiymati	Ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi	Yillik amortizatsi ya summasi	Jamgarilgan amortizatsiya	qoldik qiymati
1-yil	1000	2000	200	200	800
2-yil	1000	3000	300	500	500
3-yil	1000	1000	100	600	400
4-yil	1000	2000	200	800	200
5-yil	1000	1000	100	900	100

 Qoldiqli kamayish usulida amortizatsiya hisoblash. Bu usulda amortizatsiya Hisoblashishda amortizatsiya me’yori 2 xissaga orttiriladi va amortizatsiya me’yor 40%(2*20%)ga teng bo‘ladi.

Qoldiqli kamayish usulida amortizatsiya hisoblash jadvali

 

Iillar	Balans qiymati	Yillik amortizatsiya summasi	Jamgarilgan amortizatsiya	Qoldik qiymati
1 -yil	1000	(40%*1000)=400	400	600
2-yil	1000	(40%*600)=240	640	360
3-yil	1000	(40%*360)=144	784	216
4-yil	1000	(40%*2160)=864	8704	1296
5-yil	1000	296	9000	100

 

 

 

 

 

 

 

 

22-MAVZU: AКТ SOHASIDA KORXONALARNING TOVAR-MODDIY                      ZAHIRALAR HISOBI

 

Reja:

1. Ishlab chiqarish zahiralari hisobining vazifalari, ularni turkumlash va
baholash                                    

2.   Tovar-modiy zahiralar harakatini hujjatlarda rasmiylashtirish

3.   Tovar-modiy zaxiralarning ombordagi hisobini tashkil qilish

 

1. Ishlab chiqarish zahiralari hisobining vazifalari, ularni turkumlash va baholash

Korxonalar o‘z ishlab chiqarish faoliyatlarini amalga oshirishi uchun ma’lum miqdorida ishlab chiqarish zahiralariga ega bo‘lishi kerak Ishlab chiqarish zahiralari xo‘jalik yurituvchisubyektning ishlab chiqarish faoliyatini normal davom etishini ta’minlaydi. Ularning tarkibiga materiallar, xom-ashyo, ehtiyot kismlar va boishchalar kiradi.

Ishlab chiqarish zahiralari, asosiy vositalardan farqli ravishda, bir ishlab chiqarishjarayonida katnashib, o‘z qiymatini ishlab chiqarilgan mahsulot qiymatiga shu davrning o‘zida tula utkazadi. Materiallar bilan birgalikda, xom-ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yokilgi, ehtiyot kismlar korxona oborot aktivlarini tashkil qiladi. Korxona umunzarur bo‘ladigan oborot mablag‘larining umumiy miqdori tegishli vazirliklar timonidan belgilanadi. Materiallarning har bir turi bo‘yicha normativlarni korxonaning o‘zimustaqil belgilaydi. Har bir korxonada mahsulot ishlab chiqarish jarayonining go‘xtovsiz davom etib turishida belgilangan normativlarga rioya qilish maqsadga muvofiq tsisoblanadi.

Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida korxonalarda ishlab chiqarish zahiralaridan foydalanish ustidan nazoratni kuchaytirish, ularning okilona sarflanishiga rioya qilish, mahsulot tannarxida moddiy harajatlarning salmogini minimallashtirish masalalariga alohida e’tibor beriladi. Eng avvalo, materiallarni to‘g‘ri, tejamli sarflash korxona faoliyatini rivojlantirishda va bu orqali mamlakat iqtisodiyotini gullab yashnashida, aholining moddiy farovonligini oshirishda muhim omil hisoblanadi.

Ishlab chiqarish zahiralarini hisobga olishning vazifalari quyidagilardan iborat:

♦       Ishlab chiqarish zahiralari harakati bilan bog‘liq muomalalarni o‘z vaqtida tegishli
hujjatlarda rasmiylashtirish;

♦       Ishlab chiqarish zahiralarining to‘g‘ri saklanishi ustidan nazorat olib borish;

♦       Ishlab chiqarish zahiralarining ishlab chiqarishga to‘g‘ri sarflanishi hamda ularni
sarflash me’yorlariga rioya qilish ustidan uzluksiz nazorat olib borish;

♦       Mahsulot tannarxini Hisoblashishda sarflangan materiallarni kalkulyatsiya obyektlari o‘rtasida to‘g‘ri taqsimlash.

Korxonada ishlab chiqarish zahiralarini Hisobga olishni engillashtirish va uningsamaradorligini oshirish maqsadida ularni turkumlash maqsadga muvofiq Hisoblanadi.

Ishlab chiqarish zahiralari ulardan foydalanishning shchtisodiy mazmuniga ko‘ra quyidagi guruhlarga bo‘linadi:

♦       Xom-ashyo - mahsulotning moddiy asosini tashkil etadigan mehnat ashyolaridir. Masalan,paxta, ruda va boshqalar;

♦       Materiallar - xom-ashyoga ta’sir etish uchun qo‘llaniladigan va mahsulotga ma’lum
iste’mol xususiyatini berishda foydalaniladigan vositalardir. Ular ishlab chshcharilayotgan
mahsulotning asosini tashkil etadi, ya’ni gazlama, charm, metall va xokazolar;

♦        Sotib olinadigan yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi kismlar - ma’lum darajada
ishlov   boskichidan   utgan,   lekin   xali   pirovard   mahsulot   darajasiga   etkazilma
mahsulotlar;

♦        Yoqilgi - kumir, benzin, torf, gaz hamda neft mahsulotlari;

♦        Ehtiyot   qismlar   -   mashina   va   jihozlarni   to‘zatishda,   ishdan   chiqdan   kismlar
almashtirishda qo‘llaniladigan mashina va mexanizmlarning detal, agregat va kismlari;

♦        Qurilish materiallari - bevosita kurilish va montaj ishlari jarayonida, kurilish
kismlarini tayyorlashda, bino va inshootlarning alohida konstruktsiya va kurilmalarni
kutarishda va kurib tugatishda foydalaniladi. Ularga kurilish uchun zarur bo‘ladigan yog‘och,
taxta, shifer, mix va boshqalar kiradi;

♦        Idish va idish materiallari - turli material va mahsulotlarni urash, joylashtirish
tashish  hamda  saklashda  ishlatiladigan   buyumlardir.   Ularga   yogoch,   karton,   metalldan
yasalgan, shisha va bonqa idishlar kiradi;

♦        Inventar va xo‘jalik anjomlari -    ushbu guruhga korxona xo‘jalik faoliyatida
ishlatiladigan inventar buyumlar hamda arzon baholi va tez eskiruvchi buyumlar kiradi.

♦        Boshqa tomonga qayta ishlashga berilgan materiallar - korxona balansida turganqayta ishlash uchun boshqa korxonaga berilgan materiallar. Ularga, asosan, kayta ishlash uchun   o‘zga   korxonaga   berilgan   o‘simlikchilik   chorvachilik   hamda   urmon   xo‘jaligi mahsulotlari kiradi;

♦        Boshqa materiallar - yukoridagi satrlarda ko‘rsatib utilmagan boshqa materiallarkiradi.

♦        2. Tovar-modiy zahiralarharakatini hujjatlarda rasmiylashtirish

Materiallar harakati bilan bog‘lik muomalalarni o‘z vaqtida hujjatlarda rasmiylashtirish ularning hisobini to‘g‘ri yuritishni ta’minlaydi. Korxonalarga materiallarning o‘z vaqtida keltirilishini ta’minot bo‘limi nazorat qilib boradi. Ta’minot bo‘limi Mol yetkazib beruvchi korxonalar tomonidan shartnoma majburiyatlarining baja-rilishini tekshirib, ularga materiallar kamomadi va sifati bo‘yicha e’tirozlar va da’vo quyish, korxonaga o‘z vaqtida etib kelmagan yuklarni topish vazifalarini bajaradilar.

Mol yetkazib beruvchilarning shartnoma shartlariga rioya qilishlari ustidan nazoratolib borish ishlab chiqarishni to‘xtovsiz, o‘z vaqtida davom etishini ta’minlaydi.

Mol yetkazib beruvchilardan olingan schyot va boshqa hisob-kitob hujjatlari, eng avnalo, korxona buxgalteriyasiga topshiriladi, ular tekshiriladi, sungra o‘z vaqtida ruyxatatga olinadi. Shundan sung bu hujjatlar korxonaning ta’minot bo‘limiga topshiriladi. Har bir schyot bo‘yicha uning tulanishi yoki tulanmasligi aniqlanadi. Agar shartnoma shartlariga Mol yetkazib beruvchilar tula amal kilgan bo‘lsa, schyotni to‘lashga rozilik Lsriladi. to‘lanishi lozim bo‘lgan schyot va boshqa hisob-kitob hujjatlari materialni qabul qilish uchun omborga beriladi. Materiallar korxonaga keltirilgunga qadar hamma hujjatlar maxsus papkada saqlanadi. O‘z vaqtida yuborilmagan materiallar to‘g‘risida imbor mudiri korxonaning ta’minot bo‘limiga tegishli chora ko‘rilishi uchun xabar beradi.

Korxona ishonchnomaning ikki - M-2 va M-2a shaklidan foydalanadi. M-2 shakld foydalanganida berish-olishlar haqidagi ma’lumotlar ishonchnoma varakasining kunga kismiga (koreshogiga) yoziladi, bu holda berilgan ishonchnomani maxsus daftarga o‘ kuyishga xojat kolmaydi. Korxona moddiy boyliklarni ommaviy tarzda ishonchnoma bn oladigan hollarda M-2a shaklidagi ishonchnomadan foydalanadi. Berilgan ishonchnomg maxsus daftarda ruyxatdan o‘tkaziladi. Ishonchnoma korxona rahbari va bosh buxgalt tomonidan muxrlangan holda beriladi, sungra u M-26 shaklidagi maxsus daftarga yu qilinadi. Ekspeditor esa ishonchnomani olishda daftarga imzo chekadi. Ishonchnomani od xodim materiallar olingandan keyingi birinchi kundan krldirmasdan unga yuklatil vazifani bajarganligi hamda olingan materiallarni omborga topshirganligi to‘g‘risid. hujjatlarni buxgalteriyaga topshirishi shart. Ishlatilmagan ishonchnomalar belgilash muddati utib ketgandan keyingi kunda buxgalteriyaga topshiriladi. Muddati o‘tib ketgan ishonchnomalar  bo‘yicha hisobot bermagan  shaxslarga     yangi  ishonchnomalar berish qilinadi. Materiallarni omborga ombor mudiri yoki omborchi qabul qiladi. Keltirilgan materiallar Mol yetkazib beruvchining hujjatlari bilan muvofiq bo‘lsa, omborchi  shaklidagi kirim orderi to‘zadi. Ombordan sexlarga materiallar muntazam berib borilsa,  u holda limit-zabor kartalari    qullaniladi. Limit-zabor kartasi korxonaning ishlab chiqarish yoki rejalashtirish bo‘limi tomonidan yoziladi. Unda shu sex yoki uchastkaga berilishi lozim bo‘lgan material ma’lum   turining   oylik   cheklangan   me’yori   ko‘rsatiladi.   Cheklangan   me’yor   sex   yor uchastkaning ishlab chiqarish rejasi va shu sex yoki uchastkada materiallarni sarflash me’yori asosida aniqlanadi. Limit kartasi ikki nusxada yoziladi, bir nusxasi omborgao‘ ikkinchisi esa sexga beriladi. Materiallar berilgandan sung limit kartasining  nusxasiga imzo qo‘yadi, sex xodimi omborchining nusxasiga o‘z imzosini qo‘yadi.

Omborchi har bir operatsiyadan keyin foydalanilmagan limit qoldigini hisoblab
chiqadi. Limit etmagan tavdirda limitdan tashqari materiallar harajati talabnoma bilan
rasmiylashtiriladi. Materiallarning sarflanishi bo‘yicha limitning shu tarika belgila
lanishi me’yordan ortiqcha sarflar haqida korxona rahbarlariga o‘z vaqtida xabar qilish-
imkonini beradi. Limit kartalarining kullanilishi hujjatlar sonini kamaytiradi yoki ularni kayta ishlashni engillashtiradi. Materiallarning ichki ko‘chishida, ya’ni bir ombordan ikkinchi omborga, bir sexdan ikkinchi sexga berilganida hamda chiqindilar omborga
qabul qilinganida qabul qilish yukxatlari bilan rasmiylashtiriladi.   Ombor xodimi
lariga materiallarni boshqa hujjatlar bo‘yicha hamda turli xatlar, og‘zaki farmoyishlar
asosida berish takiklanadi.                                                                                                                      

 

 

3. Tovar-modiy zahiralarning ombordagi hisobini tashkil qilish

Korxona omborida materiallarning but saklanishini tashkil etish ularni tugri hisobga olib borilishini ta’minlaydi. Shuning uchun ham ombor xujaligi ishlarini tashkil qilishga muayyan talablar kuyiladi. Korxona omborida materiallarni hisobga olish ning to‘g‘ri tashkil qilinishi materiallarni hisobga olish usuliga, hisob ruyxati (registrining turiga, mivdoriga, foydalanilgan ko‘rsatkichlarga va ,ularning o‘zaro solish-

tirishiga bog‘liq Korxona ombori ixtisoslashtirilgan bo‘lishi kerak chunki xilma-xilgriallarning kimyoviy hamda fizik xossalari ularni turli xil sharoitlarda saklashni qiladi. Omborxona tegishli materiallar joylashtiriladigan stellajlar, tokchalar shkaf va yashiklar bilan jixrzlanishi lozim. Materiallarning har biriga ularning nomi, maklatura rakami, navi, ulchami, ulchov birligi ko‘rsatilgan yorlik yozilib, saklash

1nga yopishtirib kuyiladi. Tez yonishga moyil bo‘lgan materiallar maxsus omborlarda tnishi lozim. Bu omborlar yonginga karshi kurilmalar bilan jihozlangan bo‘lishi shart.

IK xdvoda saklanishi lozim bo‘lgan materiallar omborxona xovlisida maxsus ajratilgan, INgarchilikdan saqlanadigan bostirmaga joylashtiriladi. Hamma omborxonalar tosh- tarozi, o‘lchov idishlari va boshqa shunga uxshash zarur moslamalar bilan ta’minlanganyaishi shart. Ombor mudiri moddiy ma’sul shaxs hisoblanib, omborxonada saklanayotganImma materiallar harakati faqat u orqali amalga oshiriladi. Omborchini ishga olish,boshka lavozimlarga o‘tkazish va xizmat vazifasidan ozod qilish bosh buxgalter bilanmishilgan xrlda amalga oshiriladi. Ombor mudirini ishga qabul qilishda uning tulaishda shaxsiy moddiy javobgarligi haqida shartnoma tuziladi.   Uni ishdan bushatishaniqlanayotgan mollarning to‘liq inventarizatsiyasi utkazilib, javobgarligi ostidagi mod-diy boyliklar boshka shaxsga o‘tgandan keyingina amalga oshiriladi. Ombor da materiallarning qoldiklari to‘g‘risida to‘liq malumot olish maqsadida ularni aloxdda turlari,navlari, razmeri va nomenklatura rakdmlari bo‘yicha hisobga olish zarur. buxgalteriya hisobini tashkil kilishda materiallar bo‘yicha analitik hisobni to‘g‘ri orntish muhim. Shu sababli ular xrzirgi paytda uch xil usul bo‘yicha yuritiladi:

1.              Materiallar harakatini hisobga oluvchi daftarda;

2.              Materiallar harakatini yurituvchi kartochkalarda;

3.              Operativ-buxgalterlik (qoldik) usuli.

Materiallarni to‘g‘ri hisobga olishda ularning faktura bahosini aniqdash muhim dir. Xalkaro  buxgalteriya hisobi standartlari bo‘yicha materiallarni joriy hisobda Hisob-I olishda ularning haqikiy qiymatini bilish juda muhim. Xalkaro savdo amaliyotidagi faktura bahosini aniqlashda moddiy qiymatliklar bahosi va krplanadigan transport tariflari, yuklarning sugurta to‘lovlari, eksport soliqlari va bojxona yigimlarining «alum tartibda koplanishi va uni tomonlar krplanishini belgilash zarur.

Omborlarda materiallarning miqdor ko‘rsatkichlaridagi hisobi yuritiladi. Buning uchun materiallarning har bir turiga yoki nomenklatura rakamiga M-17 sonli tipik shakldagi varaklar ochiladi. Ular material harakati bilan bog‘liq kirim va chiqim operatsiyalari bo‘yicha rasmiylashtirilgan boshlangich hujjatlar asosida tuldiriladi va xdr bir kirim hamda chiqim operatsiyalari yozilgandan keyin material krldigi aniqlanadi. Materiallarning ombordagi haqikiy qoldigi meyordagi qoldiq bilan solishtiriladi va o‘rtadagi farkdan taminot bo‘limi xodimlari xabardor qilinadi. Kirim va chiqim opera­tsiyalari bo‘yicha kundalik rasmiylashtirilgan boshlangich hujjatlar belgilangan muddatda korxona buxgalteriyasiga topshiriladi.

Materiallarning ombordagi hisobi operativ buxgalteriya yoki boshqa usullar yorda-mida hisobga olinadi. Ushbu usullarning mohiyati shundan iboratki, bunda material-iarning ombordagi hisobi son shaklida, buxgalteriyada esa pul shaklida yuritiladi. Buxgalteriyada yuritiladigan hisob materiallarning harakati bo‘yicha omborda rasmiy­lashtirilgan boshlangich hujjatlardagi malumotlarga asoslanadi. Omborlarda rasmiylashtirilayotgan boshlangich hujjatlarning to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligini buxgalteriya xodimlari belgilangan muddatlarda tekshirib boradi va yozuvlar to‘g‘riligi ombor varakalarining  nazorat» bo‘limida imzo bilan tasdiklanadi. hisobot oyining oxirida ombordagi hisob buxgalteriyada yuritiladigan sintetik hisob malumotlari bilan takkoslanadi. Buning uchun esa har bir ombor bo‘yicha qoldik vedomosti yuritiladi. Vedomostda ombor varaqalari asosida material qoldigi yoziladi va u pul ko‘rsatkichiga aylantiriladi. Qoldiq vedomostidagi material qoldigining umumiy summasi buxgalteriyada materiallar harakatibo‘yicha yuritiladigan 10-vedomost malumotlari bilan solishtiryladi. Sonlarning to‘g‘ri kelishi hisobot oyi davomida omborda va buxgalteriyada yuritilgan hisobining to‘g‘rili-gidan dalolat beradi.

 

 

23-MAVZU: AКТ SOHASIDA KORXONALARNINGMEHNAT VA ISH HAQI HISOBI

 

REJA:

 

1.   Mehnat va ish haqini hisobga olishning asosiy vazifalari

2.   Mehnatga haq to‘lash shakllari, tizimlari, fondi va uning tarkibi

3. Mehnat va ish haqini dastlabki hujjatlarda rasmiylashtirish, uni umumlashtirish

4.   Mehnat ta’tili hamda kasallik varaqasi bo‘yicha haq to‘lash

5.   Ish haqidan ajratma va to‘lovlar hisobi

1.                                           Mehnat va ish haqini hisobga olishning asosiy vazifalari

 

Inson o‘z ehtiyojlarini qondirish    uchun moddiy ne’matlar yaratar ekan, ularn ishlab chiqarish uchun moddiy resurslardan tashqari bevosita inson o‘z mehnatini sarflaydi. Mehnat jarayonida yangi mahsulot yaratilib, inson ehtiyojlarini kondirishga xizmat qiladi. Iste’molchilarning asosiy daromad manbalari ish haqi bo‘lganligi sababli, tovarlarga bo‘lgan talab va taklif, ular bahosi bevosita ish haqiga bog‘liq bo‘ladi. Korxonani ishlab chiqarish-xo‘jalik faoliyati jonli mehnatni iste’mol qilish bilan birga yuz beradi. Uning  miqdori   ishlagan   kishi-soatlar   bilan   o‘lchanadi.   Mehnat   jarayonida  har  bir xodimning bajargan ishi, tayyorlagan mahsuloti, iste’molchilarga ko‘rsatgan xizmatlar uchun   sarflangan   mehnatiga  haq  to‘lash  miqdorini   asoslash   hamda   aniqlashni  tat qiladigan o‘zaro munosabatlar vujudga keladi.

Mehnat va ish haqi hisobi -   hisob ishlarining aniq va operativ ma’lumotlar talab qiluvchi eng muhim hamda qiyin sohalaridan biridir. Unda xodimlar sonining o‘zgarish ish vaqtining sarflanishi, mehnatga haq to‘lash fondi, to‘lov turlari va xodimlar toifa bo‘yicha hamda mehnatga haq to‘lash fondidan tashqari amalga oshiriladigan boshqa to‘lovlar korxonaning har bir xodimi bilan hisob-kitoblar aks ettiriladi. Bu ma’lumotlar asosi mehnat   unumdorligi   mehnat   resurslaridan   foydalanish,   xodimlar   soni,   ish fondining sarflanishi va boshqalar bo‘yicha reja topshiriqlarining bajarilishi ustidan nazorat ana shu ma’lumotlar asosida amalga oshiriladi.

Shu munosabat bilan korxonaning buxgalteriya xizmati oldida mehnat me’yori va ui haq to‘lashni hisobga olish, nazorat qilish vazifalari ham belgilanadiki, bu esa:

ishbay ishlovchilar va boshqa xodimlarning ish sifatini to‘g‘ri va o‘z vaqtida hujjatl. bilan rasmiylashtirishni, shuningdek ish haqini hisoblashish va uni belgilang: muddatlarda to‘lashni;

hisoblangan ish haqi summalarini va ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalarni ishlab chiqarish harajatlariga kiritish uchun harajatlarning yunalishlari bo‘yicha  taqsimlashni;

ish haqidan byudjetga majburiy to‘lovlarni, shuningdek korxonaga etkazilgan moddv zararni ayrim tashkilotlar va jismoniy shaxslar foydasiga to‘g‘ri hamda o‘z vaqtida ushla kolish va o‘tkazishni;

xodimlar sonini va ish vaqtidan foydalanishni nazorat qilishni ta’minlashi kerak Korxona   va   tashkilotlarda   xodimlar   soni   ishlab   chiqarish   dasturi   asossh aniqlanadi. Korxonada xodimlar, eng avvalo, ikki guruhga ajratiladi:

            1.asosiy faoliyatda band bo‘lgan xodimlar;

            2.asosiy bulmagan faoliyatda band bo‘lgan xodimlar.

Asosiy faoliyatda band bo‘lgan xodimlar tarkibiga asosiy va yordamchi sexlarnin yordamchi ishlab chiqarishlarning, zavod laboratoriya va bo‘linmalarining, tozalash inshoo larining. aloka o‘zellarining, axborot-hisoblashish markazlarining, barcha turdagi kurilishning. zavod boshqarmalarining xodimlari kiradi.

Asosiy bulmagan faoliyatda band bo‘lgan xodimlar toifasiga uy-joy va kommunal xujaligiga xizmat ko‘rsatish, savdodagi, tibbiyot muassasalari hamda maktabgacha tarbiya muassasalarida band bo‘lgan xodimlar kiradi.

Korxonada xodimlar bajaradigan vazifalariga ko‘ra quyidagi guruhlarga bo‘linadi:
         ♦ishchilar;

♦xizmatchilar

.Ishchilar tarkibiga moddiy ne’matlarni yaratish, to‘zatish, yuklarni kuchirish, yulovchilar tashish, moddiy xizmatlar ko‘rsatish bilan bevosita band bo‘lgan xodimlar kiradi.

Xizmatchilar tarkibiga rahbarlar, mutaxassislar va boshqa xodimlar kiradi.

Rahbarlar tarkibiga korxona va uning tarkibiy bo‘linmalarida rahbarlik lavozimini egallab turgan xodimlar (direktor, uning urinbosarlari, bosh muxandis, bosh nktisodchi, bosh buxgalter, bosh texnolog) va boshqalar kiradi.

Mutaxassislartarkibiga muxandislar, iqtisodchilar va boshqa iqtisodiy xayda muxandislik-texnikaviy ishlar bilan band bo‘lgan xodimlar kiradi. Boshqa xodimlar toifasiga hujjatlarni tayyorlash, rasmiylashtirish ishlarini olib boruvchi, xo‘jalikka xizmat kdluvchi boshqa xodimlar (kassirlar, nazoratchilar, tabelchilar, ish yurituvchilar va xokazolar) kiradi.

 

2. Mehnatga haq to‘lash shakllari, tizimlari, fondi va uning tarkibi

Bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnatni to‘g‘ri normalash uni ilmiy tashkil etish-ning asosi bulib hisoblanadi. Yaxshi asoslangan normalarsiz korxona faoliyatini ilmiy rejalashtirib bulmaydi, binobarin, normalarni to‘g‘ri belgilash korxona jamoasidagi har eir xodimning shaxsiy manfaatlarini korxonaning manfaati bilan uygunlashtiradi,  mehnat unumdorligining usishiga, ish haqi to‘lovining yaxshilanishiga olib keladi.

Mehnatni normalash - amaldagi vaqt normalari, xizmat ko‘rsatish normalarini o‘z yachiga oladi.

Vaqt normasi - bu muayyan ishni bajarish uchun zarur bo‘lgan vaqt miqdorini o‘ eelgilaydigan mehnat ulchovidir.

Ishlab chiqarish normasi - vaqt birligida tayyorlanishi lozim bo‘lgan mahsulot miqdorini donalar, tonnalar, metrlar va xokazolarda harakterlaydi.

Mehnatga hak to‘lash uchun tarif tizimidan foydalaniladi. U quyidagilarni o‘z yachiga oladi: tarif-malaka ma’lumotnomasi, tarif setkalari, tarif stavkasi.

Tarif tizimi - tarif-malaka ma’lumotnomasi, tarif setkasi va tarif stavkasi ' kabi tushunchalarni o‘z ichiga oladi. Korxonada bajariladigan ishlarning ishlab chiqarish tavsifi tarif-malaka ma’lumotnomasida keltiriladi. Ushbu hujjat ishchilar malakasini 1niklash va ularga ma’lum razryad belgilashda asos bulib xizmat qiladi.

Tarif setkasi - bu razryadlar va ularga tegishli bo‘lgan tarif koeffitsientlari . xursatiladigan hujjatdir. Xamma korxonalarda birinchi razryadning tarif koeffitsienti «irga teng bulib, razryad ortishi bilan tarif koeffitsienti ham oshib boradi.

Tarif stavkasi - ishchining razryadiga muvofiq unga ma’lum vaqt birligi davomida -o‘lanadigan haq miqdorini aniqlaydi. Odatda, tarif stavkasi birinchi razryad uchun 5elgilanib, krlgan razryadlar uchun esa birinchi razryad tarif stavkasini krlgan razryadlar tarif koeffitsientlariga ko‘paytirish yo‘li bilan aniqlanadi.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar mexdatga haq to‘lash shakllari, tizimlari. miqdorlarini mustaqil belgilaydilar. Ayni vaqtda korxonalar mehnatga haq to‘lashning qonun bilan kafolatlangan eng kam miqdorini ta’minlashi lozim.

Ish haqi mehnat uchun to‘lanadigan haqning hamma turlarini, shu jumladan, mablag bilan ta’minlash manbaidan katiy nazar, pul yoki natura shaklida hisoblangan har xil mukofotlarni, qo‘shimcha haqlarni, ustama haqni va ijtimoiy imtiyozlarni, shuningdeq xodimga ishlanmagan vaqt uchun to‘lanadigan haqlarni (ta’til haqi, bayram kunlari va xokazolar uchun) o‘z ichiga oladi.

Ish haqi o‘z tarkibiga ko‘ra ikkiga bo‘linadi:

♦ asosiy ish haqi;

♦qo‘shimcha ish haqi.

♦ Asosiy ish haqiishchi va xodimlarning ishlagan vaqtlari uchun to‘lanadigan haq bulib, uning tarkibiga quyidagilar kiradi:

tarif stavkalari va maoshlar, ishbay narxlar uchun to‘lanadigan xaq ishchilarning aybi bulmagan va bekor turib kolishlar uchun to‘lanadigan xaq tunda ishlaganlik uchun qo‘shimcha xaq akkord usulida to‘lanadigan xaq ish haqi fondidan to‘lanadigan mukofotlar;

dam olish kunlari, bayram kunlari, ish vaqtidan tashqari soatlarda ishlaganlik uchun odatdagi ish shart-sharoitidan chetga chiqkanlik va boshqalar uchun ishchilarga yukori narxlar bo‘yicha to‘lanadigan qo‘shimcha haq-

Qo‘shimcha ish haqixodimlarning ishlamagan vaqtlari uchun to‘lanadigan haq bulib, uning tarkibiga quyidagilar kiradi:

ta’tillarga to‘lanadigan asosiy va qo‘shimcha xaq

usmirlarga imtiyozli soatlar uchun to‘lanadigan xaq

davlat va jamoat burchlarini bajarganlik uchun to‘lanadigan xaq

tekinga beriladigan kvartiralar, kommunal xizmatlar va boshqalar qiymati.

Xrzirgi sharoitda ishchi va xodimlarga to‘lanadigan ish haqi shakllari ham rang barangdir. Quyidagi jadvalda ish haqi to‘lashning shakllari keltirilgan:

 

Mehnatga haq to‘lashning ishbay shaklida ish haqi haqikatda bajarilgan ishg amaldagi narxlar asosida ish birligi uchun hisoblanadi.

Oddiy ishbay shaklida ishlab chiqarilgan mahsulot sonini ishbay narxig ko‘paytirish yuli bilan ish haqi miqdori aniqlanadi

Ishbay-mukofot shaklida bevosita ishbay narxlar bo‘yicha ish haqidan tashqari ma’lum ishlab chiqarish yutukdariga erishilganligi uchun haq oladi. Masalan, ish sifatining yaxshiligi, moddiy boyliklar tejalgani va xrkazolar.

Ishbay-progressivshaklida ishchilar mehnatiga belgilangan boshlangich me’yor doirasida bevosita ishbay narxlar bo‘yicha, bu me’yordan ortiqchasiga esa oshirilgan narx bo‘yicha xaq tulanadi. Ishbay narxlar oshishi har bir holda maxsus shkala bo‘yicha aiiklanadi.

Bilvosita ishbayshakli ishbay narxlari bo‘yicha belgilanib, xizmat ko‘rsatayotgan uchastkadagi o‘rtacha ish me’yorining bajarilish foiziga ko‘paytirilishi mumkin.

Akkord shakli butun ish hajmi uchun ish haqi miqdorini belgilaydi hamda akkord topshiriqlarni bajarish muddatlarini qisqartirganlik uchun mukofotlashni o‘z ichiga oladi. Bunda ishlarning umumiy qiymati vaqt me’yorlari va narx asosida aniqlanadi. Ishbay akkord shakli asosan mavsumiy ishlarni hamda ayrim buyurtmalarni bajarishda ($llaniladi. Ish haqining vaqtbay shaklida xodimning malakasiga va ishlagan vaqtiga Mrab xaq tulanadi.

Oddiy vatstbayshaklida xodimlar ishlagan vaqtiga karab belgilangan maosh asosida olishadi.

Vaqtbay-mukofotshaklida tarif stavkalari bo‘yicha ish haddan tashqari muayyan miqdor va sifat ko‘rsatkichlariga erishganlik uchun qo‘shimcha ravishda mukofot tulanadi.

Korxona va tashkilotlarda xodimlarga ish haqidan tashqari turli xil pul to‘lovlari ragbatlantirish to‘lovlari ham beriladi. Ularga quyidagilar kiradi: yillik ish yakunlari bo‘yicha ragbatlantirish;

muhim ishlab chiqarish topshiriqlarini bajarganlik uchun ragbatlantirish; ^;  korxonalarning uqishga yuborilgan talabalarga beradigan stipendiyalari; ; davolanish uchun beriladigan yullanmalar qiymati; mehnat jamoasi a’zolariga aksiyalar uchun to‘lanadigan dividendlar va boshqalar.

 

 

 

3. Mehnat va ish haqini dastlabki hujjatlarda rasmiylashtirish, uni umumlashtirish

 

Korxona va tashkilotlarda mehnat haqi hisobini to‘g‘ri tashkil qilish uchun, eng avalo, shaxsiy tarkib hisobini to‘g‘ri yuritish lozim. Xodimlarni ishga qabul qilish, Min bo‘shatish, boshqa ishga o‘tkazish, ularga ta’til berilgani, tunda, ish vaqtidan Ykyrn vaqtda, bayram kunlarida ishlaganligi haqida ishonchli ma’lumot bo‘lgandagina  xodimlari bilan o‘z vaqtida hisob-kitob qilishi mumkin.  Ana shu maksadda kadrlar bo‘limi shaxsiy tarkib hisobini hamda boshqa xizmatlar bilan birgalikda foydalanish hisobini olib boradi.

Shaxsiy tarkibni hisobga olish uchun quyidagi hujjatlardan foydalaniladi:

Ishga qabul qilish haqida buyruq.

Shaxsiy varaqa.

Boshqa ishga o‘tkazish haqida buyruk

Ta’til berish haqida qaydnoma

Mehnat shartnomasini bekor qilish haqida buyruq

Ish vaqtini hisobga olish uchun T-12 shaklidagi maxsus tabeldan foydalaniladi.

Bulim, brigada, sex xodimlarining nomma-nom ruyxati bulib, undan ish vaqtini * omish uchun foydalaniladi. Har bir xodimga tabel rakami biriktiriladi va u ish haqi bo‘yicha ramiylashtiriladigan barcha hujjatlarda ko‘rsatilib boradi. Ish boshlanishidan avval o‘tgan oydagi tabeldan xodimning ism-sharifi kuchirib ishga chiqish, ish vaqtini sarflashi shartli belgilar yordamida hisobga olib Masalan,   mehnat   ta’tilidagilar   «T»,   kasallik   varakasi   bo‘yicha   ishga r «K» harfi va xokazolar bilan belgilanadi.

 ish vaqtidan foydalanish hisobi tabelda ikki xil usulda amalga ,m, Virinchi usulda barcha ishga chiqkan, kechiqkan va ishga chiqmagan xodimlar ruyxat kilib boriladi. Ikkinchi usulda esa tabelda faqat kechikkanlar, ishga chiqmaganlar ya’ni ma’lum me’yordan chetga chiqdan xodimlar ruyxat kilib boriladi.

Har bir xodimning ishlagan vaqti tabelda hisobot oyining birinchi yarmiga va yil oxiriga, ya’ni ikki marta hisob,lab chiqiladi. Tabel sex boshligi tomonidan imzolanadi  buxgalteriyaga ish haqi hisoblashish uchun topshiriladi.

Mehnatga haq to‘lashning ishbay shaklida ish haqi hisoblashish uchun tabeli ma’lumotlari etarli emas. Buning uchun quyidagi birlamchi hujjatlardan foydalaniladi:

Ishbay ishlash uchun naryadlar: raportlar, marshrut varaqalari, qaydnomalar

Mahsulotni hisobga olish bo‘yicha birlamchi hujjatning eng keng tarkalgan tur; naryaddir. Ko‘pchilik korxonalarda naryad ayrim ishchi yoki brigada tomonidan bajarg. ladigan har bir ishlab chiqarish topshirigiga alohida yoziladi. Topshiriqlar sexning reja dispetcher byuroei tomonidan sexning ishlab chiqarish rejasiga muvofiq texnologik kar: asosida tuldiriladi. Ishchi tomonidan topshiriq bajarilgandan keyin ishlab chiqarilgsh mahsulot soni yoki bajarilgan ish hajmi bajarish uchun sarflanishi lozim bo‘lgan material me’yori va haqikatda berilgan materialning soni topshiriqda ko‘rsatiladi. Bu, o‘z navbatida, ish haqini topshiriq asosida hisoblashishdagina emas, balki materiallar sarfinii belgilangan me’yoriga rioya qilinishi ustidan nazorat olib borish imkonini ham beradi.

Ba’zi korxonalarda ishlab chiqarish hisobi marshrut varaqalari tizimida yuritiladi. Odatda, marshrut varaqalari sexning reja-dispetcher xodimlari tomonidan yozilib, unda kayta ishlanishi lozim bo‘lgan ayrim detallar partiyasi ishlab chiqarish topshirig‘i sifatida kayd qilinadi, bajarilgan ish natijalari kayta ishlash jarayonlarinik birinchi operatsiyasidan to oxirgi operatsiyasigacha nazorat qilinadi. Shu bilan birgalikd marshrut varaqalari yordamida texnologik jarayonning borishi nazorat qilinadi.

Ishchilarga ish haqi hisoblashishda yunalish varaqasi faqat bir smenada ishlab tamomlangan detallar bo‘yichagina asos bo‘la oladi. Agar shu smenada ayrim detallarnin ishlovi tugallanmasa, unda ishchilarga ish haqi hisoblashish uchun raport ochiladi. Raportsmena boshlanmasdan oldin yoziladi va zarur detallarni sexga jo‘natish uchun ombor xodimiga topshiriladi. Ombor xodimi detallarni jo‘natib, bu haqda raportga tegishl belgi kuyganidan keyin u texnika nazorati bo‘limiga beriladi. Smena oxirida  ishlangan detallar soni raportda kayd qilinadi.

Mehnat va ish haqini hisoblashish bo‘yicha rasmiylashtiriladigan boshlangich hujjat lar belgilangan muddatda buxgalteriyaning ish haqini hisoblashish bo‘limiga topshiriladi Buxgalteriyada boshlang‘ich hujjatlar tekshiriladi va kayta ishlash uchun hisoblashish markaziga beriladi. Kayta ishlangan hujjatlar, ishchilarning tabel rakamlari buxgalteriya; sexlar bo‘yicha guruhlanadi va ishchilarning ish haqi shaxsiy varakalariga yozib borilad Ushbu boshlangich hujjatlar asosida hisoblashish vedomosti, ish haqi bo‘yicha me’yordan chetga chiqish vedomosti va boshqa yig‘ma hujjatlar tuziladi.

                   5. Mehnat ta’tili hamda kasallik varaqasi bo‘yicha haq to‘lash

Ishlab chiqarishning mavsum davomida bir tekisda davom etmasligi hamda boshqa holatlar (ko‘pchilik ishlovchilar yoz oylarida ta’tilga ketadi) munosabati bilan ishchilarga mehnat ta’tili bir maromda berilmaydi. Ishlab chiqariladigan mahsulot tannarxini tugrn aniqlash uchun yil davomida ta’tillarga haq to‘lash bo‘yicha harajatlarni bir maromda kiritib borishni ta’minlash zarur. Shu boisdan mehnat ta’tili vaqtiga to‘lanadigan ish haqi harajatlarini har oyda mahsulot tannarxiga belgilangan mivdorda kiritib borish zarur. Buning uchun mehnat ta’tiliga to‘lanadigan ish haqi mahsulot tannarxiga yil davomida bir maromda utkazilishini ta’minlash uchun har oyda ma’lum miqdordagi mablag korxona tomonidan zaxira kilib borilishi kerak

Zaxira summasi  buxgalteriya hisobida 8910-«Kelgusi davr harajatlari va to‘lovlarv rezervi» hisobvarag‘ida hisobga olib boriladi. Ushbu hisobvaraq passiv bulib, u bo‘yicha saldo foydalanilmagan zaxira summasini aks ettiradi. Debet bo‘yicha oborot - zaxiradaya ishchilarga mehnat ta’tili bo‘yicha haq to‘lashni, kredit bo‘yicha oborot esa - korxona hara-jatlariga kiritish Hiobigas har oyda yaratiladigan zaxira summasini tavsiflaydi.

Ishlab chiqarish harajatlari hiobigas zaxira tashkil etilganida buxgalteriya quyidagicha yozuv qilinadi:

D-t Ishlab chiqarish harajatlari hisobvaraqlari K-t 8910-«Kelgusi davr harajatlari va to‘lovlari rezervi».

Ishchilarga mehnat ta’tili vaqtida ish haqi hisoblanganida quyidagicha provodka  beriladi:

D-t 8910-«Kelgusi davr harajatlari va to‘lovlari rezervi» K-t 6710-«Xodimlar bilan ish haqi bo‘yicha hisoblashishishlar».

Misol. № 173 Qarorga muvofiq xodim Karimov Iskandarga «mart oyida 24 kun muddatga ta’til berildi.

Xodimning shaxsiy varakasida quyidagi ma’lumotlar mavjud:

-2002 yil 1 yanvarida xodimning oylik maoshi _400000 sum kilib belgilangan. 2001 ysh
xodimning oyligi 350000 sumni tashkil etgan;                                     

-           shu muddat davomida olgan mukofot summasi 120000 sumni tashkil etgan,  

-______________________________________ xodimga 25000 0sum moddiy yordam berilgan;   dam olish va bayram kunlarida ishlaganlik uchun 400000 sum qo‘shimcha haq olgan; yil oxirida aksiya bo‘yicha 1750000 sum dividend olgan; kasallik varakasi bo‘yicha 209000 sum ish haqi olgan.

Korxona xodimi Karimov Iskandarga 24 ish kuni uchun ta’til haqi hisoblaymiz:

1)          mehnat ta’tili  bo‘yicha haq hisoblashish uchun yil bo‘yicha jami  olgan ish haqisish
Hisoblaymiz:

(350000*9)+(400000*2)=3150000+800000=3950000 sum.

120000 sum mukofot, 400000 sum qo‘shimcha haq va 209000 so‘m kasallik varakasi bo‘yicha haq

Jami4679000 sum (3950000+120000+400000+209000).

2)      O‘rtacha oylik ish haqi 389917 sum (4679000/12).

3)      Kunlik ish haqi 15351so‘m (389917/25,4)  demak ta’til haqi  368424 sum (15351*24). ta’tiliga haq hisoblanganida buxgalteriya hisobdaquyidagicha provodkaberiladi:
D-t 8910-«,Kelgusi davr harajatlari va to‘lovlari rezervisum368424   K-t 6710-«Xsdimlar bilan ish haqi bo‘yicha hisoblashishishlar»- 368424sum.Korxona ishchi va boshqa xodimlari kasal bulib kolganida krtish to‘g‘risida varaka-byulleten nafaka hisoblashish uchun asos bo‘ladi. nafaqa miqdori kasal bo‘lishidan ilgari ishlagan _ish haqi, kasallik davom etadi va mehnat stajiga bog‘liq- Ish staji 5 yilgacha bo‘lganda ish haqining - 60foizi, 5 yilldan 8 yilgacha - 80 foizi, 8 yildan ortik bo‘lsa - 100 foizi hisoblanadi.

Ish stajidan qat’iy nazar, ish haqining 100 foizi hajmida nafakalar xomila-rlik va tugish bo‘yicha, ishlab chiqarish jaroxati va kasb kasalligi bo‘yicha, 18 yoshgacha 3 )lasi  bor bo‘lgan ishchilarga va urush nogironlariga tulanadi.  Ish haqi summasiga gimoiy sugurta ajratmalari Hisoblanadigan barcha ish haqi, qo‘shimcha haq va to‘lovlar >ir martalik beriladigan mukofotlardan tanshchari) kiritiladi.

Misol. Ishchi 2001 yil oktyabr oyida 5 kun kasal bo‘lgan. Bu to‘g‘rida tibbiyot muassasasidan berilgan mehnat qobiliyatini yuqotish to‘g‘risidagi varaqa va tabelda yozuvlar bor. Uzluksiz ish staji-7 yil.

Uning avvalgi oydagi ish haqisi quyidagicha bo‘lgan: Ishbay-15000 sum; Vaqtbay - 2000 sum; Oldingi yilning o‘rtacha oylik mukofot summasi - 1300 sum.

Mehnat kobiliyatini yo‘qotganlik nafakasini hisoblashish uchun o‘rtacha oylik xaq 18300 sh (15000+2000+1300). Oktyabr oyida 22 ish kuni mavjud. O‘rtacha kunlik ish haqi 831,8 (18300/22)ni tashkil qiladi. Ish staji va kasal bo‘lgan kunlarni Hisobga olgan holda afaka 3327,2 sum (831,8*5*0,8)ni tashkil etadi.

Ushbu muomalaga Hisobda quyidagicha provodka beriladi: 1-t 6520-«Davlat maqsadli fondlariga to‘lovlar»-3327,2  ming sum, K-t 6710-«Xodimlar bilan ish haqi bo‘yicha hisoblashishishlar»- 3327,2 ming sum.

6. Ish haqidan ajratma va to‘lovlar hisobi

Amaldagi qonunchilikka muvofiq mulkchilikning har qanday shaklidagi korxona xodimlari ish haqidan quyidagi pul ushlanmalari va chegirmalari amalga oshiriladi:

daromad solig‘i;

pensiya fondiga ajratma;

kasaba uyushmasiga ajratma (ixtiyoriy);

xodim tomonidan korxonaga etkazilgan moddiy zararni krplash bo‘yicha to‘lovlar;

alimentlar;

kreditga sotilgan tovarlar uchun to‘lovlar va boshqalar.

Ijro  varaqalari  asosida  ba’zi  xodimlarning ish  haqidan  aliment ushlanishi mumkin. Ushlab kolingan aliment puli ish haqi berilgan kundan e’tiboran 3 kun ichid aliment   undiruvchiga   berishi   yoki   pochta   orqali   junatishi   lozim.   Agarda   aliment undiruvchining manzili noma’lum bo‘lsa, u holda ushlangan aliment summasi sudning depozit hisobvarag‘iga o‘tkaziladi.

Misol. Oktyabr oyida ish haqidan 1000 sum, miqdorida aliment ushlandi va ushb) summa aliment undiruvchiga etkazildi. Ushbu muomala hisobda quyidagicha provodka bila: rasmiylashtiriladi

D-t 6710 -«Xodimlar bilan ish haqi bo‘yicha hisoblashishishlar» - 1000 so‘m

K-t 6990-«Boshqa majburiyatlar» - 1000 so‘m.

Agar korxona savdo tashkiloti bilan bank krediti hisobidan korxona xodimig kreditga sotilgan mollar uchun ariza-majburiyatning hamma summasiga savdo tashkilotlar! bilan hisob-kitob kilgan bo‘lsa, bunday mollar uchun pul ushlab kolish mumkin.

Bunday muomalalarni hisobga olish uchun Hisobvaraqlar rejasida 4710-«Kreditg sotilgan tovarlar bo‘yicha xodimlarning qarzlari» Hisobvarag‘i tayinlangan. Bu Hisobvara: aktiv bulib, uning qoldigi korxonaga kaytarilmagan kredit bo‘yicha xodimlarning qarzin; ko‘rsatadi, debet oboroti bank krediti Hisobidan korxonaning yana bergan topshiri: majburiyat summasini, kredit oboroti esa qarzni koplash uchun ishchi va xizmatchilarnin ish haqlaridan ushlangan summani ko‘rsatadi.

Ishchilarning kreditga tovar olishi munosabati bilan bankdan kredit olinsa quyidagicha provodka beriladi:

D-t 4710-«Kreditga sotilgan tovarlar bo‘yicha xodimlarning qarzlari»

K-t 6810. 7810.

Ishchilarning ish haqidan kreditni o‘zish bo‘yicha ushlanmalar kilinsa quyidagicha provodka beriladi:

D-t 6710-«Xodimlar bilan ish haqi bo‘yicha hisoblashishishlar»

K-t 4710-«Kreditga sotilgan tovarlar bo‘yicha xodimlarning qarzlari».

Ushbu ushlanmalar kreditni sundirishga yo‘naltirilganida quyidagicha provodka beri lad i:

D-t 6810, 7810

K-t 5110-«Hisob-kitob schyoti».

 

            2016 yil 1 yanvar holatiga O‘zbekiston Republikasida jismoniy shaxslarning daromad solig‘i quyidagi shkalarda etib belgilangan:

 

Soliq solinadigan daromad miqdori	Soliq stavkasi
130 240 so‘mgacha	0%
130 241 681 so‘mdan 651 200 so‘mgacha (5 x 130 240)	7,5%
651 201 so‘mdan 1 302 400 so‘mgacha (10 x  130 240)	651 200 so‘m miqdorigacha bo‘lgan soliq +651 200 so‘mdan ortiq summaning 7,5%i
1 302 401 so‘m va undan yuqori	1 302 400 so‘m miqdorigacha bo‘lgan soliq +             1 302 400 so‘mdan ortiq summaning 23%i

 

 

24-MAVZU. INVESTITSIYALAR HISOBI

REJA:

       1. Uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalarning mohiyati va ularni hisobga olishning vazifalari.

2. Uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalarni turkumlash va baholash.

3.   Investitsiyalarni diskontlash.

4. Uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalar harakatini hisobda aks ettirish.

1.   Uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalarning mohiyati va ularni hisobga olishning vazifalari

 

Moliyaviy qo‘yilma – bu korxonaning qimmatli qog‘ozlarni sotib olish uchun qilgan harajatlari, ya’ni pul mablag‘larini qo‘shma korxonalar, aktsioner jamiyatlari, shirkatlarning asosiy vositalari, nomoddiy va boshqa aktivlariga qo‘shish shuningdek boshqa korxona va tashkilotlarga qarz berish tarzida berilgan debitor qarzlardir.

Muddatiga qarab moliyaviy qo‘yilmalar 2 turga:

1. qisqa muddatli

2. uzoq muddatliga bo‘linadi.

Bundan tashqari, moliyaviy qo‘yilmalarni u yoki bu kategoriyaga o‘tkazish qimmatli qog‘ozlarni sotib olish maqsadiga bog‘liq.

Masalan, bir yil ichida undan foyda olish va qaytadan sotish maqsadida sotib olingan, qaytarish muddati bir yildan ortiq bo‘lgan, aksiya yoki obligatsiyalar qisqa muddatli qo‘yilmalarga kiradi.

Obligatsiyalarni har qanday mulk shakliga ega bo‘lgan korxona chiqarishi mumkin. Ularni sotishdan olingan pul faqat korxonani rivojlantirish uchun foydalanishi mumkin.

Ichki davlat obligatsiyalari va mahalliy zayomlar bank muassasalari orqali tarqatiladi; ularni sotishdan olingan mablag‘lar tegishli respublika yoki mahalliy byudjetga o‘tkaziladi. Bular faqat ko‘rsatuvchiga berilgan obligatsiyalardir.

Obligatsiyalar bo‘yicha foizlar ularning harakat muddati ichida davriy berib borilishi yoki obligatsiyaning harakat muddati tugagandan keyin bir yo‘la berilishi mumkin.

Omonat sertifikatlari– kredit muassasalarining pul mablag‘larini deponentlangani to‘g‘risidagi guvohnomasidir. Bu guvohnomani tasarruf etuvchi omonat sertifikati muddati o‘tgandan so‘ng depozit summani va uning foizini olish huquqiga ega. Omonat sertifikatlarini davlat va tijorat banklari beradi. Omonat sertifikatlari shaxsi yozilgan va ko‘rsatuvchiga berilgan bo‘ladi. Ko‘rsatuvchiga berilgan sertifikatlar muomalada bo‘lishi mumkin, ismi yozilgan sertifikat esa oldi – sotdi muomalasida qatnashmaydi. Ko‘rsatuvchiga berilgan sertifikat debetor va kreditorlar o‘rtasida hisob – kitob vazifasini bajarishi mumkin. Sertifikatlar bo‘yicha foizlar faqat depozit muddati tugagandan keyin to‘lanadi.

Investitsiyalarning iqtisodiy mazmuniga ko‘ra quyidagi turlari mavjud:

-  Real investitsiyalar;

-  Moliyaviy invetitsiyalar;

-  Intellektual investitsiyalar.

Real investitsiyalar - bu korxona asosiy vositalarini vujudga keltirish va takro ishlab chiqarishga, shuningdek moddiy ishlab chiqarishning boshqa shakllarini rivo: lantirishga qo‘shiladigan investitsiyalardir.  buxgalteriya hisobida bu turdagi investitsii lar kapital kuyilmalar sifatida e’tirof etiladi.

Moliyaviy investitsiyalar - daromad olish (xuddi foizlar, royalti, dividendlar  ijara haqi singari) va asosiy kapital qiymatini ko‘paytirish maqsadida uning tasar-rufida bo‘lgan korxona aktivlaridir.

Intellektual investitsiyalar - bu korxonaning intellektual boyliklarni harn:z

qilishga sarflagan mablag‘laridir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida moliyaviy investitsiyalar

muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Moliyaviy investitsiyalar yuridik va jismoniy shaxs-

2. Uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalarni turkumlash va baholash

Uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalarni  buxgalteriya hisobida hisobga olishni -llashtirish uchun quyidagi guruhlarga ajratiladi: qimmmatli qog‘ozlar;

Sho‘bakorxonalariga investitsiyalar;

 Qaram birlashmalarga investitsiyalar;

Qo‘shma korxonalarga investitsiyalar;

Boshqa Uzoq muddatli investitsiyalar.

Qimmatli qog‘ozlar Uzoq muddatli investitsiyalarning asosiy qismini tashkil etadi. iqtisodiyotni  erkinlashtirish sharoitida qimmatli  qog‘ozlar  investitsiyalar  yunaltirilgan asosiy vositasi hisoblanadi. 1993 yil 2 sentyabrda qabul qilingan O‘zbekiston :Respublikasining «Qimmatli qog‘ozlar va fond birjalari to‘g‘risida»gi qonuniga muvofiq qimmatli qog‘ozlar - bu ularni chiqargan shaxs bilan ularning egasi o‘rtasidagi mulkiy xuklarni yoki qarz munosabatlarini tasdiklovchi, dividend yoki foiz ko‘rinishida daromad -ashni hamda ushbu hujjatlardan kelib chiqadigan huquqlarni boshqa shaxsga berish imkoniyatini nazarda tutuvchi pul hujjatlaridir».

Yukorida kayd etilgan qonunga ko‘ra, qimmatli qog‘ozlarga: aksiyalar; obligatsiyalar;

 xazina majburiyatlari;

depozit va xazina sertifikatlari;

veksellar;

 xosilaviy qimmatli qog‘ozlar kiradi.

Aksiya (gollandcha so‘zidan olingan bulib, qimmatli kogoz degan ma’noni anglatadi) - bu aksiyadorlik jamiyatining ustav fondiga muayyan xissa kushganlikdan guvoxlik Geruvchi, uning egasiga foydaning bir qismini olish va, odatda, ushbu jamiyatni boshqa-rnshda ishtirok etish huquqini beruvchi qimmatli kogozdir. Aksiya amal qilish muddati cheklanmagan qimmatli kogoz bulib, u uni chiqargan aksiyadorlik jamiyati amal kilib turgan zakt mobaynida muomalada bo‘lishi mumkin. Aksiyalar bo‘yicha olingan daromad dividend

lotincha so‘zidan olingan bulib, bulishga tegishli degan ma’noni anglatadi) deb nomlanadi. Dividend, odatda, aksiyadorlik jamiyatining foydasiga bog‘liq bo‘ladi. Agar kampaaniya hisobot yili natijalariga ko‘ra foydaga ega bo‘lsa, katta dividend to‘lash imkoniyati bo‘ladi va aksincha.

Aksiyalar ikki turga bo‘linadi:

♦   oddiy aksiyalar;

♦   imtiyozli aksiyalar.

Oddiy aksiya aksiyadorlar yigilishida ovoz berish huquqini beradi, olin, dividend miqdori aksiyadorlik jamiyatining olgan sof foydasiga bog‘lik va boshqa narsa bilan kafolatlanmagan. Imtiyozli aksiyalar aksiyadorlar umumiy yigilishida berish huquqini va bu bilan korxonani boshkarishda ishtirok etish huquqini berma Ularning imtiyozliligi shundaki. xo‘jalik faoliyati natijalaridan qat’iy i kafolatlangan daromadni olish imkoniyatini, ikkinchi tomondan, aksiyadorlik jam tugatilgan vaqtda aksiyalar qiymatini birinchi navbatda olish huquqiga ega.

Obligatsiya (lotincha so‘zidan olingan bulib, majburiyat ma’nosini anglatadi)- bu uning egasi qarz berganligidan guvoxlik beruvchi, unga ushbu qimmatli krgoz nominal qiymatini unda ko‘rsatilgan muddatda belgilangan (qat’iy) foiz tulangan  koplash majburiyatini tasdiklovchi qimmatli kogozdir.  Obligatsiya - bu bir shaxs (investorning) boshqa bir shaxsga(emitentga) mablag‘larni vaqtinchalik foydalanish berganligi    haqidagi    guvoxnomadir.    Obligatsiyalardan    olinadigan    daromad kurinishida bo‘ladi.

Xazina majburiyatlari - bu ularning egalari tomonidan byudjetga pul ma larini berganliklarini tasdiklovchi hamda ushbu qimmatli qog‘ozlarga egalik kilib butun muddati davomida belgilangan daromadni olish huquqini beruvchi davlat qimmatbaho: qog‘ozlaridir. Ular jismoniy shaxslar uchun chiqariladigan qimmatli qog‘ozlardir.

Depozit sertifikatlari (inglizcha)- bu pul mablag‘lar omonatga qo‘yilganligi to‘g‘risida, omonatchiga belgilangan muddat tugagandan sung de summasi va unga tegishli foizlarni olish huquqini beruvchi kredit muassasas: guvoxnomasidir. 1994 yildan boshlab depozit sertifikatlari yuridik shaxslar u yilgacha muddatga, jismoniy shaxlar uchun 3 yilgacha muddatga chiqarila boshlandi.

Veksel (nemischa so‘zidan) - bu veksel beruvchining yoki vekselda ko‘rsatilgan boshqa to‘lovchining vekselda ko‘zda tutilgan muddat kelganda veksel egasiga m miqdordagi summani to‘lash haqidagi so‘zsiz majburiyatini tasdiklovchi qimmatli qog‘oz Amaldagi qonunchilikka ko‘ra, veksellar korxona va tashkilotlar tomonidan aniq bitimi asosida yozilishi mumkin.

Xosilaviy qimmatli qog‘ozlar - bu shartnomalar bulib, ular bo‘yicha bir qimmatli qog‘ozlarning ma’lum bir miqdorini ma’lum muddatda kelishilgan narxda olish yoxud sotish huquqi yoki majburiyatini oladi. Ularning quyidagi turlari mavju,

♦       optsion;

♦       varrant;

♦       fyuchers.

Optsion (lotincha oryo so‘zidan olingan bulib, tanlov degan ma’noni anglata;
bitimda ishtirok etayotgan tomonlarning biriga qimmatli qog‘ozlar ma’lum bir mik
muayyan vaqt mobaynida belgilangan narxda sotib olish yoki kontragentga sotish xu
beruvchi shartnomadir. Kontragent esa, mukofot evaziga ushbu huquqni amalga olish
majburiyatini o‘z zimmasiga oladi.

Varrant (nemischa so‘zidan) - bu uning egasi ma’lum muddat davom ma’lum bir kunda varrantlar emitenti tomonidan dastlabki chiqarilgan ki qog‘ozlarni harid qilish huquqini olganligi tasdiklovchi hujjat.

Fyuchers (inglizchaso‘zidan olingan bulib, kelajak ma’nosini anglatadi. Kelishilgan miqdordagi qimmatliklarni ma’lum vaqt mobaynida bitim tuzish ilangan narxda etkazib berish to‘g‘risidagi shartnomalarni o‘zida namoyon qiladi,

Respublikamiz amaliyotida Uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalarni y ing asosiy vositasi aksiyadorlik jamiyatlarining qimmatli qog‘ozlarini hari; Hisoblanmokda. Korxonaning shu’ba korxonalar, qo‘shma korxonalar va karam birlash investitsnyalari mavjudligi ularni  buxgalteriya hisobida alohida turkumlarga ashch takozo etadi. Uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalarning baholanishi «moliyaviy investitsiyalar hisobi» nomli 12-son BHMAga asoslanadi.

 

25-MAVZU: MAHSULOT (ISh, XIZMATLAR) ISHLAB CHIQARISH XARAJATLARI  VA MAHSULOT TANNARXINI HISOBLASh

REJA:

1.   Ishlab chiqarish xarajatlari hisobining maqsadi va vazifalari

2.   Xarajatlarni turkumlash

1. Ishlab chiqarish xarajatlari hisobining maqsadi va vazifalari

Hozirgi paytda turli-tuman mulk shakllari paydo bo‘lmoqda, davlat mulki xususiylashtirilmokda, xissadorlik jamiyatlari hamkorligidagi korxonalar, kichik korxonalar vujudga kelmokda. Shu kabi jamiyatimizdagi o‘zgarishlar, faoliyatlar tubida bir maqsad turibdi, bu - foyda olish. Tabiiyki, har bir korxona foyda olishni ko‘paytirish yullarin izlab topishga xarakat qiladi. Foydani kanday bo‘lishiga esa xarajatlar hajmi bevosit ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun xarajatlarni hisobga olish hamda mahsulot tannarxin kalkulyatsiya qilish korxona moddiy resurslari va boshqa xarajatlari ustidan kanda nazorat urnatishga yordam beradi.

Korxonaning ishlab chiqarish xarajatlari deb, mahsulotni ishlab chiqarish bila bog‘liq xarajatlarga aytiladi. Ularga xom-ashyo, material, yokilg‘i, amortizatsiya ajratma ishchi-xizmatchilarga ish haqi va mahsulot ishlab chiqarish bilan bog‘liq boshqa xarajatlar kiradi. Agar bir xil mahsulot ishlab chiqarish bilan bog‘liq xarajatlarning jam summasini ishlab chiqarilgan mahsulot soniga taqsimlasak ishlab chiqarilgan bir birlik mahsulotning tannarxini topamiz. Tannarx ko‘rsatkichi korxona faoliyatida muhim sif; ko‘rsatkichlaridan biri hisoblanadi. U kancha past bo‘lsa, ishlab chiqarish rentabelligi shuncha yuqori bo‘ladi. Tannarxga korxonaning hamma xarajatlari qo‘shilmaydi, ba’zi xarajatlari boshqa manbalar hisobidan qoplanadi. Masalan, foyda hisobidan dsh xarajatlari qoplanadi.

Mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari xarajat kalkulyatsiya moddalari bo‘yicha ishlab chiqarish turlari, xarajatlarning vujudga kelish joylari, mahsulot turlari buyi  buxgalteriya hisobida aks ettiriladi. Xarajatlarni hisobga olish hamda mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilishdan asosiy maqsad ishlab chiqarish va sotish bilan bog‘liq xarajatlarni o‘z vaqtida, to‘laligicha va haqkoniy aniqlash, shu bilan birga ayrim mahsulotlarning haqikiy tannarxini hisoblashish hamda korxona resurslari va pul mablag‘laripi  ishplatilishi ustidan nazoratni o‘rnatishdir.

Mustaqillik   yillarida   mamlakatimizda   buxgalteriya   hisobi   islohotini   amalga oshirish eng asosiy masalalar bo‘yicha o‘zgarishlar bo‘lishiga olib keldi. Avval 1992 yilda keyinchalik 1999 yilda «Mahsulot(ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va comi xarajatlari tarkibi uamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risida»gi Nizomnig qabul qilinishi mamlakatimiz  buxgalteriya hisobida tubdan o‘zgarish bo‘lishiga sababbuldi. Ushbu Nizom xarajatlarning mohiyati, korxonaning hisobot davridagi foydasi bilan bog‘liqligidan kelib chiqib taqsimlashni belgilab berdi. Bunday taqsimlash bozor iktasodiyoti xususiyatlaridan kelib chiqadi va u bizning buxgalter

hisobi tizimimizni xalkaro miqiyosda qo‘llanilayotgan «Direkt-kosting» hisob tizimiga

ancha  yaqinlashtirdi. Xarajatlar hisobining aynan shu tizimga yaqinlashtirilishi bozor iqtisodiyoti sharoitida  buxgalteriya hisobi bajarishi kerak bo‘lgan vazifalardan kelib chiqdi. Ma’lumki, bozor munosabatlari sharoitida buxgalteriya hisobining asosiy vazifasi tegishli foydalanuvchilarni tegishli axborot bilan ta’minlashdir. Foydalanuvchilarni ichki va tashqi guruxga bo‘linishi esa buxgalteriya hisobining moliyaviy hamda boshqaruv Hhiobigas bo‘linishiga olib keladi. Xarajatlar haqidagi ma’lumotlar, birinchi navbatda, korxonafaoliyatining moliyaviy natijalarini aniqlash uchun zarurdir, ya’ni:

 

Mahsulot sotishdan tushgan tushum - Xarajatlar = Foyda

 

Bunday axborot kreditor, investor, bank soliq inspektsiyasi kabi tashkilotlar uchun
muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa, korxonaning daromad (foyda) solig‘ini xarajatlar haqidagi
axborotsiz hisoblashish mumkin emas. Korxona va uni boshqarish nuqtai nazaridan esa
xarajatlarning umumiy summasi, alohida ishlab chiqarish bo‘linmalarining unumli hamda
unumsiz xarajatlari va boshqalar haqidagi axborotlar yigishni talab etadi. Shunday
qilib, xarajatlarni hhsobga olish ham moliyaviy hisobining, ham boshqaruv hisobining eng
muhim qismlaridan biri ekan.

Moliyaviy hisobining asosiy vazifasi foydalanuvchilarni korxona faoliyatining moliyaviy natijalari, uning moliyaviy holati, xususan, mulkiy holati hamda to‘lov qobiliyati haqidagi axborot bilan ta’minlashdir. Demak bu jihatdan, xarajatlar hisobi rldida quyidagi vazifalar turadi:

-korxona faoliyati bilan bog‘liq barcha xarajatlarni o‘z  vaqtida to‘laligicha
hisobga olish;

- xarajatlar haqidagi ma’lumotlarni alohida hisobvaraqalarida hamda hisobot
shakllarida to‘g‘ri aks ettirish va soliqlarni hisoblashish uchun etarli darajadagi ishonchli
ma’lumotlar bilan ta’minlash.

Bu vazifalarni bajarish uchun xarajatlarni moliyaviy hisob tamoyillari, xususan, ikki yoqlama yozuv asosida hisobga olish etarlidir. Boshqaruv eng asosiy xususiyati esa uning ma’lumotlari boshqaruv uchun foydaliligidir. Jumladan, boshqaruv hisobi xarajatlar haqida shunday batafsil ma’lumotlarni berishi kerakki, toki uning asosida eng to‘g‘ri boshqaruv qarorlari qabul qilishning imkoniyati paydo bo‘lsin. Bu sohadagi xalkaro tajribalardan kelib chiqkan holda xarajatlar hisobi haqidagi ma’lumotlarni korxona quyidagi xolatda shakllantirishi kerak paydo bo‘lish joylari bo‘yicha hisobga olish;

-         xarajatlar hisobini javobgar xo‘jalik markazlari bo‘yicha tashkil qilish;

-         xarajatlarni ularni paydo kilgan obyektlari yoki ularni tashuvchilari, ya’ni
alohida mahsulot turlari bo‘yicha jamlab berish.

Bu vazifalar boshqaruv hisobining asosiy vazifasini bajarishga imkon beradi. Masalan, xarajatlarni ularning paydo bulish joylari va javobgar xo‘jalik markazlari :icha hisobga olish eng muhim boshqaruv qarorlarini qabul qilishga imkon yaratadi.

Demak xarajatlarni hisobga olishning quyidagi vazifalarini ham sanab o‘tishimiz kerak ekan:

-   alohida ishlab chiqarish jarayonlari yoki bo‘linmalari bo‘yicha xarajatlar hisobini
tashkil qilish va ular ustidan nazoratni ta’minlash;

-   alohida mahsulot turlari bo‘yicha asosiy ishlab chiqarish xarajatlari haqidagi
malumotni shakllantirib berish;

- korxonaning   ishlab   chiqarishdan   tapshchari   barcha   boshqaruv   xarajatlarining
tahliliy ma’lumotlarini yihib berish

Bu vazifalardan ko‘rinib turibdiki, hisob va tahlil boshqaruv  hiisobining bir-biri bilan bog‘langan chambarchas      ikki  tomoni  ekan.   Zero  mahsulot  bahosining    aniqlash uchun ham tannarxni hisoblashish talab etiladi.

Xar bir korxona yoki birlashmada ishlab chiqarish  xarajatlarini hisobga olish mahsulot    tannarxini    to‘g‘ri    kalkulyatsiya    qilishning   tashkil    etish   imkoniyatl,

kuyndagilardan iborat:

avvaldan   ishlab   chiqilgan   va  tasdiklangan   texnologiya   rejasining   mava
bo‘lishi;

ombor xujaligining to‘g‘ri tashkil qilinishi hamda ishlab chiqarish uchun zarur
o‘lchov asboblari va moslamalar bilan ta’minlangan bo‘lishi;

ishlab chiqarish xarajatini analitik hisobvarag‘i;

kalkulyatsiya obyektlari hamda kalkulyatsiya birligini aniqlash;

kalkulyatsiya   moddalari,   kompleks   xarajatlar   moddalari   nomenklaturaa
ishlab chiqish;

kompleks xarajat moddalarini kalkulyatsiya obyektlari o‘rtasida taqsimlash
usulini tanlash va xokazolar.

Boshqacha kilib aytganda, ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish va maxsu tannarxini kalkulyatsiyalashda quyidagi qoidalar asos bulib xizmat qiladi:

-korxonadagi   barcha   xarajatlarni   ularning   ahamiyatidan,   ya’ni   unumli xokazolardan katiy nazar to‘laligicha hisobga olish;

-xarajatlarni korxonadagi faoliyat sohalari bo‘yicha alohida hisobga olish zarurdir. Aniqrogi, asosiy faoliyat, boshqa turdagi faoliyat, masalan, ta’mirlash, yordamchi xo‘jalik asosiy yordamchi xo‘jalik asosiy va yordamchi sanoat ishlab chiqarish bo‘limlari.:

-    xar bir xarajatni u tegishli bo‘lgan davrda hisobga olish va qoplash shartdir.

Yukoridagi qoidalarga buysunish xarajatlar hisobining optimal tashkil kilinishi moliyaviy hisobotning esa obyektiv va ishonchli bo‘lishini ta’minlaydi.

2. Xarajatlarni turkumlash

Xarajatlar hisobi  buxgalteriya hisobi vazifalaridan kelib chiqib quyi, elementlar bo‘yicha guruhlanadi: Mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarining guruhlanishi

Xarajatlar tarkibi O‘zbekiston Respublikasida «Mahsulot (ish va xizmat)l chiqarnsh   va   sotish   xarajatlarining   tarkibi   hamda   moliyaviy   natijalar  shakllantirish tartibi to‘g‘risidagi Nizom»da belgilab kuyilgan. Ushbu Nizomga muvofiqxarajatlar ikki turga bo‘linadi;

1) mahsulot tannarxiga kiritiladigan xarajatlar;        

2) mahsulot tannarxiga kiritilmaydigan xarajatlar.

Bundan tanshchari, moliyaviy faoliyat bo‘yicha hamda favqulodda xarajatlar alohida hisobga olinadi.

Yukoridagilardan kelib chiqib xarajatlar quyidagicha guruxlanadi:

1.    Mahsulot ishlab chshcharish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar:

a)bevosita va bilvosita material xarajatlar;

b)bevosita va bilvosita mehnat haqi xarajatlari;

v)boshqa   bevosita   va   bilvosita   xarajatlar,   shu   jumladan   ishlab   chiqarish
xususiyatiga ega bo‘lgan ustama xarajatlar.

Bevosita xarajatlar deb, mahsulotning ayrim turlari tannarxiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri, bevosita o‘tkaziladigan xarajatlarga aytiladi. Bilvosita, ya’ni egri xarajatlar deb, hisobot oyi davomida yigib-taqsimlovchi hisobvaraqlarda hisobga olinib, tannarxni kalkulyatsiya qilishda, mahsulotning ayrim turlari tannarxiga biron-bir ko‘rsatkichga mutanosib ravishda taqsimlash yuli bilan o‘tkaziladigan xarajatlarga aytiladi.

2.Davr xarajatlari (operatsion xarajatlar):

a)mahsulot sotish xarajatlari;

b)ma’muriy yoki boshqaruv xarajatlari;

v)boshqa operatsion xarajatlar va zararlar;

3.  Moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar:

a)   foizlarni to‘lash bo‘yicha xarajatlar;

b)  xorijiy valyuta bilan operatsiyalar bo‘yicha kurslardagi salbiy farqlar;

v)    qimmatbaho   qog‘ozlarga  qo‘yilgan   mablag‘larni   qayta  baholash  natijasidagi zararlar;

g)  moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa xarajatlar;

4.  Favqulodda xarajatlar daromad (foyda)dan olinadigan soliq tulagunga kadar
oyda va zararlarni hisoblab chiqishda hisobga olinadi.

Mahsulot (ish va xizmat)lar ishlab chidarish tannarxiga bevosita mahsulot (ish v a |sizmat)larni ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan, ishlab chiqarish texnologiyasi va uni tashkil etish bilan shartlangan xarajatlar kiritiladi. Yuqoridagi xarajatlar iqtisodiy mazmunga ko‘ra quyidagi elementlar bilan gurhxlarga ajratiladi:

-ishlab chiqarish moddiy xarajatlar (kaytariladigan chiqitlar qiymati chiqarib
tashlangan holda);

-ishlab chiq;arish xususiyatiga ega bo‘lgan mehnatga xaq to‘lash xarajatlari;
ishlab chshcharishga tegishli bo‘lgan ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar;

-         asosiy fondlar va ishlab chiqarish   ahamiyatiga ega bo‘lgan nomoddiy aktivlar
amortizatsiyasi;

-         ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan boshqa xarajatlar.

Ishlab chiq;arishning murakkabligi hamda xarajatlarning xilma-xilligi ularni hisobgaolishda butun bir gurux hisobvaraqdan qo‘llanilishini taqozo etadi. 21-milliy buxgalteriya standartiga muvofiq xarajatlarni hisobga olishda quyidagi hisobvaraqlarni qo‘llash belgilab kuyilgan.

20-Asosiy ishlab chiqarishni hisobga oluvchi hisobvaraqlar

2010-«Asosiy ishlab chiqarish»

23-grdamchi ishlab chiqarishni hisobga oluvchi hisobvaraqlar

2310-«Yordamchi ishlab chiqarish»

25-Umumishlab chiqarish xarajatlarini hisobga oluvchi hisobvaraqlar

2510-«Umumishlab chiqarish xarajatlari»

26-Ishlab chiqarishdagi yaroksiz mahsulotlarni hisobga oluvchi hisobvaraqlar

2610-«Ishlab chiqarishdagi yaroqsiz mahsulot»

27-Xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jaliklar xarjatlarini hisobga oluvchi hisobvaraqlar

2710-«Xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jaliklar»

xarajatlarini  hisobga oluvchi hisobvaraqlar

89-Kelgusidagi xarajatlar va to‘lovlar rezervlari bo‘yicha hisobvaraqlar

8910-«Kelgusidagi xarajatlar va to‘lovlar rezevlari».

Elementlar va kalkulyatsiya moddalari bo‘yicha xarajatlar hisobini ta’minlash u hamma  xarajatlar   ishlab   chiqarilayotgan  mahsulot  turlari   bo‘yicha  2010-hisobvaraq; guruxlanadi. 2010-«Asosiy ishlab chiqarish» Hisobvarag‘i asosiy ishlab chiqarishga, mazkur korxonani tashkil etishdan mahsulot (ishlar va xizmatlar) etishtirish maksadida bo‘lgan ishlab chiqarishga qilingan xarajatlar to‘g‘risidagi axborotni umumlashtirish uchun tayinlangan.

2310-«Yordamchi   ishlab   chiqarish»   hisobvarag‘i   asosiy   ishlab   chiqarish   yoki korxonaning asosiy faoliyati uchun yordamchi bo‘lgan ishlab chiqarishlar xarajatlari to‘g‘risidagi axborotni umumlashtirish uchun tayinlanganYordamchi  ishlab  chiqarish  mahsulot  va xizmatlari  sex  hamda zavod  bo‘limlari tomonidan ishlatiladi. Shuning uchun yordamchi ishlab chiqarish    mahsulot va xizmat tannarxi   ishlab chiqarishni boshqarish va unga xizmat ko‘rsatish xarajatlari tarkibiga kiritiladi.

2510-«Umumishlab   chiqarish   xarajatlari»   hisobvarag‘i   korxonaning   asosiy yordamchi   ishlab   chiqarishlariga   xizmat   ko‘rsatish   bo‘yicha   xarajatlari   to‘g‘risidz. ma’lumotlarni umumlashtirish uchun tayinlangan.

2610-«Ishlab chiqarishdagi yaroksiz mahsulot» hisobvarag‘i ishlab chiqarishda braklar ko‘rilgan zararlar to‘g‘risidagi axborotni umumlashtirish uchun tayinlangan.

2710-«Xizmat    ko‘rsatuvchi     xo‘jaliklar»    hisobvarag‘ida    korxonaning    xizmat. ko‘rsatuvchi xo‘jaliklari tomonidan mahsulot ishlab chiqarish, ishlar bajarish va xizma: ko‘rsatish bilan bog‘liq xarajatlar hisobi amalga oshiriladi.

3110-«Kelgusi davr xarajatlari» hisobvarag‘i mazkur hisobot davrida qilingan ammo kelgusi hisobot davriga tegishli bo‘lgan xarajatlar to‘g‘risidagi axborogz umumlashtirish uchun tayinlangan.

Ushbu hisobvaraq tarkibiga quyidagilar kiradi: telefon uchun oldindan tulangan abonent to‘lovi, ijara to‘lovi, ro‘znoma va oynomalarga obuna qiymati va boshqala hisobvaraq aktiv bulib iqtisodiy tarafdan xo‘jalik jarayonining holatini ko‘rsatadi.

Shu davrning o‘zida tannarxni boshqarish qismining ishlab chiqarish ehtiyoji kelgan davr xarajatlari hamda to‘lovlari uchun rezerv mablag‘larini tashkil etilishini talab etadi. Shuning uchun yana bir  8910-«Kelgusidagi xarajatlari va to‘lovlar rezervlari g‘isobvarag‘i kerakdir. Ushbu hisobvaraq ishlab chiqarish yoki muomala sarflariga xarajatlar va to‘lovlarni bir me’yorda qo‘shish maqsadida belgilangan tartibda rezerv qilingan summalarning holati hamda xarakati to‘g‘risidagi axborotni umumlashtirish uchun tayyorlangan, hisobvaraq passiv bulib, xo‘jalik jarayonining holatini tavsiflaydi. Uni yurgizish uchun esa Moliya Vazirligining ruxsati kerakdir.

 

 

 

 

 

 

26 MAVZU: TAYYOR MAHSULOT VA UNING SOTILISHINI  HISOBGA OLISH

REJA:

1.   Tayyor mahsulot (ishlar, xizmatlar) va uni hisobga olish vazifalari

2.   Tayyor mahsulotni baholash va uning nomenklaturasi

3. Tayyor mahsulotning ombordagi va buxgalteriyadagi hisobi

4.   Tayyor mahsulotni jo‘natishni hisobga olish

5.   Sotish harajatlari hisobi

 

1. Tayyor mahsulot (ishlar, xizmatlar) va uni hisobga olish vazifalari

Tayyor mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish xalq xo‘jaligi va aholining ehtiyoj-
larini ta’minlashga qaratilgan har bir korxona ishlab chiqarish faoliyatining yakunlovchi
bosqichi hisoblanadi.                                     

Tayyor mahsulot deb – korxonadagi barcha ishlov operatsiyalaridan o‘tib bo‘lgan, tayyor holga keltirilgan belgilangan davlat standarti va texnikaviy shartlarning barcha talablariga javob beradigan hamda texnika nazorati bo‘limi tomonidan qabul qilingan yoki buyurtmachilarga topshirilgan mahsulotga aytiladi. Uning tarkibiga buyurtmachi korxona-lar uchun bajarilgan ish, xizmatlar hamda ushbu korxonaga karashli ishlab chiqarishdan tashqari xo‘jaliklar uchun bajarilgan ish va xizmatlar ham kiradi.

Korxona mahsulotni iste’molchilar bilan tuzilgan shartnomalar reja topshiriqlari asosida bozor talablarini o‘rganish kabi masalalarga katta e’tibor bergan holda ishlab chiqaradi. Sanoat mahsuloti natura va qiymat ko‘rsatkichida hisobga olinadi. Natura ko‘rsatkichlari mahsulotni ularning tabiiy xususiyatlariga karab, mivdori, soni va ogirligini tavsiflab beradi, bu ko‘rsatkichlardan tayyor mahsulotni miqdoriy jihatdan hisobga olish uchun foydalaniladi. Tayyor mahsulot (ish, xizmat) ni natura ko‘rsatkich-larining puldagi ifodasi uning qiymat ko‘rsatkichini ifodalaydi.

Korxonalarda  buxgalteriya hisobini tashkil qilish tizimida tayyor mahsulot, uni ortib jo‘natish vazifalariga quyidagilar kiradi:

1.  Mahsulot   (ish,   xizmat)   sotilishi   bilan   bog‘liq   bo‘lgan   hamma   xo‘jalik
operatsiyalarini hisobda to‘g‘ri va o‘z vaqtida aks ettirish;

2.              Mahsulot (ish,  xizmat)  sotishda  shartnomalar  bajarilishi ustidan  nazorat
urnatish;

3.              Sotilgan mahsulotning assortiment va hajmi bo‘yicha hamda sotish rejasining
bajarilishini nazorat qilish;

4.              Mahsulot ishlab chiqarish va sotish bilan bog‘liq bo‘lgan davr harajatlarini o‘z
vaqtida aniq hisob-kitob qilish;

5.              Sotilgan mahsulot uchun olingan tushumni aniq hisob-kitob qilish, foyda summa-
sini to‘g‘ri aniqlash va boshqalar.

Ushbu vazifalarning muvaffaqiyatli bajarilishi korxonaning bir maromda ishlashiga, ombor xo‘jaligi va mahsulot sotishni to‘g‘ri tashkil qilishga, xo‘jalik operatsiya-larining hujjatlarda o‘z vaqtida rasmiylashtirilishiga bog‘liqdir.

«Tovar-moddiy zaxiralar» nomli 4-son BHMSga muvofiq (5.3-band) tayyor mahsulot xo‘jalik yurituvchi subyektlarda bo‘lgan aktivlar hisoblanadi va ular xo‘jalik yurituvchi subyektning kundalik faoliyatida sotish uchun mo‘ljallangan tayyor mahsulot, tovarlar sifatida korxonaning tovar-moddiy zahiralari tarkibiga kiradi. Tayyor mahsulotni hisobga olish shu mahsulotning ishlab chiqarishdan olinishi, uning harakati, sotilishi va haridorlar bilan olib boriladigan hisob-kitoblarni aks ettiradi.

Ombordagi mahsulot deganda, ishlab chiqarishning barcha ishlov operatsiyalaridan o‘tib, texnika nazorati bo‘limi tomonidan omborga benuqson deb qabul qilingan va asosan sotishga mo‘ljallangan tovar mahsuloti tushuniladi. Jo‘natilgan mol (tovar)lar deb, haridorlarga yoki iste’molchilarga jo‘natilgan, lekin  uning  uchun  haridorlar  trmonidan  xali  puli  tulanmagan  yo‘ldagi  mahsulotga aytiladi. Ma’sul saqlashga qabul qilingan mol (tovar)lar deb, haridorlarga jo‘natilgan tovar mahsulot har xil sabablarga ko‘ra (sifatiga ko‘ra haridorning talabini qondirmaydigan, haridorlarga adashib borib kolgan, ya’ni bir korxonaning o‘rniga ikkinchi korxonaga shartnomadan tashqari borib kolgan tovarlar va shu kabilar) sotib olish uchun qabul kilinmay qolgan bo‘lishi mumkin. Bunday mahsulotni tegishli korxonalar o‘z javobgarligiga qabul kilib olib, darhol bu mollarni yuboruvchi korxonaga xabar qiladilar. Shuning uchun bunday mollar mas’ul saqlashga qabul qilingan mollar deb yuritiladi. Bunga qo‘shimcha ravishda kurgazmada kuyilgan tayyor mahsulotni ham kiritish mumkin. Chunki ko‘rgazmaga qo‘yilgan tayyor mahsulot ham korxonada ishlab chiqarilgan va sotilishi kerak bo‘lgan mahsulotlar dir.

2. Tayyor mahsulotni baholash va uning nomenklaturasi

Mahsulot (ish, xizmat) odatda ma’lum bir qiymatda baholanadi va sotiladi. Baho - qiymatning puldagi ifodasidir. Uning asosini u yoki bu mahsulotni tayyorlash bilan bog‘liq ijtimoiy zaruriy mehnat tashkil qiladi. Tayyor mahsulot (ish, xizmat) ning sotish qiymatini belgilashda «Tovar-moddiy
zaxiralar» nomli 4-son BHMSdan foydalaniladi. 4-sonli BHMSning 7-bandiga binoantayyor mahsulotlar eng kam bahoda baholanishi kerak: tannarxda yoki sof sotilish qiymatida. hisobot davri oxirida mahsulotning haqikiy ishlab chiqarish tannarxini aniqlash mumkin. Lekin mahsulotlarning ishlab chiqarilishi  har kuni sodir bo‘ladi, shu sababdan            javo joriy hisobda mahsulotni shartli bahoda baholash kerak Tayyor mahsulotlarning operativ  hisobi ishlab chiqarish reja tannarxida yoki shartnoma bahosida yoxud chakana bahoda I yuritiladi. Ushbu standartda   mahsulot (ish, xizmatlar)ning sotilishi (21-22 bandlar) tartibi quyidagicha bayon qilingan Materiallar va mahsulot (ish, xizmat)larni ishlab chiqarishda foydalanadigan boshqa xom-ashyo, agar ulardan tayyorlangan mahsulot bozor (kundalik) narxida sotilsa, tannarx qiymatidan past narxda arzonlashtirilmaydi. Biroq agar omborda mavjud bo‘lgan narxdagi  materialdan tayyorlangan tayyor mahsulotning tannarxi sotish sof qiymatidan oshib ketsa, materiallar sotish sof qiymatigacha arzonlashtiriladi. Bunday vaziyatlarda materiallar  qiymatini o‘lchashning mavjud shakllaridagi eng yaxshisi bo‘lishi mumkin. Sotishning sof    qiymati - ishlab chiqarishni tugallash va mahsulotni sotish bilan bog‘liq bo‘lgan butlash harajatlarini chiqarib tashlagan holda TMZni sotishning hisob-kitob narxidir.

Demak   mazkur   BHMSdagi   baholashga   muvofiq   agar   korxona   ishlab   chiqargan mahsulotining tannarxi mahsulotni sotish rejasidan yoki bozordagi joriy narxlaridan oshib  ketsa,  korxona  o‘zining  mahsulotini  sotish  sof   qiymatigacha  arzonlashtirishi   mumkin.  Lekin  quyidagi  hollarda tayyor mahsulot sotishning sof  qiymatidan  arzon      bahoda baholanishi mumkin:

6.      Zaxiralarni sotish narxi arzonlashganda

7.      Zaxiralarga zarar etganda;

8.      Zaxiralar to‘la va qisman eskirganda.

Korxonalarda mahsulotning reja va haqikiy tannarxini hisobot davri yakunida tartibga solish kerak haqiqiy tannarx hisobot davri oxirida aniqlanadi. Reja tannarx esa oldindan belgilanadi. hisobot davri oxirida haqikiy tannarx reja tannarxdan kam yoki ko‘p bo‘lishi mumkin. Tayyor mahsulotlar kaysi hisobvaraqlarda hisobga olingan bo‘lsa, og‘ishishlar ham shu hisobvaraqlarda tejalgan bo‘lsa - qizil storno usulida, ortiqchaharajat bo‘lsa - oddiy siyohda aks ettiriladi. Tayyor mahsulot harakati hisobini to‘g‘ri _ tashkil qilish korxona tomonidan ishlab chiqiladigan buyum turlari nomining ruyxatinomenklaturasidan foydalanish katta ahamiyatga ega. Uni tuzish asosida tayyor mahsulotniturkumlash, ya’ni  ushbu  korxonada ishlab  chiqariladigan  bir  mahsulot turini  boshqa mahsulotdan ajratib turuvchi ma’lum belgilari yotadi. Nomenklatura ruyxatini tuzishdaasos kilib quyidagi belgilar olinadi: model, fason, artikul, marka va xokazo.Har bir mahsulot turiga nomenklatura raqami biriktiriladi va u har xil sonlardaniborat    bo‘ladi.    Mahsulot    nomenklaturasidan    (ro‘yxatdan)    korxonaning    quyidagixizmatlarida foydalaniladi:

•         dispetcherlik xizmat turi mahsulot ishlab chiqarish grafigining bajarilishini
nazorat qiladi

•         sexlar ishlab chiqarilgan mahsulot assortimentami qilishda, omborga tayyor
mahsulotni topshirishda yuk xati yozish uchun foydalanadi;

•         marketing bo‘limijo‘natish bo‘limi shartnomalarini bajarish imkoniyatlarini
nazorat qilish uchun;

buxgalteriya - tayyor mahsulotning analitik hisobini yuritishda umumiy ma’lumotlar va hisobotlar tuzish uchun foydalaniladi.

 

3. Tayyor mahsulotning ombordagi va buxgalteriyadagi hisobi

Korxonalarda tayyor mahsulot hisobi vazifalarini aniq tashkil qilish maqsadida ular omborda va buxgalteriyada hisobga olib boriladi. Pirovard, iste’molga yaroqli bo‘lgan mahsulot texnik nazorat bo‘limi tomonidan tekshirilgandan so‘ng omborga topshiriladi. Tayyor mahsulotni omborga qabul qilishda topshirish nakladnoyi yoki mahsulot topshirish vedomostida rasmiylashtiriladi. Bu hujjatlarda topshiruvchi sex topshirilish muddati, mahsulotning nomenklatura raqami, uning soni, reja tannarxi va tegishli moddiy javobgar shaxslarning imzosi ko‘rsatiladi. Qabul hujjatlari asosida buxgalteriya mahsulot topshirish vedomostini yuritadi. Bajarilgan ish yoki xizmatlar qabul qilish-topshirish dalolatnomasi bilan rasmiylashtiriladi. Omborlarda mahsulot harakatining miqdor ko‘rsatkichlaridagi hisobi varaqlarda yuritiladi. Varaqaga har bir kirim va chiqim hujjatlari asosida mahsulot harakati bilan bog‘liq operatsiyalar yozib boriladi.

Tayyor mahsulotning ombordagi hisobi operativ buxgalteriya usulida tashkil qilinadi, ya’ni har bir buyum nomenklatura raqamiga ombor materiallari hisobi :kartochkasi ochiladi (№ M-17-shakl). Tayyor mahsulotning kelib tushishi va chetga berilishi bilanoq ombor xodimi hujjatlar asosida ularning sonini kartochkalarga yozib qo‘yadi va har bir yozuvdan keyin qoldiq hisoblab qo‘yiladi. Buxgalter har kuni tugagan sutka uchun ombordan hujjatlarni qabul kilib olishi kerak (qabul qilish-topshirish nakladnoyi, buyruk-nakladnoy, tovar-transport nakladnoyi).

Ombor hisobining to‘g‘ri yuritilganligi ombor hisobi kartochkasiga buxgalterning imzosi bilan tasdiklanadi. Moddiy javobgar shaxs ombor hisobi kartochkalari asosida har  oyda tayyor mahsulot nomenklaturasi, o‘lchov birligi soniga tayangan holda tayyor mahsulotning qoldiq hisobi vedomostini to‘ldiradi. Bu erda hisob baholari bo‘yicha qoldiqlar taksirovka qilinadi va  buxgalteriya hisobi ma’lumotlari bilan solishtiriladi.

Mahsulot kirimi va chiqimi bilan bog‘liq operatsiyalar rasmiylashtirilgan dastlabki hujjatlar ombor varaqalariga yozilganidan keyin buxgalteriyaga topshiriladi  hujjatlar tekshiriladi, guruhlanadi va ular asosida tegishli hisob registrlari tuziladi. Tayyor mahsulot harakatining pul shaklida ifodalangan hisobi ombor hisobi ma’lumotlari asosida buxgalteriyada yuritiladi.

Tayyor mahsulotning sintetik hisobi quyidagi hisobvaraqlarda yuritiladi:

2810-«Ombordagi tayyor mahsulot»

2820-«Kurgazmadagi tayyor mahsulot»

2830-«Komissiyaga berilgan tayyor mahsulot»

2810-«Ombordagi tayyor mahsulot» hisobvarag‘i korxonaning omborida mavjud bo‘lgan tayyor mahsulot miqdorini bildiradi. Ushbu hisobvaraqning debeti 2010, 2110, 2310 va boshqa hisobvaraqlarnyng krediti bilan korrespondentsiyada korxona omboriga qabul qilingan tayyor mahsulotlar qiymatini ifodalaydi.

Hisob-kitobning jurnal-order shaklida tayyor mahsulotning analitik hisobi 16-kdydnomada yuritiladi. Bu qaydnoma turtta bo‘limdan iborat bulib ular quyidagilardir:

1-bo‘lim «Tayyor mahsulotning pul shaklidagi harakati» deb nomlanadi va unda mahsulotning hisobot oyi boshlanishiga qoldigi, omborga kdbul qilingani haridorlarga junatilgan va hisobot oyi oxiriga krldigi hisobda qabul qilingan baho hamda haqiqiy tannarxda ko‘rsatiladi.

2-bo‘lim «Junatilgan va sotilgan mahsulotlar» deb nomlanib, unda junatilgan mahsulotlarning analitik hisobi haridor korxonalar nomiga yozilgan har bir to‘lov talabnomasi bo‘yicha alohida yuritiladi.

3-bo‘lim «Tulangan va tulanmagan schyotlar haqida umumiy ma’lumotlar» deb nomla­nib, unda jo‘natilgan va sotilgan mahsulotlar to‘g‘risida umumiy ma’lumotlar ko‘rsatiladi.

4-bo‘limda soliq bo‘yicha soliq idoralari bilan hisob-kitob ma’lumotlari keltiriladi.

16-qaydnoma «Tayyor mahsulotning pul shaklidagi harakati»

Ko‘rsatkichlar	Bahosi bo‘yicha	Tannarx bo‘yicha	yozuv uchun asos
Oy boshiga qoldiq
Ishlab chiqarishdan qabul qilish
Qoldiq   bilan   jami   haqikiy   tannarxning   hisob bahosiga nisbati, %
Hisobot oyidagi ortib jo‘natilgan mahsulot
Oy oxiriga bo‘lgan qoldiq

Hisobot davri oxirida 16-qaydnomaning oylik jami summasi 11 -jurnal-orderga ko‘chiriladi. Bu jurnal-order ikki bo‘limdan iborat bulib, 1-bo‘limda tayyor mahsulot, realizatsiya bilan bog‘liq harajatlar hisobvarag‘i, jo‘natilgan tovarlar, sotish, haridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitob hisobvaraqlarining krediti bo‘yicha yozuvlar keltiriladi. Ikkinchi bo‘limda mahsulot sotish bo‘yicha analitik hisob ma’lumotlari keltiriladi.

16-qaydnoma va 11-jurnal-order asosida tuziladigan tovarni sotish haqidagi hisobotda quyidagi ko‘rsatkichlar ko‘rsatiladi: sotilgan mahsulotning reja tannarxi, reja va haqikiy tannarx o‘rtasidagi fark, sotish bilan bog‘liq harajatlar hisobvarag‘i, soliq sotishdan olingan tushum va oxirgi moliyaviy natija, ya’ni foyda yoki zarar summasi.

 

4. Tayyor mahsulotni jo‘natishni hisobga olish

Ombordan tayyor mahsulot haridorlarga korxonaning sotish bo‘limi buyrugiga asosan jo‘natiladi. Mahsulotni sotish haridor korxonalar bilan tuzilgan shartnoma va jo‘natish grafigiga muvofiq amalga oshiriladi. Sotish rejasini bajarishda haridorlarga jo‘natil­gan mahsulot hisobini to‘g‘ri tashkil qilish muhim ahamiyatga egadir. Buni mahsulot ortib jo‘natishdan tortib to uning uchun haridorlardan pul kelib tushguncha bo‘lgan tovar mahsulotning harakatini doimiy ravishda kuzatib turish kerak Bunday nazorat har bir dastlabki hujjat bilan jo‘natilgan tovar mahsulot bo‘yicha alohida yuritilib, shu mahsulotning qachon va kimga jo‘natilganligi, uning yuldagi harakatiga kancha vaqt ketishi kerakligi va haqiqatda qancha vaqt ketganligi, qanday haridorlar mahsulotni kachon qabul qilib olganliklari va qachon pulni to‘lash kerakligi, qanday haridorlar ularga junatilgan mollar uchun pul to‘lamagan va nima uchun to‘lanmaganligini, xullas, yuldagi barcha tovar mahsulotning takdiriga doir masalalar haqida xabardor bo‘lib turish imkonini beradi

Mahsulotning ombordan ketishini rasmiylashtiruvchi hujjat- asosida haridorlarga jo‘natilayotgan tayyor mahsulotga schyot, to‘lov talabnomasi yoziladi va tovar oluvchi korxonaga xizmat qiluvchining bankiga topshiriladi.To‘lov-talabnoma. Mol yetkazib beruvchining schyot-fakturaga mos ravishda ortib jo‘natilgan mahsulot qiymati uchun haridorning hisob-kitob schyotidan pulni o‘tkazib berish to‘g‘risida bankka bergan buyrug‘idir. Unda ortib jo‘natilgan mahsulot qiymati va sotish bahosi, soni, assortimenti kayd qilinadi (bu holatda schyot-faktura, albatta, to‘lov-talabnomasiga ilova qilinishi lozim). Schyot-faktura yoki to‘lov talabnomasining alohida bandlarida tomondan to‘lanadigan temir yul bo‘yicha tarif summasi ko‘rsatiladi. Ba’zida haridor tomonidan tulanishi lozim bo‘lgan temir yul tarifi bo‘yicha summaga umumiy mahsulotning sotish bahosi qo‘shib ko‘rsatilishi mumkin. Qo‘shilgan qiymat solig‘i summasi alohida bo‘lmada ko‘rsatiladi. Mol yetkazib beruvchi bilan haridor o‘rtasida tuzilayotgan shartnoma vaqtida franko joy to‘g‘risida tuxtalib o‘tiladiki, bunda mahsulotni ortib jo‘natish bilan bog‘liq harajatlarni Mol yetkazib beruvchi o‘z zimmasiga oladi. Franko joyning quyidagi turlari mavjud:

Franko-ombor Mol yetkazib beruvchi. Bunda mahsulot ortib jo‘natish bilan bog‘liq bo‘lgan barcha harajatlarini Mol yetkazib beruvchi korxona to‘lov-talabnomasiga qo‘shadi (ombordagi ortib tushirish ishlarining qiymati temiryul tarifi va etkazib berish harajatlari).

Franko-stantsiya jo‘natish shunday narxki, u Mol yetkazib beruvchi to‘lov-talabnomasining summasi, temir yul tarifi va mahsulotni vagonga ortish harajatlari yigindisidan iborat.

Belgilangan stantsiyagacha franko vagon shunday narxki, bunda Mol yetkazib beruvchi to‘lov talabnomasiga faqat temir yul tarifi summasini qo‘shadi.

Belgilangan stantsiyagacha franko. Bunda jo‘natish bo‘yicha barcha harajatlar temir yul tarifi qo‘shilgan holda Mol yetkazib beruvchi tomonidan to‘lanadi.

Narxning franko ombor haridor turida Mol yetkazib beruvchi ko‘rsatilgan harajatlardan tashqari haridorning stantsiyadagi ortib tushirish ishlari, uning ombordagi va omboriga etkazib berish ishlari bo‘yicha harajatlarni to‘laydi (qoplaydi). Bizning respublikamizda eng keng tarkalgan turi franko stantsiya junatish hisoblanadi.

Xo‘jalik   shartnomasi   -   bu  korxonalarning  xo‘jalik   munosabatlari   urnatishhaqidagi o‘zaro kelishuvidir. Shartnoma tomonlar majburiyati va xuquqlarini belgilovchiasosiy hujjat hisoblanadi. Yuz bergan sharoitni hisobga olib vaqti-vaqti bilan shartnomashartlari ko‘rib chiqilishi va ularga o‘zgartirishlar kiritilishi mumkin. Agar korxona belgilangan nomenklaturadagi mahsulotni jo‘natish yuzasidan shartnoma shartlarini buzsa,u holda ushbu korxonaga nisbatan jazo choralari qo‘llanadi.  Demak  shartnoma bilanrasmiylashtirilgan har bir rejali buyurtma korxona xodimlari bajarishi shart bo‘lgan qonundir. Bunday tartib ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, yuqori ish unumdorligiga erishishni ta’minlaydi. Belgilangan muddatda mahsulot sotish rejasining bajarilmaganligi uchun jarima to‘lash chorasi qo‘llaniladi. Jarima  miqdori mahsulot sotish shartlariga karab aniqlanadi. Tayyor mahsulotlarni haridorlarga jo‘natish haridor bilantuzilgan  shartnomalar  asosida  amalga  oshiriladi.   Bu  shartnomalarda  jo‘natiladiganmahsulot muddati, miqdori, qiymati va hisob-kitob shartlari keltiriladi. Jo‘natilganmahsulot schyot-faktura, chiqim hujjati, to‘lov talabnomasi va boshqa hujjatlarda rasmiylashtiriladi.   Mahsulotlar  haridorlarga  junatilganida  jo‘natilgan  tovar  qiymatiga quyidagicha provodka beriladi

 D-t 9110-«Sotilgan mahsulotning tannarxi»

|K-t 2810-«Ombordagi tayyor mahsulot».

Jo‘natilgan tovarlarning analitik hisobi o‘z vaqtida bank inkassasiga berilgan hisob-kitob hujjatlari bo‘yicha, to‘lash muddati etgan va to‘lash muddati etmagan hisob-kitob hujjatlari bo‘yicha alohida hamda to‘lashga qabul kilinmagan, ma’sul shaxsda bo‘lganjo‘natilgan tovarlar alohida hisobga olinadi.

5.Sotish harajatlari hisobi

 

Mahsulotni realizatsiya qilish bir kancha harajatlarni keltirib chiqaradi. Bunday turdagi harajatlar sotish harajatlari deb yuritiladi. Ushbu turdagi harajatlarni to‘g‘ri, aniq va o‘z vaqtida,aks ettirish har bir korxonaning moliyaviy natijalarini aniqlashda muhim ahamiyat kasb etadiSotish harajatlarini hisobga olish «Harajatlar tarkibi to‘g‘risidagi Nizom»ga asosan amalga oshiriladi. Nizomga binoan sotish harajatlari tarkibiga quyidagilar kiritiladi:

-    temir   yul,   suv,   avtomobil,   ot-ulovda   tashish   harajatlari   hamda   transport vositalari bekor turib kolganligi uchun tulangan jarimalar;

-    savdo va umumiy ovkatlanish korxonalarining ish harajatlari;

-mahsulot   (ishlar,    xizmatlar)ni    sotish   bilan    bog‘liq   mehnatga   haq   to‘lash harajatlari, ma’muriy-boshqaruv xodimlaridan tashqari;

-  ularning ijtimoiy sug‘urta ajratmalari;

-  savdo ehtiyojlari uchun foydalaniladigan binolar, inshootlar va xonalarni ijaraga
olish, saqlash va tuzatish harajatlari;

-  asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi;

-sanitariya kiyim-boshi, oshxona dasturxon va sochiqlari, oshxona idish-tovog‘i vaanjomlari eskirishi;

-  gaz, yoqilgi, elektr energiyasi harajatlari;

-  tovarlarni saqlash, ularga ishlov berish va ularni sortlarga ajratish harajatlari;
-savdo reklamasi harajatlari;

-tashish, saqlash va sotish chog‘ida tovarlarning norma doirasida va undan ortiqcha bo‘lishi

-o‘rash-joylash materiallari harajatlari; -mol-mulkni majburiy sug‘urta qilish harajatlari;

- mehnatni muxofaza qilish va texnika xavfsizligi harajatlari;

- ventilyatorlar, mashinalar va ularning harakatlanuvchi qismlarini o‘rnatish va
saklash, tuynuklar, boshkalarning atrofini o‘rash bo‘yicha joriy (nomukammal tusdagi) harajatlar;

-maxsus kiyim-bosh va poyafzalni yuvish va tuzatishga materiallar qiymati; -umumiy  ovqatlanish  va  savdo  xodimlari  tibbiy  ko‘rikdan  o‘tkazilganligi  uchun tibbiyot muassasalariga hak to‘lash;

- kassa xo‘jaligini va tushum inkassatsiyasini yuritish chiqimlari;

-  umumiy ovkatlanish korxonalarida kogoz salfetkalar, krgoz dasturxonlar, kogoz
stakanlar va tarelkalar, bir marta foydalaniladigan anjomlar qiymati;

-  sotish bozorlarini urganish bo‘yicha belgilangan normativlar doirasida va undan
ortiqcha harajatlar (marketingga, reklamaga sarflangan harajatlar);

-  ilgari ish joyi bo‘yicha lavozim oklad miqdorini saklagan holda boshqa tashkilotlar
korxonalardan,   shuningdek   vaqtinchalik   o‘rindoshlik   bo‘yicha  xodimlarga  to‘lanadigai
okladlardagi farq

-  sovun, apteka, dori-darmon vositalarining qiymati;

-  soliqlar (er uchun, mulk uchun, avtotransport vositalari uchun);

-umumiy   foydalanishdagi   avtomobil   yullarini   saqlashga   va   ta’mirlashga
ajratmalar;

-bank xizmatlariga to‘lovlar;

Yukorida biz keltirgan harajatlar 9410-«Sotish bo‘yicha harajatlar» hisobvarag‘ida hisobga olinadi. Ushbu hisobvaraq tranzit hisobvaraq bulib, kaysi davr bo‘lmasin, uning oy boshida qoldiq summasi bo‘lmaydi. Uning debet tomonida tovarlarni sotish bilan bog‘liq bo‘lgan harajatlar ko‘rsatilsa, kredit tomonida ushbu harajatlarning hisobdanchiqarilishi aks ettiriladi. Bu summa foydaning kamayishiga olib keladi, ya’ni foyda hisobidan qoplanadi.

9410-«Sotish bo‘yicha harajatlar» hisobvarag‘ining analitik hisobi 15-sonli qaydnomada harajatlarning debet va kredit oboroti bo‘yicha ko‘rsatiladi. Debet oborotining jami summasi №1, 2, 7, 10/1-jurnal-orderlarida aks ettirilsa, kredit bo‘yicha oborot  summalari esa №11 –jurnal

order da aks ettiriladi.Sotish   harajatlari   har   oyda  to‘liq   summada   quyidagi   yozuv   bilan   moliyaviy  natijalarga   o‘tkaziladi:    

   D-t    9900-«Yakuniy    moliyaviy    natija» 

K-t9410-«Sotishharajatlari».                                                                                                  

 

27-MAVZU: MOLIYAVIY NATIJALAR HISOBI

REJA:

    1.Moliyaviy natijalarning shakllanishi va taqsimlanishi

    2.Mahsulot sotishdan olingan yalpi foyda (zarar) hisobi

    3.Asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar hisobi

    4.Davr xarajatlari hisobi

   

 

1.Moliyaviy natijalarning shakllanishi va taqsimlanishi

 

Korxona tomonidan olinadigan foydaning tarkibini aniqdash maqsadga muvofiq hisoblanadi. Chunki kaysi faoliyat turidan korxona foyda olayotganligi va kaysi faoliyat turidan zarar ko‘rayotganligini bilish korxonaning moliyaviy-iqtisodiy barqarorligiga ham o‘zining ta’sirini o‘tkazadi.

Foydaning quyidagi turlari bor:

1.      Mahsulot sotishdan olingan yalpi foyda;

2.      Asosiy faoliyatidan olingan boshqa foyda (operatsion foyda);

3.      umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foyda

4.      Moliyaviyfaoliyatdanolinganfoyda;

5.  Favqulodda olingan foyda;

Xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyatining moliyaviy natijalari foydaning quyidagi ko‘rsatkichlari bilan tasniflanadi:

-mahsulotni sotishdan olingan yalpi foyda, bu sotishdan olingan sof tushum bilan sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi o‘rtasidagi tavofut sifatida aniqlanadi:

YaF= SST-IT

bunda,

YaF - yalpi foyda;

SST - sotishdan olingan sof tushum;

IT - sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi;

- asosiy faoliyatdan ko‘rilgan foyda, bu mahsulotni sotishdan olingan yalpi foyda bilan davr xarajatlari o‘rtasidagi tafovut va plyus asosiy faoliyatdan ko‘rilgan boshqa daromadlar yoki boshqa zararlar sifatida aniqlanadi:

AFF = YaF-DX+BD-BZ,

bunda,

AFF - asosiy faoliyatdan olingan foyda;

DX - davr xarajatlari;

 

BD - asosiy faoliyatdan olingan boshkd daromadlar;

BZ - asosiy   faoliyatdan ko‘rilgan boshqa zararlar;

xo‘jalik faoliyatidan olingan foyda (yoki zararlar), bu asosiy faoliyatdan olingan
foyda summasi  plyus  moliyaviy  faoliyatdan  ko‘rilgan  daromadlar  va minus  zararlar"
sifatida  hisoblab chiqiladi:                     

UF = AFF+MD-MH

bunda,

UF - umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foyda;

MD - moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar;

MX - moliyaviy faoliyat xarajatlari;

soliq tulagungacha olingan foyda, u umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foyda plyus favqulodda (ko‘zda tutilmagan) vaziyatlarda ko‘rilgan foyda va minus favqulodda zarar sifatida aniqlanadi:

STF = UF+FP-FZ,

bunda,

STF - soliq tulagungacha olingan foyda;

FP - favqulodda vaziyatlardan olingan foyda;

FZ - favqulodda vaziyatlardan ko‘rilgan zarar;

yilning soy foydasi, u soliq to‘langandan keyin xo‘jalik yurituvchi subyekt ixtiyorida qoladi, o‘zida daromad (foyda)dan to‘lanadigan soliqni va minus qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa soliqlar va to‘lovlarni chiqarib tashlagan holda soliqlar to‘langunga qadar olingan foydani ifodalaydi:

SF = STF-DS-BS,

bunda,

SF - sof foyda;

DS - daromad (foyda)dan to‘lanadigan soliq

BS - boshqa soliqlar va to‘lovlar.

Foydaning taqsimlanishi deganda uning iste’mol va jamgarishga yo‘naltirilishi, joriy davr foydasining soliqlar to‘lovi, ishlab chiqarishni rivojlantirish va zaxira-lashga hamda kapital egalari o‘rtasidagi shartlar, kelishuvlarga binoan taqsimlanishi tushuniladi.Foyda quyidagicha taqsimlanadi:soliq qonunchiligiga muvofiq davlat byudjetiga soliqlar, yigimlar va to‘lovlarga; -    ishlab chiqarishni rivojlantirish va zaxiralashga; aksiya va kapital egalariga dividendlar to‘lashga.

Korxona o‘zining hisob foydasidan, avvalo, davlat oldida hisob beradi va o‘zining ixtiyorida hamda tasarrufida bo‘lgan foyda summasini aniqlaydi. Foydadan olingan soliqlar katiy stavkalarda va foizlarda undiriladi. Hisob foydasining kolgan kismi korxona sof foydasi sifatida uning erkin belgiloviga (aktsionerlar umumiy yigilishi-ning qarori va ichki nizomiga) muvofiq taqsimlanadi. Sof foydadan ishlab chiqarishni rivojlantirish va kengaytirishga oid sarflar aktsionerlarning umumiy yigilishida hisob berish hamda ularning roziligini olish asosida belgilanadi.

Sof foydaning kolgan kismi chiqarilgan aksiyalarning turiga karab va ularning imtiyozli shartlari asosida taksimlanadi. Dastlab imtiyozli aksiya egalariga oldindan kafolatlangan foizlarda to‘lovlar hisobga olinadi, sungra oddiy aksiya egalariga dividend foizlari va summalari e’lon qilinadi. Foydaning taqsimlanmagan kismi korxona uchun taqsimlanmagan foyda sifatida, agar korxona nochor axvolda bo‘lsa, koplanmagan zarar sifatida keyingi hisobot yiliga o‘tkaziladi.

 

2. Mahsulot sotishdan olingan yalpi foyda (zarar) hisobi

 

Mahsulot (ish xizmatlar)ni sotishdan olingan yalpi foyda korxonada yaratilgan foydani ifodalaydi. Mahsulotni sotishdan olingan yalpi foydani topish uchun mahsulotni sotishdan tushgan sof tushumlardan shu sotilgan mahsulot tannarxini chegirib tashlash kerak o‘z navbatida, mahsulot sotishdan tushgan sof tushumni topish uchun mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni sotishdan keyin kelgan tushumdan qo‘shilgan qiymat solig‘i, aktsiz solig‘i, kaytarilgan tovarlar qiymati, xaridorga berilgan skidkalar (chegirmalar) ayirib tashlanadi. Mahsulotni eksport kiluvchi korxonalar eksport tariflarini ham chegirib tashlaydilar. Mahsulotni sotishdan keladigan tushum esa O‘zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi Qonuniga asosan aniqlanadi. Demak mahsulot sotishdan olingan yalpi foyda mahsulot sotishdan tushgan sof tushum bilan sotilgan mahsulot tannarxi orasidagi farqqa teng. Bu farq ijobiy yoki salbiy bo‘lishi mumkin. Ijobiy farq foyda sifatida, salbiy farq esa zarar sifatida e’tirof etiladi.

Mahsulot (ish, xizmat)larni sotishdan olingan sof tushumni Hisobga olish uchun quyidagi hisobvaraqlar ochilgan: —9010-«Tayyor mahsulotni sotishdan olingan daromad» 9020-«Tovarlarni sotishdan olingan daromad»

9030-«Bajarilgan ish va ko‘rsatilgan xizmatlardan olingan daromadlar» 9040-«Sotilgan tovarlarning qaytarilishi» 9050-«Xaridor va buyurtmachilarga berilgan chegirmalar».

Yukoridagi hisobvaraqlarda korxonaning asosiy faoliyatidan olingan sof tushumi sifatida quyidagilar aks ettiriladi:

-    sanoat, kishlok xujaligi va boshqa tarmoklar korxonalarining ishlab chiqargan
tayyor mahsuloti va yarim tayyor mahsulotlarini sotishdan olingan daromadlar;

-    sanoat tusidagi ish va xizmatlar;

-    sanoat xarakteriga ega bulmagan ish va xizmatlar;

-    sotib olingan buyumlar;

-kurilish-montaj,   loyiha-kidiruv,   geolog-razvedka,   ilmiy-tadkikot  ishlarini
sotishdan olingan daromadlar;

-   savdo va ta’minot tashkilotlarining tovarlarni sotishdan olingan daromadlari;

-   transport korxonalarining yulovchi va yuklarni tashishi bo‘yicha xizmatlari;

-engil avtomobillarni ijaraga berish va avtomashinalarni xaydab olib borish
xizmatlari;

-aloqa korxonalarining xizmatlari va boshqalar.

9010-«Tayyor mahsulotni sotishdan olingan daromadlar», 9020-«Tovarlarni sotish­dan olingan daromadlar», 9030-«Bajarilgan ish va ko‘rsatilgan xizmatlardan olingan daromadlar» hisobvaraqlarining kreditida korxonaning asosiy faoliyatidan (mahsulot sotish, ish bajarish,  xizmat ko‘rsatish)  olingan daromadlar  aks  ettiriladi va

 4010- «Xaridor va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar», 4110-«Alohida balansga ajratilgan bo‘linmalardan olinadigan schyotlar» hamda pul mablag‘larini hisobga oluvchi hisobvaraqlarning debeti bilan o‘zaro korrespondentsiyada bo‘ladi. Oldingi davrda olingan, ammo hisobot yiliga tegishli bo‘lgan daromadlar (bunak) summasiga pul mablag‘larini hisobga oluvchi   hisobvaraqlar  debetlanib,   6210-«Muddati   o‘zaytirilgan   daromad»   yoki   6310- «Xaridor va buyurtmachilardan olingan bo‘naklar» hisobvaraqlari kreditlanadi.9040-«Sotilgan tovarlarning qaytarilishi» va 9050-«Xaridor va buyurtmachilargaberilgan chegirmalar» hisobvaraqlari kontrpassiv hisobvaraq bulib, 9010, 9020, 9030-hisobvaraqlar summasini korrektirovka kilib turadi. 9040-Hisobvaraqning debet oboroti mahsulot sotishdan tushgan tushum summasidan chiqarib tashlanadi.Sotilgan mahsulotning kaytarib olinishiga quyidagicha provodka beriladi: D-t 9040-«Sotilgan mahsulotning qaytarilishi»

K-t Pul mablag‘lari hisobvaraqlari.Qaytarib olingan mahsulot va tovarlarning tannarxiga kizil storno yozuvi orqali quyidagicha provodka beriladi:

D-t 9110, 9120,9130-hisobvaraqlar K-t 2810, 2910, 2920-hisobvaraqlar.

Kaytarib   olingan   mahsulot   va  tovarlar   bo‘yicha  hisoblangan   QQS   summasiga quyidagicha provodka beriladi: D-t 6410-«Byudjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzlar» K-t 5110-«Hisob-kitob schyoti».

Hisobot  davri  oxirida  9040-hisobvaraqning  debet  saldosi  yakuniy  moliyaviy natijaga o‘tkaziladi: D-t 9900-«Yakuniy moliyaviy natija» K-t 9040-«Sotilgan tovarlarning qaytarilishi».

9050-«Xaridor va buyurtmachilarga berilgan chegirmalar» hisobvarag‘ida tayyor mahsulot va tovarlar qiymatidan xaridor va buyurtmachilarga berilgan chegirmalar hisobga olinadi. Xaridor va buyurtmachilarga chegirmalar berilganida quyidagicha provodka beriladi:

D-t 9050-«Xaridor va buyurtmachilarga»berilgan chegirmalar» K-t 4010,4110-hisobvaraqdar.

Hisobot  davri  oxirida  9050-hisobvaraqning  debet  saldosi  yakuniy  moliyaviy natijaga o‘tkaziladi: D-t 9900-«Yakuniy moliyaviy natija» K-t 9050-«Xaridor va buyurtmachilarga berilgan chegirmalar».Sotilgan  tayyor  mahsulot,  tovarlar,  bajarilgan  ish  va ko‘rsatilgan xizmatlar tannarxi to‘g‘risidagi axborotlar quyidagi hisobvaraqlarda aks ettiriladi: 9110-«Sotilgan mahsulot tannarxi» 9120-«Sotilgan tovarlar tannarxi» 9130-«Sotilgan ish va xizmatlar tannarxi» 9140-«Davriy Hisobda TMZlarni xarid qilish va sotish» 9150-«Davriy hisobda TMZlar baxrsiga to‘zatishlar».

Ushbu hisobvaraqdarning debeta ko‘payishni, kredita kamayishni ko‘rsatadi. 9110, 9120, 9130-hisobvaraqlar tranzit bulib, hisobot davrining boshiga qoldiq kolmaydi.

Sotilgan tayyor mahsulot, tovarlar, bajarilgan ishlar, ko‘rsatilgan xizmatlar tannarxi 9110, 9120, 9130-Hisobvaraqlarning debeti va 2010-«Asosiy ishlab chiqarish», 2810-«Ombordagi tayyor mahsulot», 2910-«Ombordagi tovarlar» hisobvaraqlarining krediti bilan o‘zaro korrespondentsiyada aks ettiriladiOy oxirida mahsulot, ish va xizmatlarning haqikiy tannarxi bilan reja tannarxi orasidagi farqi tegishli hisobvaraqlarga o‘tkaziladi. Bunda quyidagicha provodkalar beriladi:

D-t 2810, 2820-Hisobvaraqlar - tayyor mahsulotga tegishli fark summasiga D-t 9110, 9130-hisobvaraqlar - sotilgan mahsulot, ishlar va xizmatlarga tegishli farq summasiga K-t 2010,2310-hisobvaraqdar.

Agar ushbu fark summasi ortiqcha qilingan xarajatni ko‘rsatsa, yukoridagi provodkalar beriladi. Agarda tejalgan summani ko‘rsatsa, ushbu provodkalar kizil storno yozuvi orqali reja tannarx haqikiy tannarxga etkazib kuyiladi.

Hisobot davri oxirida 9110, 9120, 9130-Hisobvaraqlarning debet oborotlaridagi summalar yakuniy moliyaviy natijaga o‘tkaziladi: D-t 9900-«Yakuniy moliyaviy natija» K-t 9110, 9120, 9130-Hisobvaraqlar.

Demak 9900-«Yakuniy moliyaviy natija» Hisobvarag‘ining debetida sotilgan mahsulot, ish va xizmatlarning haqikiy tannarxi, kreditida esa mahsulot, ish va xizmatlarni sotishdan tushgan sof tushum aks ettiriladi. Ushbu muomalalar bo‘yicha 9900-hisobvaraq-ning debet va kredit oborotlarining farqi orqali mahsulot, ish, xiz'matlarni sotishdan olingan yalpi foyda (zarar) aniqlanadi.

3.   Asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar hisobi

Asosiy ishlab chiqdrish faoliyatidan olinadigan boshqa daromadlarga quyidagi-lar kiradi:

-   undirilgan yoki qarzdor tomonidan e’tirof etilgan jarimalar, penyalar, vaqtida
tulanmagan qarzlar va xo‘jalik shartnomalari shartlarini   bo‘zganlik uchun   boshqa    xil
jazo jarimalari, shuningdek etkazilgan zararlarni undirish bo‘yicha daromadlar;

-   Hisobot yilida aniqlangan utgan yillardagi foyda;

-   ishlab chiqarish va mahsulotlar (ishlar, xizmatlar)ni sotish bilan bevosita bog‘liq
bulmagan operatsiyalardan renta daromadi, xo‘jalik yurituvchi  subyektlar     xo‘zuridagi
oshxonalardan tushumlar, yordamchi xizmatlardan daromadlar sifatidagi kirim qilingan
boshqa daromadlar;

-   xo‘jalik  yurituvchi   subyektning  asosiy  fondlarini  va  boshqa  mol-mulklarini
sotishdan olingan daromadlar;

-   da’vo muddati utgan kreditorlik va deponent qarzlarni Hisobdan chiqarishdan
olingan daromadlar;

-   tovar-moddiy boyliklarni kayta baxrlash;

-   davlat subsidiyalaridan daromadlar;

-   xolisona moliyaviy yordam;

-   boshkd muomala daromadlari.

Asosiy   faoliyatdan   olingan   boshqa   daromadlar   quyidagi   Hisobvaraqlarda   aks ettiriladi:

9310-«Asosiy vositalarning sotilishi va boshqacha chiqib ketishidan olingan foyda» 9320-«Boshka aktivlarning sotilishi va boshqacha chiq,ib ketishidan olingan foyda» 9330-«Undirilgan jarima, bokimanda va burdsizliklar» 9340-«Utgan yil foydasi» 9350-«Operativ lizingdan olingan daromad»

9360-«Kreditorlik va deponentlik qarzlarini Hisobdan chiqarishdan olingan daromadlar» 9370-«Xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jaliklarning daromadlari» 93 80-«Kaytarilmaydigan moliyaviy yordam» 9390-«Boishcha operatsion daromadlar».

Ushbu Hisobvaraqlar tranzit Hisoblanadi. Yuqoridagi Hisobvaraqlarning kredit oboroti foyda (daromad)ning ko‘payishini, debet oboroti esa ularning Hisobdan chiq.arilishini ko‘rsatadi.

 

9300-«Asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar» hisobvarag‘i bo‘yicha hisobvaraqlar korrespondentsiyasi

№	Xo‘jalik muomalalarining mazmuni	Hisobvaraqlar korrespondentsiyasi
		debet   debet	kredit
1.	Asosiy vositalarning sotilishi va boshqacha chiqib ketishidan olingan foydaning aks ettirilishi	9210	9310
2.	Boshqa aktivlarning sotilishi va boshqacha chiqib ketishidan olingan foydaning aks ettirilishi	9220	9320
3.	Shartnoma shartlarini bo‘zganligi uchun undirilgan bokimanda. jarima va burdsizliklarning aks ettirilishi	4860	9330
4.	Xaridorlarga oldingi yillarda junatilgan mahsulot bo‘yicha kaytadan Hisoblashish natijasida Hisobot yilida olingan foydaning aks ettirilishi	4010	9340
5.	Da’vo muddati utgan kreditorlik va deponentlik qarz-larini Hisobdan chiqarishdan olingan foydaning aks ettirilishi	6910-6990 6720	9360
6.	Kaytarilmaydigan pul mablag‘larining kirim qilinishi	5110-5120	9380
7.	Tovarlar va tayyor mahsulotlar ortiqchaligining aniq-lanishi	2810, 2910	9390
8.	Mulkiy sugurta organlari tomonidan sugurta to‘lovlarining tushishi	6510	9390
9.	Hisobot davri oxirida asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlarning yakuniy moliyaviy natijaga utkazilishi	9310,9320, 9330, 9340, 9350, 9360, 9370, 9380, 9390	9900

4. Davr xarajatlari hisobi

Davr xarajatlari tarkibiga korxona ishlab chiqarish jarayoni bilan bevosita bog‘liq bulmagan xarajatlar kiradi. Bo‘lar jumlasiga boshqaruv, tijorat bilan bog‘liq xarajatlar, shuningdek umumxo‘jalik xarajatlari, jumladan ilmiy-tadkikot va tajriba-konstruk-torlik ishlari bo‘yicha xarajatlar ham kiradi. Bu xarajatlar korxona asosiy faoliyati va mahsulot sotish bilan bog‘liq bulmaganligi, lekin ma’lum bir jarayonlarni amalga oshirish bilan bog‘liq bo‘lganligi uchun ular operatsion xarajatlar, umumiy va ma’muriy xarajatlar deyiladi. Ular mahsulot ishlab chiqarish va sotish hajmiga bog‘liq bulmagani, va aksincha, vaqt bilan, xo‘jalik faoliyatining davomiyligi bilan bog‘liq bo‘lgani sababli ular davr xarajatlari deb yuritiladi.

Mahsulot sotish, ma’muriy xarajatla kiritiladi.

Hisobvaraqlar rejasiga binoan davr xarajatlar, xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jaliklar xarajatlari, boshqa operatsion xarajatlar davr xarajatlari tarkibiga ri quyidagi hisobvaraqlarda aks ettiriladi:

9410-«Sotish xarajatlari» 9420-«Ma’muriy xarajatlar» 9430-«Boshqa operatsion xarajatlar» 9440-«Kelgusida soliqqa tortiladigan bazadan chegiriladigan hisobot davri xarajatlari».

Nizomga binoan sotish xarajatlari tarkibiga quyidagilar kiritiladi:

-temir   yul,   suv,   avtomobil,   ot-ulovda  tashish   xarajatlari   hamda  transport
vositalari bekor turib kolganligi uchun tulangan jarimalar;

-    savdo va umumiy ovkatlanish korxonalarining xarajatlari;

-    mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni sotish bilan bog‘liq mehnatga haq to‘lash xarajatlari
(ma’muriy-boshqaruv xodimlaridan tashkari);

-    ularning ijtimoiy sugurta ajratmalari;

-    savdo ehtiyojlari uchun foydalaniladigan binolar, inshootlar va xonalarni ijaraga
olish, saqlash va tuzatish xarajatlari;

-    asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi;

-sanitariya kiyim-boshi, oshxona dasturxon va sochiqlari, oshxona idish-tovogi va
anjomlarining eskirishi;

-   gaz, yoqilgi, elektr energiyasi xarajatlari;

-   tovarlarni saklash, ularga ishlov berish va ularni sortlarga ajratish xarajatlari;

-   savdo reklamasi xarajatlari;

-   tashish, saklash va sotish chog‘ida tovarlarning norma doirasida va undan ortiqcha
yo‘qotilishi;

-   o‘rash-joylash materiallari xarajatlari;

 

-   mol-mulkni majburiy sug‘urta qilish xarajatlari;                                                

-   mehnatni muhofaza qilish va texnika xavfsizligi xarajatlari;

-ventilyatorlar, mashinalar va ularning xarakatlanuvchi kismlarini urnatish va
saklash, tuynuklarboshqalarning atrofini o‘rash bo‘yicha joriy (nomukammal
tusdagi) xarajatlar;

-maxsus kiyim-bosh va poyafzalni yuvish va tuzatishga materiallar qiymati;

-umumiy ovqatlanish va savdo xodimlari tibbiy ko‘rikdan o‘tkazilganligi uchun
tibbiyot muassasalariga haq to‘lash;

-kassa xujaligini va tushum inkassatsiyasini yuritish chiqimlari;

-    umumiy ovkdtlanish korxonalarida kogoz salfetkalar, krgoz dasturxonlar, kogoz
stakanlar va tarelkalar, bir marta foydalaniladigan anjomlar qiymati;

-    sotish bozorlarini urganish bo‘yicha belgilangan normativlar doirasida va undan
ortiqcha xarajatlar (marketingga, reklamaga sarflangan xarajatlar);

-           ilgarigi   ish   joy   bo‘yicha   lavozim   oklad   miqdorini   saklagan   holda   boshqa
tashkilotlar,  korxonalardan,  shuningdek  vaqtinchalik o‘rindoshlik  bo‘yicha xodimlarga
to‘lanadigan okladlardagi farq

-    sovun, apteka dori-darmon vositalarining qiymati;

-    soliqlar (er uchun, mulk uchun, avtotransport vositalari uchun);

-umumiy    foydalanishdagi   avtomabil   yullarini    saqlashga   va   ta’mirlashga
ajratmalar;

 -bank xizmatlariga to‘lovlar.

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2.AMALIY  MASHG’ULOTLAR MATERIALLARI

«HISOB ASOSLARI» FANIDAN MASALA VA TOPSHIRIQLAR

 

1- mavzu. Buxgalteriya hisobi fanining predmeti va metodi

 

«Guliston» hissadorlik jamiyatining  20… yil 1 yanvar holatiga

B A L A N S I

 

 

 

Vazifa. Bosh daftarga (yoki daftaringizda) sintetik hisob varaqlarni  ( 0120, 0130, 0150, 0160, 0220, 0230, 0250, 0260, 0290, 0310,  0410,0420, 0430, 0460, 0510,0530, 0610, 0810,0820,0840, 0910, 1010, 1030, 1040, 1050, 1070, 1080, 1110, 2010, 2310, 2510, 2810, 2910, 3110, 4010, 4210, 4310, 4410, 4510, 4710, 4840, 4890, 5010, 5110, 5210, 5510, 5610, 5710, 5910, 6010, 6210, 6310, 6410, 6510, 6710, 6720, 6810, 6910, 7810, 8310, 8410, 8510, 8710, 8910, 9010, 9110, 9210, 9220, 9310, 9410,9429,9430, 9510, 9610, 9810, 9910)  oching va balansdagi qoldiqlarni tarqating.

 

2 - mavzu:  Pul mablag‘lari hisobi

 

«Guliston» hissadorlik jamiyatining  20… yil  uchun xo‘jalik muomalalarini hisobga olish daftari.

 

Vazifa:

1. Buxgalteriya o‘tkazmalari berilsin.

2. Quyidagishakldaoborotvedomostituzilibschyotlargatarqatilsin.

 

 

3. Pul mablag‘lari hisobi bo‘yicha kassa kirim orderi, kassa chiqim orderi, kassa kirim, chiqim orderlarini qayd etish daftari, kassa kitobi, to‘lov topshirig‘i, hisob, valyuta schyotidan ko‘chirma va boshqa tegishli hujjatlar to‘ldirilsin.

Kassa kirim va chiqim orderlarini qayd qilish daftari

 

 

 

Kassa daftari to‘ldirilsinva kun oxiriga qoldiq chiqarilsin

 

 

4. Jurnal order №1 va vedomost №1 to‘dirilsin.

 

Jurnal order №1

5010 schyotning krediti bo‘yicha

 

Vedomost №1a

5010 - schyotning debiti bo‘yicha.

Boshlang‘ich qoldiq.

 

Oxirgi qoldiq:

                                               Hisob schyotidan ko‘chirma.

«Guliston» hissadorlik jamiyati

h/r № 20203000300471498001

Boshlang‘ich qoldiq           Passiv                                      670870.00

Oxirgi qoldiq                      Passiv

5. Jurnal order №2 va vedomost №2a to‘ldirilsin.

 

Jurnal order №2

5110 schyotning krediti bo‘yicha

 

 

Vedomost №2a

5110 - schyotning debeti bo‘yicha.

 

Boshlang‘ich qoldiq:

 

Oxirgi qoldiq:

4. Jurnal order №2a va vedomost №2a to‘ldirilsin.

 

 

Jurnal order №2a

5210 schyotning krediti bo‘yicha

 

 

 

Vedomost №2a

5210 - schyotning debeti bo‘yicha.

 

Boshlang‘ich qoldiq:

 

 

                                                                                Oxirgi qoldiq:

3 - mavzu  Qisqa va uzoq muddatli majburiyatlar hisobi.

 

«Guliston» hissadorlik jamiyatining  20.. yil  uchun xo‘jalik muomalalarini hisobga olish daftari

 

 

Vazifa:

1. Buxgalteriya o‘tkazmalari berilsin.

2. Quyidagi shaklda oborot vedomosti tuzilib, schyotlarga tarqatilsin.

 

 

 

3. Quyidagi shaklda analitik hisob bo‘yicha oborot vedomosti tuzilsin:

 

A)  Mol etkazib beruvchi va pudratchilar  bilan hisoblashuvlar

 

B)  Xaridor va buyurtmachilar bilan hisoblashuvlar

 

S)  Hisobdor shaxslar bilan hisoblashuvlar

Tartib №	F.I.Sh.	Oy boshiga saldo		Oborot		Oy oxiriga saldo
		Dt	Kt	Dt	Dt	Kt	Dt
JAMI

 

D)  Byudjet bilan hisoblashuvlar.

Tartib №	Soliqlar nomi	Oy boshiga saldo		Oborot		Oy oxiriga saldo
		Dt	Kt	Dt	Dt	Kt	Dt
JAMI

 

E)  Byudjetdan tashqari tashkilotlar bilan hisoblashuvlar.

Tartib №	Sug‘urta nomi	Oy boshiga saldo		Oborot		Oy oxiriga saldo
		Dt	Kt	Dt	Dt	Kt	Dt
JAMI

 

4. Hisoblashuv muomalalari bo‘yicha yuqorida keltirilgan dastlabki va yig‘ma hujjatlar rasmiylashtirilsin.

5. Jurnal order №06   to‘ldirilsin.

Jurnal order №06

6010 schyotning krediti bo‘yicha

Sana (Muomala №)	Schyot №	Schyot №	Schyot №	Schyot №	Schyot №	Jami
JAMI

 

6. Jurnal  order №07   to‘ldirilsin.

 

Jurnal order №07

4220 schyotning krediti bo‘yicha

 

Sana (Muomala №)	Schyot №	Schyot №	Schyot №	Schyot №	Schyot №	Jami
JAMI

 

4- mavzu. Mehnat va ish haqi hisobi

 

«Guliston» hissadorlik jamiyatining  20… yil  uchun xo‘jalik muomalalarini hisobga olish daftari.

№	Muomala mazmuni	Asos bo‘luvchi hujjat	Summs	Schyotlar aloqasi
				Dt	Kt
48	Mahsulot ishlab chiqarishda band bo‘lgan ishchilarga oylik  ish haqi hisoblandi.	Tabel, dalolatnomalar.
a)	«A» mahsulot bo‘yicha		200000
b)	«B» mahsulot bo‘yicha		100000
	Jami		300000
49	Korxona avtogarajida band bo‘lgan ishchilarga ish haqi hisoblandi.	Tabel, yo‘l varaqalari	200000
50	TSex miqyosida boshqaruv xodimlariga ish haqi hisoblandi.	Tabel	100000
51	Korxona boshqaruv xodimlariga ish haqi hisoblandi.	Tabel	100000
52	Xo‘jalik usulida olib borilayotgan garaj qurilishi ishchilariga ish haqi hisoblandi.	Dalolatnomalar	300000
53	Ish haqiga nisbatan majburiy ushlanmalar amalga oshirildi..	Buxgalteriya ma’lumotnomasi
A)	«A» mahsulot bo‘yicha  ish haqiga nisbatan  JAMI		?
	Daromad solig‘i		?
	… % Pensiya fondiga ushlangan summa		?
	…% profvznos		?
B)	«B» mahsulot bo‘yicha  ish haqiga nisbatan  JAMI		?
	Daromad solig‘i		?
	… % Pensiya fondiga ushlangan summa		?
	…% profvznos		?
S)	Korxona avtogarajida band bo‘lgan ishchilarga ish haqiga nisbatan JAMI		?
	Daromad solig‘i		?
	… % Pensiya fondiga ushlangan summa		?
	…% profvznos		?
D)	TSex miqyosida boshqaruv xodimlariga ish haqiga nisbatan. JAMI		?
	Daromad solig‘i		?
	… % Pensiya fondiga ushlangan summa		?
	…% profvznos		?
E)	Korxona boshqaruv xodimlariga ish haqiga nisbatan JAMI		?
	Daromad solig‘i		?
	… % Pensiya fondiga ushlangan summa		?
	…% profvznos		?
I)	Xo‘jalik usulida olib borilayotgan garaj qurilishi ishchilariga ish haqiga nisbatan JAMI		?
	Daromad solig‘i		?
	… % Pensiya fondiga ushlangan summa		?
	…% profvznos		?
54	Ishchilarning ish haqlariga nisbatan 6 % ta’til fondiga rezerv qilingan :	Buxgalteriya ma’lumotnomasi	?
A)	«A» mahsulot bo‘yicha		?
	«B» mahsulot bo‘yicha		?
	Jami:		?
V)	Korxona avtogarajida band bo‘lgan ishchilarga		?
S)	TSex miqyosida boshqaruv xodimlariga  .		?
D)	Korxona boshqaruv xodimlariga  .		?
E)	Xo‘jalik usulida olib borilayotgan garaj qurilishi ishchilariga ish haqi hisoblandi		?
	Hammasi:
55	Korxonada ishlayotgan pensionerlarga pensiya hisoblandi	Buxgalteriya ma’lumotnomasi	75000
56	Mehnat ta’tili uchun ish haqi hisoblandi Zahira hisobiga..	Buxgalteriya ma’lumotnomasi
A)	«A» mahsulot bo‘yicha		10000
	«B» mahsulot bo‘yicha		6000
	Jami:		16000
V)	Korxona avtogarajida band bo‘lgan ishchilarga		10000
S)	TSex miqyosida boshqaruv xodimlariga  .		5000
D)	Korxona boshqaruv xodimlariga  .		5000
E)	Xo‘jalik usulida olib borilayotgan garaj qurilishi ishchilariga.		10000
	Hammasi:		100000
57	Xo‘jalik xodimlariga hisobot davrida erishgan muvaffakiyatlari uchun bir yo‘la mukofot puli hisoblandi.	Buxgalteriya ma’lumotnomasi	85000
58	Ta’minot bo‘limi boshlig‘i Salomov fevral  oyida 8 ish kuni kasal bo‘lganligi uchun kasallik varaqasini topshirdi. Uning ish staji 4 yil 9 oy. yanvar  oyida okladi 20000 so‘m bo‘lgan. Nafaqa hisoblang(aloxida imtiyozga ega emas)	Buxgalteriya ma’lumotnomasi	?
59	Xo‘jalik xodimlariga mehnat haqi yuzasidan 4 bosh 1yoshga to‘lgan buqachalar berildi:	Yuk xati, to‘lov vedomosti
A)	4 bosh buqachalarning sotish bahosi		30000
B)	4 bosh buqachalarning haqiqiy qiymati.		30000
60	Fuqarolarni xalq bankida jamg‘arib boriladigan pensiya fondiga 1% ish haqiga nisbatan hisoblandi.	Buxgalteriya ma’lumotnomasi

 

Vazifa:

 1.Muomalalarning noma’lum summalari topilsin, buxgalteriya o‘tkazmalari berilsin.

 2.Quyidagi shaklda oborot vedomosti tuzilib schyotlarga tarqatilsin.

 

Schyot №	Schyotlar nomi	Oy boshiga saldo		Oborot		Oy oxiriga saldo
		Dt	Kt	Dt	Kt	Dt	Kt
JAMI

 

3.  Quyidagi hisoblash to‘lov vedomosti tuzilsin.

 

A, B mahsulot bo‘yicha

№	F.I.Sh	Asosiy ish haqi	Qo‘shimcha ish haqi	Jami	Ushlanmalar			Jami
					daromad solig‘i	pensiya fondi	1% prof vznos
1
2
Jami		300000

 

Korxona avtogarajida band bo‘lgan ishchilar bo‘yicha

 

№	F.I.Sh	Asosiy ish haqi	Qo‘shimcha ish haqi	Jami	Ushlanmalar			Jami
					daromad solig‘i	pensiya fondi	1% prof vznos
1
2
Jami		200000

 

Sex miqyosida boshqaruv xodimlari bo‘yicha.

 

№	F.I.Sh	Asosiy ish haqi	Qo‘shim cha ish haqi	Jami	Ushlanmalar			Jami
					daromad solig‘i	pensiya fondi	1% prof vznos
1
2
Jami		100000

 

 

Korxona boshqaruv xodimlari bo‘yicha

 

№	F.I.Sh	Asosiy ish haqi	Qo‘shimcha ish haqi	Jami	Ushlanmalar			Jami
					daromad solig‘i	pensiya fondi	1% profvznos
1							1
2							2
Jami		100000						Jami

 

                Xo‘jalik usulida olib borilayotgan garaj qurilishi ishchilari bo‘yicha

 

№	F.I.Sh	Asosiy ish haqi	Qo‘shimcha ish haqi	Jami	Ushlanmalar			Jami
					daromad solig‘i	pensiya fondi	1% profvznos
1							1
2							2
Jami		300000						Jami

 

4. Mehnat va unga haq to‘lash bo‘yicha dastlabki hujjatlar rasmiylashtirilsin.

5. 6710 schyot bo‘yicha qoldiqni aniqlang.

 6. Jurnal order№10 ga tushiring.

 

Jurnal order №10

 

Kt      Dt	№6710	№6720	№	№	№	№	№	Jami
Xammasi

 

5 - mavzu. Materiallar hisobi.

 

«Guliston» hissadorlik jamiyatining  20… yil  uchun xo‘jalik muomalalarini hisobga olish daftari.

 

№	Muomalalar mazmuni	Hujjat	Summa	Schyot aloqasi.
				Dt	Kt
61	Mol yuboruvchilardan omborga quyidagi materiallar qabul qilindi, lekin puli to‘lanmadi:	Yuk xati
A)	Yonilg‘ilar		70000
B)	Ehtiyot qismlar		60000
V)	Xom ashyolar		120000
	Jami		250000
62	Bankdan qisqa muddatli kredit hisob - kitob schyotiga olindi.	Hisob schyotidan ko‘chirma	400000
63	Mol yuboruvchilardan olingan ehtiyot qismlar schyot fakturada 80000so‘m ko‘rsatilgan, lekin tekshirib sanab olish natijasida 60000so‘m chiqdi va u kirimga olindi. A) Mavjud ehtiyot qismlar V) Ehtiyot qismlarning kamomadiga da’vo rasmiylashtirildi.	Yuk xati, davo xati	60000   20000
64	Mol yuboruvchi ehtiyot qismlar kamomadini tan olib, qo‘shimcha ehtiyot qismlar yubordi.	Yuk xati	20000
65	Ombordan quyidagilarga materiallar sarflandi:	Talabnoma, dalolatnoma
A)	Xom ashyolar
	«A» mahsulotiga		46000
	«B» mahsulotiga		35000
	Jami		81000
B)	Zavod ichida foydalanilayotgan yuk mashinalariga yonilg‘ilar		35030
V)	Zavod atroflariga «Ixota» daraxt ko‘chati ekildi.		5000
66	Mol yuboruvchilardan sotib olingan ehtiyot qismlarni omborga keltirish uchun uz avto-transportimizdan foydalandik. 20000t/km  reja tannarxi bo‘yicha	Yo‘l varaqasi	10000
67	Mol yuboruvchilardan sotib olingan neft mahsulotlari xo‘jalikning neft omboriga keltirishda 180 - sonli avtobaza transportidan foydalanganligimiz uchun unga pul o‘tkazib berish hisoblandi.	Bajarilgan ishlarni qabul qilish topshirish dalolatnomasi	12000
68	Neft omborini inventarizatsiya qilish natijasida:	dalolatnoma
A)	Ortiqcha chiqqan 100l dizel yonilg‘isi kirimga olindi.	dalolatnoma	6000
B)	Benzin bo‘yicha kamomad aniqlandi.	dalolatnoma	21000
69	Chirchik qurilish materiallari kombinatidan hisobot oyida bo‘yoqlar quyidagi narxlarda olindi.	Yuk xati
	Sana           miqdori .kg     bahosi sum
	5.02.                             100                        10		1000
	11.02.                            200                        15		3000
	15.02.                            100                        20		2000
	20.02.                            300                        30		9000
	25.02.                            200                        40		8000
	Jami		23000
70	Fevral oyida xo‘jalik usulida qurilayotgan avtogaraj binosi uchun 350 kg bo‘yoq sarflandi. Fifo usulida sarflangan bo‘yoq summasini topib , provodkasini bering va bo‘yoqlarning oy oxiriga qolgan qoldig‘i va tannarxini toping.	Talabnoma, dalolatnoma	?
71	Yo‘l varaqalariga asosan quyidagi maqsadlar uchun sarflangan benzin hisobdan chiqarildi:	Yo‘l varaqasi
A)	Yuk avtotransporti uchun		4800
B)	Engil xizmat mashinalari uchun		1600
72	Ombordan quyidagi ehtiyojlar uchun ehtiyot qismlari sarflandi.	Talabnoma, dalolatnoma
A)	Yuk avtomashinalari uchun		15000
B)	Zavod ichida ishlatilayotgan avtomashinalar uchun		12000
V)	Engil xizmat mashinalari uchun		10000
	Jami		37000
73	Ombordan quyidagi ob’ektlarni joriy ta’mirlash uchun qurilish materiallari sarflandi:	Talabnoma, dalolatnoma
A)	TSex binolariga		40000
B)	Idora binolariga		38000
	Jami		78000
74	Mol yuboruvchilardan olingan materiallar qiymati to‘landi	Hisob schyotidan ko‘chirma	200000
75	Ombordan xo‘jalik xodimlariga qurilish materiallari naqd pulga sotildi.
A)	Qurilish materiallarining balans qiymati	Yuk xati	5000
B)	Qurilish materiallarini sotishdan tushgan pul	Kassa kirim orderi	7000
S)	Qurilish materiallarini sotishdan ko‘rilgan moliyaviy natija tegishli schyotga o‘tkazildi	Bux. ma’lumot	20000
76	Suv toshqini natijasida yo‘q bo‘lib ketgan qurilish materiallari (qum,shag‘al,tsement) dalolatnoma bilan hisobdan chiqarildi.	Dalolatnoma	16000
77	Inventarizatsiya natijasida benzin bo‘yicha aniqlangan kamomadning sabablari aniqlandi:	Dalolatnoma
A)	30 kg benzin tabiiy kamayish doirasida deb hisoblanib, yuk avtomobili xarajatiga o‘tkazildi		1000
B)	270 kg benzin kamomad hisoblanib, ombor-chidan undirib olishga qaror qabul qilindi.		20000
78	Kichik korxonaga yordam tarzida ehtiyot qismlar bepul berildi	Dalolatnoma	2500
79	Jizzax viloyati «Matlubot» jamiyatidan turli inventar buyumlar sotib olindi , lekin puli to‘lanmadi .	Yuk xati
A)	Inventar buyumlarning sotib olish qiymati		80000
B)	QQS		16000
	Jami		96000
80	Ombordan  inventar buyumlar umumxo‘jalik ehtiyojlari uchun foydalanishga berildi.	Talabnoma, dalolatnoma	70000

 

 

Vazifa:

 1.Muomalalarning noma’lum summalari topilsin, buxgalteriya o‘tkazmalari berilsin.

 2. Quyidagi shaklda oborot vedomosti tuzilib schyotlarga tarqatilsin.

 

Schyot №	Schyotlar nomi	Oy boshiga saldo		Oborot		Oy oxiriga saldo
		Dt	Kt	Dt	Kt	Dt	Kt
JAMI

 

 

3.                   Materiallarni harakati bo‘yicha dastlabki hujjatlarni rasmiylashtiring (yuk xati, schyot faktura, materiallar kirim orderi, ishonchnoma, ishonchnomalarni qayd etish daftari, ombor uchyoti kartochkasi, limit olish kartasi, yo‘l varaqasi, dalolatnomalar, talabnoma va boshqalar.

4.                   Materiallarni harakat vedomostini rasmiylashtiring.

 

  (so‘mda)

№	Materiallar nomi	Boshlang‘ich qoldiq		Aylanmasi		Oy oxiriga qoldiq
		Dt	Kt	Kirim	Chiqim	Dt	Kt

 

5.  Materiallar hisobi bo‘yicha muomalalar  jurnal order №10 ga tushirilsin.

 

Jurnal order №10

 

Dt      Kt	№1010	№1030	№1040	№1050	№1060	№1070	№1080	Jami
Xammasi

 

6 -mavzu.  Uzoq muddatli moliyaviy qo‘yilmalar hisobi.

«Guliston» hissadorlik jamiyatining  20… yil  uchun xo‘jalik muomalalarini hisobga olish daftari.

№	Muomalalar  mazmuni	Asos bo‘luvchi hujjat	Summa	Schyot aloqasi.
				Dt	Kt
81	Korxona  yiliga 20% foyda keltiradigan obligatsiya sotib oldi.	Yuk xati, guvohnoma	50000
82	Sotib olingan obligatsiyalar bo‘yicha 20% daromad hisoblandi.	Bux. ma’lumot.	10000
83	Obligatsiyalar bo‘yicha hisoblangan foiz hisob - kitob schyotimizga o‘tkazildi .	Hisob schyotidan ko‘chirma	10000
84	Obligatsiyalarning bir qismi qaytarildi .	Yuk xati	30000
85	Qaytarilgan obligatsiyalarning puli hisob - kitob schyotimizga o‘tkazildi.	Hisob schyotidan ko‘chirma	30000
86	Toshkent konserva zavodi OXJ dan aktsiya sotib olindi nominal qiymat bo‘yicha	Hisob schyotidan ko‘chirma	160000
87.	Olingan aktsiya uchun yillik divident hisoblandi	Bux ma’lumot.	40000

Vazifa:

 

 1.Muomalalarga buxgalteriya o‘tkazmalari berilsin.

2. Quyidagi shaklda oborot vedomosti tuzilib schyotlarga tarqatilsin.

Schyot №	Schyotlar nomi	Oy boshiga saldo		Oborot		Oy oxiriga saldo
		Dt	Kt	Dt	Kt	Dt	Kt
JAMI

 

3.                   Qimmatli qog‘ozlar harakati bo‘yicha dastlabki hujjatlarni rasmiylashtiring. 

4.                   Qimmatli qog‘ozlar harakat vedomostini rasmiylashtiring.

(so‘mda)

№	Qimmatli qog‘ozlar nomi	Boshlang‘ich qoldiq		Aylanmasi		Oxirgi qoldiq
		Dt	Kt	Kirim	Chiqim	Dt	Kt

 

5.                   Uzoq muddatli moliyaviy qo‘yilmalar hisobi bo‘yicha muomalalar 10 jurnal orderga tushirilsin.

Jurnal order №10

Kt      Dt	№0610	№0620	№0630	№0640	№0690	Jami
Hammasi

7-mavzu.  Asosiy vositalar hisobi

 

«Guliston» hissadorlik jamiyatining  20… yil  uchun xo‘jalik muomalalarini hisobga olish daftari

 

№	Muomala mazmuni	Asos bo‘luvchi hujjat nomi	Summa	Schyot aloqasi.
				Dt	Kt
88	Andijon stanoksozlar zavodidan stanoklar sotib olindi, lekin puli to‘lanmadi:	Yuk xati. Schyot faktura
a)	Stanoklarning kelishilgan bahosi		300000
b)	Temir yo‘l xarajatlari		50000
v)	QQS		60000
	Jami		410000
89	Stanoklarni temir yo‘l bekatidan xo‘jalikka olib kelish uchun o‘z avtotransportimizdan foydalandik. 10000 t/km, 1 t/km reja tannarxida	Yo‘l varaqasi	5000
90	Stanoklar foydalanish uchun asosiy ishlab chiqarish tsexiga topshirildi. balansga olindi.	Asosiy vositalarni qabul qilish topshirish dalolatnomasi	355000
91	Xo‘jalik usulida qurilgan avtogaraj binosi dalolatnoma bilan foydalanishga qabul qilindi.	Asosiy vositalarni qabul qilish topshirish dalolatnomasi	?
92	Eskirganligi tufayli avtogaraj binosi dalolatnoma bilan hisobdan chiqarildi:	Dalolatnoma
A)	Garajning balans qiymati		15000
B)	Eskirish qiymati		15000
93	Hisobdan chiqarilgan avtogarajni buzish bo‘yicha quyidagi muomalalar amalga oshirildi:
A)	Ishchilarga ish haqi hisoblandi	Dalolatnoma	2000
B)	Ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar ajratildi	Bux.ma’lumot.	?
V)	Yuk avtotransportimiz xizmat qildi 48000 t/km .1 t/km reja tannarxda	Yo‘l varaqasi	400
G)	Qurilish materiallari foydalansa bo‘ladigan bahoda baholanib, omborga qabul qilindi .	Dalolatnoma	1000
D)	Avtogarajni buzishdan ko‘rilgan natija aniqlansin?	Bux.ma’lumot	?
94	Xo‘jalik tasarrufidagi keraksiz bo‘lgan 1 dona yuk avtomashinasi «Yordam» nomli kichik korxonaga sotildi, lekin puli olinmadi:	Yuk xati
A)	Avtomashinaning balans qiymati		170000
B)	Eskirishi		800
V)	Yuk avtomashinasi uchun sotib oluvchi tashkilot   pul o‘tkazib berishi kerak		230000
95	Yuk avtomashinasini sotib oluvchi «Yordam» kichik korxonasi hisob - kitob schyotimizga pul o‘tkazib berdi.	Hisob schyotidan ko‘chirma	230000
96	Avtomashinani sotish bo‘yicha moliyaviy natija aniqlanib, tegishli schyotga o‘tkazilsin .	Bux.ma’lumot	?
97	«Nur» nomli kichik korxonaga 1 dona kompyuter bepul berildi:	Dalolatnoma
A)	Kompyuterning balans qiymati		80000
B)	Eskirishi		280
V)	Kompyuterni bepul berishdan ko‘rilgan moliyaviy natija tegishli schyotga o‘tkazilsin.		?
98	Asosiy vositalarni inventarizatsiya qilish natijasida (kamomad) kotibada 1 dona kompyuter etishmasligi aniqlandi:	Dalolatnoma
A)	Kompyuterni balans qiymati		50000
B)	Eskirishi		200
V)	Yozuv mashinkasining qoldiq qiymati 49800 sum
G)	Kompyuterning qoldiq qiymati aybdor shaxsdan undirib olishga qaror qilindi.		49800
99	Kamomadlar summasi aybdorlardan undirilib kassaga topshirildi:	Kassa kirim orderi.
A)	Kamomad bo‘lgan benzin uchun		20000
B)	Kompyuter uchun		49800
	Jami		69800
100	Xo‘jalikda boqilayotgan 4 bosh g‘unajinlardan buzoqlar olingan kundan boshlab dalolatnoma bilan asosiy podaga o‘tkazildi:	Chorva mollarini guruxdan guruxga o‘tkazish dalolatnomasi.
A)	G‘unajinlarning asosiy podaga o‘tkazilish davrdagi qiymati		19854
B)	G‘unajinlarning asosiy podaga o‘tkazishda band bo‘lgan podachilarga ish haqi hisoblandi		1040
V)	Ish haqiga nisbatan ijtimoiy sug‘urtaga ajratildi.		?
101	Asosiy podaga qabul qilingan sigirlar qiymati asosiy vositalar schyotiga o‘tkazildi.		?
102	Xo‘jalik xorijdan kelgan mehmonlarni joylashtirish uchun 3 oy muddatga «Bo‘ston» fermer xo‘jaligining dalabog‘ini ijaraga oldi. Dalabog‘ning balans qiymati.		380000
103	Quyidagi shaklda amortizatsiya hisoblash vedomosti tuzilib, provodkalari berilsin.	Amortizatsiya raschyoti vedomosti.

 

 

Asosiy vositalar	Shifr-lar	Balans qiymati	Amorti-zatsiya normasi	Yillik amortizatsiya summasi	Pravodka
					Dt	Kt
a) «A» mahsulot ishlab chiqarish stanoklari	4100	420000	15%	?
b) «B» mahsu-lot ishlab chiqarish stanoklari	4100	180000	15%	?
s) Zavod ichida foydalanilgan avtopogruzchiklar	41717	230000	15%	?
d) Engil xizmat mashinalari	50415	310000	20%	?
J AM I:

 

104	Ijaraga olingan dalabog‘ uchun «Bo‘ston»  fermer xo‘jaligiga shartnoma bo‘yicha ijara haqi hisoblandi	Bux.ma’lumot	3000
105	«Bo‘ston» j/xo‘jaligiga ijara haqi summasi x/k schyotidan berildi.	Hisob schyotidan ko‘chirma	3000
106	Xo‘jalik o‘z madaniyat saroyini 10 kunga «Buxgalterlar va auditorlar» assotsiatsiyasiga Xalqaro anjuman o‘tkazish uchun berdi. Shartnoma bo‘yicha Assotsiatsiya xo‘jalikka pul o‘tkazib berish kerak.	Bajarilgan ishlarni qabul qilish topshirish dalolatnomasi.	50000
107	Assotsiatsiya x/k schyotimizga pul o‘tkazdi	Hisob schyotidan ko‘chirma.	50000
108	Xo‘jalik 1 dona yangi traktorni «Bo‘ston» fermer xo‘jaligiga sotib olish sharti bilan 5 yilga ijaraga berdi.	Ijara shartnomasi, schyot faktura.
a)	Traktorning balans qiymati		200000
b)	QQS		20000
v)	Ijaraga berilgan traktorning kelishilgan ijara qiymati		300000
g)	Olinadigan foiz yiliga 10%dan bo‘lib, 1 yil uchun 30000 so‘m olinishi mumkin.		30000
d)	Traktorni ijaraga berishdan bo‘lgan moliyaviy natija aniqlansin		?
109	Uzoq muddatga ijaraga berilgan traktor uchun x/k schyotiga pul kelib tushdi	Hisob schyotidan ko‘chirma.
a)	Ijaraga berilgan traktor qiymatining 1/5 qismi joriy to‘lov sifatida aks ettirildi
b)	Ijaraga berilgan traktor qiymatining 1/5 qismi hisob raqamiga kelib tushdi		60000
s)	1 yil uchun hisoblangan foiz summasi hisob raqamiga kelib tushdi.		30000
110	Xo‘jalik «Barakat» lizing kompaniyasidan «B»mahsulot ishlab chiqarishga mo‘ljallangan yangi stanokni sotib olish sharti bilan 2 yil muddatga ijaraga oldi	Ijara shartnomasi, schyot faktura, Bux.ma’lumot
a)	Ijaraga olingan stanoklarning shartnoma qiymati		240000
b)	To‘lanadigan foiz yiliga 10% bo‘lib, 1 yil uchun.		24000
111	Uzoq muddatga ijaraga olingan stanok uchun x/k schyotidan pul to‘landi:	Hisob schyotidan ko‘chirma.
a)	Ijaraga olingan stanok qiymatining 1/3 qismi		80000
b)	1 yil uchun hisoblangan foiz summasi		24000
112	«B» mahsulotni ishlab chiqarishda foydala-nilgan, uzoq muddatli ijaraga olingan sta-nok bo‘yicha eskirish hisoblandi	Bux.ma’lumot	36000
113	Uzoq muddatga ijaraga olingan stanokning qolgan 2 yillik qiymatiga foizi hisoblab to‘landi:	Bux.ma’lumot, hisob schyotidan ko‘chirma.
a)	2 chi yil uchun foiz hisoblandi		24000
b)	X/k schyotidan ijaraga olingan stanokning qolgan qiymati to‘landi		160000
v)	2 chi yil uchun hisoblangan foiz to‘landi.		24000
114	Uzoq muddatga ijaraga olingan stanokni korxona asosiy vositasi tarkibiga o‘tkazildi:	Dalolatnoma
a)	Stanokning balans qiymati		240000
b)	Eskirishi		36000
115	Quyidagi ob’ektlarni kapital ta’mirlash uchun qurilish materiallari sarflandi.	Talabnoma, dalolatnoma.
a)	TSex binosiga		48000
b)	Idora binosiga		25000
	J A M I		73000
116	Quyidagi ob’ektlarni kapital ta’mirlash uchun chet tashkilotlar xizmatidan foydala-niladi:	Bajarilgan ishlarni qabul qilish topshirish dalolatnomasi.
a)	tsex binosi uchun		50000
b)	idorasi binosi uchun		38000
	J A M I		88000

 

 

Vazifa:

 1.Muomalalarning noma’lum summalari topilsin, buxgalteriya o‘tkazmalari berilsin.

2. Quyidagi shaklda oborot vedomosti tuzilib schyotlarga tarqatilsin.

 

 

Schyot №	Schyotlar nomi	Boshlang‘ich qoldiq		Oborot		Oxirgi qolidiq
		Dt	Kt	Dt	Kt	Dt	Kt
JAMI

 

3.                   Asosiy vositalar harakati bo‘yicha dastlabki hujjatlarni rasmiylashtiring (yuk xati, schyot faktura, asosiy vositalarni qabul qilish topshirish dalolatnomasi, inventar kartochka, inventar kartochkalar ro‘yxati, asosiy vositalarni inventar ro‘yxati va boshqalar).

4.                   Asosiy vositalarni  harakat vedomostini rasmiylashtiring.

(so‘mda)

№	Asosiy vositalar nomi	Boshlang‘ich qoldiq		Aylanmasi		Oxirgi qoldiq
		Dt	Kt	Kirim	Chiqim	Dt	Kt

 

5.  Asosiy vositalar hisobi bo‘yicha muomalalar 13 jurnal orderga tushirilsin.

Jurnal order №13

 

Kt      Dt	№0120	№0130	№0150	№0160	№0220	№0230	№0290	Jami
Xammasi

 

8-Mavzu. Nomoddiy aktivlar hisobi

 

 

«Guliston» hissadorlik jamiyatining  20.. yil  uchun xo‘jalik muomalalarini hisobga olish daftari.

 

 

№	Muomalalar mazmuni	Asos bo‘luvchi hujjat	Summa	Schyot aloqasi.
				Dt	Kt
117	Korxona buxgalteriya ishlarini avtomatlashtirish uchun 1 S  EXM dasturiy ta’minot sotib oldi,lekin puli to‘lanmadi.	Yuk xati	30000
118	1 S  EXM dasturiy ta’minot balansga kirish qilindi.	Dalolatnoma	30000
119	EXM dasturiy ta’minoti uchun eskirish hisoblandi 20%	Buxgalteriya ma’lumotnomasi	6000
120	Tamaki mahsulotlari ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish uchun litsenziya olindi.	Guvohnoma	15000
121	Olingan litsenziya balansda aks ettirildi	Dalolatnoma	15000
122	Korxona tomonidan ishlab chiqariladigan A mahsulot uchun tovar belgisi rasmiy-lashtirildi.	Guvohnoma	6000
123	Tovar belgisi balansda aks ettirildi	Dalolatnoma	6000
124	“Tip Top” tovar belgisi ostida mahsulot ishlab chiqaradigan korxonaga shartnomaga asosan vaqtincha “Tip Top” tovar belgisi-dan foydalanib mahsulot ishlab chiqarish uchun to‘lovga schyot olindi. Lekin puli to‘-langani yo‘q.	Schyot faktura	8000
125	Shartnomaga asosan vaqtincha foydalanish-ga olingan “Tip Top” tovar belgisi ba-lansda aks ettirildi	Dalolatnoma	8000
126	1 S  EXM dasturiy ta’minot boshqa korxonaga shartnoma asosida sotildi.	Yuk xati
	A) boshlang‘ich bahosi.		30000
	B) eskirish bahosi		6000
	S) shartnoma bahosi bo‘yicha qabul qildi		25000
127	1S  EXM dasturiy ta’minotni sotishdan moliyaviy natijani aks ettiring	Buxgalteriya ma’lumotnomasi.
128	Tamaki mahsulotlari ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish uchun olingan litsenziyaga eskirish hisoblandi 10%	Buxgalteriya ma’lumotnomasi	1500
129	Xodimlar bo‘limi hujjatlarini rasmiy-lashtirishni avtomatlashtirish uchun max-sus dasturiy ta’minot Fanon IIB dan te-kinga olindi.	Dalolatnoma	78000

Vazifa:

 1.Muomalalarning noma’lum summalari topilsin, buxgalteriya o‘tkazmalari berilsin.

2. Quyidagi shaklda oborot vedomosti tuzilib schyotlarga tarqatilsin.

 

 

Schyot №	Schyotlar nomi	Boshlang‘ich qoldiq		Oborot		Oxirgi qoldiq
		Dt	Kt	Dt	Kt	Dt	Kt
JAMI

 

3. Nomoddiy aktivlar harakati bo‘yicha dastlabki hujjatlarni rasmiylashtiring (yuk xati, schyot faktura, inventar kartochka, inventar kartochkalar ro‘yxati, dalolatnoma va boshqalar).
4. Nomoddiy aktivlar  harakat vedomostini rasmiylashtiring.

(so‘mda)

№	Nomoddiy aktivlar nomi	Boshlang‘ich qoldiq		Aylanmasi		Oy oxiriga qoldiq
		Dt	Kt	Kirim	Chiqim	Dt	Kt

 

5.  Nomoddiy aktivlar hisobi bo‘yicha muomalalar jurnal order№ 10ga tushirilsin.

Jurnal order №10

 

Kt      Dt	№0410	№0420	№0430	№0460	№0510	№0530	№0560	Jami
Xammasi

 

9-mavzu. Tayyor mahsulotlar va ularning sotilishi hisobi

 

«Guliston» hissadorlik jamiyatining  20.. yil  uchun xo‘jalik muomalalarini hisobga olish daftari.

 

№	Muomalalar mazmuni	Asos bo‘luvchi hujjat	Summa	Schyot aloqasi.
				Dt	Kt
130	Mahsulot ishlab chiqarishda chet tashkilotlar xizmatlar ko‘rsatdi	Bajarilgan ishlarni qabul qilish topshirish dalolatnomasi.
	A  mahsulot uchun		30000
	B  Mahsulot uchun		40000
	JAMI		70000
131	Mahsulot ishlab chiqarishda yordamchi ishlab chiqarish bo‘linmalari xizmat ko‘rsatdi reja tannarxda:	Buxgalteriya ma’lumotnomasi dalolatnoma, yuk xati va boshq.
	A mahsulot uchun		200000
	B  mahsulot uchun		160000
132	Yordamchi ishlab chiqarish xarajatlari bo‘yicha tannarx tafovuti aniqlandi.
	ijobiy  yoki salbiy		?
133.	Umumishlab chiqarish xarajatlari aniqlandi va hisobdan chiqarildi.(teng bo‘lindi)	Buxgalteriya ma’lumotnomasi
	A mahsulot uchun		?
	B mahsulot uchun		?
	JAMI
134.	Tayyor mahsulot  kirim qilindi. Reja bahosi bo‘yicha	Yuk xati, kirim orderi.
	A mahsulot		?
	B mahsulot		?
	JAMI		1350000
135.	Qabul qilingan mahsulotning reja va haqiqiy tannarxi o‘rtasidagi tafovut aniqlandi	Buxgalteriya ma’lumotnomasi
	Ijobiy yoki salbiy		?
136.	Tayyor mahsulot sotildi.  A Mahsulot bo‘yicha
	A) Ishlab chiqarish tannarxi		30000
	B)  Shartnoma bahosi		600000
	S) QQS		120000
137.	Tayyor mahsulot sotildi. B Mahsulot bo‘yicha
	A) Ishlab chiqarish tannarxi		5000
	B)  Shartnoma bahosi		300000
	S) QQS		10000
138	Tayyor mahsulot korxonadan xaridorga etkazib berish uchun quyidagi xarajatlar amalga oshirildi. A va B mahsulotlarga teng miqdorda.
	A) Avtobaza xizmati	Bajarilgan ishlarni qabul qilish topshirish dalolatnomasi.	11000
	B) Ta’minot bo‘limi xodimi kunlik xarajati xizmat safari bo‘yicha korxonadan olish sharti bilan o‘zini mablag‘i hisobidan	Avans hisoboti	2000
139	Tayyor mahsulotlar korxona xodimlariga naqd pulga sotildi.	Kassa kirim orderi.
	A) Ishlab chiqarish tannarxi		10000
	B) Sotish bahosi		15000
140	Ombordagi saqlanayotgan tayyor mahsulot bo‘yicha inventarizatsiya natijasida kamomad aniqlandi.	Dalolatnoma	1000
141	Kamomad ombor mudiridan undirilishi belgilandi		1000
142	Ombor mudiri ish haqidan kamomad ushlab qolindi.	Hisob to‘lov vedomosti.	1000
143	Tayyor mahsulot boshqa korxonaga tekinga berildi.	Dalolatnoma, yuk xati	3000

 

Vazifa:

1.Muomalalarning noma’lum summalari topilsin, buxgalteriya o‘tkazmalari berilsin.

 2.Quyidagi shaklda oborot vedomosti tuzilib schyotlarga tarqatilsin.

 

Schyot №	Schyotlar nomi	Boshlang‘ich qoldiq		Oborot		Oxirgi qoldiq
		Dt	Kt	Dt	Kt	Dt	Kt
JAMI

 

3. Tayyor mahsulotlar harakati bo‘yicha dastlabki hujjatlarni rasmiylashtiring (yuk xati, schyot faktura va boshqalar).

4. Asosiy ishlab chiqarish bo‘yicha shaxsiy hisob varaqasi tuzilsin

 

 

№	Xarajatlar nomi	A Mahsulot		B Mahsulot		JAMI
		Oy davom	Yil bosh	Oy davom	Yil bosh	Oy davom	Yil bosh
2010 schyotning debeti bo‘yicha
1	Ish haqi
2	Ish haqiga ajratma
3	Xom ashyo va materiallar
4	Ish va xizmatlar
5	Asosiy vositalar amorti.
6	Umumishlab chiqarish. xaraj
7	Boshqa xarajatlar
	Hammasi
2010 schyot krediti bo‘yicha
	A Mahsulot
	B Mahsulot
	Hammasi

 

4.Tayyor mahsulotlar harakat vedomostini rasmiylashtiring.

(so‘mda)

№	Tayyor mahsulot nomi	Boshlang‘ich qoldiq		Aylanmasi		Oxirgi qoldiq
		Dt	Kt	Kirim	Chiqim	Dt	Kt
	A Mahsulot
	B Mahsulot
	Jami

 

5.Tayyor mahsulotlarni sotish vedomosti tuzilsin.

	Tayyor mahsulot nomi	Ishlab chiqarish tannarxi	Sotish bahosi	QQS	Sotish xarajat-lari	Asosiy faoliyat foydasi.
	A  Mahsulot
	B   Mahsulot
	Jami

 

6.Tayyor mahsulotlar va ularni sotish hisobi bo‘yicha muomalalar 11 jurnal orderga tushirilsin.

 

Jurnal order №11

Kt      Dt	№2010	№2810	№9010	№	№	№	№	Jami
Xammasi

10-mavzu. Kapital fondlar, moliyaviy natijalar hisobi.

 

«Guliston» hissadorlik jamiyatining  20… yil  uchun xo‘jalik muomalalarini hisobga olish daftari.

 

№	Muomalalar mazmuni	Asos bo‘luvchi hujjat	Summa	Schyot aloqasi.
				Dt	Kt
144	Binolar inshootlar belgilangan koeffi-tsientlar bo‘yicha qayta baholash natijasi-da qiymati 1.2 koeffitsientga oshirildi.	Buxgalteriya ma’lumotnomasi	636000
145	Sotilgan mahsulotlar ishlab chiqarish tan-narxi aniqlandi hisobdan chiqarildi, yakuniy moliyaviy natija schyotiga o‘tkazildi.	Buxgalteriya ma’lumotnomasi	?
146	Mahsulot sotishdan olingan daromadlar aniqlandi hisobdan chiqarildi, yakuniy moliyaviy natija schyotiga o‘tkazildi.	Buxgalteriya ma’lumotnomasi	?
147	Asosiy vositalar va boshqa aktivlarni sotilishi yoki chiqib ketishi bo‘yicha natija aniqlandi. ( eslatma. agar aniqlanmagani bo‘lsa)	Buxgalteriya ma’lumotnomasi	?
148	Asosiy faoliyatdan boshqa daromadlar aniqlandi hisobdan chiqarildi, yakuniy moliyaviy natija schyotiga o‘tkazildi.	Buxgalteriya ma’lumotnomasi	?
149	Davr sarflari aniqlandi hisobdan chiqarildi, yakuniy moliyaviy natija schyotiga o‘tkazildi.	Buxgalteriya ma’lumotnomasi
	A) sotish xarajatlari	Buxgalteriya ma’lumotnomasi	?
	B) Ma’muriy xarajatlar.	Buxgalteriya ma’lumotnomasi	?
	S) Boshqa operatsion xarajatlar.	Buxgalteriya ma’lumotnomasi	?
150	Moliyaviy faoliyat daromadlari aniqlandi hisobdan chiqarildi, yakuniy moliyaviy natija schyotiga o‘tkazildi.	Buxgalteriya ma’lumotnomasi	?
151	Moliyaviy faoliyat xarajatlari aniqlandi hisobdan chiqarildi, yakuniy moliyaviy natija schyotiga o‘tkazildi.	Buxgalteriya ma’lumotnomasi	?
152	Soliq to‘langunga qadar olingan foyda aniqlandi va foyda solig‘i hisoblandi. 10%	Buxgalteriya ma’lumotnomasi	?
153	To‘langan foyda solig‘i hisobdan chiqarildi, yakuniy moliyaviy natija schyotiga o‘tkazildi.	Buxgalteriya ma’lumotnomasi	?
154	Balans foydasi aniqlandi taqsimlanmagan foyda schyotiga o‘tkazildi.	Buxgalteriya ma’lumotnomasi	?
155	Kassadagi naqd pullar hisob schyotiga topshirildi.	Hisob schyotidan ko‘chirma, kassa chiqim orderi.	92800
156	To‘langan QQS hisobdan chiqarildi	Bux ma’lumot	76000

 

Vazifa:

1.Muomalalarning noma’lum summalari topilsin, buxgalteriya o‘tkazmalari berilsin.

2. Barcha sintetik schyotlar tekshirib chiqilsin. Zarur hollarda qo‘shimcha yozuvlar berilsin.

3.Kapital fondlar va moliyaviy natijalar bo‘yicha  muomalalar 15 jurnal orderga tushirilsin.

 

 

Jurnal order №15

 

 

Kt Dt	№9310	№9510	№9410	№9610	№9810	№9910	№	Jami
Hammasi

 

4. Barcha jurnal orderlar yopilib bosh daftarga o‘tkazilsin. Tegishli to‘g‘rilashlar kiritilsin. (Eslatma xar bir sintetik schyot faqat bitta jurnal orderda krediti bo‘yicha aks ettiriladi).

5. Buxgalteriya balansi tuzilsin.(Bosh daftarda qoldiqlar chiqarilsin)

6. Bosh daftarda ochilgan sintetik schyotlar bo‘yicha oborot vedomosti tuzilsin

 

Oborot vedomosti

 

Schyot nomeri	Yil boshiga qoldiq		Oy davomidagi oborot		Yil oxiriga qoldiq
	Dt	Kt	Dt	Kt	Dt	Kt
0120
0130
0150
0160
Va boshqalar
JAMI

11-Mavzu. Moliyaviy( buxgalteriya hisoboti) hisobot

 

            Vazifa:

1.Yuqoridagi malumotlarga asoslanib,moliyaviy hisobot shakllari to‘ldirilsin.

Ko‘rsatkichlar nomi	Satr kodi	Hisobot davri boshiga	Hisobot davri oxiriga
1	2	3	4
Aktiv
I. Uzoq muddatli aktivlar
Asosiy vositalar:
Boshlang‘ich (qayta tiklash) qiymati (0100, 0300)	010
Eskirish summasi (0200)	011
Qoldiq (balans) qiymati (satr. 010-011)	012
Nomoddiy aktivlar:
Boshlang‘ich qiymati (0400)	020
Amortizatsiya summasi (0500)	021
Qoldiq (balans) qiymati (satr. 020-021)	022
Uzoq muddatli investitsiyalar, jami (satr. 040+050+060+070+080), shu jumladan:	030
Qimmatli qog‘ozlar (0610)	040
Sho‘ba xo‘jalik jamiyatlariga investitsiyalar (0620)	050
Qaram xo‘jalik jamiyatlariga investitsiyalar (0630)	060
Chet el kapitali mavjud bo‘lgan korxonalarga investitsiyalar (0640)	070
Boshqa uzoq muddatli investitsiyalar (0690)	080
O‘rnatiladigan asbob-uskunalar (0700)	090
Kapital qo‘yilmalar (0800)	100
Uzoq muddatli debitorlik qarzlari (0910, 0920, 0930, 0940)	110
Shundan: muddati o‘tgani	111
Uzoq muddatli kechiktirilgan harajatlar (0950, 0960, 0990)	120
I bo‘lim bo‘yicha jami (satr. 012+022+030+090+100+110+120)	130
II. Joriy aktivlar
Tovar-moddiy zahiralari, jami (satr. 150+160+170+180), shu jumladan:	140
Ishlab chiqarish zahiralari (100, 1100, 1500, 1600)	150
Tugallanmagan ishlab chiqarish (2000, 2100,2300, 2700)	160
Tayyor mahsulot (2800)	170
Tovarlar (2900 dan 2980 ning ayirmasi)	180
Kelgusi davr harajatlari (3100)	190
Kechiktirilgan harajatlar (3200)	200
Debitorlar, jami (satr. 220+230+240+ 250+260+270+280+290+300+310)	210
Shundan: muddati o‘tgan	211
Xaridor va buyurtmachilarning qarzi (4000 dan 4900 ning ayirmasi)	220
Ajratilgan bo‘linmalarning qarzi (4110)	230
Sho‘ba va qaram xo‘jaliklarining qarzi (4120)	24
Xodimlarga berilgan bo‘naklar (4200)	250
Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan bo‘naklar (4300)	260
Budjetga soliq va yig‘imlar bo‘yicha bo‘nak to‘lovlari (4400)	270
Maqsadli davlat jamg‘armalari va sug‘urtalar bo‘yicha bo‘nak to‘lovlari (4500)	280
Ta’sischilarning ustav kapitaliga ulushlar bo‘yicha qarzi (4600)	290
Xodimlarning boshqa operatsiyalar bo‘yicha qarzi (4700)	300
Boshqa debitorlik qarzlari (4800)	310
Pul mablag‘lari, jami (satr. 330+340+350+360), shu jumladan:	320
Kassadagi pul mablag‘lari (5000)	330
Hisoblashish shotidagi pul mablag‘lari (5100)	340
Chet el valutasidagi pul mablag‘lari (5200)	350
Boshqa pul mablag‘lari va ekvivalentlari (5500, 5600, 5700)	360
Qisqa muddatli investitsiyalar (5800)	370
Boshqa joriy aktivlar (5900)	380
II bo‘lim bo‘yicha jami (satr. 140+190+200+210+320+370+380)	390
Balans aktivi bo‘yicha jami (satr. 130+390)	400

 

 

Ko‘rsatkichlar nomi	Satr kodi	Hisobot davri boshiga	Hisobot davri oxiriga
1	2	3	4
Passiv
I. O‘z mablag‘lari manbalari
Ustav kapitali (8300)	410
Qo‘shilgan kapital (8400)	420
Rezerv kapitali (8500)	430
Sotib olingan xususiy aksiyalar (8600)	440
Taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar) (8700)	450
Maqsadli tushumlar (8800)	460
Kelgusi davr harajatlri va to‘lovlari uchun zahiralar (8900)	470
I bo‘lim bo‘yicha jami (satr. 410+420+430-440+450+460+470)	480
II. Majburiyatlar
Uzoq muddatli majburiyatlar, jami (satr. 500+510+520+530+540+ 550+560+570+580+590)	490
Shu jumladan: uzoq muddatli kreditorlik qarzlari (satr. 500+520+540+560+590)	491
Shundan: muddati o‘tgan uzoq muddatli kreditorlik qarzlari	492
Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga uzoq muddatli qarz (7000)	500
Ajratilgan bo‘linmalarga uzoq muddatli qarz (7100)	510
Sho‘ba va qaram xo‘jalik jamiyatlarga uzoq muddatli qarz (7120)	520
Uzoq muddatli kechiktirilgan daromadlar (7210, 7220, 7230)	530
Soliq va majburiy to‘lovlar bo‘yicha uzoq muddatli kechiktirilgan majburiyatlar (7240)	540
Boshqa uzoq muddatli kechiktirilgan majburiyatlar (7250, 7290)	550
Xaridorlar va buyurtmachilardan olingan bo‘naklar (7300)	560
Uzoq muddatli bank kreditlari (7810)	570
Uzoq muddatli qarzlar (7820, 7830, 7840)	580
Boshqa uzoq muddatli kreditorlik qarzlari (7900)	590
Joriy majburiyatlar, jami (satr. 610+630+640+650+660+670+680+690+ 700+710+720+730+740+750+760)	600
Shu jumladan: joriy kreditorlik qarzlari (satr. 610+630+650+670+680+ 690+700+710+720+760)	601
Shundan: muddati o‘tgan joriy kreditorlik qarzlari	602
Mol etkazib beruvchilar va pudartchilarga qarz (6000)	610
Ajratilgan bo‘linmalarga qarz (6110)	620
Sho‘ba va qaram xo‘jalik jamiyatlariga qarz (6120)	630
Kechiktirilgan daromadlar (6210, 6220, 6230)	640
Soliq va majburiy to‘lovlar bo‘yicha kechiktirilgan majburiyatlar (6240)	650
Boshqa kechiktirilgan majburiyatlar (6250, 6290)	660
Olingan bo‘naklar (6300)	670
Budjetga to‘lovlar bo‘yicha qarz	680
Sug‘urtalar bo‘yicha qarz (6510)	690
Maqsadli davlat jamg‘armalriga to‘lovlar bo‘yicha qarz (6520)	700
Ta’sischilarga bo‘lgan qarzlar (6600)	710
Mehnatga qarz to‘lash bo‘yicha qarz (6700)	720
Qisqa muddatli bank kreditlari (6810)	730
Qisqa muddatli qarzlar (6820, 6830, 6840)	740
Uzoq muddatli majburiyatlarning joriy qismi (6950)	750
Boshqa kreditorlik qarzlar (6950 dan tashqari 6900)	760
II bo‘lim bo‘yicha jami (satr. 490+600)	770
Balans passivi bo‘yicha jami (satr. 480+770)	780

 

BALANSDAN TAShQARI ShOTLARDA HISOBGA OLINADIGAN

QIYMATLIKLARNING MAVJUDLIGI TO‘G‘RISIDA MA’LUMOT

Ko‘rsatkichlar nomi	Satr kodi	Hisobot davri boshiga	Hisobot davri oxiriga
1	2	3	4
Qisqa muddatli ijaraga olingan asosiy vositalar (001)	790
Mas’ul saqlashga qabul qilingan tovar-moddiy qiymatliklar (002)	800
Qayta ishlashga qabul qilingan materiallar (003)	810
Komissiyaga qabul qilingan materiallar (004)	820
O‘rnatish uchun qabul qilingan uskunalar (005)	830
Qat’iy hisobot blankalari (006)	840
To‘lovga qobiliyatsiz debitorlarning zararga hisobdan chiqargan qarzi (007)	850
Olingan majburiyat va to‘lovlarning ta’minoti (008)	860
Berilgan majburiyat va to‘lovlarning ta’minoti (009)	870
Uzoq muddatli ijara shartnomasiga asosan berilgan asosiy vositalar (010)	880
Ssuda shartnomasi bo‘yicha olingan mulklar (011)	890
Kelgusi davrlarda soliq solinadigan bazadan chiqariladigan harajatlar (012)	900
Vaqtinchalik soliq imtiyozlari (turlari bo‘yicha) (013)	910
Foydalanishdagi inventar va xo‘jalik jihozlari (014)	920

 

Rahbar_________________________________

 

Bosh buxgalter___________________________

 

 

 

 

 

O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining

2002 yil 27 dekabrdagi 140-sonli buyrug‘iga 2-sonli ilova

 

 

MOLIYAVIY NATIJALAR TO‘G‘RISIDA HISOBOT

(2-sonli shakl)

Ko‘rsatkichlar nomi	Satr kodi	O‘tgan yilning shu Davrida		Hisobot davrida
		Daromadlar (foyda)	Harajatlar (zararlar)	Daromadlar (foyda)	Harajatlar (zararlar)
1	2	3	4	5	6
Mahsulot (tovar, ish va xizmat) larni sotishdan sof tushum	010		x		x
Sotilgan mahsulot (tovar, ish va xizmat) larning tannarxi	020	x		x
Mahsulot (tovar, ish va xizmat) larni sotishning yalpi foydasi (zarari) (satr. 010-020)	030
Davr harajatlari, jami (satr. 050+ 060+070+080), shu jumladan:	040	x		x
Sotish harajatlari	050	x		x
Ma’muriy harajatlar	060	x		x
Boshqa operatsion harajatlar	070	x		x
Kelgusida soliqqa tortiladigan bazadan chiqariladigan hisobot davri harajatlari	080	x		x
Asosiy faoliyatning boshqa daromadlari	090		x		x
Asosiy faoliyatning foydasi (zarari) (satr. 030-040+090)	100
Moliyaviy faoliyatning daromadlari, jami (satr. 120+130+140+150+160), shu jumladan:	110		x		x
Dividentlar shaklidagi daromadlar	120		x		x
Foizlar shaklidagi daromadlar	130		x		x
Uzoq muddatli ijara (moliyaviy lizing) dan daromadlar	140		x		x
Valuta kursi farqidan daromadlar	150		x		x
Moliyaviy faoliyatning boshqa daromadlari	160		x		x
Moliyaviy faoliyat bo‘yicha harajatlar (satr. 180+190+ 200+210), shu jumladan:	170	x		x
Foizlar shaklidagi harajatlar	180	x		x
Uzoq muddatli ijara (moliyaviy lizing) bo‘yicha foizlar shaklidagi harajatlar	190	x		x
Valuta kursi farqidan zararlar	200	x		x
Moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa harajatlar	210	x		x
Umumxo‘jalik faoliyatining foydasi (zarari)	220
Favqulodda foyda va zararlar	230
Foyda solig‘ini to‘lagunga qadar foyda (zarar) (satr. 220+/-230)	240
Foyda solig‘i	250	x		x
Foydadan boshqa soliqlar va yig‘imlar	260	x		x
Hisobot davrining sof foydasi (zarari) (satr. 240-250-260)	270

 

BYUDJETGA TO‘LOVLAR TO‘G‘RISIDA MA’LUMOT

 

Ko‘rsatkichlar nomi	Satr kodi	Hisob bo‘yicha to‘lanadi	Haqiqatda to‘langan
Foyda solig‘i, (satr. 281+282) shu jumladan:	280
Yuridik shaxslardan	281
Jismoniy shaxslardan	282
Yalpi ushumdan olinadigan yagona soliq	290
Belgilangan daromaddan olinadigan yagona soliq	300
Yagona er solig‘i	310
Yagona soliq	320
Qo‘shilgan qiymat solig‘i	330
Aktsiz solig‘i	340
Er osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq	350
Ekologiya solig‘i	360
Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq	370
Import bo‘yicha bojxona boji	380
Mol-mulk solig‘i	390
Er solig‘i	400
Infrastrukturani rivojlantirish solig‘i	410
Boshqa soliqlar	420
Mahalliy budjetga yig‘imlar	430
Budjetga to‘lovlarning kechiktirilganligi uchun moliyaviy jazolar	440
Jami budjetga to‘lovlar summasi (280 dan 440 satrgacha, 281 va 282 satrlardan tashqari)	450

 

Rahbar_________________________________

Bosh buxgalter__________________________

 O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining

2002 yil 27 dekabrdagi 140-sonli buyrug‘iga 4-sonli ilova

PUL OQIMLARI TO‘G‘RISIDAGI HISOBOT

(4-sonli shakl)

Ko‘rsatkichlar nomi	Satr kodi	Kirim	Chiqim
1	2	3	4
Operatsion faoliyat
Mahsulot (tovar, ishva xizmat) larni sotishdan ke-lib tushgan pul mablag‘lari	010
Material, tovar, ishva xizmatlar uchun mol etkazib beruvchilarga to‘langan pul mablag‘lari	020
Xodimlarga va ular nomidan to‘langan pul mablag‘lari	030
Operatsion faoliyatning boshqa pul tushumlari va to‘lovlari	040
Jami: operatsion faoliyatning sof pul kirimi/chiqimi (satr. 010-020-030+/-040)	050
Investitsiya faoliyati
Asosiy vositalarni sotib olish va sotish	060
Nomoddiy aktivlarni sotib olish va sotish	070
Uzoq va qisqa muddatli investitsiyalarni sotib olish va sotish	080
Investitsion faoliyatning boshqa pul tushumlari va to‘lovlari	090
Jami: investitsion faoliyatning sof pul kirimi/ /chiqimi (satr. 060+/-070+/-080+-090)	100
Moliyaviy faoliyat
Olingan va to‘langan foizlar	110
Olingan va to‘langan dividentlar	120
Aksiyalar chiqarishdan yoki xususiy kapital bilan bog‘liq bo‘lgan boshqa instrumentlardan kelgan pul tushumlari	130
Xususiy aksiyalar sotib olingandagi pul to‘lovlari	140
Uzoq va qisqa muddatli kredit va qarzlar bo‘yicha pul tushumlari va to‘lovlari	150
Uzoq muddatli ijara (moliyaviy lizing) bo‘yicha pul tushumlari va to‘lovlari	160
Moliyaviy faoliyatning boshqa pul tushumlari va to‘lolari	170
Jami: moliyaviy faoliyatning sof pul kirimi/chi-qimi (satr. 110+/-120+130-140+/-150+/- -160+/-170)	180
Soliqqa tortish
To‘langan Foyda solig‘i	190
To‘langan boshqa soliqlar	200
Jami: to‘langan soliqlar (satr. 190+200)	210
Jami: moliyaviy-xo‘jalik faoliyatining sof pul kirimi/chiqimi (satr. 050+/-100+/-180-210)	220
Yil boshidagi pul mablag‘lari	230
Yil oxiridagi pul mablag‘lari	240

3. GLOSSARIY

 

Termin (o’zbek-cha)	Termin (ruscha)	Termin (ingliz-cha)	O’zbek tilidagi sharhi	Rus tilidagi sharhi	Ingliz tilidagi sharhi
Aktivlar	Активы	Assets	Kelgusida iqtisodiy foyda keltiruvchi va pulda ifodalangan  xo’jalik sub’ektlarining iqtisodiy resurslari	экономические ресурсы хозяйствующего субъекта, выраженные в стоимостной оценке и способные приносить доход в будущем.	economic resources of the economic entity, expressed in the valuation and revenue generating capacity in the future.
Aktiv schetlar	Активные счета	Active accounts	bu aktivlarni aks ettirishga mo’ljallangan schyot bo’lib, unda iqtisodiy resurslarning koldig’i va ko’payishi schyotning debetida, kamayish esa kredit bo’yicha aks ettiriladi	экономические ресурсы хозяйствующего субъекта, выраженные в стоимостной оценке и способные приносить доход в будущем	are intended to account for the property of the organization.
Analitik schyotlar	Аналитический учет	Analytical accounting	ma’lumotlari xo’jalik mablag’lari va ularni manbalarini nafaqat qiymat, balki natura va mehnat o’lchov birliklarida ham hisob yuritishga mo’ljallangandir.	система сбора и группировки учетной информации для целей управления организацией и составления бухгалтерской отчетности	a system to collect and group account information for the purposes of the organization and management of the financial statements.
Buxgalteriya hisobi	Бухгалтерский учет	Accounting	korxona, tashkilot, muassasa va birlashmalar xujalik faoliyatini tulik, xamma jarayonlarini uzluksiz xujjatlashtirish va nazorat kilish tizimi	это упорядоченная система сбора, регистрации и обобщения информации в стоимостном выражении об активах организации и источниках их образования.	an ordered system of collecting, recording and summarizing information in terms of value of the assets of the organization and the sources of their formation.
Buxgalteriya o’tkazmasi	Бухгалтерская запись (проводка)	Accounting record (entry)	Bunda xujalik jarayoniga tegishli summa bir schetning debeti va ikkinchi schetning kreditida aks ettiriladi.	наименование дебетуемого и кредитуемого счетов с указанием суммы хозяйственной операции	the name of the accounts debited and credited with an indication of the amount of business transaction.
Buxgalteriya hisoboti	Бухгалтерская отчетность	Financial reporting	hisobot davriga korxonalarning moliyaviy holati mulkiy holati va moliyaviy natijalarini aks ettiruvchi ko’rastkichlar tizimi	система показателей, отражающих имущественное и финансовое положение организации на отчетную дату, а также финансовые результаты ее деятельности за отчетный период.	a system of indicators, which reflect the property and financial position of an entity at the reporting date and the results of its operations for the reporting period.
Buxgalteriya balansi	Бухгалтерский баланс	Balance  sheet	ma’lum bir davrda xujalik mablaglari va ular manbalarining pul kiymatini guruxlab va umumlashtirib aks ettirish usuli.	способ группировки имущества организации как по составу и размещению, так и по источникам их образования и назначению	a way to group property of the organization both in composition and placement, as well as on the sources of their formation and purpose.
Tayyor maxsulot .	Готовая продукция	Finished goods	korxonaning texnik sharoit va belgilariga javob beruvchi tulik ishlab chikarish natijasidagi maxsulot	составная часть материально-производствен ных запасов организации, предназначенная для продажи и соответствующая установленным техническим параметрам и другим стандартам.	part of the material and produc organization of inventories held for sale and the corresponding set specifications and other standards.
Ikki yoklama yozuv	Двойная запись	Double entry	xujalik muomalalarini ikkita hisobda, ya’ni bir schetning debeti va ikkinchi schetning kreditida aks ettiriladi	отражение каждой хозяйственной операции одинаковой сумме по дебету и кредиту взаимосвязанных счетов	a reflection of each business transaction of the same amount on the debit and credit accounts interrelated.
Debitorlar	Дебиторы	Debtors	ushbu sub’ektga karzdor bo’lgan boshka korxona, tashkilot, muassasa yoki shaxslar	юридические и физические лица, которые являются должниками организации.	natural and legal persons who are debtors of the organization
Pul mablag’lari	Денежные средства	The funds	Aylanma mablag’larning bir qism bo’lib hisob kitoblarni amalga oshirish vositasi sifatida xizmat qiladi	часть оборотных активов, используемых хозяйствующим субъектом для осуществления расчетов	part of the current assets used by a business entity for settlement
Qo’shilgan  kapital	Добавочный капитал	Additional capital	oddiy  va  imtiyozli  akstiyalarni  sotishdan  olingan  summalar  nominal  qiymatidan  oshiqcha  summalar,  bundan  tashqari,  qaytarib  bermaslik  sharti  bilan  olingan  mulklar  qiymatining  yig’indisidan  tashkil  topadi.	часть собственного капитала, созданного в результате дополнительного внесения сверх уставного капитала	equity, established as a result of additional application in excess of the authorized capital.
Xujjat	Документация	Documentation	xujalik muomalalarining sodir bo’lganligi yoki ruxsat etilganligi, uning konuniy va iktisodiy jixatdan maksadli ekanligini tasdiklaydi.	письменное разрешение на проведение хозяйственной операции и подтверждение ее совершения.	a written authorization to conduct a business transaction and confirmation of the transaction.
Xujjatlarning aylanishi	Документооборот	Document	xujjatlarning hisob jarayonida tuzilishidan to arxivga berilgunga kadar xarakatidir.	этапы движения документов от их создания или поступления до передачи в архив	movement stages of documents from their creation or receipt to transmit to the archive.
Uzoq muddatli aktivlar	Долгосрочные активы	Long term assets	iqtisodiy resurslarning bir qismi bo’lib, uzoq muddat xizmat qiladi	часть экономических ресурсов, используемых в течение длительного времени	part of the economic resources used for a long time
Uzoq muddatli moliyaviy qo‘yilmalar	Долгосрочные финансовые вложения	Long-term investments	Boshqa korxonaga pul mablag’lari yoki mulk ko’rinishidagi moliyaviy qo’yiyilmalar	вложение денежных средств или иного имущества в другие организации на срок более одного года.	investment of money or other property to other organizations for a term exceeding one year.
Uzoq muddatli majburiyatdlar	Долгосрочные обязательства	Long-term liabilities	Bu to’lov  muddati 12 oydan ortiq bo’lgan qarzdorliklardir	это задолженность, погашение которой превышает 12 месяцев.	this debt, the repayment of which exceeds 12 months.
Balansdagi schyotlar	Забалансовые счета	Off-balance sheet accounts	balansda qatnashadigan schyotlarga aytilib, ular bo’yicha ikki yoqlama yozuv amalga oshiriladi.	счета для учета имущества не принадлежащего данной организации	accounts for the account of the property does not belong to the organization.
Qarz	Заём	The loan	Boshqa korxona va tashkilotdan pul yoki mulk shaklida olgan qarzi	взятые в долг деньги или имущество у других организаций (кроме банков) с обязательством их возврата.	borrowed money or property from other organizations (except banks) with an obligation to return.
Ish haqi xarajatlari	Затраты на оплату труда	Labour costs	ishlab chiqarish tannarxini tashkil etuvchi xodimlarning  ish haqi bilan bog’liq bo’lgan xarajatlarning bir turidir	вид затрат, включаемый в издержки производства или обращения, связанный с заработной платой работников организации.	he cost element that is included in the cost of production or treatment associated with wage employees of the organization.
Ishlab chiqarish xarajatlari	Затраты на производство	Production costs	mahsulot ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish bilan bog’liq korxonaning xarajatlari	расходы организации, связанные с производством продукции, работ, услуг.	expenses of the organization associated with the production of goods, works and services.
Inventarizastiya	Инвентаризация	Inventory	korxonaga tegishli bo’lgan barcha asosiy vositalar, inventarlar, mablaglar va boshka moddiy boyliklarning xakikatda mavjudligi bilan buxgalteriya hisobi ma’lumotlarini solishtirish va tekshirish usuli.	проверка фактического наличия имущества и сопоставление полученных результатов с данными учета.	check actual availability of property and the results obtained are compared with the accounting data.
Kapital	Капитал	Capital	Bu ta’sischilar tomonidan aktivlarga qo’yilgan pul mablag’lari	это стоимость вложенных собственниками активов прибыль накопленная за время деятельности организации.	is the value of invested assets of the owners of the profit accumulated during the activities of the organization.
Bilvosita xarajatlar	Косвенные затраты	Indirect costs	Bir nechta mahsulot turiga hisoblangan xarajatlar	затраты, относящиеся к нескольким видам продукции (работ, услуг).	costs related to several types of products (works, services).
Qisqa muddatli majburiyatlar	Краткосрочные обязательства	Short-term liabilities	to’lov muddati bir yildan ortiq bo’lmagan qarzdorliklar	это задолженность, срок погашения которой не превышает одного года.	is payable, the maturity of which does not exceed one year.
Kredit	Кредит	Credit	pul mablaglari yoki tovarni karzga berish.	представление в долг товаров или денег.	borrowed money or goods.
Kreditorlar	Кредитор	Creditor	ma’lum bir muddatga boshka shaxsga karz bergan korxona, tashkilot, muassasa	физическое или юридическое лицо, перед которым данная организация имеет задолженность.	legal person to whom the organization is in arrears.
Kreditor qarzlari	Кредиторская задолженность	Accounts payable	o‘zga korxonalarning aylanma mablag‘larining bir qismi aynan tahlil qilinayotgan korxona aylanmasida qatnashishi tushuniladi.	обязательства организации перед кредиторами за товары, работы, услуги, т.е. долги данного предприятия другим организациям и отдельным лицам.	оrganization obligations to creditors for goods, works and services, ie, the debts of the company to other organizations and individuals.
Kassa limiti	Лимит кассы	The limit of cash	korxona kassasida doim bulishi mumkin bo’lgan pul mablaglarining summasi	сумма наличных денежных средств в кассе предприятия, размер которых устанавливается банком в зависимости от величины наличного оборота денежных средств данной организации.	the amount of cash on hand the company, the size of which is set by the bank, depending on the value of cash flow funds the organization.
Lifo	ЛИФО	LIFO	tovar-moddiy boyliklarini sunggi kabul kilingan yoki tayyorlangan partiya bahosi buyicha hisobga olish usuli.	способ оценки материалов при отпуске их в производство: последняя партия на приход, первая в расход.	method of evaluating materials when they are released into production: the last batch of the arrival of the first in consumption.
Ishlab chiqarrish moddiy zahiralar	Материально-производственные запасы –	Inventories	shunday buyumlarki, ularga inson mexnati sarflanib, tayyor maxsulot olinadi	часть имущества организации, используемая при производстве продукции (работ, услуг), а также предназначенная для продажи и для управленческих нужд организации.	part of the organization's property used in the production of goods (works, services), as well as held for sale and for administrative needs of the organization.
nomoddiy aktivlar	Нематериальные активы.	Intangible assets	moddiy-ashyoviy mazmunga ega bulmagan, xo‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan xujalik faoliyatida foydalanish maqsadida nazorat qilinadigan, shuningdek Uzoq vaqt (bir yildan ko‘p) ishlatish uchun mo‘ljallangan mol-mulk obyektlari.	имущество организации, не обладающее материальными или физическими свойствами, но которые обеспечивают получение дохода длительное время или постоянно	property of the organization that does not have the material or physical properties, but which generate income for a long time or permanently.
Taqsimlanmagan foyda	Нераспределенная прибыль	Retained earnings	hisobot davrida korxona kapitalining ko’payishini aks ettiruvchi moliyaviy natija	это финансовый результат, характеризующий увеличение капитала организации за отчетный год и весь период ее деятельности	is the financial result, which characterizes the capital increase during the reporting year and the whole period of its activity.
Aylanma mablag’lar	Оборотные активы	Current assets	hizmat qilish muddati bir yildan oz bo’lgan balansda likvidliligi o’sish tartibida joylashtirilgan mehnat vositalari,qisqa muddatli moliyaiy qo’yilmalar va pul mablag’lari	материальные оборотные средства, средства в текущих расчетах, краткосрочные финансовые вложения, денежные средства, расположенные в балансе в порядке возрастания ликвидности.	tangible current assets, funds in the current account, short-term investments, cash, placed in the balance in the order of increasing liquidity.
Majburiyatlar	Обязательства	Liabilities	o’tgan davrdagi bitimlar yoki o’tgan davrdagi voqealar natijasida  hosil bo’lgan  qarzdorliklar (pul mablag’lari o’tkazilmagan holda ish haqi, turli ajratmalar, soliqlar hisoblangan, tovarlar xarid qilingan va boshqalar)	задолженность организации, возникшая в результате прошлых хозяйственных событий и сделок, выполнение которых влечет за собой погашение этой задолженности.	debt organization, which arose as a result of past events and business transactions, the implementation of which entails the repayment of this debt.
Asosiy vositalar	Основные средства –	Fixed assets	12 oydan oshadigan davr mobaynida mahsulot ishlab chiqarish, ishlar bajarish, xizmatlar ko’rsatish chog’ida yoki korxonani boshqarish uchun mehnat vositasi sifatida foydalaniladigan mol-mulk qismi	часть средств труда, используемых организацией при производстве продукции (работ, услуг), для управленческих нужд в течение периода, превышающего 12 месяцев.	part of the work equipment used by the organization in the production of goods (works, services) for the management needs for a period exceeding 12 months.
Baholash	Оценка	Evaluation	xujalik mablaglari, majburiyatlar va xujalik jarayonlarini pul ulchov birligida aks ettirish usulidir.	денежное выражение затрат на производство и продажу продукции (работ, услуг).	the monetary value of the cost of production and sale of goods (works, services).
Balans passivi	Пассив баланса	Passive of balance	Xo’jalik mablag’larining manbalari aks ettirilgan buxgalteriya balansining qismi	часть бухгалтерского баланса, в которой отражено имущество организации по источникам их образования и назначению	of the balance sheet, which reflects the property of the organization on their source and destination.
Passiv schetlar	Пассивные счета	Liability accounts	Xo’jalik mablag’larining manbalarini  aks ettirishga mo’ljallangan	предназначены для учета источников образования имущества.	designed to account for property formation sources.
Schetlar rejasi	План счетов бухгалтерского учета	Chart of Accounts	moliyaviy xisobot elementlariga muvofiq guruxlashgirilgan moliyaviy hisobot elementlarining yig’indisini tashkil etadi	систематизированный перечень счетов бухгалтерского учета первого и второго порядка (синтетические счета и субсчета).	systematic list of accounts of first and second order (synthetic accounts and sub-accounts).
Foyda	Прибыль	Profit	Daromadlarning xarajatlardan ustun kelishi	сумма превышения расходов над доходами.	the sum of the excess of expenditure over income.
To’g’ri xarajatlar	Прямые затраты	Direct costs	Aniq bir mahsulot tannarxiga bevosita kiritiladigan xarajatlar	затраты, которые непосредственно относятся на себестоимость конкретного вида продукции (работ, услуг).	costs that are directly attributable to the cost of a particular type of goods (works, services).
Hisob kitob scheti	Расчетный счет	Current Account	Bankda pul mablag’larini saqlash va naqd pulsiz hisob kit oblarni amalga oshirish uchun  ochilgan xisob kitob scheti	счет, открываемый организацией в банках для хранения денежных средств и осуществления безналичных расчетов.	an account opened in the organization of banks for storing cash and cashless payments.
Rezerv kapitali	Резервный капитал	Reserve capital	qonunchilik va ta’sis hujjatlariga muvofiq sof foydadan ajratmalar yo’li bilan barpo etiladi. Undan dividendlar to’lashda, ushbu maqsad uchun hisobot yilida foyda bo’lmaganda yoki etarlicha bo’lmaganda, hisobot yilidagi korxonaning kutilmagan zararlari va yo’qotishlarida foydalaniladi.	часть собственного капитала, создаваемого за счет прибыли и предназначенного для покрытия потерь, выплаты дивидендов и др.	equity, created at the expense of profits, and intended to cover the losses, the payment of dividends, etc..
Mahsulot tannarxi	Себестоимость продукции	Production costs	Хўжаликфаолиятиниоширишмаqсадидамаhсулотишлабчиqаришучун qилинганихаражатлар	затраты организации на производство продукции, в целях осуществления своей хозяйственной деятельности.	the costs of organization for production, in order to carry out its business activities.
Xususiy kapital	Собственный капитал	Shareholders' equity	ustav, qo’shilgan va rezerv kapitali, taqsimlanmagan foyda, rezervlar, maqsadli tushumlar, grantlar va subsidiyalardan iborat bo’lgan kapitalning bir qismi	часть капитала организации, состоящая из уставного, добавочного, резервного капитала, нераспределенной прибыли.	capital of the organization, consisting of the authorized, additional, capital reserve, retained earnings.
	Управленческий учет	Management accounting	Boshqaruvhisobikorxonaichidagialoqalarningasosiytizimi-nio’zidanamoyonetadi. Uningmaqsadi - o’tmishdagixodisalartahli-liasosidakelajakkamo’ljallangantavsiyalarniishlabchiqishuchunmenejerlarnitegishliaxborotbilanta’minlashdir.	бухгалтерский учет внутри организации, необходимый для управления ее экономическими ресурсами	accounting within an organization needed to manage its economic resources.
Ustav kapitali	Уставный капитал	Share capital	korxonaning o’z mol-mulkini shakllantirishning boshlang’ich manbai.	первоначально инвестируемый капитал	initially invested capital.
Moliyaviy hisob	Финансовый учет	Financial Accountingс	Moliyaviy hisobning asosiy maqsadi  korxona moliyaviy hisoboti (moliyaviy hujjatlar)ni tuzish uchun zarur ma’lumotlarni  monitoringini tashkil qilishdan iborat. Bu ma’lumotlar ma’muriyatning o’zi uchun ham, tashqi foydalanuvchilar uchun ham mo’ljallangan bo’ladi.	бухгалтерский учет, осуществляемый с целью получения информации для внешних и внутренних пользователей.	Accounting, carried out in order to obtain information for internal and external users.
FIFO	ФИФО	FIFO	zaxiralarni olinish ketma-ketligida, ya’ni ishlab chiqarishga birinchi bo’lib kelgan zaxiralar dastlabki olinish bahosida va oxirgi sotib olish haqiqiy tannarxi bo’yicha hisobot davri oxiriga zaxiralarni baholash hamda realizastiya qilingan maxsulot (ish, xizmat) tannarxida materiallarni dastlabki sotib olish bahosida hisoblanadi.	способ оценки материалов при отпуске их в производство: первая партия – на приход, первая партия на расход,	method of evaluating materials when they are released into production: the first party - the arrival of the first batch to flow
Xo’jalik operastiyalar	Хозяйственная операция	Economic operation	Buxgalteriya xisobida aks ettirilgan xo’jalik faoliyatidagi o’zgarishlar	факт хозяйственной деятельности, отраженный в бухгалтерском учете.	a fact of economic activity, reflected in accounting.
Shaxmat aylanma qaydnomasi	Шахматная оборотная ведомость	Chess trial balance	Schetlar korrespondenstiyasini to’g’riligini tekshirish va aks ettirish usuli	способ отражения и проверки правильности корреспонденции счетов.	a way to reflection and validation of accounts correspondence.