O’ZBEKISTON  ALOQA AXBOROTLASHTIRISH AGENTLIGI

 

TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI

 

 «IQTISOD VA BOSHQARUV»  FAKULTETI

 

«IQTISODIYOT NAZARIYASI»  KAFEDRASI

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

«TADBIRKORLIK ASOSLARI»

fanidan

 

 

 

MA’RUZALAR MATNI

 

 

 

 

 

 

 

 

Tuzuvchi(lar):                              dots. Mirzaev F.R.    

                                                ass. Toxiri Sh.

                                                             ass. Asamxodjayev F.

 

                                                     

 

 

                                          

 

 

 

 

 

 

 

 

 

TOSHKENT – 2012

1-2 mavzu. TADBIRKORLIKNING MOHIYATI VA MAZMUNI

 

Reja:

1.        Tadbirkorlik tushunchalari, ularning mohiyati va mazmuni

2.        Tadbirkorlik faoliyatining ijtimoiy, iqtisodiy va huquqiy asoslari

3.        Tadbirkorlik muhiti hamda unga ta’sir etuvchi omillar

4.        Tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishning maqsadi va vazifalari

5.        Tadbirkorlikning iqtisodiyotda tutgan o’rni

6.                  O’zbekistonda kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish yo’nalishlari

 

 

1.      Tadbirkorlik tushunchalari, ularning mohiyati va mazmuni

 

Bozor munosabatlari sharoitida iqtisodiyotni rivojlantirish-ning asosiy omillaridan biri kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishdir.

Xo’sh, «tadbirkor», «tadbirkorlik» tushunchalari qanday mazmunga ega va nimani anglatadi?

Bu tushunchalarning hozirgi ma’nosida XVII asr oxiri va XVIII asr boshlarida ilk bor ingliz iqtisodchisi Ri­chard Kantilon qo’llagan edi. Uning fikricha, tadbirkor tavakkalchilik sharoitida faoliyat yurituvchi kishidir. Shu boisdan u er va mehnat omilini iqtisodiy farovonlikni belgilab beruvchi boylik manbai deb bilgan. Keyinchalik, XVIII asrning oxiri va XIX asrning boshida mashhur franstuz iqtisodchisi J.B. Sey (1767-1832) «Siyosiy iqtisod risolasi» kitobida (1803y.) tadbirkorlik faoliyatini ishlab chiqarishning uch mumtoz omillari – er, kapital, mehnatning yaxlitligi deb ta’riflagan edi.

U Angliya sanoatining muvaffaqiyatini «ingliz tadbirkorlari iste’dodi» ta’minlaganligini ta’kidlagan edi. J.B. Seyning asosiy tezisida mahsulot ishlab chiqarishda tadbirkorlar asosiy faoliyat yuritadi deyiladi. J.B. Sey­ning fikricha, tadbirkor olgan daromad uning mehnati, ish­lab chiqarishni tashkil etganligi, mahsulotni o’z vaqtida sotganligi uchun berilgan mukofotdir. Tadbirkor tavakkal qilib, biror-bir mahsulotni ishlab chiqarishni o’z bo’yniga oladi.

Qayd etish lozimki, iqtisodiyot fanining asoschilari tadbirkorlik shakliga kam e’tibor berganlar. Tadbirkorlik faoliyati ularning ilmiy - tadqiqot ishlarining tahlil ob’ekti bo’lmagan. Ingliz iqtisodchi olimlari A. Smit (1723-1790) va D. Rikardo (1772-1823) iqtisodiyotni o’z-o’zini muvofiqlashtiruvchi mexanizm deb qabul qilganlar. Ushbu mexanizmda ijodiy tadbirkorlikka o’rin yo’q edi. «Xalqlar boyliklarining mohiyati va sabablarini tadqiq etish» (1776 y.) kito­bida A. Smit tadbirkor ta’rifiga alohida e’tibor bergan edi.

A. Smitning fikricha, tadbirkor – kapital egasi. U muayyan tijorat g’oyasini amalga oshirib, daromad olish uchun tavakkalchilik bilan ish boshlaydi, chunki kapitalni biror-bir ishga sarflash doimo tavakkalchilik bilan bog’liqdir. Tadbirkorlikdan olingan daromad, A. Smitning fikricha, shaxsiy tavakkalchilik uchun olingan mukofot. Tadbirkor ishlab chiqarishni o’zi rejalashtiradi, tashkil etadi, ishlab chiqarish faoliyati natijalariga egalik qiladi. Bu ishlar, o’z navbatida, bozor tizimi bilan bog’liq.

Shu bois A. Smit bizlarni bozor tizimining markaziy mexanizmi – raqobat mexanizmi bilan tanishtiradi. O’z manfaatini ko’zlab yurgan har bir kishi bozorda shu maqsad bilan yurgan kishilarga duch keladi. Natijada, bozordagi har bir harakat qiluvchi sub’ekt raqobatchi taklif etgan narxlarga rozi bo’ladi. Bunday raqobatda o’xshash tovarlarga me’yordan ortiq narx qo’ygan ishlab chiqaruvchi xaridorni yo’qotishi hech gap emas.

A. Smitning qayd qilishicha, bozor jamiyat sotib olishni xohlagan va kerakli miqdordagi tovarlarni ishlab chiqaradi. Shu bilan birga, A. Smit bozorning qudratli kuch ekanligini, u jamiyatni zarur tovarlar bilan doimo ta’minlashi va bu tizim o’z-o’zini muvofiqlashtirishini ko’rsatib berdi. Uning fikricha, o’z-o’ziga qo’yib berilgan bozor tizimi rivojlanadi va bunday tizimi bor xalqning boyligi ortaveradi.

XIX-XX asrlar chegaralarida tadbirkorlik institutining ahamiyati va rolini ko’pchilik anglay boshladi. Franstuz iqtisodchisi Andre Marshall (1907-1968 yy.) birinchi bo’lib ishlab chiqarishning uchta omiliga (er, kapital, mehnat) to’rtinchi – tashkillashtirish omilini qo’shdi. Shu vaqtdan boshlab, tadbirkorlik tushunchasi va shu sohada olib boriladigan ishlar ko’lami kengayib bormoqda.

Amerikalik iqtisodchi J.B. Klark (1847-1938) J.B.Seyning «uchlik formulasiga» bir oz o’zgartirish kiritdi. Uning fikricha, ishlab chiqarishda doim to’rt omil ishtirok etadi:

1) kapital;

2) ishlab chiqarish vositalari va er;

3) tadbirkorlik faoliyati;

4) ishchining mehnati.

Har bir omil ishlab chiqarishdan olinayotgan o’ziga xos foydani aks ettiradi: kapitaldan kapitalist qo’shimcha foiz oladi; er renta beradi; kapitalistning ishbilarmonlik faoliyati daromad keltiradi; ishchining mehnati uni maosh bilan ta’minlaydi. Boshqacha qilib, J.B. Klark so’zi bilan aytganda: «Erkin raqobat mehnatga mehnatdan kelgan narsani beradi, kapitalistlarga kapital yaratgan narsa tegadi, tadbirkorlar muvofiqlashtirish faoliyatidan kelgan narsani oladi»[1]. Tadbirkorlik faoliyatini u ana shunday tushungan.

Mashhur amerikalik iqtisodchi Y. Shumpeter (1883-1950) o’zining «Iqtisodiy rivojlanish nazariyasi»[2] kitobida, tadbirkorni novator (yangilik bunyod qiluvchi odam) deb ta’riflagan. Olim tadbirkorlik faoliyatini kapitalistik iqtisodiyotning rivojlanishida, iqtisodiy o’sishni ta’minlashda katta rol o’ynaydigan yangiliklarni joriy etishdan iborat, deb biladi: «Vazifasi yangi kombinastiyalarni joriy etishdan iborat bo’lgan xo’jalik sub’ektlarini biz tadbirkor deb ataymiz». Ushbu muammoga iqtisodiyot sohasida Nobel mukofotiga sazovor bo’lgan (1974) ingliz iqtisodchisi Fridrix Fon Xayn (1899-1984) boshqacha yondashgan. Uning fikricha, tadbirkorlik faoliyat bo’lmasdan, balki yangi iqtisodiy imkoniyatlarni izlab topish, xatti-harakatlarni ta’minlashdir[3]. Olim tadbirkorlikni faoliyat emas, deb talqin etadi.

Na xorijda, na bizda hali tadbirkorlikning umum tomonidan e’tirof etilgan ta’rifi mavjud emas. Amerikalik olim R. Xizrich, «Tadbirkorlik o’z qiymatiga ega bo’lgan qandaydir yangi narsani yaratish jarayoni, tadbirkor esa buning uchun barcha zarur vaqti va kunini sarflaydigan, barcha moliyaviy, psi­xologik va ijtimoiy xavf-xatarni o’ziga olib, evaziga mukofot sifatida pul va erishilgan yutug’idan qanoatlanuvchi shaxs»[4], - deb ta’kidlaydi.

Ingliz professori A. Xoskin esa «ishni o’z hisobidan olib boruvchi, biznesni boshqarish bilan shaxsan shug’ullanuvchi va kerakli vositalar bilan ta’minlanish uchun shaxsiy javobgarlikka ega, qarorni mustaqil qabul qiluvchi shaxs yakka tartibdagi tadbirkor bo’ladi»[5], - deb izohlaydi.

Bugungi kunda tadbirkorlik nazariyasini rivojlantirishning to’rt bosqichi mavjud. XVIII asrdayoq vujudga kelgan birinchi bosqich – tadbir­korlik xavf-xatarini o’ziga olish, boshqacha qilib aytganda, tavakkalchilik bilan bog’liq. Tadbirkorlikning ikkinchi bosqichi esa innovastiya jarayoni bilan bog’liqdir.

Amerikalik iqtisodchi olim Y. Shumpeterning fikriga ko’ra, tadbirkorlikning novatorlik xarakteri quyidagilarda aks ettiriladi:

-          bozor uchun yangi tovar ishlab chiqarish;

-          ishlab chiqarish jarayoniga yangi texnologiyalarni tatbiq etish;

-          yangi sotish bozorlarini o’zlashtirish;

-          xomashyoning yangi turlari va manbalarini topish.

Tadbirkorlik vujudga kelishining uchinchi bosqichi tadbirkorlikning alohida shaxsiy sifatlari: ijtimoiy va iqtisodiy vaziyatning o’zgarishida to’g’ri yo’l topa bilish qobiliyati, boshqaruv qarorlarini tanlash va qabul qilishda mustaqillik, boshqaruv qobiliyatlarining to’la namoyon bo’lishi bilan ta’riflanadi.

Tadbirkorlik nazariyasining rivojlanishidagi hozirgi bosqichni to’rtinchi bosqichga kiritish mumkin. Uning paydo bo’lishini tadbirkor harakatini tahlil qilishdagi boshqa­ruv aspektiga ko’chirish bilan bog’laydilar. Bu hozirgi vaqtda nazariyada tadbirkorlik muammolari tahlili ko’plab o’zaro bog’liq fanlar doirasida olib borilishini anglatadi.

Hozirgi zamon nazariy tadqiqotlarida nafaqat tadbirkorlikka ishlarni mustaqil olib borish usuli sifatida, balki firma ichidagi tadbirkorlikka yoki intraprenerlikka e’tibor qaratiladi. «Intra-prener» atamasi amaliyotga ame­rikalik olim G. Pinsho tomonidan kiritilgan.

Intraprenerlikning paydo bo’lishi ko’pgina yirik ishlab chiqarish tuzilmalari, ularda ishlab chiqarishni tashkil etishning tadbirkorlik shakliga o’tishi bilan bog’liq,. Tad­birkorlik ishi ijod erkinligining mavjud bo’lishini ko’zda tutganligi sababli yaxlit ishlab chiqarish birikmalari bo’linmalari harakat qilish erkinligini oladilar, bu tad­birkorlikning asosida yotuvchi g’oyalarni amalga oshirish uchun zarur intrakapitalning mavjudligini nazarda tutadi.

Taniqli olimlarning olib borgan tadqiqotlari shuni ko’rsatadiki, tadbirkorning o’z faoliyati sohasida olib boradigan ishlari ko’p qirralidir. Bu bozor siyosatining o’zgarishi bilan yoki korxonaning ichki va tashqi omillari ta’sirida aniqlanadi. Lekin tadbirkorning asosiy maqsadi manfaat (foyda) ko’rish bilan bir qatorda, bozorda samarali faoliyat yuritishni ta’minlaydigan ishlarni amalga oshirishdir. Buning uchun tadbirkorlikni boshqarish va unga ko’mak beruvchi zamonaviy menejment usullariga asoslangan mexanizmni yaratish va undan unumli foydalanishni ta’minlash zarurdir. Bozor sharoitida tadbirkorlikni boshqarishda uning quyidagi xususiyatlarini e’tiborga olish kerak:

-          tadbirkor har doim bozordagi talab va taklifni e’tiborga olib ish ko’radi;

-          tadbirkor samaradorlikni ta’minlovchi sa’y-harakatlar qilib, ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish yo’llarini qidiradi;

-          biznesning pirovard natijalariga javob beradigan shaxslar, o’z bizneslarini erkin shart-sharoitlarda olib borishiga etarli imkoniyatlar yaratadilar;

-          kichik korxonaning pirovard natijalari, ya’ni uning oladigan foyda yoki zarari faqat bozordagi oldi-sotdi jarayonida ma’lum bo’ladi;

-          kichik biznes bilan shug’ullanuvchi tadbirkor o’z mablag’larini harakatga solib, bozorda qanday xavf-xatarga duch kelishi yoki yakuniy natija qanday bo’lishini aniq bilmaydi.

Shunday qilib, tadbirkorlik –  iqtisodiy faoliyatning alohida turi bo’lib, uning zamirida mustaqil tashabbus, javobgarlik, tadbirkorlik g’oyasiga asoslangan, foyda olishga yo’naltirilgan, maqsadga muvofiq faoliyat yotadi.

Tadbirkorlik iqtisodiy faollikning alohida turi bo’lib, uning boshlang’ich bosqichi, odatda, fikrlash faoliyati yoki uning natijasi bilan bog’langan bo’ladi, faqat u keyin moddiy shaklni oladi.

Tadbirkorlik yangilik kiritish, tovar ishlab chiqarish faoliyatini o’zgartirish yoki korxonani (shu jumladan, ki­chik korxonani) tashkil qilish sohasida ijodkorlikning mavjudligi bilan ta’riflanadi. Tadbirkorlik  faoliyatining ijodkorlik jihatlari boshqaruvning yangi tizimida ishlab chiqarishni tashkil etishning yangi usullari yoki yangi texnologiyalarini tatbiq etishda o’z ifodasini topadi.

Tadbirkorning o’zi tadbirkorlik faoliyatining asosiy sub’ekti hisoblanadi. Ammo tadbirkor yagona sub’ekt emas, har qanday holda u ishlab chiqarilgan tovar yoki xizmatning iste’molchisi hamda har xil vaziyatlarda yordamchi yoki raqib sifatida bo’luvchi davlat bilan o’zaro hamkorlik qilishga majbur. Iste’molchi ham, davlat, ham, yollanma (ishchi) xodim ham tadbirkorlik faoliyati sub’ektlari qatoriga kiradilar.

Tadbirkor va iste’molchining o’zaro munosabatlarida tad­birkor faol sub’ekt kategoriyasiga kiradi. Iste’molchi esa bunda passiv rol o’ynaydi. Bu o’zaro munosabatlarni tahlil qilishda iste’molchi tadbirkorlik jarayonining indikatori rolini bajaradi. Tadbirkor faoliyati predmetini tash­kil etuvchi barcha narsa iste’molchining ijobiy bahosiga ega bo’lgan holdagina amalga oshirilishi mumkin. Bunda is­te’molchi tomonidan tovarga baho beriladi va keyin u yoki bu tovarni xarid qilishga tayyorligi aniqlanadi. Tadbirkor o’z faoliyatini rejalashtirish va tashkil etishda iste’mol­chining kayfiyati, istagi, manfaatlarini hisobga olishi kerak.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkor uchun iste’molchining manfaatlariga muvofiq harakat qilishdan boshqa iste’molchiga ta’sir qilishning yo’li yo’qdir. Ammo bu tadbir­kor iste’molchining manfaatlariga muvofiq harakat qilishi kerakligini bildirmaydi. Tadbirkorning o’zi iste’mol­chining talabini shakllantirishi, yangi iste’mol ehtiyojlarini yaratishi (agar xaridor uchun zarur bo’lgan yangi tovar yaratilsa) mumkin. Shundan kelib chiqqan holda tadbirkor­lik faoliyatini tashkil etishning ikki usulini keltirish mumkin:

-    iste’molchi manfaatini aniqlash usuli;

-    iste’molchiga yangi tovar yoki xizmatlarni «majburan qabul qildirish» usuli.

Shunday qilib, tadbirkorning asosiy maqsadi o’z iste’molchilariga ega bo’lish yo’lida tovarga ehtiyojni aniqlashdan iboratdir. Tadbirkor o’z iste’molchilarini shakllantirishda quyidagi asosiy omillarni hisobga olishi kerak:

-    tovarning yangiligi va uning xaridor manfaatiga mos kelishi;

-    tovar yoki xizmatlarning sifati;

-    tovar yoki xizmatlarning narxi;

-    tovarning universallik darajasi;

-    tovarning tashqi ko’rinishi, uning xaridor talabiga mosligi;

-    sotuvdan keyingi servis xizmatlaridan foydalanish imkoniyati;

-    tovarning qabul qilingan umumiy yoki davlat standartlariga mosligi;

-    tovarlar va xizmatlar reklamasining jozibaliligi, xaridor diqqatini o’ziga jalb etishi va hokazo.

Xulosa shundan iboratki, agar ijtimoiy ishlab chiqarish nuqtai nazaridan tadbirkor faol sub’ekt rolida bo’lsa, unda tadbirkorlik jarayonining o’zi, uning samaradorligi va mazmuni nuqtai nazaridan iste’molchi faol rol o’ynaydi va tadbirkor bu omilni inkor eta olmaydi.

Tadbirkorning shaxsiy xususiyatlari, qobiliyatlari, imkoniyatlari va ishga doir sifatlari tadbirkorlikning harakatlantiruvchi kuchi bo’ladi. Tadbirkorning ishga doir sifat­lari quyidagi tamoyillarga asoslanishi kerak:

-           birinchidan, bozorning tovar va xizmatlar bilan ta’minlanish darajasini tahlil qilish yo’li bilan iqtisodiy xo’jalik tizimida o’z o’rnini topishi;

-           ikkinchidan, shaxsiy ishlab chiqarish tuzilmasini yaratishga tayyorlik qobiliyati;

-           uchinchidan, marketing tadqiqotlari natijalaridan kelib chiqqan holda, dastlabki tadbirkorlik hisob-kitoblarini amalga oshirishi;

-           to’rtinchidan, tadbirkorlik loyihasini amalga oshirishda rahbarlikni to’g’ri yo’lga quyish qobiliyati;

-           beshinchidan, yangi texnik, texnologik g’oyani birinchi bo’lib hayotga tatbiq etish hamda ushbu g’oyadan amalda foydala­nish, undan qanday yakuniy natija, mahsulot yoki xizmatlar olish mumkinligini tasavvur eta olishi.

Tadbirkorning ushbu ishbilarmonlik tamoyillari uning ijodkorligiga asoslanadi. Aynan ana shu ijodkorlik Y. Shumpeter fikriga asosan, tadbirkor boshqalar e’tibor bermagan va bilmagan ishlarga e’tibor berib, faoliyat yuritish imkonini beradi.

Ijodkorlik tadbirkorni ta’riflashda asosiy mezon bo’ladi, ammo u turli shakllarda namoyon bo’lishi mumkin. Tad­birkor boshqa ijodkor kishilar tomonidan amalga oshirilgan kashfiyotlar, topilmalardan qanday samarali foy­dalanish mumkinligini biladi. Shu bilan birga, u bu yangiliklardan xaridorning qiziqishini uyg’otuvchi yangi, ajoyib narsa ishlab chiqarish sohasida foydalanish yo’llarini topa oladi.

Ammo kashfiyot va yangilik faqat tovar turining yangi tarkibiy qismini yaratishda emas, balki tovar ishlab chiqarishni yangilash jarayoniga jalb etishni talab qilmaydigan oddiyroq shakllarda ham namoyon bo’ladi. Masalan, u tovar o’ramining yangilanishi, an’anaviy tovarga yangi xususiyat va sifatlar berish ko’rinishida namoyon bo’lishi mumkin.

Tadbirkor faoliyatining boshqa tomonlarida ham kashfiyotchilik elementlarini qo’llashi mumkin. Masalan, u ish­lab chiqarishning, mahsulotni sotishni boshqarishning yangi shakllarini topadi, sheriklik munosabatlarini o’rnatadi, ishlab chiqarishning yangi texnologiyalaridan foydalanadi. Tadbirkorlikning yana bir muhim xususiyati ishlab chiqarish jarayonida yangi g’oyalarning amalga oshirilishi bozorda qanday qabul qilinishini oldindan ko’ra bilish qobiliyatida namoyon bo’ladi. Shu jihatdan yangilikni bozorda tatbiq etish va iste’molchining javobini bitta jarayonga birlashtira olish tadbirkor muvaffaqiyatining garovidir.

Ko’pgina tadqiqotchilar jamiyatda tadbirkorlik bilan shug’ullanuvchilar soni ko’payib borayotganligini ta’kidlaydilar. Ma’lumotlarga ko’ra, mustaqil faoliyat yurituvchi aholining 8-10% qismi tadbirkorlik bilan shug’ullanishi mumkin. Tadbirkorlik har qanday boshqa kasb kabi ishbilarmonlik si­fatlarini talab etadi.

Tadbirkor kishidan, avvalo, o’ziga va o’z qobiliyatiga ishonish talab etiladi. O’ziga, o’z kuchiga ishonmaydigan inson nafaqat tadbirkorlik, balki har qanday sohada ham ishni oxirigacha etkazishga qodir emas.

Tadbirkorning muvaffaqiyatini belgilovchi keyingi shart  agressivlikdir. Bunda gap, birinchidan, tadbirkorga nimadadir birinchilikka ega bo’lish ishonchini beruvchi, ikkinchidan, tadbirkorning aniq maqsadga qaratilgan harakatlarni bajarishida tashabbusni tortib olishga harakat qiluvchi agressivlik haqida gap ketayapti. Shunday qilib, bu o’rindagi agressivlik amalda g’oyalar, loyiha va tashabbusni tortib olish va uni tez amalga oshirishni bildiradi. Bunday agressivlik atrofdagilarga (hammadan oldin raqiblarga) to’g’ridan-to’g’ri zarar keltirmaydi, u bevosita zarar keltirishi mumkin (agar birov qandaydir tovarni ishlab chiqarishda tashabbusni o’z qo’liga olsa, boshqa kishi bunday tovarni ishlab chiqara olmaydi, demak, tovar ishlab chiqarish bo’yicha tashabbusni birinchi bo’lib boshlagan tadbirkorning harakati u mo’ljallagan daromadni olishiga imkon bermaydi).

Tadbirkor ko’pgina hollarda o’z jamoasi bilan harakat qiladi, shuning uchun tadbirkorlik g’oyasini amalga oshirish jarayoniga samarali ta’sir etuvchi jamoani yaratgandagina, muvaffaqiyatga erishadi. Shu munosabat bilan tadbirkorning oldida murakkab muammolar turadi. Bular biznesning muvaffaqiyati uchun qanday ixtisosdagi mutaxassislar kerakligi, ular qanday sifatlarga ega bo’lishlari zarurligi, ularning tadbirkor shakllantirayotgan ruhiy muhitga kira olishlari mumkinligini aniqlash muammolaridir.

Har qanday faoliyatdan kutiladigan samara insonga, avvalo uning mehnat madaniyati darajasiga bog’liqdir. Masalan, yaponlar «iqtisodiy mo’’jizalari» asosida nafaqat ilm, fan-texnika va texnologiya yutuqlari, balki mehnat madaniyatining o’zgarishi yotganligini ta’kidlaydilar. Yaponiya ekspertlarining fikriga ko’ra, buning uchun yapon jamiyatiga 30 yil kerak bo’lgan.

Mehnat madaniyati deganda ishlab chiqarishni tashkil etish darajasi, mehnatning yangi, samaraliroq usullarini qo’llash, hamkasblar va qo’l ostidagilar bilan muomalada samimiylik, yangi g’oyalar, texnologiyalarni izlash, mulkka va ishlab chiqarish munosabatlariga ehtiyotkorona yondashish tushuniladi.

Korxona faoliyatini boshqarishda to’g’ri qaror qabul qilish tadbirkorning eng muhim sifatlaridandir. Boshqacha qilib aytganda, bu tadbirkorning o’z faoliyati, o’z biznesi sohasida javobgarlikni o’z zimmasiga olishidir. Haqiqatan ham tadbirkor, qaror qabul qilib, uni amalga oshirishda nafaqat o’z sheriklari oldida, balki o’zining kelajakdagi qarorining oqibati uchun javobgarlikni ham o’ziga oladi. Binobarin, javobgarlikni o’ziga olish jarayoni, ayni bir vaqtda, xavf-xatarni o’ziga olishni ham bildiradi. Shunday qilib, xavf-xatarni ko’ra bilish va uni bartaraf etish uchun tayyorlik ham tadbirkorga xos muhim sifatdir.

Tadbirkorlik niyatini amalga oshirish belgilangan darajada tadbirkorning motivlashuvi (manfaatdor bo’lishi)ga bog’liq. Tadbirkorlik nazariyasining asoschisi Y. Shumpeter uchta asosiy motivni ajratgan:

-         birinchidan, hokimlik qilish, hukmronlik, ta’sir qilishga ehtiyoj;

-         ikkinchidan, aniq harakatlarni bajarish orqali erishish ehtimoli bo’lgan g’alabaga iroda, muvaffaqqiyat sari harakat;

-         uchinchidan, mustaqil ish faoliyati beruvchi ijodkorlik quvonchi.

Ammo, Y. Shumpeter tomonidan taklif etilgan motivlashtirish nazariyasi g’arbiy mamlakatlar tadbirkorlarining fikrlash uslubini aks ettiradi. Tadbirkorlikning tarixiy tomirlariga ega O’zbekistonda tadbirkorlikning zamonaviy haqiqatlarga asoslangan o’z motivi bo’lishi kerak. O’zbekistonda tadbirkorlik faoliyati bir qator o’ziga xos alomat va xususiyatlar bilan birga bo’ladi. Mamlakatimizda tadbirkorlikni motivlashtirish xususiyatlari quyidagi alomatlarga ega:

-         o’z salohiyatini amalga oshirishga harakat qilish;

-         eng muhim, ijtimoiy va iqtisodiy samara keltiruvchi g’oyalar-ni amalga oshirish istagi;

-         to’rachilik tuzilmalari bilan bog’liklikdan qochish, harakatlar erkinligi va faoliyat yuritish jarayonida mustaqil bo’lish;

-         qiziqarli ish bilan mustaqil va erkin shug’ullanish;

-         o’zining ijtimoiy maqomi va obro’sini oshirishga intilish hamda o’ziga va o’z yaqinlariga munosib turmush sharoitlarini ta’minlash.

Ko’rsatib o’tilgan istaklarni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun tadbirkor bir qator izchil harakatlarni amalga oshirishi kerak. Bu harakatlar tanlab olingan ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish shakllariga bog’liq. Shu muno­sabat bilan tadbirkor o’z faoliyatini tashkil etishning quyidagi ikki tarkibiy qismini tahlil qilishi kerak:

-         bozor va unda vujudga keladigan vaziyat;

-         ishlab chiqarish tuzilmasi.

Ish muhitini tahlil qilishda tadbirkor bu qismlar o’rtasida o’zaro aloqalar o’rnatishning samarali usulini topishi kerak. Ammo, bunga erishish qiyin, chunki birinchidan, ikkala tarkibiy qismning sifati turlicha. Bozor dinamik o’zgaruvchan mexanizmdan iborat. Unga doimo kuzatiladigan talab, taklif, narx,  raqobat sharoitlarining o’zgarishi xosdir. Shu bilan bir vaqtda ishlab chiqarish tuzilmasi konservativ, kam o’zgaruvchan. Ishlab chiqarish dasturlari kundalik o’zgarishlarni ko’zda tutmaydi. Ikkinchidan, bozor va ishlab chiqarish fazo va vaqtga bo’lingan. Fazoviy bo’linishga ko’ra, bozordagi o’zgarishlar ishlab chiqarish tuzilmasidagi xuddi shunday o’zgarishlarni keltirib chiqara olmaydi.

Bu holat vaqt bo’yicha bo’linish bilan ham chuqurlashadi, tadbirkor ishlab chiqarish dasturini shakllantiradi va uni bozordagi vaziyat haqidagi axborotlar bilan asoslaydi. Ammo dasturni bajarish ma’lum bir vaqtni talab etadi, shu vaqt ichida bozorda jiddiy o’zgarishlar ro’y berishi mumkin. Buning natijasida ishlab chiqarilgan tovar yoki xizmatlar bozorda kerak bo’lmay qolishi mumkin. Shuning uchun tadbirkor muhim qarorlarni qabul qilish uchun asos bo’lib xizmat qiluvchi marketing tadqiqotlari bozorda vaziyatning rivojlanish bashoratiga asoslanishi kerak.

Qaror qabul qilish, mas’uliyatni zimmasiga olish kabi vazifalar tadbirkorlikni boshqarish faoliyati bilan bog’laydi. Shuning uchun ham tadbirkorni menejerdan ajratish zarur. Bularning har biri o’ziga xos vazifalarni bajaradi. Bir tomondan tadbirkorlik faoliyatining mazmuni boshqarish faoliyatidan kengroq bo’lsa, boshqa tomondan har bir ishbilarmon ham menejment vazifalarini bajara olmay­di. Menejment asoslariga bag’ishlangan kitobda bu haqda yaxshi fikr bildirilgan: «Shaxsiy tavakkalchilik, moliyaviy imkoniyatga bo’lgan munosabat, tinimsiz mehnat qilish kabi xususiyatlarga ega tadbirkor yiriklashib borayotgan korxonani boshqara oladi, degan gap emas»[6].

Menejerning «shakllanmagan tuzilmani shakllantirish» qobiliyati ishi yurishib ketayotgan ishbilarmonga doimiy xos bo’lavermaydi. Shu sababli yirik korxonalar rahbariyati tarkibiga menejerlar kelmoqda.

Xulosa qilib aytganda, bugungi sharoitda «tadbirkor» tushunchasi «menejer» tushunchasiga juda yaqin turadi. Shu bi­lan birga, tadbirkor mulkdor bo’lsa, menejer boshqaruvchidir. Amalda esa, aksariyat mulkdorlar menejer vazifasini bajaradi, qator menejerlar esa o’zlari boshqarib turgan ishlab chiqarish korxonalariga ega bo’lib qolmoqda.

«Tadbirkorlik» tushunchasi tadbirkorning enstiklopedik lug’atida quyidagicha ta’riflanadi:

Tadbirkorlik – (ingl. enterprise) shaxsiy daromad, foyda olishga qaratilgan fuqarolarning mustaqil faoliyati. Bu faoliyat o’z nomidan, o’z mulkiy mas’uliyati va yuridik shaxsning yuridik mas’uliyati evaziga amalga oshiriladi. Tadbirkor (frn. entrepreneur) qonun tomonidan ta’qiqlanmagan barcha xo’jalik faoliyati, shu jumladan, vositachilik, sotish, sotib olish, maslahat berish, qimmatbaho qog’ozlar bilan ish olib borish bilan shug’ullanishi mumkin.

Tadbirkorlik shaxsiy va ijtimoiy foydalarni ko’zlagan holda daromad olish uchun sarflanayotgan mablag’ bilan bog’liq faoliyatdir. Tadbirkorlikka berilgan ushbu ta’rif batafsilligi bilan ajralib turadi. Bu ta’rifda tadbirkor­lik faqat ma’lum faoliyat bilan shug’ullanish emas, balki bevosita faoliyat yuritishdan iboratligi ta’kidlangan. Tadbirkorlikka berilgan qator ta’riflarda eng muhim holat, ya’ni shaxsiy daromad bilan ijtimoiy foydaning yaxlitlik xususiyati ko’rsatilmagan.

Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, tadbirkorlikning mu­him xususiyatlariga quyidagilar kiradi:

-          xo’jalik faoliyati olib borayotgan sub’ektlarning mustaqilligi va erkinligi. Huquqiy me’yorlar chegarasida har bir tadbirkor u yoki bu masala yuzasidan mustaqil qaror qabul qilishi mumkin;

-          iqtisodiy manfaatdorlik. Tadbirkorlikning asosiy maqsadi maksimal darajada daromad olishni ko’zlab, jamiyat taraqqiyotiga ham o’z hissasini qo’shishdir;

-          xo’jalik tavakkalchiligi va mas’uliyat. Har qanday hisob-kitobda ham noaniqlik va tavakkalchilik bo’lishi mumkin.

 

2. Tadbirkorlik faoliyatining ijtimoiy, iqtisodiy va huquqiy asoslari

 

Tadbirkorlikni shakllantirish uchun ijtimoiy, iqtisodiy, huquqiy va boshqa muayyan sharoitlar yaratilishi kerak. Iqtisodiy sharoitlarga quyidagilar kiradi: tovarga bo’lgan talab va taklif; xaridor sotib olishi uchun tovar turlarining mavjudligi; xaridor sotib olishi uchun zarur pul hajmining mavjudligi; ishchilarning maoshiga, ya’ni sotib olish imkoniyatiga ta’sir ko’rsatuvchi ishchi o’rinlari, ishchi kuchlarining ortiqchaligi yoki etishmovchiligi.

Pul resurslarining mavjudligi va ulardan foydalanish imkoniyatlari, kiritilgan kapitaldan olinayotgan daromad miqdori va o’z ishbilarmonlik operastiyalarini moliyalashtirish uchun olinishi mo’ljallangan kredit miqdori iqtisodiy sharoitga ta’sir etadi.

Bu ishlar bilan bozor infratuzilmasini tashkil etgan turli tashkilotlar shug’ullanadi. Tadbirkorlar shunday tashkilotlar bilan aloqa o’rnatib, tijorat operastiyalarini amalga oshiradi. Moliya xizmatini ko’rsatuvchi banklar, xomashyo, materiallar, yarim tayyor mahsulotlar, yoqilg’i, energiya, mashina va uskunalar, instrumentlar bilan ta’minlovchilar; tovarni xaridorga etkazuvchi ulgurji va chakana savdogarlar; kasbiy, yuridik buxgalteriya xizmatlari, vositachilik xizmatini ko’rsatuv­chi firma va korxonalar; ishchilar kuchini yollashda yordam beruvchi ishga joylash agentliklari; ishchi va mutaxassis xizmatchilarni tayyorlayotgan o’quv yurtlari; reklama, transport, sug’urta agentliklari; aloqa va axborotni uzatish vositalari ushbu tashkilotlar tizimini tashkil etadi.

Tadbirkorlikning shakllanishi ijtimoiy va iqtisodiy sharoit bilan chambarchas bog’liq. Tadbirkorlik shakllanishining iqtisodiy sharoitiga ijtimoiy sharoit yaqin turadi. Ijtimoiy sharoit, avvalo, xaridorlarning didi va modaga javob bera oladigan tovarlarni sotib olishga intilishi bi­lan belgilanadi. Turli bosqichlarda ushbu talab o’zgarib turishi mumkin. Bunga ijtimoiy-madaniy muhitga bog’liq axloqiy va diniy me’yorlar jiddiy ta’sir ko’rsatadi. Ushbu me’yorlar xaridorlarning turmush tarziga va u orqali tovarlarga talabiga bevosita ta’sir etadi. Ijtimoiy sharoit shaxsning ishga munosabatiga o’z ta’sirini o’tkazadi, bu esa, o’z navbatida, biznes taklif etayotgan maoshning miqdoriga, mehnat sharoitiga munosabatiga ta’sir etadi.

Tadbirkorlik faoliyatining shakllanishida ishbilarmon xodimlarni tayyorlash, qayta tayyorlash, malakasini oshirish masalalarini hal etish muhim ahamiyatga ega. Buning uchun tadbirkorlik faoliyatini yuritishning zamonaviy uslublarini o’rganishni tashkil etish, xodimlarni o’qitish va qayta o’qitish, ularni rivojlangan mamlakatlarga malaka oshirish uchun yuborish, ishbilarmonlarni o’qitish uchun o’qituvchilarni tayyorlash va qayta tayyorlash ishlarini tashkil etish, tad­birkorlik sektori uchun xodimlarni tanlash bo’yicha maslahat markazlarini ochish kerak.

Har bir tadbirkorlik faoliyati tegishli huquqiy muhitda kechadi. Shuning uchun kerakli huquqiy sharoit yaratish katta ahamiyatga ega. Bu birinchi navbatda tadbirkorlik faoliyatini tartibga keltiruvchi farmonlar va tadbirkorlikni rivojlantirish uchun qulay sharoit yaratib beruvchi qonunlarning mavjudligi, ya’ni korxonalarni ro’yxatdan o’tish jarayonining qisqa va oddiy bo’lishi; tadbirkorlikni davlat byurokratizmidan himoya qilish; soliq qonunchiligini takomillashtirish; O’zbekiston va chet el ishbilarmonlarining hamkorlik faoliyatini rivojlantirishdan iboratdir. Shu bilan birga bunga kichik tadbirkorlik ishlariga ko’maklashish hududiy markazlarini tashkillashtirish, sta­tistika shakli va hisob-kitobini takomillashtirish kiradi. Tadbirkorlik faoliyatining huquqiy kafolati masalasi bilan bog’liq masalalarni hal etish ham muhim ahamiyat kasb etadi.

AQShning tadbirkorlik sohasida ko’p yillar mobaynida qo’llab kelayotgan qonunlar tizimi bunga misol bo’la oladi. Ulardan bir nechasiga e’tibor beraylik (1-jadval)[7]:

 

1-jadval

AQShda tadbirkorlik sohasida uzoq yillar mobaynida amal qilayotgan qonunlar tizimi

 

Davlatnint ishbilarmonlik faoliyatini tartibga solish kerakligini asoslab berar ekan, F. Kotler ushbu qonunlar paydo bo’lishining uch asosiy sababini ko’rsatib berdi:

- firmalarni bir-biridan himoya qilish zarurligi. «Tadbirkorlar bir ovozdan raqobatni maqtaydilar, lekin ularning manfaati raqobat bilan to’qnash kelganda uni bartaraf etishga harakat qiladilar[8]».

Shundan kelib chiqib, «g’irrom raqobat» ning oldini olish bo’yicha qonunlar paydo bo’ldi:

- nohaq amaliyotdan iste’molchilarni himoyalash zarurligi.

Shundan kelib chiqib, nazoratsiz qolib, sifatsiz tovar chiqarayotgan, reklamada yolg’on axborot berayotgan, o’rash va narx yordamida aldayotgan firmalarga qarshi qaratilgan qonunlar joriy etildi.

 

3. Tadbirkorlik muhiti hamda unga ta’sir etuvchi omillar

 

Har qanday tadbirkorlik ma’lum bir hududda: mamlakat, viloyat, shahar yoki qishloq miqyosida olib boriladi. Tadbir­korlik faoliyatini samarali olib borish uchun ma’lum bir ishchi muhiti bo’lishi kerak.

Bunday muhit ayrim hududlar miqyosida mujassamlanib, o’zida ishbilarmonlikni amalga oshirishni mujassamlantirgan. Umumiy holda tadbirkorlik muhiti asosan quyidagi to’rt omil: huquqiy, siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy omillarning o’zaro bog’likligi natijasida amalga oshiriladi.

Ular ijobiy yoki rag’batlantirish ko’rinishida ham shakllanishi mumkin. Ushbu holda mamlakat yoki mintaqadagi mavjud shart-sharoitlar tadbirkorlik faoliyatini olib bo­rish uchun mos bo’ladi. Chunki, bunday muhit tadbirkorga amal­ga oshirayotgan ishlarining natijalari qanday bo’lishini oldindan ko’ra bilishiga keng imkoniyat tug’diradi. Tadbirkorning o’z ishi natijalarini oldindan ko’ra bilishi tavakkallik tushunchasiga teskari holda ifoda etiladi. Agar tadbirkor ma’­lum bir muhitda tavakkalchilik asosida faoliyat yuritayotgan bo’lsa, u holda u o’zgaruvchanlik, beqarorlik, tavakkalchilik bilan tavsiflanadi.

Bunday muhit yuqorida keltirilgan ijobiy muhitga to’g’ri kelmaydi. Amalda ko’p hollarda tadbirkor­lik muhitining ma’lum bir omili tadbirkorning ish natijalariga asosiy ta’sir ko’rsatadi, deb bo’lmaydi. Chunki tadbirkorni ko’proq tadbirkorlik muhitini belgilovchi omil­larning o’zaro bog’liqligi qiziqtiradi.

Yuqorida ta’kidlab o’tilgan omillardan huquqiy omillar asosiy omil hisoblanadi, chunki tadbirkorlik faoliyatini olib borish uchun tadbirkorlik muhitida amalga oshirilishi mumkin bo’lgan o’yinlar qoidasini ko’rsatib beradi. O’yinlar qoidasi tushunchasi ruxsat etilgan va amalga oshirilayotgan ish (harakat)larni o’z ichiga oladi. Ruxsat etilgan ish (harakat)larga nisbatan o’yin qoidalari turli shaklda namoyon bo’ladi. O’yin qoidalari nima qilish mumkin-u nima qilish mumkin emas tamoyili asosida ishlab chiqilishi mumkin.

Bu qoidalarda tadbirkorlik faoliyatini olib borish yo’lidagi barcha chegara yoki cheklovlar yaqqol ko’rsatib berilishi kerak. Umuman, huquqiy omil – tadbirkorlik faoliyatini yuritish yo’lidagi barcha qonunlar (soliq, er, mehnat munosabatlari) va yo’riqnomalar majmui bo’lib, tad­birkorlik faoliyatini tartibga soladi hamda tadbirkorning iqtisodiy jarayondagi boshqa sub’ektlar bilan munosabatini mujassamlantiradi.

Huquqiy bazaning to’liq yoki bir me’yorda yuritilmasligi tadbirkorlik faolligi darajasiga katta salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. Hozirgi kunda O’zbekiston Respublikasida amaliyotda tatbiq etilayotgan iqtisodiy islohotlarning asosini tashkil etayotgan bir butun huquqiy baza mavjuddir.

Huquqiy omilning tavsifiga «huquqiy madaniyat» tushunchasi ham kiradi. Buning ostida millatning qonunlarga to’liq rioya etishi, ya’ni insonlarning ongida qonunlar talabini bajarish kerak degan tushunchaning bo’lishi tushuniladi. Agar, barcha  zarur qonunlar qabul qilinsa-yu, lekin ular amalda ishlamasa yoki tatbiq etilmasa, bunday jamiyatni qonunlarga bo’ysunuvchan deb bo’lmaydi va buni tadbir­kor o’z faoliyatini yuritishda e’tiborga olishi shartdir.

Siyosiy omil tadbirkorlik jarayonida bo’layotgan barcha hodisalarga davlatning munosabati va ularga davlatning ta’sirini belgilab beradi. Davlatning tadbirkor faoliyatiga qay darajada ta’sir ko’rsatishi yoki aralashishi kerakligi ham siyosiy omil tushunchasiga kiradi. Bunday aralashish oldindan belgilanmagan yoki belgilangan bo’lishi mumkin. Umuman, tadbirkorlik faolligi darajasiga davlatning munosabati rag’batlantirish yoki betaraflik ko’rinishida namoyon bo’ladi.

Har bir mamlakatda tadbirkorlikning rivojlanishiga undagi siyosiy tizimning barqarorligi katta ta’sir ko’rsatadi. Agar siyosiy tizim barqaror bo’lmasa, tadbirkorlar kat­ta investistiyalarni jalb etmasdan yuqori darajadagi foyda olish maqsadida kichik muddatga mo’ljallangan turli operastiyalarni amalga oshirishga harakat qiladilar. Siyo­siy ahvolning barqarorligi tadbirkorga o’z faoliyatini strategik jihatdan loyihalashtirish, ya’ni uzoq muddatga mo’ljal­langan ishlarni amalga oshirish imkonini beradi.

Ijtimoiy omil boshqalarga nisbatan tarkibi jihatidan anchagina murakkab hisoblanadi. Shuning uchun ham uning tarkibi ko’pgina elementlardan tashkil topadi. Agar tadbirkor ularni e’tiborga olmasa, bu salbiy natijalarga olib kelishi mumkin. Quyidagilar bu omilning asosiy elementlari hisoblanadi:

-      jamiyatda mafkuraning holati;

-      milliy urf-odatlar;

-      millatning madaniy va maishiy odatlari;

-      atrofdagi kishilarning tadbirkor va tadbirkorlik faoliyatiga munosabati;

-      davlatning tadbirkor va tadbirkorlik faoliyatiga munosabati.

Iqtisodiy omil bozordagi raqobatni va narx-navo holatini o’zida aks ettiradi. Narx-navo tizimi, o’z navbatida, narxlarning darajasi, ishlab chiqarish jarayoniga tadbir­kor tomonidan jalb etilayotgan ishlab chiqarish omillari, ishchi kuchi, kredit stavkasi miqdori hamda soliq va majburiy to’lovlarni o’z ichiga oladi. Bunda bozordagi raqobat shart-sharoitlari sifat va miqdor jihatdan tahlil qilib chiqiladi.

Tadbirkorlikni davlat tomonidan ma’lum bir shart-sharoitlar yaratilgandagina amalga oshirish mumkin. Uning tarkib topishi avvalambor jamiyatdagi ma’lum bir vaziyatning vujudga kelishi bilan bog’liq bo’lib, undagi siyosiy va iqtisodiy vaziyat tadbirkorlik faoliyatini tarkib toptirishga yo’naltirilgan bo’ladi. Shuning uchun ham O’zbekiston Respublikasida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash bo’yicha Prezidentimiz I.A. Karimov tashabbusi bilan zarur qonunlar, qarorlar, farmonlar va shu kabi huquqiy-me’yoriy hujjatlar qabul qilingan bo’lib, ular hayotga tatbiq etilmoqda. Shu bilan birga tadbirkorlik faoliyatini rag’batlantirish maqsadida ikkita fond: tadbirkorlikni rivojlantirish, kichik biznesni rivojlantirishga ko’maklashish fondlari tashkil etilgan.

Tadbirkorlik faoliyatining kelajagi tadbirkorlik muhiti bilan belgilanadi, u esa jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatni aks ettiradi. Ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatga iqtisodiy mustaqillik, tadbirkorlar sinfi, iqtisodiy aloqalarda bozorning ustuvorligi, tadbirkorlik kapitalini mujassamlantirish sharoitining mavjudligi va zarur resurslardan foydalanish kiradi.

Tadbirkorlikning ijtimoiy mustaqallik darajasi bozorda vujudga kelayotgan mustaqil korxona va tashkilotlar soni bilan tavsiflanadi. Tadbirkorlik muhitini shakllantirish boshqariladigan jarayondir. Lekin boshqarish usullari ma’muriy yoki direk­tiv ko’rinishda bo’lishi mumkin emas. Ularning asosiy tad­birkorlik faoliyati sub’ektlariga ta’sir etiladigan choralardan emas, balki shunday sub’ektlarning tarkib topishi yo’lida qulay shart-sharoitlarni yaratishdan iborat bo’lishi kerak.

Tadbirkorlik muhitini tarkib toptirish ko’p jihatli jarayon bo’lib, u o’z ichiga quyidagilarni qamrab oladi:

-        ijtimoiy, iqtisodiy va ijtimoiy-iqtisodiy falsafa hamda jamiyat a’zolari psixologiyasining ular bilan bog’liq bo’lgan o’zgarishi;

-        tadbirkorlikni rag’batlantiruvchi milliy dastur qabul qilinishi.

Tadbirkorlikni rivojlantirishning asosiy maqsadi mamlakat iqtisodiy o’sishining qo’shimcha manbai sifatida ijtimoiy muammolarni bartaraf etishda katta rol o’ynaydi, bandlik muammolarini hal etish, milliy boylikni o’stirish va millatning farovonligi uchun xizmat qiladi. (1-rasm.)

Hozirgi sharoitlarda tadbirkorlik muhitini tarkib top­tirish nafaqat milliy, balki xalqaro muammolardan hisoblanadi. Mavjud  mamlakatlararo guruhlarda, masalan, Evropa Ittifoqi miqyosida yagona tadbirkorlik muhiti vu­judga kelmoqda. Bu tadbirkorlik faoliyatini yuritish Evropa jamiyatiga kiruvchi barcha mamlakatlarda bir-biriga o’xshab ketadi.

 

 

1-rasm. Tadbirkorlik muhitining shakllanishi

 

Iqtisodiy faollik va mustaqillikning muhim shakli bo’lmish  tadbirkorlik respublikamizda bandlikning aniq shakli va yangi ish joylarini barpo etish yo’lida eng rivojlangan davlatlar tomonidan qo’llab-quvvatlab kelinmoqda. Tadbirkorlikning davlat tomonidan qo’llab-quvvatlanishi bir necha yillar mobaynida maslahatlar berish, moliyaviy yordam ko’rsatish yoki soliqlar to’lashda tadbirkorlar uchun ma’lum imtiyozlar berilishida aks etmoqda.

Tadbirkorlik muhiti mamlakatning rivojlanish asosini tashkil etadi va ishbilarmon kishilarning faoliyat mazmunini belgilab beradi. Turli mamlakatlarda tadbirkorlik muhiti turlichadir. Rivojlangan mamlakatlarda bunday muhit o’zining qulayligi hamda iqtisodiy jarayonlarning yuqori darajada unumli tashkil etilishi bilan ajralib turadi.

Iqtisodiy jarayonlar qanchalik unumli bo’lsa, jamiyat moddiy va ma’naviy jihatdan shunchalik yuqori darajada bo’ladi. Iqtisodiy jarayonlarning samarasi amalda faoliyat yuritayotgan tadbirkorlarning soni va sifati hamda shu faoliyat bilan shug’ullanmoqchi bo’lgan kishilar soni bilan belgilanadi. Bu, o’z navbatida, tadbirkorlik ishiga yangi tadbirkorlarni jalb etish, iqtisodiyotni erkinlashtirish va tadbirkorlik muhiti darajalariga bog’liqdir. Oxirgisi tadbir­korlik faoliyatiga davlatning aralashishi darajasiga bog’liq. Davlat shunday shart-sharoitlar yaratib berishi kerakki, unda tadbirkorlar va tadbirkorlikka ishtiyoqi bo’lganlarning qiziqishi, xohishi va intilishlari maksimal darajada o’z ifodasini topsin. Jahon tajribasi ham iqtisodiy jihatdan rivojlanishga erishgan mamlakatlarda tadbirkorlik uchun barcha qulayliklar yaratib berilganligini ko’rsatmoqda.

Biznesni samarali yuritish unga tashqi muhitdan aralashishni yoqtirmaydi. Biznesni yuritishda tashqaridan ozgina aralashuv bo’lsa, uning emirilishiga olib kelmasa ham tad­birkorlik tarkiblarining faoliyat yuritishiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun ham davlat iqtisodiyot uchun zarur barcha shart-sharoitlarni yaratishi va tadbirkorlar uchun ko’proq erkinlik berishi kerak. Shunga asoslangan holda ish olib borayotgan O’zbekiston jahon iqtisodiyotida munosib o’rnini topmoqda.

Shularni nazarda tutgan holda, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov shunday deb ta’kidlaydi: «Erkin tadbirkorlik uchun iqtisodiy va huquqiy shart-sharoit yaratish zarur. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni keng rivojlantirish uchun hamma yo’lni ochib berish kerak. Ularning xomashyo resurslaridan foydalanishlariga keng yo’l ochib berish, ular ishlab chiqarayotgan mahsulot mamlakatning o’zida ham, uning tashqarisida ham sotiladigan bozorni kafolatlovchi tizimni barpo etish  darkor»[9].

Yuqoridagilarni hisobga olib, tadbirkorlik muhitini yaratish bilan bog’liq omillar guruhlarga ajratilgan va shu asosda uning shakllanish va rivojlanish mexanizmining tashkiliy-iqtisodiy modeli yaratilgan. Tadbirkorlik muhitiga ta’sir etuvchi omillarni quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin:

- aniq bir mahsulotga iste’molchilarning to’lov qobiliyati. Bunda bozordagi mavjud hakiqiy talab bilan kutilayotgan talab farqlanadi.

Agar, mahsulot (tovar) xususiyatlari bilan avvalgilaridan ajralib tursa, unga talab marketing usullari bilan aniqlanadi:

- tavakkalchilik va bozordagi xatarlarni o’z zimmasiga olib, mulk javobgarligi asosida ish yurita oladigan tadbirkorlar. Ular o’z mulki, bilim va sarmoyasidan samarali foydalana oluvchi yuqori malakali va ma’lum bozor vaziyatlariga moslasha olish qobiliyatiga ega bo’lishlari kerak;

- sarmoyaga ega investorlar. Bunga jismoniy shaxslar yoki erkin sarmoyaga ega korxonalar, tashkilotlar hamda tadbirkorlar ham kiradi. Ular bir qancha toifani tashkil etadi: banklar, jamg’armalar, sug’urta kompaniyalari, davlat tashkilotlari, xorijiy investorlar va boshqalar;

- tadbirkorlik faoliyatini bir me’yorda olib borish imkonini beruvchi infratuzilmalar. Ular qatoriga moliya-kredit, audit, marketing, konsalting, axborot, sug’urta va shu kabi xizmatlar ko’rsatuvchi tashkilotlar kiradi;

- qaror qabul qilish tizimi. Bu tizim tarkibiga, avvalo, biznesning ishonchliligi va samarali bo’lishini baholash imkonini beruvchi mezonlar, usullar to’plami kiradi. Tadbirkor bu tizim orqali o’z ishi natijasini tekshirish imkoniga ega bo’lishi kerak.

Shu omillarning tizimli va o’zaro harakat qonuniyatlari tadbirkorlikni faollashtiradi va u xo’jalik mexanizmi orqali amalga oshiriladi. Natijada, ayrim hudud va tarmoqlarda yangi korxonalar, ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish va boshqa tadbirkorlik ob’ektlari vujudga keladi. Bunday faoliyatlar tadbirkorning bilimi, sarmoyalar, bozor talabi, davlat va boshqa tashkilotlarning o’zaro manfaatli harakati tufayli faollashadi va bozorga moslashadi.

Ishbilarmonlik muhitini tahlil qilish jarayonida tad­birkor har bir millatning an’analari, urf-odatlari, qanday oziq-ovqatlarni iste’mol qilishi va qanday buyumlarni kiyishini inobatga olishi maqsadga muvofiqdir. Bundan tashqari xalqning to’lov qobiliyatini bilish ham katta ahamiyat kasb etadi. Ushbu omil iste’mol tovarlari ishlab chiqarishni tashkil etishda katta rol o’ynaydi. Tadbirkor shu omilni har tomonlama tahlil qilishda o’z mamlakatidagi bozor vaziyatini hamda ushbu mahsulotni kelajakda eksport qilish mumkin bo’lgan qo’shni mamlakatlar bozorini ham ko’rib chiqishi kerak.

Har bir tadbirkor atrof- muhitga qo’shilib ketishi uchun ishni uning tahlilidan boshlashi lozim. Tadbirkorlik muhitini tahlil qilishda tadbirkor ma’lum bir chegarada kasbiy faoliyat yuritish uchun qanday iqtisodiy manfaatni amalga oshirishi mumkinligini belgilab oli­shi kerak. Iqtisodiy manfaatni amalga oshirish, avvalambor tadbirkorning o’z ishini tashkil qilish darajasiga bog’liq bo’ladi. O’z ishini tashkil qilish esa tadbirkorning ma’lum ishbilarmonlik muhitiga mustaqil kirishi bilan belgilanadi.

Tadbirkor ma’lum tadbirkorlik muhitiga kirishar ekan, diqqat-e’tiborini faqat o’z g’oyalarini amalga oshirishga emas, balki qanday qilib investorlarning mablag’larini tadbirkorlik faoliyatiga jalb etishga ham  qaratishi kerak. Tadbirkorning o’z ishini tashkil qilishidagi asosiy vazifa, avvalo, o’z g’oyalarini ma’lum bir muhitga tatbiq etish uchun zarur birlamchi kapitalni barpo etishdan iboratdir.

Tadbirkorlik g’oyasini amalga oshirish uchun ishlab chiqarish jarayonining mavjudligi talab qilinadi. Tadbirkor ishbilarmonlik g’oya va maqsadlariga to’g’ri keladigan hamda jalb etilgan kapitalning hajmidan kelib chiqqan holda yangi ishlab chiqarish tarkibini shakllantiradi. Agar tadbirkor o’z g’oyasining tashabbuskori va investori sifatida ishtirok etayotgan bo’lsa, faoliyatining tashkiliy-huquqiy shaklini, korxona uchun qo’shayotgan o’z hissasini oldindan bel­gilab olishi kerak. Shunday qilib, tadbirkorning o’z ishini tashkil qilish tamoyili jamiyat uchun yangi ishlab chiqarish tarkibini shakllantirish va unda o’zining qay darajada ish­tirok etishini belgilab olishdan iboratdir.

O’z ishini to’g’ri tashkil qilish tadbirkorlikning asosiy omil-laridan hisoblanadi. Shuning uchun ham tadbirkor bu fenomenni hosil kiluvchi barcha qismlarni har tomonlama e’tiborga olishi kerak. Tadbirkor faoliyatining bu jihatlarini o’rganishda uning faoliyati jarayonini kuzatish alohida ahamiyat kasb etadi. Bunda tadbirkorning asosiy harakatlari ketma-ketligi quyidagicha bo’lishi mumkin:

-         birinchidan, biznes g’oyasini ishlab chiqish;

-         ikkinchidan, ishbilarmonlik muhitini chuqur o’rganib chiqish;

-         uchinchidan, tadbirkorning iqtisodiy manfaati bilan biznes g’oyasining o’zaro to’g’ri kelishi, tadbirkorlik g’oyasi bilan tadbirkorlik muhitining o’zaro muvofiqligi;

-         to’rtinchidan, g’oyani amalga oshirish uchun zarur kapital hajmini belgilab olish;

-         beshinchidan, biznes g’oyani amalga oshirish uchun zarur korxona yoki tashkilotni tarkib toptirish.

Har bir tadbirkorlik faoliyatining asosini ma’lum bir g’oya tashkil etadi. Bu g’oyalar oddiyligi bilan ajralib turadi: kimdir tovarni yangicha jildlash g’oyasini beradi, bozorda mavjud tovarga yangiliklar kiritadi va shu asosida unga talab darajasini oshirishga harakat qiladi va hokazo.

Ishbilarmonlik g’oyasi ko’pincha o’z professional faoliyatida mustaqillikka erishish va qo’shimcha fonda olish ishtiyoqida bo’lgan kishilarda paydo bo’ladi. Buning uchun kishi iqtisodiy jarayonlarni har tomonlama tahlil qilib, undagi mavjud etishmovchiliklarni aniqlab, unga o’z faoliyatini yo’naltirishi lozim.

Agar tadbirkorda o’z biznesini tashkil qilish yuzasidan biror- bir g’oya mavjud bo’lsa, u holda u ishbilarmonlik muhitini o’z g’oyasi va iqtisodiy manfaati bilan mutanosiblik darajasini tahlil qilishi kerak. Avvalo, tadbirkor ma’lum muhitda aniq g’oyani amalga oshirish shaklini belgilab olishi kerak. Bunday shakllarning turi juda xilma-xildir. Tadbirkorlik vazifalari yakka holda va guruh bo’lib amalga oshirilishi mumkin. Qanday shakllarni tanlash g’oyaga hamda tadbirkorlik muhitiga bog’liqdir.

Tadbirkorlik muhiti va g’oyasini har tomonlama tahlil qilish shu g’oyani amalga oshirish uchun zarur kapital miqdorini belgilab olishga yordam beradi. Bunda tadbirkor bank yoki biznes-fonddan kredit olishi uchun biznes-reja yoki texnik-iqtisodiy asosni (TIA) ishlab chiqishiga to’g’ri keladi.

Biznes-rejada tadbirkor ishbilarmonlik g’oyasiga tayangan holda tovar yoki xizmatlar ishlab chiqarish uchun zarur shart-sharoitlarni amalga oshirishning barcha xarajatlari qancha qiymatni tashkil etishini aks ettiradi. Ushbu holda gap birlamchi kapital hajmini belgilash, tadbirkorlik g’oyasini amalga oshirish uchun jalb qilinishi lozim bo’lgan moliyaviy resurslarni aniqlash haqida ketmoqda.

Tadbirkorlik g’oyasini ma’lum bir muhitda amalga oshi­rish mumkinligi aniqlanib, ishni tashkil etish bo’yicha zarur moliyaviy mablag’larni olish manbai tanlangandan keyin tadbirkor o’z faoliyatini uch yo’nalishga qaratmog’i lozim.

Birinchi yo’nalish – ishlab chiqarish jarayonlari va tadbirkorlik tarkiblarini boshqarish. Tadbirkorlik faoliya­tining ushbu yo’nalishi menejment tamoyillarining turi sifatida mustaqil rivojlanadi. Tadbirkor menejmentning asosiy tamoyillarini yaxshi o’zlashtirgan bo’lishi va zamonaviy menejer bo’lmog’i lozim.

Ishlab chiqarishni boshqarish tadbirkorning boshqa yo’nalishlaridan ajratilgan holda olib borilishi mumkin emas: u ishlab chiqarishni faqat iste’molchilar uchun tashkil etadi. Shuning uchun ham tadbirkor faoliyatining ikkinchi yo’nalishi bozorni har tomonlama o’rganishdir. Bozorda bo’layotgan jarayonlarni tahlil qilmay, tadbirkorlik faoliyatini samarali olib borish mushkul.

Sheriklar bilan bo’ladigan aloqalarni yaxshi yo’lga qo’yish tadbirkorlik faoliyatining uchinchi yo’nalishidir. Bunda tadbirkorlikni yanada rivojlantirish yo’lida sheriklik munosabatlarini yangi bosqichga ko’tarish va eski munosabatlardan voz kechish maqsadga muvofiqdir.

Yuqorida zikr etilgan ilmiy asoslar, tamoyillar O’zbekistonda tadbirkorlik, uning kichik biznes va xususiy tadbirkorlik­ni rivojlantirish bilan bog’liq jarayonlarni tizimli tahlil qilish, bashoratlash hamda qaror qabul qilishga asos bo’ladi.

 

4. Tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishning maqsadi va vazifalari

 

O’zbekistonda keng ko’lamli bozor o’zgarishlarini amalga oshirish jarayonida mulkdor shaxslar doirasi kengayib bormoqda. Mamlakatimiz Prezidenti I.A. Karimov ta’kidlaganidek, «... amalga oshirilayotgan islohotlarning asosiy, eng katta maqsadi, ustuvor yo’nalishi O’zbekistonda haqiqiy mulkdorlar sinfini shakllantirishdan iboratdir. Bizning qabul qilgan barcha farmonu qarorlarimiz, qonunlarimiz, hamma ishimiz ana shu maqsadga qaratilgandir. Bu vazifalarni hal etmasdan kutilgan natijaga, hayotimizda, iqtisodiyotimizda istalgan o’zgarishlarga erishib bo’lmaydi»[10].

Bozor islohotlarining hozirgi bosqichidagi g’oyat muhim vazifa, avvalo, ishlab chiqarish sohasidagi davlat korxonalarini xususiylashtirish va ular negizida vujudga kelayotgan tadbirkorlik tuzilmalarini aniq maqsad bilan qo’llab-quvvatlash orqali mulkdorlar sinfini shakllantirishdan iboratdir. Jamiyatimiz uchun yangi bo’lgan mana shu ijtimoiy tur uning faoliyat sohalari shakllarini o’rganishni nazariya ehtiyojlarigina emas, balki amaliy zarurat ham shart qilib qo’ymoqda.

Bugungi kunda mamlakatimizda ishlab chiqarilayotgan yalpi ichki mahsulotning qariyb 80 foizi, sanoat mahsulotlarining 78 foizidan ortig’i, qishloq xo’jaligi va chakana savdo aylanmasining deyarli barcha mahsulotlari nodavlat sektori ulushiga to’g’ri kelmoqda.

O’rta sinf davlatning asosi va jamiyatning eng barqaror qismidir. Bu sinfni vujudga keltirish vazifasini hal qilish, turmush darajasini oshirish va har bir insonning tadbirkorlik imkoniyatlarini ochish muammosini hal etib beradi. Ushbu masalaning iqtisodiy jihati shundan iboratki, mulkdorlar real, ularning faoliyati esa samarali bo’lishi kerak. Umuman, korxonaning barcha ishlovchilarini rasman akstiyadorlarga aylantirish uncha qiyin emas. Lekin ular haqiqatda boshqaruvda qatnashmasalar, dividendlar ola olmasalar va hatto, o’z akstiyalarini korxonadan tashqariga sota olmasalar, ularni real mulkdorlar deb bo’lmaydi.

Aholi shunday vaziyatni ko’rar ekan, bunday korxonaning akstiyalarini erkin bozordan ham sotib olmaydi, chunki korxona bi­lan bevosita bog’langan odamlar uning ishiga ta’sir ko’rsata olmasalar va qonunga muvofiq o’zlariga tegishli daromadni ola olmasalar, bu ish tashqaridagi mayda investorlar uchun yanada mushkul kechadi. Xulosa aniq: mulkdorlar huquqlarini amalga oshirish va ularni himoya qilishning real mexanizmlari bo’lmog’i kerak. Busiz mulk nomigagina mavjud bo’ladi. Bu mol-mulkning esa egasi bo’lmaydi. Bunday vaziyat iqtisodiyot uchun ham juda xavflidir. Chunki bu hozirgi paytda mol-mulkdan amalda foydalangan yoki hatto, undan foydalanish imkoniyatiga ega kishilarning noqonuniy ravishda boyishi uchun keng imkoniyat yaratib beradi.

Haqiqiy mulkdor o’z tabiatiga ko’ra, oqilona ish olib borishi va o’ziga qarashli mulkni ko’paytirishga harakat qilishi kerak. Bordi-yu, shunday bo’lmasa, demak, mol-mulkni tasarruf qiluvchi sub’ekt yo o’zini mulkdor deb hisoblamaydi, yoki o’zining huquqlarini zarur kafolatlarga ega emas deb hisoblaydi, yoki mol-mulk yangi egasiga saqlash va ko’paytirish tamoyillariga mutlaqo yordam bermaydigan shartlar bilan tekkan bo’ladi. Shu sababli, mulk huquqi qonun bilan himoyalangan bo’libgina qolmay, u jamiyatdagi barcha munosabatlar tizimi bilan amalda ta’minlangan bo’lishi kerak. Faoliyati o’ziga qarashli mulkni kengaytirilgan takror ishlab chiqarish, ishlab chiqarishni rivojlantirish va ana shu asosda yangi moddiy boyliklar yaratishga qaratilgan shaxslarni har tomonlama rag’batlantirish zarur. Mulkdorlar sinfi mavjud mol-mulk va daromadlar asosida, shu jumladan:

-      jamg’armalarni qimmatli qog’ozlarga solish, shuningdek xususiy shaxslarga qarashli ko’chmas mulk va boshqa mol-mulklardan foydalanish yo’li bilan;

-      davlatga qarashli mol-mulkni (aukstionlarda va tanlov asosida), shuningdek xususiylashtirilayotgan korxonalar akstiyalarini sotib olish orqali mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish natijasida;

-      yuridik shaxs tashkil etmagan holda va korxonalar ochmagan holda yakka tartibdagi mehnat faoliyati va tadbirkorlikni rivojlantirish orqali shakllantiriladi.

Mulkdorlar ixtiyoridagi barcha ob’ektlarni daromad olish maqsadida foydalanilmaydigan ob’ektlar va ishlab chiqarish resurslariga ajratish mumkin.

Ular jumlasiga quyidagilar kiradi: mehnat, er, sarmoya:

a) moddiy aktivlar;

b) moliyaviy aktivlar, shu jumladan: pul mablag’lari; qimmatli qog’ozlar;

v) nomoddiy aktivlar – intellektual mulk ob’ektlari.

Ishlab chiqarish resurslaridan daromad olish va mulkni ko’paytirish uchun foydalaniladi. Biror- bir mol-mulkka ega shaxs mulkdordir.

Mulkdor moddiy va intellektual mulk ob’ektlariga ega, ularni tasarruf etish va ulardan o’z xohishiga qaratib, shu jumladan daromad olish maqsadida foydalanish huquqiga ega jismoniy shaxsdir.

Mulkdorlar sinfi uch guruhdan iborat:

-     daromad keltirmaydigan va shaxsiy maqsadlarda foydalanishga mo’ljallangan mol-mulkka ega mulkdorlar;

-     shaxsiy iste’molga mo’ljallangan mol-mulk bilan bir qatorda, qo’shimcha tadbirkorlik daromadi yoki kiritilgan sarmoyadan daromad olish uchun foydalaniladigan aktivlar (sarmoya)ga ega o’rta mulkdorlar;

-     yirik xususiy korxonalar, firmalarga ega va ularning faoliyatidan katta daromad oladigan yirik mulkdorlar.

Ushbu guruhlarning shakllanishiga qanday omillar ta’sir etadi? Birinchi navbatda, psixologik xususiyatlar ta’sir ko’rsatadi. Odamni zo’rlab mulkdorga aylantirib bo’lmaydi. U bunga ruhan tayyor bo’lishi kerak. Bu esa juda qiyin narsa. Chunki odamlarga haddan tashqari uzoq vaqt mobaynida xususiy mulk va uning sohiblarini boshqalarga nisbatan tashabbuskorroq va tadbirkorroq bo’lganligi tufayli moddiy jihatdan yaxshiroq yashaganlarni yomon ko’rish va ularga ishonmaslik hissi singdirib kelindi.

Endi esa zamon o’zgardi, xususiy mulkka munosabat ham o’zgarmoqda, lekin eski tasavvurlar hali ham mavjud. Ko’pchilik davlatning g’amxo’rlik qilishiga umid bog’lab o’tirmasdan, o’z farovonligi uchun mas’uliyatni o’z zimmasiga olishga hali tayyor emas. Ijtimoiy passivlik mulkdorlar sinfini shakllantirish yo’lidagi jiddiy to’siqdir.

Mulkdorlar sinfini shakllantirishning asosiy yo’llaridan biri –tadbirkorlikni, uning kichik biznes shakli rivojini ta’minlash katta ahamiyatga ega. Akstiyalashtirish keng aholi ommasini mulkka egalik qilishga jalb etishning eng samarali vositasidir. Biroq, bu jarayon murakkab, ko’p qirrali bo’lib, u bozor iqtisodiyoti sub’ektlarining manfaatlariga daxldordir. Hozir respublika iqtisodiyotida ochiq turdagi akstiyadorlik jamiyatlari keng yoyilgan.

Bu jamiyatlarning ustav sarmoyasini tashkil qilishda ishtirok etuvchi ulushlar, odatda, quyidagicha taqsimlanadi:

-        davlat ulushi;

-        mehnat jamoasi ulushi;

-        xorijiy sherik ulushi;

-        fond birjalari va qimmatli qog’ozlar bozorlarida, shu jumladan, chet elda ham erkin sotish uchun ajratilgan ulushi.

Davlat va mehnat jamoalariga qarashli akstiya paketlari hajmini Davlat mulk qo’mitasi belgilaydi. Fuqarolar yoki yuridik shaxslar tomonidan sotib olingan yoki bepul olingan har qanday akstiyalar ularning mulkdorlari tomonidan qonun doirasida hech bir cheklovsiz sotilishi mumkin. Akstiyalarning qo’shimcha (ikkilamchi) emissiyasi va ularni joylashtirish akstiyadorlik jamiyati tomonidan amaldagi qonunlarga muvofiq olib boriladi.

Korxonani xususiylashtirishning yana bir shakli uni tanlov asosida yoki kimoshdi savdosida jismoniy yoki yuridik shaxslarga xususiy mulk qilib sotishdan iborat. Bunda xaridor sotib olingan ob’ektlarga nisbatan ma’lum talablarni bajaradi. Tanlov shartlari O’zbekiston Respublikasi mulkni davlat ta­sarrufidan chiqarish va xususiylashtirish sohasidagi tartiblariga muvofiq belgilanadi va u quyidagi majburiy bandlarga ega bo’ladi:

-          aukstionda xususiylashtirilgan davlat korxonalarining mulkdorlariga aylangan jismoniy va yuridik shaxslarga ushbu korxonalar tasarrufida bo’lgan, sotib olin­gan mol-mulk tarkibiga kirmagan, turar joy bo’lmagan dav­latga qarashli binolar, inshootlar va qurilishlarni ijaraga olish haqida uzoq muddatli (10 yilgacha) shartnomalar tuzish huquqi beriladi. Ijara shartlari ilgari tuzilgan shartnomalarga nisbatan (agar shartnomaning o’zida boshqacha tartib belgilangan bo’lmasa) faqat taraflarning kelishuviga muvofiq o’zgartiriladi. Xususiylashtirilgan savdo va xizmat ko’rsatish sohasi ob’ektlarining mulkdorlari shu korxonalar egallab turgan er uchastkalarini mulk qilib sotib olish huquqiga ega;

-          korxona va tashkilotlar, shu jumladan, tugatilayotgan va tugatilgan korxona va tashkilotlarning mol-mulki Respublika ko’chmas mulk birjasi va uning filiallarida aukstion savdoda Davlat mulk qo’mitasi tomonidan tasdiqlangan Nizomga muvofiq sotiladi;

-          davlatga qarashli ishlab turgan korxona tashkilotlarning mol-mulki (aktivlari) faqat Davlat mulk qo’mitasi ruxsati bilan va belgilangan tartibda sotiladi.

Respublikada mulkni xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarish asta-sekin, biridan ikkinchisiga o’tiladigan uch bosqichda amalga oshiriladi.

Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish borasida ijara korxonalari, kichik, xususiy korxona­lar, akstiyadorlik jamiyatlari, qo’shma korxonalar, fermer xo’jaliklari, kooperativlar va dehqon xo’jaliklari kabi tashkiliy-huquqiy shakllari tashkil topdi.

Erishilgan natijalar bilan birga, jiddiy yondashish va tez hal etishni talab qiladigan bir qancha muammolar ham mavjud:

-       birinchidan, xususiylashtirishni amalga oshirishning past sur’atlari uning samaradorligini kamaytirmoqda. Jahon amaliyoti islohotlar bir vaqtda va muntazam amalga oshirilganida ijobiy samara berishini ko’rsatmoqda. Xususiylashtirish sustlashsa, odamlarning mos ravishda fikr yuritish jarayoni sekinlashadi, iqtisodiy xulq-atvorning eski stereotiplari uzoqroq saqlanib turadi;

-       ikkinchidan, bir tarmoq (yoki soha)da xususiylashtirish amalga oshirilib, u bilan bog’liq boshqa sohada davlat mulki yoki uning monopoliyasi saqlanib qolishi xususiylashtirilgan korxonalarning manfaatlarini kamsitadi. Bu hol, avvalo, turli tarmoqlardagi narxlarning pariteti buzilishida namoyon bo’ladi. Masalan, agrar sektorda nisbatan tez amalga oshirilgan mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish qishloq xo’jaligi manfaatlariga zarar keltiradi. Chunki qishloq xo’jaligiga texnika, o’g’itlar, elektr energiyasi, yoqilg’i etkazib beruvchi korxonalar ancha kech xususiylashtirildi va ular monopolistlar (yoki oligopolistlar) mavqeini saqlab qolib, o’z mahsulotlari narxini oshirdilar. Buning natijasida agrar sektor katta iqtisodiy qiyinchiliklarga duch keldi;

-       uchinchidan, xususiylashtirishning pulli bo’lishi xususiylashtirilayotgan ob’ektlar bozoriga munosib baholanishini taqozo etadi. Biroq mol-mulkni baholashning ilmiy usullari va islohotlarning dastlabki bosqichida tegishli mutaxassislarning bo’lmaganligi ko’pdan-ko’p tartibbuzarliklarni keltirib chiqaradi. Buning natijasida, mulk tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanishni istagan va shug’ullana oladigan kishilar qo’liga emas, balki tasodifiy kishilar qo’liga o’tib qoladi.

Umuman, keltirilgan muammolar murakkab bo’lishiga qaramay, O’zbekistonda mulkdorlar sinfini shakllantirish va tadbirkorlikni rivojlantirish uchun qulay vaziyat vujudga keldi. Hozirgi vaqtda jamiyatimiz tarkibida real mulkka ega, uni qadrlayotgan va ularni o’z moddiy farovonliklari uchun asos qilib olayotgan kishilarning katta guruhi shakllandi. Ushbu ijtimoiy qatlamni yanada mustahkamlash davlatning iqtisodiy qudrati oshishi, uning ijtimoiy-siyosiy barqarorligi ta’minlanishi, demokratik qadriyatlar qaror topishiga olib keladi.

 

5. Tadbirkorlikning iqtisodiyotda tutgan o’rni

 

Inqirozga qarshi choralar dasturida iqtisodiy o’sishni ta’minlash, yangi ish o’rinlarini tashkil qilish, bandlik muammosini hal etish, aholining daromadlari va farovonligini oshirishda tobora muhim o’rin tutayotgan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni jadal rivojlantirish, rag’batlantirish va qo’llab-quvvatlashga alohida e’tibor qaratildi.

Amalga oshirilgan chora-tadbirlar natijasida kichik biznes sub’ektlari yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 2011 yilda 50 foizdan oshdi. Holbuki, 2002 yilda bu ko’rsatkich 30 foizni tashkil etgan edi. Bunday natija birinchi navbatda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik davlat tomonidan doimiy qo’llab-quvvatlanayotgani samarasidir (2-rasm).

 

 

1.2-rasm. Kichik biznes va tadbirkorlikni YaIMdagi ulushi

 

Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatining kengayishi iqtisodiyotning boshqa soha va tarmoqlari ishlab chiqarish hajmidagi salmog’ining oshishi orqali ham namoyon bo’ldi. Xususan, mazkur sohaning sanoat mahsulotlari ishlab chiqarishdagi ulushi 2010 yildagi 13,9 foizdan 2011 yilda 16,9 foizga, qishloq xo’jaligida tegishli ravishda 97,8 dan 97,9 foizga, asosiy kapitalga investistiyalar hajmida – 23,1 dan 23,7 foizga, pullik xizmat ko’rsatish hajmida – 48,5 foizdan 48,7 foizga, eksport hajmida – 12,4 dan 14,6 foizga qadar oshdi (2-jadval).  

 

2-jadval

O’zbekistonda kichik biznesning iqtisodiyot asosiy tarmoqlarida ishlab chiqarilgan mahsulot (ish, xizmat)lar hajmidagi ulushi, foizda

 

Ko’rsatkichlar	2010 yil	2011 yil
Sanoat	13,9	16,9
Qishloq xo’jaligi	97,8	97,9
Qurilish	48,3	41,6
Savdo	48,1	46,5
Asosiy kapitalga investistiya	23,1	23,7
Pullik xizmat	48,5	48,7
Eksport	12,4	14,6
Import	35,7	42,5

 

Mamlakatimizda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning bu qadar jadal rivojlanishida, avvalo mazkur soha uchun belgilanayotgan soliq imtiyozlari etarli darajadagi rag’batlantiruvchi rol o’ynayotganligi hisoblanadi. Jumladan, bu borada 2010 yilda kichik sanoat korxonalari uchun yagona soliq to’lovi 8 dan 7 foizga pasaytirildi, yakka tartibdagi tadbirkorlar uchun esa qayd etilgan soliq miqdori o’rtacha 1,3 barobar kamaytirildi (2-rasm).

 

 

2-rasm. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlari uchun belgilangan solik stavkalari

 

 

Chizmadagi ma’lumotlardan ko’rinadiki, 1996-2010 yillar mobaynida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik uchun belgilangan soliq stavkalari 38 dan 7 foizgacha, ya’ni 5,4 marta qisqargan.

Kichik biznes va tadbirkorlik sub’ektlarini moliyaviy jihatdan qo’llab-quvvatlash tadbirlari kuchaytirildi. Xususan, 2011 yil davomida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlariga 1 trln. 850 mlrd. so’mdan ortiq kreditlar ajratildi (3-rasm).

 

 

3-rasm. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni ko’llab- kuvvatlash uchun ajratilgan kreditlar mikdori

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2-jadval

O’zbekistonda tadbirkorlik sub’ektlariga xizmat ko’rsatuvchi mavjud infratuzilma ob’ektlari (2011 yil 1 yanvar holatiga, birlikda)

 

Infratuzilma ob’ekti nomi	Soni
Tijorat banklari filiallari	1042
Minibanklar	2318
Axborot-maslahat markazlari	262
Konsalting markazlari	327
Auditor firmalari	113
O’quv markazlari	917
Baholash kompaniyalari	138
Tovar xomashyo birjasining savdo maydonchalari	204
Mikrokredit tashkilotlari	32
Kredit uyushmalari	103
Biznes-inkubatorlar	34
Sug’urta tashkilotlari	32
Brokerlik idoralari	1424

 

 

Ma’lumotlardan ko’rinadiki, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasiga yo’naltirilayotgan kreditlar miqdori 2003-2011 yillar mobaynida deyarli 11 barobar o’sgan. Shuningdek, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyati jadal rivojlanishida unga xizmat ko’rsatuvchi infratuzilma muassasalarining tashkil etilishi va xizmat sifati darajasining yaxshilanib borishi sezilarli ta’sir ko’rsatmoqda (2-jadval). 

Jadvaldan ko’rinadiki, bugungi kunda mamlakatimiz kichik biznes sohasiga o’ndan ortiq turdagi 8 mingga yaqin infratuzilma muassasalari xizmat ko’rsatib, faoliyat uchun zarur shart-sharoitlarni yaratib bermoqda. Buning natijasida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarining mamlakatimizda yangi ish o’rinlarini tashkil etish, aholining daromadlari va farovonligini oshirishning muhim omili sifatidagi natijalari salmoqli bo’lib bormoqda (3-jadval).

3-jadval

2011 yilda O’zbekistonda yaratilgan ish o’rinlari

 

Ko’rsatkich	Soni, nafar
2009 yilda yaratiladigan jami yangi ish o’rinlari	940532
O’tgan yilga nisbatan, foizda	142,3
Shundan quyidagi asosiy yo’nalishlarda yaratilgan ish o’rinlari:
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasida	391809
o’tgan yilga nisbatan, foizda	104,7
Uy mehnatining barcha shakllarini tashkil etish, jami	196745
Shu jumladan, korxonalar bilan kooperastiyada (mehnat shartnomasi asosida)	77466
Yangi ob’ektlarni ishga tushirish, mavjud ishlab chiqrishlarni qayta qurish va kengaytirish	70587
Ish joylarini ko’paytirishning qo’shimcha chora-tadbirlari (Inqirozga qarshi dastur va boshqa qo’shimcha choralar)	281391

 

Jadvaldan ko’rinadiki, mamlakatimizda 2011 yilda yaratilgan jami 940,5 mingdan ortiq yangi ish o’rinlarining 391,8 mingtasi (41,7 foizi)  kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasiga to’g’ri kelmoqda. Bu o’tgan yildagiga nisbatan 4,7 foizga ko’proq demakdir. Jami yangi ish o’rinlarining deyarli 21 foizi turli shakllardagi uy mehnatini yo’lga qo’yish, 7,5 foizi yangi ob’ektlarni ishga tushirish, mavjud ishlab chiqarishlarni qayta qurish va kengaytirish, deyarli 30 foizi ish joylarini ko’paytirishning qo’shimcha chora-tadbirlarini amalga oshirish hisobiga tashkil etilgan. Natijada kichik tadbirkorlikda band bo’lganlarning jami iqtisodiyotdagi band bo’lganlarga nisbatan ulushi 2010 yilda 73,1 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2011 yilga kelib, 74,2 foizga etdi.

Bundan ko’rinadiki, jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida mamlakatimizda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni jadal rivojlantirish iqtisodiy o’sishni ta’minlash, yangi ish o’rinlarini tashkil etish, aholining daromadlari va farovonligini oshirishning muhim omili sifatida amal qilmoqda.

 

6. O’zbekistonda kichik biznes va tadbirkorlik

faoliyatini rivojlantirish yo’nalishlari

 

O’zbekistonda ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini barpo etishning asosiy maqsadlaridan biri mamlakatda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik shakllarini ustuvor rivojlantirishdan iborat. Bu maqsadni amalga oshirish uchun iqtisodiy islohotlar o’tkazildi, uning rolini oshirish uchun yirik institustional asoslar yaratildi. Tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish va uni kafolatlovchi huquqiy-me’yoriy hujjatlar, tadbirkorlarga ko’maklashuvchi nodavlat tashkilotlar, korxonalar shular jumlasiga kiradi. O’zbekistonda xususiy tadbirkorlik va kichik biznes korxonalari majmuini tashkil etish muvaffaqiyatli bormoqda.

Kichik biznes faoliyati bilan shug’ullanuvchi korxonalar davlatga bog’liq bo’lmagan holda, ya’ni katta kapital mablag’larsiz o’zlari ish joylarini joriy etishlari, hozirgi davrda bizda vaqtinchalik mavjud tovarlar tanqisligini kamaytirishlari va, hattoki, bu tanqislikni butunlay yo’qotishlari mumkin. Hozirgi jamiyatimizda kichik korxonalar faoliyatini ayrim kishilarning ehtiyojlarini qondirish sari yo’naltirish zarur. Bu narsa maishiy xizmat ko’rsatish hamda xalq iste’moli tovarlari ishlab chiqarish sohalarida yaqqol ko’rinmoqda. Kichik korxonalar texnologiya yangiliklarini joriy etishda ham g’oyat katta ahamiyatga ega.

Respublikamizda kichik korxonalar soni va ular ishlab chiqargan mahsulotlar hajmi yildan-yilga oshib bormoqda. Kichik korxonalar O’zbekistan Respublikasining «Korxonalar to’g’risida», «Mulk to’g’risida», «Erkin tadbirkorlik faoliyati kafolatlari to’g’risida»gi kabi qonunlari, Prezident farmonlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari va boshqa me’yoriy hujjatlar asosida tashkil etilmoqda.

Kichik korxonalar fan-texnika taraqqiyoti sharoitida sanoatning etakchi sohalarini yangi texnologiyalarga o’tishda tobora o’z o’rnini topib bormoqda. Ular yangi fikrlar va ishlab chiqarishni takomillashtirish, yangi axborot texnologiyalarini joriy etish bilan ish jarayonini ta’minlovchi tizimning asosiy bog’lovchilik sifatini namoyon etmoqda.

Bugungi kunda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlari mamlakatimiz iqtisodiyotining barcha jabhalarida, mashinasozlik mahsulotlari ishlab chiqarishda, xalq is­te’moli mollarini, qishloq xo’jaligi va oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishda hamda boshqa sohalarda faoliyat yuritmoqda. Kichik korxonalar ishlab chiqargan mahsulot davlat korxonalarida ishlab chiqarilgan mahsulotlardan sifati jihatidan qolishmasligi, hatto, ayrim hollarda ulardan yuqori turishi bilan ajralib turadi. Respublikamizdagi kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlari faoliyatining 60-70 foizi bevosita ishlab chiqarish bilan uzviy bog’liq, ular fermerlar, dehqonlar, sanoatchilar va qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlovchilar va hokazolardir.

Xususiy tadbirkorlik, kichik biznesni jadal rivojlantirish asosida mulkdorlar sinfini shakllantirish, tegishli institutlar tizimini tashkil etish, kichik va xususiy tadbirkorlik faoliyati sohasiga kredit resurslarini keng jalb etish va xorijiy sarmoyalar olib kirish uchun maqbul sharoit yaratish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yil 9 apreldagi «Xususiy tadbirkorlik, kichik va o’rta biznesni rivojlantirishni yanada rag’batlantirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi Farmoniga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish haqida»gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003 yil 30 avgustda PF-3305-sonli Farmoni qabul qilindi. Mazkur Farmonga asosan «o’rta korxonalar» tushunchasi bekor qilindi va 2004 yil 1 yanvardan boshlab, quyidagilar kichik biznes sub’ektlari hisoblanadi:

-           yakka tartibdagi tadbirkorlar;

-           ishlab chiqarish tarmoqlarida band bo’lgan xodimlarning o’rtacha yillik soni 20 kishi, xizmat ko’rsatish sohasi va boshqa ishlab chiqarishga aloqador bo’lmagan tarmoqlarda 10 kishi, ulgurji, chakana savdo va umumiy ovqatlanish sohasida 5 kishidan oshmagan mikrofirmalar.

Quyidagi tarmoqlarda band bo’lgan xodimlarning o’rtacha yillik soni:

-          engil va oziq-ovqat sanoti, metallga ishlov berish va asbobsozlik, yog’ochni qayta ishlash va mebel sanoati hamda qurilish materiallari sanoatida – 100 kishidan;

-          mashinasozlik, metallurgiya, yoqilg’i-energetika va kimyo sanoati, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish va qayta ishlash, qurilish va boshqa sanoat-ishlab chiqarish sohalarida – 50 kishidan;

-          fan, ilmiy xizmat ko’rsatish, transport, aloqa, xizmat ko’rsatish sohalari (sug’urta kompaniyalaridan tashqari), savdo va umumiy ovqatlannish hamda boshqa noishlab chiqarish sohalarida – 25 kishidan oshmagan kichik korxonalar.

Kichik korxonalar yirik kompaniyalarga nisbatan ular bozor sharoitiga tez moslashadi hamda ishlab chiqargan mahsulotlarini bozorda muvaffaqiyatli o’tishini ta’minlashda bir qancha ustunliklarga ega. Chunki kichik korxonalar o’z faoliyatini tor ishlab chiqarish dasturlari, ilg’or texnologiya, kam turkumli ilm-fan talab qiladigan mahsulotlar ishlab chiqarishga tezda moslaydi hamda bozor asoslarini tez o’zlashtirib boradi.

Mulkchilik shakllariga ko’ra kichik korxonalarning quyidagi turlarini ajratib ko’rsatish mumkin:

1.  Davlat mulkiga asoslangan kichik korxonalar.

2.  Jamoa mulkiga asoslangan kichik korxonalar.

3. Fuqarolarning mulkiga asoslangan yakka tartibda ishlaydigan kichik korxonalar.

4. Ijara korxonalari.

5. Kichik qo’shma korxonalar.

2009 yilda respublikada tadbirkorlik, uning kichik biznes shakli bilan band bo’lgan korxonalar soni 400 mingdan oshdi. Ularning yalpi ichki mahculotdagi ulushi 50,1 foizni tashkil etadi. Tadbirkorlikni rivojlantirish hisobidan 392 mingta yangi ish o’rinlari yaratildi.

Kichik biznes korxonalari faoliyatining tahlili ular qishloq xo’jaligi sohasida, ayniqsa jadal rivojlanayotganligini ko’rsatadi. 2009 yilda ular soni 100 mingdan oshib ketdi. Qishloq xo’jaligidagi ishlab chiqaruvchilarning asosiy hissasini fermer xo’jaliklari tashkil etadi, ular­ning soni 2000 yilga nisbatan 4 barobar oshdi. Bugungi kunda mamlakatimiz fermerlik xo’jaliklarida 1 milliondan ziyod kishi band bo’lib, 2009 yilgi paxta xomashyosining 66 foizi, g’allaning 55 foizdan ortig’i fermer xo’jaliklari tomonidan etishtirildi.

Respublikamizda kichik biznes korxonalari sonining izchillik bilan ortishi, iqtisodiyotning barcha sektorlarida, jumladan, transport, aloqa, sog’liqni saqlash va boshqa noishlab chiqarish tarmoqlarida ham kuzatilmoqda.

Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik tashqi iqtisodiy faoliyat sohasida ham asta-sekin rivojlanmoqda. Uning umumiy eksport hajmidagi ulushi 2009 yilda 14,7 foizni tashkil etdi. Kichik biznes korxonalarining asosiy eksporti  qishloq xo’jaligi, to’qimachilik, ishlov beruvchi, elektrotexnika ishlab chiqarish mahsulotlari hamda xalq amaliy san’ati buyumlaridir.

Yuqoridagi tahlillar shuni ko’rsatadiki, so’nggi yil­larda O’zbekiston Respublikasida xususiy tadbirkorlik, ki­chik biznes faoliyati bilan shug’ullanuvchi korxona­lar iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida tashkil etilmoqda. Shu bilan kichik korxonalarning iqtisodiyotdagi o’rni va ahamiyati ortib bormoqda. Xususiy tadbirkorlik va ki­chik biznesning milliy iqtisodiyotni rivojlantirishdagi ahamiyati quyidagilar bilan tavsiflanadi:

-         xususiy tadbirkorlik bozor iqtisodiyoti sharoitida zarur tezkorlikni ta’minlab, ishlab chiqarishdagi chuqur ixtisoslashuv va tarmoqlashgan kooperastiyani yaratadi, bularsiz yuksak samaradorlikni ta’minlab bo’lmaydi;

-         bozor uchun zarur raqobatchilik muhitini yaratadi hamda o’zgarib turadigan bozor talabiga moslab tezda ishlab chiqarish turini o’zgartirib olish qobiliyatiga ega ekanligi bilan ajralib turadi;

-         iste’molchilik sohasida yuzaga keladigan bo’shliqni tezda to’ldirishga qodir bo’lib, eng zamonaviy mashina uskunalari va texnologiyadan foydalanib sarflangan sarmoyaning o’rnini juda tez qoplay oladi.

Kichik biznes va xususiy tabdirkorlikning xususiyatlari (muomala kapitalining kichikligi, uning tez aylanuvchanligi, ishlab chiqarish vositalarini tezda almashtirish imkoniyatlari va b.) uning bir qancha afzalliklarga ega bo’lishi imkoniyatlarini yaratadi:

-         izlanish, yangi mahsulotlarni maromiga etkazish va o’zlashtirish, ularni talabning tez o’zgarib turishi xatarini hisobga olgan holda kichik uyushmalarda ishlab chiqarish;

-         tezkor texnik servisning ishonchliligi va iste’molchilar bilan mustahkam aloqalar o’rnatish;

-         ishlab chiqarishni moslashuvchan tarzda tashkil etish va mahsulot sotishni bozor talablari hamda bozor vaziyatlari o’zgarishlariga muvofiq olib borish;

-         ortiqcha ish kuchini o’ziga singdirish;

-         boshqarishning oddiyligi, katta ma’muriy apparatning yo’qligi, qurilish va loyiha quvvatlarini o’zlashtirishda qisqa muddat, kapital sarflarining tez o’zini oqlashi, kapital aylanmasida yuqori tezlik;

-                  xomashyo va mehnat resurslari, ishlab chiqarish chiqindilaridan to’liqroq va samaraliroq foydalanish.

Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik hamda u bilan bog’liq barcha narsalar zamonaviy ijtimoiy ishlab chiqarish tashkiliy tuzilmasini muhim va tarkibiy qismini tashkil etadi. Shuning uchun ham davlatimiz iqtisodiyotini rivojlantirishda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikka muhim o’rin ajratilib, ularga davlat tomonidan madad berilmoqda.

Xususiy tadbirkorlik va kichik biznes fan-texnika rivojini jadallashtirish, sanoatning ilg’or tarmoqlarida yangi texnologiyalarga o’tish sharoitida o’z o’rnini topib bormoqda. Bunday tadbirkorlik yangi axborot texnologiyalari, yangi g’oyalar va ishlab chiqarishni modernizastiyalash bilan ishlashni ta’minlovchi butun tizimning ajralmas qismini tashkil etadi. Bundan tashqari, kichik korxonalar tavakkalchilik xavfi yuqori bo’lgan sharoitlarda ishlab chiqarishning ma’qul shakllaridan hisoblanadi.

Kichik korxonalar texnologiya yangiliklarini joriy etishda ham g’oyat katta ahamiyatga ega. Yangi texnologik g’oyalarni yirik korxonalarga nisbatan tezroq qabul qiladigan kichik biznesda xatar kamroq va katta turkumdagi ishlab chiqarishga nisbatan ishni tezroq yo’lga qo’yish mumkin. Bu esa bizning sharoitda fan-texnika taraqqiyotini rivojlantirishga yordam berishi mumkin.

Iqtisodiyotning umumiy taraqqiyotini ta’minlash, tovar va xizmatlar etishmovchiligini bartaraf etishda ki­chik biznes va xususiy tadbirkorlik katta o’rin tutadi. Mehnat resurs­lari tez o’sayotgan va ishlab chiqarish joylashuvidagi o’ziga xoslik sharoitlarida O’zbekistonda kichik korxona­lar tizimini vujudga keltirish quyidagi imkoniyatlarni yaratadi:

- erkin mehnat resurslari, yangi xo’jalik munosabatlarining joriy etilishi, yangi mulkchilik shakllarining paydo bo’lishi natijasida ishlab chiqarishda bo’shatiladigan shaxslarning ijtimoiy ishlab chiqarishga ko’proq jalb etish, mulkchilikning yangi shakllari paydo bo’lishi;

- aholining, birinchi navbatda, yoshlarning moddiy, ma’naviy va kasb darajasini ko’tarish;

- aholining sust harakatchanligini hisobga olgan holda sanoat ishlab chiqarishini aholi yashaydigan joylarga yaqinlashtirish hamda aholining xalq iste’moli mollariga ehtiyojlarini to’laroq qondirish;

- milliy va badiiy hunarmandchilikni tiklash, shuningdek kichik va o’rta shaharlar, qishloq aholi punktlarini rivojlantirishga yordam ko’rsatish, umuman, har bir mintaqa uchun g’oyat muhim iqtisodiyot samaradorligini oshirish.

Iqtisodiyotni rivojlantirishda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning ijobiy ahamiyatini e’tirof etgan holda, uning ahamiyatini ortiqcha baholab yuborish ham to’g’ri emas. Xususiy tadbirkorlik faqat muayyan doiradagina faollik ko’rsata oladi, shu sababli kichik biznes faoliyatini rivojlantirish uchun zarur sharoitni yaratish zarur. Buning uchun bizningcha, moliya jamg’armalarini tashkil etish kerak. Bu jamg’armalar tadbirkorlar tijorat banklarida imtiyozli kreditlar olish uchun kafil bo’lishlari, subsidiyalar, shu jumladan qaytarib berilmaydigan subsidiyalarga (iqtisodiyotning alohida ustuvor sohalaridagi korxonalarni rivojlantirish uchun) manba bo’lib xizmat qilishlari lozim.

O’zbekistonda kichik korxonalarni moliyaviy qo’llab-quvvatlash tizimining takomillashtirilishi kichik biznes va xususiy tadbirkorlikka xizmat ko’rsatadigan banklar, fondlar, investiiyalar va sug’urta tashkilotlari faoliyatlarini rag’batlantirish yo’nalishida olib borilishi lozim. Xorijiy mamlakatlardagi kabi O’zbekiston Respublikasida ham agar korxona ustuvor davlat dasturida (yangi texnikani yaratish, uzoq hududlarni rivojlantirish va boshqalar) qatnashayotgan bo’lsa, imtiyozli qarzlar olishi mumkin. Bunda foizning eng kam me’yori va qarzni uzishda uzoq muddat berilishi qarz berishdagi asosiy shartlar hisoblanadi.

Kichik korxonalar faoliyatiga oldindan ko’rib bo’lmaydigan xilma-xil xatarli vaziyatlar katta ta’sir ko’rsatadi, kon’yunkturaning keskin o’zgarib ketishi, mijozlarning to’lovga qodir bo’lmay qolishi, tabiiy ofatlar ularni tang ahvolga tushirib qo’yadi. Shu sababli rivojlangan mamlakatlarda sug’urtalar tizimi yaxshi yo’lga qo’yilgan. Mamlakatimizda ham sug’urtalar barpo etilishi zarur. Bu tizim kichik korxonalarni rivojlantirishda (ayniqsa, tijorat xatarlari katta bo’lgan sohalarda) qulay sharoitlarni kafolatlashi, shaxsiy yoki qarz olingan kapital bilan tavakkal qilib ish boshlagan tadbirkorlarga ishonch va zarur barqarorlikni yaratishi kerak.

Iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish respublikamizda o’tkazilayotgan iqtisodiy islohotlarning asosiy yo’nalishlaridan biri hisoblanadi. Bu esa iqtisodiy raqobatning rivojlanishi, iste’mol bozorini tovar va xizmat turlari bilan to’ldirish, shuningdek xususiy tadbirkorlarning keng qatlamini yaratishni taqozo etadi. Bularni hisobga olib, bugungi kunda respublikada quyidagi masalalarni hal etish lozim:

- aholining keng tabaqalarini bozor faoliyatiga olib kirish, ulardagi boqimandachilik, iste’molchilik psixologiyasini bartaraf etish, aholida xususiy tadbirkorlik, kichik biznes faoliyati bilan faol shug’ullanish istagini uyg’otish;

- qishloq xo’jaligidagi iqtisodiy munosabatlarni tubdan yangilash, dehqon va fermer xo’jaliklar faoliyatini yanada rivojlantirish hamda ular sonini imkon qadar oshirish, hududlarda kichik korxonalar tashkil etish yo’li bi­lan vaqtincha ishsiz yurgan kishilarni qo’shimcha ish joylari bilan ta’minlash;

- mintaqada bozor munosabatlari va infratuzilmani jadallashtirish, iqtisodiy raqobatni rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratish;

- respublika aholisining ortib borayotgan talab va ehtiyojlarini to’laroq qondirishga xizmat qiluvchi ijtimoiy va iqtisodiy sharoitlarni barpo etish;

- ko’rsatiladigan xizmatlar turi va miqyosini keskin oshirish, bank, auditorlik, konsalting hamda turli vositachilik faoliyatlarini hozirgi zamon fan va texnikasi yutuqlari asosida yuksak saviyada tashkil etishni ta’minlash;

- korxonalarni boshqarish samaradorligini oshirish, ularning iqtisodiy jihatdan mustaqil bo’lishlarini ta’minlash uchun shart-sharoitlar yaratib berish;

- joylarda ishlab chiqariladigan mahsulotlar turlari va hajmini bozor talablariga ko’ra osonlik bilan moslashtira oladigan iste’mol bozorini tovar bilan to’ldirib, eksport uchun mol chiqara oladigan kichik korxonalarni joriy etish.

Ma’lumki, respublikada mehnatga layoqatli aholining 65,3 foizi qishloqlarda yashaydi. Bu qishloq joylarda tadbirkorlikning rivoji uchun juda katta imkoniyatlar mavjudligini ko’rsatadi. Shu bilan bir qatorda, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishida band bo’lgan ortiqcha ishchi kuchlarini xizmat ko’rsatish, qayta ishlash va shu kabi yo’nalishlarga qayta taqsimlash kerak. Qishloqda tadbirkorlik, uning kichik biznes shakllarini rivojlantirish bilan bog’liq turli boshqaruv pog’onalarida tashkiliy-iqtisodiy masalalarni hal etish ustuvor masalalar qatoriga kiradi.

 

Nazorat va muhokama uchun savollar

 

1.       Tadbirkorlikning kelib chiqish tarixi va mohiyati to’g’risida gapirib bering.

2.               O’zbekistonda tadbirkorlik faoliyatining rivojlanishi to’g’risida nimalar deya olasiz?

3.               Kichik biznesni rivojlantirishning qanday afzalliklari mavjud?

4.               Tadbirkorlik faoliyatining huquqiy asosini ta’minlovchi qanday qonunlarni bilasiz? Izohlang.

5.               Tadbirkorlik muhitiga qanday omillar ta’sir etadi?

6.               Tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishning maqsad va vazifalari nimalardan iborat?

7.              Mulkchilik shakllariga ko’ra korxonalarning necha turi mavjud?

8.               O’zbekistonda tadbirkorlik faoliyatini qo’llab-quvvatlash va  rivojlantirish yo’nalishlarini ko’rsatib bering.

9.              Davlatning kichik biznes va tadbirkorlikni rivojlantirish borasida qanday siyosati amalga oshiriladi?

 

3-mavzu. TADBIRKORLIK FAOLIYATINING TURI VA SHAKLLARI

 

Reja:

1. Tadbirkorlik faoliyati turlari
2. Tadbirkorlik faoliyatining shakllari

 

 

 

1. Tadbirkorlik faoliyatining turlari

 

Tadbirkorlik faoliyati turlari xilma-xildir. Faoliyat maqsadi, turi va yo’nalishlariga qarab tadbirkorlik faoliyatining ishlab chiqarish, tijorat, moliyaviy va konsalting turlarini ajratish mumkin.

Qayd etilgan ushbu tadbirkorlik faoliyatining har bir turi kichik turlarga bo’linadi. Mavjud tadbirkorlik faoliyati turlarini chizma shaklida quyidagicha ifoda etish mumkin (1-rasm).

 

 

1-rasm. Tadbirkorlik faoliyati turlari tarkibi

 

Ishlab chiqarish tadbirkorligi. Ishlab chiqarish tadbirkorligini tadbirkorlik faoliyatining asosiy turi desak xato bo’lmaydi. Zero, bunday tadbirkorlik faoliyati tufayli mahsulot, tovarlar ishlab chiqariladi, xizmat ko’rsatiladi, ma’lum ma’naviy qadriyatlar yuzaga keladi.

O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tishning dastlabki yillarida tijorat tadbirkorligi yaxshi rivojlandi. Tadbirkorlik faoliyatining bu turi tovar va xizmatlarni sotib olish hamda sotish jarayonlarini amalga oshirish bilan ta’riflanadi, chunki bu sohada qisqa vaqtda daromad olish mumkin. Agar ishlab chiqarish korxona samaradorligining 10-12% ini tashkil etsa, tijorat faoliyati esa bu ko’rsatkichni yana 20-30%ga oshiradi.

Moliyaviy tadbirkorlik tadbirkorlik sohasining alohida olingan turiga kiradi. Uning faoliyat sohasi qiymatlarning almashinishi va almashtirilishidan iborat. Moliya­viy faoliyat ishlab chiqarish, tijorat sohasini ham qamrab olishi mumkin. Shuningdek, moliyaviy tadbirkorlik mustaqil bank va sug’urta muassasalari shaklida ham faoliyat yuritadi.

Moliyaviy bitim tadbirkorlik faoliyatining ilgarigi turlariga nisbatan kamroq samara beradi. Bu ko’rsatkich 5-10%ni tashkil etadi. Keyingi vaqtda O’zbekistonda tadbirkorlik faoliyati­ning konsalting (maslahat) turi rivojlanmoqda. Bu tadbir­korlik turi ko’p yo’nalishlardan iborat bo’lib, kelajakda yaxshi rivojlanib ketishiga jahon iqtisodiyoti taraqqiyoti guvohlik beradi.

Ishlab chiqarish tadbirkorligining mohiyati. Tadbirkor­lik faoliyati turlari nisbatan mustaqil bo’lib, bir-birini to’ldirib keladi. Tadbirkorlik faoliyatining barcha turlarini belgilab beruvchi ishlab chiqarish tadbirkorligi­ning ustuvorligini tan olish kerak.

Innovastion, ilmiy-texnik faoliyat, tovarlarni bevosita ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish va shu sohadagi axborot bilan ishlash faoliyati ishlab chiqarish tadbirkorligi­ga kiradi. Ishlab chiqarish bilan shug’ullanmoqchi bo’lgan har bir ishbilarmon tadbirkorlik faoliyatining qaysi turi bilan shug’ullanishi, qanday mahsulot ishlab chiqarishi, qanday xizmat ko’rsatishini oldindan belgilab olishi lozim. Shu ish amalga oshgandan keyin tadbirkor marketing bilan shug’ullanadi. U tovarga talabni bilish maqsadida  tovarning potenstial iste’molchilari, xaridorlari, ulgurji va chakana savdo bilan shug’ullanuvchi tashkilotlar bi­lan aloqa qiladi.

Muzokaralar ishbilarmon va bo’lajak xaridorlar o’rtasida shartnoma tuzilishi bilan yakunlanadi. Tuzilgan shartnoma tadbirkorlikdagi tavakkalchilikning oldini olish imkonini beradi. Shu ishlar amalga oshmasa, tad­birkor faqat og’zaki va’dalar asosida ishlab chiqarish faoliyatini boshlaydi. Barqaror bozor sharoitida rivojlangan mamlakatlarda og’zaki kelishuvlar ishonchli kafolat bo’lib, zarur hollarda shartnoma, bitim shak­lida rasmiylashtiriladi. Biroq mamlakatimizda bozor iqtisodiyoti endi shakllanayotgan davrda og’zaki bitimlarning kafolati past va tavakkalchilik kuchlidir.

Tadbirkorlik faoliyatining keyingi bosqichi ishlab chiqarish omillarini sotib olish yoki ijaraga olishdir.

Ishlab chiqarish omillari. Ma’lumki, ishlab chiqarish omillari ishlab chiqarish fondlari, ishchi kuchi, axborotdan iborat. Ishlab chiqarish fondlari o’z navbatida asosiy va aylanma ishlab chiqarish fondlariga bo’linadi.

Asosiy ishlab chiqarish fondlari (mehnat qurollari) inshootlar, uzatuvchi moslamalar, quvvatli mashina va jihozlar, ishchi mashina va jihozlar, o’lchov uskunalari, laborato­riya jihozlari, hisoblash texnikasi, transport vositalari, ishlab chiqarish inventarlari va boshqa asbob-uskunalardan iborat. Asosiy ishlab chiqarish fondlariga stex zavod va laboratoriya binolari kiradi.

Korxona hududi atrofidagi devorlar, ko’priklar, neft quduqlari, ko’mir koni qatlamlari va shunga o’xshash boshqa qurilmalar inshoot jumlasiga kiradi. Uzatuvchi moslamalarga quvvatli kabellar, elektr uzatkich liniyalari, turli uzatkich quvurlari, neft va gaz uzatkich quvurlari kiradi. Quvvatli mashinalarga turli dvigatellar, turbinalar, bug’ qozonlari va boshqalar kiradi. Asosiy ishlab chi­qarish fondlarining muhim elementi ishchi mashina va uskunalar hisoblanadi. Ularga yordamchi stexlarning bar­cha texnologik moslamalari, mashina va uskunalari kiradi. Asosiy fondlarning bu qismi shartli ravishda aktiv qismi deb hisoblanadi, chunki shu mashina va uskunalarda mahsulotlarning asosiy qismi tayyorlanadi. Transport vositalari tarkibiga avtomobil, temir yo’l, havo yo’llari va boshqa transportlarning barcha turlari kiradi.

Aylanma ishlab chiqarish fondlarini (mehnat predmetlari) xomashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yonilg’i va energetik resurslar, idish va idish moslamalar, chidamsiz va qisqa muddatda ishlatiladigan asboblar va ishlab chiqarish moslamalari, ta’mirlash uchun zarur ehtiyot va butlash qismlari tashkil etadi. Sotib olinadigan butlash moslamalar, yarim tayyor mahsulotlar, tugallanmagan ishlab chiqarish, o’zi tayyorlagan yarim tayyor mahsulot, kelajakdaagi xarajatlar ham aylanma ishlab chiqarish fondlarini tashkil etadi.

Qayta ishlov berilmagan sanoat mahsulotlari (ruda, neft, ko’mir, gaz va boshqalar), qishloq xo’jaligi mahsulotlari (paxta, jun, teri va boshqalar) xomashyoni tashkil etadi. Materiallar esa ma’lum qayta ishlash jarayonidan o’tib tayyor mahsulot ishlab chiqarishga mo’ljallangan mehnat mahsulotidir. Asosiy materiallar bo’lajak tayyor mahsulot (temir, yog’och, mato)ning asosini tashkil etadi, yordamchi materiallar (bo’yoq, tugma va boshqalar) asosiy materiallar uchun ishlatiladi yoki (moylash moylari) ishlab chiqarish jarayoniga yordamlashadi.

Asbob-uskunalar narxi va ishlatish muddatiga qarab aylanma fondlarga kiritiladi. Asbob-uskunalarning xizmat muddati bir yildan oz bo’lsa, u aylanma fondlarga taalluqlidir. Yarim tayyor mahsulotlar sotib olingan yoki o’zida tayyorlangan turlariga bo’linadi. Yarim tayyor mahsulotlar iste’molga tayyor bo’lmagan bo’lib, uni boshqa stex firma yoki korxonada tayyor holatiga keltirish lozim. Tugallanmagan ishlab chiqarish tugallanmagan mahsulot bo’lib, yarim tayyor mahsulotdan farqli ravishda o’z ishchi joyida turadi. Uni me’yoridagi ishlov berish uchun korxonaning boshqa bo’linmasiga berilmay, shu stexning o’zida qiyomiga etkaziladi.

Kelajakdagi xarajatlarga alohida to’xtalish lozim. Bu xarajatlar yangi mahsulotlarni tayyorlashdagi xarajatlar bo’lib, keyinchalik ishlab chiqarish xarajatlari jumlasiga kiritiladi. Ishchi kuchini tadbirkor e’lon, mehnat birjasi, ishga joylash agentligi, tanish-bilishlar orqali topadi. Ishga olishda nomzodning ma’lumoti, mutaxassisligi, ish tajribasi, shaxsiy xususiyatlari hisobga olinadi. So’ngra tadbirkor moddiy, moliyaviy, mehnat resurslari, tayyorlanadigan mahsulotlarni sotish bozori haqida axborot to’playdi.

Moliyaviy mablag’ga bo’lgan talab va uning hisobi. Tadbirkorlik bitimini tuzish moliyaviy xarajatlar bilan bog’liq. Ishlab chiqarish va tadbirkorlik faoliyati uchun zarur pul miqdorini (Pp) quyidagi formula asosida hisoblash mumkin:

 

Pp =  Pi + Pm + Pv + Pa + Ph ;

 

 Bu erda:

Pi – yollanma ishchilarga maosh to’lash uchun zarur pul mablag’lari;

Pm – sotib olinadigan material, xomashyo, yarim tayyor mahsulot, butlash qismlar, yonilg’i, energiya uchun to’lovlar;

Pv – mehnat vositalari (asosiy ishlab chiqarish fondlari) – bino, inshoot, uzatish moslamalari, mashina, hisoblash texnikasi, asbob-uskunalar, transport vositalarini sotib olishga ketgan mablag’lar;

Pa – axborot uchun sarflangan mablag’lar;

Ph – boshqa tashkilotlar xizmatiga (qurilish ishlari, transport xizmatlari va boshqalarga) ketgan to’lovlar.

Ishlab chiqarish faoliyati bilan shug’ullanish uchun tad­birkor boshlang’ich kapitalga ega bo’lishi kerak. Har qanday kishining bunga imkoni bo’lmasligi mumkin. Ushbu holatda ishbilarmon tijorat banki yoki mablag’i bor shaxsga kredit olish uchun murojaat qiladi. Buning boshqa yo’li ham bor – tadbirkor ishlab chiqarish omillari (bino, uskuna, xomashyo, material, axborot va boshqalar)ni kreditga ham olishi mum­kin. Tadbirkor kredit bergan shaxsga olingan pul mablag’i yoki kreditga olingan ishlab chiqarish omillarining qiymatini qo’shimcha foizlar bilan qaytarishi kerak.

Mablag’larni imtiyozli asosida davlat tuzilmalari ajratishi mumkin. Buning uchun O’zbekistonda kichik biznesni rivojlantirishga yordam berish maqsadida maxsus jamg’armalar tuzilib, kredit berishga imtiyozlar yaratilgan. Ishlab chiqarish va tadbirkorlik faoliyatida bilvosita ishtirokchi bo’lib, unda moliya soliq organlari ishtirok etadi. Ular tadbirkorlik faoliyati hisobidan mahalliy byudjetga majburiy to’lovlar, ajratmalar va jarimalar o’tkazish bilan shug’ullanadilar.

Ishlab chiqarish faoliyati natijasi. Mahsulotni sotish, biror- bir ishni bajarish, xaridorga, iste’molchiga xizmat ko’rsatish va ma’lum hajmda foyda olish tadbirkor ishlab chiqarish faoliyatining natijasidir.

Tadbirkor foydasi yalpi va sof foydaga bo’linadi. Ishlab chiqarish va sotishga ketgan xarajatlardan keyin qolgan tushum yalpi foyda deyiladi. Yalpi foydadan soliqlar to’lanadi. Yalpi foyda hisobidan soliqlar, jarima va boshqa to’lovlar to’langandan keyin qolgan pul sof foyda hisoblanadi. Tadbirkorning umumiy moliyaviy bahosini rentabellik ko’rsatkichi belgilaydi. U sof foydaning jami xarajatlarga nisbati shaklida aniqlanadi.

Venchur biznesi. Gap innovastion tadbirkorlik haqida ketganda, venchur biznesi haqida tasavvur hosil qilish katta ahamiyatga ega. Venchur biznesi keyingi vaqtda ancha rivojlandi va u tavakkal biznesi turiga kiradi. Biznesning bu turi yangi texnologiyalarning joriy etilishi bilan bog’liq. Venchur bizne­si yuqori texnologiya sohasida olib boriladigan ilmiy tadqiqotlar natijalarini tijoratlashtirish bilan bog’langan. Bu sohalarda samara olinishi kafolatlanmagan. Ya’ni ma’lum tavakkalchilik mavjud. Yangi va eng yangi texnologiyalarni joriy etish bilan shug’ullanuvchi fan-texnika firmalari venchur firmalar deyiladi. Ularning daromadi kafolatlan­magan bo’lib, faoliyati tavakkal kapital bilan bog’liq.

Shuni ta’kidlash kerakki, kichik korxonalar innovasti­on tadbirkorlikni rivojlantirishda katta rol o’ynaydi. Venchur biznesi egiluvchanligi bilan innovastion ishbilarmonlikning boshqa shakllariga nisbatan qator ustuvorlikka ega. Venchur biznesi tavakkalni o’zaro bo’lish tamoyiliga asoslanadi. Bu esa mablag’i bo’lmagan g’oya mualliflariga o’z g’oyalarini amalga oshirishga imkon tug’diradi.

Venchur biznesi dastlab AQShda yuzaga kelib, keyinchalik keng rivojlanib ketdi. Har bir kichik innovastion biznes­ning moddiy va moliyaviy imkoniyati fan-texnika bazasi jihatdan cheklangan bo’lib, davlat ko’magiga muhtojdir. AQShda kichik innovastion biznesga davlat tomonidan yordam ko’rsatish dasturi ishlab chiqilgan. Dasturga asosan kichik biznes bevosita federal byudjetidan moliyalashtiriladi, vazirlik va muassasalar doimiy ravishda ular bilan shartnoma tuzadilar. AQShda venchur biznesida tuzilgan kompaniyalarning akstiyalari imtiyozli narxlarda innovastion firmalarga sotilib, olingan mablag’lardan g’oyalarni joriy etish uchun foydalaniladi.

O’zbekistonda ham venchur biznesi rivojlanishiga barcha imkoniyatlar yaratilgan. Birinchi navbatda, bu qimmatbaho qog’ozlar bozori mavjudligidir. Keyinchalik, intellektual mulk bozoriga xorijiy firmalar kirib keldi. O’zbekiston ishbilarmonlari ham o’z navbatida Venchur biznesiga katta qiziqish bilan qaramoqdalar.

Bular Venchur biznesi mamlakatimizda endi rivojlanayotganligidan dalolat berib, kelajakda in­novastion biznes rivojlanib ketishiga turtki bo’ladi.

Tijorat tadbirkorligi. Tijorat tadbirkorligi faoliyati tovar birjalari yoki savdo tashkilotlari bilan bog’liq.

Tovar birjasi – tovar namunalari xaridor tomonidan oldindan ko’zdan kechirilmagan va tovarlarni minimal partiyasi belgilangan ulgurji tovar bozori turi. Tovar birjasida o’zaro kelishilgan va rioya qilingan qoidalar asosida savdo operastiyalarini amalga oshirish uchun tijorat vositalari va ularning xizmatchilari o’z xohishlari bilan birlashadi. Ushbu birjaning maqsadi erkin raqobatning boshqarish mexanizmini tashkil etish va shu orqali talab va taklifni hisobga olgan holda haqiqiy bozor narxlarini aniqlashdir. Tovar birjasi standartlar bo’yicha sotiladigan tovarlar (don, ko’mir, metall, neft, yog’och)ning doimo faoliyat yurituvchi ulgurji savdo bozoridir. Shunga o’xshash birjalar barcha iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda faoliyat yuritib kelmoqda. Misol sifatida London (rangli metall), Liverpul (paxta), Singapur (kauchuk) va boshqa tovar birjalarini ko’rsatish mumkin.

Tovar birjalarida tovar egalari bilan oddiy savdo qilishdan tashqari f’yuchers bitimlari ham tuziladi. Bu bitim bo’yicha sharnomada ko’rsatilgan tovar uchun to’lovni ma’lum vaqtdan keyin amalga oshirish mumkin.

Tovar birjalari quyidagi asosiy vazifalarni bajaradi:

- savdo bitimlarini tuzishga vositachilik xizmati ko’rsatadi;

- tovar savdosini tartibga soladi, savdo jarayonlarini boshqaradi va savdo mojarolarini hal etadi;

- narxlar to’g’risida, shuningdek ishlab chiqarish va narxlarga ta’sir qiluvchi turli omillar haqida axborotlar yig’adi va e’lon qiladi.

Tovar birjalari aylanmasining aksariyat qismi bor tovarlar (kassa bitimlari) bilan emas, balki kelajakdagi tovar yoki tovar etkazib berish bitimi asosida (vaqtli bitim) amalga oshiriladi. Tovar birjalari ochiq yoki yopiq shaklda bo’ladi. Yopiq birjalardagi savdoda faqat brokerlar – sotuvchi va xaridor o’rtasidagi vositachilar ishtirok etadi. Ochiq birjalarda esa xohlagan kishi ishtirok etishi mumkin.

Respublika tovar-xomashyo birjasi 1994 yili ochiq hissadorlik jamiyati shaklida tashkil etildi. U sanoat, qishloq xo’jaligi, oziq-ovqat tovarlari va xomashyo mahsulotlarini erkin ulgurji savdosini uyushtiradi. Birja savdolarida brokerlar orqali xarid qilingan mahsulotlar respublikadan tashqariga listenziyasiz va bojxona to’lovisiz chiqariladi. Tovar-xomashyo birjasining bo’linmalari barcha viloyatlarda va Qoraqalpog’iston Respublikasida tashkil etilgan.

Tovar-xomashyo birjasi XORIJIY davlatlar (Angliya, Pol­sha, Turkiya) hamda MDH mamlakatlari (Rossiya, Tojikiston, Turkmaniston)ning tovar xomashyo birjalari, Kiev, Belarus universal birjalari bilan birjalararo aloqalarni yo’lga qo’ygan.

«O’zulgurjibirjasavdo» respublika tovar resurslari bozorini shakllantirishda zarur infratuzilmani yaratish maqsadida 1994 yili O’zbekiston shartnomalar va savdo bo’yicha davlat akstiyadorlik uyushmasi negizida tashkil etilgan. Ilgari xalq xo’jaligi ta’minotini respublika moddiy-texnika ta’minoti idorasi boshqargan. O’zbekis­tonda o’tkazilayotgan chuqur iqtisodiy islohotlar moddiy-texnika ta’minoti tizimini ham tubdan o’zgartirdi. «O’zulgur­jibirjasavdo» xo’jalik mexanizmini rejaviy moddiy-texnika ta’minoti tizimidan erkin xo’jalik aloqalariga o’tishi, davlat ehtiyojlari uchun mahsulot etkazib berish, ishlab chiqaruvchilar bilan shartnomalar tuzish yo’li orqali amalga oshirishni ta’minlaydi. Moddiy-texnika ta’minoti va sotish bozor usullari bo’yicha oldi-sotdi, ulgurji savdo, yarmarka, birja va kimoshdi savdolari yo’li bilan amalga oshiriladi.

Ta’minotchi va iste’molchilar o’rtasida bevosita o’zaro manfaatli aloqalar moddiy-texnika ta’minotining etakchi shakli bo’lib qoldi. «O’zulgurjibirjasavdo» uyush­masi respublikada ishlab chiqarish vositalari bozorini vujudga keltirish, tovar resurslarini oldi-sotdisini uyushtirish, korxonalar, muassasalar va tadbirkorlarga xizmat ko’rsatishni kengaytirish hamda rivojlantirishga ko’maklashadi.

Uyushma tarkibida 13 ta respublika akstiyadorlik ulgurji vositachilik firmasi, «Sanoatanjomkartonsavdo» akstiyadorlik ishlab chiqarish savdo birlashmasi, respublika viloyatlari va Qoraqalpog’istondagi 14 ta hududiy tijorat-vositachilik akstiyadorlik kompaniyalari, akstiyadorlik transport ekspedistiya agentligi, akstiyadorlik tovar xomashyo birjasi, «Trastbank» akstiyadorlik birja banki, doimiy ishlaydigan yarmarka va kimoshdi bozorlari direkstiyasi mavjud.

Tovar olib-sotish va xizmat ko’rsatish bo’yicha operastiyalar. Tijorat tadbirkorligining asosiy mazmunini tovar olib-sotish va xizmatlar ko’rsatish tashkil etadi. Tijorat tadbirkorlik faoliyati umumiy shaklda ishlab chiqarish tadbirkorligi faoliyatiga o’xshab ketadi. Tijorat tadbirkorligida iste’molchiga moddiy resurslar o’rniga tayyor tovarlar sotiladi. Tijorat tadbirkorligida mahsulot ishlab chiqarish o’rnini tayyor tovar egallaydi. Tijorat bitimi tuzishdan oldin bozor tahlilini o’tkazish zarur.

Umumiy ko’rinishda marketing-tijorat korxonalari va firmalari xo’jalik faoliyatining barcha tomonlarini boshqarish va tashkil etish tizimidir. Marketing yordamida savdo korxonasining hayotiy faoliyati amalga oshiriladi, ya’ni bozor o’rganiladi, tovar iste’molchiga etkaziladi, moliyaviy ta’minot va foyda olish yo’lga qo’yiladi. Shu erda savdo korxonasiga o’zaro bog’liq ikki talab qo’yiladi, ya’ni iste’molchilarning o’zgaruvchan harakatiga o’rganish va raqobat sharoitida faoliyat ko’rsatish.

Savdo sohasida marketingni amalga oshirishning eng muhim sharti uni rejalashtirishdir. Marketing rejasi natura va qiymat ifodasidagi sotish hajmini belgilaydi. Tovarlar talabga qarab farqlanadi. Birinchi guruhga bozorni hali egallamagan tovarlar kiradi, ikkinchi guruhni esa keng talabga ega an’anaviy tovarlar tashkil etadi.

Marketing tuzilmasi tezkor boshqarish ishlari bilan birga bozorni o’rganish, bashorat qilish, rejalashtirish, maqsadlarni amalga oshirish va ularni nazorat qilishni o’z ichiga oladi.

Savdo firmasidagi marketing faoliyatining model-dasturini oddiy chizma ko’rinishida quyidagicha tasvirlash mumkin (2-rasm). Agar bozorning dastlabki tahlili va bashorati tijorat bitimini tuzish foydasiga hal bo’layotgan bo’lsa, tijoratchi shu bitim aks etilgan biznes-rejani va bo’lajak xarajat va kutilayotgan natijalarni ishlab chiqishi lozim.

Har bir tijorat bitimi umumiy holatda quyidagilarni o’z ichiga oladi:

- savdo-vositachi xizmatlarni bajarish uchun ishchilarni yollash (tovarni sotib olish, tashish, sotish, reklama ishini olib borish, kerakli xizmatlarni rasmiylashtirish);

- tovarni caqlash va sotish uchun kerak bo’lgan omborxona, baza, savdo do’konlarini sotib olish yoki ijaraga olish;

- tovarni   keyinchalik sotish uchun sotib olish;

- amalga oshiriladigan ishni moliyalashtirish uchun pul mablag’larini kreditga olish va keyinchalik kredit va uning foizini qaytarish;

- vositachilik faoliyati ko’rsatayotgan boshqa tashkilot yoki shaxslarning xizmatlaridan foydalanish va ularga pul to’lash;

 

 

Marketing axborotini yig’ish va ma’lumotlar bankini shakllantirish		Marketing boshqaruv bo’yicha qarorlar qabul qilish
Ichki va tashqi muhit omillarini tadqiq qilish		O’z bozor imkoniyatlari haqida tasavvurga ega bo’lish
Tovar bozori holati va rivojlanishini o’rganish		Tovar ishlab chiqarish bo’yicha xolisona qaror qabul qilish
Talab va taklifga ta’sir etuvchi omillarnn aniqlash va ularni tahlil qilish		Sotish va narx siyosatini shakllantirish
Kerakli assortiment va tovar sifatiga talablarni aniqlash		Iste’molchilar qiziqishi va talablarini qondirish
Tovar ta’minotchilari bilan doimiy va ishbilarmonlik aloqalari o’rnatish		Tovar bilan ta’minlashning tranzit va ombor shakllarini tashkil qilish
Bozor munosabatiga qaratilgan savdo-texnologik jarayonni tashkil etish		Tovar sotishda izchillik, rejalilik va barqarorlikni ta’minlash
Reklama tadbirlarini amalga oshirish		Sotilayotgan tovarlarga qiziqishni oshirish
Firma obro’sini shakllantirish		Do’konlarda o’ziga xoslik yaratish

 

2-rasm. Savdo firmasida marketing faoliyatining

model-dasturi

 

 

- bitimda ko’rsatilgan ishni rejalashtirish, rasmiylashtirish va tartiblashtirish uchun zarur bo’lgan axborotni to’plash yoki sotib olish;

- tovarni xaridorga sotish;

- bitimni rasmiylashtirish, barcha soliq va to’lovlarni to’lash.

Tijorat bitimining barcha muhim tadbirlari muddat jihatidan o’zaro bog’liqdir. Bitim yakunida biznes-reja va harakatlarning yiriklashtirilgan muvofiqlashtiruvchi re­jasi ishlab chiqiladi. Agar bitim yirik bo’lib, ko’p muddatga cho’zilsa, ishni bajarish reja jadvalini tuzish tavsiya etiladi.

Moliyaviy tadbirkorlik. Tijorat banklari va fond birjalari moliyaviy tadbir­korlik uchun faoliyat ko’rsatuvchi maqom bo’lib xizmat qiladi. Ushbu bozor institutlarining mohiyati nimada?

Tijorat banki – akstiyadorlik turidagi moliyaviy-kredit muassasasi bo’lib, asosan pul omonatlarini (depozitlarni) qabul qiluvchi va mijoz ko’rsatmasi bilan boshqa hisob-kitob operastiyalarni amalga oshiruvchi tijorat tashkilotlariga pulli xizmat ko’rsatadi. Tijorat banklarining daromad manbai depozit (jalb etilgan) va ssuda mablag’lari o’rtasidagi farqlardan shakllanadi.

Tijorat banklari operastiyalari passiv (mablag’larni jalb etish), aktiv (mablag’larni joylashtirish), komission-vositachi (komission to’lovlari bo’lgan mijozlarning topshiriqlarini bajarish) kabi uch guruhga bo’linadi.

Tijorat banklari mablag’larni katta muddatga olib, kichik muddatga qarzga beradi. Bu banklar kreditorlarga oldindan belgilangan foizlarni to’lash bilan bog’liq tijorat tavakkaliga uchraydi. Shu sababli bank berilgan qarzlari turli sabablarga ko’ra o’z vaqtida qaytmasligini hisobga olib, ma’lum pul zaxirasiga ega bo’lishi kerak.

1996 yil 25 aprelda qabul qilingan O’zbekistan Respublikasining «Banklar va bank faoliyati to’g’risida»gi qonunida tijorat banklari faoliyatining barcha huquqiy asoslari aniq belgilab berilgan. 1996 yilning birinchi choragida tijorat banklari vakillik hisob raqamlarini Markaziy bank hisob-kitoblar markaziga o’tkazish to’liq tugallandi va kliring markazlari tugatildi. Bu hudud ichidagi banklar o’rtasida operastiyalarning sanoqli soatlarda o’tkazilishiga imkon beradi.

Hozirgi kunda O’zbekiston Respublikasida bir qancha tijorat akstionerlik banklari faoliyat yuritmoqda. Tijorat banklari milliy iqtisodiyotning turli soha va tarmoqlari, korxona va tashkilotlari, xo’jalik va tadbirkorlik sub’ektlarini kreditlash, moliyalash va ularga hisob-kitob xizmati ko’rsatishni amalga oshiradi. Banklar faoliyati to’la mustaqildir. O’z resurslari etmay qolganda ular boshqa banklardan yoki Markaziy bankdan kredit olishi mumkin.

Fond birjasi. Moliyaviy tadbirkorlikning elementlaridan yana biri fond birjasidir. Kapitalning ko’payishi, aktivlarning haqiqiy narxini aniqlashga qaratilgan qimmatbaho qog’ozlar bozoriga fond birjasi deyiladi. Fond birjasining faoliyat tamoyili talab va taklifni tezkor tartiblashtirishdan iboratdir. Fond birjalarida qimmatbaho qog’ozlarning kopirovkasi o’tkaziladi. Bunga muvofiq birjaning kopirovka bo’limi mutaxassislari birja orqali o’tayotgan barcha qimmatbaho qog’ozlarning xarid kursi va sotuv kurslarini muntazam ravishda baholab boradilar. Joriy kurslar esa doimo chiroqli tabloda yozilib, maxsus byulletenda chop etiladi.

Joriy kurslarga binoan shu vaqt shu birjada ma’­lum akstiyalarni sotish yoki sotib olish narxlari aniqlanadi. Bu narxlar maxsus formula yordamida chiqarilsa, ular birja faolligining indeksini aniqlash uchun asos bo’ladi. Birja faolligi iqtisodiyotda sodir bo’layotgan ahvolni o’ziga xos ravishda aks ettiradi.

Shu bilan birga, davlat monopolistik kapitalizm sharoitida qimmatbaho qog’ozlar savdosida birja roli ancha pasaydi. Buning asosiy sababi kuchli kredit-moliya institutlarining yuzaga kelishidadir. Ular qimmatbaho qog’ozlar savdosini birjalarsiz olib boradilar. Qimmatbaho qog’ozlar savdosida birjalar roli tushib ketganiga sabab, davlat obligastiyalarining qimmatbaho qog’ozlar umumiy hajmidagi salmog’i oshganligidadir.

Hozirgi vaqtda O’zbekistonda ham fond birjalari o’z faoliyatini amalga oshirib kelmoqda. «Toshkent» respublika fond birjasi erkin sotuvga chiqarilgan akstiyalar savdosi bilan shug’ullanuvchi yopiq akstiyadorlik jamiyati, 1994 yil aprelda «Toshkent» respublika universal tovar-fond bir­jasi tarkibidagi fond bo’limi asosida tashkil etildi.

Birja qimmatli qog’ozlarning bir maromda muomalada bo’lishini ta’minlaydi, ularning bozor bahosini belgilaydi va ularga doir ma’lumotlarni tarqatadi. Birjaning 81 brokerlik idorasi bo’lib, ularda jami 240 broker ishlaydi.

Respublikaning qimmatli qog’ozlar bozorini shakllantirish borasida hukumat tomonidan bir qancha tadbirlar ko’rildi. Bunday bozorlar respublikada ilgaridan ma’lum bo’lib, 20-30 yillarda veksellar, depozitli sertifikatlar, obligastiyalar muomalada bo’lgan. 1995 yildan esa bunday qimmali qog’ozlar «Toshkent» respublika fond birjasi orqali sotila boshladi.

Respublika fond bozoriga Markaziy bank tomonidan vek­sellar bilan birga depozit va jamg’arma sertifikatlari chiqarildi. Qimmatli qog’ozlar bozorini kengaytirish maqsadida fond do’konlari tarmog’i vujudga keltirildi. Ularning soni 55 taga etdi.

1995 yilda «Toshkent»  fond birjasi Evropa-Osiyo fond birjalari federastiyasi a’zoligiga qabul qilindi.

Maslahat tadbirkorligi. Maslahat xizmatlarining mohiyati va bosqichlari. Ma’lum bir sohada o’z mutaxassisligi bo’yicha yo’l-yo’riq ko’rsatuvchi kishiga maslahatchi deyiladi. Chet ellarda boshqaruv bo’yicha pulli maslahat konsalting deb yuritiladi. Iqtisodiyot va boshqaruv bo’yicha Evropa Federastiyasi Maslahatchilar Assostiastiyasining ta’rificha, menejment-konsalting boshqaruv bo’yicha muammo va imkoniyatlarni aniqlash, ularga baho berish, tegishli chora-tadbirlar ishlab chiqish va ularni amalga oshirishda xolisona maslahat berish hamda yordam ko’rsatishdir.

Sanoati rivojlangan mamlakatlarda mablag’larni maslahatli xizmat shaklida intellektual kapitalga kiritish yangi uskuna yoki ilg’or texnologiyalarni sotib olishga ketgan mablag’lar bilan tengdir. Mablag’lar ishlatishning ushbu ko’rinishi mamlakatimizda endi amalga oshirilmoqda. Bu yo’nalishda intellektual imkoniyatlardan iqtisodiyot va bosh­qaruv sohalarida to’laligicha foydalanish yaxshi samara beradi. Ko’p korxonalar intellektual imkoniyatlaridan to’la va samarali foydalana olmasliklari sababli bozor iqtisodiyoti sharoitida qiyin ahvolga tushib qolgan. O’z vaqtida maslahatchilar yordamidan foydalangan rahbarlar moliyaviy-xo’jalik faoliyatida iqtisodiy samaraga erishganlar.

Germaniyaning mashhur «Porshe» avtomobil firmasi 1991 yilga kelib, tanazzulga uchrash arafasida edi. Korxona rahbarlari ahvolni tuzatish uchun Yaponiyaning «Sin gidzyustu» (bu «Yangi texnologiya» ma’nosini bildiradi) konsalting firmasiga murojaat etishdi. Firma «Touota»ning malakali mutaxassislarini yig’ib, ishga kirishdi. Chet ellik maslahatchilar sharoitni o’rganib chiqib, «Porshe» zavodida konveyer ish usulini joriy etdi. Ishlab chiqarishning barcha bo’g’inlarida xarajatlar keskin ravishda kamaytirildi. Kon­veyer tizimi o’zgartirilmasa-da mahalliy tajriba va an’analar hisobga olinmadi. Faqat yapon maslahatchilari taklif qilgan tizim ishlay boshladi.

Yaponiya texnologiyasi joriy etishdan uch yildan keyin «Porshe»da birinchi real natijalar yuzaga keldi: kompaniya kam xarajat qilib, ko’proq avtomobil ishlab chiqara boshladi. 19% ga kamaytirilgan ishchilar tezroq va sifatliroq ishni bajara boshladi. Yapon maslahatchilarining tavsiyalari tufayli yig’uv konveyer uzunligi qisqardi, ko’p miqdordagi yordamchi omborxonalarga hojat qolmadi, natijada zavod hududi 30% ga qisqardi. Ishlab chiqarishdagi kamchiliklar ikki barobar kamaydi. Avtomobil yig’ish tezligi 40% ga oshdi. Bu ishlarni o’sha eski jihozlarda, shu zavodda ishlab kelgan ishchi va muhandislar amalga oshirdi. Ular ixtiro sohasida ham faollashib, har oyda ishlab chiqarishni yaxshilashga qaratilgan ikki yarim mingdan ortiq yangi takliflar bermoqda.

Konsalting xizmatlari bir martali maslahat ham bo’lishi mumkin. Lekin ular konsalting loyiha shaklida bo’lib, quyidagi asosiy bosqichlarni qamrab oladi:

- muammolarni aniqlash (diagnostika);

- loyihani ishlab chiqish;

- loyihani amalga oshirish.

Loyihaning hajmiga ko’ra, yakuniy bosqich bir necha kundan bir necha oygacha cho’zilishi mumkin. Ba’zida mijozlar bilan ish olib borish ko’p yillar davom etadi.

Maslahat uslublari. Maslahat uslublari turli xil bo’lishi mumkin. Maslahatning uch turi – ekspertli,  jarayon va o’rgatuvchi maslahatlar keng qo’llaniladi.

Ekspertli maslahat konsaltingning eng passiv shaklidir. Maslahatning bu turida maslahatchi diagnostika, qaror qabul qilish va ularni joriy etishni mustaqil ravishda amalga oshiradi. Mijoz esa bunday hollarda maslahatchiga kerakli axborot etkazib berishi zarur.

Jarayon maslahatida – loyihani ishlab chiqish bosqichlarida konsalting firma maslahatchilari mijoz bilan faol ish olib borib, yuzaga kelgan muammolarni hamkorlikda tahlil qiladi va zarur takliflar beradi.

O’rgatuvchi maslahatida – mutaxassislarning asosiy maqsadi g’oyalarning yuzaga kelishi, echimlar qabul qilish uchun asos tayyorlashdir. Shu maqsadda mijozlar uchun ma’ruzalar o’qiladi, seminarlar o’tkaziladi, o’quv qo’llanmalari ishlab chiqiladi. Umuman, mijozlar zarur nazariy va amaliy axborotlar bilan ta’minlanadi. Amalda esa yuqoridagi har bir maslahat turlari sof holda qo’llanilmaydi, ular kombinastiyalashgan shaklda uchraydi.

Sanoati rivojlangan mamlakatlarda konsalting xizmati ko’p yillar mobaynida bozor iqtisodiyoti infratuzilmasining muhim elementlaridan hisoblanadi. Konsalting xizmati statistikada maxsus tarmoq deb tan olingan. AQSh da ushbu tarmoqda 700 ming kishi band bo’lib, uning bir yillik xizmat hajmi 50 mlrd. dollarni tashkil etadi.

Har bir rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda maslahatchilar fikrisiz iqtisodiyot va boshqaruvga oid jiddiy qarorlar qabul qilinmaydi.

O’zbekistonda hozirgi vaqtda xususiy konsalting firmalar soni juda kam (qiyoslash uchun Gollandiyada ularning soni 2000 dan oshiqdir).

Xususiy firmalardan tashqari maslahatli xizmatlarni davlat, o’quv, axborot, ilmiy tekshirish muassasalari tijorat asosida bajaradi. Mamlakatimizda hozirgi iqtisodiy sharoitni yaxshi biladigan, yuqori salohiyatga ega, yuqori intellektual, bozor iqtisodiyoti mexanizmini tushunadigan malakali maslahatchilar soni yildan-yilga ko’payib bormoqda. Ular chet el konsalting firmalarining vakillari bilan hamkorlikda milliy iqtisodiyotni rivojlantirishda katta ish olib bormoqda. Aytish lozimki, chet el konsalting firmalarining xizmati juda qimmat. Masalan, chet el konsalting firmasi xodimining bir kunlik o’rtacha ish haqi 300 dollarni tashkil etadi.

Konsalting xizmatlari turli xil bo’lishi mumkin. Menejment bo’yicha Evropa maslahatchilar ma’lumot ko’rsatikichida 84 turdagi konsalting xizmatlari ko’rsatilgan. Ular quyidagi 8 ta guruhga bo’lingan: umumiy boshqaruv, ma’muriy boshqaruv, moliyaviy boshqaruv, xodimlar boshqaruvi, marketing, ishlab chiqarish, axborot texnologiyasi, maxsus xizmatlar.

Maslahat loyihasini amalga oshirishni tashkil etish. Mijoz firma bilan aloqa o’rnatgandan keyin taklif ishlab chiqarishga kirishiladi. Taklif ishlab chiqish loyihani muhokama qilishdan boshlanadi. Bundan oldin mijoz-firma haqida batafsil axborot olishi lozim. Maslahatchi firma nima bilan shug’ullanishi, nimalarni ishlab chiqarishi, ishchilar soni, malakasi, boshqaruv xodimlar soni, ish hajmi, xarajat va daromad miqdori, firmaning moliyaviy ahvoli, shartnomalarning bor-yo’qligi, hamkorlarning ishonchliligini bilishi kerak. Undan keyin shart-sharoit, uning o’zgarish dinamikasi va muammolari aniqlanadi. So’ng bajarilishi zarur ishlarning reja-grafigi tuzilib, tegishli yuridik qog’ozlar rasmiylashtiriladi. Ishning bajarilishiga alohida e’tibor berish lozim. Maslahatchining obro’si ishning o’z vaqtida yoki muddatdan oldin bajarilishi bilan belgilanadi.

Ishning qanday shaklda tugatilishini ham aniqlab olish zarur, ya’ni ish yoki xizmat muayyan natijaga erishishdan ibo­rat ekanligini belgilash lozim. Bularning barchasi ishning reja grafigida aks etilishi kerak. Buyurtmani bajarish jarayonida buyurtmachi firmaning psixologiyasini o’rganishi kerak. Ishning bajarilish jarayonida mijozning qiziqishi susayishi mumkin, shu sababli qiziqishni susaytirmaslik uchun chora-tadbirlar ishlab chiqish kerak. Buning uchun qiziqishning eng yuqori pallasida biror-bir kichik tadbirni amalga oshirish kerak.

Bu tadbir mijoz-firma rahbariyatiga qaratilgan muayyan takliflar, maslahatchining taklifini majlisda muhokama qilish, ba’zi takliflarni bajarish haqidagi qarorni tayyorlashdan iborat bo’lishi mumkin. Oxirida loyiha yoki ba’zi takliflarni amalga oshirish haqida yozma hisobot rasmiylashtiriladi. Oldindan kelishilgan maslahat turlari bundan mustasno emas.

Konsalting firmaning mijozlarni jalb etish usullari. Maslahat beruvchi bozorning o’ziga xos xususiyati shundan iboratki, bu faoliyat bilan shug’ullanuvchi firmalar o’z tovari, o’z xizmat namunasini ko’rsatish imkoniga ega emas. Shuning uchun ular faoliyatida mijozlarni jalb etish muammosi turadi.

Mijozlarni jalb etish usullari turli-tumandir. Bunga o’z imkoniyatlarini targ’ibot qilish, reklama qilish, vositachilar yordamida mijozlarni jalb etish, firma haqida ijobiy fikr bildirgan oldingi mijozlar takliflaridan foydalanish kiradi.

Eng sodda va eng keng qo’llaniladigan usul reklamadir. Firma o’z imkoniyati, xizmat ko’rsatishning taxminiy narxi, muvaffaqiyatli bajarilgan loyihalar haqida tur­li xil reklama ma’lumotlari va reklama e’lonlarini tarqatadi. Mijozlarni jalb etishda vositachilar yordamidan keng foydalaniladi. Vositachilar rahbarning ishonchini qozongan firma xodimlari bo’lishi mumkin. G’arb mamlakatlarida bunday vositachilarni topish uchun maxsus uslublar ishlab chiqilgan. Bu maqsadlar uchun alohida mablag’lar ajratiladi.

Albatta, maslahatchi firmaning obro’sini belgilab beruvchi omil o’tmishda muvaffaqiyatli yuritilgan faoliyatdir. Yirik, hatto o’rtamiyona firmalarning ijobiy tavsiyasi eng yaxshi reklamadir.

Umuman firmaga maslahatchilar kerakmi? O’zbekiston iqtisodiyotini tiklanish vaqtida, ba’zi korxonalarda tubdan islohotlar olib borilayotgan davrda, nihoyatda ko’p muammolar yuzaga kelmoqda. Shu muammolarni oqilona hal etish uchun maslahatchilar salohiyati oshib borishi aniq. Shu bilan birga moliyaviy imkoniyat cheklanganligi tufayli maslahatchilarni firmaning ba’zi muammolarini hal etish uchun taklif etish maqsadga muvofiqdir. Muammolarni hal etishni korxonaning strategik rivojlanish muammosini echishdan boshlash kerak. so’ngra marketing, innovastion im­koniyat va boshqa muammolarni hal etishga o’tish kerak.

 

2. Tadbirkorlik faoliyati shakllari

 

O’zbekiston  Respublikasida  «Tadbirkorlik  to’g’risida»gi  qonuninng 5-moddasiga binoan tadbirkorlikning quyidagi shakllari mavjud:

- yakka tartibdagi tadbirkorlik;

- xususiy tadbirkorlik;

- jamoa tadbirkorligi;

- aralash tadbirkorlik.

Yakka tartibdagi tadbirkorlik tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishning eng oddiy shakli bo’lib, uni tashkil qilish tartibi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1995 yil 14 fevraldagi qarori bilan tasdiqlangan «O’zbekiston Respublikasida xususiy tadbirkorlik to’g’risidagi Nizom» bilan belgilanadi. Ushbu nizomga muvofiq yakka tadbirkor o’z faoliyatini yuridik shaxs tashkil qilmay amalga oshirishi mumkin. Yakka tartibdagi tadbirkorlar odatda mayda ishlab chiqarish bilan shug’ullanadilar.

Yakka tartibdagi tadbirkorlik o’z navbatida ikki turga bo’linadi:

- shaxsiy tadbirkorlik;

- birgalikdagi tadbirkorlik.

Shaxsiy tadbirkorlik tushunchasi «Tadbirkorlik va tad­birkorlar faoliyatining kafolatlari to’g’risida»gi qonunning 15-moddasida quyidagicha bayon etiladi: «Shaxsiy tadbir­korlik yakka tartibdagi tadbirkorlarning o’zi tomonidan mulk huquqida, shuningdek mulkka egalik qilish va (yoki) undan foydalanishga yo’l qo’yadigan o’zga mulkiy huquq tufayli o’ziga tegishli mol-mulk negizida mustaqil ravishda amalga oshiriladi».

Ushbu qonunning 16-moddasiga binoan birgalikdagi tadbirkorlikka quyidagilar kiradi:

- er-xotinning umumiy mol-mulki negizida amalga oshiriladigan oilaviy tadbirkorlik;

- dehqon xo’jaligining umumiy birgalikdagi mulki negizida amalga oshiriladigan dehqon xo’jaligi;

- o’zlariga umumiy ulushi mulk huquqida tegishli bo’lgan umumiy mulk negizida yakka tartibdagi tadbirkorlikni amalga oshiradigan shirkat xo’jaligi.

Yuridik shaxs tashkil qilmay, o’z faoliyatini amalga oshi­radigan tadbirkor sifatida ro’yxatdan o’tkazilgan jismoniy shaxsga davlat ro’yxatidan o’tkazilganligi haqidagi guvohnoma beriladi va u jismoniy shaxslarni ro’yxatdan o’tkazish reestrida qayd qilinadi. Ushbu guvohnoma bankda hisob-kitob varag’i ochish, soliq organlaridan ro’yxatdan o’tish, muhr va boshqa rekvizitlarni tayyorlash uchun asos hisoblanadi.

O’zbekistan Respublikasida «Xususiy tadbirkorlik to’g’risidagi Nizom»da xususiy tadbirkorlik faoliyatiga quyidagicha ta’rif berilgan:

Xususiy tadbirkorlik fuqarolar (alohida fuqaro) tomonidan o’z tavakkalchiliklari va mulkiy javobgarliklari ostida, shaxsiy daromad (foyda) olish maqsadida amaldagi qonunchilik asosida amalga oshiriladigan tashabbuskor xo’jalik faoliyatidir.

Xususiy tadbirkorlikning yakka tartibda faoliyat yuritayotgan tadbirkorlikdan farqi shundaki, bu erda faoliyat yurituvchilar o’z faoliyatini yollanma ishchi kuchi yordamida olib boradilar. Ular yuridik shaxs sifatida ish ko’radilar va o’z korxonalarini davlat ro’yxatidan o’tkazishga majburdirlar.

Jamoa tadbirkorligi  bir guruh fuqarolarning o’zlariga ma’qul bo’lgan mulkchilik shakllarida jamoalarga birlashib, jamoa korxonalarini tashkil etishlari va shu asosda tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishlaridir.

Jamoa tadbirkorligi faoliyati firmalar faoliyatida o’z ifodasini topadi. Firma muayyan turdagi mahsulot ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishga ixtisoslashgan, bozordagi talab va taklifga qarab ish tutadigan, iqtisodiy jihatdan erkin va mustaqil korxonadir.

Xususiy firma deganda ayrim shaxs yoki oilaga tegishli, yakka xususiy mulkka asoslanib faoliyat yuritadigan korxona tushuniladi.

Firmalarning turlari juda ko’p, ularni chizmada quyidagicha tasvirlash mumkin (3-rasm).

Shirkat firma bir necha sohibning mulkini birlashtirish va tadbirkorlikdan olinadigan foydani baham ko’rishga asoslangan sherikchilik korxonasidir.

Shirkat firmalarining ikki turi mavjud:

- mas’uliyati cheklanmagan jamiyatlar;

- mas’uliyati cheklangan jamiyatlar.

 

 

3-rasm. Firma (korxona) larning turlari

 

Mas’uliyati cheklanmagan jamiyatlar ikki yoki undan ko’proq kishilarning mulki asosida yuzaga keladi. Sheriklarning dastlabki mulki firmaning ustav kapitali deyiladi. Bu kapitalga har bir sherik o’z hissasini qo’shadi. Ular ustav fondiga qancha pul qo’ysa, shu hissaga binoan foyda olishadi. Bordi-yu firma sinsa, sheriklar zararni hamjihatlikda ko’taradi, ya’ni bir sherik boshqasining javobgarligini ham zimmasiga oladi.

Shirkat a’zolari o’rtasida tuzilgan bitim shirkatning huquqiy asosi hisoblanadi. Bu bitim quyidagi bandlarni o’z ichiga oladi:

- har bir hamkorning vakolati;

- bitimning muddati;

- har bir vakilning umumiy ishga qo’shgan ulushi;

- daromadlar va yuz berishi mumkin bo’lgan zararlarni o’zaro bo’lish yo’l-yo’riqlari;

- uyushma mablag’laridan har bir hamkorning olishi mum­kin bo’lgan aniq va belgilangan pul hajmi;

- uyushmada amalga oshirish zarur bo’ladigan moliyaviy ishlar tartibi;

- yangi hamkorni qabul qilish tartibi;

- shirkatni tarqatib yuborish tartibi.

Shirkatga davlat, kooperativ, jamoa va boshqa tashkilotlar, shuningdek xorijiy tashkilotlar va fuqarolar ham qonun yo’l qo’ygan hollarda a’zo bo’lishi mumkin.

Mas’uliyati cheklangan shirkat firmalarning ustav fondi faqat ta’sischilar mablag’ (akstiya)lari hisobiga barpo etiladi. Jamiyat qatnashchilari qo’shgan ulushlari doirasida javobgar bo’ladi. Shirkat o’z faoliyati uchun ustav fondi miqdorida javobgar hisoblanadi.

Mas’uliyati cheklangan shirkat firmalar nomiga «limited» so’zi qo’shiladi, bu inglizcha so’z bo’lib, «cheklangan» ma’nosini bildiradi.

Mas’uliyati cheklangan firmaning bir qator turlari mav­jud. Ularning eng keng tarqalgan shakli akstiyadorlik jamiyatlari va korporastiyalardir. Akstiyadorlik jamiyatlarini tuzish va faoliyatini tashkil qilish tartibi O’zbekiston Respublikasining «Akstiyadorlik jamiyatlari va akstiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to’g’risida»gi qonunda ifodalangan. Ushbu qonunning 2-moddasiga muvofiq:

Akstiyadorlik jamiyati jismoniy shaxslar kapitallarining birlashuvi bo’lib, u akstiyalar chiqarish yo’li bilan tashkil etiladi.

Jamiyat jamlangan kapitaliga qarab maxsus qimmatli qog’oz – akstiya chiqaradi. Akstiyani sotib olganlar hissadorlarga aylanadi va foydadan o’z hissasi – divedendni olib turadilar. Akstiyadorlik jamiyati o’z majburiyatlari bo’yicha o’ziga tegishli butun mol-mulk bilan javobgar hisoblanadi. Akstiyadorlar jamiyati majburiyatlari bo’yicha javobgar emas va uning faoliyati bilan bog’liq zararlar uchun faqat o’zlariga tegishli akstiyalar qiymati doirasida javobgar hisoblanadi.

Akstiyadorlik jamiyatining ustav fondi akstiyadorlar so­tib olgan akstiyalarning nominal qiymatlaridan tashkil topadi. Jamiyat chiqaradigan barcha akstiyalarning nominal qiymati bir xil bo’lishi lozim. Akstiya bo’linmas hisoblanadi.

Akstiyadorlik jamiyatini ta’sis etishda uning jami akstiyalari ta’sischilar orasida tarqatilishi kerak.

Akstiya fond birjalarida muomalada bo’ladi, bir shaxsdan boshqasiga erkin o’tadi va akstiyalar uchun uning hissasi to’g’risidagi hujjat hisoblanadi. Akstiyadorlik jamiyatini:

- akstiyadorning umumiy majlisi;

- kuzatuv kengashi;

- ijro organi boshqaradi.

Akstiyadorlarning umumiy majlisi oliy boshqaruv organi hisoblanadi. Agar qonun hujjatlarida boshqacha tartib belgilanmagan bo’lsa, u akstiyadorlik jamiyati faoliyati bilan bog’liq barcha masalalarni hal qilish huquqiga ega. Akstiyadorlik jamiyatining kuzatuv kengashi jamiyat faoliyatida umumiy rahbarlikni amalga oshiradi. Akstiyadorlik jamiyatining joriy (kundalik) faoliyatiga yagona ijro organi (direktor) yoki kollegial (maslahat) ijro organi (boshqaruv, direkstiya) rahbarlik qilishi mumkin.

Akstiyadorlik shaklidagi tadbirkorlikning quyidagi afzalliklari bor:

- akstiyadorlik jamiyati biznesning ko’proq demokratik shaklidir. Unga xohlagan kishi bevosita yoki obuna bo’lish yo’li bilan akstiyani sotib olib, a’zo bo’lishi va mulk egasiga aylanishi mumkin;

- vaqtincha bekor turgan sarmoyalar markazlashuviga erishiladi;

- nisbatan samarali sohalarga kapital oqimini tashkil qilish imkoniyati tug’iladi;

- davlat mulkini xususiylashtirish imkoniyatlari kengayadi;

- moliyaviy barqarorlikka erishiladi;

- tadbirkorlikda tavakkalchilik xavfi kamayadi (hissador o’z akstiyasi miqyosida ziyon ko’rsa, korxona egasi butun mulkidan ajraladi);

- bir vaqtning o’zida ishlab chiqaruvchilar, tovar etkazib beruvchilar, xaridorlar va mahalliy davlat organlari manfaatlarining o’zaro muvofiqlashuviga erishiladi.

Akstiyadorlik jamiyati ochiq va yopiq turda bo’lishi mumkin.

Ochiq turdagi akstiyadorlik jamiyati akstiyadorlari o’zlariga tegishli akstiyalarni boshqa akstiyadorlarning roziligisiz erkin tasarruf eta oladigan jamiyat. U chiqaradigan akstiyalariga ochiq obuna o’tkazish va ularni erkin sotish huquqiga ega. Ta’sischilarning eng kam soni ham cheklanmagan. Ochiq turdagi AJ uchun ustav fondining eng kichik miqdori AJ ro’yxatidan o’tkazilgan sanada qonun hujjatlarida belgilangan eng kam ish haqi summasining ikki yuz barobari miqdoriga teng bo’lishi kerak.

Yopiq turdagi akstiyadorlik jamiyati akstiyalari nomlangan (egasi yozilgan) va ular faqat AJ ta’sischilari o’rtasida taqsimlangan jamiyatdir. Uning akstiyalari qimmatli qog’ozlar bozorida muomalada bo’lishi jamiyat Nizomiga binoan man etilgan yoki cheklangan bo’ladi. Yopiq turdagi AJ uchun ustav fondining eng kam miqdori – AJ ro’yxatdan o’tkazilgan sanada qonun hujjatlarida belgilangan eng kam ish haqi summasining kamida yuz barobari miqdoriga teng bo’lishi kerak.

Ochiq turdagi AJni boshqa turdagi jamiyatlarga aylantirish mumkin emas. Yopiq turdagi AJ esa o’z akstiyalariga ochiq obuna o’tkazish yoki ularni fond bozorida sotish uchun chiqarish yo’li bilan ochiq turdagi AJga aylanishi mumkin. Boshqa turdagi jamoa korxonalari va shirkat xo’jaligi o’z akstiyalarini chiqarish yo’li bilan ikkala turdagi akstiyadorlik jamiyatlarga ham aylantirilishi mumkin.

Ochiq turdagi akstiyadorlik jamiyati har yili ommaviy axborot vositalarida:

- yillik hisobot;

- buxgalterlik balansi;

- foydalar va zararlar schyoti;

- jamiyat akstiyalari emissiyalari prospekti;

- umumiy majlisni o’tkazish sanasi va joyini ma’lum qilib turishi shart.

Akstiyadorlik jamiyatini tashkil etish uchun quyidagilar zarur:

- jamiyatni tashkil etish va birgalikda faoliyat yuritish hamda bir yoki bir necha shaxsga jamiyatni tashkil etish uchun vakolat berish to’g’risida shartnoma tuzish;

- akstiyalarga obuna o’tkazish;

- ta’sis konferenstiyasini o’tkazish;

- jamiyat va uning akstiyalarini davlat ro’yxatidan o’tkazish.

Jamiyatni tashkil etishdagi xarajatlar shartnomaga imzo chekkan shaxslarga taqsimlanadi. Davlat mulkini xususiylashtirish orqali quyidagi usullarda AJ tashkil etilishi mumkin:

- oddiy yo’l bilan, ya’ni bunda fuqarolar yopiq yoki ochiq AJ larining ob’ektlarini aukstion orqali yoki konkurs yo’li bilan sotib olishadi;

- davlat korxonasi mehnat jamoasi tomonidan yopiq AJ ni tashkil etadi va ma’lum yuridik shaxs tomonidan korxona sotib olinadi;

- davlat yoki ijara korxonalari ochiq AJ lariga aylantiriladi.

Barcha jamoa korxonalari uchun quyidagi umumiy jihatlar mavjud:

- nizom kapitalining tegishli qismlar yoki akstiya­larga majburiy bo’linishi;

- jamiyatning o’z majburiyatlari va faqat o’zining mulki bo’yicha cheklangan javobgarligi;

- akstiyador (sherik)lar orasidagi o’zaro munosabatlar, daromad va mulkni taqsimlash, korxonani boshqarish bo’yicha munosabatlar ularning kiritgan ulushlari miqdoriga qarab taqsimlanadi;

- jamiyat a’zolari uning kapitaliga o’z ulushlarini kiritishlari zarur, ammo o’z mehnatlari bilan uning faoliyatida ishtirok etishlari majburiy emas.

Akstiyadorlik jamiyatlarini tashkil etish jarayonlari «Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish», «Hissadorlik jamiyatlari», «Korxonalar to’g’risida», «Qimmatli qog’ozlar bozori va fond birjalari» to’g’risidagi qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlar asosida boshqariladi.

Korporastiya atamasi lotincha «corporatio» so’zidan olingan bo’lib, birlashma, hamjamiyat ma’nosini beradi. Korpora­stiya yirik akstioner jamiyatlar birlashmasi hisoblanib, bir xil mahsulot ishlab chiqaruvchilarni birlashtiradi. Natijada ishlab chiqarish monopollashadi.

Korporastiya investistiya kapitalining markazlashuvini, ilm-fan taraqqiyotini, mahsulotning raqobatbardosh bo’lishi va uzoq hayotiy davrini ta’minlaydi. Korporastiyalar tadbirkorlik bilan shug’ullanuvchi akstioner jamiyatlarining xohish-ixtiyori bilan paydo bo’ladi. Har bir korxona faoliyatini yuritish uchun o’z holicha turli vazifalarni, ya’ni:

- xomashyo, materiallar, energiya, uskuna qidirib topish, sotib olish va texnologik takomillashtirish;

- mahsulot sifatini oshirish va ishlab chiqariladigan mahsulotni yangilash;

- tayyor mahsulotni sotish bo’yicha qator ishlarni bajarishi lozim bo’ladi.

Bir xil mahsulot ishlab chiqaruvchi bir qancha korxonalar birlashib, barcha uchun umumiy korxonalar faoliyatini ta’minlovchi vazifalarni bajaradigan bir idora, muassasa tuzishni rejalashtirgan. Natijada shunday birlashma yuzaga kelganki, unda korxonalar o’z mulki va iqtisodiy mustaqilligini saqlagan holda umumiy vazifalarni bajarishdan ozod bo’lib, mazkur vazifalarni bajarish uchun umumiy idora-muassasaga xaq to’langan.

O’z tarkibidagi akstiyadorlik jamiyatlari nazorat paketlarini egallash bilan korporastiyalar xolding kompaniyalariga aylanadi.

Xolding iborasi inglizcha «holding» so’zidan olingan bo’lib, ega ma’nosini beradi. Xolding kompaniya mulk egalari tomonidan bir qancha mustaqil akstiyadorlik jamiyatlari faoliyatini nazorat qilish maqsadida tashkil etilgan hissadorlik jamiyatidir. Xolding kompaniyasi tarkibiga kiruvchi akstiyadorlik jamiyatlari «akstiyalarining nazorat paketi» kompaniyaning ixtiyorida bo’ladi. Bundan maqsad akstiyadorlik jamiyatlari faoliyatlari ustidan nazorat o’rnatish va dividendlar ko’rinishida foyda olishdir.

Xolding kompaniyalarning mohiyati shundaki, ular biror-bir ishlab chiqarish vazifalarini bajarmaydi. Ularning vazifasi sof boshqaruvchilik, ya’ni ishonchli mulk egasi sifatida ularga o’z akstiyalari yoki akstiyalar nazorat paketini beruvchi kompaniyalarning faoliyatiga umumiy xo’jalik rahbarligini bajarishdan iboratdir. O’zbekistan Respublikasida xolding kompaniyalarning huquqiy maqomi Vazirlar Mahkamasining 1995 yil 12 oktyabrdagi 398-sonli qarori bilan tasdiqlangan Nizom (xoldinglar to’g’risidagi Nizom) asosida belgilanadi. Bu Nizomga muvofiq, aktivlari tarkibiga boshqa korxonalarning akstiyalar nazorat paketi kiruvchi ochiq turdagi akstiyadorlik jamiyati xolding hisoblanadi.

Xolding birlashgan korxonalar, ya’ni xolding aktivlari tarkibiga kiruvchi, akstiyalar paketini nazorat qiluvchi korxonalar shu’ba korxonalar deb ataladi. Ular mustaqil yuridik shaxs hisoblanadi. Shu’ba korxona, ko’pincha, korxonaning rivojlanib borishi davomida bosh korxona (xolding kompaniyasi) tomonidan tashkil etiladi.

Xoldinglar davlatga qarashli yoki xususiy bo’lishi mumkin. Davlat xoldingida akstiyalar nazorat paketi davlat mulkiga, shu’ba korxonalar akstiyalari esa bosh xolding kompaniyasining mulkiga aylanadi. Shu’ba korxonalar o’z majburiyatlari bo’yicha o’zlariga tegishli mulk, shu jumladan, asosiy korxona, ya’ni xoldingga tegishli akstiyalar nazorat paketining qiymati bilan ham javob beradi. Xolding shu’ba korxona qarzi bo’yicha uning ta’sis shartnomasida aytilgan shartlarda javobgar bo’ladi.

Xolding kompaniyalari ikki turda bo’lishi mumkin:

- moliyaviy xolding;

- aralash  xolding.

Moliyaviy xolding faqat maxsus nazorat va boshqaruv maqsadlarida tuziladi. Sarmoyasining 50 foizidan ko’pini boshqa emitentlarning qimmatli qog’ozlari va boshqa moliyaviy aktivlar tashkil etadigan xolding moliyaviy xolding hisob­lanadi. Moliyaviy xoldinglar avktivlari tarkibiga faqat qimmatli qog’ozlar va boshqa moliyaviy aktivlar, shuningdek xoldingni boshqarish apparati faoliyatini ta’minlash uchun bevosita zarur mol-mulk kirishi mumkin.

Moliyaviy xoldinglar faqat investistiya faoliyati bilan shug’ullanish huquqiga ega, faoliyatining boshqa turlari bi­lan  shug’ullanishga ruxsat berilmaydi. Ular shu’ba korxonalarning ishlab chiqarish va tijorat faoliyatlariga aralashish huquqiga ega emas. Moliyaviy xol­ding vakillari faqat shu’ba korxonalarning akstiyadorlari yig’ilishlarida qatnashishi mumkin. Ularga kuzatuv kengashi, boshqaruv va shu’ba korxonalarini boshqaradigan boshqa organlarga kirishga ruxsat  berilmaydi.

Moliyaviy xoldinglar tegishli akstiyalar bilan faqat tashkil qilingan qimmatli qog’ozlar bozorida, ya’ni fond birjalarida bitimlarni amalga oshiradi. Bu talabni bajarmaslik amalga oshirilgan bitimlarning bekor qilinishiga sabab bo’ladi.

Aralash xolding – nazorat va boshqaruv vazifalari bilan bir qatorda sanoat, savdo, transport, kredit-moliya va boshqa sohalarda tadbirkorlik faoliyati bilan ham shug’ullanish maqsadlarida tuziladi.

O’zbekistan Respublikasi qonunchiligiga binoan xol­ding kompaniyalari quyidagi yo’llar bilan tashkil etiladi:

- yirik korxonalarni qayta tashkil qilishda ularning tarkibiy bo’linmalarini mustaqil yuridik shaxs (shu’ba korxonalar) sifatida bunyod etish yo’li bilan;

- yuridik jihatdan mustaqil korxonalarning akstiya paketlarini birlashtirish yo’li bilan;

- yangi akstiyadorlik jamiyatlarini ta’sis etish yo’li  bilan.

Xoldinglar monopoliyaga qarshi organning ruxsati bilan tashkil etiladi. Xoldingni tashkil etishga ruxsat olish uchun monopoliyaga qarshi organga boshqa hujjatlar bilan birga:

- nizom loyihasi;

- xoldingni tuzishga xohish haqida bayonnoma yoki ta’sischilar shartnomasi;

- tuziladigan xoldingga kiritish uchun tavsiya etilayotgan korxonalar ro’yxati;

- shu korxonalardan har qaysisining xo’jalik faoliyati turlari va hajmi haqidagi ma’lumotlar topshiriladi.

Agar xoldingni tuzish biror-bir mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish monopoliyasiga olib keladigan bo’lsa, bunday xoldingni tuzishga ruxsat berilmaydi.

Davlat korxonalari davlat mulki bo’lgan va uning nazorati ostida ishlovchi korxonalar bo’lib, ular ishlab chiqarishdagi davlat sektorini tashkil etadi, eng muhim va mas’uliyatli vazifalar (mudofaa, aloqa, energetika, transport va boshqalar)ni bajaradi.

Qo’shma (aralash) korxonalar xususiy, davlat va jamoa mulkining aralash mablag’lariga tayanadi. Aralash firmalar milliy va xorijiy kapitalga tayangan hissadorlik qoidasiga binoan tashkil topadi, foydasi shunga qarab taqsimlanadi.

Qo’shma korxona tuzishga hamkorlarni nima majbur qiladi? AQSh olimlari quyidagi omillarni keltiradilar:

- kapital xarajatlar hajmining qisqarib ketishi va yangi quvvatlarni barpo etishdagi xavotirlik;

- aniq geografik bozorga o’tish;

- yangi faoliyat sohasiga o’tish;

- ishlab chiqarish sohasining bazasi yoki xomashyo manbaini qo’lga kiritish;

- ishlayotgan ishlab chiqarish liniyalarining kengayganligi;

tovar yoki xizmatlarni sotishning yangi tarmoqlari paydo bo’lganligi;

- mavjud marketingning samaradorligi oshganligi;

- takrorlanib turuvchi yoki mavsumiy beqarorlikni bartaraf etish imkoniyati;

- qo’shma korxonadagi hamkorlar yordamida ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish imkoniyati.

Qo’shma korxonalar o’zaro manfaatdorlik negizida, hukumatlararo shartnomalar asosida tashkil qilinib, ilmiy-ishlab chiqarish, ilmiy-texnik va boshqa vazifalarni echishga qaratilgan. Ular sanoat, qishloq xo’jaligi, qurilish, transport, savdo, fan va xalq xo’jaligining boshqa sohalarida tarkib topishi mumkin.

Qo’shma korxonalar, asosan, chet el texnikasi va texnologiyasi asosida barpo etilib, mahalliy xomashyo va ish kuchi hisobiga ishlaydi. Korxona mustaqil balansiga ega bo’ladi va xo’jalik hisobi asosida faoliyat yuritadi. Respublikamizda AQSh, Italiya, Turkiya, Franstiya, Germaniya, Angliya, Koreya, Yaponiya kabi qator davlatlar kompaniyalari bilan hamkorlikda qo’shma korxonalar qurilib, ishga tushirilgan.

Konstern ishlab chiqarish diversifikastiyasi, ya’ni korxonalarning faoliyat sohalari va ishlab chiqaradigan mahsulotlari turining kengayishi, yangilanib turishi asosida tarkib topadigan yirik ko’p tarmoqli korporastiya. Konstern tarkibiga sanoat, transport, savdo, bank kabi tarmoqlarga tegishli, ayrim hollarda, dunyoning ko’pgina mamlakatlarida joylashgan o’nlab va yuzlab korxonalar ixtiyoriy asoslarda kiradi.

Konstern tarkibiga kirgan korxona va tashkilotlar orasida o’zaro korporastiyalangan turg’un aloqalar mavjud bo’lib, ular konstern rivoji yo’lida umumiy moliyaviy resurslar va yagona ilmiy-texnik imkoniyatlardan mushtarak foydalanadilar.

Konsorstium aniq iqtisodiy loyihalarni amalga oshirishni maqsad qilgan korxonalarning muvaqqat birlashmasidir. Konsorstium a’zolarining huquq va majburiyatlari kon­sorstium to’g’risidagi bitimda belgilab qo’yiladi. Konsorstium ishtirokchilari qo’yilgan vazifani bajarish uchun badallari hisobidan yagona moliyaviy va moddiy fondlar barpo etadilar, byudjet mablag’lari va davlat bankidan kreditlar oladilar. Vazifa bajarilgach, konsorstium tarqaladi. Konsorstiumlarga boshqaruv bo’yicha qo’mitalar, direktorlar kengashi kabilar boshchilik qiladi. Konsorstiumlar aviastiya, kosmos, kompyuterlar, aloqa kabi yuksak texnologik va katta miqdordagi sarmoyali sohalarda keng tarqalgan.

Konstessiya lotincha so’zdan olingan bo’lib, ruxsat, yon berish ma’nosini anglatadi. Milliy iqtisodiyotni rivojlantirish yoki tiklash, tabiiy boyliklarni o’zlashtirish maqsadida davlat yoki munistipalitetga qarashli er uchastkalari, qazilma boyliklar, mol-mulk, korxonalar va boshqa xo’jalik ob’ektlarini muayyan muddatga va shartlar bilan foydalanish uchun chet ellik investorga davlat nomidan beriladigan ruxsatnoma, ular bilan tuziladigan shartnoma yoki kelishuv. Konstessiyachilik faoliyatida vujudga keladigan huquqiy munosabatlar O’zbekiston Respublikasining «Konstessiyalar to’g’risida»gi qonuni bilan tartibga solib turiladi.

Kooperativ kooperastiyaning birlamchi bo’g’ini. Koo­perastiya esa:

- mehnatni tashkil etish shakllaridan biri, ko’pchilik xodimlar bir mehnat jarayonida yoki o’zaro bog’liq turli mehnat jarayonlarida hamkorlikda ishtirok etadilar;

- guruh mulkchiligiga asoslangan xo’jalik yuritish sharti;

- ma’lum bir mahsulotni o’zaro hamkorlikda tayyorlash bilan band bo’lgan korxonalar o’rtasidagi uzoq muddatli va barqaror aloqalar shakli.

Kooperativ yuridik shaxs huquqiga ega, xo’jalik yurituvchi sub’ekt. U jamoa mulki huquqidagi mulkka egalik qiladi, undan foydalanadi va tasarruf etadi.

Kartel monopolistik birlashma shakli. Bir tarmoqdagi mustaqil korxonalar narxlar, bozor, ishlab chiqarishning umumiy hajmida har bir ishtirokchining hissasi, ish kuchi yollash, patentlar va boshqa masalalarda o’zaro bitim tuziladi. Bu tuzilmaning maqsadi monopol foyda olishdir.

Sindikat monopolistik birlashmaning bir turi. Ular bir tarmoq korxonalari huquqiy va ishlab chiqarish mustaqilligini saqlab qolgan holda:

- buyurtmalarni taqsimlash;

- xomashyo sotib olish;

- ishlab chiqarilgan mahsulotni sotish uchun tijorat faoliyatini birlashtirib, yagona idora tuzadi.

Venchur korxonalar kichik biznesning bir turi bo’lib, ular:

- ilmiy muhandislik ishlarini bajarish;

- yangi texnika, texnologiya, tovar namunalarini yaratish;

- ishlab chiqarishni boshqarish;

- tijorat ishini tashkil etish usullarini ishlab chiqish va amaliyotga joriy etish;

 - yirik firmalar va davlat ijara shartnomasi buyurtmalarini bajarish kabi ishlarni amalga oshiradilar.

Bu vazifalarni ular davlat va yirik firmalar buyurtmasiga binoan shartnoma-bitimlar asosida bajaradi. Venchur korxonalar texnikaning yangi yo’nalishlarida faollik ko’rsatadi va bu bilan fan-texnika taraqqiyotiga o’z hissasini qo’shadi.

Ijara korxona mol-mulkni yollash bo’yicha mulk egasi bilan tadbirkor o’rtasidagi iqtisodiy munosabat. Ijara shartnomasiga asosan bir tomon (ijaraga beruvchi) ikkinchi tomonga (ijarachi) ma’lum to’lov evaziga va ma’lum shartga ko’ra mol-mulkini vaqtincha foydalanish uchun beradi.

Ijara haqi mulk egasi mol-mulkining qiymati va keltiradigan daromadga bog’liq bo’lib, o’zaro kelishuv bilan belgilanadi. Er, uy-joy, savdo-sanoat binolari, sanoat va savdo korxonalari, mashina va uskunalarni ijaraga berish va olish jahondagi ko’pgina mamlakatlar uchun xosdir.

Bugungi kunda sanoat va boshqa sohalarda ijara korxonalari paydo bo’la boshladi va mulkni davlat tasarrufidan chiqarishning bir ko’rinishi bo’lib, ijara muddati davrida kor­xona jamoasi shu korxona mulkining egasi bo’lib qoladi.

Konsalting ishlab chiqarishga ish yuzasidan xizmat ko’rsatish sohasida ixtisoslashgan firmalarning o’z mijozlariga maslahat xizmati ko’rsatish va texnik loyihalarni ekspertiza qilish bilan bog’liq iqtisodiy faoliyatdir.

Konsalting firmalarining asosiy vazifalari quyidagilardir:

- tadbirkorlik tashabbuslarini amalga oshirish uchun sheriklar tanlash;

- maslahatchilik tashkilotlarining taraqqiy topishi va xorijiy investistiyalarni jalb etishga ko’maklashish;

- yagona axborot-so’rovnoma fondini yaratish va yagona rek­lama strategiyasi (yo’nalishi)ni amalga oshirish yo’li bilan ularning a’zolari faoliyatini umummaqsadlar yo’lida jamlash va hokazo.

Konsalting firmalarining kichik biznes sohasida keng tarqalgan maslahat xizmatlari quyidagilardan iborat:

- barcha mulk shakllaridagi korxonalarni ro’yxatga olish uchun ta’sis hujjatlarni tayyorlash bo’yicha maslahatlar berish;

- marketing bo’yicha izlanishlar o’tkazish;

- xususiylashtirish, akstiyadorlashtirish dasturlarini ishlab chiqish;

- tashqi iqtisodiy faoliyat bo’yicha maslahat berish;

- reklama strategiyasini ishlab chiqish, reklama materiallarini tayyorlash va ularni tarqatish;

- huquq, moliya va boshqaruv masalalari bo’yicha maslahatlar berish;

- intellektual mulkni himoya qilish masalasi bo’yicha maslahatlar berish;

- ishchi xizmatchilarni tayyorlash va malakasini oshirish;

- tadbirkorlik va kichik biznesni taraqqiy toptirishga xizmat qiluvchi tadbirlarni o’tkazish;

- firma ish uslubini ishlab chiqish;

- xavfsizlik texnikasi, ishlab chiqarish sanitariyasi, madaniyat, atrof-muhitni himoya qilish masalalari bo’yicha maslahatlar berish;

- investistiyalarni jalb qilish, imtiyozli kredit olish, zaruriy resurs va kapitallarni sotib olish bo’yicha maslahatlar berish va h.k.

Injiniring korxonasi – muxandislik-maslahat xizmatlarni tijoratchilik qoidalariga asoslangan holda amalga oshiradi.  Bunday korxona (firma):

- ishlab chiqarishni ta’minlash;

- mahsulot sotishni uyushtirish;

- ishlab chiqarish ob’ektlarini qurib, ishga tushirish yuzasidan maslahat berish bilan shug’ullanadi.

Eksport injiniring firmalari boshqa mamlakatlarga xizmat ko’rsatadi, chet eldagi ilmiy g’oyalar va texnik ishlanmalarni xorijda joriy etadi, murakkab va ulkan loyihalarni amalga oshiradi. Injiniring bilan birga mashina va us­kunalarni eksport qilib, etkazib beradi.

 

Qisqa xulosalar

 

O’zbekistonda tadbirkorlik faoliyatining ishlab chiqarish, tijorat, moliya va maslahat tadbirkorligi kabi turlari keng rivoj topmoqda. Mamlakatimizda tadbirkorlikning yakka tartibdagi, xususiy, jamoa va aralash shakllari faoliyat yuritadi. Jamoa tadbirkorligi firmalar faoliyatida o’z ifodasini topadi. Firma – muayyan turdagi mahsulot ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishga ixtisoslashgan, bozordagi talab va taklifga ko’ra ish tutadigan, iqtisodiy jihatdan erkin va mustaqil korxonadir. Firmalarning turlari ko’p. Ularni

- xususiy firmalar;

- shirkat firmalari;

- davlat korxonalari;

- aralash firmalarga ajratish mumkin.

 

Nazorat va muhokama uchun savollar

 

1. Tadbirkorlikning qanday turlarini bilasiz?

2. Ishlab chiqarish tadbirkorligining mohiyati nimadan iborat?

3. Tijorat tadbirkorligining mohiyatini tushuntirib bering.

4. Moliyaviy tadbirkorlikning faoliyat mohiyati nimadan iborat?

5. Konsalting nima? Uning istiqboli haqida gapirib bering.

6. Tadbirkorlikning qanday shakllarini bilasiz?

7. Yakka tadbirkorlik nima? U qanday turlarga bo’linadi?

8. Xususiy tadbirkorlik yakka tadbirkorlikdan nima bilan farq qiladi?

9. Akstiyadorlik jamiyatlari qanday turlarga bo’linadi?

10. Xolding kompaniyalari faoliyati to’g’risida gapirib bering?

11. Qanday korxonalar injiniring korxona hisoblanadi, ularning asosiy faoliyati nimalardan iborat?

 

 

4-5 mavzu. TADBIRKORLIK FAOLIYaTINI TAShKIL ETISh VA BOShQARISh

 

Reja:

1.    Tadbirkorlik korxonalarini tashkil etish va davlat ro’yxatidan o’tkazish tartibi

2.    Tadbirkorlik korxonalariga listenziya berish tartibi

3.    Tadbirkorlik faoliyatini boshqarishning maqsadi va vazifalari

4.    Tadbirkorlik korxonalari boshqaruvining tashkiliy tuzilmalari

5.    Tadbirkorlikda rahbarning boshqaruv uslubi

 

 

1.      Tadbirkorlik korxonalarini tashkil etish va davlat ro’yxatidan o’tkazish tartibi

 

Kichik biznes va tadbirkorlik korxonalarini tashkil etish bir necha bosqichdan iborat. Ushbu bosqichlarning ketma-ketligi 1-rasmda aks ettirilgan.

 

 

1-rasm. Tadbirkorlik korxonalarini tashkil etish tartibi

 

Yangi korxonani tashkil qilishda ta’sischilar tarkibi belgilanib, ta’sis hujjatlari, ya’ni korxona Nizomi, kor­xonani tashkil etish haqidagi ta’sischilar shartnomasi va boshqa me’yoriy hujjatlar ishlab chiqiladi. Shu bilan bir qatorda korxona rahbari va taftish komissiyasi raisini tayinlash haqida ishtirokchilar majlisining 1-sonli bayonnomasi rasmiylashtiriladi. So’ngra bankda vaqtinchalik hisob raqami ochiladi. Bu hisob raqamiga korxona ro’yxatdan o’tgandan keyin 30 kun ichida Nizom kapitalining 50 foizi kelib tushishi lozim. Keyin korxona ta’sis etilgan joyidagi mahalliy hukumat idoralari tomonidan davlat ro’yxatidan o’tadi.

Birja, auditorlik firmalari va chet el sarmoyasiga ega korxonalar esa O’zbekistan Respublikasi Adliya vazirligida ro’yxatdan o’tadi. Korxonani davlat ro’yxatidan o’tkazish uchun ro’yxatdan o’tkazuvchi vakolatli organlarga quyidagi hujjatlar taqdim etiladi:

- korxonani ro’yxatdan o’tkazish to’g’risida ta’sischilarning arizasi;

- notarial idoralari tomonidan tasdiqlangan ikki nusxadagi ta’sis hujjatlari (korxona Nizomi, korxonaning ta’sis shartnomasi);

- korxona manzilini tasdiqlovchi hujjat;

- davlat bojini to’laganligi to’g’risida bankdan berilgan hujjat;

- hokimiyatning vakolatli organlari tomonidan korxo­naning nomlanishi to’g’risida berilgan guvohnoma;

- muhr va tamg’aning uch nusxadagi namunasi.

Yangi korxonani tashkil etishda qonun tomonidan belgilangan tartibning buzilishi yoki uning ta’sis hujjatlarining qonun talablariga mos kelmasligi davlat ro’yxatidan o’tkazishni rad etilishiga olib keladi.

Korxonani davlat ro’yxatidan o’tkazishni rad etish sabablari  asoslanmagan yoki korxonani ro’yxatdan o’tkazish belgilangan muddatlarda amalga oshirilmasa, sudga murojaat etish mumkin.

Korxona mahalliy hokimiyat va boshqaruv idoralariga zarur hujjatlarni ilova qilib, ariza topshirgan paytdan boshlab, 7 ish kunidan 30 ish kunigacha bo’lgan muddatda davlat ro’yxatidan o’tkazilishi kerak. Korxonaning davlat ro’yxatidan o’tkazilganligi to’g’risidagi ma’lumotlar O’zbekiston Respublikasi yagona davlat reestriga kiritish uchun 10 kun muddat ichida Davlat statistika qo’mitasiga xabar qilinadi. Korxona davlat ro’yxatidan o’tkazilgan kundan boshlab tashkil etilgan hisoblanadi.

Davlat ro’yxatidan o’tkazilgan korxonaga: hokimiyatning korxonani davlat ro’yxatidan o’tkazilganligi to’g’risidagi qaroridan ko’chirma nusxasi, hokimiyat ro’yxatidan o’tkazilgan va tasdiqlangan korxona Nizomi hamda korxonaning ro’yxatdan o’tkazilganligi to’g’risidagi davlat orderi topshiriladi.

Davlat ro’yxatidan o’tkazilgan va tadbirkorlik faoliyatiga ruxsat etilgandan so’ng korxona rahbariyati:

- dumaloq muhr va tamg’aga buyurtma berishi;

- bankda hisobvarag’i ochishi;

- soliq inspekstiyasidan ro’yxatdan o’tkazishi;

- aholini ijtimoiy himoyalash fondidan ro’yxatdan o’tkazishi;

- bandlik markazidan ro’yxatdan o’tkazishi kerak.

Dumaloq muhr va tamg’ani tayyorlatishga buyurtma berishdan oldin korxona rahbari korxona joylashgan tumandagi ichki ishlar bo’limi, korxonaning ro’yxatdan o’tkazilganligi haqidagi hokimiyat qaroridan ko’chirma, hokimiyat tasdiqlagan ikki nusxadagi muhr va tamg’a chizmalarini taqdim etishi kerak.

Ichki ishlar bo’limi ruxsatni alohida xat ko’rinishida beradi. Chizmalar esa kerakli yozuvlar bilan ma’qullanadi va muhr bilan tasdiqlanadi. Bankda hisob raqami ochish uchun quyidagi hujjatlar taqdim etiladi:

- korxona rahbarining arizasi;

- hokimiyat tasdiqlagan ta’sis hujjatlari;

- notarius tasdiqlagan imzo namunalari;

- muhr va tamg’a bilan tasdiqlangan kartochkalar;

- hokimiyatning mahalliy kengashi korxonani davlat ro’yxatidan o’tkazilganligi haqidagi qaroridan ko’chirma yoki notarius tasdiqlagan ma’lumotnoma;

- soliq organidan ro’yxatdan o’tganligi haqidagi ma’lumotnoma.

Shundan so’ng bank muassasasi arizachiga hisob raqami ochadi, uning raqamini korxona Nizomining asl nusxasiga yozadi va bosh hisobchining imzosi qo’yilib, bankning gerbli muhri bosiladi.

Davlat ro’yxatidan o’tgandan keyin barcha tabdirkorlik sub’ektlari soliq organiga ro’yxat (identifikastiya) raqami olish uchun davlat ro’yxatidan o’tgan vaqtdan e’tiboran 10 kun mobaynida murojaat etishlari lozim.

Soliq to’lovchining identifikastiya raqami soliq to’lovchilar va yuridik shaxslarga soliq organi tomonidan xo’jalik yurituvchi sub’ektlarni ro’yxatdan o’tish shaklini to’ldirgan ma’lumotlar asosida beriladi.

Davlat soliq inspekstiyasida tadbirkorlik sub’ektlarini ro’yxatdan o’tkazish bir marta amalga oshiriladi va tad­birkorlik faoliyatini to’xtashi munosabati bilangina bekor qilinadi.

Tadbirkorlik sub’ektlari o’z identifikastiya raqamini O’zbekistan Respublikasi Soliq Kodeksiga muvofiq qo’llaniladigan barcha hujjatlarda ko’rsatishi shart.

Yangi korxonani tashkil etishning yakunlovchi bosqichida ishtirokchilar o’z omonatlarini to’laligicha kiritadilar (ro’yxat­dan o’tgandan keyin bir yildan kechikmaslik kerak), bankda doimiy hisob raqamini ochadilar, korxona tuman soliq inspek­stiyasida ro’yxatga olinadi, o’zining dumaloq muhri va burchakli shtampiga ega bo’ladi. Shu vaqtdan boshlab, korxona mustaqil yuridik shaxs sifatida faoliyat yurita boshlaydi.

Agar korxona akstiyadorlik jamiyati sifatida shakllanayotgan bo’lsa, uning ta’sischilari akstiyalarni sotib olish uchun unga obuna bo’lishi lozim. Akstiyalarni sotib olish uchun obuna ochiq bo’lganda ta’sischilar kelajakda akstiyalarga obuna bo’lish haqida xabarnoma chiqaradi. Xabarnomada akstiyadorlik jamiyatining predmeti, maqsadi va muddati, ta’sis majlisining vaqti, Nizom jamg’armasining hajmi, akstiyalarning miqdori va turi, ularning qiymati, akstiyalarga yozilish muddati va boshqa ma’lumotlar ko’rsatilgan bo’ladi.

Akstiyaga obuna bo’lganlar ta’sis majlisi bo’lgan kuniga qadar akstiyalar qiymatining 30 %ini kiritishi lozim. Agar akstiyalar ta’sischilar o’rtasida bo’linadigan bo’lsa, badal miqdori 50 %dan kam bo’lmasligi lozim. Akstiyador barcha akstiyalarni akstiyadorlik jamiyati ro’yxatidan o’tkazgandan so’ng bir yildan kechiktirmasdan sotib olishi lozim. So’ngra ta’sis majlisi o’tkaziladi. U quyidagi masalalarni hal etishi kerak:

- akstiyadorlik jamiyatini tuzish;

- akstiyadorlik jamiyati nizomini tasdiqlash;

- akstiyalarga obuna tugagandan so’ng nizom jamg’armasi miqdorini aniqlash;

- akstiyadorlik jamiyati boshqaruv organini saylash;

- jamiyatnin faoliyat yo’nalishlarini belgilash va boshqalar.

Ta’sis majlisi muvaffaqiyatli o’tkazilgandan keyin yangi tashkil etilgan akstiyadorlik jamiyati ro’yxatdan o’tkaziladi va ro’yxatdan o’tkazilgan jamiyat o’z faoliyatini yuritishga kirishadi.

2011 yilda ham tadbirkorlarning o’z ishini tashkil etish bilan bog’liq sarf-xarajatlarini qisqartirish ishlari davom ettirildi. Masalan:

- arxitektura-rejalashtirish topshiriq to’plamlarini olish qiymati – 4 barobar;

- loyiha-smeta hujjatlarini ekspertizadan o’tkazish – 2,5 barobar;

- kadastr hujjatlarini rasmiylashtirish qiymati – 2 barobarga pasaytirildi.

Tadbirkorlik faoliyatini tashkil etishdagi ruxsat berish jarayonlarining qisqartirilishi va to’lovlarning optimallashtirilishi bilan bog’liq tadbirlar natijalarini quyidagi jadval orqali yaqqolroq ko’rish mumkin (1-jadval).

 

1-jadval

Tadbirkorlik faoliyatini tashkil etishda ruxsat berish jarayonlarini qisqartirilishi va to’lovlarning optimallashtirilishi

 

Ruxsat berish bilan bog’liq jarayonlar turlari	To’lov miqdori				To’lov miqdorining qisqarishi, foizda
	Avval amalda bo’lgan		Yangi kiritilgan
	eng kam ish haqi miqdori bo’yicha	so’mda*	eng kam ish haqi miqdori bo’yicha	so’mda*
Tadbirkorlik sub’ektlarini davlat ro’yxatidan o’tkazish	5	140200	2	56080	- 60
Bankda hisob raqamini ochish	1	28040	0,5	14020	- 50
Arxitektura-rejalashtirish topshiriqlarini ishlab chiqish	40	1120000	10	280400	- 75
Er uchastkasini rasmiylashtirish	-	130000	-	58000	- 56
Ekologik ekspertiza	25	701400	1	28040	- 96
Loyiha-smeta hujjatlarini  ekspertiza qilish	10	280400	3	84120	- 70
Qurilish davomida nazorat-ijro s’emkalari o’tkazish	5	140200	3	84120	- 40
Normativlar loyihalarining ekologik ekspertizasini o’tkazish	75	2103000	1	28040	- 98,7
Gigienik sertifikatlar olish	10	280 400	3	84 120	- 70
Jami to’lovlar qiymati (listenziya va ruxsatnomalarsiz)	-	5037660	-	830960	- 83,5

* Izoh: eng kam ish haqi miqdori to’lovlarni qisqartirishga oid me’yoriy hujjatlar qabul qilingan davrga tatbiqan olingan.

 

 

2011 davomida inventarizastiya natijasida aniqlangan qariyb 2 mingta bo’sh bino kichik tadbirkorlik sub’ektlariga ijaraga berildi. Bunda binolarni ijaraga berish tariflari tadbirkorlik sub’ektlarining qaerda joylashgani va ularning faoliyat turiga qarab 3 barobardan 10 barobarga qadar kamaytirildi. Shuningdek, o’tgan davr mobaynida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlari uchun quyidagi imtiyoz va qulayliklar yaratildi:

- mahsulotlarning gigienik sertifikatini amal qilish muddati ilgarigi 3 yildan endilikda cheklanmagan muddatga o’tkazildi;

- fitosanitariya xulosalarini berish muddatlari qisqartirildi;

- elektr va issiqlik tarmoqlariga ulanish uchun texnik shartlarni bajarish muddatlari 1 oydan 3 kungacha qisqartirildi;

- binolarni turar joydan noturar joy toifasiga o’tkazish jarayoni soddalashtirildi;

- davlat mulkidagi bo’sh binolar ijara haqlari 10 va undan ko’p barobargacha tushirilishi natijasida ularning 81 foizi (aniqlangan 3650 tadan 2939 tasi) tadbirkorlik sub’ektlariga ijaraga berildi;

- tashqi reklamani joylashtirish tariflari o’rtacha 20 dan 30 foizgacha pasaytirildi hamda ayrim hududlarning qishloq joylarda haq olish bekor qilindi. Buning natijasida tashqi reklama beruvchi tadbirkorlarning ulushi 34 foizgacha oshdi;

- tashqi reklamani joylashtirish qiymati Toshkent, Farg’ona, Jizzax, Namangan va Navoiy viloyatlarining qishloq joylari uchun 50 foizgacha pasaytirildi;

- elektr energiyasining oldi-sotdi shartnomasida belgilangan hajmga nisbatan kam sarflanishi uchun jarimalar bekor qilindi va ortiqcha sarflash bo’yicha jarimalar 50 foizga qisqartirildi.

 

2. Tadbirkorlik korxonalariga listenziya berish tartibi

 

Tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bilan shug’ullanish uchun davlat tomonidan vakil qilingan organlardan listenziya olgandan keyingina ijozat beriladi.

Listenziya beruvchi organlar 2-jadvalda keltirilgan.

Listenziya korxonani boshqarishdan manfaatdor bo’lgan shaxsning ta’sis hujjatlari nusxasi ilova qilingan arizasiga qarab beriladi. Kerakli hujjatlar va ariza berilgandan so’ng, 30 kun ichida listenziya berish haqida qaror qabul qilinadi.

Agar listenziya berish uchun kerakli qaror qabul qilishda ekspertiza talab qilinsa, bu ekspertizani vazifasi nazorat qilishdan iborat davlat organlari amalga oshiradi. Ekspertiza xulosasi olingandan so’ng, 15 kun mobaynida ariza va zarur hujjatlar topshirilgach, 60 kundan kechiktirmay, qaror qabul qilinadi. Bunda ekspertiza o’tkazish uchun ketgan xarajatlarni ariza beruvchi to’laydi.

Listenziya ikki nusxada bo’lib, hujjatt berishga javobgar shaxs tomonidan qo’l qo’yilib, berayotgan organning muhri bosilib, bir nusxada ariza beruvchiga topshiriladi.

 

2-jadval

Listenziya beruvchi organlar

 

 

Listenziyada quyidagilar ko’rsatilgan bo’ladi:

- listenziya berayotgan muassasa nomi;

- yuridik shaxsning nomi va manzili yoki tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirayotgan shaxsning ismi-sharifi, turar joyi;

- listenziya berilayotgan faoliyat turi;

- faoliyatni amalga oshirish qoidalari va shart-sharoitlari;

- listenziyaning ro’yxat raqami, berilgan vaqti va muddati.

Agar tadbirkor ruxsat etilgan faoliyatni amalga oshirishda listenziyada belgilangan qonun-qoidalar yoki amaldagi qonunlarni buzsa, shuningdek aholi hayotiga xavf-xatar keltiruvchi faoliyat bilan shug’ullansa, u holda listenziya bergan muassasa tadbirkorni listenziyadan foydalanish huquqidan mahrum qilishga haqlidir.

Agar tadbirkorlik faoliyati tugatilsa yoki tadbirkor li­stenziyadan foydalanish huquqidan mahrum qilinsa, u holda listenziya bergan muassasa listenziyani bekor qiladi.

 

3. Tadbirkorlik faoliyatini boshqarishning maqsadi va vazifalari  

 

Korxonani boshqarishning maqsadga muvofiq tarkibini vujudga  keltirish tadbirkor hal etishi kerak bo’lgan muhim vazifalardan biridir.

Korxonaning boshqaruv tarkibi deganda, boshqaruv maqsadlarini amalga oshiruvchi va vazifalarini bajaruvchi, o’zaro bog’langan turli boshqaruv organlari va bo’g’inlarining majmui tushuniladi.

Boshqaruv tarkibi ishlab chiqarish tarkibi deb ham yuritiladi. Bunda boshqarishni tashkil etishning dastlabki va belgilovchi omili ishlab chiqarish jarayoni hisoblanadi. U o’zaro bog’langan asosiy, yordamchi  hamda xizmat ko’rsatuvchi jarayonlardan iborat bo’lib, bu jarayonlar bo’limlar va xodimlar o’rtasida mehnat taqsimotini talab etadi. Shu maqsadda ishlab chiqarish bo’limlari va ularga xos boshqaruv apparati tuziladi. Bo’linmalar yig’indisi, ularninng tarkibi va o’zaro aloqa shakllari korxonalarning ishlab chiqarish tarkibini tashkil etadi.

Boshqaruvning maqsadi, vazifasi, ob’ekti va organlari  uning tashkiliy tarkibini belgilab beradi. Tashkiliy tarkiblarni hosil qiladigan boshqaruv organlari boshqaruv bo’g’inlari va boshqaruv bosqichlari shaklida bo’ladi.

Boshqaruv bo’g’ini boshqaruvning ayrim yoki qator  vazifalarini bajaruvchi mustaqil bo’limlardir. Bu bo’limlar o’rtasidagi bog’lanish va aloqalar gorizontal xarakterga ega bo’ladi.

Boshqaruv bosqichi ierarxiyaning muayyan darajasida amal qiladigan  bo’g’indir. Masalan:

Vazirlik  →  birlashma  →  korxona  →  stex  →  uchastka

Boshqaruv bosqichlari bir boshqaruv bo’g’inining ikkinchisiga, odatda, quyi bo’g’inning yuqori bo’g’iniga izchillik bilan bo’ysunishini ko’rsatadi. Bu vertikal bo’yicha bo’linishdir.

Barcha bo’g’in hamda bosqichlarning tarkibi, ularning o’zaro bo’ysunish tartibi, har bir boshqaruv organi va bo’g’inining huquq hamda burchlari, ular o’rtasidagi munosabatlar boshqaruv tizimini tashkil etadi.

Boshqaruv tizimini turli jabhalarga bo’lish mumkin: butun tarmoqni boshqarish; har bir tarmoq tasarrufidagi korxonalarni boshqarish; korxonalar ichidagi bo’limlarni boshqarish va h.k.

 

 

4. Tadbirkorlik korxonalari boshqaruvining tashkiliy tuzilmalari

 

Kichik biznes va tadbirkorlik korxonalari boshqaruvi tashkiliy tuzilmalarining quyidagi turlari mavjud (2-rasm).

 

 

2-rasm. Kichik biznes va tadbirkorlik korxonalari boshqaruvining tashkiliy tuzilmasi

 

Har bir tarkibda rasmiy va norasmiy aloqalar mavjud. Rasmiy aloqalar, avvalo, vertikal aloqalardir. Ular rahbarlik va bo’ysunishning  turiga ko’ra, bir-biridan farq qiladi.

Agar rahbarlik to’laqonli bo’lib, quyi organ quyi faoliyatga doir barcha masalalarga daxldor bo’lsa, u holda bu xildagi aloqa chiziqli rasmiy aloqa deb ataladi.

Agar rahbarlik cheklangan bo’lib, quyi organ faoliyatiga doir masalalarga daxldor bo’lsa, u holda bu xildagi aloqa funkstional rasmiy aloqa deb ataladi.

Organlar o’rtasida vertikal aloqadan tashqari gorizontal aloqalar ham mavjud bo’lib, ular muvofiqlashtirish, uyg’unlashtirish va hamkorlik qilish tarzidagi aloqalardir.

Boshqaruv tarkibida rasmiy aloqalar asosiy o’rinni egallaydi. Lekin norasmiy aloqalar ham muhim ahamiyatga ega. Ba’zan ular tashkilotning ishini yo’lga qo’yishda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Norasmiy aloqalar turlicha bo’lishi mumkin. Bular jumlasiga korxonadagi qarindoshlik aloqalari, unda tarkib topgan umumiy manfaatlar, masalan, kasblar, qiziqishlar, sport bilan shug’ullanish yoki do’stona munosabatlar kiradi.

Norasmiy aloqalarga ham e’tibor berish kerak. Chunki:

- norasmiy aloqalar rasmiy tarkibning barcha bo’g’inlari bilan bog’langan bo’ladi;

- qator munosabatlar ishdan tashqarida paydo bo’ladi va korxonaning barcha ishiga ta’sir ko’rsatadi;

- norasmiy tizim ko’pgina ko’rsatkichlari bo’yicha korxona faoliyatining samarali tashkil qilinishiga imkon beradi.

Ammo norasmiy aloqalarning salbiy jihatlari ham yo’q emas. Ehtiyotkorlik, sezgirlik yo’q bo’lgan joyda guruhbozlik, mahalliychilik, qarindosh-urug’chilik va shunga o’xshash ko’rinishlar paydo bo’lishi mumkin.

Chiziqli (pog’onali) tuzilma. Chiziqli (pog’onali) tarkib boshqaruv tarkibining eng sodda turi hisoblanadi. Bunda boshqaruvning hamma vazifalari korxona rahbari qo’lida to’planib, barcha quyi rahbarlar va ishlab chiqarish yacheykalari unga bo’ysunadi. Har bir rahbar o’ziga ishonib topshirilgan bo’linma faoliyatini yakkaboshchilik asosida boshqaradi va zarur qarorlarni mustaqil ravishda qabul qiladi.

Bo’ysunuvchi xodimlar faqat bevosita rahbarlarining farmoyishlarini bajaradilar. Yuqori turuvchi rahbar xodimlarga bevosita boshlig’ini «chetlab» murojaat qilmasligi kerak. Masalan, korxona direktori stex boshlig’ini chetlab masterga buyruq bermasligi kerak.

Chiziqli tarkibning o’ziga xos ijobiy va salbiy tomonlari bor.

Chiziqli tarkibning ijobiy tomonlari:

- o’zaro zid, chalkash topshiriqlar berilish hollarini kamaytiradi:

- yakkaboshchilik va shaxsiy javobgarlik mustahkamlanadi;

- bu tarkib oddiy, puxta va tejamlidir;

- bosqichlar soni kam bo’ladi;

- boshqariluvchi ob’ekt ishiga kam kishi aralashadi;

- vazifalar tez hal etiladi;

- butun tizim samarali ishlaydi;

- xodimlar faqat o’z rahbariga hisobot beradilar.

Chiziqli tarkibning salbiy tomonlari:

- bunday tarkib oddiy masalalarni hal etishga mo’ljallanganligi sababli uning borasida kompleks masalalarini hal etish ancha qiyin kechadi;

- bunday sharoitda rahbarlar ko’proq tezkor ishlar bilan band bo’lib, strategik muammolarni e’tibordan chetda qoldiradilar;

- bunday boshqaruv sharoitida buyruqbozlik va rasmiyatchilikning paydo bo’lish xavfi kuchli bo’ladi, bunga sabab, tarkibning har bir bo’g’inida rahbar o’z lavozimi bo’yicha farmoyish berish huquqiga ega bo’lishidir.

Boshqaruvning chiziqli tarkibi uncha murakkab bo’lmagan ishlab chiqarish sharotida ijrochilarning vazifalari oddiy, buyruq va axborotlar hajmi kam bo’lganda o’zini oqlashi mumkin. Ishlab chiqarish tobora murakkablashib, ish ko’lamining kengayib borishi boshqaruv vazifalarini tabaqalashtirishni talab etadi, chiziqli tarkibning o’rniga chiziqli-shtabli tarkibning vujudga kelishini taqozo etadi.

Chiziqli–shtabli tuzilma. Chiziqli-shtabli tuzilma har bir chiziqli rahbar qoshida ixtisoslashgan xizmatchilar, maslahatchilar kengashi, ya’ni shtablar tuzish yo’li bilan tashkil etiladi.

Shtablarning vazifasi har xil muammolarni o’rganish orqali rahbarlarga qaror qabul qilishda yordam berishdan iborat. Bunday shtablarga ehtiyojning paydo bo’lishiga sabab korxonalarda vazifalarning murakkabligidir.

Chiziqli rahbarlar korxonaning bosh maqsadiga erishish yo’lidagi birlamchi vazifalarning bajarilishiga mas’ul bo’lsalar, shtabdagilar esa birlamchi vazifalarga tobe ikkilamchi vazifalarning bajarilishiga javobgardirlar. Ular maslaxat berish vazifasini bajaradilar. Chiziqli rahbarlarning asosiy vazifasi taklif etilgan ijobiy va salbiy maslahatlardan maqsadga muvofiqlarini aniqlash va uni qabul qilishdan iboratdir.

Bu tarkibning afzalligi shundan iboratki, chiziqli rahbarlar o’z diqqatlarini ilmiy tadqiqot ishlariga emas, balki, asosan, korxonaning joriy faoliyatiga qaratadilar. Kamchiligi boshqaruv tizimida ortiqcha bo’g’inlarning paydo bo’lishi, natijada boshqaruv tezkorligining susayishi, boshqaruv xarajatlarining o’sishiga olib kelishidir.

Funkstional tuzilma. Funkstional tuzilma tarkibi rahbarlar va tarkib bo’g’inlarining boshqaruv faoliyatini ixtisoslashtirishga qaratilgan. Bunda har bir boshqaruv bo’g’iniga muayyan vazifalar biriktirib quyiladi.

Boshqaruv apparatini funkstional ixtisoslashtirish samaradorligini ancha oshiradi. Boshqaruvning hamma vazifalarini bajarishi lozim bo’lgan universal rahbarlar o’rniga o’z sohasini puxta biladigan, o’z shtatiga ega bo’lgan, o’ziga topshirilgan ish uchastkasi uchun javob beradigan mutaxassislar apparati paydo bo’ladi.

Funkstional bo’linmalar bevosita barcha quyi tarkib bo’linmalarining faoliyatini boshqaradi. Funkstional boshqarish u yoki  bu vazifa vakolatiga taaluqli tor doiradagi masalalar bo’yicha quyi bosqichning organ va bo’linmalari faoliyatiga rahbarlikni ta’minlaydi. Masalan, korxonaning reja bo’limi stexlarning reja byurolariga rahbarlik qiladi.

Bunda ham funkstional bo’limlar rahbarlarining vertikal bo’yicha ierarxiyasi va bo’ysunishi mavjud. Ammo chiziqli tarkibdan farqli o’laroq, bunday bo’ysunish ma’muriy emas, balki sof uslubiy maslahatli bo’ysunishdir. Masalan, korxona reja bo’limining boshlig’i stex reja byurosi boshlig’iga, hatto aynan shu vazifaga doir masala bo’yicha ham buyruq berish huquqiga ega emas. Biror ma’muriy buyruqni korxona direktori stex boshlig’iga  berishi mumkin, stex boshlig’i esa stex reja byurosi boshlig’iga shunday buyruq bera oladi.

Funkstional tarkib ham ijobiy va salbiy tomonlarga ega.

Funkstional tarkibning ijobiy tomonlari:

- bu tarkibda boshqaruv faoliyati chuqur ixtisoslashadi. Bu esa boshqaruv samaradorligining kasb mahorati darajasining o’sishini ta’minlaydi. Masalan, marketing bo’yicha mutaxassis shu sohani boshqa yuqori organlar rahbarlaridan yaxshi biladi va bu ishni yuqori saviyada bajaradi;

- funkstional sohada muvofiqlashtirish ishini yaxshilashga erishiladi. Xodimlar bunga tez ko’nikma hosil qiladilar;

- moddiy xarajatlarni kamaytiradi, boshqarishdagi takrorlanishlarga chek qo’yadi va hokazo.

Funkstional tarkibning salbiy tomonlari: funkstional organlar o’ziga topshirilgan vazifalarni sifatli bajarishdan manfaatdor bo’lib, «begona» vazifalar uchun ham, butun korxonaning umumiy faoliyati uchun ham javob bermaydi. Bunda har bir rahbar o’z vazifasi bo’yicha farmoyish berish uchun barcha huquqlarga ega. Binobarin, bu narsa yakkaboshchilik tamoyillarining buzilishi, ijrochilarning mas’uliyati kamayib, intizomning bo’shashiga olib keladi. Chunki har bir ijrochi bir boshliqqa emas, ayni vaqtda, bir necha boshliqqa bo’ysunadi, ko’pincha ulardan bir-biriga zid ko’rsatmalar oladi.

Chiziqli-funkstional tarkibda asosiy boshqaruv chiziqli boshqaruv hisoblanadi. Hamma boshqaruv bosqichlari va uchastkalarni mustaqil boshqarishda chiziqli rahbarlar tayinlanadi. Ularga ishlab chiqarish xo’jalik faoliyatini yakkaboshchilik tamoyillariga ko’ra boshqarish huquqi berilgan bo’lib, ular olingan natijalarga to’liq javob beradilar.

Boshqaruvnig chiziqli-funkstional tarkib sharoitida ishlaydigan rahbarlarga malakali yordam ko’rsatish uchun funkstional va idoraviy tashkilotlar tashkil etiladi. Bu tashkilotlarning vazifasi boshqaruv qarorlarini tayyorlash hamda rahbarlarga malakali yordam berishdan iborat bo’ladi.

Mazkur tarkibning kamchiliklari:

- chiziqli va funkstional xodimlar o’rtasida kelishmovchiliklar paydo bo’ladi;

- tadbirkorga funkstional xodimlar faoliyatini muvofiqlashtirish qiyinroq kechadi.

Dasturli-maqsadli tuzilma. Hozirgi zamon korxonalari faoliyatidagi ko’pgina muammolarni hal etish gorizontal bo’yicha kelishib olish va muvofiqlashtirishni talab etadi. Masalan, korxona yangi xil mahsulot  ishlab chiqarishga ko’chadigan bo’lsa: 

- materiallarini sarflashning yangi me’yorini ishlab chiqish;

- mehnat me’yorlarini qayta ko’rib chiqish;

- turli kasbdagi ishchilarni tayyorlash va qayta tayyorlash;

- yangi materiallarga ehtiyojni aniqlash;

- etkazib beruvchilar bilan aloqa o’rnatish;

- yangi texnologiyalarni joriy etish va hokazolar talab qilinadi.

Yuqoridagi vazifalarni turli xizmat bo’linmalari bajaradi, ular bajaradigan ishlarning mazmuni va muddatlarini kelishib olishi, ishlab chiqarishning ko’pgina elementlarini tutashtirishi lozim. Goho funkstional xizmatlar o’rtasidagi aloqalarda buzilish vujudga keladi, xizmatlar esa bahs va munozaralar bilan amalga oshiriladi. Chiziqli-tarkib rahbari esa ko’p sonli bo’linmalar ishini muvofiqlashtirishga juda qiynaladi.

Bu muomalalarini yangi tashkiliy boshqaruv tarkiblarini tuzish yo’li bilan, aniqrog’i, chiziqli-funkstional boshqaruv tarkiblariga tuzatishlar kiritish yo’li bilan hal etiladi. Bunday tarkib dasturli-maqsadli tarkib deb ataladi. Boshqaruvning dasturli-maqsadli tarkibi quyidagi ikki ko’rinishda bo’ladi: loyiha bo’yicha va mahsulotga ko’ra boshqaruv.

Loyiha bo’yicha boshqaruv qisqa muddatda yangi texnika va texnologiyani joriy etish zarurati tug’ilgan hollarda qo’llaniladi. Bunda vaqtinchalik maxsus xizmat bo’limi tuzilib, unga resurslar beriladi. Bu bo’lim loyiha tuzadi va uning joriy etilishini nazorat qiladi.

Loyiha bo’yicha boshqaruv muntazam rahbarlikni aniqlashtiradi, kichik bo’laklarga ajratadi yoki to’ldiradi. U loyihani bajarish uchun korxonaning barcha funkstional xizmatlari va bo’linmalari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi organ hisoblanadi. Bu organga tegishli huquqlar beriladi. U vazifalarning bajarilishi uchun to’la javobgar bo’ladi.

Bunday boshqaruv ko’p nomenklaturali ishlab chiqarishda qo’llaniladi. Loyiha rahbari maxsus vakolatga ega bo’lib, texnologik ishlarni zvenolar bilan ishchilar o’rtasida taqsimlaydi, uning bajarilishini o’z loyihasi doirasida nazorat qilib boradi. Chiziqli rahbarning shu ishlarga oid buyruqlari loyiha rahbari bilan kelishiladi. Bunda bajaruvchi kishi ikki va undan ortiq rahbarga ega bo’lib, ularga bo’ysunadi.

Mahsulotga ko’ra boshqaruv tarkibining afzalligi axborotlarning kelish yo’llari va oqimining qisqarishi, yakkaboshchilik tamoyiliga to’la rioya qilinishi, boshqaruvning yuqori bosqichlarini kichik joriy vazifalardan xalos etishda namoyon bo’ladi. Bunday tarkib bozorda talabning o’zgarishiga tezkor munosabat bildirishga qodirdir.

Matristali tuzilma. Matristali tarkib bo’yicha boshqaruv ancha murakkab bo’lib, u mahsuloti nisbatan qisqa «umr» ko’radigan va tez-tez o’zgarib turadigan korxonalar tomonidan qo’llaniladi. Bu tarkib korxonada gorizontal aloqalarni yo’lga qo’yish va ularni zamonaviy kompyuterlar yordamida murakkab buyurtmalarini bajaruvchi turli korxonalar faoliyati bilan bog’lash, texnika sohasida yuqori malakali xizmat ko’rsatish va ekspertizani ta’minlashga qaratilgan. Ushbu tarkibni «tur» ko’rinishida tasavvur etish mumkin. U ikki turdagi tarkibning kombinastiyasini ifodalaydi.

Boshqaruvning matristali tarkibining mohiyati shundaki, unda har bir xodim, ayni bir vaqtning o’zida, loyiha bo’yicha boshqarish, shuningdek funkstional organida xizmatda bo’ladi hamda ikki yoqlama bo’ysunadi. Bu tarkibning o’ziga yarasha afzalliklari bor. Bular quyidagilardir:

- boshqaruv jarayonidagi (gorizontal) aloqalarning uzunligini keskin qisqartiradi va tartibga soladi;

- qarorlar qabul qilishni tezlashtiradi va ularning mazmuni hamda natijalari uchun mas’uliyatni oshiradi;

- korxonaning ichki va tashki sharoitlariga ta’sir etuvchi omillarning o’zgarishiga tezda ko’nikma hosil qiladi va shunga muvofiq ravishda amal qiladi;

- chiziqli bo’ysunish vositasida bo’lim ichida byurokratiyaga bo’lgan moyillikni bir qadar so’ndiradi va hokazo.

Shu bilan bir qatorda, matristali tarkibning ham ayrim kamchiliklari bor. Bular tarkibning murakkabligi va boshqaruv organlarining real vakolatiga ega emasligidir.

Boshqaruvning tashkiliy tarkiblari to’g’risida yakuniy xulosalarga kelar ekanmiz, boshqaruvning qarab chiqilgan tashkiliy tarkiblaridan birortasini ham rasmiy tarkib deb bo’lmaydi. Shu bois har bir korxona (firma) o’z oldidagi maqsad va iqtisodiy muhitining o’ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib, uning talablarini yuqori darajada qondiradigan tashkiliy tarkib turini tanlashi kerak.

 

5. Tadbirkorlikda rahbarning boshqaruv uslubi

 

Rahbarning boshqaruv uslubi deganda, boshqaruv jarayonida kelib chiqadigan muammolarini hal qilish usullari majmui tushuniladi.

Kichik biznes va tadbirkorlikda rahbarlikning quyidagi boshqaruv uslublaridan foydalaniladi:

1. Xo’jalik ishlaridagi kamchiliklarga murosasiz bo’lish.

2. Jamoa va uning har bir xodimi to’g’risida qayg’urish.

3. Yuqori madaniyatli boshqaruvni tashkil etish.

4. Rahbarning yangilikni his etish qobiliyati.

Kichik biznes faoliyatini boshqarishning bir necha pog’onalari mavjud. Ularga ikki pog’onali, uch pog’onali va ko’p pog’onali boshqaruvni misol qilib ko’rsatish mumkin. Kichik biznes faoliyatini boshqarishda jahon amaliyotidan olingan va eng samaralisi hisoblangan ikki pog’onali usul, ya’ni rahbar-bajaruvchi usulidan keng foydalaniladi.

Bu usulning samarasi uning oddiyligida, bajaruvchi va rahbar o’rtasidagi munosabatlarning to’g’ridan-to’g’ri bog’langanligidadir. Bu erda nazoratning yuqori samarasiga erishiladi. Pog’onalar soni ortib borgan sari boshqaruv samarasi kamayib boradi.

 

 

 

 

 

 

Qisqa xulosalar

 

Korxonani boshqarishning maqsadga muvofiq tarkibini vujudga keltirish tadbirkor hal etishi kerak bo’lgan muhim vazifalardan biri hisoblanadi.

Kichik biznes korxonalari boshqaruv tarkibining chiziqli-pog’onali, chiziqli-shtabli, funkstional, chiziqli-funkstional, dasturli-maqsadli, matristali turlari mavjud.

Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatini boshqarishda jahon amaliyotidan olingan va eng samarali usul bo’lib, ikki pog’onali usul, ya’ni rahbar-bajaruvchi usuli hisoblanadi. Bu usulning samarasi uning oddiyligi hamda rahbar va bajaruvchi o’rtasidagi munosabatlarning to’g’ridan-to’g’ri bog’langanligidadir.

 

Nazorat va muhokama uchun savollar

 

1. Boshqaruvning tashkiliy tuzilma nima?

2. Boshqaruv bo’g’ini va bosqichlari to’g’risida so’zlang.

3. Korxonada samarali boshqaruv deganda nimani tushunasiz?

4. Chiziqli (pog’onali) tuzilmaning mohiyati nimada?

5. Chiziqli-shtabli tuzilma nima?

6. Funkstional tuzilmaning o’ziga xos xususiyati nimada?

7. Dasturli-maqsadli tuzilmaning mohiyati nimada?

8. Matristali tuzilma nima?

9. Boshqaruv tuzilmalarining o’zaro farqi nimada?

10. Rahbarning boshqaruv uslubi deganda nimani tushunasiz?

11. Kichik biznes va tadbirkorlikda rahbarlikning qanday boshqaruv uslublaridan foydalaniladi?

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

6-7 MAVZU. KICHIK BIZNES VA TADBIRKORLIK SUB’EKTLARIDA MARKETING FAOLIYATINI TASHKIL ETISH

 

Reja:

1.    Tadbirkorlik faoliyatida marketingning ahamiyati

2.    Tadbirkorlik faoliyatida bozor segmentastiyasining mohiyati va ahamiyati

3.    Marketing tadqiqotlarining maqsadi va vazifalari

4.    Tadbirkorlik faoliyati uchun marketing dasturini ishlab chiqish

 

 

1. Tadbirkorlik faoliyatida marketingning ahamiyati

 

Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatida qaror qabul qilish va uni ishlab chiqishda kichik biznes va tadbirkorlikning samarali vositasi hamda asosi bo’lib marketing hisoblanadi hamda kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatini boshqarish tizimida, uni tashkil etishda, rejalashtirish va nazorat qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. «Ay-si-ay» konsterni boshqaruvi raisi Djon Harvi Djons kichik biznes va tadbirkorlikda marketingni o’rnini tavisiflab shunday deydi, ya’ni «Marketing kichik biznes va tadbirkorlikning tayanch omilidir. Bu nafaqat yoqilg’i, balki kema komandasidir»[11].

Marketing elementlarining paydo XVII asrning o’rtalariga borib taqaladi. Bu davrgacha tovarlarni natural ayirboshlashning turli shakllari paydo bo’ladi, keyinchalik marketing faoliyatining birinchi elementlari, ya’ni reklama, narx, sotish kabilarning rivojlanishi kuzatildi.

Marketing tushunchasi bozor sohasini har qanday faoliyati bilan bog’liqdir, shu bois marketing so’zini tarjimasi va kelib chiqishi keltiriladi (ing. Market – bozor, ing – faol, faoliyat, harakat ma’nosini anglatadi).

Marketing nafaqat falsafa, fikrlash tarzi va iqtisodiy tafakkur yo’nalishi, ammo ayrim firma, kompaniya, tarmoq va butun iqtisodiyot bo’yicha amaliyot faoliyati hamdir.

Talab bilan taklifning o’zaro ta’siri alohida shaxslar yoki guruhning xohish-ehtiyojlarini o’zluksiz qondirish jarayoni hisoblanadi. Bu jarayon o’z navbatida shunday ijtimoiy-iqtisodiy kategoriyalarning o’zaro ta’siriga asoslanadi, ya’ni ularga muhtojlik, ehtiyoj (xohish), talab, xarid qilish (ayirboshlash, bitim) va aniq tovar va xizmatlarning iste’moli (ishlatilishi) kiradi.

Bu tushunchalar marketing tushunchasi, mohiyatini aniqlashga imkon beradi.

Quyida marketingning asosiy kategoriyalari berilgan (1-rasm).

Muhtojlik kishining biror-bir narsa etishmasligini his etishidir.

Ehtiyoj individ shaxsning madaniy darajasiga asosan maxsus shaklga muhtojlikdir.

Talab xarid quvvatiga ega ehtiyoj.

 

 

 

 

 

 

 

 

1-rasm. Marketingning asosiy kategoriyalari

 

Talab – mavjud, potenstial hamda xohish talabga bo’linadi.

Tovar – ehtiyoj yoki muhtojlikni qondira oladigan hamda bozorga e’tiborni tortish, sotib olish, ishlatish yoki iste’mol qilish maqsadida taklif etilgan barcha narsalardir.

Marketingning mohiyati iste’molchilar talabiga mos tovarni ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish hamda unga talab, ishlab chiqarish imkoniyatlarini mo’ljallashdan iborat. Bunda faol marketingdan samarali foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Bu xususda mamlakatimiz Prezidenti I. Karimov ta’kidlaganidek “...Keyingi vaqtda jahon bozorida narxi keskin tushib ketgan xomashyo resurslarini eksport qilish amaliyotida imkon qadar tezroq qutilish, tayyor raqobatbardosh mahsulotlar eksportini faol oshirish va bu mahsulotlar etkazib beriladigan mamlakatlar geografiyasini yanada kengaytirishimiz kerak. Bu borada yangi bozorlar, yangi transport yo’laklarini topish, bir so’z bilan aytganda, faol marketingga asoslangan tashqi iqtisodiy siyosat yuritish zarur”[12].

Marketing falsafiy ma’noda fikrlash tarzini mujassamlashtiradi. Umuman, marketingga quyidagicha ta’rif berishimiz mumkin: marketing ehtiyoj va muhtojlikni ayriboshlash orqali qondirishga qaratilgan inson faoliyati turidir. Marketing vujudga kelishining asosiy sabablaridan biri ishlab chiqarish hajmining ortib borishi, yangi tarmoqlarning vujudga kelishi, tovar turlarining ko’payishi va tadbirkorlar o’rtasida mahsulotni sotish muammosining vujudga kelishidir.

Marketing asosida bozorni har tomonlama o’rganish yo’nalishlarining asosiylaridan quyidagilarni ko’rsatib o’tish zarur:

• talabni o’rganish;
• bozor tarkibini aniqlash;
• tovarni o’rganish;
• raqobat sharoitlarini tadqiq qilish;
• sotish shakli va uslublarini tahlil etish.

Marketing quyidagilarni o’rgatadi:

• bozorni o’rganish;
• uni taqsimlash;
• tovarlarni joylashtirish;
• marketing siyosatini olib borish;
• tovar siyosati;
• narx siyosati;
• taqsimot siyosati;
• siljitish (yo’naltirish) siyosati;

·         yuksalish, qo’shimcha xizmatlarni (Plus) - (bunga marka, sotishdan keyingi xizmat, kafolat va texnik yordam, etkazib berish, assortiment, shaxsiy iste’mol va boshqalarni kiritish mumkin).

            Marketing korxonalarning bozorda ishlash uslubi, bozor metodologiyasi bo’lib, iste’molchilar va ularning talab istaklarini o’rganish, ularga mos tovarlar yaratish, narx belgilash, tovarlarni etkazib berish, taqdim etish, sotish, xizmat ko’rsatishni uyushtirish usullari, vositalari, tartib-qoidalari majmui hisoblanadi. Bularning hammasi birinchi asosiy maqsadga talab bilan taklifni o’zaro muvofiqlashtirishga xizmat qiladi.

            Marketing tamoyillari marketing asosi va uning mohiyatini ochib beruvchi holat, talabdir. Marketingni mohiyati – tovar ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish albatta iste’molchiga, talab ishlab chiqarish imkoniyatlarini doimo bozor talabiga mo’ljallashdan iborat. Marketing mohiyatidan quyidagi asosiy tamoyillar kelib chiqadi. Marketingning asosiy tamoyillari:

• bozorni bilish;
• unga moslashish;
• bozorga ta’sir o’tkazish.

Xulosa qilib aytganda, marketingning mohiyati va maqsadlaridan quyidagicha asosiy tamoyillar kelib chiqadi:

• iste’molchilarga yo’naltirilgan tamoyil, ya’ni iste’molchi shohdir;

·        istiqbolga yo’naltirilgan tamoyil, ya’ni sub’ekt faoliyati istiqbolga yo’naltirilgan bo’lishi zarur;

pirovard ko’rsatkichga erishishga yo’naltirilgan tamoyil, ya’ni bozor hissasi, foyda oshishi va hokazolar.

Marketing konstepstiyasining mazmuni uning vazifalarini amalga oshirish orqali hal etiladi. Marketing vazifalari quyidagi guruhlarga bo’linadi:

·        marketing tadqiqotlari;

·        mahsulot assortimenti ishlab chiqarish sohasini rivojlantirish;

·        sotish va taqsimot vazifasi;

·        tovarni siljitish;

·        narxni tashkil etish vazifasi;

·        marketing-menejment vazifasi.

Marketing vazifalari firmaning boshqa vazifalari, ya’ni ishlab chiqarish, kadrlar, moddiy texnika ta’minoti, moliyaviy, buxgalteriya hisobi funkstiyalari bilan birga amalga oshiriladi.

Marketingning vazifalari xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning boshqa vazifalaridan farqi shundan iboratki, marketing vazifalari xo’jalik yurituvchi sub’ektlar, uning iste’molchilari, mijozlari o’rtasida ayirboshlash jarayonini amalga oshirish va tashkil etishga qaratilgan. Shuning uchun ham marketing vazifalari doimo o’zgarib boradigan ehtiyoj hamda talabning shakllanishi, yaratilishi va rivojlanishiga ta’sir etadi.

 

2. Tadbirkorlik faoliyatida bozor segmentastiyasining

mohiyati va ahamiyati

 

Marketingni boshqaruv tizimida bozor segmentastiyasi muhim ahamiyatga ega va bozorda talabni o’rganish yoki marketologlar atamasi bilan aytganda «iste’molchini tahlil etish»- bozorlar holatini tahlil etishdagi birinchi bosqich hisoblanadi. U uch tarkibiy qismga bo’linadi: bozor segmentastiyasi; iste’molchi talabi sabablarini o’rganish; qondirilmagan ehtiyojlarni aniqlash. Bozor segmentastiyasi talabni qondirishga tabaqalangan holda yondashuv, tovarlarning turi, sifati va miqdoriga ko’ra har xil talab qo’yadigan iste’molchilarni guruhlarga ajratishda turli mezonlar qo’llashga asoslanadi, ya’ni bozor bir jinsli hodisa tarzida emas, balki ayrim-ayrim segmentlar majmui tarzida, har bir segment doirasida alohida o’ziga xos bir talab namoyon bo’ladigan hodisa tarzida olib qaraladi.

Bozorda xaridorlarning ma’lum bir tovarga talablari xilma-xildir, har bir xaridorning o’z didi bor. Xaridorning talabi, xohishi, ehtiyoji, turmush tarzi, tovar sotib olishdagi xulq-atvori haqidagi ma’lumotlar samarali marketing tadbirlari ishlab chiqish va amalga oshirish imkoniyatlarini vujudga keltiradi. Ya’ni bozor segmentastiyasi xaridorlarning talabiga muvofiq tovarning taklif etilishi va tovarga talabning qat’iyligini ta’minlaydi.

Demak, xaridorlarning tovarlarni sotib olishdagi xulq-atvorlari, talabi va tovarlarga munosabatidagi xususiyatlariga qarab, guruhlarga ajratishni bozor segmentastiyasi deyiladi.

Segmentlarga ajratish mezonlarini tanlash ko’p jihatlardan tovar yoki xizmatning turiga, shuningdek korxona bozor faoliyatida hal qilmoqchi bo’lgan masalaga bog’liq.

Sanoat tovarlari va keng iste’mol tovarlari uchun tanlov mezonlari bir-biridan juda keskin farq qiladi. Rejalashtirish ehtiyojlariga juda mos keladigan maqbul mezon tovarni bozorda joylashtirish masalalariga umuman to’g’ri kelmasligi mumkin. Mabodo muayyan mezon xaridorlar o’rtasida paydo bo’lgan farqlarni izohlab berishga imkon bermasa, unda boshqa mezonni kiritish va to bu farqlarni ravshan aniqlashga qadar tadqiqotlarni davom ettirish lozim.

Bozorni segmentlash orqali, xo’jalik yurituvchi sub’ekt quyidagi maqsadlarni ko’zlaydi:

·  iste’molchilarni xohish va talabini maksimal ravishda hisobga olish;

·  tovarni (xizmatni) va xo’jalik yurituvchi sub’ektni raqobatbardoshligini ta’minlash;

·  xo’jalik yurituvchi sub’ekt xarajatlarini optimallashtirish;

·  xo’jalik yurituvchi sub’ektning marketing strategiyasi samaradorligini oshirish;

·         raqobatchilardan xolis bo’lgan segmentlarga ketish.

         Segmentlashning asosiy maqsadi bozordagi xatti-harakatlarni o’rganib, ularning obrazini (modelini) va kelajakdagi ehtiyoj talablarni tasavvur qilishdan iborat. Hozirgi raqobatda yutib chiqishning asosiy sharti yangi, yuqori sifatli tovar va kompleks servis texnika xizmatlar hamda samarali sotish usullarini qo’llashdan iborat bo’lib qoldi. Ana shu talablar asosida marketing tadqiqotlarining ustuvor turi iste’molchilarni o’rganish va navbatida bozorni segmentlashdan boshlanadi, chunki bozor bir xil sub’ektlardan tashkil topgan emas.

Bozorni segmentlarga bo’lish xaridorlarning tovarga talablari va xaridorlar tavsiflari to’g’risidagi eng muvofiq bilimlarni talab qiladi. Quyidagi 2-rasmda bozorni segmentlash turlari berilgan.

Makrosegmentlash bozorlarni hududlar, mamlakatlar bo’yicha ularning sanoatlashuviga qarab bo’lishni ko’zda tutadi. Mikrosegmentlash esa bir mamlakat iste’molchilarini yanada batafsilroq mezonlar bo’yicha guruhlarga bo’ladi.

Ichkarida segmentlashda segmentlash jarayoni keng iste’molchi guruhlari bilan boshlanib, keyin tovar yoki xizmatlarni oxirgi iste’molchilari klassifikastiyasiga bog’liqligiga qarab bosqichma-bosqich chuqurlashadi.

Chuqurda segmentlash tor iste’molchi guruhlari (segmentlari) bilan boshlanib, keyin tovarni ishlatish va qo’llanish sohasidan bog’liqligiga qarab kengaytirishni nazarda tutadi. Avvaldan segmentlash maksimal bozor segmentini o’rganishga mo’ljallangan marketing tadqiqotining boshlang’ich bosqichidir.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2-rasm. Bozorni segmentlash turlari

 

Yakuniy segmentlash bozor muhiti sharoitlari va firmaning o’z imkoniyatlarini tartibga solib o’tkazishdagi bozor tahlilini yakunlovchi bosqichidir.

Quyidagi rasmda bozorni segmentastiyalash mezonlari berilgan.

Bozor segmentastiyasining tamoyillari quyidagilardir:

·         geografik tamoyil;

·         psixografik tamoyil;

·         demografik tamoyil;

·         xulq-atvor tamoyili;

·         holat tamoyili.

Geografik tamoyil orqali bozorning joylashuvi, aholi soni va zichligi, tijorat faoliyatining tuzilishi, mintaqaviy rivojlanish dinamikasi, inflyastiya darajasi, huquqiy cheklashlar hisobga olinadi.

Psixografik tamoyil natijasida hayot tarzi, shaxsning tipi, jamoat holati kabi hisobga olinib, turmush tarzi shaxsning o’z faoliyati, qiziqishlari, kat’iyati va e’tikodlarida o’z aksini topadi. Shaxsning turi esa hayotdan mamnun, melanxolik, o’zgalardek ish ko’ruvchi, o’zbilarmon va boshqa hislatlarda bo’lishi mumkin.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3-rasm. Xaridorlarga qarab bozorni segmentastiyalash

mezonlari

 

Demografik tamoyillarda oilani soni va sifat tarkibi, oilaning hayotiylik davri bosqichi, daromadlilik darajasi, mashg’ulot turi, ma’lumoti, millati kabilar inobatga olinadi hamda bozor segmentastiyasining asosiy tamoyillaridan biri hisoblanadi.

Xulq-atvor tamoyili orqali xarid qilishga yo’l, foydalanuvchi maqomi, iste’mol jadalligi, bog’lanib qolish darajasi, tovar haqida ma’lumot berish, tovarga bo’lgan munosabati hisobga olinadi.

Segmentastiya jarayonining muhim bosqichi bozorning maqsadli segmentini tanlash hisoblanadi. Maqsadli segmentni tanlash muammosi etarli darajada murakkab bo’lib, uni hal etish uchun quyidagi ketma-ketlikda turishi tavsiya etiladi:

·      segment o’lchami va uning o’zgarish (o’sish, kamayish) tezligini o’rnatish;

·      segmentning jalb etuvchanlik tuzilishini tadqiq etish

·      o’zlashtirayotgan segment maqsadi va tashkilot resurslarini aniqlash

Segment o’lchami uning miqdoriy o’lchamlari va birinchi navbatda sig’imi bilan tavsiflanadi. Segment sig’imini aniqlash uchun tovarlar hajmi, ushbu segmentda ularni umumiy sotish qiymati, bozor joylashgan tumanda yashovchi ushbu tovarning potenstial iste’molchilari sonini aniqlash zarurdir.

Bozor sig’imini o’rganish asosida ishlab chiqarish quvvatlarini shakllantirish uchun va tovar sotish bo’yicha taqsimlash tarmog’i tuzilishi uchun asos hisoblanuvchi uning o’sish dinamikasi baholanadi. Shuni hisobga olish kerakki, ya’ni bozor faoliyati natijalarini qo’llash, bozorda ishlash bog’liq xarajatlarni qoplab, rejalashtirilgan foydani olishga kafolat berishi kerak.

Segmentning jalb etuvchanligi tuzilishni tadqiq etish raqobat darajasini o’rganish, mavjud mahsulotlar raqobatbardoshligi, xaridorlarga munosabati, taklif etilayotgan va mavjud tovarlarga bo’lgan segment ehtiyoji barqarorligi, mavjud xaridor ehtiyojlarini qondiruvchi mutlako yangi mahsulotni bozorga kiritish zarurligi va imkoniyatini o’z ichiga oladi.

O’zlashtirayotgan segment maqsadlariga erishish uchun zarur tashkilotning maqsad va resurslarini aniqlash strategik muhim ahamiyatga ega bo’lib, tashkilotning uzoq muddatli maqsadlariga mos holda joriy maqsadlari bilan amalga oshirish hamda shunga mos holda maqsadli bozorda ishlash uchun potenstial imkoniyat resurslarini etarlimi yoki yo’qligini o’rnatish uchun zarurdir. Buning uchun tavakkalchilikni hisoblash maqsadga muvofiq. Tashkilotning tavakkalchiligini hisoblash uchun maxsus marketing, konsalting kompaniyalarini taklif qilish mumkin.

 

Maqsadli segmentlarni tanlashda quyidagi strategiyalardan foydalanish mumkin:

·   differenstiallanmagan marketing strategiyasi;

·    differenstiallangan marketing strategiyasi;

·         konstentrlangan marketing strategiyasi.

Amaliyot shuni ko’rsatadiki, bozor munosabatlari tiklanishi va shakllanishi davrida tadbirkorlik tuzilishida ko’plab korxonalar differenstiallanmagan marketing strategiyasini saqlab turdi. Bu strategiya firmaning xaridorlarni xarid jarayoni va tovarga munosabat hamda motivastiyasidagi turli-tumanlikka emas, balki xaridor ehtiyojlarida qiziqish umumiyligini ko’zlaydi.

Bunday tovarlar va marketing dasturlarini ishlab chiqish orqali firma o’z maqsadiga xaridorlarni o’rtacha massasini qondirib erishishi mumkin. Strategiyadan foydalanuvchi firmalar muvaffaqiyatining muhim omili standartlashtirish va tovar ishlab chiqarish umumiyligi hisoblanadi. Differenstiallanmagan marketing strategiyasi mahsulot ishlab chiqarish va sotishda kam xarajatlarni ta’minlaydi. Biroq X. Meffert ta’kidlaganidek, «bu strategiya zamonaviy marketing tamoyillariga qarama-qarshi turadi».

Marketingning zamonaviy konstepstiyasida ikkita strategiya ko’riladi: differenstiallangan va konstentrlangan marketing strategiyasi.

Differenstiallangan marketing strategiyasida firmadan uning faoliyatini bir necha segmentda ular uchun maxsus ishlab chiqarilgan tovarlar va marketing dasturlari bo’lishini talab qiladi. Bu strategiya xaridorlarning motivlari va tushunchalariga mos keluvchi marketing dasturi va xaridorlarga mo’ljallangan marketingning asosiy tamoyiliga mos keladi. Bu strategiya xaridorning bozordagi holatini to’liq ifodalaydi, shuning uchun, odatda, yuqori sotish hajmi va konstentrlangan marketing strategiyasiga nisbatan kichik tavakkalchilik darajasini ta’minlaydi.

Differenstiallangan marketing strategiyasi yuqori investistiya, ishlab chiqarish va boshqarish xarajatlarini talab qiladi, shuning uchun u yirik korxonalar uchun zarurdir.

Mahsulot differenstiastiyasi turli bozorga chiqishning keyingi imkoniyatidir. Bu birinchi navbatda tovar taqsimoti diversifikastiya strategiyasini olib borishga asoslanadi.

Konstentrlangan marketing strategiyasi korxonalardan bozorning foyda segmentiga, ya’ni bitta yoki bir necha segmentiga e’tibor qaratishni talab etadi. Bu bozor segmentiga firma bitta yoki bir necha mahsulot bilan hamda maqsadli marketing dasturi bilan yondashadi. O’z mazmuniga ko’ra bu strategiya bozor chuqurchasi konstepstiyasiga mos keladi, ya’ni shunday bozor segmentida ishlash kerakki, tovar ushbu firma va uning etkazib berish imkoniyatlari uchun ko’proq mos keluvchi hisoblanadi. Konstentrlangan marketing strategiyasi ko’proq kichik va o’rta korxonalarga mos keladi, chunki bozorning barcha segmentlarida ishlash uchun etarli moliyaviy vositalar bo’lishi talab etilmaydi.

 

3. Marketing tadqiqotlarining maqsadi va vazifalari

 

Marketing tadqiqotlarining asosiy maqsadi, uning vujudga kelish, shakllanish va rivojlanishning ob’ektiv sabablari, zarurati bilan belgilandi, xamda uning maqsadi nixoyatda keng va murakkab masalalarni xal qilishga karatilgan. U ishlab chiqarishni xaridor ehtiyojiga moslashtirib, talab va taklifning muvozanatiga erishgan xolda, uni tashkil etgan korxona, tashkilotlarga yuqori foyda keltirishdir. Bunga erishish uchun marketing kuyidagi muhim vazifalarni hal etishi lozim:

·   xaridorlar (iste’molchilar) ehtiyojini o’rganish;

·   tovarlarga ichki va tashqi talablarni o’rganish;

·   korxona faoliyatini xaridorlar ehtiyojiga moslashtirish;

·   talab va taklif to’g’risidagi olingan ma’lumotlar asosida bozorni o’rganish;

·   tovarlar reklamasini tashkil etish, xaridorlarning tovarlarni sotib olishga qiziqishini oshirish;

·   tovar yaratuvchi yoki uni sotuvchi korxona tadqiqotlarini amalga oshirish uchun ma’lumotlar to’plash va tahlil qilish;

·   tovarni bozorga chiqarishdagi barcha xizmatlar to’g’risida ma’lumotlar olish;

·   to’ldiruvchi tovarlar va o’rnini bosuvchi tovarlar to’g’risida axborotlar yig’ish.

Tovarlarga talabni istiqbollash, ularni amalga oshirishni nazorat qilishdan iborat.

            G.L. Bagiev va boshqalar “Zamonaviy marketing tadqiqotlari, tadbirkorlik tizimidagi axborot topish, to’plash, qayta ishlash va joriy hamda strategik qarorlar qabul qilish jarayoni”[13]- deb ta’rif berganlar.

            Marketing axborotlarini tizimli tahlil qilish, talab va taklifning taxminiy hisobini ishlab chiqishga imkon beradi. Busiz esa sotishning maqbul darajasini belgilash mumkin emas. Bunday darajada odatda, minimum, maksimum oralig’ida hisoblab chiqiladi. Marketing maqsadiga erishishda reklama ham muhimdir. Reklamaning vazifasi  mavjud bozor segmentini mustahkamlash, yangi xaridorlarni jalb etish, yangi bozorlar tashkil qilishdir. Marketing tizimida reklamaning asosiy xususiyati – uzluksiz ta’sir va doimiy yangilanishdir. Shu bilan birga xaridor psixologiyasi tovar va firma markasiga bog’lanib qolish xususiyati (imidj) ga ham egadir.

Marketing tadqiqotlarining eng muhim bosqichlaridan biri tadqiqot rejasini ishlab chiqish hisoblanadi. Bunda tadqiqot uchun zarur ma’lumotlar va axborotlarni to’plash manbalari, uslublari, qurollari, tanlov o’tkazish tartiboti va rejalari tuziladi. Tadqiqot asoslanadigan ma’lumot va manbalardan bir necha marotaba tegishli sohalarda foydalanish, ularni qayta ishlash mumkin.

Marketing tadqiqotida kuzatish, eksperiment, so’rov, guruhli baxs eng ko’p qo’llaniladigan uslublar hisoblanadi. Har bir uslub tadqiqotning tegishli bosqichlarida samarali axborot to’plash, uni qayta ishlash, texnika vositalaridan samarali foydalanishni nazarda tutadi. Masalan, yuqorida keltirilgan radio telefonli va bort-kompyuterli avtomobilga boshlag’ich talabni baholash tadqiqotini olib ko’raylik. Kuzatish uslubi vositasida xaridorlarning joriy davrda va avtomobil bozoridagi munosabatlari, ko’nikmalarini baholash mumkin. So’rov uslubida esa aniq bir xaridorning «yangi jihozlarga» qiziqishlari, ularga qo’yadigan talab va istaklarni baholash mumkin. Eksperiment uslubida esa sinov tarzida avtomobillarning kichik partiyasini bozorda sotib, xaridorlar holatlarini kuzatish mumkin.

Tadqiqot rejasini ishlab chiqishda uslubiy jihatdan o’zaro bog’liqlik, aniqlik, takrorlanmaslik, davriy uzluksizlik ta’minlanishi lozim. Tuzilgan reja mohiyatan quyidagi savollarga javob berishi lozim.

1.      Qanday ma’lumotlar to’planishi kerak?

2.      Ma’lumotlarni kim to’playdi?

3.      Kim va nima xususida izlanish olib borishi lozim?

4.      Ma’lumotlarni to’plashda qanday uslublar qo’llaniladi?

5.      Ma’lumotlar qanday shaklda va qanday muddatlarda taqdim etiladi?

6.      Ma’lumotlarni to’plash qachon va qaerda amalga oshiriladi?

7.      Ma’lumotlarni to’plash uchun qanday xarajatlar ko’zda tutiladi?

Ushbu savollarga javob topish asosida tadqiqot rejasining izchilligi, mazmunan va mantiqan bog’liqligi ta’minlanadi. Bu o’z navbatida tadqiqotning keyingi bosqichlarida sodir bo’lishi mumkin bo’lgan kamchilik va xatoliklarning vujudga kelishiga yo’l qo’ymaydi. Ma’lumotlarni to’plash bosqichi tasdiqlangan reja asosida amalga oshirilishi bilan bir qatorda texnik vositalar yordamida ularni qayta ishlash, tayinli tartibga solish vazifasini ham bajaradi. Chunki jamlanadigan ma’lumotlar qaerda va qachon amalga oshirilishiga, ulardan samarali foydalanish imkoniyatlarini kengaytirishga katta e’tibor beriladi.

           

4. Tadbirkorlik faoliyati uchun marketing dasturini ishlab chiqish

 

Tor ma’noda marketing dasturi (biznes reja) hujjat bo’lib, korxonaning bozorda aniq faoliyat ko’rsatish tamoyilini ifodalaydi. Marketing dasturi kengroq ma’noda esa korxona imkoniyatlarini bozor talablariga moslashtirishga yo’naltirilgan tahlil, rejalashtirish va nazorat qilish jarayoni deb qaraladi. Marketing dasturlari qisqa muddatli(bir yilgacha), o’rta muddatli (5 yilgacha) va uzoq muddatli (10 yilgacha va undan ko’proq) bo’ladi. Ular umumiy shaklda yoki korxonaning maxsus faoliyatlariga mo’ljallangan bo’lishi mumkin.

Marketing dasturi bu korxonani umumxo’jalik faoliyatini direktiv rejasini tuzish uchun strategik tavsiyanomadir va yuqori boshqarish bo’g’ini uchun qaror qabul qilish asosidir. Marketing dasturining asosiy mazmuni korxonani o’tgan davrdagi faoliyat natijalari bo’lib, unda maqsadli bozor rivojlanishining qisqa tahlili va bashorati, firma rivojlanishining asosiy maqsadi, bozordagi xulq-atvorining strategik yo’li, tovar, narx, sotish va rag’batlantirish siyosatlarining chora-tadbirlarini, marketing tadqiqotlari mazmuni, xarajatlar smetasi, marketing harakatlari samaradorligini oldindan baholash, marketing dasturini amalga oshirish bo’yicha nazorat chora-tadbirlari va harakatlari beriladi.

Marketing dasturi marketing kompleksi tadqiqotlari va firmaning  imkoniyatlarini baholash asosida tuziladi. Dastur tavsiyali xarakterga ega bo’lsa-da, kompaniyani strategik rejalashtirishda zarur bosqich sifatida ko’riladi. Firmalar faoliyatining zamonaviy sharoitda marketing dasturi kompaniyaning yuqori boshqaruv bo’g’ini (joriy rejalashtirish, direktiv rejalar, strategik dasturlar, strategiyani tanlash) darajasida asoslanib, boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun zarurdir.

Marketing dasturining strategik yo’nalishi bozordagi mavqei va korxona holatining bog’ligiga ko’ra, o’z ichiga turli variantlarni oladi.

Strategiyalar diversifikastiyasi, tadbirkorlik faoliyatini segmentlash, hujum va ximoya strategiyalari bo’lishi mumkin.

Marketing dasturini ishlab chiqarishda ko’p variantlilik tamoyillaridan foydalaniladi. Xizmatning tuzilishiga binoan marketing dasturi va rejasining bir necha varinatlari: ikki yoki uch, ya’ni minimal, optimal va maksimal turlari bo’ladi. Dasturning minimal varianti, dasturni og’ir (yomon) sharoitlarda rivojlantirish, maksimal variantida esa yaxshi sharoitlarni rivojlantirishni ko’zda tutadi. Masalan, Yaponiya firmalari marketing dasturi va rejasining minimal variantini nazarda tutib, uni amalga oshirishda haqiqiy muvaffaqiyatga ijtimoiy va iqtisodiy hamda psixologik samarani olishni maqsad qilib erishadi. Shuningdek dasturning o’rtacha yoki optimal variantlari keng tarqalgan.

            Quyidagi 4-rasmda marketing dasturi majmui jarayoni keltirilmoqda.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4-rasm. Marketing dasturi majmui

 

Firma turli marketing dasturlarini ishlab chiqadi, yo’nalishiga qarab markekting dasturi yuqori va pastki bo’g’in uchun bo’lishi mumkin. Agar dastur yuqori bo’g’in uchun bo’lsa, u qisqa va aniq tuzilgan bo’lishi lozim. Chunki unda muhim tomonlari ajratib ko’rsatiladi, pastki bo’g’in uchun tuzilgan dasturlarda esa har bir savol yoritib beriladi.

Muddatiga ko’ra, marketing dasturlari qisqa, o’rta va uzoq muddatli turlarga bo’linadi. Ayrim firmalar esa ikki yoqlama dastur tuzadilar, ya’ni uzoq va qisqa muddatli dasturlar.

Qamrab olinayotgan vazifasiga ko’ra, oddiy yoki maqsadli dasturlarga bo’linadi.

Oddiy marketing dasturlari firmaning ishlab chiqarish, sotish faoliyati bilan barcha masalalarni hal etishga yo’naltiriladi. Maqsadli dasturda esa yangi mahsulot ishlab chiqarish yoki segmentni o’zlashtirish, firma siyosatini rag’batlantirish samaradorligini oshirish kabi muhim vazifalarni amalga oshirishga qaratiladi.

Ob’ektiga bog’ligiga ko’ra, marketing dasturlari mahsulotlar va ishlab chiqarish bo’limi bo’yicha bo’lishi mumkin.

Ishlab chiqarish bo’limi bo’yicha marketing dasturi quyidagi maqsadga ega:

·      tovarlar siyosatini hisobga olgan holda chiqarilayotgan mahsulotning zaruriy nomenklaturasini aniqlash;

·      innovastiya bo’yicha qarorni asoslash;

·      chiqarilayotgan mahsulot sifati va texnik darajasini oshirish bo’yicha qaror qabul qilish;

·      tovar ishlab chiqarish tuzilishida har bir mahsulot ulushini o’rnatish;

·      ishlab chiqarishning ustuvor yo’nalishlari bo’yicha xarajatlarning umumiy hajmi va tuzilishini hisoblash;

·      moliyalashtirish manbalarini topish;

·      ishlab chiqarishni moddiy va mehnat resurslari bilan ta’minlash;

·      ishlab chiqarish va muomala xarajatlarini hisoblash;

·      ishlab chiqarish samaradorligini aniqlash va foydani bashorat qilish.

Ishlab chiqarish bo’limi bo’yicha marketing dasturi firmaning to’liq ichki rejalashtirish va ishlab chiqarish rejasini hisobga oluvchi optimallashtirilgan ko’rsatkichlarni o’z ichiga olishi lozim. Shunday qilib, ishlab chiqarish bo’yicha marketing dasturi ishlab chiqarish bo’limining xo’jalik faoliyatining jami ko’rsatkichlari to’plamini tahlili asosida ishlab chiqilgan asosiy hujjat hisoblanadi.

Mahsulot bo’yicha marketing quyidagi maqsadlarga ega:

·      mahsulotning optimal texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlarini ishlab chiqish;

·      mahsulotni ishlab chiqish va sotish samaradorligining ko’p variantli hisob-kitobini o’tkazish;

·      yangi (takomillashgan) tovar ishlab chiqarish rentabelligi va zarurligini asoslash;

·      chiqarilayotgan mahsulot hajmini natural va qiymat birligida belgilash;

·      iste’molchilarning maqsadli bozorda ko’zlagan maqsadlarini hisobga olgan holda, har bir tovar bo’yicha sifat ko’rsatkichlarini o’rnatish;

·      har bir mahsulotni integral baholash (xarajatlari, narx va foydani solishtirish);

·      maqsadli bozorda raqiblarning mavjud o’xshash tovarlarini hisobga olgan holda, har bir tovar bo’yicha raqobatbardoshlik darajasini hisoblash.

              Marketing dasturlarini ishlab chiqishda maqsadli yondashish uslubiga asosan korxonaning mo’ljallangan maqsadiga erishish va uning bajarilishini nazorat qilish resurslari va tadbirlari tizimi shakllantiriladi.

Korxona (firma)ning marketing dasturi (biznes rejasi) tarkibi quyidagicha:

1. Korxonaning imkoniyatlari tahlili (holatli tahlil).

Faoliyati, shart-sharoitlari resurslari, samarali natijaga erishish yo’nalishlari. Korxonaning ichki va tashqi muhitlarini solishtirish.

2. Rivojlanish maqsadlarini aniqlash.(Marketing sintezi).

Ishlab chiqarish va ijtimoiy rivojlanishning ustuvor maqsadlari va bozorda foydaga erishish yo’llarini aniqlash.

3. Strategiyani ishlab chiqish.

Korxonaning moddiy, mehnat va moliya resurslaridan samarali foydalanishni ko’zlagan uzoq muddatli maqsadni aniqlash (bozor segmentlari, marketing vositasi, bozorga kirish vaqti va boshqalarni tanlash).

4.   Rejani ishlab chiqish.

Ishlab chiqarish, moliya, baho, kadrlar, reklama, sotish va boshqalarni amalga oshirish xarajatlari va natijalarini rejalashtirish tizimi.

5.   Nazorat qilish.

Strategik nazorat (tanlangan tamoyilning aniq bozor holatiga to’g’ri kelishi). Yillik nazorat (rejadagi tadbirlar va xarajatlarning bajarilishi), foyda olish darajasi nazorati.

 

 

 

 

Qisqa xulosalar

 

            Marketing ehtiyoj va muhtojlikni ayriboshlash orqali qondirishga qaratilgan inson faoliyatining turidir.

            Marketing firmani uzoq muddatli, yuqori darajani foyda olishi niyatida faqat iste’molchiga qaratilgan maqsadli ishlab chiqarish va sotish faoliyati hisoblanadi.

            Bozorni o’rganish, bilish va ishlab chiqarishni boshqarish bugungi kunga kelib, har bir tadbirkorning eng asosiy vazifalardan biri bo’lib qolmoqda. Mamlakatimiz bozor iqtisodiyotiga o’tish munosabati bilan tadbirkorlikka keng yo’l ochib berilganligi, yurtimizda  faoliyat ko’rsatayotgan ko’plab firma va korxona uchun, ishlab chiqarishni boshqarish, mahsulot sotish yo’llarini, maqsad va vazifalarini marketing asosida tashkil etishi uchun sharoitlar yaratildi.

 

Nazorat va mulohaza uchun savollar:

 

1. Marketing tushunchasini mazmuni nimadan iborat?
2. Marketing tushunchasini tadbirkorlik tushunchasi bilan bog’liqligi va farqi nimadan iborat?
3. Marketingni maqsadi nimadan iborat?
4. Marketingni maqsadi nimada?
5. Bozorni segmentlash deganda nimani tushunasiz?
6. Bozorni segmentlashning qanday turlarini bilasiz?
7. Maqsadli segmentni tanlash deganda nimani tushunasiz?
8. Marketing tadqiqotlari qanday tashkil etiladi?
9. Marketing tadqiqotlarining qanday turlarini bilasiz?

10.  Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatida marketing dasturini ishlab chiqish ketma-ketligi nimadan iborat?

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

8-MAVZU. TADBIRKORLIK FAOLIYATINI REJALASHTIRISH

 

Reja:

 

1. Tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishda biznes rejaning axamiyati, moxiyati va mazmuni
2. Yangi korxonani boshqarish
3. Kichik korxonalar faoliyatini iqtisodiy tahlil qilish asoslari

 

 

1. Tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishda biznes rejaning axamiyati, moxiyati va mazmuni

 

Texnik-iqtisodiy asoslash. Ishlab chiqarish faoliyati bilan bog’liq korxonani tashkil etishda korxonaning texnik-iqtisodiy asoslanishini ishlab chiqish maqsadga muvofiqdir. Texnik-iqtisodiy asoslashga quyidagilarni kiritish lozim:

1.   Ishlab chiqarishga mo’ljallangan tovarlarga talabni tahlil qilish.

2.                   Ishlab chiqarish ko’rsatkichlari:

a)     talab qilinuvchi konstruktorlik, texnologik va boshqa hujjatlarning mavjudligi;

b)     ishlab chiqarish dasturi;

v)     dasturni bajarish zarur mashina, asbob-uskuna va jihozlarning mavjudligi;

g)     ishlab chiqarish quvvatlari mavjudligi yoki ularning loyihasi;

d)    asosiy ishlab chiqarish fondlarining mavjudligi;

e)    ayrim turdagi mahsulot yoki xizmatlarning samaradorligi;

yo)   amortizastiya to’lovlarining miqdori.

3.     Moliyaviy ko’rsatkichlar:

a)    mahsulot sotish yoki xizmat ko’rsatishdan olinishi mo’ljallangan daromad;

b)     moddiy va unga tenglashtirilgan boshqa sarf-xarajatlar;

v)     byudjetga o’tkaziladigan to’lovlar;

g)     sof daromad;

d)    ish haqi jamg’armasi;

g)  tashkil etilayotgan boshqa jamg’armalar miqdori.

4.     Ijtimoiy ko’rsatkichlar:

a)     ishchilarning taxminiy soni;

b)     kutilayotgan ish haqi miqdori;

v)     bir ishchiga to’g’ri kelayotgan sotish miqdori;

g)   nogironlar va pensionerlar mehnatidan foydalanish imkoniyati.

 

Biznes-rejaning mazmuni. Korxona faoliyatini muvaffaqiyatli olib borishda biznes-reja muhim rol o’ynaydi. Biznes-rejaning tuzilishi va mazmuni qat’iyan chegaralanmagan. Fikrimizcha, etti bo’limdan iborat biznes-reja eng maqbuldir (1-rasm).

Ushbu biznes-rejani batafsil ko’rib chiqamiz:

Birinchi bo’lim. Biznes-rejada «Tadbirkorlik faoliyatining maqsadi va vazifalari» markaziy o’rinni egallaydi.

 

 

 

 

 

 

 

 

1-rasm. Tadbirkorlik faoliyatining biznes-rejasi

 

Tadbirkorlik biznesining asosiy maqsadi foyda olishdir. Rejalashtirilayotgan bitimni amalga oshirish oldidan katta mablag’ sarflash va shu mablag’ qancha foyda keltirishini hisoblab chiqish lozim. Bunda va umuman, biz­nes-reja tuzishda vaqt omilini doimo hisobga olish kerak. Boshqacha qilib aytganda, keladigan foyda vaqtga qarab qanday taqsimlanadi va inflyastiyaga nisbatan uning samarador­ligi qanday bo’lishlishini hisoblab chiqish lozim.

Biznes-loyihani amalga oshirishdan avval shuni e’tiborga olish kerakki, olinadigan foyda omonat bankka qo’yilgan shu miqdordagi mablag’ keltiradigan foizdan ko’p bo’lishini ta’minlashi lozim.

Biznes-reja tuzuvchilarning diqqat markazida, markaziy, ustuvor masaladan tashqari, boshqa maqsad va vazifalar ham turishi kerak. Masalan, ijtimoiy maqsadlar, tadbirkorlik maqomini ko’tarish, maxsus maqsad va vazifalar, homiylik tadbirlari va boshqalar.

Ikkinchi bo’lim. «Biznes-rejaning umumiy xulosasi, asosiy parametr va ko’rsatkichlari» umumlashtiruvchi xususiyatga ega bo’lib, biznes-reja asosiy g’oya va mazmunining qisqacha ko’rinishidir. U rejani ishlab chiqish jarayonida yaratilib, aniqlanadi va biznes-rejani tuzgandan keyin yakunlanadi.

Umumlashtiruvchi bo’limda quyidagilar taqdim etiladi: bosh maq-sadning loyihasi (bitim); ishlab chiqariladigan mahsulot, tuzilayotgan reja yakunining qisqacha tavsifi va ularning o’zaro farqi; qo’yilgan maqsadlarga erishish yo’l va usullari; loyihani amalga oshirish muddatlari; uni amalga oshirish bilan bog’liq sarf-xarajatlar; kutilayotgan samara va natija; olingan foydani qo’llash sohasi.

Umumlashgan natija ko’rsatkichlari: umumiy yakunlovchi ko’rsatkichlar (ishlab chiqarish hajmlari, mahsulotning sotilishi, xizmatlarning ko’rsatilishi; sotishdan tushgan mablag’; shaxsiy va zayom sifatida olingan vositalar (samaradorlik); maxsus ko’rsatkichlar (sotilayotgan tovar va ko’rsatilayotgan xizmatlar sifati, ularning o’ziga xos xususiyati, iste’molchilarnint talabi va didini qoniqtirishi; qilingan xarajatlarning qoplanishi; tavakkalning past darajaliligi; rejalashtirilayotgan natijani olish kafolati).

Uchinchi bo’lim. «Tadbirkorning iste’molchiga taqdim qilayotgan mahsulot, tovar va xizmatlarning tavsifi» deb nomlanib, unda quyidagilar taqdim etiladi: tadbirkor ishlab chiqargan mahsulot ko’rsatkichlari yoki uning tavsifi: ta’rifi, modeli, sur’ati va boshqalar; ishbilarmon ishlab chiqargan tovar iste’molchilari va u qoniqtirmoqchi bo’lgan iste’mollar (xaridorning tovarni sotib olishga qodirligi haqida bashorat; tovar sotib oluvchi hudud, aholi guruhi, tashkilotlar haqida ma’lumot; tovarlarni ma’lum vaqt doirasida iste’mol qilishi haqida ma’lumot, tovarga nisbatan talabga ta’sir etuvchi omillar); ishlab chiqarilgan tovarning sotish narxini bashorat qilish.

To’rtinchi bo’lim. «Bozor kon’yunkturasi, talab va sotuv hajmining tahlili» bo’limida talabni o’rganish va narxlarni bashorat qilishning davomi bo’lib, bu bo’limda ishlab chiqarishning hajmi va tovarning sotilishi vaqt mobaynida belgilab beriladi.

Biznes-rejani tayyorlash jarayonida bozorning tadqiqoti, tahlili va baholanishi bir tomondan, oldindan taxmin qilishga asoslansa, ikkinchi tomondan, bo’lajak xaridor yoki savdo tashkiloti bilan bo’lgan dastlabki bitimga tayanadi.

Loyihalarning o’lchami va muddatiga qarab, turli xil sharoitlar yuzaga keladi. Kichik va qisqa muddatli loyihalar amalga oshirilganda mahsulot iste’molchilari doirasini aniqlash mumkin. Bu esa, o’z navbatida, sotuv hajmi haqida xulosa chiqarish imkonini beradi.

Bozorga tahliliy baho berish bilan birga, biznes-reja bozorni marketing va boshqa faoliyat turlari bilan jadallashtirish yo’llarini ham belgilab berishi lozim.

Ushbu bo’limni ishlab chiqishda boshqa ishbilarmonlar mavjudligi, raqobatchilar, ularning imkoniyati va qobiliyati, shuningdek narx siyosatini bilish lozim. Bundan tashqari, biznes-rejaga raqobatni hisobga olgan holda tovarning sotilish hajmi kiritiladi.

Beshinchi bo’lim. «Harakat dasturi va tashkiliy chora-tadbirlar» bo’lib, bu bo’limning mazmuni aksariyat hollarda tadbirkorlik turiga (ishlab chiqarish, tijorat, moliya) bog’liq. Ishbi­larmonlik harakat dasturi quyidagilarni o’z ichiga oladi: a) marketing harakatlari (reklama, sotish bozorini aniqlash, iste’molchilar bilan aloqa bog’lash, ularning talabini hisobga olish); b) mahsulotni ishlab chiqarish; v) tovarlarni sotib olish, saqlash, tashish, sotish (asosan, tijorat tadbirkorligiga oid); g) tovarni sotish jarayoni va sotgandan keyin xaridorga xizmat ko’rsatish.

Tashkiliy tadbirlar dasturiy harakatlarning uzviy qismi bo’lib, biznes-reja bajarilishining boshqaruv uslubi; loyiha boshqaruvining tashkiliy tuzilmalarini; ijro etuvchi harakatlarni muvofiqlashtirish uslubini qamrab oladi. Mehnat haqining maxsus shaklini o’rnatish, rag’batlantirish, kadrlarni tanlab olish, ularni tayyorlash, hisob, nazorat ishlari tashkiliy tadbirlarga kiradi.

Oltinchi bo’lim. «Bitimning resursli ta’minoti». Bu bo’limda tadbirkorlik loyihasini amalga oshirish uchun zarur resurslar turi va hajmi, resurslarni olish manbai va uslubi haqida ma’lumotlar beriladi.

Resursli ta’minot quyidagilarni qamrab oladi: moddiy resurslar (materiallar, yarim tayyor mahsulotlar, xomashyo, energiya, inshootlar, asbob-uskunalar va boshqalar); mehnat resurslari; moliyaviy resurslar (joriy pul mablag’lari, ka­pital qo’yilmalar, kreditlar, qimmatbaho qog’ozlar); axborot resurslari (statistik, ilmiy-texnik axborot).

Ettinchi bo’lim. «Bitimning samaradorligi». Bu bo’lim biznes-rejaning yakunlovchi qismi bo’lib, unda tadbirkorlik faoliyati samaradorligining umumiy tafsiloti beriladi. Samaradorlikning umumiy ko’rsatkichlari orasida foyda va rentabellik ko’rsatkichlari ustuvor mavqega ega. Bundan tashqari, ijtimoiy va ilmiy-texnikaviy samaradorlik (yangi ilmiy natijalarni qo’lga kiritish) ham hisobga olinadi. Ushbu bo’limda ishbilarmonlik faoliyatining uzoq muddatli faoliyatini tahlil qilish maqsadga muvofiqdir.

Loyihalarni asoslash jahon amaliyotida mablag’larning qo’yilishi haqidagi qarorni tayyorlashda bir necha umumiy ko’rsatkichlar qo’llaniladi. Ular quyidagilardan iborat:

- sof joriy qiymat;

- rentabellik;

- samaradorlikning ichki koeffistienti;

- kapital qo’yilmalarning qaytarilish davri;

- pulning maksimal sarf-xarajati;

- zararsizlik me’yorlari.

Sof joriy qiymat ba’zida iqtisodiy integral samara deb ham ataladi. Loyihani amalga oshirish vaqtida mahsulot sotishdan olingan umumiy daromaddan shu vaqt davrida ketgan barcha sarf-xarajatlar ayirmasiga sof joriy qiymat deyiladi.

Rentabellik foydaning kapital qo’yilmalar yoki aksti­oner kapitaliga nisbati shaklida aniqlanadi. Tadbirkorlik loyihasini amalga oshirishda rentabellik har bir yilga hisoblab chiqiladi. Bu erda soliqlar hisobga olinadi.

Integral samaradorlikni nolga tenglashtiruvchi rentabellikning dastlabki sath mazmuni samaradorlikning ichki koeffistienti hisoblanadi. Agar samaradorlikning ichki koeffistienti dastlabki sath mazmunidan past bo’lmasa, loyiha samarali hisoblanadi.

Kapital qo’yilmalarning qaytarilish davri. Bu ko’rsatkich kapital qo’yilmalarning o’z-o’zini qoplash muddati sifatida amalda keng qo’llaniladi. Bu davrda funkstional-ma’muriy zararlar hisobdan chiqarilgandan keyin asosiy kapital qo’yilmalar qoplanadi.

Pulning maksimal sarf-xarajati. Bu sof joriy qiymatning eng katta salbiy moliyalashtirish o’lchamlarini aks ettiradi va sarf-xarajatlarni qoplash manbalari bilan bog’lanishi lozim.

Zararsizlik me’yorlari. Bu ishlab chiqarilayotgan mahsulot partiyalarining minimal o’lchovi, «nol daromad» oli­nadi, ya’ni sotuvdan kelgan daromad ishlab chiqarishdagi xarajatga teng bo’ladi.

G’arb mamlakatlari banklaridan kredit olishda biznes-rejaning boshqacha tuzilmasi qo’llaniladi. Bu holatda biznes-reja quyidagi bo’limlarni o’z ichiga oladi:

Kirish va umumiy ma’lumot. Bu bo’limda yuridik shakl ko’rsatiladi, korxona faoliyati tarixi va muhim tadbirlarning kisqacha ta’rifi beriladi.

3.              Korxona faoliyatini baholash. Bu erda korxonaning ba’zi muhim xususiyatlari ko’rsatiladi, ya’ni uning bozorda egallagan o’rni, mavqei, sotuv tizimi va boshqalar.

4.              Mahsulotni va sotish bozorini ta’riflash.

5.              Tadqiqotlar va ishlanmalar. Bu bo’limda tadqiqotlar, dastur va tashabbuslarning asosiy yo’nalishlari aks ettiriladi.

6.      Korxonaning ishlab chiqarish quvvati. Korxo­naning ishlab chiqarish holati, ishlab chiqarish quvvatlarining holati ta’riflanadi.

7.              Xodimlar va mehnat munosabatlari.

8.              Tashkil etish va boshqarish. Umumiy-tashkiliy ko’rsatkichlardan tashqari, oliy lavozimli shaxslar va rahbar xodimlarining qisqacha biografik ma’lumotlari beriladi.

9.              Yuridik ma’lumotlar. Ishlab chiqarish faoliyati bilan bog’liq o’tmishdagi hamda hozirgi sud va arbitraj ishlari qisqa­cha ta’riflanadi.

10.       Moliyaviy ma’lumotlar. Keyingi 5 yil ichidagi moliyaviy hisobotlar ko’rib chiqiladi. 5 yillik istiqbolli moliyaviy ahvol ta’riflanadi.

11.  Likvidlik. Qarzlar, aylanma mablag’lar holatining tahlili, kompaniyaning soliqlari, qarzlari ko’rsatiladi.

12.   Shartnomalar. Korxona ishtirok etgan barcha shartnoma va bitimlar ta’rifi beriladi.

13.   Buxgalteriyaning boshqa hisob-kitoblari. Ro’yxatga olinmagan mulk (kvartira, mehmonxona, shifoxona, profi­laktoriy va boshqa-lar)ning qisqacha bayoni beriladi.

Bundan ham qisqacha biznes-rejaning chizmasi G.Berl tomonidan taqdim etilgan.[14]  U quyidagi bo’limlardan iborat:

Shaxsiy vositalar. Bu erda ish asoschisi, uning hamkorlari, oila a’zolarining qo’shgan shaxsiy hissasi ko’rsatiladi.

Biznesning ta’rifi. Firmaning miqdoriy ko’rsatkichlari, tashkiliy-huquqiy shakli, joyi, manzili va ishlovchilar sonini ko’rsatish lozim. Ishlab chiqarilmoqchi yoki bajarilmoqchi bo’lgan tovar va xizmatlar, korxonaning qisqacha tarixi, istiqboli, marketing hududi, iste’molchi va ta’minotchilarni ko’rsatish lozim.

Boshqaruv. Har bir mulk egalari va korxonaning boshqa boshqaruvchilarining ma’lumoti, tajribasi haqidagi ma’lumotni o’z ichiga oladi.

Korxonaning moliyaviy istiqboli va ko’rsatkichlari. Agar korxona yangi tashkil etilgan bo’lsa, unda korxona egasining shaxsiy kapitalini ko’rsatish, rejali balans tuzish, istiqbolini baholash keltirilishi lozim. Shu bilan birga kutilmagan sarf-xarajatlar uchun muayyan mablag’larni ajratib qo’yish kerak. Agar korxona jamoasi harakatda bo’lsa, unda oxirgi ikki-uch yil ichidagi daromad va zararlar haqida balansli hisobot va bugungi holati haqidagi ma’lumotni taqdim etish lozim.

Ko’rsatilgan beshta bo’lim uchun 11 yordamchi shakl tuziladi.

    1-shakl. Qarz olish uchun berilgan arizaning maqsadi va uning asoslanishi.

   2-shakl. Shaxsiy moliyaviy deklarastiya.

   3-shakl. Korxonaning batafsil ta’rifi.

   4-shakl. Bozorning tahlili.

   5-shakl. Raqobatchilar.

   6-shakl. Korxonaning joylashtirilishi.

   7-shakl. Korxonaning xodimlari.

   8-shakl. Boshqaruv.

   9-shakl. Tashkil etilayotgan yoki kengaytirilayotgan korxona uchun moliyaviy ma’lumot.

   10-shakl. Harakatdagi korxonani sotib olish uchun moliyaviy ma’lumot.

   11-shakl. Rahbar uchun qiskacha xulosa.

Qator xorij mualliflari biznes-rejaning rasmiylashtirilishi shakliga e’tiborni qaratmoqdalar. Qog’oz, papka, yozuv, varaqlarning sifati, ya’ni tashqi ko’rinishi hujjatni o’kiyotganda ma’lum taassurot qoldirishi mumkin. Xatosiz, toza yozilgan hujjat ishonch va hurmat uyg’otadi.

G. Berl AQSh turli shtatlarining to’qqiz rayonlari tadbirkor boshqaruvchilarining tresti hisoblanmish ishbilarmonlar forumi ma’qullagan namunali biznes-rejaning ta’rifini keltiradi. Bu quyidagilardan iborat: Hajmi 40 betgacha. Spiral mahkamlagich bilan mahkamlangan. Muqovada kompaniyaning nomi yozilgan. Titul varag’ida esa kompaniyaning nomi va manzili yozilgan. Reja ikki betda yozilgan kompaniyaning bugungi operastiya va rejalari haqidagi qisqacha axborotdan boshlanadi. Bo’linmalarning nomlari ilova qilingan. Matnda etakchi xodim va investorlar haqida batafsil ma’lumotlar berilgan. Buxgalteriya hisoboti bo’yicha maslahatchilarning va maslahatchi-yuristlarning taqrizlari keltiriladi.

Biznes-rejani ishlab chiqishda undagi bo’limlar ta’rifi qisqa, tushunarli bo’lishiga alohida e’tibor berish lozim. Chunki bular biznes-rejaga qiziquvchi shaxs yoki bank xodimining undagi materiallarni o’qish-o’qimasligini belgilab beradi. Xulosa qisqa bo’lib, biznes-rejaning barcha bo’limlarini qamrab olishi lozim. Xulosada quyidagi ma’lumotlar mavjud bo’lishi tavsiya etiladi:

- korxonaning nomi, uning yuridik manzili;

- aloqa qilish uchun shaxs, uning telefoni;

- biznes turi;

- kerakli qarz;

- qarzning maqsadi;

- mavjud aktivlar;

- mahsulot va bozor (mahsulotning qisqacha ta’rifi, uning real sotish imkoniyatlari);

- boshqaruv (asosiy mulk egasi va uning yordamchilari ta’rifi);

- moliyaviy rejalar;

- sotish va daromad hajmining o’sish imkoniyatlari ko’rsatiladi.

 

2. Yangi korxonani boshqarish

 

Korxona (firma)ning rivojlanish bosqichlari. Faoliyatining dastlabki bosqichlarida ishbilarmon qator muammolarga duch keladi. Shulardan biri o’z xo’jalik yuritish maqomiga ega bo’lishidir. Shu bilan birga ishbilarmon bozor holati, talab va taklifni o’rganishi lozim. Bundan tashqari, oldida qanday to’siq va chegaralar uchrashi, qanday imtiyozlar olishi mumkinligini bilishi zarur. Shu tariqa investistiya kiritishning umumiy shartlari belgilanadi.

Bunday ma’lumotlar ochiq va ular matbuotda, statistik axborotlarda, qonunchilik hujjatlarida mavjuddir. Mutasaddi shaxslardan ham bunday ma’lumotlarni olish mumkin.

Ishbilar­mon xo’jalik yuritish yo’nalishini aniqlab olgach, o’z korxonasining ixtisoslanishini belgilaydi. Buning uchun bo’lajak iste’molchilarning imkoniyatini aniqlash, raqobatchilar haqida barcha ma’lumotlarga ega bo’lishi lozim.

Faoliyat shakli, ya’ni individual yoki jamoa ishbilarmonligidan birini tanlash muhim ahamiyat kasb etadi. In­dividual shakl tanlaganda ishbilarmon ixtiyoriy ravishda tavakkalga qo’l uradi. Ish muvaffaqiyatsiz tugaganda mulkdor korxona majburiyati uchun o’zi javob beradi va o’z mulki hisobidan zararni qoplaydi.

Jamoa shakli tanlanganda ishbilarmon mas’uliyatni kor­xonaning boshqa ishtirokchilari bilan bo’lishadi. Ushbu shakl qo’llanganda tavakkal kamayadi, bundan tashqari, qo’shimcha resurslarni jalb etish mumkin bo’ladi.

Keyingi bosqichda ishlab chiqarish bazasi shakllanadi. Ishbilarmon ishlab chiqarish va omborxona, asbob-uskunalarni ijaraga olishi, xomashyo va materiallar, yarim tayyor mahsulotlar, tublash qismlarini sotib olishi, ishchi kuchini jalb etishi kerak. Korxona asbob-uskunalarni ishlab chiqaruvchilar, xomashyo va materiallar ta’minotchilari, vositachi firmalar bilan munosabat o’rnatadi. Kerakli ishchilarni mehnat birjalari, e’lonlar yordamida jalb etishi mumkin.

Moliyaviy vositalarni jalb qilish muhim bosqichlardan hisoblanadi. Faoliyatining dastlabki paytlarida ishbilarmonning ishni boshlashi uchun moddiy mablag’lari etarlicha bo’lmaydi. Pul mablag’lari kamchiligini akstiyalarni chiqa­rish, ya’ni korxona kapitali va daromadiga huquqni qisman boshqalarga berish, tijorat banklaridan qarzlar olish yo’li bilan bartaraf etishi mumkin. Bunda korxona ak­stiya yoki qarz majburiyatlarini sotib oluvchi yuridik va jismoniy shaxslar, tijorat banklari bilan o’zaro aloqa qila boshlaydi. Bank kreditlari qisqa muddatli, o’rta muddatli va uzoq muddatli bo’lishi mumkin. Bozor munosabatlariga o’tish jarayonida banklar tomonidan qisqa muddatli kredit berish shakli keng qo’llanilmoqda.

Banklarning korxonalarga kredit berishi turli sug’urta operastiyalari bilan bog’liqdir. Inshoot, moddiy zaxiralar va korxonaga qarashli boshqa mulklar sug’urta qilinishi mumkin. Bu hollarda korxonalar sug’urta kompaniyalar bilan munosabat o’rnatadi.

Akstiya, obligastiya va boshqa qimmatbaho qog’ozlarni sotib olish yoki ularni sotishda korxonalar jamg’arma bozori, ya’ni qimmatbaho qog’ozlar bozoriga murojaat etadi. Korxona aloqa qilayotgan tashkilotlar soni juda ko’p bo’ladi. Ular ichida turli xil fond birjalari, kredit-moliya institutlari, investistion jamg’armalar, individual investorlar etakchi o’rinni egallaydilar.

Korxonaning boshqaruv organini tashkil etish. Yangi tashkil etilgan korxonaning asosiy muammolaridan biri faoliyatli organizmni bunyod etishdir. Uning doirasida ishchilar o’z faoliyat maqsadlari va unga erishish yo’llarini aniq anglashlari lozim. Agar yangi tashkil etilgan korxona yaxshi ishlaydigan va yaxshi boshqariladigan ishlab chiqarishga aylanmasa, u tanazzulga duch kelib, jalb etilgan katta kapital ham, mahsulotning yuqori sifati ham, hatto unga ta­lab ham yordam bermaydi.

Nyu-York universiteti Biznes maktabining professori Piter Drukerning fikricha, yangi korxonadagi boshqaruv quyidagilarni talab qiladi:

- bozorda diqqatni biror narsaga qaratishi;

- naqd pullarni rejalashtirish va tartiblashtirish bilan bog’liq jarayonlar rivojini oldindan ko’ra bilishni;

- oliy boshqaruv bo’g’inini unga muhtojlikdan oldin tuzishni.

Agar mahsulot muayyan maqsadlarda uchun foydalanishga mo’ljallab chiqarilgan bo’lsa, u bozorda o’z o’rnini topadi. Shu bilan birga, kiritilayotgan yangiliklar yangi turdagi bozorlarni shakllantiradi. Masalan, ko’p yil mobaynida barcha ishlarda nusxa ko’chirish qo’llanilmas edi. «Kseroks» firmasi nusxa ko’chirish apparatini ixtiro qilib, bozorga chiqargandan keyin nafaqat AQSh, balki dunyoning boshqa mamlakatlarida ham ushbu yangilik juda keng tarqalib ketdi.

Shuni ta’kidlash kerakki, «bozorni o’rganish» atamasi dinamik jarayon tushunchasi bilan bog’liqdir. P.Druker «Yunivem» kompaniyasi bilan bog’liq bir misolni keltiradi. Taxminan 1950 yillarda bozorni ilmiy tahlil qilish asosida 2000 yilga kelib, kompyuterlar soni 1 mingga etadi, degan faraz qilingan. Lekin 1984 yilning o’zidayoq 1 milliondan ortiq kompyuter sotilgan edi. O’sha davrda o’tkazilgan tadqiqotlarda kompyuterlar faqat jiddiy ilmiy ish olib borish uchun qo’llaniladi, degan fikr ustuvor edi. Shu voqea «Kseroks» kompaniyasi bilan ham sodir bo’ldi. Chunki o’tkazilgan tadqiqotlarda poligrafiya korxonalari nusxalash avtomatlariga muhtoj emas, degan fikr asosiy o’rin egallagan edi. Lekin hech kim bu asboblar idora, maktab, universitet, kollejlarga ham kerak bo’ladi, deb o’ylamagan.

Bundan shunday xulosa chiqarish mumkinki, yangi korxona tashkil etilganda uning mahsuloti yoki xizmati rejalashtirilmagan bozorlarda yangi iste’molchilarini to­padi. Faqat an’anaviy qotib qolgan ishbilarmonlik dunyoqarashni o’zgartirish kerak, xolos. Agar ma’lum maqsad uchun chiqarilayotgan mahsulotga yangi iste’molchilar tomonidan qiziqish bildirilsa, kompaniya shu qiziqishga jiddiy e’tibor berib, tahlil qilib chiqishi lozim.

Agar bozordan uzilish yangi korxonalar uchun dastlabki vaqtda «kasallik» bo’lsa, moliyaviy omil, ya’ni noto’g’ri moliyaviy siyosat olib borish bunday korxonalar taraqqiyotining keyingi bosqichlarida jiddiy xavf tug’diradi. Muammo shundan iboratki, ishbilarmonlar yangi korxonalarni tashkil etganda, birinchi navbatda, katta daromad olishga intiladi. Le­kin dastlabki vaqtda, asosiy e’tiborni ishlab chiqarish, rivojlanish, faoliyat, pul oqimini tartiblashtirish uchun moliyalashtirish manbaini topish lozim. Yangi korxona qo’shimcha kapital bilan ta’minlangandagina rivojlanishi mumkin, ya’ni ishbilarmonlik moliya boshqaruvisiz bo’lmaydi.

Korxonaning rivojlanishi va muvaffaqiyatida oliy boshqaruv tizimi yoki maxsus boshqaruv guruhi tuzish muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu guruh ishni o’z korxonasining ishlab chiqarish xo’jalik faoliyatini tahlil qilishdan boshlashi lozim. Ular korxona muvaffaqiyatini belgilab beruvchi yo’nalishlarni aniqlab, maqsad va vazifalarini belgilashi zarur. Korxona rahbari o’z xodimlari bilan hamkorlik qilib, talabni bo’shashtirmasdan, ularga ishonch bildirib, faoliyat yuriishi lozim. Rahbar doimo etakchi bo’lishi kerak.

O’z kuch va qobiliyatini samarali ishlatish sohalarini aniqlash yangi korxonaning boshqaruv omillaridan biridir. Yangi korxona rivojlanib, taraqqiy etishi bilan birga tadbirkorlarning vazifalari ham o’zgarib boradi. Ko’p ishbilarmonlar sodir bo’layotgan o’zgarishlarni doimo anglay ololmay, yangi sharoitda nima qilishini bilmay qoladilar. Mana shu sharoitda tadbirkor o’ziga: «Mening qobiliyatim va qiziqishim nimalarga moyil?», «Qaysi ishda men o’zimni ko’rsata olaman?», «Korxonaning qaysi bir ish yo’nalishida men foyda keltiraman?» kabi savollar berib, tegishli qaror qabul qilishi muhim ahamiyatga ega.

Masalan, «Polaroid» fotokamerasining ixtirochisi Ed­vin Lend o’z kompaniyasiga 13 yil rahbarlik qilgan. Uning rahbarligida kompaniya nihoyatda tez rivojlanib ketgan. Sharoitni tahlil kilgach, E. Lend ma’lum vaqtdan keyin o’zi kompaniyaga rahbarlik qilolmasligi, bu ishni pro­fessional mutaxassislar boshqarishi kerakligini tushundi. O’zi esa ilmiy izlanishlar bilan shug’ullana boshladi, ya’ni ko’proq samara keltiradigan sohada faoliyat yuritishga o’tib ketdi. E. Lend o’ziga laboratoriya qurib, kompaniyada olib boriladigan fundamental tadqiqotlarni boshqardi, firmaning tezkor boshqaruvini maxsus tayyorlangan mutaxassislarga topshirdi. Bu kabi misollar ishbilarmonlik sohasida talaygina.

Franchayzingning mohiyati va ustuvorligi. Oxirgi yillari imtiyozli tadbirkorlikda franchayzing keng qo’llanila boshladi. Ishbilarmonlikning ushbu shaklida franchayzer (odatda, yirik bosh kompaniya) kichik firma yoki biznesmenni belgilangan ma’lum hududda tovar, reklama xizmati, biznes texnologiyalari bilan ta’minlashni o’z zimmasiga oladi.

Buning evaziga firma (franchayzi) kompaniyaga (franchayzerga) menejment va marketing sohasida xizmat ko’rsatish va shu kom­paniyaga o’zining ma’lum kapitalini qo’yish majburiyatini oladi. Odatda, franchayzing faqat kompaniya – franchayzer bi­lan ish olib borish majburiyatini olib, biznesda uning ko’rsatmalariga bo’ysunishga harakat qiladi.

Franchayzi korxonasi franchayzer tomonidan tashkil qilingan tizimning bir qismi sifatida faoliyat yuritadi. Hozirgi vaqtda AQShda yarim milliondan ortiq korxona imtiyozli ishbilarmon faoliyati bilan shug’ullanadi. Ularning ulushi mustaqil korxonalarga nisbatan oshib bormoqda.

Franchayzingni yoymoq uchun yirik firma egalari vaqt-vaqti bilan ko’rgazma o’tkazishadi. Bundan maqsad kishilarni imtiyozli ishbilarmonlik bilan shug’ullanishga jalb etishdan iborat.

Ishbilarmonlikning bu turi yoqilg’i quyish shoxobchalari (32%), engil va yuk mashinalari bilan savdo-sotiq qilish (6%), restoran va ovqatlanishda tez xizmat ko’rsatish (7%) biznesida keng quloch yoygan.

Franchayzingning asosiy ustuvorligi bitim tuzgan korxonalarning aniq ixtisoslashishidir. Yirik firmaning ko’mak berishi franchayzingni tijorat tavakkalini kamaytiradi. Bosh firma o’qitish ishlari olib boradi va franchayzi-korxona ish faoliyatini doimo nazorat qilib turadi.

Shu bilan birga tizim ba’zi kamchiliklardan xoli emas. Uning eng asosiy kamchiligi qisman mustaqillikni yo’qotishdir. Franchayzi korxonasi bosh firma bilan yuridik bitim orqali bog’langan bo’lib, uning qonun-qoidalari talabiga bo’ysunadi, franchayzer kompaniyasining ko’rsatmalarida bayon etilgan biznesni olib borish uslublariga rioya qiladi. Bu esa, o’z navbatida, tashabbuskorlikni yo’qotishga olib keladi.

 

3. Kichik korxonalar faoliyatini iqtisodiy tahlil

qilish asoslari

 

Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxona va tashkilotlar faoliyat yuritishlarini mablag’ bilan ta’minlash iqtisodiy muammolardan biri bo’lib, katta tavakkalchilikni talab etadi. Sarflangan mablag’larni qaytarish, qoplash muddati qanchalik uzoq bo’lsa, bu xavf darajasi ham shunchalik oshib bo­radi. Chunki, bu muddat ichida bozor kon’yunkturasi ham, narx-navolar ham, ish haqi to’lovlari ham zimdan oshib boradi. Shuning uchun, iqtisodiyot barqaror bo’lmagan sharoitlarda (ayniqsa, bu holat nafaqat ayrim tovar bozori, balki butun mamlakatga xos bo’lsa) xarajatlari tezroq qoplanadigan samarali loyihalarga mablag’ sarflash maqsadga muvofiqdir.

Bunday yondashuv fan-texnika taraqqiyotining sur’ati eng yuqori bo’lgan va yangi texnologiya yoki mahsulotlarning kirib kelishi oldingi investistiyalarni tezda qadrsizlantirib yuborishi mumkin bo’lgan tarmoqlar uchun juda muhimdir. Bun­dan tashqari, pulni oluvchi etarli obro’ga ega bo’lmasa va mablag’ egasi uzoq muddatga unga pulni ishonishni xohlamasa ham mablag’ning o’zini qoplash muddatiga qarab ish ko’riladi.

Misol tariqasida, «Jahongir» kichik korxonasining mablag’ bilan ta’minlanish va uni o’zlashtirish tartibini ko’rib chiqamiz. Korxona ixtiyorida o’zlashtirish uchun 120 ming so’mlik xomashyo resurslari va tayyor mahsulotlar mavjud. Mazkur resurslardan foydalanish natijasida korxona 35 ming so’m daromad olishni ko’zda tutmoqda. Shu asnoda korxona rivojlanish fondidan ajratilgan pullar va bankdan olingan kreditlarni 4 yildan kechiktirmasdan qaytarishi rejalashtirilgan. Xo’sh, ushbu loyiha talabni qondira oladimi?

Buning uchun quyidagi hisob-kitoblarni amalga oshiramiz.

Korxona xarajatlarini qoplash muddati quyidagi formula orqali hisoblanadi:

 

 

Mazkur hisob-kitobdan ko’rinadiki, hisoblab chiqilgan xarajatlarning qoplanish muddati belgilangan muddatdan ancha kam (8 oyga). Demak, investistiya ajratishning ushbu varianti qulaydir.

Ammo amalda pul daromadlari har yili har xil bo’ladi. Odatda, ular ish boshida kamroq bo’lib, keyinchalik o’sib borishi mumkin (agar loyiha biror-bir aniq maqsadni ko’zlagan bo’lsa va ishlab chiqaradigan mahsulot xaridorgir bo’lsa). Bunday holatda xarajatlarni qoplash muddati ancha boshqacha bo’ladi.

Faraz kilaylik, investistiya miqdori misolimizdagi kabi bo’lib, yillar bo’yicha ko’zda tutiladigan tushumlar quyidagicha bo’lsin:

birinchi yilda – 25 ming so’m;

ikkinchi yilda – 35 ming so’m;

uchinchi yilda – 48 ming so’m;

to’rtinchi yilda – 54 ming so’m.

Bulardan ko’rinadiki, 3 yilda daromadlar hajmi 108 ming so’mni tashkil etadi. Demak, investistiyaning to’liq qoplanishi uchun to’rtinchi yili davomida atigi 12 ming so’m talab etiladi. Bu summani to’rtinchi yilda ko’zda tutilgan daromadlar summasi (54 ming so’m) ga teng bo’lib, shu yil uchun xarajatlarning qoplanish muddati – 0,22 yilga ega bo’lamiz. Shunday qilib, xarajatlarni qoplash muddati 3,22 yilni (3,0 + 0,22) tashkil etadi.

Investistiyalarni tahlil qilishning bunday usuli oddiyligi va aniqligi bilan ajralib turadi. Uning qulayligi yana shundaki, agar investistiya yo’l qo’yiladigan muddatda qoplanishi nuqtai nazaridan baholanganda, u investistiya­ning qaltisligi haqida ham aniq tasavvurga ega bo’lishga yordam beradi. Shu boisdan, bunday hisob-kitob investistiyani baholashning eng mukammal usullariga foydali qo’shimcha bo’la oladi. Chunki ular, ko’pincha, kutilishi mumkin bo’lgan iqtisodiy inqiroz xavfini unchalik yaqqol ifodalay olmaydi.

Bu usulning ham o’ziga yarasha kamchilik va nuqsonlari bor, albatta. Birinchidan, u pulning vaqt davomida qiymat o’zgarishini hisobga olmaydi. Ikkinchidan, yuqorida keltirilgan formulada investistiya to’liq qoplangandan keyin tushadigan daromadlar ham ko’rsatilmagan. Zero, yangi fondlar undan keyin ham ishlatiladi. Shu sababli, ushbu kamchiliklarni hech bo’lmaganda qisman bartaraf etish uchun, xarajatlarni qoplash muddatini so’mning bugungi va kechagi qiymati o’rtasidagi farqni hisobga olgan holda qo’llash maqsadga muvofiqdir.

Pullar yoki sarflangan mablag’larning bugungi va kechagi qiymatlari o’rtasidagi farqni hisobga olish uchun investistiyalarning qoplanishi hisob-kitob qilinayotganda kelgusidagi daromadlar diskontlash koeffistientlariga ko’paytiriladi. Diskont koeffistientlari quyidagi formula orqali hisoblanadi:

 

Kd  = 1 / 1 + K*T ;              (2)

 

bu erda, Kd – diskont koeffistienti yoki pul qiymatining o’zgarish sur’ati (odatda, bank kreditlari bo’yicha o’rtacha foiz darajasida qo’llaniladi);

K – foiz stavkasi, %;

T – investistiya ajratilgandan boshlab o’tgan vaqt, yil;

Masalan, bank stavkasi 10% ga teng bo’lsa, uchinchi yil uchun diskontlash koeffistenti:

 

K =  1/ 1 + 0,1*3 = 0,769 ni tashkil etadi.

 

Bundan foydalanib, yuqorida ko’rib chiqqan misolimiz uchun investistiyaning qoplanish muddatini aniqlaymiz. Buning uchun (1) formuladan foydalanib, investistiyaning qoplanish davrida pul qiymatining farqini aniqlab olamiz.

 

 

Shunday qilib, bank stavkasi 10% bo’lgan holda, tashkil etadi. Jami bo’lib, uch yilda diskontlangan, ya’ni so’mning bugungi kundagi xarid qilish qobiliyatida ifodalangan daromadlar hajmi 88816 so’m (22728+29166+36922) ni tashkil etadi. Demak, firma bo’yicha investistiyaning to’liq summasini qoplash uchun firmaga 31184 (120000-88816) so’m etishmayapti. Endi, to’rtinchi yilda investistiya umumiy hajmining etishmayotgan qismini yanada aniqroq qilib hisoblab chiqishimiz mumkin. Demak, to’rtinchi yilda diskontlangan daromadlar:

1 / (1+0,1*4) = 0,7142;   54000x0,7142 = 38567 so’mni tashkil etadi.

Endi firma uchun investistiyaning etishmayotgan summasini (31184 so’m) hisoblab chiqilgan to’rtinchi yildagi in­vestistiya summasi (38567 so’m) ga bo’lib 0,81 ga ega bo’lamiz. Shunday qilib, firma investistiyalarining qoplanish muddati 4 yilni emas, balki 3,81 yilni tashkil etar ekan. Vaholanki, firma investistiya xarajatlarining ma’lum vaqt o’tishi bilan qiymati (tannarxi) ning o’zgarib borishini hisobga olmay amalga oshirgan oldingi hisob-kitoblarimizdagi muddat 3,22 ni tashkil etgan edi. Ammo belgilangan davrlardagi muddatlar ichida barcha omillarni hisobga olib, yanada aniqroq hisoblab chiqqan investistiyalarning qoplanish ko’rsatkichi ishlab chiqilayotgan loyiha uchun ajratilgan mablag’larning 4 yil muddatga zo’rg’a etishini ko’rsatdi.

Agar bank kreditlarining foizlari ham inflyastiya darajasini hisobga olib borsa, unda ushbu loyihani qabul qilish maqsadga muvofiq emasdir. Shuning uchun investistiyalashtirilayotgan loyihalarni ishlab chiqish davomida ko’zda tutilayotgan (iqtisodiy) omillardan tashqari, ko’zda tutilmagan (tabiiy, ijtimoiy, siyosiy) omillarni e’tiborga olgan holda bir necha variantlarini ishlab chiqishni taqozo etadi.

Bunday holatlarda mavjud barcha investistiyalash variantlarini investistiyalarning foydalilik darajalarini aniqlash orqali o’rganib chiqish tavsiya etiladi. Foydalilik ko’rsatkichi sifatida foydalilik koeffistienti deb ataluvchi kattalikdan foydalanish mumkin. U quyidagi formula yordamida hisoblanadi:

 

 

Ko’zda tutilgan daromadlar summasi bu investistiyalashti­rilayotgan mazkur loyihani amalga oshirish evaziga kelgusida olinadigan foyda hajmidir. Lekin u kelgusida kutilayotgan absolyut miqdorlarda emas, balki yuqorida ta’kidlanganidek, diskontlash koeffistientlari bilan to’g’rilangan holda yuzaga keladi. Boshqacha qilib aytganda, formulaning suratida so’mning bugungi qiymatida ifodalangan daromadlar summasi aks etadi.

Ko’rib chiqilayotgan investistiya loyihalarini amalga oshirish uchun sarflanadigan barcha xarajatlar hajmi ham xuddi shunday hisoblanadi. Bu hisob-kitoblar bir necha yildagi investistiya loyihalarini amalga oshirishga qaratilgan. Agar investistiyalashtirish qisqa muddatlarga (3 oy, 6 oy yoki 1 yilga) mo’ljallangan bo’lsa, bunday holda xarajatlar va daromadlarni diskontlashning hojati yo’q.

Foydalilik koeffistientiga asoslanib, agar koeffistient 1,00 dan yuqori yoki unga teng bo’lgan taqdirdagina investistiyalashtirilayotgan loyihalarni amalga oshirish maqsadga muvofiq. Ammo bu hisob-kitob ham etarli emas. Chunki, mablag’ bilan ta’minlash taqchilligi yuqori sharoitlarda foydalilik koeffistientlari yuqoriroq bo’lgan loyihalarni qo’llash afzaldir. Buni quyidagi misolda ko’rib chiqaylik. Deylik, ikkita investistion loyiha taqdim etilgan bo’lsin.

Birinchi loyiha bo’yicha xarajatlar hajmi 200 ming so’mni tashkil etib va bu jami 1 mln. so’m miqdorda diskontlangan daromad keltirishi ko’zda tutilgan. Bunda sof daromad 800 ming so’mni tashkil etadi.

Ikkinchi loyiha bo’yicha esa jami xarajatlar hajmi 50 ming so’mni talab etgan holda, diskontlangan daromadlar hajmi esa 450 ming so’mni tashkil etadi. Bunda sof daromad 400 ming so’mga tengdir, ya’ni birinchi loyihadan 2 marta kamdir.

Sizdagi mavjud mablag’ esa 200 ming so’mni tashkil etib, birinchi loyihani investistiyalashtirish imkoniyatiga egasiz. Xo’sh, bu maqsadga muvofiqmi?

Albatta, yo’q. Chunki, birinchi loyiha uchun foydalilik koeffistienti 5 ga (1 mln. so’m : 200 ming so’m), ikkinchi loyiha uchun esa 9 ga (450 ming so’m: 50 ming so’m) teng ekanligini hisoblab chiqish unchalik qiyin emas. Demak, agar 200 ming so’m mablag’ingizni foydalilik koeffistienti 9 ga yaqin bo’lgan bir nechta kichik loyihalarga sarf qilsangiz, natijada siz 1,6 mln. so’mga yaqin sof daromadga ega bo’lasiz. Bu esa birinchi loyiha daromadiga nisbatan 2 martaga ko’pdir.

Biroq hayotda foydalilik koeffistientlari bir xil bo’lgan bir nechta loyihalar bir vaqtning o’zida kamdan-kam xollardagina uchraydi. Bu koeffistientlar ko’pincha bir-biridan keskin farq qiladi. Shuning uchun qaysi loyihani tanlash masalasi hal qilinayotganda, avvalo, ularning foydalilik koeffistientlari kattaliklari bo’yicha, ya’ni ushbu koeffistientlar miqdorining kamayib borish tartibini ko’rsatuvchi sxema tuzib, kuzatib borish maqsadga muvofiqdir. Buni xarajat va daromadlar miqdoriga ko’ra quyidagi jadval tarzida ham ifodalash mumkin (1-jadval).

Ushbu jadvaldan ko’rinadiki, agar kichik korxona 2,5 mln. so’mlik loyihalarni investistiyalashtirish imkoniyatiga ega bo’lsa, bu mablag’larni A, B, V va G loyihalar uchun sarflash maqsadga muvofiq bo’lib, juda katta daromad keltirish imkoniyati bo’lsa-da, D loyihadan voz kechish. zarurdir.

Agar foydalilik koeffistientiga e’tibor bermasdan, faqat ko’zda tutilgan daromadlarning maksimal miqdorlariga ko’ra ish yuritilganda D, B va V variantlar tanlangan bo’lardi. Bunda jami xarajatlar 2,4 mln. so’mni tashkil etgan holda, korxona daromadi 2,955 mln. so’mni tashkil etardi. Agar foydalilik koeffistien-tini hisobga olib tuzilgan investistiya loyihasini amalga oshirganda, olinadigan da­romad hajmi 3,305 mln. so’mni tashkil etishi mumkin edi.

 

1- jadval

«Jahongir» kichik korxonasining investistiyalashtirilgan loyihalar bo’yicha foydalilik koeffistientlarining hisob-kitobi

 

 

Yuqorida ta’kidlanganlardan tashqari, amalda bo’lishi mumkin bo’lgan kompleks loyihalarni e’tiborga olish ham lozim. Bu ham investistiya mablag’larini ajratishning variantlaridan biri bo’lib, bunda ma’lum bir loyiha bir vaqtda boshqa bir loyiha bilan parallel amalga oshirilishi mumkin. Masalan, yangi stex qurilishi butun zavodga xizmat qiladigan energetika yoki tozalash inshootlari rekonstrukstiyasi uchun ma’lum darajada mablag’ qo’yishni talab etadi.

Bunday holda ikkala investistiya mablag’ini sarflash loyihasining ham foydalilik koeffistientini hisoblab chiqish lozim. Bunda ushbu koeffistientlarning individual darajalariga e’tiborni qaratish shart emas. Misol uchun, firmada 600 ming so’m mablag’ sarflab, 840 ming so’m daromad keltiriladigan loyiha bor. Bunda foydalilik koeffistienti 1,4 (840/600) ni tashkil etadi. Lekin, shu bilan birga, firma umumzavod xo’jaligini takomillashtirishga yana 100 ming so’m sarflashi zarur.

Bu esa daromadlilikni faqat 60 ming so’m miqdoridagina o’sishiga olib keladi yoki boshqacha qilib aytganda, bu loyiha bo’yicha foydalilik koeffistienti 1 dan kichik bo’lib, 0,6 (60/100) ni tashkil etadi. Biroq agar o’zaro bog’liq bo’lgan ushbu loyihalar bo’yicha investistiyalar miqdori va kutilayotgan daromadlarni qo’shsak, bunda birinchi holatda 700 ming so’m (600+100), ikkinchi halatda esa 900 ming so’m (840+60) kelib chiqishini ko’ramiz. Shunday qilib, umumiy (integral) foydalilik koeffistienti 1,29 (900/700) ni tashkil etadi, ya’ni 1 dan ancha yuqori. Bu esa bizga ikkala loyihani bir vaqtda amalga oshirish uchun qancha mablag’ sarflash mumkinligini ko’rsatadi.

 

Qisqa xulosalar

 

Yangi biznes korxonalarini tashkil qilish bir necha bosqichdan iborat. Ular ta’sis etilgan joyidagi mahalliy hokimiyat organlari tomonidan davlat ro’yxatidan o’tadi. Davlat ro’yxatidan o’tkazilgan korxonaga: hokimiyatning korxonani davlat ro’yxatidan o’tkazilganligi to’g’risidagi qarorlaridan ko’chirma, hokimiyat ro’yxatidan o’tkazilgan va tasdiqlangan korxona Nizomi hamda korxonaning ro’yxatdan o’tkazilganligi to’g’risidagi davlat orderi topshiriladi.

Korxona faoliyatini olib borishda biznes-reja muhim rol o’ynaydi. Biznes rejaning tuzilishi va mazmuni qat’iyan chegaralanmagan. Fikrimizcha, etti bo’limdan iborat biznes reja eng maqbul biznes rejadir.

Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatini tahlil qilishda foydalilik koeffistenti usulidan foydalanish oddiyligi va qulayligi bilan ajralib turadigan usul bo’lib, u etarlicha asosli qarorlar qabul qilishga yordam beradi.

 

Nazorat va mulohaza uchun savollar

 

1. Yangi korxona tashkil qilish qanday bosqichlardan iborat?

2. Tashkil etilishi mo’ljallangan shaxsiy korxonalarning qanday turlarini bilasiz?

3. Tashkil etilayotgan korxonaning texnik-iqtisodiy asoslanishi (TIA)  nimalardan iborat?

4. Biznes-reja nima? Uning mazmunini ochib bering.

5. Biznes-rejaning tuzilishi qanday, u qanday bo’limlardan iborat?

6. Tashkil etilishi mo’ljallangan korxonaning ishlash va boshqa-ruv tizimi nimalardan iborat?

7. Korxonaning boshqaruv tamoyillari nimalardan iborat?

8. Franchayzingning ustuvorlik va kamchiliklari nimada?

9. Foydalilik koeffistenti qanday aniqlanadi?

10. Kichik korxonalar faoliyatini iqtisodiy tahlil qilishni izoxlab bering.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

9-10 mavzu. TADBIRKORLIK SUB’EKTLARIGA XIZMAT KO’RSATUVCHI BOZOR INFRATUZILMALARI

 

Reja:

1.    Infratuzilma tushunchasining mohiyati va mazmuni

2.    Kichik biznes va tadbirkorlikni rivojlantirishda banklarning roli

3.    2009-2012 yillarga mo’ljallangan inqirozga qarshi choralar dasturida belgilangan ustuvor vazifalarni amalga oshirishda bank tizimining tutgan o’rni

4.    Tijorat banklari depozitlariga aholi va xo’jalik sub’ektlari bo’sh pul mablag’larini jalb etish va bank xizmatlari turini rivojlantirish

5.    Iqtisodiyotni modernizastiyalash va investistion faollikni oshirish,  iqtisodiy nochor korxonalarni moliyaviy sog’lomlashtirish jarayonida banklarning ahamiyati

6.    Kichik biznes va tadbirkorlik sub’ektlarini soliqqa tortish, ulardan olinadigan soliq turlari va soliq imtiyozlari

7.    Kichik biznes va tadbirkorlik sub’ektlarida audit va auditorlik taftishini o’tkazish

8.    Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatini axborot bilan ta’minlashni tashkil etish

 

1. Infratuzilma tushunchasining mohiyati va mazmuni

 

            Respublikamizda kichik tadbirkorlik sub’ektlarining samarali faoliyat yuritishi va rivojlanib borishi ko’p jihatdan ular uchun yaratilgan shart-sharoitlarga bog’liq. Kichik tadbirkorlik rivojiga qulay imkoniyat yaratuvchi shart-sharoitlar orasida infratuzilma xizmatini alohida ajratib ko’rsatish lozim.

            Kichik tadbirkorlik sub’ektlarida ishlab chiqarish kengayib borishi bilan ularning texnik ta’mirlash, moddiy-texnika ta’minoti, mahsulotlarni saqlash, qayta ishlash va sotish, kommunikastiya va aloqa, maslahat va axborot kabi bir qator xizmat turlariga talabi ortib boraveradi. Chunki kichik tadbirkorlik sub’ektlariga yuridik shaxs maqomini berish bilangina ish bitmaydi. Ularning to’laqonli faoliyatini faqat mukammal tashkil etilgan infratuzilma bo’linmalari orqaligina tasavvur etish mumkin.

            Infratuzilma iqtisodiy tizimning bir qismini tashkil etib, u ishlab chiqarishning bir maromda faoliyat yuritishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratadi.

            “Infratuzilma” so’zi lotin tilidan (infrastructure) tarjima qilinganda “tuzilmadan tashqarida” ma’nosini anglatadi. Iqtisodiy nuqtai nazardan infratuzilma mohiyatiga quyidagi izoh ko’proq mos keladi:  “inson hayoti va ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonida faoliyatlar almashinuvi ta’minlovchi tovar va xizmatlar yaratishda o’ziga xos mehnat jarayonlari majmuasi”.

            Keyingi yillarda infratuzilma yuqori sur’atlar bilan rivojlanib bormoqda. Buni bir qator omillar bilan izohlash mumkin. Xususan, ishlab chiqarishning o’sish sur’atlari infratuzilmalar rivojidan oldinda bormoqda va bu iqtisodiyotning rivojlanishiga ham o’z ta’sirini o’tkazmoqda.

            Infratuzilma juda keng qarmovli tushuncha bo’lib, bu, avvalo, ishlab chiqarish jarayoniga har tomonlama xizmat ko’rsatadigan xizmat turalarini yaratish bilan bog’liq. Infratuzilma bo’linmalari rivojlanib borishidan kichik tadbirkorlik sub’ektlari katta manfaat ko’radi, chunkiki bunday bo’linmalar ularni ishlab chiqarishga xizmat ko’rsatish bilan bog’liq ishlardan ozod etib, kuch-g’ayratini asosiy faoliyatiga qaratishga imkon yaratadi.

            Infratuzilma tomonidan yaratiladigan sharoitlarni o’z navbatida quyidagicha turkumlash mumkin:

·        Bevosita ishlab chiqarish jarayoniga xizmat ko’rsatuvchi – moddiy texnika ta’minoti va tayyor mahsulotni sotish, axborotni yig’ish va qayta ishlash, buxgalteriya xizmati. Texnologik, boshqaruv masalalari bo’yicha maslahat xizmati va boshqalar;

·        Ishchi kuchini takror ishlab chiqarish shart-sharoitlari – ishchi va xizmatchilarning sog’lig’ini, ta’lim olishi va kasbiy tayyorgarligi, dam olishlarini qo’llab-quvvatlash.

Shu paytga qadar infratuzilmani ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmalar yig’indisidan iborat deb qarab kelingan. Bozor iqtisodiyotiga asoslangan iqtisodiy tizim kirib kelishi bilan ishlab chiqarish infartuzilmasi ko’lami kengayib, “bozor infratuzilmasi” va “institustional infratuzilma” so’zlari iste’molga kirib bormoqda.

Bozor infratuzilmasi bevosita ishlab chiqarish jarayoniga xizmat ko’rsatuvchi tarmoqlarni o’z ichiga oladi. Uning tarkibiga yuk transporti, elektr, gaz va suv ta’minoti, ombor xo’jaligi, aloqa, axborot, moddiy-texnika ta’minoti, mahsulotni tashish, saqlash va qayta ishlash, texnik xizmat ko’rsatish, marketing va reklama, axborot-maslahat, auditorlik, moliya-kredit va investistion kabi xizmat turlari kiradi.

Ijtimoiy infratuzilma ishlab chiqarish jarayonida ishchi va xizmatchilarga normal mehnat faoliyati yaratish va ishchi kuchini takror hosil qilish, shuningdek tadbirkorlarning turli maishiy xizmat turlariga talabini qondirish uchun xizmat qiladi.

Institustional infratuzilma iqtisodiyot rivojlanishining optimal makroiqtisodiy nisbatlarini qo’llab-quvvatlovchi va tartibga soluvchi sohalar faoliyat turlarini o’z ichiga oladi. Unga iqtisodiyotni tartibga solib turuvchi davlat va nodavlat boshqaruv organlari va boshqalar kiradi.

Kichik va o’rta tadbirkorlik sub’ektlarini tartibga solib va qo’llab-quvvatlovchi bozor infratuzilmalarini shakllantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Buni yuqori darajada rivojlangan mamlakatlar tajbribasi ham tasdiqlaydi. Masalan, AQShda 1953 yili Kichik va o’rta biznes ishlari bo’yicha ma’muriyat (KBM) tashkil etilgan bo’lib, uning zimmasiga kichik va o’rta biznesni qo’llab-quvvatlash bo’yicha barcha vazifalar (moliyaviy yordam, texnik va maslahat xizmati, davlat buyurtmalarini olishga ko’maklashish va boshqalar) yuklatilgan.

KBM tarkibi uch bosqichdan – AQSh poytaxtidagi shtab-kvartira, 10 ta hududiy boshqarma va 100 dan ortiq mahalliy bo’linmadan iborat. Ular butun mamlakat bo’ylab keng tarqalgan tarmoqqa ega bo’lib, mahalliy davlat hokimiyati organlari, kollejlar, universitetlar, korxona va jamoat tashkilotlari bilan yaqin aloqada faoliyat yuritadi. AQShda kichik va o’rta biznesni qo’llab-quvvatlash bilan boshqa idoralar, xususan, Ichki ishlar vazirligi, Uy-joy qurilishi va shaharlar rivojlanishi vazirligi, milliy ilm fondi, Fermerlik bo’yicha ma’muriyat, kichik biznesni rivojlantirish markaz va institutlari, savdo-sanoat palatasi kabi 2700 dan ortiq federal idora shug’ullanadi.

Keyingi yillarda respublikamizda bozorda infratuzilmalarini faol shakllantirish jarayoni boshlandi. Bu jarayonning natijalari sifatida kichik tadbirkorlik sub’ektlariga xizmat ko’rsatuvchi brokerlik idoralari, kichik ulgurji va chakana savdo tuzilmalari, lizing, konsalting kompaniyalari, axborot-maslahat markazlari, injiniring, auditorlik firmalari, sug’urta kompaniyalari, transport-ekspedistiya korxonalari, axborot-reklama byurolari va boshqa turli xil infratuzilmalar tizimi faoliyat yuritadi.

Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatining jadal rivojlanishida unga xizmat ko’rsatuvchi infratuzilma muassasalarining tashkil etilishi va xizmat sifati darajasining yaxshilanib borishi sezilarli ta’sir ko’rsatmoqda (1-jadval).

1-jadval

O’zbekistonda tadbirkorlik sub’ektlariga

xizmat ko’rsatuvchi mavjud infratuzilma ob’ektlari

(2011yil 1 yanvar holatiga, birlikda)

 

Infratuzilma ob’ekti nomi	Soni
Tijorat banklari filiallari	1042
Minibanklar	2318
Axborot-maslahat markazlari	262
Konsalting markazlari	327
Auditor firmalari	113
O’quv markazlari	917
Baholash kompaniyalari	138
Tovar xomashyo birjasining savdo maydonchalari	204
Mikrokredit tashkilotlari	32
Kredit uyushmalari	103
Biznes-inkubatorlar	34
Sug’urta tashkilotlari	32
Brokerlik idoralari	1424

 

Jadvaldan ko’rinadiki, bugungi kunda mamlakatimiz kichik biznes sohasiga o’ndan ortiq turdagi 8 mingga yaqin infratuzilma muassasalari xizmat ko’rsatib, faoliyat uchun zarur shart-sharoitlarni yaratib bermoqda.

Biznes-maktab – tadbirkorlar, kichik korxonalarning rahbarlari, kichik korxonalar uchun mutaxassislar, ishsizlar, o’z ishini ochmoqchi bo’lgan boshqa fuqarolar, kichik tadbirkorlikning rivojlanishi uchun mas’ul xizmatchilarni tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirishni amalga oshiruvchi tuzilma.

O’quv-amaliy markazlari – kichik tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash va bozor iqtisodiyoti uchun kadrlar tayyorlashning keng miqyosli dasturini amalga oshiruvchi tuzilma.

Biznes-inkubatorlar – maxsus tanlab olingan kichik korxonalarni o’z maydonlariga joylashtiruvchi va ularga maslahat, o’qitish va ofis xizmatlarini ko’rsatuvchi tuzilmalar.

Ijtimoiy-amaliy markaz – ish bilan band bo’lmagan aholi va ishsizlar o’rtasida kichik tadbirkorlikni rivojlantirish orqali yangi ish o’rinlarini yaratish bilan shug’ullanuvchi, odatda bandlik markazlari qoshida tashkil etiluvchi tuzilma.

Texnopark – o’z hududida kichik innovastion korxonalarni yaratish va rivojlantirish orqali ilmiy salohiyatdan foydalanish va ishlab chiqilgan texnologiyalarni tijoratlashtirish maqsadida tashkil etiluvchi tuzilma.

Biznes-markaz – tadbirkor va ishbilarmonlarga servis xizmatlari ko’rsatuvchi tuzilma.

Konsalting – ishlab chiqarishga ish yuzasidan xizmat ko’rsatish sohasida ixtisoslashgan firmalarning o’z mijozlariga maslahat xizmati ko’rsatish va texnikaviy loyihalarni ekspertiza qilish bilan bog’liq iqtisodiy faoliyat.

Auditorlik kompaniyasi –turli yo’nalishdagi firmalarning bozor va biznes sohasidagi imkoniyatlarini aniqlab beruvchi moliya-xo’jalik faoliyatini yalpi taftishi bilan shug’ullanuvchi muassasa.

Sug’urta kompaniyasi – sug’urtalovchi rolida maydonga tushuvchi, ya’ni sug’urta hodisasi ro’y bergan chog’da sug’urtalangan shaxsning zararlarini qoplash majburiyatini o’ziga oluvchi  tashkilot.

Buning natijasida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarining mamlakatimizda yangi ish o’rinlarini tashkil etish, aholining daromadlari va farovonligini oshirishning muhim omili sifatidagi natijalari salmoqli bo’lib bormoqda.

 

2. Kichik biznes va tadbirkorlikni rivojlantirishda

banklarning roli

 

Bozor iqtisodiyoti o’tilishi tufayli mamlakatda yangi moliyaviy siyosat ishlab chiqildi va hukumat tomonidan real hayotda amalga oshirilmoqda. Jamiyatdagi har bir iqtisodiy faoliyatning boshlanishi davlatning yaqindan turib bergan moliyaviy yordami tufayli rivojlanib, takomillashib boradi. Jumladan, kichik va xususiy tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlashda banklarning rolini oshirib borishga alohida e’tibor beriladi.

Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik korxonalarining asosiy faoliyati banklar bilan chambarchas bog’liq bo’lib, ular olib borayotgan faoliyat – xomashyoni sotib olish, ishlab chiqarilgan tovarlar, ko’rsatiladigan xizmatlarga haq to’lash, ishlovchilarni ish haqi bilan ta’minlash, turli toifadagi korxonalar, firma va boshqalar yuridik shaxslar bilan bo’ladigan iqtisodiy munosabatlar, ya’ni olingan foyda va  daromaddan soliq to’lash, transport, kommunal xizmatlar uchun to’lovlarning barcha turlari banklar orqali, o’z navbatida, olinadigan kreditlar va boshqa hisob-kitoblar ham banklar orqali amalga oshadi.

Alohida ta’kidlash kerakki, mamlakatimiz mustaqillikka erishgunga qadar bank va banklar bilan bo’ladigan turli iqtisodiy munosabatlar unchalik oshkora etilmas edi. Jahon xo’jaligining muhim xo’jalik yuritish qismi bo’lgan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik korxonalarini barcha faoliyati banklar bilan bog’langanligi bugungi kunda hammaga ma’lumdir. Shuning uchun ham rivojlangan mamlakatlarda, masalan, AQShda bank tizimining faoliyati nihoyatda rivojlangan bo’lib, tadbirkorlikning aktiv iqtisodiy faoliyat yuritishida banklar barcha mulk shaklidagi korxonalarga kompleks ravishda xizmat ko’rsatadi.

Bugungi kunda mamlakatimiz 30 ta bank faoliyat yuritib, shundan 3 tasi davlat banklari, 13 tasi akstiyadorlik tijorat banklari, 9 tasi xususiy banklar, 5 tasi xorijiy kapital ishtirokidagi banklar hisoblanadi (1-rasm).

 

 

1-rasm. O’zbekiston Respublikasidagi banklarning tarkibi (2011 yil 1 yanvar xolatiga)

 

 

Keyingi yillarda tijorat banklari faoliyatining kengayib borishi o’z navbatida ular tomonidan berilayotgan kreditlar, banklardagi depozitlar va umumiy kapital hajmiga ham sezilarli ta’sir etmoqda (2-jadval).

 

2-jadval

O’zbekiston Respublikasi tijorat banklarining kreditlari, depozitlari va umumiy kapitali, mlrd. so’m

 

 

Jadval ma’lumotlaridan ko’rinadiki, 2007-2011 yillar mobaynida tijorat banklari kreditlari hajmi 2,2 marta, depozitlari hajmi 5,2 marta, umumiy kapitali 3,2 marta oshgan.

Banklarimiz kapitalining etarlilik darajasi 23 foizdan oshadi. Bu esa banklar monitoringi bilan shug’ullanadigan xalqaro Bazel qo’mitasi tomonidan belgilangan xalqaro standartlardan qariyb 3 barobar ko’pdir.

Umumiy aktivlari mamlakatimiz bank tizimining 90 foizdan ortig’ini tashkil etadigan 14 ta tijorat banki «Fitch Reytings», «Mudis» va «Standart end Purs» kabi etakchi xalqaro reyting kompaniyalarining «barqaror» degan yuqori reyting bahosini olishga muvaffaq bo’ldi.

Hozirgi kunda banklarning umumiy aktivlari aholi va yuridik shaxslar hisobraqamlaridagi mablag’lar miqdoridan 2 barobardan ham ortiq bo’lib, bu ularning to’liq himoyasi va to’lovlarning o’z vaqtida amalga oshirilishini kafolatlaydi.

Bank tizimining umumiy joriy likvidligi banklarning tashqi to’lovlar bo’yicha joriy majburiyatlaridan 10 barobar ko’pdir. Boshqacha aytganda, respublikamiz bank tizimining mustahkam himoyasi yaratilgan.

Bank tizimining mustahkamlanishi va unga nisbatan aholi ishonchining ortishi natijasida omonatlar hajmi sezilarli ravishda ortib bormoqda. Faqat o’tgan yilning o’zida aholi omonatlari miqdori 1,7 barobar oshdi (2-rasm).

Rasmdan ko’rinadiki, 2004-2011 yillar mobaynida aholi daromadlari hajmi 16 barobardan ko’proq oshgan. Keyingi yillarda banklarning kredit portfeli tarkibi tubdan o’zgarib bormoqda. Agar 2004 yilda kredit portfelining qariyb 54 foizi tashqi qarzlar evaziga shakllangan bo’lsa, 2011 yilda banklarimiz jami kredit portfelining 84 foizi ichki manbalar hisobidan shakllantirilgan.

 

 

Bugungi sharoitda esa bunday ijobiy o’zgarish iqtisodiyotimizning istiqboldagi taraqqiyoti uchun g’oyat muhim ahamiyatga ega.

Aytish kerakki, tashqi qarzlar aksariyat hollarda uzoq muddatga, faqat iqtisodiyotning strategik tarmoqlarini modernizastiya qilish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarini qo’llab-quvvatlash bo’yicha investistiya loyihalarini moliyalash uchun jalb etilmoqda.

Tijorat banklari tomonidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarini qo’llab-quvvatlash borasida e’tiborli jihatlardan biri O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 10 noyabrdagi 4051-sonli «Mikrokreditbank» akstiyadorlik tijorat bankining tadbirkorlik sub’ektlarini qo’llab-quvvatlash borasidagi faoliyatini yanada kengaytirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi Farmoniga muvofiq:

- tadbirkorlik faoliyatini boshlash uchun 18 oygacha muddatga beriladigan eng kam ish haqining 200 barobari miqdoridagi imtiyozli mikrokreditlar bo’yicha maksimal stavkani yillik 5 foizdan 3 foizga;

- kichik biznes sub’ektlari faoliyatini kengaytirish va aylanma mablag’larini to’ldirish uchun 24 oygacha muddatga beriladigan eng kam ish haqining 500 barobari miqdoridagi mikrokreditlar bo’yicha – Markaziy bank tomonidan qayta moliyalashtirish stavkasining 100 dan 50 foiziga;

- kichik biznes sub’ektlari uchun 3 yilgacha muddatga beriladigan eng kam ish haqining 2000 barobari miqdoridagi imtiyozli mikrolizing xizmatlari bo’yicha maksimal stavkani yillik 7 foizdan 5 foizga tushirildi.

Kreditlashda bunday ahamiyatli imtiyozlarning belgilanishi mazkur soha vakillari tomonidan kreditga talabning va ayni paytda ularga berilayotgan kredit hajmining yildan-yilga oshib borishiga olib kelmoqda (3-jadval).

 

 

 

 

 

 

 

3-jadval

O’zbekiston Respublikasi tijorat banklari

tomonidan kichik biznes sub’ektlariga berilgan kreditlar dinamikasi, mlrd. so’m

 

Ko’rsatkichlar	2007 y.	2008 y.	2009 y.	2010 y.	2011 y.
Banklar tomonidan kichik biznes sub’ektlariga berilgan kreditlar-jami	419,9	547,4	743,7	1250,7	1851,7
Shu jumladan:
Kichik biznes sub’ektlariga banklar tomonidan berilgan mikrokreditlar	45,4	64,9	110,0	202,5	322,1

 

Jadvaldan ko’rinadiki, 2007-2011 yillar davomida tijorat banklari tomonidan kichik biznes sub’ektlariga berilgan jami kreditlar miqdori 4,4 barobar, mikrokreditlar miqdori esa 7,1 barobar oshgan.

Shu o’rinda tijorat banklari kreditlari to’g’risida so’z borganda ularning maqsad yo’nalishlari jihatidan tarkibi ham takomillashib borayotganligini ta’kidlash lozim (3-rasm).

  Banklarning investistiya maqsadlariga yo’naltirilgan kreditlarining umumiy kredit portfelidagi ulushi qariyb 70 foizni tashkil etdi, iqtisodiyotimizning real sektoriga yo’naltirilgan kreditlarining umumiy hajmi esa 2011 yilda 2000 yilga nisbatan 14 barobar oshdi.

            So’nggi o’n yilda iqtisodiyotning real sektorlarini kreditlashga yo’naltirilgan ichki manbalar 25 barobardan ziyodroq ko’paydi. 3-rasmdan ko’rinadiki, 2011 yilda jami bank kreditlari tarkibida uzoq muddatli kreditlarning ulushi 78,3 foizni tashkil etgan.

  Yuqoridagi fikr-mulohazalardan ko’rinadiki, mamlakatimizdagi bank-moliya sohasining tobora mustahkamlanib borishi amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar moliyaviy ta’minotining kuchayishi, iqtisodiyot real sektorining har tomonlama qo’llab-quvvatlanishiga hamda barqaror iqtisodiy o’sish sur’atlarining ta’minlanishiga zamin yaratmoqda.

Bank operastiyalari aktiv va passiv operastiyalardan iborat bo’lib, passiv operastiyalar pul mablag’larini ma’lum bir yo’nalishga safarbar etishga qaratilgan. Banklar passiv operastiyalar orqali jamg’armalar va vaqtinchalik bo’sh turgan mablag’larni ishlab chiqarishga safarbar etib, foyda oladi. Aktiv operastiyalar turli xarakterdagi kreditlarni berish operastiyalari bilan bog’liq bo’lib, quyidagi elementlari bo’yicha turkumlanadi:

 

- Muddatlari bo’yicha kreditlar qisqa, o’rta va uzoq muddatga mo’ljallangan.

- Kreditlar hajmi bo’yicha kichik, o’rta, yirik mikdorda har bir mijozga individual va moliyaviy imkoniyatlarini hisobga olgan holda beriladi.

- Ayrim turlari bo’yicha maxsus kafolatni talab etuvchi, garov evaziga beruvchi kreditlar mavjud.

- Kreditlarning turlari bo’yicha, ya’ni davlat, tijorat, xalqaro va boshqa turlari bo’yicha berish.

-  Qarzni turlari bo’yicha yuridik va jismoniy shaxslarga berish.

Vaqtinchalik foydalanish uchun, iste’mol uchun, qarzlarni to’lash uchun, eksport va import operastiyalarini bajarish uchun beriladigan kreditlar.

Hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik korxonalari o’z faoliyatida turli banklar bilan muomalada bo’ladi. Bu jarayon oldingilaridan farqli ravishda ancha murakkab hisoblanadi, chunki avvalgi jarayonlar, asosan, korxonalar orqali bank o’z faoliyatini olib borganligi bilan xarakterlanadi. Tadbirkorlik faoliyati shakllanishi tufayli banklar xususiy mulk egalari va kichik korxonalar faoliyati bilan bog’liq operastiyalarni bajarishga o’z mablag’larini safarbar etib boradi.

Tadbirkorlarning banklar bilan bo’ladigan operastiyalarida ko’pgina erkinliklar berilganligi shunda namoyon bo’ladiki, xususiy tadbirkor o’z jamg’armasini O’zbekistonning turli banklaridagi o’z hisob schyotida saqlash, kredit va kassa operastiyalarini bajarish huquqiga ega. Banklar bilan tadbirkorlar o’rtasidagi munosabatlarda amal qilayotgan qonun va shartnomalarga asosan pul o’tkazish yo’li bilan hisob-kitoblar olib borish mumkin. Banklar tadbirkor schyotida pul mablag’lari, qimmatli qog’ozlar va boshqa muhim ahamiyatga ega hujjatlarni saqlashni kafolatlab beradi. Banklar tadbirkorlar va mijozlar bilan bo’ladigan operastiyalarda pul egasi tomonidan topshiriq qog’ozi bankka kelib tushishi bilan 12-13 soat davomida keyingi operastiyalarni bajarishi zarur.

Mulk egalari hisobiga pul o’tkazish shaharda 4 ish kunida, viloyatda 5 ish kunida, respublika ichida 10 ish kunida bajarilishi lozim. Agar bu qonun shartlari buzilsa, mijozga yillik foiz miqdorida bank jarima to’laydi. Bank mijozlarning arizasiga binoan ularga tegishli operastiyalarni bajaradi. Banklar tadbirkorlarni Respublika Markaziy banki tomonidan kiritilgan o’zgarishlar, qoidalar ayniqsa, hisoblar bo’yicha naqd pulsiz tarzdagi operastiyalar bo’yicha o’zgarishlardan xabardor qiladi. Bank mijozga kechikib o’tkazgan operastiyalari uchun, pulni noto’g’ri jo’natganligi uchun, aybdor sifatida, har bir kun uchun o’tkazilayotgan summaning 3 foizi mikdorida jarima to’laydi. Bankning aybi bilan hisob hujjatlari yo’qolsa, mijozga hujjatda ko’rsatilgan summaning har bir kuni uchun 3 foiz miqdorida jarima to’lanadi.

Tadbirkorlar bilan bank o’rtasida kredit berish bo’yicha operastiyalar ikki tomon o’rtasida imzolangan shartnoma asosida amalga oshiriladi. Operastiyalarni muvaffaqiyatli bajarish uchun har bir tadbirkor «Banklar va bank faoliyati to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi qonunlarini chuqur o’rganib, unga rioya etishi lozim.

Bozor iqtisodiyotida tadbirkorlik korxonalarining hayoti va iqtisodiy faoliyati valyuta operastiyalari bilan bog’liqligi ma’lum. Tadbirkorlik korxonalari tashqi iqtisodiy faoliyatini amalga oshirishda ham milliy valyuta, ham xorij valyutasida operastiyalarni bajarishiga to’g’ri kelmoqda. Ayniqsa, tashqi savdo jarayonlari bevosita valyuta operastiyalari bilan bog’liq.

Valyuta operastiyalari valyuta kursi bo’yicha ikki tomon valyutasi nisbati solishtirilgan holda amalga oshiriladi. Xalqaro maydonda AQSh dollari valyuta kotirovkasida baza sifatida qabul qilingan. Boshqa mamlakatlar valyutasi, kurs bo’yicha, AKSh dollariga qiyoslab boriladi. Dollar kursi abadiy bo’lmay, u ham o’zgarib turadi. Bu o’zgarish har kuni ham bo’lishi mumkin. Shuning uchun banklar kursni bank faoliyat boshlash yoki yopilish vaqtidagi kurslar bo’yicha hisob-kitob ishlari olib boradi. Valyuta kursining o’zgarib borishi haqida har xafta matbuotda jadval berib boriladi. Bu axborot tadbirkorlarning iqtisodiy faoliyatida muhim ahamiyatga ega. Valyuta operastiyalarida asosiy o’rinni kredit, qimmatli qog’ozlar, valyutani foyda olish maqsadida sotib olish va sotish kabilar egallaydi. Xo’jalik yuritish jarayonida xususiy mulk egalari valyuta hisob-kitob schyotiga ega bo’lish huquqini olib, erkin tarzda valyutani sotib olishlari ham mumkin. Tadbirkorlar ham, xorij firmalari va tadbirkorlari bilan savdo qilishi uchun valyutani erkin sotib olish huquqiga ega.

Umuman, bozor iqtisodiyoti jahondagi rivojlangan mamlakatlarning muomaladagi valyutalarini mamlakat ichki bozorida harakatlanishi uchun huquqiy imkoniyatlar yaratib beradi. Tadbirkorlar valyuta bilan bog’liq faoliyatlaridan samarali foydalanib,  xorij valyutasiga yangi texnika va zamonaviy texnologiya xarid qilib, ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish korxonalarida xizmat sifatini oshirish, ishlab chiqarish sohasida sifatli tovarlar ishlab chiqarib, uni sotishdan katta foyda olish imkoniyatlariga ega bo’ladilar.

 

3. 2009-2012 yillarga mo’ljallangan inqirozga qarshi choralar dasturida belgilangan ustuvor vazifalarni amalga oshirishda bank tizimining tutgan o’rni

 

Barcha sohalarda bo’lgani kabi moliya bozorida, shu jumladan, bank sektorida o’tkazilayotgan islohotlar natijasida sezilarli siljish va o’zgarishlar amalga oshirilmoqda. Bu o’zgarishlar mustaqillik yillarida jahon andozalariga mos keladigan bank tizimini bosqichma-bosqich barpo etish bilan hamohang tarzda davom ettirilmoqda.

Har qanday mamlakat iqtisodiyotining tayanadigan asosiy ustunlaridan biri moliyaviy jihatdan mustahkam va barqaror faoliyat yurituvchi bank tizimi hisoblanadi. Shuning uchun mustaqil davlatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi va kelajakdagi taraqqiyoti, avvalo, mazkur mamlakatda barpo etilgan va muntazam ravishda takomillashtirib boriladigan bank tizimi faoliyatiga bog’liqdir.

Banklarning o’ziga xos xususiyati shundaki, ular o’z mablag’lari bilangina emas, balki omonatchi va kreditorlar, akstiyadorlar hamda mijozlar ularga ishonib topshirgan mablag’lar bilan, ya’ni keng jamoatchilik bilan ish ko’radi.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida bank tizimi eng zarur jamoatchilik muassasalari tizimlaridan biri ekan, har qanday bankning muvaffaqiyatsizligi butun jamiyat miqyosida pul taklifi qisqarishi, to’lov tizimi buzilishi hamda hukumat yirik va kutilmagan majburiyatlarining vujudga kelishi kabi salbiy makroiqtisodiy oqibatlarga olib kelishi mumkin.

O’zbekiston Respublikasining ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotiga o’tish jarayoni ko’pgina muhim iqtisodiy islohotlarning tarkibiy qismi sifatida bank tizimida ham chuqur o’zgarishlarni amalga oshirilishi va iqtisodiyotni pul-kredit vositalari orqali tartibga solishning bir butun mexanizmi yaratilishini taqozo etmoqda.

Prezidentimiz tomonidan belgilab berilgan 2009 yilda mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustuvor vazifalarini amalga oshirish yuzasidan ko’rilgan chora-tadbirlar natijasida iqtisodiyotni barqaror, muvozanatli va izchil rivojlantirishning belgilangan prognozlariga erishildi hamda makroiqtisodiy ko’rsatkichlarning mutanosibligi ta’minlandi. Markaziy bank tomonidan amalga oshirilgan kat’iy pul-kredit siyosati makroiktisodiy barqarorlikni mustahkamlashga qaratildi.

Hukumat tomonidan 2009-2012 yillarga mo’ljallab qabul qilingan Inqirozga qarshi kompleks chora-tabdirlar dasturi respublika bank-kredit tizimida inqiroz ta’sirini yumshatish va bartaraf etishda muhim ahamiyatga ega.

Jahonning ko’plab mamlakatlarini qamrab olgan moliyaviy inqiroz ko’lami kengayotganiga qaramay, O’zbekiston bank tizimi ishonchliligi va barqaror rivojlanayotgani, xorijiy moliyalashtirish manbalariga qaram emasligi va tashqi inqiroz holatlarining salbiy ta’siriga berilmaslik xususiyatlari bilan ajralib turdi.

Shuni ta’kidlash lozimki,  2011 yilda «Asia Alliance Bank» xususiy ochiq akstiyadorlik tijorat banki tashkil etilishi bilan respublika bo’yicha jami tijorat banklari soni 30 taga etdi. 2010 yilning boshidanoq, O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining 2010 yil 9 yanvardagi qaroriga muvofiq «Hi­-Tech Bank» xususiy yopiq akstiyadorlik tijorat bankiga bank operastiyalarini amalga oshirish huquqini beruvchi listenziya berildi va O’zbekistondagi jami tijorat banklari soni 31 taga etdi. «Hi-Tech Bank» xususiy yopiq akstiyadorlik tijorat bankining ustav kapitali 5,25 mlrd. so’mdan ko’proq miqdorda shakllantirilib, uning 51 foizi jismoniy shaxslarning mablag’lari hisobiga to’g’ri keladi. Ushbu yangi bankning ochilishi mamlakatimiz Prezidentining «Xususiy akstiyadorlik tijorat banklari tuzishni rag’batlantirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi Farmoni talablari izchil amalga oshirilayotganining yana bir tasdig’idir.

Iqtisodiy rivojlanishning o’sishi bank kreditining qo’llanilish ko’lamini kengaytirib boradi. Kredit faqatgina har kunlik faoliyat bilan bog’liq ishlab chiqarish va muomala jarayonining qisqa muddatli ehtiyojlari uchun emas, balki uzoq muddatga kapitalga ehtiyojni qoplashga yo’naltiriladi.

Bank kreditining manbai faqat vaqtincha bo’sh mablag’lar va kapital bo’lib qolmay, kredit asosida chek-depozit emissiyasi ham amalga oshiriladi. Bank tomonidan beriladigan kredit miqdori mavjud jamg’armalardan ko’p bo’lsa, bank chek-depozit emissiyasini amalga oshirishi mumkin.

Bank tizimining muomalaga kredit pullarini chiqarishi depozitlar yaratish yo’li bilan to’laqonli pullar o’rnini bosuvchi kredit vositalarini vujudga keltiradi.

Respublika bank tizimini avtomatlashtirish va kompyuterlashtirishga qaratilgan chora-tadbirlar natijasida nafaqat bankning ichki ehtiyojlari uchun foydalaniladigan axborot tizimi va lokal dasturlar majmui, balki iqtisodiyotning moliyaviy faoliyatini ta’minlovchi yaxlit milliy to’lov tizimi yaratildi.

 

4. Tijorat banklari depozitlariga aholi va xo’jalik sub’ektlari bo’sh pul mablag’larini jalb etish va bank xizmatlari turini rivojlantirish

 

Banklar tomonidan aholiga ko’rsatilayotgan xizmatlar ko’lamini kengaytirish, zamonaviy texnologiyalar asosida qulayliklar yaratish maqsadida amalga oshirilib kelinayotgan bir qator chora-tadbirlar ham mamlakatimizning ijtimoiy-iqtisodiy hayotida o’z aksini topmoqda.

Prezidentimiz «Bankdan tashqari pul aylanmasini keskin qisqartirish va pul muomalasini mustahkamlash, milliy valyuta barqarorligini oshirish, chakana savdo va xizmat ko’rsatish sohasida hisob-kitoblarni amalga oshirishda plastik kartochkalardan foydalanishni kengaytirish masalalari bundan buyon ham e’tiborimiz markazida bo’lishi darkor», deb ta’kidlab o’tgan edi.

Shuningdek O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Banklardagi depozit hisobvaraqlardan naqd pul to’lovlarini uzluksiz ta’minlash kafolatlari to’g’risida»gi 2005 yil 5 avgustdagi 147-sonli qarori talablarini ijro etish borasida bank tizimi tomonidan amalga oshirilgan bir qator chora-tadbirlar aholining bank tizimiga ishonchi yanada oshishiga olib keldi.

Ma’lumki, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 28 noyabrdagi 4057-sonli Farmoniga muvofiq, fuqarolarning tijorat banklari depozit hisobvaraqlaridagi omonatlari ularning miqdoridan qat’iy nazar to’liq qaytarilishining davlat tomonidan kafolatlanganligi aholining bank tizimiga ishonchi yanada mustahkamlanishiga xizmat qildi va bu jismoniy shaxslarning banklardagi omonatlari hajmining oshishiga ijobiy ta’sir ko’rsatdi.

Vazirlar Mahkamasining 2009 yil 13 fevraldagi 1-sonli majlis bayoni talablaridan kelib chiqqan holda, aholining bo’sh pul mablag’larini banklardagi omonatlarga jalb etilishida hamda omonatdagi mablag’larni ularning birinchi talabiga ko’ra berilishida qonun buzilishiga yo’l qo’ymaslik, omonatchilarning haq-huquqlari himoya qilinishini ta’minlash borasida tizimli chora-tadbirlarning amalga oshirilishi va banklarning mazkur faoliyatlari ustidan nazoratning yanada kuchaytirilganligi ham aholi bo’sh pul mablag’larini bank omonatlariga jalb qilishni yanada jadallashtirdi.

Ayniqsa bunda Prezidentimizning 2009 yil 6 apreldagi «Tijorat banklari depozitlariga aholi va xo’jalik sub’ektlari bo’sh pul mablag’larini jalb etishni yanada rag’batlantirish qo’shimcha chora-tadbirlari to’g’risida»gi qarorlari muhim omil bo’lmoqda.

Ushbu vazifadan kelib chiqqan holda, bank tizimida aholiga ko’rsatilayotgan zamonaviy bank xizmatlari turlarini kengaytirish, naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimini keng joriy etish, jumladan plastik kartochkalardan foydalanishni rivojlantirish bo’yicha aniq chora-tadbirlar ko’rib borildi. Amalga oshirilgan ishlar natijasida, 2010 yil 1 yanvar holatiga tijorat banklari tomonidan savdo va xizmat ko’rsatish shoxobchalariga o’rnatilgan terminallarning umumiy soni 60631 tani, kartochkalar umumiy soni 6058,9 mingtani, shundan oylik ish haqi loyihalaridagi kartochkalar soni 3546,7 mingtani tashkil qildi. Korporativ kartochkalar soni 14,1 mingtani tashkil qildi. Plastik kartochkalar hisobvaraqlariga 3846 mlrd. so’mlik mablag’lar o’tkazildi.

O’z navbatida, plastik kartochka va terminallar yordamida amalga oshirilgan o’tkazmalar hajmini yildan-yilga yuqori sur’atlarda oshirib borish ko’zda tutilgan. Shunga ko’ra, amaldagi barcha tegishli me’yoriy hujjatlarga, shu jumladan, Markaziy bankning naqd pul muomalasiga taalluqli yo’riqnomalariga tegishli o’zgartirish va qo’shimchalar kiritildi. Naqd pul muomalasida mavjud bo’lgan barcha cheklovlar bekor qilinishi esa naqd pul va naqd pulsiz hisob-kitoblarni birxillashtirish borasida qo’yilgan muhim qadam bo’ldi.

Amalga oshirilgan chora-tadbirlar natijasida naqd pul muomalasi yanada mustahkamlanib, naqd pul mablag’larining bankdan tashqari aylanmasini qisqartirishga zamin yaratdi. Shuningdek, xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning banklardagi depozit hisobvaraqlaridan naqd pullarning uzluksiz berib borilishi to’liq ta’minlab borildi.

Ta’kidlash lozimki, mamlakatimiz hukumati tomonidan bank tizimida plastik kartochkalar miqdorini oshirish va aholini plastik kartochkalar bilan hisob-kitoblarini amalga oshirishni rag’batlantirish borasida bir qancha imtiyozlar berilmoqda. Shulardan biri plastik kartochkalarga xizmat ko’rsatadigan prostessing markazlari va bankomatlarni keltirish hamda ularni o’rnatish borasida bojxona to’lovlaridan 2020 yilga qadar ozod qilish chora-tadbirlari belgilangan.

Monetar siyosatning maqsad va vazifalaridan kelib chiqqan holda, Markaziy bank pul-kredit siyosatining bilvosita dastaklaridan keng foydalangan holda pul taklifi o’sishining asosiy manbai bo’lgan oltin-valyuta zaxiralarining oshishi hisobiga muomalaga chiqarilgan pul massasi hajmini boshqarish choralarini ko’rib bordi.

Markaziy bank tomonidan pul-kredit sohasida amalga oshirilgan aniq chora-tadbirlar natijasida o’tgan yilda pul agregatlari belgilangan prognoz ko’rsatkichlari doirasida, ya’ni pul massasining yalpi ichki mahsulot hajmining o’sishiga muvofiqligi ta’minlandi.

Monetar siyosat borasida amalga oshirilgan chora-tadbirlar iste’mol mahsulotlari narxlariga monetar omillarning ta’sirini bartaraf etdi, inflyastiya darajasi esa prognoz ko’rsatkichdan oshmadi va 7,4 foizni tashkil qildi.

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 28 noyabrdagi 4057-sonli Farmoniga muvofiq fuqarolarning tijorat banklari depozit hisobvaraqlaridagi omonatlari ularning miqdoridan qat’iy nazar to’liq qaytarilishining davlat tomonidan kafolatlanganligi aholining bank tizimiga ishonchining yanada mustahkamlanishiga va pirovard natijada jismoniy shaxslarning banklardagi omonatlari hajmining oshishiga ijobiy ta’sir ko’rsatdi.

Xalqaro banklar tajribasini o’rgangan holda «Tijorat banklari tomonidan Markaziy bankda majburiy zaxiralarni deponentlash tartibi to’g’risida»gi Nizomga o’zgartirishlar kiritib borildi. Banklarning barqarorligini yanada mustahkamlash va ularning likvidligini tartibga solish maqsadida 2008 yilning 1 dekabridan boshlab, tijorat banklarining Markaziy bankdagi majburiy zaxiralar fondiga o’tkazmalari bo’yicha me’yor milliy va xorijiy valyutada jalb qilingan depozitlar uchun bir xil, ya’ni 15 foiz qilib belgilandi. Shuningdek, majburiy zaxiralarga deponentlanadigan mablag’larni hisoblash metodologiyasi ham takomillashtirib borildi.

2009 yilda bank tizimini isloh qilish jarayonida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2009 yil 28 iyuldagi 1166-sonli Qaroriga asosan pul massasining maqsadli parametrlaridan kelib chiqqan holda va tijorat banklari tomonidan uzoq muddatli depozitlar jalb qilishni rag’batlantirish maqsadida 2009 yilning 1 sentyabridan boshlab, tabaqalashtirilgan majburiy zaxiralar normasi joriy etildi.

Respublika bank Kengashining 2009 yil 15 apreldagi 2-sonli qaroriga muvofiq, foiz stavkalarini yuridik shaxslarning banklardagi 6 oydan ortiq muddatga joylashtirilgan depozitlari uchun qayta moliyalash stavkasining 75 foizidan kam bo’lmagan miqdorda, aholining 1 yildan ortiq muddatga joylashtirilgan depozitlari uchun Markaziy bank qayta moliyalash stavkasining 150 foizidan kam bo’lmagan miqdorda hamda jismoniy shaxslarning plastik kartochkalardagi mablag’lari uchun Markaziy bank qayta moliyalash stavkasidan kam bo’lmagan miqdorda belgilash yuzasidan tavsiyalar berildi.

Narxlar o’zgarishining amaldagi va kutilayotgan darajasini hisobga olgan holda 2009 yilda qayta moliyalashtirish stavkasi 14 foiz darajasida ushlab turilganligi banklararo bozordagi foiz stavkalarning barqaror bo’lishini ta’minlamoqda. Bu esa o’z navbatida, tijorat banklarining depozit va kredit foiz stavkalarining pasayishiga olib keldi.

Monetar siyosatning 2010 yilga mo’ljallangan asosiy yo’nalishlari hamda inflyastiyaning amaldagi va kutilayotgan darajasidan kelib chiqqan holda Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasi o’zgartirilmadi. Bu holat respublika banklar tizimi barqarorligidan dalolat beradi.

 

5. Iqtisodiyotni modernizastiyalash va investistion faollikni oshirishda, iqtisodiy nochor korxonalarni moliyaviy sog’lomlashtirish jarayonida banklarning ahamiyati

 

Ayni paytda banklarning kredit portfeli tarkibida jiddiy o’zgarishlar yuz bermokda. Jahon moliyaviy-iktisodiy inqirozi davom etayotganiga qaramay, banklarimiz tomonidan iktisodiyotning real sektori korxonalarini faol qo’llab-quvvatlashga alohida e’tibor berildi. Joriy yil boshiga kelib jami kredit qo’yilmalari miqdori 8,5 trln. so’mdan oshib ketdi.

Tijorat banklari kapitallashuv darajasining ortishi iqtisodiyotning real sektorida investistion faollikning o’sishini ta’minlashda bank kreditlarining ahamiyati ortishiga olib keldi. Birgina korxonalarni modernizastiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlashga qaratilgan loyihalarni moliyalashtirish uchun jami 2,4 trln. so’m miqdorida investistion kreditlar ajratildi.

Tijorat banklarining uzoq muddatli kreditlari ulushini oshirish bo’yicha ko’rilgan choralar tufayli 3 yildan ortiq muddatga berilgan kreditlarning banklar kredit portfelining umumiy hajmidagi ulushi hozirgi paytda 69 foizga etdi va so’nggi o’n yilda 28 barobar ko’paydi (4-rasm).

Ushbu tendenstiyani yaqin istiqbolda izchil oshirib borish vazifasi belgilab olingan bo’lib, banklar tomonidan berilgan kreditlar tarkibida investistiya kreditlarining ulushi ortib borishi, mamlakatimizdagi keng qamrovli investistiya siyosatni olib borishda banklarning ahamiyati ortishi natijasi o’laroq ularning yirik investistiya muassasalariga aylanishiga olib keladi.

 

 

Banklar aktivlari tarkibida spekulyativ tavsifdagi kreditlarning kamayishi va resurslarni real iqtisodiyotga kiritish hisobiga respublikamizning istiqboldagi rivojlanishida banklar hissasining yanada ortishiga olib keladi. O’z navbatida banklarning kapitallashuv darajasini oshirishga davlat qo’yilmalarning manzilliligi ortishini ta’minlaydi.

 Iqtisodiyotdagi tarkibiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, korxonalarning investistion faoliyatini yanada jonlantirish, xorijiy investistiyalarni, avvalo to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investistiyalarni keng jalb qilish va ulardan samarali foydalanish, ishlab chiqarishni modernizastiyalash, texnik va texnologik qayta qurollantirish, yangi ish o’rinlarini shakllantirish va bular asosida milliy iqtisodiyotimizning barqaror va dinamik rivojlanishini ta’minlash maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1213-sonli «O’zbekiston Respublikasining 2011 yilga investistion dasturi haqida»gi Qarori^[15] tasdiqlangan bo’lib, ushbu dastur asosidagi kapital qo’yilmalarni moliyalashtirish manbalari tarkibida bank tizimi investistion kreditlarning ahamiyati yuqori bo’lmoqda. Buni quyidagi jadval ma’lumotlari orqali ko’rishimiz mumkin.

Ushbu jadval ma’lumotlariga ko’ra, 2010 yilgi investistion dasturda belgilangan kapital qo’yilmalarning umumiy hajmi 18220,3 mlrd. so’mni tashkil etib, uning 8,4 foizi tijorat banklari kreditlari hisobiga moliyalashtiriladi. Shundan, «Qishloq qurilish bank» ATBning imtiyozli kreditlari 256,0 mlrd. so’mni tashkil qilib, asosan ushbu kreditlar qishloq joylarida uy-joy qurilishiga sarflanishi rejalashtirilgan.

 

 

 

4-jadval

O’zbekiston Respublikasida 2011 yilgi investistion dasturi kapital qo’yilmalarining asosiy parametrlari

 

№	Moliyalashtirish manbalarining nomlari	2012 yilgi prognoz, mlrd. so’m	Jamiga nisbatan foizda
	Kapital qo’yilmalar, jami	18220,3	100
1.	Markazlashtirilgan investistiyalar	3819,8	20,9
2.	Nomarkazlashtirilgan investistiyalar	14400,5	79,1
2.1.	Korxonalar mablag’lari	7777,7	42,7
2.2.	Tijorat banklari kreditlari	1530,0	8,4
2.2.1	Shu jumladan, ATB «Qishloq qurilish bank»ining imtiyozli kreditlari	256,3	1,4
2.3.	To’g’ridan to’g’ri xorijiy investistiyalar v kreditlar	3876,8	21,2
2.4.	Aholi mablag’lari	1216,0	6,6

Manba: O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1213-sonli «O’zbekiston Respublikasining 2010 yilga investistion dasturi haqida»gi Qarori.

 

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 19 noyabrdagi 4010-sonli «Iqtisodiy nochor korxonalarni tijorat banklariga sotish to’g’risidagi tartibni tasdiqlash to’g’risida»gi Farmoyishi bilan iqtisodiy nochor korxonalarning moliyaviy qobiliyatini tiklash bo’yicha bir qator imtiyozlar (ko’maklar) berilgan.

Yuqorida qayd etilgan me’yoriy hujjat orqali tijorat banklariga ham muayyan imkoniyatlar berilgan. Jumladan:

- bankrot korxona negizida ustav jamg’armasi 100 foizgacha bo’lgan yangi korxona tashkil etish;

- bankrot korxonaning tugatilishi munosabati bilan unga avval berilgan, qoplanmagan  krediti, shu jumladan Hukumat kafolati bilan berilgan kredit summasini bank kengashining qarori bilan hisobdan chiqarish;

- bankrot korxona uchun malakali boshqaruv kompaniyasini tuzish va jalb qilish;

- bankrot korxonani tugatish bahosida sotib olib, uning faoliyatini tiklab, qaytadan bozor bahosida sotish va h.k.

Ayni paytda mazkur jarayonning samaradorligi va ta’sirchanligini ta’minlash maqsadida tijorat banklari balansiga o’tkazilgan bankrot korxonalarni tiklash, texnik va texnologik modernizastiya qilish va ishlab chiqarishni qayta qurollantirish, zarur bo’lganda korxonani to’liq rekonstrukstiya qilish orqali faoliyat yo’nalishini o’zgartirish, strategik hamkorlik va investorlarni jalb qilishni nazarda tutuvchi biznes-rejalarni ishlab chiqish belgilangan.

Tijorat banklarining likvidligini tartibga solgan holda, 2011 yilda belgilangan makroiqtisodiy ko’rsatkichlarga erishish, shuningdek milliy valyutaning barqarorligini ta’minlash maqsadida Markaziy bank tasarrufida bo’lgan barcha bozor dastaklarini qo’llash ko’lamini kengaytirdi.

Bank tizimi likvidligini tartibga solish dastagi sifatida 2011 yil davomida Markaziy bank tomonidan muntazam ravishda keng qo’llanildi. Shuningdek Moliya vazirligi tomonidan muomalaga chiqarilgan Davlat o’rta muddatli obligastiyalari va Markaziy bankning obligastiyalari bilan birlamchi va ikkilamchi bozorlarda oldi-sotdi operastiyalari amalga oshirib borildi.

Yuqoridagilarni hisobga olgan holda Markaziy bank boshqaruvi asosida bank tizimida bir qancha amaliy ishlar olib borildi. Banklar kapitallashuv darajasi va bank likvidligining oshirilishi pirovardida ularning moliyaviy barqarorligini ta’minlash uchun mustahkam zamin yaratadi. Shu bilan birgalikda keng ko’lamli islohotlarni amalga oshirishda banklarning investistiya kreditlari orqali ishtirokini ta’minlashni faollashtirishda ularning barqaror resurs bazasini shakllantiradi. 

O’zsanoatqurilishbank, Mikrokreditbank, Xalq banki, Agro bank, Asaka banki va Qishloq qurilish banki ustav kapitallariga davlat mablag’lari yo’naltirildi. Natijada 2011 yilning o’zida tijorat banklarining nizom kapitali 43 foizga oshdi va bu o’z navbatida bank kapitallarini xalqaro tartibga solishining Bazel-2 standartlari bo’yicha begilangan me’yordan banklarimiz kapitallarining etarlilik darajasi 3 martadan ko’proqni tashkil qildi.  So’nggi ikki yilda tijorat banklarining umumiy kapitali 2 barobar ko’paydi va bugungi kunda 3 trln. so’mdan oshib ketdi.

Investistiyalashning uzoq muddatli resurs bazasini mustahkamlash, shuningdek jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi oqibatlarini bartaraf etish maqsadida tijorat banklarining kapitallashuv darajasini yanada oshirish maqsad qilib qo’yilgan edi. Bu borada, 2011 yil davomida tijorat banklari tomonidan jami 489,2 mlrd. so’mlik 13 ta qo’shimcha akstiyalar emissiyasi amalga oshirildi (5-rasm). Bu ko’rsatkich 2009 yilga nisbatan 212,8 mlrd. so’m yoki deyarli 77 foizga oshgan. Garchi akstiyalar emissiyasi soni 21 tadan 13 taga kamaygan bo’lsa-da, umumiy emissiyalar hajmi oshishi hisobiga o’rtacha emissiya hajmi 13,2 mlrd. so’mdan 37,6 mlrd. so’mga o’sdi.

O’zbekiston Respublikasi tijorat banklari uchun 2011 yil o’ziga xos islohot va o’zgarishlarga boy bo’ldi. Bunda respublika tijorat banklarining barqarorligini ta’minlash va moliyaviy inqirozga qarshi kurashish borasida mamlakatimiz Prezidenti tomonidan qabul qilingan qaror va 2009-2012 yillarga mo’ljallangan Inqirozga qarshi choralar Davlat dasturi muhim ahamiyat kasb etdi.

 

 

E’tiborlisi shundaki, tijorat banklari akstiyalari birjada doimiy kotirovka qilinmoqda va uning natijalari tegishli nashrlarda muntazam e’lon qilib borilmoqda.

2011 yilda tijorat banklarining jami kapitalini kamida 20 foizga oshirish va yaqin 2 yilda banklar jami banklar kapitali darajasini YaIMga nisbatan 10 foizga etkazish ko’zda tutilmoqda.

2011 yilda tijorat banklari tomonidan yana 250 mlrd. so’mlik qo’shimcha akstiyalar muomalaga chiqarilib, banklar ustav kapitallarining oshirilishi kutilmoqda. Masalan, Xalq banki keyingi 4 yil davomida o’z ustav kapitalini 10 mlrd. so’mdan avval 100 mlrd. so’mga, keyin 200 mlrd. so’mgacha oshirishni mo’ljallamoqda.

2010 yildagi bank sohasidagi islohotlardan yana biri shuki, endilikda barcha mulkchilik shaklidagi tijorat banklari korporativ obligastiyalar chiqarish huquqiga ega bo’lishdi. Bu o’z navbatida respublika obligastiyalar bozorining rivojlanishiga ijobiy tasir ko’rsatadi, shuningdek tijorat banklarining «Toshkent» Respublika Fond birjasidagi ishtirokini ham jadallashtiradi. 2009 yilda «Toshkent» Respublika Fond birjasidagi savdolarning deyarli 44 foizini respublika tijorat banklarining akstiyalari tashkil qildi va 39,4 mlrd. so’mga teng bo’ldi. Ushbu summaning 37,1 mlrd. so’mi nodavlat banklar va ustav kapitalida davlatning ulushi «nazorat paketi»ga teng bo’lmagan banklar hisobiga to’g’ri keladi.

2008-2009 yillarda qo’shimcha emissiya qilingan akstiyalarning tarkibida imtiyozli akstiyalar sonining hissasi oldingi yillardagi 1,1-2,2 foizdan 0,6-0,7 foizgacha pasaydi. Ushbu holat qo’shimcha emissiyalarda davlat ishtirokining oshganligi, ya’ni davlat tomonidan banklardagi nazoratni olishga bo’lgan qiziqishning yuqoriligi bilan izohlanadi.

Markaziy bank tomonidan ichki valyuta bozorini yanada rivojlantirish va erkinlashtirish, uning doimiy barqaror faoliyat yuritishni ta’minlash yuzasidan tegishli chora-tadbirlar amalga oshirib borildi.

O’tgan yillar ichida mamlakatda iqtisodiyotning strategik ahamiyatga ega tarmoqlarini shakllantirishga qapatilgan samarali iqtisodiy islohotlar amalga oshirildi, barqaror iqtisodiy o’sish, valyuta mablag’larining doimiy tushumi manbalari va etarli darajada valyuta zaxiralarini shakllantirish orqali milliy valyutaning xarid quvvatini chetdan olinadigan qarz mablag’larisiz saqlab turishga zamin yaratildi.

Joriy yilda Markaziy bank pul-kredit siyosatining bilvosita dastaklaridan foydalanishni yanada kengaytirish bilan bir qatorda, o’zgaruvchan foiz stavkalarini tezkor boshqarishni davom ettirildi. 2010 yil 1 yanvar holatiga O’zbekiston Respublikasi tijorat banklari tomonidan jami 293 ta milliy valyutadagi va 118 ta xorijiy valyutadagi omonat turlari aholi, korxona va tashkilotlarga taqdim etilmokda.

O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotida hozirgi vaqtda amalga oshirilayotgan tarkibiy o’zgarish, avvalo, bank tizimi bilan bevosita bog’liq bo’lib kelmoqda. Shuning uchun ham bank kreditlaridan samarali foydalanish, ularning eng qulay shakllaridan, jumladan, iste’mol va ipoteka kreditidan foydalanish ham muhim masalalardan biri bo’lib qolmoqda.

Hozirgi kunda Respublikamiz aholisi uchun iste’mol va ipoteka kreditining turli variantlari joriy etilgan bo’lib, respublika tijorat banklari tomonidan aholining ushbu kreditlarga ehtiyojlarini qondirishga alohida e’tibor qaratilgan. Chunki, iste’mol kreditlarining berilishi aholi uchun respublikada ishlab chiqarilgan iste’mol tovarlarini sotib olish uchun keng imkoniyatlar yaratib bersa, ipoteka kreditlari yosh oilalar va boshqa toifadagi aholining uy-joy bilan ta’minlanish darajasini oshiradi.

2010 yil 1 yanvar holatiga O’zbekiston banklari Assostiastiyasiga a’zo 19 ta tijorat banki tomonidan 40 dan ortiq turdagi iste’mol krediti joriy etilgan bo’lib, ular 6 oydan 3 yilgacha muddatga beriladi. 2009 yilning oktyabr-noyabr oylari davomida 11 ta yangi turdagi iste’mol kreditlari muomalaga chiqarildi. Bundan tashqari ba’zi banklar tomonidan amaldagi iste’mol kreditlarining shart va talablariga biroz o’zgarishlar kiritildi.

Hozirda 20 ta tijorat banklari tomonidan 37 ta turdagi ipoteka krediti joriy etilgan bo’lib, ular 3 yildan 15 yilgacha muddatga beriladi. Ipoteka krediti uy-joy sotib olish, qurish va oldindan sotib olingan uy-joylarni ta’mirlash uchun ajratiladi.

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 12 iyuldagi 670-sonli «Banklarning kapitallashuvini yanada oshirish va iqtisodiyotni modernizastiyalashdagi investistiya jarayonlarida ularning ishtirokini faollashtirish chora-tadbirlari to’g’risida» gi va 2007 yil 7 noyabrdagi 726-sonli «Bank tizimini yanada rivojlantirish va bo’sh pul mablag’larini bank aylanmasiga jalb etish chora-tadbirlari to’g’risida»gi Qarorlariga muvofiq banklarning minimal ustav kapitallari miqdoriga  o’zgartirishlar kiritildi.

Ushbu qarorlarga muvofiq yangi tashkil etilayotgan tijorat banklarining minimal ustav kapitali 2008 yilning 1 yanvaridan boshlab, quyidagicha miqdorda belgilab qo’yildi:

- tijorat banklari uchun so’m ekvivalentida 5 mln. evro miqdorida;

- xususiy banklar uchun so’m ekvivalentida 2,5 mln. evro miqdorida.

Respublikamiz bank amaliyotida kreditlash shakllaridan keng foydalanish mijozlarning kreditlarga ehtiyojlarini to’laroq qondirish, banklarning kredit operastiyalari ko’lamini kengaytirish, kredit riskini ma’lum darajada minimallashtirish va nihoyat banklarning kredit operastiyalaridan oladigan daromadlari oshishiga olib keladi.

2011 yilda tijorat banklari tomonidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash maqsadida 2010 yildagiga nisbatan 1,4 barobar ko’proq kredit resurslarini ajratish ustuvor yo’nalish qilib belgilandi. Shu bilan birga, mikrokreditlarning darajasi esa 1,3 barobarga o’sishi kutilmoqda (6-rasm).

Bugungi kunda bank faoliyati barqarorligining asosi bo’lgan Markaziy bank nochor banklarni aniqlash va ularga iqtisodiy madad berish, ularning sinishiga yo’l qo’ymaslik chora-tadbirlarini ko’rmoqda. Bu o’z navbatida tijorat banklari moliyaviy barqarorligining oshirilishi hamda aholining bank tizimiga ishonchini yanada mustahkamlanishiga imkon yaratmoqda.

So’nggi yillarda mamlakatimiz tijorat banklari hamda yangi tashkil topayotgan kredit institutlari o’rtasida teng va beg’araz raqobat vujudga kelmoqda. Bu esa tijorat banklari boshqaruv strategiyasining to’g’ri tanlanganligi, aktivlarning ishonchli joylashtirilganligi, majburiyatlarni bajarish va likvidlilikni ta’minlashda ijobiy natijalarga erishish zarurligi hamda shu asosda yuqori daromadga erishish mumkinligidan darak bermoqda.

 

 

 

6. Kichik biznes va tadbirkorlik sub’ektlarini soliqqa tortish, ulardan olinadigan soliq turlari va soliq imtiyozlari

 

Mulk shakllaridan qat’iy nazar, barcha korxonalar O’zbekiston Respublikasining «Korxonalar, birlashma va tashkilotlardan olinadigan soliqlar to’g’risida»gi qonuniga muvofiq davlat va mahalliy byudjetlarga  soliqlar to’laydilar.

Soliqlar byudjetga tushadigan pul va qonun bilan belgilangan majburiy munosabatlardir. Bu munosabatlar soliq to’lovchilar (yuridik va jismoniy shaxslar) bilan davlat o’rtasidagi munosabatlarni ifoda etadi.

Soliqlar, avvalo, davlatning vazifalarini moliyaviy mablag’lar bilan ta’minlash zarurligidan kelib chiqadi.

Davlat oldida turgan umumiy-ijtimoiy zaruriy vazifalarga hozirgi sharoitda quyidagilar kiradi:

- aholining kam ta’minlangan tabaqalari (talabalar, nafaqaxo’rlar, nogironlar va boshqalar)ni ijtimoiy himoya qilish;

- mamlakat mudofaasini ta’minlash;

- mamlakat fuqarolarining tinch mehnat qilishi va erkin yashashi muhofazasini ta’minlash;

- mamlakat ichida uzluksiz ijtimoiy, madaniy tadbirlar (maorif, sog’liqni saqlash, madaniyat, ijtimoiy ta’minot va boshqalar)ni amalga oshirish;

- xorijiy mamlakatlar bilan iqtisodiy, madaniy va siyosiy aloqalarni o’rnatish;

- bozor infratuzilmasini yaratish va hokazo.

Bu vazifalarni amalga oshirish nihoyatda ko’p moliyaviy resurslarni talab etadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida bu resurslarni faqat soliqlar va soliq xarakteriga ega to’lovlar orqali amalga oshirish mumkin.

Amaldagi qonunchiliklarga muvofiq, O’zbekiston Respublikasi hududida soliq va yig’imlar O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan belgilanadi va bekor qilinadi.

O’zbekiston Respublikasi hududida quyidagi soliq va yig’imlar amal qiladi:

- umumdavlat soliqlari;

- mahalliy soliq va yig’imlar.

Umumdavlat soliqlarga quyidagilar kiradi:

- yuridik shaxslardan olinadigan daromad (foyda) solig’i;

- jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i;

- qo’shilgan qiymat solig’i;

- akstiz solig’i;

- er osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq;

 - suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq.

Mahalliy soliq va yig’imlarga quyidagilar kiradi:

- mol-mulk solig’i;

- er solig’i;

- avtotransport vositalarini olib sotganlik uchun soliq;

- savdo-sotiq qilish huquqi uchun yig’im, shu jumladan, ayrim turlardagi tovarlarni sotish huquqini beruvchi listenziya yig’imlari;

- yuridik shaxslarni, shuningdek tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi jismoniy shaxslarni ro’yxatga olganlik uchun yig’im;

- avtotransport to’xtash joyidan foydalanganlik uchun yig’im;

- obodonchilik ishlari uchun yig’im;

- ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish uchun yig’im;

- boshqa mahalliy ahamiyatga ega bo’lgan yig’imlar.

Mahalliy soliq va yig’imlar mahalliy byudjetga o’tkaziladi.

Soliq nimaga olinsa, o’sha narsa soliq ob’ekti bo’ladi. Soliq ob’ekti 3 guruhga bo’linadi: aylanma, daromad va mulk.

Soliq ob’ektining har bir soliq birligi uchun davlat tomonidan belgilab qo’yilgan me’yori soliq stavkasi deb yuritiladi. Bu stavka qat’iy summalarda yoki foizlarda ob’ektga nisbatan qo’llaniladi.

Soliq stavkalari proporstional, progressiv va regressiv ko’rinishlarda bo’lishi mumkin.

Proporstional soliq stavkasi usulida foyda yoki aylanmaga ega yuridik va jismoniy shaxslar bir xil ulushda soliq to’laydilar. Bu erda soliq stavkasi qat’iy o’rnatilgan bo’lib, mutanosib ravishda olinadi. Masalan, korxona asosiy fondlarining o’rtacha yillik qiymati 200 mln so’m bo’lib, undan undiriladigan soliq stavkasi 2 foiz belgilanganda, soliq summasi hisobot yili uchun 4 mln. so’mni (200 mln x 2:100) tashkil etadi.

Daromad yoki foyda ortib borishi bilan soliq stavkasi ham ortib borishi ko’zda tutilgan bo’lsa, bunday stavkalar progressiv soliq stavkalari deyiladi. Buni biz O’zbekiston Respublikasi fuqarolari, chet el fuqarolari va fuqaroligi bo’lmaganlardan olinadigan daromad solig’i stavkasida yaqqol ko’rishimiz mumkin.

Regressiv soliq stavkasi usulida daromad o’sishi (oshishi) bilan mahsulot ishlab chiqarish hajmi ko’payishi yoki eksportga mahsulot ishlab chiqarish ko’payishi bilan soliq stavkasi kamayib boradi. Demak, bunday korxona byudjetga kam soliq to’lay boshlaydi. Regressiv soliq stavkalari biror faoliyat yoki sohada mahsulot ishlab chiqarishni ko’paytirish yoki o’z foydasidan biror turdagi xarajatni kamaytirishni rag’batlantirish maqsadida qo’llaniladi.

O’zbekiston Respublikasi  Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilangan ayrim mahsulotlar akstiz solig’iga tortiladi.

Akstiz ba’zi iste’mol tovarlari qiymatiga ustama qo’yiladigan egri soliqdir. Egri soliq deb atalishining sababi – uning byudjetga to’lovchilari akstiz osti tovarlarini ishlab chiqarib sotuvchilardir. Ammo haqiqiy soliq to’lovchilar mahsulot etkazuvchilardan tovarlarni sotib oluvchilar, ya’ni iste’molchilardir. Shuning uchun bu soliq ba’zi mamlakatlarda iste’mol solig’i deb ham ataladi.

Akstiz solig’i stavkasi Vazirlar Mahkamasining qarori bilan tasdiqlanadi. Akstiz solig’i stavkalarini O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilash har yilgi byudjetning asosiy ko’rsatkichlari belgilanganda ko’rsatiladi. Biroq yil davomida akstiz stavkalariga o’zgartirishlar kiritib borilishi mumkin.

Akstiz solig’i to’lanadigan tovarlarni ishlab chiqaruvchi korxonalar, mulk shaklidan qat’iy nazar, shu tovarlarni eksportga chiqarsalar, akstiz solig’i to’lashdan ozod bo’ladilar. Qizil Yarimoy jamiyati korxonalari ishlab chiqargan tovarlardan kelgan daromadlarini jamiyatning Ustavida ko’zda tutilgan vazifalarni bajarishga sarflasa, u holda ular ham akstiz solig’i to’lashdan ozod bo’ladi.

Akstiz solig’i summasi ikki xil formula bilan aniqlanadi. Agar tovarlar mamlakat ichida ishlab chiqilsa va sotilsa, akstiz solig’i summasi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

ASS = STO * A / 100;

 

bu erda, ASS –  akstiz solig’i summasi, so’m.

STO –  soliqka tortiladigan aylanma, so’m.

A – soliq stavkasi,%.

Agar tovarlar boshqa mamlakatlardan tashib keltirilsa va sotilsa, akstiz solig’i summasi quyidagi formula bilan aniqlanadi:

 

STO = F * A * 100 / (100 - A);

 

Bu erda, STO –  soliqka tortiladigan aylanma, so’m.

F – keltirilgan tovarlarning faktura qiymati, so’m.

A – soliq stavkasi, %.

Akstiz solig’i byudjetga ikki xil muddatda – har kuni va har o’n kunda to’lanadi.

Birinchi usul vino-aroq mahsulotlarini sotuvchilarga tegishli. Bu usulda to’lov tovarlarning haqiqiy aylanmasi amalga oshgandan so’ng uning uchinchi kunida to’lanadi. Ikkinchi usulda akstiz osti tovarlari sotuvchi korxonalarning haqiqiy aylanmasidan har o’n kun o’tishi bilan soliq to’lanadi, ya’ni:

- birinchi o’n kunlik uchun – shu oyning 13-sanasiga;

- ikkinchi o’n kunlik uchun – shu oyning 23-sanasiga;

- uchinchi o’n kunlik uchun – kelgusi oyning 3-sanasiga soliq to’laydi.

Akstiz solig’iga tortiladigan mahsulot ishlab chiqaruvchi mikrofirma va kichik korxonalar uchun yagona soliq to’lovini hisoblash chog’ida soliqqa tortiladigan baza akstiz solig’i summasiga kamaytiriladigan tartib o’rnatildi. Yangi tashkil etilayotgan mikrofirma va kichik korxonalarga yagona soliq to’lovini to’lash muddatini bir yilga kechiktirish, kechiktirilgan summani imtiyozli davr tugagandan keyin teng ulushlarda 12 oy davomida to’lash huquqi berildi.

Ilgari mikrofirma va kichik korxonalarga yagona soliq to’lash bo’yicha berilgan soliq imtiyozlari yagona soliq to’lovini to’lash chog’ida saqlab qolindi. Yagona soliq to’lovini to’laydigan mikrofirma va kichik korxonalar qonun hujjatlariga muvofiq ijaraga olingan er maydonlari uchun byudjetga ijara haqi to’lashdan ozod qilindi.

Mamlakatimizda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning jadal rivojlanishida, avvalo, mazkur soha uchun belgilanayotgan soliq imtiyozlari etarli darajada rag’batlantiruvchi rol o’ynayotganligi hisoblanadi. Jumladan, bu borada 2011 yilda kichik sanoat korxonalari uchun yagona soliq to’lovi 8 dan 7 foizga pasaytirildi, yakka tartibdagi tadbirkorlar uchun esa qayd etilgan soliq miqdori o’rtacha 1,3 barobar kamaytirildi (7-rasm).

 

Rasmdagi ma’lumotlardan ko’rinadiki, 1996-2011 yillar mobaynida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik uchun belgilangan soliq stavkalari 38 dan 7 foizgacha, ya’ni 5,4 marta qisqargan.

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 20 iyundagi PF-3620-sonli «Mikrofirmalar va kichik korxonalarni rivojlantirishni rag’batlantirish borasidagi qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida»gi Farmoniga asosan kichik biznes sub’ektlarini jadal rivojlantirishni yanada rag’batlantirish hamda uning mamlakat iqtisodiyotidagi ulushini tubdan oshirish maqsadida 2005 yilning 1 iyulidan boshlab, mikrofirmalar va kichik korxonalar uchun yagona soliq, byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi, Respublika yo’l jamg’armasi va Maktab ta’limi jamg’armasiga majburiy ajratmalar to’lash o’rniga yagona soliq to’lovi joriy etildi.

Mazkur farmonga binoan, yagona soliq to’lovi hisobot choragidan keyingi oyning 25-kunigacha har chorakda to’lanishi belgilab qo’yilgan.

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 11 apreldagi PF-3594-sonli «To’g’ridan-to’g’ri xorijiy xususiy investistiyalarni jalb etishni rag’batlantirish borasida qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida»gi Farmoniga binoan, 2005 yilning 1 iyulidan boshlab, to’g’ridan-to’g’ri xususiy xorijiy investistiyalarni jalb etadigan iqtisodiyot tarmoqlari korxonalari asosiy faoliyati bo’yicha daromad (foyda) solig’i, mulk solig’i, ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish va hududlarni obodonlashtirish solig’i, ekologiya solig’i, mikrofirmalar va kichik korxonalar uchun belgilangan yagona soliq to’lashdan, shuningdek Respublika yo’l jamg’armasiga majburiy ajratmalar to’lashdan ozod qilindi.

To’g’ridan-to’g’ri xususiy xorijiy investistiyalar hajmi quyidagicha bo’lganda mazkur soliq imtiyozlari:

- 300 ming AQSh dollaridan 3 million AQSh dollarigacha – 3 yil muddatga;

- 3 million AQSh dollaridan 10 million AQSh dollarigacha – 5 yil muddatga;

- 10 million AQSh dollaridan ortiq bo’lganda – 7 yil muddatga beriladi.

Shuningdek Farmonda ko’rsatilgan soliq imtiyozlari quyidagi shartlar asosida qo’llanilishi belgilab qo’yilgan:

- mazkur korxonalarni ortiqcha ishchi kuchi bo’lgan mintaqalar – Qoraqalpog’iston Respublikasi, Jizzax, Qashqadaryo, Sirdaryo, Surxondaryo, Xorazm viloyatlarida, shuningdek Navoiy, Andijon, Namangan va Farg’ona viloyatlarining qishloq aholi punktlarida joylashtirish;

- xorijiy investorlar tomonidan to’g’ridan-to’g’ri xususiy xorijiy investistiyalarni O’zbekiston Respublikasining kafolati berilmagan holda amalga oshirish;

- korxonaning ustav kapitalida xorijiy ishtirokchilarning ulushi kamida 50 foizni tashkil etishi lozim;

- ushbu korxonalar davlat ro’yxatidan o’tkazilgandan keyin to’g’ridan-to’g’ri xususiy xorijiy investistiyalarni kiritish;

- xorijiy investistiyalarni erkin almashtiriladigan valyuta yoki yangi zamonaviy texnologik uskuna tarzida qo’yish;

- mazkur imtiyozlarning qo’llanish muddati davomida imtiyozlardan olingan daromadni korxonani yanada rivojlantirish maqsadida qayta investistiyalashga yo’naltirish.

 

7. Kichik biznes va tadbirkorlik sub’ektlarida audit

va auditorlik taftishini o’tkazish

 

Tadbirkorlarning iqtisodiy faoliyat yuritishlarida moliyaviy va buxgalteriya hisob-kitoblarini to’g’ri amalga oshirishlarida auditorlik firmalari ham muhim rol o’ynaydi. Auditorlik firmalari bozor infratuzilmasining eng muhim elementlaridan biri bo’lib, mulkdorlar va davlatning mulkiy manfaatlarini himoya qilish maqsadida mustaqil moliyaviy nazoratni amalga oshiradi.

O’zbekistonda audit O’zbekiston Respublikasi «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi qonuni asosida amalga oshiriladi.

Audit xo’jalik yurituvchi sub’ektlarni  mustaqil ekspertiza va moliyaviy hisobotini tahlil etuvchi tashkilotdir. Buni shunga vakil qilingan shaxslar – auditorlar (auditorlik firmalari) bajaradilar.

Auditning asosiy maqsadi – moliyaviy va xo’jalik operastiyalarining to’g’riligi va ularning O’zbekiston Respublikasi qonunchiligi va boshqa me’yoriy hujjatlariga nechog’lik mosligini aniqlash, bularning to’la-to’kisligi, aniq - ravshanligi, buxgalteriya hisobi yoki boshqa moliyaviy hisob yuritishga qo’llanilayotgan talablarga nechog’lik monandligini aniqlashdan iboratdir. Audit tarkibiga yana konsalting, ya’ni mijoz bilan shartnoma tuzib, xizmatlar ko’rsatish ham kiradi.

Auditorlik faoliyati xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning faoliyati ustidan maxsus vakolat olgan davlat idoralarining nazorati o’rnini bosmaydi. Auditning asosiy «harakatlanuvchi shaxsi» auditor va auditorlik firmasidir. Auditor belgilangan tartibda auditorlik faoliyati bilan shug’ullanish huquqini olgan hamda auditorlik kasbi ro’yxatiga kiritilgan mutaxassisdir. Auditorlik firmasi – yuridik va jismoniy shaxs tomonidan tuzilib, belgilangan tartibda ro’yxatdan o’tgach, ustaviga ko’ra auditorlik xizmati ko’rsatish bilan shug’ullanuvchi tashkilot.

Auditorlik firmalari kichik korxonalar, mas’uliyati cheklangan jamiyatlar va boshqa korxonalarning tashkiliy-huquqiy shakllarida ochilishi mumkin, ochiq turdagi akstiyadorlik jamiyatlari bundan mustasno.

Quyidagilarga auditorlik tekshiruvini o’tkazish ta’qiqlanadi:

- tekshirilayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ektning rahbarlari va boshqa mansabdor shaxslari bilan yaqin qarindosh bo’lgan shaxs;

- tekshirilayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ektda shaxsiy-mulkiy manfaatlari bo’lgan shaxs;

- xo’jalik yurituvchi sub’ektning rahbarlari, muassasalari yoki mulkdorlari;

- tekshirilayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ekt yoki uning filiallari xodimi;

- davlat xokimiyati va boshqaruvi idoralarining mansabdor shaxslari;

- kreditorlar, investorlar va boshqa manfaatdor shaxslar.

Auditorlar va auditorlik firmalari davlat ro’yxatidan o’tib, listenziya olganlaridan keyin faoliyat boshlaydi.

Auditorlar va auditorlik firmalari qonunda belgilab qo’yilgan tartibda O’zbekiston Respublikasining Adliya Vazirligida Davlat ro’yxatidan o’tadi.

Auditorlik faoliyati bilan shug’ullanish huquqi uchun listenziya davlat ro’yxatidan o’tgandan keyin beriladi. Ularni berish tartibini O’zbekiston Respublikasining Vazirlar Mahkamasi belgilaydi.

Auditorlar (auditorlik firmasi) quyidagi huquqlarga ega:

- xo’jalik yurituvchi sub’ektning hisobotini audit qilish va tuzilgan shartnomaga binoan konsalting xizmati ko’rsatish;

- O’zbekiston Respublikasining «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi qonuni va boshqa me’yoriy hujjatlar talablariga binoan tekshiruvning shakl va usullarini mustaqil belgilash;

- tekshirilayotgan ob’ektda ham, uchinchi shaxslar qo’lida ham bo’lgan, tekshirilayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning mulkiy holati va faoliyatiga daxldor hujjatlar bilan tanishish imkoniyatiga ega bo’lish;

- o’tkazilayotgan tekshirish yoki ko’rsatilayotgan auditorlik xizmati munosabati bilan tekshirilayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbarlari va boshqa xodimlaridan, shuningdek uchinchi shaxslardan og’zaki yoki yozma tarzda zarur izohlar olish;

- listenziyadan mahrum etish haqida qaror qabul qilinganida sudga ariza bilan murojaat etish va hokazo.

Auditor (auditorlar firmasi)ning burchlari:

- auditor tekshiruvini sifatli, mukammal o’tkazish, tekshiruvlar o’tkazish bilan aloqador boshqa auditorlik xizmati ko’rsatish;

- tekshirilayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbariyatiga tekshiruv vaqtida aniqlangan qonunchilikning buzilish hollari va buxgalteriya hisoboti yuritish hamda moliyaviy hisobotni tuzishga qo’yilgan talablarning buzilish dalillari haqida ma’lumot berish;

- o’z vazifalarini bajarish chog’ida ma’lumotlarni sir saqlash. Mijozga zarar etkazadigan ma’lumotlar faqat sudning talabi bilan oshkor qilinishi mumkin;

- uzrli sabablar bo’lmasa, o’z faoliyatini to’xtatmaslik, uni oxiriga etkazish va xulosa chiqarish;

- mabodo ishi va xulosalarida xolis va ob’ektiv bo’lishning imkoni bo’lmay qolsa, o’z faoliyatini to’xtatish.

Auditorni mijoz bilan shartnoma tuzgan auditorlik firmasi xo’jalik yurituvchi sub’ekt mulkdorlari bilan kelishilgan holda tayinlaydi.

Xo’jalik yuirtuvchi sub’ekt mulkdorlari qarori bilan yoki audi-torni tayinlagan yuridik shaxsning qaroriga ko’ra, auditor chaqirib olinishi mumkin, auditor bu haqda barvaqt yozma tarzda, uning xizmatidan voz kechish sabablarini ko’rsatib xabardor qilinadi.

Tekshiruv vaqtida yoki buyurtmaga ko’ra, boshqa ishlar qilinayotganida xizmatdan voz kechilsa, xo’jalik yurituvchi mulkdor auditor xizmatiga haq to’lashi shart.

Surishtiruv organi, proquror, tergovchi va sud topshirig’i bilan auditorlik tekshiruvi o’tkazilsa, xarajatlar tekshirilayotgan xo’jalik sub’ekti zimmasiga tushadi, uning qo’lida etarli mablag’ bo’lmasa, tekshiruvni tayinlagan organ zimmasiga tushadi.

Agar xo’jalik yurituvchi sub’ekt qo’lida zarur mablag’ bo’lsa-yu, tekshiruv xarajatlarini to’lashdan bo’yin tovlasa, prokuror auditor yoki auditorlik firmasining mulkiy manfaatlarini himoya qilib tegishli sudga murojaat qilishi shart.

Xo’jalik yuritish sub’ektining rahbarlari va boshqa mansabdor shaxslari auditorning talabi bilan quyidagilarni bajarishi shart:

- moliyaviy-xo’jalik faoliyatiga daxldor hujjatlarni berishi;

- og’zaki yoki yozma tarzda izohlar berishi;

- tekshirilayotgan ob’ektning moliyaviy-xo’jalik faoliyatini sifatli ekspertiza qilish uchun boshqa zarur shart-sharoitlarni yaratishi.

«Auditorlik faoliyati haqida»gi qonun va boshqa qonun hujjatlarining qoidalarini auditorlik tekshiruvi vaqtida buzganlik uchun auditor va auditorlik firmasi javobgar hisoblanadi va quyidagi javobgarlikka tortiladi:

- O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga binoan mulkiy va ma’muriy javobgarlikka;

- listenziya huquqini to’xtatib qo’yish yoki auditorlik faoliyati bilan shug’ullanish huquqini beradigan listenziyadan mahrum etishgacha (listenziya bergan organ qaroriga muvofiq) bo’lgan intizomiy jazolar beriladi.

Auditor faoliyatini tartibga solib turish uchun qonunchilikda auditorlar palatasini ochish nazarda tutilgan.

O’zbekistondagi aksariyat auditorlik firmalarini auditorlarning o’zlari tashbbuskor bo’lib tuzgan, ammo mustaqil audit o’tkazish uchun ularning soni etarli emas. Bu muammoni hal etish uchun Davlat mulk qo’mitasi tashabbusi bilan 1996 yilning may oyida qimmatli qog’ozlar bozori qatnashchilariga maslahat-auditorlik va axborot xizmati ko’rsatish uchun maxsus agentlik – «Konsauditinform» tashkil etildi.

Hozirgi kunda qo’shma korxonalar auditi, hissadorlik jamiyatlari auditi, investistiya fondlarining auditi va sug’urta kompaniyalarining auditi shakllandi.

 

8. Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatini axborot

bilan ta’minlashni tashkil etish

 

Biznes faoliyatini etarli va aniq axborotlarsiz amalga oshirish mumkin emas. Bu axborotlar biznes uchun zarur ma’lumotlar, xabarlar majmuasidan iborat bo’ladi. Axborot ishlab chiqaruvchilar, tovarni sotuvchilar va xaridorlar o’rtasidagi aloqa shaklidir.

Ishbilarmonlar asosan turli xil axborotlar statistik, moliyaviy, operativ, tashkiliy axborotlar, farmoyish tarzidagi axborot, buxgalterlik, marketing axboroti, ta’minot bo’yicha, xodimlar bo’yicha, ma’lumotga oid axborot va boshqa axborotlar bilan ishlaydilar.

Axborotlar yana ichki va tashqi, dasturiy va me’yoriy axborotlarga bo’linadi.

Ichki axborot kichik korxona yoki savdo tashkiloti ichki materiallaridan iborat bo’ladi hamda korxona faoliyati, uning texnik iqtisodiy ko’rsatkichlarini moddiy va mehnat xarajatlari hajmi, naqd pul harakati, debitorlik va kreditorlik qarzlari haqidagi ma’lumotlarni o’zida aks ettiradi.

Tashqi axborotlar mahsulot ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar, hokimiyat idoralari, banklar, raqobatchilar va boshqa tashkilotlar bilan bo’ladigan aloqalarni ifodalaydi. U tovarlarni sotish va xarid qilish shartlari haqidagi tashqi muhit xabarlaridan iborat bo’ladi.

Foydalanish vaqti bo’yicha axborotlar operativ, davriy va uzoq muddatli, o’zgarish darajasi bo’yicha birlamchi va ikkilamchi axborotga bo’linadi.

Tadbirkorlikda iqtisodiy axborotlar etakchi rol o’ynaydi, chunki ular tovar ishlab chiqarish, moddiy boyliklarni taqsimlash, ayirboshlash va iste’mol qilish jarayonidagi munosabatlarni aks ettiradi.

Kichik korxonalar uchun fan-texnika axborotlarning roli ham muhim, ular ishlab chiqarishni ilmiy-texnik taraqqiyot asosida rivojlanishni aks ettiradi.

Doimiylik darajasi bo’yicha axborotlar axborotlar doimiy, shartli-doimiy va o’zgaruvchan bo’ladi. Doimiy axborot o’z ma’nosini uzoq vaqt davomida o’zgartirmaydi (shaharlar, korxonalar, savdo tashkilotlari nomlari, tovar turlari va boshqalar haqidagi axborotlar).

Shartli-doimiy axborotlar ma’lum vaqt davomida o’z ma’nosini saqlab turadi. Unga mahsulot tayyorlash uchun texnik shartlar, me’yorlar, tarif miqdorlari, lavozim, ish haqi va hokazolar kiradi.

O’zgaruvchan axborotlar xarid qilish va sotishning o’sishini aks ettiradi. Ular qaror qabul qilish uchun doimo tezlik bilan qayta ishlashni talab qiladi, aks holda, ularni olishdan ma’no qolmaydi.

Har qanday axborot hujjatlarda aks ettiriladi. Hujjat axborot tarqatuvchi vositadir.

Nafaqat ishbilarmonlar, balki bu hujjatlarni o’quvchi, ulardan foydalanuvchi, ularni qayta ishlovchi va saqlovchi odamlarning mehnat xarajatlari hujjatning shakllariga bog’liq. Biznesda keraksiz hujjatlarning bo’lishi mumkin emas.

Axborotlar oqimi muvaffaqiyatli biznes uchun kerakli aloqalarni ta’minlaydi. Bunday aloqalar tovar ishlab chiqaruvchilar va ularning iste’molchilari, mahsulotlarni sotuvchilar va xaridorlar, turli muassasalar o’rtasida zarurdir.

Axborot almashish kichik biznes faoliyati va xususiy tadbirkorlikning eng murakkab muammolaridan biridir.

Samarali ishlayotgan ishbilarmonlar aloqa va axborot vositalaridan o’z o’rnida unumli foydalanayotgan kishilardir. Ular aloqa va axborot jarayonlarining mohiyatini tushunadilar, og’zaki va yozma muomalaning uddasidan chiqa oladilar.

Aloqa jarayoni ikki yoki undan ortiq kishilar o’rtasida axborot ayirboshlash jarayonidir. Aloqa qilish jarayonining asosiy vazifasi – almashuv mavzui bo’lgan axborotni tushunishni ta’minlash. Ammo axborot almashinuvining o’zi axborot almashinuvida ishtirok etayotgan ishbilarmonlarning aloqalari samaradorligiga kafolat bermaydi.

Axborot almashinuvi jarayonida to’rtta element ishtirok etadi: axborot jo’natuvchi, xabar-axborotning o’zi, kanal-axborotni uzatuvchi vosita va axborot oluvchi. Bu zaminiy elementlarning ishi aniq yo’lga qo’yilgan bo’lishi, axborot buzilgan bo’lmasligi kerak.

Axborot almashuvi chog’ida ikki tomon (sotuvchi va xaridor) muhim rol uynaydi. Agar sotuvchi tovar narxini aytsa, bu faqat axborot almashinuvining boshlanishi. Axborot almashuvi samarali bo’lishi uchun xaridor tovarni shu narxga xarid qilishga rozi ekanligini sotuvchiga xabar qilishi lozim.

Agar bir tomon axborotni takdim etsa va boshqa tomon uni buzmasdan qabul qilsa, u holda axborot almashinuvi sodir bo’ladi. Shu bois aloqa jarayoniga alohida e’tibor berishi kerak.

Aloqa texnikasi turli-tumandir. Biznesda aloqa texnikasi vositalaridan biri kompyuterlashtirishdir.

Kompyuterlashtirishning ahamiyati bozor munosabatlariga o’tish, ishbilarmonlarning jahon bozoriga chiqish munosabati bilan taqqoslab bo’lmaydigan holda o’smoqda. Ma’lumki, jahon amaliyotida kompyuterlashtirish kundalik va muhim texnika bo’lib qolgan. Kompyuterlar yordamida biznes-rejalar tuziladi, mehnatga haq to’lash ishlari amalga oshiriladi, bozorlar tadqiq qilinadi, chakana va ulgurji savdolar o’rganiladi.

Aytilganlardan kelib chiqib, xulosa qiladigan bo’lsak, axborot biznesda, kichik va xususiy tadbirkorlikda katta ahamiyatga ega bo’lib, ular qabul qilinayotgan qarorlarning manbai hisoblanadi. Haqiqatda axborotlarsiz, kerakli ma’lumotlarsiz hech kim ishlay olmaydi. Qabul qilinayotgan qarorlarning amaliyligi, kichik va xususiy tadbirkorlikning samaradorligi axborotlar sifatiga, uni o’z vaqtida yig’ish, uzatish va qayta ishlashga bog’liq.

Axborotlar majmui tadbirkorlik faoliyati axborot tizimini tashkil qiladi. Tadbirkorlik faoliyatining axborot tizimi o’z ichiga kerakli axborotlar, hujjatlar, biznes tadqiqotlari tizimi, aloqa kanallari va texnik vositalarni qamrab oluvchi murakkab axborot tuzilmasidir.

Tadbirkorlar o’z ish kunlarini kichik va xususiy korxonalar, savdo korxonalari ishi haqidagi ma’lumotlar, mahsulotlarga buyurtmalar va mahsulotni ortib-jo’natish haqidagi teleks hisobotlari bilan tanishish, haqiqiy va reja ko’rsatkichlarining o’zaro munosabatlari, ishlab chiqarish xarajatlarini o’rganishdan boshlaydilar. Ular mahsulotlarni joriy va o’tgan vaqtda sotilishi, tovar-moddiy zaxiralar, mehnatni tashkil qilish va unga haq to’lash, transportda tashish va aholiga boshqa xizmatlar ko’rsatish haqidagi axborotlarni sanoqli daqiqalarda oladilar. Bunda ularga hisoblash texnikasi va axborotlarni qayta ishlash jarayonini kompyuterlashtirish yordam beradi.

Yig’ilgan va qayta ishlangan axborotlar tadbirkorlarga boshqaruv qarori qabul qilishda yordam beradi. Samarali ishlayotgan korxonalar yig’ilayotgan axborotlar sifatini oshirish va miqdorini ko’paytirishga etarli darajada kuch sarflaydilar. Ular o’z xodimlarini sodir bo’layotgan voqealarni qayd qilish va ular haqida xabar qilishga o’rgatadilar va buning uchun taqdirlaydilar. Firma ulgurji va chakana sotuvchilar va boshqa ittifoqchilarini muhim xabarlarni uzatishga rag’batlantiradi. Ishbilarmonlarga raqiblari haqida axborotlar zarur. Bunday axborotlarni raqiblar tovarlarini xarid qilish orqali «ochiq eshiklar kuni»da, ixtisoslashtirilgan ko’rgazmalarga borganda olishlari mumkin. Raqiblar haqidagi ma’lumotlarni ularning hisobotlarini o’qib va hissadorlar majlislarida ishtirok etib, raqib korxona xodimlari, raqiblarga mol etkazib beruvchilar va xaridorlar bilan suhbatlashib ham olish mumkin.

Raqiblarning reklamalari yig’indisi, ularning reklama xarajatlari va ular foydalanayotgan reklama vositalari to’plamini olish uchun reklama byurosining pullik xizmatlariga murojaat qilinadi.

Tadbirkorlarga mijozlar, dilerlar va bozorda harakat qiluvchi raqobatchilar haqida ma’lumotlar kerak. Bozor munosabatlariga o’tish yanada kengroq va yanada sifatliroq axborotlar olish zarurligini shart qilib qo’yadi.

Tadbirkorlar uchun xaridorning tovar xususiyatlariga munosa-batlarini oldindan bashorat qilish borgan sari qiyinlashmoqda va ular tadqiqotlarga murojaat etmoqdalar. Ishbilarmonlarga borgan sari ko’proq axborotlar kerak bo’ladi va ularga doimo axborot etishmaydi. Shuning bilan bir vaqtda, ishbilarmonlar kerakli aniq va foydali ma’lumotlarni etarli mikdorda yig’a olmayotganliklaridan shikoyat qiladilar.

Ba’zi korxonalarda joriy axborotlarni yig’ish va tarqatish bo’yicha maxsus bo’limlar yoki laboratoriyalar tashkil etilgan. Bu bo’lim xodimlari kerakli axborotlarni qidirib topish uchun eng muhim nashrlar, gazeta va jurnallarni ko’zdan kechiradilar va ishbilarmonlarga maxsus tayyorlangan axborot varaqalarini jo’natadilar.

Bunday xizmatlar tadbirkorlarga kelib tushayotgan axborotlar sifatini keskin oshirishga imkon beradi.

Ishbilarmonlarda, qoidaga ko’ra, o’z kuchlari bilan biznes tadqiqotlari o’tkazish uchun vaqt va ko’nikma mavjud emas, shuning uchun ular bunday tadqiqotlarni buyurishga majburlar. Korxona shartnoma asosida tadqiqot o’tkazishga qandaydir ilmiy tadqiqot instituti yoki oliy o’quv yurtiga buyurtma berishi mumkin. Yirik korxonalar o’z tadqiqot bo’limlari va laboratoriyalarini ochishlari mumkin. Bo’lim xodimlari orasida muhandislar, iqtisodchilar, sostiologlar, psixologlar, biznes bo’yicha mutaxassislar bo’lishi maqsadga muvofiqdir.

Biznes tadqiqotlari tizimi quyidagilarni o’z ichiga oladi:

- bozorni tadqiq qilish;

- reklama vositalari va e’lonlari samaradorligi;

- xodimlarning ishga faolligi;

- raqiblar tovarlari;

- narx-navo siyosati;

- tovar assortimentlari;

- xalqaro bozorlarni o’rganish;

- axborotlar bilan ta’minlashni tadqiq qilish;

- xodimlar bilan ishlash siyosati va xodimlarning faoliyatini baholashni o’rganish va hokazo.

Biznes tadqiqotlari quyidagi ketma-ketlikda o’tkaziladi (8-rasm).

 

 

8-rasm. Biznes tadqiqotlarini o’tkazish ketma-ketligi

 

Tadqiqotchilar tadqiqotning dastlabki bosqichida muammoni aniq belgilashlari va tadqiqot maqsadini belgilab olishlari kerak. Axborotlarni yig’ish ancha og’ir va mas’uliyatli ishdir. Muammoni mujmal yoki noto’g’ri belgilash ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lmagan xarajatlarga olib keladi. Aniq qo’yilgan maqsad muammoni hal etish asosidir.

Tadqiqotning keyingi bosqichida buyurtmachini qiziqtirayotgan axborot turi va uni eng samarali yig’ish yo’lini aniqlash zarur. Tadqiqotchi ikqilamchi yoki birlamchi axborotlar yoki ikkalasini bir vaqtda yig’ishi mumkin.

Ikkilamchi axborot avval boshqa maqsadlar uchun yig’ilgan mavjud axborotdir.

Quyidagilar ikkilamchi axborot manbalarini tashkil etadi:

- korxonalarning hisobotlari;

- bo’lg’usi tadqiqotlar to’g’risidagi hisobotlar;

- davlat muassasalarining nashrlari;

- korxona, muassasalarning balans hisobotlari;

- statistik ma’lumotnomalar;

- birjalar ma’lumotnomalari;

- gazeta va jurnallar, radio, televidenie eshittirishlari va h.k.

Ikkilamchi axborot tadqiqotning boshlang’ich nuqtasi bo’lib xizmat qiladi. U arzon tushishi va olinishi osonligi bilan ajralib turadi. Ammo tadqiqotchiga kerakli ma’lumotlar eskirgan, noaniq, to’liqsiz yoki ishonchsiz holda etib kelishi mumkin. Bu holda tadqiqotchining yanada ko’proq mablag’lar va vaqt sarflashi orqali birlamchi axborot yig’ishiga to’g’ri keladi.

Birlamchi axborot aniq maqsad uchun birinchi marta yig’i-ladigan axborotdir. Birlamchi axborot yig’ishning uchta usuli bor:

1. Kuzatish usuli.

2. Tajriba usuli.

3. So’rov usuli.

Kuzatish – birinchi axborot yig’ishning eng asosiy uslublaridan biri bo’lib, unda tashkilotchi odamlar va vaziyatlar ustidan bevosita kuzatish olib boradi. Kuzatish foydali g’oyalarga, raqiblar tajribasini o’rganishga olib kelishi mumkin.

Ma’lumot yig’ishning boshqa usuli – tajriba.

Tajriba tadqiqotlari o’zaro taqqoslanayotgan sub’ektlar guruhini tanlash, bu guruhlar uchun turli xil holatlarni yaratish, taqqoslanayotganlar ustidan nazorat va kuzatilayotgan farqlarning darajasi va ahamiyatini belgilashni talab qiladi.

Bunday tadqiqotning maqsadi – kuzatish natijalarini ziddiyatli izohlashlarni saralash yo’li bilan sabab-natija munosabatlarini ochib tashlashdan iborat.

So’rov tajriba-sabab-natija aloqalarini aniqlashda tadqiqot o’tkazishning eng qulay usulidir.

Biznes tadqiqotchisi ishga kirishishdan oldin ish rejasini ishlab chiqishi kerak. Rejada kimdan so’rash kerakligi, so’rovga qancha mikdordagi odamlarni jalb qilish zarurligi, so’raluvchilarni qanday tartibda tanlab olish, ishni bajarish muddati va hokazolar belgilangan bo’lishi kerak.

Tadqiqotchi o’zi uchun qanday axborotlar zarurligi va bular ko’proq kimlarda bo’lishini hal qilishi kerak.

Tadqiqot rejasini ishlab chiqish va axborotlarni yig’ish tadqiqotning eng qiyin va ahamiyatli bosqichidir. Bunda kerakli axborotlarni qaerdan olish, birinchi navbatda kimlardan so’rashni aniqlash kerak bo’ladi. Ba’zi bir so’raluvchilar uyda ham,  ishda ham bo’lmasliklari mumkin. Boshqa birovlar so’rovda ishtirok etishdan bosh tortishlari, yana birlari esa g’araz bilan, samimiy bo’lmagan holda javob berishlari mumkin. Bulardan tashqari, belgilangan axborotlar bo’lgan hujjatlar bilan tanishishda ham qiyinchiliklar vujudga keladi.

Tadqiqotning keyingi bosqichi – yig’ilgan axborotlarni tahlil qilish, ya’ni olingan ma’lumotlar majmuasidan eng muhim ma’lumotlar va natijalarni ajratib olishdir. Yig’ilgan axborotlar olingan ma’lumotlarni statistik yoki iqtisodiy-matematik uslub orqali qayta ishlash yo’li bilan tahlil qilib, o’rganiladi.

Biznes faoliyatini axborot bilan ta’minlashning asosiy vazifasi barcha martabadagi ishbilarmonlarga o’zlarini qiziqtiradigan barcha masalalarga doir ma’lumotlarni o’z vaqtida etkazib berishdan iboratdir.

Axborotlarga ehtiyoj kichik va xususiy biznesni axborotlar bilan ta’minlanishining asosiy sharti hisoblanadi. Ehtiyoj esa tadbirkorlarning bajarayotgan ishlarini hisobga olgan holda kichik va xususiy tadbirkorlikning maqsadi hamda vazifalaridan kelib chiqib aniqlanadi. Axborotlar hajmi, ularning turlari, ularda qayd qilingan kerakli ma’lumotlarning mikdori, ko’rsatkichlarini aniqlash, axborotlar bilan ta’minlash tizimi tashkilotchilarining birinchi navbatdagi ishi hisoblanadi. Tadbirkorlar samarali ishlashi uchun etarli mikdordagi axborotlar bilan ta’minlangan bo’lishlari kerak. Axborot to’g’ri, ishonchli va aniq bo’lishi, o’z vaqtida kelib tushishi lozim.

Har bir kichik korxonada hujjatlarni o’rganish jarayonida doimiy, o’zgaruvchan va hosila axborotlar, ularning davriyligini, qaror qabul qilishda ishlatilishini aniqlash kerak.

Hujjatlarni bajarilayotgan biznesning u yoki bu xizmatlariga tegishli ekanligini aniqlash uchun texnik, rejaviy, moliyaviy, me’yoriy, dasturiy va hokazo yo’nalishlar bo’yicha guruhlarga ajratish mumkin.

Hujjatlarni bunday turkumlash hujjatlar harakatining umumiy qonuniyatini aniqlash, hujjatlarning tuzilishi, ma’lumotlarni qayta ishlash ketma-ketligini, xodimlarni ish bilan band qilish darajasi hamda hisoblash texnikasini belgilashga imkon beradi.

Shunday turkumlash asosida hujjatlar aylanuvi tahlil qilinadi. Bu esa ma’lumotlarni qayta ishlash tizimining umumiy ko’rsatkichlarini aniqlash va uni takomillashtirish bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqishga imkon beradi. Hujjatlarning shakllanishi va harakati qonuniyatini hisobga olgan holda hujjatlar aylanuvi tasvirini ko’rish mumkin. Tasvirlar hujjatlarning tarkibi va qayta ishlanishini batafsil tadqiqot qilish natijalarini umumlashtirish bo’ladi. Ular yordamida bajarilayotgan ish turlari, hujjat shakllari va xodimlar vazifalari orasida mavjud aloqalar va o’zaro bir-birlarini almashtirishni grafik shaklida ko’rgazmali tasvirlash mumkin bo’ladi.

Axborot oqimlarini tashkil qiluvchi manbalar:

- axborot manbalari va iste’molchilarni aniqlash;

- hujjatlarni ishlab chiqish;

- axborotlarni yig’ish, uzatish, qayta ishlash va saqlash uchun texnik vositalarni aniqlash hamda hujjatlarni tuzish;

- rasmiylashtirish, ro’yxatdan o’tkazish, muvofiqlashtirish va tasdiqlash tartiblarini belgilashni o’z ichiga oladi.

Kichik biznesni axborot bilan ta’minlashni tashkil qilishda mavjud hisoblash va perfokartali texnikalarning mavjudligi, axborotlarni yig’ish, qayta ishlashni avtomatlashtirish va mexanizastiyalashtirish darajasidan kelib chiqish kerak.

Texnik vosita qancha mukammal bo’lsa, biznesmen, ishbilarmon mehnatini tashkil qilish shunchalik samarali bo’ladi. Kichik biznesni axborot bilan ta’minlashni ikki asosiy sinfga bo’lish mumkin: tashkil qilish texnik vositasi va hisoblash mashinalari.

Tashkil qilish texnik vositalariga axborotlarni olish va qayta ishlash, nusxa ko’chirish va ko’paytirishga mo’ljallangan turli xil uskunalar, moslamalar, mashinalar hamda aloqa vositalari kiradi. Bunga yana axborot tashuvchilar va xizmat ko’rsatish vositalari, xizmat xonalari asbob-uskunalarini ham kiritish mumkin. Ishbilarmonlar o’z ishlarida ko’plab oddiy qurol va moslamalardan: qalamlar, ruchkalar, schyotlar, idora daftarlari, jadvallar, grafiklar, va hokazolardan foydalanadilar.

Kichik biznes faoliyatini axborot bilan ta’minlashni tashkil qilish, hujjatlarni saqlash vositalari: tokchalar, javonlar, karto-tekalar, magnit tasmalari, magnit va lazer disklarini ko’zda tutadi. Aloqa vositalarining: telefon, teleks, AЦ, direktorlik va dispet-cherlik kommutatorlari, radioaloqa, chaqirish va avariya signal berish qurilmalari va hokazolarning mavjudligi ham muhimdir.

Biznesda xilma-xil idishlar, tarozilar, soatlar, hisoblagichlar va axborot datchiklari, turli xil o’lchov asboblari, yozuv va nusxa ko’chirish mashinalari ham muhim ahamiyatga ega.

Biznesda ma’lumotlarni qayta ishlash uchun yuzlab turdagi hisoblash mashinalaridan foydalaniladi. Bu mashinalarni quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin:

- hisoblash-klavishli mashinalar;

- hisoblash-perfokartali mashinalar;

- elektron-hisoblash mashinalari.

Hisoblash-klavishli mashinalar eng sodda arifmetik amallarni bajarishga imkon beradi. Hisoblash-perfokartali mashinalar – qo’shish, olish, ko’paytirish va bo’lishni hamda eng murakkab amallarni bajaradi.

Elektron-hisoblash mashinalari murakkab mantiqiy operastiyalarni: taqqoslash, keyingi amalni tanlash, ishlab chiqarilgan dasturlar bo’yicha murakkab hisoblarni bajarish qobiliyatiga ega.

Biznesda texnik vositalardan foydalanishni tashkil qilish shakllari turli-tuman. Kichik korxonalarda mashina-hisoblash stan-stiyalari tashkil qilinadi.

Ko’pgina ishbilarmonlar axborot-hisoblash markazlari xizmat-laridan xo’jalik shartnomalari asosida foydalanadilar.

Axborotlar bilan ta’minlashni tashkil qilish axborotlarni yig’ish, uzatish va qayta ishlash bilan mashg’ul xodimlar mehnatini ham tashkil qilishni ko’zda tutadi. Unumli mehnat uchun quyidagilar zarur:

- ishchi o’rinlarini tashkil qilish va ularga xizmat ko’rsatish;

- mehnatni aniq taqsimlash va birlashtirish;

- mehnat jarayonlarini mexanizastiyalashtirish va avtomatlashtirish, xodimlar mehnati va hayotining qulay sanitariya-gigena sharoitlarini yaratish.

Tadbirkor tomonidan qabul qilinayotgan boshqaruv qarorlari xususiyatlarining tahlili tadbirkorning axborotga ehtiyojini aniqlash uchun ob’ektiv asos bo’ladi. Qaror qabul qilish uchun turli-tuman axborotlar kerak. Bular, avvalo, biznesni ta’riflovchi ichki axborotlardir. Moddiy va mehnat zaxiralari, ishlab chiqarish texnologiyasi, mahsulotlarning tannarxi, korxona ichida yuklarni tashish, xodimlar mehnatiga haq to’lash, ularning malakalarini oshirish va boshqalar shunday axborotlardan bo’lishi mumkin.

Bunday axborotlar operativ xarakterga ega bo’lib, mahsulot ishlab chiqarish va sotishni hamda biznesning iqtisodiy ko’rsatkichlarini aks ettiradi.

Ichki axborotdan tashqi tadbirkorga tashqi axborot ham kerak bo’ladi. U keng doiradagi ma’lumotlardan iborat bo’lib, ishbilarmonga bozor, tovarlar narxlari, transport xarajatlari, eng yangi uskunalar va ilg’or texnologiya, biznesning uni qiziqtirgan sohasidagi fan va amaliyot yutuqlari, raqiblari haqida ma’lumotlar beradi. Bulardan tashqari har bir ishbilarmon soliqlar, tadbir-korlik haqidagi qonunlar, mehnat qonunchiligi va boshqa me’yoriy hujjatlarni yaxshi bilishi kerak.

Tadbirkorga yana ijtimoiy-psixologik axborotlar:

- tabiiy muhitning ekologik holati;

- mahsulot iste’molchilarining yashashi va maishiy sharoitlari haqidagi axborotlar ham kerak.

Tadbirkor qo’yilgan vazifalardan kelib chiqqan holda eng zarur axborotlarni tanlab olishi, ular bilan tanishishi, keraksiz va kam ahamiyatga ega ma’lumotlarni tashlab yuborishi hamda u yoki bu masala bo’yicha boshqaruv qarorini ishlab chiqishi zarur.

Ishbilarmon axborot bilan bog’liq o’z ishini hamda axborotlarni tayyorlovchi o’z xodimlari mehnatini samarali tashkil qilishi kerak. Aks holda rahbarga tasodifiy ma’lumotlar etib borishi mumkin.

Tadbirkorga axborot xizmati ko’rsatishni tashkil qilishda eng asosiy – ortiqcha ma’lumotlarni saralovchi ishonchli filtrni yaratishdir. Tadbirkorning yordamchilari ana shunday filtr bo’lishlari kerak.

 

 

Nazorat va muhokama uchun savollar

 

1. Bankning passiv va aktiv operastiyalarining mohiyati nimada?

2. Bankda kredit berish tartidi qanday tashkil etilgan?

3. Banklar bilan tadbirkorlar o’rtasida bajariladigan ope-rastiyalarda o’zaro munosabatlar qanday tashkil etiladi?

4. Banklar bilan tadbirkorlar o’rtasidagi valyuta operastiyalari qanday bajariladi?

5. Tadbirkorlik faoliyatida soliq solish tartibini izohlab bering.

6. Soliq solish ob’ekti va bazasi nima?

7. Soliq stavkalarining tarkibi qanday tuzilgan?

8. Akstiz solig’i nima? Uning amal qilish tartibi qanday?

9. Auditning asosiy maqsadi nimalardan iborat?

10. Auditorlarning huquq va burchlari nimalardan iborat?

11. Kichik biznes faoliyatida axborotning mohiyati va ahamiyati nimada?

12. Biznesda axborot turlari va ularning tutgan o’rni qanday?

13. Axborot almashinuvining asosiy elementlari nimalardan iborat?

14. Kichik biznes va tadbirkorlikni rivojlantirishda axborotlar tizimidan qanday foydalanadilar?

 

 

 

 

11-12 MAVZU. TADBIRKORLIK SUB’EKTLARIDA ISHLAB CHIQARISH XARAJATLARI VA MAHSULOT TANNARXI TAHLILI

 

Reja:

1. Ishlab chiqarish xarajatlarini mohiyati, tarkibi va elementlari
2. Mahsulot tannarxi va uni hisoblash usullari

 

 

1. Ishlab chiqarish xarajatlarining mohiyati, tarkibi va elementlari

 

Har bir korxona mahsulot ishlab chiqarish jarayoni bilan bog’liq xarajatlarni amalga oshiradi. Mahsulot ishlab chiqarish jarayonida sarf qilingan moddiy resurslar (asosiy vositalar eskirishi, xomashyo va materiallar, yonilg’i-moylash materiallari, ehtiyot qismlar va boshqa) va jonli mehnat sarfi ishlab chiqarish xarajatlarini tashkil etadi.

Korxonaning ishlab chiqarish, sotish va boshqa faoliyati natijasida yuzaga keladigan xarajatlarini quyidagicha turkumlash mumkin (1-rasm):

1. Ishlab chiqarish jarayonidagi ishtirokiga ko’ra:

- ishlab chiqarish xarajatlari;

- noishlab chiqarish xarajatlari.

2. Ishlab chiqarishda sarf etiladigan resurslar manbaiga ko’ra:

- ichki xarajatlar;

- tashqi xarajatlar.

3. Mahsulot ishlab chiqarish hajmining o’zgarishiga nisbatai:

- doimiy xarajatlar;

- o’zgaruvchan xarajatlar.

4. Mahsulot tannarxiga olib borilishi jihatidan:

- bevosita xarajatlar;

- bilvosita xarajatlar.

5. Korxonaning umumiy ishlab chiqarish, moliyaviy va boshqa faoliyati natijasida yuzaga keladigan:

- mahsulot tannarxiga kiritiladigan xarajatlar;

- davr xarajatlari;

- moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar;

- favqulodda zararlar.

Ishlab chiqarish xarajatlari bevosita ishlab chiqarish jarayoni amalga oshirish bilan bog’liq quyidagi xarajatlardan tashkil topadi:

- bevosita moddiy material xarajatlari;

- bevosita mehnatga haq to’lash xarajatlari;

- ishlab chiqarishga taalluqli ustama xarajatlar.

Bevosita mahsulot ishlab chiqarish jarayoni bilan bog’liq bo’lmagan

xarajat turlari noishlab chiqarish xarajatlari deb yuritiladi. Uning tarkibiga:

- mahsulotni sotish bilan bog’liq xarajatlar;

- boshqaruv xarajatlari;

- boshqa operastion xarajatlar va zararlar;

- favqulodda zararlar kiradi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1-rasm. Xarajatlarning turkumlanishi

 

Ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan korxonaning o’ziga tegishli resurslar sarfi (masalan, fermer xo’jaligida asosiy vositalar eskirishi, xo’jalikning o’zida ishlab chiqarilgan em-xashak, organik o’g’itlar, asosiy podaga o’tkazilayotgan yosh chorva mollari va boshqalar) darxonaning ichki xarajatlarini, tashqi mol etkazib beruvchilar va boshqa sub’ektlardan sotib olingan resurslar uchun to’lovlar korxonaning tashqi xarajatlarini tashkil qiladi.

Qisqa muddatli davrada mahsulot hajmining o’sishiga nisbatan doimiy (G’S) va o’zgaruvchi (US) xarajatlar farq qiladi.

Doimiy xarajatlar mahsulot hajmining o’zgarishiga bog’liq bo’lmay, korxonaning ma’lum bir vaqt oralig’ida sarflashi qat’iy belgilab qo’yilgan o’zgarmas xarajatlarini ifoda etadi. Bunga asosiy vositalarning amortizastiyasi, boshqaruv xodimlarining ish haqi, sug’urta to’lovlari, telefon uchun abonentlik to’lovi va ijara to’lovlarini misol qilib keltirish mumkin. Doimiy xarajatlarining o’ziga xos xususiyati shundan iboratki, mahsulot hajmining oshib borishi bilan bir birlik mahsulotga to’g’ri keluvchi o’rtacha doimiy xarajatlar kamayib boradi.

O’zgaruvchi xarajatlar miqdori mahsulot ishlab chiqarish hajmining o’sishi yoki kamayishiga qarab o’zgarib turadi, ya’ni mahsulot hajmi o’zgarishiga mutanosib bo’ladi. O’zgaruvchan xarajatlar tarkibiga ishchilarning ish haqi va unga nisbatan ajratmalar, xomashyo, yonilg’i-moylash materiallari, yoqilg’i va energiya, transport xarajatlari va boshqa vositalar farqi kiradi. O’zgaruvchan xarajatlarining o’ziga xos xususiyati shundan iboratki, mahsulot hajmining oshib borishi bir birlik mahsulotga to’g’ri keluvchi o’rtacha o’zgaruvchi xarajatlarning o’zgarishiga uncha ta’sir ko’rsatmaydi.

Doimiy va o’zgaruvchi xarajatlar yig’indisi korxonaning umumiy xarajatlarini (TS=G’S+US) tashkil qiladi. Bundan tashqari mahsulot ishlab chiqarishning (Q) bir birligiga sarflangan o’rtacha umumiy xarajatlar tushunchasi ham mavjud. Umumiy xarajatlar summasini mahsulot ishlab chiqarish hajmiga bo’lish orqali topish mumkin.

Ishlab chiqarishning dastlabki bosqichida, moddiy resurslar va asosiy vositalar to’la bandlik darajasiga erishmagan davrda, o’rtacha doimiy xarajatlar qiymati yuqori bo’ladi va ishlab chiqarish hajmining oshib borishi bilan u kamayib borish xususiyatiga ega. O’rtacha o’zgaruvchi xarajatlar ishlab chiqarish hajmi optimal chegaraga etguncha kamayib boradi, ammo undan keyin ishlab chiqarishga jalb etilgan ortiqcha resurslar samarasiz bo’lishi tufayli, o’rtacha o’zgaruvchi xarajatlar ortib boradi.

Keyingi har bir qo’shimcha mahsulot birligini ishlab chiqarishga sarflanadigan xarajatlar chegaraviy xarajatlar deb yuritiladi. Uni umumiy xarajatlar summasining o’sgan qismini mahsulot hajmining o’sgan qismiga bo’lish orqali topish mumkin. Chegaraviy xarajatlar ishlab chiqarilayotgan har bir qo’shimcha mahsulot birligi korxonaga qanchaga tushishini ko’rsatadi. Bir birlik mahsulot ishlab chiqarishga ketadigan moddiy, mehnat va boshqa xarajatlar sarfi optimallashib borgan sari chegaraviy xarajatlar kamayib boradi. Ammo, korxonaning ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish imkoniyatlari to’liq bandlikka erishgach, keyingi birlik mahsulotni ishlab chiqarish xarajatlari borgan sari qimmatlashib boradi.

Natijada yuzaga keladigan xarajatlar O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 5 fevraldagi 54-sonli qarori bilan tasdiqlangan "Mahsulotlar (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risidagi Nizom"ga muvofiq quyidagicha turkumlanadi:

1. Mahsulot ishlab chiqarish tannarx hosil qiluvchi xarajatlar:

- ishlab chiqarishning moddiy xarajatlari;

- ishlab chiqarish xususiyatiga ega;

- ishlab chiqarishga tegishli asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizastiyasi;

- ishlab chiqarish ahamiyatiga ega boshqa xarajatlar.

2. Ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan, biroq asosiy faoliyatidan olingan foydani aniqlashda hisobga olinadigan davr xarajatlari:

- mahsulotni sotish xarajatlari;

- boshqaruv xarajatlari;

- boshqa operastion xarajatlar.

3. Korxonaning umumxo’jalik faoliyatidan olingan foydasini aniqlashda hisobga olinadigan moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar:

- foizlar bo’yicha to’lovlar;

- mol-mulkni uzoq muddatli ijaraga (lizingga) olish to’lovlari;

- xorijiy valyuta bilan operastiya bo’yicha salbiy kurs tafovutlari;

- qimmatli qog’ozlarga qo’yilgan mablag’larni qayta baholash;

- moliyaviy faoliyatga oid boshqa xarajatlar.

4. Korxonaning odatdagi faoliyatiga mos kelmaydigan, bir necha yillar davomida takrorlanib turmaydigan va kichik tadbirkorlik korxonasi boshlig’ining (mulk egasining) qabul qilgan boshqaruv qarorlariga bog’liq bo’lmagan holda vujudga keladigan voqea va hodisalar (suv toshqini, yong’in, jala, do’l kabi tabiiy ofatlar va mamlakat qonunchiligida o’zgarish) natijasida ko’rilgan favqulodda zararlar.

 

2. Mahsulot tannarxi va uni hisoblash usullari

 

Tannarxda korxona ishlab chiqarish faoliyatining sifat ko’rsatkichlari - ishlab chiqarish resurslaridan foydalanish samaradorligi, ishlab chiqarish texnologiyasi va mehnatni tashkil etish darajasi, korxonani tejamkorlik bilan va oqilona yuritish omillari, mahsulot ishlab chiqarishni yuksaltirish sharoitlari o’z aksini topadi.

Mahsulot tannarxini hisoblashdan ko’zda tutilgan asosiy maqsad - uni ishlab chiqarishga sarflangan haqiqiy xarajatlarni tegishli hujjatlarda o’z vaqtida, to’liq va ishonchli aks ettirish hamda moddiy, mehnat va moliyaviy resurslardan tejamkorlik asosida, oqilona foydalanish ustidan nazorat o’rnatishdir.

Mahsulot tannarxi korxona xarajatlari tushunchasidan farq qiladi. Korxonaning mahsulot ishlab chiqarish, sotish va boshqa moliyaviy-xo’jalik faoliyati natijasida yuzaga keladigan barcha xarajatlari mahsulot tannarxiga kiritilmaydi. Mahsulotning (ishning, xizmatning) ishlab chiqarish tannarxiga uni bevosita ishlab chiqarish bilan bog’liq xarajatlar kiritiladi. Ularga quyidagilar tegishli:

• bevosita moddiy xarajatlar;

• bevosita mehnat xarajatlari;

• ishlab chiqarish xususiyatiga ega bilvosita ustama xarajatlar. Bu xarajatlarning ko’pchiligini naturada, ya’ni dona, kg, metr va boshqa ko’rinishlarda hisobga olib borish va rejalashtirish mumkin. Ammo mahsulot ishlab chiqarishga sarflangan barcha xarajatlarni birgalikda hisobga olish uchun ularni yagona o’lchov birligiga - qiymat-pul ko’rinishiga keltirish talab etiladi.

Ayrim turdagi ishlab chiqarish xarajatlarini yaratilayotgan mahsulot tannarxiga to’g’ridan-to’g’ri kiritish mumkin. Unga ishlab chiqarishdagi ishchilarning ish haqi va iste’mol qilingan moddiy resurslar sarfini kiritish mumkin. Bunday xarajat turlari bevosita ishlab chiqarish xarajatlari deb yuritiladi.

Ikkinchi bir xarajat turlari bir necha xil mahsulot etishtirish jarayonida ishtirok etishi tufayli (masalan, bir necha xil ekinlarga o’g’it tashigan traktor amortizastiyasi) ularga ketgan xarajatlarni shu mahsulotlarni ishlab chiqarishdagi ishtirokiga mutanosib taqsimlashga to’g’ri keladi. Bunday xarajatlar bilvosita ishlab chistarish xarajatlari yoki ishlab chiqarishga tegishli ustama xarajatlar deb yuritiladi.

 

1-jadval

Mahsulot tannarxining bevosita va bilvosita xarajatlari tarkibi

 

 

Mahsulot tannarxi bir turdagi mahsulotni bevosita va bilvosita ishlab chiqarish xarajatlarini shu mahsulot miqdoriga bo’lish orqali topiladi:

MT = MX+IX+ST+A+BIX / M

Bu erda:

MT - mahsulot tannarxi, so’m / dona, so’m / kg va boshqa;

MX - ishlab chiqarishning moddiy xarajatlari, so’m;

IX - ishlab chiqarish xususiyatidagi mehnatga haq to’lash xarajatlari, so’m;

ST - ishlab chiqarishga tegishli bo’lgan ijtimoiy sug’urta to’lovlari, so’m;

A - asosiy vositalar amortizastiyasi, so’m;

BIX - boshqa ishlab chiqarish xarajatlari, so’m;

M - mahsulot miqdori, stentner, dona, kg, tonna va hakozo.

Korxonada rejadagi (biznes-rejada belgilangan) va haqiqiy (hisobot bo’yicha haqiqatda erishilgan) tannarx hisoblab borilishi mumkin. Bu rejalashtirilgan ishlab chiqarish xarajatlarini haqiqatda erishilgan daraja bilan solishtirish, ortiqcha moddiy va mehnat resurslari sarflariga yo’l qo’yilgan yoki tejamga erishilganini aniqlash va kelgusida tegishli xulosalar chiqarishga imkon beradi.

Haqiqiy tannarx korxonaning mahsulot ishlab chiqarish jarayonini haqiqatda sarflangan bevosita ishlab chiqarish xarajatlarini tashkil etadi. Haqiqiy tannarx rejadagi tannarxdan farq qilishi mumkin. Agar u rejadagi tannarxdan yuqori bo’lsa, ishlab chiqarish samardorligining pasayishidan past bo’lsa, kapital, mehnat va moddiy resurslardan oqilona foydalanish natijalarini aks ettiradi. Mahsulot tannarxini hisoblashda faqat shu mahsulotni ishlab chiqarish bilan bog’liq xarajatlar hisobga olinadi. Mahsulotni sotish va ishlab chiqarishni boshqarish bilan bog’liq umumkorxona xarajatlari mahsulot tannarxiga kiritilmay davr xarajatlariga hisobiga kiritiladi.

Mahsulot tannarxini aniqlashda hisoblash ob’ektlarini bilish muximdir. Unga qilingan xarajatlarni alohida hisobga olish mumkin bo’lmaganligidan, umumiy ishlab chiqarish xarajatlarini hisoblash ob’ektlari bo’yicha to’g’ri taqsimlash muximdir.

Mahsulot tannarxiga kiritiladigan ishlab iqarish xarajatlari xarajat elementlari va moddalari bo’yicha guruhlarga ajratiladi. Bunday guruxlash:

• rejalashtirilgan mahsulot ishlab chiqarishning moddiy va mehnat sarflariga ehtiyojni aniqlash;

• xarajatlarni iqtisodiy mazmuniga ko’ra taqsimlash;

• umumiy ishlab chiqarish xarajatlari miqdorida u yoki bu xarajat elementlarining ulushini aniqlash imkonin beradi.

Masalan, buxgalteriya hisobida mahsulot ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi xarajatlar iqtisodiy mazmuni va umumiylik xususiyatlariga ko’ra quyidagi elementlarga ajratiladi:

• ishlab chiqarishning moddiy xarajatlari;

• ishlab chiqarishga tegishli mehnatga haq to’lash xarajatlari;

• ishlab chiqarishga tegishli ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar;

• asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizastiyasi;

• ishlab chiqarishga oid boshqa xarajatlar.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2-rasm. Sanoat korxonalarida mahsulot tannarxini hisoblash moddalari

Iqtisodiy hisob-kitoblarda mahsulot tannarxini rejalashtirish va hisoblashda xarajatlarni hisoblash moddalari bo’yicha guruhlash qabul qilingan. Sanoat korxonalaridan mahsulot tannarxini hisoblash moddalari quyidagilardan tashkil topadi.

Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi xarajat elementlari va hisoblash moddalari orasida o’zaro bog’liqlik mavjud.

 

2-jadval

Mahsulot tannarxini xosil qiluvchi xarajat elementlari va hisoblash moddalarining o’zaro bog’liqligi

 

 

"Xomashyo va asosiy materiallar" moddasida mahsulotning asosini tashkil etib, uning tarkibiga kiradigan yoki mahsulot tayyorlashda (ishlarni bajarish va xizmatlar ko’rsatishda) zarur tarkibiy qism hisoblangan chetdan sotib olinadigan xomashyo va materiallar, shuningdek bir maromdagi texnologiya jarayonini ta’minlash, mahsulotlarni o’rash yoki boshqa ishlab chiqarish ehtiyojlariga sarflanadigan (asbob-uskunalar, binolar, inshootlar va boshqa asosiy vositalar sinovini o’tkazish, nazorat qilish, saqlash, tuzatish va ulardan foydalanish uchun ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan), xarid qilinadigan materiallar o’z aksini topadi.

Mahsulot tannarxiga kiritiladigan xomashyo va materiallar xarajatlaridan qaytariladigan chiqitlar qiymati va idish, o’rash-joylash materiallari qiymati ularning amalda sotilishi, foydalanilishi yoki omborga kirim qilinishi narxi bo’yicha chiqarib tashlanadi.

"Sotib olingan butlovchi qismlar va yarim tayyor mahsulotlar" moddasida kelgusida korxonada montaj qilinadigan yoki qo’shimcha ishlov beriladigan butlovchi buyumlar va yarim tayyor mahsulotlar hisobga olinadi.

"Ishlab chiqarish xarakteridagi ish va xizmatlar" moddasiga tashqi yuridik va jismoniy shaxslar, shuningdek korxonaning ichki bo’linmalari tomonidan bajariladigan faoliyatning asosiy turiga tegishli bo’lmagan ishlab chiqarish xususiyatiga ega ishlar va xizmatlar kiradi.

Unga mahsulot tayyorlash bo’yicha ayrim operastiyalarni bajarish, xomashyo va materiallarga ishlov berish, iste’mol qilinayotgan xomashyo va materiallar sifatini aniqlash uchun sinovlar o’tkazish, belgilangan texnologik jarayonlarga rioya etilishi ustidan nazorat qilish, asosiy ishlab chiqarish fondlarini tuzatish va boshqalar tegishli bo’ladi.

Korxona ichida tashqi sub’ektlarning transport xizmatlari (xomashyo, materiallar, instrumentlar, detallar, yuklarning boshqa turlarini ombordan stexga keltirish va tayyor mahsulotni saqlash uchun omborga tashish) ham ishlab chiqarish xususiyatiga ega xizmatlarga tegishli bo’ladi.

Korxonaning transporti va xodimlari tomonidan moddiy resurslarni etkazish bilan bog’liq xarajatlar (yuklash va tushirish ishlari ham shu jumlaga kiradi) ishlab chiqarish xarajatlarining tegishli elementlariga kirishi kerak (mehnatga haq to’lash xarajatlari, asosiy fondlari amortizastiyasi, moddiy xarajatlar va boshqalar).

"Texnologik mastsadlar uchun ishlatilgan yoqilg’i va energiya" moddasida texnologik maqsadlar, energiyaning barcha turlarini ishlab chiqarish, binolarni isitishga sarflanadigan yonilg’ining chetdan sotib olinadigan barcha turlari, korxonaning texnologik, transport va boshqa ishlab chiqarish va xo’jalik ehtiyojlariga sarflanadigan barcha turdagi xarid qilinadigan energiya aks ettiriladi.

"Ishlab chiqarishga tegishli mehnatga haq to’lash xarajatlari"ga korxonada qabul qilingan mehnatga haq to’lash shakl va usullariga muvofiq qo’llaniladigan tarif stavkalari va lavozim maoshlaridan kelib chiqib hisoblangan:

- ishlab chiqarish xususiyatidagi amalda bajarilgan ish uchun hisoblangan ish haqi, shu jumladan, bajarilgan ishni hisobga olish bo’yicha dastlabki hujjatlarda nazarda tutilgan rag’batlantiruvchi tusdagi to’lovlar;

- kasb mahorati va murabbiylik uchun tarif stavkalari va okladlarga ustamalar;

- ish tartibi va mehnat sharoitlari bilan bog’liq kompensastiya tusidagi to’lovlar, shu jumladan, tungi smenada. Ishdan tashqari vaqtda, dam olish va bayram (ishlanmaydigan) kunlarda ishlaganlik uchun tarif stavkalari va okladlarga ustamalar va qo’shimcha haq;

- ko’p smenali tartibda ishlaganlik, kasblarni birga qo’shib olib borganlik va xizmat ko’rsatish zonalarini kengaytirganlik uchun ustamalar;

- hukumat tomonidan tasdiqlangan kasblar va ishlar ro’yxati bo’yicha og’ir, zararli, alohida zararli mehnat va tabiiy-iqlim sharoitlarida ishlaganlik uchun ustamalar, shu jumladan, ushbu sharoitlardagi uzluksiz ish staji uchun ustamalar;

- qo’rilish, rekonstrukstiya qilish va mukammal ta’mirlashda bevosita band bo’lgan, shuningdek qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda vaxta usuli bilan ishlarni bajarishgan xodimlar uchun ishning ko’chma va qatnov xususiyati uchun ustama;

- mehnatga haq to’lashning rayonlar bo’yicha tartibga solinishi, shu jumladan, rayon koeffistentlari va amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq cho’l, suvsiz va yuqori tog’ joylarida ishlaganlik uchun koeffistentlar bilan belgilagan to’lovlar;

- amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq navbatdagi (yillik) va qo’shimcha ta’tillar, navbatdagi (har yilgi) foydalanilmagan va qo’shimcha ta’tillar uchun kompensastiyalar, o’smirlarning imtiyozli soatlari, bolani ovqatlantirish uchun onalar ishidagi tanaffuslar, shuningdek tibbiy ko’riklardan o’tish bilan bog’liq vaqt uchun haq to’lash;

- majburiy ta’tildagi xodimlarga, asosiy ish haqini qisman saqlab qolgan holda haq to’lash;

- davlat vazifalarini bajarganlik uchun (harbiy yig’inlar, favqulodda vaziyatlar bo’yicha yig’inlar va boshqalar) mehnat haqi to’lash;

- korxona shtatida turmaydigan xodimlar mehnatiga ular tomonidan fuqarolik-huquqiy tusdagi tuzilgan shartnomalar bo’yicha ishlar bajarilganligi uchun haq to’lash, agar bajarilgan ish uchun xodimlar bilan hisob-kitob korxonaning o’zi tomonidan amalga oshirilsa, pudrat shartnomasi ham shu jumlaga kiradi;

- belgilangan tartibga muvofiq ishlab chiqarish jarayonida qatnashuvchi xodimlar mehnatiga haq to’lash fondiga kiritiladigan to’lovlarning boshqa turlari.

"Ishlab chiqarishga tegishli ijtimoiy sug’urtaga ajratmalari" moddasida qonun hujjatlari bilan belgilangan me’yorlar bo’yicha mehnatga haq to’lash fondiga ijtimoiy tusdagi majburiy ajratmalar, nodavlat pensiya jamg’armalariga, ixtiyoriy tibbiy sug’urta va ixtiyoriy sug’urtaning boshqa turlariga ajratmalar aks ettiriladi.

"Asosiy vositalar amortizastiyasi"ga asosiy ishlab chiqarish fondlari va nomoddiy aktivlarning belgilangan tartibda tasdiqlangan me’yorlar bo’yicha dastlabki (tiklash) qiymatidan kelib chiqib hisoblangan amortizastiya ajratmalar summasi (lizing bo’yicha va qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladigan jadallashtirilgan amortizastiya ham) kiradi.

“Asosiy vositalar amortizastiyasi” saqlash va ishlatishga hamda korxona tomonidan amalga oshirilgan joriy, oraliq va mukammal ta’mirlashga tegishli;

- asosiy vositalarga xizmat ko’rsatuvchi xodimlarning ish haqi;

- ularning ish haqidan ijtimoiy ajratmalar qilish;

- yonilg’i-moylash materiallariga qilingan xarajatlar;

- asosiy vositalarni barcha turdagi ta’mirlash va texnik xizmat ko’rsatish xarajatlari;

- ta’mirlashda ishtirok etgan ishchi va mutaxassislar ish haqi va ish haqidan ijtimoiy ajratmalar;

- asosiy vositalarni ta’minlashga sarflangan ehtiyot qismlar, qurilish materiallari va boshqa materiallar, ta’mirlash va undan so’ng sinab ko’rish chog’ida sarflangan yonilg’i-moylash materiallari qiymati tannarxni hisoblashning tegishli moddalarida (xomashyo va asosiy materiallar, sotib olingan butlovchi qismlar va yarim fabrikatlar, texnologik maqsadlar uchun ishlatilgan yoqilg’i va energiya, ishlab chiqarishga tegishli mehnatga haq to’lash xarajatlari, ishlab chiqarishga tegishli ijtimoiy sug’urta ajratmalar) hisobga olinadi.

"Moddiy qimmatliklar kamomadi va mahsulotlarning buzilishidan ko’rilgan zararlar"da ishlab chiqarish sohasida moddiy boyliklarning tabiiy yo’qolish me’yorlari doirasida va ulardan ortiqcha yo’qotilishi, yaroqsizlanishi va kam chiqishi hisobga olinadi.

"Ishlab chiqarishga oid boshqa xarajatlar" moddasida quyidagilardan tashkil topadi:

- ishlab chiqarishni xomashyo, materiallari, yonilg’i, energiya, instrument, moslamalar va boshqa mehnat vositalari va buyumlari bilan ta’minlash xarajatlari;

- chetdan jalb etilgan korxonalar tomonidan amalga oshirilgan korxonaning asosiy ishlab chiqarish fondlarini ish holatida saqlash xarajatlari (texnik ko’rik va qarov, o’rtacha, joriy va mukammal tuzatish xarajatlari);

- ishlab chiqarish faoliyatiga tegishli asosiy vositalarni joriy ijaraga olish bilan bog’liq xarajatlar;

- ifloslantiruvchi moddalarni yo’l qo’yiladigan me’yorlar doirasida va undan ortiqcha atrof-muhitga chiqarganlik uchun to’lovlar;

- ishlab chiqarish xususiyatlari bilan bog’liq mehnatning normal sharoitlari va texnika xavfsizligini ta’minlash xarajatlari;

- xodimlarga tekin ko’rsatiladigan kommunal xizmatlar, oziq-ovqat, tekin beriladigan joy haqini to’lash xarajatlari (yoki uy-joy, kommunal xizmatlar va boshqalar uchun pul kompensastiyasi summasi);

- amaldagi qonun xujjatlariga muvofiq tekin beriladigan va shaxsiy foydalanishda qoladigan buyumlar qiymati (shu jumladan, formali kiyim-bosh, maxsus ovqatlar) yoki ular pasaytirilgan narxlar bo’yicha sotilishi munosabati bilan imtiyozli summasi;

- ishlab chiqarish xodimlarini belgilangan ishlab chiqarish jarayoniga tegishli xizmat safarlariga yuborish bo’yicha me’yorlar doirasida va ulardan ortiqcha xarajatlar;

- ishlab chiqarishdagi ishchilari va ishlab chiqarish aktivlarini majburiy sug’urta qilish xarajatlari;

- kafolatli xizmat muddati belgilangan buyumlarni kafolatli tuzatish va ularga kafolatli xizmat ko’rsatish xarajatlari;

- mahsulotni (xizmatlarni) majburiy sertifikastiya qilish xarajatlari;

- ishlab chiqarish jarohatlari tufayli mehnat qobiliyati yo’qolishi munosabati bilan tegishli vakolatli organlarning qarorlari asosida va qarorlarisiz to’lanadigan nafaqalar;

- xodimlarni ish joyiga olib borish va olib kelish bilan bog’liq xarajatlar;

- ishlab chiqarish xarakteridagi boshqa xarajatlar.

Korxonaning qaysi tarmoqqa mansubligidan kelib chiqib, mahsulot tannarxini hisoblash moddalari farq qiladi. Masalan, qishloq xo’jaligida tannarxni hisoblash moddalari quyidagicha turkumlanadi:

Qishloq xo’jaligida mahsulot tanarxini hisoblashning "Ishlab chiqarishga oid mehnatga haq to’lash xarajatlari", "Ishlab chiqarishga oid ijtimoiy sug’urta ajratmalari" va "Asosiy vositalar amortizastiyasi" moddalaridan tashqari boshqa moddalari tarkibi sanoat korxonalari mahsuloti tannarxini hisoblash moddalaridan farq qiladi.

"Mineral va organik o’g’itlar" moddasida ekinlarga solingan mineral va organik o’g’itlar qiymati hisobga olinadi. Bunda korxonaning o’zida mavjud organik o’g’itlar (go’ng va boshqa) ularni ishlab chiqarish tannarxida, chetdan sotib olinganlari esa sotib olish bahosida hisobga olinadi.

 

Xarajatlarning moddalar bo’yicha guruxlanishi

Ishlab chiqarishga oid mehnatga haq to’lash xarajatlari

 

Ishlab chiqarishga oid ijtimoiy sug’urta ajratmalari

 

Mineral va organik o’g’itlar

 

O’simliklar va chorva mollarini himoyalash vositalari

 

Em-xashak va ozuqa

 

Urug’lik ko’chat materiallari

 

Qayta ishlash uchun xomashyo

 

Asosiy vositalar amortizastiyasi

 

Ish va xizmatlar

 

Chorva mollarining nobud bo’lishidan yo’qotishlar

 

Boshqa xarajatlar

 

3-rasm. Qishloq xo’jaligida mahsulot tannarxini hisoblash bo’yicha xarajat moddalari

 

Ushbu o’g’itlarni ekinlarga solish (transportga yuklash, tashish, tushirish, sepish va boshqalar) bu moddada aks etmay, tegishli moddalar bo’yicha (mehnatga haq to’lash, asosiy vositalarni saqlash, ish va xizmatlar va boshqa) hisobga olinadi.

"O’simliklar va chorva mollarini himoyalash vositalari" moddasida ekinlar va chorva mollarini kasalliklar, zararkunandalardan himoyalash va begona o’tlardan tozalashda ishlatiladigan vositalar: gerbistidlar, pestistidlar, defoliantlar, kimyoviy va biologik vositalar, biopreparatlar, tibbiy va dezinfekstiya vositalari hamda boshqa himoya vositalarini sotib olish bilan bog’liq xarajatlar o’z aksini topadi.

Ushbu himoya vositalari bilan ekinlarga ishlov berish xarajatlari (sepish, changlatish, defolyastiya qilish va boshqalar) bu moddada aks etmay, tegishli moddalar bo’yicha (mehnatga haq to’lash, asosiy vositalarni saqlash, ish va xizmatlar va boshqa) hisobga olinadi. Chorvachilikda bu moddaga biopreparatlar. Tibbiy va dezinfekstiya vositlarini ishlatish bilan bog’liq xarajatlar ham hisobga olinadi.

"Em-xashak va ozuqa" moddasida chorva mollarini oziqlantirishda ishlatilgan korxonaning o’zida etishtirilgan hamda chetdan sotib olingan em-xashak va boshqa ozuqa turlari qiymati o’z aksini topadi. Bunda ozuqalarni korxona ichida daladan omborga, ombordan mollarga berish joyiga tashish xarajatlari, shuningdek ularni ozuqaga tayyorlash bilan bog’liq xarajatlar ushbu moddada aks etmay tegishli moddalarda (mehnatga haq to’lash, asosiy vositalarni saqlash, ish va xizmatlar va boshqa) hisobga olinadi.

"Urug’lik va ko’chat materiallari" moddasida o’zida ishlab chiqarilgan hamda sotib olingan ekish uchun mo’ljallangan urug’lik va ko’chatlar hisobga olinadi. Bunda korxonaning o’zida etishtirilgan urug’lik va ko’chatlar ularni ishlab chiqarish tannarxi, chetdan sotib olinganlari esa sotib olish bahosida hisobga olinadi. Ushbu urug’lik va ko’chatlarni ekishga tayyorlash (transportga yuklash, tashish, tushirish, ekish va boshqalar) bu moddada aks etmay, tegishli moddalar bo’yicha (mehnatga haq to’lash, asosiy vositalarni saqlash, ish va xizmatlar va boshqa) hisobga olinadi.

"Qayta ishlash uchun xomashyo" moddasida korxonaning yordamchi tarmoqlarida mahsulotlarni qayta ishlashda ishlatilgan va yaratilayotgan mahsulotning asosi yoki tarkibiy qismlaridan birini tashkil etadigan xomashyo va materiallar sarfi o’z aksini topadi:

- aralash ozuqa (kombikorma) tayyorlashda - don, don aralashmasi, o’t uni, suyak uni va boshqa mikro va mineral qo’shimchalar qiymati;

- tegirmonda - bug’doy qiymati;

- sabzavot va mevalarni qayta ishlashda - sabzavotlar, mevalar, turli xil qo’shimcha va konservantlar qiymati;

- qassobxonada - so’yiladigan chorva mollari qiymati;

- sut mahsulotlari tayyorlashda - sut, sut mahsulotlari, shakar, vanilin, achitqi va boshqa qo’shimchalar qiymati.

"Asosiy vositalarni saqlash" moddasida aynan shu ekin yoki chorva mollari turiga taqsimlanadigan, asosiy vositalarning balans qiymatidan kelib chiqib o’rnatilgan me’yorda xisoblanadigan amortizastiya ajratmalari hisobga olinadi.

O’simlikchilik tarmog’ida ishlatiladigan asosiy vositalarni saqlash xarajatlari aloxida ekin turlari mahsulotlari va tugallanmagan ishlab chiqarish turlari tannarxiga quyidagi tartibda qo’shiladi:

• tor ixtisoslashuvdagi asosiy vositalarniki (masalan, sholi o’ruvchi kombaynlar va paxta terish mashinalari) - bevosita shu ekin mahsulotlari tannarxi;

• traktorlarniki - ular tomonidan ekin turlari bo’yicha ishlov hajmiga (shartli etalon gektarda) mutanosib ravishda;

• tuproqqa ishlov beruvchi mashinalarniki - ekin turlari bo’yicha ekilgan maydon hajmiga mutanosib ravishda;

• ekish agregatlariniki - ekin turlari bo’yicha ekilgan maydon hajmiga mutanosib ravishda;

• xosilni o’rib-yig’uvchi kombaynlarniki - ekin turlari bo’yicha ishlov berilgan maydon hajmiga mutanosib ravishda;

• mineral o’g’it soluvchi mashinalarniki - ekinlarga solingan o’g’itlarning fizik hajmiga mutanosib ravishda;

• bir necha turdagi chorva mollari joylashtirgan binolarniki - har bir chorva moli turining binoda egallagan joyi hajmiga (metr kvadratda) mutanosib ravishda;

• bir turdagi chorva mollari joylashlashtirgan binolarniki - to’g’ridan -to’g’ri shu chorva mollari tannarxiga olib boriladi;

• mahsulotlarni saqlash omborlariniki - har bir mahsulot turining omborda egallagan maydoni hajmiga mutanosib ravishda.

"Ish va xizmatlar" moddasida korxonaga boshqa korxona va tashkilotlar tomonidan ko’rsatilgan ishlab chiqarish xarakteridagi ish va xizmatlar uchun haq to’lash xarajatlari, shuningdek korxonaning yordamchi ishlab chiqarish bo’linmalari bajargan ish va xizmatlarning xarajatlari aks ettiriladi.

Yordamchi ishlab chiqarish bo’linmalariga ot-arava, yuk avtotransporti, traktorlar tomonidan bajariladigan yuk tashish ishlari, ta’mirlash ustaxonasi, mahsulotlarni qayta ishlash bo’linmalari (tegirmon, moyjuvos, sabzavot va mevalarni qayta ishlash stexlari, ozuqa tayyorlash stexi) va boshqalar kiritiladi.

Mahsulotni qayta ishlovchi yordamchi bo’linmalarning texnologik jarayonlarni (xomashyoni yuvish, qaynatish, sharbat va namakob tayyorlash, qovurish, qizdirish, maydalash, quritish va hokazo) ta’minlashga sarflaydigan yoqilg’i, elektr, gaz, suv, shuningdek mahsulotni muzlatkichlar va boshqa tarzda saqlash xarajatlari ham ushbu moddada aks ettiriladi.

Bu moddaga tashqi sub’ektlar tomonidan qishloq xo’jaligi ishlarini (er haydash, erni ekishga tayyorlash, ekinlarni ekish, tuproqqa ishlov berish, o’g’it solish, kimyoviy himoya vositalari bilan ishlov berish, hosilni o’rib-yig’ib olish, omborlarga tashish, veterinariya va zootexnika xizmatlarin ko’rsatish va boshqa) bajarish, turli xizmatlar ko’rsatish, asosiy va yordamchi ishlab chiqarishni moddiy resurslar, suv, gaz, issiqlik va elektr energiyasi bilan ta’minlash xarajatlari ham kiritiladi.

"Chorva mollarining nobud bo’lishidan yo’qotishlar" moddasida o’suvdagi va mahsuldor chorva mollari, parranda, ish hayvonlari, asalarilarning nobud bo’lishidan ko’riladigan yo’qotishlar (aybdorladan udiriladigan va tabiiy ofatlar natijasida nobud bo’lganlardan tashqari) aks ettiriladi.

"Boshqa xarajatlar" moddasiga yuqorida keltirilgan moddalarda aks etmagan, ammo ishlab chiqarishga taalluqli bo’lgan quydagi boshqa xarajatlar kiritiladi:

• ishlab chiqarishni xomashyo, materiallar, yonilg’i, energiya, instrument, moslamalar va boshqa mehnat vositalari va buyumlari bilan ta’minlash xarajatlari;

• chetdan jalb etilgan korxonalar tomonidan amalga oshirilgan korxonaning asosiy ishlab chiqarish fondlarini ish holatida saqlash xarajatlari (texnik ko’rik va qarov, o’rtacha, joriy va mukammal tuzatish xarajatlari);

• ishlab chiqarish faoliyatiga tegishli asosiy vositalarni joriy ijaraga olish bilan bog’liq xarajatlar;

• ishlab chiqarish xususiyatlari bilan bog’liq mehnatning normal sharoitlari va texnika xavfsizligini ta’minlash xarajatlari;

• ishlab chiqarish jarohatlari tufayli mehnat qobiliyati yo’qolishi munosabati bilan tegishli vakolatli organlarning qarorlari asosida va qarorlarisiz to’lanadigan nafaqalar;

• xodimlarni ish joyiga olib borish va olib kelish bilan bog’liq xarajatlar;

• ekinlar, chorva mollari va ishlab chiqarish vositalarini majburiy sug’urtalash xarajatlari;

• yong’inga qarshi, ekinzorlar, asosiy vositalarni qo’riqlash xarajatlari;

• ishchilarga bepul beriladigan maxsus kiyim - bosh (xalat, kurtka, etik, fartuk va boshqa), oziq - ovqat xarajatlari;

• mollarning tagini quruqlashga sepiladigan somon, qirindi va boshqa material xarajatlari;

• fermalar atrofini devor bilan o’rash, chorva mollari uchun yozgi soyabon va otarlar qurish xarajatlari;

• ishlab chiqarish ahamiyatiga ega boshqa xarajatlar.

Qishloq xo’jaligida etishtirilgan mahsulotlar tannarxini hisoblash bilan birga, avtotransport, traktorlar va ishchi hayvonlar tomonidan bajarilgan ishlar tannarxi ham hisoblanadi. Bunda avtotransport bajargan ish tonna - kilometrda, haydov traktorlari bajargan ish shartli etalon -gektarda, otlarniki ot - kunida hisobga olinadi. Shuningdek, bir gektar erdagi bir mahsulot turini ishlab chiqarish tannarxi, bir bosh chorva molini parvarishlash tannarxi ham hisoblanishi mumkin.

 

 

 

 

 

 

 

Tannarxni hisoblash ob’ektlari aniqlanadi

 

Mahsulot turlari bo’yicha ishlab chiqarish hajmi hisoblab chiqiladi

 

Asosiy vositlarni saqlash xarajatlari tegishli ob’ektlar bo’yicha taqsimlanadi

 

Ishlab chiqarishga xizmat ko’rsatuvchi bo’linmalar mahsuloti (ishi, xizmati) tannarxi aniqlanadi

 

Sug’orish va erni quritish xarajatlari taqsimlanadi

 

Hisobga olish ob’ektlari bo’yicha jami ishlab chiqarish xarajatlari aniqlanadi

 

O’simlikchilik mahsulotlari tannarxi hisoblanadi

 

Chorvachilik mahsulotlari tannarxi hisoblanadi

 

Chorvamollari tirik vazni va uni o’sishi tannarxi hisoblanadi

 

Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlovchi yordamchi ishlab chiqarish mahsulotlari tannarxi hisoblanadi

 

4-rasm. Mahsulot tannarxini hisoblash ketma-ketligi

 

Har bir korxona uchun mahsulot tannarxini pasaytirish imkoniyatlarini izlab topish iqtisodiy samaradorlik nuqtai  nazaridan muhim hisoblanadi. Chunki, mahsulot tannarxi qanchalik arzon bo’lsa, shunchalik korxona oladigan foyda miqdori oshib boradi.

Keyingi yillarda ishlab chiqarish jarayonida iste’mol qilinadigan resurslar hamda xizmat ko’rsatish korxonalari ish va xizmatlari narxlarining tez sur’atlar bilan oshib borganligi mahsulotlar tannarxining ham qimmatlashib ketishiga sabab bo’lmoqda. Bu vaziyat aksariyat hollarda kichik tadbirkorlik korxonalari etishtirayotgan mahsulotlarni zarar bilan sotishiga sabab bo’ladi. Shuning uchun kuchli raqobatga asoslangan munosabatlari sharoitida kichik tadbirkorlik korxonalari oldida mahsulot tannarxini har tomonlama pasaytirish yo’llarini izlab topish vazifasi turadi.

Mahsulot tannarxini pasaytirish yo’llari quyidagilardan iborat bo’lishi mumkin:

- ishlab chiqarishga yuqori unumli, ishonchli va arzon ishlab chiqarish vositalarini joriy etish;

- asosiy aylanma fondlardan oqilona va samarali foydalanish;

- ishlab chiqarishning material sig’imini kamaytirish va tejamkorlikka erishish;

- mashina va texnikalarning kunlik va yillik ish unumini ko’tarish;

- resurslarni tejovchi va chiqitsiz texnologiyalardan keng foydalanish;

- ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etishning ilg’or shakllaridan foydalanish;

- mehnat unumdorligini oshirish;

- mahsulotlar sifatini oshirish va nobudgarchilik, yo’qotishlarga yo’l qo’ymaslik;

- qishloq xo’jaligida ekinlar hosildorligi va chorva mollari maxsuldorligin oshirish va boshqalar.

Qisqa xulosalar

 

Mahsulot tannarxini hisoblashda faqat shu mahsulotni ishlab chiqarish bilan bog’liq xarajatlar hisobga olinadi. Mahsulotni sotish va ishlab chiqarishni boshqarish bilan bog’liq umumkorxona xarajatlari mahsulot tannarxiga kiritilmay davr xarajatlari hisobiga kiritiladi.

Mahsulot tannarxini aniqlashda hisoblash ob’ektlarini bilish muximdir. Unga qilingan xarajatlarni alohida hisobga olish mumkin bo’lmaganligidan, umumiy ishlab chiqraish xarajatlarini hisoblash ob’ektlari bo’yicha to’g’ri taqsimlash muhimdir.

Iqtisodiy hisob-kitoblarda mahsulot tannarxini rejalashtirish va hisoblashda xarajatlarni hisoblash moddalari bo’yicha guruhlash qabul qilingan. Keyingi yillarda ishlab chiqarish jarayonida iste’mol qilinadigan resurslar hamda xizmat ko’rsatish korxonalari ish va xizmatlari narxlarining tez sur’atlar bilan oshib borganligi mahsulotlar tannarxining ham qimmatlashib ketishiga sabab bo’lmoqda.

Bu vaziyat aksariyat hollarda kichik tadbirkorlik korxonalari etishtirayotgan mahsulotlarni zarar bilan sotishiga sabab bo’ladi. Shuning uchun kuchli raqobatga asoslangan munosabatlari sharoitida kichik tadbirkorlik korxonalari oldida mahsulot tannarxini har tomonlama pasaytirish yo’llarini izlab topish vazifasi turadi.

 

 Nazorat va muloxaza uchun savollar

 

1. Ishlab chiqarish xarajatlariga nimalar kiradi?

2. Mahsulot tannarxi nima?

3. Mahsulot tannarxi qanday usullar bilan hisoblanadi?

4. Sanoat korxonalarida mahsulot tannarxi qanaday hisoblanadi?

5. Asosiy vositalar amortizastiyasi deganda nimani tushunasiz?

6. Qishloq xo’jaligida mahsulot tannarxi qanday hisoblanadi?

7. Qishloq xo’jaligida mahsulot tannarxini hisoblashda xarajat moddalarini sanab bering?

8. "Boshqa xarajatlar" moddasiga qanday xarajatlar kiritiladi?

9. Mahsulot tannarxini hisoblash ketma-ketligi qanday amalga oshiriladi?

10. Mahsulot tannarxini pasaytirish yo’llari nimalardan iborat?

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

13-14 MAVZU. TADBIRKORLIK SUB’EKTLARINING MOLIYAVIY FAOLIYATI TAHLILI

 

Reja:

1.    Tadbirkorlikning moliyaviy faoliyatini ifodalovchi ko’rsatkichlar

2.    Tadbirkorlikni kredit bilan ta’minlash shakllari

3.    Kredit stavkasini aniqlash

4.    Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatining iqtisodiy samaradorligi

5.    Samaradorlikni baholovchi ko’rsatkichlar

6.    Samaradorlikni oshirishning asosiy yo’nalishlari

 

 

 

1. Tadbirkorlikning moliyaviy faoliyatini ifodalovchi ko’rsatkichlar

 

Kichik biznes korxonalarining moliyaviy faoliyati ularning davlat, boshqa korxonalar, tashkilotlar va shaxslar bilan o’zaro munosabatini tartibga solish bilan bog’liq pul hisob-kitoblarini ifodalaydi.

Kichik biznes korxonalarining ish faoliyati uning moliyaviy holati bilan chambarchas bog’langanidir. Moliyaviy holat korxonaning har tomonlama faoliyatining natijalarini aks ettiradi va rejada belgilangan ishlarning bajarilishiga ta’sir ko’rsatadi. Har bir kichik korxonaning moliyaviy xo’jalik faoliyatini to’g’ri olib borilishi juda muhim ahamiyat kasb etadi.

Korxonalar faoliyatining moliyaviy natijalarini ifodalovchi ko’rsatkichlardan asosiysi foydadir. Korxonalar foydasining turlari quyidagilardan iborat:

a) mahsulotlar sotishdan tushgan yalpi foyda (YaF). Bu sotishdan tushgan sof tushum (ST) va sotilgan mahsulotning tannarxi (MT) o’rtasidagi farqdan iborat, ya’ni

 

YaF = ST – MT;

 

b) asosiy ishlab chiqarish faoliyatidan tushgan foyda (IChF). Bu ma’lum davr ichida mahsulotlar sotishdan tushgan yalpi foyda (YaF) va xarajatlar (Aharaj.) o’rtasidagi farq va plyus boshqa asosiy faoliyat sohalari daromadlari (Bdar.) yoki kamomadlari (Bkam.) ayirmasidan iborat, ya’ni:

 

IChF = YaF – Aharaj. + Bdar. – Bkam.;

 

v) umumiy xo’jalik faoliyatidagi foyda (UXF). Bu algebraik ifodalar yig’indisi tarzida ifodalanadi: asosiy faoliyatidagi foyda (AFF) plyus dividendlar (DD) va foizlar bo’yicha daromadlar (FD) plyus (yoki minus) chet el valyutalari bo’yicha operastiyalaridan olingan daromadlar (yoki kamomadlar) (ChEV) plyus (yoki minus) qimmatbaho qog’ozlarni qayta baholashdagi daromadlar (yoki kamomadlar) (KKKB) minus foizlar bo’yicha xarajatlardan (FX) iborat, ya’ni:

 

UXF = AFF + DD + FD ± ChEV ± KKKB – FX;

 

g) soliq to’lovlarigacha bo’lgan foyda (SF). Bu ko’rsatkich ham algebraik ifodalar yig’indisi tarzida ifodalanib, umumiy xo’jalik faoliyatidagi foyda (UXF) va tasodifiy (ko’zda tutilmagan) foyda yoki kamomadlar (TFK) saldosidan iborat, ya’ni:

 

SF = UXF ± TFK;

 

d) yillik sof foyda (YSF). Bu barcha soliqlarni to’lab bo’lgandan so’ng korxona hisobiga qoladigan daromad, ya’ni soliq to’lovlarigacha bo’lgan foydadan (SF), daromad yoki  foyda solig’ini (FS) hamda boshqa soliqlar yoki to’lovlarni (BS) olib tashlangandan keyin qolgan qismidir, ya’ni:

 

YSF = SF – FS – BS;

 

Korxonalarning xo’jalik faoliyatini yuritishi davomida kelib chiqadigan xarajatlar o’z xususiyatlariga ko’ra quyidagicha tasniflanadi:

   Mahsulotlarning ishlab chiqarish tannarxi:

a) to’g’ri va egri moddiy xarajatlar;

b) to’g’ri va egri mehnat xarajatlari;

v) boshqa to’g’ri va egri xarajatlar.

Ma’lum davrdagi xarajatlar:

a) sotish bilan bog’liq xarajatlar;

b) boshqarish bilan bog’liq xarajatlar (ma’muriy xarajatlar);

v) boshqa jarayonlar bilan bog’liq xarajatlar.

Moliyaviy faoliyat bilan bog’liq xarajatlar:

a) foizlar bo’yicha xarajatlar;

b) xorijiy valyutalar bilan bog’liq operastiyalarda kurslarning salbiy farqi;

v) qimmatbaho qog’ozlarni qayta baholash;

g) moliyaviy faoliyat bilan bog’liq boshqa xarajatlar.

Tasodifiy xarajatlar (tabiiy ofatlar natijasida kelib chiqadigan xarajatlar).

Korxonalarning xo’jalik faoliyatining yuritishi davomida kelib tushadigan daromadlari o’z xususiyatlariga ko’ra quyidagicha guruhlanadi va u hisobotlarda quyidagi asosiy bo’limlar bo’yicha aks etadi:

- sotishdan tushgan sof tushumlar;

- asosiy faoliyat sohalaridagi boshqa daromadlar (operastion daromadlar);

- moliyaviy faoliyat sohalaridagi daromadlar;

- tasodifiy daromadlar.

Sotishdan tushgan sof tushumlar – mahsulotlar (ishlar, xizmatlar)ni sotishdan tushgan tushumlardan qo’shimcha qiymat solig’i, akstiz solig’i, eksport solig’i (sotib oluvchi tomonidan beriladigan ayrim skidkalar) va boshqa to’lov hamda ajratmalarni olib tashlagandan keyin qolgan qismi sifatida hisoblanadi.

Korxonalarning eksport faoliyati bilan bog’liq operastiyalardan tushgan foyda va daromadlarni hisoblash, mahsulotlar (ishlar, xizmatlar)ni sotishdan tushgan tushumlar hajmini aniqlash kabi belgilangan tartibda amalga oshiriladi.

Asosiy faoliyat sohalaridagi boshqa daromadlar (operastion daromadlar) hisobot bo’limining «Boshqa daromadlar va tushumlar» moddasida ko’rsatiladi.

Ushbu daromadlarga:

- xo’jalik shartnomalari shartlarini buzganlik uchun turli xildagi sankstiyalar, jarimalar, penyalar, shuningdek keltirilgan zarar va kamomadlarni qoplash;

- hisobot yilida, o’tgan yildagi daromadlar va foydalarni hisoblash natijasida topilgan summa;

- mahsulotlar (ishlar, xizmatlar)ni sotish yoki ishlab chiqarish jarayonlari bilan bog’liq bo’lmagan boshqa daromadlar, ya’ni renta daromadlari, xizmat ko’rsatish tarmoqlaridan tushgan daromadlar, korxona tizimidagi oshxonalar va kafelar hisobidan kelib tushadigan tushumlar;

- asosiy fondlar va korxonaning boshqa mol-mulklarining faoliyatidan kelib tushadigan moliyaviy daromadlar kiradi.

Moliyaviy faoliyat sohalaridagi daromadlar quyidagilarni o’z ichiga oladi:

- royalti (listenziya bitimida ko’rsatilgan narsadan foydalanish huquqi uchun sotuvchiga vaqt-vaqti bilan pul o’tkazib turish) va transferta (egasining nomi yozilgan qimmatbaho qog’ozlarni bir kishi nomidan boshqa kishiga o’tkazish) kapitallarini to’plash;

- korxona tizimida faoliyat ko’rsatayotgan tarmoqlarning qimmatbaho qog’ozlarga qo’shgan ulushlaridan kelib tushadigan dividendlar hisobidagi daromadlar;

- valyuta schyotlari bo’yicha kurslar farqining ijobiy saldolari;

- shu’ba korxonalarning qimmatbaho qog’ozlarga sarflangan mablag’larini qayta baholash hisobidan kelib tushadigan foydalar va boshqalar.

Tasodifiy foyda yoki daromadlar – xo’jalik faoliyatini yuritish davomida ko’zda tutilmagan tasodiflar, hodisalar, e’tiborga olinmagan jarayonlar va voqealar tufayli vujudga keladigan daromadlardir. Bularga, asosiy faoliyat yuritish davomida ifodalangan hisobotlarda aks etgan boshqa daromadlar bo’limi moddasidagi daromadlar kiritilmaydi.

Xo’jalik faoliyatini yuritish davomida korxonalar o’z mablag’lari darajasini aniqlashi va nazorat qilishi muhim o’rin tutadi. Chunki mulkiy javobgarlik, tuzilgan kontraktlar va shartnomalar asosida kelib chiqadigan o’zaro kelishmovchiliklar yoki muammolar mana shu mulkka bo’lgan egalik huquqlari bo’yicha kafolatlanadi.

Mulkiy javobgarlik, mulk shaklidan qat’iy nazar faqat korxonaning o’z mablag’lariga quyilishi mumkin. O’z mablag’larning mikdori buxgalteriya balansi ma’lumotlariga asosan aniqlanadi.

Mulk formalaridan qat’iy nazar, xo’jalik yurituvchi sub’ektlar hisobida bo’lgan o’z mablag’lari summasi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

 

O’mab. =  BV – (M + Mmaj.o’s. – Mmaj.so’n.) – Ddeb.qarz. – Z;

 

Bunda:

BV – balans valyutasi summasi;

M – uzoq muddatli va qisqa muddatli majburiyatlar passivini ikkinchi va uchinchi bo’limlari;

Mmaj.o’s. – majburiyatlarning o’sishi – oxirgi hisobot davri uchun balans ma’lumotlari bilan taqqoslaganda kontrakt imzolagan kunga qarz olingan va jalb qilingan mablag’lar;

Mmaj.so’n. – kontraktni imzolash sanasi va oxirgi hisobot davri uchun balansni tuzish sanasi o’rtasidagi davrda majburiyatlarning so’nishi;

Ddeb.qarz. – da’vo qilish muddati tugagan debitorlik qarzlari;

Z – zararlar summasi.

 

2. Tadbirkorlikni kredit bilan ta’minlash shakllari

 

Kichik biznesni kredit bilan ta’minlash deganda, bu ularga pul yoki tovar shaklidagi vositalarni ma’lum muddatga haq to’lash sharti bilan qarzga olish va qaytarib berish yuzasidan kelib chiqadigan munosabatlar tushuniladi.

Kredit munosabati ikki sub’ekt biri – pul egasi, ya’ni qarz beruvchi; ikkinchisi – pulga muhtoj, ya’ni qarz oluvchi o’rtasida yuzaga keladi. Kredit, tovar va pul ko’rinishidagi mablag’larni qaytarib berish, muddatlilik va foiz to’lash shartlari asosida berish natijasida yuzaga keladi.

Kredit berilish muddatiga ko’ra, uch turga bo’linadi:

1. Qisqa muddatli kreditlar (muddati bir yilgacha bo’lgan kreditlar).

2. O’rta muddatli kreditlar (muddati bir yildan uch yilgacha bo’lgan kreditlar).

3. Uzoq muddatli kreditlar (muddati uch yildan ortiq kreditlar).

Xalqaro kreditlar berilish muddatiga ko’ra birmuncha farq qiladi. Bunda bir yildan besh yilgacha muddatga berilgan kreditlar o’rta muddatli, besh yil va undan ortiq muddatga berilgan kreditlar uzoq muddatli kreditlar deb hisoblanadi.

Kredit va moliya tushunchalari o’rtasida bir tomondan, umumiylik bo’lsa, ikkinchi tomondan, farqli jihatlar mavjud.

Agar moliya barcha xo’jalik sub’ektlarining o’ziga tegishli pul mablag’lari xususidagi aloqalarni anglatsa, kredit, bundan farqliroq, o’zga mulki bo’lgan pulni qarzga olib ishlatish borasidagi munosabatlarni bildiradi va bozor munosabatlarining bir elementi hisoblanadi.

Moliya bilan kreditning umumiyligi shuki, ularning har ikkalasi ham pul mablag’lari yuzasidan bo’lgan munosabatlarni jamlash va ishlatish usulining turlicha bo’lishidan kelib chiqadi.

Moliyada o’z mulki bo’lgan pul resurslarini xohlagan vaqtda, hech qanday xarajatsiz ishlatishi mumkin. Kredit esa o’zgalar pul mablag’ini haq to’lagan holda vaqtincha ishlatib turish va muddati kelganda qaytarib berishni anglatadi. Kredit tovar-pul munosabatlariga xos va pul harakatini bildiruvchi kategoriyadir.

Kredit sub’ektlari har xil bo’lishi mumkin. Bularga korxona, firma, tashkilot, davlat va turli toifadagi aholi kiradi.

Kredit ob’ekti har qanday pul emas, balki faqat vaqtincha bo’sh turgan, berilishi mumkin bo’lgan pullar va tovarlardir.

Bo’sh pul uch xil bo’ladi:

- tadbirkorlar yoki katta puldorlar qo’lidagi pul, ya’ni kapital;

- aholi qo’lidagi pul – ertami-kechmi ehtiyojni qondirish uchun to’plangan pul, egasi qo’lida kapital emas, balki iste’molni qondirish vositasi;

- davlat ixtiyoridagi pul. Bu pul ham kapital (davlat korxonasi uchun), ham umumiy iste’mol pulidir.

Qayd qilingan bo’sh pullar ssuda fondini (qarz fondini) tashkil etadi. Bo’sh pulllar quyidagi manbalardan kelib chiqadi:

- amortizastiya pulining muddati tugagunga qadar to’planib borishi. Ammortizastiya puli har yili ajratiladi va u bir necha yildan keyin ishlatilishi sababli ma’lum davr bo’sh turadi;

- ishlab chiqarishni o’stirish uchun foydadan investistiya puli muqim ajratib boriladi, lekin bu pulni ma’lum miqdorda yig’ilgandan so’ng investistiya qilish mumkin;

- xomashyo, yoqilg’i va materiallar uchun oldin sarflangan pul tovar sotilishi bilan egasiga qaytib beriladi, lekin ularni yangidan  sotib olish shu vaqtning o’zida yuz bermaydi. Ammo bu mablag’lar dastlab joriy schyotga kelib tushadi. Bu resurslar depozit qilib rasmiylashtirilgindan keyingina kredit resurslari sifatida hisobga olinadi;

- foydadan ajratilgan ijtimoiy fondlar pulining kelib tushish vaqti bilan ishlatish vaqti ham to’g’ri kelmaydi, natijada pul bo’sh qoladi;

- ish haqi pulining kelib tushishi va sarflanishi bir vaqtda yuz bermaydi. Ma’lumki, tovar sotilgach, pul tushib turaveradi, ish haqi har kuni emas, har 15 kundan so’ng beriladi. Natijada, ish haqi fondining puli ham bo’sh turishi mumkin;

- fuqarolarning iste’molchi sifatida qarilikni ta’minlash, qimmatbaho tovar olish, sayohat qilish yoki katta marosim o’tkazish uchun jamlangan puli bo’ladi, u etarli miqdorga borguncha, yoki ishlatish fursati kelguncha bo’sh turadi;

- davlat byudjetiga pul daromadlarining kelib tushishi va ularning sarflanishi ham bir vaqtda yuz bermaydi;

- turli-tuman xayr-ehson va sug’urta pullarining hosil bo’lishi va ishlatilishi ham turli vaqtda yuz berganidan, uning bir qismi sarflanmay, bo’sh turib qoladi.

Xullas, jamiyatdagi pul resurslari harakatining notekis bo’lishi, bir qism pulning bo’sh qolib, qarz fondiga aylanishi uchun imkon beradi.

Kredit to’rt xil vazifani bajaradi:

Birinchidan, pulga tenglashtirilgan to’lov vositalari (masalan, veksel, chek, sertifikat va hokazolar)ni yuzaga chiqarib, ularni xo’jalik aylanmasiga jalb qiladi.

Ikkinchidan, bo’sh pul mablag’larini harakatdagi, ishdagi kapitalga aylantirib, pulni pul topadi, degan qoidani amalga oshiradi.

Uchinchidan, qarz berish orqali pul mablag’larini turli tarmoqlar o’rtasida qayta taqsimlash bilan ishlab chiqarish resurslarining ko’chib turishini ta’minlaydi.

To’rtinchidan, qarz berish, qarzni undirish vositalari orqali iqtisodiy o’sishni rag’batlantiriladi.

Kredit va undan foydalanishda turli natijalarga erishiladi. Bu natijalar ijobiy yoki salbiy bo’lishi mumkin. Ijobiy natijalar deganda, kreditdan samarali foydalanish natijasida qo’lga kiritilgan yutuqlar tushuniladi. Masalan, Andijonning Asaka shahrida asosan, bank krediti hisobidan qurilayotgan yangi avtomobil zavodi respublikaning engil avtomobillarga ehtiyojini ma’lum darajada qondirsa va jahon bozorida munosib o’rin egallasa, bu kreditning ijobiy yo’li hisoblanadi.

Kreditning salbiy roli, asosan, quyidagi ikki holatda namoyon bo’ladi:

- kredit turli yo’llar bilan asossiz ravishda ko’p berilsa va oqibatda pul massasi ko’payib, milliy pul qadrsizlansa;

- agar olingan xalqaro kreditlardan samarali foydalanilmasa va mamlakat boshqa daromad manbalari, masalan, oltinini sotish hisobidan kreditni qaytarsa.

Kredit aloqalari pul egasi bilan qarz oluvchi o’rtasida bevosita va bilvosita bo’lishi mumkin. Birinchi holda ular to’g’ridan-to’g’ri muomalaga kirishadi. Ikkinchi holda ular aloqachi vositachilar orqali yuz beradi. Shunga qarab, kreditning quyidagi asosiy shakllari kelib chiqadi:

1. Tijorat krediti.

2. Bank krediti.

3. Iste’molchi krediti.

4. Davlat krediti.

5. Xalqaro kredit.

Tijorat krediti sotuvchilarning xaridorlarga tovar shaklida beriladigan kreditidir. Bunda tovarlar ma’lum muddatda pulini to’lash sharti bilan nasiyaga beriladi. Tijorat kreditini nasiyaga oluvchi uning egasiga veksel (qarzning majburiyatnomasi)ni beradi.

Nasiyaga olish orqali berilgan qarz yig’indisi tovarning o’z narxi va mikdoriga bog’liq bo’ladi. Masalan, 1000 metr duxoba nasiyaga har bir metri 2 dollardan beriladi. Bunda duxoba egasining xaridorga bergan qarzi 2000 dollarni (1000x2) tashkil etadi.

Tijorat kreditida foiz nasiyaga sotilgan duxoba narxiga ustama shaklini oladi, shu sababli, duxoba nasiyaga o’z narxidan yuqori narxda beriladi. Masalan, duxoba naqd pulga har metri 2 dollardan sotilsa, nasiyaga 2,5 dollar ustama foiz bo’ladi. Bizning misolimizda 1000 metr duxobaga ustama 500 dollarni tashkil etadi (1000 x 2,5 = 2500; 2500 – 2000 = 500).

Tijorat krediti berishning, asosan, beshta usuli mavjud:

- veksel usuli;

- ochiq schyot orqali berish, chegirma berish usuli;

- mavsumiy kredit;

- konsignastiya.

Veksel usulida tovar etkazib berilganda sotuvchi xaridorga trattani taqdim etadi. Xaridor o’z navbatida, uni aksteptlaydi, ya’ni trattada ko’rsatilgan summani o’z vaqtida to’lashga rozilik beradi.

Ochiq schyot orqali tijorat kreditini berishning mazmuni shundaki, xaridor tovarga buyurtma berishi bilanoq u yuklab jo’natiladi, to’lov esa o’rnatilgan muddatlarga vaqt-vaqti bilan amalga oshirib boriladi. Bunda xaridor har gal tovar olishda kreditni rasmiylashtirib o’tirmaydi, ya’ni kreditga murojaat etmaydi.

Chegirma berish usulida xaridor to’lov hujjatlari yozilgandan so’ng, shartnomada kelishilgan ma’lum davr ichida to’lovni amalga oshirsa, to’lov yig’indisidan chegirma beriladi. Agar ushbu davr ichida to’lay olmasa, unda to’lovni belgilangan muddatda to’liq amalga oshiradi.

Mavsumiy kredit, odatda, o’yinchoqlar, suvenirlar va boshqa keng iste’mol mollarini sotishda keng qo’llaniladi. Masalan, chakana savdo tashkilotlari yil davomida archa o’yinchoqlarini sotib oladilar va shu yil bilan o’yinchoqlar uchun katta zaxira to’playdilar. O’yinchoqlar haqini esa yangi yil bayrami o’tgandan so’ng yanvar-fevral oylarida to’laydilar. Ishlab chiqaruvchilar uchun bunday usulning qulayligi shundaki, ular o’yinchoqlarni omborlarda saqlash xarajatlaridan xolos bo’ladilar.

Konsignastiya shunday usulki, bunda sotib oluvchilar tovarlar-ni majburiyatsiz sotib oladilar, ya’ni tovar sotilgandan so’ng puli to’lanadi. Agar tovar sotilmay qolsa, u egasiga qaytarib beriladi.

Bank krediti. Bank va boshqa kredit tashkilotlari pulni uning sohiblariga foiz to’lash sharti bilan o’z qo’lida jamlaydilar va o’z nomidan qarzga berib, foiz oladilar. Bunda uch sub’ekt:

- pul egasi;

- kredit tashkiloti;

- qarz oluvchining kredit aloqasi paydo bo’ladi.

Banklar orasida tijorat banklari markaziy bo’g’in hisoblanadi. O’zbek࠸ston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati» to’g’risidagi Qonuniga ko’ra, tijorat banklari akstiyali, pay asosida tashkil topgan va xususiy bo’ladiki, ular «kredit hisob-kitob va o’zga xil bank xizmati»ni ko’rsatadilar.

Banklar qarzni ishonchli, pulni samarali ishlatishga qodir xo’jalik sub’ektlariga qarz beradilar. Ular, o’z navbatida, bu pulni investistiya uchun sarflab, iqtisodiyotni o’stirishga erishadilar. Bank ishonchli mijozlarni tanlagan holda, qarzni ularning mol-mulki yoxud boshqa boyligi garovga qo’yilgan sharoitda beradi. Masalan, bank fermerga 15000 dollar qarz bersa, uning garovga qo’yilgan mulki qiymati shu summadan kam bo’lmasligi kerak.

Iste’molchi krediti. Tijorat banklari tadbirkorlik uchun firmalarga, iste’molchilarga tovar sotib olish uchun qarz beradi. Buning natijasida iste’molchi krediti paydo bo’ladi. Masalan, AKShda banklar iste’molchilarga kredit kartochkalari beradi, ularga narxi 2500 dollarga qadar tovarlar xarid etiladi, xarid puli banklar va do’konlar bergan schyotga qarab to’lanadi. Bunday kredit g’oyat imtiyozli bo’ladi, uning foizi boshqacha qarz foizidan kam bo’ladi, hatto foizsiz ham bo’lishi mumkin.

Iste’molchi krediti aholining iste’mol ehtiyojlarini qondirishga mo’ljallangan. U tovar va pul shaklida bo’lishi mumkin. Xususan, yakka tartibda uy-joy qurish maqsadlariga beriladigan uzoq muddatli kreditlar – pul shaklidagi iste’molchi kreditlaridir.

Davlat krediti. Banklar davlatga ham qarz beradi. Shu bilan birga undan qarz ham oladi. Bunda davlat krediti paydo bo’ladi. Qarz va uning foizi byudjet hisobidan qaytariladi. Davlat krediti sharoitida qarz beruvchilar kamdan-kam hollarda banklar bo’ladi. Ko’pincha bu vazifani aholi, firma, korxona va tashkilotlar bajaradi.

Davlat qarzni turli shaklda, avvalo, davlat zayomlari shaklida oladi. Zayom davlatning qarzdorlik guvohnomasi bo’lib, u qarzni vaqti kelganda qaytarib olish va foiz to’lashni kafolatlaydi. Zayomlarni markaziy va mahalliy hokimiyatlar chiqaradi. Zayomlar qarz haqi to’lash jihatdan foiz to’lanadigan, yutuq chiqadigan, ham yutuq, ham foiz beriladigan va ba’zan, foizsiz ham bo’ladi.

Kredit munosabatlarida davlat faqat qarzdor vazifasini o’tamay, qarz beruvchi rolini ham bajaradi. Davlat o’z mablag’lari hisobiga bankda qarz fondini tashkil etadi, xazinadan qarz ham beradi. Xazina qarzi davlat byudjetidan korxona, firma va tashkilotlarga ularning moliyaviy sanastiyasi uchun sarflanadi. Mazkur qarz ham ma’lum muddatga, qaytarib berish va foiz to’lash sharti bilan beriladi. Ammo foiz g’oyat imtiyozli bo’ladi va daromad olishni ko’zlamaydi. Davlat o’z qarzidan voz kechishi ham mumkin.

Xalqaro kredit ssuda kapitalining xalqaro miqyosdagi harakati bo’lib, bu harakat tovar va valyuta ko’rinishidagi mablag’larni qaytarib berish, muddatlilik va haq to’lash asosida berish bilan bog’liqdir.

Xalqaro kredit munosabatlarida qatnashuvchi sub’ektlar bo’lib, tijorat banklari, markaziy banklar, davlat organlari, xukumat, yirik korporastiyalar hamda xalqaro va mintaqaviy moliya-kredit tashkilotlari hisoblanadi.

Xalqaro kreditning asosiy shakllari sifatida firmaviy kredit, aksteptli kredit, aksteptli-rambursli kreditlarni ko’rsatish mumkin.

Firmaviy kredit bir mamalakat firmasi tomonidan ikkinchi mamlakatdagi firmaga berilgan kreditdir. Uning eng keng tarqalgan turi – bu eksporchining importchiga tovarlarni to’lov muddatini kechiktirish asosida sotishga asoslangan kreditdir.

Aksteptli kredit yirik banklar tomonidan trattalarni aksteptlash shaklida beriladigan kreditlar. Agar eksport qiluvchi import qiluvchining to’lovga qobilligiga shubha qilsa yoki to’lov yig’indisini tezda olishni xohlasa, ushbu kreditdan foydalaniladi.

Aksteptli-rambursli kreditning ma’nosi shundaki, eksport qiluvchining vekseli uchinchi mamlakat banki tomonidan aksteptlanadi va importchi vekselda ko’rsatilgan yig’indini aksteptlangan bankiga o’tkazadi.

Ma’lumki, xususiy banklar ham xalqaro tashkilotlar (Xalqaro valyuta fondi, Evropa tiklanish va taraqqiyot banki, Osiyo rivojlanish banki va boshqalar) kabi xalqaro kreditlar beradilar. Ammo ularning kreditlarning berish shartlari o’zaro jiddiy farq qiladi.

Bu farqlar quyidagilardan iborat:

- xalqaro tashkilotlar, odatda, uzoq muddatli kreditlar beradi. Xususiy banklar esa, asosan qisqa muddatli kreditlar berish bilan shug’ullanadi;

- xalqaro tashkilotlar beradigan kreditlarning foiz stavkasi kichik. Odatda, yiliga 7-9%ni tashkil etadi. Xususiy banklarniki esa nisbatan yuqori, ko’pchilik hollarda 18-20%dan iborat bo’ladi;

- xalqaro tashkilotlar iqtisodiyotni barqarorlashtirish dasturlari asosida kredit beradi. Bunda aniq dasturlar ularning ekspertlari tomonidan ko’rib chiqiladi. Bundan tashqari xalqaro tashkilotlar kredit oluvchi mamlakatlardan ma’lum ko’rsatkichlarga – byudjet defistitini yalpi milliy mahsulotga nisbatan ma’lum nisbati, inflyastiyaning oylik darajasi va hokazolarga rioya etilishini talab qiladi; xususiy banklar esa, bu taxlitdagi dasturlarga, ko’rsatkichlarga rioya qilishni talab etmaydi;

- xususiy banklar beradigan xalqaro kreditlar hajmida ta’minlangan kreditlarning salmog’i katta bo’ladi. Xalqaro tashkilotlarning kreditida esa aksincha, ularning salmog’i, odatda, kichik bo’ladi.

Kredit jamiyatdagi vaqtinchalik bo’sh pul mablag’larini pullarga ehtiyojmand sub’ektlar o’rtasida taqsimlaydi. Bu taqsimlash jarayoni qayta taqsimlash deyiladi, chunki bu mablag’lar moliya kategoriyasi yordamida birlamchi taqsimlash jarayonidan o’tgan mablag’lardir. Bizga ma’lumki, moliya kategoriyasi yordamida milliy daromad dastlabki taqsimlanganda to’rt yirik qismga bo’linib ketadi:

- moddiy ishlab chiqarish sohasida band xodimlarning ish haqi;

- moddiy ishlab chiqarish sohasidagi korxonalarning foydasi;

- banklar bergan kredit uchun foiz stavkasi;

- er egalarining er rentasi.

Bu pul mablag’lari banklarning kredit resurslari uchun manba hisoblanadi. Masalan, ish haqini olaylik, korxonalarda ish haqi, odatda, oyiga 2 marta to’lanadi. Ish haqiga mo’ljallangan mablag’lar ishlatilgunga qadar kredit berish maqsadlariga ishlatilishi mumkin. Yoki korxonalar foydasi hisobidan tashkil etiladigan fondlarni olaylik. Ular ham kredit resursi sifatida ishlatiladi.

Kichik biznes va tadbirkorlik sub’ektlarini moliyaviy jihatdan qo’llab-quvvatlash tadbirlari kuchaytirildi. Xususan, 2011 yil davomida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlariga 1 trln. 850 mlrd. so’mdan ortiq kreditlar ajratildi (1-rasm).

Ma’lumotlardan ko’rinadiki, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasiga yo’naltirilayotgan kreditlar miqdori 2003-2011 yillar mobaynida deyarli 11 barobar o’sgan.

1-rasm. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo’llab- quvvatlash uchun ajratilgan kreditlar miqdori, mlrd. so’m

 

2011 yilda tijorat banklari tomonidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash maqsadida 2010 yildagiga nisbatan 1,4 barobar ko’proq kredit resurslarini ajratish ustuvor yo’nalish qilib belgilandi. Shu bilan birga, mikrokreditlarning darajasi esa 1,3 barobarga o’sishi kutilmoqda (2-rasm).

 

 

2-rasm. 2011 yilda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik korxonalariga kredit resurslari ajratish miqdorining o’sishi, barobar

 

 

3. Kredit stavkasini aniqlash

 

Kreditning asosiy sharti qarz uchun haq to’lash. Bu haq qarz qilingan summaga nisbatan foiz hisobida olinganidan uni qarz foizi yoki kreditning foiz stavkasi deb yuritiladi. Qarz foizi pul bozorida amal qiladi. Bozorga chiqarilgan pulning narxi foiz bo’ladi. Boshqa tovarlardan farqliroq, qarz pulining narxi uning ma’lum to’lov ehtiyojini qondirish xossasidagi foydalanganlik uchun beriladigan haq bo’ladi. Qarz puli kapital sifatida yoki odatdagi to’lov yoki xarid vositasida qo’llaniladi.

Mana shuning uchun ham qarzdor shaxs pul egasiga foiz stvakasini to’laydi. Foiz stavkasi oldindan belgilanadi.

Kreditning foiz stavkasi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

 

KFS = KF / KM * 100;

 

Bu erda, KFS – kreditning foiz stavkasi, %;

KF – qarz foizi, so’m;

KM – qarz miqdori, so’m.

Kreditlarning foiz stavkasi mamlakatning ssuda kapitallari bozorida aniqlanadi. Xalqaro kreditlarning foiz stavkasi esa jahon ssuda kapitallari bozorida aniqlanib, bu bozorlarning asosiy qismi London, Tokio, Nyu-York, Frankfurt, Parij va Bryussel shaharlarida joylashgan.

Kreditlarning foiz stavkasi turli omillar ta’sirida o’zgarib turadi. Bu omillarning asosiylari quyidagilardir:

Pul bozoridagi talab va taklifning nisbati, ya’ni bozorda qanday mikdorda qarz puliga talab bor va unga nisbatan qanday mikdorda qarzga beriladigan pul chiqarilgan. Talab oshsa, foiz ortadi, taklif tushsa, u kamayadi.

Qarzga olinadigan pulni ishlatishdan kutiladigan naf darajasi, aniqrog’i shu pulning iste’mol qiymati. Qarz puli tadbirkor uchun ko’p foyda keltirsa yoki iste’molchi ehtiyojini to’laroq qondirsa, foiz yuqori bo’ladi, aks holda u pasayib ketadi. Bunda pulni hozir ishlatishdan tegadigan naf taqqoslanadi.

Qarzni to’lash muddati va sharti. Agar qarz uzoq muddatga berilib, uni sekin-asta, kichik-kichik qismlarga bo’lib, bemalol qaytarish mumkin bo’lsa, qarzdor yuqori foizga rozi bo’ladi. Agar qarz qisqa vaqtga berilsa va uni bir yo’la to’lash shart bo’lsa, qarzdor past foizni ma’qul ko’radi. Gap shundaki, qarz qanchalik uzoq muddatga berilsa, shunchalik uni ishlatib daromad ko’rish mumkin va shu hisobdan foiz to’lash oson bo’ladi.

Qarzning qanday pul bilan berilishi. Agar qarz erkin konvertirlangan valyuta berilsa, foiz yuqori belgilanadi, agar u oddiy valyutada berilsa, foiz nisbatan past o’rnatiladi. Konvertirlangan pul nufuzli bo’lgani uchun uni ishlatish oson, undan tezda daromad ko’rish mumkin.

Inflyastiya darajasi. Inflyastiya yuz bersa, qarzga berilgan pul egasiga qaytib kelgunicha o’z qadrini qisman yo’qotadi. Bunda pul egasi yutqazadi. Shu sababli foiz inflyastiyani hisobga olib o’rnatiladi. Foiz inflyastiya shiddatiga nisbatan to’g’ri mutanosiblikda o’zgaradi.

Pulni qarz berishdan ko’ra boshqa yo’sinda ishlatishdan tushadigan daromad. Bunda pul egasining afzal ko’rish prinstipi amal qiladi. Agar akstiya dividendi yuqori bo’lsa, foiz pasayadi va aksincha. Agar akstiyaga 15% dividend berilsa, foiz undan yuqori bo’lishi shart. Aks holda pul egasi uni qarzga bermay, akstiya sotib olishni afzal ko’radi.

Qarz berishning xatar darajasi. Agar qarzning qaytib kelishi kafolatlansa, foiz past, agar bu xatarli bo’lib, qarz qaytishi shubhali bo’lsa, foiz yuqori bo’ladi. Odatda, moliyaviy baqquvvt va nufuzli firmalar uchun foiz tayinlanadi. Yuqori va past foiz o’rtasidagi farq pul egalari uchun ma’lum darajada qarz xatarini kamaytiradi, chunki bir erda foizning kamligi, boshqa erda uning ortiq bo’lishi bilan qoplanadi.

 

4. Tadbirkorlik faoliyatining iqtisodiy samaradorligi

 

Iqtisodiy samaradorlikning mohiyati. Bozor iqtisodiyotiga o’tish xo’jalik yuritishning oqilona yo’llarini izlab topishni talab qiladi. Bu esa materiallar va hom ashyoni tejab-tergab sarflash, dastgoh va uskunalardan yaxshiroq foydalanish, xodimlar ish unumdorligini oshirish, mahsulot birligiga to’g’ri keladigan xarajatlarni pasaytirish, pirovardida, korxona rentabelliligi va foydaliligini oshirishni ko’zda tutadi.

Ko’rsatib o’tilgan omillarning barchasi ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligiga erishish tushunchasiga birlashadi. Korxona xo’jalik faoliyatining yakuniy natijasi (foyda)ni unga erishishga sarflangan resurslar bilan taqqoslash ishlab chiqarishning samaradorligini aks ettiradi. Samaradorlikning oshishi xarajatlar birligiga to’g’ri kela­digan iqtisodiy natijalarning ko’payishi bilan ifodalanadi. Samaradorlik xo’jalik yuritish mexanizmining takomillashganlik darajasidan, biznesni to’g’ri yo’nalishda olib borilayotganligidan darak beradi.

Samaradorlikning ta’rifi asosida ishlab chiqarish xarajat-larining tarkibi va hajmi yotadi. Xarajatlar korxonaning ishlab chiqarish va tijorat faoliyatini amalga oshirishda zarur omillar (sarmoyalar, mehnat resurslari, tabiiy resurslar, tadbirkorlik faoliyati) uchun sarf­langan mablag’larning pulda aks ettirilishidir. Ular mahsu­lot tannarxi ko’rsatkichida namoyon bo’lib, barcha moddiy xarajatlar, mahsulotni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari, mehnatga haq to’lash xarajatlarining puldagi ifodasidir.

Ishlab chiqarishning barcha xarajatlarini ikki guruhga: doimiy va o’zgaruvchan xarajatlarga bo’lish mumkin. Doimiy xarajatlarga mikdori ishlab chiqarish hajmi o’zgarishi bi­lan ham o’zgarmaydigan xarajatlar kiradi. Ular korxona mahsulot ishlab chiqarmagan holda ham to’lanishi kerak. Ularga amortizastiya chegirmalari, binolar va uskunalarning ijarasi, sug’urta badallari, boshqaruv xodimlarining ish haqlari va boshqalar kiradi.

O’zgaruvchan xarajatlar deb, umumiy miqdori bevosita ish­lab chiqarish va sotish hajmlariga kiritilgan, shuningdek mahsulotlarning bir necha turlarini ishlab chiqarish va so­tish bilan bog’liq xarajatlar tushuniladi. Bularga xomashyo, materiallar, yoqilg’i va elektr energiyasi, ishchilar mehnatiga haq to’lash va boshqa xarajatlar kiradi.

Ishlab chiqarish xarajatlarining bunday bo’linishi korxonalar faoliyati samaradorligining har xil ko’rsatkichlarini aniqlash uchun zarurdir. Ishlab chiqarish samaradorligini aniqlash uslubi umumiy xarajatlar va ularning ayrim turlarini xo’jalik faoliyati­ning natijalari bilan taqqoslashdan iboratdir. Buning uchun turli xil ko’rsatkichlardan foydalaniladi. Bu ko’rsatkichlarning belgilangan tasnifi mavjud emas. Har bir korxona iqtisodiyotini o’rganuvchi ularni o’zicha, u yoki bu ko’rsatkichlarning ahamiyatini ta’kidlash zaruratidan kelib chiqqan holda yoki korxona ishi natijalarini har tomonlama baholagan holda guruhlarga ajratadi.

Barcha ko’rsatkichlarni quyidagi uchta guruxga birlashtirish maqsadga muvofiqdir: xo’jalik faoliyatini umumlashtiruvchi ko’rsatkichlar; resurslarning ayrim turlaridan foydalanish samaradorligi ko’rsatkichlari; moliyaviy faoliyatni baholovchi ko’rsatkichlar.

Kichik korxonalarning xo’jalik faoliyatini umumlashtiruvchi ko’rsatkichlar. Mahsulotni ishlab chiqarish va sotish korxona faoliyatining oxirgi natijasi hisoblanadi. Kichik korxonalar uchun sotilgan (xaridorlarga ortib jo’natilgan va ular tomonidan haq to’langan) mahsulot hajmi pul tushumini ta’minlash, ishlab chiqarish xarajatlari va boshqa zaruriy sarflarning o’rnini qoplashga imkon beradi. Bundan tashqari, pul tushumining tarkibida foyda ham mavjud bo’ladi. Undan korxona tomonidan ishlab chiqarishni kengaytirish, moddiy rag’batlantirish fondlarini yaratish, davlat byudjeti oldidagi majburiyatlarni  bajarish uchun foydalaniladi. Iste’molchi mahsulot sotilishi natijasida ishlab chiqarish vositalari yoki iste’mol mollari ko’rinishidagi zaruriy mahsulotni oladi.

Korxonalar mahsulotlarini sotishda ayrim kamchiliklarga ham yo’l qo’yadi. Xususan, ayrim hollarda sotish rejasini oshirib bajarish bilan birga mahsulotlarning ayrim turlarini xaridorlarga belgilangan muddatlarda etkazib berish rejasi bajarilmaganlik hollari uchraydi. Bu korxonaning o’ziga (u penyalar va jarimalar to’laydi) va xaridorga zarar keltiradi. Shuning uchun sotish rejasining bajarilishi mah­sulot etkazib berish bo’yicha shartnoma majburiyatlarining bajarilishini hisobga olish bilan tahlil qilinadi. Bunda bitta xaridorga etkazib berish rejasining oshirib bajari­lishi boshqa xaridorlarga etkazib berish rejasining bajarilmaganligiga sabab bo’lganligi hisobga olinadi. Shuning uchun shartnoma majburiyatlari rejasini bajarilishi 100 %dan oshib ketmasligi kerak.

Sotish hajmi tayyor mahsulotni ishlab chiqarish va uni o’z vaqtida sotishga to’g’ridan-to’g’ri bog’liqdir. Tovar mahsuloti mahsulotni sotish ko’rsatkichlarida sotilmagan mahsulotlarning o’zgaruvchan qoldiqlarining o’zgarishi bilan aks ettiriladi. Mahsulotlar sotilishining bir maromdaligini ta’minlash uchun korxonalar tayyor mahsulotlarning zarur hajmiga ega bo’lishi kerak. Ammo amaliyotda sotilmagan mahsulotlarning haqiqiy qoldiqlari me’yoriy qoldiqlardan ancha oshib ketish hollari ham uchraydi. Bu hisobot davrida mahsulotning sotilish hajmi ancha kamayishiga olib keladi. Mahsulot sifatining etarlicha yuqori bo’lmasligi, mahsulotlarni bir maromda ishlab chiqarilmasligi, korxona mahsulotlarni ortib jo’natish uchun transport bilan etarlicha ta’minlanmaganligi va boshqalar bunday vaziyatning sabablari hisoblanadi.

Mahsulotni sotish aniq iste’molchi tomonidan buyumlarning ayrim turlari ko’rinishida amalga oshiriladi. Etka­zib beruvchilar va xaridorlar mahsulot etkazib berish to’g’risida shartnoma tuzadilar. Unda buyumlarning ro’yxati, miqdori, etkazib berish muddatlari va boshqa shartlar ko’zda tutiladi. Ularning bajarilishi tahlili 1-jadvalda keltirilgan.

Jadvaldan ko’rinishicha, sotilgan mahsulotlarning hajmi rejaga nisbatan 71 ming so’mga yoki 0,5% ga oshgan. Bunga tovar mahsulotlarini ishlab chiqarish rejasini 228 ming so’mga yoki 1,6% ga oshirib bajarilganligi sabab bo’lgan. Ammo tovar mahsulotlarining rejadan ortiq ishlab chiqarilishi to’liq sotilmagan.

Sotilgan mahsulotlarning o’tuvchi qoldiqlari rejalashtirilganiga ko’ra 157 ming so’mga o’sgan, bu sotish hajmini shu summaga pasaytirgan.

 

1-jadval

Mahsulotlarni sotish rejasi va shartnoma majburiyatlarining bajarilishi tahlili (ming so’m)

 

 

Sotilmagan mahsulotlar qoldiqlarining o’sishi mahsulotlarni sotish hajmi ko’payishining foydalanilmagan rezervlaridan iborat bo’ladi. Mahsulotlarni sotish rejasining 0,5% oshirib bajarilishiga qaramay, korxona mahsulotlarni etkazib berish bo’yicha shartnoma majburiyatlarini 240 ming so’mga yoki 1,7% ga kamroq bajargan, bu korxona ishining salbiy ko’rsatkichlaridan biridir.

Bozor sharoitlarida mahsulot sifatining yaxshilanishi tobora katta ahamiyat kasb etadi. Mahsulotning sifati deganda uning foydalanish uchun yaroqlilik darajasini belgilovchi xususiyatlar majmui tushuniladi. Mahsulotning belgilangan turlari attestastiyadan o’tkaziladi va ularning sifati ikki nav – oliy va birinchi navga bo’linadi. Sifatning oliy naviga, sifat parametrlariga asoslangan, oliy fan-texnika yutuqlari darajasiga mos keluvchi mahsulotlar kiradi. Bunday mahsulotlarning sifat parametrlari amaldagi standartlarga mos kelishi kerak. Mahsulot sifatini xarakterlovchi ko’rsatkichlardan biri oliy navli mahsulotlar hajmining umumiy ishlab chiqarilgan mahsulotlar hajmiga nisbatan salmog’idir (2-jadval).

Jadvaldan ko’rinishicha, korxonada hisobot yilida o’tgan yil va rejaga nisbatan ishlab chiqarilgan mahsulotlar si­fati yaxshilanishi kuzatilgan, ya’ni sifatning oliy navini tovar mahsulotining umumiy hajmiga nisbatan salmog’i o’tgan yilga nisbatan 5 %, rejaga nisbatan 0,8 %ga oshgan.

 

2-jadval

Oliy navli mahsulotlar ishlab chiqarish bo’yicha

reja bajarilishi tahlili

 

Mahsulotning sifatiga uni ishlab chiqarish uchun foydalanilgan xomashyo va materiallarning sifati, belgilangan texnologik jarayonga aniq rioya etilishi, ishchilarning malakasi, mahsulot sifatini yaxshilaganlik uchun moddiy rag’batlantirish, tayyor mahsulotlarni saqlash, tashish va boshqalar ta’sir qiladi.

Mahsulotning tannarxi kichik korxonalar ishining tejam-liligini ta’riflovchi eng muhim ko’rsatkichlardan biridir. Mahsulot tannarxining pasayishi korxona rivojlanishining eng muhim omili hisoblanadi. Mahsulotlar, ishlar va xizmatlarning tannarxi deganda bevosita mahsulotlarni tayyorlash va ishlarni bajarish, ishlab chiqarish sharoitlarini yaxshilash va uni takomillashtirish jarayonida foydalaniladigan resurslarning barcha turlari: asosiy fondlar, tabiiy xomashyo va sanoat xomashyosi, materiallar, yonilg’i va energiya, mehnatning pul shaklida aks ettirilgan xarajatlari tushuniladi.

Mahsulot tannarxiga kiritilgan xarajatlarning tarkibi, ularni moddalar bo’yicha tasniflash davlat standarti tomonidan, kalkulyastiyalash usullari esa korxona tomonidan belgilanadi. Mahsulotning tannarxi korxonaning ishlab chiqarish va muomala xarajatlaridan iborat bo’ladi, xarajatlar va daromadlarni tenglashtirish, ya’ni o’z xarajatlarini o’zi qoplashi bozor mexanizmining asosiy xususiyatlaridan biridir.

Tayyor mahsulotlar, bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xiz­matlarning sotilishi korxona faoliyati moliyaviy natijalarini aniqlashga imkon beradi.

Hisobot davrida xaridorlarga ortib jo’natilmagan mahsulotning qiymati va firma ichidagi aylanma sotish hajmiga kiritilmaydi.

Mahsulotning sotilishidan tushgan tushum – korxona tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar, bajarilgan ishlar, ko’rsatilgan xizmatlar uchun olinadigan pul mablag’larining hajmi. Bu korxona xarajatlarini qoplash va daromadlarni shakllantirish mablag’larining asosiy manbaidir. Asosiy mahsulotni sotishdan tushgan tushumdan tashqari, korxona boshqa sotishlardan hamda sotishdan tashqari operastiyalardan tushumlar olishi mumkin.

Tadbirkorlik faoliyati jarayonida moddiy ishlab chiqarish sohasida yaratilgan sof daromadni aks ettiruvchi foyda korxona faoliyatining eng muhim umumlashtirilgan ko’rsatkichi hisoblanadi. Tadbirkor hamma vaqt foyda olishni maqsad qilib qo’yadi, ammo hamma vaqt ham foyda ololmaydi. Agar tushum tannarxga teng bo’lsa, unda faqat mahsulot ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining o’rnini qoplashga erishiladi. Tushumdan oshib ketuvchi xarajatlarda korxona salbiy moliyaviy natija ko’radi, bu uni murakkab moliyaviy ahvolga solib qo’yadi, bankrotlik ham istisno emas.

Mahsulotlarni sotishdan olingan foyda (zarar) qo’shimcha qiymat solig’i va akstizsiz mahsulot sotishdan tushgan tushum va mahsulotlarning tannarxiga kiritilgan ishlab chiqarish va sotish xarajatlari o’rtasidagi farq sifatida aniqlanadi. Keltirilgan ta’rifdan foyda korxonaning o’z mahsulotlari (ishlari, xizmatlari)ni talab va taklif asosida vujudga kelgan narxlar bo’yicha sotishdan hosil bo’lgan yalpi daromad hajmiga bog’liqligi ma’lum bo’ladi.

Korxonaning yalpi daromadi – mahsulotlar (ishlar, xizmatlar)ni sotishdan tushgan tushumdan moddiy xarajatlarni chiqarib tashlagandan keyin ish haqi va foydani o’z ichiga oluvchi korxona sof mahsulotlaridan iboratdir.

Bozor munosabatlari sharoitida korxona eng katta foyda olishga erisha olmasa, tovarlarni sotish va xizmatlar ko’rsatish bozorida o’z mavqeini mustahkam ushlab turish, raqobat sharoitida o’z ishlab chiqarishini dinamik rivojlanishini ta’minlashga imkon beruvchi foyda hajmini olishga harakat qilishi kerak.

Umumxo’jalik faoliyatidan olinadigan foyda (zarar) quyidagi algebraik summa tarzida hisoblanadi: asosiy faoliyatdan foyda plyus dividendlar va foizlar bo’yicha daromadlar plyus yoki minus investistiyalar va qimmatbaho qog’ozlarni qayta baholashdan keladigan daromadlar (zararlar) va minus foizlar bo’yicha xarajatlar plyus yoki minus boshqa moliyaviy fa­oliyatdan daromadlar (zararlar).

Soliq to’langunga qadar foyda umumxo’jalik faoliyati­dan foyda va favqulodda foydalar va zararlar saldosining algebraik summasi sifatida aniqlanadi.

Soliq to’langandan keyin korxona ixtiyorida qoladigan sof foyda daromad soliqlarini chiqarib tashlash bilan soliqlar to’langunga qadar foyda va minus hali hech qaerda hisobga olinmagan boshqa soliq va to’lovlardan iborat bo’ladi. Quyidagi 3-jadvalda korxona foyda olishining tahlili berilgan.

 

3-jadval

Asosiy faoliyatdan olinadigan foyda (zarar) va uning o’zgarishiga ta’sir qiluvchi omillar tahlili (ming so’m)

 

 

Jadval ma’lumotlariga ko’ra, korxonada asosiy faoliyat bo’yicha o’tgan yili 2400 ming so’m, hisobot yilida esa 4534 ming so’m zararga yo’l qo’yilgan, ya’ni zararlarning o’sishi yiliga 2134 ming so’mni tashkil etgan. Bu zararlarga boshqa xarajatlarning 1464 ming so’mga va davriy xarajatlarning 1212 ming so’mga ko’payishi natijasida yo’l qo’yilgan. Shuning bilan birga sotishdan yalpi foydani 305 ming so’mga, boshqa daromadlarning 637 ming so’mga o’sishi hisobiga korxona asosiy faoliyatidan 942 (305+637) ming so’m foyda olgan. Ammo foydaning bu mikdori zararni qoplash uchun etarli emas.

Korxona ish faoliyatining samaradorlik darajasini baholash uchun olingan natija (yalpi daromad, foyda) xarajatlar yoki foydalanilgan resurslar bilan taqqoslaniladi. Foyda va xarajatlarni tenglashtirish rentabellik yoki aniqrog’i rentabellik me’yorini bildiradi.

Amaliyotda rentabellik me’yorini o’lchashning ikki variantidan foydalaniladi. Bu foydaning korxonaning joriy sarf-xarajatlari (tannarx)ga yoki avanslashgan qo’yilmalar (asosiy ishlab chiqarish fondlari va aylanma mablag’lar)ga nisbatidir. Ikkala o’lchov varianti ham bir-biri bilan avanslashgan qo’yilmalar aylanmasi tezligi ko’rsatkichi bilan bog’langan:

 

R₁ = R / Fa ,    R₂ = R / Fz ;

 

bu erda, R – foyda;

R1 ,  R2 – foyda me’yori (1- va 2-variantlar);

Fa, Fz – avanslashgan fondlar va tannarx fondlari.

Aylanishlar soni  p = Fz /Fa bo’lganligi uchun R₂ = R₁ x p.

Korxona rentabelligi me’yorini quyidagicha hisoblash mumkin:

 

R =  P (U – S)*100 / (F_o + F_ob);

 

Bu erda, R – foyda;

P – mahsulot hajmi;

U – mahsulot birligi narxi;

S – mahsulotning tannarxi;

F_o – acosiy ishlab chiqarish fondlarining qiymati;

F_ob – aylanma mablag’larning hajmi.

Korxonalar ish amaliyotida rentabellikning bir qator ko’rsatkichlari qo’llaniladi. Mahsulotning rentabelligini sotilgan barcha mahsulotlar bo’yicha va uning alohida turlari bo’yicha aniqlash mumkin. Birinchi holda u mahsulotni sotishdan olingan foy­daning uni ishlab chiqarish va sotish xarajatlariga nisbati sifatida aniqlanadi. Sotilgan mahsulotlarning rentabelligi tovar mahsulotini sotishdan olingan foyda­ning mahsulotni sotishdan tushgan tushumga nisbati sifa­tida; balans foydasining mahsulotni sotishdan olingan foydaga nisbati bo’yicha; sof foydaning sotilgan mahsulotdan tushgan tushumga nisbati bo’yicha hisoblanadi.

Ishlab chiqarish fondlarining rentabelliligi balans foydasining asosiy ishlab chiqarish fondlari va moddiy aylanma mablag’larning o’rtacha yillik qiymatiga nisbati sifatida hisoblanadi. Bu ko’rsatkichni sof foyda bo’yicha ham hisoblash mumkin.

Korxona qo’yilmalarining rentabelliligi uning ixtiyoridagi mulkning qiymati bo’yicha aniqlanadi. Hisoblashda balans va sof foyda ko’rsatkichlaridan foydalaniladi. Mulkning qiymati buxgalteriya balansi bo’yicha aniqlanadi. Bu ko’rsatkich korxona mulkining bir so’m qo’yilmalariga sotish darajasini ifodalaydi.

Korxona shaxsiy mablag’larining rentabelligi sof foy­daning balans bo’yicha belgilangan, uning shaxsiy mablag’lariga nisbati bilan aniqlanadi.

Uzoq muddatli moliyaviy qo’yilmalarning rentabelligi qimmatbaho qog’ozlar va boshqa korxonalarda ulushli ishtirok etishdan daromadlar miqdorining uzoq muddatli moliya­viy qo’yilmalarning umumiy hajmiga nisbati sifatida hisoblanadi. Quyidagi 4-jadvalda rentabellikning tahlili haqidagi ma’lumotlar ko’rsatilgan.

4-jadval

Sotilgan mahsulotlar rentabelligi tahlili

 

 

Jadval ma’lumotlariga ko’ra, hisobot yilida so­tilgan mahsulotlarning rentabelliligi o’tgan yilga nisbatan 0,4% ga pasaygan. Bu sotishdan sof foyda miqdorining 3645 ming so’mga ko’paygani natijasida sodir bo’lgan.

Resurslarning ayrim turlaridan  foydalanish samaradorligi ko’rsatkichlari. Mehnat unumdorligi ishlab chiqarish samaradorligining eng muhim o’lchovlaridan biridir. Mehnat unumdorligi bilan xodimlarning ish­lab chiqarish faoliyati samaradorligi aniqlanadi. Mehnat unumdorligining o’sishi jonli va buyumlashgan mehnatning tejalishini bildiradi.

Mehnat unumdorligi bir xodim tomonidan ish vaqti birligi ichida ishlab chiqarilgan mahsulotning mikdori yoki mahsulot birligini ishlab chiqarishga ish vaqtining mikdo­ri bilan o’lchangan jonli mehnat sarfining samaradorligidir.

Birinchi ko’rsatkich bir xodimning vaqt birligi ichida ishlab chiqargan mahsulotini aniqlaydi:

 

Ikkinchi ko’rsatkich mehnat sarfini, ya’ni mahsulot birligiga sarflangan vaqtni aniqlaydi:

 

 

Mehnat unumdorligi oshishi mahsulot ishlab chiqarishni ko’paytirish, mahsulot tannarxini pasaytirish, ish kuchiga ehtiyojni nisbatan qisqartirish, xodimlar ish haqining o’sishini ta’minlashga imkon beradi. Bular kichik korxonaning muvaffaqiyatli ishlashi uchun zarurdir.

Mehnat unumdorligining quyidagi ko’rsatkichlari mavjud: bir ishchining o’rtacha yillik ishlab chiqarishi (mahsulot hajmini ishlovchilarning o’rtacha ro’yxat soniga bo’lish yo’li bilan aniqlanadi); bitta ishchiga to’g’ri keladigan o’rtacha yil­lik ishlab chiqarish (mahsulot hajmini ishchilarning o’rtacha ro’yxat soniga bo’lish yo’li bilan aniqlanadi); bitta ishchi­ga to’g’ri keladigan o’rtacha kunlik ishlab chiqarish (bir kunlik mahsulot hajmini barcha ishchilar soniga bo’lish yo’li bilan aniqlanadi); bitta ishchiga bir soatga to’g’ri keladigan o’rtacha ishlab chiqarish (bir soatda ishlab chiqarilgan mahsulot hajmini barcha ishchilar soniga bo’lish yo’li bilan aniqlanadi).

Fondning qaytarilishi va fondning sarflanishi. Bu ko’rsatkichlar bilan korxona asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanish samaradorligi aniqlanadi. Fondning qaytarilishi asosiy fondlarning bir so’miga to’g’ri keluvchi ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori (summasi)ni ko’rsatadi.

 

 

Fondning sarflanishi – fond qaytarilishining teskari miqdori bo’lib, mahsulot birligiga asosiy fondlar­ning qanday summasi to’g’ri kelishini ko’rsatadi:

 

 

Fondning qaytarilishining oshishi mahsulot ishlab chi­qarish hajmini ko’paytirish, ishlab chiqarilgan mahsulot­ning tannarxini pasaytirish va asosiy fondlarga ehtiyojni nisbatan qisqartirishga imkon beradi.

Fondning qaytarilishi va fondning sarflanishi mikdoriga har xil omillar ta’sir etadi. Fondning umumiy qaytarilishi asosiy ishlab chiqarish fondlari o’rtacha yillik qiymatidagi mashina va uskunalar o’rtacha yillik qiymatining bir so’miga to’g’ri keladigan mahsulot chiqarishiga bog’liqdir. Mashinalar, uskunalar qiymatining bir so’miga to’g’ri keladigan mahsulot ishlab chiqarish mehnatdan foydalanishning samaradorligini ifodalaydi. Ushbu ko’rsatkichlar tahlili 5-jadvalda berilgan.

 

5-jadval

Fondning qaytarilishi va sarflanishi ko’rsatkichlari tahlili

 

 

Jadval ma’lumotlariga ko’ra, hisobot yilida asosiy fondlardan foydalanish samaradorligi, ya’ni fondning qaytarilishi o’tgan yilga nisbatan 0,2 so’mga ko’paygan, bu korxona ishiga ijobiy ta’sir etgan.

Mahsulotga material sarflanishi. Bu aylanma fondlar (mablag’lar)dan foydalanishning umumlashtiruvchi ko’rsatkichi bo’lib, u korxonaning iste’mol qilingan aylanma fondlari qiymatining ishlab chiqarilgan mahsulot qiymatiga nisbati bilan aniqlanadi.

Mahsulot birligiga sarflangan xomashyo va materiallarning miqdori haqida darak beruvchi tabiiy o’lchovdagi aniq ko’rsatkichlarni ham xuddi shu ko’rsatkichga o’xshab hisoblash mumkin. Bu ko’rsatkichlar xo’jalikning isrofgarchilik yoki tejamkorlik bilan olib borilganligini ko’rsatadi. Bu pirovardida tannarxning pasayishi va foydaning ko’payishiga ta’sir qiladi.

Ko’rib o’tilgan ko’rsatkichlar korxona faoliyatini baholash uchun muhim ahamiyatga ega bo’lsa-da, biroq cheklangan xarakterga egadir. Ular ishlab chiqarish va xarajatlarning iqtisodiy samaradorligi haqida to’liq tasavvur bermaydi, balki faqat resurslarning ayrim turlaridan foydalanishni ifodalaydi. Xarajatlarning umumiy samaradorligi haqidagi yaxlit ta’rifni umumiy va solishtirma iqtisodiy samaradorlik beradi. Umumiy iqtisodiy samaradorlik quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi:

 

E = Foydaning o’sishi (P) / Kapital qo’yilmalar (K)

 

Har bir alohida holda xarajatlarning umumiy iqtisodiy samaradorligi ko’rsatkichlari boshqa davrlar yoki boshqa korxonalar uchun me’yoriy yoki xuddi shunday ko’rsatkichlar bilan solishtiriladi.

Echimlar variantlarini solishtirishda xarajatlarning solishtirma iqtisodiy samaradorligi hisoblanadi. Eng kam qilingan xarajatlar eng muvofiq variantning ko’rsatkichi bo’lib xizmat qiladi:

 

Z_p =  S + E_p K → minimum ,

 

bu erda, Z_p – ushbu variant bo’yicha berilgan xarajatlar;

S – joriy xarajatlar (tannarx);

K – kapital qo’yilmalar;

E_p – kapital qo’yilmalar solishtirma iqtisodiy samaradorligining me’yoriy koeffistienti. Xalq xo’jaligi bo’yicha u 0,16 deb belgilangan.

Ushbu koeffistientdan kelib chiqqan holda xarajatlarning o’rnini qoplash muddatini aniqlash mumkin:

 

T_ok =  1 : 0.16 = 6,25 yil

 

5. Samaradorlikni baholovchi ko’rsatkichlar

 

Korxonaning faoliyati yoki uning moliyaviy holatini baholash – korxonaning xo’jalik va tijorat faoliyati jarayonida vujudga keluvchi moliyaviy va kredit munosabatlari natijasini aks ettiruvchi tushunchadir.

To’lov qobiliyati koeffistienti korxonaning to’lov imkoniyatlarini ko’rsatadi va quyidagi formula bilan aniqla­nadi:

 

Kpl = A2 / (P2 –(Dzk + Kzk + Ap)) ,

 

bu erda,  Kpl – korxonaning to’lov qobiliyati koeffistienti;

A₂ – aylanma aktivlar (ishlab chiqarish zaxiralari, pul mablag’lari va boshqalar);

P₂ – majburiyatlar;

D_j – uzoq muddatli qarzlar va kreditlar;

K_zk – qisqa muddatli qarzlar va kreditlar;

A_p – xaridor va buyurtmachilardan olingan badallar.

Bu ko’rsatkich birdan katta bo’lishi kerak.

Shaxsiy va qarz mablag’lar nisbatlarining koeffistienti qisqa muddatli qarz mablag’larining shaxsiy manbalar bilan ta’minlanish darajasini belgilaydi va quyidagi formula bilan aniqlanadi:

 

Kes = P1 / (P2 –(Dzk + Kzk + Ap)),

 

bu erda P₁ – shaxsiy mablag’larning manbalari (ustav sarmoyalari, qo’shimcha sarmoyalar, taqsimlangan foyda).

Bu ko’rsatkich birdan kichik bo’lmasligi kerak.

Moliyaviy bog’liqlik koeffistienti korxona moliyaviy bog’liqligining kamayishi (ko’payishi), kelgusi davrlarda moliyaviy qiyinchiliklar xavfining ko’payishidan (pasayishi)dan darak beradi va korxona tomonidan kreditorlar oldidagi o’z majburiyatlarini to’lash kafolatini aniqlaydi. Moliyaviy bog’liqlik koeffistienti quyidagi formula bilan hisoblanadi:

 

Kfsh = P1 / Ib

 

bu erda, Ib — aktiv yoki passivning natijalari.

Bu ko’rsatkich 0,5 dan katta yoki unga teng bo’lishi kerak.

Shaxsiy aylanma mablag’lar bilan ta’minlanganlik koeffistienti korxonada uning moliyaviy barqarorligi uchun zarur mablag’larning mavjudligini ifodalaydi va quyidagi formula bilan ifodalanadi:

 

Kos = (P1 + Dzk – A1) / A2 ,

 

bu erda A₁ – uzoq muddatli aktivlar.

Bu ko’rsatkich 0,1 dan katta yoki unga teng bo’lishi kerak.

Aktivlar rentabelligi koeffistienti moliyaviy-xo’jalik faoliyatida foydalanilayotgan aktivlarning foydaliligi (zararliligi) darajasini ko’rsatadi va quyidagi formula bilan aniqlanadi:

 

Kra = Pr * Dp / Ib ,

 

bu erda, P_rD_n – soliqlar to’langunga qadar foyda.

Bu ko’rsatkich noldan katta bo’lishi kerak.

 

Ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish koeffistienti korxonaning ish bilan ta’minlanganlik darajasini ifodalaydi va quyidagi formula bilan aniqlanadi:

 

Kim  =  Qfakt  / (Qloyiha – Qijara + Qkonser) ,

 

bu erda Q_loyiha – mahsulot ishlab chiqarishning eng katta hajmi;

Kfakt – chiq arilgan mahsulotning haqiqiy hajmi;

Qijara – ijaraga berilgan quvvatlardagi mahsulotlarning hajmi;

Qkonser – konservastiya qilingan quvvatlardagi mahsulotlarning hajmi.

Bu ko’rsatkich 0,6 dan katta yoki unga teng bo’lishi kerak.

Uskunalar (asosiy fondlar)ning ishdan chiqishi koeffistienti. Bu ko’rsatkich quyidagi formula bilan aniqlanadi:

 

Kizp =  I / O ,

 

bu erda, K_izp – uskunalarning ishdan chiqish koeffistienti;

I – asosiy fondlarning ishdan chiqishi;

O – asosiy fondlarning dastlabki qiymati.

Agar yuqoridagi barcha koeffistientlarning tarmoq miqdori teng yoki katta bo’lsa, bunday korxona iqtisodiy qudratli va to’lov qobiliyatiga ega hisoblanadi.

 

6. Samaradorlikni oshirishning asosiy yo’nalishlari

 

Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida korxonalar faoliyati ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligini oshirish yo’llarini doimo qidirishni talab qiladi. Agar shunday qilinmas ekan, korxonaning qat’iy raqobat muxitida omon qolishi mushkul. Bu ayniqsa, kichik va o’rta korxonalarga tegishlidir. Avval aytib o’tilganidek, ularning vujudga kelishi va rivojlanishining barcha bosqichlarida qiyinchiliklar va hal qilinmagan muammolar juda ko’p uchraydi.

Tadbirkor muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi uchun oddiy bozor omillari (mahsulotni doimo yangilash, sifatini oshi­rish, marketing tadqiqotlari, muvaffaqiyatli raqobat va boshqalar)dan tashqari o’z faoliyatining samaradorligiga erishishning turli-tuman yo’llaridan foydalanishi zarur. Bular quyidagilardir:

- ilg’or texnologiya va zamonaviy uskunalardan foyda­lanish;

- xomashyo va materiallarning yangi turlarini qo’llash;

- asosiy fondlardan yaxshiroq foydalanish;

- aylanma mablag’lar aylanishini jadallashtirish;

- mehnatni tashkil qilishning samarali shakl va usullarini qo’llash;

- menejment fani va amaliyotining ilg’or yutuqlaridan foydalanish;

- mamlakatimiz va xorij firmalarining ilg’or tajribalarini tatbiq etish va boshqalar.

 

Nazorat va mulohaza uchun savollar

 

1. Korxonalarning moliyaviy faoliyati natijalarini ifodalovchi ko’rsatkichlarini hisoblash yo’llarini tushuntirib bering.

2. Korxona foydasining nechta turi mavjud?

3. Korxona foydasi qanday aniqlanadi?

4. Korxonalarning moliyaviy xarajatlari qanday tasniflanadi?

5. Korxonaning o’z mablag’lari deganda nima tushuniladi?

6. Kredit qanday vazifalarni bajaradi va uning roli?

7. Kredit qanday turlarga bo’linadi?

8. Kreditning qanday shakllari mavjud?

9. Tijorat krediti deganda nimani tushunasiz?

10. Xalqaro kreditlar deganda nimani tushunasiz?

11. Kreditlarning foiz stavkasi qanday aniqlanadi?

12. Kreditlarning foiz stavkasi qanday omillar ta’sirida o’zgaradi?

13. Kichik korxonalar faoliyati iqtisodiy samaradorligining mohiyati nimadan iborat?

14. Samaradorlikni aniqlshaning qanday ko’rsatkichlarini bilasiz?

15-mavzu. TADBIRKORLIK ETIKASI VA MADANIYATI

 

Reja:

1.      Tadbirkor rahbar etikasi

2.      Tadbirkor madaniyati

3.      Tadbirkor rahbar faoliyatining ruhiy-psixologik xususiyatlari

4.      Tadbirkor rahbar faoliyatida mojaroli holatlar va ularni hal etish usullari

 

 

1. Tadbirkor rahbar etikasi

 

            Tadbirkor faoliyati faqat tadbirkorlikning huquqiy va tashkiliy asoslariga bog’liq bo’lmasdan, u insonlar, qo’l ostida xizmat qiluvchi mutaxassis va ishchilar, ayniqsa, chet ellik hamkasblari – biznesmenlar doirasida umumaxloqiy me’yorlarga rioya qilishi bilan ham baholanadi. Ishdagi muvaffaqiyatning yarmidan ko’prog’i uning odobi, madaniyati, dunyoqarashi, ishbilarmonlik qoidalarini qay darajada bilishiga bevosita bog’liqdir.

            Umuman, tadbirkorlik ham madaniyatdir. Aytishlaricha, madaniyatli odam tadbirkor bo’lishi shart emas, ammo tadbirkor inson madaniyatli bo’lishi lozim. Arastu (Arestotel) o’z zamonida birinchi bo’lib axloq to’g’risida gapirib: “Axloq – nimani qilishimiz va nimadan o’zimizni tiyishimiz kerakligini aniqlashimizga yordam beradi”, - degan edi. Prezidentimiz I. Karimov axloq tushunchasiga quyidagicha ta’rif berdi: “Axloq – ma’naviyatning o’zagi. Inson axloqi shunchalik salom-alik, xushmuomaladangina iborat emas. Axloq bu, avvalo, insof va adolat tuyg’usi, iymon, halollik degani”.

            Darhaqiqat, axloq biz uchun – avvalo, insoniy munosabatlar shuningdek insonlarning fe’l-atvorlari, ularning qanchalik maqbul nuqtai nazardan ko’rib chiqish va baholashga imkon beruvchi bilim sohasidir. Taraqqiy etgan davlatlarda, ayniqsa, Yaponiya va AQShda firmalarning “Etika kodeksi” va biznesmenlarning alohida kasb ustalari guruhlarining “Ishbilarmonlik kodeksi” keng qo’llaniladi. “Biznesmenlarning axloq kodeksi” birinchi marta AQShda 1913 yili ishlab chiqilgan bo’lib, unda tadbirkorlik faoliyatini yuritishning asosiy qoidalari qabul qilingan. Bu qoidalar yagona asosga jamlangan bo’lib, ular biznes sohasidagi usul va siyosatni baholash, haqiqat va adolatlilik tushunchalari bilan uyg’unlashishi belgilangan.

            Vaqt o’tishi bilan kodeks bir necha bor takomillashdi. Natijada, bu borada turli firmalar va kompaniyalar tomonidan to’plangan, ularning tajribasiga asoslangan, umumlashgan G’arb ishbilarmonlik dunyosida keng ma’lum bo’lgan quyidagi “Biznesmenning axloq kodeksi” shakllandi:

 

1. Umumiy qoidalar

 

-         xususiy mulk muqaddas, daxlsiz va mulkchilikning qolgan barcha shakllari bilan bir qatorda teppa-tengdir;

-         tadbirkor – ishchanlik va yaratuvchanlik missiyasining jonkuyaridir. Uning kasbi astoydil faoliyatni, ishlab pul topishni talab qiladi. Bu uning obro’-e’tibori manbaidir;

-         tadbirkor o’z mehnatining ahamiyatini anglay oladi. U o’z hamkorlaridan ishga mas’uliyat bilan yondashishni talab qiladi va uni qo’llab-quvvatlaydi;

-         xususiy xo’jalik faoliyati ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishiga olib keladi va tabirkorga o’ziga xos majburiyatlar yuklaydi.

 

2. Tadbirkor va davlat

-         tadbirkor davlat va uning qonunlarini to’g’ridan-to’g’ri hurmat qilishi va ularga amal qilishi lozim. O’z navbatida, u bunday yondashuvni davlatdan ham talab qilishi kerak.

 

3. Tadbirkor va mijoz

-         tadbirkor mijoz manfaatlari, jamiyat, davlat va atrof-muhit uchun zarar keltirmaslikka, unga amal qilishga majburdir;

-         mijoz manfaatlari davlatning qonun va manfaatlariga zid bo’lgan hollarda tadbirkor bu to’g’rida mijozlarni ogoh qilishga majburdir;

-         mijoz ofertlar va ishlab chiqaruvchilarni tanlash huquqiga egadir. Raqobat yuksak sifat kafolatidir;

-         tadbirkor mijozni bilmaslik yoki ataylab uni adashtirish, shuningdek bajara olishga ishonchi bo’lmagan buyurtalarni qabul qilish hollariga yo’l qo’yishi mumkin emas;

-         va’daga vafo va aniqlik tadbirkorning qimmatli kapitalidir. Qo’l berib tasdiqlangan so’z, imzo chekilgan shartnoma kuchiga egadir. Zero, unga binoan majburiy tartibda og’zaki kelishuvni aks ettiruvchi yozma shartnoma rasmiylashtiriladi;

-         shartnoma munosabatlarini bajarmaslik va yomon sifat tadbirkorning jamiyat va hamkasblari olididagi g’oyat og’ir aybidir, chunki bu tadbirkorinng sharafi, nufuzi va yaxshiga nomiga zarar keltiradi;

-         tadbirkor va mijoz o’rtasidagi munosabatlar majburlash asosida emas, balki ixtiyoriy va o’zaro ishonch asosida vujudga keladi.

 

4. Tadbirkor va yollangan ishchilar

            - tadbirkor yollangan ishchilarning iqtisodiy manfaatlari va insoniy qadr-qiymatlariga nisbatan barcha mas’uliyatni o’z zimmasiga oladi. U o’z ishchilaridan qonunlarga amal qilishini talab etadi va o’zi ham shunga rioya qiladi;

-         muayyan huquq va majburiyatlar mavjud qonun doirasida mehnat shartnomalarini tuzish chog’ida aks ettiriladi.

5. Tadbirkor va tadbirkorlar ittifoqining boshqa a’zolari

            - tadbirkorlar ittifoqi a’zolari uchun qonunga muvofiq raqobat majburiydir va axloqning muayyan tamoyillariga amal qilishni talab qiladi;

-         teng huquqli bo’lmagan sharoitdagi har qanday bozor faoliyati (raqobat) qabul qilingan me’yorlarga zid hisoblanadi. O’z xususiy mahsuloti yoki xizmatlarini raqobatchilar zaifligi hisobiga reklama qilish axloqsizlikka kiradi;

-         raqobatchilik kurashida tadbirkor siyosiy mansubligi yoki jamiyatdagi egallagan mavqei va afzalliklaridan foydalanishga haqqi yo’q. Tadbirkorlar raqobatchilarning mualliflik huquqi yoki patent huquqini tan olishi shart;

-         kredit va nafaqalarga taalluqli takliflar tanlov asosida taqsimlanadi, natijalar zudlik bilan barcha manfaatdor tomonlarga etkaziladi. Ittifoq a’zolari o’rtasida munozarali masalalar vujudga kelgan taaqdirda, ular o’zaro kelishuvga muvofiq bu masalani ittifoq nazorat kengashiga kiritishi mumkin. Qabul qilingan qaror ikkala tomon uchun ham bajarilishi majburiy hisoblanadi.

 

6.                  Javobgarlik va ta’qiqlar

-         tadbirkorlar ittifoqiga a’zolik, har bir tadbirkordan mazkur axloq kodeksiga rioya etilishini talab qiladi;

-         axloq kodeksiga amal qilmaslik va uning har qanday tamoyillarini buzish, ittifoqdagi muayyan a’zoning a’zoligini to’xtatish uchun asos bo’ladi. Har bir aloqida hol ittifoq boshqaruvi tomonidan ittifoq a’zosi ishtirokida ko’rib chiqiladi;

-         qaror ustidan shikoyat qilishga faqat tadbirkorlar ittifoqi s’ezdi oldidan imkoniyat mavjud bo’lib, uni bekor qilish yoki kuchda qoldirish masalasi ko’rilishi mumkin.

Ko’rib turibmizki, kodeksda gap tadbirkorning xulq-atvori me’yorlari to’g’risida, uning ish usuli, kishilar bilan muomala qilish tabiati, ijtimoiy qiyofasiga nisbatan madaniy jamiyat qurayotgan talablar to’g’risida bormoqda.

 

2. Tadbirkor madaniyati

 

Tadbirkor madaniyati deganda tadbirkor odobi va iqtidori o’rtasidagi dialektik bog’lanish tushuniladi. Bu bog’lanish quyidagi fazilatlar majmuasida o’z aksini topadi:

            Odob – aqlning suyanchig’i, barcha fazilatlarning mezoni. Bejiz xalqimizda: “Aql bilan odob - egizak”, deyishmaydi. Odob – yaxshilik bilan yomonlikning farqini bilish, foyda bilan zarar orasidagi tafovutni anglashdir. Odob vositasida kishi o’z jonini yomon xislatlardan davolaydi, yoqimsiz ayblardan poklaydi, chiroyli fazilatlardan bezaydi.

            Odob tadbirkorni eng chiroyli xulq bilan qurollantiradi. Natijada aql egalari bunday tadbirkordan har ishda rozi bo’lishadi. Odobli tadbirkor esa kundan kunga obro’ topadi, nufuzi oshadi, ishlari ravnaq topadi.

            Ba’zi hakimlar odobni eng mas’um va ko’rkam fe’lga ega bo’lish desalar, ba’zilari nafsni barcha qabih odatlardan tozalash deb ta’rif berishadi. Demak, tadbirkordagi odobning mavjudligi, bu noyob ne’matning mavjudligidir.

            Umuman odob ikki xil bo’ladi:

• hikmat odobi;
• xizmat odobi.

Hikmat odobi poklik va to’g’ri yo’lga etaklaydi. Xizmat odobi esa badavlatlik va obro’ga etkazadi. Har ikkisi ham ulug’ fazilat bo’lib, biri aziz qilsa, ikkinchisi qudratli qiladi.

            Odob rahbarni aql va axloq egasi bo’lishga, vijdonli, or-nomusli, sof ko’ngilli, subutli bo’lishga da’vat etadi.

            Imon arabcha so’z bo’lib, lug’aviy ma’nosi – ishonchdir. Imonli kishini, xususan rahbarni yoki tadbirkorni qisqacha shunday tavsiflash mumkin:

·  e’tiqodli, ya’ni o’z fikr va qarashlariga mahkam, sobitqadamlik bilan ishonish va o’zgalarni ham o’zidek hisoblab, ularning lafziga samimiyat bilan ishonishdir. E’tiqod jur’atni, mardlikni, fidoiylikni taqozo etadi;

·  maslakli, ya’ni o’ziga xos aqidalari bilan boshqalardan ajralib turuvchi ijtimoiy, siyosiy, ilmiy, g’oyaviy va diniy yo’l sohibi;

·  taqvodor, ya’ni birovning haqiga xiyonat qilmaydigan;

·  sharm-hayoli, ya’ni har qanday nojo’ya xatti-harakatlardan o’zini tiya oladigan;

·  oriyatli, ya’ni o’ziga nomunosib yoki ep ko’rilmagan ishdan, narsadan hijolat tortadigan;

·  andishali, ya’ni oqibatini o’ylab ish qiladigan, yuz-xotirni biladigan, farosatli;

·  vijdonli, ya’ni nohaq, adolatsiz ishlardan g’azabga keladigan, bularga qarshilik bildiradigan, o’z faoliyatining yaxshi tomonlaridan qanoatlanib, xursand bo’ladigan, yomon tomonlaridan norozi bo’lib, ruhan eziladigan, ya’ni vijdon azobiga tushadigan.

Oddiy tarzda aytganda:

Imon uya narsaning butunligidan hosil bo’ladi: e’tiqod, iqror va amal. E’tiqod – ishonch. Iqror – so’zda buni tan olish. Amal – ya’shi ishlar bilan uni isbotlash. 

            Insof – adolat va vijdon amri bilan ish tutish tuyg’usi va qobiliyati, ishda, kishilarga munosabatda halollik, to’g’rilik. Barobarlik, sofdillik va haqiqatgo’ylikdir. O’zgani o’z o’rniga va shuningdek o’zini o’zgani o’rniga xayolan qo’yib ko’rish ham insofga kiradi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, to’q ochni, boy kambag’alni, baxtli baxtsizni, tolei baland tolei zabunni, omadli omadsizni, sog’lom va bemorni o’z o’rniga qo’yib ko’rolsa va aksincha ham xuddi shunday bo’lsa, olam guliston – insoflilar safi ko’payaveradi.

            Insof – har qanday kishining, xususan, rahbar yoki tadbirkorning jamiyat oldida, tevarak-atrofidagi kishilar nazarida o’z xatti-harakati bilan ma’naviy mas’uliyatni his etishining ifodasidir.

            Adolat – barcha fazilatlar ichidagi eng oliy fazilatdir. Adolatparvar tadbirkor yoki rahbarning axloqiy hislatlari bemalol qonun o’rnini bosa oladi. Ulug’ alloma Nasriddin Tusiy ijtimoiy adolatning uch asosiy talabi mavjudligi va jamiyat taraqqiyotini belgilovchi muhim omil ekanini alohida uqtirgan edi:

            Adolatning birinchi talabi, aholi turli tabaqalarining o’zaro uyg’un bo’lishini ta’minlashdir.

            Adolatning ikkinchi talabi, el-ulusning haq-huquqini teng ta’minlagan holda kishilarni xizmatga tayinlashda shaxsning salohiyati va imkoniyatlaridan kelib chiqish.

            Adolatning uchinchi talabi, barchaning teng farovonligini himoya qilish bilan birga bu farovonlikni yuzaga keltirishdagi xizmati va huquqiga qarab, har bir inson o’z ulushini olishga imkon yaratishdan iborat.

            Bu kabi davr va hayot tajribasida tasdiqlangan fikrlar sakkiz asr chamasi o’tib, Prezident Islom Karimovning rahbarlik faoliyatida o’ziga xos tarzda ifoda topmoqda. Bunga ishonch hosil qilish uchun yurtboshimizning ma’ruzalaridan biridagi ushbu fikrga diqqat qilaylik: “Davlat jamiyatning keskin tabaqalanishiga – oshib-toshib ketgan boylaru, kambag’al qashshoqlarga bo’linib ketishga yo’l qo’ymasligi kerak”.

            Bundan shu xulosa kelib chiqadiki, har turli qing’ir yo’llar bilan haddan tashqari boylik orttirib o’zini qo’yarga joy topolmay, “to’qlikka sho’xlik” qiladigan kimsalarning jilovini tortib qo’yish bilan birga, halol mehnat kishilariga imkoniyat yaratib berish, ularni qo’llab-quvvatlash, zarur bo’lsa, rag’batlantirib borish davlat siyosatining muhim yo’nalishlariga aylangan.

            Adolatning ikkinchi talabi sifatida Prezident jamiyat taraqqiyoti va uning siyosiy muhitini belgilashda rahbar kadrlarni tanlash va ularni joy-joyiga qo’yishga katta ahamiyat beradi va bu masalaga hal qiluvchi ma’naviy-siyosiy omil, tub islohotlarning tayanchi va bosh yo’naltiruvchi kuchi, deb qaraydi: “Xalqning dardiga befarq qaraydigan, o’z manfaatidan boshqa narsani o’ylamaydigan, xudbin va ta’magir rahbarlar mamlakatimiz ravnaqiga, xalqimiz farovonligiga to’siq bo’lmoqda. Endi ular bilan murosa qilib bo’lmaydi. Bizga shunday rahbarlar kerakki, toki ular elim deb, yurtim deb kuyib-yonib, o’z halovatlaridan kechib mehnat qilsinlar!

Barcha bo’g’inlarda insofli, diyonatli, bilimdon, tajribali rahbarlar boshchilik qilmas ekan, mustaqil mamlakatimizning obro’si, uning manfaati uchun mardlik, jonkuyarlik bilan ishlamas ekan ishlarimiz ko’ngildagidek bo’lmaydi”.

Adolatli jamiyatda xalqning ertangi kunga ishonchi va bunyodkorlik ishiga rag’bati kuchli bo’ladi. Shuning uchun ham Prezidentimiz: “Biz shunchaki demokratik davlat emas, balki adolatparvar demokratik davlat qurishga intilyapmiz. Adolatga intilish – xalqimiz ma’naviy-ruhiy dunyosiga xos eng muhim xususiyat. Adolatparvarlik g’oyasi butun iqtisodiy va ijtmoiy munosabatlar tizimiga singib ketishi, ijtimoiy ko’maklashuv mexanizmida o’z aksini topishi kerak”, - masalasini dolzarb vazifa qilib qo’ydi.

Iqtidorli[16] deganda biror soha bo’yicha layoqatini ongli ravishda sezgan, o’zidagi qobiliyatni to’la namoyon etish uchun qat’iyat ko’rsata oladigan kishilar tushuniladi. Iqtidorli odamlar kuch-quvvatini ayamaydi va kutiladigan natijasiga – maqsadiga etadi, ya’ni o’zini bor bo’yicha ko’rsatadi.

Ular ishda mardlik, chidamlilik, o’z-o’zini boshqara olish, tashabbuskorlik kabi hislat va fazilatlarga ega bo’lishadi, o’z xatti-harakatlariga hamisha tanqidiy ko’z bilan qaraydilar, doimo olg’a qarab intiladilar, erishgan samaralari bilan hech qachon cheklanib qolishmaydi. Iqtidorli insonlar o’z faoliyatlari bilan hatto ba’zi bir kamharakat katta iste’dod egalariga nisbatan ham jamiyatga ko’proq foyda etkazishadi.

Qayd qilingan fazilatlar mujassamlanmagan rahbar rahbarlik lavozimiga yoki tanish-bilish yoki qarindosh-urug’chilik, yoinki pora berib erishgan. Bu nafaqat davlatning, balki butun xalqning turgan-bitgan sho’ridir.

Xodimlarni qabul qilish madaniyati. Tadbirkor o’z navbatida rahbardir. U xodimlarni qabul qilish madaniyatiga ega bo’lishi lozim. Chunki xodimlarni qabul qilish, ularning tashvishlariga quloq solish, og’irlarini engil qilish har bir rahbarning burchi va vazifasi hisoblanadi. Shuning uchun ham qabul madaniyatiga rioya qilish uchun rahbar quyidagilarga e’tibor bermog’i lozim:

·   suhbatdoshingizni qancha vaqtingiz borligi to’g’risida ogohlantiring;

·   faqat suhbatdoshingiz gaplarini inobatga olib, vaziyatni ko’z oldingizga keltiring;

·   to’xtatib bo’lmaydigan, uzil-kesil munozaradan o’zingizni tiying;

·   o’z fikringizni ishonchli va batafsil bayon ayting;

·   o’z g’oyangizni izchillik bilan bayot eting;

·   ovozingizni baland qilmasdan gapiring, so’zlaringiz dona-dona va ravon bo’lsin;

·   qarshi tanbeh hollarda o’zingizga nisbatan tanqidiy yondashing;

·   shunchaki fikrlash yoki haqiqatan ham shunaqami – bular o’rtasidagi farqni biling;

·   savollarni shunday tuzingki, ularni tushunish bir xilda bo’lsin;

·   muammo muhokamasini aniq echim bilan tugating;

·   ishni qalashtirmang, zudlik bilan ko’rsatma bering;

·   suhbatdoshingizni yumushi o’zi uchun o’ta muhim ekanligini unutmang.

Qabulingizda bo’lgan shaxsning muammosini hal etishga imkoniyat bo’lmagan taqdirda ham siz uni samimiy iltifot bilan kuzating va xayrixohlik bilan ishining o’nglanib ketishiga umid baxshida eting.

            Umuman, xizmat yuzasidan qabul chog’ingizda quyidagi qoidaga rioya qilsangiz, nur ustiga a’lo nur bo’lar edi:

            Uchrashuv chog’ida – xushfe’llik.

            Quloq solish chog’ida – e’tibor, rag’bat.

            Bahslashuv chog’ida – ko’p narsani bilishga qiziquvchanlik.

            Tanqid chog’ida – o’zini tuta bilish.

            Tashkilotda rahbarlardan qaysi biri, qanday masala yuzasidan kishilarni qabul qilishi aniq belgilab qo’yilishi zarur. Bo’ysunuvchilarni iltimosiga ko’ra, qabul qilganda rahbar ularga iltimos va takliflarini qisqa bayon qilishni o’rgatishi lozim. Agar rahbar o’zi taklif etib qabul qilsa, bo’ysunuvchi bu haqda oldindan xabardor qilinishi kerak. Suhbat chog’ida ishonch muhitini vujudga keltirishi lozim, suhbatdoshni majbur qilish, sha’nini kamsitish mumkin emas.

Kengash va majlislarni olib borish madaniyati.    Tadbirkor rahbar kengash va majlislarni olib borish madaniyatiga ham ega bo’lishi kerak. Kengash – jamoa fikri. Aql zakovatini muayyan masalani muhokama etish va oqilona qaror qabul qilish maqsadida uyushtirilgan majlisdir. Sohibqiron Amir Temur kengash to’g’risida shunday deydi: “Kengash ikki turli bo’lur. Biri – til uchida aytilgani, ikkinchisi – dildan chiqqani. Til uchida aytilganini (shunchaki) eshitardim. Dildan aytilgan maslahatni esa qalbim qulog’iga quyardim va dilimga joylardim. Agar (g’anim ustiga) lashkar tortmoqchi bo’lsam, urush-yarashdan o’rtaga so’z tashlab, amirlarim ko’ngillarining bu ikkovidan qay biriga moyilligini bilishga intilardim. Agar yarashdan so’z ochsalar. Buning foydasini urush ziyoniga solishtirib ko’rardim. Agar urushga moyil bo’lsalar, uning naf va foydasini yarash ziyoniga taqqoslab ko’rardim, qaysi biri foydaliroq bo’lsa, shuni ixtiyor qilardim”[17].

O’z vazifasi va olib borilish shakliga qarab kengash turlicha bo’ladi. Kengash tip (xil)lari:

Vazifalari bo’yicha:

• qaror qabul qilish;
• fikr almashish;
• axborotni tinglash;
• dispetcherlik muhokama;

Olib borish shakli bo’yicha:

• diktator (hukmdor)lik;
• avtokrat, yakka hukmdor shaklida;
• bahsli shaklda;
• seregativ shaklda.

Kengashgacha:

• majlis rejasini tuzib unga tayyorgarlik ko’ring;

·        majlisda ko’riladigan masalalar yuzasidan tayyorlangan materiallarni majlis qatnashuvchilariga oldindan jo’nating;

·        majlisga fikrlari o’ta muhim kishilarni taklif qiling;

·        majlisni zarurat tug’ilgan hollardagina chaqiring.

Kengash vaqtida:

·        kengashni belgilangan vaqtda boshlang;

·        kengashni o’tkazishning yagona tartibini belgilang;

·        ortqicha huruj, shaxsiy qarshi chiqish holariga yo’l qo’ymang;

·        kengash maqsadini har bir qatnashuvchi e’tiboriga etkazing.

Kengash unsurlari:

·        kun tartibini muhokama qilish;

·        kengashni o’tkazish tartibini muhokama qilish;

·        muammolarni aniqlash;

·        muammolar tahlilini qilish;

·        muqobil variantlarni izlash;

·        muqobil variantlarni baholash;

·        qaror qabul qilish.

 

Kengashdan so’ng:

·        kengash qarorini tayyorlash;

·        ko’rsatuvlarni tayyorlash;

·        axborotlarni jo’natish.

Shuni unutmangki, kengash o’tkazuvchi raislar va tinglovchilar turli toifadagi kishilar bo’lishi mumkin, ya’ni:

Rais:

·         bo’g’uvchi

·         vahimachi

·         chalg’ituvchi

·         lol qoldiruvchi

Tinglovchi:

• indamaslar
• tajovuzkorlar
• g’iybatchilar
• bilag’onlar
• haddan tashqari ishchanlar
• so’nggi oyoqlar

 

3. Tadbirkor rahbar faoliyatining ruhiy-psixologik

xususiyatlari

 

Bozor iqtisodiyoti sharoiti tadbirkor rahbarlardan tadbirkorlik va ishbilarmonlik, boshqaruv uslublarini takomillashtirishni talab etadi. Boshqarish uslublari, asosan, ongli ravishda muayyan maqsadlarga erishish uchun xizmat qiladi. Ular mohiyati va maqsadiga ko’ra tarbiyaviy, moddiy rag’batlantiruvchi, ma’muriy-tashkiliy turlarga bo’linadi.

Tarbiyaviy uslub, insonning ma’naviy takomillashishi, ruhiyatiga va boshqa ijtimoiy xarakteriga mos ravishda tashkillashtiriladi.

Moddiy rag’batlantiruvchi uslub esa mehnat samaradorligini oshirish,  mahsulot sifatini yaxshilash uchun ishchilarni moddiy qiziqtirish maqsadida tashkil etiladi.

Ma’muriy-tashkiliy uslub asosan jamiyat talablarini qondirishga qaratilgan bo’lib, ishlab chiqarish jarayoni va mehnat taqsimotini rejali olib borish uchun qo’llaniladi. Bu uslub ikki turda bo’lishi mumkin: uzoq muddatga moslashtiriladigan va bir martalik bo’lishi mumkin. Shart-sharoitiga ko’ra, kerakli uslub qo’llaniladi va bu takomillashtirib boriladi. Boshqarish uslublarini takomillashtirishdan asosiy maqsad daromadni to’g’ri taqsimlash, har bir ishchi, xizmatchining o’z mehnatiga yarasha daromad olishini ta’minlashdir. Demak, boshqarish uslublarini hayotga shunday tatbiq etish kerakki, har bir inson mehnat qilsagina, turmushi yaxshi bo’lishiga ishonch hosil qilsin.

Xo’sh, boshqarish san’ati nima? Boshqarish san’ati tadbirkor rahbarlardan talab qilinadigan eng asosiy xislatlardan bo’lib, uning qo’l ostidagi ishchi-xizmatchilar bilan yaxshi munosabat o’rnatishi, korxonada ishlab chiqarishning eng samarali natijalarini beradigan muhit yaratishni taqozo etadi.

Yaponiyaning boshqarish uslubi ana shu tamoyil asosiga qurilgan. Yaponlarning boshlang’ich ijtimoiy sharoiti shundayki, ular ishchini ijtimoiy himoya qilish bilan birga ma’naviy tarbiyalab boradilar, inson psixologiyasidan to’g’ri foydalanadilar, ishchini ishga tayyorlash jarayonida xalqqa ma’lum bo’lgan uslublarni qo’llaydilar, ya’ni bajariladigan ishning nozik tomonlari va qat’iylikni o’rgatadilar. Ishchining ish joyini tez-tez o’zgartirishi qat’iy qoralanadi, shu sababli ishchilar bir ish joyida uzoq yillar davomida ishlab, o’z kompaniyasiga sodiq bo’lishadi. Natijada, ishchilarning tajribasi va malakasi juda yuqori bo’ladi, bu esa, o’z navbatida, mehnat unumdorligining o’sishi, yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarishiga olib keladi.

Mahsulot ishlab chiqarish bilan uning sifatini nazorat qilish jarayoni hech qachon ajratilmaydi yoki bir-biriga qarama-qarshi qo’yilmaydi. Ularning fikricha, nazoratni kuchaytirish yoki nazoratchining huquqini kuchaytirish bilan yuqori sifatli mahsulot olib bo’lmaydi. Vaholanki mahsulot sifatini tayyor bo’lgandan keyin emas, aksincha, uni tayyorlash jarayonida, bajarilgan har bir ish operastiyasidan so’ng nazorat qilish kerak. Nazoratchining asosiy vazifasi sifatsiz mahsulot ishlab chiqarayotgan ishchini topib uni jazolash emas, balki uning sababini aniqlash va bartaraf qilishdan iborat bo’lishi kerak. Mana shu uslubni yaponlar to’g’ri yo’lga qo’yganligi sababli har bir ishchi o’z-o’zini nazorat qilishga o’rgangan va doimo o’z ustida izlanishlar olib boradi. Kompaniyalarda sifat guruhlari tashkil qilingan.

Bizda ham har bir tadbirkor rahbar ish joylarida mana shunday uslubni tashkil qila olishi kerak. Shundagina sifatsiz mahsulot sonini kamaytirib, yuqori sifatli mahsulot olishga erishish mumkin.

Bozor iqtisodiyoti sharoiti boshqaruvida uzoq va yaqin muddatlarga mo’ljallangan rejalar tuzish, qarorlar qabul qilish, ijrochilar o’rtasida ishlarni taqsimlash, qarorlar ijrosini nazorat qilish, ijrochilarni rag’batlantirib borish kabi ishlar ham tadbirkor rahbar zimmasidadir. Boshqaruv qarorlari ichki va tashqi omillarga ega bo’lib, ular oddiy va murakkab sharoitlarda bir qarorni tayyorlash va qabul qilishda jamoa faollarining qatnashuvi hamda tadbirkor rahbar tashkilotchiligi, boshqaruvni demokratik uslubda olib borishi kerakligini ko’rsatadi.

Tadbirkor rahbarning tashkilotchiligi – mehnat jamoasini uyushtirish, jipslashtirish, ishlab chiqarish va tarbiyaviy jarayonlarga ta’sir ko’rsatish, guruh faoliyatini oliy maqsadlarga qarata olish  qobiliyati kabi masalalarni qamrab oladi.

Tadbirkor rahbarning tashkilotchilik qobiliyatining ikkinchi yo’nalishi – ishlab chiqarish tizimini yaxshilash tadbirlariga qaratilmog’i, yangi jamoada axloqiy-ruhiy muhitni qaror toptirish, yangi texnologiyani joriy etish, kuchlarni tezkor ishlarni bajarishga qaratish, boshqaruvdagi kishilarni imkon qadar kamaytirish, yangi xodimlar malakasini oshirib borish, kishilardagi «boqimandalik» ruhiyatiga barham berish, ishda har  xil mojarolar kelib chiqishiga yo’l qo’maslik, mehnat intizomiga qat’iy rioya qilishdir.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkor rahbar faoliyatining mazmuni – uning boshqarish san’atini nechog’lik egallagani, ya’ni kishilarni jamoaga uyushtirish, ishlarni uzoq va yaqin muddatlarga rejalashtirish, nazorat qilish, axborotlar ayirboshlash, boshqarishni oqilona tashkil etish kabi mezonlar bilan ham izohlanadi. Bunda tadbirkor rahbar ongliligi, tadbirkorliligi, ishlab chiqarishni ishning ko’zini bilib tashkil etishi, belgilangan natijalarga erishishi, kishilarning moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirib borishi, uning guruh, jamoa, jamiyat oldida mas’uliyat, burch tuyg’usini chuqur his qilishi muhim ahamiyatga ega.

Tadbirkorning tashkilotchilik qobiliyati hamma narsada muvaffaqiyatga erishuvining muhim shartidir. Qanday tadbirkor rahbar muvaffaqiyatiga tez erishadi? Ruhshunos olimlar uning bir necha omillarga bog’liqligini ta’kidlaganlar.

Bular quyidagilardir:

   Tadbirkor rahbarda tashkilotchilik qobiliyatining namoyon bo’lishi:

- jamoada sof axloqiy muhit paydo qila olishi, hammaning hamkorlikda harakat qilishini ta’minlay olishi;

- kishilarni ishontira olishi va jamoada o’zaro yaxshi munosabatlarni qaror toptirish uchun shart-sharoit yaratishi.

Rahbarning kishilar bilan til topib ishlash mahorati:

- tadbirkor o’z qo’l ostidagilarning nimaga qodirligini hisobga olib ishlarni taqsimlashi;

- kishilarni uyushtirishning eng muhim omillaridan foydalanishi;

- har bir kishining ruhiy-psixologik kayfiyatlariga mos ravishda muloqot qilishi.

      Tadbirkor rahbarning mehnatga munosabatida ishbilarmonligi:

- ishlab chiqarish va boshqa jabhalarda har xil muammolarni hal etishda eng qulay yo’llarni izlab topish;

- vijdonlilik va adolatlilik;

- boshlagan ishlarni oxiriga etkazish.

Rahbar faoliyatida ijro etish qobiliyatining namoyon bo’lishi:

- kasbiy malaka va ko’nikmaga ega bo’lishi;

- texnik vazifalarni hal etishga uquvliligi;

- yangiliklar va g’oyalarni ishlab chiqarishga joriy etib borishi.

Tadbirkor rahbarning qarorlarni qabul qilishdagi uquvi:

- mustaqil ravishda qarorlar qabul qila olish;

- qabul qilgan qarorining oqibati va natijalarini ko’ra bilishi;

- ishlab chiqarishda sodir bo’luvchi turli holatlarni hisobga olib borishi, tanglikdan qutulish yo’llarini izlashi;

- noto’g’ri qaror qabul qilganda o’z xatolarini bo’yniga olishi;

- xodimlarni boshqaruv masalalariga ko’proq jalb etishi.

Tadbirkor rahbarning kishilarga munosabati:

- o’z va’dasi, so’zining ustidan chiqishi;

- kishilarni bir-biridan ajratmasligi – hammaga bir xil munosabatda bo’lishi;

- o’z qo’l ostidagilar va boshqalarga tavozeda bo’lishi va o’zini tuta bilishi, odobliligi va xushmuomalaligi;

- kishilarga munosabatda har bir kishining ruhiy-psixologik xususiyatlarini hisobga olib muomalada bo’lishi.

Tadbirkor rahbarning o’z-o’ziga talabchanligi:

- o’z xatti-harakatlarini tanqidiy baholay olishi;

- o’z imkoniyatlarini hisobga olib ishlashi;

- boshqalarning unga bergan yaxshi va yomon baholarini tahlil etib, ulardan tegishli xulosa chiqarishi.

Rahbar o’zida quyidagi ruhiy-psixologik, fiziologik, axloqiy, ma’naviy va ishbilarmonlik sifatlarini mujassamlashtirgan bo’lishi kerak.

Tadbirkor rahbarning ruhiy-psixologik xususiyatlari:

Nutq va tafakkur sifatlari – kuchli xotira, doimiy diqqatning barqarorligi, sog’lom aql, fikrning kengligi, chuqurligi, tezligi, muammo mohiyatini tez anglab olish, ijodiylik, fikrni og’zaki va yozma shaklda qisqa, tushunarli, aniq tarzda ifodalash.

Xarakter sifatlari – maqsadga intiluvchanlik, dadillik, mardlik, ishonch, o’zini tuta bilish, o’zi va boshqalarga nisbatan talabchanlik, tavakkal qilish qobiliyati, qiyin vaziyatlarda ham o’zini yo’qotmaslik, xazil-mutoyiba tuyg’usi.

His-tuyg’u sifatlari – his-tuyg’ularning turg’unligi, aniqligi, ifodaliligi, kuchli xayajonli holatlarda to’g’ri harakatlar qilish qobiliyati, muloqotga kirishganda boshqalar kayfiyatini, his-tuyg’ularini hisobga olish, o’z his-hayajonlarini va kayfiyatlarini boshqara olish.

Xulq-atvor sifatlari – yanada yaxshilashga intilish va uni himoya etish, kishilar bilan munosabatda samimiylik, halollik.

Tadbirkor rahbarning ruhiy-fiziologik sifatlari:

1. Arzimas narsalardan janjal chiqarmaslik, achchiqlanmaslik, ba’zan ko’rib ko’rmaganga olish.

2. Ruhiy jarayonlarda bosiqlik.

3. Ruhiy, xayajonli xavf-xatar hollarida o’zini yo’qotib qo’ymaslik.

4. O’zini anglashda faollik, kayfiyatda o’ta sezgirlik.

5. Jismoniy sog’lom va har tomonlama barkamollik.

Tadbirkor rahbarning axloqiy, ma’naviy sifatlari:

1. Mehnatsevarlik, kishilarga nisbatan mexribonlik, insonpar-varlik, samimiylik, halollik, vijdonlilik, sabr-matonat, xolislik.

2. Tartiblilik va intizomlilik, o’ziga va boshqalarga talabchanlik, o’zgalar fikrini tushunish va hisobga olish.

Tadbirkor rahbarning ishbilarmonlik sifatlari: Soha va kasb sirlarini yaxshi bilish, o’z ishi sohasida yuqori malakaga ega bo’lish, yangi texnologiya talablariga mos bilim va tajriba, ishlab chiqarish texnikasi va texnologiyasini chuqur bilish, boshqarish usullarini yaxshi o’zlashtirgan bo’lishi, o’z bilimi, malaka va ko’nikmalarini oshirib borish, axborot ayirboshlashni bilish va hokazo.

Tadbirkor rahbarning tashqi ko’rinishi ham alohida ahamiyatga ega. Uning kiyim-boshi hamisha toza, ozoda, tartibli bo’lishi, o’zi esa xulq-atvorda boshqalarga namuna ko’rsatishi, saranjom-sarishtalikka rioya etishi kerak.

Mana shu xususiyatlarni o’zida namoyon etgan tadbirkor rahbar bozor iqtisodiyoti talablariga to’liq javob beradi. Zero, bozor munosabatlari ishni jiddiy asoslarda, texnologik jarayonlar bilan qo’shib olib borish, tezkorlik, malaka va uquvni, kasb mahorati yaxshi egallashni taqozo etadi. Ishlab chiqarish, savdo-tijorat, xizmat idoralari, xalq xo’jaligining barcha tarmoqlarida faoliyat yurituvchi tadbirkorlarning xorijliklar bilan hamkorlik qilish, shartnomalar va bitimlar tuzish, muzokaralar olib borish uquvini namoyon etishi ham bozor munosabatlari talabidir.

Tadbirkor rahbar o’z qo’l ostidagilarda faollik, onglilik, ijodkorlik, intizomlilik, o’z-o’zini tarbiyalab borish sifatlarini qaror toptirsa, mehnatda ham, xizmatda ham, el-ulus orasida ham obro’ topadi. Shuningdek, tadbirkor rahbarning ko’pchilik bilan muomala qila olish qobiliyati ham uning tashkilotchiligidan nishonadir.

Bundan tashqari, tadbirkor rahbar mehnat jamoalarining uyushishi, jipslashishi va rivojlanishining ruhiy-psixologik jarayonlari bosqichlarini ham hisobga olishi kerak.

Uyushish-jipslashish bosqichi. Mehnat jamoasiga uyushish-jipslashish hamkorlikda faoliyat qilish zaruratidan kelib chiqadi. Bunda jamoa a’zolarining malakasi, qobiliyati, qiziqishlari e’tiborga olinadi. Shaxsiy ehtiyojlarni qondirishdagi faoliyat kishilarni jipslashtiradi. Tadbirkor rahbar mehnat jarayonida kishilarning bilimi, kasbi, malakasi, yoshini hisobga olib, ularni jamoaga to’playdi. Bunda tadbirkor rahbarning tashkilotchilik qobiliyati namoyon bo’ladi.

Jamoaning tarkib topish bosqichi. Bu bosqichda tadbirkor rahbar jamoa har bir a’zosining mehnatga munosabatini aniqlashga harakat qiladi. Kimki faoliyatining ijtimoiy ahamiyatini chuqur anglasa, bor kuchi, ijodkorligini ishga safarbar etadi. Jamoada faollar va dangasalar, ishga halaqit beruvchilar bo’lishi mumkin. Tadbirkor rahbar bunday holda xodimlar o’rnini almashtirish, mehnatga munosabatini o’zgartirish, o’z ishiga qiziqtirish, tashabbus ko’rsatishga undash orqali jamoa faoliyatini ta’minlaydi. U bu ishlarni qo’l ostidagilar faoliyatini kuzatish, nazorat qilish, baholash, mehnat natijalarini chamalab ko’rish bilan qo’shib olib boradi.

Har bir a’zoning jamoaga moslashish bosqichi. Bu bosqichda «qoloqlar», «ishga halaqit beruvchilar» qolmaydi. Ularning shaxsiy qiziqish va ehtiyojlari jamoa faoliyati bilan uyg’unlashib, moslashib ketadi. Sof axloqiy-ruhiy muhit yaratilgan mehnat jamoasida faollik, ijodkorlik, kasbga qiziquvchanlik barqaror tus oladi. Shaxsda yaxshi niyat paydo bo’ladi, maqsad va ehtiyojlarini qondirishga intilish, mehnatsevarlik kuchayadi. Hamkorlikdagi mehnatdan zavq olish shaxslararo munosabatlarni yaxshilaydi.

Insoniy qadriyatlarga erishish bosqichi. Bu bosqichda jamoa his-tuyg’ulari bir maqsad yo’lida umumlashadi. Jamoaviy faollik vujudga keladi, an’anaviylik qaror topadi. Inson o’z qiziqish va intilishlarini jamoa hayoti bilan bog’laydi. Atrofdagilarga ishonch ortadi, do’stlik va muhabbat rishtalari mustahkamlanadi. Bu jarayonlarda tadbirkor rahbar zimmasiga katta mas’uliyat yuklanadi. Bunda tadbirkorning o’ziga xos ish yuritishi, boshqaruv malakasi, tashkilotchiligi, tarbiyaviy ishlarni olib borish mahorati yaqqol namoyon bo’ladi.

Yaxshi tadbirkor rahbar uchun ma’lum shaxsiy sifatlar zarur. U qat’iyatligi va chaqqon, ziyrak bo’lishi kerak. Tadbirkor o’ziga kerakli fikrlarni yig’a bilishi kerak. 99 foiz ilg’or g’oyalar mutaxassislar bilan muloqotda yuzaga kelsa, 1 foiz g’oyalar odamlarni eshita bilishida paydo bo’ladi. Buning uchun suhbatlashishni bilish, o’rganish, shaxsiy g’arazlarni unutish, g’oyalarni tartibga solish, eng asosiysi, doimo o’qish-o’rganish kerak. Aks holda, u o’z ishini baholay olmaydi.

Tadbirkor rahbar bozor sharoitida o’z huquqidan to’la foydalanishi va zarur hollarda quyidagilarni amalga oshirishi, ya’ni yomon xodimlardan voz kechishi, o’z xodimlaridan zaruriy natijalarni talab etishi, fikrlash qobiliyatiga ega bo’lganlarni g’oyalarga yo’naltirishi kerak va hokazo.

Shular bilan bir qatorda u qat’iy buyruqlar berishi, buyruqning bajarilish natijalaridan voqif bo’lib turishi zarurdir. Shuning uchun u xodimlarning ichki xususiyatlarini bilishi kerak. Ba’zan xodimlar qasddan mehnat intizomini buzadilar. Bunga sabab moddiy ta’minotining o’z vaqtida bo’lmasligi, bir necha vazifani bir vaqtda berilishi, uning aniq bajarilish vaqti ko’rsatilmaganligi, mukofotlash shaklining nomukammalligidir. Tadbirkor rahbar kishilarning bunday kamchiliklariga sabr-toqat bilan yondashishi kerak.

Tadbirkor rahbar kamsuqum, qat’iy, halol, shijoatli bo’lib, ishchi-xizmatchilarning fikri, taklifi, mulohazalari bilan hisoblashib, demokratik usulda ish ko’radi. Shu bilan bir qatorda, korxonada intizomni, tartibni talabchanlik bilan nazoratga oladi. Sifat bilan ko’rsatkichni e’tibordan chetda qoldirmaydi. Mehnatni aniq hisob-kitob, reja bilan yuritishga erishadi. O’zining qobiliyatiga ob’ektiv baho bera oladi. Kadrlarni tanlashda, ish jarayonida tanish-bilishchilikka emas, asl mutaxassislarga suyanadi.

 

 

4. Tadbirkor rahbar faoliyatida mojaroli holatlar

va ularni hal etish usullari

 

Tadbirkor rahbar faoliyatida har xil ziddiyat (konflikt)lar va mojarolar uchrab turadi. Mehnat shart-sharoitlari, mehnat natijalari, moddiy va ma’naviy ehtiyojlarning qondirilmasligi, mehnatdan qoniqmaslik tufayli tadbirkor rahbar va xodimlar o’rtasida ziddiyatlar va mojarolar kelib chiqadi. Bu erda tadbirkor rahbar bilan xodimlar o’rtasidagi va shaxslararo ziddiyatlarni fikrlash kerak. Bu hollardagi ziddiyatlarning bir necha sabablari mavjud.

Moddiy-texnik sabablar – mehnat vositalari bilan mehnat jarayonlari, shart-sharoitlari o’rtasidagi ziddiyatlar. Asbob-uskunalar, jihozlar eskiligi uchun mehnat sharoiti yomon, mehnat unumdorligi past va hokazo. Bular xodimlarga g’amxo’rlik qilishga to’siq, moddiy va ma’naviy ehtiyojlar qondirilmasligiga sabab bo’ladi.

Xo’jalik-tashkiliy sabablar – mehnat natijalarini to’g’ri baholamaslik, mehnatni to’g’ri taqsimlamaslik. Bular xodimlarda norozilik tug’diradi.

Ijtimoiy-kasbiy sabablar – xodimlarning bilimi, malakasi va kasb mahoratini nazar-pisand etmaslik, xodimdan o’z o’rnida foydalanmaslik, mehnat qonunchiligiga amal qilmaslik.

Ijtimoiy-demografik sabablar – xodimlarning yoshi, jinsi, millati, ma’lumoti kabi omillarni, oilaviy sharoitlarini inobatga olmaslik.

Ijtimoiy-psixologik sabablar – xodimlar faoliyatida yaqqol ko’zga tashlanadigan yaxshi va yomon xislatlar, qobiliyati, qiziqishlari, xotirasi, tafakkuri, his-tuyg’usi kabi ruhiy holatlar bilan hisoblashmaslik.

Tadbirkor rahbar faoliyatida qo’l ostidagilar bilan muloqot-muomalada ham ziddiyatli holatlar ro’y berishi mumkin. Bunga rahbarning yoki xodimning kalondimog’ligi, muomala madaniyatining pastligi, qiziqqon-jizzakiligi, qo’rsligi, qo’polligi, tundligi va boshqalar sabab bo’ladi. Xodimning dangasaligi, yalqovligi, maqtanchoqligi, loqaydligi, beparvoligi ham ba’zan ziddiyatlar tug’diradi.

Tadbirkor rahbar va xodimlar o’rtasidagi ruhiy psixologik ziddiyatlar kelib chiqishiga sabab:

1)   mehnat jarayonining noto’g’ri uyushtirilishi;

2) shaxslararo munosabatlarning xilma-xilligi va murakkabligi;

3)   jamoa a’zosining o’ziga xosligidir.

Tadbirkor rahbar bunday ziddiyatli holatlarni to’g’ri idrok etishi, tahlil qilishi, baholashi muhim ahamiyatga ega. Agar rahbar har bir ziddiyatli hodisaga holisona, do’stona, samimiy munosabatda bo’lsa, masala to’g’ri echimini topadi, bordi-yu, jizzakilik qilib, engiltaklik bilan baholasa, nosog’lom axloqiy-ruhiy muhit paydo bo’lishiga yo’l qo’yadi. Tadbirkor rahbar har qanday ziddiyatli holatda o’zini tutishi, bosiq bo’lishi, uzoqni ko’zlashi, murosa-madora qilishi, holatga moslashishi, suhbatdoshini hamkorlikka, yaxshilikka da’vat qilishi yaxshi natija beradi.

Bizningcha, tadbirkor rahbarning har qanday ziddiyat va mojaroni bartaraf etish yo’llari quyidagilardan iborat:

1. Mojaroning kelib chiqish sabablarini aniqlash va uning o’tkirlashishiga yo’l qo’ymaslik uchun chora-tadbirlar ko’rish.

2. Mojaroli vaziyatni yumshatish – ziddiyatga borgan kishilar bilan oshkora suhbat va ular sonini kamaytirish choralarini izlash.

Vaziyatni to’la idrok etish, o’zlashtirish – «ahvol»ning xo’jayini bo’lib olish va qat’iy chora ko’rish.

   Mojaro va uning vaziyatlarini chuqur tahlil qilishi:

- mojarolashayotgan tomon va guvohlar bilan alohida suhbatlashishi;

- ularning maqsadi, qiziqishlari, xulq-atvori, kasbi, tajribasi, turmush sharoiti va boshqa ruhiy-ma’naviy jihatlarini o’rganish;

- mojaroli vaziyatning sabablari, jamoaning unga munosabatini aniqlash;

- mojaro haqidagi axborotlarni haqiqiy ahvol bilan solishtirish;

- mojaroni hal etishning har xil usullarini ishlab chiqish va tahlil qilish;

- mojaroni hal etishning eng qulay usuli, shakli, vositasi va sharoitlarini tanlash;

- tanlangan usullarni jamoa tarbiyasi, mehnat vazifalari, maqsadlari bilan qiyoslab, taroziga solib ko’rish;

- tanlangan va tekshirilgan usulni qo’llab, mojaroni bartaraf etish;

- mojaro bartaraf etilganidan hammani xabardor qilish;

- mojaro keltirib chiqargan tomonning nohaqliligi isbotlangach ularni to’g’ri yo’lga boshlash va hokazo.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida har qaysi bo’g’indagi tadbirkor shuni tushunib etmog’i kerakki, har qanday sharoitda ham insonga g’amho’rlik qilish, inson ruhiy holatini barqaror etishga qaratilgan jarayonlarni tashkil etish, jamoaning har bir a’zosi mehnatdan moddiy va ma’naviy qoniqish hosil qilishiga erishish uning zimmasidagi muqaddas vazifadir.

Qisqa xulosalar

 

Tadbirkor faoliyati faqat tadbirkorlikning huquqiy va tashkiliy asoslariga bog’liq bo’lmay, u insonlar, qo’l ostida xizmat qiluvchi mutaxassislar va ishchilar, ayniqsa, chet ellik hamkasblari – biznesmenlar doirasida umumaxloqiy me’yorlarga rioya qilishi bilan ham baholanadi. Ishdagi muvaffaqiyatning yarmidan ko’prog’i uning odobi, madaniyati, dunyoqarashi, ishbilarmonlik qoidalarini qay darajada bilishiga bevosita bog’liqdir.

Bozor iqtisodiyoti sharoiti tadbirkor rahbarlardan boshqaruv uslublarini takomillashtirishni talab etadi. Boshqaruv uslublari, asosan, ongli ravishda muayyan maqsadlarga erishish uchun xizmat qiladi. Ular mohiyati va maqsadiga ko’ra tarbiyaviy, modddiy-rag’batlantiruvchi va ma’muriy-tashkiliy turlarga bo’linadi.

Boshqaruvda uzoq va yaqin muddatlarga mo’ljallangan rejalar tuzish, qarorlar qabul qilish, ijrochilar o’rtasida ishlarni taqsimlash, qarorlar ijrosini nazorat qilish, ijrochilarni rag’batlantirish rahbar zimmasidadir.

 

Nazorat va muhokama uchun savollar

 

1.Biznesda boshqaruv psixologiyasining mazmuni va mohiyati nimada?

2. Boshqarish san’ati deganda nimani tushunasiz?

3. Tadbirkor rahbar faoliyatining boshqarish san’atidagi xarakterli xususiyatlar nimalardan iborat?

4. Tadbirkor rahbarning ruhiy-psixologik xususiyatlari nimada?

5. Qanday tadbirkor rahbar muvaffaqiyatga tez erishadi?

6. Tadbirkor rahbar qanday talablarga javob berishi kerak?

7. Rahbarda qanday sifatlar mujassamlashgan bo’lishi darkor?

8. Rahbarlik uslubidagi salbiy qusurlar qaysilar?

9. Tadbirkor madaniyati deganda nimani tushunasiz?

10.Tadbirkor rahbar nizoli vaziyatlarda qanday yo’l tutishi lozim?

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

16-MAVZU. TADBIRKORLIK SUB’EKTLARINING EKSPORT SALOHIYATINI BAHOLASH

 

Reja:

1. Tadbirkorlik sub’ektlarining eksport salohiyati va eksportchi korxonalarning davlat tomonidan qo’llab-quvvatlanishi
2. Ekportning tovar va geografik tarkibini takomillashtirish

 

 

 

1. Tadbirkorlik sub’ektlarining eksport salohiyati va eksportchi korxonalarning davlat tomonidan qo’llab-quvvatlanishi

 

Eksport diversifikastiyasi, ya’ni xorijga sotilayotgan tovar va xizmatlar nomenklaturasining kengayishi, jami eksportda alohida tovar yoki xizmat turi (ayniqsa, xomashyo) ulushining katta bo’lishiga barham berilishi, mahsulotlarimiz eksport qilinayotgan mamlakatlar geografiyasini kengaytirish  eksport hajmining barqaror bo’lishini ta’minlaydi, milliy iqtisodiyotning tashqi bozordagi salbiy o’zarishlarga ta’sirchanligi darajasini pasaytiradi.

Eksport tarkibida bir yoki bir necha tovarlar ulushining sezilarli darajada ortib ketishi bu tovarlar narxi pasaygan yoki ularga tashqi talab qisqargan holatlarda eksportchi korxonalarni og’ir ahvolga solib qo’yishi mumkin. Buning natijasida eksport hajmining qisqarishi valyuta tushumlarining kamayishi, tashqi savdo balansining yomonlashuvi va korxonalar moliyaviy ahvolining tanglikka yuz tutishiga olib kelishi mumkin. Shuningdek eksport umumiy hajmining kam sonli davlatlarga bog’lanib qolishi ham  qaltis holat hisoblanadi.

Prezidentimiz tomonidan ma’ruzada ilgari surilgan  tayyor raqobatbardosh  mahsulotlar eksportini faol oshirish va bu mahsulotlar etkazib beriladigan mamlakatlar geografiyasini yanada kengaytirish vazifasini amalga oshirish eksport hajmini  barqaror o’stirish, tashqi bozordagi  o’zgarishlar ta’sirida uning hajmi keskin kamayishi xavfini bartaraf etish imkonini beradi.

Eksport qilinayotgan tovarlarni diversifikastiya qilish, ularni import qiluvchi mamlakatlar geografiyasini kengaytirish bu mamlakatlardan biri yoki bir guruhining iqtisodiyotida muammolar ro’y berganda ham eksport hajmining keskin pasayib ketishiga yo’l qo’ymaslik imkonini beradi.

O’tgan yillar mobaynida eksport qiluvchi korxonalarni qo’llab-quvvatlash borasida amalga oshirilgan chora-tadbirlar iqtisodiyotimizning eksport salohiyatini yuksaltirish, tashqi savdo tarkibida ijobiy siljishlarga erishish, uning hajmini barqaror o’stirish imkonini bermoqda.

 

 

Ma’lumotlardan ko’rinadiki, respublikamiz tashqi savdo aylanmasi muttasil o’sib bormoqda. Xususan, bu ko’rsatkich 2011 yilda 21209,6 mln. AQSh dollarini tashkil etib, 2007 yilga nisbatan 2,23 marta, 2010 yilga nisbatan 0,06 foizga o’sdi. Bu eksport hajmi 2,4 foizga o’sgani holda import hajmining 2,74 foizga kamayishi natijasida ro’y berdi.

Ayni chog’da, jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining ta’sirida ko’pchilik mamlakatlarda eksport hajmining keskin qisqarishi kuzatilmoqda. Jumladan, 2011 yilda eksport hajmlarining qisqarishi Rossiya Federastiyasida 44,2 foiz, Ukrainada 48,7 foiz,  Qozog’istonda 47,7  foizni tashkil etdi.

 

1-jadval

O’zbekiston eksportining tovar tarkibi

 

Ko’rsatkichlar	2000 y.	2005 y.	2010 y.	2011 y.
Eksport jami (mln. AQSh doll.)	3267,6	4853,0	11493,3	11771,3
Eksport jami, foizda	100,0	100,0	100,0	100,0
Shu jumladan (jamiga nisbatan foizda):
Paxta tolasi	27,5	19,1	9,3	8,6
Kimyo mahsulotlari, plastmassa va plastmassa mahsulotlari	2,9	5,3	5,6	5,0
Qora va rangli metallar	6,6	9,2	7,0	5,0
Mashina va uskunalar	3,4	8,4	7,6	2,9
Oziq-ovqat mahsulotlari	5,4	3,8	4,5	6,0
Energiya resurslari	10,3	11,1	24,7	34,2
Xizmatlar	13,7	12,2	10,4	8,8
Boshqalar	30,2	30,5	30,9	29,5

2000-2011 yillar davomida ekport va importni diversifikastiya qilish, uning tarkibini takomillashtirish borasidagi chora-tadbirlar natijasida mamlakatimiz eksportining tovar tarkibida ijobiy siljishlar ro’y berdi.

Xususan, boshqa tovarlar pozistiyalari bo’yicha eksport hajmining jadal o’sishi paxta tolasining jami eksportdagi ulushini 2000 yildagi 27,5 foizdan, 2010 yilda 9,3 foizga, 2011 yil yakunlariga ko’ra esa 8,6 foizgacha pasayishiga olib keldi.

2000-2011 yillarda respublikamiz importi tarkibida ijobiy siljishlar ro’y berdi. Mamlakatni modernizastiyalash, texnik va texnologik jihatdan qayta qurollantirish tadbirlarining keng miyosda amalga oshirilishini ta’minlash jami import hajmida mashina va uskunalar importi ulushining jadal o’sishiga olib keldi.

2-jadval

O’zbekiston importining tovar tarkibi

 

Ko’rsatkichlar	2000 y.	2005 y.	2010 y.	2011 y.
Import jami (mln. AQSh doll.)	2944.5	4091,3	9704,0	9438,3
Import jami, foizda	100,0	100,0	100,0	100,0
Shu jumladan (jamiga nisbatan foizda):
Kimyo mahsulotlari, plastmassa  va plastmassa mahsulotlari	13,6	13,6	11,6	11,1
Qora va rangli metallar	8,6	10,3	7,7	6,3
Mashina va uskunalar	35,4	43,3	52,4	56,5
Oziq-ovqat mahsulotlari	12,3	7,0	8,3	9,0
Energiya resurslari	3,8	2,5	4,6	5,3
Xizmatlar	8,5	10,4	4,4	4,4
Boshqalar	17,8	12,9	11,0	9,2

 

 

2. Ekportning tovar va geografik tarkibini takomillashtirish

 

Tashqi savdo aylanmasi, xususan, eksportning geografik tarkibida MDH mamlakatlarining ulushi 2011 yil yakunlariga ko’ra, 33,9 foizni tashkil etdi. 2011 yilda mamlaktimiz korxonalari eksportining 21,0 foizi Rossiya Federastiyasi, 7,2 foizi Ukraina, 6,2 foizi Qozog’iston hissasiga to’g’ri keldi. 

Uzoq xorij davlatlariga qilingan eksportning jami eksportdagi ulushi 2011 yilda 65,8 foiz, 2010 yilda esa 66,7 foizni tashkil etdi. Bu mamlakatlar bo’yicha mamlakatimiz eksportining difersifikastiyalashuv darajasi nisbatan chuqurroq bo’lib, 2011 yil ma’lumotlariga ko’ra faqat  Xitoy (9,7%), Shveystariya (7,9%), Afg’oniston (3,3%), Turkiya (3,2%), Eron (2,7%), Germaniya (2,2%), AQSh (1,7%) ning mamlakatimiz eksportidagi ulushi 1 foizdan yuqoridir.

 

 

Respublikamiz eksporti va importining tovar va geografik tarkibini takomillashtirish orqali raqobatbardoshlikni oshirish bir qator vazifalarning amalga oshirilishini taqozo etadi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3-rasm. Tashqi savdo aylanmasining tovar va geografik tarkibini takomillashtirish orqali raqobatbardoshlikni oshirish

 

 

Xorijiy davlatlarda mamlakatimizda ishlab chiqarilayotgan, yoki ishlab chiqarishni yo’lga qo’yish mumkin bo’lgan mahsulotlarga talabni o’rganish, bunday tovarlar bozorlariga kirib borish va raqobat qilish strategiyasini ishlab chiqish eksport qilinayotgan tovarlar sonini va mamlakatlar geografiyasini kengaytirishga ijobiy ta’sir ko’rsatadi.

Jahon bozorlarida korxonalarimiz mahsulotlarining raqobatbardoshligini ta’minlashda quyidagi chora-tadbirlarning amalga oshirilishi muhim ahamiyat kasb etadi:

- eksport qiluvchi korxonalarga mahsulot tayyorlash va sotish xarajatlarini kamaytirishda ko’maklashish;

- ularni tashqi bozor kon’yunkturasidagi o’zgarishlar, istiqbolli bozorlar, raqobatchilar to’g’risida olib borilgan tadqiqotlar natijalari bilan tanishtirish;

- transport-kommunikastiya tizimlarini rivojlantirish;

- yangi transport yo’laklarini ochish orqali transport  xarajatlarini kamaytirish va h.k.

Bu borada har bir tarmoq uchun ishlab chiqilishi ko’zda tutilayotgan 2010-2012 yilga mo’ljallangan tayyor mahsulotni yangi tashqi bozorlarga chiqarish bo’yicha maxsus dasturlarda eksport hajmini oshirish, eksport qilinadigan yuklarni tashish tizimini takomillashtirish, eksportchi korxonalarni marketing, moliya va tashkiliy-huquqiy qo’llab-quvvatlash  masalalari o’z aksini topadi.

Xulosa qilib aytish mumkinki, eksport hajmini oshirish, uning tarkibini takomillashtirish, umuman tashqi savdo aylanmasini divesifikastiya qilish iqtisodiyotimiz tarkibiy tuzilishida sifat o’zgarishlariga erishish, uning raqobatbardoshligini oshirish orqali iqtisodiy yuksalish va aholi turmush farovonligini yanada ko’tarish maqsadlariga xizmat qiladi.

 

Qisqa xulosalar

 

Eksport diversifikastiyasi, ya’ni xorijga sotilayotgan tovar va xizmatlar nomenklaturasining kengayishi, jami eksportda alohida tovar yoki xizmat turi (ayniqsa, xomashyo) ulushining katta bo’lishiga barham berilishi, mahsulotlarimiz eksport qilinayotgan mamlakatlar geografiyasini kengaytirish  eksport hajmining barqaror bo’lishini ta’minlaydi, milliy iqtisodiyotning tashqi bozordagi salbiy o’zarishlarga ta’sirchanligi darajasini pasaytiradi.

Eksport tarkibida bir yoki bir necha tovarlar ulushining sezilarli darajada ortib ketishi bu tovarlar narxi pasaygan yoki ularga tashqi talab qisqargan holatlarda eksportchi korxonalarni og’ir ahvolga solib qo’yishi mumkin. Buning natijasida eksport hajmining qisqarishi valyuta tushumlarining kamayishi, tashqi savdo balansining yomonlashuvi va korxonalar moliyaviy ahvolining tanglikka yuz tutishiga olib kelishi mumkin. Shuningdek eksport umumiy hajmining kam sonli davlatlarga bog’lanib qolishi ham  qaltis holat hisoblanadi.

Eksport hajmini oshirish, uning tarkibini takomillashtirish, umuman tashqi savdo aylanmasini divesifikastiya qilish iqtisodiyotimiz tarkibiy tuzilishida sifat o’zgarishlariga erishish, uning raqobatbardoshligini oshirish orqali iqtisodiy yuksalish va aholi turmush farovonligini yanada ko’tarish maqsadlariga xizmat qiladi.

 

Nazorat va mulohaza uchun savollar

 

1. Mamlakatning raqobatbardoshligini ta’minlovchi omillarni sharhlab bering.

2. Tarkibiy o’zgarishlar siyosatining maqsadi va vazifalari nimalardan iborat?

3. Tarmoq ichidagi, tarmoqlararo va xalqaro sanoat kooperastiyasining ahamiyati va iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini takomillashtirishdagi rolini izohlang.

4. Mamlakatimizda loyihalarni mahalliylashtirish dasturiga kiritish  va monitoringini olib borish mexanizmi qanday joriy etilgan?

5. Respublikamizda xizmat ko’rsatish sohasini rivojlantirish omillari va yo’nalishlari nimalardan iborat?

6. Kichik biznesni rivojlantirishda bozor infratuzilmalarining rolini tushuntiring.

7. Eksportni diversifikastiya qilish yo’nalishlari va imkoniyatlari nimalardan iborat?

8. Tarkibiy o’zgarishlar siyosatini davom ettirish bo’yicha belgilangan vazifalarning o’zaro bog’liqligini izohlab bering.

 

17-18 mavzu. O’ZBEKISTONDA KICHIK BIZNES VA TADBIRKORLIKNI RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI

 

Reja:

1.    Kichik biznes va tadbirkorlikni milliy iktisodiyotning turli tarmoklarida rivojlanishi

2.    Kichik biznesni jadal rivojlantirish, uning iqtisodiy rivojlanishdagi rolini oshirish

3.    Istiqbolda kichik biznes va tadbirkorlikni rivojlantirishning asosiy yo’nalishlari

 

 

1. Kichik biznes va tadbirkorlikni milliy iktisodiyotning turli tarmoklarida rivojlanishi

 

            Respublikamizning iqtisodiy taraqqiyoti, iqtisodiy mustaqilligi, xalqining faravon turmush darajasi, qolaversa mehnat resurslarining ish bilan bandlik darajasi kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivoji bilan bog’liqdir. Bu holat esa korxonalarning iqtisodiy erkinligini rag’batlantirish darajasining rivojlanishi bilan tavsiflanadi.

Istiqbolda iqtisodiyot tarmoqlarida ham o’zgarishlar yuzaga keladi. Bu holat ham kichik tadbirkorlikning rivojlanishi asosida ro’y berdi.

 

1-jadval

Iqtisodiyot tarmoqlari bo’yicha mahsulot (ishlar, xizmatlar) hajmida kichikbiznes va tadbirkorlikning ulushi (foiz hisobida)

 

 

            Umumiy sanoat mahsulotini ishlab chiqarishda istiqbolda o’zgarishlar sanoat sohasiga talab natijasida sodir bo’ladi, shuningdek qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlovchi kichik korxonalarning rivojlanish hisobiga bu soha natijasi 93,6 foizga etadi. Savdo aylanmasining to’liq muvofiqlashuvi natijasida bu sohada ko’rsatkich ulushi pasayishi sodir bo’ladi.

            Hududlarning mashinasozlik va metallga ishlov berish, engil sanoat, ayniqsa, trikotaj, tikuvchilik buyumlari tayyor mahsulot ishlab chiqarishga ixtisoslashgan sohalarida kichik biznesning o’rni va ulushi mutlaqo etarli darajada emas. Vaholanki barcha sohada ishlab chiqarish faolligi tenglashsa, ijobiy natijalarga erishamiz.

Respublikamizda kichik korxonalar tomonidan tayyor mahsulotlar ishlab chiqarishning  o’sishini yaratilgan imkoniyatlardan faollik bilan foydalanish evaziga ta’minlash mumkin. Bizning hisoblarimizga ko’ra, 2015 yilga borib, respublika bo’yicha kichik biznesning ishlab chiqarilgan  YaIM  hajmidagi ulushini 61,1 foizga etkazish  kichik tadbirkorlik korxonalarining yillik mahsulot ishlab  chiqarishining o’sishi 2,5 foizdan kam bo’lmagan holatdagina amalga oshadi.

            Buning uchun hududlardagi kichik tadbirkorlik korxonalarning respublika bo’yicha ishlab chiqarilgan YaIM dagi ulushi istiqbolda qo’yidagi holatda  o’sib borishiga erishish zarur (inerstion tarzda).

 

 

 

 

2-jadval

Respublika YaIMda hududlardagi kichik korxonalarning yalpi hududiy mahsulotdagi ulushining istiqbolda o’sib borishi*

 

 

* O’zbekiston Respublikasining statistik axborotnomasi (2006 yil –55 bet) asosida muallif tomonidan hisoblandi.

 

            Albatta bu ko’rsatkich rivojlangan davlatlar darajasida emas. AQSh da 75-82 foiz, Yaponiyada  81 foizni, Italiyada 74 foizni tashkil etadi. Respublikamiz kichik biznesning bunday ko’rsatkichlarga erishishi tadbirkorlik faolligi orqali amalga oshadi. Chunki 2000-2005 yillar oralig’ida o’sish darajasi (1,4 foiz) ko’zlangan natijaga (50-52 foiz) erishishni ta’minlay olmaydi.

            Istiqbolda kutiladigan natijalar asosan kichik tadbirkorlikning faol rivojlanishi evaziga ro’y beradi. Bu esa ular tomonidan ishlab chiqariladigan mahsulot miqdorining o’sish dinamikasini ta’minlaydi.

 

3-jadval

Istiqbolda hududlar bo’yicha kichik tadbirkorlik korxonalari tomonidan mahsulot ishlab chiqarishning o’sishi. (mln. so’m hisobida)

 

 

* O’zbekiston statistikasi axborotnomasi asosida muallif tomonidan hisoblandi.

           

Hududlar bo’yicha mahsulot ishlab chiqarish hajmining istiqbolda o’sib borish dinamikasini korxonalar miqdorining o’sib borish holati bo’yicha tahlil etsak, bu holat qo’shimcha yangi kichik korxonalarning tashkil  etilishi hisobiga amalga oshadi.

            Yaratilgan imkoniyatlardan samarali foydalangan hududlarda yalpi hududiy mahsulotning yuqori sur’atlar bilan o’sishi ta’minlanadi. Jumladan kichik korxonalarning ishlab chiqarish samaradorligini oshirish evaziga istiqbolda ko’zlangan natijalarga erishish ta’minlanadi.

 

2. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni jadal rivojlantirish, ularning iqtisodiy rivojlanishdagi rolini oshirish

 

Milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligi iqtisodiy faoliyat jarayonlari va uning natijalarini aks ettiruvchi ko’rsatkichlarda kichik biznes ulushining  yuqori bo’lishiga ham bog’liq ekanligi shubhasizdir.

Kam xarajat hisobiga yangi ish o’rinlari yaratish imkoniyati,  yirik biznes kirib bora olmaydigan bozor segmentlarini egallay olish qobiliyati, ayniqsa, xizmat ko’rsatish sohasi va  uncha katta bo’lmagan mahalliy resurs bazalarini o’zlashtirishda juda qulay tashkiliy shakl ekanligi kichik biznesni rivojlantirishning ahamiyati beqiyosligini ko’rsatadi. Shu sababli ham kichik biznesni jadal rivojlantirish masalasi mahsulot ishlab chiqarishni mahalliylashtirish, xizmat ko’rsatish sohasini rivojlantirish, shuningdek mamlakatning eksport salohiyatini oshirish masalalari bilan chambarchas bog’langan.

Kichik biznesni rivojlantirish borasida amalga oshirilgan chora-tadbirlarning natijasi quyidagilar orqali namoyon bo’ladi:

- kichik biznesning mamlakatimiz YaIMdagi ulushi 2011 yilda 50,1 foizga etganligi;

- ish bilan band xodimlar pul daromadlarining 70 foizi aynan kichik biznes sohasida shakllanayotganligi;

- kichik biznes korxonalarining mamlakat eksportidagi ulushi 2011 yilda 14,3  foizga etganligi va h.k.

Kichik biznes sub’ektlarini moliyaviy qo’llab-quvvatlash, ularni kreditlash hajmining oshishi sohani rivojlantirishning muhim omili hisoblanadi. 2011 yilda sanoat sohasida faoliyat yuritayotgan kichik korxonalar va mikrofirmalar uchun yagona soliq to’lovi stavkasining 8 foizdan 7 foizga tushirilishi natijasida 23,6 mlrd. so’m miqdoridagi mablag’ mazkur korxonalar ixtiyorida qoldirildi. 

Shu yili  kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlariga 1 trln. 850 mlrd. so’mdan ortiq kreditlar ajratildi (1-rasm). Bu 2003 yildagiga nisbatan qariyib 11 marta,  2007 yildagiga nisbatan 4 marta ko’p.

Kichik biznes sub’ektlariga ajratilgan kreditlarning 462 mlrd. so’mi «Mikrokreditbank» hissasiga to’g’ri keldi. Soha rivoji uchun shu yili Osiyo taraqqiyot banki, Islom taraqqiyot banki, Germaniya taraqqiyot banki (KfV), XXR Hukumati va boshqa xorijiy investorlar mablag’lari hisobidan jami 121,8 mln. doll. yoki 2010 yilga nisbatan 1,5 barobarga ortiq kredit resurslari jalb etildi.

2011 yilda kichik biznesni jadal rivojlantirishni qo’llab-quvvatlash borasida chora-tadbirlar izchil davom ettirilmoqda. Masalan, 2011 yilda sanoat sohasida faoliyat yuritayotgan  kichik biznes korxonalari uchun yagona soliq stavkasi 7 foizga tushirilgan bo’lsa, 2011 yildan e’tiboran 7 foizli soliq stavkasi barcha kichik biznes korxonalari uchun joriy etildi.

Qaysi tarmoqda faoliyat yuritishlariga bog’liq ravishda kichik biznes sub’ektlari  quyidagi soliq imtiyozlaridan foydalanishlari mumkin:

- 2014 yil 1 yanvargacha yangidan tashkil etilayotgan ta’mirlash-qurilish tashkilotlari soliqlarning barcha turlari va ayrim majburiy ajratmalarni to’lashdan ozod qilingan;

 

- 2012 yilning 1 yanvarigacha go’sht va sutni qayta ishlashga ixtisoslashgan mikrofirma va kichik korxonalarning yagona soliq to’lovi stavkasi 50 foizga kamaytirildi va ularning chetdan olib kelinadigan texnologiya uskunalari bojxona to’lovlaridan ozod qilingan;

- 2012 yil 1 yanvargacha 15 xildagi nooziq-ovqat iste’mol tovarlari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan mikrofirmalar va kichik korxonalar foyda solig’i va mulk solig’i, yagona soliq to’lovlari va Respublika yo’l jamg’armasiga majburiy ajratmalar to’lashdan, shuningdek ishlab chiqarishda foydalaniladigan uskunalarini import qilishda  bojxona to’lovlaridan ozod qilingan.

Kichik biznesni rivojlantirish borasida yaratilgan qulay shart-sharoitlar sohaning iqtisodiy rivojlanishdagi, aholini ish bilan bandliligi va daromadlarining o’sishidagi roli yanada kuchayishi hamda YaIM, eksport va tarmoqlar hamda sohalarning ishlab chiqarish ko’rsatkichlaridagi ulushi ortib borishiga xizmat qiladi.

 

3. Istiqbolda kichik biznes va tadbirkorlikni rivojlantirishning asosiy yo’nalishlari

 

            O’zbekiston Respublikasida kichik biznesning rivojlanishdagi mavjud muammolarning echimini topish va 2007-2015 yillarda istiqbollashtirilayotgan parametrlarni ta’minlash, ushbu sohada tadbirkorlik faolligini oshirishning yo’nalishlarini aniqlash va ular bo’yicha chora- tadbirlarni belgilashni talab etadi.

            Ta’kidlash joizki, kichik bizesda tadbirkorlik faolligini oshirish uchun quyidagi umumiy sharoitlar ta’minlashi zarur:

-   milliy iqtisodiyotda makroiqtisodiy muvozanatni ta’minlash negizida uni barqaror rivojlanishini ta’minlash;

-   iqtisodiyotda raqobat muhiti shakllanishini ta’minlash;

-   kichik biznesni davlat tomonidan qo’llab – quvvatlash tizimi, uning mexanizmlarini  takomillashtirish asosida rivojlantirib borish;

-   kichik biznesga xizmat ko’rsatuvchi infrtuzulmalarni samarali harakat qilishini ta’minlash.

O’zbekiston Respublikasida kichik biznes faoliyatini rivojlantirishning asosiy yo’nalishlari quyidagilardan iborat:

-   kichik biznesning huquqiy-me’yoriy va tashkiliy asoslarini iqtisodiyotda turli omillar ta’sirida ro’y berayotgan o’zgarishlarga mos ravishda uzluksiz takomillashtirib borish;

-   davlat tomonidan kichik biznes va huquqiy tadbirkorlikni qo’llab- quvvatlash mexanizmlarini samaradorligini oshirish, bu borada xorijiy mamlakatlar tajribasidagi yangi mexanizmlarni mavjud sharoitlarga moslashtirgan holda amaliyotga qo’llash;

-   kichik biznesning innovastiya negizida rivojlanishini ta’minlash borasida chora – tadbirlarni ishlab chiqish;

-   kichik biznesni moliyaviy jihatdan ta’minlash mavjud mexanizmlar samaradorligini oshirish va moliyalashtirishtirishning yangi manbalarini harakatga keltirish negizida qulay investistiya muhitini yaratish;

-   kichik biznesda ishlab chiqarishni tashkil etishning moddiy ta’minotini takomillashtirish;

-   kichik biznesni tashqi iqtisodiy faoliyat mexanizmlarini takomillashtirish;

-   kichik biznes sohasi uchun malakali raqobatbardosh kadrlarni tayyorlash;

-   kichik biznesda kooperastiyani chuqurlashtirish.

Kichik biznesni ushbu yo’nalishlarda olib boriladigan chora tadbirlarni ishlab chiqishda kichik biznesni rivojlantirish borasida xorijiy tajribani o’rganish va uni mamalkatimiz sharoitlariga tatbiq etish muhimdir. Xususan, statistik ma’lumotlarga ko’ra, Italiyada yalpi ichki mahsulotning yillik o’sishi 3-5 foizni tashkil etadi va ishlab chiqarish ko’rsatkichlari bo’yicha AQSh, Yaponiya, Germaniya va Franstiyadan keyin 5-o’rini egallaydi[18].

Bu davlatda kichik biznesning o’ziga xos xususiyati shundaki, yirik firmalarda ishlash bilan birga o’rindoshlik bo’yicha kichik va hunarmandlik korxonalarida ham mehnat qilish uchun keng imkoniyatlar yaratilgan. Shuningdek ishlab chiqarish tuzilmasining eng muhim tarkibiy qismlaridan biri kooperativ (shirkat) sektoridir. Korperastiya shakli mamlakat tashqarisida «sanoatlashtirishning italyan modeli»dir. Bunday sanoat okruglarining samaradorligi shundaki, ular mahalliy imkoniyatlardan samarali foydalana oladilar. Buning natijasida korxonalar bir qancha imkoniyatlarga ega bo’ladi, jumladan:

Ÿ korxonalararo munosabatlar moslashuvchanligi yuzaga keladi;

Ÿ korxonalarga tashkilot, uyushmalar va institutlar tomonidan ko’rsatiladigan xizmatlarga oid ma’lumotlar olish imkonini beradigan aniq axborot tizimi yuzaga  keladi;

Ÿ milliy mahsulotni tashqi bozorlarga olib chiqishda kichik korxonalar etakchi mavqega ega bo’ladi;

Ÿ tarmoq usulida tashkil etilgan kichik ishlab chiqarish kooperativlarida bandlik yuqori darajada bo’ladi.

Iqtisodchi  olimlar tadqiqotlariga ko’ra, Italiya iqtisodiyotida turli sohalarda faoliyat yurituvchi korxonalarni texnologik jihatdan birlashtirishning tashkiliy shakli «konstellyastiya»[19] ahamiyati alohida e’tirof etiladi. Bunda o’zaro bog’liq, murakkab tayyor mahsulotni ishlab chiqarishda cheklangan miqdordagi korxonalar birlashib faoliyat yuritadi. Bunday tashkiliy shaklda birlashgan korxonalardan biri mahsulot tayyorlash jarayonini bajarsa, ayrimlari texnologik jarayon uchun mas’ul bo’ladigan, ba’zilari esa savdo bilan shug’ullanadi. Natijada nafaqat mahsulot ishlab chiqarish va sotish muammosi hal bo’ladi, shuningdek ishlab chiqarish ko’lami ham kengayadi. Bunday jarayonda etakchilikni konstellyastiyada oxirgi  bosqichdagi  ishlarni bajaradigan korxona amalga oshiradi. Ular boshqa firmalardan barcha kerakli butlovchi qismlarni sotib oladi va ularga tarli ishlar bo’yicha buyurtmalar beradi.

Demak korxonalardagi faoliyatning muvofiqlashuvi yuzaga keladi. Turli konstellyastiyalarda hamkorlik qilish, bozorda ma’lum bir mahsulot turiga talabning kengaytirilishi va erkin raqobat muhiti yaratiladi, shu bilan birga mahsulotning tannarxi va uning narxi pasayishiga olib keladi.

            Fikrimizcha, Italiya Respublikasida kichik biznes sub’ektlarini rivojlantirishning bu tashkiliy shakli O’zbekistonda ham mavjud xususiyatlar asosida foydalanish mumkinligini e’tirof etmoqchimiz. Chunki konstellyastiya usulini O’zbekiston amaliyotida ham qo’llash, kichik biznesda afzalliklar yaratadi, bular:

-   kichik korxonalarni moliyalashtirishni ta’minlaydi;

-   texnologik jihatdan murakkab mahsulotlarni ishlab chiqarish imkonini beradi;

-   korxonalarning ishlab chiqarishda raqobatbardoshligini oshiradi;

-   marketing tadqiqotlarini o’tkazishning realligini ta’minlaydi.

Samarali eksport faoliyatini amalga oshirishlari uchun tashqi bozor talablariga to’liq javob beradigan marketing majmuasi axborotlari bilan ta’minlangan bo’lishlari zarur. Bozorlarning o’ziga xos salohiyati va bozor kon’yukturasidagi o’zgarishlar bo’yicha joriy axborot tizimi, kompaniyalarning barcha resurslari bevosita savdo faoliyatiga qaratilgan va asosiy xaridorlar bilan doimiy aloqa o’rnata oladigan tashkilotlar bu eksport savdo kompaniyalaridir.

Jahon amaliyotida eksport faoliyatini tashkil etishning chet ellarda savdo uylarini ochish shakli ham tashqi iqtisodiy faoliyatni rivojlantirishning shakli sifatida keng tarqalgan.           O’zbekiston savdo uylarining chet ellarda tashkil etilishi mahalliy to’qimachilik mahsulotlari ishlab chiqaruvchilar eksport faoliyati samaradorligining oshishiga ham imkoniyat yaratadi. Kichik biznes sub’ektlarining tashqi iqtisodiy aloqalarga kirishishida savdo vositachilari ko’mak beradi hamda hamkorlar va xaridor topishga dastlabki imkoniyat yaratiladi.

            Shunday qilib, yuqorida keltirilgan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlari va xorijiy tajribani o’z ichiga qamrab oluvchi O’zbekiston Respublikasida 2007-2015 yillarda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sektorini yanada rivojlantirish dasturi”ni ishlab chiqish maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Uni ishlab chiqish jarayonida quyidagi jihatlarga alohida e’tibor berish lozim:

            Birinchidan, KB va XT shakllanishi va rivojlanishida tadbirkorlik mehnat unumdorligi va tadbirkorlik faolligi o’rtasidagi umumiy bog’liqlik omillari, avvalo, “Vaqtdan unumli foydalanish” (yildan yilga ijobiy natijalarga erishish), “Ishlab chiqarish uzluksizligi yoki davomiyligi” (mavsumiy ishdan ko’ra ko’p yillik faoliyat afzalligi) va “Samaradorlik” (naflilik) kabi ko’rsatkichlarga e’tibor berilishi zarur. Ikkinchi omil ko’proq kichik biznes sub’ektlariga taalluqlidir.

            Ikkinchidan, tadbirkorlik mehnat va tadbirkorlikning o’ziga xos xususiyatlari o’rtasidagi umumiylik omillariga, birinchi navbatda, kishilarning “mehnatga yangicha munosabati” (mulk hissi, boyish istagi, yaratuvchanlik va h.k.) hamda “mehnat faoliyati ijod, aql va tafakkur orqali amalga oshadi” (ayniqsa, kichik biznes uchun), “mehnatga oqilona munosabat” (ko’proq fermer xo’jaliklarida) singari omil-ko’rsatkichlar soha tadbirkorlarining ma’naviy-aqliy shakllanishida muhim o’rin egallaydi. Bu esa, o’z navbatida, tadbirkorning boy ma’naviy qiyofaga ega bo’lish, bilim–malakasini oshirishni o’z faoliyatiga yangicha qarashi va ishini oqilona tashkil etishini zaruriy maqsadga aylantiradi.

            Uchinchidan, har bir tadbirkor o’z faoliyatini  samarali tashkil etishda mehnat bozorining ishchi kuchiga talabi va tadbirkorlik qobiliyati xususiyatlarining umumiyligida, avvalo, “ijodkorlik” (innovatorlik), “ishchanlik”, “yaratuvchanlik” (bunyodkorlik) kabi xususiyatlarga ijobiy, ustuvor munosabatda bo’lishi talab etiladi.

Shuningdek, tadbirkorlik faolligini baholashda quyidagi mezon-ko’rsatkchilar ketma-ketligi (afzaliy qatori) tavsiya etiladi:

§ mahsulot  (ish, xizmat) sifatining yaxshilanishi;

§ ilg’or texnika va texnologiyadan foydalanish darajasi;

§ raqobat muhitini shakllantirishdagi hissasi;

§ mehnat samaradorligi orqali ijtimoiy-adolatli taqsimotga erishishi;

§ yangi ish o’rinlari yaratishi.

To’rtinchidan, aholining ijtimoiy-iqtisodiy ahvolini yaxshilash va  aholi bandligini oshirishda yangi ish o’rinlari barpo etishning  samarali yo’li hisoblangan KB va XT faolligi uning tarkibiy turlari bo’yicha quyidagi afzallik qatoriga (ketma-ketligiga) ega ekanligi inobatga olinishi darkor:

§ tashkiliy-boshqaruv faolligi;

§ investistiya faolligi;

§ ishlab chiqarish faolligi;

§ marketing faolligi;

§ moliyaviy faollik;

§ innovastiya faolligi;

§ boshqa faollik turlari.

Beshinchidan, hududlarda KB va XT rivojlanishining o’zgarishi va ta’sir doirasini baholovchi ijtimoiy-iqtisodiy monitoring yaratish zarur bo’lib, unda, avvalo, quyidagi ko’rsatkichlar o’z aksini topishi taqozo etiladi:

§ doimiy yashovchi aholi soni, ming kishi;

§ aholini o’rtacha yillik daromadining o’zgarishi, %.;

§ kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlari soni;

§ KB va XT sektorining viloyat (shahar, tuman) yalpi hududiy mahsulotidagi ulushi,%;

§ mamlakatda) KB va XT orqali yaratilgan yangi ish o’rinlari soni;

§ KB va XT sohasi xodimlarining o’rtacha yillik ish haqining o’zgarishi,%;

§ KB va XT sohada tadbirkorlik faolligining o’zgarish darajasi,%.

Mazkur ijtimoiy-iqtisodiy monitoring ko’rsatkichlari orqali mamlakatda KB va XT sohasi sub’ektlarining tadbirkorlik faolligi darajasi o’rganiladi hamda  tegishli chora-tadbirlar amalga oshiriladi va istiqbol dasturini ishlab chiqarish imkoni yaratiladi.

            Kichik biznesning mamlakat iqtisodiyotida tutgan o’rnidan kelib chiqqan holda va ushbu sohada sifat o’zgarishlariga erishish uchun dasturning bosh maqsadi:

            Kichik biznes sohasini kengaytirish va samaradorligini oshirish asosida ushbu sektorni barcha tomonidan e’tirof etilgan vazifalarini to’liq bajarishni ta’minlash va rivojlantirishida yangi sifat bosqichiga o’tishini ta’minlashdan iborat. Kichik biznesning rivojlanishini jadallashtirish negizida uni yalpi ichki mahsulotdagi hisasini 66,1 foizga etkazish.

Mamlakat  iqtisodiyotida kichik biznes sub’ektlarining ulushi va ahamiyatini tubdan oshirish maqsadida dasturda quyidagi yo’nalishlarda kompleks chora-tadbirlarni amalga oshirish ko’zda tutiladi:

-    tadbirkorlik sub’ektlarini tashkil etish va faoliyat yuritishning huquqiy me’yoriy bazasini takomillashtirish. Bunda mansabdor shaxslar tomonidan buyruqbozlik va boshqa salbiy holatlarning oldini olish borasida ularning mas’ulligini  oshirishga muhim e’tibor qaratiladi;

-    kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni davlat tomonidan tartibga solish tizimini takomillashtirish va tadbirkorlik tuzilmalari faoliyatiga davlat hokimiyati va boshqaruv organlarining noqonuniy va asossiz aralashuvi holatlarini bartaraf etish;

-    yirik korxonalarni tarkibiy o’zgartirish natijasida bo’shab qolgan  noturarjoy binolar va foydalanilmayotgan ishlab chiqarish maydonlarini kichik korxonalarga berish;

-    yirik sanoat korxonalarida tayyor mahsulot ishlab chiqarish uchun importga mo’ljallangan ehtiyot qismlar, detallar va kerakli uskunalar ishlab chiqarishni mahalliylashtirish bo’yicha Dasturni amalga oshirish;

-    kichik biznes uchun mutaxassislar tayyorlash tizimini takomillashtirish va sifatini oshirish.

Dasturda kichik biznesni tashkiliy-huquqiy asoslarini ruy berayotgan o’zgarishlarga moslashtirib borish quyidagi tartiblarni o’z ichiga qamrab oladi:

-    kichik biznesni bir maromda rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratish maqsadida tadbirkorlikni rivojlantirishning me’yoriy-huquqiy  bazasini takomillashtirish;

-    tadbirkorlik faoliyatining boshlanishi bilan bog’liq me’yoriy va huquqiy hujjatlarni soddalashtirish;

-    tadbirkorlarni huquqlarini himoya qilish mexanizmini takomillashtirish va uni aslida harakat qilishini ta’minlash yo’li bilan ijobiy faol tardbirkorlik muhitini yaratish;

-    xususiy tadbirkorlarga xalqaro standart talablariga javob beradigan yangi mahsulot turlarini ishlab chiqarish uchun me’yoriy-texnik hujjatlarni ishlab chiqishda ko’maklashadigan infratuzilmani shakllantirish;

-    tadbirkorlik tuzilmalari faoliyatiga davlat hokimiyati va boshqaruv organlarini noqonuniy va asossiz aralashuv holatlariga chek qo’yish;

-    mikro va kichik korxonalarda buxgalteriya hisobotlarini yuritish tartibini, shuningdek soliq va statistika organlariga hisobotlarni tayyorlash va etkazishni takomillashtirish.

Kichik biznes tadbirkorlik faoliyatini oshirishda davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash samarasini oshirish maqsadida dasturda ushbu yo’nalish quyidagilarni amalga oshirishi lozim:

-    davlat organlari, tadbirkorlarning jamoat tashkilotlari va tijorat tuzilmalari bilan hamkorligini ta’minlovchi mexanizmni takomillashtirish;

-    raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishga mo’ljallangan investistion loyihalarni amalga oshirish, eksport hajmini oshirish, mahalliy xomashyo resurslaridan foydalanishni yaxshilash, qo’shimcha  ishchi o’rinlarni tashkil etishga ko’maklashish;

-    doimiy faoliyat ko’rsatadigan ko’rgazma va texnologik uskunalar, mini texnologiyalar yarmarkalarini tashkil etish;

-    kichik biznes sub’ektlarining moliyaviy resurslardan foydalanish imkoniyatlarini yaratish;

-    kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasida xalqaro hamkorlikni  rivojlantirishdan iborat.

Dasturda kichik biznesni innnovastiya asosida rivojlanishini ta’minlash quyidagilarni o’z ichiga qamrab oladi:

-    texnologik jarayonlarni doimiy ravishda yangilab borish asosida mahsulot sifatini oshirish va resurslarning tejalishiga olib keluvchi innovastiyalarni ishlab chiqarishga joriy etish mezanizmini takomillashtirish;

-    innovastiyalarni xarid qilish va undan ishlab chiqarishda foydalanish amalga oshirish mexanizmini sifatida yaratilgan innovastiyalarni tanlov asosida imtiyozli ravishda kichik korxonalarga sotish;

-    qisqa davrda ishlab chiqarishda aslida qo’llash mumkin bo’lgan innovastion ishlanmalarni davlat tomonidan ishlab chiqaruvchilarni jalb etgan holda moliyalashtirishni tashkil etish;

-    innovastion tadbirkorlikni qo’llab – quvvatlash.

Kichik biznesni moliyaviy resurslar bilan ta’minlash yo’nalishda Dasturda quyidagi tadbirlarni amalga oshirish nazarda tutilgan:

-   moliyalashtirish va sug’urta loyihalarini amalga kiritishni kengaytirish, kafolat berish va mexanizmini takomillashtirish;

-   operastiyalarini qo’llash;

-    lizing;

-         byudjetdan tashqari mablag’lar hisobiga imtiyozli kreditlash va mikrokreditlash;

-         kichik biznes sub’ektlariga lizing asosida uskunalar sotib olishni mablag’lar bilan ta’minlash;

-         tijorat banklari tomonidan ishlab chiqarishni kengaytirish va aylanma mablag’larni to’ldirish, xizmatlar ko’rsatish hajmini oshirishga qaratilgan kreditlar berish mexanizmlarini takomillashtirish;

-         mahalliy xomashyodan chet el kredit liniyalari, shuningdek milliy valyutadagi mablag’larni jalb etgan holda tayyor mahsulot ishlab chiqaradigan miniuskunalar yaratish amaliyoti davom ettiriladi.

Kichik biznes sub’ektlarining moddiy-texnik ta’minoti bo’yicha kelgusidagi 2008-2015 yillarda amalga oshiriladigan ishlar quyidagilardan iborat bo’lishi lozim:

-          birja, aukstion va yarmarkalar savdo doirasini kengaytirish;

-          zamonaviy texnika va texnologiyalar lizingini kengaytirish.

Bunga erishish uchun quyidagi tadbirlar amalga oshirish nazarda tutiladi:

-   respublikada  ishlab chiqarilayotgan mini uskunalar, texnologiyalar katologini tuzish;

-   viloyat misolida xomashyo, moddiy-texnika, mehnat va boshqa resurslarning mavjudligi to’g’risidagi ma’lumotlar bazasini takomillashtirish;

-   har bir tadbirkorlik sub’ektlarining xomashyo va ishlab chiqarish imkoniyatlarini hisobga olgan holda ehtiyojini shakllantirish tizimini takomillashtirish;

-   mamlakatda bu tadbirlar bajarilsa oziq-ovqat, chakana va ulgurji savdo yarmarkalarining keng ko’lamda faoliyat yuritishini ta’minlash.

Buning uchun, albatta, kichik biznes sub’ektlarini axborot-maslahat markazlari bilan ta’minlash orqali qo’llab-quvvatlash zarur. Kichik tadbirkorlik sub’ektlarini axborot-konsalting xizmatlari bilan qo’llab- quvvatlash quyidagilar orqali ta’minlanadi:

-    vazirlik idoralarining tegishli bo’limlari (Monopoliyadan chiqarish, raqobat va tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash boshqarmasi, Davlat soliq boshqarmasi, Davlat bojxona boshqarmasi, Adliya boshqarmasi, Tashqi iqtisodiy aloqalar institutlar savdo boshqarmasi va boshqalar);

-    Savdo-sanoat palatasi va tadbirkorlikning boshqa jamoat tashkilotlarining axborot–maslahat bo’limlari, xususiy konsalting, auditor, advokat firmalari va soliq maslahatlari;

-    maxsus  gazeta va jurnallar;

-   tadbirkorlarga standartlashtirish texnik-iqtisodiy ma’lumotlar, kodlash va klassifikastiya berish masalalari bo’yicha uslubiy va amaliy yordamlarni kengaytirish;

-   kichik biznes sub’ektlarining nafaqat buxgalteriya hisobi va moliya hisobotlarini yuritish, balki mijozlarga o’z byudjetlarini rejalashtirishda huquqiy va konsalting ma’lumotlarni olishda rivojlangan darajadagi axborot texnologiyalaridan foydalangan holda olib borish imkoniyatlarini yaratish.

Xulosa o’rnida ishonch bilan aytish mumkinki kichik biznes va xususiy tadbirkorlik o’sishi bilan biz mamlakatimizda tayanchimiz bo’lgan o’rta mulkdorlar sinfini shakllantirish vazifasini bevosita hal qilishga erishamiz. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik ahli bandligini ta’minlaydigan va uning asosiy daromad manbai bo’lgan muhim bo’g’inga aylanadi. Iqtisodiyotni izchil rivojlantirishning eng muhim omili, jamiyatimiz ijtimoiy va siyosiy barqarorligining kafolati, mamlakatimizni taraqqiyot yo’lidan olg’a etaklaydigan faol harakatlanuvchi kuchi sifatida amal qiladi.

Dasturda belgilangan maqsad va vazifalarni hududiy kesimda aniqlashtirishda quyidagi holatlarni hisobga olish maqsadga muvofiqdir:

-    kichik tadbirkorlikni rivojlantirishning hududiy dasturini mintaqa xususiyatiga mos ravishda ishlab chiqish;

-    hududiy-sohaviy xususiyatiga ko’ra ishlab chiqarish tizimini tashkil etish;

-    ma’muriyatchilikni keskin cheklash;

-    institustional asoslarni yanada kengaytirish;

-    yirik korxonalar bilan kichik korxonalar integrastiyasiga erishish;

-    korxonalarning ishlab chiqarish guruhlarini tashkil etish;

-    monitoring tizimini to’liq shakllantirib borish evaziga jahonga chiqish;

-    innovastion faollikni oshirish. Mehnat innnovastiyasi va mehnat menejmenti munosabatlarini takomillashtirish orqali sifat ko’rsatkichiga erishish.

Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish Dasturi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining  tadbirkorlik sub’ektlarini rivojlantirishni rag’batlantirish bo’yicha qarorlarida belgilangan vazifalarni hal etishni nazarda tutadi. Mamlakat iqtisodiyotida kichik biznes samaradorligini oshirish asosida uning salmog’i va ahamiyatini tubdan oshirishni ta’minlaydi.

 

 

Nazorat va mulohaza uchun savollar:

 

1. Iqtisodiy o’sishni ta’minlashda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning ahamiyatini izohlang.

2. 2009 yilda kichik biznes sohasida qancha yangi ish o’rinlari tashkil etildi?

3. Mamlakatimizda bandlik muammosini hal etishda kichik biznes imkoniyatlarini tushuntiring.

4. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish aholining daromadlari va farovonligini oshirishga qanday ta’sir ko’rsatmoqda?

5. Kichik biznes imkoniyatlaridan yanada kengroq foydalanishdagi muammolar va ularni bartaraf etish yo’llari bo’yicha o’z fikringizni bayon eting.

6. Xududiy kesimda belgilangan maqsad va vazifalarni aniqlashtirishda qanday holatlarni hisobga olish maqsadga muvofiq?

7. Kichik tadbirkorlik sub’ektlarini axborot-konsalting xizmatlari bilan qo’llab-quvvatlash qanday choralar orqali ta’minlanadi?

8. Kichik biznes sub’ektlarining moddiy-texnik ta’minoti bo’yicha kelgusidagi 2008-2015 yillarda amalga oshiriladigan ishlar nimalardan iborat bo’lishi lozim?

9. Mamlakat  iqtisodiyotida kichik biznes sub’ektlarining ulushi va ahamiyatini tubdan oshirish maqsadida qanday yo’nalishlarda kompleks chora-tadbirlarni amalga oshirish ko’zda tutilgan?

10. Samarali eksport faoliyatini amalga oshirishlari uchun kichik biznes sub’ektlari qanday axborotlar bilan ta’minlangan bo’lishlari zarur?