ЎЗБЁКИСТОН АЛОҚА ВА АХБОРОТЛАШТИРИШ АГЕНТЛИГИ

ТОШКЕНТ АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИ

ТТ ва КТ кафедраси

РАҚАМЛИ КОММУТАЦИЯ ТИЗИМЛАРИ

фанидан амалий машғулотлар

тўплами

Услубий қўлланма

I қисм

5522200 - “Телекоммуникация” таълим

йўналиши талабалари учун

Тошкент - 2008

Муаллифлар: М.Х.Нуруллаева, Н.А.Зайнутдинова,

Д.Т. Норматова, И.А. Султанов

«Рақамли коммутация тизимлари»

Лаборатория ишлари тўплами

Услубий қўлланма. I – қисм.

ТАТУ, 89 бет. Тошкент 2008.

Услубий қўлланманинг мақсади - талабалар учун «Рақамли коммутация тизимлари» фани I- қисмини ўзлаштириш ва ўрганиш.

Услубий қўлланмада «Рақамли коммутация тизимлари» амалий машғулотлар тўплами I- қисми келтирилган бўлиб, талабаларнинг шу фан бўйича назарий ва амалиётда бажарилишининг асосий ҳолатларини ўрганишга мўлжалланган.

Услубий қўлланмада рақамли коммутация техникасининг хусусиятлари ва афзалликлари, ИКМ билан сигналларни узатиш тамойиллари, РКТ да сигнализация, аналог ва рақамли боғловчи линиялар модули, РКТ да бошқариш тамойили, ДТ ҳақида тушунчалар ва РКТ ни тадбиқ қилиш масалалари келтирилган.

Услубий қўлланмада ҳар бир ишнинг мақсади, мазмуни, ҳисобот таркиби, адабиётлар рўйхати, топшириқ вариантлари, назорот учун саволлар ва назарий қисм берилган.

Услубий қўлланма ТТ ва КТ кафедраси тавсиясига асосан ва ТАТУ ўқув – услубий кенгаши тасдиғи асосида нашр қилинган.

Тақризчилар:

- ички

ТТ ва КТ кафедраси профессори В.М. Сон

- ташқи

“Ўзбектелеком” АК ,ТШТТ филиали

департамент бошлиғи, т.ф.н., доцент С.А.Агзамов

Тошкент ахборот технологиялар университети. 2008.

МУНДАРИЖА

Сўз боши....................................................................................................	4
1 - амалий машғулот. Рақамли коммутация техникасининг ривож-ланиши, хусусиятлари ва афзалликлари ...............................................	5
2 - амалий машғулот. Импульс – кодли модуляция билан сигнал-ларни узатиш тамойиллари. Бирламчи рақамли каналдаги сигнал-лар тузилмаси............................................................................................	16
3 - амалий машғулот. Станциялараро сигнализация. РКТ нинг сигнализация ускунаси.............................................................................	27
4 - амалий машғулот. Аналог ва рақамли боғловчи линиялари модулларининг структураси....................................................................	36
5 - амалий машғулот. Рақамли коммутация тизимларида бошқариш тамойиллари..............................................................................................	42
6 - амалий машғулот. PКТ нинг ДТ тўғрисида асосий тушунчалар ва унга қўйиладиган талаблар.................................................................	52
7,8 - амалий машғулотлар. Рақамли коммутация тизимини амалга ошириш мисоллари..................................................................................	71

Cўз боши

Рақамли коммутация тизими фани Телекоммуникация технологияси факультети Телекоммуникация йўналиши 3–курс талабаларига 5,6–семестрда ўқитиш мўлжалланган.

Ушбу амалиёт машғулотлари 5–семестрда Рақамли коммутация тизимлари фани I- қисми бўйича ўқитилиш кўзда тутилган. Ушбу услубий қўлланма Рақамли коммутация тизимлари фани бўйича амалиёт машғулотларини назарий ва амалиётда бажарилишининг асосий ҳолатларини ўрганишда талабаларга ёрдамчи бўлиб ҳисобланади. Мавзулар Телекоммуникация йўналиши талабалари учун ўқиладиган курс дастури билан мос равишда жойлашган. Ҳар бир амалий машғулотнинг мазмуни: машғулот мақсадини талабанинг мустақил ишига топшириқни, талаба билим даражасини аниқлаш учун назорат саволларини, назарий материали ўрганиш бўйича услубий қўлланмани ўз ичига олади.

Ҳар бир мавзу устида ишлаш икки қисмдан иборат: аудиториядан ташқари мустақил ишлаш ва аудиторияда ўқитувчи билан ишлаш. Аудиториядаги машғулотлардан олдин талаба кейинги дарсга тайёрлаб келиши керак бўлган мустақил иш учун топшириқ олади. Мустақил иш бўйича ҳисоботнома назорат саволларига қисқа жавобларни ўз ичига олиши керак. Аудиторияда ўқитувчи томонидан талабанинг билим даражаси текширилгандан кейин берилган топшириқ бўйича талаба топшириқни бажаради. Дарс якунида ўқитувчи талаба бажарган ишини таҳлил қилади ва бахолайди.

Аудиториядаги дарсда материал қанчалик чуқур ўрганилишига эътибор берилади. Мавзуни мустақил ўрганишда талабага тушунарсиз бўлган саволлар аниқланади ва тушунтирилади.

1- амалий машғулот

Рақамли коммутация техникасининг ривожланиши, хусусиятлари ва афзалликлари

1.1. Машғулотнинг мақсади

Автоматик коммутация алоқа воситаларининг тарихи ҳамда ривожланиш босқичларини, автоматик коммутация техникасини вазифаларини, телефония ва телекоммуникация атамалари ҳамда уларнинг бир-биридан фарқини, телекоммуникация тармоқ таркибини, умумий фойдаланиш телефон тармоқларини, коммутация сўзининг таърифини. каналлар коммутациясининг турларини, ахборотларни узатишда рақамли тармоқларнинг афзалликларини, рақамли тармоқларни тузишда ундаги мавжуд нуқсонларни аниқлаш.

1.2. Топшириқ

Амалий машғулот дарсига тайёрланаётганда шу фан бўйича [1, 3-7 бетлар ], ёки [ 2, 11-38 бетлар ], ёки [ 3, 79-99 бетлар ] РКТ – 1 қисм маърузалар матни ўрганиш лозим.

Ўз вариантингиз бўйича берилган топшириқларни бажариш лозим. Вариант бўйича Дастлабки вариантлар 1.1 жадвалда келтирилган.

1.1 - жадвал.

Топшириқ вариантлари

Вариантлар	Автоматик коммутация техникаси ривожланиш босқичлари
	1	2	3	4
Топшириқ	ДҚ АТС (I-чи давр)	КАТС (II-чи давр)	КЭАТС(III-чи давр)	ЭАТС(III-чи давр)
Автоматик коммутация тизимларининг элемент базаси
Вариантлар	Автоматик коммутация техникаси ривожланиш босқичлари
	5	6	7	8
Топшириқ	ДҚ АТС (I-чи давр)	КАТС (II-чи давр)	КЭАТС (III-чи давр)	ЭАТС (III-чи давр)
Автоматик коммутация тизимларининг ҳар қайсисининг структураси
Вариантлар	Автоматик коммутация техникаси ривожланиш босқичлари
	9	10	11	12
Топшириқ	ДҚ АТС (I-чи давр)	КАТС (II-чи давр)	КЭАТС (III-чи давр)	ЭАТС (III-чи давр)
Рақамли АТС ларда коммутация майдон турлари
Вариантлар	Автоматик коммутация техникаси ривожланиш босқичлари
	13	14	15	16
Топшириқ	ФКБ (I-чи давр)	ВКБ (II-чи давр)	КБ аралаш (III-чи давр)	Каналларни ўта зичлантириш усули (III-чи давр)
Импульсли каналлар бўйича товушли ахборот узатиш усули
Вариантлар	Автоматик коммутация техникасининг ривожланиш босқичлари
	17	18	19	20
Топшириқ тури	АИМ (I-чи давр)	ШИМ (II-чи давр)	Дельта модуляция	ИКМ (III-чи давр)

1.3. Назорат саволлари

1. Автоматик коммутация тарихи қайси АТСни яратишдан бошланди?

2. Телефония деб нимага айталади?

3. Телекоммуникация деб нимага айталади?

4. Телефон тармоғи деб нимага айталади ва унинг таркибига нималар киради?

5. Умумий фойдаланишдаги телефон тармоғлари қандай ажратилади?

6. Коммутация сўзи нима?

7. Аналогли коммутация деб нимага айтилади?

8. Рақамли коммутация деб нимага айтилади?

9. Алоқа восаталарининг ривожланиш босқичлари қандай ташкил қилинади?

10. ДҚАТСларни ишлатиш жараёнида қандай нуқсонлар аниқланди?

11. КАТС тизимларининг камчиликлари нималардан иборат?

12. АТС нинг янги тизимларини яратиш қайси йўллардан олиб борилади?

13. ЭАТС ларда коммутация майдонларнинг турларини келтиринг.

14. Каналларни частотали тақсимлаш қандай ҳосил бўлади?

15. Импульсли каналлар бўйича товушли ахборотни узатиш усули нечта хил?

16. Ахборотларни узатишда рақамли тармоқларнинг афзалликлари нималардан иборат?

17. Рақамли тармоқларни ташкил этиш билан боғлиқ бўлган нуқсонлар нечта ва ҳар бирини тушунтиринг?

18. Рақамли коммутация тизимларининг камчиликларига нималар мисол бўла олади?

1.4 . Машғулотга якун ясаш

Бунда қуйидаги масалалар: автоматик коммутация техникасининг ривожланиш босқичлари, автоматик коммутация тизимларининг элемент базаси ва ҳар бирининг структураси, рақамли АТС ларда коммутация майдон турлари , импульсли каналлар бўйича товушли ахборот узатиш усули, автоматик коммутация тизимларининг бошқариш тамойиллари, ўқитувчи берган вазифа вариантларининг натижаси ва хулосаси кўрилиши лозим.

1.5. Адабиётлар

1Болгов И.Ф. и др. Электронно-цифровые системы коммутации. – М.: Радио и связь, 1985-144 с.

2. Гольдштейн Б.С. Системы коммутации – СПб.: БХВ- Санкт-Петербург, 2003-318 с.

3. Белами Дж. Цифровая телефония. Пер.с англ-М.: Радио и связь, 1986-544 с. 4. РКТ- I қ маьрузалар матни.

1.6. Назарий қисм

Телекоммуникациялар сўзи масофадан туриб мулоқат қилиш воситаси деган мазмунни англатади (яъни ахборот алмашинувини) ва бундай мулоқатнинг турли усулларини амалга оширувчи технологиялар йиғиндиси кўзда тутилади.

Телефония ва телекоммуникациялар деган атамалар билан аталувчи тушунчаларни баъзида адаштиришади.

Биринчи атама дастлаб реал вақт давомида нутқ ахборотини узатишга мўлжалланган электралоқа тизимларига мувофик равишда қўлланган. Иккинчиси эса, дискрет ахборот алмашинуви учун ишлатиладиган, шу жумладан компьютер тизимлари хам ишлатилган, колган барча электралоқа тизимларини (шу жумладан телефон тизимларига асосланганларни ҳам ўз ичига олади) мувофиқ равишда ишлатилган.

Маълум худудда телефон алоқасини таъминловчи қурилмалар ва иншоатлар йиғиндиси телефон тармоғи деб аталади. Бундай тармоқ таркибига қуйидагилар киради: коммутация қурилмалар (АТС, тугун станциялари, станция тармоқлари, концентраторлар ва мультиплексорлар), линиявий иншоатлар (абонент ва боғловчи линиялар, шахарлараро ва халкаро каналлар), расмий иншоатлар (телефон станциялар, кучайтиргич пунктларининг бинолари), телефон аппаратлари ва операторлар пультлари.

Эволюция жараёнида телефон тармоғи рақамли телекоммуникацияларнинг кудратли инфратузилмасининг таркибий қисми бўлиб қолди, бунда нутк узатилаётган маълумотларнинг фақат биттагина тури бўлиб ҳисобланади.

Телефон тармоғи телефонияни қўлловчи тармоғи Телекоммуникациялар деб қараш мумкин. Телекоммуникация тармоғини эса мультимедияли ахборот алмашинувини қўлловчи воситалар билан таъминланган телефон тармоғидек қараш мумкин, яъни телефония телекоммуникациянинг турларидан бири ҳисобланади.

Умумий фойдаланиш телефон тармоқларини анъанавий равишда қуйидагиларга ажратилади: шаҳар, қишлоқ, худудий, шахарлараро ва халқаро. Барча қайд этилган тармоқлар биргаликда умумий фойдаланиш телефон тармоғини ҳосил қилади. УФТТ, (PSTN – Public Switched Telepone Network) у мамлакатнинг ўзаро бир – бирига боғланган алоқа тармоғига киради.

УФТТ га мажбурий қўйиладиган талаб – бу, барча маҳаллий, миллий ва регионал телефон тармоқларининг орасидаги тўла боғлиқлигидир.

Коммутация (switchens) сўзи «улаш ва узиш» маъносини билдиради. Электр – мухандиси учун коммутация элементи бу иш жараёнида икки холатдан (улаш, узиш) бирига ўтиши мумкин бўлган қурилмадир. Бу оптик коммутация элементларга, транзисторларга, булар ёрдамида қурилган мантиқий вентелларга, тригерларга бинарли хотирага ва ҳокозоларга нисбатан адолатлидир.

Халқаро электралоқа иттифоқининг телекоммуникацияни стандартлаштириш бўйича сектори, (ITV – T) – International Telecommunications Union Standartization Sector) коммутацияни сўров бўйича ташкил этилувчи ва ахборот алмашинуви учун талаб қилган вақтга кириш – чиқиш жуфтлигини берувчи, тизимнинг кўп киришларидан бирини, унинг кўп чиқишларидан бирига улаш деб аниқланади.

Коммутацияланадиган алоқага талабнома олингач, тармоқ чақирувчи ва чақирилувчи фойдаланувчилар (ТА, компьютерлар ёки модемлар) ўртасида боғланиш ўрнатади, бу боғланиш фақат алоқа вақти давомидагина уларга тўла ва мутлақ имкониятликни беради. Бу вақт давомида боғланишнинг бирон – бир ресурслари бошқа талабномаларга хизмат кўрсатиш учун ишлатилмайди сўзлашувдаги ёки маълумотларни (бермаганларни) узатишдаги табиий танаффуслар бошка сўзлашувлар ёки бошқа маълумотлар билан тулдирилиши мумкин эмас. Алоқа тугагач боғланиш бузилади. Шундан сўнг тармоқ боғланишда қатнашган ресурслар бошқа боғланишларни ташкил этиш учун ишлатилади. Шундай қилиб, коммутация -бу бир неча бир–бирига боғлик бўлмаган доимий мавжуд бўлган каналларни битта улама каналга кетма–кет боғланиш жараёнидир, бу боғланиш фақат алоқа вақти даврида бўлиб, бу вақт давомида коммутацияланадиган каналнинг четки нуқталаридаги фойдаланувчилар ўзаро мулоқот яъни ахборот алмашинуви имконига эга бўлишлари керак. Коммутацияланадиган каналнинг компонентлари бўш, улана оладиган ва боғланишнинг зарур йўналишда жойлашган сонидан танлаб олинади. Каналлар коммутацияси аналогли ёки рақамли бўлиши мумкин.

Аналогли коммутация деб аналогли сигнал устидан амаллар бажарилиши ёрдамида коммутацияланадиган каналнинг четки нуқталари ўртасида боғланиш ўрнатиш жараёнига айтилади.

Рақамли коммутация деб рақамли сигнал устидан уни аналогли сигналга айлантирмай, маълум амаллар бажариш ёрдамида коммутацияланадиган каналнинг четки нуқталари ўртасида боғланишни ўрнатиш жараёнига айтилади.

Телефон станцияларнинг эволюцияси

Алоқа воситаларининг ривожланиши сигналли гулханлар ва ёғоч ноғоралардан бошланиб, кабутарлар почтасини, фельдъегер алоқасини, Шаппа оптик телеграфини, ўз вақтида ва цивилизация тарихида муҳим асрлар «технологиялар йиғиндиси» элементлари бўлиб қолган бошқа воситалар ихтиро қилишга қадар давом этган. Мисол учун ёруғлик сигнали, тутун устуни келтириш мумкин.

Оптик сигнализациядан ташқари товуш ҳам ишлатилган. Маълумки, милтиқлар ноғораларга қараганда баландроқ товуш чиқаради, шунинг учун 1796 йилда император Павел I нинг тахтга чиқиши тўғрисидаги хабар Москвадан Петербурггача бўлган йўл ёқасида қуйиб чиқилган 3000 та аскарнинг милтиқларидан отилган уқлар билан узатилган эди.

Тўплар эса милтиқларга қараганда яна ҳам баландроқ товуш чиқаради, 1838 йилда Буффоладан Нью – Йоркка янги Эри Канаау бўйича биринчи кемани кетиши тўғрисидаги хабар тўплардан отилган уқлар билан узатилган эди.

Сигнал Нью –Йоркка бўлган 700 км масофани 1 с 20 минутда босиб ўтди. XVIII аср охирида алоқани электр воситаси яратилган эди. Масалан, телеграф хабарларни узатиш (1753 йил Англия, 1909 йил Германия, Петербург). Биринчи телеграф хабарларини узатиш кўп симли усулда амалга оширилади, кейин симлар сонини камайтириш учун олти элементли тёкис код қўлланилди.

Телеграфия муваффақиятлари – жонли одам нутқини масофага узатиш ғояларини ишлаб чиқишни рағбатлантирди. Ҳозирги кунга якин телефония гоясини 1854 йилда француз олими Ш. Бурсель илгари сурди. Товушларни масофага узатиш учун асбоб яратишга биринчи маротаба 1861 йилда Иоганн Филипп Райс уринди. Айнан у телефон деган атамани киритди, ва электр токи ёрдамида тонал сигналларни масофага кўчириш имкониятларни намойиш этди. Лекин бу қурилма техник жиҳатдан мукаммал бўлмаганлиги сабабли кенг тарқалмади. Фақат 15 йил ўтгандан сўнг Александр Грехем Белл 1876 йил 14 февралда «Телеграфияда мукаммаллаштириш» деб аталган ихтиросига патентни қайд эттирди.

Автоматик коммутация техникасининг ривожланишида учта босқич аниқ кўзга ташланади. Биринчи босқичда (ХХ асрнинг 30 йиллари) автоматик коммутация учун электромеханик излагичлар ишлатилган (декада ғ қадамли, машинали, моторли ва ҳокозо). Чўткали излагичлар билан қурилган коммутация тизимларини ишлатиш жараёнида қуйидаги жиддий нуқсонлар аниқланади: коммутацион асбоблар ишлатишнинг юқори бўлмаган ишончлилиги станцион қурилмалари хизмат курсатишига катта меҳнат сарфланиши, сўзлашув трактининг паст сифати, излагичларни ишлаб чиқариш технологиясининг мураккаблиги.

Иккинчи босқич 2 – жаҳон уруши йилларидан кейинги даврга тўғри келади, бу вақтда автоматик электралоқа ривожланишининг сифатли тараққиётига ундовчи координатли коммутация техникаси эксплуатациясига тадбиқ қилиш ва оммавий ишлаб чиқариш бошланди. Бир қатор афзаллик ва устунликларига қарамай координатли техника коммутация воситаларига инқилобий ўзгаришлар киритмади, чунки охир оқибатда, у ҳам электромеханик тамойилларга асосланган элементлар негизида қурилган, бу эса коммутация ривожланишининг биринчи босқичига хосдир.

Координатли АТС тизимларининг камчиликларига ясаб чиқиш, қиймати нисбатан юқори, габарит ўлчамлари ва ускунанинг вазни, катталиги, сезиларли даражада электрэнергиянинг истеъмол қилиши ва кичик тезлиги киради.

Автоматик коммутация техникасининг ривожланишида сифатли ўзгариш транзистор ихтиро қилингандан сўнг, электроника ва электрон ҳисоблаш машиналарининг халқ хўжалигининг турли соҳаларига тадбиқ қилингандан сўнг юз берди.

Янги сифатли АТС ларнинг яратиш учун деярли икки ўн йиллик, улкан ижодий изланишлар ва катта молиявий харажатлар керак бўлди.

Электромеханик тизимларига ўхшаш, металл контактларни электрон контактларга алмаштириш йули билан тўлик электрон АТС яратиш йўналишида биринчи қадамлар қўйилган эди.

Бу урунишлар муваффакиятсиз бўлиб чиқди, чунки сўзлашув трактларининг коммутацион майдонларини ташкил этувчи контактлар учун тенг қийматли эквиваленти топилмади.

Кейинчалик АТС нинг янги тизимларини яратиш икки йўл билан кетди. Биринчиси, квазиэлектрон АТС ларни ишлаб чиқиш, буларда коммутацион майдон негизини катта тезликда ишлайдиган релеларнинг ёки бошка электромагнит қурилмаларнинг металл контактлари ташкил этади, электрон техника эса бошкур асбобларида ишлатилади.

Иккинчи йўл бўлиб тўла электрон АТС / ЭАТС ларни ишлаб чиқиш бўлди. ЭАТС да коммутацион майдонларни қуйидаги турларини фарқлашади: фазовий тури, каналларни частота бўйича ажратиш ва вақт бўйича ажратилган сўзлашув трактлари ташкил этиш тамойили бўйича. Фазовий турдаги коммутация майдон, буларнинг аналогли бўлиб электромеханик коммутация нуқтали майдон ҳисобланади, электрон контактлар ва улар орқали ташкил этилган сўзлашув тракти мукаммал бўлмаганлиги туфайли кенг тарқалмади. Каналлари частотали тақсимланган (кчт) АТСЭ даги коммутация майдони узатиш тизимининг умумий занжирини ҳосил қилади, унда турли кирувчи каналлардан тушаётган частотали модуляцияланган сигналларнинг коммутациялаш амалга оширилади. КЧТ тамойили ҳам амалиётда ЭАТС коммутация майдонларини қуриш учун ўз ўрнини топмади. Бироқ умумий занжирлар ёрдамида коммутациялаш ғояси каналларни вақт бўйича ажратишдан фойдаланувчи ЭАТС лар қуришда ишлатилди. Бундай ЭАТС дарда ахборот турли манбалардан коммутация майдонининг умумий занжирига узлуксиз эмас, вақт бўйича маълум силжиш билан амплитуда – модуляцияланган импульслар кетма – кетлиги кўринишида келади. Импульслар каналлар бўйича нутқ ахборотини узатиш усулига боғлиқ равишда икки турга бўлинади. Импульсли модуляциянинг аналогли ва рақамли усуллари. Импульсли модуляциянинг аналог усуллари амплитуда – импульсли модуляция АИМ, кенглик импульсли модуляция КИМ, вақт – импульсли модуляция ВИМ билан ишлайдиган станциялар фақат махсус белгиланишга эга алоқа тизимларида қўлланилади. Импульсли модуляциянинг аналогли усулларига хос нуқсонлар, ахборот узатишнинг шундай усулларини излашга мажбур қилдики, бунда у тоза рақамли шаклда узатиш мумкин бўлсин. Бу муаммонинг ечилиш натижаси бўлиб, импульсли модуляция DМ билан ишлайдиган ЭАТС яратиш ҳисобланди. Ахборотни рақамли шаклда узатиш усуллари интеграл алоқа тармоқларини яратиш учун ишлатилди.

Рақамли коммутациянинг назарий асослари XX асрнинг 30 – йилларида ифодаланган эди. Бироқ, ИКМ ли узатиш тизимларини амалиётда ишлатилиши эса фақат 50 – йилларнинг охирида бошланди, бу вақтга келиб микроэлектрон схемалар яратишда сезиларли тараққиётга эришилган эди.

Ҳозирги кунга келиб ИКМ ли узатиш системалари кўпгина мамлакатларда кенг ишлатилмокда.

Охирги ўн йилликда автоматик электралоқа соҳасида интеграл алоқа тармоғи ва тизимини яратишга алохида эътибор берилмоқда. Интеграл алоқа тизими автоматлаштирилган алоқа тизими бўлиб, информациянинг барча турлари ва коммутация ягона рақамли шаклда амалга оширилади. Бундай тизим ахборотнинг турли ҳилларини бир шаклга келтириб узатиш имконини беради.

Интеграл алоқа тармоқларига ўтиш коммутация ва канал ташкил этувчи ускуналарни қисқартиришга олиб келади, алоқа аппаратурасини стандартлаштириш ва бир шаклга келтиришни таъминлайди, бу ускунани ишлаб чиқаришда ҳамда уни ишлатишда сезиларли иқтисодий самарадорлик олиш имконини беради.

Нутқни узатиш рақамли тармоқларининг афзалликлари

Рақамли алоқа тармоқларининг техник афзалликлари қуйидагича:

- гуруҳ ташкил этилишининг оддийлиги;

- сигнализациянинг оддийлиги;

- замонавий технологиянинг ишлатилиши;

- узатиш ва коммутация тизимларининг интеграцияси;

- сигнал-шовқин нисбатининг кичик қийматларида ишлаши мумкинлиги;

- сигнални регенерациялаш;

- бошка хизмат турларига мослашувлиги;

- ишчи характеристикаларни назоратлаш мумкинлиги;

- ахборотни махфийлаштиришнинг енгиллиги.

Қуйида рақамли тармоқларни бу хусусиятлари кўриб чиқилган. Гуруҳ ташкил этишини оддийлиги.

Узатишнинг рақамли усуллари биринчи марта каналларни вақт бўйича ажратиш билан гурух ташкил этиш тизимларида ишлатувчи шаҳарлараро боғловчи линиялардан телефон сўзлашувларини узатишда фойдаланилган.

Моҳияти бўйича, бу тизимларнинг иқтисодий самарадорлиги, узатиш тракти охирги қурилмадаги электроникани қўлланиш нархини, трактдаги кўп жуфт симлар нархига алмаштириш билан шартланади. Бу алмашинув йил сайин иқтисодий кўпроқ самаралироқ бўлмоқда. КЧА билан гуруҳ ташкил этиш хам линия – кабель иншоатларда ҳаражатларни камайтиришга олиб келади, КЧА қурилмалар КВА қурилмаларидан одатда қимматроқ.

КВАда гуруҳли аналогли сигналларни шакллантириш сигнал дискретларини рақамли шаклда кўринишини талаб этмайди.

КВАли аналогли тизимларнинг нуқсони уларнинг паст халакит - бардошлигидадир. Бу манфий омилларни регенерациялаш ёрдамида рақамли тизимдагидай йўқотиш мумкин эмас. Шу боис аналогли тизимларда ВРК ни ишлатиш мақсадга мувофиқ эмас. Шовқинсиз ва бузилишсиз узатиш шартини таъминловчи ҳоллари бундан истисно.

Сигнализациянинг оддийлиги шундаки, бошқарувчи ахборот (чақирув, гўшак қўйиш, манзил рақамлари, телефон автоматга тангаларнинг туширишдаги ҳолати ва ҳокозо) ўз табиати бўйича кўпроқ рақамлидир, демак у осонгина рақамли узатиш тизимига киритилиши мумкин. КВА узатиш тизимида бошқариш ахбороти учун махсус бошқарув канали ажратилади.

Бошкарувчи сигналларни узатиш учун қабул қилинган формат узатиш тизимининг туридан ҳамда терминал ускунага боғлиқ бўлади. Бошқарувчи ахборотни узатишда ишлатиладиган бир, форматни бошқасига ўзгартириш алоқа тармоғининг алоҳида тизимчаларининг мослаштирувчи қурилмаларида амалга оширилади. Сигнализация тармоқ эксплуатацияси билан шуғулланадиган телефон компаниялари учун, анъанавий равишда маъмурий жиҳатдан ҳам молиявий жиҳатдан ҳам сезиларли бўлган.

Bell Sustem фирмаси станциялараро сигнализация тизими, деб аталган тизимнинг деталлашган лойиҳасини ишлаб чиқди, у алоқа тармоғидаги сигнализациянинг кўпгина муаммоларини хал қилиш имконини беради. ОКС бўйича сигнализация тизими аналогли тармоқда модемларни ишлатиш билан амалга оширилишига қарамай бу тизимни киритишдан олинадиган сезиларли самарадорликни фақат катта тезликдаги рақамли алоқа каналлари мавжуд бўлганда олиш мумкин.

Замонавий технологияни ишлатиш

Мультиплексор ёки коммутацион схема вақт бўйича ажратилган рақамли сигналларни узатиш холида, рақамли ҳисоблаш машиналари қурилишда ишлатилган худди уша асосий схемалар мантиқий элементларда ва хотира элементлари негизида тузилади.

Коммутацион схеманинг асосий элементи - коммутация нуқтаси – «ВА» мантиқий элемент бўлиб, битта кириши ахборот сигналларни узатиш учун, бошқалари эса – бошқарув сигналларини узатиш учун мўлжалланган. Шундай қилиб, мантикий элементлар ва ЭХ да хотира элементлари сифатида ишлатиладиган рақамли интеграл схемаларни ишлаб чиқиш технологиясининг ривожланиши, бевосита рақамли узатиш тизимлари ва коммутация тизимларига ҳам таъсир кўрсатади. Замонавий технологиянинг афзалликлари электралоқа функцияларини амалга ошириш учун махсус ишлаб чиқилган катта интеграл схемалар (КИС) яратилган сайин янада якколроқ бўла бошлайди. Бундан ташқари рақамли компонентларни ясаш аналогли эквивалентга қараганда осон, аналогли рақамни амалга ошириш функционал афзалликка эга, битта модуль чегарасида ички улашлар минималлаштирилган, КВА асосида йўлдошли ва оптик алоқа кабеллари билан ишлаши мумкин.

Рақамли схемалари қўлланишнинг бошқа катта истиқболга эга бўлган соҳаси бу - сигналларга ишлов бериш (кучайтириш, коррекциялаш, аниқ частоталарни топиш, акс садони йўқ қилиш, модуляция ва фильтрлаш) соҳасидир.

Сигналларга рақамли ишлов бериш рақамли кўринишда кўрсатилган сигналларга ишлов бериш учун арифметик ва мантиқий рақамли схемаларни ишлатишни кўзда тутади.

Узатиш тизими ва коммутациясининг интеграцияси (интеграллашуви)

Узатиш тизимларида қўлланиладиган, гуруҳ ташкил этиш амалларини коммутация тизимларида бажариладиган коммутация амаллари билан осонгина интеграциялаши мумкин.

Бу икки тизим интеграциялашувининг асосий афзаллиги 1.1 – расмда кўрсатилган.

а) - интеграцияланмаган узатиш ва коммутация;

б)– каналларни ажратиш негизида интеграцияланган узатиш ва коммутация.

1.1 – расм. Коммутация ва узатиш интеграцияси

Бу ҳолда коммутация станциясида каналларни ажратувчи ускунани мавжуд бўлиши шарт эмас, ҳамда коммутациянинг биринчи каскадларини истисно этади. Агар вақт бўйича ажратилган рақамли алоқа линиялари рақамли коммутация тизимлари билан узатиш трактининг иккала четидан интеграцияланса, у ҳолда бирлаштириш ва ажратиш ускуналари истисно этилади.

Тўла интеграцияланган тармоқда сигналлар манбалари олдида нутқ сигналлари рақамли шаклга узгартирилади ва уни етказилиши керак бўлган пунктгача сақланиб қолади. Ундан ташқари, барча станциялараро боғловчи линиялар бўйича, коммутация тизимининг ҳамда барча ички станция боғловчи линиялари бўйича сигналларни узатиш фақат вақт бўйича ажратилган рақамли шаклда амалга оширилади.

Узатиш ва коммутация функцияларини интеграцияси нафақат ускуна ҳажмини камайтирмай, сезиларли даражада битта четки қурилмадан иккинчисига товушни узатиш сифатини оширишга йўл беради. Кўп каррали аналог – рақамли ва рақам – аналогли ўзгартиришларни истисно этиб, ҳамда хатолар коэффициенти қиймати кичик бўлган узатиш линияларидан фойдаланиб, нутқ узатишнинг юкори сифатини олиш мумкин, бу сифат фақат кодлаш жараёни билан белгиланади.

Хулосада бутунлай интеграллашган рақамли алоқа тармоғига ўтилганда қандай фойдалар олиш мумкинлигини кўрсатамиз:

1. Шаҳарлараро алоқада нутқни узатиш сифати ҳалакит берувчи сигналлар, сигнал даражаси ва сигнал бузилишлари нуқтаи назаридан маҳаллий алоқада товушни узатиш сифатига ўхшаш.

2. Барча рақамли каналларнинг тўрт симлилиги рақамли каналларнинг дуплексли тўрт симли боғланишини таъминлайди, ундан ташқари акс садо ҳолати йўқотилади.

Сигнал – шовқин нисбатининг кичик қийматларида ишлаш имкони. Сўзлашув танаффуслари вақтида рақамли тизимларда маълум кодли комбинациялар узатилади, бунда танаффуслар пайтида узатиладиган сигналларнинг қуввати, сўзли ахборот узатиш холидек бўлади. Сигналнинг регенерацияси узатиш муҳитида вужудга келадиган барча шовқинларни амалда бартараф этиши туфайли, бўш каналнинг шовқини узатиш линияси билан эмас, балки кодлаш жараёни билан белгиланади.

Сигналнинг регенерацияси

Рақамли тизимнинг асосий афзаллиги, бу сигнал бузилишларини аниқлаш ва рақамли сигналларни регенерациялаш учун узатиш линияларининг оралиқ нуқталарида регенераторлар киритиб, линиявий трактда хатоликлар эҳтимоллигининг катталигини унча катта бўлмаслигига эришишдир.

Регенерация ёрдамида сигналга ҳалакитларнинг таъсир натижасини локаллаштириш мумкин. Бошқа турдаги хизмат кўрсатишларга мослашиши. Узатишнинг сифати рақамли тизимларда хатоликлар коэффициенти билан тавсифланади. Хатоликлар коэффициенти кичик бўлган каналлар трактда соддагина тарзда амалга оширилади. Каналда вужудга келадиган хатоликларнинг таъсирини, агар фойдаланувчи хатолардан ҳимояланиш усулларидан фойдаланса, умуман бартараф этиш мумкин. Ундан ташқари ахборот узатишда ахборотнинг умумий формати ишлатилади. Шунинг учун ҳеч қандай қўшимча талабларсиз сигналнинг барча (телевизион, маълумотларни узатиш ва хокозо) турларини узатиш мумкин.

Ишчи характеристикаларни назоратлаш имкони

Рақамли тизимлардаги манбаларнинг тури ва сигнал структурасининг мустақил (боғлик бўлмаганлиги туфайли) бўлганлигидан фойдани чиқариб олиш шундан иборатки, бунда қабул қилинаётган сигнал сифатини узатилаётган ахборотларнинг табиатини билмасдан ҳам баҳолаш мумкин. Рақамли тизим маълум импульсларни дискрет даражалар билан узатади.

Шунинг учун сигналнинг параметрлари назоратланади. Рақамли линиялар бўйича узатиш сифатини аниқлайдиган умумий усул мавжуд - бу ахборот оқимига жуфтликка текшириш учун қўшимча битларни киритиш ёки сигнал шаклига киритиладиган ортиқлик қисмини назоратлашдир.

Маҳфийлаштириш соддалиги. Рақамли шаклда тасвирланган товушли ахборот енгил маҳфийлаштирилади ва ҳарбийларнинг диққатини ўзига тортади.

Рақамли тармоқ нуқсонлари

Рақамли тармоқларни қурилиши бўйича боғлик бўлган асосий техник нуқсонларни санаб ўтамиз:

1. Частоталар бўлагини кенгайтириш;

2. Аналог – рақамли ва рақам – аналогли ўзгартиришлар зарурияти;

3. Вақт бўйича синхронлашнинг зарурияти;

4. Гуруҳ ташкил этишда топологик чекланишлар;

5. Мавжуд аналогли ускуна билан бирга бўла олмаслиги.

Частоталар бўлагини кенгайтириш

Нутқ сигналини рақамли кўринишга келтиришда частоталар бўлагини кенгайтириш зарурияти туғилади, кенгайтириш бевосита ишлатилаётган код ёки модуляция турига боғлиқ. Модуляция (демодуляция) ускунасини катта даражада мураккаблашишига йўл қўйиб берилган частоталар бўлагининг кенглигида иккилик тимсоллари узатишни катта тезлигини таъминлаш мумкин.

Бироқ, узатишнинг чекланган қувватида қабул қилгичда дискрет сигналлар даражалари ўртасидаги масофа жуда камайиб кетади. Шундай қилиб узатилаётган сигнал шовқинларга ва бошқа ҳалакит берувчи таъсирларга турғунлигини йукотади, чунки энди у паст ахборот зичликка эга.

Аналог – рақамли ўзгартириш

Рақамли тизимда бажариладиган ўзгартиришлар нархи рақамли тизим электрон ускунасининг умумий нархини сезиларли қисмини ташкил этади, шуни таъкидлаш лозимки, ҳозирги вақтда ишлатилаётган рақамли тизимлар, кўпроқ ҳолларда аналогли тизимлар билан ўралган. Шунинг учун ўзгартиришларга сарфланган ҳаражатлар бошқа ускунани ишлатганда иқтисод қилинадиган ҳаражатлардан кўп бўлиб чиқди.

Алоқа тармоғини рақамли тармоққа ўзгартирилган сари нутқни ўзгартиришга бўлган эҳтиёж камая боради ва шу билан бирга аналог – рақамли ўзгартиришга кетадиган ҳаражатлар ҳам камаяди.

Вақт бўйича синхронлашнинг зарурияти

Битта трактдан иккинчисига рақамли ахборотни узатишда синхронлашга зарурият туғилади, ёки узатиш жараёнини бошқариш учун вақт бўйича мослашувликни таъминлаш лозим бўлади. Синхронлаш сигналнинг қандай қиймати узатилганлигини ҳал қилиш учун, келаётган сигнални санаб чиқиш керак бўлган вақт онларини аниқлайди. Қайд қилишнинг оптимал онларини олиш одатда узатилаётган импульсларнинг ўртасига тўғри келади.

Мавжуд аналог қурилмаларга мослашмаслиги

Хусусий телефон тармоқларида ёки умумий фойдаланиш тармоқларида ишлатилаётган рақамли ускуна, албатта тармоқнинг қолган қисми билан стандарт аналогли туташувни таъминлайди. Баъзида бундай туташувларнинг қисматига рақамли тизимга кетадиган асосий ҳаражатлар тўғри келади. Энг аввал бундай вазият рақамли четки станцияларда юз беради.

2 – амалий машғулот

Импульс – кодли модуляция билан сигналларни узатиш тамойиллари. Бирламчи рақамли каналдаги сигналлар тузилмаси

2.1 . Машғулотнинг мақсади

Импульс – кодли модуляция (ИКМ) тизими функциясини; унинг имкониятларини; ИКМ қўллаш мумкин бўлган соҳаларини; ИКМ тизими турларини; ИКМ – 30/32 тизими вазифасини; уни тузилмавий схемасини; хар бир элемент вазифаларини; ИКМ – 30 ни афзалликлари ва ижобий сифатларини; ИКМ – 30 даги синхронизация масалаларини; ИКМ – 30 техник тавсифини; ИКМ – 30 тизими давр ва ўта давр вақт тузилмасини; синхронизацияни; ИКМ – 30 тизимига хос квантлаш ва кодлаш усулларини ўрганиш.

2.2 . Топшириқ

Амалий машғулотга тайёргарлик кўрилаётганда [1] адабиётдаги 1,3 бўлимни (16-19 бетлар) ва [2] адабиётдаги 6.1 – 6.5 бўлимларни (97 – 115 бетлар) ёки шу услубий қўлланманинг назарий қисмини ўрганиш лозим.

Талаба амалий машғулотда шахсий топшириқ олади. Бу топшириқ бўйича талаба ИКМ – 30 тизими керакли вақт канали интервалига ўз ахборотини жойлаштира олиши, шу вақт каналига тегишли сигнал каналини топа олиш, синхронизация масалаларини ҳал қила олиши зарур бўлади. Шахсий топшириқ вариант кўринишида 2.1 – жадвалда берилган.

2.1 – жадвал

Топшириқ вариантлари

Вариант Т/Р	Вақт канали интервал №	Кўриб чиқиладиган назарий саволлар	Синхронизация турлари
1.	15	-	Давр
2.	10	-	Ўта давр
3.	14	ИКМ – 30 тизимини тузилмавий чизмаси	-
4.	4	-	Давр синхронизация усуллари
5.	13	ИКМ афзалликлари	-

2.1 – жадвал давоми

6.	9	-	Даврли синхронизациясини таъминлаш усуллари
7.	12	-	Синхронизацияни символларини жойлаштириш усуллари
8.	8		Даврли синхронизацияга жавоб беришга қўйилган талаблар
9.	11		Даврли синхронизация тиклаш вақти
10.	7	ИКМ – 30 параметрлари	-
11.	30	-	Давр вақт тузилмаси
12	20	-	Ўта давр вақт тузилмаси
13.	25	-	Даврли синхронизация мезонлари
14.	19	-	Даврли синхронизация схемасини ишлаш графиги
15.	17	-	Даврли синхронизация излаш холлари
16.	23	ИКМ – 30 тизимидаги квантлаш усули	-
17.	27	ИКМ – 30 тизимидаги кодлаш усули	-
18.	28	-	Давр синхронизацияси
19.	18	-	Ўта давр синхронизацияси
20.	19	ИКМ – 30 параметрлари

2.3 . Назорот саволлари

1. ИКМ узатиш тизимларини яратилиш зарурияти нимада?

2. ИКМ узатиш тизимларини ишлатиладиган соҳаларини айтинг?

3. ИКМ узатиш тизимларининг асосий вазифаси нимадан иборат?

4. ИКМ узатиш тизимларининг турларини келтиринг?

5. ИКМ бирламчи узатиш тизими аппаратураси тузилмавий чизмаси нималардан иборат?

6. Хар бирини вазифасини тушунтиринг?

7. ИКМ узатиш тизимларининг асосий афзалликлари ва ижобий сифатларини тушунтиринг?

8. Даврли синхронизациянинг ўзи нима?

9. Даврли синхронизацияни тиклаш усулларини келтиринг?

10. Даврли синхронизациянинг тимсолларини жойлаштириш усулларини тушунтиринг?

11. Даврли синхронизацияга қуйилган асосий талабларни келтиринг?

12. Даврли синхронизацияни тиклаш вақти нима ва у нечта ташкил этувчига эга?

13. ИКМ – 30 узатиш тизими қандай параметрларга эга?

14. ИКМ – 30 узатиш тизими давр вақт тузилмасини тушунтиринг?

15. ИКМ – 30 узатиш тизимини ута давр вақт тузилмасини тушунтиринг?

16. Ўта давр қандай ташкил этилган?

17. Ўта даврда нечта давр бор?

18. Битта канал учун нечта сигнал канали ташкил этилган?

19. Даврли синхронизация мезонларини тушунтиринг?

20. Даврли синхронизация схемасини ишлаш графини тушунтиринг?

21. ИКМ – 30 узатиш тезликда қандай квантлаш усули ишлатилган?

22. ИКМ – 30 тезликда қандай кодлаш усули ишлатилган?

23. ИКМ – 30 узатиш тизими чиқишида қандай тур линиявий код ҳосил қилинади?

2.4 . Машғулотга якун ясаш

Машғулотга якун ясашда қуйидагиларни келтириш лозим:

- қисқа назарий қисм;

- берилган вариант бўйича ҳисобот.

2.5. Адабиётлар

1. Болгов И.Ф. Электронно-цифровые системы коммутации.-М.: Радиосвязь, 1983 г.

2. Гольдштейн Б.С. системы коммутации СПб.: БВК.- Санкт – Петербург, 2003 г.

3. Маевский В.И. и др. цифровые системы передачи.-М.: Связь, 1979 г.

4. Белами Д. Цифровая телефония.–М.: Радио и связь, 1986 г.

5. Безир Х. и др. Цифровая коммутация.–М.: Радио и связь, 1984 г.

6. Кожанов Ю.Ф. Основы автоматической коммутации- Санкт- Петербург, 1999 г.

2.6. Назарий қисм

ИКМ билан узатишни ташкил этиш тамойиллари.

Бирламчи рақамли каналдаги сигналларни тузилмаси (Е-1 оқими)

Дастлаб импульс – кодли модуляцияли (ИКМ) узатиш тизилмаларининг, ривожланиши маҳаллий ва ички минтақавий тармоқларда кенг тарқалган қуйи частотали кабеллар жуфтларини зичлаштириш зарурлиги туфайли келиб чиққан эди. Бу тармоқларнинг анъанавий усуллар билан кейинги ривожланиши телефон каналларга ўсиб бораётган эҳтиёжларини қондириш ғоятта қийин эди. Ишлатилаётган кабель тармоғининг жуфтларини зичлаштириш. Ягона самарали усулдир бўлиб, бироқ мавжуд кабель линияларини тонал частоталар диапозонида ишлатиш кўзда тутилганлиги учун бу кабеллардаги ўзаро таъсир қилувчи параметрлари каналларни частотали тақсимлаш (КЧТ) кўпканалли тизимларни тадбиқ этиш имкониятини бермади.

Яримўтказгичлар техникаси соҳасидаги сезиларли тараққиёт каналларини вақт бўйича ажратиш ва импульс кодли модуляцияга асосланган узатиш тизимининг аппаратурасини яратиш ҳақиқий ва иқтисодий асосланишга олиб келади. Рақамли сигналларнинг ҳалакит - бардошлиги ИКМ ли узатиш тизимларини мавжуд қуйи частотали кабелларни зичлаштириш имконини берди, бу эса ишлатилаётган кабель тармоғини анча кўп станциялараро боғловчи линиялар олди. ИКМли узатиш тизимларини тадбиқ этиш улаш линияларнинг керакли сонини таъминлаш муаммосини ёмонлиги сабабли, кўпгина мамлакатларда шу тизимни яратиш бўйича жадал ишлар бошланди. Маҳаллий тармоқларни ривожлантириш масалаларини тез ечимини мақсад қилиб олган бу ишлар аппаратурани бир неча турини пайдо бўлишига олиб келади. Буларга қуйдагилар киради:

АҚШ - ИКМ-24 узатиш тизими (Т1), узатиш тезлиги 1544 Кбит/с;

Англия - ИКМ-24 узатиш тизими, узатиш тезлиги 1536 Кбит/с;

Франция – ИКМ-36 узатиш тизими, узатиш тезлиги 1741 Кбит/с;

СССР (Собиқ шўролар иттифоқи) – ИКМ-12 узатиш тизими, узатиш тезлиги 704 Кбит/с;

Япония – ИКМ-24 узатиш тизими, узатиш тезлиги 1544 Кбит/с;

ПХР – ТСК-24 узатиш тизими, узатиш тезлиги 1544 Кбит/с.

Бу узатиш тизимлари узунлиги унча катта бўлмаган алоқа линияларида, асосан электромеханик туридаги АТСлар ўртасида боғловчи линиялар ташкил этиш учун ишлатилади. Телефония ва телеграф бўйича халқаро маслахат қўмитасида “ИКМ-24” тизимининг параметрларини қоида солиш бўйича олиб борилган ишлар давомида Ғарбий Европа мамлакатлари ИКМ-24 тизимидан баъзи томонларидан устун бўлган тезлиги 2048 Кбит/с бўлган ИКМ-30/32 тизимини таклиф этишди. Натижада МККТТ да ИКМ ли иккита бирламчи тизим ИКМ-24 1544 Кбит/с тезлик билан ва ИКМ 30/32 2048 Кбит/с тезлик билан қоидага солинди.

Иқтисодий ўзаро ёрдам шўро мамлакатларида ҳам қабул қилинган ИКМ-30 тизими, интеграл алоқа тармоқларида ишлатиш учун мўлжалланган. ИКМ-30 тизимининг параметрларини ҳисобга олган холда, электрон АТС лар лойиҳаланган, улар ўртасидаги рақамли сигналлар ИКМ - 30 тизимининг линиявий трактлари бўйича узатилади.

Бу бирламчи узатиш тизими иккиламчи рақамли тизимларни яратиш учун асос бўлади. ИКМ - 24 ва ИКМ - 30 тизимлар даврининг тузилиши орасидаги фарқ уларнинг ўзаро ишлашлари учун жиддий тўсиқ бўла олмайди, дискретлаш частотаси 8 КГц га тенг бир хил ва ИКМ - 24 Польша яратган варианти билан А=87,6/13 сегментларга тенг бир ҳил компрессия қонуни бўлганлиги туфайли, улар нутқли сигналлар учун бир хил давр давомийлигига эга.

2.1 - расмда ИКМ ли бирламчи узатиш тизими аппаратурасининг тузилмавий чизмаси келтирилган.

Унда иккита асосий қисмни ажратиш мумкин: четки қурилма ва линиявий тракт қурилмаси. Четки ускунанинг узатувчи қисмининг вазифаси бир қанча кирувчи сигналларни дискретлаш, олинган дискретларни вақт бўйича бирлаштириш, сўнгра уларни квантлаш ва кодлашдир. Кодловчи чиқишида олинадиган иккилик ИКМ сигналлари, умуман олганда линия бўйича бевосита узатиш учун ноқулай бўлганлиги сабабли, уларни ўзгармас ташкил этувчиси бўлмаган импульс қутбларини навбатма – навбат келиши (ИКМ) кодли сигналга ўзгартириб узатилади.

ИКМ – 30 тизимида бошқа кўпроқ ишлатиладиган НДВ–3 коди сезиларли даражада (ИКК) кодига нисбатан регенераторларнинг ишлаш шароитини енгиллаштиради. Рақамли сигнални узатиш жараёнида юзага келадиган сўнишлар ва бузилишлар линиявий регенераторлар ёрдамида хар бир регенерация участкасида бартараф этилади. Қабул қилувчи четки қурилма тескари ўзгартиришларни амалга оширади, яъни кодли комбинациялар кетма–кетлигидан дискретлар кетма–кетлигини тиклайди, уларни демодуляциялайди ва мос ТЧ каналлар чиқишига узатади.

ТЧ 30

канал

(24)

ИКМ узатиш тизимларининг асосий устунлиги узатилаётган рақамли сигналларнинг ҳалакитбардошлиги ва аппаратуранинг паст қийматига эгалиги ҳисобланади. Шу туфайли уларни шаҳар АТС лари ва АШТС лар ўртасидаги линияларга яъни каналлар сонини доимо кучайтириб туришни талаб қиладиган ва ТЧ каналлар ишлатиладиган тармоқларда ўрнатиш имконияти пайдо бўлди. ИКМ узатиш тизимларига бўлган қизиқишнинг яна бир сабаби ИКМ сигналларини бевосита коммутацияланиш имкониятидир. Бу станциялараро боғловчи линияларни зичлаштиришга кетадиган ҳаражатларни камайтириш ва амалда интеграл алоқа тармоғини яратиш имконини беради. Кўрсатилган устунликлардан ташқари ИКМ ли узатиш тизимлари яна бир қатор ижобий сифатларга эга:

- рақамли линиявий трактда кетма–кет регенерация участкаларида ҳосил булувчи шовқинларни қўшиш юз бермайди, чунки узатувчи сигнал амплитудаси ярмидан кичик бўлган қийматли исталган шовқин регенераторнинг ўзида йўқ қилинади;

- рақамли сигнал ҳалақитларига паст сезгирлиги ўтиш таъсиридан ҳимояланиш катталигини бир неча ўн децибел тартибда йўл қўяди, бу эса ўз навбатида симметриялашга зарурият бўлмаган ҳолда паст сифатли кабель жуфтларини ишлатиш имконини беради;

- узатилаётган рақамли сигнал узатиш трактининг сўнишлари ўзгаришини хис қилади, шу сабабли ТЧ каналларнинг қолдиқ сўнишларининг катта барқарорлигини олиши мумкин. Натижада ИКМ узатиш тизимида қолдиқ сўниш катталиги каналнинг барқарорлиги таъминланган ҳолда икки дицебел пасайтириш мумкин;

- каналнинг қолдиқ сўниш частотали тавсифи узатиш линиясининг тавсифларига боғлиқ эмас;

- ИКМ узатиш тизимлари амалиётда амалга ошириш учун катта аниқлик ва элементларнинг параметрлари барқарорлигини талаб қилмайдиган рақамли чизмалар ишлатилиши, интеграл микросхемалар ишлатилганда қурилманинг вазни ва ўлчамлари кичраяди ва бир йўла унинг ишончлиги ортади;

- ИКМ узатиш тизими битта ТЧ каналига бир неча сигнал каналлари билан жиҳозланади, шу туфайли АТС билан ишлаш учун мураккаб бўлмагани сабабли арзон электрон мослаштирувчи қурилмалардан (МК) фойдаланиш мумкин;

- ИКМ узатиш тизимида ишлатиладиган сигнал, маълумотлар узатишда ишлатиладиган сигнал тузилмасига ўхшаш бўлганлиги учун, уларга умумий тракт ишлатиш имкони туғилади.

ИКМ узатиш тизимларида ишлатиладиган даврли синхронлаш усуллари, даврли синхронлашни сақлаб туриш ва тиклаш усули бўйича ҳамда давр ичида давр синхросигнал тимсолларини жойлаштириш бўйича фарқланади. Даврли синхронлашни таъминлаш усулларидан энг кўп қуйидагилари ишлатилади:

- бир тактли силжитиш усули, бунда даврли синхронлашдан хар бир чиқиш аниқлангандан сўнг қабул қилувчи ускуна тактли генераторининг фазасини битта тактли оралиққа силжитиш амалга оширилади;

- кўп тактли силжитиш усули, бунда тактли генератор фазасини силжитиш катталиги бир неча тактли оралиқларни ташкил этади, бу дегани, агар даврли синхросигналнинг позициясида синхронизмдан чиқиш аниқланса даврли синхросигнал топилган қабул қилувчи қурилма генераторини мос позицияга (фазага) ўрнатишга асосланган усул. Бу усул келаётган импульсларнинг хар бирини текширишдан иборат бўлади. Тизим даврли синхронизмдан чиққанда даврли синхросигнал топилади ва генераторда фаза сурилиши бажарилади.

Ўз навбатида даврли синхросигналнинг тимсолларини жойлаштириш усулларидан келиб чиққан ҳолда синхронлаш иккита асосий усулга фарқланади:

- тақсимланган тимсоллар усули - бунда синхросигналнинг белгилари давр ичида тенг оралиқларга биттадан жойлаштирилади. Илк адабиётда у “тарқалган синхронлаш” деб аталган;

- “жамланган белгилар” усули - бунда даврли синхросигналнинг белгилари даврнинг битта жойида жойлашади, масалан, биринчи каналли оралиқда.

Даврли синхронлаш усулини танлаш йўл қуйилган тикланишнинг ўртача вақти ва иқтисодий мувофиқлик билан аниқланади. Даврли синхронлаш жавоб бериши керак бўлган асосий талаблар қуйидагилардан иборат:

- нутқли сигналларни ёки бошқарув сигналларини узатишда бузилишлар вужудга келмаслиги учун, даврли синхронлашни тезда тиклаш имконияти, бу талаб айниқса ИКМ ли узатиш тизимининг каналлари бўйича маълумотларни узатишда муҳимдир;

- даврли синхронлашнинг юқори барқарорлиги, яъни синхросигналдаги линия тракти киритаётган якка тартибдаги хатоларга эътибор бермаслиги керак ва бир вақтни ўзида даврли синхронизмда чиқишга етарли даражада сезгир бўлиши керак;

- сохта даврли синхросигнал билан олинган даврли синхронизмга кирганлигини аниқлаш ва қидирилаётган синхронизмни қидириб топиш;

- ишнинг юқори ишончлиги;

- давр синхронлаш тизимларига юқорида келтирилган талаблар ичида қарама–қаршиликлар мавжуд ва давр синхронлаш усулини танлаш баъзи келишувни олдиндан белгилаб беради, масалан, давр синхронлашни тиклаш вақти, синхросигнал давомийлиги ва ускуна баҳоси ўртасида;

- юқорида келтирилганлардан кўриниб турибдики, рақамли узатиш тармоқ ускунасининг энг муҳим параметрларидан бири - бу циклли синхронизмнинг тикланиш вақтидир. Бу вақт даврли синхронлаш усулидан мустақил равишда учта ташкил этувчидан иборат:

t1 – ҳимояни бошланғич вақти;

t2- циклли синхронлашнинг тиклаш вақти;

t3 – ҳимояни охирини кўрсатувчи вақти;

t1 – вақт ҳимоя схемасини ишлатиш билан асосланган. Шу туфайли давр синхронлаш тизими давр синхросигналидаги айрим хатоликларга сезгир эмас. Бу хатоликлар кўпинча коммутация ускуна томонидан ўтишлар билан таъсири натижасида вужудга келади, қисқа вақт оралиғида ҳаракат қилади ва жамланган характерга эга бўлади, давр синхронлашдан ҳақиқий чиқиш бўлганда кузатилаётган хатоликлар узлуксиз характерга эга бўлади. Бошланғич ҳимоя вақтини аниқлаш учун асос бўлиб жамланган хатоликлар тўпламининг давомийлигини статистик аниқлаш ҳисобланади.

t2 – бу даврли синхронлашни тиклаш жараёнининг давомийлигидир. У давр синхросигналда ишлатиладиган тимсоллар сонига ва даврли синхронизмни танланган усулига боғлиқ.

t3 – бу вақт давомида давр синхронизмни тиклаш жараёни тугагандан сўнг тикланган давр синхронизм ҳақиқийлигини текширади. Бу вақт шундай усул билан танланадики, унда юзага келадиган рақамли хатоликлар эҳтимоллиги жуда хам кичик бўлиши керак ва бир вақтнинг ўзида давр синхронизми тикланишини текшириш мумкин бўлсин.

ТСК – 24 тизими

ТСК – 24 туридаги ИКМ ли ва вақт бўйича каналларни бўлиш 24 каналли телефон тизимининг аппаратураси маҳаллий ва ҳудудий алоқа тармоқлари кабелларининг жуфтларини зичлаштириш сигналларини узатиш учун мўлжалланган, ҳамда ўрта тезликдаги маълумотлар сигналини узатиш учун ишлатиши мумкин.

ТСК – 24 тизими четки ускунадан, линиявий таркиб ускунасидан, маҳаллий электр таъминот қурилмасидан, масофали электр таъминот қурилмасидан ва линиявий трактни назоратлаш ускунасидан иборат.

ТСК – 24 қуйидаги параметрлар билан характерланади:

1. Узатиш тезлиги, Кбит /с 1544

2. Даврдаги каналли вақт интервалининг сони 24

3. ТЧ каналлар сони 24

4. ТЧ канал частоталар диапазони, Гц 300 – 3400

5. Давр узунлиги, мкс 125

6. Каналли вақт интервалининг давомийлиги, мкс 5,21

7. ТЧ каналдаги сигнал каналлар сони 2

8. Дискретлаш частотаси, КГц 8

9. Квантлаш қадами сонлари 128

10. Компрессия қонуни А = 87,6

11. Каналлар вақт тимсоллар сони 711

12. Даврли синхронлаш 193

13. Даврли синхронлашни тиклашнинг ўртача

вақти, мкс 50

Узатиш ва қабул қилиш даражалари:

Тўртсимлик режим. Р_кир = -13 дб (-1,5 Нп)

Р_чиқ = +4,3 дб (+0,5 Нп)

Иккисимлик режим. Р_кир = 0 дб (0 Нп)

Р_чиқ = -1,7 дб (-0,2 Нп)

Аппаратуранинг электр таъминоти: тармоқдан 220 В ўзгарувчан ток ёки аккумулятор батареяси 24, 50 ёки 60 В.

2.2 - расмда ТСК -24 тизимининг узатиш даврининг вақт структураси кўрсатилган. Давр 24 та саккиз разрядли каналли вақт интервалларидан иборат ва хар бир даврнинг охирида битта қўшимча белгига эга. Бу белги кетма-кет даврларда навбатма-навбат 101 01 01, ..., қийматларини олиб тақсимланган синхросигнални ташкил этади.

Юқоридан кўриниб турибдики, даврда 24х8+1=193 та тимсол 125 мкс умумий узунликда жойлашган. Хар бир 24 та каналли вақт оралиқларининг биринчи тактли оралиғи сигналли каналларни ташкил этиш учун ишлатилади, битта телефон каналига хизмат кўрсатиш учун мўлжалланган иккита сигналли каналларни ташкил этиш учун, зикр этилган тактли оралиқ, масалан жуфт даврларда биринчи сигналли каналдаги ахборотни иккинчи сигналли каналдаги ахборотни эса ток даврларда кўчиради.

Бирламчи рақамли каналнинг сигналлар тузилмаси

ИКМ – 30 импульс – кодли модуляцияли узатишнинг замонавий бирламчи тизимларига киради ва ТСК - 24 вазифасидек маҳаллий ва худудий алоқа тармоқларининг кабеллари жуфтларини зичлаштириш учун ва телефон сигналларини узатиш учун мўлжалланган. ИКМ – 30 қуйидаги параметрлар билан характерланади:

1. Узатиш тезлиги, Кбит /с 2048

2. Давр давомийлиги, мкс 125

3. Даврдан каналли вақт интервалидаги сони 32

4. Каналли вақт интервалларидаги символлар сони 8

5. ТЧ каналлар сони 30

6. ТЧ канал частота диапазони, Гц 300 – 3400

7. Ўта давр давомийлиги, мс 2

8. Ўта даврдаги даврлар сони 2

9. Битта ТЧ каналдаги сигнал каналлар сони 2 – 4

10. Дискретлаш частотаси, КГц 8

11. Квантлаш қадами сони 256

12. Компрессия қонуни А = 87,6

13. Ўта даврли синхросигнал ва сигнализация каналларини жойлаштириш

14. Даврли синхросигнал

ИКМ – 30 тизимининг давр ва ўта давр вақт тузилмаси 2.2 – расмда кўрсатилган.

ИКМ – 30 тизим даврининг вақт тузилмаси етарли даражада мураккаб бўлганлиги учун уни батафсилроқ кўриб чиқамиз ва уни ИКМ – 24 тизими даврининг вақт тузилиши билан солиштирамиз. ИКМ – 24 тизимига ўхшаш давр 125 мкс катталикка эга, бироқ каналли вақт оралиқлари кўп бўлиб, у 32 та га тенг. Улардан 30 таси ТЧ каналларни ташкил этишга ишлатилади. Каналли вақт интервалида тимсол сони иккала тизимда бир хил, лекин агар ИКМ – 24 тизимида белгилардан биттаси сигнал каналларини ташкил этишга ишлатилса, ИКМ – 30 тизимда эса барча тимсоллар нутқ сигналини кодлаш учун ишлатилади. Фақат шу билангина иккала тизимнинг даврли вақт қурилмаси ўртасидаги ўхшашлик чекланади. ИКМ – 30 даврли вақт тузилмасининг бошқа деталларини кўриб чикамиз. Халқаро номенклатурага мувофиқ «So» деб белгиланган биринчи канал вақт интервали асосан даврли синхросигнални узатиш учун ишлатилади. Кўриниб турибдики, (4.3 – расм) даврли синхросигнал фақатгина жуфт даврлар R₀, R₂, R_{4 …….}R₁₄ да бўлиши мумкин.

R₁, R₃ ва ҳокозо билан белгиланган ток даврларда S₀ вақт интервалида махсус қушимча ахборотни узатиш учун мўлжалланган тимсоллар (ҳарфлар билан белгиланган) ва фақат В₂ тимсолдан бир қийматига эга бўлади.

Кейинги канал вақт интерваллари S ₁ - S_15, ҳамда S ₁₇ - S ₃₁ интервали ТЧ каналларни ташкил этиш учун ишлатилади. R₀ циклнинг S₁₆ каналли оралиғи ўта циклли синхросигнални В₁, В₂, В₃, В₄ белгилар 0 қиймати билан узатиш учун ишлатилади. Ўта даврни синхронлашдан чиқиш тўғрисидаги ахборот учун В₆ тимсол ва битта ТЧ канал учун қолган 15 та даврларда 2 тадан 4 тагача сигнал каналларни ташкил этиш учун ишлатилади. a, b, c, d ҳарфлар мос каналларга бириктирилган сигналли каналларнинг тимсолларини кўрсатади. R₀ даврли ва R₁ дан R₁₅ гача қолган 15 та даврлар 2 мс давомийликда даврни ташкил этади.

Давр синхронлаш жараёнида вужудга келаётган шароитларга қараб қуйидаги мезонлар ишлатилади. ИКМ – 30 тизими «давр синхронизмидан» чиқиш мезони бу синхросигналга эга бўлган учта даврлар кетма–кетлигидаги давр синхросигналдаги хатоларни топиш ҳисобланади. Даврли синхронлашни тиклаш мезони бўлиб қуйидагилардан сўнг келадиган ҳолат ҳисобланади:

- даврли синхросигнални аниқлаш (n - даврда);

- навбатдаги даврда (n+1 - даврда) даврли синхросигналининг мавжуд эмаслигини текшириш;

- навбатдаги даврда (n+2 - даврда) даврли синхросигнални топиш.

Икки ёки учта кетма–кет даврдаги даврли синхросигналлар аниқланганда синхронлаш схемаси биринчи қабул қилинган синхросигналдан иккита давр масофада давр синхронлашни излаш жараёнини бошлайди. Синхронлаш схемаси синхросигнални аниқлагандан сўнг уни иккита даврдан кейин топа олмаган ҳолда шундай ҳам ишлайди.

Юқорида келтирилган мезонлар, даврли синхронизмни тиклашга олиб келувчи даврли синхронизация схемаси ишининг хар хил вариантларини таърифлаб берувчи графини тушуниш учун билиш зарур. 3.3 – расмда шу граф келтирилган.

3.3 – расм. Даврли синхронизация схемасининг ишлаш графи

А – даврли синхросигнал;_

А – даврли синхросигналнинг йўқлиги;

ЖD – жуфт давр

ТD – ток давр

Синхронлашни излашнинг энг қизиқарли холларига қуйидагилар киради:

1. А,А (ТD), А (ЖD)

2. А,А (ТD), А (ЖD)

Булардан биринчиси ток даврда (ТD) даврли синхросигнални аниқланганлигини билдиради, яъни у жойлашиши мумкин бўлмаган жойда, шунингдек яна давр синхросигналини жуфт даврида (ЖD) топилиши (синхросигнални тўғри жойлашиши).

ИКМ – 30 аппаратураси узатувчи ва қабул қилувчи ускунадаги даврли синхронлаш схемасидан ташқари ўта даврли синхронлаш схемаси билан ҳам таъминланган. Ундан ташқари, бу аппаратура маълумотларини узатиш ускунаси билан хамкорликда ишлайдиган схемага эга бўлиши мумкин, бу ИКМ – 30 тизими ёрдамида телеахборот сигналларини узатиш имконини беради. Компандерлаш ва аналогли сигналларни рақамига ва рақамлиларни аналоглиларга ўзгартириш масалаларини ечиш бу тизимда ТСК – 24 тизимига нисбатан ўзгачароқ амалга оширилган. Жумладан ИКМ – 30 тизимида линиявий кодловчи ишлатилган, у хар бир ТЧ каналнинг дискретли 12 тимсолли рақамли сигналга ўзгартиради, шулардан биринчи тимсол дискрет ишорасини аниқлайди, қолган 11 таси эса максимал катталикдаги даражалар 2ⁿ = 2048 билан квантланган амплитудани аниқлайди. Кодланган сигнал рақамли компрессорга келади, у 12 тимсолли комбинацияларни 8 тимсолга ўзгартиради.

Ўхшаш схема бўйича бажарилган қабул қилувчи қисмдаги декадаловчи тескари жараённи амалга оширади, яъни 8 тимсолли кодли комбинацияларни 11 тимсолликларга ўзгартиради.

3 – амалий машғулот

Станциялараро сигнализация. РКТ нинг сигнализация ускунаси

3.1. Машғулот мақсади

Сигнализация тушунчасини, сигнал турларини, сигнализацияни ривожланиш даврларини, сигнализация турлари 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 сонли, R2, R1, R1,5 сигнализацияни, абонент сигнализациясини, ички станция, станциялараро сигнализацияни узатиш алгоритмини, сигнализацияни узатиш тракти турлари (ички йўлакли, ташқи йўлакли) ни, CASни , CCS №7 ни ва унинг тизимчаларини ўрганиш.

3.2. Топшириқ

Амалий машғулотга тайёрланаётган вақтда қуйидаги адабиётлардан фойдаланинг [2, 185-214 бетлар], ёки [6, 72-74 бетлар]. Келтирилган назарий қисмдан фойдаланиб қуйидаги вариант асосида тузилган масаларни ечинг.

1. Масала. Талаба қуйидаги саволларни ўрганиб, матн тузиши керак.

3.1- жадвал

       2. Масала. Станциялар орасидаги сигнализацияни чизинг.

3.2- жадвал

Бу масалани ечишда 3.1 - расмдан фойдаланинг.

3.1 - расм. Станциялараро сигнализация

       3. Масала. Сигнал турини тушунтиринг. Улар станция ичида ва бошқа станцияга қандай узатилишини тушунтиринг. Абонент сигнализацияси нима? Тушунтиринг.

3.2- жадвал

Бу масалани ечишда 3.2-расмдан фойдаланинг

3.2 - расм. Абонент сигнализацияси

3.3. Назорат саволлари

1. Сигнализация нима? Тушунтиринг.

2. 1 сонли сигнализация тўғрисида тушунча беринг.

3. ДҚАТС ни КАТС билан боғланг ва ишлатиладиган сигнал турини тушунтиринг.

4. Сигнал турларига мисоллар келтиринг.

5. 2 сонли сигнализация тўғрисида тушунча беринг.

6. Абонент сигнализациясини тушунтиринг.

7. Бошқариш сигнали ҳақида тушунча беринг.

8. 3 сонли сигнализацияни тушунтиринг.

9. КАТС ни КАТС билан ҳамкорликда ишлатиладиган сигнализация турини келтиринг ва хар бир сигнални тушунтиринг.

10. Линия сигналлари деганда нимани тушунасиз?

11. 4 сонли сигнализация ҳақида маълумот беринг.

12. Сигнализациянинг ривожланиш даврлари.

13. 5 сонли сигнализация нима?

14. R1 сигнализация нима?

15. R1,5 сигнализация нима?

16. R2 сигнализация нима?

17. CAS сигнализация нима?

18. 6 сонли сигнализация нима?

19. 7 сонли сигнализация нима?

20. КАТС ни ЭАТС билан боғланишда ишлатиладиган сигнализация тури ва узатиш услубини тушунтиринг.

21. ДҚАТС ни ЭАТС билан боғланишда ишлатиладиган сигнализация тури ва узатиш услубини тушунтиринг.

22.ЭАТС ни КАТС билан боғланишда ишлатиладиган сигнализация тури ва узатиш услубини тушунтиринг.

23.ЭАТС ни ЭАТС билан боғланишда ишлатиладиган сигнализация тури ва узатиш услубини тушунтиринг.

24.ДҚАТС ни ДҚАТС билан боғланишда ишлатиладиган сигнализация тури ва узатиш услубини тушунтиринг.

25. ЭАТС ни ДҚАТС билан боғланишда ишлатиладиган сигнализация тури ва узатиш услубини тушунтиринг.

26. Ҳамма турдаги сигнализацияларнинг камчиликлари ва афзалликлари.

27. Станция ичидаги сигнализация.

28.Станциялараро боғланишда сигнални узатиш алгоритми.

29. Кўп частотали кодни тушунтиринг.

3.4. Машғулотга якун яасш

1. Сигнализация турлари.

2. Масалалар ечиш учун Дастлабки маълумотлар ва олинган натижа.

3. Абонент сигнализация ва станциялараро сигнализация схемаси (ўз вариантингиз учун).

3.5. Адабиётлар

1. Болгов И. Ф. и др. Электронно-цифровые системы коммутации. - М.: Радио и связь, 1983г.

2. Гольдштейн Б. С. Систем коммутации. СПБ:ВХ Санк-Петербург, 2003г.

3. Маевский В.И. и другие. Цифровые системы передачи. - М: Связь, 1979г.

4. Белами Д. Цифровая телефония. -М: Радио и связь, 1986г.

5. Безир У.и др. Цифровая коммутация -М: Радио и связь, 1984г.

6. Кожанов Ю.Ф. Основы автоматической коммутации, Санкт-Петербург, 1999г.

3.6. Назарий қисм

Сигнализация деганда, бошқарув адресли ахборот, авария сигнали, техник хизмат курсатиш ахбороти, линиявий сигналлар билан алмашинуви тушунилади. Ахборотларни алмашуви станция ёки тармоқ бошқарув қурилмалари орасида амалга оширилади.

Узатилаётган сигналлар таркибига халкаро алоқа иттифоки (IUTU-T) тавсияси-га биноан:

1. Линиявий сигналлар;

2. Бошқарув сигналлари;

3. Акустик сигналлар киради.

Линиявий сигналлар алоқа ўрнатишнинг турли босқичларини (эгаллаш, озод қилиш, узатиш ва х. к.), канал ва линияларнинг холатини (буш, банд) белгилаш учун ишлатилади. Бу сигналлар алоқа ўрнатишни бошидан то охирагача бўлган босқичларда узатилади. Бундай сигналларга абонент линияси холати, канал ёки линияни эгаллаш, чақирилаётган абонентни жавоби, абонентлардан бирини озод қилиш, канал ёки линия бандлиги ёки бўшлиги, алоқани узиш, узиш хақидаги тасдиқ сигнали киради.

Бошқариш сигналлари фақат алоқа ўрнатиш жараёнида узатилади. Бундай сигналларга абонент телефон аппарати билан бошқариш қурилмаси, ҳамда станция ва коммутация тугунлар бошқариш қурилмалари орасида узатиладиган сигналлар киради. Улар ёрдамида улаш тракти, керакли абонент линияси аникланади. Демак, бошқариш сигналлари абонент терган рақамлар, яъни адрес маълумотини ташкил қилади. Бундан ташқари бошқариш сигналларига тармоқни эксплуатация қилиш ва бошқариш, ҳамда БҚ оралиғидаги сигналлар хам киради.

Акустик сигналлар абонентлари алоқа ўрнатиш босқичларида хабардор қилиш учун ишлатилади. Уларга «станция тайёр», «чақириқ», «чақириқни назорати», «банд» ва х. к. лар киради.

Сигналлар таркиби ва уларни узатиш услуби коммутация тугунининг тизим турига, тармоқ турига, тармоқни БҚ ни қурилиш тамойилларига боғлик.

Станциялар ўртасида сигналларни узатиш услуби ишлатилаётган коммутация жихозининг турига боғлиқ.

ДҚ АТС ларда тўғридан - тўғри бошқаришда хамма функционал сигналлар батареяли импульсда узатилади.

КАТС ларда воситали бошқаришда гурухли бошқарув қурилмаларидан (маркер, регистр) ташкил топгани учун, бошқариш сигналлари частотали усулда узатилади (5 тадан 2 таси; 6 тадан 2 таси).

КЭ ва ЭАТС системаларида бошқариш махсус ЭБМ лар орқали бажарилади.

Сигнализация системасини ривожланишини учта даврга булиш мумкин.

1. Тўғридан – тўғри бошқариладиган ДҚ АТС ларда хамма функционал сигналлар индивидуал трактлар орқали узатилади. Бу индивидуал тракт: (3.3 –расм).

а) Сўзлашув канали;

б) Шахсий ажратилган сигнал канали дан иборат.

Махаллий тармоқда функционал сигналларни узатиш 2 жуфт абонент учун ажратилган индивидуал сўзлашув трактидан фойдаланилади. Бу тракт вақт буйича ажратилиб, бошланиши ва охирида бошқарув сигналлар, ўртасида эса сўзлашув сигналлари узатилади. Сигналлар батарея импульслари ёрдамида узатилади. Шахарлараро телефон тармоғида шахсий ажратилган сигнал канали ишлатилади.

Биринчи даврда Телефон ва Телеграф Халкаро Мамлакат қўмитасининг (МККТТ) 1,2,3 сонли тавсиялари ишлатилган.

3.3 – расм Станциялар орасидаги сигнализацияни соддалаштирилган схемаси.

Бу тавсиялар тармоқ турига ва тармоқни БҚ ни қурилиш тамойилларига қараб ишлаб чиқилган. 1-сонли тавсия 1934 йилда махаллий тармоқда ДҚ-АТС лари, шахарлараро коммутаторлари ишлатилаетган даврда яратилди. Бу тавсия асосида махаллий тармоқда (оралиғи катта бўлмаган) функционал (линиявий ва бошқариш) сигналлар ўзгармас ток (импульсли) ёрдамида узатилади. Шахарлараро тармоқда частотаси (500 Гц) ёрдамида узатилади.

2-сонли тавсия 1938 йилда махаллий тармоқда ДҚ-АТС, шахарлараро тармоқда хам шахарлараро коммутаторлари хам ярим автоматик шахарлараро телефон станциялари ишлатилган даврда яратилди. Бу тавсия асосида махаллий тармоқда тонал частотаси (1200 Гц ва 1600 ГЦ ёки бир частотали 2100 Гц ёки 1600 Гц) ёрдамида узатилади.

3 – сонли тавсия 1954 йилда махаллий тармоқда ДҚ-АТС, шахарлараро тармоқда автоматик шахарлараро телефон станциялари ишлатилаётган даврда яратилди. Бу тавсияга асосан махаллий тармоқдафункционал сигналлар импульсли усулда, шахарлараро тармоқда тонал частотаси (икки частотали 1200 ва 1600 Гц-АМТС-1, АМТС-1М – декада қадамли, бир частотали код ички минтакавий тармоқда 2100 Гц шахарлараро тармоқда 2600 Гц ёки 3800 Гц) ёрдамида узатилади.

2. Воситали бошқариладиган К-АТС ларида функционал сигналлар шахсий ёки сўзлашув каналлари орқали узатилади (3.2 расм). Бу даврда маслахат қўмитасининг 4, 5 – сонли тавсиялари ишлатилган хорижий мамлакатларда шу даврда R1 ва R2 тавсиялар яратилди. Бу тавсияларда кўп частотали код ишлатилди.

4 – сонли тавсия 1964 йилда махаллий тармоқда К-АТС, шахарлараро тармоқда координата русумли шахарлараро телефон станцияларни ишлатилаётган даврда яратилди. Бу тавсияга асосан махаллий тармоқда функционал сигналлар кўп частотали код 6 дан 2, 5 дан 2 (f₀=700 Гц, f₁=900Гц, f₂=1100Гц, f₄=1300Гц, f₇=1500Гц, f₁₁=1700Гц) сўзлашув частота спектрларида ётувчи тонал частоталар ёрдамида, шахарлараро тармоқда тонал частотаси (АМТС – 2 – АМТС – 3 – бир частотали ички минтакавий тармоқ – 2600 Гц ёки 2100Гц, шахарлараро бир частотали 2600 Гц ва икки частотали 1200/1600 Гц ҳамда 2040 ва 2400 Гц сўзлашув каналидан) ёрдамида узатилади. Сигналлар частотали ва узунлиги буйича бир – биридан фаркланади.

5 – сонли тавсия 1973 йилда махаллий тармоқда К – АТС, шахарлараро тармоқда координата русумли АМТС ишлатилаётган даврда яратилди. Бу тавсия асосида махаллий тармоқда бошқариш сигналлари кўп частотали код 6 дан 2, 5 дан 2 сўзлашув тракти орқали линиявий сигналлар батареяли усулда физик линиялардан ва частотали усулда шахсий ажратилган каналдан 3800 Гц ёрдамида узатилади.

Ички минтакавий тармоқда линиявий сигналлар частотали усулда сўзлашув тракти орқали 2600 Гц ёрдамида ёки шахсий ажратилган 3800 Гц ёрдамида шахарлараро тармоқда линиявий сигнал частотали усулда (2400, 2600 Гц) узатилади.

R2 сигнализация 1962 йилда ишлаб чиқилди. Бунда махаллий тармоқда кўп частотали код ишлатилди. 12 частота олинди. 6 таси тўғри йўналишда, 6 таси тескари йўналишда ишлатилди. Ишлатилган частоталар:

Тўғри йўналишда Тескари йўналишда

f₀ = 1380 Гц f₀ = 1140 Гц

f₁ = 1500 Гц f₁ = 1020 Гц

f₂ = 1620 Гц f₂ = 980 Гц

f₄ = 1740 Гц f₄ = 780 Гц

f₇ = 1860 Гц f₇ = 660 Гц

f₁₁ = 1980 Гц f₁₁ = 540 Гц

Линиявий сигналлар ажратилган канал орқали иккиламчи код ёрдамида узатилади.

Шахарлараро тармоқда линиявий сигналлар ажратилган сигнал канали орқали 3825 Гц ёрдамида узатилади.

3. Учинчи давр телефон станциялари ёзилган дастур асосида дастурли бошқариш билан характерланади.

Электрон АТС ларда сигнализация қурилмасини 3 – турга бўлиш мумкин.

1. УКС буйича марказлашган тизим;

2. Марказлашмаган, сўзлашув тракти орқали;

3. Марказлашмаган ИКМ трактининг 16 – канали орқали.

3.4 – расм. Индивидуал канал орқали сигнализацияни узатиш.

Биринчиси ЭАТС, КЭАТС ларда ишлатилади. Рақамли коммутация тизимида 2 – хил сигнализация ишлатиш кўзда тутилган.

CAS – ички канал сигнализациятириши.

CCS №7 – УКС умумий канал сигнализациятириши.

CAS ички канал сигнализациятириши

CAS да 2 хил сигнализацияи мавжуд.

1). Линиявий сигнализация

2). Регистрли сигнализация

Линиявий сигнализация ИКМ – 30 / 32 тизимида 16 – вақт канали орқали узатилади.

Регистрли сигнализация ИКМ 30 / 32 тизимининг сўзлашув канали орқали кўп частотали усулда узатилади. Мазкур сигнализацияда қуйидаги 2 гурух частоталар ишлатилади:

Бири тўғри йўналиш, 2 чиси тескари йўналиш учун.

Тўғри йўналиш учун юқори Тескари йўналиш учун:

гурух частоталари:

f₀ = 1380 Гц f₀ = 1140 Гц

f₁ = 1500 Гц f₁ = 1020 Гц

f₂ = 1620 Гц f₂ = 980 Гц

f₄ = 1740 Гц f₄ = 780 Гц

f₇ = 1860 Гц f₇ = 660 Гц

f₁₁ = 1980 Гц f₁₁ = 540 Гц

CAS сигнализация жуфтликда ишлайди: қабул қилиш – узатиш; узатиш – Қабул қилиш.

1972 йилда 6- сонли сигнализация ишлаб чиқилди.У иккилик код асосида яратилди. Бу сигнализацияи махаллий тармоқда ишлатиш мумкин эмас. У фақат шахарлараро тармоқга мўлжалланган. Қуйидаги камчиликларга эга: адрес кисмининг хажми чегараланган, миллий тармоқка ишлатиб бўлмайди. Ташқи мухитга таъсирчан. Бу камчиликларни 7- сонли сигнализацияда бартараф қилинган. Бу сигнализация 1980 йилда ишлаб чиқилган.

АТС

3.5 – расм. Умумий канал сигнализацияси орқали узатиш

ИКМ – 30 тизимида линиявий сигналлар 16 вақт каналидан узатилади. Бу линиявий сигналларини икки станция орасида узатиш 3.5- расмда кўрсатилган.

Станциялар орасидаги сигнализациятиришдан ташқари абонент сигнализацияи бор. Бу абонент терминали ва станция орасида узатилади.

Станциялар орасидаги сигнализацияи кандай кўринишда берилиши 3.4- жадвалда келтирилган.

3.4 жадвал

А à В линия сигналлари			В à А линия сигналлари
Канал холати	Битлар кетма- кетлиги	16 санок тизимида	Канал холати	Битлар кетма - кетлиги	16 санок тизимида
Буш	1001	9	Буш	1001	9
Банд	0001	1	Эгаллашни тасдиқлаш	1101	Д
Узиш	1001	9	Жавоб	0101	5
			Узишни тасдиқлаш (отбой)	1101	Д

Ички канал сигнализацияи CAS ИКМ – 30 даги 16 вақт канал ёрдамида хосил килинади. 30 та сўзлашув каналининг сигнализация ахборотини узатиш учун 16 - вақт каналини зичлаштириш усули билан 16 та циклдан ташкил топган ўта цикл хосил қилинади. (3.6 –расм)

3.6 –расм 16 ВК да ўта цикл хосил қилиш

16 ВК нинг 0 циклида цикл усти синхронлаш бажарилади. Бу циклдаги 4 та бит синхронлаш функциясини бажаради. Қолган 4 та бит X ₁, Y ₁, Х ₂, Х ₃ даги Y ₁ (В 6) қарама – қарши станцияга цикл синхронизацияси бузилганини кўрсатувчи ахборот юборилади.Х ₁, Х ₂, Х ₃ Х ₂, Х ₃ – хизмат ахборотини юбориш учун ишлатилади.

4 – амалий машғулот

Аналог ва рақамли боғловчи линиялари модулларининг структураси

4.1. Машғулот мақсади

Рақамли АТСларда қўлланиладиган аналог ва рақамли линиялар модули. Рақамли линия модулининг вазифалари ва уларнинг функционал схемасини ўрганиш.

4.2. Топшириқ

1. Амалий машғулотга тайёргарлик кўрилаётганда [2] адабиётдаги 4, 6 бўлимни (106-107 бетлар) ва [6] адабиётдаги бўлимнинг (67-70 бетлар) ёки шу услубий қўлланманинг назарий қисмини ўрганиш лозим.

2. Талаба амалий машғулотда ўқитувчи берган шахсий топшириқ бўйича Ўзбёкистон Республикасида ишлаб турган рақамли АТС ларда қандай турдаги улаш линия модуллари ишлаётганини аниқлайди ва ишлаш жараёнини ўрганади.

4.3. Назорат саволлари

1. Уланиш линия модулининг қандай турини биласиз?

2. Аналог улаш линия модули қандай вазифаларни бажаради?

3. Рақамли улаш линия модулининг қандай турлари мавжуд?

4. Рақамли улаш линия модулининг қандай функцияларни бажаради?

5. РУЛМ хар бир функциясини тушунтиринг?

6. ИКМни линиявий модули қандай ўринга хос хусусиятларга эга?

7. 7 сонли УКС линиявий модулининг хоссаларини айтинг?

8. УЛМда синхронизация масалалари қандай ҳал қилинган?

9. Линиявий комплект схемаси қандай элементлардан иборат?

10. Уларнинг хар бири қандай функцияни бажаради?

11. STM 1 нима?

12. STM 1 нинг бажарадиган функцияси нима?

13. STM ни имкониятлари нима?

4.4. Машғулотга якун ясаш

Машғулотга якун ясашда қуйидагиларни келтириш лозим:

- қисқа назарий қисм;

- берилган вариант бўйича ҳисобот.

4.5 Адабиётлар

1. Болгов И.Ф. Электронно-цифровые системы коммутации. -М.: Радиосвязь, 1983г.

2. Гольдштейн Б.С. Системы коммутации СПб.: БВК. - Санкт–Петербург, 2003г.

3. Маевский В.И. и др. Цифровые системы передачи. -М.: Связь, 1979г.

4. Белами Д. Цифровая телефония. –М.: Радио и связь, 1986г.

5. Безир Х. и др. Цифровая коммутация. –М.: Радио и связь, 1984г.

6. Кожанов Ю.Ф. Основы автоматической коммутации - Санкт-Петербург, 1999г.

4.6 Назарий қисм

Рақамли АТС лар аналог ва рақамли улаш линияларини уланишига йўл беради. Улаш линиянинг хар бир тури ўзининг линиявий модулига ёки интерфейси билан жиҳозланиши керак. Аналог улаш линияга ўрнатилган линиявий модуллар қуйидаги вазифаларни бажариши керак:

- аналог сигнални рақамлига айлантириш ва унинг аксини;

- гуруҳли трактни ташкил қилиш;

- синхронизация ва сигнализация каналларини ҳосил қилиш;

- линия қурилмаларини станция қурилмалари билан физик туташишни таъминлаш;

- бошқариш сигналарига ишлов бериш.

        Рақамли улаш линияларининг бирламчи гуруҳ (ИКМ) рақамли улаш линиялари 2048 Кбит/с (Е1) ва 1544 Кбит/с (Т1) улаш имконли (ИКМ нинг линиявий модули), 7 сонли УКС нинг линиявий модули улаш, SDH технологиясининг рақамли улаш линиялари (STM модуллари), АН улаш имконли тармоқнинг улаш линиялари ва халқаро турлари мавжуд.

        Кўпроқ холларда рақамли АТС ларга рақамли улаш линиялари уланади. Шунинг учун рақамли улаш линиянинг линиявий модулларини батафсил кўриб чиқамиз.

        ИКМ улаш линияларининг линиявий модуллари мураккаб функцияни бажарадилар, булар қисқа қуйидагилардан иборат:

1. Электрик интерфейс – линияни станция билан физик туташтиради ва узатиш даврида уни бузилишидан кейин кириш сигнали тикланишини таъминлайди;

2. Тактли синхронизация – линиянинг такт импульслари билан станция қурилмалари синхрон ишлашига керак бўлган шароитни таъминлайди, бу эса минимал хатолик эҳтимоли билан кириш битлар оқимида бир ва нолларни улашга йўл беради. Бошқа сўз билан айтганда гуруҳли тракдан такт частотасини ажратиш. Бу функцияни амалга ошириш усули хар хал турдаги АТС да хар ҳил;

3. Чегаравий қурилма ва интерпретация – биполяр сигнални бир полярга айлантириш: линия бўйича тушаётган сигнал чегаравий қурилма орқали мантиқий бир ва ноллар кетма-кетлигига айлантирилади. Битли оқимни регенерация аналоглидан рақамли узатиш ва коммутация устунлигини таъминлайди;

4. Хавотирли сигналларни детекторлаш (линия бўйича қабул қилинади) биполяр сигнал айлантирилгандан кейин амалга оширилади. Топилган аномал вазият тўғрисидаги маълумот хавотирли сигнализация воситаси билан ифодаланади. Хавотирли сигналлар мисоли: давр синхронизацияси йўқолиши, натижада станция оқимни тўғри қабул қила олмайди: қабулда импульсларни йўқлиги, яъни кириш оқимида бит тушириб қолдирилган; хатолар частотаси чегаравий қийматдан юқори яъни хатолар пайдо бўлиш частотаси 0,001 дан ошиқ; линиявий комплектни хавотирли сигнали, комплектда носозлик бўлганда яратилади;

5. Коммутацияни бошқариш сигналларига ишлов бериш бу сигналларни узатиш учун иккита ажратилган сигнал каналини ишлатиш билан, 30 та телефон каналларидан хар бирига бирлаштирилган 32 та каналли ИКМ трактида ўта давр ташкил этилади. Хар бир 9 та давр тўхтовсиз хар 2 мс да такрорланадиган тартибга солинган 16 та даврнинг (0 дан 15 гача) кетма-кетлигини ўз ичига олади.

Хар бир ўта даврни биринчи даврнинг 16-каналли хар доим 000001х S кодли комбинацияга эга, бундаги Х-бити, агар даврни жўнатувчи шу вақтда ўта даврни қабул қила олмаса, бирга тенг бўлади. S бити 500 бит/с тезлик билан маьлумотларни узатиш учун ишлатилиши мумкин. 000001хS кодли комбинация ўта даврни синхронизацияси учун ишлатилади, хар бир матнда ўта даврнинг даврлардан қайси бири қабул қилинаётганини билишга йўл топади.

Агар умумканал сигнализацияси қўлланилаетган бўлса, сигналлар умумий канал бўйича кадрлар кўринишида узатилади. Линиявий комплект уларни қабул қилиш учун кириш оқими билан бит даражасида ўзи синхронлашга қодир бўлиши керак. Бу функцияни бажара олмаганида, комплект бошқариш тизимларини бу ҳодиса тўғрисида хабарлар туриши керак. Бит даражасида синхронлаштирилгандан кейин линиявий комплект даврли синхронизацияни олиш керак. Бу комплект қабул қилинаётган кадрни бош мазмуни ва охирини тўғри аниқлаш ҳолатида бўлиши учун керак. Хамма кадрлар номерланади ва текширув битларига эга. Текширув битлари линиявий комплекти хатоликни топиш учун ишлатилади. Кадр номери хато билан қабул қилинган кадрларни қайта узатишни ташкил қилиш учун хизмат қилади.

7 сонли УКСнинг линиявий модули даврли ва битли синхронизацияни қўллаши мумкин. Бунда у бошқариш тизимига каналдан фақат фойдали хабарни узатади, яъни синхронизация каналлар бўйича ҳақиқатда узатиладиганлар ва иккита ўзаро ҳамкорликда ишлаётган АТС ишини тўғрилигига ишониш учун кузатиш, тиклаш ва диагностика функцияларини бажаришда станция бошқариш қурилмалари алмашувидаги сигналларни узатиш, модуль бажариш керак бўлган функциялари мураккаб бўлганлиги учун, бу модуль битта ёки бир микропроцессорлар базасида қурилади. Бундан ташқари, унинг баъзи бир функциялари, хусусан, ҳатоликдан ҳимоя билан ва синхронизация тадбирлари билан боғлиқ бўлган функциялари махсус ўта катта интеграл схемада (УКИС), масалан HDLC-контролларда амалга оширилади.

Аналог технологиялардан рақамлига қадам қуйилган заҳотиёқ, муҳим масалалардан бири синхронизация бўлади. АТСдага тактли синхронизация модули ролини тушуниш учун телефон трафикаси билан шаҳар транспорти ўртасида аналогия ўтказилса катта замонавий шаҳар марказида синхронловчи светофорларсиз транспорт ҳаракатини кўз олдига келтириш қийин. Шаҳарда синхронизацияси бузилган светофорлар кўчадаги ҳаракатни бузулишига олиб келганидек, бузилган синхронизация коммутация тугунлари ахборотни буферлаштиришга бузилган қодир бўлмай қолади ва бу сиқилган видео сигналлар ва кодланган нутқли маълумотларнинг сифати пасайишига ёки ахборот йўқолишига олиб келади.

        Мисол тариқасида умумлиниявий модулдаги линиявий комплектни соддалаштирилган схемасини кўрамиз.(4.1-расм).

4.1-расм. Линиявий комплектининг соддалаштирилган схемаси

ЛСУ – Линия сигналларининг ўзгартиргичи;

ТЧА – Такт частоталарини ажратувчи ;

СРг – Сурувчи регенератор;

СБА – Синхробелгини ажратувчи;

ЭХ – Эластик хотира;

ФИМ – Фазали импульсни мослагич;

SML – Линиявий синхробелги;

SMS – Станциявий синхробелги;

ХЙ – Хатоликлар йиғувчи;

&1 - Мос тушиш схемаси;

&2 - Мос тушиш схемаси.

Бу линиявий комплект қуйидаги функцияларни бажаради:

1. Қабулда учламчи коддан биполяр сигнални тиклайди;

2. Ахборот утиб кетишни бартараф қилиш учун гуруҳли трактдан такт частотасини ажратиш (синхронлигини таъминлаш).;

3. Каналларни кетма-кетлигини аниқлаш учун тактни синхронлаш (синфазалигини таъминлаш);

4. Коммутация майдони киришида хар хил трактлар фазасини тёкислаш;

5. Узатишда коммутация майдонидан келаётган биполяр сигнални квант учламчига ўзгартириш.

Линиявий комплектни ишлаш жараёнини кўрамиз. Алоқа каналидан сигнал линиявий код (квази учламчи код, масалан: HDB-3) кўринишида келади. Линиявий комплектдаги тонал частоталарни ажратувчи ТЧА такт импульсларини ажратиб олувчи репитр СРг белгилайди. СРг синхробелгини ажратувчи СБА ёрдамида келаётган линия сигналидан линиявий синхробелги SML ҳолатини аниқлайди. Аниқланган вақтли ҳолат мос тушиши схемаси &1 ФИМ дан тушаётган станциявий синхробелги SMS билан солиштирилади. Уларнинг вақтли ҳолатлари мос &1 схема чиқишига хатолик йиғувчи ХЙ ни нольга ўрнатувчи сигнал ишлаб чиқарилади. Синхробелгилар вақт ҳолатлари мос тушмаганда ўрнатиш юз беради ва доим тушаётган SMS таъсири остида хатоликни йиғувчи ўз ҳолатини аста-секин кўпайтиради. Маълум бўсағага етганида (одатда 3-4га кетма-кет мос тушмаслик) ХЙ чиқишида биринчи келган SML ҳолати бўйича ФИМ фазани мослашга &2 схемага рухсат берувчи сигнал ишлаб чиқилади.

Линиявий комплект киришда фазалар фарқи узоқлаштирилган ва таянч АТС орасидаги масофа ҳар хиллиги билан асосланади, бу фарқ туфайли рақамли каналларнинг коммутацияси бўлмайди. Коммутация майдон киришида ҳар хил трактлар фазасини тёкислаш эластик хотирада амалга оширилади. ЭХ га ёзиш фаза импульс мослашиш ФИМ га таъсири остида амалга оширилади. ЭХ дан ўқиш эса умумстанцион импульс генератори УИГ таъсир остида бажарилади.

        Рақамли улаш линиялари SDH (Synchronies Digital Hierarchy) Синхрон рақамли иерахия технологияли SDH интерфейсларига эга. Уларга синхронли оптик интерфейс STM-1, STM-4, STM-16 киради. Бу интерфейслар оптик толали алоқа линиялари (ОТАЛ) ни зичлатиш учун ишлатилади. Улар бир-биридан узатиш тезлиги билан фарқ қилади. STM-1 узатиш тезлиги 155,52 Мбит/с (63та 2Мбит/с оқим) STM-4 учун 622 Мбит/с (252 Мбит/с оқим), STM-16 учун 2,488 Гбит/с(1008 та 2 Мбит/с оқим). Кўпроқ ҳолларда рақамли АТС ларда синхронли оптик интерфейс STM-1 ўтказилади. STM-1 155,52 Мбит/с тезлик билан оптик сигналларни қабул қилади ва узатади. STM-1 ITU-Tни маълум тавсияларини, яъни Q 783ни бажаради. Масалан, секцион сарлавҳага юқори тартибли тактларнинг сарлавҳасига ва кўрсатгичларига ишлов беради.

SDH интерфейслари АТМ тармоқлари билан бевосита ўзаро ҳамкорлик қилиши мумкин. Бунда тор йўлакли ва кенг йўлакли алоқалар интеграциясини таъминлайди. Бундан ташқари етарли даражада станция қурилмалари сонини камайтириш, тармоқни тез ҳамкорлигини ошириш, уни эффективлиги ва кенгайиш имкониятларини бериш мумкин. Ҳамда тор йўлакли алоқа режимидан кенг йўлакли алоқа режимига ўтиш бўлади. Ўзбёкистон Республикасининг территориясида S-12, EWSD, NEAX-61E, DTS, C&C08 - рақамли коммутация тизимлари ишлаб турибди. Ҳар бир тизим ўз УЛМига эга. Улар бир-биридан элемент базаси, гуруҳланиши билан фарқ қилади. Лекин бажарадиган функцияси бир хил. S-12 тизимида аналог УЛ, рақамли УЛ, 7 сонли УКС, ISDN абонентлари ва тармоқларнинг, узоқлаштирилган абонент блоки интерфейс модуллари мавжуд. Рақамли УЛ, ISDN тармоғининг интерфейс, узоқлаштирилган абонентнинг блоки интерфейс модули худди иккисининг линиявий модули каби қурилган.

ISDN абонентлари интерфейс модули асосий улаш имконини бергани учун узатиш тезлиги 2В+Д=2*64+16=144 кбит/сни ташкил этади.
EWSD тузилишида УЛ модуллари линия гуруҳлари сифатида келтирилган.
Линия гуруҳлари LTG линия турига қараб LTG C, LTG B, LTG F, LTG G, LTG H турлари мавжуд. Улар 4 ИКМнинг линиявий модулига мўлжалланган. Шунинг учун узатиш тезлиги унинг чиқишида 8192 кбит/с га тенг.
DTS тизимининг турига қараб РУЛ модуллари хар ҳил гуруҳланади. Масалан, DTS-2000 тизимида РУЛ – (TIM) 480 РУЛга мўлжалланган.
С&СО8—тизимида РУЛ М, STM-1 интерфейси AN улаш имконига эга V. 5 интерфейси ишлатилган.

5 – амалий машғулот

Рақамли коммутация тизимларида бошқариш тамойиллари

5.1. Машғулот мақсади

Рақамли коммутация тизимларида бошқариш тамойилларини ўрганиш,

БҚ ларнинг вазифаларини билиш, бошқарув усулларини ўрганиш, бошқарув турларини ўрганиш, ва бошқарув қурилмалар структурасини ўрганиш.

5.2. Топшириқ

Кўрсатилган [1, 50-52 бетлар], ёки [2, 223-227 бетлар], ёки [3, 173-210 бетлар], ёки [4, 74-77 бетлар], ёки [5, 13-20, 25-29 бетлар] адабиётлардан фойдаланиб, ўқитувчининг берган топшириғи асосида рақамли АТС ларнинг БҚ структурасини, бошқариш усулларини, бошқарув турларини ёритинг. Дастлабки маълумотларни 5.1- жадвалда келтирилган.

5.1 – жадвал.

Топшириқ вариантлари

1	2	3	4	5
Кичик сиғимли ЭАТСларда ишлатила-диган БҚ структураси	Икки машинали бошқарув комплекси структураси	Иерархик бошқарув структураси	Марказлаш-ган бошқарув структураси	Тизимли интерфейс БҚ структураси
6	7	8	9	10
КЭ АТСда ишлатила-диган БҚ тури ва структураси	S -12 тизимида ишлатила-диган БҚ структураси	EWSD тизимида ишлатила-диган БҚ структураси	NEAX-61E тизимида ишлатила-диган БҚ структураси	HUAWEI тизимида ишлатилади-ган БҚ структураси

5.3. Назорат саволлари

     1. БҚ нинг умумий вазифаси;
     2. БҚ нинг турлари АТС нинг қайси параметрига боғлиқ?
     3. БҚ ларида электрон элементларни қўлланиши нима имконини берди?
     4. БҚ нинг дастурий усули;
     5. Монтаж қилинган БҚ;
     6. Ёзилган дастурли БҚ;
     7. Ёзилган дастурли БҚ нинг функциялари;
     8. Рақамли АТС бошқарувини турларини сананг;
     9. Марказлаштирилган бошқарув тамойили;
     10. Марказлаштирилган бошқарув тамойили;
     11. Иерархияли бошқарув тамойили;
     12. Таксимланган бошқарув тамойили;
     13. БҚ структураси, хар бир блок вазифаси;
     14. БҚ нинг ишлаш алгоритми.

5.4. Машғулотга якун ясаш

Ҳисоботда қуйидагилар кўрсатилиши керак:

Рақамли АТС бошқарувини тўртта тури.

БҚ структураси.

Ўқитувчи берган вазифа вариантларининг натижаси ва хулосаси.

Аудитория машғулот дарсини ҳимояси учун назорат саволлари.

5.5. Адабиётлар

1. Болгов И.Ф. Электронно-цифровые системы коммутации. -М.: Радиосвязь, 1985 г.

2. Гольдштейн Б.С. Системы коммутации СПб.: БВК. - Санкт–Петербург, 2003г.

3. Безир Х. и др. Цифровая коммутация. –М.: Радио и связь, 1984г.

4. Кожанов Ю.Ф. Основы автоматической коммутации - Санкт-Петербург, 1999г.

5. Р.А. Аваков. Управляющие системы электросвязи и их программное обеспечение. - М.: Радио и связь. 1991г. - 256с.

5.6 Назарий қисм

Рақамли коммутация тизимларида бошқариш тамойиллари.

Умумий тушунчалар

Бошқарувчи қурилмалар ихтиёрий автоматик телефон станциянинг энг муҳим қурилмаларидан бири ҳисобланади. БҚ нинг умумий вазифаси, станциянинг КМ нинг кириш ва чиқишлари ўртасида боғловчи линияларни улаш ўрнатиш мақсадида келаётган чақирувлар оқимига хизмат кўрсатиш жараёнини бошқариш ва сўзлашув трактини ташкил этишдан иборатдир. Ихтиёрий чақирувга хизмат кўрсатилганда БҚ лари талаб қилинаётган боғланиш тўғрисида ахборотни қабул қилади, уни қайта ишлайди, КМ да бўш боғловчи линияларни излашни амалга оширади ва боғланишни ўрнатади.

БҚ ларнинг турли хиллари мавжуд бўлиб, улар АТС КМ сининг турли структураларига КМ ни ташкил этувчи коммутацион асбобларнинг турли конструкцияларига ва бошқа омилларига боғлиқдир. Хар бир янги АТС тизимини яратилиши билан янги БҚ тури хам юзага келарди. Электромеханик АТС системаларида БҚ нинг таркиби асосан қабул қилинган бошқарув усулларига (бевосита ва билвосита) ҳамда боғланиш, ўрнатиш усулларига (тўғри ёки айланма) боғлиқдир. Бу тизимларнинг БҚ лариниг ривожланиши индивидуал (якка) БҚ ларидан гуруҳли, ҳамда БҚ ларни марказлаштириш йўлидан борди, натижада уларни ишлатиш самарадорлиги ортди.

Марказлаштириш даражаси БҚ элемент базасининг тезкор ишлашига ва унинг ишончлилик характеристикаларига боғлиқдир. Электрон элементларни қўллаш юқори даражадаги марказлаштириш имконини беради. Бунда чақирувларга хизмат кўрсатиш жараёнини бошқаришнинг принципиал янги усулларини яратиш имкони туғилди. Дастурий бошқарув МБҚ(ЦУУ) мавжудлигини назарда тутади, унга абонентга боғлиқ бўлмаган маълум алгоритм бўйича чақирувларга хизмат кўрсатиш жараёнини таъминловчи, АТС ишини белгиловчи аввалдан берилган дастур ёзилади.
Дастурий бошқарув КЭ ва электрон турдаги барча замонавий автоматик коммутация тизимларида ишлатилади.

Иккита дастурий усул мавжуд:

1. Монтажланган;

2. Ёзилган дастур бўйича.

Рақамли ЭАТС лар яратишда ёзилган дастур бўйича бошқарув усули энг кўп тарқалгандир.

РКТ да бошқарув усуллари

Ёзилган дастур бўйича ишлайдиган рақамли АТС лар қуйидаги функцияларни бажариши лозим:

- Коммутация (уч фазадан иборат алоқани ўрнатиш жараёни: боғланишни ўрнатиш, боғланиш холати, боғланишни узиш);

- Сигнализация (боғланишни ўрнатиш учун сигналли ахборотни қабул қилиш ва ўзгартириш, четки қурилмалар билан сигнал алмашинуви);

- Тактли таъминлаш ва синхронлаш (юқори барқарор тактли кетма-кетликни шакллантириш ва тақсимлаш, цикли синхронлаш, тармоқда синхронлашни назоратлаш);

- регенерация, кодни ўзгартириш, хатоликларни назоратлаш, масофавий таъминот, сигналли ахборот ва циклларнинг идентификаторларини бирлаштириш ва ажратиш;

- ёрдамчи (тонал сигналларни шакллантириш, автоматик маълумотлар, акс-садо сигналларини назоратлаш);

- эксплуатация ва хизмат кўрсатиш;

- АТС бошқаруви ва хизмат кўрсатувчи ходимлар ўртасида мувофиқлаштириш.

Рақамли АТС бошқарувини тўрт хилга бўлиш мумкин:

- марказлаштирилган бошқарув;

- марказлаштирилмаган бошқарув;

- иерахиялик (погонали) бошқарув;

- тақсимланган бошқарув.

Марказлаштирилган бошқарув.

5.1. - расмда марказлашган бошқарув архитектураси кўрсатилган. Марказлаштирилган дастурий АТС қуйидаги функцияларни бажаришни кўзда тутади:

1. Чақирувга хизмат кўрсатишни бошқариш, бунда чақирилувчи абонентга тегишли бўлган маълумотлар базасидаги ахборотларни тахлил қилиш, терилаётган номерни назоратлаш, узиш ва тамом бўлиш фазаларини ўз ичига олган шу жараёнларнинг барча фазаларида хизмат кўрсатиш жараёнини ўз ичига олади.

5.1 - расм. Марказлашган бошқарув архитектураси

2. Коммутацияни бошқариш, бунинг учун АТС структурасига боғлиқ холда турли усуллар ишлатилади, лекин барча холларда хам марказий процессор боғланиш йўлини топади ва резервлаштирилади.

3. Тизимни назоратлаш, диагностика ва тиклаш, ҳамда носозликларни диагностика қилишни ўз ичига олади.

Марказлаштирилган бошқарувда марказий процессор коммутацияни бошқариш билан бир қаторда, маъмурий бошқарув тизимни назоратлаш, диагностика ва тиклаш учун етарли даражада ҳисоблаш қувватига эга бўлиши керак.

МБҚни ишдан чиқиши, БҚни бутунлай ишга қобилиятини йўқотишга олиб келади. Ишга қобилиятлигини орттириш учун икки машинали МБҚ ишлатилади.

5.2 - расм. Икки машинали бошқарув комплекси

Бу ерда: ПК - Периферик қурилма;
               МПр-р - Марказий процессор;
               ХҚ - Хотира қурилмаси;
               ПМҚ - Процессорларни мослаш қурилмаси.

Икки машинали бошқарув комплексининг қуйидаги режимлари қўлланилади: синхронли ва юкланмали бўлиш. Синхрон режимда иккала ЭБМ параллел ишлайди ва БҚ нинг барча функцияларини бажаради. Улардан бири бошловчи, иккинчиси эса буйсинувчи. Бошловчи ЭБМ ишлаб чиқилган командани бериши мумкин, иккинчиси эса бера олмайди. Иккала бошқарув машиналари ўртасида ПМК (УСП) мавжуд бўлиши зарур, у улар ўртасида ўзаро ахборот алмашинувини таъминлайди, бунда иккала машина ўзларининг хотира қурилмаларида бутун АТС нинг бошқарув тизими ҳолати тўғрисидаги тўлиқ ахборотга эга бўладилар.

МБҚ ни икки машинали БҚ нинг асосий камчилиги: МБҚ ни ишдан чиқиши БҚ ни бутунлай ишлаш қобилиятини йўқотишига олиб келади, ҳамда БҚ сиғимини кенгайтириш имконияти чекланган.

Марказлашмаган БҚ

5.3 - расм. Марказлашмаган бошқарув қурилмаси

Марказлашмаган БҚ бир неча БҚ ларидан ташкил топган бўлиб, улардан ҳар бири фақат барча боғланишни ўрнатиш бўйича функцияларнинг маълум бир қисмини бажаради. Шундай қилиб, марказлашмаган бошқарувнинг фарқли белгилари, бу хар бир боғланиш жараёнини бошқаришини бир неча БҚ бажариши ва уларнинг ҳамкорликда ишлашини мувофиқлаштирадиган органнинг мавжуд эмаслиги.

Хусусан, БҚ лар ўртасида функцияларни рационал тақсимлаш қийинчиликлари вужудга келади, бу эса уларни тёкис юкланишни таъминлай олмайди. Марказлашмаган ЭБҚ таркибидаги БҚ ишини мувофиқлаштириш учун етарли даражада махсус мураккаб дастурий воситаларни ишлаб чиқиш талаб қилинади ва хар бир БҚ хотирасида уларни сақлаш учун қўшимча харажатлар зарур бўлади.

Бошқарув тизимларни тузишнинг компромисс варианти бўлиб бошқарув функцияларининг қисман марказлашмаслигидир, у иерархик буйсинишида бўлган бир неча периферик процессорлар (Пр-р) гуруҳидан иборат бўлади.

5.4 - расм. Иерархик бошқарув қурилмаси

Бевосита периферик интерфейсга уланган ППР гуруҳи энг қуйи звенони, МБҚ эса энг юқори иерархик бошқарув даражасини ташкил этади. Битта иерархик даражанинг БҚ лари ўзаро бир-бири билан боғланмаган холда ишлайди, қўшни иерархик даражалар эса ўзаро мос равишда тизимли интерфейс орқали ахборот ва функционал алоқаларга эга.

Периферик Пр-рлар АТС нинг алоҳида периферик тизим остиларни бошқариш функцияларини ўзига олади. Периферик процессорлар одатда микропроцессорлардан иборат бўлади. Улар линияларни сканерлайди, марказий процессордан ахборотни сўрайди ва унга маълумотларни узатади. Бу маълумотлар абонент маълумотлар базасини янгилаш ва боғланишларни бошқариш учун ишлатилади, марказий Пр-р эса чақирувларни қайта ишлаш бўйича ва АТС ни бошқариш бўйича асосий функцияларни бажаради.

Тақсимланган дастурий бошқарув концепцияси ўтган асрнинг 60-йилларида юзага келган ва Е-10, S-12 тизимларида қўлланилган. У бошқарув масалалар кўплигини бир неча таркибий қисмларга функцияларни бўлиш ёки юкламаларни тақсимлаш принципига асосланган. БҚ лар бошқариладиган объектлар бўйича тақсимланади ва конструктив тарзда улар билан бираштирилганлиги учун функционал ихтисослаштирилган модулларни ташкил этади, улардан у ёки бунга мўлжалланган зарур сиғимдаги модуллар йиғилади.

5.5 - расм. Тизимли интерфейс турлари

Тизимни интерфейснинг тузилиш принципи ўзаро боғлиқ БҚ лар сонига ва улар ўртасида узатиладиган ахборот хажмига боғлиқ. БҚ лар сони унча катта бўлмаганда (2 - 3) ва ҳар бир БҚ жуфтлари ўртасида етарли даражада узатиладиган ахборот хажми катта бўлганда улар ўртасидаги алоқа хар БҚ жуфтини бевосита боғловчи ҳамда мазкур БҚ ларнинг хотирасига тўғридан-тўғри мурожаат қилиш имкони ва хар бир жуфт БҚ ларни бевосита боғловчи махсус каналлар ёрдамида амалга оширилади (5.6 - расм).

Бунда ахборот алмашинуви бир вақтнинг ўзида бир неча жуфт БҚ лар ўртасида бажарилиши мумкин.

БҚ лар сони бир неча ўнтага орттирилганда хам мос равишда ахборот хажми камайтирилганда, улар ўртасида бевосита алоқани ташкил этиш иқтисодий жихатдан мақсадга мувофиқ бўлмайди ва амалиётда амалга ошириш қийин бўлади.

Бу холда БҚ лар ўртасида ўзаро алоқа, одатда умумий шиналар (УШ) ёрдамида амалга оширилади, унга навбатма-навбат (вақт бўйича ажратилган) уни зарур ахборотни узатиш учун барча БҚ лар уланади.

5.6 - расм. БҚсининг структураси

Ихтиёрий вақтда УШ бўйича ахборот фақат бир жуфт БҚ ўртасида узатилиши мумкин, шунинг учун УШ га БҚ ни улаш навбатини ташкил этиш учун тизимли интерфейс таркибига УШ нинг махсус бошқарув блоки киритилади (6.5б - расм).

Тизимли интерфейснинг УШ кўринишида тузилиши оддий бўлиб ва техник ечими бироқ БС нинг яшовчанлигини камайтиради ва УШ нинг ўтказиш қобилияти чекланганлиги сабабли уни юз ва ундан ортиқ БҚ дан иборат ЭБС да ишлатиш имконини бермайди.

Бундай ЭБС ларда БҚ лар ўртасида алоқа хусусий бошқарувга эга (6.5в - расм) рақамли коммутация майдони (РКМ) орқали ташкил этилади. Бунда БҚ лар ўртасида ахборот алмашинуви учун БҚ га уланган алоқа линиялари ўртасида боғланишлар ўрнатиш учун мўлжалланган ЭБС таркибига кирувчи махсус РКМ ишлатилиши мумкин. РКМ негизида ЭБС тизимли интерфейсни тузиш ЭБС да БҚ лар сонига қуйиладиган чеклашни олиши мумкин.

БҚ умумий холда қуйидаги тизимостилардан иборат:

1. АЛБҚМ - абонент линияларининг бошқарув қурилмаси модули.

2. КМБҚ - коммутация майдонининг бошқарув қурилмаси.

3. ЧКБҚМ - частотали қабул қилгич узатгичларнинг бошқарув қурилмаси модули.

4. УКС БҚМ - умумий канал сигнализациянинг бошқарув қурилмаси модули.

5. ЧЛБҚМ - чиқувчи линиявий комплектларнинг бошқарув қурилмаси.

6. КЛКБМ - кирувчи линиявий комплектларнинг бошқарув қурилмаси. 7. ККУМ - қабул қилувчи узаткичларнинг менеджери.

8. МРШ - маршрутловчи.

9. МБ - маълумотлар базаси.

10. ВД - вазифалар диспетчери.

Турли тизимостиларнинг ресурсларини бир вақтнинг ўзида банд этишни истисно этиш учун БҚ тизим остиларнинг ўзаро ҳамкорлиги ВД орқали юз беради. Бунинг учун хар бир тизимостига ўзининг устуворлиги нишонланади ва тизимостилар ўртасида ахборотлар алмашинуви жараёни қуйидагича юз беради.

А - тизимости В - тизимостига ахборотни шакллантиради ва ўзининг устиворлик номери билан ВД буферига жўнатади, у ахборотларнинг тушиш таркибида ва уларнинг устиворлигини инобатга олган холда ахборотларни қайта жўнатишни бажаради. Кейинчалик УУАК МПП га сўровнома билан мурожаат қилади, ёки УУАК келган рақамни МРШ га жўнатади. Матнларда айнан ВД иштироқидаги АТС нинг ишлаш абонент ва каналли сиғим, каналлар боғланишлари бўйича СУВ алмашинуви усули, манзил пунктларининг номери, манзил пунктларининг кодлари ва уларнинг маршрутлари, таърифлар ва хокозоларни бериб, оператор станция орқали ўзининг ишчи жойини (ОИЖ) конфигурациялайди.

Барча маълумотлар ВД га манзил билан ички магистралга (МГИ) келади. ВД келаётган маълумотларнинг базасига (МБ) киритади. Эксплуатация жараёнида МБ ни ўзгартириш зарурияти туғилиши мумкин, у айнан худди шундай юз беради. БҚ тизим остиларнинг ўзаро хамкорлигини тушуниш учун ички боғланиш ўрнатилиш жараёнини кўриб чиқамиз.

1. Абонентдан (А абонент) чақирув келишини АК белгилайди ва маълумотлар ҳамда бошқарув шинаси бўйича (МБШ) УУАКМ га ахборот беради. УУИАА ички магистрал бўйича (МГИ) абонент тўғрисида маълумотлар учун МБ га мурожаат қилади; қарзи туфайли абонент учириб қуйилмаганми, четки қурилма қайси турга мансуб (фараз қилайлик; ТА частотали териш билан) КХТ (ДВО) буюртмалари олинганми ва х.з. Агар абонент чиқувчи чақирув хукукига эга бўлса, унда УУМАЛ хотирада унча регистрни (РВ) ажратади, бу ерда чақирув чиқувчидек белгиланади.

2. УУМАА ККМ га номерли қабул қилиш учун унча буш частотали қабул қилгични (ЧКК) фойдаланиш тўғрисида сўровнома беради ва уни олади. УУМАМ УУПП билан боғланади ва келаётган номер рақамларини қаерга жўнатиш кераклиги тўғрисида ахборот беради.

3. УУМАМ УУКП га КМ орқали АК нинг узатувчи сўровнома билан мурожаат қилади, қабул қилувчи қисми эса - канал сигналарнинг генератори билан абонентга "станция тайёр сигнали" зуммери кела бошлайди.

4. УУМА ВД га мурожаат қилиб номернинг 1-чи рақам терилишини кутиш таймерини ишлатади.

5. ЧКК га номернинг 1-чи рақам келиши УУПП да қайд қилинади ва уни УУМАА га жўнатади.

6. УУМАК РВга рақамли ёзади, УУКП га зумерли сигнални узиш тўғрисида сўровнома ва ВД биринчи рақамни кутиш таймерлашни тугаши тўғрисида сўровнома билан мурожаат қилади, ҳамда 2-нчи рақамни териш кутилиш вақтини таъминлайди.

7. УУМАК келган рақамни МРШ га жўнатади, у манзил пунктини аниқлайди. Агар келаётган номернинг рақамлари билан бошланувчи биронта ҳам манзил пункти мавжуд бўлмаса, унда МРШ бу ҳақида УУМАК га ҳабар беради, у эса абонент узиш жараёнини ташкил этади. Фараз қилайлик, хусусий станциянинг коди 2 та рақамдан иборат бўлсин. МРШ рақамларини қабул қилиш жараёни давом этмоқда. УУМАА дан МРШ 2-нчи рақамни олгандан сўнг у боғланиш - ички эканлигини аниқлайди.

8. Охирги рақам келгандан сўнг МРШ МБ дан чақирилаётган абонент тўғрисида (В - абонент) маълумотларни сўрайди. Агар кирувчи боғланиш мумкин бўлса, унда МРШ бу тўғрисида УУМАА (В-абонент)га ҳабар беради. "В" абонентнинг барча хусусиятларини МБ дан унга қайта ёзади; А абонентнинг УУАК сига В абонентнинг УУМАМ координаталарини жўнатади. А абонентнинг УУМАМ си В абонентнинг УУМАМ сига чақирувчи хизмат кўрсатишни давом этаётганлиги тўғрисида хабар беради.

9. "В" абонентнинг УУМААА си чақирувни жўнатиш тўғрисидаги буйруқни беради, УУКП дан "А абонентга чақирув юборишни назоратлаш" зуммер сигнални улаш тўғрисида сўрайди, В абонентни жавобини кутишга таймерни ишга туширади.

10. В абонентнинг жавобини ШДУ бўйича АК аниқлайди ва УУМАА га хабар беради, у чақирувни узатиш сигналини узади, УУКП га А абонентдан зумерли сигнални узилиши ҳамда А ва В абоентларни уланиши тўғрисидаги хабар беради. А абонентнинг УУМАА си шу вақтдан бошлаб ВД га тарификациион импульсларни унга жўнатиш тўғрисида мурожаат қилиб сўзлашув вақтини таймерлашни бошлайди. Хар бир тарификацион импульснинг келиши А абонентнинг РВ сига ёзилади.

11. АК В абонентнинг отбойини аниқлайди ва ШДУ бўйича УУАК га хабар беради, у УУКП га В абонентни узиш тўғрисидаги вазифа (топшириқ) билан мурожаат қилади, ўзининг РВ сини бекор қилади, А абонентнинг УУКА сини хизмат кўрсатишнинг тугаганлиги тўғрисида хабар беради.

12. А абонентнинг УУМАА си УУКПга А абонентга "банд" зуммер сигналини улаш тўғрисида вазифа билан мурожаат қилади ва отбой олишни кутиш вақтини тайинлайди.

Отбой келганда у УУКПга узиш тўғрисида вазифа билан мурожаат қилади, сўзлашувни кейинги тўлови учун РВ дан РМО га тарификацион маълумотларни қайта ёзади. Чиқувчи боғланишга хизмат кўрсатиш жараёнини 7-банддан бошлаймиз, чунки унга қадар барча жараён ўхшаш.

7. УУАК келган рақамни МРШ га узатади, у манзил пунктини аниқлайди. Фараз қилайлиқ олислашган станциянинг коди 3 та рақамдан иборат бўлсин. МРШ рақамларни қабул қилиш жараёни давом этмоқда. МРШ УУАК дан учинчи рақамни олгандан сўнг у боғланишни чиқувчи эканлигини аниқлайди. Шу вақтдан бошлаб УУАК МРШ га териш рақамларини жўнатишни тўхтатади.

8. МРШ УУАК га (В абонент) мурожаат қилади. УУАК В абонентга РВ ни киритади, унда МРШ дан қабул қилинган номер рақамлари ёзилади, танланган АК бўйича СУВ ни алмашиш усул МБ кўчириб ёзилади; А абонентнинг УУ сига УУАКИ нинг координаталарини юборади; УУАКИ УУМАА ни чақирувчи хизмат кўрсатиш давом эттирилиши тўғрисида хабар беради. УУМАА номернинг кейинги рақамларни УУЛК га жўната бошлайди.

9. УУЛК РВга ёзилган сигнализация протоколи бўйича СУВ алмашув жараёнини ташкил этади. УКС бўйича сигнализация ҳолида УУЛК УУОКС ни УУКП га сўзлашув трактини улаш тўғрисида ахборот билан мурожаат қилади. Каналдан чиқувчи узатишни назоратлаш зуммер сигнали кела бошлайди.

10. В абонентнинг жавоби УУЛК га тушади ва у А абонентнинг УУ АК сига боғланиш ўрнатилиш тўғрисида хабар беради. А абонентнинг УУМАКси шу вақтдан бошлаб унга тарификацион импульсларни юбориш тўғрисида OS га вазифа билан мурожаат қилиб, сўзлашув вақтини тайёрлай бошлайди. Хар бир тарификацион импульснинг келиши А абонентнинг РВ сига ёзилади.

11. В абонентнинг отбой УУЛК дан келади, у УУКЛ га В абонентни узиш тўғрисида вазифа билан мурожаат қилади, РВ ни бекор қилади, абонентнинг УУАКА сига хабар беради. А абонентнинг УУМАКА си УУКП га А абонентга "банд" зуммер сигналини улаш тўғрисида вазифа билан мурожаат қилади ва отбой олишни кутиш вақтини таъминлайди.

Отбой келганда у узиш тўғрсидаги УУКП га мурожаат қилиб сўзлашуви кейинчалик тўлаш учун РВ дан РМО га тарификацион маълумотларни кўчириб ёзади.

6 - амалий машғулот

PКТ-нинг ДТ тўғрисида асосий тушунчалар ва унга

қўйиладиган талаблар

6.1 . Машғулотнинг мақсади

Рақамли коммутация тизими алгоритмик ва дастурий тушунчасини, дастурий таъминотга қўйиладиган талабларни ва ДТ яратишда каскадли ва V моделини, дастурлашдаги тил турларини (R, A, S, P), SDR диаграммалари ва тилини, чақирувга хизмат кўрсатиш жараёнида SDR тилини қўллашни, коммутация тугунини автоматик моделини, SDR тилини асосий белгиларини ўрганишдан иборат.

6.2 . Топшириқ

Амалий машғулот дарсига тайёрланаётганда шу фан бўйича [1, 9-19 бетлар ], ёки [2, 134-142 бетлар] ўрганиш лозим.

Ўз вариантингиз бўйича берилган топшириқларни бажариш лозим. Вариант бўйича Дастлабки вариантлар 6.1 жадвалда келтирилган.

6.1 - жадвал.

Топшириқ вариантлари

SDL тилида Ч.Х.К.Ж турли босқичлари учун блок схема тузиш.
Вариантлар	1	2	3	4
Топшириқ тури	SDL тилида Ч.Х.К.Ж абонент “А” дан чақириқ сигналини қабул қилиш	Абонент “А” га станция тайёр сигналини узатиш (СТС)	Абонент “А” томонидан терилган рақамларни қабул қилиш	Абонент “Б” бўш “А” абонент Ч.С.А “Б” абонент Ч.С. узатиш
Вариантлар	5	6	7	8
Топшириқ тури	Абонент “А” банд сигналини узатиш	Абонент “Б” чақириққа жавоби	“А” ва “Б” абонентларни сўзлашуви	Сўзлашув тугагани
Замонавий ЭАТС ларнинг дастурий тизимлари
Вариантлар	9	10	11	12
Топшириқ тури	EWSD тизимининг ДТ структураси	S-12 тизимининг ДТ структураси	C&CO8- тизимининг ДТ структураси	NEAX-61E тизимининг ДТ структураси

6.3 Назорат саволлари

1. Электрон бошқариш тизимининг вазифалари нималардан иборат?

2. Алгоритм тушунчасини туширтиринг.

3. Электрон бошқариш тизим ишини таъминловчи ДТ вазифаларини келтиринг.

4. РКТ ДТ қўйиладиган талаблар нималардан иборат?

5. ДТни яратишда қўлланилган модел турларини келтиринг.

6. АТС ДТ ини лойиҳалаштириш даражаларини тушинтиринг.

7. Коммутация узелининг автоматик моделини тушинтиринг.

8. SDL тилини асосий белгилари нималардан иборат.

9. Телекоммуникацион ДТ ни лойиҳалаш технология структурасини тушинтиринг.

10. ДТ сифати нималардан иборат.

11. Замонавий АТС ларнинг дастурли тизимларини бир-биридан фарқларини тушинтиринг.

6.4 Машғулотга якун ясаш

Машғулотга якун ясашда қуйидагиларни келтириш лозим:

- қисқа назарий қисм;

- берилган вариант бўйича ҳисобот.

6.5 Адабиётлар

1. В.О. Игнатьев и др Программное обеспечение АТС-М.: Радио и связь, 1981-145с. Стр. 9-16.

2. Р.А. Аваков. Управляющие системы электросвязи и их программное обеспечение – М.: Радио и связь. 1991-126с. Стр. 134-142.

3. РКТ-I қ. Маърузалар матни.

6.6 Назарий қисм

РКТ дастурий таъминотига қўйиладиган асосий

талаб ва тушунчалар

РКТ алгоритмик ва дастурий тушунчаси

тўғрисида тушунча

Коммутация узелининг КУ электрон бошқарув тизими (ЭБТ) чақирувларга хизмат кўрсатиш бўйича унга юклатилган функцияларни, ҳамда берилган ишлаш алгоритмига биноан КУ га техник хизмат кўрсатиш ва уни эксплутация қилиш билан боғлиқ бўлган функцияларни бажаради. ЭБС нинг ишлаш алгоритмлари турли даражада деталлаштирилган турли усуллар билан тавсифланиши мумкин: зарур график ва рақамли ахборотлар билан тўлдирилган холда табиий тилда ёки бирон – бир формаллашган тилда тавсифланиши мумкин. ЭБМ ишлаш алгоритмлари тавсифланиш мажмуаси (тўплами) АТ нинг алгоритмик таъминотини бутунлай ёки қисман аппарати (схемали) ёки дастурий равишдаги алгоритм дастур кўринишида берилган бўлиши керак, яъни уни ЭБМ амалга ошириш мумкин бўлган шаклда бўлиши керак.

Дастурий “алгоритмик” таърифи етарли эмас, чунки у юқорида кўпгина санаб ўтилган дастурнинг “техник” тушунчаси аспектларини акс эттирмайди.

“Техникавий” таъриф маъносида дастур ЭБМ хотирасида машина буйруқлари мажмуаси кўринишида материаллашган специфик техник махсулотдир, у Дастлабки, ахборотни зарур натижага ўзгарувчи берилган алгоритмни амалга оширади ва зарур конструкторлик ҳамда эксплутацион хужжатлар комплектлари билан мувофиқлашади. Шунга ўхшаб уларга хос хусусиятларини инобатга олган холда дастур бажарилишида ишлатиладиган ўзгармас ва ярим ўзгара маълумотлар аниқланиши мумкин. Берилган ишлар алгоритмларга мос равишда (биноан, мувофиқ) ЭБМ ишини таъминловчи шу, йўсинда аниқланган дастурлаш мажмуаси дастурий таъминот (ДТ) деб аталади.

Шуни таъкидлаш лозимки, дастурий таъминот ЭБМ аппаратураси билан бирга ахборотни қайта ишлаш воситасидир, шунинг учун ДТ ёрдамида ЭБМ да ўзгартиришлар амалга ошириладиган оператив маълумотлар, яъни қайта ишлаш объекти бўлган маълумотлар дастурий таъминотга кирмайди (мансуб эмас).

РКТ ДТ сига қўйиладиган талаблар

ДТ нинг таркиби, тузилиш тамойили ва характеристикалари сезиларли даражада АТС нинг тактик – техник, техник – иқтисодий ва эксплутацион характеристикаларига таъсир кўрсатади. Шу муносабат билан ДТ бир қатор талабларни қониқтириши керак, бу талаблар ёзилган дастур бўйича бошқарувни АТС ни ишлатиш ва ишлаш характеридан ҳамда унинг вазифасидан ҳамда унга қўйиладиган умумий талаблардан келиб чиқади:

Бу талабларни 2 гуруҳга бўлиш мумкин:

1) АТС нинг нормал ишлашини бузишга олиб келадиган талабларнинг бажармаслиги;

2) АТС ни ишлатиш ва уни ишлаш самарадорлигини пасайтиришга олиб келадиган талабларнинг бажармаслиги.

Биринчи гуруҳга қуйидаги талабларни киритиш мумкин:

- дастурий таъминот функционал тўлиқ бўлиши керак яъни барча берилган функцияларни дастурий амалга оширишни бажариши керак;

- ДТ реал вақтда ишлаши ва зарур вақт бўйича чекланишларга амал қилган холда барча берилган функцияларни бажариши учун техник воситалар билан биргаликда етарли маҳсулдорликка эга бўлиши керак;

- ДТ доимо АТС умуман ишининг ишончлилигига ва эксплутацион ҳаражатлар катталигига қўйиладиган талабларнинг бажарилишини кафолатлаши ҳамда техник воситалар билан биргаликда ишончлиликка эга бўлиши керак.

Иккинчи гуруҳга қуйидаги талаблар киради:

- ДТ тузилишининг тамойиллари ва дастурлар сақланишини минимал қийматини таъминлаши лозим;

- ДТ унга зарур ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш учун очиқ бўлиши, мавжуд дастурлар ва маълумотларни минимал ўзгартирилганда уларга бу ўзгартиришлар ҳамда қўшимчалар киритиш имконини бериши учун юқори мослашувчанликка эга бўлиши керак;

- Умуман ва алохида дастурлар ДТ сининг структураси ҳамда тузилиш тамойиллари АТС ходимлари томонидан ДТ ни ўрганиш, ўзлаштириш ва ишлатиш учун оддий бўлиши зарур;

- ДТ структураси ва тузилиш тамойиллари , ҳамда унинг таркибига киритилувчи қўшимча воситалар ДТ ишлаб чиқиш жараёнлари ҳамда уни ишлаб чиқишни ташкил этиш самарадорлиги имкониятини таъминлаши зарур. Кейинчалик АТС ДТ сининг тузилиш тамойиллари ва структурасини танлашда юқорида келтирилган талабларни қандай қилиб инобатга (ҳисобга) олиш кўрсатилади.

Дастурий таъминотни яратиш ва ундан

фойдаланиш босқичлари

АТС ДТ сини яратиш ва ишлатишнинг турли босқичларида унга қўйиладиган талабларни бажаришда турли усул ва воситалар қўлланилади. Шунинг учун дастлаб бу босқичларнинг кетма – кетлиги ва мазмунини кўриб чиқиш фойдали бўлар эди .

Дастурий таъминотнинг Дастлабки ишлаб чиқилган моделларидан бири шовва (водопад) модели (wabe..) ҳисобланади ёки бошқачасига 6. 1 - расмда кўрсатилган каскадли моделдир. Бу моделнинг кейинги эволюцияси коммутация тизимларини эксплутацион бошқарув самарадорлиги талаблари билан белгиланиши ҳамда янги телекоммуникация хизматларини оператив ҳамда тезкор макетлаштириш асосида киритиш зарурияти Дастлабки моделнинг ривожланиши бўлган V – моделга олиб келди. 6.2 - расмга қаранг.

6.1 - расм. ДТ ишлаб чиқишнинг каскадли модели

6.2- расм. ДТ ишлаб чиқишнинг V – модели

Бу иккала модел кейинги фаза ишлаши бошланишидан олдин ихтиёрий фаза иши тугаллашини кўзда тутади. Бироқ, бугунги кунда ДТ ишлаб чиқишда дастурлашнинг объекти – мўлжалланган методологияси ишлатилади, бу усул учун 6.3 - расмда кўрсатилган Б. Боэман таклиф этган спиралли модел ҳамда кетма – кет орттиришлар йўли билан ДТ яратишнинг интерацион жараёнига мос келишига тўғри келади.

6.3 - расм. Спиралли модел

ДТ ҳаётий циклининг бошқа фазаларининг деталларига аҳамият бермай телекоммуникацион дастурий таъминотни ишлаб чиқариш жараёнига диққатимизни қаратамиз.

6.4 - расмда келтирилган бу жараённинг иерархик декомпозицияси кўзда тутилган. Бундай йириклаштирилган қадамларга (лойиҳалаштириш даражалари) талабларни таҳлиллаштириш ва формаллаштириш ҳамда телекоммуникацион ускунанинг интерфейслари (R даража) архитектурани аниқлаш (тизимси ва функционал) ва ДТ нинг модулли структурасини (А даража), SDL ишлаб чиқиш – модулларнинг спецификацияси (блоклар, процессорлар, амаллар, маълумотларнинг структураси) ва модуллараро интерфейслар деталли лойиҳалаштириш. (9 даража) ва хусусан дастурлаш ҳамда дастурни созлаш (Р даража), ДТ ни ишлатиш (Эксплутация қилиш).

	S даража
P даража

6.4- расм. АТС дастурий таъминотини лойиҳалаштиришни

умумлаштирилган структураси

Биринчи учта даража АТ лойиҳалаштиришга, ундан кейинги иккитаси эса ДТни лойиҳалаштиришга киради. Охирги босқич ишлаб чиқилган ДТ билан боғлиқ, ишлаб чиқиш жараёнида АТ ва ДТда аввал аниқланмаган хатоликлар текширилади ҳамда ДТ да амалга ошириладиган функцияларни ўзгартириш ва кенгайтириш эҳтиёжлари аниқланади. Бу ҳолатлар АТ ва ДТ нинг алохида компонентларини лойиҳалаштириш бўйича қўшимча ишларни ўтказиш учун олдинги даражаларга қайтишни тақозо қилади. АТ ва ДТни лойиҳалаштириш даражалари шундай иерархик тарзда тартиблаштирилганки, унда мазкур иерархик даража босқичини бажариш натижалари аввалги даражанинг лойиҳа ечимларини деталлаштиради ва кейинги қуйироқ иерархик даража босқичи учун бошланғич маълумот бўлади. АТ ва ДТ лойиҳалаштириш даражалари ўзаро нафақат тўғридан – тўғри (юқорироқ даражадан қуйигача) катта тескари йўналишда ҳам бир – бири билан боғланган. Босқичларнинг тескари алоқалари лойиҳа қарорларига аниқлик киритиш ва яхшилаш учун ишлатилади, бу ечимлар кейинги босқичларда олинган натижалар бўйича аввалги даражаларда қабул қилинган бўлади, бу кетма – кет (бирин - кетин) яқинлашиши усули (итератив) билан охирги ечимни топиш имконини беради.

Лойиҳалаш даражалари конкретлаштириш даражаси (қуйидан юқорига қараб ўсиш) ҳамда тавсифлашнинг турли воситалари билан фарқланади.

ДТ тизимсини юқори даражада тавсифлаш маълум маънода уни қуйи даражада турувчи тавсифлашларнинг “Умумий аждодлари” оиласидан ҳисобланади.

Лойиҳалашнинг барча даражаларида (нафақат S даражада) ДТ ечадаиган масалаларнинг кетма–кет спецификацияси амалга оширилади. Бу ерда спецификация деганда масалани амалга ошириш эмас, балки, ўзи учун характерли бўлган атамалар тавсифи тушунилади. Бу телекоммуникацион ДТ ни кейинчалик деталлаштириш ва ишлаб чиқиш учун асос бўлади. Лойиҳалашнинг хар бир даражаси юқори даражадан спецификация олиб, ўз навбатида қуйида турувчи бирон–бир (ёки ундан кўп) даражага спецификациялар зарур бўлган маълумотларни тайёрлайди деб, ҳисобласа бўлади. Спецификацияларнинг хусусиятлари: бир маънолик, аниқлик, формаллик, тушунарлик ва ўқилишлик. Юқорироқ даражанинг дастурлаш тилини қуйироқ даражадаги типга нисбатан спецификация тили деб, ҳисоблаш мумкин.

Бунда дастурий модулнинг спецификацияси модулнинг ўзидан кичик (қисқа) бўлиши шарт эмас, чунки ундан карралик эмас, аниқлик ва тушунарлилик талаб қилинади. Коммутация тугунининг ДТ талаблари таърифлари ва спецификацияси лойиҳалаш R даражасининг асосий вазифалари ҳисобланади. Бу даражада техник талаблар, станциянинг структуравий схемаси, коммутацион ускуналар билан ДТ интерфейслари ва хоказолар ишлаб чиқилади. Биринчи даражада коммутация узели кириш ва чиқишларга эга бўлган “қора яшиндек” (қути) кириш ва чиқишлар орқали у ўзининг ташқи қуршови билан сигналлар алмашади ҳамда ишлаш жараёнининг жорий ҳолатини сақлаш хотираси (сигналлар билан алмашинув предисторияси). Ушбу босқични бажариш натижаси бўлиб, Кунинг функционал спецификацияси ҳисобланади, бу спецификация амалга ошириладиган жараёнлар таркибини (чақирувларга хизмат кўрсатиш, абонентларга қўшимча хизмат кўрсатиш, техник хизмат кўрсатиш ва х.), кириш – чиқиш сигналларининг таркиби, хар бир жараён учун ҳолатлар ҳамда сигналлар алмашинуви алгоритмларининг тавсифига эга бўлишни ва жараёнлар ҳолатларининг алмашинувини белгилайди.КУ нинг функционал спецификацияси АТ ва ДТ нинг кейинги даражаларида лойиҳалаш бўйича ишларни режалаштиришнинг асоси бўлиб хизмат қилади. АТ нинг тизимли лойиҳалашда исталган ижро структураси асосида ҳамда у қабул қилувчи ва узатувчи сигналлар рўйхати таркиби аввал ишлаб чиқилган алгоритмларда жараёнлар ҳолатлари тавсифлари деталлаштирилади. Жараёнларнинг бу даражада деталлаштиришда (деталлаштиришнинг даражасида) хар бир ҳолат билан бу ИС нинг қурилма ва ускуналарининг бу ҳолатда банд қилган рўйхати солиштирилади (қиёсланади). Алгоритмларни деталлаштириш хар бир кирувчи сигнал учун мувофиқ равишдаги амаллар тартиби жараёнини аниқлашдадир, булар жараённинг шу сигнали бўйича бир ҳолатдан бошқасига ўтишни ва жавоб чиқиш сигналини бериш учун зарур. Шу босқичда жараёнлар ва уларга мос алгоритмларни структуралаш, стандарт жараёнларни ажратиш, жараёнлар орасида ахборот ва функционал алоқалар таркиби ва усулларини аниқлаш бажарилади.

ЭБМ КУ нинг танланган структурасига қўлланилганда АТ ни деталлаштирилган лойиҳалашда олдинги босқичда жараёнлар ЭБМ БҚ ўртасида тақсимланади, хотира массивларининг таркиби характеристикалари ва структураларини ҳисобга (инобатга) олган холда аввалги ишлаб чиқилган алгоритмлар деталлаштирилади. Тавсифлаш тили сифатида одатда ўзига хос бўлган нуқсонларга эса табиий тил хизмат қилади, яъни унинг бир маънога эга бўлмаслиги, бу табиий тилнинг дастурий тизимларни тавсифлаш учун етарли даражада аниқ бўлмаганлигидадир, шу боисдан турли ишлаб чиқарувчилар ДТ тавсифномасининг тўлиқ бўлмаслиги сабабли айнан бир хил техник топшириқ сўзини хар хил тушуниши мумкин, бу хол яна шу билан мураккаблашадики, катта ва мураккаб телекоммуникацион дастурлар тизимини ишлаб чиқишда R даражага қандай ахборот етишмаётганлиги равшан бўлгунга қадар анча вақт ўтади. R даражада қандай лойиҳалашда юзага келадиган яна битта қийинчилик бу талаблар тавсифномаси семантикасининг битта даражадаги деталлаштиришда ушлаб туриш мумкин эмаслигидадир. Натижада R даражанинг баъзи тавсифлари бир мунча туманли, бошқалари эса хаддан ташқари деталлаштирилган бўлиб, унча муваффақиятли бўлмаган амалга ошириш элементларини тақдим этади, чунки бу танлов тизимнинг қолган қисмларини кўриб чиқмасдан ва ишлаб чиқувчига маълумотларнинг самарали структураларидан лойиҳалашнинг кейинги даражаларида фойдаланиш ёки дастурлаш усулларини ишлатиш имконини бермайди.

Лойиҳалашнинг R даражаси тугаганидан сўнг, яъни коммутацион узелнинг дастурий тизимининг аниқ ташқи спецификацияси унинг нормал тавсифига алмаштиргандан сўнг ДТ архитектурасини ишлаб чиқиш бошланади (А даража).

Лойиҳалашнинг А даражасини шартли равишда иккита даража остига бўлиш мумкин – функционал архитектурани ишлаб чиқиш ва тизимли архитектурани ишлаб чиқиш.

Бу даражАТстиларни лойиҳалаш тамойиллари охирги йилларда тамойилал ўзгаришларга учрайди. Системали ечимлар, тартибсиз бошқарув структуралар ва дастуростилар пухталик билан аниқланган ва яхши ҳужжатлаштирилган функционал модуллар билан алмашди. Cезиларли даражада лойиҳалашнинг мезонлари силжиди (ўзгарди) – бошқарув жараёнларини бошқариш ресурслари алгоритмларига жараёнларнинг ўзаро хамкорлиги ва тизимларни структуралаш муаммоларига нисбатан сезиларли даражада камроқ (кичик) роль берила бошланди. Худди ўша лойиҳалашнинг А даражасида дастурли тизимнинг структуравий модели ишлаб чиқилмоқда, у мазмунли функциялар иерархиясидан иборат бўлиб, унинг бажарилиш самараси коммутацион узел ва чақирувларига хизмат кўрсатиш ишига таъсир кўрсатади. Бундай структуравий модел TTUT спецификация тилида ва SDL тавсифида блоклар дарахтининг диаграммаси деб аталади. Блок SDL объектида энг йирик объект бўлиб, бир ёки бир неча жараёнлардан иборат бўлади. ДТ тизимини таркибий қисмларга бўлиш қуйидагича бажарилади: бунда хар бир қисм унча катта бўлмаган бўлиши, қабул қилишга ва мувофиқ равишда функционал бўлинишига қулай бўлиши керак, ҳамда бўлиш натижасида юзага келадаган қисмлар ўртасидаги алоқалар иложи борича кучсиз бўлиши керак .

Бўлишнинг ҳар бир босқичида каналлар, кириш сигналлари, чиқиш сигналлари ва маълумотлар хам спецификацияланади. А даражанинг дастурий хужжати SDL – спецификацияларининг дастурий жараёнлари, тартиблари ва макросларини лойиҳалаш адабиётда баъзида АТС нинг алгоритмик таъминоти деб аталади . ноформал тарзда алгоритмни бирон – бир масалалар синфидаги ихтиёрий масалани ечишнинг самарали тартибини аниқлайдиган (белгилайдиган) қоидалар мажмуаси деб қараш мумкин. Атаманинг ўзи I X асрнинг буюк ўзбек математиги Муҳаммад ал – Хоразмий номи билан боғлиқ бўлганлиги туфайли ва демак, жуда узоқ тарихга эга, лекин алгоритмлар математик объектлар сифатида ўтган асрнинг 30 – йилларидан эътиборан (буён) тадқиқот қилиб келинмоқда.

Алгоритм тушунчасини аниқлаш хусусан олганда қисман – рекурсив функция ёки Тюринг машинасига асосланган. Қатъий айтганда, АТС нинг дастурий бошқарув алгоритмини тузиш математик маънода ечиб бўлмайдиган муаммодир, чунки бундай алгоритмнинг аргументлар соҳаси албатта ўз ичига коммутация узелининг реал вақтда ишлаш ҳолатларини ва оддий (жорий) қийматларни олади .

Бошқа томондан Черг тезис маълум, унда ихтиёрий ҳисобланадиган арифметик функция қисман – рекурсивдир. Демак, АТС бошқарувининг дастурий алгоритмини тузишнинг алгоритмик хал қилиб бўлмайдиган муаммолари оддий мулохазалардан келиб чиқади: барча арифметик (сонли) функциялар – континиум, қисман - рекурсив ҳисобли (чекланган) кўпликдир. Шунга қарамай, алгоритмик таъминот атамаси дастурли таъминот бўйича мутахассислар масканидан мустахкам ўрин олди.

S даражаси детал лойиҳалаштиришни ўз ичига дастурли модулларнинг интерфейслар спецификацияларни аниқлаш ва маълумотлар структураси ҳамда SDL - диаграмма модулларини лойиҳалаш ҳам юқоридан пастга қараб каналлар, сигналлар, жараёнлар, тартиблар, макроаниқлашларнинг қадамма – қадам усули қўлланилади. интерфейсларни аниқлашда интерфейсни ташкил этувчи параметрларнинг структуралари, глобаллари ва ахборотлар тартиби узил – кесил аниқланади. Конструкторлик чизмаларига ўхшаб, SDL - даиграммалар бу оддий расмлар эмас, балки тугалланган ва бой тилдир. SDL ни табиий ва ишлатиш учун қулай қилади. Тилнинг сўзлари ва график белгилашларда SDL ни ўқиш мазмунини антик қабул қилиш учун унча катта бўлмаган амалиёт зарур бўлади.

Бироқ аниқ белгиланган семантикаси тил бўлгани учун SDL – диаграммалар ёзиш қоидаларига қаттиқ (қатъий) чекланишлар қўяди.

Шуни эслатиш лозимки, ПИ – Т да SDL типини ишлаб чиқиш 70–йиллар бошидан ўтказиб келинмоқда. SDL нинг биринчи версияси 1977йилда, иккинчиси 1982 йилда, учинчиси эса, кенгайтирилган ва моделлаштирилган 1955 йилда чоп этилган. бу версияларга ва мос равишда SDL – 76, SDL – 82, SDL – 85 номлари берилган. Биринчи версиялар график псевдокод ёрдамида ярим формал тавсифлаш воситаларидан иборат бўлган, лекин секин – аста тизимларнинг формал гуруҳлашган тавсифлаш имкониятлари сезиларли даражада чуқур ривожланди ва бутунлай формаллашган ҳамда коммутация узелларининг ДТ си спецификацияларини бажаришгача етиб борди. 9.8 - жадвалда SDL график версиясининг асосий операторлари келтирилган. ДТ ишлаб чиқишнинг тугалловчи қадами дастурни кодлаш ва созлаш (лойиҳалашнинг Р - даражаси) бўлади, сонли жиҳатидан Р даражани кўпчилик дастурлаш деб атайди.

Бу босқич давомида дастурни ишлаб чиқиш кодларга, дастурларга айлантирилади (конверторланади), улар бошқарув процессорларида бажарилиши мумкин. Дастурлар БҚ га тушунарли бўлган бирон-бир формал тилда ёзилади. Кўпгина деталли алгоритмларни кодлаш учун ITU юқори даражадаги ишлаб чиқилган CHILL дастурий тилни амалга оширади. CHILL ITU чегарасида ПАСКАЛ ва П LI 1 тиллари асосида ишлаб чиқилган бўлиб, коммутация вазифаларига мўлжалланган, баъзи алгоритмлар, конкрет жараённинг буйруқлар тизими ва структурасини инобатга олувчи қуйироқ даражадаги АССЕМБЛЕР ва МАКРОАССЕМБЛЕР хилидаги тилда бажарилади. Нур қонунига тўла мос равишда, процессорлар характеристикаларини жиддий яхшилаш, юқори даражадаги тилларни самарали ишлатиш имконини олиб келди, бу тилларга кенг тарқалган телекоммуникация иловалари учун СИ ++ тили киради .

ДТ ни созлаш босқичида берилган алгоритмнинг хар бир дастурини тўғри бажарилиши алоҳида текширилади (автоном созлаш), автоном созланган дастурлар мажмуага бирлаштирилади ва уларнинг мантиқий ҳамда вақт бўйича ўзаро ҳамкорлиги (комплекс созлаш) тўғрилиги текширилади. ДТ ни эксплутация қилиш босқичида КУ нинг реал шароитларда ишлашида ДТ нинг ишлаш қобилияти ва эксплутацион характеристикалари текширилади, аниқланган хатоликларни тўғрилаш учун ДТ га зарур ўзгартиришлар киритилади, характеристикалар ва функционал имкониятларни яхшилаш, КУ ускунасининг таркибини ўзгартириш ва ўзаро алоқалари бўйича ишлар олиб борилади.

ДТ ни созлаш ва эксплутация қилиш босқичларида ишларни бажариш учун махсус дастурий воситалар ишлатилади, улар билан хамкорлик қилиш учун ММКТТ тавсия этган МКL алоқа тили қўлланилади.

SDL тилини чақирувга хизмат кўрсатиш жараёнини (ЧХЖ) тавсифлаш учун қўлланилиши

ЧХЖ ни тавсифлашнинг энг қулай усули бўлиб, автоматнинг графи ҳисобланади, у йўналтирилган ёйлар билан уланган кўплик чўққилардан иборат. Бу графнинг хар бир чўққиси Z n / У ш белгига эга бўлиб, АБ ҳолатининг барқарор ҳолатини ва бу ҳолатдаги автоматнинг чиқиш сигналини акс эттиради. Агар, Uz бошқарув сигнали мавжуд бўлганда кирувчи сигнал Xn нинг келиши автоматни бир барқарор ҳолатдан бошқасига ўтишга олиб келади, унда бу ҳолатларга мос равишда ўтиш йўналишини кўрсатувчи ва Xn / Yk белгига эга чўққиларни бошқаси билан улайди.

МККТТ тавсия этган ДТ спецификациялар ва тавсифлар тили, АТ лойиҳалаш босқичида якка чақирувга хизмат кўрсатиш жараёнини (якка буюртма ёки бошқа турдаги жараёнларни тавсифлаш) амалга оширувчи КУ нинг автоматик модели негизида тузилади.

Якка чақирувга хизмат қилувчи КУ нинг автоном модели операцион автомат (ОА) ва автоматларнинг бошқарувчи (АБ) (6.5 - расм) композициясидан иборат.

ДТ ни ишлаб чиқишни тавсифлаш жараёни етарли даражада мураккаб бўлиб, кўп меҳнатни талаб қилади. Ёзилган дастур билан бошқарувли замонавий АТС ДТ сининг ҳажми 200 – 300 минг буйруқлар ташкил этса, дастурчининг бир йилда ишлаш маҳсулдорлиги 500 – 1000 та буйруқни ташкил этса, ДТни ишлаб чиқишга тахминан 200 – 400 одам йил зарур бўлади. Параллеллаб ишлашнинг реал имкониятларини инобатга олиб, АТС ДТ сини ишлаб чиқишни рационал ташкил этилганда ДТ ишлаб чақирувчи жамоа одатда, 50 – 100 кишидан иборат бўлади . Мазкур шароитда АТС ДТ ни ишлаб чиқиш 3 – 5 йилни ташкил этади. ДТ нинг талаб даражасида сифатини таъминлаш учун уни ишлаб чиқиш босқичлари ўртасида тўғри тақсимланган бўлиши керак. Чет эл ва ватанимиз тажрибасида катта ҳажмдаги ДТ ни ишлаб чиқишда ДТ ни ишлаб чиқиш босқичлари бўйича ва амалий лойиҳалаш қуйидагича тақсимлаш мумкин: структуравий ва алгоритмик лойиҳалаш 25 – 35, кодлаш 10 – 15, автоном созлаш 20 – 25, комплекс созлаш ва синовлар 30 – 40%.

Зарур сифатни таъминлаш учун ДТ ни пухта ҳужжатлаштириш муҳим аҳамиятга эга ва у ишлаб чиқишнинг барча босқичларида ўтказилиши лозим. Ҳужжатларни тузишга кетадиган жами ҳаражатлар умуман ДТ ни ишлаб чиқишнинг ҳаражатларидан тақрибан 20% ини ташкил этади.

Ёзилган дастур бўйича бошқарувли АТСнинг ишлаб чиқиш хусусияти ДТ дастурнинг тугаши ишлаб чиқишнинг тугаллаш муддати билан белгиланади, шунинг учун ҳам ДТ ни ишлаб чиқиш муддатларини қисқартириш истаги табиийдир. Бироқ, юқорида зикр этилган бирон – бир босқичлардан бирини олиб ташлаш ёки асоссиз равишда уни бажариш муддатларини қисқартириш, одатда эксплутацияга топшириладиган ДТ нинг тактик – техник, техник – иқтисодий ва эксплутацион характеристикаларини ёмонлашишига уни қайта ишлаш ва пировард оқибатда ишлаб чиқилган АТС ни эксплутацияга татбиқ этиш муддатини ортишига олиб келади. Масалан, пухта равишда структуравий ва алгоритмик ишланмай туриб, дастурларни кодлаш босқичига ўтиш, ДТ ишлаш чиқишнинг биринчи босқичларида вақтни тежаш имконини берса хам, уни ишлаб чиқиш ва қайта ишлашни тугаллаш умумий вақтини тахминан 20% га орттиради, бунинг сабаби катта фоиздаги алгоритмик хатоликлар фақат комплекс созлаш ва синовларда аниқланади. Бу холда хатоликларни аниқлаш ва бартараф этишга сарфланадиган ҳаражатлар ишлаб чиқишнинг бошланғич босқичларида шунга ўхшаш ҳаражатлардан 30 марта кўп бўлиши мумкин. ДТ ишлаб чиқишга бунга ўхшаш ёндошиш эксплутация босқичида турли ўзгаришлар ва қўшимчалар киришга сарфланадиган ҳаражатларни тахминан беш карра орттиришга олиб келади, бу юзаки структуравий ва алгоритмик лойиҳалаш туфайли ДТ нинг зарур мослашувчанлигига эришилмаслиги чоралари кўзда тутилмаганлиги учун юз беради.

ДТ ишлаб чиқиш, муддатларини хақиқатдан қисқартириш ва унинг сифатини яратишнинг самарали усуллари бу дастурлашнинг махсус технологиясини яратиш ва уни автоматлаштиришдир .

Ишлаб чиқилаётган ДТ дастурлар билан бир қаторда ўзгармас ва яримўзгармас маълумотларни ўз ичига олади, улар АТС нинг турли блоклари ва қурилмалари (станцион маълумотлар) ўртасидаги алоқаларнинг конфигурацияси ва ускуна таркибини ҳамда АТС га уланган (абонент маълумотлари) абонентларнинг характеристикаларини тавсифлайди. ДТ ни комплекс созлаш ва синов босқичида АТС нинг ишлаб чиқилаётган тажрибавий нусхасини тавсифлайдиган станцион ва абонент маълумотлари ишлатилади. Бироқ, ишлаб чиқарувчи корхона чиқараётган серияли ишлаб чиқиш босқичида ишлаб чиқилган АТС нинг нусхаси тажрибавий нусхадан ва бир – биридан бажариладиган функциялар тўплами, ускуна таркиби, турли блоклар ва қурилмалар ўртасидаги алоқалар конфигурацияси, абонентлар характеристикалари билан фарқланиши мумкин. Улар АТС ни алоқа тармоғида ўрнатилиши ва унинг лойиҳаси билан берилиши мумкин.

Шунинг учун, чиқарилаётган АТС ларни ишлаш қобилиятини таъминлаш учун лойиҳалаш босқичида хар бир АТС учун маълум кўринишда ишлатиладиган дастурлар, станцион ва абонент маълумотлар рўйхати тузилган ва қайд қилинган бўлиши зарур.

АТС лойиҳаси асосида ишлаб чиқарувчи – корхона зарур ускуна блоклари, қурилмалари ва стативлари сони ҳамда АТС ни ўрнатиш, монтажлаш ва умуман эксплутацияга туширувчи корхонага топшириш, уларни автоном созлаш, ҳамда текширишни амалга оширади.

Ёзилган дастур бўйича АТС ни ишлаб чиқиш хусусияти шундан иборатки, ишлаб чиқувчи корхона ускунадан ташқари буюртмачига АТС лойиҳасига мос ДТ комплектини бериши керак. ЭБМ да дастурларни сақлаш учун ишлатиладиган ХҚ турига (ДХҚ ёки ДХК), ўзгармас ёки магнит тасмалар комплекти кўринишида ёки бевосита ЭБМ нинг ДХҚ сига ёзиш ДТни ишлаб чиқиш дейилади.

АТС нинг серияли нусхалари учун тайёрлаш ва текшириш жараёни

ДТни ишлаб чиқиш одатда автоматлаштирилган усул билан амалга оширилади ва АТС 200 – 300 одам ишчи куни зарур бўлади.

АТС нинг якунловчи босқичи бўлиб, тайёрланган ускунани алоқа тармоғида керак бўлган жойда ўрнатиш, уни созлаш ва ўрнатилган ускуна ҳамда қўйилган ДТ ни тўғри ишлашини текшириш.

Ўрнатилган жойда ускунани ва ДТ синовлари муваффақиятли тугаганда АТС нормал ишлатиш жараёни бошланади. Ёзилган дастур бўйича АТС ни ишлатиш жараёнида ДТ га ўзгартиришлар киритиши мумкин. Бу ўзгартиришлар станцияни кенгайтириш ва характеристикаларни ўзгартириш, эксплутация жараёнида аниқланган хатоларни тузатиш; ДТ самарадорлигини ошириш; ускунани модификациялаш ва фойдаланувчиларнинг янги эхтиёжлари юзага келиши билан боғлиқ. Мазкур типдаги чақирувларга хизмат кўрсатилганда операцион автомат КУ нинг ташқи қуршовини (боғланиш қатнашчиларини) УА эса КУ нинг восита комплексларини моделлаштиради. Бошқарувчи автоматик тақсимот қонуни билан боғланган. Бошқарувчи автомат чекланган синхрон автомат бўлиб, боғланиш иштирокчилари ишлаб чиқадиган кирувчи сигналларнинг кўплиги;

Х = {x₁u . x_n} билан ёки

6.5 – расм. Коммутация узелининг автоматик модели

- КУ ва унинг ташқи қуршови ўртасида сигналлар алмашинуви олдидан бўлган жараённи акс эттирувчи УА нинг ички боғланишлар кўплиги Z – {Z1 … Zn};

- УА ни кирувчи сигнал бўйича у ёки бу янги ҳолатга ўтиш имкон ҳақида хабар берувчи бошқарув сигналларининг кўплиги V = {U₁ . . . U₂}; (Ку ни янги ҳолатга ўтказиш учун зарур бўлган ИС элементларининг бўш – бандлиги тўғрисидаги сигналлар).

- УА нинг ишлаш қонунини белгиловчи Н ўтишлар ВС – чиқишлар функциялари (чақирувга хизмат кўрсатиш алгоритми). УК нинг ички Z (tn) є Z ҳолати унинг хотирасида акс эттирилади ва КУ ва унинг ташқи қуршови ўртасида tn вақтга келиб узатилган кириш – чиқиш сигналларининг кетма – кетлигига бир маънода мос келади.

Бу кетма–кетликда охирги элемент бўлиб КУ нинг чиқиш сигнали бўлади. Лойиҳалаш босқичига боғлиқ холда УА нинг ички ҳолати ёки Z (tn) = Zk номери билан ёки қўшимча тарзда ИС элементларнинг ҳолатлар вектори

Z (tn) = Z k (S1 . . . S2) , билан берилиши мумкин, бу ерда агар I турдаги (I = 1,L) ИС элементи чақирувга хизмат кўрсатиш учун банд бўлса, Si = 1 бўлади, акс холда Si = 0 бўлади .

УА нинг ички ҳолатлари барқарор ёки беқарор (оралиқ ёки ўтувчи) бўлиши мумкин. Z (tn) ҳолат чиқувчи сигнални узатиш вақтидан бошлаб кирувчи сигналнинг энг яқин келиш вақтигача барқарор бўлиши мумкин. Барқарор ҳолатда автоматнинг оралиқ вақт давомида бўлиш вақти ишнинг барқарор такти ёки автомат ишлаши жараёнининг барқарор ҳолат босқичи дейилади. Бу тактнинг (босқич) узунлиги олинган чиқиш сигналига боғланиш иштирокчисининг реакцияси вақти билан белгиланади. Автоматнинг барқарор ҳолатида унинг ишлаш жараёни ОА дан навбатдаги кириш сигнали келиш вақтига қадар тўхтатилади.

Автоматнинг Z (tn) ҳолати кириш сигнали келган вақтдан бошлаб ўтиш ҳолатига ўтади. Шунга биноан (мувофиқ ) ишнинг беқарор такти ёки автомат ишлаш жараёнининг ўтиш ҳолати босқичи тўғрисида сўз юритилади. Бу босқичнинг узунлиги КУ ни чақирувга хизмат кўрсатиш учун янги барқарор ҳолатга ўтказиш бўйича ЭБМ нинг ишлаш вақти билан белгиланади. УА ишлаш жараёнининг асосан барқарор ва ўтиш босқичларининг жуфтлиги чақирувга хизмат кўрсатиш босқичини ташкил этади, бу босқичларнинг бирон – бир вақт давомида алмашинуви чақирувга хизмат кўрсатиш жараён (ЧХКЖ) деб аталади. ЧХКЖ ни тавсифлаш учун УА ни бир барқарор ҳолатдан бошқасига ўтиш қонунини бериш ва автоматнинг чиқиш сигналларини мос равишда ўзгартириш етарлидир. Бу қонун Н ва функциялар (7.5 – расм X (tn) = {X(tn), U (tn)}) билан берилади, улар шунга ўхшаш кўринишда (ҳисобланадиган функциялар кўринишида) ўтиш ва чиқиш жадваллари, автоматли матрица ёки автоматнинг графлари билан берилиши мумкин , энг кўп кўрилган КУ нинг автоматли модели спецификациялар тили тузилишининг ва SDL тавсифномалари ҳамда ЧХКЖ ни тавсифлаш учун ишлатиладиган назарий асосдир. SDL тили бу формаллашган график тили бўлиб, уларга мос график аломатлар (символ) ва қоидалар, таърифлар тузилишидан иборат бўлиб, жараённи тасвирлашда уларнинг келиш тартибини белгилайди.

SDL тилининг асосий таърифлари қуйидагича: Сигнал, кириш, ҳолат, ўтиш, чиқиш. Юқорида келтирилган таърифлар қуйидагича изоҳланади:

Сигнал – ахборот элтувчи маълумотлар оқими;

Кириш – жараён билан қабул қилинувчи кирувчи сигнал;

Ҳолат – бунда жараён киришни кутиш учун тўхтатилган;

Ўтиш – кириш келганда вужудга керакли ва жараён ҳолатини ўзгартиришга қаратилган амаллар кетма – кетлиги. Бу амалларга қуйидагилар киради;

Қарор – ўтиш вақтидаги амал, бунда жараённи давом эттиришнинг мумкин бўлган бир неча йўллардан бири танланади;

Чиқиш – жараён шакллантирадиган чиқиш сигнали;

Вазифа – ўтиш бажарилганда ҚАРОР ёки ЧИҚИШ бўлмайдиган ихтиёрий амалда келтирилган таърифлар ва МЖКТТ тавсияларига мос келувчи SDL тилининг гарфикли белгилари (аломатлари) 6.6 – расмда келтирилган.

6.6 – расм. SDL тилининг асосий белгилари

Мазкур берилган таърифлар ва КУ нинг автоматли моделининг асосий компонентлари ўртасидаги мувофиқлиги равшандир, яъни:

Сигнал – X (t)є X, y (t) є y.

Кириш – X(t) є X

Чиқиш – Y(t) є y

Ҳолат – Z (t) є z

Ўтиш – H ва функциялар .

Қарор – U (t) є V

ДТ сифати

Бир неча вақт олдин Ханстер таклиф этган дастур сифатини сонли бахолаш кенг тарқалди. У таклиф этган усулга биноан, дастур узунлиги қуйидагича аниқланади:

N = η loy 2η_p + η_x loy 2 η₂ , бу ерда η_р – оддий операторлар сони η_n – дастурдаги оддий операторлар сони.

Ҳозирги кунда ДТ сифатини бахолаш моделлардан ишлатиладиган бир – иккитасини кўриб ўтамиз, улардан бири етуклик манбаи модели (СММ) деб аталадиган ва Корнеги Лиман дастурлаш таъминоти университети (SET) томонидан ишлаб чиқилган ҳамда иккинчиси ISD ишлаб чиққанини кўрамиз. Иккала модель - дастурий таъминот ишлаб чиқувчи ташкилотларнинг сертификациялаш жараёнини қўллаб – қувватлайдилар. Педагогик нуқтаи-назардан фойдали бўлган СММ етуклик мандатли модель ДТ ишлаб чиқариш жараёнининг бешта етуклик даражалари билан ишлайди. Биринчи даражани бошланғич (initi/lavol/) дейдилар.у ДТишлаб чиқариш фақат жараёни ташкил этилмаган вазиятга мос келади ва ишлаб чиқариш фақат дастурчининг индивидуал (шахсий) сифатларига билишига ва тажрибасига асосланган.

Иккинчи даражада такрорланиш даражаси дейилади.

Бу етуклик даражада ДТ ишлаб чиқишнинг қоидалари ва тартиблари мавжуд бўлиб, ишлаб чиқишга интизомли ёндошиш таъминланади, бу лойиҳаларни режалаштириш ва кузатишни кўзда тутади, мумкин бўлган вақтда эса битта лойиҳа қарорлари ва ёндошишларини муваффақиятли тарзда бошқа лойиҳаларда такрорлаш имконини беради.

Учинчи даража аниқлик даражаси дейилади. Бу дегани ДТ лойиҳалаш жараёни яхши аниқланган ва ҳужжатлаштирилгандир.

У иш бажаришнинг стандартлари ва тартибларини, барқарор ва такрорланувчи элементларни, ДТ мақсадли функциянинг умумий тушунчасини, тўлиқ назорат ва тугаллаш мезонларини ўз ичига олади.

Тўртинчи даража бошқариш даражаси дейилади ва ДТ лойиҳалаш жараёни сифатини маҳсулот сифатига ўхшаш маълум даражада олдиндан айтиш мумкинлигини назарда тутади. Бу даражанинг жараёни барқарор, ўлчанувчи ва тузатилувчи бўлганлиги туфайли маҳсулот сифатига таъсир этиш имконини беради.

Охирги бешинчи даража оптималлаштириш даражаси дейилади. Бу даражада узлуксиз модернизациялаш дастури амалга оширилади, профилактик усуллар ишлатилади, улар ишлаб чиқиш вақтини қисқартиради ва ДТ сифатини оширади, янги усуллар ва методлар қўлланилади, буларнинг барчаси ишлаб чиқиш жараёнини ва демак, махсулот сифатини яхшилашга қаратилган, ДТ ишлаб чиқувчининг ташкил этиш характеристикаси уни лойиҳалаш даражасига боғлиқ равишда аниқланиши мумкин ва дастурий махсулотига сертификатланган мутахассислар гуруҳи томонидан унга мос равишда етуклик мандатлари даражаси берилиши мумкин.

ДТ ишлаб чиқиш сифатини кафолатлашни таъминловчи етказувчи ва кузатиб борувчи ISO 9000-3 сифатини бошқарувчи халқаро стандарт масаласи шунга ўхшашдир. У сифатни бахолаш тизимини бошқаришини қўшган холда, ҳамда қатъий цикл функциясини (ишлаб чиқиш, тестлаш ва ўрнатиш) ва кузатиб бориш функциясини (конфигурацияни бошқариш, ҳужжатлаштириш, ўлчаш ва ўқитиш) аниқлайди. ДТ ишлаб чиқувчининг ташкил этиш мувофиқлиги бу талабларга ISO розилиги сертификатини бериш ҳуқуқи ва ваколатини тасдиқлашга эга ташкилот текширади, бунда ишлаб чиқарувчи ташкилот маълум даврийлик билан мунтазам сертификатланиши лозим.

6.7 – расмда телекоммуникацион ДТ ни лойиҳалаш технологияси кўрсатилган, ушбу параграфда келтирилган ДТ таъминоти тамойилларига мос келади.

6.7 – расм. Телекомуникацион ДТ ни лойиҳалаш технологияси

Замонавий АТС ларнинг дастурий тизимлари

Ericsson компаниясининг AXE – 10 станциясининг ДТ архитектураси 6.8 – расмда кўрсатилган. АХЕ – 10 дастурий таъминот қуйидагича бўлинади: барча тизим учун умумий ДТ, тизимости учун умумий, CPS учун умумий марказ ДТ ва RPS учун умумий регионал ДТ.

6.8 – расм. АХЕ─10 станциясининг ДТ архитектураси

EWSD станциянинг ДТ си CHILL, Accемблер, С++ каби юқори даражадаги тилда ёзилган ва APS (6.9 - расм) амалий дастурлар тизимини шакллантиради. Технологик аппаратли воситалар жуда тез ўзгарадилар, шунинг учун ДТ шундай лойиҳаланадики, унда фақат катта бўлмаган қисми аппаратли воситалар билан боғлиқ бўлади. EWSD тизимида бошқарув тақсим бўлгани учун, ҳар бир процессор ўзининг хусусий ДТ сига эга. хар бир процессор учун қуйидаги умумий қоида ҳақлидир: унинг ДТси аниқ ишлатилиши билан боғлиқ бўлмаган қисмга ва махсус ишлатилиш билан боғлиқ бўлган қисмга эга, ишлатилиши билан боғлиқ бўлмаган қисм доимо маълум аппаратли воситаларга мўлжалланган операцион тизимга эга.

NEAX 61 станция ДТ си 2 та қисмга бўлинади: операцион тизимга (OS) ва амалий тизимга (APL). Операцион тизим ўз ичига бажаришни бошқариш дастурини (EP), диагностика (ташхис) дастурини (ДР) ва хатони қайта ишлаш дастурини (ЕР) олади. Амалий дастур ўз ичига чақирувчи қайта ишлаш (СР) ва маъмурий дастурларни (АР) олади, улар 6.10 – расмда кўрсатилгандек, барча станцион маълумотларни ва кириш чиқишни қўллаб-қувватлайдилар.

6.9 – расм. EWSD нинг дастурий таъминот структураси.

Supper Node DMS дастурий таъминот архитектураси 6.4 – расмда кўрсатилган ва тўртта даражадан иборат: Supper Node DMS операцион тизимнинг базавий даражаси, телекоммуникациялар даражаси, у Supper Node DMS архитектураси остида ишлайдиган, масалан, аввал кўрилган DMS 100 тизимини ва абонент линияси билан ўзаро хамкорликни ҳамда абонентга қўшимча хизматларни таъминлайдиган ДТ га эга абонент даражаси у ёки бу аниқ махсулотни қўллаб – қувватлайди.

6.10 – расм. NEAX 61 NEC дастурий таъминотининг архитектураси

6.11 – расм. DMS -100 дастурий таъминот архитектураси

7, 8 - амалий машғулотлар

Рақамли коммутация тизимини амалга ошириш мисоллари

7.1 . Машғулотнинг мақсади

Шахар телекоммуникация тармоғининг структурасини, замонавий умумий фойдаланувчи телефон тармоқ вазифасини мультисервис алоқа тармоғини, сўзлашув ахборотини узатишда қўлланиладиган коммутация тизимларини, кейинги авлод тармоқларига ўтиш S-12 тизими асосида 2 ip страгеясини, SIEMENS компанияси томонидан янги авлод мультисервис алоқа тармоғига ўтишнинг SURPASS стратегиясини, AXE-10 станциянинг АРТ аппаратли воситаларини, Linea ИТ архитектурасини, JMSS стратегиясини, NEC компаниясининг NEAX-61 коммутацион платформасини ва Progressive Unity стратегиясини ўрганишдан иборат.

7.2. Топшириқ

Амалий машғулот дарсига тайёрланаётганда шу фан бўйича [1, 109-137 бетлар], ёки КТ-Iқ. фанидан маърузалар матнини ўрганиш лозим.

Ўз вариантингиз бўйича берилган топшириқларни бажариш лозим. Вариант бўйича Дастлабки вариантлар 7.1 жадвалда келтирилган.

7.1 - жадвал.

Топшириқ вариантлари

Вариантлар	Замонавий умум фойдаланувчи тармоқни учма-уч тамойилида лойихалаш
	1	2	3	4
Топшириқ тури	Биринчи учталик	Иккинчи учталик	Учинчи учталик	Тўртинчи учталик
Вариантлар	Коммутация тизим структураси
	5	6	7	8
Топшириқ тури	S-12	EWSD	AXE-10	NEAX-61
Вариантлар	Янги авлод мультисервисли алоқа тармоқ структураси
	9	10	11	12
Топшириқ тури	2 IP	SURPASS	ENGINE	IMSS

7.3 . Назорат саволлари.

1. ШТТ таркибига нималар киради?

2. УФТТ вазифаси нимадан иборат?

3. Замонавий УФТТ ини оддий УФТТ сидан фарқи нимада?

4. Мультисервисли алоқа тармоқ вазифаси нималардан иборат?

5. Тармоқнинг янги авлод топологияларига ўтиш эволюцияси қандай?

6. S-12 тизимини техник тавсифини ва функционал схемасини тушунтиринг.

7. S-12 тизимининг имкониятлари нимадан иборат?

8. S-12 тизими базасида янги авлод тармоқларига ўтиш стратегияси тушинтиринг.

9. EWSD тизимининг вазифалари ва имкониятлари келтиринг.

10. EWSD тизими базасида янги авлод тармоғига ўтишнинг SURPASS стратегияси тушинтиринг.

11. АХЕ-10 станциянинг АРТ аппаратли воситалари нималардан иборат?

12. NEAX-61 тизимининг техник тавсифи қандай?

13. NEAX-61 тизимининг функционал схемаси қандай бўлаклардан иборат?

14. NEAX-61 тизимининг имкониятлари келтиринг.

15. NEAX-61 коммутацион платформаси қандай ташкил қилинган?

16. Progressive Unite стратегияси тушинтиринг.

17. Linea ИТ стратегияси қандай ташкил қилинган?

18. JMSS стратегиясини имкониятлари нимадан иборат?

7.4 . Машғулотга якун ясаш

Машғулотга якун ясашда қуйидагиларни келтириш лозим:

- қисқа назарий қисм;

- берилган вариант бўйича ҳисобот.

7.5 . Адабиётлар

1. Гольдштейн Б.С. Системы коммутации.- СПб: БхВ- Санкт-Петербург, 2003-37 с.[109÷137 гача].

2. КТ-Iқ. фанидан маърузалар матни ТАТУ, 2005й.

3. Техническое описание систем коммутации (S-12, EWSD, NEAX-61, AXE-10, DMS-100).

7.6 . Назарий қисм

РКТни амалиётда қўллашга мисоллар

Бугунги кунга келиб Интернет хизматидан фойдаланувчилар сони ҳаддан зиёд ортиши, кўплаб янги телекоммуникациялар хизматлари кашф (ихтиро) қилиниши, имконийликнинг янги технологиялари ва мобиллик умумий фойдаланиш тармоғидаги коммутацион тугунлар ҳамда станцияларнинг ривожланиш соҳасида техник сиёсатнинг концептуал аспектларини белгилаб берди.

7.1 - расм. ХХ аср охиридаги ШТТ нинг анъанавий структураси

7.1 - расмда алоқа тармоқлари фанида кўриладиган шаҳар телефон тармоғининг соддалаштирилган структураси келтирилган. Мавжуд коммутацияланадиган умумий фойдаланиш телефон тармоқлари (УФТТ) сўзлашув графигига хизмат кўрсатиш учун тузилар эди, яъни анъанавий телефон алоқаси хизматлари кўрсатиш учун POTS (Plane old TelephoneServce) яратилар эди.

Телеграфли хабарлар алоҳида, аввал мавжуд бўлган тармоқлар бўйича узатилган, маълумотларни ва тасвирларни узатиш анча кечрок пайдо булди. Шунинг учун 7.1 - расмда келтирилган тармоқ «учга-уч» 3 – 3 – 3 тамойилида лойиҳаланган. Биринчи «уч» телефон чақирувларининг тасодифий оқимининг ўрталаштирилган тавсифи билан боғлик-битта абонентдан энг кўп юклама соатида (ЭКЮС) учта чақирув келади.

Абонентлар ўртасидаги телефон боғланишлар нисбатан узоқ эмас – ўртача ҳисобда уч минут (дақиқа) бу иккинчи «уч» рақамини белгилаб берди. Бу катталик муҳимдир, чунки каналлар коммутацияси концепцияси мос боғланиш ўрнатиш вақтида алоқа учун зарур бўлган таъқиқланган тармоқ элементларидан фойдаланиш имкони бўлиши ва уни мавжуд бўлиш давомида 100% банд бўлишини талаб қилади. Дарвоқе, бу икки учнинг кўпайтмаси УФТТ ни лойиҳалаш асосига. ўша вақт нуқтаи назаридан заҳира билан ҳисобланган бўлиб, битта абонент линиясига 0,15 Эрлангни ташкил этган эди.

Ниҳоят, товушли сигнал ўз табиатига кўра аналогли бўлиб 0,3 ÷ 3,4 кГц кенгликдаги йўлакни эгаллайди, яъни кенглиги 3 кГц га яқиндир, бу формуладаги учинчи «учлик» белгилаб беради.
Замонавий УФТТ, ўтган аср УФТТ сига нисбатан янада кўпфункционалроқдир, улар катта ҳажмдаги товушли ахборот, маълумотлар ва маълум даражада видеоахборотлар билан алмашиш имконини беради. Қўлли коммутаторлар ўрнини аввал декада – қадамли, сўнгра координатали коммутатицион станциялар, ва ниҳоят дастур билан бошқариладиган АТС лар эгаллади.

Аналогли узатиш ўз ўрнини рақамлиликка берди, мис симлар ўрнига шишaтола ва симсиз алоқа келди, лекин «3-3-3» тамойили яқин пайтгача давом этиб келди.

Бугун, бу тамойилга бўйсунувчи тармоқлар ўрнига янги авлод умумий фойдаланиш тармоқлари келмоқда, унинг соддалаштирилган структураси 7.2 расмда келтирилган. Бу мулътисервис тармоқлар бўлиб, улар кўпрок даражада маълумотлар узатиш учун ишлаб чиқилган пакетлар коммутациясига ва протоколларига асосланган бўлиб, арзонроқ ва кенгроқ функционал имкониятларга эга бўлиши кўзда тутилмоқда.

7.2 - расм. ХХI аср мулътисервис алоқа тармоғи

7.2 - расмда кўрсатилган ХХI аср мулътисервис тармоғининг шартли тасвири бугунга келиб равшан бўлган факт, яъни айнан IP алоқа тармоқлари конвергенцияси, ахборот технологиялари ва мулътимедияли маҳсулотларни юргизувчи куч бўлиб, ягона интерфАТл тармоқнинг бошқариладиган лойиҳаларини яратиш имконини беради, улар ХХ аср анъанавий тармоқларига нисбатан содда ва арзон ихтиёрий симли ёки симсиз абонент қурилмалари орқали юқори тезликдаги пакетли алоқани таъминлашга қодирдир.

Ундан ташқари, масалан IP – телефония анъанавий телефон хизматларини таъминловчилардан хам арзонроқ таърифларни тақдим этмоқда. IP – биллингининг характери эса, IP тармоқларининг операторларига ягона ер шариниг ихтиёрий нуқтаси билан алоқа ўрнатишга ягона тарифлар белгилаш имконини беради.

Равшанки, анъанавий УФТТ оперторлари бир зумда янги авлод тармоқларига улана олмайдилар, ундан ташқари янги операторларнинг тармоқлари анъанавий телефон тармоқлари ва хизматлар билан ўзаро ҳамкорлик қилишга мажбур. Шунинг учун ҳам тармоқларнинг янги топологияларига ўтиш (7.2 - расм) янги АТС лардан вақт бўйича бўлинган TDM каналларига асосланган транспортли тармоқлар билан, умумканал сигнализация каналлари №7 тармоқлари ва IP тармоқлари билан, ҳамда Интеллектуал тармоқ (IN) кўрсатадиган хизматларнинг янги шароитларини қўллаш ва ҳамкорликдаги эксплуатация, ривожлантириш ҳамда янги хизматларни IN, IP унфикациялашни талаб қилади.

Шундай қилиб, гап IP трафикни ва каналлар коммубацияси тармоғининг трафикни ва каналлар коммутацияси тармоғининг трафигини тенг хуқуқли қилиб ўтказадиган ускуна тўғрисида бормоқда; бир вақтнинг ўзида Интеллектуал тармоқ хизматлари рўйхатига кирувчи ҳамда баъзи янги хизматлар билан биргаликда бир вақтнинг ўзида замонавий хизматларни амалга оширилмоқда. Бунда хам анъанавий хам янги хизматлар трафикларини қўллаш жуда муҳимдир.

Одатда операторлар тезроқ бу хизматларни жорий этиш имконини берадиган ускунани топишга ҳаракат қиладилар, жорий этишда эса янада камхаражат ва истиқболли усулни ишлатишни истайдилар, бироқ технология ва ускуна ҳар доим ҳам бундай талабларга жавоб беришга улгурмайди. Ва агар бугун Россия операторлари IP трафикни узатиш учун CISO ёки RAD компаниялар ускунасини олишлари мумкин бўлса, товушни узатиш учун, одатда анъанавий коммутацион ускуналар -5ESS, S-12, EWSD ва ҳокозога таянишади.

Тизим -12

Америка компанияси ITT томонидан ITT-1240 тизими ишлаб чиқилган эди. Франция компанияси Алкател ITT нинг барча чет эл бўлимларини сотиб олганда, бу тизим компанияннг хусусий мулкига ўтиб, Тизим -12 деган ном олди. System ITT-1240 илк бор 1978 йилда ўрнатилган эди, ўша вақтдаёқ у ўзининг тўлиқ тақсимланган архитектураси билан ҳайратга солдирган эди. Бошқарув тизими марказий бошқарув тизимига эга эмас, станциянинг ихтиёрий модули эса бошқа модуллар билан ўзаро ҳамкорлик қилади, уларга у рақамли коммутацион майдон ҳамда турли вазифали терминалли модуллар орқали уланади, у модуллар ўртасида ахборотлар алмашинуви функциясини бажаради, станция рақамли коммутацион майдонга эга (7.4 - расм).

7.4 - Расм. S-12 станция структураси.

Хар бир бундай модулда TCE элементи мавжуд бўлиб, у бошқарув мантиқга ва хотирага эга, барча модулларнинг TCE си бир-бирига ўхшаш. Ундан ташқари, қўшимча ҳисоблаш қувватини берувчи ёрдамчи бошқарувчи АСЕ элементлариниг гуруҳи кўзда тутилган.

Рақамли DSN коммутацион майдон каналларининг вақтли коммутациясини таъминлайди ва бир турли қурилмалар–рақамли коммутацион элементлардан тузилади. Коммутацион элемент 16 та бир хил икки йўналишли коммутацион портларга эга, уларнинг ҳар бирида товуш ва маълумотларни узатиш учун 30 та вақтли каналлардан фойдаланиш мумкин. Ихтиёрий 16 парадан 30 та каналлардан ихтиёрийси айнан шу порт ёки бошқа портнинг ихтиёрий канали билан уланиши мумкин. DSN имконийлик коммутаторларига эга бўлиб, улар терминалли модуллар ва турли гуруҳли терминалли модулларга хизмат кўрсатувчи имконийлик коммутаторлар ўрнатиладиган гуруҳли коммутаторларга уланади. Имконийлик коммутатори битта рақамли коммутацион элементда амалга оширилади. Имконийликнинг бирламчи структураси бу терминалли субблок бўлиб, унинг таркибига 8 та терминалли модуль ва имконийлик коммутатори; хар бир терминалли модуль битта ИКМ-тракти билан боғланган имконийлик коммутаторининг бирламчи порти ва иккинчи ИКМ-тракти иккинчи коммутаторининг порти билан киради. Кейинги босқичда (даража, сатҳ) терминал блокининг структураси бўлиб, у тўртта терминал субблокка ва битта гуруҳли коммутаторга эга; ҳар битта имконийлик коммутаторнинг битта порти гуруҳли коммутаторнинг битта порти билан ИКМ-тракти билан боғланган. Шундай қилиб, терминалли блок 32 та терминалли модулларга уланган линиялар ўртасида боғланишни ўрнатиш имконини, масалан, 4096 та анъанавий линиялар ўртасида таъминлайди.

DSN нинг структуравий бирлиги бу специядир – яъни гуруҳли коммутациянинг иккаласидаги блокдир, унинг биринчи каскадини саккиз терминалли блокларнинг коммутатори ташкил этади. Бу каскаднинг хар бир коммутатори икки - таркиб билан иккинчи каскаднинг ҳар бир коммутаторининг битта порти билан боғланган.

Ва ниҳоят охирги DSN нинг структуравий бирлиги – 16 та специя.

Ҳар бири 8 та гуруҳ коммутаторидан иборат 8 та гуруҳлар билан богланган, улар билан биргаликда гуруҳли коммутациянинг уч каскадли тёкислигини ҳосил қилади.

Имконийлик коммутаторининг гуруҳли коммутацияларнинг сони терминалли модулларнинг сонидан ва станция каналига боғлиқ.

7.5 - расмда гуруҳли коммутациянинг тўртта тёкислигига эга коммутацион майдоннинг максимал ўлчами ҳисобланади.

7.5-расм. DSN Коммутацион майдоннинг структураси

Бундай майдон сиғими 100.000 тагача бўлган абонент линиялари ёки 60000 боғловчи линиялари бўлган ва юкламанинг юқори жаддаллиги бўлган станцияда ишлатилади.

Кичикроқ сиғимли станцияларда гуруҳли коммутатцияларнинг камрок каскадлари талаб қилинади. Кичикроқ юкламага эса – камроқ тёкисликлар зарур бўлади.

Рақамли коммутацион майдон S -12 тизимнинг асосидир, чунки у нафақат товуш ва маълумотларни узатиш учун, хатто тақсимланган дастурий ҳамда аппарат воситалар учун хам ишлатилади.

S – 12 нинг дастурий таъминоти бошқарув элементларида жойлаштирилган. Агар бошқарувчи элемент терминалли бошқарувчи ТСЕ элемент дейилади.

Агар бошқарувчи элемент алоҳида қурилма сифатида ишлатилса, у қўшимча бошқарувчи элемент АСЕ дейилади.

Терминалли модуллар ва қўшимча бошқарувчи элементлар рақамли коммутацион майдонча стандарт интерфейс орқали уланади.

S -12 да асосан бошқарувчи элементлар турлари аналогли ва рақамли абонент линияларнинг, станциялараро боғловчи линияларнинг, хизмат комплектлари модулларининг, генераторли интерфейс модулларининг синхронлаш модулларининг ва тонал сигналларнинг ТСЕ ларидир. Санаб ўтилган модулларнинг асосий функциялари уларнинг кўринишидан равшандир. Синхронлаш ва тонал сигналлар модуллари ишончлилик учун такрорланади.

S -12 станциянинг ишини чақирувига хизмат кўрсатиш сифатида кўриб чиқамиз.

А абонентга айнан шу станция абоненти В билан алоқа ўрнатиш зарур бўлсин. А абонент гўшакни олганда станциядан келадиган чақирув А абонент линияларининг модули ва шу модулнинг бошқарувчи элемент ТСЕ си билан қайд қилинади. ТСЕ коммутацион майдон орқали мос қўшимча бошқарув элементи АСЕга ахборот узатади. А абонент линияси холатини аниқлайди, сунгра линияга рақамлар қабул қилгич уланади ва А абонент ДСН орқали хизмат комплектлари блокидан «станция жавоби» акустик сигналини олади, у биринчи рақам терилгандан сўнг тўхтайди. Қабул қилинган номер таҳлил учун АСЕ га узатилади. Агар бу номерда хато бўлмаса абонент В идентрикацияланади ва линияси ўланган модуль номери А абонентининг АСЕ га узатилади. Агар терилган номерда хато булса А абонент товушли хабар ёки окустик сигнал олади. А абонентининг ТСЕ си боғланишни сўрайди; В абонентининг ТСЕ си В абонент линияси холатини текширади, сўнгра DSN орқали боғланиш маршрути аниқланади. Чақирув сигналини В абонентга узатишни унинг ТСЕ си таъминлайди, А абонентга эса «чақирувни узатишни назоратлаш» сигнални узатиш таъминланади.

В абонент жавоб берганда DSN орқали ўтиб кетувчи сўзлашув тракти ўрнатилади. Бирон-бир абонент сўзлашувни тўхтатганда мос ТСЕ «гўшак қўйилган» ҳолатни қайд қилади ва АСЕ орқали боғланишни бузади.

Мулътисервиснинг кейинги авлоди тармоқларга ўтиш концепцияси Алкателда 2ip номини олди. (7.6 - расм) у алоқа тармоқларининг конаергенциясида инфокоммуникацион хизматлар кўрсатади.

7.6 - расм. 2iР стратегияси

“Siemens” компаниясининг EWSD тизими

EWSD тизимининг биринчи рақами АТС и 1981 йилда ЮАР да ўрнатилган эди, бугун эса Мюнхендаги Siemens компаниясининг штаб-квартирасида жойлашган. Ҳар дақиқада ўзгариб турувчи нурли таблода дукенинг юздан ортиқ мамлакатларида ўрнатилган EWSD тизимларининг сонини акс эттиб, уларни икки юз миллионга яқинлашганини кўрсатиб турмоқда. Станциянинг структуравий схемаси 7.7-расмда кўрсатилган.

7.7 - расм. EWSD нинг схемаси

Станция қуршови билан ўзаро ҳамкорликнинг асосий функцияларини рақами абонент блоклари DLU ва LTG линиявий гуруҳлари бажаради. Коммуникация майдони SN “Вақт-фазо-Вақт” (TST) структурасига эга ва вақт коммуникацияси каскадларидан ва фазо коммутацияси каскадларидан тузилади. Тагтизимнинг бошқарув қурилмалари бир-бирига боғлиқ бўлмаган ҳолда ҳар бири-назоратлайдиган зонада амалда вужудга келадиган барча масалаларни ҳал қилади. Масалан, линиявий гуруҳларни бошқарувчи қурилмалар рақамларни қабул қилиш билан шуғулланади, телефон сўзлашувлари, қийматини қайд қилади, тизимли мувофиқлаштирувчи СР процессорнинг ёрдами керак бўлади. Микропроцессорни алоқа учун коммутацион майдонда, абонентлар ўртасидаги микропроцессор боғланишлар ярим доимийдир.

Рақамли DШ абонент блоклари анологли абонент линияларига ISDN абонент линияларига, v5.1/v5.2 туташтирувларга ва муассаса телефон станцияларига хизмат кўрсатади, бевосита телефон станциясида жойлаштирилиши ёки олислаштирилган бўлиши мумкин.

Зарурият бўлганда Shefter DLV ишлатилиши мумкин, у бинодан ташқарида, жойлаштириш учун мўлжалланган. DLV иккита модификацияда, хона версияси, 30 тадан 160 тагача абонент линияларини улаш учун мўлжалланган ва стандарт версия, 160 тадан 944 тагача абонент линияларига хизмат кўрсатишни бажаради.

DLV ни EWSD га улаш учун тўртта 2048 кбит/с ли тракт ишлатилади.

Линиявий LTG гуруҳлар рақами DLV абонент блоклари LTG орқали уланадиган абонент линиялари учун LTG га бевосита уланадиган ISDN дан фойдаланиладиган бирламчи линиялар ва рақамли боғловчи линиялар учун ва ўзгартирувчи мультиплексорлар SC-MIX орқали уланадиган анологли боғловчи линиялар учун коммутацион майдон билан интерфейсни шакллантиради.

Абонент боғловчи линиялар турли сигнализация тизимларини ишлатишига қарамай, LTG линиявий гуруҳлар коммутацион майдон билан сигналли-боғлиқ бўлмаган интерфейсдан фойдаланиш имконини беради, бу эса қўшимча ёки модификацияланган линиявий гуруҳлар ва коммутацион майдонни боғловчи кўпканалли барча шиналарда (магистрал) битларни узатиш тезлиги 9192 кбит/с ни ёки 642 к/битс тезлик билан 128 та канални ташкил этади. Ҳар бир линиявий гуруҳ дубланган (такрорланган) коммутацион майдоннинг иккита тёкислигига уланади ва қуйидаги функционал блокларга эга, гуруҳли процессор, гуруҳли қайта CS ёки сўзлашув SPMX мультиплексори, коммутацион майдон билан интерфейс LIU, окустик сигналлар учун сигнални комплект SV, кўпчастотали сигнализация, DTMF ва тестдан фойдаланиш, териш.

SN коммутацион майдони вақт ва фазо коммутацияси каскадларидан ташкил топган вақт ва фазо каскадларининг миқдорий тавсифи сифатида кўпчастотали шиналар сони 8 мбит/с ишлатилади. вақт ва фазо каскадлари орқали боғловчи линиялар мувофиқлаштирувчи СР процессордан келадиган информацияга биноан коммутацион гуруҳнинг бошқарувчи қурилмалари ёрдамида ҳосил қилинади. SN нинг минимал конфигурациясида унга 504 та линиявий гуруҳлар уланади ва у 25200 Эрлангача бўлган юкламага хизмат кўрсата олади. Коммутацион майдон ҳар доим такрорланган (0111 майдонлари) бўлади, бунда ҳар бир чақирув иккала майдонда бир вақтнинг ўзида боғланиш яратилади, боғланишга радиуси олинган ҳолда доимо захиравий боғланиш мавжуд бўлади.

Мувофиқлаштирувчи СР процессор маълумотлар базасини ҳамда конфигурация ва абонент қайта ишлаш, йўлни танлаш ва қийматни қайд қилиш, техник эксплутация маркази билан алоқа, хавотирли сигнализацияни, қайта ишлаш, хатоликлар тўғрисида ахборотни қабул қилиш, хатоликлар тўғрисида ахборотларни назоратлаш ва таҳлиллаш, хатоликларни чегаралаш ва уларни нейтраллаш, ҳамда одам-машина интерфейси функциялари киради.

Станциянинг электр таъминот блоки иккита тартибда ишлайди: ўзгармас 40В ёки 60В токда. “Siemens” компанияси кейинги авлод мультисервис алоқа тармоқларига ўтишнинг махсус дастурини ишлаб чиқди, у SURPASS деб аталади. Унинг ядроси бўлиб, сўзлашув оқимларини қайта ишлаш марказий сервери ва маълумотларни узатиш тармоғининг чегараларида шлюзларни бошқарувчи SURPASS hiQ хизмат қилади. SURPASS платформаси сигнализациянинг бир қанча протоколларини, (ISUR, INAP, H323/3IP, MGCP/H248) қувватлайди, интеллектуал тармоқларнинг чақирувларига хизмат кўрсатади ва учинчи томоннинг дастурли маҳсулотлари билан ўзаро ҳамкорлик қилиш учун Аб га эга (масалан, электрон тижорат иловалари билан), функцияларини бажариш имконини берувчи Gote Kuper ва RADIUS ни амалга оширади ҳамда олислаштирилган фойдаланувчиларни идентификациялайди ва х.к. SURPASS hiG транспорт шлюзлари IP телефонияни, Vodsl ва олислаштирилган RAS дан фойдаланиш серверининг функцияларини қувватлайди. SURPASS hiA платформаси УФДТ трафигини қайта ишлайди, рақамли абонент линиялари ЧВҚД га хизмат кўрсатади ва олислаштирилган имконийлик сервери функциясини бажаради.

7.8 - расм. SURPASS стратегияси

“Eriсson” компаниясининг АХЕ-10 станцияси

АХЕ-10 станцияси биринчи марта квази электрон вариантда 1972 йилда киритилган эди, рақамли АХЕ-10 эса 1978 йилда Финляндияда ўрнатилган. Унинг АРТ бошқариш тизими квазитақсимотланган марказий процессори бўлиб, АРТ нинг коммутацион ускунаси эса, “Вақт-Фазо-Вақт” (TST) туридаги аппаратли воситаларининг архитектураси 7.9-расмда кўрсатилган.

7.9 – расм. AXE-10 станциянинг АРТ аппаратли воситалари

У қуйидаги тагтизимлардан иборат: гуруҳни GSS коммутациянинг абоненти коммутация тагтизими, у SSS дан чиқувчи линияларнинг “Вақт-Фазо-Вақт” коммутацияси ва боғловчи линияларнинг коммутациясини таъминлайди, TSS сигнализациянинг боғловчи линияларининг тагтизими, хал қилувчи процессорлар, марказий процессор, техник хизмат кўрсатувчи тагтизим, киритиш/чиқариш тагтизимларини.

Регионал процессорлар РРС тагтизими стандарт вазифаларни бажаради, уларга абонент комплектларини сканерлаш, марказий процессорга ва коммутацион майдонга уланиш киради, марказий процессор тагтизими эса, тизимни мувофиқлаштириш билан шуғулланади, техник хизмат кўрсатиш ва IOS киритиш/чиқариш тагтизимини бошқаради.

Ички станцион чақируви хизмат кўрсатиш тартибини кўриб чиқамиз. Абонент А гўшакни олганда, абонент модули билан детекторланади, у абонент коммутацион SSS тагтизими билан боғланишни ташкил қилади. У регионал КР процессорга “гўшак олинган” ҳолати тўғрисида сигнал бериб, сўровини шакллантиради. Марказий процессор СР линия статусини аниқлайди, RPS тагтизимга рақамли қабул қилгични улаш тўғрисида кўрсатма беради, сўнгра рақамларни таҳлиллайди. Агар, номер тўғри терилган бўлса, СР КҒга Б абонентга чақирув сигналини юбориш тўғрисида буйруқ юборади.

В абонент жавоб берганда, СР зарур сигналларни RP га жўнатади ва абонент А билан абонент В ўртасида тракт ўрнатиш тўғрисида GSS гуруҳли коммутация тагтизимга шунга мос кўрсатма беради. Ихтиёрий абонент алоқани узганда унинг абонент модули “гўшак қўйилган” ҳолатни детекторлайди ва боғланишни бузади.

Жуда жарангдор номланган ENGINE концепцияси чиндан ҳам Ericson компаниясининг мультисервисли тармоқларнинг кейинги авлодини яратиш жараёнининг юритувчи кучи бўлиб, кўп сонли рақобатчилардан ўз маҳсулотларини қисқа муддатларда амалга ошириш ва топширишда ўзиб кетди.

7.10 - расм. ENGINE стратегияси.

7.5. Linea ИТ итальян платформаси ва MSS стратегияси

Linea ИТ нинг биринчи станциялари шаҳар телефон тармоқларида барча алоқа турларини таъминловчи рақамли АТСлари ўша вақт учун замонавий бўлган. Linea ИТ четки ва таянч-транзит АТС сифатида ўрнатилиши мумкин ва ОКС-7 ҳамда ISDN функцияларига эга эди. Станциянинг максимал сиғими 150000 абонентларни ташкил этиб 43000 Эрланг юкламага ёки ЭКЮС да 1200000 чақирувларга хизмат кўрсатиши мумкин. Унда 32 разрядли такрорланган Risc-3280 процессори ва 16-разрядли МС-6800 процессори базасида (негизида) тақсимланган бошқарув ишлатилган. Linea ИТ станциясининг архитектураси 7.11 - расмда кўрсатилган.

7.11 – расм. Linea ИТ-4 архетектураси

Станция модулларининг функциялари бўйича асосий синфга бўлинади: периферияни (четни) улаш ва коммутация модули (PSM), умумий функциялар модули, модуллараро боғланишлар модули, станцияни назоратлаш модуллари. PSM синфига абонент линияларининг модуллари ва боғловчи линиялар модуллари киради. 15 тагача плата (120 та абонентлар) ўрнатилиши мумкин. М3 гуруҳига рақамли боғловчи линиялар модули, чиқарилган улаш модули киради, УКС-7 протоколлар стекларининг 2 ва 3 (q701-Q714) даражалари (сатхлар) функцияларини дастурий таъминоти CHILL,C ва ASMCSIL тилларида ёзилган. Tbaltel муҳандислари олдида янги авлод тармоқларига ўша силлиқ миграциялаш муаммоси турар эди, унинг ечимини Серго Р.Менда ва уларнинг ҳамкасблари каналлар коммутацияси ва пакетли тармоқлар ўртасида “чоксиз” (бесшовний) миграциялаш трафигига йўналтирилган ўзларининг янги IMSS платформасидаги кўп протоколли ва мультисерверли архитектурасида топдилар.

7.12 - расм. IMSS стратегияси

Бу платформа ташқи жиҳатдан жуда ҳам 7.12 - расмнинг юқори қисмида тасвирланган мультисервис тармоғининг кч-1 структурасига яқин ва унинг зарур компонентлари эса қуйидагилар:

1. Мультисервис имконийлик тугуни, УДТТ, ISDN линиялари бўйича, ҳамда ХDSu линиялари бўйича бунга ушбу тугунининг имконийлик шлюзи сифатида ишлаш версияси, ҳамда V 5.2 интерфейс орқали махаллий АТС га DLU рақамли абонент блоклари аналогли абонент линияларига, ISDN абонент линияларига, V5.1/V5.2 туташувларга ва муассаса телефон станцияларига хизмат кўрсатади ва бевосита телефон станцияда жойлаштирилиши ёки олислаштирилиши мумкин. Зарурият бўлса, Sheftor Dlu модули ишлатилади, у хоналардан ташқарида ўрнатиш учун мўлжалланган. DLU икки медификацияда бажарилади, ихчам (компакт) версияси 30 тадан 160 тагача абонент линияларига мўлжалланган ва 160 тадан 344 тагача абонент линияларига хизмат кўрсатиш учун мўлжалланган стандарт версияси DLUни EWSD га улаш учун тўртта 248 к бит/с ли тракт ишлатилади.

LTG линиявий гуруҳлар LTG га бевосита уланадиган рақамли боғловчи линиялар ва ISDN бирламчи имконийлик линиялари учун ва SC-MUX ўзгарувчи-мультиплексор орқали уланадиган анолог боғловчи линиялар учун SN коммутацион майдон билан интерфейсни шакллантиради.

Абонент ва боғловчи линиялар турли сигнализация тизимларини ишлатишига қарамай, LTG линиявий гуруҳлар коммутацион майдон билан сигналли-боғлиқ бўлмаган интерфейсни беради, бу хусусан олганда, қўшимча ёки модификацияланган тизимларни киритишда енгиллик туғдиради, уланиши ва концентраторга ўхшаб ишлайдиган фойдаланувчилар учун тор йўлакли ва кенг йўлакли хизматлар версиясини (imss-ANB) қўшиб келадиган трактини йиғади. XDLU фойдаланувчилари гуруҳланиши мумкин, унда Е1 форматда STM-1 орқали маълумотлар оқимлари Интернетга ёки маълумотларни пакетли узатиш оралиқ тармоғига бирлашади.

2. Транспортли шлюзнинг (MGC) контроллери, барча сигналли структурани бошқаради ва бир неча тармоқли элементлар ўртасида сигнализацияни қувватлаши мумкин ва MGCP ва MEGACO стандартлари буйруқларига сигналли ахборотга ўзгартиради. MGC яна ISUP ёрдамида физик боғловчи линияларни қувватлаши мумкин, бу ҳолда уни гибридли (қурамалар MGC) дейилади.

Транспортли шлюз (МG) мультисервисли имконийлик тугун таркибига қўшилиши, коммутацион тугунга интеграллашган ёки мавжуд бўлиш нуқтаси сифатида (Р₀Р-Point of Puseuse) бўлиши мумкин.

Амалда бу модел базавий тармоқ ва бошқа анъанавий тармоқлар ўртасида ўзаро алоқа модули бўлиб, ўз ичига IP протоколи бўйича товушни узатиш воситаларини олади ёки Frame Relay ва ATM орқали компрессия алгоритмлари тўпламини қувватлайди, ҳамда ҳар бир хизмат учун зарур сифат ва ўтказиш йўлагини танлашга қодир. Компрессиянинг қуйидаги ИКМ (G714), ADPCM (G 726), LD-CELP (G 728) стандарт алгоритмлари қўлланилади.

7.13 – расм. NEC компаниясининг NEAX-61 архитектураси

NEC компаниясининг NEAX - 61 коммутацион платформаси

NEAX-61 туридаги рақамли АТС 1979 йилдан бошлаб ишлатила бошланди. Унинг архитектураси квазитақсимлангандек классификацияланиши мумкин, чунки у техник-эксплутациянинг хост-процессори орқали тизимни эксплутацион бошқарувини ташкил этади. Коммутацион майдони Вақт-Фазо- Фазо-Вақт (TSST) тамойили бўйича тузилади. Станция аппарати воситаларининг архитектураси 7.13 - расмда кўрсатилган.

Линиявий модуллар LM ва боғловчи линиялар ТМ модуллари амалий тагтизимларда жойлашган бўлиб, улар 7.13-расмда кўрсатилмаган. Коммутацион модуллар концентрацияни ва TSST тамойили бўйича коммутацияни таъминлайди ва чақирувларни қайта ишлаш процессорлари CLP ёрдамида бошқарилади, улар қайта ишлашнинг деярли барча функцияларини таъминлайди.

Чақирувни қайта ишлаш тўғрисидаги барча ахборот локал ва умумий хотирада сақланади ва ундан барча CLP процессорлар фойдаланиши мумкин. Техник эксплутация процессори ОМП тизимга хизмат кўрсатишни таъминлайди ва барча CLP лар ишини қувватлайди.

NEAX-61 даги ички станцион боғланишга хизмат кўрсатишни жуда соддалаштирилган тасвирини кўриб чиқамиз.

Абонент А гўшакни кўтарганда линиявий интерфейснинг модули линия шлейфи туташтирилганлигини детекторлайди ва коммутацион модул орқали мос CLP процессорга станцияни абонент чақирганлиги тўғрисида ахборот узатади. Бу процессор А абонент линиясининг созлигини тасдиқлайди ва А абонент В абонент номерининг биринчи рақамини LM модул қабул қилингандан сўнг узилади, терилаётган рақамлар CLP га тахлил учун юборилади. Агар, қабул қилинган номерда хатолик бўлмаса, абонент А ва абонент В га вақт оралиқлари белгиланади ва чақирув тўғрисидаги ахборот локал ва умумий хотирада қайд қилинади. В абонент линиясининг ҳолати текширилади ва агар у бўш (озод) бўлса, В абонентга чақирув сигнали узатилади, бир вақтнинг ўзида А абонентга акустистик сигнали юборилади.

Чақирув сигналини юборишни назоратлаш

Агар, номерда хатолик мавжуд бўлса, абонент А товушли хабар ёки акустик сигнал олади. Абонент В жавоб берганда уни А абонент билан аввал белгиланган вақт оралиқлари орқали ўтиб кетувчи боғланиши ўрнатилади. Абонентлардан бири алоқани тўхтатганда, LM модул “гўшак қўйилган” ҳолатни детекторлайди ва боғланишни бузади.

Табиийки, етакчи япон телекоммуникацион NEC корпорацияси кейинги авлод тармоқларига ўтиш муаммоларини назардан четда қолдирмай, бироз узунроқ номга эга бўлган Pragressive Unity 7.14 - расмда тасвирланган структурасини ўйлаб топди.

7.14 – расм. NEC компаниясининг Pragressive Unity стратегияси

Номининг қўполлигини ўтган асрнинг саксонинчи йилларида профессор К.Когаяши таърифлаган CSC (Computer and communications) алоқа конвергенцияси ва ҳисоблаш техникаси концепцияси ортиғи билан қопланади, бу маъно жиҳатдан олганда 7.14-расмнинг юқори қисмида келтирилган XXI мультисервис тармоқларининг тамойилларини асослаб берди.

DMSfoo туридаги рақамли АТСлар Super DMS архитектурасига асосланган бўлиб, биринчи бор, эксплутацияга 1979 йилда киритилган эди. Бошқариш архитектураси - квазитақсимланган, коммутацион майдон структураси Вақт-Фазо-Вақт (TST).

DMS-100 аппаратли воситалар архитектураси ўз ичига қуйидаги асосий компонентларни олади: базавий процессор DMS, файллар процессори, иловалар процессори, станциялараро сигнализация процессори, коммутация майдони ва прериферия такрорланган (дублланган) DMS базавий процессор чақирувларини юқори даражада қайта ишловчидек ишлайди ва бошқа периферик контроллерларни қувватлайди. Файллар процессорлари станцион файллардан фойдаланиш имконини беради, буларга яна SCP (Suvice control) Point- интеллектуал хизматларни бошқариш пункти, иловалар ҳам киради. Станциялараро сигнализация периферик (четки) процессори УКС-7 ни қувватлайди ва бошқа турли иловаларни, масалан, SSP (интеллектуал тармоқнинг коммутация хизматлари ва пункти) STP (УКС-7 сигнализациянинг транзит пункти), SCP,ISDN ва хакозо, қўллаш учун конфигурацияланиши мумкин.

Периферик интерфейслар ташқи линиялар ва трактларнинг коммутацион элементлар ва процессорлар билан ички боғланишини таъминлайди.DMS-100 нинг асосий периферик интерфейслари қуйидагилар:

- LGS линияларнинг гуруҳли контроллери, у абонент линиялари интерфейсларининг ўрта даражали қайта ишлашни бажаради ва линиявий модулларни коммутацион майдон билан бирикишини таъминлайди.

- LCM концентрация (зичлаштириш) модули, абонент линиялари ва гуруҳли контроллер ўртасидаги интерфейсни ҳамда мос равишда концентрацияни таъминлайди.

- Рақамли DTC тракт контроллери, DMS-100 рақамли станциялараро алоқаларга бошқа станциялар билан хизмат кўрсатади.

DMS-100 тизимни эксплутатцион бошқариш MAP воситалари орқали таъминланади, у буюртма хизматлар тизимидан фойдаланиш маълумотларни ёзиш, линиялар ва трактларни тестлаш, хавотирли сигнализация, тўловларни ҳисоблашларни қувватлайди.

Nortel компанияси 7.15 - расмда кўрсатилган, ўзининг мультисервис тармоқларига ўтиш концепциясини ишлаб чиқди ва унга SUCCESSION исмли оптимистик ном берди. Бу масалада Nortel амалда жаҳондаги етакчи телекоммуникацион компаниялар ичида биринчи бўлди.

7.14 – расм. SUCCESSION стратегияси