Ўзбекистон Республикаси ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлиги

Тошкент Ахборот Технологиялари Университети

 

“Телекоммуникацияда бошқарув тизимларининг аппарат ва дастурий таъминоти” кафедраси

 

 

 

 

“Алоқа линиялари” фанидан  маърузалар тўплами

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Тошкент-2016

 

 

 

 

МУНДАРИЖА

3 СЕМЕСТР учун МАЪРУЗАЛАР МАТНИ

1 МАЪРУЗА . Кириш.Алоқа линияларининг ахборот–коммуникация технологияларидаги ўрни. Ахборот-коммуникация технологияларининг ривожланиш босқичлари

2 МАЪРУЗА. Телекоммуникация тармоқлари. Алоқа тармоқларининг синфларга бўлиниши.

3 МАЪРУЗА. Ток ўтказгич симлар. Алоқа кабеллари. Электр алоқа кабелларининг конструктив тузилишлари.

4 МАЪРУЗА. Телекоммуникация тармоқларида қўлланувчи электр алоқа кабеллари  ҳақида маълумотлар. (шахарлараро, худудий, шахар ва қишлоқ  алоқа кабеллари)

5 МАЪРУЗА. Cимметрик алоқа кабелларининг Бирламчи ва иккиламчи узатиш параметрлари.

6 МАЪРУЗА. Оптик толали алоқа линияларининг пайдо бўлиш тарихи. Оптик толали линияларнинг афзалликлари ва камчиликлари

7  МАЪРУЗА. Нур ўтказгич толалар. Оптик толаларнинг тузилиши ва турлари.

8 МАЪРУЗА. Оптик кабелларнинг русумлари ва тузилиши. Оптик кабелларни тайёрлашда қўлланувчи асосий  материаллар. Техник  параметрлар.

9 МАЪРУЗА. Оптик толали алоқа тизимлари. ОТА  линияларини зичлаштириш усуллари.

ЖАМИ: 18 соат

 

1-маъруза.

 Кириш.Алоқа линияларининг ахборот–коммуникация технологияларидаги ўрни. Ахборот-коммуникация технологияларининг ривожланиш босқичлари.

 

Бугунги кунда компьютер ва ахборот технологиялари, телекоммуникациялар тармокларини, маълумотлар узатилиши, Интернет хизматларига кириб боришини ривожлантириш ва замонавийлаштириш республикамизда устивор уринларга чиқмоқда.

Мамлакатимиз Президенти Ислом Каримов 2001 йил, май ойида Олий Мажлиснинг V сессиясида сўзлаган нуткида компьютерлаштириш ва ахборот технологияларини ишлаб чикаришга, мактаблар ва олий ўқув юртлари дастурларига, одамларнинг кундалик турмушига жорий этиш бўйича Ўзбекистоннинг юксак даражаларга эришиш юзасидан аниқ вазифаларни қўйди.

Иқтисодиёт тармоқлари ва жамиятнинг ахборотини тезкор айирбошлашга, жахон ахборот ресурслари кириб боришига юкори ихтиёж, таълим жараёнларини ва кишиларнинг кундалик турмушни компьютерлаштириш зарурияти, шунингдек, ахборот ва малумотлар базаси сақланишини таъминлаш эхтиёжи қарорда қабул қилинди.

Бундай технологияларни хаётга тадбиқ этиш учун Алоқа линиялари асосий роль ўйнайди.

Ушбу курсда Алоқа линиялларининг кечаги куни, бугунги куни ва келажаги хақида, ҳамда уларнинг ўрни хақида тўлик малумотлар бериб ўтилади.

       Ушбу маърузалар тўплами –«Телекоммуникациялар» йўналиши бўйича таълим олаётган  талабаларга «Алоқа линиялари» фани бўйича ўқиш жараёнида олинган назарий билимларини мустахкамлаш ва амалий кўрсатмаларга эга бўлишини таъминлашдан иборат. Унда талабалар телекоммуникация тармоқлари ва тизимида қўлланувчи йўналтирувчи тизимлардан симметрик ва коаксиал ҳамда оптик кабеллар хакида маълумотларга эга бўлиш билан бирга уларнинг конструктив ва узатиш параметрларини хисоблаш бўйича бир қанча маълумотларга эга бўладилар.

       Олинган  ўқув машғулот маълумотлари  асосида Телекоммуникация тармоқларида қўллаш имконини беради.

 

1.1.Ахборот-коммуникация технологияларининг ривожланиш босқичлар

     Электр зарядларни катта масофаларга узитиш ғоясини биринчи бўлиб Лейпциг университетининг  физиология профессори Иогани Винклер бўлди.Унинг фикрича “изоляцияланиб осилган ток ўтказгич сим ёрдамида зарядларни ернинг турли бурчакларига қадар узатиш мумкин” деб уқтириб, у “келажакда бундай ишлар мислсиз янги тадқиқот бўлиб қолади” деб айтиб ўтган.

         Биринчи бўлиб  изоляцияланган ток ўтказгич технологияси  ҳақида 1780-йилда италиялик олим Тиберио Кавалло уқтириб ўтган. У куйдирилган ва осиб чўзилган мис ёки латундан тайёрланган симни қиздирилган ҳолда унинг устига мум қоплаб ва унинг устига сочиқ материлидан мато  тайёрланган  тасма билан ўраб чиқиб яна унинг устидан мум билан қоплаш хисобига  изоляцияланган ток ўтказгич симга эришилган.Қўшимча равишда  изоляцияланган сим  жундан тайёрланган чехол билан ўраб чиқилган. Маълум бир узунликдаги изоляцияланган  ток ўтказгич сим бўлаклари  бир-бири билан уланган жойлари мой билан шимдирилган  шойи  материали билан яхшилаб боғлаб қўйилган ва у ўз навбатида муфта  вазифасини бажарган.

         1795-йили испаниялик врач Франсиско Сальво Барселона фанлар академиясига тавсия этилувчи  алоқа линияси ҳақида ахборот бериб ўтган,унинг фикрича  “изоляцияланган симларни бир-биридан маълум бир масофада ушлаб турилмаган ҳолда  улар бир-бири билан ўралиб   кабел ҳолатига  келтирилиб  маълум бир баландликда   осиб қўллаш  мумкин” деб айтиб ўтган. Унда ҳар бир  симни изоляциялаш учун  мум билан шимдирилган қоғоз ёрдамида  ўралиб чиқилади, ундан сўнгра эса  ҳамма симлар бир-бири билан айлантириб ўраб чиқилиб яна   улар бир қанча қоғоз ўрамлари билан ўралиб чиқилади, бу билан эса  симлардан оқиб кетувчи электр зарядларни ташқарига оқиб чиқишига йўл қўйилмайди.

         1816-йили Англияда биринчи бўлиб тадқиқот тариқасида   ер ости алоқа кабели  олдиндан кавлаб тайёрланган 1,2 метр чуқурликдаги траншеяга мум билан шимдирилган тахтадан тайёрланган оралиқлар орасига ётқизилди.Мум билан шимдирилган тахта оралиқларига  эса  шишадан тайёрланган найчалар жойлаштирилиб, унинг ичидан изоляцияланган мис  симлар тортиб олинди.

            1840-йили Англияда узунлиги 30 км бўлган   телеграф алоқа линияси  чўян қувурлар ичидан тортиб ётқизилди ва улар ёрдамида телеграф алоқаси ташкил этилди. Бу ишларни бажариш учун  лойдан  ёки асфальтдан тайёрланган қувурларни 0,9 метр чуқурликга ётқизиш  таклиф этилган.

          1841-йили россиялик олим Якоби Петроград шаҳридаги Қишки Сарой   билан Бош Штаб биноси оралиғида  телеграф алоқаси учун алоқа линияси ётқизиш ишларини таклиф этди.Бундай алоқа линияси диаметри 3,0 мм бўлган ҳамда қиздирилган юмшоқ мис симлари пахталик-қоғоз иплар  ўрами билан қопланиб, улар орасига ҳайвон ёғи,  воск ва канифол аралашмасидан тайёрланган мастика билан изоляцияланган, ундан кейин изоляцияланган симлар кетма-кет равишда бир-бири билан уланган ингичка  тунукадан тайёрланган гильзалар ичидан тортиб ётқизилган.

          1844-йили Америка қўшма штатларида  Морзе лойихаси бўйича  кўплаб симларга эга бўлган кабелни қўрғошин қувур ичидан тортиб ётқизиш ишлари режалаштирилган. Алоқа кабелини ётқизиш мақсадида мухандис  Эзрой Корнелл томонидан махсус омоч ихтиро қилиниб, унинг ёрдамида ер юзасининг маълум бир чуқурлигида траншея кавланиб, унинг ичига кабел ётқизилиб, ундан сўнгра кавланган трашея кўмилиб кетилган. Бу ихтиро биринчи кабелётқизгич  ихтироси эди.

           1881-йили Париж шаҳрида Ҳалқаро Электротехника кўргазмасида электромагнит телеграфини ихтиро  қилган Шиллинг томонидан  кабел махсулотининг  намунаси кўрсатиб ўтилган ва бу махсулот телеграф кабели деб номланиб, у саккиз дона мис симларидан иборат бўлиб ,уларнинг ҳар бири каучук массаси билан қопланиб изоляцияланган ва уларнинг ҳаммаси  биргаликда ташқи томонидан каучук массаси билан шимдирилган тасма ёрдамида  ўраб чиқилган.

          Ўша пайтларда  изоляциянинг  электр ўлчов ишлари олиб борилмаган бўлса ҳам Шиллингнинг таъкидлашича  ўзи яратган ҳар қандай  кабел бўлакларининг намуналарини ер остига ёки сув остига ётқизилгандан сўнгра ишлатилган кабел  намуналарининг изоляцияси ўз хусусиятини тезда йўқотади, бу эса 1835-йили электр телеграфи учун тақдим этилиб ҳамда   симёғочларга осиб ётқизилган ҳаво изоляцияли  очиқ турдаги кабелларга нисбатан уларнинг изоляцияси тезда ўз хусусиятини  бир мунча сақлаб турган .

          Узоқ вақт мобайнида хаво изоляцияли алоқа кабеллари  телеграф алоқаси учун қўлланилиб турилди , аммо гуттаперча изоляцияли ( изоляция-си мум билан шимдирилган  қоғоз ёрдамида ўралган) алоқа кабеллар асосан сув ости кабеллари учун қўлланилиб келган.

            Сув кечувларида қўлланувчи биринчи алоқа кабеллари асосан сув тагидан яъни сувостига кўмилган ҳолда ётқизиб келинган.1840-йилнинг оҳирларида ток ўтказгич симлари гуттаперча изоляцияли симларни сув остига ётқизиш тадқиқот ишлари олиб борилди. Дарё ёки кўл остида  ётқизилган кабелларни механик томондан ҳимоялаш учун икки қирғоқ томонда  темирдан тайёрланган занжир ёки тросдан параллел равишда фойдаланилган.

   1850-йили биринчи денгиз кабели  Па-де-Кале бўғози орқали ётқизилди.

   1852-йили  ўнта пўлат симлардан иборат бўлган зирх қатлами яратилди.

   Биринчи транс атлантик кабелини ётқизиш учун 10-йилдан ортиқ вақт  керак бўлган бўлган  (1856-1866г). Бу вақт мобайнида кечув ишлари учун беш маротаба уринишлар бўлиб ўтган.

             XIX-асрнинг  оҳирларига бориб трансатлантик магистрал линиялар сони 13 тага етган.  Шундан сўнгра  90-йилдан  кейин 1956-йили Атлантика океани орқали  биринчи  телефон алоқа  линияси ишлай бошлади.

            Замон талабига жавоб берувчи сув ости алоқа кабеллари 25-июнь 1876-йили Александр Белл томонидан  Филадельфия шаҳрида очилган бутун жаҳон Электротехник кўргазмада ўзининг ихтиросини яъни ўзи ихтиро қилган телефон аппаратини  тақдим этгандан чўнгра бу ишлар анча ривожланиб кетган.

             Телеграф аппаратлари ёрдамида маълумотларни  узатиш учун қўлланган  телефон кабелларига ўтишнинг илк қадамлари алоқа кабелларини ўзгармас парафин босими остида ушлаб туриш ёрдамида кабелларни муҳофазалаш чоралари кўрилди. Иккинчи масала эса алоқа кабелларини ўзгармас ҳаво ёки газ босими остида ушлаб туриш  ёрдамида кабелларнинг изоляция параметрларини  нормада ушлаб туриш бўлди.

            1882-йили эса ток ўтказгич симларни  кордел - тасмали изоляцияси ихтиро қилинди.

            1889-йили   симметрик бўлмаган занжирларни қўллаш масаласи бўйича қонун  қабул қилиниб ,унда занжирнинг иккинчи ток ўтказгич сим вазифасини ер бажариши ҳамда  симметрик иккиталик симдан  ташкил топган занжирдан  битталик симли занжирга  ўтиш ҳақидаг қонун ости хужжатлари қабул қилинди.

            1890-1891- йиллар мобайнида  герметик бўлган қўрғошин қобиқларни қўллаш масаласи хал қилиниб , улар авваллари  пахталик-қоғозли изоляция  ўрнига қуруқ бўлган ҳаво қоғозли изоляцияга ўтилди ва бундай турдаги изоляция  ХХ- асрнинг ўрталарига қадар  энг яхши изоляция сифатида қўлланилиб келинган .

           1892-йили кордел-қоғозли изоляция ихтиро қилиниб улар алоқа кабелларида қўлланилиб келган.

           Ўтган асрнинг 90-йилларидан бошлаб ток ўтказгич симларидан ташкил топган  кабел занжирлари орасидаги ўзаро таъсирларни камайтириш  ва ташқи таъсирлардан ҳимояланиш мақсадида ток ўтказгичларнинг жуфтлик ва тўртлик ўрамлари қўллана бошланди.

            Ўтган асрнинг йигирманчи йилларида узоқ масофали алоқани ташкил этиш мақсадида  кордел-қоғоз изоляцияли  ва тўртлик ўрамли  “юлдуз” ёки “икки жуфтлик” ўрамли алоқа кабеллари ихтиро қилиниб ишлаб чиқарилди ҳамда бундай кабеллар ёрдамида алоқани ташкил этиш масофаси 30-40 километргача етказилиб сифатли алоқа ташкил этила бошланди.

             1927-йил   25 –январ куни АҚШларида ток ўтказгич симларни целлюлоза массаси билан изоляциялаш усули учун олтита патент олинди, кейинчалик бундай турдаги изоляцияни собиқ СССРда алоқани ташкил этиш мақсадида қўллай бошланди.

              Кейинги  пайтларда юқори сифатли диэлектриклардан  юқори частотали сопол, полистирол, стирофлекс каби  изоляцияловчи материаллар  ихтиро қилингандан кейин  коаксиал кабеллар пайдо бўлди.Биринчи коаксиал магистрали 1936-йили ишга туширилди.

        Тарихга назар соладиган бўлсак  изоляция материалларининг кенг равишда ривожланиш босқичларидан бири полиэтилен материалини кашф этилиши хисобланади . Тўлиқ полиэтилен изоляцияли кабеллар 1940-йилдан бошлаб ишлаб чиқарила бошланди.

      1948-йилдан бошлаб алюминий ва полиэтилен материалининг бирлаштирилган кўринишидаги “альпэт”  туридаги намликдан ҳимояловчи қобиқлар қўллана бошланди.

       1949-йили собиқ   Иттифоқда  поливинилхлорид пластикатидан тайёрланган  шланг (ичак)  кўринишида қопланган қобиқли кабеллар ишлаб чиқарила бошланди. 1950-йидан бошлаб эса  симметрик кордел-стирофлекс изоляцияли кабеллар ишлаб чиқарила бошланди. Бундай кабеллар ёрдамида  кабел занжирларининг сўниш қиймати камайтирилди ва занжирлар орасидаги ўзаро таъсир параметрлари анча камайтирилди.

       1964-йили инглиз мухандиси Георг Додд электр алоқа кабелларининг 40%га яқин бўлган ички хажм  бўшлиғини нефтни қайта ишловидан чиқувчи ёпишқоқ суюқ компаунд билан тўлдириш мукинлиги ўз тажрибасидан ўтказди ва шу билан кабелнинг бўшлиғи гидрофоб компаунд билан тўлдириш технологияси қўллана бошланди. Шу вақтдан бошлаб “тўлдиргичли” ёки “ герметикланган “ кабеллар пайдо бўлди.

        1970-йиллардан бошлаб  оптик тўлқин узунлик диапозонида кўринувчи ва инфрақизил нурланиш  диапозонида нур ўтказгичлар ҳамда оптик толали алоқа кабеллари қўллана бошланди.

Ўзбекистон мустакиллиги йилларида телекомуникациялар сохаси кучли ривожланишга эришди ва мамлакат иктисодини жадаллаштиришда, аҳолига хизмат курсатишда ўзининг  ўсиб борувчи мохиятини кўрсатмокда.

Тарихга назар соладиган бўлсак 1902 йилда Тошкент шахрида 50 рақамли телефон станция бўлган бўлса, бугунги кунга келиб бу рақамлар бир неча минглаб маротаба ўсиб кетган. Бунга мисол тариқасида куйидагиларни келтириш мумкин: Германиянинг «Алкател», «Сименс» компаниялари иштирокида Тошкент,Самарканд ва хамма вилоятларнинг марказларида рақамли АТС лар қад кўтардилар «Сименс» компанияси билан биргаликда Транс Осиё – Европа оптик толали алоқа линиясини миллий кисми қуриб битказилди, «Алкател» компанияси билан бирга эса «Чирком» қўшма корхонаси ташкил этилди. Хозирги кунда Япония, АКШ, Германия, Италия, Буюк Британия, Хитой, Корея Республикаси, Малайзия, Индонезия ва қатор бошқа мамлакатлар билан хамкорликда телекоммуникация тармоқларини ривожлантириш ишлари олиб борилмоқда.

1995 – 2000 йиллар мобайнида тизимни ривожлантириш мақсадида Япониянинг ташқи иқтисодиет хамкорлик фонди (OECF) 12.7 млрд Япон Йенаси миқдорида имтиёзли кредит ажратган эди. Натижада Республика вилоятлари марказларида рақамли каналлар ташкил қилиш учун 1925 км узунликдаги оптик толали алоқа кабеллари ёткизилиб, 1028 километрлик радиорелели ва узатиш тармоқлари ишга туширилди. Қорақалпағистон Республикаси, Хоразм, Бухоро, ва Навоий вилоятларида эса 251.5 минг рақамга эга ракамли телефон станциялари аҳолига хизмат кўрсата бошлади. 39 та туман ва шаҳарда замонавий махаллий телефон алоқа хизматидан фойдаланиш имкониятини берди.

Ўзбекистон Республика хукумати билан Япония Ҳалкаро ҳамкорлик банки (JBIC) ўртасида тузилган кредит келишувига асосан, 1999 – 2005 йиллар давомида мамлакатимиз телекоммуникация тармоғини ривожлантириш лойхасини 2 – босқичини амалга ошириш учун 12.7 миллиард Япон йенаси миқдорда имтиёзли сармоя ажратилган эди.

Агентлик, «Узбектелеком» акциядорлик компанияси ва Радиоалока, радиоэшиттириш ва Телевидине маркази корхоналарининг саъй – харакатлари натижасида ушбу кредит хисобига 37000 сиғимга эга бўлган телефон станциялари, иккита халкаро телефон станцияларини ўрнатиш, салкам 2700 км узунликда оптик толали алока кабелларини ётқазиш, 185 та узатиш ва 5та радиорелели алока тизимларини ишга тушуриш режалаштирилган. Бундан ташқари, қорақалпоғистон Республикаси, Хоразм, Бухоро, ва Навоий вилоятлари аҳолиси учун алока хизматларини курсатиш қийин булган, худудни камраб олган холда, симсиз абонент линиялари тизимини татбиқ қилиш хамда 63 та телевидение ва 36 та радиоузатгич ўрнатиш кўзда тутилган.

Ушбу лойихани амалга ошириш учун DETECON/NT маслахатчилари ёрдамида ҳалқаро тендер ўтказилди. Унда 30 дан ортик хорижий компания ва фирмалар иштирок этди. Тендер асосан 4та ЛОТдан ташкил этилган бўлиб, 1– ЛОТ рақамли телефон станцияларни, 2 – ЛОТ оптик ва радиоалока тизимларини ўрнатиш, оптик толали кабелларни олиб келиш ва уларни ётқазиш ишларини, 3 – ЛОТ симсиз абонент линияларини тизимини тадбиқ қилиш ва 4 – ЛОТ телевидение ва радиоузатгичлвни ўрнатишни ўз ичига олади. Танловнинг 1, 2 ва 4чи лотлари бўйича Япониянинг «Мицуми» компанияси ва унинг пудраткилари – «НЕК», «ФУЖИКУРА», Хитойнинг «Хуавей», АКШнинг «Харрис» компаниялари, 3 – ЛОТ буйига Япониянинг «Марубени» компанияси ва унинг пудратчиси АҚШнинг «Люцент техноложис» компанияси ғолиб бўлди. Улар тегишли шартномалар асосода амалий ишларни бошлаб юбордилар. Бу ишлар 2005 йиллар бошларида нихоясига етказилди.

-         Алоқа линияларининг турлари.

-         Электромагнит сигналларни тўлқин узунлиг ва частота бўйича бўлинишлари.

-         Радиолиниялар бўйлаб тарқилиш электромагнит сигналларни тарқалиш жараёни.

-         Радиореле линиялар бўйлаб алоқа ташкил этиш жараёни.

-         Йўлдошли алоқани ташкил этиш жараёни.Йўналтирувчи тизим турлари.

         Ҳозирги пайтда инсониятнинг ривожланишини ахборот технологиясиз тасаввур қила олмаймиз. Ахборотлаштиришнинг миллий тизимини шакллантириш, иқтисодиёт ва жамият ҳаётининг барча соҳаларида замонавий ахборот технологияларини, компьютер техникаси ва телекоммуникация воситаларини оммавий равишда жорий этиш ҳамда улардан фойдаланиш, фуқароларнинг ахборотга ортиб бораётган талаб эхтиёжларини янада тўлиқроқ қондириш жаҳон ахборот ҳамжамиятига кириш ҳамда жаҳон ахборот ресурсларидан баҳраманд бўлишни кенгайтириш учун қулай шарт шароитлар яратилмоқда. Компьютерлаштиришни янада ривожлантириш ва ахборот коммуникация технологияларини жорий этишда энг мурракаби бу коммуникациядир. Коммуникациянинг энг қиммат элементларидан бири – бу алоқа линиялари хисобланади. Алоқа линиялари бўйича битта фойдаланувчидан (абонентдан) ахборотлар электромагнит ёки оптик сигнал тариқасида бошқа фойдаланувчига (абонентга) узатилади. Бундай холатда ахборот сифати алоқа линиясининг хусусиятига ва параметрларига боғлиқ бўлиб у бир неча хил таъсир этувчи ва ҳалақит берувчи электромагнит майдонлар таъсирида бўлади.

         Алоқа линиялари икки хил тур кўринишига эга:

-         атмосферадаги линиялар (радиолиниялар);

-         йўналтирувчи – узатувчи линиялар.

Атмосферадаги линияларда электромагнит сигналлар очиқ муҳитда (космосда, ҳавода, ерда, сувда, ва хк.) тарқалади.

Радиолиниялар бўйича узатиш масофаси бир неча юз метрдан бир неча юз миллион километргача бориши мумкин. Бунга мисол тариқасида 1895 йили А.С. Попов томонидан кашф этилган радиоузатгич ва хозирги пайтда қўлланувчи ердаги станциялар билан автоматик космик аппаратлар орасидаги алоқани кўрсатиш мумкин.

         Йўналтирувчи алоқа линиялари бўйича электромагнит сигналлар битта абонентдан иккинчи абонентга фақат махсус ташкил этилган занжирлар ва алоқа трактлари бўйича яъни йўналтирувчи тизимни ташкил этувчилари бўйлаб электромагнит ёки оптик сигналлар сифатли қилиб керакли бир йўналиш бўйича узатилади.

         Электромагнит ёки оптик сигналларни муҳитда тарқалиш характерига қараб биринчи ўринда сигналларнинг частотасига қараб (элитувчи частота бўйича) радиочастоталар қуйидаги тўлқинлар турига бўлинади:

 

         ўта узун тўлқинлар – ЎУТ (СДВ)  – 100…10км (3…30 кГц);

         узун тўлқинлар    –     УТ(ДВ) – 10…1км (30…300кГц);

         ўрта тўлқинлар     –    ЎТ(СВ) – 1,0…0,1км (0,3…3МГц);

         қисқа тўлқинлар    –    ҚТ(КВ) – 100…10м (3…30МГц);

         ултра қисқа тўлқинлар – УҚТ(УКВ) – 10 … 1м (30…300МГц);

дециметрли тўлқинлар – ДЦТ(ДЦВ) – 1…0,1м (300…3000МГц) ёки (0,3…300ГГц);

         сантиметрли тўлқинлар – СТ(СМВ) – 10…1см(3…30ГГц);

         миллиметрли тўлқинлар – ММТ(ММВ) –10…1мм(30 – 300ГГц);

         оптик диапазон (ОД) – 10…0,1мкм(3–10¹⁴ – 3–10¹⁵ Гц).

 

 

 

1.2.Телекоммуникация бўйича меъйёрий хужжатлар

Кескин иқтисодий ислоҳатлар йилларида алоқа тармоғи учун туб ўзгаришлар даври бўлиб қолди. Ўзбекистон иқтисодиётини ислоҳ қилиш даврида ягона миллий алоқа тизимини янги шароитларда ишлашга кўникиб кетишини алоқачилар ўзларига вазифа деб белгиладилар. Бу холатда инқироз олдини олиш, почта ва телекоммуникацияларни ривожлантириш сиёсатида ислоҳатлар ўтказиш ва қисқа муддат ичида замонавий технологияларни жорий қилиш имкониятини таъминлаш зарурдир.

1993 йили Вазирлар Махкамаси «Алоқа» тўғрисида қонун қабул қилди. Бу қонун алоқа корхоналарининг маъсулияти ва уларнинг хуқуқ ҳамда бурчлари ҳақидаги қонундир.

1995 йили 1 август куни Вазирлар Махкамаси томонидан ПФ–380 қарор қабул қилинди ва бу қарор телекоммуникация тармоқлари учун миллий дастур бўлиб қолди. У «Ўзбекистон Республикасида телекоммуникация тармоқларини 2010 йилга қадар ривожлантириш ва реконструкция қилиш» қарори бўлиб хисобланади.

Бу қарордаги телекоммуникация тармоқларининг ривожлантириши учта даврдан иборатдир:        

I босқич – 1995 – 2000 йиллар;

II босқич – 2001 – 2005 йиллар;

III босқич – 2006 – 2010 йиллар.

        

I босқич мобайнида телекоммуникация тармоқларининг ривожланиши учун анча ишлар қилинди, бунга мисол тариқасида 1998 йил январь ойида Республикамиз худудидан ўтган ТОЕ оптик толали алоқа линияси ишга туширилди, бу трасса Хитойнинг Шанхай шахрини Германиянинг Франкфурт шаҳарларини боғлади, трасса узунлиги 27 минг километр бўлиб,  20та давлатдан ўтади. Трасса Республика бўйича 896 км узунликда ўтган бўлиб, унинг қуввати 4824,61 минг  км-канал ташкил этади.

1999 йили Япония ташқи иқтисодий банк томонидан берилган 12,7 млрд. Япония йен миқдордаги имтиёзли кредит хисобига Республикамизнинг Орол бўйи вилоятлари Қорақалпоғистон Республикаси, Хоразм, Бухоро ва Навоий вилоятлари ҳамда Тошкент вилоятлари, телекоммуникация тармоқларини модернизация қилинди ҳамда Бухоро–Нукус 607 километрли ОТАЛ магистрали, Тошкент – Ангрен 203км бўлган ОТАЛ магистрал қуриб битказилди.

Ангрен, Фарғона, Андижан, Наманган шаҳарлар оралиғидаги 422,5 км ва Самарқанд – Қарши оралиғидаги 196.8 км бўлган радиореле  линиялари ишга тушурилди.

Бу давр мобайнида Индонезия Ўзбекистон қўшма корхонаси «УЗИ» томонидан Республикамизнинг Самарқанд, Жиззах, Сурхондарё ва Қашқадарё вилоятлари телекоммуникация тармоқларини ривожлантириш ва реконструкция ишлари бажарилди.

Республикамизнинг ҳамма вилоят марказларидаги шаҳарлараро телефон станциялари рақамли телефон станцияларга ўзгартирилди ва бу билан давлатимиз аҳолиси сифатли алоқа билан таъминланди.

II – босқичда 2001 – 2005 йиллар давомида мамлакатимиз телекоммуникация тармоғини ривожлантириш лойиҳасининг 2–босқичини амалга ошириш учун 12,7 млрд. Япон йен миқдорида Япония Ҳалқаро ҳамкорлик банки (JBIC) томонидан имтиёзли сармоя ажратилди ва бу сармоя ҳисобига кўпгина ишлар тугалланди.

III – босқич даврида эса телекоммуникация тармоқларини рақамлаштириш 100% етказиш кўзда тутилган.

1999 йил 20 август куни Ўзбекистон Республикаси Олий мажлисида «Телекоммуникациялар» тўғрисидаги қонуни қабул қилинди. Бу қонун 28 моддадан иборат, унда қуйидаги асосий тушунчалар келитирилган:

·        телекоммуникациялар – сигналлар, белгилар, матнлар, тасвирлар, товушлар, ёки ахборотнинг бошқа турларини ўтказгичи, радио, оптик ёки бошқа электромагнит тизимлардан фойдаланган ҳолда узатиш, қабул қили шва қайта ишлаш тушунилади:

·        телекоммуникациялар тармоғи – узатишларнинг бир ёки бир неча турини телефон, телеграф, факсимиль турларини, маълумотлар узатиш ва хужжатли хабарларнинг бошқа турларини, телевизион ва радио эшиттириш дастурларини трансляция қилишини таъминловчи телекоммуникация воситаларининг мажмуи;

·        телекоммуникация воситалари – электро магнит ёки оптик сигналларни ҳосил қилиш, узатиш, қабул қилиш, қайта ишлаш, коммутация қилиш ҳамда уларни бошқариш имкониятини берувчи техник қурилмалар, асбоб-ускуналар, иншоатлар ва тизимлар;

·        телекоммуникация иншоотлари – телекоммуникация тармоқлари ва воситаларининг ишлаши ҳамда улардан фойдаланишни таъминловчи бинолар, қурилмалар, телекоммуникация линиялари мосламалари, таянчлар, мачталар ва бошқа иншоатлар;

·        охирги (терминал) асбоб – ускуналар – телекоммуникация тармоқлари билан хамкорлик қилувчи ҳолда ҳамда телекоммуникация тармоқлари орқали узатиладиган ёки қабул қиладиган сигналларни ҳосил қилиш, ўзгартириш, қайта ишлашга мўлжалланган фойдаланувчиларнинг техник воситалари (телефон, факсимал, радио–телеприемниклар ва бошқа қурилмалар);

·        тармоқлараро уланишлар – телекоммуникация тармоқларининг ўзаро технологик ҳамкорлиги бўлиб, у турли телекоммуникация операторларининг фойдаланувчилари ўртасида ахборотни узатиш ва қабул қилишни таъминлайди;

·        телекоммуникациялар оператори – мулк хуқуқи ёки бошқа ашьёвий ҳуқуқ асосида телекоммуникациялар тармоғига эга бўлган, унинг ишлаши, ривожланишини таъминловчи ва телекоммуникация хизматларини кўрсатувчи юридик ёки жисмоний шахс;

·        телекоммуникация хизматлари провайдери фойдаланувчиларга операторлар тармоғи орқали тижорат асосида телекоммуникация хизматларини кўрсатувчи юридик ёки жисмоний шахс;

·        телекоммуникациялар хизматлари – оператор ва провайдерининг сигналлари ҳамда бошқа ахборот турларини телекоммуникация тармоқлари орқали қабул қилиш, узатиш, қайта ишлашга доир фаолият махсулоти;

·        телекоммуникациялар хизматидан фойдаланувчи – телекоммуни-кациялар хизматларининг истеъмолчиси хисобланган юридик ёки жисмоний шахс;

·        универсал хизматлар – умумий фойдаланувчидаги телекоммуникация тармоқлари барча фойдаланувчиларга кўрсатиладиган белгиланган сифатдаги мажбурий хизматлар тўплами (фойдаланувчиларнинг бу тармоқдан фойдаланишини таъминлаш, маҳаллий, шаҳарлараро, ва ҳалқаро телефон сўзлашувлари, телеграммалар жўнатиш ва бошқалар).

 

    Ўзбекистон республикаси Президенти «Компьютерлаштиришни янада ривожлантириш ва Ахборот – Коммуникация Технологияларини жорий этиш тўғрисида» 2002 йил 30 майдаги ПФ–3080 – сонли фармонини бажариш юзасидан ва Ахборот – Коммуникация Технологиялари сохасида стратегик устуворларини амалга оширишга доир амалий чора – тадбирларни таъминлаш мақсадида қарор қабул қилди. қарорда белгиланган чора – тадбирларнинг амалга оширилиши ахборотлаштиришнинг миллий тизимлари барпо этилишини иқтисидиётга ва жамиятнинг ҳар бир аъзоси ҳаётига компьютер ва ахборот технологиялари оммавий жорий этилиш учун шар – шароитларини таъминлайди. Жаҳон бозорида мамлакатимиз иқтисодиётининг рақобатбардошлигини оширади. Дастурда телекоммуникацияларнинг янги объектларини қуриш назарда тутилган. Жумладан, 2005йилда ҳалқаро телефон каналлар сонини анча кўпайтириш, уларни 100% рақамлаштириш мўлжалланган, минтақавий даражада канналар сони 50 мингтагача кўпаяди ва рақамлаштириш 72% га эришилади. Ахборот айрибошлашни автоматлашириш 98% га етади.

1.3.Ўзбекистон Республикасида  электр ва оптик алоқа линияларининг ўрни

Жаҳон тажрибасидан маълумки алоқа хизматларининг учта рентабеллилик сатхи мавжуд:

-         юқори рентабелли хизматлар – ҳалқаро ва шаҳарларо телекоммуникация хизматлари хисобига эришилади;

-         ўртача рентабелли хизматлар – шаҳар телефон тармоқлариниг хизматлари ҳисобига эришилади;

-         ўз-ўзини оқламайдиган хизматлар – қишлоқ телефон тармоқлари хисобига бўлиб ўтади.

       1992-йилга қадар Ўзбекистон Республикасидаги ҳамма телекоммуникация хизматлар спектри( телефон алоқа, телеграф алоқа, маълумотлар алмашинуви,  аренда каналларива х.к.з.) давлат монополистик компанияси томонидан – Ўзбекистон Республикаси Алоқа вазирлиги томонидан олиб бориларди ва бошқариларди. Шаҳарларо ва давлатларо алоқа хизматлари учун зарур бўладиган каналлар фақатгина Москва шаҳарларо телефон станцияси орқали 13-та аналогли каналлар орқали ташкил қилинар эди.  Республикамизнинг шаҳарларо,худудий ва махаллий телефон алоқа ускуналари ва қурилмалари эскирган ва талабга жавоб бера олмайдиган  аналогли коммутация тизимлари ёрдамида ҳамда бор йўғи 5...10% миқдорида  рақамли алоқа узатиш воситалари ёрдамида ташкил қилиниб келган.

        Юқорида келтирилган телекоммуникация хизматларининг учта рентабеллилик даражасидан келиб чиққан ҳолда Республикамизнинг телекоммуникация инфратузилмасини қайтадан кўриб чиққан ҳолда тубдан ўзгартириш керакли кўзга яққон кўриниб қолди.Бунинг учун  алоқа тармоқларини тубдан рақамли тизига ўтказиш ва оҳир оқибатда махаллий телекоммуникация тармоқларини ўзгартириб ундан олинган даромадлар ҳисобига  қишлоқ инфра тузилмасини қайта кўриб чиқиш зарур бўлиб қолди.

         Республикамиз телекоммуникация тармоқлари ва тизимларини ўзгартириш  ҳамда республикамиз аҳолисига сифатли алоқа хизматларини кўрсатиш мақсадида 1995-йили  1-август куни Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан “2010-йилга қадар  Республикамиз телекоммуникация тармоқларини ва тизимларини реконструкция қилиш” тўғрисидаги Миллий дастур қабул қилинди.Миллий дастурни амалга ошириш учун учта даврдан иборат бўлган  босқични ўташ зарур бўлган.

          Биринчи давр ўз ичига 1995-2000-йилларни олиб бу даврда Республикамизнинг ҳамма вилоят марказларидаги эскирган аналогли телефон станцияларни замон талабига жавоб берувчи рақамли телефон станциялага ўзгартириш ва уларни Республикамиз худудидан ўтувчи “Транс-осиё-европа “ толали оптик магистралига улаш ишлари мақсад қилиб қўйилган эди ва  бу босқич ўз вақтида аъло даражада бажарилди.

            Иккинчи давр (2000-2005-йиллар).Республикамиз ҳудудидаги ҳамма шаҳар ва ўаҳарларо телефон станцияларни давр талабига жавоб бера олмайдиган  аналогли  телефон станцияларни рақамли телефон станцияларга ўзгартириш ҳамда боғловчи линияларни толали оптик алоқа кабелларига ўзгартириш ишлари мувоффиқиятли равишда бажарилди.

            Учинчи давр (2006- 2010 –йиллар) Республикамиз телекоммуникация тармоқлари ва тизимларини 100% миқдорида рақамлаштирш ишларини тугатиш ҳамда қишлоқ телефон станцияларни  мобил алоқ тизими асосида ривожлантирш ишлари бажарилди.

   1992-йилга қадар Республикамизнинг ҳамма магистрал ва худудий тармоқларимиз асосан мис симли алоқа кабеллари асосида алоқа ташкил қилиб келинган бўлиб у ўз навбатида аҳолига тўлиқ равишда хизмат кўрсата олмас эди.  Республикамизнинг транспорт тармоғи  ўша пйтда Республикамиз ҳудудидан ўтувчи Трас-Осиё Европа толали оптик алоқа магистралига уланиш ишларидан бошланиб кетди, чунки бундай ТОЕ толали оптик магистрали Осиёнинг энг йирик шаҳарларидан бўлмиш Хитойнинг Шанхай шаҳридан бошланиб Еропанинг йирик шаҳарларидан бўлмиш Германиянинг Франкфурт –на Майне шаҳарлари орасида бўлиб унинг узунлиги 27000 кмдан ортиқ бўлган толали оптик алоқа кабели ёрдамида 20 та давлатдан(Хитой, Қозоғистон,Қирғизстон,Ўзбекистон, Туркманистон, Эрон, Туркия, Озарбайджон, Арманистон, Грузия, Молдавия, Белоруссия, Украина, Польша, Венгрия. Австрия,Болгария.Чехия, Словакия ҳамда Германия ) ўтиб ер юзасини боғлайдиган  глобал  тармоқ толали оптик алоқа кабели билан уланган. 

   1997-йил 27-ноябр куни 830 километрлик Ўзбекистон худудидан ўтувчи толали оптик алоқа линияси ишга туширилди, бу линияда 18-дона оптик толадан иборат бўлган «Siemens» компанияси томонидан ишлаб чиқарилган  оптик алоқа кабели қўлланди.   Давлатимиз худудидан ўтган толали оптик алоқа кабели Республикамизнинг йирик Тошкент, Сирдарё, Жиззах, Самарқанд,Қашқадарё,Бухоро вилоятларидан ўтказилиб, улар ўз навбатида вилоят транспорт тармоғини яратишга асос бўлиб қолди.Унда асосан критиш/ чиқариш мультиплексорлари учун STM-1 нинг 155 Мбит/сек узатиш тезлиги сатғига  эга бўлган  синхрон  рақамли узатиш тизимларидан фойдаланилди.

Назорат саволлари

1.     Алоқа линиялари ривожланишининг асосий омиллари.

2.     OECF кредити бўйича амалга оширилган ишлар.

3.     JBIC кредити бўйича амалга оширилган ишлар..

4.     Республикамизда алоқа линияларининг келажакдаги истиқболли ривожланиши.

5.     Телекоммуникацияда қўлланувчи асосий хужжатлар ва уларнинг моҳияти.

6.     Миллий дастурнинг моҳияти ва унинг ривожланиш босқичлари.

7.     Телекоммуникация тўғрисидаги қонуннинг моҳияти ва ундаги асосий иборалар ҳақида тушунчалар.

8.     Ахборот-коммуникация технологияларни жорий этиш бўйича фармон ва унинг моҳияти.

9.      Ахборот коммуникация технологияси бўйича бошқа меъёрий хужжатлар ва уларнинг моҳияти.

10.                       Алоқа линиялари фанининг аҳоли ихтимоий ҳаётидаги ўрни.

11.                       Алоқа линияларининг тарихи.

12.                       Республикамизда алоқа линияларининг ривожланиш босқичлар.

13.                       Ўзбекистон Республикасида  электр ва оптик алоқа линияларининг ўрни

 

 

 

                                                          2–Маъруза

Телекоммуникация тармоқлари.

Алоқа тармоқларининг синфларга бўлиниши

                                  

РЕЖА

-         Тармоқнинг тузилиши ва унинг ташкил этувчилари.

-         Глобал тармоқ тузилиши ва унинг ташкил этувчилари.

-         Магистрал тармоқ тузилиши ва унинг ташкил этувчилари.

-         Худудий тармоқ тузилиши ва унинг ташкил этувчилари.

-         Шахар телефон тармоқлари тузилиши ва унинг ташкил этувчилари.

- Қишлоқ телефон тармоқлари тузилиши ва унинг ташкил этувчилари

 

           Таянч иборалар:  тармоқ,ахборотни узатиш тизими, коммутация  тизими, оҳирги ускуна,тугун,глобал тармоқ, давлатларо тармоқ, худудий тармоқ, махаллий тармоқ, локал тармоқ.

 

2.1. Алоқа тармоқларининг тузилиши

-          

         Алоқа тармоқлари ўз ичига қуйидагиларни олади.(2.1–расм).

1.     Ахборотни узатиш тизими (линия ва аппаратура);

2.     Коммутация тизими (ускунаси);

3.     Охирги ускуналар.

 

                                       АУТ                            АУТ

                                                                         

 

 

2.1–расм. Алоқа тармоқлари. ОУ – Охирлаш ускунаси; АУТ – Ахборотни узатиш тизими; КТ – Коммутация тизими.

 

Капитал харажатлар бўйича энг катта сарф–ҳаражатлар линия тармоқлари ва ахборотларни узатиш аппаратуралари эгаллайди. Шунинг учун тармоқлар тузилишини танлашда оптимал вариантни танлаш асосий роллардан биридир.

Тармоқлар тугунлардан (занжирлар, каналлар, коммуникация манзилларидан) ва бу тугунларни бир бири билан боғлаш учун қўлланадиган алоқа линияларидан ташкил топади.

Одатда алоқа тармоқларини тузишда уни иқтисодли пухталик билан қуриб яратишга интилинади. Тармоқ пухталиги одатда тармоқ тури, томонларга тарқалиши ва тарқатилган участкаларда турли хил алоқа линияларни қўллаш ва қуриш билан эришилади. Бундай линияларда керакли алоқа каналлари айланма ва захира йўллари билан ташкил қилинади. Иложи борича ҳар бир тугун бошқа тугунлар билан икки–учта бир бирига боғлиқ бўлмаган йўллар билан боғланиши керак. Бунда тармоқлар қурилиши иложи борича қисқа вақтда бажарилиши лозим. Тармоқ тузилиши бир неча вариантлардаги таркибий тузилишга эгадир.

 

 

 

 

а)                                                        б)                                                      в)

 

2.2–расм. Алоқа тармоқларининг тузилиш вариантлари: а)тўғридан–тўғри боғланишли 6) тугун боғланишли; в) радиал боғланишли.

Тўғридан–тўғри боғланган «ҳар бири билан ёки тўлиқ» бундай ҳолатда ҳар қандай тугун бошқа тугун билан тўғридан–тўғри боғланади. (2.2а–расм);

Тугунлаштирилган – ҳолатда бир неча манзилгоҳлар тугунларга гурухланиб, улар бир бири билан боғланади (2.2б–расм)

Радиал (юлдузсимон) – да тугун битта марказда бўлиб, у линиялар билан радиус бўйича бошқа манзилгохлар билан боғланади (2.2в–расм)

Келтирилган алоқа тармоқларнинг тузилиш вариантларидан шуни кўриш мумкинки, ҳар бир манзилгохларни тўғридан – тўғри боғланиш варианти ўта мустахкам хисобланади, аммо техник–иқтисод томонидан ўзини оқламайди, чунки жуда ҳам кўп боғловчи линиялар мавжуд. Тугунли боғланиш варианти ҳам иқтисод томонидан ўзини оқламайди. Бу вариантлардан энг ишончлиси радиал варианти бўлади, аммо унда ҳеч қандай заҳира йўллари йўқ шунинг учун у алоқани узлуксиз ишлашини таъминлай олмайди.

Бу вариантлардан энг яхши натижа радиал ва тугунли системаларни бирлашган варианти хисобланади. Бундай системалар ёрдамида тармоқлаштирувчи, узлуксиз система яратилиб, у ўз навбатида иқтисодли алоқа тармоғини яратишга имкон беради.(2.3а–расм)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.3–расм. Алоқа тармоқларини таркибий тузилиши: а)радиал тугунлашган; 6)алоқа тури; в)панжарали тузилиш.

 

Бундай системада бир хил таркибли алоқа тугунлари алоқа линиялари ёрдамида бир бири билан боғланишидан ташқари ўзидан бир поғона кичик бўлган алоқа тугунлари би лан ҳам боғлангандир, бундан ташқари бу тугунлар айланма йўллар билан ҳам боғлангандир.

Ҳар доим алоқа тўғри ҳосил қилишда, иложи борича ҳар бир алоқа тугуни ўзига яқин бўлган тугун билан боғланиши керак, бу ҳолатда айланма ва заҳира йўллар ҳосил бўлади, ва улар ёрдамида тугунларга чиқиш учун икки учтата бир–бирига боғлиқ бўлмаган йўллар билан боғланади (2.3б – расм).

Тўрсимон ёки панжарали алоқа тармоқларининг турли хил кўринишларидан бири панжарали тўрдир (2.3в–расм) бундай тўрлар ёрдамида қурилган тармоқлар жуда ҳам мустаҳкамдир, лекин бу тармоқларни яратиш учун жуда ҳам катта ҳаражатлар зарурдир.

 

2.1.1. Глобал, магистрал ва минтақавий тармоқлар.

Бутун ер курраси бўйлаб глобал тармоқ мавжуддир. Бу тармоқ ер шарида жойлашган ҳамма қитъалардаги давлатлар бошқа қитъалардаги давлатлар билан боғлангандир. (2.4–расм) Давлатлар ҳам бир–бири билан боғланган бўлиши мумкун бундай тармоқ давлатлараро магистрал тармоқ деб юритилади.

 

 

 

 

 

+

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.4–расм Глобал тармоқ кўриниши.

 

Битта давлат ичида тузилган тармоқ шаҳарлараро тармоқ деб аталади. (2.5–расм).

 

2.5–расм Шаҳарлараро минтақавий ва махаллий тармоқлар тузилиши.

 

Бизнинг мамлакатимизда алоқа тармоқлари магистрал (2.6–расм) ва минтақавий тармоқлардан (2.7–расм) ташкил топади. Минтақавий алоқа тармоқлари мамлакатимиз вилоятлари ичида ташкил этилади, минтақавий алоқа тармоқлари ўз ичига минтақа ичи тармоқлари ва махаллий тармоқларни қамраб олади.

Маҳаллий тармоқлар ўз ичига қишлоқ телефон тармоқларини  (район маркази, ширкат хўжаликлари ва қишлоқ хўжалиги манзилгохлари билан) ва шахар телефон тармоқларини қамраб олади. Бу холда абонент минтақалари бир хил еттита рақамлар билан рақамланади ва бу минтақада  10⁷ тагача телефонлар бўлиши мумкин.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.6–расм. Магистрал ёки шахарлараро  тармок тузилиши.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.7–расм Минтақа ичи тармоқлари тузилиши

 

Минтақавий тугун

 Шахар телефон телефон тармоғи.

         Район тугуни

          Ширкат хўжалиги.

 

Магистрал тармоқлар давлат  пойтахтини  минтақа марказлари билан ва минтақа марказларини бир–бири билан боғлайди. Магистрал тармоқлар бошқа давлатлар билан ҳам боғланади. Бизнинг давлатимизда магистрал тармоқ асосан TOE (Транс–Осиё–Европа) оптик толали магистрал билан боғлангандир. Минтақаичи тармоқлари Республикамиз вилоятлари пойтахтларини бир–бири билан боғлашдан ташқари, яна магистрал тармоқ билан ҳам улангандир. Давлатимиз алоқа тармоқлари ўз навбатида бирламчи ва иккиламчи тармоқларга бўлинади. (2.8–расм) Бирламчи тармоқ ҳамма алоқа турлари ва каналларнинг мажмуидир. Бирламчи тармоқ ҳамма каналлар фойдаланувчилари учун бир хил бўлиб, иккиламчи тармоқ учун базани ташкил этади.(2.8 – расм.)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.8–расм. Бирламчи ва иккиламчи алоқа тармоқлари.

Иккиламчи тармоқлар ишлатилиш жойига қараб турли хил бўлган каналлардан (товушли эшиттириш, телефон алоқаси, телеграф алоқаси, факсимил алоқа, газеталарни узатиш, телевизион эшиттириш,  видеотелефон алоқаси, маълумотларни узатишлардан ташкил топади. Иккиламчи тармоқлар ўз ичига коммутацион тугунлар, охирлаш манзилгохлари ва уларни боғлайдиган каналлардан ташкил топади(2.9–расм)

 

 

 

 

 

2.9–расм. Иккиламчи алоқа тармоқлари

1–бирламчи тармоқларнинг узатиш тизимлари.. 2–иккиламчи тармоқларнинг коммутация тугунлари. 3–иккиламчи тармоқларнинг охирлаш манзилгоқлари. 4 –абонент каналлари ёки абонент линиялари. 5–бирламчи  тармоқларнинг чегарасининг кўрсатувчи нуқталар.

 

2.2. Шаҳар телефон тармоқларининг тузилиши

Умуман олганда шаҳар телефон тармоқлари абонент ва боғловчи линиялардан ташкил топади. Йирик шаҳарларда (одатда шаҳар телефон тармоқлари сиғими  10000 рақамдан ошиқ бўлганда) линия тармоқларини қуриш учун харажатларни камайтириш ва уларни ишлатиш эффектини ошириш учун, бир неча район автоматик телефон станциялари (РАТС) қурилади. Бундай тармоқ районлаштирилган деб юритилади. Бунда телефон аппаратларини район телефон станцияси билан боғловчи линияларни абонент линияси, станцияларни бир–бири билан боқғловчи линияларни боғловчи линиялар деб аталади. (2.10–расм)

 

                 

 

2.10–pacм. Абонент ва богловчи линиялар тузилиши.

Район автоматик станциялари оралиғидаги алоқа бир неча усуллар орқали олиб борилади: "ҳар бири–ҳар бири" усули бўйича (2.11–расм), радиал усули (2.11б–расм), хабарларни тугунга кириш усули (2.11в–расм), хабарларни тугунларга кириш ва чиқиш усули (2.11г–расм).

   

                                   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.11–расм.Шахар телефон тармоқларидаги богловчи армоқларнинг тузилиши: а) хар–бири–хар бири усули. б) радиал усул. в) хабарларни тугунларга кириш усули. г) хабарларни тугунларга кириш ва чиқиш усули.

Биринчи усул одатда районлаштирилган тармоқларда қўлланади ва бундай тармоқ сиғими 80000 рақамгача бориш мумкин. Радиан усул одатда район автоматик станцияларни подстанция ёки корхона автоматик станцияларни оралиғида алоқани ташкил этиш учун қўлланади. Катта тармоқларда тугунлаштирилган телефон станцияларнинг учинчи ва тўртинчи усули қўлланади. Бундан ташқари районлаштирилган АТСлар абонентлари шаҳарлараро телефон станцияга тўғридан–тўғри ёки тугунлаштирилган станциялар орқали боғланади.

Абонент тузилиш тармоқлари турли хил усуллар асосида бўлиши мумкин (Аммо улар икки хил система асосида бўлади мумкин шаҳар ва шкафсиз усул. Бизнинг давлатимизда абонент линиялари шкафли усулда тузилгандир.

Линия тармоқларининг шкафли система бўйича тузилиш схемаси 2.12-расмда келтирилган.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.12–расм. Шахар телефон тармоқларидаги абонент линия тармоқларини тузилиши.

 

Агар 2.12-расмга разм соладиган бўлсак,  ундан шаҳарнинг маълум қисми кўрсатилган бўлиб, шахар мавзеидаги ахолига тақсимлаш участкасидаги телефон абонентларни жойлашиши курсатилиб унинг ичидаги рақам биноларга   киритилган кабел жуфтликлари бўлса пунктир квадратларда бинодаги абонентлар   сонидир. Бундан шуни кўриш мумкунки бинога киритилган кабел   жуфтликлари сони телефон аппаратларига эга бўлган абонентлар сонидан кўпроқдир, бундай усул бўйича тақсимлаш участкада экслуатация заҳираси борлигини кўрсатади.

Одатда абонентлар телефон станцияга уланишда тақсимлагич қутичалар (ТҚ) ва тақсимлагич шкафлар (ТШ) орқали уланади. Бундай ҳолда телефон станциядан турли йўналишларга катта сиғимдаги кабелларга бўлиниб тақсимлагич шкафларига киритилади. Бундай кабеллар ва уларга таълуқли линия ускуналари жамламаси магистрал тармоқ деб юритилади. Тақсимлагич шкафлардан кичик сиғимдаги (100 жуфтликдаги кичик) кабеллар чиқиб, улар 10 жуфтлик бўлган охирлаш ускуналарига яъни тақсимлагич қутичаларга киритилади. Бу участкадаги кабеллар ва линияга таълуқли ускуналар тақсимлагич тармоқ деб аталади. Тақсимлагич қутичадан телефон аппарати уланадиган разеткадан бир жуфтлик утказгич участкаси абонент ўтказгичи участкаси деб юритилади(2.12–расм).

Линия кабел тармоқларида тақсимлагич шкафларини қўллашда кабелларни текширув жараёни оширади ва магистрал кабел жуфтликларини тақсимлагич кабел жуфтликларига турли хил улаш усулларида улаш мумкин, 6у эса тармоқнинг техник эксплуатациясини (хизматини) оширади, яъни янги абонентларга янгидан кабел тортмасдан шу кабелларнинг жуфтликларидан фойдаланиш мумкин.Бундан ташқари тақсимлагич участкаларидан фойдаланишда магистрал кабелларини иқтисод қилиш мумкин, чунки тақсимлагич кутичаларига ўн жуфтлик кабеллар билан уланганда, тақсимлагич қутичаларда абонентлар сони камроқ булади. Агар телефон станцияга тақсимлагич қутичалагрдан чиққан кабелларни тўғридан туғри улайдиган бўлсак, у холда катта сиғимдаги захира жуфтликларидан фойдаланиш имкони бўлмайди, вa бу жуфтликлар ишлатилмай қолади. Агар бу тармоқда тақсимлагич шкафлари ишлатадиган бўлсак, у холда кабелларнинг экспулатацион захиралардан фойдаланиш мумкин.

2.3. Қишлоқ телефон тармоқлари

  Одатдаги туман терреториясидаги қишлоқ жойларда алоқа каналлари ва линия тармоқлари асосида минтақа ичи тасарруфида қишлоқ телефон тармоқлари ташкил қилинади.  Тақсимлагич қутичаларини ҳам бир нечтасини паралел равишда улаш мумкин. Бундай ҳолда тармоқ сифати ошади шаҳар телефон тармоқларини тузишда комбинацияланган (оралаш) система қўллаш мумкин, бундай усулни қўллаш тармоқ тан–нархини камайтиришга олиб келади.                                                   қишлоқ жойларда электр алоқа асосида қуидаги кўринишдаги тармоқлар ҳосил қилинади: Умумий фойдаланувчи (телефон алоқаси, факсимал алоқаси, товуш эшиттириш); Ички ишлаб чиқарувчи (ширкатлар ичидаги алоқа, корханалар ичидаги алоқа); Корхоналар алоқаси (турли хил корхоналар ичида алоқа); қишлоқ тармоқларининг жойлашишига қараб қишлоқ телефон станциялари қуидагларга бўлинади:

Марказий станция (МС) – район марказида жойлашган бўлиб, у ўз навбатида район станцияси вазифасини бажаради;

Тугунлаштирилган станция (ТС) – қишлоқ районнинг турли аҳоли яшайдиган манзилгоҳларида жойлаштириб, бу станция охирлаш станиялари билан боғловчи линиялар билан боғланади;

Охирлаш станцияси (ОС) – қишлоқ районларнинг ахоли яшайдиган манзилгохларида жойлаштирилади.

қишлоқ телефон тармоқлари тузулишига қараб радиал–тугунлашган система бўйича қурилади. қишлоқ телефон тармоқларининг намунавий кўриниши 2.13–расмда келтирилган.

2.13–расм. Қишлоқ телефон алоқа тармоқларининг тузилиши.

 

Бу расмга разм соладиган бўлсак, охирлаш станциялари тўғридан–тўғри тугунлашган станцияга уланган. 7 ва 8 охирлаш станциялари оралиғида бир–бирига нисбатан катта тортилиш бўлгани учун булар орасида рокед алоқа тузилган.

 

Назорат саволлари

 

1.     Тармоқнинг тузилиши ва унинг ташкил этувчилари.

2.     Глобал тармоқ тузилиши ва унинг ташкил этувчилари.

3.     Магистрал тармоқ тузилиши ва унинг ташкил этувчилари.

4.     Худудий тармоқ тузилиши ва унинг ташкил этувчилари.

5.     Шахар телефон тармоқлари тузилиши ва унинг ташкил этувчилари.

6.     Қишлоқ телефон тармоқлари тузилиши ва унинг ташкил этувчилари.

 

 

 

 

 

 

 

 

3-МАЪРУЗА

 

Ток ўтказгич симлар. Алоқа кабеллари. Электр алоқа кабелларининг конструктив тузилишлари.

 

РЕЖА:

-         Алоқа кабеллари учун қўлланувчи ток ўтказгич симлар.

-         Алоқа кабеллари учун қўлланувчи изоляция турлари.

-         Алоқа кабеллари учун қўлланувчи ўрам турлари.

-         Алоқа кабелларининг мухофазаловчи қобиқлари.

-         Алоқа кабелларининг зирх қатламлари.

-         Шахарлараро симметрик кабелларнинг тузилиши.

-         Шахар телефон тармоқларида қўлланувчи кабеллар тузилиши.

-         Қишлоқ  телефон тармоқларида қўлланувчи кабеллар тузилиши.

-         Абонент ўтказгичи участкасида қўлланувчи кабеллар.

 

Таянч иборалар: алоқа кабели, ток ўтказгич сим изоляцияси, ўрам турлари, қобиқ турлари , мухофазаловчи қоплам турлари.

 

3.1. Ток ўтказгич  симлар.

 

Ток ўтказувчи симлар одатда думалоқ шаклда ишлаб чиқарилиб, улар юқори электр ўтказувчанликга, эгилувчан ҳамда  катта механик мустахкамликга эга бўлиши керак, буларга хос материаллар мис ва алюминий.

Мис одатда куйдирилган, юмшоқ ММ (медь мягкая) турида, ҳамда солиштирма қаршилиги 0,01854 ва ўзгармас ток бўйича қаршилигининг температуравий коэффициенти 0,004 бўлиши керак. Диаметри 1–1,5 мм бўлган ўтказгичларнинг узилишга бўлган мустаҳкамлиги  260 Н/мм² ва нисбий чўзилиши 25% дан кам бўлмаслиги керак, миснинг солиштирма оғирлиги – 8,89 г/см³.

Алюминий солиштирма қаршилиги 0,295  бўлиб, у мисникидан 1,65 марта катта, температуравий коэффициенти 0,0042 ва солиштирма оғирлиги – 2,82 г/см³.

Мисдан иборат бўлган ўтказгичларнинг диаметри 0,32; 0,4; 0,5; 0,64; 0,8мм бўлиб бундай ўтказгичлар махаллий тармоқларнинг абонент линияси учун, 0,8; 0,9; 1,0; 1,1; 1,2мм бўлган ўтказгичлар шаҳарлараро ва боғловчи линия алоқа  тармоқларида ишлатилади. Юқорида кўрсатилган ҳар хил диаметрдаги ўтказгичлардан асосан диаметри 0.4 ва 0,5мм бўлган ўтказгичлар махаллий ҳамда диаметри 1,2 мм ўтказгичлар шаҳарлараро ва боғловчи линия алоқа  тармоқларидаги кабелларда қўлланилади.

Алюминийдан иборат бўлган ўтказгичлар алоқа  кабелларида, диаметри 1,15; 1,55; 1,8 мм бўлган ўтказгичлар ишлатилади, бундай диаметрдаги ўтказгичларнинг электр ўтказувчанлиги диаметри 0,9; 1,2 ва 1,4 мм мис ўтказгичдан иборат бўлган ўтказгичларга тенгдир. Юқорида айтиб ўтилганидек, цилиндр кўринишдаги ўтказгичлардан ташқари, жуда ҳам мураккаб, бошқа кўринишдаги ўтказгичлар ҳам ишлатилади. (3.1–расм ).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.1.–расм. Кабел учун ишлатиладиган ўтказгичларнинг кўриниши: а)тўлиқ; б)эгилувчан; в)биметалл; г)сув ости кабеллари учун.

 

Кабел         ўтказгичларининг эгилувчанлиги ва механик мустаҳкамлигини ошириш учун ток ўтказгичлар бир – бири билан айлантирилиб ўралади. Бунда 8, 12, 19 та симлар ўрами бўлиши мумкин. Бундан ташқари, алюминий ва мис аралашмаларидан иборат бўлган биметалл ўтказгичлар қўлланади. Сув ости кабелларида кўп симли ўтказгичлар ишлатилади, бунда симларнинг қалинлиги ҳар  хил бўлиб, ўртада катта диаметрли ва унинг атрофларида эса кичик диаметрдаги симлар жойлаштирилиб ўралади. Юқорида кўрсатиб ўтилган ўтказгичлар асосан симметрик кабеллар учун ва коаксиал кабелларнинг ички ўтказгичи вазифасини бажариши учун қўлланилади. Коаксиал кабелларнинг ташқи ўтказгичи эса текис ёки тўлиқ цилиндр шаклида бўлиб, алюминий ёки мисдан иборат бўлади. Электр жиҳатдан коаксиал кабеллар учун ташқи ўтказгич бир хил бўлган найчадан иборат бўлиши керак, аммо бу ҳолдаги узун тўлиқ цилиндр шаклдаги ташқи ўтказгични ишлаб чиқариш кийин, шунинг учун кабел ишлаб чиқарувчи корхоналар коаксиал кабелларнинг ташқи ўтказгичи учун 3.2–расмда кўрсатилган эгилувчан ўтказгичлар ишлаб чиқармоқда.

Бу расмдан кўриниб турибдики, электр параметрлари ва ишлаб чиқариши ҳамда узунлиги бўйича бир хил таркибли коаксиал кабелларнинг ташқи ўтказгичи учун кўп қўлланиладигани ёриқ чок шаклидаги ўтказгич ҳисобланади.

 

 

 

 

 

 

 

 

3.2.–расм. Коаксиал кабелларнинг ташқи ўтказгичларини кўриниши: а)ёриқ чок шаклида; б) тўлқинсимон шаклида; в) спирал шаклида; г) тўқима шаклида

 

 

3.2. Кабелларнинг турлари ва белгиланиши

 

Кабел – деб, бир нечта изоляцияланган ўтказгичларнинг бир хил тизимга   келтириб,    маълум   бир   металл   ёки   пластмассали   қобиғ билан ўралган     ва     ташқи     қобиғи     зирхли     қатламдан     иборат     бўлган электротехник анжомга айтилади ( 3.3.–расм).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.3– расм. Кабелнинг ташқи кўриниши: 1–ўзак; 2–ташқи қобиғ; 3–зирхли қатлам

Ҳозирги замон кабеллари бир неча турларга: ишлатилиш жойи, ётқизиш шароити, узатилаётган частоталар спектрлари, тузилиши, изоляциянинг материали ва тури, ўрамалар системаси ҳамда  мухофаза этиш қобиғлари бўйича бир неча турларга бўлинади. Ишлатилиш жойига қараб алоқа  кабеллари шаҳарлараро, минтақалараро, қишлоқ, шаҳар, сувости тармоқлари ҳамда боғловчи линиялар учун қўллаш учун бир неча турларга  бўлинади. Бундан ташқари радиокабеллар антенналардан фидер учун ва радиотехник ускуналарнинг монтажлари учун ишлатилади. Ётқизиш ва хизмат қилиш жойига қараб алоқа  кабеллари ерости, сувости, осма ва телефон канализацияларда ётқизиш учун фойдаланилади.

Алоқа  кабеллари бўйича ахборотларни узатиш частота спектрларига қараб паст частотали (тонал) ва юқори частотали (12 кГц ва ундан юқори) бўлиб, тузилиши ва кабеллардаги занжирлар учун ишлатиладиган ўтказгичларнинг жойланишига қараб  симметрик, коаксиал ва оптик кабеллар бўлиши мумкин.

Симметрик занжир электр хусусияти ва тузилишига қараб, иккита бир хил изоляцияланган ўтказгичлардан ташкил топади (3.2, а – расм). Коаксиал занжир иккита цилиндр шаклидан иборат бўлган ўтказгичлардан иборат, унда битта ўтказгич тўлиқ цилиндр бўлиб, иккинчиси эса цилиндрнинг устида концентрик жойлашган ўтказгичдир (3.4.–расм).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.4–расм. Кабел занжирлари: а) симметрик; б) коаксиал.

 

Бундан ташқари алоқа кабеллари қуйидагилар бўйича бўлинади: кабелнинг ичига кирган элементларга қараб – бир таркибли ва ҳар хил таркибли, изоляциянинг материали ва тузилишига қараб: хаво–қоғозли, кордел–қоғозли, кордел–стирофлексли (полистиролли), тўлиқ полиэтиленли, полиэтилен шайбали, фторопластли ва бошқа турдаги изоляциялар;

Изоляцияланган ўтказгичларнинг ўрам гурухларига қараб – жуфтлик ва тўртлик (юлдузсимон) бўлиб, ўзаклари – қатламли ва боғламли.

Ниҳоят алоқа  кабеллари ташқи қобиғларига қараб металли (қўрғошин, алюминий, пўлат), пластмассали (полиэтилен, поливинилхлорид), металлопластмассали (альпет, стальпет), одатда ташқи қобиғларнинг зирхи бўйича (тасмасимон ёки симли зирхлар, джутли ёки пластмассали қобиғ) бўлинади.

Кабелларнинг ишлатилишига қараб уларга маълум бир белгиланиш қўйилиб улар синфларга бўлинади. Бу бўлиниш кабелларнинг русми (маркаси) бўлади. Магистрал ва шаҳарлараро алоқа  кабеллари М ҳарфи (междугородный) билан, коаксиал магистрал алоқа  кабеллари КМ ҳарфи (Коаксиальный междугородний) билан белгиланади. Шаҳар телефон кабелларига Т ҳарфи (телефоннўй) қўйилган. Стирофлекс (полистиролли) изоляцияли бўлса, унда С ҳарфи, полиэтилен изоляцияга П ҳарфи киритилган, алюминийли қобиғдан иборат бўлган кабелларга А ҳарфи ва тўлқинсимон пўлат қобиғли бўлса, у ҳолда қўшимча С ҳарфи (гофрированная стальная) билан белгиланади.

Мухофаза этиш қобиғларига қараб кабеллар қуйидаги ҳарфлар билан белгиланади. Г–(голый) яланғоч қўрғошинланган, Б–(бронированний) тасмасимон зирх ва К–(круглоправолочная) думалоқ симли зирх, пластмассадан иборат бўлган қобиғ П– ҳарфи (полиэтилен) ёки В– (поливинхлорид) ҳарфи билан белгиланади.

Шунга қараб шаҳарлараро симметрик, кордел–қоғозли изоляция ва қўрғошин қобиғли алоқа  кабеллари МКГ – (междугородный кабель голўй), МКБ – (междугородный кабель бронированнўй) икки қават пўлат тасмали зирх, МКК – (междугородный кабель с кругло проволочной броней), думалоқ симли зирх кордел–стирофлекс изоляцияли кабеллар – МКСГ, МКСБ, МКСК, полиэтилен изоляцияли кабеллар МКПГ, МКПБ, МКПК турларига бўлинади. Симметрик стирофлекс изоляцияли ҳамда алюминийдан иборат бўлган кабеллар МКСАШп, МКСАБпШп, МКСАКпШп турларига, ҳамда симметрик стирофлекс изоляцияли тўлқинсимон пўлат қобиқлардан иборат бўлган кабеллар МКССШп турларига бўлинади. Коаксиал алоқа  кабеллари қўрғошинли қобиғга ўралган турлари КМГ, КМБ, КМК, алюминийли қобиғга ўралган турлари КМА, КМАБ, КМАК бўлади. Комбинация қилинган (бир неча турлардан иборат) коаксиал кабелларнинг белгиланишлари, каср кўринишида бўлиб суръатидаги сон ўрта ўлчамли коаксиал жуфтликларни, яъни 2,6/9,5 мм, махраждаги сонлар эса кичик коаксиал жуфтликларни 1,2/4,6 мм кўрсатади, мисол учун КМБ–8/6, КМБ–6/4 ва ҳ.з. кичик ўлчамли коаксиал кабеллар эса қўрғошинли қобиғда ҳамда полиэтилен ичакка ўралган кичик ўлчамли коаксиал  – МКТАШп, МКТС кабелдир.

Порий–полиэтилен изоляцияли бир жуфтлик коаксиал алоқа  кабеллари асосан минтақалараро тармоқларда қўлланилиб, коаксиал жуфтликнинг ташқи ўтказгичи алюминийдан иборат, уларнинг турлари ВКПАП, ВКПАПт, бу ерда, «т» ҳарфи кабелнинг ташқи кобиғига трос жойлаштирилганлигини билдиради.

Шаҳар телефон тармоқларида ишлатиладиган жуфтлик ўрамлардан иборат бўлган алоқа  кабелларининг турлари: ТГ, ТБ, ТК бўлиб русмлари: ТПП, ТППБ (ташқи кобиғи полиэтилен), ТПВ, ТПВБ (ташқи кобиғи поливинихлорид). Ўтказгичларнинг белбоғли изоляцияси орасига герметик гидрофоб тўлдиргич билан тўлдирилган кабелларнинг белгиланиши ТППЗ.

Тўртлик (юлдуз) ўрамидан иборат бўлиб ҳамда  алоқа  тугунларини боғловчи алоқа  линиялари учун ТЗГ, ТЗБ (кордел–қоғозли), ТЗПП, ТЗППБ (порий полиэтилен изоляцияли) туридаги кабеллар ишлатилади. Бундан ташқари, худди шу турдаги ташқи мухитдан сақловчи алюминий қобиғли ҳамда унинг устидан полиэтилен ичак ўралган кабелларнинг турлари ТЗАШп ва ТЗАБпШп. Минтақалараро алоқа  тармоқларида битта тўртлик ўрамдан иборат бўлган ЗКП (полиэтилен изоляцияли) ва ЗКПАп (алюминий қобиғли ва унинг устидан полиэтилен ичак (шланг) ўралган) туридаги кабеллар қўлланилади.

Қишлоқ телефон тармоқлари учун полиэтилен изоляция ва полиэтилен қобиғли КСПП, КСППБ, КСППК туридаги бир ёки икки тўртлик кабеллар ишлатилади. Бу кабелларнинг ўтказгичлари мисдан иборат бўлиб, уларнинг диаметри 0,9 мм ёки 1,2 мм. Бундан ташқари қишлоқ телефон тармоқларининг абонент алоқа  линияларида ПРВПМ (провод радиофикационный с поливинилхлоридной изоляцией в полиэтиленовой оболочке с медными жилами) ёки ПРВПА (провод радиофикационный с полиэтиленовой изоляцией в полиэтиленовой оболочке с алюминиевыми жилами) туридаги бир жуфтлик кабеллар ишлатилади. Қишлоқ радиоэшиттириш тармоқларида магистрал фидерлар учун МРМ–1х2 (магистральный радиофикационный кабель с медными жилами) ва абонент линиялари учун ПРППМ–1х2 туридаги кабеллар қўлланилади.

Сўнгги пайтда мис ўтказгичлар ўрнига ингичка кварц шишадан иборат бўлган нур ўтказгичлардан ташкил топган оптик кабеллар телекоммуникация тармоқларида кенг ўрин олган.

Оптик кабеллар асосан шаҳарлараро, шаҳар ҳамда  қишлоқ тармоқларида қўлланилмокда. Бундай оптик кабеллар асосан уч гурухга бўлинади: қатламли, профилланган ўзакли ва ясси тасмасимон шаклда. Оптик кабелларнинг толалари 2, 4, 6, 8, 10 та ва ундан ортиқ бўлиши мумкин. 3.5.–расмда алоқа  кабелларининг синфларга бўлиниши кўрсатилган:

 

3.5. – расм. Алоқа  кабелларининг синфларга бўлиниши

 

 

3.3. Кабел изоляциялари

 

Кабел ўтказгичларининг изоляцияси электр тавсилотлари бўйича катта ва ўзгармас, эгилувчан, механик томонидан қаттиқ ҳамда ишлаб чиқариш технологияси бўйича осон бўлиши керак. Электр хусусиятлари бўйича изоляциялар қуйидаги параметрлар бўйича тавсифланади:

1. Электр мустахкамлик – U, изоляциянинг тешилиши;

2. Солиштирма электр қаршилик – , диэлектрикларга токнинг оқиб
кетиши;

3. Диэлектрик ўтказувчанлик – , электр майдони таъсирида
зарядларнинг диэлектрикда силжиши (поляризацияси);

4. Диэлектрик йўқотувчанликнинг тангенс бурчаги –  (диэлектрик йўқотувчанлик), юқори частотали энергиянинг диэлектрикдаги йўқотувчанлиги тушунилади. Кўрсатилган тавсилотлар бўйича энг яхши диэлектрик ҳаво ҳисобланади, унда   ва бўлади, аммо ҳаво билан изоляцияни ҳосил қилиш мумкин эмас, шунинг учун кабелнинг изоляцияси комбинацияланган бўлиб, у қаттиқ диэлектик ва ҳаво билан ҳосил қилинади. Бу талабларни қондириш учун қаттиқ диэлектик миқдори камроқ бўлиб, кабелнинг мустаҳкамлиги  ва чидамлиги юқори бўлиши керак. Кабел ўтказгичларини бир–биридан ажратиш учун улар изоляцияланади, бу ҳолда гурухда жойлашган ўтказгичларнинг жойи силжимаслиги керак. Алоқа  кабелларида диэлектрик вазифасини асосан поляризацион пластмассалар туркумига кирувчилар ташкил этади булар: полистирол (стирофлекс), полиэтилен, фторопласт, поливинилхлорид ва ҳ.к.з. Юқори частоталарда электр хусусиятларнинг юқорилиги, ҳар  хил таъсир этувчи моддаларга чидамлилиги, ҳамда  ишлаб чиқаришда қийин бўлмаган технология жараёнларидан иборат бўлган пластмассалар алоқа  кабелларида изоляция ва ташқи мухитлардан сақловчи қобиғ вазифасини бажариш учун кенг ўрин олган. Қўлланиш жараёнларида у ёки бу кабелни ишлатишда асосан кабел бўйича узатилаётган частота полосасининг кенглигига ва кабелда ишлатилаётган диэлектрикнинг хосиятларига (ва ) боғлиқ, бу хоссаларнинг асосийси – диэлектрик йўқотувчанлик ҳисобланади. Кабел диэлектрикларида юқори частотали энергияларни йўқотувчанлиги билан боғлиқ, частота ўсиши билан у тўғри чизиқ бўйича ўсади. Мисол учун 1 МГц частотада кордел–қоғозли изоляцияда электр йўқотувчанлик  бўлса, полиэтиленники эса  бўлади. Частота ўсиши билан йўқотувчанликнинг фарқи ўзгаради ва юқори частоталарда пластмасса учун ўзгармас бўлади.

Изоляцион материалларнинг асосий физик, механик ва электр хусусиятлари 3.1- жадвалда кўрсатилган

 

3.1 жадвал

 

Қоғоз – асосан паст частотали кабел ўтказгичлари учун ишлатилади, у сульфат целлюлозасидан ишлаб чиқарилади. Шаҳарлараро алоқа  тармоқларида ишлатиладиган кабеллар учун қоғознинг қалинлиги 0,12 ва 0,18 мм ўлчамда бўлиб, кабелларнинг монтажи осон бўлиши учун қоғоз турли хил рангларга бўялади: қизил, ҳаворанг, кўкранг ва ҳ.к.з.

Қоғозли – кордел – ип  ҳолида бўлиб, диаметри 0,6; 0,86 ва 0,85 мм қилиб кабел қоғозининг тагидан ўралади, қоғозли корделнинг узилишга бўлган мустаҳкамлиги 80 мПа ёки (8кгс/мм²).

Полистирол – (стирофлекс) суюқ стирол моддасидан ишлаб чиқарилади, унинг асосий манбаи нефть ёки тошкўмир. У очилувчан, тиниқ ва юпқасимон материал бўлиб, ундан қалинлиги 0,045мм ва кенглиги 10....12мм тасма ишлаб чиқарилади. Юқори частотали алоқа  кабеллари учун диаметри 0,8мм бўлган корделлар изоляция учун қўлланилади. Изоляциялар учун ишлатиладиган полистироллар бир–биридан ранги бўйича фарқ қилади, уларнинг ранги қизил, ҳаво ранг ва кўк ранг. Полистиролнинг камчилиги паст иссиқлик температурасига чидамсизлиги, яъни 65...80°С да ўз хусусиятини ўзгартиради.

Полиэтилен – суюқ этилен полимеризация йўли билан олинади, у оппоқ рангда бўлиб (баъзи бир пайтда оқ–сариқ рангда бўлади), ушлаганда парафинга ўхшаган бўлади. Ёндирилганда секин–аста ёнади ва ҳаворанг аланга билан тутайди. Полиэтилен термопластик материал, унинг юмшатиш температураси 110°С атрофида, одатдаги температурада унга ҳеч қандай кислота ва ишқорлар таъсир қилмайди. Полиэтиленни икки хил йўл билан олиш мумкин; юқори босим остида (150...300 МПа ёки 1500...3000 атм) яъни +200°С ва паст босим остида (0.3...0.4МПа ёки 3...4атм), яъни +80°С температурада. Паст босим остида олинган полиэтиленнинг солиштирма зичлиги катта (0,98 г/см³ гача) ва кристалсимон шаклида бўлади. Полиэтилен асосан майда гранул–бўлаклардан ўлчамлари 3 мм бўлган ҳолатида ишлаб чиқарилади.

Порийли (Пўкаксимон) – полиэтилен таркибига газ ҳосил қилувчилар ёки парофор юборилиб, у маълум бир температураларда газсимон шаклига ўтади ва ундан олинади.

Поливинилхлорид – винилхлорид полимеризация қилиш йўли билан
олинади. Поливинилхлориднинг юмшоқ материал шаклида олиш учун
унинг таркибига пластификатор аралаштирилади. Поливинилхлорид
ҳар  хил химиявий элементларга таъсирчандир, аммо у қиздирилганда
тезда эрийди ва ўзидан хлорид водород ажратиб чиқаради. Унинг
яхши томони ёнмаслигида, шунинг учун у станция кабеллари
изоляциясини ишлаб чиқариши учун кенг равишда қўлланилмокда.
Поливинилхлориднинг камчилиги         иссиқлик температурасига чидамсизлигидир (80°С гача). Паст температураларда у ўзининг мустаҳкамлигини йўқотади ва юқори температураларда ўзининг электр хосиятларини камайтиради. Ҳозирги пайтда юқорида кўрсатилган диэлектрик материаллар асосида турли хил кўринишдаги изоляцион қатламлар ишлаб чиқарилмокда, алоқа  кабелларида асосан қуйидаги турдаги изоляциялар қўлланилмоқда.

Найчасимон (трубчатая) – қоғоз ёки пластмасса тасмалари бир–бири устига найча кўринишида қилиб ўралади.(3.6 а–расм).

Корделли – кордел ипини ўтказгич устига спирал шаклида ўраб, унинг устига тасма ўралади. (3.6 б–расм).

Тўлиқ – ўтказгич устига тўлиқ қилиб пластмасса қатлами қопланади (3.6 в–расм).

      Порийли – пенопласт қопламларини қоплаш натижасида ҳосил қилинади.                              (3.6 г–расм).

Баллонли – юпқа қават пластмасса найчасидан иборат бўлиб, ичида бемалол ўтказгич жойлашади, найча маълум бир нуқталарда ёки спирал бўйича сиқилади, бу пайтда изоляция ўтказгични мустаҳкам ўртада ушлаб туради.     (3.6 д,е–расм).

       Шайбали – қаттиқ диэлектрик фторопласт шайбалар ички ўтказгич устида маълум бир масофада жойлаштирилади. (3.6 ж–расм).

Спирал (геликоидал) – бутун ўтказгич бўйлаб, тўғри  бурчак юзали пластмасса спирал қилиб буралган бўлади. (3.6 з–расм).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.6.–расм. Алоқа  кабелларининг изоляция турлари.

 

Бундан ташқари кордел–найчали (кордельно–трубчатая) изоляция тури бўлиб, улар пластмасса кордели ва тасмани найча қилиб ўралишидан ҳосил бўлади. Юқорида кўрсатилган турли хил кўринишдаги диэлектриклардан қуйидагилари ҳозирги пайтда кабел ишлаб чиқариш корхоналарида кенг ишлаб чиқарилмоқда.

Шаҳар ва қишлоқ телефон тармоқлари учун қоғоз–ҳаво найча ўрами кўринишида бўлиб, улар қоғоз тасмаларининг ўрамидан; тўлиқ полиэтилен, порийли қоғоз ёки полиэтилендан иборат бўлган изоляциялар қўлланилмоқда.

Шаҳарлараро алоқа тармоқларида қўлланиладиган симметрик
кабеллар учун кордел–қоғоз, кордел – стирофлекс, порийли изоляциялар; коаксиал кабеллар учун фторопласт шайба, баллон, геликоидал ва порий (ҳамма турдагилар учун полиэтилен диэлектрик вазифасини бажаради) изоляциялар, сув ости хавзаларидан ўтишда ишлатиладиган коаксиал кабеллар учун тўлиқ полиэтилен изоляциялар ишлатилади.

 

3.4 Гуруҳлардаги ўрамлар тури.

 

Ўтказгичлар одатда гурух қилиб ўралади, бундай ўрам симметрик кабелнинг элементи дейилади. Ўралган ўтказгичлардан иборат бўлган занжир ўтказгичлари бир–бирига нисбатан бир хил шароитда бўлиб, бу пайтда занжирлар орасида электро–магнит таъсирлар камаяди ва ташқи таъсирларга ҳамда бир–бирига нисбатан бўладиган ўзаро таъсирлардан мухофаза этиши ошади, бундан ташқари ўрам кабелни эгилиш чоғида ўтказгичларни бир–бирига нисбатан силжиши бўшайди ва кабел ўзагини думалоқ шаклида қолишини таъминлайди. Ўтказгичларнинг гурух ўрамлари бир неча хил бўлиши мумкин:

Жуфтлик ўрам – иккита бир хил изоляцияланган ўтказгичлар бир–бири билан 300 мм ўрам қадами билан бир жуфтлик қилиб ўралади. (3.7. а–расм).

Тўртлик ёки юлдузсимон ўрам – тўртта бир хил изоляцияланган ўтказгичлар квадратнинг бурчакларида жойлашганидек бир–бири билан 150...300мм ўрам қадамида битта тўртлик қилиб ўралади, бу ҳолда занжирларни ҳосил қилувчи жуфтликлари диагонал жойлашган ўтказгичлардан иборат бўлади, (3.7. б–расм). Бу ерда «а» ва «б» ўтказгичлар бир жуфтликни «с» ва «д» ўтказгичлар иккинчи жуфтликни ҳосил қилади.

Икки жуфтлик ўрам – иккита олдиндан жуфтлик қилиб ўралган иккита занжирлардан (а,б, ва с, д) иборат бўлган ўтказгичлар бир–бири билан тўртлик ўрам шаклида ўралади (3.7 в–расм), бунда жуфтликнинг ўрам қадамлари 400...800мм ва тўртликнинг ўрам қадамлари 150...300мм бўлади.

3.8. – расм. Ўтказгичларни гуруҳлар бўйича ўрами

 

Икки тўртлик ўрами – ток ўтказгичлар, тўртлик шаклида ёки саккиз шаклини ҳосил қилиб ўралади, (3.7. г–расм), жуфтлик ўрамларининг қадамлари 150... 250мм, саккизлик ҳосил қилувчи ўрамнинг ўрам қадамлари 200...400мм. Бу ҳолда жуфтлик ҳосил қилувчи ўрамлар ва саккизлик ҳосил қилувчи ўрамлар бир–бирига қарама–қарши қилиб ўралади.

Саккизлик ўрам – ўзаги изоляцияланган тўлиқ корделдан (стирофлекс ёки полиэтиленли) иборат бўлган материал бўлиб, унинг атрофига саккизта ўтказгич концентрик равишда жойлаштирилади (3.8д–расм), улар ўз навбатида саккиз ўтказгич, ёки иккита тўртлик ҳосил қилиб, биринчи тўртлик тоқ рақамли ўтказгичлардан иборат бўлса, иккинчи тўртлик эса жуфт рақамли ўтказгичлардан иборатдир. Бундай саккизликдаги тўртта асосий жуфтликлардан иккитаси бир хил узатиш параметрга эга бўлган фантом занжирларини ҳосил қилади. Занжирлар орасидаги бир–бирига нисбатан ўзаро таъсирларни камайтириш мақсадида бутун алоқа линияси узунлиги бўйича жойлашган муфталарда ўтказгичлар жойлашуви алмаштирилади. Ҳаво–қоғоз изоляциясидан иборат бўлган кабелларда гурух элементлари ўралаётганда, изоляция сиқилади ва бундай сиқилган гурухлар ҳам мустаҳкамлигини ошириш учун бир–бири билан сиқиб ўралади.

Юқорида кўриб чиқилган ўрамлардан энг эффектив ўрам – бу тўртлик ўрам, чунки бундай ўрам ҳисобига электр параметрлар стабил бўлади, шунинг учун бундай тўртлик ўрам шаҳарлараро алоқа кабелларида ва махаллий тармоқларда кенг равишда фойдаланилмоқда. Жуфтлик ўрам эса ишлаб чиқаришда осон бўлгани учун у асосан шаҳар телефон тармоқларида ишлатиладиган кабелларда қўлланилади. Икки жуфтлик ва икки тўртлик ўрамлар ҳозирги пайтда асосан локал тармоқларда ва абонент имконияти тармоқларида кенг равишда қўлланмоқда.

 

3.5. Кабел ўзакларининг тузилиши.

 

Элементар гурухлардан иборат бўлган изоляцияланган ўтказгичлар маълум қонун бўйича системалаштирилиб кабелнинг ўзагини ҳосил қилади. Ўзакларнинг тузилишига қараб улар иккита ўрам гурухини ташкил қилади: қатламли ва боғламли.

Боғламли ўрам гурухи аввал боғлам бўйича ўралади, бу боғламлар бир неча гурухларни ҳосил қилади (50 ёки 100та дан иборат бўлган гурухлар), ундан кейин бу боғламлар бир–бири билан ўралиб, кабелнинг ўзагини ҳосил қилади.(3.7.  а–расм).

Боғлам ўрамларидан иборат бўлган кабеллар асосан паст частотали шаҳар телефон тармоқларида ишлатиладиган кабелларда қўлланилади. Ҳозирги замон шаҳар ва шаҳарлараро алоқа кабелларида     ишлатиладиган    ўрамлардан    бири–қатламли    ўрамдир. (3.7.б–расм).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.7. – расм. Ўзакдаги гурухлар ўрами: а) боғламли ва б) қатламли.

 

Қатлам ўрамларида гурухлар аввал кетма–кет концентрик қатламлар билан, биттадан бештагача гурухлардан иборат бўлган ўзак атрофига ўралади. Аралаш (ёнида жойлашган) ўрамлар эса ўтказгичлар орасидаги ўзаро таъсирларни камайтириш ва кабелнинг ўзагини мустахкамлаш мақсадида қарама–қарши томонга ўралади. Қатламларни бундай жойланиши кабелнинг монтажи учун ва қатламларни бир–биридан ажратиш учун қўлланилади.

Агар марказий қатламдаги гурухлар (элементлар) сонини билсак, унда кейинги қатламда жойлашган гурухлар сонини ҳам билиш мумкин. Мисол учун қандайдир кабелда марказдан бошлаб ҳисобланганда қатлам «m» гурухидан иборат бўлса, унда кейинги қатламда  бўлади. Шундан хулоса қилиш мумкинки қатламли ўрамларда марказдан бошлаб кейинги қатламлар олтитадан ошган ҳолда ўзгариб боради. Бундан мустасно тариқасида, иккинчи қатлам ўзгариши мумкин, агар биринчи (марказий) қатламда битта гурух бўлса, бу ҳолда иккинчи қатлам олтитага эмас, балки бештали гурухга ўзгариб боради.

Бундай гурухлар устига ўраладиган кейинги гурухлар қарама қарши томонга винт кўринишида ўралади, бундай ўралиш ҳисобига кабелнинг ўтказгичлари кабелнинг узунлигига қараганда бир мунча узунроқ бўлади. Кабел ўтказгичларининг узунлашиш коэффициенти орқали аниқланади, бу параметр  бўлади.

 

 

3.6 Мухофазаловчи қобиқлар

 

Маълум бир гурух системаси бўйича ўралган ўтказгичлар кабелнинг ўзагини ташкил этади, бундай кабелнинг ўзаги  қоғоздан ёки полиэтилен тасма билан ўралади ва у белбоғли изоляция деб аталади. Кабелнинг белбоғли изоляцияси кабелнинг ўзагини махкам ушлаб туради. Унинг устидан эса ўзак ичига намгарчилик кирмаслиги учун герметик қобиғ билан қопланади. Кабел ишлаб чиқарувчи корхоналар томонидан қуйидаги қобиғлар қўлланади: металли, пластмассали ва металлопластмассали.

Металл қобиғларга алюминий, қўрғошин ва пўлат киради.

Қўрғошин кобиғ кабел ўзаги устига иссиқ ҳолда пресслаш усули билан қопланади. Қўрғошин қобиғ катта кучланганликка ва виброчидамли бўлиши учун унинг таркибига 0,4... 0,8% миқдорида сурма аралаштирилади. Одатда қўрғошин қобиғ қалинлиги кабел ўзагига ҳамда  қўрғошин устига қопланадиган зирх қалинлигига боғлиқ бўлиб у 1,2... 2,6 мм ни ташкил этади.

Алюминий қобиғ иссиқ ҳолда пресслаш ёки совуқ ҳолда тасмалар ўрами узунасига чок қилиб қопланади. Ҳозирги пайтда қўлланувчи алюминий қобиғлар юқори частота ёрдамида узунасига чок кўринишида пайвандланиб қопланади. Агар кабел ўзаги катта бўлса (20... 30 мм ортиқ), у ҳолда алюминий қобиғ тўлқинсимон қилиниб (гофрированнўй) қопланади. Бугунги кунда кабел ишлаб чиқарувчи корхоналар қўрғошин қобиғ ўрнига алюминий қобиғдан кенг фойдаланмоқдалар, чунки алюминий қобиғ енгил, арзон бўлиши билан бирга юқори экранлаштириш хусусиятига эга. Аммо алюминий қобиғ электрохимия коррозияга чидамсиз бўлганлиги учун, унинг устига олдиндан битум қатлам қопланиб унинг усти полиэтилен ичак (шланг) билан мухофазаланади. Алюминий қобиғ қалинлиги ҳам қўрғошин қобиғ сингари бир неча факторларга боғлиқ шунинг учун текис алюминий қобиғ қалинлиги 0,95...1,8 мм, тўлқинсимон алюминий қобиғ қалинлиги эса 0,65... 0,85 мм қилиб таёрланади.

Пўлат қобиғ эса қалинлиги 0,3...0,5 мм бўлган тасма пайвандлаш усули билан ўралиб найча кўринишига келтирилади. Пўлат қобиғларни эгилувчанлигини ошириш мақсадида ўрам тўлқинсимон кўринишга келтирилади. Коррозиядан мухофазалаш мақсадида эса олдиндан қопланган битум устига полиэтилен ичак (шланг) қопланади. Пўлат қобиғларнинг нархи қўрғошин қобиғнинг 50%, алюминий қобиғнинг 64%ни ташкил этади. Шунинг учун бундай турдаги қобиғ қўшимча механик таъсирдан мухофазалашни талаб этмайди.

Бугунги кунда кабел ишлаб чиқарувчи корхоналар асосан пластмассадан иборат бўлган қобиғлардан кенг равишда фойдаланмоқдалар, булар: полиэтилен, поливинилхлорид ва полизобутиленли аралашмалар. Пластмассали қобиғлар намгарчиликни ўтказмаслиги билан бирга электр ва химиявий коррозияларга чидамли бўлиб, кабелларни енгил, эгилувчан ва виброчидамлик бўлишини таъминлайди. Аммо пластмасса орқали сув парлари диффузияланиб, кабелнинг изоляция қаршилигини камайиб кетишига олиб келади. Шунинг учун пластмассали қобиғлар асосан полиэтилен, поливинилхлорид ва фторопласт изоляцияли кабелларда қўлланилади. Пластмассадан иборат бўлган полиэтилен ва поливинилхлоридли қобиғларнинг қалинлиги кабел ўзак диаметрига боғлиқ бўлиб нормал шароитларда қўлланувчи кабелларда 0,6...2,3 мм, оғир шароитларда қўлланувчи кабелларда эса 1,2...4,0 мм бўлади. Абонент имконияти ва локал тармоқларда қўлланувчи кабелларда эса комбинацияланган металло – пластмассали  қобиғлар кенг равишда қўлланмоқда, булардан «алпэт», «сталпэт» ва «свипэт» қобиғлар алюминий, пўлат ва қўрғошин қобиғларни полиэтилен билан биргаликда қопланишидир. Юқорида келтирилган маълумотлардан хулоса қилиш мумкинки энг келажаги порлоқ қобиғлардан алюминий ва пўлат бўлиб, улар полиэтилен ичак (шланг) билан мустахкам равишда мухофазаланади.

 

3.7 Мухофазаловчи зирх қатламлари

 

Кабел ўзаги устидан яъни қобиғ устидан зирх қатламлари билан қопланади, улар кабелни механик таъсирлардан ва шикастланишидан мухофазалайди. Метал қобиғли алоқа  кабелларнинг мухофазаловчи қоплам тузилиши ва қўлланиш жойлари бўйича маълумотлар 3.3 – жадвалда  ва 3.9 – расмда келтирилган.

Алоқа  кабелларини ётқизиш ва эксплуатация жараёнида механик таъсирларнинг турига қараб икки хил зирх қатламлари қўлланади:

– иккита пўлат тасма ўрами (Б);

– думалоқ пўлат симлар қатлами (К).

Бундан ташқари икки қават қилиб кучайтирилган зирх қатлами турли хил зирхларнинг комбинациясидан (БК, КК) иборат.

Қўрғошин қобиғли алоқа  кабеллари Б, Бв, К ва Кл русумдаги мухофазаловчи қопламлардан иборат бўлиб, улар икки қават пўлат тасма ёки пўлатдан иборат бўлган думалоқ симлар ўрамидан, ҳамда иккита тўқимасимон қатламдан иборат бўлиб, улар зирх остига ва зирх устида жойлашади. Пастки қатлам одатда «ёстиқ» деб аталиб, у қўрғошин қобиғ устига зирх қатлами томонидан ҳосил бўладиган босимни камайтиради ва иккита металл массалар оралиғида қистирма (прокладка) вазифасини бажаради. Тўқимасимон қоплам эса кабел ип тўқималарини битум аралашмаси билан шимдирилган джут қопламини ташкил этади.

Алюминий ва пўлат қобиғли алоқа  кабеллари қаттиқ коррозия таъсири остида бўлганлиги учун кучайтирилган намгарчиликни ўтказмайдиган қоплам (Шп–шланг полиэтиленовўм) қўлланади. Бу қоплам қобиғ устига ёпишадиган ёпиштирувчи битум қатлами ва полиэтилен ичак (шланг)дан иборат бўлиб, унинг устига қўшимча пўлат тасма ёки думалоқ сим ўрамлари қопланади. Пўлат ўрам қатламларини коррозиядан мухофазалаш ва кўп йиллар мобайнида мухофазаловчи таъсир коэффициенти қийматини ушлаб туриш мақсадида қўшимча ташқи полэтилен ичак билан қопланади.

Б турдаги зирх қалинлиги 0,3...0,8 мм ва кенглиги 25...45 мм бўлган пўлат тасмадан, К турдаги зирх эса диаметри 4 мм бўлган пўлат симлардан иборат бўлиб кабел ёстиғи устига катта ўрам қадамлари бўйича ўралиб қопланади.

Ташқи мухофазаловчи қатлам эса чиримаслик учун битум аралашмасига шимдирилган ип тўқималари остига ва устига мел майдаланиб сепиб чиқилади. Кабелни ўралган ғалтакдан ажратиб ёйиш учун ва кабел қатламлари бир – бирига ёпишиб қолмаслиги учун мел аралашмаси билан қопланади.

Ҳозирги пайтда кабел ишлаб чиқарувчи корхоналар пўлатдан иборат бўлган тўлқинсимон бутун узунасига чок қилиб тайёрланган зирхлар ишлаб чиқармоқда.

3.3–жадвал

Мухофаза – ловчи қатлам тури	Мухофазаловчи қатлам тузилиши	Кабелни ётқизиш жойи
Г	(голый) ялонғоч	Канализацияда
Б	(Бронированный) Икки қават пўлат тасма ўрамидан ва мухофазаловчи қопламидан иборат бўлган зирх	Тўғридан–тўғри ер қаърига
БГ	(Броня из двух стальных лент без наружного покрова) Икки қават пўлат тасма ўрамидан ва мухофазаловчи  қопламсиз	Коллекторларда, тонелларда ва шахталарда
Бв	Икки қават пўлат тасма ўрами кучайтирилган ёстиқ устида қопланган	Кучли агрессив тупроқларда ва ерларда
Бп	Икки қават пўлат тасма ўрами полиэтилен ичак ичида ва кабел ип тўқимаси билан мухофазалаш учун қопланган	Турли хил категорияли ерларда
Бл	Поливинилхлорид пластик қатлами устига икки қават пўлат тасма ўрами кабел ип тўқималари билан мухофазалаш учун қопланган	Кучли агрессив ерларда ва тупроқларда
БпШп	Икки қават пўлат тасма ўрами ташқи полиэтилен ичак билан ўралган	Кучли яшин бўладиган районларда
Шп	Ёпиштирувчи қатлам устига полиэтилен ичак қопланган	Канализацияларда, коллекторларда, унча катта бўлмаган ташқи электромагнит таъсир районларда
К	(Круглопроволчная броня) Думалоқ симлардан иборат бўлган зирх	Дарёларда ва йил бўйи музлаган ерларда
Кл	Поливинилхлорид пластик қатлами устига думалоқ симлардан иборат бўлган зирх	Кучли агрессив ерларда ва сув хавзаларидан ўтишда
КпШп	Думалоқ сим ўрамларидан ҳосил бўлган зирх ўрами ташқи полиэтилен ичак билан қоплаган	Кучли тортиш кучланганлиги бўлган ерларда

 

 

Тури	Тузилиши	Тури	Тузилиши
Г		БпГ
Б		БпШп
БГ		Шп
Бв		К
Бп		Кл
Бл		КлШп

3.8.         –расм. Мухофазаловчи қоплам турлари.

Назорат саволлари

 

1.     Алоқа кабеллари учун қўлланувчи ток ўтказгич симлар.

2.     Алоқа кабеллари учун қўлланувчи изоляция турлари.

3.     Алоқа кабеллари учун қўлланувчи ўрам турлари.

4.     Алоқа кабелларининг мухофазаловчи қобиқлари.

5.     Алоқа кабелларининг зирх қатламлари.

 

 

4-маъруза

Телекоммуникация тармоқларида қўлланувчи электр алоқа кабеллари  ҳақида маълумотлар. Шахарлараро, худудий, шахар ва қишлоқ  алоқа кабеллари.

 

Режа

-Шаҳарлараро симметрик алоқа кабелларининг тузилиши ва русумлари

 -  Худудий тармоқ кабеллари

 -Шаҳар телефон кабеллари

 - Қишлоқ телефон тармоқларида қўлланувчи кабеллар

- Абонент ўтказгичи  учун қўлланувчи кабеллар

 

Таянч иборалар:симметрик алоқа кабели, коаксиал алоқа кабеллари,

 

4.1. Шаҳарлараро симметрик алоқа кабелларининг тузилиши ва русумлари

 

Шаҳарлараро симметрик алоқа кабеллари шаҳарлар орасидаги кабел магистралларида ва шаҳар телефон тармоқларининг боғловчи линияларида ишлатилиб, бу кабеллар бўйича ахборотларни узатишда алоқа узатиш воситалари ёрдамида кўплаб тонал частотали телефон каналлари ҳосил қилинади.

Магистрал тармоқлардаги кабеллар, кўп каналли алоқа узатиш воситалари ёрдамида зичлаштирилган ҳолда ишлатилади. Бундай тармоқларда аналог К–60П, К–1020 ва К–1020С русмдаги ва рақамли  ИКМ – 120, ИКМ – 480 ва ИКМ – 1920 алоқа воситалари қўлланади. Минтақавий тармоқларда эса К–60П ва ИКМ – 120 туридаги алоқа узатиш воситалари ёрдамида кўплаб тонал частотали телефон каналлари ҳосил қилинади. Шаҳар телефон тармоқларида эса симметрик кабеллар ёрдамида КАМА аналог узатиш воситаси, ИКМ – 30  ва ИКМ – 120 рақамли алоқа узатиш воситаларини қўллаган холда кўплаб аналог ва рақамли каналлар ҳосил қилиш мумкин.

Кордел – полистирол изоляцияли МКС туридаги кабеллар ўзак тузилиши бир хил бўлиб ток ўтказгич мисдан иборат ҳамда ўзак ўрамлари битта, тўртта ва еттита тўрталикдан иборатдир. МК туридаги кордел қоғоз изоляцияли кабеллар сиғими эса 3х4, 4х4, 7х4 ҳамда 13х2 ва 32х2 ўзак ўрамларидан иборатдир.

Ўтказгич изоляцияси кордел полистиролли шаҳарлараро кабеллар мухофазаловчи қатлам тузилишига қараб қуйидагича русмланади:

МКСГ –(междугородный кабель с кордельно стирофлексной (полистирольнўй) изоляцией – голўй) шаҳарлараро алоқа кабел кордел стирофлекс (полистиролли) изоляция ҳамда қўрғошин қобиғли;

МКСБ – пўлат тасмалар ўрам зирхни ташкил этади;

МКСБп – пўлат тасмалар билан зирхланган бўлиб қўрғошин қобиғ полиэтилен ичак ёки тасма билан мухофазаланган;

МКСК – думалоқ симлар билан зирхланган;

МКСКп – думалоқ симлар билан зирхланиб, қўрғошин қобиғ полиэтилен ичак ёки тасма билан мухофазаланган.

МКСБГ – аникоррозия компаунд қопламга эга бўлган пўлат тасмалар билан зирхланган(ташқи джут қатламисиз)

 Шаҳарлараро симметрик кабеллар қуйидаги турда бўлиши мумкин:

МКСГ (междугородний кабель со стирофлексной изоляцией голўй) – ўтказгичлар изоляцияси кордел полистиролли қўрғошин қобиғда; 

МКСА (шаҳарлараро симметрик кабел) – ўтказгичлар изоляцияси  кордел полистиролли алюминий қобиғда;

МКСС (шаҳарлараро симметрик кабел) – ўтказгичлар изоляцияси  кордел полистиролли тўлқин симон пўлат қобиғда;

Ҳамма ўтказгич изоляцияси кордел полистиролли кабеллар бир хил ўзак тузилиши эга бўлиб, улар тўртта ва еттита тўртлик ўрамидан иборат бўлади, ўтказгич диаметри 1,2 мм мис симдан иборат. Ўтказгич изоляцияси кордел қоғозли МК турдаги кабеллар 1х4; 4х4; 7х4 ҳамда 13х2; 21х2 ва 32х2 сиғимдан иборат.

 

МКС турдаги кабелнинг кўндаланг кесим юзаси 4.1. – расмда келтирилган.

 

 

4.1 – расм. МКС – 4х4х1,2 турдаги кабел кўндаланг кесим юзаси:

1 – диаметри 1,2 мм мис ўтказгич; 2 – қалинлиги 0,05 мм полистирол (стирофлекс) тасма; 3 – диаметри 0,8 мм кордел; 4 – диаметри 1,1 мм марказий кордел; 5 – турли хил рангдаги иплар ўрами;  6 – кабел қоғозидан ташкил топган белбоғли изоляция; 7 – қўрғошин қобиғ; 8 – икки қават пўлат зирх қобиғи; 9 – зирх усти мухофазаловчи қатлам (джут);  10 – пўлат симли зирх.

 

Кабел ўзагидаги ток ўтказувчи симлар диамети 1,2 мм мисдан иборат бўлиб, тўртлик ўтказгичи турли хил рангдаги диамети 0,8 мм полистирол кордел ва унинг устидан 0,05 мм қалинликдаги полистирол тасма билан ўралган. Ҳар бир тўртликнинг биринчи жуфтлик ўтказгичлари қизил ва сариқ, иккинчи жуфтлиги эса ҳаво ва яшил рангда. Кабел ўзагидаги ҳар бир тўртлик  турли хил рангдаги ип тўқималари билан ўралган, тўртлик марказида 1,1 мм диаметрдаги полистирол кордел жойлашган. Кабел ўрам ўзаги устида олти–саккиз қават К–17 турдаги кабел қоғози белбоғли изоляция вазифасини бажарса, унинг устида намгарчиликни ўтказмайдиган қўрғошин қобиғ билан қопланган. Бу турдаги МКСГ – 4х4х1,2 русмда. Ҳамма турдаги кабел қурилиш узунлиги 825 метр.

МКСА турдаги кабел (4.2 – расм) мисдан иборат ток ўтказгичи кордел полистирол изоляцияли алюминий қобиғда бўлиб, кабел ўзаги бундан олдинги кабел сингари тузилишга эга. Алюминий қобиғ устига битум қомпаунди қатлами суркалиб унинг устидан полиэтилен ичак билан қопланган. Мухофазаловчи қобиғ тузилишига қараб кабеллар турли хил русмларга эга:

 

 

4.2 – расм. МКСА турдаги кабел кўндаланг кесими юзаси:

1–мис ўтказгич; 2–кордел; 3–полистирол изоляция; 4–марказий кордел; 5–тўртликни ажратувчи турли хил ип ўрам; 6–белбоғли изоляция; 7– алюминий қобиғ; 8–полиэтилен ичак; 9–зирх ости ёстиғи; 10–икки қават пўлат тасма зирх; 11–полиэтилен ичак; 12–думалоқ симли зирх.

 

МКСАШп – алюминий қобиғ полиэтилен ичак билан қопланган:

МКСАБп – алюминий қобиғ пўлат тасмали зирх ва джут копламига эга;

МКСАБпШп – алюминий қобиғ устидан пўлат тасмали зирх ва у полиэтилен ичак билан қопланган;

МКСБпГ – алюминий қобиғ устидан коррозияга чидамбардош пўлат тасмли зирх билан қопланган;

МКСАКпШп – алюминий қобиғ устидан думалоқ симли зирх ва у ташқи полиэтилен ичак билан қопланган.

МКСС турдаги кабелларда ҳам ток ўтказгичлар кордел полистирол изоляцияли тузилишга эга бўлиб, ташқи қобиғи тўлқинсимон кўринишдаги пўлатдан иборат. Бу турдаги кабеллар 4х4 ёки 7х4 сиғимда ишлаб чиқарилади. МКССШп русмдаги кабел ўзаги МКС турдаги кабел ўзаги сингари тузилишга эга бўлиб, белбоғли изоляция тўрт – беш қават кабел қоғозидан иборат, унинг устида 0,2 мм қалинликда алюминий фольга экран вазифасини ва унинг тагидан 0,4 мм диаметрдаги қалайланган мис сим жойлашган, бу  сим экран қаршилигини камайтириш учун қўлланилади. Кабел ўзаги тўлқинсимон кўринишдаги пўлат қобиғ ичига жойлаштирилган, бу қобиғ қалинлиги 0,4 мм, унинг устидан эса қалинлиги 2,5 мм бўлган полиэтилен ичак билан қопланган (4.3 – расм).

 

 

 

4.3 – расм. Тўлқинсимон пўлат қобиғли кабел:

1 – полиэтилен ичак; 2 – полиэтилен ичак ости ёпиштирилувчи қатлам; 3 –  тўлқинсимон пўлат қобиқ;  4 – алюминий экран; 5 –белбоқли изоляция; 6-ток ўтказгич  симлар.

 

Ҳозирги пайтда телекоммуникация тармоқларида ток ўтказгичлар кордел–қоғоз изоляцияли ва қўрғошин қобиғли МК турдаги шаҳарлараро алоқа кабеллари ҳам ишлатилмоқда. Уларнинг мухофазаловчи қобиғларига қараб кабеллар қуйидаги турларда бўлиши мумкин:

МКГ – шаҳарлараро алоқа кабели ўтказгич изоляцияси кордел қоғозли қўрғошин қобиғли (ялонғоч); 

МКБ – шаҳарлараро алоқа кабели ўтказгичлар кордел – қоғоз билан изоляцияланган пўлат тасмалар билан зирхланган;

МКП – шаҳарлараро алоқа кабели ўтказгич изоляцияси кордел қоғозли ясси симлар билан зирхланган;

МКК – шаҳарлараро алоқа кабели ўтказгич изолацияси кордел қоғозли антикоррозия қоплами  пўлат тасмалар билан зирхланган, джут қопламисиз.

Кабел ўзаги тузилишга қараб бир жинсли – яъни 1,2 мм диаметрдаги изоляцияланган мис ўтказгичлар бир, тўрт ёки етти тўртлик ўрамидан иборат;  комбинациялаштирилган – кабеллар юқори частотали тўртлик ўрамларидан ташқари 1,4 мм диаметрдаги изоляцияланган мис ўтказгичлар экранлаштирилган жуфтликлардан ҳосил бўлади.

Юқори частотали, паст частотали ва экранлаштирилган элементга эга бўлган комбинациялаштирилган кабеллар шаҳарлараро ва минтақавий тармоқларда қўлланиб экранлаштирилган жуфтликлар симли радиоэшиттириш дастурларини узатиш учун қўлланилади.

Бундай турдаги кабеллар 21 жуфтлик сиғимда бўлиб, улар 9х4 ўрамда да учта экранлаштирилган жуфтлик; 32 жуфтлик кабелдаги 14х4 ўрам сиғимида тўртта экранлаштирилган жуфтлик ва 13 жуфтлик, кабелнинг 6х4 ўрам сиғимида битта экранлаштирилган жуфтлик мавжуддир. Бундан ташқари кабеллар 0,9 мм диаметрдаги сигнал симларига эгадир. Қурилиш узунлиги 850 метр бўлган юқори частотали тўртликларда диаметри 1,2 мм мис ўтказгичлар диаметри 0,81 мм қоғоз корделига К–17 турдаги кабел қоғозидан иборат бўлган иккита тасма билан изоляция вазифаси учун ўралган.

 

4.2 Худудий тармоқ кабеллари

 

Минтақалар орасида алоқани ташкил этиш учун, яъни вилоят марказларини район марказлари билан боғлаш учун битта туртликдан иборат ўтказгичлари тўлиқ полиэтилен ёки кордел – полистирол изоляцияли симметрик кабеллар ёрдамида аналог К–60, рақамли ИКМ–30 ёки ИКМ–120 узатиш воситалари ёрдамида алоқа ташкил этиш мумкин.

Битта тўртлик кабелларнинг бир неча турлари мавжуд:

ЗКП – 1х4 – (Зоновый кабел с сплошной изоляцией) – минтақавий алоқа кабели ток ўтказгичлари тўлиқ полиэтилен изоляцияли ва полиэтилен қобиғли;

ЗКВ – 1х4 ўтказгичлари полиэтилен изоляцияли ва поливинилхлорид қобиғли кабел;

ЗКПАШп – 1х4 ўтказгичлари полиэтелен изоляция ва алюминий қобиғли ҳамда полиэтилен ичакли кабел;

МКС – 1х4 Междугородный кабель с полистирольной (стирофлексной) изоляцией ўтказгичлари полистирол изоляцияли қўрғошин ёки алюминий қобиғли кабел

Минтақавий тармоқларда қўлланувчи ўтказгичлар изоляцияси полиэтилен ва пластмасса қобиғли кабелларнинг мухофазаловчи қобиғларига қараб кабеллар қуйидаги русмда бўлиши мумкин:

ЗКП – полиэтилен қобиғида;

ЗКПБ – полиэтилен қобиғда ва зирхли тасмага эга;

ЗКПК – думалоқ симли зирхларга эга;

ЗКВ  – поливинил хлорид қобиғли;

Кабел ўзаги битта юқори частотали тўртлик ўрамдан иборат бўлиб, ток ўтказувчи сим диаметри 1,2 мм мис ва  изоляцияси 1,1 мм қалинликдаги полиэтилендан иборат. Изоляцияланган ўтказгичлар ўрами 1,8 мм диаметрли полиэтилендан тайёрланган марказий кордел атрофида тўртлик ҳосил қилади. Биринчи жуфтлик ранги қизил ва сариқ, иккинчи жуфтлик ранги эса хаворанг ва кўкрангли. Тўртлик ўрам полиэтилен ва бутил каучук гидрофоб тўлдиргичи билан тўлдирилган ҳолда бўлиб, кабел диаметри 11,4  миллиметрни ташкил этади. Экран эса қалинлиги 0,15 мм алюминий ва 0,10 мм қалинликдаги мис тасмаларидан ташкил топган. Алюминий тасмаси орасида 0,3–0,5 миллиметрли иккита қалайланган мис симлар жойлашган. Экран усти битум компаунди қоплами билан қопланиб, унинг устидан 2,2 мм қалинликда полиэтилен (ЗКП) ёки поливинилхлорид (ЗКВ) билан ўралади. ЗКПБ ва ЗКВБ туридаги кабелларда ташқи қобиғ устига 0,3 мм қалинликда иккита пўлат тасма, ЗКПК ва ЗКВК турдаги кабелларда эса диаметри 1,8 мм рух қатлами билан қопланган пўлат симлар қатлами кабел зирхини ташкил этади. Битта тўртлик туридаги кабелнинг қурилиш узунлиги 1000 метр. 4.4.- расмда ЗК турдаги кабелнинг кўндаланг кесим юзаси келтирилган.

 

 

 

4.4- расм. ЗК турдаги кабелнинг кўндаланг кесим юзаси:

1 – полиэтиленли марказий кордел;  2 – мис симли ўтказгичлар; 3 – полиэтилен изоляция; 4 – тўлдиргич; 5 – алюминийли қобиғ (ЗКПА) 6 – экран тасма (ЗКП) 7 – битум джут қоришмаси;  8 – полиэтилен ичак; 9 – ёстиқ; 10 – пўлат  зирх тасмаллар; 11 – ташқи мухофазаловчи қоплама.

 

4.3. Шаҳар телефон кабеллари

 

Шаҳар телефон тармоқларида алоқа кабеллари иккита йўналишда қўлланади: абонент – АТС дан абонентгача бўлган масофа бўлиб у абонентга алоқа ташкил этиш учун қўлланади; боғловчи – АТС ларни бир – бири билан ҳамда Шаҳарлараро телефон стаанциялар (ШТС)  билан боғланиш учун қўлланади.

Бундай тармоқда қуйдаги турдаги шаҳар телефон кабеллари қўлланилади. Қўрғошин қобиғли ва қоғоз–ҳаво изоляцияли (Т) кабеллар; пластмасса қобиғли ва пластмасса изоляцияли (ТП) кабеллар;

Т турдаги кабеллар ўтказгичлари мисдан иборат бўлиб уларнинг диаметри 0,4; 0,5 ва 0,7 мм. Уларнинг изоляцияси ҳаво–қоғозли–ўтказгич устига пўкак қоғоз массасидан олинган қоғоз тасма найча кўринишда ўралиб чиқилади. Изоляцияланган ўтказгичлар жуфтлик ўрам билан ўралган бўлиб уларнинг ўрам қадами 70 – 250 мм  ҳар бир жуфтлик ўрамидаги ўтказгич изоляция ранги оқ (натурал) рангда иккинчи ўтказгич изоляция ранги эса бутун ўтказгич изоляцияси узунаси бўйича қизил ёки ҳаво ранг чизиқ билан бўялган. Кабел ўзак ўрами қатламли ёки боғламли ўрамдан иборат. Боғламли ўрамлар кабел сиғими 100 жуфтликдан ошиқ бўлганда қўлланади. Қатламли ўрамда эса ўзакнинг ҳар бир қатламли назорат жуфтлиги яъни изоляция ранги билан фарқланади. Бундай ўзакли кабелнинг марказий ва охирги қатламларидан ташқари бошқа ҳамма қатламлар рангли ип билан спирал кўринишида айлантирилиб ўралади. Кабел ўрамлари устидан қалинлиги 0,12 мм кабел қоғози икки – уч қават қилиб ўралади ва бу ўрам белбоғли изоляция деб юритилади. Белбоғли изоляция устида қалинлиги  мм қўрғошин билан қопланади. Кабелларнинг мухофазаловчи қатлам тузилиши ва Т турдаги кабелдаги жуфтликлар сонини ўтказгичлар диаметрига боғлиқлиги 4.1 – жадвалда келтирилган.

4.1–жадвал

 

Кабелдаги ҳар бир ток ўтказгич изоляцияси бошқача ўтказгичлар изоляциясига ва қўрғошин қобиғга нисбатан  хароратда изоляция қаршилиги 5000 МОм дан кам бўлмаслиги керак. Заводда ишлаб чиқариган кабел уткзгичлари бир – бирига нисбатан ва ўтказгич ҳамда қўрғошин қобиғга нисбатан 2 минут мобайнида частотаси 50 Гц ўзгарувчан токда 500 В кучланишга чидамли бўлиши керак.

ТП турдаги симметрик алоқа кабелларида ток ўтказгич мис материалидан тайёрланиб, уларнинг диаметри 0,32; 0,4; 0,5; 0,64 ва 0,7 мм ҳамда ўтказгичлар изоляцияси тўлиқ полиэтелен кўринишда бўлиб, ҳар бир ўтказгич изоляцияси ўзининг ранги билан фарқланади ўтказгич ўрамлари жуфтлик ёки тўртлик (юлдуз) ўрамда ўзак ўрами эса қатламли ёки боғламли ўрамдан иборат (4.5 – расм).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4.5. – расм. Шаҳар телефон кабелларининг қатламли (а) ва боғламли (б) ўрам кўринишлари.

 

Бугунги кунга келиб кабел ток ўтказгичлари диаметри 0,32; 0,4 ва 0,64 мм, изоляция  мм қалинликдаги полиэтилендан иборат жуфтлик ўрамли кабеллар 1200 жуфтликгача, тўртлик ўрамли кабеллар эса 600 тўртлик ўрамидан иборат. Кичик диаметрдаги (0,32 ва 0,4мм ток ўтказгичли) кабеллар сиғими 2400 жуфтликгача бориши мумкин. ТП туридаги кабелларнинг қурилиш узунликлари кичик сиғимли (100 жуфтликгача)  метргача борса, катта сиғимдаги (2400 жуфтликгача) кабеллар эса м бўлади.

4.6 – расмда ТП турдаги кабелларнинг тузилиш системаси кўрсатилган.

 

 

 

 

 

 

4.6–расм. ТП турдаги кабелнинг тузилиши системаси:

1–ток ўтказгич сим; 2–  ток ўтказгич сим  изоляцияси ; 3–изоляцияланган ток ўтказгич; 4–жуфтлик ўрам тузилиши; 5–тўртлик ўрам тузилиши; 6–ўн жуфтлик элементар боғлам; 7–бешта тўртликдан иборат бўлган элементар боғлам; 8–ўнта ўн жуфтликдан иборат бўлган асосий боғлам; 9–жуфтлик ўрамдан ташкил топган қатламли ўрам. 10–шаҳар телефон тармоғида қўлланувчи кабел; 11–жуфтлик ёки тўртлик ўрамдан ташкил топган тузилиш.;12- ўн жуфтлик қатлам тузилиши;13- богламли қатлам тузилиши;14-белбогли изоляция;15- алюминийли фольга қатлами- экран;16- ташқи мухофазаловчи қобиқ.

 

Кичик сиғимдаги (100 жуфтликгача) кабелларнинг ток ўтказгичлар изоляциясини намликдан мухофаза этиш учун гидрофоб тўлдиргич билан тўлдирилган ҳолда ишлаб чиқарилади, бундай кабеллар ТППЗ деб русумланади.

Кабелнинг боғлам ўрам турида ўрамлар бир хил сиғимдан яъни 50х2 ва 100х2 (ёки 25х4 ва 50х4) иборат. Бундай боғламлар ўз навбатида элементар боғламлардан, сиғими 10х2 (5х4) ташкил топади. Булардан энг кўп қўлланиладиган 100х2 боғлам бўлиб, унинг сиғими телефон боксининг сиғимига тўғри келса, 10х2 боғлам тақсилаш қутичаси сиғимига тўғри келади.

100х2 кабелнинг ўрам системаси (3+7)х10х2 ёки (3+7)х5х4. 100х2 дан юқори бўлган у кабел ўзаклари 50 ёки 100 жуфтлик (25 ёки  50 тўртликдан) ўрамларидан ҳосил бўлади. Мисол учун учта юз жуфтлик боғлам 3х(100х2) ёки олтита эллик жуфтлик боғламлар (1+5)х(50х2) уч юз жуфтлик кабел ўзагини ташкил этади. (4.7 – расм )

 

4.7 – расм. Шаҳар телефон тармоқларида қўлланувчи кабелларнинг боғлам ташкил этиш схемаси:а) 5х4 ёки 10х2;  б) 50х2;  в) 100х2;  г) 300х2;  д) 600х2;  е)1200х2;

 

Кабел ўзаги белбоғли изоляция билан ўралгандан сўнг унинг устига қалинлиги мм алюминий тасма экран вазифасини бажариш учун спирал кўринишида ўралади, экран остида эса диаметри 0,5 мм қалайланган сим ўралади. Бу мис сими алюминий экраннинг қаршилигини камайтириш билан бирга, бир вақтнинг ўзида оҳирлаш ускуналарига улаш учун қўлланиди. Белбоғли изоляция устида қалинлиги мм бўлган полиэтилен қобиғ қопланади.

Пластмасса қобиқли кабеллар қуйидаги турларда бўлиши мумкин:

ТПП – (телефонный кабель с полиэтиленовой изоляцией с полиэтиленовой оболочкой) телефон кабели ток ўтказгич изоляцияси полиэтилен ташқи қобиғли;

ТППБ – кабел ўзаги ТПП русмли кабел сингари бўлиб фақат ташқи мухофаза қобиғи зирх қатламида икки қават пўлат тасмалар билан ўралиб унинг устида джут қатлами қопланади.

ТПП туридаги кабеллар шаҳар телефон тармоқларининг турли участкаларида қўлланилади. Абонент линиянинг магистрал участкасида юз жуфтлик ва ундан ортиқ сиғимли кабеллар қўлланса, тақсимланиш участкасида ўн жуфтликдан юз жуфтликгача бўлган кабеллар қўлланади. ТПП туридаги кабеллар телефон канализациясида, бино деворларида ва симёғочларга осиш йўли билан ётқизилса, ТППБ туридаги кабеллар фақатгина ерда ётқизилиши мумкин. ТПП туридаги кабеллар заводда ишлаб чиқарилгандан сўнг частотаси 50 Гц ўзгарувчан ток ёрдамида 2 минут мобайнида ток ўтказгичлар жуфтликлари 1000 В кучланишга, ўтказгич ва экран орасидаги кучланиш 500 В чидамбардош бўлиши керак.

 

4.4.           Қишлоқ телефон тармоқларида қўлланувчи кабеллар

 

       Қишлоқ телефон тармоқларида қўлланувчи кабеллар станциялар аро – боғловчи ва абонент кабелларига бўлинади. Станциялараро боғловчи  алоқа кабелларида юқори частотали битта ва иккита тўртлик кабеллардан КСПП–1х4 ва КСПП–2х4 туридаги кабеллар қўлланади. Бундай кабеллар бўйича юқори частотали КНК–6 ва КНК–12 аналог алоқа узатиш воситалар билан биргаликда ИКМ – 15 ва ИКМ – 30 рақамли алоқа узатиш воситалари ишлатилади. Келтирилган системалар бўйича  битта тўртликда 12 тадан 60 тагача алоқа каналларини ҳосил қилиш мумкин. Боғловчи линиялар бўйича алоқа узатиш масофаси 100 км гача бориши  мумкин.

Абонент линияларида шаҳар–телефон тармоқларида қўлланувчи ТПП туридаги кабеллар бўлиб уларнинг сиғими 10х2; 20х2; 30х2; 50х2 ва 100х2 бўлади. Абонент линияларнинг узунлиги 15 км дан ошмаслиги керак. Бундай линияларда ПРППМ – 1х2х0,9 русмдаги кабеллар қўлланиади.

         Қишлоқ телефон тармоқларида қўлланивчи алоқа кабелларида мисдан тайёрланган ток ўтказувчилар қўлланилиб, улар полиэтилен изоляция ва полиэтилен қобиғга эга. Баъзи бир пайтларда ток ўтказгич вазифасини алюминийли ўтказгичлар ёки  биметал (алюминий, пўлат) ўтказгичлар қўлланади. Қишлоқ жойларда радиоэшиттириш дастурларни узатиш учун бир жуфтлик кучайтирилган тузилишга эга бўлган МРМ – 1х2 турдаги ва ПРППМ – 1х2 турдаги бир жуфтлик кабеллар қўлланилади.

         КСПП – 1х4 турдаги юқори частотали битта тўртлик алоқа кабелли (7.8 –расм)  бир неча русмда бўлиши мумкин:

КСПП – 1х4  (кабель сельский с полиэтиленовой изоляцией с полиэтиленовой оболочкой) –  қишлоқ телефон тармоқларида қўлланувчи алоқа  кабели ток ўтказгичлар изоляцияси полиэтилен ва ташқи қобиғи полиэтилен;

КСППБ – 1х4  – қишлоқ телефон тармоқларида қўлланувчи алоқа кабели икки қавват тўлат тасма ёрдамида зирхланган бўлиб полиэтилен мухофазаловчи ичак билан қопланган  ва у тўғридан – тўғри ер остига ётқизиш учун қўлланади;

КСППК – 1х4  –  қишлоқ телефон тармоқларида қўлланувчи алоқа кабелли думалоқ симлар ёрдамида зирхланган бўлиб сув ҳавзалари ва дарёлардан ўтиш учун қўлланади;

КСППт – қишоқ телефон тармоқларида қўлланувчи алоқа кабели симёғочларга осиш учун кабел ичига ўрнатилган қулай трос ўрнатилган.

Кабеллар ичига намгарчилик ўтмаслиги учун кабел ўзаги гидрофоб тўлдиргич (заполнитель) билан тўлдирилган бўлиши мумкин. Бундай холда кабел русмида З ҳарфи қўлланилади ва КСПЗП, КСПЗПБ, КСПЗПт кўринишида белгиланади.

Бир тўртлик алоқа кабеллари мисдан тайрланган ток ўтказгичлардан иборат бўлиб, уларнинг диаметри 0,9 ёки 1,2 мм, ўтказгич изоляцияси  мм қалинликдаги полиэтилен изоляцияга эга. Тўртлик ўрам устидан мм қалинликда полиэтилендан тайёрланган белбоғли изоляция ва қалинлиги 0,1 мм бўлган алюминий экран кабел занжирларини ташқи электромагнит майдонлардан мухофаза этиш учун қўлланади. Кабел экрани охирлаш ускунаси  билан улаш учун алюминий экран тагидан диаметри 0,5 мм қалайланган мис ўтказгич жойлашган. Кабел ташқи қобиғи  мм бўлган полиэтилендан иборат  КСПП –1х4х0,9 кабелининг ташқи диаметри 12 мм ва массаси 106 кг/км бўлса, КСПП – 1х4х1,2  кабелининг диаметри 14 мм ва массаси 131 кг/км.

Иккита тўртликдан иборат бўлган  КСППБ –2х4 туридаги кабел иккита битта тўртликдан ва ташқи қобиғи зирхланган ҳамда умумий ташқи қобиғи полиэтилендан иборат бўлиб, кабел ўзаги  саккиз кўринишдан иборат. Иккита тўртлик ўзагидан иборат бўлгнан кабелнинг электр характеристикалари битта тўртлик кабел электр харакатиристикалари каби бир хил. КСППБ – 2х4 кабелининг авзалликларидан бири турли хил тўртликлардаги занжирлар орасидаги ўзаро ўтиш сўниши жуда ҳам юқори.            (дБ/к.қ.у.). Бу эса битта кабел бўйича рақамли ва аналог алоқа узатиш воситаси ёрдамида икки томонлама алоқа ташкил этиш мумкин.

 

 

 

4.8–расм. КСПП–1х4 турдаги кабелнинг тузилиши:

1–мисдан иборат бўлган ток ўтказгич; 2–полиэтилен изоляция; 3–гидрофоб тўлдиргич; 4–белбоғли изоляция; 5–алюминий экран; 6–ташқи полиэтилен қобиғ; 7– икки қават пўлат тасма – зирх; 8–зирхни муховазаловчи қоплам; 9–думалоқ симли зирх; 10–пўлат тросс.

 

Қишлоқ телефон тармоқларидан бир жуфтлик алоқа кабеллари асосан абонент линияларда қўлланади (4.9 – расм). Бундай кабелларнинг ток ўтказгичлари мисдан иборат бўлиб уларнинг диаметри 0,8;  0,9; 1,2 мм. Ток ўтказгич изоляциялари полиэтилендан иборат бўлиб, устидан ичак кўринишдаги полиэтилен (ПРППМ –1х2) дан иборат. Бундай турдаги кабеллар поливинил хлорид изоляциядан (ПРВПМ – 1х2) ҳам ташкил топган бўлиши мумкин. Бир жуфтлик кабеллар ўтказгичлари алюминийли (ПРППА –1х2) ва пўлат симлардан (ПТПЖ – 1х2) ҳам иборат бўлиши мумкин. Бугунги кунда қишлоқ телефон тармоқларидан ПРППМ – 1х2  (провод радиофикационнқй с полиэтиленовой изоляцей в полиэтиленовой оболочке с меднўм жилами) – радиоэшиттириш учун қўлланувчи бир жуфтлик кабеллар мис ток ўтказгичи полиэтилен изоляцияли ва ташқи қобиғи полиэтилен қобиғли кабеллар кенг равишда қўлланмоқда.

Қишлоқ телефон тармоқларида радио эшиттириш дастурларини узатиш учун МРМ –1х2 туридаги магистрал фидер кабеллари кенг равишда қўлланимоқда.

МРМ – 1х2 (магистральнқй радиофикационнўй провод с меднўми жилами) радиоэшиттирш учун қўлланадиган бир жуфтлик магистрал кабели ток ўтказгичлари мисдан тайёрланган ўтказгичлар орасидаги изоляция пўкакли полиэтилендан иборат бўлиб, унинг қалинлиги ПРППМ –1х2 кабели изоляциясидан анча катта. Бу кабелнинг ўтказгичлари мисдан иборат бўлиб унинг диаметри 1,2 мм МРМ –1х2 туридаги кабелнинг ўтказгичлар изоляцияси бир мунча қалин бўлганлиги учун радиоэтитириш тармоқларида 960 Вольтгача бўлган кучланиш учун қўллаш мумкин. Ҳозирги пайтда экранлаштирилган МРМЭ 1х2х1,2 русмдаги кабеллар ҳам кенг равишда қўлланилмоқда.  

 

4.5. Абонент ўтказгичи  учун қўлланувчи кабеллар

 

Абонент ўтказгичи ва ўтказгичли эшиттиришлар тармоқларида мис ўтказгичли полиэтилен (поливинилхлорид) изоляцияли бир жуфтлик кабеллар кенг қўлланилмоқда. Бир жуфтлик кабеллар ПРППМ, ПРПВМ, МРМВ, МРМП, МРМПЭ ва МРМПЭБ туридаги кабелларнинг конструктив тузилиши 4.9– расмда келтирган.

Бир жуфтлик ПРППМ – (провод радиофикационнқй с полиэтиленновой изоляцией в полиэтиленовой оболчке с меднўми жилами) – радиоэшиттириш учун қўлланувчи мис ўтказгич полиэтилен билан изоляцияланган ва полиэтилен қобиғли билан қопланган. ПРПВМ (провод радиофикационнўй в полиэтиленовой изоляцией в поливинилхлоридной оболочке с меднўми жилами) – радиоэшиттириш учун қўлланувчи мис ўтказгич полиэтилен қобиғли ёки поливинилхлорид қобиғли кабелнинг ўтказгич диаметри 0,8; 0,9 ва 1,2 мм улар ёнма – ён паралелл равишда жойлашган бўлиб 0,6 мм қалинликда полиэтилен изоляция ва 0,8 мм қалинликда ПРППМ турдаги кабелда полиэтилен ПРПВМ турдаги кабелда 0,7 мм қалинликда (ПВХ) поливинилхлорид қобиғ билан қопланган (4.9 а, б – расм). Бундай кабелларнинг қурилиш узунлиги 500 метр ўрам бухталарда ўралади. Бу турдаги кабелларнинг ишлатиш муддати 8 йил бўлиб, уларни тўғридан тўғри ерга, бино деворларида, бино ичкарисида ётқизиш ҳамда ҳаво орқали ўтган линияларнинг симёғочларида осиб эксплуатация қилиш рухсат этилади.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4.9–  расм. Абонент ўтказгичи ва ўтказгичли эшиттиришлар учун қўлланувчи кабелларнинг тузилиши:

а)    ПРППМ; б) ПРПВМ; в) ПТПЖ, ПТВЖ, ТРП, ТРВ; г) МРМВ, МРМП, МРМППБ; д) МРМПЭ; е) МРМПЭБ.

1 – кабел қобиғи; 2 – кабел ўтказгичи; 3 – ўтказгич изоляцияси; 4 – ўтказгичлар орасидаги оралиқ; 5 – алюминийли экран тасма; 6 – экран сими; 7 – белбоғли изоляция; 8 – пўлат зирх тасма; 9– пластмасса (полиэтилен) тасма.

 

Кабеллар абонент линиянинг абонент ўтказгичи участкасида ёки радиоэшиттириш тармоқларининг 360 В  кучланишга эга бўлган фидер линияларида  қўлланади.

Бир жуфтлик МРМВ (магистральный радиофикационный кабель с медными жилами в поливинилхлоридной оболочке) магистарал радиоэшиттириш тармоқларида қўлланувчи бир жуфтлик, кабел мис ўтказгичлардан иборат бўлиб, поливинилхлорид қобиғли, МРМП – полиэтилен қобиғли кабелларнинг ўтказгич диаметри 1,2 мм мис бўлиб, ўтказгичлар орасидаги изоляция 2,6 мм қалинликда порий – полиэтилен билан қопланиб устидан мм қалинликда алюминий экран тасмали ўрам ўралади. Алюминий экраннинг қаршилигини камайтириш мақсадида ҳамда экранларни оҳирлаш ускунасига улаш осон бўлиши учун алюминий тасма тагидан диаметри 0,4 ёки 0,5 мм қалайланган мис ўтказгич жойлаштирилади. Экран устидан эса 1,7 мм қалинликда МРМВ туридаги кабел учун поливинилхлорид қобиғ, МРМП турдаги кабел учун эса полиэтилен қобиғ қопланади. Бу турдаги кабелларнинг қурилиш узунлиги 1000 метр бўлиб, улар кабел ғалтагига ўралади. Бундай кбеллар 2000 В кучланишдаги  магистарал фидерларда қўлланилиб, уларни телефон канализацияларида ётқизиш ва симёғочларига осиш мумкин (4.9  е – расм).

Ўтказгичли радиоэшиттириш дастурларини 2000 В кучланишда юқори бўлган магистрал фидерлар бўйича узатишда МРМПЭ ва МРМПЭБ турдаги кабеллар қўлланади. Бу кабелларнинг ўтказгичлари диаметри 1,2 мм мисдан иборат бўлиб, ўтказгичлараро изоляцияси – порий – полиэтилен. Изоляцияланган ўтказгичлар белбоғли изоляция, унинг устида эса алюминий тасма ўрами экран вазифасини бажаради. Экран устидан эса 1,7 мм қалинликда полиэтилен қобиғ қопланиб унинг устидан мм қалинликда полиэтилен тасма билан антикоррозия қоплами зирх ости ёстиғини ташкил этади.

МРМВ ва МРМП кабелларининг қурилиш узунликлари 1000 метрда ортиқ бўлиб уларнинг эксплуатация жараёни 12 йил. Бир жуфтлик ПТВЖ ва ПТПЖ (4.9 в – расм) турдаги кабеллар диаметри 0,6; 1,2; 1,8 мм бўлган рух қатлами билан қопланган пўлат ўтказгичлардан иборат. Бу ўтказгичлар паралелл равишда жойлашган бўлиб улар полиэтилен ёки  поливинилхлорид изоляция билан изоляцияланган. Бундай ўтказгичлар радиоэшиттириш учун абонент ўтказгич вазифасини бажаради.

Махаллий тармоқларда абонент линиясининг абонент ўтказгичи вазифасини ТРП турдаги бир жуфтлик ўтказгичли кабеллар бажариди уларнинг ўтказгичлари мис материалидан тайёрланиб изоляцияси полиэтилен (4.9 в – расм).

 

Назорат саволлари

 

1.     Шахарлараро симметрик кабелларнинг тузилиши.

2.     Шахар телефон тармоқларида қўлланувчи кабеллар тузилиши.

3.     Қишлоқ  телефон тармоқларида қўлланувчи кабеллар тузилиши.

4.     Абонент ўтказгичи участкасида қўлланувчи кабеллар.

 

 

 

 

5 МАЪРУЗА

Симметрик алоқа кабелларининг Бирламчи ва иккиламчи узатиш параметрлари.

 

РЕЖА

 

1. Занжирларнинг бирламчи параметрлари ва уларнинг тавсилотлари.

2. Иккиламчи узатиш парметрлари ва уларнинг тавсилотлари.

3. Бирламчи узатиш параметрларини частотага боғлиқлик тавсилотлари.

4. Иккиламчи параметрлари частотага боғлиқлик тавсилотлари

 

 

Алоқа линия занжирларининг электромагнит майдоннинг  бирламчи узатиш параметрлари

    

Алоқа линияларининг  хусусияти ва у бўйлаб узатилаётган маълумотларнинг сифати тўлиқ равишда бирламчи узатиш параметрлари орқали характерланади: актив қаршилик – R, индуктивлик – L, сиғим – С, ва изоляция ўтказувчанлиги – G. Бу параметрлар кучланиш ва узатилаётган токга боғлиқ бўлмасдан линияда қўлланувчи занжирнинг конструктив тузилиши яъни унинг материали ва у бўйлаб оқиб ўтувчи ток частотасига боғлиқдир.

 

Алоқа линияларининг параметрлари ва физик табиати бўйича электр контурлар яъни R, L, С, G элементларидан ташкил топган параметрлари сингари бўлиб, фарқи фақатгина контурда бу параметрлар бир жойда жамланган бўлса, алоқа линиясида бу параметрлар бутун линия узунлиги бўйича бир хил равишда тақсимлангандир. Алоқа линияларида бу параметрлар 1 км узунлик учун аниқланади. 5.1–расмда алоқа занжирининг эквивалент схема участкаси келтирилган.

 

 

Бу схемада келтирилган R ва L элементлар бутун узунасига яъни кетма–кет равишда уланган бўлиб, у ўз навбатида қаршиликлар суммасини ҳосил қилади яъни:

 

 

 

         Кўндаланг равишда уланган  С ва G элементлари эса ўтказувчанлик суммасини ҳосил қилади, яъни:

                                               

 

 

      Эквивалент схемадаги R ва L параметрлари линиянинг металл қисмидаги (ўтказгичлар, экранлар, қобиғлар) процессларни характерласа, G ва С параметрлари эса линиянинг диэлектрик қисмида (кабел изоляцияси ўтказгич изоляцияси, ҳаво орқали ўтган алоқа линияларининг изоляторлари)ги процессларни характерлайди.

Эквивалент схемадаги R ва L параметрлари линиянинг металл қисмидаги (ўтказгичлар, экранлар, қобиғлар) процессларни характерласа, G ва С параметрлари эса линиянинг диэлектрик қисмида (кабел изоляцияси ўтказгич изоляцияси, ҳаво орқали ўтган алоқа линияларининг изоляторлари)ги процессларни характерлайди.

         Линия бўйлаб алоқа сигналларини харакатланиши ҳисобига ток ва      кучланиш камаяди натижада линиянинг охиридаги сигнал қуввати линиянинг бошидаги сигнал қувватидан бир мунча кам миқдорда бўлади.

Келтирилган тўртта бирламчи параметрлардан фақатгина R ва G параметрлари энергияни йўқотувчанлигини кўрсатади, булар:

ток ўтказгичларда иссиқлик ҳисобига ва бошқа металл қисмлари (экран, қобиқ, зирх) ҳисобига бўладиган йўқотувчанлик;

Агар идеал равишда ўта ўтказувчанликка эга бўлган (R=0) ҳамда идеал равишдаги изоляцияга эга бўлган (G=0) ўтказгичлардан иборат бўлган линия яратилганда, у ҳолда бундай линия бўйлаб электромагнит энергия узатилганда ҳеч қандай йўқотувчанлик бўлмайди яъни сигнал сўнмайди.

      Занжирнинг актив қаршилиги – R ток ўтказгичлардан ташкил топган бутун занжирнинг қаршилигидан ва кабелни ўраб турувчи  металл қисмидан иборат бўлган қушни ўтказгичлар, экран, қобиқ ва зирх қатламлари ҳисобига ҳосил бўлувчи йўқотувчанликни ҳосил қилувчи қўшимча қаршилик йиғиндисидан иборат. Одатда занжирнинг актив қаришилиги ҳисобланаётганда занжирнинг ўзгармас токдаги қаршилиги – R0 ва ўзгарувчан токдаги қаршилиги R∽ йиғиндисидан иборат яъни:     

R=R0 +  R∽

      Занжирни қаршилиги занжирни ташкил этувчи ток ўтказгич материали, диаметри, ўтказгич узунлиги ва занжирни ўраб турувчи металл массаларга боғлиқ бўлиб, Ом/км  ўлчов бирлигида ўлчанади.

       Занжирнинг индуктивлиги – L магнит оқимларни ўзгариши ҳисобига ҳосил бўлувчи электр юритувчи куч (ЭЮК) индукцияланиши билан боғлиқдир. Бундай ҳолатда индукцияланувчи, яъни ҳосил бўлувчи ЭЮК қўшни занжирда ўзаро магнит оқимини оқиб ўтиши ўз навбатида шахсий занжирга ўзаро индукцияланишидан ҳосил бўлади. Индукцияланган ЭЮК занжир бўйлаб узатилаётган асосий оқим билан ўзаро харакатланиб  қўшимча қаршиликни ҳосил қилади ва у индуктивлик қаршилиги деб юритилади. Одатда индуктивлик магнит оқимини токга бўлинмаси орқали аниқланади, яъни

 

 

 

    Занжирнинг индуктивлиги ўтказгичларнинг ички индуктивлиги ва ташқи индуктивликнинг йиғиндисидан иборат бўлиб у ташқи магнит оқимни билдиради:

                                                       

    Занжир индуктивлиги занжирни ташкил этувчи ўтказгичлар материали, уларнинг ўлчамлари ва ўтказгичлар орасидаги масофага боғлиқ. Занжир бўйлаб узатилаётган ток частотаси ошиши билан ички индуктивлик камайиб боради ташқи индуктивлик эса ўзгармас ҳолатда қолади. Занжир индуктивлиги милли генри тақсим километрларда – мГн/км ўлчанади.

 

 

Алоқа линия занжирларининг иккиламчи  узатиш параметлари.

    Алоқа линияларнинг иккиламчи узатиш параметрлари вазифасини тўлқин (тавсилотловчи) қаршилик ZT ва тарқалиш коэффициенти  γ         хисобланади. Бу параметлар орқали алоқа линияларининг техник эксплуатацион сифатини бахолашда кенг равишда қўлланади. Кабел магистрали ва алоқа иншоотларини лойихалаштиришда, қуришда ва техник хизмат кўрсатиш даврида биринчи навбатда бу параметрлар нормаллаштирилади ҳамда назоратланади.

 

Тўлқин қаршилиги  ZT бир жинсли линия бўйлаб электромагнит тўлқин тарқалиши жараёнида ҳеч қандай тўсиқлардан қайтмайдиган ҳолатдаги қаршилик бўлиб, бундай ҳолатда линия охиридаги  мослашмаган юкламага узатув пайтида ҳеч қандай таъсир бўлмаслигидир.Тўлқин қаршилиги турли хил турдаги алоқа кабеллари учун турли хил қийматда бўлиб, занжирнинг бирламчи параметлари ва занжир бўйлаб узатилаётган ток частотасига боғлиқ.

Амалиёт жиҳатидан линиянинг тўлқин қаршилиги  икки ҳолатда ўлчаниши мумкин:

Ўлчанаётган линия бир жинсли бўлиб ва қабул қилувчи томондаги қаршилик юкламаси тўлқин қаршилигига тенг бўлганда, яъни ZL= Zт ҳолатида;

      Ўлчанаётган бир жинсли линия электр жиҳатидан  узун бўлганда яъни линиянинг сўниши 13 дБ қийматдан кичик бўлмаганда. Бундай ҳолатда линиянинг охиридан қайтган тўлқинлар линиянинг бош томонига кучсизлантирилган ҳолда етиб бориб занжирнинг кириш қисмидаги тавсилотларига таъсир кўрсатмайди.

Юқорида қайд этиб ўтилган маълумотлар асосида тўлқин қаршилигини аниқлашда кучланиш ва ток қийматларидан фойдаланган ҳолда линиянинг бош томонига  интилувчи электромагнит тўлқин эътиборга олинади. Демак тўлқин қаршилиги  Zт   = UT / IT кўринишдаги ифода бўлиб,  бу ерда UT ва IT тушувчи ёки олдинга интилувчи кучланиш ва токдир. Агар линияда маълум бир қайтган тўлқинни ажратиб оладиган бўлсак, у ҳолда бу тўлқин линиянинг бош томонига қараб ҳаракатланади ва бундай харакатланиш жараёнида қаршиликга учрайди ва бу қаршилик тўлқин қаршилигига тенг бўлиб, қўйидагича аниқланади.

                                                                                                                                                                   

 

      Умумий ҳолда тўлқин қаршилиги қўйидаги формула билан аниқланади:

 

 

 

     Тўлқин қаршилиги  Ом да ўлчанади. Физик табиати бўйича тўлқин қаршилиги   ZT линия узунлигига боғлиқ эмас бўлиб, занжирнинг ҳар қандай нуқтасида ўзгармас қийматга эга.

      Демак линиянинг бошидан охирига қараб ҳаракатланаётган электромагнит энергия камайиб боради, бундай ҳолда энергиянинг камайиши ёки энергиянинг сўниши занжирнинг йўқотувчанлигини кўрсатади. Одатда икки хил йўқотувчанлик мавжуд:

       Кабелнинг металл элементларида йўқотувчанлик, яъни ток ўтказгичлар, экран, қобиқ ва зирх қатламларида ҳосил бўлувчи иссиқлик йўқотувчанлиги бўлиб у занжир бўйлаб ток оқиб ўтиши ҳисобига  ток ўтказгичлар ва бошқа металл массаларнинг исиши ҳисобига иссиқлик йўқотувчанлиги содир бўлади.Занжир бўйлаб оқиб ўтувчи ток частотаси ошиб борган сари йўқотувчанлик миқдори ҳам ошиб боради. Занжирнинг актив қаршилиги ─ R ошиб борган сари кабелнинг металл элементларидаги энергиянинг йўқотувчанлиги шунчалик тез равишда ошиб боради ;

 

НАЗОРАТ САВОЛЛАРИ

1.     Занжирларнинг бирламчи параметрлари ва уларнинг тавсилотлари.

2.     Занжирнинг актив қаршилигини тушунтириб беринг.

3.     Занжирнинш индуктивлигини тушунтириб беринг.

4.     Занжирнинг  ишчи сиғимини тушунтириб беринг.

5.     Занжирнинг изоляция қаршилигини тушунтириб беринг.

6.     Иккиламчи узатиш парметрлари ва уларнинг тавсилотлари.

7.     Сўниш коэффициентини тушунтириб беринг.

8.     Фазалар коэффициентини тушунтириб беринг.

9.     Электромагнит майдоннинг тарқалиш тезлигини тушунтириб беринг.

10.                       Бирламчи узатиш параметрларини частотага боғлиқлик тавсилотлари.

11.                       Иккиламчи параметрлари частотага боғлиқлик тавсилотлари.

6 МАЪРУЗА

Оптик толали алоқа линияларининг пайдо бўлиш тарихи. Оптик толали линияларнинг афзалликлари ва камчиликлари

 

РЕЖА

 

           1.  Оптик кабелларнинг авзалликлари  ва камчиликлари

           2.  Оптик алоқа кабеллари

           3. Оптик кабелларининг туркумланиши.

           4. Оптик кабелнинг асосий конструктив элементлари.

            5. Оптик кабелларга қуйиладиган техник талаблар

 

Таянч иборалар: оптик кабел, оптик кабел элементлари,

 

     Замонавий давр жамиятни ахборотлаштириш жараёнини кескин ривожланишга олиб кирмоқда. Бу жараён ахборот-коммуникациялар хизматларидан фойдаланувчиларни телекоммуникациялар тармоқларига юқори тезлик билан (кенг полосали) уланишга ундайди. Бундай талаб Интернетдан фойдаланувчиларнинг кескин ўсиб бориши ва Мультимедия, Видеоконференция, Электр Рақамли Имзодан Фойдаланиш, Электрон Тижорат, Электрон Хужжат Айланиш ва бошқа бир қанча замонавий хизматларни хаётга кириб келишидан чиқиб келяпти.

     Маълумки юқори тезликдаги сигналларни узатиш ва қабул қилиб олиш учун юқори даражада ўтказиш қобилиятига эга бўлган йўналтирувчи муҳит бўлиши керак.

         Бундай  талабларга ОПТИК АЛОҚА ВОСИТАЛАРИГА тенг келувчи воситалар ҳозирги кунда мавжуд эмас. Бундан ташқари оптик алоқа тизимлари орқали катта ҳажмдаги ахборотларни хохлаган масофаларга узатиш мумкин.

Шунинг учун оптик алоқа жамиятни ахборотлаштириш жараёнини ривожлантирувчи мукаммал ва истиқболли алоқа воситаси ҳисобланади.

 

Оптик алоқани ривожланиш тарихига назар ташласак, шуни айтиб ўтиш жоизки, цивилизациянинг бошланғич даврларида ҳам инсон ахборотларни узоқ масофаларга узатишда оптик сигналлардан фойдаланган.

 Бунинг учун кундуз куни тутунли сигналлардан ёки акс этган қуёш нуридан, тунда эса олов сигналларидан фойдаланган. 

  Вақт  ўтиши билан у қуруқликда машина телеграфи, денгизларда байроқли сигнализация ва сигнал лампалари билан алмашган. Ўз навбатида охири телефон ва телеграф радиоалоқаси билан алмашди

     Фан-техника, квант физикаси, оптоэлектроника бўйича эришилган ютуқлар, оптик квант генераторларини (лазерларни) яратилиши билан оптик алоқани ривожланишини замонавий даври бошланди. 60 йиллар бошида биринчи ЛАЗЕР яратилди. Insoniyat taraqqiyotida aloqaning, xususan, optik aloqaning roli katta bo‘lgan, bunga sabab uning tarqalish tezligining juda kattaligidir. Masalan, XVIII asrdayoq quyosh nurini qaytaruvchi ko‘zgulardan foydalanish asosida ishlaydigan optik telegraf va murakkab signallarni uzatish qobiliyatiga ega bo‘lgan semoforlar yaratildi.

       Axborotni masofaga uzatishda yorug‘lik nurining qulayligini sezgan amerikalik telefon ixtirochisi A. Bell bundan 125 yil avval optik telefon (fotofon)ni yaratdi.      U o‘zining qurilmasi yordamida odam ovozini nur orqali 200 metr masofaga uzatdi.

      Bunda mikrofonning tebranishidan qaytuvchi quyosh nuri ovozni tashuvchi bo‘lib xizmat qildi.

     Hozirgi kunda deyarli har bir uyda radio, televizor va telefon bor, shaharlar va maydonlar o‘rtasida yotqizilgan kabellar yordamida koinotdan Yerning sun’iy yo‘ldoshlari orqali keng miqyosda axborotlar uzatilib turiladi.

Ammo aloqa texnikasining rivojlanishi, elektronikaning zamonaviy yutuqlari, elektromagnit to‘lqinlarining sm va mm diapazonining o‘zlashtirilishi ham hozirgi paytda mislsiz ko‘payib ketayotgan axborot talablariga javob bermay qoldi:

      amaliyot axborotning zichligi, uzatish chastotasining oshirilishi aloqa kanallarini zichlashtirish kabi qator talablarni qo‘ymoqda.

Shuning uchun ham dunyo mutaxassislari birinchi navbatda optik diapazonga qayta-qayta e’tibor bera boshladilar.

     Shuningdek, dunyodagi mis konlari borgan sari kamayib bormoqda.

     

      Vaholanki, texnikada juda kerak bo‘lgan bu metallning deyarli yarmi kabellar uchun ishlatiladi.      

  Olimlarning taxmini bo‘yicha mis ishlab chiqarish XXI asrda keskin ravishda kamayadi.

Demak, biror chora topilmasa, kabel ishlab chiqarish tushkunlikka uchrashi turgan gap.

     Shuning uchun ham mis simlardan voz kechib,

        axborotni shaffof shisha tolalar orqali nur yordamida uzatishga o‘tish lozimligini tushunib yetildi.

     Demak, shisha tolalarni ishlatish ikki ijobiy yutuqqa – axborot uzatish tezligini keskin oshirib, qimmat hisoblangan misni katta miqdorda iqtisod qilishga imkon beradi.

Ta’kidlash lozimki, O‘YuCh-diapazoni (q=1-20sm) bo‘lgan elektromagnit to‘lqinlar mukammal o‘zlashtirilgandan so‘ng navbat optik diapazonga yetib keldi.       60-yillarda kashf etilgan lazerlar ham katta samara bermadi.      Chunki axborotni lazer nuri bilan ochiq atmosferada uzatish yaxshi natija bermadi.

    Bunga sabab atmosferadagi temperatura, havo oqimi, changlar, tuman va h.k. lar tinimsiz o‘zgarib turganligi uchun ochiq havo nur o‘tkazuvchi muhit sifatida ishlatishga yaroqsizligi aniqlandi.    

  Lazer nurini trubalar ichida uzatib ko‘rildi, lekin bu yo‘l ham foyda bermadi.

Shuni aytish kerakki, nur o‘tkazuvchi shisha tolalar 60 – yillarda ma’lum edi.

   Ularning diametri 100 mkm bo‘lib, o‘zak va uni o‘rab olgan qobiqdan iborat edi.

          Lazer nurini shunday tolalar orqali uzatishga urinib ko‘rildi, ammo bunday tolalar juda katta yutish koeffisiyentiga ega bo‘lib, taxminan 1000 db/km ga teng.

 Bunday tolaga kiritilgan nur bir necha metr masofadan so‘ng deyarli butunlay yutilib ketadi.

 Nihoyat, 1970 yil "Korning Glass" firmasi mutaxassislari to‘lqin uzunligi 0, 63 mkm bo‘lgan nur uchun yutish koeffisiyenti 20 db/km dan kichik bo‘lgan nur uchun nur o‘tkazuvchi tolalarni yaratdilar. Bunday tolalar optik aloqa liniyalarida ishlatsa bo‘ladigan sifatlarga ega edi.

   Shuning uchun 1970 yil tolali optikaning tug‘ilgan yili deb sanala boshlandi.

   Ana shundan so‘ng tolali optika aloqasi misli ko‘rilmagan tezlik bilan rivojlanib ketdi, ular ishlatiladigan sohalar ko‘paya boshladi: telefon tarmoqlari orqali ishlaydigan televideniye, aviatsiya va dengiz flotida, bort aloqasi, hisoblash texnikasi, texnologik jarayonlarni boshqarish va nazorat qilish tizimi va h.k.larda ham ishlatila boshlandi.  Bundan tashqari, nurli tolalarning tashqaridan tushuvchi elektromagnit to‘lqinlarning ta'sirini sezmasligi, vaznlari kam va ixchamligi ham aniqlandi.  Shunday qilib, optik aloqa tizimlarining negizi shaffof va toza shishadan qilingan tola bo‘lib, u yaxshi xizmat qiladi.

    Оптик толали алоқа линияси (ОТАЛ) йўналтирувчи узатиш системаларининг бир кўриниши бўлиб, унда ахборотлар диэлектрик тўлқин ўтказгичлар бўйича узатилади ва у ―ОПТИК ТОЛА ДЕБ ЮРИТИЛАДИ.

     Нур узатувчи толалар 2-та асосий қатламдан иборат бўлиб улар: ТОЛА ЎЗАГИ ВА ТОЛА ҚОБИҒИДИР.

    Бу иккала қатлам хам соф КВАРЦ ШИШАСИДАН тайёрланган бўлиб, улар ўзидан оптик параметри билан бир-биридан фарқ қилади.

БУ ПАРАМЕТР СИНДИРИШ КЎРСАКИЧИ ДЕБ АТАЛАДИ. 

         Жуда ҳам мураккаб оптик – физик тизимга эга бўлган оптик кабелларда йўналтирувчи узатиш тизими вазифасини кварцдан тайёрланган оптик тола бажаради. Оптик толанинг асосий хусусиятларидан бири унда турли хил маълумотлар, сигналлар тарқалиши билан бирга оптик толанинг конструктив тузилишига ва бундай тузилишдаги оптик толани турли хил механик таъсир юкламаларидан бўлмиш чўзилиш ва эзилиш бўйича кучланганликга, турли хил эгилишларга, айланиб буралишларга  ва турли хил зарбаларга чидамбардошлиги билан бирга оптик толаларни турли хил ўзгарувчи хароратларга, химиявий таъсирларга, турли хил намгарчиликларга ва водород таъсирига чидамбардошлигини билмоқ зарур.

         Турли холатлар учун қўлланган ва турли хил шароитларда ётқизилувчи оптик кабелларга асосий таъсир этувчи факторлар ва улардан мухофазаланиш бўйича чидамбардошликлари ҳақидаги қисқача маълумотлар 6.1 – жадвалда келтирилган.

 

 Оптик кабелга таъсир этувчи асосий факторлар                          6.1- жадвал

 

6.1. – жадвалда келтирилган маълумотлардан шундай хулоса қилиш мумкинки, оптик кабелларга таъсир этувчи факторлар бўйича турли хил ерларга ётқизилувчи ва турли жойларда қўлланувчи кабелнинг турли хил конструктив элементлари асосида кабелларни ётқизиш ва уларга хизмат кўрсатиш мумкин.

Оптик кабелнинг асосий конструктив элементлари қуйидагилардан иборат:

  -   оптик тола;

  -   оптик модул;

  -   оптик кабелнинг ўзаги;

  -   қаттиқловчи элементлар;

  -   гидрофоб материаллар;

  -   зирх қатлами;

  -   кабел қобиғи.

      Оптик кабелларни ишлатиш жойига ҳамда қўлланиш шароитига қараб бир қанча элементлари кабел ўзаги ичида бўлмаслиги мумкин.

         Оптик тола – оптик кабелнинг асосий элементи бўлиб, у ўз навбатида йўналтирувчи узатув муҳити вазифасини бажаради.

         Оптик модул – оптик кабелнинг (мустақил равишдаги) маълум бир конструктив элементи бўлиб, унинг ичида битта ёки бир нечта оптик толалар жойланиши мумкин. У ўз навбатида толани мухофазаловчи элементи вазифасини бажариши билан бирга оптик толани узилиш ҳолатини бир мунча камайтиради, ҳамда мухофазаланган ҳолда толага кўндаланг ва узунасига тушувчи турли хил кучлардан мухофазалайди ва уларни бир мунча стабил равишда ишлашини таъминлаб беради.

Оптик модуллар қуйидаги турлардан иборат:

—     найчасимон;

—     профилланган яъни кўндаланг кучланганликга эга бўлган ўзакдан иборат;

—     тасмали.

         Найчасимон турдаги оптик модул ичида жойлашган оптик толалар бемалол равишда ўрамсиз ҳолатда ( 6.2.а –  расм ) ёки марказий қаттиқловчи элемент атрофида ўралган ҳолда ( 6.2.б – расм ) ёхуд мустахкам қаттиқ ҳолдаги буфер кўринишдаги қоплам орасида ( 6.2.в – расм ) жойланиши мумкин.

 

 

6.2–расм Оптик модул тузилишига мисоллар:

а), б) ва в)–найчасимон; г)–профиланган

1–найча; 2–ҳаво ёки гидрофоб компаунд; 3–муҳофазаланган қоплам орасидаги оптик тола; 4–марказий қаттиқловчи элемент; 5–тасма; 6– профилланган ўзак  V–кўришдаги; 7–зич равишдаги буфер қатлам

 

         Тасмали кўринишдаги оптик модул ичида жойлашган оптик толалар сони иккитадан бир нечтаси линия кўринишида бир – бири яқинида жойлашиб линия элементини ташкил этади. Линия элементида жойлаштирилган оптик толалар бутун узунлик бўйича полимер материал ёрдамида маҳкамланади. Бундай ҳолатда оптик толаларни маҳкамланиши ўз навбатида иккиламчи мухофазаловчи қатлам вазифасини бажаради (9.3.а – расм ) ёки у адгезив қатлами деб аталади, чунки у полимер синтетик тасмалардан иборатдир (6.3.б – расм ).

         Тасма туридаги оптик модул ичида жойлаштирилган толалар ёрдамида бирламчи блокни ташкил этиш мумкин ва матрица деб юритилади. Бундай матрица ичида маълум бир сонли қийматга эга бўлган оптик толалар полимер найча ичида ёки спирал кўринишдаги профилланган элемент ва бир қатор ўралган оралиқлар ичига жойлаштирилади

 

6.3–расм. Оптик модулларнинг тасмасимон кўринишига                             мисоллар:

а)полимерли муҳофазаловчи материал билан; б) адгезив қатлам ва синтатик                               тасмалар ёрдамида қўшимча мухофазаловчи қоплам билан;

1–мухофазаловчи қоплам орасидаги оптик тола;

2–полимер материал; 3–адгезив қатлам; 4–синтетик тасма.

 

         Оптик кабелнинг ўзаги одатда марказда жойлаштирилган бир дона оптик модулдан ёки бир нечта оптик модуллардан ёхуд бир – бири билан боғламли ўрам тури кўринишида ўралган оптик модуллар боғламидан иборат бўлиб, қоида бўйича улар марказий қаттиқловчи элемент атрофида ўралган бўлади. агар марказий қаттиқловчи  элемент атрофида бир дона модул ўралган бўлса, у бир модул кўринишдаги оптик ўзак деб юритилса бир қанча модуллар ўрами эса кўп модулли конструктив элементга эга бўлган оптик ўзак деб юритилади.

         Одатда оптик ўзак оптик толали – кабел ичида жойлашиб улар оптик толаларни турли хил эгилишлардан, чўзилиш бўйича турли юкламалардан ва эзилишлардан иборат бўлган механик мустахкамлигини оширади. Ҳамда бундай механик таъсирлардан мухофазалайди. Марказий қаттиқловчи элемент асосан узатиш параметрларини мухофазалайди ва кабелга тушувчи функционал юклама вазифасини бажаради.

  Ўз навбатида кабел ўзаги қуйида келтирилган қўшимча элементларни ўз ичига олади:

  -  тўлдиргич элементлари;

  -  оптик толаларга эга бўлмаган элементлар яъни кордел тўлдиргичлар;

  -  мис симлар;

  -   жуфтлик ёки тўртлик ўрамидан иборат бўлган мис симлар ўрами.

         Одатда оптик ўзак кабел ўзаги ичида жойлаштирилган элементлардан иборат бўлган қатлам ёрдамида ёки ёпишқоқ мустахкам синтетик тасма ёрдамида мустахкамланади. Оптик кабел ичига киритилган оптик толалар тури, уларнинг сиғими ва ўзак ичида жойлашган мис симлардан иборат бўлган жуфтлик ёки тўртликлар сони, тўлдиргич элементлар тури каби оптик кабел элементларига эга бўлган конструкцияли оптик толали – кабелни қўллаш шароити ва ишлатилиш жойга эга бўлган функцияси орқали аниқланади.

         Турли хил ерларда қўлланувчи бўлган яъни осиш учун ёки тўғридан – тўғри равишда ерга кўмиш учун ҳамда бино ичида ётқизиш учун қўлланувчи ва турли хил шароитларда ишлатиладиган турли хил оптик модулдан ташкил топган оптик кабел ўзагидаги конструктив тузилишга эга бўлган кабелларга мисоллар 6.4 – расмда кўрсатилган.

 

 

 

 

6.4–расм Турли хил оптик модулли ўзакдан иборат бўлган ер ости осилувчи оптик кабелларга мисоллар:

а)найчасимон; б)профилланган; в)тасмали;

1–марказий қаттиқловчи элемент; 2–найчасимон турдаги оптик модул; 3–мухофазаловчи қоплам (найча, махкам ушлаб турувчи полимер тасма  ва х.кз); 4–полимер найча;    5–мухофазаловчи қатлам орасидаги оптик тола; 6–профилланган турдаги оптик модул;     7–профилланган турдаги ўзак; 8–тасмасимон оптик модулнинг бирламчи блоки; 9–тасмасимон оптик модул

 

         Сув остида ётқизилувчи оптик кабелни турли хил оптик ўзакга эга бўлган конструктив тузилишдаги оптик кабеллар мисоли 9.5. – расмда кўрсатилган.

 

 

6.5–расм Оптик сув ости кабелининг ўзак тузилишига мисоллар

а) Fujitsu фирмасиники б) Alcatel фирмасиники.

1–рух қоплами билан қопланган пўлат симдан иборат бўлган марказий қаттиқловчи элемент;

2–оптик толалар; 3–ультрабинафша нурланиши билан тикилган полимер; 4–девор қалинлиги 0,2 мм ва ташқи диаметри 2,3 мм бўлган пўлат найча; 5–тиксотропик тўлдиргич  

 

         Оптик кабелнинг қаттиқловчи элементлари кабелнинг талаб этиладиган механик мустахкамлигини ва кабел ичидаги элементларни талаб этиладиган жараёндаги деформация қийматида бўлишини таъминлаб беради. Кабелнинг қаттиқловчи элементи материалларини танлашда қуйидаги асосий факторларга эътибор берилади: Юн модули, механик мустахкамлик ва массасининг нисбати, маълум бир вақт мобайнида параметрларини рухсат этиладиган хароратда ўзгариш чегараси бўлишлиги, коррозияга нисбатан чидамлик бўлиши, қайтадан ётқизиш ва монтаж қилиб бўлишлиги учун ва оптик кабелнинг ишлаш шароити каби параметрларини стабил равишда ишлашини таъминлаб беради.

         Қаттиқловчи элемент материали сифатида пўлат, мис ва алюминий каби симлар, ҳамда арамид иплари ва шиша пластик стерженли ўзаклар қўлланади, уларнинг параметрлари ҳақидаги маълумотлар 6.2. – жадвалда келтирилган. Жадвалда келтирилган n – қиймати қаттиқловчи элемент учун қўлланувчи материалнинг қўлланиш коэффициенти бўлиб  у материлларнинг яхши ҳолатларда бўлишини таъминлаб беради.

 

6.2–жадвал Қаттиқловчи элемент материаллари

 

         Кабел марказида жойлаштирилган қаттиқловчи элементлар унинг эгилувчанлигини таъминлаб берса, кабел ўзагидан узоқроқда жойлаштирилган қаттиқловчи элементлар эса кабелни турли хил зарбаларга ва чўзилиш бўйича юклама каби кучли чидамбардошлигини таъминлаб беради.

         Гидрофоб материаллар оптик кабел ичига турли хил намгарчиликларни ва сув парларини кириб кетишидан сақлайди ва бу билан бирга оптик толанинг ишлаш муддатини ошириб боради. Одатда тўлдиргич вазифасини махсус гидрофоб компунд бажариб, у сув тегиши билан шишиб кетувчи бўлади ҳамда сувни итарувчи тасма ёки уларнинг комбинациясидан иборат бўлган махсус тўлдиргичлар билан тўлдирилади қўлланади. Кабел ўзак ичи, модуллар ичи, профилланган оралиқлар ораси ва қаттиқловчи элементлар орасидаги бўшлиқ жойлар ҳам гидрофоб тўлдиргичлар билан тўлдирилади.

         Оптик кабелнинг қобиғи – оптик кабелнинг ўзагини ташқи таъсирлардан ва механик шикастланишлардан мухофазалайди. Оптик кабелнинг қобиқ тури кабелни турли хил эгилишлардан, турли хил буралиб кетишлардан, кўндаланг равишда сиқилишлардан ва шунга ўхшаш турли механик таъсирлрга чидамлилигини ошириш билан бирга климатик ва химявий таъсирларга, ёнғинга чидамбардошли ва ёнғин пайтида водород ажратиб чиқариш каби ташқи мухитдан мухофазалашни чидамлилигини ошириш мақсадида, кабел қобиғининг диаметри ва массаси каби материалнинг физик тавсилотини ошириш ҳамда монтаж жараёнини осон бўлиши учун қўлланади.

         Оптик кабел қобиғи учун қўлланувчи турли хил материалларни бир – бири билан солиштирма тавсилот параметрлари ҳақидаги маълумотлар       6.3 – жадвалда келтирилган .

Параметр	Кичик зичликдаги полиэтилен	Катта  зичликдаги полиэтилен	Алюмо-полиэтилен	Поливинил-хлорид	Полиуретан	Полиамид	Қўрғошин
Механик тавсилотлар
Чўзилиш Эгилиш Буралиш Радиал эзилиш. Ишқаланиш	ўртача яхши яхши ўртача ўртача	ўртача яхши яхши ўртача яхши	яхши яхши яхши яхши ўртача/яхши	ўртача яхши яхши ўртача ўртача	ўртача яхши яхши ўртача яхши	яхши яхши яхши яхши яхши	яхши ўртача яхши яхши ўртача
Климатик тавсилотлар
Климатик таъсирларга чидамбардошлиги. Намгарчиликни киришидан мухофазалаш. Химиявий таъсирларга чидамбардошлик. Углеводород таъсирларга чидамбардошлик.	яхши     ёмон     яхши     ёмон	яхши     ёмон     яхши     яхши	яхши     яхши     яхши     ўртача/яхши	яхши     ёмон     ўртача     ўртача/яхши	яхши     ёмон     яхши     ўртача	яхши     ёмон     яхши     яхши	яхши     яхши     яхши     яхши
Физик тавсилотлар
Иссиқликкга чидамбардошлик. Массасасининг кичиклиги. Ёнғинни тарқалиб кетмаслиги	ўртача   яхши   ёмон	ўртача   яхши   ёмон	яхши   яхши   ёмон	ўртача   яхши   яхши	ўртача   яхши   ёмон	ўртача   яхши   ёмон	яхши   ёмон   яхши

6.3.–жадвал. Оптик кабел қобиқ материал параметрлари

 

         Оптик кабелнинг зирх қатлами – оптик кабелнинг механик хусусиятларини оширади ва кабелнинг мухофазаловчи функцияларини яхшилайди. Одатда оптик кабелнинг зирх қатлами учун рух қатлам билан қопланган тўлқинсимон пўлат тасма ёки зангламайдиган пўлат симлардан иборат бўлиб, улар бир ёки бир неча қатлам кўринишидаги ўрамлардан ташкил топади. Мисол учун уни чуқур бўлмаган дарёлар кечуви учун икки қатламли зирх қўлланса, денгиз қирғоқлари ва чуқур дарёлар кечуви учун эса жуда ҳам юқори кучланганликга эга бўлган пўлат симлардан иборат зирх қатлами қўлланади. Турли хил ер ости кемирувчиларидан кабелни мухофаза этиш учун бутун кабел узунлиги бўйлаб ўралган тўлқинсимон пўлат тасмадан иборат бўлган зирх қатлами қўлланади. Диэлектрик оптик кабелларда зирх қатлами учун арамид ип тўқималари, шиша пластик ўзакли стерженлар қўлланади.

 

6.3.Оптик кабелларга қўйиладиган техник талаблар.

 

         Телекоммуникация тармоқларида қўлланиш шароити бўйича оптик кабеллар 6.6. – расмда кўрсатилган асосий конструктив элементлардан ташкил топади  .

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

6.6–расм Оптик кабелнинг асосий конструктив элементлар

 

         Бизга маълумки оптик кабеллар бўйлаб ҳамма турдаги маълумотларни ҳозирги замон ҳамда келажакдаги оптик узатиш технологиялари асосида маълумотларни узатиш мухити бўлиб хисобланади. Қонун бўйича линияда қўлланувчи оптик кабелларнинг оптик ўзаги ичида металл элементлар бўлмаслиги керак, чунки бундай металл элементларни ташқи электромагнит таъсирлардан мухофаза этиш учун қўшимча сарф – харажатлар керак бўлади.

         Оптик кабелнинг конструкциясини ва техник эксплутацияси учун мураккаблаштирмаслик ва унинг нархини оширмаслик учун улар ўзгармас хаво босими остига қўйилмасликлари лозим.

         Оптик кабелларнинг қобиғи бутунлай ишлаш даври мобайнида герматик бўлган ҳолатини сақлаб туриши керак. Бундан ташқари оптик кабелларнинг қобиғи герматик бўлиши билан бирга улар намгарчиликни бутунлай ўтказмайдиган ва сингдирилмайдиган, электр томондан мустахкам, шўрхоқ тупроқлар таъсирига чидамли, қуёш нурларини нурланишига, гидростатик ўзгармас босимга , пастки ва юқори хароратларга чидамбардош бўлиб, ўз навбатида у бутунлай ёнмаслиги ва ёнғинга чидамбардош бўлиши ҳамда чўзилишга, эгилишга, турли зарбаларга ва турли эзилишлар каби механик хусусиятларга эга бўлиши керак.

         Оптик кабеллар учун қўлланувчи зирхнинг механик хусусияти оптик кабелларни ётқизиш ва уларга техник хизмат кўрсатиш бўйича тўлиқ шартларни бажариш билан бирга бутунлай хизмат кўрсатиш даврида бу хусусиятларини сақлаган ҳолда турли кемирувчилардан  мухофаза эта билиши керак.

         Оптик кабеллар ўз навбатида сертификатга эга бўлиб бу сертификат ҳалқаро талаб ва нормаларга жавоб бермоғи лозим.

         Оптик толаларнинг параметрлари ва уларга қўйиладиган талаблар иккинчи бўлимида келтирилган. Оптик толаларнинг сўниш коэффициентига қўйиладиган талаблар 6.4. – жадвалда келтирилган. Бу тавсифлар  ҳамма талабга жавоб бериши билан бирга улар ёрдамида жуда ҳам катта узунликдаги регенерация участкалари ташкил этилиб улар бўйлаб каттадан – катта бўлган маълумотларни узатиш тезлигида толали – оптик узатиш тизимларини яратиш, қурилиш ва бундай тармоқларга хизмат кўрсатиш ҳамда келажакда бундай тармоқларни реконструкция қилиш учун кетадиган сарф – харажатларни камайтириш керак.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

6.4 – жадвал. Оптик кабелдаги толаларнинг сўниш коэффициенти

 

        

Оптик кабелларни қўлланиш жойидан қаътий назар циклик хароратга чидамли бўлиши керак. Циклик харорат деганда энг пастки ва энг юқори ишчи харорат диапазони тушунилади.

        Осма оптик кабеллар атмосферадан ҳосил бўлувчи турли ёғингарчиликларга, шўрхок туманларга, қуёш нурланиши каби таъсирларга чидамбардош бўлиши керак.

        Сув ости оптик кабеллари денгиз қирғоқлари ва денгиз ости участкаларида ётқизилганда 70 мпа  бўлган гидростатик ҳаво босимига ва унча чуқур бўлмаган дарё кечувларидан ўтган кабеллар 0,7 мпа қийматга эга бўлган гидростатик босимга чидамбардош бўлиши керак.

        Оптик кабеллар ичига тўлдирилувчи гидрофоб тўлдиргич +70º С хароратга қадар оқиб кетувчи бўлмаслиги керак, ҳамда оптик кабел ичида жойлашган турли хил материаллар билан мослашган бўлмоғи лозим. Гидрофоб компаунд оптик толаларнинг параметрларига таъсир этмаслиги керак, шунингдек  у монтаж жараёнида осон ажралувчи бўлиши билан бирга инсон ҳаётига ҳавф солмайдиган ва келажакда коррозия келтириб чиқмайдиган бўлиши керак.

        Бино ичида, тоннеллар ва коллекторлар ичида ётқизилувчи оптик кабелларнинг ташқи қобиғи ёнмайдиган материалдан тайёрланиши керак.

Оптик кабелларнинг хизмат қилиш муддати 25 йилдан кам бўлмаслиги ҳамда, оптик кабелнинг конструктив тизимларида махсус хавфсизлик чораларини қўлланиши лозим бўлмаслиги керак.

 

Назорат саволлари

 

1.     Оптик кабелларни ишлатилиши ва қўлланилиш шароити бўйича турлари.

2.     Оптик кабелнинг асосий элементлари.

3.     Оптик кабелларга қўйиладиган техник талаблар.

4.     Оптик кабелдаги толаларнинг сўниш коэффициенти бўйича турлари.

5.     Оптик кабелларнинг механик параметрлари.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

7-маъруза

 

Нур ўтказгич толалар. Оптик толаларнинг тузилиши ва турлари.

РЕЖА

1.     Оптик толалар

2.     Оптик толаларни тайёрлаш учун қўлланувчи  материаллар.

3.     Кварцдан тайёрланувчи оптик толаларнинг асосий ишлаб чиқариш процесси.

 

                                   7.1. Оптик толалар

Оптик тола ҳудди коаксиал жуфтлик тузилиши кўриниш сруктурасига эга бўлиб, ўз навбатида ўзак, қобиқ ва мухофазаловчи қопламдан иборат. Оптик толанинг ўзаги ва қобиғи шаффоф материалдан тайёрланиб, унинг синиш кўрсаткичлари ўзак учун – n₁ ва қобиқ учун – n₂   сонли қийматлардан иборат бўлиб, унда n₁>n₂ шарт бажарилиши лозим. Оптик тола бўйлаб нурланишнинг тарқалиш жараёнининг поғонасимон синиш кўрсаткич профилига эга бўлган оптик толада кўриб чиқамиз. Бундай профилда n₁ – тола ўзагининг синиш кўрсаткичи бўлиб у ўзгармас қийматга эга. Синиш кўрсткич профили оптик толанинг бутун узунликдаги радиусининг ўзгаришини характерлайди.

7.1. – расмда келтирилган геометрик оптикадан маълумки иккита турли n₁ ва n₂ синиш кўрсаткичлари чегарасини ажратувчи муҳитга φ бурчаги остида тушувчи ёруғлик нури синиш ҳолати остида бўлади ва  бу нур орқага қайтади. Бу расмда кўрсатилган биринчи ёруғлик нури φ₁ – бурчаги остида “ўзак – қобиқ ” бўлиниш чегарасига тушади, ҳамда қобиқнинг чегарасида синади ва φ₂ – бурчаги остида ўзакни тарк этиб, қобиқ ичига кириб кетади.

 

 

7.1. – расм. Зинасимон кўп модали оптик толада нурлантиришнинг тарқалиш схемаси.

 

Снеллиус қонунига асосан sinφ₁/φ₂ =n₁/n₂ тенгламаси  бўлиб, унда n₁>n₂ ҳолати φ₂>φ₂  бурчагида содир бўлади. Икки муҳитни ажратувчи чегара φ₁ – тушиш бурчак қиймати ошиб боради ва φ₂ – бурчаги 90º ли бурчакга тўғри келиш ҳолати ҳам бўлиб ўтади (10.1. – расмдаги 2 – нур ). Бундай ҳолатда φ₂ – тушиш бурчаги φ_кр – критик бурчак деб юритилади ва унда sinφ_кр= n₂/n₁ ҳолати рўй беради. Агар толанинг юзасига тушувчи ёруғлик нурининг тушиш бурчаги критик бурчакдан катта бўлса – φ₁>φ_кр  , у ҳолда ёруғлик нури тўлиқ равишда бўлиниш чегарасидан қайтади, яъни бундай ҳолатда тўлиқ ички қайтиш эффекти рўй берди (3 – нур ). Бундай эффект ҳолати оптик толаларда маълум бир шароитларда мисол учун тола ўзагига нурлантирувчи ёруғлик нурини  киритиш шароитида рўй бериб, унда иккита “ҳаво – ўзак ”дан иборат бўлган икки муҳит чегарасидаги тола ўзаги ясси полировка қилинган (ялтирлатилган) толанинг кириш (торец) қисми бўлиб ҳисобланади. Бундай ҳолатда 2 – тушувчи нур бурчаги “ҳаво – ўзак ” бўлиниш чегарасида синади ва “ўзак – қобиқ ” бўлиниш чегарасига φ_кр – критик бурчак  остида тушади. у ҳолда максимал тушиш бурчаги  – Ө_max  қуйида келтирилган қиймат орқали аниқланади:

                                                                                      

                                     (7.1)

Шундай қилиб, тола ўзагига максимал бурчак остидан кичик бўлган бурчакда Ө  ≤  Ө_мах (3 – нур) киритилган ёруғлик нури оптик тола ичини тарк этмайди ва бутун узунликдаги тола бўйлаб харакатланади.  – қиймати толнинг сонли апертураси деб номланган бўлса , толанинг ўзак ва қобиқ синиш кўрсаткичларининг фарқи ∆ эса синиш кўрсаткичларининг нормаллаштирилган қиймати деб юритилади ва у қуйидаги ибора орқали аниқланади:

         (7.2)

Кўпчилик толалар учун ∆ – синиш кўрсаткичининг нормаллаштирилган фарқ қиймати 0,3 ... 2,1% оралиқларда жойлашган.

 

7.2. Оптик толаларни тайёрлаш учун қўлланувчи  материаллар.

 

         Одатда оптик толалар икки хил материалдан тайёрланиши лозим бўлиб уларнинг синиш кўрсаткичлари бир-биридан фарқ қилиши керак. Бутун дунё амаллиётида толаларни таёрлашда материаллари бўйича бир-бири билан фарқ қилувчи қуйидаги кўринишдаги оптик толалар ишлаб чиқарилмоқда.

         Полимерли оптик толалар (ПОТ). Бундай кўринишдаги толалар бир қанча полимер материаллар асосида тайёрланиб, улар ичида кенг равишда тарқалганлардан бири тола ўзаги учун полиметил – метакрилат ва тола қобиғи  учун фторополимер каби материаллардан тайёрланади. Полимер оптик толалрни тадқиқотчиларининг биринчиларидан Япония бўлиб, улар бундай тадқиқот ишлари устида 30 йилдан ортиқ вақт мобайнида шуғулланмоқдалар. Аммо оҳирги йиллар мобайнидаги маълумотларга асосланадиган бўлсак 850…1300 нм тўлқин узунликлар диапазонида қўлланувчи узунлиги 50…100 м бўлган ҳамда сўниш коэффиценти 50 дБ/км қийматидан кичик бўлган намуналар ихтиро қилинганлиги маълум. 2001 йилга келиб сўниш қиймати  ~15 дБ/км дан кичик бўлган янги  химиявий процесси асосида Япониянинг кейо шаҳрида экспериментал локал алоқа тармоғи яратилди. Полимерли оптик тола ишлаб чиқарувчилар бундай толанинг нархини кичиклиги ва келажакда монтаж жараёнини осонлигини декларация қилиб кўрсатдилар, аммо бундай турдаги оптик толалрнинг қолган ҳамма  тавсилотлари бугунги кунга қадар алоқа техникасида қўлланмаётир.

         Полимер оптик толалрнинг келажакда қўлланилиши асосан узунлиги 10…100 метр ҳамда кўплаб уланишларга эга бўлганлиги учун юқори сифатли тармоқ сиғимига жавоб бера олмаганлигидан  учун улар асосан локал тармоқларда, имконият тармоқларида, автомабил датчикларида ҳамда ҳарбий техника тармоқларида қўлланилмоқда. 

         Кварц-полимер оптик тола. Бундай кўринишдаги толаларнинг ўзаги кварц шишадан ва қобиғи органик кремний компаунд, тефлон каби полимер материаллардан тайёрланади. Бундай толалар 850 нм тўлқин узунликда 5…8 дБ/км сўниш қийматига эга. Кварц-полимер оптик толаларнинг асосий авзаллиги тола ўзаки диаметри 200…1000 мкм бўлган катта қийматга, юқори механик чидамлиликга, турли эгилишларга сезгирлигининг кичиклиги  ҳамда турли ионлаштирувчи нурланишга чидамлигини юқори бўлганлиги учун улар бир неча юзлаб метрга эга бўлган линияларда қўлланади.

         Кўп компонентга эга бўлган силикат шишали тола. Бундай кўринишдаги толалар алоқа линияларининг биринчи авлоди учун ишлаб чиқарилган бўлиб, уларнинг асосий авзаллиги 0,6 қийматигача эга бўлган катта сонли апертура қийматига эга бўлганлиги, аммо бундай кўринишдаги толалар юқори сатхли параметрларга эга бўлмаганлиги шу жумладан ишлаб чиқариш жараёнида толанинг сўниш коэффиценти юқори бўлганлиги учун алоқа техникасида кенг равишда қўллана олмади.

         Ўрта инфра қизил диапазонида шафоф бўлган тола. Теоретик асослар шуни кўрсатадики ҳозирги пайтда қўлланувчи шиша кўринишли ва кристалл материаллар асосида тайёрланган толалар 2…11 мкм тўлқин узунлигига  эга бўлган ўрта инфра қизил диапазонда 10^-1…10^-5 дБ/км қийматга эга бўлган ультра кичик йўқотувчанлик беради. [2.3] шунинг учун ўрта инфра қизил диапазонида ишлайдиган оптик толалар учун қўлланувчи материалларни учта гурухга бўлиш мумкин:

-       шиша кўринишли ва кристалл кўринишга эга бўлган галогенлар;

-       халкогенлар;

-       оғир металларга эга бўлган оксидлар.

Ўтган асрнинг 80-йилларида оптик тола ишлаб чиқариш йўналиши бўйича олиб борилган ҳамма тадқиқотлар ўрта инфра қизил диапазонида ўта юқори шаффофликга эга бўлган оптик тола тадқиқотлар натижалари бугунги кунга қадар маълум бир жараёнга етмаган, чунки бундай кўринишдаги толаларни ишлаб чиқариш технологияси жуда ҳам мураккаб ва жуда кўплаб муаммолар яратмоқда.

Кварцли оптик толалар. Бундай кўринишдаги оптик толаларнинг ўзаги синиш кўрсаткич қийматини ўзгартириш учун германий, фосфор ва фтор оксиди каби кичик миқдорда турли қўшимчалар ёрдамида легирлаштирилган шиша кўринишдаги компонентларга эга бўлган кварц шиша ва тола қобиғи учун синиш кўрсаткич  бўлган кварц шишадан тайёрланади.

Инфрақизил спектрига яқин бўлган диапазонда қиймати ўзгартирилган ҳолда кварц шиша жуда ҳам яхши шаффофлик хуссусиятига, юқори механик чидамликга, аралашмаларнинг ёпишиш тавсилоти бўйича шишадек лозим бўлган кўринишдаги формасига келтирилиши, химиявий мустахкамлигини юқорили ва уларнинг ҳамма тавсилотларини стабил холда ушлаб турилиши ҳисобига кварцли шиша ҳозирги замон алоқа тармоқларида асосий узатиш муҳити вазифасини бажармоқда. Шунинг учун кварц шиша шиша юқори ишлаб чиқаришли ва кенг масштабда қўлланувчи бўлганлиги учун ва иқтисод томондан оптик тола ишлаб чиқариш технологияси бугунги кунда алоқа техникаси талабларига тўлиқ равишда жавоб беради.

Кварцли оптик тола бўйлаб 10...30 Тбит/с бўлган катта узатиш тезлигига эришилган, уни ҳозирги замон узатиш тезликлари билан солиштирадиган бўлсак. Алоқа линияларида қўлланувчи оптик толанинг ўтказиш полосаси фақатгина 1% дан ҳам кам ҳолда ишлатилмоқда.

Оптик толаларнинг мухофазаловчи полимер қопламлари. Кварц шишанинг чидамлилик чегараси ~20ГПа қийматидан катта бўлса ҳам кичик хажмли шишага нисбатан тола юзаси нисбатан катта бўлиши ҳисобига микро ёрилиш ва чанглар ва бошқалар юза дефектларига сезгирлигини юқори бўлади унинг чидамлилиги айниқса намгарчилик ойида ва юқори ҳарорат ва юқори кучланишларга сезгирлиги жуда ҳам юқори. Оптик толанинг механик мустахкамлигини ва оптик толанинг юзасини мухофазалаш мақсадида толанинг ташқи юзасига полимер қолган қопланади..

Оптик толанинг мухофазаловчи полимер қоплами одатда қонун бўйича икки қатламли структурага эга бўлганлиги учун оптик толани турли таъсирлардан мухофазалайди ва унинг ҳисобига ҳосил бўлувчи оптик йуқотувчанликни сақлайди. Толалардаги оптик йуқотувчанликни ошишига асосий сабаб кабел тайёрланиши жараёнидаги микроэгилишлар ҳамда “оптик тола – тола қоплами – кабел компонентлари”нинг конструктив тузилишидаги ҳароратни ўзгариши ҳисобига ҳосил бўлувчи кучланганликлардир.

Ҳозирги замон оптик толар қоплами вазифасини уретанкрилатнинг икки тури қўлланиб улар ультрабинафша нурланиши ёрдамида қотирилиб мустахкамланади. Уртакрилатнинг биринчи тури ~0,7 МПа тенг бўлган қаттиқ зичлаштириш  модулидан иборат бўлиб, у кварцдан иборат бўлган  тола қобиғининг ички юмшоқ қатламини ҳосил қилади бу қатлам эса ўз навбатида оптик толани ташқаридан сиқувчи турли кучлардан мухофазалайди. Утенакрилатнинг иккинчи турида эса зичлаштириш модулнинг қиймати биринчисига нисбати учта тартибга юқори бўлиб, жуда ҳам қаттиқ бўлган ташқи қатламни ҳосил қилади, бу билан эса оптик толани мустахкамлигини, турли хил абразив таъсирларга ва намгарчиликдан мухофазалаш бўйича мустахкамлигини таъминлаб беради.

Оптик толалрнинг мухофазаловчи қопламларининг асосий талабалари ишчи харорат интервалида уларнинг тавсилотларини стабил бўлишини таъминлаш ва кабел ичида қўшимча равишда қўлланувчи гидрофоб тўлдиргич каби материаллар билан химиявий ўзаро таъсирларни бўлмаслиги. Бундан ташқари толанинг мухофазаловчи қоплами бутун хизмат кўрсатиш муддатида оптик толаларни адгезияга бўлган стабиллигини таъминлайди ҳамда хизмат кўрсатиш муддатида стриплер ёрдамида тола устидаги қопламини механик томондан енгил равишда тозаланишини таъминлаб беради, чунки тола устидаги муҳофазоловчи қопламни тозалаш учун тортиш кучланганлиги  1,3…1,8 Нм  қийматда бўлиши керак.

 

7.3. Кварцдан тайёрланувчи оптик толаларнинг асосий ишлаб чиқариш процесси.

 

Оптик толанинг сифати ва унинг тавсилоти биринчи навбатда тола тайёрлашнинг технологик процесси асосида аниқланиб у ўз ичига иккита босқични олади:

–                     биринчи босқич – тола тайёрланмасини тайёрлаш процесси бўлиб, унда “тола ўзаги – тола қобиғи”га эга бўлган асосни структура яратилади. Бу босқичда тола тайёрланишидаги кварц шишани ўзак ва қобиғини синтези бўлиб ўтади, ундан сўнг эса иккинчи босқичда тола тайёрланмасидан тол қилиб тортиб олинади. Бу процесс оптик тола ишлаб чиқаришда энг мураккаб ва ўта юқори жавобгарлик юқори бўлади, чунки бу процессда оптик толанинг геометрик, оптик, узатувчи ва механик каби асосий техник параметрлари аниқлантирилади;

–                     иккинчи босқич – оптик толани тортиб олиш ва тола устига мухофазаловчи қопламларни қоплашда тола тайёрланмасини тайёрлаш методига боғлиқ бўлмаган ҳолдаги умумий процес бўлиб хисобланади.

          Ҳозирги замон тола тайёрланмасини ишлаб чиқариш усулларининг асосини парларни фаза бўйича айлантириб ўтказиш процесси бўлиб хисобланади. Бундай процессда кремний, германий ва бошқа турдаги хлорид компонентлар парларини окислаш натижасида реакцияга киритиб уларнинг заррачалари ўтказиш йўли орқали тола тайёрланмаси структураси шакллантирилиб ундан сўнг эса парларни ёпиштириш процессида шиша олинади.

          Жаҳон амалиётида тола тайёрланмасини энг кўп тарқалган учта усул ёрдамида тайёрлаш кенг  ўрин олган бўлиб, улар процесси бирлаштирилиб мкки гурухга ажратилган:

-       MCVD – (modified shemigal vapor deposition) – кварцли найча ичида химиявий парларни фаза бўйича айлантириб қатлам – қатлам қилиб ўтказишнинг модификацияланган методи;

-       ОVD – (outside vapor deposition) – парларни ташқаридан ва (VАD – vapor axil deposition) парларни фаза бўйича айлантириб ўтказиш методи.

          Тола тайёрланмасини тайёрлаши схемаси 7.2 расмда келтирилган

 

 

7.2. – расм. МСVD, DVD, VAD методлари ёрдамида оптик толанинг,                                                        тайёрланмасининг тайёрланиш схемаси.

 

          MCVD – кварцли найча ичида модификацияланган химиявий усул ёрдамида парларни фаза бўйича айлантириб ўтказиш методи биринчи маротоба Bell Labоratorеs фирмаси томонидан кашф этилган бўлиб унда кварцли таянч найча қўлланади. Бундай таянч найчага кремний, германий, фосфор хлорли компонентлар кислород аралашмаси билан биргаликда горелка ёрдамида пуркалади, натижада айланаётган кварцли найча юзаси деворлари устига реакцияга киришган аралашмали озуқалар пўкаксимон қатлам кўринишида куя бўлиб бир – бирига ёпишган ҳолда ўтиради бу эса ўз навбатида юпқа шиша қатламини ҳосил қилади. Бундай процессда ўз ўқи атрофида айланаётган арлашма алангали олов горелкаси кварцли найча юзаси бўйлаб олдинга ва орқага қараб харакатланиб айланаётган кварцли найчанинг ташқи юзасини қиздиради. Бу процессда аввал таянч найчанинг деворларида тола қобиғи ҳосил қилиниб, ундан сўнг эса тола ўзаги ҳосил қилинади ва натижавий босқичда юза кучи таъсири остида улар бирлаштириб “ёпишиш” ҳолати бўлиб ўтиб унда қаттиқ шишали тола тайёрланмаси ҳосил бўлади ундан сўнг эса тайёр бўлган тола тайёрланмасидан тола тортиб олинади.

          Ушбу келтирилган метод вариантида вазифасида кислород – водородли ўт берувчи гарелкаси ўрнига микротўлқинли плазма қиздируви асосида ишлайдиган плазмали химиявий парларни фаза бўйича ўтказиш методи (PCVD – plasma activated chemical vapor deposition) бўлиб уни биринчи маратоба Philips фирмаси томонидан ишлаб чиқарилган.

          ОVD – (outside vapor deposition) методини биринчилардан Corning фирмаси томонидан ишлаб чиқарилиб ҳаётга тадбиқ этилган. Унда реакцияга киритилувчи аралашма махсулотлари айланаётган ўзакга горелка олови ёрдамида қопланиб ўтказилади. Ўзак устига қопланиб ўтказилган биринчи қатлам  тола ўзагини ташкил қилса ундан сўнг эса унинг устига тола қобиғи қопланиб ўтказилади ва ундан ўзак торитб олинади.

          VAD (vapor – axial deposition) методини биринчилардан бўлиб NTT фирмаси томонидан ишлаб чиқилган бўлиб унинг асосини Япония фирмаси томонидан ишлаб чиқариш асос қилиб олинган. Бу метод асоси айланувчи ўқ учига уланган қўшимча ёрдамида реакцияга киритилган тола маҳсулотларини ўқ ичига киритиб унинг ички юзасига ўтказишдан иборатдир, бунда бир вақтнинг ўзида махсулот заррачалари қопланиб ўтказилишда тола ўзагини ҳосил қилинса ён томондан урилувчи қўшимча горелка алангаси ҳисобига тола қобиғи ҳосил бўлади.

          Юқорида қайд этиб ўтилган иккала процесс умумий ҳолда иккинчи босқичдаги махсулот заррачаларини бир – бири билан аралашиши ва ёпишиши натижасида пўкаксимон қаттиқ ҳолдаги шишадан иборат бўлган тола тайёрланмасини ҳосил қилади.

          Ҳозирги замон технологияси асосида ишлаб чиқарилувчи тола тайёрланмаси яна бир маротоба қўшимча жараённи ўз ичига олади. Бу жараёнда тола тайёрланмасидаги ўлчамларни бир – бири билан улашдан иборат, чунки тола тайёрланмасининг хажми тола тайёрланмасидан тортиб олинувчи толалар сонини аниқлайди бу билан эса тола ишлаб чиқариш процессини тола – нархига таъсир кўрсатади. Бундай ҳолат айниқса МCVD ва PCVD методлари бўйича парларни фаза бўйича ички ўтказиш процессига таълуқлидир. Тола тайёрланмасини айлантириб ўтказиш методи бўйича тайёрлаш жараёнида асосан тола ўзагининг шишаси ва юпқа ҳолдаги тола қобиғи кейинчалик ташқаридан бирлаштириб уланиш жараёнида асосий эътибор тола ўзак ва қобиқ диаметрларини лозим бўладиган нисбати бўлишини таъминлайди. Одатда тола тайёрланмасининг  ҳажмини ошириш учун иккита усул қўлланади.

–               найча ичида ўзак усулида тола тайёрланмаси кварцдан тайёрланган найча ичида жойлаштирилади;

–               ташқаридан плазмали эритилган кварц шиша усули.

Тола тайёрлашдаги иккинчи босқич – оптик толани тортиб олиш жараёни ва тортиб олинган тола устига муҳофазаловчи қопламларни қоплаб жойлаштириш бўлиб, ундаги процесс умумий ҳолда тола тайёрланмасини тайёрлаш усулига боғлиқ бўлмайди, ва бундай процесс оптик толаларнинг оптик, механик ва геометрик параметрларига бироз таъсир кўрсатади.

Толани узатиш механизми ёрдамида тола тайёрланмаси ўта юқори хароратли ўтхонага узатилади. Бу ўтхонада тола тайёрланмасининг пастки қисмида кварцли шиша юмшоқ ҳолга келувчи ҳароратга қадар қиздиралади ва тола кўринишида тортиб олинади ҳамда унинг юқори ҳароратли зонасининг чиқиш қисмида тезда совутилади ва қотирилади. (7.3 – расм)

 

 

 

7.3. – расм. Оптик толани тортиб олиш ускунасининг схемаси.

 

Печ ичидаги 2000⁰ С дан юқори бўлган хароратда кварцли шиша юмшаб эриш ҳолатига ўтади. Ундан сўнг эса кескин равишда совутиш ҳолатида хароратни пасайтириш ҳисобига эритилган шиша кўринишидаги ҳолатдаги структурада “кескин музлатиш” ҳисобига шишаланган ҳолатига ўтади. Натижада “музлатилган” шишадан олинган тола формасининг зонасидаги харорат толани тортиб олиш тезлиги билан чамбарчас боғлиқ. Турли кўринишдаги дефектлар ўз навбатида оптик толанинг сўниш коэффициенти қийматига таъсир кўрсатади. Бундан ташқари сўниш коэффициенти қийматига ионлаштирилган нурланишлар ва таркибида водород иони аралашмалари бўлган муҳит ҳам таъсир кўрсатади.

Тола тортиб олингандан сўнг унинг устига мухофазаланувчи қоплам қопланади ва бу қоплам ультрабинафша нурлантирилиш таъсири остида полимерлаштирилади. Одатда мухофазаловчи қоплам икки қатламли  уретанакриладан иборат бўлиб, улар бир – биридан зичлаштириш (олиниб) модули билан фарқланади. Толани тортиб олувчи қурилмада тола тортиб олиб ундан сўнг эса қабул қилиб олувчи қурилмада тола кабел ғалтагига ўралади.

Оптик толани тортиб олувчи ускуна назорат қилувчи тизим ва тола тортиб олиш процессида тола параметрларини автоматик равишда бошқарувчи тизимдан иборат. Оптик тола ишлаб чиқарувчи стук фирмаларнинг бир – биридан фарқи юқори савияда ўзлаштирилган технология асосида тола тайёрланмасини тайёрлайдилар ва шу тайёрланмадан тола тортиб олишда толанинг параметрларини юқори техник савияда бўлишини таъминламоқдалар.

 

 

7.3. Кварцдан тайёрланувчи оптик толаларнинг  ишлаб чиқариш процесси.

 

                  Оптик толали узатиш тизимлари учун қўлланилувчи оплик толалар асаосан эритилган кварцдан (SiO₂) тайёрланади. Уни бошқа шаффоф диэлектрикларга нисбатан авзаллиги – оптик сигналларнинг сўнишини мимнимал бўлишлигидир. Агар оптик қувват йўқотувчанлиги асосий факторлардан бўлиб ҳисобланмаса, у ҳолда анча арзон бўлган полимердан ёки кўп компонентли шишадан, ҳамда шиша ва кварц ўзакдан  ва полимер қобиқдан иборат бўлган комбинацияланган  толаларни қўллаш амри маҳол бўлади. Бу бўлимда фақатгина кварцдан тайёрланган толаларни кўриб чиқамиз.

Оптик толанинг ўзак ва қобиқ синиш кўрсаткичларининг лозим бўлган фарқига эришиш учун кварц шишага лозим бўлган қўшимчалар ёрдамида легираллаштириш ёрдамида эришилади. Тола ўзагининг шиниш кўрсаткичи қийматини ошириш учун SiO₂ составига GeO₂, PO₂ ва TiO₂ оксидлари қўшилади. Тола қобиғининг синиш кўрсаткичини камайтириш учун эса B₂O₃ – икки оксиди бор ёки фтор аралашмасидан фойдаланилади.

Оптик толанинг ишлаб чиқариш технологик жараёни икки босқичли тайёрланишдан иборат: тола тайёрланмаси тайёрланади ва тайёр бўлган тола тайёрланмасида тола тортиб олинади.

Тола тайёрланмаси кварц шишадан иборат бўлган ўзакдан (стеросендан) иборат бўлиб, унинг синиш кўрсаткич профили ундан тортиб олинадиган синиш кўрсаткич профилидай бўлади. Тайёрланма ўзак диаметри 15...20мм ва унинг узунлиги бир метрдан бир неча метргача бориши мумкин. Битта тола тайёрланмасидан диаметри 250 мкм бўлган 50...200км узунликдаги тола олинади.

Тола тайёрланмасини тайёрлашда парларни фаза кўринишида ўтказиш усули қўлланилади. Бундай усулнинг асоси SiCl₄, GeCl₄ каби ўта тоза газ компонентларини окисланиш реакцияси бўлиб, натижада SiО₂ ва GeО₂ ҳосил бўлади. Шиша заррачаларини элтувчи керамик ўзак (стержень) ташқи юзасида ёки ички юзасида кварц найча ҳолига ўтиши бўйича парларни фаза бўйича ташқи ва ички (ўқ бўйича) ўтказиш усулларига бўлинади.

Тола тайёрланмасининг асосий ишлаб чиқариш босқичи парларни фаза бўйича ўтказиш усули 7.4-расмда келтирилган.

 

 

 7.4-расм. Парларни фаза бўйича ташқаридан ўтказиш процесси: 1-керамик ўзак; 2-ўзакга ўтирувчи қатлам; 3-горелка

 

Горелкага ёнувчи газ билан биргаликда хлорид ва кислород аралашмаси узатилади, хлорнинг парлари олов алангасида гидролизланади ва кварц шишанинг кукун кўринишидаги заррачаларини ҳосил қилади. Олов алангасининг оқими ўз ўқи атрофида айланаётган ва кичик диаметрдаги керамик ўзакга йўналтирилган горелка олдинга-орқага қараб ҳаракатда бўлади.  Шишанинг заррачалари ўз ўқи атрофида айланаётган керамик ўзак устига қум кўринишида қопланиб ўтиради ва натижада цилиндр кўринишида пўкак тайёрланмаси ҳосил бўлади. GeCl₄ ва бошқа газ қўшимчаларининг концентрациясини ўзгартириб бориб қатламдаги синиш кўрсаткичларини ўзгартириш мумкин ва натижада лозим бўлган синиш кўрсаткичли тола тайёрланмаси олинади. Жараён тугаш арафасида айланиб элтувчи ўзакдан пўкаксимон тола тайёрланмаси олиниб ўтхонага жойлаштирилади. Юқори хароратли ўтхонада шиша юмшаб эрийди ва юза бўйлаб тортилиш куч таъсири остида тола тайёрланмаси тўлиқ ўзак ҳолига ўтади.

Ташқаридан парларни фаза бўйича ўтказиш усули ўта юқори технологияда ишлаб чиқаришлилиги билан фарқаланади ва амалиётда кенг равишда қўлланилмоқда. Унинг асосий камчилиги тола тайёрланмасида таркибидан ОН¯ ионлари юқорилиги бўлиб оптик толаларда йўқотувчанликнинг ошишига олиб келади. Парларни фаза бўйича ички ўтказиш усули ёрдамида олинган тола тайёрланмасида хеч қандай аралашмалар қолмагандан сўнг оптик тола олинади. (10.5-расм).

7.5-расм. Парларни фаза бўйича ичкаридан ўтказиш процесси:  1 – найча; 2 – ўтирувчи қоплам; 3 – реакция махсулотлари.

 

Келажакда оптик толанинг қобиғини ҳосил қилувчи кварцдан тайёрланган найча ичга SiCl₄, O₂ ва бошқа қўшимчалардан иборат бўлган газ аралашмаси киритилади. Найча ташқарисидан эса газ горелкаси ёрдамида қиздирилади. Қиздирилувчи ҳаракатни газли фазада окислангунга қадар олиб борилади. Бундан ташқари найча ўз ўқи атрофида ва олов алангасидан иборат бўлган горелка найчага нисбатан олдинга-орқага қараб ҳаракатда бўлади. Окисланиш реакцияси найча ичида бўлиб ўтади ва натижада шиша заррачалари найчанинг ички юзасига ўтиради.

Қатлам қалинлиги лозим бўлган ўлчамга эга бўлгандан сўнг парларни фаза бўйича ўтказиш жараёни тўхтайди, ундан сўнг эса тола тайёрланмаси юмшаш ҳолатига қадар ўтхонада қиздирилади ва тортиш куч таъсирида тўлиқ ўзак ҳолига ўтади.

Шишали найчанинг ички  юзасига ўтказишда мутлақо кир-ифлос қатламлари бўлмайди. Бундан ташқари окисланиш реакцияси таркибида водород ионлари бўлган компонентлар, мисол учун ёнувчи газ мутлақо бўлмайди, шунинг учун бу усул ёрдамида тайёрланган тола таркибида ОН¯ ионларининг концентрацияси жуда ҳам кам. Аммо ички ички ўтказиш усули тола тайёрланмасини тайёрлаш жараёнини секинлаштиради ва тола тайёрланмасининг узунлигини бир мунча чегаралайди.

Оптик толани тайёр бўлган тола тайёрланмасиндан тортиб олишда толани тортиб олувчи минорада олиб болилади, бундай тола тортиб олиш минорасининг баландлиги 20метрдан ортиқ. Ускунанинг асосий элементлари 10.6-расмда кўрсатилган.

 

 

7.6.-расм. Тола тайёрланмасидан тола тортиб олиш жараёни.

 

Тола тайёрланмаси махсус механизм ёрдамида индукцион ўтхонага узатилади. У ерда тола тайёрланмаси 2000⁰С хароратдан юқори бўлган ўтхонада юмшаш ҳолатга келгунга қадар қиздирилади. Оптик тола миноранинг пастки томонига қараб тортилади. Толанинг тортилишида толани маълум бир ўзгармас диаметрда бўлиши учун тола тайёрланмасининг узатиш тезлиги ва толани тортиб олиш тезлиги жуда ҳам аниқлик билан ҳисобланиб чиқилади ва ўзгармас ҳолда ушлаб турилади.

Оптик тола тайёрлангандан сўнг у бирламчи мухофазаловчи қоплам ёрдамида мухофазаланиб ҳимояланади. Бирламчи мухофазаловчи қоплам оптик толани эскириш ҳолатидан, намгарчилик таъсиридан, чўзилиш ҳисобига ҳосил бўлувчи механик таъсирлар ҳамда микроёрилишлардан ҳимоялайди. Бирламчи мухофазаловчи қоплам одатда акрилатдан тайёрланади ҳамда толаларни монтаж жараёни осон бўлиши учун унинг усти лак билан бўялади. Толанинг бирламчи мухофазаловчи қоплам диаметри 245+10мкм ўлчамда бўлиши керак.

Тола ишлаб чиқиш жараёнида ҳосил бўлган деффектларни аниқлаш учун оптик тола мустахкамлик бўйича текширув назоратидан ўтади. Оптик толанинг чўзилиш кучи чидамлилик чегарасидан кичик, аммо оптик толанинг деффект бўлган жойида узилиш учун бир мунча куч етарли бўлади. Оптик толанинг хизмат кўрсатиш муддати мустахкамлик бўйича синов муддатини математик модел ёрдамида прогноз қилиб, унда оптик толани синов ва эксплутация пайтида чўзилиши эътиборга олинади.

Оптик толанинг эгилиши ҳисобига микроёрилишлар ҳосил бўлади ва унинг натижасида оптик тола узилиши мумкин. Микроёрилишлар ўз навбвтида қўшимча йўқотувчанлик ҳосил бўлишига олиб келади (2.1§-га қаранг). Оптик толанинг минимал рухсат этилган эгилиш радиуси 30...40мм бўлиб у оптик толани оптик кабел ичида қўлланиши мумкинлигини кўрсатади ва мустахкамлиги бўйича синов пайтида назоратдан ўтади.

 

Назорат саволлари:

 

1.      Нима учун амалиётда ўзак ва қобиқдан иборат бўлган оптик толалар қўлланилади?

2.      Мухофазаловчи полимер қопламнинг асосий қўлланиши жойи

3.      Оптик тола тайёрлашда қандай материаллардан фойдаланилади?

4.      Оптик тола учун тола тайёрланмаси қандай усуллар ёрдамида тайёрланади?

5.      Оптик тола қандай қилиб тортиб олинади?

 

 

 

8 МАЪРУЗА.

 Оптик кабелларнинг русумлари ва тузилиши. Оптик кабелларни тайёрлашда қўлланувчи асосий  материаллар. Техник  параметрлар.

 

Оптик толали алоқа линиялари ҳозирги замон ахборотларни узатиш тизимининг асоси ҳисобланади.

    Оптик тлали линияларни ўрнига мис симлардан ташкил топган алоқа воситаларини қўллаш мумкин, лекин оптик толали линияларнинг ахборотларни узатиш тезлиги ва ўтказувчанлик параметрлари ҳисобига анча афзалликларга эга, шунинг учун ҳам Республикамизнинг барча вилоятларида оптик толали алоқа линиялари ишлатилмоқда.

ОПТИК ТОЛАЛИ АЛОҚА КАБЕЛЛАРИНИНГ ТУРЛАРИ

            умумий ҳимоя қобиғига маълум бир тизим орқали ўралган кварц шишали толалардан ташкил топган  кабел оптик толали кабел деб аталади.

        ҳозирги вақтда ишлатилаётган оптик толали кабеллар ўзларининг хусусиятларига асосан учта гуруҳга бўлинади:

          магистрал, минтақавий ва шаҳар оптик кабелларига.

      бундан ташқари: сув ости, бино ичидаги ва монтаж учун оптик кабеллар.

       МАГИСТРАЛ оптик кабеллар ахборотларни узоқ масофаларга узатиш учун, ҳамда кўп каналлар ташкил этиш учун ишлатилади.

Бундай оптик кабеллар кичик сўниш коэффицентларига эга бўлишлари ва катта ўтказувчанлик хусусиятига эга бўлиши керак.

     Бундай оптик кабеллар таркибини  ЎЗАК ва ҚОБИҚ диаметрлари 8/125 МКМ бўлган бир модали тола ташкил этади.  Тўлқин узунлиги 1,3...1,55 мкм.

     МИНТАҚАВИЙ ОПТИК КАБЕЛЛАР  вилоят ва туман марказларини боғлайдиган, кўп каналли алоқани ташкил этиш учун мўлжалланган ва узоқлиги 250 км гача бўлган алоқа ташкил этиш ишлатилади.

       ЎЗАК ва ҚОБИҚ диаметрлари 50/125 МКМ бўлган градиентли тола ишлатилади, тўлқин узунлиги 1,3 МКМ га тенг бўлади            

МИНТАҚАВИЙ ОПТИК КАБЕЛЛАР  вилоят ва туман марказларини боғлайдиган, кўп каналли алоқани ташкил этиш учун мўлжалланган ва узоқлиги 250 км гача бўлган алоқа ташкил этиш ишлатилади.

 ЎЗАК ва ҚОБИҚ диаметрлари 50/125 МКМ бўлган градиентли тола ишлатилади, тўлқин узунлиги 1,3 МКМ га тенг бўлади

СУВ ОСТИ ОПТИК КАБЕЛЛАР катта сув хавзалари орқали алоқа ташкил этиш мўлжалланган. Бу турдаги оптик кабеллар жуда мустаҳкам устки қобиққа эга бўлишлари ва сув ўтказмайдиган материаллардан тайёрланган бўлади. Сув ости алоқани ташкил этиш учун кичик сўниш коэффицентига эга бўлиш ва узоқ регенерация участкалари бўлиши керак бўлади. БИНО  ИЧИДАГИ  ОПТИК  КАБЕЛЛАР ахбортларни бино ичида узатиш учун ишлатилади. Корхоналарда, ташкилотларда видеоконференция алоқасини ташкил этиш учун, кабел телевиденияси учун, ҳамда корабллларда, самолёт бортларида алоқа ўрнатиш учун ишлатилади.

       МОНТАЖ УЧУН ИШЛАТИЛАДИГАН ОПТИК кабеллар  аппаратураларни бир-бирига улаш учун ишлатилади, улар одатда жгут ва ясси ленталар кўринишида бўлади.

ОПТИК КАБЕЛЛАРНИНГ ТУЗИЛИШИ

        Одатда кабел русуми кабел таркибига кирувчи конструктив тузилиш элементлари, қўлланиш ва ётқизилиш шароити бўйича аниқланади.

    Оптик кабелнинг стандарт бўйича кодли белгиланишининг турли русумлари учун бештадан еттитагача индексдан иборат бўлиб,  улар оптик кабелнинг қўлланиши, тармоқдаги ўрни, ётқизилиш шароити ва конструктив тузилиши ҳақида маълумотлар беради.

     Кабелнинг кодли белгиланиш индексида кабел русуми кўрсатилади. 

ОПТИК КАБЕЛЛАР РУСУМЛАРИ:

    ОМЗГМН:   О - оптик кабел; М-магистрал тармоқ учун; З - минтақавий тармоқ учун; Г-тупроқ ости; М-кўп модали; Н-қобиғи аланга бўлиб ёнмайдиган материалдан тайёрланган.

     ОМЗКГЦ:    О - оптик кабел; М-магистрал тармоқ учун;  З - минтақавий тармоқ учун; К-канализация;  Г-тупроқ ости; Ц-бир модали –марказда жойлашган найча.

   ОКСТМ:      ОК - оптик кабел; СТ-тўлқинсимон пўлат қобиқ; М- кўп модали.

ОКСТЦ:   ОК - оптик кабел; СТ-тўлқинсимон пўлат қобиқ; Ц-бир модали –марказда жойлашган найча.

ОККТМ: ОК - оптик кабел; К-канализация; Т- пластмассали қувур; М- кўп модали.

ОККТЦ:  ОК - оптик кабел; К-канализация; Т- пластмассали қувур; Ц-бир модали –марказда  жойлашган  найча.

ОКСНМ-  ОК-оптик кабел; С- ўз-ўзини ушлаб турувчи; Н-метал бўлмаган; М-кўп модали.

 

ОМЗКГЦ-9.5-01-0.22-12-(7.0) ТУ 16.К87-001-00.

Магистрал ва минтақавий тармоқларда кабел канализациясида, ер остида ва сув тўсиқларида ётқизилувчи оптик кабел; найчасимон турдаги бир модали оптик ўзак;      рух қатлами қопланган думалоқ пўлат сим қатламли; ташқи қобиги полиэтилен (ПЭ);

   12 та бир модали оптик тола;

    1550 нм тўлқин узунлигидаги сўниш коэффценти 0.22 дБ/км;

    рухсат этиладиган статик чўзилиш кучланганлиги 7 кН:

ОКСТМ-10-0.22-32-(2.7)   ТУ 16.К87-001-00.

      ШАҲАР ТЕЛЕФОН ТАРМОҒИНИНГ кабел канализациясида ётқизилувчи оптик кабел;  пўлат троссдан иборат бўлган марказий кучлантирувчи элемент атрофида найча туридаги саккизта бир модуллар кўринишида ўралган кўп модали оптик ўзак;

    оптик модул ичида тўртта дона бир модали оптик тола;

       Махсус кабелларга қўйидагилар киради:

      –бир толали тўлиқ диэлектрик кабеллар, бундай кабеллар юпқа махсус қобиғ билан уралаган бўлиб улар турли хил махсус усккуналарни ички коммутация тармоқларида қўлланади;

     –кўп толали ясси кўринишдаги тўлиқ диэлектрик кабеллар. Бундай кабеллар ички шиналар ва компьютер тармоқларидаги супер компьютерларда қўлланади;

      –кўп толали матрицали (хажми катта) тўлиқ диэлектрик кабеллар. Бундай кабеллар минглаб ѐки ўн минглаб оптик толалардан иборат бўлиб, улар тўғри график объект тасвирларини узатиш учун қўлланади.

 

Назорат саволлари

1. МАГИСТРАЛ, МИНТАҚАВИЙ ВА ШАҲАР ОК.

2. СУВ ОСТИ, БИНО ИЧИДАГИ, МОНТАЖ ОК.

3. ОМЗГМН русумдаги кабелнинг тузилиши.

4. ОМЗКГЦ  русумдаги кабелнинг тузилиши.

5. ОККТМ  русумдаги кабелнинг тузилиши.

6. ОККТЦ  русумдаги кабелнинг тузилиши.

7. ОКСНМ русумдаги кабелнинг тузилиши.

8. Оптик кабел конструктив тузилиши.

9. ОК тайёрлашда қўлланувчи асосий материаллар

10. ОК Техник параметрлари

 

9 МАЪРУЗА

Оптик толали алоқа тизимлари.

ОТА  линияларини зичлаштириш усуллари.

 

Оптик сигналлар тарқаладиган узатиш муҳитига боғлиқ холда ОТАТ:

 Очиқ оптик алоқа тизими ва толали оптик алоқа тизимларига бўлинади.   Ахборотларни очиқ оптик узатиш мухити орқали узатиш очиқ оптик алоқа тизими, толали оптик узатиш муҳити орқали узатиш толали оптик алоқа тизими деб аталади.

       Очиқ оптик узатиш тизими: атмосфера, космик ва сувости алоқа тизимлари ҳисобланади. Толали оптик узатиш тизимида электромагнит нурлантиришларнинг тарқалиш йўлини ташкил этиш учун махсус оптик ёруғлик узаткич – ОПТИК ТОЛАЛАР ҚЎЛЛАНИЛАДИ.

Қўлланиладиган модуляция турига қараб ОПТИК ТОЛАЛИ АЛОҚА ТИЗИМЛАРИ (ОТА) :

 -АНАЛОГЛИ  

 - РАҚАМЛИ  ТИЗИМЛАРГА  БЎЛИНАДИ.

     Аналогли ОТА тизимларида модуляциянинг аналог усуллари:

- интенсивлик бўйича модуляциялаш,

- амплитуда,

- частота

РАҚАМЛИ ОТА тизимларида модуляциялашнинг дискрет усулларидан фойдаланилади. Бунда сигнал ташувчининг бирон-бир параметри дискрет ўзгаради, яьни бошланғич параметрнинг қийматлар соҳаси квантлаш сатҳларига бўлинади, хар бир квантлаш сатҳига мос равишда аниқ дискрет сигнал қўйилади.

Вазифаси ва сигналларни узатиш масофасига кўра ОТА тизимлари:

 магистрал, минтақавий, махаллий-шахар алоқа тизимларига бўлинади.

 Магистрал ОТА тизимлари сигналларни 1000 км гача;

- Минтақавий ОТА тизимлари сигналларнинг 600 км га узатиш;

- Шахар ОТА тизимлари эса шахар телефон тармоғининг боғловчи линияларини зичлаштириш учун хизмат қилади.          

 

 

 

9.1. – Расм. ОТА тизимининг тузилиш схемаси

ТОА тизимининг тузилиш схемаси таркибига қуйидагилар киради :

УТ – узатиш тизими;

МҚ – мослаштирувчи қурилма;

ОУз – оптик узатгич;

ОТ – оптик тола;

ОР – оптик регенератор;

КОК – квант оптик кучайтиргичи;

ОҚқ – оптик қабул қилгич.

УТ, МҚ, ОУз ва УТ, МҚ, ОҚқ мос равишда А ва Б охирги станцияларининг узатиш ва қабул қилиш трактларини ташкил этади.

Икки  томонлама  ОТА ни ҳосил  қилиш
усуллари:

 ОТА тизимлари линия тракти тузилишига қараб қуйидагиларга бўлинади:

   - икки толали бир полосали бир кабелли (тўрт ўтказгичли бир полосали бир кабелли);

 - биp толали бир полосали бир кабелли (икки ўтказгичли бир полосали бир кабелли);

  - бир толали кўп полосали бир кабелли ёки спектр бўйича зичлаштирилган тизимлар. 

 

 

9.2. - Расм. Икки толали бир  полосали бир кабелли ота тракти схемаси.

Хap бир оптик тола икки симли физик занжирга ўхшайди, чунки кабелнинг оптик  толалари орасида ўзаро ўтишлар бўлмайди.

 Шунинг учун ОТА нинг узатиш ва қабул қилиш трактлари битта кабел бўйлаб ташкил этилади, яъни ОТА бир кабелли ҳисобланади.

Шу тарзда, берилган оптик линия трактини ташкил этиш схемаси икки толали бир полосали бир кабелли ҳисобланади.

Ушбу алоқани ташкил этиш схемасининг афзаллиги бу охирги ва оралиқ станцияларнинг узатиш ва қабул қилиш қурилмаларининг бир турдалигидир. Камчилиги эса оптик тола (ОТ)нинг  ўтказиш қобилиятидан фойдаланиш коэффициенти жуда кичик.

Кабел қурилмаларига кетадиган харажатлар оптик алоқа тизимлари нархининг катта қисмини ташкил этишини, оптик кабел нархи етарли даражада қимматлигини ҳисобга олсак, оптик толадан бир вақтда катта ҳажмдаги информацияни узатиш ҳисобига унинг ўтказиш қобилиятидан фойдаланиш самарадорлигини ошириш масаласи юзага келади.  Бунга масалан, битта оптик тола (ОТ) бўйлаб қарама-қарши йўналишдаги сигналларни узатиш ҳисобига эришиш мумкин.      Бир толали бир полосали бир кабелли оптик линия трактининг тузилиш схемаси қуйидаги расмда  кўрсатилган. ОТ ни бир тўлқин узунлигида иккала йўналиш сигналлари учун қўлланилиши бу схеманинг хусусияти ҳисобланади.

 

9.3-Расм. Бир толали бир полосали бир кабели ота

тракт схемаси

Қарама-қарши  икки ёқлама сигналларни узатганда оқимлар орасида ўзаро ўтиш шовқинлари ҳосил бўлади.

 Ўтиш шовқинлари ОТ ва тармоқлагичлардаги тескари ютилишдан, ёруғликни уланган жойлардан ва линия охиридаги ажраладиган улагичлардан қайтиши натижасида вужудга келади. Шовқин сатҳи ва унинг спектр таркиби узатилаётган сигналнинг узатиш тезлигига, импульс формасига ва линия тракти параметрлари (тола сўниши, тўлқин узунлиги, сонли апертура, синдириш кўрсаткичи)га боғлиқ.Тўлқин узунлиги 1,55 мкм ва узатиш тезлиги 35 Мбит/с дан юқори бўлса, бир ОТдан қарама - қарши йўналишли сигналларни узатувчи ОТАда ўтиш шовқинлари кичик бўлиб, оптимал иш режимига эга бўлади.Шунинг учун бир оптик тола бўйлаб, ахборотларни узатишнинг натижавий тезлигини ошириб, бир неча кенг оралиқли оптик каналларни ташкил этиш мумкин.Оптик каналлари спектр бўйича ажратилган ОТАнинг тузилиш схемаси қуйидаги расмда кўрсатилган.

9.4 - Расм. Спектр Бўйича Ажратилган  Отанинг Тузилиш Схемаси

ВАҚТ БЎЙИЧА ЗИЧЛАШТИРИШ

   Бу усулда бир нечта ахборот оқимларни битта  оқимга бирлаштириш назарда тутилади.

Бирлаштириш электр сигналлари оптик сигналлар даражасида амалга оширилиши мумкин.

Электр сигналларининг вақт бўйича зичлаштирилган ОТА линия трактининг тузилиш схемаси 9.5 -расмда кўрсатилган.

 

9.5. -Расм.  Сигналларнинг вақт бўйича зичлаштирилган 

 

       А ва В киришдан тушаётган электр сигналларнинг икки қисм импульслари (N манба бўлиши мумкин) бирлаштирувчи қурилма (БҚ) ёрдамида вақт буйича аниқ кетма-кетликка эга гуруҳли сигналга бирлаштирилади. Гуруҳли сигнал оптик узатгич ОУз да оптик ташувчини модуляциялайди. Оптик нурланиш ОТ бўйлаб тарқалади ва оптик қабул қилгич OҚқ да қайтатдан электр сигналига ўзгартирилади.

      Сўнг бу сигнал ажратувчи қурилма (АҚ) ёрдамида А1 ва В1 чиқишларига бериладиган импульсларга ажратилади. Оптик ва рақамли оқимларни бирлаштириш схемаси 9.5–расмда  кўрсатилган.

 

 

9.6. -Расм. Оптик сигналлар  даражасида вақт бўйича зичлаштирилган отанинг линия тракти

      N манбадан электрик рақамли оқимлар N оптик узатгич ОУз га тушади. ОУз да электр сигналлар оптик сигналларга ўзгартирилади. Оптик сигналларни бирлаштиришдан олдин уларни Δt;2Δt;3Δt;...( N -1) Δt га кечикиши рўй беради.   Бундай кечикишдан кейин оптик силжитгич (ОС) чиқишида оптик импульслар кетма-кетлигига эга бўламиз. Қaбyл қилишда бунга тескари жараён амалга оширилади.

     Вақт бўйича зичлаштиришнинг асосий афзаллиги бу ОТ ўтказиш қобилиятидан фойдаланиш коэффициентининг ортиши ва тўлиқ оптик алоқа тармоқларини яратиш имкониятининг мавжудлиги ҳисобланади.

ЧАСТОТА БЎЙИЧА ЗИЧЛАШТИРИШ

      Частота бўйича зичлаштириладиган ОТА линияларида турли ахборот манбаларининг бошланғич сигналларига аниқ частота оралиқлари ажратилади.

     Бу ҳолда гуруҳли линия сигналларини хосил қилиш учун яқин жойлашган стабил оптик ташувчилар талаб қилинади.

Бироқ, айниқса юқори тезликли модуляциялашда ярим ўтказгич лазерларнинг нурланиш линияларининг ностабиллиги қўшни каналларнинг ишчи тўлқин узунликлари орасида спектр бўйича оралиқларини ахборот сигнал оралиқларидан бир неча марта ошиб кетишига олиб келади. Шунинг учун ОТАда спектрал яқин жойлашган каналларни хосил қилиш учун турли манбаларнинг турли ташувчиларидан эмас, балки оптик ташувчиларни суриш ёрдамида битта манбанинг турли ташувчиларидан фойдаланилади.

 

 

9..7-Расм. Частота бўйича  зичлаштиришда  гуруҳли  оптик сигналларнинг шаклланиш схемаси.

      Гурухли сигналларни шаклланиш схемаси 9.7-расмда тасвирланган.

   Қатор n1,n2,...,nn ташувчилардан иборат оптик нурланишлар лазер нурланиш манбаи (НМ) чиқишидан анализатор А1 га тушади.

      Сўнг чорак тўлқинли λ/4 призмадан ўтиб биринчи каналнинг Ф1 фильтрига узатилади.

     Бу фильтр биринчи каналнинг n1 оптик ташувчисини ОМ1оптик модуляторига ўтказади ва бу ерда у ахборот манбаидан берилган сигнал билан модуляцияланади.  

      n2,n3,...,nn (n1, дан ташқари) частотали оптик нурланиш фильтрдан акс этиб, у ҳам А1 анализаторга қайтади.

        Шу Йўл бўйлаб у иккинчи марта чорак тўлқинли λ/4 призмадан ўтиб, А2 анализаторга тушади. ОМ1 оптик модуляторда информацион сигнал билан модуляцияланган биринчи каналнинг оптик ташувчиси кўзгудан акс этиб, А1 анализаторга қайтади.    Икки марталаб чорак тўлқинли λ/4 призмадан  ўтган оптик сигналнинг қутбланиш юзаси бошланғич тебранишнинг қутбланиш юзасига нисбатан π/2 га бурилади.

      Натижада ёруғлик тўплами призмада бир томонга йўналади ва ундан чиқади. Сўнг умумий сигнал А2 анализаторга тушади ва жараён қайтарилади, фақатгина фарқи бунда n2 частотали оптик нурланиш модуляцияланади.

      Шу тарзда оптик линия трактида узатиладиган оптик гуруҳли сигнал шаклланади.       

Спектр бўйича зичлаштириш.

 

     Оптик толанинг ўтказиш қобилиятидан фойдаланиш коэффициентини  оширишнинг истиқболли йўналишларидан бири спектр бўйича (тўлқин узунлиги бўйича) зичлаштиришдир. 

Спектр бўйича зичлаштириш усули қуйидги расмда тасвирланган эди.

 

      Спектр бўйича зичлаштирилган (бир толали  кўп поласали бир кабелли) ТОАда бир оптик тола бўйлаб бир вақтда спектр бўйича ажратилган бир неча оптик ташувчилар узатилади.       

       Бундай тизимларни тузишда қўлланилладиган спектр оралиғида оптик кабелнинг сўниш коэффициентини оптик ташувчи частотасига (ёки тўлқин узунлигига) нисбатан кам боғлиқлигига асосланади. Бунда линия кабелидаги тола нархини камайиши хисобига сезиларли даражада  иқтисодий самарадорликка эришилади.

       Бундан ташқари, бу усул қўшимча қурилиш ишларисиз тармоқ ривожланишини таъминлаш, шунингдек тармоқланган дарахтсимон ва халқали тармоқларни  яратиш имконини беради. Спектр бўйича зичлаштирилган ОТАда  сўниш ва дисперсия қийматлари кичик бир модали оптик толалардан, қуввати юқори лазер нурланиш манбаларидан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир.

   Фойдаланиладиган бир модали оптик тола 1,5...1,6 мкм тўлқин узунлигида ишлаши ва кварц шишасидан тайёрланган бўлиши керак.

       Оптик мультиплексор ва демультиплексорлар спектрал сезгир бўлиб  уларнинг характеристикалари оптик тўлқин узунлигига боғлиқ.

 

 

 

НАЗОРАТ САВОЛЛАРИ

 

 1. Аналогли ва рақамли ОТА тизимларининг таърифи.

3.  ОТА тизимларининг турлари.

4. Икки томонлама ОТА ларини ҳосил қилиш усуллари.

5.  ОТА линияларини зичлаштириш усуллари.

 

МУНДАРИЖА

4 СЕМЕСТР УЧУН МАЪРУЗАЛАР МАТНИ

1.	маъруза	Оптик толада сўниш. Геометрик  тавсилотлар.
2.	маъруза	Оптик толада  дисперсия.
3.	маъруза	Оптик   толали   алоқа  тармоқлари.
4.	маъруза	Оптик толали алоқа узатиш воситалари.
5.	маъруза	Оптик     кучайтиргичлар
6.	маъруза	Рақамли ва аналог ОТА тизимлар.
7.	маъруза	Икки томонлама ОТА ни тузиш усуллари
8.	маъруза	Оптик кросслар тавсилотлари. FTTx технлогияси.
9.	маъруза	PON технологияси. Янги технологияни ҳаётга тадбиқ қилиш.

 

1 МАЪРУЗА

Оптик толада сўниш. Геометрик  тавсилотлар.

Бугунги кун талабига жавоб берувчи  оптик толали – алоқа линиялари жуда ҳам юқори сифатга эга бўлган оптик толаларни қўллашни талаб қилмоқда. Чунки оптик толалар параметрларининг ҳар қандай ўзгариши оптик алоқа тизимларнинг ишлаш тартибига таъсир қилади. Шунинг учун ҳам оптик толанинг ҳар бир параметри назорат остида бўлиши лозим. Оптик тола бўйлаб узатилаётган сигналар характеристикаларини тўлиқ сақлаш мақсадида қуйидаги параметрларни тахлил қиламиз: сигналларнинг СЎНИШИ ва ДИСПЕРСИЯСИ,   МАКРО ва МИКРО эгилишлар ва б. Оптик тола  технологиясининг ривожланишига йўл очиб берадиган асосий парметриларидан бири оптик толанинг СЎНИШИ ВА ДИСПЕРCИЯСИ ҳисобланади.

       ОПТИК ТОЛАДА СИГНАЛЛАРНИНГ СЎНИШИ

ОПТИК ТОЛА БЎЙЛАБ УЗАТИЛАЁТГАН СИГНАЛЛАРНИНГ НУРЛАНТИРИШ интенсивлигининг (тезлигининг) камайиши  ОПТИК ТОЛАНИНГ СЎНИШ ҚИЙМАТИ ёки УНИНГ ЙЎҚОТУВЧАНЛИГИ ДЕБ АТАЛАДИ.

 

  

     Оптик сигнал тола орқали узатилганда ёруғлик тўлқинларининг тола муҳити билан чизиқли ва ночизиқли ўзаро таъсири натижасида сигнал қувватининг йўқолишидан оптик сигнал сўнади.

      Улардан асосийлари ёруғлик нурининг ютилиши ва сочилиши ҳисобланади

Оптик толанинг сўниш қиймати ёки унинг йўқотувчанлиги тола бўйлаб нурлантириш интенсивлигини камайишини кўрсатади.

L- узунликдаги сўниш   –А (  Y ) қуйидагича аниқланади:

 

 

Сўниш коэффициенти –    , ёки маълум бир узунликда бўлган сўниш қиймати  у тола узунлигига боғлиқ бўлмайди ва қуйидагича аниқланади

Кварцдан тайёрланган оптик толанинг оптик йўқотувчанлиги-учта факторлар  асосида аниқланади.

материал ичига кетиш ҳисобига бўладиган ютилиш     J   ютил;

- рэлеев сочилиши    –    J  соч;

 - нурланиш ҳисобига йўқотувчанлик     –     J  нур.

 

У ҳолда умумий тўлиқ равишдаги оптик йўқотувчанлик қуйидагича аниқланади:

Турли тўлқин узунликлари учун сўниш қийматлари

Шаффофлик Ойналари	Тўлқин узунлиги l, мкм	Сўниш  a, дБ/км
1	0,85	2-3
2	1,3	0,4–1,0
3	1,55	0,2–0,3

 

Биринчи шаффофлик ойнаси кенг полосали ёруғлик нурланиш манбалари ва қисқа тўлқинли лазердан фойдаланиб, сигналларни яқин масофаларга узатишда қўлланилади. 

Иккинчи шаффофлик ойнасининг тўлқин узунликлари  телекоммуникацияда кўп қўлланилади.

    Бу ойна нисбатан кам сўниш коэффициентига эга бўлиб, бу диапазонда сигналларни узатиш учун кенг полосали оптик нурланиш манбалари ишлатилади.

Учинчи ойнанинг асосий афзаллиги сўниш коэффициентининг минималлиги ҳисобланади. Бироқ юқори тезликли тизимларнинг оқимларини узатишда дисперсия қиймати ошиб кетади.

       Дисперсия қийматини камайтириш учун дисперсияни компенсация қилувчи қурилмаларни қўлланилиши талаб этилади, бу эса толали оптик алоқа тизимларининг нархини оширади.

 

 

Ютилиш ҳисобига бўладиган йўқотувчанлик.

     Кварц шишадан тайёрланган оптик  толанинг шахсий оптик йўқотувчанлигидан ва турли аралашмалар нурланиш ҳисобига ҳосил бўлувчи ютилишнинг қўшимча йўқотувчанлигидан ташкил топади.

       Шахсий оптик йўқотувчанлик  ультрабинафша ва инфрақизил спектрига яқин бўлган чегаралари полосасида ҳосил бўлувчи ютилиш ҳисобига ҳосил бўлади.

Қўшимча йўқотувчанлик ютилиши қўшимча аралашмалар ҳисобига ҳосил бўлиб, унда  гидроксил ионлар кўплаб равишда таъсир кўрсатади.

     Кварц шиша ичидаги  гидроксил ионлари ҳисобига ҳосил бўлувчи йўқотувчанликнинг  ютилиш полосаси 1383 нм тўлқин узунлигига  тўғри келади.

    Кварц шишали оптик толанинг бундай ишчи спектр полосасидаги ютилиш ҳолати гидроксил чўққи деб номланади.

 

Cўниш ҳисобига йўқотувчанлик

РЭЛЕЕВ СОЧИЛИШИ

    Кварц шишада шахсий оптик йўқотувчанлик ҳосил бўлиб, у ёруғлик нурининг ёйилиш ҳисобига ҳосил бўлади.

       Рэлеев сочилиши ҳисобига ҳосил бўлувчи оптик йўқотувчанлик қиймати  тўлқин узунликнинг ўзгариши бўйича камайиб боради ва у ўз навбатида 1550 нм тўлқин узунликка тенг бўлади. Нурланиш ҳисобига ҳосил бўлувчи йўқотувчанлик тўлқин ўтказгичларни доимий ҳолатда бўлмаганлиги ҳисобига ҳосил бўлиб, бундай ҳолат айниқса, оптик толаларни макро ва микро  эгилишлари ҳисобига  ҳамда оптик толаларнинг геометрик тартибсизлик ҳолати 1 ммдан кам бўлган оралиқда рўй беради.

Оптик  толанинг  макро ва микро эгилишлар ёйилишлари ҳисобига ҳосил бўлувчи йўқотувчанлик  оптик толаларни тўғри чизиқлик ҳолатидаги ҳар қандай ўзгариш ҳолати рўй беришдан ва бир қанча миқдордаги ёйилиб кетилувчиларни тола қобиғига  чиқиб кетиши ҳисобига ҳосил бўлувчи йўқотувчанликдан ҳосил бўлади.

МАКРОБУКИЛИШЛАР.

Минимал рухсат этилган радиусдан ошган катта букилишларга  макробукилишлар дейилади.

Бир модали оптик толаларни букишнинг рухсат этилган минимал радиуси 10 см  ни ташкил этади. 

Бундай букилишда ёруғлик импульслари кучсиз бузилиш билан тарқалади.

Букилиш радиусининг камайиши, толани рухсат этилгандан ортиқ букиш оптик импульсларнинг тола қобиғи орқали сочилиш эффектини оширади

 

Оптик толанинг макробукилишлари

Микробукилишлар

       Бу ишлаб чиқариш жараёнида тола ўзаги геометриясининг микроскопик ўзгариши, толани етарли текис бўлмаган ташқи ҳимоя қопламалари билан қопланиши натижасида ўзакни ўқ марказида жойлашмаслиги, ўққа нисбатан қийшиқ жойлашишидан, яъни толани мукаммал эмаслигидан юзага келади.

Микро эгилишлар оптик  толанинг номинал равишда  ўқ бўйича жойлашган ҳолатидан тасодифий ҳолатда ўзгариши 3 мкмдан кам бўлган ва унинг ўзгариш даври 1 мкмдан кам бўлган ҳолатда рўй беради .

 Микроэгилишларнинг ҳосил бўлиш ҳолати оптик толаларнинг чўзилиши ва эзилиши каби деформацияларда тола жойлашган муҳит харакатининг ўзгариши, кабел тайёрланиш жараёнидаги қобиқ қопланишида ва толаларнинг ўрами ҳосил қилишда  ҳосил бўлади.

Мода майдон диаметри. Бу параметр бир модали толанинг асосий тавсилотларига таълуқли бўлиб у оптик толанинг кўндаланг юза диаметри билан характерланади.

     Мода майдон диаметрининг сонли қиймати тола ўзак диаметр қийматига яқин  бўлиб толанинг ўзак диаметридан фарақ қилади ва унга тенг бўлмайди.

Мода майдон диаметрининг сонли қиймати тола ўзак диаметр қийматига яқин  бўлиб толанинг ўзак диаметрига тенг бўлмайди.

      Одатда,  оптик толанинг  тавсифларида толанинг мода майдон диаметрининг  хатолик қиймати кўрсатилади.

Мода майдон диаметрининг сонли қиймати тола ўзак диаметр қийматига яқин  бўлиб толанинг ўзак диаметрига тенг бўлмайди.

      Одатда,  оптик толанинг  тавсифларида толанинг мода майдон диаметрининг  хатолик қиймати кўрсатилади.

Назорат саволлари

1. Оптик толанинг  сўниш қиймати  ва уларни  ташкил этувчилар.

2. Оптик толада  ютилиш ҳисобига  ҳосил бўлувчи йўқотувлар.

3. Оптик толада  шахсий йўқотувчанлик.

4. Оптик толанинг  қўшимча йўқотувчанлиги.

5. Оптик толанинг Рэлеев  сочилиши.

6. Оптик толанинг  нурланиш ҳисобига  ҳосил бўлувчи йўқотувчанлик.

7. Макроэгилишлар  ҳисобига  ҳосил бўлувчи йўқотувчанлик.

8. Микроэгилишлар  ҳисобига  ҳосил бўлувчи йўқотувчанлик.

9. Оптик тола ва уларнинг тавсилотлари.

10. Оптик толанинг  асосий параметрлари.

 

 

 

 

2 МАЪРУЗА. ОПТИК ТОЛАДА ДИСПЕРСИЯ

         Бугунги кун талабига жавоб берувчи  оптик толали – алоқа линиялари жуда ҳам юқори сифатга эга бўлган оптик толаларни қўллашни талаб қилмоқда. Чунки оптик толалар параметрларининг ҳар қандай ўзгариши оптик алоқа тизимларнинг ишлаш тартибига таъсир қилади. Шунинг учун ҳам оптик толанинг ҳар бир параметри назорат остида бўлиши лозим.

          Оптик тола бўйлаб узатилаётган сигналар характеристикаларини тўлиқ сақлаш мақсадида қуйидаги параметрларни тахлил қиламиз: сигналларнинг СЎНИШИ ва ДИСПЕРСИЯСИ,   МАКРО ва МИКРО эгилишлар ва б..

     Оптик тола  технологиясининг ривожланишига йўл очиб берадиган асосий парметриларидан бири оптик толанинг СЎНИШИ ВА ДИСПЕРCИЯСИ ҳисобланади.

Спектрал муҳитда узатилаётган импулсни қабул қилгич томонда вақт бўйича оптик импулснинг мода ташкил этувчиларининг ёйилиб кетиш ҳолати Дисперcия деб аталади. Оптик толанинг ДИСПЕРСИЯ холати бутун узунликдаги оптик тола бўйлаб  харакатланувчи импулс кенглиги даврининг ошишига олиб келади. Узатилаётган сигналлар импульси бир бирини ёпа бошлайди.

Импульслар кенгайиб, бир бирини қоплайди, символлараро бузилишлар юзага келади ва қабул қилишда импульслар кетма-кетлигидан узатилган фойдали информацияни ажратиб бўлмай қолади (2.1.-расм).

2.1. Оптик толада импульснинг кенгайиши.

ДИСПЕРСИЯНИНГ қиймати қанча кичик бўлса оптик тола бўйлаб шунча катталикдаги ахборот ҳажмини узатиш мумкин.

     Дисперcия холатида рақамли сигналнинг тўғри бурчакли импулслар кетма-кетлиги маълум бир узунликдаги оптик тола бўйлаб  харакатланиши вақтида импульлар кенгайиб боради, натижада иккита қўшни импулсларни бир-бирдан ажратиб бўлмайди ва охир оқибатда сигналлар узатувида хатоликлар рўй беради.

Шундай қилиб, дисперcия оптик тола бўйлаб узатилаётган ўтказиш қобилияти ёки полоса кенглигини чеклайдиган асосий факторлардан бири бўлиб ҳисобланади.

ДИСПЕРСИЯ ТУРЛАРИ

Натижавий ДИСПЕРСИЯ қиймати қуйидаги формула орқали аниқланади:

t²= t²_mod+ t^{2 хром}   = t²_mod+ (t²_mat+ t²_w)²;

Дисперсия ўтказиш қобилиятини камайтириб, оптик тизимларнинг иш тезлигини чегаралайди.

Дисперсия – импульсларнинг кенгайиши, L узунликли кабелнинг кириш ва чиқишидаги импульслар давомийлигининг квадратик фарқи сифатида қуйидаги формуладан аниқланади

      Келтирилган ҳар бир дисперсия механизмнинг нисбий таъсири оптик толанинг кўп модали ёки бир модали турига ва нурлантирувчи лазер ёки ёруғлик нурини нурлантирувчи диод турига боғлиқ.

МОДАЛАРАРО ДИСПЕРCИЯ

   Тола бўйлаб тарқалувчи турли тезликдаги  модалар билан боғлиқ бўлиб, у кўп модаларни қўллаш ҳисобига рўй беради.

     Модалараро дисперcия қиймати оптик толанинг синиш кўрсаткич профили асосида аниқланади.

Агар толанинг ишчи тўлқин узунлиги толанинг частотавий тўлқин узунликдан кичик бўлса у ҳолда оптик толанинг ишчи режими бир модали ишчи режимидан чиққан ҳолдагина  бир модали толаларда модалараро  дисперcия ҳолати рўй беради.  Модалараро дисперсия кўп модали узатиш тизимларининг камчилиги ҳисобланади. Бу турдаги дисперсия бузилишларини бир модали толаларни қўллаш орқали бартараф этиш мумкин. Чунки ундан фақат битта асосий мода узатилади.

ХРОМАТИК ДИСПЕРCИЯ

 Тола бўйлаб характерланувчи тўлқин узунликларнинг тарқалиш тезлиги нурлантирувчи манбанинг спектр ташкил  этувчиларини турли  бўлиши ҳисобига ҳосил бўлади ва у ўз навбатида импульсли кенгайишига олиб келади.

Хроматик дисперсия пикосекунд/нанометр*километр (пс/нм·км) да ўлчанади.

(1 пс = 1·10-12 с,       1 нм =  1·10-9 м )

Бу 1 нм кенгликдаги импульсни 1 км узунликдаги тола орқали ўтгандаги пс да кенгайишидир.

Масалан: бир модали стандарт толаларда 1550 нм тўлқин узунлигида хроматик дисперсия қиймати 17 пс/нм*км атрофида бўлади.

  Дисперсиянинг бу тури бир модали толаларга ҳам, кўп модали толаларга ҳам хос. Лекин бир модали толаларда кўпроқ намоён бўлади.

Хроматик дисперcия қиймати              асосан иккита ташкил этувчилардан иборат, булар:

 

бу ерда:-     М       материал дисперcия;

 

                   - тўлқин ўтказгич дисперcия.

 

Материал дисперcия – шиша орқали тарқалиш ҳисобига импульсни кенгайиши кўринишида бўлиб у оптик ўзак синиш кўрсаткичини тола бўйлаб харакатланувчи тўлқин  узунлигига боғлиқдир.

Бир модали толаларнинг материал ва тўлқинли дисперсиясининг эгри чизиқларининг турлари:

 

Бир модали толаларнинг материал ва тўлқинли дисперсиясининг эгри чизиқларининг турлари:

 1 – материал дисперсия;

 2 – дисперсияси силжитилмаган бир модали толанинг тўлқинли дисперсияси;

 3 – дисперсияси сижитилиб нол бўлмаган бир модали толанинг тўлқинли дисперсияси.

НАЗОРАТ САВОЛЛАРИ

1. ОПТИК  ТОЛА  ХАРАКТЕРИСТИКАЛАРИ.

2. ОПТИК ТОЛАДА ДИСПЕРСИЯ.

3. ХРОМАТИК ДИСПЕРСИЯ.

4. МАТЕРИАЛ ДИСПЕРСИЯ.

 

 

 

 

 

 

 

3 МАВЗУ. Оптик   толали   алоқа  тармоқлари.

Р Е Ж А

1.     ОПТИК ТОЛАЛИ  АЛОҚА  ТАРМОҚЛАРИ.

2.     ОПТИК АЛОҚА ТАРМОҚЛАРИГА ҚЎЙИЛАДИГАН ТАЛАБЛАР.

3.     ОПТИК АЛОҚА ТАРМОҚЛАРИНИНГ  ТУРЛАРИ.

 

 

      Жаҳон цивилизацияси ахборот ва телекоммуникация технологияларнинг мукаммалашуви билан ривожланмоқда.Глобал  Ахборот  Инфратузилмаси (ГАИ) сайѐрамизнинг ҳар бир кишиси учун ахборот ресурсларига эркин кириш имкониятини таъминлаши керак.

Ахборот инфратузилмасини маълумотлар базаси, ахборотга ишлов бериш воситалари йиғиндиси, телекоммуникация тармоқлари ва хизматлардан фойдаланувчиларнинг терминаллари ташкил этади.           Бугунги кунга келиб инфокоммуникацион хизматларнинг ривожланиши асосан, Интернет компьютер тармоғи доирасида амалга оширилади, уларнинг хизматларига кириш имкони анъанавий телекоммуникация тармоғи орқали юз беради.         Шу муносабат билан инфокоммуникацион хизматларнинг ривожланиши билан телекоммуникация тармоқларининг вазифаларини кенгайтиришни тақозо этади ва уларга ўзига хос талаблар қўяди.

ОПТИК АЛОҚА ТАРМОҒИГА ҚУЙИДАГИ ТАЛАБЛАР ҚЎЙИЛАДИ:

        МУЛЬТИСЕРВИСЛИК, бу хизматларни кўрсатиш технологияларининг транспорт технологияларига боғлиқ эмаслиги (мустақиллиги) тушунилади;

      КЕНГ ПОЛОСАЛИЛИК, бунда хизматлардан фойдаланувчининг жорий эхтиѐжларидан боғлиқ ҳолда кенг диапозонда ахборотни узатиш тезлигининг қулай ва динамик ўзгартириш имконияти тушунилади.

МУЛЬТИМЕДИАЛИК, бунда телекоммуникация тармоғининг кўп компонентли ахборотларини (нутқ, маълумотлар, видео, аудио) реал вақтда бу компонентларни зарур синхронлаштириш билан ва бирикмаларнинг турли хил конфигурациялардан фойдаланиб узатиш қобилияти тушунилади;

 

 

     ИНТЛЛЕКТУАЛЛИК, бунда хизматларни тақдим этиш жараѐнида бир нечта операторнинг иштирок этиши ва улар маъсулиятларининг фаолият соҳасига мувофиқ бўлиниши тушунилади. Анъанавий телекоммуникация тармоқлари халқаро, шаҳарлараро, ҳудудий, маҳаллий (шаҳар ва қишлоқ) ҳамда абонентлик кириши тармоқларига бўлинади.

      Мавжуд каналлари коммутацияланган умумий фойдаланишдаги телекоммуникация тармоқлари ҳозирги вақтда юқорида санаб ўтилган  талабларга жавоб бермайди.

      Анъанавий тармоқларнинг чекланган имкониятлари янги инфокоммуникацион хизматларни жорий этиш йўлида тутиб турувчи омил ҳисобланадилар. Шу муносабат билан анъанавий телекоммуникация тармоқларининг оптик тармоқлар асосида яратиш йўналишида инфокоммуникацион  хизматларни жорий этишни ва бундан кейин ривожлантиришни ҳисобга олиш зарур.

     Шунинг учун пакетли коммутация негизида ОПТИК  ТОЛАЛИ  - телекоммуникация тармоғини яратиш концепцияси асосида универсал телекоммуникация тармоғини яратиш тўғрисидаги ғоя ѐтади, у ахборотнинг ҳар қандай турларини  – нутқ, видео, аудио,графика ва х.к.ларни ўтказишга имкон беради, шунингдек чексиз доирада инфокоммуникацион хизматлар тақдим этиш имконини таъминлайди. Ўзбекистонда ҳам жамиятни ахборотлаштириш борасида кўпгина ишлар амалга оширилди ва бу ишлар давом этмоқда. Бу мақсадда 1995 йил 1 август Вазирлар Маҳкамаси томонидан  қабул  қилинган «2010 йилгача муддатда  Ўзбекистон Республикаси телекоммуникация тармоқларини ривожлантириш ва реконструкция  қилиш Миллий дастури» қабул  қилинди.

      Ушбу дастурга мувофиқ 1995-1997 йилларда ТОЕ (Транс- Осиѐ-Европа) магистралини жаҳон стандартларига мос келувчи, рақамли транспорт тармоғини Миллий сегментини қуриш бошланди ва узунлиги 830 км дан ошиқ магистрал ОТА (оптик толали алоқа) линияси фойдаланишга топширилди. ТОЕ Миллий сегментида Сименс (Германия) фирмасининг оптик толали кабелларидан фойдаланилди. 1995-2000 йилларда  OECF (Япония) лойиҳаси доирасида 1080 км узунликли худудий ОТА линияси қурилди ва фойдаланишга топширилди.

     1996-1997 йилларда Тошкент шаҳрида ―Сименс оптик толали кабелларини орқали барча электрон АТСларни ва шунингдек тугунли аналог АТСларни бирлаштирувчи катта транспорт ҳалқа қурилди.

     2001 йилда  EDSF (Корея) лойиҳаси асосида Андижон ва Фарғона вилоятларини худудий телекоммуникация тармоқларини  қайта таъмирлаш амалга оширилди.

     Лойиҳа натижасида умумий узунлиги 354 км бўлган худудий ОТА линияси қурилди. Ҳозирда ташқи иқтисодий бирдамлик Япония банки кредити ҳисобига Фарғона водийсини учта вилоятини  ҳалқали тармоқларини  қуриш,  Қашқадарѐ, Сирдарѐ вилоятларида  ҳалқали худудий телекоммуникация тармоқларини  қуриш, Бухоро-Нукус участкасида ОТА линиясини   Бухоро-Навои-Зарафшон-Учқудуқ-Нукус ОТА линияси орқали резервлаш ишлари амалга оширилмоқда.   Бу лойиҳа доирасида 2000 км магистрал, 700 км худудий ТОА  инияларини қуриш назарда тутилган.

        Бу лойиҳа   ўз-ўзини тикловчи  ҳалқа тузилиши варақамли узатиш тизимларини қўллаш асосида канал ва трактларни заҳирасини таъминлайди, натижада алоқа тармоқларини ишончлилиги янада ошади.

ОПТИК АЛОҚА ТАРМОҚЛАРИНИНГ ТУРЛАРИ.

Тўлқин узунлиги бўйича бўлиниш билан (WDM) мультиплексорлаш технологиясининг пайдо бўлиши кенг полосали оптик толали узатиш тизимларининг вужудга келишини ва тезкор ривожланишига олиб келди, ва алоқа канали сиғимини кескин оширишга имкон берди. Оптик толали алоқанинг бундан кейинги ривожланиши тўла оптик фотонли телекоммуникация тармоқларини яратишга йўналтирилган. Мазкур тизимларда сигналларни узатиш, қабул қилиш, ишлов бериш ва коммутациялаш соф фотон даражасида, электрон жараѐнлар ва электр  қурилмаларнинг иштирокисиз юз беради.

БУГУНГИ КУНДА ТАРМОҚЛАРНИНГ ТЎРТТА ТУРИ МАВЖУД БЎЛИБ, УЛАР БИР ХИЛ ОПТИК ТАРМОҚЛАР ДЕБ АТАЛАДИ.

1) SDH/SONET негизидаги тармоқлар, уларда фақат ―нуқта-нуқта‖ бир тўлқинли узатиш оптик узатиш ҳисобланади. Асли бу оптоэлектрон тармоқлардир.

     2) Тўлқин узунлиги бўйича ажратилган мультиплексорлаш технологияси фойдаланиладиган тармоқлар, кўп кўп тўлқинли оптик  узатишни таъминлаб, бу вақтда коммутация ва бошқариш тўлиқ равишда электр соҳасида амалга оширилади.

   Булар ҳали ҳам оптоэлектрон тармоқлардир, бироқ улар оптик узатишнинг илғор технологиясидан фойдаланадилар ва уларда оптик операциялар биринчи турдаги тармоқларга қараганда анча кўпдир.

3)Тўлқин узунлиги бўйича ажратилган мультиплесорлаш технологияси фойдаланиладиган тармоқлар ва оптик коммутация, коммутацияни ва тармоқни бошқариш электрик тарзда амалга оширилади. 

      4) Барча операциялар ва функциялар, коммутацияни ва тармоқни бошқаришни ҳам ҳисобга олганда оптик амалга оширилади. Бу тўлиқ равишда оптик тармоқлардир.

ОПТИК АЛОҚА ТАРМОҚЛАРИНИНГ ТУРЛАРИ

Тўла оптик тармоқлар (бундан кейин инглизча қисқартма AON/All Optical Networks дан фойдаланилади), уларнинг фаолият юритишида коммутацияда, мультиплексорлашда ретранелляцияда бош ролни электрон (оптоэлектрон) технологиялар эмас, балки соф оптик технологиялар ўйнайди [3].

       Тўлиқ оптик тармоқлар ҳам бугунги кундаги, ҳам эртанги тармоқ ахборот иловалари учун ҳам улкан ўтказиш полосасини таъминлашга қодир.

       Тўлиқ оптик тармоқлар (AON) учта асосий тоифага бўлинади [4,5]: кўп тўлқинли алоқа линияларидан фойдаланувчи тармоқлар, каналларини оммутацияланувчи каналлар ва пакетлари коммутацияланадиган тармоқлар

AON нинг биринчи икки тоифаси бир муҳим тавсифга эга  – тармоқнинг фойдаланилаѐтган иловага нисбатан шаффофлиги.

     Оптик шаффофликка WDM оптик каналларининг исталгани бўйича манба  – бўғиндан белгиланган жойдаги бўғингача сигнални ўзгартирувчи оптоэлектрон қурилмалардан фойдаланилмасдан эришилади.

       Ҳар бир  WDM кнали чегарасида сигнал формати тежамкорликни ва улкан имкониятларни тўплаган ҳолда виртуал жиҳатдан ихтиѐрий бўлиши мумкин.

      Шаффоф AON да оптик терминал қурилмани энг умумий ҳолда қайта  қурилувчи лазер узаткичлар ва/ѐки қайта қурилувчи буриш фильтрлар  ифодалайди.

       Тармоқнинг икки четки бўғини бундай тармоқ орқали маълум  икки тўлқинга (қабул қилиш ва узатиш учун) созлаш йўли билан алоқа каналини  ўрнатишлари мумкин бўлиб, бу тўлқинларни уларга оптик терминалнинг тармоқ  контроллери тегишли дастлабки сўровга ишлов бериб, тақдим этади. Уланиш ўрнатилгандан сўнг магистрал канал фойдаланилаѐтган иловага нисбатан шаффоф бўлиб қолади.

 

 

НАЗОРАТ САВОЛЛАРИ

1. Оптик алоқа тармоқларининг турлари.

2. Оптик алоқа тармоқларига қўйиладиган талаблар.

3. Ўзбекистонда оптик тоали алоқа тармоқларини ривожлантириш бўйича олиб борилган ишлар.

5.  Тўлиқ оптик тармоқлар қандай мезонларга бўлинади?

6. АON нима?

7. Кенг эшиттиришли оптик тармоқларида ахборотлар қай тарзда узатади?

               

 

 

 

 

4 МАВЗУ.Оптик толали алоқа узатиш воситалари.

Оптик тармоқ учун қўлланувчи  қурилмалар

SDH технологияси асосида қўлланувчи транспорт тармоқлари бир қанча элементлардан ташкил топади, булар:

мультиплексорлар;

кросс-коннекторлар;

концентраторлар;

регенераторлар;

терминал қурилмалар.

SDH технологиясининг асосий функционал модулларидан бири синхрон рақамли мультиплексор ҳисобланади. SDH мультиплексорлари ўз навбатида мультиплексор функциясини бажариш билан бирга терминал фойдаланиш ускуна функциясини ҳам бажариб, кичик тезликдаги PDH  иерархиясидаги каналларни кириш портларига уланиш имконини беради, шунингдек улар коммутация ва регенерация масаласини ҳам бажариши мумкин, чунки унинг бажарувчи функцияси бошқариш ва элемент таркиби хусусиятлари билан боғлиқдир.

Бундай мультиплексорлар бир-бири билан толали  оптик кабелларни қўллаган ҳолда синхрон оптик  линия трактларини боғлайди. SDH мультиплексорларининг орасидаги максимал масофасини транспорт тармоқ топологиясини режалаш тизимидан билиш керак бўлади.  Бу масофа кўпгина омилларга боғлиқ бўлиб, уларнинг асосийлари қуйидагилар:

транспорт тармоғини лойиҳалаштириш жараёнида қўлланувчи оптик кабелдаги оптик толалар тури;

танланган ишчи тўлқин узунлик;

оптик нурлантиргич тури ва унинг максимал оптик қуввати;

фото-қабул қилгич тури ва унинг минимал оптик қуввати.

Синхрон рақамли мультиплексор турини танлаш асосан транспорт тармоғининг сатҳига боғлиқдир. Ушбу қўлланманинг тўртинчи бўлимида топшириқ вазифаси  бўйича берилган шаҳарлардаги ёки аҳоли истиқомат қилувчи манзилгоҳлардаги аҳоли сони ва шу шаҳарлар орасида керак бўладиган каналлар сони бўйича лойиҳалаштирилувчи тармоқда STM-N (N=1,4,16,64,256) сатҳида ишловчи транспорт модули аниқланган.

Халқаро Электр Aлоқа Иттифоқининг (ITU-T) G.957 тавсифида учта кенг тоифадаги оптик секцияларини қўллашни талаб этади ва унда уч тоифа ажратилган:

I (Inside) – узунлиги 2 километргача бўлган станция ичидаги секция;

S (Short) – узунлиги 15 километр атрофида бўлган станциялараро секция;

L (Long) – узунлиги 1310 нм тўлқин узунлигида 40 км ва 1550 нм тўлқин узунлигида 80 км тартибидаги узун станциялараро секция.

Оптик узатгич, оптик қабул қилгич ва оптик толани мослаштириш мақсадида ҳар бири ўзининг мъёри бўйича нормаллаштирилган:  S нуқтада биринчи узатгичнинг оптик уланиш жойидаги (разьёмдаги) R нуқтада, иккинчиси эса қабул қилгичнинг оптик уланишидан (разьемдан)  сўнг бўлган нуқтада, тола эса S ва R нуқталар орасида жойлашади.

        Ҳалқаро Электр Aлоқа  Иттифоқининг Tелекоммуникация сектори (ITU-T) тавсиясига мувоффиқ монтаж қилинган оптик толали алоқа линиясининг регенерация участкаси ўзининг таркиби бўйича бир жинсли бўлмайди, чунки бундай участка монтаж шнурлари ва станция кабелларидан иборат бўлиб, улар телефон  станция биноси ичида ётқизилади, бино ташқарисида эса линия кабеллари жуда хам кўплаб қурилиш узунликларни уланишларидан ташкил топади. (4.1-расм).

Оптик кабеллар монтажи

Ҳозирги пайтда кабел ишлаб чиқарувчилар томонидан 1, 2, 3, 4 ва 6 км бўлган қурилиш узунлигидаги оптик кабеллар  ишлаб чиқармоқдалар. Шунинг учун узундан-узун бўлган кабел магистралларининг қурилиш ишларида қурилиш узунликларини бир-бири билан уланган жойларида боғловчи муфталарнинг монтаж ишлари бажарилади.

Оптик муфталар вазифасини бир томони берк тузилишга эга бўлган муфталар бажариб, улар ўз навбатида муфта ичига авария-тиклаш ишларига қўйиладиган талабларни эътиборга олган ҳолда учтадан кам бўлмаган кабелларни киритиш ҳамда назоратловчи ўлчов пунктларига (КИП) оптик кабелнинг метал қобиғидан ёки металли зирх қатлами билан уланган ток ўтказгич симларни чиқариб улаш имконини яратиб беради.

Муфталар бир қанча техник талабларга жавоб бериши керак, шу жумладан муфтанинг герметиклигини, оптик кабелнинг уланган жойини мустаҳкамлиги, оптик толаларни рухсат этиладиган эгилиш радиусида жойлаштириш ва ҳоказо.  Оптик муфтанинг эксплуатацион талабларидан бири керак пайтда оптик муфтани очиш ва қўшимча материалларсиз муфтани герметизациялаш каби ишлардир. Оптик кабелларнинг қурилиш узунликларини бир-бири билан уланган жойларида қурилиш узунликларининг ҳар иккала охир томонидан узунлиги 10 метрдан кам бўлмаган технологик заҳира узунлигидаги кабелни қолдириш керак бўлади, чунки у оптик кабелни махсуслаштирилган монтажловчи автомашинада монтаж ишларини бажариш имконини беради.

      Оптик кабелнинг монтаж ишлари тугагандан сўнгра монтаж қилинган муфта ва оптик  кабелнинг технологик заҳира узунлиги оптик кабелнинг рухсат этиладиган эгилиш радиусида бухтага ўралади, ҳамда оптик кабел ётқизилган чуқурликда ер остига жойлаштирилади ва механик таъсирлардан ҳимояланади. Бунинг учун муфтадаги технологик захира узунлигидаги оптик кабелнинг механик жиҳатдан мустаҳкам материал билан ўраб беркитилади ёки кичик ўлчамли фойдаланув пунктига (ПОД) жойлаштирилади ва унинг усти тупроқ билан кўмилади.

Оптик кабелларни ётқизишда қурилиш узунликларни бир-бири билан уланган тугунларида (жойларида) ҳамда трассанинг бурилиш жойларида, автомобил ва темир йўллар билан кесишган жойларда  ҳамда бошқа кесишувларда тартиб рақами ўчирилмайдиган темир бетондан тайёрланган ўлчов устунчалари ўрнатилади. Ўлчов устунчасининг юзаси 0.15х0.15 метр ва баландлиги 1.2 метр бўлиб, ер устки қисми 0.5 метр бўлса, ер остки қисми 0.7 метр. Устунчалар трасса ўқи линиясидан 0.1 метр масофада дала томонга ўрнатилади.

Оптик кабелларни бинога киритиш

Оптик кабелларни тармоқ тугунлари, хизмат кўрсатиладиган регенерация пунктларига, ШААТС ва АТС бинолари каби телекоммуникация объект биноларига киритиш жараёни асосан кабеллар киритилувчи хоналарга махсус қурилмалар орқали киритилиб, улар шахта деб юритилади. Одатда телекоммуникация шахталари бинонинг ярим подвал хоналарида жойлаштирилади, бундай хоналар бўлмайдиган бўлса, бинонинг биринчи қаватида, хонанинг ўзига ўрнатилган қабул қилиш ускуналарига киритилиб, монтаж қилинади.

Линиядан келувчи оптик кабел станция биноси олдида жойлашган қудуқ орқали телекоммуникация биносинг шахтасига киритилади ва бу ерда полиэтилен қобиқли линия оптик кабели муфта ёрдамида конструктив тузилишида метал элементлари бўлмаган, ҳамда ташқи қобиғи аланга бўлиб ёнмайдиган қобиқли станция кабели билан уланади. Станция биносининг хоналари ичида ёнғин хавфсизлигини сақлаш мақсадида фақатгина поливинилхлорид қобиқ ҳамда материали ёнмайдиган қобиқли кабелларни қўллаш талаб этилади.

Шундан сўнгра бино ичига ётқизилувчи станция кабели бино деворлари орасидаги кабелрост (махсус кабел ётқизувчи қурилма) орқали оптик линия аппарат цехининг (ЛАЦ) ETS-VRACK туридаги оптик кабеллар киритулувчи стойкага ёки SFET туридаги оптик кросс деб аталувчи охирги оптик қурилмага киритилади. Бундай қурилмада станция оптик кабелининг оптик толалари оптик боғловчи (монтаж қилинувчи) шнур билан пайвандлаб уланади. Қурилманинг уланган жойи бир неча оптик кассета (сплейс кассета) жамланмасига эга бўлиб, уларда толаларнинг пайванлаб уланган жойлари мустаҳкамланади (4.2-расм).

FC туридаги разьем билан жиҳозланган оптик кросс.

 

Оптик кросс қурилмаси,  пигтейл ва  патчкорд

 

 

Оптик толали кабелларни оптимал равишда улаш

 

Йирик ва ўртача ташкилотларнинг компьютер тармоқлари баъзи бир пайтларда бир қанча маълумотлар оқими  маълум бир график асосда ишлаётганида ёки жуда ҳам катта хажмдаги маълумотларни узатишда ҳамда каттадан катта бўлган рақамли оқимлар билан ишлашда ёки улани бошқаришда   ёки бир қана катта бўлган оқимлар билан ишлаш жараёнида бир мунча тиқилиб қолишш хусусиятларга эга бўлиб қолмоқдалар.Баъзи бир пайтларда эса бундай катта оқимларнинг хажми кескин равишда ошиб бориш хусусиятлари ҳам бўлиб ўтмоқда. Бу масалаларни ечиш учун бугунги кун талабига жавоб берувчи кабел тизимларини жуда ҳам катта ўтказиш қобилиятига эга бўлган  тизимларга алмаштириш анча самарали бўлиб қолмоқда.Булар учун анча самарали бўлган толали оптик алоқа кабеллар ҳисобланади.

 

НАЗОРАТ САВОЛЛАРИ

1.     Оптик шнурнинг асосий вазифаси.

2.     Патчкорд  шнурларининг асосий вазифаси.

3.     Пигтейл шнурларининг асосий вазифаси.

4.     Оптик адаптернинг асосий вазифаси.

5.     Оптик аттенюатернинг асосий вазифаси.

6.     Тармоқлагичнинг асосий вазифаси.

 

5 -МАВЗУ: “ОПТИК   КУЧАЙТИРГИЧЛАР»

РЕЖА:

1. Оптик кучайтиргичлар ва уларнинг турлари.

       2. Оптик кучайтиргичларнинг ишлаш принциплари.

3. Оптик кучайтиргичлар ва уларнинг турлари.

 

Оптик толали алоқа линиялари орқали ахборотлар нур ўтказувчи диэлектрик  ўтказгичлар бўйича узатилади, бундай диэлектриклар  ОПТИК ТОЛА  деб юритилади.

 Оптик кабелнинг асосий элементи ингичка шишадан иборат бўлган цилиндр формасидаги шакл НУР ЎТКАЗУВЧИ ТОЛА ҲИСОБЛАНАДИ.

 Оптик толали тармоқ тугунларини бир–бири билан боғловчи элементлар ОПТИК ТОЛАЛИ АЛОҚА ЛИНИЯСИ дейилади.

 

ОПТИК КУЧАЙТИРГИЧЛАР

    Оптик сигнал узатиш муҳити бўйлаб  тарқалганда  сўнади  ва бузилади.

Оптик  сигналларни  узоқ  масофаларга узатиш     мақсадида маълум оралиқларда  сигналларни  бузилиш даражасига қараб ретрасляторлар: Регенератор ѐки  Квант оптик КУЧАЙТИРГИЧЛАР  ўрнатилади.

      Регенератор киришида оптик сигналлар электр  сигналига, чиқишида эса электр сигналидан оптик сигналга  айлантирилади, яъни регенераторларда электр сигналлар кучайтирилади, созланади ва бошланғич формаси тикланади.

      Оптик толали линиялар бўйича узатилаётган оптик сигналларни электр сигналларига айлантирмасдан, тўғридан тўғри кучвйтириб берувчи қурилмага ОПТИК КУЧАЙТИРГИЧ дейилади.

     Регенераторлардан фарқли равишда оптик кучайтиргичлар оптик сигналларни электрик сигналларга айлантириб ўтирмай, кучайтиради.   

      Кучайтиргичлар оптик сигналларни шаклини тикламайди, фақатгина кучайтиради, бунинг устига сигнал таркибига қўшимча шовқинлар қўшади. Кўп каналли оптик тизимларни тузиш, шунингдек регенераторлар орасидаги масофани узайтириш ОПТИК КУЧАЙТИРГИЧЛАРНИ ривожланишига сабаб бўлди.

      Кўп каналли оптик тизимларда ҳар бир пунктда ҳар бир оптик канал учун алоҳида оптик кучайтиргичлар талаб қилинса, бир неча оптик каналлар учун битта оптик кучайтиргич керак бўлади. Ҳозирги вақтда оптик толали алоқа тизимларида қуйидаги турдаги оптик кучайтиргичлар ишлатилмоқда:

  

 - АРАЛАШМАЛИ ОПТИК ТОЛАЛАР АСОСИДАГИ КУЧАЙТИРГИЧЛАР,

   - ЀРУҒЛИКНИНГ РАМАН СОЧИЛИШИГА АСОСЛАНГАН ОПТИК КУЧАЙТИРГИЧЛАР,

    - ЯРИМ ЎТКАЗГИЧЛИ P-N ЎТИШ АСОСИДАГИ КУЧАЙТИРГИЧЛАР.

 

 

 

 

 

3.1. Аралашмали оптик толали кучайтиргичнинг тузилиши.

Бу турдаги оптик кучайтиргичларнинг ишлаш принциплари кварц шишасидан тайѐрланган оптик толали ҳимиявий элементга асосоланган бўлади. Аралашмали оптик кучайтиргич Кремнийдан тайѐрланган, ўзаги химиявий элемент (эрбий) билан  бир модали толадан иборат кучайтиргичлар ҳисобланади. Бундай кучайтиргичларнинг кучайтириш соҳаси кенг 1530 нм дан 1560 нм гача бўлади.

Аралашма толали оптик кучайтиргичнинг тузилиши         3.1 -расмда кўрсатилган.

      Аралашма толали оптик кучайтиргичнинг ишлаш принципи қуйидагича:

       кучсиз, сўнган оптик сигналлар фақат бир йўналишда (чапдан-ўнгга) узатишни таъминловчи оптик изолятор орқали (2) оптик фильтрлар блокига келиб тушади (3). Фильтрлар лазерга ташқи оптик куч бериш (накачка) частотасида ѐруғлик тарқалишини олдини олади.

       Сўнг оптик сигналлар катушка кўринишида ишланган тахминан 25-100 метрли аралашма толали кабел кесимига келиб тушади (4).

  Толанинг бу участкаси қарама-қарши томонга ўрнатилган ярим ўтказгич лазернинг (5) кучли узлуксиз нурланишига учрайди.

Ташқи оптик куч берувчи лазердан ташқи оптик куч тўлқини (6) аралашмали толага узатилади.  Ташқи оптик куч тўлқини аралашма атомларини қўзғатади.  Киришдаги сигналлар кучсиз бўлгани учун аралашма атомларини қўзғалган ҳолатдан ѐруғлик нурланиши билан асосий ҳолатга индукцияланган (мажбурий) ўтиши рўй беради.

    Селектив тармоқлагич (7) кучайтирилган фойдали сигнални (8) чиқиш толасига (9) йўналтиради. Чиқишдаги қўшимча оптик изолятор (10) чиқишдан тескари, тарқоқ сигналларни оптик кучайтиргичнинг актив соҳасига тушишини олдини олади.

 

 

ЁРУҒЛИКНИНГ РАМАН СОЧИЛИШИГА АСОСЛАНГАН ОПТИК КУЧАЙТИРГИЧЛАР

Машҳур ҳинд олими Ч. Раман номи билан аталадиган кучайтиргичлар оптик толали линия учаткаларига тақсимланиб жойлаштирилади. Оптик сигналларнинг кучайтириш эффекти тақсимланган участкаларда ёки бутун оптик тола бўйлаб олиб борилади. Раман оптик кучайтиргичлар уч хил турга бўлинади:

-   қувватни дамлаш йўли билан сигнални оптик тола бўйлаб бир томонга йўналтирувчи;

қувватни дамлаш йўли билан сигнални оптик тола бўйлаб  қарама-қарши томонга йўналтирувчи;

қувватни дамлаш йўли билан сигнал оптик тола бўйича икки томонлама йўналтирилади, бунда энергиянинг бир қисми узатилаётган сигнал билан бир томонга, бир қисми эса алоқа қурилмаси орқали иккинчи томонга узатилади.

Бу турдаги кучайтиргичлар етарли даражада кенг полосали (5-10 ТГц) бўлсаларда, АЧХ нотекислиги туфайли, улардан қисқа давомийликка эга бўлган оптик импульсларини кучайтириш учунгина фойдаланиш мумкин. WDM тизимларида кучайтириш чоғида амплитудавий  – частотавий характеристикасини текислаш талаб этилади.   Бироқ кейинги вақтда таркибига германий аралашмалари киритилган махсус толали ѐруғлик узатгичидан фойдаланишга асосланган юқори самарали Раман кучайтиргичлари ишлаб чиқилди.  Шу сабабдан бу турдаги кучайтиргичлар толали оптик узатиш тизимларида фойдаланиш нуқтаи назардан борган сари муҳим аҳамият касб этиб бормоқда. Жумладан эрбийли толали кучайтиргич ва Раман кучайтиргичларининг турли хил комбинацияларидан иборат дурагай кучайтиргичларни яратиш ва ишлаб чиқиш устида ишлар олиб борилмоқда.

 

ЯРИМ  ЎТКАЗГИЧЛИ  ОПТИК  КУЧАЙТИРГИЧЛАР

Ярим ўтказгичли оптик кучайтиргичлар лазер нури орқали кучайтиргичлар ҳисобланади.

      Уларни ѐруғлик нурлантирувчи актив қатлами 1 мкм қалинликка эга, бу эса ѐруғлик оқимларининг катта қисмини кириш толасидан актив қатламга тушишини чегаралайди (бир модали толаларнинг диаметри 9 мкм).

Натижада оқимлар йўқолади ва фойдали кучайтириш коэффициенти камаяди. Шунинг учун ҳозирги вақтда бундай оптик кучайтиргичлардан фойдаланиш чегараланган.

     Киришдаги тола билан актив қатлам орасида линзалар жойлаштириб, кучайтиргичнинг фойдали кучайтириш коэффициентини ошириш мумкин.

  Лекин, бу кучайтиргич тузилишини янада мураккаблаштиради.

ОПТИК КУЧАЙТИРГИЧЛАР ҚУЙИДАГИ ПАРАМЕТРЛАР ОРҚАЛИ АНИҚЛАНАДИ:

           1. Тўйиниш қуввати Рт.чиқ-максимал чиқиш қувватини аниқлайди. Максимал қувват 36дБқ (4 Вт)дан ошиши мумкин.

         2. Кучайиш коэффициенти:

g=10lg Pс. чиқ/Pс. Кир;  бу ерда: Pc.чиқ- чиқиш сигналининг қуввати;  Pc. кир- кириш сигналининг қуввати  Кучайиш 40дБ гача етиши мумкин.

          3. Шовқин-фактор NF кучайтиргич киришидаги сигнал/шовқин нисбатини чиқишдаги сигнал/шовқин нисбати орқали аниқланади: NF=(Pc.кир/Pшов.кир)/(Pc.чиқ/Pшов.чиқ).          

NF=5-6 дБ. ОПТИК КУЧАЙТИРГИЧЛАР ВАЗИФАСИГА ҚАРАБ ДАСТЛАБКИ, ЛИНИЯ ВА ҚУВВАТ  КУЧАЙТИРГИЧЛАРИГА БЎЛИНАДИ.

      Дастлабки кучайтиргичлар регенератор киришида ўрнатилади ва сигнал/шовқин нисбатини оширишга ѐрдам беради. Жуда кичик сатҳли (-45...-30 дБқ) сигналларни кучайтиришга мўлжалланган бўлади.

 

   Линиявий кучайтиргичлари сигнал бузилишларини бартараф этиш зарурияти бўлмаса, регенераторлар ўрнини босиши мумкин.

 

       Қувват  кучайтиргичлари лазер узатгичларнинг  чиқишида ўрнатилади ва оралиқ кучайтириш пунктлари орасидаги масофани узайтиришга ѐрдам беради.

 

ОПТИК     МОДУЛЯТОРЛАР

ОПТИК СИГНАЛЛАРНИ МОДКЛЯЦИЯЛАШ ЖАРАЁНИ деб - Ёруғлик нурларининг бир ѐки бир неча параметрларини электр (ток ѐки кучланиш), товуш,  механик ѐки оптик сигнал таъсирида вақт ѐки фазо бўйича берилган қонуниятга кўра ўзгартирилишига айтилади.

Ёруғлик нурларининг ташқи ва ички модуляциялаш жараѐнини амалга оширувчи қурилмаларни  – Оптик модуляторлар деб аталади.

 Шунга  кўра модуляторларнинг қуйидаги турлари мавжуд:

     - оптик муҳитда содир бўладиган электрооптик жараѐнлардан фойдаланишга асосланган электрооптик модуляторлар;

     - оптик муҳитда содир бўладиган акустооптик жараѐнлардан фойдаланишга асосланган акустооптик модуляторлар;

   оптик муҳитда содир бўладиган магнитооптик жараѐнлардан фойдаланишга асосланган магнитооптик модуляторлар;

   - ярим ўтказгичли тузилмаларда содир бўладиган электрооптик жараѐнлардан фойдаланишга асосланган ярим ўтказгичли модуляторлар.

 

Расм 3.2.  ЭЛЕКТРООПТИК МОДУЛЯТОРНИНГ ТУЗИЛИШИ.

МОДУЛЯТОРНИНГ ИШ ПРИЦИПИ ҚУЙИДАГИЧА:

    Поккельс ячейкасига қўйилган кучланиш унинг энг катта қийматигача оширилса, ячейка қутбланиш текислигини ўнгга буради. 

      Натижада ячейка чиқишида қутблагич ва таҳлиллагичдаги ѐруғлик нурининг қутбланиш текисликлари орасидаги бурчак амалда нолгача камайиб, кириш нурининг модулятор чиқишидан тўлиқ ўтиши таъминланади.

       Модуляторнинг чиқишига жойлаштирилган таҳлиллагич (анализатор) фаза ўзгаришларини нурланиш интенсивлигининг  ўзгаришларига айлантириб беради.

АКУСТООПТИК  МОДУЛЯТОРЛАР

Модуляторнинг тезкорлиги товуш сигналининг ѐруғлик тутами (пучок)  кўндаланг  кесимидан ўтиш вақти билан аниқланади ва 10-7с  тартибга эга.

      Акустооптик модуляторнинг иш принципи баъзи оптик жиҳатдан шаффоф материалларда (масалан, литий мисолида) синдириш кўрсаткичининг босимга боғлиқлигидан фойдаланишга  асосланган.

      Бу босим модуляторнинг асосий элементи вазифасини ўтовчи, акустооптик ячейка яратиш учун ишлатиладиган акустооптик материал сиртига ѐпиштирилган ПЬЕЗОКРИСТАЛЛ   томонидан генерацияланган акустик тўлқинлар туфайли вужудга келади.

Расм 3.3. Ёруғлик нурининг акустооптик модулятордан ўтиш схемаси.

Акустооптик модуляторлар етарли даражада  оддий ва ишончли қурилмалардан ҳисобланади.

    Шунга қарамасдан улар муайян камчиликларга ҳам эгалар. Бу камчиликлар қуйидагилардан иборат:

    - узатиш функциясининг ночизиқлиги;

   -модуляция чуқурлигининг модуляция частотасининг ортиши билан камайиши. Бу ҳол улардан юқори тезликли модуляциялаш  схемаларида  фойдаланишни чегаралайди;

     -модуляцияланган лазер нурланиши частотасининг модуляцияловчи акустик частота катталиги қадар силжиши;

НАЗОРАТ САВОЛЛАРИ

  1. Оптик кучайтиргичлар таърифи.

 2.Оптик кучайтиргичлар турлари.

       3. Оптик кучайтиргичлар параметри.

 4.Оптик модуляторлар таърифи.

 5. Оптик модкляторлар турлари.

 

 

6 МАЪРУЗА. Рақамли ва аналог ОТА тизимлар.

Оптик толали алоқа (ОТА) тизимида оптик тебранишлар тарқалишини чегараловчи ва ёруғлик энергияси оқимини берилган йўналишда йўналтирувчи, узатиш ва қабул қилиш қисмларини боғлаб турувчи муҳит Оптик ёруғлик  узатгичлар дейилади.

      ОПТИК ЁРУҒЛИК УЗАТГИЧЛАРНИНГ характеристикалари  алоқа тизимининг сифатини аниқлайди.

    Шунинг учун ОТА тизимларини лойиҳалаштиришда  нурланиш тарқаладиган узатувчи муҳит - оптик ёруғлик узатгичларнинг характеристикалари ҳисобга олинади.

 

Қўлланиладиган модуляция турига қараб ОТА тизимлари АНАЛОГЛИ  ВА РАҚАМЛИ  ТИЗИМЛАРГА  БЎЛИНАДИ.

     Аналогли ОТА тизимларида модуляциянинг аналог усуллари: интенсивлик бўйича модуляциялаш, амплитуда, частота ва фаза модуляцияси турлари кўлланилади.

    Оптик нурланиш манбаларининг юқори ночизиқлилиги ва аналог узатиш учун талаб этиладиган шовқин бардошлиликни таъминлаш техник мураккаблиги сабабли аналогли  ОТА тизимларидан фойдаланиш чегараланган.  

     Шунга қарамай бир қатор сохаларда ҳозиргача ишлатилмоқда (оптик кабелли телевидениеда, телеметрия, оператив ва хизмат алоқа тизимларида).

       Рақамли ОТА тизимларида модуляциялашнинг дискрет усулларидан фойдаланилади. Бунда сигнал ташувчининг бирон-бир параметри дискрет ўзгаради, яьни бошланғич параметрнинг қийматлар соҳаси квантлаш сатҳларига бўлинади, хар бир квантлаш сатҳига мос равишда аниқ дискрет сигнал қўйилади.

  Вазифаси ва сигналларни узатиш масофасига кўра ОТА тизимлари магистрал, минтақавий, махаллий-шахар ва қишлоқ алоқа тизимларига бўлинади.

      Магистрал ОТА тизимлари сигналларни 1000 км га, минтақавий ОТА тизимлари сигналларнинг 600 км га узатиш, шахар ОТА тизимлари эса шахар телефон тармоғининг боғловчи линияларини зичлаштириш учун хизмат қилади.

 

ОТА ТИЗИМИНИНГ ТУЗИЛИШ СХЕМАСИ

 

 

 

ТОА тизимининг тузилиш схемаси таркибига қуйидагилар киради

УТ – узатиш тизими;

МҚ – мослаштирувчи қурилма;

ОУз – оптик узатгич;

ОТ – оптик тола;

ОР – оптик регенератор;

КОК – квант оптик кучайтиргичи;

ОҚқ – оптик қабул қилгич.

УТ, МҚ, ОУз ва УТ, МҚ, ОҚқ мос равишда А ва Б охирги станцияларининг узатиш ва қабул қилиш трактларини ташкил этади.

 

 

 

7 МАЪРУЗА. Икки томонлама ОТА ни тузиш усуллари.

 

 

ОТА тизимлари линия тракти тузилишига қараб қуйидагиларга бўлинади:

   - икки толали бир полосали бир кабелли (тўрт ўтказгичли бир полосали бир кабелли);

 - биp толали бир полосали бир кабелли (икки ўтказгичли бир полосали бир кабелли);

  - бир толали кўп полосали бир кабелли ёки спектр бўйича зичлаштирилган тизимлар. 

 

 

Расм. Икки Толали Бир  Полосали Бир Кабелли Ота Тракти Схемаси

 

Хap бир оптик тола икки симли физик занжирга ўхшайди, чунки кабелнинг оптик  толалари орасида ўзаро ўтишлар бўлмайди.

 Шунинг учун ОТА нинг узатиш ва қабул қилиш трактлари битта кабел бўйлаб ташкил этилади, яъни ОТА бир кабелли ҳисобланади. Шу тарзда, берилган оптик линия трактини ташкил этиш схемаси икки толали бир полосали бир кабелли ҳисобланади.

Ушбу алоқани ташкил этиш схемасининг афзаллиги бу охирги ва оралиқ станцияларнинг узатиш ва қабул қилиш қурилмаларининг бир турдалигидир. Камчилиги эса оптик тола (ОТ)нинг  ўтказиш қобилиятидан фойдаланиш коэффициенти жуда кичик.

 

  Кабел қурилмаларига кетадиган харажатлар оптик алоқа тизимлари нархининг катта қисмини ташкил этишини, оптик кабел нархи етарли даражада қимматлигини ҳисобга олсак, оптик толадан бир вақтда катта ҳажмдаги информацияни узатиш ҳисобига унинг ўтказиш қобилиятидан фойдаланиш самарадорлигини ошириш масаласи юзага келади.  Бунга масалан, битта оптик тола (ОТ) бўйлаб қарама-қарши йўналишдаги сигналларни узатиш ҳисобига эришиш мумкин.

     Бир толали бир полосали бир кабелли оптик линия трактининг тузилиш схемаси 2.2 – расмда  кўрсатилган. ОТ ни бир тўлқин узунлигида иккала йўналиш сигналлари учун қўлланилиши бу схеманинг хусусияти ҳисобланади

 

 

 

 

Расм. Бир толали бир полосали бир кабели ОТА Тракт схемаси

 

Қарама-қарши  икки ёқлама сигналларни узатганда оқимлар орасида ўзаро ўтиш шовқинлари ҳосил бўлади. Ўтиш шовқинлари ОТ ва тармоқлагичлардаги тескари ютилишдан, ёруғликни уланган жойлардан ва линия охиридаги ажраладиган улагичлардан қайтиши натижасида вужудга келади. Шовқин сатҳи ва унинг спектр таркиби узатилаётган сигналнинг узатиш тезлигига, импульс формасига ва линия тракти параметрлари (тола сўниши, тўлқин узунлиги, сонли апертура, синдириш кўрсаткичи)га боғлиқ.

Тўлқин узунлиги 1,55 мкм ва узатиш тезлиги 35 Мбит/с дан юқори бўлса, бир ОТдан қарама - қарши йўналишли сигналларни узатувчи ОТАда ўтиш шовқинлари кичик бўлиб, оптимал иш режимига эга бўлади.

 

 

 

 

 

 

 

НАЗОРАТ САВОЛЛАРИ

 

 

1.  ОТА тизимларининг турлари.

2. Икки томонлама ОТА ларини ҳосил қилиш усуллари.

3. Қарама қарши томонларга узатиш усуллари.

 

 

 

 

 

8.      МАЪРУЗА.        Оптик кросслар тавсилотлари. FTTx технлогияси.

 

 

Оптик толали алоқа линиясини лойиҳалаштиришда синхрон-рақамли иерархия – SDH асосидаги рақамли узатиш тизимларини қўллаш талаб этилади.

       Рақамли узатиш тизимларида рақамли маълумотларни узатиш блокли циклик тузилмалар ёрдамида бажарилади ва улар ҳар 125 мкс даврида қайтарилиб туради, шунинг учун улар транспорт модуллари (STM) деб аталади.

Транспорт модуллари рақамли маълумотларни узатиш тезликлари билан ва каналлар сони билан бири биридан фарқ қилади.

    SDH нинг бешта сатҳли транспорт модуллари мавжуд (жадвал)

 

 

Лойиҳалаштирилувчи тармоқ учун  керак бўладиган транспорт модули танланади, ва шу модулга мос бўлган каналлар сони аниқланади.

SDH технологияси асосида қўлланувчи транспорт тармоқлари бир қанча элементлардан ташкил топади, булар:

мультиплексорлар; кросс-коннекторлар;

концентраторлар;  регенераторлар;

терминал қурилмалар.

 

FTTX  ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ

 

Кенг полосали тармоқ интернетга доимий ва катта тезликда уланишни билдиради. Лекин бу нафакат маълумот узатиш тезлиги, балки бутун жаҳон тармоғидан фойдаланишнинг маxсус усули ҳамдир.

         Кенг полосалик дейилганда турли хил ҳизмат  турларини кабел фойдаланувчисига кўрсатиладиган хизмат турига айтилади.    

Кенг полосали ҳизмат ва унинг қўшимчаларини қўлланиши бўйича икки гурухга бўлинади,

           Биринчи гурухга асосан ишбилармон ва амалиёт мақсадида қўлланувчи электрон тижорат, телмедицина, видеоконференция–алоқа, масофадан ўқитиш, масофадаги уй офиси, юқори тезликдаги Интернетга уланиш, on–line  тўловлар ва хакозо.

      Иккинчи гурухга эса турли хил ўйинлар ҳизматлари ва уланинг иловалари бўлмиш -  on–line режимидаги ўйинлар, интерактив телевидение, талаб бўйича видео, рақамли товуш эшиттиришлар ва х.к.з.

 

Янги кенг полосали хизматлар пайдо бўлиши алоқа тармоғининг ўтказиш полосасига бўлган талабларнинг кескин ошишига олиб келади.

       Буларга бизнес  хизматлари: видеоконференция, масофавий таълим, телемедицина  ва турли қўшимчалар: талабга кўра видео, рақамли эшиттириш ва б.

 

FTTX концепциясининг тармоқ тузилма вариантлари қуйидагилардан иборат:

FTTН – Fiber To The Home – толали   оптик алоқа линияни уйга қадар етказиш;

FTTО – Fiber To The Office – оптик тола офисга қадар яъни FTTB технологиясидаги кабел тушунчага эга;

FTTС – Fiber To The Curb – толали  оптик кабел шкафи ўрнатилган жойга қадар;

FTTСав – Fiber To The Cabinet -  толали  оптик кабелни шкафга қадар;

 

FTTР – Fiber To The Premises – FTTHB тузилма варианларининг бирлаштирилган ҳолатдаги бирлаштирилган тушунчаси;

FTTR – Fiber To The Remote – оптик  толани узоқ масофада жойлашган модулга ёки концентраторга қадар;

FTTOpt – Fiber To The Optimum – оптимал оператор модулига (пунктга) қадар;

FTTP (Fiber to the premises) — тола кичик бизнес корхонасигача.

(FTTB) - Fiber То The  Building  (толани биногача олиб бориш).

 Телекоммуникация xизматлари FTTB орқали кўп қаватли уйлар ёки офисли биноларгача етказилиб берилади ва мис кабеллар орқали мижоз уйларига етказилади.

FTTx технологиясининг хизмат турлари

 

 

 

 

 

FTTB технология бунда оптик тола бинонинг биринчи қавати ёки юқори қават хонасига (иқтисодий тежамли варианти) олиб кирилиб  ONU (Оptikal Network Unit) қурилмасига уланади.

     Оператор тoмонида OLT (Optikal Line Terminal) оптик линия терминали уланади.

 

 

 

 

OLT қурулмаси бардошли ва  ONU абонент қурилмаларида трафик параметрларини аникловчи (масалан, сигнални узатиш/қабул қилиш вақт интервалини) қурилма.

      Тармоқнинг уй ичида тарқатилиши “жуфт ўрам ” орқали бўлади.

 

 

НАЗОРАТ САВОЛЛАРИ

 

1.     FTTx концепцияси ва унинг тузилмаси.

2.     FTTH технологиясининг тузилиши.

3.     FTTB технологи ясининг тузилиши.

4.     FTTC технологиясининг тузилиши.

5.     FTTCab технологиясининг тузилиши.

 

 

9.      МАЪРУЗА.        PON технологияси. Янги технологияни ҳаётга тадбиқ қилиш.

 

Бу тез ривожланаётган технология бўлиб, оптик толалар орқали кенг полосали мультисервис уланишнинг анча истиқболли технологияси ҳисобланади.  PON технологиясининг маъноси шундан иборатки, унинг тарқатиш тармоғи актив компоненталардан фойдаланмасдан тузилади: бир толали алоқа линияларида оптик сигнални тақсимлаш оптик қувватнинг пассив тарқатувчилари ёрдамида амалга оширилади, яъни  сплиттерлар ёрдамида.

PON (Passive Optical Networking – пассив оптик тармоқ) технологияси – жуда ҳам тезда ривожланиб борувчи авлодга мансуб бўлган технология бўлиб, кенг полосали мультисервис хизматлар технологиясининг келажаги порлоқ бўлган ва оптик тола бўйлаб абонент фойдалана олувчи тармоқга уланувчи технологиядан бўлиб ҳисобланади.

        Бундай пассив оптик тармоқ технологияси ўзининг номидан келиб чиққан ҳолда  бўлиб, унинг тақсимловчи тармоғи хеч қандай актив компонентлардан ташкил топмаган ҳолда яратилади. Оптик тармоқга уланишнинг тақсимлаш участкасини PON (Passive Optical Networking) – пассив оптик тармоқ технологияси асосида яратилиши мумкин. Агар Gigabit Ethernet ва PON технологияларини бир–бири билан солиштириладиган бўлса, ундаги узатиш тезликлари тахминан бир  хил бўлса ҳам PON технологиясининг абонент тармоғига уланиш учаскасида қўлланилиши анча авзалликга эга. Бу нарса GE технологиясидаги тақсимланиш тармоғидаги актив ускуна асосида яратилган бўлса,  PON технологиясида эса пассив битта толани тақсимлаш тармоғида қўлланиш билан боғлиқ бўлиб, бундай технологияда ҳизмат кўрсатиш бир мунча арзондир. Бундан ташқари GE технологиясини маълумотларни трафик бўйлаб узатишда транспорт сатхи учун қўллаш учун ишлаб чиқарилган. Ҳозирга вақтдаги GE тармоғидаги реал трафиклар махсус QoS алгоритмлари билан мослашган. PON технологияси эса аксинча аввалига мультисервис трафигини узатиш учун мўлжалланган бўлиб, келажакда энг яхши оптик абонент фойдалана оладиган тармоқга уланиш технологиясини яратишда келажаги порлоқ бўлганлиги учун унда  оптик- толани тармоқдан фойдаланувчи абонентга қадар етказиб бериш учун мўлжалланган.

PON архитектураси асосида “нуқта-кўп нуқта” (point-to-multipoint) топологиясидан фойдаланилади.   Марказий тугуннинг битта портига дарахт кўринишидаги архитектурали ўнлаб абонентларни улайдиган оптик-толали бутун сегментини улаш мумкин.  Бунда пассив оптик тақсимлагичлар (сплиттерлар) дарахтнинг оралиқ тугунларда ўрнатиладилар ва электр энергия талаб этмайди. Шунинг учун ҳам ПАССИВ ОПТИК ТАРМОҚ ДЕБ ЮРИТИЛАДИ.

 

PON тармоғининг архитектураси

 

ПАССИВ ОПТИК ТАРМОҚ МОДЕЛИ

 

Оптик тармоқ модуллари (Optical Network Unit - ONU) одатда тармоқ хизмат кўрсатадиган фойдаланувчилар жойларида ўрнатилади.

      Улар оптик тақсимлаш тармоғи ва коммутация қилинадиган тармоқ модулларини бирлаштириш функциясини бажарадилар.       Ҳар қандай пассив оптик тармоқ  учта асосий элементдан ташкил топади – OLT станция терминалидан, пассив оптик сплиттерлардан ва ONT абонент терминалидан.  OLT терминали PON тармоғининг ташқи тармоқлар билан ўзаро ишлашини таъминлайди, сплиттерлар  PON тракти участкасида оптик сигналнинг тақсимланишини таъминлайди, ONT бўлса абонент билан ўзаро ишлашни таъминлайди.

Тўғри каналда маълумотлар узатиш

 

 

Тескари каналдан маълумотлар узатиш

 

      PON архитертурасининг асосий ғояси – кўплаб абонент ускуналари ONUга ахборот узатиш ва улардан ахборот қабул қилиш учун OLT нинг ҳаммаси бўлиб битта қабул қилиб узатувчи модулидан фойдаланилади. Оптик линия терминали (Optical Line Terminal - OLT) оптик тақсимлаш тармоғи (Optical Distribution Network - ODN)  ва МС ни бириктиришни таъминлайди.

PON афзалликлари:

Актив қурилмалардан актив фойдаланиш;

      Кабел инфраструктурасини минималлаштириш;

     Хизмат кўрсатиш нархининг пастлиги;

      Кабелли телевидение билан интеграциялаш мумкинлиги;

      Яхши масштабланиши;

 Абонент портлари зичлигининг юқорилиги. PON архитектураси асосида “нуқта-кўп нуқта” (point-to-multipoint) мантиқий топологиясидан фойдаланиладиган ечимлар мумкин.

      Марказий тугуннинг битта портига дарахт кўринишидаги архитектурали ўнлаб абонентларни улайдиган оптик-толали бутун сегментини улаш мумкин.

      Бунда пассив оптик тақсимлагичлар (сплиттерлар) дарахтнинг оралиқ тугунларда ўрнатиладилар ва электр энергия ҳамда хизмат кўрсатишни талаб этмайдилар.

 

Тарқатгичлар – оптик қувватни  бўлиш учун ва битта оптик толадаги бир нечта оптик сигналларни бирлаштириш  учун қўлланади, бундан ташқари улар бўлинувчи  елкалар орасида маълум бир нисбатда бўлиш хусусиятига эга.

      Тақсимлагичларнинг асосий қўлланиш жойи – пассив  тақсимлаш пунктлари ва маълумотларни узатувида ҳамда ўлчов схемаларида оптик тармоқларни бирлаштирувчи пунктларда қўлланади.

 

           Тақсимлагичлар тўлқин узунлигининг ишчи диапозонида йўқотувчанлик бериши, конфигурацияси, тақсимлагичлар нисбати, қайтувчи сўниш қиймати, елкалар оралиғидаги ўзаро ўтиш, сўниш қийматлари, тола тузилиши бўйича характерланади.

       Фойдалана олиш имконияти пунктлари (кичик ўлчамли кузатиш қурилмаси) қурилиш узунлигидаги  мухофазаловчи полиэтилен қувурларда ётқизилган оптик кабелларни бир–бири билан уланган жойидаги оптик муфталарни жойлаштириш учун қўлланад.

 

 

 

 

 

 

 

Назорат саволлари

1.     PON технологиясининг тузилиши.

2.     PON технологиясининг узатиш тезликлари.

3.     PON технологиясининг  авзалликлари.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

АЛОҚА ЛИНИЯЛАРИ ФАНИ БЎЙИЧА ТЕСТ САВОЛЛАРИ

 

1-BOB.  TARMOQLAR VA YO’NALTIRUVCHI UZATISH TIZIMLARI

1.Tarmoqlar:

2. Yo’naltiruvchi uzatish tizimlari

2-BOB. ELEKTR ALOQA KABELLAR

1.Kabel elementlari;

2.Kabel tuzilishi;

3.Kabel oxir qurilmalari;

3-BOB. OPTIK TOLALIALOQA  KABELLAR

1.Optik tola;

2.Optik kabel elementlari;

3. Optik kabel tuzilmasi;

4-BOB ALOQA INSHOATLARINING QURILISH MONTAJ  ISHLARI VA EKSPULATATSIYA MASALALARI;

1.Qurilish ishlari

2. Ekspulatatsiya masalalari

 

 

Fanning bobi	Fanning bo’limi	Qiyinlilik darajasi	Savol	To’g’ri javob	Muqobil javob	Muqobil javob	Muqobil javob
1	1	3	Tarmoqni tashkil etuvchilar ?	*axborotni uzatish tizi9mi, kommutastion tugun, oхirgi qurilmalar	axborotni uzatish tizimi va qabul qilgich	kommutastion tugun va uzatkich	oхirgi qurilmalar va reflektometr
1	1	1	Tarmoqni ohirgi terminal uskuna vazifasini bajaruvchilar?	*telefon apparati yoki faksimil apparati	taqsimlash qutichasi	taqsimlash shkafi	aloqa kabeli
1	1	1	Tonal chastota spektri qiymati	*300–3400 Hz	0-10000 Hz	12–252kHz	0–100Hz
1	1	1	Bitta davlat ichida tashkil etiladigan tarmoq ............... deb ataladi?	*shaharlararo tarmoq	lokal tarmoq	shahar telefon tarmog’i	qishloq telefon tarmog’i
1	1	1	Bitta bino yoki tashkilot ichida tashkil etiladigan tarmoq .... deb ataladi?	*lokal tarmoq	xududiy tarmoq	shahar telefon tarmog’i	mahalliy tarmoq
1	1	1	Bitta viloyat ichida tashkil etilgan aloqa tarmog’i ....... deb ataladi.	*Xududiy	Magistral	Maxalliy	Lokal
1	1	1	Tarmoqni ohirgi terminal uskuna vazifasini bajaruvchilar ?	*telefon apparati yoki faksimil apparati	taqsimlash qutichasi	taqsimlash shkafi	aloqa kabeli
1	1	1	Telefon zichlik o’lchov birligi.	* kishi			ta
1	1	3	Abonent liniya qanday uchastkalardan tashkil topadi?	*Magistral uchastka, taqsimlash uchastka va abonent o’tkazgich uchastkasi	Abonent o’tkazgich va magistral uchastkasi	Abonet o’tkazgich uchastkasi va taqsimlash uchastkasida.	Magistral va taqsimlash uchastkasi
1	1	3	ShTTda taqsimlovchi shkafdan taqsimlovchi qutichagacha bo’lgan uchastka	*taqsimlovchi	abonent o’tkazgichi	magistral	bog’lovchi liniya
1	2	3	Abonent liniyasida qo’llanuvchi mis simning diametri, mm	* 0,32; 0,4; 0,5; 0,64; 0,7	0,8; 0,9; 1,1; 1,2; 1,4	1,15; 1,2; 1,4; 1,55; 1,65	2; 3; 4; 5; 6
1	1	1	Havo aloqa liniyasi uchun qo’llanuvchi tok o’tkazgich simlar?	*mis,po’lat,bimetal	mis,qo’rg’oshin	rux,po’lat simlar	rux,bimetall simlar
1	1	1	Havo aloqa liniyasi uchun qo’llanuvchi mis simlarning diametri ?	* 3; 3,5 va 4,0 mm	0,9 va 1,2 mm	0,32 ; 0,4 ; 0,5 va 0,64 mm	2,3,4,5
1	2	3	P – 274 rusumli aloqa kabelining yotqizilish joyi ?	* sim yog’ochlarga osib yotqizishda	telefon kabel kanalizastiyasiga	kollektor ichiga	to’g’ridan-to’g’ri ravishda er ostiga
1	2	2	Elektr aloqa kabellari ATSning qaysi xonasida oxirgi uskuna bilan jixozlanadi ?	*kross xonasida	avtozal xonasida	shaxta xonasida	liniya-apparat sexida
1	2	3	Yo’naltiruvchi uzatish tizimlari deb nimaga aytiladi?	*elektromagnit energiyani ma’lum bir yo’nalishda uzatish uchun qo’llanadigan uskuna	elektromagnit energiyani turli xil  yo’nalishda uzatish uchun qo’llanadigan uskuna	elektromagnit energiyani  faqatgina ochiq muxit yo’nalishda uzatish uchun qo’llanadigan uskuna	Faqatgina elektr tokini uzatish uchun qo’llanuvchi qurilma
1	2	2	ATSning kross xonasida elektr aloqa kabelining ohir uchi jixozlanadigan qurilmaning nomi ?	*muxofazalovchi plata	taqsimlash shkafi	taqsimlash muftasi	taqsimlash boksi
1	2	3	Qurilish uzunligidagi elektr aloqa kabelini bir-biri bilan ulanuvchi qurilma ?	*kabel muftasi	kabel vstavkasi	kabel boksi	bir-biri bilan ulanuvchi raz’yom
1	2	3	Telefon kabel kanalizastiyasidan ATS binoga kiritiluvchi kabel stanstiya binosining qaysi xonasiga kiritiladi ?	*shaxta xonasiga	kross xonasiga	avtozal xonasiga	elektr manba beruvchi xonasiga
1	2	3	Kabellarni o’zgarmas havo bosimi ostida ushlab turuvchi KSU qurilmasi qaysi xonada joylashadi ?	*shaxta xonasida	elektr manba beruvchi xonasida	kross xonasida	avtozal xonasida
1	1	2	Kabel ustunchasini er ostiga yotqiziladigan chuqurligi ?	*0,7 metr	1,0 metr	1,2 metr	0,5 metr.
1	1	3	Kabelni er ostiga yotqizilganligini va er ostida kabel muftasi borligini ko’rsatuvchi kabel ustunchaning o’lchamlari?	*0,15 x 0,15 x1,2 metr	0,5 x 0,15 x1,0 metr	0, 5 x 0,5 x 1,2 metr	1,0 x 1,0 x 1,0 metr
1	1	2	Havo aloqa liniyasi uchun qo’llanuvchi po’lat simlar diametri ?	*1,5; 2,0; 2,5 va 3,0 mm	0,32 ; 0,4 ; 0,5 va 0,64 mm	0,9 va 1,2 mm	3; 3,5 va 4,0 mm
1	1	2	Hozirgi paytda havo aloqa liniyasi qaerlarda qo’llanmoqda ?	*qishloq telefon tarmoqlarining abonent o’tkazgichi uchastkasida	shahar telefon tarmoqlarining abonent o’tkazgichi uchastkasida	lokal tarmoqlarda.	xududiy tarmoqlarda
1	1	3	Aloqa kabelini telefon kabel kanalizastiya ichidagi kanaldan kabelni maxkamlab tortuvchi uskuna ?	* kabel paypog’i, kabelni tortuvchi tross, kabelni maxkamlab tortish uchun yumshoq sim	kabel paypog’i, va armatura	kabelni tortuvchi tross,ip	kabelni maxkamlab tortish uchun yumshoq sim,ip,mashina
1	1	3	Havo aloqa liniyasini yaratish uchun qanday materiallar qo’llanadi ?	*simyog’ochlar, armaturalar, tok o’tkazgich simlar	apparatura simyog’ochlar	bokslar, armaturalar	Shkaf,boks,tok o’tkazgich simlar
4	1	3	Havo aloqa liniyasi ishlatiladigan chastota diapazoni	*300-	300-3400	300-
4	1	3	Simmetrik kabellarning ishlatilish chastota diapazoni.	*0-	0-300
4	1	3	Optik aloqada qanday to’lkin uzunliklar diapazoni kullaniladi	*Mikrometrli	Destimetrli	Metrli	Millimetrli
4	1	3	Koaksial kabellarning ishlatilish chastota diapazoni.	*	0-	300-3400
4	1	3	Infraqizil chastota diapozonini aytib bering?	*
4	1	3	Ultra binafsha spektr chastota diapozonini ko’rsatib bering?	*
4	1	3	Radioreleyli liniyalarning ishlatiladigan chastota diapozoni?	*
2	2	1	Past chastotali kabellarning ishlatiladigan chastota diapozoni?	*12kHz dan past	0,3 . . . 3,4kHz bo’lgan tonal chastota	10 kHz dan yuqori	chastotasi 0 bo’lgan o’zgarmas tokda
2	2	3	Ko’p modali optik tolalarning qo’llaniladigan tarmoqlari quyidagilar?	*lokal	Mahalliy	xududiy	magistral
2	2	1	Yuqori chastotali spektrda ishlaydigan kabellarni chastota diapozoni?	*12 kHz dan yuqori bo’lgan chastota diapozoni	o’zgarmas tokda	0,3 . . . 3,4 kHz bo’lgan tonal chastota	2-15 kHz
1	2	2	O’ta uzun to’lqinlarning chastota diapozoni?	*3…30 kHz	30…300kHz	0,3…3MHz	3…30MHz
1	2	2	Uzun to’lqinlarning chastota diapozoni ?	*30…300kHz	3…30 kHz	0,3…3MHz	3…30MHz
1	2	2	O’rta  to’lqinlarning chastota diapozoni ?	*0,3…3MHz	30…300kHz	3…30 kHz	3…30MHz
1	2	2	Qisqa to’lqinlarning chastota diapozoni ?	*3…30MHz	0,3…3MHz	30…300kHz	3…30 kHz
1	2	2	Ultra qisqa  to’lqinlarning chastota diapozoni ?	*30…300MHz	30 – 300GHz	3…30GHz	0,3…300GHz
1	2	2	Detsimetrli   to’lqinlarning chastota diapozoni ?	*0,3…300GHz	30 – 300GHz	3…30GHz	30…300MHz
1	2	2	Santimetrli to’lqinlarning chastota diapozoni ?	*3…30GHz	30…300MHz	30 – 300GHz	0,3…300GHz
1	1	1	Aloqa liniyalari deganda nima tushuniladi  ?	*bitta foydalanuvchidan (abonentdan) axborotlar elektromagnit yoki optik signal tariqasida boshqa foydalanuvchiga (abonentga) uzatilish	ikkita axborot almashinuvi	bir nechta foydalanuvchilar o’rtasidagi munozara	bir nechta tarmoqlar o’rtasidagi munozara
1	2	1	Elektromagnit yoki Optik signallarni muhitda tarqalish xarakteriga qarab  to’lqinlar  qanday parametr  bo’yicha ajratiladi ?	*signallarning chastotasi bo’yicha	uzatiluvchi signalning quvvati bo’yicha	qabul qilinuvchi signalning satxi bo’yicha	uzatiluvchi signalning masofasi bo’yicha
1	2	2	O’ta uzun to’lqinlarning to’lqin uzunlik  diapozoni  ?	*100…10km	10…1km	1,0…0,1km	1 00…10m
1	2	2	Uzun to’lqinlarning to’lqin uzunlik  diapozoni ?	*10…1km	100…10km	1,0…0,1km	1 00…10m
1	2	2	Qisqa  to’lqinlarning to’lqin uzunlik  diapozoni ?	*1,0…0,1km	10…1km	100…10km	100…10m
1	2	2	Ultra qisqa  to’lqinlarning to’lqin uzunlik  diapozoni ?	*10…1,0m	1,0…0,1km	100…10m	10…1km
1	2	2	Detsimetrli to’lqinlarning to’lqin uzunlik  diapozoni ?	*1…0,1m	10…1mm	10…0,1mkm	10…1sm
2	2	1	Elektr aloqa kabeli uchun qo’llanuvchi MM turidagi mis materialining    dagi solishtirma – ρ qarshiligi ()?	* 0.01754	0.1380	0.0295	0.2210
2	2	1	Elektr aloqa kabeli uchun qo’llanuvchi alyuminiy materialining    dagi solishtirma – ρ qarshiligi()?	*0.0295	0.1380	0.01754	0.2210
2	2	1	Elektr aloqa kabeli uchun qo’llanuvchi tok o’tkazgich sim materiallari.?	*mis	po’lat	qo’rg’oshin	kumish
2	2	1	Alyuminiydan tayyorlanuvchi tok o’tkazgich simlar diametrini ko’rsating ?	*1,55; 1,8; 1,15 mm	1,55va 3 mm	1,8 va 2 mm	1,15 va 8 mm
2	2	1	M K S A Sh P – 4 x 4 x 1 , 2 rusumli aloqa kabelining tok o’tkazgich sim izolyastiyasi ?	*kordel -polistirolli	to’liq polietilenli	ftoroplast shaybali	havo-qog’ozli
2	2	1	M K S A Sh P -7 x 4 x 1 , 2 rusumli kabelning ekran vazifasini bajaruvchi material ?	*alyuminiyli qobiq	ikki qavat po’lat tasma	to’lqinsimon po’lat tasma	qo’rg’oshin
2	2	1	K S PP Z – 2 x 4 x 0, 9 rusumli qishloq telefon tarmoqlari aloqa kabelining tok o’tkazgich sim izolyastiyasi ?	*to’liq polietilenli	stirofleksli	kordel –polistirolli	havo qog’ozli
2	2	1	Maxalliy telefon tarmoqlarining magistral , taqsimlash va abonent o’tkazgichi uchastkasida qo’llanuvchi tok o’tkazgich sim diametri ?	*0,3 2 va 0,4 mm	1,24, 6 va 0 , 5 mm	2 ,9 , 5 va 0,64 mm	2,19 , 7 va 1 ,24 , 6 mm
2	2	1	TPP- 20 x 2 x .... – rusumli kabelning tok o’tkazgich sim diametri ?	*0,4 ; 0,5 va 0,32	0,4 va 5 mm	0.1 va 0,5 mm	0.22 va 0,32 mm
2	2	1	Elektr aloqa kabelini tashkil etuvchilar ?	* tok o’tkazgich sim izolyastiyasi, tashqi muxofazalovchi qobiq, tok o’tkazgich sim	tok o’tkazgich sim izolyastiyasi va boks	tashqi muxofazalovchi qobiq va mufta	tok o’tkazgich sim va lenta
2	2	1	Elektr aloqa kabelining rusumlanishida “ V “ harfi nimani bildiradi ?	*tok o’tkazgich sim izolyastiyasi yoki kabel tashqi qobig’i ‘olivinilxlorid materialidan tayyorlanganligini	kabelni bino ichida qo’llash mumkunligini	shnurni bino ichida qo’llash mumkunligini	kabelni shahar telefon tarmoqlarida qo’llash mumkunligini
2	2	1	Elektr aloqa kabel rusumlanishida “ G “ harfi nimni bildiradi ?	*elektr aloqa kabelining qobig’i qo’rg’oshindan tayyorlanganligini	elektr aloqa kabelini ochiq va yalong’och bo’lganligini	elektr aloqa kabelini shahar telefon tarmoqlarida qo’llash mumkunligini	elektr aloqa kabel qobig’ini alanga bo’lib yonib ketuvchanligini
2	2	1	Abonent liniyaning abonent o’tkazgichi uchastkasida qo’llanuvchi TRP -1x2x 0, 5 rusumli kabelda qo’llangan o’ram turlari ?	*juftlik o’ram	to’rtlik o’ram	qatlamli o’ram	bog’lamli o’ram
2	2	1	M K G -4 x 4 x 1 , 2 rusumli kabelning tok o’tkazgich sim izolyastiya turi ?	*kordel -qog’oz	to’liq polietilen	kordel -polistirol	kordel-to’liq polietilen
2	2	1	Abonent liniyaning taqsimlash uchastkasida qo’llanuvchi kabellar?	*past chastotali simmetrik kabellar	yuqori chastotali simmetrik kabellar	koaksial kabellar	yuqori va past chastotalar
2	2	2	TPPZ B – 5 0 x 2 x0 ,5 rusumli telefon aloqa kabelini telefon kabel kanalizastiyasiga yotqizish mumkinmi?	*mumkin emas	Mumkin	faqat muxofazalovchi ‘lastmassa quvurlar ichida	faqat telefon kabel kanalizastiyasi ichiga .
2	2	2	T G – 10 x 2 x 0, 5 rusumli kabelning o’zak tuzilishi ?	*( 2 x 2 ) + ( 8 x 2 ) ko’rinishdagi o’ramli qatlamdan	ikkita 5 x 2 o’ram ko’rinishidagi qatlamdan	bitta 1 0 x 2 ko’rinishdagi o’ram	( 3 x 2 ) + ( 7 x 2 ) ko’rinishidagi o’ramli qatlamdan
2	2	2	Bimetall simni tashkil etuvchilar ?	*po’lat-mis aralashmasi	faqat alyuminiy	faqat mis	Faqat rux
2	2	2	VKPAP - 1 rusumli koaksial kabel tok o’tkazgich simlari qanday materialdan tayyorlangan?	*mis - alyuminiy	alyuminiy - alyuminiy	mis - mis	alyuminiy - mis
2	2	3	KMA – 4 rusumli koaksial kabelda qo’llanuvchi o’ramlar?	*bir jinsli bo’lmagan o’ram	bir jinsli o’ram	qatlamli o’ram	bog’lamli o’ram
2	2	2	TPPZ B – 2 1 x 2 x 0 , 4 rusumli telefon aloqa kabelining belgilanish jarayonida qanday xatolik mavjud ?	*kabel sig’imini ko’rsatishda	tok o’tkazgich sim diametrida	o’ram turida	kabel turini yozilishida
2	2	3	Maxalliy telefon tarmoqlarining abonent liniya magistral uchastkasida qo’llanuvchi elektr aloqa kabellar ?	*1 0 0 x 2 ;  2 0 0 x 2 ;  3 0 0 x 2 ;  4 0 0 x 2 ;  5 0 0 x 2	1 0 x 2 ;  20 x 2 ;  3 0 x 2 ;  5 0 x 2 ;  1 0 0 x 2	1 0 x 2 ;  1 2 0 0 x 2 ;  2 0 x 2 ;  6 0 0 x 2 ;  3 0 x 2	5 0 x 2 ;  20 x 2 ;  3 0 x 2 ;  1 0 0 x 2
2	2	2	past chastotali elektr aloqa kabellari quyidagilar ?	*T G -1 0 x 2 x 0 , 5 ;  TPP-2 5 x 4 x 0 , 4 ; TPPZ -2 0 x 2 x  0 , 3 2	M K S A Sh ‘ – 7 x 4 x  1 , 2 ; M K G – 4 x 4 x 1 , 2	K S ‘ ‘ Z – 1 x 4 x 0, 9 ;  Z K ‘ – 1 x 4 x 1 , 2	K M B – 4 ;  M K T S -4 ;  V K ‘ A ‘ – 1
2	2	2	TPPZ – 1 0 0 x 4 x 0 , 3 2 rusumli aloqa kabelining o’zgarmas havo bosimi ostiga qo’yish mumkinmi ?	*o’zgarmas havo bosimi ostiga qo’yilmaydi	qo’yish mumkin	KSU uskunasi yordamida	USKD qurilmasi yordamida
2	2	3	TPP turidagi elektr aloqa kabelida er bilan ulanuvchi element ?	*kabel qobig’i va belbog’li izolyastiya orasidagi alyuminiy ekran ostidagi diametri 0, 5 mm bo’lgan qalaylangan sim	kabel qobig’i	butun simlar o’rami	o’ram ichidagi bitta tok o’tkazgich sim
2	2	2	K P B -1 x 4 x 1,2 rusumli kabelda ekran vazifasini bajaruvchi element ?	*mis materialidan tayyorlangan ekran	kabel tashqi qobig’i	kabel o’rami ichidagi bitta izolyastiyalangan sim	kabel ekran qatlamiga ega emas.
2	2	2	Elektr aloqa kabellari uchun qo’llanuvchi tok o’tkazgich sim materiali bo’lmish misning solishtirma zichligi?	*8.9	2.82	11.4	7.3
2	2	2	Tok o’tkazgich sim uchun qo’llanuvchi kabel qog’ozidan tayyorlangan izolyastiyaning solishtirma zichligi ?	*0.7	1.05	0.92	1,26 - 1,29
2	2	2	Elektr aloqa kabellari uchun qo’llanuvchi ‘olistirolning dielektrik singdiruvchanlikni ?	*2.5 - 2.7	2 - 2.5	3 – 6	1.45 - 1.5
2	2	3	TPP – 10 x 2 x 0,32 rusumidagi kabelning o’zagini tashkil etuvchi o’ram turi?	*juftlik o’ram	bog’lamli o’ram	to’rtlik o’ram	ikki juftlik o’ram.
2	2	3	MKSAShP -7 x 4 x 1,2 rusumli kabelda fizik zanjirlar soni ?	* o’n to’rtta	to’rtta ;	Ettita	yigirma sakkizta
2	2	3	PKP – 5 asbob yordamida o’lchanayotganda qanday parametrlar xaroratga bog’liq?	*Shleyf qarshiligi	Izolyastiya qarshiligi	Omik assimetriya	Zanjirnig simlar orasidagi sig’im
3	2	3	Aloqa kabeli uchun qo’llanuvchi namlikdan muxofazalaydigan qobiq vazifasi	*Kabel o’zak elementlari orasiga namlikni o’tkazmaslik	Tok o’tkazgich simlarini bir-birida izolyastiyalaydi	Kabel ichidagi elementlarni tashqi mexanik ta’sirlardan ximoyalaydi	Kabel ichidagi tok o’tkazgich simlar izolyastiyasini ximoyalaydi
4	2	3	KMG – 4 rusumidagi kabel ichidagi zanjirlar soni?	*to’rtta koaksial va beshta simmetrik zanjir	to’rtta koaksial va to’rtta simmetrik zanjir	bitta koaksial zanjir va to’rtta simmetrik zanjir	to’rtta koaksial zanjirlar o’rami
4	1	1	Simmetrik zanjirlarning tok o’tkazgichlari uchun qo’llanuvchi izolyastiya turlari.	*Stirofleksli	Ballonli	Ftoro’last shaybali	Gelikondal spiralli
2	2	1	Aloqa kabelining  rusumlanishida  “ Шп “harfi nimani anglatadi ?	*polietilen shlang yordamida alyuminiy qobiqni himoyalashni	erga yotqiziluvchi kabelni	telefon kabel kanalizatsiyasiga yotqiziluvchi kabelni	simyog’ochlarga osib yotqiziluvchi kabelni
4	1	3	МКП (мassa kabelnaya  proshparochnaya)  turidagi kabel massa montaj ishlari jarayonida nima maqsadda qo’llanadi?	*kabel o’zagini obdon quritish uchun	kabel o’zagi ichiga namlik kirmaslik uchun	kabel ichidagi montaj qilinuvchi simlarni bir-biridan ajratish uchun	kabel o’zagi ichiga gidrofob to’ldirgich vazifasini bajarish uchun ishlatiladi
4	1	3	Кabellarning  montaj  jarayonida tok o’tkazgich simlar kabelning qaysi joyidan boshlab ulanish ishlari olib boriladi?	*kabel markazida joylashgan juftlikdan yoki to’rtlik o’ramdan  boshlanadi	kabel markazidan  bir qatlam yuqorida  joylashgan  juftlikdan yoki to’rtlik o’ramdan  boshlanadi	eng yuqori qatlamidan  boshlanadi	kabel markazidan  bir qatlam pastroqda joylashgan juftlikdan yoki to’rtlik o’ramdan boshlanadi
4	1	1	Kabel montaj ishlari jarayonida tok o’tkazgich sim izolyatsiyasi nima yordamida tozalanadi?	*bokorez yordamida	tish yordamida	qo’l tirnoqlari yordamida	pichoq yordamida
2	3	1	КРТ-10 туридagi taqsimlash qutichasidagi K harfi nimani bildiradi?	*korobka degan ma’noni	taqsimlovchi quticha degan ma’noni	telefonlar uchun degan ma’noni	mufta degan ma’non
2	3	1	KRTP-10 turidagi taqsimlash qutichasidagi 10  raqami nimani bildiradi?	*quticha sig’imi 10 juftlikdan iborat degan ma’noni	taqsimlovchi qutichani 10 juftlik kabel montaj qilinadi degan ma’noni	korobka degan ma’noni	taqsimlash qutichasi uydan 10 metr  naridagi masofada o’rnatilishi kerak degan ma’noni
2	3	1	BM-2/3 rusumidagi shaharlararo boksdagi 2 va 3 raqamlar nimani bildiradi?	*uchta plint va ikkita kabel kiritish joyini	ikkita boks va uchta kabel kiritish joyini	uchta boks va ikkita kabel kiritish joyini	ikkita plint va uchta kabel kiritish joyi
2	3	3	Taqsimlash shkafi ichiga o’rnatiluvchi qurilmaning nomi ?	*kabel boksi	taqsimlash qutichasi	muhofazalovchi plata	kabel yashigi
2	3	1	КРТ-10 turidagi taqsimlash qutichasidagi T harfi nimani bildiradi?	*telefon	telegraf	muhofazalovchi plata	kabel yashigi
2	3	1	ВНТП tavsiyasi bo’yicha ШР – 600х2 turidagi taqsimlash shkafiga nechta juftlik magistral liniyani kiritish mumkin?	*250 ta	300 ta	600 ta	200 ta
2	3	3	ВНТП tavsiyasi bo’yicha ШР – 1200х2 turidagi taqsimlash shkafiga nechta juftlik magistral liniyani kiritish mumkin?	*500 ta	2 ta	600 ta	1200 ta
2	3	3	Kabel zanjirlarining o’zgarmas tokda bajariladigan o’lchov ishlar qanday o’lchov asbobi yordamida bajariladi?	*PKP  o’lchov asbobi yordamida	ampermetr yordamida	voltmetr yordamida	R59 o’lchov asbobi yordamida
4	2	1	O’lchov natijalarining normativ qiymatlari qanday  xarorat uchun olib boriladi?	*plyus 20°S uchun	minus 20°S uchun	o’lchov ishlari olib boriladigan xona xarorati uchun	plyus 40°S uchun
4	2	3	Sinxron raqamli ierarxiya asosida ishlaydigan aloqa uzatish vositalari?	*STM-4	K-1920	V-12	IKM-30
1	2	3	STM -4 transport modulining uzatish tezligi?	*622	2048	139938	155
1	2	3	STM -1 transport modulining uzatish tezligi?	*155	2048	139938	622
1	2	3	Optik tolali aloqa uzatish tizimidagi Optik kabelning asosiy vazifasi	*Uzatish muxiti	Elektron-Optik o’zgartirgich	Optik-elektron o’zgartirgich	Kod o’zgartirgich
3	3	1	E3 oqimining uzatish tezligi.	* 34	64	8448	155
1	2	3	E2 oqimining uzatish tezligi.	*8448	64	34	155
1	2	3	Multipleksorning bajaruvchi ish vazifasi	*Kichik satxdagi oqimlarni yig’ib katta satxdagi oqimga o’tkazib uzatuvchi uskuna	Signalning formasini o’zgartiradi	Optik kabelning kiritiluvchi qismi bilan liniyani moslashtiruvchi uskuna	Elektr kabel bilan Optik kabelni moslashtiruvchi uskuna
1	2	3	Opto-elektron o’zgartirgich qurilmasidagi lazer vazifasi	* Raqamli elektr signalni nur ko’rinishiga o’zgartiradi.	Analog signaldan raqamli signalga o’zgartiradi.	Liniya usukunalarini stanstiya uskunalari bilan moslashtiradi	Optik signaldan elektr signalga o’zgartirib beradi.
1	2	3	Kop modali tolalarning belgilanishi	*MM	SM	MGF	MSF
3	1	1	STM -16 transport modulining uzatish tezligi ?	*2,5	622	139938	155
1	2	2	A-DF(ZN)2Y(SR)2Y 3*6 E9/125 0,36F 3,5+0,22H18LG русумидаги  кабелда намликни ўтказмайдиган қобиқ  қандай белгиланади?	*2Y	A-DF	SR	LG
3	3	3	Optik kabellarning asosiy elementlari	*Optik modul,optik tollar va  qattiqlovchi elementlar	Optik modul va ozak	qattiqlovchi elementlar va ip	Optik tolalar va tross
3	2	2	Ko’p modali Optik tolalarning qo’llaniladigan to’lqin uzunliklari?	* 0.85 mkm va 1.31 mkm	1.55 mkm va 1.31 mkm	1.22 va 1.95 mkmi	1.55 mkm va 0.85 mkm
3	1	1	Optik kabelning kuchlantiruvchi elementi vazifasini bajaruvchi material	*polimer qo’lamli po’lat simlar ,tros	polimer qo’lamli po’lat simlar va temir	polimer qo’lamli, tross va ip	Shishaplastikli o’zak va qo’rgoshin
3	2	3	Optik kabel ishlab chiqarishda to’ldirgich vazifasini bajaruvchi materiallar	*suvni bo’g’ib o’tkazmaydigan iplar va tasmalar, suvni o’tkazmaydigan uskunalar, gidrofob kompaund	suvni bo’g’ib o’tkazmaydigan iplar,pokak va tasmalar	suvni o’tkazmaydigan uskunalar va paxta	gidrofob kompaund va yelim
3	2	3	Optik kabelning markaziy kuchlantiruvchi elementi vazifasini bajaruvchi shisha plastikli o’zakning solishtirma zichligi	*2	8.9	7.8	1.4
3	2	2	Optik kabel uchun qo’llanuvchi aramid ip to’qimalarining solishtirma zichligi	*1.4	8.9	2.7	8.9
3	2	2	“Kevler” va “Tvaron” turidagi aramid i’lardan iborat bo’lgan kuchlantiruvchi elementlardan tashkil to’gan Optik kabellarni qo’llanish joyi ..	* ko’rsatib o’tilgan barcha joylarda va sharoitlarda qo’llanuvchi Optik kabellar	Kuchli elektromagnit ta’sir sharoitlarida yotqiziluvchi Optik kabellar	elektrlashtirilgan temir yo’llarning kontakt tarmoqlarida osiluvchi Optik kabellar	elektr uzatish liniyasiga osish uchun qo’llanuvchi dielektr Optik kabellar
3	2	2	Moda tushunchasi nimani bildiradi?	* Nur o’tkazgich bo’ylab yorug’lik nuri yoki elektro magnit maydon xarakatlanishi.	Nur o’tkazgich ichida energiya yutilishi.	Nur o’tkazgich bo’ylab energiya sochilishi.	Nur o’tkazgich bo’ylab oqib o’tuvchi tok.
3	1	1	Ko’p modali Optik tolaning o’lchamlari.	*50/125	200/250	20/35	10/125
3	1	3	Birinchi shaffoflik darchasidagi to’lqin uzunlik qiymati.	*0.85mkm	1.31mkm	1.3 va 1.55 mkm	1.55 mkm
3	1	1	Ikkinchi shaffoflik darchasidagi to’lqin uzunligi?	*1.31mkm	0.85mkm	1.3 va 1.55 mkm	1.55 mkm
3	1	1	Uchinchi shaffoflik darchasidagi to’lqin uzunlik qiymati.	*1.55 mkm	0.85mkm	1.31mkm	1.3 va 1.55 mkm
3	1	1	Nur o’tkazgich tola necha qatlam kvarstdan tayyorlanadi?	*2	4	3	1
3	1	1	Optik tolaning Optik aloqa tashkil etishning standart dia’azoni?	* 1530...1565 nm	1360...1460 nm	1460...1530 nm	1260...1360 nm
3	1	3	Kabel belgilanishida solishtirma xromatik dispersiya qiymatining o’lchov birligi?	*			ps
3	1	3	Ko’p modali tola o’zak diametri?	*50mkm	70 mkm	100mkm	20mkm
3	1	1	Bir modali tola o’zak diametri?	*10 mkm	100 mkm	30 mkm	50 mkm
3	1	1	Nur o’tkazgich tolalar bo’ylab yorug’lik nurining tarqalish prostessi?	* Nur tolaning “o’zak-qobiq” chegarasidan qaytadi	Nur tolaning o’zagi ichida yutiladi	Nur to’g’ri ravishda tola o’zagi bo’ylab xarakatlanadi	Nur tola qobig’i ichiga yutiladi
3	1	1	Dispersiya tushunchasi nimani bildiradi?	* Optik kabel bo’ylab xarakatlanuvchi impulsning kengayishi	Optik kabel bo’ylab xarakatlanuvchi elektromagnit energiyaning so’nishi	Optik kabel bo’ylab xarakatlanuvchi impulsning o’zgarmasligini	Optik kabel bo’ylab signal uzatilishini
3	1	2	A-DF(ZN)2Y(SR)2Y 3x6 E9/125 0.36F 3.5+0.22H18LG rusumli kabel belgilanishida bir modali tolalar turini va tolalar sonini ko’rsatuvchi indeks?	*3x6 E	9/125	2Y	0.36F 3.5
3	2	2	Optik tolalarning konstruktiv tuzilishi ITU-T qanday tavsiyalarga ega	*G.651, G.652, G.653, G.654, G.655	G.971, G.972, G.973, G.974, G.975	G.661, G.662, G.663, G.681, G.656	G.745, G.753, G.754, G.755, G.651, G.652
3	1	2	A-DF(ZN)2Y(SR)2Y 3x6 E9/125 0.36F 3.5+0.22H18LG rusumli kabel belgilanishida dispersiya qiymatini ko’rsatuvchi indeks?	*3.5 va 18	3x6 E	9/125	0.36 va 0.2
3	1	2	Biir modali nur o’tqazgich tola turlari	*SF; DSF; NZ-DSF; EDF; NeDF	DCF; EDF; NeDF; FEXT; FDM; FITL	FM; SF; DCF; FMDF; FTB; FTTC	FTTH; FWM; SF; DSF; MMF
3	1	3	Tulik dielektrik bo’lgan uz uzini ushlab turuvchi Optik kabel turlari	*ADSS	O’GW	WADC	O’’C
3	2	3	Optik kabelning keskin ravishda egilish xolati so’nish koeffistienti qiymatiga bog’liqmi?	* so’nish qiymati keskin ravishda oshib boradi	so’nish qiymati keskin kamayib boradi	so’nish koeffistient qiymati o’zgarmaydi	bog’liq emas
3	1	3	Optik tolaning so’nish koeffistienti quyidagilarni aniqlab beradi?	* regenerastiya uchastka uzunligini	uzatish tezligini	dispersiya qiymatini	Yorug’likni sochilish fronti
3	1	2	Tolali Optik kabel elementlariga tashqi o’rab turuvchi xarorat bog’liqmi?	* bog’liq emas	parametrlari keskin o’zgaradi	parametrlari o’zgarmaydi	bog’liq
3	2	1	Optik kabelga qanday sharoitlar keskin ta’sir ko’rsatadi?	* vibrastiya	turli gazlar	Muzlash	namlik
3	2	1	Optik kabellar ishlatilish sharoitiga qarab necha guruxga bo’linadi?	*ikkita guruxga	uchta guruxga	to’rtta guruxga	bitta guruxga;
3	3	2	OMZKG –10-02-0.22-4 (7.0) rusumidagi Optik kabelning 0.22 raqami nimani bildiradi?	*bir kilometrdagi tolaning so’nish koeffistientini	tolaning muhofazalovchi qo’lam diametrini	tola qobig’ining diametrini	tola o’zagining moda maydon diametrini
3	1	2	Nur o’tkazuvchi deganda nima tushuniladi?	*yoruglik energiyasini yo’naltirilgan xolda uzatish uchun qo’llanuvchi qurilma	Optik signallarni tarmoqlashtirish yoki birlashtirish uchun va liniya parametrlarini nazoratlash uchun qo’llanuvchi uskuna	aloqa kanalining informastion sig’im o’lchovi bo’lib, odatda u ma’lumotlar sonini bir sekund vaqt orasidagi uzatuv birligida o’lchanadi.	bitta donadan iborat bo’lgan Optik tolali shnur.
3	1	1	OMZKG – 10- 02 -0.22 -4 (7.0) rusumidagi Optik kabelning 10 raqami nimani bildiradi?	*tola o’zagining diametrini	bir kilometrdagi tolaning so’nish koeffistientini	tola o’zagining moda maydon diametrini	tolaning muhofazalovchi qo’lam diametrini
3	1	2	A-DF(ZN)2Y(SR)2Y 3x6 E9/125 0.36F 3.5+0.22H18LG rusumli kabel belgilanishida F xarfi qanday iborani bildiradi?	*1310nm to’lqin uzunlikdagi qiymatni	1550 nm to’lqin uzunlikdagi qiymatni	850 nm to’lqin uzunlikdagi qiymatni	1850 nm to’lqin uzunlikdagi qiymatni
3	1	2	Optik kabel o’zgarmas havo bosimi ostiga qo’yiladimi ?	*qo’yilmaydi	gaz o’tkazmaydigan mufta yordamida qo’yiladi	qo’yiladi	gaz o’tkazmaydigan boks yordamida qo’yiladi
4	2	1	Optik kabelning ishchi xarorat diapozoni ?	*– 40...+ 50º C	– 10...+ 5º C	– 4...+ 5º C	– 4...+ 15º C
4	2	2	Halqaro Elektr Aloqa Ittifoqining G.652 tavsifi quyidagilarga ta’rif berib o’tadi.	*standart bir modali optik tolalarga	abonent foydalana oluvchi tarmoqlarda qo’llanuvchi xamda makro egilishlardagi yo’qotuvchanlikga  ta’sir etmaydigan bir modali optik tolalarga	dispersiyasi siljitilib nol bo’lmagan bir modali optik tolalarga	dispersiyasi siljitilgan bir modali optik tolalarga
3	1	2	Оptik tolaning sonli aperturasi  qanday parametrlarga bog’liq?	*Optik tolaning o’zak va qobiq sindirish ko’rsatkichlar farqiga	CHastota spektriga	Nur o’tkazgichning o’zak  sindirish ko’rsmtkichiga	Nur o’tkazgichning qobiq sindirish ko’rsmtkichiga
3	1	3	Tola deganda nima tushuniladi?	*yorug’lik nur ko’rinishdagi signalni uzatish uchun qo’llanuvchi ingichka o’zakdan iborat bo’lgan va uning ustiga yorug’lik nurini o’zak ichida saqlab qolish uchun shaffof qobiq  qoplangan  nur-o’tkazgich.	tizimni moslashtirish va bu tizimga uskunani ulash uchun qo’llanuvchi uskuna	elektr signalining so’nishini ta’minlab beruvchi yoki elektr signalni kuchlanish yoki quvvatini kamaytirib beruvchi uskuna	diametri 900 mkm bo’lgan bufer ko’rinishdagi va  modul tuzilishidagi optik kabelning tola oxir uchlarini jihozlash uchun qo’llanuvch uskuna
3	1	2	Moda maydonining diametri	*tola yuzasi bo’ylab nurlantiril-gan quvvatning taqsimlanishi-ni  ko’rsatuvchi qiymat	modaning absolyut sindirish ko’rsatgichini yorug’lik nur to’lqin uzunligiga bog’liqlik holatidagi qiymat	tolali-optik aloqa liniyalarida o’lchov ishlarini bajarish uchun qo’llanuvchi o’lchov asbob	optik tolani ulanish joyi
3	1	2	Aloqa zanjirlari orasidagi ta’sirlarda A0 qiymati nima deb ataladi?	*Yaqin oxir tomondagi o’zaro o’tish so’nishi	Aloqa liniyasining to’liq so’nishi	Uzoq oxir tomondagi o’zaro o’tish so’nishi	Zanjirlar orasidagi muxofazalanish
1	2	1	Zanjirlar orasidagi o’zaro ta’sirlarning birlamchi parametrlari?	*r, m, k, g	R, L, C, G	, ,
1	2	2	Simmetrik zanjirning aktiv qarshiligi zanjir bo’ylab uzatilyotgan tok chastotasi bog’liqmi?	*Chastota oshgan sari simmetrik zanjir qarshiligi oshib boradi	Bog’liq emas	Chastota oshgan sari simmetrik zanjir qarshiligi kamayib boradi	Chastota oshgan sari simmetrik zanjir qarshiligi o’zgarmas holda bo’ladi
1	2	1	Bitta to’rtlikdan iborat bo’lgan zanjirning “1” va “2” tok o’tkazgichlaridan tok oqib o’tadigan bo’lsa u xolda qaysi tok o’tkazgichlardan iborat bo’lgan zanjir ta’sir ostidagi zanjir deb ataladi?	* “3” va “4” tok o’tkazgichlardan iborat bo’lgan zanjir	“1” va “3” tok o’tkazgichlardan iborat bo’lgan zanjir	“1” va “4” tok o’tkazgichlardan iborat bo’lgan zanjir	“2” va “4” tok o’tkazgichlardan iborat bo’lgan zanjir
1	2	1	Aloqa zanjirining ekvivalent sxemasidagi hamma parametrlar qanday nom bilan yuritiladi ?	*zanjirning birlamchi uzatish parametrlari	zanjirning ikkilamchi uzatish parametrlari	zanjirlar orasidagi o’zaro ta’sirlarning birlamchi parametrlari	zanjirlar orasidagi o’zaro ta’sirlarning ikkilamchi parametrlari .
1	1	1	Zanjirning o’zgarmas tokdagi qarshiligini qanday uzunlik uchun hisoblanadi ?	*bir kilometr uchun	bir metr uchun	o’n metr uchun	yuz metr uchun
1	1	1	So’nish koeffistienining o’lchov birligi ?	*
1	1	1	Zanjirning aktiv qarshilik o’lchov birligi.?	*
1	1	1	1 NP qiymatidagi so’nish necha destibell?	*8,68dB	0 dB	10 dB	1 dB
1	1	2	Aloqa zanjirining ekvivalent sxemasidagi “ R “ parametri nimani anglatadi ?	*zanjirning aktiv qarshiligini	kabel qarshiligini	kabel izolyastiya qarshiligini	Izolyastiya qiymatini
1	2	1	Aloqa zanjirining ekvivalent sxemasidagi “ S ” parametri nimani anglatadi ?	*zanjirni tashkil etuvchi tok o’tkazgich simlar orasidagi ishchi sig’imni	kondensatorni	kabel orasidagi sig’imni;	kabel bilan er orasidagi sig’imni .
1	2	1	Aloqa zanjirining ekvivalent sxemasidagi “ L “ parametri nimani anglatadi ?	*zanjir induktivligini	sim induktivligini	transformatorni induktivligini	G’altak induktivligini
1	2	1	Zanjirlar orasidagi o’zaro ta’sirlarning ikkilamchi parametrlari?	*  , ,	R, L, C, G	r, m, k, g
4	2	1	Aloqa liniyasining ruxsat etiladigan 28.4 dB bo’lgan qiymatida energiyaning qancha qismi iste’molchiga etib boradi?	*Uzatilgan energiyaning 1/735qismi	To’liq xamma enenrgiya etib boradi	Xech qanday energiya etib bormaydi.	Uzatilgan energiyani 734/735 qismi
4	2	2	TPP– 2 0 x 2 x 0 ,4 rusumli kabel zanjirining elektr shleyf qarshiligi nimaga teng ?	*139	9 0	45	216
4	2	3	TPP– 1 0 x 2 x 0 ,3 2 rusumli kabel zanjirining elektr shleyf qarshiligi nimaga teng ?	*216	139	9 0	45
4	1	3	T G – 1 0 0 x 2 x 0 ,5 rusumli kabel zanjirining elektr shleyf qarshiligi nimaga teng ?	*9 0 Om /km	4 5 Om / km	2 1 6 Om / km	1 3 9 Om / km
4	1	3	Birlamchi uzatish parametrlari (R, L, C va G) qanday parametrlarga bog’liq?	*keltirilgan barcha parametrlaga	zanjir bo’ylab oqib o’tuvchi tok chastotasiga	tok o’tkazgich sim diametriiga va zanjir orasidagi masofaga	izolyastiya turi va o’rab turuvchi muhit haroratiga
4	2	2	Zanjirning induktivligi nima hisobiga hosil bo’ladi ?	zanjir orasida elektr yurituvchi kuchni magnit maydonni o’zgarishi hisobiga	zanjirga induktivlik ulangani uchun	zanjirga yuklama ulangani uchun	zanjirga generator ulangani uchun
4	2	2	Fazalar koeffistientining o’lchov birligi?	*
4	2	1	Kabel zanjirining so’nish koeffistienti chastotaga bog’liqmi ?	*chastota oshib borgan sari so’nish koeffistienti oshib boradi	chastota oshib borgar sari so’nish koeffistienti o’zgarmas holda bo’ladi	chastota oshib borgan sari so’nish koeffistienti keskin ravishda oshib boradi	chastotaga bog’liq emas
4	2	1	O’zgaruvchan tok hisobiga elektromagnit energiya tok o’tkazgich sim yuzasi bo’ylab qayta taqsimlanish xisobiga qanday holatlar ro’y beradi?	*yuzaki effekt holati, yaqinlashish effekt holati	yuzaki effekt holati va ichki effekt holti	yaqinlashish effekt holati va ichki effekt holti	Hech qanday holat ro’y bermaydi
4	2	3	Zanjirning izolyastiya o’tkazuvchanlik o’lchov birligi ?	*
4	2	1	O’zgаrmаs tokdа  qаrshilik qiymаtigа qаndаy pаorаmetrlаr tаъsir ko’rsаtаdi?	*tok o’ikаzgich simnmng  solishtirmа elektr qаrshiligi	o’rаm koeffitsientining  mаgnit singdiruvchаnligi	tok o’tkаzgich simlаr orаsidаgi  mаsofаgа vа dielektrik singdiruvchаnlikgа	girdob toklаr koeffitsientigа vа  o’rаm qаdаmigа
4	2	2	MKT – 4 rusumli koaksial kabeldagi koaksial zanjir o’lchamlari ?	*
2	1	2	Bir dB qiymatdagi zanjirning so’nishi necha Neper?	*0.115 Np	0.1 Np	10 Np	100 Np
4	2	3	Simpleks bog’lovchi shnurlar?	*bitta dona optik toladan iborat bo’lgan optik shnur	bitta moduldan iborat bo’lgan optik kabel	bitta dona optik tolali kabel	bitta bo’lak optik kabel
3	2	2	Tola montaji jarayonida chiqindilar uchun qo’llanuvchi konteyner vazifasi?	*germetik qo’qoqga ega bo’lgan va tolani kesib tashlangan uchlarini saqlash uchun qo’llanuvchi idish	tola uchlarini saqlovchi idish	kabel montaji uchun qo’llanuvchi idish	montaj uchun qo’llanuvchi asbob uskunalar jamlanmasi
4	2	2	Optik shnurning asosiy vazifasi va ko’rinishi?	* bir tomoni yoki ikki tomon uchlari optik ajratkichlar bilan jixozlangan optik kabel bo’lagi	Optik tolalarning bir bo’lagi	Optik tolaga ega bo’lgan optik kabellar bir bo’lagi	Optik kabelning bir bo’lagi
4	1	2	Adapterning asosiy vazifasi ?	*tizimni liniya bilan moslashtirish bu tizimga uskunani ulash uchun qo’llanuvchi uskuna.	Optik tola oxir uchini ulash uchun qo’llanuvchi uskuna	Optik tola parametirini o’lchovchi asbob	Optik parametirlarni o’lchash uchun qo’llanuvchi uskuna
4	1	3	Hozirgi paytda  qo’llanilayotgan aloqa liniyalari qanday turlarga bo’linadi ?	*havo aloqa liniyalar (HAL), Optik tolali aloqa liniyalari (OTAL), kabelli liniyalar (KL)	havo aloqa liniyalar (HAL) va yer osti liniyalar	Optik tolali aloqa liniyalari  (OTAL) va suv osti liniyalar	kabelli liniyalar (KL)
3	2	2	Er osti  kabellarini shikastlanishi qanday  qarshilikga ega bo’lgan tuproqlarda  ro’y beradi?	*kuchli qarshilikga ega bo’lgan yerlarda	kichik qarshilikga ega  bo’lgan yerlarda	o’rtacha  qarshilikga ega  bo’lgan yerlarda	qarshiligi juda ham kichik bo’lgan yerlarda
4	1	2	Aloqa liniyasini o’zgaruvchan tok  ta’siri bo’lmasligi uchun  qanday masofaga olib ketilishi kerak  ?	*5 kilometrgacha	2 kilometrgacha	1 kilometrgacha	10kilometrgacha
4	2	2	profilaktik o’lchov ishlari nima maqsadda bajariladi ?	*yil davomida aloqa liniyalari holatini aniqlash maqsadida	bir oyda aloqa liniyalari holatini aniqlash maqsadida	har kuni aloqa liniyalarini holatini aniqlash maqsadida	profilaktik o’lchov ishlari bajarilmaydi
4	2	2	Zanjirning parametrlarini o’zgarmas tokda xisoblashda qanday chastotada xisoblash ishlari olib boriladi ?	* 0 Hz	800 Hz	300...3400 Hz	12 kHz
3	1	3	Optik tolаning  sindirish ko’rsаtkichi qаndаy legirlаshtiruvchi mаteriаllаr qo’shilgаndа  kаmаyadi?	* ftor F, trioksid bor BO2	dioksid germаniya GeO2, pentаoksid fosfor P2O5	dioksid germаniya GeO2, ftor F	pentаoksid fosfor P2O5, trioksid bor BO2
4	2	2	Zanjirning parametrlarini tonal chastota spektrida xisoblashda qanday chastotada xisoblash ishlari olib boriladi  ?	* 800 Hz	0 Hz	300...3400 Hz	12 kHz
4	2	2	O’zgaruvchan elektr uzatish liniyasi aloqa liniyasiga qanday ta’sir ko’rsatadi ?	*havfli ta’sir	halaqit beruvchi	havfli va halaqit beruvchi	hech qanday ta’sir ko’rsatmaydi
4	2	3	Elektrlashtirilgan temir yo’llari tomonidan  aloqa liniyalariga qanday maydonlar ta’sir ko’rsatadi  ?	*havfli va halaqit beruvchi   maydonlar	havfli  elektr  va magnit  maydonlar	halaqit beruvchi elektr    maydonlar	halaqit beruvchi  magnit  maydonlar
4	1	1	Telefon kabel kanalizatsiyasining to’g’ri o’tkazuvchi AKQ – 1 turidagi quduqga kiritiluvchi kanallar soni?	*1 ta kanal	2 ta kanal	3 ... 6 ta kanal	7 ... 12 ta kanal
4	1	2	Aholi istiqomat qiluvchi manzilgohlarda quriluvchi telefon kabel kanalizatsiyasidai ikkita quduq orasidagi maksimal masofa?	*125 metr	100metr	150metr	200 metr
4	1	3	Telefon kabel kanalizatsiyasi kanallari bo’ylab kabelni tortib yotqizish ishlariga tayyorgarlik uchun ishlatiladigan vintli tayoqning uzunligi?	*1000mm	10 metr	100 metr	1000 metr
1	1	2	Telefon kabel kanalizatsiyasi kanallari bo’ylab kabelni tortib yotqizish ishlariga tayyorgarlik uchun ishlatiladigan egiluvchi shisha tolali o’zakning diametri?	*8...11 mm	0,8...1,1 mm	80...110 mm	1,8...2,1 mm
4	1	2	Optik kirish texnologiyalаr?	*FTTB; FTTH; FTTC	EPON; HFCN; FTTH	DCF; FMDF; FITL	WiFi; GPON; FTTC
4	1	3	Kabel trassasida o’rnatiluvchi o’lchov ustunchasining balandligi?	*1,2 metr	0,9 metr	0,7 metr	1,0 metr
3	3	3	Telefon kabel kanalizatsiyasining qurilish ishlarida qo’llanuvchi plastmassa quvurning  tashqi diametri?	*110 mm	100mm	120 mm	150 mm
4	1	3	«Sorning  cable  systems» firmаsi tomonidаn ishlаb chiqаriluvchi  liniya kаbel  turlаri?	*A-DF(ZN) 2Y (SR) 2Y	OGLYFE-CTZE	OPT-GW	ADSS-D(Zn)2Y
4	1	2	Telefon kabel kanalizatsiyasining AKQ-5 turidagi  bitta quduq ichida qoldiriladigan zahira uzunligi necha metrdan kam bo’lmasligi kerak?	*1.75 metr	1.0metr	1.25metr	1.5 metr
4	1	3	Telefon kabel kanalizatsiya quduq ichida joylashgan konsolьning asosiy vazifasi?	*kabellarni maxkamlab joylashtirish uchun	konsolьni maxkamlash uchun	quduq ichida kronshteynni mahkamlab osish uchun	kronshteynga konsolьni maxkamlab osish uchun
4	1	3	Telefon kabel kanalizatsiya quduq ichida joylashgan yershning asosiy vazifasi?	*quduq ichida kronshteynni mahkamlab osish uchun	konsolьni maxkamlash uchun	kabellarni maxkamlab joylashtirish uchun	kronshteynga konsolьni maxkamlab osish uchun