ELEKTR ZANJIRLARI NAZARIYASI.

TECT SINOVLARIDAN VAZIFALAR TO’PLAMI

1 bo’lim

Oliy o’quv yurtlari uchun «Elektr zanjirlari nazariyasi» fanidan o’quv qo’llanmasi.

UDK 621.373 (075)

Davidov S.R.,  Dmitriev V.N., Zelinskiy M.M., To’laganova V.A., Shashkov M.S.

Elektr zanjirlari nazariyasi. Test sinovlaridan vazifalar to’plami, 1 bo’lim. O’quv qo’llanma -Toshkent: TEAI. 1998. -172b.

EZN kursiga doir test sinovlari uchun vazifalar to’plami tarkibiga asosiy qoidalar va munosabatlar ko’rinishidagi qisqacha ma'lumotlar, tafsilotlari  va tushuntirishlari  bilan ta'minlangan namunaviy misollar, hisoblash formulalari, kurs hajmini o’zlashtirishni kirishda, oraliqda va natijaviy sinovlariga doir  test vazifalari misollari kiradi.

Qo’llanma oliy o’quv yurtlarining radiotexnikaviy va telekommunikatsiyaviy mutaxassisliklari studentlari, o’qituvchilariga mo’ljallangan.

SO’ZBOShI

         Elektr zanjirlari nazariyasi (EZN) kursi aloqa soxasi uchun mytaxassislar tayyorlashda ko’pgina maxsus fanlar uchun assosiy nazariy manbadir.

Mazkur qo’llanmaning maqsadi EZN kursi bo’yicha butun bir o’quv qo’llanmasi bo’lmagan va hozircha notanishroq bo’lgan bilimlarni test sinovlar yordamida tekshirish usulini o’zlashtirish  jarayoni davom etayotgan hozirgi qiyin sharoitda talabalarga yordam ko’rsatishdan iborat.

Qo’lyozmaning har bir bobi boshlanishida asosiy nazariy tushunchalar va formulalar keltiriladi, so’ngra namunaviy vazifalarni yechish tushuntiriladi va nihoyat, vazifalar beriladi. Bunday yondoshish kurs materialini amaliy-ta'sirchan o’zlashtirish imkonini yaratadi.

Materialni bayon etish tayyopgaplikniig uch xil darajasini nazarda tutadi.

Birinchi daraja kursni qoniqarli  egallashga mos kelish lozim va u talabaning TATUda o’qishni muvaffaqiyatli davom ettirishi uchun bemalol yetarli bo’lib, o’z ichiga fundamental tushunchalarni va ulardagi eng oddiy vazifalapning echimlarini topishni oladi. Bu darajaga eng ko’p vazifalar to’g’ri keladi.

Ikkinchi daraja yaxshi va a'lo bilimga to’g’ri kelib, o’z ichiga chuqur o’zlashtirishni talab qiluvchi murakkab vazifalarni oladi.

Uchinchi daraja EZN kursini chuqur egallashga mo’ljallangan bo’lib, u a'lo darajadagi bilimga mos keladi.

Har bir darajaga qarashli vazifalar tegishli belgilashlar bilan ta'minlangan.

Natijada har bir talaba quyiroq dapajani o’zlashtirib olgach, kuchini yuqoriroq darajada sinab ko’rib, kursni bir tekis o’rganish imkoniga ega bo’ladi.

Taklif etilayotgan vazifalarning o’ziga xosligi shundaki, ylap EZN kafedrasi o’qituvchilari jamoacining fanlararo aloqani va ayniqsa, kasbga taalluqli fanlar bilan bog’lanishini o’zlashtirishga doir ko’p yillik tajribasini o’zida  mujassamlantirgan. Vazifalarning deyarli yarim ozmi-ko’pmi aniq ifodalangan telekommunikatsiyaviy yo’nalishga  ega.

Talabalarning test nazorati yangi ko’rinishini o’zlashtirishdagi tajribalari hali ko’p emasligini hisobga olib, mualliflar qo’llanmaga test vazifalarining turlicha ko’rinishlari berilgan maxsus bob kiritganlar. Bu bobning kiritilishi faqat EZN kursini emas, balki boshqa ko’pgina test vazifalari bilan bog’liq bo’lgan kurslarni o’zlashtirishda ham asqotadi, degan umiddamiz.

TEST VAZIFALARINI YEChISh USULIYaTI

Mazkur kitob EZN kursi bo’yicha o’z-o’zini tekshirishga kerakli bo’lgan barcha manbani o’z ichiga olgan bo’lib, unga kursning to’rtta mavzusi va ikki xil tekshirish turi – kirish va natijaviy turiga bo’lingan tayanch konspektlar va test vazifalari kiradi.

O’z-o’zini tekshirish ishini tayanch konspektlarni o’rganishdan boshlash lozim. Har bir tayanch konspekti kichik mavzuchaga doir bir necha ta'riflar va asosiy ifodalalardan  iborat bo’lib, bir betni egallaydi.

Mavzu matnini o’qiganda tezda tanib olish uchun ifodalar va ta'riflarni yodlash lozim. Bu mavzu hajmini o’zlashtirishning birinchi, boshlang’ich bosqichi – taniy bilish bosqichidir. Har bir ifoda yoki ta'rifga doir test vazifasi tuzilishini yodda saqlash muhim. Shuning uchun ularniig  yoddan chiqib qolishi biror test vazifasi yechimida rad javobi olish bilan bapobardir. Ularni yaxshi o’rganish uchun, tayanch konspektini diqqat bilan o’qib chiqing, uchta – beshta ifoda va ta'riflarni birgalikda yodda saqlash oson, xayolda ylapni takrorlang va alohida daftarga yoddan qicqacha yozib, o’zingizni tekshiring. O’rganish va yodlashni tayanch konspektlarga  mos holda olib boring, chunki ularda material yaxshi joylashtirilgan. Yodlagan  ifodalar va ta'riflar 1-2 kun oralab takrorlanishi  lozim - bu yoddan chiqarishni sekinlashtiradi. 1-2 marta takrorlashdan keyinroq yodga olishda va tanishda Siz o’zingizda yetarlicha  ishonch sezasiz.

Lekin ifodalar va ta'riflarni yodlash yetarli emas - ularni albatta tushunish ham kerak. Bu o’zlashtirishning ikkinchi bocqichi - tushunish bosqichidir. Tushunish bu - shuning o’zini boshqacha yo’l bilan ayta bilishdir. Tushunishga erishish uchun «aylantirish» usulidan keng foydalaniladi. Ifodani "aylantirish" – by, masalan, uning o’ng tomonidagi o’zgaruvchi kattaliklarni galma-galdan aniqlash. Masalan, u q e – i • R ifodani  ye-ga, i-ga va R-ga nisbatan yechib, "aylantirish" mumkin. Shu tariqa, ta'rifni ham «aylantirish» mumkin,  bunda undagi ma'no saqlangan holda boshqa so’zlardan foydalaniladi.  Masalan: «Kommutatsiya» - bu ideal kalitning ylanishi va yzilishidir. Buni unga tengkuchli  bo’lgan boshqa ta'rif bilan almashtirish mumkin: «Kommutatsiya - bu qutblar juftligining ulanishi va uzilishidir». Nihoyat, agar ylanayotgan va uzilayotgan qutblarning bir necha juftliklari nazarda tutilayotgan bo’lsa, eng umumiy ko’rinishdagi  uchinchi ta'rifni keltirish mumkin: «Kommutatsiya - bu zanjir (parametrlari)ning ixtiyoriy birdan o’zgarishidir».

Kurs hajmini o’zlashtirishning yuqoriroq - uchinchi bocqichi ma'lum bir holatlarda ifodalar va ta'riflarni qo’llay bilishni talab qiladi. Bunda oldingi bosqichilardagi ma'lumotlardan tashqari, holatlar sharoitlariga: kattaliklarning ishoralari, o’lchov birliklari, ularning yo’nalishilari, hisoblashlarning xususiyatlariga katta e'tibor ajratish lozim. Ular to’g’ri natijani olish uchun zarurdir.

Ba'zi funktsiyalarni hisoblash xususiyatlapini alohida nazarda tutish lozim. Masalan,  R Q jx kompleks kattalik argumentini hicoblashda agstg xG'R funktsiya bir xil ishorali emasligi hamda x va R ning ishoralariga qarab, kompleks tekislikning  1-, 2-, 3- va 4-choraklarida joylashishi mumkin.

O’lchov belgilarni o’z o’rinlariga qo’yishda, ularni SI tizimiga o’tkazishda ham o’zingizni diqqat bilan tekshiring. Masalan, yuqoridagi ifodada u, e -voltlarda, R – Omlarda,  i – amperlarda o’lchanadi.

Endi test vazifalarini yechishga o’tamiz. Avvalo, ta'rifga ahamiyat bering:

Pedagogik test bir mavzuga birlashtirilgan, qisqa, aniq, fikrlashga ko’p vaqt talab qilmaydagan (2 daqiqagacha) (aksariyat, murakkabligi oshib boruvchi) vazifalardan iborat.

Demak, fikrlashga juda oz vaqt ajratilganligi  uchun xotira va turg’un holatlar amallapini bajarish ko’nikmalari eng katta kuch bilan ishlaydi. Bunday sharoitda ko’z xotirasi juda muhim bo’lib, uni «holatni ko’rishga qulay qilib, yaqqol tasavvur etgan holda» ishga solish lozim. Bu holatga sxema va uning parametrlari, ifoda va unga kiruvchi kattaliklar,  japayonni  yorituvchi grafik va hoqazolar kiradi. Ba'zi hollapda yordamchi chizma ham ko’maklashadi. Bunday yondoshish biror yechimni qabyl qilishni osonlashtiradi, chunki bunda aynan holatiy – tasavvurda fikrlash bog’liq bo’lgan bosh miya yarimsharining o’ng  yarmi javobgarlikni o’ziga  oladi. Bularning hammasi test vazifalarini yechishning birinchi xususiyatini aniqlaydi, ya'ni xotira faoliyatiga mo’ljallangan.

         Ularga qo’shimcha qilib, turli vazifalarning murakkabligini ta'kidlash kerak. Taniy bilishga mo’ljallangan vazifa shartli tarzda 1 ball baholanadi; o’ziga taniy bilishga doir vazifani, yana ifoda yoki ta'rifni «aylantirish» ga doir vazifani kirituvchi vazifa 1,5 ball  baholanadi. Qo’llay bilishga doir vazifa o’z ichiga taniy bilish, lozim bo’lsa «aylantirish» ni va barcha sharoitlarga diqqatni talab qiluvchi vazifani olgani sababli 2 ball baholanadi.

Demak,  bitta yechimning bahosi turlicha bo’lib, ball yig’ishning eng qulay yo’lini tanlash imkoniyati paydo bo’ladi. Bu esa test vazifalari yechishning ikkinchi xususiyatini belgilaydi. Agar tekshiriluvchi test hajmi bo’yicha pastroq – taniy bilish darajasida tayerlangan bo’lsa, diqqatni eng yengil vazifalarni yechishga qaratishi lozim. Lekin agar tekshiriluvchi juda yaxshi tayerlangan va ba'zi bo’limlarnigina yuqori   darajada o’zlashtirgan  bo’lsa, u holda diqqatni avvalo shu bo’limlarga doir vazifalarni yechishga qaratib, undan keyingina boshqa bo’limlapga o’tish zarur.

Test vazifalarni yechishning xususiy usullarini ylapning shakli bilan bog’lash maqsadga muvofiqdir. Eng ko’p ishlatiladigan to’rt shakl  mavjud:

O ch i q   sh a k l tekshiriluvchidan ta'rifga yoki ifodaga qo’shimcha  ko’pinishida ixtieriy javob talab qiladi. Bu amaliy va laboratoriya mashg’ulotlapida talabalar bilimini og’zaki yeki yozma tapzda xomaki tekshirish uchun ishlatilishi mumkin.

Y o’ l l a n m a. Diqqatingizga tarkibida hal qiluvchi ibora tushirib qoldirilgan vazifa taklif qilinadi. Ushbu iborani aniqlab, maxsus belgilangan joyga yozish talab qilinadi.

                                                               (zaryadlarning)

l-misol (ta'rifga doir). Elektr toki. . . . . . . . . . . .  ma'lum yo’nalishli harakatidan iborat.

2-misol (asosiy ifodaga doir). Potentsiallari   va  

bo’lgan nuqtalap orasidagi elektr  kuchlanishi   kabi aniqlanadi.

Bunday vazifalarni yechish xotira ishiga acoclangan bo’lib, ortiqcha tushuntirish talab qilmaydi.

Ya sh i r i n  sh a k l. Tekshiriluvchidan bir  necha javoblardan (5 tagacha) to’g’risini tanlay bilishni talab qiladi. Bu shakl eng ko’p ishlatiladigan shakl bo’lib, u bo’limlar orasidagi va yakuniy  (imtixon) tekshirish uchun ishlatiladi. Shuning uchun quyida kurs hajmini o’zlashtirishning ych xil bosqichiga mos bo’lgan turli murakkablikdagi shunday vazifalapni yechish xususiyatlarini ko’rib chiqamiz.

3-misol (ifodani taniy bilishga doir).

Sxemada I tokni aniqlang.

Javoblar:

A. EG'RICh

B. EG'R

V. EG'(RICh Q R)

G. E •(R Q RICh)

 D. E•R

To’g’ri javob: V.

Tushuntirish. Oldingi misollardagi kabi bu misolning yechimi ham hotira ishiga acoclanadi. Kerakli ifodani to’g’ridek tuyuluvchi bir necha ifodalar orasidan "tanib" olamiz. YEchimning taxminiy bahoci -1 ball.

4-misol (ifodani tushunishga doir).

Berilgan zanjir R q RICh. R qarshilik 3 marta ko’paysa I tok qanday o’zgaradi?

Javoblar:

         A. 3 marta kamayadi

         B. 2 marta kamayadi

         V. 1,5 marta kamayadi

         G. 3 marta ortadi

         D. 2 marta ortadi

                                                                                     To’g’ri javob: B.

Tushuntirish. Bu yerda I = E/(R + R_ич)  ifodani «aylantirish» talab qilinadi, ya'ni tok  qarshilikka teskari proportsional. Shuning uchun qarshiliklar yig’indisi ikki marta ortishi bilan tok ikki marta kamayadi. YEchimning taxminiy bahosi – 1,5 ball.

5 – misol (ifodani qo’llashga doir).

         Sxemada I tokni aniqlang.

Javoblar:

A. 5 mA

B. 2 mA

V. 2 A

G. 2 mA

D. 2 A                 

To’g’ri javob: G.

Tushuntirish. I tok sxemada odatda EYuK manbai bilan bir xil yo’nalishda bo’ladi. Bu sxemada esa ular qarama-qarshi yo’nalgan. E'tiborni kuchaytirib, by yerda tok oldiga manfiy ishora qo’yish kerak. I = E/(R + R_ич)  ifodada EYuKga voltlarda, qarshiliklarga kOm larda qiymatlar qo’yilishi - 2 mA javobni beradi. YEchimning taxminiy bahosi – 2 ball.

Odatdan tashqari holatlarda ifodalarni qo’llashga doir,  o’zlashtirishning to’rtinchi bosqichiga mos bo’lgan murakkabroq vazifalar uchraydi. Ulardan birini ko’rib chiqamiz.

6-misol (odatdan tashqari holatda ifodadan foydalanishga doir)

Sxemada  I tokni aniqlang.

         Javoblar:

         A. 2 mA

         B. 1 mA

         V. 0,4 mA

         G. 1,5 mA

         D. 0,5 mA

                                                                                                                 To’g’ri javob: D.

Tyshuntirish. Bunday hollarda ishlatiladigan asosiy ish – bu odatdan tashqari vazifani odatdagi va vazifaga keltirishdan iborat. Bu misolda masala odatdagi shakldagi (5 misol) masalaga keltiriladi. Buning uchun a va b nuqtalar orasidagi ikkita R qarshilik bitta ekvivalent: qarshilik bilan almashtiriladi. Sxema quyidagi rasmdagi kabi o’zgaradi: Endi manba orqali o’taetgan tokni topish qiyin emas I`= 10/(5+5) = 1 мА.

Olingan sxemani kuzatib, I=I`/2  ekanini ko’ramiz, chunki a va b nuqtalar orasidagi ikala qarshiliklar o’zaro teng. I` tok ular orasida teng ikkiga bo’linadi. Shunday qilib I q 0,5 mA. YEchimning taxminiy bahosi 2,5 ball.

M o s l i k k a  d o i r  v a z i f a.

Bu vazifaning ma'nosi birinchi elementlar to’plamining ikkinchi elementlap to’plamiga mosligini aniqlab ko’rsatishdir. Bu tur vazifa ko’pincha jadval ko’pinishida bepilib, jadval hajmini bilishni tekshirish (elementlar va ularning tenglamalari, sxemalar va ylarning fynktsiyalari,  originallap va ylarning tasvirlari) uchun qo’llanadi va testlarda ko’p ishlatiladi.

Y o’ l l a n m a: harflar  bilan belgilangan chapki  qator elementlariga raqamlar bilan belgilangan o’ng kator elementlapining mosligini belgilang.

7-misol.

Sxemalar                                                                       Ekvivalent qarshiliklar ifodalari

Javoblar:

 A. a-1                  B. a-2          V. a-3              G. a-4               D. a-5

     b-3                      b-1              b-1                 b-5                    b-1

     v-5                               v-4                v-5                 v-1                   v-2                 

To’g’ri javob: V.

Tushuntirish. Moslikka doir vazifani yechishda avval eng oddiy moslikni, keyin o’rtacha qiyinlikdagicini va oxirida eng qiyinini aniqlash tavsiya etiladi. Bunday yondoshish eng qiyin moslikni deyarli avtomatik tarzda aniqlash imkonini beradi, chunki boshqa mosliklar qolmagan bo’ladi. Bu holda eng osoni a cxemara moslikni aniqlashdir. Bu eng ma'lum bo’lgan qarshiliklar yig’indisining ifodasidir: a-3; b-sxemaga esa o’tkazuvchanliklar yig’indisi ifodasi mosdir, demak, b-1. Uchinchi v-cxemaga qolgan uch ifodadan (2-, 4-, 5-) ifoda to’g’ri keladi, chunki unda R1 qo’shiluvchi sifatida qatnashadi, bu esa V-sxemadan ko’rinib turibdi. Demak, v-5.

Echimning taxminiy bahosi -2 ball. (Amalda ikkita taniy bilish va bitta topa bilish).

Taniy bilishga doir bo’lgan bu misol kurs hajmini o’zlashtirishning birinchi bosqichini tekshirishga mo’ljallangan. Shu bilan birga bu misol o’zlashtirishning ikkinchi bosqichi - moslikni tushunishni tekshirish uchun

murakkablashtirilishi mumkin. Macalan, agar: 1. ifodani «aylantirib», 

ko’rinishiga keltirilsa, u

xolda yangi vazifa o’ziga birinchini tushunish, ikkinchi va ychinchi mosliklarni taniy bilishni oladi.  YEchimning taxminiy bahosi -  2,5 ballgacha ko’tariladi  (1,5 + 1 = 2,5).

5. ifodani «aylantirib» va ko’rinishiga keltirib vazifani murakkablashtirishni davom ettirish mumkin. Bu holda birinchi va uchinchi mosliklarni tushunish va ikkinchini taniy bilishga ega bo’linadi. YEchimning taxminiy bahosi3 (1,5 + 1,5 = 3) ballga ko’tariladi.

Hisoblashning to’g’ri ketma-ketligini tiklashga doir vazifa. Bunday vazifalar ma'lum bir holatda hicoblashlarning algoritmi («aniq» ketma-ketligini) bilishni tekshirishda ishlatiladi. Bunga avvalo hicoblash usullari va asosiy ifodalap, ta'riflardan foydalanishning biror «qolip»ga tushurilgan ycyllapi kiradi. Ular ko’pincha yakuniy (imtixon) testlapida uchraydi.

Y o’ l l a n m a. Diqqatingizga ma'lum bir amalning  qismlari tarzidagi ma'lumot taklif qilinadi. Ma'lumot harflar bilan belgilangan alohida jumlalar yoki gaplar yordamida yozilgan bo’lishi mumkin. Qismlarni shunday tartibda (belgilangan harflar yopdamida) kerakli o’rinlariga qo’yingki, natijada ular to’g’ri tartibni bersin.

 8 - misol (ycyl  bocqichlarini taniy bilishga doir)

Tugunlar kuchlanishlari usuli bilan hisoblashning to’g’ri ketma-ketligini ko’rsating.

m -sxema tugunlari paqamlarini belgilash;

n -tugunlar kuchlanishlarini topish;

p -shaxobchalar kuchlanishlarini topish;

q -tugunlar kuchlanishlapini tenglamalapini tuzish . Javoblar:

A. m                B. m            V. m             G. q          D. q

                       n                     p                 q                 m               n

                      p                      n                 n                 p                m

                       q                      q                 p                 n                p      

To’g’ri javob: V.

Tushuntirish. Bunday vazifalapni yechishda xotiramizning quyidagi xususiyatlarini hisobga olish zarur: xotiramiz har qanday amalda avvalo «boshlanish»ga, keyin «oxiri»ga va nihoyat «o’rta»ga ahamiyat beradi. Shuning uchun avvalo «boshlanish»ni bilishga hapakat qiling n va r bocqichlar ma'nosiga ko’ra  «boshlanish» ga to’g’ri kelmaydi. m va q bocqichlardan m bosqich «boshlanish»ga q-ga qaraganda ko’prok to’g’ri keladi (avval tugunlarni paqamlamay, tenglama tuzib bo’lmaydi). Shunday qilib, «boshlanish»da m. «Oxiri»da r bo’lishi kerak, chunki hisoblash har doim toklarni yeki kuchlanishlarni hisoblash bilan tugaydi. «Boshlash» va «oxiri» aniqlangach, o’rta bosqichlarni o’z o’rinlariga qo’yish qiyin emas. Albatta, tenglamani tuzmasdan uni yechish mumkin emas. Hatijada mqnp ketma-ketlikka ega bo’lamiz. YEchimning taxminiy bahosi - 3 ball (3 ta taniy bilish bajarildi). 

Nihoyat,  o’z bilimimizni baholashga to’xtab o’tamiz. Siz tayanch konspektlarni o’rgandingiz va test vazifalari misollarini yechdingiz. Ba'zi hollarda echimlap javobgarlarga to’g’ri kelmadi. O’z bilimingizni qanday  baholashingiz kerak? Mavzu hajmini yaxshi o’zlashtirish mezoni sifatida test vazifalarining 70 foizidan ortiq qismi to’g’ri yechilganligi hicoblanadi. Bunda o’zlashtirish jaraeni tugallangan va talaba endilikda o’z bilimlarini oshirish bilan shug’ulanishi mumkin. Shunday qilib, Sizlarga omad yor bo’lsin. I QISM

1. ZARUR BOShLANG’ICh TUShUNChALAR

EZN kursini mufaffaqiyatli va chuqur o’zlashtirish uchun matematika va fizikaning  maktabda va oliy o’quv yurtining bipinchi kursida  o’rganiladigan bo’limlardan ma'lum bir  ma'lumotlarni bilish zarurdir.

1.1.    MATEMATIKA

Matematika kursidan bilish zarur bo’lgan asociy tushunchalar:  haqiqiy

sonlar va  ular ustida amallar: determinantlar; matritsalar; chiziqli algebraik tenglamalar va ylapni yechish ysullari; hosila; differentsial, integral (oddiy va murakkab ifodalap uchun topish usullari); fynktsiyalar ekstremumlarini topish; chiziqli differentsial tenglamalar va ylapni yechish usullari; kompleks sonlar va ylap ustida amallar; Fype qatori, uning trigonometrik va kompleks shakllari, garmonik tahlil va sintez amallari; Laplas o’zgartirishi (aniqlanish soxasi,  xossalari,  to’g’ri va teskari o’zgartirish amallapi).

Matematikaning ushbu bo’limlarini bilish EZN kursining birinchi

qismini o’zlashtirish uchun yetarlidir. Matematikadan bilimlarni chuqurlashtirish uchun maxsus qo’llanmalardan, masalan (1)dan foydalanish mumkin. Hisoblashlapning kerakli algopitmlapi va dasturlari, mikrokalkulyatorlar va shaxsiy EHMlapda hisoblashlapga doir qo’llanmalarda yetarlicha to’la berilgan.

EZN kursi birinchi  qismi bo’yicha test vazifalarni yechishda zarur bo’ladigan matematik ifodalar va ta'riflar ilovaning 1...8-jadvallarida keltirilgan.

1.1.1. Matematikadan vazifalarni yechishga doir misollar

1. Ifodaning nimaga tengligini aniqlang: YE ch i sh. Ifodaga х = 3 ni  to’g’ridan-to’g’ri qo’yish aniqsizlikni beradi: Aniqsizlikdan qutulish uchun Lopital qoidasidan foydalanish lozim. Buning uchun surat va maxrajdan hosila olinadi, so’ngra hisoblanadi: 2.      Berilgan matpisaga teskari bo’lgan matritsani toping: YE ch i sh. Oldin  algebraik to’ldiruvchilarni hisoblaymiz. Birinchi qator va birinchi ustunni o’chirib,  birinchi to’ldiruvchini olamiz: birinchi qator va ikkinchi ustunni o’chirib,  ikkinchi to’ldiruvchini olamiz:  Xuddi shu tarzda va Matritsa elementlarini algebraik to’ldiruvchilarga almashtirib, algebraik to’ldiruvchilar matritsasini olamiz: Teckari matritsa teng: Bu epda «T»  indeks transponirlash amalini ko’rsatadi.

Teskari matritsani hicoblash matritsani tenglamalarni yechishda kerak bo’ladi. a] *[b]=[c] tenglamani[b] matritsaga nisbatan yechish uchun tenglamaning ikkala  qismini [a]^-1 ga ko’paytirish kerak. [a]^-1 *[a] * [b] = [a]^-1 *[c] hosil bo’ladi. [a]^-1 *[a] =1 ekanini hisobga olib, [b] = [a]^-1 *[c] ni topamiz.

3. va kompleks sonlar yig’indisini toping. Bynda: YEchish. Bu kompleks sonlarni qo’shish uchun avval bu sonlarni ko’rsatkichli ko’rinishdan algebraik ko’rinishga o’tkazish kerak, so’ngra haqiqiy  qismlarini va mavhum   qismlarini mos ravishda qo’shish kerak. 4. Berilgan   f( t ) = 0,4 (1 — е  ^-250t ) originalning operator tasvirini toping.

Echish. 1-usul. Laplasning integral o’zgartirishidan foydalanish. 2-usul. Jadvallardan va Laplas o’zgartirishining chiziqliligidan

foydalanish.

1.2. FIZIKA

Fizika kursidan (elektr hodisalari, magnetizm, tebranishlar va to’lqinlar bo’limlari) quyidagi asosiy tushunchalarni bilish zarur: elektr toki; kuchlanish; quvvat; Om va Kirxgof qonunlari; o’zgarmas va o’zgaruvchan tok manbalari; qarshilik, induktivlik va sig’im; elektromagnitik induktsiya; rezonans hodisalari; tebranish va to’lqinlar.

Fizika kursidan bilimlarni chuqurlashtirish uchun fizika bo’yicha o’quv qo’llanmalaridan foydalanish mumkin. Masalan: [5; 6].

EZN birinchi  qismiga doir test vazifalarini yechish uchun ishlatiladigan ta'riflar va ifodalar ilovaning 9...12 jadvallarida berilgan.

1.2.1. Fizikadan vazifalarni yechishga doir misollar

1. Dielektrik singdiruvchanligie₂ = 81 bo’lgan suvda joylashgan kichik zaryadlangan sharning markazidan qanday r₂ masofadagi elektr maydon kuchlanganligi YE vakuumdagi(e₁ = 1)   shar markazidan r₁ = 18 sm masofadagi kabi bo’ladi?

E ch i sh. Vakuum va suv uchun kuchlanganlik bir xil Е₁ = E₂ bo’lgani uchun: Bundan r2 masofani topamiz:

2. Zaryadlangan yassi havo kondensatori qoplamalari orasidagi masofa ikki marta oshirilganda uning kuchlanish va energiyasi qanday o’zgaradi?

E ch i sh. Kondensator U kuchlanishgacha zaryadlangan manbadan ajratib qo’yilgan. Bu holda qoplamalarni bir-biridan uzoqlashtirilganda o’zgarmas kattalik uning qoplamalaridagi elektr zaryadi q dir. Qoplamalar orasidagi masofa d ikki marta oshirilganda kondensatorning elektr sig’imi ifodaga asosan ikki marta kamayadi. Shuning uchun kuchlanish  ikki marta oshadi.Kondensatordagi energiya q zaryad o’zgarmagani, elektr sig’imi C ikki marta kamaygani sababli, energiya ikki marta ortadi. Energiyaning - ortishi kondensator qoplamalarini uzoqlashtirishda tashqi kuchlar bajargan ish hisobiga yuz beradi.

3. Rasmda ko’rsatilgan sxemadagidek o’zaro ulangan elektr qarshiliklari R₁ = R₂ = R₃ = R₄ = 4 Om bo’lgan to’rtta o’tkazgichlarning ekvivalent elektr qarshiligini aniqlang.

YE ch i sh. Zanjirning umumiy (ekvivalent) qarshiligini EYuK manbasiga nisbatan aniqlash uchun parallel ulangan 2- va Z- o’tkazgichlar qarshiligini topish va so’ngra ketma-ket ulangan R₁, R₂₃ va R₄ o’tkazgichlar qarshiliklari yig’indisini topish kerak. 4. Ampermetrga parallel qilib, shunt ulanadi. Shunt Rsh qarshiligi o’lchov asbobining ichki qarshiligi Ra dan n marta kichik bo’lgan rezistordir. Bu sharoitda ampermetr ko’rsatishi necha marta o’zgaradi?

YE ch i sh. Parallel ulanish ifodasidan foydalanamiz. Shuntdagi va ampermetrdagi kuchlanish bir xil U qiymatga ega, zanjirning tarmoqlanmagan  qismidagi I tok ampermetr orqali I0 tok va shunt orqali ISh toklar yig’indisiga teng: I = I₀ + I_ш.

Bundan: Demak, zanjirning tarmoqlanmagan  qismidagi tok kuchi I ampermetr ko’rsatadigan tok kuchi I0 dan (nQ1) marta katta.

5. Ichki qarshiligi RB bo’lgan voltmetr bilan ketma-ket qilib qarshiligi voltmetr qarshiligidan n marta katta bo’lgan qo’shimcha qarshilik ulangan. Natijada voltmetrning kuchlanishni o’lchash chegaralari necha marta kengaygan?

E ch i sh. Ichki qarshiligi RB  bo’lgan voltmetr kuchlanishning maksimal qiymati U0 ni o’lchash uchun mo’ljallangan bo’lsa, unga ketma-ket qilib qarshiligi Rk bo’lgan qo’shimcha qarshilik ulanganda o’lchanayotgan kuchlanish U0 qo’shimcha qarshilikdagi kuchlanish Uk va voltmetrdagi kuchlanish U0 ning yig’indisiga teng bo’ladi:  Bundan Shartga ko’ra  R_k/R_B = n, shuning uchun U/U₀ = n + 1. Shunday qilib, qarshiligi voltmetr qarshiligidan n marta katta bo’lgan qo’shimcha qarshilik vol'tmetrga ketma-ket ulansa, vol'tmetr ko’rsatishi(n + 1) marta kamayadi. Demak, qo’shimcha qarshilikli voltmetr qo’shimcha qarshiliksiz vol'tmetrga qaraganda (n + 1) marta kattaroq kuchlanishni o’lchaydi.

8. EYuK 20 V, ichki qarshiligi 2 Om bo’lgan o’zgarmas tok manbaiga elektr qarshiligi 8 Om bo’lgan yuk ulanganda, manba chiqishidagi kuchlanishni aniqlang.

E= 2 B

r = 2 Ом

R = 8 Ом

U-?

YEchish. 7. FIKi 90 %, quvvati 1000 Vt bo’lgan elektr isitgich bilan 2 kg massadagi, boshlang’ich harorati 200 S bo’lgan suvni qaynatishgacha isitish uchun qancha vaqt kerak bo’ladi? Kuchlanish 220 V bo’lsa isituvchi element o’rama simida qancha tok kuchi bor? Suvning solishtirma issiqlik sig’imi Дж/кг× К. Berilgan: m = 2 кг , с = 4,2 × 10³ Дж/кг × К

h = 0,9,  Р = 1 кВт

T₁ = 20⁰ C, Т₂ = 100⁰ С

U = 220 В

t-?, I-?

YE ch i sh. Suvni isitish uchun zarur bo’lgan issiqlik miqdori Q, suv massasi m ga, suvning solishtirma issiqlik sig’imi S ga va harorat o’zgarishiDT = T₁ — Т₂ ga to’g’ri proportsional: Q = m ×c × DT Bu issiqlik miqdori isitgich quvvati R bilan, uning FIKi va isitishga ketgan vaqt bilan Tok kuchini topish uchun elektr quvvatini tok I va kuchlanish U orqali ifodalaymiz: 8. Induktsiyasi 1,5 Tl bo’lgan magnit maydoni uzunligi 30 sm va induktsiya vektoriga perpendikulyar joylashgan o’tkazgichga qanday kuch bilan ta'sir qiladi? O’tkazgichdagi tok kuchi 2 A ga teng.

Ech i sh.  O’tkazgich induktsiya vektori V ga  perpendikulyar joylashgani uchun amper kuchining moduli, quyidagi ifoda orqali aniqlanadi: F = I × В × 1 × sina = I × В ×1 ×sin 90⁰ = I ×В ×1 = 2 × 1,5 × 0,3 = 0,9 Н9. Tok kuchi 1 dan 6 A gacha 0,1 s davomida tekis o’zgapganda g’altakda -50 V o’zinduktsiya EYuKi paydo bo’ladi. G’altakning induktivligi qancha?

E ch i sh. Masalani yechish uchun o’zinduktsiya EYuKni g’altak induktivligi va tok kuchi o’zgarishi tezligi bilan bog’lovchi ifodalardan foydalanamiz: 10. Elektr qarshiligi 2 Om bo’lgan o’tkazgichdan yasalgan kontur orqali o’tayotgan magnit oqimi noldan3 ×10^-4 Vb gacha o’sadi. Bunda o’tkazgich ko’ndalang kesimidan qanday zaryad o’tgan?

E ch i sh. Kontur orqali magnit oqimi tekis o’zgarganda g’altakdagi EYuK va zanjirdagi tok kuchi o’zgarmaydi. Bu holda o’tkazgich orqali o’tgan elektr zaryadiDq = i×Dt Demak, zanjirdagi tok kuchini aniqlash kerak.

Elektromagnit induktsiyasi qonuniga asosan, magnit oqimi o’zgarganda konturdagi EYuK moduli: ,  tenglama bilan aniqlanadi. bu yerda t — magnit oqimining o’zgarish vaqti.

Magnit zanjiri uchun Om qonuniga asosan, tok kuchi i = e/R bu yerda R zanjirning to’la qarshiligi, e ning yuqoridagi ifodasini oxirgi ifodaga quyib, shuni olamiz: U holda q uchun: 11. Elektr sig’imi 10 mkF Ba 100 V gacha zaryadlangan kondensator juda kichik elektr qarshiligi va 10-3  Ga induktivlikka ega bo’lgan g’altak orqali razryadlanadi. G’altakdagi tok kuchining maksimal qiymatini toping.

E ch i sh. Kondensator g’altak orqali razryadlanganda elektr maydon energiyasining magnit maydon energiyasiga aylanishi yuz beradi. G’altakdagi tok kuchining maksimal qiymatida magnit maydon energiyasi maksimal qiymatga ega bo’ladi. G’altak magnit maydoni energiyasining maksimal qiymati energiyaning saqlanish va aylanish qonuniga ko’ra kondensator g’altakka ulangandagi elektr maydon energiyasiga teng. Bundan g’altakdagi tok kuchini hisoblash ifodasini olamiz. 12. G’altak induktivligi 10 mGn bo’lgan radio qabulqilgichning tebranish konturi 1000 m uzunlikdagi to’lqinga sozlanishi uchun konturning kondensatori qanday elektr sig’imiga ega bo’lishi kerak?

E ch i sh. Qabul qilgich berilgan to’lqinga sozlanishi ychun konturining xususiy tebranishlari chastotasi qabul qilinayotgan to’lqinlar tebranishlari chastotasiga teng bo’lishi kerak. Konturdagi xususiy tebranishlar chastotasi Tompson ifodasidan aniqlanadi: Tebranishlar chastotasi  to’lqin uzunligi  va uning tarqalish tezligi  bilann= v/l ifoda orqali bog’langan. Bundan kondensatorning elektr sig’imini hisoblash uchun ifodasini olamiz: Radioto’lqinlarning tarqalish tezligi v taxminan yorug’lik tezligiga teng: v » c » 3×10⁸ м/с. Shuning uchun1.3. BOShLAG’ICh SINOVGA DOIR TEST VAZIFALARI NAMUNALARI

1.3.1. Matematikaga doir testlar

1.       Quyidagi ifodani hisoblang: А. –1          Б. В. 0             Г. 2            Д.¥

2. kompleks sonni ko’rsatkichli ko’rinishga o’tkazing. А. Б. В. Г. Д.

3.  kompleks sonni kubga oshiring. А. Б. В.      Г. Д.

4. nisbatni aniqlang.

А. Б. В. Г. Д.

5. va bo’lsa, С=2А + 5В matritsani toping. А. Б. В. Г. Д.

6. va bo’lsa, С=А ×В matritsani toping. А. Б. В. Г. Д.

7. Berilgan matritsaga transpirlashtirilgan AT matritsani toping. А. Б. В.

Г. Д.

8. Berilgan matritsaga teskari bo’lgan A-1 matritsani toping.

А. Б. В.

Г. Д.

9. Quyidagi formulalardan qaysinisi aniqmas integralda bo’laklab integrallash formulasi deyiladi? А. Б. В.

Г. Д.

10. integral qaysi usul bilan hisoblanadi?

A. O’rniga qo’yish usuli

B. Differentsial belgisi ostiga kiritish usuli

V. Elementar funktsiyalarda hisoblanmaydi

G. Bo’laklab integrallash usuli

D. Integral ostidagi funktsiyani yechish usuli

11. Tengliklarning qaysilari to’g’ri? 1)       2)       3)

4)                  a < c < b

5)                    m < f(x) < M

A. Birortasi to’g’ri emas Б. 1),3),4)                       В. 2), 5)

Г. 3)                              Д. Hаммаси

12. Qaysi fukntsiya y``+ 3y` + 2y = 0 differentsial tenglamaning umumiy yechimi bo’la oladi? А. Б. В.

Г. Д.

13. Differentsial tenglamalardan qaysi biri chiziqli? 1) y` + x/y = sin x           2) y` + xy² = ye^x

         3) y³y` - y = x<sup>2</sup> cos x      4) y` - y/x ln x + x ln x = 0

         5) y`sin x – y cos x = 1

А. 4),5)                          Б. Hаммаси                   В. Hеч qайсиси

Г. 2),3)                          Д. 1),2),3)

14. y``+ ey` = 3 differentsial tenglamaning umumiy yechimi tarkibida qancha erkin o’zgarmas son bo’ladi?

A. Bo’lmaydi        B. Bitta        V. Ikkita               G. Uchta     D. To’rtta

15. Agar funktsiya tok va berilgan intervalda Dirixle shartlarini qanoatlantirsa, uning Fure qatoriga yoyilmasi quyidagicha bo’ladi: А.

Б.

В.

Г.

16. f(x)=10 sinx + 2 sin2xqator ko’rinishda berilgan egri chiziq qanday simmetriya turiga ega?

A. Abstsissalar o’qi va ordinatalar o’qiga nisbatan simmetrik

B. Abstsissalar o’qi va koordinatalar o’qiga nisbatan simmetrik

V. Faqat abstsissalar o’qiga nisbatan simmetrik

G. Faqat ordinatalar o’qiga nisbatan simmetrik

D. Faqat koordinatalar o’qiga nisbatan simmetrik

17. f(x)=20 sinx - 10 sin3x qator ko’rinishda berilgan egri chiziq qanday simmetriya turiga ega?

A. Abstsissalar o’qi va ordinatalar o’qiga nisbatan simmetrik

B. Abstsissalar o’qi va koordinatalar boshiga nisbatan simmetrik

V. Faqat abstsissalar o’qiga nisbatan simmetrik

G. Faqat ordinatalar o’qiga nisbatan simmetrik

D. Faqat koordinatalar boshiga nisbatan simmetrik

18. Funktsiya (0,1) davr yarmida berilgan. Bu funktsiyaning Fure qatoriga yoyilmasi nechta?

A. Yoyilmasi yo’q                   B. Bitta                 V. Ikkita                        

G. 1                      D. Cheksiz ko’p

19. tasvirning f(t) originalini toping. А. Б.                         B.

Г. Д.

20. Laplascha tasvirning originalini toping. А. Б.                             B.

Г. Д.

21. tasvirning f(t) originalini toping. А. Б.                             B.

Г. Д.

22. tasvirning f(t) originalini toping. А. Б. В.

Г. Д.

23. Berilgan f(t) = 5e ^-100t  (t ³ 0) originalning Laplascha tasvirini aniqlang. А. Б. В.

Г. Д.

1.3.2. Fizikaga doir testlar

1.Nuqtaviy elektr zaryadidan 30 sm masofada maydon kuchlanganligi9 В/см. Shu zaryaddan 10 sm masofada maydon kuchlanganligi qancha? А. Е = 90 В/см Б. Е = 27 В/см В. . Е = 30 В/см

Г. Е = 81 В/см Д. Е = 36 В/см

2. Bir-biridan 2 sm masofada joylashgan zaryadlangan ikkita metall plastinkalar orasidagi  kuchlanish 100 V ga teng. Shu plastinkalar orasidagi elektr maydon kuchlanganligini aniqlang. А. E = 200 В/см Б. E = 25 В/см В. Е = 50 В/см

Г. Е = 100 В/см Д. Е  = 75 В/см

3. Agar yassi kondensator plastinkalari orasida 0,1 mm  qalinlikda slyuda qatlami joylashgan bo’lsa, kondensatorning elektr sig’imi 1 mkF bo’lishi uchun uning plastinkalari yuzasi qancha bo’lishi kerak? А.  S = 1,9 м² Б. S = 1,7 м² В. S = 2,6 м²

Г. S = 0,6 м² Д. S =  2,0 м²

4. Kondensator plastinkalari orasidagi kuchlanish 200 V bo’lganda plastinkalardagi teskari ishorali zaryadlar 10-4 Kl ga teng. Kondensatorning elektr sig’imi qancha? А. С = 2мкФ Б. С = 0,5 мкФ В. С=1мкФ

Г. С = 1,5 мкФ Д. С = 2,8 мкФ

5. Havo kondensatori plastinkalari orasida 10-6 Kl kattalikdagi teskari ishorali zaryadlar joylashgan, uning elektr sig’imi 500 nF. Plastinkalar orasidagi kuchlanish nimaga teng? А. U = 2В Б. U = 4В В. U = 5В Г. U = 10В Д. U 4В

6. Elektr sig’imi 10 mkF bo’lgan va 10 V kuchlanishgacha zaryadlangan kondensatorning elektr maydon  energiyasini hisoblang.

А. W_э = 10^-2 Дж Б. W_э = 5 × 10^-2 Дж      B. W_э = 10^-4 Дж

Г. W_э = 5 × 10^-4 Дж.              Д. W_э = 10^-3 Дж

7. EYuKi 20 V va ichki qarshiligi 2 Om bo’lgan o’zgarmas tok manbasiga elektr qarshiligi 8 Om bo’lgan yuk qarshiligi ulanganda manba chiqishidagi kuchlanishni aniqlang. А. U = 6 В Б. U==16 В В U = 10 В

Г. U= 20 В Д. U = 8 В

8. Manbaning EYuK ni va ichki qarshiligini aniqlash uchun uning chiqish uchiga avval R1 q 2 Om qarshilikli, keyin R2 q 4 Om qarshilikli rezistor ulandi. Birinchi holda zanjirdagi tok kuchi I1 q  0,5 A ga ikkinchi holda esa I2 q 0,3 A ga teng bo’ladi. Tok kuchining shu qiymatlari va tashqi zanjirdagi qarshilik qiymatlariga ko’ra, manbaning EYuKni va uning ichki qarshiligini toping. А, 1,5 В ва 1 Ом                    Б. 1 В ва 1 Ом                        В. 1,5 В ва 4 Ом

Г. 0,5 В ва 1 Ом            Д. 0,5 В ва 0,3 Ом

9. Uzunligi 50 sm va induktsiya vektoriga  300 burchak ostida joylashgan o’tkazgichdan 0,5 A tok kuchi o’tayotgan bo’lsa, induktsiyasi 2,4 Tl bo’lgan birjinsli magnit maydoni shu o’tkazgichga qancha kuch bilan tasir etadi?  А. F=0,3 Н            Б. F= 0,2 Н                    В. F=0,1 H

Г. У=0,4 Н      Д. F=0,5 H

10. Magnit maydon induktsiyasi 0,5 Tl, elektromagnitning ko’ndalang kesim yuzi 100 sm2 bo’lsa, shu elektromagnit hosil qilayotgan birjinsli magnit maydonining magnit oqimi nimaga teng? А. Ф = 5 ×10³ Вб                 Б. Ф = 5 ×10^-2 Bб            В. Ф = 2,5 ×10^-3 Bб

Г. Ф = 2,5 × 10^-2 Вб                 Д. Ф = 2×10^-3 Вб

11. Qarshiligi 0,5 Om bo’lgan berk o’tkazgich orqali magnit oqimi 2  10-4 Vb dan 10 10-4 Vb gacha o’sadi. O’tkazgich ko’ndalang kesimi orqali o’tgan zaryadni toping. А. q = 1,2 ×10^-3 Кл          Б. q = 1,3 × 10^-3 Кл                  В. q = 1,6 × 10^-3 Кл

Г. q = 1,4 × 10^-3 Кл                  Д. q = 1,5 × 10^-3 Кл

12. 100 V kuchlanishgacha zaryadlangan, sig’imi 5 mkF bo’lgan kondensator g’altak  orqali razryadlanadi. Razryad tokining maksimal qiymati 0,33 A. G’altakning induktivligini aniqlang. А. L = 0,65 Гн Б. L = 0,45 Гн В. L = 0,4 Гн

Г. L = 0,35 Гн Д. L = 0,55 Гн

13. Chaqmoq chaqqandan 6 s vaqt o’tgach, momaqaldiroq gumbirladi. Tovush tezligi 333 mG's bo’lsa, kuzatuvchidan qanday masofada chaqmoq razryadi yuz bergan? А. S = 6 км Б. S = 4 км В. S = 0,2 км

Г. S = 1 км Д. S = 2 км

14. Kondensator elektr sig’imi 2 marta oshirilsa, elektr konturi erkin tebranishlarining davri qanday o’zgaradi? А. марта ортади                 Б. 2 марта камаяди                 В.  марта ортади

Г.  марта камаяди    Д. 2 марта ортади

15. Induktivlik 4 marta kamaysa, elektr konturi erkin tebranishlarining chastotasi qanday o’zgaradi?

A. 2 marta ortadi            B. 2 marta kamayadi

V. 4 marta ortadi            G. 4 marta kamayadi

D. 8 marta ortadi

16. O’zgaruvchan tok zanjirida tok kuchi amplitudasi 2 A va kuchlanish amplitudasi 310 V bo’lsa, aktiv qarshilikda ajrayotgan o’rtacha quvvatni hisoblang: А. P_ср = 155Вт Б.Р_ср=310В В.Р_ср= 620 Вт

Г. Р_ср = 465 Вт              Д. Р_ср = 220 Вт

17. Ta'sir etuvchi kuchlanishi 220 V bo’lgan o’zgaruvchan tok zanjiriga ulangan cho’g’lanish lampasida 100 Vt o’rtacha quvvat ajralayottan bo’lsa, lampaning aktiv qarshiligini aniqlang А. R = 242 Ом                 Б. R = 363 Oм               В. R = 484 Ом

Г. R = 605 Ом              Д. Н = 726 Ом

18. Chastotasi 50 Gs bo’lgan o’zgaruvchan tok zanjirdagi elektr sig’imi 10 mkF bo’lgan kondensatorning sig’imi qarshiligini toping. А. Х_с =338 Ом                Б. Х_с = 298 Ом              В. Х_с = 308 Ом

Г. Х_с = 318 Ом              Д. Х_с = 328 Ом

19. O’zgaruvchan tok chastotasi qancha bo’lganda elektr sig’imi 200 nF bo’lgan kondensatorning sig’im qarshiligi 1 kOm bo’ladi? А. f  = 400 Гц              Б. f = 500 Гц                 В. f = 600 Гц

Г. f = 700 Гц                 Д. f = 800 Гц

20. 1000 Gs chastotali va kuchlanish ta'sir etuvchi qiymati 50 V li o’zgaruvchan tok zanjirida tok ta'sir etuvchi qiymati 20 mA bo’lishi uchun zanjirga qancha elektr sig’imi kondensator ulanishi kerak? А. С = 20 мкФ               Б. С = 1,6 мкФ              В. С = 0,16 мкФ

Г. С = 2 мкФ                 Д. С = 10 мкФ

21. G’altak uchlariga chastotasi 50 Gs va kuchlanishi ta'sir etuvchi qiymati 50 V bo’lgan o’zgaruvchan kuchlanish ulanganda undan ta'sir etuvchi qiymati 0,2 A bo’lgan o’zgaruvchan tok o’tadi. Aktiv qarshiligi hisobga olmaslik darajada kichik bo’lgan g’altak induktivligini toping. А. L = 0,6 Гн                  Б. L = 0,8 Гн                 В. L = 0.4 Гн

Г. L = 1,6 Гн                 Д. L = 3,2 Гн

22. Aktiv qarshiligi 10 Om, induktivligi 4,10 Gn bo’lgan g’altak va sig’imi

10 mkF bo’lgan kondensator ketma-ket ulanganda hosil bo’lgan zanjirning rezonans chastotasini toping. А. f = 796 Гц Б. f = 306 Гц В. f = 224 Гц

Г. f = 108 Гц Д. f = 1020 Гц

23. Uzunligi 7 m va diametri 1,25 m bo’lgan generator rotori 3000 aylG'min burchak tezlik bilan aylanadi. Magnit maydon induktsiyasi 2 Tl. Rotor

o’ramining bittasida hosil bo’lgan induktsiya EYuK tebranishlarining amplitudasini aniqlang. А. е_м = 5 × 10² В Б. е_м = 5,5 × 10² В В. е_м = 5,5 × 10⁴ В

Г. е_м = 5 × 10³ В Д. е_м = 5,5 × 10³ В

24. Kesimi S = 2,5 × 10^-3 м² bo’lgan bitta sim o’rami induktsiyasi  V=  1,3 Тл bo’lgan birjinsli maydonda v = 5 s-1 burchak tezlik bilan aylanadi. O’ramdagi induktsiya EYuKning tebranishlar amplitudasini aniqlang. А. E_м = 0,2В Б. E_м = 0,1 В В. E_м =  1 В

Г. E_м  = 2 В Д. E_м = 1,5 В

25. O’tkazgich o’ramidagi induktsiya EYuK tebranishlari amplitudasi 1 V bo’lishi uchun induktsiyasi 1.2 Tl bo’lgan birjinsli magnit maydonida bu o’ram qanday tezlik bilan aylanishi kerak? O’ramning yuzasi2,5 ×10^-3 м².

А. v = 45 с^-1                    Б. v = 50 c^-1                  В. v = 53 с^-1

Г. v = 55 с^-1 Д. v = 60 с^-1

2. ASOSIY TUShUNChALAR. ELEKTR  ZANJIRLARINING    QONUNLARI VA HICOBLASh USULLARI

Mavzu elektr znajiri elementlari tenglamalarida va Kirxgof tenglamalarida ifodalangan tushunchalar va qonunlarni o’pranishra bag’ishlangan. Shu bilan birga E3Nni hisoblash usullarini o’zgarmas tok zanjiri micollarida ko’ramiz. Mavzuga 16 ta mikromavzular kirib, ylarning har birida Z-5 tadan savollar bor. Undan keyingi tayanch konspektlar va namunaviy test vazifalari shunday tuzilganki, unda har bir mikromavzuga bitta tayanch konspekt va bitga test vazifasi  kiradi.

2.1. Elektr zanjirlari tushunchasi va klassifikatsiyasi.

2.2. EZ-ning elementlari.

2.Z. Boshqariluvchi manbalar.

2.4. EZ ning  real elementlari.

2.5. Elektr sxemasi va uning elementlari.

2.6. Kirxgof qonunlari.

2.7. O’zgarmas tok zanjiri.

2.8. Ikkiqutbli zanjirlarda ekvivalent almashtirishlar.

2.9. Ekvivalent almashtirishlar usuli

2.10. Jamlash (chiziqlilik) printsipi.

2.11. Kontur toklar usuli.

2.12. Kontur toklar ycylining xususiyatlari.

2.13. Tugunlar kuchlanishlari usuli.

2.14. Tygynlap kuchlanishlari usulining xususiyatlari.

2.15. Ekvivalent generator haqidagi teorema.

2.16. Kompensatsiya printsipi.

2.17. Ta'sirning kichik orttirmalarida zanjirni hicoblash.

2- MAVZUDAN TAYaNCh KOHSPEKTLAR

2.1. ELEKTR ZANJIRLARI TUShUNChASI VA KLACCIFIKASIYaCI

1. Elektromagnitik jarayonlarni kuchlanishlar va toklar  tushunchalari yordamida izohlash mumkin bo’lgan elektr o’tkazuvchi qurilmalar majmuasi elektr zanjiri  (E.Z.) deyiladi

Elektr toki - elektr zaryadlarining tartibli harakatidir.

Tok kuchi I – o’tkazgich ko’ndalang kesimidan vaqt birligi ichida o’tgan elektr miqdoridir.

Elektr kuchlanish Uab a va b nuqtalar potentsiallarining ayirmasidir. Son jihatdan u  birlik musbat zaryadni a nuqtadan b nuqtaga ko’chirishda bajarilgan ishga teng.

4. EZ elementlari klassifikatsiyasi

a) chiziqli              b) nochiziqli          v) parametrik

 a,b,c = const                   a,b,c = f(x)           a,b,c = f(t)

5. EZ ning klaccifikatsiyaci:

a) chiziqli – chiziqli elementlardan iborat;

b) nochiziqli – tarkibida nochiziqli element bor;

v) parametrik  - tapkibda parametrik element bor;

g) o’zgarmas tok zanjiri: i(t) = I₀ (const);

d) gapmonik tok zanjiri: i(t) = I_m cos(wt + j);

e) davriy tok zanjiri: i(t) = i(t + Т); T -давр;

j) to’plangan parametrli zanjir;

Z) taqsimlangan parametrli zanjir.

2.2. EZ -  NING ELEMENTLARI

1. Qarshilik

          EZ ning tok va kuchlanish

orasidagi ma'lum bir bog’lanish bilan xarakterlanuvchi ideallashtirilgan elementi.

2. Induktivlik

  EZ ning magnit oqimi va tok orasidagi ma'lum bir bog’lanish bilan xarakterlanuvchi ideallashtirilgan elementi.

3. Sig’im

                EZ ning elektr zaryadi va kuchlanish orasidagi ma'lum bir bog’lanish orqali xarakterlanuvchi ideallashtirilgan elementi.

4. Kuchlanish manbai

EZ ning uchlaridagi kuchlanish tokka bog’liq bo’lmagan va berilgan qiymatga teng bo’lgan, ideallashtirilgan elementi.

5. Tok manbai

   EZ ning toki uchlaridagi kuchlanishga bog’liq bo’lmagan va berilgan qiymatga teng bo’lgan ideallashtirilgan elementi.

6. Elementlar parametrlari: R (qarshilik), L (induktivlik), S (sig’im), ye (EYuK), J (generator toki).

2.3. BOShQARILUVChI  MANBALAR

1.       KBKM – Kuchlanish bilan boshqariluvchi kuchlanish manbai:

    a) nochiziqli                                            b) chiziqli

ruz – uzatish qarshiligi

3.       TBTM – tok bilan boshqariluvchi tok manbai:

             a) nochiziqli                                              b) chiziqli

                - tokni kuchaytirish

koeffitsienti

4.       KBTM – kuchlanish bilan boshqariluvchi tok manbai

      a) nochiziqli                                            b) chiziqli

         S- tiklik (uzatish

o’tkazuvchanligi)

2.4. EZ NING REAL ELEMENTLARI

         EZ ning real elementlarini bir necha ideallashtirilgan elementlar modeli (ekvivalent sxemasi) tarzida ko’rsatish mumkin, bunda bulardan faqat bittasi uning foydali tomonini ifodalaydi. Qolgan elementlar befoyda tomonini ifodalaydi.

         Real elementlarning sifati, ya'ni ularning ideal elementlarga yaqinlik darajasi asillik deb ataluvchi Q koeffitsient yordamida baholanadi.

1.       Rezistor

2. Induktivlik g’altagi

3. Kondensator

4. Real kuchlanish manbai

5. Real tok manbai

6.

Uchqutbli kuchaytirgich (lampa, tranzistor)

2.5 ELEKTR SXEMASI VA UNING ELEMENTLARI

         Sxema  - EZ ning grafik tasviridir.

1. Shaxobcha – EZ elementining grafik tasviri.

2. Shaxobchalarning ulanishi

3. Tugun – bir necha shaxobchalarning ulanish joyi

 4.Kontur – sxema shaxobchasi orqali o’tuvchi istalgan berk yo’nalish

4. Daraxt va vatarlar: Daraxt – shaxobchalar bilan o’zaro ulangan barcha tugunlarni o’z ichiga olgan sxema bo’lagi, lekin konturni o’z ichiga olmaydi. Vatarlar – daraxtga kirmaydigan shaxobchalar.

6. Asosiy (mustaqil) konturlar – biri biridan kamida bitta shaxobcha bilan farq qiluvchi konturlardir. Asosiy kontur istalgan vatarni daraxtga ulanganda hosil bo’ladi.

7. Asosiy (mustaqil) konturlar soni vatarlar soni bilan bir xil bo’ladi.

2.6. KIRXGOF    QONUNLARI

1. Kirxgofning birinchi qonuni (1KQ) — umumiy tugun bilan birlashtirilgan shaxobchalardagi toklarning algebraik yig’indisn nolga -teng. Agar tok tugundan chiqayotdan bo’lsa, oldida "+" ishora, tugunga kirayotdan bo’lsa "-" ishora qo’yiladi.

2.                                                                 

1KQ tenglamalari shaxobchalardagi ulanish sxemasini tuzish imkonini beradi.       

3."n"ta tugundan iborat EZ sxemasi uchun 1KQ bo’yicha "n — 1” ta mustaqil tenglamalar tuzish mumkin.

4. Kirxgofning ikkinchi qonuni (2KQ) - EZ-ning istalgan konturining elementlaridagi kuchlanishlarning algebraik yig’indisi nolga teng. Konturni aylanib chiqish yo’nalishi kuchlanish yo’nalishiga mos bo’lsa, kuchlanish oldiga"+", aks holda esa ishora “ - ” qo’yiladi.

5. "N"ta shaxobcha va "n” ta tugunga ega bo’lgan E3 sxemasn uchun 2KK bo’yicha “N- n+1” ta mustaqil tenglamalar tuzish mumkin. 2.7. O’ZGARMAS TOK ZANJIRI

1. Elementlari (manbalari) parametrlari vaqtga bog’liq bo’lmagan (o’zgarmas) zanjir o’zgarmas tok zanjiri deyiladi.

O’zgarmas tok EZ-ni hisoblash — barcha N ta elementlardagi kuchlanishlarni va barcha shaxobchalardagi toklarni topish demakdir. Elementlar tenglamalari     Kirxgof tenglamalari

hammasi bo’lib 2N ta tenglama

uni yechish – EZNning asosiy vazifasidir3. Elementlarni va ularning ulanish usulini ifodalovchi tenglamalarning umumiy soni ancha katta bo’lib, hisoblashlarda Kirxgof tenglamalaridan foydalanishni qiyinlashtiradi. EZN-ning asosiy vazifasi hisoblash tenglamalarining sonini kamaytiruvchi usullar ishlab chiqishga qaratilgan.

4. Quvvatlar muvozanati qonuni:

a) EZ-dagi barcha elementlar istemol qilayotgan quvvatlar yig’indisi nolga teng:

b) qarshiliklarda sarf bo’laetgan quvvatlar yig’indisi manbalar beraetgan quvvatlar yig’indisiga teng:

2.8. IKKIQUTBLI ZANJIRLARDA EKVIVALENT ALMAShTIRISh

1. Boshqa zanjirlarni ulashga mo’ljallab ajratilgan ikkita tashqi uchlarga ega bo’lgan EZ-lar ikkiqutbliklar deyiladi.

2. Tashqi uchlaridagi tok va kuchlanishlarni bog’lovchi bir xil tenglamalar bilan ifodalanuvchi ikkita ikkiqutbliklar o’zaro ekvivalent deyiladi.

3. Elementlar ketma-ket ulanganda ularning qarshiliklari arifmetik, EYuK-lari esa algebraik qo’shiladi.

4. Elementlar parallel ulanganda, ularning o’tkazuvchanliklari arifmetik, ishlab beraetgan toklari esa algebraik qo’shiladi.

5. Real manbalar quyidagi ikkita ekvivalent sxemalardan biri bilan tasvirlanishi mumkin:

2.9. EKVIVALENT ALMAShTIRIShLAR USULI

1. Bu usul ikkiqutbli zanjirlarni o’zgartirishga asoslangan bo’lib, bir manbali sxemalarni hisoblashda ishlatiladi.

2. Hisoblashning umumiy sxemasi

2.
Qo’llaniladigan almashtirishlar

4. Hisoblash bosqichlari:

a) Parallel yoki ketma-ket ulangan ikkita shaxobchani bitta ekvivalent shaxobcha bilan almashtirish yo’li bilan sxemani standart ko’rinishga keltirish.

b) Standart sxemani hisoblash.

v) Standart sxemani ekvivalent shaxobchaning o’ringa ketma-ket va parallel ulangan boshlang’ich shaxobchalar bilan birma-bir almashtirish yo’li bilan berilgan sxemani qayta "ochish". Har bir almashtirishdan so’ng kuchlanishlar yoki shaxobchalardagi toklar topiladi.

5. Hisoblashga doir misol

2.10. JAMLASh (ChIZIQLILIK) PRINSIPI

1. Jamlash (superpozitsiya) printsipi: chiziqli EZ-ning istalgan elementidagi tok (kuchlanish) zanjirdagi har bir manba alohida ishlab berayottan xususiy toklar (kuchlanishlar)ning algebraik yig’indisi deb qaralishi mumkin.

2. Кириш таъсир деб манбанинг кучланиш берувчи ЭЮК E ёки ток берувчи J ни тушунилади. 

3. Javob (reaktsiya) deb, EZ-ning istalgan elementida kirish ta'sir natijasida hosil bo’lgan kuchlanish U yoki tok I tushuniladi.

4.Chiziqlilik printsipi: chiziqli ta'sir yig’indisiga (kirishda) xuddi shunday chiziqli javob (reaktsiya) to’g’ri keladi (chiqishda).  

KONTUR TOKLAR USULI

1. Kontur toki - mustaqil kontur bo’ylab o’tishi tasavvur etiladigan shartli tok.

2.

Shaxobchalardagi toklar kontur toklar orqali ifodalanishi mumkin.

3. Kontur tenglamalari — Kirxgofning ikkinchi qonunini - ifodalashning alohida shaklidir: Konturdagi elementlarda har bir kontur tokdan hosil bo’lgan kuchlanishlarning algebraik yig’indisi shu konturda ta'sir etayotgan EYuKlarning algebraik yig’indisiga teng.

Ikk kontur tok o’zi bilan bir xil yo’nalishdagi kuchlanishlar hosil qiladi.

4. Kontur toklar usuli - EZni kontur tenglamalariga acoclangan hisoblash usulidir. Kontur toklar usulining bosqichlari:

a) kontur toklarni tanlash;

b) tanlangan barcha mustaqil konturlar uchun kontur tenglamalarini yozish;

v) hosil bo’lgan - tenglamalar sistamasini yechish;

g) shaxobchalardagi toklarni topish;

5. Hisoblash uchun misol         a) Sxema bo’lakchalariga ko’ra

2.12. KONTUR TOKLAP USULINING XUSUSIYaTLARI

Parallel ulangan shaxobchalarni bitta ekvivalent shaxobcha bilan  almashtirish lozim.

Real tok manbaini ekvivalent kuchlanish manbaiga almashtirish lozim.

Sxemada ideal tok manbai bo’lsa, tenglama kontur toklardan biri shu tok manbai toki bilan bir xil yo’nalishda tanlanadi.

Kontur tenglamalar odatdagicha tuziladi, lekin tok manbai bor kontur uchun: Ikk q J ko’rinishda tuziladi.

3. Agar sxemada boshqariluvchi manbalar bo’lsa, avval mustaqil manbalar uchun odatdagidak tenglamalar tuziladi. So’ngra, boshqaruvchi tok va kuchlanishlar kontur toklar orqali ifodalanadi. Bu yangi tenglamalar avvalgilariga birlashtiriladi. Misol:

2.13. TUGUNIY KUChLANIShLAR USULI

YEr bilan shartli tarzda ulanib, bazis tugun deb ataluvchi alohida 1 ta tugunga nisbatan qaralgan barcha tugunlarning kuchlanishlari tuguniy kuchlanishlar deyiladi.

Shaxobchalar kuchlanishlari tuguniy kuchlanishlar orqali har doim ifodalanishi mumkin.

4. Tuguniy tenglama - Kirxgof birinchi qonunining o’ziga xos yozilishidir: har bir tuguniy kuchlanishdan hosil bo’ladigan toklarning algebraik yig’indisi tugundagi manba toklarining algebraik yig’idisiga teng.

tuguniy kuchlanish tugundan chiqadigan toklarni hosil qiladi.

4. Tuguniy kuchlanishlar usuli — tuguniy tenglamalardan foydalanishga asoslangan. Bosqichlari:

a) Tugunlarga tartib raqamlari qo’yish;

b) Tuguniy tenglamalar sistemasini tuzish;

v) Bu sistemadan tuguniy kuchlanishlari topish;

g) Barcha shaxobchalardagi kuchlanishlarni topish.

5. Misol

2.14.TUGUNIY KUChLANIShLAR USULINING XUSUSIYaTLARI

Ketma-ket ulangan ikkita o’tkazuvchanliklarni bitta ekvivalent o’tkazuvchanlik bilan almashtirish lozim.

Real tok manbai real EYuK manbaiga almashtiriladi.

Agar sxemada ideal kuchlanish manbai bo’lsa, uning manfiy ishorali uchiga tegishli tugun

bazis tugun deb qabul qilinadi:  . Ikkinchi tugun tenglamasi   ko’rinishida yoziladi.

4. Agar sxemada boshqariluvchi manbalar bo’lsa, avval tenglamalar mustaqil manbalar uchun tuzilgan shaklda yeziladi. So’ngra boshqaruvchi kattaliklar (kuchlanishlar, toklar) tuguniy kuchlanishlar orqali ifodalanadi. Olingan tenglamalar boshlang’ich tenglamalarga birlashtiriladi.

5.Misol

ni Ukir orqali,   va  ni Ub orqali ifodalaymiz.

2. 15. EKVIVALENT GENERATOR HAQIDA TEOPEMA

1. Teorema

                                                                                    Berilgan zanjirning istalgan shaxobchasidagi tok uning shu shaxobcha ulangan aktiv  qismi A ni ekvivalent manba bilan almashtirilsa, o’zgarmaydi

Bu manba EYuK-i ushbu A  qismi uchlari

orasidagi salt ishi (S.I.) kuchlanishiga teng.

Bu manbaning ichki qarshiligi undagi EYuK manbalari qisqa tutashtirilgan va tok manbalari uzib qo’yilgan A' passiv holatining kirish qarshiligiga teng.  2. Teoremaning natijasi:

Tarkibida manbalari bo’lgan istalgan aktiv ikkiqutblikni aktiv generator bilan almashtirish mumkin.

2. Misol: U10 ni toping.

2.18. KOMPENSASIYa PRINSIPI

1. Ma'lum kuchlanishli shaxobcha uchun: Berilgan EZ shaxobchasidagi ma'lum U kuchlanishli shaxobcha shunday kuchlanishli manba bilan almashtirilsa, zanjirning rejimi o’zgarmaydi.

2. Ma'lum tokli shaxobcha uchun:

Berilgan EZdagi ma'lum tokli shaxobcha shunday tokli tok manbai bilan almashtirilsa, zanjirning rejimi o’zgarmaydi.

3. Qarshilik uchun:

Istalgan qarshilik o’zining toki bilan boshqariluvchi  kuchlanish manbai sifatida qaralishi mumkin 4. O’tkazuvchanlik uchun:

Istalgan o’tkazuvchanlik o’zining kuchlanishi bilan boshqariluvchi tok manbai sifatida qaralishi mumkin.

5. Qo’llashga doir misol E, uc(0) i iL (0) ma'lum. UR1(0) va UR2(0), nimaga teng?

.17.2. TA'SIRNING KIChIK O’ZGARIShLARIDA ZANJIRNI HISOBLASh

1. Kirishdagi tasir o’zgarishlari yetarlicha kichik bo’lsa, barcha yarim o’tkazgichli asboblar uchun chiziqli ekvivalent sxemadan (model), foydalanish mumkin.

a. Qo’sh qutbli tranzistor   b. Noaniqrok modeli  v. Aniqrok modeli

(D1 < 1 мкА)

a. Maydonli tranzistor  b. Noaniqrok modeli  v. Aniqrok modeli

(u < 60 mV)

a. Operatsion kuchaytirgich   b. Noaniqrok modeli     v. Aniqrok modeli

(u < 100 mkV)

2. Ta'sirning kichik o’zgarishlarida hisoblash uchun o’zgarmas kuchlanish manbalari qisqa tutashtirilib, o’zgarmas tok manbalari  uzib qo’yilishi mumkin.

3. Qo’llashga doir misol. Ru ni toping.

2 MAVZUGA DOIR TEST MISOLI

Taqdim qilinayotgan test vazifalarining tartib raqamlari mikromavzular tartib raqamlariga to’g’ri keladi. Bir mikromavzuga bir necha vazifa kirgan hollarda vazifa tartib raqamiga alifbo bo’yicha tartibdagi harflar qo’yilgan. Har bir vazifa oxirida yechimning shartli ballardagi bahosi ko’rsatilgan. Ballarning maksimal soni — 56. Agar mavzu "yaxshi" o’zlashtirilgan bo’lsa, testlardan keyingi olingan ballar soni maksimal ballar sonining 70% dan kam bo’lmasligi lozim. 1. a- vazifa 

Ichida tok potentsiali kichik nuqtadan potentsiali kattaroq nuqtaga qarab o’tadigan elementni ko’rsating.

Javoblar: A, B, V, G, D

(Vazifa bahosi - 1 ball)

1. b - vazifa

Tok ifodasi bilan elektr zanjiri turi orasidagi moslikni ko’rsating.

         Tok ifodalari                            Elektr zanjiri turi

i = I₀                                                1.        m. O’zgarmas tok zanjiri

i =  I(t+T)                                2.       n. Garmonik tok zanjiri

i = I_m cos(wt + ф)                    3.       r. Davriy tok zanjiri        

Javoblar: A.  1 – r           B. 1 – n       V. 1 – m      G. 1 – m     D. 1 - n

                            2 – n                2 – m          2 – n           2 – p           2 - p

                            3 – m               3 – p           3 – p           3 – n           3 – m

(Vazifa bahosi - 2 ball)

2. a- vazifa  

Elementlar bilan ularning tenglamalari orasidagi moslikni aniqlang.

Sxemalar                                                    Tenglamalar

m.

                                      n.

p. u = e

q. i = j

                                        z. u = R × i

Javoblar: A. 1 – m B. 1 – n       V. 1 – p      G. 1 – z       D. 1 - p

                       2 – n            2 – p           2 – q           2 – m          2 - q

                       3 – p            3 – q           3 – z           3 – n           3 - z

                       4 – q            4 - z            4 – m          4 – q           4 - m

                       5 – z            5 – m          5 – n            5 – p          5 – n

(Vazifa bahosi – 3 ball)

2. b- vazifa

Elementlar bilan ularning xarakteristikalari orasidagi moslikni ko’rsating.

         Elementlar                                         Xarakteristikalari

Javoblar: A. 1 – m B. 1 – n       V. 1 – p      G. 1 – q      D. 1 - z

                       2 – n            2 – p           2 – q           2 – z           2 - m

                       3 – p            3 – q           3 – z           3 – m          3 - n

                       4 – q            4 - z            4 – m          4 – n           4 - p

                       5 – z            5 – m          5 – n            5 – p          5 – q

(Vazifa bahosi – 3 ball)

3-vazifa

Boshqariluvchi manbalar va ularning tenglamalri orasidagi moslikni ko’rsating.

                            Sxemalari                                          Tenglamalari

m.

 n.

p.

q.

Javoblar: A. 1 – m B. 1 – n       V. 1 – p      G. 1 – q      D. 1 - m

                       2 – n            2 – p           2 – q           2 – m          2 - q

                       3 – p            3 – q           3 – m          3 – n           3 - p

                       4 – q            4 - m           4 – n           4 – p           4 – n

(Vazifa bahosi – 3 ball)

4- vazifa

Real elementlar sxemalari va Q koeffitsient qiymatlari orasidagi moslikni ko’rsating.

Sxemalar                                 Q koeffitsient

1. Rezistor                                                

2. Induktivlik                            m.

g’altagi       

3. Kondensator

4.

5.        Real manbalar   

                                      n.

                                                        z.                                                                 p.

                                               q. 

Javoblar: A. 1 – z  B. 1 – q       V. 1 – p      G. 1 – n      D. 1 - m

                       2 – q            2 – p           2 – n           2 – m           2 - z

                       3 – p            3 – n           3 – m          3 – z           3 - q

                       4 – n            4 - m           4 – z           4 – q           4 - p

                       5 – m           5 – z           5 – q           5 – p           5 – n

(Vazifa bahosi – 3 ball)

5 – vazifa

Berilgan zanjir uchun shaxobchalar soni Nsh, tugunlar soni NT va bosh konturlar soni Nk ni ko’rsating.

Javoblar: А. N_ш = 8        Б. N_ш = 5    В. N_ш= 4     Г. N_ш= 7     Д. N_ш= 5

                       N_T = 5          N_T= 3          N_T = 3        N_T = 6          N_T= 3

                       N_к = 3          N_к = 2         N_к = 5         N_к = 5         N_к = 3

Vazifa bahosi — 2 ball)

6. a — vazifa

I kontur uchun Kirxgofning II - qonuniga ko’ra tenglamani ko’rsating.

Javoblar:

Javoblar: А.

Б.

В.

Г.

Д.

Vazifa bahosi 1,5 ball)

6. b - vazifa

3- tugun uchun Kirxgofning I- qonuni bo’yicha tenglmani ko’rsating.

  Javoblar:

Жавоблар:

А.

Б.

В.

Г.

Д.

(Vazifa bahosi – 1,5 ball)

7 – vazifa

O’zgarmas tok zanjirini ko’rsating.

(Vazifa bahosi – 1 ball)

8- vazifa

Sxemalar va ularning ekvivalent qarshiliklari tenglamalari orasidagi moslikni aniqlang.

Sxemalar               Ekvivalent qarshiliklar               Javoblar:

m. А. 1-m, 2-n

n. Б. 1-p, 2-q

p. В. 1-q, 2-p

q. Г. 1-q, 2-p

z. Д. 1-z, 2-m

(Vazifa bahosi – 2 ball)

9. a-vazifa

Berilgan Е= 8, R₁ = 2 Ом, R₂ = 3 Ом, R₃  = 6 Ом

Жавоблар:

А. 4 А         Б. 2 А         В. 1 А

Г. 1,6 А Д. 0,72 А

(Vazifa bahosi - 2 ball)

9. b-vazifa

a va b nuqtalar orasidagi kuchlanishni toping. E = 8 В, R₁ = 2 Ом, R₂ = 3 Ом,

R₃ = 6 Ом

Javoblar:А. 8 В     Б. 6 В                   В. 4 В

Г. 4,8 В Д. 7,9 В

(Vazifa bahosi – 2 ball)

10. a - vazifa

Jamlash usulidan foydalanib,  I tokni hisoblang. E₁ = 24 В, E₂ = 48 В,

R₁ = 6 Ом, R₂  = 3 Ом, R₃ = 6 Ом.

Javoblar:А. 3 А     Б. 6 А         В. –3 А

Г. –6 А Д. –2 А

(Vazifa bahosi -  3 ball)

10. b - vazifa

Jamlash usuli yordamida I tokni aniqlang.

Javoblar: А. Б. В.

Г. Д.

(Vazifa bahosi — 2,5 ball)

11. a-vazifa

Kontur toklar usuli bilan elektr zanjirini hisoblash tartibini to’g’ri ko’rsating.

r. Sxema shaxobchalaridagi toklarni topish.

n. Konturlarni tanlash va tartib raqamlar qo’yish.

q. Tuzilgan tenglamalarni yechish va nomalumlarni topish.

m.  Kontur toklar uchun tenglamalar tuzish.

Javoblar:      A. (q, p, n, m)               B. (n, m,q, p)                 V. (q, p, m, n)

 G.  (m, n, p, q)              D. (n, m, p, q)

(Vazifa bahosi - 3 ball)

11. b - vazifa

I33 tokli kontur uchun kontur toklar usuli bilan to’g’ri tuzilgan tenglamani ko’rsating.

Javoblar: А.

Б.

В.

Г.

Д.

(Vazifa bahosi – 1,5 ball)

12. a-vazifa

I22 tokli kontur uchun kontur toklar usuli bilan to’g’ri tuzilgan tenglamani ko’rsating.

Javoblar: А.

Б.

В.

Г.

Д.

Vazifa bahosi — 1,5 ball)

12. b-vazifa

Shaxobchadagi I tokni  kontur toklar orqali to’g’ri ifodalang.

Javoblar:А. I = I₁₁

Б. I = I₁₁- I₂₂

В. I = I₁₁ + J

Г. I = -I₁₁ – J

Д. I = I₁₁ - J

Vazifa bahosi – 1 ball)

13. a - vazifa

Tuguniy kuchlanishlar usuli bilan hisoblashning to’g’ri tartibini ko’rsating.

         m. tenglamalarni yechish va noma'lumlarni topish.

         n. tuguniy kuchlanishlar uchun tenglamalar tuzish.

         p. tugunlarni raqamlab, bittasini bazis deb tanlash.

         q. sxema shaxobchalaridagi kuchlanishlarni topish.

Javoblar:      A (q, p, n, m)                 B. (n, m, q, p)                V. (p, n, m, q)

G. (n, p, m, q)                D. (m, n, p, q)

(Vazifa bahosi – 2 ball)

13. b - vazifa

 1 - tugun uchun tuguniy kuchlanishlar usuli bilan to’g’ri tuzilgan tenglamani ko’rsating.

Javoblar

  Javoblar:

А.

Б.

В.

Г.

Д.

(Vazifa bahosi – 1,5 ball)

14. a - vazifa

 1-tugun uchun tuguniy kuchlanishlar usuli bilan tenglama tuzing.

Javoblar: А.

Б.

В.

Г.

Д.

(Vazira baxoci  - 1,5 ball)

14. b-vazifa                                       Berilgan sxemani to’la hisoblash uchun lozim bo’lgan qo’shimcha tenglamani ko’rsating.

Javoblar:   А. Б. В.

Г. Д.

(Vazifa bahosi – 3 ball)

14. v-vazifa

Ortiqcha tenglamani ko’rsating.                   Javoblar:      А.

Б.

В.

Г.

Д.

(Vazifa bahosi – 1 ball)

15 -vazifa

Ekvivalent generatorning Eekv va Rekv parametrlarini aniqlang.Жавоблар: А.

Б.

В.

Г.

Д.

(Vazifa bahosi – 2 ball)

l6. a-vazifa

I(0) tokning ifodasini kompensatsiya printsipi asosida yozing. Uc(0) ma'lum.

Javoblar: А. Б. В.

Г. Д.                        (Vazifa bahosi -  2 ball)

16. b - vazifa

iL(0) ma'lum bo’lsa, I(0) tokning ifodasini kompensatsiya printsipi asosida yezing.

Javoblar:   А. Б. В.

Г. Д.

 (Vazifa bahosi — 2 ball)

17. a- vazifa

Yarimo’tkazgichli elementlar bilan ularning chiziqli ekvivalent almashtirish sxemalari orasidagi moslikni ko’rsating.

Yarimo’tkazgichli elementlar                        Chiziqli ekvivalent sxemalari

Javoblar: A. 1 - n   B. 1 – p       V. 1 – m      G.  1 – n     D. 1 – p

                        2 – p          2 – m           2 – n            2 – m         2 – n

                        3 – m          3 – n           3 – p            3 – p          3 – m

(Vazifa bahosi – 2 ball)