Ўзбекистон республикаси алоқа, ахборотлаштириш ва
телекоммуникация технологиялари давлат қўмитаси
Тошкент Ахборот Технологиялари Университети
“АКТ соҳасида иқтисодиёт ва менежмент”
факультети
“Почта алоқаси технологияси” кафедраси
Почта хизматини назарий асослари
фанидан
масалалар туплами
Тузувчи:
Н.А.Тиллаева
ТОШКЕНТ 2014
СЎЗ
БОШИ
Почта алоқаси ўзининг
ривожланишида тараққий этишида янги боскичга қадам қўймокда.
Почта жўнатмаларини етказиб бериш, ташиш магистрал тармоқлар
замонавийлашмоқда. Почта хизматини назарий асослари фаннинг асосий вазифаси почта алоқасини ташкил этиш ва техник манбаларини тузишда
пайдо бўладиган илмий ва амалий муаммоларни ечиш учун илмий йўналишдаги назарий
асосларини беришдан иборатдир. Асосан почта алоқаси тизими,
жараенидаги муаммоларни негизини еритишга эътибор берилади. Бундан
ташкарипочтаалоқасини ташкил этиш технологияни
замонавийлаштириш техник манбаларини ривожлантиришнинг асосий конун -
коида ва йўл йўриклари кўриб чикилади.
Мазкур фанни ўргатиш вазифалари:
Фанниўқишмобайнидаоптималлаштиришуслублариоммавийхизматкўрсатиштизимлари, маълумотларникодлаштиришвауларниназарийасосларивабопқабирқанчамасалаларгатўхтабўтилади.
Почта телеграф телефон ва радио
алоқа манбалари ўзаро ягона ишлаб чикариш мазмунини акс эттириб
алоқани умумий тушунчасига бирлаштирилади.
Почта алоқасини ишлаб чиқариш
фаолияти асосан ёзма корреспонденциялар, пул ва буюм куринишдаги жўнатмалар,
газета ва журналлар ва бошқа почта жўнатмаларини мижоздан қабул қилиш,
қайта ишлаш, манзилга етказиш каби
технолгик жараёнларни шунинг бирга почта алоқаси корхонаси ахолига
газета, журнал, ва шу каби ёзма нашрларни тарқатиш орқали жамиятнинг тарбиявий ва
маънавий савиясини оширишда катта ахамият касб этади. Почта
алоқаси халкаро почта ахборотларини тарқатиш орқали мамлакитимизнинг чет эллар билан бўлаётган иктисодий алоқаларни
кенгайтиришга хизмат килади.
Почта
алоқасини
ташкил этиш.
Почта
алоқаси хизмат кўрсатувчи корхона хисобланади,яъни бу сохада ишлаб чиқариш билан шугулланмайди. Шу
сабабдан хам почта алоқа корхонаси ўз иктисодини анъанавии ва ноанъанавии
хизматлари асосида ташкил этилади.
Почта алоқаси ўзининг
ривожланишида, тараққий
этишда янги босқичга қадам қўймокда. Почта жўнатмаларини етказиб бериш, ташиш, тармоқ тизими кепгаймокда, почта
жўнатмаларини ташиш магистрал тармоқлари
замонавийлашмоқда.
Корхоналарда технологик жараёнларни автоматлаштириш
даражаси ошмоқда (ўсмоқда), янги хизмат турлари тадбиқ этилмоқда, маълумотлар (информация) тизимининг асосий тури
бўлмиш замонавий почта алоқасида асосий мавкени почта алоқаси
тармогини оптимизациялаштириш ва тузилишининг назарий услублари, почтани ташиш
ва уни ташкил этиш режалари, почта жўнатмаларини қайта ишлаш технологик жараёнлари ва техник манбалари,
хизмат кўрсатиш сифатини кўтариш (ошириш) масалари эгаллайди.
Почта хизматининг назарий асослари фанининг асосий
вазифаси почта алоқасини ташкил этиш ва техник манбаларини тузишда пайдо
бўладиган илмий ва амалий муаммоларни ечиш учун илмий йўналишдаги назарий
асосларни бериш. Асосан почта алоқаси тизими, жараёнидаги муаммоларни
негизини (асосини) ёритишга эътибор берилади. Бундан ташқари почта алоқасини ташкил этиш ва технологияни
замонавийлаштириш, техник манбаларни ривожлантиришнинг асосий қонўн-қоида ва йўл-йўриқлари
кўрилади. Фанни ўқиш мобайнида оптималлаштириш ўслублари, оммавий хизмат
кўрсатиш тизимлари, маълумотларни кодлаштириш ва уларнинг назарий асослари ва
бошқа бир қанча масалаларга тўхтаб ўтилади.
Почта, телеграф, телефон ва радиоалоқа
манбалари ўзаро ягонаишлаб чиқариш
мазмунини акс эттириб, алоқаумумий тушунчасигабирлашади. Мамлакатнинг
ишлаб чиқариш кучларининг
узлуксизўсиши,ахолининг маданий ва
моддий ахволи асосан алоқаманбаларининг ривожланиш ва хизмат кўрсатиш
сифатига боглиқ.
Почта алоқасининг ишлаб
чиқариш фаолияти асосан ёзма корреспонденциялар, пул ва буюм кўринишидаги
жўнатмалар, газета ва журналлар ва бошқа почта жўнатувчидан қабул
қилиш, қайта ишлаш, узатиш ва мамзилга етказиш кабиларни ўз ичига
олади. Почта алоқа корхонаси ахолига газета, журнал ва шу каби ёзма
нашрларни тарқатиш орқали жамиятнинг тарбиявий ва маънавий
савиясини оширишда катта ахамият касб этади. Почта алоқаси халқаро
почта ахборотларини тарқатиш орқали мамлакатимизнинг чет эллар
билан бўлаётан иқтисодий ва маданий алоқаларини кенгайтиришга
хизмат қилади. Почта алоқаси корхонаси кишлоқ жойларда
жамгарма хазинаси, яъни пул тушумларини йигиш, узатиш ва Давлат
банкларига топшириш каби жараёнларни хам
бажаради
(темир йўл бекатлари хизматидан фойдалаииш, спортлото ва х,.к.). Почта
алоқаси бундан ташқари қуйидаги мухим вазифаларни бажаради:
электроалоқа хизматларини кўрсатиш, нафақа ва бошқа тўловлар,
махсулотлар, кутубхоналараро китоб алмашиш, почта орқаликитоблар ва совгалар жўнатиш. Почта алоқа
корхонаси ахолига жўнатма ва бандеролларни жойлаштириш (упаковка),
манзилларни ёзиш, реклама материалларини тарқатиш ва етказиб бериш каби
хизматларни хам кўрсатади.
Почта алоқаси фаолиятини асосий тамойиллари.
Почта
алоқасининг асосий хизмат турларига қуйидагилар киради:
1.Пул жўнатмаларини
қабул қилиш, посилка ва бандеролларни қабул қилиш,
оддий ва буюртмали хатларни қабул қилиш,мижозларни газета ва журналларга
обуна бўлиши;
2.Қ,ўшимча
хизмат турлари:
Пенсия ва нафақаларни ўз вақтида
тўлаш,лотарея ва газета ва журналларни сотиш;
3.Ноанъанавий
хизмат турлари:
Мижозлардан-газ,электр,энергия,сув ва телефон
тўловларини амалга ошириш хамда қабул қилишлар киради.
Почта жўнатмалари деганда биз
почта хизмати орқали юбориладиган посилкалар ва бандероллар,оддий ва
буюртмали хатлар,пул ўтказмаларини тушунамиз.
Почта жўнатмалари икки хил йўл билан жўнатилади:
оддий ва буюртмали.
Оддий почта
жўнатмалари оддий йўл билан, хеч қандай хужжат ёки бланкасиз
юборилади.
Буюртмали почта жўнатмалари эса масалан буюрмали
хатларни жўнатиш учун 3-шаклдаги бланка
тўлдирилади. Бу бланкада қабул қилинган хатнинг манзили ва
олувчининг манзили, унинг исми шарифи ва хатнинг огирлиги кўрсатилади.
Бланканинг орка томонида эса
қабул қилиш жойининг тақвимли мухри босилади ва яна у ерда
шундай ёзувлар ёзилади: Ўз.Респ.нинг
"Истеъмолчилар
хуқуқларини химоя қилиш тўгрисида"ги қонунга мувофиқалоқа корхоналари қабул
қилинган жўнатмалар учун улар қабул қилинган жўнатмаларни шу кун дан бошлаб 12 ой давомида жавоб
берадилар. Бу квитанциянинг бир қисми мижознинг ўзида
қолади.
Агар унинг хати вақтида етиб бормаса у юқорида келтириб утилган
қарорга асосланиб шикоят қилиш хуқуқига эга.
Квитанциянинг иккинчи нусхаси алоқа корхонасининг ўзида қолади. Почта жўнатмаларида хатларни
юборишда махсус гоборит конвертлардан фойдаланилади. Почта жўнатмаларида
рухсат этилган ва этилмаган буюмлар хам бўлади.
Ички почта жўнатмаларида қуйидаги
буюмлар тақиқланади: ўқ отар,
қуроллар, ўқ дорилар, газли
қуроллар, электроток қуроллари шунингдек ўқ отиш учун
мўлжалланган қуролларни
эхтиёт
қисмлари ва шуларга мувофиқ гиёхвандлик моддалари, портловчи,
ўювчи, тез аланга олўвчи моддалар тақиқланади.
Ахборот,
маълумот тушунчаси. Сигналларни узатиш шакллари.
Хдбарлар манбаи
х,олати вақтга қараб ўзгаради. Шунинг учун улар вақт
фунгцияси ёрдами билан аниқданиши керак. Назарий изланишларда хдбарлар ва сигналлар, уларнинг физик табиатига қарамасдан вақт
фунгцияси тури куринишида математик тасаввурлар билан алмаштирилади.
Ишлатиладиган
сигналлар хилма-хиллигани уларнинг хусусиятларига қараб 2та
асосий гурухга бўлинади.
1. Детерминланган.
2.
Тасодифий.
Детерминланган
сигналлар қуйидагича характерланади.
•
Вақтнинг исталган пайтида уларнинг мохияти
аниқ, катталиклардир.
•
Вақтнинг исталган пайтида сигналлар катталаиклари
тасодифий бўлса,
улартасодифий сигналлардир.
Элементар
детерминалланган сигналларга ягона зинали таъсир, идиал ягона импулс
тасвирлар киради.
Ягона зинали
таъсир- бу шундай таъсирки вақтнинг бирон бир онида бирданинга 1
гача ошиб кейин ўзгармай қолади.
Идиал ягонаимпульс
қисқачатугри бурчакимпульсинингматематикидиалланишидир, унинг юзаси
1гатенг(0 га, баландликка ва со га).
Хамма хабарлар характери бўйича
вақтларда ўзгаришини узулмас дискреттарга бўлиш мумкин.
Вақт бўйича
узулмасхабарлар вақтнинг узулмас фунгцияси бўлиб кўринади.
Вақтлар
бўйича дискрет хабарлар эса вақтнинг аниқ бир онида
қабул қилинади ва вақтнинг дискрет фунгцияси билан ёзиб
олинади.
Хабарлар оддий
тасодифий харктерли бўлгани учун узулмас хабарлар вақтининг
тасодифий фунгцияли ёзиб олинади.
Дискретли эса тасодифий
ходисаларнинг кетма-кетлиги бўйича ёзиб олинади.
Хабарларни ахборот манбаи
холатини характерлайдиган физик катталиклар
ахамияти бўйича узулмас ва дискретларга бўлиш мумкин.
Кўп ахамиятли узулмас хабарлар
қуйидагича характер ланади:
• Уларни
ёзиб олаётган фунгция қайсидир интервалда куп
ахамиятлиларни узулмасдан қабул
қилиш мумкин.
Кўп ахамиятли дискрет хабарлар
-бу шундай хабарларки улар сонларнинг охирги
йигиндисининг ёки маълум фунгцияларнинг дискрет ахамияти орқали
ёзиб олиниши мумкин.
Кўп ахамиятлилиги ва вақт дискретлилиги бўйича
улар бир -бирлари билан богланмаган бўлади.
Хабарлар қуйидаги шаклларга эга:
1. Узулмас
2.
Кўп ахамияти бўйича узулмас ва вақт бўйича
дискретли
3.
Кўп ахамиятлилиги бўйича дискретли
4.
Дискретли
Хабарларни
сигналларга ўзгартиришнинг кенг тушунчаси хабарларни кодлаштириш деб номланади.
Кўп холатларда
бошлангич сигналлар кўп ахамиятлари бўйича ўзгармас, худди шундай
вақт бўйича хам.
Сигналларни
дискрет шакли кўринишини сақлашда ва ахборотларни қайта
ишлашда кўп имкониятлар яратади.
Энг қисқа
масофали йўлни топиш.
Қисқа масофани богловчи масалани топишда
п-нуқтани фараз қилайлик,
бунда А1,А2,
улар орасидаги
масофа маълум. Уларни квадратсимон
симметрик
матрица деб қилиш мумкин буни ]|Aу|| деб
белгилаймиз.Нуқталарни тутри чизиқ,ли кесмалар билан боглашимиз
керак. Умумий тизимнинг узунлигини
йигиндисини ппп-ли булиши керак. Тизим қуйидаги таърифлардан иборат
бўлади: хдр битта бўлимнинг йўли мавжуд бўлиб, уни хохлаган битта
нуқта билан туташтириш мумкин бўлади.
1-расмда нуқталарни жойлашиши
кўрсатилган бўлиб, улар орасидаги км да берилган масофа 1-жадвалда берилган.
|
Нуқталар
|
А
|
В
|
С
|
D
|
Е
|
F
|
G
|
|
/А
|
X
|
16
|
13
|
16
|
23
|
32
|
29
|
|
В
|
16
|
X
|
14
|
10
|
20
|
20
|
35
|
|
С
|
13
|
14
|
X
|
4
|
9
|
19
|
21
|
|
D
|
16
|
10
|
4
|
X
|
8
|
16
|
24
|
|
Е
|
23
|
20
|
9
|
8
|
X
|
15
|
18
|
|
F
|
32
|
20
|
19
|
16
|
15
|
X
|
33
|
|
G
|
29
|
35
|
21
|
24
|
18
|
33
|
X
|
Масалани ечиш учун матрицанинг асосий диаганалини ўнг
ёки чап тарафи маълум бўлиши керак. Жадвалнинг чап тарафидан
фойдаланамиз. Жадвал
элементларидан min танлаб олинади:
1) aDC=4, С ва Dнуқталарни тизимдаги бўлимлар билан туташтирамиз.
2)
aED=8, С, D, Е ни олсак; С ва Е туташа олмайди.
3)
aDB=10,нуқтаси ўчирилади
4)
aCA=13 нуқтаси ўчирилади
5)
aFE=15 нуқтаси ўчириЛади
6) aGE=18, Е ва Gнуқталарни
туташтирганда, 7 та нуқтани богловчи
тизим пайдо булишини кўришимиз мумкин, демак қолган барча
элементларни ўчиришимиз мумкин.
1-жадвалдаги
тизимнинг умумий белгиланган элементлари миқдорини ( Z)
билан белгилаймиз:
Z= aCA+ aDB+ aDC+ aED+ aFE+ aGE =13+10+4+8+15+18=68 км
Оммавийхизматкўрсатиштурлариниишлабчиқишжараёнини
ташкил этиш.
Почта
алоқаси богламасининг эксплуатациясида ёзма
корреспонденцияларга ишлов бериш бўйича автоматик линия
мавжуд. Ушбулиния
100 та бир хил қайта тиклаб бўлмайдиган элементларга эга. Элементларнинг
ишлаш қобилияти назорати хар 1000 соатда амалга оширилади. Текширувлар натижалари жадвалда келтирилган. Бузилмасдан (тўхтамасдан) ишлашнинг асосий курсаткичларини
хисоблаш.
|
бузилишлар сони 
|
Кузатиш вактининг интервали
|
10000-11000
4
|
|
11000-12000
|
4
|
|
12000-13000
|
4
|
|
13000-14000
|
4
|
|
14000-15000
|
5
|
|
15000-16000
|
5
|
|
16000-17000
|
6
|
|
17000-18000
|
6
|
|
18000-19000
|
4
|
|
19000-20000
|
2
|
0-
10008
1000-2000
7
2000-3000
6
3000-40006
4000-5000
5
5000-6000
6
6000-7000
5
7000-8000
5
8000-9000
5
9000-10000
5
1
.Бузилмасдан ишлаш ва бузилиш эхтимоллиги:
а) t = 2000 соатдавомида
P(t = 2000) =1- 
n(t) / N0 =1-(8+7)/100=0,85
Q(t = 2000)= n(t)/N0=(8+7)/100=0,15
б) t =5000 соатдавомида
P0(t=5000)=l-(8+7+6+6+5)/100=0,68
q(t= 5000)=0,32
2.Бузилишлар
интенсивлиги. Бузилишлар интенсивлигини хисоблаш мобайнида 
(
) вақт моменти сифатида интервал ўртаси олинади.
(t=500)=n(t)/N(t) t= 8______ =0,00083
100+92х100
2
(t=1500)= 7 ____ =0,00079
92+85х 100
2
(t=2500)= 6 =0,00073
85+79x100
2
З.Бузилишгача
бўлган ўртача ишлаш миқдори. Кузатувлар даврий хар минг соатда ўтказилганлиги учун, Т ўртқуйидагича топилади:
Почта
алоқасида транспорт масаласи
Темир йўл қ;ошидаги почтамтда 5 вертикал юк
кўтаргич кран бор. (ш=5)
4 соат иш мобайнида улардан
биттаси (А=1/4=0,25) ишдан чиқади, битта бузилишни
бартараф қилишга ўртача вақт 0,8 соатга тенг.
Бу 5 та юк кўтаргич
кранларни тузатишни битта ишчи амалга оширади. Пуассон тақсимлашига
эгамиз, талаблар манбаи чекланган, хизмат қилиш вақти экспопенциаль
бўгинга бўйсунади.
Функция тизими курсаткичларини аникдаймиз.
1.
=
=0,25x0,8=0,2
m
2.P0=l/[l+m! I n (m-
n)!]=l/[l+lx2x3x4x5(0,2/4!+0,22/3!+
!/2!+0,24/1!+
!)]=0,286
n=l
3.Pn=m!nPo/( m-n)!
=5!
x0,2x0,286/4!=0,286
P2=5!
x0,22x0,286/3!=0,228
P3=5! x0,23x0,286/2!=0,137
P4=5! x0,24x0,286/l!=0,054
P5=5!
x0,25x0,286/0!=0,01
4.n=m-(l-P0)/=5-(l-0,286)/0,2=l,43
5.V=m-(l+(l-Po)/
=5-(l+0,2)(l-0,286)/0,2=0,72
6. tкўт=[m/(l- P0)-( 1+=[5/ (1-0,286)- (l+0,2)/0,2]0,8=0,8
АВТОМОБИЛЬ
ТРАНСПОРТИДА ПОЧТА ТАШИШНИ ТАШКИЛ ЦИЛИШ ВА
РЕЖАЛАШТИРИШ
РЕЖА
1. ПОЧТ АНИ ТАШИШДА ТРАНСПОРТ ТУРЛАРИНИ ТАНЛАШ ВА УНДАН РАЦИОНАЛ ФОЙДАЛАНИШ ЙЎЛЛАРИ
Автомобиль
транспорти почта транспортининг асосий тури бўлиб хисобланади ва шахар ичи,
туман ичи, шохобча, вилоят ичи ва магистрал маршрутларда фойдаланилади.
Почта алоқаси автомобиль
транспортини эксплуатация қилишнинг хусусияти
бўлиб, алоқа органлари учун қулай бўлган исталган вақтда уни жўнатиш имконияти, шунингдек алоқакорхоналари
билан бевосита алмашув, бу почтани қайта юклашнинг қўшимча босқичларини четлаб ўтиш имконини беради.
Шунингдек, харакатланиш составининг юқори
харакатчанлиги, юк кўтариш бўйича автомашиналар
турларининг Хар хиллиги, машиналар кузовларининг почта ташишлари талабларига мослашиши, нисбатан юқори тезликни автомобиль транспортининг афзалликларига киритиш мумкин.
Почтани ташиш алоқа
корхоналари томонидан тузиладиган харакатнинг
тасдиқданган маршрутлари ва графиклари бўйича амалга
оширилади.
Почтани ташиш учун автомобиль
транспортидан рационал фойдаланиш
кўп холларда автомобиль турини тўгри танлай олишга, яъни ўнинг эксплуатация
қилиш шароитларига мувофиқдигига боглик.
Автомобиллар турларини
танлашда ташишлар характери (шахар, вилоят ичи, туман ичи
ва бошқа маршрутлар), юкланиш хажми, йўлларнинг
ахволи, ташилаётган почта жўнатмаларининг сақданишини
таъминлаш хисобга олиниши керак.
Почта ёпиқ
ва қулфланадиган кузовли, бойликлар учун қулфланадиган
сандиқлар билан жихозланган автомашиналарда ёки контейнерларда, от-улов транспортидан фойдаланганда эса -почтанинг бутлигини таъминлайдиган араваларда ташилади.
Агар почта очщ кузовли автомашинада ёки очиқ аравада ташилса, ухолда у зич қилиб тахланади, брезент билан ёпилади ва шундай боглаб қўйиладики, унинг йўлда бутлиги хамда чанг ва намликдан сақданиши
таъминланади.
Қўлланилган адабиётлар рўйхати
1.
Теоретические
основы почтовой связи: Учебник для вузов. СМ. Хлытчиев, Н.П. Тарасова, В.М.
Лившиц. 2-е изд.,препаб. И доп. -
М.: "Радио и связь" - 1990 - 280 с.
2.
Птицын
Г.А. Модели обработки и перевозки почты - М.: - МИС, 1988.
3.
Князютенков
В.А., Птицин Г.А. Оптимизация сетей почтовой связи - М: - МТУСИ, 1997.
4.
Экономико - математичкские методы и модели в
планировании и управлении
в отрасли связи: Учебник для вузов. В.А. Барсук, Н.М. Губин, А.Р. Батый. 3-е
изд., перераб. И доп. М.: Радио и связь, 1984.
5.
Организация
автоматизированной обработки почтовых отправлений в крупных узлах связи. И. В.
Барсук, Г.К. Гиль, А.Л. Воскресенский и др. - М.: Радио и связь, 1985.
Тошкент Ахборот
Технологиялари Университети АКТСИМФ илмий услубий кенгашида (2014 йил _____ сон
мажлис баённомаси) муҳокама қилиниб нашрга тавсия этилган.
АКТСИМФ декани
____________ Ш.Ш.Тураев
Тузувчилар:
Н.А.Тиллаева
Маъсул муҳаррир
“ПАТ” кафедраси мудири, и.ф.н. Ф.О.Базаров
Мусаххих
С.Х.Абдуллаева
Босишга рухсат этилди:_______________
Бичими 16/84. Офсет қоғози.
Адади______ Буюртма №___
ТАТУ “АЛОҚАЧИ” босмахонасида чоп
этилди
Тошкент шахри, Амир Темур 108 уй.
