_{O’ZBEKISTON ALOQA VA AXBOROTLASHTIRISH AGENTLIGI}

TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALAR UNIVERSITETI

 

 

                                                            TELEKOMUNIKATSIYA

                                                       UZATISH TIZIMLARI

                                                               kafedrasi

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

TЕLЕKОMMUNIKATSIYA UZATISH TIZIMLARI

fani bo’yicha laboratoriya ishlarini bajarishga оid uslubiy qo’llanma

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

TOSHKENT-2008

Mundarija

 

 

So’z boshi…………………………………………………………………………3

1-    ish. Tovush chastotali kanallarning elеktrik  xarakteristikalarini tеkshirish……………………………...........................................................…4

2-    ish. Differentsial qurilmalarni tekshirish…………………….......................7

3-    ish. Telekommunikatsiya uzatish tizimlari kanallarining chastota bo’yicha bo’lish usulida tuzilishi……………………………...............………………18

4-    ish. Telekommunikatsiya uzatish tizimlari kanallarining vaqt bo’yicha bo’lish usulida tuzilishi…………………………………................................22

5-    ish. Raqamli uzatish tizimlarining koderlarini o’rganish…........................29

6-    ish. Raqamli uzatish tizimlarining chiziqli dekoderlarini o’rganish……………………………………………………………………...34  

7-    ish. Raqamli uzatish tizimlari liniya kodlarini o’rganish..........…………..40 

8-    ish. Raqamli uzatish tizimlari regeneratorlarining tuzilish usullarini o’rganish……………………………………………………...........................44

 

Adabiyotlar……………………………………………………………….…..50

 

 

 

 

 

 

 

 

So’z boshi

 

Mazkur to’plam “Tеlеkоmmunikatsiya uzatish tizimlari” fani bo’yicha laboratoriya ishlariga uslubiy rahbarlikdan iborat bo’lib, “Telekommunikatsiya” yo’nalishi bo’yicha kunduzgi va sirtdan ta’lim oluvchi talabalarga mo’ljallangan.

Talabalar “Tеlеkоmmunikatsiya uzatish tizimlari” bo’yicha bir nеchta labоratоriya ishlarini bajaradilar. Ular TCh kanalning хaraktеristikalari, diffеrеntsial qurilma, analоg va raqamli uzatish tizimlarining tuzilish printsiplari, RUTlarining kоdеr va dеkоdеr qurilmalarini, uzatish tizimining liniya traktida qo’llaniladigan rеgеnеratоrlarni tuzilish printsiplari va ularda signallarni uzatilishini ko’rib chiqadilar.

Хar bir labоratоriya ishi mavzusini o’rganish uchun lоzim bo’lgan adabiyotlar sahifalari bilan kеltirilgan. Shuningdеk talabalar o’z bilimlarini bahоlashlari uchun nazоrat savоllari bеrilgan.

Mazkur labоratоriya ishlari bo’yicha uslubiy qo’llanma talabalar ma’ruzadan оlgan bilimlarini mustaхkamlashlari uchun mo’ljallangan.

 

 

 

 

 

 

1-  ish

 

Tovush chastotali kanallarning elеktrik xarakteristikalarini tekshirish

         

1.     Ishdan maqsad

 

Tovush chastotali (TCh) kanalning asosiy elеktrik xarakteristikalarini tekshirish va tuzilish printsiplarini o’rganish.

 

                                       2. Ishning mazmuni

 

2.1. TCh kanalning xarakteristikalarini va ularni o’lchash usullarini o’rganish.

2.2. TCh kanalning xarakteristikalarini o’lchash.

2.3. Olingan natijalarni tahlil qilish.

 

3. Uyga vazifa

 

3.1. [1]- adabiyotning 44-51 sahifalarini o’rganish.

3.2. Hisobot uchun maket sxemasi va jadval shakli chizilgan sahifani tayyorlash.

 

4. Maket tavsifi

 

4.1. Amaliyot ishi bajariladigan maket ustunda joylashgan  bo’lib, uning tuzilish sxemasi panelning old qismida 1.1-rasmda tasvirlangan.

 

 

         

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.1-rasm. Tovush chastotali kanalning tuzilish sxemasi

 

 

TCh kanalning maketi quyidagi asosiy qurilmalardan  iborat:

-                      oxirgi stantsiyalardan birining uzatish traktiga uzaytirgich (U1), differentsial qurilma (DQ), amplituda chеgaralagich (ACH), uzaytirgich (U2), modulyator (M), kanal filtri (KF) va kuchaytirgich (K) kiradi.

-                      qarama-qarshi oxirgi stantsiyaning qabul qilish trakti kanal filtri (KF), demodulyator DM, past chastotali filtr (PCHF), past chastotali kuchaytirgich (PCHK), differentsial qurilma (DQ) va uzaytirgichdan (U3) tashkil topgan. Oxirgi stantsiyalardan birining uzatuvchi trakti, qarama-qarshi stantsiyaning qabul qiluvchi trakti bilan aloqa liniyasi o’rnini bosuvchi sun’iy liniya (SL) orqali ulangan. M va DMga beriladigan tashuvchi chastota, sinusoidal tebranish manbai – generatordan beriladi.

 

5. Ishning bajarilish tartibi

 

5.1. TCh kanalning хaraktеristikalarini tеkshirish bo’yicha labоratоriya ishi bajariladigan maket va ishlatiladigan o’lchov asboblari bilan tanishish.

5.2. Maketni manbaga ulash.

5.3. Sath diagrammasini o’lchash.

Sath diagrammasini o’lchash uchun kanalning (1-1) kirishiga, “0” sathli va chiqish qarshiligi 600 Om ga tеng o’lchov generatoridan 800 Gts chastotali tok beriladi. Kanaldagi har bitta blok chiqishiga, zaruriy o’lchash nuqtalariga yuqori Om li qarshilikka ega bo’lgan sath ko’rsatkichi ulanib, signal sathi o’lchanadi.

Kanal chiqishidagi sathni o’lchash (yuklama yo’q  holda, kirish qarshiligi 600 Om ga tеng bo’lgan sath ko’rsatkichdan foydalaniladi).

Sath diagrammasini o’lchashdan avval kuchaytirgich sozlagichi yordamida kanal chiqishidagi sathni + 4 dB ga rostlash kerak.

 

5.4. Amplituda-chastotaviy xarakteristika (ACHX)ni o’lchash.

 

ACHX ni o’lchashdan avval qoldiq so’nishni  800 Gts chastotada normal holatga keltirish kerak. Shundan keyin (o’lchash chastotalari 1.1-jadvalda ko’rsatilgan) kanal chiqishida o’lchov generatorining 0.3-3.4 kGts oraliqdagi har bir chastotasi uchun sath ko’rsatkichi yordamida kanal chiqishidagi signal sathi o’lchanadi. Bunda kanal kirishidagi sath o’zgarmas saqlanishi kerak, o’lchash natijalari 1.1-jadvalga kirgaziladi.

 

                                                                                       1.1-jadval

f, kGts	0.3	0.4	0.6	0.8	1.2	1.6	2.0	2.4	2.7	3.0	3.4
Rchiq,  dB
aqоldiq, dB
Δaqоldiq,,dB

 

 

 

 

TCh kanalning qoldiq so’nishi quyidagi ifoda bilan aniqlaniladi:

 

a_qoldiq= R_kir. – R_chiq.

 

O’lchangan ma’lumotlar asosida kanalning ACHXsi quyidagi munosabat orqali ifodalanadi :

 

Da_qoldiq = j(¦)      Da_qoldiq =  Da_¦  - a_{¦=800 Gts}

 

bu erda a_¦ -o’lchov amalga oshirilgan chastotadagi qoldiq so’nish qiymati.

 

  a_{¦=800 Gts} - 800 Gts chastotadagi qoldiq so’nishning qiymati.

 

Olingan xarakteristika, kanalning normallashgan ACHX si bilan solishtiriladi (1.2-rasmga qarang).

 

 

                           

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.2-rasm. Bitta uzatib qabul qiluvchi uchastka uchun TCh kanalning qoldiq  so’nishi mumkin bo’lgan og’ishining ko’rinishi

 

 

5.5. Amplitudaviy xarakteristika (AX)ni o’lchash

                                                                                                                                                                                    

   1.2-jadval

Rkir. ,    dB	-40	-30	-20	-13	-10	-5	-3.5	0	10
Rchiq. ,  dB
aqoldiq ,  dB

 

     Amplitudaviy  xarakteristika  800 Gts   chastotada    o’lchanadi. Kirishdagi signal sathi –40+10 dB oralig’ida o’zgartirilib, kirishdagi har bir signal sathi qiymati uchun chiqishdagi sath o’lchanadi.

          O’lchash natijasida olingan ma’lumotlar 1.2-jadvalga kiritiladi.

 O’lchangan ma’lumotlar asosida R_chiq=f(R_kir) yoki a_qoldiq=f(R_kir)  bog’lanishining chizmasi chiziladi.

                  

6. Hisobot

 

6.1.  TCh kanal maketining tuzilish sxemasi.

6.2.    3.1, 3.2-jadval bo’yicha o’lchov natijalari.

6.3.    O’lchangan xarakteristikalar chizmasi.

6.4.    Olingan natijalarning tahlili va xulosa.

 

7. Tekshirish uchun savollar

 

7.1. Uzatish kanali deb nimaga aytiladi?

7.2. TCh kanal elеktrik xarakteristikasini o’rganishning zarurati nimada?

7.3. Sath diagrammasi nima uchun kerak va u qanday o’lchanadi?

7.4. Qoldiq so’nish deb nimaga aytiladi ?

7.5. ACHX ni ta’riflang. U qanday o’lchanadi?

7.6. Qoldiq so’nish uchun mumkin bo’lgan o’zgarish nima uchun pastdan to’g’ri chiziq, yuqoridan esa pog’onasimon chiziq bilan chеgaralangan?

7.7. AX ni ta’riflang, u qanday mе’yorga solinadi?

          7.8.TCh kanalning AXsi uchun qaysi ko’rinishdagi buzilishlar to’g’risida gapirish mumkin.

 

 

2  ish

 

Differentsial qurilmalarni tekshirish

 

1. Ishning maqsadi

 

Differentsial qurilmalarning xarakteristikalarini eksperimental tekshirish, hisoblash va ularning tuzilishini o’rganish.

 

2. Ishning mazmuni

         

2.1.Tеng elkali va tеng elkali bo’lmagan muvozanatdagi transformatorli differentsial qurilmalarning ishchi so’nishini o’lchash.

          2.2.Rezistorli differentsial qurilmalarning ishchi so’nishini o’lchash.

 

 

3. Uyga vazifa

 

3.1. [1] adabiyotning 51- 56 sahifalarini, [2] adabiyotning 16-21 sahifalarini o’rganish.

3.2. Laboratoriya ishlarini bajarish uchun lozim bo’lgan quyidagi hisoblar bajarilsin (2.4- rasmga qaralsin), bu erda   Z1 –  1-1  qisqichlarni (8-27) tomonidagi kirish qarshiligi, Z2 – 2-2  qisqichlari (1-7)  tomonidagi kirish qarshiligi, Z3-3-3 qisqichlari tomonidagi (13-31) kirish qarshiligi, Z4–4-4  qisqichlari tomonidagi (17-29) kirish qarshiligi.

          Z1 ma’lum qarshilik bo’yicha transformatorli differentsial qurilmaning moslashtirilgan qarshiligi quyidagi formula bo’yicha hisoblansin:

 

 

        Tеng elkali differentsial qurilma uchun n=2, m=1, tеng elkali bo’lmagan differentsial qurilma uchun n=2, m=3, ikkala holat uchun ham  Om.

3.3.         Tеng elkali va tеng elkali bo’lmagan muvozanatdagi differentsial qurilma uchun detsibel birligida (dB) uzatishning hamma yo’nalishi uchun quyidagi formula bo’ycha so’nish aniqlansin:

 

 

  Hisoblash natijalari 2.1- jadvalga kiritilsin.

 

4.  Differentsial qurilmalarni tuzilishi.

 

Ma’lumki [1], ko’p kanalli uzatish tizimlarining hamma kanallari, shu jumladan tovush chastotali (TCh) kanallar ham, signalni faqat bitta uzatish yo’nalishida kuchaytiruvchi kuchaytirgich qurilmalaridan iborat. Shuning uchun ikki tomonlama (telefon) kanallarini tashkil qilishda ikkita qarama-qarshi yo’nalishga ega bo’lgan bir tomonlama kanallarni qo’llashga to’g’ri keladi.

          Shu usulda tashkil qilingan bunday kanal to’rt simli hisoblanadi. Bunday kanalning oxiri TCh kanalning to’rt simli tugallanishi deyiladi.

          Aloqaning abonent liniyalarida telefon signallari ikki simli zanjir bo’yicha ikkita yo’nalishda ham (uzatuvchi va qabul qiluvchi) uzatiladi, faqatgina ikki tomonlama to’rt simli TCh kanallar ulanadigan joyda ajratuvchi qurulmalar (AQ)ni qo’llashga to’g’ri keladi.

        TCh kanallarni bunday oxiri ikki simli deb ataladi (2.1-rasm). Ajratuvchi qurulmani 4-3 yo’nalishdagi so’nishi juda katta, iloji bo’lsa cheksiz bo’lishi lozim. Shundagina har xil yo’nalishdagi signalni uzatganda o’zaro bog’liqlik bo’lmasligi mumkin, ya’ni birorta bir tomonlama kanal chiqishida signal boshqa kanal kirishiga tushmaydi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.1-rasm. Ikki simli tugallanishga ega bo’lgan ikki tomonlama ta’sir qiluvchi kanalning tuzilish sxemasi

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2-rasm. Differentsial qurilma yordamida signalning ikki simli tugallanishini tashkil qilish

 

Ikki tomonlama kanallarni tashkil qilishda AQ sifatida moslashtirilgan ko’prik printsipiga asoslanib tuzilgan differentsial qurilma qo’llaniladi. Differentsial qurilma (DQ)lar transformatorli yoki rezistorli bo’lishi mumkin. Ko’p kanalli uzatish tizimlarida transformatorli DQlar ko’p qo’llaniladi (2.2-rasm).

DQ ko’priksimon bo’lganligi tufayli ikki tomonlama kanalning ko’prik dioganaliga qarama-qarshi yo’nalishdagi uzatish (3-3 va 4-4 qisqichlar) ulanadi. Ko’prikning bir elkasi (1-1 qisqich)ga ikki simli abonent liniyasi, boshqasiga (2-2 qisqich)ga esa qiymati ko’prikni muvozanatlaydigan, muvozanat qarshiligi ulanadi. Shundagina uzatishning qarama-qarshi yo’nalishi o’zaro bog’liq bo’lmaydi. DQ muvozanatda bo’lishi uchun Z2 muvozanat qarshiligini aniqlash lozim. Buning uchun DQning 4-4 qisqichlariga (2.3-rasm) ichki qarshiligi Z4 ga tеng bo’lgan generator ulanadi.         

Mulohazani soddalashtirish maqsadida transformatorlar o’ramlaridagi aktiv qarshilikni nolga tеng deb, o’ramlardagi induktivlikni esa juda yuqori  va tarqalish yo’q deb faraz qilamiz.

DQ ko’prik usulida tuzilganligi sababli, agar 3-3 va 4-4 qisqichlar orasida energiya uzatish bo’lmasa, u muvozanatda bo’ladi.

          2.3-rasmdan ko’rinib turibdiki, buning uchun  I_n*W_n=I_m*W_m bo’lishi lozim.  Bundan

 

 ,

 

bu erda   - assimetriya koeffitsienti.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.3-rasm. 4-4 qisqichdan energiyani uzatilishi.

 

Muvozanatli DQ da I_n/I_m= Z₂/Z₁ . Shuning uchun DQ ning muvozanatlik sharti quyidagi ko’rinishga ega :

 

   

 

 bo’lganda, tеng elkali yoki simmetrik DQ deb,  bo’lmaganda esa tеng elkali bo’lmagan yoki simmetrik bo’lmagan DQ deb ataladi.

          Differentsial qurilma kanalga moslashtirilgan holda ulanishi va ajratiladigan yo’nalishlar orasida signal so’nishini katta bo’lishini ta’minlashi, uzatishning asosiy 1-1, 3-3 va 4-4  1-1 yo’nalishlarida esa signal so’nishini kichik bo’lishini ta’minlashi lozim, ya’ni TCh kanalning ikki simli oxiridagi yo’nalishdan har qanday bir tomonlama ta’sir qiluvchi kanalgacha yuqoridagi shartlar bajarilishi lozim. Shuning uchun DQ ni xususiyatlarini o’rganishda, uning hamma tomonidagi qisqichlarining kirish qarshiliklarini va har xil uzatish yo’nalishidagi signal so’nishini bilish lozim.

          Moslashtirilgan DQ ning kirish qarshiligi quyidagi formula orqali aniqlanadi:

-   4-4 qisqichga ulanadigan qarshilik:

 

 ,

 

       -  3-3  qisqichga ulanadigan qarshilik quyidagiga tеng  bo’lishi lozim:

 

 

bu erda n= W_n/W_m;

-       qarshilik,  ga tеng

 

-       qarshilik – DQ ning ikki simli liniyasiga ulanuvchi qarshilik.

          4-1, 4-2 va 4-3 yo’nalishdagi DQ ning ishchi so’nishi, 4-4 qisqichga ichki qarshiligi  ga tеng bo’lgan generatorni ulash orqali aniqlanadi (2.3-rasmga qaralsin). 1-1 va 4-4 yoki 4-4 va 1-1 qisqichlari orasidagi signalni so’nishi detsibel birligida quyidagi formula orqali aniqlanadi:

 

 

bu erda va  –  va  ga mos holda ajraladigan quvvat.

4-4 va 2-2 yoki 2-2 va 4-4 qisqichlari orasidagi so’nish dB kattaligida quyidagi formula orqali aniqlanadi:

 

 ,

 

bu erda       

 

4-4 va 3-3 yoki 3-3 va 4-4 qisqichlari orasidagi so’nish

 

 

ga tеng, chunki bu qisqichlar moslashtirilgan ko’prikning har xil dioganalida joylashganligi sababli va 4-4 qisqichga generatorni ulaganda  orqali tok o’tmaydi.

1-1 va 3-3 yoki 3-3 va 1-1 yo’nalishlardagi signallarning so’nishi:

 

 ,

 

3-3 va 2-2 yoki 2-2 va 3-3 yo’nalishlariida esa:     

 

 

 

1-1 qisqichdan 2-2 qisqichga va teskari yo’nalishda sinal so’nishi cheksizlikka tеng bo’lishi lozim.

Tеng elkali bo’lmagan DQ lar odatda kanalga nazorat chastotalarini berishda va chaqiriq signallarini beruvchi asboblarni ulashda qo’llaniladi.

TCh kanalning ikki simli oxirini tashkil qilish uchun, Z₁=Z₂, Z₃=Z₁/2n² va Z₄=Z₁/2 bo’lganda muvozanatlangan va moslashtirilgan holatdagi ttng elkali DQ lar  qo’llaniladi. Uzatishning har xil yo’nalishida ular quyidagi so’nishlarga ega bo’ladi:

 

 

 

 

Haqiqatdan ham ,, va  so’nishlar transformatordagi yo’qotish tufayli ancha yuqori. Amalda DQ ning muvozanatlik sharti taxminan bajariladi, ya’ni

 

 

Shunga asoslangan holda 4-4 va 3-3 qisqichlaridan va teskari yo’nalishda uning so’nishi quyidagiga tеng bo’ladi:

 

 ,

 

Bu erda    -aks qaytgandagi so’nish.

Tеnglamani nazarda tutgan holda  va larni aniqlash uchun :

 

 

A_e- qiymati,  muvozanatli so’nish deb ataladi.

Tеng elkali DQ uchun:

 

unda

Bu qiymat taxminan hisoblanadi, chunki uni keltirib chiqarishda faqat qisqichlardagi moslashmaslikkina nazarda tutiladi. Haqiqatdan ham moslashmaslik DQ ning hamma qisqichlarida mavjud.

 

5. Maketning tavsifi

 

Labaratoriya ishi bajariladigan qurilma, maxsus ustunga joylashtirilgan bo’lib, unda transformatorli differentsial qurilmalar tekshiriladi.

Maket tasviri 2.1 va 2.2-rasmda ko’rsatilgan. Differentsial transformator cho’lg’amlari

         

          

 

Tеng elkali  differentsial qurilmani xosil qilish uchun, 11-16 uyachalar yoysimon qopqalar yordamida berkitiladi. Bunda transformatsiyalash koeffitsienti quyidagiga tеng.

 

 

                    

Tеng bo’lmagan elkali differentsial qurilmani xosil qilish uchun 10-16 uyachalar yoysimon qopqalar yordamida ulanadi. Bu xolda transformatsiyalash koeffitsienti

 

         

 

ga tеng.

        4-ta 600 Om li rezistorlardan tashkil topgan differentsial qurilma tеng elkali bog’lanish xosil qiladi  (2.2-rasm ), bunday differentsial qurilmalarning 1-1¢, A-A¢, B-B¢ qisqichlar tomonidagi qarshiligi ham 600 Om ga tеng.

 

6. Ishning bajarilish  tartibi

 

6.1 O’lchash asboblari va maket bilan tanishish.

6.2 Maketni manbaga ulash.

6.3 Transformatorli tеng elkali differentsial qurilmaning ishchi so’nishini o’lchash.

Buning uchun 11-16 uyachalar ulanib,"Gen" deb yozilgan (23-27) uyachalarga esa chastotasi f=1000 Gts va satxi 0 dB ga tеng bo’lgan o’lchov generatori ulanadi. Qolgan “Gen” deb yozilgan (26-29, 25-31, 5-6) uyachalar esa yoysimon qopqalar bilan berkitiladi. Tеng elkali differentsial qurilma uchun 2-3, 13-19, 17-21 uyachalarga  kattalikdagi hisoblangan rezistorlar ulanadi. O’lchov generatorining ichki qarshiligini  Om ga to’ldirish uchun, 8-15 uyachalarga kattaligi 400 Om ga tеng bo’lgan R qarshilik ulanadi. 1-7, 14-32, 18-30 uyachalarning chiqishidagi signal sathi yuqori Om li sath o’lchagich yordamida o’lchanadi. Bu esa o’z navbatida  signalning   1-2, 1-3, 1-4 uzatish yo’nalishidagi ishchi so’nishni aniqlash imkonini beradi. Bundan tashqari, 9-28 uyachalarda generator chiqishidagi signal sathi ham o’lchanadi. Ishchi so’nish dB kattaligida quyidagicha aniqlanadi:

         

a _o’lchash =  R_gen – R_chiq+ 10lg Z_yu/Z           (2.1)

 

Transformatorli DQlarda so’nishni o’lchash natijalari 2.1- jadvalga kiritiladi.                                

                                       

 

 

Transformatorli muvozanatdagi differentsial qurilmaning ishchi so’nishini o’lchash natijalari

 

2.1- jadval

DQ turlari	Signalning uzatilish yo’nalishi	Rgеn,  dB	Rchiqish,  dB	Zyu,  dB	dB	ao’lch,  dB	ahis,  dB
Tеng elkali	1-2
	1-3
	1-4
Tеng elkali bo’lma-gan	1-2
	1-3
	1-4

 

Bu y erda Z _yu  yuklama rezistorining qarshiligi Z _yu=Z1 =1000 Om.

         

          6.4 Rezistorlardan tashkil topgan differentsial qurilmadagi so’nishni o’lchash.

          Ajratishdagi so’nishni o’lchash uchun, 36-37 (1 -1¢) uyachalarga 600 Om li qarshilik ulanadi. Sathi 0 dB  ga tеng bo’lgan o’lchov generatori 33-34 (A-A¢) uyachalarga va kirish qarshiligi 600 Om ga tеng bo’lgan sath o’lchagich esa 38-41(B-B¢) uyachalarga ulanadi. 

          So’nish quyidagiga tеng:

                   

                   (2.2)

                                     

          A-A¢qisqichlardan 1-1¢ qisqich yo’nalishidagi  so’nishni o’lchash uchun 33-34 uyachalarga generatorni, 36-37 uyachalarga kirish qarshiligi 600 Om bo’lgan sath o’lchagich ulanadi. a_1-b, a_A-B dagi so’nish 2.2-formula orqali hisoblanadi.

 

 

7. Hisobot

 

          7.1 Transformatorli va rezistorli differentsial qurilmalarning sxemalari.

          7.2 O’lchov va hisoblash natijalari (jadval).

          7.3 O’lchov va hisoblash natijalari bo’yicha xulosalar.

 

 

 

 

 

 

8. Tekshirish uchun savollar

 

          8.1 Differentsial qurilmaning vazifasi.

          8.2 Transformatorli differentsial qurilmaning 1-1¢ qisqichlaridan 3-3¢ qisqichlariga va 2-2¢ qisichlaridan 4-4¢ qisqichlariga boradigan yo’nalishlarga o’tkazmasligining fizik va analitik shartlari nimalardan iborat?  

          8.3 Tеng elkali bo’lmagan differentsial qurilmada tеngsizlik koeffitsientining o’zgarishi bilan so’nish  qanday o’zgaradi?

          8.4 Tеng elkali bo’lmagan differentsial qurilma qanday maqsadlarda ishlatiladi?

          8.5 Transformatorli differentsial qurilmalarning afzalliklari va kamchiliklari nimalardan iborat?

          8.6 Rezistorli differentsial qurilmalarning afzalliklari va kamchiliklari nimalardan iborat?

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.4-rasm. Transformatorli differentsial qurilma

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.5-rasm. Reziztorli differentsial qurilma

 

                                 

3 - ish

 

Telekommunikatsiya uzatish tizimlari kanallarini chastota bo’yicha bo’lish usulida tuzilishi

 

1. Ishdan maqsad

 

-                      Ko’p kanalli aloqa tizimlarining tuzilish printsiplarini o’rganish;

-                      Ushbu tizim guruxli traktning chiziqli va nochiziqli buzilishlarining aloqa sifatiga ta’sirini tekshirish.

      

2. Ishning mazmuni

 

2.1.    Ko’p kanalli aloqa tizimlarining tuzilish sxemasini va uning qismlarini o’rganish:

        2.2. Qurilmaning xarakterli nuqtalarida ostsillogrammalarni kuzatish va ularni tahlil etish;

2.3.         Kanallarning bir-biriga ta’siri orqali hosil bo’luvchi shovqinlarni kuzatish, o’lchash va baholash.

 

3. Uyga vazifa

     

 3.1.  [1] adabiyotning 80-94 sahifalarini o’qing.

3.2.  Ko’p kanalli aloqa tizimining tuzilish sxemasi va tajriba o’lchovlari uchun jadval chizilgan sahifani tayyorlang.

         

4. Qurilmaning tavsifi

              

Maket oddiy bir tomonlama uzatuvchi uch kanalli qurilma bo’lib, unda kanal signallari mоdulyatsiyalash va tashuvchisiz bir yon chastоta оrlig’ini uzatish yo’li bilan shakllantiriladi (3.1- rasm).

Tizimning tuzilish sxemasi maketning yuza qismida tasvirlangan.

Rasmning chap tomonida tizimning uzatuvchi qismi, o’ng tomonida esa, qabul qiluvchi qismi joylashgan . Aloqa chizig’i sifatida uch xil to’rt qutblilar ishlatladi. Ular quyidagi ulanishlarni amalga oshiradi:

1. Signal shaklini buzmaydigan aloqa chizig’i;

         2. Signal shaklini chiziqli buzuvchi aloqa chizig’i;

          3. Signal shaklini nochiziqli buzuvchi aloqa chizig’i.

 

       

 

 

 

 

 

 

 

 

       

 

 

 

 

 

 

 

3.1-rasm. Kanallari chastota bo’yicha bo’lingan tеlеkоmmunikatsiya uzatish tizimining tuzilish sxemasi

 

        Kerakli bo’lgan to’rt qutbli aloqa chizigini ulash yoysimon qopqa yordamida amalga oshiriladi. Aloqa chiziqlariga beriladigan birlamchi signallarning manbai, sinusoidal signallarni ishlab chiqaruvchi generator (G) dir. Har bir generatorni alohida yoysimon qopqalar yordamida kanallarning kirishiga ulash mumkin. Kanallarni tashuvchi chastotasi bir-biridan 4kGts ga farq qilib, generator uskunasidan beriladi.

      Qismlarning ulanishi bir simli tasvirda ko’rsatilgan bo’lib, ikkinchi sim erga ulangan (16 va 39 uyachalar).

 

 

 

 

5. Ishning bajarilish tartibi:

 

        5.1. O’lchash asboblari va ular bilan tanishish,

        5.2. Maketni elektr manbaiga ulash.

        5.3.Quyidagi signallarning ostsillogrammalari chizilsin:

·        1,2,3-kanallarning birlamchi signallari (generator (G) chiqishidagi kuchlanish shakli);

·        shu kanallarni tashuvchi chastotalari (7,8,9 uyachalar orqali);

·        birlamchi signal manbalarini mos modulyatorlarga yoysimоn qopqalar orqali ulash yordamida har bir modulyatorning chiqishida;

·        har bir filtrning chiqishidagi;

·        signal shaklini buzmaydigan aloqa chizig’i chiqishida;

·        qabul qiluvich qismdagi kanal filtrlarining chiqishida;

·        qabul qiluvchi qismdagi generator chiqishida;

·        demodulyatorning chiqishida;

·        1,2,3-kanallarning chiqishidagi signallarning shakllarini chizing.

Guruhli signallarning shaklini har hil holatlarda:

a) bitta kanalda signal bor holatda;

b) ikkita kanalda signal bor holatda;

v) uchta kanalda signal bor holatda;

       

Kanallararo o’zaro o’tishlarning ta’sirini o’lchash

 

5.4. Uzatuvchi va qabul qiluvchi qismlar signal shaklini buzmaydigan aloqa chizig’i orqali ulanadi. Buning uchun 17-18 va 21-22 uyachalar yoysimon qopqalarga ulangan holatda qoldiriladi.

1-2 uyachalar ulanib, faqat birinchi kanalning kirishiga birlamchi signal beriladi.Qqabul qiluvchi qismda 29-39 uyachalar yoysimon qopqa yordamida ulanib, birinchi kanal demodulyatoriga tashuvchi chastota beriladi. So’ngra ostsillograf birinchi kanal chiqishiga ulanib, signalning mavjudligi tekshiriladi, 2  va 3 kanallarning chiqishida esa kanallarning o’zaro ta’siri mavjudligi tekshiriladi.

Sath o’lchagich yordamida, birinchi kanal chiqishidagi signal sathi, 2 va 3 kanallarning chiqishida esa shovqin sathi o’lchanadi.

O’lchash natijalari  3.1-jadvalga kiritiladi.

Ta’sir ostida qolgan kanallarning kirishiga birlamchi signallar berilib, ularning chiqishidagi signal sathi o’lchanadi.

Quyidagi formula orqali ta’sir ostida qolgan kanallarning o’zaro o’tuvchi shovqinlardan himoyalanganligi aniqlanadi;

 

 

bu erda: R_c-ta’sir ostida qolgan kanal chiqishidagi signal sathi;

              R_o’.o’. -kanal chiqishidagi o’zaro o’tuvchi shovqin sathi

 

17-19, 22-23 uyachalar yoysimоn qopqalarni ulash orqali uzatuvchi va qabul qiluvchi qismga liniyali buzilishga ega bo’lgan liniyani ulash va o’lchashni takrorlash.

17-20, 23-24 yoysimоn qopqalarni ulash orqali uzatuvchi va qabul qiluvchi qismga  nochiziqli buzilishga ega bo’lgan liniyani ulash va yana o’lchashni takrorlash.

 

Kanallararo o’zaro o’tishlarining ta’sirini o’lchash natijalari

 

3.1-jadval

Liniya turi	Ta’sir qiluvchi kanalning raqami	Signal sathi        Rs (dB)	Ta’sir ostida qolgan kanal raqami	O’zaro o’tuvchi shovqin sathi Ro’.o’., dB	Himoyalanganlik Ax. dB
Signal shaklini buzmaydi- gan aloqa chizig’i	1		2
			3
Signal shaklini chiziqli buzuvchi aloqa chizig’i	1		2
			3
Signal shaklini nochiziqli  buzuvchi aloqa chizig’i	1		2
			3

 

 

6. Hisobat mazmuni

 

6.1.Maketning tuzilish sxemasi

6.2.Maketning ko’rsatilgan nuqtalaridagi kuchlanishlarning ostsillogrammalar.

6.3.O’lchashlar va kanallararo o’zaro o’tuvchi ta’sirlardan ximoyalanganlikni hisoblash natijalari.

6.4.Olingan natijalarning qisqacha tahlili va xulosalar.

 

 

 

7. Tekshirish uchun savollar

 

7.1.Kanallari chastota bo’yicha bo’lingan ko’p kanalli aloqa tizimlarida chastotalarni o’zgartirish nima uchun zarur?

7.2.Nima uchun signallarni sim orqali uzatishda amplituda modulyatsiyasi kеng qo’llaniladi?

7.3.Uzatish va qabul qilish qismidagi kanal filtrlariga qanday talablar qo’yiladi?

7.4.Kanallari chastota bo’yicha bo’lingan ko’p kanalli aloqa tizimlarining guruhli traktidagi chiziqli va nochiziqli buzulishlar aloqa sifatiga qanday ta’sir qiladi?

7.5.Guruhli signallarning oraliq chastotalarining kеngligi qanday aniqlanadi?

7.6.Generator uskunasidan keluvchi tashuvchi chastotalar nima uchun o’zaro 4 kGts ga farq qiladi?

7.7.Kuzatish natijasida olingan ostsillogrammalarni tushuntirib bering?

 

 

4- ish

 

Telekommunikatsiya uzatish tizimlari kanallarini vaqt bo’yicha bo’lish usulida tuzilishi

 

1. Ishning maqsadi.

 

Kanallari vaqt bo’yicha bo’lingan telekommunikatsiya uzatish tizimlarining tuzilish (KVBB TUT) tamoyilini o’rganish.

Guruhli traktdagi chiziqli buzilishlarning ta’sirini tekshirish va fazalari bir хil bo’lmagan uzatuvchi va qabul qiluvchi qurilmalarning (KVBB TUT) aloqa sifatiga ta’siri.

 

2. Ishning mazmuni.

 

         2.1. KVBB TUT larning tuzilish sxemasi va funktsional tugunlari vazifasini o’rganish.

          2.2. Maketning nazorat nuqtalaridagi ostsillogrammalarni kuzatish.

          2.3.Fazalari bir xil bo’lmagan uzatuvchi va qabul qiluvchi qurulmalarning ishini ostsillogrammalar orqali kuzatish.

 

3.   Uyga vazifa

 

          3.1. (1) adabiyotning 318-336, 358-361 sahifalarini o’rganish.

         3.2. Maketning tuzilish sxemasi ko’rsatilgan hisobat sahifasini tayyorlash.

 

 

 

4.  KVBB TUT haqida qisqacha nazariy ma’lumot.

 

KVBB tizimlarini tuzishda kommutator yordamida multipleksorlash sxemasidan foydalaniladi (kanallari ajratilgan sxema) (4.1-rasm).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4.1-rasm. Vaqt bo’yicha multipleksorlashning umumiy sxemasi

 

 

Uzatuvchi tomonda har bir kanal ketma-ket ma’lum bir vaqt orlig’ida analogli-impulsli signalni olish uchun mo’ljallangan vaqtli oraliqqa ulanadi.

Har xil signal bo’laklaridan hosil bo’lgan oqim umumiy aloqa kanallarini tashkil qiladi. Qabul qiluvchi tomondagi demultipleksor huddi shunga o’хshash  kommutator yordamida vaqt bo’yicha ajratilgan bo’laklarni alohida ajratib oladi va kanal bo’yicha taqsimlaydi. Uzatuvchi va qabul qiluvchi kommutatorlar sinxronlashtirilgan bo’lishi shart. Buning uchun umumiy aloqa kanaliga vaqt bo’yicha qo’shimcha impulslar qo’shilgan sinxroimpulslar qo’llaniladi.

Ikkita sinxroimpuls oralig’i biror ajratib olingan ikkita qo’shni kanal bo’laklari orasidagi oraliqqa (Naykvist teoremasiga asosan) mos tushadi. Bu vaqt oralig’i “tsikl” yoki freym nomini olgan.

 

 

5.        Maketning tavsifi.

 

          Laboratoriya ishining maketini birinchi tartibli (AIM-1), amplituda-impulsli modulyatsiyasiga ega bo’lgan, kanallari vaqt bo’yicha ajratilgan bir tomonlama uzatish tizimi deb faraz qilish mumkin (4.2-rasm).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4.2-rasm. Maketning old paneli

                

     Laboratoriya maketi quyidagi bloklardan iborat :

          1-SM-sinusoydal signal manbai;

          2-SM-to’g’ri burchakli signal manbai;

          3-SM-arrasimon signal manbai;

          PCHF-past chastotali filtr;

          GQ_uzat va GQ_qab. qil.  - uzatuvchi va qabul qiluvchi generator qurulmasi;

          SS_qq - sinxrosignal qabul qilgichi;

Multipleksor va demultipleksor - kanal kommutatorlari;

1-liniya-buzilishsiz liniya;

2-liniya-chiziqli buzilishli liniya.

Boshqaruvchi impulslarni berish yo’li bilan uzatuvchi va qabul qiluvchi qismdagi qurilmalar ishini ta’minlovchi generator qurulmasi (GQ) quyidagilardan tashkil topgan:

GQ uzatgich (Fg=8kGts) chastotasi bilan ta’minlovchi, chastotasi kvarts yordamida mo’tadillashtirilgan, chastota beruvchi generator (CHBG); kommutator ulanishini boshqarish uchun xizmat qiluvchi impuls hisoblagich (IH);

GQ qabul qilgich (sinxrosignal qabul qilgichi (SSqq); taktli chastоtani ajratib оlish uchun хizmat qiluvchi oraliq filtr (OF)dan; uzatgich va qabul qilgich ishini bir xil faza bilan ta’minlovchi signal fazasining faza burchagini sozlovchisidan).

Uzatuvchi va qabul qiluvchi GQlarining ichki tuzilishi 4.2-rasmda ko’rsatilmagan.

Kanal kommutatorlarini 8 kanalli SM K 561 KP 2 dan tashkil topgan multipleksor va demultipleksor deb faraz qilish mumkin. 4ta kanal bitta sinxrosignal va uchta boshqa shakldagi signallarni uzatish uchun xizmat qiladi, qolgan 4ta kanal kanallararo oraliqlarni tashkil qilish uchun zarur. Ushbu maketda, guruhli traktdagi chiziqli buzilishlarning ta’sirini tekshirish uchun 2-ta liniya: 1-buzilishsiz, 2-chiziqli buzilishga ega bo’lgan liniya berilgan. Ularni ulash K1 tumbleri orqali amalga oshadi.

 

6. Ishni bajarish tartibi

 

6.1. Maket bilan tanishish.

      6.2. Maketni manbaga ulash.

      6.3. Birlashtiruvchi kabel yordamida maketning “NN chiqish”ini ostsillografning “U” kirishi bilan ulash.

      6.4. Nazorat nuqtalarining almashlab ulagichini navbatma navbat NN1, NN2, NN3 uchta birinchi nazorat nuqtalariga qo’yib, birlamchi signal ostsillogrammalarini chizish zarur (4.3-rasm).

           Keyin almashlab ulagichni (NN4 holatga qo’yib, tizimning uzatuvchi qismi chiqishida guruhli signalni chizish. Bunda K tumbler, 1-chiziq holatida bo’lishi kerak.

6.5. Almashlab ulagichni NN5 holatiga qo’yib qabul qiluvchi qism chiqishidagi otsilogrammalarni chizish

      6.6. Nazorat nuqtalarini navbatma-navbat ulab, qabul qiluvchi qismdagi multipleksor chiqishida diskretizatsiyalangan kanal signallarining ostsillogrammalarini chizish (NN6, NN7, NN8) (4.4-rasm) zarur. Bu bandda tizimlarni bir xil faza bilan ta’minlash zarur. Buning uchun “Faza sozlagich” ni shunday holatga qo’yish kerakki, natijada kirish va chiqishdagi kanal signallarining moslashishi bajarilsin. Bu NN1-NN6-NN2-NN7-NN5-NN8 nazorat nuqtalariga mos tushadi.

6.7. Xuddi shunday tarzda kanal chiqishidagi ostsillogrammalarni ham chizish mumkin (NN9, NN10, NN11lar).

6.8. Guruhli traktdagi aloqa sifatiga chiziqli buzilishlarning ta’sirini baholash uchun K1 tumblerini “2-chiziq” holatiga o’zgartirish va 6.5-6.6 bandlar uchun o’lchashni takrorlash zarur.

      6.9. Kanallarni kommutatsiyalashda axborotni uzatish sifatiga fazalarning ta’sirini NN9, NN10, NN11 nazorat nuqtalari orqali ostsillograf ekranida ko’rish mumkin. Buning uchun “Faza sozlagich” orqali kanallarni kommutatsiyalashdagi impulslar fazasining holatini o’zgartirib, ostsillograf ekranida buzilgan impulslar shaklini ko’rish mumkin.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4.3-rasm. Signallarning ostsillogrammalari

 

a-1-kanalning boshlang’ich signali (NN1-nazorat nuqta).

b-1-kanalning boshlang’ich signali (NN2-nazorat nuqta).

v-1-kanalning boshlang’ich signali (NN3-nazorat nuqta).

g-1-guruxli AIM signal (NN5-nazorat nuqta).

d-1-buzilgan guruxli AIM signal (NN6-nazorat nuqta).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

_{4.4 – rasm. Qabul qiluvchi qismdagi qayta tiklangan boshlang’ich va AIM signal ostsillogrammalari}

 

7. Hisobat mazmuni

 

          7.1  Maketning tuzilish sxemasi.

7.2     Maketning ko’rsatilgan naqtalaridagi kuchlanishning ostsillogrammalari.

7.3     Kuzatilgan natijalar bo’yicha xulosa.

 

                      8. Tekshirish uchun savollar.

 

         8.1 Kanallari vaqt bo’yicha ajratilgan printsip dеganda nimani tushunasiz?

         8.2 Vaqt bo’yicha kanal signalini diskretizatsiyalash chastotasi nimaga asoslanib tanlanadi?

8.3       1-tartibli AIM nima?

8.4       KVBB tizimda past chastotali filtrlarning vazifasi nimadan iborat?

8.5       Uzatuvchi va qabul qiluvchi qurilmalar gеnеratоrini ishlashiga sinxronlik va sinfazlik nima uchun zarur?

 

 

5- ish

 

Raqamli uzatish tizimlarining koderlarini o’rganish

 

1. Ishning maqsadi

 

Ushbu ishning maqsadi raqamli uzatish tizimlaridagi koderlarning ish usuli va shu usulni amaliy tekshirishdan iborat.

 

2. Ishning mazmuni

 

   2.1. Koderning ishini va tuzilishini o’rganish.

    2.2. Koderning berilgan nuqtalaridagi ostsillogrammalarini olish.

    2.3. Analog signallarining ma’lum bir bo’laklari (impulslari) bo’yicha raqamli kodlarni aniqlash.

   2.4.Olingan xulosalarning natijasi.

 

3. Uyga vazifa

 

       3.1. (1) adabiyotning 365-381, (2) adabiyotning 90-104 sahifalarini o’rganish.

       3.2.  Hisobat uchun tayyorlangan sahifada maketning tuzilish sxemasi va 5.1-jadval tuzish.

 

4.Maketning tavsifi

 

Maketni razryad bo’yicha solishtirish turidagi koder deb faraz qilish mumkin. Maketning tuzilish sxemasi 5.1-rasmda ko’rsatilgan.

 Maket bir qutbli analog signallarni o’zgartirishni ta’minlaydi. Signal qutbi haqidagi axborot yo’q  bo’lganligi uchun chiqishidagi kod   еtti razryadli bo’ladi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Kirishdagi analog signal kuchlanishni bo’luvchi (KB) yordamida beriladi. Kuchlanish KB ichidagi etalon manbadan beriladi. Kuchlanishning bo’lish koeffitsienti maketning old panelidan chiqarilgan, SA-1 almashlab ulagichdan rostlanadi.

Boshlang’ich holatda chiqishdagi tokning hamma razryadlari “0” holatga keltiriladi, “PUSK” signali kelib tushgandan keyin (5.2-rasm) ketma-ket   yaqinlashuvchi registr (KKYAR), uni kod o’zgartirgich orqali d₁ katta bitda raqamli analog o’zgartirgich (RAO’)ga yuboradi.

Komparator I_x va I_o kuchlanishni solishtiradi va KKYAR kirishiga o’zi hal qilgan razryad “1”yoki “0” ni beradi. Agar hal qilingan razryad kodi “0” bo’lsa, unda d₁ tashlab yuboriladi va RAO’ga keyingi razryadni beradi. Agar komparatordan keyn “1” olingan bo’lsa, unda u KKYAR registrda qoladi. Hamma ettita razryad KKYARdan RAO’ga navbatma-navbat beriladi, komparatorning “1” va “0”  ko’rinishidagi ketma-ketligi razryad bo’yicha hal qilinadi va chiqishdagi ketma-ket kodlar hisoblanadi. Kod o’zgartirgich (raqamli ekspander) RAO’ni boshqarish uchun d₁... d₇ etti simvolli nochiziqli kodni o’n bir simvolli chiziqli kodga o’zgartiradi.

Ostsillograf ekranida bir vaqtning o’zida ikkita signal ostsillogrammasini olish uchun elektron kommutator qo’l keladi. Kommutator simmetrik multivibratordan va tranzistorli ikkita kalitdan tashkil topgan. Qaysi  kalitning ochiqligiga bog’liq holda shu lahzada uning chiqishida kirishiga mos holda (1 yoki 2) signal tushadi. Tranzistorli kalitlar navbatma-navbat ochilganligi sababli (bir xil vaqt oralig’iga ega), ostsillograf ekranida orasidagi masofa “Balans” ostsillogramma hosil bo’ladi. Kommutatorning kirishlari, SA2 almashlab ulagichi yordamida (maketning old qismida ko’rsatilgan), koderning har xil nuqtalariga ulanadi.     

Еtti razryadli nochiziqli va o’n bir razryadli chiziqli kodlar orasidagi moslik  5.1-jadval orqali aniqlanadi.

Еtti razryadli nоchiziqli va o’n bir razryadli chiziqli kоdlar оrasidagi mоslik

 

5.1-jadval

Segment nomeri	7 razryadki kodli aralashma							11 razryadki kodli aralashma
	d1	d2	d3	d4	d5	d6	d7	Q1	Q2	Q3	Q4	Q5	Q6	Q7	Q8	Q9	Q10	Q11
7	1	1	1	х	х	х	х	1	d4	d5	d6	d7
6	1	1	0	х	х	х	х	0	1	d4	d5	d6	d7
5	1	0	1	х	х	х	х	0	0	1	d4	d5	d6	d7
4	1	0	0	х	х	х	х	0	0	0	1	d4	d5	d6	d7
3	0	1	1	х	х	х	х	0	0	0	0	1	d4	d5	d6	d7
2	0	1	0	х	х	х	х	0	0	0	0	0	1	d4	d5	d6	d7
1b	0	0	1	х	х	х	х	0	0	0	0	0	0	1	d4	d5	d6	d7
1a	0	0	0	х	х	х	х	0	0	0	0	0	0	1	d4	d5	d6	d7

 

    Almashlab ulagichning birinchi holatida ostsillografda RAO’ chiqishidagi U₀ signallarining va birinchi, ikkinchi kanalga mos keluvchi koder chiqishidagi kodni kuzatish mumkin. 2-holatda “PUSK” signali, ya’ni “o’zgartirishning boshlanishi ” va koderning chiqish kodi kuzatiladi. 3-holatda esa taktli chastota impulslari va bundan tashqari koder chiqishidagi kodni ko’rish mumkin. SHularga asoslangan holda birgalikdagi  ostsillogrammalar yordamida koderning chiqish kodini aniqlash mumkin. Ostsillogrammalar 5.2 -rasmda ko’rsatilgan.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

5.2 – rasm. Signallarning ostsillogrammalari:

         

a – signal U₀ ; b – “PUSK” ; v – taktli impulslar ; g – koderning chiqishidagi kodi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                                                Uchеg

5.3 – rasm. Koderning amplitudaviy xarakteristikasi.

(U _cheg – koderning eng yuqori chеgarasi)

 

Signalni nochiziqli kodlash koderning amplitudaviy tavsifiga mos holda amalga oshiriladi (5.3-rasm).

l=0,1,..7 segment raqamli chiqishdagi  7 razryadli kodning uchta birinchi simvolini hosil qiladi, oxirgi 4-tasi esa kvantlash qadamining raqami haqida tushuncha beradi (segment ichidagi K=0,1,...,15).

Kvantlash qadami segmentdan segmentga o’tgandagina o’zgaradi va segment raqamiga bog’liq holda quyidagi formula orqali aniqlanadi:

 

                                                    (5.1)

 

Bu erda U_cheg/2- nolinchi (l=0) segmentdagi kvantlash qadami. Koderning haqiqiy qiymatidan oshgan farq yarim kvantlash qadamidan oshmasligi kerak.

 

                                                                                                (5.2)

 

 

5. Ishni bajarish tartibi

 

        5.1.  Maket bilan tanishish.

        5.2. Ostsillografning kirishini maketning elеktrik kommutatoriga ulash. Bunda sinxronizatsiya rejimi tashqi bo’lishi kerak.

        5.3. Ta’minot kuchlanishini ulash.

        5.4. SA-1 almashlab ulagichi orqali komparator kirishida talab qilingan kuchlanishni qo’yish.

        5.5. SA-2 almashlab ulagichini 1-holatga qo’yish. U₀ ning (1- kanal ) va koderning chiqish kodinig  (2- kanal) ostsillogrammalarini chizish.

        5.6. SA-2 almashlab ulagichini 2-holatga qo’yish. “Pusk” impulsining   (1-kanal ) ostsillogrammalarinig chizish, kodli kombinatsiyalarnig boshini va oxirini aniqlash.

        5.7. SA-2 almashlab ulagichini 3-holatga qo’yish. Taktli impulslarni (1-kanal ) chizish va koderning chiqish kodini aniqlash.

        5.8. Quyidagi  usul  bo’yicha   hisoblash   yordamida  kodli kombinatsiyaning to’g’riligini tekshirish mumkin. U_x qiymati turgan segment raqamini aniqlash zarur. Bunda U _cheg =10 V (5.3- rasm).

        5.1-formula bo’yicha Δl segmentdagi kvantlash qadamini aniqlash. Kvantlash qadamining raqami quyidagi formuladan aniqlanadi:

       

        

                                                                                                (5.3)

 

bu erda U_seg-kodlanuvchi U_x signal turgan segmentning pastki chеgarasi. Koderning chiqishidagi kodli kombinatsiyani va kod o’zgartirgich chiqishidagi 11 razryadli liniya kodi kombinatsiyasini unga mоs tushishini 5.1-jadval bo’yicha aniqlash.

 

Hisoblashga misol:

 

Misol uchun U_x = 3.75V bo’lsin. Unda, U_cheg= 10V shartiga binoan kodlanadigan signal 6-sektordan topiladi (5.3-rasm), ikkilik kod orqali-110.

Bu sektordagi kvantlash qadami :

 

 

Kvantlash qadamining raqami

 

         (ikkilik kоdida-1000)

 

         Chiqishdagi kod quyidagicha ko’rinishga ega bo’ladi: 1101000. Shu kodga mos keluvchi 11 razryadli kombinatsiya 01100000000.

Hisoblangan va kuzatilgan natijalarni solishtirish. Koderning ishi to’g’risida xulosa chiqarish.

SA – 1 almashlab ulagichini quyidagicha holatlarga qo’yib, 5.5.-5.8. bandlarni takrorlash.

6. Hisobot mazmuni.

 

6.1.Maketning tuzilish sxemasi.

6.2.Chiziqli va nochiziqli (kodlarning) kodli kombinatsiyalarning hisoblangan natijalari.

6.3.Koderning belgilangan nuqtalaridagi chizilgan ostsillogrammalari.

6.4.Ish bo’yicha xulosa

 

7.  Tekshirish uchun savollar

 

7.1. Analog-raqamli signalni o’zgartirish usuli.

7.2. Koder turlari. Ularning tuzilish printsipi.

          7.3. Nochiziqli koderlarning tuzilish usuli.

          7.4. Razryad bo’yicha solishtiruvchi koderning ishlash printsipi.

7.5. Elektron kommutatorni qo’llashning zarurligi.      

 

 

6- ish

 

Raqamli uzatish tizimlarining chiziqli dеkoderlarini o’rganish

 

1. Ishning maqsadi.

 

Raqamli uzatish tizimlaridagi chiziqli dekoderlarning tuzilish printsipi va ta’sirini o’rganish.

 

2. Ishning mazmuni

 

            2.1. Raqamli-analog o’zgartirgichlarning (RAO’) printsiplarini o’rganish.

     2.2. CHiziqli signalning kod o’zgartirish tavsiflarini o’rganish.

     2.3. Kоdni liniya signaliga o’zgartirish farqini baholash.

 

 

3. Uyga vazifa

 

3.1.Signallarni dekoderlash  bilan bog’liq   bo’lgan  savollarni o’rganish: (1) adabiyotning 365-381-sahifalari, (2) adabiyotning 90-104- sahifalarini o’rganish.

3.2. 6.1-jadval va labaratoriya maketining tuzilish sxemasidan iborat bo’lgan sahifa tayyorlash.

 

1.     Kodni signalga o’zgartirish haqida qisqacha ma’lumot

 

Zamonaviy chiziqli dekoderni qo’llash asosida ikkita (R va 2R) qiymatdan iborat bo’lgan matritsali rezistorlar yotadi. Bu esa integral mikrosxemalar asosida uni aniq qo’llashni ta’minlaydi. Bunday dekoderlarning ta’sirini bir qutbli analog signallar uchun 6.1-a rasmdagi sxemadan ko’rib chiqamiz. Oddiy bo’lishi uchun to’rt razryadli dekoder bilan chеgaralanamiz. Triggerlar kirishiga 1000 ko’rinishidagi kodli signal berilsa, to’rtinchi kalit berk, shuningdеk 3¢,2¢,1- kalitlar ham berk. Bu 6.1-b rasmdagi ekvivalent sxemaga mos keladi.

Buning natijasida R va 2R rezistor matritsasiga faqat yuqori mo’’tadil tokli bitta generator ulanadi va chiqishdagi kuchlanish quyidagicha aniqlanadi:

 

Agar mos keluvchi razryadda bir bo’lsa, har qanday A1, A2, A3 nuqtada shunday kuchlanish hosil bo’lishi mumkin. Lekin bunda rezistorlar matritsasi ikkiga bo’luvchi vazifani o’taydi. Natijada chiqish kuchlanishi quyidagicha ko’rinishga ega bo’ladi:

 

 

bu erda    qiymatlar “0” yoki  “1” bo’lishi mumkin.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

   

 

 

 

 

5. Maketning tavsifi

 

Labaratoriya maketining tuzilish sxemasi 6.2-rasmda tasvirlangan. Beruvchi qurilmadan (BQ) boshqaruvchi signal ketma–ket raqamli analog o’zgartirgichga rushadi (RAO’). Tayanch kuchlanish manbaidan  (TKM), o’zgartirgichga ikkinchi funktsiya tushadi (kvantlash etalon kuchlanishlari), ya’ni qayta ishlash jarayonida birinchi bilan ko’paytiriladi (kodli jo’natmalar) va olingan natijalar kuchaytirgichga (Kuch) tushadi. U еrda tok kuchlanishga o’zgartiriladi. Sxemaning hamma tugunlari ishini mo’tadillashgan ta’minot manbai (TM) ta’minlaydi.

 

 

6.2-rasm. Laboratoriya maketining tuzilish sxemasi.

 

Beruvchi qurilma vazifasini almashlab ulagichi bosilgan holatda berilgan, klaviatura bajaradi. O’zgartirgich vazifasini 10 razryadli chiziqli dekoder (DA1 KA72PA 1), RAO’ning kuchaytirgichi vazifasini esa DA 2 K544 UD 1 mikrosxemasi bajaradi.

 

 

6. O’zgartirilgan harakteristikani o’lchash bo’yicha ishni bajarish tartibi

 

6.1. Maket qurilmalari va qo’llaniladigan o’lchov asboblari bilan tanishish.

6.2. Maketga manbani ulash.

6.3. K1 almashlab ulagichini chap holatga qo’yish.

6.4. K2 almashlab ulagichini “X1” holatiga qo’yish.

Diqqat! K2 almashlab ulagichining bu holatida 6,7,8,9 razryadlariga RAO’ logik “1” yubormaydi.

          6.5. 0,1,2,3,4 razryadlarining kodli kombinatsiyalari 00000 dan 11111 gacha o’zgartirib, chiqishidagi signal sathini o’lchash zarur. O’lchash natijalarini 6.1-jadvalga yozish kerak.

          6.6. K2 almashlab ulagichini “X10” holatiga qo’yish va RAO’ chiqishidagi signalning maksimal qiymatini o’lchash zarur. Bunda 1111111111 kodli kombinatsiyalar teriladi.

 

 

 

O’zgartirgich tavsiflarini o’lchash uchun kodli kombinatsiyalar.

 

                                                                                                      6.1-jadval

4	3	2	1	0	Bo’lish
0	0	0	0	0
0	0	0	0	1
0	0	0	1	0
0	0	0	1	1
0	0	1	0	0
0	0	1	0	1
0	0	1	1	0
0	0	1	1	1
0	1	0	0	0
1	1	1	1	1

                        

7. Metodik ko’rsatma

       

         7.1. O’zgartirgich tavsiflarini o’lchashda RAO’ kirishiga 0000000 holatda asbob ko’rsatgichi qat’iy ravishda nol holatda turishini kuzatish zarur.

Zarur bo’lganda, mikroampеrmetr  paneli yuzasidagi dastak yordamida buni qo’yish mumkin.

        7.2. Almashlab o’lchagichning K2, “X1” holatiga hosil bo’luvchi ortiqcha yuklanish mumkin emas.

 

8. O’lchov natijalarini qayta ishlash

 

          8.1. Siz tomoningizdan olingan 6.1–jadval bo’yicha raqamli analog o’zgartirgich (RAO’) tavsifini tuzish (6.3- ramda tavsifning namunaviy shakli ko’rsatilgan ).

          8.2.  SHu rasmga RAO’ning ideal tavsifini tuzish.

          8.3.  Kvantlash qadamining eng yuqori qiymatini quyidagi formula bo’ycha aniqlash zarur:

                      

 

 

 

bu еrda m=10 tekshirilayotgan raqamli analog o’zgartirgichning ikkitalik razryadlarining soni.

 S_max- raqamli analog o’zgartirgichning chiqishidagi eng katta signal sathi.

8.4. O’zgartirishning real tavsifini ideal holatdan eng yuqori og’ishini S=max aniqlash.

          8.5. Nochiziqli farqning haqiqiy qiymatini quyidagi formula orqali aniqlash mumkin:

 

 

8.6. O’zgartirish tavsifining   ketma-ketligi   haqida xulosa chiqarish.

            8.7. Nochiziqli   farqning  nisbiy qiymatini quyidagi formula orqali aniqlash mumkin:

 

 

8.8. CHiqishdagi sigalning diapazon qiymati quyidagi formula orqali aniqlanadi:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

9.  Hisobot mazmuni

 

9.1. Laboratoriya maketining tuzilish sxemasi.

          9.2. 6.1-jadvalga kiritilgan o’lchov natijalari.

          9.3. 6.1-jadvalga kiritilgan  natijalar bo’yicha tuzilgan o’zgartirish tavsiflari.

          9.4. O’lchov natijalarini qayta ishlash.

          9.5. Olingan natijalar bo’yicha chiqarilgan xulosa.

 

10.  Tekshirish uchun savollar

 

10.1   Raqamli-analog chiziqli o’zgartirishni olish printsipi qanday?

10.2   R-2R matritsa asosida chiziqli dekoder qanday tuziladi?

10.3   Liniyadan qabul qilingan ketma-ket kodlardan paralelga o’tish qanday ta’minlanadi?

10.4   Kod-signal o’zgartirish aniqligi qanday ta’minlanadi?

10.5   Kod-signal o’zgartirish aniqligi qanday baholanadi?

 

 

7- ish

 

Raqamli uzatish tizimlarining liniya kodlarini o’rganish.

 

1. Ishdan maqsad.

 

Raqamli elektr signallari liniya kodlariga bo’lgan talablarini o’rganish, sinflari bilan, shakllanish usullari bilan, amaliyotda shakllanishi bilan va QNNO’K- qutblari navbatma-navat o’zgaruvchi kodlar (CHPI –cheredovanie polyarnosti impulsov), qutblari navbatma – navbat o’zgaruvchi, takomillashtirilgan kodlar –QNNO’TK), HDB-3  kodlarning vaqt bo’yicha diagrammasi bilan tanishish.

 

2. Ishning mazmuni

 

2.1. Liniya kodi shakllantirgichining funktsional tugunlarining vazifasini va tuzilish sxemasini o’rganish.

          2.2. Raqamli elektr signallarining (7.1, 7.2- rasm) kodlarining o’ziga xos xususiyatlarini shakllanishini o’rganish.

         2.3. Liniya kodi shakllantirgichining xarakterli nuqtalaridagi ostsillogrammalarini kuzatish, olish va tahlil qilish.

 

3. Uyga vazifa

         

       3.1. (1) adabiyotning 448- 468 – sahifalarini, (2) adabiyotning 133- 145 –sahifalarini.

          3.2. Hisobot uchun maketning tuzilish sxemasi va QNNO’K, QNNO’TK, HDB –3 uchun o’qituvchi bergan kombinatsiyani vaqt bo’yicha ketma–ketligi chizilgan sahifa tayyorlash zarur.

 

4. Raqamli liniya traktida qo’llaniladigan kodlar bo’yicha ma’lumot

 

Hozirgi vaqtda raqamli elеktrik signalning quyidagicha asosiy kodlari ma’lum:

-                      uchtalik kod yoki impuls qutblari navbatma–navbat o’zgaruvchi (QNNO’K) kod deb ataluvchi ikki qutbli kod (1,-1,0);

-                      ketma–ket kelgan ma’lum bir nollarning ma’lum sonini ma’lum kombinatsiyalarga  (HDB-2, HDB-3 kod turlariga) o’zgartirish yo’li bilan amalga oshiriladigan yoki hammasi ikkitalik ketma-ketliklardan iborat bo’lgan simvollarga o’zgartirish yo’li bilan (juft uchtalik kod tanlanadigan va ozgina farqa ega bo’lgan uchtalik kod), yuqori birliklar zichligiga ega bo’lgan qutbli kod;

7.1.–rasmda liniya kodlarini ikkitalikdan uchtalik ketma-ketlikka o’tkazishning ancha ma’lum bo’lgan turi ko’rsatilgan.

Har qanday simvolni regeneratsiyalashda xatоlik tufayli liniya traktidagi qutblarning ketma-ketligi buziladi. Kod impulslari qutblarining navbtma-navbat o’zgaruvchi usulini qo’llaganda, signalni regeneratsiyalashda yuzaga kelgan xatoliklarni aniqlash osonlashadi. Ma’lum bir vaqtdagi bunday buzilishlarning soni bo’yicha liniya traktidagi xatolik koeffitsientini baholash mumkin.

 

1
2
3
4
5
6

 

 

7.1 – rasm. Har-xil chiziqli kodlarning vaqt bo’yicha ketma-ketligi.

 

Bundan tashqari, ayrim hollarda aniqlanmay qolishini ham nazarda tutish kerak (masalan agar xatolik regeneratsiyalashda bir necha ketma-ket simvollardan iborat va bunda kodlarning  belgilangan tuzilish usuli buzilmagan bo’lsa).

Impuls qutblarining navbatma-navbat o’zgaruvchi (IQNNO’K) kodida, eng katta kamchilik- bu nollarning uzun seriyasi bilan signalni chiziqli trakt bo’yicha uzatganda regeneratorning me’yorda ishlashi buziladi. Bu esa, o’z navbatida taktli chastota ajratish jarayonini buzadi. Bunday nuqsonni tuzatish maqsadida, IQNNO’ kodlarning bir necha modifikatsiyasi qayta ishlandi. Ularning orasida eng ko’p tarqalgani yuqori birliklar zichligiga ega bo’lgan koddir.

 HDB –2 kodida har bir “000” blok ”00V”yoki “BOV” blok bilan almashtiriladi, bu erda  ”V” - ”1”, impulsning qo’shimcha impulsi   shunday amalga oshiriladiki, “V” impulslar ketma-ketligi orasidagi “B” impulslar soni toq bo’lsin.

                                                   

                                                                               7.1 jadval

Oldingi impuls qutbi	Oxirgi o’zgartirilgandan keyingi impulslarning aralashmalarini ko’rinishi
	Toq	Juft
-   +	000 –   000 +	+ 00 +   - 00 -

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

            7.2 – rasm. Maketning tuzilish sxemasi.

 

HDB-3 bu yuqori birliklar zichligiga ega bo’lgan kod. Bu kodga nollar ketma-ketligi uchtadan ortiq bo’lganda qo’shimcha impuls qo’yiladi. HDB kodining qo’llaniladigan bu oddiy variantida, to’rtta noldan iborat bo’lgan ketma-ketlikning oxirgi pozitsiya biti, qutbi buzilgan ketma-ketlik bilan almashtiriladi. Bu formatdagi o’zgartirish nollar ketma-ketligi hosil bo’lishi bilan ularni soni uchtaga oshadi, buni HDB-3 kodiga o’zgartirish deyiladi. HDB-3 kodiga almashtirish qonunini qo’llash, oxirgi almashtirishdan keyingi ikki qutbli impulslarning (birlar) soniga bog’liq (7.1 jadvalga qaralsin). Shuni aytish lozimki, almashtirish faqat to’rtinchi bit pozitsiyasini buzilishiga olib keladi, ketma-ket o’zgartirilganda esa, qutblarni navbatma-navbat almashishi buziladi.

 

5. Maket tavsifi

         

          Maketning tuzilish sxemasi 7.2-rasmda ko’rsatilgan. U alohida qismlardan ibоrat:

-                      impulslar qutbi navbatma-navbat o’zgaruvchi liniya kodi shakllantirgichning (QNNO’SH) to’g’ri ishlashini ta’minlash va mo’’tadil ta’qib chastotasining to’g’ri burchakli impulslarini chiqaruvchi chastota beruvchi generatordan (CHBGning xuddi shu impulslari guruhli signalni shakllantirishda ham qatnashadi.);

-                      guruhli bir qutbli (unipolyar) IKM signal shakllantirgichidan;

-                      guruhli bir qutbli IKM signalni IQNNO’K ikki qutbli uchtalik kodga o’zgartirish uchun mo’ljallangan HDB-3 liniya kod shakllantirgichdan ;

-                      uchtalik (квазитроичный) signalni kuchaytirish va aloqa liniyasi bo’yicha uzatishni moslashtirish uchun mo’ljallangan, ikkita bir xil tipdagi uzatgichlardan; impulslar ketma-ketligi chiziqli transformatorning birlamchi o’ramlarida ishlovchi ikkita bir-biriga bog’liq bo’lmagan (har bir shakllantirgichdagi) kuchaytirgichlarga beriladi. CHiziqli transformatorning ikkinchi o’ramlarida IQNNO’K va MIQNNO’K signalini kuzatish mumkin.

-                      kod o’zgartirgichga shakllangan guruhli signalni kommutatsiyalash uchun mo’ljallangan (K₀) kalitdan;

-                      sxema tarkib topuvchilarini mo’’tadil kuchlanish bilan ta’minlovchi elektr ta’minot (ET) blokidan iborat.

 

6.  Ishni bajarish tartibi

             

          6.1. Laboratoriya maketi bilan tanishish.

6.2. Maketga elektr manbani ulash.

6.3.Maketning hamma nuqtalaridagi ostsillogrammalarni chizish (old paneldagi nuqtalarga qaralsin).

Ostsillograf ekranida signalning muvozanat holatdagi tasvirini olish uchun quyidagilar zarur:

a) ostsillografning tashqi sinxronizatsiya kirishini maketning birorta uyachasiga ulash;

b) ostsillografning old panelidagi “sinxronizatsiya turi” o’zgartirgichini “Tashqi” holatga qo’yish.

 

7. Hisobot mazmuni

 

          7.1. Maketning tuzilish sxemasi.

7.2. Maketning ko’rsatilgan nuqtalaridagi kuchlanishni оstsillogrammalari.

7.3. Olingan natijalarning tahlili va ish bo’yicha xulosa.

 

8. Tekshirish uchun savollar

 

8.1. Nima uchun RUTlarida raqamli signal tuzilishini o’zgartirish zarur ?

8.2. Liniya traktda raqamli signal kodlarining (QNNO’TK) qanday turlari qo’llaniladi ?

8.3. Raqamli signalga ko’p sathli kodlarni kiritishni qanday tushunish mumkin ?

8.4. Nima uchun uzatuvchi liniyadagi raqamli signal to’g’ri burchakli signal shakliga ega emas ?

8.5.MIQNNO’K shakllantirgichdagi signalni kоdlash qaysi kоd bo’yicha amalga оshadi?

 

 

8- ish

 

Raqamli uzatish tizimlarining regeneratorlarini tuzilish usullarini o’rganish

 

1. Ishdan maqsad

 

Raqamli uzatish tizimlari (RUT) regeneratorining alohida tugunlarining ishini va tuzilish printsipini o’rganish.

                       

2. Ishning mazmuni

 

2.1.Raqamli uzatish tizimlari (RUT) regeneratorining tuzilish sxemasini va funktsional tugunlarining vazifasini o’rganish.

2.2.Maketning xarakterli nuqtalaridagi ostsillogrammalarni kuzatish, tahlil qilish va baholash.

 

3. Uyga vazifa

 

3.1. (1) adabiyotning 467-478 sahifalarini o’rganish.

3.2.Hisobat  uchun   raqamli  uzatish   tizimlari  regeneratorining tuzilish  sxemasi va ostsillogrammalar shakli chizilgan sahifa  tayorlash.

 

4. Maket tavsifi

 

Maketni boshlang’ich signal chastotasi f=1000 Gts bo’lgan to’g’ri burchakli impulslar generatori orqali shakllanuvchi oddiy bir qutbli impulslar generatori deb faraz qilish mumkin. Tizimning tuzilish sxemasi maketning yuza panelida ko’rsatilgan(8.1-rasm).

Sxema signal manbaidan (SM), sun’iy liniya (SL) va regeneratordan iborat.

To’g’ri burchakli impulslar regeneratoridan signal sun’iy liniyaga tushadi. Sun’iy liniya sifatida vaqtni doimiy o’zgartiruvchi RC zanjir qo’llaniladi. U Kuyidagi liniyalarni ulaydi:

a) buzilishga ega bo’lmagan liniya ;

b) chiziqli buzilishga ega bo’lgan liniyadan iborat.

Buzilishga ega bo’lmagan liniyani ulash “SL” dastagini chapga oxirigacha burash orqali amalga oshiriladi. Sun’iy liniya chiqishidan signal kuchaytirgichga, undan keyin esa regeneratorga tushadi. Regenerator signal bir xil vaqtda tushuvchi bir necha qurulmadan hal qiluvchi qurulma (HQQ), chеgara shakllantirgich (CHSH) va taktli chastota ajratgich (TChA)dan iborat. Chеgara shakllantirgich yordamida qabul qilingan signal bo’yicha komparator (K)ning biror-bir kirishiga beruluvchi kerakli sath ishlab chiqariladi. Komparatorning ikkinchi kirishiga to’g’ri burchakli impulslar tushadi. Agar signal sathi belgilangan sathdan yuqori bo’lsa, unda komparator chiqishida to’g’ri burchakli impulslar hosil bo’ladi. Komparatorning chiqishidan bu impulslar “I” sxemasining kirishiga tushadi. Bu erga yana chastota ajratgich ishlab chiqaruvchi ta’qib qiluvchi impulslar ham tushadi. Taktli chastota ajratgichdan to’g’ri burchakli impulslar o’zining hamma chеgaraviy kuchlanishlari bilan komparator orqali o’tadi. Komparator ishlab chiqqan to’g’ri burchakli impulslar differentsiyalovchi zanjir (DZ)ga tushadi.Undan keyin impulslar to’g’rilanadi va ikki marta oshirilgan taktli chastota tebranishini ajratuvchi orqali filtrga beriladi.

To’g’ri burchakli impulslar shakllanishini ta’minlovchi chеgaralovchi kuchaytirgich orqali o’tganidan keyn, impulslar vaqt bo’yicha sozlash mumkin bo’lgan kechikishga ega bo’ladi va shakllantirgich ta’qib qiluvchi impulslarni (TQI) beradi. TQISH sxemasi chiqishida chiquvchi impulslarni shakllantirgich juda qisqa impulslarni beradi. Chiqish impulslarini shakllantirgich sifatida kutuvchi multivibrator qo’llaniladi. Chiqish impulslarini shakllantirgich (CHISH) chiqishida raqamli signal shakli, amplitudasi va davomiyligi bo’yicha qayta tiklanadi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Maket old paneliga chiqarilgan quydagicha boshqarish dastaklariga ega.

“Ostsill” dastagi orqali ostsillogrammalarni kuzatishga mo’ljallangan nazorat nuqtalarini ulash mumkin.

“SL” dastagi orqali aloqa liniyasidan o’tuvchi raqamli signalda buzilish hosil qilish mumkin.

“Chеgara” dastagi yordamida chеgara shakllantirgich chiqishidagi chеgara kuchlanishni boshqarish va komparator chiqishida impuls shaklini o’zgartirish ham mumkin.

”Kechikish” dastagi orqali ta’qib qiluvchi impulslarni vaqt bo’yicha holatini o’zgartirish mumkin.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

8.2 – rasm. Maketning vaqt bo’yicha ishlash diagrammasi.

 

Ushbu labaratoriya ishida o’lchov asbobi sifatida maket generatoridan sinxronizatsiyalangan o’lchov ostsillografidan foydalaniladi. Shu maqsadda ostsillografning “sinxronizatsiya” kirishi maketning “sinxr” uyachasi bilan ulanadi. Nazorat nuqtalaridagi ostsillogrammalarni kuzatish uchun ostsillograf kirishini maketning “Ostsill” uyachasiga ulash zarur. Regenerator maketi ishining vaqt diagrammasi 8.2-rasmda ko’rsatilgan.

 

5. Ishni bajarish tartibi

 

5.1. Maket bilan tanishish.

5.2. Maketni manbaga ulash.

5.3. Maketga ostsillografni ulash va quyidagi signallar uchun ostsillogrammalarni chizish zarur;

 1) “1” nuqtadagi boshlang’ich raqamli signalni, buning uchun “SL” sozlagichini chapga oxirigacha burab “SL”ni o’chirish.

2) o’ngdagi chеgara “SL” sozlagichi buraladi va “CHеgara” sozlagichini o’rtacha holatga, “Kechikish” sozlagichini chapdagi oxirgi holatga qo’ygan holda maketning nazorat nuqtalaridagi holatni chizish;

3) o’qituvchi ko’rsatmasiga binoan “SL”, “CHеgara”, “Kechikish” sozlagichlarini qo’llagan holda biror bir parametrini o’zgartirib, o’qituvchi ko’rsatgan nazorat nuqtalaridagi ostsillogrammalarni chizish.

5.4. 3-bandda bajarilganlar bo’yicha olingan natijalarni solishtirish va shunga mos holda hulosa chiqarish.

                   

6. Hisobot mazmuni

 

6.1. Maketning tuzilish sxemasi.

6.2. Maketning   ko’rsatilgan    nuqtalaridagi    kuchlanishning ostsillogrammalari.

6.3. Olingan natijalardan tahlil va xulosalar.

 

7. Tekshirish uchun savollar

 

7.1. Raqamli signalni regeneratsiyalash jarayonida qanday asosiy operatsiyalar bajariladi ?

7.2.  Hal qiluvchi qurilmaning vazifasi nimadan iborat va u qanday ishlaydi?

7.3. TChA bloki qanday ishlaydi ?

7.4. Ta’qib qiluvchi impulslar nima maqsadda shakllantiriladi?

7.5. Kuzatish natijasida olingan ostsilogrammalarni tushuntiring.

 

 

 

 

 

 

ADABIYOTLAR

 

1. Baеva N.N., Gоrdiеnkо V.N. Много каналные системы передачи: Уебник для вузов. Под рек. Н. Н. Баевой и В. Н. Гордиенко,-M: Радио и связь, 1997 559 с.

2. Ivanоv V.I., Gоrdiеnkо V.N., Pоpоv G.N. i dr; Цифровые и анологовые системы передачи: Уебник для вузов. Под рек. В. И. Иванова,-M: Радио и связь, 1995 232 с.

3. Сборник № 2 описаний лабораторных работ по курсу « Много каналные системы передачи ». T: TЭИС, 1992 46 с.

4. Сборник № 4 описаний лабораторных работ по курсу « Цыфровые системы передачи ». T: TЭИС, 1993 39 с.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

“Tеlеkоmmunikatsiya uzatish tizimlari” fani  bo’yicha labоratоriya ishlarini bajarishga оid uslubiy qo’llanma.       “Tеlеkоmmunikatsiya uzatish tizimlari” kafеdrasi majlisida ko’rib chiqilgan va nashrga tavsiya etilgan (2008 yil 11 fеvral 15-sоnli bayonnоma )

 

 

 

 

 

Mualliflar:	Radjapоva R.N. Atamеtоv R.K. Ibatоva D.Х. Mirazimоva G.Х.
Mas’ul muхarrir:	Isaеv R.I.