Ўзбекистон республикаси алоқа, ахборотлаштириш ва телекоммуникация технологиялари давлат қўмитаси

Тошкент Ахборот Технологиялари Университети

 

“АКТ соҳасида иқтисодиёт ва менежмент” факультети

 

 

“Почта алоқаси технологияси” кафедраси

 

 

 

 

 

Раҳбарлик қобилиятини шакллантириш

фанидан

услубий қўлланма

(2-қисм)

 

 

 

Тузувчилар: Н.А.Тиллаева, Б.Х.Маъмуров

 

 

 

 

ТОШКЕНТ 2014

 

Кириш

 

 

Маълумки ҳар қандай фаолият тури бошқарув асосида ташкил этилади, чунки шу фаолиятни амалга оширишда кўзланган мақсадга эришиш, бажариладиган вазифаларни тақсимлаш, ижросини назорат қилиш, шунингдек самарадорликка эришиш учун шу фаолиятда иштирок этувчилар манфаатларини ҳимоя қилиш, рағбатлантириш чора тадбирлари бошқарув жараёнида амалга оширилади ва мувофиқлаштирилади. Бунда бошқарувга иқтисодиётда мавжуд тизим ҳам ўз таъсирини ўтказади. Мустақиллигимизни қўлга киритмасимиздан олдинги тизимда, иқтисодиётда маъмурий буйруқбозликка, ҳамда марказий режалаштиришга асосланган тизим ҳукмрон эди. Фақатгина мулкчиликнинг давлат мулки ва ширкат мулк шаклига эга бўлган, марказдан туриб белгиланган режалар асосида ишлаб чиқаришни ташкил этиш, қаттиқ назорат қилиш, қолаверса, жамиятда мулкдорлар синфини шаклланишига тўсқинлик қилувчи иқтисодий тизим ўзини оқламаганлиги тарихдан маълум. Ўзбекистон жаҳон тажрибасига асосланиб, мулкчиликнинг турли шакллари тенглиги таъминланган, ишлаб чиқаришнинг замонавий миллий манфаатларга мос тузилмасини яратиш кўзда тутилган, эркин нарх-наво ва бозор қонунлари асосида бошқариладиган ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётига ўтиш йўлини танлади ва иқтисодий ислоҳотларни босқичма-босқич амалга оширмоқда. Иқтисодий ислоҳотларни биринчи босқичиданоқ иқтисодиёт бошқарув тизимини ислоҳ қилишга алоҳида эътибор қаратилди. Олиб борилган иқтисодий ислоҳотлар институционал ўзгаришларни амалга оширишга, иқтисодиёт тармоқлари ва соҳаларини бошқариш борасида уларнинг хусусиятига мос келадиган хўжалик юритувчи субъектларга иқтисодий эркинлик беришга ёрдамлашадиган, тадбиркорликни ривожланишини рағбатлантирадиган ташкилий ҳуқуқий шакллар вужудга келишига қаратилган эди ва бу бошқаришда янги бир тизим вужудга келишига замин яратди. Бундай бозор муносабатлари шароитида бутун жамиятга хизмат қилувчи замонавий бошқарув илмини ўрганишда, иқтисодиётни бутун тармоқларида, бошқарувни амалга ошира оладиган малакали раҳбарларни тайёрлашда “Бошқариш назарияси” фани муҳим ўрин тутади. Зеро, раҳбар, бошқарувни амалга оширишда бош бўғин ҳисобланиб, унинг ташкил этилиши, самарадорлиги кўп жиҳатдан раҳбар эгаллаган билим малака, тажриба, қолаверса унинг муҳим хислатлари ва бошқарув услубига бевосита боғлиқ бўлади. Бу фаннинг мақсад ва вазифалари ҳам шуларни ўрганишни назарда тутади. Бу фан бошқарувнинг қонуниятлари, қонун ва тамойиллари, функция ва вазифалари, шунингдек бошқарув тизимида менежер ўрни, маданияти ва услуби, бошқарув самарадорлиги ва унга таъсир қилувчи бошқарув қарорлари мазмуни, моҳиятини очиб беришга қаратилган.

 

 

 

 

 

1 §  Кичик ва ўрта бизнесда тадбиркорликнинг ҳуқуқий ўрни

 

  

Мустақил Ватанимизнинг тараққиёт йўлларини белгилаб берувчи ижтимоий-сиёсий ва иқтисодий  аҳамиятга молик муҳим қонунлар қабул қилинди. Ўзбекистон Республикасининг кичик ва хусусий тадбиркорликни ривожлантиришни рағбатлантириш тўғрисидаги қонуни ана шу хужжатлар сарасига киради.

Ўзбекистон Президенти Ислом Каримов Республика Олий Мажлисининг тўртинчи сессиясида таъкидлаганидек, мамлакатда Ўрта қатлам деган тушунча пайдо бўлмоқда. Ўрта қатлам ҳуқуқий, демократик давлат учун керак ва ўз навбатида Ўрта қатлам учун ҳам хуқуқий, демократик давлат керак бўлади. Негаки, муайян мулк эгаси қонунлар, қарорлар ва бошқа меъёрий хужжатлар асосида иш юритишдан манфаатдордир. Ҳуқуқий, демократик давлат ҳам ана шу Ўрта қатламдан манфаатдордир. Чунки у қанча салмоқли бўлса, жамиятда шунчалик тинчлик, ўзаро тотувлик, тараққиёт бўлади.

Бозор иқтисодиёти олдимизга тобора мураккаб ва масъулиятли вазифаларни қўймокда. Бугунги кунда одамларнинг ижтимоий меҳнатга муносабатини, уларнинг меҳнат ҳақидаги эскича фикрлаш тарзини тубдан ўзгартириш ана шундай долзарб вазифалардан биридир. Бу масалани ҳал этмай туриб ислохатлар йўлидан олға бориш айниқса янги жамият барпо этиш мумкин эмас. Бошқача айтганда, иқтисодий ислохотлар жараёнида ҳар бир инсон фойдали меҳнат билан шуғулланмоғи турмуш фаравонлигини ошириш учун ишга  муносиб улушини қўшмоғи даркор. Меҳнатга ташқаридан эмас балки қўпрок  ботиний иштиёқ заруратдан келиб чиққан ҳолда ёндашиш бугунги кун талабидир. Бунинг ягона йўли эса ҳар ким мулкнинг эгаси бўлиши,унинг фақат шу мулк орқали иш олиб боришидир. Табиийки, ҳар бир кишининг  меҳнатини самараси йирик ишлаб чиқариш корхонасидан кўра қўпроқ  кичик ёки хусусий корхонада яққол кўзга  ташланади.

Қолаверса Республикада ўтказилаётган иқтисодий  ислоҳатларнинг туб моҳияти ҳам бундай қонуннинг амалга киритилишини  тақозо қилмокда. Жамиятга меҳнатнинг лаёқатли ҳар бир аьзосининг ишга бўлган иштиёқини ўрнига қўйишнинг ягона ва энг тўғри йўли Республикада кичик ва хусусий тадбиркорликни ривожлантириш ва рағбатлантиришдир. Мутахассисларнинг таъкидлашича, ўша даврда киши ўз ички салоҳиятининг атиги 3-4 % ини ишга солиш имкониятига эга бўлган бўлса, бу кўрсаткич ривожланган хорижий мамлакатларда 7-9 % ни ташкил қилган. Чунки бу ташаббускорликда, тадбиркорликда тежамкорлик намоён бўлади.

Солиқ олишга доир, қонун хужжатларига кичик ва хусусий тадбиркорлик субъектларини ноқулай шароитга тушириб қўядиган ўзгаришлар киритилган тақдирда, мазкур субъектлардан кейинги икки йил мобайнида давлат рўйхатидан ўтган пайтда амалга ошириш керак бўлган қонун хужжатларига мувофиқ солиқ yндирилади.

Энди эътиборни қонуннинг 19 - моддасида қайд этилган кичик ва хусусий тадбиркорлик субъектлари фаолиятдан махаллий бюджетларга ажратиладиган солиқ тушумлари ҳақидаги қоидага жалб этамиз. Унда таъкидланганидек хусусий тадбиркорлик субъектлари фаолиятидан келадиган солиқ тушумларининг махаллий бюджетларига йўлланадиган норматив қонун хужжатлари билан белгилаб қўйилади. Шу нуқтаи назардан келиб чиқиб қонунга кичик ва хусусий тадбиркорликдан тушадиган солиқнинг асосий қисми махаллий бюджетга қолиши тўғрисидаги модда киритилган, негаки солиқ вақтида тушумларнинг тушганлиги кўрсатилса унинг миқдори кўпайганда ҳокимлик худудидаги аҳолининг ижтимоий ҳимояга мухтож қатламларини давлат томонидан пул билан таъминланадиган табақаларини маблағ билан таъминлаш имкони кенгайтиради. Демак,кичик ва хусусий тадбиркорлик корхоналари қанчалик кўп бўлса улар қанчалик яхши ишласа махаллий бюджетга тушадиган даромадлар шунчалик кўпаяди.Қонундаги кичик ва хусусий тадбиркорлик субъектларини давлат рўйхатига олиниши ҳақидаги қоида ҳам ўзига хос янгиликдир. Чунончи, кичик ва хусусий тадбиркорлик субъектларининг  зарур хужжатлари  уларни рўйхатга олишни рад этишга ёки рўйхатга қўйиш учун қўшимча шартлар белгилашга хақли бўлмайди.Шуни ҳам айтиш керакки, бундай субъектларни давлат рўйхатига олиш вақтида рад этилса,улар устидан белгиланганча тартибда судга шикоят қилиш мумкин.

Кичик ва хусусий тадбиркорлик субъектлари ҳуқуқ ва манфаатларига келсак, шуни таъкидлаш жоизки давлат кичик ва хусусий тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқлари ҳамда қонуний манфаатларига риоя этилишини кафолатлайди, эркин рақобат учун шарт-шароит яратади, моддий молиявий меҳнатга оид ва бошқа ресурслардан фойдаланишда кенг имкониятларни таъминлайди.

Юртбошимиз  И.А.Каримовнинг иқтисодий ислаҳотларни янада чуқурлаштириш, хусусий мулк манфаатларини ҳимоя қилиш ва тадбиркорликни ривожлантириш чора - тадбирлари тўғрисидаги фармон бунинг асосидаги омили бўлади.

Республика истеъмол бозорида товарларнинг кўпайши ва товар ишлаб чиқаришни ривожлантириш  жараёнида бундай имтиёзли, тадбирли  қоида кўриб чиқилди. Лекин алоҳида қайд этиш керакки,Республика бозорларида ҳозирги пайтда бир қатор кенг истеъмол молларини  камайганлиги кўриниб турмоқда ва уларнинг нархлари хаддан ташқари ошиб бораётган бир пайтда, четдан олиб келинаётган молларга солиқ солишнинг бекор қилиши ҳеч шубхасиз истемол бозорини тўлдириш ва айрим молларнинг нархини арзонлаштириш имконини беради.

Фармонда ихтисослаштирилган, фондли, валютали биржаларни, бозор муассасаларини ташкил этишга алоҳида аҳамият берилган. Масалан: муомилага Ўзбекистоннинг доимий миллий валютаси чиқарилганидан сўнг, бу тадбир ҳамдўстлик мамлакатлари ўртасидаги пул бирлиги қийматини аниқлаш жараёнида рўй берадиган тушунмовчилик – қарама қаршиликларни бартараф этишда ана шу валюта биржаси ёрдам беради. Ниҳоят фондли биржанинг фаолият кўрсатиши эса узоқ вақт кутилган қимматбахо қоғозлар бозорининг шаклланиб таркиб топишига ёрдам беради.

 

2§ Бозор муносабатлари ва шартнома тузилиши.

 

Ўзбекистон Республикаси Вазирлиги Маҳкамасининг 1997йилда иқтисодий ислоҳатларни амалга ошириш якунлари ҳамда мамлакат иқтисодиётини 1998 йилда ислоҳ қилишнинг устувор йўналишларига бағишланган мажлисида юртбошимиз И.А. Каримов чуқур таҳлил маъруза қилди. Уни ижтимой-иқтисодий соҳада эришилган ютиқлар қаторида йўл қўйилган камчиликлар тараққиётига тўғоноқ бўлаётган муаммолар қаттиқ танқид қилишни, қатор бошқарув тармоқлари ва идоралари мавжуд нуқсонларни бартараф этишда ташаббус, мутасаддиларда маъсулият хисси етишмаётганлигини таъкидлади. Жумладан, қонунчилик билан шуғилланувчи идораларда  мавжуд жиддий нуқсонлар, хусусан иқтисодий ислоҳатларни амалга оширишда муаммога айланган ишлаб чиқарувчи билан тузиладиган шартномавий муносабатларда ҳуқуқийликни таъминлаш  бугунги замон  талабига жавоб бераолмаётганлиги алоҳида қайд этилди. Таъкидлаш жоизки жамият тараққиётида шартнома, битим, келишув каби ҳуқуқий муносабатлар инсоннинг турмуш тарзининг деярли барча жараёнларида муҳим аҳамиятга эгадир. Айниқса, хўжалик юритиш, ишлаб чиқариш, хом ашё  етказиб бериш каби олди сотди жараёнларида беқиёсдир.

Давлатимиз раҳбари жамиятимизни биринчи галда иқтисодий соҳасини ҳуқуқий бажариш механизимини яратишга алоҳида эътибор бермоқда. Вазирлар Маҳкамасининг 1994 йил 22 августида тасдиқланган қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари шартномаларини тузиш ва бажариш тартиби тўғрисида махсус низом мавжуд. Молия вазирлиги ва давлат солиқ қўмитаси билан ҳамкорликда маҳсулот етказиб бериш шартномасининг намунавий шакли ва матни ҳам шу низомда кўрсатиб ўтилган. Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги билан бирга, жойларда хўжалик муносабатларини тартибга солувчи  контрактация, яъни давлат эхтиёжлари учун қишлоқ хўжалик маҳсулотларини етказиб бериш ва товар ишлаб чиқарувчиларни моддий техник ресурслар билан таъминлаш ҳамда қишлоқ хўжалиги товар ишлаб чиқарувчилари томонидан мақсадли кредит олиш бўйича шартномалар намунаси таёрланиб, барча бўғинларга етказиб берилган. Давлат мулки қўмитаси билан бирга ушбу шартномалар намунасини алоҳида қўлланма ҳолда нашрдан чиқарилиб қишлоқ хўжалиги субъектларига текин тарқатилиши ҳам таъминланган.

Биламизки, яқин ўтмишда режали иқтисодиёт даврида ҳам шартномалар тизимидан фойдаланилган. Аммо якка мулкчилик, яъни давлат мулкчилигида  ҳуқуқий хукмронлик қилган шартномалари режа ва топшириқлар бажариш учун қўлланиладиган бир восита ҳисобланган холос. Қолаверса илгарилари шартномага уни тузган томонларининг истак ва манфаатларини ифода этувчи тўла ҳуқуқий юридик хужжат деб ҳам қаралмасди. Уларнинг қўлланилиши чекланган бўлиб, ҳаттоки фуқороларнинг ўзаро битим тузиши қонун йўли билан жазоланадиган айб чайқовчилик сифатида қораланар эди. Шу маънода шартнома тузилишининг ҳуқуқий мақомини тамомила ўзгартириш ва умуман шартнома тузиш маданятини юксалтириш борасида мамлакатимизда жиддий ишлар амалга ошираётгани эътиборга лойиқдир. Аввал шартнома тузувчи томонлар таркиби бўйича олдинги чекловлар буткул олиб ташланди. Шартнома мавзуси, оладиган нарсалар доираси ҳам беҳат кенгайди. Натижада хўжалик фаолиятининг турли жиҳатларини  ўзида акс эттирувчи шартномалар тобора кенг қўлланилгани сайин турфа жабҳалар бўйича тадбиркорлик ташаббуслари янада тўлароқ намоён бўлмоқда.Эндиликда шартнома режали ишлаб чиқариш ва тақсимлаш омилларига асосланмайди.Билъакс бозор қонуниятлари талабига биноан шартномали муносабатлар товар пул яъни тенг тўловлар тарзида амалга оширилиб шартнома уларга ҳуқуқий шакл ўрнида хизмат қила бошлади. Шартнома муносабатларининг ҳуқуқий асосини яратишида бутун дунё шартномачилик амалиётида қарор топган муайян анъаналар билан бирга халқимизнинг олис тарихи давомида шакилланган миллий омиллар хусусан иймон ор - номус қадр - қиммат, лафз ва бурд  одамийлик каби юксак фазилатларга ҳам алоҳида аҳамият берилаётгани ибратлидир.Зотан халқимизнинг хўжалик муносабатлари жавҳасида кўп асрлик тажрибаси ўрганишга арзийди. Қандай қилиб инвестицияларни жалб этиш мумкин.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Грант нима дегани?

Грант - турли хил жамғарма корпоратция хукумат муассасалари ва  айрим шахслар томонидан у ёки бу ташкилот, муассаса ва шахсга аниқ бир ишни бажариш учун қайтармаслик шарти билан бериладиган маблағ.

Буюртма нима дегани?

Буюртма грант ажратиш учун илтимос тариқасида ёзма тарзидаги мурожаат.

Грант берувчилар, ҳомийлар, буюртмани грант бериш мақсадида қуриб чиқадиган айрим шахслар ва ташкилотлар.

Буюртма берувчилар нима дегани?

Грант олиш учун буюртма берувчи шахс ёки ташкилот.

Ким ва нима учун буюртма ёзилади?

Республикамиздаги жуда кўп ташкилотлар ва шахслар  буюртма ёзиш муаммоси билан тўқнашмоқдалар.Янги ғояларни жорий этиш учун маблағ талаб этилади. АҚШ даги мутахассисларнинг фикрича илмий тадқиқот иши учун 1 $, амалий тадқиқот учун 10 $ сарфланса ғояни тадбиқ этиш учун эса 100 $ сарфланар экан. Шундан келиб чиқиб Республикамиз олимлари, тадқиқотчилари томонидан яратилаётган нау-хау янги ғояларни тадбиқ этилишини кўриб чиқиш даркордир. Ғарб мамлакатларидаги мутахассислар учун ушбу жараён оддий ва кундалик ишга айланиб қолган,яъни жамғармалар танлов эълон қилади, ютиб чиққанлар  ғолиблар эса грантлар олишади. Бироқ мамлакатимиз мутахассислари учун буюртмани ёзиш ва уни керакли жамғармаларга ғоя ва Лойиҳалар танлови учун жўнатиш эндигина долзарб масалага айланиб бормоқда.

Айрим шахсларда бу борада ҳеч қандай муаммо йўқ деган гапларни ҳам эшитиш мумкин. Ҳақиқатдан ҳам буюртма ёзилдику, грант олиндими? Сизнинг буюртмангиз муваффақиятга эришиши учун нимани билиш керак? Уни қандай расмийлаштириш керак? Сизнинг лойиҳангиз ва ўзингизни қай тарзда таърифлашингиз маъқул бўлади?

 

3§ Молиялаштириш манбааъларини қидириш ва танлаш

 

Молиялаштириш манбааъларини қидиришда ва танлашда турли-хил мамлакат давлат муассасалар, халқаро ташкилотлар, хусусий жамғармалар, тадбиркорлик тузилмалари, диний, илмий ва бошқа жамоат ташкилотлари қатнашишлари мумкин. Хаётда ҳозирча қўпроқ турли-хил кўринишдаги жамғармалар ва мақсадли давлат дастурлари билан иш юритишга тўғри келмоқда.

Давлат донорлари - ўз давлати бюджетидан маблағ оладиган давлат муассасасидир. Масалан, АҚШ нинг ҳалқаро ривожланиш агентлиги (USAID), АҚШ  информатцион  агентлиги (USIA), АҚШ саломатлик институти, атроф-муҳитни  мухофазалаш агентлиги (ЕРА) ва х.к. булар энг бюрократик ва талабчан  донорлардир.

Уларнинг ёрдам бериш дастурлари жуда қисқа доирадаги грант олувчилар учун мўлжалланган бўлиб буюртмани расмийлаштиришда ва ҳисоботга қўйилган талаб анча қатъидир. Бундай донорларнинг кўпчилиги ўз давлати фуқаро ва муассасалари учун мўлжалланган бўлиб хорижийлар ишини молиялаштирмайди.

Бироқ айрим холларда бундай донорлар хорижий буюртмачилар тўғридан -тўғри эмас воситачи орқали грантлар бериши мумкин. Буни ярим хусусий донорлар деб аталади.

Ярим хусусий донорлар - давлат донорларидан маблағ олиб уни буюртма берувчи ташкилотларга  тарқатиб берувчи жамоат ташкилотларидир. Масалан, Ворлд Лернинг (World Learning), демократияни мудофаа этувчи миллий жамғарма, АЙРЕКС (IREX-International Research and Exchange Board) Евразя жамғармаси (EurasiaFund) ва бошқалар. Бунга жахон банки (World Bank) каби ташкилотларни ҳам ҳисобга олиш мумкин.

Хусусий донорлар - маблағни айрим шахслар ёки тадбиркор фирмалардан олувчи хусусий нотадбиркор ташкилотидир. Хусусий доноларга буюртмаларни расмийлаштириш давлат доноларига қараганда  содда ва осон бўлиб ҳисоботга бўлган талаб ҳам оддийдир.

Хайрия жамғармасининг бир неча кўринишлари мавжуд.

Мустақил жамғармалар (independent foundations) - одатли айрим шахслар, оилалар ва бир неча шахслар тамонидан ( масалан Мак-Артуров, Рокфеллерлар, Сорес жамғармалари) ташкил этилади.

Бундай жамғармалар одатда аниқ устивор йўналишлари (fields) рўйхатда белгиланган бўлиб, буюртмаларни (guidelines) танлаб олинган андозалар мезонларида кўрилади. Жамғармалар буюртмаларини кўриб чиқилади ва молиялаштириш ҳақида қарор қабул қилинади.

Умумлаштирилган жамғармалар - тадбиркор ташкилотлар маблағидан молия олинади. Мисол сифатида Херох Foundation? Apple? Hewlett  кабиларни кўрсатиш мумкин. Одатда бундай жамғармалар корпоратция фойдасига мос тушувчи йўлланмалари учун грант ажратилади. Грант бериш ҳақидаги шартномани фирма раҳбари иштирок этувчи кенгаш чақиради.

Хомийлик қатор ташклотлар ёки жисмоний шахслар билан бир вақтнинг ўзида бадал тўлайдилар ва тўпланган пуллар ташкил этилган ташкилот низомий фаолятига ишлатилади.

 

Доноларни танлашга таъсир этувчи факторлар

 

Сиз албатта ўзингизга маълум бўлган ҳамма манбаааларга (жамғармаларга) мурожаат этишингиз мумкин. Бироқ бундай иш тутиш кучни, иқтидорни, бекорга сарф этиш билан баробардир. Жамғармаларга мурожат этишдан олдин қуйдаги икки саволга жавоб тайёрланг.

1. Қайси жамғармалар катта таҳмин билан сизнинг ташкилотингиз лойиҳаси - ишини молиялаштириши мумкин?

2. Қайси манбааадан маблағ олишингиз осон ва қулай?

Ушбу саволга жавоб беришда қуйдаги фактлар таъсир этади.

Қўпчилик жамғармалар ва бошқа молиялаштириш манбааалари ўз фаолиятини маълум худудда, минтақада, мамлакатда, туманлараро чегаралаган бўлади. Бу ишни олиб бориш жойи, ташкилотнинг манзили бўлиши мумкин.

Мустақил Ўзбекистон хорижий мамлакатлар ва жумладан жамғармалар билан яқиндан муносабат ўрнатиб келаётганини эътиборга олсак жўғрофия нуқтаи назаридан Ўзбекистонни билиб тушуниб келаётган жамғармалар сони ўсиб бораётганини эсдан чиқариш керак эмас.

 

4§ Жамғармаларни  чегаралаш ва  молиялаштириш

 

Жамғармалар кўпинча молиялаштириш мумкин бўлган тадбир ишларини чегаралаб қўядилар. Бундай тадбирларга хизмат сафари асбоб- ускуналар олиш маслаҳатчилар хизмати капитал қурилиш, ходимлар маоши ва х.к. лар киради.

Грант олувчилар кўриниши.

Молиялаштиришнинг турли хил манбаалари одатда грант олувчиларни ҳам чегаралаб қўяди. Масалан якка тардибда олиб борувчи тадқиқодлар, талаблар, ташкилотлар, махаллий бошқарув  органлари, илмий тадқиқод институтларида ва х.к.

Мазкур жамғармага буюртмани бериш керакми йўқми деган саволга жавоб беришдан олдин ана шу жамғарманинг йиллик хайрияси хажмидан олинган грантлар сони, ўлчами ва бошқа маълумотларни ҳам олиб кенг тасаввурга эга бўлган маъқулдир.

Мурожаат этиш тили.

Ўзбекистон ваколатхонаси бўлган чет эл жамғармаларига одатда икки тилда рус ва ўзбек тилида ёзилган таклифлар берилади.Лекин иложи бўлса жамғармалар таржимонларига мўлжал қилинмаган тарзда инглиз, немис, француз тилларида таклиф беришлари мумкин.

Жамғармага дастлабки мурожаат.

Сизга маълум бўлган молиялаштириш манбааларини танлаб бўлганингиздан сўнг таклиф билан мурожат этишга тайёрсиз. Аниқ жамғармаларнинг хужжатларида уларга мурожаат этиш йўл йўриқлари кўрсатилган бўлади.

Лойиҳа қандай тузилади?

Аввало бошқалар учун ўз лойиҳангизни мазмунли тушинтириб бериш учун ўзингиз нима учун шу лойиҳани тузмоқчи эканлигингизни тушиниб етишга ҳаракат қилинг. Бўлажак лойиҳанинг мантиқий йўналиши лойҳанинг аниқ мақсадини мезонини ва баҳолаш усулини аниқлашни рўёбга чиқариш имконини беради.

Мантиқий йўналишни акс эттириш ўз навбатида шахсий лойиҳанинг яхшиланиши ва унинг  охирги  варинтини тайёрлашни енгиллаштиради.

Қисқа таризда лойиҳа мантиқий йўналиш таркибини кўриб чиқамиз.

У  қуйдагича:

1. Муаммонинг қўйилиши.

*   Лойиҳанинг бажарилиши нима учун керак бўлиб қолди?

*   Ушбу масаланинг ечилиши нима учун устивор бўлиб ҳисобланади?

*   Муаммонинг долзарблиги ҳақида қандай ахборот  манбаааларига  эгасиз?

2.  Масала.

*   Лойиҳани бажариш фаолияти  қандай мақсадга олиб боради?

*   Ушбу мақсад қўйилган муаоммони ҳал этишга қандай ёрдам керак?

*   Лойиҳани бажариш учун қандай воситалардан фойдаланиш керак?

* Лойиҳани бажарилиши кутилган натижага олиб бориши учун назорат ташкилотларига қандай тушунтириш мумкин?

*   Муаммони ҳал этишда  маълумотларни тўплаш назарда тутилганми?

3. Кутилмаган натижалар.

*  Лойиҳа бажарилиши мобайнида қандай аниқ самарага эришиш мумкин?

* Назарда тутилган муаммонинг ҳал этилиши буюртмада белгиланган мақсадга қандай олиб келади?

* Қўйлган мақсадга эришиш учун қандай натижалар (уларнинг кўриниши ва миқдорий ўлчови) олиниши керак.

4. Услублар.

* Лойиҳани белгиланган натижаларга эришиш учун қандай чора тадбирлар ишлаб чиқариш керак?

*  Нима учин худди шу фойдаланилаётган услуб ва чора тадбирлар қўлланилаяпти?

5. Ресурслар.

* Лойиҳани белгиланган чора тадбирларини амалга ошириш учун қандай ресуслардан фойдаланиш мумкин.

*  Ушбу ресурслар қайси манбаадан келиб тушади.

*  Ходимлар маоши асбоб- ускуналар қиймати транспорт харажатлари ва бошқа хизматлар даражаси нима асосида режалаштирилган.

 

5§ Буюртма  нималардан  ташкил топиш керак

 

1.  Бош варақ

2.  Қисқа аннотация

3.  Кириш

4.  Муаммонинг мазмуни

5.  Мақсад ва вазифалари

6.  Услублар

7.  Бахолаш ва ҳисобат

8.  Молиялаштириш истиқболи

9.  Бюджет

10. Иловалар

Бош варақ ( COVER PAGE)

 

Бош варақ лойиҳанинг ташриф қоғози бўлиб 1 варақли ҳажмда донор учун керакли ҳамма ахборотга эга бўлади. Кўпинча жамғарманинг ўзи бош варақ шаклини тавсия этади. Бу ҳолда буюртмачидан баён этилган шаклни сифатли қилиб тўлдириш талаб қилинади халос, ушбу шакл қуйдаги бандларни ўз ичига олиш мумкин.

Лойиҳа номи;

Иш бажарувчи ташкилот номи;

Лойиҳа раҳбари;

Жўғрофия;

Лойиҳани бажариш муддати;

Лойиҳа қиймати;

Буюртма аннотацияси.

Бир варақдан ошмайдиган хажмда  буюртманинг ҳамма қисмини қисқа тарзда изоҳи. Бу буюртманинг муҳим қисмларидан бири. Кўпчилик биринчи навбатда аннотация ўқийди. Аннотация маъқул бўлган тарздагина буюртманинг тўлиқ матни билан танишишга ўтадилар. Шунинг учун аннотация ўта аниқ тушунарли қисқа ва ифодали бўлиши керак. Аннотацияда лойиҳанинг  мақсади ва қандай масалаларда  фойдаланиши, мўлжал этилаётган услублар ва ишни бажариш муддатларини кўрсатишни унитиш керак эмас.

Кириш (INTRODUCTION)

Кириш қисмида  буюртма бериш учун ташкилот ҳақида ахборот берилади. Жамғармалар таниқли ва ишончли шериклар билан ишлашга ҳаракат қиладилар. Кириш қисмида ажратилган маблағни тўлиқ ва тўғри сарфлаб, лойиҳани буткул бажарилишга эришилишини акс эттириш керак.

Буюртмачи ўз ташкилоти қизиқиши билан донор қизиқишини асослаб беришга ва ҳамма ютуқларни изоҳлашга харакат қилиш керак.

Агар кириш қисмида қизиқтирилган соҳа бўйича ахборот берилган бўлса, бу қисмда лойиҳа ёрдамида ечилиши лозим бўлган муаммолар изоҳлаб берилиши керак. Нима учун мавжуд лойиҳа кераклиги тушунтириб берилиши керак. Муаммо ёритилиши ва муаммо гўё биринчи марта қўйилаётгандек оддий тушунарли ва кенг қамровли қилиб кўрсатилиши керак.

Муаммо мазмунини  акс эттиришда илмий мақола устига кириб қолишидан қочиб статистик маълумотларни келтира билиш ва махсус атамалардан қочиш керак.

Қўпчилик буюртмачилар битта хатоликка йўл қўйишади, яъни муаммо билан ҳал этиш йўлини аралаштириб юборадилар. Ушбу қисмнинг хажми 1-3 бет бўлиши керак.

Лойиҳанинг мақсад  ва вазифалари

(PROGRAM GOALS AND OBJECTIVES)

Мақсад қисқа муддатли ва ўзаро муддатли бўлади. Одатда узоқ муддтли мақсадлар бир неча қисқа муддатли мақсадлардан ташкил топган бўлади.

Вазифа - муаммо мазмунида акс эттирилган у ёки бу ўлчаниши мумкин бўлган ҳолатнинг ўзгаришидир.

Вазифа - иложи борича ёрқинлашган бўлиши керак, унда лойиҳанинг фойдалилигини  акс эттирувчи миқдорли маълумотлар аск эттирилиши керак. Бундай миқдорий маълумотларни кўрсаткичлар дейилади.

Услублар (METHOS)

Ушбу қисмда кенг тарзда мавжуд ресурслар ёрдамида олиниши мумкин бўлган натижаларга эришиш учун керак бўлган фаолият кўринишлари, чора тадбирлари  баён этилади.

Ушбу қисмда нима қилиниши, ким қандай фаолиятни амалга ошириши, қандай ресуслар бажарилиши, ишхоналар асбоб- ускуналари ва х.к. лар жалб этилиши аниқ баён этилган.

Иккита йирик масалага эътибор беринг:

А) Мўлжал қилинган натижаларга эришиш учун қандай истиқболни танлаш керак.

Б)  Нима учун бошқа истиқболлар ичида шуниси  танланган ?

Бахолаш ва ҳисобат (EVALUATION)

Haтижаларини, бохалаш        лойиҳа иши тугаганидан сўнг эришилган натижаларни бахолаш жараёнида қуйдиганлар  аниқланиш керак.

-    Лойиҳа мақсади қанчалик рўёбга чикди;

- муаммо мазмуни қисмида акс эттирилган холатлар.Лойиҳа тугалланиши билан қанчалик ўзгарди.

-  мавжуд лойиҳа олдидан назарда тутиладиган у ёки бу ижобий ёки салбий самарага эгами?

-   мўлжалланган услублар тўғри танланган эканми?

-  Лойиҳани бажарилиши жараёнида қандай факторлар ёрдам берди-ю, қандайлари тўсиқ бўлди?

Буюртмани расмийлаштиришда юқоридаги саволларга ким ва қай тарзда жавоб беришини кўрсатиб ўтиш керак,яъни лойиҳа фақат муаллиф томонидангина баҳоланадими ёки ташқи ва юқори ташкилотлар томонидан ҳам (экстремизм) баҳоланадими? Муаллиф баҳоси ҳақида донор хабари борми? Баҳолаш учун керак бўлган мезонларни кўрсатиб ўтиш керак.

Монитор – бу лойиҳани бажарилиши устидан доимий назорат ўрнатиш. Монитор мобайнида лойиҳа раҳбари иш режаларига оид ахборотларни йиғиб мўлжалдаги самарага эришиш йўлларини қидиради.

Ҳисобот – Ёзма ва оғзаки тарздаги ҳисоботлар  донорлар учун керак бўлади. Ҳисоботни мазмуни ва тартиби грант олиниш жараёнида донор билан келишиб олинган бўлиши керак. Бундан ташқари оралиқ ҳисоботлари (квартал-чорак, ярим йиллик, йиллик) ҳам бўлиши мумкин.

Умумий ҳисоботдан ташқари молиявий, айрим вақтда илмий ва бошқа ҳисоботлар ҳам бўлиши мумкин.Молиявий ҳисобот буюртмачи фаолият кўрсатаётган давлат қонунчилигига мувофиқ тарзда олиб борилади. Бундан ташқари жамғармалар молиявий ҳисоботга ўз талабларини  қўйиши мумкин.

Лойиҳани бажарилиш мобайнида олинган ва харита, расмли альбом, кино ва видеофильмлар кўринишида чоп этилган материали ҳисобига кириши мумкин.

 

6§ Молиялаштириш истиқболи

 

Ҳамма донорлар ҳам буюртмачи Лойиҳани тутганидан сўнг, ишни давом эттириш учун маблағни қаердан олади деган фикр билан банд бўлади. Бироқ хеч қачон жамғарманинг ўзи бевосита ташаббус билан чиқмайди.

Хўш, буюртмачи янги дастурни амлга ошириш учун нима қилиши керак? Янги донорни қидириш бу ишнинг бошланиши халос.

Молиялаштириш истиқболи мезонлари қўйидагича:

Келажакда молия олишнинг ёрқин режаси тайёр бўлиши керак.

Бошқа манбаалардан маблағ топиладими йўқми? Топилса қандай йўл билан топилиши тўла ёритилиши керак.

Буюртмачи жамғарманинг бундан кейинги қўллаб -қувватлашга қисман ишониши керак.

Янги режани амалга ошириш учун қўллаб - қувватловчи  тавсиянома хатларига эга бўлиши керак.

Бюджет (BUDGET)

Бюджет ёки харажатлар системаси буюртманинг энг мухим қисмларидан биридир. Турли-хил жамғармалар бюджет мазмуни  учун турлича талаблар қўядилар.

Бюджетни тўлиқ бажариш учун давлат томонидан қабул этилган солиқ ва молияга оид қонунларни чуқур ўрганиш ва унга итоат этиш керак.

Буюртма билан бирга тақдим этиладиган қўшимча хужжатларга жамғармага топшириладиган хужжатлар мажмуасига йўлланма хат (COVER LETTER) ва иловалари киради.

Йўлланма хат – 2-3-банддан иборат иш бажарадиган ташкилот раҳбари томонидан имзоланган ариза бўлиб ҳисобланади. Хатда қисқа тарзда буюртманинг мазмуни таклиф этилаётган лойиҳанинг муҳимлиги ва аҳамияти акс эттирилади, хатда маъмурият томонидан лойиҳани тасдиқланганлигини акс этиши керак.

Буюртмага қўшиб бериладиган илова ҳам қисқа бўлиши керак. Жамғарма вакили буюртмачининг юборадиган катта хажмли хужжатларини кўриб чиқишга ишқивоз эмас. Иловаларда одатда лойиҳа учун мухим ва фойдали бўлган материаллар келтирилади.

 

7-§ Ўзбекистонда пул муомаласи тарихидан

 

1501 йилда Муҳаммад Шайбонийхон (Қипчоқ дастидан чиққан) Самарқанд шаҳрини забт қилади. Шайбонийхон давлатни бошқарганида темурийлар вақтидаги кумуш ва жез пуллари мавжуд бўлиб, 1507 йилда пул ислоҳоти амалга оиширилган: олтин, кумуш ва жез пуллари чиқарилган тилла тангалар жуда чекланган бўлган эди. Олтин пулларни тилло, кумуш пулларни танга, тангача, мис пулларни динор деб аталган. Кумуш танганинг оғирлиги 5,2 гр бўлиб, у 36 мис динарига тенг эди. Тилла Самарқанд, Бухоро, Хирот, Машхад, Балх, Нишопурт ва шу каби шаҳарларда чиқарилган.

Қадрсизланиш оқибатида Шайбонийлар давлатида 2 марта пул ислохоти ўтказилган. Чунки юқори сифтли кумуш тангалар чет элга чиқиб кета бошлаган ва қайтиб келмаган. Абдуллоххон (1583 й – 1598 й) хокимият тепасида турганда Бухорода тангали пулларни чиқариш марказлаштирилган, уларнинг қиймати ўзгартирилган ва бозор савдоларида ишлатилиши учун мўлжалланган мис тангалари кўплаб ишлаб чиқарилган.

Шайбонийлар даврида ишлаб чиқарилган пуллар обрўси муҳим бўлган. Тангаларнинг устки қисмида давлат бошқарувчисининг оти, амали пул ишлаб чиқарилган жой ва йили акс эттирилган. Танганинг орқа томонида «Оллох юборган Муҳаммаддан бошқа худо йўқдир» деган матн ва тўртта халифа Абу Бакр, Осмон, Омар ва Алилаларнинг номлари ёзилган бўлган.

Жони Муҳаммад (1601 й.) даврида ҳам Шайбонийлар вақтидаги пуллар муомалада бўлган бўлиб, озгина ислоҳот қилинган, олтин тангаларни чиқариш кўпайган, унинг оғирлиги 4,8 гр ни ташкил этган ва ўта сифатли бўлган тангадаги олтиннинг хоссаси 91-93 % ташкил этган олтин тангаларнинг кўпйтирилишига сабаб савдони керакли миқдордаги кумуш тангалар билан таъминлаб бора олган. Тадқиқотлар шу нарсани қўрсатадики, XVII асрдан бошлаб тангадаги кумушнинг миқдори 92,5 % дан 60 % гача камайган, кейинчалик хатто 22 % га тўғри келган. Бу Субхон – Қўлихон даврига тўғри келган. Убайдуллохон даврида эса аввалига тангадаги кумуш миқдори 35 % гача кўпайтирилиб, кейинчалик 9 % гача камайтирилган. Бу эса давлат хазинасини бойитишга қаратилган кучли ислохатлардан бири эди.

XVIII асрнинг иккинчи ярмида ҳокимият инқирозга учраб Мовароуннахрда янги сулолалар пайдо бўлган ва шу вақтдан бошлаб Бухоро хонлиги Бухоро амирлиги деб атала бошлаган бўлиб пул муомаласида ҳам кескин ўзгаришлар содир бўлган.

 

Пулни қандай асраш керак?

 

Герберт Ньютон Кэссонни ғарб мамлакатларида бизнесни ташкил этиш бўйича мутахассис, журналист ва ёзувчи сифатида яхши биладилар.

Унинг «Пул билан муомала этишнинг 12 қоидаси ёхуд қандай фойда олиш керак?» номли китоби нашр этилган. Ана шу китобдан айрим парчаларни келтириб ўтамиз.

Мазкур сатрларни ўқийдиган ҳар бир бизнесмен омонатчининг энг биринчи талаби – фақат билган нарсангнигина сотиб ол деган қоидага риоя этмагани боис қачонлардир бир пайт катта зарар кўрган бўлса ажаб эмас.

Фақат билган нарсангнигина сотиб ол. Агар сен савдогар бўлсанг, сенга товарларни сотадиган энг яхши компанияга пулингни қўй. Бордию сен темир йўлчи бўлсанг, пулингни ишлари анча оқилона юритиладиган темир йўл акцияларига ёки қарз мажбуриятларига сарфла, агар сен қурувчи бўлсанг, ер сотиб ол.

Қачонки қудратинг етса, ёнгинангда ҳаракат қилаётган бизнесдан бир хисса харид этишга ҳаракат қил. Пулни ўз она шаҳрингда амалга оширилаётган ишга сарфла. Кўзинг кўра оладиган нарсаларнигина сотиб ол. Олисдаги далалар ҳамиша кўм-кўк бўлиб туюлади. Агар сен шунга учиб, улардан ҳосил ундириш умидида анча-мунча пул сарф этсанг, билгилки, нодонсан. Аввало ўзинг яшаётган уйни сотиб ол. Уй сохиби бўлишга интилиб орттирган тажриба сени саробларга алданиш балосидан халос этади.

Агар яқин ўртада пул сарфлашга арзийдиган мулк бўлмаса, ўттиз йил ва ундан зиёд вақт мобайнида иш сотиб юритаётган машҳур фирмаларнинг қимматбахо қоғозларни сотиб олгин. Ўттиз йил мобайнида фойдадан улуш тўлаб турадиган ҳар қандай темир йўл ёки фирма шубхасиз, ишончли шерик саналади.

Алқисса, мен ўз пулларимни асраш ва улар воситасида янги пуллар ишлаб топиш санъати деб биладиганим  молия фаолиятида биринчи қоида шундан иборат: сенга кимдир айтган нарса билан эмас балки, ўзинг биладиган нарса билан машғул бўлиш.

Ўз шахсий манфаатинг бу – уялиб – тортиниб юрадиган нарса эмас. Ўз фойдасини ўйлашни, ёт-бегоналар саховати эвазига яшовчи текинхўр йиртқичларгина уятга қўяди, ўз манфаатини ўйлаб яшаш – энг асосий қадрият. У дунё тамаддуни (цивилизация) биносини суяб турган устунлардан биридир, ишонч ва таъмасизлик фалсафаси – тиланчи, гадойлар ўйлаб топган гап, ундан мудом  ўғрилар наф  кўриб келган.

Савдо-сотиқда тез ва шошилинч иш битиришга ундаб қолсалар, нега бу қадар шошилиш кераклигини тушуниб етмагунингча бу ишга шубха назари билан қара. Ҳамиша сенга қараб: «Тез бўл! Пулингни чўз», десалар хеч вақо берма. Ишни эртага қолдириб, сен амалда бир бор қўлай имкониятни бой беришинг мумкин, аммо қолган барча вазиятларда ўз пулингни асраб қолган бўласан. Ўз ишингни ўзинг бажараётган, ўз мақсадингни кўзлаётган пайтда иложи борича эпчилроқ бўл. Аммо ўз пулинг ёки мулкингдан ажралиш ҳақида гап борса, ишни пайсалга солиб тур. Бир йил мобайнида мисқоллаб топганингни бир дақиқада ботмонлаб ерга совуриб қўйишинг ҳеч гапмас. Ҳеч қачон бировнинг зўрлаши билан нарса сотиб олма, кимсага нарса ҳам берма, қарз беришга ҳам ишонма, бирор жойга бехуда пул ҳам сарфлама.

Ишбилармонликка киришган ҳар бир одам таваккал қилиши лозим. Улар ҳар нарсани рўкач қилишлари ва келажак ҳақида афсоналар ўйлаб топиши зарур. Бу борада мутлоқ қоида йўқки, унинг воситасида бехатар ҳаракат қилиш имкони бўлса. Лекин бир талай тавсиялар бериш мумкинки, улар энг қалтис хатолардан сақланишга ёрдамлашади. Улардан бири мана бундай: режалардан эмас, мулкдан фойда кўзла.

Бунинг мохияти шундан иборатки, режаларга пул сарфлаш – шундай дабдабани ўзига раво кўра оладиганлар учундир. У имконияти чегараланган ва тажрибаси кам ишбилармонлар учун эмас. Бунда ишнинг пачаваси чиқиш эхтимоли кўпроқ. Элликта режадан тахминан фақат биттаси муваффақият келтиради.Ҳатто бой-бадавлат кишилар ҳам уларга сармоясининг арзимас қисмини ажратиши лозим, ҳар қандай инсон режага бор-йўқ пулининг 20 % дан зиёдини сарфламаслиги зарур.

Мулк камайиши мумкин, аммо у батамом йўқолиб битмайди. У режалар каби хавога учиб кетмайди. Сотиб бўлмайдиган нарсага вақт сарфлаб ўтирма, бу – тўртинчи қоида. Хар бир йирик бизнесмен неча бор нохуш вазиятга тушиб қолган бўлса, боиси, ана шу қоидани эсдан чиқарганидар. Худди шу сабабга қўра минглаб кишилар ўзларининг озгина омонатларини ҳам бой берган…

Шу боисдан нимадир сотиб олаётган пайтда аввало ўйлаб қўр: «Нархини ошириш мумкинми ва бу нарсага зориқиб юрган бошқа кишилар топиладими?» Агарда ана шу саволларга жавоб ижобий бўлса, ўйлаб ўтирмай харид этиш мумкин.

Одамлар ўйлашни билиши керак. Хар ўн кишидан тўққизтаси ўйлан ва шунинг натижасида бойиб олиш ўрнига, куним ўтса бўлди-да, деб умумий оқимда сузиб бораверади.

Жуда кўп ҳолларда одамларга уларнинг товарлари учун қиммат нарх айтсангиз, шубхага тушиб қолади: «Бу молни кимдир шу қадар юқори бахолаётган экан, демак, у ўзимга ҳам асқотиб қолади», деб ўйлайди улар.

Аммо бу тўғри хулоса эмас. Моҳияти шундаки, тез ва халол даромад олишнинг  қулай шароитидан фойдаланиб қолиш зарур. Вақт омилини ҳам эътибордан қочирмаслик лозим. Бир йилда минг доллар даромад қилгандан кўра, ойига 500 доллар фойда орттирган маъқул.

Сен ҳақикатни англаб етишинг билан чинакам молиячи бўлиш йўлига қадам қўясан. Сен тадбиркорлик воситасида, нархлар ўзгариши оқибатида вужудга келадиган имкониятлардан фойдаланиб, пул топиш йўлини эгаллайсан. Яқин ўртадаги кишилар буни эксплуатация деб ҳисоблайди. Аммо бунинг эксплуатацияга хеч бир алоқаси йўқ. Бу – ижодий, яратувчан қувват. Бу – пул ишлашнинг қонуний, энг самарали ва инсониятга маълум усуллардан энг кам зиён етказувчи воситасидир.

 

8§ Пуллар тарихи

 

Екатерина II нинг арзандаси Григорий Орлов мақтанчогликни ҳаммадан ошириб юборди. У ўзига бир миллион сўмлик чалвар тиктирган.

Франция қироли Карл VII ҳам мол-дунёга ўч бўлган. У безак ва турли кийимларга ортиқча пул сарфлайвериб  қарзга ботган. Қиролнинг дастурхонига емак  учун қарз олишган.

XVI асрнинг охирларида Россияда от 1 сўм 30 тийин, сигир 67 тийин, ўрдак 3 тийин, 100 дона тухум 5 тийин, 16 кило асал 41 тийин, 16 кило қанд 3 сўм  бўлган. Одамлар суткасига 14 соат ишлаб 1 тийин иш хаққи олишган.

Ҳозир АҚШ олтинлари Форт Нокс деган қалъада сақланади. Ушбу хазинанинг ҳар бир қарич жойига ўнлаб юк тўғри қилиб қўйилган. Жиддий хавф туғилса олтин сақланадиган хоналарни бир минут ичида сув босади. Ичкарига кириладиган эшикнинг оғирлиги нақ 52 тонна.

1994 йилнинг январ ойида республика фонд биржасини ташкил қилиш тўғрисида Президентнинг Фармони чикди. Шу хужжатлар асосида 1994 йилнинг апрел  ойида «Тошкент» республика фонд биржаси (ТРФБ) ёпиқ акционерлик жамияти шаклида ташкил қилинган «Тошкент» республикаси универсал товар-фонд биржасининг таркибидаги фонд бўлими асосида пайдо бўлди.

   Унинг асосий фаолияти  қимматли қоғозлар бир маромда муомалада бўлишининг зарур шарт – шароитларини таъминлаш, уларнинг бозор бахосини белгилаш ва уларга доир маълумотларни керагича тарқатиш, қимматли қоғозлар бозори қатнашчиларининг касб – маҳоратини такомиллаштириш юзасидан ғамхўрлик қилишга қаратилган.

Қимматли қоғозлар муомаласини амалга ошириш ҳуқуқини берувчи рухсатномага (лицензияга) эга бўлган давлат мулкини бошқариш ва тадбиркорликни қўллаб қувватлаш қўмитаси қошидаги экспресс маркази ҳамда «Тошкент» республика фонд биржаси (ТРФБ) нинг муассасалари бўлдилар.

Фонд биржаси аъзолари қимматли қоғозлар муомаласини амалга ошириш учун рухсатномаларга эга бўлган ҳамма инвестиция муассасаси мақомини олган тақдирдагина олди соттига йўл  қўйилади.Брокерлик ўрнини сотиб олган жисмоний шахс, уни давлат ҳокимияти махаллий органлари рўйхатидан ўтказилаётганда ва банкда ҳисоб- китоб рақами очилгандан кейингина олди соттига қўйилади.

Қимматли қоғозларга доир биржа амалларининг қоидаларини биржанинг юқори бошқарув органи, молия вазирлиги билан келишилган ҳолда тасдиқлайди.

Фонд биржасининг раҳбар органи – бошқарма ва бошқарманинг раиси ҳисобланади.

Биржанинг таркибида экспресс малака бахолаш комиссиялари, ҳамда низоларни ҳал қилиш комиссиялари маслаҳат ва маълумот берувчи шубалар бор.

Экспресс комиссияси  эмитетларнинг қимматли қоғозларини биржа савдосига чиқаришдан олдин эмитетнинг иқтисодий молиявий холатини тахлил қилади. Экспертиза эминетларининг бухгалтерлик ва молиявий ҳисоботи асосида махсус услублар билан компьютер ёрдамида амалга оширилади. Экспертизанинг натижасига қараб эминетентларнинг қимматли қоғозларини биржа савдосига чиқаришга лицензия берилади. Лицензия бўлмаган қимматли қоғозлар биржадан ташқаридаги бозорларда сотилади.

Малака комиссияси брокерларининг малакасини аниқлайди ва уларга қимматли қоғозлар муомаласини амалга оширишга рухсат беради. Бахолаш комиссияси биржадан савдо бўлаётган кунда қимматли қоғозларнинг нархини белгилаб беради.

Низоларни ҳал қилиш комиссияси қимматли қоғозлар муомаласини амалга оширганда келиб чиқадиган низоларни ҳал қилади.Молия вазирлигининг вакли биржа фаолияти давомида қонунлар ва биржада устави талабларига риоя қилиниши назорат қилиб беради.

 

9§ Ходимларни тақдирлашга тизимли ёндашиш амалиёти

 

Умумий кўринишда тақдирлов тизимига қуйидаги таркибий қисмлар киради:

- меҳнатга ҳақ тўлашнинг доимий қисми;

- меҳнатга ҳақ тўлашнинг  ўзгарувчан қисми;

- компенсация тўплами;

- номоддий тақдирловлар.

Меҳнатга ҳақ тўлашнинг доимий қисми ўз ичига маош ва унга қўшимчани олади ҳамда ходимни моддий тақдирлашнинг кафолатланган қисми бўлиб, қисқа муддатли истиқболда унинг фаолияти натижаларига боғлиқ бўлмайди.

Меҳнатга ҳақ тўлашнинг ўзгарувчан қисми уч таркибда шаклланади. Булар  мукофотлар, бонуслар ва лойиҳавий ишлар учун тўловлар.

Ходимга бериладиган мукофот миқдори ходим ёки бўлинмаларнинг фаолиятида белгиланган оператив кўрсаткичларга қанчалик эришилгани билан белгиланади.

Бонус бўлинма ёки ходимнинг узоқ муддатли мақсадли кўрсаткичлари бўйича эришилган натижаларга қараб ҳисоблаб чиқилади.

Ходим қанчалик юқори мансабни эгалласа, у ечаётган вазифалар шунчалик аҳамиятли,унинг бошқарув хатти-ҳаракатларига таъсир кўрсатиш вақти ҳам шунчалик давомли бўлади. Унинг фаолияти натижаларини баҳолаш ва бонусни ҳисоблаш даври ҳам шунчалик узоқ бўлиши керак. Масалан, топменежерларга узоқ муддатли (3-5 йилга) рағбатлантирувчи схемалар таклиф этилиши, уларга акциялар пакетини бериш, акцияларни сотиб олишга ва ҳ.кларга асосланган бўлиши мумкин.

Лойиҳа ишларига ҳақ тўлаш ходимларнинг ички буюртмачилар (бош директор, ривожланиш бўйича директор ва б.) билан тузилган ички шартномаларга асосланиб таъминланади.

Ходимнинг компенсацион тўплами уяли телефон ҳақини тўлаш, корпоратив автомобилдан фойдаланиш, бепул овқатланиш ва ҳ.к.лар кўринишидаги ишончли моддий нафдир.

Ходимларни номоддий тақдирлаш шаклларига моддий харажатларни талаб қилмайдиган рағбатлантирувчи чоралар киради. Масалан, ходимнинг хизматларини эътироф этиб, унинг суратини фахрий деворга жойлаштириш,корхонанинг энг илғор ходимлари билан таништириш ва ҳ.к. шундай чоралар қаторига киради.

Компанияга иқтисодий кўрсаткичларни анча юқори даражага кўтаришга имкон берадиган тақдирлов тизимини яратишдаги тизимли ёндашувда тақдирлов тизими компаниянинг стратегик ва тактик мақсадлари ва унинг олдида турган вазифаларнинг ҳал этилишини таъминлаши лозим.

 

10§ Тақдирлов тизимида компаниянинг тактик ва стратегик мақсадлари

 

Ходимларни рағбатлантиришнинг юқори самарадорлиги асосий самарадорлик кўрсаткичлари тизимига асосланган тақдирлов тизимини яратиш ҳисобига таъминланади (1-расм).

 

Компания мақсадларини унинг ходимларини тақдирлаш тизими кўрсаткичларига айлантиришнинг умумий схемасини оддий шаклда шундай кўрсатиш мумкин:

компаниянинг стратегик ва оператив мақсадлари схемаси шакллантирилади, бунда, масалан, Баланслашган кўрсаткичлар тизими усулидан фойдаланилади;

компания мақсадлари бўлинмалар ва асосий ходимлар мақсадлари ва вазифаларига мослаштирилади;

ҳар бир мақсад ва вазифа учун уларнинг самарадорлиги кўрсаткичлари белгиланади;

ходимлар ва бўлинмалар самарадорлиги кўрсаткичлари асосида ходимлар, бўлинмалар раҳбарлари, топменежерлар иш ҳақининг ўзгарувчан қисмини ҳисоблаш алгоритмлари шакллантирилади.

Ходимлар иш ҳақининг ўзгарувчан қисми уларнинг (ёки улар ишлайдиган бўлинмаларнинг) компания стратегик ва оператив мақсадларига эришишга қўшган ҳиссаси билан белгиланади. Мотивациялаш тизими раҳбарлар ва ходимларни бизнеснинг энг юқори иқтисодий самарадорлигига: компания қиймати, фойда, рентабелликни ошириш, сарф-харажатларни қисқартириш ва ҳ.к.ларга эришиш мақсадида бошқарув тизимини муттасил такомиллаштириб туришга интилишини таъминлайди.

Тақдирлов тизимини яратишда бўлинмаларнинг икки гуруҳини ажратиш тавсия этиладики, уларни рағбатлантириш турлича тамойиллар асосида амалга оширилади.

Биринчи гуруҳ - «тушумлар маркази» ёки «маржинал фойда марказлари», компания бизнесини белгилайдиган бўлинмалар, масалан, сотувлар, логистика, ишлаб чиқариш бўлинмалари. Бу бўлинмалар қўшилган қийматни ҳосил қилади.

Иккинчи гуруҳ - «сарф-харажатлар марказлари», бизнес бўлинмаларни таъминлаш билан шуғулланади, буларга, масалан, молиявий дирекция, ходимлар бўйича дирекция, АТ бўйича дирекция, маъмурий хўжалик ишлар бўйича дирекция ва ҳ.к.лар таркибига кирадиган тузилмалар киради. Бундай бўлинмаларнинг ишлаш тамойиллари барча компанияларда ўхшашдир.

Одатда, биринчи гуруҳ бўлинмалари учун меҳнатга ҳақтўлашнинг ўзгарувчан қисмини бўлинмалар фаолиятининг молиявий кўрсаткичлари билан боғлаш, бўлинманинг компания молиявий кўрсаткичларига ҳиссаларини аниқлаш осонроқ.

Таъминловчи бўлинмалар фаолиятининг мақсадли кўрсаткичлари асосан номолиявий кўрсат-кичлар билан белгиланади.

Мукофотлар ва бонуспар индивидуал, гуруҳли (бўлинманинг ёки умуман бутун компаниянинг самарали иши учун), ёки аралаш бўлиши, яъни мукофотларҳамякка тартибда, ҳам бутун гуруҳучун берилиши мумкин.

Шуни ёдда тутиш муҳимки, тизимнинг ҳар бир компонентининг ўзаро таъсирини ҳисобга олмасдан уларни алоҳида оптималлаштириш йўли билан, унинг фаолиятини оптималлаштириб бўлмайди. Ходимларни тақдирлаш тизими бўлинмаларнинг ўзаро таъсирини ва компаниянинг фаолиятига таъсирини ҳисобга олмасдан ҳар бир ходимнинг ўз фаолиятини оптималлаштиришга қаратилган бўлса,ушбутизим корхонага жиддий зиён келтириши мумкин. Бундайтақдирлаш тизими бўлинмалар манфаатлари ўртасида зиддият пайдо бўлишига олиб келади.

Чунончи, масалан, агар сотувлар ҳажмидаги табиий тебранишлар кузатилиши муносабати билан ишлаб чиқариш режаси ҳамда хом ашёга эҳтиёж режасига мунтазам равишда тузатишлар киритиб бориш талаб этилса, логистика бўлими учун унинг баҳолаш ўлчами сифатида сотиб олинаётган бир тонна хом ашёни етказиб бериш қийматининг белгиланиши ишлаб чиқаришда тўхтаб қолишларга ва иқтисодий талофотларга олиб келиши мумкин. Шошилинч тарзда қўшимча хом ашёни етказиш зарурати логистика бўлимини тақдирлаш тизимига зид бўлади, чунки қисқа муддатда ташиб келиш юқорироқ нархларни талаб қилади.

Бўлинмалар ўртасида юзага келиши мумкин бўлган зиддиятларни олдини олиш имкониятларидан бири умумий самарадорлик кўрсаткичларини белгилашдир - масалан, оператив маркетинг бўлими ва сотувлар бўлими учун самарадорлик кўрсаткичи сотувлар ҳажми бўлади. Бўлинмалар учун умумий кўрсаткичларни жорий этишнинг қўшимча афзаллиги белгиланган кўрсаткичга эришиш учун улар ўртасида алоқаларнинг янада мустаҳкамланишидир.

Бўлинмалар самарадорлиги вазифалари ва кўрсаткичларини белгилашда хаддан ташқари май-далашиб кетмасдан, оқилоналикка интилиш тавсия этилади, акс ҳолда бўлинмалар раҳбарлари мақбул қарорларни мустақил қабул қилиш имкониятидан маҳрум бўладилар.

Ходимни моддий тақдирлашнинг ўзгарувчан қисми улушининг миқдори у эгаллаган лавозимга ҳам боғлиқ. Умумий тенденция шундан иборатки, ходим лавозимидан кўтарилгани ва унинг масъулияти ошиб боргани сайин, унинг иш ҳақи ўзгарувчан қисмининг улуши ҳам ортиб боради.

Ходимлар меҳнат ҳақининг ўзгарувчан қисми улуши миқдорини аниқлашда қуйидагиларни эътиборга олиш тавсия этилади:

1.Ўзгарувчан қисмулушинингдоимий қисмулушига нисбатан ошиши ходимнинг умумий меҳнат ҳақи суммасининг ортишига олиб келиши мумкин, чунки ўзгарувчан қисмни у "қалтисли" деб қабул қилади ва тегишлича, "қалтиелик учун ҳақ", яъни моддий тақдирловнинг умумий суммасини оширишни талаб қилади.

2. Бошқа томондан, ўзгарувчан қисм улушининг ошиши, масалан, сотувлар сустлашган мавсумга тўғри келадиган ойларда, туланаётган тақдирловнинг ҳажми камроқ бўлиши ҳисобига компания ликвидлилигини ошириши мумкин.

Тижорат директори мукофотлари ва бонуслари миқдорини аниқлаш учун унинг фаолияти самарадорлиги кўрсаткичларини ишлаб чиқишга доир оддий бир мисолни кўриб чиқамиз.

Вазиятнинг тавсифи

Чакана савдо компанияси халқ истеъмоли товарларини сотиш офислари тармоғига эга. Компания ўз маблағлари ҳисобига ривожланмоқда.

Сотувлар ҳажми ҳар йили ошиб бораётганига қарамай, компания бозордаги улушини қўлдан бой бериб бормоқда. Компания фойдаси деярли ошмаяпти, ривожланиш учун маблағлар етмаяпти. Ҳар бир департамент ривожланишнинг стратегияси ҳақида ўз тасаввурига эга бўлиб, уларнинг ҳаммаси мулкдорникидан фарқ қилади.

Ходимлар мотивацияси сарф-харажатларни бошқаришга қарашлмаган. Сотувлар департаментини тақцирлаш тизими сотувлар ҳажми кўрсаткичларига асосланиб қурилган. Ҳар ойда тижорат директори сотувлар режаси бажарилгани учун мукофот олади, бунда компаниянинг тахминан 10 фоиз сотувлар офислари рентабелликка эга эмас, очилаётган офисларнинг ўзини қоплаши муддати жуда узун.

Таклиф этилаётган тадбирлар

Биринчи галда, компания ва унинг бўлинмаларининг ташкилот мулкдорлари мақсадларига асосланган мақсадлар тизимини шакллантириш керак.

Сотувлар департаменти учун асосий мақсад сотувлар офислари тармоғининг операцион фойдасини оширишдир. Бу мақсадга эришиш учун мавжуд офислар фойдалилигини ошириш ва очилаётган офисларнинг ўзини қоплаш муддатини қисқартириш зарур. Сотувлар офислари фойдасини ошириш бўйича мақсадлар ва вазифаларга эришиш схемаси 2-расмда келтирилган. Сотувлар дирекцияси ваколатига кирмайдиган вазифалар пунктир билан ажратилган.

Сотувлар офиси фойдалилигини фақат сотувлар ҳажмларини ошириш ва уларни сақлашга сарф-харажатларни қисқартириш {сотувлар дирекцияси томонидан бошқариладиган харажатлар қисмида) ҳисобига ошириш мумкин.

Сотувлар офисларининг ўзини-ўзи қоплаш муддатини қисқартириш уларнинг фойдалилигини ошириш, янги офисларни очиш харажатларини минималлаштириш ва сотувлар офисини ишга тушириш муддатларини (ижара битимини тузиш пайтидан бошлаб харидорларнинг офисга келишигача) қисқартириш орқали амалга оширилади. Сотувлар офисларини ишга тушириш муддатлари ва харажатларини қисқартириш учун очилаётган сотувлар офисини таъмирлаш ишларини амалга ошираётган бўлинмани тижорат директори бошқарувига бериш тавсия этилади.

 

11§ Янги тақдирлов тизимини ишлаб чиқишда ва жорий этишда биринчи галда нималарга эътибор бериш керак

 

Жамоанинг қўллаб-қувватлаши. Жамоа қўллаб-қувватламаса, янги тақдирлов тизимини жорий этиб бўлмайди. Ўзгаришларга фақат раҳбарият қизиқиш билдирса, кўп нарсага эришишни кутмаса ҳам бўлади. Тақдирлов тизимини ўзгартириш корхонанинг иш ҳақи фондини қисқартириш мақсадида эмас, балки меҳнаткашроқ ва қобилиятли ходимларнинг кўпроқ пул ишлаб топиши мақсадида амалга оширилаётганига ходимлар ишониши керак.

Эҳтиёткорлик. Янги тақдирлов тизимига ўтиш ва ходимларнииг ишончсизлигини камайтиришни соддалаштириш учун вақтнинг ўзида уни янги схема бўйича ҳисоблаш ва унинг афзалликларини ходимларга кўрсатиш тавсия этилади.

3. Изчиллик. Ходимларнинг янги тақдирловтизимига ишончсизлиги келиб чиқмаслиги учун иш ҳақини ҳисоблаш коэффициентларини етарлича узоқ муддатга (бир йил ва ундан кўпроқ) белгилаш (ўзгартириш эмас)тавсия этилади.           

4. Объективлик. Иш ҳақини ҳисоблаш схемаларида фақат объектив тарзда ўлчанадиган кўрсаткичлардангина фойдаланиш керак. Бухгалтерия ҳисобидан ташқари бошқа манбаалардан келиб чиқадиган маълумотлар, шунингдек номолиявий кўрсаткичлар максимал даражада ишончли бўлиши лозим. Амалиётда ҳисоб тизимини ўзгартириш зарурати тақдирлов тизимини жорий  этишни анча кечиктириши мумкин.

Оддийлик. Иш ҳақи миқдорини ҳисоблаш алгоритмлари имкон қадар оддий бўлиши ва узоғи билан бешта параметрларни ўз ичига олиши мақсадга мувофиқ.

Жамоавийлик. Замонавий тақдирлов тизимларибошқарувнинг ниҳоятда мураккаб механизмлари бўлиб, уларни ишлаб чиқишда компаниянинг турли фаолияти соҳаларидаги: ходимларни бошқариш, иқтисодиёт, логистика, маркетинг, сотувлар, инвестицияларни бошқариш бўйича мутахассиспар билимларини жамлашни тақозо этади. Шунинг учун тақдирлов тизимини ишлаб чиқиш лойиҳасида жуда кўп сондаги мутахассислар иштирок этади.

Вақтни бошқариш ("Пте Мападете Ш) илм-фан ва амалиётнинг турли профессионал фаолият соҳаларида вақт харажатларини мақбуллаштириш муаммолари ва усулларига бағишланган бўлими. Вақтни бошқаришнинг асосий мақсади ишни энг яхши шароитларда камроқ харажатлар ва юқорироқ натижалар билан, "узилишлар"сиз ва стресс ҳолатларисиз, ишдан юқори қониқиш билан бажариш. Оқибат меҳнат мотивациясининг ортиши, малаканинг ошиши, иккинчи дара-жали ишларнинг камайиши, профессионал функцияларни бажаришда хатоларга йўл қўйилмаслиги, мақсадга энг қисқа йўл билан эришилиши.

Шу билан бирга, тайм-менежментни ўрганишнинг асосий мақсади инсоннинг шахсий қобилиятларидан максимал даражада фойдаланиш ва вақтўтишини онгли равишда бошқаришдир. Шу боис ишда ва шахсий ҳаётда вақтни тўғри бошқариш учун, авваламбор, ўз имкониятларини аниқлаб олиш керак.

Вақтни бошқаришнинг энг яхши тизими - вақтни ҳис қилишнинг субъектив омилларига боғлиқбўлган қулай, мақбул технологиядир. Касбий фаолиятимизнингасосида доим қандайдир субъектив вақт модели ётади. Вақт моделларини ҳақиқий вақт билан мувофиқлаштириш муэммоси доим мавжуд бўлиб келмоқда, бироқ шуни ҳисобга олиш лозимки, "яхши" (қулай) моделдан фойдаланиш менежернинг вақт бўйича омадлилиги ва билимдонлигини кафолатлайди.

Шуни англаб етиш керакки, ташкилотда вақтни сифатли тартибга солиш учун фақат "ташқи" чораларнинг ўзи (режалаштириш ва назорат) етарли бўлмайди. "Ички" чоралар сифатида корпоратив миссияни ишлаб чиқиш ва жорий этишда ходимлар билан ишлаш бўлимининг режали ишлаши талаб этиладики, бунда вақтдаги аниқлик ташкилотнинг энг муҳим қадриятидир.

 

12§ Вақтдан фойдаланиш тамойиллари

 

Таъкидлаш муҳимки, вақтдан фойдаланишнинг мутлақо тўғри ёки идеал усуллари йўқ. Энг мақбул усуллар ҳар бир алоҳида шахс учун қулай ва мос бўлган усуллардир. Тайм-менежментда «қулайлик" деганда қуйидагилар тушунилади:

1.Қўллашнинг енгиллиги ва осонлиги.

Тайм менежмент бўйича ҳужжатларнинг бутун-бир кутубхонасини тўпласангиз ҳам, вақтни ўтка-зиш "канцелярияси"ни компьютерлаштирсангиз ҳам, доим тез ва яққол натижа олишга ёрдам берадиган битта оддий ва асосий усул билан чегараланиш лозим.

2. Тежамкорлик.

Вақтни бошқариш усулларига риоя қилишнинг ўзи хаддан ташқари кўп вақтни олмаслиги керак, акс ҳолда уларни қўллаш  бу вақтдан самарали ва сифатли фойдаланиш эмас, балки вақтни "бир амаллаб" ўтказишга айланади.

3. Самарадорлилик.

Вақтни бошқариш усуллари қўйилган мақсадларга тез ва самарали (куч ва ресурсларни камроқ сарфлаш билан) эришиш учун зарур. Вақтни бошқариш усуллари мақсад эмас, балки унга эришиш воситасидир, шунингучун агарбу воситахадданташқари кенгҳажмли ва мураккаббўлеа,униўзгар-тириш ёки ундан умуман воз кечиш мақсадга мувофиқ.

4. Табиийлик.

Вақтни бошқариш усуллари кундалик ҳаётни ўзгартирмасдан ва бузмасдан, унга осон ва уйғун интеграцияланиши керак. Ўз ҳаётингизни бирданига ўзгартиришнинг кераги йўқ, фақатгина вақтни бошқаришнинг энг қулай ва фойдали воситаларини танлаш, синаб кўриш, астасекин ўз ҳаётингизга мослаштириш ва қўллашнингўзи кифоя.

5. Ижобий ҳиссиётлар.

Дастлабки босқичларда тайм-менежмент тамойилларига риоя қилиш салбий ҳиссиётларни келтириб чиқариши мумкин. Булар  жиззакилик, умидсизлик, хавотирланиш бўлиб, улар кўпинча одамнингўз-ўзига қаратилган бўлади. Агар асосий диққат-эътибор ижобий ўзгаришларга қаратилса, астасекин барча салбий ҳиссиётлар чекина бошлайди.

 

13§ Юридик шахсни ўзгартириш

 

Юридик шахсни қайта ташкил этиш процедураси муассисларнинг ҳуқуқпари, мажбуриятлари ва жавобгарлигини ҳисобга олган ҳолда қонунчиликка мувофиқ амалга оширилиши керак. Камида битта шахснинг чиқиб кетиши билан кечадиган қайта ташкил этишда унинг ҳуқуқ ва мажбуриятларининг бошқа шахсга еки қайта тузилаетган юридик шахснинг ҳуқуқий вориси ҳисобланадиган шахсга ўтиши масаласи юзага келади.

Юридик шахсни қайта ташкил этишда мавжуд ташкилотнинг ташкилий-ҳуқуқий шаклини бевосита алмаштириш (кайта тузиш), ёки юридик шахснингтугатилиши (кЎшиб юбориш, бирлаштириш) ёки янги юридик шахснинг пайдо бўлиши (бўлиш, ажратиб чиқариш) билан юз беради.

Қайта тузмш ташкилий-ҳуқуқий шаклнинг алмашиниши бўлиб, унда ҳуқуқий ворис янги тузилган юридик шахс бўлади. Қайта ташкил этилаётган жамият фаолиятини тугатади, унинг барча ҳуқуқ ва мажбуриятлари янги жамиятга ўтади.

Қўшиб юбориш битта ёки бир нечта жамиятларнинг тугатилиши бўлиб, бунда барча ҳуқук, еа мажбуриятлар янги тузилган жамиятга ўтади. Қайта ташкил этилаётган жамиятлар юридик шахс сифатидаги фаолиятини тўхтатади, улар ҳақидаги маълумотлар юридик шахсларнинг давлат реестридан чиқарилади. Қайта ташкил этилаётган жамиятларнинг барча ҳуқуқ ва мажбуриятлари қўшиб юбориш натижасида янги ташкил этилган жамиятга у белгиланган тартибда давлат рўйхатидан ўтган пайтдан бошлабўтади.

Бирлаштириш - битта ёки бир нечта жамиятнинг тугатилиши бўлиб, бунда барча ҳуқуқ ва маж-буриятлар бошқа жамиятга ўтади, унга бирлаштирилган жамият ёки жамиятларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари топшириш далолатномасига мувофиқ ўтади. Ушбу ҳолатда қайта тузилаётган жамиятлар бирлаштириш жараёнида ўз фаолиятини тўхтатади, уларнинг барча ҳуқуқ ва мажбуриятлари эса бошқа жамиятга ўтади.

Бўлиш-бужамиятнингбарчаҳуқуқвамажбуриятлариниянгиташкил этилганжамиятгаўтказиш билан унинг фаолиятини тўхтатиш. Шу тармқа асосий жамият тугатилади, унинг ўрнини фуқаролик айланмасида янги ташкил этилган жамиятлар эгаллайди. Бўлинаётган жамиятнинг барча ҳуқуқ ва мажбуриятлари бўлиниш оқибатида пайдо бўлган жамиятларга бўлиш балансига мувофиқўтади.

Ажратиб чиқариш - қайта ташкил этилаётган жамиятнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларининг бир қисминм берган ҳолда битта ёки бир нечта жамиятларнинг ташкил этилиши, бунда қайта ташкил этилаётган жамият фаолияти тўхтатилмайди. Ажратиб чиқаришда қайта ташкил этилаётган жамият ўз фаолиятини тўхтатмасдан, янги ташкил топган жамиятлар билан бирга фаолиятини давом эттиради. Янги ташкил этилган жамият ёки жамиятларга қайта ташкил этилган жамиятлар ҳуқуқ ва мажбуриятларининг ҳаммаси эмас, балки фақат бир қисми ўтказилади.

Қайта ташкил этилаётган жамият янги ҳужжатларни рўйхатдан ўтказмайди, у фақат амалдаги устав ва таъсис шартномасига ўзгартишлар киритади. Ажратиб чиқариш жараёнида яратилган жамият юридик шахсларни ташкил этиш учун кўзда тутилган тартибда рўйхатдан ўтказилади.

Жамиятни қайта ташкил этиш тўғрисида қарор қабул қилинган санадан эътиборан, жамият қўшиб юбориш ёки бирлаштириш шаклида қайта ташкил этилганда эса бу ҳақда қўшилишда ёки бирлашти-ришда иштирок этаётган жамиятлардан охиргиси томонидан қарор қабул қилинган санадан эътиборан ўттиз кундан кечиктирмай жамият бу ҳақда жамиятнингўзига маълум барча кредиторларини ёзма равишда хабардор қилиши ва қабул қилинган қарор ҳақида оммавий ахборот воситаларида хабар эълон қилиши шарт (Ўзбекистон Республикасининг "Масъулияти чекланган ҳамда қўшимча масъулиятли жамиятлар тўғрисида"ги Қонуни 49-моддаси).

Қайта ташкил этишда юридик шахсни мажбурий солиқ текширувидан ўтказишга алоҳида ўрин берилади, бундай текширув олдингиси қачон ўтказилганига боғлиқ эмас.

Қайта ташкил этиш жараёнини тегишли бухгалтерия ҳужжатларида ва бошқа ҳужжатларда тўғри акс эттириш ва уларни ўз вақтида расмийлаштириш тадбиркорларга муаммоларнинг келиб чиқишини олдини олишга ёрдам беради.

 

14§ Интеллектуал мулк муҳофазаси

 

Мамлакатимизда 2003-2007 йиллар оралиғида 7 мингдан ортиқ интеллектуал мулк объектлари - ихтиролар, фойдали моделлар, саноат намуналари, товар белгилари, ЭҲМ лар учун дастурлар, маълумотлар базалари, селекция ютуқлари рўйхатга олинган.

Олий Мажлис Қонунчилик палатасининг фан, таълим, маданият ва спорт масалалари кўмитаси томонидан 2008 йил 11 март қўни ташкил этилган "Ихтиролар, фойдали моделлар ва саноат намуналарини ҳуқўқўй муҳофаза қилиш соҳасидаги крнунчиликнинг такомиллаштирилиши" мавзуидаги семинарда келтирилган ушбу маълумотлардан ҳам кўриниб турибдики, юртимизда бу борада катга ўзгаришлар бўлаётир. Чунончи, бугун интеллектуал мулкни ҳимоя қилиш учун зарур барча хуқўқий асослар яратилган. Аввало, мамлакатимиз Конституцияси, Фуқаролик ва Жиноят кодекслари, шунингдек, еттита қонун ушбу соҳанинг равнақига хизмат қилмокда.

Семинарда таъкидланганидек, айни пайтда мазкур хуқуқий ҳужжатларни янада такомиллаштириш зарурати туғилмокда. Негаки, интеллектуал мулкнинг тараққий этиши давлат иқтисодиётига улқан сармоя киритилишига, шунингдек, инновацион технологияларнинг жорий этилиши окибатида халқ хўжалигининг турли жабҳаларини модернизациялашга хизмат қилади.

Тадбирда сўз олган соҳа экспертлари интеллектуал мулкни ҳимоя этиш борасида бажарилаётган ишлар, қонунчиликнинг такомиллаштирилиши, пировардида, ютуқларга эришишга, энг муҳими, мамлакатимизнинг ривожига хизмат қилишини эътироф этишди.

 

15§ Бизнесда муваффақиятга қандай эришиш мумкин

 

Компьютер техникасини ишлаб чиқарувчи ва етказиб берувчи йирик компаниялардан бири бўлмиш «Ое11 Сотри(ег Согрогайоп» корпорацияси асосчиси Майкл Деллнинг 9та қоидаси.

Бозорни пухта ўрганинг. Бажарилиши лозим бўлган ишнинг ҳажмига нисбатан доим реалистик муносабатда бўлинг. Шу билан бирга, бизнесда мунтазам изланишнинг, дифференциациялаш ва экспансиянингаҳамиятини унутманг.

Сотувларни воситачисиз амалга оширинг. Прогнозлашда эҳтиёт бўлинг. Захираларни бошқариш режасини тузинг, бироқ ишлаб чиқариш ва сотувларни шундай ташкил қилишгаҳаракат қилингки, захиралар умуман пайдо бўлмасин. Маҳсулотайланмасини кузатибборинг. Муваффақиятдан бошингиз айланиб қолмасин.

Ўз таъминотчиларингизни яхши кўринг. Ишлаб чиқаришга (комльютерларни) эмас, мижозларга эътиборни кўпроқ қаратинг. Таъминотлар занжирини ўзингизнинг истеъмолқимматликларини яратиш занжири билан бирлаштиринг. Энг яхши бажара оладиган ишингизни биринчи ўринга қўйинг. Ортиқча қийинчиликларни четлаб ўтишга ҳаракат қилинг. Сифатни кузатиб боринг. Аввал буюртма, кейин таъминот бўлсин.

Ўз ходимларингизни яхши кўринг. Раҳбар қандай бўлса, компания ҳам шундай бўлади.Сизнинг фирмадаги корпоратив маданиятни қабул қила оладиган, тайёргарлиги юқори кишиларни ёлланг. Ходимларни моддий ва маънавий рағбатлантиришдан ҳеч қачон иқтисод қилманг. Акс ҳолда Сиз уларни ҳам, бозорни ҳам қўлдан бой берасиз.

Муваффақиятингизни фақат мижозларингиз кафолатлаши мумкин. Оммавий мижозни изланг. Компаниянгиз учун харидорга қаратилган ижобий имижни яратинг. Истеъмолчибилан самарали тескари алоқани таъминланг. Айни пайтда кам наф берадиган, аммо бир йилдан кейинанча катта фойдаолишмумкин бўлган стратегик алоқаларни эътибордан четда қолдирманг.

Ҳеч қачон ўз устингизда ишлашни тўхтатманг. Танланган курсдан оғманг, бироқ бозорда мағлуб бўлмаслик учун инновацияларни узлуксиз киритиб бориш зарурлигини доим ёдда тутинг. Тадбиркорлик ижодини ўстиринг. Муаммоларни четга суриб қўйманг улар ўз-ўзидан йўқолмайди. Ҳеч ким хато ва муваффақиятсизликлардан суғурталанмаганини тан олинг. Таваккалчилик  марднинг иши.

Кенг кўламда ўйланг ва ҳаракат қилинг. Жаҳон бозорларига аста-секин чиқинг. Кенг кўламда ўсинг. Зарур бўлганда, мослашишни билинг. Таъминотчиларингизга жаҳон бозорларига чиқишга ёрдам беринг. Назарингизни кенгроқ қилинг. Маҳаллий маданият ва бозорга мослашиш заруратига тайер туринг.

Ўз қобилиятларингизга ва ўзингизга содиқ бўлинг. Ўзингиз ёқтирмаган иш билан фақату айни пайтда жамиятда обрўли бўлгани учун шуғулланманг. Шундай қилингки, Сизнинг қобилиятингиз жамият учун янги нуфузни яратсин.

Ўсиш нимақсад қилманг. Доим охирги натижа бўлиши керак. Ўсишнинг ҳам ўзқалтисликлари борлигини унутманг. Амалий ёндашувни қўлланг. Рақобатчиларни кузатиб туринг.

 

16§ Тайм менежмент амалиёти

 

Қуйидаги тавсиялар қўндалик ишда вақтдан ижодийроқ фойдаланиш ва вақтни бехудага сарфламаслик имконини беради.

"Вақт бўйича шахсий компетентлик" тести. Сиз тест ўтказиб, вақтни бошқаришнинг асосий кўникмалари қанчалик ривожланганлигини баҳолашингиз ва вақт бўйича компетентликни аниқлашингиз мумкин. Ушбу тест нафақат раҳбарларга (ролли тайм-менежмен тнуқтаи назаридан),балки оддий ходимларга (индивидуал тайм-менежмент нуқтаи назаридан) ҳам вақт бўйича ўз шахсий компетентлигини баҳолашга имкон беради

Органайзер

Ишларни ёзиб бориш учун фақат битта ёзув дафтарчаси ёки қўндаликдан фойдаланиш зарур. Кўпинча алоҳида вараққа, дуч келган блокнотга ёки янги тутилган дафтарга ёзиб қўйилган муҳим ахборотни қидириб топишга анча кўп вақт бехудага сарфланади. Айрим мутахассислар, масалан, шахсий компьютер дастурларининг стандарт тўпламига киритилган электронпланерданфой

Ҳар бир саволга учта жавоб вариантларидан ("ҳа", "баъзан", "йўқ")

биттасини танлаш керак.

Саволлар:

1.     Ҳар қандай ишни бажаришда мен қўшимча вақтга (резервга) эга бўлишга ҳаракат қиламан, ҳар эҳтимолга қарши ўзига хос "дахлсиз вақтим" бўлади.

2.     Мен ўз узоқ муддатли мақсадларимни аниқ биламан, доим уларни назорат қиламан ҳамда мунтазам равишда уларга эришиш усулларини ўйлайклан.

3.     Мен учун муҳим вазифаларнинг бажарилишини мен мунтазам равишда бошқаларга топшираман.

4.     Мен ўз мақсадларимга эришиш босқичлари ва қадамларини пухта режалаштираман.

5.     Мен иш вақтида дўстлар билан мулоқот қилишни ишни бажаришга тўсқинлик деб биламан ва бундай вазиятларга йўл қўймасликка ҳаракат қиламан.

6.     Мен ўз вақтимни қадрлайман ва ҳурмат қиламан, бошқаларнинг ҳам мени вақтимга ҳурмат билдиришларини талаб қиламан.

7.     Ўз вақтимни режалаштириш учун мен ёзувлардан фойдаланаман.

8.     Мен ҳар гал иш кунимни биринчи навбатда нимани бажариш кераклигини аниқлашдан бошлайман.

9.     Мен ўз биоритмларимни яхши биламан ва ўз ишларимни ўзимнинг "ички соатим"га мос равишда режалаштираман.

10. Мен телефонда қисқа гаплаша оламан ва шунга ҳаракат қиламан.

11. Мен анча талабчан одамман ва одатда, чалғишлар ва тўсқинликларга қарамай, режа бўйича ишлашга ҳаракат қиламан.

12. Ҳар қандай ишни бошлашдан олдин мен уни пухта ўйлаб чиқаман, менга нима керак бўлишини, иш муддатлари ва босқичларини режалаштираман.

13. Зарур бўлганда, кутилмаган ишпар ва одамларга "йўқ" дея оламан.

14. Иш кунининг охирида бўлиб ўтган воқеаларнинг ҳаммасини таҳлил қилиб чиқаман;менга нима ҳалал берганини, нималар эса ишни вақтида бажаришга кўмаклашганини ўйлаб оламан.

15. Тез-тез такрорланувчи ишларнитез ва аниқбажаришга ҳаракат қиламан.

16. Мен доим органайзер, ёзув дафтарчаси ва еақтни бошқаришга ёрдам берадиган бошқа воситалардан фойдаланаман.

17. Мен ҳар қандай ишгатез ва қатьий киришиб кета оламан.

18. Менҳаттокитасодифан йўқотилган вақтданҳамфойдаланиб қолишга ҳаракат қиламан.

19. Дам олиш фаолиятни алмаштириш бўлиб, уни ҳам режалаштириш ва пухта ўйлаш керак деб ҳисоблайман.

20. Мен бошқа одамлардан осонликча ёрдам сўрашим мумкин, айниқса, агар бу ўз вақтимни яхшироқ тақсимлаш ва режалаштиришга кўмаклашса.

21. Одатда мен қайси ишлар муҳимроқлигини ва биринчи галда бажарилиши кераклигини осон аниқлайман.

22. Мен ўзимнинг келажакдаги карьерам ҳақида аниқ тасаввурга эгаман.

23. Мен илгари ҳам вақтни бошқаришнинг турли тизимлари ва усуллари билан қизиққаиман.

24. Менда ўз вақтимни бошқариш тизими бор.

Тест натижалари:

Ҳар бир "ҳа" жавоб учун 2 балл, "баъзан" жавоби учун - 1 балл, "йўқ" жавоби учун - 0 балл ҳисобланади. Ҳар бир савол учун олинган балларни қўшинг.

40 дан 50 баллгача - вақтни бошқаришда юқори шахсий компетентлик.

29 дан 39 баллгача - вақтни бошқаришда ўртача (нормал) компетентлик.

18 дан 28 баллгача- вақтнибошқаришда паст компетентлик.

17 баллдан паст балл тўлланиши ўз вақтини бошқаришда компетентликнинг етишмаслигини кўрсатади. Бу ерда қимматли дақиқалар ва соатларнинг самарасиз сарфланаётгани ёки уларнинг атрофдагилар томонидан "эгаллаб олинаётгани" ҳақида гапириш мумкин.

Умумий кўринишда тақдирлов тизимига қуйидаги таркибий қисмлар киради:

меҳнатга ҳақтўлашнинг доимий қисми;

меҳнатга ҳақтўлашнингўзгарувчан қисми;

компенсация тўплами;

номоддий тақдирловлар.

Меҳнатга ҳақ тўлашнинг доимий қисми ўз ичига маош ва унга қўшимчани олади ҳамда ходимни моддий тақдирлашнинг кафолатланган қисми бўлиб, қисқа муддатли истиқболда унинг фаолияти натижаларига боғлиқбўлмайди.

Меҳнатга ҳақтўлашнингўзгарувчан қисмиуч таркибдан шаклланади. Бўлар;мукофотлар, бонуслар ва лойиҳавий ишлар учун тўловлар.

Ходимга бериладиган мукофот миқдори ходим ёки бўлинмаларнинг фаолиятида белгиланган оператив кўрсаткичларга қанчалик эришилгани билан белгиланади.

Бонус бўлинма ёки ходимнинг ўзоқ муддатли мақсадли кўрсаткичлари бўйича эришилган натижаларга қараб ҳисоблаб чиқилади.

Ходим қанчалик юқори мансабни эгалласа, у ечаётган вазифалар шунчалик аҳамиятли, унинг бошқарув хатти-ҳаракатларига таъсир кўрсатиш вақти ҳам шунчалик давомли бўлади. Унинг фаолияти натижаларини баҳолаш ва бонусни ҳисоблаш даври ҳам шунчалик ўзоқ бўлиши керак. Масалан, топменежерларга ўзоқ муддатли (3-5 йилга) рағбатлантирувчи схемалар таклиф этилиши, уларга акциялар пакетини бериш, акцияларни сотиб олишга опционлар бериш ва ҳ.кларга асосланган бўлиши мумкин.

Лойиҳа ишларига ҳақ тўлаш ходимларнинг ичкм буюртмачилар (бош директор, ривожланиш бўйича директор ва б.) билан тўзилган ички шартномаларга асосланиб таъминланади.

Ходимнинг компенсацион тўплами уяли телефон ҳақини тўлаш, корпоратив автомобилдан фойдаланиш, бепул овқатланиш ва ҳ.к.лар кўринишидаги ишончли моддий нафдир.

Ходимларни номоддий тақдирлаш шаклларига моддий харажатларни талаб қилмайдиган рағбатлантирувчи чоралар киради. Масалан, ходимнинг хизматларини эътироф этиб, унинг суратини фахрий деворга жойлаштириш, ОАВ орқали жамоатчиликни корхонанинг энг илғор ходимлари билан таништириш ва ҳ.к. шундай чоралар қаторига киради.

Компанияга иқтисодий кўрсаткичларни анча юқори даражага кўтаришга имкон берадиган тақдирлов тизимини яратишдаги тизимли ёндашувда тақдирлов тизими компаниянинг стратегик ва тактик шқсадлари ва унинг олдида тўрган вазифаларнинг ҳал этилишини таъминлаши лозим.

 

17§ Иқтисодий одоб мерослари

 

Амир Темур Ўрта Осиё халқларини муғул истилочиларининг жабру ситамларидан озод этган буюк истеъдодли саркарда бўлибгина колмасдан, балки ўткир хотира эгаси, тиббиёт, фалақиёт илмларига қизиқиш билан биргаликда чуқўр иқтисодий илмлар сохиби бўлган. 1370 йил Амир Темур хокимият  тепасига келганида Моворауннахр юз йилдан кўп вақт нотинчлик, вайронгарчилик, тартибсизликлар хукм суриб, мамлакат ўта ҳолдан тойган бир пайт эди. Темур ўз сиёсатини  хар бир ишда тартиб ўрнатишдан юрт осойишталигини таъминлашдан, деҳқончиликни жонлантириш, ҳунармандчилик савдони ривожлантиришдан бошлади. Шу билан биргаликда, мамлакат чегараларидаги  осойишталикни таъминлаш мақсадида салтанат сархатларини кенгайтириб, Ҳоразм ва Ҳуросонни ҳам эгаллагач, Темур қўли остига бутун Туронни бирлаштириб, Ўрта Осиё халқларининг мўғул дунёси ўстидан тўла  ғалабасини таъмин этди. Сохибқирон Моворауннахр, Хуросон, Хоразмдан ташкари, Эрон, Ирок, Озарбайжонни ҳамда Хиндистоннинг шимолий қисмини ўз ичига олган буюк давлатга асос солиб, унга 35 йил хукмронлик қилди.

Шу давр мобайнида Ўрта Осиёда фан, маданият  юксалди. Айни пайтда Самарқанд, Шаҳрисабз, Бухоро каби шаҳарлар гуллаб яшнади, ҳунармандчилик, тижорат, савдо - сотиқ ривож топди.

Улуг бобокалонимиз Амир Темур  бундай улқан муваффақиятларга қисқа давр мобайнида қандай қилиб эришди?.

Амир Темур пирлари Зайнитдин Абубакр Тойбодий ўтирган салтанат ишларидаги тўрт нарсага 1) кенгаш 2) машварату маслахат 3) мустахкам қарор, тадбиркорлик ва хушёрлик 4) эхтиёткорликка қатъий амал қилган.

Амир Темур давлатни бошқаришда  тадбиркор кадрларга суяниш билан бир қаторда, қилинадиган ишларининг фойдазиёнлари хақида бир томонлама кенг мулохаза юритган оқил иқтисодчи ҳам бўлган. У ўзининг тўзикларида «тажрибамдан кўрдимки, ишбилармон, мардлик ва шижоат соҳиби каби лоқайд кишилардан яхшидур». деб ўқтиради. Шу билан давлат ва салтанат иқтисодиётида бошқариш аҳамияти жуда катта эқанлигига эътибор беради.

«Темур тўзиклари»даги маълумотларнинг гувоҳлик беришича, мамлакатни маъмурий бошқариш таркиби девонбеги (бош вазир), унинг ёнида аркбеги (маросимларни ўтказувчи олий кенгаш) ҳамда тўрт вазирдан иборат бўлган. Бўларнинг биринчи ер солиқларини, кўпрок чегара божини ўндириш ҳамда миршаб ишларини бошқарган. Иккинчиси аскарларнинг маоши, озиқ-овқат ва бошқа таъминотлар билан шуғулланган. Учинчиси аскарларга, уларни лавозиму мансабларга тайинлашга ҳамда мерос ишларига қараган. Тўртинчиси саройнинг харажатларини бошқарган. Улуғ амалдорлар ўз вазифаларини бажарган пайтда ва солиқ йиғиш вақтида юмшоқ муомала қилишлари шарт бўлган. Қамчи ишлатиш манн қилинган. Бу туғрида Амир Темурнинг ўзи айтади: «Хар бир вазир ўзининг қамчиси каби аҳамиятга эга бўлмаса, у киши тўралик мансабига лойиқ эмас».

Амир Темур даврида ўғирлик, порахўрлик ва шунга ўхшаш салбий иллатлар батамом бартараф этилган, бунда унинг давлату салтанатини бошқаришда вазирлар тутиш сиёсати катта  аҳамиятга эгадир. Вазирларни тутишда у тўрт сифатга эга бўлган, камолотга етган кишиларни давлат ишларига жалб этади, бу сифатлар асиллик, тоза насллик, ақл фаросатлилик. Сипоху раият ахволидан хабардорлик, уларга нисбатан хушмуомалада бўлишлик, сабр чидамлилик ва тинчликсеварликдир. Кимда шу тўрт сифат мавжуд бўлса,  ундай одам вазирлик мартабасига лойиқ деб ҳисобланган ва шу  билан биргаликда  ундай вазирга тўрт имтиёз ишонч, ихтиёр, иқтидор ва эътибор берилган. «камолотга эришган вазир улқан деб ўқтиради. Темур давлат муаммоларини тартибга келтириб, мулкий ва молиявий ишларни туғрилик билан асл-насли тозалигини кўрсатиб ажойиб тарзда бажаради. Олгулик жойдан олиб, бергулик  ерга беради. Рухсат этувчи ва таъқиқловчи буйруқларида унинг асллиги ва тоза насллиги кўриниб турсин».

Яна давом этиб шундай дейди: «Қайси вазир ғийбат гапларни айтса, уйдирма гапларга қулоқ солса, жабру – зулм қилса, ўзига ёқмаган кишиларни йўқотиш пайига тушса, уни вазирликдан тушириш лозим. Наслию зоти ёмон, хасадчи, гина кек сақловчи қора кўнгилли кишиларга зинхор вазирлик лавозими берилмасин. Бўзуқи, қоракўнгилли, зоти паст одам вазирлик қилса, давлату салтанат тез орада қулайди».

Кўриниб турибдики, кишиларнинг хаётига хиёнат қилиш,  тамагирлик, порахурлик, мунофиқлар қаттиқ қораланиб, пок, тўғри иш юритадиган иймонли ва ҳалол, билимдон кишилар иқтисодиётни бошқаришда қатнашишлари хақида огоҳ этилгандир.

Амир Темур Самарқандга ва Шаҳрисабзга ўзи забт этган мамлакатлардан беқиёс бойликлар, уларнинг маданияти, санъати намоёндалари бўлмиш меъморлар, рассомлар, шоирлар, олимлар моҳир ҳунармандлар ва қўли гул усталарни олиб кела бошлайди. Уларнинг барчасини ўз ҳомийлигига олиб, маош билан таъминлайди. «Хар бир мамлакатга ва диёрга савдогарлар ва карвонбошилар тайинладимки, улар қаерга боришмасин – Хитой, Рум, Чиномочин (Чин-хитойнинг марказий ва шарқий қисми: Мочин – жанубий Хитой), Хиндистон, Араб мамлакатлари, Миср, Шом, Рум, Жазоир, Фаранғистон (Европа) – у ерларнинг нафис матолари ва муносиб тухфаларини келтиришсин» деб таъкидлайди Амир Темур. Шундан кейин шаҳар ҳунарманд ва савдогарларга тўлиб, дўконларга моллар сиғмай қолади. Самарқанд донг таратган ҳунармандчилик ва савдо марказига айланади.

Амир Темур шаҳарнинг Оханин дарвозасидан Чорраха дарвозасигача Регистон майдони орқали  ўтадиган кўча очишни буюради. Ушбу кўчадаги савдо учун қулай дўкон ва расталарнинг мавжудлиги хақида Испания элчиси Клавихо шундай деб ёзади: «Самарқанд шаҳрига хар йили кўплаб турли туман моллар олиб келинади… унда ана шу молларни  тартиб билан сотиш учун катта бирж ой бўлмаганлиги сабабли подшох шаҳар бўйлаб икки тарафидан мол сотиладиган дўконлар ҳамда хужралар  ўрнашган кўча ўтказишни буюради. Каттакон кўча очиб, икки томонга хужралар қурдилар, хар бир хужра олдида октош қопланган баланд супачалари бор эди».

Темурнинг амри билан Дамашқнинг энг моҳир тўқувчиларини, Халабнинг машхур пахта йиғирувчи корхоналари, Анкаранинг мовут корхоналари, туркия ҳамда Гуржистоннинг заргарлари ва яна бир қанча саноат корхоналари ва ишчилари Самарқандга кўчириб келтирилган. Хусусан, Самарқандда ички савдо яхши тараққий этиб, катта аҳамиятга молик эди. Самарқандга Хиндистондан жуда кўп атторлик ва буёқ тижорат карвонлари  Хитойдан ипак газламалар, чини косалар, қадахлар, қимматбаҳо ақиқ тошлар юборганлар. Мамлакатнинг Шимол тарафидан ноёб пўстинлар келган. Ушбу турли иқлимларнинг моллари Самарқанд бозорларида той-той бойланиб, Осиёнинг энг катта шаҳарларига ва буюк ипак йўли орқали Ғарбий Европага жўнатилар эди. Бозорларда тартиб ва нарх-наво устидан доимий қаттиқ назорат ўрнатиш билан биргаликда, раислар, назоратчилар харидор хаққига хиёнат қилган сотувчиларни, чайқовичларни қаттиқ жазолаганлар. Нихоятда қўрқинчли, серуруш замонлар бўлишига қарамай, Темур хокимиятининг сояси тушган ерларнинг барчасидан қизғин ва хавф-хатарсиз савдо –сотиқ бўлар эди.

Темур хақидаги  манбааларнинг гувохлик беришига қараганда, Қамбала, Газна, Бухоро саройларида ва бошқа сулолаларининг пойтахтларида хеч қачон Самарқанд саройларидагидек давлат ва бойлик тўпланмаган. Шу билан биргаликда бу ердаги давлат, шавкат ва бойликлар исроф этилмаган, яна қўлидан сармояси (пули) кетиб қолган савдогарларга ўз сармоясини тиклаб олиш учун хазинадан етарли миқдорда олтин қарз берилган. Бу билан савдогар савдо ишларини қайта жонлантирган ва савдодан тушган фойдадан солиқлар ҳисобига хазинани бойитишга ўз хиссасини қўшган.

Темур бобомиз халққа бемаврит солиқлар солишларига қатъиян қарши бўлган ва уларни нечабор солиқлардан озод қилган. Хали Бароқхон қўч устида эқанлигида, «Элдин солуқ олурмиз», - деди. Сохибқирон манн қилдилар «Бўй ил барча эллар қашшоқдирлар, элни тархон қилурмиз», деди. Бароқхон рози бўлмади, шунда Амир Темурнинг ўзи элга тушган солиқни тўлаб юборди, хатто хотининг тилла – кумуш зийнатларини ҳам қўшиб топширди. Бароқхон синглисининг зийнатларини таниса ҳам, кайтариб бермай, хазинага олдиради. Амир Темур халқини хар қандай катта бойликлардан афзал, деб ҳисоблайди ва унинг фаровонлигини ошириш учун қўплаб ишларни амалга оширади.

«Дехқонлар ва раийатдан (қора халқ, солиқ туловчи халқ), кайси бирининг деҳқончилик қилишга қўрби етмай қолган бўлса, унга экин текин учун зарур уруғ ва асбоб тайёрлаб берилсин. Агар фуқародан бирининг уй иморати бўзилиб, тўзатишга қўрби етмаса, керакли усқўналарни етказиб бериб, унга ёрдам берилсин», деб амр  қилади улуғ бобомиз Амир Темур 

Темур салтанатида асарлари билан бизни хайратга солган рассомлар  меъморлар ва бошқа санъат аҳли уламолар, олимлар ижод қилганига  Самарқанд, Шаҳрисабз ва унга ўхшаш бир қанча шаҳарлардаги иморатлар, миноралар шохиддир.

Темур ва темурийлар сулоласининг  тарихий, иқтисодий меросларини илмий жихатдан хар томонлама асосли равишда олимларимиз томонидан ўрганиш ва уни  халқимизга етказишда бобомиз руҳлари мададкор бўлсин.

Халқ фаровон бўлса, давлат ҳам бой ва қўдратли бўлади.

XIV асрнинг охири XV аср бошида Ўрта Осиёда фан ва маданият, тижорат, савдо ривожланган давр бўлди. Ярим аср хукмронлик қилган муғул истилочиларидан Мовороуннаҳрни озод қилган истеъдодли саркарда Амир Темур хокимият тепасига келгандан сўнг қисқа вақт ичида мамлакат гуллаб яшнаган ўлкага айланди.  Тарихан қисқа вақт ичида бундай юксакликка Темур Моворауннахрда феодал тарқоқликка барҳам бериб, марказлашган давлат тузганлиги туфайли эришди.

Ўрта Осиё халқлари тақдирида тарихий ўрин тутган Темур фавқўлодда ўткир хотира сохиби эди.  У тарихни яхши билар, айниқса турк, араб, форс халқлари тарихини ўрганган эди. Тарих билан бирга у тиббиёт ва фалақиёт илмига ҳам қизиқар, уларнинг аҳамиятини тушунар эди.

Темур катта ташкилотчилик қобилияти, мустахкам ирода, ўткир ақл сохиби бўлган. Зарурат тақозо этганда у ўзини хатто душманларига нисбатан олийжаноб ва сахий қўрсата оларди. Давлатни бошқаришда Темур нихоятда заковатли бўлган.

Амир Темур ўлими олдидан шундай васият қилган эқан: «Худонинг марҳамати билан мукаммал тартиб қоидалар ўрнатдимки, энди Эрон ва Туронда хеч ким ўз яқинига ёмонлик қилмайди, бадавлатлар, фақирларни эзмайдилар. Мен шундай таскин топаманки, подшолик давримда қучлиларнинг ожизларга озор беришларига йўл қўймадим».

Амир Темурнинг ички сиёсати Мовороуннаҳрнинг моддий ва маданий фаровонлигини мумкин қадар қўтаришга қаратилган эди. У ўз фаолиятида халқ фаровон бўлса, давлат ҳам бой қудратли бўлади, деган ақидага амал қиларди. 1396 йилда 5 йиллик харбий юришдан қайтган Темур аҳолини 3 йиллик солиқдан озод қилган. Забт этилган мамлакатлардан етимлар, камбағалларни тутиб, Мовороуннаҳрга келтириш учун махсус кишилар юборган. Тутиб келтирилган одамлар Темур буйруғига биноан озиқ овқат ва бошқа зарур нарсалар билан таъминланган. Мовороуннаҳрга жами юз минг киши келтирилган.

Мамлакат иқтисодиётини юксалтиришда ташқи савдо катта ўрин тутишини Амир Темур яхши тушунган, шунинг учун у Осиё ва Шаркий Европа Ўртасидаги асосий савдо йўлларини қўлга киритишга харакат қилган. 1393 йилда Темур Мессопатамияни забт этиб, Сурия портларига яқинлашиб қолди. Ғарбий катта йўлнинг Султония , Занжон ва Ардабил шаҳарлари орқали ўтган қисми Темур қўлига ўтди. Осиё ва Шаркий Европани боғловчи асосий савдо йўлларини босиб олиб, Темур улар Ўртасидаги ҳамма савдо карвонларини ўз мамлакати орқали ўтказди. Шарофиддин али Яздийнинг ёзишича, Темур саройиги Миср, Франция, Дашти Кипчок, Шаркий Туркистондан элчилар келиб тўрган. Айниқса, Турон атрофидаги бадавлат давлатлар билан савдо муносабатларини кенгайтиришга Темур алохида эътибор берган. Узоқ йўл босувчи савдогарлар сафарини енгиллаштириш учун карвон йўллари ёқаларида карвонсаройлар қуриб, уларда барча қўлайликларни яратган. Темур салтанати Буюк ипак йўлининг энг серқатнов, сердаромад, гавжум ва осойишта қисми ҳисобланган, чунки катта йўлларда соқчилар савдогарлар ва саёхатчиларни қўриқлаган, йўқолган ёки ўғирланган нарсалар учун шавқат қилмай дорга осилган.

Темур даврида Самарқанд йирик савдо шаҳрига айланди. Бу ерда Хитой, Хиндистон, Россия ва бошқа мамлакатлардан келган савдогарларни учратиш мумкин бўлган.

Темур мамлакатида бозорларда, кўчаларда тиланчилик қилиш умуман тақиқланган. Ишга яроқли одам тиланчилик қилса биринчи марта кечирилган, иккинчи марта такрорланса у қўлликка берилган, ишга яроқсиз гадолар эса давлат ҳисобидан боқилган.

Оламга машхур ипак йўлининг шаклланиши жахонгашта савдогарларга катта имкониятлар яратибгина қолмасдан, балки Турон юртининг турли шаҳарларида йирик савдо марказлари барпо бўлишига олиб келди. Шу боисдан бўлса керак, Алишер Навоийнинг болалик даврида бир умр эсталик бўлиб қолган ажойиботлар орасида ўзининг ранг-баранглиги ва қатор мулохазаларга сабаб бўлганлиги билан ажралиб турадиган даргохларнинг биринчиси шох Арки бўлса, иккинчиси  Хиротдаги бозор бўлганлиги бежиз эмас. «Тўрт томони кетган йўл, деб ёзган эди Алишер Навоий кейинчалик, унинг бозорлари: у ерда ким бўлса ҳама бирон нарсага харидор. Харидор қандай нарса олишни ўйламасин, сотувчилар ҳам ундан юз хисса ортиғини мухайё қиладилар. Турлича молларнинг қиймати билан хар бир дўкон хар қандай денгиз ва қон қийматиги тенглаша олади. Баззозлар ранг-баранг кийим кечакларни тахлаб қўйишган: улар осмон атласлари каби қатма-қат турибди. Қўтичаларда гавҳарлар ва жавхарлар осмон ва тундаги юлдўзларни эслатади. Бу бозорга кириб келган киши чиқишга йўл топа олмай қолади, айланавериб киши бутунлай ақлдан адашади».

Навоий замонида ташқи савдонинг ривожланганлиги сабабларидан бири, савдогарларнинг фақат карвонсаройларда истиқомат қилиб савдо қилишлари эмас, балки бозорларда махсус дўконлар очиб ўз мамлакатларидан келтирилган молларни ана шу дўконларда сотувчиларнинг мавжудлигидир.

Алишер Навоий махаллий савдогарлар ва ажнабий савдогарлар фаолиятини кўзатар эқан, улар хақида ўз фикрин баён қилади: «Савдогар дастлаб халол ризқ топиши, жамиятга хизмат қилиши керак. У тоғларнинг тоши ва дашт сахроларининг қумлари устида туя суради, денгиз мавжлари ва сув тошқинларидан фойда ва зарар қўради, ҳалол ризқ топаман деб ўзоқ машаққатли йўлларни босади. Айрим савдогарлар харидорларни, айниқса фақирларни алдаб, уларнинг ҳисобига яшайдилар, шу сабабли уларнинг бўйинларида фақирларнинг хақлари бор».

Бу мақсадга, хозирги замон тили билан айтганда, бахо механизми орқали эришадилар. Иккинчидан, ўз мол-мулкини кам кўрсатиб давлатга бож тўлаш билан диний солиқни инкор қиладилар. Бу орқали мухтожларга тақсимлаб берилиши  кўзда тутилган шаръий закот – диний солиқни инкор қиладилар. Бундай ишбилармонликни амалга оширишда шаҳар олиб сотарлари олдинги марраларни эгаллайдилар. «Шаҳар олиб сотари, - деб ёзган эди навоий, - хиёнатчи, ўз фойдасини кўзлаган ҳолда, элга қахатчилик тилайди. (Чунки қахатчилик бўлса, унинг иши юришади, молни бекитиб сотиб, юқори бахода пуллайди), унинг мақсади элга зиён етказиш, орзуси арзон олиб, қиммат сотишдир. У шолларни, шойини бўз деб камситади, сотишда бўзни шойи деб вайсайди шолни турка (катон) деган нафис қимматбахо матодан тиқилган кийим ўрнида пуллай олишда тўхташ йўқ. Дўконларида инсофдан бўлак ҳамма нарса мавжуд: ўз айбига иқрорлигидан бўлак ноинсофликнинг барча тури кўплаб топилади: Мусофир савдогар билан бу бемисоли эр-хотин деса бўлади».

Навоий замонидаги бозорларни таъминлашда шаҳар ҳунармандларининг роли катта бўлган. Ҳунармандчилик ишлаб чиқариши шаҳарликлар ва атрофдаги қишлоқларда аҳоли эхтиёжларини қондиришга мўлжалланган бўлиб, махсулотларнинг бир қисмини даштларда яшовчи  кўчманчи аҳолига сотиш учун мўлжалланиб тайёрланган. Бозордаги харидорларнинг энг қўп қисмини деҳқонлар ташкил қилиб, улар бу ерга қишлоқ, хўжалик, хўжалик махсулотлари олиб келар ва ўзларига керакли ҳунармандчилик буюмларини харид қилишарди. Қўпчилик ҳунармандлар хақида  Навоий яхши баён қилса ҳам, қўпчиликларини олиб сотарлардан қолишмасликда қўрсатиб ўтади: «Улар савдога берилиб, охиратни унутадилар. Инсоф ва адолат тарозуси борлигини тан олмайдилар. Ўғил отани алдаши – бўларнинг ҳунарлари…»

Айтганларга хулоса ясаб, Алишер Навоий қўйидаги ажойиб тавсияларни беради: «Савдогар ёлғиз фойдани ният қилмаслиги, фойда қиламан деб ўзини қаттиқ машаққатга қўймаслиги, савдо қилиб, фойда қиламан деб денгизга кема сурмаслиги, дур оламан деб наханг оғзига қўл солмаслиги, мол ва пул қўпайтираман деб жонсарак бўлмаслиги керак…» Шунингдек, «Нафис матоларни аяб, эски чопон киймаслиги, лаззатли таомларни кўзи қиймай, қаттиқ нон емаслиги лозим. Унинг тортган қийинчиликлари тирикчилигининг яхши ўтиши учун хизмат қилса ва топган фойдаси қўнгил фароғати учун сарфланса яхши бўлади…»

 

18§ Кичик ва Ўрта бизнесда тадбиркорлик одоблари

 

Хар бир киши  хаётимиз ва иқтисодимизнинг қай бир сохасида ишлашидан  қатъий назар Қуръони Каримда нима ҳалол ва нима харом, нима мумкин,  нима таъқиқланган деган ибора ва ўгитларни билиши, уларга амал қилиши зарурдир. Инсон биргаликда барча жонзотдан улуғ ва олийлиги билан ажралиб турарқан, борлиқдаги барча нарсалар, жонли ва жонсиз бўлишидан қатъи назар аниқ ўлчовга яни ўзининг табиий меъёрига эгадир. Хар бир кишининг насибаси ўлчовдир. Хар ернинг ўзига   мосланган турли туман нарсаларни ўсимлик меваларни ундириб ўстирдик. Биз у нарсаларни аниқ ўлчов билан сизларга тушунтурурмиз. Табиатда хеч бир нарса йўқки у ўзининг меъёрига эга бўлмасин. Инсоният бирор фалоқат туфайли рисқ насибасиз қолмасин деб сувда ва қурикда ов қилувчилар учун ов миқдорлари, ов муддати, ов қулами, ов қилинадиган тури, жинси, қисқаси шу қадар кенг ва  туғри баён қилинганки, бугинги қундаги табиат хақидаги китобларда бундай фикрлар йўқ. Аньом сурасида мевалаганда мевасидан енглар йғим терим кундаги бечорамискинларга хаққини беринглар ва исроф қилманглар. У исроф қилувчиларни севмас. 152-оятда Ўлчов ва тарозини адолат билан тортингиз деб ёзилган. Бу фикирлар инсонга ҳам билим ҳам тарбия ҳам маьнавий баркамоллик беради. Баккара Мойда Аньон Хижир суралари атроф мухитга оит билим тарбия ва табиий меьёрга бағишланган десак асло мубалаға бўлмас. Хар бир турни асраш сувда ов қилувчиларнинг қўриқликда ов қилишларини таьқиқлаш. Кушларга  хатто чумолиларга ҳам муруват билан қараш - инсоннинг табиатга мехр  эхтиот оқилона назарини ундашга чорлайди. Жонзотни севган кишигина инсониятни севади. Табиатдаги барча неьматларга меваларга, тоза сувларга ҳамманинг рисқ насибаси бор. Шу туфайли ҳама мевалар қўпчиликка текин бериши жоис синалаган. Инсониятни севгвн тижоратчи тарози ва ўлчовда адолатли бўлади. Адолат эса дионатли киши қалбидадир.

Қурону Каримнинг Худ сурасида шундай ёзилади. Агар мумин бўлсангиз  харом - хариш йўллар билан бадавлат бўлгандан қўра. Аллох қолдирганҳ нарса сизлар учун яхшидир. 86-оят ўлчов ва тарозини адолат билан тортингиз! Одамларнинг нарсаларини уриб қолмангиз  ва ерда бузғинчилик билан сангиб юрмангиз.

Қўрону Каримда таькидланган ва бошқа муқаддас китобларда ҳам  мавжуд бўлган хақиқий мезон, ўлчов бу ўзинга нимани раво қўрсанг бошқаларга ҳам шуни раво қўргин. Ўзинг учун хохламаган нарсани  бошқага ҳам қилма  ғоясидир. Дархақиқат, динни билган, имони бўлган одам бошқа инсонларни алдамайди. Пайғамбаримиз Хадиси Шарифларда  туғри тажжорлар савдогарлар қиёмат куни Пайғамбарлар билан баробар тириладилар ва бирга ҳамрох бўладилар деб таькидлаганлар. Бу иборалар савдо билан шуғилланган кишиларнинг ўта халол инсон ва бағри кенг. Оли жаноб табиатли, муомила борасида меьёр қойдаларига роя ета олишини ҳам билдиради. Маьлум бир сабаб билан савдогарнинг молини ололмаса, савдогар унга хушмомилада бўлиб, ўзурини қабўл қилиши, сабирли, мулойим, диёнатли - қисқаси мукаммал, муьтадил сифатлар уларда мужассамланган бўлиши керак.

ДЎСТ БА ҚОРУ, ДИЛ БА ЁР қўл мехнат билан ва юрак Аллох ишқи билан  ибораси бутун мусулмон оламида кенг ёйилган ва хозиргача муқаддас саналиб эьзозланадиган нақишбандия тариқатининг асосий хаётий шиоридир. Нақишбандия тариқати 14 асирда Ўрта Осёда Бахоуддин Маҳаммад ал-Бухорий Нақишбанд жахонда машхур бўлган хожагон тариқатининг  асосчиси Ахмад Яссавий ва унинг шогиртлари таьлимоти ва амалиотини ўрганиб, уларни ривожлантирди ва янги тарақиётни ташкил қилди.

Хазрат Бахоуддин нақишбандлик касби билан шғулланганлиги  учун бу тариқатни нақишбандия номи билан юритилди, деган фикир адабиётга киргандир. Шу билан бирга бу тариқатда  Дўст ба   қору дил ба ёр шиори остида ўз халол мехнати билан кун кечириш ва  Аллохни қалбда нақишлаб қўёш, унинг борлигидан доймо огох бўлиш ва Аллох-ал-Хаққига томон, яни Хақиқатга томон интилиш лозим, деган ғоя уларнинг хаётий қонун еқанлиги учун ҳам уларни нақишбандлар деб юритилган. Нақишбанд дегани юрагида Аллох нақишланган, деганидир.

Бахоуддин Нақишбанд ўзларининг рухий устозлари Абдулхолик Гиждувоний-Хожай Жахон номи билан машхур бўлган ва тасаввуфда Хожигон тариқатининг асосчиси сифатида танилган авлиони тан олганлар. Нақишбандийлик тариқатида халол луқмага риоя этиш ва ўз мехнати билан кун кечириш шартлари шу буюк шайхлардан  уларга ворис қилган. Хожагон тариқатининг силсиласида бўлган буюк авлио Хожа Али Ромитонининг Рисолаи хазрати Азизон деган асарининг таржима ва тахлили  хожагон ва нақшбандия тарақати Ўртасидаги ўхшашлик гувохлик беради. Биринчи тохарат бўлиб, тохарати зохир ташки, тохорат ботин ички, тохорати дил ва тахорати сар, деб тўртга бўлинганлар. Ички тахорати харом луқма ва машрубот ичимликлардан сақланиш деб изохланганлар ва қуйдаги қоидани келтирганлар. Агар ким бир луқма харом еса кун унинг номоз дуо ва Аллохга мурожаатларини хақ тола қабўл этмайди. Яьни Хазрати яна Азизон  шартларидан бири бўлган луқмани сақлашни қуйдагича изохлайди. Луқма халол ва пок бўлиши лозим. Аллох таолага ибодат ўн қисм бўлади, деб Расул Муҳаммад пайғамбар айтганлар. Тўққиз қисми халол ризқ рўз талаб этиш ва бир қисми колган барча ибодатлар яьни агар қанча номозу ниёзли бўлиб, хажга бориб, рўза тутса, лекин халол луқмага риоят этмаса, унинг бажарган ибодатлари хеч нарса бўлмайди. Халол луқманинг кучи улардан  9 мартага қўп бўлиб Аллохга шунча мақбўл эқан.

Ривоят қилишларича, бир куни Гадютдан шайх Шодий манзилида дарвишлар оши пишираётган бўлганлар. Аммо улар воқиф ва огохлик талабига риоя этмасди, уни ғафлатда пиширганлар. Натижада, бу таом сифатсиз бўлиб, тановул мумкин бўлмади. Ногох Бахоудин  Нақишбанд Касри Орифондан чиқа келдилар ва айтдилар. Овқат устини махкам ёп ва дарвешларга муражат этиб буюрдилар. Сизларга лойиқми ғафлат ила овқат пишириш дарвешлар узирдан сунг Шайх Шодийга Боргин қозонни очгин дедилар. Шайх Шодий қозонни очса, унинг ичи тўла ўзум эқан. Қиш фасли бўлганлиги учун ҳамма хайратда қолиб, Бахоуддинга бўлган эьтиқотлари ортган. Бу мисол Бахоуддиннинг доимо ўз муридлари билан рухий алоқада эқанлиги, улар ўзоқда бўлсаларда, ғафлатда бирор иш қилсалар буни сеза олиш ва уларни тўғри йўлга солиш, кароматлар қилаолишини қўрсатади. Демак бу мисол нақишбандийлик тариқатида халол луқма, огохлик ила истеьмол қилишга итоат этиш жуда шарт бўлганлигини қўрсатади.  

 

19§ Иш бошловчига айрим маслахатлар

 

Ижобий фикр юритиш кишининг кайфиятини қўтариш, Янги орзулар сари илхомлантиради. Кайфият қўп жихатдан рухий холатга, рухий холат эса бош (мия) нима билан бандлигига боғлик. Айрим одамлар хеч нарсага қизиқмасликлари туфайли чарчок хиссини туюшади. Уларни хеч нарса хаяжонлантирмайди, лоқайд, бефарқ юришади. Кераксиз ишлар билан машғул бўлиб ўзларини ҳолдан тойдиришади. Холбуки, улар ички интилишларга, уй-хаёлларига мос юмуш билан шуғулланишгани маъқўл.

Одам бекорчиликдан чарчайди. Бундай чарчоққа йўл қўймаслик керак. Ишга бошингиз билан «шунғиб» кетинг. Шунга ўзингизни мажбур қилинг. Нима биландир банд бўлинг. Ўзингизга ишонинг, шунда сизда куч ва жасорат намоён бўлади. «Бир ой хаётдан шикоят қилиб юрганда қўра, бир соатлик хақиқий иш одамга куч-қўвват бағишлайди» деб ёзганди Бэроу.

Ўз вақтингизни режа буйича сарфланг. Вақтни режалаштириш дам олишни ҳам йиғиштириб қўйиб, фақат ишлашни англатмайди. Балки қатъий режа ялқовликдан асрайди. Ўзингизни иродангизга буйсундиринг, шунда ишингиз унумли бўлади. Қатъиятсизлик курсатиб, қўл қовуштириб юргандан қўра таваккал қилган афзал.

Ялқовлик киши табиатида бўлади. Америкалик аёлларнинг, эркакларнинг 14 %и табиий ялқовликни қаршилик қўрсатишолмайди.

Хар бир ишни ва хар бир қўнни ғайратб бошланг. Ишга қараб турманг, уни бажаришга киришинг. Қийин эқан деб чучиманг, бошланг! Эртаси кунга ҳам колдирманг, хозироқ бошланг, яна бир ўйлаб кўрсаммиқан деб ўзингизни у ёк бу ёққа ташламанг – бошланг. Бошлаганда ҳам ишни қўл учида эмас, бор вужуд билан, иштиёк билан бошланг. Ана шундай ишласангиз, сиз фаровон яшайсиз, жамият гуллаб –яшнайди.

Иш вақтида ўз эътиборингизни хар куни фойдаланиладиган предмет, одамларга жалб қилишга ўрганинг, бунинг учун ўзингизга қўйидаги саволларни бериб туришга ўрганинг:

•   бу менга неча пулга тушади?

•   мени уйга олиб бориб қўйиши учун машина неча пулга тушади?

•   бензинга қанча хақ тўлайман?

•   амортизация харажатлари қанча?

•   қўчиш учун қанча вақт ва харажат сарфланади.

•   агар таниш одам мендан маслахат сўраса, қанча хақ сўрай?

•   Ушбу предметдан қанча фойдаланиш мумкин

•   Ушбу мутахассисликни илғор деб айтиш мумкинми?

•   қандай фойда чикади? Келажакни қандай таъминлаш мумкин.

•   бу менинг фарзандларимга, жиянларимга, ўртоқларимга қизиқарли бўлармикан?

•  йирик корхоналардаги машина хайдовчилар маоши қанча? Бизга 15 -20 йилдан кейин машина хайдовчи керакми?

•  нима учун адвокатлик касби қизиқ? Нима учун адвокат, адлия маслахатчиси бўлиш қизиқишади.

•   ходимлар маоши қанча бўлиши керак?

• ишлаб чиқарилаётган махсулотни бошқа корхонадаги махсулотдан афзаллиги нимада?

•   қандай янги бозорларни ўзлаштириш мумкин?

•   қандай янги технологиялардан фойдаланиш мумкин?

•  ишлаб чиқарилаётган махсулотни хали талаб этилмаган жойда ўтказиш мумкинми?

•   рекламага етарли аҳамият бериляптими?

 

20§ Гапириш ва эшитишни билиш хақидаги 5 қоида

 

Қўпол қилиб изохлаганда ишбилармон ва менеджерларнинг ўз фикрларини қисқа, лўнда қилиб баён этиб бераолмасликлари, ўз нуқтаи назарларини химоя қила олмасликлари ва шерикларини фикр мулохазаларини осойишта тинглай олмасликларини, хар қадамда учратиб туриш мумкин. Қанчадан қанча мажлислар сафсатабозликка иш буйича мунозаралар эса жанжалга айланиб колгани ва қолаётганининг гувохимиз.

Қандай қилиб бундан қўтулиш мумкин? Тартибли гапира олишнинг асоси нимада? Гапиришдан олдин ўзингиздан сўранг: Мунозарага киришнинг хожати борми? Жуда қўп мунозаралар, мажлисларнинг камчилиги бирор – бир мухокама этилаётган масалага нуқта қўя олмаслик, асосий масалани ҳал этиш урнига Ким-кимга акл ургата оладию, чиройли гапиришни намойиш этишда. Бундай мунозаралар ташқаридан жуда қизиқ туюлса ҳам амалда мутлақо фойдасиздир, унинг устига зарарлидир, чунки биз учун энг зарур бўлган вақтни бекор сарфлаймиз. Шунинг учун бўлса керакки, жахоннинг жуда қўп ишбилармонлари, тадбиркорлари, илм ахли томонидан қўйидаги 5 та қоида ишлаб чиқилган:

Қанча қисқа гапирсанг, шунча қўп фикр юритишинг  баён этишинг мумкин.  Агар ишбилармон киши Сўз олса бекорчи, майда-чуйдаларни изохлаш учун эмас, балки қандайдир мухим масаланинг изохи ёки олиб борилаётган мунозарада кескин бурилиши ясаш учун гапга аралашиши керак. У ўз нутқида ўзининг нуқтаи назарини очик-ойдин баён этиши, хар бир масалани объективлик билан бахолаши шарт. Ўзи яхши тушунмаган масала буйича муаммони ўртага ташламайди, у ёки бу масалада овоз беришдан олдин чуқўр ўйлаб кўради.

Маърузачининг сўзи бегона фикр эмас, балки ишнинг олдига етаклайди. Минбарга чиқиб олгач сизга хеч ким халақит бермаслиги, қаршилик қўрсатмаслиги, қанча хохласангиз шунча гапиришингиз мумкин. Бошқа томондан эса предметсиз, мазмунсиз, мақсадсиз маъруза тингловчиларни уйқуга тортади. Сизга ўнлаб юзлаб кўзлар тиқилиб тўрганда, сўзингиз бурро, ишончли, мазмунли, мақсадли бўлиши керак. Бўлиниб бўлиниб, яъни бир-бирига боғланмаган ибораларни ишлатиш керак эмас, тингловчилар рухига тескари салбий таъсир қиладиган гаплардан холи бўлиши керак. Маърузанинг муваффаққияти унга тайёрланиш босқичида намоён бўлади. Маълумки, қоғозсиз гапирадиган одам қоғозга шунгиб гапирадиган одамга нисбатан табиий қўринади. Гапираётганда аудиториядаги тингловчилар кўзига боқиб туриш ўзига хос ишонч пайдо қилади. Бунинг учун эса маърузага пухта тайёрланиш керак. Маърузани ёзиб тугатганингиздан кейин албатта мазмунини акс эттирувчи фактлар, рақамлар кетма-кетлигини тўзиб чиқинг. Ана шундагина сизда маъруза тартиби ички ишонч туйғуси пайдо бўлади.

Минбардан гапириш шу вақтда осон бўладики, агар нима хақида гапиришингиз аниқ бўлса, хизматга оид мунозараларда хис туйғу катта ўрин тутади. Энг мухим масалани ҳал этаётганда ҳам хазил мутойиба қулгилар ҳам жуда катта рол уйнайди. Озгина қизиққонлик (чегарадан чиқмаган ҳолда) сухбатга куч бағишлаши мумкин. Хар қандай шароитда ҳам хатто зарурат туғилганда овозни қўтариб гапиришдан четлашиш маъқўлдир. Эснаш, бехурматлик, рухий хужумга ўтиш, бақириқ –чақириқ қилиш чидаб бўлмайдиган холатга  киради.

Хизматга оид бўладиган сухбатда жиддийлик, қизиққонлик, хазил мутойиба қилиш меъёрида бўлиши керак. Хизматчилик бобида эшитиш қобилияти катта аҳамиятга эгадир. Буни нима мураккаблиги бор деган фикр ҳам туғилиши мумкин, фарас қилинг мажлис давомида унинг қатнашишлари бир-бирига гап отиб сўз бермай, хар бир мухокама этилаётган масала мазмунига тушуниб етмай фақат ўз фикрини намойиш қилиш билан банд бўлади. Натижада вақт бекорга сарф бўлади ва асабий холат вужудга келади. Бир киши гапираётганда унинг фикрига чуқўрроқ киришишга харакат қилиб, у тезда сўзни тугатсаю мен чиқиб гапирсам деган мулохазадан четда бўлинг. Гапни тинглаб туриб шеригингиз билан бошқа масалани мухокама қилиб ўтиришга одатланманг. Бу ўта хурматсизликдир.

Сизни шу вақтда эшитишадики, агар сиз диққат билан эшита олиш қобилиятига эга бўлсангиз.

Дейл Карнеги насихатларидан:

1.Танқид шунинг учун ўринсиздирки, унда одамларни тезда мудофаалашга, ўзини оқлашга уринишга мажбур этади. Танқиднинг хавфли томони шундаки, у инсоннинг ғурурига калтак бўлиб урилади, шахсий мавқеига ёки нафсониятига тегади ва хафа бўлишига  сабабчи бўлади. Немис армиясида  бирор корхолга сабабчи бўлган аскарга дарров танқидий сўзлар айтиш ман қилинган. Аввало у яхши ухлаши ва совиши лозим. Кимки даров диққат қилса, жазоланиши. Эй худо! Шу тартибни фуқаролараро ҳам жорий қилинса қандай ажойиб иш бўларди! Бу доимо норози ота – оналар, қовурилиб юрадиган хотинлар, танбех беришга уста омон иш юритувчилар ва ашаддий танқидчилар учун жуда ҳам керак бўларди. Танқид эса почтачи каптар сингари албатта кайтиб келишини эсдан чиқармайлик.

У 1842 йили агрессив сиёсатдон, Ирландиялик Жеймс Шилдс исмли кишини «Спрингфилд Джорнел» газетасида эълон қилинган аноним хатида ғаразли масхара қилади. Бутун шаҳар қахқаха отиб куларди. Хақоратланган мағрур Шилдс эса ғазабидан қайнаб кетарди. У бу хатни ким ёзганини аниқлайди ва отга миниб Линкольн хузурига келади ва уни дуэлга чақиради. Линкольн дуэлга чиқишни умуман маъқўлламас эди, шунга қарамай ўзининг мавқеини сақлаш учун ҳам шартни қабўл қилди. Унга қурол танлаш имконияти берилади. Унинг қўли ўзун эди, шунинг учун ҳам қиличбозликни танлади ва бу соха буйича бир неча дарс олди. Шилдс билан Миссисипи дарёсининг қуриб қолган қумлоқ ўзанида учрашди ва хаёт мамот жангига охирги тайёргарликни қўра бошладилар. Лекин энг сўнгги дақиқаларда ишга уларнинг секундантлари аралашди ва дуэлни тўхтатишди.

Фуқаролар уруши йилларида армияда бош қўмондонларни бир неча бор алмаштиришган ва янги – янги генералларни тайинлашга туғри келган. Мак-Клеллан, Поуп, Бернсайд, Хукер, Мид каби генералларнинг бирортаси ҳам вазифаларини талаб даражасида уддалай олишмас, бу эса Линкольнни асабий холатга олиб келарди. Бу қобилиятсиз генераллардан мамлакатнинг ярим халқи шавқатсизларча нафратланишарди, лекин Линкольн эса  «Хеч кимга гина сақламайман, ҳаммага мех – шавқат хисси билан» қараш шиори билан осойишталигини бузмас. Унинг севимли нақлларидан бири қуйидаги эди: «Айбланмаслик учун ўзгаларни айбламанг».

Линкольн хоним ёки бошқалар жанубликлар (уларнинг душмани) хақида кескин гапирганда Линкольн шундай деб қўярди. «Уларни қаттиқ танқид қилманг уларнинг ўрнида биз ҳам худи шундай ахволга тушишимиз мумкин эди».

Шундай қилиб, Линкольн хатни бир чеккага қўйди, чунки у аччиқ тажрибадан биладики, кескин танқид ва танбех деярли самарасиз бўлади. Теодор Рўзвельт ишхонасида ишлаб ўтириб мураккаб муаммога рубару бўлса, креслонинг суянчиғига қараб ўз-ўзидан сўрарди. Менинг шароитимда Линкольн бўлганда нима қиларди? У бу муаммони қандай ҳал қилган бўларди?

Кейинчалик бирортамизда кимнингдир таъзирини бериб қўйиш лозим бўлган вазият бўлганда, шошилмайлик: чўнтакдан 5 долларликни чиқариб, ундаги Линкольн суратига қараб савол берайлик: «Бу муаммо Линкольннинг олдида қўндаланг бўлганда, у қандай ҳал қиларди?»

 

21§ Инсон такомиллашуви

 

Конфуций айтгандики – «Бусағангизни кордан тозаламай туриб, қўшниниг томи тозаланмаганлигидан шикоят қилманг».

Бир неча 10 йил ва умримиз давомида сақланиб қоладиган, қийнайдиган ва изтиробга соладиган, хафагарчиликлардан халос аччиқ бўлсада ўз-ўзимизни танқид билан бир шуғулланиб турайлик.

Одамлар билан мулоқотда шуни унутмангки, нафақа мантиқан етук киши билан иш қўряпсиз, балки хис-туйғуга тез бериладиган, хурофотга муккасидан кетган ўзи мағрур киши билан сухбатлашаяпман деб доимо тасаввур қилинг.

Аммо ўзгаларни тушуниш ва  марҳаматли бўлиш учун кучли характер ва ирода керак бўлади.

«Буюкларнинг» буюклиги кичикларга бўлган муносабатда йилинади» дейди Карнейл.

3.Ўзгаларни айблашдан олдин, келинг уларни тушунишга бир уриниб кўрайлик. Нега энди ўзгача эмас, айнан шундай иш тутганлигини тасаввур қилишга харакат қилайлик.

Бу танқид қилишга нисбатан фойдали ва қизиқарлирок ва кишида атроф мухитга хайрихох, бардошли ва мурувватли бўлишликни тарбиялайди. «Ҳаммасини тушунмоқ – ҳаммасини кечирмокдир»

Дунёда кимгадир нимадир қилишни мажбур қилишнинг биргина воситаси бор. Шу хақда хеч қачон ўйлаб қўрганмисиз? Ха фақат, биргина восита. Бу ҳам шундан иборатки, бошқа кишининг шуни қилишни истаб қолишини таъмин этишдир.

ХХ асрнинг етук психологларидан бири Веналик машхур олим Зигмунд Фрейд айтадики, ҳама харакатларимизнинг замирида 2 та асосий важ бўлади – жинсий муомала ва буюк бўлишга интилиш.

Америкалик етук файласуф, профессор Джон Дьюи буни бошқача сўзлар билан ифодалаган. У таъкидлайдики, «Инсон табиатига хос бўлган барча интилишларнинг замирида қадрли бўлишни исташдир». Мана шу жумлаларни хотирангиздан чиқарманг. «Қадрли бўлишни исташ». Бу аҳамиятли. Бу хақда мазкур китобда қўп ўқийсиз.

Агарда аждодларимизда шахсий аҳамиятлилигини англашга интилиш бўлмаганда цивилизация ҳам бўлмасди. Бусиз биз хайвонлардан қўпрок фарқ қилмаган бўлардик.

Менинг фикримча бутун тарих давомида фақат икки кишигина 1 миллион доллардан маош олишган. Улар: Уолтер Крайслер ва Чарлз Шваб.

Нега энди Эндрю Карнеги 1 йилда Швабга 1 миллион ёки хар қўнга 3 юз минг доллар тўлаган. Нега?

Шваб гении бўлгани учунми? Сафсата. Чарлз Швабнинг ўзи менга айтганки, пўлат ишлаб чиқариш хақида ундан қўпроқ биладиганлар бу ерда қўп.

Швабнинг айтганига қараганда, унга қўп хақ тўлашнинг боиси унинг одамлар билан муомаласининг яхшилигидир. Мен унга буни қандай амалга оширишини сўрадим. Унинг сўзи билан айтганда уиннг сири тубанда қайд этилади. Бу сўзлар абадиёт бронзасидан қўйилишини ва хар бир уй, хар бир мақтаб, хар бир дўкон ва хар бир муассасада осиғлик туриши лозим. Болалар лотин  феълларини ёки Бразилияда қанча ёғин ёғишини ёдлаш ўрнига қўйидаги сўзларни ёдласалар анча мақсадга мувофик бўлардилар. Ва шу сўзларни шиоримиз қилиб оладиган бўлсак, хаётимизни таниб бўлмас даражада ўзгартириб юборган бўларди.

«Ўзимнинг энг қимматли жихатим – дейди Шваб - одамларни ташаббускорликка чақира билиш ва инсон қадр қиммати ва рағбатлантирилиши таъминланган ҳолда энг яхши хислатларининг ривожлантирилишида деб биланман».

Раҳбарлар томонидан қилинган танқид инсон нафсониятига шунчалар қаттиқ тегадики, бундай таъсир қучини инсон бошқа хеч жойдан ола олмайди. Хеч качон мен хеч қачон хеч кимни танқид қилмайман. Мен одамларни ишда рағбатлантириш қучига ишонаман. Мен одамларни мақташни истайман ва сўкишга тоқатим йўқ. Менга нимадир ёқса уни бахолашда самимий ва мақтовда сахий бўламан.

Ана Шваб қандай иш тутади. Одатдаги одам қандай иш тутадию айнан тескариси. Унга нимадир ёкмаса сукинади, ёқмаса хеч нарса демайди. Шваб таъкидлайдики: жуда қўплаб мулоқотларда, дунёнинг жуда қўплаб жойларидан келган машхур кишилар билан бўлган мулоқотларимда шу нарсага амин бўлдимки бу кишиларнинг барчаси танқидлар оламига нисбатан яхши муносабатлар сирини мукаммалроқ ўрганишга ва фақат ундан фойдаланишади.

Швабнинг таъкидлашича – Эндрю Карнегининг характеридаги алохида ютуқлари чизиғлари ҳам шунда бўлса керак. Карнеги ходимларини алохида ҳам қўпчилик ичида ҳам мактайверади. У ўзининг бўлажак қабртоши ёрдамчиларига тегишли илик сўзлар айтишни мўлжаллаб қўйган эди. У ўзининг бўлажак қабрига қўйидаги  сўзлар ёзилиши кераклигини ҳам тайинлаб қўяди: «Бу ерда ўзидан ҳам ақллироқ кишиларни атрофига тўплай олган одам дафн этилган.

4.Қадрлаш билан мақташнинг ўртасида қандай фарқ бору бу саволга жавоб бериш осон. Қадрлаш табиийрок мақташ эса кўзбуямачиликдир. Биринчиси қалбдан айтилади. Кейингиси эса оғиздагини айтилади. Биринчи беғараз кейингиси худбинлик. Биринчисига ҳама хавас қилади, кейингисига мунозара қилади. Мехикодаги чапултер қасрида генерал Обрегендага ўрнатилган бюстни кўрдим. Бюстнинг тагига генерал Обрегенининг қўйидаги сўзлари уйиб ёзилган эди: - Сиз бостириб келаётган душмандан қўрқманг. Сизни мақтаётган дўстингиздан қўрқинг.

5.Йўқ Йўқ Йўқ  Сизга хечам мақтовдан фойдаланинг демоқчи эмасман. Хечам. Мен янги хаёт тарзи хақида гапиряпман. Менинг такрорлашим учун ижозат бергайсиз. Мен Янги хаёт тарзида гапиряпман. Подшо Георг у Букингем қўрғонидаги кабинетда осиғлик турмаган 6 нақлни яхши тарқатишни ҳам олишга ҳам ўргатманг. Мақташ бу арзон хушомад. Бир куни мақтаб сизнинг мазмунини сўриштирсам шундай экан. Мақтов одам ўзи хақида нимани ўйлаётган бўлса ўшани гапирмокда.

Шунинг учун ҳам ўзга инсонга таъсир ўтказишнинг оламда ягона усули борки, у ҳам бўлса ўша ўзга одамнинг хохишига яраша гапириш ва унинг истагини амалга ошириш.

Аввал бир соатлик иши учун 2 центга ишлаган ва кейинчалик эса 3 юз 65 долларни хайрияларга сарф қилган. Камбағал шотланд йигити Эндрь Каргени жуда барвақт тушуниб етдики атрофга таъсир ўтказишнинг ягона йўли бу мен эмас. Улар инсониятлар хақида гапиришдан иборатдир. У бор йўғи 4 синфгача ўқиган бўлса ҳам одамлар билан муомала қилиш санъатини ўрганди.

Эртага сиз кимнидир ниманидир қилишни истаб қоласиз. Гапиришдан олдин ўйланг шошилманг ва ўзингиз савол беринг. Шу ишни қилишни истаб қолишга мажбур этиш учун нима қилиш керак.

Мана одамлар ўртасида ўзаро нозик муносабатлар борасида қочоқлардир. Берилган яна бир маслахат «Бунда қандайдир сир бўлса деди Генри Форд у бошқа киши нуқтаи назарини тушуна билмок ва нарсаларга уни ва ўзингизнинг нуқтаи назарингиздан қарай билмоқдир».

Бу қоида шунчалик оддий ва хаётий. Хар бир киши адолатли эканлигини кўра билади. Шунга қарамасдан ер юзидаги одамларнинг 90 %  бу қоидани 90 % холатларда инкор этилган.

6. Хуллас агарда одамларга маъқўл бўлишни истасангиз қўйидаги биринчи қоидага амал қилинг. Бошқа одамлар билан самимий қизиқинг. Америка қўшма штатларидаги энг йирик каучук ишлаб чиқариш компанияларидан бирининг директорлар кенгаши раиси менга шундай деган эди: агарда инсон ўз қилаётган ишининг натижасидан лаззатланмаса у хеч качон ўз сохасида етук бўла олмайди. Бу машхур санъатчи қадимда қолган машаққатли мехнат барча орзуларимизнинг ушалишини таъминловчи калит деган нақлга ҳам унчалик ишонавермайди. Мен шундай кишиларни қўрганманки дейди у ундайлар ишини рохатланиш билан  бажарадилар ва муваффақиятларга ҳам эришадилар.

Бу дунёда ҳама бахтни излайди ва уни топишнинг бир ишончли йўли бор.

Бу дунёда ҳамма бахтини излайди уни топишнинг бир ишончли йўли бор. Бунинг учун сиз ўзингизнинг уйхаёлларингизни бошқара олишни ўрганишингиз лозим. Бахт ташқи шаройтларга боғлик емас. У ичги бетартиблигингизга боғлиқдир. Агар одамларга ёқишни истасангиз иккинчи қоидага амал қилинг. Табасум қилинг.

Шундай қилиб агарда сиз одамларга мақўл тушишни истасангиз учинчи қоидага амл қилинг.

Одамнинг исми қайси тилда бўлишидан қатии назар унинг учун енг ширин ва енг мухими овоз еканлиги эсингизда бўлсин.

Шундай қилиб сиз одамларга маьқўл тушишни истасангиз тўртинчи қоидага амал қилинг.

Яхши тингловчи бўлинг. Бошқаларни ўзлари хақида гапиришларини рағбатлантиринг.

Бошқа давлат арбоблари билгани сингари Рўзвельт ҳам шуни  комил ишонч билан англардики 

Ҳамсухбатингизни қизқтирадиган мавзуда гапиринг.

   Ҳамма масалаларда одамлар сизга қандай муносабатда бўлишларини истасангиз  сиз ҳам уларга шундай муносабатда бўлинг. Агар хар куни мазали таомлар тановил қилишни хохласангиз хеч қачон хотинингизнинг қандай рўзгор  тебратаётганини танқид қилманг. 

Қиёслаш  мазмунидаги гапларни гапирманг. Аксинча, унинг хўжалик юритиш қобилиятини одимо мақташингиз ва зухро юлдизи сингари чарақлаган ва бекаму кост бека бўлган шу ягона аёлга ўйланиш насиб этганлиги билан ўзингизни баралла табриклаб қўйинг. Агарда бифштекс унча ўхшамай қолган бўлса ҳам, нон қўмирга айланиб кетса ҳам зорланманг.

Бугин ноништа унинг мукаммаллик даражасидан сал пастрок бўлганлигини қайт этсангиз бас, шундан у сизнинг у хақидаги иллохий тасаввурингизга лойиқ бўлиш учун ўз хохиши ила ошхонадаги иссиқ плитанинг устига ўзини қўяди деб ҳисоблайверинг.

Шундай қилиб, сиз одамларга ёқай десангиз олтинчи қоидага амал қилинг.

Сухбатдошингизга унинг қадирли ва аҳамиятли эқанлигига ишонтиринг ва буни чин қалбдан амалга оширинг.

Унинг услуби анча оддий бўлсада, маънавий жихатдан анча мукаммал эди. Агарда бизга олдин яхши жихатларимиз хақида айтиб, кейин камчилигимизни айтишса буни қабўл қилиш анча енгил бўлади .

Шундай қилиб, ўзгаларни танқид қила туриб уларни хафа қилмаслик ва ўзингизга нисбатан уларга нафақат хисси уйғонмасликни истасангиз иккинчи қоидага амал қилинг.

Ўзгалар хатосини бевосита эмас, балки билвосита қўрсатинг.

 

22§ Бугунги ёш мутахассис кодекси

 

1.Иқтисодиёт тафаккури ила ўйлашга харакат қил.

Техникавий тараққиёт ўз мақсад йўлидан нарига ўтмайдиган омил бўлмай, балким инсонлар турмуш фаровонлигини оширувчи омилдир.

Иқтисодий қўрсаткичлар – техниқанинг социал ва иқтисодий таъсирининг кўзгусидир.

Иқтисодиёт нуқтаи назаридан ўйламасдан қабўл қилинган хар бир қарор мустақиллик шароитида корхоналари учун хавфли бўлган бир холатдир.

2.Мехнат ва махсулот сифатини ошириш.

Амалий нуқтаи назардан олиб қараганимизда, кўз остимизда энг яхши мехнат қўроллари ва материаллар бўлмаган холатда ҳам, хозиргидан  ҳам яхшироқ ишлаш мумкин.

Энг мухими – хохишдир.

3.Сифатга бўлган халқаро талабларни ўрганиш.

Давлат умум иттифок стандартлари ГОСТ  ва техник,  шароитларидан ТУ ҳам ўзокларни кўра бил. Чунки улар қисман эскирган қисман маъносиз парчалангандир. Бу эса келажак бизнинг олдимизга қўйилаётган талабларни бажариш омилидир.

4.Мехнат маданиятини ошириш.

Сифат иш унумдорлиги тартиб айнан мехнат маданиятидан бошланади. Касбдошларининг ва қўл остидагилардан мехнат маданиятига риоя қилишни талаб қил.

Агар бу сенинг масъулиятингда бўлса мехнат маданиятига бўлган ғамхўрлигингни ошир. Талабчан бўл.

5.Хом ашё энергияни тежа.

Тежамкорлик техник Лойиҳалаштириш иншоат ва технологик жараёнларни  Лойиҳалаштиришдан бошланиб, яъни унга ишлаб чиқаришда бевосита ишлатиш йўли билан ҳам эришиш мумкин.

6.Ўз корхона келажаги хаўида ўйлаш.

Хаёт биздан технологик жараёнларни вужудга келтиришни талаб қиляпти. Шунинг билан биргаликда қатъий равишда технологияни янгилаш юксак даражадаги техниқани қўллаш талабини қўймокда.

Корхонанг ишлаб чиқараётган махсулот махаллий мухтожлик талабларига жавоб бера оладими. Шунинг билан бирга халқаро товар алмаштирувчи ва четга товар чиқаришнинг келажагидан келиб чиққан ҳолда ўйла – сенинг махсулотинг уларга керакми?

Корхонанинг бошқа бирон сохага мослаштириш туғрисидаги мақсадга мувофиқ таклифларни ва имкониятларни рад қилма.

7.Илм ва фан билан боғланиш йўлини изла.

Тараққиётимизнинг заиф томонларидан бири шуки, у ҳам бўлса илм ва фан ютуқларини амалиётга қўллашнинг оғир ва машаққатли йўлидир.

Агар сен янги технология ва техника ускуналари ишлаб чиқариш устида ишлаётган бўлсанг сенинг талабингга жавоб бера олувчи илмий муассасалар ва олимлар билан, ўзингни улардан устун қўймай туриб, улар билан боғланиш йўлини изла.

Турмуш билан боғлаб бўла олмайдиган бир қарашда хаёлий бўлган таклифларни тушунишга харакат қил. Шунинг билан биргаликда уларни амалиёт билан бошлаш йўлини қидир.

8.Истеъмолчига нисбатан хайрихох бўл.

Бозор иқтисодиёти шароитида қандай махсулот ишлаб чиқариш, махсулотни таркибини ва хизмат қилиш жараёнини ишлаб чиқарувчи эмас аксинча истеъмолчи ҳал қилади.

Истеъмолчининг таклиф ва эътирозларини эътибор бериб тингла гарчи у сенинг харидоринг савдо ишларингда ўртада турувчи ёки мижозинг бўлган тақдирда ҳам истеъмолчига бу билан сен ва фақат унга балким ўзингга ўз корхонангга ҳам хизмат қўрсатган бўласан. Чунки хар бир ишлаб чиқарувчи бир вақтнинг ўзида бирон бир ишлаб чиқаришнинг махсулот ва хизматини истеъмолчиси бўла олишини унутма.

9.Социал мухит шароити билан мослашишга харакат қил.

Ишлаб чиқаришни такомиллаштира туриб, бир вақтнинг ўзида инсонлар турмуш даражасини оширишга ва социал мухитни яхшилашга харакат қил.

10.Табиатни асра.

Кучли ва  иқтисодий жихатдан фойдали бўлган ишлаб чиқаришлар – фаровонлик эмас, аксинча агар у атроф мухитни хаво, сув ва ерни ифлослантирса, табиатни зарарласа, одамларни шовкин сурон билан безовта қилса бу фалоқатдир.

Сен бу масалаларни ечишга ишлаб чиқариш ва Лойиҳалаштириш жараёнини бошлаш арафасидаёқ харакат қил.

11.Иш фаолиятини олиб боришнинг Янги турларини изла.

Тўсатдан қилинадиган ва оригинал таклифларни рад этма. Сенинг ишбилармонлигинг ўз ватанимиз технологияси юритилишининг меваси бўла олиши мумкин.

12. Хорижий алоқалар йўлини изла ва  уларни ривожлантир

Республика мустақиллиги дуне иқтисодиётига олиб борувчи йўллардаги қийинчиликларни енгиб ўтишни талаб қилади.

Сен хеч қачон илғор ҳамкорлик хақидаги ахборотларни рад этма, гарчи у сенинг тасарруфингда бўлмасада. Аксинча сен у ахборот билан ўз ўртоқларингни таништир.

13.Янги ахборотлардан фойдаланиш ва  улардан бохабар бўлиш йўлини қидир.

Республиканинг янги техника ва технологияси фақатгина дунёвий технологик нуқтаи назардан ва қўп  сонли ахборот нашрларга таянган ҳолда йўлга қўйилиши мумкин.

Ахборотга эга бўлиш йўлида хеч қандай маблағ талаб қилмайди, чунки валюта сарф қилиш, бу келажакда инвестицияга эга бўлиш демакдир.

14.Чет тилларини ўрганиш.

Келажакда сенинг зиммангга чет тиллардаги адабиётлар ва хужжатларни ўқиш бугунгидан ҳам қўпрок юклатилади, шунинг билан биргаликда нафақат хорижий мухандислар билан импорт қурилмаларни такомиллаштириш жараёнида, балким чет элда ҳам малақангни оширишга тўғри келади.

15.Ўз билим махоратингни оширишни ўрган.

Нафақат махсулотлар эскиради, балким конструкторлар ва ишлаб чиқарувчи  мутахассисларининг билимлари ҳам эскиради. Билим олишдан эринма, аксинча Янги тажрибаларни ўрганиш ва билим олиш йўлида хар бир имкониятдан фойдалан, яъни курсларда ўқи, илғор ишлаб чиқаришларда ўз малақангни ошир, агар имкони бўлса хорижий юртларда ҳам.

16.Мухандислик номингни сақла.

Ўз ақлингга содиқ бўл. Хололлик ва хақгуйликни қадрла. Ўз номингни, касбдошинг ва мухандислик номингни химоя қил. Касбдошингни асоссиз танқид қилма. Фақат  яхши ишларда қатнаш, мухандис номига, иқтисодимизга ва турмуш шароитимизга ёмонлик келтирувчи омиллардан ўзингни четга торта ол.

Тест саволлари

 

1) Тавсифига кура қандай бошқарув усуллари мавжуд?

А)  маъмурий, иқтисодий

Б)  ташкилий, ижтимоий, иқтисодий

В)  иқтисодий, ташкилий-маъмурий, ижтимоий-руҳий

Г)  ташкилий, руҳий молиявий

 

2) Яккабошчилик муносабатлари,интизом ва маъсулиятга асосланган бошқарув усули қайси?

А) ташкилий-маъмурий бошқарув

Б) ижтимоий-руҳий бошқарув

В) иқтисодий бошқарув

Г) молиявий бошқарув

 

3) Ижтимоий-руҳий бошқарувнинг мақсади қандай?

А) жамоа ва ҳар бир ҳодимнинг манфаатларини бир-бири билан ўзвий боғлаш.

Б) жамоаларда соғлом муҳит яратиш

В) рағбатлантиришни ташкил этиш

Г) фармойиш ва кўрсатмалар бериш

 

4) Хўжалик фаолиятини  ташкил этувчи асослар қайсилар?

А) ишлаб чиқаришни бошқариш, режалаштириш, рағбатлантириш

Б) ишлаб чиқаришни бошқариш, ҳодимлар билан ишлаш, молиявий масалаларни ҳал этиш

В) режалаштириш, шартномалар билан ишлаш, ижтимоий муаммоларни ҳал этиш

Г) бозорни ўрганиш ва ҳамкорлар билан ишлаш

 

5) Ҳодимлар ва меҳнат жамоаларининг моддий манфаатларига асосланган бошқарув усули қайси?

А) иқтисодий усул

Б) ташкилий бошқарув усули

В) маъмурий бошқарув усули

Г) ижтимотй-руҳий бошқарув

 

6) Бошқариш тамойили – бу ...

А) ишлаб чиқаришда қўлланиладиган режалар тўплами

Б) бор ресурслардан энг юқори даражадаги имкониятларни топиб, корхонада мақсадли ёналтириш

В) харакат учун умумий тавсиялар ва қарор қабўл қилишини ифода этади

Г) тўғри жавоб келтирилмаган

 

7) ’’Жараёнларни созлаш, иқтисодий меъёрлар,шароит билан таъминлаш,иқтисодий ёндашув’’. Бўлар қайси тамойилдан олинган?

А) Файол тамойили

Б) Тейлор тамойили

В) Вебер тамойили

Г) Эмерсон тамойили

8) Шахсий манфаатларни умумий манфаатларга бўйсиндириш қайси тамойилда кўрсатилган?

А) Эммерсон тамойили

Б) Файол тамойили

В) Вебер тамойили

Г) Тейлор тамойили

 

9) ”Мақсадни танлаш”, ”Воситани танлаш”, ”Ишчининг илмий ўқитиш”- бўлар қайси тамойилдан олинган?

А) Эммерсон тамойили

Б) Файол тамойили

В) Тейлор тамойили

Г) Вебер  тамойили

 

10) Бошқарувда иерархиядан фойдаланиш қайси тамойилларда фойдаланилган?

А) Г.Эммерсон, Ф.Файор

Б) Ф.Файол, М.Вебер

В) Г.Эммерсон, У.Тейлор

Г) М.Вебер, У.Тайлор

 

11) Раҳбарнинг қарор қабўл қилиш моделида қарорнинг илмий асосланганлиги деганда нимани тушунасиз?

А) қарорлар фақат раҳбарларга берилган хуқуқ даражасидагина қабўлқилиниши

Б) ҳар қайси қарорлар ўз ижрочиларига тушунарли ва кимга мўлжалланганлиги аниқлиги

В) қарорларнинг муайян ишлаб чиқариш шароитини тахлил қилишдан келиб чиқиб, иқтисодий ижтимоий ва ҳозирги замон фан ютуқлари асосида қабўл қилиниши

Г) одатда асосий масалаларни ҳал қилиш билан бирга кичик масалаларни ҳам ечишга тўғри келиши

 

12)  Ахборотлар билан ишлаш вақтини тежаш мақсадида қисқа аниқ қарорлар қабўл қилиш қайси моделга асосланган?

А) қарорларнинг қисқалиги

Б) қарорларнинг вақт бўйича аниқлиги

В) қарорларнинг тўғри йўналтирилганлиги

Г) қарорларнинг бирлиги

 

13) “Раҳбар ўз қўли остидагиларга топшириқларнинг бажариш муддатини аниқ кўрсатиб бериши лозим” бу қайси моделга асослангин?

А) қарорларнинг тезкорлиги

Б) қарорларнинг вақт бўйича аниқлиги

В) қарорларнинг бирлиги

Г) қарорларнинг қисқалиги

 

 

 

 

14) Рахбқрнинг қарор қабўл қилиш модели тўғри берилган жавобни топинг.

А) қарорларнинг илмий асосланганлиги, қарорларнинг бирлиги, қарорларнинг адолатлилиги, қарорларнинг тўғри йўналтирилганлиги, қарорларнинг қисқалиги, қарорларнинг вақт бўйича аниқлиги.

Б) қарорларнинг илмий асосланганлиги, адолатлилиги, тўғри йўналтирилганлиги, бирлиги, қисқалиги, тезкорлиги, вақт бўйича аниқлиги.

В) қарорларнинг бирлиги, тўғри йўналтирилганлиги, илмий асосланганлиги, вақт бўйича аниқлиги, қисқалиги.

Г) тўғри жавоб берилмаган

 

15) Бош раҳбар ишининг тахлилига асосланган фаолият характери қандай?

А) ходимлар билан бевосита ишлаш

Б) мажлисларда қатнашади, ташқи корхоналар ва шахсларга ахборот ўзатади

В) низом бўйича амалга ошириладиган ҳаракатлар

Г) ахборотларни қабўл қилади ва алоқа ўрнатади

 

16) Раҳбар учун асосий бошқариш усуллари қайсилар?

А) авторитар ва демократик усуллар

Б) авторитар, тажрибавий ва демократик усуллар

В) тажрибавий ва авторитар усуллар

Г) социологик, авторитар ва тажрибавий усуллар

 

17) Бозор иқтисодиёти шароитида раҳбарнинг “авторитар” бошқариш усули нимага қаратилган?

А) мустақил қарорлар қабўл қилишга, журат, шахсий жавобгарликка

Б) кишиларни фаолликка чақириш, ижодга, шахсий ғурурларни шакллантиришга чақиришга

В) ўз ишини қайта бахолай билишга

Г) раҳбарнинг замон билан бир хил қадам ташлашига

 

18) “Демократик” усул қандай усул?

А) мустақил қарорлар қабўл қилишга, журат, шахсий жавобгарлик

Б) кишиларни фаолликка чақириш, ижодга, шахсий ғурурларни шакллантиришга чақириш

В) ўз ишини қайта бахолай билиш

Г) раҳбарнинг замон билан бир хил қадам ташлаши

 

19) Рухшунослар мехнат жамоалари ривожланишининг неча босқичини аниқлашган?

А) 4

Б) 3

В) 5

Г) 7

 

20) Раҳбарнинг ўзига хос иш юритиши, бошқарув ўқуви, тарбиявий ишлар олиб бориши, махорати қайси босқичда намоён бўлади?

А) уюшиш-жипслашиш босқичида 

Б) жамоанинг таркиб топиш босқичида

В) инсон қадриятларига эришиш

Г) ҳар бир аъзонинг жамоага мослашиш босқичида

 

21) Бозор иқтисодиётининг мухим қонунлари қайси?

А) қиймат, талаб ва таклиф қонуни

Б) даромад олиш, қиймат, пул муомаласи қонуни

В) қиймат, талаб ва таклиф, пул муомаласи қонуни

Г) пул муомаласи ва қиймат қонунлари

 

22) Маслахатчи мутахасислигининг келиб чиқишига сабаблар қайсилар?

А) тадбиркорлар томнидан ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишнинг ҳамма янгилик воситаларини излаш, ташкилотчилик фани тараққиётнинг ўсиш мантиқи

Б) тадбиркорлар томонидан ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишнинг ҳамма янгилик воситаларини излаш,бошқарув мутахасисларининг қобилиятини тадбиркорлик йўлида фойдаланишга интилиш,тадбиркорлар томонидан ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишнинг ҳамма янгилик воситаларини излаш, ташкилотчилик фани тараққиётнинг ўсиш мантиқи

В) ташкилотчилик фани тараққиётнинг ўсиш мантиқи, бошқарув мутахасисларининг қобилиятини тадбиркорлик йўлида фойдаланишга интилиш

Г) раҳбарлар ишини осонлаштириш учун

 

23) Маслахатчи мутахасислигининг энг олий мақсади нима?

А) корхонани молиявий томондан ўсиши

Б) ходимларни мутахасмсликлари бўйича ишлашини назорат қилиш

В) ходим ва раҳбар ўртасида алоқа боғлаш

Г) ходимлар ишини назорат қилиш

 

24) Халқаро мутахасислар ҳамжамиятидаги “Organization Development ” атамасининг маъноси нима?

А) мутахасис модели

Б) ташкиллаштириш

В) тезкор ривожланиш

Г) ташкилий ўсиш

 

25) Маслаҳатчининг асосий мутаҳасислик фазилатлари қайсилар?

А) билим-техника-санъат

Б) уддабуронлик-келишувчанлик

В) тиришқоқлик-истеъдод-янгиликка интилувчанлик

Г) билим-техника-истеъдод

 

26) Мижозлар билан алоқада санъат-бошқарув деганда нима тушунилади?

А) мижоз-техника муносабатини жадал ривожлантириш

Б) маслаҳатчилик билимини ҳар қандай шароитда ошира боришлик

В) мижозга омилкорлик билан маслаҳат бериш,истиқболни мўлжаллаб тавсиялар бериш

Г) мижозларга техника билан хизмат кўрсатиш,нотартиб ҳолатларни олдини олиш

 

27) Маслаҳатчининиг мутаҳасислик даражасини қандай белгилаш мумкин?

А) таклифларидаги янгиликлар,қабўл қилган қарорларининг корхонани ривожланишидаги таъсири,ҳодимлар иш самарадорлигиниг ошишига қараб

Б) қайси муаммони ҳал қила билишига қараб

В) биринчи қўйган талаби билан

Г) муаммоларни ҳал қилишига кетган вақтига қараб

 

28) Маслаҳат учун тўзилган шартномада нималар чуқур ўйланади?

А) мақсад, иш ҳажми,тахминий натижалар

Б) маслаҳатни нима ҳақида эқанлиги

В) мақсад

Г) йиғилган маълумотлар,корхонанинг бўш ва кучли томонлари,маслаҳат натижалари

 

29) Раҳбар ҳодим иши самарадорлигини камайтирувчи факторлар нечта?

А) 7

Б) 8

В) 6

Г) 10

 

30) Раҳбар ходим иш самарасининг унинг ёрдамчилари сабабли камайтириш факторлари нечта?

А) 7

Б) 8

В) 6

Г) 10

 

 

31) Раҳбар унинг ишига алоқаси бўлган қандай муаммоларни ўрганишга вақт ажратиши керак?

А) психологик ва социологик

Б) философия

В) одоб

Г) барча жавоблар тўғри

 

32) Ўзига ёқадиган ва таниш бўлган ишни бажариш,ёрдамчилари ишини ҳам ўзи бажариши,ходимлари қобилиятига ишонмаслик раҳбар иши самарадорлигига қандай таъсир кўрсатади?

А) бўлар иш самарадорлигини оширади

Б) иш самарадорлигини камайтиради

В) ҳеч қандай таъсири йўқ

Г) раҳбарни ишга бўлган қизиқишини оширади

 

33) ”Иккиланиш “ борасидаги ибораларни қайси олим фанга киритган?

А) Минцберг

Б) Пол Эвенс

В) Г.Эммерсон

Г) Хапс Селье

 

34) Келишмовчиликлар қандай гуруҳларга бўлинади?

А) ”Ўта иккиланиш”,”Ноўта иккиланиш”,”Оддий иккиланиш”

Б) Ташқи келишмовчиликлар ва ходимлар ўртасидаги келишмовчиликлар

В) ”Ўта иккиланиш” ва ”Оддий иккиланиш”

Г) Келишмовчиликлар гуруҳларга бўлинмайди

 

35) ”Ўта иккиланиш”, ”Ноўта иккиланиш”, ”Оддий иккиланиш”лар нимани ўлчаш асбоби бўлиб ҳисобланади?

А) қарама-қаршиликларнинг

Б) иккиланишларнинг

В) келишмовчиликларнинг

Г) барча жавоблар тўғри

 

36) Қайси бир иккиланишда ташқи муҳитдаги жанжал ҳолати кўзатилади?

А) Оддий иккиланишда

Б) Ўта иккиланишда

В) Ноўта иккиланишда ва оддий иккиланишда

Г) Ноўта иккиланишда

 

37) ”Ўта иккиланиш” да қандай саволлар юзага келиши мумкин?

А) оффисдаги асбоб-усқўналар,таъминот,хизмат сафарлари тўғрисидаги саволлар

Б) ўтказиладиган анжуманларни режалаштиришдаги саволлар

В) маҳсулот сифатини ким назорат қилиши кераклиги тўғрисидаги саволлар

Г) барча жавоблар тўғри

 

38) Ташкилотда илмий тадқиқод ишларини ривожлантириш масаласи қайси иккиланишда кўриб чиқилади?

А) Ноўта иккиланишда

Б) Ўта иккиланишда

В) оддий иккиланишда

Г) иккиланишларда бундай масалалар кўриб чиқилмайди

 

39) Асабий бўзилиш келиб чиқиш сабабларининг неча %ини хизмат муаммолари ташкил этади?

А) 22 %

Б) 17%

В) 59 %

Г) 61 %

 

40) ”СТРЕСС” сўзини қайси олим фанга киритган?

А) Минцберг

Б) Пол Эвенс

В) Г.Эммерсон

Г) Хапс Селье

 

41) Стресс сўзи нечанчи йил ўйлаб топилган?

А) 1963-йил

Б) 1965-йил

В) 1962-йил

Г) 1959-йил

 

42) ”Айрим одамлар фаолият тезлигини ошкорона намойиши билан шуғулланишади,амалда эса улар жиддий стресс ҳолатида бўладилар”-ушбу фикр кимга тегишли ?

А) Хапс Селье

Б) Роберт Сополски

В) Рендал Денем

Г) Франсиско Хосе Флорес

 

43) ”Ҳаддан ташқари кўп ишлаш асабийлик ёки ҳаётда бошқа қилинадиган ишнинг йўқлигидан эмас аввало жавобгарликнинг катталигидан ”-ушбу фикр кимга тегишли?

А) Феличе Тибалди

Б) Рендал Денем

В) Хапс Селье

Г) Роберт Сополски

 

44) ”2000 - йилнинг раҳбар ҳодими” ромли китобнинг муаллафи ким?

А) Феличе Тибалди

Б) Рендал Денем

В) Хосе Флоре Таско

Г) Роберт Сополски

 

45) Раҳбарнинг асосий иш вақти неча қисмга бўлинади?

А) 3 қисмга

Б) 2 қисмга

В) 4 қисмга

Г) 5 қисмга

 

46) Раҳбар ўз раҳбари ва ташкилотига неча даражали ташаббус кўрсатиши мумкин?

А) 5 даражали

Б) 4 даражали

В) 3 даражали

Г) 6 даражали

 

47) Раҳбар ўз раҳбари ваташкилотига кўрсатадиган ташаббуснинг қўйи даражаси қайси?

А) бўйруқ берилмагунча қўтиш

Б) нима қилиш кераклигини сўраш

В) ҳаракат қила бошлаш ва шу заҳотиёқ  таклифлар киритиш

Г) таклифлар киритиб, сўнгра шароитга қараб ҳаракат қилиш

 

48) Ташаббускорликинг юқори даражаси қайсилар?

А) Бўйруқ берилмагунча қўтиш

Б) Таклифлар киритиб, сўнгра шароитга қараб ҳаракат қилиш

В) Ўзҳоҳиши бўйича ҳаракат қилавериш керак,ишнинг кетишига қараб раҳбариятга ахборот бериб туриш

Г) Ҳаракат қила бошлаш ва шу заҳотиёқ  таклифлар киритиш

 

49) 10 та бошқарувчилик рўли ким томонидан таърифланган?

А) Минцберг

Б) Пол Эвенс

В) Хапс Селъе

Г) Рендал Денем

 

50) Зайниддин Абу Бакр Тайбодийнинг салтанат ишларида амал қилган тўрт асосий нарса нима?

А) 1. кенгаш

     2.машварату маслахат

     3. мустахкам қарор, тадбиркорлик ва хушёрлик

     4. эҳтиёткорликка қатъий амал

Б) 1. мулоҳаза юритиш

     2. кенгаш

     3. тажриба

     4. тадбиркорлик, мустахкам қарор

В) 1. кенгаш

     2. машварату маслахат

     3. лавозиму мансабларга таёрлаш

     4. эҳтиёткорликка қатъий амал

Г) 1. кенгаш

     2. ўз вақтида чиқарилган қарорлар

     3. давлатлараро муносабатлар

     4. ишонч

 

51) Бугунги қўн муҳандисининг асосий кодекслари нечта?

А)  15

Б)  18

В)  16

Г)  14

 

52) Кодекслар тўғри келтирилган қаторни топинг.

А)  иқтисодий тафакқўри ила ўйлашга ҳаракат қил

     меҳнат ва маҳсулот сифатини ошир

     технологияларни жорий ета бил

     маҳаллий мухтожликка эътиборли бўл

Б) социал муҳит шароити билан мослашишга ҳаракат қил

     табиатни асра

     ишлаб чиқаришни тезлаштир

     ҳорижий алоқаларни ўрнат

В) тўғри жавоб йўқ

Г) меҳнат маданиятини ошир

     хом ашё, энергияни тежа

     ўз корхонанг келажаги ҳақида ўйла

     илм ва фан билан боғланиш йўлини изла

53) ”Ўз сўзига содиқ бўлиш, касбдошларни танқид қилмаслик, ҳар доим улар билан алоқада бўлиш” қайси кодексда келтирилган?

А) ўз билим маҳоратингни ошир

Б) муҳандислик номингни асра

В) иш фаолиятини олиб боришнинг янги турини изла

Г) социал муҳит шароити билан мослашишга ҳаракат қил

 

54) ”Бир ой ҳаётдан шикоят қилиб юргандан кўра, бир соатлик ҳақиқий иш одамга  қўч қувват бағишлайди”.Бу кимга тегишли?

А) Б.Эроу

Б) Эммерсон

В) Пол Эвенс

Г) Рендол Денем

 

55) Гапириш ва эшитишнинг беш қоидаси тўғри келтирилган қаторни белгиланг.

А) 1.қисқа гапириб, кўп фикр юритиш ва баён этиш

     2.Маърузачининг сўзи бегона фикр эмас, балки ишни олдинга етаклайди

     3.минбардан туриб гапирганда осон бўлиши учун ўзининг аниқ фикри бўлиши

     4.хизматга оид бўладиган суҳбатда жиддий қатнашиш, қизиққонлик, ҳазил мутойибанинг меёрида бўлиши

     5.сизни шу вақтда эшитишадики, агар сиз диққат билан эшита олиш қобилиятига эга бўлсангиз

Б) 1.қисқа гапириб, кўп фикр юритиш ва баён этиш

     2.Маърузачининг сўзи бегона фикр эмас, балки ишни олдинга етаклайди

     3.минбардан туриб гапирганда осон бўлиши учун ўзининг аниқ фикри бўлиши

     4.хизматга оид бўладиган суҳбатда жиддий қатнашиш, қизиққонлик, ҳазил мутойибанинг меёрида бўлиши

     5.ўз фикрингизни дархол баён этинг

В) 1.ўз фикрингизни дархол баён этинг

     2.Маърузачининг сўзи бегона фикр эмас, балки ишни олдинга етаклайди

     3.сенинг фикрингни ўзгалар маъқўллашига эришишга харакат қил

     4. сизни шу вақтда эшитишадики, агар сиз диққат билан эшита олиш қобилиятига эга бўлсангиз

     5.минбарда нутқ сўзлашдан олдин машқ қилинг

Г) 1.хизматга оид бўладиган суҳбатда жиддий қатнашиш, қизиққонлик, ҳазил мутойибанинг меёрида бўлиши

     2.ўз фикрингизни дархол баён этинг

     3.минбарда нутқ сўзлашдан олдин машқ қилинг

     4.Маърузачининг сўзи бегона фикр эмас, балки ишни олдинга етаклайди

     5.минбардан туриб гапирганда осон бўлиши учун ўзининг аниқ фикри бўлиши

 

56) Дейл Корнегининг одамларга ёқиш қоидалари нечта ва қайсилар?

А) 4 та

1- қоида. Табасум қилинг

2- қода. Одамнинг исми кайси тилда бўлишидан кати назар унинг учун енг ширин ва енг мухими овоз еқанлиги эсингизда бўлсин

3- қоида. Бошқа одамлар билан самимий қизиқинг

4- қоида. Яхши тингловчи бўлинг

Б) 5та

1- қоида. Бошқа одамлар билан самимий қизиқинг

2- қоида. Табасум қилинг

3- қоида. Яхши тингловчи бўлинг

4- қоида. Ҳамсухбатингизни кизктирадиган мавзуда гапиринг

5- қоида. Ўзгалар хатосини бевосита эмас, балки билвосита қўрсатинг

В) 6та

1- қоида. Ҳамсухбатингизни кизктирадиган мавзуда гапиринг

2- қоида. Табасум қилинг

3- қоида. Яхши тингловчи бўлинг

4- қоида. Ҳамсухбатингизни кизктирадиган мавзуда гапиринг

5- қоида. Бошқа одамлар билан самимий қизиқинг

6- қоида. Ўзгалар хатосини бевосита эмас, балки билвосита қўрсатинг

Г) 7 та

1- қоида. Бошқа одамлар билан самимий қизиқинг

2- қоида. Табасум қилинг

3- қоида. Одамнинг исми кайси тилда бўлишидан кати назар унинг учун енг ширин ва енг мухими овоз еқанлиги эсингизда бўлсин

4- қоида. Яхши тингловчи бўлинг

5- қоида. Ҳамсухбатингизни кизктирадиган мавзуда гапиринг

6- қоида. Сухбатдошингизга унинг кадирли ва аҳамиятли эқанлигига ишонтиринг ва буни чин калбдан амалга оширинг

7- қоида. Ўзгалар хатосини бевосита эмас, балки билвосита қўрсатинг

 

57) Ўзбекистон Республикасининг “Кичик ва хусусий тадбиркорликни ривожлантириш рағбатлантириш тўғрисида”ги қонуни неча моддадан иборат?

А) 20

Б) 28

В) 36

Г) 40

 

58) Ўзбекистон Республикасининг “Кичик ва хусусий тадбиркорликни ривожлантиришни рағбатлантириш тўғрисида”ги қонунинг моҳияти нима?

А) тадбиркорликни ривожлантириш учун иқтисодий мухид яратиш хўжалик фаолияти юритаётган кичик ва хусусий корхоналарнинг ички ишларга аралашмаслиги таъминлаш шунингдек кичик ва хусусий тадбиркорлик учун кадрлар таёрлаш кайта таёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш тизмини ривожлантиришга давлат томонидан қўрсатилган жамийки ёрдамчи шу қонун доирасида ифодалаб беришдан иборат

Б) тадбиркорларга иложи борича солиқларни камайтириш

В) янгиликларни ўз вақтида олишлари учун имконият яратиб бериш ва юритаётган корхонанинг ички ишларига аралашмаслигини таъминлаш

Г) тадбиркорларнинг малакасини ошириш тизимини ривожлантириш

 

59) Ўзбекистон Республикасининг “Кичик ва хусусий тадбиркорликни ривожлантиришни рағбатлантириш тўғрисида”ги қонунида 19- модда нима ҳақида?

А) тадбиркорлик субъектларини давлат рўйхатига олиниши хақида

Б) давлат кичик ва хусусий тадбиркорлик субъектларининг ҳуқўқлари ҳамда қонуний манфаатлари тўғрисида

В) кичик ва хусусий тадбиркорлик субъектларнинг фаолиятига аралашмаслик тўғрисида

Г) кичик ва хусусий тадбиркорлик субъектлари фаолиятдан махаллий бюджетларга ажратиладиган солиқ тушумлари хақида

 

60) Грант нима?

А) давлат донорларидан маблағ олиб уни буюртма берувчи ташкилотларга таркатиб берувчиташкилоти

Б) турли хил жамғарма корпаратцияси хуқўмат муассасалари айрим шахслар томонидан у ёки бу ташкилот, муассаса ва шахсга конкрет бир ишни бажариш учун кайтармаслик шарти билан бериладиган маблағ

В) маблағ ажратиш учун илтимос тарикасида ёзма тариздаги мурожат

Г) айрим шахслар, оилалар ва бир неча шахслар тамонидан  ташкил етилади.

 

61) Ярим хусусий донорлар кимлар?

А) маблағ ажратиш учун илтимос тарикасида ёзма тариздаги мурожат қиладиганлар

Б) маблағи айрим шахслар ёки тадбиркор фирмаларда олувги хусусий нотадбиркорлардир

В) давлат донорларидан маблағ олиб уни буюртма берувчи ташкилотларга таркатиб берувчи жамоат ташкилотларидир

Г) айрим шахслар, оилалар ва бир неча шахслар тамонидан  ташкил етиладиган жамият.

 

62) Хусусий донорлар кимлар?

А) маблағни айрим шахслар ёки тадбиркор фирмаларда олувги хусусий нотадбиркор ташкилотидир

Б) маблағ ажратиш учун илтимос тарикасида ёзма тариздаги мурожат қиладиганлар

В) давлат донорларидан маблағ олиб уни буюртма берувчи ташкилотларга таркатиб берувчи жамоат ташкилотларидир

Г) турли хил жамғарма корпаратцияси хуқўмат муассасалари айрим шахслар томонидан у ёки бу ташкилот, муассаса ва шахсга конкрет бир ишни бажариш учун кайтармаслик шарти билан бериладиган маблағ

 

63) Мустақил жамғармалар ким томонидан ташкил этилади?

А) хусусий донорлар томонидан

Б) хусусий ташкилотлар томонидан

В) айрим шахслар, оилалар ва бир неча шахслар тамонидан ташкил етилади.

Г) грантларни ташкил этувчи  ташкилотлар томонидан

 

64) Умумлаштирилган жамғармалар молияни қаердан олишади?

А) ўз молияларидан

Б) банкдан

В) тадбиркор ташкилотлар маблағидан

Г) кўрилган фойда ҳисобидан

 

65) Буюртма нималардан ташкил топиши керак?

А) оилавий шароити хақида маълумот, муаммонинг мазмуни, бюджет, мақсад ва вазифалар, қисқа аннотация

Б) мутахасислиги, бош варақ,муаммонинг мазмуни, молиялаштириш истиқболи, мақсад ва вазифалар

В) молиялаштириш истиқболи, бош варақ, муаммонинг мазмуни, мақсад ва вазифалар

Г) бош варақ, қисқа аннотация, кириш, муаммонинг мазмуни, мақсад ва вазифалар, услублар, бахолаш ваҳисобат, молиялаштириш истиқболи, бюджет, иловалар

 

66) Буюртма аннотация бу -...

А) бир варақдан ошмайдиган хажмда буюртманинг ҳама қисмини қисқа таризда изохи

Б) лойиҳанинг ташриб қоғози

В) ёзма ва огзаки тарздаги ҳисоботлар

Г) суралаётган ресурслар рўйхати

 

67) Лойиҳанинг муаммолар мазмуни қисмида нималар акс эттирилади?

А) кизиқилган соха буйча ахборот берилган бўлиши керак

Б) лойиҳанинг фоидалилиги акс эттирилган бўлиши керак

В) лойиҳа ёрдамида ечилиши лозим бўлган муаммолар изохлаб берилиши керак

Г) кенг таризда мавжут ва суролаётган ресурслар ёрдамида олиниши мумкин бўлган натижаларга эришиш учун керак бўлган фолят қўринишлари чора тадбирлар баён этилади

 

68) Лойиҳанинг услублар қисмида нималар акс эттирилади?

А) лойиҳа ёрдамида ечилиши лозим бўлган муаммолар изохлаб берилиши керак

Б) кенг таризда мавжут ва суролаётган ресурслар ёрдамида олиниши мумкин бўлган натижаларга эришиш учун керак бўлган фолят қўринишлари чора тадбирлар баён этилади

В) кизиқилган соха буйча ахборот берилган бўлиши керак

Г) лойиҳанинг фоидалилиги акс эттирилган бўлиши керак

 

69) Монитор бу - ...

А) Лойиҳани бажарилиши устидан доимий назорат урнатиш

Б) ёзма ва огзаки тарздаги ҳисоботларни донорлар учун керак бўлиши

В) лойиҳа ёрдамида ечилиши лозим бўлган муаммолар

Г) лойиҳанинг фоидалилиги

 

70) Муҳаммад Шайбонийхон давридаги пул ислохоти нечанчи йилларда бўлган?

А) 1585 – 1590 йилларда

Б) 1550 – 1555 йилларда

В) 1583 - 1598 йилларда

Г) 1570 – 1579 йилларда

 

71) Муҳаммад Шайбонийхон давридаги кумуш тангаларнинг оғирлиги қанча бўлган?

А) 5 гр

Б) 5.2 гр

В) 6 гр

Г) 6.4 гр

 

72) «Пул билан муомаласи этишнинг 12 қоидаси ёхуд қандай фойда олиш керак?» номли китобнинг муаллифини топинг.

А) Герберт Ньютон Кэссон

Б) Алилалар

В) Абу Бакр

Г) Осмон

 

73) Ўзбекистон Республикасининг «Биржалар ва биржалар фаолияти тўғрисида»ги қонуни қачон қабўл қилинган?

А) 1994 йил март ойида

Б) 1993 йил декабр ойида

В) 1992 йил июн ойида

Г) 1991 йил сентябр ойида

 

74) 1994 йилнинг январ ойида Призидентимизнинг қандай Фармони чиқди?

А) тадбиркорликни ривожлантириш тўғрисида

Б) тадбиркорларни солиқлардан озод этиш тўғрисида

В) фонд биржасини бекор қилиш тўғрисида

Г) фонд биржасини ташкил қилиш тўғрисида

 

75) Малака комиссияси нима қилади?

А) биржадан савдо бўлаётган қўнда қимматли қоғозларнинг нархини белгилаб беради

Б) брокерларининг малакасини аниқлайди ва уларга қимматли қоғозлар муомаласини амалга оширишга рухсат беради

В) броклеридан қимматли қоғозларни сотиш ва харид қилиш тўғрисида арзлар кабўл қилади, биржа савдосини ташкил қилади ва утказади, амалга ошган савдоларнинг хужжатларини расмийлаштиради

Г) қимматли қоғозлар муомаласини амалга оширганда келиб чикадиган низоларни ҳал қилади.

 

76) Умумий кўринишда тақдирлов тизими қандай таркибий қисмларга бўлинади?

А) 1.компенсация тўплами

     2.номоддий тақдирловлар

Б) 1.мкхнатга хақ тўлашнинг доимий қисми

     2.меҳнатга хақ тўлашнинг ўзгарувчан қисми

     3.компенсация тўплами

     4.номоддий тақдирловлар

В) 1.мкхнатга хақ тўлашнинг доимий қисми

     2.меҳнатга хақ тўлашнинг ўзгарувчан қисми

Г) 1.мукофотлар

     2.бонуслар

     3.Лойиҳавий ишлар учун тўловлар

 

77) Меҳнатга хақ тўлашнинг ўзгарувчан қисми қандай таркиблари мавжуд?

А) мукофотлар ва бонуслар

Б) компенсация ва тақдирловлар

В) мукофотлар, тақдирловлар ва бонуслар

Г) мукофотлар, бонуслар, Лойиҳавий ишлар учун тўловлар

 

78) Ходимга бериладиган мукофот миқдори қандай белгиланади?

А) ходим ёки бўлинмаларнинг фаолиятида белгиланган оператив кўрсаткичларга қанчалик эришилгани билан

Б) бўлинма ёки ходимнинг ўзоқ муддатли мақсадли кўрсаткичлари бўйича эришилган натижаларга қараб

В) ходимларнинг ички буюртмачилар билан тўзилган ички шартномаларга асосланиб

Г) компанияга иқтисодий кўрсаткичлари юқори даражага кўтаришга қўшган ҳиссасига қараб

79) Лойиҳа ишларига ҳақ қандай аниқланади?

А) компанияга иқтисодий кўрсаткичлари юқори даражага кўтаришга қўшган ҳиссасига қараб

Б) ходим ёки бўлинмаларнинг фаолиятида белгиланган оператив кўрсаткичларга қанчалик эришилганлигига қараб

В) ходимларнинг ички буюртмачилар билан тўзилган ички шартномаларига асосланиб

Г) оператив кўрсаткичларга қанчалик эришганлигига асосланиб

 

80) Бонуслар нималарга қараб ҳисобланади?

А) ходим ёки бўлинмаларнинг фаолиятида белгиланган оператив кўрсаткичларга қанчалик эришилгани билан

Б) бўлинма ёки ходимнинг ўзоқ муддатли мақсадли кўрсаткичлари бўйича эришилган натижаларга қараб

В) компанияга иқтисодий кўрсаткичлари юқори даражага кўтаришга қўшган ҳиссасига қараб

Г) ходимларнинг ички буюртмачилар билан тўзилган ички шартномаларга асосланиб

 

81) Номоддий тақдирлашга нималар киради?

А) моддий харажатларни талаб қилмайдиган рағбатлантирувчи чоралар

Б) ходимнинг хизматини эътироф этиб, унинг суратини фахрий деворларга жойлаштириш

В) мажлисларда корҳонанинг энг илғор ҳодимлари билан таништириш

Г) барча жавоблар тўғри

 

82) Ходимларни компенсация тўплами деганда қандай моддий наф тушинилади?

А) уяли телефон ҳақини тўлаш, корпаратив автомобилдан фойдаланиш, бепул овқатланиш

Б) расмларини фахрий тахтага илиб қўйиш

В) бепул овқатланиш

Г) мақтовлар этиш ва матбуотга чиқариш

 

83) Компания мақсадларини унинг ходимларини тақдирлаш тизими кўрсаткичларда айлантиришнинг умумий кўринишларига нималар киради?

А) 1.компаниянинг стратегик ва оператив мақсадлари схемасини шакллантириш

     2.компаниялар мақсадлари бўлинмалар ва асосий ходимлар мақсадлари ва вазифаларига мослаштириш

     3.ҳар бир мақсад ва вазифа учун уларнинг самарадорлиги кўрсаткичларини белгилаш

Б) 1.компаниялар мақсадлари бўлинмалар ва асосий ходимлар мақсадлари ва вазифаларига мослаштириш

     2.ҳар бир мақсад ва вазифа учун уларнинг самарадорлиги кўрсаткичларини белгилаш

В) 1.компаниянинг стратегик ва оператив мақсадлари схемасини шакллантириш

     2.ҳар бир мақсад ва вазифа учун уларнинг самарадорлиги кўрсаткичларини белгилаш

Г) 1.компаниянинг стратегик ва оператив мақсадлари схемасини шакллантириш

     2.компаниялар мақсадлари бўлинмалар ва асосий ходимлар мақсадлари ва вазифаларига мослаштириш

 

84) Тақдирлов тизимини яратишда қандай гурухларга ажратилади?

А) 1.тушумлар маркази

     2.маржиал фойда маркази

     3.сарф – харажатлар маркази

Б) 1.тушумлар маркази

     2.маржиал фойда маркази

В) 1.тушумлар маркази

     2.сарф-харажатлар маркази

Г) 1.тушумлар маркази

     2.молиявий марказлар

 

85) Ҳодимлар иш ҳаракатининг ўзгарувчан қисми компаниянинг қайси мақсадларига эришишга қўйган ҳиссаси билан белгиланади?

А) оператив ва мотивациялаш тизимига

Б) стратегик ва оператив

В) стратегик ва мотивациялаш тизимига

Г) стратегик, оператив ва мотивациялаш тизимига

 

86) Тақдирлов тизимига тушумлар маркази гурухига қайси бўлинмалар киради?

А) бизнес бўлинмалар, сотувлвр

Б) молиявий дирекция, ходимлар бўйича дирекция

В) сотувлар, логистика ва ишлаб чиқариш бўлинмалари

Г) ходимлар бўйича дирекция, логистика

 

87) Мукофотлар ва бонуслар қандай гурухларга бўлинади?

А) якка тартибда ва бутун гурух учун

Б) индивидуал ва аралаш

В) А ва Б жавоблар тўғри

Г) якка тартибда, гурух, индивидуал

 

88) Тақдирлов тизимини яратишга сарф-ҳаражатлар марказлари гурухига қайси тўзилмалар киради?

А) сотувлар, логистика ва ишлаб чиқариш бўлинмалари

Б) компания бизнесини белгилайдиган бўлинмалар

В) тўғри жавоб йўқ

Г) молиявий дирекция, ходимлар бўйича дирекция, ахборот бўйича дирекциямаъмурий хўжалик ишлари бўйича дирекция

 

89) Оператив маркетинг бўлими ва сотувлар бўлими учун самарадорлик кўрсаткичи нима?

А) сотувлар хажми

Б) келтирилган товарлар ҳажми

В) соф фойда қиймати

Г) келтирилган товарлар ҳажми, соф фойда қиймати

 

90) Ходимни моддий тақдирлашнинг ўзгарувчан қисми улушиниг миқдори нимага боғлиқ?

А) ойлик олиш ҳақига

Б) қилган мехнатига

В) лавозимига

Г) ишлаш вақтига

 

91) Ҳодимлар меҳнат ҳақининг ўзгарувчан қисми улушининг доимий қисми улушига нисбатан ошиши нимага олиб келади?

А) ҳодимнинг умумий меҳнит ҳақи суммасининг ортишига

Б) ҳодимнинг умумий меҳнит ҳақи суммасининг камайишига

В) компания ликвидлигини камайишига

Г) компанияга ҳеч қандай таъсири йўқ

 

92) Янги тақдирлов тизимини ишлаб чиқишнинг асосий тамойиллари нечта?

А) 4 та

Б) 5 та

В) 6 та

Г) 8 та

 

93) Жамоавийлик тамойилига замонавий тақдирлов тизимлари нима?

А) иш ҳақини миқдорини ҳисоблаш алгаритмлари имкон қадар оддий бўлиши ва ўзоғи билан 5 та параметрларини ўз ичига олиши

Б) бошқарувни ишлаб чиқаришда компаниянинг турли фаолияти сохасига ходимларни; бошқариш, иқтисодиёт, логистика, маркетинг, сотувар, инвистицияларни бошқариш бўйича мутаҳасислар билимини жамлаш

В) иш хақини ҳисоблаш схемаларида фақат объктив тарзда ўлчанадиган кўрсаткичлардан фойдаланиш

Г) янги тақдирлов тизимига ўтишда ходимларга унинг афзалликларини тушунтириш

 

94) Объктивлик тамойили нима?

А) иш ҳақини миқдорини ҳисоблаш алгаритмлари имкон қадар оддий бўлиши ва ўзоғи билан 5 та параметрларини ўз ичига олиши

Б) бошқарувни ишлаб чиқаришда компаниянинг турли фаолияти сохасига ходимларни; бошқариш, иқтисодиёт, логистика, маркетинг, сотувар, инвистицияларни бошқариш бўйича мутаҳасислар билимини жамлаш

В) иш хақини ҳисоблаш схемаларида фақат объктив тарзда ўлчанадиган кўрсаткичлардан фойдаланиш

Г) янги тақдирлов тизимига ўтишда ходимларга унинг афзалликларини тушунтириш

 

95) Вақтни бошқаришнинг асосий мақсади нима?

А) ишни энг яхши шароитларга қамраб харажатлар ва юқорироқ натижа билан бўзилишларсиз, стресс холатсиз ишни юқори қониқиш билан бажариш

Б) хар бир ходимнинг шахсий самарадорлигини ошириш

В) муайян оралиқ мақсадлар учун белгиланган намунавий муддатга эришиш

Г) ишлаб чиқариш жараёнига сарфланадиган вақт давомийлигини ошириш

 

96) Вақтдан фойдаланиш қулайликлари нечта?

А) 3 та

Б) 4 та

В) 5 та

Г) 6 та

 

97) Юридик шахсни ўзгартириш неча хил бўлади?

А) 1.қайта тўзиш

     2.бирлаштириш

     3.бўлиш, ажратиб чиқариш

Б) 1.қайта тўзиш

     2.бўлиш

     3.бирлаштириш

В) 1.ажратиб чиқариш

     2.бирлаштириш

Г) 1.бўлиш

     2.бирлаштириш

 

98) ... - бу ташкилий, ҳуқуқий шаклнинг алмашиниши бўлиб, унда ҳуқуқий ворис янги тўзилган юридик шахс бўлади.

А) юридик шахсларни бирлаштириш

Б) юридик шахсларни ажратиб чиқариш

В) юридик шахсларни кайта тўзиш

Г) юридик шахсларнинг процедураси

 

99) Юридик шахсларни бирлаштириш - …

А) қайта ташкил этилаётган жамиятнинг хуқуқ ва мажбуриятларининг бир қисмини берган ҳолда жамиятларнинг ташкил этилиши

Б) ташкилий хуқуқий шаклнинг алмашиниши бўлиб унда хуқуқий ворис янги тузилган шахс бўлади

В) ташкилотнинг ташкилий-ҳуқуқий шаклини бевосита алмашиш

Г) битта ёки бир нечта жамиятнинг тугатилиши бўлиб, бунда барча хуқуқ ва мажбуриятлар бошқа жамиятга ўтади, хуқуқ ва мажбуриятлари топшириш далолатномасига мувофиқ ўтади

 

100) Майкл Деллнинг бизнесда мувофакиятга эришиш буйича нечта қоида ишлаб чикқан?

А) 9 та

Б) 12 та

В) 8 та

Г) 16 та

Ўз-ўзини текшириш учун саволлар

 

1.      Гранд нима дегани?

2.      Буюртма нима дегани?

3.      Буюртма берувчилари нима дегани? 

4.      Ярим хусусий донорлар?

5.      Хусусий донорлар?

6.      Мурожат этиш тили?

7.      Жамғармага дастлабки мурожат?

8.      Лойиҳа қандай тузилади?

9.      Буюртма аннотацияси нима?

10.  Молиялаштириш истиқболи мезонлари қайсилар?

11.  Пулни қандай асраш керак?

12.  Пуллар қандай ривожланган?

13.  Умумий самарадорлик кўрсаткичларини?

 

Фойдаланилган адабиётлар

 

1.              И.А.Каримов. Ўзбекистон ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. Тошкент  "Ўзбекистон"1992.

2.      И.А.Каримов. Истиқлол йўли: Муаммолар ва режалар. Тошкент"Ўзбекистон" 1992.

3.      И.А.Каримов.Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. Тошкент "Ўзбекистон"1995.

4.      И.А.Каримов.Ўзбекистон XXI аср бўсагасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва кафолотлари Тошкент"Ўзбекистон" 1997.

5.              Л.К.Аверченко. Уроки психолоға для менеджера. ЭКО 1993 №7.

6.              С.Бейман.М.Алимова. Янги шароитда раҳбарнинг ўрни. Иқтисод ва ҳисобот №1-1994.

7.              А.Қўдашев. Государственнме руководители и менеджерн-предприниматели: сравнение черт личности. Проблемм теории и практики управления 1996 №4.

8.              Конфликгаая ситуация Бизнес 1992 №4.

9.              Н.А.Мўминов ва бошқалар. Кичик ва ўрта бизнес стратегияси. (1 ва П қисм)Кибернетика ИИЧБ. Тошкент 1999.

10.  Н.А.Муминов. Стихия рмнка или логика разума. Народное слово 1993.

11.  Н.А.Мўминов. Буйруқбозлик қилиб мақсадга эришиб бўлмайди. Тошкент оқшоми 1991.

12.  Н.А.Муминов. Успехом движет опыт. Народное слово 26.11.1996.

МУНДАРИЖА

 

Кириш

1 § Кичик ва Ўрта бизнесда тадбиркорликнинг ҳуқуқий ўрни................................ 4

2 § Бозор муносабатлари ва шартнома....................................................................... 7

3 § Молиялаштириш манбааъларини қидириш ва танлаш.......................................10

4 § Одатда жамғармалар каътий чегараланган мавзуларини молиялаштиради.....11

5 § Буюртма нималардан ташкил топиш керак..........................................................12

6 § Молиялаштириш истиқболи..................................................................................14

7 § Ўзбекистонда пул муомаласи тарихидан.............................................................14

8 § Пуллар тарихи.........................................................................................................17

9 § Ходимларни тақдирлашга тизимли ёндашиш амалиёти.....................................18

10 § Тақдирлов тизимини компаниянинг тактик ва стратегик мақсадлари ва

         вазифаларини ҳал этишга ўналтириш.................................................................19

11 § Янги тақдирлов тизмини ишлаб чиқишда ва жорий этишда биринчи

        галда нималарга эътибор бериш керак................................................................22

12 § Вақтдан фойдаланиш тамойиллари....................................................................23

13 § Юридик шахсни ўзгартириш...............................................................................24

14 § Интеллектуал мулк муҳофазаси..........................................................................25

15 § Бизнесда муваффақиятга қандай эришиш мумник...........................................25

16 § Тайм менежмент амалиёти..................................................................................26

17 § Иқтисодий одоб мерослари.................................................................................28

18 § Кичик ва Ўрта бизнесда тадбиркорлик одоблари.............................................32

19 § Иш бошловчига  айрим  маслахатлар.................................................................34

20 § Гапириш ва эшитишни билиш хақидаги 5 қоида..............................................35

21 § Лекин аввал олдин ўзингиз такомиллашинг......................................................36

22 § Бугунги ёш мутахассис кодекси.........................................................................39

23 § Тест саволлари......................................................................................................41

24 § Ўз-ўзини текшириш учун саволлар....................................................................58

25§Фойдаланилган адабиётлар....................................................................................59

Тошкент Ахборот Технологиялари Университети АКТСИМФ илмий услубий кенгашида (2014 йил _____ сон мажлис баённомаси) муҳокама қилиниб нашрга тавсия этилган.

 

АКТСИМФ декани ____________ Ш.Ш.Тураев

 

 

 

 

 

 

 

 

Тузувчилар: Н.А.Тиллаева, Б.Х.Маъмуров

 

 

 

Маъсул муҳаррир

“ПАТ” кафедраси мудири, и.ф.н.       Ф.О.Базаров

 

 

Мусаххих                                             С.Х.Абдуллаева

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Босишга рухсат этилди:_______________

 

Бичими 16/84. Офсет қоғози. Адади______ Буюртма №___

ТАТУ “АЛОҚАЧИ” босмахонасида чоп этилди

Тошкент шахри, Амир Темур 108 уй.