O’ZBEKISTON ALOQA VA AXBOROTLANISH AGENTLIGI

TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI

                                                                Elektr zanjirlar

                                                                      nazariyasi kafedrasi

ELEKTR ZANJIRLARI NAZARIYASI

 fanidan kurs ishini

bajarish uchun

USLUBIY  QO'LLANMA

Toshkent 2008

SO'Z BOShI

Mazkur qo'llanma 2 – kurs talabalari uchun tayorlangan bo'lib, u "Elektr zanjirlari nazariyasi" fanining 2 -qismi bo'yicha kurs ishini bajarishni ta'minlash maqsadida ishlab chiqilgan.

Kurs ishi 4 ta yakka tartibli topshiriq (masala) dan iborat bilib, bu topshiriqlar semestr davomida talabalar tomonidan mustaqil bajariladi. Talaba ma'ruza va amaliy mashg'ulotlardan olgan bilimini topshiriqlarni bajarish yili bilan mustaxkamlab borishi nazarda tutilgan. Barcha topshiriqlarning shimoyasi natijalari bo'ycha sinov daftarchasiga kurs ishidan natijaviy baho qo'yiladi.

Topshiriqlar va ularning yechimlari EZN kursining I - qismidagi kabi standart formatli varaqning faqat bir tomoniga to'ldirilib, qattiq muqova ichiga birlashtiriladi. Hisob jadvallari va sxemalari raqamlab ko'rsatiladi. 4 topshiriq bajarilib, shimoya qilingandan so'ng, saqlash uchun o'qo'tuvchiga topshiriladi.

Har bir topshiriqni bajarishni boshlashda variant raqami, guruhning  raqami hamda zanjir parametrlarini ko'rsatish lozim. Topshiriqning barcha bandlari bajarilishi va bu bandlar mos raqamlar bilan belgilanishi lozim.

           Kurs ishini bajarishda talabalarga ma'ruza konspektlaridan hamda adabiyotlardan foydalanish tavsiya etiladi.

          Mazkur qo'llanma o'zbek tilida EZN kafedrasi o'qo'tuvchilari Davidov S.R., Tilaganova V.A., Gayubov Sh.N., tomonidan ishlab chiqilgan.

I – topshiriq.

I – tartibli elektr zanjirlarda itish jarayonlarini klassik

va operator usullari bilan hisoblash.

I.1. N – variant raqami bo'yicha (N – talabalarning gurush jurnalidagi tartibi) sxema tanlang va uning elementlari qiymatlarini hisoblang.

(Sxema I. I-rasmda keltirilgan)

;

;

 , ;

;

;

, ;

, ;

bu yerda M – guruh nomerining oxirgi raqami;

K = 2- TT va KT fakulteti uchun;

 K = 4 TUT fakulteti uchun;

 K = 6 RRT fakulteti uchun;

 K = 8 maxsus fakultet uchun.

I.2.Reaktiv elimentlardagi o'tish toki va kuchlanishini klassik usulda hisoblang.

I.3. Zanjirning vaqt doimiysini hisoblang.

I.4. Vaqtning quyidagi qiymatlarida:

1)                     2)                                3)

4)                    5)                                6)

I.5. O’tish toki va kuchlanishi grafiklarini chizing.

1	2
3	4
5	6
7	8
9	10
11	12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

Hisoblash uchun namuna.

1)boshlang'ich  ma'lumotlar: N =24  va guruh A-200 bo'lganda:

I = 10 Ma,     R1=2 kOm,               R2=1kOm,        R3=4kOm,        S=4mkF.

мирсилчрмовплжывр

                                           1.2– rasm.   Tekshiralayotgan sxema

2)reaktiv elementlardagi o'tish toki va kuchlanishini hisoblaymiz.

DIQQAT! R L zanjir  uchun hisob induktivligidagi tokni aniqlashdan RC zanjir uchun sig'imdagi kuchlanishni aniqlashdan boshlanadi.

         Ko'rilayotgan zanjir RC zanjir bo'lgani sababli, hisobni sig'imdagi kuchlanishni anilashdan boshlaymiz. Buning uchun hisobni qo'yidagi tartibda olib boramiz:

a) reaktiv eliment va real manbaga ega bo'lgan ekvivalent sxema

(kommutatsiyadan keyingi) ning  parametrlarini  hisoblash;

b) sxemening differintsial tenglamasini tuzish;

v) differentsial tenglamani yechish;

g) kommutatsiyagacha bo'lgan sxema uchun sirimdagi boshlangich

kuchlanishni aniqlash maqsadida zanjirni hisoblash;

d) integrallash doimiysini aniqlashyu. So'nggi to'rt bosqich klassik usulga xos dir.

          2.I Kommutatsiyadan keyin hosil bo'lgan sxemani (I.3a-rasm), ekvivalent manba usuliga asosan, real manba va reaktiv elementdan iborat bilgan (I.3b-rasm) ekvivalent sxema bilan almashtiramiz.

      A sxema qismi

I.3-rasm. Kommutatsiyadan keyingi tekshirilayotgan zanjir.

R_э va Е_э parametrlarni reaktiv elementga ulangan  A sxema qismidan topish mumkin.  Bu 1.4-rasmda ko'rsatilgan.

Е_э  E.YU.K. ni va m n  uchlar orasidagi  υ si kichlanishidek aniqlaymiz.

Kontur toklar usulida foydalanamiz.

         1.4.-rasmga asosan quyidagini yozamiz:

1.4-rasm. Ekvivalent generator parametrini aniqlash uchun

sxema.

 R_э qarshilikni passiv N sxema qismining m va n uchlari orasidagi qarshilik ko'rinishida olamiz (bu qism A sxema qismidagi tok manbalarini qisqa tutashtirish orqali hosil qilinadi). Bu holda zanjirning ekvivalent qarshiligi quyudagiga teng.

.

2.2 Ekvivalent sxemani (I.3b-rasm) tasvirlovchi diferentsial tenglama tuzamiz. U_R+U_C=E_Э,bu yerda

      yoki          

2.3 Yechimini quyudagi ko'rinishda qidiramiz.

U_c=U_см+ U_cэ

Majburiy tashkil etuvchi bir jinsli bo’lmagan diferentsial tenglamani xususiy yechimi ko'rinishida qidiriladi:

Bu tashkil etuvchi birinchi qism ko'rinishi kabi, ya'ni U_см=const bilishi kerak. Oxirgi tenglamadan quyidagi kelib chiqadi:

U_см=E_э=11,43 V,  

Erkin tashkil etuvchi bir jinsli diferentsial tenglamaning umumiy yechimini ko'rinishda qidiriladi:

Unga mos keladigan xarakteristik tenglama quyudagi kirinishda bo'ladi:

R_э·S·R+I=0

bundan

.

Erkin tashkil etuvchini quyidagi kirinishda yozish mumkin:

bu yerda A-no'ma'lum integrallash doimiysi.

Umumiy yechim quyidagi kirinishda yoziladi: u_с(t) =  11,43+Ae^-146,2t

2.4 Kommutatsiyagacha sxema I.5-rasmda ko'rsatilgan kirinishda edi.

I.5-rasm. Kommutatsiyagacha bo'lgan zanjirning ekvivalent

sxemasi.

O'zgarmas tok sigimi orqali oqmaydi, shu sababli R₂ dagi kuchlanish pasayishi 0 ga teng. Bundan kelib chiqib  S dagi kuchlanishni R₁ dagi kuchlanishga teng deb hisoblaymiz:

U_c(0)=I R₁=10.2=20 V

   2.5 Boshlangich shartlardan foydalanib,integrallash doimiysi

A ni topamiz:

U_c(0)=11,43 +A=20 V

A=8,57 V

Yechimni aniqlaymiz:

U_c=11,43 + 8,57e^-146,2t  V.

Sirimdagi tokni aniqlaymiz:

 =-410^-6 8,57146,2 e^-146,2t=-5,01e^-146,2t mA

      3)vaqt doimiysini hisoblaymiz:

4)reaktiv elementdagi o'tish toki va kuchdanish uchun son

qiymatlar jadvalini tuzamiz (1.2- jadv.)

1.2- jadval                                                                                                                                                               

t/t	0	0,5	1	2	3	4
t, мс	0	3,42·10	6,84·10	13,68·10	20,52·10	27,36·10
e^p^t= e ^–^t^/^t	1	0,606	0,368	0,0135	0,050	0,018
, мА	-5,01	-3,03	-1,84	-0,68	-0,25	-0,09
, В	20,0	16,62	14,58	12,58	11,85	11,58

5) ытиш токи ва кучланиш графикларини чизамиз.

2.1 Sxema va uning parametrlari qiymatlarini usuldan oling.

 2.2 Reaktiv elementdagi io’tish toki va kuchlanishini operator usulda shisoblang.

 2.3 O'tish toki va kuchlanishining hisoblab topilgan ifodasini  1-topshiriqdagi klassik usulda topilgan ifodalar bilan taqqoslang.

Hisoblash uchun namuna.

1)1- topshirikqdan sxema va uning parametrlari qiymatlarini olamiz.

2.1-rasm. Tekshirilayotgan zanjir.

2)reaktiv elementdagi o'tish toki va kuchlanishni operator usulda hisoblaymiz. Hisobni quyidagi tartibda olib boramiz:

2.1) ta'sir funktsiyasining tasvirini aniqlash;

2.2) tok va kuchlanish shaqiqiy qiymat (original) laridan ularning Laplas bo'yicha tasvirlariga o'tish va ekvivalent operator sxema tuzish;

2.3) tok va kuchlanishlarning tasvirlarini hisoblash;

2.4) aniklangan tasvirlardan haqiqiy qiymat (original) larga qayta o'tish;

3.1) ta'sirning (berilgan tokning) tasvirini aniqlaymiz.

3.2) Ekvivalent operator sxemani tuzamiz (2.2-rasmga qarang)

          1-topshiriqqa asosan (kommutatsiyagacha bo'lgan rejimni hisoblash)

Uc(0)= 20 V

3.3) Kondansatorli tarmoqdagi tok va undagi kuchlanishning tasvirlarini hisoblaymiz.

Hisob uchun kontur toklar usulini tanlaymiz.

2.2- rasm. Tekshirilayotgan zanjirning ekvivalent operator

sxemasi.

Sigimdagi kuchlanishning tasviri:

3.4) Yoyish teoremasidan foydalanib tok va kuchlanishlarning haqiqiy qiymatlarini hisoblaymiz:    

,             bu yerda ;

yoki ;

Tok tasvirining mahrajini  nolga tenglashtirib, uning ildizlarini aniqlaymiz va tok originalini topamiz:

F₂=12·10⁶p+1,75·10⁹=0

F₁(p)= -60·10³; F₁(p₁)= -60·10³;   F₂(p)=12·10⁶p+1,75·10⁹;   F₂’(p)=12·10⁶;

Kuchlanish tasvirining mahrajini nolga tenglashtirib uning ildizlarini va kuchlanish originali ifodasini topamiz:

O'tish toki va kuchlanishining topilgan qiymatlari,  klassik usulda hisoblab topilgan qiymatlar bilan mos keldi.          

2 – topshiriq

1. O'TISh JARAYONINI VAQT USULIDA HISOBLASh

Barcha variantlar uchun zanjir kirishidagi videoimpuls beriladi.

3.1. N variant nomeri bo'yicha (N-talabaning gurush jurnalidagi tartib raqami) sxema tanlang va uning elimentlari qiymatlarini hisoblang.  (3.1-va 3.2-rasmlar).

T_u=5τ;

R=(М+К),Ом;

bu yerda M- guruh nomerining oxirgi raqami,

K=2 AEA  fakulteti uchun;

K=4 MEA fakulteti uchun;

K=6 RRT fakulteti uchun;

K=8 maxsus fakulteti uchun.

3.2. Berilgan zanjirning o'tish xarakteristikasini hisoblang.

3.3. 0£t£t₄ oraliqda amplitudasi U₀ va uzunligi t_u ga teng bo'lgan videoimpuls tasirida zanjir chiqishida hosil bo'ladigan U₂(t) kuchlanishning ifodasini yozing.

3.4. t₄£ t £ oraliqda zanjir chiqishida hosil biladigan U₂(t) kuchlanish ifodasini yozing.

3.5. U₂(t) o'tish kuchlanish uchun vaqtning 8 ta qiymatida (bulardan 4 tasi 0£t£t₄ oraliqda va 4 tasi t₄£ t £   oraliqda)

son qiymatlar jadvalini tuzing.

3.6. U₂(t) o'tish kuchlanish grafigini chizing.

1	2
3	4
5	6
7	8
9	10
11	12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

Hisoblash uchun namuna.

1) boshlang'ich ma'lumotlar  U₀=40B;          L=10мкГн;

                                                R=4Ом;          t_u=5τ

2.3-rasm. Tekshirilayotgan sxema.

          2) operator usulidan foydalanib, berilgan zanjirning o'tish xarakteristikasi h(t) ni hisoblaymiz.

2.1) birlamchi ta'sir (3.4-rasm) va nolinchi boshlangich shartlar uchun ekvivalent operator sxema tuzamiz;        

2.4-Operator o'rin almashish sxemasi.

2.2) operator uzatish funktsiyasidan foydalanib, U₂(P) ni aniqlaymiz:

2.3) Bizga ma'lum bo'lgan U₂(P) tasvirdan foydalanib haqiqiy qiymat (original) ni aniqlaymiz:

Yoyish teoremasidan foydalanib qidirilayotgan vaqt funktsiyasi h(t) ni aniqlaymiz:

bu yerda

F₂(P) bitta P₁ ildizga ega bo'lgani sababli h(t) ning ifodasi quyidagicha bo'ladi:

Bu ifodaning alohida elimentlarini topamiz:

F₁(p)=pL+R;  F₁(0)=R; 

F₂(p)=pL+2R;  F₂(0)=2R; F₂(P₁)=L;

Shunday qilib,

3) 0£t£t₄ oraliqda U₂(t) chiqishdagi kuchlanish ifodasini amplitudasi Uc va uzunligi t₄ ga teng bo'lgan videoimpuls ta'siriga javob ko'rinishida aniqlaymiz. U₁(t) bu oraliqda qishimcha ifodalanidi:   u₁(t)=V₀·1(t)   Shu sababli:

4) t₄£ t £ oraliqda (impuls ta'siri tugagandan sing) U₂(t) chiqishdagi kuchlanish ifodasini aniqlaymiz. Bu oraliqda U₁(t) uchun quyidagini yozamiz:

bu yerda

5)U₂(t) o'tish kuchlanishi vaqtning 8 ta qiymatida (bulardan 4 tasi  0£t£t₄ oraliqda va 4 tasi t₄£ t £  oraliqda) son qiymatlar jadvalini tuzamiz (2.1- jadval).

    (2.1- jadval)

Chiqish kuchlanishining vaqtga bog'liqligi

U2(t)=Vo(0,5+0,5·e^-)					U2 (t)=[20(1-e)]·e^-
t	0	τ	2τ	5τ=tu	tu=5τ	6τ	7τ	∞
e^-	e^0=1	0,367	0,138	0,0067	0,0067	0,0025	0,0009	0
U2(t)	40	27,34	22,7	20,134	-	-	-	-
V0(1-e)	-	-	-	-	-2940	-2940	-2440	-2940
U2(t)	-	-	-	-	-19,7	-7,35	-2,6	0

2.5-rasm U₂(t)  bog'lanish

Zanjir chiqishlagi signal spektlarining variant topshiriqlari

1. U₂(jω)=                                    7. U₂(jω)=

2. U₂(jω)=j                                    8. . U₂(jω)=

3. U₂(jω)=                                9. U₂(jω)=

4. U₂(jω)=                        10. U₂(jω)=

5. U₂(jω)=                        11. U₂(jω)=

6. U₂(jω)=                        12. U₂(jω)=

13. U₂(jω)=                                  19. U₂(jω)=

  14. U₂(jω)=                              20. U₂(jω)=

15. U₂(jω)=                                21. U₂(jω)=

16. U₂(jω)=                              22. U₂(jω)=

17. U₂(jω)=                                    23. U₂(jω)=

18. U₂(jω)=                                   24. U₂(jω)=

25. U₂(jω)=

2. SIGNALLAR SPEKTRLARNING TAXLIGI ASOSIDA

ODDIY  ZANJIRLARNI SINTEZ QILISh

          2.1     2.1-rasmda keltirilgan Z₁ va Z₂ qarshiliklardan iborat bo'lgan oddiy zanjir (tirtqutblik) kirishiga 2.2-rasmda ko'rsatilgan uchta U₁(t) signaldan birortasi beriladi.

2.1-rasm. Tekshirilayotgan zanjirining tuzilish sxemasi.

2.2-rasm. Kirishdagi signal variantlari .

2.2-rasmda ko'rsatilgan signallarga quydagi spektrlar mos keladi:

        Ko'rilayotgan zanjir chiqishida quydagi spektrga ega bo'lgan signal mavjud.

bu yerda  H(jw)-zanjirning kompleks uzatish funktsiyasi.

     Chiqishdagi signal spektri V₂ (jw)  har bir talabaga uninig gurush jurnalidagi nomeriga (N) qarab alohida- alohida beriladi. R, L va C parametrlar 3-topshiriqdan olinadi.

2.2     Zanjir kirishiga qanaqa signal berilayotganini aniqlang: V₁(jw) va U₁(t).

2.3     Kompleks uzatish funktsiyasi H(jw)ni aniqlang.

2.4     Topilgan kompleks uzatish funktsiyasi H(jw)bo'yicha     elektr    zanjirni (elementlar orqali) oddiy kuchlanish bo'luvchisi ko'rinishida (bir nechta varianti bor) sintezlang.

2.3- rasm. Tekshirilayotgan sxema.

2.5.Sintezlangan zanjir kirishiga quydagi kuchlanishni bering:

         bu yerda:     

τ-kirish qisqa tutashtirilganda zanjirning vaqt doimiysi.

 Zanjir chiqishidagi  U₂(t) signalni aniqlang

2.6. Zanjir orqali signalning  amalda buzilishsiz uzatiladigan (AChX o'zgarmas  va FChX tig'ri chiziqli) chastotaviy oraliqni aniqlang.

Hisoblash uchun namuna

          1)zanjir chiqishdagi berilgan signal spektri quydagi o'rinishga ega bo'lsin:

           Bu ifodani ko'paytuvchilarga ajratib kirishdagi signalni aniqlash mumkin:

  kompleks uzatish funktsiyasi

.

 H (jw)ning ifodasini Z₁(jw), Z₂(jw) kirinishiga keltiramiz

.

        Bu holda ikkita variant bo'lishi mumkin:

1-variant. O'rin almashish sxemasini H(jw)ning surat va mahrajini R ga ko'paytirish yili bilan olish mumkin:

H(jω)=

. 

bu 2.4-rasmda ko'rsatilgan o'rin almashish sxemasiga mos keladi.

2.4-rasm. O'rin almashish sxemasi.

2-variant H(jw)ning berilgan ifodasidagi surat va maxrajning har bir elementini jwC ga bo'lish yili bilan o'rin almmashish sxemasini hosil qilish mumkin:

U holda quyidagini olamiz:

O'rin almashish sxemasi quyidagi ko'rinishga ega (2.5-rasm.)

2.5-rasm. O'rin almashish sxemasi (2-variant).

2)sintezlangan zanjir kirishiga (2-variant) kuchlanish beramiz:

                U₁(t)=1·sinω₁t,      bu yerda  

Zanjir kirishini qisqa tutashtirib (2.6-rasm) τ ni aniqlaymiz:

2.6-rasm. τ ni aniqlash uchun ekvivalent sxema.

        (R, C yoki L  parametrlar 3-topshiriqdan olinadi)

Masalan  C= 4 mkf va R=5 Om bo'lsa, quyidagini olamiz:

,         

yani

u₁(t)=1·sin1·10⁵t,B.

H(jω)=H(ω)·e^jφ(ω)    ekanini xisobga olib H(w_c) va φ(w_c) – larni hisoblaymiz:

yani   H(ω_c)=O,79    φ(ω_c) =18,40⁰

 Kirishda ta'sir etayotgan U₁(t)=1·sinω_ct, signal uchun zanjir  chiqishida quyidagini olamiz:

3) qaysi chastotaviy oraliqda zanjir signali buzilishisiz uzatishni aniqlash maqsadida AChX va FChXni hisoblab grafiklarni chizamiz.  w=w_c  chastotadan tashqari hech bo'lmaganda yana oltita nuqtani hisoblaymiz, masalan  w=0: 0,I w_c ; 0 ,5w_c; 2w_c ; 5 w_c ;10 w_c .

          Hisobni quyidagi formula bo'yicha olib boramiz

Biz ko'rgan misolda (RS) =5.4.10^-6 =2.10 ^-5s,

Hisob natijalarini 2.1Jadvalga kiritamiz.

2.1-jadval

Kuchlanish bo'yicha uzatish funktsiyasining amplituda-

chastotaviy va fazochastotaviy xarakteristikalarini hisoblash natijalari

ω,c^-1	0	0,1.10^5	0,5.10^5	1.10^5	2.10^5	5.10^5	10.10^5
ω/ωc	0	0,1	0,5	1	2	5	10
H(ω)	0,5	0,507	0,634	0,79	0,922	0,98	0,995
φ(ω)град	0	5,60	18,44	18,43	12,52	5,60	2,85

Hisob natijalari Bo'yicha zanjir uzatish funktsiyasi (2.7 va 2.8- rasmlar) AChX va FChX larni chizamiz.

          Zanjirning AChX va FChX sini tahlil qilib, quyidagi xulosaga kelish mumkin:  5 W_c dan 10 W_c gacha bo'lgan chastotaviy oraliqda zanjir  signalni amalda buzilishsiz uzatadi, deb hisoblash mumkin.

2.7- rasm  Kuchlanish bo'yicha uzatish funktsiyasining amplituda-

chastotaviy xarakteristikasi.

2.8     Kuchlanish bo'yicha uzatish funktsiyasining fazo-

chastotaviy xarakteristikasi.

3– topshiriq

O'zgarmas tok  oddiy NEZini hisoblash

5.1. – rasmda  sodda kuchlanish stabilizatorining sxemasi keltirilgan. Zajir kirishiga o'zgarmas stabillangan  V kuchlanish olinadi. Bu kuchlanish tok

qarshiligi R_ok ga beriladi.

3.1-расм

         Stabillovchi eliment sifatida volt – amper xarakteristikasi (VAX) 5.1. – jadvalda keltirilgan stabilitrondan foydalaniladi.

4.1. – jadval.

I, мА	0	0,5h	0,8h	1h	1,3h	12,5h	13h	14h	14,5h
U, В	0	2,5h	5 K	7,8h	10 K	12,5h	17,5 K	20 K	22,5 K

     Bu yerda  K va h –o'zgarmas koeffitsiyentlar. Bu koeffitsiyentlar sxemaning E, R_b va R_yuk parametrlari bilan birga quyidagi tenglikdan aniqlanadi:

          1, TS va KS fakulteti uchun;

          1,5 TUT fakulteti uchun;

h =     2 RRT fakulteti uchun;

          2,5 maxsus fakultet uchun;

R_b=(N+M).0,05 kOm,,  

bu yerda N-talabaning guruh jurnalidagi tartib nomeri, M-gurush nomerining oxirgi ikkita raqami.

5.1. O'z variantingiz uchun stabilitronning VAXini chizish;

5.2. Yuk xarakteristikasi usulidan foydalanib, elimentlarga qo'yilgan kuchlanishlar va uladan oqib o'tadigan  toklarni aniqlash;

          5.3. Linearlash usulidan foydalanib, zanjirning barcha elimentlardagi kuchlanishlarni aniqlash.  Hisob natijalarini 5.2-p.dagi natijalar bilan taqqoslash.

5.4. Chiqishdagi kuchlanish tebranishlari ΔU-5%dan oshmagan hol uchun zanjirning ko'rishidagi kuchlanish tebranishlari ΔE chegarasini aniqlash.

5.5. Stabilizatsiya koeffitsiyenti K_st ni  aniqlash.

           5-topshiriqni bajarish namunasi.

Boshlang'ich ma'lumotlar:

grA-20,    N=1;       M=20;  K=1:       h=1

R_b=1,05 kOm,     R_yuk=1,05  kOM,       E=22 V.

1) stabilitronning VAXini chizamiz.

4.2-rasm.

 2) stabilitronning yuk xarakterisitikasini chizamiz.

Buning 4.3a-rasmda alohida ko'rsatilgan, 1-1' uchlar orasidagi chiziqli sxema qismini ekvivalent generator bilan almashtiramiz. Natijada sxema 4.3b-rasmdagi ko'rinishga keladi:

4.3-rasm.

     Ekvivalent generatorninig E_g EYUKsi va R_g qarshiligini quyidagicha aniqlaymiz.

Ekvivalent generatorini quyidagi tenglama orqali ifodalash mumkin:

U=E_r-I·R_r

Bu tenglamaning grafigini chizish uchun uning koordinata o'qlari bilan kesishgan ikki nuqtasini topamiz. U=0 bo'lganda I= E_g/ R_g bo'ladi, shu sababli ikkinchi nuqta (E_g,0) bo'ladi. 4.1-rasmda bu nuqtalarni krestiklar bilan ko’rsatamiz va ular bo’yicha yuk

xarakteristikasini o’tkazamiz.

     VAX bilan stabilitron yuk xarakteristikasining kesishgan joyi R₁(10, 2;2)ishchi nuqtani aniqlaydi. Shunday qilib, U=10,2 V; I_st= 2 mA ekani ma'lum. Bundan R_b qarshilikdagi kuchlanish U_b ni topamiz:

U_b=E-U=22-10,2=11,8 V.

Yuk qarshiligidagi tok

R_b  qarshiligidagi tok

           1-tugun uchun tuzilgan Kirxgof tenglamasidan foydalanib hisobning to'g'riligini tekshiramiz:

I_b=I_yuk +I_ST         11,2=9,7+2.

Ya'ni hisobning to'g'riligi tasdiqlandi.

3)Endi hisob uchun linearlash usulidan foydalanamiz. 4.2-rasmdagi stabilitronning VAXiga murojat qilamiz. Bu elimentning ishchi nuqtasi R₁ R₂ chiziqli qismda (stalibizatsiya qismida)  joylashgan deb tahmin qilib, uni U=U₀+I·R_dif    to'g'ri chiziq bilan

almashtiramiz. R_dif parametrni R₁ VR₂ (4.2-rasm) yordamida uchburchakdan foydalanib aniqlakymiz:

 R₁ R₂ chiziqni absissa o'qi bilan (punktir) kesishguncha davom ettirib, U₀ parmetrni aniqlaymiz:

U₀=9,8 B

4.4-rasmga asosan stabilitronning chiziqli o'rin almashtirish sxemasi bilan almashtiramiz.

4.4-rasm.

          Stabilitron ulanishida qutublik hisobga olinsa, tekshirilayotgan zanjir sxemasi 4.4-rasmda ko'rsatilgan ko'rinishga keladi.

Tugunlardagi kuchlanishlarni aniqlash usulidan foydalanib, tarmoqlardagi  kuchlanishlarni aniqlaymiz.  1 quyi tugun potentsialini nolga tengdeb hisoblab, quyidagi ko'rinishda tenglama tuzamiz:

Yoki

Bu tenglamani yechib quyidagini olamiz:

φ₁=U=10,5B

R_b  qarshilikdagi kuchlanishni aniqlasak,   

U_b=E-U=22-10,5=11,5 B

Ikki usul  bo'yicha bajarilgan hisob natijalari o'zaro tengligiga ishonch hosil qildik.

4)Zanjir chiqishdagi kuchlanish tebranishi              dan oshmagan xol uchun, zanjir kirishidagi kuchlanish tebranishlari l chegaralarini aniqlaymiz. Agar ΔU¹=5% bo'lsa, chiqishdagi yangi kuchlanish

U¹=U·(1+0,05)=10,2(1,05)=10,7 B.

      Stabilitronning VAX i bo'yicha (4.2-rasm) U' ga mos keladigan stabilitronning tokini aniqlaymiz.

I_CT=3,5 mA

      Yukdagi tok

I¹_yuk=U’/R_yuk=10,7/1,05= 10,2 mA

     Kirishdagi yangi kuchlanish quyidagiga teng:

E’=U¹+(I¹_ST+I¹_yu)·R_b=10,7+(3,5+10,2)·1,05=21,1 V.

Kirishdagi  kuchlanish o'sishi quyidagiga teng:

Δ l¹=E¹-E=3/1 B.

Stabilizatsiya koeffitsiyenti quyidagiga teng;

Anologik ravishda ΔU¹¹=5% ,bo’lganda

U¹¹= U·(1-0,05) =10,2·0,95=9,7 V

VAX yordamida (4.2-rasm) quyidagini topamiz:

I’’_st=1,4 mA

Yukdagi tok I_yuk’’=U’’/R_yuk=9,7+(1,4+9,2)·1,05=21 V.

Kirishdagi yangi kuchlanish:

 E’’=U’’+(I_st’’+I_yuk’’)·R_b=9,7+(1,4+9,2)·1,05=21B

Kirishdagikuchlanish o'sishi:

Δe’’=E’’-E=-I B

Yangi stabilizatsiya koeffitsiyenti quyidagiga teng:

Ishchi nuqtaning tik uchastkasidan (R₁ R₂) yotiq OR₁ uchastkaga

siljishi stabilizatsiya koeffitsiyentini keskin pasaytiradi.

A D A B I YO T

1.Бакалов В.П. и др. Основы теории электрических цепей и электроники. М: Радио и                    связь,1989

2.Белецкий А.Ф. Теория линейных электрических цепей. М: Радио и связь,1986

3.Андреев В.С. Теория нелинейных электрических цепей. . М: Радио и связь,1982

4.Воробиенко П.П. Теория линейных электрических цепей.Сборник задач и упражнений. М: Радио и связь,1989

5.Шебес М.Р.,Каблукова М.В. Задачник по теории линейных электрических цепей М:Высшая школа, 1990

6.Баскаков С.И. Задачник по курсу «Радиотехнические цепи и сигналы». М: Высшая школа, 1989

7.Методическое руководство по применению программируемых микрокалькуляторов типа «Электроника Б3-34» при решении задач по курсу ТЛЭЦ/Сост. Дмитриев В.Н. Ташкент, ТЭИС, 1986