6. EZN-1  QISMI BO’YIChA YaKUNIY TEST VA ASOSIY TUShUNChALAR

Xurmatli kitobxon, kitobning avvalgi boblarini yetarli darajada yaxshi o’rganib chiqib, fan bo’yicha umumiy tasavvurga ega bo’ldingiz degan umiddamiz. Ammo fanning maqsadi u bo’yicha sistemali bilimga ega bo’lish, ya'ni keyingi maxsus fanlarni o’rganishga "chiqish" bo’lib xizmat qiladigan bilimlarni egallashdir. Shy o’rinda mutaxassislarni tayyorlash tizimida EZN fanining tutgan o’rni haqida gapirib o’tish o’rinli bo’ladi.

Aloqa mutaxassislarini tayyorlashning butun tizimini, aloqa texnikasini o’zlashtirishning uchta asosiy darajasi ierarxiyasi ko’rinishida ifodalash mumkin:

1. Radiodetallar (rezistorlar, kondensatorlar, induktiv ғaltaklar, transformatorlar) va elektron asboblar (diodlar, tranzistorlar, elektron lampalar) darajasi.

2. Funktsional tugunlar darajasi, ya'ni birinchi daraja elementlarining barqaror uyғunlashuvi bo’lib, ularning har biri aniq bir funktsiyani bajaradi. Sxemada biz ularni kvadrat, uchburchak va h.k.lar ko’rinishida belgilab o’rganganmiz. bularga masalan, analogli texnikada quyidagilar kiradi: manbalar va signal kuchaytirgichlari, filtrlar, generatorlar, chegaralovchilar, chastota qayta almashtiruvchilari va liniyalar.

3. Kanal darajasi. Kanal, signalni manbadan iste'molchiga uzatishni ta'minlovchi texnik vositalar kompleksidan iborat. Bunga misol qilib telegraf, telefon, televizion kanallarni, axborotlarni uzatish kanali va h.k. larni keltirish mumkin.

Ierarxiyaning bu darajalari orasidagi o’tishlar nazariy fanlar yordamida tushuntiriladi. Hususan, EZN-1 qismi (hisob yordamida) birinchi darajadan ikkinchisiga o’tishni tushuntiradi. Bundan kursning spetsifik masalalari kelib chiqadi. Bular: elementlarning ideallashtirilgan modellarini ko’rish, ularni barqaror hamda o’tish holatlarida tekshirish, sodda sxemalarni hisoblash, ularning uzatish funktsiyalarini aniqlash. Bu masalalar bo’lim testini tadqiq qilishning asosi bo’lib xizmat qiladi. Quyida tayyorlanish uchun tekshiruv savollari ro’yxatini keltiramiz.

1. EZning elementlari va ularning tenglamalari.

2. Tushushcha: tugun, kontur va Kirxgof tenglamalari.

3. EZning barqaror holatlari:

a. o’zgarmas tok holati;

b. garmonik tok holati;

v. davriy nosinusoidal tok holati.

4. Kommutatsiya va EZ ning o’tish holati.

5. O’zgarmas tok EZ ining elementlari va ularning tenglamalari.

6. Garmonik tok EZ ining elementlari, kompleks formada ularning tenglamalari.

7. Davriy tok EZ ining elementlari, kompleks formada ularning tenglamalari.

8. O’tish holatida EZ ning elementlari, integro-differentsial ko’rinishda ularning tenglamalari.

9. O’tish holatida EZ ining elementlari, operator ko’rinishda ularning tenglamalari.

10. Ekvivalent qayta almashtirish usuli bilan hisoblash, boshqaruvchi manbalar uchun uning o’ziga xos xususiyatlari.

11. Kontur toklar usuli bo’yicha hisoblash, boshqaruvchi manbalar uchun uning o’ziga xos xususiyatlari.

12. Tugunlardagi kuchlanishlar usuli bo’yicha hisoblash, boshqaruvchi manbalar uchun uning o’ziga xos xususiyatlari.

13. Ekvivalent manba usuli.

14. Sxema koeffitsientlari va funktsiyalari:

a. (kuchlanish) uzatish koeffitsienti;

b. kompleks uzatish koeffitsienti;

v. kompleks uzatish funktsiyasi;

g. operator uzatish funktsiyasi;

15. Keng tarqalgan tasirlar (signallar): davriy va birtomonlama.

16. Sodda tasirlarga zanjir javoblarini aniqlash:

a. birlik zinasimon funktsiyaga;

b. delta-funktsiyaga.

17. Uchfazali zanjirlar va ularni hisoblash:

a. generator bilan yukni "yulduz-yulduz" ko’rinishida ulash;

b. generator bilan yukni "uchburchak-uchburchak" ko’rinishida ulash;

18. Sodda RL- va RC-zanjirlar, ularning chastotaviy xarakteristikalari:

a. amplituda-chastotaviy xarakteristikalari (AChX);

b. faza-chastotaviy xarakteristikalari (FChX);

v. garmonik signal buzilishsiz uzatiladigan chastotaviy oraliqni aniqlash.

19. Ketma-ket tebranish konturi:

a. parametrlari;

b. chastotaviy xarakteristikalari.

20. Parallel tebranish konturi:

a. parametrlari;

b. chastotaviy xarakteristikalari.

21. Boғlangan tebranish konturlarni:

a. modeli;

b. chastotaviy xarakteristikalari.

22. O’tish jarayonini hisoblashning klassik usuli, holatlar o’zgaruvchilari usulidan foydalanishda uning o’ziga xos xususiyatlari.

23. O’tish jarayonini hisoblashning operator usuli.

24. zanjirning vaqt doimiysi, bitta reaktiv elementli zanjirdagi o’tish toki va kuchlanishning o’zgarish xarakteri.

25. Ketma-ket RLC – konturda o’tish jarayonlari:

a. nodavriy holat;

b. tebranuvchan holat;

v. konturlar asilligining holatlar bilan boғlanishi.

26. Zanjirning barqarorligi haqida tushuncha.

Kitobning tayanch konspektlarini yana bir bor ko’rib chiqishni taklif qilamiz. Bu Sizning kursni sistemali tushunishingizga yordam beradi va test topshiriqlarini bajarishga tayyorlaydi.  Bosqichli testga yo’naltirish maqsadida Sizga avvalgi mavzu topshiriqlaridan tuzilgan yiғma testni taklif qilamiz:

2-mavzu bo’yicha topshiriqlar "Elektr zanjirni hisoblashning usullari, qonunlari va asosiy tushunchalari": 1.a, 2.a, Z.a, 7 a, 8.a, 10.a, 12.a, 13.a, 15.a, 16.b.

3-mavzu bo’yicha topshiriqlar “Garmonik tok elektr zanjirlari":  1.a, 1.v, 2,a, 3.b, 4.b, 7.v, 9.a, 10.b, 11.a, 12.a, 15.a.

4-mavzu bo’yicha topshiriqlar "Chastotaviy-tanlovchi chiziqli elektr zanjirlar”: 1.b, 2.b, 5.a, 6.v, 7.b, 8.a, 10.a, 11.b, 13.a. 15.a.

5-mavzu bo’yicha topshiriqlar "ChEZ da o’tish jarayonlari”: 1.a, 2.a. Z.a, 4.a, 5.b, 11.a, 12.a., 13.b, 14.a, 15.a, 16.a.

Bosqichli testga 41 ta topshiriq kiritilgan. Ular qiyinligi jihatidan topshiriq yechimlarining o’rtacha bahosi 1,45 ballni tashkil etadigan qilib tanlangan. Bu mavzuni tushunish darajasida o’zlashtirishga mos keladi.

KIRISh TEKShIRUVI BO’YIChA TEST JAVOBLARI

MATEMATIKA

1(Д), 2(Г). 3(А), 4(А), 5(В), 6(Б), 7(B), 8(Б), 9(А), 10(Б), 11(Д), 12(Б), 13(А), 14(В), 15(А), 16(Д), 17(Б), 18(Б), 19(Д), 20(Г), 21(А), 22(A), 23(B).

FIZIKA FIZIKA1

(Г), 2(В), 3(А), 4(Б), 5(А), 6(Г), 7(Б), 8(А), 9(А), 10(A), 11(В), 12(Б), 13(Д), 14(В), 15(А), 16(Б), 17(B), 18(Г), 19(Д), 20(Б), 21(Б), 22(А), 23(Д), 24(Б), 25(В).

2-MAVZU BO’YIChA TEST JAVOBLARI

1.а(А), 1.б(В), 2.а(Г), 2.б(Б). 3.а(Б), 4.а(А), 5.(Б), 6.а(Г), 6.б(А), 7, (Д), 8. (Г), 9.а(Б), 9.б(В), 10.а(В), 10.б(В), 11.а(Б), 11.б(В), 12.а(Б), 12.б(Д), 13.а(В), 13.б(Д), 14.а(Г), 14.б(А), 14.в(Б), 15,а(А), 16.а(Б), 16.б(В), 17.а(А).

3-MAVZU BUIIChA TEST JAVOBLARI

1.а(Д), 1.б(Б), 1.в(А), 1.г(Б), 2.а(В), 2.б(В), 3.a(B), 3.б(Б), 4.a(B), 4.б(А), 5.a(B), 5.б(А), 6.а(Б), 6.б(А), 6.(В), 6.г(Г), 7.а(Б), 7.б(Г), 7.в(Г), 8.а(Г), 8.б(В), 9.а(Г), 10.а(Г), 10.б(Д), 11.а(Г), 11.B(A), 12.а(Г), 12.б(Г), 13.а(В) 14.а(Д), 14.б(Б), 15,а(А), 15.б(Б), 15.в(В), 16.а(Б), 16.б(Б), 18.а(Г).

4-MAVZU BO’YIChA TEST JAVOBLARI

1.а(Г), 1.б(В), 1.в(А), 2.а(Г). 2.б(В), 2.в(Д), 3.а(Б), 3.а(Г), 3.в(Б), 3.г(А), 4.а(Б), 4.б(А), 4.г(А), 5.а(Б). 6.а(В). 6.б(B), 6.в(Д), 7.а(Б), 8.а(В), 8.б(Д), 8.в(Д), 9.а(В), 9.б(Г), 10.а(Б). 10.а(Б), 11.а(Д), 11.б(Д), 11.в (Г), 12.а(В), 13.а(В), 13.б(Б), 14.а(А), 14.б(Б). 15.а(Г), 17.а(В).

5-MAVZU BUIIChA TEST JAVOBLARI

1.а(Б), 2.а(В), 2.б(Д), 2.в(Г), 2.г(Г), 2д(Б), 2.е(Б), 2ж(Б), 3.а(Б), 3. б(Д), 4.а(Г), 5.а(А), 5.б(А), 6.а(А), 6.б(Б), 7.а(В), 7.б(Б), 7.в(Д), 8.а(Д), 9.а(А), 9.б(Г), 10.а(Г), 10.б(Г), 11.а(В), 11.б(Б), 12.а(Б), 12.б(Г), 13.а(А), 13.б(А), 14.a(Г), 14.б(Б), 14.в(Г), 15.а(А), 16.а(Б), 16.б(А), 17. а(Д).

ILOVA

Matematika bo’yicha zarur tushunchalar

1-Jadval

Haqiqiy sonlara + b = b + a, a × b = b × a   (kommutativlik)

а + (b + с) = (а + b) + с = а + b + с

                                                                 (assotsiativlik)

a × (b × c) = (а × b) × с = а × b × с

a × 1 = a (birlik)

а × (b + c) = a × b + a × c  (distributivlik)

Agar а + с = b + с bo’lsa,  a = b

c × а = с × b (с ¹0) bo’lsa,  а = b    (qisqartirish) а + 0 = а. а × 0 = 0

а + (-а) = а - а = 0, а × а^-1 = а/а = 1 (а ¹ 0)

Nolga bo’lish mumkin emas 

 - а absolyut kattalik

bo’lganda b ¹ 0

darajalar ,  yechim mavjud xⁿ = a

Logarifmlar x = log a, yechim mavjud с^x = a 

Yiғindi

Ko’paytma

2-Jadval

Kompleks sonlar

Yozishning algebraik shakli  = а+ jb,  а — haqiqiy qism

b — mavhum qism      (a = Re )

j — mavhum birlik   (b = Im )

Agar va

,  agar va 

, agar а = b = 0 

 Yiғindi

Ko’paytma

Bo’luv

(с₂ ¹ 0)

Yozishning trigonometrik shakliМодуль

argumenti

   (а ¹ 0)

Ko’paytma 

Bo’luv  (с₂ ¹ 0)

Daraja

Yozishning ko’rsatkichli shakli

Ko’paytma

Bo’lish

3-Jadval

Aniqlovchilar

Aniqlovchi (determinant)

         a_ik –м i – qатор раqами

                  k – ustun raqami

Qatorlar va ustunlar bo’yicha yoyish                      (j = 1, 2, …, n)

a_ik elementning A_ik algebraik qo’shimchasi

Aniqlovchidagi a_ik elementga D_ik minori

Misol: qatorlar bo’yicha yoyish

4-Jadval

Algebraik tenglamalar

Chiziqli tenglamalar                                 YEchimax = b ёки ax – b = 0                               (а ¹ 0)

Kvadrat tenglama

           (а ¹ 0)

Ikki noma'lumli chiziqli                            YEchim

tenglamalar sistemasi                         1. Tushirib qoldirish usuli

                                 2. Aniqlovchilar usuli

                                     (Kramer qoidasi)

3. Matritsa usuli

Uch noma'lumli                       Sistema aniqlovchi

YEchim 

      3-jad.ga qarang

5-Jadval

Matritsalar

m Х n o’lchamli matritsa

                                                            a_ik – elementlar

qator raqami

ustun raqami

       i –  

k –

n=1 – bo’lganda ustun-matritsa

bo’lganda qator-matritsa

bo’lganda kvadrat matritsa

Matritsalar yiғindasi

Agarm=1 –m=n –  a_ik = b_ik bo’lsa, hamma I va k lar uchun ,

matritsalar tengligi:

Skalyarga ko’paytirish

Matritsalarni ko’paytirish

“Qator-ustun” qoidasi bo’yicha

[a] × [b] ¹[b] × [a]

Transponirlangan matritsa 

Teskari matritsa 

A_ik - |a_ik| aniqlovchida aik elementning algebraik  qo’shimchasi (3-jad.ga qarang)

Birlik matritsa [1] = [a] × [a]^-1

Matritsali tenglamalarni yechish

[a] ×[b]=[c]                [b]     matritsaga nisbatan

[a]^-1 [a] ×[b] = [a]^-1 [c], [b] = [a]^-1 [c]

6-Jadval

Differentsial tenglamalar

Ko’paytma (x ga nisbatan u ning o’zgarish tezligiga teng)

Integral

Xossa

Bo’laklab integrallash

(Bir jinsli) differentsial tenglamalar

Birinchi tartibli   (a₀ ¹0)

YEchim:

Ikkinchi tartibli   (a₀ ¹0)

YEchim

7-Jadval

Fure qatorlari

Trigonometrik shakli

1)

bu yerda

n = 0 bo’lganda a₀ = a_n

2)

3)

Kompleks shakli

Simmetriya ko’rinishlari

1)  Ordinata o’qiga nisbatan (juft funktsiya)f(t) = f(-t),  (b_n = 0)

1)  Koordinata boshiga nisbatan (toq funktsiya)

f(t) = -f(-t),  (а₀ = а_n = 0)

1)  Abstsissa o’qiga nisbatan  (а₀ = а_2n = b_2n =c_2n = 0)

1) 1-п. ва 3-п. baravar bajariladi

    (а₀ = а_2n = b_2n =c_2n = 0)

2) 2-п. ва 3-п. baravar bajariladi

  (а₀ = а_2n = b_2n =c_2n = 0)

8-Jadval

Laplas qayta almashishlari

To’ғri

  t- haqiqiy o’zgaruvchi  f(t) – original

F(p)=Li[(t),p]     ёки      F(p)¸ f(t)

Teskari

p= s +jw

F(p) – tasvir

F(p)=L^-1 [(t),p]     ёки      F(p)¸ f(t)

Ratsional tasvirlardan originallarga o’tish formulasi

 (t > 0)

p_k – (F₂(p)=0) maxraj polinomining oddiy ildizlari

Qayta almashish xossalari

                                            Original            Tasvir

Chiziqlilik                 

Differentsiallash         f`(t)                     p F(p) – f(0)

Integrallash                     

f(at) masshtab o’zgarishi            (a> 0)

Argument siljishi               (t₁ ³ 0)

O’rash                         

Chegaralar 

Fizikadan zarur tushunchalar

9-Jadval

   Formulalar

Elektr zaryadining saqlanish qonuni

Kulon qonuni

Nuqtaviy zaryad elektr maydonining kuchlanganligi

Kuchlanish                                           Elektr siғimi

EYuK                           Tok kuchi                      Om qonuni

Magnit induktsiyasi

Amper kuchi                     Lorens kuchi

Magnit oqimi va                      Elektromagnit induktsiyasi qonuni

 oqim ilashuvi

Induktivlik                                            O’zinduktsiya EYuKi

10-Jadval

Sxema	Belgilash	Birliklar va kattaliklarning qiymatlari
	q – elektr zaryadi Fэ – elektr o’zaro ta'sirning kuch modeli e0 – dielektrik doimiy  - elektr maydoni kuchlanganligi vektori U – kuchlanish С – elektr siғimi I – tok kuchi R – elektr qarshilik Rич  - ichki qarshilik е – (EYuK) tok manbaning elektr yurituvchi kuchi Ar – tashqi kuchlarning ishi  - magnit induktsiyasi vektori ei – induktsiya EYuKi Ф – magnit oqimi L – induktivlik m0 – magnit doimiysi w – o’ramlar soni	1 Kl (kulon) 1 N (nyuton) 8,85 × 10^-12   1 NG'Kl yoki 1 VG'm 1 V (volt) 1 F (farada) 1 A (amper) 1 Om (om) 1 Om 1 V 1 Dj (djoul) 1 Tl (tesla) 1 V 1 Vb (veber) 1 Gn (genri)

11-Jadval

Formulalar

Elektromagnit garmonik tebranishlar

Rezonans

Bir jinsli magnit maydonidagi o’ram

O’zgaruvchan tok zanjirida induktivlik va siғim

12-Jadval

Sxema	Belgilash	Birliklar va kattaliklarning qiymatlari
	w - tsiklik (burchak) chastota  - faza j0 - davriy jarayon chastotasi f – boshlanғich faza T – tebranish davri e – induktsiya EYuKi i – tok kuchining oniy qiymati F – magnit oqimi V – magnit induktsiyasi S – kontur yuzasi uR  - rezistordagi kuchlanishning oniy qiymati uL  - ғaltakdagi kuchlanishning oniy qiymati uC – kondensatordagi kuchlanishning oniy qiymati Um – kuchlanish tebranishlarining amplitudasi Im – tok kuchi tebranishlarining amplitudasi R -  aktiv qarshilik xL  - induktiv qarshilik xS – siғimiy qarshilik	1 с^-1 1 Gs 1 s 1 V 1 A (amper) 1 A 1 Vb 1 Tl 1 m2 1 V 1 V 1 V 1V 1 A 1 Om 1 Om 1 Om

ADABIYoT

1. Bronshteyn I.N., Semendyaev K.A. Spravochnik po matematike dlya injenerov i uchahixsya vuzov. — M: Nauka, 1988. 976 s.

2. Dmitriev V.N., Zelinskiy M.M., Shashkov M.S. Sbornik zadaniy dlya testovogo kontrolya po TES. Chast I. Tashkent. 1997. TEIS.

3. Prikladno'e programmo' po kursu TLES. Ch.1 dlya mikro-EVM  «Elektronika BZ-34". Spravochnoe metodicheskoe rukovodstvo G'sost. Dmitriev V. N. — Tashkent: TEIS, 1985. — 71 s.

4. Dyakonov V.P. Spravochnik po algoritmam i programma: na yazo'ke Beysik dlya personalno'x EVM.— M: Nauka, 1989. — 240 s.

5. Savelev N.V. Kurs Fiziki. Ucheb.: V 3-x t. T.2. Elektrichestvo. Kolebaniya i volno'. Volnovaya optika. M: Nauka, 1989. 464 s.

6. Savelev H.V. Sbornik voprosov i zadach po obhey fizike. -M Nauka, 1988.

288 s.

7. Shebes M.R., Kablukova M. V. Zadachnik po teorii lineyno'x elektricheskix tsepey. — M: Vo'ssh. shk.  1990. 544 s.

8. Osnovo' teorii tsepey.: Uchebnik dlya vuzov. G' G. V. Zeveke, P.A. Ionkin, A.V. Netushil, S.V. Straxov, — M: Energoatomizdat, 1989. - 528 s.

9. Metodicheskoe posobie po organizatsii avtomatizirovannogo testovogo kontrolya znaniy studentov. G'Sost.: Shashkov M.S, Son V. M., Mehaninov S. V. — Tashkent, TEIS, 1991. - 20 s.

10. Russcha-o’zbekcha politexnika atamalari to’plami. Toshkeng UzLA "Fan" nashriyoti. Tashkekg-1995.

MUNDARIJA

So’zboshi …………………………………………………………………3

Test vazifalarini yechish usuliyati…………………………………….5

         I qism

1.       Zarur boshlanғich tushunchalar………………………………………….13

1.1.    Matematika ………………………………………………………….13

1.1.1. Matematikadan vazifalarni yechishga doir misolar………………13

1.2.    Fizika ………………………………………………………………..16

1.2.1. Fizikadan vazifalarni yechishga doir misolar…………………….16

1.3.    Boshlanғich sinovga doir test vazifalari namunalari …………...22

1.3.1 Matematikaga doir testlar …………………………………………..22

1.3.2. Fizikaga doir testlar ……………………………………………….26

2.       Asosiy tushunchalar.Elektr zanjirlarining qonunlari va

     hisoblash usullari ………………………………………………………31

2-mavzudan tayanch konspektlar ……………………………………………...32

2-mavzuga doir test misoli …………………………………………………49

3.Mavzu. Garmonik tok elektr zanjirlari ………………………………..59

3-mavzudan tayanch konspektlar ……………………………………………...60

3-mavzuga doir test misoli …………………………………………………78

4. Chastotaviy tanlovchi chiziqli elektr zanjirlar ………………………92

4-mavzudan tayanch konspektlar ……………………………………………...93

4-mavzuga doir test misol…………………………………………………110

5. Chiziqli elektr zanjirlarda o’tish jarayonlari ………………………126

5-mavzudan tayanch konspektlar……………………………………………..127

5-mavzuga doir test misoli  ……………………………………………….144

6. EZN-1 qismi bo’yicha yakuniy test va asosiy tushunchalar……………..155

Kirish tekshiruvi bo’yicha test javoblari………………………………..158

Ilova..……………………………………………………………………….159

Adabiyot………………………………………………………………………171

Davidov Sadriddin Ro’zievich

Dmitriev Vadim Nikolaevich

Zelinskiy Mixail Mixaylovich

To’laganova Vasila Abdusattarovna

Shashkov Mixail Sergeevich.

ELEKTR ZANJIRLARI NAZARIYaSI.

TECT SINOVLARIDAN VAZIFALAR TO’PLAMI

1 bo’lim

Oliy o’quv yurtlari uchun «Elektr zanjirlari nazariyasi» fanidan o’quv qo’llanmasi.

2- nashr

1998-yil 13 yanvardagi EZN kafedrasi

majlisida 5-bayonnoma bilan tasdiqlangan

Mas'ul muharrir: Dmitriev V.N.

Muharrirlik-korrekturaviy xayat:

Muharrir: Parpieva K.

Dizayn va EHMda harf teruvchi: Nosirova F. Z.

Texnik korrektor: Safonova YE. V.