ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ВА КОММУНИКАЦИЯЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ВАЗИРЛИГИ

МУҲАММАД АЛ-ХОРАЗМИЙ НОМИДАГИ

ТОШКЕНТ   АХБОРОТ   ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ   УНИВЕРСИТЕТИ

 

«АКТ СОҲАСИДА ИҚТИСОДИЁТ ВА МЕНЕЖМЕНТ» ФАКУЛЬТЕТИ

 

«АКТ СОҲАСИДА ИҚТИСОДИЁТ» КАФЕДРАСИ

 

 

 

 

 

 

 

 

“SOLIQ VA SOLIQQA TORTISH”

 

FANIDAN

 

 

ЎҚУВ-УСЛУБИЙ

МАЖМУА

 

 

 

 

 

 

 

TOSHKENT – 2016
1-MAVZU: “SOLIQ VA SOLIQQA TORTISH” FANIGA KIRISH

 

Reja.

 

1.  Soliqlar va soliqqa tortish fanini o‘qitishning zarurligi, uning boshqa fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligi.

2.  Soliqlar va soliqqa tortish fanining predmeti va vazifalari.

3.  Soliqlar va soliqqa tortish fanining mutaxassis kadrlarni tayyorlashdagi roli.

 

1.Soliqlar va soliqqa tortish fanini o‘qitishning zarurligi, uning boshqa fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligi.

 

Soliqlar va soliqqa tortish fanining boshqa fanlar singari o‘ziga xos predmet va vazifalari mavjud. Bu fanni o‘qitishning zarurligi bozor iqtisodiyoti munosabatlari ichida soliq munosabatlarining ahamiyati o‘sib borayotganligidan kelib chiqadi. Soliqlar va soliqqa tortish fani soliq voqe’liklarini (harakatlarini) chuqur o‘rganish asosida zaruriy xulosalar chiqarib, ularni amaliyotga tadbiq etish yo‘llarini o‘rgatadi.

Soliqlar va soliqqa tortish fani soliq amaliyotidagi eng to‘g‘ri, eng mukammal va eng progressiv voqe’liklarni o‘rganib, amaliyot uchun xuddi bir dasturiy amalday yoritib boradi. Nazariya voqeliklarni amaliyotdan oladi va yana amaliyotga eng to‘g‘ri, ma‘qul va ilg‘or tajribalar olinib amaliyotga yo‘l ko‘rsatish uchun o‘rgatiladi. Demak, nazariya amaliyot uchun kerak va amaliyot uchun kompas, barometr, yo‘l boshlovchi vazifasini bajaradi. Nazariyasiz amaliyot yo‘ldan adashgan yo‘lovchidir. Nazariyani chuqur bilgan amaliyotchi har qanday o‘zgarishlarda ham ishlab keta oladi va yo‘ldan adashmaydi.

Soliqlar va soliqqa tortish fanini o‘qitishning zarurligi amaliyotda yo‘ldan adashmaslik, keraksiz soliqlar bo‘yicha o‘zgartishlarga yo‘l qo‘ymaslik, amaliyotda istiqbolli qadamlar tashlash uchun va katta muvaffaqiyatlarga erishish uchun ham zarurdir. Soliqlar va soliqqa tortish fani soliq nazariyasi fani bilan chambarchas bog‘liqdir, uning maxsus bo‘limi, ya‘ni chuqurlashtirilgan va kengaytirilgan bo‘limidir. Chunki soliq nazariyasi qonuniyatlari umumiqtisodiy nazariya qonuniyatlaridan chetga chiqib keta olmaydi, ularga asoslanadi va rivojlantiriladi.

Soliq munosabatlari moliya munosabatlarining tarkibiy qismi bo‘lganligi bois, soliqlar va soliqqa tortish fani ham moliya nazariyasi fani bilan chambarchas bog‘liq. Soliqlar va soliqqa tortish fanining o‘ziga xos xususiyatlari soliq to‘lovchilar bilan davlat o‘rtasidagi majburiy xarakterga ega bo‘lgan pul munosabatlarini o‘rgatadi.

Soliqlar va soliqqa tortish fani davlat byudjeti fani bilan ham o‘zaro bog‘liqdir. Chunki soliqlar oxir oqibatda byudjet daromadlarini shakllantiradi. Soliqlar (daromadlar) bo‘lmasa byudjet munosabatlarining o‘zi bo‘lmaydi. Bu fan chet mamlakatlar soliq tizimi, moliyaviy hisob, soliq qonunchiligi asoslari, soliqlarni prognoz qilish fanlari bilan ham chambarchas bog‘liqdir.

 

 

 

 

2. Soliqlar va soliqqa tortish fanining predmeti va vazifalari.

 

Har qanday fan o‘zining predmetiga, ya‘ni izlanish ob‘ektiga ega bo‘ladi. Masalan, texnologiya fanining predmeti bo‘lib kimyoviy moddalarning tarkibini o‘rganish hisoblansa, mashinasozlik fani uchun mashinalar mexanizmini xarakteristikasi bo‘lsa, soliqlar va soliqqa tortish fanining predmeti soliq munosabatlarini (harakatini), soliqlar mexanizmini har tomonlama o‘rganishdan iboratdir.

Fanning predmeti soliq voqe’liklari pul munosabatlarini o‘rganishdan iborat bo‘ladi. Bu pul munosabatlari soliq to‘lovchilar (yuridik va jismoniy shaxslar) bilan soliqni o‘z mulkiga aylantiruvchi (soliq oluvchi) davlat o‘rtasidagi munosabatlardir. Fanning mohiyati shu o‘rtadagi munosabatni chuqur o‘rganish, ularni to‘g‘ri tashkil qilishni ta‘minlashdir. To‘g‘ri tashkil etish deganda soliq munosabatida qatnashuvchi tomonlarning iqtisodiy manfaatini e’tiborga olish, muvozanatni saqlash kabi munosabatlarni tashkil qilish tushuniladi. Bu muvozanatni saqlashda tomonlar adolatlik va insoflik tamoyiliga amal qilishi zarur. Tushunarliroq qilib aytsak, byudjetga soliqlarni olishda soliq to‘lovchilar bo‘yniga ortiqcha og‘irlik osmaslik, ularni o‘z ishlab chiqarishidan manfaatdorligini so‘ndirib qo‘ymaslik, ularning dasturlari va rejalarini tez - tez o‘zgartirishga olib bormaslik va hokazolarga e’tibor berish ko‘zda tutiladi. Bu erda tomonlarning do‘stona munosabatda bo‘lishi, bozor iqtisodiyoti talablariga mos iqtisodiy munosabatlar bo‘lishini o‘rgatadi. Fanning predmetini chuqur o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, munosabatlarda bir tomonlama zo‘ravonlik munosabati bo‘lguday bo‘lsa, ikkinchi tomon unga javoban o‘z daromadlari, boshqa soliq ob‘ektlarini har xil yo‘llar bilan yashiradi. Bunday hollarda har qanday xuquqiy hujjatlarning ham kuchi etmay qolishi mumkin. Daromadlarni, soliq ob‘ektlarini yashirish holati ham munosabatlarni buzadi. Demak, soliqlar va soliqqa tortish fanini chuqur o‘rganish orqali amaliyotda soliq tushumlari rejalarini muvaffaqiyatli bajarish vazifasiga ham erishish mumkin.

Fanning funktsiyalari soliq mutaxassisi va boshqa soliq idoralari xodimlarini nazariy jihatdan qurollantirish hamda amaliyotda adashmaslik uchun yo‘l - yo‘riqlar ko‘rsatishdan iboratdir. Shuningdek, chet el soliq amaliyotini o‘rganish va taqqoslash asosida tegishli xulosalar ishlab chiqish, ularning ish tajribalarini o‘zimizning amaliyotga moslab zarur joylarini tadbiq etishdan iboratdir. Demak, fanning asosiy funktsiyasi yuqori malakali soliq mutaxassislari tayyorlashda ularni ham nazariy, ham amaliy jihatdan uslubiy qo‘llanmalar bilan ta‘minlashdir.

 

3. Soliqlar va soliqqa tortish fanining mutaxassis kadrlarni tayyorlashdagi roli.

 

Soliqlarning paydo bo‘lishi davlatning paydo bo‘lishi bilan bog‘liq bo‘lganligi uchun hamda hozirgi O‘zbekistonda ijtimoiy himoyalangan bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat uni tashkilotchisi ekanligidan soliqlar va soliqqa tortish fani davlatning o‘ta zarur bo‘lgan xilma - xil vazifalari bilan chambarchas bog‘liq va ularga asoslanadi. Davlat mamlakatda yaratilgan ijtimoiy mahsulot ishlab chiqarish uni taqsimlashning qonun - qoidalarini ishlab chiqadi. Bu taqsimlashdagi munosabat bozor iqtisodiyoti sharoitida pul orqali amalga oshirilganligidan davlat uni taqsimlashni ham pul munosabatlari orqali, ya‘ni soliq, pul va kredit orqali amalga oshiradi. Davlatning bunday faoliyatini o‘rganish - soliqlar va soliqqa tortish fanining diqqat - markazida turadi.

Bozor iqtisodiyoti talab va taklif, raqobat, qiymat va boshqa qonunlar orqali amalga oshiriladi. Bozor iqtisodiyoti - erkin iqtisodiyot, pulli munosabatlar iqtisodiyotidir. Soliqlar ham pul munosabatlarini ifoda etganligi uchun bozor iqtisodiyoti tarkibiga kiradi, uning ajralmas qismidir. Bozor iqtisodiyoti qonunlari - soliqlar va soliqqa tortish fanining asosini tashkil etadi. U qonunlarni chuqur anglamasdan turib soliqlar va soliqqa tortish mexanizmini tushunib bo‘lmaydi.

Bozor iqtisodiyoti qonunlarini o‘rganib chiqib, davlat yalpi ichki mahsulot qiymatini soliqlar orqali taqsimlash vazifasini o‘z zimmasiga oladi. Shunday ekan, davlat to‘g‘risidagi ta‘limot - davlat iqtisodiyotni boshqarishda bosh rol o‘ynashi soliqlar va soliqqa tortish fanining asosi bo‘lib xizmat qiladi. Davlat bozor iqtisodiyotini boshqarishda etakchilik, boshqaruvchilik rolini o‘ynaydi. Davlat soliqlarni iqtisodiy mohiyati va vazifalarini o‘rganib chiqib, uni amaliyotga tadbiq qilishni o‘z zimmasiga oladi.

Soliq xizmati xodimlari o‘zlariga qonuniy hujjatlarda yuklangan vazifalarni muvaffaqiyatli bajarishlari uchun faqat amaliy jihatdan soliqlarni bilibgina qolmasdan, soliqlarning mohiyati, belgilari, ularning ob‘ektiv zarurligiga, davlatning soliq siyosati, soliqlar tizimi, soliqqa tortish tizimi, soliq idoralari tizimi va boshqalar kabi nazariy masalalarni chuqur bilishlari zarur. Buning uchun esa soliqlar va soliqqa tortish fanini chuqur o‘rganish kerak. Shuni nazarda tutish zarurki, Leonardo da Vinchi aytganidek: «Nazariya qo‘mondon, amaliyot askarlardir» Nazariya amaliyotni to‘g‘ri yo‘lga boshlovchi kompasdir. Har qanday vazifalarni kadrlar hal qiladi. Shuning uchun, ular chuqur nazariy bilimga va kasb mahoratiga ega bo‘lishlari zarur.

Fanning mazmunini chuqur egallagan har qanday mutaxassis soliqlar va soliqqa tortish jarayonini o‘rganishda va ularni hayotga to‘g‘ri hamda to‘liq tadbiq etishda adashmaydi. Shunday ekan bu fan soliq xizmati xodimlari, soliq sohasi vakillari, ilmiy xodimlar uchun o‘zlarining ilmiy salohiyatlarini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi.

 

O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar

 

1.     “Soliq va soliqqa tortish” fanini o‘qitish nima uchun kerak?

2.     “Soliq va soliqqa tortish” fani nimani o‘rgatadi uning qanday funktsiyalari bor?

3.     “Soliq va soliqqa tortish” fanining mazmunida nimalarni o‘rgatish maqsadi yotadi va uning mutaxassis kadrlar tayyorlashdagi roli qanday?

 

 

2-MAVZU: O’ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA SOLIQ TIZIMI, SOLIQ MUNOSABATLARI SUBEKTLARINING HUQUQ VA MAJBURIYATLARI.

 

Reja.

 

1.  Umumdavlat va mahalliy soliqlar hamda boshqa majburiy to‘lovlar.

2.  Soddalashtirilgan soliq tizimiga o‘tgan yuridik va jismoniy shaxslar.

3.  Soliqlarning guruhlarga ajratilishi.

4.  To‘g‘ri va egri soliqlar­ning tarkibi va  ular­ning byudjet daromad­laridagi ahamiyati.

5.  Yuridik va jismoniy shaxslar tulaydigan soliqlar va yig‘imlar.

6.  Soliq tizimining huquqiy asoslari, soliq to‘lovchilarning huquq va majburiyatlari.

 

1. Umumdavlat va mahalliy soliqlar hamda boshqa majburiy to‘lovlar.

 

Iqtisodiy adabiyotlarda yuridik va jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarning yig‘indisi soliqlar tizimi deb tushuniladi. Soliq kodeksining 23-moddasiga ko‘ra O‘zbekiston Respublikasi xududida soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar amal qiladi hamda ular O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan joriy etiladi va bekor qilinadi.

O‘zbekiston Respublikasi hududida umumdavlat soliqlari va boshqa majburiy to‘lovlar hamda mahalliy soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar amal qiladi.

Umumdavlat soliqlari va boshqa majburiy to‘lovlar tarkibiga quyidagilar kiradi:

1) yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i;

2) jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i;

3) qo‘shilgan qiymat solig‘i;

4) aksiz solig‘i;

5) yer qa‘ridan foydalanuvchilar uchun soliqlar va maxsus to‘lovlar;

6) suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq.

Umumdavlat soliqlari har yili O‘zbekiston Republikasi Prezidentining keyingi moliya yili uchun makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar va davlat byudjeti prognozi to‘g‘risidagi maxsus qarori asosida belgilangan normativlar bo‘yicha tegishli mahalliy byudjetlar o‘rtasida taqsimlanadi.

7) ijtimoiy jamg‘armalarga majburiy to‘lovlar:

·        yagona ijtimoiy to‘lov;

Bu to‘lov o‘z navbatida quyidagi jamg‘armalarga taqsimlanadi: Pensiya jamg‘armasiga, bandlik jamg‘armasiga va kasaba uyushmasi jamg‘armasiga.  

·        fuqarolarning byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga sug‘urta badallari;

·        byudjetdan tashqari Pesiya jamg‘armasiga majburiy to‘lovlar;

8) Respublka yo‘l jamg‘armasiga majburiy to‘lovlar:

·        Respublka yo‘l jamg‘armasiga majburiy ajratmalar;

·        Respublka yo‘l jamg‘armasiga yig‘imlar;

9) davlat boji;

10) bojxona to‘lovlari;

Soliq solishning soddalashtirilgan tartibida to‘lanadigan umumdavlat soliqlari:

11) yagona soliq to‘lovi;

12) tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bo‘yicha qat’iy belgilangan soliq.

Mahalliy soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarga quyidagilar kiradi:

1) mol-mulk solig‘i;

2) yer solig‘i;

3) obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘i;

4) transport vositalariga benzin, dizel yoqilg‘isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq;

5) ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish va ayrim turdagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqi uchun yig‘im;

6) yagona yer solig‘i ( soddalashtirilgan tartibdaga soliq)

Mahalliy soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar to‘lovchisi bo‘lib O‘zbekiston Respublikasi soliq qonunchiligi hujjatlariga muvofiq, mulkchilik shaklidan qat’i nazar yuridik va jismoniy shaxslar hisoblanadi.

Mol-mulk solig‘i va yer solig‘i O‘zbekiston Respublikasining qonun hujjatlariga binoan joriy etiladi va uning butun hududida undiriladi.

Ushbu soliqlar stavkalarining miqdori O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori asosida belgilanadi.

Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘i, transport vositalariga uchun benzin, dizel yoqilg‘isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq, ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish va ayrim turdagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqi uchun yig‘imlar Qoraqalpog‘iston Respublikasi davlat hokimiyati organlari, viloyatlar va Toshkent shahar xalq deputatlari kengashlari tomonidan joriy etiladi. Ushbu soliqlar va yig‘imlar stavkalarining eng yuqori miqdorlari O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori asosida belgilanadi.

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi O‘zbekiston Respublikasining butun hududida ayrim mahalliy soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni umumiy, qat’iy stavkalarda belgilashi mumkin.

Mahalliy soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar stavkalari soliq to‘lovchilarga Moliya vazirligi, Davlat soliq qo‘mitasi va uning quyi organlari tomonidan belgilangan tartibda etkaziladi.

Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘i, transport vositalariga uchun benzin, dizel yoqilg‘isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq, ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish va ayrim turdagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqi uchun yig‘imlarning miqdorlari, ularni undirish tartibi, ular bo‘yicha qo‘shimcha imtiyozlar taqdim etish Qoraqalpog‘iston Respublikasi davlat hokimiyati organlari va viloyatlar hamda Toshkent shahar xalq deputatlari kengashlari tomonidan amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq belgilanadi.

Yuridik shaxslar tomonidan byudjet bilan hisob-kitoblar hisobi byudjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzlar hisobi hisobvaraqlarida mahalliy soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar har bir turi bo‘yicha yuritiladi.

Mahalliy soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarning o‘z vaqtida to‘lanishi, mahalliy soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga rioya qilinishi uchun javobgarlik soliq va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lovchilar zimmasiga yuklanadi.

Mahalliy soliq va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lanishining tasdig‘i bo‘lib amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq bank muassasasi yoki vakolatli organ bergan hujjat hisoblanadi.

Soliqlarning umumdavlat (respublika) va mahalliy soliqlarga bo‘linishi hukumat idoralarining respublika hukumati va mahalliy hukumatlarga bo‘linishi asosida kelib chiqadi. Har bir hokimiyat idoralari o‘zlarining bajaradigan muhim vazifalaridan kelib chiqib, o‘z byudjetiga va uni ta‘minlaydigan soliqlarga va boshqa majburiy to‘lovlarga ega bo‘lishi kerak. Respublika hukumati umumdavlat miqyosida katta vazifalarni, jumladan, sog‘liqni saqlash, maorif, fan, mudofaa, xavfsizlikni saqlash, aholini ijtimoiy himoyasini tashkil etish va boshqa bir qator  shu kabi strategik vazifalarni bajaradi. Shuning uchun uning byudjeti ham soliqlari ham salmoqli bo‘lishni talab etadi. Qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksiz solig‘i, yuridik shaxslarning foydasidan olinadigan soliq, yer qa‘ridan foydalanuvchilar uchun soliqlar va maxsus to‘lovlar, suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq, jismoniy shaxslar daromadidan olingan soliqlar respublika byudjetiga tushadi. Umumdavlat soliqlarining muhim xususiyati shundaki, respublika byudjetiga tushadigan soliqlardan mahalliy byudjetlarni boshqarib borish uchun ajratma sifatida tushushi mumkin. Bordi-yu, ajratma etmasa subventsiya yoki subsidiya beriladi. Umumdavlat va mahalliy soliqlar yagona mohiyatga ega bo‘lib, ular byudjetga to‘lanishi lozim bo‘lgan to‘lovlar hisoblanadi.

Mahalliy soliqlar hukumatlar bajaradigan vazifalariga qarab belgilanib, ularga doimiy va to‘liq biriktirib beriladi. Mahalliy xokimiyat organlari asosan fuqarolarga yaqin bo‘lganligidan ularga ijtimoiy masalalarni, jumladan,  maktab, sog‘liqni saqlash, madaniyat, maorif, shahar va qishloqlar obodonchiligi kabi vazifalarni bajaradi. Lekin bu soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar ularning byudjet xarajatlarining 30-40 foizini qoplaydi, xolos. 

Shuning uchun ham mahaliy byudjetlar daromadlarini ko‘paytirish eng dolzarb masalalardan hisoblanadi. Mahalliy soliqlarning muhim xususiyati shundaki ular faqat shu hududning byudjetiga tushadi va ulardan boshqa byudjetlarga ajratmalar berilmaydi.

Mahalliy byudjetlarning soliq va boshqa majburiy to‘lovlari kam bo‘lganligidan bu byudjetlarning daromadlar va xarajatlarini barqarorlashtirish (balanslashtirish) ancha murakkabdir. Bu masalani echishda umumdavlat soliqlaridan ajratmalar beriladi. (masalan, qo‘shilgan qiymat solig‘idan, aksiz solig‘idan va boshqalar).

 

2.Soddalashtirilgan soliq tizimiga o‘tgan yuridik va jismoniy shaxslar.

 

O‘zbekiston soliq tizimida soddalashtirilgan (ixchamlashtirilgan) soliq tizimiga o‘tgan yuridik va jismoniy shaxslar ham mavjud bo‘lib, ular quyidagi soliqlarni to‘laydilar:

1) Mikrofirmalar va kichik korxonalar uchun yagona soliq to‘lovi to‘lanishini nazarda tutuvchi soliq solish tizimi qo‘llanilishi mumkin. Aksiz solig‘i to‘lanadigan mahsulot ishlab chiqarayotgan, shuningdek foydali qazilmalarni qazib olishni amalga oshirayotgan mikrofirmalar va kichik korxonalar Soliq kodeksida (350-modda) belgilangan tartibda aksiz solig‘i va yer qa‘ridan foydalanuvchilar uchun soliqlar va maxsus to‘lovlar to‘laganlari taqdirda yagona soliq to‘lovi ularga tatbiq etilmaydi. Yagona soliq to‘lovi to‘lovchilarda import qilinadigan tovarlar bo‘yicha aksiz solig‘ini va qo‘shilgan qiymat solig‘ini to‘lash majburiyati ham saqlanib qoladi.

2) Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari foyda solig‘i, qo‘shilgan qiymat solig‘i (tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) import qilish bundan mustasno), suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq, yer qa‘ridan foydalanuvchilar uchun soliqlar va maxsus to‘lovlar, yer solig‘i, obodonlashtirish va  ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘i, boshqa mahalliy soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar (mol-mulk solig‘i, ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish va ayrim turdagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqi uchun yig‘im bundan mustasno) o‘rniga byudjetga 2007 yil 1 yanvarga qadar yalpi daromad solig‘i to‘lar edilar. 2007 yil 1 yanvardan boshlab esa savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari yalpi daromad va mol-mulk soliqlarning o‘rniga soliq solishning boshqa tizimini tanlash huquqisiz yagona soliq to‘lovini to‘lash rejimiga o‘tkazildi.

3) Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari aksiz solig‘ini va tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) import qilganlik uchun qo‘shilgan qiymat solig‘ini istisno etganda, amaldagi barcha umumdavlat va mahalliy soliqlar hamda yig‘imlar o‘rniga o‘zi etishtiradigan qishloq xo‘jaligi mahsulotini ishlab chiqarish va qayta ishlash bo‘yicha yagona yer solig‘ini to‘laydilar. Yagona yer solig‘ini to‘lash tartibi va stavkalari har yili O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori asosida belgilanadi.

4) O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bo‘yicha soliq solishning o‘zi belgilagan stavkalar bo‘yicha soliqning qat’iy belgilangan summasini to‘lashni nazarda tutuvchi alohida tartibini belgilashi mumkin.

5) Konchilik sanoati tarmoqlarining ayrim korxonalari uchun qo‘shimcha foyda solig‘i to‘lanishini nazarda tutadigan foydaning bir qismiga soliq solishning alohida tartibi joriy etilishi mumkin. Qo‘shimcha foyda solig‘i to‘lovchilar, uni to‘lash tartibi va soliq stavkalari O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi hamda Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi.

6) Lotereyalarlarni tashkil etish bo‘yicha faoliyatni amalga oshiruvchi yuridik shaxslar foyda solig‘i, mol-mulk solig‘i, yer solig‘i, obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘i, suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq o‘rniga yalpi tushumdan yagona soliq to‘lovini to‘laydilar. Yalpi tushumdan yagona soliq to‘lovi stavkalari O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori asosida  belgilanadi.

 

3.Soliqlarning guruhlarga ajratilishi.

 

O‘zbekiston soliq tizimida amalda bo‘lgan soliqlarni ob‘ekti va iqtisodiy mohiyati bo‘yicha bir necha guruhlarga ajratib o‘rganish mumkin.

Soliqlar soliqqa tortish ob‘ektiga qarab to‘rt guruhga bo‘linadi:

1.     Oborotdan olinadigan soliqlar

2.     Daromaddan olinadigan soliqlar

3.     Mol-mulk  qiymatidan olinadigan soliqlar

4.     Yer maydoniga qarab olinadigan soliqlar.

Oborotdan olinadigan soliqlarga qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksiz solig‘i, bojxona boji va yer qa‘ridan foydalanganlik uchun olinadigan soliqlar kiradi. Lekin oborot (aylanma) tushunchasi bizning qonunchiligimiz bo‘yicha ilgaridek mahsulot realizatsiyasi oborotidan emas, balki mahsulotlarni yuklab yuborgan qiymat bilan o‘lchanadi. Yalpi tushumdan olinadigan yagona soliq to‘lovi ham oborotdan olinadigan soliqlarga kiradi.

Daromaddan olinadigan soliqlarga yuridik shaxslarning foydasiga solinadigan soliq, jismoniy shaxslarning daromadiga solinadigan soliq, ixtisoslashtirilgan ulgurji savdo korxonalarining yalpi daromadidan olinadigan soliqlari kiradi. Bu guruh soliqlarga obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘i ham kiradi.

Mol-mulk qiymatidan olinadigan soliqlarga mol-mulk solig‘i kiradi.

Yer maydonlaridan olinadigan soliqlarga qishloq xo‘jalik tovar ishlab chiqaruvchilarning yagona yer solig‘i va yuridik (noqishloq xo‘jalik) va jismoniy shaxslarning er soliqlarini kiritish mumkin.

 

4. To‘g‘ri va egri soliqlar­ning tarkibi va  ular­ning byudjet daromad­laridagi ahamiyati.

 

Iqtisodiy mohiyatiga qarab soliqlar egri va to‘g‘ri soliqlarga yoki bevosita va bilvosita soliqlarga bo‘linadi. To‘g‘ri soliqlarni to‘g‘ridan to‘g‘ri soliq to‘lovchilarning o‘zi to‘laydi, ya‘ni soliqni huquqiy to‘lovchisi ham, haqiqiy to‘lovchisi ham bitta shaxs bo‘ladi. To‘g‘ri soliq yukini boshqalar zimmasiga  yuklatish holati bu yerda bo‘lmaydi. Bu soliqlar tarkibiga barcha daromaddan to‘lanadigan soliqlar va mol-mulk (resurs) soliqlari kiradi.

To‘g‘ri soliqlardan to‘g‘ridan-to‘g‘ri daromaddan soliq to‘langanligi uchun soliqlar stavkasining kamaytirilishi korxonalar  daromadining ko‘p qismini ularga qoldirib, investitsiya faoliyatini kengaytirish imkonini yaratib, bozor iqtisodiyotini rivojlantiradi. Bu soliqlarning stavkalari oshirilsa, korxonalarning moliyaviy imkoniyatlari kamaya boradi va oxir-oqibatda mamlakat iqtisodiy rivojlanishiga salbiy ta‘sir ko‘rsatadi. Demak, bu guruh tarkibiga kiruvchi soliqlarning stavkalari to‘g‘ridan-to‘g‘ri iqtisodiy rivojlanish bilan bevosita bog‘liqdir. Egri soliqlarni huquqiy to‘lovchilari mahsulot (ish, xizmatni) yuklab yuboruvchilar hisoblanadi. Lekin, soliq og‘irligini haqiqatdan ham byudjetga to‘lovchilari tovar (ish, xizmat)ni iste’mol qiluvchilardir, ya‘ni egri soliqlarning barchasi bevosita iste’molchilar zimmasiga tushadi. Bu soliqlar tovar (ish, xizmat) qiymati ustiga qo‘shimcha ravishda qo‘yiladi. Egri soliqlarning ijobiy tomoni shundaki, ular respublikada ishlab chiqarilgan tovarlarni respublikadan tashqariga chiqib ketishini chegaralaydi, mamlakat ichida tovarlarning serob bo‘lishiga yordam beradi hamda inflyatsiya darajasini (muomaladagi ortiqcha pul massasini) birmuncha jilovlab turadi. Egri soliqlar stavkasining asosli ravishda oshirilishi korxonalar faoliyatining moliyaviy yakuniga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta‘sir etmaydi, ya‘ni investitsion faoliyatini qisqartirmaydi. Ammo soliq stavkasi ilmiy asoslanmasdan  oshirib yuborilsa bunday holatda korxonalar o‘z tovarlarini sotish qiyinchiligiga duch kelishlari mumkin.

Jahon soliq amaliyotida Davlat byudjeti daromadlari tarkibida to‘g‘ri va egri soliqlarning nisbatiga qarab u yoki bu mamlakat iqtisodiyotining rivojlanganlik darajasiga baho berish mumkin. Masalan. AQShda byudjet daromadlari tarkibida to‘g‘ri soliqlar salmog‘ining 90 foizga yaqin bo‘lishi bu mamlakat iqtisodiyotining yuqori darajada rivojlanganligidan darak beradi.

Quyidagi 2.1-jadvalda O‘zbekiston Respublikasi byudjet amaliyotida to‘g‘ri soliqlarning tarkibi va undagi o‘zgarishlar ko‘rib chiqilgan.

2.1-jadval

O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti daromadlari tarkibida to‘g‘ri soliqlarning o‘rni[1]

Keltirilgan ma‘lumotlarning tahlili shuni ko‘rsatadiki, 2011-2014 yillar mobaynida to‘g‘ri soliqlarning mamlakat davlat byudjeti daromadlarining umumiy hajmidagi salmog‘i pasayish tendentsiyasiga ega bo‘lgan. Bu esa, xalqaro byudjet amaliyotida shakllangan tendentsiyalar nuqtai-nazaridan salbiy  holat hisoblanadi. Chunki, mazkur tendentsiyalarga muvofiq, bozor iqtisodiyoti sharoitida to‘g‘ri soliqlarning davlat byudjeti daromadlarining umumiy hajmidagi salmog‘i barqaror tarzda saqlab turilishi yoki o‘sish tendentsiyasiga ega bo‘lishi lozim.

Egri soliqlar tarkibiga qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksiz solig‘i, bojxona boji, jismoniy shaxslarning transport vositalari uchun benzin, dizel yoqilg‘isi va gaz ishlatganlik uchun soliqlari kiradi.

2012-2015 yillar mabaynida egri soliqlarning O‘zbekiston Respublikasi davlat byudjeti daromadlarining umumiy hajmidagi salmog‘i o‘sish tendentsiyasiga ega bo‘lgan.

2.2-jadval

O‘zbekiston Respublikasi davlat byudjeti daromadlari

tarkibida egri soliqlarning o‘rni[2] (foizda)

 

Mazkur tendentsiyaning mavjudligi davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishning hozirgi holati nuqtai-nazaridan  ijobiy hisoblanadi. Buning sababi shundaki, qo‘shilgan qiymat solig‘i va aksiz solig‘i iqtisodiy kon’yunkturaning o‘zgarishlariga bevosita bog‘liq bo‘lmagan barqaror daromad manbalari hisoblanadi va egri soliqlar bo‘yicha tushumlarning asosiy qismini tashkil etadi.

O‘zbekiston Respublikasi davlat byudjeti ijtimoiy xarajatlarini o‘sish tendentsiyasiga ega ekanligi davlat byudjeti daromadlari hajmini uzluksiz oshirib borishni taqozo qiladi. Bu esa, qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksiz solig‘i kabi barqaror daromad manbalarini byudjet daromadlarining tarkibidagi yuqori salmog‘ini ta‘minlashni taqozo qiladi.

Yuqorida aytib o‘tilganidek, to‘g‘ri va egri soliqlar yagona soliq tizimini tashkil etib, bir-biri bilan o‘zaro bog‘langandir.

Evropa mamlakatlarida egri soliqlarning roli AQSh, Yaponiya, Kanada va Avstraliyaga qaraganda yuqoridir. Evropa mamlakatlarida jami soliq tushumlarining hajmida egri soliqlarning salmog‘i 40 foizdan yuqori bo‘lib, ayrim mamlakatlarda 50 foizni tashkil etadi. Mazkur ko‘rsatkich 50 foizdan yuqori bo‘lgan mamlakatlar guruhiga Meksika, Turkiya va Koreya kiradi. AQSh, Yaponiya, Kanada va Avstraliyada esa ushbu ko‘rsatkich 25-30 foizni tashkil qiladi. [3]

 

5.Yuridik va jismoniy shaxslar tulaydigan soliqlar va yig‘imlar.

 

O‘zbekiston Respublikasining davlat byudjetiga to‘lanadigan soliqlar va yig‘imlarning hal qiluvchi asosiy qismini yuridik shaxslarning  soliqlari  va  boshqa majburiy to‘lovlari tashkil etadi. Yuridik shaxslar quyidagi umumdavlat hamda mahalliy soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘laydilar (1-chizma).

Yuridik shaxslar soliq to‘lovchi bo‘lishi uchun yuridik shaxs maqomini olganidan tashqari, albatta biror ruxsat etilgan faoliyatdan daromad olgan bo‘lishlari zarur yoki tovarlar (ish, xizmatlar) sotishdan oborotga ega bo‘lishlari hamda statistika idoralarida, hokimiyatlardan ro‘yxatdan o‘tgan (kodga ega) bo‘lishlari shart.

2.1-chizma. Yuridik shaxslar tomonidan to‘lanadigan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar[4]

Jismoniy shaxslar yuridik shaxs maqomini olmagan shaxslardir. Bunday shaxslarga O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari, fuqaroligi bo‘lmaganlar va chet el mamlakatlari fuqarolari kiradi. O‘zbekiston Respublikasi soliq qonunchiligiga binoan soliqqa tortish maqsadida soliq to‘lovchilar yuridik va jismoniy shaxslarga bo‘lingan. Jismoniy shaxslar to‘laydigan soliqlar davlat byudjeti daromadlarining 20-25 foizini tashkil etadi.

Jismoniy shaxslar to‘laydigan soliqlarning xususiyati shundan iboratki, soliq jismoniy shaxsning to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘z daromadidan olinadi. Ular to‘laydigan soliqlar va yig‘imlar asosan byudjetga naqd pul to‘lash yo‘li bilan o‘tkaziladi (2.2-chizma).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2-chizma. Jismoniy shaxslar daromadidan olinadigan soliqlar

 

Jismoniy shaxslar davlat byudjetiga quyidagi soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘laydi:

 - jismoniy shaxslar daromadidan olinadigan soliq;

 - mol-mulk solig‘i;

 - yer solig‘i;

 - jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin, dizel yoqilg‘isi va gaz ishlatganligi uchun soliq;

- jismoniy shaxslar tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanganda daromadiga o‘rnatilgan qat’iy stavkadagi soliq;

- qonunchilikda nazarda tutilgan boshqa soliqlar va majburiy to‘lovlar.

 

6.Soliq tizimining huquqiy asoslari, soliq to‘lovchilarning huquq va majburiyatlari.

 

O‘zbekiston Respublikasida soliq tizimining huquqiy asoslari, soliq to‘lovchilarning huquqlari hamda majburiyatlari, soliq ishlarini yuritish tartiboti va soliq haqidagi qonun hujjatlarini buzganlik uchun javobgarlik Soliq Kodeksi, O‘zbekiston Respublikasining  “Davlat soliq xizmati to‘g‘risida” gi qonuni va shu kabi bevosita soliqqa oid qonun hujjatlari orqali tartibga solib turiladi.

Soliq haqidagi qonun hujjatlarining boshqa qonunlar va qonun hujjatlaridan o‘rin olgan normalari soliq kodeksiga muvofiq bo‘lishi lozim. Agar O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida Soliq Kodeksidan boshqacha qoidalar belgilangan yoki nazarda tutilgan bo‘lsa, unda xalqaro shartnoma qoidalarida belgilangan shartlar amalda qo‘llaniladi.

Soliq solish – yuridik shaxslarga nisbatan mulkchilik shaklidan qat’i nazar, qonun oldida tenglik, jismoniy shaxslarga nisbatan esa jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsiy va ijtimoiy mavqeidan qat’i nazar, qonun oldida tenglik asosida amalga oshiriladi.

Belgilanayotgan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar tovarlarning (ishlar, xizmatlarning) yoki pul mablag‘larining O‘zbekiston Respublikasi hududi doirasida erkin muomalada bo‘lishini bevosita yoki bilvosita cheklab qo‘yishi yoxud soliq to‘lovchining iqtisodiy faoliyatini boshqacha tarzda cheklab qo‘yishi yoki unga g‘ov bo‘lishi mumkin emas. Olingan manbalaridan qat’i nazar, barcha daromadlarga soliq solinishi lozim, soliq imtiyozlarini belgilashda esa albatta ijtimoiy adolat printsiplariga rioya etilishi kerak.

O‘zbekiston Respublikasi hududida soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar O‘zbekiston Respublikasining pul birligi-so‘mda hisoblab chiqariladi.

Amaldagi soliq kodeksiga ko‘ra soliq to‘lovchilar ko‘yidagi huquqlarga egadirlar:

·  soliq organlaridan soliq haqidagi qonun hujjatlari masalalari bo‘yicha axborot va maslahatlar olish.

Soliq to‘lovchi yuridik va jismoniy shaxslar o‘zlari ro‘yxatdan o‘tgan quyi Davlat soliq xizmati organlariga borib, byudjet oldidagi o‘z majburiyatlarini xatolarsiz bajarish maqsadida tegishli axborotlarni yoki maslaxatlarni bepul olish imkoniyatlariga ega. 

·        Soliq kodeksida va boshqa qonun hujjatlarida belgilab qo‘yilgan tartibda va asoslarda soliq imtiyozlaridan foydalanish.

Soliq to‘lovchilar nafaqat Soliq kodeksida balki, Vazirlar Mahkamasining yoki O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining tegishli Qaror va Farmonlarida ko‘zda tutilgan imtiyozlardan ham foydalanish huquqlariga egadirlar. Misol uchun, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 13 noyabrdagi 390-sonli “Bozorni iste’mol tovarlari bilan to‘ldirishni rag‘batlantirish hamda ishlab chiqaruvchilar va savdo tashkilotlarining o‘zaro munosabatlarini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qaroriga asosan xalq iste’moli tovarlari ishlab chiqaruvchi mulkchilik shaklidan qat’iy nazar barcha korxonalar belgilangan foyda solig‘idan 20 foiz miqdorida imtiyozga egadirlar.

·        Byudjetga ortiqcha miqdorda tushgan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar summasini qaytarish to‘g‘risida yozma ariza bilan murojaat qilish.

Amaliyotda shunday holatlar uchraydiki, gohida soliq to‘lovchilarning o‘zlari, gohida esa soliq idoralarining ongli xarakatlari tufayli soliqlar va yig‘imlardan ortiqcha to‘lovlarni undirish amalga oshiriladi, ayniqsa, chorak yakuni yoki moliyaviy yil yakunlanayotgan vaqtda ayrim soliq turlaridan prognoz-rejalarni bajarish maqsadida korxonalarning bankdagi xisob raqamlaridan inkassa topshiriqnomasi orqali qonunchilikka zid ravishda majburiy undirish holatlari ko‘p uchrashi mumkin. Byudjetga ortiqcha undirilgan soliqlar 30 kun muddat ichida soliq to‘lovchilarga qaytarilishi yoki boshqa soliqlar va yig‘imlardan qarzi mavjud bo‘lgan holda o‘sha qarzni qoplash imkoniyati paydo bo‘ladi.

·        Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar bo‘yicha byudjet oldidagi o‘z soliq majburiyatlarini bajarish yuzasidan soliq organlaridagi mavjud ma‘lumotlar bilan tanishish.

Ushbu bandga muvofiq soliq to‘lovchilar quyi soliq idoralariga berilgan soliq turlari bo‘yicha belgilangan prognoz-reja va shu kabi xo‘jalik va moliyaviy faoliyatlariga tegishli bo‘lgan soliqqa tortish masalalari bo‘yicha ma‘lumotlar bilan tanishish imkoniyatlariga egadirlar.

·        Soliq organlari o‘tkazgan tekshiruv materiallari bilan tanishish va tekshiruv dalolatnomalarini olish, tekshiruvlarning natijalaridan norozi bo‘lgan taqdirda soliq organiga o‘zining yozma e’tirozlarini o‘n kunlik muddat ichida taqdim etish.

Soliq to‘lovchilar faoliyati soliq organlari tomonidan tekshirilganda aniqlangan xato va kamchiliklar, qo‘shimcha hisoblangan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar, hisoblangan moliyaviy jarimalar to‘g‘risida tuzilgan dalolatnoma korxona mansabdor shaxslariga (bosh hisobchisiga) tanishtirilishi shart. Tekshirish natijalarini korxona rahbariyati noxaq deb hisoblashi hamda e’tiroz bildirishi ham mumkin. Bunday holatda, soliq to‘lovchi soliq idorasi rahbariyati nomiga yoxud yuqori soliq idoralariga yozma murojaat qilishlari mumkin. Soliq idoralarida ekspert komissiyasi tuzilgan bo‘lib, ushbu komissiya tomonidan soliq to‘lovchilarning yozma e’tirozlari bir oy muddat ichida ko‘rib chiqiladi va natijasi arizachiga bildiriladi. Bunday holatda tekshirish natijasida soliq to‘lovchiga nisbatan qo‘shimcha hisoblangan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar hamda moliyaviy jarimalarni byudjetga undirish to‘xtatilmaydi.

·        Soliq organlarining qarorlari va ular mansabdor shaxslarining hatti-harakatlari ustidan yuqori soliq organlariga yoki sudga shikoyat qilish.

Soliq organlari o‘zlariga berilgan vakolot doiralarida qabul qilgan qarorlari ayrim hollarda soliq to‘lovchilarning  e’tirozlarini keltirib chiqarishi mumkin yoki ular mansabdor shaxslarining xatti-xarakatlarini soliq to‘lovchi qonunga zid deb hisoblashlari va ularga barham berish maqsadida yuqori soliq organlari(Davlat soliq boshqarmasi, Davlat soliq qo‘mitasi)ga yoxud sudga shikoyat bilan da‘vo qilishlari mumkin. Bunday holat amaliyotda ba‘zida uchrab turadi.

·        Soliq solish ob‘ektini hisobga olishda, soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni hisoblab chiqarish va to‘lashda o‘zlari yo‘l qo‘ygan xatolarni mustaqil ravishda tuzatish.

Soliq to‘lovchilar soliq hisob-kitobini quyi soliq idoralariga qonunchilikda belgilangan muddatlarda topshirgandan so‘ng, xato va kamchiliklarni aniqlashsa uni qayta tuzatib darhol soliq idoralariga qayta soliq hisob-kitoblarini topshirishlari lozim bo‘ladi. Aks holda, qonun oldida javob berishga to‘g‘ri keladi.

Soliq to‘lovchilar Soliq Kodeksida va boshqa qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa huquqlarga ham ega bo‘lishlari mumkin.

Soliq kodeksiga ko‘ra soliq to‘lovchilar quyidagi majburiyatlarga egadirlar:

·        belgilangan tartibda va muddatlarda soliq organlarida ro‘yxatdan o‘tish, pochta manzili o‘zgargan taqdirda esa (notijorat tashkilotlar qayta ro‘yxatdan o‘tkazilgan taqdirda ham), bu haqda soliq organlarini o‘n kunlik muddat ichida yozma ravishda xabardor etish.

Soliq to‘lovchilar amaldagi qonunchilikka muvofiq davlat ro‘yxatidan o‘tgandan so‘ng, albatta quyi soliq idoralaridan ham ro‘yxatdan o‘tishi va tegishli ravishda soliq to‘lovchining identifikatsion raqami (STIR)ni olishi shart. STIR Davlat soliq  qo‘mitasi tomonidan markazlashgan tartibda ro‘yxatga olinadi va soliq to‘lovchilarga quyi soliq idoralari tomonidan etkaziladi.

·        Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarning tegishli summasini o‘z vaqtida va to‘liq hajmda to‘lash.

Soliq to‘lovchilar hisobot davrida hisoblangan soliqlar va yig‘imlarni o‘z vaqtida, to‘liq miqdorda byudjetga to‘lab berishlari shart. Aksincha, soliq idoralari tomonidan o‘z vaqtida byudjetga o‘tkazilmagan soliqlar va yig‘imlar summasiga nisbatan har bir kechiktirilgan kun uchun 0,033 foiz miqdorida jarima (penya) hisoblanadi. Hisoblangan penya miqdori korxonaning sof foydasi hisobidan qoplanadi.

·        Buxgalteriya hisobini va hisob hujjatlarini qonun hujjatlariga muvofiq yuritish.

Korxona o‘zining ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyatini yuritishda  qonunchilik bilan belgilab berilgan hisob va buxgalteriya hisobi xujjatlarini yuritishga majburdir. Korxonada buxgalteriya hisobini yuritish tegishli qonunchilik normalari asosida amalga oshiriladi.

·        Moliyaviy hisobotni, soliqlar bo‘yicha hisob-kitoblarni yoki daromadlar to‘g‘risidagi deklaratsiyalarni qonun hujjatlarida belgilangan tartibda soliq organlariga taqdim etish.

Soliq to‘lovchilar har bir soliq turi bo‘yicha hisob-kitoblarini  belgilangan muddatlardan kechiktirmasdan  soliq idoralariga taqdim etadi. Aks holda, korxonaga va korxonaning mansabdor shaxslariga nisbatan moliyaviy va ma‘muriy jazo choralari qo‘llaniladi.

·        Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni hisoblab chiqarish, to‘lash bilan bog‘liq hujjatlar va ma‘lumotlarni, shuningdek soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar yuzasidan imtiyozlar huquqini tasdiqlovchi hujjatlarni soliq organlariga taqdim etish.

Soliq to‘lovchilarga soliq kodeksida, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarorlarida yoki boshqa qonun xujjatlarida soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlardan imtiyozlar ko‘zda tutilgan holda, ular imtiyoz olish huquqini tasdiqlovchi tegishli qonun xujjatlarini quyi soliq idoralariga taqdim etishi shart. Imtiyoz huquqini tasdiqlovchi xujjat mavjud bo‘lgandagina ular imtiyozlardan foydalanishlari mumkin.

·        Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni hisoblab chiqarish, to‘lash masalalarini tekshirish uchun soliq organlarining mansabdor shaxslarini daromad olish yoki soliq solish ob‘ektlarining saqlanishi bilan bog‘liq binolar va joylarga kirishiga ruxsat berish.

Nazorat organlari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi Respublika kengashining tekshiruv rejasiga asosan Davlat soliq xizmati organlari tomonidan soliq to‘lovchilar faoliyati tekshirilganda korxonalar soliqqa tortish ob‘ekti bilan bog‘liq bo‘lgan barcha ob‘ektlarini ko‘zdan kechirishga va bundan tashqari tekshirishga sharoit yaratib berishlari lozim. Aks holda, soliq idoralarining qonuniy talablari bajarilmagan hisoblanadi va ularga nisbatan qonunchilikda ko‘zda tutilgan tegishli jazo choralari qo‘llaniladi.

·        Soliq organlarining soliq haqidagi qonun hujjatlarini buzish hollarini bartaraf etish to‘g‘risidagi talablarini bajarish.

 

O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar

 

1.     Soliqqa tortish ob‘ektiga qarab soliqlar qanday guruhlanadi?

2.     Oborotdan olinadigan soliqlarga qaysi soliqlar kiradi?

3.     Daromaddan olinadigan soliqlarga qaysi soliqlar kiradi?

4.     Mol-mulk va yer maydonlaridan olinadigan soliqlarga qaysi soliqlarni kiritish mumkin?

5.     Soliqlar iqtisodiy mohiyatiga qarab qanday guruhlanadi?

6.     To‘g‘ri soliqlar tarkibiga qanday soliqlar kiradi va u nima uchun to‘g‘ri soliq deb ataladi?

7.     Egri soliqlar tarkibiga qanday soliqlar kiradi?

8.     Egri soliqlarning ijobiy va salbiy tomonlarini ko‘rsating?

9.     Yuridik va jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlarning farqi nimadan iborat?

10.                 Jismoniy shaxslar to‘laydigan soliqlarning o‘ziga xos xususiyatlari nima?

11.                 Soliq to‘lovchilar qanday huquqlarga ega?

12.                 Soliq to‘lovchilar qanday majburiyatlarga ega?

 

3-MAVZU: JISMONIY SHAXSLARDAN OLINADIGAN DAROMAD SOLIQ

 

Reja.

 

1. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘ining mohiyati, soliq to‘lovchilar, soliq ob‘ekti va bazasi.

2. Jismoniy shaxslarning jami yillik daromad­lari tarkibi.

3. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i stavkalari.

4. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i bo‘yicha imtiyozlar.

5. Chet ellik jismoniy shaxslarning daromadiga soliq solishning xusu­siyatlari.

6. Soliqni hisoblab chiqarish tartibi.

7. Hisob-kitoblarni taqdim etish va soliqni to‘lash tartibi.

 

1. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘ining mohiyati, soliq to‘lovchilar, soliq ob‘ekti va bazasi.

 

Ma‘lumki, soliq qonunchiligida soliqqa tortish maqsadida soliq to‘lovchilar ikkiga bo‘lingan, ya‘ni yuridik va jismoniy shaxslarga.

Jismoniy shaxslarga – yuridik shaxs maqomini olmagan O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari, ajnabiy fuqarolar va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar kiradi.

Jismoniy shaxslar to‘layotgan soliqlar ichida byudjet tushumlaridan salmoqli o‘rinni egallaydigan soliq bu – jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘idir. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i – davlat  byudjeti daromad manbalaridan biri bo‘lib, u umumdavlat soliqlari tarkibiga kiradi. Uning o‘ziga xos xususiyati shundaki, soliq jismoniy shaxslarning bevosita daromadlaridan olinadi. Bugungi kunda jismoniy shaxslar to‘layotgan soliqlar va yig‘imlar byudjet daromadlarining qariyib 15-20 foizini tashkil etmoqda. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i 1991 yilda byudjet tushumlarining 6,7 foizini tashkil etgan bo‘lsa, 2009 yilda 13,1 foizni tashkil etgan. 2015 yilgi davlat byudjeti parametrlari bo‘yicha ushbu soliq davlat byudjeti daromadlarining 11 foizini, to‘g‘ri soliqlar ichida esa 57,7 foizini tashkil etishi prognozlashtirilgan.

3.1-diagramma. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘ini davlat byudjeti daromadlarida tutgan o‘rni[5]

 

Bu ko‘rsatkichlar jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘ini byudjet daromadlari tarkibida ahamiyatli ekanligidan darak beradi. Soliq kodeksiga ko‘ra moliya yilida soliq solinadigan daromadga ega bo‘lgan jismoniy shaxslar jismoniy shaxslar daromadiga solinadigan soliqni to‘lovchilar hisoblanadi. Soliq solish maqsadida jismoniy shaxslar rezidentlar va norezidentlarga bo‘linadi. O‘zbekiston Respublikasida doimiy yashab turgan yoki moliya yilida boshlanadigan yoxud tugaydigan o‘n ikki oygacha bo‘lgan istalgan davr mobaynida 183 kun yoki undan ko‘proq muddatda O‘zbekistonda turgan jismoniy shaxs O‘zbekiston Respublikasining rezidenti deb qaraladi.

O‘zbekiston Respublikasining rezidenti bo‘lgan jismoniy shaxslarga ularning O‘zbekiston Respublikasidagi, shuningdek undan tashqaridagi faoliyati manbalaridan olingan daromadlari bo‘yicha soliq solinadi.

O‘zbekiston Respublikasining rezidenti bo‘lmagan jismoniy shaxslarga O‘zbekiston Respublikasi hududidagi manbalardan olingan daromadlar bo‘yicha soliq solinadi.

Jismoniy shaxslarning jami yillik daromadi soliq solish ob‘ekti hisoblanadi. Soliqqa tortiladigan baza bo‘lib, jismoniy shaxslarning jami daromadidan soliq qonunchiligiga ko‘ra belgilangan chegirmalarni ayirib tashlagandan keyingi qoldiq summa hisoblanadi.

O‘zbekiston Respublikasidan tashqarida to‘langan, O‘zbekiston Respublikasining rezidentlari bo‘lgan jismoniy shaxslarning daromad solig‘i summalari O‘zbekiston Respublikasida soliqni to‘lashda O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalariga muvofiq hisobga olinadi.

Hisobga olinadigan summalarning miqdori jismoniy shaxslarning O‘zbekiston Respublikasida amal qilayotgan stavkalar bo‘yicha hisoblab chiqarilgan daromad solig‘i summasidan oshmasligi lozim.

 

2.Jismoniy shaxslarning jami yillik daromad­lari tarkibi.

 

Jismoniy shaxslarning jami yillik daromadiga soliq to‘lovchi olishi lozim bo‘lgan (olgan) yoki tekinga olgan pul yoxud boshqa mablag‘lar kiradi. Jumladan:

1) mehnatga haq to‘lash shaklida olinadigan daromadlar (172-modda);

2) jismoniy shaxslarning mulkiy daromadlari (176-modda);

3) jismoniy shaxslarning moddiy naf tarzidagi daromadlari (177-modda);

4) boshqa daromadlar (178-modda).

Mehnatga haq to‘lash shaklida olinadigan daromadlarga jismoniy shaxslarning mehnat shartnomasi bo‘yicha qilingan ishlardan va fuqarolik-huquqiy shartnomalar bo‘yicha oladigan daromadlari kiradi. Bundan tashqari mehnatga haq to‘lash tarzidagi daromadlarga rag‘batlantirish xususiyatiga ega bo‘lgan to‘lovlar (yillik ish yakunlari bo‘yicha mukofot, bir yo‘la beriladigan mukofotlar, maoshlarga ustamalar, ta‘tilga har yilgi qo‘shimcha haqlar, ko‘p yil ishlaganlik uchun pul mukofoti va boshqalar), kompensatsiya to‘lovlari (tabiiy iqlim sharoitlari noqulay bo‘lgan joylardagi ishlar bilan bog‘liq qo‘shimcha to‘lovlar, og‘ir, zararli, o‘ta zararli mehnat sharoitlarida ishlaganlik uchun ustamalar, dam olish kunlarida va bayram kunlarida ishlaganlik uchun tarif stavkalariga hamda maoshlarga ustamala va boshqalar) hamda ishlanmagan vaqt uchun haq to‘lash (xodimning aybisiz bekor turib qolingan vaqt uchun haq to‘lash, mehnatga layoqatini vaqtincha yo‘qotgan xodimlarga qo‘shimcha haq to‘lash, yuridik shaxsning qarori bilan majburiy progul vaqti uchun haq to‘lash, oliy o‘quv yurtini tamomlaganidan keyin yosh mutaxassislarga ta‘til vaqti uchun yuridik shaxs hisobidan to‘lanadigan nafaqalar va boshqa shu kabilar) tarzidagi daromadlar ham kiradi.

Jismoniy shaxslarning mulkiy daromadlariga foizlar, dvidentlar, mol-mulkni ijaraga berishdan olingan daromadlar, jismoniy shaxslarga tegishli bo‘lgan mol-mulkni sotishdan olingan daromadlar, royalti va shu kabi qonunchilikda ko‘zda tutilgan daromadlar kiradi.

Moddiy naf tarzidagi daromadlar jumlasiga yuridik shaxs tomonidan jismoniy shaxs manfaatlarini ko‘zlab, tovarlar (ishlar, xizmatlar) haqini, mulkiy huquqlarni to‘lash, shu jumladan: jismoniy shaxslarning bolalarini maktabgacha ta‘lim muassasalarida o‘qitish, tarbiyalash; kommunal xizmatlar, xodimlarga berilgan uy-joy haqini, uy-joydan foydalanish xarajatlari yotoqxonadagi joylar haqini yoki ularning o‘rnini qoplash qiymatini to‘lash; oziq-ovqat, oylik yo‘l chiptalari yoki ularning o‘rnini qoplash qiymatini to‘lash; sanatoriy-kurortlarda davolanish yo‘llanmalari qiymatini, dam olish, statsionar va ambulatoriyaga qatnab davolanish haqini yoki ularning o‘rnini qoplash qiymatini to‘lash kabilar kiradi.

Jismoniy shaxslarning boshqa daromadlari jumlasiga esa davlat ijtimoiy sug‘urtasi bo‘yicha nafaqalar, ishsizlik nafaqalari, ijtimoiy nafaqalar va pensiyalar; stipendiyalar; donorlik uchun pul mukofotlari; alimentlar; musobaqalarda, ko‘riklarda, tanlovlarda sovrinli o‘rinlar uchun beriladigan sovrinlar, pul mukofotlari; yutuqlar; grantlar; jamg‘arib boriladigan majburiy pensiya badallari, ular bo‘yicha olingan foizlar va boshqa daromadlar kiradi.

 

3.Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i stavkalari.

 

Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i ko‘pgina mamlakatlardagi singari O‘zbekistonda ham progressiv soliq hisoblanadi. Ushbu soliq stavkalari O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori bilan belgilanadi va o‘rnatilgan tartibda davlat soliq idoralari xodimlari tomonidan jismoniy shaxslarga bildiriladi. Har yili belgilangan stavkalar Vazirlar Mahkamasi tomonidan yoki O‘zbekiston  Respublikasi Prezidenti qarori bilan qaytadan ko‘rib chiqilishi mumkin.

O‘zbekiston Respublikasining soliq qonunchiligiga ko‘ra jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i stavkalari quyidagi guruhlarga bo‘linadi:

·  jismoniy shaxslarning ish xaqi, mukofotlar va boshqa daromadlariga solinadigan tabaqalashgan progressiv soliq stavkalari;

·  jismoniy shaxslarning dividend va foiz tariqasida oladigan daromadiga soliq stavkasi;

·  norezident jismoniy shaxslarning daromadlariga to‘lov manbaida solinadigan soliq stavkalari;

·  imtiyozli soliq stavkalari.

Soliq qonunchiligiga binoan 1998 yildan respublikamizda jismoniy shaxslarning ish haqlari, mukofot pullari va boshqa daromadlaridan soliq stavkasi 15, 25, 35, 40, 45 foiz, ya‘ni 5 pog‘onali qilib belgilangan edi. 2000 yildan boshlab 4 pog‘onali, ya‘ni 15, 25, 36, 40 foiz, 2001 yildan esa 3 pog‘analiga o‘tib, uning stavkasi  12, 25, 30 foizni, 2002 yildan 13, 23, 33 foiz qilib belgilangan edi.

2016 yildan jismoniy shaxslarning ish haqlari, mukofot pullari va boshqa daromadlaridan soliq stavkasi quyidagi jadval ma‘lumotlari asosida hisoblanadi       (3.1-jadval). Soliq solish maqsadlari uchun eng kam ish haqining miqdori yil boshidan e’tiboran ortib (o‘sib) boruvchi yakun tarzida hisoblanadi.

3.1-jadval

Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i stavkalari

 

 

Norezident jismoniy shaxslarning doimiy muassasa bilan bog‘liq bo‘lmagan holda O‘zbekiston Respublikasidagi manbadan olgan daromadlariga ularni to‘lash manbaida chegirmalarsiz, quyidagi stavkalar bo‘yicha soliq solinadi:

·   dividend va foizlar - 10 foiz;

·   xatarni sug‘urtalash yoki qayta sug‘urtalashga to‘langan sug‘urta mukofotlari - 10 foiz;

·   O‘zbekiston Respublikasi va boshqa davlatlar o‘rtasida harakat qatnovida xalqaro aloqa uchun telekommunikatsiyalar yoki transport xizmatlari (fraxtdan daromadlar) - 6 foiz;

·   royalti, ijaradan kelgan daromadlar, xizmatlar ko‘rsatishdan kelgan daromadlar, shu jumladan boshqaruv bo‘yicha xizmatlar, maslahatlarga oid va boshqa daromadlar - 20 foiz;

To‘lov manbaida soliq solish, to‘lov O‘zbekiston Respublikasi ichida yoki undan tashqarida amalga oshirilganidan qat‘i nazar, qo‘llaniladi.

Jismoniy shaxslarga to‘lanadigan dividendlar va foizlarga 10 foizlik stavka bo‘yicha to‘lov manbaida soliq solinadi.

Bunda soliq solish maqsadida dividendlarga aktsiyalar bo‘yicha hamda qimmatli qog‘ozlardan olinadigan daromadlar kiradi. Foizlarga qarz majburiyatlari va xo‘jalik yurituvchi sub‘ektning ustav sarmoyasida ulushbay ishtirokidan keladigan daromadlar va boshqalar kiradi.

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994 yil 12 maydagi 250-son qarori bilan tasdiqlangan Ishlab chiqarishlar, muassasalar, ishlar, kasblar, lavozimlar va ko‘rsatkichlarning 1, 2 va 3-son ro‘yxatlariga kiritilgan o‘ta zararli, o‘ta og‘ir, zararli va og‘ir sharoitli ishlarda band bo‘lgan xodimlarning daromadlariga belgilangan stavkalar bo‘yicha soliq solinadi. Bunda yuqorida aytib o‘tilgan fuqarolar toifalaridan daromad solig‘i olish darajasi 20 foizdan oshmasligi, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining ko‘rsatib o‘tilgan qarori bilan tasdiqlangan 1-son ro‘yxatning 3-qismi hamda 2-son ro‘yxatning 1-qismida qayd etilgan ishlarda band bo‘lgan ayollarning daromadidan soliq olish darajasi ham 20 foizdan oshmasligi lozim.

O‘ta zararli, o‘ta og‘ir, zararli va og‘ir sharoitli ishlarda band bo‘lgan xodimlarning daromadlariga solinadigan soliqni  hisoblab chiqarish belgilangan tartibga muvofiq amalga oshiriladi.

Noqulay tabiiy-iqlim sharoitlari bilan bog‘liq bo‘lgan qo‘shimcha to‘lovlarga (ish stajiga ustamalar, baland tog‘lik, dasht va suvsiz tumanlardagi ishlar uchun belgilangan koeffitsientlar bo‘yicha to‘lovlarga) eng kam stavka bo‘yicha soliq solinadi. Bundan tashqari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar tomonidan vaqtinchalik qishloq xo‘jaligi ishlariga yuborilgan jismoniy shaxslarning shu ishlarni bajarishdan olingan daromadlariga ham eng kam stavka miqdorida soliq solinadi.

Jismoniy shaxslar daromadiga solinadigan soliqni hisoblab chiqarishda dividendlar va foizlar bo‘yicha daromadlar, qo‘shimcha to‘lovlar jami daromad tarkibidan hisobdan chiqariladi.

 

4.Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i bo‘yicha imtiyozlar.

 

Soliq qonunchiligiga ko‘ra jismoniy shaxslarning soliq solinadigan daromadiga quyidagilar kiritilmaydi:

§ mehnat shartnomasi bekor qilinganda to‘lanadigan, eng kam ish haqining o‘n ikki baravari miqdori doirasidagi ishdan bo‘shatish nafaqasi, davlat ijtimoiy sug‘urtasi va davlat ijtimoiy ta‘minoti bo‘yicha nafaqalar, ishsizlik nafaqalari, homiladorlik va tug‘ish nafaqalari (vaqtincha mehnatga qobiliyatsizlik nafaqalari, shu jumladan oilaning bemor a‘zosini parvarishlash nafaqalari bundan mustasno), shuningdek xayriya va ekologiya jamg‘armalari mablag‘laridan fuqarolarga pul va natura shaklida beriladigan nafaqalar va boshqa yordam turlari.

Bunda eng kam ish haqi hisobi uchun mehnat shartnomasi to‘xtatilgan kunda amal qilgan (oxirgi ishlagan kundagi) oylik eng kam ish haqining miqdori qabul qilinadi;

§ olinadigan alimentlar;

§ oliy o‘quv yurtlari va o‘rta maxsus hamda hunar-texnika o‘quv yurtlari hamda ular bazasida tashkil etilgan biznes maktablari, shu jumladan oliy va o‘rta diniy o‘quv yurtlari tomonidan o‘z talabalariga va o‘quvchilariga tayinlanadigan stipendiyalar, shuningdek xayriya va ekologiya jamg‘armalari mablag‘laridan ta‘sis etiladigan stipendiyalar;

§ davlat pensiyalari, shuningdek ularga ustamalar (ustamalarning qonun xujjatlarida chegaralangan miqdorigacha);

§ shaxslar qon topshirganlik uchun, donorlikning boshqa turlari uchun, ona suti topshirganlik uchun oladigan summalar, shuningdek tibbiyot muassasalarining xodimlari qon yig‘ib topshirganliklari uchun oladigan summalar;

§ fuqarolarning xorijda ishlashga yuborilishi munosabati bilan davlat byudjetidan moliyalashtiriladigan muassasalar va tashkilotlardan chet el valyutasida oladigan ish haqi summalari va boshqa summalar, qonun hujjatlarida belgilangan summalar doirasida;

§ jismoniy shaxslarning xususiy mulk huquqi asosida o‘zlariga qarashli bo‘lgan mol-mulkni sotish natijasida oladigan summalari, tadbirkorlik faoliyati doirasida amalga oshiriladigan mol-mulkni sotish natijasida oladigan daromadlardan tashqari;

§ jismoniy shaxslarning uy xo‘jaligida yoki dehqon xo‘jaligida etishtirgan qoramol, quyon, nutriya, baliq, parrandalarni ham tirik holatda, ham ularni so‘yib mahsulotlarini xom va qayta ishlangan holda, shuningdek asalarichilik mahsulotlarini va bunday xo‘jalikda etishtirilgan tabiiy yoki qayta ishlangan dehqonchilik mahsulotlarini sotishdan olgan daromadlari summasi. Fuqaroda shaxsiy yordamchi xo‘jalik mavjudligi mahalliy davlat hokimiyati organlari yoki fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlarining ma‘lumotnomasi bilan tasdiqlanadi;

§ bir yil mobaynida yuridik shaxslardan olingan eng kam ish haqi miqdorining olti baravarigacha bo‘lgan summadagi qimmatli sovg‘alar qiymati, shuningdek xalqaro hamda respublika tanlov va musobaqalarida olingan sovrin buyumlar qiymatining summasi;

§ meros qilib qoldirish va hadya qilish natijasida olingan summalar va mol-mulk qiymati, fan, adabiyot va san’at asarlari mualliflarining merosxo‘rlari (huquqiy vorislari) oladigan mualliflik haqi summalari bundan mustasno;

§ davlat zayomlarining obligatsiyalari va lotereyalar bo‘yicha yutuqlar, shuningdek O‘zbekiston Respublikasining davlat qimmatli qog‘ozlari bo‘yicha foizlar;

§ fuqarolarning sug‘urta bo‘yicha oladigan summalari;

§ bir yil mobaynida berilgan moddiy yordam summalari:

- tabiiy ofatlar, boshqa favqulodda holatlar munosabati bilan beriladigan moddiy yordam summalari - to‘laligicha;

- vafot etgan xodimning oila a‘zolariga yoki oila a‘zolari vafot etganligi munosabati bilan xodimga beriladigan moddiy yordam summalari - eng kam ish haqining yigirma baravarigacha miqdorda;

- boshqa hollarda - eng kam ish haqining o‘n ikki baravarigacha miqdorda;

§ depozit sertifikatlar bo‘yicha daromadlar, banklardagi omonatlar va davlat xazina majburiyatlari bo‘yicha foizlar va yutuqlar;

§ patent egasi bo‘lgan jismoniy shaxsning (litsenziarning) sanoat mulki ob‘ektlaridan o‘z ishlab chiqarishida foydalanishdan yoki foydalanish boshlangan sanadan e’tiboran amal qilish muddati doirasida ularga litsenziyalar sotishdan, shuningdek litsenziat sanoat mulki ob‘ektlaridan foydalana boshlagan sanadan e’tiboran ushbu foydalanishdan olgan daromadi summasi:

- ixtirolar va selektsiya yutug‘idan - besh yil davomida;

- sanoat namunasidan - uch yil davomida;

- foydali modeldan - ikki yil davomida

§ bolalar lagerlari va boshqa sog‘lomlashtirish lagerlariga, ota-onalarning bolalari bilan dam olishiga maxsus mo‘ljallangan sanatoriy-kurort muassasalariga borish uchun bolalar va o‘smirlarga beriladigan yo‘llanmalar qiymatini, shuningdek o‘z xodimlarining ambulatoriya yoki statsionar tibbiy xizmatdan foydalanish qiymatini to‘liq yoki qisman kompensatsiyalash tartibida korxonalar, muassasalar va tashkilotlar o‘z xodimlariga yoki ular uchun to‘lagan summalar. Ko‘rsatib o‘tilgan to‘lovlar jumlasiga nogironlarning sog‘lomlashtirish va sanatoriy-kurort muassasalariga berilgan yo‘llanmalari qiymatini, davolanish va tibbiy xizmatdan foydalanish, nogironlikning oldini olish maqsadida texnika vositalari sotib olish uchun hamda nogironlarning salomatligini tiklash uchun qilingan xarajatlarni to‘liq yoki qisman to‘lash tartibida korxonalar, muassasalar va tashkilotlar to‘lagan summalar ham kiradi;

§ fuqarolarning ish haqi va soliq solinadigan boshqa daromadlarining davlat korxonalari mol-mulkini sotib olish, xususiylashtirilayotgan korxonalar aktsiyalarini olish uchun yo‘naltiriladigan summalari;

§ vaqtinchalik bir martalik ishlarni bajarishdan olingan daromadlar, basharti bunday ishlar vaqtinchalik bir martalik ish bilan ta‘minlash markazlari ko‘magida amalga oshirilayotgan bo‘lsa;

§ xususiy korxona va fermer xo‘jaligi tomonidan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar to‘langanidan keyin xususiy korxona mulkdori va fermer xo‘jaligining boshlig‘i ixtiyoriga kelib tushadigan foyda summasi;

§ O‘zbekiston Respublikasining davlat mukofotlari va davlat pul mukofotlariga sazovor bo‘lgan jismoniy shaxslar olgan bir yo‘la beriladigan pul mukofotlari yoki shunga teng bahodagi esdalik sovg‘alarining qiymati;

§ Olimpiya o‘yinlarida va boshqa xalqaro sport musobaqalarida sovrinli o‘rinlarni egallaganligi uchun sportchilar olgan bir yo‘la beriladigan pul mukofotlari;

§ jamg‘arib boriladigan majburiy pensiya badallari, ular bo‘yicha foizli daromadlar, shuningdek jamg‘arib boriladigan pensiya to‘lovlari;

§ jismoniy shaxslar tomonidan olingan ipoteka kreditlarini hamda ularga hisoblangan foizlarni qoplash uchun yo‘naltiriladigan ish haqining va soliq solinadigan boshqa daromadlarining summalari.

Jismoniy shaxslarning daromadiga solinadigan soliqni to‘lashdan quyidagilar to‘laligicha ozod qilinadilar:

§ xorijiy davlatlar diplomatiya vakolatxonalarining boshliqlari va a‘zolari hamda konsullik muassasalarining mansabdor shaxslari, ularning o‘zlari bilan birga yashaydigan oila a‘zolari, agar ular O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi bo‘lmasa, - O‘zbekiston Respublikasidagi manbalardan olinadigan, diplomatlik va konsullik xizmati bilan bog‘liq bo‘lmagan daromadlaridan tashqari barcha daromadlari bo‘yicha;

§ xorijiy davlatlar diplomatiya vakolatxonalari va konsullik muassasalarining ma‘muriy-texnik xodimlari va ularning o‘zlari bilan birga yashaydigan oila a‘zolari, agar ular O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi bo‘lmasa yoki O‘zbekiston Respublikasida doimiy yashamasa, - O‘zbekiston Respublikasidagi manbalardan olinadigan, diplomatlik va konsullik xizmati bilan bog‘liq bo‘lmagan daromadlaridan tashqari barcha daromadlari bo‘yicha;

§ xorijiy davlatlar diplomatiya vakolatxonalariga, konsullik muassasalariga xizmat ko‘rsatadigan xodimlar tarkibiga kirgan shaxslar, agar ular O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi bo‘lmasa yoki O‘zbekiston Respublikasida doimiy yashamasa, - o‘z xizmati yuzasidan oladigan barcha daromadlari bo‘yicha;

§ xorijiy davlatlar diplomatiya vakolatxonalari va konsullik muassasalari xodimlarining uylarida ishlovchilar, agar ular O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi bo‘lmasa yoki O‘zbekiston Respublikasida doimiy yashamasa, - o‘z xizmati yuzasidan oladigan barcha daromadlari bo‘yicha;

§ hukumatga qarashli bo‘lmagan xalqaro tashkilotlarning mansabdor shaxslari - agar ular O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi bo‘lmasa, ushbu tashkilotlarda olgan daromadlari bo‘yicha;

§ Mudofaa, Ichki ishlar va Favqulodda vaziyatlar vazirliklarining, Milliy xavfsizlik xizmatining harbiy xizmatchilari, ichki ishlar organlari va bojxona organlarining oddiy xizmatchilari va boshliqlari tarkibiga mansub shaxslar, shuningdek o‘quv yoki sinov yig‘inlariga chaqirilgan harbiy xizmatga majburlar - xizmatni o‘tash (xizmat vazifasini bajarish) munosabati bilan olgan pul ta‘minoti, pul mukofotlari va boshqa to‘lov summalari bo‘yicha;

§ gastrol-kontsert faoliyati bilan shug‘ullanish huquqini beruvchi litsenziyasi bo‘lgan shaxslar gastrol – kontsert faoliyatidan olingan daromadlari bo‘yicha;

§ mansab darajalari bor prokuratura organlari xodimlari.

Quyidagi soliq to‘lovchilarning daromadlari jismoniy shaxslar daromadiga solinadigan soliqni har bir to‘liq oy uchun eng kam ish haqining to‘rt baravari miqdorida to‘lashdan ozod etiladi:

a) "O‘zbekiston Qahramoni", Sovet Ittifoqi Qahramoni, Mehnat Qahramoni unvonlariga sazovor bo‘lgan shaxslar, uchala darajadagi Shuhrat ordeni bilan taqdirlangan shaxslar, urush nogironlari yoxud 1941-1945 yillardagi urush davrida yoki harbiy xizmatning boshqa majburiyatlarini bajarish chog‘ida yaralanish, kontuziya bo‘lish yoki shikastlanish oqibatida yoxud frontda bo‘lish bilan bog‘liq kasallik tufayli nogiron bo‘lib qolgan harbiy xizmatchilar jumlasidan bo‘lgan boshqa nogironlar, sobiq partizanlar jumlasidan bo‘lgan nogironlar, shuningdek pensiya ta‘minoti bo‘yicha mazkur toifadagi harbiy xizmatchilarga tenglashtirilgan boshqa nogironlar;

b) xizmatni harakatdagi armiya tarkibiga kirgan harbiy qismlar, shtablar va muassasalarda o‘tagan harbiy xizmatchilar, sobiq partizanlar jumlasidan bo‘lib, fuqarolar urushi va 1941-1945 yillardagi urush, sobiq SSSRni himoya qilish bo‘yicha boshqa jangovar operatsiyalarning qatnashchilari, 1941-1945 yillardagi urush davri mehnat frontining faxriylari va kontsentratsion lagerlarning sobiq yosh tutqunlari;

v) Leningrad qamali paytida 1941 yil 8 sentyabrdan 1944 yil 27 yanvargacha bo‘lgan davrda Leningrad shahrida ishlagan fuqarolar;

g) ichki ishlar organlarining boshliqlari va oddiy xizmatchilari jumlasidan bo‘lib, xizmat vazifalarini bajarish chog‘ida yaralanish, kontuziya bo‘lish va shikastlanish oqibatida nogiron bo‘lib qolganlar;

d) bolalikdan nogiron bo‘lib qolganlar, shuningdek I va II guruh nogironlari;

e) o‘n va undan ortiq bolasi bo‘lgan ayollar;

j) sobiq SSSRni himoya qilish yoxud harbiy xizmatning boshqa majburiyatlarini bajarish chog‘ida yaralanish, kontuziya bo‘lish yoxud shikastlanish oqibatida yoki frontda bo‘lish bilan bog‘liq kasallik tufayli halok bo‘lgan harbiy xizmatchilarining ota-onalari va rafiqalari.

"Halok bo‘lgan jangchining bevasi (onasi, otasi)" shtampi bosilgan yoki pensiya guvohnomasini bergan muassasa muhri va rahbarining imzosi bilan tasdiqlangan tegishli yozuv qayd etilgan pensiya guvohnomasi asosida imtiyoz taqdim etiladi.

Sobiq SSSRni himoya qilish yoki harbiy xizmatning boshqa majburiyatlarini bajarish chog‘ida yoxud frontda bo‘lish bilan bog‘liq kasallik tufayli halok bo‘lgan harbiy xizmatchilarning rafiqalariga faqat ular ikkinchi marta turmush qurmagan taqdirda, imtiyoz taqdim etiladi;

z) xizmatni Afg‘oniston Respublikasida va jangovar harakatlar olib borilgan boshqa mamlakatlarda vaqtincha bo‘lgan qo‘shinlarning cheklangan kontingenti tarkibida o‘tagan harbiy xizmatchilar hamda o‘quv va sinov yig‘inlariga chaqirilgan harbiy xizmatga majburlar.

i) Chernobil AESdagi falokat oqibatida jabr ko‘rgan shaxslar.

Tibbiy-mehnat ekspertiza komissiyasi ma‘lumotnomasi, nogironning maxsus guvohnomasi, Chernobil AESdagi avariya oqibatlarini tugatish ishtirokchisining guvohnomasi, shuningdek imtiyoz taqdim etilishida asos hisoblanadigan boshqa vakolatli organlar tomonidan berilgan hujjatlar asosida imtiyoz beriladi;

k) ikki va undan ortiq o‘n olti yoshga to‘lmagan bolalari bor yolg‘iz onalar.

Mehnat va ijtimoiy ta‘minot organlari tomonidan beriladigan "yolg‘iz onaning shaxsiy daftarchasi" asosida imtiyoz beriladi;

l) ikki va undan ortiq bolasi bor va boquvchisini yo‘qotganlik uchun pensiya olmaydigan beva ayol va beva erkaklar.

Turmush o‘rtog‘i (ayoli) vafot etganligi to‘g‘risidagi guvohnoma va bolalarining mavjudligini hamda qayta nikohdan o‘tmaganligini tasdiqlovchi pasport, boquvchisini yo‘qotganligi tufayli pensiyasining tayinlanmaganligi to‘g‘risida mehnat va ijtimoiy ta‘minot organlarining ma‘lumotnomasi imtiyoz berilishida asos hisoblanadi;

m) bolaligidan nogiron bo‘lgan va doimiy parvarishni talab qiladigan farzandi bilan birga yashab, uni tarbiyalayotgan ota-onasidan biri.

Pensiya guvohnomasi yoki doimiy parvarish talab etilishini tasdiqlovchi sog‘liqni saqlash muassasasining tibbiy ma‘lumotnomasi, birga yashashligi haqida - fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organining ma‘lumotnomasi asosida imtiyoz taqdim etiladi.

Jismoniy shaxslarning imtiyozlarga bo‘lgan huquqi ular hisobot yili uchun tegishli hujjatlarni taqdim etganida vujudga keladi.

Hisobot yili uchun eng kam ish haqining to‘rt baravari miqdoridagi imtiyoz imtiyozlarga bo‘lgan huquq yuzaga kelgan oy boshidan taqdim etiladi.

Eng kam ish haqining to‘rt baravari miqdoridagi imtiyoz jismoniy shaxslarning asosiy ish joyida, agar asosiy ish joyi mavjud bo‘lmasa, unda yashash joyidagi davlat soliq xizmati organlari tomonidan jami yillik  daromad to‘g‘risidagi deklaratsiya asosida soliq hisoblab chiqarishda qo‘llaniladi.

Fuqaro imtiyozlarga bo‘lgan huquqni yo‘qotganligini 15 kundan kechiktirmay, undan soliq ushlab qoladigan korxona, muassasa, tashkilot, shuningdek  jismoniy shaxslarni yoxud soliq organini (agar mazkur organ hisob-kitobni amalga oshirsa) ma‘lum qilishi lozim.

 

5.Chet ellik jismoniy shaxslarning daromadiga soliq solishning xusu­siyatlari.

 

Chet ellik jismoniy shaxslarga O‘zbekiston Respublikasi hududida O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalarida belgilangan xususiyatlarni hisobga olgan holda soliq solinadi.

Rezident - chet ellik jismoniy shaxsdan O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi singari jismoniy shaxslar daromadiga solinadigan soliq undiriladi.

Norezident - chet ellik jismoniy shaxslardan to‘langan joyidan qat‘i nazar O‘zbekiston Respublikasidagi manbalardan olingan daromadlar bo‘yicha jismoniy shaxslar daromadiga solinadigan soliq undiriladi.

Soliq solish maqsadida norezident jismoniy shaxslar O‘zbekiston Respublikasida doimiy muassasa orqali faoliyatni amalga oshiradigan norezident sifatida yoki doimiy muassasa bilan bog‘liqlikda bo‘lmagan norezident shaxs sifatida qaraladi.

O‘zbekiston Respublikasida doimiy muassasa orqali faoliyatni amalga oshiradigan norezident jismoniy shaxs doimiy muassasa bilan bog‘liq bo‘lgan O‘zbekiston Respublikasidagi manbalardan olingan daromadlari bo‘yicha soliq to‘lovchi hisoblanadi.

Chet ellik jismoniy shaxslardan soliqlar va yig‘imlarni undirish tegishli chet davlatda O‘zbekiston Respublikasining jismoniy shaxslariga nisbatan ham xuddi shunday chora-tadbirlar ko‘rilgan hollarda o‘zaro kelishuv asosida to‘xtatilishi yoki cheklanishi mumkin.

Chet ellik jismoniy shaxslar bilan bitimlar tuzish chog‘ida, bunday bitimlarning shartlariga O‘zbekiston Respublikasida faoliyatni amalga oshiradigan soliq to‘lovchilar hamda boshqa shaxslar chet ellik jismoniy shaxslarning soliqlar va yig‘imlarni to‘lash bo‘yicha xarajatlarini o‘z zimmasiga olishini nazarda tutadigan soliq haqidagi izohlarning kiritilishiga ruxsat berilmaydi.

 

6.Soliqni hisoblab chiqarish tartibi.

 

Asosiy ish joyidan olinadigan mehnat haqi to‘lovlari va boshqa to‘lovlardan jismoniy shaxslarning daromadlariga solinadigan soliqni hisoblab chiqarish yil boshidan o‘sib boruvchi yakun bilan ularni hisoblab yozishning borishiga qarab soliq solinadigan jami daromad summasidan amalga oshiriladi.

Fuqaro bir yil mobaynida asosiy ish (xizmat, o‘qish) joyini o‘zgartirsa, u yangi ish joyidagi buxgalteriyaga dastlabki ish haqi olguniga qadar belgilangan shakl bo‘yicha joriy yilda to‘langan daromadlar hamda ushlab qolingan soliq summasi haqidagi ma‘lumotnomani taqdim etishi shart.

Yangi ish (xizmat, o‘qish) joyi bo‘yicha soliqni hisoblab chiqarish taqvim yili boshidan ilgarigi va yangi ish (xizmat, o‘qish) joyida olingan jami daromaddan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi.

Avvalgi ish joyidan ma‘lumotnoma taqdim etilmagan yoki soliq to‘lovchining identifikatsiya raqami taqdim etilmagan hollarda soliq solinadigan daromaddan eng yuqori stavka bo‘yicha soliq undiriladi. Ma‘lumotnoma keyinroq taqdim etilsa, u holda undirilgan umumbelgilangan tartibda qayta hisob-kitob qilinadi.

Avvalgi asosiy ish joyidagi mehnat majburiyatlarining xodim tomonidan bajarilishi bilan bog‘liq mukofot va boshqa to‘lovlar unga ishdan bo‘shatilganidan so‘ng to‘langan bo‘lsa, mazkur mukofot va to‘lovlar umumbelgilangan tartibda ularni to‘lash chog‘ida jismoniy shaxslarning daromadiga solinadigan soliqqa tortiladi. Bu fuqarolarga to‘langan daromadning hamda ushlab qolingan soliqning umumiy summasi haqida korxona, muassasa, tashkilot bir oy muddatda istiqomat joyidagi davlat soliq xizmati organiga ma‘lum qilishi shart.

Asosiy bo‘lmagan ish joyidan olingan mehnat haqi to‘lovlari va boshqa to‘lovlardan jismoniy shaxslar daromadiga solinadigan soliqni hisoblab chiqarish yil boshidan o‘sib boruvchi yakun bilan soliq solinadigan jami daromad summasidan ularni hisoblab yozishning borishiga qarab (agar bunday daromadlar to‘langan bo‘lsa), belgilangan stavkalar bo‘yicha amalga oshiriladi.

Agar asosiy bo‘lmagan ish joyidagi mehnat to‘lovi bo‘yicha daromad oluvchi jismoniy shaxs buxgalteriyaga eng yuqori stavka bo‘yicha daromadidan soliq ushlab qolinishi haqida ariza topshirsa, daromadlarni to‘lovchi yuridik shaxslar soliq to‘lovchining arizasiga ko‘ra soliqni ushlab qoladilar.

Asosiy bo‘lmagan ish joyidan daromad  olgan jismoniy shaxslar daromadidan olingan daromadlar, qilingan xarajatlar va ushlangan soliq summasi to‘g‘risidagi taqdim etilgan deklaratsiya ma‘lumotlari bo‘yicha soliq xizmati organi tomonidan daromad solig‘i yakuniy summasi hisoblab chiqariladi. Rezident jismoniy shaxslarning O‘zbekiston Respublikasidan tashqarida (shu jumladan asosiy ish joyidan) olgan daromadlaridan daromad solig‘i yakuniy summasini hisoblab chiqarish ham xuddi shunday tartibda amalga oshiriladi.

Jismoniy shaxslarning daromadiga solinadigan soliqni ushlab qolish va byudjetga o‘tkazish uchun yuridik shaxs javobgardir. Soliq summasi ushlab qolinmaganda yuridik shaxs ushlab qolinmagan soliq summasini hamda u bilan bog‘liq jarima va penyalarni byudjetga to‘lashi shart.

 

7.Hisob-kitoblarni taqdim etish va soliqni to‘lash tartibi.

 

Yuridik shaxslar quyidagilarni bajarishi shart hisoblanadi:

1) soliq davri tugaganidan so‘ng o‘ttiz kun ichida davlat soliq xizmati organlariga daromadlar olgan jismoniy shaxslar to‘g‘risida (asosiy ish joyi bo‘yicha daromadlar olgan jismoniy shaxslardan tashqari) belgilangan shaklda ma‘lumotnoma taqdim etishi shart, unda quyidagilar aks ettiriladi:

- soliq to‘lovchining – jismoniy shaxsning identifikatsiya raqami;

- soliq to‘lovchining familiyasi, ismi, otasining ismi, doimiy yashash joyi manzili;

- o‘tgan soliq davri yakunlari bo‘yicha daromadlarning umumiy summasi va jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘ining ushlab qolingan umumiy summasi;

- soliq agentining identifikatsiya raqami;

- soliq agentining nomi, joylashgan eri (pochta manzili);

2) yilning har choragida, hisobot davridan keyingi oyning 25-kuniga qadar, yil yakunlari bo‘yicha esa yillik moliya hisobotini taqdim etish muddatida davlat soliq xizmati organlariga hisoblangan va amalda to‘langan daromadlar summalari hamda jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘ining ushlab qolingan summalari to‘g‘risidagi ma‘lumotlarni belgilangan shaklda taqdim etishi shart.

Jismoniy shaxslarning daromadiga solinadigan soliq to‘lov manbaida ushlab qolinganda soliq jamg‘arib boriladigan tizimda qatnashuvchi fuqarolarning shaxsiy jamg‘arib boriladigan pensiya hisobvaraqlariga belgilangan tartibda hisoblab yozilgan badallar chegirilgan holda quyidagi muddatlarda to‘lanadi:

a) daromad to‘lovchi yuridik shaxslar tomonidan, ushlab qolingan soliq summasi shu maqsadlarda pul mablag‘lari olish uchun bankka hujjatlar taqdim etish bilan bir vaqtda byudjetga o‘tkaziladi;

b) to‘lovni natura holida yoki mahsulotni realizatsiya qilishdan, ishlar bajarish yoxud xizmat ko‘rsatishdan tushgan tushumdan to‘lovchi yuridik shaxslar tomonidan, ushlab qolingan soliq summasi to‘lov amalga oshirilgan oy tugaganidan keyin besh kun ichida byudjetga o‘tkaziladi.

Bankda hisobraqamiga ega bo‘lgan yuridik shaxslar tomonidan jismoniy shaxslar daromadiga solinadigan soliqni to‘lash sanasi soliq to‘lovchi hisobraqamidan mablag‘lar hisobdan chiqarilgan kun, boshqalar, shu jumladan jismoniy shaxslar uchun esa - mablag‘lar kredit muassasasining kassasiga o‘tkazilgan kun hisoblanadi. Jismoniy shaxslarning hisob-kitob varag‘idan soliq summasi jismoniy shaxs tomonidan to‘langanda, to‘lov sanasi jismoniy shaxs hisobraqamidagi mablag‘lar hisobdan chiqarilgan kun hisoblanadi.

Davlat soliq xizmati organlari tomonidan hisoblab chiqarilgan jismoniy shaxslar daromadiga solinadigan soliqni to‘lash to‘lov xabarnomasida ko‘rsatilgan muddatlarda amalga oshirilishi kerak. Jismoniy shaxslarning daromadiga solinadigan soliqning yil mobaynida to‘lab borilgan summalari tegishli hisobot yili uchun soliq to‘lovchiga hisoblab chiqarilgan soliq hisobiga o‘tkaziladi.

 

O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar:

 

1.       Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘ining mohiyatini tushuntirib bering?

2.       Qanday shaxslarni jismoniy shaxslar deb atashadi?

3.       Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘ining o‘ziga xos xususiyatlari nimada?

4.       Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i byudjet daromadlari tarkibida qanday ahamiyatga ega?

5.       Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘ining to‘lovchilari kimlar?

6.       Jismoniy shaxslarning jami yillik daromadlariga qaysi daromad turlari kiradi?

4-MAVZU:  QO‘SHILGAN QIYMAT SOLIG‘I

 

Reja.

 

1.  Qo‘shilgan qiymat solig‘i haqida tushuncha. Soliq­ning iqtisodiy mohiyati va uning joriy qilinishi.

2.  Soliq to‘lovchilar tar­kibi, soliq ob‘ekti va soliq stavkalari.

3.  Soliq imtiyozlari.

4.  Qo‘shilgan qiymat soli­g‘ini hisoblash tartib­larining o‘ziga xos xususiyatlari.

5.  Qo‘shilgan qiymat soli­g‘ini byudjetga to‘lash va hisob-kitoblarni taq­dim etish muddatlari. Hisobvaraq faktura va uni to‘ldirish tartibi.

6.  Import tovarlarga nis­batan qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblash tartibi.

 

1.Qo‘shilgan qiymat solig‘i haqida tushuncha. Soliq­ning iqtisodiy mohiyati va uning joriy qilinishi.

 

Hozirgi vaqtda O‘zbekiston va xalqaro soliq amaliyotida egri soliqlarning asosiy turlaridan biri – qo‘shilgan qiymat solig‘i hisoblanadi.

Qo‘shilgan qiymat solig‘i – har bir ishlab chiqarish bosqichida  va realizatsiya jarayonida undiriladigan ko‘p qirrali bilvosita soliqdir. Korxona kundalik xo‘jalik faoliyatida mahsulot etkazib beruvchilardan tovar va xom-ashyo sotib oladi va ulardan mahsulot yoki ish, xizmatlar ishlab chiqaradi. Demak, qayta ishlab chiqarish, ishlab chiqarish va sotishda   qo‘shilgan qiymat yaratiladi.

Qo‘shilgan qiymat o‘zining iqtisodiy mohiyatiga ko‘ra, sotilgan mahsulotlar, bajarilgan ishlar va ko‘rsatilgan xizmatlarning qiymati bilan ishlab chiqarish jarayonida iste‘mol qilingan tovarlar, xom-ashyolar va xizmatlarning qiymati o‘rtasidagi farqdan iboratdir. Tabiiyki, ishlab-chiqarish jarayonida va keyinchalik mehnat taqsimoti natijasida ma‘lum bir tovar bozorga olib chiqilgunga qadar ishlab chiqarish va muomala jarayonidagi bir nechta bosqichlardan o‘tadi, bu bosqichlarning har birida qo‘shilgan qiymat yaratiladi.

Qo‘shilgan qiymat solig‘ini davlat byudjetining daromad qismiga jalb qilish g‘oyasi dastlab XX asrning boshlarida yuzaga keldi. Bu taklifni birinchi marta Germaniya byudjet amaliyotida joriy etishni 1919 yilda  Vilgelm fon Simens ilgari surdi.

Qo‘shilgan qiymat solig‘ini amaliyotga joriy etish va undirish  mexanizmi birinchi marta frantsuz moliyachisi M.Lore tomonidan ishlab chiqildi. Ammo qo‘shilgan qiymat solig‘i M.Lorening taklifidan so‘ng o‘tgan  10 yildan ortiq vaqt mobaynida tajriba uchun taklif etilgan shaklda qo‘llanildi. Frantsiyada qo‘shilgan qiymat solig‘i haqiqatda 1968 yildan boshlab joriy etildi.

XX asrning 70-yillarida qo‘shilgan qiymat solig‘i G‘arbiy Evropaning qator mamlakatlarining soliq amaliyotida joriy qilindi. Buning asosiy sababi va huquqiy asosi bo‘lib, Evropa iqtisodiy hamjamiyati tomonidan hamjamiyatga a‘zo mamlakatlarda qo‘shilgan qiymat solig‘ini undirishni tartibga solishning huquqiy me‘yorlarini umumlashtirish to‘g‘risidagi maxsus Direktivaning qabul qilinishi hisoblanadi. Mazkur Direktiva 1977 yilda qabul qilindi va unda egri soliqlarning asosiy turi sifatida qo‘shilgan qiymat solig‘i e‘tirof etildi.

Qo‘shilgan qiymat solig‘iga xos bo‘lgan muhim xususiyatlardan biri shundaki, soliqqa tortishning ob‘ekti bo‘lib, nafaqat ichki bozordagi tovaroborot, balki mamlakat korxonalarining tashqi bozorlaridagi tovaroboroti  ham hisoblanadi.

Iqtisodiy adabiyotlarda, ko‘pchilik hollarda, qo‘shilgan qiymat solig‘ini «Evropacha» soliq deb ham atashadi. Buning asosiy sabablari shundaki, birinchidan, qo‘shilgan qiymat solig‘i dunyoda birinchi marta Evropa davlati bo‘lgan Frantsiyada joriy etildi; ikkinchidan, 1977 yilda qabul qilingan Direktivaga asosan qo‘shilgan qiymat solig‘i bir vaqtning o‘zida Evropaning bir necha davlatlarida joriy etildi; uchinchidan, qo‘shilgan qiymat solig‘i G‘arbiy Evropadagi integratsion jarayonlarni shakllantirish va rivojlantirishda muhim rol o‘ynadi.

Hozirgi vaqtda qo‘shilgan qiymat solig‘i Evropa Ittifoqiga a‘zo bo‘lgan mamlakatlarning davlat byudjetlarining daromadlarini shakllantirishda muhim o‘rin egallaydi. Evropa mamlakatlarida egri soliqlarning roli AQSh, Yaponiya, Kanada va Avstraliyaga qaraganda yuqoridir. Evropa mamlakatlarida jami  soliq tushumlarining hajmida egri soliqlarning salmog‘i 40 foizdan yuqori bo‘lib, ayrim mamlakatlarda 50 foizni tashkil etadi. Mazkur ko‘rsatkich 50 foizdan yuqori bo‘lgan mamlakatlar guruhiga Meksika, Turkiya va Koreya kiradi. AQSh, Yaponiya, Kanada va Avstraliyada esa  ushbu ko‘rsatkich 25-30 foizni tashkil qiladi.

Evropa Ittifoqiga a‘zo bo‘lgan mamlakatlarda soliq tushumlarining tarkibida egri soliqlarni yuqori salmoqqa ega ekanligining asosiy sabablaridan biri, bu mamlakatlarda soliq stavkalarini umumlashtirilganligi va soliqqa tortish bazasini o‘zaro uyg‘unlashtirilganligi hisoblanadi. Bu masalaning O‘zbekiston Respublikasi uchun amaliy ahamiyatga ega ekanligi shundaki, mamlakatimiz tovaroborotining sezilarli qismi Rossiya Federatsiyasi, Ukraina va Qozog‘iston Respublikalariga to‘g‘ri keladi. Hozirga qadar mazkur mamlakatlar o‘rtasida qo‘shilgan qiymat solig‘i stavkalarini umumlashtirish va soliqqa tortish bazasini uyg‘unlashtirish masalasi hal qilinmagan. Bu esa, ushbu mamlakatlar o‘rtasidagi o‘zaro tashqi savdo munosabatlarini rivojlantirishga to‘sqinlik qiladi.

O‘zbekiston soliq tizimida qo‘shilgan qiymat solig‘i 1992 yildan buyon amal qilmoqda. Ushbu soliq oborotdan olinadigan soliq va sotuvdan olinadigan soliqlar o‘rniga aksiz solig‘i bilan birgalikda kiritilgan. Bu soliq oborot solig‘idan farqli ravishda faqat qo‘shilgan qiymatdan undiriladi. Oborot solig‘i esa bir marotaba umumiy oborotdan olinar edi. Qo‘shilgan qiymat solig‘i esa ishlab chiqarish va muomala jarayonining har bir bosqichidan olinadi.

O‘zbekiston Respublikasi davlat byudjetining daromad manbai sifatida qo‘shilgan qiymat solig‘i hozirga qadar o‘zining muhim o‘rnini va amaliy ahamiyatini saqlab kelayapdi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 29 dekabrdagi PQ-1024-sonli “O‘zbekiston Respublikasining 2009 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va Davlat byudjeti parametrlari to‘g‘risida” gi qaroriga ko‘ra 2009 yilda qo‘shilgan qiymat solig‘ining davlat byudjeti daromadlari tarkibidagi salmog‘i 29 foizni, egri  soliqlar tarkibida esa 57 foizni tashkil etishi prognozlashtirilgan. Ushbu ko‘rsatkichlar qo‘shilgan qiymat solig‘ini byudjet daromadlarining asosiy manbai ekanligini bildiradi. 

 

2.Soliq to‘lovchilar tar­kibi, soliq ob‘ekti va soliq stavkalari.

 

Qo‘shilgan qiymat solig‘ining to‘lovchilari bo‘lib, amaldagi qonun xujjatlariga asosan ushbu soliqni byudjet oldida hisob-kitobini amalga oshiruvchi tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi yuridik  shaxslar tushuniladi. Jumladan:

1) soliq solinadigan oborotlarga ega bo‘lgan yuridik shaxslar;

2) O‘zbekiston Respublikasi norezidentlari tomonidan amalga oshirilayotgan soliq solinadigan oborotlar uchun qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lash bo‘yicha majburiyat yuklatiladigan yuridik shaxslar;

3) tovarlarni O‘zbekiston Respublikasi hududiga import qiluvchi yuridik va jismoniy shaxslar (o‘z ehtiyojlari uchun bojsiz olib kirish normalari doirasida tovarlar olib kiruvchi jismoniy shaxslar bundan mustasno);

4) oddiy shirkat soliq solinadigan oborotlarni amalga oshirayotganda zimmasiga uning ishlarini yuritish yuklatilgan (ishonchli shaxs) oddiy shirkat shartnomasining sherigi (ishtirokchisi).

Notijorat tashkilotlar (tadbirkorlik faoliyati doirasida tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilish oborotlari mustasno) hamda soliq solishning  soddatlashtirilgan tartibi bo‘yicha soliq to‘lovchilar qo‘shilgan qiymat solig‘ini to‘lovchilari bo‘lib  hisoblanishmaydi.

Soliq qonunchiligida nazarda tutilgan holda yagona soliq to‘lovini to‘lovchilar bo‘lgan yuridik shaxslar soliq bo‘yicha hisobga olish joyidagi davlat soliq xizmati organlariga yilning navbatdagi choragi boshlanguniga qadar bir oydan kechiktirmasdan, yangi tashkil etilayotgan yagona soliq to‘lovini to‘lovchilar bo‘lgan yuridik shaxslar esa faoliyat boshlanguniga qadar taqdim etiladigan yozma bildirishga asosan ixtiyoriy asosda qo‘shilgan qiymat solig‘ini to‘lashi mumkin.

Amaldagi soliq kodeksining 198-moddasiga ko‘ra qo‘shilgan qiymat solig‘ining ob‘ekti bo‘lib, tovar (ish, xizmat)larni realizatsiya qilish oboroti hamda tovarlarning importi hisoblanadi.

Tovarlarni (ish va xizmatlarni) realizatsiya qilish oboroti deganda – yuklab jo‘natilgan tovarlar (ish va xizmatlar) qiymati tushuniladi, ya‘ni yuklab jo‘natilgan tovarlar (ish va xizmatlar) uchun mablag‘i kelib tushishi davridan qat‘iy nazar korxona qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha byudjet oldida hisob-kitoblarni amalga oshirishi shart.

Soliq solinadigan import deganda esa – O‘zbekiston Respublikasining bojxona xududiga olib kirilayotgan tovarlar hisoblanadi (qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod etilgan import tovarlardan tashqari).

Tovarlar natural haq tarzida berilganda yoki kassa orqali o‘z xodimlariga tannarx bahosidan past qilib sotilganda soliqqa tortiladigan oborot tovarlar (ish va xizmatlar)ni ishlab chiqarishning haqiqiy xarajatidan kam bo‘lmagan miqdorda belgilanadi.

Soliq kodeksiga ko‘ra quyidagilar tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilish oboroti hisoblanmaydi:

1) soliq to‘lovchining xarajatlari sifatida qaraladigan uning o‘z ehtiyojlari uchun tovar berish, ishlar bajarish, xizmatlar ko‘rsatish (yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘ini hisoblab chiqarishda chegirilmaydigan xarajatlar bundan mustasno);

2) bitta yuridik shaxsning bir tarkibiy bo‘linmasi tomonidan boshqa tarkibiy bo‘linmasiga ishlab chiqarish ehtiyojlari (zavod ichki oboroti) uchun, agar tarkibiy bo‘linmalar soliq kodeksiga muvofiq mustaqil soliq to‘lovchilar bo‘lmasa, mol-mulk berilishi, ishlar bajarilishi, xizmatlar ko‘rsatilishi;

3) soliq to‘lovchining o‘z ehtiyojlari uchun o‘z kuchi bilan qurilish, montaj, qurilish-montaj ishlarini bajarishi;

4) garov qiymatiga ega bo‘lgan qaytariladigan tarani, shu jumladan shisha idishni jo‘natish. Qaytariladigan tara mahsulot solib jo‘natilgan, qiymati ushbu mahsulot qiymatiga kiritilmaydigan hamda shu mahsulotni etkazib berish uchun tuzilgan shartnomada (kontraktda) belgilangan shartlarda va muddatlarda mahsulot etkazib beruvchiga qaytarilishi lozim bo‘lgan taradir. Agar tara belgilangan muddatda qaytarilmasa, bunday tarani berish soliq solinadigan oborotga kiritiladi;

5) yuridik shaxsning ishtirokchisi (muassisi) muassislar (ishtirokchilar) tarkibidan chiqqanda (chiqib ketganda), shu jumladan tugatilganlik (bankrotlik) yoki qayta tashkil etilganlik munosabati bilan chiqqanda (chiqib ketganda) unga dastlabki hissa doirasida mol-mulkni berish, shuningdek oddiy shirkat shartnomasi bo‘yicha sherikka (ishtirokchiga) uning mazkur shartnoma bo‘yicha sheriklari (ishtirokchilari) umumiy mulkida bo‘lgan ulushi qaytarilayotganda yoki bunday mol-mulk taqsimlanganda mol-mulkni berish;

6) tugallanmagan qurilishning asosiy vositalari, nomoddiy aktivlari va ob‘ektlarini bepul asosda berish;

7) banklarning mol-mulkni o‘z filiallariga berishi;

8) oddiy shirkat shartnomasi bo‘yicha sherikning (ishtirokchining) ulushi sifatida tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni), boshqa mol-mulk va mulkiy huquqlarni berish;

9) tovarlarni va boshqa mol-mulkni qayta ishlash asosida berish;

10) ishonchli boshqaruv shartnomasi asosida mol-mulkni mulkdordan ishonchli boshqaruvchiga berish;

11) ishonchli boshqaruv shartnomasi tugatilgan taqdirda, mol-mulkni mulkdorga berish;

  12) ob‘ekt qiymatini ijaraga beruvchi (lizingga beruvchi) oladigan ijara (lizing) to‘lovining bir qismi tarzida qoplash.

Soliq kodeksiga ko‘ra quyidagilar tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) sotish oboroti hisoblanmaydi:

·    soliq to‘lovchining xarajatlari sifatida qaraladigan uning o‘z ehtiyojlari uchun tovar berish, ishlar bajarish, xizmatlar ko‘rsatish (yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘ini hisoblab chiqarishda chegirilmaydigan xarajatlar bundan mustasno);

·    bitta yuridik shaxsning bir tarkibiy bo‘linmasi tomonidan boshqa tarkibiy bo‘linmasiga ishlab chiqarish ehtiyojlari (zavod ichki oboroti) uchun mol-mulk berilishi, ishlar bajarilishi, xizmatlar ko‘rsatilishi;

·    soliq to‘lovchining o‘z ehtiyojlari uchun o‘z kuchi bilan qurilish, montaj, qurilish-montaj ishlarini bajarishi;

·    garov qiymatiga ega bo‘lgan qaytariladigan tarani, shu jumladan shisha idishni jo‘natish. Qaytariladigan tara mahsulot solib jo‘natilgan, qiymati ushbu mahsulot qiymatiga kiritilmaydigan hamda shu mahsulotni etkazib berish uchun tuzilgan shartnomada (kontraktda) belgilangan shartlarda va muddatlarda mahsulot etkazib beruvchiga qaytarilishi lozim bo‘lgan taradir. Agar tara belgilangan muddatda qaytarilmasa, bunday tarani berish soliq solinadigan oborotga kiritiladi;

·    tugallanmagan qurilishning asosiy vositalari, nomoddiy aktivlari va ob‘ektlarini bepul asosda berish;

·    banklarning mol-mulkni o‘z filiallariga berishi;

·    va boshqa qonunchilikda ko‘zda tutilgan oborotlar.

O‘zbekiston Respublikasida qo‘shilgan qiymat solig‘i stavkasi 1992 yilda 30 foizni tashkil qilgani holda,  bugunga qadar bir-necha marta o‘zgartirildi. Jumladan, 1996 yilda 17 foizni,  1997 yilda 18 foizni, ayrim oziq-ovqat mahsulotlari turlariga (un, non, go‘sht, sut va sut mahsulotlari) esa kamaytirilgan 10 foizli stavka belgilandi. 1999 yilda respublikada qo‘shilgan qiymat solig‘ining 3 xil stavkasi (20%, 15%, va 0%) amalda qo‘llanildi. Faqat 3 ta  band, ya‘ni eksport, qishloq xo‘jaligi ehtiyojlari uchun qishloq xo‘jalik korxonalariga beriladigan mineral o‘g‘it va yoqilg‘i moylash materiallari hamda diplomatik vakolatxonalar va unga tenglashtirilgan vakolotxonalarga realizatsiya qilinadigan tovar (ish va xizmat)lar “0” stavkasi bo‘yicha soliqqa tortildi. 15%li qo‘shilgan qiymat solig‘i stavkasi esa un, non, go‘sht, sut va sut mahsulotlari hamda import qilinadigan tirik mol va bug‘doy kabi mahsulotlarga nisbatan belgilandi.

2000 yildan hozirgi kungacha soliq Kodeksiga ko‘ra respublikamizda 20 foizli va “0” foizli stavka qo‘llanilib kelinmoqda. Umuman olganda “0” stavka deganda korxona ishlab chiqarayotgan tovarlarning (bajarilgan ish, xizmatlarning) qiymatiga qo‘shilgan qiymat solig‘i qo‘llanilmaydi, ya‘ni “nol” ga teng degani.

Quyidagilarga “0” darajali stavka bo‘yicha soliq solinadi:

·        Tovarlarning, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi hududidan tashqarida bajariladigan ishlarning (ko‘rsatiladigan xizmatlarning) erkin konvertatsiya qilinadigan valyutadagi eksportiga, shu jumladan,  mustaqil davlatlar hamdo‘stligi (MDH) mamlakatlariga etkazib berilishiga, agar O‘zbekiston Respublikasining halqaro shartnomalarida boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo‘lsa.

Ayrim MDH davlatlarida bu tartib boshqacha. Masalan: Armanistonda Tojikistonda, Turkmanistonda MDH davlatlaridan tashqariga eksport soliqqa tortilmaydi, “0” stavka ham qo‘llanilmaydi. Qozog‘istonda esa MDHdan tashqariga eksport “0” stavkada soliqqa tortiladi.

Eksport qilingan tovarlarni qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha soliqqa tortish masalasida O‘zbekiston bilan boshqa davlatlar o‘rtasida davlatlararo bilvosita soliqlarni undirish printsiplari bo‘yicha shartnomalar tuzilgan bo‘lib, ammo ratifikatsiya qilinmagan (tasdiqlanmagan) holatlarda imtiyozni qo‘llashning iloji bo‘lmaydi, ya‘ni imtiyoz qo‘llash uchun qonuniy asos bo‘lmaydi.

Hozirgi vaqtda Qirg‘iziston, Ozarbayjon, Moldova, Rossiya, Qozog‘iston bilan ham bilvosita soliqlarni undirish printsiplari bo‘yicha shartnomalar tuzilgan. Shartnomada kelishilgan davlatlar bojxona hududlarida tovarlar (ish va xizmatlar) eksport qilinganda “0” stavkadagi qo‘shilgan qiymat solig‘ini qo‘llash ko‘zda tutilgan.

·        Chet el diplomatik vakolatxonalari hamda ularga tenglashtirilgan vakolatxonalarning rasmiy foydalanishi uchun realizatsiya qilinayotgan tovar (ish va xizmat)larga.

O‘zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligining Diplomatik servis xizmati tomonidan keyinchalik chet el diplomatik vakolatxonalari va ularga tenglashtirilgan vakolatxonalarga realizatsiya qilish uchun olinayotgan tovarlarga (ishlarga, xizmatlarga) nol darajali stavka bo‘yicha qo‘shilgan qiymat solig‘i solinadi.

Tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishda nol darajali stavka qo‘llanilishi tatbiq etiladigan O‘zbekiston Respublikasida akkreditatsiya qilingan chet el diplomatik vakolatxonalarining va diplomatik vakolatxonalariga tenglashtirilgan xalqaro tashkilotlarning ro‘yxati O‘zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi tomonidan tasdiqlanadi;

·        suv ta‘minoti, issiqlik ta‘minoti, kanalizatsiya va gaz ta‘minoti bo‘yicha aholiga ko‘rsatiladigan kommunal xizmatlarga;

·        xorijiy davlatlarning O‘zbekiston Respublikasi hududi orqali olib o‘tiladigan tranzit yuklarini tashish bo‘yicha ko‘rsatiladigan xizmatlarga, jumladan yo‘lovchilar, bagajlar va pochtani xalqaro yo‘nalishda tashish.

2006 yildan boshlab qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi ehtiyojlari uchun qishloq xo‘jalik korxonalariga etkazib beriladigan mineral o‘g‘itlar va yonilg‘i-moylash materiallariga “0” stavka bekor qilindi.

Qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod bo‘lgan (imtiyozli) oborotlardan farqli “0” stavka qo‘llanilganda qo‘shilgan qiymat solig‘i tovarlarning tannarxiga olib borilmasdan, hisobga kiritiladi.

Agarda hisobot davrida hisobga kiritilishi lozim bo‘lgan qo‘shilgan qiymat solig‘i summasidan “0” stavkada hisoblanishi lozim bo‘lgan qo‘shilgan qiymat solig‘ining summasi qiymati jihatidan ko‘p bo‘lsa, u holda oshiqcha summa soliq to‘lovchining boshqa soliq va to‘lovlar bo‘yicha qarzi bo‘lmagan taqdirda, unga belgilangan tartibda qaytariladi.

Qo‘shilgan qiymat solig‘ini qoplash (ya‘ni qaytarish) tartibi 2003 yil 13 maydagi hisob-kitoblar mexanizmini takomillashtirish va byudjetga undiriladigan to‘lovlar intizomini mustahkamlash bo‘yicha Hukumat komissiyasi tomonidan tasdiqlangan (30-sonli bayonnoma) “Xo‘jalik yurituvchi sub‘ektlarga qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha yuzaga kelgan manfiy farqni qoplash to‘g‘risida” gi Nizom asosida olib boriladi. Ushbu Nizom adliya vazirligi tomonidan 2003 yil 6 iyunda 1246-son bilan tasdiqlangan.

Qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha salbiy qoldiqni paydo bo‘lishi muammosi asosan mahsulotini eksport qiluvchi yirik korxonalarda kuzatiladi. Masalan: Olmaliq tog‘-kon metallurgiya kombinatining – 1 oylik ortiqcha to‘lovi 100 mln. so‘m, Navoiy tog‘-kon metallurgiya kombinatida – 200 mln.so‘m, Qabul Tekstaylz – O‘zbek qo‘shma korxonasida – 30 mln. so‘m (bu korxonada eksport jami sotilgan tovarlarning 90 foizni tashkil qiladi). Bu muammo “0” stavkada soliqqa tortish natijasida ortilgan mahsulotga qo‘shilgan qiymat solig‘i hisoblanmasligini va olingan materiallarga qo‘shilgan qiymat solig‘i hisobga olinishi oqibatida yuzaga keladi.

Qo‘shilgan qiymat solig‘ining vatani hisoblangan Frantsiyada qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha  to‘rtta stavka amal qiladi, ya‘ni standart stavka, qisqartirilgan stavka, oraliq stavka va oshirilgan stavka.

Standart soliq stavkasi 19,6 foiz qilib belgilangan. Bu stavka o‘zgacha stavkalar qo‘llanilishi ko‘zda tutilgan operatsiyalardan tashqari barcha operatsiyalarga nisbatan qo‘llaniladi. Pasaytirilgan stavka (2,2; 5,5%) oziq-ovqat mahsulotlarining ko‘pchiligi, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari uchun, kitoblar va dori-darmonlar uchun amal qiladi. Shunday pasaytirilgan stavka ayrim xizmat turlariga: turizm va mehmonxona xizmatlari, yuk va yo‘lovchi tashish, tomosha tadbirlari, korxonalarning xodimlariga beriladigan ovqatlarga tegishlidir. Oraliq stavka gaz, elektr, issiqsuv, ko‘mir, neft mahsulotlari, spirt, kofe kabi tovarlarni soliqqa tortish uchun qo‘llaniladi. Oshirilgan stavka (22,0%) ayrim mahsulot turlariga, jumladan, avtomobillar, kino-foto tovarlar, tamaki mahsulotlari, parfyumeriya, qimmatbaho mo‘ynalarga nisbatan qo‘llaniladi.

Buyuk Britaniyada qo‘shilgan qiymat solig‘ining uchta stavkasi amal qiladi: 0, 8,0 va 17, 5 foiz. Nol darajasidagi soliq stavkasi tovarlarning 17 ta guruhiga, jumladan, oziq-ovqat mahsulotlari, suv ta‘minoti va kanalizatsiya, ko‘zi ojizlar uchun mo‘ljallangan kitoblar va qo‘llanmalar, yoqilg‘i va isitish, transport vositalari, xalqaro xizmatlar, kiyim-kechak va poyafzal, xayr-ehsonlarga nisbatan qo‘llaniladi. 8 foizli stavka ta‘minotning kommunal turlari borasidagi xizmatlarga nisbatan qo‘llaniladi. 17,5 foizli stavka tovarlar (ish va xizmatlar) ning barcha boshqa turlariga nisbatan qo‘llaniladi.

Ispaniya Qirolligi mamlakatida qo‘shilgan qiymat solig‘ining standart stavkasi 16 foizni tashkil etadi. Pasaytirilgan stavkalar, ya‘ni 0 foizli stavka – eksport bilan bog‘liq tovar va xizmatlar uchun; 4 foizli stavka – birinchi navbatdagi zarur tovarlar uchun (non, g‘alla, sut, tuxum, mevalar, sabzavotlar, kitoblar, gazetalar, dori-darmonlar, munitsipial uylar, nogironlar uchun mashinalar va h.k.); 7 foizli stavka – oziq-ovqat mahsulotlari, uy-joy qurilishi, transport, turizm uchun, 28 foizli stavka esa zeb-ziynat buyumlari va avtomobillar bo‘yicha belgilangan.

 Rossiya Federatsiyasida qo‘shilgan qiymat solig‘i 20 foiz, 10 foiz va 0 foizli qilib belgilangan. 0 foizli stavka tovarlar (ish va xizmatlarning) ayrim turlariga, 10 foizli stavka – oziq–ovqat va bolalar tovarlariga, 20 foizli stavka esa tovarlar (ish va xizmatlar)ning boshqa turlariga nisbatan qo‘llaniladi.[6]

 

3.Soliq imtiyozlari.

 

Qo‘shilgan qiymat solig‘idan boshqa soliq turlariga nisbatan ko‘proq imtiyozlar ko‘zda tutilgan bo‘lib, ular soliq kodeksida to‘rt guruhga bo‘lib berilgan. Ular:

1) soliqdan ozod etiladigan tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilish oboroti (208-modda);

2) soliqdan ozod qilinadigan moliyaviy xizmatlar (209-modda);

3) soliqdan ozod etiladigan sug‘urta xizmatlari (210-modda);

4) soliqdan ozod etiladigan import.

Qo‘shilgan qiymat solig‘idan quyidagi tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilish oborotlari ozod etiladi:

-       davlat organlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari hamda boshqa vakolatli tashkilotlar tomonidan ko‘rsatiladigan, davlat boji va yig‘imlar undiriladigan xizmatlar;

-       maktabgacha ta‘lim muassasalarida bolalarni tarbiyalashga doir xizmatlar;

-       bemorlar va keksalarni parvarish qilishga doir xizmatlar;

-       dafn etish byurolari va qabristonlarning marosim xizmatlari, diniy ashyolarni realizatsiya qilish, diniy tashkilotlar hamda birlashmalarning udumlar va marosimlar o‘tkazishga doir xizmatlari;

-       protez-ortopediya buyumlari, nogironlar uchun mo‘ljallangan inventarlar, shu jumladan ularni ishlab chiqaruvchilar tomonidan realizatsiya qilinayotgan buyumlar va inventarlar, shuningdek nogironlarga ko‘rsatilayotgan ortopedik protezlash xizmatlari, protez-ortopediya buyumlari va nogironlar uchun mo‘ljallangan inventarlarni ta‘mirlash hamda ulardan foydalanishga doir ishlar bo‘yicha xizmatlar;

-       davolash muassasalari huzuridagi davolash-ishlab chiqarish ustaxonalarining mazkur muassasalar tomonidan realizatsiya qilinadigan mahsulotlari;

-       pochta markalari (kollektsiya qilinadiganlaridan tashqari), markali otkritkalar, konvertlar;

-       aloqa tashkilotlarining pensiya va nafaqalar to‘lash bo‘yicha xizmatlari;

-       byudjet mablag‘lari hisobidan bajariladigan ilmiy-tadqiqot va innovatsiya ishlari. Ushbu imtiyozni olish uchun tegishli moliya organining byudjetdan mablag‘lar ajratish to‘g‘risidagi xulosasi asosdir;

-       shahar yo‘lovchilar transportining xizmatlari (taksidan, shu jumladan yo‘nalishli taksidan tashqari), shuningdek temir yo‘l va umumiy foydalanishdagi avtomobil transportida (taksidan, shu jumladan yo‘nalishli taksidan tashqari) shahar atrofidagi yo‘nalishlarda yo‘lovchilar tashish xizmatlari.;

-       oliy, o‘rta, o‘rta maxsus, kasb-hunar o‘quv yurtlarida, shuningdek kadrlarning malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash bilan shug‘ullanuvchi tashkilotlarda ta‘lim berishning haq evaziga o‘qitishga doir qismi bo‘yicha xizmatlar;

-       vakolatli davlat organiga saqlab turish uchun topshirilgan qimmatbaho metallar;

-       chet el havo kemalariga xizmat ko‘rsatish yuzasidan bevosita O‘zbekiston Respublikasi aeroportlarida va O‘zbekiston Respublikasining havo bo‘shlig‘ida amalga oshiriladigan xizmatlar, shu jumladan aeronavigatsiya xizmati;

-       sanatoriy-kurort, sog‘lomlashtirish, turistik-ekskursiya xizmatlari va bolalar dam olish oromgohlarining xizmatlari, shuningdek jismoniy tarbiya va sport muassasalarining tegishli hujjatlar bilan rasmiylashtirilgan xizmatlari.

-       gidrometeorologiya va aerologiya ishlari;

-       geologiya va topografiya ishlari;

-       O‘zbekiston Milliy teleradiokompaniyasining, uning tarkibiga kiruvchi korxonalar va tashkilotlarning hamda O‘zbekiston Milliy axborot agentligining asosiy faoliyatiga doir mahsulot va xizmatlar;

-       O‘zbekiston Respublikasi hududidan eksport qilinayotgan tovarlarni tashish, yuklash, tushirish, qayta yuklash, ekspeditsiya qilishga doir xizmatlar, ishlar;

-       nogironlarning jamoat birlashmalari, «Nuroniy» jamg‘armasi va «O‘zbekiston chernobilchilari» assotsiatsiyasi mulkida bo‘lgan, ishlovchilari umumiy sonining kamida 50 foizini nogironlar tashkil etuvchi yuridik shaxslar tomonidan ishlab chiqarilayotgan tovarlar (ishlar, xizmatlar), bundan vositachilik, savdo, tayyorlov, ta‘minot-sotish faoliyatini amalga oshirish bo‘yicha realizatsiya qilish oborotlari mustasno;

-       O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari bo‘yicha xalqaro va chet el hukumat moliya tashkilotlari tomonidan berilgan qarzlar (kreditlar) yuridik shaxslar oladigan, shuningdek grantlar hisobiga olingan tovarlar (ishlar, xizmatlar);

-       uy-joy fondini saqlash va ta‘mirlash yuzasidan aholiga ko‘rsatilayotgan xizmatlar;

-       aholini elektr energiyasi bilan ta‘minlash;

-       davlat tilini va davlat tilida ish yuritishni o‘rgatish xizmatlari;

-       o‘zi etishtirgan qishloq xo‘jaligi mahsuloti;

-       ichki ishlar organlari huzuridagi qo‘riqlov bo‘linmalari xizmatlari;

-       va boshqa qonun xujjatlarida nazarda tutilgan oborotlar.

Moliyaviy xizmatlarning quyidagi turlari qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod etilgan:

-       to‘lovlar, o‘tkazmalar, qarz majburiyatlari, cheklar va to‘lov vositalari bilan bog‘liq operatsiyalar, inkasso bo‘yicha operatsiyalar;

-       milliy valyuta va chet el valyutasi bilan bog‘liq operatsiyalar;

-       qimmatli qog‘ozlar (aktsiyalar, obligatsiyalar va boshqa qimmatli qog‘ozlar) bilan bog‘liq operatsiyalar;

-       akkreditivlar ochish va ularga xizmat ko‘rsatish;

-       pul mablag‘larini konvertatsiya qilish bo‘yicha operatsiyalar;

-       chet el valyutasi bilan ayirboshlash operatsiyalarini tashkil etish;

-       kassa operatsiyalari (banknot va tangalarni qabul qilib olish, berish, qayta hisoblab chiqish, maydalab berish, almashtirish, saralash va saqlash);

-       forfeyting va faktoring operatsiyalari;

-       lombard operatsiyalari (garovga qo‘yilgan mol-mulkka qisqa muddatli kreditlar berish);

-       jamg‘arib boriladigan pensiya tizimi mablag‘larining oboroti.

-       va boshqa oborotlar.

Qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod etilgan sug‘urta xizmatlari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi:

1)  sug‘urta bozorining professional ishtirokchisi quyidagilarni olsa, qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod qilinadi:

a) sug‘urta qilish, birgalikda sug‘urta qilish va qayta sug‘urta qilish shartnomalari bo‘yicha sug‘urta mukofotlari;

b) qayta sug‘urta qilishga topshirilgan shartnomalar bo‘yicha vositachilik haqi va tantemalar;

v)  sug‘urta agenti, sug‘urta va qayta sug‘urta brokeri, syurveyer hamda sug‘urta bozorining boshqa professional ishtirokchilarining xizmatlari uchun vositachilik haqi;

g)  qayta sug‘urta qilishga topshirilgan shartnomalar bo‘yicha sug‘urta to‘lovlari ulushining qayta sug‘urtalovchilar tomonidan to‘lanadigan to‘lovini;

d) sug‘urta qilish, birgalikda sug‘urta qilish va qayta sug‘urta qilish shartnomalari bo‘yicha uchinchi shaxslardan subrogatsiya (regress) tartibida talab qilish bo‘yicha daromadlar;

e) sug‘urta bozorining professional ishtirokchilari (aktuariylar, ajasterlar, syurveyerlar, assistans xizmatlari va shu singarilar) ko‘rsatgan xizmatlardan olinadigan daromadlar;

j) qayta sug‘urta qilish shartnomalari bo‘yicha depo mukofotlariga hisoblangan hamda qayta sug‘urta qildiruvchi tomonidan qayta sug‘urtalovchiga o‘tkazilgan foizlar;

z) hayotni sug‘urta qilish shartnomalari bo‘yicha sug‘urta qildiruvchilar taqdim etgan zayomlardan olinadigan daromadlar;

i) sug‘urtalovchining (qayta sug‘urtalovchining) investitsiya faoliyatidan olinadigan daromadlar, shu jumladan sug‘urta rezervlari va sug‘urta fondlari mablag‘larini investitsiyalashdan olinadigan daromadlar;

k) sug‘urta qilish, birgalikda sug‘urta qilish va qayta sug‘urta qilish shartnomalari bo‘yicha franshizlarni qoplashdan olinadigan daromadlar;

l) qonun hujjatlariga muvofiq sug‘urtalovchiga o‘tgan, sug‘urta qildiruvchining (naf oluvchining) etkazilgan zarar uchun javobgar shaxslardan talab qilish huquqini realizatsiya qilishdan olinadigan daromadlar;

m) qayta sug‘urta qilish shartnomalari muddatidan ilgari tugatilgan taqdirda, ular bo‘yicha sug‘urta mukofotlarining qaytarib berilgan qismi summalari;

n) bevosita sug‘urta faoliyatini amalga oshirishdan olinadigan boshqa daromadlar;

2) sug‘urta qildiruvchi (naf oluvchi) quyidagilarni olsa, qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod qilinadi:

a) sug‘urta to‘lovi (sug‘urta tovoni);

b) preventiv tadbirlar o‘tkazish uchun beriladigan mablag‘lar;

v) sug‘urta qilish shartnomasi zararsiz amal qilishi uchun sug‘urtalovchi to‘laydigan mablag‘lar;

g) sug‘urta qilish shartnomasiga muvofiq boshqa mablag‘lar.

Tovarlarni import qilishda quyidagi hollarda qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod etiladi:

1)  jismoniy shaxslar tomonidan tovarlarni bojsiz olib kirishning bojxona to‘g‘risidagi qonun hujjatlarida tasdiqlangan normalari doirasida olib kirilayotgan tovarlar;

2) chet el diplomatik vakolatxonalari va ularga tenglashtirilgan vakolatxonalar rasmiy foydalanishi uchun, shuningdek ushbu vakolatxonalarning diplomatik va ma‘muriy-texnik xodimlari, shu jumladan ularning o‘zlari bilan birga yashayotgan oila a‘zolari shaxsiy foydalanishi uchun mo‘ljallangan tovarlar;

3) O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilangan tartibda insonparvarlik yordami tariqasida olib kirilayotgan tovarlar;

4) davlatlar, hukumatlar, xalqaro tashkilotlar tomonidan xayriya yordami maqsadida, shu jumladan texnik ko‘mak ko‘rsatish maqsadida olib kirilayotgan tovarlar;

5) davlatlar, hukumatlar va xalqaro tashkilotlar tomonidan berilgan grant mablag‘lari hisobidan olib kirilayotgan tovarlar;

6) dori vositalari va tibbiy (veterinariya) buyumlari, shuningdek dori vositalari va tibbiy (veterinariya) buyumlari ishlab chiqarish uchun olib kirilayotgan xom ashyo;

7) O‘zbekiston Respublikasi hududiga qonun hujjatlariga muvofiq tasdiqlanadigan ro‘yxat bo‘yicha olib kirilayotgan texnologik asbob-uskunalar, shuningdek butlovchi buyumlar va ehtiyot qismlar, agar ularni etkazib berish texnologik asbob-uskunalarni etkazib berish kontrakti shartlarida nazarda tutilgan bo‘lsa. Import qilingan texnologik asbob-uskunalar olib kirilgan paytdan e‘tiboran uch yil mobaynida eksportga realizatsiya qilingan yoki tekin berilgan taqdirda, mazkur imtiyozning amal qilishi imtiyoz qo‘llanilgan butun davr uchun qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lash bo‘yicha majburiyatlar tiklangan holda bekor qilinadi;

8) investor bilan davlat mulkini boshqarish bo‘yicha vakolatli davlat organi o‘rtasida tuzilgan shartnomaga muvofiq investitsiya majburiyatlari sifatida olib kiriladigan mol-mulk;

9) vakolatli davlat organining yozma shakldagi tasdig‘i mavjud bo‘lgan taqdirda, telekommunikatsiyalar operatorlari va tezkor-qidiruv tadbirlari tizimining texnik vositalarini sertifikatlashtirish bo‘yicha maxsus organ tomonidan olinadigan tezkor-qidiruv tadbirlari tizimining texnik vositalari;

10) bolalar poyabzali ishlab chiqarishga ixtisoslashgan chet el investitsiyalari ishtirokidagi korxonalar o‘z ishlab chiqarishida foydalanish uchun olib kirayotgan xom ashyo, materiallar va yarim mahsulot.

 

4. Qo‘shilgan qiymat soli­g‘ini hisoblash tartib­larining o‘ziga xos xususiyatlari.

 

Soliq qonunchiligiga asosan qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblanishi soliq to‘lovchilarning olib borayotgan xo‘jalik operatsiyalariga bog‘liq ravishda soliqqa tortiladigan bazani aniqlashning o‘ziga xos xususiyatlari mavjud.

Tovarlar sotilganda, ish va xizmatlar bajarilganda qo‘shilgan qiymat solig‘ining hisoblanishi. Respublikamizda qo‘shilgan qiymat solig‘i joriy etilgandan buyon soliqni hisoblashning ikki turdagi usuli amal qilgan, ya‘ni ishlab chiqarilgan tovarlarni jo‘natish, ishlar bajarish va xizmatlar ko‘rsatish bo‘yicha hisobga olish usuli yoki hisobvaraq-faktura usuli hamda ulgurji va chakana savdo, vositachilik xizmati ko‘rsatish  sohalarida hisobdan chiqarish usuli qo‘llanilgan. Bunda qo‘shilgan qiymat solig‘iga tortiladigan baza narxlar farqi sifatida, ustama va mukofot xaqi summasi sifatida aniqlanib shu summadan soliq hisoblangan.

1992 yildan 1994 yilga qadar savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lovchisi bo‘lib hisoblanar edi. 1994 yildan ular byudjetga qo‘shilgan qiymat solig‘i va foyda solig‘i o‘rniga yalpi daromad solig‘i hamda  mol-mulk solig‘ini to‘laydigan bo‘lishdi. Keyingi davrlarda soliq hisoblashning “yalpi foyda” (chegirish) usuli asta-sekin “hisobga olish-xisobvaraq” usuliga aylanib bordi. Soliq kodeksi kuchga kirgandan boshlab qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblashning “yalpi foyda” (chegirish)  usuli faqat vositachilik va “O‘zdonmaxsulot” DAK tizimi tarkibiga kiradigan, birlamchi ishlovdan keyingi don, qo‘shimcha mahsulot va chiqindilarni sanoatdan donni qayta ishlashga sotishni amalga oshiradigan korxonalar uchun qo‘llaniladi. Boshqa holatlarda “hisobga olish hisob-faktura” usuli qo‘llaniladi.

Qo‘shilgan qiymat solig‘i hisoblashning “hisobga olish hisob-faktura” usulining mohiyati shundaki, korxona byudjetga to‘lanishi lozim bo‘lgan soliq summasi ishlab chiqarilgan mahsulotlarga (xizmatlarga) hisoblangan soliq miqdoridan shu mahsulotni ishlab chiqarish uchun sotib olingan xom-ashyo, materiallar uchun to‘langan soliq miqdorini chiqarib tashlash yo‘li bilan aniqlanadi. Chegirishga hisobot davrida hisob-faktura bilan qabul qilingan xom-ashyo, materiallar, shu jumladan import qilingan tovarlarga to‘g‘ri keladigan qo‘shilgan qiymat solig‘i summasi qabul qilinadi.

Quyidagi shartlarni bajargan holda hisobga olish amalga oshiriladi:

·  birinchidan, bu hisobot davrida tovar va xizmatlar xaqiqatda sotib olingan bo‘lishi kerak;

·  ikkinchidan, ular bo‘yicha tovar etkazuvchidan hisob-faktura to‘ldirilgan bo‘lishi;

·  uchinchidan, ular soliqqa tortiladigan faoliyatda ishlatilgan bo‘lishi kerak.

Asosiy vosita va nomoddiy aktivlarni sotishda qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblash. Korxonaning o‘z ehtiyoji uchun olingan asosiy vosita va nomoddiy aktivlari korxonaning buxgalteriya balansida mol etkazib beruvchiga to‘langan qo‘shilgan qiymat solig‘i summasi bilan birga yozilib kirim qilinadi. Agar balansdagi asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar sotilsa, u holda asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar bo‘yicha soliqqa tortish ob‘ekti bo‘lib, sotish bahosi bilan qoldiq qiymat o‘rtasidagi farq hisoblanadi. Bunda, agar korxona asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarni qoldiq qiymatida sotsa, u holda soliqqa tortiladigan ob‘ekt bo‘lmaydi va byudjetga soliq to‘lanmaydi. Shuningdek, asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarni ishlab chiqaruvchi va uni oldi-sotti faoliyati bilan shug‘ullanuvchi korxonalar uchun qo‘shilgan qiymat solig‘i hisoblashning alohida tartibi mavjud.

Vositachilik xizmatlari ko‘rsatilganda qo‘shilgan qiymat solig‘ining hisoblanishi. Vositachilik xizmatlari bo‘yicha qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblashda “yalpi foyda” (chegirish) usuli qo‘llaniladi. Ushbu usulning mohiyati shundaki, soliq baho farqi, ustama va mukofotlar sifatida olingan daromaddan hisoblanadi. Byudjetga soliq to‘lashda hisoblangan soliq summasi ushbu daromadni olishga sarflanadigan xizmatlarning qo‘shilgan qiymat solig‘i summasiga kamaytiriladi. Demak, qo‘shilgan qiymat solig‘i summasini vositachilik korxonalari mukofotlar summasidan hisoblaydilar.

Qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisobga olish. Umumdavlat soliqlarini to‘lovchi korxonalarda qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblashning amaldagi mexanizmi soliqni ishlab chiqarish jarayonida paydo bo‘lgan yangidan yaratilgan qiymatdan to‘lanishini ko‘zda tutadi. Qo‘shilgan qiymat ikki marotaba soliqqa tortilmaydi.

Respublikamizda 1998 yildan soliq kodeksi joriy etilishi bilan birga hisobvaraq-fakturalar kiritilgan bo‘lib, u kirimdagi soliq summasini hisobga olish uchun asosiy xujjat hisoblanadi. Ammo, amaliyotda bu tartib  o‘zining vazifasini to‘laqonli bajara olmadi, chunki bu davrda byudjetga to‘lanadigan qo‘shilgan qiymat solig‘i summasi – etkazib beriladigan mahsulotga hisoblangan soliq summasi bilan bevosita ishlab chiqarishga sarflangan material resurslarga hisoblangan soliq summasi o‘rtasidagi farqi sifatida aniqlanar edi. Bu tartibdagi hisoblash mexanizmi 1999 yilga qadar amaliyotda qo‘llanilib kelindi va uning ayrim kamchiliklari mavjud edi. Jumladan:

·  ishlab chiqarishga sarflangan paytda xom-ashyo va materiallarga hisoblangan soliq summasini byudjet bilan hisob-kitobda chegirilishi – korxonalarning oborot mablag‘larini cheklanishiga olib keldi;

·  qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisobvaraq faktura asosida hisoblanish mexanizmi ishlamadi, chunki amalda hisobvaraq fakturada ko‘rsatilgan soliq summasi  byudjetga hisobga olib borishda asos bo‘lmadi;

·  bunday hisoblash tartibi halqaro soliq amaliyotidagi qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblash tamoyillariga zid kelardi.

Ushbu holatlar tahlil qilinib 1999 yildan boshlab qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblash mexanizmi o‘zgartirildi va halqaro amaliyotga qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblash tamoyillariga moslashtirildi. Quyida qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblashning taqqoslama usuli keltirilgan (4.1-jadval).

4.1-jadval

Qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblashning 1999 yildan joriy etilgan

usulining taqqoslama tahlili (raqamlar shartli)

 

 

1999 yildan qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblashning yangi tartibini joriy etilishi uni hisoblashning soddalashtirilgan mexanizmini qo‘llanilishiga olib keldi, ya‘ni hisobvaraq faktura usulining ishlab ketishini ta‘minladi va bunda material resurslarining ishlab chiqarishga sarflanishidan qat‘iy nazar, hisobot davrida sotib olingan material resurslarga to‘langan soliq summasi hisobvaraq faktura asosida byudjet bilan hisob-kitobga olib boriladigan bo‘ldi. Bu tartibdagi hisoblash mexanizmi korxonalarning oborot mablag‘larini chetlanishini keskin kamaytiradi.

5.Qo‘shilgan qiymat soli­g‘ini byudjetga to‘lash va hisob-kitoblarni taq­dim etish muddatlari. Hisobvaraq faktura va uni to‘ldirish tartibi.

 

Qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha hisob-kitoblarni (5-ilova) korxona ortib boruvchi yakun bilan ro‘yxatdan o‘tgan joyidagi Davlat soliq idoralariga har oyda, hisobot oyidan keyingi oyning 25-kunidan kechiktirmasdan va yil yakunlari bo‘yicha yillik moliyaviy hisobotni topshirish muddatida qo‘shilgan qiymat solig‘ini to‘lovchilari hisoblangan mikrofirma va kichik korxonalar yilning har choragida  hisobot davridan keyingi oyning 25-kunidan kechiktirmay, yil yakunlari bo‘yicha esa yillik moliyaviy hiobot topshirilgan muddatda taqdim etadi.

Soliq to‘lovchilar qo‘shilgan qiymat solig‘ining hisob-kitoblari bilan bir vaqtda hisobot davri mobaynida olingan tovarlar (ishlar, xizmatlar) bo‘yicha hisobvaraq-fakturalar reestrini ham taqdim etadilar. Hisobvaraq-fakturalar reestrining shakli davlat soliq qo‘mitasi tomonidan belgilanadi.

Hisobotlarni o‘z vaqtida topshirmaslik korxona va korxonaning mansabdor shaxslariga nisbatan Davlat soliq idoralari tomonidan moliyaviy va ma‘muriy jazo – choralarini qo‘llanishiga olib keladi.

Korxonalar qo‘shilgan qiymat solig‘ini soliq hisobini topshirgan kundan kechiktirmay tegishli davrdagi haqiqiy sotish oborotidan kelib chiqib to‘laydi. Agar korxona hisoblangan soliq summasini byudjetga o‘z vaqtida o‘tkazib bermasa, bunday holatda Davlat soliq idoralari mas’ul xodimlari tomonidan hisoblangan soliq sumasiga nisbatan kechiktirilgan har bir kun uchun 0,033 foiz miqdorida penya (moliyaviy jazo) qo‘llanilishiga olib keladi. Bunda korxona rahbariyatiga nisbatan ma‘muriy chora qo‘llanilmaydi.

1998 yil 1 yanvardan O‘zbekistondagi barcha korxonalar va tashkilotlar uchun, shu jumladan soliqqa tortishning alohida tartibi o‘rnatilgan kichik korxonalar, savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari hamda qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod bo‘lgan korxonalar ham tovarlarni sotganda, ish va xizmatlar ko‘rsatganda hisobvaraq fakturani to‘ldirishi qonun asosida shart qilib belgilandi.

Hisobvaraq-faktura mahsulot etkazib beruvchi tomonidan tovarlarni yuklab jo‘natilishi, ish va xizmatlar ko‘rsatilishi sanasi (kuni)dan kechiktirmasdan yoziladi.

Hisobvaraq-fakturada - uning tartib raqami va yozilgan sanasi, jo‘natiladigan tovarlar bo‘yicha shartnomalar raqami va sanasi hamda soliq to‘lovchi va xaridorning nomi, manzili STIRi va shu kabi rekvizitlari ko‘rsatiladi.

Jadvalli shaklni to‘ldirishda quyidagilarni qayd etish kerak (6-ilova):

·    1-ustunda, tovarlar (ish va xizmatlar) nomi;

·    2-ustunda tovarlarning o‘lchov birligi (dona, metr, kg, va xokazo);

·    3-ustunda yuklab jo‘natiladigan tovarlarning miqdori yoki soni;

·    4-ustunda tovarlarning shartnoma bo‘yicha qo‘shilgan qiymat solig‘isiz narxi;

·    5-ustunda tovarlarning jami etkazib berish qiymati (qo‘shilgan qiymat solig‘isiz);

·    6-ustunda qo‘shilgan qiymat solig‘i stavkasi, agar qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod bo‘lsa chiziqcha tortib qo‘yiladi;

·    7-ustunda jo‘natilayotgan tovarlar bo‘yicha tegishli stavkalarga ko‘ra hisoblangan qo‘shilgan qiymat solig‘i summasi;

·    8-ustunda, jo‘natilayotgan tovarlarning qo‘shilgan qiymat solig‘i bilan hisoblangan summasi.

Soliq kodeksiga ko‘ra qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lovchisi bo‘lmagan, shuningdek qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lashdan  ozod qilingan oborotni amalga oshirayotgan yuridik shaxslar 6- va 7- ustunga “Qo‘shilgan qiymat solig‘i summasiz” degan shtampini qo‘yishadi, agar shtamp bo‘lmasa qo‘lda yozib qo‘yishadi va 8 ustunni to‘ldirishmaydi.

Agarda korxona aksiz osti tovarlar ishlab chiqarsa unda hisobvaraq-fakturaga qo‘shimcha ustunlar kiritiladi va ushbu ustunlarda  aksiz stavkasi va summasi aks ettiriladi (chunki aksiz summasi ham qo‘shilgan qiymat solig‘iga tortiladi).

Hisobvaraq-faktura korxona rahbari va bosh hisobchisi tomonidan imzolanadi hamda muhr bilan tasdiqlanadi.

Hisobvaraq-faktura etkazib beruvchi korxona tomonidan 2 nusxada to‘ldiriladi, 1-nusxasi xaridorga beriladi va u xaridorga qo‘shilgan qiymat solig‘i summasini belgilangan tartibda hisobga kiritish uchun huquq beradi, 2-nusxasi esa korxonaning o‘zida qoladi.

Ta‘kidlash joizki, bevosita aholiga pullik xizmatlar (ishlar)ni ko‘rsatadigan korxonalar uchun tovarlar (ishlar, xizmatlar)ni sotishda kassa cheki yoki xizmatlar ko‘rsatilishi (ishlar bajarilishi)ni tasdiqlovchi boshqa hujjatlar hisobvaraq-faktura hisoblanadi. Bunda bu hujjatlarda qo‘shilgan qiymat solig‘i ajralib turishi lozim.

O‘z mahsulotlarini (tovarlarini, ishlarini, xizmatlarini) uzluksiz etkazib beradigan korxonalar bo‘yicha hisobvaraq-fakturalar iste‘molchi­larga hisobvaraqni rasmiylashtirish bilan bir vaqtda, lekin bir oyda bir martadan kam bo‘lmagan tarzda yoziladi. Bunda hisobvaraq-fakturalarning yozilishi mahsulot sotilgan hisobot davrida amalga oshiriladi.

Banklar uchun, qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod qilingan operatsiyalar bajarilganda, hisobvaraq-faktura bo‘lib mijoz shaxsiy hisobvarag‘idan ko‘chirma hisoblanadi.

Lizing operatsiyalari bo‘yicha lizing beruvchilar uchun hisobvaraq-faktura bo‘lib lizing ob‘ektini qabul qilish-topshirish dalolatnomasi hisoblanadi. Bunda tegishli hujjatlar (lizingning tarkibiy qismi hisoblanadigan lizing to‘lovlari jadvali; hisobvaraq; lizing to‘lovlarini to‘lash bo‘yicha lizing oluvchiga taqdim etiladigan bildiruvnoma va hokazo) bilan rasmiylashtiriladigan har bir lizing to‘loviga qo‘shimcha hisobvaraq-faktura yozilmaydi.

Agar lizing shartnomasi lizing beruvchiga qo‘shilgan qiymat solig‘i solinadigan qo‘shimcha xizmatlar ko‘rsatishni nazarda tutsa, bunda mazkur xizmatlarga belgilangan tartibda hisobvaraq-faktura yoziladi.

Qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod qilingan sug‘urta xizmatlarini ko‘rsatishda, hisobvaraq-faktura o‘rniga birlamchi hujjat bo‘lib quyidagi hujjatlar:

- sug‘urta korxonalari uchun - sug‘urta polisi;

- sug‘urta agentlari uchun - sug‘urta polisi va shartnoma topshirig‘i (agentlik bitimi);

- sug‘urta brokerlari uchun - sug‘urta polisi va shartnoma topshirig‘i hisoblanadi.

Qo‘shilgan qiymat solig‘i solinadigan elektr energiyasi, suv, gaz, aloqa xizmatlari, kommunal xizmatlar, temir yo‘lda tashishlar, bank operatsiyalari, shuningdek tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) uzluksiz etkazib berishni amalga oshirayotgan soliq to‘lovchilar hisobot davrining oxirgi kunida bir marta hisobvaraq-faktura yozadi.

Agar ishlar bajaradigan korxonalarda buyurtmachiga imzo chekish uchun taqdim etiladigan, bajarilgan ishlar (qilingan xarajatlar) qiymati to‘g‘risidagi ma‘lumotnoma - hisobvaraq-fakturada yoki hujjatda hisobvaraq-fakturaning belgilangan shaklida aks ettirilgan barcha majburiy rekvizitlar ushbu hujjatda qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lovchilari uchun qo‘shilgan qiymat solig‘i summasi ko‘rsatilgan yoki qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lovchisi bo‘lmaganlar uchun "Qo‘shilgan qiymat solig‘isiz" yozuvi (shtampi) qo‘yilgan holda mavjud bo‘lsa, bunda mazkur hujjatlar hisobvaraq-fakturaga tenglashtiriladi va bunday korxonalar qo‘shimcha ravishda hisobvaraq-faktura yozmasligi mumkin.

 

6. Import tovarlarga nis­batan qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblash tartibi.

 

Import qilinadigan tovarlarga nisbatan qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lovchilari bo‘lib, tovarlarni import qiladigan yuridik shaxslar, shuningdek boj to‘lamasdan o‘z ehtiyojlari uchun me‘yoridan ortiqcha tovarlar olib kiradigan jismoniy shaxslar hisoblanadi (demak, jismoniy shaxslar ham bevosita qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lovchisi bo‘lishi mumkin).

Qo‘shilgan qiymat solig‘i solinadigan ob‘ekt bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasining bojxona qonunlariga binoan belgilangan bojxona rejimlariga muvofiq O‘zbekiston hududiga import qilinadigan tovarlar hisoblanadi.

Tovar deganda iste‘molga mo‘ljallangan va qiymatga ega bo‘lgan barcha narsalar tushuniladi.

Import tovarlar bo‘yicha qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblab chiqarish uchun asos bo‘lib, bojxona qonunchiligiga muvofiq belgilanadigan bojxona qiymati hisoblanadi.

Tovarlar importi bo‘yicha soliq solinadigan oborot hajmiga bojxona qiymati bilan bir qatorda bojxona boji summasi va aksiz solig‘i summasi (aksiz osti tovarlar bo‘yicha) kiritiladi.

Import qilinadigan tovarlar bo‘yicha qo‘shilgan qiymat solig‘i quyidagi formula orqali hisoblanadi:

 

S_QQS =   (IQTBQ + BBS + AS) x QQS_ST  ;

100

Bu erda:

S_QQS – qo‘shilgan qiymat solig‘i summasi

IQTBQ – Import qilinadigan tovarlarning bojxona qiymati;

BBS – Bojxona boji summasi;

AS – aksiz solig‘i;

QQS_ST – qo‘shilgan qiymat solig‘i stavkasi.

Import qilinadigan  tovarlar bo‘yicha qo‘shilgan qiymat solig‘i 20 foizli stavka bo‘yicha to‘lanadi.

Amaldagi qonunchilikka ko‘ra quyidagilar qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod qilinadi:

§  xorijiy diplomatik vakolatxonalar va ularga tenglashtirilgan vakolotxonalar rasmiy foydalanishi uchun mo‘ljallangan tovarlar;

§  jismoniy shaxslarning boj to‘lamasdan olib kirish me‘yorlar doirasida import qilinadigan tovarlar (tovarlarni olib kirish me‘yori Vazirlar Mahkamasining maxsus qarori asosida belgilanadi);

§  O‘zbekiston Respublikasi hududiga tabiiy ofatlar, baxtsiz hodisalar yuz berganda olib kiriladigan tovarlar, shuningdek davlatlar, halqaro tashkilotlar tomonidan xayriya maqsadlarida olib kiriladigan tovarlar;

§  O‘zbekiston Respublikasi hududiga investitsiya dasturiga kiritilgan ustuvor ob‘ektlarni jihozlash uchun hamda hukumat kafolati bilan xorijiy kreditlar hisobiga moliyalanadigan investitsion loyihalarni amalga oshirish uchun olib kiriladigan texnologik uskunalar;

§  import bo‘yicha olib kelinadigan dori-darmonlar va tibbiy buyumlar;

§  chet el investitsiyalari ishtirokidagi korxonalarning ustav kapitaliga chet ellik investorlar tomonidan ulush sifatida olib kirilayotgan texnologik jihozlar;

§  va boshqa qonunchilikda ko‘zda tutilgan import tovarlar.

Tovarlar respublika hududiga import qilinishida qo‘shilgan qiymat solig‘i bojxona deklaratsiyasi qabul qilinishiga qadar yoki u bilan bir vaqtda to‘lanadi. Agar bojxona deklaratsiyasi belgilangan muddatda topshirilmasa qo‘shilgan qiymat solig‘ini to‘lash muddatlari bojxona deklaratsiyasi topshirish muddati tugagan kundan boshlab hisoblab chiqariladi.

Qo‘shilgan qiymat solig‘ining to‘langan summalari hududiy bojxona organlarining depozit hisobvaraqlariga kirim qilinib, keyin ular respublika byudjeti daromadlariga qayd etiladi. Bojxona organlari 3 kun muddat ichida undirilgan qo‘shilgan qiymat solig‘i summasini respublika byudjetiga o‘tkazadilar.

 

O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar:

 

1.       Qo‘shilgan qiymat qanday tarkib topadi?

2.       Qo‘shilgan qiymat solig‘i ilk bor qaysi davlatda kim tomonidan joriy etilgan?

3.       Qo‘shilgan qiymat solig‘ining davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishdagi ahamiyati qanday?

4.       Qo‘shilgan qiymat solig‘ini qanday shaxslar to‘laydi?

5.        Qo‘shilgan qiymat solig‘i ob‘ekti qanday aniqlanadi?

6.       Soliqqa tortiladigan oborot deganda nimani tushunasiz?

7.       Qo‘shilgan qiymat solig‘i stavkalari va ularni qo‘llash tartibi qanday?

8.       Nollik stavka qaysi tovarlar (ish va xizmatlar)ga nisbatan qo‘llaniladi?

9.       Qo‘shilgan qiymat solig‘ini to‘lash va hisobotni taqdim etish tartibi qanday?

10.  Import tovarlarga qo‘shilgan qiymat solig‘i qaysi formula orqali aniqlanadi?

5-MAVZU: YURIDIK SHAXSLARDAN OLINADIGAN FOYDA SOLIG‘I

 

Reja.

 

1.  Foyda solig‘ining joriy qilinishi, iqtisodiy mohiyati va ahamiyati.

2.  Soliq to‘lovchilar tarkibi, soliq ob‘ekti va soliq bazasi.

3.  Jami daromadlar tarkibi, jami daromaddan chegirmalar.

4.  Soliq stavkalari va soliqdan imtiyozlar.

5.  Soliq hisobotlarini taqdim etish va soliqni byudjetga to‘lash muddatlari.

6.  Soliq tizimining huquqiy asoslari, soliq to‘lovchilarning huquq va majburiyatlari.

 

 

1. Foyda solig‘ining joriy qilinishi, iqtisodiy mohiyati va ahamiyati.

 

O‘zbekiston Respublikasi davlat byudjeti daromadlari 1991 yilga qadar asosan dalat korxonalari foydasidan ajratiladigan ajratmalar hisobidan shakllanar edi. Ushbu foydadan ajratma davlat tomonidan belgilangan majburiy to‘lov bo‘lib, u korxonalar balans foydasining 90 foizgacha bo‘lgan qismini byudjetga olib ketar edi. Qolgan mablag‘lar esa korxona tomonidan emas, balki yuqori tashkilot topshirig‘iga ko‘ra tegishli fondlarga taqsimlanar edi.

Respublikamiz ma‘muriy-buyruqbozlik tizimidan bozor munosabatlariga o‘tishi tufayli mamlakatimiz xo‘jalik turmushida chuqur ijobiy o‘zgarishlar ro‘y bera boshladi. Natijada mulkchilikning turli shakllari rivojlanishi, korxonalarning imkoniyatini oshishi, bozor infrastrukturasi rivojlanishi bilan majburiy ajratmalarning avvalgi tizimi korxonalarning xo‘jalik yuritish samaradorligini ta‘minlay olmay qoldi hamda ular bevosita va bilvosita investitsiya dasturlariga to‘sqinliq qila boshladi. Chunki, foydadan ajratma o‘zining iqtisodiy mohiyatiga ko‘ra faqat davlat korxonalari foydasidan ajratilishi lozim edi.

Bozor munosabatlari rivojlanishi bilan  iqtisodiyotni soliqlar yordamida tartibga solish xususan, foydadan ajratmalar o‘rniga daromad solig‘ini joriy etish zarurati paydo bo‘ldi va 1992 yildan boshlab barcha turdagi xo‘jalik yurituvchi sub‘ektlar “Daromad” solig‘ini to‘lashga o‘tdilar.

O‘zbekiston Respublikasi rubl mintaqasida qolib turgan vaqtda daromad solig‘ini olishga o‘tish pul qadrsizlanishi tufayli ish xaqi o‘sishini cheklash uchun davlat tomonidan majburiy chora bo‘ldi. Bunday sharoitda ishlab chiqaruvchilarning moliyaviy ahvoli yomonlasha boshladi. Natijada mahsulotga talab pasayib, sotishdan olingan tushum xajmi kamaygani holda, ular o‘z ishlab chiqarishlari yo‘nalishini o‘zgartirishga, foyda olmasalar ham juda kata miqdorda ishchilarga ish xaqi to‘lashga majbur bo‘ldilar. Bunday holatda amaliyotda korxonalar hisobot davrida foyda bilan faoliyatlarini yakunlamasada daromad solig‘ini ish xaqi fondidan belgilangan stavkada to‘lashga majbur edilar.

1995 yil yanvar oyidan boshlab soliqlarning rag‘batlantiruvchi rolini kuchaytirish maqsadida mamlakatimizda korxonalarning foydasidan olinadigan soliq joriy etildi. 2008 yil 1 yanvardan kuchga kirgan Soliq kodeksining 23-moddasiga ko‘ra yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i umumdavlat soliqlari tarkibiga kirib, u davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishda asosiy manbalardan biri hisoblanadi.

5.1-jadval.

2013-2016 yillarida yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘ining

davlat byudjeti daromadlaridagi salmog‘i[7]

 

Jadval ma‘lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘ining byudjet daromadlaridagi salmog‘i kamayish tendentsiyasiga ega. Ya‘ni, uning salmog‘i yillar bo‘yicha  tahlil qiladigan bo‘lsak, 2013 yilda jami daromadlarga nisbatan salmog‘i 5.1 foizni, 2014 yilda mos ravishda 4.4 foizni, 2015 yilda 5.0 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2016 yilda 4.3 foizni tashkil etishi rejalashtirilgan.    

Bu holat yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i stavkalarini yildan-yilga pasayib borayotganligi bilan izohlanadi. Daromadning ko‘p qismi korxonalar ixtiyorida qolishi ularning investitsion faolligini oshiradi, yangi ishchi o‘rinlar ochish, raqobatbardosh tovarlar ishlab chiqarish hamda ish va xizmatlar ko‘rsatish uchun yanada keng moliyaviy imkoniyat yaratadi.

 

2.Soliq to‘lovchilar tarkibi, soliq ob‘ekti va soliq bazasi.

 

Soliq kodeksiga ko‘ra yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i to‘lovchilari bo‘lib, moliya yilida soliqqa tortiladigan foydaga ega bo‘lgan yuridik shaxslar hisoblanadi. Ammo soliqqa tortishning alohida tartibiga o‘tgan korxonalar, jumladan yagona soliq to‘loviga o‘tgan mikrofirma va kichik korxonalar, savdo va umumiy ovqatlanish tashkilotlari, yagona yer solig‘i to‘lovchi qishloq xo‘jalik tovari ishlab chiqaruvchilar bu soliqni to‘lovchisi hisoblanishmaydi. Ular o‘zlari uchun ixchamlashtirilgan soliqni to‘laydilar. Bulardan tashqari tadbirkorlik faoliyatining faqat alohida turlariga qat‘iy stavkada soliq to‘lovchilar ham bu soliqni to‘lovchilari hisoblanishmaydi.

Yuridik shaxslar foyda solig‘i bo‘yicha byudjet bilan hisob-kitoblarni mustaqil ravishda amalga oshiradilar. Ayrim iqtisodiyot tarmoq korxonalari byudjet bilan hisob-kitoblarni O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qaroriga binoan markazlashtirilgan tartibda amalga oshirishlari mumkin (misol uchun, energetika, neftegaz-xolding kabi tarmoq korxonalarida).

Soliqqa tortish maqsadida foydaga soliq to‘lovchilarni rezidentlar va norezidentlarga ajratiladi.

O‘zbekiston Respublikasining rezidenti deb, O‘zbekistonda ta‘sis etilgan yoki ro‘yxatdan o‘tgan hamda bosh korxonasi O‘zbekistonda joylashib, O‘zbekiston Respublikasidan tashqarida ro‘yxatdan o‘tgan yuridik shaxslar hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi rezidenti bo‘lgan yuridik shaxslar O‘zbekistonda va undan tashqaridagi faoliyatdan olgan daromadlaridan foyda solig‘iga tortiladilar.

O‘zbekiston Respublikasining norezidentlari esa, faqat O‘zbekiston Respublikasida faoliyat ko‘rsatishdan olgan daromadlari bo‘yicha soliqqa tortiladilar.

Rezidentlar doimiy faoliyat ko‘rsatuvchilar bo‘lsa, norezidentlar faoliyati Respublikada vaqtinchalik harakterga ega bo‘ladi.

Yuridik shaxslar foyda solig‘i to‘lovchilari bo‘lishi uchun qo‘yidagi shartlarga javob berishi kerak:

·          ruxsat etilgan faoliyatdan foyda olishi (qonunchilik bilan ta‘qiqlangan faoliyatdan tashqari);

·          o‘zining mol-mulkiga ega bo‘lishi;

·          mustaqil tugallangan buxgalteriya balansiga ega bo‘lishi;

·          bankda hisob raqamiga ega bo‘lishi;

·          identifikatsion raqamga ega bo‘lishi.

·          mahalliy hokimiyat organlaridan ro‘yxatdan o‘tgan bo‘lishi.

Umumiy tartib bo‘yicha yuridik shaxslar qayd etilgan shartlarga javob bersagina foyda solig‘i to‘lovchilar bo‘lib hisoblanadilar.

Soliq kodeksining 127-moddasiga ko‘ra yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘ining ob‘ekti bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasi rezidentlarining va norezidentlarining foydasi hamda rezident va norezidentlarning chegirmalar qilinmagan holda to‘lov manbaidan soliq solinadigan daromadlar hisoblanadi.

 

3. Jami daromadlar tarkibi, jami daromaddan chegirmalar.

 

Soliq solinadigan baza esa jami daromad bilan chegirib tashlanadagan xarajatlar o‘rtasidagi farq sifatida soliq solinadigan foydaning kamaytirilishi hisobga olingan holda hisoblab chiqarilgan soliq solinadigan foydadan kelib chiqib belgilanadi (Soliq kodeksining 128-moddasi).

Yuridik shaxslarning foyda solig‘i bo‘yicha soliqni to‘liq, to‘g‘ri aniqlash (hisoblash) uchun ularning jami daromadlari tarkibiga nimalar kirishini mukammal o‘rganish zarur bo‘ladi.

Yuridik shaxslarning jami daromadi tarkibiga ular tomonidan olinishi lozim bo‘lgan (olingan) ortilgan tovar, bajarilgan ish, ko‘rsatilgan xizmat haqlari kabi pul va bepul (pulsiz) qaytarmaslik sharti bilan olingan mablag‘lar kiradi. Demak, olingan kreditlar jami daromadga kirmaydi.

Yuridik shaxslarning jami daromadlari tarkibiga quyidagilar kiradi:

§  tovardlar (ishlar, xizmatlar)ni sotishdan olinadigan daromadlar;

§  boshqa daromadlar.

Tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishdan, shu jumladan yordamchi xizmatlar tomonidan realizatsiya qilishdan qo‘shilgan qiymat solig‘i va aksiz solig‘i chegirib tashlangan holda olingan tushum tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishdan olinadigan daromaddir.

Tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishdan olinadigan tushum yuklab jo‘natilgan tovarlar (bajarilgan ishlar, ko‘rsatilgan xizmatlar) qiymatidan kelib chiqqan holda tovarlarni jo‘natish, ishlarni bajarish, xizmatlar ko‘rsatish hollarini tasdiqlovchi hujjatlar asosida belgilanadi.

Vositachilik faoliyatidan daromadlar oladigan yuridik shaxslar uchun tushum deyilganda ko‘rsatilgan xizmatlar uchun olinishi lozim bo‘lgan haq summasi tushuniladi.

Qurilish, qurilish-montaj, ta‘mirlash-qurilish, ishga tushirish-sozlash, loyiha-qidiruv va ilmiy ishlar (xizmatlar) bo‘yicha, shuningdek ob‘ektlarni foydalanishga tayyor qilib qurish chog‘ida shartnomaviy baholardan kelib chiqib haq to‘lash uchun hisob-kitob hujjatlari taqdim etilgan, buyurtmachilar tomonidan bajarilgan (ko‘rsatilgan) va tasdiqlangan ishlarning (xizmatlarning) qo‘shilgan qiymat solig‘i kiritilmagan qiymati daromadga qo‘shiladi.

Tovarlar (ishlar, xizmatlar) tannarxidan yoki tovarlar olingan bahosidan past baholarda (tovarni olish bilan bog‘liq xarajatlarni hisobga olgan holda) realizatsiya qilinganda, shuningdek tovarlar (ishlar, xizmatlar) bepul topshirilganda soliq solish maqsadlari uchun tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishdan olingan tushum tovarlarning (ishlarning, xizmatlarning) tannarxi yoki tovarlar olingan baho asosida (tovarni olish bilan bog‘liq xarajatlarni hisobga olgan holda) aniqlanadi.

Boshqa daromadlarga tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) ishlab chiqarish va realizatsiya qilish bilan bog‘liq bo‘lmagan operatsiyalardan olinadigan daromadlar kiradi. Jumladan:

·        asosiy vositalari va boshqa mol-mulki chiqib ketishidan olinadigan daromadlar;

·        mol-mulkni operativ ijaraga berishdan olinadigan daromadlar;

·        asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarni moliyaviy ijaraga berishdan olinadigan daromadlar;

·        tekin olingan mol-mulk, mulkiy huquqlar, shuningdek ishlar va xizmatlar;

·        inventarizatsiya natijasida aniqlangan ortiqcha tovar-moddiy zaxiralar hamda boshqa mol-mulk qiymati tariqasidagi daromadlar;

·        hisobot yilida aniqlangan o‘tgan yillardagi daromadlar;

·     majburiyatlarni hisobdan chiqarishdan olinadigan daromadlar;

           Bunga da‘vo muddati o‘tgan hisobdan chiqarilgan majburiyatlar hamda sudning yoki vakolatli davlat organining qaroriga binoan hisobdan chiqarilgan majburiyatlar kiradi.

·        talablardan o‘zganing foydasiga voz kechish shartnomasi bo‘yicha olingan daromadlar;

·        jami daromaddan ilgari chegirib tashlangan xarajatlar yoki zararlarning o‘rnini qoplash tarzida olingan daromadlar;

·        xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jaliklardan olinadigan daromadlar;

·        undirib olingan yoki qarzdor tomonidan tan olingan jarima va penyalar;

·        valyuta hisobvaraqlari bo‘yicha kursdagi ijobiy farq;

·        dividendlar va foizlar;

·        royalti;

·        tovarlar (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish Bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagan operatsiyalardan olinadigan boshqa daromadlar.

Solik kodeksiga ko‘ra quyidagilar yuridik shaxs daromadi sifatida qaralmaydi:

-    ustav fondiga (ustav kapitaliga) olingan hissalar;

-    sotilayotgan tovarlar (ishlar, xizmatlar) uchun boshqa shaxslardan dastlabki haq (bo‘nak) tarzida olingan mablag‘lar (mol-mulk yoki mulkiy huquqlar);

-    byudjetdan berilgan subsidiyalar;

-    agar mablag‘larni (mol-mulk yoki mulkiy huquqlarni) boshqa shaxsga o‘tkazish, ishlarni bajarish, xizmatlar ko‘rsatish O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining yoki O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori asosida yuz berayotgan bo‘lsa, tekin olingan mablag‘lar (mol-mulk yoki mulkiy huquqlar), ishlar va xizmatlar;

-    olingan grantlar;

-    sug‘urta shartnomalari bo‘yicha sug‘urta tovoni (sug‘urta summasi) tariqasida olingan mablag‘lar;

-    investor va davlat mulkini boshqarish bo‘yicha vakolatli davlat organi o‘rtasida tuzilgan shartnomaga binoan investitsiya majburiyatlari sifatida kiritilayotgan mol-mulk;

-    va boshqa qonunchilikda nazarda tutilgan daromadlar.

Yuridik shaxslarning jami daromadlari tarkibi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 5 fevraldagi 54-son qarori bilan tasdiqlangan “Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarini shakllantirish tartibi to‘g‘risida”gi Nizom bilan aniqlanadi va qo‘yidagi ketma-ketlikdagi ko‘rsatkichlar bilan ifodalanadi:

1) mahsulotni sotishdan olingan yalpi foyda.

YaF=SST-IT, bu erda:

YaF-yalpi foyda, SST-sotishdan olingan sof tushum, IT-sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi;

2) asosiy faoliyatdan olingan foyda.

AFF=YaF-DX+BD-BZ, bu erda:

AFF-asosiy faoliyatdan olingan foyda, DX-davr xarajatlari, BD-asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar, B3-asosiy faoliyatdan ko‘rilgan boshqa zararlar.

3) umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foyda (yoki zarar).

UF=AFF+MD-MX,

bunda: UF-umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foyda; MD-moliyaviy faoliyatdan daromadlar; MX-moliyaviy faoliyat xarajatlari;

4) soliq to‘languncha olingan foyda.

STF=UF+FP-F3,

bunda: STF-soliq to‘laguncha olingan foyda; FP-favqulodda vaziyatdan olingan foyda; F3-favqulodda vaziyatdan ko‘rilgan zarar.

Yilning sof foydasi, korxona foyda solig‘ini va undan keyin obodonlashtrish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish  solig‘ini to‘lagandan so‘ng korxonanig o‘zida qoladi.

Jami daromaddan chegirmalar. Soliq to‘lovchining xarajatlari soliq solinadigan foydani aniqlash paytida chegirib tashlanadi. Xarajatlar xaqiqatda qaysi soliq davrida amalga oshirilgan bo‘lsa, o‘sha davrda chegiriladi. Soliqf kodeksiga ko‘ra (141-modda) xarajatlar chegiriladigan va chegirib tashlanmaydigan xarajatlarga bo‘linadi.

Chegirib tashlanadigan xarajatlarga moddiy xarajatlar, mehnatga haq to‘lash xarajatlari, amortizatsiya xarajatlari hamda Soliq kodeksining 145-moddasida nazarda tutilgan boshqa xarajatlar kiradi.

       Soliq solinadigan bazaga kiritiladigan, ya‘ni chegirilmaydigan xarajatlarga quyidagilar kiradi:

-    moddiy qimmatliklarning tabiiy kamayish normalaridan ortiqcha yo‘qotishlar va buzilishlar;

-    xodimlarga beriladigan yoki soliq to‘lovchining umumiy ovqatlanish ehtiyojlari uchun yordamchi xo‘jaliklar tomonidan ishlab chiqariladigan tovarlar (ishlar, xizmatlar) bo‘yicha narxdagi farqlar (zararlar);

-    xizmat safarlari, vakillik xarajatlari, ixtiyoriy sug‘urta turlari bo‘yicha ajratmalar bo‘yicha belgilangan normalardan ortiqcha xarajatlar;

-    nodavlat pensiya jamg‘armalariga ajratmalar;

-     xo‘jalik boshqaruvi organini saqlab turish uchun ajratmalar;

-    umumiy ovqatlanish korxonalari yoki boshqa chet tashkilotlarga joylarni bepul berish xarajatlari, ushbu korxonalar va tashkilotlar uchun kommunal xizmatlar ko‘rsatish qiymatini to‘lash;

-    yillik moliyaviy hisobotni bir hisobot davrida bir martadan ortiq auditdan o‘tkazish xarajatlari;

-    soliq to‘lovchining faoliyatida talab etilmaydigan kasblar bo‘yicha kadrlar tayyorlash xarajatlari;

-    xodimlarga bepul ko‘rsatiladigan kommunal xizmatlar, beriladigan oziq-ovqatlar, tovarlar, mahsulotlar va boshqa qimmatliklar yoki soliq to‘lovchining xodimlari uchun ishlar hamda xizmatlarni bajarish qiymati, ularga bepul beriladigan uy-joy haqini to‘lash xarajatlari (yoki uy-joy, kommunal xizmatlar va boshqalar uchun pul kompensatsiyasi summalari);

-    xodimlarga qo‘shimcha berilgan ta‘tillarga to‘langan haq va ular yuzasidan qonun hujjatlarida nazarda tutilgan normalardan ortiqcha kompensatsiyalar, bundan noqulay va o‘ziga xos mehnat sharoitlarida, shuningdek og‘ir va noqulay tabiiy iqlim sharoitlarida ishlaganlik uchun ayrim tarmoqlarning xodimlariga qonun hujjatlariga muvofiq belgilangan qo‘shimcha  ta‘tillar uchun to‘langan haq mustasno;

-    xodimlarning ovqatlanishi, yo‘l haqi, davolanishi uchun, davolanish va dam olishi uchun yo‘llanmalar, ekskursiyalar va sayohatlar uchun, sport sektsiyalari, to‘garaklari, klublaridagi mashg‘ulotlarga, madaniy-tomosha, jismoniy tarbiya va sport tadbirlariga borishi uchun, obunaga hamda xodimlarning shaxsiy foydalanishi uchun tovarlarga qilingan xarajatlarning o‘rnini qoplash yoki to‘lash va boshqa shunga o‘xshash to‘lovlar;

-    pensiyalarga ustamalar, pensiyaga chiqayotgan mehnat faxriylariga biryo‘la to‘lanadigan nafaqalar;

-    xodimlarga to‘lanadigan moddiy yordam (xodimning mehnatda jarohatlanishi yoki uning sog‘lig‘iga boshqacha tarzda shikast etkazilishi yoxud xodim oila a‘zosining vafoti munosabati bilan beriladigan yoki xodimning vafoti munosabati bilan oila a‘zolariga beriladigan moddiy yordam bundan mustasno);

-     ishlab chiqarishda shikastlanganlik tufayli mehnat layoqatini yo‘qotganlik munosabati bilan tegishli vakolatli organlarning qarorlarisiz haqiqatdagi ish haqigacha to‘lanadigan to‘lovlar;

-    ekologiya, sog‘lomlashtirish hamda boshqa xayriya jamg‘armalariga, madaniyat, xalq ta‘limi, sog‘liqni saqlash, ijtimoiy ta‘minot, jismoniy tarbiya va sport korxonalari, muassasalari va tashkilotlariga, mahalliy davlat hokimiyati organlariga, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlariga badallar kiritish;

-    ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘liq bo‘lmagan sog‘liqni saqlash va dam olishni tashkil qilish tadbirlariga xarajatlar;

-    mahsulot ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lmagan ishlarni (xizmatlarni) (shaharlar va shaharchalarni obodonlashtirish ishlari, qishloq xo‘jaligiga yordam ko‘rsatish va boshqa turdagi ishlar) bajarishga sarflangan xarajatlar;

-    atrof muhitni ifloslantirganlik va chiqindilarni joylashtirganlik qonun hujjatlarida belgilangan normalardan ortiqcha bo‘lganligi uchun kompensatsiya to‘lovlari;

-    kredit shartnomasida muddatli qarzlar uchun nazarda tutilgan stavkalardan ortiqcha to‘lov muddati o‘tgan hamda uzaytirilgan kreditlar (zayomlar) bo‘yicha foizlar;

-    bayram sanalari va muhim sanalar, jamoat faoliyatidagi yutuqlar munosabati bilan xodimlarni rag‘batlantirish hisoblanadigan bir yo‘la mukofotlar;

-    sud chiqimlari;

-    aybdorlari aniqanmagan o‘g‘irliklar va kamomaddan yoki aybdor tomon hisobidan zarur summalarning o‘rnini qoplash mumkin bo‘lmaganda ko‘rilgan zararlar;

-    soliq to‘lovchining asosiy vositalari va boshqa mol-mulkining (aktivlarining) chiqib ketishidan (balansdan chiqarilishidan) ko‘rilgan (buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi qonun  hujjatlariga muvofiq aniqlanadigan) zararlar. Quyidagi zararlar bundan mustasno:

       a) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti yoki O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori asosida mol-mulkni bepul topshirishdan ko‘rilgan zararlar,

       b) telekommunikatsiyalar tarmoqlarida tezkor-qidiruv tadbirlari tizimining texnik vositalarini bepul topshirishdan hamda ulardan bepul foydalanish va ularga xizmat ko‘rsatishdan ko‘rilgan zararlar;

       v) uch yildan ortiq foydalanilgan asosiy vositalarni realizatsiya qilishdan ko‘rilgan zararlar;

-    xo‘jalik shartnomalari shartlarini va qonun hujjatlarini buzganlik uchun to‘langan yoki tan olingan jarimalar, penya hamda boshqa turdagi sanktsiyalar;

davlat ulushlarini boshqarish bo‘yicha boshqaruvchi kompaniyalar, davlat ishonchli boshqaruvchilari va ishonchli boshqaruvchilar xizmatlarining qiymatini hamda ularga mukofotlar to‘lash, shuningdek kompaniyalarning boshqa professional boshqaruvchilariga mukofotlar to‘lashga doir xarajatlar.

 

4.Soliq stavkalari va soliqdan imtiyozlar.

 

Yuridik shaxslarning foyda solig‘i stavkalari har yili O‘zbekiston Respublika­si Prezidentining keyingi yil uchun makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar prognozi va davlat byudjeti parametrlari to‘g‘risidagi qarori bilan tasdiqlanadi.

Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i  stavkasi 1998 yilda 36 foizni tashkil etgani holda 2001 yilda 26 foizga tushgan. 2002 yilga esa 24 foiz, 2003 yilda 20 foiz, 2004 yilda 18 foiz, 2005 yilda 15 foiz, 2006 yilda 12 foiz va 2007 yilda 10 foiz, 2014 yildan boshlab 8 foiz qilib belgilangan.

Quyidagi jadval ma‘lumotlarida 2016 yilda yuridik shaxslarning foydasiga soliq stavkalari keltirilgan.

5.2-jadval

Yuridik shaxslar foydasiga solinadigna soliq

stavkalari[8]

 

 

Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘ini 2013 yildagi 9 foizdan 2016 yilda 7.5 foizga tushirilishi korxonalar ixtiyorida taxminiy hisob-kitoblarga ko‘ra qo‘shimcha 37 mlrd. so‘mni tejash imkonini beradi va u korxonalarning investitsion faolligini yanada aktivlashtirishga xizmat qiladi.

Amaldagi soliq qonunchiligiga ko‘ra norezident soliq to‘lovchining daromadini chet elga o‘tkazilayotganda 10 foiz miqdorida foydaga soliq undiriladi.

Doimiy muassasa bilan bog‘liq bo‘lmagan O‘zbekiston Respublikasida faoliyat olib borgan norezidentning daromadi hech qanday chegirmasiz daromad manbaida quyidagi stavkalarda soliqqa tortiladi:

·  dividendlar va foizlardan – 10 foiz;

·  sug‘urta mukofotlari, sug‘urtalash va qayta sug‘urtalash – 10 foiz;

·  O‘zbekiston Respublikasi va boshqa davlatlar bilan Xalqaro aloqa uchun telekommunikatsiya va transport xizmati (fraxta daromadi) – 6 foiz;

·  royalti, ijara daromadlari, xizmat ko‘rsatish, shu jumladan boshqaruv xizmati, maslahatlar va boshqa daromadlar – 20 foiz.

Yuridik shaxslarga to‘lanadigan dividendar va foizlar to‘lov manbaida 10 foizli stavka bilan soliqqa tortiladi.

Soliqqa tortish maqsadida dividend deb, aktsiyalardan va boshqa xo‘jaliklar sub‘ektlarining ustav kapitalidagi qatnashish ulushidan olgan daromadlari tushuniladi.

Foizlarga esa depozit qo‘yilmalar, qarz majburiyatlari va boshqa qimmatli qog‘ozlardan olgan daromadlar kiradi.

Manbaida soliqqa tortilgan va dividend, foiz olgan norezident jami daromadidan tegishli tartibda belgilangan hujjatlarni taqdim etgan taqdirda chegirma olish huquqiga ega bo‘ladi.

Soliq kodeksining 158-moddasiga ko‘ra yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘ini to‘lashdan quyidagi yuridik shaxslar ozod etiladi:

1) nogironlarning jamoat birlashmalari, «Nuroniy» jamg‘armasi va «O‘zbekiston chernobilchilari» assotsiatsiyasi mulkida bo‘lgan, ishlovchilari umumiy sonining kamida 50 foizini nogironlar, 1941–1945 yillardagi urush va mehnat fronti faxriylari tashkil etgan yuridik shaxslar, bundan savdo, vositachilik, ta‘minlash-sotish va tayyorlov faoliyati bilan shug‘ullanuvchi yuridik shaxslar mustasno. Mazkur imtiyozni olish huquqini belgilayotganda xodimlarning umumiy soniga shtatda turgan xodimlar kiritiladi;

2) davolash muassasalari huzuridagi davolash-ishlab chiqarish ustaxonalari;

3) jazoni ijro etish muassasalari;

4) ichki ishlar organlari huzuridagi qo‘riqlash bo‘linmalari.

Yuridik shaxslarning quyidagi foydasi yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘ini to‘lashdan ozod qilinadi:

1) protez-ortopediya buyumlari, nogironlar uchun inventarlar ishlab chiqarishdan, shuningdek nogironlarga ortopedik protezlash xizmati ko‘rsatishdan, nogironlar uchun mo‘ljallangan protez-ortopediya buyumlari va inventarlarni ta‘mirlash hamda ularga xizmat ko‘rsatishdan olingan foydasi;

2) shahar yo‘lovchilar transportida (taksidan, shu jumladan yo‘nalishli taksidan tashqari) yo‘lovchilarni tashish bo‘yicha xizmatlar ko‘rsatishdan olingan foydasi;

3) tarix va madaniyat yodgorliklarini ta‘mirlash hamda qayta tiklash ishlarini amalga oshirishdan olingan foydasi;

4) investitsiya fondlarining xususiylashtirilgan korxonalar aktsiyalarini sotib olishga yo‘naltiriladigan foydasi;

5) Xalq banki tomonidan fuqarolarning shaxsiy jamg‘arib boriladigan pensiya hisobvaraqlaridagi mablag‘lardan foydalanishdan olingan foydasi.

Soliq kodeksining 159-moddasiga ko‘ra yuridik shaxslarning soliq solinadigan foydasi quyidagi summaga kamaytiriladi:

1) ekologiya, sog‘lomlashtirish va xayriya jamg‘armalari, madaniyat, xalq ta‘limi, sog‘liqni saqlash, mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish, jismoniy tarbiya va sport muassasalariga, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlariga beriladigan badallar summasiga, biroq soliq solinadigan foydaning ikki foizidan ko‘p bo‘lmagan miqdorda;

2) O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori asosida kollejlar, akademik litseylar, maktablar va maktabgacha tarbiya ta‘lim muassasalari qurilishiga yo‘naltirilgan mablag‘lar summasiga, lekin soliq solinadigan foydaning 30 foizidan ko‘p bo‘lmagan miqdorda;

3) asosiy ishlab chiqarishni yangi qurilish shaklida kengaytirishga, ishlab chiqarish maqsadida foydalaniladigan binolar va inshootlarni rekonstruktsiya qilishga, shuningdek ushbu maqsadlar uchun olingan kreditlarni uzishga yo‘naltiriladigan mablag‘lar summasiga, tegishli soliq davrida hisoblangan amortizatsiyani chegirib tashlagan holda, biroq soliq solinadigan foydaning 30 foizidan ko‘p bo‘lmagan miqdorda;

4) ishlab chiqarishni modernizatsiyalashga, texnik va texnologik jihatdan qayta jihozlashga, yangi texnologik jihozlar xarid qilishga, ushbu maqsadlar uchun berilgan kreditlarni uzishga, lizing ob‘ekti qiymatining o‘rnini qoplashga, tegishli soliq davrida hisoblangan amortizatsiyani chegirgan holda yo‘naltiriladigan mablag‘lar summasiga.

Soliq solinadigan bazani kamaytirish yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan xarajatlar amalga oshirilgan soliq davridan e‘tiboran, texnologik jihozlar bo‘yicha esa u foydalanishga topshirilgan paytdan e‘tiboran uch yil ichida amalga oshiriladi. Yangi texnologiya jihozlari ular olingan (import qilingan) paytdan e‘tiboran uch yil ichida realizatsiya qilingan yoki tekin berilgan taqdirda, mazkur imtiyozning amal qilishi foydadan olinadigan soliqni to‘lash bo‘yicha majburiyatlar tiklangan holda, imtiyoz qo‘llanilgan butun davr uchun bekor qilinadi;

5) yosh oilalar toifasiga kiruvchi xodimlarga ipoteka kreditlari badallari to‘lashga va (yoki) mulk sifatida uy-joy olishga tekin yo‘naltiriladigan mablag‘lar summasiga, biroq soliq solinadigan bazaning 10 foizidan oshmagan miqdorda;

6) diniy va jamoat birlashmalarining (kasaba uyushmalari, siyosiy partiyalar va harakatlardan tashqari), xayriya jamg‘armalarining mulkida bo‘lgan korxonalar foydasidan shu birlashmalar va jamg‘armalarining ustavda belgilangan faoliyatini amalga oshirish uchun yo‘naltiriladigan ajratmalari summasiga.

 

5.Soliq hisobotlarini taqdim etish va soliqni byudjetga to‘lash muddatlari.

 

Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiruvchi yuridik shaxslar ortib boruvchi yakun bilan chiqarilgan foyda solig‘i bo‘yicha soliq  hisobini ro‘yxatdan o‘tgan joydagi soliq  idoralariga yilning  har choragida hisobot choragidan keyingi oyning 25 kunidan kechiktirmay, yil yakunlari bo‘yicha esa, yillik moliyaviy hisobot taqdim etiladigan muddatda taqdim etiladi.

Yuridik shaxs tugatilgan taqdirda soliq  organi soliq  to‘lovchidan kamroq bo‘lgan davr uchun hisobotlar, soliq  hisobini taqdim etishni yozma xabarnoma topshirish yo‘li bilan talab qilib olishi mumkin. Xabarnomada buning sababi hamda hisobotlar, soliq  hisobi qachon va qaysi davr uchun taqdim etilishi lozimligi ko‘rsatiladi.

Yuridik shaxsni tugatish haqida belgilangan tartibda qaror qabul qilingan taqdirda tugatish komissiyasi (tugatuvchi) 5 kunlik muddatda bu haqda soliq  organini yozma ravishda xabardor qiladi.

Yuridik shaxsni tugatish xaqida qaror qabul qilingandan so‘ng soliq  to‘lovchi 15 kun ichida soliq  organiga hisobotlar, soliq  hisobini taqdim etishi shart.

Foyda solig‘i bo‘yicha hisobotlar, hisob-kitoblar qonun hujjatlarida belgilangan shakl (1-ilova) va tartibda taqdim etiladi.

Yuridik shaxslar foyda solig‘ini foyda solig‘i bo‘yicha hisoblarni topshirish uchun belgilangan kundan boshlab 5 kun ichida to‘laydilar.

Yilning hisobot choragida tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) sotishdan eng kam ish xaqining 200 barobaridan ko‘proq miqdorda foyda olgan yuridik shaxslar foyda solig‘i bo‘yicha joriy to‘lovlarni har oyning 15-kunida yilning choragi bo‘yicha foyda solig‘i summasining uchdan bir qismi miqdorida to‘laydi.

Yuridik shaxslar avans to‘lovlar summasini hisoblab chiqarish uchun yilning joriy choragi birinchi oyining 5-kunigacha soliq  ro‘yxatdan o‘tgan joydagi soliq  organiga yilning tegishli choragida taxmin qilinayotgan foyda hamda belgilangan foyda solig‘i stavkasi asosida ma‘lumotnoma (2-ilova) taqdim etadilar.

Joriy to‘lovlar belgilangan muddatlargacha byudjetga to‘lanmasa ularga nisbatan soliq qonunchiligida ko‘zda tutilgan har bir kechiktirilgan kun uchun hisoblangan soliq summasiga nisbatan 0,033 foiz miqdorida penya (moliyaviy jarima) qo‘llaniladi.

Taxmin qilinayotgan soliq solinadigan foydadan kelib chiqqan holda hisoblab chiqarilgan yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i summasi hisobot davri uchun byudjetga to‘lanishi lozim bo‘lgan foyda solig‘i summasiga nisbatan 10 foizdan ko‘proq kamaytirilgan tahdirda, davlat soliq xizmati organi joriy to‘lovlarni foyda solig‘ining xaqiqiy summasidan kelib chiqib penya (0,033 foiz) hisoblagan holda qayta hisoblab chiqadi.

Hisobot davrida tovarlar (ishlar, xizmatlar)ni sotishdan olgan foyda 200 karrali minimal ish haqidan kam bo‘lgan korxonalar chorakda bir marta soliq to‘laydilar. Ular avans (joriy) to‘lovlarni to‘lamaydilar. Avvalgi choraklarda to‘lagan soliqlari esa hisobga olib boriladi.

Soliq  to‘lovchilar birinchi chorak, yarim yil va yil o‘tishi bilan yil boshidan hisoblangan yakun bilan soliqni haqiqiy olingan foydadan kelib chiqib foydaga soliqni mustaqil o‘zlari hisoblab chiqadilar. Yil mobaynida to‘lagan soliqlari hisobot yilida hisoblangan soliq  summasidan hisobga olinadi.

Haqiqiy olingan foydaga qarab hisoblangan soliq  summasi (farqi) byudjetga choraklik va yillik moliya hisoboti topshirish mo‘ljallangan kungacha to‘lanadi.

Ortiqcha to‘langan soliq  summasi kelgusi to‘lovlarga o‘tkaziladi yoki soliq  to‘lovchiga boshqa soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlardan qarzi bo‘lmasa undan yozma ariza olgan kundan boshlab 30 kun ichida korxonaga qaytariladi.

Foydadan soliqni hisoblash va byudjetga o‘tkazish javobgarligi foydalaridan soliq  to‘lashni amalga oshiruvchi yuridik shaxslar zimmasiga tushadi.

Dividend va foizlar to‘lovchi yuridik shaxslar qo‘yidagi shaklda (5-jadval) soliq hisobini topshiradilar va to‘lov amalga oshirilgan oydan keyingi oyning 5 kuni ichida soliq  summasini byudjetga o‘tkazadi.

5.3-jadval

Dividend va foizlarga soliq hisobi[9]

 

 

Daromadlarni manbaida to‘lovchi yuridik shaxslar moliya yili tugashi bilan 30 kun ichida davlat soliq  xizmati idoralariga hamda daromad olgan yuridik shaxslarga ularning talablari bo‘yicha dalolatnoma topshiradilar. Unda shu shaxslarning ro‘yxat raqamlari, nomlari, umumiy olingan daromad va jami to‘langan soliq  summasi hisobot yili uchun ko‘rsatilgan bo‘ladi.

 

O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar:

 

1.      O‘zbekistonda foyda solig‘i qachon joriy qilingan?

2.      Yuridik shaxslar foyda solig‘ini to‘lovchilari kimlar?

3.      Rezident va norezident kimlar va ular qandan tartibda soliqqa tortiladi?

4.      Soliq  ob‘ekti va soliqqa tortish bazasi qanday aniqlanadi?

5.      Korxonaning moliyaviy faoliyat natijalari fanday aniqlanadi?

6.      Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i stavkalari qaysi mezonlar asosida tabaqalashtirilgan?

7.      Mahsulotini eksport qiluvchi korxonalar uchun qanday stavkalar belgilangan?

8.      Qanday yuridik shaxslar foyda solig‘idan to‘liq ozod etiladi?

9.      Yuridik shaxslarning qanday foydasi yuridik shaxslar foyda solig‘ini to‘lashdan ozod etiladi?

 

6-MAVZU: AKSIZ SOLIG‘I

 

Reja.

 

1.  Aksiz solig‘ining iqti­sodiy mohiyati va byudjet daromadlarida tutgan o‘rni.

2.  Aksiz solig‘i to‘lovchi­lar. Soliq ob‘ekti va bazasi.

3.  Aksiz solig‘i  stavka­lari, xorijiy davlatlar tajribasi.

4.  Aksiz solig‘i bo‘yicha imtiyozlar.

5.  Aksiz solig‘ini to‘lash va hisob-kitoblarni taqdim etish tartibi, muddatlari.

6.  Yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan O‘zbekiston Respublikasi hududiga olib kiriladigan alohida turdagi tovarlar bo‘yicha aksiz solig‘ini to‘lash tartibi.

7.  Aksiz markalari.

 

1.Aksiz solig‘ining iqti­sodiy mohiyati va byudjet daromadlarida tutgan o‘rni.

 

O‘zbekistonda aksiz solig‘i 1992 yilda qo‘shilgan qiymat solig‘i bilan birgalikda oborot solig‘i va sotuvdan olinadigan soliqlar o‘rniga joriy qilingan. Uning qo‘shilgan qiymat solig‘idan farqli tomoni shundaki, u ayrim tovarlar va mahsulotlarni chegaralab olgan va u  bajarilgan ish, ko‘rsatilgan xizmatlarga nisbatan qo‘llanilmaydi. Aksiz solig‘i individual xarakterga ega bo‘lib, faqat aksiz osti tovarlarga nisbatan qo‘llaniladi.

Aksiz solig‘i qo‘shilgan qiymat solig‘iga tortiladigan bazada va narxda hisobga olinadigan yuklab jo‘natilgan tovarlar qiymatining bir qismini egri soliq sifatida byudjetga undirish shakli hisoblanadi. Aksiz solig‘i Davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishda salmoqli o‘rin egallaydi,  jumladan, davlat byudjetining soliqli daromadlari tarkibida 2000 yilda 22,8 foizni, 2001 yilda 26,3 foizni, 2002 yilda 28,8 foizni, 2003 yilda 31,1 foizni tashkil etgani holda 2006 yilgi dalat byudjeti daromadlarida uning ulushi 19 foizni, 2016 yilda esa 16,5 foizni tashkil etishi rejalashtirilgan.

6.1-jadval

O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti daromadlari

tarkibida aksiz solig‘ining salmog‘i to‘g‘risida ma‘lumot[10]

Yuqorida keltirilgan jadval ma‘lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, Davlat byudjeti daromadlari umumiy summasi yildan-yilga o‘sib bormoqda. Bunga albatta bir qancha omillar ta‘sir kiladi. Masalan, soliq stavkalarining oshirilishi, yangi soliq turlarining joriy etilishi, inflyatsiya, yangi daromad manbalarining yaratilishi va xokazolar. Jadval ma‘lumotlarini tahlil etar ekanmiz, oxirgi yillarda aksiz solig‘i salmog‘ining kamayish tendentsiyasiga egaligini ko‘rishimiz mumkin. Masalan, 2013 yilda aksiz solig‘ining byudjet daromadlaridagi ulushi 15.3 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2014 yilda 15.1 foizni tashkil etgan, 2015 yilda ularning salmog‘ini o‘sishini ko‘rish mumkin (14.8 foiz), 2016 yil reja ko‘rsatkichlarida esa uning ulushi 15.0 foiz bo‘lishi kutilmoqda.

Aksiz solig‘ini davlat byudjeti daromadlari tarkibidagi ulushining pasayish tendentsiyaga ega ekanligi shu bilan izohlanadiki, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining  2002 yil 13 noyabrdagi 390-son “Bozorni iste‘mol tovarlari bilan to‘ldirishni rag‘batlantirish hamda ishlab chiqaruvchilar va savdo tashkilotlarini o‘zaro munosabatlarini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi Qaroriga asosan “O‘zJMAvto” aktsionerlik jamiyatining ishlab chiqarayotgan avtomobillari (Lasetti, Neksiya, Damas, Matiz), billurdan qilingan mahsulotlar, mebel, video va audioapparatura hamda kumushdan yasalgan pichoq va sanchqilarga hisoblangan aksiz soliqlari ishlab chiqarishni rivojlantirish, iste‘mol tovarlarining assortimentini ko‘paytirish va raqobatbardosh tovarlar ishlab chiqarish uchun korxonalarning o‘z ixtiyorlarida qoldiriladigan bo‘ldi. Shuning hisobiga hozirgi vaqtda aksiz solig‘ining ulushi davlat byudjeti daromadlari tarkibida kam salmoqni egallamoqda. Aksiz solig‘i to‘liq respublika byudjetining daromadlar qismiga kelib tushadi va uning soliq yuki iste‘molchilar zimmasida bo‘ladi.

 

2.Aksiz solig‘i to‘lovchi­lar. Soliq ob‘ekti va bazasi.

 

Aksiz solig‘ini to‘lovchilari bo‘lib, mulk shaklidan va soliqqa tortishning qanday tartibi o‘rnatilganligidan qat‘iy nazar aksizosti tovarlarni ishlab chiqaruvchi va import qiluvchi yuridik va jismoniy shaxslar hisoblanadi. Bundan tashqari, oddiy shirkat aksiz to‘lanadigan tovarlarni ishlab chiqarganda oddiy shirkat shartnomasining oddiy shirkat ishlarini yuritish zimmasiga yuklatilgan sherigi aksiz solig‘ini to‘lovchi bo‘lib hisoblanadi.

Soliqqa tortish maqsadida yuridik shaxslar deganda mulkida, xo‘jalik yuritishida yoki tezkor boshqaruvida mol-mulki bo‘lgan va o‘z majburiyatlari bo‘yicha ushbu mol-mulk bilan javob beradigan, shuningdek mustaqil balans va hisob-kitob varag‘iga ega bo‘lgan alohida korxonalar tushuniladi.

Soliq kodeksining 230-moddasiga ko‘ra quyidagi operatsiyalar aksiz solig‘i solinadigan ob‘ekt hisoblanadi:

1) aksiz to‘lanadigan tovarlarni realizatsiya qilish, shu jumladan:

- tovarni sotish (jo‘natish);

- garov bilan ta‘minlangan majburiyat bajarilmagan taqdirda, garovga qo‘yilgan aksiz to‘lanadigan tovarlarni garovga qo‘yuvchi tomonidan topshirish;

- aksiz to‘lanadigan tovarlarni bepul topshirish;

- aksiz to‘lanadigan tovarlarni ish beruvchi tomonidan ish haqi hisobiga yollangan xodimga qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda topshirish yoki hisoblangan dividendlar hisobiga yuridik shaxsning muassisiga (ishtirokchisiga) topshirish;

- aksiz to‘lanadigan tovarlarni qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda boshqa tovarlarga (ishlarga, xizmatlarga) ayirboshlash uchun topshirish;

2) aksiz to‘lanadigan tovarlarni yuridik shaxsning ustav fondiga (ustav kapitaliga) hissa yoki pay badali tariqasida yoxud oddiy shirkat shartnomasi bo‘yicha sherikning (ishtirokchining) hissasi sifatida topshirish;

3) aksiz to‘lanadigan tovarlarni yuridik shaxsning ishtirokchisiga (muassisiga) u yuridik shaxs tarkibidan chiqqan (chiqib ketgan) taqdirda yoki yuridik shaxs qayta tashkil etilganligi, tugatilganligi (bankrotligi) munosabati bilan topshirish, shuningdek oddiy shirkat shartnomasi doirasida ishlab chiqarilgan aksiz to‘lanadigan tovarlarni mazkur shartnoma sherigiga (ishtirokchisiga) uning shartnoma ishtirokchilari umumiy mulkidagi mol-mulkdan ulushi ajratib berilgan yoki bunday mol-mulk taqsimlangan taqdirda topshirish;

4) aksiz to‘lanadigan tovarlarni ulush qo‘shish asosida qayta ishlashga topshirish, shuningdek ulush qo‘shish asosida xom ashyo va materiallarni, shu jumladan aksiz to‘lanadigan xom ashyo va materiallarni qayta ishlash mahsuli bo‘lgan aksiz to‘lanadigan tovarlarni ishlab chiqaruvchi tomonidan qayta ishlashga berilgan xom ashyo va materiallarning mulkdoriga topshirish;

5) ishlab chiqarilgan va (yoki) qazib olingan aksiz to‘lanadigan tovarlarni o‘z ehtiyojlari uchun topshirish;

6) aksiz to‘lanadigan tovarlarni O‘zbekiston Respublikasining bojxona hududiga import qilish.

Tekinga beriladigan aksizlanadigan mahsulot bo‘yicha quyidagilar soliq solish ob‘ekti bo‘lib hisoblanadi:

-aksiz solig‘ining qat‘iy stavkalari belgilangan alkogolli mahsulot, tamaki mahsulotlari, o‘simlik (paxta) yog‘i, etil spirti, pivo, vino bo‘yicha - sotilgan mahsulot hajmi natura ifodasida;

-boshqa aksizlanadigan mahsulotlar bo‘yicha  soliq to‘lovchida tovarni berish paytida shakllangan narxlar darajasidan kelib chiqib hisoblangan, biroq mazkur aksizlanadigan tovarni ishlab chiqarish bo‘yicha haqiqatda shakllangan xarajatlardan past bo‘lmagan qiymat.

Quyidagi aksizosti tovarlarga aksiz solig‘i solinmaydi:

1) aksiz to‘lanadigan tovarlarni ularning ishlab chiqaruvchilari tomonidan eksportga realizatsiya qilishga, bundan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadigan aksiz to‘lanadigan tovarlarning ayrim turlari mustasno;

2) keyinchalik O‘zbekiston Respublikasining bojxona hududidan olib chiqib ketilishi sharti bilan “bojxona hududida qayta ishlash” bojxona rejimiga joylashtirilgan tovarlardan ishlab chiqarilgan qayta ishlash mahsuli bo‘lgan aksiz to‘lanadigan tovarlarni topshirishga;

3) tabiiy ofatlar, qurolli mojarolar, baxtsiz hodisalar yoki avariyalar yuz berganda yordam ko‘rsatish uchun, insonparvarlik yordami va beg‘araz texnik ko‘mak sifatida, shuningdek xayriya maqsadlari uchun aksiz to‘lanadigan tovarlarni davlatlar, hukumatlar, xalqaro tashkilotlar tomonidan O‘zbekiston Respublikasining bojxona hududiga import qilishga;

4) aksiz to‘lanadigan tovarlarni O‘zbekiston Respublikasining bojxona hududiga aksiz solig‘i solinmaydigan tovarlarni olib kirish normalari doirasida jismoniy shaxslar tomonidan import qilishga;

5) vakolatli davlat organining yozma tasdig‘i mavjud bo‘lgan taqdirda, telekommunikatsiyalar operatorlari va tezkor-qidiruv tadbirlari tizimining texnik vositalarini sertifikatlashtirish bo‘yicha maxsus organ tomonidan olinadigan tezkor-qidiruv tadbirlari tizimi texnik vositalarini import qilishga.

Aksizlanadigan tovarlar uchun soliq solish bazasi bo‘lib quyidagilar hisoblanadi:

·  aksiz solig‘ining qat‘iy stavkalari belgilangan tamaki mahsulotlari, o‘simlik (paxta) yog‘i, etil spirti, pivo, kon’yak, aroq va boshqa alkogolli aroq mahsulotlari, filtrli va filtrsiz sigaretalar,  neft mahsulotlari (benzin, dizel yoqilg‘isi va aviakerosin) bo‘yicha - sotilgan mahsulotning  natural ko‘rinishidagi xajmi;

·  aksiz solig‘i to‘lanadigan boshqa mahsulotlar (zargarlik buyumlari, kumushdan qilingan oshxona buyumlari, tabiiy gaz, suyultirilgan gaz, “GM Uzbekistan” aktsionerlik jamiyati avtomobillari) bo‘yicha qo‘shilgan qiymat solig‘i va aksiz solig‘i hisobga olmagan holda, shartnomaviy narxlar bo‘yicha yuklab jo‘natilgan tovarning qiymatiga foiz hisobida.

Buyurtmachi tomonidan beriladigan xom ashyodan mahsulotga aksiz solig‘ini hisoblash chog‘ida aksiz solig‘i solinadigan mahsulotni sotishga doir aylanma quyidagicha belgilanadi:

-aksiz solig‘ining qat‘iy stavkalari belgilangan mahsulot bo‘yicha  tayyor mahsulotning fizik hajmidan kelib chiqib;

-boshqa mahsulotlar bo‘yicha  tayyor mahsulotni ishlab chiqarishga doir ishlar qiymatidan va buyurtmachi tomonidan beriladigan xom-ashyo qiymatidan kelib chiqib.

 

3.Aksiz solig‘i  stavka­lari, xorijiy davlatlar tajribasi.

 

Aksiz solig‘i stavkalari va aksizosti tovarlar ro‘yxati O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori bilan belgilanadi va soliq to‘lovchilarga Moliya vazirligi va Davlat soliq qo‘mitasining quyi organlari tomonidan belgilangan tartibda etkaziladi. 2015 yilda aksizosti tovarlarga belgilangan soliq stavkalari quyidagilardan iborat:

6.2-jadval

O‘zbekiston Respublikasida ishlab chiqariladigan aksizli tovarlarga nisbatan aksiz solig‘i stavkalari[11]

Izohlar:

1) Qat‘iy miqdorda belgilangan aksiz solig‘i stavkalari O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan narxlarning dinamikasi hamda mahsulotning sotilishi  hajmidan kelib chiqqan holda yil mobaynida qayta ko‘rib chiqilishi mumkin.

2) “GM Uzbekistan” AJ avtomobillari, tabiiy va suyultirilgan gazga hamda qimmatbaho metallarga aksiz solig‘ini to‘lovchilar va uni to‘lash tartibi O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi bilan kelishilgan holda belgilanadi.

 

Ayrim rivojlangan davlatlarda, masalan, Frantsiyada aksizlar  tovarlarning natural birligiga nisbatan qat‘iy stavkalarda belgilab qo‘yilgan. Jumladan, 1 litr vino uchun aksiz solig‘ining stavkasi 22 santimni, 1 litr shampan vinosi uchun 55 santimni, 1 litr pivo uchun esa 19,5 santimni tashkil qiladi.[12]

AQShda aksiz soliqlari Federal ahamiyatga ega bo‘lgan soliq hisoblanadi. Lekin ularning davlat byudjeti daromadlarining hajmidagi salmog‘i nisbatan kichik. Aksiz solig‘i tamaki va alkogolli mahsulotlarga, transport xizmatlariga nisbatan joriy qilingan. Aksiz solig‘ining stavkasi 10 foizni tashkil etadi.

Buyuk Britaniyada aksiz soliqlari egri soliqlarning tarkibida salmog‘iga ko‘ra qo‘shilgan qiymat solig‘idan  keyingi o‘rinni egallaydi. Aksiz solig‘i yoqilg‘i, alkogol va tamaki mahsulotlariga, transport vositalari va xizmatlariga nisbatan joriy qilingan. Uning stavkalari 10 foizdan 30 foizgacha oraliqda tebranadi.

Germaniyada aksiz solig‘i bo‘yicha tushumlarning asosiy qismi Federal byudjetga o‘tkaziladi, faqat pivoga nisbatan joriy qilingan aksiz solig‘i bo‘yicha tushumlar federal byudjetga kelib tushmaydi. Aksiz solig‘ining stavkalari  tovarlarning noto‘g‘ri birligiga nisbatan foizlarda va “evro”da belgilangan. Masalan, sug‘urta bitimlari bo‘yicha aksiz solig‘ining stavkasi sug‘urta polisi summasining 12 foiz miqdorida belgilangan. Shampan vinosiga nisbatan belgilangan soliq stavkasi 0,75 litr uchun 2 evroni tashkil qiladi.

Rossiya Federatsiyasida 2001 yilning 1 yanvaridan boshlab, soliq kodeksining 2-qismini kuchga kiritilishi munosabati bilan aksizlarni qo‘llash doirasi sezilarli darajada kengaytirildi, ya‘ni an’anaviy aksiz solig‘i to‘lovchilar qatoriga ulgurji savdo tashkilotlari ham kiritildi.

Rossiya Federatsiyasida aksiz solig‘ining davlat byudjeti daromadlarining manbai sifatidagi roli juda muhim bo‘lib, u aksiz soliqlari bo‘yicha tushum summalarini Federal byudjet daromadlari tarkibidagi salmog‘ini yuqori ekanligida namoyon bo‘ladi. Masalan, 2003 yilda aksiz solig‘i bo‘yicha tushumlarning Rossiya Federal byudjeti daromadlari tarkibidagi salmog‘i 9,6 foizni tashkil qildi.[13]

 

4.Aksiz solig‘i bo‘yicha imtiyozlar.

 

Soliq kodeksiga ko‘ra quyidagilarga aksiz solig‘i solinmaydi:

1) aksiz to‘lanadigan tovarlarni ularning ishlab chiqaruvchilari tomonidan eksportga realizatsiya qilishga, bundan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadigan aksiz to‘lanadigan tovarlarning ayrim turlari mustasno;

2) keyinchalik O‘zbekiston Respublikasining bojxona hududidan olib chiqib ketilishi sharti bilan «bojxona hududida qayta ishlash» bojxona rejimiga joylashtirilgan tovarlardan ishlab chiqarilgan qayta ishlash mahsuli bo‘lgan aksiz to‘lanadigan tovarlarni topshirishga;

3) O‘zbekiston Respublikasining bojxona hududiga:

- O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadigan tartibda insonparvarlik yordami sifatida;

- davlatlar, hukumatlar, xalqaro tashkilotlar tomonidan xayriya yordami maqsadida, shu jumladan texnik ko‘mak ko‘rsatish maqsadida;

- O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari bo‘yicha xalqaro va chet el hukumat moliya tashkilotlari tomonidan berilgan zayomlar (kreditlar) mablag‘lari hisobiga, shuningdek grantlar hisobiga yuridik shaxslar tomonidan olib kirilayotgan, aksiz to‘lanadigan tovarlarni import qilishga.

4) aksiz to‘lanadigan tovarlarni O‘zbekiston Respublikasining bojxona hududiga aksiz solig‘i solinmaydigan tovarlarni olib kirish normalari doirasida jismoniy shaxslar tomonidan import qilishga. O‘zbekiston Respublikasining bojxona hududiga aksiz solig‘i solinmaydigan tovarlarni jismoniy shaxslar tomonidan olib kirish normalarining eng yuqori chegarasi qonun hujjatlarida belgilanadi;

5) vakolatli davlat organining yozma tasdig‘i mavjud bo‘lgan taqdirda, telekommunikatsiyalar operatorlari va tezkor-qidiruv tadbirlari tizimining texnik vositalarini sertifikatlashtirish bo‘yicha maxsus organ tomonidan olinadigan tezkor-qidiruv tadbirlari tizimi texnik vositalarini import qilishga.

 

5.Aksiz solig‘ini to‘lash va hisob-kitoblarni taqdim etish tartibi, muddatlari.

 

To‘lovchilar tomonidan sotishning haqiqiy hajmidan kelib chiqib hisoblab chiqarilgan aksiz solig‘i summasi byudjetga quyidagi muddatlarda to‘lanadi:

- joriy oyning 13-kunidan kechiktir­may - joriy oyning birinchi o‘n kunligi uchun;

- joriy oyning 23-kunidan kechiktirmay - joriy oyning ikkinchi o‘n kunligi uchun;

- keyingi oyning 3-kunidan kechiktirmay - hisobot oyining qolgan kunlari uchun.

Tovarga ilova qilinadigan hujjatlarda ko‘rsatilgan mahsulot yuklab jo‘natilgan kun sotish kuni bo‘lib hisoblanadi.

O‘n kunlik to‘lovlar bo‘yicha aksiz solig‘ining kelib tushgan summasi Davlat soliq xizmati organlari tomonidan soliq to‘lovchilarning shaxsiy hisobvaraqlarida bir vaqtda soliqni “Hisoblab yozish” va “To‘lash” ustunlarida aks ettiriladi.

Aksiz solig‘i bo‘yicha hisob-kitob ro‘yxatdan o‘tkazilgan joydagi davlat soliq xizmati organlariga taqdim etiladi:

·     korxonalar tomonidan (mikrofirmalar va kichik korxonalardan tashqari) - hisobot oyidan keyingi oyning 25-kunidan kechiktirmasdan har oyda, belgilangan shaklda, unga soliq solinmaydigan aylanmalar summalari rasshifrovkasi ilova qilingan holda;

·     mikrofirmalar va kichik korxonalar tomonidan - birinchi chorak, yarim yillik va 9 oy yakunlari bo‘yicha, o‘n kunliklarga taqsimlagan holda, hisobot choragidan keyingi oyning 25-kunidan kechiktirmasdan, yil yakunlari bo‘yicha esa belgilangan shaklda, yillik moliyaviy hisobotni taqdim etish muddatida.

Dam olish (ishlanmaydigan) yoki bayram kuniga to‘g‘ri keladigan aksiz solig‘ini to‘lash muddatlari, tegishincha, hisob-kitobni taqdim etish muddatlari ham dam olish yoki bayram kunidan keyingi birinchi ish kuniga ko‘chiriladi.

Hisobot davri mobaynida o‘n kunlik to‘lovlar bilan kiritilgan aksiz solig‘i summalari tegishli hisobot davri uchun hisob-kitob bo‘yicha hisoblab chiqarilgan soliq summasida hisobga olinishi kerak.

Ortiqcha kiritilgan aksiz solig‘i summalari bo‘lg‘usi to‘lovlar hisobiga kiritiladi yoki uning yozma arizasi olingan kundan boshlab Davlat soliq xizmati organi tomonidan 30 kun ichida to‘lovchiga qaytariladi (agar byudjetga boshqa soliq turlari bo‘yicha qarz mavjud bo‘lmasa).

 

6. Yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan O‘zbekiston Respublikasi hududiga olib kiriladigan alohida turdagi tovarlar bo‘yicha aksiz solig‘ini to‘lash tartibi.

 

O‘zbekiston Respublikasi hududiga yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan olib kiriladigan, aksiz to‘lanadigan tovarlarga O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qaroriga ko‘ra ro‘yxatlar va stavkalar bo‘yicha aksiz solig‘i solinadi.

Aksiz to‘lanadigan tovarlar bo‘yicha aksiz solig‘i bojxona xizmatlari tomonidan so‘mlarda undiriladi va har 5 kunda respublika byudjetiga kirim qilinadi.

Olib kiriladigan, aksiz to‘lanadigan tovarlarga aksiz solig‘ining hisobi va uning byudjetga kelib tushishi ustidan nazoratni O‘zbekiston Respublikasi Davlat bojxona xizmatining hududiy boshqarmalari amalga oshiradi.

Respublika xududiga aksiz to‘lanadigan tovarlarni olib kiruvchi, mulkchilik shaklidan qat’i nazar yuridik shaxslar, shuningdek jismoniy shaxslar aksiz solig‘ini to‘lovchilar hisoblanadi.

O‘zbekiston Respublikasi hududiga olib kiriladigan tovarlar bo‘yicha aksiz solig‘ini hisoblab chiqarish uchun soliq solish ob‘ekti bo‘lib bojxona yuk deklaratsiyasining 45-ustunida ko‘rsatilgan, tovarning bojxona rasmiylashtiruvi paytida O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining kursi bo‘yicha so‘mlarda qayta hisoblangan tovarning bojxona qiymati hisoblanadi.

Aksiz solig‘i summasi quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi:

 

S x A/100,

bu yerda:

S - bojxona qiymati;

A - aksiz solig‘i stavkasi.

Olib kiriladigan, aksiz to‘lanadigan alohida turdagi tovarlar bo‘yicha aksiz solig‘i summasi tovarning bojxona qiymatidan foizlarda yoki bir birlik o‘lchovi uchun AQSh dollarlarida belgilanadi.

“O‘zbekiston Respublikasi hududiga aksiz solig‘i olinmaydigan tovarlarning jismoniy shaxslar tomonidan olib kirilishi bo‘yicha belgilangan normalar”ga ko‘ra jismoniy shaxslar tomonidan olib kiriladigan, aksiz solig‘iga tortiladigan tovarlarga nisbatan aksiz solig‘i tatbiq etilmaydi.

Majburiy ravishda markalanadigan, olib kiriladigan aksiz to‘lanadigan tovarlarga aksiz solig‘ini to‘lovchilar aksiz markalarini xarid qilish chog‘ida kontrakt (bayonot berilgan) qiymatidan hisoblangan aksiz solig‘i summasining 100 foizini to‘laydilar, bunda aksiz markalarining nominal qiymati aksiz solig‘i summasidan ortiq miqdorda to‘lanadi, mablag‘lar belgilangan tartibga ko‘ra respublika byudjetiga kirim qilinadi.

Markalangan, aksiz to‘lanadigan tovarlar olib kirilganda aksiz solig‘i summasi bojxona qiymatidan kelib chiqib qayta hisoblanadi.

O‘zbekiston Respublikasi hududiga olib kiriladigan tovarlarga aksiz solig‘ining summasi respublika byudjetiga 26-bo‘limining 11-paragrafiga kirim qilinadi.

Davlat bojxona qo‘mitasi hududiy bojxona boshqarmalarining qaroriga ko‘ra to‘lovchiga, tovarlarning bojxona rasmiylashtiruvi sanasidan boshlab 2 oydan oshmaydigan muddatga aksiz solig‘ini kechiktirib yoki bo‘lib-bo‘lib to‘lash taqdim etilishi mumkin.

Ortiqcha kelib tushgan aksiz solig‘i summasi o‘ttiz kun ichida qaytarilishi yoki kelgusi to‘lovlar hisobiga kiritilishi kerak.

Ular to‘langan yoki undirilgan paytdan boshlab bir yil davomida to‘lovchi ortiqcha to‘langan yoki undirilgan aksiz solig‘i summalari qaytarilishini talab qilib, murojaat etishi mumkin.

Ortiqcha to‘langan aksiz solig‘i summalarini qaytarish bojxona organlariga quyidagi hujjatlarni taqdim etish bilan amalga oshiriladi:

§ to‘lovchining yozma arizasi, unda ortiqcha to‘lash yoki undirish sabablari ko‘rsatiladi, shuningdek pul mablag‘lari qaytarilishi kerak bo‘lgan to‘lovchining bank rekvizitlari beriladi;

§ aksiz solig‘ini hisoblab chiqarish va undirish uchun asos bo‘lgan bojxona yuk deklaratsiyasi;

§ ijrosi to‘g‘risida bank belgisi qo‘yilgan, aksiz solig‘ining tegishli summalarini to‘lashga oid to‘lov hujjati;

§ tovarlar (ishlar, xizmatlar) chegaradan haqiqatda olib o‘tilgani to‘g‘risida chegara bojxonasining belgisi qo‘yilgan (zarur hollarda) tovarga ilova qilinuvchi hujjatlar.

Ortiqcha to‘langan aksiz solig‘i summalarini qaytarish umumiy tushumlar hisobiga amalga oshiriladi.

 

7. Aksiz markalari.

 

Tamaki mahsulotlari va alkogolli ichimliklar ishlab chiqarilishi, import qilinishi, saqlanishi, tashilishi va sotilishi ustidan davlat nazoratini o‘rnatish, shuningdek aksiz solig‘i to‘liq undirilishi, ko‘rsatilgan tovarlarni yashirincha ishlab chiqarish yoki O‘zbekiston Respublikasi hududiga olib kelishning oldini olish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1996 yil 14 avgustdagi 285-son “O‘zbekiston Respublikasi hududida tamaki mahsulotlari va alkogolli ichimliklarga aksiz markalarini joriy etish tartibi to‘g‘risida”gi qaroriga muvofiq 1996 yil 1 oktyabrdan boshlab O‘zbekiston Respublikasida ishlab chiqariladigan va uning hududiga olib kelinadigan tamaki mahsulotlari va alkogolli ichimliklarni, pivodan tashqari, majburiy tarzda belgilangan namunadagi aksiz markalari bilan  markalash joriy etildi va ularni aksiz markalarini yopishtirmasdan O‘zbekiston Respublikasi hududiga olib kelish, tashish (xalqaro tranzitdan tashqari), saqlash va sotish ta‘qiqlandi.

Aksiz tovarlarini ishlab chiqaruvchi korxonalar respublika byudjetiga nominal qiymati bo‘yicha buyurtma berilayotgan aksiz markalari miqdorining  butun summasini to‘lagach, davlat soliq inspektsiyalariga turlari bo‘yicha aksiz markalarining zarur miqdorini xarid qilishga buyurtmanoma topshiradilar.

Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar davlat soliq boshqarmalari soliq inspektsiyalarining aksiz markalariga doir kelib tushgan buyurtmanomalarini hudud bo‘yicha umumlashtiradilar va qonunchilikda belgilangan tartibda Davlat soliq qo‘mitasiga taqdim etadilar, bunda ishlab chiqaruvchi korxonalar ular buyurtirgan miqdorda aksiz markalarining nominal qiymatini to‘plashganini tasdiqlaydilar. Kelayotgan yilga buyurtmanoma umuman yil bo‘yicha, choraklarga taqsimlagan holda beriladi.

Aksiz markalarini bosish uchun buyurtmanomani “Davlat belgisi”  Davlat ishlab-chiqarish birlashmasi (DIChB)ga joylashtirishni O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi amalga oshiradi.

Importchilar, shu jumladan aksiz tovarlarini O‘zbekiston Respublikasiga olib keladigan jismoniy shaxslar buyurtmanomani Davlat bojxona qo‘mitasining Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar hududiy organlariga topshiradilar. Bu organlar taqdim etilgan buyurtmanomalar asosida, yuqorida keltirilgan tartibga o‘xshab, aksiz tovarlari uchun aksiz markalariga yig‘ma buyurtmanoma tuzadilar va belgilangan tartibda Davlat bojxona qo‘mitasiga taqdim etadilar.

Davlat soliq inspektsiyalari va Davlat bojxona qo‘mitasining Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahridagi hududiy organlari aksiz markalarini sotishni belgilangan shaklga binoan ana shu markalarni xarid qilishga doir buyurtmanoma – hisob-kitobga muvofiq Paxtabankning mintaqaviy bo‘linmalari orqali amalga oshiradilar.

Paxtabankning mintaqaviy bo‘linmalari aksiz markalarini:

·        tamaki mahsulotlari va alkogolli ichimliklarning mahalliy ishlab chiqaruvchilariga – aksiz markalarining nominal qiymati to‘langanidan keyin;

·        tamaki mahsulotlari va alkogolli ichimliklar importchilariga – nominal qiymati bo‘yicha aksiz markalari to‘liq to‘langanidan va aksiz solig‘i to‘liq hajmda to‘langanidan keyin beradilar.

Ishlab chiqaruvchilar va importchilar nominal qiymati bo‘yicha xarid qiladigan aksiz markalari uchun pul mablag‘lari respublika byudjetiga kiritiladi va aksiz solig‘ini to‘lash chog‘ida aksiz markalarining qiymati hisobiga olinmaydi.

Aksiz markalarining nominal qiymatini O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi “Davlat belgisi” DIChB hisob-kitoblari bo‘yicha tasdiqlaydi.

“Davlat belgisi” DIChBning aksiz markalarini ishlab chiqarishga doir xarajatlarini O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi respublika byudjeti mablag‘lari hisobiga ularning nominal qiymati doirasida qoplaydi.

Respublikadan tashqariga eksport qilinadigan:

·   respublika hududiga bojsiz savdo do‘konlari uchun olib kelinadigan;

·   O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi ruxsati bo‘lganda ko‘rgazmalar o‘tkazish uchun olib kelinadigan;

·   O‘zbekiston Respublikasi hududiga xalqaro tranzit bo‘yicha olib kelinadigan va olib chiqish uchun mo‘ljallangan;

·   Jismoniy shaxslar tomonidan O‘zbekiston Respublikasi hududiga O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida belgilangan aksizsiz olib kelish me‘yorlari doirasida olib kelinadigan (jo‘natiladigan) aksizosti tovarlari majburiy tarzda markalanmaydi.

Respublika hududida ishlab chiqariladigan va import qilinadigan pivo O‘zbekiston Respublikasining aksiz markalari bilan markalanmaydi.

Respublikaga ko‘rgazmalar o‘tkazish uchun olib kelingan aksiz tovarlari, ular ko‘rgazmalar yakunlanganidan keyin O‘zbekiston Respublikasi hududida sotilgan taqdirda, O‘zbekiston Respublikasi aksiz markalari bilan majburiy tarzda markalanishi kerak va ular bo‘yicha umumiy belgilangan tartibda aksiz solig‘i to‘lanadi.

Aksiz markalari ishlab chiqariladigan va import qilinadigan aksiz tovarlarining turlariga bog‘liq ravishda harfiy va raqamli belgilar bilan markalanadi hamda quyidagi turlarga bo‘linadi:

-           IM – mahsulot O‘zbekiston Republikasi hududiga import bo‘yicha olib kelingan;

-           O‘Z – mahsulot O‘zbekiston Republikasi hududida ishlab chiqarilgan;

-           98 – dastlabki ikki belgi – aksiz markasi bosib chiqarilgan yil;

-           01 yoki 001 – keyingi ikki yoki uchta belgi – ishlab chiqaruvchi korxonalarga (importchilarga) tegishlicha tamaki mahsuloti yoki alkogolli ichimlik bo‘yicha beriladigan kod raqamlari;

-           4 raqam belgisi aksiz markalarida tamaki mahsuloini bildiradi;

-           5 raqam belgisi aksiz markalarida alkogolli mahsulotni bildiradi;

-           98 bilan tugaydigan oxirgi raqamlar O‘zbekiston Respublikasi hududiga aksiz tovarlari mayda turkumlar bilan olib kelinganligini anglatadi;

-           99 bilan tugaydigan oxirgi raqamlar musodara qilingan aksiz tovarlari anglatadi.

 

O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar:

 

1.       Aksiz solig‘i qachon joriy etildi?

2.       Aksiz solig‘i to‘lovchilar qanday guruhlanadi?

3.       Aksiz osti tovarlarini aniqlash mezonlari qanday?

4.       Aksiz solig‘i ob‘ekti nimalardan iborat?

5.       Aksiz solig‘ining bazasi qanday aniqlanadi?

6.       Aksiz solig‘ini to‘lashdan kimlar ozod etilgan?

7.       Aksiz solig‘i stavkalari va aksizosti tovarlar ro‘yxati kim tomonidan belgilanadi?

8.       Aksiz solig‘ini hisobga olish tartibi qanday?

9.       Alohida tovarlar bo‘yicha byudjetga to‘lanadigan aksiz solig‘ini hisoblab chiqishning xususiyatlari nimada?

10.  Aksiz solig‘i hisobini taqdim etish va soliqni to‘lash muddatlari qanday?

11.  Aksiz markalari nima va u qachon joriy etilgan?

12.  Qanday holatda aksizga tortiladigan tovarlar markalanmaydi?

13.  Markalarni xarid qilishga doir buyurtmanoma qaysi bank orqali amalga oshiriladi?

 

 

 

 

 

7-MAVZU: MOL-MULK SOLIG‘I

 

Reja.

 

1.  Yuridik shaxslardan olinadigan mol-mulk solig‘i.

1.1.    O‘zbekiston Respublikasi soliq tizimiga mol-mulk solig‘ining joriy etili­shi va uning iqtisodiy mohiyati.

1.2.    Mol-mulk solig‘i to‘lovchilar, soliqqa tortish ob‘ekti va mol-mulkning o‘rtacha yillik qoldiq qiymatini aniqlash tartibi.

1.3.    Mol-mulk solig‘i stavka­lari, soliqdan imtiyoz­lar.

1.4.    Soliq hisobini taqdim etish va hisoblangan so­liq summasini byudjetga to‘lash muddatlari.

1.5.    Belgilangan muddatlarda tugallanmagan qurilish ob‘ektlari va me‘yoriy muddatlarda o‘rnatilmagan uskuna uchun mol-mulk solig‘ini to‘lash tartibi.

2.Jismoniy shaxslardan olinadigan mol-mulk solig‘i.

2.1. Soliq to‘lovchilar, soliq ob‘ekti va bazasi va soliq stavkalari va soliq imtiyozlari.

2.2. Soliqni hisoblab chiqa­rish va byudjetga to‘lash tartibi.

 

1.Yuridik shaxslardan olinadigan mol-mulk solig‘i.

 

1.1. O‘zbekiston Respublikasi soliq tizimiga mol-mulk solig‘ining joriy etili­shi va uning iqtisodiy mohiyati.

 

O‘zbekistonda korxonalar faoli­yatini soliqqa tortish yo‘lidagi muhim qadamlardan biri korxonalarning mol-mulkiga solinadigan soliqning joriy qilinishi bo‘ldi. Mol-mulk solig‘i dastlab, O‘zbekiston Respublikasining 1991 yil 15 fevralda qabul qilingan “Korxonalar, birlashmalar va tashkilotlardan olinadigan soliqlar to‘g‘risida” gi Qonuniga asosan joriy etildi va shu bilan birga korxonalarning ishlab chiqarish fondlariga to‘lov hamda transport vositalariga solinadigan soliq bekor qilindi. Hozirgi vaqtda ushbu soliqning huquqiy asosi bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi, “Davlat soliq xizmati to‘g‘risida” gi qonuni, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarorlari hamda boshqa soliq qonunchiligi bilan bog‘liq bo‘lgan me‘yoriy xujjatlar hisoblanadi. O‘zbekiston soliq tizimida yuridik shaxslardan olinadigan mol-mulk solig‘i to‘g‘ri soliqlar tarkibiga kiradi va mohiyatiga ko‘ra bu soliq asosiy fondlar shaklidagi resurslarga nisbatan belgilangan soliq hisoblanadi. Mazkur soliq bo‘yicha tushumlar summasi to‘liq mahalliy byudjetlarga tushadi va u byudjetning barqaror daromad manbalaridan biri hisoblanadi.

Mamlakat soliq tizimida mol-mulk solig‘ini joriy qilishdan ko‘zlangan maqsad birinchidan, korxonalar o‘zlarining xo‘jalik faoliyatini yuritishda ortiqcha va foydalanilmayotgan mol-mulkini sotishga qiziqishini uyg‘otish bo‘lsa, ikkinchidan, korxonalar balansidagi mol-mulkdan samarali foydalanishni rag‘batlantirishdan iborat. Chunki, korxonalarning ma‘naviy va jismoniy tomondan eskirgan  asosiy vositalarini yangi, ilg‘or texnologiya-uskunalar bilan yangilashi ishlab chiqarilayotgan tovarlarning bahosini arzonlashtiradi va raqobatbardosh tovarlar ishlab chiqarishga imkon beradi. Xo‘jalik yurituvchi sub‘ektlarning balansidagi barcha mulklardan soliq to‘lashga majbur qilish uni ortiqcha bino, inshootlar, mashina va uskunalardan qutilishiga undaydi. Bu esa, o‘z navbatida, ishlab chiqarish vositalari bozorini shakllantirishga, mahsulot tannarxini pasaytirishga hamda raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarish imkoniyatini yaratadi. Shuningdek, mol-mulk solig‘i daromad va mulk taqsimotidagi nomutanosiblikni bartaraf etishning muhim vositasi hisoblanadi.

Yuridik shaxslardan olinadigan mol-mulk solig‘ining davlat byudjeti daromadlari tarkibidagi ulushi yuqori salmoqqa ega emas. Hozirgi vaqtda ushbu soliqning tushumi O‘zbekiston Respublikasi davlat byudjetining soliqli daromadlarida 3,0 – 3,8 foiz oralig‘ini tashkil etmoqda.

7.1-jadval

O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti daromadlari tarkibida

mol-mulk solig‘inining ulushi, (foizda)[14]

 

Yuqoridagi jadval ma‘lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, O‘zbekiston Respublikasi davlat byudjeti daromadlari yil sayin o‘sib borganligiga amin bo‘lamiz. Zero, 2013 yilda byudjet daromadlari jami 16178563,5  mln. so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, 2016 yilga kelib 30160800,0 mln. so‘mga etishi kutilmoqda.

Jadval ma‘lumotlari ko‘ra mol-mulk solig‘i tushum summasining absolyut miqdorlari yillar bo‘yicha oshib borgan bo‘lib, foizdagi salmog‘i esa nobarqarorlik tendentsiyasiga ega. Jumladan, 2013 yilda bu miqdor 3.0 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2014 yilga borib 3.1 foizni tashkil etgan holda 0.1 punktga ko’paygan hamda 2015 yilda bu ko‘rsatkich 3.3 foizni tashkil etgan va kamayish tendentsiyasiga ega. Shuni ta‘kidlash lozimki, jami soliqlar tushumida mol-mulk solig‘ining ulushi 2016 yilda 2013 yilga nisbatan 0.8 punktga ko’payganini ko‘rish mumkin. Bu holatni soliqqa tortish tartiblarini yanada takomillashib borayotganligi bilan izohlamoq kerak. 

 

1.2.Mol-mulk solig‘i to‘lovchilar, soliqqa tortish ob‘ekti va mol-mulkning o‘rtacha yillik qoldiq qiymatini aniqlash tartibi.

 

Soliq qonunchiligiga asosan mol-mulk solig‘ining to‘lovchi­lari bo‘lib, soliq solinadigan mol-mulkka ega bo‘lgan yuridik shaxslar hisoblanadi.

Soliq solish maqsadida yuridik shaxslar deganda, mulkida, xo‘jalik yuritishida yoki tezkor boshqaruvida mol-mulkka ega bo‘lgan va o‘z majburiyatlari bo‘yicha mol-mulki bilan javob bera oladigan hamda mustaqil balans va hisob-kitob varag‘iga ega bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi sub‘ektlar tushuniladi.

Soliqqa tortishning alohida rejimi o‘rnatilgan ayrim toifadagi korxonalarga, jumladan yagona yer solig‘ini to‘lovchi qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilar, yagona soliq to‘lovini to‘lovchi miqrofirma va kichik korxonalar hamda savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari hamda notijorat tashkilotlar uchun ularning asosiy faoliyati bo‘yicha mol-mulk solig‘ini to‘lash tatbiq etilmaydi.

Agar soliqqa tortishning alohida rejimi o‘rnatilgan yuridik shaxslar faoliyatning asosiy turi bilan bir qatorda boshqa faoliyat turlari bilan shug‘ullansalar, ular alohida hisob yuritishlari va qonun hujjatlariga muvofiq mol-mulk solig‘ini to‘lashlari zarur bo‘ladi.

Yuridik shaxslardan olinadigan mol-mulk solig‘ining ob‘ekti bo‘lib, asosiy vositalar (shu jumladan moliyaviy ijara (lizing) shartnomasi bo‘yicha olingan asosiy vositalar), nomoddiy aktivlar, tugallanmagan qurilish ob‘ektlari hamda belgilangan muddatda ishga tushirilmagan asbob-uskunalar qiymati hisoblanadi.

Yuridik shaxslardan olinadigan mol-mulk solig‘ining soliqqa tortish bazasi  bo‘lib esa:

a) asosiy vositalarning o‘rtacha yillik qoldiq qiymati (shu jumladan moliyaviy ijara (lizing)shartnomasi bo‘yicha olingan asosiy vositalar);

b) belgilangan muddatlarda tugallanmagan qurilish ob‘ektining o‘rtacha yillik qiymati;

v) me‘yoriy muddatlarda o‘rnatilmagan uskunalarning o‘rtacha yillik qiymati hisoblanadi.

Soliq solish ob’ektlarining o‘rtacha yillik qoldiq qiymati (o‘rtacha yillik qiymat) hisobot davridagi har bir oyning oxirgi kunidagi holatga ko‘ra soliq solish ob’ektlarining qoldiq qiymatlarini (o‘rtacha yillik qiymatlarini) qo‘shishdan olingan summaning o‘n ikkidan bir qismi sifatida ortib boruvchi yakun bilan quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi:

 

 

O‘zbekiston Respublikasi norezidentlarining ko‘chmas mulk ob’ektlari bo‘yicha soliq solinadigan baza mazkur ob’ektlarga bo‘lgan mulk huquqini tasdiqlovchi hujjatlarda ko‘rsatilgan qiymat asosida aniqlanadi.

Yagona soliq to‘lovini to‘lovchilar bo‘lgan yuridik shaxslar bir oydan kam muddatga ijaraga berilgan mol-mulk bo‘yicha soliq solinadigan bazani bu mol-mulkning mazkur oyning oxirgi kunidagi holatga ko‘ra hisoblab chiqilgan qoldiq qiymatini o‘n ikkiga va shu oydagi kalendar kunlar soniga bo‘lishdan olingan, mazkur mol-mulk ijarada turgan kunlar soniga ko‘paytirilgan bo‘linma sifatida aniqlaydilar. Binoning bir qismi ijaraga berilgan taqdirda, soliq solinadigan baza umumiy maydoni bir kvadrat metrining qoldiq qiymatini ijaraga berilgan maydonning o‘lchamiga ko‘paytirish orqali aniqlanadi.

Yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqni to‘lovchi tomonidan yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqni to‘lash nazarda tutilmagan faoliyat turlari amalga oshirilgan taqdirda, soliq solinadigan baza soliq solinadigan va soliq solinmaydigan mol-mulk hisobini alohida-alohida yuritish asosida aniqlanadi. Alohida-alohida hisob yuritish imkoniyati bo‘lmagan taqdirda, soliq solinadigan baza faoliyatdan olinadigan sof tushumning umumiy hajmida yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqni to‘lash nazarda tutilgan sof tushumning solishtirma salmog‘idan kelib chiqqan holda aniqlanadi.

Yuridik shaxslardan olinadigan mol-mulk solig‘ining soliqqa tortiladigan bazasini aniqlash uchun korxona balans aktivida aks ettiriladigan asosiy vositalarning eskirishini chegirgan holda, buxgalteriya hisobining quyidagi hisobvaraqlari bo‘yicha summalar qabul qilinadi:

1. Asosiy vositalarni hisobga olish hisobvaraqlari (0100);

2. Uzoq muddatga ijaraga olinadigan asosiy vositalarni hisobga olish hisobvaraqlari (0300);

3. Tugallanmagan qurilishni (belgilangan muddatlarda qurilishi tugallanmagan ob‘ekt qismida) hisobga olish hisobvaraqlari (0800);

4. O‘rnatishga mo‘ljallangan uskunani (me‘yoriy muddatlarida o‘rnatilmagan uskuna qismida) hisobga olish hisobvaraqlari (0700).

 

1.3.Mol-mulk solig‘i stavka­lari, soliqdan imtiyoz­lar.

 

Yuridik shaxslardan olinadigan mol-mulk solig‘ining stavkalari har yili keyingi moliya yil uchun tasdiqlanadigan asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar prognozi va davlat byudjeti parametrlari to‘g‘risidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori asosida belgilanadi. 2014 yil 1 yanvardan boshlab yuridik shaxslardan olinadigan mol-mulk solig‘i stavkasi quyidagi miqdorlarda belgilangan.

7.2-jadval

Yuridik shaxslardan olinadigan  mol-mulk solig‘i

stavkalari[15]

 

T/r	To‘lovchilar	Soliq solinadigan bazaga nisbatan %larda soliq stavkasi
1.	Yuridik shaxslar	5
2.	O‘zi ishlab chiqargan tovarlar (ishlar, xizmatlar) eksportining erkin almashtiriladigan valyutadagi hissasi quyidagi miqdorlarni tashkil etadigan eksportchi korxonalar uchun (O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1997 yil 12 oktyabrdagi PF-1871 soni farmoni bilan tasdiqlangan xom-ashyo tovarlari ro‘yxatidagilar bundan istisno):
	sotishning umumiy hajmida 15 foizdan 30 foizgacha	belgilangan stavka 30%ga pasaytiriladi
	sotishning umumiy hajmida 30 foiz va undan yuqori	belgilangan stavka 5%ga pasaytiriladi

 

Izoh: Me‘yoriy muddatlarda o‘rnatilmagan uskunalar uchun mol-mulk solig‘i ikki baravar miqdorda to‘lanadi.

 

Eksport mahsulot ishlab chiqaradigan va uni mustaqil ravishda sotadigan yoki ixtisoslashgan tashqi savdo birlashmalari va firmalari orqali sotadigan vazirliklar, idoralar, korporatsiyalar, kontsernlar, uyushmalar va kompaniyalarning tarkibiy bo‘linmalari hisoblangan korxonalar uchun sotishning umumiy xajmida o‘zi ishlab chiqargan mahsulot (ish, xizmatlar) ning eksportdagi ulushiga bog‘liq holda mol-mulk solig‘ining tabaqalashtirilgan stavkalari belgilangan.

Mahsulotini eksport qiluvchi korxonalarga berilgan imtiyoz savdo-vositachi korxonalarga, shuningdek, erkin almashtiriladigan valyutaga xom-ashyo tovarlari – paxta tolasi, ip gazlama, lint, neft, neft mahsulotlari, gaz kondentsati, rangli va qora metallarni eksport qiladigan ishlab chiqarish korxonalariga tadbiq etilmaydi.

Soliq stavkasi mol-mulkning qayta baholash natijasidagi qoldiq narxiga qo‘llaniladi. Qayta baholash maqsadida korxonalarning asosiy vositalari deganda quyidagilar tushuniladi:

- o‘zining asosiy vositalari;

- o‘rnatiladigan uskunalar;

- tugallanmagan qurilish ob‘ektlari;

- uzoq muddatga ijaraga olinadigan, shu jumladan uzoq muddatli lizing bo‘yicha olingan asosiy vositalar.

Asosiy vositalar qiymati har yili 1 fevralga qadar asosiy vositalarning 1 yanvar holatiga qarab qayta baholanadi. Qayta baholash chog‘ida  korxona mutaxassis ekspertlarini jalb qiladi.

Yer uchastkalari va tabiatdan foydalanish ob‘ektlarining qiymati qayta baholanmaydi.

Amaldagi soliq qonunchiligiga ko‘ra quyidagi yuridik shaxslarning mol-mulkiga soliq solinmaydi:

a) notijorat tashkilotlarning mol-mulkiga (tadbirkorlik faoliyati uchun foydalaniladigan mol-mulkdan tashqari).

Soliqqa tortish maqsadida notijorat tashkilotlar deganda quyidagilar tushuniladi:

·  faqat davlat byudjeti mablag‘lari hisobiga moliyalanadigan, tasdiqlangan smetalar doirasida xarajatlarni qoplashga byudjetdan dotatsiyalar oladigan korxonalar, muassasalar va tashkilotlar;

·  xayriya birlashmalar, uyushmalar va jamg‘armalar, xalqaro tashkilotlar, diniy birlashmalar va boshqa tashkilotlar:

1) ijtimoiy-xayriya yoki boshqa maqsadlar uchun barpo etilgan, tadbirkorlik faoliyati uchun daromad olishni ko‘zlamasligi ta‘sis hujjatlarida qayd etilganlari;

2) moliyaviy va boshqa mablag‘larni mazkur tashkilotning xodimlari, muassislari yoki a‘zolarining shaxsiy manfaatlari uchun taqsimlamaydigan va investitsiyalamaydiganlari (mehnat uchun qonun hujjatlarida belgilangan tartibda taqdirlashlardan tashqari);

b) xalq ta‘limi va madaniyat muassasalari ehtiyojlari uchun foydalaniladigan mol-mulkka;

v) uy-joy-kommunal xo‘jaligi va boshqa umumfuqaroviy ahamiyatga molik shahar xo‘jaligining mol-mulkiga.

g) nogironlarning jamoat birlashmalari, "Nuroniy" jamg‘armasi va "O‘zbekiston chernobilchilari" uyushmasining mulkida bo‘lgan, ishlovchilari umumiy sonining kamida ellik foizini nogironlar tashkil qilgan yuridik shaxslarning mol-mulkiga;

d) yangi tashkil etilgan yuridik shaxslarning mol-mulkiga, ro‘yxatdan o‘tgan paytidan e‘tiboran ikki yil mobaynida. Mazkur imtiyoz tugatilgan (qayta tashkil etilgan) korxonalar, ularning filiallari va tarkibiy bo‘linmalarining ishlab chiqarish quvvatlari va asosiy fondlari negizida tashkil etilgan korxonalarga, shuningdek korxonalar huzurida tashkil etilgan yuridik shaxslarga nisbatan, basharti ular ana shu korxonalardan ijaraga olingan asbob-uskunalarda ishlayotgan bo‘lsalar, qo‘llanilmaydi;

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi va mahalliy hokimiyat organlari tomonidan (o‘z hududida mol-mulk joylashgan soliq to‘lovchilarga nisbatan) yuridik shaxslarga qo‘shimcha imtiyozlar berilishi ham mumkin.

Mol-mulk solig‘i hisoblab chiqarilayotganida soliq solinadigan baza quyidagilarning qiymatiga kamaytiriladi:

§  soliq to‘lovchining balansida bo‘lgan uy-joy-kommunal va ijtimoiy-madaniy soha ob‘ektlarining;

§  tabiatni muhofaza qilish, sanitariya-tozalash maqsadida va yong‘inga qarshi xavfsizlik uchun foydalaniladigan ob‘ektlarning;

§  mahsulot o‘tkazgichlar, aloqa yo‘llari (shu jumladan avtomobil yo‘llari), aloqa va energiya uzatish liniyalarining, shuningdek ularni foydalanishga yaroqli holda saqlab turish maqsadida qurilgan inshootlarning.

Mahsulot o‘tkazgichlarga quyidagilar kiradi:

- neft, neft mahsulotlari, kondensat quvurlari va quvur transporti­ning boshqa turlari, nasos, kompressor hamda taqsimlash stantsiyalari bilan birga;

- uy-joy-kommunal ob‘ektlari bo‘lmagan mintaqaviy gaz, bug‘ quvurlari, issiqlik trassalari, suv quvurlari, kanalizatsiya kollektorlari;

- buxgalteriya hisobotida alohida ob‘ektlar sifatida hisobga olinadigan alohida joylashgan tsexlar, konlar va karerlarning ayrim uchastkalari orasidagi mahsulotlarni harakatlantirish uchun ishlatiladigan yer osti, yer usti va havoda joylashtirilgan har xil ko‘rinishdagi quvurlar va transportyorlar.

Aloqa liniyalariga havo aloqa liniyalari, ularga ilib qo‘yilgan simlar va aloqa kabellari, ustunli radiofikatsiya aloqa liniyalari, ularni belgilaydigan signal va o‘lchov ustunlari (qoziqlari), radiorele aloqa liniyalari, kabelli telefon kanalizatsiyasi, yer usti va yer ostidagi ularga xizmat qilinmaydigan kuchaytirish punktlari, taqsimlovchi shkaflar, qutilar, yerga ulangan sim konturlari va boshqa aloqa inshootlari kiradi.

Energiya uzatish liniyalariga havo va kabelli elektr uzatish liniyalari kiradi.

Soliq solish maqsadida ularni foydalanishga yaroqli holda saqlab turish maqsadida qurilgan inshootlarga ustunlar, tabiiy va sun’iy to‘siqlardan o‘tishlar va boshqa muhofaza inshootlari kiradi.

§ aloqa yo‘ldoshlarining;

§ O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qaroriga ko‘ra to‘xtatib qo‘yilgan asosiy ishlab chiqarish fondlarining;

§ shahar yo‘lovchilar transportining (taksidan, shu jumladan yo‘nalishli taksidan tashqari), shahar atrofidagi yo‘nalishlarda yo‘lovchilar tashiydigan umumiy foydalanishdagi avtomobil transportining (taksi, shu jumladan yo‘nalishli taksidan tashqari);

§ yo‘l xo‘jaligi korxonalari va tashkilotlarining yo‘llarni ta‘mirlash va saqlash ishlarida band bo‘lgan transport vositalarining;

§ soliq to‘lovchining balansida bo‘lgan hamda tadbirkorlik faoliyatida foydalanilmayotgan fuqarolik himoyasi va safarbarlik ahamiyatiga molik ob‘ektlarning;

§ lizingga olingan mol-mulkning, lizing shartnomasining amal qilish muddatiga;

§ xorijiy kredit hisobiga xarid qilingan asbob-uskunalarga, ushbu kreditni so‘ndirish muddatiga, lekin u besh yildan ortiq bo‘lmasligi kerak.

Mazkur imtiyoz quyidagilarga tatbiq etiladi:

          a) soliq to‘lashga doir majburiyatlar yuzaga kelgan paytdan boshlab ushbu kreditni so‘ndirish muddatiga, lekin besh yildan oshirmagan holda, mazkur asbob-uskuna bo‘yicha mol-mulkka;

          b) buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga muvofiq to‘lovchining balansida qayd etilgan etkazib berish, montaj qilish va ishga tushirish-sozlash xarajatlarini o‘z ichiga oladigan asbob-uskunalarning butun qiymatiga.

Soliq to‘lovchilarga O‘zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi amalga kiritilishiga qadar qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining qonun hujjatlari bilan taqdim etilgan soliq imtiyozlari ular taqdim etilgan muddat tugashiga qadar saqlanadi.

 

1.4. Soliq hisobini taqdim etish va hisoblangan so­liq summasini byudjetga to‘lash muddatlari.

 

Yuridik shaxslar byudjetga joriy to‘lovlar summasini hisobot yili mol-mulkining o‘rtacha yillik qoldiq qiymatidan va belgilangan soliq stavkasidan kelib chiqib mustaqil ravishda hisoblaydilar.

Byudjetga joriy to‘lovlarni to‘lash har oyning 20-kunidan kechiktirmay, yillik soliq summasining 1/12 qismi miqdorida to‘lanadi.

Birinchi chorak, yarim yil, 9 oy va yil tugaganda to‘lovchilar mustaqil ravishda mol-mulk solig‘ini o‘sib boruvchi yakun bilan, hisobot davrida mol-mulkning o‘rtacha qoldiq qiymatidan kelib chiqib, hisoblab chiqadilar va hisobot davridan keyingi oyning 25-sanasidan, yil yakunlari bo‘yicha  yillik moliya hisobotlarini taqdim etish muddatidan kechiktirmay ob‘ekt joylashgan joydagi davlat soliq organlariga belgilangan shaklda taqdim etadilar. Mol-mulk solig‘ining hisoblangan summasi hisob-kitobni taqdim etish uchun belgilangan kundan kechiktirmay to‘lanadi. Aks holda har bir kechiktirilgan kun uchun hisoblangan soliq  summasiga nisbatan 0,05 foiz miqdorida penya (moliyaviy jarima) qo‘llaniladi.

Mol-mulkning qoldiq qiymati va imtiyoz taqdim etish muddatini ko‘rsatgan holda korxona mol-mulki o‘rtacha qoldiq qiymatining hisob-kitobi va soliq undirilmaydigan mol-mulk ro‘yxati mol-mulk solig‘ining hisob-kitobiga majburiy ilovalar hisoblanadi.

Mahsulot eksportini amalga oshiradigan eksportchi korxonalar mol-mulk solig‘i hisob-kitobini taqdim etayotganlarida eksport qilinadigan mahsulot (ishlar, xizmatlar)ga doir ma‘lumotnomani taqdim etadilar.

Ortiqcha to‘langan soliq summalari, agar soliqlar va yig‘imlar bo‘yicha byudjetga qarz mavjud bo‘lmasa, to‘lovchining yozma arizasiga ko‘ra bo‘lg‘usi to‘lovlar hisobiga qayd etiladi yoki 30 kun ichida korxonaga qaytariladi.

Byudjet bilan hisob-kitoblarning buxgalteriya hisobi byudjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzni hisobga olish hisobvarag‘i bo‘yicha yuritiladi.

Mol-mulk solig‘i hisoblanganda buxgalteriyada davr xarajatlarini hisobga olish hisobvarag‘i debitlanadi, byudjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzlarni hisobga olish hisobvarag‘i kreditlanadi. Soliq byudjetga o‘tkazilganda  byudjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzlarni hisobga olish hisobvarag‘i debitlanadi, pul mablag‘larini hisobga olish hisobvarag‘i kreditlanadi.

 

1.5.Belgilangan muddatlarda tugallanmagan qurilish ob‘ektlari va me‘yoriy muddatlarda o‘rnatilmagan uskuna uchun mol-mulk solig‘ini to‘lash tartibi.

 

Belgilangan muddatlarda tugallanma­gan qurilish ob‘ekti uchun mol-mulk solig‘ini to‘lovchilar bo‘lib qurilishni amalga oshiruvchi yuridik shaxslar, ya‘ni buyurtmachilar hisoblanadi.

Soliqqa tortish ob‘ekti bo‘lib, belgilangan muddatlarda tugallanmagan qurilish ob‘ektining qiymati, ya‘ni buyurtmachi tomonidan F-3 shaklida (bajarilgan ishlar va xarajatlar hajmi to‘g‘risida ma‘lumotnoma) rasmiylashtirilgan statistika hisobiga ob‘ekt bo‘yicha kiritilgan va tugallanmagan qurilish hisobvarag‘ida hisoblanadigan barcha ishlar va xarajatlar xajmi hisoblanadi.

Qurilishning belgilangan muddati deb qurilishni tashkil qilish loyihasi (QTQL) tarkibida 1.04.03-85-son QMQ “Korxonalar, binolar va inshootlarni qurish muddati me‘yorlari”ga muvofiq loyihalash tashkiloti tomonidan aniqlanadigan ob‘ekt qurilishining me‘yoriy muddati hisoblanadi.

Loyihalash tashkilotlari loyiha-smeta hujjatlarida tayyorlash muddatlarini ajratgan holda qurilish muddati me‘yorini ko‘rsatishlari shart. Loyiha-smeta hujjatlarida qurilish muddati me‘yori ko‘rsatilmagan taqdirda, buyurtmachi loyihalash tashkilotidan muayyan ob‘ekt bo‘yicha qurilish muddatining me‘yori to‘g‘risida xulosa olishga majbur.

Me‘yordagi muddatda o‘rnatilmagan uskunalar uchun mol-mulk solig‘ini to‘lovchilar bo‘lib kapital mablag‘lar hisobiga qayta jihozlanadigan ob‘ektlarda montaj qilish talab qilinadigan va o‘rnatishga belgilangan texnologik, energetik va ishlab chiqarish uskunalari bo‘lgan  yuridik shaxslar hisoblanadi.

Me‘yordagi muddatda o‘rnatilmagan uskunalar uchun soliq solish ob‘ekti bo‘lib o‘rnatishga belgilangan uskunalar qiymati hisoblanadi, ular qatoriga montaj qilishni talab qiladigan, faqat qismlarini yig‘ish va poydevorga yoki ustunlarga, polga, qavatlararo to‘siqlarga va boshqa bino va inshootlarni ko‘tarib turuvchi konstruktsiyalarga o‘rnatiladigan uskunalar hamda uskunalarni hisobga olish hisobvarag‘ida hisoblanadigan shunday uskunalarning ehtiyot qismlar to‘plami (me‘yordagi muddatda o‘rnatilmagan uskunalar qismida) hisoblanadi. Ushbu uskunalar tarkibiga o‘rnatiladigan uskunalar qatorida montaj qilish uchun belgilangan nazorat-o‘lchov apparaturasi yoki boshqa asboblar ham kiradi.

Korxonalar, binolar va inshootlar qurilishida tasdiqlangan qurilish muddati va tayyorlab qo‘yilgan zaxiralar me‘yoriga muvofiq har bir ob‘ekt bo‘yicha texnologik yoki boshqa uskunalarni etkazib berish va montaj qilish jadvali belgilangan bo‘lishi lozim.

Mamlakatimizda ishlab chiqarilgan va import qilingan uskunalarni etkazib berish va montaj qilish jadvalida quyidagi muddatlarda topshirish hisobga olinadi:

·     yirik texnologiya va energetika uskunalari - ularni nomma-nom ro‘yxatlari bo‘yicha montaj qilish va etkazib berish jadvallarining rejadagi muddati o‘tib ketgandan keyin;

·     texnologiya uskunalari, texnologiya liniyalari, qurilmalar va boshqa umumzavod uskunalari - uskunalarni montajga topshirishining rejadagi muddati o‘tgandan keyin, lekin olti oydan ortiq bo‘lmagan muddatda;

·     komplekt import uskunalari - ularni montajga topshirishning rejadagi muddati o‘tib ketgandan keyin, lekin bir yildan ortiq bo‘lmagan muddatga, agar texnik shart-sharoitlariga ko‘ra uskunani qismlar bo‘yicha montaj qilish mumkin bo‘lmasa, ularni montajga topshirish muddati uskunalar butun komplektining kelib tushishi paytidan hisoblanadi;

·     qismlarga ajratilgan import uskunalari, shuningdek kabel mahsulotlari, simlar va troslar - ularni montajga topshirishning rejadagi muddati o‘tgandan keyin, lekin olti oydan ortiq bo‘lmagan muddatda.

Uskunalarni montaj qilish va o‘rnatish uchun me‘yorlar va jadvallar bo‘lmaganida soliq quyidagi muddatlarda to‘lanadi:

- ishlab chiqarish maqsadlaridagi ob‘ektlar bo‘yicha mamlakatimizda ishlab chiqarilgan va import qilingan uskunalarning o‘rnatilmaganligi uchun - sotib olinganiga bir yillik muddat to‘lganidan keyingi oydan boshlab;

- noishlab chiqarish maqsadlaridagi ob‘ektlar bo‘yicha - sotib olinganiga olti oy tugagandan keyin;

Uskunalarni etkazib berish va montaj qilishning yuqorida ko‘rsatilgan muddatlarini buzganligi uchun korxona va tashkilotlar, O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollardan tashqari, mol-mulk solig‘ini ikki baravar ko‘paytirilgan stavka bo‘yicha to‘laydilar.

 

O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar:

 

1.            Mol-mulk solig‘i  qachon joriy etilgan va uni joriy etishdan ko‘zlangan maqsad nima?

2.            Mol-mulk solig‘ini davlat byudjeti daromadlari tarkibidagi ahamiyati qanday?

3.            Mol-mulk solig‘ini to‘lovchilari kimlar?

4.            Soliqqa tortishning alohida tartibi o‘rnatilgan korxonalar asosiy faoliyatidan tashqari boshqa faoliyat bilan shug‘ullanganlarida mol-mulk solig‘ini to‘lashadimi?

5.            Mol-mulk solig‘ining ob‘ekti va bazasi qanday aniqlanadi?

6.            Korxona mol-mulkining o‘rtacha yillik qoldiq qiymati qanday tartibda topiladi?

7.            Mol-mulk solig‘i stavkalari qanday belgilangan?

8.            Mahsulotini eksport qilayotgan korxonalarga mol-mulk solig‘ini hisoblanishi qanday tartibda amalga oshiriladi, agarda eksport hajmi mahsulotni sotishda 40 foizni tashkil etgan bo‘lsa?

9.            Mol-mulk solig‘idan kimlar imtiyozga ega?

10.       Soliq idoralariga qaysi muddatlarda mol-mulk solig‘i bo‘yicha hisob-kitob topshiriladi?

11.       Belgilangan muddatlarda tugallanmagan qurilish ob‘ekti uchun mol-mulk solig‘ini to‘lash tartibi qanday belgilangan?

12.       Me‘yoriy muddatlarda o‘rnatilmagan uskunalar uchun mol-mulk solig‘ini to‘lash tartibi qanday belgilangan?

 

2.Jismoniy shaxslardan olinadigan mol-mulk solig‘i.

 

2.1. Soliq to‘lovchilar, soliq ob‘ekti va bazasi va soliq stavkalari va soliq imtiyozlari.

 

Soliq kodeksiga ko‘ra soliq solinadigan mol-mulkga ega bo‘lgan jismoniy shaxslar, chet el fuqarolari, shuningdek yuridik shaxs tashkil etgan va tashkil etmagan holda tuzilgan dehqon xo‘jaliklari jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqni to‘lovchilari bo‘lib hisoblanishadi.

Jismoniy shaxslarning O‘zbekiston Respublikasi hududida joylashgan uy-joylari, kvartiralari, chorbog‘ va bog‘ uylari, garajlar va boshqa imoratlari, binolar va inshootlari qiymati soliq solish ob‘ekti hisoblanadi.

Jismoniy shaxslarning mol-mulkini inventarizatsiya qilish qiymati soliq solish baza bo‘lib hisoblanadi. Agar jismoniy shaxslarning mol-mulkini bahosi tegishli vakolatli idoralar tomonidan aniqlanmagan bo‘lsa, bunday holatda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori bilan mol-mulkning shartli qiymati belgilanadi hamda o‘rnatilgan stavkalar asosida soliqqa tortiladi.

Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga soliq stavkalari O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori bilan belgilanadi, ularni soliq to‘lovchilarga Moliya vazirligi, Davlat soliq qo‘mitasi va uning quyi organlari tomonidan belgilangan tartibda bildiriladi. Soliq stavkalari har yili keyingi moliya yili uchun O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar prognozi va davlat byudjeti parametrlari to‘g‘risidaga qarori asosida qayta ko‘rib chiqilishi mumkin.

2016 yil 1 yanvardan jismoniy shaxslar mol-mulk solig‘ining stavkalari quyidagicha belgilangan:

7.3-jadval

Jismoniy shaxslar mol-mulk solig‘i stavkalari[16]

 

 

Jismoniy shaxslar mol-mulkini baholash bo‘yicha tegishli organlar tomonidan belgilangan inventarizatsiya qiymati bo‘lmasa soliq undirish uchun Toshkent shahri va viloyat markazlarida – 18480,0 ming so‘m, boshqa shaharlar va qishloq joylarda – 8030,0 ming so‘m miqdoridagi mol-mulkning shartli qiymati qabul qilinadi. Jismoniy shaxslarning mol-mulklari texnik inventarizatsiyalash byurosi (TIB) xodimlari tomonidan baholanadi.

Mulkida soliq solinadigan mol-mulk bo‘yicha pensionerlar uchun mol-mulk solig‘i bo‘yicha soliq solinmaydigan eng kam miqdor umumiy maydonining 60 kv.metri hajmida belgilanadi.

Soliq qonunchiligiga ko‘ra quyidagi jismoniy shaxslarning mulkida bo‘lgan imoratlari, binolari va inshootlariga soliq solinmaydi:

a) "O‘zbekiston Qahramoni", Sovet Ittifoqi Qahramoni, Mehnat qahramoni unvonlariga sazovor bo‘lgan, uchala darajali Shuhrat ordeni bilan taqdirlangan fuqarolarning;

b) 1941-1945 yillardagi urush qatnashchilari va partizanlari, ularga tenglashtirilgan shaxslar, ichki ishlar va davlat xavfsizligi organlari tarkibida xizmat qilgan shaxslarning, harakatdagi armiya tarkibiga kirgan harbiy qismlar, shtablar va muassasalarda shtatdagi lavozimlarni egallagan shaxslar, Leningrad shahri qamalida bo‘lganlarning va kontsentratsion lagerlarning sobiq yosh tutqunlari, xizmatni Afg‘oniston Respublikasida va jangovar harakatlar olib borilgan boshqa mamlakatlarda vaqtincha bo‘lgan qo‘shinlarning cheklangan kontingenti tarkibida o‘tagan harbiy xizmatchilar hamda o‘quv va sinov yig‘inlariga chaqirilgan harbiy xizmatga majburlarning;

v) o‘n nafar va undan ortiq farzandi bor ayollarning;

g) Chernobil AESdagi avariya oqibatlarini tugatishda ishtirok etganlik uchun imtiyozlar olayotgan fuqarolarning (shu jumladan, u erga vaqtincha yoki xizmat safariga yuborilgan fuqarolarning);

d)  soliq solinmaydigan maydon o‘lchami doirasida pensionerlarning, shuningdek I va II guruh nogironlarining;

e) muddatli xizmat harbiy xizmatchilari va ularning oila a‘zolarining - xizmatni o‘tash davrida;

j) harbiy xizmat majburiyatlarini bajarishda yarador, kontuziya bo‘lganlik yoki shikastlanganlik oqibatida yoki frontda bo‘lish tufayli orttirilgan kasallik oqibatida halok bo‘lgan harbiy xizmatchilarning ota-onalari va boshqa turmush qurmagan rafiqalarining (erlarining);

Yuqorida nazarda tutilgan imtiyozlar mol-mulk egasining tanlashiga binoan, imtiyoz olish huquqini beruvchi zaruriy hujjatlar soliq organlariga taqdim etilganda, mol-mulkning faqat bir ob‘ektiga taalluqli bo‘ladi. Bunda mol-mulk imtiyoz oluvchining mulki bo‘lgan hollardagina taqdim etiladi.

Yil davomida to‘lovchilarda mol-mulk solig‘i bo‘yicha imtiyozga ega bo‘lish huquqi paydo bo‘lgan taqdirda ular ko‘rsatilgan to‘lovlardan ana shu huquq paydo bo‘lgan oydan boshlab ozod etiladilar.

Yil o‘rtasida mol-mulk solig‘i bo‘yicha imtiyoz huquqini yo‘qotganda soliq solish ushbu huquq yo‘qolgan oydan keyingi oydan boshlab amalga oshiriladi.

 

2.2.Soliqni hisoblab chiqa­rish va byudjetga to‘lash tartibi.

 

Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq davlat soliq xizmati organlari tomonidan hisoblab chiqarila­di.

Mol-mulk solig‘i bo‘yicha imtiyozlar huquqiga ega bo‘lgan shaxslar zarur hujjatlarni davlat soliq xizmati organlariga taqdim etadilar.

Imoratlar, binolar va inshootlar uchun mol-mulk solig‘i ularning har yil 1 yanvardagi holati yuzasidan texnik inventarizatsiyalashning hududiy kadastr byurolari taqdim etadigan inventarizatsiya qiymatiga doir ma‘lumotlar asosida hisoblab chiqariladi, bunday ma‘lumotlar bo‘lmagan taqdirda esa O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori bilan belgilangan mol-mulkning shartli qiymati qabul qilinadi. Bir necha mulkdorning ulushbay asosidagi umumiy mulki bo‘lgan imoratlar, binolar va inshootlar uchun mol-mulk solig‘i har bir mulkdor tomonidan ushbu imoratlar, binolar va inshootlardagi ulushiga mutanosib ravishda to‘lanadi. Yangi imoratlar, binolar va inshootlar bo‘yicha soliq ular barpo etilgan yoki olingan yildan keyingi yilning boshidan e’tiboran to‘lanadi.

Meros bo‘yicha o‘tgan mol-mulkdan soliq merosxo‘rlardan meros ochilgan paytdan boshlab undiriladi. Mol-mulk yo‘q qilingan, butunlay vayron bo‘lgan hollarda mol-mulk solig‘i undirish ular yo‘q qilingan yoki butunlay vayron bo‘lgan oydan e’tiboran to‘xtatiladi. Mol-mulkka mulk huquqi taqvimiy yil davomida bir mulkdordan boshqasiga o‘tganda soliqni birinchi mulkdor o‘sha yilning 1 yanvaridan bu mol-mulkka mulk huquqini yo‘qotgan oyning boshigacha to‘laydi, yangi mulkdor esa - mulk huquqini qo‘lga kiritgan oydan e’tiboran to‘laydi.

Taqvimiy yil davomida imtiyozga ega bo‘lish huquqi paydo bo‘lgan taqdirda mol-mulk solig‘i ana shunday huquq vujudga kelgan oydan e’tiboran qayta hisoblab chiqiladi. Mol-mulk solig‘ini to‘lash haqidagi to‘lov xabarnomalari to‘lovchilarga davlat soliq xizmati organlari tomonidan har yili 1 maydan kechiktirmay topshiriladi. Hisoblangan yillik soliq miqdori 15 oktabrdan kechiktirmay mahalliy byudjetga to‘lanadi. Agar soliq to‘lovchi tomonidan ortiqcha summalar to‘langan bo‘lsa, soliq va yig‘imlar bo‘yicha qarzlar mavjud bo‘lmasa, ushbu summalar uning yozma arizasiga ko‘ra o‘ttiz kun ichida soliq to‘lovchiga qaytariladi yoki bo‘lg‘usi to‘lovlar hisobiga qayd etiladi.

Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq to‘lovchilari hisobi davlat soliq xizmati organlari tomonidan har bir yilning 1 yanvaridagi holat bo‘yicha shahar va tumanlar bo‘yicha, texnik inventarizatsiyalash hududiy kadastr byurosida mavjud bo‘lgan imoratlar egalari to‘g‘risidagi ma‘lumotlarga binoan o‘tkaziladi.

 

 

 

O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar

1.     Jismoniy shaxslardan undiriladigan mol-mulk solig‘ining to‘lovchilari kimlar?

2.     Jismoniy shaxslarning qanday mol-mulklari soliq solish ob‘ekti va bazasi hisoblanadi?

3.     Jismoniy shaxslardan olinadigan mol-mulk solig‘i stavkalari kimning qarori bilan belgilanadi?

4.     Jismoniy shaxslar mol-mulk solig‘i stavkasi 2014 yilda necha foiz qilib belgilangan?

5.     Jismoniy shaxslar mol-mulkini baholash bo‘yicha inventarizatsiya qiymati bo‘lmasa soliq undirish qandan tartibda amalga oshiriladi?

6.     Jismoniy shaxslarning mol-mulk solig‘i summasi qaysi davlat organi tomonidan  hisoblab chiqariladi?

8-MAVZU: YER SOLIG‘I

 

Reja.

 

1. Yuridik shaxslardan undiriladigan yer solig‘i.

1.1. Yer solig‘ining huquqiy asoslari, iqtisodiy mohiyati.

1.2. Yer solig‘ini to‘lovchilar.

1.3. Yer solig‘i ob‘­ekti, bazasi va soliq stavkalari.

1.4. Yer solig‘i bo‘yicha imtiyoz­lar.

1.5. Yer solig‘ini hisoblab chiqarish va byudjetga to‘lash muddatlari.

2. Jismoniy shaxslardan undiriladigan yer solig‘i.

2.1. Yer solig‘ini to‘lovchilar, soliq ob‘ekti va bazasi.

2.2. Yer solig‘i stavkalari va soliqdan imtiyozlar.

2.3. Yer solig‘ini hisoblab chiqarish tartibi.

2.4. Yer solig‘ini byudjetga to‘lash muddatlari.

 

 

1.Yuridik shaxslardan undiriladigan yer solig‘i.

 

1.1.Yer solig‘ining huquqiy asoslari, iqtisodiy mohiyati.

 

1990 yilda O‘zbekistonda “Yer to‘g‘risida” qonun qabul qilindi va ushbu qonunga ko‘ra yerga egalik qilish va yerdan foydalanishning pullik bo‘lishi belgilandi hamda yer uchun haq yillik yer solig‘i sifatida undiriladigan bo‘ldi.

1991 yilda “Korxonalar, birlashmalar va tashkilotlardan olinadigan soliqlar to‘g‘risida”, 1993 yilda “Yer solig‘i to‘g‘risida” O‘zbekiston Respublikasi Qonuni qabul qilinib, unda yer solig‘ini undirishda soliqqa tortish ob‘ekti, sub‘ektlari, soliq bo‘yicha imtiyozlar, soliqni hisoblash va byudjetga to‘lash tartiblari ko‘rsatib berildi. 1997 yilda “Soliq kodeksi”ning qabul qilinishi hamda 1998 yildan uning kuchga kiritilishi bilan yer solig‘ining to‘laqonli huquqiy asoslari yaratildi. Yer solig‘i O‘zbekiston soliq tizimida mahalliy soliqlar va yig‘imlar tarkibiga kiradi hamda mahalliy byudjetlarning barqaror daromad manbai hisoblanadi.

Yer solig‘i boshqa soliq turlaridan farqli o‘laroq, o‘ziga hos xususiyatlarga ega. Jumladan, o‘zining iqtisodiy mohiyatiga ko‘ra u renta to‘lovidir yoki boshqacha qilib aytganda ushbu  soliq yer egalari va yerdan foydalanuvchi xo‘jalik yurituvchi sub‘ektlar moliyaviy faoliyatining natijalari bilan bog‘liq emas. Demak, ushbu soliqni joriy etilishidan maqsad – yerdan oqilona foydalanishni rag‘batlantirish, tuproq unumdorligini oshirish, sifati turlicha bo‘lgan yerlarda xo‘jalik yuritishning ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlarini tenglashtirish, aholi yashaydigan joylarda infrastruktura rivojlanishini ta‘minlash hamda yerni talon-taroj qilinishiga yo‘l qo‘ymaslik hisoblanadi.

Yer fondi hajmida qishloq ho‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari yer maydonlarining o‘sishi fermer xo‘jaliklari sonining yildan-yilga ko‘payib borayotganligi va o‘rmon xo‘jaliklari ixtiyoridagi yer maydonlarining bir qismining ular tasarrufiga o‘tkazilishi hamda zaxira erlarning o‘zlashtirilishi bilan izohlanadi.

1.2.Yer solig‘ini to‘lovchilar.

 

Soliq qonunchiligiga ko‘ra o‘z mulkida, egaligida yoki foydalanishida yer uchastkalariga ega bo‘lgan yuridik shaxslar, shu jumladan O‘zbekiston Respublikasi­ning norezidentlari yer solig‘ini to‘lovchilari bo‘lib hisoblanishadi. Agarda soliqqa tortishning alohida tartibi o‘rnatilgan yuridik shaxslar (mikrofirma va kichik korxonalar, savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari, yagona yer solig‘ini to‘lovchi qishloq ho‘jalik korxonalari, tadbirkorlik faoliyatining qat‘iy soliq to‘lanishi belgilangan yuridik shaxslar, audio va video kassetalar, lazer disklarini ishlab chiqish, yozish, ko‘paytirish va sotish faoliyatini amalga oshiruvchi korxonalar) hamda notijorat tashkilotlar asosiy faoliyat turi bilan bir qatorda boshqa faoliyat turlari bilan shug‘ullansalar, unda ular shu faoliyatda foydalaniladigan yerlari uchun yer solig‘ini to‘lovchilari hisoblanishadi.

Yer uchastkasidan foydalanganlik uchun soliq solish maqsadlarida mashina-traktor parklari (shu jumladan qayta tashkil etilayotgan qishloq xo‘jalik korxonalari hududida barpo etiladigan muqobil mashina-traktor parklari), pilla urug‘i tayyorlash, pilla tayyorlash va birlamchi ishlov berish korxonalari qishloq xo‘jaligi korxonalariga tenglashtiriladi.

Ko‘chmas mulk ijaraga berilganda ijaraga beruvchi yer solig‘ini to‘lovchisi hisoblanadi. Qonun hujjatlariga muvofiq yer uchastkalarini ijaraga olgan yuridik shaxslar (savdo korxonalari bundan mustasno) yer solig‘i o‘rniga byudjetga ijara haqi to‘laydilar. Ijara haqi taraflarning kelishuviga binoan belgilanadi, lekin bu haq qonun hujjatlarida belgilangan yer solig‘ining bir stavkasidan kam va uch stavkasidan ko‘p bo‘lmasligi, yerlardan qishloq xo‘jaligi ehtiyojlari uchun foydalanilgan taqdirda esa - bir stavkasi miqdorida bo‘lishi lozim.

Yer ijarachilarining hisobi, ijaraga olingan yer uchun ijara haqi hisob-kitoblarini taqdim etish, ijara haqini hisoblab chiqarish va to‘lash yer solig‘i uchun belgilangan tartibga muvofiq amalga oshiriladi.

 

1.3.Yer solig‘i ob‘­ekti, bazasi va soliq stavkalari.

 

 Soliq kodeksiga ko‘ra mulk huquqi, egalik qilish huquqi, foydalanish huquqi yoki ijara huquqi asosida yuridik shaxslarda bo‘lgan yer uchastkalari soliq solish ob‘ekti hisoblanadi. Soliq kodeksining 280-moddasiga ko‘ra quyidagilarga soliq solish ob‘ekti sifatida qaralmaydi:

a) aholi punktlarining umumiy foydalanishdagi yerlari. Aholi punktlarining umumiy foydalanishdagi erlari jumlasiga maydonlar, ko‘chalar, tor ko‘chalar, yo‘llar, sug‘orish tarmog‘i, sohil bo‘yi yerlari va boshqa shu kabi yerlar;

b) aholining madaniy-maishiy ehtiyojlarini qondirish va dam olishi uchun foydalaniladigan yerlar (daraxtzorlar, bog‘lar, sayilgohlar, xiyobonlar, shuningdek ariq tarmoqlari egallagan yerlar);

v) kommunal-maishiy yerlar (qabristonlar, chiqindilarni zararsiz­lantirish va ularni utilizatsiya qilish joylari va boshqa shu kabi joylar);

g) zahira yerlar.

Mavjud yer uchastkalaridan qonun xujjatlariga muvofiq soliq solinmaydigan yer uchastkalari maydonlarini chegirib tashlash orqali soliq solinadigan baza aniqlanadi.

Yuridik shaxslardan olinadigan yer solig‘i stavkalari O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori bilan belgilanadi va soliq to‘lovchilarga Moliya vazirligi va Davlat soliq qo‘mitasi va ularning quyi organlari tomonidan belgilangan tartibda etkaziladi.

Yer solig‘i stavkalari jahon amaliyotida qabul qilinganidek, yer qiymatidan kelib chiqib belgilanadi.

O‘zbekiston Respublikasida yerning bozor qiymati shakllanmaganligi sababli,      1 gektar sug‘oriladigan yerdan olinadigan dehqonchilik yalpi mahsulotining o‘rtacha qiymatidan kelib chiqib, uni shartli baholash amalga oshiriladi.

Jahon soliq amaliyotida yer solig‘i stavkalari turli mamlakatlarda turlicha belgilanadi, lekin o‘rtacha olganda yer qiymatining 5 foizidan oshmaydi. Soliq stavkalarini belgilashda tuproq boniteti (sifati) hisobga olinadi. Bonitetni aniqlashda tuproqning genetik kelib chiqishi, mexanik tarkibi, sho‘rlanganlik darajasi, tuproq qatlamining suv o‘tkazaolishi, zichligi kabi boshqa tabiiy xossalari hisobga olinadi. Tuproq boniteti 100 balli tizim bo‘yicha aniqlanadi. 100 ball 10 ta klassga bo‘linadi, ya‘ni 1 klass yerlar nol balldan 10 ballgacha, 2 klass yerlar 11 balldan 20 ballgacha, 3 klass yerlar 21 balldan 30 ballgacha va h.k. 10 klass yerlar 91 balldan 100 ballgacha baholanadi. Bunda yerning ball boniteti qancha yuqori bo‘lsa soliq stavkasi ham shuncha yuqori belgilanadi.

Yerlardan noqishloq xo‘jalik maqsadlarida foydalanadigan yuridik shaxslardan olinadigan yer solig‘i stavkalari O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 22 dekabrdagi “O‘zbekiston Respublikasining 2016 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va davlat byudjeti parametrlari to‘g‘risida”gi PQ-2455-sonli qaroriga asosan quyidagicha guruhlanadi:

1. Sug‘oriladigan jamoat qishloq xo‘jaligi yerlari uchun undiriladigan yer solig‘i stavkalari.

2. Lalmi ekinzorlar, bo‘z yerlar  va ko‘p yillik ko‘chatlar uchun undiriladigan yer solig‘i stavkalari.

3. Sug‘orilmaydigan pichanzorlar va yaylovlar uchun undiriladigan yer solig‘i stavkalari.

4. Qishloq xo‘jaligi va o‘rmon xo‘jaligida foydalanilmaydigan boshqa yerlar uchun undiriladigan yer solig‘i stavkalari.

5. Toshkent shahrida yer uchastkalaridan foydalanganlik uchun yer solig‘i stavkalari.

6. Shahar va posyolkalardagi er uchastkalaridan olinadigan yer solig‘i stavkalari.

7. Qishloq joylarda joylashgan yer uchastkalaridan foydalanganlik uchun korxonalar, muassasalar va tashkilotlardan undiriladigan yer solig‘i stavkalari.

8. Qishloq joylarda joylashgan yer uchastkalaridan foydalanganlik uchun fuqarolardan undiriladigan yer solig‘i stavkalari.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qaroridan kelib chiqib, mahalliy xokimiyat idoralari ham o‘zlarining xududiy territoriyasiga qarab qaror chiqarishadi va unda tegishli koeffitsientlar hisobga olinadi.     

Qishloq xo‘jalik erlarining sifati yer uchastkasi mulkdori, yer egasi yoki erdan foydalanuvchining aybi bilan yomonlashgan (boniteti pasayib ketgan) taqdirda, yer solig‘i erning sifati yomonlashuviga qadar belgilangan stavkalar bo‘yicha undiriladi.

Shaharlar va shahar qo‘rg‘onlarining ma‘muriy chegaralarida joylashgan qishloq xo‘jalik ahamiyatiga molik yerlar uchun yer solig‘i qishloq xo‘jalik yerlariga belgilangan stavkalarning ikki baravari miqdorida undiriladi.

Yuridik shaxslar foydalanadigan (shu jumladan, yer solig‘ini to‘lashdan ozod etilgan), davlat hokimiyati organlari tomonidan ajratilgan maydonlardan ortiqcha yer uchastkalari uchun yer solig‘i yuridik shaxslar uchun 2,0 koeffitsientini qo‘llagan holda to‘lanadi. Davlat hokimiyati organlari tomonidan ajratilgan maydonlardan ortiqcha foydalaniladigan yerlar uchun yuqorida ko‘rsatilgan koeffitsientni qo‘llagan holda yer solig‘i to‘lanmagan taqdirda soliq to‘lovchilarga nisbatan qonun hujjatlariga muvofiq moliyaviy jazo choralari qo‘llanadi.

Ma‘muriy va sanoat markazlariga nisbatan olganda yer uchastkalarining joylashish joyiga bog‘liq holda qishloq joylari uchun belgilangan yer solig‘i stavkalariga quyidagi koeffitsientlar qo‘llanadi:

-Toshkent shahri atrofida 20 km lik aylanada - 1.30;

-Qoraqalpog‘iston Respublikasi poytaxti va viloyat markazlari atrofida 15 km lik aylanada - 1.20;

-tuman markazlari atrofida 10 km lik aylanada - 1,15;

-boshqa shaharlar atrofida 5 km lik aylanada - 1,10.

Yer uchastkalarigacha masofa shaharlar va tuman markazlarining ma‘muriy chegaralaridan boshlab avtomobil yo‘llari bo‘ylab belgilanadi. Yer uchastkasi ikki shahar yaqinida joylashgan taqdirda shaharning yuqoriroq funktsional vazifasiga muvofiq keladigan koeffitsient qabul qilinadi.

Bir qishloq aholi punkti doirasida yagona stavkalarni belgilash maqsadida soliq to‘lovchilarga berilgan yerlar, yerlarning qanday qismi ushbu zonaga kirishiga bog‘liq holda, butunlay shahar atrofi zonasiga kiritiladi yoki ushbu zonadan butunlay chiqariladi.

 Dehqon xo‘jaliklaridan undiriladigan yer solig‘ini hisoblab chiqarish chog‘ida er solig‘i stavkalariga, yer sifatiga bog‘liq holda quyidagi koeffitsientlar qo‘llaniladi:

-tuproq boniteti 40 ballgacha bo‘lsa - 0,75;

-tuproq boniteti 41 dan 70 ballgacha bo‘lsa - 1,0;

-tuproq boniteti 70 balldan ortiq bo‘lsa - 1,25.

Shahar va qo‘rg‘onlarning ma‘muriy chegaralarida joylashgan kon va karerlar band etgan yerlar uchun soliq korxonalar, muassasalar va tashkilotlar uchun belgilangan stavkalarga 0,1 koeffitsientini qo‘llagan holda to‘lanadi.

O‘rmon xo‘jaliklarida mollarni o‘tlatish uchun foydalanilmaydigan yaylov yerlar uchun yer solig‘i boshqa yerlar uchun stavkalar bo‘yicha to‘lanadi.

 

1.4.Yer solig‘i bo‘yicha imtiyoz­lar.

 

Soliq kodeksining 282-moddasiga ko‘ra soliq solinmaydigan yer uchastkalariga quyidagi yerlar kiradi:

a) jamoa bog‘dorchiligi, uzumchiligi va polizchiligining, jamoa garajlarining umumiy foydalanishdagi yerlari. Ularga borish yo‘llari, ariqlar, kollektorlar va umumiy foydalanishdagi boshqa yerlar kiradi;

b) tabiatni muhofaza qilish ahamiyatiga molik yerlar (davlat qo‘riqxonalari, milliy va dendrologiya bog‘lari, botanika bog‘lari, zakazniklar, ov qilishga mo‘ljallanganlari bundan mustasno, tabiat yodgorliklari), korxonalar, muassasalar va tashkilotlarga belgilangan tartibda maxsus maqsadlar uchun berilgan, ihota daraxtzorlari egallagan yerlar;

v) tarixiy-madaniy  ahamiyatga molik yerlar (tegishli muassasalar va tashkilotlarga doimiy foydalanishga berilgan tarixiy-madaniy qo‘riqxonalar, xotira bog‘lari, arxeologiya yodgorliklari, tarix va madaniyat yodgorliklari egallagan yerlar);

g) suv fondi yerlari (daryolar, ko‘llar, suv omborlari, kanallar, dengizlar, muzliklar, botqoqliklar, gidrotexnika va boshqa suv xo‘jaligi inshootlari egallagan erlar, shuningdek suv havzalari sohilidagi suv xo‘jaligi ehtiyojlari uchun korxonalar, muassasalar va tashkilotlarga belgilangan tartibda berilgan yerlar);

d) elektr uzatish liniyalari, podstantsiyalar, umumdavlat aloqa liniyalari va ularning inshootlari egallagan yerlar.

e) umumiy foydalanishdagi avtomobil yo‘llari va ularning inshootlari egallagan yerlar. Umumiy foydalanishdagi avtomobil yo‘llariga O‘zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan belgilangan tartibda ularning indekslari va tartib raqamlarini ko‘rsatgan holda tegishli ro‘yxatlarga kiritilgan avtomobil yo‘llari taalluqlidir.

Avtomobil yo‘llarining inshootlariga ko‘priklar, yo‘l chetidagi ariqlar, yon tomondagi zaxira erlar, ko‘tarma ortidagi ariqlar va ko‘tarmalar, tog‘dagi suv ajratish kanallari, avtobus bekatlari, tushishlar, traktor yo‘llari, piyodalar va velosiped yo‘laklari, o‘pirilish, sel, ko‘chkiga qarshi va avtomobil yo‘llari uchun ajratilgan erlarda joylashtirilgan boshqa himoya inshootlari kiradi;

j) temir yo‘llarning umumiy tarmog‘i va ularning inshootlari egallagan yerlar.

Sanoat va boshqa korxonalarga o‘tkazilgan temir yo‘llar egallagan yerlar uchun soliq belgilangan tartibda to‘lanadi.

Temir yo‘llarning inshootlari tarkibiga zaxiralar, tuproqtepalar, yo‘ldagi suv ajratish, mustahkamlash va tutib turish inshootlari, yo‘llar bo‘ylab qordan himoyalash va qumni mustahkamlash polosalari, tortish podstantsiyalari, tonnellar va shu singari sun’iy inshootlar va yo‘l qurilmalari kiradi;

z) umumiy foydalanishdagi shahar elektr transporti yo‘llari va metropoliten liniyalari (shu jumladan, metropoliten bekatlari egallagan yerlar) va ularning inshootlari egallagan yerlar. Mazkur imtiyoz tramvay yo‘llari va trolleybus liniyalari, metropoliten liniyalari, tramvay va trolleybus bekatlari, shu jumladan dispetcherlik punktlari, metropoliten bekatlari va shahar elektr transporti yo‘llaridagi boshqa inshootlar egallagan yerlarga tatbiq etiladi. Ma‘muriy va boshqa yordamchi binolar, depolar (depo hududida joylashgan elektr transporti yo‘llari va metropoliten liniyalari egallagan erlardan tashqari), qurilish va ta‘mirlash ob‘ektlari egallagan yerlar uchun soliq belgilangan tartibda to‘lanadi;

i) sport inshootlari, stadionlar, sport maydonchalari, suzish havzalari, sportning texnik turlari ob‘ektlari va boshqa jismoniy tarbiya-sog‘lomlashtirish komplekslari, onalar va bolalarning dam olish va sog‘lomlashtirish joylari, sanatoriy-kurort muassasalari va dam olish uylari, o‘quv-mashq bazalari egallagan yerlar;

k) magistral suv quvurlari, magistral kanalizatsiya kollektorlari va ularning inshootlari, suv olish va tozalash inshootlari, shuningdek suv ta‘minoti va kanalizatsiyaga tegishli boshqa ob‘ektlar egallagan yerlar. Suv ta‘minoti va kanalizatsiyaga tegishli boshqa ob‘ektlar tarkibiga aholi punktlarida suv quvuri va kanalizatsiya tarmog‘idagi nasos stantsiyalari, kuzatish quduqlari va dyukerlar, suv minoralari va shu singari inshootlar kiradi;

l) magistral gaz va neft quvurlari va ularning inshootlari egallagan yerlar;

m) magistral issiqlik trassalari va ularning inshootlari egallagan yerlar. Issiqlik trassalarining inshootlariga nasos stantsiyalari, issiqlikni hisobga olish va nazorat qilish asboblari, isitkichlar, issiq suv ta‘minotining tsirkulyatsiya nasoslari kiradi;

n) samolyotlarning uchish-qo‘nish maydonlari, shu jumladan ularni yerda boshqarish yo‘laklari va to‘xtash joylari, fuqaro aviatsiyasi aeroportlarining radionavigatsiya va elektr-yoritish uskunalari joylashgan yerlar;

o) O‘zbekiston Respublikasining Investitsiya dasturiga kiritilgan ob‘ektlar qurilishi uchun ajratilgan yerlar - qurilishning me‘yoriy muddati davriga, shuningdek Vazirlar Mahkamasining qarori bilan qurilish ishlari to‘xtatib qo‘yilgan ob‘ektlar egallagan yerlar. Investitsiya dasturiga kiritilgan ob‘ektlar qurilishining me‘yoriy muddati tugagach, shuningdek to‘xtatib qo‘yilgan ob‘ektlarni qurish davom etilgan yoki ular faoliyat ko‘rsata boshlagan hollarda yer solig‘i qurilishning me‘yoriy muddati tugashidan yoki ob‘ekt qurilishi yoxud undan foydalanish boshlanganidan keyingi oydan boshlab to‘lana boshlaydi.

Investitsiya dasturiga kiritilgan ob‘ektlar qurilishiga ajratilgan er uchastkalariga soliq solinmaydi. Agar Investitsiya dasturiga ko‘ra korxona, uning alohida tsexlarini ta‘mirlash yoki qayta jihozlash nazarda tutilgan bo‘lsa, bunday hollarda mazkur imtiyoz qo‘llanmaydi;

p) gidrometeorologiya va gidrogeologiya stantsiyalari hamda postlari egallagan yerlar;

r) ilmiy tashkilotlarning qishloq xo‘jaligi ahamiyatiga molik va o‘rmon fondidagi yerlari, qishloq xo‘jaligi va o‘rmon xo‘jaligi sohasidagi ilmiy-tadqiqot tashkilotlari hamda o‘quv yurtlariga qarashli tajriba, eksperimental va o‘quv-tajriba xo‘jaliklarining bevosita ilmiy va o‘quv maqsadlari uchun foydalaniladigan yerlari. Ilmiy tajribalar, eksperimental ishlar, yangi navlar selektsiyasini amalga oshirish hamda mavzu doirasi tasdiqlangan boshqa ilmiy va o‘quv maqsadlari uchun foydalaniladigan ekinlar va ko‘chatlar egallagan yer uchastkalari soliq to‘lashdan ozod etiladi;

s) yangi o‘zlashtirilayotgan yerlar va meliorativ holatini yaxshilash ishlari olib borilayotgan sug‘oriladigan yerlar - loyihada nazarda tutilgan muddatga, lekin ishlar boshlanganidan e‘tiboran ko‘pi bilan besh yilga;

t) rekreatsion ahamiyatga molik yerlar (aholining ommaviy dam olishi va turizmni tashkil etish uchun tegishli muassasalarga berilgan yerlar: o‘rmon bog‘lari, bog‘lar, xiyobonlar, plyajlar va hokazolar).

Bunda muassasa deganda mulkdor tomonidan boshqarish, ijtimoiy-madaniy yoki notijorat tusidagi boshqa funktsiyalarni bajarish uchun tashkil etilgan holda u tomonidan to‘liq yoki qisman moliyalanadigan tashkilot tan olinadi;

u) sog‘lomlashtirish ahamiyatiga molik yerlar (kasalliklarning oldini olish va odamlarni davolash ishini tashkil etish uchun qulay tabiiy omillarga ega bo‘lgan erlar);

f) qishloq xo‘jalik va o‘rmon xo‘jaligi korxonalari hamda tashkilotlarining o‘rmonlar va ihotazorlar, ta‘lim, madaniyat va sog‘liqni saqlash ob‘ektlari, shuningdek sport inshootlari egallagan yerlari;

x) qishloq xo‘jalik korxonalarining yangi o‘tqazilgan bog‘ va uzumzorlari - ular meva qilish davriga kirishigacha, qishloq xo‘jalik ekinlari ekish uchun qator oralaridan foydalanilishidan qat’i nazar.

Yangi tut ko‘chatlari o‘tqazilgan yer uchastkalari - qator oralaridan qishloq xo‘jalik ekinlarini ekish uchun foydalanilishidan qat’i nazar, 3 yil muddatga. Shu munosabat bilan bahorda o‘tqazilgan tut ko‘chatlari soliq to‘lashdan uch yilga ozod qilinadi, bunga ko‘chat o‘tqazilgan yil ham kiradi. Kuzda o‘tqazilgan ko‘chatlar o‘tqazilgan yildan keyingi yildan boshlab uch yilga soliq to‘lashdan ozod qilinadi;

ch) soliq to‘lovchining balansida bo‘lgan hamda tadbirkorlik faoliyatida foydalanilmayotgan fuqarolik himoyasi va safarbarlik ahamiyatiga molik ob‘ektlar egallagan yerlar. Fuqarolik himoyasi va safarbarlik ahamiyatiga molik ob‘ektlar egallagan yerlar maydoni haqiqatda egallagan maydondan kelib chiqib qabul qilinadi.

Agar soliq solinmaydigan er uchastkasi maqsadga ko‘ra foydalanilmasa, ushbu maydon uchun yer solig‘i belgilangan tartibda to‘lanadi. Bunday yer uchastkasidan qishloq xo‘jalik ekinlari va ko‘chatlarni parvarishlash uchun foydalanilsa, soliq qishloq xo‘jaligi ahamiyatiga molik yerlar uchun stavkalar bo‘yicha to‘lanadi.

Quyidagi yuridik shaxslar yer solig‘idan ozod qilinadilar:

a) madaniyat, ta‘lim, sog‘liqni saqlash, mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish muassasalari, qaysi idoraga bo‘ysunishidan qat’i nazar, ular zimmasiga yuklangan vazifalarni amalga oshirish uchun ajratilgan yer uchastkalari uchun.

Ularga quyidagilar kiradi:

1) madaniyat va san’at muassasalari (kutubxonalar, muzeylar, ko‘rgazmalar, klub muassasalari, maktabgacha tarbiya muassasalari, madaniyat va istirohat bog‘lari, botanika bog‘lari va hayvonot bog‘lari, televidenie va radioeshittirish tahririyatlari, teatrlar, kinoteatrlar, kontsert tashkilotlari va jamoalari, tsirklar, kinostudiyalar va ovoz yozish studiyalari, va boshqalar);

2) maorif muassasalari (oliy va o‘rta maxsus ma‘lumotli kadrlar tayyorlash, oliy ma‘lumotli kadrlar tayyorlash, o‘rta maxsus ma‘lumotli kadrlar tayyorlash, ishchilar va boshqa xodimlarni tayyorlash va malakasini oshirish, umumiy ta‘lim bolalar maktablari, maktabgacha tarbiya, ota-onalar qarovsiz qolgan bolalarni tarbiyalash muassasalari);

3) sog‘liqni saqlash muassasalari (kasalxona muassasalari, dispanserlar, ambulatoriya-poliklinika muassasalari, tez va shoshilinch tibbiy yordam hamda qon quyish muassasalari, onalik va bolalikni muhofaza qilish muassasalari, sanatoriy-kurort muassasalari, sanitariya-profilaktika muassasalari, sanitariya-epidemiologiya muassasalari, sanitariya maorifi muassasalari, sud-tibbiy ekspertiza muassasalari);

4) mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish muassasalari (vrachlik-mehnat ekspertiza komissiyalari, qariyalar va nogironlar uchun internet uylar).

b) dehqon xo‘jaliklari - davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan paytdan e‘tiboran ikki yil muddatga;

v) nogironlarning jamoat birlashmalari, "Nuroniy" jamg‘armasi va "O‘zbekiston chernobilchilari" uyushmasi mulkida bo‘lgan, ishlovchilari umumiy sonining kamida ellik foizini nogironlar tashkil qilgan yuridik shaxslar, savdo, vositachilik, ta‘minot-sotish va tayyorlov faoliyati bilan shug‘ullanuvchi yuridik shaxslar bundan mustasno.

Xodimlarning umumiy soniga korxona shtatida bo‘lgan, shu jumladan o‘rindoshlik bo‘yicha ishlovchilar, shuningdek korxona shtatida bo‘lmagan (pudrat shartnomasi va fuqarolik-huquqiy tusdagi boshqa shartnomalar bo‘yicha ishlarni bajaradigan) xodimlar kiritiladi.

 

1.5.Yer solig‘ini hisoblab chiqarish va byudjetga to‘lash muddatlari.

 

 Yer solig‘i yuridik shaxslar tomonidan har yili 1 yanvargacha bo‘lgan holatga qarab mustaqil hisoblab chiqariladi va soliq bo‘yicha hisob-kitoblar yer uchastkasi joylashgan hududdagi davlat soliq organiga joriy yilning 15 fevraligacha qishloq xo‘jaligi ahamiyatiga ega bo‘lmagan hamda qishloq xo‘jaligi ahamiyatiga molik yerlar uchun belgilangan shakllar bo‘yicha taqdim etiladi.

Bo‘shatib olinayotgan mablag‘lardan muayyan maqsadlar uchun foydalanish sharti bilan imtiyozlar olgan yuridik shaxslar soliq to‘lovchilar uchun belgilangan shakl bo‘yicha va muddatlarda yer solig‘i hisob-kitobini taqdim etadilar.

Yuridik shaxs hisoblangan dehqon xo‘jaliklari hisoblab yozilgan yer solig‘i umumiy summasining 95%ini byudjetga, 5%ini esa Dehqon va fermer xo‘jaliklarini qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasiga to‘laydilar. Hisob-kitoblarda Jamg‘armaga to‘lanadigan summa alohida satrda aks ettiriladi.

Yer solig‘ini hisoblab chiqarish yer uchastkasi haqiqatda egallagan maydondan kelib chiqib amalga oshiriladi.

Yer uchastkalarining umumiy maydonlari to‘g‘risidagi ma‘lumotlar yer uchastkasiga bo‘lgan huquqni tasdiqlaydigan hujjatlar yoki yerlarni inventarizatsiyalash dalolatnomalari bo‘yicha qabul qilinadi.

Yil davomida yuridik shaxslarda yer uchastkalariga mulk huquqi, yerga egalik qilish huquqi, yerdan foydalanish huquqi vujudga kelgan (bekor bo‘lgan) taqdirda, shuningdek ular foydalanayotgan yer maydoni kengaygan (kamaygan) yoki yer solig‘i bo‘yicha imtiyoz huquqlari to‘xtatib qo‘yilgan (paydo bo‘lgan) hollarda ular yer uchastkasi ajratilgan (olib qo‘yilgan) yoki imtiyozlar to‘xtatilgan (paydo bo‘lgan) kundan e‘tiboran bir oydan kechiktirmay davlat soliq organlariga yer solig‘i bo‘yicha hisob-kitoblarni taqdim etishlari shart.

Hisobot yili davomida yer mulklari tarkibida o‘zgarishlar yuz bergan yuridik shaxslar davlat soliq organlariga yer solig‘i to‘lanadigan hisobot yilining 1 noyabriga qadar yer solig‘ining aniqlashtirilgan hisob-kitobini taqdim etadilar.

Agar alohida bino bir necha yuridik shaxsning balansida bo‘lsa, yer solig‘ini har bir yuridik shaxs alohida, egallagan ishlab chiqarish xonalariga mutanosib ravishda to‘laydi.

Ko‘p qavatli turar joylarning bir qismini egallagan yuridik shaxslar yer solig‘ini turar joy egallagan umumiy maydondan va mazkur yuridik shaxs tomonidan foydalaniladigan ishlab chiqarish xonalarining hissasidan kelib chiqib hisoblab chiqaradilar.

Yuridik shaxslar (qishloq xo‘jaligi korxonalaridan tashqari) soliqni har chorakda, chorak ikkinchi oyining 15-kuniga qadar teng ulushlar bilan to‘laydilar (15 fevral, 15 may, 15 avgust, 15 noyabr).

Agar yuridik shaxs yer uchastkasini hisobot choragi uchun to‘lash muddati tugaganidan keyin olgan bo‘lsa, ushbu davr uchun soliqni to‘lash muddati bo‘lib keyingi chorak uchun soliq to‘lash muddati hisoblanadi.

Yagona yer solig‘ini to‘lashga o‘tmagan qishloq xo‘jaligi korxonalari yer solig‘ini hisobot yilining 1 iyuliga qadar – yillik soliq summasining 20 foizini, hisobot yilining 1sentyabriga qadar – yillik soliq summasining 30 foizini va hisobot yilining 1 dekabriga qadar – hisoblangan soliqning qolgan (50 foizi) summasini to‘lashni amalga oshiradi.

Yil davomida ajratilgan yer uchastkalari uchun soliq yer uchastkasi ajratilgan oydan keyingi oydan boshlab to‘lanadi. (Masalan, vakolatli hokimiyat organining 15 avgustdagi qarori bilan korxonaga yer ajratilsa, u yer solig‘ini 1 sentyabrdan boshlab to‘laydi).

Yuridik shaxslarga yer solig‘i bo‘yicha imtiyoz belgilansa, ular ushbu huquq paydo bo‘lgan oydan boshlab soliq to‘lashni to‘xtatadilar. Yer solig‘i bo‘yicha imtiyoz huquqi to‘xtatilgan taqdirda ular yer solig‘ini ushbu huquq to‘xtatilgan oydan keyingi oydan boshlab to‘laydilar.

Soliq to‘lovchi tomonidan ortiqcha soliq summalari to‘langan taqdirda, agar boshqa soliqlar va yig‘imlar bo‘yicha qarz mavjud bo‘lmasa, ushbu summalar soliq to‘lovchiga o‘ttiz kun ichida uning yozma arizasi bo‘yicha qaytariladi yoki bo‘lg‘usi to‘lovlar hisobiga qayd etiladi. Yer solig‘i, soliq to‘lovchining joylashgan yeridan qat’i nazar, hududida yer uchastkasi joylashgan tuman yoki shaharning mahalliy byudjetiga to‘lanadi. Agar yer uchastkasi ham tuman, ham shahar hududida joylashgan bo‘lsa, soliq xuddi shu tartibda to‘lanadi. Yuridik shaxslarning byudjet bilan yer solig‘i bo‘yicha hisob-kitoblari buxgalteriya hisobi byudjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzlarni hisobga olish hisobvarag‘ida yuritiladi.

 

O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar:

 

1.      Yer solig‘ini yuridik shaxslardan undirishning sababi nimada?

2.      Yer solig‘ining huquqiy asoslari  O‘zbekistonda qachon shakllangan?

3.      O‘zbekistonda yer fondi qanday tarkib topgan?

4.      Kimlar yer solig‘ini to‘lovchilari bo‘lib hisoblanishadi?

5.      Yer solig‘ini undirish ob‘ekti nima?

6.      Soliq stavkalari qanday mezonlar asosida belgilanadi?

7.      Qanday yerlar soliq solinmaydigan yer uchastkalari hisoblanadi?

8.      Qanday yuridik shaxslar yer solig‘idan ozod qilinadi?

9.      Yer solig‘ini  hisoblab chiqarish va byudjetga to‘lash muddatlari qanday belgilangan?

2.Jismoniy shaxslardan undiriladigan yer solig‘i.

 

2.1.Yer solig‘ini to‘lovchilar, soliq ob‘ekti va bazasi.

 

Soliq kodeksiga ko‘ra o‘z mulkida, egaligida, foydalanishida yoki ijara huquqi asosida yer uchastkalariga ega bo‘lgan jismoniy shaxslar, shuningdek yuridik shaxs tashkil etgan va tashkil etmagan holda tuzilgan dehqon xo‘jaliklari yer solig‘ining  to‘lovchi­lari bo‘lib hisoblanishadi.

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan ijaraga berilgan yer uchastkalari uchun to‘lanadigan ijara haqi yer solig‘iga tenglashtiriladi. Yer uchastkalarini ijaraga olgan jismoniy shaxslarga yer solig‘ini to‘lovchilar uchun belgilangan imtiyozlar, soliqni hisoblab chiqarish, soliq hisob-kitoblarni taqdim etish va soliqni to‘lash tartibi tatbiq etiladi.

Jismoniy shaxslarning quyidagi yer uchastkalari soliq solinadigan ob‘ekt hisoblanadi:

·        dehqon xo‘jaligini yuritish uchun meros qilib qoldiriladigan umrbod egalik qilishga berilgan yer uchastkalari;

·        yakka tartibda uy-joy qurilishi uchun meros qilib qoldiriladigan umrbod egalik qilishga berilgan yer uchastkalari;

·        jamoa bog‘dorchiligi, uzumchiligi va polizchiligini yuritish uchun berilgan yer uchastkalari;

·        xizmat yuzasidan qonun hujjatlariga muvofiq berilgan chek yerlar;

·        meros bo‘yicha, hadya qilinishi yoki sotib olinishi natijasida uy-joy, dala hovli bilan birgalikda egalik qilish huquqi ham o‘tgan yer uchastkalari;

·        qonun hujjatlarida belgilangan tartibda mulk qilib olingan yer uchastkalari;

·        tadbirkorlik faoliyatini yuritish uchun doimiy foydalanishga yoki ijaraga berilgan yer uchastkalari.

Soliq kodeksiga ko‘ra ko‘chmas mulkka ega bo‘lgan huquqlarni davlat ro‘yxatidan o‘tkazishni amalga oshiruvchi organning yer uchastkalarining maydoniga doir ma‘lumotnomalari soliq solinadigan baza bo‘lib hisoblanadi.

 

2.2. Yer solig‘i stavkalari va soliqdan imtiyozlar.

 

Jismoniy shaxslardan undiriladigan yer solig‘i stavkalari O‘zbekiston Respublikasi Prezident qarori bilan belgilanadi va soliq to‘lovchilarga Moliya vazirligi,  Davlat soliq qo‘mitasi va uning quyi organlari tomonidan belgilangan tartibda xabar qilinadi.

Berilgan yerlardan ikki yil davomida foydalanmagan jismoniy shaxslardan yer solig‘i uch baravar miqdorida undiriladi.

Jismoniy shaxslar foydalanadigan (shu jumladan, yer solig‘ini to‘lashdan ozod etilgan), davlat hokimiyati organlari tomonidan ajratilgan maydonlardan ortiqcha yer uchastkalari uchun yer solig‘i jismoniy shaxslar uchun 1,5 koeffitsientini qo‘llagan holda to‘lanadi. Davlat hokimiyati organlari tomonidan ajratilgan maydonlardan ortiqcha foydalaniladigan yerlar uchun yuqorida ko‘rsatilgan koeffitsientni qo‘llagan holda yer solig‘i to‘lanmagan taqdirda soliq to‘lovchilarga nisbatan qonun hujjatlariga muvofiq moliyaviy jazo choralari qo‘llanadi.

Davlat hokimiyati organlari tomonidan ajratilgan yer uchastkalari maydoni yer berish to‘g‘risida davlat hokimiyati organlarining qarori, yerga egalik qilish yoki undan foydalanish huquqi uchun davlat dalolatnomasi, yerni ijaraga olish shartnomasi, yer uchastkasiga bo‘lgan huquqlarni ro‘yxatdan o‘tkazish to‘g‘risidagi guvohnoma va yer uchastkasiga bo‘lgan huquqni tasdiqlaydigan boshqa hujjatlarga ko‘ra belgilanadi.

Yer uchastkasiga nisbatan mulk, egalik qilish yoki undan foydalanish huquqini tasdiqlaydigan hujjatlar mavjud bo‘lmasa, soliq butun maydon uchun yuqorida ko‘rsatilgan oshirish koeffitsientlarini qo‘llagan holda to‘lanadi.

Jismoniy shaxslarga tadbirkorlik faoliyati uchun berilgan yer uchastkalaridan soliq korxonalar, muassasalar va tashkilotlar uchun tasdiqlangan stavkalar bo‘yicha undiriladi. Jismoniy shaxslar uchun yer solig‘ini hisoblab chiqarish do‘konlar, oshxonalar, ustaxonalar va tadbirkorlik faoliyatida foydalaniladigan boshqa ob‘ektlar uchun foydalaniladigan yer uchastkalari uchun amalga oshiriladi.

Soliq kodeksiga ko‘ra quyidagi jismoniy shaxslar yer solig‘idan ozod qilinadilar:

§ yaylov chorvachiligining cho‘ponlari, yilqiboqarlari, mexanizatorlari, veterinar vrachlari va texniklari, boshqa mutaxassislari va ishchilari;

§ “O‘zbekiston Qahramoni”, Sovet Ittifoqi Qahramoni, Mehnat Qahramoni unvonlariga sazovor bo‘lgan shaxslar, uchala darajali Shuhrat ordeni bilan taqdirlanganlar, 1941-1945 yillardagi urush nogironlari va qatnashchilari;

§ xizmatni Afg‘oniston Respublikasida va jangovar harakatlar olib borilgan boshqa mamlakatlarda vaqtincha bo‘lgan qo‘shinlarning cheklangan kontingenti tarkibida  o‘tagan harbiy xizmatchilar hamda o‘quv va sinov yig‘inlariga chaqirilgan harbiy xizmatga majburlar;

§ haqiqiy muddatli harbiy xizmatga chaqirilgan harbiy xizmatchilarning oilalari - xizmat muddatiga;

§ I va II guruh nogironlari;

§ yolg‘iz pensionerlar. Soliq solish maqsadlari uchun yolg‘iz pensionerlar deganda bir o‘zlari yoki voyaga etmagan bolalari yoki nogiron bolasi bilan birgalikda alohida uyda, kvartira yoki yotoqxonada yashaydigan pensionerlar tushuniladi;

§ boquvchisini yo‘qotgan ko‘p bolali oilalar. Soliq solish maqsadlarida boquvchisini yo‘qotgan ko‘p bolali oilalar deganda ota-onadan biri yoki ikkalasi vafot etgan hamda oilada 16 yoshga etmagan 5 va undan ortiq bola bo‘lgan oilalar tushuniladi;

§ Chernobil AESdagi falokat oqibatlarini tugatishda ishtirok etgan shaxslar;

§ ko‘chirib keltirilgan fuqarolar kelib joylashgan yer uchastkalari bo‘yicha - yer uchastkalari berilgan vaqtdan e’tiboran besh yilga;

§ shaxsiy pensiya tayinlangan shaxslar;

Yuqorida ko‘rsatilgan imtiyozlar yer uchastkalari yakka tartibda uy-joy qurilishi va shaxsiy yordamchi xo‘jalik (dehqon xo‘jaligi) yuritish uchun qonun hujjatlarida nazarda tutilgan me’yorlar doirasida taqdim etilgan jismoniy shaxslargagina tatbiq etiladi.

Yer solig‘i to‘lanmaydigan yer uchastkalarining maydonlari yer uchastkasiga huquqni tasdiqlaydigan hujjatlarga binoan qabul qilinadi.

Imtiyoz huquqi yer solig‘ini to‘lashdan ozod etilgan shaxslar yashaydigan va birgalikda xo‘jalik yuritadigan butun oilaga tatbiq etiladi.

 

2.3. Yer solig‘ini hisoblab chiqarish tartibi.

 

Jismoniy shaxslar uchun yer solig‘ini davlat soliq organlarining xodimlari hisoblab chiqaradi. Davlat soliq xizmati organlari yer uchastkalari mulkdorlari, yer egalari yoki yerdan foydalanuvchilar yoki ijarachilar bo‘lgan jismoniy shaxslarning muntazam hisobini yuritadilar.

Dehqon xo‘jaliklari (yuridik shaxsni tashkil etmaganlari) hisoblab yozilgan yer solig‘i umumiy summasining 95 foizini byudjetga va 5 foizini Dehqon va fermer xo‘jaliklarini qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasiga to‘laydilar. Shu munosabat bilan davlat soliq organlari dehqon xo‘jaliklariga yoziladigan to‘lov xabarnomalarida byudjetga to‘lanadigan yer solig‘i summasi va Jamg‘armaga to‘lanadigan yer solig‘i summasini alohida ko‘rsatadilar.

Soliq to‘lanishi to‘g‘risidagi to‘lov xabarnomalari jismoniy shaxslarga davlat soliq organlari tomonidan har yili, joriy yilning 1 mayidan kechiktirmay topshiriladi.

Yer uchastkalarining maydoni o‘zgarganda va yil davomida imtiyoz huquqi paydo bo‘lganda yoki bekor qilinganda davlat soliq organlari bir oy davomida soliqni qayta hisob-kitob qilishlari va soliq to‘lovchiga to‘lash muddatlari o‘zgarganini hisobga olgan holda yangi yoki qo‘shimcha to‘lov xabarnomasini taqdim etishlari shart.

Jismoniy shaxslarga shahar va qo‘rg‘onlarda yakka tartibda uy-joy qurish uchun berilgan yer uchastkalarining maydonlari yakka tartibdagi uy-joylarni hisobga olish va nazorat qilish shahar yoki tuman boshqarmasi yoxud ishlab chiqarish uy-joy inspektsiyasining mavjud materiallari bo‘yicha hisobga olinib, har yili naturada aniqlashtiriladi.

Jismoniy shaxslarga qishloq joylarda shaxsiy yordamchi xo‘jalik (dehqon xo‘jaligi) yuritish uchun berilgan yer uchastkalari tomorqa yerlardan va jamoat yerlarida qo‘shimcha ajratilgan yer uchastkalaridan iborat bo‘lishi mumkin. Bunday holda tomorqa yerlar maydoni yer kadastri ma‘lumotlari bo‘yicha qabul qilinib, yuz bergan o‘zgarishlar har yili naturada aniqlashtiriladi. Jamoat yerlarida qo‘shimcha ajratilgan yer uchastkalari maydoni xo‘jaliklarning ma‘lumotlari bo‘yicha hisobga olinib, har yili aniqlashtiriladi.

Agar jismoniy shaxs yakka tartibda uy-joy qurilishi yoki shaxsiy yordamchi xo‘jalik (dehqon xo‘jaligi) yuritish uchun berilgan yer uchastkasida tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullansa yoki yerdan maqsadli foydalanishni o‘zgartirmasdan o‘z uyini ofis sifatida rasmiylashtirsa, bunda undan yer solig‘i yakka tartibda uy-joy qurilishi yoki dehqon xo‘jaligini yuritish uchun berilgan yerlar uchun belgilangan stavkalar bo‘yicha undiriladi.

Ko‘p xonadonli turar joylarda yashaydigan jismoniy shaxslardan yer solig‘i undirilmaydi. Xonadondan yoki ko‘p xonadonli turar joylarning bir qismidan odamlarning yashashi bilan bog‘liq bo‘lmagan maqsadlarda foydalanilganda, belgilangan tartibda xonadonning umumiy maydonidan kelib chiqib, yer solig‘ining tegishli hissasi undiriladi.

Egalik qilish huquqi meros bo‘yicha turar joy, noturar imorat va inshootlar, bog‘ uychasi o‘tishi bilan birga o‘tgan yer uchastkalari uchun yer solig‘i merosxo‘rlardan, meros qoldiruvchining soliq majburiyatlarini hisobga olgan holda undiriladi.

 

2.4. Yer solig‘ini byudjetga to‘lash muddatlari.

 

Jismoniy shaxslar hisoblangan yillik yer solig‘ini 15 oktabrdan kechiktirmay to‘laydilar. To‘langan soliq summasi belgilangan tartibda mahalliy byudjetga tushadi.

Yil davomida ajratilgan yer uchastkalari uchun soliq yer uchastkasi ajratilgan oydan keyingi oydan boshlab to‘lanadi. Masalan, vakolatli hokimiyat organining 15 sentyabrdagi qarori bilan korxonaga yer ajratilsa, u yer solig‘ini 1 oktyabrdan boshlab to‘laydi.

Yer solig‘i to‘lovchi jismoniy shaxslar davlat soliq xizmati organlarining qarorlari va ular mansabdor shaxslarining harakatlari ustidan davlat soliq xizmatining yuqori organlari yoki sudga shikoyat qilish huquqiga egadirlar. Davlat soliq xizmati organlari soliqning to‘g‘ri hisoblab chiqarilishi va o‘z vaqtida to‘lanishi ustidan belgilangan qonun hujjatlariga muvofiq nazoratni amalga oshiradilar.

 

O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar

 

1.     Jismoniy shaxslardan undiriladigan yer solig‘ining to‘lovchilari kimlar?

2.     Jismoniy shaxslarning qanday yerlari soliq solish ob‘ekti bo‘laoladi?

3.     Jismoniy shaxslardan olinadigan yer solig‘i stavkalari qanday belgilanadi?

4.     Jismoniy shaxslar berilgan yerlardan foydlanmagan holatda qanday tartibda ulardan soliq undiriladi?

5.     Jismoniy shaxslarga tadbirkorlik faoliyati uchun berilgan yer uchastkalaridan qanday tartibda soliq undiriladi?

6.     Qanday toifadagi fuqarolar yer solig‘idan ozod etiladi?

7.     Jismoniy shaxslarning yer solig‘i qaysi davlat organi tomonidan  hisoblab chiqariladi?

8.     Dehqon xo‘jaliklari yer solig‘ini byudjetga to‘lash tartibi qanday amalga oshiriladi?

9.     Yer solig‘i bo‘yicha to‘lov xabarnomalari soliq to‘lovchilarga qaysi muddatgacha etkaziladi?

Yer solig‘i qaysi muddatda mahalliy byudjetga to‘lanadi?
9-MAVZU: SODDALASHTIRILGAN SOLIQ TIZIMI

 

Reja.

 

1.  Yagona soliq to‘lovi.

1.1.    Soliq solishning soddalashtirilgan tartibini soliq amaliyotiga tadbiq etilishi, uning iqtisodiy mohiyati.

1.2.    Yagona soliq to‘lovi, uning to‘lovchilari va to‘lovchilar tarkibiga kiritish mezoni.

1.3.    Soliq ob‘ekti, yalpi tushum tarkibi va soliq bazasi.

1.4.    Soliq stavkalari va soliqdan imtiyozlar.

1.5.    Soliq hisobini taqdim etish va soliqni byudjet­ga to‘lash muddatlari.

1.6.    Yagona soliq to‘lovi bo‘yicha to‘lovni kechik­tirish tartibi hamda uning ahamiyati.

2.  Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarini soliqqa tortish.

2.1. Savdo va umumiy ovqat­lanish korxonalari uchun yagona soliq to‘lovining joriy etilishi.

2.2. Savdo va umumiy ovqat­lanish korxonalari uchun yagona soliq to‘lovi stavkalari va soliqni hisoblash muddatlari.

3. Yagona yer solig‘i.

3.1. Yagona yer solig‘ining joriy etilishi va ahamiyati.

3.2. Yagona yer solig‘i to‘lov­chilari, soliq ob‘ekti va soliq bazasi.

3.3. Soliqdan imtiyozlar.

3.4. Soliqni hisoblash, hisob-kitoblarni taqdim etish va to‘lash tartibi.

3.5. Qishloq xo‘jalik korxonalarini soliqqa tortishda xorijiy davlatlar tajribasi.

 

 

1. Yagona soliq to‘lovi.

 

1.1. Soliq solishning soddalashtirilgan tartibini soliq amaliyotiga tadbiq etilishi, uning iqtisodiy mohiyati.

 

Iqtisodiy islohotlarni yanada erkinlashtirish va chuqurlashtirish jarayonida kichik biznesni rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida xususiy tadbirkorlik, kichik biznesni rivojlantirish, mulkdorlar sinfini shakllantirish, bozorlarni tovarlar bilan to‘ldirish, raqobat muhitini yaratish, ishsizlikka barham berish mamlakat oldida turgan asosiy vazifalardan hisoblanadi. Soliqqa tortish tizimida olib borilayotgan islohotlarning muhim yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, kichik  biznes subektlarini soliqqa tortish mexanizmini  takomillashtirish hisoblanadi.    

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 15 apreldagi 159-son “Kichik korxonalar uchun ixchamlashgan soliqqa tortish tizimiga o‘tishni qo‘llash to‘g‘risida” gi qaroriga asosan mikrofirma va kichik korxonalar soliqqa tortishning umumbelgilangan tartibidan soddalashtirilgan, ya‘ni ixchamlashtirilgan soliq rejimiga o‘tkazildi. Bunda kichik korxonalar uchun yagona soliq to‘lash yoki umumbelgilangan tartibda soliq majburiyatlarini bajarish ixtiyoriy ekanligi qat‘iy belgilandi. Kichik korxonalar uchun yagona soliqning o‘rnatilishi soliq hisob-kitobini tuzishni osonlashtiradi hamda ular bir nechta soliq turi o‘rniga faqatgina bitta yagona soliq bo‘yicha soliq idoralariga soliq hisob-kitobini topshirish imkoniyatiga ega bo‘ldilar. Natijada korxona hisobchilarining ishi birmuncha osonlashdi.

 

1.2.Yagona soliq to‘lovi, uning to‘lovchilari va to‘lovchilar tarkibiga kiritish mezoni.

 

Mikrofirmalar va kichik korxonalarni jadal rivojlantirishni yanada rag‘batlan­tirish hamda uning mamlakat iqtisodiyotida ahamiyati va ulushini tubdan oshirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 20 iyundagi PF-3620-sonli «Mikrofirmalar va kichik korxonalarni rivojlantirishni rag‘batlantirish borasidagi qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi Farmoniga muvofiq 2005 yilning 1 iyuldan boshlab O‘zbekiston soliq tizimida kichik biznes sub‘ektlarining ba‘zi toifalari uchun yagona soliq to‘lovi joriy qilindi.

U birxillashtirilgan bo‘lib, quyidagi majburiy to‘lovlarni to‘lash o‘rniga joriy qilingan:

- yagona soliq;

- byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasi;

- Respublika yo‘l jamg‘armasi;

- Maktab ta‘limini rivojlantirish jamg‘armasiga majburiy ajrat­malar.

Yagona soliq to‘lovini to‘lovchilar uning summasini soliq solinadigan baza va tasdiqlangan stavkalardan kelib chiqqan holda hisob-kitob qiladilar. Bunda soliq organlariga davlat maqsadli jamg‘armalariga majburiy ajratmalar bo‘yicha hisob-kitoblar alohida taqdim etilmaydi, shuningdek pensiya, yo‘l va maktab ta‘limini rivojlantirish jamg‘armalariga majburiy ajratmalar summalari alohida to‘lanmaydi.

Yagona soliq to‘lovi faqat kichik biznes sub‘ektlari - mikrofirmalar va kichik korxonalarga tatbiq etiladi.

Yagona soliq to‘lovini to‘lovchilar ro‘yxati 2007 yil 1 yanvardan boshlab kengaydi. Jumladan, ular tarkibiga soliq solishning boshqa tizimini tanlash huquqisiz savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari (Ulgurji savdo korxonalari uyushmasi tizimiga kiruvchi respublika ixtisoslashtirilgan ulgurji baza – kontoralari va ularning xududiy bazalari bundan mustasno. Ular uchun O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006 yil 8 iyundagi “Ixtisoslashtirilgan ulgurji baza – kontoralarni soliqqa tortish tartibini takomillashtirish to‘g‘risida”gi PQ-374-son qarori bilan nazarda tutilgan soliq solish tartibi saqlab qolinadi); mikrofirmalar va kichik korxonalar toifasiga tegishli bo‘lgan tayyorlov va ta‘minot – sotish tashkilotlari, brokerlik firmalari, komissiya shartnomasi (topshirig‘i) bo‘yicha xizmatlar ko‘rsatuvchi korxonalar va tashkilotlar; soliq solishning boshqa tizimini tanlash huquqisiz lotereyalar va tavakkalchilikka asoslangan boshqa o‘yinlarni tashkil etish bo‘yicha faoliyatni amalga oshirish uchun yuridik shaxslar kiritildi.

2007 yil 1 yanvardan yagona soliq to‘lovi to‘lovchilari hisoblangan alkogolli mahsulot ishlab chiqaruvchi mikrofirmalar va kichik korxonalar yagona soliq to‘lovini to‘lash huquqisiz, soliqlar va majburiy to‘lovlarni umumbelgilangan tartibda to‘lashga o‘tkazildi. Yer qa‘ridan foydalanganlik uchun soliq solinadigan foydali qazilmalarni qazib olishni amalga oshiruvchi mikrofirma va kichik korxonalarga yagona soliq to‘lovi tadbiq etilmaydi. Bundan tashqari Soliq kodeksining 350-moddasiga ko‘ra yagona yer solig‘ini to‘lovchilarga, qat‘iy belgilangan soliqni to‘lash nazarda tutilgan mikrofirma va kichik korxonalarga hamda mahsulot taqsimotiga oid bitimlar ishtirokchisi bo‘lgan mikrofirma va kichik korxonalarga ham yagona soliq to‘lovi tatbiq etilmaydi.

Soliqlar va majburiy to‘lovlarni umumbelgilangan tartibda to‘lovchilar hisoblangan xususiy amaliyot bilan shug‘ullanadigan notariuslar esa soliq solishning boshqa tartibini tanlash huquqisiz yagona soliq to‘lovini to‘lashga o‘tkazildi.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003 yil 30 avgustdagi “1998 yil 9 apreldagi “Xususiy tadbirkorlik, kichik va o‘rta biznesni rivojlantirishni yanada rag‘batlantirish chora – tadbirlari to‘g‘risida” gi farmoniga o‘zgartirish va qo‘shimchalar to‘g‘risida”gi PF-3305 sonli farmoniga ko‘ra 2004 yilning 1 yanvaridan boshlab kichik biznes sub‘ektlari tarkibiga quyidagilar kiritilgan:

·     yakka tartibda tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchilar;

·     xodimlarining o‘rtacha yillik soni:

    - ishlab chiqarish tarmoqlarida 20 kishidan;

    - xizmat ko‘rsatish sohasi va boshqa ishlab chiqarishga bevosita aloqasi  bo‘lmagan tarmoqlarda 10 kishidan;

    - ulugurji, chakana savdo va umumiy ovqatlanish sohasida 5 kishidan oshmagan mikrofirmalar;

·     quyidagi tarmoqlarning o‘rtacha yillik xodimlari soni:

   - engil va oziq-ovqat sanoati, metallga ishlov berish va asbobsozlik, yog‘ochni qayta ishlash, mebel sanoati va qurilish materiallari sanoati 100 kishidan;

   - mashinasozlik, metallurgiya, yoqilg‘i-energetika va kimyo sanoati, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari etishtirish va qayta ishlash, qurilish hamda boshqa sanoat-ishlab chiqarish sohalari 50 kishidan;

   - fan, ilmiy xizmat ko‘rsatish, transport, aloqa, xizmat ko‘rsatish sohasi (sug‘urta kompaniyalaridan tashqari), savdo va umumiy ovqatlanish hamda boshqa ishlab chiqarishga aloqador bo‘lmagan sohalar 25 kishidan oshmagan kichik korxonalar.

Kichik biznes sub‘ektlariga amaldagi soliq qonunchiligiga ko‘ra tadbiq etiladigan soliq imtiyozlari va preferentsiyalar faqat yuqoridagi sanab o‘tilgan sub‘ektlarga taalluqli bo‘ladi.

U yoki bu korxonaning yuqorida aytilgan sub‘ektlar toifalarining birortasiga kiritilish mezoni bo‘lib xodimlarning yillik o‘rtacha soni, shu jumladan unitar (sho‘‘ba) korxonalarda, filiallarda va vakolatxonalarda ishlaydiganlar soni hisoblanadi.

 

1.3.Soliq ob‘ekti, yalpi tushum tarkibi va soliq bazasi.

 

Yagona soliq to‘lovi ob‘ekti (soliq solinadigan aylanma) bo‘lib, yalpi tushum hisoblanadi.

Quyidagilar yalpi tushum tarkibiga kiritiladi:

1) tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) qo‘shilgan qiymat solig‘ini chegirgan holda (qo‘shilgan qiymat solig‘ini to‘lashga o‘tgan mikrofirma va kichik korxonalar uchun) sotilishidan tushgan tushum summasi.

Tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) sotilishidan tushgan tushum deganda quyidagilar tushuniladi:

- qurilish, qurilish-montaj, ta‘mirlash-qurilish, ishga tushirish-sozlash, loyihalash-qidiruv va ilmiy-tadqiqot korxonalari uchun mahsulot (ishlar, xizmatlar) sotilishidan tushum summasi deganda o‘z kuchlari bilan bajarilgan ishlar hajmidan kelib chiqib hisoblangan yalpi tushum tushuniladi;

- lizing kompaniyalari uchun mahsulot (ishlar, xizmatlar) sotilishidan tushum summasi deganda lizing bo‘yicha foizli daromadlar tushuniladi;

- vositachilik va topshiriq shartnomalari hamda vositachilik xizmatlari ko‘rsatishga oid boshqa shartnomalar bo‘yicha vositachilik xizmatlari ko‘rsatadigan yuridik shaxslar uchun – ko‘rsatilgan xizmatlar uchun pul mukofoti summasi;

- tayyorlov, ta‘minot-sotish tashkilotlari uchun – realizatsiya qilingan tovarlarning xarid qiymati bilan sotish qiymati o‘rtasidagi farq sifatida hisoblab chiqarilgan yalpi daromad;

- lotereya o‘yinlarini tashkil etish bo‘yicha faoliyatni amalga oshirish doirasida yuridik shaxslar uchun – o‘yin chiptalarini ularda ko‘rsatilgan narx bo‘yicha tarqatishdan tushgan tushum.

2) asosiy faoliyatdan boshqa daromadlar.

Quyidagilar asosiy faoliyatdan boshqa daromadlarga kiritiladi:

a) undirilgan yoki qarzdor e‘tirof etgan jarimalar, penyalar hamda xo‘jalik shartnomalarining shartlarini buzganlik uchun boshqa jazo turlari, shuningdek etkazilgan zararlarni qoplash bo‘yicha daromadlar;

b) hisobot yilida aniqlangan, o‘tgan yillardagi daromadlari;

v) mikrofirma va kichik korxonalar huzuridagi oshxonalardan tushumlar, yordamchi xizmatlardan daromadlar singari bevosita mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish va sotish bilan bog‘lanmagan operatsiyalardan boshqa daromadlar;

g) mikrofirma va kichik korxonaning asosiy fondlari va boshqa mol-mulkini sotishdan daromadlar;

d) kreditorlik va debetorlik qarzini qonun bilan belgilangan tartibda hisobdan chiqarishdan olingan daromadlar;

e) tovar-moddiy boyliklarni qo‘shimcha baholash.

Tovar-moddiy boyliklarni qo‘shimcha baholash summasi mahsulot (ishlar, xizmatlar) sotilishiga qarab soliq solinadigan yalpi tushumga kiritiladi;

j) tekin moliyaviy yordam, shu jumladan tekinga olingan mol-mulk;

z) boshqa operatsion daromadlar.

3) moliyaviy faoliyatdan daromadlar.

Moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar tarkibiga quyidagi daromadlar kiritiladi:

a) olingan royalti;

b) O‘zbekiston Respublikasi hududi va undan tashqarida boshqa xo‘jalik yurituvchi sub‘ektlar faoliyatida ulushli ishtirok etishdan olingan daromadlar, aktsiyalar bo‘yicha dividendlar hamda mikrofirma va kichik korxonaga tegishli bo‘lgan obligatsiyalar va boshqa qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha daromadlar;

v) mol-mulkni uzoq muddatli ijara (lizing)ga berishdan daromad (marja);

g) chet el valyutasidagi operatsiyalar bo‘yicha kursdagi farqdan daromadlar.

d) qimmatli qog‘ozlar, shu’ba korxonalar va hokazolarga qo‘yilgan mablag‘larni qayta baholashlarni o‘tkazishdan daromadlar;

e) moliyaviy faoliyatdan boshqa daromadlar.

4) favqulodda daromadlar.

Tovarlar (xizmatlar ko‘rsatish, ishlar bajarish) bepul berilganda soliq solish ob‘ektiga ularning qiymati ham kiritiladi, bu qiymat ularni ishlab chiqarishga ketgan amaldagi xarajatlardan, mol-mulk bepul berilganda esa balansda qayd etilgan qoldiq qiymatdan kelib chiqib belgilanadi.

Soliq kodeksiga ko‘ra soliq solinadigan yalpi tushum hisoblab chiqilayotganda quyidagilar yalpi tushum sifatida qaralmaydi:

1) ustav fondiga (ustav kapitaliga) olingan hissalar, shu jumladan aktsiyalarni (ulushlarni) joylashtirish bahosining ularning nominal qiymatidan (dastlabki miqdoridan) ortiq summasi, oddiy shirkat shartnomasi bo‘yicha birgalikdagi faoliyatni amalga oshirish uchun birlashtiriladigan mablag‘lar;

2) muassislar (ishtirokchilar) tarkibidan chiqilayotganda (chiqarilayotganda), shuningdek tugatilayotgan yuridik shaxsning mol-mulki uning muassislari (ishtirokchilari) o‘rtasida taqsimlanayotganda ustav fondiga (ustav kapitaliga) hissalar doirasida olingan mablag‘lar (mol-mulk yoki mulkiy huquqlar);

3) shartnoma muassislari (ishtirokchilari) umumiy mulkidagi hissasi qaytarib berilgan yoki bunday mol-mulk bo‘lingan taqdirda, oddiy shirkat shartnomasi sherigi (ishtirokchisi) tomonidan hissasi miqdorida olingan mablag‘lar (mol-mulk yoki mulkiy huquqlar);

4) realizatsiya qilinadigan tovarlar (ishlar, xizmatlar) uchun oldindan haq to‘lash (bo‘nak) tariqasida boshqa shaxslardan olingan mablag‘lar (mol-mulk yoki mulkiy huquqlar);

5) mulk huquqi ularga o‘tgan paytga qadar majburiyatlarni qonun hujjatlariga muvofiq ta‘minlash sifatida garov yoki zakalat tarzida olingan mablag‘lar (mol-mulk yoki mulkiy huquqlar);

6) byudjetdan berilgan subsidiyalar;

7) agar mablag‘larni (mol-mulkni yoki mulkiy huquqlarni) o‘tkazish, ishlar bajarish, xizmatlar ko‘rsatish O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti yoki O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori asosida amalga oshirilsa, tekin olingan mablag‘lar (mol-mulk yoki mulkiy    huquqlar), ishlar va xizmatlar;

8) olingan grantlar;

9) aktsiyador – yuridik shaxsning o‘tgan yillarning taqsimlanmagan foydasi ustav fondini (ustav kapitalini) ko‘paytirishga yo‘naltirilganda qo‘shimcha aktsiyalarning qiymati yoki aktsiyalarning nominal qiymatini ko‘paytirish tariqasida olingan daromadlari;

10) sug‘urta shartnomalari bo‘yicha sug‘urta tovoni (sug‘urta summasi) tariqasida olingan mablag‘lar;

11) vositachiga yoki boshqa ishonchli vakilga vositachilik va topshiriq shartnomalari yoki vositachilik xizmatlari ko‘rsatishga oid boshqa shartnomalar bo‘yicha majburiyatlarni bajarish munosabati bilan, shuningdek vositachi yoki boshqa ishonchli vakil tomonidan komitent yoxud o‘zga ishonchli shaxs uchun amalga oshirilgan xarajatlarni qoplash hisobiga tushgan mol-mulk (pul mukofoti bundan mustasno);

12) ob‘ekt qiymatining ijaraga beruvchi (lizing beruvchi) tomonidan olingan ijara (lizing) to‘lovining bir qismi tarzida qoplanishi;

13) telekommunikatsiyalar tarmoqlarida tezkor-qidiruv tadbirlari tizimining tekin olingan texnik vositalari, shuningdek mazkur vositalardan foydalanishga va ularga xizmat ko‘rsatishga doir xizmatlar;

14) ixtiyoriy tugatilayotgan tadbirkorlik sub‘ektining muassislaridan (ishtirokchilaridan) ularning majburiyatlarini bajarish uchun olingan mablag‘lar. Ixtiyoriy tugatish qonun hujjatlarida belgilangan muddatlarda tugallanmagan yoki tugatish tartib-taomili tugatilgan va faoliyat qayta tiklangan taqdirda ushbu mablag‘lar soliq solish ob‘ektiga kiritiladi va ularga soliq solinishi lozim;

15) investor bilan davlat mulkini boshqarish bo‘yicha vakolatli davlat organi o‘rtasida tuzilgan shartnomaga muvofiq investitsiya majburiyatlari sifatida kiritilayotgan mol-mulk.

Balansning valyuta moddalarini qayta baholash chog‘ida kursdagi ijobiy va salbiy farqlar o‘rtasidagi saldo soliq solish ob‘ekti hisoblanadi. Salbiy kurs farqi summasi ijobiy kurs farqi summasidan ortiq bo‘lgan taqdirda oshib ketgan summa yagona soliq to‘lovini hisoblab chiqarishda soliq solinadigan bazani kamaytirmaydi.

Soliq kodeksining 356-moddasiga ko‘ra soliq solinadigan bazani aniqlash uchun yalpi tushum summasidan quyidagilar chegirib tashlanadi:

1) davlat qimmatli qog‘ozlari bo‘yicha daromadlar;

2) to‘lov manbaida soliq solinadigan dividendlar va foizlar tariqasida olingan daromadlar;

3) dividendlar tariqasida olingan va qaysi yuridik shaxsdan olingan bo‘lsa, o‘sha yuridik shaxsning ustav fondiga (ustav kapitaliga) yo‘naltirilgan daromadlar. Muassislar (ishtirokchilar) tarkibidan chiqilayotganda (chiqib ketganda) yoxud tugatilayotgan yuridik shaxsning mol-mulki imtiyoz qo‘llanilganidan so‘ng bir yil ichida uning ishtirokchilari o‘rtasida taqsimlanganda ilgari soliq solinadigan bazadan chegirilgan daromadlarga to‘lov manbaida umumiy asoslarda soliq solinadi;

4) hisobot yilida aniqlangan o‘tgan yillardagi daromadlar. Mazkur daromadlarga ular qaysi davrda paydo bo‘lgan bo‘lsa, o‘sha davrdagi qonun hujjatlariga muvofiq soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar bo‘yicha o‘tkazilgan hisob-kitoblar inobatga olingan holda soliq solinishi kerak;

5) ko‘p oborotli qaytariladigan taraning qiymati, agar uning qiymati tovarlarni (ishlar va xizmatlarni) realizatsiya qilishdan olingan tushumning tarkibiga ilgari kiritilgan bo‘lsa;

6) mahsulot etkazib beruvchilarning siylovi (skidka) tariqasida va asosiy vositalarni tugatish (hisobdan chiqarish) natijasida olingan boshqa daromadlar.

Chegirmalardan tashqari soliq solinadigan baza quyidagilar uchun kamaytiriladi:

1) avtomobillarga yoqilg‘i quyish shoxobchalari uchun:

jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin, dizel yoqilg‘isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq summasiga;

benzin, dizel yoqilg‘isi va gazning avtomobillarga yoqilg‘i quyish shoxobchalarining belgilangan eng yuqori ustamadan oshadigan chakana narxi bilan olish narxi o‘rtasidagi mahalliy byudjetga o‘tkazilishi lozim bo‘lgan farq summasiga;

2) lotereya o‘yinlarini tashkil etish bo‘yicha faoliyatni amalga oshirish doirasida yuridik shaxslar uchun – yutuq (mukofot) fondining summasiga, biroq tarqatilgan chiptalarga chiqqan yutuqlarning (mukofotlarning) umumiy summasidan ortiq bo‘lmagan miqdoriga;

3) brokerlik tashkilotlari uchun – bitim summasidan birjaga o‘tkaziladigan vositachilik yig‘imi summasiga;

4) vositachilik, topshiriq shartnomasi bo‘yicha vositachilik xizmatlari ko‘rsatuvchi yuridik shaxslar uchun – realizatsiya qilingan tovar ulushida tovarlarni import qilishda to‘langan bojxona to‘lovlari summasiga.

5) yangi texnologik asbob-uskunalar olishga, lekin soliq solinadigan bazaning ko‘pi bilan 25 foiziga. Soliq solinadigan bazani kamaytirish texnologik asbob-uskunalarni foydalanishga joriy etilgan soliq davridan boshlab besh yil mobaynida amalga oshiriladi;

6) yosh oilalar jumlasidan bo‘lgan xodimlarga ipoteka kreditlari bo‘yicha badallar to‘lashga va (yoki) mulk qilib uy-joy olishga tekin yo‘naltirilgan mablag‘lar summasiga, lekin soliq solinadigan bazaning ko‘pi bilan 10 foiziga.

 

1.4.Soliq stavkalari va soliqdan imtiyozlar.

 

Yagona soliq to‘lovini yuridik shaxslar mustaqil ravishda belgilangan soliq stavkalaridan kelib chiqib hisoblaydilar. Yagona soliq to‘lovi stavkalari 2016 yil uchun O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 22 dekabrdagi PQ-2455-sonli qarori bilan tasdiqlangan bo‘lib, u quyidagicha tabaqalashtirilgan:

9.1-jadval

Mikrofirmalar va kichik korxonalar uchun yagona soliq to‘lovi stavkalari[17]

 

№	Soliq to‘lovchilar	Soliq stavkasi yalpi tushumga nisbatan %larda
1	2	3
1	Iqtisodiyotning barcha tarmoqlari korxonalari, 2-7-bandlarda ko‘rsatib o‘tilganlari bundan mustasno	6*
2.	Sanoat ishlab chiqarish korxonalari	5
3	Kompyuter dasturiy mahsulotlarini ishlab chiqish va joriy etish tovarlar (ish, xizmatlar) realizatsiyasi umumiy hajmining kamida 80 foizini tashkil etadigan korxonalar	5
4.	Bojxona hizmatlarini ko‘rsatuvchi yuridik shaxslar	5
5	Lombardlar	30
6	Gastrol-kontsert faoliyati bilan shug‘ullanish uchun litsenziyaga ega bo‘lgan yuridik va jismoniy shaxslarni (shu jumladan norzidentlarni) jalb etish yo‘li bilan ommaviy tomosha tadbirlarini tashkil etishdan daromad oladigan korxonalar	30
7	Tayoyrlov va ta‘minot-sotish tashkilotlari, brokerlik idoralari (6-bandda ko‘rsatilganlaridan tashqari), shuningdek vositachilik (topshiriq) shartnomalari bo‘yicha vositachilik xizmatlari ko‘rsatilgan korxonalar	33**
8.	Qimmatli qog‘ozlar bozorida brokerlik faoliyatini amalga oshiradigan korxonalar	13**
9.	Oziq-ovqat va nooziqovqat tovarlarini sotish uchun turg‘un savdo shahobchalarini ijaraga berishga ixtisoslashgan (ijaraga berishdan olinadigan daromadlar 60 foizdan ortig‘ini tashkil etadigan) korxonala	30
10	O‘zi ishlab chiqargan tovarlar (ishlar, xizmatlar) eksportining ulushi (ishlar bajarilgan va xizmatlar ko‘rsatilgan joydan qat’i nazar) erkin almashtiriladigan valyutada quyidagilarni tashkil etadigan korxonalar uchun (O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1997 yil 10 oktyabrdagi PF-1871-sonli farmonida ro‘yxati keltirilganlar bundan mustasno):
	sotishning umumiy hajmidan 15 foizdan 30 foizgacha	belgilangan stavka 30%ga pasaytiriladi
	sotishning umumiy hajmida 30 foiz va undan ortiq foizni	belgilangan stavka 50%ga pasaytiriladi

 

 *) lizing kompaniyalari uchun lizing beruvchining daromadiga nisbatan foizlarda (marja).

**) haq (yalpi daromad) summasiga nisbatan foizlarda.

 

Bundan tashqari, alohida toifadagi korxonalar jumlasiga kiruvchi loteriyalar o‘yinlarini tashkil etish bo‘yicha faoliyatni amalga oshiruvchi korxonalar soliq solinadigan bazaga nisbatan 33 foiz miqdorida soliqqa tortiladilar.

Quyidagi mikrofirma va kichik korxonalar yagona soliq to‘lovini to‘lashdan to‘liq ozod etiladi:

- nogironlarning jamoat birlashmalari, "Nuroniy" jamg‘armasi va "O‘zbekiston chernobilchilari" uyushmasining mulki bo‘lgan, ishlovchilar umumiy sonining kamida ellik foizini nogironlar, 1941-1945 yillardagi urush va mexnat fronti faxriylari tashkil etgan korxonalar (savdo, vositachilik, ta‘minot-sotish va tayyorlov faoliyati bilan shug‘ullanuvchi korxonalardan tashqari);

2005 yil 1 iyuldan boshlab yagona soliq to‘lovini to‘lovchilar hisoblangan mikrofirmalar va kichik korxonalarga quyidagi preferentsiyalar nazarda tutiladi:

1) ilgari kichik biznes sub‘ektlariga yagona soliq bo‘yicha berilgan imtiyozlardan foydalanish huquqi. Bu uni to‘lashdan to‘liq ozod qilishga nisbatan ham, soliq stavkasini pasaytirishga nisbatan ham belgilanadi;

2) yagona soliq to‘lovini to‘lash muddatini bir yilga kechiktirish, kechiktirilgan summani imtiyozli davr tugagandan keyin teng ulushlarda 12 oy davomida to‘lash huquqi. Ushbu qoida faqat yangi tashkil etilayotgan (2005 yilning 1 iyulida va undan keyin ro‘yxatdan o‘tkazilgan) mikrofirmalar va kichik korxonalarga tadbiq etiladi.

3) qonun hujjatlariga muvofiq ijaraga olingan yer maydonlari uchun byudjetga ijara haqini to‘lamaslik huquqi.

Soliq amaliyotiga yagona soliq to‘lovining kiritilishi kichik biznes sub‘ektlarini va mikrofirmalarni soliqqa tortish uslubiyatini yanada soddalashtirdi.

 

1.5. Soliq hisobini taqdim etish va soliqni byudjet­ga to‘lash muddatlari.

 

Mikrofirma va kichik korxonalar, asosiy faoliyati bilan bir qatorda, boshqa faoliyat turlari bilan shug‘ullansalar, ushbu faoliyat turlari bo‘yicha ular alohida hisob yuritishlari hamda soliq to‘lovchilarning mazkur toifasi uchun qonunda nazarda tutilgan soliqlar, yig‘imlar va davlat maqsadli jamg‘armalari hamda Maktab ta‘limini rivojlantirish jamg‘armasiga majburiy ajratmalarni to‘lashlari shart.

Birinchi chorak, yarim yil va 9 oy yakunlari bo‘yicha soliq to‘lovchilar ro‘yxatdan o‘tish joyidagi tuman (shahar) davlat soliq inspektsiyasiga hisobot choragidan keyingi oyning 25-kunidan kechiktirmay, yil yakunlari bo‘yicha esa - yillik moliyaviy hisobotni taqdim etish muddatida belgilangan shaklda yagona soliq to‘lovi bo‘yicha hisob-kitoblarni taqdim etadilar.

Mikrofirma va kichik korxonalar tarkibiga kirmaydigan korxonalar tomonidan – har oyda hisobot davridan keyingi oyning 25-kunidan kechiktirmay, yil yakunlari bo‘yicha esa yillik moliyaviy hisobot topshiriladigan muddatda taqdim etiladi.

Yagona soliq to‘lovini to‘lash har chorakda o‘sib boruvchi yakun bilan hisobot choragidan keyingi oyning 25-kuniga qadar amalga oshiriladi.

 

1.6.Yagona soliq to‘lovi bo‘yicha to‘lovni kechik­tirish tartibi hamda uning ahamiyati.

 

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti­ning 2005 yil 20 iyundagi “Mikrofirmalar va kichik korxonalarni rivojlantirishni rag‘batlantirish borasidagi qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF-3620-son Farmoniga muvofiq yangi tashkil etilgan mikrofirma va kichik korxonalarga yagona soliq to‘lovini to‘lash muddatini kechiktirish huquqini berish tartibi belgilangan. To‘lashni kechiktirish yagona soliq to‘lovi bo‘yicha soliq majburiyatini to‘lash muddatini muayyan muddatga ko‘chirishni anglatadi.

To‘lash muddatini kechiktirish huquqini olish uchun korxona, yagona soliq to‘lovini to‘lashning birinchi muddati boshlanishiga ko‘pi bilan 15 kun qolganda, unga to‘lash muddatini kechiktirish huquqini berish to‘g‘risida tegishli tuman (shahar) davlat soliq inspektsiyasiga belgilangan shaklda ariza topshiradi.

Tuman (shahar) davlat soliq inspektsiyasi to‘lash muddatini kechiktirish huquqini berish to‘g‘risidagi arizani ariza kelib tushgan kundan boshlab 3 ish kuni mobaynida ko‘rib chiqadi, so‘ngra to‘lash muddatini kechiktirish yoki rad etish to‘g‘risida qaror chiqarib, korxonaning taqdim etilgan arizasiga qabul qilingan qaror natijasining tegishli belgisini qo‘yadi.

Tuman (shahar) davlat soliq inspektsiyasining rad etish to‘g‘risidagi qarori quyidagi hollarda qabul qilinishi mumkin:

·        to‘lash muddatini kechiktirish huquqini berish to‘g‘risidagi ariza belgilangan shaklda taqdim etilmagan bo‘lsa;

·        to‘lash muddatini kechiktirish huquqini berish to‘g‘risidagi ariza belgilangan muddatdan keyin topshirilsa;

·        korxona yagona soliq to‘lovining to‘lovchisi hisoblanmasa.

Yagona soliq to‘lovini to‘lash muddatini kechiktirish huquqini boshqa sabablarga ko‘ra rad etishga yo‘l qo‘yilmaydi.

Korxona arizada ko‘rsatilgan ma‘lumotlarning to‘g‘riligi (haqqoniyligi) uchun qonun hujjatlariga muvofiq javob beradi.

To‘lash muddatini kechiktirish huquqi korxonaga korxona davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan oyning 1-kunidan boshlab bir yilga beriladi.

Misol uchun, agar korxona davlat ro‘yxatidan 15 yoki 25 yanvarda o‘tkazilgan bo‘lsa, mazkur korxonaga soliqni to‘lash muddatini kechiktirish huquqi joriy yilning 1 yanvaridan keyingi yilning 1 yanvarigacha bo‘lgan davrga beriladi.

Korxonaning xohishiga ko‘ra soliqni to‘lash muddatini kechiktirish huquqi uning yozma arizasiga asosan bir yildan kam bo‘lgan muddatga berilishi mumkin. Korxona to‘lash muddatini kechiktirish huquqi berilgan davrda boshqa soliq rejimiga o‘tganida, o‘tgan paytidan boshlab korxona to‘lash muddatini kechiktirish huquqidan mahrum bo‘ladi va unda qonunga muvofiq soliqlar, yig‘imlar va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lash bo‘yicha majburiyatlar vujudga keladi.

To‘lash muddatini kechiktirish yoki muddati kechiktirilgan to‘lov summasini so‘ndirish huquqi berilgan davrda korxona tugatilsa, to‘lash muddati kechiktirilgan to‘lov summasi qonunda nazarda tutilgan tartibda to‘lanadi.

To‘lash muddatini kechiktirish huquqi berilgan korxona tuman (shahar) davlat soliq inspektsiyasiga belgilangan tartibda, hisobot choragidan keyingi oyning 25-kuniga qadar yagona soliq to‘lovining hisob-kitobini taqdim etadi. Bunda korxona yagona soliq to‘lovi hisob-kitobining o‘ngdagi yuqori burchagiga “O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 20 iyundagi PF-3620-son Farmoniga muvofiq to‘lash muddati kechiktirilgan” belgisini qo‘yadi.

Agar to‘lash muddatini kechiktirish huquqini berish muddati chorak oxiriga qadar tugasa, ushbu davrlar uchun yagona soliq to‘lovining summasini aniqlash uchun korxona davlat soliq xizmati organlariga yagona soliq to‘lovi hisob-kitobining belgilangan shakli bo‘yicha yagona soliq to‘lovi bo‘yicha ma‘lumotnoma-hisob-kitobni taqdim etadi.

Misol uchun, agar to‘lash muddatini kechiktirish huquqining muddati 1 iyunda tugasa, korxona tuman (shahar) davlat soliq inspektsiyasiga aprel va may oylari uchun yagona soliq to‘lovining ma‘lumotnoma-hisob-kitobini taqdim etadi, iyun oyi uchun yagona soliq to‘lovining hisob-kitobi esa 25 iyulga qadar taqdim etadi.

 

O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar:

 

1.       Soliq solishning soddalashtirilgan tartibini soliq amaliyotida tatbiq etishning zarurligi nimada?

2.       Soliq amaliyotida ilk bor qachon soddalashtirilgan soliq  rejimi joriy qilingan va qaysi me‘yoriy xujjat asosida?

3.       Kichik biznes sub‘ektlari tarkibi qaysi mezonlar asosida belgilanadi?

4.       Yagona soliq to‘lovi qachon joriy etildi?

5.       Yagona soliq bilan yagona soliq to‘lovining farqi nimada?

6.       Yagona soliq to‘lovini to‘lovchilari kimlar?

7.       Yagona soliq to‘loviga soliq stavkalari qaysi mezon asosida belgilanadi?

8.       Qanday yuridik shaxslar yagona soliq to‘lovidan imtiyozga ega?

9.       Yagona soliq to‘lovi byudjetga qaysi muddatlarda to‘lanadi?

10.  Yagona soliq to‘lovini byudjetga kechiktirib to‘lash tartibi qanday?

11.  Qanday holatlarda yagona soliq to‘lovini byudjetga kechiktirib to‘lashni soliq organlari rad etish mumkin?

 

 

2. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarini soliqqa tortish

 

2.1.Savdo va umumiy ovqat­lanish korxonalari uchun yagona soliq to‘lovining joriy etilishi.

 

Ma‘lumki, savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari 2007 yil 1 yanvarga qadar byudjetga to‘lab kelgan yalpi  daromadidan yalpi daromad solig‘i, mol-mulk solig‘i, tovarlar aylanmasidan Pensiya jamg‘armasiga, Respublika Yo‘l jamg‘armasiga hamda Maktab ta‘limini rivojlantirish jamg‘armasiga majburiy to‘lovlar to‘lash o‘rniga O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006 yil 18 dekabrdagi “O‘zbekiston Respublikasining 2007 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va Davlat byudjetining parametrlari to‘g‘risida” gi PQ-532-sonli qaroriga muvofiq 2007 yil 1 yanvardan boshlab yagona soliq to‘lovini to‘lashga o‘tkazildi.

2006 yil yakuni bo‘yicha asosiy (profil) faoliyat turi savdo faoliyati (umumiy ovqatlanish sohasidagi faoliyat) hisoblangan yuridik shaxslar belgilangan tartibda hisobot yili boshidan boshlab yagona soliq to‘lovlarini to‘lashlari shart qilib belgilandi.

Shu bilan birga savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari uchun:

-        bojxona to‘lovlari (bojxona bojlari va yig‘imlari, aksiz solig‘i va tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) import qilishda qo‘shilgan qiymat solig‘i);

-        davlat bojlari;

-        ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish va ayrim turdagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqi uchun yig‘im.

Agar yuridik shaxslar hisobot yili yakuni bo‘yicha savdo (umumiy ovqatlanish) korxonasiga mansub bo‘lmasa, kelgusi yil boshidan boshlab umumbelgilangan tartibda soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar to‘lashga o‘tishlari shart, soliq solish tartibini tanlash huquqi saqlab qolinadigan mikrofirmalar va kichik korxonalar bundan mustasno. Yagona soliq to‘lovi to‘lashga o‘tish savdo (umumiy ovqatlanish) korxonalari umumbelgilangan tartibda soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar to‘lashga o‘tgan birinchi hisobot choragi uchun foyda solig‘i, obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘i va yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq bo‘yicha joriy to‘lovlarni to‘lamaydilar. Ishchilar sonidan qat‘iy nazar ulgurji, chakana savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari (shu jumladan kichik korxonalar va mikrofirmalar) yagona soliq to‘lovini to‘lovchilari hisoblanadi.

Yagona soliq to‘lovi to‘lovchisini aniqlashda asosiy mezon bo‘lib, yuridik shaxsni davlat ro‘yxatidan o‘tkazganlik to‘g‘risidagi guvohnomada ko‘rsatilgan korxona faoliyatining kodi hisoblanadi. Bunda korxonaning ixtisoslashishi XXTUT asosiy kodga to‘g‘ri kelishi kerak. Agar korxonaning faoliyati XXTUT kodiga to‘g‘ri kelmasa, o‘z faoliyati kodini qonun hujjatlarida belgilangan tartibda statistika organlarida qayta ro‘yxatdan o‘tkazishga va ushbu toifadagi korxonalar (faoliyati turlari) uchun belgilangan tegishli soliqlarni to‘lashga majbur.

Yagona soliq to‘lovida realizatsiya (tovaroborot) umumiy  yillik hajmida tushum ulushi aksariyat qismini tashkil etgan faoliyat turi, asosiy (profil) faoliyati turi hisoblanadi.

Agar joriy yil yakuni bo‘yicha realizatsiya (tovaroborot) ning umumiy yillik hajmida tushum ulushi faoliyati turlari bo‘yicha bir xil miqdorni tashkil etsa, asosiy (profil) faoliyat turi o‘tgan hisobot yil yakuni bo‘yicha aniqlanadi.

Savdo (umumiy ovqatlanish) korxonalariga, soliq solish maqsadida, o‘tgan hisobot yili yakuni bo‘yicha asosiy (profil) faoliyat turi savdo faoliyati (umumiy ovqatlanish sohasidagi faoliyati) hisoblanadigan yuridik shaxslar kiradi.

Savdo faoliyati deganda - qayta sotish maqsadida xarid qilingan tovarlarni sotish bo‘yicha faoliyat tushuniladi.

Quyidagilar savdo faoliyati sifatida qaralmaydi:

- o‘zi ishlab chiqargan mahsulot hisoblanadigan tovarlarni realizatsiya qilish, jumladan ularni mustaqil yuridik shaxs hisoblanmaydigan firma do‘konlari orqali realizatsiya qilish;

- komissioner (ishonchli vakil) tomonidan komissiya (topshiriq) shartnomalari bo‘yicha tovarlarni realizatsiya qilish, jumladan davlat daromadiga o‘tkaziladigan mol-mulkni realizatsiya qilish;

- tayyorlov va ta‘minot-sotish faoliyati bilan shug‘ullanadigan korxonalar tomonidan tovarlarni realizatsiya qilish.

Umumiy ovqatlanish sohasidagi faoliyat deganda kulinariya, shuningdek boshqa oziq-ovqat mahsulotini tayyorlash, realizatsiya qilish va ularni is’temol qilishni tashkil etish bo‘yicha faoliyat tushuniladi.

Yagona soliq to‘lovini hisoblashda soliq solish ob‘ekti bo‘lib, aksariyat hollarda yalpi tushum hisoblanadi, lekin savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari uchun yalpi tushum bo‘lib tovarlar aylanmasi hisoblanadi. Bundan tashqari, savdo korxonalarining asosiy faoliyatdan tashqari boshqa daromadlari, moliyaviy faoliyatdan daromadlari va O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksiga muvofiq belgilanadigan boshqa daromadlar yalpi tushum tarkibiga kiritiladi.

Shuningdek, yagona soliq to‘lovi hisob-kitob bazasini aniqlashda tushumdan quyidagilar chegirib tashlanadi:

a) qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lovchilari uchun qo‘shilgan qiymat solig‘ini;

b) davlat subsidiyalarini;

v) davlat qimmatli qog‘ozlari bo‘yicha daromadlar;

d) to‘lov manbaida ushlab qolinishi lozim bo‘lgan dividendlar va foizlar ko‘rinishidagi daromadlar;

e)  o‘tgan yillarning taqsimlanmagan foydasi ustav kapitalini oshirishga yo‘naltirishda aktsiyador qo‘shimcha aktsiyalarining qiymati yoki aktsiyalarning nominal qiymatini ko‘paytirish  tarzida olingan daromadlari;

j) hisobot yilida aniqlangan o‘tgan yillardagi foyda. Mazkur daromadlar qaysi davrda paydo bo‘lgan bo‘lsa, o‘sha davrdagi qonun hujjatlariga muvofiq shu davrdagi soliqlar va majburiy to‘lovlar bo‘yicha hisob-kitoblarni o‘tkazishni hisobga olgan holda soliqqa tortiladi.

z) olingan grantlar. Grant deganda – ijtimoiy ahamiyatga ega maqsadni ko‘zlagan, iqtisodiyotni rivojlantirish, ilmiy-texnik va innovatsion dasturlarni bajarish uchun korxonaga davlat (hukumat), shuningdek nodavlat, xorijiy, xalqaro tashkilotlar va jamg‘armalar tomonidan ko‘rsatiladigan tekin, gumanitar mablag‘li yoki moddiy-texnik yordam tushuniladi. Grant mablag‘lari qat‘iy ravishda belgilangan maqsadlarga ishlatiladi.

i) ko‘p oborotli qaytariladigan taraning qiymati, agar uning qiymati tovar (ish, xizmat)larni realizatsiya qilishdan tushumning tarkibiga ilgari kiritilgan bo‘lsa;

k) qonun hujjatlarida nazarda tutilgan chegirmalar.

 

2.2.Savdo va umumiy ovqat­lanish korxonalari uchun yagona soliq to‘lovi stavkalari va soliqni hisoblash muddatlari.

 

Yagona soliq to‘lovi uchun soliq stavkalari O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori bilan tasdiqlanadi. Jumladan O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 22 dekbrdagi 2455-sonli qaroriga muvofiq 2016 yildan boshlab savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari uchun ishchilari sonidan qat‘iy nazar yalpi tushumdan (tovar aylanmasi hajmidan) quyidagi stavkalarda yagona soliq to‘lovi to‘lash joriy qilindi:

9.2-jadval

Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari, shu jumladan mikrofirmalar va kichik korxonalar uchun yagona soliq to‘lovining stavkalari

 

 

Izoh: Agar chakana savdo korxonalari mustaqil yuridik shaxs hisoblanmaydigan va yagona soliq to‘lovining turli stavkalari belgilangan turli aholi punktlarida joylashgan bir necha savdo nuqtalariga ega bo‘lsa, unda ular har bir savdo nuqtasi bo‘yicha tovar oborotining alohida hisobini yuritishlari hamda mazkur aholi punktlari uchun belgilangan stavkalar bo‘yicha yagona soliq to‘lovini to‘lashlari lozim.

 

Agar savdo korxonalri, jumladan ulgurji va chakana dorixonalar, yagona soliq to‘lovining turli stavkalari o‘rnatilgan aholi punktlarida mustaqil yuridik shaxslar hisoblanmagan bir necha savdo shahobchalariga ega bo‘lsalar, ular har bir savdo shahobchasi bo‘yicha tovarlar aylanmasini alohida-alohida hisobini yuritishlari va shu aholi punktlari uchun o‘rnatilgan soliq stavkalari bo‘yicha yagona soliq to‘lovini to‘lashlari shart.

Bunda savdo korxonalarining asosiy faoliyatdan tashqari boshqa daromadlari, moliyaviy faoliyatdan daromadlari va O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksiga muvofiq belgilanadigan boshqa daromadlari savdo korxonasi davlat soliq xizmati organlarida ro‘yxatdan o‘tgan joy uchun o‘rnatilgan stavkasi bo‘yicha yagona soliq to‘lovini to‘laydilar.

Agar savdo korxonalari balansida qayd etilgan asosiy vositalarni ijaraga topshirsalar, ular ijaraga berilgan ushbu aktivlar qiymatidan umumbelgilangan tartibda mol-mulk solig‘ini to‘laydilar hamda ularga mol-mulk solig‘i bo‘yicha imtiyozlar tatbiq etilmaydi.

Savdo korxonalari yagona soliq to‘lovini mustaqil ravishda soliq solinadigan baza va belgilangan stavkalardan kelib chiqqan holda hisoblab chiqadilar va byudjetga to‘laydilar.

Yagona soliq to‘lovini hisob-kitobi ro‘yxatdan o‘tgan joyidagi davlat soliq xizmati organlariga ortib boruvchi yakun bilan har oyda hisobot oydan keyingi oyning 25-kunidan kechiktirmay, yil yakunlari bo‘yicha esa, yillik moliyaviy hisobot taqdim etiladigan muddatlarda davlat soliq xizmati organlariga belgilangan shaklda taqdim etiladi.

Yagona soliq to‘lovini to‘lash ortib boruvchi yakun bilan hisob-kitobini taqdim etish muddatidan kechiktirmay amalga oshiriladi.

 

O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar:

1.       2007 yil 1 yanvarga qadar savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari qanday soliq rejimida ishlagan?

2.       Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarini yagona soliq to‘lovini to‘lovchilar tarkibiga o‘tishning ahamiyati va zarurligi nimada?

3.       Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari uchun yagona soliq to‘lovidan tashqari yana qanday to‘lovlar, yig‘imlar saqlab qolingan?

4.       Savdo faoliyati deganda nimani tushunasiz?

5.       Umumiy ovqatlanish faoliyati deganda nimani tushunasiz?

6.       Yagona soliq to‘lovini to‘lovchi savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarining soliqqa tortish ob‘ekti qanday aniqlanadi?

7.       Yagona soliq to‘lovini hisoblashda yalpi tushum tarkibi qanday aniqlanadi?

8.       Yalpi tushum tarkibidan nimalar chegiriladi?

9.       Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari uchun yagona soliq to‘lovi stavkalari 2011 yilda qanday belgilangan?

10.  Soliq stavkalari qaysi mezonlar asosida tabaqalashtirilgan?

11.  Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarining yagona soliq to‘lovi qaysi muddatlarda to‘lanadi?

 

3. Yagona yer solig‘i.

 

3.1. Yagona yer solig‘ining joriy etilishi va ahamiyati.

 

1999 yilda qishloq xo‘jalik korxonalarini soliqqa tortish tizimida  tub o‘zgarishlar yuz berdi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yil 10 oktyabrdagi “Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilar uchun yagona yer solig‘ini joriy etish to‘g‘risida” gi PF-2086-sonli Farmoniga muvofiq 1999 yilning 1 yanvaridan boshlab qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari uchun yagona yer solig‘i joriy etildi.

Qishloq xo‘jalik tovar ishlab chiqaruvchilari uchun yagona yer solig‘ini joriy etilishi, o‘z navbatida ularni quyidagi soliqlar va yig‘imlarni to‘lashdan ozod qildi:

-   foyda solig‘i;

-   qo‘shilgan qiymat solig‘i;

-   suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq;

-   yer solig‘i;

-   yer osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq;

-   mol-mulk solig‘i;

-   obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘i;

-   boshqa mahalliy soliqlar va yig‘imlar.

Yagona yer solig‘i to‘lovchilari hisoblangan qishloq xo‘jalik tovarlari ishlab chiqaruvchilari uchun bojxona to‘lovlari, davlat boji, litsenziya yig‘imlari, byudjetdan tashqari fondlarga ajratmalar, shuningdek aksizosti mahsulotlarga aksiz solig‘ini to‘lashning amaldagi tartibi saqlab qolindi.

Yagona yer solig‘ini joriy qilishdan maqsad qishloq xo‘jalik erlaridan foydalanish samaradoriligini oshirish, qishloq xo‘jalik tovar ishlab chiqaruvchilarini mehnatining pirovard natijalaridan iqtisodiy manfaatdorligini kuchaytirish, qishloq xo‘jalik korxonalarini soliqqa tortish tizimini soddalashtirish va birxillashtirishdan iboratdir.

Mazkur soliqning amalga kiritilishi qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilarni tasarrufidagi erlaridan yanada oqilona foydalanishga da‘vat etadi, chunki har bir gektar er maydoni uchun undan daromad olish yoki daromad olmaslik holatidan qat‘iy nazar belgilangan miqdordagi soliq summasini to‘lash lozim bo‘ladi.

Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari uchun yagona yer solig‘ining joriy etilishi soliqqa tortish tizimida uning amal qilishi jarayonini yanada takomillashtirishdan dalolat beradi. Soliqqa tortishning ushbu tizimi xo‘jaliklar hisobchilarining soliqlarni hisoblash va to‘lash borasidagi ishlarnini keskin kamaytirdi. Ilgari qishloq xo‘jalik korxonalari o‘nlab turdagi soliqlar va yig‘imlarni to‘lashardi. Agar ayrim soliq turlarining har oyda va har yilning har choragida to‘lanishini hisobga oladigan bo‘lsak, unda ayrim xo‘jaliklar davlat soliq organlariga soliqlar bo‘yicha 30 dan ortiq hisob-kitoblarni taqdim etishi, 1 yilda ana shuncha to‘lov topshiriqnomalarini  to‘ldirishi kerak bo‘lar edi. Endilikda esa xo‘jaliklar 1 yilda 1 marta bir turdagi soliq summaini hisoblab chiqishadi.

 

3.2.Yagona yer solig‘i to‘lov­chilari, soliq ob‘ekti va soliq bazasi.

 

Qishloq xo‘jaligi tovari ishlab chiqa­ruvchi korxonalar hamda qishloq xo‘jaligi yo‘nalishidagi ilmiy-tadqiqot tashkilot­larining tajriba-eksperimental xo‘jalik­lari va ta‘lim muassasalarining o‘quv-tajriba xo‘jaliklari yagona yer solig‘ining to‘lovchilari bo‘lib hisoblanishadi.

Soliq kodeksiga ko‘ra quyidagi shartlarga javob beradigan yuridik shaxslar – soliq solish maqsadida qishloq xo‘jaligi tovarlari ishlab chiqaruvchilar tarkibiga kiradi:

- yer uchastkalaridan foydalangan holda qishloq xo‘jaligi mahsulotini etishtirish va o‘zi etishtirgan mazkur mahsulotni qayta ishlash yoxud yer uchastkalaridan foydalangan holda faqat qishloq xo‘jaligi mahsulotini etishtirish asosiy faoliyat turi bo‘lgan yuridik shaxslar;

- qishloq xo‘jaligini yuritish uchun mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan o‘zlariga belgilangan tartibda berilgan yer uchastkalariga ega bo‘lgan yuridik shaxslar;

- qishloq xo‘jaligi mahsulotini etishtirish va o‘zi etishtirgan mazkur mahsulotni qayta ishlash ulushi realizatsiya qilish yoki qayta ishlash uchun olingan qishloq xo‘jaligi mahsulotini o‘z ichiga oluvchi qishloq xo‘jaligi mahsulotini etishtirish va qayta ishlash umumiy hajmida kamida 50 foizni tashkil etadigan yuridik shaxslar.

O‘rmon va ovchilik xo‘jaliklari hamda yuridik shaxs tashkil etgan va tashkil etmagan holda tuzilgan dehqon xo‘jaliklari yagona yer solig‘ini to‘lovchilar hisoblanishmaydi.

Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari o‘zlari ishlab chiqargan qishloq xo‘jalik mahsulotlarini ishlab chiqarish va qayta ishlash bo‘yicha mazkur faoliyat turidan yagona yer solig‘ini to‘laydilar va ular boshqa soliqqa tortish tizimini tanlash huquqiga ega emaslar.

Yagona yer solig‘ini to‘lovchi hisoblangan qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari uchun bojxona bojlari, davlat bojlari, litsenziya yig‘imlari, davlat maqsadli jamg‘armalariga ajratmalarni to‘lashning amaldagi tartibi saqlanadi.

Agar yagona yer solig‘ini to‘lovchi qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari o‘zlari ishlab chiqargan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish va qayta ishlash bilan bir qatorda boshqa faoliyat turlari bilan shug‘ullansalar, ular alohida hisob yuritishlari va boshqa faoliyat turlari bo‘yicha shu toifadagi to‘lovchilar uchun amaldagi qonun hujjatlari bilan nazarda tutilgan soliqlarni to‘lashga majburdirlar. Bunda, agar qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari mikrofirmalar va kichik korxonalar toifasiga kirsa, faoliyatning boshqa turlari bo‘yicha (savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari uchun belgilangan soliqlar va yig‘imlar to‘lanadigan savdo va umumiy ovqatlanishdan tashqari) ular faoliyatning mazkur turi uchun nazarda tutilgan yagona soliq to‘lov yoki umumbelgilangan tartibda soliqlar to‘laydilar.

Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari tomonidan erlar ijaraga (shu jumladan ichki xo‘jalik pudratiga) berilganda ijaraga beruvchida ijaraga berilgan erlar bo‘yicha yagona yer solig‘ini to‘lash majburiyati saqlanib qoladi.

Qishloq xo‘jaligini yuritish uchun egalik qilish, foydalanishga yoki ijaraga berilgan er uchastkasi maydoni yagona yer solig‘i solish ob‘ekti hisoblanadi.

Soliq solinadigan er uchastkalarining normativ qiymati soliq solinadigan baza hisoblanadi. Agar normativ qiymat belgilanmagan bo‘lsa, unda soliq solinadigan baza bo‘lib qishloq xo‘jaligi tovari ishlab chiqaruvchilarning soliq solinadigan yer uchastkalari maydoni hisoblanadi.

Soliq solinadigan qishloq xo‘jaligi yer maydonlari, yer uchastkalarining joylashishi, tuproq boniteti va yer mulkining boshqa tavsiflari yer kadastri ma‘lumotlari bo‘yicha qabul qilinadi.

 

3.3. Soliqdan imtiyozlar.

 

Soliq qonunchiligiga ko‘ra soliq solinmaydigan yer uchastkalariga quyidagi yerlar kiradi:

a) qishloq aholi punktlarining umumiy foydalanishdagi yerlari;

b) ihota daraxtzorlari egallagan yerlar;

v) sport inshootlari, stadionlar, sport maydonchalari, suv havzalari, sportning texnik turlari ob‘ektlari va boshqa jismoniy tarbiya-sog‘lomlashtirish komplekslari, onalar va bolalarning dam olish va sog‘lomlashtirish joylari, sanatoriy-kurort muassasalari va dam olish uylari, o‘quv-mashq bazalari egallagan yerlar;

g) yangi o‘zlashtirilayotgan erlar va meliorativ holatini yaxshilash ishlari olib borilayotgan sug‘oriladigan yerlar - loyihada nazarda tutilgan muddatga, lekin ishlar boshlanganidan e‘tiboran ko‘pi bilan besh yilga. Agar loyihada yerlarni o‘zlashtirish va meliorativ ishlarni amalga oshirish muddatlari ko‘rsatilmagan yoki yer uchastkasi boshqa muddatlarda topshirilgan bo‘lsa, yer uchastkasi uchun soliq meliorativ ishlar va yangi yerlarni o‘zlashtirish ishlari bajarilgan yillar uchun to‘lanmaydi, lekin u 5 yildan oshmasligi kerak;

d) ta‘lim, madaniyat va sog‘liqni saqlash ob‘ektlari band etgan yerlar;

e) yangi tut ko‘chatlari ekilgan yerlar, qator oralaridan qishloq xo‘jaligi ekinlarini ekish uchun foydalanilishidan qat’i nazar, uch yil muddatga. Shu munosabat bilan bahorda ekilgan tut ko‘chatlari ekilgan yilni hisoblaganda uch yilga soliq to‘lashdan ozod etiladi, kuzda ekilgan ko‘chatlar esa ularni ekishdan keyingi yildan boshlab uch yilga soliq to‘lashdan ozod etiladi;

j) ilmiy tashkilotlarning qishloq xo‘jaligi ahamiyatiga molik va o‘rmon fondidagi erlari, qishloq xo‘jaligi va o‘rmon xo‘jaligi sohasidagi ilmiy-tadqiqot tashkilotlari hamda o‘quv yurtlariga qarashli tajriba, eksperimental va o‘quv-tajriba xo‘jaliklarining bevosita ilmiy va o‘quv maqsadlari uchun foydalaniladigan yerlari;

z) yangi barpo etilgan qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari, shu jumladan fermer xo‘jaliklari, davlat ro‘yxatiga olingan paytdan boshlab ikki yil muddatga;

k) O‘zbekiston Respublikasining qonun hujjatlariga muvofiq soliq solinmaydigan boshqa yerlar.

Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilariga soliqdan imtiyoz belgilanganda ular soliqni ushbu huquq paydo bo‘lgan oydan boshlab to‘lashni to‘xtatadilar. Soliq imtiyozlari bekor qilingan taqdirda ular yer solig‘ini ushbu huquq bekor qilingan oydan keyingi oydan boshlab to‘lashni boshlaydilar.

 

3.4.Soliqni hisoblash, hisob-kitoblarni taqdim etish va to‘lash tartibi.

 

Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari yagona yer solig‘i summasini belgilangan shakl bo‘yicha soliq solinadigan bazaga qarab yer uchastkalarining normativ qiymati hamda er uchastkalarining maydonidan (yer uchastkasi joylashgan yer va yer uchastkasining ball bonitetini nazarda tutadigan tuzatish koeffitsienti e‘tiborga olingan holda belgilangan stavkadan) kelib chiqqan holda hisoblab chiqariladi.

Yagona yer solig‘ining hisob-kitobi yer uchastkasi joylashgan yerdagi davlat soliq xizmati organiga joriy soliq davrining 1 mayigacha taqdim etiladi.

Yil davomida berilgan yer uchastkalari uchun yagona yer solig‘i er uchastkasi berilganidan keyingi oydan boshlab to‘lanadi. Yer uchastkasi olib qo‘yilgan taqdirda, yagona yer solig‘ini to‘lash yer uchastkasi olib qo‘yilgan oydan boshlab to‘xtatiladi.

Yer uchastkasining tarkibi va maydoni yil davomida o‘zgargan, shuningdek yagona yer solig‘i bo‘yicha imtiyozlarga bo‘lgan huquq vujudga kelgan (tugatilgan) taqdirda, soliq to‘lovchilar davlat soliq xizmati organlariga hisobot yilining 1 dekabrigacha yagona yer solig‘ining aniqlik kiritilgan hisob-kitobini taqdim etishlari lozim bo‘ladi.

Yagona yer solig‘ini byudjetga to‘lash quyidagi muddatlarda amalga oshiriladi:

- hisobot yilining 1 iyuligacha – yillik soliq summasining 20 foizi;

- hisobot yilining 1 sentyabrigacha – yillik soliq summasining 30 foizi;

- hisobot yilining 1 dekabrigacha – soliqning qolgan summasi.

  Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari buxgalteriya hisobida yagona yer solig‘i bo‘yicha byudjet bilan hisob-kitobni byudjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzlarni hisobga olish hisobvarag‘ida yuritadilar.

 

5. Qishloq xo‘jalik korxonalarini soliqqa tortishda xorijiy davlatlar tajribasi.

 

Globallashuv sharoitida jaxon tajribasi shuni ko‘rsatadiki, agrar tarmoqning jadal o‘sishi mamlakatda iqtisodiyotning yuksalishi uchun asosiy omillardan biri bo‘lib hisoblanadi. Rivojlangan mamlakatlarda qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilarining soliqqa tortish tizimi yanada soddalashtirilishga qarab ketmoqda. Xorijiy mamlakatlar amaliyotida soliqlar tabaqalashtirilgan bo‘lib, o‘rnatilgan soliqlar soliq ob‘ektidan yoki daromad olish darajasidan kelib chiqib byudjetga to‘lanadi. Agrar sektorga ma‘lum bir imtiyozlar  hamda maxsus soliq rejimi qo‘llaniladi va ular albatta ishlab chiqarish xususiyatlari bilan bog‘liq bo‘ladi. Bu xususiyatlarga fasllar almashinuvi, tabiiy ob-havo sharoitlarini misol qilish mumkin. Rivojlangan davlatlarda qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari to‘laydigan soliqlar tarkibiga nazar tashlanganda, ularning turli mamlakatlar miqyosida soliq turlariga qarab soliqlarni tabaqalashganini ko‘rish mumkin. 

                                                                                                       9.3-jadval

Ayrim rivojlangan mamlakatlar qishloq xo‘jalik sub‘ektlari

to‘laydigan asosiy soliq turlari

 

 

* - daromad solig‘iga kiritilgan.

** - yer solig‘iga kiritilgan.

 

Germaniya, Frantsiya, Italiyada qishloq xo‘jalik sub‘ektlari hisoblangan fermerlik kooperativlariga korporativ soliqni to‘lash bo‘yicha imtiyozlar keng tarqalgan. Rivojlangan davlatlarda qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari to‘laydigan er solig‘i boshqa yuridik shaxslarga nisbatan ancha past miqdorda belgilangan.

Jahonda samarali faoliyat ko‘rsatayotgan fermer xo‘jaliklari AQSh davlatida mukammal shakllangan deb atash mumkin. Buning asosiy sabablari, fermer xo‘jaliklariga yordam dasturlarini mablag‘ bilan ta‘minlashda federal xukumat etakchilikni o‘zida saqlab turganligi bilan  izohlanadi.

 

O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar:

1.       Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari uchun yagona yer solig‘i qachon joriy etilgan. Uning ahamiyati qanday?

2.       Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari yagona yer solig‘ini to‘lashga o‘tishlari bilan ular qanday soliqlar va yig‘imlarni to‘lashdan ozod etildi?

3.       Qanday yuridik shaxslar yagona yer solig‘ining to‘lovchilari hisoblanadi?

4.       Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari asosiy faoliyatdan tashqari boshqa faoliyat turi bilan shug‘ullanganda ham yagona yer solig‘ini to‘lovchilari bo‘lib hisoblanishadimi?

5.       Yagona yer solig‘ining ob‘ekti va bazasi qanday aniqlanadi?

6.       Yagona yer solig‘ining stavkalari qaysi mezonlar asosida tabaqalashtiriladi?

7.       Yagona yer solig‘ini to‘lashdan kimlar ozod etiladi?

8.       Yagona yer solig‘ini hisoblash tartibini aniqlang?

9.       Soliq bo‘yicha hisob-kitoblar qaysi muddatda soliq idoralariga topshiriladi?

10.  Hisoblangan soliq summalari qaysi muddatda byudjetga o‘tkaziladi?

 

 

10-MAVZU: SUV RESURSLARIDAN FOYDALANGANLIK UCHUN SOLIQ

 

Reja.

 

1.  Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni joriy etilishi.

2.  Soliq to’lovchilar tarkibi.

3.  Soliq solish ob‘ekti, bazasi va soliq stavkalari.

4.  Soliq bo‘yicha imtiyozlar.

5.  Soliqni hisoblab chiqa­rish tartibi va to‘lash muddatlari va soliqni hisobga olish tartibi.

 

1. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni joriy etilishi.

 

 O‘zbekiston sharoitida suv qadrli hisoblanadi. Chunki, respublikamizda qishloq ho‘jaligi asosan sug‘oriladigan erlardan iborat. Suv har qanday davlat uchun asosiy boylik hisoblanadi.

1998 yilga qadar suvdan foydalanayotgan korxonalar “suv uchun to‘lov” to‘lashar edi. Iste‘molchilarning suvdan samarali, tejab foydalanish maqsadida respublikamiz soliq qonunchiligiga hamda  O‘zbekiston Respublikasining “Suv va suvdan foydalanish to‘g‘risida”gi qonuniga ko‘ra 1998 yil 1-yanvardan boshlab suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq joriy etildi. Ushbu soliq umumdavlat soliqlari tarkibiga kirib, respublika byudjetining asosiy daromad manbalaridan biri hisoblanadi. 2008 yilda  Davlat byudjetiga suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq tushumi 34920 mln. so‘m tushishi prognozlashtirilgan bo‘lib, bu byudjet daromadlarining 0,5 foizini tashkil etadi.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 29 dekabrdagi 1024-sonli qaroriga asosan ushbu soliq tushumi mahalliy byudjetlarning Davlat byudjetidagi ulushini ko‘paytirish maqsadida to‘liq miqdorda mahalliy byudjetlar  daromadiga o‘tkazildi.

 

2.Soliq to‘lovchilar tarkibi.

 

O‘z faoliyatida suvdan foydalanuvchi yuridik shaxslar, dehqon xo‘jaliklari (yuridik shaxs tashkil etadigan va yuridik shaxs tashkil etmaydigan) hamda tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiruvchi jismoniy shaxslar suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq to‘lovchilardir. O‘zbekistonda asosiy, davlat byudjeti daromadlarini ushbu manba bo‘yicha ob-havo qiladigan, ya‘ni ta‘minlab beradigan soliq to‘lovchilar bo‘lib, Shirin GRES, Taxiyatosh GRES, Toshkent GRES va boshqa shu kabi GESlar hisoblanishadi.

Soliqqa tortishning alohida tartibi o‘rnatilgan to‘lovchilar hamda notijorat tashkilotlar asosiy faoliyat turi bilan bir qatorda boshqa faoliyat turlari bilan shug‘ullansalar, ular alohida hisob olib borishlari va shu faoliyatda foydalaniladigan suv hajmidan kelib chiqib suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq to‘lashlari kerak.

Yuridik shaxslar suvdan foydalanish joyida davlat soliq xizmati organlarida ro‘yxatga olinish joyidan qat’i nazar, suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq to‘laydilar.

Aholi punktlarining suv ta‘minoti uchun suv etkazib beruvchi yuridik shaxslar o‘z faoliyatida ishlatiladigan suv uchungina soliq to‘lovchilar hisoblanadi.

Korxonalar, muassasalar va tashkilotlar tomonidan binolar bir qismi, ayrim xonalar boshqa yuridik va jismoniy shaxslarga ijaraga topshirilganida suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni "Suvoqava" tizimi korxonalari yoki suv xo‘jaligi organlari yoxud boshqa korxonalar bilan suv etkazib berish to‘g‘risida shartnoma tuzgan ijaraga beruvchilar to‘laydilar.

Bino (xona)ni ijaraga olgan va o‘zlari suv etkazib berish to‘g‘risida shartnoma tuzgan yuridik shaxslar suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni mustaqil ravishda to‘laydilar.

Amaldagi korxonalar va tashkilotlar hududida ta‘mirlash-qurilish va boshqa ishlarni bajaradigan yuridik shaxslar ushbu ishlarni bajarish jarayonida foydalaniladigan suv uchun soliq to‘lamaydilar. Ta‘mirlash-qurilish va boshqa ishlarni bajarish chog‘ida foydalaniladigan suv hajmi uchun soliqni ular uchun ushbu ishlar bajariladigan korxona va tashkilotlar to‘laydilar. Yangi qurilish maydonchasida qurilish ishlarini bajarish chog‘ida qurilish paytida foydalaniladigan suv hajmi uchun soliqni qurilish tashkiloti to‘laydi.

Mulkchilik va bo‘ysunish shaklidan qat’i nazar issiq suv va bug‘ uzatuvchi korxonalar suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni ular tomonidan yuzadagi va er osti manbalaridan ishlab chiqarish va texnik ehtiyojlar uchun ishlatilgan suv resurslari hajmi uchun to‘laydilar.

 

3.Soliq solish ob‘ekti, bazasi va soliq stavkalari.

 

Yer usti va yer osti manbalaridan foydalaniladigan suv resurslari soliq solish ob‘ekti hisoblanadi.

Yer usti manbalariga daryolar, ko‘llar, suv omborlari, yer yuzasidagi boshqa havzalar va suv manbalari, turli xil kanal va hovuzlar kiradi.

Yer osti manbalariga artezian quduqlar va skvajinalar, vertikal va gorizontal zovur tarmog‘i kiradi.

Foydalanilgan suv resurslarining xajmi soliq solish bazasi hisoblanadi.

Suv resurslarining yer usti va yer osti manbalaridan olingan suv hajmi suv o‘lchagich asboblarining ko‘rsatkichlari asosida aniqlanadi.

Suvdan o‘lchagich asboblarsiz foydalanilgan taqdirda, uning hajmi suvdan foydalanish limitlaridan, suv iste‘molining texnologik va sanitariya normalaridan, ekinlar hamda dov-daraxtlarni sug‘orish normalaridan yoki ma‘lumotlarning to‘g‘riligini ta‘minlovchi boshqa usullardan kelib chiqqan holda aniqlanadi.

Soliq to‘lovchilar yer usti va yer osti manbalaridan olib foydalanilgan suv resurslari hajmlarining alohida-alohida hisobini yuritadilar.

Yuridik shaxslarning hududida ta‘mirlash-qurilish va boshqa ishlarni bajaruvchi soliq to‘lovchilar bu ishlarni bajarish jarayonida foydalaniladigan suv uchun suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq to‘lamaydi. Ta‘mirlash-qurilish va boshqa ishlarni bajarayotganda foydalaniladigan suv hajmi uchun bu ishlar qaysi yuridik shaxslar uchun bajarilayotgan bo‘lsa, o‘sha yuridik shaxslar suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq to‘laydi. Qurilish ishlari yangi qurilish maydonida bajarilgan taqdirda, qurilishda foydalaniladigan suv hajmi uchun qurilish tashkiloti suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq to‘laydi.

Yagona yer solig‘i to‘lovchilari bo‘lmagan qishloq xo‘jaligi korxonalari soliq solinadigan bazani soliq davrida bir gektar sug‘oriladigan erlarni sug‘orish uchun sarflanadigan suvning butun xo‘jalik bo‘yicha o‘rtacha hajmidan kelib chiqqan holda aniqlaydi.

2016 yilda suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq stavkalari quyidagi jadval ma‘lumotlarida keltirilgan.

 

10.1-jadval

Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq

stavkalari[18]

 

 

Suvdan qishloq xo‘jalik ekinlari va ko‘chatlarini sug‘orish uchun foydalanadigan yordamchi xo‘jaliklarga ega yuridik shaxslar, shuningdek ilmiy-tadqiqot tashkilotlari va o‘quv yurtlarining o‘quv-tajriba xo‘jaliklari soliqni qishloq xo‘jalik korxonalari uchun belgilangan stavkalar bo‘yicha to‘laydilar.

 

4.Soliq bo‘yicha imtiyozlar.

 

Soliq kodeksiga ko‘ra suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni to‘lashdan quyidagi yuridik shaxslar ozod etiladi. Jumladan, nogironlarning jamoat birlashmalari, «Nuroniy» jamg‘armasi va «O‘zbekiston chernobilchilari» assotsiatsiyasi mulkida bo‘lgan, ishlovchilari umumiy sonining kamida 50 foizini nogironlar, 1941–1945 yillardagi urush va mehnat fronti faxriylari tashkil etgan korxonalar. Ushbu imtiyoz savdo, vositachilik, ta‘minot-sotish va tayyorlov faoliyati bilan shug‘ullanuvchi yuridik shaxslarga nisbatan tadbiq etilmaydi; suv uchun byudjetga soliq o‘tkazgan yuridik shaxslardan suv olgan iste‘molchilar; birlamchi foydalanilgan suv uchun to‘lov amalga oshirilgan suvdan ikkilamchi foydalanuvchi suv iste‘molchilari; ixtiyoriy tugatilayotgan yuridik shaxslar – tadbirkorlik sub‘ektlari – yuridik shaxslarni davlat ro‘yxatidan o‘tkazuvchi organ ixtiyoriy tugatish to‘g‘risida qabul qilingan qaror haqida xabardor qilingan kundan e‘tiboran.

Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni hisoblab chiqarishda soliq solinadigan baza quyidagi hajmlarga kamaytiriladi. Jumladan, sog‘liqni saqlash muassasalarida davolash maqsadida foydalaniladigan er osti mineral suvlari hajmiga; dori vositalarini tayyorlash uchun foydalaniladigan suv hajmiga; atrof muhitga zararli ta‘sir ko‘rsatishining oldini olish maqsadida chiqazib olinadigan yer osti suvlari hajmiga; shaxtadan suvlarni qochirish uchun, foydali qazilmalarni qazib olish vaqtida chiqazib olingan va qatlamdagi bosimni saqlab turish uchun yer qa‘riga qaytarib quyiladigan yer osti suvlari hajmiga; gidroelektr stantsiyalari gidravlik turbinalarining harakati uchun foydalaniladigan suv hajmiga; qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallangan sho‘rlangan erlarni yuvish uchun foydalaniladigan suv hajmiga.

 

5. Soliqni hisoblab chiqa­rish tartibi va to‘lash muddatlari va soliqni hisobga olish tartibi.

 

Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq to‘lovchilar tomonidan, dehqon xo‘jaliklari (yuridik shaxs tashkil etadigan va tashkil etmaydigan)dan tashqari, tasdiqlangan stavkalar bo‘yicha amalda olingan soliqqa tortiladigan suv hajmidan kelib chiqib hisoblanadi.

Dehqon xo‘jaliklari (yuridik shaxs tashkil etadigan va yuridik shaxs tashkil etmaydigan) uchun suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq davlat soliq xizmati organlari tomonidan umuman xo‘jalik bo‘yicha o‘tgan yilda 1 ga sug‘oriladigan erga sarflangan suv hajmidan kelib chiqib hisoblanadi.

Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqning hisob-kitobi suvdan foydalanish joyidagi davlat soliq xizmati organlariga ortib boruvchi yakun bilan quyidagi muddatlarda taqdim etiladi:

1) suv resurslaridan foydalanganlik uchun to‘lanadigan soliqning umumiy summasi yilning bir choragida eng kam ish haqining ellik baravaridan ko‘pni tashkil etadigan yuridik shaxslar tomonidan (qishloq xo‘jaligi korxonalari, mikrofirmalar va kichik korxonalar bundan mustasno) – har oyda, hisobot oyidan keyingi oyning 25-kunigacha;

2) suv resurslaridan foydalanganlik uchun to‘lanadigan soliqning umumiy summasi yilning bir choragida eng kam ish haqining ellik baravaridan kamni tashkil etadigan yuridik shaxslar, shuningdek mikrofirmalar va kichik korxonalar tomonidan – yilning har choragida, yilning hisobot choragidan keyingi oyning 25-kunigacha, yil yakunlari bo‘yicha esa yillik moliyaviy hisobot taqdim etiladigan muddatda;

3) yagona yer solig‘ini to‘lashga o‘tmagan qishloq xo‘jaligi korxonalari tomonidan – yilda bir marta hisobot davrining 15 dekabrigacha;

4) yakka tartibdagi tadbirkorlar tomonidan – yilning har choragida yilning hisobot choragidan keyingi oyning 25-kunigacha.

Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq to‘lash to‘g‘risidagi to‘lov xabarnomasi yuridik shaxs tashkil etgan va tashkil etmagan holda tuzilgan dehqon xo‘jaliklariga davlat soliq xizmati organlari tomonidan hisobot davridan keyingi yilning 1 fevralidan kechiktirmay topshiriladi.

Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq byudjetga quyidagi muddatlarda  to‘lanadi:

- suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni to‘lovchilar tomonidan - hisob-kitob taqdim etiladigan muddatdan kechiktirmay amalga oshiriladi;

- yuridik shaxs tashkil etgan va tashkil etmagan holda tuzilgan dehqon xo‘jaliklari tomonidan suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni to‘lash yiliga bir marta, soliq davridan keyingi yilning 1 mayigacha amalga oshiriladi.

Soliq to‘lovchilar joriy yilning 15 yanvariga qadar suvdan foydalanish joyidagi davlat soliq xizmati organlariga soliqni belgilangan limitdan kelib chiqib yoki suv etkazib berish shartnomasiga ko‘ra har oyda yoki har chorakda to‘lashlari to‘g‘risida bildiruvnoma yuboradilar.

Yuridik shaxslarning byudjet bilan suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq bo‘yicha hisob-kitoblarining buxgal­teriya hisobi byudjetga to‘lovlar bo‘yicha (turlar bo‘yicha) qarzlarni hisobga olish hisobvarag‘ida yuritiladi.

Hisoblab yozilgan soliq summasi quyidagicha aks ettiriladi:

-davr xarajatlarini hisobga olish hisobvarag‘i debeti;

-byudjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzlarni hisobga olish hisobvarag‘i krediti.

Byudjetga o‘tkazilgan soliq summalari quyidagicha aks ettiriladi:

-byudjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzlarni hisobga olish hisobvarag‘i debeti;

-pul mablag‘larini hisobga olish hisobvarag‘i krediti.

 

 

O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar:

 

1.     Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni joriy etishdan ko‘zda tutilgan maqsad nima?

2.     Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni to‘lovchilari kimlar?

3.     Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni davlat byudjetiga ta‘minlab beradigan asosiy soliq to‘lovchilarni bilasizmi?

4.     Soliqqa tortish ob‘ekti qanday tartibda aniqlanadi?

5.     Soliq stavkalari qaysi mezonlar asosida o‘rnatilgan?

6.     Qanday yuridik shaxslar suv resurslaridan foydalanilganlik uchun soliqdan ozod etiladi?

7.     Dehqon xo‘jaliklari suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni byudjetga to‘lash tartibi qanday amalga oshiriladi?

11-MAVZU: YER QA‘RIDAN FOYDALANGANLIK UCHUN MAXSUS TO’LOVLAR SOLIQLAR

 

Reja.

 

1.  Yer qa‘ridan foydalanganda soliqqa tortish zarurligi.

2.  Soliq to‘lovchilar, soliqqa tortish ob‘ekti va bazasi.

3.  Soliq stavkalari va soliqdan imtiyozlar.

4.  Soliqni xisoblab chiqarish va byudjetga to‘lash tartibi.

5.  Soliqni buxgalteriyada xisobga olish tartibi.

 

1. Yer qa‘ridan foydalanganda soliqqa tortish zarurligi.

 

Tabiiy resurslardan samarali va oqilona foydalanishni ta‘minlashga qaratilgan muhim vosita – bu davlat tomonidan tabiiy resurslardan foydalanish bilan bog‘liq turli xil to‘lovlardir. Jaxon amaliyotida tabiiy resurslardan foydalanganlik uchun to‘lovlar tizimini bonuslar, rentals, royalti va soliqlar tashkil etadi. Bonuslar – bir martalik to‘lov bo‘lib, davlat uchun soliqlar kabi unchalik muhim moliyaviy resurs bo‘lmasada, davlat byudjeti daromadlarini oshirishning zarur elementlaridan biri hisoblanadi.  Bonuslar xajmi har bir mamlakatning qonunchiligi bilan belgilanib, ular tabiiy resurslardan foydalanish bo‘yicha kelishuvlar predmeti hisoblanadi.

O‘zbekistonda ham xo‘jalik yurituvchi sub‘ektlar tabiiy resurslardan foydalanishi jarayonida bonuslar to‘laydi. Respublikamiz qonunchiligiga muvofiq, bonuslar – bu bitim tuzilgan vaqtda yoki muayyan natijaga erishilgach bitim shartlariga muvofiq belgilangan bir martalik to‘lovlar hisoblanadi.[19]

O‘zbekistonda yer qa‘ridan foydalanuvchilar ikki xil bonusni to‘laydilar. Bular imzoli bonus hamda tijoratbop topilma bonusi. Rentals tabiiy resurslardan foydalanganlik uchun to‘lovlarning ikkinchi ko‘rinishi hisoblanib, davlat tomonidan tabiiy resurslardan foydalanish bo‘yicha shartnoma tuzish vaqtida undiriladigan to‘lov hisoblanadi. Rentals kelishuv davri davomida yoki qazib olish boshlanishidan avval undiriladi. Royalti tabiiy resurslardan foydalanuvchining yalpi daromadidan foiz ko‘rinishida undirilib, davlat tomonidan tabiiy resurslarning egasi sifatida ishlab chiqarilgan mahsulotning qat‘iy ulushi o‘zlashtiriladi. Respublikamiz qonunchiligiga muvofiq, royalti – bu mineral xom-ashyoni qazib olish xajmiga yoki ishlab chiqarilgan mahsulot qiymatiga nisbatan foiz hisobida bitim shartlariga muvofiq belgilangan va investor tomonidan pul shaklida yoki qazib olingan mineral xom-ashyoning bir qismi tarzida to‘lanadigan muntazam to‘lovlardir.[20]

Jahon amaliyotida tabiiy resurslardan foydalanishni soliqqa tortish odatda foyda solig‘i va tabiiy resurslardan foydalanganlik uchun maxsus soliqlar, ya‘ni renta soliqlari sifatida undiriladi. Shuningdek, ayrim xorijiy mamlakatlar soliq amaliyotida tabiiy resurslardan foydalanish hisobiga yuqori rentabellikka erishadigan xo‘jalik yurituvchi sub‘ektlar uchun aksiz soliqlari ham amal qiladi.

O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin respublikamiz hududidagi barcha tabiiy, er osti boyliklari davlatimiz tasarrufiga o‘tdi. O‘zbekiston zaminida juda ulkan va noyob, hali ijtimoiy ishlab chiqarishga jalb etilmagan mineral xom-ashyo resurslari to‘plangan. O‘zbekistonda 100 ga yaqin, aniqrog‘i 95 turdagi mineral xom-ashyoni o‘zida mujassam etgan 2700 ta kon aniqlangan. Amalda Mendeleev davriy jadvalidagi barcha elementlar respublikamizda mavjud. Mamlakatning umumiy xom-ashyo salohiyoti 3,3 trillion AQSh dollari miqdorida baholanmoqda. Mavjud konlardan har yili 5,5 mlrd. AQSh dollariga teng foydali qazilmalar qazib olinmoqda.

Respublikamiz qonunchiligiga ko‘ra mavjud er osti boyliklari umumdavlat mulki hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasining 1994 yil 23 sentyabrdagi “Yer osti boyliklari to‘g‘risida”gi Qonuniga muvofiq 1995 yildan boshlab yer osti boyliklaridan foydalanilganlik uchun soliq joriy etildi va yer osti boyliklaridan foydalanuvchilar ularning xajmidan kelib chiqqan holda maxsus soliq to‘lay boshladilar.

Yer qa‘ridan foydalanganlik uchun soliqni joriy etilishidan asosiy maqsad – umumdavlat mulki hisoblangan yer osti boyliklaridan oqilona tarzda butun jamiyat a‘zolarini va kelajak avlod manfaatlarini hisobga olgan holda foydalanish samaradorligini oshirish hisoblanadi.

O‘zbekistonda 2002 yil 13 dekabrda “Yer osti boyliklari to‘g‘risida”gi Qonunning yangi taxriri tasdiqlandi va ushbu qonunning asosiy vazifasi bo‘lib, er osti boyliklariga egalik qilish, ulardan foydalanish va tasarruf etishda yuzaga keladigan munosabatlarni tartibga solishdan iborat ekanligi belgilandi.

Soliq kodeksiga ko‘ra yer qa‘ridan foydalanganlik uchun soliq umumdavlat soliqlari tarkibiga kiradi. Ushbu soliq tabiiy boyliklardan foydalanishning samaradorligini ta‘minlash bilan birga sof fiskal vazifani ham bajaradi.

Respublikamizda yer qa‘ridan foydalanganlik uchun soliq yer osti boyliklarining 53 turiga nisbatan belgilangan bo‘lsada,  byudjetga soliq tushumi faqatgina 4-5 turdagi er osti boyliklariga mutloq ravishda bog‘liq bo‘lib qolmoqda.

2008 yilda yer qa‘ridan foydalanganlik uchun soliqning tushumlari tarkibida oltin 42,4 foizni, tozalangan mis 39,5 foizni, neft 4,2 foizini, tabiiy gaz va gaz kondentsati 10,1 foizini kumush 1,9 foizni tashkil etadi.

Agarda hududlar bo‘yicha tahlil qilinganda jami yer qa‘ridan foydalanganlik uchun soliq tushumining 39,9 foizi Toshkent viloyatiga, 45,2 foizi Navoiy viloyatiga, 13,0 foizi Qashqadaryo viloyatiga to‘g‘ri kelgani holda qolgan 1,9 foizi respublikamizning boshqa xududlari zimmalariga to‘g‘ri keladi.

 

2.Soliq to‘lovchilar, soliqqa tortish ob‘ekti va bazasi.

 

Yer qa‘ridan foydalangan­lik uchun soliqni to‘lovchilari bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasi hududida foydali qazilma­larni qazib olish, texnogen mineral  hosilalardan foydali qazilmalarni ajratib olayotgan, shuningdek, foydali qazilmalardan foydali komponentlarni ajratib olgan holda ularni qayta ishlashni amalga oshirayotgan  yuridik va jismoniy shaxslar hisoblanishadi.

Soliqqa tortish maqsadida yer osti boyliklari deganda yer qobig‘ining yuqori qismini qamrab oladigan hamda foydali qazilmalarni tadqiq qilish va qazib olish mumkin bo‘lgan makon, foydali qazilmalar deganda - iqtisodiy va sog‘lomlashtirish ahamiyatiga ega geologik hosilalar qaraladi. Tarkibida rangli, nodir, asl, qora metallar va boshqa mineral xom ashyo bo‘lgan rudalarni bir korxona qazib olib, uni bundan keyin qayta ishlash uchun boshqa korxonalarga bersa (eksport bundan mustasno), qazib olinadigan rudani qayta ishlaydigan va soliq stavkasi belgilangan tayyor mahsulot chiqaradigan korxona soliq to‘lovchi hisoblanadi. Masalan, Olmaliq mis qazib olish korxonasi tarkibida mis bo‘lgan, qazib olingan rudani boyitish fabrikasiga beradi, fabrika boyitilgan rudani Olmaliq tog‘-kon metallurgiya kombinatining mis eritish zavodiga topshiradi. Kombinat tayyor mahsulot - tozalangan mis chiqaradi, soliq stavkasi ham unga belgilangan. Mazkur holatda rudani qazib oluvchi korxona emas, balki tozalangan misni olganlik uchun kombinat soliq to‘lovchi hisoblanadi.

Respublikamizda ushbu soliqni davlat byudjetiga ta‘minlab beruvchi (ob-havo qiluvchi) eng yirik soliq to‘lovchilar bo‘lib, Olmaliq tog‘-kon metallurgiya kombinati, Farg‘ona va Oltiariq neftni qayta ishlash zavodlari, Sho‘rtan va Muborak gazni qayta ishlaydigan zavodlari, Navoiy oltinni qayta ishlaydigan korxona shuningdek, Angren ko‘mir qazib oluvchi korxona va boshqa shu kabi er osti boyliklarini qazib chiqaruvchi va qayta ishlovchi yirik korxonalar hisoblanadi. Ruda qayta ishlash uchun O‘zbekiston Respublikasidan tashqariga yuklab jo‘natilgan yoki eksport qilingan taqdirda rudani qazib olgan korxona soliq to‘lovchi bo‘lib hisoblanadi. 

Quyidagilar yer qa‘ridan foydalanganlik uchun soliqqa tortish ob‘ektlari hisoblanadi:

a) foydali qazilmalarni qazib olish hajmi (shu jumladan yo‘l-yo‘lakay olinadigan foydali qazilmalar va qimmatli komponentlar) ularni qayta ishlashdan olingan mahsulotning haqiqatda sotilish qiymati bo‘yicha, qo‘shilgan qiymat solig‘i va aksiz solig‘ini chegirgan holda. Qazib olingan ruda tarkibidan, asosiy foydali qazilmadan tashqari, unga doir stavkalar belgilangan boshqa xom ashyo ajratib olingan taqdirda yo‘l-yo‘lakay olinadigan foydali qazilmalar va qimmatli komponentlar soliqqa tortish ob‘ekti bo‘lib hisoblanadi. Qazib olingan foydali qazilma yoki uning bir qismi korxona tomonidan boshqa materiallarni ishlab chiqarish yoki tayyorlash uchun xom ashyo hisoblangan taqdirda soliq ushbu xom ashyoni qazib olishning ishlab chiqarish tannarxidan kelib chiqib, tasdiqlangan stavkalar bo‘yicha to‘lanadi.

Hisobot oyida qazib olingan, lekin to‘laligicha yoki qisman sotilmagan foydali qazilmalar hajmi uchun soliq sotilgan mahsulotning hisobot oyi yoki sotish amalga oshirilgan bundan oldingi oy uchun o‘rtacha hisoblangan qiymatidan kelib chiqib to‘lanadi. Gaz qazib chiqaruvchi korxonalar uchun soliqqa tortish ob‘ekti bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan belgilangan sotish bahosi bo‘yicha, qo‘shilgan qiymat solig‘i va aksiz solig‘i chegirilgan holda, birlamchi tayyorgarlikdan o‘tgan qatlamdan qazib olingan tabiiy (tozalanmagan) gaz hajmi hisoblanadi.

b) texnogen hosilalar hajmi (mineral xom ashyoni qazib olish va qayta ishlash chiqindilari) ajratib olingan asosiy foydali qazilmaning qonun hujjatlariga muvofiq haqiqiy sotilish qiymati bo‘yicha, bunda qo‘shilgan qiymat solig‘i va aksiz solig‘i chegiriladi. Texnogen hosilalarga shu jumladan texnologik yoki boshqa sabablarga ko‘ra vaqtincha ishlatilmayotgan mineral xom ashyoni qazib olish va qayta ishlash chiqindilari kiradi.

v) to‘plangan chaqnoq tosh xom ashyosi namunalari, paleontologik qoldiqlar va boshqa geologik kollektsiya materiallarining hisob qiymati.

Yig‘ish deganda chaqnoq tosh xom ashyosi namunalari, paleontologik qoldiqlar va boshqa geologik kollektsiya materiallarini tabiiy ochiq joylar, tabiiy er osti bo‘shliqlari (g‘orlar), ishlatib bo‘lingan karerlar, kon qazish sanoati buyumlari, daryo qayirlarida konchilik va boshqa maxsus ish turlarini bajarmasdan, er ostining bir butunligini buzmasdan olib to‘plash tushuniladi.

 

3.Soliq stavkalari va soliqdan imtiyozlar.

 

Yer qa‘ridan foydalanganlik uchun soliq stavkalari O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori bilan belgilanadi va soliq to‘lovchilarga O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi hamda Davlat soliq qo‘mitasi va uning quyi organlari tomonidan belgilangan tartibda etkaziladi.

Hozirgi vaqtda O‘zbekistonda qazib olinadigan xom-ashyo turlari bo‘yicha yer qa‘ridan foydalanganlik uchun soliqning tabaqalashtirilgan stavkalari belgilangan. Foydali qazilmalarni qazib olishning tabiiy noqulay sharoitda ishlaydigan konlar davlat tomonidan qo‘shimcha ravishda qo‘llab quvvatlanadi. Ularga nisbatan pasaytirilgan soliq stavkalarni joriy etish orqali bunday korxonalar ishlab chiqarishini rivojlantirish va zamonaviylashtirishga qo‘shimcha mablag‘lar yo‘naltirish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Hozirgi vaqtda jami 53 turdagi foydali qazilmalarga nisbatan tabaqalashtirilgan tarzda soliq stavkalari o‘rnatilgan.

2016 yil 1 yanvardan boshlab yer qa‘ridan foydalanganlik uchun soliq stavkalari quyidagicha belgilangan.

11.1-jadval

Yer qa‘ridan foydalanganlik uchun soliq stavkalari

 

 

Izoh:

*) Belgilangan stavka bo‘yicha yer qa‘ridan foydalanganlik uchun soliq O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Davlat soliq qo‘mitasi belgilagan tartibda utilizatsiya qilingan mash’al gazini realizatsiya qiladigan korxona tomonidan to‘lanadi.

**) “Navoiy KMK” DK uranni kavlab olganlik bo‘yicha yer qa‘ridan foydalanganlik uchun soliqni O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi belgilagan tartibda to‘laydi.              

 

4.Soliqni xisoblab chiqarish va byudjetga to‘lash tartibi.

 

Yuridik va jismoniy shaxslar er osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq bo‘yicha hisob-kitoblarni soliq organlariga yil boshidan o‘sib boruvchi yakun bo‘yicha belgilangan shaklda soliqni to‘lash uchun belgilangan muddatda taqdim etadilar.

Yer qa‘ridan foydalanganlik uchun soliqni yuridik shaxslar quyidagi tartibda to‘laydilar:

a) mikrofirma va kichik korxonalar – yilning har choragida, hisobot davridan keyingi oyning 25 kunidan kechiktirmay;

b) mikrofirma va kichik korxonalar jumlasiga kirmaydigan boshqa soliq to‘lovchi yuridik shaxslar – har oyda, hisobot davridan keyingi oyning 25 kunidan kechiktirmay.

Keng tarqalgan foydali qazilmalarni qazib olish bilan shug‘ullanuvchi jismoniy shaxslar yiliga bir marotaba, keyingi yilning 1 fevralidan kechiktirmay davlat soliq xizmati organlarining xabarnomasi bo‘yicha hisob-kitobni ularga taqdim etadilar va yer qa‘ridan foydalanganlik uchun soliqni to‘laydilar.

 

5.Soliqni buxgalteriyada xisobga olish tartibi.

 

Yuridik shaxslarning er qa‘ridan foydalanganlik uchun soliq bo‘yicha hisob-kitoblari buxgalteriya hisobi byudjetga to‘lovlar (turlari) bo‘yicha qarzlarni hisobga olish hisobvarag‘ida yuritiladi.

Hisoblab yozilgan soliq summasi  buxgalteriyada quyidagicha aks ettiriladi:

-davr xarajatlarini hisobga olish hisobvarag‘ining debeti;

-byudjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzlarni hisobga olish hisobvarag‘ining krediti.

Byudjetga o‘tkazilgan soliq summalari quyidagicha aks ettiriladi:

-byudjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzlarni hisobga olish hisobvarag‘ining debeti;

-pul mablag‘larini hisobga olish hisobvarag‘ining krediti.

Soliq to‘lovchi tomonidan ortiqcha soliq summalari to‘langan holda, boshqa soliqlar va yig‘imlar bo‘yicha qarz bo‘lmagan taqdirda, ushbu summalar soliq to‘lovchiga uning yozma arizasiga ko‘ra o‘ttiz kun ichida qaytariladi yoki bo‘lg‘usi to‘lovlar hisobiga qayd etiladi.

 

O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar:

 

1.     Yer qa‘ridan foydalanganda soliqqa tortishning zarurligi nimada?

2.     Bonuslar nima?

3.     Rentals nima?

4.     Yer qa‘ridan foydalanganlik uchun soliq tushumi asosan qaysi yer osti qazilma boyliklari hissasiga to‘g‘ri keladi?

5.     Respublikamizda eng yirik soliq to‘lovchilar jumlasiga qaysi korxonalar kiradi?

6.     Yer qa‘ridan foydalanganlik uchun soliq tushumining asosiy qismi respublikamizning qaysi xududlari hissasiga to‘g‘ri keladi?

7.     Yer qa‘ridan foydalanganda soliqqa tortish ob‘ekti va bazasi qanday aniqlanadi?

8.     Qaysi mezonlar asosida soliq stavkalari tabaqalashtiriladi?

9.     Hozirgi vaqtda yer osti qazilma boyliklarning nechta turiga nisbatan soliq stavkalari belgilangan?

10.       Soliq kodeksida yer qa‘ridan foydalanganlik uchun soliqdan imtiyozlar ko‘zda tutilganmi?

11.      Keng tarqalgan foydali qazilmalarni qazib olish bilan shug‘ullanuvchi jismoniy shaxslar qanday tartibda soliq majburiyatlarini amalga oshiradilar?

 

12-MAVZU: MAHALLIY SOLIQLAR VA BOSHQA MAJBURIY TO‘LOVLAR

 

Reja.

 

1. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘i.

1.1. Soliq to‘lovchilar.

1.2. Soliq solish ob‘ekti, bazasi, soliq stavkalari va imtiyozlar.

1.3. Soliqni hisoblash, hisobotlarni taqdim etish va byudjetga to‘lash tartiblari.

2. Transport vositalari uchun benzin, dizel yonilg‘isi va gaz iste’moliga soliq.

2.1. Soliq to‘lovchilar,  soliq ob‘ekti va bazasi.

2.2. Soliq stavkasi va hisoblash tartibi.

2.3. Soliq hisobini yuritish va uni byudjetga to‘lash muddatlari.

3. Ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish  va ayrim turdagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqi uchun yig‘im.

 

1.Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘i.

 

1.1.Soliq to‘lovchilar.

 

O‘zbekiston Respublikasi hududida joylashgan va tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiruvchi yuridik shaxslar - O‘zbekiston Respublikasi rezidentlari obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘ini to‘lovchisi hisoblanadilar.

Soliqqa tortishning alohida tartibi belgilangan yuridik shaxslar hamda notijorat tashkilotlar asosiy faoliyat turi bo‘yicha bu soliqni to‘lamaydilar, ular faoliyatning boshqa turlari bilan shug‘ullansalar, ular ushbu faoliyat bo‘yicha alohida hisob yuritishlari va byudjetga obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish uchun soliqni to‘lashlari lozim.

Soliq solish maqsadida yuridik shaxslar deganda mulkida, xo‘jalik yuritishida yoki tezkor boshqaruvida mol-mulki bo‘lgan va o‘z majburiyatlari bo‘yicha ushbu mol-mulk bilan javob beradigan, shuningdek mustaqil balans va hisob-kitob raqamiga ega bo‘lgan alohida bo‘linmalar ham tushuniladi.

 

1.2.Soliq solish ob‘ekti, bazasi, soliq stavkalari va imtiyozlar.

 

Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i to‘langanidan keyin korxonalar tasarrufida qoladigan foyda (2-son "Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot" shaklining 240 satri – 250 satri) obodonlash­tirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish uchun soliqni hisoblab chiqarish chog‘ida soliq solish ob‘ekti va bazasi hisoblanadi. Byudjetga to‘lanadigan soliq summasi yuqorida ko‘rsatilgan hisobot shaklining 260-satrida aks ettiriladi.

Balansida ijtimoiy infratuzilma ob‘ektlari bo‘lgan soliq to‘lovchilar soliq solinadigan bazani foyda solig‘i to‘langanidan keyin yuridik shaxs ixtiyorida qoladigan foydani va ijtimoiy infratuzilma ob‘ektlarini ta‘minlash uchun haqiqatda sarflangan xarajatlarning mazkur xarajatlar summasidan hisoblab chiqilgan foyda solig‘i summasiga kamaytirilgan summasini qo‘shish orqali aniqlaydi.

Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘ining eng yuqori stavkasi soliq solish ob‘ektining 8 foizi miqdorida belgilangan.

Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘ini to‘lashdan nogironlarning jamoat birlashmalari, «Nuroniy» jamg‘armasi va «O‘zbekiston chernobilchilari» assotsiatsiyasi mulkida bo‘lgan, ishlovchilari umumiy sonining kamida 50 foizini nogironlar, 1941–1945 yillardagi urush va mehnat fronti faxriylari tashkil etgan yuridik shaxslar ozod qilinadi. Ushbu imtiyoz savdo, vositachilik, ta‘minot-sotish va tayyorlov faoliyati bilan shug‘ullanadigan yuridik shaxslarga qo‘llanilmaydi.

 

1.3.Soliqni hisoblash, hisobotlarni taqdim etish va byudjetga to‘lash tartiblari.

 

Soliq kodeksining 300-moddasiga ko‘ra balansida ijtimoiy infratuzilma ob‘ekt­lari bo‘lgan soliq to‘lovchilar byudjetga to‘lanadigan soliq summasini quyidagi tartibda aniqlaydi:

·          agar ijtimoiy infratuzilma ob‘ektlarini ta‘minlash uchun xarajatlar summasi hisoblab chiqarilgan soliq summasiga teng yoki undan ortiq bo‘lsa, soliq to‘lanmaydi;

·          agar ijtimoiy infratuzilma ob‘ektlarini ta‘minlash uchun xarajatlar summasi hisoblab chiqarilgan soliq summasidan kam bo‘lsa, byudjetga to‘lanadigan soliq hisoblab chiqarilgan soliq summasi bilan haqiqatda sarflangan xarajatlar summasi o‘rtasidagi farq sifatida aniqlanadi.

Soliq to‘lovchilar hisobot davri mobaynida obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘i bo‘yicha joriy to‘lovlar to‘laydi.

Joriy to‘lovlar taxmin qilinayotgan sof foyda summasidan hisobot davrining birinchi oyi 10-kuniga qadar soliq bo‘yicha hisobga olish joyidagi davlat soliq xizmati organlariga taqdim etiladigan obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘ining joriy to‘lovlari to‘g‘risidagi ma‘lumotnomada ko‘rsatilgan obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘ining belgilangan stavkasidan kelib chiqqan holda hisoblab chiqariladi.

Joriy to‘lovlar hisoblab chiqarilgan obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘ining yil choragidagi summasining uchdan bir qismi miqdorida har oyning 15-kunidan kechiktirmay to‘lanadi.

Quyidagilar joriy to‘lovlarni to‘lamaydi:

·          hisobot davrida coliq solinadigan bazasi eng kam ish haqining ikki yuz baravarigacha miqdorda bo‘lgan soliq to‘lovchilar;

·          ilgarigi hisobot davrida ijtimoiy infratuzilma ob‘ektlarini saqlash xarajatlari summasi soliq solinadigan baza summasiga teng yoki undan ortiq bo‘lgan soliq to‘lovchilar;

·          yagona soliq to‘lovini to‘lashga o‘tmagan mikrofirmalar va kichik korxonalar.

Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘ining hisob-kitobi soliq bo‘yicha hisobga olish joyidagi davlat soliq xizmati organlariga soliq to‘lovchilar tomonidan ortib boruvchi yakun bilan yilning har choragida hisobot choragidan keyingi oyning 25-kunidan kechiktirmay, yil yakunlari bo‘yicha esa, yillik moliyaviy hisobot taqdim etiladigan muddatda taqdim etiladi.

Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘ini to‘lash soliq bo‘yicha hisob-kitobni taqdim etish muddatidan kechiktirmay amalga oshiriladi.

 

O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar:

 

1.      Qanday yuridik shaxslar obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilma­ni rivojlantirish solig‘ining to‘lovchilari hisoblanishadi?

2.      Korxona bir necha faoliyat turi bilan shug‘ullansa ushbu soliqning to‘lovchisi bo‘la oladimi?

3.      Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish soli­g‘ining ob‘ekti va bazasi qanday aniqlanadi?

4.      Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish soli­g‘i stavkasi necha foizni tashkil etadi?

5.      Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish soli­g‘i stavkasini qanday holatda Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy hokimiyati organlari tomonidan belgilanadi?

6.      O‘zR Vazirlar Mahkamasining 453-son qaroriga ko‘ra obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘i qanday tartibda to‘lanadi?

7.      Qanday holatda korxona obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘ini  byudjetga to‘lamaydi?

8.      Tabaqalashtirilgan stavkalarni belgilash uchun nimalarni oldindan belgilab olish lozim?

9.      Soliq hisobotlari qachon soliq organlariga topshiriladi?

10.  Soliqni byudjetga to‘lash muddatlari qachon amalga oshiriladi?

 

2.Transport vositalari uchun benzin, dizel yonilg‘isi va gaz iste’moliga soliq.

 

2.1.Soliq to‘lovchilar,  soliq ob‘ekti va bazasi.

 

Transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliqni to’lovchilar oxirgi iste’molchilarga:

- benzin va dizel yoqilg’isini realizatsiya qilishni, shu jumladan avtomobillarga yoqilg’i quyish shoxobchalari orqali realizatsiya qilishni amalga oshiruvchi yuridik shaxslar;

- gazni avtomobillarga yoqilg’i quyish shoxobchalari orqali realizatsiya qilishni amalga oshiruvchi yuridik shaxslar.

Ushbu bo’limni qo’llash maqsadida:

- avtomobillarga yoqilg’i quyish shoxobchalari deganda avtomobillarga kompressor vositasida gaz to’ldirish, avtomobillarga yoqilg’i quyish va avtomobillarga gaz quyish shoxobchalari tushuniladi;

- oxirgi iste’molchilar deganda o’z ehtiyojlari uchun benzin, dizel yoqilg’isi va gaz oluvchi yuridik va jismoniy shaxslar tushuniladi.

Transport vositalari uchun benzin, dizel yoqilg’isi va gazni oxirgi iste’molchilarga realizatsiya qilish yoki ulardan o’z ehtiyojlari uchun foydalanish soliq solish ob’ektidir.

Benzin, dizel yoqilg’isi va gazning natura holidagi realizatsiya qilingan va o’z ehtiyojlari uchun foydalanilgan hajmi soliq solinadigan bazadir.

 

2.2.Soliq stavkasi va hisoblash tartibi.

 

Transport vositalari uchun benzin, dizel yonilg‘isi va gaz iste’moliga olinadigan soliq stavkalari har yili O‘zbekiston Respublikasi Prezident qarori bilan belgilanadi, uning miqdorlari O‘zbekiston Respublikasining butun hududida yagona hisoblanadi.

 

2016 yilda Transport vositalari uchun benzin, dizel yonilg‘isi va gaz iste’moliga olinadigan soliq stavkalari[21]

 

 

Soliq summasi chakana narxga qo‘shimcha ravishda belgilanadi va jismoniy shaxs - xaridorga beriladigan chekda alohida satr bilan ko‘rsatiladi.

Soliq summasi jismoniy shaxslarga sotiladigan benzin, dizel yonilg‘isi va gaz uchun mablag‘ to‘lanishi bilan bir vaqtda undiriladi.

Soliq summasi quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi:

 

N = V x St,

bu yerda:

N - hisoblab yozilgan soliq;

V - jismoniy shaxslarga sotilayotgan benzin, dizel yonilg‘isi yoki gazning natural ifodadagi hajmi;

St – soliq stavkasi.

Hisoblab chiqarilgan va ushlangan soliq summasi xo‘jalik yurituvchi sub‘ektlar uchun tushum deb hisoblanmaydi hamda boshqa to‘lanadigan soliqlar, yig‘imlar va majburiy to‘lovlar bo‘yicha soliq solish ob‘ekti yoki bazasi bo‘lmaydi.

 

2.3.Soliq hisobini yuritish va uni byudjetga to‘lash muddatlari.

 

Transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq soliq solinadigan bazadan va belgilangan stavkalardan kelib chiqqan holda hisoblab chiqariladi.

Transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq summasi transport vositalari uchun realizatsiya qilinadigan benzin, dizel yoqilg’isi va gazning narxida hisobga olinadi. Benzin, dizel yoqilg’isi va gazdan o’z ehtiyojlari uchun foydalanilganda transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliqning hisoblangan summasi soliq to’lovchining xarajatlariga kiritiladi.

Transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliqning hisob-kitobi joriy o’n kunlik to’lovlar hisobga olingan holda har chorakda, soliq davridan keyingi oyning 25-kunidan kechiktirmay, yil yakunlari bo’yicha esa, yillik moliyaviy hisobot topshiriladigan muddatda taqdim etiladi. Hisob-kitob benzin, dizel yoqilg’isi va gazni realizatsiya qilishni amalga oshiruvchi yuridik shaxs joylashgan erdagi davlat soliq xizmati organlariga taqdim etiladi, bundan avtomobillarga yoqilg’i quyish shoxobchalari orqali benzin, dizel yoqilg’isi va gazni realizatsiya qilish hollari mustasno. Avtomobillarga yoqilg’i quyish shoxobchalari orqali benzin, dizel yoqilg’isi va gaz realizatsiya qilinganda hisob-kitob avtomobillarga yoqilg’i quyish shoxobchalari joylashgan erdagi davlat soliq xizmati organlariga taqdim etiladi.

Transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliqni to’lash transport vositalari uchun benzin, dizel yoqilg’isi va gaz realizatsiya qilingan oyning o’n kunligi tugaganidan keyingi uchinchi kundan kechiktirmay, hisob-kitob taqdim etiladigan erda har o’n kunda amalga oshiriladi.

 

O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar:

 

1.    Transport vositalari uchun benzin, dizel yonilg‘isi va gaz iste’moliga soliqni byudjetga  bevosita to‘lovchilar kimlar?

2.    Soliq solish ob‘ekti va bazasi qanday aniqlanadi?

3.    Benzin, dizel yonilg‘isi va gazni sotish deganda nima tushuniladi?

4.    Transport vositalari uchun benzin, dizel yonilg‘isi va gaz iste’moliga soliq stavkalari qaysi davlat organlari tomonidan belgilanadi?

5.    Transport vositalari uchun benzin, dizel yonilg‘isi va gaz iste’moliga soliq stavkalari qaysi mezonlar asosida belgilanadi?

6.    Soliq summasi qaysi formula yordamida topiladi?

7.    Soliq summasi jismoniy shaxslardan qaysi vaqtlarda undiriladi?

8.    Soliq to‘lovchilar soliq idoralariga transport vositalari uchun benzin, dizel yonilg‘isi va gaz iste’moliga solig‘i bo‘yicha qaysi muddatda hisobot topshiradi?

9.    Transport vositalari uchun benzin, dizel yonilg‘isi va gaz iste’moliga soliq tushumi qaysi byudjetga tushadi?

10. Soliq to‘lovchilar tomonidan taqdim etilgan soliq hisobotlaridagi ma‘lumotlarning xaqqoniyligiga kim javobgar hisoblanadi?

 

3.Ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish  va ayrim

turdagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqi uchun yig‘im.

 

Soliq kodeksining 23-moddasiga ko‘ra ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish  va ayrim turdagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqi uchun yig‘im mahalliy soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar tarkibiga kiradi va u mahalliy byudjet daromadlaridan biri hisoblanadi.

Ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish  va ayrim turdagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqi uchun yig‘imning to‘lovchilari bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasi xududida ushbu tovarlar bilan qonunchilikda belgilangan tartibda chakana savdoni  amalga oshiradigan va ayrim turdagi xizmatlarni ko‘rsatadigan yuridik va jismoniy shaxslar hisoblanadi. 

Ushbu yig‘im ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdoni amalga oshirish va ayrim turdagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqini olish uchun to‘lanadi. Ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish va ayrim turdagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqi ruxsat guvohnomasi bilan tasdiqlanadi. Ruhsat guvohnomasi joylardagi mahalliy hokimiyat organlari tomonidan qonunchilikda belgilangan tartibda beriladi. Ayrim tovar turlarining va xizmatlarning ro‘yxati O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori bilan belgilanadi.

Ayrim turdagi tovarlar bilan  chakana savdo qilish va ayrim turdagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqi uchun ruxsat guvohnomasi yuridik shaxs yoki yakka tartibda tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi jismoniy shaxslarga o‘z arizalarida ko‘rsatilgan muddatlarga, lekin ushbu muddat qonunchilikda nazarda tutilgan muddatdan ortiq bo‘lmagan muddatga beriladi. Jumladan, yuridik shaxslarga ko‘pi bilan -3 yil, jismoniy shaxslarga -2 yil.

Yig‘imlar o‘rnatilgan minimal ish haqi miqdoriga nisbatan belgilanadi. 2012 yil 1 yanvardan boshlab ayrim tovar turlari bilan chakana savdo qilish huquqi uchun yig‘im alkogolli mahsulotlar uchun -1 oylik savdo uchun eng kam oylik ish haqi miqdorining 5 baravari miqdorida, qimmatbaho metallar va qimmatbaho toshlardan yasalgan buyumlar uchun -1 oylik savdo uchun eng kam oylik ish haqi miqdorining 3,5 baravari miqdorida belgilangan. Avtotransport vositalarini parkovka qilish (saqlash) bo‘yicha pullik xizmatlarni ko‘rsatganlik uchun yig‘im har oyda 8 minimal ish xaqi miqdorida undiriladi. Ushbu yig‘imlar har oyda hisobot oyining 25 kuniga qadar byudjetga to‘lanadi.

Mahalliy yig‘imni o‘z vaqtida to‘lanishi, qonun hujjatlariga rioya qilinishi uchun javobgarlik yig‘imni to‘lovchilar zimmasiga yuklanadi.

Davlat soliq xizmati organlari esa o‘zlariga berilgan vakolot doirasida qonun hujjatlariga muvofiq yig‘imni to‘lovchilarning byudjet oldidagi majburiyatlarini bajarilishi ustidan nazoratni amalga oshiradi.

O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar:

 

1.     Mahalliy yig‘im deganda nimani tushunasiz?

2.     Ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish  va ayrim turdagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqi uchun yig‘im soliq kodeksining qaysi moddasiga tegishli?

3.     Ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish  va ayrim turdagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqi uchun yig‘imni to‘lovchilari kimlar?

4.     Ayrim tovar turlarining va xizmatlarning ro‘yxati qaysi davlat organi tomonidan belgilanadi?

5.     Ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish  va ayrim turdagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqi uchun ruxsat guvohnomasi qancha muddatga beriladi?

6.     Ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish  va ayrim turdagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqi uchun yig‘im qancha miqdorda undiriladi?

7.     Mahalliy yig‘imni o‘z vaqtida to‘lanishi usutidan javobgarlik kimlarning zimmasiga yuklangan?

 

14-MAVZU: BYUDJETDAN TASHQARI FONDLARGA MAJBURIY TO’LOVLAR VA AJRATMALAR

 

Reja.

 

1. Yagona ijtimoiy to‘lov va Pensiya jamg‘armasiga sug‘urta badallari.

1.1. Yagona ijtimoiy to‘lovni  to‘lovchilari, to‘lov ob‘ekti, bazasi hamda to‘lovdan chegirmalar.

1.2. Yagona ijtimoiy to‘lovni va sug‘urta badallarini hisoblab chiqarish hamda to‘lash tartibi.

2. Byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga majburiy ajratma.

2.1. Majburiy ajratma to‘lovchilari, ob‘ekti, bazasi va stavkalari.

2.2. Byudjetdan tashqari Pen­siya jamg‘armasiga majbu­riy ajratmalarni hisob­lab chiqarish, ularning hisob-kitoblarini taqdim etish tartibi.

3. Respublika yo‘l jamg‘armasiga to‘lovlar.

3.1. Majburiy ajratmalar to‘lovchilari, ob‘ekti va stavkalari.

3.2. Majburiy ajratmalarni hisoblash va to‘lash tartibi va yo‘l jamg‘armasiga yig‘imlarni to‘lovchilar, ob‘ekti va bazasi.

3.3. Yig‘imlar stavkasi, imtiyozlar va yig‘imlarni to‘lash tartibi.

4. Byudjetdan tashqari umumta’lim maktablari, kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar va tibbiyot muassasalarini rekonstruktsiya qilish, mukammal ta’mirlash va jihozlash jamg’armasiga majburiy ajratmalar.

4.1.Majburiy ajratmani to‘lovchilar.

4.2. Majburiy ajratmalarga tortish ob‘ekti va ba’zasi.

4.3. Majburiy ajratma stav­kasi va imtiyozlar, uni hisoblash hamda to‘lash tartibi.

 

 

1.Yagona ijtimoiy to‘lov va Pensiya jamg‘armasiga sug‘urta badallari.

 

1.1.Yagona ijtimoiy to‘lovni  to‘lovchilari, to‘lov ob‘ekti, bazasi hamda to‘lovdan chegirmalar.

 

Yagona ijtimoiy to‘lov O‘zbekistonda 2004 yildan amal qilib kelinmoqda. Soliq kodeksining 305-moddasiga binoan yagona ijtimoiy to‘lovni to‘lovchilar bo‘lib, yuridik shaxslar – O‘zbekiston Respublikasi rezidentlari, O‘zbekiston Respublikasida faoliyatni doimiy muassasa, chet ellik yuridik shaxslarning vakolatxonalari va filiallari orqali amalga oshiruvchi O‘zbekiston Respublikasi norezidentlari hamda jismoniy shaxslar hisoblanadi.

Jismoniy shaxslar – O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari, shuningdek O‘zbekiston Respublikasi hududida doimiy yashovchi va ishlovchi fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar fuqarolarning byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga sug‘urta badallari (bundan keyin matnda sug‘urta badallari deb yuritiladi) to‘lovchilardir.

Sug‘urta badallarini hisoblash va ushlab qolish majburiyati, shuningdek ularning to‘g‘ri hisoblab chiqarilishi uchun javobgarlik ish beruvchi zimmasiga yuklatiladi.

Yagona ijtimoiy to‘lovning va sug‘urta badallarini hisoblash uchun ob‘ekt bo‘lib, ish haqi tarzidagi daromadlar hisoblanadi.

Yagona ijtimoiy to‘lovni va sug‘urta badallarini hisoblab chiqarish uchun baza imtiyoz sifatida belgilangan to‘lovlar chegirib tashlangan ish haqi tarzida to‘lanadigan daromadlar summasi sifatida belgilanadi.

Yagona ijtimoiy to‘lov va sug‘urta badallari bazasi hisoblanayotganda  quyidagi to‘lovlar chegirib tashlanadi:

1) amaldagi Soliq kodeksining 174-moddasi 5, 8, 9, 11 va 12-bandlarida ko‘rsatilgan kompensatsiya to‘lovlari;

2) xodimga hisoblanadigan va uning roziligi bilan tegishli byudjet yoki xayriya jamg‘armalarga (shanbaliklar, yakshanbaliklar va shu kabilar uchun) o‘tkaziladigan ish haqi tarzidagi daromadlar;

3) xodimning muhim sanasi, uzoq yillik xizmati, jamoat faoliyatida erishgan yutuqlari munosabati bilan unga beriladigan rag‘batlantirish tarzidagi to‘lovlar;

4) xodimga tabiiy ofat, boshqa favqulodda holatlar munosabati bilan to‘lanadigan to‘lovlar;

5) yosh mutaxassislarga oliy o‘quv yurtini tamomlaganlaridan so‘ng ta‘til vaqti uchun yuridik shaxslar hisobidan to‘lanadigan nafaqalar.

 

1.2.Yagona ijtimoiy to‘lovni va sug‘urta badallarini hisoblab chiqarish hamda to‘lash tartibi.

 

Yagona ijtimoiy to‘lov va sug‘urta badallari har oyda soliq solinadigan bazadan hamda belgilangan stavkalardan kelib chiqqan holda hisoblab chiqariladi.

Yuridik shaxslarning mehnatga haq to‘lash fondidan yagona ijtimoiy to‘lov stavkasi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 22 dekabrdagi PQ-2455-sonli qaroriga asosan

 

№	Soliq to’lovchilar	Soliq solinadigan bazaga nisbatan % stavkasi
1	Mikrofirmalar va kichik korxonalar, shunegdek fermer xo’jaliklari	15*
2	1-bandda nazarda tutilmagan boshqa soliq to’lovchilar	25*

 

Yuridik shaxslarning mehnatga haq to‘lash fondidan yagona ijtimoiy to‘lov davlat maqsadli jamg‘armalari hamda Kasaba uyushmalari federatsiyasi Kengashi o‘rtasida belgilangan tartibga muvofiq quyidagi miqdorlarda taqsimlanadi:

Mikrofirmalar va kichik korxonalar, shunegdek fermer xo’jaliklari bo’yicha:

- byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga      - 14,8 %;

- davlat bandlikka ko‘maklashish fondiga            - 0,1 %;

- kasaba uyushmalari federatsiyasi Kengashiga   - 0,1 %.

Boshqa soliq to’lovchilar:

- byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga      - 24,8 %;

- davlat bandlikka ko‘maklashish fondiga            - 0,1 %;

- kasaba uyushmalari federatsiyasi Kengashiga   - 0,1 %.

Sug‘urta badallari esa xodimlarning ish haqiga nisbatan 7,5 foiz miqdorida belgilangan.

Yagona ijtimoiy to‘lov yuridik shaxslarning mablag‘lari hisobidan to‘lanadi, sug‘urta badallari esa xodimlarning ish haqidan ushlab qolinadi va soliq agentlari tomonidan jamg‘armaga o‘tkaziladi.

Yagona ijtimoiy to‘lovning hisob-kitobi soliq bo‘yicha hisobga olish joyidagi davlat soliq xizmati organlariga soliq to‘lovchi tomonidan ortib boruvchi yakun bilan:

- korxonalar tomonidan – yilning har choragida hisobot davridan keyingi oyning 25-kunidan kechiktirmay, yil yakunlari bo‘yicha esa yillik moliyaviy hisobot topshiriladigan muddatda.

Sug‘urta badallarining hisob-kitobi ro‘yxatdan o‘tkazilgan joydagi davlat soliq xizmati organlariga soliq to‘lovchi tomonidan ortib boruvchi yakun bilan yilning har choragida hisobot davridan keyingi oyning 25-kunidan kechiktirmay taqdim etiladi.

Yagona ijtimoiy to‘lov va sug‘urta badallari yuridik shaxslar tomonidan quyidagi muddatlarda amalga oshiriladi:

- yagona ijtimoiy to‘lov va sug‘urta badallari – har oyda, keyingi oyning 10-kunidan kechiktirmay.

 

2.Byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga majburiy ajratma.

 

2.1.Majburiy ajratma to‘lovchilari, ob‘ekti, bazasi va stavkalari.

 

        O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari pensiya yoshiga etganda, mehnat qobiliyatini to‘liq yoki qisman yo‘qotganda, boquvchisiz qolganda ijtimoiy yordam olish bo‘yicha konstitutsiyaviy huquqga egadirlar. Ushbu huquqiy me‘yorlar O‘zbekiston Respublikasining 1993 yil 3 sentyabrda qabul kilgan  “Fuqarolarning davlat pensiya ta‘minot to‘g‘risida”gi Qonunida ham belgilab berilgan.

Pensiya ta‘minoti tizimidagi boshqaruv tuzilmasini takomillashtirish davlat ijtimoiy sug‘urtasi bo‘yicha majburiy badallar to‘liq yig‘ilishini samarali tashkil qilish, amaldagi boshqaruv tuzilmalarini qisqartirish hamda pensiyalar va nafaqalar to‘lashga yo‘naltiriladigan mablag‘lardan foydalanish samaradorligini oshirish maqsadida Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 15 noyabrdagi “O‘zbekiston Respublikasi pensiya ta‘minotini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi      444-sonli qarori bilan byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga mablag‘ to‘plash va mablag‘ to‘liq tushishi ustidan nazorat qilish funktsiyasi O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi zimmasiga yuklatildi va byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga majburiy to‘lovlar soliqlarga tenglashtirildi. Pensiya jamg‘armasining daromadlari va xarajatlari har yili O‘zbekiston Respublikasining yig‘ma byudjeti tarkibiga kiritiladigan bo‘ldi hamda Pensiya jamg‘armasiga majburiy ajratmalarni hisoblab chiqish va to‘lash tartibi buzilganligi uchun xo‘jalik yurituvchi sub‘ektlarga nisbatan moliyaviy jazolar qo‘llanilishi, shu jumladan to‘lovlar o‘z vaqtida to‘lanmaganligi uchun penya hisoblanishi qonun hujjatlarida belgilab qo‘yildi.

Byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga mablag‘lar to‘plash tartib qoidalari Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 23 dekabrdagi "Byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasi mablag‘larini shakllantirish va sarflash tartibi to‘g‘risidagi Nizomni tasdiqlash haqida"gi  498-sonli qarori bilan tasdiqlangan  Nizom asosida 2004 yilgacha amalga oshirilib keldi.

Vazirlar Mahkamasining 2003 yil 25 dekabrdagi 567-sonli qarori bilan byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga ajratmalarni hisoblash va to‘lash tartiblarini soddalashtirish maqsadida, byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga ajratmalar, bandlik fondiga ajratmalar va kasaba uyushmalari jamg‘armasiga ajratmalar birgalikda yagona ijtimoiy to‘lov nomi bilan yuritiladigan bo‘ldi.

Soliq kodeksining 312-moddasiga asosan O‘zbekiston Respublikasining rezidentlari bo‘lgan yuridik shaxslar byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga majburiy ajratmani to‘lovchilari hisoblanadi.

Quyidagilar byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga majburiy ajratmaning to‘lovchilari bo‘lmaydi:

- umumbelgilangan soliqlarni tolovchi mikrofirma va kichik korxonalar, akstiz va yer qari tolovchilari mustasno;

-notijorat tashkilotlar, bundan ularning tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishdan olgan daromadlari mustasno;

- yagona soliq to‘lovini to‘lovchi yuridik shaxslar.

Byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga majburiy ajratmaning ob‘ekti va bazasi quyidagicha belgilangan.

14.1-jadval

Byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga majburiy

ajratmaga tortish ob‘ektlari

 

 

Yuridik shaxslar bir necha xil ob‘ektlarga ega bo‘lgan hollarda, ular ob‘ektlarning alohida-alohida hisobini yuritishi va tegishli ob‘ektlar uchun belgilangan stavkalardan kelib chiqqan holda byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga majburiy ajratmalarni to‘lashi shart.

 

2.2.Byudjetdan tashqari Pen­siya jamg‘armasiga majbu­riy ajratmalarni hisob­lab chiqarish, ularning hisob-kitoblarini taqdim etish tartibi.

 

Byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘ar­masiga majburiy ajratmalar har oyda soliq solinadigan bazadan va belgilangan stavkadan kelib chiqqan holda hisoblab chiqariladi.

Byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga majburiy ajratmalarning hisob-kitobi soliq bo‘yicha hisobga olish joyidagi davlat soliq xizmati organlariga ortib boruvchi yakun bilan:

-korxonalar tomonidan – yilning har choragida, hisobot davridan keyingi oyning 25-kunidan kechiktirmay, yil yakunlari bo‘yicha esa yillik moliyaviy hisobot topshiriladigan muddatda.

Byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga majburiy ajratmalarni to‘lash hisobot davridan keyingi oyning 25-kunidan kechiktirmay amalga oshiriladi.

 

3.Respublika yo‘l jamg‘armasiga to‘lovlar.

 

3.1.Majburiy ajratmalar to‘lovchilari, ob‘ekti va stavkalari.

 

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti­ning 2003 yil 19 avgustdagi PF-3292-sonli, Vazirlar Mahkamasining 2003 yil 21 avgustdagi 361-sonli “O‘zavtoyo‘l davlat aktsiyadorlik kompaniyasi va O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Respublika yo‘l jamg‘armasi faoliyatni tashkil etish masalalari to‘g‘risida” gi qaroriga asosan 2003 yil 1 oktyabridan boshlab yo‘l xo‘jaligini boshqarish tuzilmasidagi Respublika, viloyat va mahalliy yo‘l jamg‘armalari tugatildi va ularning o‘rnida O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzurida Respublika yo‘l jamg‘armasi tuzildi. Ushbu jamg‘armaga mablag‘larni yig‘ish va uni nazorat qilish vazifasi Davlat soliq qo‘mitasi va Davlat bojxona qo‘mitasi zimmalariga yuklatildi.

Soliq kodeksining 316-moddasiga asosan O‘zbekiston Respublikasining rezidentlari bo‘lgan yuridik shaxslar yo‘l jamg‘armasiga majburiy ajratmalarni to‘lovchilari bo‘lib hisoblanadi.

Yo‘l jamg‘armasiga majburiy ajratmalarning to‘lovchilari bo‘lib quyidagi yuridik shaxslar hisoblanmaydi:

- notijorat tashkilotlar, bundan ularning tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishdan olgan daromadlari mustasno;

- yagona soliq to‘lovi to‘lovchi yuridik shaxslar;

- ixtisoslashtirilgan yo‘l xo‘jaligi boshqaruvi organi tuzilmasiga kiradigan korxonalar, Respublika yo‘l jamg‘armasi mablag‘lari hisobiga moliyalashtiriladigan umumiy foydalanishdagi avtomobil yo‘llarini saqlash, ta‘mirlash, rekonstruktsiya qilish va qurish bo‘yicha ishlarni bajarganlik uchun olingan daromadlari bo‘yicha.

Sof tushum yo‘l jamg‘armasiga majburiy ajratmalarning soliq solish ob‘ekti va soliq solinadigan bazasi qilib belgilangan.

Respublika yo‘l jamg‘armasiga majburiy ajratmalarning soliq solish ob‘ekti va soliq solinadigan bazasi quyidagilardir:

1) kommunal xo‘jalik tizimining issiqlik, suv va gaz ta‘minoti korxonalari uchun – mahsulotlarning (ishlarning, xizmatlarning) qo‘shilgan qiymat solig‘i va tegishincha issiqlik ta‘minoti korxonalari uchun issiqlik quvvatining, suv ta‘minoti korxonalari uchun suvning, gaz ta‘minoti korxonalari uchun tabiiy gazning xarid qiymati chegirib tashlangan holda realizatsiya qilingan hajmi;

2) qurilish, qurilish-montaj, ta‘mirlash-qurilish, ishga tushirish-sozlash, loyiha-qidiruv va ilmiy-tadqiqot tashkilotlari uchun – o‘z kuchlari bilan bajarilgan, tegishincha qurilish, qurilish-montaj, ta‘mirlash-qurilish, ishga tushirish-sozlash, loyiha-qidiruv va ilmiy-tadqiqot ishlarining qo‘shilgan qiymat solig‘i chegirib tashlangan holdagi qiymati;

3) vositachilik xizmatlari ko‘rsatuvchi, shu jumladan tovarlarni sotish bo‘yicha, vositachilik va topshiriq shartnomasi bo‘yicha hamda vositachilik xizmatlari ko‘rsatishga oid boshqa shartnomalar bo‘yicha vositachilik xizmatlari ko‘rsatuvchi yuridik shaxslar uchun – ko‘rsatilgan xizmatlar uchun qo‘shilgan qiymat solig‘i chegirib tashlangan holdagi mukofot summasi;

4) savdo faoliyatini amalga oshiradigan yuridik shaxslar uchun – tovar oboroti;

5) kredit tashkilotlari va sug‘urta tashkilotlari uchun – soliq kodeksining 148- va 150-moddalariga muvofiq aniqlanadigan daromadlari;

6) asosiy faoliyati mol-mulkni lizingga berishdan iborat bo‘lgan yuridik shaxslar uchun – moliyaviy ijara (lizing) bo‘yicha foizli daromad summasi.

Yuridik shaxslar turli xil ob‘ektlarga ega bo‘lgan hollarda, ular ob‘ektlarning alohida-alohida hisobini yuritishi va tegishli ob‘ektlar uchun belgilangan stavkalardan kelib chiqqan holda Respublika yo‘l jamg‘armasiga majburiy ajratmalarni to‘lashi lozim.

 

 

 

 

3.2. Majburiy ajratmalarni hisoblash va to‘lash tartibi va yo‘l jamg‘armasiga yig‘imlarni to‘lovchilar, ob‘ekti va bazasi.

 

Respublika yo‘l jamg‘armasiga majburiy ajratmalar soliq solinadigan bazadan va tasdiqlangan stavkadan kelib chiqqan holda har oyda hisoblab chiqariladi.

Respublika yo‘l jamg‘armasiga majburiy ajratmalarning hisob-kitobi soliq bo‘yicha hisobga olish joyidagi davlat soliq xizmati organlariga ortib boruvchi yakun bilan:

- korxonalar tomonidan – yilning har choragida, hisobot davridan keyingi oyning 25-kunidan kechiktirmay, yil yakunlari bo‘yicha esa yillik moliyaviy hisobot topshiriladigan muddatda.

Respublika yo‘l jamg‘armasiga majburiy ajratmalarni to‘lash hisobot davridan keyingi oyning 25-kunidan kechiktirmay amalga oshiriladi.

Soliq kodeksining 54-bobiga asosan Respublika yo‘l jamg‘armasiga majburiy ajratmalardan tashqari yig‘imlar ham to‘lanadi.

Respublika yo‘l jamg‘armasi yig‘im­lariga quyidagilar kiradi:

- avtotransport vositalarini olgan­lik va (yoki) O‘zbekiston Respublikasi hududiga vaqtinchalik olib kirganlik uchun yig‘im;

- chet davlatlar avtotransport vositalarining O‘zbekiston Respubli­kasi hududiga kirganligi va uning hududi orqali tranzit tarzida o‘tganligi uchun yig‘im.

Amaldagi soliq kodeksining 321-moddasiga binoan avtotransport vositalarini oluvchi yoki O‘zbekiston Respublikasi hududiga vaqtinchalik olib kirishni amalga oshiruvchi O‘zbekiston Respublikasi rezidentlari va norezidentlari avtotransport vositalarini olganlik yoki O‘zbekiston Respublikasi hududiga vaqtinchalik olib kirganlik uchun yig‘im to‘lovchilari bo‘lib hisoblanadi. Chet davlatlar avtotransport vositalarining egalari yoki foydalanuvchilari ushbu vositalarning O‘zbekiston Respublikasi hududiga kirganligi va uning hududi orqali tranzit tarzida o‘tganligi uchun yig‘imi to‘lovchilari bo‘lib hisoblanadi.

Yig‘imlar uchun ob‘ekt quyidagilardir:

- avtotransport vositalarini olish yoki O‘zbekiston Respublikasi hududiga vaqtinchalik olib kirish;

- chet davlatlar avtotransport vositalarining O‘zbekiston Respublikasi hududiga kirishi va uning hududi orqali tranzit tarzida o‘tish.

Yig‘imlar undiriladigan baza sifatida quyidagilar belgilangan:

- olingan yoki O‘zbekiston Respublikasi hududiga vaqtinchalik olib kiriladigan avtotransport vositalarining qiymati;

- O‘zbekiston Respublikasi hududiga kirganida yoki uning hududi orqali tranzit tarzida o‘tganida chet davlatlarning avtotransport vositalari.

 

3.3.Yig‘imlar stavkasi, imtiyozlar va yig‘imlarni to‘lash tartibi.

 

Avtotransport vositalarini olish yoki O‘zbekiston Respublikasi hududiga vaqtinchalik olib kirish uchun yig‘imni to‘lashdan quyidagilar ozod qilinadilar:

1) ishlab chiqaruvchi korxona tomonidan qo‘l bilan boshqarishga moslashtirilgan engil avtomobilni yoki motoaravachani oluvchi barcha guruhlardagi nogironlar;

2) ixtisoslashtirilgan savdo tarmog‘idan O‘zbekiston Respublikasida ishlab chiqarilgan yangi avtomobil oluvchi fuqarolar, shuningdek yaqin qarindoshlaridan hadya shartnomasi yoki meros asosida avtomobillar va motoaravachalarni oluvchi fuqarolar;

3) umumiy foydalanishdagi avtomobil yo‘llarini saqlash, ta‘mirlash, rekonstruktsiya qilish va qurishni amalga oshiruvchi ixtisoslashtirilgan yo‘l xo‘jalik boshqaruvi organi tuzilmasiga kiradigan korxonalar – mazkur ishlarni amalga oshirishda bevosita foydalaniladigan avtotransport vositalari bo‘yicha;

4) faoliyatining asosiy turi yo‘lovchilar tashish bo‘lgan, qonun hujjatlariga muvofiq yo‘lovchilar tashish uchun belgilangan namunadagi litsenziyaga ega bo‘lgan avtotransport korxonalari – yo‘lovchilar tashishni amalga oshiruvchi transport vositalari bo‘yicha (engil avtomobillar va yo‘nalishli taksilardan tashqari);

5) yuridik shaxslar – qirq tonnadan ortiq yuk ko‘taradigan, olingan kon avtosamosvallari bo‘yicha;

6) homiylik (beg‘araz) yordami sifatida avtomobillarni olgan (sotib olgan) bolalar uylari, ixtisoslashtirilgan maktab-internatlar, qariyalar va kichik yoshdagi nogironlar uchun internat-uylar, shuningdek byudjet hisobidan moliyalashtiriladigan tibbiyot muassasalari;

7) yuridik shaxslar – avtotransport vositalarini bitta tizim (davlat va xo‘jalik boshqaruvi organi) ichida balansdan balansga bepul o‘tkazishda;

8) qayta tashkil etish natijasida avtotransport vositasini olgan huquqiy voris;

9) avtotransport vositalarini 3–5-bandlarida ko‘rsatilgan yuridik shaxslarga lizingga berish uchun oluvchi lizing beruvchilar.

14.2-jadval

O‘zbekiston Respublikasi hududiga xorijiy va chegaradosh Davlatlardan avtotransport vositalarini olib kirish, olib chiqish va tranzit qilishdan

yig‘imlar stavkalari

 

 

Avtotransport vositalarini olganlik yoki O‘zbekiston Respublikasi hududiga vaqtinchalik olib kirganlik uchun yig‘im ular O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi organlarida davlat ro‘yxatidan o‘tkazilayotganda, qayta ro‘yxatdan o‘tkazilayotganda quyidagi hollarda undiriladi:

1) avtotransport vositalari oldi-sotdi, almashtirish, hadya, bepul berish shartnomasi asosida, shuningdek qonun hujjatlarida ta‘qiqlanmagan boshqa bitimlar asosida mulk qilib olinganda;

2) avtotransport vositalari yuridik shaxsning ustav fondiga (ustav kapitaliga) yoki qonun hujjatlarida belgilangan tartibda dividendlar sifatida olinganda;

3) avtotransport vositalari lizingga berish uchun olinganda. Yig‘im taraflarning yozma kelishuviga ko‘ra lizing beruvchidan yoki lizing oluvchidan undiriladi. Lizing beruvchi O‘zbekiston Respublikasining norezidenti bo‘lgan taqdirda, yig‘im lizing oluvchidan undiriladi. Lizing shartnomasi muddati tugaganidan so‘ng mazkur lizing (ikkilamchi lizing) shartnomasi predmeti bo‘lgan avtotransport vositasi qayta ro‘yxatdan o‘tkazilayotganida takroran yig‘im undirilmaydi;

4) avtotransport vositalari O‘zbekiston Respublikasi hududiga vaqtinchalik olib kirilganda.

Avtotransport vositalarini olish yoki O‘zbekiston Respublikasi hududiga vaqtinchalik olib kirish uchun yig‘im to‘langanligi to‘g‘risidagi hujjat taqdim etilmagan holda avtotransport vositalarini ro‘yxatdan o‘tkazish, qayta ro‘yxatdan o‘tkazish yoki texnik ko‘rikdan o‘tkazish amalga oshirilmaydi.

Chet davlatlar avtotransport vositalari O‘zbekiston Respublikasi hududiga kirganligi va uning hududi orqali tranzit tarzida o‘tganligi uchun yig‘im chet davlatning avtotransport vositasi O‘zbekiston Respublikasi hududiga kirayotganida undiriladi.

 

14.3.-jadval

Respublika yo‘l jamg‘armasiga undiriladigan yig‘imlarning 2016 yildagi stavkalari

 

Izoh:

*) yig‘im miqdori quyidagi miqdordan kam bo‘lmasligi kerak:

- o‘rinlar soni 40 tagacha bo‘lgan avtobuslar va yuk ortish hajmi 20 tonnagacha bo‘lgan yuk avtotransport vositalari bo‘yicha xarid qiymatining 20 foizidan;

- qolgan avtotransport vositalari bo‘yicha xarid qiymatining 6 foizidan kam bo‘lmasligi kerak.

 

4.Byudjetdan tashqari umumta’lim maktablari, kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar va tibbiyot muassasalarini rekonstruktsiya qilish, mukammal ta’mirlash va jihozlash jamg’armasiga majburiy ajratmalar.

 

4.1.Majburiy ajratmani to‘lovchilar.

 

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti­ning 2004 yil 21 maydagi Farmoniga muvofiq maktab ta‘limini 2004-2009 yillar davomida rivojlantirish maqsadida Byudjet­dan tashqari maktab ta‘limi jamg‘armasi tashkil etildi.

Maktab ta‘limi jamg‘armasiga majburiy ajratma maktab ta‘limini rivojlantirishning 2004-2009 yillar Davlat umummilliy dasturiga kiritildi va ular davlat soliqlariga tenglashtirildi. Mazkur jamg‘arma nomi 2014 yil 1 yanvardan boshlab byudjetdan tashqari umumta’lim maktablari, kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar va tibbiyot muassasalarini rekonstruktsiya qilish, mukammal ta’mirlash va jihozlash jamg’armasiga majburiy ajratmalar deb o‘zgartirildi.

Byudjetdan tashqari Umumta’lim maktablari, kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar va tibbiyot muassasalarini rekonstruktsiya qilish, mukammal ta’mirlash va jihozlash jamg’armasiga majburiy ajratmalarni to’lovchilar quyidagilardir:

- yuridik shaxslar — O’zbekiston Respublikasining rezidentlari;

- oddiy shirkat ishlarini yuritish zimmasiga yuklatilgan (ishonchli shaxs) sherik (ishtirokchi) — yuridik shaxs.

Quyidagilar byudjetdan tashqari Umumta’lim maktablari, kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar va tibbiyot muassasalarini rekonstruktsiya qilish, mukammal ta’mirlash va jihozlash jamg’armasiga majburiy ajratmalarning to’lovchilari bo’lmaydi:

- notijorat tashkilotlar, bundan ularning tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishdan olgan daromadlari mustasno;

- yagona soliq to’lovini va (yoki) yagona yer solig’ini to’lovchi yuridik shaxslar;

- umumbelgilangan soliqlarni to’lovchi mikrofirmalar va kichik korxonalar, bundan aksiz to’lanadigan mahsulotlar ishlab chiqaruvchi va yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq solinadigan foydali qazilmalarni qazib oluvchi mikrofirmalar va kichik korxonalar mustasno.

 

4.2.Majburiy ajratmalarga tortish ob‘ekti va ba’zasi.

 

Agar ushbu moddada boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo’lsa, sof tushum byudjetdan tashqari Umumta’lim maktablari, kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar va tibbiyot muassasalarini rekonstruktsiya qilish, mukammal ta’mirlash va jihozlash jamg’armasiga majburiy ajratmalarning soliq solish ob’ekti va soliq solinadigan bazasidir.

Byudjetdan tashqari Umumta’lim maktablari, kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar va tibbiyot muassasalarini rekonstruktsiya qilish, mukammal ta’mirlash va jihozlash jamg’armasiga majburiy ajratmalarning soliq solish ob’ekti va soliq solinadigan bazasi quyidagilardir:

1) kommunal xo’jalik tizimining issiqlik, suv va gaz ta’minoti korxonalari uchun — mahsulotlarning (ishlarning, xizmatlarning) qo’shilgan qiymat solig’i va tegishincha issiqlik ta’minoti korxonalari uchun issiqlik quvvatining, suv ta’minoti korxonalari uchun suvning, gaz ta’minoti korxonalari uchun tabiiy gazning xarid qiymati chegirib tashlangan holda realizatsiya qilingan hajmi;

2) qurilish, qurilish-montaj, ta’mirlash-qurilish, ishga tushirish-sozlash, loyiha-qidiruv va ilmiy-tadqiqot tashkilotlari uchun — o’z kuchlari bilan bajarilgan, tegishincha qurilish, qurilish-montaj, ta’mirlash-qurilish, ishga tushirish-sozlash, loyiha-qidiruv va ilmiy-tadqiqot ishlarining qo’shilgan qiymat solig’i chegirib tashlangan holdagi qiymati. Bunda, agar yuqorida qayd etilgan ishlarni materiallar bilan ta’minlash majburiyati shartnomaga binoan buyurtmachining zimmasida bo’lsa, ushbu materiallarga bo’lgan mulk huquqi buyurtmachining o’zida saqlanib qolgan taqdirda, o’z kuchlari bilan bajarilgan ishlarni realizatsiya qilishdan olinadigan tushum bajarilgan hamda tasdiqlangan ishlarning buyurtmachi materiallarining qiymati kiritilmagan holdagi qiymati sifatida belgilanadi;

3) vositachilik xizmatlari ko’rsatuvchi, shu jumladan tovarlarni sotish bo’yicha, vositachilik, topshiriq shartnomalari bo’yicha hamda vositachilik xizmatlari ko’rsatishga oid boshqa shartnomalar bo’yicha vositachilik xizmatlari ko’rsatuvchi yuridik shaxslar uchun — ko’rsatilgan xizmatlar uchun qo’shilgan qiymat solig’i chegirib tashlangan holdagi mukofot summasi;

4) savdo faoliyatini amalga oshiradigan yuridik shaxslar uchun — tovar oboroti;

5) kredit tashkilotlari va sug’urta tashkilotlari uchun — agar mazkur moddaning uchinchi qismida boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo’lsa, aniqlanadigan daromad;

6) asosiy faoliyati mol-mulkni lizingga berishdan iborat bo’lgan yuridik shaxslar uchun — moliyaviy ijara (lizing) bo’yicha foizli daromad summasi.

Quyidagilarga soliq solish ob’ekti sifatida qaralmaydi:

- boshqa daromadlar;

- hayotni sug’urta qilish sohasiga taalluqli shartnomalar bo’yicha sug’urta mukofotlari (badallari), qayta sug’urta qilish shartnomalari bo’yicha topshirilgan to’lovlar summalari, ko’rsatilgan daromadlar.

Soliq to’lovchilar turli xil soliq solish ob’ektlariga ega bo’lgan hollarda, ular soliq solish ob’ektlarining alohida-alohida hisobini yuritishi va tegishli ob’ektlardan kelib chiqqan holda byudjetdan tashqari Umumta’lim maktablari, kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar va tibbiyot muassasalarini rekonstruktsiya qilish, mukammal ta’mirlash va jihozlash jamg’armasiga majburiy ajratmalarni to’lashi shart.

 

4.3.Majburiy ajratma stav­kasi va imtiyozlar, uni hisoblash hamda to‘lash tartibi.

 

Byudjetdan tashqari Umumta’lim maktablari, kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar va tibbiyot muassasalarini rekonstruktsiya qilish, mukammal ta’mirlash va jihozlash jamg’armasiga majburiy ajratmalar soliq solinadigan bazadan va tasdiqlangan stavkadan kelib chiqqan holda har oyda hisoblab chiqariladi.

Byudjetdan tashqari Umumta’lim maktablari, kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar va tibbiyot muassasalarini rekonstruktsiya qilish, mukammal ta’mirlash va jihozlash jamg’armasiga majburiy ajratmalarning hisob-kitobi soliq bo’yicha hisobga olish joyidagi davlat soliq xizmati organlariga ortib boruvchi yakun bilan yilning har choragida, hisobot davridan keyingi oyning 25-kunidan kechiktirmay, yil yakunlari bo’yicha esa, yillik moliyaviy hisobot topshiriladigan muddatda taqdim etiladi.

Byudjetdan tashqari Umumta’lim maktablari, kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar va tibbiyot muassasalarini rekonstruktsiya qilish, mukammal ta’mirlash va jihozlash jamg’armasiga majburiy ajratmalarni to’lash:

byudjetdan tashqari Umumta’lim maktablari, kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar va tibbiyot muassasalarini rekonstruktsiya qilish, mukammal ta’mirlash va jihozlash jamg’armasiga majburiy ajratmalar to’lovchi bo’lgan mikrofirmalar va kichik korxonalar tomonidan — hisob-kitobni taqdim etish muddatidan kechiktirmay;

mikrofirmalar va kichik korxonalar jumlasiga kirmaydigan soliq to’lovchilar tomonidan — har oyda, keyingi oyning 25-kunidan kechiktirmay, yil yakunlari bo’yicha esa, yillik moliyaviy hisobot taqdim etiladigan muddatdan kechiktirmay amalga oshiriladi.

 

O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar:

 

1.      Yagona ijtimoiy to‘lov to‘lovchilari bo‘lib kimlar hisoblanishadi?

2.      Fuqarolarning ish haqidan byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga majburiy sug‘urta badallarining to‘lovchilari kimlar?

3.      Yagona ijtimoiy to‘lov mablag‘lari qanday tartibda jamg‘armalarga taqsimlanadi?

4.      Yagona ijtimoiy to‘lov va Pensiya jamg‘armasiga sug‘urta badalini ob‘ekti va bazasi qanday aniqlanadi?

5.      Byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasi qachon va nima maqsadda tashkil etilgan?

6.      Byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga ajratmalarning to‘lovchilari bo‘lib kimlar hisoblanadi?

7.      Respublika yo‘l jamg‘armasi qachon va nima maqsadda tashkil topgan?

8.      Respublika yo‘l jamg‘armasiga majburiy ajratmalarning to‘lovchi­lari kimlar?

9.      Majburiy ajratmalarni to‘lovchilar hisob-kitoblarni qaysi tashkilotga taqdim etadilar?

15-MAVZU:ЕVROPА MАMLАKАTLАRINING SOLIQ TIZIMI

 

Reja.

1. Iqtisodiy rivojlаngаn mаmlаkаtlаrni soliq tizimi.

1.1.Iqtisodiy rivojlаngаn mаmlаkаtlаrni soliq tizimi.

1.2.Iqtisodiy rivojlаngаn, еtаkchi dаvlаtlаrni soliq siyosаti.

1.3.Jаhon iqtisodiyotidа milliy soliq tizimlаrini bir-birigа moslаshishini kеlаjаgi.

 

1.1.Iqtisodiy rivojlаngаn mаmlаkаtlаrni soliq tizimi.

 

Soliqlаrni qo’llаnilib kеlinishi qаdimiy tаriхgа egаdir. Soliq milliy dаromаdni bir qismi bo’lib, mаjburiy vа qаytаrib bеrmаslik printsipi аsosidа аholidаn vа yuridik shахslаrdаn dаvlаt tomonidаn o’z hаrаjаtlаrini qoplаsh uchun olinаdi. Iqtisodchi olimlаrning fikrichа, «Soliqdа dаvlаtni borlig’ini iqtisodiy ifodаsi gаvdаlаnаdi».

Quldorlik vа fеodаlizm dаvridа nаturаl хo’jаlik аsosiy rolni o’ynаgаni uchun soliq nаturаl – yig’im sifаtidа qo’llаngаn (oziq-ovqаt, аrmiya uchun oziq-ovqаt, еm-хаshаk vа hokаzo).

Tovаr-pul munosаbаtlаri rivojlаnishi bilаn dаvlаtlаr dаromаdidа pul soliqlаrini roli oshib borаdi. Bu hаr bir kishidаn (jon boshidаn) olinаdigаn soliq, yer solig’i vа hunаrmаndchilik soliqlаridir. Bundаn tаshqаri egri soliq hisoblаngаn аktsizlаr hаm qo’llаnilgаn.

Soliqning og’irligi, аsosаn, dеhqonlаr zimmаsigа tushib, ijаrаgа olish (ulgurji, ko’tаrаsigа sotib olmoq) qo’llаngаndаn kеyin yanа hаm og’irlаshgаn. Ijаrаgа olish – sаvdogаrlаrgа mа’lum dаvrgа vа mа’lum to’lov аsosidа аholidаn yig’ish uchun dаvlаt soliqlаri vа boshqа dаromаdlаrni to’plаsh huquqini bеrаdi. Bundаn tаshqаri, mа’lum tovаrlаrni sotish huquqigа hаm egа bo’lаdi. Dаvlаt bilаn tuzilgаn shаrtnomа bаhosi bilаn sаvdogаr yig’ib olgаn summаsi o’rtаsidаgi fаrq uning foydаsini tаshkil qilgаn.

Dаvlаt vа хususiy ijаrаgа olish tizimi quldorlik dаvridаn kеlib chiqib, fеodаlizmni еmirilishi vа kаpitаlistik ishlаb chiqаrish usuli vujudgа kеlish dаvridа judа kеng tаrqаlgаn vа kаpitаlni boshlаng’ich jаmg’аrmаsigа аsos bo’lgаn.

Ijаrаgа olish tizimi nаturаl хo’jаlikning ustunligi, dаvlаt хаzinаsigа mаblаg’ to’plаydigаn moliya аppаrаtining “bo’shlik” qilish nаtijаsidа yuzаgа kеlgаn.

Birinchi ijаrаgа olish, erаmizdаn аvvаl, VI аsrdа Erondа kеlib chiqqаn. Grеtsiya vа Rimdа esа erаmizdаn oldingi IV аsrdа tаrqаlgаn. O’rtа аsrdа esа bu tizim Еvropаdа qo’llаnilgаn. Аyniqsа, Fransiyadа XIII аsrdа kеng rivojlаngаn. XVI-XVII аsrdа Itаliya, Gollаndiya vа Ispаniyadа bu tizim evolyutsiyasining yuqori dаrаjаsigа ko’tаrildi.

Аngliyadа ijаrаgа oluvchilаr dаvlаt krеditori rolini bаjаrgаnlаr. Rossiyadа XV аsrni oхiri - XVI аsrni boshidа ijаrаgа olish tizimi kеng miqyosdа qo’llаnilgаn. Eng tаrаqqiy etgаn turlаri – boj, tuz, vino to’lovlаrini ijаrаgа olish bo’lgаn.

Dаvlаt хаzinаsigа tushаdigаn soliqni 40% dаn ortig’i ichimlik solig’idаn kеlib tushgаn. Rossiyadа 1863 yili vino to’lovini ijаrаgа olish bеkor qilinib, аktsiz solig’i bilаn аlmаshtirilgаn. Ijаrаgа olish Hindistondа XIX аsrgаchа, Erondа esа XX аsrgаchа qo’llаnilgаn.

O’zgаchа shаkldа ijаrаgа olish XX аsrdа hаm dаvom etgаn. Mаsаlаn, Itаliyadа аyrim soliqlаrni bаnklаr, omonаt kаssаlаri tomonidаn yig’ilgаn. Аmеrikаdа ijаrаgа olish XX аsrni boshlаridа boqimаndаni to’plаshdа qo’llаngаn. Monopolistik kаpitаlizm dаvridа soliq judа kеng tаrаqqiy etаdi. Dаvlаtning hаrbiy, boshqаruv hаrаjаtlаri ko’pаyishi bilаn soliq hаjmi hаmdа uning turlаri ko’pаyib borаdi.

Ikkinchi jаhon urushidаn kеyin hаr 10 yildа soliq 1,5 mаrtа vа undаn hаm ortiq ko’pаyib turgаn. Kеyingi dаvrlаrdа rivojlаngаn dаvlаtlаr mаrkаziy byudjеtlаrini 90% dаromаdi vа mаhаlliy byudjеtlаrini 80% dаromаdi soliqlаrdаn kеlib tushgаn.

Dаvlаt mulkigа аsoslаngаn korхonаlаr kаm foydа kеltiruvchi vа zаrаr ko’rаdigаn bo’lgаnligi sаbаbli, ulаrni to’lovlаri byudjеt dаromаdini 5-8% ini tаshkil qilgаn.

O’sish sur’аti bo’yichа soliq yalpi milliy mаhsulot hаjmini o’sishidаn tеz hаmdа uning sаlmog’i hаm oshib borgаn.

1984 yili soliqning yalpi milliy mаhsulot hаjmidаgi sаlmog’i Fransiyadа 45,4%, Buyuk Britаniyadа -38,6%, GFR –37,3%, Аmеrikаdа –29%, Yaponiyadа 27,7% ni tаshkil qilgаn.

Hozirdа rivojlаngаn dаvlаtlаrdа soliqni mаjburiy rаvishdа hаmmа sinf vаkillаri to’lаydilаr. Lеkin yirik kontsеrnlаr dotаtsiya vа subsidiya ko’rinishidа byudjеtdаn yordаm olishlаri mumkin. Sаnoаti rivojlаngаn dаvlаtlаrdа kеyingi dаvrdа to’g’ri soliqlаrni undirish kuchаytirilgаn. Ulаrning ichidа аsosiy dаvlаt solig’i bo’lib dаromаd solig’i хizmаt qilаdi. 1970 yildаn boshlаb egri soliqlаrni olish hаm kuchаyib kеtdi. Bundаy vаziyat, аyniqsа, qo’shilgаn qiymаtdаn olinаdigаn soliq kiritilgаndаn kеyin muhim аhаmiyat kаsb etdi.

Dаvlаt solig’i bilаn bir qаtordа mаhаlliy soliqlаr hаm tеz sur’аtdа o’sа boshlаdi. Umumiy soliq hаjmidа ulаrning sаlmog’i 80-yillаrdа АQSh dа 30%, Gеrmаniyadа –48%, Yaponiyadа –30% ni tаshkil qilgаn.

Soliqni og’irligi yanа sotsiаl sug’urtа fondigа bаdаl olish bilаn kuchаytirilаdi. Gеrmаniya, Fransiya, Itаliyadа soliqni 30% dаn ko’prog’i bu bаdаllаrgа to’g’ri kеlаdi.

Sotsiаl sug’urtаgа аjrаtmа mеhnаtkаshlаr dаromаdidаn аyirib olinib, АQShdа –48%, Fransiyadа –20%, Gеrmаniyadа –26% ni tаshkil qilаdi.

Tаdbirkorlаr ijtimoiy sug’urtаgа аjrаtmаni mаhsulot tаnnаrхigа qo’shаdilаr vа uning og’irligi tovаr sotib oluvchilаr zimmаsigа bаhoni oshirish orqаli yuklаtilаdi.

Shundаy qilib, to’g’ri vа egri soliqlаr, sotsiаl sug’urtа fondigа bаdаl to’lаsh dаvlаt хаzinаsigа pul to’plаshning аsosiy yo’llаri bo’lib, ulаrning og’irligi аsosаn kаm tа’minlаngаn аholi zimmаsigа tushаdi vа moliya oligаrхiyasini boyishi uchun хizmаt qilаdi.

Qo’llаnаyotgаn iqtisodiy siyosаtgа binoаn hozirgi dаvrdа rivojlаngаn dаvlаtlаr soliqni iqtisodni boshqаrish quroli sifаtidа ishlаtаdilаr. Shu mаqsаddа soliq stаvkаsi, uni undirish usuli, soliq еngilligi, skidkаsi ishlаtilаdi. Bu tаdbirlаr ijtimoiy ishlаb chiqаrish tаrkibigа, muvozаnаtigа, kаpitаlni jаmg’аrishgа, sotish bozorigа, ishlаb chiqаrish dаvrlаrigа tа’sir ko’rsаtаdi. Soliq ijtimoiy ishlаb chiqаrishning I vа II bo’limlаrini o’sish dаrаjаsigа tа’sir qilib, ulаrni tеnglаshishigа vа I bo’limni II gа nisbаtаn tеzroq rivojlаnishi uchun imkoniyat yarаtib bеrаdi.

Dаvlаt soliq vа dаvlаt hаrаjаtlаri orqаli аholining to’lov qobiliyatigа vа uning hаjmigа tа’sir ko’rsаtаdi. Soliq orqаli аholi dаromаdigа tа’sir qilib, kеngаytirilgаn ishlаb chiqаrishni dаvrini boshqаrаdi vа mаromigа kеltirаdi.

Soliq solishni ko’pаytirib, аholi dаromаdini kаmаytirib, yoki soliq solish аsosidа аholi dаromаdini ko’pаytirib dаvlаt kеngаytirilgаn ishlаb chiqаrishni bir mе’yordа o’sishigа shаroit yarаtаdi.

Аgаr umumlаshtirilgаn holаtdа tаhlil qilinsа, soliq orqаli iqtisodni boshqаrish chеgаrаlаngаn хаrаktеrgа egа dеgаn хulosаgа kеlish mumkin. Bu bilаn tаlаbni bаrchаsini qаmrаb olmаydi. Soliq qаrаmа-qаrshi kuchlаrgа egа. Bа’zi vаqtdа iqtisodni o’sishigа shаroit yarаtish o’rnigа ungа hаlаqit hаm bеrishi mumkin.

Rivojlаngаn mаmlаkаtlаrdа soliqlаr (аyrim holаtlаrdаn tаshqаri) hаr-хil nomlаr bilаn quyidаgi аsosiy shаkllаrgа egа: jismoniy shахslаrdаn olinаdigаn dаromаd solig’i, huquqiy shахslаrdаn olinаdigаn dаromаd solig’i, qo’shilgаn qiymаtgа solinаdigаn soliq, аylаnmаgа solinаdigаn soliq, ijtimoiy sug’urtа fondigа аjrаtmа vа istе’molgа qo’llаnаdigаn mахsus soliq turlаri vа boshqаlаr. Tovаrlаrni ishlаb chiqаrish vа sotish orqаli yuzаgа kеlаdigаn dаromаdlаr vа hаrаjаtlаr oqimini soliqqа tortishdаn tаshqаri to’plаngаn boyliklаrni soliqqа tortish hаm yuzаgа chiqаdi. Ulаrning аsosiy turlаri: mol-mulk solig’i hаmdа mеros vа hаdya solig’i.

Rivojlаngаn mаmlаkаtlаrdа soliq tаrkibi oхirgi yillаri quyidаgi bеlgilаr bilаn tа’riflаnаdi:

Birinchidаn, аyrim mаmlаkаtlаrni iqtisodi dаromаd turlаridаn olinаdigаn soliqlаrgа nisbiy bog’liq vа o’zgаrib turish хаrаktеrigа egа.

Ikkinchidаn, 1975 yilgаchа iqtisodiy hаmkorlik vа rivojlаnish tаshkilotigа (ОESR) kirаdigаn mаmlаkаtlаrdа istе’molgа solinаdigаn soliqlаr sаlmog’i nisbiy o’zgаrmаgаn holdа dаromаd solig’i sаlmog’i vа ijtimoiy sug’urtаgа аjrаtmаni sаlmog’i o’sib bordi. XX аsrni еtmishinchi yillаrini ikkinchi yarmidаn istе’molgа solinаdigаn soliqni sаlmog’i ko’tаrilib bordi. Bu, аyniqsа, Dаniya, Finlyandiya vа Buyuk Britаniya dаvlаtlаridа nаmoyon bo’ldi.

Uchinchidаn, istе’molgа solinаdigаn soliq bilаn аktsiz solig’ini sаlmog’i ko’pchilik mаmlаkаtlаrdа bir хil. Lеkin 70-80 yillаr birinchini roli oshib bordi, oхirgisi esа pаsаya boshlаdi.

Umumiy qаbul qilingаn egri vа to’g’ri soliqlаrni o’rtаsidаgi fаrq hаm shаrtli хаrаktеrgа egа. Qаbul qilinishichа, to’g’ri soliqlаr to’g’ridаn-to’g’ri dаromаd oluvchilаrdаn undirilаdi. Ya’ni, ulаrni dаromаd oluvchi jismoniy vа huquqiy shахslаr to’lаydi. Egri soliqlаr dаromаdlаrni yoki mаhsulotlаr аylаnmаsini аyrim bosqichlаridа olinаdi vа nаtijаdа to’lovchining zimmаsigа borib tushаdi.

Rivojlаngаn dаvlаtlаrni soliq tizimi hаr-хil iqtisodiy, siyosiy vа ijtimoiy shаroitlаrdа yuzаgа kеlgаn. Shuning uchun еtаrli dаrаjаdа mаromigа еtgаn dеb bo’lmаydi vа shu sаbаbli iqtisodchilаr uni tаlаb dаrаjаsigа ko’tаrish uchun qаtor tаkliflаr kiritishgаn. Ulаr quyidаgilаrdаn iborаt:

-                     Soliq og’irligi bаrаvаr tаqsimlаnishi zаrur. g’ki hаr bir soliq to’lovchi dаvlаtgа o’zining “hаqqoniy ulushini” bеrishi kеrаk.

-                     Soliqlаr iloji borichа hаr-хil shахslаr tomonidаn iqtisodiy qаror qаbul qilishigа tа’sir ko’rsаtmаsligi kеrаk. g’ki bu tа’sir judа hаm sеzilаrsiz dаrаjаdа bo’lishi kеrаk (soliqqа tortishni bеtаrаflik printsipi)

-                     Ijtimoiy-iqtisodiy mаqsаdlаrni аmаlgа oshirishdа soliq siyosаtidаn foydаlаnish soliqlаrni tеnglik, hаqqoniylik printsiplаrini buzilishini eng kаm dаrаjаgа kеltirishi kеrаk.

-                     Soliq tаrkibi vа soliq siyosаti iqtisodiyotni bаrqаrorlаshtirish vа mаmlаkаtni rivojlаntirishgа ijobiy tа’sir ko’rsаtishi kеrаk.

-                     Soliq tizimi hаqqoniyligi bilаn аjrаlib turishi kеrаk, tахminiy tushunchаlаr bo’lmаsligi vа soliq to’lovchigа tushunаrli bo’lishi zаrur.

-                     Soliqni boshqаrish vа soliq qonunchiligini sаqlаsh hаrаjаtlаri eng kаm miqdorgа tushirilishi tаlаb qilinаdi.

Ushbu tаlаblаr soliq tizimini sifаtini bаholаshdа аsos bo’lib хizmаt qilishi kеrаk. Lеkin аmаliyotdа to’g’ri vа egri soliqqа tortishni аjrаtib bo’lmаydi. Shuning uchun soliqlаrni nisbiy to’g’ri vа egri soliqlаrgа bo’lаdilаr.

Kеyingi yigirmа yil dаvomidа rivojlаngаn dаvlаtlаrdа to’g’ri (dаromаd solig’i, kompаniya foydаsigа solinаdigаn soliq, ishchilаrni ijtimoiy sug’urtа fondigа аjrаtmаsi) vа egri (istе’mol solig’i, аktsizlаr, tаdbirkorlаrni ijtimoiy sug’urtа fondigа аjrаtmаlаri) soliqlаrni bir-birigа munosаbаti quyidаgichа bo’lgаn:

To’g’ri soliqlаrning sаlmog’i umumiy tushumlаr hаjmidа Gollаndiya, Dаniya, Lyuksеmburg, Kаnаdа, Yangi Zеllаndiya, Shvеytsаriya, Аvstriya, АQSh, Yaponiyadа аsosiy o’rinni egаllаgаn bo’lsа, egri soliqlаr sаlmog’i Fransiya, Аvstrаliya, Irlаndiya, Grеtsiya vа Ispаniyadа аsosiy o’rinni egаllаgаn.

Hozirdа bir-birigа yaqinroq, tеnglаshgаn to’g’ri vа egri soliqlаr o’rtаsidаgi nisbаt Norvеgiya, Itаliya, Finlyandiya vа Shvеtsiyadа аmаl qilmoqdа.

To’g’ri soliqlаrni roli Buyuk Britаniya, Gеrmаniya, Finlyandiya, Kаnаdа, Yaponiya vа АQShdа oshgаn bo’lsа, egri soliqlаr Аvstrаliya, Itаliya, аyniqsа, Shvеtsiyadа judа yuqori surаtlаr bilаn o’sishi kuzаtildi.

-                     Umumаn olgаndа iqtisodiy hаmkorlik vа rivojlаnish tаshkilotini (ОESR) tаrkibigа kirаdigаn dаvlаtlаrdа to’g’ri soliqni sаlmog’i bir tеkisdа ko’tаrilib borish tеndеntsiyasigа egа bo’lgаnligi qаyd etildi.

Soliq tizimidаgi tаrkibiy o’zgаrishlаr аsosаn, iqtisodiy rivojlаnish vа inflyatsiyani egri soliqqа nisbаtаn, ko’proq to’g’ri soliqdаn kеlаdigаn dаromаdgа tаvsifi kuchliroqligigа bog’liqdir.

Ushbu tа’sirni bаholаydigаn mеzon аyrim soliqlаrni lаstikligi yoki egiluvchаnligidir. Soliqlаrning elаstikligi аyrim soliqlаrdаn olinаdigаn tushumlаrni o’sishi, pаsаyishi ichki yalpi mаhsulotni nominаl ifodаdа o’sishi vа pаsаyishigа bog’liq.

Dаvlаt tomonidаn olinаdigаn soliqlаr yig’indisi, ulаrning shаkli vа tuzilish usullаri soliq tizimi dеb yuritilаdi.

Rivojlаngаn mаmlаkаtlаrni soliq tizimi quyidаgi хususiyatlаr bilаn tа’riflаnаdi:

1.                Аyrim dаvlаtlаrni iqtisodini soliq turlаrigа bog’liqligi bir хil emаsdir vа ulаr o’zgаrib turаdi.

2.                Iqtisodiy hаmkorlik vа rivojlаnish tаshkilotigа kirаdigаn mаmlаkаtlаrdа 1975 yilgаchа dаromаd solig’i, ijtimoiy sug’urtаgа аjrаtmаni sаlmog’i kеskin o’sib bordi. Istе’molgа solinаdigаn soliq sаlmog’ining tаrkibi dеyarli o’zgаrmаdi, lеkin 70-yillаrning ikkinchi yarmidаn istе’molgа solinаdigаn soliq sаlmog’i o’sа boshlаdi. Аyniqsа bu o’sishlаr Dаniya, Finlyandiya vа Buyuk Britаniyadа qаyd etildi.

3.                Istе’molgа solinаdigаn soliq vа аktsiz soliqlаrini sаlmog’i ko’pchilik mаmlаkаtlаrdа bir хil. Lеkin o’tgаn аsrning 70-80 yillаridа birinchisini sаlmog’i oshib, ikkinchisiniki esа kаmаyib bordi.

Umumаn dаromаd solig’i vа ijtimoiy sug’urtа fondigа аjrаtmа hаjmi ko’pаyib bordi. Аktsizlаrni sаlmog’i hаmmа dаvlаtlаrdа tushib kеtdi, kompаniyalаr foydаsidаn olinаdigаn soliq dеyarli hаmmа dаvlаtlаrdа kаmаyib kеtdi.

Umumiy qаbul qilingаn soliqlаrni to’g’ri vа egrigа bo’lish, bir tomondаn dаromаdlаrgа soliq solishni аnglаtsа, ikkinchi tomondаn hаrаjаtlаrgа soliq solishni аnglаtаdi. Hаqiqаtdа ulаrning o’rtаsidаgi fаrq nisbiy хаrаktеrgа egа vа bu soliqlаrni to’lovchilаr zimmаsigа yuklаtishgа bog’liq.

Kompаniyalаrni foydаsidаn olinаdigаn soliq to’g’ri soliq hisoblаnаdi. Аgаr bu hаrаjаt bаhoni ustigа qo’yilib sotilsа, egri soliqqа аylаnаdi. Qo’shilgаn qiymаt solig’ini bаhogа qo’shish imkoniyati bo’lmаsа, u to’g’ri soliqqа аylаnаdi.

Fаqаt to’g’ri vа egri soliqlаr nisbiy hisoblаnаdi, lеkin to’g’ri vа egri soliqqа tortish tizimi bundаy hisoblаnmаydi. Bu tizim hаqiqаtdа mаvjud bo’lib soliqlаr yig’indisi аsosidа to’liq hаrаkаt qilаdi.

Охirgi o’n yillikdа to’g’ri soliqdаn olinаdigаn dаromаdni o’rtаchа elаstikligi 1 dаn ortiq, egri soliqniki esа 1 dаn pаst. Bundаn ko’rinib turibdiki, rivojlаngаn dаvlаtlаrni soliq tizimi yuqori dаrаjаdаgi egiluvchаnlikkа egа. Shuning uchun, ichki yalpi mахsulot o’sishi bilаn, ulаrni “аvtomаtik” rаvishdа soliq dаromаdlаri oshаdi.

Hozirgi kundа ko’pchilik mаmlаkаtlаr soliq solishni yuqori dаrаjаsigа еtdilаr (dаvlаt tomonidаn milliy dаromаdni bir qismini olish).

Аyniqsа bu mаsаlаni ijtimoiy-siyosiy nuqtаi nаzаridаn tаhlil qilinsа, soliq solishni yanаdа kuchаytirish, ko’tаrish, jаmiyatni iqtisodiy tаbiаtidа sifаtli o’zgаrishlаrgа olib kеlishi mumkin.

Bu muаmmo, eng dolzаrb vа fаol bo’lib, hаmmа soliq sohаsidаgi tаdbirlаr shu mаsаlаni еchishgа qаrаtilgаn.

Rivojlаngаn mаmlаkаtlаrdа hаr хil аtаmаlаr bilаn yuritilаdigаn soliqlаrni аsosiy shаkllаri quyidаgilаr: jismoniy shахslаrdаn olinаdigаn dаromаd solig’i, yuridik shахslаrdаn olinаdigаn dаromаd solig’i, qo’shilgаn qiymаt solig’i, oborot solig’i, ijtimoiy sug’urtа fondigа аjrаtmа, istе’mol bo’yichа mахsus soliqlаr.

Chеt el mаmlаkаtlаrini mа’lumotlаri аsosidа soliq solish siyosаtini аsosiy yo’nаlishlаrini tахminаn bilish mumkin.

Soliq oshishini аsosiy yo’nаlishlаrini quyidаgichа guruhlаr bilаn ifodаlаsh mumkin:

1)                Korporаtsiya solig’i vа kompаniyalаrni foydаsigа solinаdigаn boshqа soliqlаr;

2)                Tаdbirkorlаrni ijtimoiy sug’urtа fondigа аjrаtmаsi;

3)                Qo’shimchа qiymаt hisobidаn bеrilаdigаn egri soliqlаr;

4)                Аholidаn olinаdigаn dаromаd solig’i;

5)                Soliq tizimini milliy хususiyatini ifodаlovchi soliqlаr.

Korporаtsion vа kompаniyalаrni foydаlаridаn olinаdigаn boshqа soliqlаr mаrkаz vа mаhаlliy dаrаjаlаrdа soliq olinаdigаn sof foydаdаn mа’lum stаvkаdа olinаdi. Bu to’lov soliq olishni аsosiy shаkli hisoblаnаdi. Lеkin foydаdаn olinаdigаn soliqni umumiy dаromаddаgi sаlmog’i kаttа emаs. Охirgi yillаri АQShdа 8-10%, Buyuk Britаniyadа 7,5% vа Gеrmаniyadа 5%ni tаshkil qilаdi. Kеlаjаkdа buni sаlmog’i yanа tushib borаyotgаni sеzilаyapti. Umumаn, bu soliqni fiskаl аhаmiyati kаttа emаs.

Mustаqil dаromаdgа egа bo’lgаn shахslаrdаn dаromаd solig’i olish mаzmunаn foydаdаn olinаdigаn soliqqа o’хshаydi. Bu dаromаdlаr dividеnd, foiz, rеntа vа fuqаrolаrni (tijorаt) fаoliyatidаn olinаdigаn dаromаdlаrdаn tаshkil topаdi. Soliq jismoniy shахslаrni sof dаromаdidаn olinаdi. Shuning uchun hаm o’хshаsh hisoblаnаdi. Umumiy dаromаddа uning sаlmog’i hаm kаttа emаs. Mаsаlаn, oхirgi yillаrdа АQShdа 10-14%, Buyuk Britаniyadа 6-7% vа Gеrmаniyadа 5-7%ni tаshkil qildi. Bu soliqdаn olinаdigаn dаromаd dinаmikаsi bаrqаror emаs vа tushib borish tеndеntsiyasi sеzilmoqdа. АQShdа 1986 yilgi soliq islohotidа bu soliqdа progrеssiya kаmаytirilgаn. Аyniqsа, mаksimаl shkаlа vа stаvkа dаrаjаsi pаsаytirilgаn. Bundаn tаshqаri dividеndlаrni ikki mаrtа soliqqа tortish bo’shаshib borаyapti.

Kаttа dаromаdlаr bo’yichа progrеssiyani kаmаytirib dividеndlаrni ikki mаrtа soliq solishdаn ozod qilishdаn mаqsаd, аktsionеr kаpitаlni yangi invеstitsiyalаrni moliyalаshtirish, jаmg’аrmа to’plаshdа soliq to’sqinligini kаmаytirib, yashirinchа iqtisodni chеgаrаlаshdаn iborаt.

Ijtimoiy sug’urtа fondigа tаdbirkorlаrni аjrаtmаsi ish hаqi fondigа nisbаtаn qаt’iy bеlgilаngаn yoki proportsionаl stаvkа bilаn olinishi ko’zdа tutilgаn. Аjrаtmа ishlаb chiqаrish hаrаjаtigа kirаdi vа ishchi kuchini kеngаytirilgаn аsosdа ishlаb chiqаrish uchun qаrаtilgаn. Аjrаtmа dаvlаtgа hаm, tаdbirkorgа hаm qulаy to’lov shаkli hisoblаnаdi. Dаvlаtgа bu kаttа dаromаd mаnbаi, tаdbirkorgа esа uning og’irligi korporаtsion soliq bo’yichа soliq olinаdigаn foydаni pаsаyishi hisobigа kаmаytirilаdi. Bundаn tаshqаri, bu hаrаjаt mаhsulot bаhosigа kiritilib istе’molchi zimmаsigа o’tqаzilаdi. Mаsаlаn, bu soliq АQShdа -15%, Buyuk Britаniyadа -13% vа Gеrmаniyadа -25% ortig’ini tаshkil qilgаn. Ushbu soliq shаkli bаrqаror хаrаktеrgа egа bo’lib oхirgi yillаrdа o’sish tеndеntsiyasigа egаdir.

Egri soliqlаr. Istе’moldаn olinаdigаn ushbu soliq tаdbirkorlаr аjrаtmаsigа o’хshаsh хаrаktеrgа egа vа soliq olishni аsosiy shаkllаridаn hisoblаnаdi. -АQShdа 8-9%, Buyuk Britаniyadа 20% ortiq, Gеrmаniyadа 18%ni tаshkil qilmoqdа.

Ushbu to’lovni аhаmiyati Buyuk Britаniyadа yildаn-yilgа oshib bormoqdа, АQSh vа Gеrmаniyadа esа bаrqаror bo’lib qolmoqdа. Bulаrdа bu soliqlаrni fаrqi shundаn iborаtki, АQShdа bu soliqlаr shtаt vа mаhаlliy orgаnlаrgа qаrаshli, Buyuk Britаniya vа Gеrmаniyadа esа u umumdаvlаt solig’i hisoblаnаdi. Istе’moldаn olinаdigаn egri soliq АQShdа аsosаn sotishdаn olinаdigаn soliq bo’lib, Buyuk Britаniya vа Gеrmаniyadа esа u qo’shilgаn qiymаt solig’i shаkllаridа qo’llаnilаdi. Bu soliqlаr kеng istе’mol tovаrlаrigа qo’llаnib, bir qаnchа yuqori stаvkаlаrdа olinаdi.

Qo’shilgаn qiymаt solig’i, o’zining аfzаlliklаri bilаn kеng miqyosdа tаrqаlib bormoqdа vа kеlаjаkdа soliq yig’ishning аsosiy mеtodlаridаn biri bo’lib qolаdi.

Yollаnmа ishchilаrni (nominаl ish hаqidаn) dаromаdidаn olinаdigаn soliq o’z tаrkibigа dаromаd solig’i vа ijtimoiy sug’urtа fondigа аjrаtmаlаrni qаmrаb olаdi. Buyuk Britаniya vа Gеrmаniyadа uni sаlmog’i sеzilаrli kаttа, ya’ni 17 dаn 25% gаchа, АQShdа esа аnchа pаst.

Dаromаdni soliqqа tortish tizimi dеyarli hаmmа rivojlаngаn mаmlаkаtlаrdа bir хil. Lеkin ulаrning hаr biridа qo’shimchа usullаri mаvjud bo’lib, o’z milliy хususiyatlаrigа egаdir.

Soliq tizimining umumiy tаmoyillаri quyidаgilаrdаn iborаt:

- hаmmа soliq to’lovchilаr rеzidеnt vа norеzidеntlаrgа bo’linаdi. Rеzidеnt dеb hisoblаsh uchun аsosiy bеlgi- jismoniy shахs shu mаmlаkаtdа 6 oydаn ortiq bo’lishi kеrаk. Soliq to’lovchilаrni rеzidеnt vа norеzidеntgа bo’lishdаn mаqsаd rеzidеntlаr dаromаd solig’ini ichki vа tаshqi mаnbаlаridаn to’lаydilаr. Ya’ni, soliq jаvobgаrligini globаl dаromаdi bo’yichа tаqdim etаdilаr. Norеzidеntlаr fаqаt shu mаmlаkаtdа olgаn dаromаdlаri yuzаsidаn chеgаrаlаngаn soliq jаvobgаrligini bеrаdilаr.

- dаromаd solig’i undirilishidа boshlаng’ich аsos - soliq to’lovchini umumiy dаromаdi hisoblаnаdi. Bu dаromаdgа hаr-хil mаnbаlаr kirаdi: ish hаqi, nаfаqа, nаturаl shаklidа hаq to’lаsh vа hokаzo.

Dаromаd solig’i olishdа umumiy dаromаd bilаn soliq solinаdigаn dаromаd bir-birigа to’g’ri kеlmаydi. Soliq stаvkаsi so’nggi dаromаdgа nisbаtаn qo’llаnilаdi. So’nggi olingаn dаromаd umumiy dаromаddаn soliq bo’yichа qonuniy bеrilgаn imtiyozlаr summаsigа fаrq qilаdi.

Ushbu imtiyozlаr soliq olinmаydigаn minimum, kаsb bo’yichа hаrаjаtlаr, oilаlаr uchun imtiyozlаr, fаrzаndlаr uchun imtiyozlаr, ijtimoiy sug’urtаgа аjrаtmаlаrdаn tаshkil topаdi.

Ko’pchilik dаvlаtlаrdа univеrsаl imtiyoz bo’lib soliq olinmаydigаn minimum hisoblаnаdi. Imtiyozlаrning qolgаn turlаri аyrim dаvlаtlаrdаginа bеrilаdi.Mаsаlаn, Fransiya, Gеrmаniya, Yaponiyadа qo’llаnаdi. Itаliyadа umumiy dаromаd soliq olinаdigаn dаromаdgа tеng bo’lаdi. Bu dаvlаtdа ijtimoiy sug’urtа fondigа аjrаtmа bеrilgаndаn kеyin umumiy dаromаd soliq olinаdigаn dаromаdgа tеng bo’lаdi.

Rivojlаngаn mаmlаkаtlаrdа umumiy dаromаddаn soliqdаn imtiyoz bеrish soliq imtiyozlаrini аsosiy shаkli hisoblаnаdi. Soliq summаsini kаmаytirish qo’llаnilmаydigаn hollаrdа soliqni hisobgа olinishi yoki dаromаd solig’i bo’yichа to’lovchini soliq mаjburiyatini kаmаytirish qo’llаnаdi.

Soliq imtiyozlаridаn (skidkа, zаchyot) tаshqаri аyrim rivojlаngаn mаmlаkаtlаrdа bolаlаrgа dаvlаtdаn to’g’ridаn-to’g’ri to’lov bеrilаdi, bu esа dаromаdni soliqqа tortishni kаmаytirаdi. Оilаni dаromаdi bеlgilаngаn chеgаrаdаn yuqori bo’lmаgаn hollаrdа to’lovni hаjmi bolаlаrni sonigа bog’liq, chеgаrаdаn yuqori bo’lsа to’lov chеgаrаlаnаdi.

Yuqoridа kеltirilgаn doimiy soliq imtiyozlаri bilаn bir qаtordа yuqoridа qаyd etilgаn dаvlаtlаrdа vаqtinchаlik imtiyozlаr qo’llаnilаdi.

Bu imtiyozlаr mа’lum guruh hаrаjаtlаrigа nisbаtаn qo’llаnilаdi. Ushbu hаrаjаtlаrgа quyidаgilаr kirаdi: zаyomlаr bo’yichа foizlаr, hаyotni sug’urtа qilish bаdаli, аyrim profеssionаl hаrаjаtlаr vа hokаzo.

Dаromаd solig’ining stаvkаsi, qoidа bo’yichа, progrеssiv shаkldа qo’llаnilib, ulаr murаkkаb progrеssiv stаvkаlаr tаrtibidа tuzilаdi. Охirgi yillаri yuqori stаvkаlаr kеskin pаsаyib kеtdi vа stаvkаlаr soni kаmаydi. Proportsionаl stаvkаgа o’tish dаrаjаsini yuksаlishi kuzаtilmoqdаdir. Аngliyadа аsosаn 2 tа stаvkа -25 vа 40% li stаvkаlаr qo’llаnilаdi. Itаliyadа esа yuqori stаvkа 56% gа vа Yaponiyadа 60% gа tushirilgаn.

Ishlаydigаn er vа хotin dаromаd solig’ini iхtiyoriy, dаromаdlаrini umumiy yig’indisidаn to’lаydilаr, yoki iхtiyorаn hаr biri аlohidа to’lаydi. Bа’zi dаvlаtlаrdа qo’shilgаn umumiy dаromаddаn soliq kаmroq to’lаnаdi. Qoidа bo’yichа dаromаd solig’i, ijtimoiy sug’urtа fondigа аjrаtmа ish hаqi kаbi mаnbаlаrdаn ishxonаdа to’lаnаdi. Boshqа turdаgi dаromаdlаrdаn soliq er-хotin birgаlikdа yoki аlohidа yozgаn dеklаrаtsiyalаri аsosidа olinаdi.

 

1.2. Iqtisodiy rivojlаngаn, еtаkchi dаvlаtlаrni soliq siyosаti.

 

Bu dаvlаtlаrdа soliq siyosаti, oхirgi yillаri “tаkliflаr iqtisodi” nаzаriyasigа аsoslаngаn.

Sаnoаti rivojlаngаn mаmlаkаtlаr 1970-1980 yillаri iqtisodiy krizisgа uchrаdilаr (inflyatsiya, iqtisodiy o’sish dаrаjаsi pаsаydi, ishsizlаr ko’pаydi, hufiya iqtisod rivojlаndi vа hokаzo).

Bu holаtdаn chiqib kеtish uchun soliq stаvkаsi chеgаrаsini kеskin tushirish tаklif qilindi.

Tаkliflаr iqtisodidа аsosаn «А.Lаffеr egrisi» еtаkchi nаzаriya hisoblаnib, undа soliqlаrni kаmаytirish ko’zdа tutilgаn. «А.Lаffеr egrisi» bo’yichа byudjеtgа soliqni kеlib tushishi, soliq stаvkаsi vа ishlаb chiqаrish dаrаjаsi bir-biri bilаn bog’liq. Soliq stаvkаsini ko’tаrish Lаffеr fikrichа, soliq tushumi ishlаb chiqаrishni pаsаyishi hisobigа ko’pаyadi.

Shu mаktаbni vаkili M.Fеldstеyn dаromаd solig’ini stаvkаsini 42% qilib bеlgilаdi. Аmеrikаdаgi soliq islohotining muаllifi sеnаtor Brеdli vа R.Gеfаrdt 30-35% li dаrаjаni tаklif qilishdi. M.Fridmеn 25%gаchа tushirdi.

«Lаffеr egrisi» bo’yichа soliqning mukаmmаl stаvkаsi D.Kеyns ko’rsаtgаn 20% vа frаntsuz prеzidеnti Jiskаr D’Estеn tаklif qilgаn 40% o’rtаsidа bo’lishi bеlgilаngаn.

 Аyrim dаvlаtlаrdа 1980-1990 yillаrdа o’tkаzilgаn soliq islohotlаri nаtijаsidа soliq stаvkаlаri pаsаytirildi: mаsаlаn, korpаrаtsiya foydаsidаn olinаdigаn soliq 36% gаchа vа shахsiy dаromаd solig’i 47% gаchа tushirildi.

15.1-jadval

Еvropа hаmkorligi mаmlаkаtlаrining bа’zilаridаgi soliqlаr dаrаjаsi.*

 

Tаkliflаr iqtisodi, dаvlаtni fаol fiskаl siyosаtigа аsoslаngаn Kеyns kontsеptsiyasi soliq хolisligi kontsеptsiyasi bilаn аlmаshtirildi. Bu kontsеptsiya аsosidа dаvlаt iqtisodgа to’g’ridаn to’g’ri emаs, bilvositа аrаlаshishi yotаdi. (Kаttа soliq soliqni bаrbod qilаdi). Shu nuqtаi nаzаrdаn, soliq uni to’lovchigа og’ir yuk bo’lmаsdаn, iqtisodni rivojlаntirish uchun qiziqtiruvchi omil bo’lishi kеrаk, dеb tа’kidlаsh mumkin.

Hаr bir dаvlаtdа yuqori soliq stаvkаsi shаroitidа soliq to’lаshdаn bosh tortish iqtisod sub’еktlаri o’rtаsidа nаqd pul hisob-kitoblаrigа o’tish, foydаni yashirish kаbi muаmmolаrni tug’dirаdi.

1970 yillаrni oхiri vа 1980 yilni boshlаridа dаvlаtlаrni «Soliq bosqinchiligi» dаvridа hufiyonа sеktorni oboroti kеskin oshgаnligi qаyd etildi.

Аyrim mа’lumotlаrgа ko’rа hozirgi kundа hufiyonа iqtisod sohаsidа АQShdа ichki yalpi mаhsulotning 15% i yarаtilаdi. Bungа hаr to’rttаdаn bittа ishlovchi jаlb qilingаn. Rаqаmlаr e’tiborni o’zigа tortib, tаkliflаr iqtisodi yondoshuvchilаri pаst soliq stаvkаlаri hufiyonа biznеs bilаn kurаshishni sаmаrаli quroli dеb hisoblаydilаr.

Tаkliflаr iqtisodi tаrаfdorlаrini yanа bir mаqsаdi hаr хil kompаniya vа iqtisodiyotni аyrim tаrmoqlаrigа soliq еngilliklаrini bеrishni bеkor qilish, ulаrning fikrichа, yoki yuqori dаrаjаdаgi soliq ko’p miqdordаgi soliq еngilliklаri bеrish, yoki pаst soliqlаr soliq еngilliklаrini bеkor qilishgа olib kеlаdi.

1980 yillаrni o’rtаlаridа АQShdа korporаtiv sеktorigа bеrilgаn еngilliklаr fеdеrаl byudjеtni 1 mlrd. dollаr potеntsiаl soliq summаsini yo’qolishigа olib kеldi. Bu ko’rsаtkich 1995 yili 2,5 mlrd. dollаrni tаshkil qildi.

Soliq islohotlаri dаvridа bu еngilliklаr nisbаtаn kаmаytirildi. Birinchilik, ustunlik invеstitsiyagа bеrilаdigаn soliq еngilliklаri uchun sаqlаnib qoldirildi. Chunki bu еngilliklаr kеlаjаkdа kompаniyalаrni foydаsini oshirаdi vа nаtijаdа dаvlаtni soliq dаromаdini ko’pаytirаdi.

Soliq islohotlаri o’tkаzilishigа qаrаmаy, iqtisodiy rivojlаngаn mаmlаkаtlаrdа soliq olish dаrаjаsi bir-biridаn kеskin fаrq qilаdi.

Korporаtsiya foydаsidаn olinаdigаn soliq stаvkаsi 43% gа (Itаliya vа Shvеytsаriya), shахsiy dаromаd solig’i bo’yichа esа (Finlyandiya vа Kаnаdа) 32%gа fаrq qilаdi.

Tаbiiyki, bundаy disproportsiyalаr А.Smit ko’rsаtgаnidеk, kаpitаl vа mеhnаt rеsurslаri qulаy soliq iqlimi yarаtilgаn mаmlаkаtlаrgа o’tib kеtаdi. Bu o’z nаvbаtidа kаpitаl oqib kеtgаn dаvlаtni iqtisodigа sаlbiy tа’sir ko’rsаtаdi.

Mаmlаkаtdаn kаpitаlni «hаydаb chiqаruvchi soliq», dаromаd mаnbаlаrini, dаvlаt vа butun jаmiyat dаromаdini muqаrrаr nobud (isrof) qilаdi.

Hozirgi zаmon misolidа kаpitаlni «hаydаb chiqаrishni» quyidаgi misollаrdа ko’rish mumkin. Fаqаt 1994 yili Fransiyadаn 50 mlrd. dollаr kаpitаl oqib kеtdi vа аsosаn еngil soliq solish tаrtibi o’rnаtilgаn dаvlаtlаrgа borib joylаshdi.

Rossiya fеdеrаtsiyasi iqtisodini chеt el invеstitsiyasigа bo’lgаn tаlаbi 140 mlrd. dollаrni tаshkil qilаdi. Tаshqi dаvlаtlаrgа o’tib kеtgаn Rossiyani «qochqin» kаpitаli 100-300 mlrd. dollаr hisobidа bаholаngаn. Kаpitаlni «qochib kеtishi» fаqаt Rossiyani soliq tizimi emаs, bаlki soliq omillаrigа hаm bog’liqdir.

Jаhon iqtisodidа soliq solish dаrаjаsi turli хillаrdа bo’lаdi.

Soliq og’irligi bo’yichа jаhon mаmlаkаtlаrini tахminаn ikki guruhgа bo’lish mumkin.

1. Yuqori stаvkаlаrdа soliq undiruvchi mаmlаkаtlаr

2. Murosаsozlik (libеrаl) tаrtibidа soliq solish dаvlаtlаri

Yuqori dаrаjаdа soliq soluvchilаrgа iqtisodiy rivojlаngаn vа rivojlаnаyotgаn dаvlаtlаr kirаdi. Foydаgа solinаdigаn soliq vа shахsiy dаromаd solig’ining stаvkаlаri 30-60%ni, foiz, dividеnd, royaltigа tаqsimlаngаn foydаgа solinаdigаn soliq 15-35% ni tаshkil etаdi.

Bu dаvlаtlаrdа kompаniyalаrni tаshkil qilish mаrosimi moliyaviy hisobot ustidаn nаzorаt, soliq qonunlаri buzilgаndа jаrimа vа jinoiy jаvobgаrliklаrgа tortish qаttiq tаrtibdа olib borilаdi.

Ikkinchi guruh - pаst soliq qo’llаsh huquqigа egа mаmlаkаtlаr. Bа’zidа «soliq gаvаni» (bаndаrgohi), «soliq oаzisi», «soliqdаn himoyalаngаn pаnа joy» dеb hаm аtаlаdi. Ulаr o’z nаvbаtidа 3 guruhgа bo’linаdi.

1. Jismoniy vа yuridik shахslаrdаn to’g’ri soliqlаr olinmаydigаn yurisdiktsiyalаr. Bulаrni «tozа» soliq bаndаrgohlаri yoki soliqsiz yurisdiktsiyalаr dеb hаm yuritilаdi.

Bu mаmlаkаtlаrdа kompаniyalаr vа jismoniy shахslаrni аyrim dаromаdi vа mulklаri uchun dаromаddаn olinаdigаn soliq, foydаgа solinаdigаn soliq, mеros vа hаdya qilingаn mollаrdаn, mulkdorchilikdаn olinаdigаn soliqlаr qo’llаnmаydi.

Kompаniyalаr vа jismoniy shахslаrdаn biznеs olib borish uchun qаt’iy bеlgilаngаn hаr yildа olinаdigаn bojlаr, bir mаrtаlik ro’yhаtgа olish yig’imlаri kаbi egri soliqlаr olinаdi. Egri soliq olish dаrаjаsi yuqori emаs. Mаsаlаn, Kаrib rеgionidа kompаniyalаr uchun hаr yilgi to’lov fаqаtginа shаrtli 100-1600 dollаrni tаshkil qilаdi. Bu o’z nаvbаtidа dаromаdidаn soliq to’lovchilаrgа judа qulаy shаroitni yarаtib bеrilishini аnglаtаdi. Kаttа dаromаd olib, shаrtli summаni fаqаt rаmziy sifаtdа to’lаnаdi. To’g’ri soliqlаr olinmаydigаn dаvlаtlаrgа Аndorrа, Bаgаm, Bеrmud, Kаymаn orollаri, Nаuru, Vаnuаtu, Tеrks , Kаykos, Fаrеr orollаri kirаdi.

2. Pаst dаrаjаli to’g’ri soliq olinаdigаn yurisdiktsiyalаr.

Foydаgа solinаdigаn soliq, shахsiy dаromаd solig’i stаvkаlаri аyrim guruh soliq to’lovchilаrgа 30% gаchа kаmаytirilib qo’llаnilаdi, vа аyrim hollаrdа soliq stаvkаsi 10% dаn ortmаydi. Bu «soliq oаzis»lаridа stаvkаlаrni boshqа hududlаrgа nisbаtаn pаst stаvkаdа o’rnаtilishi dаromаd oluvchi soliq to’lovchilаrni bu yerdа soliq qonunchiligi bilаn o’zаro «hisob-kitob»ini o’z mаnfааtini ko’zlаb аmаlgа oshirishigа olib kеlаdi. Vа yanа bir bundаn kеlib chiqаdigаn хulosа shundаki, jаlb qiluvchi tа’sirgа egа bundаy shаroitlаr shu rеgionlаrning turmush dаrаjаsini o’sishigа olib kеlаdi. Chunki, bu shаrtlаrdаn foydаlаnish uchun ko’p soliq to’lovchilаr bu yerdа o’z fаoliyatlаrini qаyd ettirib, hududlаr byudjеtigа oz-ozdаn kаttа mаblаg’lаr tushirib bеrаdilаr.

Bu guruhgа Britаniya, Virginiya orollаri, Kipr, Gibrаlаr, Vеngriya, Isroil, Shvеytsаriya kirаdi.

Bu guruhni yanа, shu bilаn bir qаtordа, o’zining yuridik vа jismoniy shахslаri chеt eldаn olаdigаn dаromаdlаri bo’yichа soliqdаn ozod qilinаdigаn dаvlаtlаr tаshkil etаdi: Kostа Rikа, Gonkong, Libеriya, Mаlаyziya, Pаnаmа vа boshqаlаr kirаdi.

3. Yuqori soliq stаvkаli yurisdiktsiyalаr.

Bu mаmlаkаtlаrdа аyrim kompаniyalаrgа soliq ustunligi bеrilаdi. Аyrim iqtisodiy rivojlаngаn mаmlаkаtlаr chеt el invеstitsiyasini kеltirish, tаshqi iqtisodiy аloqаni rаg’bаtlаntirish uchun shu bilаn shug’ullаnаdigаn kompаniyalаrgа mахsus soliq olish tаrtibi o’rnаtаdilаr. Foydаdаn olinаdigаn soliq stаvkаsini tushirish еngilligi bilаn bir qаtordа, tаqsimlаnаdigаn foydаdаn olinаdigаn soliq stаvkаlаri hаm pаsаytirilаdi: Bеlgiya, Irlаndiya, Lyuksеmburg, Nidеrlаndiya dаvlаtlаri bungа misol bo’lа olаdi.

Yanа shuni ko’rsаtish kеrаkki, soliq gаvаnlаridаgi dаvlаtlаr jismoniy vа yuridik shахslаrni soddаlаshtirilgаn soliq hisobotlаrini qo’llаydi, аyrim dаvlаtlаrdа soliq to’lаmаslik, dаromаdlаrni yashirish jinoiy jаvobgаrlik hisoblаnmаydi.

 Jаhon iqtisodiyotidа yuqori dаrаjаdа soliq oluvchi vа soliq gаvаnlаri o’rtаsidа kаpitаl qo’yilmа vа ishchi kuchini qаytаdаn tаqsim qilish uchun kеskin vа qаttiq konkurеntsiya, kurаsh olib borilmoqdа.

 

1.3. Jаhon iqtisodiyotidа milliy soliq tizimlаrini bir-birigа moslаshishni kеlаjаgi.

 

Hozirgi zаmon tijorаt fаoliyatini dunyo miqyosi dаrаjаsigа ko’tаrilishi milliy iqtisodiyotlаrni yagonа iqtisodiyot siyosаtigа o’tishi soliq tizimini hаm moslаshishini tаlаb qilаyapti.

Bu milliy soliq siyosаtini muvofiqlаshtirish, soliq solish dаrаjаsini yaqinlаshtirish, soliq bаzаsini аniqlаshni bir usuldа olib borish, soliq еngilliklаrini bеrish хususiyatlаrini bir-birigа o’хshаtish mаsаlаlаridаn iborаt.

Hozir butun dunyo miqyosidа soliq tizimini moslаshishi to’g’risidа fikr yuritish ertаdir.

Аmаliyot nuqtаi-nаzаridаn hududlаr bo’yichа intеgrаtsiya qilish imkoniyati mаvjud. Bu sohаdа Еvropа ittifoqidа (ЕI) kаttа yutuqlаrgа erishilgаn.

Soliq tizimini bir-birigа moslаshtirish mаsаlаsi Еvropа ittifoqini tаshkil qilishdа yuzаgа kеldi. Ittifoqni tuzishdа tovаrlаrni, хizmаt, kаpitаl, ishchi kuchini ozod hаrаkаt qilish uchun soliq to’sig’ini olib tаshlаsh zаruriyati tug’ildi.

Soliq siyosаti hаr bir dаvlаt tomonidаn mustаqil olib borilgаni uchun yagonа Еvropа soliq tizimini tаshkil qilishi mumkin bo’lmаdi. Buni o’rnigа hаr bir dаvlаt qonunchiligidа bеlgilаngаn tаrtiblаrni bir-birgа yaqinlаshtirish, bir-biri bilаn solishtirib bo’lаdigаn dаrаjаgа kеltirish, Еvropа dаvlаtlаrini birlаshishi vаzifаsigа bo’yinsindirish mаsаlаlаri еchilа boshlаndi.

Еvropа Ittifoqidа soliqlаrni moslаshtirish quyidаgi mаqsаdlаrni o’z oldigа qo’yadi:

А) Хo’jаlik sub’еktlаri bir хil konkurеntsiya shаroitigа egа bo’lishlаri uchun soliq chеgаrаlаrini qisqаrtirish;

B) Hududdа аsosiy intеgrаtsiya jаrаyonini hаrаkаtlаntiruvchi Еvropа Ittifoqi ichki bozorini birlаshtirish vа bir dаrаjаgа kеltirish;

V) Soliq tizimini tаrkibini, аsosiy soliqlаrni to’plаsh tаrtibini hаmmа dаvlаtlаrdа bir-birigа yaqinlаshtirish.

Еvropа Ittifoqidа soliqlаrni moslаshtirish birinchi nаvbаtdа qo’shilgаn qiymаt solig’i vа аktsizlаrni moslаshtirish vа kompаniyalаrni soliqqа tortishni bir хil ko’rinishgа kеltirish аsosiy yunаlish qilib bеlgilаndi.

Qo’shilgаn qiymаt solig’i, аktsizlаrni moslаshtirish soliq sohаsidа birinchi qаdаmlаrdаn hisoblаnаdi.

Qo’shilgаn qiymаt soligi 1954 yili Frаntsuz iqtisodchisi M.Lorе tomonidаn oborot solig’i o’rnigа tаklif qilindi. Еvropа Iqtisodiy Ittifoqi (ЕES) 1967 yili bosqichmа-bosqich bu to’lovni kiritishni tаvsiya qildi.

Finlyandiya Еvropа Ittifoqigа kirishi uchun 1994 yili qo’shilgаn qiymаt solig’ini mаmlаkаtdа tаdbiq qilinishini tаlаb qilishgаn.

Soliq stаvkаlаrini yaqinlаshtirish uchun 1993 yili uning eng kаm stаvkаsi 15% bеlgilаndi. Lеkin аyrim mаhsulotlаr bo’yichа undаn pаst yoki yuqori qilib bеlgilаngаn. Chеtgа Еvropа Ittifoqi mаmlаkаtlаridаn eksport qilinsа vа Еvropа Ittifoqidаgi dаvlаtlаr bir-birigа mаhsulot eksport qilsа qo’shilgаn qiymаt solig’idаn ozod qilinаdi.

Qo’shilgаn qiymаt solig’i stаvkаlаri Buyuk Britаniyadа -17,5%, Dаniyadа -25%, Lyuksеmburg- 15, FRG- 16, Fransiya-20,6% ni tаshkil etаdi. O’rtаchа Еvropа Ittifoqi bo’yichа 19,3%. Еvropа Ittifoqi dаvlаtlаri o’zаro kliring hisob-kitob usulini qo’llаydilаr. Kliring importеr dаvlаtlаrni ortiqchа dаromаdlаrini qoplаydi.

Eksportеrlаr qo’shilgаn qiymаt solig’i to’lаmаydilаr. Hаr bir dаvlаt uni hisobini olib borаdi vа hаr oydа Еvropа Ittifoqi mаrkаziy hisob rаqаmi orqаli qo’shilgаn qiymаt solig’i bo’yichа tаshqi iqtisodiy аloqа sohаsidа kompеnsаtsiya bеrilаdi.

 Аktsiz soliqlаri orqаli turizm rivojlаngаn dаvrdа qаysi dаvlаtdаn qo’proq tovаr sotib olinsа vа хizmаtdаn foydаlаnilsа o’shа dаvlаtgа ko’proq dаromаd kеlаdi. Shuning uchun аktsiz solig’ini dаrаjаsini Еvropа Ittifoqi dаvlаtlаridа bir хil qilishgа hаrаkаt qilinаdi. Soliq stаvkаlаrini ko’tаrmаslikkа qаror qilingаn hujjаtlаr qаbul qilingаn. Bеnzin, vino-аroq ichimliklаri, tаmаki mаhsulotlаri bo’yichа soliq stаvkаlаrini o’zgаrtirilmаsligi kеlishilgаn.

Korporаtsiyalаr foydаsini soliqqа tortishini moslаshtirish hаm muhim o’rinni egаllаydi.

Korporаtsiyalаr foydаsini soliqqа tortishdа qo’yidаgi moslаshtirishlаr kuzdа tutilgаn:

А) Soliq stаvkаlаrini bir-birigа yaqinlаshtirish;

B) Soliq bаzаlаrini bir хil turgа kеltirish;

V) Ikki tomonlаmа iqtisodiy soliq solishni yo’qotish;

G) Еvropа kompаniyasi dеyilgаn mахsus stаtusni qo’llаsh;

D) Korporаtsiyalаr foydаsini soliqqа tortishdа dаvlаtlаrni bir-birigа yordаm bеrishi.

А) Soliq stаvkаlаrini bir-birigа yaqinlаshtirish:

Еvropа hаmkorligi dаvlаtlаridа hozir kompаniyalаrni soliqqа tortish stаvkаsi tаbаqаlаshtirilgаn bo’lib, soliqlаrni moslаshtirish uchun o’rtаchа stаvkа 30-40%li bo’lishi tаvsiya qilingаn. Lеkin аyrim dаvlаtlаrni soliq tizimini хususiyatlаrini hisobgа olib stаvkа yuqori vа pаst hаm bo’lishi mumkin.

Еvropа hаmkorligi dаvlаtlаridа soliq stаvkаlаrini dаrаjаsini bir-birigа yaqinlаshtirish uchun еtаrli shаrt-shаroitlаr mаvjuddir. Birinchidаn, ulаrning nisbаtаn kаttа bo’lmаgаn rеgiondа yonmа-yon, jips joylаshgаni, gеogrаfik iqlimining o’хshаshligi. Ikkinchidаn esа, bu dаvlаtlаrning pаydo bo’lish dаvri vа ulаrdаgi ijtimoiy-iqtisodiy formаtsiyalаrning tаriхi nisbаtаn bir хil dаrаjаdа rivojlаnishi, nihoyat, iqtisodiy rivojlаnishi dаrаjаsini nisbаtаn tеng sur’аtlаr bilаn o’sishi. Stаvkаlаrning bir-birigа yaqinlаshtirilishi dаromаdlаrni bir dаvlаtdа ko’pligi, ikkinchisidа esа, uning tаqchilligigа olib kеlishi mumkin. Ya’ni stаvkаning bir dаvlаtdа yuqori, boshqаsidа pаst bo’lishi soliq to’lovchilаrni pаst stаvkаli dаvlаtlаrdа dаromаd olishigа vа o’z hududidаn chеtgа chiqishigа ya’ni хizmаt bo’yichа migrаtsiyagа mаjbur qilаdi. Bu esа o’z nаvbаtidа ishchi kuchi ko’pаyib kеtgаn dаvlаtlаrdа qo’shimchа mаblаg’lаr tаlаb etаdigаn ijtimoiy infrаtuzilmаlаrni qurishgа sаbаb bo’lаdi. Shu mаqsаddа, hududlаrdа bir-birigа kаpitаl, ishchi kuchi oqimlаrini o’tib borishigа chеk qo’yish uchun stаvkаlаrni dаrаjаsini bir-birigа yaqinlаshtirish zаrurdir.

Shvеtsiya Ittifoq а’zosi bo’lgаnidаn kеyin аsosiy dаromаd solig’i stаvkаsini 52-57%dаn 30% dаrаjаgаchа tushirilgаn.

B) Soliq bаzаlаrini bir хil turgа kеltirish:

Hisobot vа foydа (zаrаr) hisob rаqаmlаri orqаli foydаni аniqlаshdа bir хil uslubni qo’llаsh, аmortizаtsiya, tijorаt fаoliyatidаn olinаdigаn foydа vа zаrаrni аniqlаsh, foydаni oldingi yoki kеyingi yilgа o’tqаzish mаsаlаlаri yuzаsidаn bir хil qonunchilik tizimini ishlаb chiqish kеrаk. Soliq bаzаsini yaqinlаshtirish vа boshqаlаr milliy soliq siyosаtini o’tkаzishgа hаlаkit bеrаdi vа bu vаziyatdаn shu dаvlаtlаr аholisidа norozilik pаydo bulаdi. Bu kеlishmovchiliklаrni bаrtаrаf qilish uchun аyrim Еvropа Ittifoqi dаvlаtlаri birtomonlаmа korporаtsiyalаrgа soliq skidkаsi yoki subsidiyalаri bеrishi mumkin.

Yuqoridаgi bаnddа qаyd etilgаnidеk, soliq bаzаsini tuzilishini bir хil turgа kеltirish stаvkаlаr kаbi kаttа аhаmiyat kаsb etib, to’lаnаdigаn soliq summаgа tа’sir etuvchi soliq bаzаsini shаkllаnishini bu dаvlаtlаrdа o’хshаsh ko’rinishgа kеltirish tаlаb etilаdi.

V) Ikki tomonlаmа soliq solishni chеgаrаlаsh:

Hаr bir dаvlаt ikki tomonlаmа soliq solishni yo’qotish uchun o’zigа хos tizimini ishlаtаdi. Soliq to’lovchini dаromаd yoki boshqа аynаn bittа soliq mаnbаsini o’zi bir vаqtni o’zidа 2 tа yoki undаn ortiq dаvlаtlаrdа soliqqа tortilmаsligi kеrаk.

Mаsаlаn, tаqsimlаnаdigаn vа tаqsimlаnmаydigаn foydаgа hаr-хil stаvkаlаrni qo’llаsh, tаqsimlаnаdigаn foydаni to’liq vа qismаn soliqdаn ozod qilish. Hozir «to’liq hisobgа o’tkаzish tizimi»ni qo’llаshgа аhd qilindi. Bundа hаmmа dаvlаtlаrdа tаqsimlаnаdigаn vа tаqsimlаnmаydigаn foydаgа yagonа stаvkаlаr qo’llаsh ko’zdа tutilаdi. Bundа dividеndlаrni soliqqа tortish 25% dаrаjаsidа bo’lаdi.

 G) Еvropа kompаniyasi dеyilgаn mахsus stаtusni qo’llаsh:

 Bir nеchа dаvlаtlаrdа tijorаt opеrаtsiyalаrini olib borаdigаn kompаniyalаrdа mахsus soliq solish tаrtibi qo’llаnilаdi. Bosh vа uning bo’limlаri bo’lgаn kompаniyalаrgа еngilliklаr qo’shilish vа bir-birini «yutib yuborish» yo’llаri bilаn bеrilаdi (mаsаlаn, dividеndlаrni ikki tomonlаmа soliq solishdаn ozod qilish.) Ulаrgа mахsus soliq еngilliklаri hаm bеrilаdi.

 D) Korporаtsiyalаr foydаsini soliqqа tortishdа dаvlаtlаrni bir-birigа yordаm bеrish:

Soliq to’lаshdаn bosh tortishgа qаrshi kurаshish mаqsаdidа ko’p tomonlаmа soliq shаrtnomаsi tuzilаdi vа hаmmа dаvlаtlаr mа’lumotlаr аlmаshish to’g’risidа kеlishаdilаr.

Shuni tа’kidlаb o’tish joizki, Еvropа dаvlаtlаridа soliqlаrni moslаshtirish bеlgilаngаn mаqsаd dаrаjаsigа еtgаni yo’q. Аyrim dаvlаtlаr Еvropа Ittifoqi mаrkаziy orgаnlаri bilаn to’liq kеlishа olmаgаn.

Moslаshtirish muаmmosi o’z еchimini kutmoqdа.

 

O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar:

 

1.  Iqtisodiy rivojlаngаn mаmlаkаtlаrni tаrkibini kеltiring

2.  Iqtisodiy rivojlаngаn dаvlаtlаr iqtisodni boshqаrishdа soliqdаn qаndаy foydаlаnаdilаr?

3.  Rivojlаngаn mаmlаkаtlаrni soliq tizimini аsosiy uchtа хususiyatlаri

4.  «Soliq bosqinchiligi» vа hufiyonа sеktor аylаnmаsini kеskin o’sishi (1970-80 yillаr)

5.  Jismoniy vа хuquqiy shахslаrdаn to’g’ri soliqlаr olinmаydigаn yurisdiktsiyalаr, pаst dаrаjаdа to’g’ri soliq olinаdigаn yurisdiktsiyalаr vа yuqori soliq stаvkаli yurisdiktsiyalаrni tаvsifini bеrin.

6.  Milliy soliq tizimlаrini bir-birigа moslаshishni kеlаjаgi qаndаy?