O’ZBEKISTON ALOQA VA AXBOROTLASHTIRISH
AGENTLIGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI
UNIVERSITETI
TELEKOMMUNIKATSIYA UZATISH TIZIMLARI
O’quv qo’llanma
2-qism
Toshkent-2008
R.I. Isaev taxriri ostida
Mualliflar: R. N. Radjapova, R.K. Atametov
Teruvchilar: J.B. Xorunov, N.M. Gulyamov
Telekommunikatsiya uzatish tizimlari. TATU. Toshkent 2008, 86 bet
Ushbu o’quv qo’llanma, oliy o’quv yurtlarida telekommunikatsiya yo’nalishi bo’yicha kunduzgi va sirtdan ta’lim oluvchi talabalar uchun mo’ljallangan bo’lib, zamonaviy texnologiyalarning turlari, vazifalari, aloqa tarmoqlarida tutgan o’rni, ularning element bazalari, ular orqali axborotli signallarni uzatish usullari, tarmoq sinxronizatsiyasi, sinxron tarmoqlarni boshqarish usullari, to’lqinli zichlashtirishga ega bo’lgan tizimlar, yangi yutuqlarga erishgan texnologiyalar asosida abonent tarmoqlarini tashkil qilish masalalarini o’z ichiga olgan.
|
SO’Z BOSHI
|
Ushbu o’quv qo’llanma, «Telekommunikatsiya uzatish tizimlari» dasturiga mos holdda yozilgan bo’lib, «Telekommunikatsiya» yo’nalishi bo’yicha kunduzgi va sirtdan ta’lim oluvchi talabalarga mo’ljallangan.
Hozirgi paytda aloqa qurilmalari, ishlab chiqarish jarayonlarining ajralmas qismi bo’lib qolgan. Zamonaviy aloqa tizimlari uzatiladigan axborotlarni nafaqat zudlik bilan qayta ishlashni, balki bu funktsiyalarni bajarishda anchagina iqtisodiy usullarni qo’llashni, signalni talab darajasida sifatli uzatishni kafolatlashi, shuningdek tarmoqda mavjud bo’lgan xizmatlarni zudlik bilan amalga oshirishi lozim. Yuqoridagilarni nazarda tutgan holda o’quv qo’llanmada zamonaviy texnologiyalarning turlari, vazifalari, aloqa tarmoqlarida tutgan o’rni, ularning element bazalari, ular orqali axborotli signallarni uzatish usullari, tarmoq sinxronizatsiyasi, sinxron tarmoqlarni boshqarish usullari, to’lqinli zichlashtirishga ega bo’lgan tizimlar, yangi yutuqlarga erishgan texnologiyalar asosida abonent tarmoqlarini tashkil qilish masalalari yoritilgan.
KIRISH
Hurmatli talaba!
O’zbekistonning mustaqillik yillari davomida jamiyatimiz hayotida juda ko’p o’zgarishlar sodir bo’ldi. Bugungi kunda iqtisodiyot, telekommunikatsiya sohasida, axborot tarmoqlari oldida turgan vazifalar va maqsadlar tubdan o’zgardi.
Respublikada global axborot tizimlari va texnologiyalarining keng qamrovli milliy axborot tizimiga kirishni shakllantirishga alohida e’tibor qaratilgan, bu o’z navbatida XXI asrda mamlakatning o’sishida hal qiluvchi vazifa hisoblanadi.
Hozirgi kunda umumiy foydalanishga mo’ljallangan telefon tarmog’ini takomillashtirish va qayta ta’minlash ishlari amalga oshirilyapti, shuningdek axborot resurslari shakllantirilmoqda, elektron xujjatlardan foydalanish, elektron tijorat, masofadan ma’lumotlarni boshqarish, multimediya, telekonferentsiya, IP – telefonlashtirish kabi xizmatlarni o’z ichiga olgan zamonaviy va istiqbolli telekommunikatsiya hizmatlari doirasi kengaymoqda.
O’zbekiston Respublikasining ko’plab xalq xo’jaligi sohalarida yoppasiga zamonaviy axborot texnologiyalarini yo’lga qo’yish ishlari amalga oshirilmoqda. Ko’plab xorijiy vakolatxonalar, qo’shma korxonalar va firmalarning ochilishi mustaqil davlatimizning telekommunikatsiya sohasini zudlik bilan rivojlanishining yaqqol dalilidir. Telekommunikatsiyani bundan ham rivojlantirish, tez sur’atda ish olib borish sharoitlarini yaxshilash uchun sifatli texnologiyalarni qo’llash, zamonaviy telekommunikatsiya vositalariga asoslangan aloqa tarmog’ini yaratish va unda jahon andozalari darajasidagi sifatli xizmatlarga ega bo’lish uchun Respublikamizda barcha sharoitlar yaratilmoqda.
Bugungi kunda global kompyuter tarmog’i ko’plab birlashgan korporativ va lokal tarmoqlarni tashkil qiladi. Shunga qaramasdan aloqa sohasida ishlovchi barcha mutaxassislarga ma’lumki oxirgi paytda axborotlarni uzatish hajmining oshishi, mavjud bo’lgan imkoniyatli kanallarning o’zatuvchanlik qobiliyatini etishmasligiga olib kelmoqda. Bu asosan internet, video, videokonferentsiya, elektron pochta va boshqa xizmatlarni paydo bo’lishi bilan bog’liq. Korporativ tarmoqlarda bu muammolarni yuqori chastotali uzatish kanallarini arendaga berish yo’li bilan hal qilish mumkin, lekin xonadon sektorida va kichik biznes sektorida bu muammolarni hal qilish qiyinlashadi. Bunday muammolarni hal qilishda hozirgi paytda nafaqat global telekommunikatsiya tarmoqlarida, balki abonent liniyalarida ham yangi texnologiyalarni qo’llash yo’lga qo’yilmoqda.
Yuqoridagilarni hisobga olgan holda ushbu o’quv qo’llanmada, aloqa tarmoqlarida qo’llaniladigan sinxron raqamli telekommunikatsiya uzatish tizimlari, to’lqinli zichlashtirishga ega bo’lgan texnologiyalar, abonent tarmoqlarini tashkil qilishda qo’llashga mo’ljallangan tizimlar haqida tushunchalar berilgan.
Telekommunikatsiya sohasining rivojlanishini nazarda tutgan holda o’quv qo’llanmaning keyingi qismida zamonaviy texnologiyalardan texnik foydalanish haqidagi ma’lumotlar yoritiladi.
1. SDH texnologiyasi asosidagi sinxron raqamli tarmoqlar
“Telekommunikatsiya uzatish tizimlari” bo’yicha yaratilgan o’quv qo’llanmaning birinchi qismida pleziaxron raqamli ierarxiyaning raqamli tizimlariga tegishli ma’lumotlar keng yoritilgan edi. Endi shu ma’lumotlarga asoslangan holda, o’quv qo’llanmaning 2-qismida oxirgi yillarda yaratilgan texnologiyalar haqida ma’lumotlar beriladi.
1.1. Sinxron raqamli ierarxiyaning tuzilish xususiyatlari
Bizga ma’lumki oxirgi yillarda aloqa tarmoqlarida pleziaxron raqamli ierarxiya (PDH) tizimlaridan tashqari sinxron raqamli ierarxiya (SDH) tizimlari ham keng qo’llanila boshladi. Bu asosan ularning PDHga nisbatan juda ko’p afzalliklari va xususiyatlari bilan bog’liq.
Sinxron raqamli ierarxiya (SDH), tarmoqning barcha uchastkalarini o’z ichiga oladigan, axborot uzatish kabi nazorat va boshqarish funktsiyalarini bajaradigan ko’p kanalli umumiy tizimni hosil qiladi. SDH ni qo’llash orqali apparatura narxini, foydalanish harajatlarini, sozlash va payvand qilish muddatini, qo’llanadigan apparaturalar sonini, hajmini kichraytirish mumkin. Bir vaqtning o’zida aloqa sifati sezilarli darajada oshadi.
U quyidagi xususiyatlarga ega:
1-xususiyati, SDH tizimlarining uzatish tezligi, Evropa va Amerika PDH ierarxiyasining birlashtirilgan standart qatoriga mos keluvchi 1.5; 2; 6; 8; 34; 45; 140 Mbit/sli tarmoqda kirish kanallarini qo’llashga mo’ljallangan terminal multipleksor (TM)lar va kirish-chiqishli multipleksor (KChM)lar orqali tashkil qilinadi. Uzatish tezligi belgilangan qatorga mos keluvchi, imkoniyatli kanallarning raqamli signaliga – PDH triblari (trib - aloqachilar terminalogiyasida komponent signallar), uzatish tezligi SDH tezligiga mos keluvchi standart qator signallariga - SDH triblari deyiladi.
2-xususiyati, SDH triblari o’lchami PDH ierarxiyasining triblari satxi bilan aniqlanadigan, belgilangan standart konteynerlarda joylashgan bo’lishi zarur. Bunday konteynerlar - virtual konteynerlar deyiladi. Virtual konteynerlar guruhda ikkita har hil usulda birlashishi mumkin. Past satxdagi konteynerlarni yuqori satxli konteynerlarning zarur yuklamasi sifatida qo’llash va multipleksorlash mumkin. Bu, o’z navbatida eng yuqori sathdagi (eng katta o’lchamdagi) STM-1 freym konteynerining zarur yuklamasi bo’lib xizmat qiladi.
3-xususiyati, bunda virtual konteyner holatini qayta ishlashni sinxronlashtirish dalillari orasidagi qarama-qarshilik va maydon ichidagi kerakli yuklamaga ega bo’lgan konteyner holatining mumkin bo’lgan o’zgarishini, ko’rsatkichlar yordamida aniqlash mumkin, xattoki, o’lchamlari har xil bo’lgan konteynerlar va yuqori sathli konteynerlarning hajmi ancha yuqori bo’lganda ham, u baribir etarli darajada bo’lmasligi mumkin yoki yuklama ostida o’lchami kichik bo’lgan bir nechtasini ajratish mumkin. Buning uchun SDH texnologiyasida konteynerlarni tortishish imkoniyati qarab chiqilgan. Hosil bo’lgan konteynerlar asosiysidan, mos keluvchi indeksi bilan farqlanadi (yuklamaning aralashishi nuqtai nazaridan), xuddi bitta katta konteyner singari ko’rsatilgan imkoniyat bir tomondan nomlanishga ega bo’lgan konteynerlarni qo’llashni optimallashtiradi, boshqa tomondan uni aniq bo’lmagan qayta ishlash laxzasida yangi turdagi yuklamani texnologiya bilan oson moslashtirish imkonini beradi.
4-xususiyati, bitta satxdagi bir necha konteynerlar, shu joyning o’zida ulanishi mumkin va nosandart zarur yuklamani joylashtirish uchun qo’llanadigan bitta uzluksiz konteyner sifatida qaraladi.
5-xususiyati, bunda 9•9=81 bayt o’lchamli alohida sarlavxa maydonining shakllanishi (lokal tarmoqlarda paketlarni qayta ishlash me’yori). U zarur bo’lgan boshqarishni va nazorat axborotini joylashtirish va zarur bo’lgan ichki ma’lumotlarni uzatish kanallarini tashkil qilish uchun baytning bir qismini olib borish uchun etarli darajada katta. Freym tuzilishida uzatiladigan har bir bayt, tezligi 64 kbit/s ga teng bo’lgan oqimga ekvivalent ekanligini hisobga olgan holda berilgan sarlovxani uzatish 5184 Mbit/s ekvivalent xizmat axborotlari oqimini hosil qilishga mos keladi.
1.2. SDH ni hosil qilishdan maqsad
SDH tizimlarini hosil qilishdan maqsad:
1.Kirish oqimlarini yig’masdan va ajratmasdan kiritish va chiqarish (masalan, E1 oqimlarni kiritamiz, bunday oqimlar 63 ta, shundan bittasini osongina ajratib olish mumkin. Bundan tashqari oqimlar, turli sinxronizatsiyalash chastotasiga ega);
2.Har qanday murakkab topologiyali boshqaruv tarmoqlarini marshrutlarini amalga oshirish uchun freymlarning yangi tuzilishini qayta ishlash zarur (masalan, paketli aloqada aniq manzili va marshruti aniqlangan bo’lishi lozim);
3.Bir qator uzatish tezliklarini tizimlashtirish va PDH chegarasida davom ettirish (PDHda har birining standart tezligi 64 kbit/s ga teng bo’lgan, 3 ta: Amerika, Yaponiya, Evropa ierarxiyasi mavjud edi. Optik tolaga o’tgandan keyin barcha tizimlar birlashtirildi va barcha triblar STM-1 deb ataldi). Sinxron raqamli ierarxiya 5 satxdan iborat va shunga mos holda har safar uzatish tezligi ham osha boradi.
1- sath: STM-1,
2- sath: STM-4 = STM-1 * 4
3- sath: STM-16 = STM-4 * 4
4- sath: STM-64 = STM-16 * 4
5- sath: STM-256 = STM-64 * 4
SDH tizimlarini vujudga keltirish orqali barcha berilgan triblarni (komponent signallarni), har qanday SDH tizimlariga o’tishda Amerika, Yaponiya, Evropa standartlariga birlashtirishni (E1 ….. EN) qarab chiqadi;
4. Virtual konteynerlar asosida “bir-birini ichiga joylashtirish” texnologiyasini qo’llash;
5. SDH tizimlarini qayta ishlashdan oldin optik muxitda uzatishni qo’llash belgilangan va SDH uchun birlamchi standart tezlik 155 Mbit/s ga teng (barcha zarur narsalar konteynerda joylashadi).
1.3. SDH ning afzalligi
1. Sinxron tarmoqlarda bitta kirish-chiqishli multipleksorlar, E1 boshlang’ich triblarini STM freymiga o’zgartirishni amalga oshiradi. PDH ierarxiyasida yuqori satxga o’tish uchun bir necha marta o’zgartirish zarur bo’lsa, bunda to’g’ridan-to’g’ri E1 sathidan SDH (STM-1) sathiga o’tishni amalga oshirish mumkin. Bu iqtisodiy jihatdan qurilmalarni tiklashga va ta’minotini tejashga olib keladi;
2. Ishonchlilik va tarmoqni qayta tiklash. Optik tolali uzatish tizimlarida shovqin ta’siri tufayli emas, balki uning (SDH ning) arxitekturasi va tarmoqni boshqarish hisobiga tarmoq rad etmasdan ishlaydi;
3. Boshqariladigan tarmoqlarning o’ta chidamliligi. Bu liniyadagi kanallar sonining juda ko’pligi va kompyuter ierarxiyasining elementi orqali yo tarmoqli sathga ega bo’lgan boshqarish, bundan tashqari tarmoqni biror markazdan, masofadan turib boshqarish imkonidir (STM-1 sarlavxasi 80 baytdan iborat bo’lib, shundan 20 tasi axborotli signallar uchun, 60 tasi esa bo’sh hisoblanib, ular tarmoqni boshqarish uchun qo’llaniladi);
4. Boshqa zamonaviy texnologiyalarni o’ziga biriktirgan holda, har qanday trafikni (yuklamani) uzatish imkoni, masalan, Frame Relay – hozirgi zamonaviy tizimlardan biri (32 baytli ATM paketi) yoki qatorlar orasida bir qonun bo’lishi lozim. Axborotli yuklamalarga sarlavha maydonini ishlash orqali sinxron transport moduli (STM–1)ning o’lchovi aniqlanadi: 9x261 + 9x9=9x270=2430 bayt yoki 2430x8=19440 bit, 8 kGts takrorlanish chastotasida SDH ierarxiyasidagi tezlikni aniqlash imkonini beradi: 19440x8000=155,52 Mbit/s.
1.4. Sinxron raqamli ierarxiyaning raqamli uzatish tizimlari
Sinxron raqamli ierarxiya (SRI) (SDH)da liniyali signallari besh bosqichga ega sinxron raqamli multipleksorlarda (STM) – (Synchronous Dijital Multiplexer) shakllanadi.
Ma’lumotni raqamli trakt orqali yuboruvchi bunday bloklar sinxron transport modullari STM (Synchronous Transport Module) deyiladi. Multipleksorlar yordamida shakillanadigan transport modullari besh bosqichga bo’linadi:
Birinchi bosqich – STM-1 (sinxron raqamli optik liniya traktda uzatish tezligi 155 Mbit/s). bunday tezlik 2 Mbit/s tezlikdagi 63 ta raqamli signallar oqimini uzatishni ta’minlaydi. Tovush chastotali kanallarning soni esa 63x30=1890ga teng bo’ladi. (Ikki megabitli oqimning ikkita xizmat kanallari asosan hisobga olinmaydi);
Ikkinchi bosqich – STM-4. Sinxron raqamli opik liniya traktidagi uzatish tezligi 622 Mbit/s. Bunday tezlik 4 ta STM-1 transport modullarini 155 Mbit/s tezlikda uzatishni ta’minlaydi. Tovush chastotali kanallar soni quyidagicha aniqlanadi: 1890x4=7560 ta.
Uchinchi bosqich – STM-16. Sinxron raqamli optik liniya traktdagi uzatish tezligi 2488 Mbit/s. Bu 4 ta 622 Mbit/s tezlikdagi STM-4 transport modullarini birlashmasidir. Tovush chastotali kanallar soni quyidagicha aniqlanadi: 1890x16=30240ta.
To’rtinchi bosqich – STM-64. Sinxron raqamli optik liniya traktidagi uzatish tezligi 9952 Mbit/s. 4 ta STM-16 transport modullarining birlashmasi. Tovush chastotali kanallar soni quyidagicha aniqlanadi: 1890x64=120960ta.
Beshinchi bosqich – STM-256. Sinxron raqamli optik liniya traktdagi uzatish tezligi 39808 Mbit/s. 4 ta STM-64 transport modullarining birlashmasi. Tovush chastotali kanallar soni quyidagicha aniqlanadi: 1890x256=483840ta.
1.1-rasmda sinxron raqamli signallarning oqimini tarkibiy tuzilishi ko’rsatilgan.
1.5. SDH da oqimlarni multipleksorlashning umumiy sxemasi
SDHda raqamli liniya signallari, sinxron raqamli multipleksorlarda shakllanadi va SL qurilmasi yordamida sinxron optik liniya traktiga uzatiladi.
SDHning raqamli liniya signalini takrorlanish davri 125 mks bo’lgan, STM-N sinxron transport modulining blokli tsiklik tuzilishidan iborat. STM-N sinxron transport moduli PDH, raqamli ATS, lokal hisoblash tarmoqlari triblaridan va N-1 past satxlarining SDH trib (komponent signal)laridan iborat bo’lgan, STM-N sathlariga mos bo’lgan sinxron raqamli multipleksorlarda shakllanadi.
STM-N sathini shakllantirishda, SDHning eng asosiy qonunlarini bajarish ya’ni sinxron raqamli tarmoqning har qanday punktida PDH, SDH triblarining, STM-N sathidan oson va oddiy holatda kiritish va chiqarish imkoniyatiga ega bo’lishi lozim. Bunday kirish/chiqishli rejimlarga ega bo’lgan sinxron raqamli multipleksor PDH multipleksorlarining butun zanjiri bilan almashishi kerak
Quyidagi 1.2-rasmda turli PDH triblaridan tashkil topgan STM-Nning umumiy shakllanish sxemasi ko’rsatilgan.
 |
1.2-rasm. Trib signallaridan N-satxdagi sinxron transport modulining shakllanishi
Bu erda: xn-vaqtli guruhlashtirish;
sozlash; joylashtirish; ST- qo’shimcha simvol.
Boshlang’ich axborotli yuklamalar, ma’lum bir o’tkazuvchanlik qobiliyatiga ega bo’lgan, sinxron raqamli ierarxiya (SRI)ning biror sathidagi signallarni uzatish uchun etarli bo’lgan bloklar ko’rinishida konteynerlarda (S-containers) joylashadi.
Konteyner, joylashtirish operatsiyasi (SDH mapping) orqali, davomiyligi 125 mks yoki 500 mks bo’lgan blokli tsiklik tuzilishga ega bo’lgan virtual konteyner (Virtual Container-VC)ga (trakt turiga bog’liq holda) o’zgaradi. VC da boshlang’ich axborotlardan tashqari yana traktning sifatini nazorat qiluvchi va avariya va foydalanishni ta’minlovchi trakt sarlavhasi (POH-Pat Over Head) ham shakllanadi. Shartli ravishda joylashish operatsiyasi shundan iboratki, S konteynerdagi axborot, VCning ma’lum bir pozitsiyalarida joylashadi, joylashish sinxron (agar boshlang’ich axborotlar SRI tizimlarida sinxronizatsiyalangan bo’lsa) yoki asinxron holatda amalga oshishi mumkin. Agar asinxron joylashish bo’lsa, unda boshlang’ich oqimlarning uzatish tezliklarini raqamli tenglashtirish (moslashtirish) lozim. Bu esa boshlang’ich oqimlarning ma’lum bir bitlarida, VC pozitsiyalarini biriktirilishi mustahkam bo’lmaganligi tufayli suzuvchi rejimda ishlashga majburlaydi. Sinxron joylashtirish belgilangan rejimdagi kabi, suzuvchi rejimda ham amalga oshishi mumkin. Shuniyam aytib o’tish joizki, sinxron va asinxron oqimlarni qayta ishlash uchun bitta qabul qilgichdan foydalanish maqsadga mufoviqdir.
Shunday qilib, VC virtual konteyner SRI traktlarining qatlamlarida qo’llaniladigan, yuklama va trakt sarlavhalarini axborotli maydonlaridan iborat bo’lgan axborotli tuzilishga ega.
VC konteyner ikki turga bo’linadi:
- ancha past tartibli, bu VC-n (n=1, 2) konteynerlardan va POH VC dan iborat;
- yuqori tartibli, bu VC-n (n=3, 4) konteynerlari POH VC bilan birgalikdagi s-n (n=3, 4) lardan yoki POH VC bilan birgalikdagi komponent guruh (TUG-2, TUG-3) lardan iborat.
Yuqori tartibli virtual konteynerlar (VC-3, VC-4) sozlash protsedurasi orqali, ma’muriy (AU-Administrative Unit) bloklarga, past tartibli esa (VC-11 VC-12 va VC-2) komponent bloklarga (TU-Trititary Unit) o’zgaradi. AU bloki yuqori tartibli trakt qatlamlarini, multipleksorlash sektsiyasining tarmoq qatlamlari bilan moslashtiradi. VC siklining boshlanishi multipleksorlash sektsiyasining tsikliga nisbatan o’zgarishi mumkin va shuning uchun o’rni belgilangan AUR ko’rsatkichi bilan belgilanadi.
Shunday qilib sozlash protsedurasi, AU yuklamasi fazasini va tezligini o’zgarishini yaxshilaydi. Shartli ravishda sozlash protsedurasini quyidagicha belgilash mumkin: AU =VC+ AUR.
Past tartibli virtual konteyner (VC-2, VC-12. VC-11)lar, ayrim hollarda VC-3 ham, xuddi yuqoridagi aytganimizdek sozlash protsedurasi yordamida mos keluvchi komponent TU (subblok) bloklariga o’zgaradi. Shartli ravishda ushbu protsedurani quyidagicha belgilash mumkin: TU=VC+TUR. Subbloklar past tartibli traktlarning tarmoq qatlamlarini yuqori tartibli traktlarning tarmoq qatlamlari bilan sozlaydi. Yuqori tartibli VC yuklamasining ma’lum bir belgilangan pozitsiyalarini egallagan bir yoki bir necha TUlar, subbloklar guruhi deb ataladi. Masalan bunday guruxlarga TUG-2 va TUG-3 (Tributary Unit Group-TUG).lari kiradi. Birinchisi, bir xil TU-11, TU-12 yoki bitta TU-2 subbloklar guruhi majmuasidan iborat, ikkinchisi, TU-2 yoki bitta TUG-3 subbloklarning guruhi majmuasidan iborat. Guruhli subbloklar vaqtli guruhlashtirish protsedurasi natijasida hosil bo’ladi. Ma’muriy bloklar guruhi (AUG-Administrative Unit Group-AUG) ga esa AU bloklari birlashtiriladi.
AUG - bloklari vaqtli guruhlashtirish protsedurasi orqali davomiyligi 125 mks bo’lgan blokli tuzilish (Sinchronous Transport Modul-STM) ga aylanadi. STM-1ning asosiy moduli (birinchi sath moduli) 155520 kbit/s uzatish tezligiga ega, yuqori sath modullari esa bunday tezlikdan N marta katta (STM-N, bu erda N=4, N=16, N=64, N=256).
STM-N ni olish protsedurasini shartli ravishda quyidagicha belgilash mumkin: STM-N=AUGxN+SOH, bu erda SOH – sektsiya sarlavxasi. SOH-sektsiya sarlavxasi, regeneratsiyalash sektsiyasi sarlavxasi (RSOH)ga va multipleksorlash sektsiya sarlavxasi (MSOH)ga bo’linadi. Bunda RSOH regeneratorlar orasida beriladi va siklli sinxronizatsiya, xatoliklar nazorati funktsiyasini bajaradi, shuningdek ma’lumotlarni uzatishni, xizmat aloqasini va foydalanuvchilarning kanallarini tashkil qiladi. MSOH, STM filtrlanadigan va shakllanadigan uzatish muhitining qatlamlariga ulanuvchi nuqtalar orasida uzatiladi va xatoliklarni nazorat qilish funktsiyasini bajaradi, shuningdek zaxiraga avtomatik ulanishni, berilganlarni uzatishni, xizmat aloqasini boshqaruv kanallarini hosil qiladi.
Shunday qilib, AU-ma’muriy bloki, ancha yuqori bo’lgan satxning trakt qatlamlari va SRI sektsiyasi orasida moslashtirishni ta’minlovchi, yuklama (ancha yuqori satxli VC) dan va ma’muriy blok ko’rsatkichlari (AUR) dan iborat bo’lgan axborotli tuzilishga ega. Shunga mos holda AU-3 va AU-4 larni bayt bo’yicha ulanishi amalga oshadi.
TU-komponent bloki, ancha past va yuqori satxli trakt qatlamlari orasida o’zaro bog’lanishni ta’minlovchi axborotli tuzilishga ega. U axborotli yuklama (ancha past satxli VC)dan va komponent bloklar ko’rsatkichi (TUR)dan iborat. TUG komponent bloklar guruxi, turli TU lardan tuzilgan bo’lishi mumkin, bu esa tarmoqning mustaxkamligini oshiradi.
TUG-2, TU-2 dan yoki TU-1 guruxlaridan, TUG-3 esa, TU-3 yoki TU-2 guruhlaridan shakllangan bo’lishi mumkin. Shuningdek TUG yana bitta AU-4 yoki uchta AU-3 guruxidan tashkil topgan bo’lishi ham mumkin.
1.6. STM-1 modulining shakllanishi
Ovozli signallarni keyinchalik STM-N ga o’tishni nazarda tutib, E1¸E4 oqimlariga bog’liq holda o’zgartirish maqsadga muvofiqdir. Bunday yondashishni nazorat qilish, marshrutlashtirish, ajratish, STM-N oqimidan har bir E1 oqimining xatoliklarini osongina topish imkonini beradi. Bunday uzatishda STM-1 oqimining tezligi 155 Mbit/s ni tashkil etadi. Bloklarning barchasida, TUG-2, TUG-3, VC-4 va STM-N pozitsiyalarida signalni vaqt bo’yicha multipleksorlash amalga oshadi. Har bir vaqt bo’yicha birlashtirishda (multipleksorlashda) sikl vaqti o’zgarishsiz qoladi (125 mks). Endi E1 yuklama oqimidan STM-1 satxiga o’tishni qarab chiqamiz (1.3-rasm).
1.3-rasm. E1 yuklama oqimidan STM-1 sinxron transport modulining shakllanishi.
Rasmdan ko’rinib turibdiki, yuklamadan sinxron transport modulini shakllantirishda, sarlavxa yoki ko’rsatkichni multipleksorlash, sxemaning boshqa elementlariga fizik yoki mantiqiy birlashish jarayonini bildiradi. Bunday sinxron transport moduli shakllanishida yuklamaga avval tenglashtiruvchi bitlar, boshqaruvchi va joylashtiruvchi bitlar qo’shiladi. Shakllangan S-12 konteyneriga, VC-12 POH (Path Over Head) marshrut sarlavxasi qo’shiladi, natijada virtual konteyner shakllanadi. Virtual konteyner, 1 bayt (PTR) ko’rsatkichning qo’shilishi natijasida TU yuklama blokiga aylanadi. Undan keyin, VC yuqori satxli virtual konteynerlar shakllangunga qadar, zich holda, har xil satxli yuklama bloklari (TUG) guruxlarida yuklama bloklarini multipleksorlash protsedurasi amalga oshadi. VC-4 POH marshrut sarlavhalarini qo’shilishi natijasida, ma’muriy (AU) bloklar hosil bo’ladi va ularga SOH sektsiya (Sectoon Over Head) sarlavhasi qo’shiladi. SOH regeneratsiyalash sektsiyasi, (RSOH) va multipleksorlash sektsiyasi (MSOH) sarlavxasidan tashkil topgan.
Ko’rinib turibdiki, raqamli oqimlarni yuklatish, tenglashtirish jarayonlari (bitli stafing)ni qo’llash, ko’rsatkichlarning faolligi shuningdek POH va SOH sarlavhalarini qo’llash bilan bog’liqdir.
SDH tizimlarida konteynerlar PDH oqimlarini yuklash uchun lozim bo’lgan Hajmdan bir necha marta katta. Raqamli oqimlarni yuklash (bitli staffing usuli)da uning tezliklarini tenglashtirish protsedurasi amalga oshadi. Buning uchun konteynerning bir qismi qo’llaniladi.
1.7. STM–N freymining tuzilishi
Multipleksorlashning barcha variantlari avvalo STM-1, keyin esa STM-N modulining shakllanishiga olib keladi. STM-N modulining logik tuzilishini qarab chiqamiz.
STM-N moduli freymining tuzilishi quyidagi 1.4-rasmda ko’rsatilgan.
 |
1.4-rasm. STM-N freymining tuzilishi
Ko’rish qulay bo’lishi uchun freym ikki o’lchamli 270xN bir baytli ustunlar va 9 qatorli formatlar ko’nishida tasvirlangan. Tuzilishning uzunligi 2430xN (9x270=2430) bayt, takrorlanish chastotasi 8 kGts bo’lgan kadrlar yoki bir o’lchamli raqamli ketma-ketliklar qo’rinishidan iborat.
Freym uchta maydonlar guruxidan tashkil topgan: 3x9xN va 5x9xN baytli formatning SOH seksiya sarlavxasi maydoni; 1x9xN baytli formatning AU-4 ko’rsatkichi maydoni va 9x261xN baytli (N=1, 4, 16, 64, 256) formatining foydali yuklama maydoni.
1.8. STM-1 uchun SOH sarlavhasining tuzilishi
Umumiy holatda transport tuzilishining sarlavhasi quyidagi funktsiyalarni amalga oshiradi:
- transport tuzilishining kadr siklini shakllanishi;
- trakt (seksiya) holati (monitoringi) nazoratini amalga oshirish;
- xatoliklarni aniqlash va ularni manbadan lokallashtirishni amalga oshirish;
- trakt (seksiya) va boshqarishni funktsiyalashtirishni ta’minlash.
STM transport modulining sarlavha tuzilishi, har doim foydalanuvchi axborotdan ajralgan holdadir. Shuning uchun har qanday vaqtda butun modulni buzmasdan alohida traktlarning sarlavhalariga bitli axborotlarni qo’shish va almashtirish, taxlil qilish mumkin. Sarlavhalarning ta’sir qilish soxasi, texnik xizmat elementlariga mos keluvchi trakt va seksiyalar orqali aniqlanadi. Endi turli sarlavhalarning tuzilishini qarab chiqamiz (1.1.-jadval).
1.1.-jadval
|
RSOH |
A1 |
A1 |
A1 |
A2 |
A2 |
A2 |
S1 |
M.T |
M.T |
|
V1 |
|
|
E1 |
|
|
F1 |
|
|
|
|
D1 |
|
|
D2 |
|
|
D3 |
|
|
|
|
Ko’rsatkich (PTR, AU) |
|||||||||
|
MSOH |
B2 |
B2 |
B2 |
K1 |
|
|
K2 |
|
|
|
D4 |
|
|
D6 |
|
|
D6 |
|
|
|
|
D7 |
|
|
D8 |
|
|
D9 |
|
|
|
|
D10 |
|
|
D11 |
|
|
D12 |
|
|
|
|
S1 |
Z1 |
Z1 |
Z2 |
Z2 |
M1 |
E2 |
M.T |
M.T |
|
STM-1 modulining SOH sektsiya sarlavhasi, har biri 9 bayt bo’lgan 8 qatordan iborat. Birinchi uch qator, RSOH regeneratsiyalash seksiya sarlovhasi, oxirgi besh qator esa MSOH multipleksorlash seksiya sarlavhasiga kiradi. To’rtinchi qatorda, SOHning seksiya sarlavhasiga kirmaydigan ko’rsatkich (PTR, AU) joylashgan.
RSOH baytlari regeneratsiyalash seksiyasini nazorat qilish va boshqarish uchun qo’llaniladi. Bunday baytlar har bir regeneratorda hosil qilinadi va lozim bo’lganda keyingi sxemaga uzatiladi.
MSOH baytlari multipleksordan-multipleksorgacha qo’llaniladi va regeneratorlar uchun qo’llanilmaydi.
M.T deb belgilangan mustaqil baytlar, kelgusida xalqaro tarmoqlardan foydalanish uchun zaxiralangan. Ular milliy tarmoqlarda qo’llaniladi. Shuniyam aytish joizki, SOHning birinchi qatori skrembrlanmaydi. Shuning uchun birinchi qatorning M.T sida baytli axborotlarni joylashtirishda bir va nolli paketlardan extiyot bo’lish lozim. A1 va A2 (A1=11110110, A2=00101000) olti baytda siklli sinxrosignal joylashgan. STM-1 modulining barcha sinxrosignallari, STM-N tarkibiga kiradi, STM-4 ga mos holda 6x4=24 bayt, STM-16 uchun esa 96 bayt qo’llaniladi va hokazo.
Ma’lumotlarni uzatish kanali (D1¸D12) 12-baytda joylashgan. Ular boshqaruvchi axborotlarni uzatishga mo’ljallangan va DCC deb nomlanadi. O’z navbatida DCC ikkiga bo’linadi: umumiy uzatish tezligi 192 kbit/s bo’lgan DCCR va umumiy uzatish tezligi 576 kbit/s bo’lgan DCCM (D4¸D12). STM-N tarkibida faqatgina birinchi STM-1 ning DCClari qo’llaniladi.
STM-1 ning har bir moduli, STM-N tarkibidagi uning pozitsiyasini aniqlash va tekshirish uchun qo’llaniladigan, mos keluvchi identifikatorlarga ega. Bunday identifikatorlar S1 baytlariga joylashtiriladi.
E1, E2 bitlari xizmat aloqasini tashkil qilish uchun (shu jumladan ovozli) qo’llaniladi, ya’ni regeneratorlar (E1) yoki multipleksorlar orasida (E2) ovozni uzatishni ta’minlaydi. Bunday holat faqat STM-1 N1 uchun aniqlangan.
F1 bayti tarmoq operatorlari qo’llashi uchun zaxiralangan. Shuningdek uni maxsus foydalanishlar uchun ham qo’llash mumkin. Bu ham faqat STM-1 N1 uchungina aniqlangan.
V1 bayti, regeneratsiyalash seksiyasidagi STM-N modulida xatoliklarni aniqlash uchun qo’llaniladi. V1ning bir bayti, har bir STM-1 modulining RSOH sarlavhasida qarab chiqiladi. STM-N li uzatishda, faqatgina STM-1 N1 modulining V1 bayti qo’llaniladi. Xatoliklar esa BIP-8 usuli orqali aniqlikni nazorat qilishni qo’llash orqali aniqlanadi.
STM-N signali nazorat qilinganda, BIP-8 protsedurasi, barcha skrembrlangan modul uchun qo’llaniladi. Natijada 8 bitli kodli so’z, skrembrlashgacha keyingi STM-N modulining V1 baytida joylashadi. V1 har bir regenerator va multipleksorda hisoblanadi.
Multipleksorlash seksiyasidagi xatoliklarning nazorati uchun uchta V2 bayti qo’llaniladi. BIP-24 protsedurasining bajarilganligi natijasi, 24 bitli kodli so’z hisoblanadi va u STM-1 modulining uchta V2 baytida joylashtiriladi.
V2 ning barcha (Nx32xB2) baytlari STM-N signallarini uzatishda qo’llaniladi.
STM-1 da BIP-24 protsedurasi, SOHning birinchi uch qatorini hisobga olmaganda, modulning skrembrlangan barcha tashkil topuvchilari uchun amalga oshadi, natijasi esa skrembrlanmaganda keyingi kadrning V2 baytiga joylashtiriladi. SOH (RSOH)ning birinchi uch qatori, RSOH regeneratorlarida o’zgarish ro’y beradigan bo’lsa V2 ga ta’sir qilmasligi uchun, V2 da yozilmaydi. K1 va K2 ikki bayti APS (automatic protection switching)ni avtomatik himoyalash kommutatsiyasi haqidagi signalizasiya uchun xizmat qiladi va u quyidagi funktsiyalarni bajaradi:
- K2 baytining 6, 7 va 8 bitlari, multipleksorlash seksiyasida avariya holati haqidagi indikatsiya (AIS) signalini berish uchun “1” da joylashtiriladi. Agar bu bitlar “1” deb aniqlansa, STM-N ni deskrembrlagandan keyin, AIS signali kabi qabul qilinadi;
- uzoqdagi seksiyaning oxirida xatoliklarni qabul qilish (FERF). Agar STM-N multipleksori signalni qabul qilmasa yoki AISni qabul qilsa, unda u teskari yo’nalishda FERF kodini uzata boshlaydi va u K2 baytining 6, 7 va 8 bitlarida “110” aralashmasi ko’rinishida joylashtiriladi. Bu qarama-qarshi tomon signalni qabul qilmayotganini yoki AIS signalni qabul qilganligini bildiradi;
- liniyani 1:n (n=1….14) avtomatik himoyalovchi kommutatsiya. Bir necha kanallarni himoyalash uchun zaxira kanali qarab chiqilgan. Avariya holatida liniyaning ikki tomonidagi multipleksorlar zaxira kanalga ulanishi lozim. Protsedurani moslashtirish uchun K1 bayti qo’llaniladi, shuningdek bunday maqsadlarda standart protokol xizmat qiladi. K1 va K2 baytlari faqatgina STM-N tarkibidagi STM-1 N1 uchun aniqlangan.
S1 bayti STM-N dan kelayotgan sinxronizatsiya manbalarining turi haqidagi axborotni tashiydi. Buning uchun 5, 6, 7, 8 bitlar qo’llaniladi. Bu STM-N tarkibidagi STM-1 N1 moduli uchungina aniqlangan.
M1 baytlari, BIP-24 (V2) kodlari yordamida aniqlangan, uzoqdagi bloklarning xatoliklari soniga ega. Ushbu qiymat STM-1 uchun 0 dan 24 gacha, STM-4 uchun esa 0 dan 96 gacha belgilangan. Me’yordagi sharoitda belgilangan chegaradan oshuvchi qiymat generatsiyalanmasligi lozim.
STM-N moduli tarkibida M1 bayti bir marta beriladi. U Z2 ning ikkita birinchi baytlaridan keyin uzatiladi. Z1 va Z2 baytlari, kelgusida xalqaro tarmoqlarda foydalanish uchun zaxiralangan va STM-N tarkibidagi barcha STM-1 lar uchun aniklangan.
POH - trakt sarlavxasi, S konteyneriga ulanadi. Ular birgalikda VC virtual konteynerini tashkil qiladi va tarmoq bo’ylab o’zgarmaydigan ob’ekt kabi ko’chiriladi. POH axborotli konteynerlarni ishonchli transportlashtirish uchun lozim bo’lgan barcha sharoitga ega. Traktning holati xaqidagi axborotni, POH tarkibini qayta ishlash orqali olish mumkin. Turli POHlarning ta’sir qilish sohasi 1.5-rasmda ko’rsatilgan.
1.2-jadval
|
J1 |
Traktni trassalashtirish |
Aloqa uchun |
|
B1 |
BIP-8 |
Bitlar |
|
C2 |
Signal belgisi |
Aloqa funktsiyasi |
|
G1 |
Trakt holati |
Ta’sir qilmaydi |
|
F2 |
Traktdan foydalanuvchi kanal |
Yuklama |
|
H4 |
Yuqori sikl indikatori |
Turi uchun |
|
F3 |
Traktdan foydalanuvchi kanal |
Spetsifik baytlar |
|
K3 |
Zahiraga ulanish |
- |
|
N1 |
Tranzit ulanish nazorati |
- |
Rasmda (S-konteynerlari,VC virtual konteynerlar va STM sinxron) transport modullarining tuzilishi, shakllanuvchi joyi va R regeneratorining joyi ko’rsatilgan. RONning VC-3, VC-4 baytlarining vazifasi esa 1.2-jadvalda berilgan.
Bu erda: J1-marshrut ulanuvchi identifikatorni uzatish uchun qo’llaniladi;
V3da BIP-8 kodi yordamida konteyner tarkibining aniqligini tekshirish natijalari uzatiladi. Buning uchun skrembrlashgacha bo’lgan oldingi VC konteynerining barcha baytlari hisoblanadi va hisoblangan qiymatlar skrembrlashdan oldin mazkur baytgacha joylashtiriladi.
S2, virtual konteynerning foydali yuklama turidagi ko’rsatgichga ega.
G1 baytlari, uzoqdagi monitoring holati va natijalari haqidagi axborotni uzatadi. U teskari yo’nalishda uzatiladigan RONda joylashadi.
BIP-8 yordamida aniqlangan FEBE, xatoliklar sonini uzatish uchun qo’llaniladi. Mumkin bo’lgan qiymat 0 dan 8 gacha, mumkin bo’lmagan qiymatlarning paydo bo’lishi esa 0 (xatolik yo’q) deb faraz qilinadi. 5-bit, uzoqdagi trakt yakunida (FEBE) avariya haqidagi signalizatsiya uchun qo’llaniladi.
F2 va F3 baytlaridagi 6¸8 bitlar traktdan foydalanuvchilarning xizmatini tashkil qilish uchun qo’llaniladi. N 4 baytlari yuqori siklning indikatorlari hisoblanadi. U bir necha kadrlar orasida yuklamani tarqatish lozim bo’lgandagina qo’llaniladi ya’ni yuqori sikldan qaysi sikl (kadr) ushbu virtual konteynerda mavjudligini ko’rsatadi.
K3 baytlari, zahiraga avtomatik ulanishi lozimligi haqidagi signalizatsiyani ta’minlaydi. Bunda 1¸4 bitlari qo’llaniladi.
N1 baytlari, ikkita operator chegarasida tranzit ulanishning nazorati uchun (1-4 bitlar) va ma’lumotlarni uzatish kanalini (5¸8 bitlar) tashkil qilish uchun qo’llaniladi.
1.9. SDH tarmoqlarining funksional modullapi
Sinxron raqamli ierarxiya tarmog’i o’zining bir qator qurilmalariga ega. Bular sinxron raqamli multipleksorlar, sinxron raqamli kommutatorlar, sinxron raqamli regeneratorlar, sinxron raqamli kontsentratorlar va boshqa qurilmalardir. Ushbu qurilmalar tarmoqda bir qancha funksiyalarni bajaradi:
- terminal multipleksor (TM), barcha kelayotgan oqimlarni yig’ish, ularni multipleksorlash va tarmoqdan uzatishni amalga oshiradi;
- kirish/chiqishli (ADM) multipleksor, oraliq punktlarda oqimlar (kanallar)ni kiritish va chiqarishni amalga oshiradi;
- raqamli kommutator yoki kross kommutator (DXC), yo’nalish sxemasiga qarab virtual konteynerlarni tarmoqning bir segmentidan ikkinchi segmentiga o’tkazish va kommutatsiyalashni amalga oshiradi, bir nechta bir xil raqamli oqimlarni yig’ishni kontsentrator amalga oshiradi;
- regeneratorlar, uzatilayotgan signallar shakli va amplitudasini qayta tiklash va so’nishni kompensatsiyalashni amalga oshiradi.
Keyingi bandlarda ana shu qurilmalar haqida batafsil to’xtab o’tamiz.
1.9.1. Sinxron raqamli ierarxiya
multipleksorlari
Sinxron raqamli multipleksorlar SDH tarmog’ining eng asosiy qurilmasi hisoblanadi. Multipleksor past tezlikli raqamli oqimlardan yuqori tezlikli raqamli oqimlarni yig’ish (multipleksorlash) va yuqori tezlikli raqamli oqimlardan past tezlikli raqamli oqimlarni hosil qilish (demultipleksorlash) uchun mo’ljallangan. SDH multipleksorlari (SMUX)ning oddiy PDH multipleksorlaridan farqi shuki, u o’zining multipleksorlash funktsiyasidan tashqari, ulanuvchi terminal qurilma funktsiyasini ham bajaradi. SDH multipleksorlari universal va ulardan turli maqsadlarda foydalanish mumkin. Birgina SDH multipleksorlari faqatgina multipleksorlashdan tashqari kommutatsiyalash, regeneratsiyalash va kontsentratsiyalash imkonini ham beradi. Bu SDH multipleksorlarining turli modul konstruktsiyaga ega ekanligi hisobiga amalga oshadi.
SDH multipleksorlari ikki asosiy turga bo’linadi: terminal multipleksorlar (TM) va kirish/chiqishli (ADM) multipleksorlar.
Terminal multipleksor (TM)lar,
PDH, SDH ierarxiyasi triblariga mos keluvchi, ulanuvchi kanallarga ega bo’lgan
SDH tarmoqlarining oxirgi qurilmalari hisoblanadi (1.6-rasm). TM lar kanallarni
kiritish, ya’ni liniya chiqishini trib interfeyslari kirishi bilan kommutatsiyalash
yoki kanallarni chiqarish, ya’ni trib interfeyslari chiqishini liniya kirishi bilan
kommutatsiyalashi mumkin, shuningdek birorta trib interfeysi chiqishi bilan lokal
kommutatsiyalanishi ham mumkin.
SDH multipleksorlarining eng asosiy xususiyatlaridan biri ikkita optik liniya chiqishlariga egaligidir (kirish va chiqish kanallari uchun). Bunday chiqishlar, 100% li zahirani ta’minlash uchun qo’llaniladigan yoki ishonchlilikni oshirish maqsadida 1+1 sxemasi bo’yicha himoyalanganlikni ta’minlovchi agregat chiqishlar deb ataladi. Shuningdek bunday chiqishlarni asosiy va zahira (liniya topologiyasi uchun) yoki shimol va janub (xalqasimon topologiya) chiqishlari deb atash ham mumkin.
Kirish/chiqishli (ADM) multipleksorlari ham kirishda terminal multipleksorlar singari triblar to’plamiga ega bo’lishi mumkin. U, kanallarga mos holda kiritish va chiqarishni amalga oshiradi.
1.9.2. Sinxron raqamli ierarxiya regeneratorlari
Regenerator, multipleksorlarning bir tug’ma holati hisoblanib, bitta kirish kanaliga ega (1.7-rasm). Qonunga muvofiq STM-N ning optik tribi, bitta yoki ikkita (1+1 himoya sxemasini qo’llaganda) agregat chiqishdan iborat. U foydali yuklama signallarini regeneratsiyalash yo’li bilan SDH tarmoqlari tugunlari orasidagi masofani oshirish uchun qo’llaniladi. Odatda bu masofa (bir modali optik tolali kabellarni qo’llashni nazarda tutgan holda) 1,3 nm to’lqin uzunligi uchun 40¸60 kmni, 1,55 mkm to’lqin uzunligi uchun 80¸100 kmni tashkil etadi.
1.7-rasm. Regenerator rejimidagi multipleksor
Optik kuchaytirgichlarni qo’llaganda bu masofa 100-150 kmgacha etishi mumkin. Aniqroq qilib aytganda bu masofa, regenerator seksiyasi uchun mumkin bo’lgan yig’indi yo’qotishlarni kabelning 1 kilometriga to’g’ri keluvchi so’nishi nisbati orqali aniqlanadi.
1.9.3. Sinxron raqamli ierarxiya kommutatorlari
Zamonaviy kirish/chiqishli multipleksorlar modul printsipi asosida tuziladi. Bu modullar orasida markaziy o’rinni kross-kommutatorlar, oddiy qilib aytganda, DXS kommutatorlari egallaydi. Sinxron tarmoqlarda u turli kanallar orasida aloqani tiklash uchun qo’llaniladi. Bunday aloqaning imkoniyatlari SDH tarmoqlarining VC-4 virtual konteynerlari satxida marshrutlashtirishni amalga oshirishdan iborat.
Kanallarni ichki kommutatsiyalashning fizik imkoniyatlari multipleksorlarning o’zida joylashgan, bu shuni anglatadiki, multipleksor ichki kommutatsiya yoki maxalliy kommutatsiya rejimida ishlashi ham mumkin.
Ichki kommutatsiyalash rejimida (1.8.a-rasm) foydali yuklama menedjeri, trib bloklari (TU) va ulanuvchi kanallar orasidagi logik moslikni dinamik o’zgartirtirishi mumkin, bu esa ichki kommutatsiyalash bilan tengdir, shuningdek multipleksor shaxsiy ulanuvchi kanallarni kommutatsiyalash imkoniyatiga ham ega (1.8.b-rasm), bu esa kanallarni lokal kommutatsiyalash bilan tengdir. Demak bularning barchasi SDH tarmoqlarining tugunlarida kommutatsiyalash rejimini boshqarish imkoniyatiga egaligini ko’rsatadi. Lekin bunday imkoniyatlar, kanallarni kommutatsiyalash soni bo’yicha chegaralanganligi kabi, kommutatsiyalash imkoniyatiga ega bo’lgan (VC) virtual konteynerlarning turi bo’yicha ham chegaralangan. Shuning uchun ham maxsus qayta ishlangan sinxron kommutator (SDXC)larni qo’llashga to’g’ri keladi. Bunday kommutatorlarda nafaqat lokal, balki umumiy yoki yuqori tezlikli (34 mbit/s va yuqori) oqimlarning va STM-N sinxron transport modulining o’tishini ham amalga oshirish mumkin (1.8.v-rasm).
Qanday virtual konteynerlarni kommutatsiyalashga bog’liq holda SDXC kommutatorlari bir necha turga bo’linadi. Ularning belgilanishi umumiy turda SDXC n/m ko’rinishga ega. Bu erda n-virtual konteyner raqamini bildiradi, m-esa kommutatsiyalash qobiliyatiga ega bo’lgan, maksimal darajadagi virtual konteyner raqamidir. Ayrim hollarda virtual konteynerlar raqami (m) o’rniga, kommutatsiyalovchi virtual konteynerlar majmuasi ko’rsatilishi ham mumkin. Masalan STM-1 sathi uchun kommutatorlarning quyidagi turlari ko’rsatiladi:
SDXS 4/4, VC-4 yoki 140 va 155 Mbit/sli oqimlarni qayta ishlovchi kommutator;
SDXC 4/3/2/1 , VC-4 yoki 140 va 155 Mbit/sli oqimlarni qabul qiluvchi, shuningdek VC-3, VC-2 va VC-1 virtual konteynerlarni yoki 34; 45,6 va 1,5; 2 Mbit/sli oqimlarni qayta ishlovchi kommutator;
SDXC 4/3/1 ,VC-4 yoki 140 va 155 Mbit/s li oqimlarni qabul qiluvchi, shuningdek VC-3 va VC-1 yoki 34; 4 va 1,5; 2 Mbit/sli oqimlarni qayta ishlovchi kommutator;
SDXC 4/1, VC-4 yoki 140 va 155 Mbit/sli oqimlarni qabul qiluvchi, shuningdek VC-1 yoki 1,5; 2 Mbit/s li oqimlarni qayta ishlovchi kommutatorlar.
Demak qurilma tarkibidagi kommutator ishlash rejimiga bog’liq holda bir qator spetsifik funktsiyalarni bajarishi mumkin.
1.8-rasm. Kommutator rejimidagi sinxron raqamli multipleksorning turlari
1.9.4. Sinxron raqamli ierarxiya kontsentratorlari
Uzoq masofada joylashgan, tarmoq tugunlaridan kelayotgan bir turdagi oqimlarning bir nechtasini SDHning taqsimlovchi tuguniga birlashtirib beruvchi multipleksor kontsentrator deb ataladi. SDHning taqsimlovchi tugunlari STM-N yoki STM-1 turidagi ikki, uch, to’rt yoki undan ko’proq tugunlarga ega. Ularning vazifasi, asosiy yoki xalqadagi oqimlarni tarqatish, yoki asosiy oqimga bir necha tugunlardan kelayotgan oqimlarni qo’shishdan iborat. Umumiy qilib aytganda kontsentrator asosiy transport tarmoqqa ulangan kanallar sonini kamaytirish imkonini beradi. Taqsimlovchi tugunda joylashgan multipleksor, o’zining taqsimlovchi portiga ulangan kanallarni maxalliy kommutatsiyalay oladi va uzoqda joylashgan tugunlarni bir-biri bilan aloqasini o’zi orqali amalga oshiradi. Shuning bilan birga kontsentrator asosiy transport tarmog’ini yuklamasini kamaytiradi.
1.10. SDH tarmoqlarining bazaviy topologiyalari
SDH tarmoqlarini qurish bir necha bosqichlardan iborat bo’lib, loyixalash jarayonida har bir bosqichda texnik talablardan yuzaga kelgan turli funksional masalalar, muammolar yechiladi. Bu masalalarga, tarmoqning tuzilishini tanlash, tanlab olingan tarmoqning tuzilishiga qarab, tarmoq tugunlaridagi qurilmalarini aniqlash, tarmoqni boshqarish va sinxronizatsiya masalalari kiradi. Agar asosiy standart topologiyalar ma’lum bo’lsa, bu masalalarni juda oson echish mumkin. Shuning uchun SDH tarmoqlarida qo’llaniladigan bazaviy topologiyalar va ularning xususiyatlarini qarab chiqamiz.
1.10.1. “Nuqta – nuqta” topologiyasi
Ikkita A va V tugunlarni bog’lovchi tarmoq segmenti yoki “nuqta-nuqta” topologiyasi, SDHning bazaviy topologiyalari ichida eng soddasidir. Bu topologiya terminal multipleksorlar (TM) yordamida optik agregatlarning chiqish va kirish liniyalari va kanallarini zaxirasiz va zaxira asosida qurish imkonini beradi. Agar elektrik yoki optik agregatlarning chiqish yoki kirish kanalari ishdan chiqsa, yuz foizli 1+1 turidagi zaxirani qo’llagan holda bir necha millisekund ichida avtomatik tarzda zaxira kanaliga ulanishi mumkin.
Bu topologiya sodda bo’lishidan qat’iy nazar, yuqori tezlikka ega bo’lgan magistral liniyalarda keng miqyosda qo’llaniladi (masalan, raqamli telefon trafikalariga xizmat ko’rsatadigan okeanlararo magistral liniyalarida qo’llanilishi mumkin). Shuningdek bu topologiya yuqori ierarxiyadagi yangi SDH tezliklariga o’tishda, sinov uchun ham qo’llaniladi, (masalan, 622 Mbit/s (STM-4) dan 2.5 Gbit/s (STM-16) ga o’tish uchun yoki 2.5 Gbit/s (STM-16) dan 10 Gbit/s (STM-64) ga o’tishda). Xuddi shu topologiya radial xalqali topologiyaning bir qismi sifatida ham qo’llaniladi va “ketma-ket liniya zanjiri” topologiyasining asosini tashkil etadi, boshqa tomondan zaxirali “nuqta-nuqta” topologiyasini yoyilgan “xalqa” topologiyasi deb qarash mumkin.
1.10.2. “Ketma-ket liniya zanjiri” topologiyasi
Bu topologiya tarmoqdagi trafiklarning faolligi yuqori bo’lmaganda, tarmoqning bir necha joyida kirish va chiqish kanallarini tashkil qilish zarurati bo’lganda multipleksorlarni qo’llagandagi kabi, ajratuvchi/birlashtiruvchi nuqtalarda kirish/chiqishli multipleksorlarni qo’llaganda ham foydalanish mumkin. Bu topologiyani, zaxiraga ega bo’lmagan ketma-ket liniya zanjiri yoki 1+1 turidagi zaxiraga ega bo’lgan murakkab ketma-ket liniya zanjiri ko’rinishiga keltirish mumkin (1.10.-rasm).
 |
1.10.-rasm. “Ketma-ket liniya zanjiri” topologiyasi.
1.11.-rasm. 1+1 turidagi Himoyaga ega bo’lgan “Ketma-ket liniya zanjiri” topologiyasi
1.10.3. Kontsentrator funksiyasini qo’llovchi “yuluzcha” topologiyasi
Bunday topologiyada kommutatsiya markazi (masalan raqamli ATS) yoki markaziy xalqadagi SDH tuguni bilan ulangan olisdagi bir tarmoq tuguni, kontsentrator vazifasini bajaradi. Bunday tugunda trafikning bir qismi foydalanuvchilarga, qolgan qismi esa tarmoqdagi boshqa tugunlarga taqsimlanadi. Kontsentratorlar bunday vazifani bajarish uchun faol va intellektual bo’lishi kerak, ya’ni kross-kommutatsiyani amalga oshiruvchi kirish/chiqishli multipleksor bo’lishi kerak. Ayrim hollarda agar bunday sxemalarning kirishiga to’liq bo’lmagan STM-N oqimi (yoki bir pog’ona pastdagi oqimlar) berilsa, uning chiqishida to’liq STM-N oqimi bo’lsa, bunday sxemalar optik kontsentrator deyiladi. Aslida bunday topologiya markazi tugunda SDH multipleksori qo’llanilgan “yulduzcha” topologiyasini eslatadi (1.12.-rasm).
 |
1.12-rasm. Kontsentrator funksiyasini bajaruvchi yulduzcha topologiyasi.
1.10.4. “Xalqa” topologiyasi
Xalqa topologiyasining eng ajoyib xususiyatlaridan biri tarmoq ishdan chiqganida o’z-o’zini tiklash qobiliyatidir.
Bu topologiyaning asosiy afzalligi, 1+1 turdagi himoyani oson amalga oshiradi. Bunday himoyani oson amalga oshirishning sababi sinxron mulpleksorlardagi (SMUX) “sharq-g’arb” deb nomlanadigan va qarama-qarshi yo’nalishdagi ikkita xalqa oqimini hosil qiladigan ikki juft (asosiy va zaxira) chiqish optik agregatlarning mavjudligidadir (1.13.-rasm).
1.13-rasm. TU-n trib bloklari darajasida 1+1
himoyaga ega bo’lgan Halqa
Demak, SDH tarmoqlarini loyihalashtirishda, transport tarmoqlarining tuzilishi yuqorida ko’rib chiqilgan topologiyali tarmoqlarning alohida bir elmenti sifatida tashkil qilinadi. Odatda xalqa topologiyasi yoy “nuqta-nuqta” yoki “ketma-ket liniya zanjiri” topologiyalari bilan birgalikda qo’llaniladi. Misol tariqasida 1.14-rasmda “nuqta-nuqta” va “xalqa” arxitekturasi keltirilgan. Rasmdan ko’rinib turibdiki, bu tarmoqni qurish uchun ikkita “xalqa” va “ketma-ket liniya zanjiri” topologiyalari qo’llanilgan.
1.14-rasm. Nuqta-nuqta va xalqali SDH tarmog’i.
SDH tarmoqlarining arxitekturasida eng ko’p qo’llaniladigan “Xalqa-xalqa” topologiyalardir. Bunday ulanishlarda xalqalar bir xil yoki SDH ierarxiyasining turli sathlarida bo’lishi mumkin. 1.15-rasmda STM-1 ning interfeys kartalari yordamida STM-4 sathidagi ikki xalqaning ulanishi ko’rsatilgan.
 |
1.15-rasm. Interfeys portlari yordamidagi bir satxda (STM-4) joylashgan ikki xalqa orasidagi aloqaning sxemasi
1.10.5. Yacheykali topologiya
Xalqali topologiyani kirish/chiqishli mulpleksorlar tashkil etsa, yacheykali topologiyaning markazi va uning elmentlari vazifasini operatsion ulovchi apparatura (OUA)lar tashkil etadi (1.16-rasm).
 |
1.16-rasm Yacheykali topologiya.
OUAlar o’ziga tushgan axboratli kirishlarni, VC-3 , VC-4 virtual konteynerlarning marshrut sarlavhalarini mos yo’nalishi bo’yicha taqsimlaydi. Bunday variantga ega bo’lgan topologiyaning afzalligi shuki, har bir yo’nalishda o’zining yuklamasi va uzatish tezligi nazarda tutiladi. Bundan tashqari,biror yoki bir necha yo’nalishda uzilish ro’y bergan taqdirda ham mos keluvchi punktlar orasida aloqa uzilmaydi. Yacheykali tuzilishga ega bo’lgan topologiyada aloqa qancha katta bo’lsa, yacheykali apparaturalarda ishonchlilik shuncha yuqori bo’ladi.
1.11. Raqamli tarmoqlarda sinxronizatsiya
Raqamli telekommunikatsiya tizimlariga ega tarmoqlarning sinxronizatsiya muammolari oldingi bandlarda qarab chiqilgan edi. Sinxron raqamli ierarxiya tarmoqlari uchun qarab chiqilgan savollarning ma’nosi shu bo’yicha o’zgarmasdan qoladi, faqatgina tarmoq elementlarining sinxronizmini tashkil qilishda tizimli yondashish lozim. Sinxron raqamli telekommunikatsiya tarmoqlarida siklli sinxronizatsiyaning vazifasi, odatdagi vazifadan farq qiladi, chunki sinxron tizimlarning sikli barcha ierarxiya pag’onalarida sinxron, pleziaxron ierarxiyadagi kabi, yuqori pag’onadan boshlab sinxronizmga kirish ketma-ketligiga ega. Bu tizimning sinxronizmga kirish vaqtini kamaytiradi va sinxron raqamli ierarxiyaning eng asosiy afzalliklaridan biridir. Sinxron raqamli tarmoqlarda taktli sinxronizatsiyasining vazifasi xuddi pleziaxron tizimlaridagi kabi, ya’ni tarmoqda ishlovchi raqamli qurilmalarning chastota beruvchi generatorlarini chastota bo’yicha moslashishini ta’minlashdan iborat. Lekin, pleziaxron tarmoqlarda, berilgan raqamli oqimlar uchun qabul qiluvchi va uzatuvchi qismdagi chastota beruvchi generatorlarning mosligini ta’minlash chegaralangan, sinxron tarmoqlarda esa tarmoqning barcha qurilmalarida chastota beruvchi generatorlarning mosligiga erishiladi. Bunday moslikni ta’minlash komponent oqimlarga ulanishini tezlashtiradi, bu ham o’z navbatida sinxron raqamli telekommunikatsiya tizimlarining afzalliklaridan biri hisoblanadi.
1.11.1. Sinxrosignal manbalarining asosiy parametrlari
Sinxrosignal manbalarni asosiy parametrlari–generator qurilmalarida ishlab chiqiladigan chastotani aniqligi va mo’’tadilligidir.
Generator chastotasining aniqligi deb, generator qurilmasida ishlab chiqilgan chastotani (fa), nominal chastota (fo) dan nisbiy og’ishiga aytiladi, ya’ni aniqlik =|fo-fa|/fo masalan: 50 rrt, ishlab chiqilgan chastotaning 5x10-5 aniqligi uchun mumkin bo’lgan qiymatdir.
Mo’tadillik deb, berilgan ma’lum bir vaqt oralig’ida, generatorni nominal chastota generatsiyasi rejimini ushlab turish xususiyatiga aytiladi. Mo’tadillik parametri yana chastotani nominaldan nisbiy birlik og’ishi bilan ham o’lchanadi va o’ziga kuzatishni oraliq vaqtini birlashtiradi, masalan sutkada bu 10-10 ga teng. Kuzatish vaqti bo’yicha generator mo’tadilligi, qisqa muddatli va uzoq muddatliga bo’linadi. Vaqt bo’yicha mo’tadillik parametrlari tS=103–104 s atrofida baholanadi. Agar mo’tadillik parametrlari tS gacha taxlil qilinsa, unga qisqa muddatli mo’tadillik, agar tS dan katta davr davomida taxlil qilinsa, unga uzoqm muddatli mo’tadillik deyiladi. 1.17–rasmda qisqa va uzoq muddatli mo’tadillik tushunchasiga to’g’ri keluvchi chastota mo’tadilligining grafigi ko’rsatilgan. Xuddi shunga o’xshab, turli sharoitda generator ishining mo’tadilligi harorat mo’tadilligi bo’yicha ham aniqlanadi. Foydalanish jarayonida har xil sharoitda generator ishining mo’tadilligi juda katta ahamiyatga ega. Shuning uchun sinxronizatsiya manbalarini va turldi mo’tadillik parametrlarini tanlashda juda katta qiymat ajratiladi. Odatda generator ishini mo’tadillik parametrlarini o’lchashda tashqi sharoitga bog’liq holda laboratoriyada sertifikatsiyalangan o’lchovlar o’tkaziladi.
1.17 – rasm. Sinxrosignalning nomo’tadillik grafigi: qisqa va uzoq muddatli nomo’tadillik.
Demak generator ishidagi noaniqlik doimiy ravishda ishlab chiqiladigan chastotaning og’ishi (chastota so’rilishi) bilan bog’liq. Generator yuqori mo’tadillikka ega bo’lgan holda, undan beriluvchi sinxrosignallar chastota surilishiga ega.
1.11.2. Sinxronizatsiya tizimlarining asosiy
parametrlari
Sinxronizatsiya tizimlarining ikkinchi toifali parametrlariga sinxrosignalning vander taxlili bilan bog’liq bo’lgan TIE (vaqt oralig’i xatoligi), MTIE (vaqt oralig’ining maksimal xatoligi), TVAR (vaqt bo’yicha variatsiya), TDEV (vaqt bo’yicha daviatsiya) parametrlari ham kiradi.
1.11.3. Vaqt oralig’i xatoligi - TIE
Buning uchun uzatiluvchi va qabul qilinuvchi Re¦ 2 raqamli signalni, Re¦ 1 etalon signal bilan solishtirish jarayonini qarab chiqamiz (1.18-rasm).
 |
1.18-rasm. TIE tushunchasi
Rasmdan ko’rinib turibdiki, etalon signalga nisbatan Re¦ 2 signali faza bo’yicha surilishga ega. Bunday surilish vaqt bo’yicha surilish – TIE (Time interval error) nomini olgan va uni vaqt parametri orqali baholash mumkin. Sinxrosignal bilan etalon signalni solishtirish orqali, TIE parametrlarini oldingi qiymati, TIE parametrlarining kuzatish vaqtiga har xil bog’liqligi va TIE parametrlarining maksimal qiymati o’lchanadi. TIE parametrlarini o’lchash absalyut birliklar singari, keltirilgan birliklar (masalan U1) da ham amalga oshadi. Bu erda U1 – bu berilgan uzatish tizimi orqali 1 bit axborotni uzatish uchun lozim bo’lgan vaqt.
1.11.4. Vaqt oralig’ining maksimal xatoligi – MTIE
TIE parametri, sinxrosignal parametrlarini taxlil qilish uchun me’yordagi baholashni bermaydi. Buning uchun etalon signal bilan solishtiriladigan erkin sinxrosignalni qarab chiqamiz. (1.19-rasm).
Bunda ma’lum diskretizatsiyalash qadami bilan TIE qiymati o’lchanadi. O’lchash, o’lchanadigan T vaqt davomida amalga oshadi. Buning uchun TIE parametridan eng katta og’ishni maksimal baholovchi o’lchash oralig’i parametri (S) ni kiritamiz. Bu parametr MTIE (vaqt oralig’ining maksimal xatoligi) nomini olgan. Shunday qilib, MTIE quyidagicha aniqlanadi:
MTIE = TIEmax½S- TIEmin½S
1.19.-rasmda TIE va MTIE parametrlari ko’rsatilgan.
1.19-rasm. TIE va MTIE parametrlari
MTIE parametrlarining qiymati S oralig’ining o’lchamiga bog’liq. Odatda sinxrosignal xarakteristikalari sifatida, sinxronizatsiya manbalarining asosiy xarakteristikalaridan biri hisoblanuvchi MTIE (S) bog’lanishi qo’llaniladi. MTIE parametrlarini o’lchash uchun 1 s dagi S kuzatish oralig’i qo’llaniladi. Bu parametr nafaqat vander kabi, balkim djitter kabi ham ta’sir qiladi. Shunday qilib MTIE parametriga vander ta’sir qiladi.
1.11.5. SDHda TIE va MTIE parametrlari
Biz TIE parametrlarining qanday bog’liqligini va TIE parametri bo’yicha chastota surilishini qanday baholash mumkinligini qarab chiqamiz. Masalan tarmoqda sinxronizatsiya og’ishi (Dt=10-11 ) ro’y bergan deb faraz qilsak (4.20.-rasm), bunday, og’ish, har biri 15400 sekund (4.2 soat) bo’lgan ko’rsatkichlarni og’ishiga olib keladi.
 |
1.20-rasm. Chastota nomo’tadilligi va ko’rsatkichlarning siljishi.
Berilganlarni 155,520 Mbit/s tezlikda uzatganda, bir bitni uzatish uchun:
tv=1/t=6.4x10-9 s
vaqt lozim va bitta ko’rsatkichning surilishi, vaqtli surilishning TIE=154 nsga teng. Demak bitta siljish uchun yuzaga keluvchi vaqt 33.4 msga teng va SDH tizimlarida sinxronizatsiyaning buzilishi, ko’rsatkichlarni siljishiga olib keladi.
1.11.6. Sinxronizatsiya signallari va ularning mo’’tadilligiga ta’sir qiluvchi omillar
Raqamli tarmoqlarda sinxronizatsiyaga erishish uchun avvalo tarmoqning barcha qurilmalari orqali taktli chastota haqida axborot berish lozim. Bunday maqsadlarda sinxrosignallar qo’llaniladi. Bu signallar liniya signallari bilan birgalikda yoki alohida signallar ko’rinishida berilishi mumkin. Tarmoq bo’yicha sinxrosignallarni uzatish jarayonida ular har xil ta’sirlarga uchraydi. Natijada signalning sifati pasayadi va tarmoqda sinxronizatsiya parametrlarining buzilishiga olib keladi. Zamonaviy telekommunikatsiya tizimlarida sinxronizatsiya signallarini yoki signal saqlovchilarining mo’tadiligini buzilishi tashqi elektrik shovqinlarni fizik sababi va uzatish liniyasining fizik parametrlarini o’zgarishi natijasida yuzaga keladi. Bundan tashqari yana algoritmik sabablar (masalan ko’rsatkichlarning siljishi) tufayli ham yuzaga keladi.
Taktli chastotaning nomo’tadilligi signal saqlovchisining fazali titrashi deb ataladi. Signalning fazali titrashini chastotaga bog’lanishi 10 Gtsdan yuqori bo’lsa djitter, 10 Gts dan past bo’lsa vander deb ataladi. Djitter har xil zanjir va qurilmalarda o’zgaradi. Vander fazali sinxronizatsiya zanjiri bo’yicha o’zgarishsiz o’tadi, zanjirda yig’ilishi va sinxronizatsiya tizimiga ta’sir qilishi ham mumkin. Chastota nomo’’tadilligining asosiy sabablari:
-elektromagnit interferentsiya;
-qabul qilgichdagi sinxronizatsiya zanjiriga ta’sir qiluvchi shovqinlar;
-trakt uzunligining o’zgarishi;
-saqlovchi axborotlarni o’z vaqtida tushmasligi.
Chastota nomo’tadilligining asosiy algoritmik sababi, bitli yoki baytli usulni qo’llaganda tezliklarni tenglashtirish rejimi hisoblanadi, masalan, ko’rsatkichlarning siljishi. Qabul qilgich va uzatgichning sinxronizatsiyalovchi generatori uchun shovqinlarni ta’sir qilish mexanizmi, odatda fazaviy avtosozlovchi zanjirida yuzaga keladi. Bunda har xil tuzilishga ega bo’lgan shovqinlar qabul qilingan signalga va saqlanuvchi signalga ta’sir ko’rsatadi. Natijada chastotani fazaviy avtosozlovchi xalqada saqlovchi signalni noto’g’ri qabul qilish ehtimolligi oshadi. Noto’g’ri qabul qilingan saqlovchi signal tufayli tizim o’zini ushlab turish rejimidan chiqadi.
Trakt uzunligining o’zgarishi, harorat tufayli kengayish yoki uzatish muhitining siqilishi tufayli yuzaga keladi. Trakt uzatganda, qabul qilgichning kirishidagi uzatish tezligining samaradorligi kamayadi. Chunki juda ko’p bitlar uzatish muhitida yig’iladi. Trakt qisqarganda esa uzatish tezligi oshadi. Demak trakt uzunligining o’zgarishi tizimning sinxronizatsiya chastotasiga ta’sir qiladi, chunki uzatish tezligining o’zgarishi tizimning sinxronizatsiya chastotasini asosiy nomo’tadillik parametrlariga ekvivalentdir. Saqanuvchi axborotlarni vaqtida tushmasligi esa quyidagicha:
- raqamli uzatish tizimlarida kodlarga bo’lgan asosiy talablar shundan iboratki, liniyaning oxiridagi qabul qilgichda taktli chastota tebranishini saqlashni va saqlanuvchi axborotlarni etarli darajada aniqlashni ta’minlashi lozim. Agar saqlanuvchi axborotning sathi raqamli signalga bog’liq bo’lsa, unda taktli chastota tebranishlaridan qayta tiklangan fazali titrashlar saqlashga bog’liq bo’lgan impulslarning kichik zichligiga nisbatan vaqtdavri davomida oshadi. Fazali titrashlarning amplitudasi nafaqat impulslarning zichligiga bog’liq, balkim raqamli signalning tuzilishiga ham bog’liq. Masalan, axborotlarni saqlash zichligini oshirish, AMI liniya kodlarini HDB-3 kodlariga o’zgartirishga olib keladi.
1.12 SDHda sinxronizatsiya tizimining tuzilishi
Sinxron raqamli ierarxiya (CPI) tarmoqlarida taktli sinxronizatsiyaning barcha turlari qo’llaniladi: o’zaro bog’langan, avtonom va majburiy. Shulardan oxirgisi yana tarqatilgan boshqaruvchi n va boshqaruvchi-boshqariluvchi n turlarga bo’linadi. Quyidagi 1.21-rasmda SDHning sinxronizatsiya tarmog’ining arxitekturasi ko’rsatilgan.
Bunday tarmoqda taktli chastotaning nisbiy nomo’tadilligi juda kichik bo’lishi lozim. Shuning uchun ham tayanch generatori (birlamchi etalon generator- BEG, PRC)ning narxi juda baland. Shunga bog’liq holda sinxron raqamli ierarxiya (SRI) tarmog’ining ma’lum bir uchastkalari bitta birlamchi etalon generator (BEG)dan sinxronizatsiyalanadi (masalan regional). Sinxrosignalning tarqalishi uzatish liniyasi bo’ylab amalga oshadi. Tugundagi chastota beruvchi generatorning sinxronizatsiyasi uchun boshqaruvchi tugunda liniya signalidan taktli chastotaning tashkil topuvchilari ajratib olinadi. Shunday qilib sinxronizatsiya tarmog’ining arxitekturasi 1.21-rasmdagi ko’rinishga ega bo’ladi.
Sinxronizatsiya zanjiri bo’ylab sinxrosignal tarqalganda, fazaviy fluktatsiyalarning yig’ilishi tufayli uning sifati yomonlashadi. Fazaviy fluktuatsiyalarning ma’lum bir qismi ikkilamchi generatorlar (ikkilamchi chastota beruvchi generator- IChBB yoki sinxronizatsiyani ta’minlovchi SSU bloki)da pasaytiriladi.
1.21-rasm. Sinxronizatsiya tarmog’ining tuzilishi
Agar sinxronizatsiyaning alohida zanjiri etalonga mos kelsa, unda sinxronizatsiyaning sifati yaxshi deb hisoblanadi. 1.22-rasmda sinxronizatsiyaning etalon zanjiri ko’rsatilgan
1.22-rasmda. Sinxronizatsiyaning etalon zanjiri
Sinxronizatsiya tarmog’ini yaratganda uning alohida (shoxlari) bo’laklari qisqa bo’lishini ta’minlashga harakat qilinadi. Shuning uchun ham agar tugun ichida tarmoqning bir necha elementlari mavjud bo’lsa, ularning generatorlarini “tarqalgan boshqaruvchi” usulda sinxronizatsiyalash lozim, ya’ni xududiy (regional) tarmoqlarning sinxronizatsiyasi yulduzsimon bo’lishi lozim. Quyidagi 1.23-rasmda tugun ichi yulduzsimon sinxronizatsiyasi ko’rsatilgan.
 |
1.23.-rasm. Tugun ichi (yulduzsimon) sinxronizatsiya
Bunday holda, sinxronizatsiya tarmog’idagi barcha generatorlar uchta ierarxiya satxida joylashadi: yuqori satxini birlamchi etalon generator (BEG), egallaydi, ikkinchi satxi ikkilamchi chastota beruvchi generator (IChBG)ga tegishli, uchinchi satxi esa multipleksor generatori (maxalliy chastota beruvchi generator MChBG) (qurilmaning chastota beruvchi generatorlari, SEC, SETS)dir. IChBGlar ikki turga bo’linadi: tranzit tarmoq taymerlari (TNC) va lokal (maHalliy) tarmoq taymerlari (LNC)).
Regeneratorlarning generatori alohida guruhlarga ajralishi mumkin. Ular nisbatan sodda qurilmalar bo’lib, uzatuvchi yo’nalishlarning taktli ketma-ketlarini alohida ta’minlashni amalga oshiradi. Odatda bunday qurilmalar, STM-N sinxron transport modulida ajralib kelgan tayanch signallarini qabul qiladi va regeneratorning barcha bloklari, shuningdek chiqish interfeyslari uchun taktli signallarni shakllantiradi.
Regeneratorlarda hosil bo’luvchi fazali fluktatsiyalar juda kichik bo’lganligi tufayli ular juda uzun zanjirlardagina (50 regeneratorgacha) hisobga olinadi. Shuning uchun ham regeneratorlar sinxronizatsiya signallari uchun shaffof hisoblanadi va etalon zanjirlarda hisobga olinmaydi.
Birlamchi etalon generator murakkab tizim bo’lib, uning signalini chastota mo’tadilligi juda yuqori. SRI tizimlarida bunday generatorlar sifatida tayanch elementi rubidiyli va seziyli lazerlarga ega bo’lgan qurilmalar qo’llaniladi. Ikkinchi satx generatorlari (sinxronizatsiyani ta’minlovchi bloklar, SSU), multipleksorlarga nisbatan tashqi qurilmalar hisoblanadi. Ular fazali fluktatsiyalarni pasaytirilishini amalga oshiradi. Uchinchi satx generatorlari-multipleksor generatorlari (SEC yoki SETS) bo’lib, odatda juda ko’p sinxrosignal manbalariga ulanishi mumkin.
Multipleksor generatoridagi sinxrosignal interfeyslari taxminan quyidagilarni ko’rsatishi lozim:
-birinchidan, bir-biriga bog’liq bo’lmagan ikki tashqi kirish tashqi manbadan, masalan birlamchi generatordan sinxrosignal olinishi mumkin;
-ikkichidan, liniya signallari (STM-N)dan ajratib olinuvchi, bunday tayanch signallari multipleksorlarning liniya kirishlariga tushadi;
-uchinchidan, ulanuvchi signallardan ajratib olingan bu tayanch signali sinxron (STM-1) bo’lgani kabi, pleziaxron (2,34, 140 Mbit/s) hamdir.
 |
.
1.24.-rasm. Multipleksor generatorlarining sinxronizatsiya manbalari.
Agar barcha tashqi sinxrosignallar yo’qolsa, generator saqlash (hoilover) rejimiga o’tadi, ya’ni generator xuddi qotib qolganga o’xshaydi. Sinxrosignal yo’qolgan lahzadagi chastotadan, erkin tebranuvchi chastotaga o’tishi, nisbatan juda sekin amalga oshadi. Erkin tebranish rejimida signalning chastota mo’tadilligi, generatorning shaxsiy kvarts rezonatorida aniqlanadi. Multipleksor generatori, multipleksorning barcha bloklari uchun taktli signallar ishlab chiqaradi va tashqi chiqishlariga sinxrosignalni (masalan tarmoq tugunining boshqa qurilmalari sinxronizatsiyasi uchun) uzatishi mumkin. Sinxrosignal manbalariga loyiq bo’lgan har bir multipleksorda sinxrosignal proportsional aniqlangan. Masalan, 1.24.-rasmda ko’rsatilgan generator uchun pririotet quyidagi tartibda belgilanishi mumkin: 1-tashqi kirish, 2-tashqi kirish; 1-liniya; 2-liniya; 3-liniya: 2, 34, 140 Mbit/sli signallar. Agar tashqi sinxronizatsiya manbasi oldindan imkoniyatga ega bo’lmasa, unda multipleksor generatori, kvartsli mo’tadillik (erkin tebranish rejimi)ga ega bo’lgan, bog’liq bo’lmagan generator singari konfiguratsiyalanadi.
MSOH multipleksorlash sektsiyasi sarlavhasining S1 baytidagi 5-8 bitlarda berilgan STM-Nning shakllanishi uchun qo’llaniladigan, sinxrosignalning sifati (Q satxini belgilovchi kod) avtomatik holda kiritiladi.
Quyidagi 1.3-jadvalda shu kodllarning jadvali keltirilgan.
1.3-jadval
|
Q sifat satxi |
kod |
Qiymatlar |
|
2 |
0010 |
Birlamchi etalon generator, PRC |
|
3 |
0100 |
Ikkilamchi tranzit generator, TNC |
|
4 |
1000 |
Ikkilamchi maxalliy generator, LNC |
|
5 |
1011 |
Maxalliy generator (saqlash rejimidagi multipleksor generatori), SEC |
|
6 |
1111 |
Sinxronizatsiya uchun qo’llanilmaydi |
|
0 |
0000 |
Sifati noaniq |
|
Kelgusida qo’llash uchun koderning boshqa qiymatlari |
||
Shuniyam hisobga olish lozimki, sifat satxi QO odatda oldin chiqarilgan qurilmalarga mos keladi (unda hali S1 baytlari aniqlanmagan).
Tayanch sinxronizatsiya manbalarini tanlash uchun quyidagi qonunlar qo’llaniladi:
1) Barcha imkoniyatli manbalardan eng yuqori sifatli manba tanlanadi;
2) Agar yuqori sifatli manbalar soni bir nechta bo’lsa, eng yuqori proportsiyaga ega bo’lgani tanlanadi;
3) Avariya signali olingan manba, Q6 sifat satxiga mos keladi. Bu S1, bitidagi kodga bog’liq emas.
4) Berilgan multipleksor sinxronizatsiyasi uchun tayanch signal ajratib olinadigan, oqimga qarama-qarshi yo’naltirilgan oqimning S1 baytida Q6 sifat satxi belgilanadi.
1.13. Telekommunikatsiya tarmoqlarini boshqarish.
Tarmoqni boshqarishning to’rt satxli modeli
Har qanday tarmoqni funktsionallashtirish, uning turli satxlarining xizmatisiz mumkin emas. Umumiy holatda tarmoq xizmati avtomatik, yarim avtomatik yoki qo’lda boshqarishga, uni testlashtirishga (avariya holatida) signalning o’tishi haqidagi ma’lumotlarni yig’ishga yoki tizimni ma’muriy boshqarishga olib keladi. O’z navbatida bu funktsiyani tizimning holati haqidagi turli signalizatsiyalarsiz tasavvur qilish juda qiyin (masalan avariya holati yuzaga kelganligi haqidagi signalizatsiya). Signalizatsiya, boshqaruv tizimi va boshqariladigan tizimlar yoki tarmoq elementlari bilan bog’langan, shu kanal uchun zaxiralangan maxsus kanal orqali amalga oshadi.
Boshqarish muammolarini hal qilish uchun, tarmoq modelini qayta ishlash va tarmoqning turli uchastkalarini boshqarish funktsiyasini qo’llash uchun lozim bo’lgan aloqa interfeyslarining turini aniqlash lozim. PDH tizimlari aloqani maxsus boshqarish kanallariga, interfeyslariga va modulning standart tavsifiga ega emas. SDH tizimlari esa o’zining maxsus boshqaruv tizimiga ega. Bunday tizimlar hozirgi davrda etarli darajada qayta ishlangan modellarni xarakterlovchi standartga, interfeyslarga, blok funktsiyalariga va boshqaruv kanallariga ega.
Telekommunikatsiya tarmoqlarini boshqarishning umumiy sxemasini, har biri o’zining ma’lum bir funktsiyasini bajaruvchi, to’rt satxli boshqaruv modeli deb tasavvur qilish mumkin. U quyidagi satxlardan iborat:
- biznes menejment (tarmoqning iqtisodiy samaradorligini boshqaruvchi yuqori satx-BOS);
- servis-menejment (tarmoqni servisli boshqarish satxi -SOS);
- tarmoq menejmenti (tarmoqni boshqaruvchi tizim satxi-NOS);
- element menejment (EM-element menejerlarining quyi satxi yoki EOS tarmoq elementlarini boshqarish tizimi).
Bunday ierarxiyada har bir yuqori satxning funktsionallashishi, shu satxlar orasidagi interfeyslar orqali uzatiladigan, pastda yotgan satxning axborotiga asoslangan.
Element menedjer EM, NE alohida tarmoq elementlarini boshqarishni amalga oshiradi ya’ni tarmoqning elementlari (multipleksor, kommutator, regeneratorlar va xokozolar) orqali amalga oshiriladi. Uning vazifasi:
- tarmoq elementlarining konfiguratsiyasi. Konfiguratsiya parametrlarini joylashtirish, masalan kanallarni belgilash, trib interfeyslarini taqsimlash, aniq vaqtini belgilash;
- monitoring. Ishga qobiliyatlilik darajasini aniqlash, yig’ish va avariya holatida yuzaga kelgan signallarni qayta ishlash;
- uzatish funktsiyasini boshqarish. Tarmoqni funktsionallashtirishga javob beruvchi operatsion parametrlarni boshqarish, aniqroq qilib aytganda interfeys holatini tekshirish, zaxira qurilmaga o’tkazish uchun himoya tizimining faolligi;
- TMN funktsiyalari orqali boshqarish. Avariya holati yuzaga kelganligi haqidagi signallarning oqimlarini boshqarish, bunday xabarlar yuzaga kelgan manzilni aniqlash, xatoliklarni filtrlash kriteriyasining shakllanishi, xizmat kanallari bo’yicha axborotli paketlarni mashrutlashtirish, sinxronizatsiya signallarining generatsiyasi va monitoringi;
- tarmoq elementlarini testlashtirish. Berilgan qurilma turi uchun xarakterli bo’lgan testlarni o’tkazish;
- ajratilgan qatlam ramkasida NE lokalizatsiyasi. NE servislarini amalga oshirish va NE dan kelgan axborotlarni qayta ishlashdan iborat.
EM funktsiyasi, OS boshqaruv tizimi bog’liq bo’lmagan funktsiyaga o’xshashdir. Bunda aniq NEda, berilgan EM yordamida, OS qo’llab-quvvatlashi yordamida servis interfeysi orqali funktsiyalar amalga oshadi. Bunday funktsiyalarni amalga oshirish uchun barcha NE lar ma’lum bo’lishi va ma’lum bir OS bilan farqlanishi lozim. Agar bir necha OS lar bir xil servis intereyslarini qo’llasa, unda bunday holatda element menedjer bir necha OS larga tarqalishi mumkin. U quyidagi 1.25-rasmda ko’rsatilgan.
1.25.-rasm. TCN telekommunikatsiya tarmoqlarini boshqarishning umumiy sxemasi.
Tarmoq menedjeri NM yoki NMS tarmoqni boshqarish tizimi, tarmoq satxini boshqarishga yoki tarmoqni butunligicha boshqarishga mo’ljallangan. Menedjer bu satxda, element-menedjer boshqaradigan, bajaradigan vazifasi nuqtai nazaridan qaraladigan alohida elementni aniqlaydi. NM esa NE ning quyidagi funktsiyalarni qo’llaydi:
- aloqa funktsiyasi, kommutatsiyalash imkoniyatiga ega bo’lgan barcha elementlar orqali amalga oshadi;
- multipleksorga imkon beruvchi funktsiya, multipleksorlar orqali amalga oshadi;
- sektsiyaning uzatish funktsiyasi, qo’llaniladigan aloqa nuqtalari orasida yoki o’zining multipleksorlari orasida amalga oshadi.
Tarmoq menedjeri quyidagi funktsiyalarni amalga oshiradi:
- monitoring tekshirish funktsiyalarini qo’llagan holda uzatish marshrutini tekshirish, uzatish sifatini tekshirish va aloqani o’zining imkoniyatini tekshirish, (bunda OS o’zi qo’llanilishi mumkin yoki EM operatsiya tizimini qo’llashi mumkin);
- tarmoqni texnologik boshqarish-uzatish marshrutlarini ulash uchun aloqa funktsiyasini boshqarish;
- ajratilgan qatlamlar ramkasidagi lokalizatsiya, har bir berilgan qatlam uchun NE dan tushuvchi axborotlarni qayta ishlash va NM sarlavhasini amalga oshirish;
- NM ning har bir qatlamida SM servis menedjer qatlami uchun marshrutlarni ta’minlash.
Servis menedjer, tarmoq servisini odatdagi turlarini ta’minlaydi. U quyidagi funktsiyalarni bajaradi:
- monitoring-servisni amalga oshirish imkoniyatini tekshirish, shuningdek NM qatlamlarida tayyorlangan uzatish mashrutlariga imkoniyat yaratish;
- boshqarish, servis harakteristikalari orqali boshqarishni, shuningdek uzatish marshrutlarini o’zgarishlarini;
- ajratilgan qatlam ramkasida lokalizatsiya, bunda SM servisi va NMdan tushgan axborotlarni qayta ishlash amalga oshiriladi.
Biznes-menedjer, servis turlarini monitoringi va boshqarishni ta’minlaydi.
1.13.1 Element menedjer
Element-menedjer-EM, bu dasturiy mahsulot bo’lib, SDH tarmog’ining alohida elementlarini boshqarish va monitoringi uchun, SDH qurilmalarini ishlab chiqaruvchilar tomonidan qayta ishlangan. U yana tugun menedjeri (NM) deb ham ataladi, chunki u SDHning bir nechta element (multipleksor)laridan iborat bo’lgan, SDH tarmoqlarining tugunlarini boshqaradi.
Element-menedjer, quyidagi asosiy vazifalarni amalga oshiradi:
- tarmoqning yangi tugunlarini konfiguratsiyalash;
- taxminan konfiguratsiyalangan tarmoq tugunidan konfiguratsiyani o’zgartirish;
- tugunlarning holat monitoringi va tarmoq tugunlarining ishlab chiqarish xarakteristikasi. Eng asosiysi EMni nafaqat lokal tarmoqlarda, balki tarmoqning uzoq tugunlarida ham qo’llash mumkin. Uni yana maydon sharoitida tarmoq trassasida ta’mirlash ishlarini amalga oshirish va tugunlarni funktsionallashtirishni nazorat qilish uchun ham qo’llash mumkin.
Element-menedjer (EM)dan yana har xil OS boshqarishlarni qo’llagan holda kompyuterlarda foydalanish mumkin. EMda ishlash jarayonida olinadigan axborot, faylda yoki SDH tarmoqlarining NM tarmoq menedjerlarida qo’llaniladigan, berilganlar bazasida saqlanishi mumkin. EM odatda Ethernet lokal tarmoqlariga ulanish uchun mo’ljallangan interfeys va Q3 protokoli bilan ishlash imkoniyatiga ega.
Tarmoqda sinxronizatsiyani boshqarish uchun ham EMdan foydalaniladi. Unda u quyidagi funktsiyalarni amalga oshiradi:
- etalon sifatida qo’llanilgan manbalarni belgilash;
- etalon manbalarni tanlashda prioritetni belgilash;
- 2 Mbit/s li uzatiladigan signal sifatini va unga mos keluvchi 2 MGts chastotali sinxronizatsiya signallarini belgilash;
- STM-Nning har bir interfeysining belgilangan sifat sathi, yoki SSM sinxronizatsiya statusi xabarini qo’llash imkoniyati tanlash;
- tashqi interfeysdan jo’natiladigan taymer signalini tanlash.
EM, sinxronizatsiya tizimining uchta ish rejimini qo’llashi mumkin:
- prioritetlarga mos holda shakllangan ro’yxatdagi etalon sifatida qo’llaniladigan sinxronizatsiya manbalarini eng yaxshisini tanlash imkoniyati uchun prioritet ro’yxatini qo’llash ;
- sinxronizatsiya manbasini qo’lda tanlash ;
- sinxronizatsiyani ushlab qolish.
Element-menedjerlar, tarmoqni konfiguratsiyalash jarayonida shakllanuvchi maxsus kross-ulovchi jadval bo’yicha kross-ulanish konfiguratsiyalanishini ham amalga oshiradi. Bundan tashqari avariya xaqidagi monitoringi ham EM displey ekranida dasturlashtirish yo’li orqali aks etishi mumkin. Bunda ekranda quyidagilar paydo bo’ladi:
- avariya holatidagi manba;
- murakkablik darajasi va muammolar statusi (indikatorning har xil ranglaridan foydalangan holda);
- berilgan tugunga tegishli bo’lgan avariya xabarlarining ro’yxati;
- berilgan blokka tegishli bo’lgan avariya xabarlarining ro’yxati;
- bo’lib o’tgan hodisalar jurnali, ya’ni ma’lum bir vaqtda ro’y bergan barcha avariya xabarlarining ro’yxati aks etgan, shu jumladan o’chirilgani ham.
1.13.2. Tarmoq menedjeri
Tarmoq menedjeri - NM, bu amaliy dasturiy mahsulot bo’lib, butun SDH tarmoqlarini boshqarish va monitoringi uchun, SDH qurilmalarini ishlab chiqaruvchilari yaratgan. U bir qator boshqarish funktsiyalarini va US1 modemini tarmoq sathi ramkasida tarmoqni boshqarish vazifasini amalga oshiradi. Ularga quyidagilar kiradi:
- traktni uzatish yo’nalishini tekshirish monitoringi;
- tarmoq topologiyasini boshqarish;
- tarmoq servisini amalga oshirish va NE tarmoq elementidan axborotni qayta ishlash;
NM tomonidan amalga oshiriladigan funktsiyalar bir qator: TU-T Rec. G 784, M 310, X 217, X 227, X 219, X 229, ISO09595, ISO 959. taklif va standartlariga mos keladi.
NM quyidagilarni amalga oshiradi:
- avariya xabarlarini qayta ishlash;
- ishchi xarakteristikani boshqarish;
- konfiguratsiyani boshqarish;
- tarmoqni dasturiy xizmatini va uning elementlarini boshqarish;
- tizim xavfsizligini boshqarish;
- ma’muriy boshqarish.
NM ikkita ish rejimga ega: boshqarish (master mode) va monitoring rejimi (monitor mode).
Boshqarish rejimi, saqlangan fayl konfiguratsiyasini import imkoniyatlaridan tashqari, boshqarish rejimini to’liq imkoniyatlarini ta’minlaydi. Monitoring rejimi-tizimning ishga qobiliyatlilik ko’rsatkichini yig’ish va baholash orqali amalga oshadi.
NM da ishchi xarakteristikalarni boshqarish, tarmoq menedjeriga quyidagi imkoniyatlarni beradi:
- tarmoqning muhim bir elementining xarakteristikasi bo’yicha yakuniy ma’lumotlarga ega bo’lgan oynani ochish va qarab chiqish;
- aniq bir elementning ishchi xarakteristikalarini o’zgarish dinamikasini qarash;
- QOS xizmat sifati xarakteristikalarini aniqlash uchun qo’llaniladigan vaqt bo’yicha oraliqni belgilash;
- ishchi xarakteristikalarni aniqlashda qo’llanilgan hisoblagichlarni oldingi holatiga qaytarish;
- monitoring jarayonida qo’llaniladigan parametrlarning qiymatlarini shakllantiruvchi mumkin bo’lgan chegarani belgilash;
- VC-4 turdagi ob’ekt uchun monitoring ma’lumotlarini yig’ish;
NMda konfiguratsiyani boshqarish quyidagicha amalga oshadi:
- tarmoqdan tarmoqga, elementlariga (tugunlariga) qo’shish (olib tashlash);
- tarmoq tugunlarining elementlari guruhini yaratish va to’g’rilash.
Tarmoqda, berilgan oqimlarning marshrutlarini boshqarish quyidagicha amalga oshiriladi:
- berilgan oqimlarning marshrutlari, tarmoq topologiyasini, multipleksor turini, mijozlarning terminal nuqtalarini manzilini, berilgan kanallarning talab qilingan xajmini va boshqa axborotlarni qo’llagan holda avtomatik rejimda shakllantirishni;
- berilgan oqimlarning shakllanishini, alohida uchastkalarda mavjud bo’lgan SDH tarmoqlarining resurslari haqidagi ma’lumotni va chegaralanishini qo’llagan holda yangilash, sozlash;
- POH VC past sath monitoringi nuqtasining vazifasi asosida berilgan monitoringni amalga oshirish.
Berilgan oqimlarning quyidagi himoyalarini shakllantirish:
- himoyasiz, to’liq (ikki tomonlama) qisman, SNCP turidagi, berilgan
oqimlarni servis sathida himoyalash;
- trafikni rekonfiguratsiyalash va berilgan oqimlarni qayta tiklash.
Tarmoqning dasturiy xizmatini boshqarish va uning elementlarini testlashtirish quyidagicha amalga oshadi:
- tanlangan elementlar tugunining diagnostikasini amalga oshirish;
- boshqarish tizimini qayta yuklanishini amalga oshirish;
- tanlangan ob’ekt uchun avariya xabarlari oqimini va signal yo’qolishlarini sun’iy nomlash va AIS, ERF signallarini jo’natish;
- faol xalqani himoyaga avtomatik ulanishini blakirovkalash;
- faol xalqani zahiraga qo’lda (ulash) o’tkazishni amalga oshirish;
- sinxronizatsiya manbasini tanlashni amalga oshirish;
- TSM himoyalovchi triblarining matritsalari yordamida trib kartalarni zaxiraga o’tkazishni amalga oshirish;
- SDH TSM operatsiyasini qo’llash uchun VC virtual konteynerlar satxidagi operatsiyani amalga oshirish lozim.
Tizim xavfsizligini boshqarish esa quyidagicha amalga oshadi:
- parolni belgilash va o’zgartirish;
- imkoniyatga ega bo’lgan foydalanuvchilarning ro’yxatini o’zgartirish;
- ma’muriyat tizimi, ulanuvchi foydalanuvchilarning ierarxiya satxini ishlab chiqish.
1.13.3. DCC kanallari asosida tarmoqni boshqarish
Amalda qo’llaniladigan ikki satxli SDH tarmoqlarini boshqarish sxemasini qarab chiqamiz. Masalan: bir nechta tugun multipleksorlaridan tashkil topgan SDH xalqasida, xalqalarni va tugunlarni ulashni SMN shakllantiradi. Bunday ulanishlarni boshqarishni SDH qurilmalarining o’zi ta’minlaydigan DCC kanallarini qo’llash yoki X.25 va Ethernet tarmoqlarida qo’llaniladigan, tugunlar orasidagi tashqi kabellarni qo’llash orqali amalga oshirish mumkin. Har qanday holda ham har bir tugun boshqarish imkoniyatiga ega bo’lishi lozim. Boshqariladigan tarmoqning anchagina muhim uchaskalarini himoyasi uchun zaxirani qo’llash mumkin.
Boshqariladigan tarmoqlarning marshruti masalan, oxirgi va oraliq tizimlar orasidagi aloqa bayonnomalari yoki (IS-IS) oraliq tizimlari orasidagi aloqa bayonnomalari asosida amalga oshadi. Bunday bayonnomalar Q3 xizmat interfeysining bayonnomasidan olinadi. Bu tarmoq instalyatsiyasi jarayonidagi kabi, tarmoqda xatolik yuzaga kelganda ya’ni tarmoqning biror zvenosi nosoz bo’lganda alternativ marshrutni qo’llash orqali avtomatik marshrutlashtirishni ta’minlaydi. Marshrutlashtirish sxemasi, konfiguratsiya o’zgarganda avtomatik holda o’zgarishi lozim. Bunda bitta tugun uchun, marshrutlashtirish vaqti katta bo’lmasligi uchun ikkita yoki uchta DCC kanallari qo’llaniladi. Agar lozim bo’lsa ularni sonini ettitagacha oshirish mumkin. SDH tarmoqlarini boshqarish quyidagi sxemada berilgan:
1.26-rasm. SDH tarmoqlarini boshqarish sxemasi
1.26-rasmda, Q3 interfeysi orqali SDH tarmog’ini lokal tarmoq bilan ulaydigan, SDH tarmoqlarini boshqarishni amalda qo’llaniladigan sxemasi berilgan. U, EM-element menenjeri (boshqarishning past sathi)ga ega bo’lgan to’rt multipleksorli ikki xalqadan tashkil topgan bo’lib, £ interfeysi va NMS tarmoq menedjeri (boshqarishning yuqori sathi) orqali ulangan. Bu lokal (berilgan xalqa uchun) yoki markaziy menedjer bo’lishi mumkin. Shuningdek xalqa, Q3 interfeysi orqali boshqarish konturi bo’yicha o’zaro bir-biri bilan ulangan.
Tarmoqning har bir tuguni, NSAP tarmoq servisining imkoniyatli nuqtalarini o’zini manziliga ega bo’lishi lozim. U juda ajoyib va uni EM ga yoki NMSga ulanganda tugun identifikatsiyasi uchun xizmat qiladi.
Aniq bir tarmoqlarni boshqarishda, boshqarish imkoniyatiga ega bo’lgan tugun (multipleksor)larning maksimal soni, eng asosiy parametrlardan biridir. Masalan bu son 100 ga teng. Agar tarmoq o’sishi natijasida tugunlar sonining ko’rsatkichi oshsa, unda boshqariladigan tarmoq, boshqariladigan elementlar soni kichik bo’lgan oblastga bo’linadi. Agar bunday bo’linish lozim bo’lsa, u holda bir qator chegaralanishlar hisobga olinadi. Odatda bunday bo’linishlar marshrut bo’yicha qo’llaniladigan ko’rsatmalar asosida amalga oshiriladi. Bo’linishlarni amalga oshirish uchun quyidagilarni bilish lozim:
- bir nechta oblastlarga ega bo’lgan boshqarish tarmog’i uchun qulay topologiyani tanlash. (masalan yulduzcha topologiyasini);
- oblastni boshqarish, SDHning transport tarmoqlari topologiyasi bilan hech qanday umumiylikka ega emas;
- EM sifatida normativ kompyuterni qo’llagan holda, normativ kompyuterning NSAP manzilini oblastdan oblastga o’tkazganda o’zgartirish mumkinligini esdan chiqarmaslik lozim.
NSAP manzili: boshlang’ich va o’ziga xos ikki qismdan iborat (ISP va DSP). Boshlang’ich qism IDR o’z navbatida ikki maydondan tashkil topgan: identifikator AFI format maydoni (1 bayt uzunlikdagi) va IDI boshlang’ich identifikator (2 bayt uzunlikdagi). Spetsifik qismning tuzilishi (DSP) IS- IS bayonnomaga mos keladi (bizning misolimizda marshrutizator sifatida).
Endi boshqarish uchun Ethernet tarmog’ini qo’llashni qarab chiqamiz. Lokal tarmoq sifatida Ethernet standart kabellar yordamida ulanishi mumkin. Ethernet tarmoqlaridagi maksimal tugunlar soni (bitta stantsiya ega bo’lgan) chegaralangan (masalan bitta funktsional vazifaga ega bo’lgan bitta yoki bir nechta tugun).
Ethernet tarmoqlariga ulangan SMN tarmoqlaridagi tugunlar soni chegaralangan, (masalan 15 tagacha) bo’lishi mumkin. Ethernet tarmoqlarida hosil bo’lgan bunday “orolchalar” ko’priksimon ko’rinishda ulanadi va ular xuddi Ethernet tarmog’ining ko’shimcha ulanishi kabi hisoblanadi.
Endi xizmat kanallari va tashqi interfeyslarning ishini qarab chiqamiz. Bizga ma’lumki STM-N freymining SOH va POH sarlavhasi, har xil xizmat kanallarini shakllantirish uchun qo’llash mumkin bo’lgan etarli darajadagi juda katta zahira xajmga ega. Sarlavhaning umumiy xajmi 90 (81+9) baytni tashkil etadi. Har bir baytni qo’llanilishi 64 kbit/s xajmli kanalning shakllanishiga ekvivalentdir. Ko’rsatilgan barcha baytlar uch turga bo’linadi:
- SDH qurilmalaridan foydalanuvchilar qo’llana olmaydigan baytlar (ular 36 ta va quyidagi jadvalda shtrixlangan);
- xizmat maqsadida yoki xizmat kanallarini yaratish uchun qo’llaniladigan maxsus baytlar (ular 16 ta bo’lib simvol varaqalarida ko’rsatilgan). Unga masalan: regeneratsiyalash sektsiyasining xizmati uchun, tezligi 192 kbit/s ga ega bo’gan DCC kanali (D1, D2,D3,), multipleksorlash sektsiyasi xizmati uchun 576 kbit/s A4 DCCm (D4- D12) kanallari bundan tashqari yana E1, E2 va A1, A2 4 baytlar mavjud bo’lib, 64 kbit/s xajmli to’rtta kanalni yaratish uchun zaxiralangan;
- foydalanuvchining imkoniyatli baytlari bo’lib, lekin funktsiya standart bo’yicha reglament qilmagan (ular 38 ta bo’lib, belgilanmagan).
 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
E1 |
|
|
F1 |
|
|
|
D1 |
|
|
D2 |
|
|
D3 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
D4 |
|
|
D5 |
|
|
D6 |
|
|
|
D7 |
|
|
D8 |
|
|
D9 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
E2 |
|
|
1.27-rasm. SOH va POHlarning baytlari va foydalanish imkoniyatlari
Baytlarning keyingi ikki guruhi, xizmat kanallarini va SDH qurilmalaridan foydalanuvchilar ulanishi uchun lozim bo’lgan tashqi interfeyslarga kommutatsiyalashni hosil qilish uchun guruhlashtirilishi mumkin. Bunday interfeyslarning soni (xuddi shunday guruhlashtirish variantlari kabi) qurilmani ishlab chiqaruvchilariga bog’liq. Masalan Nokia kompaniyasi STM-1,4 sathdagi multipleksorlarda, 4-6 shunday interfeyslarni ta’minlaydi. Bunday interfeyslarni yaratish va juda katta berilganlar majmuasi, V.11 interfeyslari yordamida SDH multipleksorlariga ulangan, 64 Kbit/s li boshqaruv kanallarini ulagan holda, freym sarlavhalarining baytlari asosida, PDH qurilmalarini SDH tarmog’i yordamida boshqarishni amalga oshiradi. Bu, yagona birlashgan tarmoq asosida gibrid PDH-SDH majmualarini boshqarish imkonini beradi va PDH qurilmalaridan foydalanish davrini oshiradi.
1.13.4. TMN arxitekturasi
1.28-rasmda telekommunikatsiya tarmoqlarini boshqarish arxitekturasi ko’rsatilgan. Bunda funktsional bloklar faqatgina o’zining funktsiyasini (Q, NEF, ME, QAF, OSF, WSF) bajaradi. Bloklar bundan tashqari (NO-lozim bo’lmagan) funktsiyalarni ham bajaradi.
1.4-jadvalda TMN bloklari va ularning bajaradigan funktsiyalari berilgan.
1.4-jadval
|
TMN bloklari |
Bajaradigan funktsiyalari |
||||
|
NEF |
MP |
QAF |
QSF |
WSF |
|
|
NE |
0 |
HO |
HO |
HO |
HO |
|
MD |
- |
0 |
HO |
HO |
HO |
|
QA |
- |
- |
0 |
- |
- |
|
OS |
- |
HO |
HO |
0 |
HO |
|
WS |
- |
- |
- |
- |
0 |
 |
1.28 -rasm. Telekommunikatsiya tarmoqlarini boshqarishni umumiy arxitekturasi
1.28-rasmda OS boshqarish tizimi X, F, Q3 mos keluvchi tayanch nuqtalari bilan interfesning 3 turi orqali telekommunikatsiya tarmoqlari bilan bog’lanadi. Bu erda bog’lanish OS-1, 1-3 satxida qo’llaniladigan bayonnoma va DSF funktsiyasini saqlovchi, berilganlarni uzatuvchi DSN tarmog’i orqali amalga oshadi. DSN har xil, o’zaro bir-biri bilan bog’langan tarmoqlardan tuzilishi mumkin. Masalan: SDH tarmoqlarida DCC ko’rinishida bo’lishi mumkin. £ interfeysi orqali DSN tarmog’i, tarmoqni boshqaruvchi monitor vazifasini o’tovchi WS ishchi stantsiya bilan bog’lanishi mumkin. X interfeysi DSNni tashqi dunyo bilan bog’lashi mumkin. DSN, NE elementi Q3 interfeysi orqali yoki QA adapteri bilan to’g’ridan-to’g’ri bog’lanishi mumkin. U TMN interfeysi bilan moslashmagan qurilmalarni ulash imkoniga ega va nihoyat Q3 va £ interfeyslari orqali MD qurilmasiga ulanadi. MD qurilmasi, o’z navbatida Qx interfeysi orqali boshqa DSN larga ulanishi mumkin. (WS-ishchi stantsiya ya’ni shaxsiy kompyuter, OS-tizim operatsiyasi, DSN-berilganlarni uzatish tizimi, MD-mediator, NE-tarmoq elementlari: QA, X, F, Q3, QX-interfeyslar).
Har qanday boshqarish tarmog’i o’ziga, bir nechta ishchi stantsiyalarni (bitta shaxsiy kompyuterni, bir nechta berilganldarni uzatish tizimini yoki interfeyslarni) birlashtirib olishi mumkin. Fizik arxitektura esa, funktsional arxitektura elementlariga mos keluvchi funktsiyani amalga oshiradi.
1.13.5 Avariya holatida axborotlarni boshqarish
Avariya holatida axborotlarni kuzatish
QS SMN tizimi quyidagi funktsiyalarni saqlashi lozim:
- avariya holatida barcha signallar haqidagi avtonom axborotlar;
- avariya holatida ro’yxatga olingan barcha signallar axborotini talab qilish;
- bunday barcha signallar haqidagi xabarlar;
- avariya holatida, barcha signallar haqidagi avtonom axborotlarga (ruxsat) ta’qiqlar;
- shunga o’xshash barcha signallarning avtonom axborotlariga (ruxsat) ta’qiqlar funktsiyasining statusi haqida xabar.
Signallarni / xabarlarni
avariya holatini yuzaga kelish tarixini kuzatish
U, bunday signallarni yuzaga kelish lahzalarini yozib olish, registr faylida uni saqlash, registrda avariya holati haqidagi xabarlarning barcha parametrlariga ega OS registrlarini ish rejimini aniqlash, keyingi to’xtaguncha yoki to’liq o’chirgunga qadar yozib borish, oldingi holatlarini qayta yozish bilan oxiridan boshiga siklik qaytishini yozishni amalga oshiradi.
Boshqa funktsiyalar
Bunga masalan, SDH qurilmalarini testlashtirish va ro’yxatga olishni misol qilsa bo’ladi.
Avariya holatining yuzaga kelishi haqidagi xabarlarning
turlari
SDH tarmoqlarida kuzatiladigan avariya holatlarining turlari haqida tasavvurga ega bo’lish uchun quyidagi 1.5-jadvalni qarab chiqamiz. Bunda chap ustunda avariya holatlarining turlari, yuqorigi qatorda esa yuzaga kelishi mumkin bo’lgan joy ko’rsatilgan. Jadval yacheykalarida R simvoli joylashtiriladi (agar avariya holatini berilgan turini ro’yxati talab qilinsa yoki 0 simvoli berilsa).
SDH tarmoqlarida kuzatiladigan avariya holati haqidagi axborotning asosiy turi
1.5-jadval
|
Avariya holati haqidagi xabarlar |
SRI |
RS |
MS |
Path HOVE |
Path LOVE |
PPI/LPA |
SETS |
|
TF |
R |
|
|
|
|
R |
|
|
LOS |
R |
|
|
|
|
R |
|
|
LOF |
|
R |
|
|
|
R3 |
|
|
LOP |
|
|
|
R |
R |
|
|
|
FERP |
|
|
R |
R |
R |
|
|
|
TIM |
|
|
|
R |
R2 |
|
|
|
SLM |
|
|
|
R |
R |
|
|
|
LOM |
|
|
|
R’ |
|
|
|
|
AIS |
|
|
R |
R |
R |
|
|
|
Exe |
|
|
0 |
|
|
|
|
|
LTI |
|
|
|
|
|
|
R |
|
SD |
|
|
0 |
|
|
|
|
Ilova: jadvalda quyidagi qisqartirilgan so’zlardan foydalanilgan:
TF-uzatishdagi uzilish;
LOS-signal yo’qolgan;
LOF-freym yo’qolgan;
LOP-ko’rsatkich yo’qolgan;
FEPF-uzoq tugallanganlikdagi qabul qilishda uzilish;
TIM-trassa identifikatori moslashmagan;
SLM-signal turi moslashmagan;
LOM-multifreym yo’qolgan;
AIS-avariya holatining indikatsiya signali;
Exe-Haddan tashqari ko’p xato;
LTI-kirishdagi sinxronizatsiya yo’qolgan;
SD-signal sifati past;
SPI- SDHning fizik interfeysi;
RS-regeneratsiyalash sektsiyasi;
MS-multipleksorlash sektsiyasi;
Path HOVE-VS yuqori sath marshruti;
Path LOVE-VC past sath marshruti;
PI/LPA-pleziaxron fizik interfeys/ VC past satx marshruti adaptsiyasi;
SETS-sinxron qurilmaning saqlovchi manba;
R1 –multifreym indikatsiyasi talab qiladigan yuklama;
R2 –agar VS-11b VS-12 va VS-2 da qo’llaniladigan j2 bayt tasdiqlansa;
R3-sinxron aks ettirish bayti uchun.
Bundan tashqari avariya holati haqidagi axborotlarni ishchi xarakteristikalari orqali ham olish mumkin. U asosan xatolik parametrini aniqlash bilan bog’liq. Ularni aniqlashda quyidagi kalit terminlar qo’llaniladi:
- ES-xatolikga ega bo’lgan blok;
- ES-sekunddagi xatolik;
- SES-sekunddagi murakkab xatolik;
- VVE-fonli xatolikka ega bo’lgan blok.
Ishchi xarakteristika monitoringining tarixini kuzatish, ikkita registrli fayllarni to’ldirish orqali amalga oshadi; 24-soatlik fayl va 15 minutlik fayl. 24-soatlik registrli fayl sana bilan to’ldirishni ta’minlaydi va registrli faylni kechagi sana bo’yicha yuklaydi, 15 minutlik registrli fayl 4-soatlik navbatni hosil qiladi. Bunda xizmat birinchi keldi-birinchi ketdi FIFO degan ma’noda amalga oshadi.
Avariya xabarlari monitoringi
Avariya holati haqidagi axborotlar apparat vositalari (LED yorug’lik diodli indikatorlar)da aks etgani kabi, EM displey ekranlarida dasturiy yo’l orqali ham aks etishi mumkin. Bunda ekranda quyidagilar haqida ma’lumot beriladi:
- avariya holatining manbasi;
- murakkablik darajasi yoki muammo statusi (indikatordagi har xil ranglarni qo’llash orqali);
- barcha avariya holatlarining ro’yxati aks etgan (ma’lum bir vaqt ichida ro’y bergan) voqealar jurnali.
Avariya holatida indikatorning rangi yoki avariya holatida yuzaga kelgan xabarlar indikatorda aks etishi har xil, masalan: qizil, sariq oq .
Bunday ranglarning indikatorda aks etishi avariya holatining murakkabligiga bog’liq.
- qizil-bu anchagina murakkab muammoni bildiradi ya’ni faol ta’sir qilib zaxiraga ulanishni talab qiladi;
- sariq - parametrlarning buzilish ehtimolligi haqidagi ogohlantirish;
- oq - hammasi joyida ekanligi haqidagi ko’rsatma.
Ayrim hollarda avariya xabarlari 2 turga bo’linadi: A-xabar, V-xabar. A-xabar murakkab avariyaga ekvivalentdir, V-xabar esa-ikkinchi darajali hisoblanadi.
A va V xabarlaridan tashqari demultipleksor-xabar ham qo’llanilshi mumkin. Bunda A va V-xabarlarning bir guruhlarini o’chirish signalizatsiyasi beriladi.
Xatolik ko’rsatkichlari monitoringi va bloklarning ishchi xarakteristikalari esa EM yordamida belgilangan monitoring rejimiga tegishlidir (masalan 15-minutlik yoki 24 soatlik oraliqlari). Monitoring natijalari yuqorida aytib o’tilganlar kabi saqlanadi. ES, SES, BE, UAS. quyidagi 1.6-jadvalda, monitoringda belgilangan xatolik turlari va RST, MST, HPT, LPT, EPPT funktsional bloklarining turlari ko’rsatilgan.
Monitoringda belgilangan xatoliklar turi
1.6-jadval
|
Funktsional bloklar |
Xatolik turi |
|||
|
ES |
SES |
BE |
UAS |
|
|
RST |
+ |
+ |
+ |
+ |
|
MST |
+ |
+ |
+ |
+ |
|
HPT |
+ |
+ |
+ |
+ |
|
LPT |
+ |
+ |
+ |
+ |
|
EPPI 2 m (att) |
+ |
+ |
+ |
+ |
|
EPPI 2 m (att) |
+ |
+ |
|
+ |
|
EPPI 34 m (att) |
+ |
+ |
|
+ |
|
EPPI 45 m (att) |
+ |
+ |
|
+ |
|
EPPI 140 m (att) |
+ |
+ |
|
+ |
Jadvalda quyidagi qisqartirilgan so’zlardan foydalanigan:
ES-sekunddagi xatolik;
SES-sekunddagi murakkab xatolik;
BE-xatolikka ega bo’lgan blok;
UAS-imkoniyatga ega bo’lmagan sekundlar
RST-regeneratsiyalash sektsiyasining oxiri;
MST-multipleksorlash sektsiyasining oxiri;
NPT-VC yuqori satHli marshrut konteynerning oxiri;
LPT-VC past satHli marshrut konteynerining oxiri;
EPPI 2 m-PDHning 2 Mbit/s fizik interfeysi;
EPPI 34 m PDHning 34 Mbit/s fizik interfeysi;
EPPI 45 m PDHning 45 Mbit/s fizik interfeysi;
EPPI 140 m PDHning 140 Mbit/s fizik interfeysi;
BSMM-batt-bayt-aks etishining sinxron rejimi;
AMM-att-aks etishining asinxron rejimi.
Avariya xabarlarini qayta ishlash
Bu operatsiya quyidagilarga mo’ljallangan:
- tarmoqdagi avariya xabarlarini aks ettirish;
- avariya signallarini filtrlashni amalga oshirish;
- avariya xabarlarini jurnalga kiritish va tanlangann kriteriyaga mos kelishini qarab chiqishga ruxsat berish, masalan, tanlangan NE uchun berilgan ma’lum bir vaqt oralig’ida, avariya xabarlarining aniq bir murakkab darajasi uchun;
- avariya Holatlarining murakkab darajasini aniqlash uchun (masalan kritik, asosiy, ikkinchi darajali xabarlar).
Avariya signallarini qayta ishlashniing xususiyati, ularni imkoniyatidan iboratdir, ya’ni «niqob», avariya xabarlarini ayrim bir turlarini aks etirish imkoniyatini yo’qotish yoki ularni ekranda aks etuvchi murakkablik darajasini o’zgartirishdir. Bu asosan kerakli bo’lgan xabar turlarini (masalan, muhim avariya holatini taxlil qilishda) kontsentratsiyalash uchun zarur.
Nazorat savollari
1. Sinxron raqamli ierarxiyani hosil qilishdan maqsad nima?
2. Sinxron raqamli ierarxiya (SDH)ning pleziaxron raqamli ierarxiya (PDH)ga nisbatan qanday afzalliklarini bilasiz?
3. SDHning qanday tuzilish xususiyatlarini bilasiz?
4. SDHning qanday uzatish tizimlarini bilasiz?
5. SDH da oqimlar qanday shakllanadi?
6. E1 oqimidan STM-1 moduli qanday shakllanadi?
7 STM-N freymi qanday tuzilishga ega?
8. STM-1da SOH sarlavhasi qanday tuzilgan?
9. SOH sarlavhasida qanday signallarni uzatish mumkin?
10. SDH tarmoqlarining qanday funktsional modullarini bilasiz?
11. SDHning qanday bazaviy topologiyalari mavjud?
12. SDH da sinxronizatsiyaning vazifasi nimadan iborat?
13. Sinxrosiganl manbalarining qanday parametrlarini bilasiz?
14. Sinxrosignal tizimining qanday asosiy parametrlarini bilasiz?
15. Sinxronizatsiya parametrlari nima sababli buziladi?
16. SDHda sinxronizatsiya tizimi qanday tuzilgan
17. Element menedjerning vazifasi nimadan iborat
18. Tarmoq menedjerining vazifasi nimadan iborat
19. DCC kanallari asosidagi kanallar qanday boshqariladi?
20. TMN arxitekturasi qanday tuzilishga ega?
21. Avariya holatida tarmoqqa uzatiladigan xabarlar qanday boshqariladi?
22. Avariya holatida tarmoqqa qanday signallar beriladi?
2. WDM VA DWDM texnologiyalari
2.1. WDM texnologiyasi
Aloqa tarmoqlariga bo’lgan talablarning kundan-kunga oshishi tufayli shu talablarni qondiruvchi yangi texnologiyalar yaratilmokda va amalda qo’llanilmoqda.
SDH/SONET ierarxiyasining uzatish tezliklarini ko’llagan holda optik tolali aloqa tarmoqlari rivojlana boshladi. Natijada kam kanalli uzatish tezliklaridan STM-1ga (tezligi 155 Mbit/s) undan keyin STM-4 (tezligi 622 Mbit/s) undan keyin esa STM-16 (tezligi 2.5 Gbit/s) ga o’tish amalga oshdi. Bunday jadal rivojlanishning zaruriyati Internet trafiklariga ya’ni uning xizmat turlariga bo’lgan qiziqish bilan ham bog’liqdir. Internet tarmoqlariga ulanuvchi kanallar xajmining oshishi o’z navbatida foydalanuvchilarga multimediyalardan foydalanish imkonini beradi. Bu esa tarmoqqa ulanuvchi operatorlarni sonini oshirishga majbur qiladi va natijada kanallar soni singari ularning uzatish tezliklari ham oshadi. Bunday tezliklardan foydalanish uchun STM-64, STM-256 texnologiyalari yaratildi. Lekin ma’lumotlarni uzatish xajmining yanada oshishi va o’tkazuvchanlik qobiliyatining mavjud bo’lgan optik tolalar orqali tez to’lishi yana muammolarni yuzaga keltirdi. Bunday muammolarni hal qilish uchun esa 3 variantdan foydalanishga to’g’ri keladi:
- yangi optik kabellarni yotqizish;
- vaqtli multipleksorlashga ega bo’lgan apparaturalardan foydalanish;
- WDM texnologiyalaridan foydalanish;
Birinchi variantda tarmoqdagi mavjud bo’lgan optik kabellarni o’rniga yangisini yotqizish iqtisodiy qiyinchiliklarni yuzaga keltiradi.
Ikkinchi variantda esa, yotqizilgan optik kabellar orqali STM-64, STM-256 kabi texnologiyalarning yuqori tezlikli oqimlarini uzatish mumkin. Umuman bunday tezliklarda eng asosiy vazifani signalning aks qaytishi va polyarizatsion modali dispersiya amalga oshiradi. Dispersiyani sozlash uchun, manfiy qiymatga ega bo’lgan tolali optik kabelning bir bo’lagidan foydalaniladi. Shuningdek, uzatish tezligining oshishi bilan yorug’lik oqimining so’nishi oshadi va foto qabul qilgichning sezuvchanligini pasaytiradi ya’ni xatolikning paydo bo’lish chastotasi belgilangan chegaraga mos keladi, bu esa kirish signalining minimal quvvatini oshiradi. Qabul qilinadigan signalni etarli quvvat bilan ta’minlash uchun qo’shimcha ravishda kuchaytirgich va regeneratorlarni joylashtirishga to’g’ri keladi.
To’lqin uzunligi bo’yicha ajratilgan optik multipleksorlash (WDM Wavelength Division Multiplexing), optik zichlashtirish bo’yicha yangi texnologiyalardan hisoblanadi. Hozirgi paytda WDM, ma’lumotlarni uzatuvchi analog tizimlar uchun chastota bo’yicha multipleksorlash (FDM), kabi optik sinxron tizimlarda ham xuddi shunday vazifani o’taydi. Shu sababli WDM li tizimlar, chastota bo’yicha optik multipleksorlovchi (OFDM) tizimlar nomini oldi. Lekin bunday texnologiyalar bir-biridan keskin farq kiladi. FDM da bir yon chastota oralig’iga ega bo’lgan amplitudaviy modulyatsiyalash mexanizmi qo’llaniladi. OFDM modulyatsiya mexanizmida esa, tashuvchi chastotalar alohida manbalar (lazerlar)da ishlab chiqiladi. Bunday signallar bitta ko’p chastotali signalga multipleksorlar yordamida birlashtiriladi. Uning har bir tashkil topuvchisi (tashuvchisi) turli sinxron texnologiyalar qonuni bo’yicha shakllangan raqamli signallarning oqimlarini uzatishi mumkin. Masalan bitta tashuvchi ATM trafikni, boshqasi SDH ni, uchinchisi esa PDH ni uzatishi mumkin. Buning uchun tashuvchi uzatuvchi trafikka mos keluvchi raqamli signal bilan modulyatsiyalanadi.
2.2. WDMli tizimlarning blok sxemasi
Quyidagi 2.1- rasmda WDM li tizimlarning asosiy sxemasi ko’rsatilgan.
 |
2.1-rasm. WDM li tizimlarning asosiy sxemasi
Tizimning uzatuvchi qismi turli manbalardan kirishda n ma’lumotlar oqimi (tashuvchining to’lqin uzunligiga ega bo’lgan kodlangan raqamli impulslar raqamli ketma-ketligi)ni qabul qiladi. Bunday oqimlar mos keluvchi interfeyslarda (Int) qayta ishlanadi va optik modulyatorlar (M) yordamida tashuvchisi modulyatsiyalanadi. To’lqin uzunligiga ega bo’lgan modulyatsiyalangan optik tashuvchilar WDM MUX multipleksorlari yordamida modulyatsiyalanadi va kuchaytiriladi. Undan keyin esa chiqishdagi agregat oqimlar tolaga uzatiladi. Qabul qiluvchi qismda esa tola chiqishidan oqim qabul qilinadi va kuchaytiriladi, demultipleksorlanadi ya’ni to’lqin tashuvchiga ega bo’lgan oqimlarga ajratiladi, detektorlanadi (Dgs), kirishdagi filtr esa o’zaro o’tuvchi shovqinlarni kamaytirish va detektorlashda shovqin bardoshlikni oshirish uchun qo’llaniladi va DM yordamida demodulyatsiyalanadi ya’ni chiqishda kodlangan boshlang’ich impulslar ketma-ketligi hosil bo’ladi.
2.3. WDM multipleksorlarini qo’llash
WDM ning birinchi multipleksorlarida ikkita tashuvchi (1310 nm va 1550 nm ) dan foydalanilgan. Ularning orasidagi farq 240 nmni tashkil qilganligi (katta oraliqni) sababli, ularni ajratishda maxsus filtrlar talab qilinmagan.
Hozirgi paytda kanallarni ajratish bo’yicha uchta konkurent texnologiya qo’llaniladi. Shulardan ikkitasi integral optika asosida AWG (Arrayed Waveguid Grating) to’lqin o’tkazgich massividagi difraktsion panjara asosida tashuvchilarni ajratish, ikkinchisi esa CG (Concave Grating) buklangan difraktsion panjara yordamida tashuvchilarni ajratishdir. Uchinchi texnologiyada esa odatdagi yangi texnologiya satxidagi diskret optika qo’llaniladi. Bunda kanallarni ajratish uchun uch o’lchamli optik multipleksor texnologiyasidan foydalaniladi. (3-D Optics WDM). Optik multipleksorlashni solishtirsak quyidagi natijalarni ko’rish mumkin:
2.1-jadval
|
Texno-logiya |
Kanallarning maksimal soni (nm) |
Kanallarni ko’chirish
|
Olib keladi-gan yo’qotish (dB) |
O’zaro o’tuvchi so’nish (dB) |
Polyari- zatsiyaga sezuv- chanlik (%) |
|
AWG |
32 |
0.1-15 |
6-8 |
-5 ÷ -29 |
2 |
|
CG |
78 |
1-4 |
10-16 |
-7 ÷ -30 |
2-50 |
|
3-D Optics WDM |
262
|
0.4- 250 |
2-6 |
-30 ÷ -55 |
0 |
Jadvaldan ko’rinib turibdiki 3-D Optics WDM beshta parametrdan to’rttasi bo’yicha afzallikka ega va uni HDWDM satxigacha 0,4 nmdan kam bo’lmagan kanallarni ko’chirishda WDM tizimlarida qo’llash mumkin.
2.4. Transport texnologiyalari bilan WDM modelining o’zaro bog’lanishi
Kuyidagi 2.2-rasmda WDM texnologiyasi yaratilgunga qadar va WDM texnologiyasi yaratilgandan keyingi transport texnologiyalirining o’zaro bog’lovchi modellari ko’rsatilgan.
2.2-rasm Asosiy
transport texnologiyalarining modelini o’zaro bog’lanishi
A) WDM texnologiyasi yaratilgunga qadar;
B) WDM texnologiyasi yaratilgandan keyin.
WDM texnologiyasigacha bo’lgan model uch satxdan va uzatish muhitidan iborat edi va yuqori satxning (ATM, IP) trafiklarini optik uzatuvchi muhit orqali transportlashtirish uchun SDH/SONET interfeyslarini qo’llagan holda transport modullariga ikkapsulyatsiya qilinishi lozim edi. WDM tizimlari yaratilgandan keyin esa uzatish muhitini hisobga olmaganda uch yoki to’rt satxdan iborat bo’ldi. Natijada xuddi SDH/SONET kabi WDM ning oraliq satxi paydo bo’ldi. Bunday satxni fizik interfeys ta’minlaydi va u fizik satx orqali nafaqat SDH/SONET texnologiyalariga balkim ATM va IP texnologiyalariga ham optik uzatuvchi muhit orqali o’tishni ta’minlaydi. Bunday WDM texnologiyasi ATM yacheykalarini va IP paketlarini ikkapsulyatsiyalashni talab kiladi. Bu esa o’z navbatida qayta ishlash protsedurasini va trafiklarni transportlashtirishni shuningdek sarlavxa uzunligini etarli darajada kamaytirishni va trafiklarni uzatish sifatini oshiradi.
2.5. WDM da multipleksorlash sxemasi
Multipleksorlar va demultipleksorlar umuman olganda passiv kurilmalar hisoblanadi. Uning ishi to’lqin uzunligini sezuvchanligiga bog’liq bo’lgan uchta omil bilan xarakterlanadi:
1) burchakli dispersiya;
2) interferentsiya;
3) selektiv yutilish.
Quyidagi 2.3- rasmda multipleksor/demultipleksorlarning tuzilishi ko’rsatilgan.
 |
2.3-rasm. WDM da multipleksorlash jarayoni
Ular bir-biridan to’lqin o’tkazuvchi plastinalar soni bilan farq kiladi. 2.3.a-rasmda nur tushayotgan kanal (signal)larning yig’indisi kirishdagi to’lqin o’tkazgich orqali to’lqin o’tkazuvchi plastinaga tushadi. Undan keyin esa difraktsion panjara ko’rinishidagi juda ko’p yorug’lik o’tkazgichlarga bo’linadi. Bunda har bir optik kanal yorug’lik o’tkazgich ko’rinishida tasvirlanadi, keyin esa bu signallar oyna yuzasida aks qaytadi va ularni interferentsiyasi to’g’rilanuvchi to’lqin o’tkazuvchi plastinkaga tushadi. Bu erda turli to’lqin uzunliklariga mos keluvchi muhitda maksimumlar hosil bo’ladi.
Multipleksorlash jarayonida to’lqin o’tkazgichlar alohida optik kanallarni kiritish uchun xizmat kiladi. 2.3.b-rasmda juft to’lqin o’tkazuvchi plastinalarni qo’llanilishi, ular bajaradigan funktsiya bilan farqlanadi. Bu erda fokuslash, kanallarni ajratish alohida plastinalarda amalga oshadi. Multipleksorlar va demultipleksorlar passiv qurilmalar bo’lganligi sababli ma’lum bir miqdorda signalni zaiflashtiradi. Bu qurilmalardagi yo’qotish 10-12 dbga etadi, shuning uchun bunday yo’qotishlarni to’g’rilash maqsadida ularni optik kvant kuchaytirgichlar bilan ta’minlash lozim.
2.6. WDM sinflari
WDM multipleksorlari uch turga bo’linadi:
· odatdagi WDM;
· zichlashgan WDM;
· yuqori zichlashgan WDM.
Shu paytgacha bunday multipleksor turlarining orasida aniq bir bo’lingan chegara yo’q edi, lekin Alkatel kompaniyasi mutaxassislari tomonidan WDM tizimlarini qayta ishlash uchun ayrim chegaralar muvjud va G.692 standarti bo’yicha kanal rejasi bilan bog’liq ya’ni “to’lqin rejasi yoki chastotaviy reja” deb ataladi. Shunga bog’liq holda to’lqinli yoki chastotaviy kanal rejasining shkalasi qo’llaniladi. Ularga quyidagilar kiradi:
- 200 GGtsdan kam bo’lmagan kanallarni chastotaviy ko’chiruvchi WDM tizimlari, ular 16 tadan ko’p bo’lmagan kanallarni multipleksorlash imkonini beradi;
- 100 GGtsdan kam bo’lmagan kanallarni chastotaviy ko’chiruvchi DWDM tizimlari, ular 64 tadan ko’p bo’lmagan kanallarni multipleksorlash imkonini beradi;
- 50 GGts dan kam bo’lmagan kanallarni chastotaviy ko’chiruvchi HDWDM tizimlari, ular 64 tadan ko’p bo’lmagan kanallarni multipleksorlash imkonini beradi.
2.7. WDM texnologiyasining afzalliklari va kamchiliklari
Afzalliklari
WDM texnologiyasi quyidagicha afzalliklarga ega:
· kanallarning o’tkazuvchanlik qobiliyatini yuqoriligi;
· ma’lumotlarni uzatish tezligining yuqoriligi (10 Gbit/sgacha);
· bitta tola orqali trafiklarni ikki tomonlama uzatish imkoni;
· tor oraliqli, yarim o’tkazgichli lazerlardan foydalanish imkoni (spektrning nurlanish kengligi 0.1 nm);
· keng polosali kuchaytirgichlardan va yaqin kanallarni ajratishda optik filtrlardan foydalanish;
· qo’llaniladigan multipleksor va demultipleksorlarning narxini arzonligi.
Kamchiliklari
WDM texnologiyasi quyidagicha kamchiliklarga ega:
· yaqin chastotalarni qo’llaganda DWDM tizimlarining eng qimmatbaho elementlaridan biri bo’lgan, ishlab chiqaradigan nurlar yuqori mo’tadilli to’lqin uzunligi bo’lishini ta’minlovchi tor oraliqli yarim o’tkazgichli lazerlarni talab qilishi;
· multipleksor/demultipleksorlarda signal quvvatlarini zaiflashishi;
· ko’p hollarda WDM qurilmalarini va vaqtli multipleksorlash qurilmalarini ishchi to’lqin uzunliklariga mos kelmasligi;
· kommutatsiya tugunlarining sifatini pastligi;
· sanoat standartlarining mavjud emasligi;
· ma’lumotlarni uzatishda turli texnologiyalarning ma’lumotlarini multipleksorlash lozimligi tufayli boshqarish muammolarining yuzaga kelishi;
· bir nechta tashuvchilarni bir vaqtda uzatish, nafaqat signalni zaiflashishiga balkim uni buzilishiga va boshqa kanallarning signallarini o’tishiga ham olib keladi.
2.8. DWDM texnologiyasi
Telekommunikatsiyaning odatdagi texnologiyasi, bitta optik tola bo’yicha bitta signal uzatish imkonini beradi. Spektral yoki optik zichlashtirish usullarining ma’nosi shundan iboratki, bunda bitta tola bo’ylab SDH ning juda ko’p alohida signallarini uzatishni amalga oshirish mumkin va shunga mos holda aloqa liniyasining o’tkazuvchanlik qobiliyati ham oshadi. Bunday texnologiya, spektrlarni yuqori zichlashtiruvchi texnologiyalar tarkibiga kiradi va bu AT&T kompaniyasi tomonidan yaratilgan.
DWDM (Dense Wavelenght Division Multiplexing) – transport texnologiyasi bitta optik juftlik orqali uncha katta bo’lmagan tezlikni ta’minlaydi. Bunday yuqori tezlikga, to’lqin uzunligi bo’yicha multipleksorlash orqali erishiladi ya’ni har bir optik juftlik orqali bir-biriga bog’liq bo’lmagan bir necha oqim uzatiladi va ularning har biri o’zining optik diapozoniga ega. Bunday qurilma 16¸128 kanalni qo’llash imkoniga ega va uning har birida shaffof holda tezligi 100 Mbit/sdan 100 Tbit/sgacha bo’lgan axborotli oqim uzatiladi.
DWDM magistrallarini qurishda, yuqori tezlikli abonentni ulovchi interfeyslarga ega bo’lgan DWDM multipleksorlarini qo’llash lozim. Multipleksorlar orasidagi masofa 100 kmni, regeneratorlar orasida esa 500¸600 km va undan ko’pni tashkil kiladi. Mustahkam DWDM tarmoqlarini qurish uchun esa Add-Drop (OADM) multipleksorlari qo’llaniladi (kirish/chiqishni ta’minlovchi) va bunday optik satxdagi DWDM magistrallari (optik signalni elektrik signalga o’zgartirmasdan) tarqaluvchi optik transport tarmog’ini tashkil qilish imkonini beradi. Bunday texnologiya yordamida bitta optik tola orqali 2 Gbit/sli 10 ta kanalni zichlashtirish mumkin. Bunda yorug’lik oqimlari turli to’lqin uzunliklarida uzatiladi, ya’ni bir tola bo’ylab yuzlab standart kanallar (160 tagacha to’lqin uzunlik)ni uzatish mumkin. Quyidagi 2.4-rasmda optik tolaning ko’rinishi ko’rsatilgan.
Optik tola
2.4-rasm. Optik tolaning ko’rinishi
DWDM ning printsipial sxemasi juda oddiy. Bunday texnologiyada bir tola orqali SDH ning bir nechta optik kanalini uzatish uchun, signallarning optik to’lqin uzunligi o’zgartiriladi, multipleksor yordamida ular aralashtiriladi va optik liniyaga beriladi. Qabul kiluvchi punktda teskari jarayon amalga oshadi. Quyidagi 2.5-rasmda DWDMning optik multipleksor va demultipleksorlarini ishlash printsipi ko’rsatilgan.
2.5-rasm. DWDMning optik multipleksor va demultipleksorlarini ishlash printsipi
Bunday texnologiya turli to’lqinlar oqimini ajratib olish uchun maxsus aniqlikga ega bo’lgan qurilma bilan ta’minlangan. Optik toladan o’tganda signal so’nganligi tufayli ularni kuchaytirish uchun optik kuchaytirgichlardan foydalaniladi. Bu esa ma’lumotlarni optik signaldan elektrik signalga o’zgartirmasdan 4000 kmgacha uzatish imkonini beradi. DWDM tarmoqlari quyidagicha asosiy afzalliklarga ega:
· uzatish tezligining yuqoriligi;
· xalqa tapologiyasi asosida 100 % li zaxirani ta’minlash imkoniyati;
· optik toladagi kanallarning shaffofligi tufayli kanal satxida har qanday texnologiyani ko’llash imkoni;
· optik magistraldagi kanallar sonini soddagina oshirish imkoni.
2.9. Shahar sharoitida DWDM texnologiyasini qo’llash
Shahar sharoitida DWDMni qo’llash, asosan Metro DWDM deyiladi. Bunday usul trafiklarning himoyasi ishonchli mexanizmlardan qilingan xalqali konfiguratsiyada qo’llaniladi. Iloji boricha tugunlarning narxi uncha katta bo’lmagan 12 ta to’lqin uzunligini ajratishga mo’ljallangan OADM multipleksorlaridan foydalaniladi. Biror tugundan boshqa tugunga axborotlarni uzatish uchun, o’zaro bir-biri bilan bog’langan bir necha oraliq tugunlardan foydalaniladi. Bunday texnologilarni qo’llash orqali:
· nuqta-nuqta va xalqa tapologiyasi asosida milliy masshtabdagi operatorlarning yuqori tezlikli transport tarmoqlarini yaratish;
· turli protokollardan foydalaniladigan va yuqori uzatish tezligini talab qiluvchi juda ko’p foydalanuvchilar qo’llashga mo’ljallangan quvvatli shahar transport magistralini yaratish mumkin.
DWDM kurilmalari 4 ta asosiy tugunga bo’linadi:
· optik terminal multipleksor (Optical Terminal Multiplexer-OTM);
· regenerator (Regenerator-REG);
· optik kuchaytirgich (Optical Line Amplifier);
· kirish/chiqishli optik multipleksor (Optical Add Drop Multiplexer- OADM).
Optik terminal multipleksorlar oxirgi stantsiyalarda joylashtiriladi va turli tizimlarning signallarini to’lqinli zichlashtirishni amalga oshiradi:
- optik kuchaytirgich so’ngra signalni kuchaytiradi;
- optik regenerator guruxli signalning shaklini kayta tiklaydi,
djitterni pasaytiradi va signalning shovqinga nisbatini
yaxshilaydi;
- kirish/chiqishli multipleksorlarda asosan optik kanallarni
kiritish va chikarish amalga oshiriladi.
Quyidagi 2.6-rasmda Metro DWDM qurilmalarini tarmoqda qo’llanilishi ko’rsatilgan.
2.6-rasm. Metro DWDM qurilmalarini tarmoqda qo’llanilishi.
2.1-jadval
DWDM standarti
|
Tizim satxi |
|
|
Xajmi, Gbit/s |
100 (2.5 Gbit/s dan 40 ta kanal) |
|
Format |
OS – 48 (STM-16)/ OS- 48/ x STM-16 |
|
CHastotaviy rejasi |
50 GGts |
|
Mumkin bo’lgan konfiguratsiyasi |
5 sektsiya 25 db (500 km) 2 sektsiya 33 db (240 km) |
|
Xatolik paydo bo’luvchi tizimli chastota |
<10-15 |
|
Kanal interfeysi |
|
|
Format |
Qisqa/oraliq masofa STM-16/G.957 1-16& S.16.1 ofis ichidagi ilovalar |
|
Kirish signal sathi db |
-18 dan -3 gacha |
|
Chiqish signal sathi db |
-5 ± 0.5 |
|
Kiritiladigan nurlanishning to’lqin uzunligi, nm |
1250-1600 |
|
Tarmoqni boshqarish |
|
|
Boshqaruv tizimi |
WaveWatchTM CIENA ning SNMP yoki TMN mahsuloti |
|
Standart interfeysi |
VT100(TM) asinxron
RS-232, Telnet, |
|
Kanallarning ishga qobiliyatlik monitoringi |
SDH sarlavhasidagi B1 orqali kanalning bitli xatoligi, har bir kanaldagi optik kuvvat nazorati |
|
Uzoqdagi interfeyslar |
RS-422/X.25 (TL-1 interfeys), IP/802.3 10 Base 10Base-T orqali |
|
Optik xizmat kanali |
2.048 Mbit/s 1625 nm li to’lqin uzunlikda |
|
Ta’minot bo’yicha xarakteristika |
|
|
Ta’minot kuchlanishi, V, doimiy tok |
-4 dan -58 gacha |
|
40 kanalning talab qiladigan quvvati, Vt |
Tipik 800, 1-ustun (maksimum) 925; Tipik 1000, 2- ustun, (maksimum) 1250 |
Nazorat savollari
1. 1. WDM texnologiyasini qo’llashdan maqsad nima?
2. WDMli tizim qanday tuzilishga ega?
3. WDMli tizimlarda qanday multipleksorlar qo’llaniladi?
4. WDM tizimlari transport texnologiyalari bilan qanday bog’lanishga ega?
5. WDMda multipleksorlash qanday amalga oshadi?
6. WDMning qanday sinflarini bilasiz?
7. WDMning qanday afzallik va kamchiliklarini bilasiz?
8. DWDMda signallarni uzatish qanday amalga oshadi?
9. Shahar sharoitida DWDM qanday qo’llaniladi?
10. WDMdan DWDMga o’tish nima uchun zarur?
3. ABONENTLAR ULANUVCHI TARMOQLARNING
TELEKOMMUNIKATSIYA UZATISH TIZIMLARI
3.1. Mavjud bo’lgan telefon tarmoqlarining tuzilishi
Bizga ma’lumki bugungi kunda tarmoqga ulanuvchi abonent liniyalarining eski interfeyslari abonentning telefon apparatini maxalliy ATS bilan bog’lovchi asosiy simmetrik juftliklar hisoblanardi.
Texnologiyalarning keyingi rivojlanish bosqichida abonentlar ulanuvchi tarmoqlarga, yuqori chastotali zichlashtirishni ikkita asosiy vazifasini hal qiluvchi: simetrik juftliklarni qo’llash samaradorligini oshirish va maxalliy ATS xizmatining territoriyasini kengaytirish mexanizmlari kiritildi.
70-yillarning boshlarida mahalliy tarmoqlarda faqatgina analog uzatish tizimlari qo’llanilgan. Masalan bunday tizimga abonentning yuqori chastotali qurilmasi (AVU) kiradi. Bunday qurilma bitta abonent liniyasi orqali ikkita: standart past chastotali telefon kanalini va ikkita tashuvchi chastota orqali ishlovchi yuqori chastotali kanallarni tashkil qilgan.
Undan keyingi rivojlanish bosqichida esa bunday analog tizimlarning o’rnini abonentning raqamli tizimlari egalladi. Bunga misol sifatida 10-kanalli, yuqori chastotali abonent qurilmasi (DAVU), raqamli yuqori chastotali abonent qurilmasi (AUSA raqamli universal abonent apparaturasi)ni olish mumkin.
SAVU apparaturasi, qishloq va shahar telefon tarmoqlarining sharoitiga mos holda bir nechta variantlarda qayta takomillashtirildi va u boshqa qurilmalardan, tezligi 64 Kbit/sli (asosiy raqamli kanal deb ataluvchi), impuls-kodli modulyatsiya asosida ishlovchi raqamli telefon kanallariga mo’ljallanganligi bilan farq qiladi.
Oxirgi yillarda mahalliy telefon tarmoqlarining abonent uchastkalarida, ayniqsa korporativ foydalanuvchilar uchun, T1 va E1 turdagi (stantsiyalararo liniyalarda qo’llanuvchi) birlamchi raqamli uzatish tizimlari keng tarqaldi.
Yuqorida aytib o’tilgan uzatish tizimlarining kamchiliklariga quyidagilar kiradi:
- telefon kanallarining sonini kamligi;
- aloqa tarmoqlari kengligining chegaralanganligi;
- telefon kanallarining signallarini uzatishda tezlikning pastligi;
- abonent liniyalari orqali faqatgina telefon kanallarini uzatish;
- o’tkazuvchanlik qobiliyatining pastligi.
Kamchiliklarni bartaraf qilish uchun abonentlar ulanuvchi tarmoqlarni qayta qurishga to’g’ri keladi. Lekin bunday tarmoqlarni qayta qurish ham o’z navbatida quyidagi muammolarni yuzaga keltiradi:
- tarmoqni qayta qurish va «Oxirgi mil» muammolari (uncha katta bo’lmagan anolog ATSlarning sonining ko’pligi, liniyalarning etishmasligi, yangi liniyalarni yotqizish uchun kanalizatsiyalarni etishmasligi, mis liniyalar bo’yicha xizmat sifatining pastligi, qurilishga va ekspluatatsiya tarmoqlariga ketadigan sarf-harajatning ko’pligi, ayniqsa mahalliy joylarda);
- tarmoqdan tushadigan mablag’ning kamligi (ATS xizmatlarining kamligi, narxining yuqoriligi va yangi xizmatlarni kiritishning texnik murakkabligi, qarzdorlik muammolari);
- texnikasidan foydapanishning murakkabligi va narxining yuqoriligi (qurilmalarni tez-tez buzilishi va liniyalardagi avariyalar, foydalanish uchun sarf-harajatning ko’pligi, qurilmalarni va liniya vositalarini tamirlash, haq to’lamaslik va qarzdorlik muammolari).
Yana bitta asosiy omilni ham esdan chiqarmaslik lozim, bu odatda tarmoqda qo’llaniladigan operatorlarning infrostrukturasining optimal emasligi. Endi mahalliy telefon tarmoqlarining tuzilishini qarab chiqamiz. Bunday abonent tarmoqlarida abonent liniyalarining tuzilishi bir qancha usullar yordamida amalga oshiriladi. Bu usullar quyidagi ikki asosiy tizimga bo’ysingan: shkafli va shkafsiz. Mamlakatimizda qoidaga binoan shkafli tizim qo’llaniladi.
Shkafli tizimda, abonent liniyalarining tuzilishi va liniya vositalarining sxemasi 3.1-rasmda keltirilgan.
3.1.-rasmda shaharning bir qismi tasvirlangan va shahar qismi kvartallarga ajratilgan. Chiziqchali kvadratlar ichida abonentlar soni, to’liq kvadratlar ichida esa kabel o’tkazgichlari juftligi soni belgilangan.
Rasmdan ko’rib turibdiki, simlar juftligining soni telefon abonentlari sonidan ko’proq. Bu o’z navbatida kerakli foydalanish zaxirasi bilan ta’minlash imkonini beradi.
Abonentlarning telefon stantsiyasiga ulanishi, ta’minlovchi quticha (TQ) va taqsimlovchi shkaf (TSh) orqali amalga oshiriladi. Bunda telefon stantsiyasidan turli yo’nalishlarga katta sig’imli kabellar tarqaladi. Ular tarmoqlangan, kichik sig’imga ega bo’lib, taqsimlovchi shkaflarga ajraladi. Bu kabellar va ularga taalluqli liniya qurilmalari magistral tarmog’ini hosil qiladi. Taqsimlovchi shkaflardan kichik sig’imdagi kabellar tarqaladi va tarmoqlab taqsimlovchi qutichalarga ajraladi. Bunday kabellar va ularga taalluqli liniya qurilmalari taqsimlovchi tarmoqni hosil qiladi. Taqsimlovchi qutichalarda telefon apparati (TA) ga bir juftlik kabel o’tkaziladi. Bu o’z navbatida abonent liniyasini hosil qiladi. Shunday qilib, abonent liniyasi uch qismdan: magistral tarmoq, taqsimlovchi tarmoq va abonent simidan iborat.
Abonent liniyasida taqsimlovchi shkafning qo’llanilishi kabeldan to’g’ri foydalanish va uzib, ulashlar orqali uni magistral yoki taqsimlovchi kabelning xoxlagan juftligiga ulanish imkonini beradi. Bu o’z navbatida tarmoqni ekspluatatsiya qilishda muhim rol o’ynaydi, masalan, keyinchalik yangi abonentlarni ulash, zanjirlarni, kabellarni almashtirish ehtiyoji tug’ilganda, buday usulni qo’llash juda qo’l keladi shuningdek taqsimlovchi shkafning qo’llanilishi, magistral kabellarni (chunki magistral kabellarning sig’imi katta bo’lganligi sababli uni ishlab chiqarish qimmatga tushadi) tejashga yordam beradi.
3.1-rasm. Abonent liniyasining tuzilishi
Buning ma’nosi shundan iboratki, taqsimlovchi qutichalarga, ularning sig’imlariga qarab o’n juftlik taqsimlovchi kabellar ulanadi. Lekin bunday taqsimlovchi qutichalarga ulangan abonentlar soni kam. Agar telefon stantsiyasiga, taqsimlovchi qutichalarga ulangan kabellarning butun sig’imini olib kelsak, katta miqdorda kabel juftliklari zaxira bo’lib qoladi. Bular bir qancha vaqt ishlatilmasligi mumkin, bu esa foydali emas. Bu usul shu tariqa magistral kabelni tejash imkonini beradi.
Shkafli tizimlarni qo’llashda quyidagi afzalliklarni sanab o’tishimiz mumkin: tarmoqning egiluvchanligini oshirish (shkafga butun rayon liniyalarini kommutatsiyalash), elektr o’lchov ishlarini olib borishni osonlashtirish (kabelning buzilgan joyini zudlik bilan aniqlash) va xakazolar. Shkafli tizimning kamchiliklariga esa quyidagilarni aytish mumkin: oraliq qo’shimcha taqsimlovchi qurilmalarning qo’llanilishi, liniya inshoatlarining ishonchli ishlashini kamayishiga olib keladi. Tajribaga ko’ra, abonent liniyalarida yuzaga keluvchi ko’pgina buzilishlar, kross simlarining uzilib qolishi, ulanish joylarining zanglab qolishi tufayli taqsimlovchi shkaflarda sodir bo’ladi.
 |
3.2-rasm. Bevosita ulanish tizimi bo’yicha abonent liniyalarining tuzilishi
3.3-rasm. To’g’ri taminot tizimi bo’yicha abonent liniyalarining tuzilishi
Abonent liniyasining shkafsiz tizimi bo’yicha tuzilishiga, abonent liniyasining ATS binosidagi so’ngi qurilmalarga bevosita ulanishi (3.2-rasm) va to’g’ri ta’minot tizimi misol bo’la oladi (3.3-rasm).
Bevosita ulash tizimi kam sig’imli tarmoqlarda qo’llaniladi, masalan, korxonaning avtomatik telefon stantsiyalarida har bir telefon apparatiga alohida abonent liniyasi ulanadi. Bu tizimning afzalligi uning oddiyligi va oraliq taqsimlovchi qurilmalarning yo’qligi, kamchiligi esa tarmoqning qimmatligi, ya’ni telefon apparatini o’rnatish uchun yangi liniya o’tkazish kerak. Tarmoqning qimmatligi shundaki har bir o’tkazilgan liniya bir juftlik kabeldan iborat. Bizga ma’lumki kabel sig’imi qancha kam bo’lsa juftlik narxi shuncha katta bo’ladi.
To’g’ri ta’minot tizimi bevosita ulanish tizimidan ancha arzonroq. To’g’ri ta’minot tizimida bir juft liniya telefon apparati nuqtasidan taqsimlovchi qutichagacha tortiladi. Taqsimlovchi qutichada bir juftlik liniyalar o’n juftlik kabelga ulanadi. Shu erda, abonent simidan magistral uchastkaga o’tiladi. Shunday qilib, to’g’ri ta’minjn tizimida abonent liniyasi ikki magistral uchastka va abonent simidan iborat. Bundan tashqari abonent liniyasi aralashgan usulda ham qurilishi mumkin. Aralash tizimda qisman shkafli, qisman shkafsiz (to’g’ri ta’minot) tizim elementlari qo’llaniladi. Belgilangan meyorga asosan, ATS binosidan 500 m uzoqlikda to’g’ri ta’minot zonasi (TTZ) ajratiladi, uning tashqarisida esa shkafli tizim qo’llaniladi. Bunday usulda qurilgan abonent liniyalari, taqsimlovchi kabellardan, shkafli rayonlardagi taqsimlovchi uchastka (TU) lardan, TTZ va shkafli rayondagi magistral uchastka (MU) larni tashkil qiluvchi magistral kabellardan va so’ngi qurilmalar (TQ, bokslar, TSh va boshqalar)dan iborat bo’ladi.
3.4 -rasm. Aralash tizim bo’yicha qurilgan abonent liniyasi
Abonent liniyalari bunday usullardan tashqari boshqa turda qurilishi ham mumkin. Amalda abonent tarmoqlarida qaysi usulning afzalliklari ko’p bo’lsa (qo’llanish sharoitiga bog’liq holda) shu usuldan foydalaniladi.
3.2. Abonent tarmoqlarida yuzaga keluvchi muammolar
Tarmoqni qayta qurish va «Oxirgi mil» muammolari, bu asosan quydagilar bilan bog’liq:
- uncha katta bo’lmagan analog ATSlarning sonini ko’pligi, liniyalarning etmasligi, yangi liniya yotqazish uchun kanalizatsiyaning etishmasligi, eski liniyalar bo’yicha xizmat sifatining pastligi, qurilishga ketadigan va tarmoqdan foydalanishga ketadigan sarf harajatning ko’pligi;
- tarmoqdan tushadigan mablag’ning kamligi. Bu asosan ATS xizmatlarining kamligi, narxi yuqoriligi va yangi xizmatlarni kiritishni texnik murakkabligi, qarzdorlik muammolari bilan bog’liq;
- texnikadan foydalanishning murakkabligi va narxining yuqoriligi. Bu asosan qurilmalarning tez-tez buzilishi va liniyalardagi avariyalar, ekspluatatsiya uchun sarf-harajatning ko’pligi, qurilmalarning va liniya vositalarini ta’mirlash, haq to’lamaslik va qarzdorlik muammolari bilan bog’liq;
- tarmoqda qo’llaniladigan operatorlarning infrastrukturasini optimal emasligi.
Yuqoridagi kamchilik va muammolvrni quydagicha hal qilish mumkin:
- optik tolali tarmoqlarni qurish va undan foydalanish;
- mavjud bo’lgan mis sim juftliklaridan foydalanish.
Optik tolali aloqa liniyalarining kirib kelishi, sinxron raqamli ierarxiya (SDH) uzatish tizimlarini keng tadbiq etilishi, yaqin kelajakda abonent liniyalarini shu qurilmalar asosida tuzilishiga olib keladi. Shunday abonent liniyasining qurilish namunasi 3.5.-rasmda ko’rsatilgan.
3.5-rasm. Abonentning «Xalqa tarmog’i» namunasi
Rasmda optik tolali aloqa liniyasi orqali hosil qilingan «Xalqa» va tezligi 155 Mbit/s bo’lgan STM-1 sinxron raqamli ierarxiya qurilmasi, multipleksorlar (MUX), hamda yuqori tezlikli raqamli abonent liniyasi, HDSL qurilmalari tasvirlangan.
Hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida optik tolali tarmoqlarni qurish iqtisodiy qimmatga tushadi (ayniqsa abonent liniyalarini). Oxirgi variant yuqori iqtisodiy samaradorlikni beradi. Bunday liniyalardan foydalanganda xDSL texnologiyalarini qo’llash maqsadga muvofiqdir va bunday liniyalardan yana ko’p yillar foydalanish mumkin. Shu sababli mavjud liniyalar qoldirilib, ularda yuqori tezlikli xDSL, texnologiyasining sinflariga asoslangan raqamli uzatish tizimlarini qo’llash imkoniyatlari yaratildi.
3.3. Zamonaviy aloqa tarmoqlarining tuzilishi
Qayta ishlagan kontseptsiya bo’yicha birlamchi tarmoqlar, mavjud bo’lgan aloqa vositalaridan bazalangan holda, kelgusidagi rivojlanishida zamonaviy texnik vositalarni qo’llash taklif qilinadi (masalan: optik tolali texnika, raqamli uzatish tizimlari, radiorele aloqa liniyalari, fazoviy uzatish tizimlari). Umuman birlamchi tarmoqlar ikki satxli tuzilishga ega: transport tarmog’i va ulanuvchi abonent tarmog’i. Mahalliy tarmoqlarning magistral va regional qismi, raqamli tarmoqlarning asosi hisoblanadi. Mahalliy birlamchi tarmoqlar «mahalliy tugun-oxirgi qurilma» uchastkasi uchun ulanuvchi tarmoq hisoblanadi.
Magistral birlamchi tarmoqlar, regional tarmoqlar va mahalliy birlamchi tarmoqlarni raqamlashtirishni ta’minlash uchun, mustaqil tarmoq tuzilishiga ega bo’lgan raqamli birlamchi tarmoqga ustma-ust qo’yiladi.
Kelgusidagi abonent tarmoqlari, bu mis simlarga ega bo’lgan kabelli liniyalardir. Quyidagi 3.6.-rasmda kelgusidagi telekommunikatsiya tizimlari va unga ulanuvchi abonent tarmoqlarining o’rni ko’rsatilgan.
Telekommunikatsiya tizimlarining birinchi elementini abonent (foydalanuvchi) xonadonida joylashtirilgan terminal va shunga o’xshash qurilmalarning yig’indisi deyish mumkin (CPE–Customer Premises Equipment).
 |
3.6-rasm. Kelgusidagi telekommunikatsiya tizimlarining modeli
Telekommunikatsiya tizimlarining ikkinchi elementi ulanuvchi abonent tarmog’idir. Uning vazifasi abonent xonadoni va tranzit tarmoqda joylashgan qurilmalar orasidagi o’zaro bog’lanishni ta’minlashdan iborat. Odatda tranzit tarmoqga ega bo’lgan ulanuvchi abonent tarmoqlarining o’zgartiruvchi nuqtalarida kommutatsiyalovchi stantsiya joylashtiriladi. Ulanuvchi abonent tarmog’ini berkitadigan muhit, abonentning uyida va shu kommutatsiyalovchi stantsiyada joylashgan qurilmalar orasida yotadi.
Ulanuvchi abonent tarmog’i, ishi bo’yicha ikki uchastkaga bo’linadi:
- terminal qurilmaga shaxsiy ulanuvchi vosita singari qaraladigan abonent liniyasi;
- ulanuvchi abonent vositalarining samaradorligini oshirish uchun xizmat qiluvchi ko’chiruvchi tarmoq. Uzatish tizimlari bazasi asosida qo’llaniladigan bu ulanuvchi tarmoq, ayrim hollarda yuklamalarni kontsentratsiyalovchi qurilmalarda qo’llaniladi.
Telekommunikatsiya tizimlarining uchinchi elementi, tranzit tarmoq (Transet Network)dir. Uning funktsiyasi, abonentning turli tarmoqlariga ulangan terminallar orasidagi bog’lanishni amalga oshirish yoki terminallar orasida va birorta xizmatni qo’llovchi vositalar orasida ulashni amalga oshirishdan iborat. Tranzit tarmoq, birorta shahar yoki qishloq chegarasi territoriyasi bilan qoplangani kabi, ikkita turli davlatlarni ulovchi abonent tarmoqlari orasida ham qo’llaniladi.
Telekommunikatsiya tizimlarining
to’rtinchi elementi, elektr aloqaning xizmatlari uchun turli vositalarni ulanishini
(Service Network) ta’minlaydi (masalan, xizmatni qo’llovchi
tugunlar). Bunday tugunlarga telefon operatorlarining ishchi joyi va axborot saqlanuvchi serverlar misol bo’lishi mumkin. Quyidagi 3.7-rasmda ulanuvchi axborot tarmoqlarini yaratishning gipotetik modeli ko’rsatilgan.
Kross
 |
|
3.7. Yuqori tezlikli abonent tarmoqlarini tashkil qilish
Taklif qilingan modelning tuzilishi ikkita mahalliy oxirgi stantsiya (MS)dan (ATS 1 va ATS 2) va bitta paketlarni kommutatsiyalovchi markazdan iborat.
Hech kimga sir emaski hozirgi paytda foydalanuvchilar tarmog’ining narxini kamaytirish, ulanuvchi abonent nuqtalariga koaksial abonent liniyalari orqali ma’lumotlarni uzatish, abonentlarni ulash uchun oxirgi “mil”ni tanlash orqali tashkil qilish muhim rol o’ynaydi. Juda ko’p foydalanuvchilarga mo’ljallangan tarmoqni tuzishda “Oxirgi mil” uchun yangi texnologiyalarni tanlash trafikga ta’sir qilish nuqtai nazaridan muhim hisoblanadi.
Hozirgi kunda tarmoqga ulanuvchi abonent liniyalarini tashkil qilish uchun shahar sharoitida juda keng tarqalgan quyidagi vositalar ma’lum:
a) telefonga mo’ljallangan mis simlar;
b) optik tolali kabellar;
v) televizion kabel tarmoqlari;
g) radio eshittirishni qo’llash;
d) fazoviy televideniya kanallari.
Shu paytgacha qo’llanib kelayotgan texnologiyalar yuqori tezlikli ma’lumotlarni uzatish yoki internet tarmoqlariga ulash uchun mo’ljallanmagan va ular qimmatdir. Ularni nafaqat qurishda, balki foydalanishda ham qimmatga tushadi. Ko’pgina mijozlar internet tarmoqlariga ulanish uchun analog modemlardan foydalanadilar.
Millionlagan mayda biznes egalari va xususiy abonentlar uchun ko’p yillar mobaynida yuqori tezlikli ma’lumotlarni uzatish iqtisodiy tomondan qimmatga tushganligi tufayli keng tarqalmadi va optik tolali liniyalari bilan ta’minlash imkoniga ega bo’lmadi. Shunga qaramasdan bunday abonent guruhlarining raqamli uzatish texnikasiga bo’lgan talab oshib bordi va bormoqda.
Oxirgi vaqtgacha ma’lumotlarni uzatish uchun umumiy qo’llaniladigan telefon tarmoqlarining liniyalaridan foydalanishga to’g’ri keldi. Bunday muammolarni hal qilishda xDSL (Digital Subseriver Line-raqamli abonent liniyasi) eng asosiy vositalardan biri hisoblanadi.
Hozirgi telefon aloqasini ta’minlashga mo’ljallangan mis abonent liniyalari, ovozli, yuqori tezlikli ma’lumotlarni uzatish, shuningdek boshqa kommutatsion xizmatlarni ta’minlash qobilyatiga ega. Ishni qo’llab quvvatlovchi bunday tarmoqlar nafaqat zamonaviy mos keluvchi qurilmani, balki kabelli abonent telefon tarmoqlarining ishini boshqarishga mutlaqo yangi yondashishni talab qiladi.
Turli abonentlar orasida faqatgina telefon aloqasini ta’minlashga mo’ljallangan, bir juftlikdan tashkil topgan tarmoq asta-sekinlik bilan yuqori tezlikli ma’lumotlarni uzatishga va boshqa keng polosali telekommunikatsiya xizmatlarini bajarishga mo’ljallangan keng oraliqli kanallar tarmog’iga aylanmoqda. Analog telefon liniyalari uchun qayta ishlangan texnologiya (telefon liniyalari orqali ishlashga mo’ljallangan modemlar) ma’lumotlarni uzatishda 56 kbit/s gacha chegaralangan tezlikka ega. Maxsus qayta ishlangan simlar juftligiga mo’ljallangan kabelli abonent tarmoqlarida yangi texnologiyalarni qo’llash yuqori tezlikli ma’lumotlarni uzatishda iqtisodiy samaradorlikni beradi. Bunda bir vaqtning o’zida abonent liniyasini va odatdagi telefon aloqasini qo’llash imkoniyati saqlanadi. Rivojlanishning bunday yangi pog’onasi xDSL texnologiyalarini qo’llash hisobiga amalga oshadi..
Oxirgi mijozlar uchun xDSL texnologiyasi, yuqori tezlikli tarmoqlar orasida Internet tarmoqlari bilan mustahkam ulanishni ta’minlaydi. Bu mis simli abonent telefon liniyalari bo’yicha yuqori tezlikli ma’lumotlarni uzatishda abonent liniyalarining yakunida va yuqori tezlikli ma’lumotlarni uzatuvchi magistral tarmoqning yakunida xDSL qurilmalarini joylashtirish imkonini beradi.
Agar abonent liniyalarida xDSL texnologiyalarini qo’llash yordamida yuqori tezlikli ma’lumotlarni uzatish tashkillashtirilgan bo’lsa, unda uzatiladigan ma’lumotlar, odatdagi analog telefon aloqasi uchun qo’llaniladigan chastotalarga nisbatan anchagina yuqori bo’lgan oraliqda, raqamli signallar ko’rinishida uzatiladi.
Abonent telefon liniyalarida bunday texnologiyalarni qo’llash, abonentlarning kabelli tarmoqlarini, yuqori tezlikli ma’lumotlarni uzatishga mo’ljallangan tarmoqning bir bo’lagiga aylantiradi. xDSL texnologiyasi yuqori tezlikli ma’lumotlarni uzatishni ta’minlashdan tashqari, telefon aloqasining ko’p kanalli xizmatini tashkil qiluvchi samarali vosita hamdir.
Bundan tashqari xDSL texnologiya bazasi asosida qurilgan keng polosali tarmoqlar, faqatgina ko’p kanalli ovozli aloqani yoki yuqori tezlikli ma’lumotlarni uzatishni tashkil qilish bilan chegaralangan. Ular zudlik bilan o’zining ishi uchun keng polosani talab qiluvchi, boshqa xizmatlarni yaratish uchun bazaviy tarmoq sifatida ham qo’llaniladi.
Internet tarmoqlariga ulanishni ta’minlash, zamonaviy raqamli tarmoqlarning asosiy funktsiyalaridan biri hisoblanadi. Qo’llaniladigan oraliq chastotalarning kengligi, yuqori tezlikli ma’lumotlarni uzatuvchi texnologiyalarga bog’liq.
Videokonferentsiyalarni tashkil qilish simmetrik ma’lumotlarni uzatishni talab qiladi. Videokonferentsiyani tashkil qilishda ovozli va videosignallarni uzatish lozim, bunday xizmat, boshqa xizmatlarga nisbatan anchagina keng chastota oralig’ini talab qiladi.
Yuqoridagilarni nazarda tutsak, xDSL texnologiyasi oldin mavjud bo’lmagan yangi xizmatlarni qo’llash imkoniga ega. Bunday yangi texnologiyalarni qo’llash tufayli asta – sekinlik bilan analog abonent tarmoqlari, raqamli abonent tarmoqlariga o’tadi. Rivojlanishni bunday yangi bosqichiga o’tish nafaqat yangi avlod qurilmalarini yaratishni talab qiladi, balki mos keluvchi uskunalarni qo’llash, xizmat xodimlarini yangi ish usulini o’rganish va abonent tarmoqlari liniyasini boshqarishda umuman yangicha yondoshishni talab qiladi.
xDSL texnologiyasi yuqori tezlikli ma’lumotlarni uzatishni taminlashdan tashqari, telefon aloqasining ko’p kanalli xizmatini tashkil qiluvchi samarali vosita hamdir.
3.4. Abonent tarmoqlarida xDSL texnologiyasini qo’llash
Hozirgi paytda abonentlar ulanuvchi kabelli tarmoqlarda abonentlar uchun raqamli qurilmalar yaratilmoqda va keng tarqalmoqda. Bu yuqorida aytib o’tilgan kamchiliklar va muammolarni hal qilishda qo’l keladi. Chunki hozirgi paytda nafaqat ovozli axborotlarga, balki Internet xizmatlariga bo’lgan talablar dolzarb hisoblanadi. Bunday tarmoqlarni ikkita yo’l: optik-tolali tarmoqlar va mavjud bo’lgan kabellardan foydalanish orqali qurish mumkin. Ko’pgina hollarda oxirgi variant yuqori iqtisodiy samaradorlikni beradi. Lekin bunday tarmoqlarni yaratish uchun bir necha savollarga javob topish lozim:
- mavjud bo’lgan kabelli tarmoq uchun, qaysi imkoniyatli raqamli abonent texnologiyalari ko’proq mos keladi;
- qaysi qurilma ko’proq samaradorli;
- raqamli kanalning qaysi texnologiyalarini u taminlay oladi;
- mavjud bo’lgan kabelli tarmoqlarni, abonentlar ulanuvchi raqamli abonent tarmoqlarining qanday yangi xizmatlari uchun qo’llash mumkin.
Oxirgi paytlarda «oxirgi mil» qurilmalarining bozori zudlik bilan rivojlanayotgani tufayli operatorlarning holati murakkablashib ketmoqda. Yuqoridagi aytib o’tilgan kamchiliklarga, muammolarga va savollarga javob sifatida xDSL (Digital Subscriber Line) - raqamli abonent liniyalari texnologiyalari qo’l keladi.
Mavjud bo’lgan mis liniyalari bo’yicha yuqori tezlikli raqamli aloqani tashkil qilishga mo’ljallangan xDSL texnologiyalari, erga avval yotqizilgan kabellar orqali juda katta mablag’ga erishish mumkinligini ko’rsatdi.
xDSL kontseptsiyalarini ishlab chiqish orqali, aloqa tarmoqlarining rivojlanish ideologiyasi tubdan o’zgardi. Hozirgi paytda bunday texnologiyalar yordamida aloqa operatorlariga bo’lgan ishonch oshdi va mavjud bo’lgan, mis aloqa kabellaridan tashkil topgan tarmoq, quriladigan butun telekommunikatsiya infrastrukturasida juda ko’p yillar xizmat qiladi.
U interfeysining ISDN texnologiyasi xDSL ning birinchi avlodi hisoblanadi. U kabel juftligining bitta simi orqali 160 kbit/s tezlikli dupleks (ikala tomonga ham) uzatishni ta’minlaydi. Bunday texnologiya ham keng tarqalgan, u ISDN tarmoqlaridan tashqari abonent liniyalarini zichlashtirish qurilmalarini yaratish va chegaralangan masofalarda modemlarni qo’llash uchun ishlatiladi.
xDSL bilan bir qatorda yaratilgan keyingi texnologiya yuqori tezlikli raqamli abonent liniyasi HDSL (High-bit-rate Digital Subscriber Line) hisoblanadi. Bu texnologiya 2048 kbit/s tezlikda dupleks axborot almashtirishni to’liq ta’minlaydi. Axborotni uzatish uchun kabelning ikki yoki uch juftligidan foydalaniladi. HDSL texnologiyalarining keyingi rivojlanishi simmetrik yuqori chastotali raqamli abonent liniyalarinig qurilmalarini yuzaga kelishiga sababchi bo’ldi. Bunday SDSL qurilmalari (SDSL - Singil Pair Symmetrical Digital Subscriber Line) kabelning bir juftligi orqali ishlashga mo’ljallangan. Shuningdek oxirgi yillarda xDSL ning yuqori tezlikka ega bo’lgan texnologiyalari ishlab chiqildi, masalan ADSL (assimetrik raqamli abonent liniyasi) va VDSL texnologiyasi, tarmoqdan abonentgacha bo’lgan yo’nalishda axborotni uzatganda 8 Mbit/s gacha, abonentdan tarmoqqacha bo’lgan yo’nalishda esa 1 Mbit/s tezlikni taminlaydi, shuningdek Internet tarmog’iga ulanish imkoniyatiga ega bo’lishi ham mumkin.
VDSL texnologiyasi (Very High – bit rate Digital Subscriber Line) yangi qurilmalar tarkibiga kiradi va kelgusidagi abonent tarmoqlarida qo’llashga mo’ljallangan. Yuqorida aytib o’tilgan, raqamli abonent liniyalariga mo’ljallangan ADSL, eng ko’p tarqalgan texnologiyalardan biri bo’lib qolmoqda. Bunday texnologiyalar kabel juftliklarining simini chastotaviy xarakteristikasini ancha yaxshilaydi. Axborotlarni assimetrik uzatish usulida agar mijoz internetdan foydalansa, qabul qiluvchi signallarni uzatish uchun chastota oralig’ini katta qismidan foydaliniladi, xuddi shu vaqtda mijoz talab qiladigan signallarning chastota oralig’i juda kichik.
Yuqoridagilarni hisobga olsak umuman olganda ADSL quyidagi afzalliklarga ega:
- kabel juftliklaridan minimal foydalanish imkoniyati, odatdagi telefon tarmoqlari uchun bunday juftliklar faqatgina telefon signallarini uzatish uchun qo’llanilar edi. ADSL texnologiyasi yaratilgandan keyin, telefon liniyalari bo’ylab nafaqat telefon signallari, balki yuqori tezlikli ma’lumotlarni uzatish ham mumkin. Ularning ikkilasi ham bir-biriga xalaqit bermaydi;
- ADSL da ulanish vaqtining kamligi, tarmoqdan foydalanishning qulayligi va narxining pastligi;
- hozirgi paytda telefon tarmoqlari, juda katta xajmga va juda ko’p abonentlar soniga ega bo’lgan keng tarqalgan telekommunikatsiya tarmoqlaridan iborat. ADSL texnologiyalari yordamida markaziy ofisda, bitta markaziy qurilmani va mijoz tomonda bitta qurilmani joylashtirish lozim. Yuqori tezlikli va keng polasali imkoniyatdan foydalaniladigan, keng polasali tarmoqqa ulangan mijozlar yangi liniyadan harajatsiz foydalanishi mumkin;
- axborotni tortib olishda yuqori tezlikka erishish; ADSL ning assimetrik xususiyati uchun tortib (so’rib) olinadigan tezlik 8 Mbit/s ga etishi mumkin.
3.5. xDSL texnologiyasining turlari
xDSL texnologiyasi quyidagi turlarga bo’linadi:
1. HDSL (High-bit-roto Digital Subscriber Line) tezligi 2048 kbit/s bo’lgan dupleks aloqani taminlaydi.
2. SDSL (Singl Pair Symmetrical Digital Subscriber Line) yuqori chastotali raqamli abonent liniyalari qurilmasi bo’lib, signallarni simmetrik holda uzatishga mo’ljallangan.
3. ADSL (Asymmetric Digital Subscriber Line) bu texnologiya tarmoqdan abonentga signalni uzatishda 8 Mbit/s gacha bo’lgan tezlikni, abonentdan tarmoqga signalni uzatishda esa 1 Mbit/s tezlikni taminlaydi ya’ni signallarni uzatish assimetrik holda amalga oshadi.
4. VDSL (Very High lit rate Digital Subscriber Line) bu yangi qurilma hisoblanib, kelgusida yuqori tezlikli aloqa tarmoqlarida qo’llashga mo’ljallangan.
Hozirgi paytda abonent tarmoqlarida ADSL texnologiyalari eng ko’p tarqalgan. Ular quyidagicha avzalliklarga ega:
- kabel juftliklaridan minimal foydalanish imkoniyati. Odatdagi telefon tarmoqlari uchun bunday juftliklar faqatgina telefon signallarini uzatish uchun qo’llanilar edi. ADSL texnologiyasi yaratilgandan keyin, telefon liniyalari bo’ylab nafaqat telefon signallari, balkim yuqori tezlikda ma’lumotlarni uzatish mumkin. Ularning ikkalasi ham bir – biriga halahqit bermaydi;
- ADSL da ulanish vaqtining kamligi, tarmoqdan foydalanishning qulayligi va narxining pastligi. Hozirgi paytda telefon tarmoqlari juda katta va juda ko’p abonentlar soniga ega bo’lgan, keng tarqalgan telekommunikatsiya tarmoqlaridan iborat. ADSL texnologiyalari yordamida markaziy ofisda bitta markaziy qurilmani va foydalanuvchi xonodonida, bitta qurilmani joylashtirish lozim. Yuqori tezlikli va keng polosali imkoniyatdan foydalanadigan, keng polosali tarmoqga ulangan foydalanuvchilar yangi liniyadan harajatsiz foydalanishi mumkin;
- axborotni tortib olishda yuqori tezlikga erishish. ADSLning assimetrik xususiyati uchun tortib olinadigan tezlik, 8 Mbit/s gacha etishi mumkin. Quyidagi 3.8-rasmda, 3.9-rasmda ADSL ning abonent liniyasini ulanishi va ADSL kanallarining chastota bo’yicha tarqalishi. ko’rsatilgan.
3.7 - rasm. ADSL texnologiyasi qo’llanilgan abonent liniyasi
 |
|||
|
|||
3.9 - rasm. ADSL kanallarining chastota bo’yicha tarqalishi.
3.6. Raqamli assimetrik abonent liniyasini tashkil qilish
Quyidagi 6.10-rasmda raqamli assimetrik abonent liniyasini tashkil qilish sxemasi ko’rsatilgan.
3.10 - rasm. Raqamli assimetrik abonent liniyasini tashkil qilish
Raqamli assimetrik abonent liniyasi ikki qismdan iborat: tarmoq tomonda joylashgan qurilmalar va foydalanuvchi tomonda joylashgan qurilmalar.
Raqamli transport tarmog’idan tushgan boshqa xizmat signallari tarmoqning moslashtiruvchi qurilmasiga tushadi. Bu erda multipleksorning texnik xizmati va foydalanish uchun lozim bo’lgan funktsiyalar amalga oshadi. ADSL tizimida asosan zamonaviy usulda signallarni qayta ishlash va modulyatsiyalash amalga oshadi. Bu abonent liniyasi bilan modemni ulashni tashkil qilish uchun lozim.
ADSL da shakllangan signallar va mahalliy ATS dan tushgan analog signallar bir-biriga ustma-ust tushadi. Shuning uchun ham ularni chastota bo’yicha multipleksorlash lozim. Bunday signallar uchun 3 yo’nalish tashkil qilinadi va bir yo’nalishda birlashtirilib maxsus filtrlar yordamida uzatiladi.
Liniyadan talabgorga kelgan signallar filtrlar yordamida ajratiladi (masalan telefon signali va Internet xizmati signali) ANT yordamida esa shaxsiy kompyuter (ShK) ga ulanadi.
3.7. ADSL muammolari
Axborotli oqimlarni uzatganda iloji boricha maksimal tezlik, xatolikni minimal yuzaga kelish ehtimolligi bo’lishi lozim. Bunga uzatish quvvatini, o’tkazuvchanlik oralig’ini oshirish yoki tizimlarni murakkablashtirish hisobiga erishish mumkin, bundan tashqari telekommunikatsiya tizimlari berilgan parametrlar bo’yicha chegaralanishga ega (bu erda quvvat va o’tkazuvchanlik oralig’i nazarda tutiladi). Boshqa tomondan esa tizimlarning ko’proq qo’llanilishini ta’minlash lozim. Foydalanuvchilarning maksimal soni, xizmatga chidamli imkoniyatga, kichkina kechikishga va interferentsiyadan maksimal himoyaga ega bo’lishi lozim.
Afsuski ayrim narsalar yuqorida ta’kidlanganidek chegaralanishga ega. Bularga quyidagilar kiradi:
- minimal o’tkazuvchanlik oralig’i;
- quvvatning chegaralanishi;
- ajratiladigan chastota diapazonining chegaralanishi;
- texnologik tomondan chegaralanishi, masalan komponentlarning murakkabligi.
Bundan tashqari ADSL ning tezkorligi, uning sifatini va abonent liniyasining uzunligini chegaralaydi; operatorlarga esa qurilmalar lozim.
Hozirgi paytda juda yuqori o’tkazuvchanlik oralig’iga va uzoq aloqa masofasiga ega bo’lgan ADSL qurilmasi yo’q, operatorlar esa uncha yuqori tezlikka ega bo’lmagan, lekin yaxshi, zamonaviy tarmoq arxitekturasiga ega bo’lgan texnologiyani talab qiladi, masalan IDSL bazasidagi (128 kbit/s) DSL ni va ikki sim orqali 768 kbit/s gacha tezlikni ta’minlovchi HDSL ni (yuqori tezlikli DSL), Foydalanuvchilar uchun esa aloqa masofasining uzunligi bilan bog’liq bo’lgan muammolarni hal qilish lozim.
Agar ADSL xizmati, ATS operatoridan uncha katta bo’lmagan masofagacha qo’llanilsa, ko’pgina mijozlar xizmatdan bebaxra qoladilar.
3.8. ADSL muammolarini hal qilish
ADSL ni qo’llagandama’lumotlar, dupleks shaklda, kabelning umumiy juftliklari bo’yicha uzatiladi. Uzatiladigan va qabul qilinadigan ma’lumotlar oqimini ajratish uchun ikki usuldan foydalaniladi; kanallarni chastota bo’yicha ajratish (FDM) va aks sado kompensatsiya (Echo Cfnceiation - EC) si. Kanallari chastota bo’yicha ajratilgan ADSL quydagi 6.11–rasmda ko’rsatilgan.
3.11–rasm. Kanallari chastota bo’yicha ajratilgan ADSL
 |
3.12–rasm. Ma’lumotlarni uzatish va qabul qilish yo’nalishidagi ajratish
Kanallarni chastota bo’yicha ajratish usuli
Bunday mexanizmni qo’llaganda, ma’lumotlar uzatiladigan past tezlikli kanal, darhol analog telefonlashtirish uchun qo’llaniladigin oraliq chastotada joylashadi. Ma’lumotlarni qabul qiluvchi yuqori tezlikli kanal ancha yuqori chastotada joylashadi. Oraliq chastota, bitta signal uzatadigan bitlar soniga bog’liq.
Aks sado kompensatsiya usuli
Bu mexanizmda, ma’lumotlar uzatiladigan past chastotali kanallar va ma’lumotlar qabul qilinadigan yuqori chastotali kanallar umumiy chastota diapazonida joylashadi. Bu kabelda so’nish kam bo’lgan past chastotalardan samarali foydalanish imkonini beradi.
Solishtirish usuli
Bunday usul quyidagicha xususiyatarga ega:
- aks sado kompensatsiyasi 2 db ga yaxshilash imkonini beradi, lekin uning qo’llanilishi murakkab;
- EC (aks sado kompensatsiyalovchi) ning afzalligi, agar IDSL yoki 384 Kbit/s tezlikli vidiotelefoniya kabi yuqori tezlikli texnologiyalarni qo’llaganda himoyalanganlik oshadi. Bunday holda FDM, yuqori tezlikli kanaldan qabul qilingan ma’lumotlardan yuqori chastotalarni ajratib olishni talab qiladi. Bu esa so’nishni oshishiga va uzatishning maksimal masofasini kamayishiga olib keladi.
- EC ni qo’llagandabitta chastota diapazonida ikkita kanaldan foydalanish, shaxsiy shovqinlarni yuzaga kelishiga olib keladi. Bunday shovqinlar FDM da bo’lmaydi.
- ADSL standarti, FDM mexanizmi kabi EC larni qo’llagandaHam turli qurilmalar orasidagi o’zaro bog’liqligini qarab chiqadi, aniq bir mexanizmni tanlash, ulanish amalga oshganda aniqlanadi.
3.9. Abonent liniyalarining turlari va ularning parametrlari
Abonent tarmoqlarini qurishda liniyalarni tanlash, eng katta ahamiyatga ega. Chunki bunday liniyalar mijozga axborotlarni etarli darajada sifatli uzatishni kafolatlashi lozim. Uzatiladigan signallarning bunday sifat ko’rsatkichlari qo’llaniladigan abonent liniyalarining parametrlari bilan xarakterlanadi. Shuning uchun bunday liniyalarda qo’llaniladigan kabellarni tanlashda parametrlariga juda katta ahamiyat beriladi. Quyida, abonent tarmoqlarida qo’llaniladigan liniyalarning turlari ko’rsatilgan:
1. Korxona yoki birlashmalarda qo’llaniladigan abonent liniyasi, bunda yuklamalar oqimi 0,2 erl. gacha borishi mumkin;
2. Kvartira sektori, shaxsiy yoki ommoviy mijozlarning abonent liniyalari;
3. Maxalliy aloqa, taksafon liniyalari;
4. Shkaflararo telefon aloqasiga taksafon liniyalari;
5. Pullik servis xizmati uchun mo’ljallangan taksafon liniyalari;
6. Shaharlararo yoki mintaqa ichkarisi aloqasi uchun mo’ljallangan so’zlashuv punktlari liniyalari.
Shahar telefon tarmog’ining abonent liniyalarida «T» (telefon uchun) rusumli kabellar qo’llaniladi. Bu kabellar o’zining izolyatsiyasiga ko’ra TG, TPP, TPV va boshqa rusumli bo’lishi mumkin, ya’ni «P» polietilen qobiqli, «V» polivinilxlorid, «G» yalang’och (qobiq izolyatsiyasi) degan ma’noni anglatadi. Shuningdek bu kabellarni zirklangan turlari ham mavjud (GPPB, TPPBG va boshqalar). Odatdagi abonent liniyalari (mis juftliklar) quyidagi parametrlarga ega:
- shleyf qarshiligi 1000 Om, uzoqda joylashgan abonentlar uchun 2000 Omdan oshmasligi kerak;
- telefon aparati bilan birga abonent liniyasining shleyf qarshiligi 1800 Om;
- erga nisbatan va o’tkazgichlar orasidagi sig’im 0,5 mkf, uzoqda joylashgan abonentlar uchun 1 mkf gacha bo’lishi mumkin;
- o’tkazgichlararo hamda har bir o’tkazgichning erga nisbatan izolyatsiya qarshiligi 20 kOm dan kam bo’lmasligi kerak;
- liniyadagi so’nish 4,5 db (0,5 mm diametrli o’tkazgich uchun) va 35 db (0,32 mm diametrli o’tkazgich uchun);
- ikkita yonma-yon joylashgan abonent liniyasi uchun o’zaro o’tuvchi so’nish 69,5 db bo’lishi lozim.
Abonent liniyasi manzili xaqidagi axborot (raqam terish), uzatish va dekodli yoki ko’p chastotali kod orqali uzatiladigan qo’shimcha xizmatlar signalini uzatish imkonini berishi kerak. Bunda impulslar ketma-ketligi chastotasi sekundiga 9-11 impuls bo’lishi lozim.
Ko’p chastotali usul orqali abonent liniyasida signalizatsiya signallari uzatilganda, abonent liniyasi orqali har bir guruhdan ikki chastota uzatiladi.
- birinchi guruh – 697, 770, 852, 941 Gts,
- ikkinchi guruh - 1209, 1336, 1477, 1633 Gts.
Bu chastotalar 500 va 2000 Gts oralig’ida maxsus tanlangan. Chunki bu chastotalar so’zlashuv vaqtida paydo bo’ladigan tonlardan yaxshi himoyalangan va telefon traktlari orasidagi o’zaro o’tishlarning ta’siri kam. Bunda birinchi guruh chastotalarining qiymati -6 (+1-2) dB, ikkinchi guruh chastotalarining qiymati esa -3 (+1-2) dB. Boshlang’ich va so’zlashuv holatida ikki simli abonent liniyasiga telefon stantsiyasidan telefon apparatini ta’minlash uchun 33 V (standart qiymat 60 V) dan kam bo’lmagan kuchlanish yuboriladi. Bundan tashqari abonent liniyasi 25 (+1-3) Gts, 95 (+1-5) V li kuchlanishga ega bo’lgan chaqiruv signalini ham uzatish imkonini berishi kerak.
Nazorat savollari
1. Mavjud bo’lgan telefon tarmoqlari qanday tuzilgan?
2. Mavjud bo’lgan telefon tarmoqlari qanday kamchiliklarga ega?
3. Mahalliy telefon tarmoqlarida qaysi tizim keng tarqalgan?
4. Shkafli tizimning aflalligi nimada?
5. Zamonaviy aloqa tarmoqlari qanday tuziladi? Ularning afzalligi nimada?
6. Yuqori tezlikli abonent tarmoqlarini hosil qilishda maqsad nima?
7. Yuqori tezlikli abonent tarmoqlarini tashkil qilishda qanday texnologiyalarni qo’llash mumkin?
8. xDSL texnologiyasining qanday turlari mavjud?
9. ADSL texnologiyasining boshqa turdagi texnologiyalardan afzalligi nimada?
10. ADSL texnologiyasi qo’llanilgan abonent liniyalari qanday tashkil qilinadi?
11. ADSL da qanday muammolar yuzaga keladi?
12. ADSL muammolarini qanday hal qilish mumkin?
13. Abonent liniyalarining qanday parametrlarini bilasiz?
ASOSIY ADABIYOTLAR
1. Yu.V. Skalin, A.G. Bernshteyn, A.D. Finkevich. “Öèôðîâûå ñèñòåìû ïåðåäà÷è” Moskva. Radio i svyaz. 1988.
2. “Ìíîãîêàíàëüíûå ñèñòåìû ïåðåäà÷è”. Pod redaksiey N.N. Baevoy i V.N. Gordienko. Moskva. Radio i svyaz. 1997.
3. N.N. Slepov. “Ñîâðåìåííûå òåõíîëîãèè öèôðîâûõ îïòîâîëîêîííûõ ñåòåé ñâÿçè”. (ATM, PDH, SDH, SONET i WDM) Moskva. Radio i svyaz. 2000.
4. I.G. Baklanov. “Òåõíîëîãèè èçìåðåíèé ïåðâè÷íîé ñåòè”. CH1, CH2. Moskva EKO-TRENDZ 2000.
5. “Öèôðîâûå è àíàëîãîâûå ñèñòåìû ïåðåäà÷è”. Pod redaktsiey V.I. Ivanova. Moskva. Goryachaya liniya-Telekom. 2003.
6. V.N. Gordienko, M.S. Tveretskiy. “Ìíîãîêàíàëüíûå òåëåêîììóíèêà-öèîííûå ñèñòåìû”. Moskva. Goryachaya liniya-Telekom 2005.
7. Yu.A. Parfenov, A.G. Miroshnikov. “Öèôðîâûå ñåòè äîñòóïà. Ìåäíûå êàáåëè è îáîðóäîâàíèå”. NATEKS-EKO-TRENDZ. Moskva 2005.
QO’SHIMCHA ADABIYOTLAR
1. Fanga oid elektron darslik va o’quv qo’llanmalari
2. Elektron multimediali o’quv qo’llanmalari
3. Fanga oid ko’rgazmali qurollar
4. Internet tarmog’i
MUNDARIJA
SO’Z BOSHI
Kirish.......................................................................................................................4
1. BO’LIM. SINXRON RAQAMLI TELEKOMMUNIKATSIYA TIZIMLARI
1.1. Sinxron raqamli ierarxiya (SDH)ning tuzilish xususiyatlari............................5
1.2. SDH ni hosil qilishdan maqsad........................................................................6
1.3. SDH ning afzalligi............................................................................................7
1.4. Sinxron raqamli ierarxiyaning raqamli uzatish tizimlari..................................7
1.5. SDHda oqimlarni umumiy multipleksorlash sxemasi …...............................10
1.6. STM-1 modulining shakllanishi.....................................................................12
1.7. STM-N freymining tuzilishi...........................................................................14
1.8. STM-1 uchun SOH sarlavxasining tuzilishi...................................................14
1.9. SDH tarmoqlarining funktsional modullapi..................................................19
1.9.1. Sinxron raqamli ierarxiya multipleksorlari..................................................20
1.9.2. Sinxron raqamli ierarxiya regeneratorlari....................................................21
1.9.3. Sinxron raqamli ierarxiya kommutatorlari...................................................21
1.9.4. Sinxron raqamli ierarxiya kontsentratorlari.................................................23
1.10. SDH tarmoqlarining bazaviy topologiyalari................................................24
1.10.1. “Nuqta-nuqta” topologiyasi.......................................................................24
1.10.2. “Ketma-ket liniya zanjiri” topologiyasi.....................................................25
1.10.3. Kontsentrator funktsiyasini qo’llovchi “yuluzcha” topologiyasi..............25
1.10.4. “Xalqa” topologiyasi..................................................................................26
1.10.5. Yacheyka topologiyasi...............................................................................28
1.11. Raqamli tarmoqlarda sinxronizatsiya.........................................................29
1. 11.1. Sinxrosignal manbalarining asosiy parametrlari.......................................29
1. 11.2. Sinxronizatsiya tizimlarining asosiy parametrlari.....................................30
1. 11.3. Vaqtoralig’i xatoligi. TIE..........................................................................30
1. 11.4. Vaqtoralig’ining maksimal xatoligi MTIE................................................31
1. 11.5. SDHda TIE va MTIE parametrlari............................................................32
1. 11.6. Sinxronizatsiya signallari va ularning mo’’tadilligiga ta’sir qiluvchi omillar........................................................................................................33
1. 12. SDHda sinxronizatsiya tizimining tuzilishi.................................................34
1. 13. Telekommunikatsiya tarmoqlarini boshqarish. Tarmoqni boshqarishning to’rt satxli modeli........................................................................................38
1. 13.1. Element menenjer........................................................................................41
1. 13.2. Tarmoq menenjeri.......................................................................................42
1. 13.3. DCC kanallari asosida tarmoqni boshqarish...............................................44
1. 13.4. TMN arxitekturasi.......................................................................................47
1. 13.5. Avariya holatida axborotlarni boshqarish...................................................49
2. BO’LIM. WDM VA WDM TEXNOLOGIYALARI
2.1. WDM texnologiyasi......................................................................................54
2.2. WDMli tizimlarning blok-sxemasi................................................................55
2.3. WDM multipleksorlarini qo’llash..................................................................55
2.4. Transport texnologiyalari bilan WDM modelining o’zaro bog’lanishi......................................................................................................56
2.5. WDM da multipleksorlash sxemasi................................................................57
2.6. WDM sinflari..................................................................................................58
2.7. WDM texnologiyasining afzalliklari va kamchiliklari...................................58
2.8. DWDM texnologiyasi.....................................................................................59
2.9. Shahar sharoitida DWDM texnologiyasini qo’llash.......................................61
3. BO’LIM. ABONENTLAR ULANUVCHI TARMOQLARNING TELEKOMMUNIKATSIYA UZATISH TIZIMLARI
3.1. Mavjud bo’lgan telefon tarmoqlarining tuzilishi............................................64
3.2. Abonent tarmoqlarida yuzaga keluvchi muammolar......................................68
3.3. Zamonaviy aloqa tarmoqlarining tuzilishi......................................................70
3.4. Abonent tarmoqlarida xDSL texnologiyasini qo’llash...................................74
3.5. xDSL texnologiyasining turlari.......................................................................76
3.6. Raqamli assimetrik abonent liniyasini tashkil qilish.......................................78
3.7. ADSL muammolari.........................................................................................78
3.8. ADSL muammolarini hal qilish......................................................................79
3.9. Abonent liniyalarining turlari va ularning parametrlari..................................81
ADABIYOTLAR………………………………………………………………....84
Telekommunikatsiyauzatish tizimlari
O’quv qo’llanma, 2-qism
«Telekommunikatsiya texnologiyalari»
fakulteti uslubiy kengashida ko’rib
chiqilgan va nashrga tavsiya etilgan.
(2008 yil 14.06.¹55 -sonli bayonnoma)
Mualliflar: R.N. Radjapova
R.K. Atametov
Muxarrir: N.X. Gulto’rayev
Matnni teruvchilar: J.B.Xorunov
N. M. Gulyamov