7–Màvzu.  Iqtisîdiy tà’limîtlàrdà sîsiàlistik yo’nàlish  và  ulàrning  tàriõiy  tàqdiri.          2  sîàt.

 

Kirish.

 

        

      Õàyoliy  sîsiàlistik  g’îyalàrining  dàstlàbki  ko’rinishlàridà, ya’ni  Plàtîn  àsàrlàridàn  bîshlàb  T.Mîr  và  T.Kîmpànålli  àsàrlàrining  bàrchàsidà  õususiy  mulk  tànqid  qilib  kålindi.

      Bu  îlimlàr  jàmiyatni  qàytà  tuzishni  tàklif  qilib  nisbàtàn  àdîlàtli, rivîjlàngàn  jàmiyatni  àsîslàb  bårishgà  intildilàr. Låkin, bulàrning  bàrchàsi  õàyoliy  sîsiàlizm  shàkllànishi  àràfàsidàgi  dàstlàbki  g’îyalàr  edi, õîlîs. Õàyoliy  sîsiàlizmning  hàqiqiy  rivîjlànish  dàvri  XIX àsrning  birinchi  yarmigà  to’g’ri  kålàdi. Bu  dàvrdà  G’àrbiy  Åvrîpà  kàpitàlistik  munîsàbàtlàr  rivîjlànib, sinfiy  ziddiyatlàr  îshkîr  bo’ldi. Àyniqsà, klàssik  iqtisîdiy  màktàb  vàkillàrining  àsîsiy  àsàrlàrining  tà’siri  ko’pginà  màktàblàrdà  bo’lgàni  kàbi  õàyoliy  sîsiàlistlàr  qàràshlàrigà  hàm  jiddiy  tà’sir  o’tkàzdi. SHuningdåk, bu  dàvrdà  sànîàt  to’ntàrilishining  yakunlànishi  và  Åvrîpà  màmlàkàtlàridà  yuz  bårgàn  jiddiy  iqtisîdiy  o’zgàrishlàr  hàm  õàyoliy  sîsiàlistlàr  À.Sån-Simîn, SH.Furå  và  R.Îuenlàr  o’z  àsàrlàridà  ko’rsàtib, màvjud  kàpitàlizmni  ichki  õususiyatlàrini  kångrîq  îchib  bårishgà  intildilàr. Bu  îlimlàr  guruhi  iqtisîdiy  fàn  rivîjigà  kàttà  hissà  qo’shib, ilk  bîr  kàpitàlistik  munîsàbàtlàr  àbàdiy  emàsligini, undà  iqtisîdiy  inqirîzlàr  màvjud  bo’lishini  ko’rsàtib  bårdilàr. SHu  jumlàdàn, ulàr  hàm  klàssiklàr  kàbi  tåõnikà  tàràqqiyotining  jàdàllàshuvi, ilmiy  kàshfiyotlàr  và  jàmiyat  ishlàb  chiqàrishini  umumjàhîn  rivîjini  iqtisîdiy  siyosàtning  àsîsiy  màqsàdi  dåb  hisîblàdilàr. Bundàn  tàshqàri, õàyoliy  sîsiàlistlàr  tàbiiy  tàrtib  kînsåpsiyasigà  àmàl  qilib  jàmiyat  và  àlîhidà  îlingàn  insînning  idåàl  ijtimîiy  tuzilishi  mîdålini  ilgàri  surdilàr.

 

Råjà:

 

1.     XIX àsrning  birinchi  yarmidàgi  õàyoliy  sîsiàlizmning  o’zigà  õîs  õususiyatlàri.

2.     À.Sån-Simîn, SH.Furå  và  R.Îuenlàrning  iqtisîdiy  qàràshlàri.

3.     Sîsiàlistik – rikàrdîchilàrning  iqtisîdiy  qàràshlàri.

4.     Màrksizm  vujudgà  kålishining  shàrt-shàrîitlàri  và  K.Màrksning  iqtisîdiy  tà’limîti.

5.     Màrksgàchà  iqtisîdiy  tà’limîtning  tàriõiy  tàqdiri.

6.     Õulîsà.

7.     Àsîsiy  tushunchà  và  ibîràlàr.

8.     Nàzîràt  và  mulîhàzà  uchun  sàvîllàr.

9.     Àsîsiy  àdàbiyotlàr.

10.           Qo’shimchà  àdàbiyot.

 

 

1. XIX  àsrning  birinchi  yarmidàgi  õàyoliy  sîsiàlizmning                                                                                                                                                       o’zigà  õîs  õususiyatlàri.

 

      Õàyoliy – sîsiàlistlàr  klàssik  iqtisîdiy  màktàb  vàkillàridàn  fàrq  qilib, õususiy  mulkchilikni  và  kàpitàlistik  ishlàb  chiqàrish  munîsàbàtlàrini  tànqid  qilàdilàr, jàmiyatning  bàrchà  à’zîlàrigà  bàõt  kåltiràdigàn  yangi  jàmiyat  yuzàgà  kålàdi, dåb  ishchilàrni  ishîntiràdilàr. Ulàr  yangi  jàmiyat  àdîlàtli  ijtimîiy  tuzum  lîyihàlàrini  bàyon  etib, istå’mîl  và  tàqsimîtni  qàytà  tàshkil  etish  bilàn  chåklànib  qîlmàsdàn  bàlki  ishlàb  chiqàrishni  tubdàn  o’zgàrtirishni  tàklif  qildilàr.

      SHuningdåk, ulàrning  ijtimîiy  àdîlàtni  tàrg’ib  qilishgà  qàràtilgàn  g’îyalàri  àynàn  àdîlàtsizliklàrdàn  vîz  kåchishi  zàrur  dågàn  fikrlàri  àsîsidà  nàfàqàt  õàyoliy  bàlki  bîzîr  iqtisîdiyotigà  qàrshi  qàràsh  ko’rinishini  îlàdi. Và  nihîyat, XIX àsrning  birinchi  yarmidà  ijîd  qilgàn  õàyoliy – sîsiàlistlàr  tà’limîtlàridà  bîzîr  iqtisîdiyotigà  muqîbil  qàràshlàri  turlichà  nàmîyon  bo’làdi. Bu  o’rindà  ushbu  màktàb  vàkillàrining  birinchidàn, individuàl (yakkà) fàîliyatni  jàmîà  måhnàt  fàîliyati  bilàn  àlmàshtirish  måõànizmini  qàndày  izîhlàshlàri  bilàn, ikkinchidàn  måhnàtkàshlàrni  jàmîà  tàshkilîtlàrigà  birlàshish  tàmîyillàri  õususiyatlàrini  qày  tàrzdà  tushuntirishlàridà  o’z  àksini  tîpàdi.

      Bu  shàrt-shàrîitgà  e’tibîr  bårib, SH.Jid  và  SH.Rist  o’z  àsàrlàridà  quyidàgichà  yozishàdi: «Sån-Simîn  và  uning  izdîshlàri  hàqiqiy  jàmîàchilik (kîllåktivizm) tàràfdîrlàri  bo’lib, ulàr  jàmîàt  tàshkilîtlàrigà  millàtning  hàmmà  à’zîlàrini  kirgàzishgà  hàràkàt  qilàdilàr  và  bundày  birlàshuvni  tåpàdàn  bîshlàshni  tàklif  qilàdilàr, ya’ni  milliylàshtirish  và  bîshqà  jàràyonlàrni  endi  siyosiy  hîkimiyat  o’z  qo’ligà  îlàdi».

      R.Îuen  và  SH.Furå  hàmdà  ulàrning  izdîshlàri  «Sîsiàlist-àssîsiàsiyachilàr» bo’lib, Sån-Simînchilàrdàn  fàrqli  o’làrîq  indivit  to’dà  (màssà) ichidà  yo’qîlib  kåtmàsligini  istàdi. Ulàrni  màydà  àvtînîm  guruhlàr  yordàmidà  sàqlàb  qîlishni  tàklif  qilib, birlàshuv  jàràyonini  yuqîridàn  emàs  bàlki  quyidàn  bîrishini  màqsàdgà  muvîfiq  dåb  hisîblàydilàr. (SH.Jid, SH.Rist «Istîriya  ekînîmichåskiõ  uchåniy» M.,Ekînîmikà, 1995. Str.170).

      Nihîyat, õàyoliy-sîsiàlizm  nàmîyandàlàri  o’zlàrining  bånuqsîn  ijtimîiy  tuzumlàrini  turlichà: Sån-Simîn  industriàlizm, Furå   gàrmîniya, Îuen  esà  kîmmunizm  dåb  àtàdilàr. Låkin  ulàrning  bàrchàsi  ekspluàtàsiyaning  yo’q  bo’lishi, àqliy  và  jismîniy  måhnàt  o’rtàsidàgi  qàràmà-qàrshilikning  bàrtàràf  etilishi  hàmdà  õususiy  mulkning  yo’q  bo’lishi  to’g’risidàgi  fikrlàrni  bir  õil  tàkrîrlàdilàr. XVIII àsrning  îõiri, XIX àsrning  bîshlàridà  G’àrbiy  Åvrîpàdà  ishlàb  chiqàrishning  õukmrîn  shàkli  mànufàkturà  bo’lib, fàbrikà  ishlàb  chiqàrishi  endiginà  shàkllànàyotgàn  edi. Kàpitàlizmning  mîddiy  shàrîitlàri  và  ishchilàrning  jàmiyatning  àsîsiy  sinfi  sifàtidà  shàkllànishi  dàstlàbki  bîsqichlàrdà  edi.

      Õàyoliy – sîsiàlistlàr  ijtimîiy  àdîlàtli  jàmiyatgà  o’tish  yo’llàrini  àniq  ko’rsàtà  îlsàdàlàr, låkin  ulàr  sinfiy  mànfààtlàr  qàràmà – qàrshiligini  tà’kidlàb  o’tdilàr. Ulàr  ishchilàr  sinfigà  ezilgàn  jàbrlànuvchi  sinf  sifàtidà  qàràb, àsîsiy  e’tibîrni  îngni  rivîjlàntirishgà, o’z  g’îyalàrini  tàshviqît  qilib  kîmmunàlàr, «fàlànstårlàr» îrqàli  hàyotgà  tàtbiq  etishgà  qàràtdilàr. Måhnàtkàshlàrni  îzîd  etishning  mîddiy  shàrîitlàri  yaràtilmàgànligi  tufàyli  õàyoliy – sîsiàlistlàr  bo’làjàk  jàmiyatning  fàntàstik  lîyihàlàrini  tàklif  etdilàr. Ulàr  o’zlàrini sinflàrdàn  yuqîri  qo’yib, jàmiyatning  bàrchà  à’zîlàri  mànfààtlàrini  ifîdà  etàyotgànliklàrini  ko’rsàtmîqchi  bo’ldilàr. SHuningdåk, siyosiy  kuràsh, råvîlyusiyalàrni  ràd  etib, ijtimîiy  àdîlàt  g’îyalàrini  tàshviqît  qilish  yo’li  bilàn  jàmiyatni  qàytà  tuzishni  îrzu  qildilàr. Mànà  shulàrning  bàrchàsi  g’îyalàrning  õàyoliy  bo’lib  qîlishigà  sàbàbchi  bo’ldi. Birîq, õàyoliy  sîsiàlizm  o’zining  chåklàngànligigà  qàràmàsdàn, kàpitàlizm  îyoqqà  turàyotgàn  bîsqichdà  prîgråssiv  tà’limîtlàr  qàtîridà  àlîhidà  o’rin  egàllàgànligini  àytishimiz  lîzimdir.

      

2. Cån-Simîn, SH.Furå  và  R.Îuånlàrning  iqtisîdiy  qàràshlàri.

 

      Frànsiyadà  burjuà  inqilîbidàn  kåyin  kàpitàlizm  yanà  tåz  rivîjlàndi. Jàmiyat  îldidà  dîimiy  ràvishdà  ko’ndàlàng  bo’lib  qîlgàn  yangi  sàvîlllàrgà  frànsuz  mutàffàkkiri  Sån-simîn  birinchi  bo’lib  jàvîb  bårishgà  urindi.

      Ànri  Klîd  då  Råbruà  Sån-Simîn  (1760-1825 yy.)  Frànsiya  õàyoliy  sîsiàlizmining  nàmîyandàsi  bo’lib, quyidàgi  màshhur  àsàrlàrning  muàllifidir: «Sànîàt  tizimi  hàqidà», «Insîn  hàqidàgi  fàn  îchårklàri», «Sànîàt  yoki  siyosiy, mà’nàviy  và  fàlsàfiy  mulîhàzàlàr», «YAngi  õristiànlik»  và  bîshqàlàr.

      Sån-Simîn  màhsus  iqtisîdiy  tàdqiqîtlàrni  àmàlgà  îshirmàdi, bàlki  àsîsiy  e’tibîrni  ijtimîiy  muàmmîlàrgà  qàràtdi. U  butun yaõshi  jàmiyat  to’g’risidàgi  umidini  àql-idrîkkà, mà’rifàtgà  bîg’làdi, u  insînning  àql-idrîkini  tàriõiy  jàràyonning  to’là  hîkimi  và  ràhbàri  sifàtidà  bildi, jàmiyatni  yaõshi  tàrzdà  qàytà  qurish  yo’llàrini  tàshviqît  qilishni  esà  o’z  tà’limîti  àmàlgà  îshirilishining  bîsh  vîsitàsi  dåb  hisîblàdi.

      Frànsuz  mà’rifàtpàrvàrlàridàn  fàrq  qilib, Sån-simîn  ishlàb  chiqàrishdàgi  insîn  fàîliyati, mulkchilik  fîrmàlàri  kàbi  iqtisîdiy  fàktîrlàrgà  kàttà  bàhî  bårdi. U «Ilk  dàvr», «Qulchilik», «O’rtà  àsrlàr», «Hîzirgi  dàvr»  và  «Îltin  àsr»làrni  àlîhidà  àjràtib, ijtimîiy-iqtisîdiy  fîrmàsiyalàrni  ko’rsàtib  o’tdi. «Hîzirgi  dàvr»  (ya’ni  XIX  àsrlàrning  ikkinchi  yarmi)  o’tish  dàvri  dåb  bålgilànib,

«… bu  dàvrdà, - dåb  yozàdi  Sån-Simîn, - îlimlàr, tàdbirkîrlàr  và  ishchilàrdàn  ibîràt  sànîàtchilàr  shàkllànàdi, ulàr  qirîl  hukumàti  bilàn  birgàlikdà  îdil  jàmiyatni  bàrpî  etishlàri  kåràk, bu  esà  o’z  nàvbàtidà  «Îltin  àsr»gà  kirib  kålishni  tà’minlàydi».

      Sån-Simîn  o’zining  tàriõiy  kînsåpsiyasidàn  kålib  chiqib, hîzirgi  dàvrni  o’rgànib  bîrish  uchun  o’tgàn  dàvrgà  nàzàr  tàshlàsh  kåràkligini  àytib, «hàr  bir  àlîhidà  îlingàn  dàvr  mulîhàzàsidà  judà  yuzàki, hàttî  nîto’g’ri  õulîsàlàrni  båràdi, so’nib  bîràyotgàn  o’tmish  qîldiqlàri, tug’ilib  kålàyotgàn  kålàjàk  bilàn  qîrishtirib  yubîrilàdi», dåb  ko’rsàtàdi.

      Tàriõiyligigà  qàràmày  Sån-Simînning  jàmiyatning  rivîjlànish  kînsåpsiyasi  idåàlistik  edi, chunki  uning  àsîsini  fàn  tàràqqiyoti, îng  và  g’îyalàr  ràvnàqi  tàshkil  etàrdi.

      Låkin  uning  idåàlistik  tàriõiy  kînsåpsiyasidà  àyrim  màtåriàlistik  fikrlàr  hàm  yo’q  emàs. Jumlàdàn, Sån-Simîn  shàhàrlàr, sànîàt  và  sàvdîning  rivîjlànishi  burjuàziyaning  shàkllànishigà  sàbàb  bo’lgànligini, iqtisîdiy  hîlàt  esà  mulkchilikkà  tîbå  bo’lgàn  o’zigà  õîs  ijtimîiy-tàriõiy  fîrmàlàrni  vujudgà  kåltirishini  àytib  o’tàdi. «Hîkimiyat  và  bîshqàruvni  bålgilîvchi  qînun  hàm, - dåb  yozàdi  u, - måhnàt  fàrîvînligini  to’liq  tà’minlày  îlàdigàn  mulkchilik  và  undàn  fîydàlànishni  bålgilîvchi  qînundåk  kàttà  àhàmiyatgà  egà  emàs». (Hàqiqàtdàn  hàm, hîzirgi  vàqtdà  råspublikàmiz  và  qo’shni  mustàqil  råspublikàlàr  iqtisîdiy  tàràqqiyotidà  mulkchilik  và  mulkchilik  fîrmàlàri  hàqidà  qàbul  qilingàn  qînunlàr  àhàmiyati  kàttàligini  eslàng).

      Sån-Simînning  bo’làjàk  àdîlàtli  jàmiyati  industriàl  tizim  dåb  nîmlànib, u  industriàl  jàmiyat  yirik  sànîàt  ishlàb  chiqàrishi  bàzàsi  àsîsidà  rivîjlànàdi, sànîàt – àlîhidà  råjà  àsîsidà, bîshqàruv  esà  yagînà  industriàl  màrkàz  îrqàli  àmàlgà  îshirilàdi  dåb  hisîblàgàn  edi.

      Sànîàt  ishlàb  chiqàrishining  tàràqqiyoti  và  màhsulîtlàrni  tàqsimlàsh  îlimlàr  tîmînidàn  îlib  bîrilàdi. Kàttà  tàjribàgà  egà  bo’lgàn  sànîàt  kàpitàlistlàri  bîshqàruvni  tàshkil  qilish  bilàn  màshg’ul  bo’làdilàr, ishchilàr  esà  ishlàb  chiqàrish  råjàlàrini  bàjàrish  uchun  àstîydil  måhnàt  qilishlàri  zàrurdir.

      Sån-Simîn  yangi  ijtimîiy  tàshkilîtni  vujdgà  kåltirishdà, àyniqsà, sànîàtdà  ànàrõiyagà  (hîkimimiyatsizlikkà)  yo’l  qo’yilmàsligigà  và  råjà  àsîsidàgi  màrkàziy  bîshqàruvgà  kàttà  e’tibîr  bårishni  tàklif  etàdi. Sån-Simîn  qàràshlàrigà  ko’rà, erkin  ràqîbàtgà  àsîslàngàn  ijtimîiy  tizim  bu  tugàb  bîràyotgàn  fåîdàlizmdàn  yangi  idåàl  jàmiyatgà  o’tish  dàvridàginà  emàs, bàlki  inqilîbiy  hàràkàtlàrdàn  hîli, tinch  và  tåz  sur’àtlàrdà  ijtimîiy  tånglikkà  àsîslàngàn  «industriàl  jàmiyat»gà  o’tish  dàvri  hàmdir. Àdîlàtli  «industriàl  jàmiyat»  qurilishi  hàqidàgi  o’zining  mulîhàzàlàridà  u  ilmu-fàn  và  ilg’îr  nàzàriyalàrgà  yuqîri  bàhî  bårib, bo’lg’usi  yangiliklàrni  tàriõiy  muqàrràr  dåb  hisîblàydi. SHu  bilàn  bir  qàtîrdà  Sån-Simîn  o’zining  «industriàl  jàmiyat»idà  bîshqà  hàyoliy-sîsiàlistlàr  kàbi  qàràmà-qàrshi  sinflàrni  yo’qîlib  kåtishi  và  hîkimiyat  tîmînidàn  siyosiy  funksiyalàrgà  nisbàtàn  iqtisîdiy  funksiyalàrgà  kàttà  e’tibîr  bårishini  tàhmin  qilàdi. Låkin  shuni  àlîhidà  qàyd  etish  zàrurki, hàyoliy  sîsiàlizmning  bîshqà  bàrchà  vàkillàridàn  fàrq  qilib  Sån-Simîn  sîsiàlizmdà  õususiy  mulkchilik  bo’lishini  inkîr  etmàydi, bàlki  àynàn  õususiy  mulkchilik  và  undàn  fîydàlànishni  tàrtibgà  sîlàdigàn  qînun  zàrurligini  ko’rsàtib  o’tàdi.

      SHuningdåk, îlim  o’z  qàràshlàridà  ànàrõiyagà  insînlàrgà  ziyon  åtkàzuvchi  bîshqàruv  dåb  qàràb, uni  tànqid  qilàdi. U  màvjud  o’zgàrishlàr  tåzlik  bilàn  rivîjlànib, dàvlàtning  to’liq  kàmîlàtini  tà’minlàydi, insînlàr  esà  erishishlàri  mumkin  bo’lgàn  tånglik  và  àyniqsà, mo’l-ko’lchilikkà  fàqàt  shu  «industriàl  jàmiyat»  yordàmidà  åtib  bîràdilàr  dåydi. Gàrchi  Sån-simîn  yangi  ijtimîiy  tuzumning  hàddàn  tàshqàri  mujmàl  mànzàràsini  tàsvirlàgàn, shu  jàmiyatgà  bîrishning  nîto’g’ri  yo’lini  ko’rsàtgàn  bo’lsà  hàm  uning  bà’zi  tàõminlàri  kàttà  kålàjàkkà  mîlik  edi. U  prîlåtàriàtning  nàzàriyotchisi  emàs  edi  và  shu  sàbàbli  uning  tàriõiy  rîlini  tushunmàdi. Àyni  vàqtdà  u  ishchilàr  àhvîlining  nàqàdàr  îg’irligini  ko’rdi. «Måning  màqsàdim, - dåb  yozgàn  edi  u, - Åvrîpàdàginà  emàs, butun  dunyodà  hàm  shu  sinfning  qismàtini  ångillàshtirishdàn  ibîràt». U  dàvlàtni «îdàmlàrni  bîshqàrish  qurîli» dàn  ishlàb  chiqàrishni  tàshkil  etish, fàn  và  sàn’àt  tàràqqiyotini  tà’minlàsh, ya’ni  «nàrsàlàrni  bîshqàrish  qurîli» gà  àylàntirish  tàrtib, îsîyishtàlikni  nàzîràt  qilishni  esà  jàmîàtchilikkà  tîpshirish  kåràk, dågàn  g’îyani  ilgàri  surdi. Sån-Simînning  yangi  industriàl  tizimi  sîsiàlistik  jàmiyat  emàs  edi, chunki  undà  õususiy  mulkchilik, kàpitàl  jàmg’àrish, bànkirlàr  và  tàdbirkîrlàr  sinflàri  hàli  màvjud  edi. Bu  esà  o’z  nàvbàtidà  umumõàlq  måhnàtigà  àsîslàngàn  råjàli  kång  ishlàb  chiqàrishni  inkîr  etàdi.

      Sån-Simîn  àsàrlàrining  àsîsini  kàpitàlizmni  tànqid  tàshkil  etàdi. Bu  ishlàb  chiqàrish  và  tàqsimîtdàgi  ànàrõiyani, ràqîbàt, õàlq  îmmàsining  qàshshîqlàshuvi  và  ishchilàrning  àyanchli  àhvîldàligini  kàpitàlizm  illàti  dåb  hisîblàydi. Îlim  ishchilàr, kàpitàlistlàr  và  sàvdîgàrlàrni  bir  sinf  vàkillàri  dåb, ulàrni  industriàllàr  dåb  àtàdi. Fåîdàl  jàmiyatining  hîkim  sinflàri  bo’lgàn  dvîryanlàr, ruhîniylàr  và  bîshqà  àmàldîrlàrni  esà  båfîydà, kåràksiz  sinflàr  dåb  hisîblàydi. SHuni  àytish  kåràkki, Sån-Simîn  kàpitàlizmni  ilmiy  ràvishdà  tànqid  qilmàdi. U  burjuà  jàmiyati  bo’ysinishi  zàrur  bo’lgàn  iqtisîdiy  qînunlàrni  e’tibîrdàn  chåtdà  qîldirdi.

      Sån-Simîn  tà’limîtlàrni  tàshviqît  qilishdà  uning  shîgirdlàri  Î.Rîdrig, V.Ànfîntån  và  Î.Bàzàrlàr  kàttà  rîl  o’ynàdilàr. Ulàr  «Sån-Simîn  tà’limîti» kitîbini  nàshr  qildirib, uning  nàzàriy  qàràshlàrini  bîyitdilàr, låkin  bu  îlimlàr  hàm  burjuà  jàmiyatining  àsîsiy  sinflàri  và  ulàr  o’rtàsidàgi  sinfiy  kuràsh  mîhiyatini  to’liq  tushunmàdilàr, nàtijàdà  XIX àsrning  30- yillàrigà  kålib, Sån-Simîn  màktàbi  tîr  dîiràgà  àylàndi  và  tàrqàlib  kåtdi.

      Frànsuz  õàyoliy  sîsiàlizmining  yanà  bir  yirik  nàmîyandàsi  Frànsuà  Màri  SHàrl  Furådir (1772-1837yy.). U  Båzànsîn  shàhridà  sàvdîgàr  îilàsidà  dunyogà  kålib, butun  hàyoti  mîbàynidà  sàvdî  bilàn  shug’ullàndi. Bo’sh  vàqtlàridà  o’z  mà’lumîtini  to’ldirib, mustàqil  ràvishdà  fizikà, àstrînîmiya  và  fàlsàfà  fànlàri  bilàn  shug’ullàndi, ijtimîiy  tàdqiqîtlàrni  àmàlgà  îshirdi. SHàrl  Furå  o’zining  «To’g’ri  hàràkàt  và  mushtàràk  tàqdirlàr  nàzàriyasi», «Umumiy  birlik  nàzàriyasi», «Sàvdî  qàllîbligi  hàqidà», «YAngi  sànîàt  dunyosi  và  ijtimîiy  dunyo» nîmli  àsàrlàri  và  qàtîr  màqîlàlàridà  kàpitàlistik  jàmiyatni  kåskin  tànqid  qildi  và  ijtimîiy  àdîlàtli  jàmiyat  bàrpî  etish  dàsturini  ishlàb  chiqdi. Uning  tàsvirlàshichà, insîn  o’zi  yashàyotgàn  jàmiyatning  bàrchà  yaràmàs  illàtlàridàn  tîzàlànishi  lîzim, shundày  ijtimîiy  tuzum  o’rnàtish  kåràkki, bu  tuzum  insînning  kàmîl  tîpishigà, ehtirîslàrini  to’liq  nàmîyon  qilishigà, ehtiyojlàrini  qîndirishgà  imkîniyat  bårsin.

      SH.Furå  kishilik  jàmiyatining  tàriõiy  rivîjlànishini  o’rgànishgà  o’zining  kàttà  õissàsini  qo’shdi. F.Engåls  «Ànti  Dyuring» àsàridà  shundày  dågàn  edi: «o’tmishning  àsîsiy  etàp (bîsqich) làridà  SH.Furåning  gåniàlligi  kång  nàmîyon  bo’ldi. U  jàmiyat  o’z  rivîjlànishidà  yovvîyilik, pàtriàrõàlchilik, vàrvàrlik  và  sivilizàsiya (màdàniyat) bîsqichlàrini  bîsib  o’tgànligini  ko’rsàtib  bårdi». Bundày  tàqsimît  gàrchànd  ishlàb  chiqàrish  tàràqqiyoti  dàràjàsini  hisîbgà  îlgàn  bo’lsà-dà, låkin  ishlàb  chiqàrish  munîsàbàtlàrining  õususiyatini  và  mîddiy  ishlàb  chiqàrishdà  ishlàb  chikàrish  usulining  turlichàligini  inkîr  etàdi. SHuning  uchun  vàrvàrlikkà  quldîrlik  và  fåîdàlizm  kàbi  turlichà  ijtimîiy-iqtisîdiy  jàmiyatlàr  kiritilàdi. Sivilizàsiya  dàvrini  esà  u  kàpitàlizm  vujudgà  kålishi  bilàn  bîg’làydi. Låkin  shuni  àytish  kåràkki, uning  qàràshlàrigà  õîs  õususiyat  hàr  bir  dàvrning  àsîsiy  fàktîri  sifàtidà  fàqàt  ishlàb  chiqàrish  dàràjàsiniginà  emàs, bàlki  insîn  ehtirîslàri  và  tàbiàtni  uyg’unligini  hàm  àlîhidà  àjràtib  ko’rsàtishdir.

      SHundày  qilib, ànà  shu  hîlàtlàr  muàyyanligining  vujudgà  kålishi  o’z  nàvbàtidà  sivilizàsiyalàr  o’rnigà  hàr  tîmînlàmà  rivîjlàngàn  àssîsiàsiyalàr (uyushmàlàr) tàshkil  tîpishigà  sàbàb  bo’làdi.

      Kàpitàlizmni  tànqid  qilish  SH.Furå  tà’limîtining  eng  kuchli  jihàtidir. Jàmiyatning  yangi  sîsiàl  tàshkilîti  bàrpî  etilmàsà, ishlàb  chiqàrishning  rivîji  måhnàt  àhligà  bàõt  emàs, bàlki  kulfàt  kåltiràdi, dåydi  u. «Burjuà  sivilizàsiyalàrining  o’zigà  õîs  õususiyati, - dåb  yozàdi  îlim, - tàrtibsiz  ishlàb  chiqàrishdàn  ibîràt. Bîylik  ko’pàymîqdà, àmmî  ishlàb  chiqàruvchi  insîn  ànà  shu  ko’pàyib  bîràyotgàn  bîylikdàn  bàhràmànd  bo’làyotgàn  yo’q» (SH.Furå. Izbrànniå  sîchinåniya. T.II,  M., 1954, str.68). U  àhîlining  àyrim  qismi  båhudà, pàràzit  hàyot  kåchirib, ezilgàn  måhnàtkàsh  õàlqning  ekspluàtàsiya  qilinishi  hisîbigà  yashàyotgànini  àytish  bilàn  birgà, bundày  jàmiyat  àhîlining  bàrchà  qàtlàmlàrini  to’liq  tà’minlàsh  imkînigà  egà  emàs  dågàn  õulîsàgà  kåldi. SH.Furå  àyniqsà, kàpitàlistik  sàvdî  nuqsînlàrini, undàgi  tîvlàmàchilik, îlibsîtàrlik  và  muttàhàmlikni  fîsh  etàdi. «Àgàr  biz  Sån-Simîndà, - dåb  yozgàn  edi. F.Engåls, - tàfàkkurning  gåniàl  kångligini, shuning  nàtijàsidà  uning  qàràshlàridà  eng  so’nggi  sîsiàlistlàr  nîmuntàzàm  iqtisîdiy  fikrlàri  dåyarli  hàmmàsining  kurtàklàri  bàyon  etilgànini  ko’rsàk, SH.Furå  màvjud  ijtimîiy  tuzumni  tànqid  qilgànligini, bu  tànqiddà  sîf  frànsuzchà  o’tkir  zåhnning, tàhlilning  g’îyat  chuqurligi  bilàn  qo’shilgànligini  ko’ràmiz, u  burjuà  dunyosining  jàmiki  mîddiy  và  mà’nàviy  nîchîrligini  tîqàtsizlik  bilàn  fîsh  qilib  tàshlàdi…»  Hàqiqàtàn  hàm  SH.Furå  o’z  àsàrlàridà  nàfàqàt  màvjud  jàmiyatni  bàlki  klàssik  iqtisîdiy  màktàb  vàkillàri  yuqîri  bàhî  båràyotgàn  erkin  ràqîbàtgà  àsîslàngàn  iqtisîdiyotni  hàm  và  umumàn  klàssiklàrning  o’zlàrini  hàm  kåskin  tànqid  qilàdi. Uning  fikrigà  ko’rà  erkin  ràqîbàtgà  àsîslàngàn  iqtisîdiyot  sàvdîgàrlàr  và  sàvdî  àgåntlàr  sînini  kåràksiz  dàràjàdà  îshirib  yubîrgàn  bo’lib, bu  esà  àsîsiy  kàmchiliklàrni  e’tibîrdàn  chåtdà  qîldirgàn. SH.Furå  sivilizàsiya  jàmiyatning  kàmchiliklàri  dåb  quyidàgilàrni  bålgilàydi: ijtimîiy  õàlîs; àhîli  nufuzini  îshib  bîrishi; kàmbàg’àllikni  kuchàytiruvchi  industriàlizm  và  bîshqàlàr. Låkin  SH.Furå  kàpitàlizmni  hàr  tîmînlàmà  tànkid  qilgàn  bo’lsà-dà, bîshqà  õàyoliy  sîsiàlizm  nàmîyandàlàri  singàri  u  hàm  islîhîtlàr  yo’li, tàshviqîtni  kångàytirish  bilàn  ekspluàtàsiya, àdîlàtsizlikkà  qàrshi  kuràshib, «îdil  jàmiyat» sàri  bîrmîqchi  bo’ldi. Kålàjàk  jàmiyatning  àsîsiy  yachåykàsi  bir  nåchà  ishlàb  chiqàrish  àssîsiàsiyalàridàn  ibîràt  fàlàngà (jàmîà) dir. Fàlàngàning  hàr  bir  à’zîsi  måhnàt  qilish  huquqigà  egà  bo’lib, måhnàt  zàvq  bàg’ishlàshi, kishilàrning  ehtiyojigà  àylànishi  kåràk. SH.Furå  o’shà  pàytdà  màshàqqàt  dåb  hisîblàngàn  måhnàt  qàndày  qilib  insîn  uchun  huzur-hàlîvàtgà  àylànishi  mumkin  dågàn  màsàlàni  o’rtàgà  qo’yadi. U  burjuà  huquqi  tizimini  tànqid  qilib, måhnàt  qilish  huquqini  birinchi  o’ringà  qo’yadi, måhnàt  qilish  huquqi  bo’lmàsà  qîlgàn  hàmmà  huquqlàrning  qàdri  yo’q  dåb  hisîblàydi. Uning  måhnàt musîbàqàsi  to’g’risidàgi, måhnàtni  insînning  g’àyràt-shijîàti  nàmîyon  bo’làdigàn  ijîdiy  jàràyongà  àylàntirish  hàqidàgi  g’îyalàri  ijîbiy  àhàmiyatgà  egàdir.

      Àngliya – sànîàt  to’ntàrishini  àmàlgà  îshirgàn  birinchi  màmlàkàt  bulib, kàpitàlizm  u  årdà  tåz  và  dàdillik  bilàn  rivîjlàndi. Bu  hîl  tàbiiy, Àngliya  õàyoliy  sîsiàlizmining  o’zigà  õîs  õususiyatini  bålgilàb  bårdi. U  õususiy  mulkchilikning  bàrchà  ko’rinishlàrini  inkîr  etib, frànsuz  sîsiàlistlàrining  industriàllàr  jàmiyati, turli  uyushmàlàrigà  mîyilligi  yo’q  edi. Siyosiy  iqtisîdni  prîlåtàriàt  mànfààtlàrigà  hizmàt  qildirishgà  hàràkàt  kîmmunistik  jàmîàlàr  tàshkil  etish  tàjribàlàrini  qo’llàsh  và  nihîyat  tinch  yo’l  bilàn  yangi «îdil  jàmiyat» ni  qurish  imkîniyatlàrini  isbîtlàshgà  urinish  bu  màktàbgà  õîsdir.

      Àngliya  õàyoliy  sîsiàlizmining  vujudgà  kålishi  và  rivîjlànishi  Rîbårt  Îuenning (1771 – 1858yy.) hàyoti  và  ijîdiy  fàîliyati  bilàn  bîg’liqdir. U  SHimîliy  Uelsdà  hunàrmànd  îilàsidà  dunyogà  kåldi. Màktàbni  tugàtgàch, o’zi  mustàqil  shug’ullàngàn, yoshlik  yillàridàyoq  måhnàtkàshligi, tàdbirkîrligi  bilàn  àjràlib  turgàn. R.Îuen 1800 yildàn  bîshlàb  pyu-Lånàrk (SHîtlàndiya) dàgi  yigiruv  kîrõînàsidà  bîshqàruvchi  bo’lgàn, o’shà  yillàrdà  undà  insîniyatni  qutqàrishni  màqsàd  qilgàn  islîhîtchilik  g’îyalàri  shàkllànàdi. Birîz  kåyinrîq (1820 yildàn  bîshlàb) õàyoliy  sîsiàlizmgà  õîs  bo’lgàn  fikrlàr  và  tàshviqîtgà  àsîsiy  e’tibîrni  qàràtàdi. R.Îuenning  «Jàmiyatgà  yangichà  qàràsh  yoki  õàràktårni  shàkllàntirish  hàqidà  tàjribàlàr», «YAngi  àhlîqiy  dunyo  kitîbi», «Àdîlàtni  àlmàshuv  bîzîri», «Ulug’  milliy  hunàr  ittifîqi» àsàrlàridà  uning  sîsiàlistik  lîyihàlàri  bàyon  etilgàndir. U  kàpitàlistik  jàmiyatni  tànqid  qilib, uning  õàlqqà  qàrshi  mîhiyatini  îchib  båràdi. Bàrchà  mulkni  umumning  mulkigà  àylàntiràdigàn, qàshshîqlik  yo’qîlàdigàn, måhnàt  jàfî-zulmdàn  bàõt-sàîdàtgà  àylànàdigàn  kîmmunistik  jàmîàlàr  tuzish  fikrigà  kåldi. SHu  màqsàdgà  õàlàqit  båràdigàn  uchtà  to’siq  bîr, dåydi  u. Bu  uchtà  illàt: õususiy  mulk, din  và  burjuàchà  nikîhdir. Birîq  îlim  kàpitàlistik  tàràqqiyotning  îb’åktiv  qînunini  tushunmàdi, sinflàr  kuràshini  inkîr  etdi. YAngi  tuzum  yangi  yo’l  bilàn  yoki  tinch  yo’l  bilàn  qurilàdi  và  ungà  tinch  yo’l  bilàn  o’tilàdi, dåb  ishîndi. R.Îuenning  lîyihà  và  ijtimîiy  dàsturlàri  frànsuz  õàyoliy-sîsiàlistlàridàn  fàrq  qilib, ànchà  àniq  và  àmàliyligi  bilàn  àjràlib  turàdi. U  ishchilàr  måhnàtini  ångillàshtiràdigàn  yoshlàr  và  qàriyalàr  måhnàtidàn  tungi  ish  vàqtidà  fîydàlànishni  mà’n  etgàn, ràg’bàtlàntirishni  tàshkil  qilgàn, u  Àngliyaning  ilk  fàbrikà  qînunchiligining  àsîschilàridàn  edi.R.Îuen  iqtisîdiy  qàràshlàrining  tàvsifli  õususiyati  shundàn  ibîràtki, u  burjuà  siyosiy  iqtisîdini  inkîr  etgàn  frànsuz  õàyoliy  sîsiàlistlàridàn  fàrq  qilib, o’z  nàzàriyalàrini  yaràtishdà  Rikàrdîning  qiymàtning  måhnàt  nàzàriyasigà  tàyanàdi. U  Rikàrdîdàn  kåyin  qiymàtning  àsîsiy  mànbài  dåb  måhnàtni  hisîblàdi. Õususiy  mulk  bilàn  bir  qàtîrdà  måhnàt  bilàn  kàpitàl  o’rtàsidàgi  qàràmà - qàrshiliklàr  sàbàbchisi  dåb  pul  hisîblàndi.

      R.Îuen  qiymàtning  sun’iy  o’lchîvi  bo’lmish  puldàn  vîz  kåchib, måhnàt  hàràjàtlàrining  ekvivàlånti  sifàtidà «ishchi  pullàrini» jîriy  etishni  tàklif  etàdi. U  kàpitàlistik  ishlàb  chiqàrishni  qàytàdàn  tuzib «ishlàb  chiqàrish  uyushmàlàrini» tàshkil  etishgà  hàràkàt  qildi.

      Låkin  bu  urinishlàr  båhudà  bo’lib  chiqdi, chunki  kàpitàlistlàr  o’z  kîrõînàlàrini  iõtiyoriy  sîtish  hàqidà  o’ylàmàgàn  bo’lsàlàr, kàsàbà  uyushmàlàri  sîtib  îlish  uchun  imkîniyatlàri  yo’q  edi. R.Îuen  birinchilàrdàn  bo’lib   T.Màltusning  «àhîli  nufuzi» qînunigà  qàrshi  chiqdi. U  måhnàtkàshlàrning  îg’ir  àhvîlgà  tushib  qîlishigà  àhîli  sîni  îrtib  bîrishi  emàs, bàlki  màvjud  màhsulîtlàrning  àdîlàtsiz  tàqsimlànishi  sàbàb  bo’lmîqdà, dåb  ko’rsàtàdi.

      R.Îuen  õàyoliy  sîsiàlizmi  và  uning  islîhîtchilik  fàîliyati  qàràmà - qàrshi  õàràktårdàdir. U  ishchilàrning  mànfààtlàrini  himîya  qilib, bîylik  måhnàtdà  yaràtilàdi, dåb  ko’rsàtish  bilàn  birgà  àyni  vàqtdà  ishchilàrgà  e’tibîrsiz  pàssiv  rîl  bålgilàydi, kàpitàlistlàrni  esà  àsîsiy  kàmchilik  qîniqàrsiz  tàrbiyadà  dåb  îqlàshgà  hàràkàt  kilàdi. Låkin  îlim  qàràshlàri  và  fàîliyatidà  qàràmà-qàrshiliklàr  bo’lishigà  qàràmày, uning  àyrim  tàjribàlàri  bàrbîd  bo’lgàn  bo’lsà-dà, umumàn  îlgàndà  R.Îuenning  g’îyalàri  ijîbiy  àhàmiyatgà  egà  bo’lib, Àngliya  ishchilàr  hàràkàti  tàràqqiyotidà  kàttà  rîl  o’ynàdi. U  o’zining  ko’pginà  àsàrlàridà  jàmiyatni  to’g’ri  tàshkil  qilish  kînsåpsiyalàrini  ilgàri  suràdi. Ulàrning  bàrchàsidà  hàr  bir  fuqàrî  uchun  måhnàtning  màjburiyligi, jàmiyatning  eng  muhim  tàmîyillàridàn  dåb  hisîblànàdi. SHuningdåk, R.Îuenning  ishlàb  chiqàrish  uyushmàlàridà  ishchi  pullàrini  o’rni  mîddiy  bîyliklàr  îdilînà  tàqsimlàsh  màsàlàlàrini  và  umumàn  õususiy  mulkchilikkà  bårilgàn  bàhî  o’shà  dàvr  uchun  kàttà  àhàmiyatgà  mîlik  edi.

 

 

3.Sîsiàlistik-Rikàrdîchilàrning  iqtisîdiy  qàràshlàri.

 

      XIX àsrning  20-30 yillàridà  Àngliya  hunàrmàndlàri  và  ishchilàri  îràsidà  sîsiàlistik  g’îyalàr  shàkllàndi. Bu  g’îyalàrni  o’rgànish  bilàn  yangichà  yo’nàlishni  tàshkil  qilgàn  îlimlàr  Jîn  Gråy, Tîmàs  Gîdskin  và  Jîn  Bråylàr  edilàr. Ulàr  àsîsàn  ishchilàr  îràsidàn  kålib  chiqib, muàmmîlàrni  hàl  etishdà  mustàqil  ràvishdà  o’z  qàràshlàrini  e’lîn  qildilàr.

      Tîmàs  Gîdskin. O’tgàn  àsrlàrdà  ilmiy  àõbîrît  và  publisistikà  jànr  sifàtidà  hàli  bir-biridàn  àjràlmàgàn  edi. T.Gîdskin  àsàrlàri  bilàn  yaqindàn  tànishàr  ekànmiz, bu  årdà  biz  ilmiy  izlànishlàrning  bizning  tàfàkkurimizgà  ko’rà  bålgilàrini  tîpàmiz. Àvvàlî  bu  qo’yilgàn  màsàlàgà  yaqindàn  tààlluqlidir.

      1827 yildà  T.Gîdskin  «Tàniqli  siyosiy  iqtisîd» nîmli  kitîbini  e’lîn  qildi, låkin  uning  àsîsiy  g’îyalàri  àvvàlrîq  1825 yildà  «Kàpitàlning  dàf  qilishigà  qàrshi  måhnàtni  himîyalàsh» àsàridà  bàyon  etilgàn  edi.

      Dàstlàbki  nàzàriyalàridà  îlim  kàpitàl  ishlàb  chiqàrishdàn  tàshqàridà  dågàn  fikrni  bildirib, o’z  zàmîndîsh  iqtisîdchi  îlimlàrigà  qàrshi  chiqdi. Uning  fikrichà, àylànmà  kàpitàl  umumàn  yig’ilgàn  zàpàslàr  emàs, màsàlàn, ishchilàr  nîvvîyõînàdà  nîn  yopishàdi, bîshqà  ishchilàr  esà  uni  sîtib  îlishàdi, dåmàk, àylànmà  kàpitàl – bu  zàpàs  «yig’ilmà» emàs, bàlki  «màvjud» måhnàtdir.

      T.Gîdskiy  àsîsiy  kàpitàlni  to’plàngàn  måhnàt  dåb  bilàdi, låkin  ishchilàrsiz  håch  qàndày  màshinà  håch  nàrsà  ishlàb  chiqàrà  îlmàydi. Bundàn  shundày  õulîsà  chiqàdiki, fîydà  o’tgàn  måhnàt  hisîbigà  emàs, bàlki  kundàlik  måhnàt  tufàyli  yuzàgà  kålàdi. Låkin  àsîsiy  kàpitàl  o’z  egàsi  uchun  måhnàtdàn  ustunlik  qilish  vîsitàsi  hisîblànàdi. YUqîridà  àytilgànlàrning  bàrchàsidàn  T.Gîdskinning  ikkinchi  tåzisi  kålib  chiqàdi: kàpitàlist  tîmînidàn  o’zlàshtirib  îlingàn  fîydà  ishchilàrning  måhnàtdàn  îlàdigàn  to’liq  màhsulît  huquqini  buzish  dåmàkdir. Bu  zo’ràvînlik  kàpitàlistlàr  tîmînidàn  måhnàtning  bo’ysundirilishi  bo’lsà, ulàrning  hîkimiyati  ishchi  màhsulîtini  o’zlàshtiràdi. T.Gîdskin:  «…kàpitàlistlàr  o’z  hîllàrichà  Rikàrdîning  qiymàtning  måhnàt  nàzàriyasini  buzishàdi, u  hîldà  bu  qàndày  qînun  bo’ldiki, u  yoki  bu  kishilàrning  hîhishigà  qàràsà!...», - dåb  yozàdi.

      Kàpitàlistlàr  håch  nàrsà  ishlàb  chiqàrmàydilàr, låkin  ulàr  o’zlàrini  ish  bilàn  tà’minlîvchi  và  ràhnàmî  dåb  ishchilàrni  ishîntiràdilàr. Bu  årdà  Gîdskin  siyosiy  iqtisîdni  àyblàydi, chunki  u  bir  vàqtning  o’zidà  hàm  ulàrning  dà’vîsini  îqlàydi, hàm  ulàrni  õàyrîn  qîlàrli  dàràjàdà  rivîjlànish  hàmdà  sivilizàsiyaning  buyuk  và  munîsib  qurîli  dåb  àtàydi. T.Gîdskinning  àytishichà, jàmiyatdàgi  bàrchà  jàmg’àrmà  kàpitàlistlàr  tîmînidàn  àmàlgà  îshirilàdi. Låkin  màhsulîtni  ishlàb  chiqàrishgà  kåtàdigàn  õàràjàtlàrni  và  kàpitàlistgà  fîydà  ko’rinishidà  tågàdigàn  màhsulîtni  hàm  fàqàt  ishchi  ishlàb  chiqàràdi. Fîydà  ko’p  bo’lgàn  sàri  ish  hàqi  kàm  bo’lishini  ko’rsàtib  o’tàdi. (Bu  fikr  Rikàrdîniki  bo’lgànligini  eslàb  o’tàylik). Gîdskin  esà  bu  fikrdàn  uzîqlàshgànligini  quyidàgi  misîllàrdà  ko’rishimiz  mumkin. Ko’ylàk  và  ikki  juft  etikning  hàqiqiy  bàhîsi  måhnàtning  mà’lum  miqdîri  hisîblànàdi. Låkin  u  yoki  bu  tîvàrni  qo’lgà  kiritish  uchun  ishchi  kàpitàlist  fîydàsigà  yanà  ko’prîq  måhnàt  miqdîrini  sàrf  etishi  kåràk. Gîdskin  ishchi  ishlàb  chiqàrgàn  hàmmà  nàrsà  uning  o’zigà  tågishli  bo’lishi  kåràk, dåb  yozàdi. Låkin  hàr  bir  ishchining  tågishini  qàndày  bålgilàsh  mumkin? Ishlàb  chiqàrishdà  màtî  bo’làgi  yigiruvchidà, to’quvchidà, îqàrtiruvchi  và  bo’yoqchidà, ulàrning  hàmmàsi  turli  õil  shàõslàrdir. Bu  årdà  måhnàt  tàqsimlàngàn. Ulàrning  hàr  biri  àlîhidà  bittà  îpåràsiyani  bàjàràdi  và  buning  nàtijàsidà  tàyyor  màhsulît  yuzàgà  kålàdi. Buni  qàndày  bo’lish  mumkin? «Mån  bu  màsàlàni  hàl  etishni  ishchilàrning  o’zlàrigà  erkin  hàl  qilish  uchun  bårishdàn  bîshqà  yo’lni  bilmàymàn». T.Gîdskin  kàpitàlistlàrdà  ikkità  funksiyani  àjràtàdi. Ishbilàrmînlàr, tàshkilîtchi  và  iõtirîchilàr  kàbi  ulàr  hàm  ishchilàrdir. Låkin  kàpitàlistlàr  và  kàpitàlning  vàkillàri  kàbi  ulàr  fàqàt  ishchilàrgà  zulm  qiluvchi  vîsitàdirlàr. T.Gîdskin  bundày  õo’jàyinlàrni  màmlàkàtdàn  chiqàrib  yubîrishni  màslàhàt  bårmàs  edi. Bågînà  o’lkàlàrdà  kàshfiyotchilik  và  uddàburînlik  bo’lib, màmlàkàtdàgi  qîlgàn  àhîligà  ziyon  åtkàzish  dåmàkdir. Hàqiqiy  àdîlàtni  tiklàshning  birdàn-bir  vîsitàsi  yoki  chîràsi, - dåb  õisîblàydi  îlim, - ishchilàrni  kàsàbà  uyushmàlàrigà  birlàshtirishdir.

      Jîn  Gråy. YOshlik  yillàridànîq  R.Îuen  pàfmlåtlàrini  o’qib, ulàrni  tàrg’ibît  qildi. 1825 yildà  u  o’zining  «Insîn  bàõti  hàqidà  mà’ruzàlàr» kitîbini  nàshr  qildirdi. XIX àsrning  20-30 yillàridà  ingliz  ishchilàrining  såvimli  kitîbi  bo’lgàn  bu  qo’llànmà  R.Îuen  tà’siri  îstidà  yozilgàn  edi. J.Gråyning  fikrichà, jàmiyat  uch  tîifàdàgi  kishilàrgà  bo’linàdi: birinchisi, ishchilàr, ulàr  bàrchà  mîddiy  bîyliklàrni  yaràtuvchi  kishilàrdir. Ikkinchisi, shifîkîr, o’qituvchi  và  bîshqàlàrdir. Uchinchisi  esà  «mustàqil  sinflàr» dir. «Bu  mustàqil  sinflàrni  tàshkil  qiluvchi  kishilàr  ikki  õil  hîlàtgà  bîg’liqdir. Birinchidàn, àtrîfdàgilàrning  måhnàtsåvàrligigà, ikkinchidàn, nîhàqlikning  màvjudligigà. Bu  esà  ulàr  ustidàn  hukmrînlik  qilish  imkîniyatini  båràdi.» J.Gråyning  qàràshlàridà  zo’rlikdàn  yuz  o’girishgà  và  àdîlàtgà  tinch  yo’llàr  bilàn  erishishgà  chàqiriqni  uchràtishimiz  mumkin.

      Îlimlàrning  fikrichà, jàmiyatning  àsîsini  àyirbîshlàsh  munîsàbàtlàri  tàshkil  qilàdi. Kishilàr  îràsidà  bîshqà  bàrchà  munîsàbàtlàr  esà  mànà  shu  munîsàbàtlàr  ustigà  qurilàdi. Qàshshîqlikning  bîsh  sàbàbchisi  esà  ràqîbàtdir. «Fàqàt  sàvdî  tàrtiblàrining  to’liq  o’zgàrishi  insînlàrni  bàõt-sàîdàtgà  îlib  kålàdi».

      1831 yildà  J.Gråyning  «Ijtimîiy  tàrtib», «Àyirbîshlàsh  àsîslàri  hàqidà  hàràkàt» nîmli  àsàrlàri  e’lîn  qilindi. Bu  àsàrlàr  siyosiy  iqtisîdgà  îid  àsàrlàr  hisîblànib, undà  ishlàb  chiqàrish, tàqsimît, àhîlining  nufuzi, sîliq  và  sîliqqà  tîrtish  muàmmîlàri, shuningdåk, jàmiyatdà  àyirbîshlàsh  tàrtibini  qàytà  tàshkil  etish  ko’rsàtilàdi.

      Umumiylik  sàvdî  pàlàtàsi  tàshkil  etilib, u  bàrchà  tàrmîqlàr – dåhqînchilik, sànîàt  và  sàvdî  ishlàri  bîshqàruvini  tàshkil  etàdi. År  và  kàpitàl  egàlàri  o’z  mulklàrini  màzkur  bîshqàruv  àppàràtigà  bir  yilchà  àvvàldàn  bålgilàngàn  mukîfît  hisîbigà  tîpshirib, o’zlàrini  turli  tàvàkkàllàrdàn  õàlîs  qilàdilàr.

      Bàrchà  õo’jàlik  ishlàrigà  ràhbàrlikni  pàlàtà  tîpshirig’igà  ko’rà  àmàldîrlàr  yoki  ziyolilàr  îlib  bîràdilàr. Sànîàt  và  qishlîq  õo’jàligi  màhsulîtlàri  milliy  sàvdî  îmbîrlàridà  sàqlànib, o’shà  årdàn  sàvdî  do’kînlàrigà  sîtuvgà  chiqàrilàdi.

      Umummilliy  idîrà  tàshkiliy  råjà  àsîsidà  ish  îlib  bîrib, tîvàrlàr  nàrõini  ishlàb  chiqàrish  tànnàrõini  qîplàydigàn  dàràjàdà  và  hàttî  fîydà  kåltiràdigàn  dàràjàdà  bålgilàydi. Ish  hàqlàri  esà  håch  qàndày  qiymàtgà  egà  bo’lmàgàn  qîg’îz  pullàr  bilàn  to’lànàdi. J.Gråy  o’zining  «Õàlq  bàõtsizligigà  qàrshi  to’g’ri  vîsità» nîmli  pàmflåtidà  ishchi  pullàri  g’îyasini  rivîjlàntiràdi. Bu  ish  vàqti  và  o’rtàchà  måhnàt  bàhîsini  tàsdiqlîvchi  kvitànsiya  ishchilàrgà  do’kînlàrdàn  shungà  lîyiq  màhsulîtlàrni  sîtib  îlish  imkînini  båràdi. «Ishchi  pullàri» o’shà  dàvrdà  turli  ko’rinishlàrdà  Prudîn  và  Bråy  kàbi  îlimlàr  tîmînidàn  hàm  tàklif  qilingàn  edi.

      Jîn  Bråy. J.Bråyning  «Måhnàtgà  nisbàtàn  àdîlàtsizlik  và  uni  bàrtàràf  etish  yo’llàri» nîmli  kitîbi  1839 yildà  nàshr  qilindi. T.Gîdskin  và  J.Gråyning  pàmflåtlàri  kàbi  Bråyning  kitîbi  hàm  kàttà  shuhràt  qîzîndi. U  hàm  ishchilàr  îràsidàn  åtishib  chiqqàn  bo’lib, bîsmàõînàdà  hàrf  tåruvchi  và  muqîvà  qiluvchi  bo’lib  ishlàr  edi. O’zining  qàràshlàrigà  ko’rà  J.Bråy  hàm  Gråy  singàri  ishchilàrning  sinfiy  kuràshigà  qàrshi  edi. Uning  àsîsiy  kitîbi  «Õàlq  õàrtiyasi  hujjàtlàri» e’lîn  qilingàndàn  bir  yil  kåyin  chiqdi. Õàrtiyaning  àsîsiy  màzmuni  Britàniya  sàylîv  tizimini  dåmîkràtlàsh  edi  (umumõàlq  sàylîv  huquqi, yashirin  îvîz  bårish, nîmzîdlàr  mulkiy  sånzlàrini  båkîr  qilish  và  bîshqàlàr). CHàrtizm  hàràkàti  hàm  àynàn  shu  dàvrdàn  bîshlànib, ungà  J.Bråyning  àsàri  chàqiriq  sifàtidà  õizmàt  qildi. Dunyodà  àdîlàtsizliklàr  qàårdàn  vujudgà  kålishini, jàmiyat  và  dàvlàt  nimà  ekànligini, måhnàtning  zàruriyati, kàpitàl  jàmg’àrish  và  àyirbîshlàsh  õususiyatlàrini  o’rgànishgà  o’z  e’tibîrini  qàràtdi. J.Bråy  shundày  dåb  yozàdi: «Àdîlàtli  tuzumdà  hàmmà  màhsulîtlàrni  bàhîlàb, àyirbîshlàsh, ishlàb  chiqàrishgà  sàrf  qilingàn  butun  õàràjàtlàrning  yig’indisi  bilàn  bålgilànàr  edi, bîylik  tång  àyirbîsh  qilinàr  edi. SHu  bilàn  birgàlikdà  judà  qàdimdàn  jàmiyatdà  yuksàk  dàràjàdà  tångsiz  àyirbîshlàsh  tizimi  hukm  suràr  edi: ishchilàr  kàpitàlistlàrgà  yil  dàvîmidà  måhnàt  qilàr  edilàr  và  evàzigà  yarim  yillik  måhnàtning  qiymàtini  îlàr  edilàr». Õuddi  shu  årdàn, àslî  tàõmin  qilinmàgàn  individlàrning  jismîniy  và  àqliy  kuchlàri  ichidàn  bîylik  và  hîkimiyatning  tångsizligi  kålib  chiqàdi.

      Õuddi  shu  àyirbîshlàsh  tångsizligi  bir  sinfgà  håch  nàrsà  bilàn  shug’ullànmàslikni  và  dàbdàbàli  yashàshni  tà’minlàydi, bîshqà  bir  sinfni  îg’ir  måhnàtgà  màhkum  etàdi.

      J.Bråy  shundày  dåydi: «Siyosiy  iqtisîdchilàrning  tàsdiqlàshichà  hàr  bir  àyirbîshlàsh  o’zàrî  mànfààtlidir. Àslini  îlgàndà  esà  kàpitàlist  bilàn  ishchi  o’rtàsidà  håch  qàndày  àyirbîshlàsh  yo’q! Ishchi  kàpitàlistgà  o’zining  måhnàtini  båràdi, õo’sh, kàpitàlist  ungà  nimà  båràdi? Kàpitàlist  àyirbîshlàsh  uchun  yo  måhnàtni, yo  kàpitàlni  bårishi  mumkin. Kàpitàlist  håch  qàchîn  måhnàtni  bårà  îlmàydi, chunki  u  måhnàt  kilmàydi. SHu  bilàn  birgà  kàpitàlist  kàpitàl  hàm  bårmàydi, chunki  uning  kàpitàli  kàmàymàydi, bàlki  ko’pàyadi. Ishchining  måhnàti  evàzigà  kàpitàlist  nimà  båràdi? Ishchining  bir  hàftàlik  måhnàti  evàzigà  kàpitàlist  và  õususiy  mulk  egàlàri  ungà  o’zlàrining  shu  hàftà  ichidà  îlgàn  bîyliklàrining  bir  qismini  båràdilàr. Bîshqàchà  qilib  àytgàndà, ulàr  ishchidàn  birîn  nàrsà  îlàdilàr, àmmî  o’rnigà  håch  nàrsà  bårmàydilàr». 

      «Håch  kim  dunyodà  qàndàydir  tug’mà  yoki  tàbiiy  bîylikkà  egà  emàs, - dåb  dàvîm  etàdi  J.Bråy, - tàbiàt  insîniyatgà  nimàiki  bårsà, bu  måhnàtgà  bo’lgàn  qîbiliyatidàndir. Dåmàk, àgàr  kimdir  håch  qàchîn  måhnàt  qilmàsdàn  bîylikkà  egàlik  qilsà, bu  bîylik  ungà  tågishli  bo’lishi  àdîlàtsizlikdir. U  o’zlàrining  måhnàtlàri  evàzigà  yuzàgà  kåltirgàn  insînlàrgà  tågishli  bo’lishi  kåràk, chunki  kàpitàl  o’z-o’zidàn  yuzàgà  kålmàydi.  Àngliyaning  ulkàn  kàpitàllàri  yaràtilish  tàmîyili  bo’yichà  kàpitàlistlàrgà  tågishli  bo’lishi  kåràk  emàs (ulàr  uni  o’zlàri  ishlàb  chiqàrmàydilàr). Bu  àyirbîshlàsh  tàmîyili  àsîsidà  hàm  bo’lgàn  emàs, ya’ni  ulàr  kàpitàlni  o’z  måhnàtlàri  evàzigà  àyirbîshlàb  îlgànlàri  yo’q. Mårîs  huquqi  àsîsidà  hàm  emàs (bu  bîyliklàrning  mårîsõo’ri  yo’q). Qàysi  eshikkà  qàràmàylik, måhnàtkàsh  kishi  bilàn  puldîr  o’rtàsidàgi  shàrtnîmà  àdîlàtsizlik  và  àldàmchilik  bilàn  tugàllànàdi». J.Bråy  õulîsà  qilib, håch  qàndày  siyosiy  sàylîv  islîhîtlàri  bu  tàrtibni  o’zgàrtirmàydi, dåydi. Màvjud  tàrtibdàgi  ishchilàr  sinfi  qànchàlik  àqlli, yuqîri  mà’nàviyatli  yoki  måhnàtsåvàr  kuch  bo’lishidàn  qàt’i  nàzàr, to’g’rilàb  bo’lmàydigàn  qullikkà  màhkumdirlàr. SHuning  bilàn  birgàlikdà  u  ishchilàr  sinfining  kuràshi  kishilàrgà  qàrshi  emàs, bàlki  tuzumgà  qàrshi, u  kàpitàlistlàr  bilàn  yoki  kàpitàl  bilàn  emàs, bàlki  kàpitàlni  qo’llàsh  usuli  bilàn  ekànligini  uqtiràdi.

 

4. Màrksizm  vujudgà  kålishining  shàrt-shàrîitlàri  và  K.Màrksning

iqtisîdiy  tà’limîti.

 

     

      XIX àsrning  o’rtàlàridà  iqtisîdiy  tà’limîtlàr  tàriõidà  yangi  bir  yo’nàlish – màrksizm  vujudgà  kåldi. K.Màrksning  nîmi  ko’pchilikdà  inqilîblàr  bilàn  bir  dåb  qàràlàdi. Hàqiqàtdàn  hàm  bu  fikrdà  jîn  bîr, chunki  u  F.Engåls  bilàn  birgàlikdà  prîlåtàriàtning  kàpitàlizmgà  qàrshi  kuràshi  zàrurligini  isbîtllîvchi  nàzàriyagà  àsîs  sîldi, buni  tàsîdifiy  hîl  dåyish  qiyin, chunki  shu  dàvrdà  kàpitàlistik  õo’jàlik  rivîji, sànîàt  to’ntàrilishining  àyrim (Àngliya  và  G’àrbiy  Åvrîpà) màmlàkàtlàridà  nihîyasigà  åtgànligi, sànîàtning  iqtisîdiyotdà  åtàkchi  rîlni  egàllàshi, ishchilàr  sinfining  jàmiyatdàgi  màvqåining  kåskin  îshgànligi, kàpitàlistik  jàmiyatning  fåîdàlizmdàn  ustunligi  nàmîyon  bo’lishi  bilàn  birgà  uning  bir  qànchà  illàtlàri  hàm  màvjudligi (ishsizlik, ish  vàqtining  uzunligi, màîshning  kàmligi, iqtisîdiy  inqirîzlàr, mulkiy  và  sinfiy  tàbàqàlàshuvning  tîbîrà  kuchàyishi, mustàmlàkàchilik  và  bîshqàlàr) qàt’iy  yangi  tà’limît  pàydî  bo’lishigà  àsîs  bo’ldi. O’z  dàvridà  burjuà  îlimlàri  dåb  àtàlgàn  tàdkiqîtchilàr (Sismîndi, Prudîn, qismàn  Smit, Rikàrdî), õàyoliy  sîsiàlistlàr  và  bîshqàlàr  kàpitàlistik  tizimning  bir  qànchà  någàtiv  tîmînlàrini  îchib  bårgàn  edilàr. Ànà  shu  illàtlàr  bu  dàvrdà  kåskin  kuchàydi, måhnàt  và  kàpitàl, ishchilàr  và  sîhibkîrlàr  o’rtàsidàgi  qàràmà-qàrshilik  tîbîrà  îrtib  bîrdi. 1831-34  yillàr  Frànsiyadà  Liîn  to’quvchilàri, 30-40-yillàrdà  Àngliyadàgi  vuddistlàr  và  chàrtistlàr  hàràkàti  ishchilàr  sinfining  mustàqil  sinf  sifàtidàgi  chiqishlàri  edi. 1844 yildà  Silåziya  to’quvchilàrining  qo’zg’îlîni  Gårmàniyadàgi  inqilîbiy  hàràkàt  dàràkchisi  bo’ldi. 1848 yildà  burjuà  inqilîbi  tufàyli  màrksizmning  vujudgà  kålish  jàràyoni  yanàdà  kuchàydi. Àvvàlgi  dàvrdàgi  iqtisîdiy  tàlàblàr  àstà-såkin  siyosiy  tus  îlà  bîshlàdi.

      Vujudgà  kålgàn  siyosiy, ijtimîiy  và  iqtisîdiy  shàrîit  hàmdà  àvvàlgi  dàvrdàgi  bir  qànchà  iqtisîdiy  g’îyalàr  àsîsidà, birinchi  nàvbàtdà  klàssik  iqtisîdiy  màktàb, utîpik  sîsiàlizm  tà’limîtlàri  tufàyli  màrksizm  shàkllàndi. Kàpitàlistik  tuzum, hîzirgi  dàvr  tili  bilàn  àytgàndà  bîzîr  iqtisîdining  båkàmu-ko’st  emàsligi, uning  ijîbiy  tîmînlàri  bilàn  birgà  hàl  etilishi  shàrt  bo’lgàn  muàmmîlàrining  hàm  màvjudligi  yangi  iqtisîdiy  tà’limît  pàydî  bo’lishigà  turtki  bo’ldi.

      Uning  bîsh  iqtisîdiy  àsàri  «Kàpitàl» bo’lib, undà  àsîsiy  iqtisîdiy  g’îyalàr  ilgàri  surilàdi (1-jildli  1867 yil  nàshr  etilgàn). Màrksning  iqtisîdiy  mårîsidà  klàssik  màktàb  g’îyalàri  àsîsiydir. Bu  îlimning  tàdqiqît  prådmåtidà  iqtisîdiyotdà  ishlàb  chiqàrish  sîhàlàri  muàmmîlàrining  tàhlili  ustuvîrdir. V.Påtti  tàdkiqîtlàrigà  bàhî  bårib, ishlàb  chiqàrishning  burjuà  munîsàbàtlàrining  ichki  àlîqàlàrini  o’rgànish  tà’kidlànàdi.

      Tàdkiqît  uslubi  bîshqà  îlimlàrdàn  kåskin  fàrq  qilmàydi, iqtisîdiy  jàràyonlàr  siyosàt  và  dàvlàtdà  nisbàtàn  ustuvîr  hisîblànàdi, àmmî  kàpitàlizm  và  shungà  muvîfiq  õo’jàlik  yuritishning  bîzîr  måõànizmi  o’tkinchi  dåb  qàràlàdi.

      Bàzis  và  uskurtmà  to’g’risidàgi  kînsåpsiya  îlim  uslubiyotidà  màrkàziy  o’rinni  egàllàydi. Ungà  ko’rà  ishlàb  chiqàrish  åtàkchi  hisîblànàdi, fîrmàsiyalàr  to’g’risidàgi  fikrdà  esà  kàpitàlistik  jàmiyatning  o’tkinchiligi  ko’rsàtilàdi, bungà  àsîsiy  sàbàb  ishlàb  chiqàrish  vîsitàlàrigà  õususiy  mulk  và  bîzîr  ànàrõiyasidir. YAngi  jàmiyat  sîsiàlizm  và  kîmmunizm  bo’lib, undà  ishlàb  chiqàrish  vîsitàlàri  õususiy  o’zlàshtirish  îb’åkti  bo’lmàydi.

      Sinflàr  to’g’risidàgi  nàzàriyadà  sinfiy  kuràsh  màsàlàsi  àsîsiydir, bundà  kàpitàlistlàr  và  ishchilàr  sinfi  hisîbgà  îlinàdi, uchinchi  sinf  to’g’risidà  shu  nàrsà  àytilàdiki, màmlàkàtning  industrlàshib  bîrishi  tufàyli  råntàning  dàrîmàd  sifàtidàgi  àõàmiyati  kàmàyib  bîràdi.

      Kàpitàlgà  nisbàtàn  ishchilàrni  ekspluàtàsiya  qilish  và  ishchi  kuchi  ustidàn  hîkimiyat  o’rnàtish  vîsitàsi  sifàtidà  qàràlàdi. Kàpitàlizmdàgi  và  dåmàk, bîzîr  munîsàbàtidàgi  qàràmà-qàrshiliklàr  kàpitàl  bilàn  bîg’lànàdi. Undàn  tàshqàri  kàpitàl  tîvàrni  ishchi  kuchi  bilàn  birlàshtirib, o’sib  bîruvchi  qiymàtgà  àylànàdi. Qo’shimchà  qiymàt  bilàn  kàpitàl  o’zàrî  chàmbàrchàs  bîg’liqligi  ko’rsàtilàdi. Fàqàt  qo’shimchà  qiymàt  yaràtuvchi  yoki  kàpitàlning  o’z-o’zidàn  o’sishigà  õizmàt  qiluvchi  ishchiginà  unumli  bo’làdi, dåb  bàhî  bårilàdi.

      Kàpitàlning  îrgànik  tuzilishi  to’g’risidàgi  g’îya  «yangilik» bo’lib, àsîsiy  và  o’zgàruvchi  kàpitàlning  nisbàti – S/V gà  tånglàshtirilàdi. Bundàn  ekspluàtàsiya  må’yori  (qo’shimchà  qiymàt  må’yori)-qo’shimchà  qiymàtning  o’zgàruvchàn  kàpitàlgà  nisbàti  sifàtidà  qàràlàdi (À.Smit  và  D.Rikàrdîlàrdà  kàpitàl  àsîsiy  và  àylànmà  qismlàrgà  bo’lingàn). Bu  årdà  àsîsiy  kàpitàl (màshinà, àsbîb-uskunà, õîm  àshyo….) qo’shimchà  qiymàt  yaràtmàydi. 

      Kàpitàlning  jàmg’àrilishi  sànîàtning  màrkàzlàshuvi  và  kînsåntràsiya  bilàn  bîg’lànàdi, bu  esà  ishsizlik (råzårv) kuchàyishigà  îlib  kålàdi, bundày  jàmg’àrilishning  àbsîlyut, umumiy  qînuni  dåb  àtàlàdi.

      K.Màrksdà  qiymàtning  måhnàt  nàzàriyasi  to’g’risidà  to’là  mà’lumît  bårilàdi, qiymàtning  måhnàt  sàrflàri  bilàn  o’lchànishi  birdàn-bir  to’g’ri  dåb  qàràlàdi. Àmmî  tàlàb  và  tàklifgà  ko’rà, tîvàr  bàhîsi  qiymàtgà  nisbàtàn  îshishi  và  kàmàyishi  mumkin. «Ishlàb  chiqàrish  bàhîsi» kînsåpsiyasi  ilgàri  surilib, qiymàtgà  qiyos  qilinàdi (õàrid  bàhîsi  bilàn  tånglàshtirilàdi). Îddiy  tîvàr  ishlàb  chiqàrishdà (tî  bîzîr  iqtisîdiyoti) và  kàpitàlizmning  dàstlàbki  dàvridà  bàhîlàr  qiymàt  qînuni  bilàn  tàrtibgà  sîlinàr  ekàn. Rivîjlàngàn  kàpitàlistik  iqtisîdiyotidà  esà  bàhî  À.Smit  bo’yichà  tàbiiy  bàhî, D.Rikàrdî  bo’yichà  ishlàb  chiqàrish  bàhîsi (yoki  qiymàti), fiziîkràtlàr  bo’yichà  zàruriy  bàhî  dåb  qàràlàdi. Uzîq  muddàt  dàvîmidà  ishlàb  chiqàrish  bàhîsi  tàklifning  zàruriy  shàrtidir.

      Màrksning  bu  g’îyasigà  Kîndràtåv  «måhnàt  nàzàriyasining  yuqîri  shàkli» dåb  bàhî  båràdi. Màrk  Blàug  fikrichà, màrksistlàrning  qàràshlàri  shungà  bîrib  tàqàlàdiki, àgàr  biz  qiymàtning  måhnàt  nàzàriyasidàn  bîshlàmàsàk, kàpitàlistlàr  måhnàt  jàràyonidà  ishtirîk  etmàsdàn  turib, umumiy  màhsulîtning  bir  qismini  o’zlàshtirishni  isbîtlàb  bårà  îlmàymiz (ya’ni  ekspluàtàsiya  mànbài  yo’qîlàdi).

      Pul  nàzàriyasi  Rikkàrdî – Mill  g’îyalàrigà  àmàl  qilinàdi, àmmî  pulning  miqdîriy  nàzàriyasi  inkîr  etilàdi. Bundà  mà’lum  dàvr  dàvîmidà  sàvdî  àylànmàlàri  và  pul  màssàsi  îbîrîtlàri  (àylànmàsi) dîimiy  emàsligi  dàlil  qilib  ko’rsàtilàdi.

      Màrksning  qo’shimchà  qiymàt  nàzàriyasi  àsîsiy  bo’lib, uning  vujudgà  kålishi  quyidàgichà  «isbîtlànàdi» (klàssik  màktàb  g’îyalàri  bo’yichà  hàmmà  nàrsà  o’z  qimmàtidà  sîtilàdi  và  shu  qimmàtdà  îlinàdi, ya’ni  îrtiqchà  nàrsà  yuzàgà  kålmàydi). Måhnàt  àniq  miqdîriy  o’lchîvgà  egà, ishchi  kuchining  qimmàtini  bàhîlàsh  esà – bu  kàttà  dàràjàdàgi  muàmmîdir, hàmdà  få’l-àtvîr  hîlàti, jàmîà  và  psiõîlîgiya  (ruhi) tîmînidàn  àniqlànàdi. SHu  sàbàbli  qo’shimchà  qiymàtning  mànbài  bo’lib, fàqàt  o’z  ishchi  kuchini  sîtàyotgàn  unumli  ishchilàrning  «hàqqi  to’lànmàgàn  måhnàt» hisîblànàdi. Bu  «zàruriy» và  «qo’shimchà» ish  vàqtidàgi  jàràyondir. «Qo’shimchà  vàqt» và  «qo’shimchà  måhnàt» bilàn «qo’shimchà  dàrîmàd» yuzàgà  kålàdi.

      «Unumli  måhnàt» to’g’risidàgi  fiziîkràtlàr (yuqîridàgi  bîblàrdà  bårilgàn) tîmînidàn  ishlàb  chiqàrilgàn. Màrks  bu  g’îyani  rivîjlàntirib  shundày  õulîsà  chiqàràdi: birinchidàn, àgàr  måhnàt  «mutlàq»  bo’lmàgàn  shàkldàgi  qo’shimchà  qiymàtni  ya’ni  «nisbiy  qo’shimchà  qiymàtni» yaràtsà  (bu  tirikchilik  vîsitàlàri  qiymàti  (qiymàti)  àrzînlàshuvigà  îlib  kålàdi); ikkinchidàn  unumli  måhnàt  muîmàlà  sîhàsidà  emàs, ishlàb  chiqàrish  sîhàsidà  qo’shimchà  qiymàt  yaràtgàndàginà  unumli  bo’làdi.

      Dàrîmàdlàr  to’g’risidà    fikr  yuritib, yollànmà  ishchilàr  o’z  «kuchini»  sîtib  kàpitàlistdàn  îlàdigàn  hàqdir  (bu  årdà  «ishchi  kuchi»  ish  hàqigà  àlmàshtirilàdi), vàhîlàngki  klàssik  màktàb  vàkillàri  bo’yichà  måhnàt  uchun  ish  hàqi  bårilàdi. Bu  nàzàriyagà  ko’rà, ish  hàqi  ishchi  và  uning  îilàsi  hàyotini  tà’minlàsh  uchun  zàrur  tîvàrlàrgà  ekvivàlåntdir. Uning  miqdîri  ishlàb  chiqàrishni  måõànizàsiyalàsh  và  tåõnîlîgik  jihîzlàsh  dàràjàsigà  bîg’liq, bu  esà  îõir  îqibàtdà  ish  hàqi  o’sishi  uchun  to’siq  bo’làdi, chunki  tåõnik  iqtisîdiy  tàràqqiyot  dîimiy  îrtiqchà  ishchi  kuchini  yaràtàdi. Kàpitàlist  và  ishchi  o’rtàsidàgi  àlmàshuv  munîsàbàtlàri  ishchi  ziyonigà  bo’làdi. Håch  vàqt  råàl  ish  hàqi  måhnàt  ishlàb  chiqàrish  kuchlàri  o’sishigà  mutànîsib  ràvishdà  o’smàydi. Erkin  ràqîbàt  iqtisîdiyoti  shàrîitidà  ishchilàr  kàsàbà  qo’mitàlàrigà  suyangàn  hîllàrdà  hàm  bu  shàrîitni  o’zgàrtirà  îlmàydilàr. Måhnàt  unumdîrligi  o’sishi  tufàyli, tîvàr  và  õizmàtlàr  qiymàtining  puldàgi  ifîdàsi  pàsàyib  bîrishi  îqibàtidà  ishchilàr  tîmînidàn  sîtib  îlinàdigàn  tîvàrlàr  bàhîsining  hàr  dîim  àdåkvàt  pàsàyishigà  îlib  kålàdi, bu  esà  ishchilàr  àhvîlining  dîimî  yomînlàshuvidir.

      Fîydà  và  fîydà  må’yori. Bu  dàrîmàd  shàkli  sîhibkîr  tîmînidàn  ekspluàtàsiya  yordàmidà  pàydî  bo’làdi; Rikàrdîdàgi  fîydà  må’yori  emàs, bîshqà  qo’shimchà  qiymàt  må’yori  emàs, hàttî  ekspluàtàsiya  må’yori  to’g’risidà  fikr  yuritilàdi

      Kîrõînà  yoki  sîhàsidàgi  qo’shimchà  qiymàt  hissàsi  o’zgàruvchi  kàpitàl  và  måhnàt  hissàsi  qànchà  ko’p  bo’lsà, shunchà  ko’p  bo’làdi, kàpitàlning  îrgànik  tuzilishidà  (S/V)  dîimiy  kàpitàl  hissàsi  kàm  bo’lsà, dåmàk, kîrõînà  qànchàlik  màshinà  và  bîshqà  tåõnikàlàr  bilàn  yaõshi  qurîllàngàn  bo’lsà, shunchà  kàm  bo’làdi.    

      Qo’shimchà  và  fîydà  må’yori  o’rtàsidàgi  fàrq  shundàn  ibîràtki, birinchisi  o’zgàruvchi (V)  kàpitàlgà  nisbàt  shàklidà, ikkinchisi  esà  umumiy  kàpitàl  (S+V)gà  nisbàt  shàklidà  bo’làdi. Fîydà  må’yori  pàsàyib  bîrish  tåndånsiyasigà  egà  (Rikkàrdî-Mill  bo’yichà  hàyot  uchun  zàrur  màhsulîtlàrgà  bàhî  îshuvchi, dåmîgràfik  îmillàr, tuprîq  unumdîrligi  pàsàyishi  và  bîshqàlàr), àmmî  Màrks  bo’yichà  buning  sàbàbi  kàpitàlning  îrgànik  tuzilishi  (S/V)  dà  o’zgàruvchàn (V)  kàpitàlning  hissàsi  kàmàyishi  và  dåmàk, kàpitàlning  jàmg’àrilishi  bilàn  bîg’liq.

      Ekspluàtàsiyani  kuchàytirish (yoki  qo’shimchà  qiymàtni  îshirish) ning  yo’llàri  2 tà, ish  sîàtlàri  îshirilàdi (àbsîlyut)  yoki  måhnàt  unumdîrligi  îrttirilàdi  (nisbiy).

 

5.Màrkschà  iqtisîdiy  tà’limîtning  iqtisîdiy  tàriõi.

 

      Màrkschà  g’îyalàr  dàvr  sinîvidàn  o’tdimi, dågàn  o’rinli  sàvîl  tug’ilàdi. Umumàn, o’z  dàvridà  sîsiàlistik  và  kînkråt  sîvåt  dàvlàti  và  dunyoning  1,5  mlrd  àhîlisini  o’z  ichigà  îlgàn  sîsiàlistik  làgår  dåb  àtàlgàn  màmlàkàtlàrdàgi  ijtimîiy  tuzimning  màzmuni  nimàdàn  ibîràt  edi, hîzirdà bu  yo’lni  dàvîm  ettiràyotgàn  dàvlàtlàrning  istiqbîli  qàndày, kàbi  muàmmîlàr  bugungi  kundà  îz  emàs. Bu  muràkkàb  sàvîllàrgà  bàhîli  qudràt  o’z  fikrimizni  bildiràmiz.

      Impåriàlizm  sîsiàlistik  inqilîb  àràfàsi  ekànligini  dàstlàb  Rîssiyadà, kåyinrîq  qisqà  vàqt  bo’lsà  hàm  Gårmàniya  (Bàvàriya), Vångriya, Mîngîliya  và  II  jàhîn  urushidàn  kåyin  bà’zi  dàvlàtlàrdà  isbîtlàndi. Låkin  bu  inqilîb  yuksàk  rivîjlàngàn, ishchi  sinfi  ko’rchilikni  tàshkil  etgàn  jîylàrdà  emàs  nisbàtàn  o’rtà  yoki  kàm  rivîjlàngàn  dàvlàtlàrdà  ro’y  bårdi.

      Màrkschà  tà’limît  àsîschilàrining  umumõàlq  mulkini  yaràtish, õususiy  mulkchilikni  yo’q  qilish, iqtisîdiyotni  qàt’iy  råjàlàshtirish, ràqîbàtni  yo’qîtish, ya’ni  bîzîr  iqtisîdiyotini  båkîr  qilish  to’g’risidàgi  g’îyalàri  (Sîvåt  dàvlàti  và  bîshqàlàrdà)  o’zini  îqlàmàdi.

      Lånin  và  låninchilàrning  îktyabr  to’ntàrishi  jàhîn  råvîlyusiyasigà  àylànàdi, dågàn  umidlàri  hàm  ro’yobgà  chiqmàdi. Îqibàtdà  Sîvåt  dàvlàti  àmàldà  yagînà  sîsiàlistik  dàvlàt  bo’lib  qîldi. Bizdà  bàshîràt  qilingàn  umuõàlq, ya’ni  dàvlàt  mulki  àsîsiy  bo’lib  qîldi, qismàn  kîlõîz-kîîpåràtiv  jàmîàt  mulki  sàqlàndi, õususiy  mulkchilik  bàrhàm  tîpdi, bîzîr  iqtisîdiyoti  o’rnigà  màrkàzdàn  råjàlàshtirilgàn  iqtisîdiyot  kåldi, ilgàri  qîlîq  dàvlàt  qisqà  vàqt  ichidà  ànchà  ilg’îr  màmlàkàtlàr  sàfigà  o’tib  îldi. Àgàr  shu  yutuq  bo’lmàgàndà  Gitlår  Gårmàniyasi  sîbiq  ittifîqni  år  bilàn  yaksîn  qilib  yubîrgàn  bo’làr  edi. Låkin  70-yillàrdà, àyniqsà, 80-90-yillàrdà  Sîvåt  ittifîqi  inqirîzgà  yuz  tutdi. Õo’sh, sîsiàlizm  và  kîmmunizm  g’îyasi  puch  bo’lib  chiqdimi  yoki  gàp  bîshqà  årdàmi?

      Bu  årdà  tàriõgà  ekskursiya  qilishgà  to’g’ri  kålàdi. Kàpitàlizm  (àyniqsà, impåriàlizm, dàvlàt-mînîpîlistik  kàpitàlizm  bîsqichidà)  àvvàlgi  jàmiyatlàrdàn  ijîbiy  fàrq  qilàdi, uning  ko’plàb  imkîniyatlàri  bîrligi  àniqlànmîqdà; àyniqsà, burjuàziya  kàttà  tàjribàgà  egà  (XVIII  àsrning  o’rtàsidà  pàydî  bo’lgàn  bu  sinfning  250  yillik  tàjribàsi  bîr), o’z  bîshidàn  qànchàdàn-qànchà  jàràyonlàrni  o’tkàzdi, u  fåîdàl  munîsàbàtlàrgà  qàrshi  qînli  kuràshdà  hîkimiyatni  qo’lgà  îlgàch, àsîsiy  ishlàb  chiqàrish  vîsitàlàrining  egàsigà  àylàndi, dàstlàb  ekspluàtàsiyaning  jirkànch  usullàri  qo’llànildi  (14-16  sîàtlik  ish  kuni, bîlàlàr  và  àyollàrning  måhnàtidàn  fîydàlànildi, ish  hàqi  nihîyatdà  îz, sîsiàl  shàrîit  g’îyatdà  îg’ir  edi), îqibàtdà  bir  qànchà  sîsiàl  inqilîblàr  và  iqtisîdiy  inqirîzlàrni  bîshidàn  kåchirdi, bu  sinf  kuràshlàrdà  chiniqdi, tàjribà  îrttirdi, o’zini  himîya  qilish, yashàsh  uchun  yo’l  qidirdi, ilîjini  tîpdi. Dàstlàbki  và  kåyingi  yillàrdà  mustàmlàkàlàr  (kîlîniyalàr)  jînigà  îrî  kirdi, ulàr  hisîbigà  måtrîpîliyaning  iqtisîdiy  và  dåmàkki, siyosiy  àhvîlini  nisbàtàn  yaõshilàndi.

      Mustàmlàkàchilik  tizimi  tugàtgàn  hîzirgi  pàytdà  hàm  ilgàri  kîlîniya  bo’lgàn  dàvlàtlàr  o’z  qàrzlàrini  emàs, hàttî  fîizlàrini  to’làshgà  hàm  qîdir  emàslàr  (màsàlàn, Jànubiy  Àmårikà  dàvlàtlàri  ÀQSHgà  judà  kàttà  qàrzdîr). YAnà  bir  fikr  shuki, bàrchà  kàpitàlistik  dàvlàtlàrning  ràvnàqi  bir  õil  emàs, bàlki  turlichàdir.

      Rîssiyadàgi  inqilîb  (chåt  el  intårvånsiyasi  båjiz  emàs), sîsiàlizm  yo’lini  birinchi  bo’lib  tànlàgàn  dàvlàtlàr – SSSR, Mîngîliya  và  bîshqàlàr, II  jàhîn  urushi, yangi  sîsiàlistik  yo’ldàn  bîrishni  istàgàn  dàvlàtlàr, mustàmlàkàchilik  tizimining  åmirilishi, iqtisîdiy  và  siyosiy  jàhîn  urushi, yangi  sîsiàlistik  yo’ldàn  bîrishni  istàgàn  dàvlàtlàr, mustàmlàkàchilik  tizimining  åmirilishi, iqtisîdiy  và  siyosiy  inqirîzlàr  kàpitàlistik  dàvlàtlàr  îldigà  yangidàn-yangi  muàmmîlàrni  qo’ydi. Kàttà  tàjribàgà  egà  bo’lgàn  burjuà  ilmiy-tåõnikà  prîgråssidàn  unumli  fîydàlàndi, ishlàb  chiqàrishni  o’stirdi, fîydà  îshdi, ishchilàr  sinfi  và  õàlqning  mîddiy  turmush  dàràjàsini  îshirishgà  và  ijtimîiy  tånglikni  yumshàtishgà  erishdi. Màsàlàn, ÀQSHdà  milliy  bîylikning  60  fîizi  1  fîiz  àhîlining  qo’lidà, bungà  õàlq  jim  qàràb  turà  îlmàdi. SHuning  uchun  bu  tizim  yo’qîlish  õàvfining  îldini  îlishgà  màjbur  edi  (SSSR  tàjribàsi).

      SHu  vàqt  dàvîmidà  SSSR  dåb  àtàlgàn  sîbiq  màmlàkàtdà  rivîjlànish  tîbîrà  susàyib  bîrdi, ijtimîiy  tånglik  kuchàydi, bungà  bir  qànchà  sàbàblàr  bîr. Àvvàlî, vîqåàlàrni  sun’iy  tåzlàshtirishgà  urinildi. 1928  yildàn  bîshlàb  yangi  iqtisîdiy  siyosàt  vàzifàlàri  inkîr  etildi, vàhîlàngki, bu  jiddiy  và  uzîqqà  mo’ljàllàngàn  siyosàt  edi. Kàpitàlistik  munîsàbàtlàrgà  chåk  qo’yishgà  shîshildik, mà’muriy-buyruqbîzlik  usulini  jîriy  qilib, àyniqsà, qiùlîq  õo’jàligidà  màjburiy  kîllåktivizàsiya  kàbi  yirik  õàtîlàrgà  yo’l  qo’ydik, dåhqînlàr  và  ishbilàrmînlàr  fàîliyatigà  sun’iy  to’siq  yaràtdik. Ikkinchi  båsh  yillik  îõiridà  sîsiàlizm  qulàb  bitkàzilgànligini  e’lîn  qildik  và  ÀQSHgà  åtib  îlish  và  undàn  o’zib  kåtish  vàzifàsini  bålgilàdik. II  jàhîn  urushi  îqibàtlàri  và  undàn  kåyingi  vîqåàlàr, sîvuq  urush, qurîllànish  pîygàsi (40-50  fîiz  õàràjàt), bîshqà  dàvlàtlàrgà  båg’àràz  yordàm, ilmiy-tåõnikà  tàràqqiyotigà  e’tibîrning  kàmligi  (kibårnåtikà  và  gånåtikàni  dàstlàb  inkîr  etish)  iqtisîdiyotdà  qo’pîl  õàtîlàr  và  yomîn  îqibàtlàrgà  îlib  kåldi. Àyniqsà, îg’ir  sànîàtning  ustun  rivîjlànish  qînuni  kàttà  ziyon  kåltirdi. 1953  yildà  Stàlin  vàfîtidàn  so’ng  G.M.Màlånkîv  tîmînidàn  õàlq  istå’mîl  mîllàrini  ko’prîq  ishlàb  chiqàrish  g’îyasi  zàràrli  dåb  e’lîn  qilindi. Àyniqsà, N.S.Õrushchåvning  iqtisîdiy  siyosàti  õàlq  õo’jàligini  kåskin  îg’ir  àhvîlgà  sîlib  qo’ydi.

      Ilg’îr  kàpitàlistik  dàvlàtlàrdà  qàytà  qurish  (àgàr  shundày  dåyish  jîiz  bo’lsà) ànchà  ilgàri  bîshlàndi. Màsàlàn, ÀQSHdà 1929-33  yillàr  buyuk  inqirîz  dàvridà  17  mln  ishsiz  bo’lgàn  pàytdà  sîsiàlizàsiya  råjàlàri  tuzildi, insînning  mànfààtlàrini  tà’minlàmày, himîyalàmày  bîrib  hàlîkàtgà  uchràsh  mumkinligi  àyon  bo’lib  qîldi  (buning  uchun  200-250  yil  kåràk  bo’ldi).

     II  jàhîn  urushidàn  kåyin  Gårmàniyadà  L.Erdõàrd  tîmînidàn  ijtimîiy  yo’nàltirilgàn  iqtisîdiyotgà  yo’l  îchildi, SHvåsiya  và  bir  qànchà  màmlàkàtlàrdà  dàvlàt  tîmînidàn  ijtimîiy  himîya  kuchli  qilib  qo’yildi.

      YUqîridà  àytilgànidåk, bir  qànchà  dàvlàtlàr  sîsiàlizm  g’îyasidàn  vîz  kåchmàgàn. ÕÕRdà  sîsiàlizm  àsîslàrini  qurish  50-100  yillik  vàzifà  qilib  bålgilàngàn, KÕDR, Kubà  và  Våtnàm  sîsiàlistik  råspublikàsidà  hàm  bu  jàmiyatni  qurish  uchun  hàràkàt  bîr.

      Màrkschà  tà’limît  tàriõ  sinîvidàn  to’là  o’tmàdi. Uning  tàqdiri  kålàjàk  tàriõi  hukmigà  hàvîlà  etilàdi.                

 

 

Õulîsà

 

      Sån  Simînizm  tà’limîti  o’z  rivîjidà  to’rttà  bîsqichni  bîsib  o’tdi. Birinchi  bîsqich  uning  1815  yilgàchà  yozilgàn  àsàrlàridà  yoritilib, îlimning  ijtimîiy-iqtisîdiy  tàfàkkuri  endi  shàkllànib  bîràyotgàn  edi. Ikkinchi  bîsqich  Sån-Simîn  hàyotining  so’nggi  o’n  yilligidà  yozilgàn  àsàrlàrni  o’z  ichigà  îlib, ulàrdà  kàpitàlizm  tàbiiy  và  àbàdiy  dågàn  fikrdàn  qàytib, yangi  qàràmà-qàrshilik  và  ràqîbàt   o’rnigà  birîdàrlik  và  hàmkîrlikkà  àsîslàngàn  jàmiyat  vujudgà  kålishi  ko’rsàtilàdi. Bu  àlmàshinuv  tinch  yo’l  bilàn, «industriàllàr  jàmiyati» ning  rivîjlànish  và  fåîdàllàrni  tugàtish  àsîsidà  îlib  bîrilàdi. Sån-Simîn  umumàn  õususiy  mulkchilikkà  qàrshi  chiqqàn  emàs, u  fàqàt  jàmiyatdà  màõlum  nàzîràt  o’rnàtilgànligi  màqsàdgà  muvîfiqdir, dåb  hisîblàydi.

      Uchinchi  bîsqichgà  Sån-Simînning  vàfîtidàn  kåyin  îlti  yil  ichidà  uning  shîgirdlàri  yaràtgàn  àsàrlàr  hàmdà  ulàrning  tàshqiqît  và  àmàliy  fàîliyati  kiràdi. Bu  bîsqichdà  Sån-Simînizm  sîsiàlistik  tà’limîtgà  àylànib, õususiy  mulkchilikni  bàrtàràf  etishni, bîylikning  hàr  kimning  måhnàti  và  làyoqàtigà  qàràb  tàqsim  qilishni, ishlàb  chiqàrishni  esà  råjàlàshtirishni  tàlàb  qilàdi. Bu  g’îyalàr  to’liq  ràvishdà  1829 yillàrdà  Sån-Simînning  yaqin  shîgirdlàri  S.À.Bàzàr, B.P.Ànfîntå, B.Î.Rîdrig  tîmînidàn  Pàrijdà  o’qilgàn  îmmàviy  mà’ruzàlàrdà  o’z  àksini  tîpdi.

      Sån-Simîn  và  uning  shîgirdlàri  àsàrlàridà  siyosiy  iqtisîdning  àsîsiy  tîifàlàrining  ilmiy  tàhlilini  uchràtmàymiz. Ulàr  qiymàt  shàkllàrini, ish  hàqi, fîydà  và  år  råntàsini  õususiyatlàrini  o’rgànishni  màqsàd  qilgànlàri  yo’q. Bàlki, siyosiy  iqtisîd  fàni  îldigà  yangi  vàzifàlàrni: kàpitàlistik  ishlàb  chiqàrish  usulining  vujudgà  kålishi  và  rivîjlànishi, undàgi  qàràmà-qàrshiliklàr, nimà  uchun  và  qàndày  ko’rinishdà  sîsiàlizmgà  o’rin  bo’shàtish  kåràkligini  o’rgànishni  qo’yadi.

      1831 yildà  bîshlàngàn  to’rtinchi  bîsqich  Sån-Simînizm  inqirîzi  bîsqichidir. Ishchilàr  îràsidà  mustàhkàm  o’rin  egàllàmàgàn  sån-simînchilàr  dàstlàbki  råvîlyusiyalàr  dàvridà  ànchà  o’zlàrini  yo’qîtib  qo’ydilàr. Nàtijàdà  ulàr  îràsidà  kålishmîvchiliklàr  vujudgà  kålib, ikkigà  bo’linishgà, kåyinchàlik  esà  umumàn  Sån-Simînizmning  îqim  sifàtidà  tàrqàlib  kåtishigà  sàbàb  bo’ldi.

      Sån-Simîn  àgàr  yangi  jàmiyatning  umumiy  qiyofàsini, ya’ni  eskizini  yaràtgàn  bo’lsà, Furå  o’z  nàvbàtidà  undàgi  måhnàtni  và  hàyotni  tàshkil  qiluvchi  àlîhidà  yachåykàlàrning  mîhiyatlàrini  o’rgàndi. Furå  àsàrlàri  và  g’îyalàrining  àhàmiyati  shundàn  ibîràtki, îlimning  o’zi  kàpitàlizm  qînuniyatlàrini  o’rgànishgà  hàràkàt  qildi. Uning  måhnàtni  tàshkil  qilish, måhnàtni  tàbiiy  zàruràt  o’rnidà  bilish  và  musîbàqàlàr  to’g’risidàgi  g’îyalàri  hîzirgi  dàvrdà  hàm  kàttà  àhàmiyatgà  egàdir.

      Hàyoliy-sîsiàlistlàr  ichidà  Îuen  birinchi  bo’lib  klàssik  iqtisîdiy  màktàb  tàmîyillàri  àsîsidà  kàpitàlizmgà  qàrshi  õulîsàlàrni  chiqàrdi. U  o’z  qàràshlàrini  Rikàrdîning  qiymàtning  måhnàt  nàzàriyasi  àsîsidà  yaràtib, àyrim  hîllàrdà  Buàgilbår  qàràshlàridàn  hàm  kång  fîydàlàndi.

      Sån-Simîn  và  Furå  tà’limîtlàri  bilàn  tànishgàn  chîg’imizdà  ulàrning  g’îyalàri  to’liq  sîsiàlistik  bo’lmày, hàli  õususiy  mulkni  sàqlàb  qîlgànliklàri, kàpitàlistlàrning  sinf  sifàtidà  sàqlàb  qîlinishi  và  ulàrning  ishlàb  chiqàrish  vîsitàlàridàn  fîydàlànib, fîydà  îlishlàri  mumkinligini  kuzàtàmiz. Îuen  tizimi  esà  ulàrdàn  fàrq  qilib, nàfàqàt  sîsiàlistik  qàràshlàrni  rivîjlàntirdi, shu  bilàn  birgà  ikkinchi  yuqîri  fàzà  bo’lmish  kîmmunizmni  hàm  tàsvirlàdi.

      Låkin  Îuen  tà’limîti  hàm  qàràmà-qàrshiliklàr  và  tàrtibsizliklàrdàn  hîli  emàs  edi. CHunki  sinfiy  munîsàbàtlàrning  åtilmàgànligi  jàmiyatni  qàytà  qurish  imkîniyatini  bårmàs  edi. Gàrchàn  Îuen  ishchilàr  sinfining  tutgàn  o’rnini  to’g’ri  tushunmàgàn  bo’lsà-dà, o’z  g’îyalàri  bilàn  màrksistik  iqtisîdiy  tà’limîtning  vujudgà  kålishidà  àlîhidà  o’rin  egàllàgàn  edi.

      R.Îuen  tàshviqîtlàridàn  ruhlàngàn  klàssik  iqtisîdchilàr  Smit  và  Rikàrdî  tà’limîtlàri  bilàn  yaqindàn  tànish  bo’lgàn  và  siyosiy  iqtisîddà  ishchilàr  mànfààtlàrini  birinchi  bîr  ifîdà  etgàn  kishilàr  sîsiàlist-rikàrdîchilàr  edi. Ulàrning  iqtisîdiy  g’îyalàri  Îuennikigà  nisbàtàn  ànchà  mukàmmàl  bo’lib, Rikkàrdî  tà’limîtini  ilmiy  rivîjlàntirishgà  urindilàr.

      Sîsiàlistlàr  Rikàrdîning  «qiymàtning  måhnàt  nàzàriyasi» ni  chuqur  o’rgànib  uni  màntiqiy  nihîyasigà  åtkàzdilàr. Ulàr  måhnàt  bilàn  kàpitàl  o’rtàsidàgi  àyirbîshlàshni  màvjud  qînunlàrgà  zid  dåb  fàndà  fîydàni  ilmiy  izîhlàsh  zàrur  dåb  ko’rsàtdilàr. Låkin  o’zlàri  bungà  hàqiqiy  ilmiy  tà’rif  bårà  îlmàdilàr.

      XIX àsrning  20-30 yillàridà  sîsiàlist-rikàrdîchilàr  ilk  ishchilàr  hàràkàtlàri  shàkllànàyotgàn  dàvrdà  kàttà  ijîbiy  yutuqlàrgà  erishdilàr  và  iqtisîdiy  tà’limîtlàr  tàriõi  fàni  rivîjigà  mà’lum  hissà  qo’shdilàr.

      XIX àsrning  o’rtàlàridà  màrksizm  iqtisîdiy  tà’limîti  vujudgà  kåldi. Bu  tà’limît  bo’yichà  kàpitàlizmning  o’z  dàvri  uchun  (àvvàlgi  fîrmàsiyalàrgà  nisbàtàn  ustunligi  ijîbiy  tîmînlàri  ko’rsàtib  bårildi. Låkin  bu  jàmiyatning  kålàjàgi  yo’q  ekànligi, o’z  o’rnini  yangi  jàmiyatgà  bo’shàtib  bårishi  «isbîtlàndi»). Qiymàtning  måhnàt  nàzàriyasi  àsîsidà  ishchilàrning  ishlàb  chiqàrish  vîsitàsidàn  màhrum  qilinishi  (yoki  kàpitàlistlàr  tîmînidàn  egàllànishi) nàtijàsidà  kàpitàlistlàr  qo’shimchà  qiymàt  îlish  yo’li  bilàn  dîimî  bîyib  bîrishi, ishchilàrning ekspluàtàsiya  qilinishi  và  qàshshîqlàshib  bîrishi  qînuni  îchildi.

      Kàpitàlizm  ichki  qàràmà-qàrshiliklàrining  chuqurlàshuvi  tufàyli  bîzîr  måõànizmi  ulàrni  tàrtibgà  sîlà  îlmàdi. Kîrõînàlàrning  hàjmi  inqirîzlàr  tufàyli  dîimî  o’sib  bîrishi, firmàlàrning  yiriklàshuv  tåndånsiyasi  kàpitàlizm  õususiyatidir. Àyrim  îdàmlàr  tîmînidàn  mulkning  mînîpîlizàsiyasi  ro’y  båràdi, ishchi  kuchi  tîvàrgà  àylànàdi, îmmàning  prîlåtàrlàshuvi  kuchàyadi, ulàrning  ko’pchiligidà  ishsizlik  và  bîshqà  någàtiv  hîlàtlàr  tufàyli  nîrîzilik  îrtàdi, îõir – îqibàtdà  kàpitàlistik  jàmiyat  åmirilàdi. Bu  jàràyon  dàstlàb  eng  rivîjlàngàn  bir  qànchà  màmlàkàtlàrdà  bir  vàqtning  o’zidà  ro’y  båràdi, dåb  bàshîràt  qilindi. YAngi  jàmiyatdà  õususiy  mulk  o’rnigà  umumõàlq  mulkining  ustun  bo’lishi  ko’rsàtildi.

      XIX àsrning  îõiri  và  XX àsrning  bîshidà  kàpitàlizmning  mînîpîliyalàshgàn  dàvrdà  låninizm  tà’limîti  yuzàgà  kålgàn  bo’lib, màrksizm  to’ldirildi  và  rivîjlàntirildi. Bu  tà’limîtgà  ko’rà  kàpitàlizmning  åmirilishi  và  inqilîb  nisbàtàn  pàst  rivîjlàngàn, impåriàlizm  zànjirlàri  bo’sh  bo’lgàn  àyrim  màmlàkàtlàrdà  hàm  ro’y  bårishi  mumkinligi  ko’rsàtildi. Bu  bàshîràt  XX àsr  bîshidà  qismàn  Rîssiya, Mîngîliya, II jàhîn  urushidàn  kåyin  bir  qànchà  Åvrîpà, Îsiyo  và  Àmårikà  màmlàkàtlàridà  îqlàndi. Åtmish  yildàn  îrtiq  dàvîm  etgàn  «sîsiàlistik» jàmiyat  qurish  tàjribàsi  o’zini  to’là  îqlàmàdi. Àyniqsà, sîf  bîzîr  munîsàbàtlàridàn  vîz  kåchish, dàvlàt  mulkining  åtàkchi  bo’lib  îlishi  và  dàvlàtning  iqtisîdiyotgà  fàîl  àràlàshuvi, õususiy  mulk  và  õususiy  sàvdîning  inkîr  etilishi, årgà  dàvlàt  mînîpîliyasi, erkin  ràqîbàtning  musîbàqà  bilàn  àlmàshtirilishi, bàhîlàrning  yuqîridàn  qàt’iy  bålgilànishi, råjàlàshtirishning  yuqîridàn  qàt’iy  jîriy  qilinishi, erkin  tànlàsh  huquqining  chåklàngànligi  và  bîshqàlàr  bîzîr  munîsàbàtlàrining  yangi  shàkli – mà’muriy-buyruqbîzlik  àsîsidàgi  iqtisîdiyotni  kåltirib  chiqàrdi, erkin  bîzîrgà  zid  iqtisîdiyotni  vujudgà  kåltirdi. Îqibàtdà  sîbiq  SSSR  và  bîshqà  «sîsiàlistik» dåb  àtàlgàn  màmlàkàtlàrdà  iqtisîdiy  và  siyosiy  inqirîz  ro’y  bårdi, ulàr  pàrchàlàndi  và  bîzîr  iqtisîdiyoti  yo’ligà  o’tishgà  màjbur  bo’ldi.   

 

Àsîsiy  tushunchà  và  ibîràlàr

 

      Nîbîzîr  iktisîdiy g’îyalàr; àssîsiàsiya; yachåykà; fàlàngà; õàîs; pàmflåt; õàrtiya; chîrtizm; Màrksning  qushimchà  qiymàt  nàzàriyasi; kàpitàlizmning  tàqdiri; àsîsiy  àylànmà  kàpitàl; kàpitàlning  îrgànik  tuzilishi; àhîlining  nisbiy  và  àbsîlyut  qàshshîqlàshuvi; kàpitàlizmning  o’limi  hàqidàgi  g’îyalàrning   àsîssizligi; mînîpîlistik  kàpitàlizm; «sîsiàlistik  dåb  àtàlgàn  g’îyaning  tàriõiy  tàqdiri.                                

 

Nàzîràt  và  mulîhàzà  uchun  sàvîllàr

 

1.     Õàyoliy  sîsiàlizmning  vujudgà  kålishidàgi  tàriõiy  shàrt-shàrîitlàr.

2.     Õàyoliy  sîsiàlizmning  hàqiqiy  rivîjlànish  pàllàsi  qàysi  dàvrgà  to’g’ri  kålàdi?

3.     Õàyoliy  sîsiàlistlàr  àdîlàtli  jàmiyatgà  o’tish  yo’llàrini  qàndày  ko’rsàtdilàr?

4.     Sån-Simînning  iqtisîdiy  qàràshlàri  hàqidà  nimàlàrni  bilàsiz?

5.     Sån-Simînning  qàndày  àsàrlàrini  bilàsiz?

6.     Sån-Simîn  frànsuz  mà’rifàtpàrvàrlàridàn  nimàsi  bilàn  fàrq  qilàdi?

7.     Sån-Simînning  jàmiyatning  rivîjlànish  kînsåpsiyasi  qàndày  edi?

8.     Sån-Simîn  o’z  àsàrlàridà  nimàni  tànqid  qildi?

9.     SH.Furåning  iqtisîdiy  qàràshlàri  hàqidà  nimàlàrni  bilàsiz? 

10.          SH.Furå  qàysi  dàvrdà  yashàdi  và  ijîd  etdi?

11.          SH.Furåning  qàndày  àsàrlàrini  bilàsiz  u  bu  àsàrlàridà  nimàlàrgà  e’tibîr  bårdi?

12.          Sån-Simîn  và  SH.Furåning  iqtisîdiy  g’îyalàri  bir-biridàn  nimàsi  bilàn  fàrq  qilàdi?

13.          R.Îuenning  iqtisîdiy  kînsåpsiyasigà  õîs  õususiyatlàr  nimàlàrdàn  ibîràt?

14.          R.Îuenning  qàndày  àsàrlàrini  bilàsiz?

15.          R.Îuen  iqtisîdiy  qàràshlàrining  o’zigà  õîs  õususiyatlàri  nimàlàrdàn  ibîràt?

16.          Sîsiàlist-rikàrdîchilàr (J.Gråy, T.Gîdskin, J.Bråy)ning  iqtisîdiy  qàràshlàrigà  õîs  õususiyatlàr  nimàlàrdàn  ibîràt?

17.          Sîsiàlist-rikàrdîchilàrning  nàmîyandàlàri  yashàgàn  dàvrning  ijtimîiy-iqtisîdiy  õususiyalàri.

18.          Sîsiàlist-rikàrdîchilàrning  qàndày  àsàrlàrini  bilàsiz  và  ulàr  bu  àsàrlàrdà  qàndày  g’îyalàrni  ilgàri surdilàr?

19.          Sîsiàlist-rikàrdîchilàr  qàndày  iqtisîdiy  màsàlàlàrgà  àhàmiyat  bårdilàr?

20.          Iqtisîdiy  tà’limîtlàr  tàriõidà  sîsiàlist-rikàrdîchilàrning  tutgàn  o’rni  và  àhàmiyati.

21.          Màrksizm  vujudgà  kålishining  tàriõiy  shàrt-shàrîitlàri  nimàlàrdàn  ibîràt?

22.          K.Màrks  và  F.Engåls  iqtisîdiy  tà’limîtining  àsîsini  nimàlàr  tàshkil  etàdi? Qo’shimchà  qiymàt  nàzàriyasi  nimà?

23.          Ishchilàr  sinfining  àbsîlyut  và  nisbiy  qàshshîqlànishi  dågàndà  nimàni  tushunilàdi?

24.          Kàpitàlizm  tuzumining  o’tkinchi  ekànligi  nimà  bilàn  isbîtlànàdi?     

 

Àsîsiy  àdàbiyot

 

1.     I.À.Kàrimîv. O’zbåkistînnning  o’z  istiqlîl  và  tàràqqiyot  yo’li. Tîshkånt, 1992.

2.     À.Ràzzîqîv, SH.Tîshmàtîv, N.O’rmînîv. Iqtisîdiy  tà’limîtlàr 

tàriõi.T., Mîliya, 2002.

3.     À.Islîmîv, E.Egàmîv. T.Iqtisîdiy  tà’limîtlàr  tàriõi. TMI, 2001.

 

Qo’shimchà  àdàbiyot

 

1.      Turkistîn  CHîr  Rîssiyasi  mustàmlàkàchiligi  dàvridà. Tîshkånt. SHàrq, 2000.

2.      Intårnåt  màtåriàllàri.

 

 

8-màvzu.   XIX  àsr  îõiri  và  XX  àsrdàgi  iqtisîdiy  tà’limîtlàr. Màrjinàlizm  tà’limîti  và  nåîklàssik  iqtisîdiy  màktàblàri.

 

 

Kirish

 

      XIX  àsrning  ikkinchi  yarmi – XX  àsrning  birinchi  yarmidà  iqtisîdiy  tà’limîtlàrning  rivîjlànishi  (evîlyusiyasi)  kàpitàlizm  iqtisîdiyotidà  uning  siyosiy  ustqurmàsidà  yuz  båràyotgàn  tub  siljishlàrni  àks  ettiràr  edi. XIX  àsrning  so’nggi  chîràgidà  erkin  ràqîbàtning  mînîpîliyagà  àylànishi  iqtisîdiyotdàgi  eng  muhim  hîdisà  bo’ldi. Bu  jàràyon  kàpitàlizm  ziddiyatlàrning, àyniqsà, måhnàt  bilàn  kàpitàl  o’rtàsidàgi  ziddiyatlàrning  chuqurlàshuvi  và  kåskinlàshuvi  bilàn  àyni  bir  vàqtdà  ro’y  bårdi. XIX  àsrning  70-yillàridàn  bîshlàb  qiymàt  nàzàriyasi  và  uni  ilmiy  tàhlil  qilishdà  hàm  chinàkàm  inqilîbiy  o’zgàrish  yuz  bårib  àynàn  shu  dàvrdà  Åvrîpàning  bir  nåchtà  màmlàkàtlàridà  turlichà  nàzàriy  màktàblàr  shàkllàndi. Ushbu  màktàblàr  yaràtgàn  iqtisîdiy  tà’limît  fàndà  «màrjinàlizm»  tà’limîti  dåb  nîmlànib, XX  àsrning  30-yillàrigàchà  o’z  màvqåini  sàqlàb  turdi.

 

 

 

1-mà’ruzà.   2  sîàt.

 

Råjà:

1.     Màrjinàlizm  iqtisîdiy  tà’limîtining  shàkllànishi  và  umumiy  tà’rifi.

2.     Màrjinàlizm  iqtisîdiy  tà’limîtining  rivîjlànish  bîsqichlàri.

3.     Àvstriya  màktàbi  và  uning  õususiyatlàri.

3.à. K.Mångår, Å.Byom-Bàvårk, F.Vizår  tîmînidàn  iqtisîdiyotgà  psiõîlîgik   tà’limîtning  kiritilishi.

3.b. Qàdriyat  nàzàriyasining  õususiyatlàri.

3.v. «Eng  yuqîri  fîydàlilik»  nàzàriyasi

4. U.Jåvîns  và  L.Vîlràsning  màrjinàlistik  g’îyalàri.  

 

 

1.     Màrjinàlizm  iqtisîdiy  tà’limîtining  shàkllànishi  và  umumiy  tà’rifi.

 

      Màrjinàlizm  frànsuzchà  marginal  so’zidàn  îlingàn  bo’lib  «eng  yuqîri»  (chågàràviy)  dågàn  mà’nîni  bildiràdi.

      Bu  bîràdàgi  o’zining  ilk  fikrlàrini  U.Stånli  Jåvîns  1862  yildà  Britàniya  fànlàrini  rivîjlàntirish  Àssîsiàsiyasidà  qilgàn  «Siyosiy  iqtisîdning  umumiy  nàzàriyasi  hàqidà  qisqàchà  bildirish»  nîmli  mà’ruzàsidà  bàyon  etgàn  edi. 1871  yildà  esà  U.Jåvîns  yangi  nàzàriyasini  ilmiy  àsîslàshgà  bàg’ishlàngàn  fundàmåntàl  àsàr  bo’lgàn  «Siyosiy  iqtisîd  nàzàriyasi»  nîmli  kitîbini  Àngliyadà  nàshr  qildirdi. Àynàn  mànà  shu  yili  1871  yildà  Àvstriyadà  Kàrl  Mångàrning  «Siyosiy  iqtisîd  àsîslàri»  nîmli  kitîbi  hàm  e’lîn  qilindi. Bu  kitîbdà  hàm  õuddi  mànà  shu  «eng  yuqîri  fîydàlilik»  nàzàriyasi  tàhlil  qilinib, màtåmàtik  fîrmulà  và  tåîråmàlàrsiz  ilmiy  jihàtdàn  àsîslànib  bårildi.

      1874  yildà  SHvåsàriyadà  Låîn  Vàlràsning  «Sîf  iqtisîdiyot  fàni  elåmåntlàri»  nîmli  kitîbi  nàshrdàn  chiqdi. Bu  kitîbdàgi  iqtisîdiy  nàzàriya  to’liq  ràvishdà  màtåmàtik  jihàtdàn  rivîjlàntirildi. SHundày  qilib, yangi  yo’nàlish  bir  vàqtdà  uchtà  îlim  tîmînidàn  turli  màmlàkàtlàrdà  ingliz, nåmis  và  frànsuz  tillàridà  ilmiy  jihàtdàn  àsîslànib  bårildi.    

 

 

 

2.     Màrjinàlizm  iqtisîdiy  tà’limîtining  shàkllànishi  và  umumiy  tà’rifi.

 

      Màrjinàlizm  và  uning  rivîjlànish  dàvrini  ikki  bîsqichgà  bo’lib  o’rgànish  màqsàdgà  muvîfiqdir.

      Birinchi  bîsqich  XIX  àsrning  70-80-yillàrni  o’z  ichigà  îlib, iqtisîdiy  tàhlilning  dàstlàbki  màrjinàlistik  g’îyalàrni  mujàssàm  qilgàn  dàstlàbki  ilmiy  àsàrlàr  yaràtildi  (K.Mångår, U.Jåvîns  và  L.Vàlràs  àsàrlàri). Bu  dàvrdà  àsîsiy  kåchib  uni  bu  ko’rinishi  insîn  psiõîlîgik  õususiyati, ya’ni  uning  hissiyoti  và  qàbul  qilishi  àsîsidà  o’rgànilàdi. SHuning  uchun  màrjinàlizmning  bu  bîsqichi  iqtisîdiy  tà’limîtlàrdàgi  «sub’åktiv  yo’nà-lish»  dåb  àtàlàdi.

      Ikkinchi  bîsqich  XIX  àsrning  90-yillàrigà  to’g’ri  kålib, bu  dàvrdàn  bîshlàb  màrjinàlizm  ko’pginà  màmlàkàtlàrdà  màshhur  và àsîsiy  tà’limîtgà  àylàndi. Màrjinàlistlàrning  bu  dàvrdà  erishgàn  àsîsiy  yutuqlàri  sub’åktiv-psiõîlîgik  yo’nàlishdàn  vîz  kåchib, iqtisîdiyotning  àsîsiy  màqsàdi  bu  iqtisîdiy  hàyotning  dîimiy  bîrishini  màvjud  shàrt-shàrîitlàr  àsîsidà  tushuntirà  bilish  dåmàkdir, dådilàr. Nàtijàdà  yangichà  iqtisîdiy  g’îyalàr  nàmîyondàlàri  klàssik  iqtisîdiy  màktàbning  dàvîmchilàri  sifàtidà  bàhîlànib, ulàrgà  nåîklàssiklàr  dåb  nîm  bårildi.

      Màrjinàl  rivîjlànishning  ikkinchi  bîsqichini, ya’ni  nåîklàssik  iqtisîdiy  tà’limîtini  rivîjlànishigà  yirik  iqtisîdchi  îlimlàr  À.Màrshàll, Dj.B.Klàrk  và  V.Pàråtî  kàttà  hissà  qo’shdilàr. Màrjinàl  iqtisîdiy  g’îyalàrini  yuqîridà  qàyd  etilgàn  ikkàlà  bîsqichini  o’zigà  õîs  õususiyatlàrini  quyidàgichà  tà’riflàshimiz  mumkin.

      Birinchi. Dàstlàbki  màrjinàlistlàr  o’zlàrining  sub’åktiv  îqimlàridà  àsîsiy  e’tibîrni  iqtisîdiy  tàhlil  jàràyonidà  istå’mîl  (tàlàb)ning  tutgàn  o’rnini  o’rgànishgà  qàràtib, klàssiklàrdàn  fàrqli  ràvishdà  ishlàb  chiqàrish  (tàklif)ni  ikkinchi  dàràjàli  qilib  qo’ydilàr. Kåyinchàlik  nåîklàssiklàr  hàr  ikkàlà  jàràyonni  birgàlikdà  o’rgànib  ànchà  mukàmmàl  tà’limît  yaràtdilàr.

      Ikkinchi. Birinchi  bîsqich  màrjinàlistlàri  sub’åktiv  yo’nàlish  vàkillàri  klàssiklàr  singàri  sàbàb  îqibàtgà  àsîslàngàn  ilmiy  tàhlilni  qo’llàb, ulàrning  g’îyalàrini  mà’lum  dàràjàdà  tàkrîrlàdilàr. Låkin  birginà  kàttà  fàrq  sub’åktiv  màktàb  qo’llàgàn  istå’mîl  và  tîvàrlàrning  fîydàliligi  usuli  ulàrni  klàssik  màktàb  usulidàn  fàrqlàdi. O’z  nàvbàtidà  màrjinàlistlàrning  nåîklàssik  yo’nàlishi  funksiînàl  ilmiy  tàdqiqîtini  màydîngà  tàshlàsh  bilàn  birgà  ishlàb  chiqàrish  và  istå’mîlni  yaõlit  hîldà  o’rgànib, må’yoriy  iqtisîdiy  o’lchàmlàrni  tàqsimît  và  àyirbîshlàsh  jàràyonlàrigà  hàm  tàdbiq  etdilàr.

      Uchinchi. Màrjinàl  inqilîbning  birinchi  bîsqichidàn  fàrq  qilib, ikkinchi  bîsqichdà  funksiînàl  ilmiy  uslub  bilàn  birgà  iqtisîdiy  tàhlilgà  iqtisîdiy  jàràyonlàrni  màtåmàtik  mîdållàshtirish  usuli  hàm  îlib  kirildi. SHu  jumlàdàn, hàr  ikkàlà  bîsqich  nàzàriyotchilàri  «erkin»  ràqîbàt  yordàmidàgi  iqtisîdiy  o’sishni  hàligàchà  àvtîmàtik  ràvishdà  qo’llàb  kålinmîqdà, dågàn  fikrgà  kåldilàr.

      To’rtinchi. Nåîklàssiklàr  iqtisîdiy  tà’limîtlàr  tàriõidà  àlîhidà  o’rin  egàllàgàn  klàssiklàrdàn  iqtisîdiy  libåràlizm  tàmîyillàrigà  sîdiq  qîlishni  mårîs  qilish  bilàn  birgà  tàdqiqît  màvzuini  yanàdà  kångàytirib, undà  funksiînàl  tàdqiqît  usulidàn  và  iqtisîdiy  ko’rsàtkichlàrni  tàqqîslàsh  usuli  và  nihîyat  tizimli  màtåmàtik  usuldàn  kång  fîydàlànishni  àmàlgà  îshirdilàr.

 

3.Àvstriya  màktàbi  và  uning  õususiyatlàri.

 

      XIX  àsrning  70-yillàridà  iqtisîdiy  tà’limîtlàrning  nufuzli  màktàblàridàn  biri  bo’lgàn  Àvstriya  màktàbi  vujudgà  kåldi. Àvstriya  màktàbini  sub’åktiv  yoki  sub’åktiv  psiõîlîgik  màktàb  dåb  hàm   àtàydilàr. Uning  màfkuràchilàri  qo’llàgàn  usul  munîsàbàti  bilàn  ungà  mànà  shundày  nîm  bårilgàn. 70-yillàrdà  Àvstriya  màktàbining  àsîschisi  K.Mångår  (1840-1921)  bu  g’îyani  rivîjlàntirib, uni  sub’åktiv-psiõîlîgik  màktàbning  àsîsiy  nàzàriyasigà  àylàntirdi. Åvgåniy  Byom-Bàvårk  (1851-1914), Fridriõ  Vizår  (1851-1926)  và  bîshqàlàr  hàm  shu  nàzàriyani  ishlàb  chiqdilàr. Àvstriya  màktàbining  kînsåpsiyalàri  K.Mångårning  «Siyosiy  iqtisîd  àsîslàri»  (1971), F.Vizårning  «Õo’jàlik  bîyligining  kålib  chiqishi  và  àsîsiy  qînunlàri  to’g’risidà»  (1884), Å.Byom-Bàvårkning  «Kàpitàl  và  fîydà»  (1884-89), «Õo’jàlik  nå’màtlàri  bîyligi  nàzàriyasining  àsîslàri»  (1886), «K.Màrks  nàzàriyasi  và  uning  tànqidi»  (1896)  và  bîshqà  àsàrlàridà  bàyon  etilgàn, Àvstriya  màktàbining  tà’limîti  Àngliya, Gårmàniya, ÀQSH  và  Rîssiyadà  hàmdà  bîshqà  màmlàkàtlàrdà  yoyildi. Bu  tà’limît  iqtisîdiyot  fànining  shundàn  kåyin  rivîjigà  kàttà  tà’sir  o’tkàzdi.

      Àvstriya  màktàbi  iqtisîdchilàrining  àsàrlàridà  àvvàlî, siyosiy  iqtisîd  prådmåti, uning  uslubiy  någizlàri  và  tàdqiqît  usuli  to’g’risidàgi  tà’limît  yanàdà  kångàytirildi. Mångår  và  uning  tàràfdîrlàri  ishlàb  chiqàrish  munîsàbàtlàrini, ishlàb  chiqàrishning  rivîjini  tàrtibgà  sîluvchi  iqtisîdiy  qînunlàrni  siyosiy  iqtisîd  prådmåtigà  kiritmàs  edilàr. Ulàrning  kînsåpsiyasigà  ko’rà  siyosiy  iqtisîd  õo’jàlik  sub’åkti  tàjribàsining  butun  õilmà-õilligi  bilàn  uni  idrîk  etishni  o’rgànishi  lîzim  edi. Byom-Bàvårkning  dà’vî  qilishichà, siyosiy  iqtisîd  sub’åkt  hissàlàridà  iqtisîdiy  hîdisàlàrni  izîhlàydigàn  ildizlàrni  izlàsh  kåràk. Àlîhidà  õo’jàlik  tàdqiqît  îb’åkti  qilib  îlinàr  và  shu  õo’jàlik  jàmiyatning  eng  îddiy  tipik  elåmånti  dåb  tàlqin  qilinàr  edi. Jàmiyatdàn  mutlàqî  àjràlgàn  shàõs – Rîbinzîn  õo’jàligi  mànà  shundày  õo’jàlikning  îliy  màqsàdi, dåb  àtàlàrdi (D.Dåfîning  àsàrini  eslàng). Àvstriya  màktàbi  kàpitàlistik  õo’jàlikni  mànà  shundày  eng  îddiy  elåmåntlàrning  måõànik  yig’indisi, dåb  tàlqin  etàrdi. Umumàn  iqtisîdiyot  qînunlàrini  o’rgànish  uchun  àlîhidà  îlingàn  bir  õo’jàlik (firmà, kîrõînà) misîlidà  shu  qînunlàrni  ko’rib  chiqish  åtàrli  dåb  hisîblànàrdi (mikrîiqtisîdiyot).

      Tàdqiqîtning  bu  usuli  Rîbinzînàdà  usuli  dågàn  nîm  îldi. SHu  usul  yordàmidà  siyosiy  iqtisîddàn  ijtimîiy  ishlàb  chiqàrish  munîsàbàtlàri  chiqàrib  tàshlàndi, iqtisîdiy  tîifàlàrning  ijtimîiy-sinfiy  màzmuni  kuchàytirildi, ijtimîiy  ishlàb  chiqàrishning  rîli  sîddàlàshtirildi. Rîbinzînàdà  usuli  àsîsidà  siyosiy  iqtisîd  tàriõiy  và  sinfiy  muàyyanlikdàn  màhrum  bo’làr, undà  individuàllik  kång  tàrg’ib  qilinàrdi. Àyirbîshlàsh  kînsåpsiyasining  tàràfdîrlàri  bo’lgàn  Àvstriya  màktàblàrining  iqtisîdchilàri  iqtisîdiy  màsàlàlàrni  fàqàt  bîzîr  munîsàbàtlàridàn, ya’ni  àyirbîshlàsh  munîsàbàtlàridàn  ibîràt  qilib  qo’ydilàr. Rîbinzînàdà  usuli  màdhiyabîzlik  tusidà  edi. U  îchiqdàn-îchiq  sub’åktiv  psiõîlîgik  bo’lishigà  qàràmày, iqtisîdiyot  fànining  bisîtigà  kirdi  và  kång  yoyildi. Àvstriya  màktàbining  nàzàriyotchilàri  kàpitàlizmni  fàqàt  bîzîr  munîsàbàtlàri  bilànginà  bîg’làngàn  yakkàõo’jàliklàrning  måõànik  yig’indisi  dåb  tàsvirlàb, måhnàtning  rîlini  inkîr  etdilàr  và  kàpitàlistik  ekspluàtàsiyani  niqîblàdilàr. Ulàr  iqtisîdiy  jàràyonni  và  uning  îmillàrini  sub’åktiv  idåàlistik  tàrzdà  izîhlàdilàr. Õo’jàlik  yurituvchi  sub’åktlàrning  psiõîlîgiyasini  bu  jàràyonning  àsîsi  dåb  hisîblàdilàr. Àvstriya  màktàbining  nàmîyandàlàri  ijtimîiy  ishlàb  chiqàrish  tàràqqiyotining  îb’åktiv  õususiyatini  và  ungà  õîs  qînunlàrni  inkîr  etib, õo’jàlik  turmushidà  iqtisîdiyotni  rivîjlàntirishdà  õo’jàlik  yurituvchi  sub’åktlàrning  fàîliyatini  bålgilàydigàn  psiõîlîgik  sàbàblàr  hàl  qiluvchi  rîl  o’ynàydi, dåb  dà’vî  qildilàr. Iqtisîdiy  jàràyonlàrni  mànà  shundày  sub’åktiv-psiõîlîgik  tàlqin  etish  Àvstriya  màktàbi  uslubiyotining  àsîsini  tàshkil  qildi.

      Àvstriya  màktàbining  nàzàriyotchilàri  siyosiy  iqtisîdni  ishlàb  chiqàrishni  o’rgànishdàn  «õàlîs» etib, istå’mîlni  birinchi  o’ringà  qo’ydilàr. Ulàr  individlàrning  mîddiy  nå’màtlàrni  istå’mîl  qilishi  õo’jàlik  fàîliyatini  tàshkil  etuvchi  àsîsiy  îmil  dåb  dà’vî  qilishdi.

      Sub’åktivizm  và  individuàlizm  måhnàtning  và  ijtimîiy  ishlàb  chiqàrishning, ishlàb  chiqàrish  munîsàbàtlàrining  rîlini  hàmdà  ijtimîiy  ziddiyatlàr  và  sinfiy  kuràshni  inkîr  etishgà  hàmdà  sîõtàlàshtirishgà  àsîslàngàn. Bu  qîidàlàrning  tig’i  màrksizmning  ilmiy  uslubiyotigà  iqtisîdiy  tà’limîtigà  qàrshi  qàràtilgàn  edi.

      Àvstriya  màktàbining  nàmîyandàlàri  và  àvvàlî  Byom-Bàvårk  qiymàtning  måhnàt  nàzàriyasini  K.Màrks  tà’limîtining  ilk  någizi  dåb  bilib, shu  nàzàriyadàgi  qo’shimchà  qiymàt  tà’limîtigà  õuruj  qilib, «Kàpitàl» ning  birinchi  và  uchinchi  tîmlàri  o’rtàsidà  ziddiyat  bîrligini  isbîtlàshgà  urindilàr (bu  hàqdà  îldingi  màvzudà  àytib  o’tilgàn  edi).

      Qàdriyat (qimmàt) nàzàriyasi  Àvstriya  màktàbining  kînsåpsiyalàridà  màrkàziy  o’rinni  îldi. Bu  nàzàriya  «eng  yuqîri  fîydàlilik» nîmini  îldi. Siyosiy  iqtisîddà  qàbul  qilingàn  «tîvàr» và «qiymàt» tîifàlàri  ijtimîiy  màzmundàn  màhrum  bo’lgàn  nå’màt  và  qàdriyat  tushunchàlàri  bilàn  àlmàshtirildi. K.Mångår, Å.Byom-Bàvårk  và  bîshqàlàr  qiymàt – ijtimîiy  zàrur  måhnàtning  ifîdàsi, måhnàt  esà  uning  birdàn-bir  mànbài  ekànligi  to’g’risidàgi  qîidàni  nîto’g’ri  dåb  e’lîn  qildilàr. Ulàr  qiymàt  tîifàsini  sub’åktiv  màzmun bilàn  to’ldirdilàr. Uning  ustun  îmili  sifàtidà  istå’mîl  qiymàti  yoki  mîddiy  nå’màtlàrning  fîydàliligi  qàbul  etildi. Byom-Bàvårkning  fikrichà, Àvstriya  màktàbi  istå’mîl  qiymàtigà  murîjààt  etish  îrqàli  qàdriyatni  «lîzim  bo’lgàn  dàràõtdàn, ildizning  o’zidàn» tàhlil  età  bîshlàdi.

      Hàqiqàtdà  hàm  Àvstriya  màktàbi  qiymàtning  yangichà  tà’rifini  ishlàb  chiqish  yo’lidàn  bîrdi. Qiymàt  istå’mîl  qiymàti  bilàn  bålgilànishi  mumkin  emàsligi  to’g’risidàgi  fikrni  siyosiy  iqtisîdning  klàssiklàriyoq  o’rtàgà  tàshlàgàn  edilàr. Låkin  qàriyb  200 yil  dàvîmidà  iqtisîdiyot  fànidà  bu  g’îya  åtàkchi  bo’lishi  và  shungà  qàràmày, Àvstriya  màktàbi  fîydàlilikdà  zo’r  bårib  qàdriyatning  sub’åktiv  nàzàriyasini  yaràtdi. Fîydàlilik  dågàndà  Byom-Bàvårk  mîddiy  nå’màtlàrning  umumiy  õususiyatini  tushunàr  edi. Bu  õususiyat  mîddiy  nå’màtlàrning  shàõslàr  fàrîvînligigà  ehtiyojlàrning  qîndirilishigà  munîsàbàti  bilàn  bålgilànàdi, dåb  hisîblàr  edi. Qiymàt  qimmàt  và  qàdriyat  tushunchàsi  bilàn  àlmàshtirilàdi.

      Qàdriyatning  vujudgà  kålishi  måhnàtdàn  và  ishlàb  chiqàrishdàn  àjràtib  tàlqin  etilàr  edi. Nå’màtning  fîylàliligi  uning  àsîsi  dåb  hisîblànàrdi. Byom-Bàvårk  fîydàlilikning  ikki  turini: îddiy (màvhum) và  màlàkàli (àniq) turini  bir-biridàn  fàrq  qilàrdi. Màvhum  fîydàlilik  mo’l-ko’l  bo’lgàn  mîddiy  nå’màtlàrgà  õîs  bo’lgàn  umumàn  fîydàlilik  dåb  tà’riflànàr  edi. Bu  hîlàtdà  nå’màt  birligining  fîydàliligi  0 dàn  ibîràt  dåb  hisîblànàrdi (dàryo  yonidà  suv, hàvî  và  bîshqàlàr). Zàõiràlàri  chåklàngàn  nå’màt  màlàkàli  fîydàlilik, dåb  tà’riflànàr, bu  nå’màtlàrning  hàttî  birlik  hàjmidà  kàmàyishi  hàm  shàõsning  fàrîvînligigà  tà’sir  qilàdi, dåb  uqtirilàdi. Fîydàlikning  bundày  bo’linishi  mîddiy  nå’màtlàr  qàdriyatining  vujudgà  kålishi  bilàn  bîg’liq  qilib  qo’yilàr  edi. Hàmmà  nå’màtlàr  emàs, bàlki  miqdîri  chåklàngàn  nå’màtlàrniginà  Àvstriya  màktàbining  iqtisîdchilàri  qàdriyatgà  egà  bo’làdi, dåb  hisîblàshàrdi. Ulàrning  nàzàridà  mànà  shu  qàdriyatlàrginà  àyirbîshlànishi  mumkin  edi. Byom-Bàvårkning  fikrichà, qàdriyatning  vujudgà  kålishi  uchun  nîyob  fîydàlilik  bilàn  birgà  qo’shilishi  zàrur, àmmî  mutlàq  nîyoblik  emàs, bàlki  màzkur  turdàgi  buyumlàrgà  bo’lgàn  màvjud  ehtiyojning  miqyosigà  qiyosàn «nisbiy» nîyoblik  nàzàrdà  tutilàrdi.

      Qàdriyatning  hîsil  bo’lishidà  Byom-Bàvårk  ikki  bîsqichni  àlîhidà  ko’rsàtdi, birinchi  bîsqichni  u  sub’åktiv  qàdriyatning  hîsil  bo’lishi  bilàn  bîg’làdi, bundà  u  nå’màtning  shàõs  ehtiyojlàrini  qîndirishigà  qàndày  rîl  o’ynàshigà  qàràb, shu  sub’åkt  nå’màtgà  båràdigàn  shàõsiy  bàhî  nàzàrdà  tutilàr  edi. Àgàr  fîydàlilik  màvhum  bo’lsà, u  hîldà  nå’màt  bàhî  îlmàydi  và  uning  sub’åktiv  qàdriyati  0 gà  tång  bo’làdi. Sårsuv  bulîq  yonidà  turgàn  kishi  uchun  bir  stàkàn  suv  bungà  misîl  qilib  ko’rsàtilàdi. Àmmî  sàhrîgà  bîrib  qîlgàn  kishi  uchun  o’shà  bir  stàkàn  suvning  o’zi  àniq  fîydàlilik  kàsb  etàdi. SHàõsning  fàrîvînligiginà  emàs  uning  hàyoti  hàm  shu  suv  bilàn  bîg’liq  bo’lishi  mumkin. Bu  hîlàtdà  bir  stàkàn  suv  sub’åktiv  qàdriyatgà  egà  bo’làdi. Byom-Bàvårkning  fikrichà, mîddiy  nå’màtlàr  tufàyli  insîngà  kåltirilgàn  fîydàning  miqdîri  hàm  shu  nå’màtlàr  qàdr-qimmàtining  o’lchîvidir. Qiymàtni  istå’mîl  qiymàti  bilàn  àynàn  bir  nàrsà  dåb  tàlqin  etish (àslidà  àlmàshuv  qiymàti  hàm  bîr) fîydàlilik  qiymàtini  àniqlàsh  Àvstriya  màktàbidàn  àvvàl  hàm  siyosiy  iqtisîddà  mà’lum  edi. Àvstriya  màktàbining  nàzàriyotchilàri  bu  tàmîyilni  màtåmàtikàdàn  îlingàn  må’yor  tushunchàsi  bilàn  to’ldirdilàr. Qàdriyat  någizi  sifàtidà  endi  shunchàki  fîydàlilik  emàs, bàlki  shàõsning  eng  kàm  ehtiyojini  qîndiràdigàn  eng  yuqîri (îõirgi  qàtîrdàgi) fîydàlilik  tushunchàsi  ishlàtilà  bîshlàndi. Byom-Bàvårkning  tà’birichà, buyumning  qàdriyati  uning  eng  yuqîri  må’yoriy  fîydà  miqdîri  bilàn  o’lchànàdi, bundà  õo’jàlik  nå’màtlàri  muàyyan  turidàn  îlinàdigàn  eng  îz  nàf  nàzàrdà  tutilàdi. Buni  Rîbinzîn  åtishtirgàn  båsh  qîp  dîn  misîlidà  ko’rish  mumkin, bir  qîpi  îziqqà, ikki  qîpi  urug’likkà, uch  qîpi  åm  uchun  và  hàkîzî. Byom-Bàvårk  bu  «qînun» ning  àmàl  qilishini  båsh  qîp  dîn  hîsili  îlgàn  shàõsning  õo’jàligi  misîlidà  ko’rsàtàdi. Hàmmà  qîplàrdàgi  dînning  sifàti  và  vàzni  tåppà-tång. Birîq, Byom-Bàvårkning  nàzàriyasigà  ko’rà, bir  qîp  dînning  sub’åktiv  qàdriyati  kàmàyib  bîruvchi  fîydàlilik  tàmîyili  àsîsidà  bålgilànishi  kåràk. Birinchi  qîp  dîn  shàõsning  eng  zàrur  hàyotiy  ehtiyojini  qîndiràdi  và  shu  sàbàbli  eng  ko’p  fîydàlilikkà  egà  bo’làdi. Kåyingi  qîplàrning  fîydàliligi  kàmàyib  bîràdi. To’tiqushni  bîqishgà  mo’ljàllàngàn  so’nggi  qîp  hàm  fîydàlilikkà  egà  bo’làdi. Ànà  shu  so’nggi  qîp  dîn  màzkur  mîddiy  nå’màt  birligining  sub’åktiv  qàdriyatini  bålgilàydi. Bàrchà  màvjud  dîn  zàõiràsi  båsh  qîp  bo’lgàn  tàqdirdà  bir  qîp  dînning  qàdriyati  to’tiqush  bîqish  qiymàtigà  tång  bo’làdi, dåb  dà’vî  qilàdi  Byom-Bàvårk. Bu  misîllàr  turkumini  åyilàyotgàn  båshtà  îlmà  misîlidà  và  bîshqàlàrdà  hàm  ko’rish  mumkin.

      Byom-Bàvårk  qàdriyat  hîsil  bo’lishidàgi  ikkinchi  bîsqichni  «îb’åktiv  qàdriyat» bilàn  bîg’làdi. U  màzkur  bîsqichni  tàlàb  và  tàklif  õususidàgi  màvjud  eski  nàzàriya  àsîsidà  izîhlàdi. Îb’åktiv  qàdriyatning  hîsil  bo’lishi  tàlàb  và  tàklifning  stiõiyati  nisbàti  dàvîmidà  bîzîrdàgi  sub’åktiv  bàhîlàrni  bàràvàrlàshtirishdàn  ibîràt  qilib  qo’yildi, shuning  nàtijàsidà  yangi, o’rtàchà  qàdriyat  pàydî  bo’lib, mànà  shu  îb’åktiv  miqdîr  dåb  ko’rsàtildi.

      SHundày  qilib, Àvstriya  màktàbining  iqtisîdchilàri  ilmiy  nàzàriyaning  qiymàti  tîvàrlàrning  îb’åktiv  õususiyati  bo’lib, mànà  shu  õususiyat  bu  tîvàrlàrning  ichki  màzmunini  bålgilàydi, dågàn  tub  qîidàsini  ràd  etish  îrqàli  qiymàt  hîsil  bo’lishi  jàràyonini  yangichà  tàlqin  etàdilàr. Ulàr  buni  bàhî  båruvchilik  mulîhàzàlàrigà  và  individlàrning  psiõîlîgiyasigà  bîg’liq  bo’lgàn  sub’åktiv  tîifàgà  àylàntirib  qo’ydilàr. Bu  esà  nàvbàtdàgi  yangi  nàzàriya  edi, bu  nàzàriyani  yaràtuvchilàr  qiymàtni  u  hîsil  bo’làdigàn  shàrîit  và  mànbàdàn – ishlàb  chiqàrish  và  måhnàt  sîhàsidàn  butunlày  àjràtib  qo’ydilàr. Byom-Bàvårkning  hàmmà  mulîhàzàlàri  hàqiqiy  jàràyonni  îydinlàshtiràdigàn, ushbu  kàtågîriyadà  ifîdàlànàdigàn  ishlàb  chiqàrish  munîsàbàtlàrini  kångàytiràdigàn  fikrlàr  àsîsigà  qurilgàn  edi.

      «Eng  yuqîri  fîydàlilik» nàzàriyasi  Àvstriya  màktàbi  và  bîshqà  iqtisîdiyot  kînsåpsiyalàri  uchun  àsîs  bo’ldi, bu  kînsåpsiyalàr  esà  kàpitàlizm  shàrîitidà  iqtisîdiyotning  ijtimîiy  màzmunini  kuchsizlàntiruvchi, uning  sinfiy  õususiyatini  inkîr  etuvchi  bir  nàrsàdir. Byom-Bàvårkning  tà’birichà, qàdriyat  to’g’risidàgi  tà’limît  dàrîmàdni  tàqsimlàsh, shu  jumlàdàn, år  råntàsi, ish  hàqi, kàpitàldàn  îlinàdigàn  fîydà  to’g’risidàgi  butun  o’z  dîktrinàsining  màrkàziy  bàndidir.

      Àvstriya  màktàbining  tàqsimlàsh  nàzàriyasi  bir  qànchà  màvjud  kînsåpsiyalàrni: J.B.Såyning  ishlàb  chiqàrishning  uch  îmili, tàqsimît  kînsåpsiyasini, «eng  yuqîri  fîydàlilik» nàzàriyasini  o’z  ichigà  îlàdi. Bu  o’rindà  ishlàb  chiqàrish  îmillàri  unumli  nå’màtlàr  dåb  àtàlgàn. Ulàrning  hàr  birigà  (år, kàpitàl  và  måhnàtgà) îlingàn  istå’mîl  nå’màtlàrining  muàyyan  qismi  muvîfiq  kålàdi. Tàqsimîtning  mànà  shu  o’zigà  õîs  kînsåpsiyasi  kàpitàlistik  ekspluàtàsiyani  o’zgàlàr  måhnàtining  kàpitàlistlàr  tîmînidàn  o’zlàshtirib  îlinishi  inkîr  etàdi. U  kålàjàkdàgi  nå’màtlàr  và  kàpitàlistning  istå’mîldàn  «tiyilishi»gà  nisbàtàn  hàqiqiy  nå’màtlàrni  hàr  õil  bàhîlàsh  àsîsidà  fîydàni  îqlàydi. Bu  o’rindà  fîydà  kàpitàlistning  hàqiqiy  nå’màtlàrni  istå’mîl  qilishdàn  «tiyilishi» uchun  và  o’z  kàpitàli  bilàn  bo’làjàk  nå’màtlàrni  hîzirgi  nå’màtlàrgà  àylàntirishni  tà’minlàgànligi  uchun  «mukîfît» dåb  ko’rsàtilàdi. SHundày  qilib, tàqsimît  nàzàriyasidà  hàm  muàyyan  sinfiy  màqsàdlàrni  ko’zlàydigàn  yangichà  õulîsàlàr  bîr.

      Àvstriya  màktàbining  uslubiyati  hàm, iqtisîdiy  nàzàriyalàri  hàm  tàriõdàn  tàshqàri  yondàshuv  àsîsidà  yaràtilgàndir. Bu  uslubiyat  và  nàzàriyalàr  kàpitàlistik  tîvàr  õo’jàligi  shàrîitlàridà  jàmiyatning  sinfiy  tuzilmàsini  e’tibîrdàn  chåtdà  qîldirib, ishlàb  chiqàrishdàn  istå’mîlni  ustun  qo’yadi. Màrjinàlizm  àsîschilàri  qo’llàgàn  sàbàb-îqibàt  àsîsidàgi  iqtisîdiy  tàhlil  (ànàliz) îddiy  màntiqiy  õulîsàlàrning  yuzàgà  kålishigà  sàbàb  bo’ldi, bu  esà  ulàrni  råàl  kàpitàlizmdàn  uzîqlàshishgà  îlib  kåldi. Birîq  yuqîridà  qàyd  etilgàn  õususiyatlàrni  àytish  bilàn  birgà  biz  bu  màktàb  nàmîyandàlàrining  shu  uslublàri  nàtijàsiz  và  ulàrning  kînsåpsiyalàri  to’g’ri  ilmiy  õulîsàlàr  bårmàdi, dåmîqchi  emàsmiz. Àksinchà, kàpitàlistik  bîzîr  muàmmîlàrini  ànglàshdà  và  àyniqsà, iqtisîdiy  fàngà  e’tibîrni  istå’mîl  và  tàlàbni  to’làrîq  qîndirishgà  qàràtishdà  bu  màktàbning  õizmàtlàri  kàttàdir.

      Bu  màktàbning  kînsåpsiyalàri  kàpitàlistik  õo’jàlik  tizimining  eng  muqàddàs  nàrsàsi – õususiy  sîhibkîrlik, erkin  bîzîr, ràqîbàt  và  shu  kàbilàr  pîsbînligidà  turgàn  siyosiy  iqtisîdning  bundàn  kåyingi  rivîjlànishigà  kàttà  tà’sir  o’tkàzdi. Àvstriya  màktàbining  uslubiyati  àyniqsà, màtåmàtik  màktàb  và  umumàn  hîzirgi  zàmîn  iqtisîdiy  màktàblàrining  shàkllànishidà  kàttà  rîl  o’ynàgàn. Bu  yo’nàlish  yangi  klàssik  kimning  kång  rivîjlànishidà  àlîhidà  o’rinni  egàllàdi.

      Låkin  shuni  hàm  tà’kidlàsh  zàrurki, «eng  yuqîri  fîydàlilik» nàzàriyasi  yangi  tàshkil  bo’làyotgàn  nàzàriy  màktàblàr  uchun  ilk  mànbà  rîlini  o’ynàdi. «Eng  yuqîri  (chågàràviy) fîydàlilik» nàzàriyasining  nåîklàssik (yangi  klàssik) vàriànti  ingliz  iqtisîdchisi  À.Màrshàll  bîshchiligidà  «eng  yuqîri  fîydàlilik» nàzàriyasini «ishlàb  chiqàrish  chiqimlàri» nàzàriyasi  bilàn  qo’shib, yangi  ilmiy  nàzàriya  vujudgà  kåltirilgànligidà  o’z  àksini  tîpdi.

 

 

4. U.Jåvînsning  màrjinàlistik  g’îyalàri.

 

      Uilyam  Stånli  Jåvîns (1835 -1882) Lîndîn  univårsitåtidà  màtåmàtikà  và  õimiya  fànlàridàn  tàhsil  îlish  bilàn  birgà  siyosiy  iqtisîdni  hàm  qiziqib  o’rgàngàn. 1863 yildà  Mànchåstår  shàhridàgi  kîllåjgà  siyosiy  iqtisîd  o’qituvchisi  bo’lib  ishgà  kirdi. Îràdàn  ko’p  vàqt  o’tmàsdàn  iqtisîdiy  màvzudàgi  uning  àsîsiy  àsàrlàri  e’lîn  qilindi. Ulàr  quyidàgilàr: «Siyosiy  iqtisîd  nàzàriyasi» (1871), «Fàn  tàmîyillàri» (1874) và  bîshqàlàr.

      XIX àsrning  îõirigàchà  U.Jåvîns  và  uning  àsàrlàri  o’zining  kuchli  màtåmàtik  ifîdàsi  tufàyli  o’quvchilàr  tîmînidàn  to’liq  e’tibîr  bilàn  qàbul  qilinmàdi. Låkin  uning  g’îyalàridàgi  sub’åktivizm  àsîsiy  ilmiy  àsàrlàridà  àniq  o’z  o’rnini  tîpgàn  edi. Màsàlàn, istå’mîl, tàlàb, fîydàlilik  hàqidà  o’z  hîlichà  tushunchàlàr  bårish  bilàn  birgà  U.Jåvîns  tîvàrlàr  nàrõi  uning  må’yoriy  fîydàliligi  bilàn  funksiînàl  bîg’liqdir, dåb  ko’rsàtàdi. SHuningdåk, îlim  klàssiklàrning  ràqîbàt  hàqidàgi  fikrlàrini  qo’llàb, sîtuvchi  và  îluvchi  o’zàrî  mulîqàtdà  bo’lib  kåràkli  mà’lumîtni  bir-biridàn  îlish  mumkin  dåb  ko’rsàtàdi. Nàtijàdà  u  quyidàgi  õulîsàni  kåltirib  chiqàràdi: bîzîrdàgi  sîtuvchilàr (sub’åktlàr) insînlàr  ehtiyoji  uchun  zàrur  bo’lgàn  tîvàrlàrni  muhàyyo  qilib, ulàrning  istå’mîllàrini  to’làrîq  qîndiràdilàr. SHu  fikri  bilàn  U.Jåvîns  dàstlàbkilàrdàn  bo’lib, må’yoriy  tàhlilni  màydîngà  tàshlàydi  và  màrjinàlizm  àsîschilàridàn  birigà  àylànàdi.

     

                                

2 – mà’ruzà         2 sîàt

 

Råjà:

 

1.     Iqtisîdiy  tà’limîtdà  yangi  klàssik  yo’nàlishning  shàkllànishi. À.Màrshàllning  iqtisîdiy  tà’limîtlàri.

1à. Nàrõlàr  và  dàrîmàdlàr  nàzàriyasi.

1b. Tàlàbning  elàstiklik  kînsåpsiyasi.

2.     Màrjinàlizmning  Àmårikà  màktàbi  õususiyatlàri. J.B.Klàrkning  iqtisîdiy  tà’limîtlàri.

2à. Stàtikà  và  dinàmikà  kînsåpsiyasi.

2b. Ishlàb  chiqàrish  îmillàri  và  eng  yuqîri  unumdîrligi  nàzàriyalàri.

3.     Lîzànnà  màktàbining  õususiyatlàri.

4.     Vilfrådî  Pàråtîning  umumiy  iqtisîdiy  muvîzànàt  kînsåpsiyasi.

5.     Õulîsà.

6.     Àsîsiy  tushunchà  và  ibîràlàr.

7.     Nàzîràt  và  mulîhàzà  uchun  sàvîllàr.

8.     Àsîsiy  àdàbiyotlàr.

9.     Qo’shimchà  àdàbiyotlàr.

 

 

1.Iqtisîdiy  tà’limîtdà  yangi  klàssik  yo’nàlishning  shàkllànishi. Àlfråd  Màrshàllning  iqtisîdiy  tà’limîti.

 

 

      À.Màrshàll (1842-1924) iqtisîdiyotidà  nåîklàssik (yangi  klàssik) yo’nàlishning  åtàkchi  vàkili, màrjinàlizmning «Kåmbridj  màktàbi» lidåri  hisîblànàdi. Kåmbridj  univårsitåtidà  o’qidi, uni  tugàtdi  và  shu  årdà  butun  hàyoti  dàvîmidà  o’kituvchilik  qildi. U  siyosiy  iqtisîd  fànidàn  (1863 yildàn  tî  1908 yilgàchà) dàrs  bårdi. 1902 yildàn  bîshlàb  yangi  «ekînîmiks» fànini  kiritdi  và  siyosiy  iqtisîd  fàni  àstà-såkin  siqib  chiqàrildi. Màrshàll  màrjinàlizm  g’îyasini  musbàt  ràvishdà  (Jåvînàni  bilmàgàn  hîldà) àniqlàdi. «Ekînîmiks  tàmîyillàri» (1890) À.Màrshàllning  bîsh  àsàri  bo’lib, îlti  jilddàn  ibîràt. Bu  kitîb  dîim  to’ldirib  bîrildi  và  îlim  hàyoti  dàvîmidà  sàkkiz  màrtà  qàytà  nàshr  etilgàn  (ruschàgà - «Prinsipi  ekînîmiki» tàrjimà  qilingàn). Kitîb  bîshidàyoq  fànning  prådmåti  to’g’risidà  fikr  yuritilàdi. Bu  fàn  insîn  jàmiyatining  må’yoriy  hàyot  fàîliyatini  tàdqiq  qilish  bilàn  shug’ullànàdi. Individuàl  và  ijtimîiy  jàràyonlàrning, fàrîvînlikning  mîddiy  àsîslàrini  yaràtish  bilàn  chàmbàrchàs  bîg’liq  bo’lgàn  sîhàni  o’rgànàdi. Màshhur  «Ekînîmiks» kitîbining  muàllifi  P.Sàmuelsîn  bu  fàn  prådmåti  nîmi  «iqtisîdiyot» bo’lib, iqtisîd  yoki  màksimizàsiyani  bildiràdi. Undà  ishlàb  chiqàrish  hàjmlàri  màqbul  bo’lgàndà, sîf  fîydà  màksimumgà  erishuvigà  kàttà  e’tibîr  qàràtilgàn.

      Tàdqiqît  usulidà  klàssik  màktàb  g’îyalàrigà  vîrislik  màvjud  bo’lib, ulàr  yanàdà  rivîjlàntirilàdi. À.Màrshàll  insînlàrning  iqtisîdiy  fàîliyatini  «sîf» iqtisîdiy  nàzàriya  pîzisiyasidà  turib, õo’jàlikning  idåàl  (bånàzir) mîdålini,  «mukàmmàl  ràqîbàt» tufàyli  bo’lishi  mumkin  bo’lgàn  tàdqiq  etdi. Àmmî  bir  qànchà  iqtisîdiyotning  mo’’tàdilligi  (muvîzànàti) bilàn  bîg’liq  màrjinàl  g’îyalàr  îrqàli  u  bu  fànni  «õususiy» hîl, ya’ni  firmà, sîhà  (mikrîekînîmikà) dàràjàsidà  qàràydi. Bundày  yondàshuv  îlim  yaràtgàn  «Kåmbridj  màktàbi»  và   XIX àsr  îõiri – XX àsr  bîshidàgi  ko’pchilik  nåîklàssiklàr  uchun  õîsdir. Àmmî  shuni  àlîhidà  tà’kidlàsh  kåràkki, À.Màrshàll  o’zidàn  îldin  o’tgàn  îrtîdîksàl  klàssiklàrdàn  fàrqli  ràvishdà, iqtisîdiy  tîifàlàrni  «isbît» tàlàb  etuvchi  u  yoki  bu  àsîsiy  chågàràlànishi  màksàdgà  muvîfiq  dåb  hisîblàydi.

      Îlim  tàdkiqîtlàridà  bîzîrdà  erkin  shàkllànishi  muàmmîsi  àsîsiy  o’rinni  egàllàydi. Bundà  bîzîr  muvîzànàti  yagînà  îrgànizm  sifàtidà, õo’jàlik  yurituvchi  sub’åktlàr  chàqqàn  và  bir-biri  to’g’risidà  yaõshi  mà’lumîtgà  egà  dåb  qàràlàdi.

      Bîzîr  bàhîsi  eng  yuqîri  nàf  àsîsidà  àniqlànàdigàn  tàlàb  bàhîsi  và  eng  yuqîri  hàràjàtlàr  bilàn  tîpilàdigàn  tàklif  bàhîsining  kåsishish  nàtijàsi  dåb  qàràlàdi. Bu  «Màrshàll  õîchi» dåb  yuritilàdi, tàlàb  và  tàklif  chiziqlàrining  kåsishgànligining  gràfik (chizmà) shàklidir. CHiziqlàr  kåsishgàn  jîydà  ulàr  îràsidàgi  muvîzànàt, ya’ni  muvîzànàtli, mo’’tàdil  bàhî  o’rnàtilàdi.

      SHu  årdà  îlimning  tîvàr  qimmàtining  mîhiyati  to’g’risidàgi  g’îyasi  õususiyatlidir. Uning  fikrichà, qimmàtni  yaràtishdà  nàflik  và  ishlàb  chiqàrish  õàràjàtlàri  (qàychining  ikki  tig’i) birdåk  fàîldir. U  qàychini  misîl  sifàtidà  kåltirib, qàychining  qîg’îz  qirqqàndà  qàysi  (ustki  yoki  pàstgi) tig’i  (låzviyasi) àsîsiy  rîlni  o’ynàydi, dåb  sàvîl  båràdi.

      Màrshàll  «istå’mîl  îrtiqchàligi» tushunchàsini  kiritilàdi, bu  õàridîr  îlishi  zàrur  bo’lgàn  ilîjsiz  nàrsà  uchun  to’làngàn  và  àmàldà  to’làyotgàn  bàhîlàr  o’rtàsidàgi  fàrqdir, ya’ni  õàridîrning  qo’shimchà  tàlàbining  qîndirishning  iqtisîdiy  o’lchîvidir.

      Ilk  màrjinàlistlàrning  bàhî, tàlàb  và  tàklif  kàbi  îmillàrining  funksiînàl  bîg’lànishi  umumlàshtirilàdi. U  õususàn, bàhî  pàsàyishi  bilàn  tàlàb  îrtishi  (bàhî  îrtishi  bilàn  tàlàb  pàsàyishi), bàhî  pàsàyishi  bilàn  tàklif  pàsàyishi (bàhî  îrtishi  bilàn  tàklif  îrtishi)ni  ko’rsàtib  bårdi. Mo’’tàdil (muvîzànàt) bàhî  tàlàb  và  tàklif  nuqtàlàri  kåsishgàn  årdà  o’rnàtilàdi (yuqîridà  àytildi). SHulàrgà  mîs  ràvishdà  bàhîlàrning  o’zgàrishi  ro’y  båràdi.

      Dàrîmàdlàr  nàzàriyasidà  kàpitàlgà  fîiz, ish  hàqi  màrjinàlistik  hàl  etilàdi. Àvvàlgi  klàssiklàrning  tîvàr  qiymàti  sàrflàngàn  måhnàt  bilàn  o’lchànishi  qàt’iyan  ràd  etilàdi.

      Fîiz  stàvkàsi  dàràjàsi  to’g’risidà  fikr  yuritilib, fîiz  kàmàyishi  bilàn  insînlàr  kàm  jàmg’àràdilàr (và  àksinchà) dågàn  õulîsà  chiqàrilàdi. Bu  qîidà  kåyinchàlik  uning  shîgirdi  J.M.Kåyns  tîmînidàn  kång  fîydàlànildi (yuqîridà  bårilgàn).

      «Tàlàb  bàhîsi» rivîjlàntirilib «tàlàbning  elàstikligi» (qàyishqîqligi) kînsåpsiyasi  ilgàri  surildi, bu  tàlàb  hàjmning  bàhî (nàrõ) o’zgàrishigà  bîg’liqligi  ko’rsàtkichidir. Elàstiklikning  turli  îmillàrgà  qànchàlik  bîg’liqligi  tàhlil  etilàdi  (istå’mîl  tàrkibi, dàrîmàd  dàràjàsi  và  bîshqàlàr). Eng  kàm  elàstiklik  kång  istå’mîl  mîllàrigà  tågishli  (àmmî  õuddi  shu  hîlàtni  zåbi-ziynàt  mîllàrigà  nisbàtàn  ko’rib  chiqmàgàn). Bu  bîg’lànish  vàqt  dàvîmidà  o’zgàrib  turishi  àytilàdi.

      O’rgànilàyotgàn  dàvr  qànchàlik  kichik  bo’lsà, tàlàbning  bàhîgà  tà’siri  shunchàlik  kàttàdir, dàvr  qànchàlik  kàttà  bo’lsà, ishlàb  chiqàrish  õàràjàtlàri  (tàklif) ning  tà’siri  àsîsiydir.   

      Kîrõînàdà  ishlàb  chiqàrish  hàjmlàrining  o’stirish  dàvîmidà  sîlishtirmà  ishlàb  chiqàrish  õàràjàtlàri  o’zgàrishi  qînuniyatlàri  àniklàndi. Kîrõînà  ishlàb  chiqàrish  màsshtàbini  îshirgàndà  undàn  kålàdigàn  nàfning  miqdîri  muàmmîsi  qàràb  chiqilàdi. Màrshàll  õususàn  shuni  qàyd  qilàdiki, îdàtdà  ràqîbàtli  iqtisîdiyotdà  yirik  kîrõînà (firmà) o’z  tîvàr  màhsulîtigà  bàhîni  pàsàytirishni  tà’minlàydi, bu  esà  ràqîbàtchilàr  îldidà  ustunlikkà  îlib  kålàdi  (màlàkà  îshuvi, màõsus  màshinà  và  àsbîb-uskunàlàrni  qo’llày  îlish  tufàyli). Eng  muhimi  bundày  iqtisîddàn  butun  jàmiyat  mànfààt  ko’ràdi.

      «Råpråzàtiv  firmà» (o’rtàchà  firmàning  turi) tushunchàsi  kiritilàdi. Uning  hàjmi  mà’lum  tîvàrni  ishlàb  chiqàrish  hàjmi  îrtishi  bilàn  îrtàdi, bu  esà  hàm  ichki, hàm  tàshki  fîydà  kåltiràdi, chunki  måhnàt  sàrflàri  và  bîshkà  ishlàb  chiqàrish  õàràjàtlàri  pàsàyadi.

      Bundàn  îlim  ikkità  iqtisîdiy  qînun  bîrligi  to’g’risidà  õulîsà  chiqàràdi: 1) o’sib  bîruvchi  fîydà  2) dîimiy  fîydà. Birinchisigà  ko’rà, måõnàt  và  kàpitàl  sàrflàri  hàjmi  îrtishi  bilàn  îdàtdà  ishlàb  chiqàrishni  tàshkil  etishni  mukàmmàllàshtirishgà  îlib  kålàdi, måhnàt  và  kàpitàldàn  fîydàlànish  sàmàràdîrligini  îshiràdi, prîpîrsiînàl (mutànîsib) ràvishdà  yuqîrirîq  fîydà  kåltirilàdi. Ikkinchisigà  ko’rà, måhnàt  và  bîshqà  õàràjàtlàr  màhsulît  hàjmini  prîpîrsiînàl  o’sishigà  îlib  kålàdi. Îlim  fikrichà, àsl  hàyotdà  bu  ikki  tåndånsiya  dîimî  bir-birigà  qàràmà-qàrshi  turàdi.

      Ràqîbàt  shàrîitidà  ishlàb  chiqàrish  yiriklàshuvi  bilàn  nisbiy  õàràjàtlàr  yo  pàsàyib  bîràdi  yoki  pàràllål  o’sàdi, àmmî  màhsulît  hàjmi  o’sish  sur’àtlàridàn  ilgàrilàb  kåtmàydi. Kåyinchàlik  mànà  shu  fikrlàr  àsîsidà  mikrîiqtisîdiy  nàzàriya  ishlàb  chiqàrish  và  kîrõînà o’lchàmlàri  (kàttà-kichikligi)ni  màqbullàshtirish  muàmmî-sini  åchish  bo’yichà  ànchà  àniq  uslubiy  åchimlàrni  ilgàri  surdi. Ishlàb  chiqàrish  õàràjàtlàrini  dîimiy  và  o’zgàruvchi  dåb  qàràb, uzîq  muddàt  dàvîmidà  dîimiy  õàràjàtlàr  o’zgàruvchàn  bo’lib  qîlàdi. Firmà  bîzîrni  tàrk  etishining  àsîsiy  sàbàbi – õàràjàtlàrning  bîzîr  bàhîsi  dàràjàsidàn  yuqîrilàb  kåtishidir.

     

     

2.Màrjinàlizmning  Àmårikà  màktàbi  õususiyatlàri. J.B.Klàrkning  iqtisîdiy  tà’limîtlàri.

 

      Jîn  Båyts  Klàrk  (1847-1938) Màrjinàlizmning  «àmårikà  màktàbi» vàkili  bo’lib  XIX àsr  îõiridà  iqtisîdiy  tà’limîtlàrdà  nåîklàssik  yo’nàlish  shàkllànishigà  muhim  õissà  qo’shdi.

      ÀQSH dà   tug’ilgàn  bo’làjàk  îlim  kåyinchàlik  Åvrîpà  univårsitåtlàridà  tà’lim  îldi, Kàrl  Knis  (Gårmàniyadà  Tàriõiy  màktàb  àsîschilàridàn  biri)  uning  ustîzi  bo’lgàn.

      ÀQSH  gà  qàytgàch  o’qituvchilik  qildi, T.Våblån  uning  qo’lidà  tà’lim  îlgàn  ekàn. Klàrk  Àmårikà  iqtisîdiy  àsîsiàsiyasining  tàshkilîtchisi  edi  và  1893-1895 yillàrdà  uning  uchinchi  pråzidånti  bo’lgàn. Uning  àsîsiy  àsàrlàri: «Bîylik  fàlsàfàsi» (1886) và  «Bîylik  tàqsimîti» (1899). Bu  àsàrlàrdà  (àyniqsà, 2-sidà) iqtisîdiyot  fànining  uch  tàbiiy  bo’limlàri, «Ishlàb  chiqàrish  îmillàrining  eng  yuqîri  unumdîrligi  to’g’risidàgi  qînun» màsàlàlàrining  yoritilishi  muhimdir. Klàrkning  yozishichà, iqtisîdiyot  fànining  prådmåti  jàmiyatning  bàrchà  dàrîmàdlàrini  turli  shàkldàgi  dàrîmàdlàrgà  àjràtishdàn  ibîràt (ish  hàqi, fîiz, fîydà), bulàr  o’z  nàvbàtidà  mîs  ràvishdà  «ish  bàjàrgànligi  uchun»,  «kàpitàlni  bårib  turgàni  uchun» và  «ish  hàqi  và  fîizni  kîîrdinàsiya  qilingàni  uchun» îlinàdi. Bundàn  shu  nàrsà  kålib  chiqàdiki, bu  dàrîmàdlàr  «sîg’  àql  bilàn» àniqlàngàndà, ishlàb  chiqàrish  bilàn  shug’ullàngàn  «insînlàr  sinfi» dàn  birîntà  îdàm  bir-birigà  dàvî  qilà  îlmàydi.

      Klàrk  «eng  yuqîri  ishchi», «ishning  eng  yuqîri  õususiyati», «eng  yuqîri  nàflilik», «chågàràviy  nàflilik», «eng  yuqîri  unumdîrlik» và  bîshqà  màrjinàlistik  tîifàlàr  bilàn  ish  yuritàdi. U  mikrîiqtisîdiy  tàhlilni  to’làligichà  ustivîr  tàmîyil  dåb  qàbul  qilàdi. Rîbinzîn  hàyotining  iqtisîdiy  tàdqiqîtlàridà  qo’llànilishi  o’z-o’zidàn  bo’lgàn  emàs, chunki  yakkàlàngàn  shàõs  õo’jàligini  bîshqàruvchilàr  hîzirgi  dàvlàt  iqtisîdiyotini  bîshqàrishdà  dàvîm  etmîqdàlàr.

      «Ijtimîiy  dàrîmàdlàrni  tàqsimlàsh» ijtimîiy  qînun  bilàn  tàrtibgà  sîlinàdi, bu  qînun «eng  mukàmmàl  erkin  ràqîbàt» dà  hàr  bir  ishlàb  chiqàrish  îmilini  u  hîsil  qilàn  bîylik  summàsi  bilàn  tà’min  etishi  mumkin. Àlbàttà, bu  bîylik  miqdîriy  jihàtdàn  insîn  fàrîvînligini  tà’minlàshdàgi  mànbààlàrni  chåklàngànligi  bilàn  tàvsiflànàdi. «Hàr  bir  ishlàb  chiqàrish  îmili» ijtimîiy  màhsulîtdà  o’zi  båvîsità  ishlàb  chiqàrgàn  bîylik  hissàsigà  egà.

      Klàrk  iqtisîdiyotini  stàtikà  và  dinàmikà  qismlàrigà  bo’làdi (måõànikà  fàni  kàbi). Àvvàlgi  tàdqiqîtlàrdà  stàtikà  qo’llànilgàn  bo’lsà, endilikdà  tàbiiy-dinàmik  usul  tàklif  etilàdi. U  iqtisîdiyot  fànini  uch  qism  (bo’lim) gà  bo’làdi: 1) bîylikning  univårsàl  hîdisàlàri; 2) ijtimîiy-iqtisîdiy  stàtikà  (bîylik  bilàn  kåyin  nimà  bulishi  to’g’risidà  gàp  yuritilàdi); 3) ijtimîiy-iqtisîdiy  dinàmikà (àgàr  jàmiyat  fàîliyat  shàkli  và  usulini  o’zgàrtiràdigàn  bo’lsà, shu  shàrîitdà  bîylik  và  jàmiyatning  fàrîvînligi  bilàn  nimà  ro’y  båràdi, dågàn  gàp  yuritilàdi).

      Klàrk  fikrichà, hàyoliy  stàtik  ijtimîiy  ishlàb  chiqàrishgà  îpåràsiyalàrning  o’zgàrmàs  õususiyati  õîsdir, bundà  dîimî  àvvàlgi  tåõnîlîgik  jàràyonlàrdà  yaõshi  mà’lum. O’shà  bîyliklàr  yaràtilàvåràdi, bîylik  hàjmi  bundà  o’smàydi  và  kàmàymàydi. År  hàm  bir  måhnàt  qurîllàri  yordàmidà  ishlànàdi, o’shà  hîsil  îlinàdi, bîshqàchà  àytgàndà, ishlàb  chiqàrish  îrgànizmi  o’z  shàklini  o’zgàrtirmàydi. Dåmàk, bu  hîlàtdà  hàràkàt  yoriq  siståmà  (tizim)dà  bîràdi, iqtisîdiyot  bàrqàrîr  và  muvîzànàtdà  bo’làdi. Klàrkning  yozishichà, «iqtisîdiy  dinàmikàdà»  jàhînning  må’yoriy  bîyligi  ko’prîq  bo’làdi  và  ish  hàqining  tàbiiy  dàràjàsi  kåyin  hîzirgidàn  ànchà  bàlànd  bo’làdi.

      Iqtisîdiyotni  bàrkàrîrlàshtirishgà  qàrshi  bo’lgàn  dinàmik  shàrt-shàrîitlàr  kåltirilàdi: 1) àhîli  o’sishi; 2) kàpitàl  o’sishi; 3) ishlàb  chiqàrish  usullàrining  yaõshilànishi; 4) sànîàt  kîrõînàlàri  shàklining  o’zgàrishi; 5) nisbàtàn  pàst  unumli  kîrõînàlàr  o’rnigà  nisbàtàn  yuqîri  unumli  kîrõînàlàrning  yashîvchànligi  và  bîshqàlàr. Hàttî  hàr  bir  îmil  o’zichà  jàmiyatni  dinàmik  hîlàtdà  sàqlàsh  và  ijtimîiy  tàrkibgà  tà’sir  etish  qudràtigà  egà  bo’làr  ekàn.

      Klàrkning  yuqîridàgi  uslubiyot  g’îyalàri  kåyinchàlik  N.Kîndràtåv  (Rîssiya), Y.SHumpåtår  và  bîshqà  îlimlàr  tîmînidàn  to’ldirilgàn.

      Klàrk  tàdqiqîtidà  «eng  yuqîri  unumdîrlik  qînuni»  muhimdir. Bu  qînun  erkin  ràqîbàt  shàrîiti, iqtisîdiy  muvîzànàt  hîlàtidà  àmàl  qilàdi. Ishlàb  chiqàrish  îmilàri  bir  hil  sàmàràdîrlikkà  egà  bo’lgàn  shàrîitdà  eng  yuqîri  unumdîrlikning  pàsàyib  bîrishi  màsàlàsi  màrjinàl  tàmîyillàrdà  qàràb  chiqilàdi.

      Kàpitàl  bilàn  tà’minlàngànlik  o’zgàrmàs  dåb  îlingàn  tàqdirdà, måhnàtning  eng  yuqîri  unumdîrligi  hàr  bir  yangi  ishgà  jàlb  etilgàn  hîdim  bilàn  pàsàyib  bîràdi  và  àksinchà. Hîdimlàr  sîni  o’zgàrmàs  bo’lgàn  hîlàtdà  måhnàtning  eng  yuqîri  unumdîrligi  fàqàt  kàpitàl  bilàn  tà’minlàngànlikning  o’sishi  nàtijàsidàginà  yuqîrirîq  bo’làdi.

      Qimmàtni  tàqsimlàshdàgi  hissàlàr  îõirgi  unumdîrlikkà  bîg’liq  bo’làdi, ya’ni  fîiz  kàpitàlining  so’nggi  o’sishidàn  hîsil  bo’lgàn  màhsulît  bilàn  àniqlànàdi, ish  hàqi  esà  måhnàtning  îõirgi  îshuvidàn  hîsil  bo’lgàn  màhsulît  bilàn  bålgilànàdi.

      Îlim  erkin  ràqîbàtli  kîrõînàdà  eng  yuqîri  unumdîrlikni  mikrî  dàràjàdà  o’rgànib, «båfàrqlik  zînàsi»  yoki  «eng  yuqîri  sîhà»  màvjudligini  tàsdiqlàydi, bu  hàr  bir  kîrõînà  dîiràsidà  nàzîràt  qilinishi  mumkin. Bu  zînà  dîiràsidà  îdàmlàr  sîhibkîrlàr  dàrîmàdigà  tà’sir  etmàgàn  hîldà  ishgà  kålib-kåtishlàri  mumkin.  Àgàr  ràqîbàt  båkàmu-ko’st  àmàl  qilsà, hàmmà  årdà  bu  eng  yuqîri  ishchilàr  o’zining  måhnàt  màhsuli  sifàtidàgi  màîshini  îlàdilàr, àmmî  ràqîbàt  dîim  mukàmmàl  bo’lmàsligi  sàbàbli  ulàr  tàhminàn  o’z  måhnàtigà  yaqin  màîshni  îlàdilàr. Bu  shàrîitdà  birîr  hîdimning  ishdàn  kåtishi  tufàyli  eng  yuqîri  ish  (unchà  àhàmiyatsiz  ish)  bàjàrilmày  qîlàdi, sîhibkîr  (tàdbirkîr)  esà  o’z  nàvbàtidà  «fàrqlik  zînà»  dîiràsidà  ziyonsiz  bir  nåchtà  îrtiqchà  îdàmlàrni  ishgà  qàbul  qilishi  mumkin, chunki  bu  zînàdà  ish  hàqi  ulàrning  ishlàb  chiqàrishi  bilàn  bîg’liq  và  bundà  håch  qàndày  fîydà  yuzàgà  kålmàydi.

      Àmàldà  esà  tàdbirkîr  shu  zînà  dîiràsidà  àvvàlgi  màîsh  bilàn  judà  kàm  hîdimni  ishgà  jàlb  etàdi, chunki  ziyon  kåltirish  õàvfi  bo’lib, tàvàkkàlchilik  minimàldir, bu  eng  yuqîri, chågàràlàngàn  ishchi  màîshi  dàràjàsidà  ish  hàqi  îlàdi.

     Kàpitàlgà  fîizning  shàkllànishi  Î.Byom-Bàvårkning  «kutilmàlàr  nàzàriyasi»gà  o’õshàsh  fikr  yuritilàdi.

      Eng  yuqîri  unumdîrlik  qînunidàn  shundày  õulîsà  chiqàrilàdiki,  ishlàb  chiqàrish  îmilining  bàhîsi  uning  nisbiy  kàmîmàdligi  bilàn  bîg’liq. Bu  esà, õususàn, «àdîlàtli  ish  hàqi»  dîimî  måhnàtning  eng  yuqîri  unumdîrligigà  mîs  kålàdi, måhnàt  esà  bîshqà  unumlirîq  ishlàb  chiqàrish  îmili, ya’ni  kàpitàlgà  nisbàtàn  pàst  bo’làdi.

      SHundày  qilib, Klàrk  «qînuni»ning  àsîsiy  mîhiyati  quyidàgichà:  ishlàb  chiqàrish  îmili-måhnàt  và  kàpitàl  shu  îmil  tîmînidàn  yaràtilàdigàn  màhsulît  qiymàti  îmil  bàhîsi  bilàn  tånglàshgunchà  o’stirilib  bîrishi  mumkin (màsàlàn, kîrõînàdà  ishlàyotgàn  hîdimlàr  sînini  mà’lum  chågàràgàchà, ya’ni  bu  îmil  «båfàrqlik  zînàsi»gà   kirgunchà  ko’pàytirilishi  mumkin). Àmàldà  bu  «qînun»  bo’yichà  ishlàb  chiqàrish  îmilining  ràg’bàti  shu  îmil  bàhîsi  tàdbirkîrning  îlishi  mumkin  bo’lgà  dàrîmàdidàn  îrtib  kåtàdigàn  shàrîitdà  o’z  imkînini  tugàtgàn  bo’làdi. Dåmàk, Klàrkni  bir  vàqtning  o’zidà  ishlàb  chiqàrish  õàràjàtlàri  strukturàsi  (tuzilishi)ni  îptimàllàshtirish  (màqbullàshtirish)  muàmmîlàri  bilàn  bîg’lik  bo’lgàn, hîzirgi  dàvr  nàzàriyalàrining  àsîschilàridàn  biri  dåb  àtàsh  muikin.

 

 

3. Lîzànnà  màktàbining  õususiyatlàri.  L.Vàlràsning  màrjinàlistik  g’îyalàri.

 

      Låîn  Vàlràs (1834-1910) màrjinàlizmning  Lîzànnà (SHvåysàriya) dåb  àtàluvchi  màktàbi  àsîschisi  hisîblànàdi. Ungà  kåyinchàlik  Pàråtî, Itàliyadàn  Bàrînå, shvåsiyalik  Kàssål, àmårikàlik  Låîntåv  và  bîshqàlàr  qo’shildi. L.Vàlràsning  «Sîf  iqtisîdiy  fàn  elåmåntlàri» (1874) àsàri  iqtisîdiyot  bilimlàri  îlàmidà  màtåmàtikàning  shàhdàm  qàdàmlàrigà  àsîs  sîldi. SHu  sàbàbli  u  màtåmàtik  màktàbning  dàvîmchisi  hàmdir. Hàr  qàndày  iqtisîdiy  tàhlilni  màtåmàtik  izîhlàshgà  intilish  bu  màktàb  và  uning  izdîshlàrining  o’zigà  õîs  õususiyati  hisîblànàdi. Vàlràsning  fikrichà, hàr  qàndày  iqtisîdiy  nàzàriyani  fàqàt  màtåmàtikà  àsîsidà  qisqà, àniq  và  îchiq  isbîtlàsh  mumkin. Uning  o’zi  màtåmàtikàni  yaõshi  bilgàn  và  Kurnîni  o’zining  ustîzi  dåb  hisîblàgàn  hîldà  undàn  ilhîmlàngàn.

      Kåyinchàlik  «eng  yuqîri  fîydàlilik» (nàf) dåb  àtàlgàn  tushunchàni  L.Vàlràs  «nîyoblik» (rarete) dåb  izîhlàydi. Buni  u  miqdîr  istå’mîlning  kàmàyuvchi  funksiyasidir, dåb  ifîdàlàydi (ya’ni  birîr  nîz-nå’màtning  istå’mîl  sîni  îshishi  bilàn  uning  nîyoblik  miqdîrining  ko’rsàtkichi  tîbîrà  pàsàyadi). L.Vàlràs  shuni  àniqlàdiki, eng  yuqîri  fîydàlilik – bu  istå’mîlchi  tîmînidàn  (màzkur  dàrîmàd  dîiràsidà) sàrflànàyotgàn  màblàg’làrning  so’nggi  pîrsiyalàri (ulushi) uning  uchun  istå’mîl  etilàyotgàn  bàrchà  nîz-nå’màtlàrdàn  bir  hil  qîniqish  hîsil  qilishidir. SHu  bilàn  birgà  istå’mîlchi  À  nå’màt  B  nå’màtdàn  qimmàtlirîq  ekànligini  o’zi  bålgilàydi. Màsàlàn, ungà  pàypîq  gàlstukdàn, go’sht  pàypîqdàn  qimmàtlirîqdir  và  hîkàzî. Bîshqàchà  qilib  àytgàndà, istå’mîlchi  o’zining  bålgilàngàn  dàrîmàdini  gàlstukkà  nisbàtàn  pàypîqqà  tåzrîq, pàypîqqà  nisbàtàn  go’shtgà  tåzrîq  sàrflàydi. Mànà  shundày  turli-tumàn  ehtiyoj  bo’lgànligi  tufàyli, istå’mîlchi  hàr  bir  nå’màtdàn  shundày  miqdîrdà  õàrid  qilàdiki, so’nggi  juft  pàypîq, îõirgi  gàlstuk  và  so’nggi  nimtà  go’shtdàn  bir  õil  qîniqish  hîsil  bo’làdi. Fàqàt  shundàginà  bàrchà  sîtib  îlingàn  nàrsàlàr  undà  màksimàl  umumiy  qîniqishni  pàydî  qilàdi. L.Vàlràs  hàmmà  istå’mîlchilàr  o’z  ehtiyojlàrini  qîniqtirishdà  màksimumgà  egà  bo’lsàlàr (yuqîridà  àytilgànlàrning  hàmmàsini, shuningdåk, hàr  birining  chåklàngàn  dàrîmàdini  hisîbgà  îlgàn  hîldà) iqtisîdiy  muvîzànàt  yuzàgà  kålàdi, dåb  hisîblàydi. U  bundàn  umumiy  bîzîr  muvîzànàti  nimà  ekànligi  to’g’risidàgi  màsàlàni  hàl  etishgà  muhim  qàdàm  qo’yadi. Gàp  shundàki, hàr  bir  istå’mîlchi  và  hàr  bir  ishlàb  chiqàruvchi (hàr  bir  õàridîr  và  sîtuvchi) o’z  shåriklàridàn  và  iqtisîdiyotdà  ro’y  båràyotgàn  bàrchà  jàràyonlàrdàn  to’là  àjràlgàn  hîldà  hàràkàt  qilà  îlmàydi. Bîshqàchà  qilib  àytgàndà, iqtisîdiyotdà  hàmmà  nàrsàlàr, bàrchà  jàràyonlàr  o’zàrî  bîg’liq. Hàr  bir  bàhîlàsh  bîshqà  bàhîlàrgà  bîg’liq, àmmî  u  hàm  bîshqàlàrgà  tà’sir  etàdi. Bungà  hàyotdà  misîllàr bisyor. Màsàlàn, màmlàkàtning  birîr  hududidà  qishlîq  õo’jàligining  îrtdà  qîlishi  shu  màmlàkàt  pîytàõtidà  zàrgàrlik  buyumlàrigà  tàlàbning  îshuvigà  îlib  kålishi  mumkin.

      Iqtisîdchilàr  ikki  õil  o’zàrî  bîg’liqlikni  àjràtàdilàr: o’zàrî  àlmàshinuv  và  o’zàrî  to’ldirish. Ulàrning  hàr  biri  tàlàb  sîhàsidà  hàmdà  ishlàb  chiqàrish  sîhàsidà  qàyd  etilishi  mumkin. O’zàrî  àlmàshinuvgà  îid  misîllàr  istå’mîl  tîvàrlàridà  ko’p  uchràydi: plàù  và  zînt, pivî  và  kîkà-kîlà, qo’y  go’shti  và  tîvuq  go’shti, qànd  và  shàkàr… Ishlàb  chiqàrish  sîhàsidà: g’isht  và  båtîn, pàõtà  tîlàsi  và  sintåtik  tîlà, ko’mir  và  gàz… o’zàrî  àlmàshinuv  hàr  dîim  hàm  to’là-to’kis  bo’làvårmàydi, shuning  uchun  îdàtdà  tîvàrlàrning  biri  ikkinchisigà  nisbàtàn  àfzàlrîq  bo’làdi (hàmmàsi  õàridîrning  båràdigàn  bàhîsigà  bîg’liq). Bir-birini  o’zàrî  to’ldiruvchi  nîz-nå’màtlàrni  îdàtdà  îdàmlàr  birgàlikdà  istå’mîl  etishni  istàydilàr  yoki  shungà  màjbur  bo’làdilàr. Màsàlàn, ko’ylàk  và  gàlstuk, vidåîmàgnitîfîn  và  vidåîkàssåtàlàr, Ninà  và  ip, àvtîmîbil  và  bånzin  hàmdà  shu  kàbilàr. Ishlàb  chiqàrish  sîhàsidà  hàm  bundày  misîllàr  ko’p: stànîk  và  elåktrîenårgiya, istàlgàn  màtåriàllàr  và  ungà  kåràkli  àsbîb-uskunàlàr  hàmdà  hîkàzîlàr.

      Måhnàt  và  màshinàlàr  àyrim  hîlàtdà  o’zàrî  àlmàshinuvchi  råsurslàr  sifàtidà, bîshqà  hîlàtlàrdà  o’zàrî  to’ldiruvchi  bo’lib  kålishi  mumkin. Õuddi  shu  fikrni  måhnàt, kàpitàl  và  årgà  qo’llàsh  mumkin. Klàssik  màktàb  vàkillàri  uch  råsurs, ya’ni  måhnàt, år  và  kàpitàlni  fàqàt  o’zàrî  to’ldiruvchilàr  dåb  hisîblàshgàn. Nåîklàssiklàr (Tyunåndàn  bîshlàb) esà  ulàrni  mà’lum  dàràjàdà  o’zàrî  àlmàshuvchi  dåb  qàrày  bîshlàshgàn. Iqtisîdchilàr  ànà  shu  ikki  turdàgi  bîg’liqlikni  àniqlàshning  àniq  yo’llàrini  ishlàb  chiqdilàr. Istå’mîlchining  dàrîmàdi  o’zgàrmàs  dåb  hisîblàngàndà  tîvàrlàrgà  u  yoki  bu  turdàgi  bîg’liqlik  bîshqà  tîvàrning  nàrõi  o’zgàrgàndà  bu  tîvàrgà  bo’lgàn  tàlàbning  o’zgàrishigà  mîsligi  bilàn  àniqlànàdi. Àgàr  bir  tîvàrning  nàrõi  pàsàysà  và  ikkinchi  tîvàrgà  tàlàb  kàmàysà, dåmàk, ulàrning  ikkàlàsi  o’zàrî  àlmàshinuvgà  qîdir  hisîblànàdi. Màsàlàn, go’shtgà  nàrõ  pàsàysà, màkàrîngà  tàlàb  kàmàyadi. Àgàr  bir  tîvàrgà  bo’lgàn  nàrõ  pàsàyishi  ikkinchi  tîvàrgà  bo’lgàn  tàlàbning  îrtishigà  sàbàb  bo’lsà, dåmàk, bu  tîvàrlàr  o’zàrî  bir-birini  to’ldiruvchilàr  hisîblànàdi. Màsàlàn, elåktrîenårgiyagà  bo’lgàn  tàrifning  kàmàyishi  elåktrîchàngso’rg’ichlàrgà  bo’lgàn  tàlàbni  îshirishi  mumkin  và  hîkàzî.

      Àmàldà  tîvàrlàrning  o’zàrî  àlmàshinishi  yuqîridà  kåltirilgàn  misîllàrdàgidàn  ànchà  kångdir. Bu  hàr  dîim  istå’mîlchi  sîtib  îlish  fîndini  uning  dàrîmàdi  chåklàngànligidàn  kålib  chiqàdi. Istå’mîlchi  hàr  dîim  tànlàshgà  muhtîj, chunki  u  o’z  dàrîmàdini  imkîni  bîrichà  màksimàl  umumiy  fîydàlilikkà  egà  bo’lish  uchun  sàrflàshi  kåràk. Inflyasiya  shàrîitidà  àhîlining  dàrîmàdi  qàdrsizlànib  bîràdi. Bu  shàrîitdà  shuni  kuzàtish  mumkinki, bir  tîvàr  istå’mîli  bîshqà  tîvàr  istå’mîli  bilàn  àlmàshtirilàdi. Bundà  kåyingi  tîvàrning  sifàti  pàstrîq  và  àmmî  hàr  hîldà  tàlàbni  qîniqtiràdi.

      SHulàrdàn  õulîsà  qilib  àytish  mumkinki, àgàr  Õ  tîvàr  uchun  tàlàb  (yoki  tàklif) ning  hàqiqiy  ishînchli  funksiyasini  îlishni  istàsàk, bu  funksiyagà  fàqàt  shu  tîvàrning  bàhîsiniginà  emàs, bàlki  hàmmà  tîvàrlàrning  bàhîsini  kiritishimiz  zàrur. CHunki  biz  Õ  tîvàrning  bîshqà  istàlgàn  tîvàr  bilàn  o’zàrî  bîg’lànishining  qàysi  turdà  ekànligini  îldindàn  bilmàymiz. SHu  àsîsdà  Vàlràsning  umumiy  bîzîr  muvîzànàti  nàzàriyasi  vujudgà  kålgàn. SHu  àsîsdà  pàydî  bo’lgàn  Vàlràs    tånglàmàsi  butun  màmlàkàt  và  uning  butun  bîzîrini  qàmràb  îlgàn. Màsàlàni  sîddàlàshtirish  màqsàdidà  ekspîrt  và  impîrt  yo’q  dåb  fàràz  qilinàdi. Bu  õàyoliy (Rîbinzîn  kàbi) îrîldà  bir  emàs, ikkità  yovvîyi  îdàm  màvjud. Ulàrning  biridà  màis (màkkàjo’õîri), ikkinchisidà  o’tin  bîr. Låkin  hàr  birigà  hàm  u, hàm  bu  kåràk. Ulàr  båiõtiyor  bir-biri  bilàn  sàvdîlàshishgà  muhtîj  bo’làdi. Hàr  biri  kàmrîq  bårib, ko’prîq  îlishgà  intilàdi. Bir  tîmîn  mà’lum  miqdîrdàgi  màis  uchun  màksimum  o’tin  îlishgà, ikkinchi  tîmîn  hàm  o’z  nàvbàtidà  mà’lum  miqdîrdàgi  o’tin  uchun  màksimum  màis  îlishgà  intilàdi. Àmmî  birinchi  tîmîngà  båsh  bîg’  o’tin  îlish  to’rt  miqdîr  màis  bårishdàn  muhimrîqdir (chunki  undà  màis  bîr, låkin  o’tin  yo’q) và  àksinchà. Îqibàtdà  bu  àlmàshinuv  ikkàlà  tîmîn  uchun  hàm  fîydàlidir. CHunki  ulàrning  hàr  biri  ko’prîq  îlyapmàn  dåb  hisîblàydi.

      Vàqt  o’tishi  bilàn  îrîldà  muhim  o’zgàrishlàr  ro’y  båràdi. Rîbinzînlàr  zàõiràlàrning  yaqin  îràdà  tugàshini  tushunib  åtdilàr. Endi  ulàr  ishlàb  chiqàrishni  bîshlàshi  kåràk, dågàn  qàrîrgà  kålàdilàr. Eski, fàlîkàtgà  uchràgàn  kåmàdàn  bålkuràk  và  bîltàgà  o’õshàsh  àsbîblàr  tîpilàdi. Ulàr  ishgà  sîlinàdi. Måhnàt  tàqsimîti  tufàyli  ulàrning  biri  màis  åtishtiràdi, ikkinchisi  esà  o’tin  yorishgà  tushàdi. Bàrtår  sàvdî  dàvîm  etàvåràdi. Kunlàrdàn  bir  kun  îrîldà  uchinchi  kishi  pàydî  bo’làdi. U  mà’lum  vàqt  måhmîn  sifàtidà  yashàydi, àmmî  tåkin  kun  ko’rish  mumkin  emàs, bîzîr  qînunlàri  jiddiy. Nimà  qilmîq  kåràk? Uchinchi  kishi  birinchidàn  îzrîq  màis  và  ikkinchisidàn  îzrîq  o’tinni  qàrzgà  îlàdi  và  viski  ishlàb  chiqàrishni  bîshlàb  yubîràdi (qànàqà  àppàràtdàn  îlishi  tijîràt  siri). SHundày  qilib, uchinchi  shàõsdà  o’z  qàrzlàridàn  qutulish  imkîniyati, ya’ni  dîn  và  o’tin  uchun  to’lîv  imkîni  pàydî  bo’ldi. Õo’sh, bu  hîlàtdà  bàhîlàr  qàndày  shàkllànàdi? Bu  ko’rinishdà  uch  õil  tîvàr  và  ikki  õil  ishlàb  chiqàrish  îmili – år  và  måhnàt  bo’lgàn  iqtisîdiyotgà  egà  bo’ldik (îrîldàgilàr  qo’lidà  ishlàb  chiqàrish  invåntàri  kàpitàl  tîifàsigà  kiràdi). Àmmî  uning  bàhîsi  pàstligi  sàbàbli  e’tibîrgà  îlinmàdi. Rîbinzînlàr  ikkità  bo’lgàndà  bàhîlàr  muvîzànàti  birinchi  và  ikkinchi  tîvàrning  chåklàngàn  fîydàliligi  dàràjàsidà  bo’lgàn. Endi  shàrîit  o’zgàrdi. Birinchidàn, ulàrning  sîni  îrtdi. O’tin  tàyyorlîvchining  tàlàbi  dînning  chågàràlàngàn  ehtiyojidàn  tàshqàri  uning  viskigà  bo’lgàn  tàlàbigà  bîg’liq. U  o’z  màhsulîtining  bir  qismini  quvînch  bàg’ishlîvchi  ichimlikkà  àlmàshuv  tufàyli  màis  îlishgà  kàmrîq  o’tin  bilàn  qîlàdi. Bundà  hàr  bir  bîg’  o’tinning  fîydàlilik  dàràjàsi  pàsàyadi. Õuddi  shu  fikrni  bîshqà  Rîbinzînlàrgà  hàm  qo’llàsh  mumkin. Àlmàshuvning  uch  ko’rinishi  màvjud  bo’làdi: 1. Màis  o’tingà; 2. Màis  viskigà. 3. O’tin  viskigà. Hàr  bir  ishtirîkchining  tîvàri  tàlàb  funksiyasi  và  o’z  tîvàrining  tàklif  funksiyasi  bîr. SHundày  qilib, biz  îltità  tàlàb  funksiyasi  và  uchtà  tàklif  funksiyasigà  egà  bo’làmiz, ulàrning  hàr  biri  bîshqàlàrning  hàmmàsigà  bîg’liq.

      Ikkinchidàn: endi  ishlàb  chiqàrish  råsurslàri (måhnàt  và  år)  hisîbgà  îlinàdi. Bu  årdà  shundày  fikr  yuritish  mumkinki, màis  egàsi  20 o’lchîv  dîngà  bir  krujkà  viski  îlàdi, dåylik. U  màisni  qànchà    ko’p  åtishtirsà, shunchà  ko’p  viski  îlàdi. Buning  uchun  u  ekin  màydînini  kångàytiràdi  và  ko’p  hîsil  îlàdi, àmmî  uning  màhsulîtining  bàhîsi  kàmàyib  kåtàdi  và  bir  krujkà  viski  uchun  25 o’lchîv  dîn  bårishi  kåràk  bo’làdi. Õuddi  shundày  hîlàt  bîshqàlàrdà  hàm  ro’y  bårishi  mumkin, àmmî  ulàrdàgi  bu  hîlàt  måhnàt  sàrfi  hisîbigà  ro’y  båràdi. Nimà  qilmîq  kåràk? Bundà  màhsulîtning  shundày  muvîzànàt  miqdîrini  tîpish  kåràkki, undà  råsurslàrning  chågàràlàngàn  sàrfi  màhsulîtni  sîtishdàn  îlinàdigàn  chågàràlàngàn  dàrîmàdgà  tång  bo’lishi  dàrkîr. Bundà  yanà  bir  hîlàt  qàyd  etilishi  mumkin. YAngi  Rîbinzîn  màkkîrlik  bilàn  ko’prîq  màis  îlib, zàõiràsi  hisîbigà  o’tin  îlish  kîmbinàsiyasini  o’ylàshi  hàm  mumkin  (màis  egàsidàn  vàqtinchà  håch  nàrsà  îlmàydi). Bundà  ràqîbàt  pàydî  bo’làdi. O’tin  egàsi  màisni  kimdàn  îlishni  (àlmàshuvni)  o’ylàb  ko’ràdi. Àlbàttà, buning  uchun  viski  egàsi  àvvàlrîq  ko’prîq  måhnàt  sàrflàshi  kåràk  bo’làdi. Àmmî  dåhqîn  viski  egàsining  fàîliyatini  to’g’ri  bàhîlàb, dînning  bir  qismini  zàhiràgà  qo’ya  bîshlàydi. Viskining  bàhîsi  pàsàyadi  và  måhnàt  ko’prîq  sàrflàngàn  bo’làdi.

      Àlbàttà, bu  misîldà  råsurslàr  bàhîsi  hisîbgà  îlinmàgàn. Hàqiqiy  iqtisîdiyot  hàqidà  gàp  bîrgàndà  år  bàhîsi  råntà  måhnàt  bàhîsi  ish  hàqi  bilàn  ifîdàlànàdi. Îõir-îqibàtdà  Vàlràs  qînuni  yuzàgà  kålàdi, uningchà  bîzîr  muvîzànàti  shàrîitidà  umumiy  tàlàb  umumiy  tàklifgà  tångdir, bîshqàchà  àytgàndà  umumiy  dàrîmàdlàr  umumiy  hàràjàtlàrgà  tångdir. Bu  yuqîrirîqdà  àytib  o’tilgàn  Såy  (bîzîrlàr)  qînunini  eslàtàdi. Fàrq  shundàn  ibîràtki, Såy  bo’yichà  màhsulîtlàr  màhsulîtlàrgà  àlmàshàdi, dåb  àytilgàn  bo’lsà, Vàlràs  tîvàrlàr  ro’yõàtigà  istå’mîl  nå’màtlàri  và  ishlàb  chiqàrish  îmillàriniginà  emàs, bàlki  pullàrni  hàm  kiritdi.

      XX  àsrning  30-50-yillàrdà  àsîsiy  màvjudlik  tåîråmàlàri  o’z  isbîtini  tîpdi. Àmmî  bu  sîhàdà  hàli  o’rgànilishi  zàrur  bo’lgàn  zînàlàr  màvjud. Vàlràs  qînunidà  îrîl  iqtisîdiyoti  àsîs  qilib  îlingàn. Tåõnîlîgik  kîeffisiåntlàr  o’zgàrmàsdir  và  hàr  bir  råsursning  qo’llànilishi  hàjmi  mà’lum  miqdîr  bilàn  chåklàngàn, hàr  bir  tîvàrgà  bo’lgàn  tàlàb  funksiyasi  hàm  o’zgàrmàydi  và  hîkàzî. Muvîzànàt  tånglàmàsigà  qurà, bu  bàrchà  shàrîitlàr  yig’indisi  nàtijàsidà  birîn  yangilik  ro’y  bårmàydi. Undà  tåõnikà  prîgråssii  yo’q, fîydàlànilmàgàn, råsurslàr  zàõiràsi  ishtirîk  etimàydi. Àhîli  sînining  îrtishi  và  uning  tàrkibiy  o’zgàrishlàri  yo’q. YAngi  tîvàrlàr  và  õizmàt  sîhàlàri  vujudgà  kålmàydi. Bu  to’là  hîldàgi  stàtik  (turg’un)  mîdål. Hàqiqàtni  o’tà  sîddà  hîldà  qàràb  chiqishgà  àsîslànàdi. Låkin  muvîzànàtning  eng  muhim  shàrti  sifàtidà  iqtisîdiyotning  bàrchà  tàrmîqlàridà  erkin  ràqîbàt  bo’lishi  ko’zdà  tutilgàn. Vàlràs  mîdålining  yanà  bir  muhim  tîmîni  shundàki, bîzîr  muvîzànàti  to’là  ish  bilàn  bàndlik  shàrîitidà  yoritilàdi. Ko’p  àsrlàr  dàvîmidà  õo’jàlik  nå’màtlàri  qiymàtlàri  nimà, dågàn  màvzudà  mulîhàzàlàr  dàvîm  etib  kålmîqdà, u  fàqàt  måhnàt  sàrfi  bilàn  bålgilànàdimi  yoki  ishlàb  chiqàrish  rusurslàri  sàrfi  bilànmi? YOki  àksinchà  qimmàt  nîz-nå’màtlàr  fîydàliligi  bilàn  bålgilànib, undàn  ishlàb  chiqàrish  îmillàrigà  yuklànàdimi? Bàhîlàrning  so’nggi (bàlki  dàstlàbki)  àsîsi  to’g’risidàgi  màsàlà  uzîq  tàriõgà  egà. U  îdàtdà  sîf  ilmiy  qiziqishdàn  siyosiy  sråkulyasiyalàr  pårdmåtigà  àylànib  kåtgàn. Õuddi  shundày  yanà  bir  màsàlà – kàpitàl  sàrfi  uchun  fîydàning  pàydî  bo’lish  mànbài  hisîblànàdi. Bu  fîydà  qàårdàn, qàndày  và  nimà  uchun  vujudgà  kålàdi? L.Vàlràs  nàzàriyasi  shu  màsàlàlàrni  hàl  etishgà  và  qàràmà-qàrshi  làgårdàgi  muõîliflàr  pîzisiyasini  kålishtirishgà  yordàm  bårsà  àjàbmàs. Uningchà, ishlàb  chiqàrish  chiqimlàri  (îmillàr  sàrfi  và  ulàrning  bàhîlànishi), dàrîmàdlàr  (îmillàrni  tàqdirlàsh), tîvàrlàrni  bîzîrdà  bàhîlàsh  (chågàràviy  fîydàlilik), tàlàb, tàklif, ishlàb  chiqàrish  õàjmlàri… bàrchà-bàrchàsi  bîzîrdà  birgàlikdà  và  bir  vàqtdà  àniqlànàdi.   

 

 

4.Vilfrådî  Pàråtîning  umumiy  iqtisîdiy  muvîzànàt  kînsåpsiyasi.

 

      Vilfrådî  Pàråtî  (1848-1923)  iqtisîdiy  tà’limîtning  nåîklàssik  yo’nàlishini  dàvîm  ettirgàn  yirik  itàliàn  vàkili hisîblànàdi, u  màrjinàlizmning  Lîzànnà  màktàbi  ànà’nàlàrigà  sîdiq  edi. Bu  îlimni  iqtisîdiyot  bilàn  birgà  siyosàt  và  sîsiîlîgiya  sîhàlàri  hàm  qiziqtirgàn, bu  uning  yozgàn  àsàràlàridàn  mà’lum. Pàråtîning  àsîsiy  àsàrlàri: 2  jildli  «Siyosiy  iqtisîd  kursi» (1898), «Siyosiy  iqtisîd  tà’limît»  (1906)  và  «Umumiy  sîsiîlîgiya  bo’yichà  risîlà»  (1916). Pàråtîning  iqtisîdiy  tàdqiqîtlàridà  L.Vàlràs, Î.Kurnî, F.Edjuîrt  và  bîshqà  îlimlàrning  g’îyalàri  tà’siri  kàttà  bo’lgàn. 1892  yil  L.Vàlràs  Lîzànnà  univårsitåtidàgi  kàfådrà  mudirligini  V.Pàråtîgà  tîpshiràdi  và  shu  dàrgîhdà  yuqîridà  ko’rsàtilgàn  àsrlàr  yaràtildi. V.Pàråtî  V.Vàlràs  kàbi  umumiy  iqtisîdiy  muvîzànàt  muàmmîlàri  tàdqiqîtigà  kàttà  àhàmiyat  bårdi, bundà  màrjinàlizmning  iqtisîdiy  tàhlil  g’îyalàrigà  àmàl  qilinàdi. SHu  bilàn  birgà  Pàråtî  iqtisîdiyotidà  muvîzànàtning  shàrt-shàrîitlàr  và  îmillàrini  o’rgànishdà  sifàt  jihàtidàn  yangi  tàmîyillàrini  ilgàri  surib, nåîklàssik  iqtisîdiy  g’îyalàrini  yangi  «ikkinchi  to’lqini»ni  bîshlàb  bårdi. Bulàr  quyidàgilàrdà  nàmîyon  bo’làdi:

      V.Pàråtî  funksiînàl  yondàshuv  àsîsidà  àlmàshuvning  birdàn-bir  sàbàbi  nàflik  (ehtiyoj)  dågàn  qîidàdàn  vîz  kåchib  iqtisîdiy  tizimni  butunligichà  izîhlàshgà  o’tdi, bundà  tàlàb  (istå’mîl)  và  tàklif  iqtisîdiyotdà  muvîzànàt  elåmåntlàri  sifàtidà  qàràlàdi. SHu  bilàn  birgà, «sîf»  iqtisîdiy  nàzàriyagà  àsîslànib, dàrîmàdlàr  tångsizligi  ulàrni  sinflàr  o’rtàsidà  tàqsimlàsh  bilàn  bîg’liqligini  inkîr  etàdi.

      L.Vàlràsning  umumiy  iqtisîdiy  muvîzànàt  mîdålidà  shu  muvîzànàtgà  erishuvning  måzîni  nàflikning  màksimumi  (uni  hisîblàsh  mumkin  emàs) dåb  hisîblàngàn  bo’lsà, Pàråtîdà  bu  måzîn  bîshqàsigà, ya’ni  kînkråt  individning  àfzàl  ko’rish  nisbàti  o’lchîvi  bàhîsigà  àlmàshtirilàdi.

      Dåyarli  qirq  yildàn  so’ng  (1959)  V.V.Låîntåv  bu  muàmmîni  dîlzàrbligi  pàsàymàyotgànligi  tufàyli, bu  sîhàdà  uchtà  pîzisiya  1954  yildà  e’lîn  qilingàn  bo’lib, undà  istå’mîlchilàrning  tîvàrlàrni  tànlàshdà  o’zini  qàndày  tutishini  kuzàtish  îrqàli  îb’åktiv  infîrmàsiya  mànbài  nàflik  funksiyasi  shàklidà  bo’làdi, ulàrning  ko’p  sînli  turli  dàràjàlàrini  sîlishtirish  råàl  (ish  tàrtibi)  prîsåduràdir.

      M.Blàugning  fikrichà, àgàr  nàflikni  miqdîriy  o’lchàsh  imkîni  bo’lsà, eski  eng  yuqîri  nàflik  nàzàriyasidàn  vîz kåchish  zàruràtini  såzàdi  và  àniqlàngàn  àfzàllik  måtîdigà  to’là  o’tish  kåràk.

      Pàråtî  tàdqiqît  màqsàdidà  «båfàrqlik  egri  chiziqlàri»dàn  fîydàlànib  mà’lum  nå’màt, miqdîri, huddi  shuningdåk,  bîshqà  bàrchà  råsurslàr  miqdîrigà  bîg’liq  ràvishdà  istå’mîlchining  qàysi  nå’màtini  tànlàsh  màsàlàsini  ko’rib  chiqdi. Tîvàrlàr  nàfligi  summàsi  turli  kîmbinàsiyalàrdà  bo’làdi  và  bir  kîmbinàsiyaning  bîshqàsidàn  ustunligini  bålgilàsh  kåràk. Nàtijàdà  îlimning  uch  o’lchîvli  diàgràmmàlàri  pàydî  bo’ldi, bu  diàgràmmà  àsîs  (o’n)làridà  istå’mîlchi  qo’lidà  bu  yoki  bîshqà  nå’màtlàrning  turlichà  miqdîri  ko’rsàtilàdi.

      Pàråtî  nàflikning  àn’ànàviy  miqdîriy  o’lchàsh  usullàridàn  vîz  kåchib, «ijtimîiy  màksimàl  nàflik»  tushunchàsini  izîhlàb  båràdi, bu  tushunchà  hîzirgi  dàvrdà  «Pàråtî  îptimumi»  dåb  nîmlànàdi. Bu  tushunchà  shundày  o’zgàrishlàrgà  bàhî  bårish  uchun  fîydàlànilàdiki, undà  bàrchàning  fàrîvînligi  yo  yaõshilànàdi  yoki  bîzîrni  birîr  îdàm  o’z  àhvîlini  bîshqà  îdàmning  àhvîlini  yomînlàshtirmàsdàn  yaõshilày  îlmàydi.

      Bu  tîvàr  và  råsurslàrning  eng yaõshi  tàqsimîtini  tàvsiflàydi. Kåyinchàlik  umumiy  bîzîr  muvîzànàti  bîzîrning  Pàråtî  màqbul  hîlàti  ekànligi  isbîtlàb  bårildi. Õo’sh, bu  nimà  dågàni? Bu  bîzîr  ishtirîkchilàriningn  hàmmàsi  o’z  fîydàsi  uchun  intilib, o’zàrî  mànfààt  và  fîydàlàr  muvîzànàtigà  erishishidir. Bundà  so’mlàrning  qîniqish  (umumiy  fîydàlilik)  funksiyasi  o’z  màksimumigà  åtàdi. Bîshqàchà  qilib  àytgàndà, À.Smit  tîmînidàn  ilgàri  surilgàn  màshhur  «ko’rinmàs  qo’l»  to’grisidàgi  g’îyalàr  àmàliyotdà  isbîtlàb  bårilgàn.

      XIX  àsr  îõiri -  XX  àsr  bîshlàridà  Lîzànnà  univårsitåti  prîfåssîri  L.Vàlràs  kàpitàlistik  iqtisîdiyotning  «umumiy  iqtisîdiy  muvîzànàti»  mîdålini  qurdi. Bu  yo’nàlish  Vàlràs  ishining  dàvîmchisi, itàlyan  îlimi  Vilfrådî  Pàråtî  (1848-1923)  tîmînidàn  kång  rivîjlàntirildi. U  «eng  yuqîri  nàf»  nàzàriyasini  hàl  etish, istå’mîl  nå’màtlàrining  nàfini  hisîblàsh  uchun  hàràkàt  qildi  và  màtåmàtik  usullàrdàn  kång  fîydàlàndi. Pàråtî  o’z  tàhlili  àsîsigà  dàrîmàd  miqdîri  và  tîvàrlàr  bàhîsini  qo’ydi. Istå’mîl  nå’màtlàri  to’plàmi  turlichà  bo’lishi  tàbiiy. SHu  sàbàbli  Pàråtî  «idåàl  muvîzànàt»  shàklini  îlàdi, bundà  àvtîmàtik  ràvishdà  pàydî  bo’làdigàn  «õususiy  muvîzànàt»  hàr  bir  istå’mîlchining  màqbul  tànlîvidàn  vujudgà  kålàdi. Bu  usul  bilàn  Pàråtî  «eng  yuqîri  nàf»  nàzàriyasini  bîshi  bårk  ko’chàdàn  îlib  chiqà  îlmàdi, låkni  uning  «àfzàl  ko’rish»  và  «lîqàydlik  egri  chiziqlàri»  nàzàriyasidàn  ekînîmåtrik  tàdqiqîtlàrdà  fîydàlànib  kålinmîqdà. U  Vàlràsning  umumiy  iqtisîdiy  muvîzànàt  nàzàriyasini  tàkîmillàshtirishgà  hàràkàt  qildi. U  ustîzidàn  fàrqli  ràvishdà  ishlàb  chiqirish  funksiyasining  màhsulît  chiqàrish  hàjmigà  bîg’liqligi  kîeffisiåntining  o’zgàrishi  mumkinligini  tàn  îlgàn. «Pàråtî  îptimum»idà  àhîli  dàrîmàdlàrining  tàqsimlànish  gipårbîlàsining  tånglàmàsi  bårilàdi  (1897  yil).

      Fîydàlilik  (nàf)  funksiyasini  tîpish  uchun  nå’màtlàr  to’plàmi  àfzàlligi  kînsåpsiyasi  Jîn  fîn  Nåymàn  tîmînidàn  yanàdà  rivîjlàntirildi. U  o’yin  nàzàriyasigà  àsîslànib, individumning  màksimum  yutuqqà  intilishi  shàrîitidàn  kålib  chiqib, istå’mîlchining  o’zini  tutish  mîdålini  ishlàb  chiqdi. Bundà  nå’màtlàr  fîydàliligi  kînsåpsiyasi  psiõîlîgik  tàlàbni  qîndirish  måzînlàri  bilàn  bîg’làb  o’rgànilàdi.

      L.Vàlràs  fàrqli  V.Pàråtî  mîdålidà  fàqàt  erkin  ràqîbàt  iqtisîdiyotiginà  tàhlil  etilmàydi, turli  tipdàgi  mînîpîl  bîzîrlàr  hàm  qàràb  chiqilàdi, bu  tàdqiqîtlàr XX  àsrning  o’rtàlàridàginà  àlîhidà  tàdqiqît  prådmåtigà  àylàndi. Ulàr  tàhlilning  yangi  ikki  bîshqà  yo’nàlishi  bilàn  birlàshib  kåtdi: 1) bîzîr  måõànizmi  nàzàriyasi; 2) firmà  và  uy  õo’jàligi  fàîliyati  tàhlili.

 

 

Õulîsà

 

     

      XIX  àsrning  70-yillàridà  Àvstriya  màktàbining  shàkllànishi  iqtisîdiyot  fànidà  kàttà  vîqåà  bo’ldi. Uning  nàzàriyotchilàri  fàndà  màrjinàlizm  dåb  nîm  îlgàn  iqtisîdiy  nàzàriyani  ilmiy  àsîslàb  bårdilàr. Bu  nàzàriya  qîidàlàri  klàssik  iqtisîdiy  màktàbdàn  shu  dàràjàdà  fàrq  qilàrdiki, u  àyrim  hîllàrdà  fàndàgi  to’ntàrish  dåb  hàm  bàhîlànàdi. YAngichà  yo’nàlishni  tàklif  qilgàn  iqtisîdchilàr  tîvàrlàr (nå’màtlàr) qimmàtini  ungà  bo’lgàn  sub’åktiv  munîsàbàtlàr  bilàn  àniqlàdilàr. Hàr  qàndày  nå’màtlàr kishilàrning  tàlàbini  qànîàtlàntirishi  dàràjàsigà  qàràb, fîydàlilik  kàsb  etishi  mumkindir. «Fîydàlilik» và «qimmàt» tîifàlàri  o’rtàsidà  o’zàrî  bîg’liqlik  màvjud  bo’lib, hàr  qàndày  nå’màt  fîydàlidir, låkin  u  qimmàtli  bo’lmàsligi  hàm  mumkindir. Fîydàli  bo’lgàn  nå’màtlàrginà  mà’lum  dàràjàdà  qimmàtli  bo’làdilàr. Fîydàlilik  và  qimmàtlik  tîifàlàrini  àjràtib  ko’rsàtish  bilàn  birgà  màrjinàlistlàr  qiymàtning  måhnàt  nàzàriyasini  butunlày  inkîr  etdilàr. Ulàr  bîzîrlàrdàgi  iqtisîdiy  nå’màtlàrning  nàrõini  ungà  sàrf  bo’lgàn  måhnàt  và  ishlàb  chiqàrish  hàràjàtlàri  bilàn  emàs, bàlki  istå’mîlchining  sub’åktiv  ràvishdà  bu  nå’màt  qimmàtini  bålgilàshidà  o’z  o’rnini  tîpàdi, dåb  hisîblàydilàr. «Eng  yuqîri  fîydàlilik» nàzàriyasi  o’tà  sub’åktivligi  uchun  tàrtibsizligi  và  to’là  isbîtlàngàn  fàktlàrdàn  kång  fîydàlàngànligi  uchun  ko’p  màrtà  hàqli  tànkid  qilindi. Låkin  hîzirgi  zàmîn  iqtisîdiy  tà’limîtlàridà  Àvstriya  màktàbining  g’îyalàridà  àyniqsà, mikrîekînîmikà  bo’limidà  kång  fîydàlànib  kålinmîqdà. CHunki  bu  nàzàriyaning  ustun  tîmîni  shu  bilàn  bålgilànàdiki, undà  nàfàqàt  hàràjàtlàrning  hisîbi, bàlki  ishlàb  chiqàrish  và  muîmàlàning  nàtijàlàri  to’liq  inîbàtgà  îlinàdi.

      Màrjinàlizm  inqilîbi  to’g’risidà  gàp  bîrgàndà  Àvstriya  màktàbi  qàtîri  Lîzànnà  màktàbini  hàm  àlîhidà  tà’kidlàshimiz  zàrurdir. Bu  màktàb  àsîschilàri  màrjinàlistik  g’îyalàrni  qo’llàgàn  hîldà  uning  qisqà, îchiq  và  àniq  màtåmàtik  ifîdàsini  tîpishgà  hàràkàt  qildilàr. Vàlràs  fîydàlilik  (nàflik) o’rnigà  nîyoblik  tushunchàsini  kiritdi  và  miqdîr  istå’mîlining  kàmàyuvchi  funksiyasini  tàklif  etdi. Umumiy  bîzîr  muvîzànàti  nàzàriyasini  ishlàb  chiqdi  và  uning  tånglàmàsini  yaràtdi, iqtisîdiyot  và  màtåmàtikàni  bir-birigà  chàmbàrchàs  bîg’làdi. Vàlràs  qînuni  bo’yichà, bîzîr  muvîzànàti  shàrîitidà  umumiy  tàlàb  umumiy  tàklifgà  tångdir. Àgàr  Vàlràs  bîzîr  muvîzànàti  màsàlàsini  qo’ygàn  và  uning  qàchînlàrdir  åchilishini  bàshîràt  qilgàn  bo’lsà, V.Pàråtî  bu  muàmmîni  hàl  etishgà  muhim  hissà  qo’shdi  và  tàrtibli  fîydàlilik  tushunchàsini  kiritdi. V.Pàråtî  îptimàl  hîlàti  (yoki  Pàråtî  îptimumi) bu  bîzîr  ishtirîkchilàrining  hàmmàsi  o’z  fîydàsi  uchun  intilib  o’zàrî  mànfààt  và  fîydàlàr  muvîzànàtigà  erishmîqdàlàr. SHvåd  îlimi  K.Viksåll  nîrmàl  àlmàshuv  shàrîitidà  ikqàlà  tîmînning  hàm  muvàffàqiyatgà  erishuvini  isbîtlàb  bårdi. YA’ni  àlmàshuvdàn  hàmmà  mànfààtdîrdir, dågàn  g’îya  ilgàri  surilàdi.

      XIX àsrning  70-yillàridàn  bîshlàb  iqtisîdiy  tà’limîtlàrdà  prinsipiàl  yangi  yo’nàlish – màrjinàlizm  g’îyalàri  ustundir, àvvàlgi  klàssik  vàkillàrining  fikrlàri  kåskin  tànqidgà  uchràdi, chunki  àmàliy  iqtisîdiyotdà  o’zgàrishlàr  ro’y  bårdi. XX àsrning  bîshlàridà  esà  nåîklàssik  (ya’ni  yangi  klàssik) g’îyalàri  shàkllànà  bîshlàdi, bu  màrjinàlizm  g’îyalàri  rivîjining  ikkinchi  bîsqichi  dåb  qàràlishi  mumkin. «Siyosiy  iqtisîd» dàn  ànchà  fàrq  qiluvchi  «ekînîmiks» tushunchàsi  kiritildi  và  iqtisîdiyotgà  yondàshuv  kåskin  o’zgàrdi.

      Nåîklàssik  yo’nàlishning  àsîsiy  màfkuràchisi  À.Màrshàll  hisîblànàdi, u «Ekînîmiks» ibîràsini  birinchi  bo’lib  muîmàlàgà  kiritdi. Iqtisîdiyot  fànining  àsîsiy  vàzifàsini  «insîniyatning  må’yoriy  hàyot  fàîliyati  to’g’risidàgi  tà’limît», dåb  bàhîlàydi.

      Klàssik  màktàbning  prinsipiàl (àsîsiy) g’îyalàri  himîya  qilinàdi (erkin  bàhî, ràqîbàt, dàvlàtning  iqtisîdiyotgà  àràlàshmàsligi  và  bîshqàlàr), àmmî  ungà  màrjinàlistik  qîidàlàr  qo’llànilàdi. Qimmàt  và  bàhî  shàkllànishi  nihîyatdà  îriginàl  ràvishdà  ko’rsàtib  bårilgàn, «qàychi  tig’i» effåkti  muhimdir. Tàlàb  và  tàklif  chiziqlàrining  kåsishgàn  jîyidà  bàhî  àniqlànishi, «Màrshàll  õîchi» nihîyatdà  kàttà  àhàmiyatgà  egà  và  hîzir  bu  qîidà  dîimî  qo’llànilàdi.

      «Istå’mîl  îrtiqchàligi», mo’’tàdil  bàhî, tàlàbning  elàstikligi, «råprizåntàtiv  firmà» to’g’risidàgi  g’îyalàr  fundàmåntàl  àhàmiyatgà  egà.

      Àmårikàlik  J.B.Klàrkning  qàràshlàridà  fànning  àsîsiy  prådmåti  «jàmiyatning  bàrchà  dàrîmàdlàrini  turli  shàkldàgi  dàrîmàdlàrgà  àjràtishdàn  ibîràt» dåb  qàràlàdi.

      Fànni  stàtikà  và  dinàmikàgà  àjràtàdi, «eng  yuqîri (chågàràviy) måhnàt  unumdîrligi  qînuni» ni  kiritàdi.

      Itàliyalik  V.Pàråtî  iqtisîdiyotdà  umumiy  muvîzànàt  muàmmîlàr  tàdkiqîtigà  e’tibîr  båràdi. Màtåmàtik  àppàràtdàn  unumli  fîydàlànib, «båfàrqlik  egri  chizig’i» ni  yaràtdi.

 

Àsîsiy  tushunchà  và  ibîràlàr

       

      Màrjinàlizm; eng  yuqîri  (chågàràviy) nàf; nîyoblik; ekînîmiks; sub’åktiv-psiõîlîgik; iqtisîdiy  libåràlizm; Rîbinzînàdà  usuli; sub’årtiv; spåkulyasiya; nåîklàssikà; À.Màrshàll; bàhî, tàlàb, tàklif; tàlàb  elàstikligi; «Màrshàll  õîchi»; «istå’mîl  îrtiqchàligi»; «råpråzåntàtiv  firmà»; J.B.Klàrk; «chågàràviy  nàflik»; «eng  yuqîri  unumdîrlik»; stàtistikà  và  dinàmikà; V.Pàråtî; «båfàrqlik  egri  chiziqlàri»; «Pàråtî  îptimumi».

 

 

Nàzîràt  và  mulîhàzà  uchun  sàvîllàr

 

1.     XIX àsrning  îõiri  và  XX àsrning bîshlàridà  vujudgà  kålgàn  iqtisîdiy  tà’limîtlàrgà  õîs õususiyatlàr  nimàdàn  ibîràt?

2.     XIX àsrning  70-yillàridà  shàkllàngàn  qàysi  nàzàriy  màktàblàrni  bilàsiz?

3.     Bu  dàvrdà  yangichà  ilmiy  tàhlilni  màydîngà  tàshlàgàn  îlimlàr  kimlàr?

4.     Àvstriya  màktàbining  àsîschilàri  kimlàr?

5.     Màrjinàlizmning  iqtisîdiyot  fànidà  tutgàn  o’rni  hàqidà  àytib  båring.

6.     K.Mångår, Å.Byom - Bàvårk  và  F.Vizårning  àsîsiy  àsàrlàri  qàysilàr?

7.     U.Jåvînsning  iqtisîdiy  màvzudàgi  àsîsiy  àsàrlàrini  àytib  båring.

8.     L.Vàlràsning  iqtisîdiy  g’îyasigà  qàndày  tushunchàlàr  àsîs  qilib  îlingàn? Miqdîr  istå’mîlining  kàmàyuvchi  funksiyasini  izîhlàb  båring.

9.     Bîzîrning  iktisîdiy  muvîzànàti  nimàni  ànglàtàdi?

10. L.Vàlràs  qînunini  izîhlàb  båring.

11. À.Màrshàll  bo’yichà  bîzîr  bàhîsi  nimà?

12. Bàhî, tàlàb  và  tàklif  o’rtàsidàgi  bîg’lànish  qàndày?

13. Tàklif  elàstikligi  dågàndà  nimà  tushunilàdi?

14. «Màrshàll  õîchi» ning  màzmunini  izîhlàb  båring?

15. Ishlàb  chiqàrish  hàjmlàri  o’sishi  và  nisbiy  ishlàb  chiqàrish  õàràjàtlàri  o’rtàsidàgi  bîg’lànish  nimà?

16. Dîimiy  và  o’zgàruvchi  õàràjàtlàrni  izîhlàng.

17. J.B.Klàrkning  stàtik  và  dinàmik  iqtisîdiyot  to’g’risidàgi  g’îyalàri  nimàni  ànglàtàdi?

18. «Eng  yuqîri  unumdîrlik  qînuni» ning  àsîsiy  õususiyatlàri.

19. V.Pàråtîning  umumiy  iqtisîdiy  muvîzànàt  kînsåpsiyasi  nimàdàn  ibîràt?

20. Nàflikni  màksimum  qilish  uchun  nimà  àsîs  qilib  îlingàn?

21. V.Pàråtîning  «båfàrqlik  egri  chiziqlàri» nimàni  bildiràdi?

22. Pàråtî  îptimumini  izîhlàng.

 

 

Àsîsiy  àdàbiyot

 

1.      I.À.Kàrimîv. O’zbåkistînning  o’z  istiqlîl  và  tàràqqiyot  yo’li. Tîshkånt, 1992.

2.      À.Ràzzîqîv, SH.Tîshmàtîv, N.O’rmînîv. Iqtisîdiy  tà’limîtlàr 

tàriõi.T., Mîliya, 2002.

3.      Iqtisîdiy  tà’limîtlàr  tàriõi (mà’ruzàlàr  màtni). T., 2001.

 

 

 

Qo’shimchà  àdàbiyot

 

1.     N.T.O’rmînîv. Rivîjlàngàn  màmlàkàtlàr  và  O’zbåkistîn  hàmkîr-ligi. «Hàmkîr», 2001  yil  nîyabr.

2.     Î.À.Ràzzîqîv. Bîzîr  iqtisîdiyot  båshigi (yoki  Àngliya  iqtisîdiyot  rivîji  hàqidà). // «Iqtisîd  và  hisîbît», 1994,7,8-sînlàr.

 

 

9 – Màvzu. Iqtisîdiyotni  dàvlàt  tîmînidàn  tàrtibgà sîlish  tà’limîtlàri.    2 sîàt

     

 

Kirish

 

      1929-1933 yillàrdàgi  jàhîn  iqtisîdiy  inqirîzi  sànîàt  jihàtidàn  rivîjlàngàn  và  pàst  rivîjlàngàn  màmlàkàtlàrgà  kàttà  zàrbà  bårdi. Àvvàlgi  (klàssik, nåklàssik) tà’limîtlàr  tàdqiqîtidà  mikrîiqtisîdiy  tàhlil  (àlîhidà  kîrõînà) àsîsiy  o’rinni  egàllàgàn  bo’lsà, inqirîz  kàttà  ishsizlik  shàrîitidà  bîshqàchà, màkrîiqtisîdiy  tàhlil  (dàvlàt, jàhîn)gà  zàruràt  tug’ilgàn  edi. Fànning  bu  sîhàsidà  hîzirgi  dàvrning  tàniqli  iqtisîdchisi  J.M.Kåyns  muhim  kàshfiyotni  yaràtdi.

      Õuddi  shu  dàvrdà  ijtimîiy  iqtisîdiyot  màsàlàlàridà  munîzàrà  kuchàydi. Undà  erkin  õo’jàlik  fàîliyati  và  dàvlàtning  iqtisîdiyotgà  àràlàshuvi, tråstlàr  và  sindikàtlàr, prîtåksiînizm  và  fritrådårlik  muàmmîlàri  ko’ndàlàng  bo’lib  turàr  edi. SHu  dàvrdàgi  ilmiy  tàdqiqîtlàr  muàmmîsi  hîzirgi  dàvrdà, kunlàrdà  hàm  nihîyat  dîlzàrb, chunki  dàvlàt  bîzîr  iqtisîdiyotini  tàrtibgà  sîlishi  kåràkligi  màsàlàsi  uzul-kåsil  hàl  etilmàgàn. Bu  bîràdà  ikki  yo’nàlish  hukmrîn. Kåyns  tà’limîtigà  to’là  àsîslànuvchilàr – kåynschilàr  và  ungà  qismàn  qo’shiluvchilàr  nåîlibåràllàrdir.

 

 

Råjà:

 

 

1.     J.M.Kåynsning  iqtisîdiy  tà’limîti.

2.     Kåynschilàr  và  nîkåynschilàr.

3.     Kåynschilikning ÀQSH dàgi  õususiyatlàri. Iqtisîdiy  o’sish  nàzàriyalàri.

4.     Kåyns  g’îyalàrining  hîzirgi  dàvrdàgi  àhàmiyati.

5.     Õulîsà.

6.     Àsîsiy  tushunchà  và  ibîràlàr.

7.     Nàzîràt  và  mulîhàzà  uchun  sàvîllàr.

8.     Àsîsiy  àdàbiyotlàr.

9.     Qo’shimchà  àdàbiyotlàr.

 

 

1.     J.M.Kåynsning  iqtisîdiy  tà’limîti.

 

 

      XX àsrning  birinchi  yarmidà  iqtisîdiy  inqirîzlàrning  dàmbà-dàm  tàkrîrlànishi  tufàyli  ko’pginà  «kàpitàlizmni  tàrtibgà  sîlishgà» îid  iqtisîdiy  g’îyalàr  sîni  ko’pàydi. Ànà  shundày  yo’nàlishning  yorqin  tàràfdîri  bo’lib  ingliz  iqtisîdchisi  Jîn  Måynàrd  Kåyns  (1884-1946) shuhràt  qîzîndi. Iqtisîdchi, dàvlàt  àrbîbi  bo’lgàn  Kåyns  Itîn  và  Kembridj  univårsitåtlàridà  iqtisîdiyot  và  màtåmàtikàdàn  tà’lim  îldi, À.Màrshàll  qo’lidà  o’qidi  (1902-1906, 1909-1915  yillàrdà  o’qituvchilik  qildi, 1920 yildàn  Kembridj  univårsitåtidà  prîfåssîr, 1913-1946 yillàrdà  iqtisîdiy  jurnàl  muhàrriri  bo’lib  ishlàdi). 1909 yil  «Indåks  uslubi» iqtisîdiy  màqîlàsi, 1913 yildà  uning  birinchi  àsàri – «Pul  muîmàlàsi  và  Hindistîn  mîliyasi» kitîbi  chîp  etildi. 1919 yildà  «Vårsàl  tinchlik  shàrtnîmàsining  iqtisîdiy  îqibàtlàri» nàshr  etilishi  bilàn  u  iqtisîdichi  sifàtidà  ko’pchilikkà  tànildi. Bu  àsàridà  u  shàrtnîmàgà  nibàtàn  bir  qànchà  tànqidiy  fikrlàr  bildirgàn  edi. Kåyns  20-30 yillàrdà  iqtisîdiyotgà  îid  bir  nåchtà  kitîblàr  yozdi  («Ehtimîllik  to’g’risidà  risîlà» (1921), «Pul  islîhîti  to’g’risidà  risîlà» (1923), «Mistår  CHårchålning  iqtisîdiy  îqibàtlàri» (1925), «Erkin  tàdbirkîrlikning  intihîsi» (1926), «Pul  to’g’risidà  risîlà» (1930) và  bîshqàlàr), àmmî  ungà  màshhurlik  kåltirgàn  bîsh  àsàri – «Ish  bilàn  bàndlik, fîiz  và  pulning  umumiy  nàzàriyasi» (1936) kitîbidir. 1940 yildà  «Urush  õàràjàtlàrini  qàndày  qîplàsh  mumkin» dågàn  kitîbi  hàm  nàshr  etildi. Bu  àsàrlàrdàgi  bîsh  màsàlà  kàpitàlizmni  îqlàsh, uning  i dågàn  kitîbi  hàm  nàshr  etildi. Bu  àsàrlàrdàgi  bîsh  màsàlà  kàpitàlizmni  îqlàsh, uning  inqirîzlàrsiz  rivîjini  tà’minlàshning  àbàdiyligini  isbîtlàshgà  urinishdir. Uning  yaràtgàn  nàzàriyasi  iqtisîdiyot  tà’limîtlàri  tàriõidà  àlîhidà  o’rin  egàllàydi  và  bu  o’zigà  õîs  inqilîb  bo’lib, hîzirgi  dàvrdà  hàm   àhàmiyatlidir. Kåyns  àsîsiy  àsàrining  bîshidàyoq  klàssik  màktàbgà  qàrshi  ekànligini  bàyon  etdi.

      Kåyns  tà’limîtining  àsîsiy  và  yangi  g’îyasi  shuki, bîzîr  iqtisîdiy  munîsàbàtlàri  tizimi  mukàmmàl  và  o’z-o’zini  àvtîmàtik  ràvishdà  tàrtibgà  sîlà  îlmàydi. SHu  sàbàbli  màksimàl  dàràjàdà  bàndlikni  và  iqtisîdiy  o’sishni  fàqàt  dàvlàtning  iqtisîdiyotgà  fàîl  àràlàshuvi  tà’minlày  îlàdi. Bu  ish  dàvridàgi  àmàliy  iqtisîdiyotdàgi  àniq  àhvîl  bilàn  chàmbàrchàs  bîg’liq  edi. Åtàkchi  îlimlàrning  tà’kidlàshichà  (J.K.Gålbråyt, M.Blàug), firmàlàr, mînîpîliya  và  îligîpîliyalàr  fàîliyatidàgi  tångsizlik  nisbàtàn  kichik  dîiràdàgi  îdàmlàrning  fàîliyati  bilàn  bîg’liq, bu  tångsizlik  tàmîyilidà  dàvlàtning  àràlàshuvi  bilàn  tuzàtilishi  mumkin  edi.

      Àslidà  u  iqtisîdchi  Àlfråd  Màrshàllning – Kembridj  màktàbining  dàvîmchisidir, àmmî  yondàshuv  bîshqàchà. Àsîsiy  nàzàriy  muàmmîlàr  qiymàt, kàpitàl, ish  hàqi  và  bîshqàlàr  bo’yichà  àsîslànàdi. Psiõîlîgik  îmillàrning  ustunligigà  ishînàdi  và  qiymàtning  måhnàt  nàzàriyasini, qo’shimchà  qiymàtni  inkîr  etàdi, uni  ishlàb  chiqàrish  îmillàri  kînsåpsiyasi  bilàn  àlmàshtiriàdi. Kåyns  kàpitàlizm  bîzîr  iqtisîdi  illàtlàrini  to’g’rilàsh  uchun  dàvlàtning  iqtisîdiyotgà  fàîl  àràlàshuvi  tàràfdîri  bo’lib  chiqdi. Vàhîlànki, àvvàlgi  îlimlàr  (klàssik  màktàb) buni  inkîr  etgànlàr  và  inqirîzni  tàsîdifiy  vîqåà  dåb  hisîblàgànlàr. Àvvàlgi  tàdqiqîtchilàrdàn  fàrqli  ràvishdà  «sàmàràli  tàlàb»ni, ya’ni  istå’mîl  và  jàmg’àrishni  birinchi  o’ringà  qo’yadi. YUqîridà  qàràb  chiqilgàn  iqtisîdiy  tà’limîtlàrdàn  biri – mårkàntilizmdà  dàvlàtning  iqtisîdiyot (siyosàt)gà  àràlàshuvi  tàlàb  etilàdi, prtåksiînizm  iqtisîdiy  siyosàti  shuni  tàlàb  etàdi. J.M.Kåyns  u  yaràtgàn  kînsåpsiyagà  mårkàntilistlàrning  tà’sirini  inkîr  etmàydi. Ikkàlà  tà’limîtdàgi  umumiy  g’îyalàr  quyidàgilàrdàn  ibîràt:

      Màmlàkàtdà  pul  màsàlàsini  ko’pàytirish  uchun  intilish  (pulning  qàdrini  birîz  pàsàytirish) và  shungà  muvîfiq  ssudà  fîizini  kàmàytirish  và  ishlàb  chiqàrishgà  invåstisiyalàrni  qo’yishni  ràg’bàtlàntirish  vîsitàsi  sifàtidà, bàhî  (nàrõ-nàvî) làr  îshuvini  qo’llàsh  (sàvdî  ishlàb  chiqàrishni  ràg’bàtlàntirish  usuli  sifàtidà), pulning  åtishmàsligi  ishsizlik  sàbàbi  dåb  tàn  îlinàdi  hàmdà  iqtisîdiy  siyosàtning  milliy  (dàvlàt) õususiyatigà  egà  ekànligi  tushunilàdi. U  tàdqiqîtning  màkrîiqtisîdiy  uslubini, ya’ni  màkrîiqtisîdiy  ko’rsàtkichlàr  bo’lgàn  milliy  dàrîmàd  và  jàmg’àrmàlàr  o’rtàsidàgi  bîg’lànish  hàmdà  nisbàtlàrni  tàdqiq  qilish  g’îyasini  ilgàri  surdi. Bu  tàdqiqît  usuli  o’z  dàvridà  fiziîkràtlàr  (F.Kåne, À.Tyurgî) K.Màrks  tîmînidàn  qo’llànilgàn  Kåynsgàchà  mikrîiqtisîdiy  yondàshuv, ya’ni  àlîhidà  õo’jàlik  îb’åktlàri  bo’lgàn  firmàlàr  iqtisîdiyotini  tàhlil  etish  ràsm  bo’lgàn  edi. Firmàning  rivîji  millàt  màmlàkàt  ràvnàqi  bilàn  bir  dåb  qàràlàr  edi. Àsîsiy  e’tibîr  umumiy  iqtisîdiyotgà  emàs, bàlki  firmàgà  qàràtilgàn  edi. Kåyns  tà’limîti  iqtisîdiy  siyosàt  bilàn  chàmbàrchàs  bîg’liqdir. Àgàr  Màrks  kàpitàlistik  tizimning  åmirilishini  bàshîràt  qilgàn  bo’lsà, Kåyns  kàpitàlizm  muhàndisi  sifàtidà  uni  tà’mirlàsh  yo’lini  àniqlàb  bårdi. Dàvlàt  tîmînidàn  ràg’bàtlàntirilàdigàn  tàlàb  «sàmàràli  tàlàb»  kînsåpsiyasi  ilgàri  surilàdi.

      Kàpitàlizmning  bîsh  illàtlàri  bu  ishsizlik  và  inkirîzlàrdir, Kåyns  bulàrning  sàbàblàrini  sîhibkîrlàr  psiõîlîgiyasidàn  tîpishgà  intilàdi.  Inqirîzlàr  kàpitàlistning  kàyfiyatigà  qàràb  ro’y  båràdi, ya’ni  îptimizmdàn  påssimizmgà  o’tgàndà  bo’làdi. Àsîsiy  e’tibîr  «istå’mîlgà  mîyillik» và  «jàmg’àrishgà  mîyillik»kà  qàràtilàdi.

      Kåynsning  umumiy  bàndlik  nàzàriyasi  quyidàgilàrgà  àsîslànàdi: Ish  bilàn  bàndlik  îrtishi  tufàyli  milliy  dàrîmàd  và  dåmàk, istå’mîl  îrtàdi, àmmî  istå’mîl  dàrîmàdgà  nisbàtàn  såkinrîq  îrtàdi, chunki  dàrîmàd  îrtishi  bilàn  «jàmg’àrishgà  intilish» kuchàyadi. Uningchà, àsîsiy  psiõîlîgik  qînun  shundàn  ibîràtki, îdàmlàr  îdàtdà  dàrîmàdlàr  îrtishi  bilàn  istå’mîlni  hàm  o’stiràdi, àmmî  bu  o’sish  dàrîmàdlàr  dàràjàsidà  bo’lmàydi. Îqibàtdà  dàrîmàdlàr  o’sishi  bilàn  jàmg’àrish  îrtàdi  và  istå’mîl  nisbàti  kàmàyib  bîràdi. Îõiridà  esà  «sàmàràli  tàlàb» kàmàyadi, tàlàb  shundày  yo’l  bilàn  ishlàb  chiqàrish  hàjmlàrigà  và  bàndlik  dàràjàsigà  tà’sir  etàdi.

      Istå’mîl  tàlàbining  åtàrlichà  o’smàsligi  yangi  invåstisiyalàrgà  õàràjàtlàrning  îshuvi  yo’li  bilàn  qîplànishi, ya’ni  ishlàb  chiqàrish  istå’mîlining  ishlàb  chiqàrish  vîsitàlàrigà  qàràb  îshuvi  yo’li  bilàn  qîplànishi  mumkin. SHu  sàbàbli  invåstisiyalàrning  umumiy  hàjmi  bàndlik  hàjmini  bålgilàshdà  hàl  qiluvchi  rîlni  o’ynàydi. Kåynsning  fikri  bo’yichà  invåstisiyalàr  hàjmi  invåstisiyalàrgà  bo’lgàn  intilishgà  bîg’liq. Sîhibkîr  invåstisiyalàrni  kàpitàlning  «eng  yuqîri  sàmàràdîrligi» fîiz  dàràjàsigàchà  pàsàygàn  pàytgàchà  kångàytiràdi  (fîydà  må’yori  o’lchànàdigàn  råntàbållik). Qiyinchilik  shundàki, kàpitàlning  råntàbålligi  pàsàyadi, fîiz  dàràjàsi  esà  mo’’tàdil  bo’làdi. Bu  hîlàt  yangi  invåstisiyalàr  uchun  imkîniyatni  pàsàytiràdi, dåmàk, bàndlik  o’sishi  hàm  kàmàyadi. Kàpitàl  «eng  yuqîri  sàmàràdîrligi»ning  pàsàyishi  kàpitàl  màssàsining  o’sishi, shuningdåk, kàpitàlist-tàdbirkîrlàrning  bo’làjàk  dàrîmàdlàrigà  ishînchsizlikkà  «mîyilligi» bilàn  tushuntirilàdi. Kåyns  tà’limîti  bo’yichà  bàndlikning  umumiy  hàjmi  uch  îmilgà – «istå’mîlgà  mîyillik», «eng  yuqîri  sàmàràdîrlik» và  fîiz  må’yorigà  bîg’liq.

      Kåyns  îchgàn  «àsîsiy  psiõîlîgik  qînun» uningchà, istàlgàn  jàmiyat  uchun  qo’llànilishi  mumkin  và  istå’mîl  tàlàbining  kàmîmàdi  àsriy  tåndånsiyagà  egà  hàmdà  bàrchà  uchun  yagînà  istå’mîl  qînuni  màvjuddir.

      «Kàpitàlning  eng  yuqîri  sàmàràdîrligi», qo’shimchà  kàpitàl  birligi  tîmînidàn  vujudgà  kåltirilàdigàn  bo’làjàk  fîydàning  shu  birlikkà  kåtgàn  ishlàb  chiqàrish  chiqimlàrigà  nisbàtidir. Kåynsning  fikrichà, dàrîmàd, fîydà  kåltiràdigàn  nàrsàlàr  kàpitàl  hisîblànàdi  (bîshqà  îmillàrdà  hàm  shundày). Uningchà, kàpitàl  nîyobligi, ya’ni  chåklàngànligi  tufàyli  fîydà  kåltiràdi. Kàpitàlning  ko’pàyishi  bîràsidà  uning  sàmàràdîrligi  yoki  fîydàliligi  kàmàyib  bîràdi. Ilmiy-tåõnikà  tàràqqiyoti  shàrîitidà  và  kàpitàlning  tåz  jàmlànishi  tufàyli  bir  àvlîd  umri  dàvîmidà  «kàpitàlning  eng  yuqîri  sàmàràdîrligi»  nîlgà  tånglànishi  mumkin, dåydi  u. Kàpitàlning  sàmàràdîrligi  psiõîlîgik  îmillàrgà  bîg’liq  ekàn, endi  kàpitàlistning  o’z  kîrõînàsining  kålàjàgigà  båràdigàn  bàhîsi  uning  kàyfiyatigà  qàràb  o’zgàràdi.

      Kåyns  fîizgà  àlîhidà  e’tibîr  båràdi, uni  pul  qàrzi  uchun  bårilgàn  hàq  dåb  hisîblàydi. Fîiz  uningchà, muîmàlàdàgi  pul  miqdîrigà  và  «likvidlilik  àfzàlligi» gà  bîg’liq (likvidlilik – pulgà  tåz  àylànà  îlish, qàdrlilik  dåmàkdir). Uning  miqdîri  «likvidlilik  àfzàlligi» gà  to’g’ri  và  muîmàlàdàgi  pul  miqdîrigà  tåskàri  prîpîrsiînàldir.

      Kåynsning  fikrichà, fîiz  må’yori  mà’lum  dàvrgà  likvidlilikdàn, ya’ni  bîylikning  likvid, pul  shàklidàn  vîz  kåchish  hisîbigà  bårilàdigàn  mukîfîtdir. Bîylikning  pul  shàkli  eng  hàràkàtchàn  và  qulàydir, shu  sàbàbli  kàpitàlist  dîim  o’z  bîyligini  pul  shàklidà  sàqlàshgà  và  undàn  àjràlmàslikkà  intilàdi. Mànà  shu  niyat, mànnà  shu  ishtiyoq  Kåyns  tîmînidàn  «likvidlilik  àfzàlligi» dåb  àtàlàdi. Bu  kàpitàlist  likvid  shàkldà  sàqlàmîqchi  bo’lgàn  råsurslàrning  miqdîri  bilàn  o’lchànàdi.

      Kåynsning  umumiy  nàzàriyasidà  invåstisiyalàrning  umumiy  bàndlik  hàjmini  àniqlàshdàgi  àsîsiy  rîli  to’g’risidàgi  tåzis  muhimdir. Ulàr  istå’mîl  tàlàbining  åtàrli  emàsligini  to’ldirishi (kîmpånsàsiyalàsh) kåràk. Bundà  ishlàb  chiqàrishni  kångàytirish  màsàlàsi  istå’mîl  tàlàbi  îshuvidàn  àlîhidà  qàràlàdi. Invåstisiyalàrning  ko’pàyishi  ishlàb  chiqàrishgà  qo’shimchà  ishchilàrni  jàlb  etishgà  îlib  kålàdi, bu  esà  bàndlik, milliy  dàrîmàd  và  istå’mîl  o’suvini  tà’minlàydi. YAngi  invåstisiyalàr  tufàyli  bàndlikning  dàstlàbki  o’suvi  yanà  qo’shimchà  bàndlikni  vujudgà  kåltiràdi, chunki  qo’shimchà  ishchilàrning  tàlàbini  qîndirish  zàruràti  tug’ilàdi. Qo’shimchà  bàndlikning  o’sish  kîeffisiåntini  Kåyns  multiplikàtîr  dåb  àtàydi, u  bir  tîmîndàn  invåstisiyalàr  o’sishi, ikkinchi  tîmîndàn  bàndlik  và  dàrîmàdlàrning  o’sishi  o’rtàsidàgi  nisbàtni  ko’rsàtàdi. Multiplikàtîrning  fîrmulàsi

 

                                                      

                                               K =     dYw

                                                       dJw

       

      bundà,

      K – multiplikàtîr  kîeffisiånti,

      Yw – dàrîmàd  o’sishi;

      Jw – invåstisiya  o’sishi.

      Multiplikàtîr  «istå’mîlgà  eng  yuqîri  mîyillik» bilàn  bîg’liq, chunki  u  istå’mîlgà  kåtgàn  sàrflàr  o’sishining  dàrîmàdlàr  o’sishigà  nisbàtini  bildiràdi. «Istå’mîlgà  eng  yuqîri  mîyillik» qànchà  yuqîri  bo’lsà, multiplikàtîr  hàm  shunchàlik  kàttà  và  dåmàkki, bàndlik  yaõshi  bo’làdi. Kåyns  bir  qànchà  hisîb-kitîblàrgà  àsîslànib, ÀQSH ning  multiplikàtîrini  àniqlàdi, u  2.5 gà  tång  ekàn. Bu  dàrîmàdlàr  o’sishi  invåstisiyalàr  îrtishidàn  2.5 màrtà  îrtiq  dågàni, ya’ni  1 dîllàr  invåstisiya  2.5 dîllàr  dàrîmàd  kåltiràdi. Îlim  o’zining  iqtisîdiy  dàsturini  ilgàri  suràdi. Ungà  ko’rà  Kåyns  kàpitàlistik  jàmiyatdà  ishsizlik  và  inqirîzlàrning  muqàrràrligini  tàn  îlmàydi. Àmmî  kàpitàlistik  tizim  måõànizmi  bu  vîqåàlàrni  àvtîmàtik  ràvishdà  hàl  etish  imkîniyatigà  egà  emàs. Hîzirgi  dàvrdà  shàõsiy  tàshàbbus  àsîsidà  åchilàdigàn  màsàlàlàrni  màrkàzlàshgàn  nàzîràt  àsîsidà  hàl  qilish  hàyotiy  zàruriyatgà  àylànmîqdà. Bundà  dàvlàt  sîliq  tizimi, fîiz  må’yorini  qismàn  chåklàsh, bà’zi  bîshqà  yo’llàr  bilàn  istå’mîlgà  mîyillikni  îshirishgà  yordàm  bårish  kåràk, dåydi  u.

      Hîzirgi  dàvr  tili  bilàn  àytgàndà, Kåynsning  fikrichà, bîzîr  iqtisîdiyotidà  tàlàb  và  tàklif  àvtîmàtik  tàrzdà  muvîzànàtgà  kålmàydi. O’z  dàvridà  J.B.Såy  và  biz  yuqîridà  ko’rib  chiqqàn  bîshqà  îlimlàr  bu  màsàlàdà  yagînà  fikrdà  bo’lib, hàr  qàndày  tàklif  o’z-o’zidàn  tàlàbni  yaràtàdi («Bîzîr  qînunlàri») dågàn  edilàr. Kåyns  «Såy  qînuni» gà  qàrshi  chiqàdi, uni  to’g’ri  tànqid  îstigà  îlàdi.

      Õususiy  invåstisiyalàrni  ràg’bàtlàntirish  uchun  fîiz  nîrmàsini  tàrtibgà  sîlish  tàklif  etilàdi. Uningchà, dàvlàt  muîmàlàdàgi  pul  miqdîrini  îshirish  yo’li  bilàn  fîiz  dàràjàsini  tàrtibgà  sîlish  imkîniyatigà  egà. Muîmàlàdàgi  pul  miqdîrini  îshirish  àmàldà  inflyasiya  (pulning  qàdrsizlànishi) ni  qo’llàsh  dåmàkdir, àmmî  bundà  ssudà  fîizi  kàmàyadi  và  pul  ishlàb  chiqàrishgà  qo’yish  uchun  ràg’bàtlàntirilàdi.

      To’là  bàndlikni  tà’minlàsh  uchun  fàqàt  invåstisiyalàrning  emàs, bàlki  milliy  dàrîmàdni  hàm  tàrtibgà  sîlish  tàklif  etilàdi. Buni  hàl  qilish  vîsitàsi  sifàtidà  sîliqlàrgà  murîjààt  qilish  kåràk  dåyilàdi. Àhîlining  «jàmg’àrmàlàri» ni  muîmàlàgà  kiritish  màqsàdidà  sîliqlàrni  îshirish  tàlàb  etilàdi  và  bu  îmînàtlàr  dàvlàt  invåstisiyalàrini  îshirish  uchun  fîydàlànilishi  mumkin  dåyilàdi. SHu  vàqtning  o’zidà  bîylàrning  sîlig’ini  îshirishgà  qàrshilik  qilinàdi. Kåyns  o’z  tàklifini  quyidàgichà  tushuntiràdi: Måhnàtkàshlàrning  sîliqlàrini  îshirishdàn  màqsàd – ulàrning  «jàmg’àrmàlàri»ni  kàmàytirish  và  istå’mîlni  ràg’bàtlàntirishdir. Hàqiqiy  ish  hàqini  pàsàytirish  uchun  inflyasiya  àsîsidà  nàrõ-nàvîni  îshirish  yo’li  tàvsiya  etilàdi. Råàl  ish  hàqini  pàsàytirmàsdàn  to’liq  bàndlikni  tà’minlàsh  mumkin  emàs, dågàn  fikr  ishchilàrgà  uqtirilàdi. Dàrîmàdlikning  pàsàyib  bîrishi  tufàyli  bàndlikning  birmunchà  îrtishi  ilgàri  bànd  bo’lgànlàrning  råàl  dàrîmàdlàri  qisqàrishi  bilàn  bîg’liq. Kåyns  ishchilàrgà  murîjààt  qilib, ish  hàqini  îshirish  uchun  kuràshish  kåràk  emàs, dåydi, chunki  bu  jàmi  hàqiqiy  ish  hàqining  ishchilàrning  turli  guruhlàri  o’rtàsidà  qàytà  tàqsimlànishigà  îlib  kålàdi, uning  o’rtàchà  miqdîri  esà  o’zgàrmàydi. U  ish  hàqini  «o’zgàrtirmàslik»  siyosàtini  o’tkàzish  và  shu  yo’l  bilàn  nàrõ-nàvî  o’sishi  sàbàbli  ish  hàqini  îshirish  tàlàblàrini  yo’qqà  chiqàrishni  tàklif  etàdi. Uningchà, ishchilàr  hàqiqiy  ish  hàqining  pàsàyishigà  chidàshlàri  kåràk, chunki  shu  yo’l  bilàn  ishsizlikning  îldi  îlinàdi. Kàpitàlistlàrgà  esà  hàqiqiy  ish  hàqini  pàsàytirishning  àhàmiyati  tushuntirilàdi. Kåyns  bundàn  tàshqàri  nîminàl  ish  hàqini  pàsàytirishgà  hàm  qàrshi  emàs  edi.

      Ishsizlik  và  inqirîzlàrgà  qàrshi  kuràsh  bàhînàsidà  unumsiz  istå’mîlning  bàrchà  ko’rinishlàri  turli  yo’llàr  bilàn  råklàmà  qilinàdi. Iqtisîdiyotni  hàrbiylàshtirish  bilàn  birgà  hukmrîn  sinflàrning  pàràzitik  istå’mîlini  îshirish  ànà  shundày  yo’llàr  guruhigà  kiritilàdi.

      Kåynsni  hîzirgi  dàvrdà  hàmmàgà  yaõshi  tànish  ibîrà  bo’lgàn  «àràlàsh  iqtisîdiyot»ning  îtàsi  dåyish  mumkin, bu  iqtisîdiyotdà  hukumàt  hàl  qiluvchi  rîlni  egàllàydi. Sîf  iqtisîdiyot  dåyarli  håch  qàysi  dàvlàtdà  yo’q. Kåynsning  iqtisîdiy  g’îyalàri  birinchi  nàvbàtdà  «buyuk  inqirîz»  tà’siri  îstidà  pàydî  bo’ldi. 1929-1933  yillàrdàgi  bu  buyuk  inqirîz  Àmårikàni  làrzàgà  kåltirdi, ishlàb  chiqàrish  yarmigà  (50%)gà  qisqàrdi. 17  mln  îdàm  ishsiz  edi (25%), 9  mln  îmînàtchi  kuyib  qîldi. Ànà  shundày  shàrîitdà  iqtisîdiyoni  qutqàrishning  muhim  yo’li-hukumàt  hàràjàtlàri  ekànligi  ko’rsàtib  bårildi. Kåyns  o’zining  àsîsiy  àsàrining  birinchi  sàtrlàridàn  bîshlàbîq  «klàssik  iqtisîdiy  màktàbgà  qàrshi»  ekànligini  yozàdi (àyniqsà  dàvlàtning  iqtisîdiyotgà  àràlàshuvi  màsàlàsidà  turli  fikrlàr  màvjud).

      Kåyns  yaràtgàn  sifàt  jihàtidàn  yangi  tà’limîtdà  o’shà  dàvrdà  àsîsàn  shàõsiy  õususiy  tàshàbbusgà  bårilgàn  màsàlàlàrni  nàzîràt  qilish  uchun  màrkàzlàshgàn  nàzîràtni  yaràtishni  hàyotiy  zàruràt  ekànligi  ko’rsàtilàdi. Dàvlàt istå’mîlgà  mîyillikni  îshirish  uchun, qismàn, màzkur  sîliqlàr  tizimi  îrqàli, qismàn  fîiz  nîrmàsini  bålgilàsh  và  bîshqà  mumkin  bo’lgàn  usullàr  yordàmidà  o’z  ràhbàrlik  tà’sirini  o’tkàzishi  kåràk  bo’làdi. CHunki  màvjud  siståmà (tizim)  eng  muhimi  hîzirdà  ishlàyotgànlàr  måhnàtini  tàqsimlàshdà  emàs, bàlki  bàndlik  hàjmini  àniqlàùdà  yarîqsiz  bo’lib  qîldi, dåb  yozàdi  Kåyns.

      Àlbàttà, to’là  bàndlikni  tà’minlàshgà  zàrur  bo’lgàn  màrkàzlàshgàn  nàîzràt  muàssàsàlàri  tufàyli  dàvlàtning  àn’ànàviy  funksiyalàrini  ànchà  kångàytirishni  tàlàb  etàdi. Àmmî  shu  bilàn  birgà, shàõsiy  tàshàbbus  và  mà’suliyatni  àmàlgà  îshirish  uchun  kång  imkîniyatlàr  hàm  dîim  màvjud  bo’làdi, dåb  o’ktiràdi  u  dàvlàt  tîmînidàn  iqtisîdiy  jàràyonlàrni  tàrtibgà  sîlishning  sàmàràdîrligi  dàvlàt  invåstisiyalàri  uchun  màblàg’làr  tîpish, àhîlini  ish  bilàn  to’là  bànd  qilish  và  fîiz  må’yorini  qàt’iy  bålgilàshgà  bîg’liq  bo’làdi. Fîiz  stàvkàlàri  qànchàlik  pàst  bo’lsà, bu  invåstisiyalàrgà  ràg’bàtni  shunchàlik  îshiràdi, invåstisiîn  tàlàb  îshàdi, bàndlik  o’sàdi, ishsizlik  yo’qîlib  bîràdi.

      Ishlàb  chiqàrish  îmillàri (kàpitàl, måhnàt, år)  qànchàlik  to’là  jàlb  etilsà, àmàldà  o’sib  bîruvchi  bàhîlàrgà  egà  bo’làmiz (pulning  miqdîriy  nàzàriyasi). Råsurslàr  to’liq  fîydàlànilmàgàn  pàydî  bàhîlàrning  mo’’tàdilligi  sàqlànishi  mumkin.

      Kåyns  nàzàriyasi  bo’yichà  màssàsini  2  màrtà  îshirish  bàhîlàrning  2  màrtà  îshuvigà  îlib  kålmàydi. Åtàkchi  iqtisîdchilàr  fikrichà, «kåynschà  inqilîb  hàqiqàtdà  ro’y  bårgàn.          

     

 

 

2. Kåynschilàr  và  nåîkåynschilàr.

 

      J.M.Kåyns  g’îyalàri  uning  izdîshlàri  tîmînidàn  dàvîm  ettirildi  và  uch  îqimgà  àjràldi, biz  îqimlàrni  kåynschilik  dåb  àtàymiz.

      Kåyns  tà’limîti  àyniqsà, ÀQSHdà  kàttà  shuhràt  qîzîndi. Gàrvàrd  univårsitåti  prîfåssîrlàri  E.Õànsån  (1887-1975), S.Õàrris, J.M.Klàrklàrning  àsàrlàridà  bu  g’îyalàr  rivîjlàntirildi  và  dàstlàb  yangi  kåynschilik, kåyinrîq  esà  îrtîdîksàl  kåynschilik  dåb  àtàldi. Kåyns  qîidàlàri  àsîsàn  to’liq  qàbul qilindi, àmmî  màsàlàn, Õànsån  tîmînidàn  stàgnàsiya  nàzàriyasi  bilàn  to’ldirildi.

      Õànsånning, kàpitàlizm  qiyinchiliklàri  uning  ichki  qàràmà-qàrshiliklàridàn  emàs, bàlki  «tàshqi  impulslàr»ning  susàygànligi  tufàylidir. Dàvlàt  õàràjàtlàrini  o’stirish  uchun  sîliqlàrni  îshirish  tàklif  etilàdi, ulàrning  fikrichà  ish  hàqining  25-30  fîizi  emàs, bàlki  60  fîzini  sîliq  sifàtidà  îlish, shuningdåk  «må’yordàgi  inflyasiya» hàm  tàklif  etilàdi.

      E.Õànsån, J.M.Klàrk  và  bîshqàlàr  multiplikàtîr  kînsåpsiyasini  to’ldirdilàr. Multiplikàtîrlàr  tà’siri  kåyingi  qàtîr  dàvrlàrdà  hàm  bo’làdi, ya’ni  uni  uzluksiz  jàràyon  dåb  qàràdilàr.

      YAngi  Kåynschilàr  sàmàràli  tàlàbdàn  hàm  yuqîri  kåskin  o’sishni  tushuntirishgà  hàràkàt  qilàdilàr. Ulàr  multiplikàtîr  tàmîyilini  àksålåràsiya  tàmîyili  bilàn  to’ldirdilàr. Bu  tàmîyilgà  ko’rà, àniq-tiniq  shàrîitlàrdà  dàrîmàdlàr  o’sishi  invåstisiyalàr  o’sishigà  îlib  kålishini  ko’rsàtuvchi  kîeffisiånt  (multiplikàtîr  tushunchàsigà  tåskàri). Multiplikàtîr  tàmîyiligà  ko’rà  invåstisiyaning  qàndày  ishlàtilishi  judà  muhim  àhàmiyatgà  egà  emàs, u  ish  bilàn  bàndlikni  tà’minlàb, dàrîmàdni  îshirish  kåràk. YAngi  kåynschilàr  esà  invåstisiyaning  qàndày  ishlàtilishigà  kàttà  e’tibîr  bårib, industrlàshgàn  invåstisiya  tushunchàsini  kiritdilàr. Àksålåràtîr  invåstisiya  o’sishining  dàrîmàd  o’sishigà, ya’ni  invåstisiyadàn  kåyingi  và  undàn  îldingi  dàrîmàdlàrning  fàrqlàri  nisbàti  bilàn  àniqlànàdi.

      YAngi  tàmîyilning  mîhiyati  shundàki, bà’zi  bir  àsbîb-uskunà, màshinà  và  måõànizmlàr  ishlàb  chiqàrish  uchun  nisbàtàn  uzîq  vàqt  tàlàb  etilàdi, shu  muddàtni  kutish  màzkur  màshinàlàr  ishlàb  chiqàrishni  kångàytirishgà  psiõîlîgik  (ruhiy) tà’sir  etàdi, bu  esà  råàl  tàlàbdàn  îrtiq  bo’làdi  và  invåstisiyagà  tàlàb  hàm  îrtàdi.

      Multiplikàtîr  và  àksålåràtîr  g’îyalàrigà  àsîslànib  iqtisîdiyotning  uzluksiz  o’sish  shàkli  ishlàb  chiqildi, uning  àsîsidà  dàvlàt  kàpitàl  qo’yilmàlàri  yotàdi. Dàvlàt  byudjåti  kàpitàlistik  iqtisîdiyotdà  tàrtibgà  sîlinàdigàn  bîsh  måõànizm  hisîblànàdi.

      Sîliqlàr  iqtisîdiyot  o’sgàndà  îshàdi  và  inqirîzlàr  dàvridà  kàmàyadi. Dàvlàt  to’lîvlàri  esà  àksinchà, inqirîz  dàvridà  îshàdi  và  o’sish  dàvridà  kàmàyadi. SHu  yo’l  bilàn  Õànsånning  fikrichà  sàmàràli  tàlàb  hàjmi  må’yorlàshàdi. Bundà  õususiy  kàpitàl  qo’yilmàlàrini  tàrtibgà  sîlish  và  dàvlàt  õàràjàtlàrini  shàrîitgà  qàràb  o’zgàrtirish  chågàràlàri  hàm  bålgilànàdi. O’sish  dàvridà  dàvlàt  õàràjàtlàrini  chåklàsh, inqirîzlàr  dàvridà  uni  îshirish  và  shu  yo’l  bilàn  õususiy  õàràjàtlàrni  kîmpånsàsiyalàsh  tàklif  etilàdi, hàrbiy  iqtisîd  màqtàlàdi, uni  kîn’yungturàni  må’yorlàshning  eng  yaõshi  vîsitàsi  dåb  qàràlàdi (ÀQSH dà  hàrbiy  õàràjàtlàr  dîim  yuqîri  bo’lishigà  e’tibîr  båring).

      Frànsiyadàgi  kåynschilik  õususiyatlàri. XX àsrning  40-yillàri  Kåyns  g’îyalàri  Frànsiyadà  hàm  shuhràt  qîzîndi. Kåyns  g’îyalàrini  to’làligichà (G.Àrdàn, P.Måndås-Fràns) qàbul  qilgànlàr  hàm  bo’ldi. Bà’zilàri (F.Pårru) ssudà  fîizini  tàrtibgà  sîlishni  sàmàràsiz  dåb  hisîblàdilàr, bundàn  ko’rà  iqtisîdiyotni  råjàlàshtirish  tàklif  etildi. Bundà  dàvlàt  yo’li  bilàn  tàrtibgà  sîlishni  mînîpîlistik  kàpitàlning  õususiy  mànfààtlàrigà  mîslàshtirish  kåràk  dåyilàdi. Frànsuz  îlimlàri  impåràtiv  và  indåkàtiv  råjàlàshtirishni  àjràtishàdi. Impåràtiv  råjàlàr  diråktiv  õususiyatgà  egà  (sîsiàlistik  råjàlàshtirish). Indåkàtiv  råjàlàshtirishdà  råjà  màrkàzi  àsîsiy  màqsàdni  bålgilàydi  và  turli  usullàr  bilàn  tàdbirkîrlàrni  mà’lum  hàtti-hàràkàtlàrigà  yo’nàltiràdi. Ulàr  fàqàt  dàvlàt  såktîridàgi  kîrõînàlàr  uchun  zàruriy  hisîblànàdi (Hindistîn, Màlàyziya  và  bîshqà  bir  qànchà  kàpitàlistik  màmlàkàtlàrdà  shu  usul  qo’llànilàdi). Uzîq  muddàtli  prîgnîzlàr  và  råjàlàr  tuzish  kång  qo’llànilmîqdà  (bu  hàqdà  to’làrîq  mà’lumît  quyidà  bårilàdi).

      Kåyns  uslubi  kàpitàlizmdàgi  inqirîzlàrning  îldini  îlishgà  qàràtilgàn  edi, àmmî  II Jàhîn  urushidàn  kåyin  ÀQSH  và  bîshqà  màmlàkàtlàrdà  bu  inqirîzlàr  dàvîm  etmîqdà. 1948-1949, 1953-1954, 1957-1958, 1960-1961, 1967, 1969-1971, 1974-1975 và 1981-1982 yillàrdàgi  hàmdà  bîshqà  inqirîzlàr  bu  fikrimizning  dàlilidir.

      Bulàr  Kåyns  tà’limîtini  tànqid  qilish  uchun  àsîs  bo’ldi. Màsàlàn, S.Õàrrisning  fikrichà, Kåyns  bàrchà  qiyinchiliklàrni  hisîbgà  îlà  îlmàgàn, màsàlàn, to’là  bàndlikkà  erishish  hàqidà  gàp  bîràdi-yu, qàndày  qilib  uni  dîimî  tà’minlàsh  hàqidà  tàklif  yo’q, inflyasiyaning  eng  kàttà  dàràjàsi  nîàniq, dàvlàt  qàrzlàrining  chågàràsi  hàm  bårilmàgàn.

      Kåyinchàlik  yangi  kåynschilik  o’rnigà  pîstkåynschilik  vujudgà  kåldi. Ingliz  iqtisîdchilàri  J.Rîbinsîn, N.Kàldîr, P.Sràffà, àmårikàlik  îlimlàr  À.Eyõnår, S.Vàyntràub  mànà  shu  pîstkåynschilàr  guruhigà  kiràdilàr. Ulàr  kàpitàlistik  tizimning  ichki  turg’unligi  kînsåpsiyasini  tànqid  qilàdilàr, Kåyns  bo’yichà  go’yoki  àsîsiy  g’îya  kàpitàlistik  iqtisîdiyotning  nîstàbilligi  bo’lgàn. YAngi  kåynschilik  g’îyalàri  hàm  tànqid  îstigà  îlinàr  ekàn, àgàr  bîshqà  îlimlàr  Kåyns  g’îyalàrini  stàtik, ya’ni  turg’un  dåb  qàràsàlàr, ulàr  bu  tà’limîtni  dinàmik, ya’ni  hàràkàtchàn  nàzàriya  dåb  qàràydilàr.

      Pîstkåynschilàrning  àvvàlgi  dàvrdà  pàydî  bo’lgàn  «yuqîri  nàf», «ishlàb  chiqàrish  îmillàrining  eng  yuqîri  unumi» nàzàriyalàrini  tànqid  qilishi  õususiyatlidir. Ulàr  o’z  g’îyalàrini  D.Rikàrdîning  qiymàt  qînunigà  àsîslànib  ilgàri  suràdilàr. Ulàrgà  pîlshàlik  iqtisîdchi  M.Kàlåskiyning  tàqsimît  kînsåpsiyasi  qo’l  kåldi. Invåstisiyalàr  o’sishi  bilàn  àyrim  sinflàr  istå’mîlining  õissàlàri  o’rtàsidàgi  bîg’lànish  qînuniyati  qàràb  chiqilàdi. Pîstkåynschilàr  o’z  tàdqiqîtlàrigà   ijtimîiy-iqtisîdiy  institutlàr, màsàlàn, kàsàbà  uyushmàlàri  rîlini  hàm  kiritàdilàr. Bu  tà’limîtdà  o’sish  và  tàqsimît  muàmmîlàri  màrkàziy  o’rinni  egàllàydi. Ishlàb  chiqàrishdà  o’shà  sur’àtlàri  milliy  dàrîmàdning  tàqsimîtigà  bîg’liq, dàrîmàd  và  uning  o’sishi  esà  jàmg’àrmàgà, umumiy  jàmg’àrmà  esà  ish  hàqi  và  fîydàdàn  jàmg’àrilgàn  jàmi  summàgà  bîg’liq. «Jàmg’àrishgà  mîyillik» hàr  kimdà  hàr  õil  bo’lgàni  sàbàbli, tàqsimîtdàgi  o’zgàrishlàr  jàmg’àrmàning  umumiy  summàsigà  tà’sir  etàdi. Dåmàk, milliy  dàrîmàdni  tàqsimlàsh  uning  o’sishigà  tà’sir  qilàdi. Undàn  tàshqàri, milliy  dàrîmàdni  tàqsimlàsh  kàpitàl  jàmg’àrilishi  funksiyasi  hisîblànàdi. Kàpitàlning  jàmg’àrilish  sur’àti  fîydà  må’yorini  bålgilàydi  và  dåmàk, milliy  dàrîmàddàgi  fîydà  må’yorini  àniqlàydi. Ish  hàqi  hissàsi  qîldiq  miqdîr  sifàtidà  qàràlàdi, àmmî  ishchilàr  kuràshi  bu  nisbàtgà  mà’lum  o’zgàrtirish  kiritish  mumkin. Bu  yo’nàlish  tàràfdîrlàrining  fikri  råàl  hàqiqàtgà  ànchà  yaqin  g’îyalàr  hisîblànàdi.

      Pîstkåynschilàr  iqtisîdiy  siyosàtlàrdà  kàpitàlistik  iqtisîdiyotni  tàrtibgà  sîlish  måõànizmini  yanàdà  tàkîmillàshtirish  tàràfdîrlàri  edilàr. Ko’pchilik  «dàrîmàdlàr  siyosàti» ni  îqlàydi, chunki  bu  yo’l  bilàn  inflyasiyagà  qàrshi  kuràshish  mumkin.

      Kåyns  g’îyalàrini  nåîklàssik  yo’nàlish  bilàn  yaqinlàshtirishgà  intiluvchilàr  ko’p  bo’lgàn. Ulàr  îràsidà  À.Piguning  õizmàtlàri  kàttà. Uning  fikrichà, inkirîzlàrning  àsîsiy  sàbàbi - bu  ish  hàqining  egiluvchànligidir. Bàndlik  to’là  bo’lmàgàn  hîldà  màkrîiqtisîdiy  muvîzànàt  fàkàt  ish  hàqi  và  bàhîlàrning  elàstik  (qàyishqîq) bo’lmàgàn  hîlàtidà  mumkin  dåb  qàràlàdi.

      Hîzirgi  dàvr  kåynschiligidà  ikkità  tåndånsiya  hukmrîn  hisîblànàdi: 1) ÀQSH ning  bir  qàtîr  iqtisîdchilàri  bîg’liq  Àmårikà  kåynschilàri. 2) àvvàlî  Frànsuz  tàdqiqîtchilàri  nîmi  bilàn  bîg’liq  Åvrîpà  kåynschilàri.

 

 

3. Kåynschilikning  ÀQSHdàgi  õususiyatlàri. Iqtisîdiy  o’sish  nàzàriyalàri.

 

 

      50 yillàrdà  kåynschilik  g’îyalàri  rivîjlàntirilib, yangi  g’îyalàr  ilgàri  surildi. Ulàrning  àsîsiy  mîhiyati  iqtisîdiy  o’sish  sur’àtlàri  dîimligini  tà’minlîvchi  måõànizmlàrni  àniqlàsh  và  isbîtlàshdàn  ibîràtdir. Îqibàtdà  «multiplikàtîr-àksålåràtîr» tizimini  hisîblàshgà  àsîslàngàn  và  o’zigà  õîs  kåynschilikning  o’sish  nàzàriyalàri, jàmg’àrish  hàmdà  istå’mîl  o’rtàsidàgi  o’zàrî  bîg’lànish  õàràktåristikàlàridàn  fîydàlànib  iqtisîdiy  dinàmikàni  mîdållàshtirish  yuzàgà  kåldi.

      YUqîridà  tilgà  îlingàn  iqtisîdiy  o’sish  nàzàriyalàrining  àsîsiy  nàmîyondàlàri  Màssàchusåts  tåõnîlîgiya  instituti  prîfåssîri  Åvsåy  Dîmàr  (1914) và  Îksfîrd  univårsitåti  prîfåssîri  Rîbårt  Õàrrîd  (1890-1978) hisîblànàdi. Ulàrning  nàzàriyasi  (mîdåli) iqtisîdiyotning  dîim  (mo’’tàdil) sur’àtlàrdà  o’sishi  dinàmik  bàrqàrîrlik  (ilgàrilàb  bîrish) ning  àsîsiy  shàrti  sifàtidà  màqsàdgà  muvîfiq  ekànligining  umumiy  õulîsàlàrini  birlàshtiràdi. Ulàrning  fikrichà, shundàginà  ishlàb  chiqàrish  quvvàtlàri  và  måhnàt  råsurslàridà  to’là  fîydàlànishgà  erishish  mumkin. Õàrrîd - Dîmàr  mîdålining  bîshqà  bir  qîidàsi  bo’yichà  àyrim  pàràmåtrlàr, chunînchi  dàrîmàdlàrdàgi  jàmg’àrmà  hissàsi  và  kàpitàl  qo’yilmàlàrning  o’rtàchà  sàmàràdîrligi  uzîq  vàqt  mîbàynidà  dîim  dåb  tàn  îlinishi  hisîblànàdi. Muàlliflàr  dinàmik  bàrqàrîrlik  và  dîimiy  o’sishgà  erishish  àvtîmàtik  ràvishdà  bo’lmàsligi, bàlki  dàvlàtning  shungà  muvîfiq  siyosàti  nàtijàsidà, ya’ni  dàvlàtning  iqtisîdiyotgà  fàîl  ishtirîki  tufàyli  ro’y  bårish  mumkinligini  tà’kidlàydilàr.

      Dîmàr  và  Õàrrîd  mîdållàridàgi  fàrq-bîshlàng’ich  pîzisiyalàrdàgi  àyrim  ko’rsàtkichlàrdir. Màsàlàn, Õàrrîd  mîdålidàgi  invåstisiya  và  jàmgàrmàlàr  tångligi  g’îyasi, Dîmàrdà  esà  pul  dàrîmàdlàri  (tàlàb) và  ishlàb  chiqàrish  quvvàtlàri  (tàklif) tång  dåb  qàbul  qilinàdi. Ikkàlà  îlim  shungà  ishînchlàri  kîmilki, dàrîmàd  o’sishini  tà’minlàshdà  invåstisiyalàr  rîli, ishlàb  chiqàrish  quvvàtlàrining  îshirilishi  fàîldir, bundà  shu  nàrsà  ko’zdà  tutilàdiki, o’sish  bàndlikkà  yordàm  båràdi, bu  esà  o’z  yo’lidà, kîrõînàlàrning  yarim  quvvàt  bilàn  ishlàshi  và  ishsizlikning  îldini  îlàdi. Bu  Kåynsning  shu  sîhàdàgi  kînsåpsiyasini  so’zsiz  tàn  îlishdir; chunki  Kåyns  bo’yichà, iqtisîdiy  jàràyonlàr  invåstisiya  và  jàmg’àrmàlàr  îràsidàgi  prîpîrsiyalàr  õususiyati  õàmdà  dinàmikàsigà  bîg’liq, àniqrîq  àytilsà  invåstisiyalàrning  ildàm  o’sishi, bàhîlàr  dàràjàsi  o’sishigà  sàbàb  bo’làdi, jàmg’àrmàlàr  o’sishi  esà  kîrõînàlàrning  to’là  ishlàmàsligi  và  ishsizlikning  sàbàbidir.

 

 

 

4. Kåyns  g’îyalàrining  hîzirgi  dàvrdàgi  àhàmiyati.

 

SHuni  àniq  qilib  àytish  kåràkki, Kåyns  tà’limîti  inqirîzlàr, urushlàr  và  urushdàn  kåyingi  dàvrlàr  uchun  sàmàràli  bo’ldi, chunki  fàvqulîtdà  hîlàtlàr  dàvridà  dàvlàtning  rîli  kuchli  bo’lishi  kåràk. Àmàldà  esà  àyniqsà, 2-jàhîn  urushidàn  so’ng  G’àrb  màmlàkàtlàrini  sîsiàlistik  îråntàsiyasi  kuchàydi  (dàvlàt  mulki  îshib  bîrdi). Dàvlàt  byudjåti  qàrzlàri  ko’pàyib, ishsizlik  hàm  o’sgàn, inflyasiya  kuchli. Bu  ijtimîiy  ishlàrni  ko’pàytirishgà  qàràtilgàn  tàdbirlàr  îqibàtidir  dåb  tàn  îlinmîqdà. Ishsizlikning  ish  hàqini  pàsàytirish  yo’li  bilàn  hàl  etish  tàràfdîrlàri  hàm  màvjud, àmmî  pul  màssàsini  ko’pàytirish  (inflyasiyagà îlib  kålàdi), ya’ni  emissiya  yo’li  ko’pchilikkà  îsîn  ko’rinàdi. Bu  kînsåpsiya  mà’lum  dàvr  mîbàynidà  inflyasiya  bo’lmàgàn  hîldà  minimàl  ishsizlik  dàràjàsini  isbîtlàshgà  imkîn  båràdi.

      70-yillàrdàn  bîshlàb  kåyns  tà’limîtgà  nisbàtàn  dàvlàtning  iqtisîdiyotgà  àràlàshuvi  bo’yichà  nåîlibåràlizm  g’îyalàri  àsîsiy  bo’lib  qîldi, chunki  bu  dàvrdà  jàhînning  ko’pginà  màmlàkàtlàridà  inqirîz  hîlàtlàri  dîim  vîqåàgà  àylànib  qîldi. Inflyasiya, dàvlàt  byudjåtining  kàmîmàdi, ishsizlik  tîbîrà  kuchàydi. Nåîlibåràllàr  kåynschilàrni  tànqid  qilàr  ekànlàr, iqtisîdiyotdà  dàvlàt  såktîrining  îshuvi, erkin  ràqîbàtning  kàmàyishi, iqtisîdiyotning  muhim  tàrmîqlàrigà  invåstisiyalàr  kàmàygànligi  ulàr  g’îyalàrining  sàyozligidàn  dàlîlàt  båràdi, dåb  hisîblàydilàr.

      70-80-yillàr  nåîlibåràl  g’îyalàr  iqtisîdiyotdà  tîbîrà  ustunligini  egàllày  bîshlàdi. Ko’p  dàvlàtlàrdà  iqtisîdiyotni  dånàsiînàlizàsiya  qilish  kuchàydi (nîdàvlàt  shàkllàrigà  o’tildi). Buning  îqibàtidà  Buyuk  Britàniya  (Tåtchårizm), Frànsiya, YApîniya, CHili  (Pinîchåt), Ispàniya  và  bîshqà  màmlàkàtlàrdà  dàvlàtning  iqtisîdiyotgà  àràlàshuvi  minimàllàshtirildi  và  iqtisîdiy  àhvîl  yahshilàndi.

 

                                      

Õulîsà

 

      1929-1933  yillàrdàgi  iqtisîdiy  jàhîn  inqirîzi  àvvàlgi  «sîf  tà’limît»  nàzàriyotchilàrining  fikrigà  qo’shimchà  kiritishni  tàlàb  etdi. Iqtisîdiy  tà’limîtlàr  tàriõidà  Kåyns  inqilîbi  dåb  nîm  îlgàn  o’zgàrish  ro’y  bårdi. Àgàr  àvvàllàri  bîzîr  iqtisîdiyoti  bàrchà  muàmmîlàrni  àvtîmàtik  ràvishdà  hàl  qilàdi  dågàn  g’îya  ustun  bo’lsà, Kåyns  ulàrgà  bîshqàchà  qàràb, dàvlàtning  iqtisîdiyotgà  àràlàshuvini  zàrur  dåb  hisîblàdi. Bàndlik, fîiz, milliy  dàrîmàd, invåstisiyalàr  o’rtàsidàgi  munîsàbàtlàr  o’rgànilib, «àràlàsh  iqtisîdiyot», multiplikàtîr  tushunchàlàri  kiritildi. Kåynschi  và  Nåîkåynschilàr  dàvlàtning  iqtisîdiyotgà  àràlàshuvini  qo’llàb, «àksålåràtîr  kîeffisiånti»ni  qo’llàdilàr, ungà  ko’rà  dàrîmàdlàrning  invåstisiyalàrgà  tà’sirini  ko’rish  mumkin. Kåynschilikning  àyrim  shàkllàridà  indikàtiv  råjàlàshtirish  hàm  qo’llàb-quvvàtlànàdi. Ishsizlik  và  inflyasiyani  bàndlik  yo’li  bilàn  hàl  etish  mumkin  dågàn  g’îya  ustun. 

 

           

Àsîsiy  tushunchà  và  ibîràlàr

 

      Kåyns; dàvlàtning  iqtisîdiyotgà  àràlàshuvi; «Umumiy  nàzàriya…», àràlàsh  iqtisîdiyot; psiõîlîgik  qînun; bàndlik, milliy  dàrîmàd, invåstisiya; fîiz, likvidlik; multiplikàtîr; kåynschilik; ÀQSHdàgi  kåynschilik; àksålåràtîr; Frànsiya  kåynschilàri; indikàtiv råjàlàshtirish.

 

Nàzîràt  và  mulîhàzà  uchun  sàvîllàr

 

1.        Kåyns  tà’limîtining  mîhiyati, «Bàndlik, fîiz  và  pulning  umumiy  nàzàriyasi»  àsàri  to’g’risidà  nimà  bilàsiz?

2.        Dàvlàt  iqtisîdiyotgà  nimà  uchun  àràlàshuvi  kåràk?

3.        Kåyns  tà’limîtigà  qàndày  shàrt-shàrîitlàr  àsîs  qilib  îlingàn?

4.        Kåynsning  «psiõîlîg  qînuni»  nimàni  ànglàtàdi?

5.        Invåstisiya, multiplikàtîr  kîeffisånti  nimà?

6.        Fîiz, likvidlikning  mîhiyati  nimàdà?

7.        Dàvlàtning  iqtisîdiyotgà  àràlàshuvi  dîiràlàri  qàndày?

8.        Àmårikà  và  Åvrîpàdàgi  kåynschilik  õususiyatlàri  nimà?

9.        Dîmàr  Õàrrîdning  iktisîdiy  o’sish  nàzàriyalàri  nimàni  bildiràdi?

10.   Kåyns  tà’limîtining  hîzirgi  dàvrdàgi  àhàmiyati  nimàdàn  ibîràt?

 

Àsîsiy  àdàbiiyot

 

1.                 I.À.Kàrimîv. O’zbåkistîn  iqtisîdiy  islîhîtlàrni  chuqurlàshtirish  yo’lidà. Tîshkånt, 1995.

2.                 À.Ràzzîqîv, SH.Tîshmàtîv, N.O’rmînîv. Iqtisîdiy  tà’limîtlàr 

tàriõi.T., Mîliya, 2002.

3.                 À.Islîmîv, E.Egàmîv. Iqtisîdiy  tà’limîtlàr  tàriõi. TMI, 2001.

 

Qo’shimchà  àdàbiyot

 

1.     À.Ràzzîqîv. Rivîjlàngàn  màmlàkàtlàr  iqtisîdiyoti  tàhlili. O’quv-uslubiy  qo’llànmà. T., 2001.

2.     Intårnåt  màtåriàllàri.

 

 

 

10 – Màvzu.  Hîzirgi  zàmîn  iqtisîdiy  tà’limîtlàrining  àsîsiy   yo’nàlishlàri.   2 sîàt.

                                         

 

Råjà:

1.     Nåîklàssik  sintåz  kînsåpsiyasining  mîhiyati.

2.     Nåîklàssik  sintåz  kînsåpsiyasining  yangi  vårsiyalàri.

3.     Pîl  Àntîni  Sàmuelsînning  «Ekînîmiks»  àsàridàgi  g’îyalàri.

4.     Ekînîmåtrikàning  hîzirgi  zàmîn  àsîsiy  yo’nàlishlàri.

5.     Õulîsà.

6.     Àsîsiy  tushunchà  và  ibîràlàr.

7.     Nàzîràt  và  mulîhàzà  uchun  sàvîllàr.

8.     Àsîsiy  àdàbiyotlàr.

9.     Qo’shimchà  àdàbiyotlàr.

 

 

 

1. Nåîklàssik  sintåz  kînsåpsiyasining  mîhiyati.

 

      Iqtisîdiyotdà  bir  qànchà  îfàtlàr, õususàn, îmmàviy  ishsizlik  và  inflyasiya  ijtimîiy-iqtisîdiy  rivîjlànishdà  àsîsiy  muàmmîlàrdàn  biri  bo’lib  qîlmîqdà. Qàndày  qilib  àhîlining  mo’’tàdil  và  to’là  bàndligini, råàl  dàrîmàdlàr  o’sishini  tà’minlàsh  mumkin  dågàn  sàvîllàr  hàmmàni, iqtisîdiyot  fàni  nàmîyondàlàrini  hàm  qiziqtirib  kålmîqdà. Àyniqsà  inqirîzsiz  iqtisîdiy  siklning  sirlàri  nimàdà  muhimdir.

      Bu  và  bîshqà  màsàlàlàr  bilàn  nåîklàssik  sintåz  yo’nàlishi  shug’ullànib, undà  klàssik  iqtisîdiy  tà’limît  tîmînidàn  ilgàri  àniqlàngàn  hàqiqàt  và  qîidàlàr  hîzirgi  dàvrdàgi  dàrîmàdlàr  shàkllànishi  nàzàriyalàri  bilàn  sintåz  qilinàdi. Bu  sîhàdà  bàràkàli  ijîd  etgàn  P.Sàmuelsîn  fikrichà, «nåîklàssik  sintåz» bu  àslidà  hîzirgi  nåîkåyns  và  nåîlibåràl  qîidà  và  «hàqiqàt» làrning  ilk  nåîklàssik  g’îyalàr  bilàn, shuningdåk  klàssik  màktàbning  àyrim  pîstulàtlàri  và  àvvàlî  hîzirgi  dàvrdàgi  dàrîmàdlàr  shàkllànishi  nàzàriyalàri  bilàn  birlàshtirib  qàràshidir.

 

 

2. Nåîklàssik  sintåz  kînsåpsiyasining  yangi  vårsiyalàri.

 

Bu  yangi  g’îyaning  pàydî  bo’lishi  bilàn  iqtisîdiy  tàhlildà  àràlàsh  shàkldàgi  qàràshlàr  ustundir, iqtisîdiyotni  tàrtibgà  sîlishning  turli  shàkllàri  tàklif  etilàdi. Hîzirgi  dàvrdà  iqtisîdiyotni  màkrîiqtisîdiy  tàrtibgà  sîlishdà  àsîsàn  uchtà  tà’limît  qàràshlàri  sitbiîzm  (qîrishmàsi) ishtirîk  etàdi. Bulàr: 1) turli  mîdifikàsiyadàgi  kåynschilik  tà’limîtlàri, 2) tàklif  iqtisîdiyoti  nàzàriyalàri  và  3) mînåtàrizm. Kåynschilik  qàràshlàridà  àsîsàn  dàvlàtning  iqtisîdiyotgà  fàîl  ishtirîki  kång  tàrg’ib  etilàdi. Bundà  kîn’yunkturàning  o’zgàrishi  bilàn  ishlàb  chiqàrishning  yuqîri  dàràjàsini  tà’minlàsh, ish  bilàn  bàndlik, siklik  rivîjlànishni  yumshàtish  àsîs  qilib  îlinàdi. Bundà  àsîsiy  e’tibîr  dàvlàt  byudjåtigà  qàràtilàdi, shu  yo’l  bilàn  to’lîv  imkîniyatlàrigà  tàlàb  to’g’ridàn-to’g’ri  tàrtibgà  sîlinàdi. Mînåtàristlàr  fikrichà  esà  iqtisîdiy  hàyotgà  umumàn  àràlàshmàslik  tàmîyili  qo’llàb - quvvàtlànàdi.

      Àyrim  fikrlàr  bo’yichà  nåîklàssik  sintåz  fàqàt  iqtisîdiyotni  dàvlàt  tîmînidàn  tàrtibgà  sîlishniginà  emàs, bàlki  umumiy  iqtisîdiy  muvîzànàtni  mîdållàshtirishni  hàm  o’z  ichigà  îlàdi. Àyrim  îlimlàrning  àytishichà (À.B.Ànikin) Sàmuelsînning  nåîklàssik  sintåzi  àvvàlî  klàssik  mikrîiqtisîdiyotni  yangi  miqrîiktisîdiyot  bilàn  qo’shilishi  dåb  qàràlàdi. YUqîridà  kåltirilgàn  qàràshlàrni  uch  qismgà  bo’lish  mumkin: ulàrning  birinchisi  iqtisîdiyotdà  to’là  bàndlikni  tà’minlàsh  và  bu  tàmîyilini  erkin  bîzîr  iqtisîdiyoti  elåmåntlàri  bilàn  birgàlikdà (iqtisîdiy  libåràlizm) shuningdåk, erkin  bîzîr  stiõiyasini  chågàràlîvchi  Kåynschilik  kînsåpsiyasi  elåmåntlàri  hàm  qo’llànilishi  mumkin. Àyniqsà, dàvlàt  siyosàtidà  Fiskàl  và  pul-krådit  tizimlàri  hàmdà  «ishsizlikning  tàbiiy  nîrmàsi» (M.Fridmån) kînsåpsiyasidàgi  àntiinflyasiîn  imkîniyatlàr, hàmdà  Erõàrd-Ryopkålàrning  «Ijtimîiy  bîzîr  õo’jàligi» prinsiplàri  birgàlikdà  hàràkàt  qilàdi. Ikkinchi  qàràshlàrdà XIX àsrning  îõiridà  nåîklàssiklàr  tîmînidàn  ilgàri  surilgàn  qiymàt (kimmàt) nàzàriyasidà  eski  và  yangi  qiymàt  nàzàriyalàri  yotàdi, yoki  hàràjàt  nàzàriyasi  và  eng  yuqîri  fîydàlilik  nàzàriyasi  yotàdi. Bu  årdà  màrjinàlistlàrning  ikkinchi  to’lqini  vàkili  À.Màrshàll  ilgàri  surgàn  yondàshuv  siståmàsi  to’g’risidà  gàp  bîrmîqdà. Bu  årdà  V.Pàråtî  và  bîshqàlàrning  bàhî, tàlàb  và  tàklif  hàmdà  umumiy  iqtisîdiy  muvîzànàt  màsàlàlàri  ko’zdà  tutilàdi.

      Uchinchi  qàràsh  bo’yichà  umumiy  iqtisîdiy  muvîzànàtning  hîzirgi  mîdåli  bir  vàqtning  o’zidà  màkrî  và  mikrî  iqtisîdiy  tàdqiqîtlàrgà  àsîslànàdi. Bu  tàdqiqîtlàrdà  àvvàlgi  sîf  iqtisîdiy  nàzàriya  và  mukàmmàl  ràqîbàt  qàràshlàrdàn  vîz  kåchilàdi, ishlàb  chiqàrish  và  istå’mîl  sîhàlàrini  bir-birigà  qàràmà-qàrshi  qo’yilmàydi. Bu  qàràshlàrdà  Kåynsning  «Psiõîlîgik  qînuni»  ya’ni, dàrîmàdlàrning  istå’mîlgà  nisbàtàn  tåzrîq  o’sishi, «Våblån  Effåkti» và  bîshqà  nîiqtisîdiy  îmillàrning  tà’siri  hàm  hisîbgà  îlinàdi.

 

 

3. Pîl  Àntîni  Sàmuelsînning  «Ekînîmiks»  àsàridàgi  g’îyalàri.

 

      SHuni  eslàtib  o’tmîqchimizki, 1901 yildàn  bîshlàb  fizikà, kimyo, mådisinà (biîlîgiya), àdàbiyot  và  tinchlikni  sàqlàsh  sîhàlàridà  Nîbål  mukîfîti  bårilib  kålàdi. 1968 yili  SHvåsiyadàgi  Riksbànkning  300 yilligi  munîsàbàti  bilàn  và  àlbàttà  iqtisîdiyot  fànining  insîniyat  hàyotidàgi  yuksàk  rîlini  tàn  îlish  và  ràg’bàtlàntirish  màksàdidà  iqtisîdiyot  bo’yichà  (îltinchi) Nîbål  mukîfîti  jîriy  etildi  và  1969 yildàn  buyon  hàr  yili  bårib  kålinmîqdà. Birinchi  bo’lib  bu  mukîfît  iqtisîdchi-màtåmàtik  îlimlàr  gîllàndiyalik  YAn  Tinbårgån  và  nîrvågiyalik  Ràgnàr  Frishgà  «iqtisîdiy  jàràyonlàrni  màtåmàtik  tàhlil  etishdà  dinàmik  mîdållàrni  rivîjlàntirish  và  qo’llàsh  bo’yichà  tàdqiqîtlàri  uchun» bårildi (bîshqà  Nîbål  mukîfîti  làuråàtlàri  to’g’risidàgi  mà’lumîtni  À.Ràzzîqîvning  1998 yildà  chîp  etilgàn  kitîbidàn  îlish  mumkin).

      1970 yildà  (ikkinchi  bo’lib) Nîbål  mukîfîti  P.Sàmuelsîngà  «stàtik  và  dinàmik  iqtisîdiy  nàzàriyani  rivîjlàntirgàni  và  shu  bilàn  iqtisîdiyot  fàni  tàhlilini  yanàdà  yuqîrirîq  pîg’înàgà  ko’tàrishgà  hissà  qo’shgàn  ilmiy  ishi  uchun» bårildi. Quyidà  shu  iqtisîdchining  iqtisîdiy  g’îyalàri  to’g’risidà  fikr  yuritilàdi.

      Pîl  Àntînii  Sàmuelsîn  (1915) CHikàgî  univårsitåtidà  tà’lim  îlgàn  (1932-1935) Gàrvàrd  îliy  màktàbidà  À.Õànsån, V.Låîntåv, Y.SHumpåråtlàrdàn  ilm  o’rgàndi. 1941 yildàn  Màssàchusåts  tåõnîlîgik  institutidà  ishlày  bîshlàdi (dàstlàb  prîfåssîr  àssistånti). Àmårikà  iqtisîdiy  àssîsiàsiyasi (1961), Ekînîmåtrik  jàmiyat (1951). Hàlqàrî  iqtisîdiy  àssîsiàsiya (1965-1968) pråzidånti  bo’lib  sàylàngàn. Îlim  nàzàriyotchi  bo’lish  bilàn  birgà, ÀQSH  pråzidånti  yordàmchi, «News-week» jurnàlidà  fàîl  ishtirîk  hàm  etdi. Biz  bu  îlimni  àsîsàn  «Ekînîmiks» kitîbi  muàllifi  sifàtidà  yaõshi  tàniymiz. Sàmuelsînning  bu  kitîbi  dàstlàb  1948 yili  chîp  etildi  và  14 màrtà  qàytà  nàshr  etilib, hîzirgi  iqtisîdiy  tà’limîtlàrning  àsîsiy  yo’nàlishlàridàn  birini  tàshkil  etàdi.

      1992 yildà  bu  kitîb  Vilyam  Nîrdõàus  bilàn  hàm  muàlliflikdà  nàshr  etildi. «Ekînîmiks» kitîbi «Ekînîmikà» nîmi  bilàn  rus  tiligà  o’girildi.

      Mà’lumki, hîzirgi  zàmîn (XX àsr) iqtisîdiy  tà’limîtlàridà  uch  àsîsiy: 1) nåîklàssik; 2) kåynschilik  và  3) institusiînàl  yo’nàlishlàr  màvjud  bo’lib, Sàmuelsîn  shulàrdàn  birinchisining  vàkili  sifàtidà  ijîd  etgàn.

      Klàssik (mumtîz) màktàb  iqtisîdchilàri  àllàqàchînlàr  (XVIII àsrdà) dàvlàt  õususiy  tàdbirkîrlàr  kirishà  îlmàydigàn  yoki  kirishni  hîõlàmàydigàn  àyrim  tîvàrlàrni  ishlàb  chiqàrish  và  õizmàtlàr  ko’rsàtishni (màsàlàn, milliy  mudîfàà  sîhàsigà  tààlluqli) uning  o’zi  zimmàsigà  îlish  kåràk  dågàn  fikrgà  rîzi  bo’lgànlàr. Låkin  shu  bilàn  birgà  ulàr  bundày  ishtirîk  judà  kàm  dàràjàdà  bo’lishi  kåràk, dåb  hisîblàr  edilàr.

      Sàmuelsîn  hàl  qilishni  mumtîz  màktàb  bîzîr  iõtiyorigà  qîldirishni  istàgàn  hàddàn  tàshqàri  ko’p  muàmmîlàrgà  bîzîrning  tà’siri  unchàlik  o’tàb  bårmàsligini  såzdi. Qo’shimchà  îqibàtlàr, sîg’liqni  sàqlàsh, tà’lim, sànîàtning  iflîslàntirishi  muàmmîlàrigà  tàlàb  và  tàklif  qînuni  tà’sir  etmàydi. Binîbàrin, dàvlàt  iqti-sîdiyot  uchun  màqsàdlàrni  àniqlàshni  o’z  zimmàsigà  îlishi  và  bu  màqsàdlàrgà  erishish  uchun  o’z  kuchidàn  fîydàlànishi  kåràk. Sàmuelsîn  eng  kàm  ish  hàqi  to’g’risidàgi  qînuni  dàrîmàdlàr  pillàpîyasining  eng  pàstidà  turgàn  ishchilàrgà  yordàm  bårish  usuli  dåb  hisîblàydi; u  dàvlàtning  uy-jîy  qurilish  dàsturlàrini  mîliyalàshtirishni  và  îziq-îvqàt  yordàmini  qàshshîqlikni  kàmàytirish  usuli  sifàtidà  qo’llàb-quvvàtlàydi. «Ekînîmiks» àsàridà  tàriõiy-iqtisîdiy  ekskurs  màvjud  bo’lib, XVIII àsr  îõiridàgi  Màltusning  àhîli  nufusi  nàzàriyasi  eslànàdi; À.Smitning  «Ko’rinmàs  qo’l» hàqidàgi  g’îyalàr  tàhlil  etilàdi. Àsàrdà  o’tgàn  dàvrdàgi  dåyarli  bàrchà  dîktrinàlàr  qàràb  chiqilàdi (bulàr  to’g’risidà  yuqîridà  o’qishingiz  mumkin).

      Uning  fikrichà, hîzirgi  dàvr  iqtisîdchilàri  «nåîklàssik  sintåz» gà  erishish  uchun  sàmàràli  krådit-pul  và  fiskàl  siyosàtni  Smit  và  Màrshàllning  klàssik  mikrîiqtisîdiyotini  hîzirgi  dàrîmàdning  dàràjàsini  àniqlàsh  bo’yichà  màvjud  màkrîiqtisîdiyot  bilàn  birlàshtirish, ikkàlà  yondàshuvdàgi  bàrchà  sîg’lîm  fikrlàrni  jàmlàshtirishgà  hàràkàt  qilmîqdàlàr.

      Kitîbning  dàstlàbki  bîblàridà  À.Smitdàn  hîzirgi  dàvrgàchà  bo’lgàn  iqtisîdiy  tà’limîtlàr  mîhiyati  tàriõiy-iqtisîdiy  jihàtdàn  qàràb  chiqilàdi. Àyniqsà  À.Smit, T.Màltus, D.Rikàrdî  àsàr-làri  hàr  tîmînlàmà  tàhlil  etilgàn.

      Uning  fikrichà  1820-1870 yillàr – 50 yil  dàvîmidà  iqtisîdchilàr  và  siyosàtchilàr  gipnîz  hîlàtidà  bo’lgàn, bungà  àsîsiy  sàbàb  «sànîàt  inqilîbi» bo’lib, bir  qànchà  g’îyalàr, àyniqsà  T.Màl-tus, D.Rikàrdîlàrning  àhîlining  o’sishi  bilàn  dàrîmàdlàr  pàsàyishi  to’g’risidàgi  fikrlàr  chippàkkà  chiqdi.

      Nåîklàssik  iqtisîdiyot  to’g’risidà  fikr  yuritib  XX àsrning  70-yillàri  iqtisîdiy  qàràshlàrdà  ikki  yo’nàlish  pàydî  bo’lgànligi  qàyd  etilàdi: 1) Kåyns  và  kåynschilik; 2) Màrks  g’îyalàri. Àyniqsà  nåîklàssik  yo’nàlishdà  màtåmàtik  usullàrning  kång  qo’llànilishi, tàlàb, fîydàlilik, umumiy  iqtisîdiy  muvîzànàt  màsàlàlàrining  yangichà  tàhlili  yanàdà  ilmiyrîq  bo’lib  qîldi. À.Màrshàll, J.B.Klàrk, U.Jåvîns, L.Vàlràs, V.Pàråtî  tàdqiqîtlàridà  màtåmàtik  elåmåntlàr  «iqtisîdiy  tàhlilning  nîzik  måtîdlàri» gà  îlib  kåldi. J.M.Kåynsning  tàdqiqîti  yuqîri  bàhîlànàdi, «Såy  qînuni» gà  ehtiyoj  qîlmàdi, dåb  yozàdi  P.Sàmuelsîn. Kåyns  và  Kåynschilàr  tà’siridà  «àràlàsh  iqtisîdiyot» yaõshi  fàîliyat  ko’rsàtà  bîshlàgànligi  tà’kidlànàdi. Ikkinchi  jàhîn  urushidàn  so’ng  ishlàb  chiqàrish  nihîyatdà  tåz  o’sgànligi, àhîli  turmush  dàràjàsi  îshgànligi  tà’kidlànàdi. Àmmî, dåb  tà’kidlàydi  îlim, hàli  bizni  to’là  bàndlik  và  mo’’tàdil  bàhîlàr  o’rtàsidà  tànlàsh  imkîniyatidàn  õàlîs    qilà  îlàdigàn  yagînà  mukàmmàl  iqtisîdiy  siyosàt  mîdåli  yaràtilmàdi.

      Sàmuelsîn  CHikàgî  màktàbi  vàkillàri  fàîliyatigà, õususàn, M.Fridmånning  mînåtàr  tizimigà  yuksàk  bàhî  båràdi, chunki  bu  îlimlàrdà  «erkin  ràqîbàt», «bîzîr  bàhîlàri» àsîsiydir.

      Îlim  iqtisîdiy  tàràqqiyotning  îmillàrigà  bàhî  bårib, uni  to’rttà  dåb  hisîblàydi:

1.   Måõnàt  råsurslàri (insîn  birinchi  và  àsîsiy);

2.   Tàbiiy  råsurslàr;

3.   Kàpitàl;

4.   Tåõnîlîgiyalàr.

      Îlimning  bu  îmillàri  «tàràqqiyotning  to’rt  g’ildiràgi» dåb  yuritilàdi. E’tibîr  bårib  qàràng, insîn  rîli  eng  yuksàk  qo’yilgàn. Hàqiqàtàn  hàm  insîn  bo’lmàsà  bîshqà  îmillàr  ishgà  tushmàydi (màsàlàn, YApîniya, GFR…).

      SHu  sàbàbli  yuqîridà  kåltirilgàn  Umàr  Õàyyomning  fikri  nàqàdàr  hàyotiy, hîzirgidåk  jàrànglàb  turibdi.

      Hîzirgi  dàvr  iqtisîdiy  nàzàriyalàridà  À.Làffårning  sîliqlàr  hàjmi  và  yalpi  milliy  màhsulît  o’rtàsidàgi  bîg’lànish  tàhlil  etilgàn. Làffår  effåkti  bo’yichà  sîliqlàrni  îshiràvårish  bilàn  milliy  dàrîmàd  mà’lum  miqdîrgà  îshàdi, kåyin  pàsàyadi. Sîliklàr  miqdîrini  pàsàytirish  kisqà  dàvr  mîbàynidà  byudjåtgà  tushumlàr  kàmàyishigà  îlib  kålsà  hàm, istiqbîldà  jàmg’àrmàlàr, invåstisiya  và  dàrîmàdlàr  ko’pàyishi  tufàyli  byudjåt  tushumlàri  îshàdi. Sîliq  stàvkàsi  îptimumigà  åtish  uchun  egri  chiziq  (Làffår  egri  chizig’i) chizilgàn.

      Ungà  ko’rà, sîliq  îrtishi  bilàn  dàvlàt  byudjåtigà  tushumlàr  îrtàvårmàydi. Àksinchà, shundày  mà’lum  chågàrà  bîrki, undàn  îrtiq  sîliq stàvkàsi  byudjåtgà  tushumlàrni  kàmàytiràdi, chunki  yuqîri  sîliqlàr  õo’jàlik  fàîliyatigà  bo’lgàn  qiziqishni  (ràg’bàtni) kàmàytiràdi  và  ishlàb  chiqàrish  õàjmlàrining  pàsàyishigà  îlib  kålàdi. Dåmàk, mà’lum  hîllàrdà  sîliq  stàvkàlàri  pàsàytirilishi  ishlàb  chiqàrishning  fàqàt  o’sishiginà  îlib  kålmàsdàn, byudjåtgà  sîliq  tushumlàrining  o’sishigà  hàm  îlib  kålàdi.

      Bundày  siyosàt  RF dà  2000 yildàn  bîshlàb  àmàlgà  îshirildi, sîliq  stàvkàlàri  bàrchà  uchun  13% gà  tushirildi  và  yaõshi  nàtijà  bårmîqdà.

 

      

4.Ekînîmåtrikàning  hîzirgi  zàmîn  àsîsiy  yo’nàlishlàri.

 

      YUqîridà  iqtisîdiyotdàgi  màtåmàtik  uslublàr  to’g’risidà  fikr  yuritgàn  Edik (Kurnî, Tyunån). Undà  iqtisîdiyotni  dàstlàb  màtåmàtikà, stàtistikàdàn  fîydàlànib  tàhlil  etish  usullàri  bårilgàn. XX àsrdà  bu  yo’nàlish  yanà  yuqîri  bîsqichgà  ko’tàrildi. Bu    yo’nàlishning  muhim  õususiyati  shuki, uning  nàmîyandàlàri  iqtisîdiy  tà’limîtlàr  và  iqtisîdiy  tàhlillàrdà  màtåmàtikà  uslublàrini  kång  qo’llàydilàr, iqtisîdiyotgà  libåràl  yondàshuv  màvjud.

      Dàvr  tàqîzîsi  tufàyli  iqtisîdiyotdàgi  ekînîmåtrikà  yo’nàlishi  hàm  tîbîrà  rivîjlànib, tàkîmillàshib  bîrmîqdà. Evîlyusiya  dàvîmidà  uning  nàmîyandàlàri  qo’llàydigàn  tushunchàlàr  o’zgàrmîqdà, bugungi  kungà  kålib  miqdîriy  tàhlil  usullàri  hàm  rivîjlànmîqdà, tàhlil  sîhàsi  hàm  kångàyib  bîrmîqdà. Quyidàgi  îmillàr  bu  yo’nàlishning  rivîjini  zàrur  qilib  qo’ydi:

1.                      Tàhlilning  màtåmàtik  và  stàtistik  uslublàrining  rivîji, àyniqsà  màtåmàtik  prîgràmmàlàsh, turli  o’yinlàr  nàzàriyasi, màtåmàtik  stàtistikàgà  îid  ishlàrning  ko’pàyishi;

2.                      Ilmiy-tåõnikà  tàràqqiyotining  rivîji, fànning  yangi  tàrmîqlàrining  pàydî  bo’lishi, õususàn  kibårnåtikà, elåktrî-hisîblàsh  tåõnikàsi, kîmpyutårlàr  tizimi, iqtisîdiyot  sîhàsidàgi  infîrmàsiyaning  tîbîrà  ko’pàyishi, bu  infîrmàsiyani  tàyyorlàsh, uzàtish, qàbul  qilish  và  qàytà  ishlàsh  hàjmlàrining  kåskin  îrtib  kåtishi;

Umumàn  hîzirgi  dàvrdà  hàyotni, uning  muhim  qismi  bo’lgàn  iqtisîdiyotni  bu  yo’nàlishsiz  tàsàvvur  etib  bo’lmàydi. SHu  sàbàbli  ekînîmåtrikà  hàm  ilmiy, hàm  àmàliy  jihàtdàn  muhim  bo’lib  qîldi.

      XIX àsrning  îõiri – XX àsr  bîshlàridà  Lîzànnà  univårsitåti  prîfåssîri  L.Vàlràs  kàpitàlistik  iqtisîdiyotining  «umumiy  iqtisîdiy  muvîzànàti» mîdålini  qurdi. Bu  yo’nàlish  Vàlràs  ishining  dàvîmchisi, itàlyan  îlimi  Vilfrådî  Pàråtî (1848-1923) tîmînidàn  kång  rivîjlàntirildi. U  «eng  yuqîri  nàf» nàzàriyasini  hàl  etish, istå’mîl  nå’màtlàrining  nàfi  (fîydàliligi)ni  hisîblàsh  uchun  hàràkàt  qildi  và  màtåmàtik  usullàrdàn  kång  fîydàlàndi. Pàråtî  o’z  tàhlili  àsîsigà  dàrîmàd  miqdîri  và  tîvàrlàr  bàhîsini  qo’ydi.

      Istå’mîl  nå’màtlàri  to’plàmi  turlichà  bo’lishi  tàbiiy. SHu  sàbàbli  Pàråtî  «idåàl  muvîzànàt» shàklini  îlàdi, bundà  àvtîmàtik  ràvishdà  pàydî  bo’làdigàn  «õususiy  muvîzànàt» hàr  bir  istå’mîlchining  îptimàl  tànlîvidàn  vujudgà  kålàdi. Bu  usul  bilàn  Pàråtî  «eng  yuqîri  nàf» nàzàriyasini  bîshi  bårk  ko’chàdàn  îlib  chiqà  îlmàdi, låkin  uning  «àfzàl  ko’rish» và «lîqàydlik  egri  chiziqlàri» nàzàriyasidàn  ekînîmåtrik  tàdqiqîtlàrdà  fîydàlànib  kålinmîqdà. U  Vàlràsning  umumiy  iqtisîdiy  muvîzànàt  nàzàriyasini  tàkîmillàshtirishgà  hàràkàt  qildi. U  ustîzidàn  fàrqli  ràvishdà  ishlàb  chiqàrish  funksiyasining  màhsulît  chiqàrish  hàjmigà  bîg’liqligi  kî-effisiåntining  o’zgàrishi  mumkinligini  tàn  îlgàn. «Pàråtî  qînuni» dà  kàpitàlistik  màmlàkàtlàrdà  àhîli  dàrîmàdlàrining  tàqsimlànish  gipårbîlàsining  tånglàmàsi  bårilàdi (1897).

      Fîydàlilik  (nàf) funksiyasini  tîpish  uchun  nå’màtlàr  to’plàmi  àfzàlligi  kînsåpsiyasi  Jîn  fîn  Nåymàn  tîmînidàn  yanàdà  rivîjlàntirildi. U  o’yin  nàzàriyasigà  àsîslànib, individuumning  màksimum  yutuqqà  intilishi  shàrîitidàn  kålib  chiqib, istå’-mîlchining  o’zini  tutish  mîdålini  ishlàb  chiqdi. Bundà  nå’màtlàr  fîydàliligi  kînsåpsiyasi  psiõîlîgik  tàlàbni  qîndirish  måzînlàri  bilàn  bîg’làb  o’rgànilàdi.

      R.Õukår  (Buyuk  Britàniya) tîmînidàn  kîrrålyasiîn  tàhlil  o’tkàzilgàn, bungà  rus  stàtisti  À.À.CHuprîv  hàm  ànchà  hissà  qo’shgàn. Ekînîmåtrikà  àlîhidà  ilmiy  yo’nàlish  sifàtidà  iqtisîdiy  nàzàriya, màtåmàtikà  và  stàtistikàdàn  20-30 yillàrdà  àjràlib  chiqdi, bu  õususàn  G.Mur  và  G.SHuls  (ÀQSH) àsàrlàri  tufàyli  ro’y  bårdi. «Ekînîmåtriya» màtni  birinchi  bîr  pîlshàlik  iqtisîdchi  P.CHîmpà (1910) tîmînidàn  ishlàtildi (ekînîmåtrikà  và  ekînîmåtriya  ibîràlàri  tång  kuchli  hisîblànàdi), ilmiy  qo’llànuvgà  esà  nîrvågiyalik  iqtisîdchi  R.Frisk (1926) kiritdi. U  I.Fishår, I.SHumpåtår, CH.Rîuz  và  bîshqà  àmårikàlik  îlimlàr  bilàn  birgà  «Õàlqàrî  ekînîmåtriya  jàmiyati» ning  tàshkilîtchisi  hàmdir (1930). Bu  jàmiyat  1933 yildàn  «Ekînîmåtrikà» jurnàlini  nàshr  etàdi.

      U.Mitchåll  và  u  bîshqàrgàn  «iqtisîdiy  bàrîmåtrlàr» ning  Gàrvàrd  màktàbi  vàkillàri  hàm  bu  yo’nàlishgà  kàttà  hissà  qo’shmîqdàlàr. Kåyingi  dàvrdà  itàliyalik  iqtisîdchilàr  E.Bàrînå  và  M.Pàntàlåîni, àmårikàlik  I.Fishår, G.L.Mur, E.CHåmbårlin, shvåsiyalik  K.Viksåll, G.Kàssål  và  bîshqàlàr  bu  sîhàdà  muhim  yutuq-làrni  qo’lgà  kiritdilàr.

      30-yillàrdàgi  tàdqiqîtlàr  àsîsàn  iqtisîdiy  sikl  muàmmîlàri  bilàn  bîg’liq  bo’lib, ulàr  bu  sikl  sàbàblàri  và  iqtisîdiy  kîn’yunkturà  õususiyatini  àniqlàshgà  bàg’ishlàngàn. I.Fishår, R.Frish, M.Kàlåskiy  và  àyniqsà  YA.Tinbårgån  bu  sîhàdà  qàtîr  tàdqiqîtlàrni  o’tkàzdilàr. Nidårlàndlik  îlim  Tinbårgån  bà’zi  sikllàr  kînsåpsiyalàrini  iqtisîdiy  mîdållàr  yordàmidà  tåkshirishgà  urinib  ko’rdi. U  bundày  sikllàrdàn  1919-1932 yillàrdàgi  ÀQSH, 1870-1913 yillàrdàgi  Àngliya  và  1923-1937 yillàrdàgi  Nidårlàndiya  iqtisîdiy  mîdållàrini  tuzib  chiqdi: ulàr  àhàmiyatgà  egà  bo’lmàsà-dà, màtåmàtik-stàtistik  uslublàrning  rivîjigà  kàttà  turtki  bo’ldi. SHuni  tà’kidlàb  o’tish  kåràkki, îdàtdà  o’zgàruvchilàr  yoki  ulàrning  lîgàrifmlàri  îràsidàgi  bîg’lànish  chiziqli  bo’làdi, ya’ni  ulàrning  gràfigi  to’g’ri  chiziq  bo’làdi. SHundày  tånglàmàlàr  yo’li  bilàn  tàlàb (nàrõlàr, màhsulît  hàjmi, dàrîmàd, sîliq  và  bîshqàlàr), tàklif, chiqimlàr, impîrt-ekspîrt  và  bîshqà  funksiyalàrni  ifîdàlàsh  mumkin. Ishlàb  chiqàrish  funksiyalàri  hàm  shu  turdàgi  tånglàmàlàr  guruhigà  kiràdi. Birinchi, eng  îddiy  ishlàb  chiqàrish  funksiyasi CH.Kîbb  và  P.Duglàs  (ÀQSH, 1928) tîmînidàn  tuzildi, kåyin  R.Sîlîu, K.Àrrîu  (ÀQSH) làr  tîmînidàn  umumlàshtirildi, undà  ishlàb  chiqàrish  ko’làmi, tåõnikà  tàràqqiyoti  và  bîshqà  îmillàr  hàm  hisîbgà  îlindi. Bundày  prîgråssiv  mîdållàr  àlîhidà  màhsulîtlàr  uchun, kîrõînà, firmà, tàrmîq  và  umumõàlq  õo’jàligi  uchun  hàm  tuzilishi  mumkin.

      30-yillàrdà  YA.Tinbårgån  (Nidårlàndiya), 50-yillàrdà  L.Klàyn  (ÀQSH), R.Stîun  (Buyuk  Britàniya) kîrrålyasiîn  ko’p  fàktîrli  mîdållàrni  tuzdilàr, undà  àlîhidà  kàpitàlistik  màmlàkàtlàr  iqtisîdiyotidàgi  ishlàb  chiqàrish, shàõsiy  và  dàvlàt  tàlàbi, nàrõ, sîliq, tàshqi  sàvdî  îbîrîti, kàpitàlning  ishlàtilishi  và  jàmg’àrilishi, ishchi  kuchi  tàklifi  hàmdà  bîshqà  o’zgàruvchilàr  o’rtàsidàgi  stàtistik  àlîqàdîrlik  o’z  àksini  tîpgàn.

      Õàlq  õo’jàligi  tàrkibini  tàhlil  etish  màqsàdidà  tàrmîqlàràrî  bàlàns  tipidàgi  mîdållàrdàn  fîydàlànilàdi. Dàstlàb  bundày  mîdål  1925-1926 yillàrdà  sîbiq  SSSR dà  P.I.Pîpîv (1872-1950) ràhbàrligidà  ishlàb  chiqildi. Kåyinchàlik  bu  uslub  V.Låîntåv  (àsli  rîssiyalik, ÀQSH, 1906-1999) tîmînidàn  rivîjlàntirildi  và  mîliya  îqimlàri  tàrkibini  o’rgànish  uchun  R.Frish  tîmînidàn  tàdbiq  qilindi. Màrksning  qàytà  ishlàb  chiqàrish  shàkli  mîdåli  sîvåt  iqtisîdchisi  G.À.Fåldmàn (1928)  tîmînidàn  tàyyorlàndi. Kàpitàlistik  sikllàrning  iqtisîdiy  dinàmikà  mîdållàri  Tinbårgån, Frish, M.Kàlåskiy, J.Õiks, R.Õàrrît, P.Sàmuelsîn  và  bîshkàlàr  tîmînidàn  ishlàb  chiqildi.

      Ekînîmåtrikà  uslublàri  ko’pinchà  ekstràpîlyasiya  tåndånsiyalàrigà  àsîlàngàn.

      Sîvåt  îlimi  L.V.Kàntîrîvich  chiziqli  prîgàrmmàlàsh  uslubining  àsîschichi  hisîblànàdi. U  V.V.Nîvîjilîv, À.L.Lurå (SSSR), T.Kumpàns, J.Dànsing    (ÀQSH)  và  bîshqàlàr  bilàn  birgà  råsurslàrni  îptimàl  tàqsimlàsh  và  fîydàlànishgà  îid  iqtisîdiy  màsàlàlàrni  hàl  qilishgà  imkîn  båràdi.

      Låkin  shuni  àlîhidà  tà’kidlàb  o’tish  kåràkki, sîbiq  SSSRdà  bu  yo’nàlish, àyniqsà  kibårnåtikà, elåktrîn hisîblàsh  màshinàlàridàn  fîydàlànishgà  màvkuràviy  tus  bårilàdi, kibårnåtikà, gånåtikà  fànlàri  burjuà  mànfààtlàri  uchun  õizmàt  qilàdigàn  sîhà  dåb  qàràldi, bu  sîhà  îlimlàri  tàzyiq  îstigà  îlindi. Fàqàt  kåyingi  yillàrdà  bu  hàtîlik  to’g’rilàndi  và  ekînîmåtrikà  fànigà  e’tibîr  kuchàydi.

      Ekînîmåtrikàning  muhim  õususiyati  shuki, u  hàm  ilmiy, àyniqsà  àmàliy  àhàmiyatgà  egà. Ko’pginà  åtàkchi  màmlàkàtlàrdà  iqtisîdiy  màtåmàtik  uslublàrdàn  fîydàlànish  iqtisîdiyotning  mà’lum  sîhàlàri, tàrmîqlàri  bo’yichà  sikl  mîdållàri  ishlàb  chiqilmîqdà  và  àmàldà  qo’llànilmîqdà. Àyniqsà, ÀQSHdà  bu  sîhàdà  muhim  yutuqlàr  qo’lgà  kiritildi. L.Klåyn  và  À.Gîldbårgår  ÀQSHning  (1929-1952  yillàr)  mukàmmàl  mîdålini  tuzib  chiqdilàr. Kvàrtà, yillik, båsh  yillik  và  bîshqà  mîdållàr  màvjud.

      Buyuk  Britàniyadà  hàm  qàytà  ishlàb  chiqàrish  iqtisîdiy  mîdåli  (1961)  1948-56  yillàrdàgi  pàràmåtrlàr  àsîsidà  À.Klåyn, R.Bîll, E.Õåzlvud, P.Vàndîm  tîmînidàn  tuzilgàn. R.Stàun  Kåmbridj  mîdåli  (1960-70-yillàr)  hàm  diqqàtgà  sàzîvîr.

      Ekînîmåtrik  mîdållàshtirish  YApîniya, Frànsiya, Nidårlàndiya  và  Nîrvågiyadà  kång  qo’llànilàdi  và  iqtisîdiy  prîgnîzlàshtirishdà  båvîsità  fîydàlànilàdi. Iqtisîdiy  tàhlilning  tàrmîqlàràrî  bàlàns  måtîdini  tuzish  30-yillàrdà  àmårikàlik  iqtisîdchi  (àsli  rîssiyalik)  V.Låîntåvning  tàdqiqîtlàri  àsîsidà  yuzàgà  kåldi  và  bu  tàdqiqîtlàr  «õàràjàt – chiqàrish»  mîdåli  nîmi  bilàn  mà’lum. 1973  yildà  Nîbål  mukîfît  làuråàti  bo’lgàn  V.Låîntåv  (1906-1999)  måtîdi  iqtisîdiyotdà  bir  màhsulîtning  bîshqà  turdàgi  màhsulît  bilàn  to’ldirilishi  jàràyonlàrini  tàdqiq  qilishgà  yo’nàltirilgàn. U  1941  yil  «1919-29  yillàrdà  «Àmårikà  iqtisîdiyotining  strukturàsi»  kitîbini  nàshr  qildi  và  undà  o’z  uslubini  tàklif  etdi. Hîzirgi  dàvrdà  dåyarli  bàrchà  màmlàkàtlàrdà  «õàràjàt – chiqàrish»  jàdvàllàri  màvjud. Bu  måtîd  àyniqsà  prîgnîzlàsh, kålàjàkni  àniqlàsh  bîràsidà  ko’l  kålmîqdà. Àyniqsà  turli  shàrîitlàrdà  (àgàr…, undày  yoki  bundày  bo’lsà…)  iqtisîdiy  siyosàt  îqibàtlàri  tàhmin  qilinàdi  và  shungà  õîs  tàktikà, stràtågiya  ishlàb  chiqilàdi.

      Hîzirgi  dàvrdà  chîp  etilàyotgàn  iqtisîdiyotgà  îid  kitîblàr, àyniqsà  g’àrb  àsàrlàri  turli-tumàn  shàkl, jàdvàl, gràfiklàr  bilàn  jihîzlàngàn, hàr  bir  fikr, g’îya, màtåmàtik  và  stàtistik  mà’lumîtlàr  bilàn  izîhlàb  bîrilàdi, bu  esà  màtåriàlni  yaõshi  o’zlàshtirish, uni  to’g’ri  và  tåz  tushunishgà  yordàm  båràdi (màsàlàn, «Ekînîmiks» kitîbi).

      Kåyingi  yillàrdà  iqtisîdiyotdà  prîgnîz  và  kålàjàk  màsàlàlàri  muhim  bo’lib  qîlmîqdà  và  futurîlîgiya («kålàjàk» dågàni) nàzàriyalàri  vujudgà  kålmîqdà. Bu  bîràdà  turli  sîhà  mutàõàssislàri  D.Båll, J.Ellyul, G.Kàn, L.Màrtål, V.Bràun, R.Õåylbrînårlàrning  g’îyalàri  diqqàtgà  sàzîvîrdir. Ulàr  200 yildàn  kåyin  bo’làdigàn (supårindustriàl) jàmiyat  to’g’risidà  îptimistik  fikr  yuritmîqdàlàr. SHu  bilàn  birgà  påssimistik, tàshvishli  và  hàlîkàtli  prîgnîzlàr  hàm  bîr (E.Frîmm, Î.Tîfflår), glîbàl, umumbàshàriy  o’zgàrishlàr  îqibàti  hàlîkàtli  bo’lishi  hàm  tàõmin  etilmîqdà. Rim  klubi  và  V.Låîntåvning  muàlliflàr  bilàn  birgà  bildirgàn  fikrlàri  «Jàhîn  iqtisîdiyoti  kålàjàgi» (1979) kitîbidà  àks  ettirilgàn  bo’lib, undà  hîzirgi  zàmîn  qàràmà-qàrshiliklàri, tåõnik-iqtisîdiy  và  sîsiàl  màsàlàlàrning  o’zàrî  bîg’liqligi  ko’rsàtilgàn.

      Sîbiq  SSSR  dàvridà  iqtisîdiyotdà  màtåmàtik  usullàrni  qo’llàsh  bîràsidà  hàm  muhim  tàdqiqîtlàr  îlib  bîrildi. Màrkàz (Mîskvà), Ukràinà (Kiåv) và  O’zbåkistîndà (Tîshkånt) ilmiy  màrkàzlàr  vujudgà  kåldi. Tîshkåntdà  O’zbåkistîn  Fànlàr  àkàdåmiyasi  qîshidà  Kibårnåtikà (1966) ilmiy  tàdqiqît  instituti (hîzir  ilmiy  ishlàb  chiqà-rish  birlàshmàsi) tàshkil  etildi. Uni  tàshkil  etish, shàkllàntirish  và  rivîjlàntirishgà, màlàkàli  kàdrlàr  tàyyorlàshgà  àkàdåmik  V.Qîbulîv (1921 yildà  tug’ilgàn) kàttà  hissà  qo’shdi. Bu  îlimning  ilmiy  fàîliyati  hisîblàsh  tåõnikàsini  fàn-tåõnikà  và  õàlq  õo’jà-ligining  turli  sîhàlàrigà  jîriy  etish  bilàn  bîg’liq. U  àyniqsà  iqtisîdiy  kibårnåtikà  sîhàsidà  sàmàràli  ijîd  qildi. U  råspublikàdà  kibårnåtikà  màktàbi  àsîschisidir. Iqtisîdiyotgà  màtåmàtik  uslublàrni  qo’llàsh  bîràsidà  Tîshkånt  Õàlq  õo’jàligi  instituti (hîzirdà  Tîshkånt  Dàvlàt  iqtisîdiyot  univårsitåti) îlimlàrining  rîli  nihîyatdà  kàttà. Univårsitåt  qîshidà  råspublikàdà  yagînà  «Iqtisîdiy  kibårnåtikà»  (1969) – hîzirgi  «Infîrmàtikà  và  bîshqàrish»  (1992)  fàkultåti  tàshkil  etilgàn  và  u  kàdrlàr  tàyyorlàsh  o’chîg’i  hisîblànàdi. Bu  årdà  «Iqtisîdiy  kibårnåtikà», «Iqtisîdiy  infîrmàtikà», «Iqtisîdiy  infîrmàsiyani  àvtîmàtik  qàytà  ishlàsh  siståmàlàri»  và  bîshqà  kàfådràlàr  màvjud.

      Àkàdåmik  S.S.G’ulîmîv, i.f.d., prîfåssîrlàr  T.SHîdiåv, B.Bårkinîv, À.Qîdirîv, I.Ubàydullàåv, R.Àlimîv, Q.Àlimîv, SH.Kîmilîv  và  bîshqàlàr  màtåmàtik  måtîdlàrni  iqtisîdiyotdà  qo’llàsh, àyniqsà  ishlàb  chiqàrish  tàrmîqlàrini  mîdållàshtirish  yo’nàlishidà  muhim  tàdqiqîtlàrni  àmàlgà  îshirgànlàr. V.Qîbulîv  àsîs  sîlgàn  ijtimîiy-iqtisîdiy  jàràyonlàrni  àlgîritmlàsh  bo’yichà  màõsus  yo’nàlish  kàttà  ilmiy  và  àmàliy  àhàmiyatgà  egà.

      Ijtimîiy-iqtisîdiy  tizimlàrni, àyni  pàytdà  ulàrdàgi  jàràyonlàrni  tàdqiq  etishdà  àkàdåmik  V.Q.Qîbulîv  tîmînidàn  àsîs  sîlingàn  àlgîritmlàshtirish  uslubiyoti  màrkàziy  o’rinni  egàllàydi. Àlgîritmlàshtirish  uslubiyoti  ijtimîiy-iqtisîdiy  jàràyonlàrgà  màtåmàtikà  và  u  bilàn  bîg’liq  fànlàrni  qo’llàshning  tub  mîhiyatini  îchib  båràdi. Màzkur  uslubiyot  iqtisîdiy  nàzàriya  và  àmàliyot  uchun  zàrur  bo’lgàn  vîsità  hàmdà  usullàrni, yo’nàlishlàr  và  tàmîyillàrni, «insîn – kîmpyutår»  mulîqàtidàgi  sàmàràdîrlikni  tà’minlàshdà  õizmàt  qilàdi, hàr  qàndày  màkrî  yoki  mikrî  iqtisîdiy  jàràyonlàrning    àsl  hîlàti  bilàn  ulàr  to’g’risidàgi  sub’åktiv  bilimlàr  o’rtàsidàgi  fàrqlànishning  eng  kichik  dàràjàdà  bo’li-shigà  erishish  vîsitàsi  hisîblànàdi.

      Iqtisîdiy  jàràyonlàrdàgi  yaõlitlik  và  qismiylikkà, uzluksiz  và  uzilishlàrni  bàrqàrîrlik  hàmdà  bîshbîshdîqlikni, dàvriylik  và  dàvîmiylikni, bîg’liqlik, àlîqàdîrlik  và  bîshqà  hîlàtlàrni  sifàt  hàmdà  miqdîriy  jihàtdàn  muqîbillikdà  tàdqiq  etuvchi  vîsità  và  usullàrning  màjmuàsi  àlgîritmlàshtirish  fànini  tàshkil  etàdi.

      Àlgîritmlàshtirish  ijtimîiy-iqtisîdiy  tizimlàr  fàîliyatini  tàdqiq  etishdà  bir  nåchà  bîsqichlàrni  o’z  ichigà  îlàdi. Bulàr  àmàliyot-tàjribà, qînunlàr, màsàlàlàr, màtåmàtik  àndîzàlàr, àlgîritmlàr, dàsturiy-màtåmàtik  tà’minît, hisîblàshlàrdir. Àlbàttà, bu  kåltirib  o’tilgàn  bîsqichlàr  tåskàri  àlîqàgà  àsîslàngàn  yopiq  bîshqàruv  tizimini  tàshkil  etàdi. Ulàr  o’z  õususiyatlàrigà  ko’rà  tàsniflànàdi. Hàr  bir  bîsqich  àyrim  àmàliy  o’zgàrishlàr  àsîsidà  ràmziy  mà’nîdàgi  «bànk»làr  nîmi  bilàn  àtàlàdi. Àlgîritmlàshtirilgàn  tizimning  àmàliy  tàrkibi  V.Q.Qîbulîvning  tàvsiya-sigà  ko’rà  îltità  àsîsiy  và  ikkità  yordàmchi  àlgîritmik  bànklàrdàn  ibîràt  bo’làdi. Àsîsiy  bànklàr: mà’lumîtlàr  bànki  ¹1, qînunlàr  bànki  ¹2, bålgi-õususiyatlàr  bànki  ¹3, àndîzàlàr  bànki ¹4, àlgîritmlàr  bànki  ¹5, àmàliy  dàsturlàr  bànki  ¹6. YOrdàmchi  bànklàr: màsàlàlàr  qo’yish  bànki  ¹0  và  îpåràsiîn  bànk  ¹7.

      Hàr  bir  bànk  ikki  qismgà: mà’lumît  qismi  và  shu  mà’lumîtlàrni  qàytà  ishlàsh (kiritish-chiqàrish, o’chirish, o’zgàrtirish, sàqlàsh  và  bîshqàlàr) vîsitàlàri  qismigà  bo’linàdi.

      SHundày  qilib, àlgîritmlàshtirish  uslubiyoti  ijtimîiy-iqtisîdiy  tuzumlàr  tàràqqiyotini  hisîbgà  îlishdà  và  fàîl  tà’sir  o’tkàzish  bo’yichà  vîsità  hisîblànàdi. Màzkur  uslubiyotni  sun’iy  tàfàkkur («intållåkt») yaràtishning  àlifbîsi, dåsàk  mubîlàg’à  bo’lmàydi. CHunki  hàr  qàndày  ijtimîiy-iqtisîdiy  jàràyonlàrni  zàmînàviy kîmpyutårlàrdà  kuzàtish, tàhlil  etish  và  bîshqàrish  uchun  kåltirilgàn  uslubiyotni  qo’llàsh  tàlàb  etilàdi.

      V.Q.Qîbulîv  màzkur  yo’nàlishni  «àlgîritmik  kibårnåtikà» dåb  tà’riflàgàn. Bu  yo’nàlishni  àmàliyotgà  tàdbiq  etish  turli  yirik  ijtimîiy-iqtisîdiy  muàmmîlàrni  hàl  etishni  tåzlàshtiràdi. CHunki  àlgîritmlàshtirish  yo’nàlishidà  màtåmàtik  stàtistikà, ekînîmåtriya, iqtisîdiy  kibårnåtikà  và  bîshqà  sîhàlàrdà  erishilgàn  yutuqlàrni  o’zàrî  uyg’unlik  àsîsidà  qo’llàsh  ko’zdà  tutilgàn.

 

                                   

Õulîsà.

 

      Eng  so’nggi  dàvrdàgi  iqtisîdiy  tà’limîtlàrdà  nåîklàssik  sintåz  åtàkchi  bo’lib  qîldi, bu  yangi  yo’nàlish  îdàtdà  àmårikàlik  P.Sàmuelsîn  và  uning  «Ekînîmiks»  kitîbidàgi  g’îyalàr  bilàn  bîg’liq. SHuni  hàm  tà’kidlàb  o’tish  kåràkki, bu  kitîbning  bîshqà  muàlliflàr  tîmînidàn  chiqàrilgàn  vàriàntlàri  hàm  màvjud  bo’lib, ulàrdà  hàm  àynàn  shu  màsàlàlàr  tàhlil  etilàdi. YAngi  qàràshdàgi  o’zigà  õîs  õususiyat  shuki, undà  àvvàlgi  dàvrdà  pàydî  bo’lgàn  iqti-sîdiy  g’îya, nàzàriya  và  tà’limîtlàr  hàr  tîmînlàmà  o’rgànilib, ulàrning  bàrchàsidàgi  ràsiînàl  fikrlàr  jàmlànàdi, bundà  eng  àsîsiy  màqsàd  «fîydà  màksimumigà  erishgàndà, îptimàl  hàjm  qànchà  bo’lishi  kåràkligi»  tàhlil  etilàdi.

      Buni  bîshqàchà  tàlqin  etilàdigàn  bo’linsà, «chåklàngàn  råsurs-làrdàn  fîydàlànib, dîimî  o’sib  bîruvchi  ehtiyojlàrni  to’làrîq  qîndirish»  màsàlàsi  ko’rib  chiqilàdi.

      Nåîklàssik  sintåzdà  kåynschilik, nåîklàssik, nåîlibåràl  g’îyalàrning  ijîdiy  qîrishmàsidàn  fîydàlànilàdi.

      Àyniqsà  iqtisîdiyotgà  ekînîmåtrikà  uslublàri  tîbîrà  chuqur  kirib  bîrmîqdà. Ekînîmåtrikà  uslublàri  bàrchà  iqtisîdiy  tà’limît  yo’nàlishlàri  tîmînidàn  àmàliyotdà  kång  qo’llànilmîqdà. Bu  bîràdà  Råspublikàmizdà  hàm  yaõshi  nàtijà  to’plàngàn.

 

Àsîsiy  tushunchà  và  ibîràlàr

 

      Nåîklàssik  sintåz; Sàmuelsîn; inqirîzsiz  iqtisîdiy  sikl; Nîbål  mukîfîti  làuråàtlàri; «Ekînîmiks»; chåklàngàn  råsurs; o’sib  bîruvchi  istå’mîl; Ekînîmåtrikà  evîlyusiyasi; ekînîmåtrikà  sîhàsidàgi  råspublikàmiz  îlimlàri.

 

Nàzîràt  và  mulîhàzà  uchun  sàvîllàr

 

1.     Nåîklàssik  sintåzning  mîhiyati.

2.     P.Sàmuelsînning  «Ekînîmiks»  àsàridàgi  àsîsiy  g’îyalàr.

3.     «Ekînîmiks»  àsàridà  qàysi  îlimlàrning  fikrlàri  tànqid  qilinàdi?

4.     YAngi  yo’nàlishning  o’zigà  õîs  õususiyatlàri.

5.     Iqtisîdiyot  bo’yichà  Nîbål  mukîfîtlàri  qàchîndàn  båri  tîpshirilàdi? Bir  nåchà  màshhur  làuråàtlàrgà  tà’rif    båring.

6.     Ekînîmåtrikàning  hîzirgi  dàvrdàgi  àsîsiy  yo’nàlishlàri  qàndày  muàmmîlàrni  hàl  etàdi?

7.     Råspublikàmiz  îlimlàrining  ekînîmåtrikà  sîhàsidàgi  ishlàrni  izîhlàb  båring.

 

Àsîsiy  àdàbiyotlàr

1.     I.À.Kàrimîv  O’zbåkistîn  iqtisîdiy  islîhîtlàrni  chuqurlàshtirish  yo’lidà. Tîshkånt, 1995.

2.     À.Ràzzîqîv, SH.Tîshmàtîv, N.O’rmînîv Iqtisîdiy  tà’limîtlàr  tàriõi. Tîshkånt, 2002  (389-402  båtlàr).

3.     À.Islîmîv, E. Egàmîv  Iqtisîdiy  tà’limîtlàr  tàriõi. TMI, 2001.

Qo’shimchà  àdàbiyot

1.       Iqtisîdiy  tà’limîtlàr  tàriõi  (mà’ruzàlàr  màtni). T., 2001

2.       N.Tuõliåv, À.Tàksànîv  Nàsiînàlnàya  ekînîmichåskàya  mîdål  Uzbåkistànà. T., O’qituvchi, 2000

 

11-màvzu. Jàhîn  õo’jàligi  to’g’risidàgi  iqtisîdiy   tà’limîtlàr.

 

Kirish

 

      Hîzirgàchà  biz  àsîsàn  àyrim  màmlàkàtlàrdàgi  milliy  iqtisîdiyot, iqtisîdiy  jàràyonlàr  to’g’risidà  fikr  yuritdik. Àmmî  iqtisîdiyotgà  õîs  bo’lgàn  muhim  bir  õususiyat  shuki, u  chågàrà  bilmàydi, bàynàlminàl õususiyatgà  egà. Àgàr  bu  màsàlàgà  tàriõàn  yondàshilsà, iqtisîdiyotning, õo’jàliklàrning 

yaqinlàshuv  jàràyoni  ilgàridàn  mà’lum. Màsàlàn, eràmizdàn  àvvàlgi  II  àsrdàyoq  Buyuk  ipàk  yo’li  bilàn  Õitîy, YApîniya, Kîråya  mîllàri  Hindistîn, Erîn, o’rtà  Îsiyo  îrqàli  Vizàntiya  và  Itàliyagà  îlib  kålingàn, u  årdàn  sîtib  îlingàn  mîllàr  bîshqà  màmlàkàtlàrgà  îlib  bîrilgàn. Tàriõiy  fàktlàrgà  murîjààt  etilsà, hàr  bir  kàrvîndà  ko’p  sînli  îdàmlàr, yuk  îrtilgàn  ît, tuya, õàchir  và  bîshqàlàr  bo’lgàn, yo’l  bir  nåchà  îylàb  dàvîm  etgàn. Bu  õàlqàrî  sàvdî  yo’li  XIV-XV  àsrlàrdà  Àmir  Tåmurning  îlib  bîrgàn  iqtisîdiy  siyosàti  tufàyli  kång  rivîjlàndi (kàm  bîj  îlingàn, kàrvîn  yo’llàri  qàrîqchilàrdàn  himîya  qilingàn, bir  kunlik  yo’l  îõiridà  kàrvînsàrîy  bo’lgàn, u  årdà  suv  uchun  quduqlàr, sàrdîbàlàr  qurilgàn, ît-ulîv, åm-õàshàk  và  îziq-îvqàtlàri  sàqlàngàn).

      Àmir  Tåmur  «Dunyo  sàvdî  bilàn  îbîd  bo’lur»  dågàn  fikr  bildirilgàn, bu  fikrning  hîzirgi  dàvrdà  qànchàlik  dîlzàrbligi  hàmmàgà  àyon. Bîbur  Hindistîndà  pîdshîlik  qilgàn  dàvrdà  hàm  bu  sîhàdà  muhim  ishlàr  qilingàn. Àgràdàn  Qîbulgàchà  bo’lgàn  yo’l  bo’ylàb  hàr  15  mil  (1  mil=1.6  km)  màsîfàgà  6  tàdàn  ît  và  ungà  qàràydigàn  õizmàtchilàr  qo’yilib, ulàr  õàlqqà  õizmàt  qilgàn  (U.Erskin  Bîbur  Hindistîndà  T., «CHo’lpîn», 111-båt).

      Jàhîn  bîzîrining  vujudgà  kålishi  ko’pinchà  XV  àsr  îõiri  và  XVI  àsr  bîshi  bilàn  bålgilànàdi. Bu  fikrdà  hàm  jîn  bîr  àlbàttà, chunki  buyuk  gåîgràfik  kàshfiyotlàr  tufàyli  Àmårikà  qit’àsi, ko’plàb  yangi  îrîl  và  màmlàkàtlàr  îchildi. Ulàr  bilàn  dångiz  îrqàli  iqtisîdiy  àlîqà  kuchàydi, mustàmlàkàchilik  tizimi  vujudgà  kåldi. Iqtisîdiyotning  bàynàlminàllàshuv  jàràyoni  dîim  rivîjlànishdà  bo’ldi  và  àyniqsà  ikkinchi  jàhîn  urushidàn  kåyin  bu  jàràyon  màzmun  jihàtdàn  tîbîrà  chuqurlàshib, hududi  kångàyib  bîrmîqdà. Jàhîn  õo’jàligi, uning  pàydî  bo’lishi, rivîjlànishi  và  tàkîmmillàshuv  qînuniyatlàri, tàmîyillàri  dîim  îlim  và  mutàõàssislàrning  diqqàt màrkàzidà  bo’lgàn.

 

 

Råjà:

 

1.     Õàlqàrî  iqtisîdiy  intågràsiya. Nisbiy  àfzàllik  kînsåpsiyasi.

2.     Õàlqàrî  måhnàt  tàqsimîtini  tàdqiq  etishdàgi  tànqidiy  yo’nàlish.

3.     Vàlyutà  munîsàbàtlàri  tàhlili, jàhîn  pulining  yangi  måtàll  kînsåpsiyasi. «Suzib  yuruvchi  kurs»

4.     Jàhînshumul  iqtisîdiy  muàmmîlàr. Rivîjlànàyotgàn  màmlàkàtlàr  iqtisîdiyoti  to’grisidàgi  g’îyalàr.

5.     Insîniy  rivîjlànish  kînsåpsiyasi.

6.     Õulîsà

7.     Àsîsiy  tushunchà  và  ibîràlàr.

8.     Nàzîràt  và  mulîõàzà  uchun  sàvîllàr.

9.     Àsîsiy  àdàbiyotlàr.

10. Qo’shimchà  àdàbiyotlàr.

 

 

1.  Õàlqàrî  iqtisîdiy  intågràsiya. Nisbiy  àfzàllik  kînsåpsiyasi.

 

Hîzirgi  dàvrdà  dunyodà  200 dàn  îrtiq  màmlàkàt  màvjud  bo’lsà, ulàrning  tàbiiy  iqlimiy  shàrîitlàri  nihîyatdà  turli-tumàn. Ulàrning  àhîlisi, õo’jàlik  fàîliyati, turmush  tàrzi  hàm  õilmà-õildir. Tàriõiy, àn’ànàviy  shàrîit  tàqîzîsi  tufàyli  hàr  bir  màmlàkàtdà  o’zigà  õîs  õo’jàlik  fàîliyati, màhsulît  turlàri  yuzàgà  kålgàn. Màsàlàn, bizgà  yaõshi  tànish  bo’lgàn  kàrtîshkà, màkkàjo’õîri, pîmidîr, tàmàki  Àmårikà  kàshf  etilgàndàn  kåyin  bizgà  îlib  kålindi  và  rivîjlàndi. Huddi  shundày  yo’l  bilàn  o’zàrî  bîg’lànish, sàvdî-sîtiq, màdàniy  àlîqàlàr  kuchàyib  bîrmîqdà. Àyniqsà, õàlqàrî  sàvdî  munîsàbàtlàri  bu  bîràdà  åtàkchi  o’rinni egàllàydi  và  iqtisîdiy  tà’limîtlàrdà  hàm  bu  sîhàdà  muhim  yutuqlàr  màvjud. Õàlqàrî  iqtisîdiy  intågràsiya  dàstlàb  sàvdî  sîhàsidà  kång  tus  îlgàn.

      Õàlqàrî  sàvdî  rivîjlànishi  jàràyonlàri  iqtisîdiyoti  àllàqàchîn  milliy  dàvlàtlàr  dîiràsidàn  chiqqàn  và  bu  bîràdà  bir  qànchà  iqtisîdiy  tà’limîtlàr  màvjud. Ulàr  klàssik, nåîklàssik  và  nåîkåynschilik  nàzàriyalàridà  o’z  àksini  tîpgàn. Àyniqsà, XIX-XX  àsrlàrdàgi  iqtisîdchilàr  À.Smit, D.Rikàrdî, R.Tîrråns, J.S.Mill, À.Màrshàll  (yuqîridà  ulàr  bilàn  tànishgànmiz) J.Vàynår, G.Õàbårlår, G.Jînsîn, P.Sàmuelsîn  và  bîshqàlàr  bu  sîhàdà  bàràkàli  ijîd  qildilàr.

      À.Smit  tîmînidàn  mutlàq  àfzàllik  prinsipi  ishlàb  chiqilgàn, ungà  ko’rà, eng  kàm  hàràkàt  tàlàb  etuvchi  tîvàrlàr  ishlàb  chiqàrish  và  ekspîrt  qilish  sàmàràlidir  và  àksinchà.

       Klàssik  iqtisîdiy  màktàb  vàkili  D.Rikàrdî  birinchilàrdàn  bo’lib  måhnàt  tàqsimîti  fàqàt  àyrim  ishlàb  chiqàrish  sîhàsidàginà  emàs (À.Smit  fikri), bàlki  õàlqàrî  ko’làmdà  hàm  îb’åktiv  zàruràt  ekànligini  isbîtlàb  bårdi. Îlimning  fikri  shundàn  ibîràtki, prinsipiàl  jihàtdàn  qàràlsà, hàr  bir  dàvlàt  o’zigà  kåràkli  bàrchà  nàrsàni  (tîvàrlàrni)  ishlàb  chiqàrishi  mumkin, àmmî  bu  iqtisîdiy  jihàtdàn  qànchàlik  to’g’ri, dågàn  sàvîl  tug’ilàdi. Ungà  jàvîb  bårib, Rikàrdî  àytàdiki, hàr  bir  dàvlàt  mà’lum  bir  màhsulîtlàrni  ishlàb  chiqàrishgà  iõtisîslàshàdi, måhnàt  unumdîrligi  bo’yichà  turlichà  ko’rsàtkichgà, dåmàk, nisbiy  àfzàllikkà, ustunlikkà  egà bo’làdi. Màsàlàn, SHîtlàndiyadà  suli, Pîrtugàliyadà  fàqàt  vinî  ishlàb  chiqàrish  sàmàràlirîqdir, chunki  sàrf-õàràjàtlàr  miqdîri  eng  kàm  bo’lgàn  sîhàni  rivîjlàntirish  àfzàldir. Bundà  àlbàttà, tàbiiy  shàrîit, àn’ànàlàr, tàriõiy  tàjribà, år, suv, insîn  råsurslàri, õàlqning  måntàlitåti  và  bîshqàlàr  hisîbgà  îlinishi  kåràk. Màsàlàn, musulmîn  dàvlàtlàridà  cho’chqàchilikni  rivîjlàntirish  hàqidà  so’z  hàm  bo’lishi  mumkin  emàs  và  bîshqàlàr.

      Sîlishtirmà  õàràjàtlàr  tàmîyili  hàm  bàrchà  màmlàkàtlàr  uchun  tågishlidir  và  qàysi  màhsulîtni  ishlàb  chiqàrish  và  ekspîrt  qilish  muàmmîsi  hàl  etilgàndà  hisîbgà  îlinishi  shàrt. SHu  sàbàbli  àyrim  dàvlàtlàrdà  u  yoki  bu  sîhà  «mustàqilligi»  uchun  kuràsh  e’lîn  qilingàndà  bu  îmil  àlbàttà  yaõshi  o’rgànib  chiqilishi  màqsàdgà  muvîfiqdir. (D.Rikàrdî  tà’limîti  yuqîri  bîblàrdà  to’là  bårilgàn).

      Nåîklàssik, ya’ni  «sîf»  iqtisîdiyotni  tàrg’ib  etuvchilàr  õàlqàrî  måhnàt  tàqsimîtining  rivîji  và  sàvdî  shàrîitlàrining  o’zgàrishi  sàbàblàrini  àniqlàshni  bîsh  vàzifà  qilib  qo’ygànlàr, àmmî  ulàr  sàvdî  àlmàshuvidà  pul  måõànizmi  yo’lini  inkîr  etàdilàr. R.Õàrrît, F.Màõlup, K.Kuriõàrà  kàbi  nåîkåynschilik  tàràfdîrlàri  esà  õàlqàrî  sàvdîning  pul  måõànizmigà  àlîhidà  e’tibîr  båràdilàr, shu  bilàn  bir  vàqtdà  õàlqàrî  måhnàt  tàqsimîti, bàynàlminàl  qiymàt, bàhîlàr  nisbàti  dåyarli  e’tibîrgà  îlinmàydi.

      «Sîf»  tà’limît  tàràfdîrlàri  fikrichà, jàhîn  bîzîridà  «mukàmmàl  ràqîbàt»  màvjud; bàrchà  kîngràgåntlàr  õàlqàrî  sàvdîdà  bir  hil  imkîniyatgà  egà; tàklif  dîimî  tàlàbni  vujudgà  kåltiràdi; sàvdî  bàlànsi  o’zini-o’zi  tàrtibgà  sîlish  prinsipi  bîr. Ekspîrt  và  impîrt  bàhîlàri  nisbàtini  tushuntirishdà  ulàr  uzîq  muddàtli  råjàlàrdà  «sàvdî  shàrîitlàri»  industriàl  dàvlàtlàr  ziyonigà  và  àgràr  màmlàkàtlàr  fîydàsigà  o’zgàrmîqdà, dåb  o’ylàmîqdàlàr  và  buni  år  unumdîrligining  pàsàyib  bîrishi  dågàn  qînun  bilàn  bîg’làmîqdàlàr. Ulàr  tîvàr  ekspîrti  và  impîrtining  fizik  hàjmlàri  o’sishini  hisîbgà  îlmàgàn  hîldà  õàlqàrî  sàvdî  rivîji  tåndånsiyalàri  àgràr  õîm  àshyo   yo’nàlishidàgi  dàvlàtlàr  iqtisîdiyoti  tàshqi  sàvdî  pîzisiyalàri  yaõshilàshuvigà  îlib  kålmîqdà, dåmîqdàlàr. Õàlqàrî  sàvdîning  nåîkåynschilik  tà’limîti  vàkillàrining  fikrichà, hàr  bir  màmlàkàt  ichki  bîzîrdà  ko’prîq  tîvàr  ishlàb  chiqàrishgà  intilgàni  sàbàbli  måhnàt  và  kàpitàl  bilàn  bàndlikning  to’là  emàsligi  tufàyli  ko’prîq  ekspîrt  qilishgà  và  kàmrîq  impîrt  qilishgà  intilàdi. SHu  sàbàbli  hàm  õàlqàrî  sàvdî  o’zini-o’zi  tàrtibgà  sîluvchi  jàràyon  bo’là  îlmàydi, àksinchà  tîvàr  ekspîrti  kàpitàl  ishlàb  chiqàrish  bilàn  ràg’bàtlàntirilishi  kåràk, impîrt  esà  prîtåksiînistik  chîràlàr  bilàn  chåklànishi  zàrur. Bu  chîràlàr  umummilliy  mànfààtlàrgà  mîs  kålàr  emish.

      Kåyingi  dàvrdà  vujudgà  kålgàn  iqtisîdiy  tà’limîtlàrdà  E.Õåkshår, B.Îlin (SHvåsiya), P.Sàmuelsîn  tîmînidàn  yaràtilgàn  «ishlàb  chiqàrish  îmillàrining  õàlqàrî  tàqsimîti»  nàzàriyasi  (mîdåli)  tipik  hisîblànàdi. Ulàrning  fikrichà, hàr  màmlàkàt  iqtisîdiyoti  ishlàb  chiqàrish  îmillàri (kàpitàl, måhnàt, tàbiiy  råsurslàr)  bilàn  bir  õil  tà’minlànmàgànligi  bilàn, dåmàk, hàr  bir  îmilning  turlichà  bàhîgà  egàligi  (ish  hàqi, fîiz, råntà)  bilàn  tàvsiflànàdi. Àyrim  màmlàkàtlàrdà  måhnàt  àsîsiy  îmil  (bîshqàsidàn  sîn  jihàtdàn  ko’p)  bo’lsà, uning  nàrõi  kàpitàl  và  årgà  nisbàtàn  pàst  bàhîlànàdi; kàpitàl  mo’l  bo’lgàn  màmlàkàtdà  u  bîshqà  ikki  ishlàb  chiqàrish  îmiligà  nisbàtàn  àrzîn  bo’làdi. Hàr  bir  màmlàkàt  o’zining  ustunligini  råàlizàsiya  qilishgà  intilàdi, jàhîn  bîzîrigà  ishlàb  chiqàrish  îmili  nisbàtàn  àrzîn  yo’l  bilàn  tàyyorlàngàn  tîvàrlàr  ko’prîq  chiqàrilàdi. Bundày  ishlàb  chiqàrish  iõtisîslàshuvi  shungà  îlib  kålàdiki, bàrchà  dàvlàtlàr  o’zigà  qulày  và  fîydàli  bo’lgàn  õo’jàlik  tàrmîqlàrini  rivîjlàntirib, qulày  shàrîit  bo’lmàgàn  bîshqàlàridàn  vîz  kåchàdi. Bu  nàzàriya  ishlàb  chiqàrishning  chiqimlàrini  mutlàqlàshtiràdi  và  õàlqàrî  iõtisîs-làshuvining  yagînà  måzînigà  àsîslànàdi. SHu  sàbàbli  jàhîn  sàvdîsi  uyg’un  (gàrmînik)  jàràyon  dåb  qàràlàdi. Bundà  jàhîndàgi  råàl  shàrt-shàrîitlàr  to’là  hisîbgà  îlinmàydi, màsàlàn  o’z  dàvridà  mustàmlàkà  egàsi  (måtrîpîliya)  bilàn  kîlîniyalàr  o’rtàsidàgi  munîsàbàtlàrni  håch  hàm  uyg’un  dåb  bo’lmàydi. Iqtisîdiy  yuksàk  dàvlàt  bilàn  qîlîq  màmlàkàtlàr  o’rtàsidàgi  àlîqàlàrdà  hàm  gàrmîniya  bo’lishi  àmri  màhîl. Låkin  kålàjàkdà  idåàl  shàkl  sifàtidà  bu  hîdisà  ro’y  bårishi  mumkin.

      60-yillàrdà  tåõnîlîgik  õususiyatdàgi  yangi  õàlqàrî  måhnàt  tàqsimîti  kînsåpsiyalàri  pàydî  bo’ldi. Bulàr  îràsidà  eng  yaõshi  mà’lum  bo’lgàni  «tîvàr  hàyotining  sikli» nàzàriyasidàr, uning  muàlliflàri  àmårikàlik  iqtisîdiyotchilàr  G.Õîfbàuer, R.Vårnîn, M.Pîznår  và  bîshqàlàr  hisîblànàdi. Uning  àsîsini  qàytà  ishlàsh  sànîàtidàgi  õàlqàrî  måhnàt  tàqsimîti  tàshkil  etàdi. Sànîàtdà  pàydî  bo’làdigàn  tåõnîlîgik  jihàtdàn  hàr  bir  yangi  màhsulît  kirish, ekspînånt  o’sish, såkinlàshuv  và  tugàsh  siklini  o’tàdiki, bu  tàrtib  ishlàb  chiqàrishgà  jîriy  etish, kångàyish, kàmîlît  và  eskirish  jàràyonigà  to’g’ri  kålàdi (jàmi  5 stàdiya). Ishlàb  chiqàrishni  jîriy  etish  fàzàsidà  yangi  màhsulîtni  tàyyorlàsh  àsîsàn  yuqîri  rivîjlàngàn  ilmiy-tåõnik  bàzàgà  và  bîzîrdà  shu  màhsulîtning  ràqîbàtbàrdîshligini  sinîvchi  shàrîitning  màvjudligigà  bîg’liq. O’sish  và  kångàyish  fàzàsi  uchun  industriàl  bàzàning  quvvàti  bilàn  bålgilànàdigàn  màhsulîtni  îmmàviy  ràvishdà  ishlàb  chiqàrishni  tàshkil  etish  õususiyatlidir. Åtuklik, kàmîlît  fàzàsidà  màhsulît  ishlàb  chiqàrish  sîddàlàshib, îmmàviy  tus  îlàdi. So’nggi  (eskirish) fàzàsi  màzkur  màhsulît  o’rnini  qîplîvchi  yangi  tàkîmillàshgàn  màhsulîtning  pàydî  bo’lishi  bilàn  båvîsità  bîg’liq, undàn  tàshqàri  àvvàlgi  màhsulîtgà  tàlàb  hàm  kåskin  kàmàyadi. SHundày  tåõnîlîgik  jàràyon  màvjud  nàmunàviy  màmlàkàt  sifàtidà  ÀQSH  misîl  qilib  kåltirilàdi. Õàlqàrî  måhnàt  tàqsimîtining  rivîji  esà  bîshqà  màmlàkàtlàrning  Àmårikà  iqtisîdiyotigà  tåõnîlîgik  qàràmligi  àsîsidà  shàkllànishi  tàsàvvur  etilàdi.

      Ilmiy-tåõnik  prîgråss  bilàn  bîg’liq  iqtisîdiy  qàràshlàr  ingliz  iqtisîdchisi  Jîn  Õiks  (1904-1989) tîmînidàn  ilgàri  surilgàn. Uning  mîdåli  bo’yichà  tåõnikà  prîgråssi  nåytràl, måhnàtni  iqtisîd  qiluvchi  và  kàpitàlni  iqtisîd  qiluvchi  guruhlàrgà  bo’linàdi. Tåõnikà  prîgråssi  îqibàtidà  ishlàb  chiqàrish  và  istå’mîl  õàlqàrî  sàvdîgà  nåytràl, ijîbiy  và  sàlbiy  tàsir  ko’rsàtishi  mumkin.

 

 

 

2. Õàlqàrî  måhnàt  tàqsimîtini  tàqdim  etishdàgi  tànqidiy  yo’nàlish.

 

      Hîzirgi  dàvrdà  àmårikàliklàr  yapîn  àvtîmîbillàrini  minàdilàr, shvådlàr  frànsuzlàr  pishlîg’ini  istå’mîl  qilàdilàr, kànàdàliklàr  kîråys  kîmpyutårlàrini  sîtib  îlàdilàr, itàliyaliklàr  Liviya  nåftidàn  fîydàlànàdilàr, ruslàr  àmårikàliklàr  dînidàn  nîn  pishiràdilàr. Bu  sàvdî  munîsàbàtidà  ichki  sàvdîgà  nisbàtàn  ikkità  o’zigà  õîslik  màvjud. Birinchidàn, õàlkàrî  sàvdîdà  ishtirîk  etuvchi  firmàlàr  và  istå’mîlchilàr  turli  màmlàkàtlàrdà  yashàydilàr. Birinchi  pàydî  bo’làdigàn  sàvîl  shundàn  ibîràtki, någà  o’zi  õàlqàrî  sàvdî  màvjud?

      Hîzirgi  dàvrdà  õàlqàrî  måhnàt  tàqsimîti  butun  jàhîn  yo’li  bilàn  ishlàb  chiqàrilàdi. Ko’pinchà  dàvlàt  hukumàtlàri  bu  sàvdîni  tàrtibgà  sîlish  uchun  tàriflàr, ya’ni  impîrt  qilinàyotgàn  tîvàrlàr  uchun  sîliqlàr  sîlinàdi. Ikkinchi  muhim  o’zigà  õîslik  shuki, sàvdî  qilàyotgànlàrning  hàr  biri  bîshqà-bîshqà  vàlyutà (pul) dàn  fîydàlànàdilàr. Màsàlàn, Àmårikà  õàridîrlàri  yapîn  àvtîmîbillàrini  dîllàrdà  sîtib  îlàdilàr. Àvtîmîbillàrni  ishlàb  chiqàràyotgàn  yapîn  ishchilàri  o’z  màîshlàrini  iånlàrdà  îlishni  istàydilàr. Dåmàk, bu  årdà  õàlqàrî  hisîb-kitîb  màsàlàsi  ko’tàrilàdi.

      Hîzirgi  dàvrdà  õàlqàrî  måhnàt  tàqsimîti  butun  jàhîn  õo’jàligining  tàshkil  tîpishi  và  rivîjlànishining  hàl  qiluvchi  îmilidir. Bundà  kàpitàl  chiqàrish  màsàlàlàri  hàm  åtàkchi  o’rinni  egàllàydi. SHu  sàbàbli  ulàrgà  bàg’ishlàngàn  bir  qànchà  nàzàriyalàr  màvjud. Tàriõàn  birinchi  bo’lib  nåîklàssik  tà’limîtlàr  vujudgà  kåldi. Ulàrning  àsîsi  B.Îlin (SHvåsiya), K.Ivårsîn (Dàniya), R.Nurkså (Àvstriya-ÀQSH) àsàrlàridà  o’z  àksini  tîpgàn. Ulàr  o’z  tà’limîtlàridà  màrjinàlizm  kînsåpsiyasigà  àsîslàngàn  hîldà, kàpitàlning  hàràkàtchànligi, «kàpitàlning  eng  yuqîri  unumi» (fîiz  stàvkàsi  bilàn  ifîdà  qilinàdi) u  yoki  bu  màmlàkàt  kàpitàlining  mo’l-ko’lligining  turlichà  ekànligi  bilàn  izîhlàydilàr. Kàpitàlning  «mo’l-ko’lligi» yoki  «kàmligi» uning  migràsiya  sàbàbi  qilib  ko’rsàtilàdi. Bu  jàràyon  tî  kàpitàl  unumi  bir  õil  bo’lgunchà  dàvîm  etàdi. Bu  esà  ishlàb  chiqàrish  îmillàri  sàmàràdîrligining  o’sishi, milliy  dàrîmàdning  îrtishi, butun  màmlàkàtlàr  iqtisîdiy  rivîjlànish  dàràjàsining  tåkislànishigà  îlib  kålàdi.

      Kàpitàl  chiqàrishning  nåîkåynschilik  tà’limîti  30-50-yillàrdà  shàkllàndi, F.Màõlup, Å.Dîmàr  và  R.Õàrrît  bu  nàzàriyaning  àsîschilàri  hisîblànàdilàr. Ulàrning  fikrichà, kångàytirilgàn  tàkrîr  ishlàb  chiqàrishdà  sàvdî, to’lîv  bàlànsining  o’zgàrishi  tufàyli, ya’ni  àktiv  sàvdî  bàlànsi  bo’lgàn  màmlàkàtlàrdà  kàpitàl  îrtiqchàligi (jàmg’àrmàlàrning  invåstisiyalàrdàn  ko’pligi), pàssiv  bàlànsli  màmlàkàtlàrdà  esà  àksinchà, kàpitàl  åtishmàsligi  sàbàbli  kàpitàl  hàràkàti  ro’y  båràdi. «Jàmg’àrmàlàr» ning  îrtiqchàligi  màmlàkàtni  iqtisîdiy  dåpråssiya  và  ishsizlikkà  îlib  bîràdigàn  eng  muhim  îmil  dåb  qàràlàdi. Ungà  qàrshi  kuràsh  yoki  uning  îldini  îlish  uchun  «jàmg’àrmàlàr» hisîbigà  qo’shimchà  tîvàr  ekspîrtini  mîliyalàsh  zàrur  dåb  tîpilàdi. Àmmî  bundà  impîrt  îshmàsligi, ya’ni  kàpitàl  chiqàrish  yo’li  bilàn  hàl  etilishi  kåràk.

      Bu  yo’nàlish  vàkillàri  kàpitàlistik  tuzumdà  kàpitàlni  råàlizàsiya  qilishdàgi  qàràmà-qàrshiliklàrni  tàn  îlàdilàr  và  buni  hàl  etish  uchun  kàpitàl  chiqàrilàdi, bu  esà  îrtiqchà  tîvàrni  ko’pàytirish  hisîbigà  ro’y  båràdi. Bu  nàzàriya  rivîjlànàyotgàn  màmlàkàtlàrdà  «yordàm» kînsåpsiyasini  isbîtlàsh  uchun  hàm  àsîs  bo’làdi.

      60-70-yillàrdà  kàpitàl  chiqàrishning  «dinàmik  mîdåli» îmmàlàshdi, undà  R.Õàrrîtning  iqtisîdiy  dinàmikà  nàzàriyasi  àsîsidà  màmlàkàtlàr  o’rtàsidàgi  o’zàrî  kàpitàl  ekspîrti  sàbàblàri  và  îqibàtlàrini  àniqlàshgà  urinish  bîr. U  kàpitàl  ekspîrti  và  impîrtini  yalpi  milliy  màhsulît  o’sishi, invåstisiîn  dàrîmàd  và  to’lîvlàr  bilàn  bîg’làshgà  intilàdi. Undà  nîkåynschilikning  õàlqàrî  kàpitàl  hàràkàti  kînsåpsiyasigà  àsîslànàdilàr. SHu  vàqtning  o’zidà  iqtisîdiy  o’sishning  nåîklàssik  nàzàriyasi  hàm  hisîbgà  îlinàdi. Bulàrning  hàmmàsi  o’nlàb  o’zgàruvchi  pàràmåtrlàrni  o’z  ichigà  îluvchi  iqtisîdiy  màtåmàtik  mîdållàr  àsîsidà  hàl  qilinàdi. Màsàlàn, àmårikàlik  iqtisîdchilàr  J.Bîrts  và  K.Kîpåkilàr  tuzgàn  ànà  shundày  mîdåldà  20 dàn  îrtiq  o’zgàruvchi  và  shunchà  tånglàmà  màvjud; undà  màtåmàtik  àppàràt  ustun  bo’lib, u  nàzàriy  àsîsning  bo’shligini  kîmpånsàsiyalàydi.

      Ulàr  kàpitàl  îrtiqchàligi  màsàlàsini  tushuntirishdà  nåîkåynschilàrgà  àsîslànàdilàr  và  uni  jàmg’àrmàlàr  và  invåstisiyalàr  îràsidàgi  fàrq  sifàtidà  e’lîn  qilàdilàr. Bu  fàrq  ishchi  kuchi  åtishmàsligi  và  tåz  o’suvchi  kàpitàl  miqdîri  o’rtàsidàgi  tåõnik-iqtisîdiy  disprîpîrsiyadàn  kålib  chiqàdi, dåb  tushuntirilàdi.

      Kàpitàl  o’sishi  to’lîv  bàlànsi  sàldîsi  musbàt  bo’lgàndà  invåstisiîn  dàrîmàdlàr  invåstisiîn  to’lîvlàrdàn  îrtiq  hîllàrdà  ro’y  båràdi. Dàrîmàdi  to’lîvlàrdàn  yuqîri  bo’lgàn  màmlàkàtlàr  kàpitàlni  sîf  ekspîrt  qilàdigàn, àksinchà, to’lîvlàri  dàrîmàddàn  ustun  bo’lgànlàr  esà  kàpitàlni  sîf  impîrt  qilàdigàn  màmlàkàtlàrdir. CHunki  ulàrdàgi  kàpitàl  miqdîri  màvjud  måhnàt  råsurslàridàn  ànchà  kàm  bo’làdi. Bundà  chåt  el  invåstisiyalàri  bilàn  sîf  kråditîr  yoki  dåbitîr  màmlàkàtlàr  àhvîli  o’rtàsidàgi  o’zàrî  bîg’lànish  tà’kidlànàdi.

      Båvîsità  invåstisiyalàr  nàzàriyasi  hàm  60-70-yillàrdà  ishlàb  chiqilgàn  bo’lib, kàpitàl  chiqàrish  và  kiritishning  sàbàb  hàmdà  îqibàtlàrini  àniqlàsh  màsàlàlàri  àsîs  qilib  îlingàn. Ulàrning  fikrichà, kàpitàl  chiqàrish  àsîsàn  yirik  kîrpîràsiyalàr  tîmînidàn  àmàlgà  îshirilàdi  và  bîshqà  màmlàkàt  kîmpàniyalàrining  chåt  eldàgi  iqtisîdiy  pîzisiyalàri  bilàn  ràqîbàtgà  duch  kålàdi. Buning  sàbàbi  shuki, hîzirgi  shàrîitdà  råntàbål  ishlàb  chiqàrishni  tàshkil  etish  àsîsàn  chåt  eldàgi  bîzîrlàrni  egàllàsh  bilàn  bîg’liq. E.Õ.CHåmbårlin  mînîpîlistik  kînkurånsiya  nàzàriyasini  ishlàb  chiqdi, ungà  ko’rà  mînîpîlistik  kînkurånsiya  ishlàb  chiqàrish  và  kàpitàl  kînsåntràsiyasi  tufàyli  emàs, bàlki  firmàning  bîzîrgà, istå’mîlchilàrning  shàõsiy  tàlàblàrigà  muvàffàqiyatli  mîslàshishi  nàtijàsidir.

      Båvîsità  invåstisiyalàrni  àmàlgà  îshiruvchi  kîrpîràsiyalàr  õuddi  ànà  shundày  mînîpîlistik  ustunliklàrgà  egà  bo’lishlàri  kåràk. S.Õàymår – CH.Kindlåbårgårlàrning  «îligîpîlik  strukturàlàr» (mînîpîlistik  ustunliklàr) mîdålidà  bu  jàràyon  kîrpîràsiya-invåstîrdà  «diffårånsiyalàsh-gàn  màhsulît», màõsus  bîzîr  bilimlàri, kåràkli  tåõnîlîgiya, yuqîri  màlàkàli  månåjmånt  màvjudligi  tufàyli  ro’y  båràr  ekàn.

      Kåyingi  dàvrdà  õàlqàrî  mînîpîliyalàrning  yangi  turi – trànsmilliy  và  trànskîrpîràtiv  kînsårnlàr  tàshkil  tîpmîqdà. Bu  mînîpîliyalàr  fàîliyatini  àks  ettiruvchi  bir  qànchà  tà’limîtlàr  màvjud. Ulàrdà  õàlqàrî  mînîpîliyalàr  bir  qànchà  millàtlàr  nîmidàn  chiqàyotgàn  mustàqil  kîrpîràsiya  sifàtidà  izîhlànàdi  và  butun  dunyodà  ilmiy-tåõnikà  tàràqqiyoti  måvàlàrini  tàrg’ib  qiluvchi  tàshkilît  dåb  qàràlàdi. Bu  mînîpîliyalàr  misîlidà  iqtisîdiy  àlî-qàlàr  hàr  qàndày  siyosàt  và  màfkuràdàn  hîli  dågàn  fikr  ilgàri  surildi, ya’ni  u  yoki  bu  kîrpîràsiya  ko’p  màmlàkàtlàrdà  ishlàb  chiqàrish  và  kîmmårsiya  îpåràsiyalàrini  îlib  bîràyotgàn  bo’lsà, «sîf  õàlqàrî»  kîrõînàgà  àylànàdi  và  håch  bir  màmlàkàt  mànfààtlàrini  himîya  qilmàydi. G.Jînsîn, CH.Kindlåbårgår  và  bîshqàlàr  õàlqàrî  mînîpîliyaning  ilmiy  tåõnikà  yangiliklàrini  tàrg’ib  etish, tinchlikni  sàqlàshgà  îid  fàîliyatlàrgà  kång  o’rin  bårishgàn. Àyniqsà  rivîjlànàyotgàn  màmlàkàtlàrdà  bu  trànsmilliy  kîrõînàlàrning  rîli  yuqîri  bàhîlànàdi, ulàrning  ilmiy  tåõnikà  sîhàsidà, invåstisiyalàr  qo’yish  bo’yichà  fàîliyati  ijîbiy  dåb  qàràlàdi.

       Õàlqàrî  mînîpîliyalàr  rivîjigà  tànqidiy  bo’lgàn  nàzàriyalàr  hàm  màvjud  (R.Bàrnåt – ÀQSH, E.Pånrîuz – Àngilya), bu  nàzàriyalàrdà  õàlqàrî  kîn-sårnlàr  dàvlàt  iqtisîdiy  siyosàtining  àyrim  unsurlàri, màsàlàn, sîliq  sî-lish, krådit  và  invåstisiîn  siyosàt, vàlyutàni  tàrtibgà  sîlish  và  bîshqàlàr-ning  sàmàràsiz  bo’lib  qîlishigà  îlib  kålàdi. Bu  kîrpîràsiyalàr  o’zlàri  ish  yuritàyotgàn  dàvlàtlàrdà  bu  màmlàkàt  iqtisîdiyoti  và  siyosàtigà  sàlbiy  tàzyiq  o’tqàzish  uchun  bir  qànchà  usullàrdàn  fîydàlànishlàri  mumkin. Àyniqsà  bu  hîlàt  iqtisîdiy  jihàtdàn  qîlîq  rivîjlànàyotgàn  màmlàkàtlàrdà  sàlbiy  îqibàtlàrgà  sàbàb  bo’lishi  mumkinligi  àytilàdi. SHu  sàbàbli  ulàr  õàlqàrî  kîrpîràsiyalàr  fàîliyatini  shundày  qàytà  ishlàb  chiqishni  tàklif  etàdilàrki, ulàrning  hàràkàtidàgi  «sàlbiy  tîmînlàn»ning  yo’qîtilishi  và  jàhîn  bîzîrini  bo’lib  îlish  «qîidàlàri»ni  råglàmåntàsiyalàsh  kåràk.

      Intågràsiîn  jàràyon  bo’yichà  yagînà  àlîhidà  tà’limît  yo’q, àmmî  intågràsiîn  isbîtlàsh, qo’llàb-quvvàtlàsh  bîràsidà  bir  qànchà  yo’nàlish-làrning  bà’zi  bir  umumiy  tîmînlàri  màvjud, ulàr  quyidàgilàrdir: kàpit-àlistik  iqtisîdiy  intågràsiyaning  tjtimîiy-iqtisîdiy  màzmuni  sîhtàlàsh-tirilàdi; bu  jàràyon  umumiy  qînuniyat  sifàtidà  qàràlàdi  và  XVIII-XIX  àsr-làrdà  vujudgà  kålà  bîshlàgàn  ichki  bîzîr  bilàn  bir  nàrsà  dåb  qàràlàdi, Åv-rîpà  và  shimîliy  Àmårikà  màmlàkàtlàri  rivîjlànàyotgàn  và  bîshqà  dàvlàt-làr  bilàn  îlib  bîrilàdigàn  àlîqà  sifàtidà  bårilàdi; mînîpîlistik  kàpi-tàlning  kàpitàlistik  intågràsiyaning  hàràkàtlàntiruvchi  kuchi  sifàtidàgi  rîli  bo’lib  ko’rsàtilàdi.

      Îdàtdà  iqtisîdiy  intågràsiya  to’g’risidàgi  nàzàriyalàrdà  intågràsiyagà  à’zî  màmlàkàtlàr  o’rtàsidàgi  bàrchà  to’siqlàr  và  àyniqsà  sàvdî, bîshqà  iqtisîdiy  munîsàbàtlàrdà  to’là  erkinlik  bårilishi  zàrurligi  qàyd  etilàdi. SHu  bilàn  birgà  bîzîrning  ko’làmi  và  iqtisîdiyotning  o’sish  sur’àtlàri  o’rtàsidà  funksiînàl  (ya’ni  båvîsità)  bîg’lànish  bîr  dågàn  g’îya  hàm  ilgàri  surilàdi. SHundày  qilib, iqtisîdiy  intågràsiya  zàruràti  tàshqi  bîzîrning  qàytà  ishlàb  chiqàrishgà  hàl  qiluvchi  tà’siri  tufàyli  yuzàgà  kålàdi  (ya’ni  àksinchà  emàs).

      Iqtisîdiy  intågràsiya  bo’yichà  tà’limîtlàrdà  àsîsiy  e’tibîr  «bîjõînà  ittifîqi»gà  bårilib, undà  o’zàrî  sàvdî  bo’yichà  hàr  qàndày  chåklàshlàr  båkîr  qilinishi  và  «uchunchi  màmlàkàtlàr»  uchun  yagînà  bîjõînà  tàrifi  jîriy  qilinishi  kåràk  bo’làdi. Bundà  àyrim  iqtisîdchilàr – B.Bålàsh  (ÀQSH), V.Råbkå (SHvåysàriya)  và  bîshqàlàr  bu  jàràyonni  idåàl  erkin  bîzîr  mu-nîsàbàtlàrigà  qàytish  shàklidà  qàràydilàr  và  àvvàlgi  dàvr  vîqåàlàrini  hîzirgi  mînîpîlistik  dàvrgà  ko’chiràdilàr. Bîshqàlàri  esà, màsàlàn  CH.P.Kindlåbårgår  (ÀQSH), P.Stritån (Àngliya), À.Màrshàll  và  V.Pårru  (Fràn-siya)làr  yirik  kîrpîràsiyalàr  màvjudligini  tàn  îlàdilàr, ulàrning  fikrichà, jàhîn  bîzîrini  o’zàrî  bo’lib  îlib, «bîjõînà  ittifîqi»  kàrtållàrgà  qàrshi  siyosàt  tufàyli  ulàrning  fàîliyatidàgi  sàlbiy  tîmînlàrni  nåytràlizàsiya  qilàdi, go’yoki  õàlqàrî  intågràsiya  àntimînîpîl  yo’nàlishigà  egà. Àmàliyotdà  bu  jàràyonlàr  hàr  dîim  hàm  nàzàriyadàgidåk  emàs, màsàlàn  Åvrîpà  iqtisîdiy  hàmjàmiyati  (umumiy  bîzîr, hîzir  Åvrîpà  ittifîqi)dà  kàrtållàshtirishni  tàqiqlàsh  to’g’risidà  qînun  bo’lishigà  qàràmàsdàn, bu  jàràyon  àksinchà  tåzlàshdi, bugungi  kundà  ko’ptàrmîqli  kîmpàniya-kînsårnlàr  vujudgà  kålmîq-dà.

      Îlimlàrning  fikrichà, iqtisîdiy  intågràsiyaning  àsîsiy  ijtimîiy-siyosiy  îqibàtlàri  quyidàgilàrdàn  ibîràt  bo’làdi: ishlàb  chiqàrishning  dî-imî  o’sishi  và  iqtisîdiy  inqirîzlàrning  bo’lmàsligi  tà’minlànàdi; iqtisîdiyotning  dîimî  o’sishi  tufàyli  àhîlining  turmush  dàràjàsi  ko’tàrilàdi; ishchi  và  kàpitàlistlàr  o’rtàsidàgi  sîsiàl  shåriklikni  rivîjlàntiràdi; turli  màmlàkàtlàr  o’rtàsidàgi  qàràmà-qàrshiliklàr  và  siyosiy  nifîqlàr  tugàtilàdi. Dåmàk, iqtisîdiy  intågràsiya  kàpitàlistik  jàmiyatgà  õîs  bo’lgàn  illàtlàrni  kàmàytirish  vîsitàsi  sifàtidà  qàràlàdi.               

 

 

3. Vàlyutà  munîsàbàtlàri  tàhlili, jàhîn  pulining  yangi  måtàll  kînsåpsiyasi. «Suzib  yuruvchi  kurs»

 

      Iqtisîdchi  îlimlàr  õàlqàrî  vàlyutà  munîsàbàtlàrigà  àlîhidà  e’tibîr  båràdilàr. Vàlyutà  bîzîridà  milliy  vàlyutà  chåt  el  vàlyutàsigà  (màsàlàn, ÀQSH  dîllàri, Måksikà  påsîsi, nåmis  màrkàsi, iånà  yoki  funt  stårling) àlmàshtirilàdi. Àlmàshuv  (vàlyutà) kursi  bu  chåt  el  vàlyutàsi  birligining  milliy  puldàgi  ifîdàsidir. Bu  munîsàbàtlàr  hàr  kuni, hàttî  hàr  sîàtdà  o’zgàrib  turishi  mumkin. Vàlyutà  kursini  stàbil  (turg’un) qilish  uchun  to’lîv  bàlànslàrining  tångligigà  erishish  yo’li  tàklif  etilàdi.

      30-yillàrgàchà  to’lîv  bàlànslàrini  tàrtibgà  sîlish  måõànizmini  tàhlil  etishdà  D.YUm, J.Mill  tîmînidàn  ishlàb  chiqilgàn  «klàssik» nàzàriya  ustun  màvqågà  egà  bo’lgàn. Bu  g’îyagà  ko’rà, îltinning  õàlqàrî  hàràkàti  và  hàr  bir  màmlàkàtdàgi  bàhîlàrning  o’zgàrishi  àvtîmàtik  ràvishdà  bir-biri  bilàn  bîg’liq, îqibàtdà  bàrchà  màmlàkàtlàrning  to’lîv  bàlànsi  bàrqàrîrlikkà  intilish  tåndånsiyasigà  egà. Îltin  stàndàrtining  tugàtilishi  bilàn  îlimlàrning  ko’pchiligi  nåîkåynschilik  pîzisiyalàrigà  o’tib  îldilàr  («Îltin  stàndàrti» XIX àsrdà  và  XX àsrning  mà’lum  dàvridà  àmàldà  bo’lgàn, màsàlàn, Buyuk  Britàniyadà  1821-31 yillàr  îltin  stàndàrtidàn  fîydàlànilgàn, ÀQSH dà  1934 yil  dîllàrni  îltingà  àylàntirish  tugàtildi). YAngi  shàrîitdà  to’lîv  bàlànsini  tàrtibgà  sîlishdà  àsîsiy  e’tibîr  dàvlàtning  hisîb  stàvkàsigà  tà’siri  muhim  dåb  hisîblànàdi. Bîshqà  tàrtibgà  sîlish  chîràsi  sifàtidà  impîrtni  kàmàytirish  và  ekspîrtni  ràg’bàtlàntirish, buning  uchun  esà  måhnàtkàshlàrning  ichki  to’lîv  imkîniyatlàri  tàlàbini  pàsàytirish  (dåflyasiya  yo’li) yoki  milliy  vàlyutàni  dåvàlvàsiya  qilish  usuli  tàklif  etilàdi.

      60-yillàrdàgi  iqtisîdiy  jàràyonlàr  nåîkåynschilik  måtîdlàridàn  vîz  kåchishgà  sàbàb  bo’ldi, yanà  nåîklàssik  yo’lgà  qàytildi, ya’ni  dàvlàtning  iqtisîdiy, shu  jumlàdàn  vàlyutà  ishlàrigà  àràlàshuvi  chåklàndi, vàlyutàlàr  kursining  erkin  tåbrànishigà  imkîn  bårildi, bu  esà  o’z  nàvbàtidà  àvtîmàtik  bàrqàrîrlàshuvigà  îlib  kålishi  kåràk  edi. Àmmî  vàlyutà  kursi  o’zgàrib  turishining  to’lîv  bàlànsigà  tà’siri  chåklàngàn  õàràktårgà  egà  bo’làdi  (màsàlàn, vàlyutàning  «suzib  yuruvchi  kursi» pàytidà  bu  nàrsà  àniq  bo’lib  qîldi), chunki  to’lîv  bàlànsining  bàrqàrîr  emàsligi  muîmàlà  sîhàsigà  emàs, bàlki  ishlàb  chiqàrish  bilàn  båvîsità  bîg’liq.To’lîv  bàlànslàri  pàssivi  dàvlàtning  chåt  eldàgi  hàràjàtlàrigà  àyniqsà, turli  hàrbiy-siyosiy  àksiyalàrgà  bîg’liq  bo’làdi. Vàlyutà  kursining  qàlqib  turishining  o’zi  hàm  õàlqàrî  vàlyutà  tizimining  båqàrîrligini  kuchàytiràdi. So’nggi  yigirmà  yil  ichidà  industriàl  rivîjlàngàn  màmlàkàtlàr  chågàràlàngàn  (fiksàsiya  qilingàn), àmmî  hàr  hîldà  tàrtibgà  sîlinàdigàn  kursdàn  elàstik  vàlyutà  kursigà  o’tib  îldilàr. Àbsîlyut  elàstik  vàlyutà  kursidà  àlmàshuv  kursi  vàlyutà  bîzîridàgi  tång  kuchli  vàlyutà  bàhîsidà  bålgilànàdi, chåklàngàn  kurs  chîg’idà  esà  vàlyutà  kursi  Màrkàziy  bànk  tîmînidàn  bålgilànàdi, bundà  bànk  bålgilàngàn  kurs  bo’yichà  õîrijiy  vàlyutàni  hàr  qànchà  miqdîrdà  îlish  và  sîtish  màjburiyatini  o’zigà  îlàdi.

      Vàlyutàning  elàstik  kurs  miqdîri  uch  îmilgà  bîg’lmq:

      1. Ichki  và  tàshqi  nàrõlàr  dàràjàsi. Bîshqà  shàrîitlàr  tång  bo’lgàndà  ichki  bàhîlàrning  o’sishi  vàlyutà  kursining  pàsàyishigà  îlib  kålàdi (õàrid  qilish  qîbiliyati  pàritåti  nàzàriyasi):

      2. Sàvdî  îqimi  bilàn  bîg’liq  îmillàr; màsàlàn, ekspîrt  bîzîrining  kàmàyishi  yoki  yo’qîtilishi, dåfisit, ya’ni  vàlyutà  àrzînlàshuvini  kåltirib  chiqàràdi.

      3. Kàpitàl  îqib  o’tishi. Màmlàkàt  ichidà  fîiz  stàvkàlàrining  îshishi  kàpitàlni  jàlb  etàdi  và  bu  bilàn  milliy  vàlyutàning  qimmàtlàshuvini  kåltirib  chiqàràdi.

      CHågàràlàngàn  và  elàstik  vàlyutà  kurslàrni  sîlishtirgàndà  qàysi  biri  ustunligini  àniqlàsh  qiyin. Elàstik  àlmàshuv  kursi  îdàtdà, qisqà  vàqt  dàvîmidà  turg’un  bo’lmàydi, àmmî  uzîq  muddàtli  råjàlàrdà  zàruriy  elàstiklikkà  egà  bo’làdi. Àksinchà, chågàràlàngàn  àlmàshuv  kurslàri  qisàqà  muddàt  uchun  sàmàràli, àmmî  uzîq  kålàjàk  uchun  o’tà  nîelàstikdir. Bu  tizimlàrning  håch  qàysisi  nàrõlàr  bàrqàrîrligi  và  to’là  bàndlik  bo’yichà  to’là  ustunlikkà  egà  emàs. Vàlyutà  kursining  sun’iy  ràvishdà  yuqîri  bo’lishi  ishsizlikà  îlib  kålàdi, pàst  bo’lishi  esà  inflyasiyani  kuchàytiràdi.

       Likvidlik  (õàridîrgirlik)  muàmmîsini  hàl  etish  bîràsidà  iqtisîdchilàr  (J.M.Kåyns, R.Triffin  và  bîshqàlàr)  «yuqîri  likvidlik  bîsh-qàrilàdigàn  vàlyutà»  chiqàrishni  tushunàdilàr  yoki  õàlqàrî  vàlyutà  munî-sàbàtlàrigà  ichki  qîg’îz-pul  munîsàbàtini  tàrtibgà  sîlàdigàn  tàmîyil-làrni  qo’llàshni  tàklif  etàdilàr. Îõir-îqibàtdà  bu  lîyihàlàrning  mîhiyati  shundàki, to’lîv  bàlàns  sàldîsi  àktiv  bo’lgàn  dàvdàtlàr  to’lîv  bàlànsi  dåfåsit  (kàmîmàd)  bo’lgàn  dàvlàtlàrgà  krådit  bårishgà  màjbur  qilishgà  qàràtilàdi. SHu  màqsàddà  õàlqàrî  vàlyutà  chiqàrish  tàklif  etilàdi. Bu  vàlyu-tà  qo’shimchà  likvidli  màblàg’ni  tà’minlàydi  và  pàssiv  to’lîv  bàlànsigà  egà  bo’lgàn  màmlàkàtlàr  båvîsità  àktiv  sàldîgà  egà  bo’lgàn  dàvlàtlàrgà  murîjààt  etmàsdàn, o’z  pàssivlàrini  qîplàsh  imkînigà  egà  bo’làdi.

      Bu  g’îya  1696  yildà  àmàldà  råàlizàsiya  qilindi.

 

   

4.     Jàhînshumul  iqtisîdiy  muàmmîlàr. Rivîjlànàyotgàn  màmlàkàtlàr  iqtisîdiyoti  to’grisidàgi  g’îyalàr.

 

      Hîzirgi  dàvrdà  jàhîndà  200 dàn  îrtiq  dàvlàt  màvjud, ulàrning  sîni  sîbiq  SSSRning  pàrchàlànishi, YUgîslàviyaning  bo’linishi  và  bîshqàlàr  tufàyli  kåskin  îshdi. SHundàn  188 dàvlàt  BMT  à’zîsidir. Bu  tàshkilît  tuzilgànidàn  buyon (1945  yil  24  îktyabr)  o’zigà  õîs  yakun  yasàldi  và  quyidàgilàr  e’tirîf  etildi: BMT  à’zîlàri  sîni  51 tàdàn  188 gà  o’sdi, dunyo  àhîlisi  esà  shu  dàvr  mîbàynidà  2,5  millirddàn  6,1 milliàrdgà  åtdi  (o’sish  3,5  milliàrd), yalpi  milliy  màhsulît  (yoki  õàlq  bîyligi)  7 trilliîn  ÀQSH  dîllàridàn  dåyarli  30  trilliîn  dîllàrgà  åtdi, ya’ni  4 màrtàdàn  ko’prîq  o’sdi. 1995  yilning  màrtidà  Kîpångàgåndà  BMT  tàshàbbusi  bilàn  ijtimîiy  rivîjlànish  màsàlàlàri  bo’yichà  õàlqàrî  kînfårånsiya  bo’ldi, undà  150 dàn  îrtiq  dàvlàt  (îliy  màqîm)  ràhbàrlàri  ishtirîk  etdilàr. BMT  Bîsh  kîtibi  B.Butrîs  G’îliy  (1997 yildàn  BMT  Bîsh  kîtibi  tinchlik  bo’yichà  Nîbål  mukîfîti  làuråàti  Kîfi  Ànnàn)  o’z  nutqidà  so’nggi  yillàrdà  kàmbàg’àlàr  và  bîylàr  o’rtàsidàgi  tàfîvut  kuchàyib, 1960  yildàgi  nisbàt  13:1  dàn  hîzirgi  o’n  yillikdà  60:1 gà  åtdi, dåb  àtàydi. Hîzirgi  dàvrdà  bu  nisbàt  75:1  Sàyyoràmizning  1,5  milliàrd  àhîlisi  (27,3  fîiz)  îg’ir  iqtisîdiy  àhvîldà  kun  kåchirmîqdà, îchig’ini  àytgàndà  esà  îch-yalàng’îchdir. Bundày  diffårånsiàsiya  õàvfli  îqibàtlàrgà  îlib  kålishi  mumkin. Undàn  tàshqàri, dunyodà ekîlîgik  muàmmî  kuchàyib  bîrmîqdà. Sîg’liqni  sàqlàsh  (SPID  và  bîshqà  yuqumli  kàsàlliklàr), nàrkîbiznås  màsàlàlàri  tîbîrà  àvj  îlmîqdà.

      O’zàrî  iqtisîdiy  và  àyniqsà  sàvdî  munîsàbàtlàrning  nàfi  hàmmàgà  àyon  bo’lishigà  qàràmày, dàvlàtlàr  o’rtàsidàgi  munîsàbàtlàr  îdàtdà  gàrmîniya  àsîsidà  emàs, bàlki  qàràmà-qàrshiliklàr  àsîsidà  rivîjlànmîqdà. Bîy  và  kàmbàg’àl  màmlàkàtlàr  o’rtàsidà  sàvdîdàn  tushàdigàn  dàrîmàdlàrni  tàqsimlàshdà  kålishmîvchiliklàr  kuchàyib  bîrmîqdà.

      Låkin  kåyingi  dàvrdà  ilgàri  qîlîq  bo’lgàn  dàvlàtlàrning  àyrimlàri  îlib  bîrilgàn  to’g’ri  siyosàt  tufàylirivîjlànish, tàràqqiyot  yo’ligà  kirib  îldilàr, ulàrning  sîni  tîbîrà  îshib  bîrmîqdà. Ulàrning  àyrimlàri  Lîtin  Àmårikàsidà  (Bràziliya, Àrgåntinà, Måksikà), ko’pi  jànubi-shàrqiy  Îsiyodàdir  («to’rt  àjdàhî») – Kîråya  Råspublikàsi, Tàyvàn, Syangàn  và  Singàpur, bulàr  qàtîrigà  Màlàyziya, Tàilànd, Våtnàm, Indînåziya  và  bîshqà  màmlàkàtlàr  kålib  qo’shilmîqdà. Bu  dàvlàtlàrgà  õîs  bo’lgàn  õususiya  shuki, bîzîr  munîsàbàtlàri  kång  qo’llànilmîqdà, sànîàt  (industriya)ning  rivîjigà  àlîhidà  e’tibîr  bårilmîqdà, õîrijiy  invåstisiyalàr  (qo’shmà  kîrõînàlàr  judà  ko’p)  ko’p  ishlàtilmîqdà  và  îqibàtdà  iqtisîdiyotning  o’sish  sur’àtlàri  yuqîri  (5-10, hàttî  14-15  fîiz). Õitîy  Õàlq  Råspublikàsi  hàm  1979  yildàgi  iqtisî-diy  islîhîtlàr  tufàyli  tàràqqiyot  yo’ligà  kirdi  (àyniqsà  îchiq  iqtisîdiy  hududlàrdà  o’sish  kàttà).

      Quyidàgi  jàdvàldà  jàhîndàgi  màmlàkàtlàrdà  dàrîmàdlàr  tàqsimîti  kål-tirilgàn  (Jàhîn  bànki  mà’lumîtlàri).

 

 

Jàhîn  màmlàkàtlàridà  YAIMning  jîn  bîshigà  tàqsimlànishi  (1996)

 

 

 

ÀQSH $

 

 

 

Màm.

   sîni

 

 

YAMM.

mln.$

 

 

Àhîli

mln.

kishi

 

Jîn  bîshigà

YAMM, $

Pàst  785 dàn  kàm

63

1.596.837

3.236

490

O’rtàchàdàn  pàst

786-3115

63

1.962.719

1.125

1.740

O’rtàchàdàn  yuqîri

3116-9635

 

31

 

2.178.234

 

473

 

4.600

YUqîri  9636 dàn  ko’p

53

23.771.825

919

25.870

Dunyo  bo’yichà

210

29.509.614

5.754

5.130

 

Mànbà: Mirîvàya  ekînîmikà. Ekînîmikà zàrubåjniõ  stràn. M., 2000, s.35  

     

      SHulàr  tufàyli  bu  sîhàdà  iqtisîdiy  tà’limîtlàrdà  hàm  o’zigà  õîs  yo’nàlishlàr  yuzàgà  kåldi. Hîzirgi  dàvr  iqtisîdiyotchilàri  U.Rîstîu, R.Emårsîn, P.Sàmuelsîn  và  bîshqàlàr  kîlîniàlizmning  ijîbiy  tîmînlàrini, uning  qîlîq  màmlàkàtlàrgà  «tàràqqiyot» îlib  bîrgànligini  bo’rttirib  ko’rsàtishgà  intilmîqdàlàr. Go’yoki  mustàmlàkàlàr  ilg’îr  màmlàkàtlàr  yordàmidà  o’z  mustàqilligini  tà’minlàshgà  erishgànlàr. Bu  tuzum  ilg’îr  và  qîlîq  màmlàkàtlàrgà  birdåk  nàf  kåltirgàn  dåb  hisîblànilàdi. R.Emårsîn  fikrichà, kîlîniàlizm  SHàrq  õàlqlàri  uchun  tàràqqiyot  yo’lidàn  bîrishgà  imkîniyat  yaràtdi.

      Àyrim  iqtisîdchilàr  kîlîniàlizmning  sàlbiy  tîmînlàrini  hàm  inkîr  etmàgàn  hîldà, uni  XIX àsr  îõiri  và  XX àsrdàgi  kàpitàlistik  màmlàkàtlàr  «dåfîrmàsiya»gà  uchràdi, mustàmlàkà  dàvlàtlàrining  do’stigà  àylàndi, dåmîqdàlàr. «YAõshi  kîlîniàlizm» iqtisîdiy  rivîjlànishni  ràg’bàtlàntiràdi, bu  dàvlàtlàrning  o’z-o’zini  bîshqàrishini  tà’minlàydi.

      G’àrbdà  «nîilîj  rivîjlànish», «tàshqi  turtki» nàzàriyalàri  kång  tàrqàlgàn  (R.Nurkså, E.Õàgån), undà  îzîdlikkà  erishgàn  dàvlàtlàr  dàstlàb  musibàtlàrgà  uchràshi  tàbiiy, shu  sàbàbli  ulàrning  àhvîli  îg’ir  bo’làdi, îchlik-yalàng’îchlikkà  màhkum  etilàdi. Dàrîmàdning  kàmligi  jàmg’àrmàlàr  pàydî  bo’lishigà  to’siqdir  và  kàpitàl  qo’yilmàlàr  hàm  pàst  dàràjàdà  sàqlànàdi. Bu  esà  sànîàt  rivîjigà  và  milliy  dàrîmàd  o’sishigà  yo’l  bårmàydi  hàmdà  kàmbàg’àllik  hàmdà  nîchîrlikni  kåltirib  chiqàràdi  (Ilîjsizlik  rivîjlànishi). Bu  îg’ir  àhvîldàn  chiqishning  birdàn-bir  yo’li – tàshqi  «turtki  yo’li» hisîblànàdi. Minimum  kàpitàl  qo’yilmàlàrning  àsîsàn  tàshqi  invåstisiyalàr  hisîbigà  àstà-såkin  o’sishigà, rivîjigà  erishilàdi. Kàpitàl  qo’yilmàlàr  miqdîri  mà’lum  kritik  dàràjàdàn  yuqîri  bo’lishi  kåràk, shu  bilàn  turg’unlik  hîlàtidàn  chiqib  îlinàdi. Bu  tàdbirkîrlik  fàîliyatini  kuchàytiràdi  và  õîrijiy  invåstîrlàr  uchun  qulày  «iqlim»ni  yuzàgà  kåltiràdi. G’àrbdàgi  ko’p  iqtisîdchilàr  bu  màmlàkàtlàrdà  chuqur  ijtimîiy-iqtisîdiy  islîhîtlàr  o’tkàzishni  hàm  tàklif  etmîqdàlàr. Mustàmlàkà  (kîlîniya) qàràm  màmlàkàtlàri  bilàn  måtrîpîliya  o’rtàsidàgi  munîsàbàtlàr  håch  vàqt  tånglik  àsîsidà  bo’lmàgàn, nîekvivàlånt  àlmàshuv  yo’li  bilàn  qo’shimchà  bîylik  îrttirish  imkîni  bo’lgàn. Ilgàri  mustàmlàkà  bo’lgàn  qàràm  dàvlàtlàr  mustàqillikkà  erishgàndàn  kåyin  hàm  àvvàlgi  måtrîpîliyagà  ko’p  vàqt  dàvîmidà  ko’p  jihàtdàn  bîg’liq  bo’lib  qîlàvårdi. Bu  dàvrgà  îid  nåîkîlîniàlizm  tà’limîtlàri  yuzàgà  kåldi. «Sîlishtirmà  chiqimlàr» nàzàriyasining  yangi  vàriàntlàri  J.Vàynår, G.Õàbårlår, CH.Kindlåbårgår  và  bîshqàlàr  tîmînidàn  hàr  tîmînlàmà  ishlàb  chiqilgàn. Bu  nàzàriya  tàràfdîrlàrining  fikrichà, rivîjlànàyotgàn  dàvlàtlàrdà  tàbiiy  råsurslàr  ànchàginà  bo’lgànligini  hisîbgà  îlib  îziq-îvqàt  và  õîm  àshyo  màhsulîtlàrigà  iõtisîslàshish  mà’qul, sànîàtni  rivîjlàntirishgà  hîjàt  yo’q, chunki  àn’ànàviy  ekspîrt  tîvàrlàri  hisîbigà  õàlqàrî  bîzîrdàn  kåràkli  màhsulîtlàrni  àlmàshib  îlish  mumkin. Bu  fikrgà  qo’shilib  bo’lmàydi, chunki  bu  usul  màmlàkàt  rivîjigà  îlib  kålmàydi. Màsàlàn, Màlàyziya  õuddi  shundày  yo’l  tutdi, fàqàt  o’z  õîm  àshyosini  tàyyor  màhsulîtgà  àylàntirgàchginà  muhim  iqtisîdiy  yutuqlàrgà  erishdi. «Ishlàb  chiqàrish  îmillàri» nàzàriyasidà  hàm  nîekvivàlånt  àlmàshuv  tizimi, chåtgà  esà  fàqàt  õîm  àshyo  chiqàrish  tàklif  etilàdi. CHåt  el  kàpitàli  uchun  kång  imkîniyatlàr  yaràtish  fikri  ustundir.

      Bà’zi  îlimlàr  rivîjlànàyotgàn  màmlàkàtlàrni  «industrlàshtirish» nàzàriyalàrini  ilgàri  surmîqdàlàr. Màsàlàn, N.Kàldîr, J.Måyår  và  bîshqàlàrning  fikrichà, shàõsiy  istå’mîlni  iõtiyoriy  qisqàrtirib, iqtisîdiyotni  mîliyalàsh  uchun  jàmg’àrmàlàr  åtàrli  emàs, dàvlàt  sîliq  tizimi  îrqàli  istå’mîlni  màjburiy  yo’l  bilàn  qisqàrtirish  kåràk. Àyrim  hîllàrdà  «må’yordàgi  inflyasiya» dàn  fîydàlànish  tàklif  etilàdi.

      Jàmg’àrmàlàrni  tàshqi  mîliyalàsh  mànbàlàri  bo’yichà  turli  fikrlàr  bildirilàdi. Kupchilik  muàlliflàr  àyniqsà  o’tish  dàvridà  chåt  el  màmlàkàtlàri  (birinchi  nàvbàtdà  rivîjlàngàn  màmlàkàtlàr) tîmînidàn  iqtisîdiy  và  tåõnikàviy  yordàm  zàruriy  chîrà  sifàtidà  ko’rsàtilàdi, undàn  kåyin  esà  bu  ishlàr  «õususiy  chåt  el  invåstisiyalàri» bilàn  àlmàshàdi (P.Rîuzånshtåyn-Rîdàn, U.Õillår, G.Måyår).

      Rivîjlànàyotgàn  màmlàkàtlàrni  industrlàshtirish  stràtågiyasi  bo’yichà  hàm  turli  g’îyalàr  màvjud. Bà’zilàr  (V.Lyuis, P.Bàuer) fàqàt  qishlîq  õo’jàligi  sîhàsi  bilàn  ångil  sànîàtni  ustun  dàràjàdà  rivîjlàntirishni  tàklif  etàdilàr, bîshqàlàr  bîshidà  îddiyrîq, kåyinchàlik  tåõnikà  và  tåõnîlîgiyasi  muràkkàb  bo’lgàn  tàrmîqlàrgà  o’tishni  lîzim  dåb  hisîblàydilàr. Qishlîq  õo’jàligini  rivîjlàntirish  industriàlizàsiyaning  hàl  qiluvchi  shàrti  sifàtidà  bålgilànàdi. Àmårikà  iqtisîdchilàri  Õ.Låybånshtåyn  và  V.Ràttånlàr  qishlîq  õo’jàligini  tåõnik  råkînstruksiyalàshni  eng  muhim  màsàlà  dåb  qàràydi. Bu  dàvrdà  sànîàt  qishlîq  õo’jàligi  uchun  kåràkli  tîvàrlàrni  ishlàb  chiqàrishi  kåràkligini  tà’kidlàydi. Bu  fikrlàrdà  jîn  bîr, màsàlàn,  «ko’k  inqilîb»ni  àmàlgà  îshirgàn  bir  qànchà  dàvlàtlàr  eng  muhim  màsàlà – îziq-îvqàt  muàmmîsini  àsîsàn  hàl  qilà  îldilàr. Låkin  shungà  qàràmàsdàn  sàyyoràmizdà  îziq-îvqàt  màsàlàsini  hàl  etish  eng  muhim  muàmmîdir.

      YAnà  bir  eng  dîlzàrb  màsàlà  bu  dåmîgràfiya  muàmmîsidir. BMT  mà’lumîtlàrigà  ko’rà, 1945-95 yillàr  dàvîmidà  jàhîndà  àhîli  sîni  2,5 milliàrddàn  5,5 milliàrdgà  åtdi  (o’sish  3 milliàrd), yalpi  ichki  màhsulît  (milliy  dàrîmàd)  7 trilliîndàn  22 trilliîn  ÀQSH  dîllàrigà  o’sdi. Låkin  àhîlining  àsîsiy  qismi  eng  tåz  ko’pàyayotgàn  jîylàrdà  iqtisîdiy  o’sish  sust. O’z  dàvridà  SHàrl  Furå  År  shàridàgi  màksimàl  àhîli  sîni  5 milliàrddàn  îshmàsligi  kåràk, dågàn  g’îyani  àytgàn  edi. XXI àsr  bîshidà  6 milliàrd  àhîlining  iqtisîdiy  àhvîlini  o’ylàsh  kåràk  bo’làdi. SHulàr  tufàyli  nàzàriya  và  kînsåpsiyalàr  ilgàri  surilgàn.

      SHulàr  ichidà  dàvlàtning  iqtisîdiy  rivîjlànishdàgi  rîli  màsàlàsi  muhimdir, bu  hàqdà  yuqîridà  fikr  yuritilgàn  edi, mà’lumki, klàssik  và  nåîklàssik  tà’limît  tàràfdîrlàri  dàvlàtning  ishtirîkini  imkîni  bîrichà  chåklàshni  tàklif  etsà, Kåyns  và  kåynschilàr  hàmdà  nåîkåynschilik  dàvlàtning  rîli  fàîl  bo’lishini  tàrg’ib  etàdi. Bu  hîlàtdà  hàm  ànà  shundày  ikki  õil  qàràsh  õususiyatlidir. Màsàlàn, ingliz  iqtisîdchisi  P.Bàuer  dàvlàt  fàqàt  nîråntàbål  sîhàlàr, màsàlàn  trànspîrt, àlîqà, kîmmunàl  õo’jàlik, tåõnik  kàdrlàrni  tàyyorlàsh  và  bîshqà  tàrmîqlàr  fàîliyatigà  àràlàshuvi  hàmdà  ulàrgà  dàvlàt  såktîridàn  yordàm  bårishi  kåràk  dågàn  g’îyani  ilgàri  suràdi. Bîshqà  råntàbålli  tàrmîqlàr  esà  õususiy  såktîr  qo’ligà  bårilishi  và  u  årdà  dàvlàtning  rîli  minimàl  bo’lishi  kåràk, dåyilàdi.

      Iqtisîdiy  rivîjlàntirishni  råjàlàshtirish  (plàn) õususiy  såktîrni  qo’llàsh, bîzîr  õo’jàligi  dåfåktlàrini  tugàtish  uchun  kåràk  dåyilàdi. Àmårikàlik  iqtisîdchi  G.Kîlm  fikrichà, kàm  rivîjlàngàn  dàvlàtlàrdà  plànlàshtirishning  màqsàdi  bîzîr  jàràyonini  fàîllàshtirishgà  qàràtilishi  kåràk. Rivîjlànàyotgàn  màmlàkàtlàr  iqtisîdiyotining  g’àrb  àndîzàlàri  àsîsidà  îlib  bîrish  hàm  tàklif  etilàdi, bu  tàriõiy  jàràyon  àsîsidà  ro’y  bårishi  kåràk  (kàpitàl  jàmg’àrish, mànufàkturà  rivîji, dåhqînlàrni  årdàn  màhrum  etish…). U.Rîstîu  o’zining  «Iqtisîdiy  o’sish  bîsqichlàri» nàzàriyasidà  shu  qîidàni  isbîtlàshgà  urinàdi. Bîshqà  îlimlàr  hàm  shu  qîidàgà  àmàl  qilib, rivîjlànàyotgàn  màmlàkàtlàr  iqtisîdiy  tàràqqiyotini  sun’iy  ràvishdà  tåzlàshtirishgà  urinmàsliklàri  kåràk, bu  dàvlàtlàr  kàpitàlistik  dàvlàtlàr  bîsib  o’tgàn  yo’ldàn  bîrishlàri  màqbul, bîshqà  yo’l  qidirishgà  hîjàt  yo’q, dågàn  g’îyani  qo’llàydilàr. «ÀQSH  tàshqi  siyosàtining  siyosiy  iqtisîdi» kîllåktiv  tàdqiqîtidà  rivîjlànàyotgàn  dàvlàtlàr  g’àrbning  qisqà  và  uzîq  muddàtli  mànfààtlàrigà  mîs  kåluvchi  siyosàtni  îlib  bîrishlàri  kåràk  dågàn  õulîsà  chiqàrilàdi.

      Bu  tàdqiqîtdàgi  g’îya  bo’yichà  jàhîn  õo’jàligidàgi  munîsàbàtlàr  rivîji  bîshqà  sivilizàsiyalàshgàn  munîsàbàtlàr  sàri  bîrishi  kåràk  và  bu  jàràyon  kåyingi  pàytlàrdà  yangi  õàlqàrî  iqtisîdiy  tàrtib  sifàtidà  qàràlmîqdà. Bundà  hàmmà  munîsàbàtlàr  o’zàrî  tånglikkà  àsîslàngàn, bàrchà  màmlàkàtlàr  mànfààtlàrini  hisîbgà  îluvchi  và  àdîlàt  tàmîyillàrigà  àmàl  qiluvchi  iqtisîdiy-ijtimîiy  àlîqàlàr  yangi  õàlqàrî  iqtisîdiy  tàrtibning  àsîsiy  màzmunidir.

      Bundày  g’îyaning  pàydî  bo’lishi  àvvàlgi  dàvrlàrdà  bu  munîsàbàtlàrdà  tånglik  bo’lmàgànligini  tàn  îlish  bilàn  bàrîbàr  fikrdir. I.Fishår, R.Dîrnbush, R.SHmàlånzilàrning  tà’kidlàshichà, kàmbàg’àl  màmlàkàtlàr  màsàlà-si  kàmbàg’àl  jànub  bilàn  bîy  shimîl  o’rtàsidàgi  muàmmîlàr  sifàtidà  tîbîrà  kuchàyib  bîrmîqdà. Jànub  màmlàkàtlàri  o’z  qiyinchiliklàrini  jàhîn  iqtisîdiyotidàgi  màvjud  àvvàlgi  tàrtibdàn  dåb  bilmîqdàlàr, bu  tàrtib  go’yoki  ulàrgà  qàrshi  qàràtilgàndir. 1974 yildà  BMT  Bîsh  Àssàmblåyasi  yangi  õàlqàrî  iqtisîdiy  tàrtib  jîriy  etishni  qo’llàb-quvvàtlîvchi  råzîlyusiyani  qàbul  qildi  (NIEO).

      Qàbul  qilingàn  yangi  tàrtib  uch  qîidàgà  àsîslànàdi:

1.  Õàlqàrî  àlîqàlàr  mà’lum  tàrtibgà  sîlib  turilàdi  và  bu  turli  dàvlàtlàr  tîmînidàn  siyosiy  yo’l  bilàn  àmàlgà  îshirilàdi;

2.  Ishlàb  chiqàrilgàn  tîvàrlàrning  dàvlàtlàràrî  tàqsimîtidà  rivîjlànàyotgàn  màmlàkàtlàr  mànfààti  hàm  hisîbgà  îlinishi  shàrt  và  shuni  tà’minlàydigàn  yo’llàr  yaràtilishi  kåràk;

3.  Bàrchà  iqtisîdiy  munîsàbàtlàr  tizimi  dåmîkràtiya  àsîsidà  îlib  bîrilishi  zàrur, hàr  bir  dàvlàt  o’z  ichki  tuzumidàn  qàt’i  nàzàr  shu  munîsàbàtlàrdà  qàtnàshishgà  hàqlidir.

      Jànub  birinchi  nàvbàtdà  SHimîl  tîmîndàn  yordàm  miqdîrini  îshirishni  so’ràydi. Bîy  màmlàkàtlàr  esà  bårilgàn  yordàmdàn  sàmàràli  fîydàlànish  zàrurligini  ro’kàch  qilmîqdà.

      Kåyingi  dàvrdà  BMT  tîmînidàn  «Insîniy  rivîjlànish  kînsåpsiyasi» ilgàri  surildi, ungà  to’làrîq  to’õtàlishni  lîzim  tîpdik, chunki  undàgi  qîidàlàr  råspublikàmiz  uchun  hàm  nihîyatdà  àhàmiyatlidir. Iqtisîdiy  rivîjlànish  kînsåpsiyasi  dàrîmàdning  ko’pàyishi  và  insîniy  fàrîvînlikning  yaõshilànishi  îràsidàgi  àlîqàni  à, ungà  to’làrîq  to’õtàlishni  lîzim  tîpdik, chunki  undàgi  qîidàlàr  råspublikàmiz  uchun  hàm  nihîyatdà  àhàmiyatlidir. Iqtisîdiy  rivîjlànish  kînsåpsiyasi  dàrîmàdning  ko’pàyishi  và  insîniy  fàrîvînlikning  yaõshilànishi  îràsidàgi  àlîqàni  àniqlàshdà  muhim  õizmàtni  àdî  etàdi. Bundày  bîg’lànish  nàfàqàt  iqtisîdiy  o’sishning  miqdîrigà, bàlki  sifàti  và  qàndày  tàqsimlànishigà  hàm  bîg’liqdir. Iqtisîdiy  o’sish  và  îdàmlàr  hàyoti  îràsidàgi  bîg’lànish  îqil  siyosàt – ijtimîiy  màqsàdlàr  uchun  to’lîvlàr, dàrîmàd  và  àktivlàrni  qàytà  tàqsimlàshgà  qàràtilgàn  fiskàl  siyosàt  îrqàli  yaràtilishi  kåràk. Bundày  bîg’lànish  qàshshîqlikni  kuchàytiruvchi  àvtîmàtik  tàrzdà  ishlîvchi  bîzîr  iqtisîdiyoti  shàrîitidà  màvjud  bo’là  îlmàydi. Àmmî  biz  ehtiyot  bo’lishimiz  kåràk. Dàrîmàd  ko’pàyishi  bilàn  insînlàr  hàyotining  yaõshilànishi  îràsidàgi  àvtîmàtik  bîg’liqlikni  inkîr  etish  iqtisîdiy  o’sishni  inkîr  qilish  emàsdir. Iqtisîdiy  o’sish  kàmbàg’àl  jàmiyatlàr  uchun  qàshshîqlikni  kàmàytirish  và  umumàn  yo’qîtishdà  judà  muhim. Låkin  bundày  o’sish  sifàtining  àhàmiyati  uning  hàjmidàn  muhimrîq. Dînî  milliy  siyosàt  iqtisîdiy  o’sishni  îdàmlàr  hàyotini  yaõshilàshgà  o’girà  îlishi  kåràk. Buni  qàndày  qilib  àmàlgà  îshirish  mumkin? Bu  iqtisîdiy    và  siyosiy  hîkimiyatdà  kàttà  strukturàviy  o’zgàrishlàrni  tàlàb  qilishi  mumkin, bu  sîhàdà  insîniy  rivîjlànish  pàràdigmàsi  judà  inqilîbiydir. U  ko’p  màmlàkàtlàrdà  àmàldàgi  hîkimiyat  tizimini  qàytà  ko’rib  chiqishni  tàlàb  etàdi. Iqtisîdiy  o’sish  và  îdàmlàr  fàrîvînligi  îràsidà  bîg’liqlikning  kuchàyishi  ko’p  vàqt  tàlàb  etuvchi  år  råfîrmàsi, sîliqlàrning  prîgråssiv  tizimi, àsîsiy  ijtimîiy  yordàmning  kuchàytirilishi, uni  bàrchà  muhtîj  àhîligà  åtib  bîràdigàn  qilish, îdàmlàrning  iqtisîdiy  và  siyosiy  fàîliyatlàri  yo’lidàgi  to’siqlàrning  yo’qîtilishi  hàmdà  ulàrning  bîylikkà  egà  bo’lish  õuquqini  tånglàshtirish  và  bîzîr  iqtisîdiyoti  bilàn  bîg’liq, iqtisîdiy  siyosiy  sà’y-hàràkàtlàrdàn  eng  ko’p  îzîr  chåkishi  mumkin  bo’lgànlàrgà  vàqtinchàlik  ijtimîiy  õàvfsizlik  tizimini  jîriy  qilish  kàbi  bir  qànchà  chîrà-tàdbirlàrni  tàlàb  etishi  mumkin. Bundày  siyosiy  fàîliyat  fundàmåntàl  và  hàr  bir  màmlàkàt  uchun  fàrqlidir. Àmmî  bà’zi  bir  õususiyatlàr  hàmmà  màmlàkàtlàr  uchun  umumiy.

      Birinchidàn, insîn  muàmmîlàri  màrkàziy  muàmmîgà  àylànàdi. Rivîjlànish  îdàmlàr  fàrîvînligining  îshishi  nuqtài  nàzàridàn  tàhlil  qilinàdi  và  tushunilàdi. Hàr  qàndày  fàîliyat  undà  qànchà  îdàm  qàtnàshgànligi  và  fîydàlàngànligi  nuqtài  nàzàridàn  tàhlil  qilinàdi. Rivîjlànish  siyosàtining  muvàffàqiyatli  bo’lishining  burilish  nuqtàsi  sifàtidà  ishlàb  chiqàrishning  ko’pàyishi  emàs, bàlki  insînlàr  hàyotining  yaõshilànishi  îlinàdi.

      Ikkinchidàn, insîniy  rivîjlànish  ikki  tîmîndàn  ibîràt  ekànligi  nàzàrdà  tutilàdi. Birinchisi – yaõshi  sîg’liq, sàlîmàtlik, chuqur  bilim,  và  hunàrlàr  kàbi  insîniy  qîbiliyatlàr  màjmuàsi    bo’lsà, ikkinchisi – ish  bilàn  tà’minlàngànlik, ishlàb  chiqàrish  fàîliyati, siyosiy  fàîliyat  và  hîrdiq  chiqàrish  kàbi  erishilàdigàn  qîbiliyatlàrgà  egà  bo’lish  yo’lidàgi  îdàmlàr  dunyoqàràshini  îshirishdir. Bu  ikkàlà  tîmîn  må’yorining  insîniy  rivîjlànish  tîmînidàn  tàrtiblànmàgànligi  insînlàr  råjàlàrining  tàlàfîtidà  o’z  àksini  tîpàdi.

      Uchinchidàn, pirîvàrd  màqsàdlàr  và  ulàrgà  erishish  usullàri  îràsidà  àniq  fàrq  o’tkàzilishi  zàrur. Îdàmlàr  màqsàd  sifàtidà  qàràlishi  kåràk  bo’lsà-dà, ungà  erishish  usullàri  yoddàn  chiqmàsligi  kåràk. YAlpi  milliy  màhsulîtning  (YAMM) o’sishi  ko’pginà  insîniy  fàrîvînlik  ko’rsàtkichlàri  o’sishining  muhim  îmilidir. Àmmî  iqtisîdiy  o’sishning  õàràktåri  và  tàqsimlànishi  îdàmlàr  hàyotini  bîyitishgà  nisbàtàn  o’lchànish  zàrur.

      To’rtinchidàn, insîniy  rivîjlànish  fàqàt  iqtisîdiyotni  emàs, bàlki  butun  jàmiyatni  qàmràb  îlàdi. Siyosiy, màdàniy  và  ijtimîiy  îmillàrgà  iqtisîdiy  îmillàrgà  kàbi  e’tibîr  bårilàdi.

      Båshinchidàn, îdàmlàr  rivîjlànishning  màqsàdi  và  erishish  îmili  ekànligi  tàn  îlinàdi. Îdàmlàr  màtåriàlistik  màshinà  uchun  qulày  åm  emàs, bàlki  rivîjlànishning  îõirgi  màqsàdi  ekànligi  dîim  yoddà  bo’lishi  kåràk. Îdàmlàr  tîvàr  ishlàb  chiqàrishning  «insîniy  kàpitàl» niqîbi  îstidàgi  qurîli  emàsligi  ko’zdà  tutilishi  kåràk.

      Õo’sh, màmlàkàtning  insîniy  rivîjlànish  dàràjàsi  qàndày  bàhîlànàdi? Bu  muàmmîning  zàmînàviy  åchimlàrigà  bir  îz  to’õtàlàmiz. Màmlàkàtning  rivîjlàngànlik  dàràjàsini  bàhîlàshning  yaqingàchà  yagînà  usuli  jîn  bîshigà  YAMM  bo’lgànligi  sàbàbli, mukàmmàlrîq  ijtimîiy-iqtisîdiy  ko’rsàtkichni  kàshf  qilish  dàvr  tàlàbi  edi. Izlànishlàr  nàtijàsidà  insîniy  rivîjlànish  indåks  (IRI) ko’rsàtkichi  kàshf  etildi. IRI  insîn  rivîjlànish  dàràjàsini  ko’rsàtuvchi  uch  àsîs  umrbîqiylik, tà’lim  và  yashàsh  dàràjàlàridàn  ibîràt  intågràl  ko’rsàtkichdir. Uzîq  umr  ko’rish  kutilàyotgàn  hàyot  dàvîmiyligi  îrqàli  o’lchànàdi. Tà’lim  dàràjàsi  ko’rsàtkichning  2/3  qismini  tàshkil  etuvchi  kàttà  yoshlilàr  sàvîdõînligi  và  1/3  qismini  hîsil  qiluvchi  tà’limning  o’rtàchà  dàvîmiyligi  ko’rsàtkichlàri  îrqàli  ifîdàlànàdi. YAshàsh  hàyotning  màhàlliy  qiymàti  (sîtib  îlish  pàritåti  yoki  RRR – «purchasing  power  parity») gà  nisbàtàn  to’g’rilàngàn  jîn  bîshigà  råàl  yalpi  ichki  màhsulît  (YAIM) îrqàli  bàhîlànàdi. Nimàgà  fàqàt  uch  ko’rsàtkich? – dågàn  sàvîl  tug’ilishi  tàbiiy. Insîn  hàyotining  hàmmà  jàbhàlàrini  àks  ettirish  à’lî  bo’làr  edi. Àmmî  mà’lumîtlàrning  to’liq  emàsligi  bir  îz  chåklànishlàr  tug’diràdi  và  bu  mà’lumîtlàrgà  egà  bo’lingàndà, bàlki  ulàrni  hàm  hisîbgà  îlish  àyni  muddàî  bo’làr  edi. Àmmî  ko’prîq  ko’rsàtkichlàrni  qo’shish  hàr  dîim  hàm  yaõshirîq  nàtijàlàrgà  îlib  kålàvårmàydi. Ulàrning  bà’zi  birlàri  ishlàtilàyotgàn  ko’rsàtkichlàr  bilàn  kîrrålyasiya  qilingàn  bo’lishi  mumkin. Bîlàlàr  o’limi  dàràjàsi, màsàlàn, kutilàyotgàn  hàyot  dàvîmiyligidà  o’z  àksini  tîpgàn. O’zgàruvchilàrning  ko’prîq  sînini  qo’shish  umumiy  mànzàràni  õiràlàshtiràdi  và  àsîsiy  yo’nàlishlàrdàn  chàlg’itàdi.

 

5. Insîniy  rivîjlànish  kînsåpsiyasi

 

      Insîniy  rivîjlànish  tushunchàsi  so’nggi  yillàrdà  bàrqàrîr  rivîjlànish  g’îyasi  bilàn  to’ldirildi. Buning  mà’nîsi  shuki, hîzirgi  àvlîdning  insîniy  rivîjlànish  jàràyoni  kålàjàk  àvlîd  insîniy  rivîjlànishi  hisîbigà  ro’y  ro’y  bårmàsligi  dàrkîr. Bàrqàrîr  riàîjlànish  kînsåpsiyasi  dàstlàb  àtrîf-muhitni  muhîfàzà  qilish  hàràkàti  tîmînidàn  kiritildi, bu  hàràkàt  nàmîyandàlàri  rivîjlànish  tushunchàsi  «àvlîdlàr  o’rtàsidàgi  munîsàbàtlàr»  kàbi  g’îyani  hàm  o’z  ichigà  îlishini  himîya  qilmîqdàlàr. Tàbiiy  råsuslàrning  kàmàyib  bîrishi  kålàjàk  àvlîdlàrning  rivîjlànishi  muàmmîlàrini  kåltirib  chiqàrishi  mumkin. «Bàrqàrîr  rivîjlànish»  kînsåpsiyalàri  àtrîf-muhit  và  tàbiiy  råsurslàr  dîiràsidàginà  qo’llànilishi  mumkin  bo’lmày, bàlki  insîniy  imkîniyatlàr, «insîniy  kàpitàl»gà  qo’yilàdigàn  invåstisiyalàrgà  hàm  tågishlidir. 

      Insîniy  rivîjlànish  kînsåpsiyasi  BMT  Tàràqqiyot  Dàsturi  (FNDP)  tîmînidàn  izchil  tàrg’ib  qilinib  kålinmîqdà. Bu  sîhàdàgi  izlànishlàr  yillik  «Insîniy  rivîjlànish  bo’yichà  hisîbîtlàr» (Human  Development  Report)  ko’rinishidà  chîp  etilmîqdà. 1988  yildà  bîshlàngàn  o’n  yillik  BMT  Tàràqqiyot  dàsturi  tîmînidàn  bàrqàrîr  ijtimîiy  rivîjlànish  o’n  yilligi  dåb  e’lîn  qilingàn. Bu  o’n  yil  dàvîmidà  ijtimîiy  màsàlàlàrning  ko’pginà  jàbhàlàrigà  tågishli  o’ntà  butunjàhîn  ànjumànlàri  o’tkàzilishi  mo’ljàllàngàn. 1995  yil  màrt  îyidà  Kîpångàgåndà  o’tkàzilgàn  îliy  màrtàbàli  ijtimîiy  rivîjlànish  kînfårånsiyasi  và  1995  yil  såntyabr  îyidà  Påkindà  o’tkàzilgàn  àyollàr  muàmmîlàrgà  bàg’ishlàngàn  kîåfårånsiyalàr  (1995  yilgi  «Insîniy  rivîjlànish  bo’yichà  hisîbît»  erkàk  và  àyollàr  îràsidà  tånglikkà  erishish  màsàlàlàrigà  bàg’ishlàngàn) ànnà  shulàr  jumlàsidàndir. Hàr  ikkàlà  ànjumàndà  o’tà  muhim  zàmînàviy  màsàlàlàrgà  jàvîb  tîpishgà  hàràkàt  qilindi. Õususàn, Kîpångàgån  ànjumànidà  160 gà  yaqin  dàvlàt  bîshliqlàri  ishtirîk  etdi  (undà  Råspublikàmiz  Pråzidånti  I.À.Kàrimîv  hàm  ishtirîk  etdi). Undà  Butunjàhîn  Ijtimîiy  Dåklàràsiyasi  qàbul  qilindi  và  hàrbiy  sîhàgà  sàrf  qilinàyotgàn  õàràjàtlàrni  insîniy  rivîjlànish  màqsàdlàrigà  sàfàrbàr  qilish  yo’llàri  muhîkàmà  qilindi. 

      1995  yildàn  bîshlàb  BMT Tàràqqiyot  milliy  dàràjàdà  hàm  «Insîniy  rivîjlànish  bo’yichà  hisîbît»làrni  nàshr  qilishdà  yangi  mustàqil  màmlàkàtlàrgà  ko’màk  bårà  bîshlàdi. 1995  yil  uchun  ànnà  shundày  hisîbîtning  O’zbåkistîndà  chîp  etilishi  bu  sà’y-hàràkàtlàrning  muvàffàqiyatli  tugàgànidàn  dàlîlàt  båràdi. Eslàtib  o’tilgàn  bu  hisîbît  O’zbåkistîn  mustàqillikà  erishgàndàn  buyon  insîniy  rivîjlànish  bîràsidà  erishilgàn  yutuqlàr  và  yo’qîtilishi  kåràk  bo’lgàn  kàmchiliklàr  hàqidàdir. Kålàjàkdà  shundày  hisîbîtlàrni  dîimiy  àsîsdà  chîp  etish  mo’ljàllànmîqdà. Bu  ezgu  yo’ldà  BMT  Tàràqqiyot  Dàsturining  ko’rsàtàyotgàn  yordàmi  båqiyosdir  (O’zbåkistîndà  2000  yilgi  dàstur  hàm  e’lîn  qilindi). 

      Bundày  hisîbîtlàr  o’zbåkistînlik  mutàõõàsislàr  và  BMT  ekspårtlàrning  birgàlikdàgi  måhnàtining  måvàsidir. Bu  hisîbîtlàr  kång  Dunå  îmmàsigà  tàqdim  etilàdi  và  o’zbåkistîndà  insîniy  rivîjlànish  qày  hîldà  ekànligini  dunyogà  bildiràdi.

      O’zbåkistîndàgi  ijtimîiy  rivîjlànish  kînsåpsiyasining  àsîsini  àynàn  insîn  và  uning  mànfààtlàri  tàshkil  yutàdi. U  insînni  pirîvàrd  màqsàd  và  rivîjlànish  àsîsi  dåb  qàràydi. Hîzirgi  dàvrdàgi  màvjud  kînsåpsiyalàr  õîh  màrkàzlàshtirilgàn  iqtisîdiyotdà  mîddiy  màhsulîtning  yoki  bîzîr  iqtisîdi-yotdà  mîddiy  màhsulîtning  yoki  bîzîr  iqtisîdiyotidà  ichki  màhsulîtning  o’sishi  bo’lsin, tîvàr  ishlàb  chiqàrishni  eng  àsîsiy  màqsàd  dåb  bilgàn. Undàn  tàshqàri, bu  àsîsiy  màqsàd, ya’ni  jîn  bîshigà  tîvàr  ishlàb  chiqàrishning  o’sishi, jismîniy  kàpitàlni  jàmg’àrish  hisîbigà  erishilgàn. YA’ni  eskichà  fikrlàsh  dîiràsidà  qo’shimchà  o’sish  pirîvàrd  màqsàd  bo’lsà, invåstisiyalàr  esà  ungà  erishish  vîsitàsi  hisîblàngàn.

      Hàr  qàndày  jàmiyatlàrning  rivîjlànishidà  ulàrning  bir  hîlàtdàn  bîshqàsigà  o’tish  dàvrlàri  eng  mushkul, îg’ir  bo’lib  hisîblànàdi. Bu  bir  hàyot  tàrzining  buzilishi  và  yangisining  yaràtilishi  dàvîmidà  vujudgà  kålàdigàn  siyosiy, ijtimîiy  và  iqtisîdiy  hàràkàtlàrdàgi  muràkkàbliklàr  bilàn  bîg’liqdir.

      Jàmiyatni  bundày  tubdàn  o’zgàrishi  båîzîr  o’tishi  mumkin  emàs. Bu  o’sish  istàr-istàmàs  yuzlàb  và  minglàb  îdàmlàr, îilàlàr, milliy  và  jàmîàt  guruhlàri, butun  dàvlàtning  ijtimîiy  àhvîli, mîddiy  fàrîvînligi, tàqdirlàrigà  dàhldîr  bo’làdi.

      O’zbåkistîn  hukumàti  islîhîtlàrining  insînlàr  hàyoti  và  fàrîvînligigà  sàlbiy  tà’sirini  imkîni  bîrichà  kàmàytirish  màqsàdidà  yangi  iqtisîdiy  và  ijtimîiy  tizimgà  bîsqichmà-bîsqicho’tish  yo’lini  tànlàdi.

      O’zbåkistîn  uchun  hîzirgi  bîsqichdà  birinchi và  muhim  vàzifà  bu bîzîr  islîhîtlàrini  o’tkàzishdà  jàdàllàshtirishgà  àsîs  bo’lgàn, màkrîekînîmik  bàr-qàrîrlikni  tà’minlàshdir. CHunki  bu  àhîli  turmush  dàràjàsini  åtàrli  tà’-minlàshning  tàbiiy  àsîsni  tàshkil  etuvchi  kålgusi  iqtisîdiy  o’sish  zà-minidir. Màsàlàning  muràkkàbligi  shundàki, màkrîekînîmik  siyosàtning  ku-chàytirilishi  shàrîitidà  ijtimîiy  ehtiyojlàrgà  hàràjàtlàrni  kåskin  kàmàytirishgà  yo’l  qo’yilmàsligi  kåràk, chunki  insîniy  råsurslàrgà  qo’yilgàn  màblàg’làr  ulàrning  kålàjàkdà  bàrqàrîr  rivîjlànish  àsîsiginà  bo’lib  qîlmàsdàn, hîzirgi  dàvrdà  îsîyishtà  ijtimîiy  shàrîitning  kàfîlàtlànishi-ni  hàm  tà’minlàydi. O’zbåkistîn  uchun  bu  judà  muhimdir, chunki  u  qo’shni  màmlàkàtlàrdà  hàrbiy  to’qnàshuvlàr  dàvîm  etàyotgàn  mintàqàdà  jîylàshgàn. Dàvlàt  o’tish  dàvrining  muràkkàbliklàrini  hisîbgà  îlgàn  hîldà  o’z  îldigà  àhîlining  istå’mîl  dàràjàsining  kåskin  pàsàyib  kåtishigàyo’l  qo’ymàslik, mà’lum  tà’lim  tizimini  qo’llàb-quvvàtlàsh, àhîlini  sîg’liqni  sàqlàsh  hizmàtlàri  bilàn  tà’minlàsh, yangi  bîzîr  munîsàbàtlàri  shàrîitlàrigà  mîslàshishi  qiyinrîq  bo’lgàn  àhîli  qàtlàmlàrini  qushimchà  ijtimîiy  yordàm  bilàn  tà’minlàsh, màmlàkàtning  hàr bir  måhnàtgà  làyoqàtli  fuqàrîsi  o’z  ijîbiy  kuchlàrini  nàmîyon  etishi, mustàqil  ràvishdà  o’zi  và  îilàsi  uchun  yaõshi  hàyotni  tà’minlàshi  uchun  shàrîit  yaràtish  vàsifàsi  qo’yilgàn.

      O’tishning  dàstlàbki  bir  nåchà  yilidà  tàlày  qiyinchiliklàr  qàyd  etildi, àmmî  Hukumàt  iqtisîdiy  và  ijtimîiy  siyosàt  yurgizish  yo’li  bilàn  àhîlini  tushkunlik  shàrîitidà  shàk-shubhàsiz  ro’y  båràdigàn  àsîsiy  làrzàlàrdàn  himîya  qilà  îldi.

      Màmlàkàt, shuningdåk, bîy  tàbiiy  råsursàlàrdàn  fîydàlànishning  puõtà  o’ylàngàn  yondàshuvi  àsîsidà  kàttàginà  màblàg’làrni  jàlb  qilishgà  erishdi. Nàtijàdà  ishlàb  chiqàrishning  pàsàyishi  MDH  màmlàkàtlàrigà  nisbàtàn  ànchà  kàm  bo’ldi, 1996  yildàn  o’sish  bîshlàndi. Undàn  tàshqàri  dàvlàt  ishlàb  chiqàrish  hàjmlàri  pàsàyishigà  qàràmày, àhîlini  ish  bilàn  tà’minlàshning  yuqîri  dàràjàsigà  erishish  uchun  bàrchà  tàdbirlàrni  qo’llàdi. Ishlàb  chiqàrishning  pàsàyishi và  inflyasiyaning  ko’tàrilishi  tufàyli  råàl  ish  hàqi  kåskin  pàsàydi, àmmî  råspublikà  ijtimîiy  qo’llàb-quvvàtlàshning  kång  qàmrîvli  hukumàt  dàsturi  yo’li  bilàn  àhîlining iståmîl  dàràjàsini  qo’llàdi.

      Àlbàttà  àhîlini  qo’llîvchi  kång  qàmrîvli  dàsturni  uzîq  vàqt  mîbàynidà  tà’minlàsh  qiyin  màsàlà  hisîblànàdi. Àmmî  islîhîtning  dàstlàbki  bîsqi-chidà  bu  màdàd  kålàjàkdà  islîhîtlàrning  àmàlgà  îshishi  uchun  siyosiy  và  iqtisîdiy  bàrqàrîrlikni  sàqlàsh  và  milliy  birdàmlikkà  erishishdà  nihîyatdà  muhimdir. Råspublikà  àmàldà  muhim  ustunliklàrgà  egà  và  îqilînà  iqtisî-diy  siyosàt  àmàlgà  îshirilgàndà  o’tishni  muvàffàqiyatli  yakunlàshi  àniq.            

 

 

Õulîsà

 

      Jàhîn  õo’jàligi, jàhîn  bîzîri  và  intågràsiîn  jàràyonlàrning  uzîq  tàriõi  bîr. Àyniqsà, Buyuk  ipàk  yo’li  (m.à. II  àsrdà)  dàvridà  àniq  nàmîyon  bo’lgàn  jàràyon  XVI  àsrdà  buyuk  gåîgràfik  kàshfiyotlàr  tufàyli  kuchàydi. II  Jàhîn  urushidàn  kåyingi  dàvrdà  esà  bu  õàlqàrî  iqtisîdiy  munîsàbàtlàr  màhsus  tàshkilîtlàr  îrqàli  àmàlgà  îshirilib, hîzirgi  dàvrni  ulàrsiz  tàsàvvur  etish  mumkin  emàs. «Bånilyuks»  (1944y.), Umumiy  bîzîr (1957y.), Åvrîpà  ittifîqi, ÎPÅK (1960y.), NÀFTÀ, EKÎ, Õàlqàrî  vàlyutà  fîndi, Jà-hîn  bànki  và  bîshqà  õàlqàrî  iqtisîdiy  tàshkilîtlàr  bu  àlîqàlàrni  mà’lum  tàrtibgà  sîlib  kålmîqdàlàr.

      À.Smit  måhnàt  tàqsimîti  ishlàb  chiqàrishdà  tàràqqiyot  àsîsi  ekànligini  isbîtlàb  bårgàn  bo’lsà, D.Rikàrdî  bu  måhnàt  tàqsimîti  fàqàt  mà’lum  màmlàkàt  dîiràsidàginà  emàs, bàlki  Dunå  miqyosidà  bo’lishi  kåràk, dågàn  g’îyani  ilgàri  surdi. CHunki  hàr  bir  dàvlàt  mà’lum  sîhàdà  nisbiy  ustunlik-kà  egà  bo’làdi. «Nisbiy  ustunlik», «sîlishtirmà  chiqimlàr»  nàzàriyasi  õàlqàrî  måhnàt  tàqsimîtining  îb’åktiv  zàrurligini  isbîtlàb  bårdi.

      Bu  bîràdà  bir  qànchà  iqtisîdiy  tà’limît, nàzàriya  và  kînsåpsiyalàr  ilgàri  surildi.  

      Õàlqàrî  iqtisîdiy  àlîqàlàr  bo’yichà  nåîklàssik  (sîf  tà’limît)  và  nåîkåynschilik  nàzàriyalàri  kång  tàrqàlgàn. «Sîf»  tà’limît  tàràfdîrlàri  fikrichà, iqtisîdiy  àlîqàlàr  õàlqàrî  màydîndà  hàm  erkin  bîzîr  tàmîyili  àsîsidà  rivîjlànishini   qo’llàydilàr  (erkin  ràqîbàt, hàmmà  uchun  bir  õil  imkîniyat, tàklif  dîimî  tàlàbni  vujudgà  kåltiràdi, sàvdî  bàlànsi  o’z-o’zini  tàrtibgà  sîlàdi  và  bîshqàlàr).

      Nåîkåynschilik  tà’limîti  vàkillàri  bu  jàràyondàgi  bîzîr  munîsàbàtlàrigà  dàvlàtning  fàîl  ishtirîkini  mà’qul  ko’ràdilàr.

      Mustàmlàkàchilik  màmlàkàtlàri  bilàn  õàlqàrî  munîsàbàtlàr  bo’yichà  turli  nàzàriyalàr  màvjud, ulàrning  ko’pchiligi  måtrîpîliya  kîlîniyalàri  uchun  ijîbiy  rîl  o’ynàgànligini  himîya  qilàdi. Båvîsità  invåstisiyalàr  nàzàriyasi  mustàmlàkàchilikdà  hàm  bo’lib, mustàqil  rivîjlànish  yo’ligà  o’tgàn  màmlàkàtlàrdà  iqtisîdiyotni  qutqàrishdàgi  àsîsiy  yo’l  dåb  hisîblànàdi.

      Õàlqàrî  iqtisîdiy  munîsàbàtlàr  rivîji  bilàn  birgà  bir  qànchà  muàmmîlàr  màvjud, bu  îdàtdà  bîy  và  nisbàtàn  qîlîq  màmlàkàtlàr  o’rtàsidàgi  munîsàbàtlàrdir. 70-yillàrdà  yangi  õàlqàrî  iqtisîdiy  tàrtib  qàbul  qilindi. Màvjud  muàmmîlàrni  hàl  etish  uchun  BMT  tîmînidàn  «insîniy  rivîjlànish»  kînsåpsiyasi  tàklif  etilgàn.

 

Àsîsiy  tushunchà  và  ibîràlàr

 

Jàõîn  õo’jàligi; måhnàt  tàqsimîti; iõtisîslàshuv; intågràsiya; mutlàq  àfzàllik; Õåkshår-Îlin-Sàmuelsîn  mîdåli; invåstisiya; kàpitàl  õàràkàti; rivîjlànàyotgàn  màmlàkàtlàr; insîniy  rivîjlànish  kînsåpsiyalàsh  quvvàti; õàlqàrî  iqtisîdiy  ittifîqlàr.

 

 

Nàzîràt  và  mulîhàzà  uchun  sàvîllàr 

 

1.     Jàhîn  õo’jàligi  dågàndà  nimàni  tushunàmiz  và  u  qàchîn  vujudgà kålà  bîshlàgàn?

2.     Õàlqàrî  iqtisîdiy  intågràsiya  nimà, uning  îb’åktiv  zàruràti  nimàgà  àsîslànàdi?

3.     Sîlishtirmà  àfzàllik  kînsåpsiyasi, sîlishtirmà  õàràjàtlàr  prinsipi  nimàni  ànglàtàdi?

4.     «Ishlàb  chiqàrish  îmillàrining  õàlqàrî  tàqsimîti;  nàzàriyasining  àsîslàri  nimà?

5.     Kàpitàl  chiqàrishning nåîkåynschilik  tà’limîti  qàchîn  shàkllàndi  và  uning  mîhiyati  nimà?

6.     Õàlqàrî  mînîpîliyalàr  (trànsmilliy  kîrpîràsiyalàr) nimà?

7.     Iqtisîdiy  intågràsiya  to’g’risidàgi  nàzàriyalàrgà  tà’rif  båring.

8.     Vàlyutà  munîsàbàtlàrining  mîhiyati  nimà, vàlyutàning  elàstik  kursi  qàysi  îmillàrgà  bîg’ldiq?

9.     Jàhîndàgi  àsîsiy  iqtisîdiy  và  ijtimîiy  muàmmîlàr  nimàlàrdàn  ibîràt? Màmlàkàtlàr  rivîjlànishidàgi  nîtåkislik  sàbàblàri  nimà?

10. Rivîjlànàyotgàn  màmlàkàtlàrning  iqtisîdiy  àhvîli  và  uni  yaõshilàshgà  îid  nàzàriyalàrni  tà’riflàb  båring.

11. YAngi  õàlqàrî  iqtisîdiy  tàrtibning  mîhiyati  nimà, ungà  qàchîndàn  o’tilà  bîshlànàdi? Bu  tàrtib  qàndày  qîidàlàrgà  àsîslànàdi?

12. «Insîniy  rivîjlànish  kînsåpsiyasi»ning  mîhiyati  nimàlàrdàn  ibîràt?

 

 

Àsîsiy  àdàbiyotlàr

 

1.     I.À.Kàrimîv O’zbåkistîn  iqtisîdiy  islîhîtlàrini  chuqurlàshtirish  yo’lidà. Tîshkånt, 1997.

2.     À.Ràzzîqîv, SH.Tîshmàtîv, N.O’rmînîv Iqtisîdiy  tà’limîtlàr  tàriõi. Tîshkånt, 2002

3.     Iqtisîdiy  tà’limîtlàr  tàriõi (mà’ruzàlàr  màtni). T., 2001.

 

Qo’shimchà  àdàbiyotlàr

 

1.     N.Tuõliåv, À.Tàksànîv Nàsiînàlnàya  ekînîmichåskàya  mîdl  Uzbåkistànà. T., O’qituvchi, 2000.

2.     Uzbåkistàn  dåsyat  låt  pî  puti  fîrmirîvàniya  rinîchnîy  ekînîmiki. T., Uzbåkistàn, 2001.

3.     N.T. O’rmînîv  Rivîjlàngàn  màmlàkàtlàr  và  O’zbåksitîn  hàmkîrligi. «Hàmkîr», 2001  yil  nîyabr.

 

 

 

12-Màvzu. O’zbåkistîndà  bîzîr  iqtisîdiyoti  tàmîyilliàrining  shàkllànishi  và  rivîjlànishi.       4 sîàt.

 

 

1-mà’ruzà.    2 sîàt

 

Råjà:

 

1.     Mà’muriy  buyruqbîzlik  iqtisîdiyoti  îqibàtlàri  và  tub  islîhîtlàr  zàruriyati.

2.     Bîzîr  munîsàbàtlàrigà  o’tishning  tàshqi  và  ichki  îmillàri.

3.     Mà’muriy  buyruqbîzlik  tizimining  eng  muhim  àyanchli  îqibàtlàri.

4.     O’tish  dàvri  tàvsifi  và  uning  milliy  õususiyatlàri.

 

 

 

1.Mà’muriy  buyruqbîzlik  iqtisîdiyoti  îqibàtlàri  và  tub  islîhîtlàr  zàruriyati.

 

      Insîniyat  XXI  àsrgà  kålib, mà’muriy  buyruqbîzlik  iqtisîdiyotining  mîhiyatini  chuqurrîq  ànglàsh  bilàn  bir  qàtîrdà, uning  àsîràtlàrigà  bàrhàm  bårishgà  àstîydil  kirishgànini  nàmîyon  etmîqdà. Õususàn, O’zbåkistîn  Råspublikàsi  uchun  sîbiq  mustàbid  tuzum  mårîsivà  sîhtà  màfkuràning  îqibàtlàri  quyidàgilàrdà  o’z  àksini  tîpishi  Råspublikà  Pråzidånti, àkàdåmik I.À.Kàrimîv  àsàrlàridà  umumlàshtirilgàn:  

1.     Bir  yoqlàmà  rivîjlàngàn, mo’rt, zàif  iqtisîdiyotgà  àsîslàngàn  màrkàzgà  qàràm  yarim  mustàmlàkà  màmlàkàt.

2.     Bîy  minåràl  õîm  Àshå  råsurslàridàn  nàzîràtsiz  và  àyovsiz  fîydàlànishgà  hàmdà  puõtà  yakkàhîkimligigà  àsîslàngàn  iqtisîdiy  tizim.

3.     Màhàlliy  õîm  àshyolàrni  qàytà  ishlàb  chiqàrish  quvvàtlàrini  ibtidîiy  dàràjàdàligi, ishlàb  chiqàrishning  tåõnîlîgik  àsbîb-uskunà  và  butlîvchi  qismlàr, shuningdåk  yoqilg’i  tà’minîtidà  màrkàzgà  qàràmlik.

4.     Eng  muhim  îziq-îvqàt  mîllàri (un, shàkàr, go’sht-sut  màhsulîtlàri) và  bîshqà  õàlq  istå’mîli  màõsulîtlàrining  chåtdàn  kåltirilishi.

5.     Pàõtà  õîm  àshyosi  màõsulîtlàrining  suv  tåkingà  tàshib kåtilishi, îltin, qimmàtbàhî  và  ràngli  måtàllàr, stràtågik  àhàmiyatgà  egà  màtåriàllàr  jàhîn  bîzîridà  o’tà  õàridîrgir  bo’lgàn  bîshqà  qimmàtbàhî  màhsulîtni  ishlàb  chiqàrish  và  sîtishdàn  kålàdigàn  fîydàdàn  O’zbåkistîn  õàzinàsigà  tushmàslik.

6.     Iqtisîdiy  o’sish  sur’àtlàri  sàmàràdîrligi  ko’rsàtkichlàrining  sàlbiy  dàràjàdàligi  îrtib  bîrishi, mîliya-pul  tizimining  butkul  ishdàn  chiqishi.

7.     Õîrijiy  màmlàkàtlàr  bilàn  båvîsità  tàshqi  iqtisîdiy  àlîqàlàrning  chåklàngànligi.

8.     Qishlîq  jîylàrdà  yashirin  ishsizlik, shàhàr  và  qishlîqdàgi  turmush  dàràjàlàridàgi  fàrqning  îrtib  bîrishi.

9.     O’zbåkistîn  àhîlisi  turmush  dàràjàsi  ko’rsàtkichlàrining  sîbiq  SSSRdàgi  eng  îõirgi  o’rinlàrdàn  birigà  tushib  qîlgànligi.

10. Ekîlîgik  muàmmîlàrning  kåskinlàshuvi, år-suv  råsurslàridàn  àyovsiz  fîydàlànish, årlàr  sho’rlànishining  îrtishi, cho’l  zînàlàrining  kångàyishi.

YUqîridà  kåltirilgàn  õulîsàlàrni  isbîtlîvchi  dàlillàr  jumlàsigà  quyidàgilàr  kiràdi:

1. 1991 yildà  åtishtirilgàn  pàõtà  õîm  àshyosining  bîr  yo’g’i  3,5 % i  pirîvàrd  istå’mîl  uchun  råspublikàdà  qàytà  ishlàngàn.

2. 1990 yildà  råspublikàdà  màvjud  kîrõînàlàrning  38 %  sîbiq  ittifîq, 54 %  sîbiq  ittifîq  råspublikà, bîr  yo’g’i  8 %   kîrõînàlàr  råspublikà  mulkchiligi  tàsàrrufidà  bo’lgàn.

3. 1988 yildà  4349.3 mln. gà  ekin  màydînlàrining  125.3 ming  gà  màydîni  (2.8 %) àhîlining  shàõsiy  tàrmîqlàrini  tàshkil  etgàn.

4. «1930 yildà  råspublikà  àhîlisining  70 %  gà  yaqinining  jàmi  dàrîmàdi  tirikchilik  o’tkàzish  uchun  zàrur  bo’lgàn  eng  quyi  dàràjàdàn  hàm  pàst  edi. Àyni  màhàldà  Rîssiya  và  Ukràinàdà  àhîlining  30 % gà  yaqinigà  shundày  àhvîldà  kun  kåchirgàndi».

5. Mà’lum  sàbàblàrgà  ko’rà, råspublikà  hîzirgi  õàlq  õo’jàligi  và  àhîli  judà  qàttiq  ehtiyoj  såzàyotgàn  tîvàrlàrning  65 % gàchà  bo’lgàn  qismini  tàshqàridàn  kåltirishi  màjbur  edi. YOqilg’i, stànîklàr, àsbîb  uskunàlàr, yog’îch-tàõtà  và  yog’îch  màtåriàllàri  to’g’risidà  gàpirmàsàk  bo’làdi. Ulàr  hàm  chåtdàn  kåltirilgàn.

Kåltirilgàn  mà’lumîtlàr  và  dàlillàr  àsîsidà  bîzîr  munîsàbàtlàrigà  o’tish  zàruriyati  to’g’risidà  I.Kàrimîv  shundày  dågàn:

…Bîzîrgà  o’tish  muqàrràr. Bu – dàvr  àmri, îb’åktiv  råàllikdir. Àyni  vàqtdà  bîzîr  fàqàt  màqsàd  emàs, bàlki  yangi  qàdriyatlàrni  shàkllàntirish, îdàmlàr  fàîliyatining  sifàt  jihàtdàn  tubdàn  yuqîri  dàràjàsigi  erishish  uslubi  và  vîsitàsidir (Kàrimîv I.À.  O’zbåkistînning  o’z  istiqlîl  và  tàràqqiyot  yo’li.  T., O’zbåkistîn, 1992, 44-båt).

 

 

2. Bîzîr  munîsàbàtlàrigà  o’tishning  tàshqi  và  ichki  îmillàri.

 

      Bîzîrgà  o’tish  zàruriyati  tàshqi  và  ichki  îmillàrdàn  hàm  kålib  chiqàdi.

      Tàshqi  îmillàr:

      1. Jàhîn  hàmjàmiyatining  gåîpîlitik  tàrkibidà  ijtimîiy  dunyoqàràshdà  chuqur  sifàt  o’zgàrishlàrni  àmàlgà  îshirish.

      2. Dàvlàtlàràrî  hàmkîrlikdà  intågràsiîn  jàràyonlàrning  kuchàyishi.

      3. YAgînà  õàlqàrî  må’yorlàr, qîidàlàr  và  àndîzàlàrgà  o’tilishi  bilàn  yagînà  siyosiy-iqtisîdiy  jàràyonlàrning  shàkllànishi.

      4. Sîsiàlistik  dåb  àtàlgàn  làgårning  pàrchàlànishi  và  mà’muriy-buyruqbîzlik  tizimining  bàrhàm  tîpishi.

      5. Mîddiy  turmush  fàrîvînligi  và  iqtisîdiy  o’sish  sur’àtlàri  bo’yichà  g’àrbdàn  îrtdà  qîlishning  kuchàyishi  và  iqtisîdiy  tuzum  tànàzzuli.

      Ichki  îmillàr:

      1. Mustàbid  tizim  qusurlàri  và  diråktiv  råjàlàshtirishning  sàlbiy  îqibàtlàri.

      2. Dàvlàt  mulkchiligining  yakkàhîkimligi  tufàyli  mulkning  và  shàõsning  àjràtilishi  hàmdà  ijtimîiy  sårõàràjàtlilikning  îrtib  bîrishi.

      3. Õàràjàtlàrni  tåjàshdàn  mànfààtdîrlikning  yo’qligi, pirîvàrdidà  esà, råsurslàrni  sàmàràsiz  tàqsimlànishning  kuchàyishi.

      4. Måhnàt  unumdîrligini  îshirishdàn  ràg’bàtlàntirishning  pàsàyishi  và  måhnàtgà  ishtiyoqsizlik  và  lîqàydlikning  îrtishi.

      5. Tåõnikà  và  tåõnîlîgiya  rivîjlànishidàgi  turg’unlik.

      6. Iqtisîdiy  hàyotdà  mulkning  mutlàq  dàvlàtlàshtirilishigà  qàrshilik  munîsàbàti  sifàtidà  pinõîniy  iqtisîdiyotning  kuchàyishi.

      7. Ijtimîiy  hàyotdà  tàlàb  và  tàklif  muvîzànàtini  tà’minlàsh  sàmàràdîrligining  pàstligi.

      8. Diråktiv  màrkàzlàshgàn  råjålàshtirish  tizimining  õududlàr  và  õo’jàliklàr  tàlàblàrini  qîndirishdà  muvîfiqlàshtirish  imkîniyatlàrining  chåklàngànligi. Nàtijàdà, quyi  bo’g’inlàrdà – õàridîr  và  sîtuvchi, istå’mîlchi  và  ishlàb  chiqàruvchilàr  îràsidàgi  båvîsità  bîg’liqlikni  tà’minlàshgà  mà’muriy  råjàlàshtirishning  sàlbiy  tà’siri.

      9. Kîrõînàlàràrî  ràqîbàtning  yo’qligi  tufàyli  sàmàràdîrlikkà  mîyillikning  pàstligi.

      10. Õîm  Àshå  sårõàràjàtligigà  àsîslàngàn  invåstisiîn  tàlàbning  kuchàyishi.

      11. Sîsiàlistik  õo’jàlik  yuritishdà  fîndlàrning  màrkàzlàshgàn  tàqsimîtigà  àsîslàngànligi  tufàyli  ko’prîq  råsurslàr  tàqchilligi  nàmîyon  bo’làdi. Bîzîr  iqtisîdiyotidà  esà, sîtish  qiyinchiligi  ishlàb  chiqàrish  qiyinchiligidàn  muhimrîq  hisîblànàdi.

      12. Kîrõînàlàrning  pul  màblàg’làri  bidàn  tà’minlàshdà  yagînà  dàvlàt  bànk  tizimining  fàîl  ishtirîk  età  îlmàsligi. Bànk  tizimining  pul  màblàg’làri  îbîrîtidàn  mànfààtdîrlikning  pàstligi. Àyniqsà, krådit  siyosàtining  mijîzlàr  mîliyaviy  imkîniyati  bilàn  båvîsità  bîg’lànmàgànligi.

      13. Dàvlàt  byudjåti  vàkîlàtining  kång  qàmrîvligi  turli  bo’ginlàgi  õo’jàliklàr  dàrîmàdigà  bîg’liq  bo’lib, uning  to’plànishi  và  tàqsimlànishi  to’liq  màrkàzlàshtirilgàn. Kîrõînàlàrning  byudjåtdàn  mîliyalàshtirilishi  zàhiràlàrdàn  sàmàràli  fîydàlànishni  ràg’bàtlàntirilgàn.

 

 

3.Mà’muriy  buyruqbîzlik  tizimining  eng  muhim  àyanchli  îqibàtlàri.

 

      Mà’muriy-buyruqbîzlik  tizimining  eng  muhim  àyanchli  îqibàtlàridàn  biri – mutå’  shàõs – «sîvåt  kishisi»ning  shàkllànishi  hisîblànàdi. Màzkur  shàõs  tàfàkkuri  màfkuràviy  qàràshlàr, g’îyaviy  kuràshlàr, chàlg’ituvchi  dàlillàr  tuzîg’igà  àsir  qilindi. Tàràqqiyotpàrvàr  insîniyat  erishgàn  yutuqlàrdàn  båbàõrà  qîldi.

      Sîbiq  tizim  o’z  iqtisîdiy  g’îyalàridà  ish  kuchining  qàårlàrdir  tîvàr  sifàtidà  sîtilàyotgànini  tànqid  qilàdi-yu, o’zidàgi  insîn  råsurslàrigà  e’tibîr  fàqàt  kundàlik  mîddiy  ehtiyojlàrni  àràng  qîndirish  dàràjàsidà  qîlib  kåtgànligini  inkîr  etàdi. Kåyinrîq, 1999  yilgà  kålib, O’zbåkistîn  Pråzidånti  I.Kàrimîv  bu  hàqdà  tà’kidlàgànidåk: «SHundày  ulkàn  sàlîhiyatgà  egà  bo’lgàn  màmlàkàtni  kàmsitàdigàn  îg’ir  àhvîlgà  sîlib  quyib, u  qînuniy  hàqli  ràvishdà  o’zigà  qàràshli  bo’lgàn  màblàg’ni  màrkàzdàn  dîtàsiya  sifàtidà  so’ràb, àytish  mumkinki, yolvîrib  îlishgà  màjbur  edi. Bîz  ustigà, nîinsîniy  g’îya  hukmrîn  bo’lgàn  mustàbid  tizim  o’zining  bîr  màfkuràviy  kuchini, îmmàviy  àõbîrît  vîsitàlàrini, butun  màîrif  tizimini  ishgà  sîlib  îdàmlàr  îngini  kång  miqyosdà  zàhàrlàr  edi. Ulàrning  milliy  và  diniy  tuyg’ulàrini  qo’pîl  ràvishdà  kàmsitàr  edi. O’z  înà  tilini, milliy  àn’ànà  và  màdàniyatini, o’z  tàriõini  bilmàslik, ko’plàb  îdàmlàrning  shàõsiy  fîjiàsigà  àylànib  qîlgàn  edi.  Milliy  o’zlikni  ànglàshgà  bo’lgàn  tàbiiy  intilish  jîhilînà  inkîr  etilàrdi…  

      …Biz  eski  tizim  o’z  o’rnini  îsînlikchà  bo’shàtib  bårmàsligini, uning  zàhàrli  màfkuràsi  îdàmlàr  îngini  tåz  và  ångil  o’z  tà’siri   iskànjàsidàn  chiqàrmàsligini  åtàrli  dàràjàdà  o’zimizgà  tàsàvvur  qilishimiz  hàmdà  hisîbgà  îlishimiz  zàrur  edi».

      YUqîridàgilàrni  và  bîshqàlàrni  hisîbgà  îlgàn  hîldà, O’zbåkistîn  mustàqillik  dàvridà  mà’muriy-buyruqbîzlik  iqtisîdiyotidàn  bîzîr  munîsàbàtlàrigà  o’tishni  zàrur  dåb  tîpdi.

 

4. O’tish  dàvri  tàvsifi  và  uning  milliy  õususiyatlàri.

 

    Mà’muriy  màrkàzlàshgàn  iqtisîdiyotning  tàriõiy  îqibàtlàri, bîzîr  munîsàbàtlàrigà  o’tish  zàruriyatini  ànglàshni  và  tub  islîhîtlàr  bîshlàshni  tàlàb  etdi. Nàtijàdà  iqtisîdiy  munîsàbàtlàr  tizimining  bir  shàklidàn  vîz  kåchildi  và  ikkinchi  shàkligà  yuz  tutildi. Råspublikàdàgi  màvjud  vàziyat  iqtisîdiy  islîhîtlàrni  o’tkàzishgà  tubdàn  yangichà  yondàshuvni  sifàt  jihàtdàn  yangi  vàzifàlàr  và  shàrîitlàrni  hàmdà  tàjribàlàrni  hisîbgà  îlishni  eng  muhim  màmlàkàtlàr  sàlîhiyatigà  ko’prîq  tàyanishni  tàqîzî  etdi. Bundày  mà’suliyatli  vàsifàni  hàl  etish  àkàdåmik  Islîm  Kàrimîv  tàdqiqîtlàridà  nàzàriy-ilmiy  åchimini  tîpdi. CHunînchi, àslini  îlgàndà, gàp  bîzîr  munîsàbàtlàrigà  o’tishdà  o’õshàshi  bo’lmàgàn  båtàkrîr  àndîzàmizni  ishlàb  chiqish, o’z  yo’limizni  tànlàb  îlish  hàqidà  bîrmîqdà. Bu  yo’l – uch  tàrkibiy  qismdàn  ibîràt.

      - ijtimîiyjihàtdàn  yo’nàltirilgàn  bîzîr  iqtisîdiyoti  milliy  àndîzàsi  mîhiyatining  tàvsifi;

      - qàt’iy  màrkàzlàshtirilgàn  mà’muriy-buyruqbîzlik  tizimidàn  õo’jàlik  yuritishning  bîzîr  munîsàbàtlàrigà  o’tishning  eng  muhim  tàmîyillàri;

      - iqtisîdiy  islîhîtlàrni  àmàlgà  îshirishning, tànglikdàn  chiqib  îlish-ning  bàrqàrîrlikni  và  muhim  ijtimîiy-iqtisîdiy  rivîjlànishni  tà’minlàshning  àniq  yo’nàlishlàri.

      Kåltirilgàn  tàrkibiy  qismlàr  to’grisidà  råspublikàmiz  ziyolilàri, õu-susàn  iqtisîdichi  îlimlàr  chuqur  tàdqiqîtlàrini  dàvîm  ettirib, bir  qàtîr  àsàrlàrini  chîp  etishdi. O’tish  dàvri  iqtisîdiyotining  ko’pchilik  màmlàkàt-làrigà  õîs  bo’lgàn  umumiy  qîidàlàri  và  hîlàtlàri  jumlàsigà  quyidàgilàr  kiràdi:

      - màvjud  iqtisîdiy  tizimdà  yangi  iqtisîdiy  tizimgà  o’tishdàgi  båqàrîr-lik, nîmutànîsiblik  và  muvîzànàtsizliklàr;

      - jàmiyat  iqtisîdiy  rivîjlànish yo’llàrining  turli-tumàn  õususiyatdàli-gi;   

      -  mulkchilik, bîqàruv, tîvàr-pul  munîsàbàtlàri  kàbi  sîhàlàrdà  tub  islî-hîtlàrning  zàrurligi;

      - umumiy  o’tish  qînuniyatlàri  màvjudligidàn  qàt’iy  nàzàr, hàr  bir  màm-làkàt  shàrt-shàrîitlàrini  hisîbgà  îlish  zàrurligi;

      - eski  turmush  tàrzi  måzînlàri  và  yangi  iqtisîdiy  qàdriyatlàrning  nîmuvîfiqligi, bà’zi  hîllàrdà  jsà, qàràmà-qàrshi  ziddiyatli  tusgà  egà  bo’lishi;

      - jàmiyat  à’zîlàri  bir  qismining eski  màfkurà  iskànjàsidàn  qutilishining  qiyinchilik  bilàn  kåtishi, yangi  iqtisîdiy  munîsàbàtlàrgà  ehtiyotkîrlik  bilàn  yondàshishgà  qàràmày, tàshàbbuskîr, izlànuvchàn, tàdbirkîr  và  tàràqqiypàrvàr  kishilàrning  tîbîrà  îrtib  bîrishi  kàbilàr.

      Tàriõ  tàjribàsigà  ko’rà, màdàniylàshgàn  bîzîr  munîsàbàtlàrigà  o’tish  dàvrining  qàndày  yo’li, àndîzàsi  tànlànishi  kàbi  bîshqà  shàrt-shàrîitlàrgà  bîg’liq  bo’làdi. XX  àsr  nihîyasigà  kålib, shàkllàngàn  iqtisîdiy  tàfàkkur  và  iqtisîdiy  istiqbîllàri  to’g’risidàgi  qàràshlàrdà  erkin  iqtisîdiy  tàrtibgà  sîlish  g’îyasi  hàm, màrkàzlàshtirilgàn  tàrzdà  råjàlàshtirish  g’îyasi  hàm  inqirîzgà  uchràgànligi  bàyon  etilmîqdà. CHunki  I.Kàrimîv  tà’kidlàgànidåk: Jàhîn  sivilizàsiyasi  ijtimîiy  tàràqqiyotning  sifàt jihàtdàn  yangi  yo’llàrini  ishlàb  chiqdi, tàrtibgà  sîlinàdigàn  bîzîr  iqtisîdiyoti  mànà  shu  yo’lgà  àsîs  qilib  îlingàn.

      O’tish  dàvri  ko’õnà  Åvrîpà  màmlàkàtlàridà  bir  nåchà  yilni  tàshkil  etgàn  bo’lsà, mustàmlàkàchilikdàn  îzîd  bo’lgàn  Îsiyo  và  bîshqà  qit’à  màmlàkàtlàri-dà  bir nåchà  o’n  yildàn  ibîràt  bo’ldi. Màsàlàn, Buyuk  Britàniya – 200 yil, Frànsiya – 150 yil, Gårmàniya  và  ÀQSH-50-100 yil.

      Bîshlàng’ich  shàrt-shàrîitlàrgà  ko’rà, yondàshilgàn  guruhlàsh  måzînigà  àsîsàn  tàrtiblàshgà  sîlinàdigàn  bîzîr  iqtisîdiyoti màmlàktlàri  uchun  3 tà  yondàshuv  và  yanà  bir  turdàgi  urinish  màvjudligi  I.Kàrimîv  tîmînidàn  tàhlil  etilgàn. Bulàr:

1.       Uzîq  dàvîm  etgàn  evîlyusiîn  tàràqqiyotni  bîsgàn  rivîjlàngàn  màmlàkàtlàrdàgi  àràlàsh  iqtisîdiyot;

2.       Àn’ànàviy  (îddiy  và  bîzîr, pàtriàrõàl  fåîdàl  munîsàbàtlàrgà  egà)  iqtisîdiyot  àsîsidà  shàkllànàyotgàn  màdàniylàshgàn  bîzîr  munîsàbàtlàri;

3.       Råjàlàshtirilgàn  buyruqbîzlik  iqtisîdiyoti  någizidà  shàkllànàyotgàn  bîzîr  munîsàbàtlàrigà  àsîslàngàn  dåmîkràtik  jàmiyat;

4.       Sîsiàlizm  g’îyalàrini  sàmàràli  bîzîr  iqtisîdi  vujudgà  kåltirish  bilàn  qo’shib  îlib  bîrishgà  urinàyotgàn  sîsiàlistik  iktisîdiyotning  Õitîychà  yo’li.

      YUqîridàgi  yondàshuvlàr  àsîsidàgi  tàhlillàr  ko’rsàtishichà, bîzîr  munîsàbàtlàrining  rivîjlànishi  birîrtà  hàm  màmlàkàtdà  bånuhsîn  và  tåkis  kåchmàgàn.

      Bîzîr  måõànizmlàrini  idåàllàshtirish  hàm  kàttà  õàtî  bo’làdi.

      SHuning  uchun  hàm  «o’zbåkistîn  tànlàb  îlgàn  yo’l  råspublikà  và  uning  õàlqining  mànfààtigà  nihîyatdà  mîs  kålàdigàn  ijtimîiy  jihàtdàn  yo’nàltirilgàn  bîzîr  iqtisîdiyotini  shàkllàntirishgà  qàràtilgàn  iqtisîddir» - dåb  tà’kidlàydi  I.À.Kàrimîv.

      Ijtimîiy  yo’nàltirilgàn  bîzîr  iqtisîdiyoti  iqtisîdiy  rivîjlànish  sàmàràdîrligini  ijtimîiy  kàfîlàtlàr  và  ijtimîiy  àdîlàt  bilàn  bîg’làsh  màqsàdini  ko’zlàydi.

 

 

 

2-mà’ruzà     2 sîàt

 

Råjà:

 

1.      Màmlàkàtimizdà  ijtimîiy  yo’nàltirilgàn  bîzîr  iqtisîdiyotini  shàkllànishining  zàruriy  vàzifàlàri.

2.      Iqtisîdiy  islîhîtlàrning  milliy  mîdåli  và  yangi  àsr  stràtågiyasi.

3.      O’zbåkistîn  tàràqqiyotining  I.Kàrimîv  tîmînidàn  ishlàb  chiqilgàn  stràtågiyasining  ustufîr  yo’nàlishlàri.

4.      Bîzîr  munîsàbàtlàrigà  o’tish  bîsqichlàrigà  îid  qàràshlàr  tàhlili.

5.      Õulîsà.

6.      Àsîsiy  tushunchà  và  ibîràlàr.

7.      Nàzîràt  và  mulîhàzà  uchun  sàvîllàr.

8.      Àsîsiy  àdàbiyotlàr.

9.      Qo’shimchà  àdàbiyotlàr.      

 

 

 

 

1.     Màmlàkàtimizdà  ijtimîiy  yo’nàltirilgàn  bîzîr  iqtisîdiyotini  shàkllànishining  zàruriy  vàzifàlàri.

 

      Màmlàkàtimizdà  ijtimîiy  yo’nàltirilgàn  bîzîr  iqtisîdiyotini  bàtàmîm  shàkllànishi  uchun  zàrur  bo’lgàn  vàzifàlàr  nåchîg’lik  tåz  hàl  etilishi  o’tish  dàvri  dàvîmiyligini  båîgilàydi:

1. Birinchi  gàldàgi  àsîsiy  vàzifà – mulkdîr  sinf  màsàlàsining  tubdàn  hàl  etilishi, bîshqàchà  àytgàndà  õususiy  mulkchilik  åtàkchiligidàgi  ko’p  uklàdli  iqtisîdiyotning  bàrpî  etilishi.

2. Hàqiqiy  ràqîbàt  muhitini  shàkllàntirish.

 3.Kång  tàrmîqli  bîzîr  infrîtuzulmàsini  (fînd  và  mîliya  muàssàsàlàri, tàdbirkîrlàrgà  õizmàt  qiluvchi  bîshqà  muàssàsàlàrni)  rivîjlàntirish.

      4. Tàshqi  iqtisîdiy  fàîliyatdà  mà’muriy  chåklàshlàr  îrqàli  bîshqàrishdàn  iqtisîdiy  tàriflàr  yo’li  bilàn  bîshqàrishgà, ya’ni  jàhîndà  qàbul  qilingàn  mà’rifiy  shàkllàrgà  o’tish.

      5. Milliy  vàlyutàni  erkin  muîsàlàdàgi  vàlyutàgà  àlmàshtirish  màsàlàsini  hàl  etish  îrqàli  vàlyutà  tizimi  và  bîzîrni  erkinlàshtirish.

      6. Õîrijiy  sàmàràdîrlàrning  O’zbåkistîn  bîzîridà  fàîliyat  ko’rsàtishi  uchun  kàfîlàt  và  imtiyozlàr  và  ràg’bàtlàntirishni  kuchàytirish.

      7. Kîrõînàlàrning  õo’jàlik  fàîliyatigà  nîo’rin  àràlàshuvning  chåklàb  qo’yilishi.

      8. Õo’jàlik  yurituvchi  sub’åktlàrning  o’z  fàîliyati  uchun  iqtisîdiy  và  mîliyaviy  mà’suliyatning  îshirilishi. Bànkrîtli  institutining  àhàmiyatini  îshirish.

      Bîzîr  iqtisîdiyotigà  o’tishning  milliy  õususiyatlàri  àkàdåmiklàr  S.G’ulîmîv, M.SHàrifõo’jàåv, prîfåssîrlàr  À.O’lmàsîv, N.To’õliåv, YO.Àbdullàåv, SH.SHîdmînîv, À.Ràzzîqîv  kàbilàrning  tàdqiqîtlàridà  bàtàfsil  bàyon  etilgàn.

      Birîq  bîzîr  iqtisîdiyotigà  îid  tushunchàlàrni  bàyon  etishdàgi  yondàshuv-làrdà  àyrim  fàrqlàr  hàm  màvjud. Màsàlàn, prîf. Ràzzîqîv À.À.  bîzîr  munî-sàbàtlàrining  3 tà  shàkli  màvjudligini  qàyd  etàdi. Bulàr:

1.  YOvvîyi  bîzîr  (dàstlàbki  pàytlàrdà);

      2.Mà’muriy-buyruqbîzlik  bîzîri  (sîbiq  SSSR  và  sîsiàlistik  dåb  àtàl-gàn  màmlàkàtlàrdà

      3. Bîshqàrilàdigàn  bîzîr  (hîzirgi  dåyarli  bàrchà  rivîjlàngàn  åtàkchi  màm-làkàtlàrdà).

      Àyni  pàytdà  prîf. À.O’lmàsîv  tà’kidlàshichà, «Tàriõàn  bîzîr  iqtisîdiyo-tining  ikki  turi  bo’lgàn: yovvîyi  và  màdàniylàshgàn  iqtisîdiyoti».

      Umumàn  îlgàndà, bàrchà  tàdqiqîtlàr  I.Kàrimîv   àsàrlàridàgi  ilmiy-nàzàriy  qîidàlàrni  chuqurrîq  và  kångrîq  shàrõlàsh  vàzifàsini  hàl  etgànligini  tà’kidlàsh  lîzim.

 

2.Iqtisîdiy  islîhîtlàrning  milliy  mîdåli  và  yangi  àsr  stràtågiyasi.

 

      Õàlqàrî  måzînlàr  và  dåmîkràtik  tàlàblàrgà  to’liq  jàvîb  båràdigàn  O’zbåkistîn  Råspublikàsi  Kînstitusiyasining  III  bo’limi (Jàmiyat  và  shàõs). XII  bîbidà  (Jàmiyatning  iqtisîdiy  någizlàri) gi  53-mîddàsi: «Bîzîr  munîsàbàtlàrini  rivîjlàntirishgà  qàràtilgàn  O’zbåksitîn  iqtisîdiyotining någizini  õilmà-õil  shàkllàrdàgi  mulk  tàshkil  etàdi. Dàvlàt  istå’mîlchilàrining  huquqi  ustunligini  hisîbgà  îlib, iqtisîdiy  fàîliyat, tàdbirkîrlik  và  måhnàt  qilish  erkinligini, bàrchà  mulk  shàkllàrining  tång  huquqliligini  và  hàqiqiy  jihàtdàn  bàbbàràvàr  muhîfàzà  etilishni  kàfîlàtlàydi. Õususiy  mulk  bîshqà  mulk  shàkllàri  kàbi  dàõlsiz  và  dàvlàt  himîyasidàdir. Mulkdîr  fàqàt  qînundà  nàzàrdà  tutilgàn  hîllàrdà  và  tàrtibdàginà  mulkidàn  màhrum  etilishi  mumkin» - dåb  bålgilàngàn. Ushbu  mîddà  iqtisîdiy  munîsàbàtlàrning  huquqiy  kàfîlàtlàrini  bàyon  etàdi  và  bàrchà  iqtisîdiy  islîhîtlàr  tizimigà  àsîs  bo’lib  õizmàt  qilàdi.

      Àlbàttà, kînstitusiyamizning  hàmdà  õàlqimizning  o’zigà  õîs  õususiyatlàri  và  ilg’îr  jàhîn  tàjribàlàrini  uyg’unlikdà  mujàssàmlàshgàntirilgàn – dunyodà  «o’zbåk  mîdåli»  dåb  e’tirîf  etilgàn  iqtisîdiy  islîhîtlàr  mîdålining  àsîsiy  muàllifi  I.Kàrimîv  insîn-islîhît  uchun  emàs, islîhît  insîn  uchun  õizmàt  qilish  kåràk, dåb  tà’kidlàgàn  måzîn  muhim  hisîblànàdi.

      Islîhîtlàrning  «o’zbåk  mîdåli»  nimàlàrgà  àsîslànàdi  dågàn  sàvîlgà  quyidàgichà  jàvîb  bårish  mumkin:

      - bîzîr  iqtisîdiyoti  và  dåmîkràtiya  tàmîyillàrigà  àsîslànàdigàn  jàmiyat-ni  bàrpî  etish;

      - SSSR  pàrchàlàngàndàn  kåyingi  o’zbåkistînning  hàqiqiy  hîlàti;

      - õàlqning  måntàlitåti  và  tàriõiy  àn’ànàlàrgà  islîhîtlàrni  àmàlgà  îshirishning  u  yoki  bu  sur’àtlàrgà  àhîlining  tàyyorgàrlik  dàràjàsi;

      - «SHîk  tåràpiyasi» dàn  vîz  kåchish.

      Dåmàk, islîhîtlàrdàn  àsîsiy  màqsàd – yurtimizning  yanàdà  rivîjlànishi, õàlqimizning  fàrîvînligi, jàhîn  jàmiyatidàn  o’zimizgà  munîsib  o’rin  egàllàshdàn  ibîràt.   

 

 

3.O’zbåkistîn  tàràqqiyotining  I.Kàrimîv  tîmînidàn  ishlàb  chiqilgàn  stràtågiyasining  ustufîr  yo’nàlishlàri.

 

      XXI  àsr  bîshidà  O’zbåkistîn  tàràqqiyotining  I.Kàrimîv  tîmînidàn  ishlàb  chiqilgàn  stràtågiyasidà  quyidàgi  muhim  ustuvîr  yo’nàlishlàr  màvjud.Bulàr:

      1. Iqtisîdiyotning  izchil  o’sishi  và  sàmàràdîrligini  îshirish, dåmîkràtik  bîzîr  islîhîtlàrini  chuqurlàshtirish  àsîsidà  õàlq  turmush  dàràjàsinining  bàrqàrîr  và  uzluksiz  yaõshilànib  bîrishini  tà’minlàsh  hàmdà  àhîlini  kuchli  ijtimîiy  himîyalàsh  àlîhidà  e’tibîr  qàràtish  ko’zdà  tutilgàn. Bundà  båsh  yil  dàvîmidà  ish  hàqining  eng  kàm  miqdîrini  3,5  bàrîvàr  îshirish  và  àhîli  jîn  bîshigà  to’g’ri  kålàdigàn  o’rtàchà  dàrîmàdni  1,8-2,0  bàrîvàr  ko’pàytirish  kåràk  bo’làdi.

      2. Siyosiy  và  iqtisîdiy  hàyotni, dàvlàt  và  jàmiyat  qurilishini  erkinlàshtirish, àhîlining  siyosiy  fàîlligini  kuchàytirish, jàmiyatdà  mànfààtdîr  và  qàràmà-qàrshi  kuchlàr  o’rtàsidà  muvîzànàtni  tà’minlàydigàn  kuchli  måõànizmni  shàkllàntirish  zàrur. Õususàn, iqtisîdiy  sîhàni  yanàdà  erkinlàshtirish  màqsàdidà  dàvlàt  bîshqàruv  rîlini  chågàràlàsh, õususiy  mulk  miqyoslàrini  kångàytirish, mulkdîrlàrning  màvqåi  và  huquqlàrini  mustàhkàmlàsh, kichik hàmdà  o’rtà  biznås  rivîjlànishigà  õàr  tîmînlàmà  ko’màk  bårish  hàmdà  bîzîr  infrîtuzulmàsini  kång  rivîjlàntirish  lîzim.

      3. SHàõsiy  mànfààtlàrni  màmlàkàt, õàlq  mànfààtlàri  bilàn  uyg’un  hîldà  ko’ràdigàn  erkin, hàr  jihàtdàn  bàrkàmîl  insînlàrni  tàrbiyalàsh  àsîsidà  jàmiyat  mà’nàviyatini  yuksàltirish  lîzim.

      4. Hàr  qàndày  muàmmîlàrni  àmàliy  åchishgà  qîdir  bo’lgàn  kàdrlàr  sàlîhiyatini  tàyyorlàshgà  erishish  kåràk. CHunki  màmlàkàtning  buyuk  kålàjàgi  bugungi  zàmînàviy  fikr  yuritàdigàn, o’z  õàlqi  và  Vàtàni  mànfààtini  g’îyalàri  àdîlàtli  àvlîd  kålishigà  bîg’liq.

      5. Iqtisîdiyotdà  tàrqibiy  o’zgàrishlàrni  àmàlgà  îshirish  màqsàdlàri  quyidàgilàrdà  ifîdàlànàdi:

      - iqtisîdiyotning  õîm  àshyoviy  bir  tîmînlàmà  rifîjlànishigà  chåk  qo’yish;

      - istå’mîlgà  tàyyor  tugàllàngàn  ishlàb  chiqàrishgà  o’tish;

      - impîrtgà  qàràmlikni  chåklàsh;

      - ekspîrt  sàlîhiyatini  îshirish;

      - istiqbîlli  sîhàlàrgà  ustuvîrlik  bårish, bàrqàrîr  o’sish;

      - måhnàt  råsurslàrining  îqilînà  fîydàlànilishini  tà’minlàsh;

      - milliy  bîzîrni  ichki  ishàlb  chiqàrish  hisîbigà  to’ldirish  và  àhîli  tàlàblàrini  to’làrîq  qîndirish.

      6. Jàmiyatdàgi  bàrqàrîrlik, tinchlik, millàtlàr  và  fuqàrîlàràrî  tîtuvlikni, sàrhàdlàrimizning  dàhlsizligini, màmlàkàtimiz  hududiy  yaõlitligini  tà’minlàshdàn  ibîràt.

      Ushbu  yo’nàlishlàrdà  bålgilàngàn  vàzifàlàr  màmlàkàtimiz  sàlîhiyatining  qisqà  muddàtlàrdà  yuqîri  dàràjàdà  rivîjlànishini  tà’minlàshgà  imkîn  bårdi. SHuning  uchun  hàm  20005-2010  yillàrdà  iqtisîdiy  sàlîhiyatdà  erishilishi  ko’zdà  tutilgàn  tàrkibiy  o’zgàrishlàr  jumlàsigà  quyidàgilàr  kiràdi:

      - qishlîq  õo’jàligini  yangi  tåõnikà  bilàn  tà’minlàsh, qishlîq  õo’jàligi  và  ungà  bîg’liq  bo’lgàn  sîhàlàrning  iqtisîdiy  munîsàbàtlàrini  tàkîmillàshtirish;

      - iqtisîdiyotning  yuqîri  sàmàràli, ekspîrtgà  yo’nàltirilgàn  tuzilmàsini  shàkllàntirish;

      - iqtisîdiyotning  tàyanch  tàrmîqlàrini  tåõnikà  bilàn  qàytà  jihîzlàsh  và  yanàdà  rivîjlàntirish;

      -  ångil  và  qàytà  ishlàsh  sànîàti  kîrõînàlàrini  tåõnikà  bilàn  qàytà  jihîzlàsh  và  zàmînàviylàshtirish;

      - yuqîri  tåõnîlîgiya  và  ilm  tàlàb  ishlàb  chiqàrishni  jàdàl  rivîjlàntirish.

       Màkrîiqtisîdiy  bàrqàrîrlikni  tà’minlàshdàgi  islîhîtlàrning  yaqin  muddàtdàgi  yo’nàlishlàri  quyidàgilàrgà  qàràtilishini  ko’zdà  tutàdi:

      - byudjåtli  tàrtibgà  sîlish  dàràjàsini  bîsqichmà-bîsqich  kàmàytirish  hàmdà, byudjåt  màblàg’làri  ishlàtilishi  sàmàràdîrligini  îshirish. Bundà  YAIM  ning  byudjåt  îrqàli  qàytà  tàqsimlànishi  40-42%gà  tushirish, bu  bilàn  tîvàr  ishlàb  chiqàruvchilàrgà  sîliq  to’lîvlàri  kàmàyishigà  erishàdi, ijtimî-iy  tàlàb  îrtàdi.

      - istå’mîlgà  kåtàdigàn  dàrîmàd  emàs, ko’chmàs  mulk, zåbi-ziynàt  và  qimmàtbàhî  tîvàr  hàmdà  hizmàtlàr  sîliqqà  tîrtilishi  lîzim, fîydàlàngàn  råsurslàr  (år, suv, ko’chmàs  mulk)gà  sîliq  îshirilgàni  hîldà, birlàmchi  tàr-mîqlàr, bîshlàngich  tåõnîlîgik  sikldàgi  sîliqlàrni  kàmàytirish;

      - iqtisîdiyotning  råàl  såktîridàgi  mîliyaviy  vàziyatni  sîg’lîmlàshtirish  fàîliyatini  îshirish, to’lîvlàr  bo’yichà  inqirîzlàrni  yumshàtish, bàhî  dispàri-tåtigà  bàrhàm  bårish;

      - ràqîbàtdà  àfzàllikà  egà  bo’lgàn  qàytà  ishlàsh  sànîàti  kîrõînàlàrining  iqtisîdiy  o’sish  ustuvîrliklàrini  àniqlàsh  îrqàli  màmlàkàt  ekspîrt  sàmàràdîrligini  îshirish;

      - milliy  vàlyutà  àlmàshuv  kursi  bàrqàrîrligigà  erishish.

      Màmlàkàtning  o’rtà  muddàtli  istiqbîlidà  (2000-2005  yillàr)  sànîàtining  qo’shimchà  o’sish  sur’àtlàri  yiligà  8-9%ni  qishlîq  õo’jàlik  màhsulîtlàri  ishi  o’sish  sur’àti  7-8%ni, õizmàt  ko’rsàtish  sîhàsidà  7-9%ni  tàshkil  qilishi  kutilmîqdà. Binîbàrin, ångil  sànîàt  îziq-îvqàt, Kimå  sànîàti, tåkstil  và  qishlîq  õo’jàlik  tåõnikàsi  ishlàb  chiqàrishning  jàdàl  sur’àtlàr  bilàn  rivîjlànishi  muhim  o’rin  tutàdi. YAngi  àsr  stràtågiyasidà  YAIMning  4-5%  o’sishning  tà’minlîvchi  impîrt  o’rnini  tà’minlîvchi  rivîjlànish  o’rnigà  iqtisîdiyotning  ekspîrtgà  yo’nàltirilgàn  tuzilmàsini  shàkllàntirishgà  e’tibîrni  kuchàytirish  kåràk  bo’làdi.   

 

 

4.Bîzîr  munîsàbàtlàrigà  o’tish  bîsqichlàrigà  îid  qàràshlàr  tàhlili.

 

O’tgàn  dàvrining  hàr  bir  yilini  àhàmiyati

jihàtdàn  tàriõimizning  o’n  yilliklàrigà,

tånglàshtirish  mumkin, dåsàk 

mubîlàg’à  bo’lmàydi.

I.À.Kàrimîv

      Dàrhàqiqàt  màmlàkàt  tàqdiridà  kåskin  và  muhim  o’zgàrishlàr  ro’y  bårdi. O’zlikni  ànglàsh  bîshlàndi. Milliy  istiqlîl  g’îyasi  fuqàrîlàr  måzînini  tàshkil  età  bîshlàdi.

      Iqtisîdiy  tàràqqiyotdà  jiddiy  o’zgàrishlàrgà  erishildi. 1997  yildàn  bîshlàb, YAIM  o’sish  sur’àtlàrining  àhîli  o’sish  sur’àtlàridàn  ustun  kålishi  tà’minlàndi  và  màmlkàtdà  àhîli  turmush  dàràjàsining  yaõshilànishi  uchun  zàmin  yaràtildi. Õàlqàrî  ekspårtlàr  mà’lumîtigà  ko’rà, yangi  àsr  bîshigà  kålib  O’zbåkistîn  ishlàb  chiqàrish  õàjmigà  ko’rà, inqirîzgà  qàdàr  bo’lgàn  dàràjàsini  , shuningdåk, BMT  insîn  tàràqqiyoti  indåksi (uning  tàrkibiy  qismlàri: àhîlining  sàvîdõînlik  dàràjàsi; umr  uzunligi; àhîli  jîn  bîshigà  YAIM)  bo’yichà  råytingidàgi  o’z  màqîmini  dåyarli  tiklàb  îldi. MDHdàgi  håch  bir  bîshqà  dàvlàt  bungà  erishà  îlgàni  yo’q. Insîn  pîtånsiàl  tàràqqiyoti  indåksi  ko’rsàtkichlàri  1995  yildàgi  0,679  dàn  1999  yilgà  kålib  0,706 gà  ko’tàrildi.

      Àyni  pàytdà  àhîli  jîn  bîshigà  hàqiqiy  yalpi  ichki  màhsulîtning  õàrid  quvvàtigà  ko’rà  qiymàti  1995  yildà  2440  ÀQSH  dîllàrigà  tång  bo’lsà, 1999  yilgi  ko’rsàtkich  2464  ÀQSH  dîllàrini   tàshkil  etdi.

      Jàhîn  bànki  yillik  hisîbîtidàgi  1999  yil  mà’lumîtlàrigà  ko’rà  esà, O’zbåkistîn  Råspublikàsidàgi  àhîli  jîn  bîshigà  to’g’ri  kålàdigàn  yaîpi  ichki  màhsulît  qiymàti  870$  ni  tàshkil  etgàn. Bu  ko’rsàtkich  Qîzîg’istîndà  1310$, Õitîydà  750$, Qirg’izistîndà  350$ni, Rîssiyadà  2300$  ni  tàshkil  etgàn. Bu  ko’rsàtkich  Qîzîg’istîndà  1310, Õitîydà  750$, Qirg’izistîndà  350$ ni, Rîssiyadà  2300$ ni  tàshkil  etgàn.

      Õàlqàrî  ekspårtlàr  fikrigà  ko’rà, insîn  tàràqqiyoti  zàmiridà  O’zbåkistîn  iqtisîdiy  rivîjlànishidàgi  àsîsiy  tàmîyillàr  jumlàsigà  quyidàgilàr  kiritilgàn:

      - YAIM, o’sish  sur’àtlàrining  àhîli  o’sish  sur’àtlàridàn  ustun  kålishi, pirîvàrdidà  esà  turmush  dàràjà  yaõshilànishi  uchun  zàmin  yaràtildi.

      - Uzîq  muddàtli  istiqbîldà  o’sish  îmili  bo’lgàn  àsîsiy  kàpitàlgà  sàrmîya  kiritishning  yuqîri  sur’àtlàri  tà’minlàndi.

      - Iqtisîdiy  o’sishning  ijîbiy  sur’àtlàri  shàrîitidà  inflyasiya  sur’àtlàridàn  bàrqàrîrlàshishi  nàtijàsidà, àhîlining  råàl  dàrîmàdlàri  và  turmush  dàràjàsi  yaõshilànàdi.

      YUqîridàgilàr  bilàn  bir  qàtîrdà  màmlàkàt  iqtisîdiyotining  bàrqàrîr  o’sishdàgi  zàif  jihàtlàr  turkumigà  quyidàgilàr  kiritilgàn:

1.     O’zbåkistîn  iqtisîdiyoti  tuzilmàsi  ilgàrigidày  o’zining  àgràr-industriàl  tàbiàtini  sàqlàb  qîlmàîqdà.

2.     YAIM  tàrkibidà  sànîàt  màhsulîti  20%dàn  îzrîq  qismini  hàmdà  jismîniy  và  mà’nàviy  eskirgàn  uskunà  và  tåõnîlîgiyalàr  kàttà  hissàni  tàshkil  qilàdi.

3.     Ishsizlik  dàràjàsini  tåz  sur’àtlàr  bilàn  o’smàyotgàn  bo’lsàdà, ànchà  yuqîri  bo’lib, iqtisîdiyotdà  qo’llànilmàyotgàn  mànbàlàrdàgi  kàttà  pîtånsiàlni  àks  ettiràdi.

4.     Tà’lim  và  sîg’liqni  sàqlàsh  tizimidà, àyniqsà, àràlàsh  shàkldà  mîliyalàsh  tizimini  bîshqàrish  qismidàgi  institutsiînàl  o’znàrishlàr  tugàllànmàgàn.

      SHuningdåk, islîhîtlàr  tàjribàsini  umumlàshtirishdà  turlichà  yondàshuvlàr  shàkllànmîqdà. Ulàrdàn  biri  bîzîr  munîsàbàtlàrigà  o’tishning  ijtimîiy  muàmmîlàrini  hàl  etilishi  3  bîsqichgà  tàqsimlàndi:

      1-bîsqich (1991-1994);

      2-bîsqich (1994-1997);

      3-bîsqich (1997 dàn  hîzirgi  pàytgàchà).

      Birinchi  bîsqichning  màqsàli  àhîli  turmush  dàràjàsining  kåskin  pàsàyishi  và  ishsizlikning  kåskin  îshishigà  yo’l  qo’ymàslik  bo’ldi. Bu  bîsqichdà  dàvlàt  îziq-îvqàt  õàvfsizligini  tà’mnlàsh, istå’mîl  bîzîrini  himîya  qilish  uchun  istå’mîl  mîllàrini  må’yoriy  tàrqàtish  tizimi, tàlîn  và  kupînlàr  jîriy  etildi. Ijtimîiy  kàm  tà’minlàngànlàr  uchun  imtiyozlàr  sàqlàndi.

      Ikkinchi  bîsqichning  màqsàdi  ishlàb  chiqàrish  sàmàràdîrligini  îshirish, ishlàb chiqàrish  õàjmi  và  iqtisîdiy  o’sishni  bàrqàrîrlàshtirish, inflyasiyani  jilîvlàsh  bo’làdi. Nàtijàdà  mulkdîrlàr  sinfi  shàkllàndi. Õîrijiy  îmillàrgà  bîg’liq  bo’lgàn  o’zàk  tàrmîqlàrini  mustàhkàmlàsh  chîràlàri  ko’rildi. Milliy  vàlyutà  inflyasiyasini  màqbul  dàràjàdà  jilîvlàsh  imkîni  yaràtilàdi.

      Uchinchi  bîsqich  màqsàdi  iqtisîdiy  và  ijtimîiy  ko’rsàtkichlàrni  sifàt  jihàtdàn  yangi  pîg’înàgà  ko’tàrishgà  qàràtildi. Iqtisîdiyotdà  miqdîr  và  sifàt  siljishlàri, kichik  biznås  và  tàdbirkîrlik  uchun  huquqli  shàrîitlàr  yaràtildi, ishsizlikning  yashirin  và  turg’un  hîlàtlàrini  bàrtàràf  etishgà  îid  chîràlàr  ko’rildi. Àhîli  dàrîmàdlàrining  yangi  turlàri – mulk  và  tàdbirkîrlikdà  hàm  shàkllànà  bîshlàdi. Àhîlining  kàm  tà’minlàngàn  qàtlàmlàri  qàshshîqlàshuvi  kàmàytirilàdi. Bîqimàndàlik  chåkindi. Måhnàt  và  tàdbirkîrlik  fàîlligi  îrtdi.

      Iqtisîdiyotning  någizi  turli  õildàgi  mulk  tàshkil  etishi, mulkchilik  munîsàbàtlàridàgi  islîhîtlàr  chuqurlàshuvi  hàm  to’rt  bîsqichdà  guruhlàntirishgà  imkîn  yaràtdi. Bundà  1990-91  yillàr  tàyyorlîv  bîsqichi  dåb  bålgilàndi.

      1-bîsqich – 1992-1993 yillàr;

      2-bîsqich – 1994-1995 yillàr;

      3-bîsqich – 1996-1998 yillàr;

      4-bîsqich – 1998  yil  îõiridàn  tî  hîzirgi  pàytgàchà  dàvîm  etmîqdà.

      Birinchi  bîsqichdà  fàîl  õususiylàshtirish  bîshlàngàn. Bundà  àsîsàn  uy-jîy  fîndi  và  kichik  kîrõînàlàr  õususiylàshtirilgàn  và  jàmîà  mulkigà  àylàntirilgàn. Qishlîq  jîylàrdà  hàr  bir  îilàgà  tîmîrqà  år  uchàstkàsi  bårilgàn.

      Ikkinchi  bîsqichdà  o’rtà  và  yirik  ångil  sànîàt  màshinàsîzlik, qurilish  màtåriàllàri  ishlàb  chiqàrish  sîhàsidàgi  50  minglàn  îrtiq  kîrõînàlàr  îchiq  turdàgi  àksiyadîrlik  jàmiyatlàrigà  (måhnàt  jàmîàsi – 25%, dàvlàt – 26%, erkin  sîtuvdà – 30%, àràlàsh  kîrõînàlàgà – 10%, õîrijiy  invåstîrlàrgà – 10%)  àylàntirildi. Bîzîr  infràtuzilmàsi  rivîjlàndi  (birjà, bànk, õususiy  sug’urtà  kîmpàniyalàri).

      Uchinchi  bîsqichdà  esà  eng  yirik  àksiya  nàzîràt  pàkåti  dàvlàt  iõtiyoridà  bo’lgàn  kîrõînàlàr  (jàmi 3/46 tà)  islîhîti  bîshlàndi. Õususiylàshtirilmày-digànlàrning  tàrkibiy  ro’yõàti  Îliy  Màjlis  và  Vàzirlàr  Màhkàmàsi  tîmî-nidàn  bålgilàbbårildi: suvdàn  fîydàlànish  îb’åktlàri, måliîràtiv  tàrmîq-làr, sànepidåmiya  stànsiyaîàri, stràtågik  và  õàrbiy  àhàmiyatgà  egà  bo’lgàn  byudjåtdàn  tàshqàri  fîndlàr  shulàr  jumlàsidàndir.

      To’rtinchi  bîsqichgà  kålib  õususiylàshtirilgàn  îb’åktlàrdàn  byudjåtgà  màblàg’  tushurish, õususiylàshtirlgàn  îb’åktlàrgà  õîrijiy  invåstisiyalàrni  jàlb  qilish, yangi  mulkchilik  munîsàbàtlàrining  to’liq  fàîliyati  uchun  shàrîit  yaràtish  hàmdà  bîshqàruv  sàmàràdîrligini  îshirish  chîràlàrigà  e’tibîr  kuchàytirildi.

      Bu  bîsqichdà  õususiylàshtirni  guruhlàshtirish  sîhàsidàgi  vàzifàlàr  àniqlàntirildi:

      - õususiylàshtirishning  miqdîriy  ko’rsàtkichlàridàn  tàrmîqlàrni  chuqur  råstrukturizàsiyalàsh  hàmdà  kîrõînàlàrni  õususiylàshtirishdàn  so’ng  quvvàt-làsh;

      - tàrmîq  và  hududlàrdàgi  õususiyatlàrni  to’liq  hisîbgà  îlish  uchun  õusu-siylàshtirish  usullàrini  kångàytirish;

      - õususiylàshtirilàdigàn  mulkni  bàhîlàshning  tåndår  àsîsidà  sîtish  uchun  tàkîmillàshtirish;

      - tàdbirkîrlikni  fàîl  quvvàtlàsh, sànàsiya  và  råstrukturizàsiyalàsh  prîså-duràlàrini  àmàlgà  îshirish, zàràrgà  ishlàyotgàn  kîrõînàlàrgà  bàrhàm  bårish.

      Mulkdîrlàr  sinfini  shàkllàntirish  và  tàdbirkîrlikni  rivîjlàntirish  bilàn  bîg’liq  institusiînàl  islîhîtlàr  hàm  to’rt  bîsqichdà  tàsniflànàdi.

      Bundà  hàm  tàyyorlîv  bîsqichigà  àlîhidà  e’tibîr  bårilàdi, ya’ni  1990-1991  yillàrdà  mulkchilik  hàmdà  tàdbirkîrlik  to’g’risidàgi  và  bîshqà  qînunlàr-ning  qàbul  qilinishi  qàyd  etilàdi.

      Birinchi  bîsqich  (1992-1994 y,y,)dà  O’zbåkistîn  Råspublikàsi  Kînstitusiya-sining  qàbul  qilinishi, «Õususiy  mulkchilik  himîyasini  tà’minlàsh, tàdbir-kîrlikni  rivîjlàntirish»  to’g’risidàgi  (yanvàr  1994 yil), «Dàvlàt  mulkini  bîshqàrish  và  tàdbirkîrlikni  qullàb-quvvàtlàsh  dàvlàt  qo’mitàsini  tàshkil  etish  to’g’risidà»gi  pråzidånt  fàrmînlàri  muhim  hujjàt  bo’ldi.

      Ikkinchi  bîsqich  (1995-1996 y.y.)  Råspublikà  Pråzidåntining  õususiy  tàdbirkîrlikni  ràg’bàtlàntirish  to’grisidàgi  fàrmîni  bilàn  bîshlàndi. Sîbiq  sîvåt  råspublikàlàri  ichidà  birinchi  màrtà  õususiylàshtirishdàn  tushgàn  màblàg’ning  50%i  kichik  và  o’rtà  biznås  ràg’bàtlàntirishgà  qàràtil-gàn. Bu  bîsqichdà  «Kichik  và  õususiy  tàdbirkîrlikni  rivîjlàntirish  to’gri-sidà»gi  (dåkàbr, 1995 yil), «Àksiyadîrlik  jàmiyatlàri  và  àksiyadîrlik  õuquqlàrini  himîya  qilish  to’g’risidà»gi  (àprål, 1996 yil)  qînunlàr  qàbul  qilindi. Eng  muhimi  hàqiqiy  qo’p  uklàdli  iqtisîdiyot  shàkllànishigà  Eri-shildi, nîdàvlàt  såktîri  mustàhkàmlàndi. Nîdàvlàt  såktîrining  ulushi  mil-liy  dàrîmàddà  69%gà  åtdi. Sàlkàm  6 mln  àhîlidà  mulkdîrlik  hissàsi  vuju-dgà  kåldi.

      Uchinchi  bîsqich  (1997-1999 y.y.)  chåt  el  sàrmîyalàrini  jàlb  etish  àsîsidà  õususiylàshtirishning  chuqurlàshtirilishi  bilàn  tàvsiflànàdi. E’tibîr  ko’p-rîq  õususiylàshtirishning  sàmàràdîrligigà  qàràtildi. Qishlîq  õo’jàligi-dà  pàychilik  àsîsidàgi  shirkàtlàrgà  o’tish  bîshlàndi.             

      Màydà, kichik  và  o’rtà  biznåsni  quvvàtlàshning  ko’p  bîsqichli  tizimi  shàkllàndi. Bulàr:

      1. Dàvlàt  mulkini  bîshqàrish  và  tàdbirkîrlikni  qo’llàb-quvvàtlàsh  qumitàsi  và  uning  hududiy  bo’limlàri.      

      2. Tàdbirkîrlàrning  jàmîàt  tàshkilîtlàri  (tîvàr  ishlàb  chiqàruvchi-làrning  và  tàdbirkîrlàr  pàlàtàsi, dåhqîn  và  fårmår  õo’jàliklàri  àssîsià-siyasi, tàdbirkîr  àyollàr  uyushmàsi).  

      3. Mîliya-krådit  institutlàri  (biznås  fînd, dåhqîn  và  fårmår  õo’jàliklàrini  quvvàtlàsh  fîndi, tàdbirkîrbànk).

       4. Sug’urtà  tà’minîti  («Màdàd»)  và  tàdbirkîrlàr  kàdrlàrini  tàyyorlàsh  và  àhbîrît-màslàhàt  bilàn  quvvàtlàsh  institutlàri  (biznås-inkubàtîr  và  biznås-màktàblàr).

      5. Õîm   àshyo  và  màtåriàllàr  tà’minîti, shuningdåk, tàyyor  màhsulît  sîtish  infràtuzilmàlàri  (O’zulgurji  birjà  sàvdî, Àgrîsànîàt  birjà, O’zsàvdîmàr-kàz, mintàqàviy  và  iqtisîslàshgàn  bîzîrlàr). Nàtijàdà jàmi  huquqiy  shàõs-làrning  89%i  kichik  và  o’rtà  kîrõînàlàr  (160 ming)  egàsigà  àylàndi. Kichik  và  o’rtà  kîrõînàlàr  sîlig’i  qishlîq  õo’jàligidà – 27%, sànîàtdà – 12%gà  åtdi.    

      To’rtinchi  bîsqich  (2000  yildàn)  iqtisîdiyotni  erkinlàshtiruv  islîhît-làrini  chuqurlàshtirishdàn  kåyin  bîshlàndi. Tåkshirishlàrni  ro’yhàtgà  îlish  kitîbi  jîriy  etildi. 180  mingdàn  îrtiq  kichik  và  o’rtà  biznås  sub’åktlàri  2000  yil  îõirigà  kålib  ro’yõàtdàn  o’tdi. SHundàn  139,7  mingtàsi  mikrîfirmàlàrdàn  ibîràt.

      Umumàn, iqtisîdiyot  fànini  rivîjlàntirishdà  qàtîr  o’kuv  và  ilmiy  dàrgîhlàr  kàttà  hissà  qo’shmîqdà, bulàr  jumlàsigà: O’zRFÀ  Iqtisîdiyot  instituti, Dàvlàt  và  jàmiyat  qurilishi  àkàdåmiyasi, Àgrîsànîàt  màjmuàsidà  bîzîr  islîhàtlàri  instituti, Màkrîiqtisîdiy  bàrqàrîrlikni  o’rgànish  màrkàzi  hàmdà  vàzirliklàr  và  îliy  o’quv  yurtlàridàgi  50gà  yaqin  muàssàsàlàr  kiràdi.

      Màmlàkàtimizdà, jumlàdàn, Tîshkånt  dàvlàt  iqtisîdiyot  univårsitåtidà  îlib  bîrilàyotgàn  tàdqiqîtlàrgà  milliy  iqtisîdiyotning  bîzîr  munîsàbàt-làrigà o’tish  shàrîitidàgi  õususiyatlàri  izchil  o’rgànilmîqdà. Màsàlàn, àkàdåmik  M.SH.SHàrifõo’jàåv, S.S.G’ulîmîv, prîfåssîrlàr  E.À.Àkrîmîv, À.O’lmàsîv, SH.SHîdmînîv  và  bîshqàlàr  o’z  àsràlàri  milliy  iqtisîdiyot  nàzàriyasini  ishlàb  chiqish  và  rivîjlàntirishgà  muhim  õissà  qo’shmîqdàlàr.

      Jumlàdàn, iqtisîdiy  tàriõ, iqtisîdiy  tà’limîtlàr  tàriõi  sîhàsidà  prîfåssîrlàr H.S.Sîbirîv, À.À.Ràzzîqîv, Q.Yo’lîdîshåv, N.Q.Yo’ldîshåv, YU.B.YUsupîv  kàbilàr  jàhîn  và  milliy  mårîsimizning  nîyob  durdînàlàrini  o’rgànish, tàrtibgà  sîlish  và  tàhlil  qilishgà  kàttà  hissà  qo’shmîqdàlàr.

      Mîliya, invåstisiya, pul  muàmmîsi, bànk  ishi  sîhàdàridà  prîfåssîr  D.S.Màlikîv, S.À.Bårjànîv, SH.Z.Àbdullàåvà, Î.Îlimjînîv, À.Qîdirîv  và  bîshqàlàrning  tàdqiqîtlàri  muhim  àhàmiyat  kàsb  etidi.

      Àkàdåmik  B.B.Kim, prîfåssîr  À.Àbdug’àniåv, À.N.Màhmudîv, D.Àhmådîvlàr  àgràr-sànîàt  kîmplåks  tàràqqiyoti  muàmmîlàrini  tàdqiq  etmîqdàlàr.

      Prîfåssîr  Q.Àbduràõmînîv, À.Nàzàrîv,N.Jo’ràåv, SH.Õîlmo’minîv  và  bîshqàlàr  måhnàt  iqtisîdiyoti  và  sîsiîlîgiyasigà  îid  dàrslik  hàmdà  qàtîr  o’quv  qo’llànmàlàrini  yaràtishgàn.

      Màkrî  và  mikrî  hàmdà  mintàqàviy  iqtisîdiyot  sîhàsidà  prîfåssîr  À.Eshmuhàmmådîv, B.Sàlimîv, B.Ibràgimîv, E.Màhmudîvning  tàdqiqîtlàri  hàm  muhimdir.

      Stàtistikà  bo’yichà  prîfåssîr  N.Sîàtîv, Õ.Nàbiåv, Z.Tîshmàtîv, E.Àkrîmîvlàr  sårmàhsul  o’quv-ilmiy  tàdqiqîtlàr  îlib  bîrmîqdàlàr.

      Buhgàltåriya  hisîbi  và  àudit  sîhàsigà  prîfåssîr  S.Qîdirõînîv, M.Umà-rîv, M.To’làõo’jàåvà, N.Jo’ràåv, Î.Jumànîv, S.Vîhidîv  và  bîshqàlàr  bàràkàli  fàîliyat  ko’rsàtmîqdàlàr.

      Màrkåting  fàni  bo’yichà  prîfåssîr  M.Qîsimîvà, D.Muhitdinîv. À.Fàt-tîhîv, Õ.Ràimîv  và  bîshqàlàr  milliy  bîzîr  shàkllànishi  và  rivîjlànishi  shàrt-shàrîitlàrini  tàdqiq  etmîqdàlàr.

      Jàhîn  iqtisîdiyoti  và  õàlqàrî  iqtisîiy  munîsàbàtlàr  sîhàsidà  prîfås-sîr  J.Jàlîlîv, R.SHîdiåv, G.Nàzàrîvà  và  bîshqàlàrning  tàdqiqîtlàrini  àlî-hidà  eslàb  o’tish  dàrkîr.

      Infîrmàtikà  và  àhbîrît  tåõnîlîgiyasi  bo’yichà  àkàdåmik  S.S.G’ulîmîv, R.Àlimîv, T.SHîdiåv, K.Àlimîv, À.SHårmuhàmmådîv  và  bîshqàlàrning  fàîliyati  diqqàtgà  sàzîvîrdir.

     YUqîridà  eslàb  o’tilgàn  îlimlàrning  tàdqiqîtlàri  jàhîn  và  milliy  iqtisîiy  tàfàkkurni  bîitishgà  mà’lum  hissà  qushib  kålmîqdàlàr.

      Õulîsà  qilib  shuni  àytish  mumkinki, milliy  iqtisîdiyotimizning  nàzà-riy-ilmiy, o’quv  àmàliy  mànbààlàri  tîbîrà  kångàymîqdà. Bu  esà, pirîvàr-didà  yoshlàrning  màlàkàli  mutàõàssis  và  tàdbirkîr  bo’lib  åtishishigà  puõtà  zàmin  yaràtàdi. CHunki  XXI  àsrdàgi  iqtisîdiyot  tàràqqiyoti  và  õàlq  fàrîvîn-ligining  àsîsiy  mànbài  hàr  tîmînlàmà  kàmîl  tîpgàn  shàõslàr  hisîblànàdi. Bu  Kînfusiyning  «Eng  kàttà  såvinch-ilm  îlishdà  và  uni  hàyotgà  tàdbiq  etishdà», dågàn  o’g’iti  yangi  àsrdà  yanàdà  to’làrîq  o’z  isbîtini  tîpmîqdà.   

 

Õulîsà

 

      1917  yildàgi  îktyabr  to’ntàrilishi  và  sho’rîlàr  hîkimiyati  (1917-1990)  dàvridà  sîbiq  SSSR, õususàn  O’zbåkistîn  mà’muriy-buyruqbîzlikkà  àsîs-làngàn  impåriàtiv  råjàli  iqtisîdiyotgà  o’tildi. Nîkàpitàlistik  kînsåpsiya, ya’ni  bîzîr  munîsàbàtlàrini  inkîr  etuvchi  yo’l  tànlàb  îlindi. Buyruqbîzlik  iqtisîdiyoti  tufàyli  erishilgàn  àyrim  yutuqlàr  vàqtinchà  sàmàrà  bårdi. Màrkàz  tîmînidàn  îlib  bîrilgàn  siyosàt  îqibàtidà  kàttà  pîtånsiàlgà  egà  bo’lgàn  O’zbåkistîn  iqtisîdiyoti  bir  tîmînlàmà  àgràr  õîm  àshyo  yo’nàlishidà  rivîjlàndi, sànîàt  tîvàrlàri  ishlàb  chiqàrish  chåklàngàn  edi, pàõtà  yakkà  hîkimligi  ijtimîiy-ekîlîgik  muàmmîlàrni  kåltirib  chiqàrdi, årlàrning  sho’rlànishi, bîtqîqlàshuvi  kuchàydi, Îrîl  dångizi  qurib  bîshlàdi, õàlqning  mîddiy  fàrîvînligi  kåskin  îrtdà  qîldi Ilg’îr  màmlkàtlàrning  iqtisîdiy  rivîjlànish  tàriõi  bîzîr  iqtisîdiyotini  ko’zlàsh  yo’li  bilànginà  tàràqqiyotgà  erishish  mumkinligini  ko’rsàtmîqdà. Ko’p  yillàr  dàvîmidà  impåràtiv  råjàli  iqtisîdiyot  yuritgàn  sîbiq  SSSR  và  bîshqà  «sîsiàlistik»  dåb  àtàlgàn  dàvlàtlàr  iqtisîdiyoti  inqirîzgà  uchràdi  và  bu  bîzîr  iqtisîdiyotigà  o’tishni  tàqîzî  etmîqdà  edi. O’zbåkistîn  Råspublikàsi  bîzîr  munîsàbàtlàrigà  o’z  mustàqilligigà  erishgàndàn  so’ng  (1991)  o’tà  bîshlàdi. Bu  bîzîr  iqtisîdiyotigà  o’tish  kînsåpsiyasi  mà’muriy-buyruqbîzlikkà  àsîslàngàn  råjàli  (plànli) iqtsîdiy  tizimdàn  erkin  bîzîr  iqtisîdiyotigà  o’tishning  qînun-qîidàlàri  và  uning  O’zbåkistîndàgi  milliy  hususiyatlàrgà  õîs  ilmiy  qàràshlàr  màjmuidàn  ibîràtdir.

      Råspublikàmizning  bîzîr  iqtisîdiyotigà  o’tish  kînsåpsiyasi  O’zbåkistîn  Råspublikà  Pråzidånti, àkàdåmik  I.Kàrimîvning  àsàrlàri, risîlà  và  nutqlàridà  izîhlàb  bårilgàn. O’zbåkistînning  tàriõiy, ilmiy, àn’ànàviy, ekîlîgik  và  bîshqà  sîhàlàrdàgi  tàjribàlàrigà  àsîslànib, råspublikàdà  ijtimîiy  yo’nàltirilgàn  bîzîr  iqtisîdiyotigà  o’tish  yo’li  màqbul  dåb  tîpildi. Bu  o’tish  yo’li  tàdrijiy  (evîlyusiîn)  kåtmà-kåt, bîsqichmà-bîsqich  àmàlgà  îshàdi. Jàmiyat  rivîji  tàriõi  shuni  àniq  ko’rsàtàdiki, bir  ijtimîiy  tizimdàn  bîshqà  tizimgà  ko’chish  uchun  mà’lum  o’tish  dàvri  îb’åktiv  zàruriyatdir. Bu  zàruriyat  eskirgàn  hàyot  uklàdi  o’rnigà  yaràtilàdigàn  yangi  uk-làdni  vujudgà  kåltirishdàgi  siyosiy-ijtimîiy  và  iqtisîdiy  qiyinchiliklàr  bilàn  chàmbàrchàs  bîg’liqdir. O’zbåkistîn  shàrîitidà  bu  o’tish  dàvri  bir  nåchà  bîsqichdàn  ibîràt  bo’làdi: birinchi  bîsqich  1991-1994 yillàr, ikkinchi  bîsqich  1994-1999  yillàrdà, uchinchi  bîsqich  2000  yildàn  àmàlgà  îshirilishi  bîshlàndi.

      O’tish  dàvrining  dàvîm  etish  vàqti  và  bîsqichlàr  sîni  o’tish  dàvridà  qullànilàdigàn  qàtîr  àniq  îb’åktiv  và  sub’åktiv  îmillàr  và  uslublàrgà  bîg’liqdir. Uni  nisbàtàn  tåzrîq   và  to’fînlàrsi  àmàlgà  îshirish  bîsh  vàzifà  hisîblànàdi. O’zbåkistîndà  sîbiq  sho’rî  dàvlàtlàri  îràsidà  birinchi  bo’lib  mustàqillikning  10  yili  dàvîmidà  muhim  yutuqlàr  qulgà  kiritildi. Inqirîzlàr  dàvri  tugàb  (1996), iqtisîdiyotning  jàdàl  o’sish  dàvri  bîshlàndi. Màkrîiqtisîdiy  bàrqàrîrlikkà  erishildi, milliy  vàlyutàmiz  bo’lgàn  so’m  mustàhkàmlàndi, õususiylàshtirish  jàràyoni  chuqurlàshdi  và  kågàydi. YOqlg’i enårgåtikà  và  dîn  mutàqilligi  tà’minlàndi, iqtisîdiyotdà  tàrkibiy  o’zgàrishlàr  kång  qulîch  yoydi, yangi  sànîàt  tàrmîqlàri  vujudgà  kåldi. Iqtisîdiyotdà  såzilàrli  siljishlàr  àmàlgà  îshirildi. Bîzîr  infràtuzilmàsi  yaràtildi, àsîsiy  iqtisîdiy  ko’rsàtkichlàr  o’sishi  tà’minlàndi. Bu  tànlàb  îlingàn  iqtisîdiy  islîhîtlàr  yo’lining  to’g’riligi  nàtijàsidir.

      Mustàqillikning  11  yilligi  dàvîmidà  erishilgàn  nàtijàlàrning  eng  muhim  qursàtkichlàri  to’grisidà  Pråzidånt  I.À.kàrimîvning  2002  yildà  råspublikàni  ijtimîiy  iqtisîdiy  rivîjlàntirish  yakunlàri, iqtisîdiy  islîhîtlàrning  bîrishini  bîshlàsh  hàmdà  2003  yilgi  vàzifàlàrgà  bàg’ishlàngàn  Vàzirlàr  Màõkàmàsining  yig’ilishidà  so’zlàgàn  nutqilà  quyidàgilàr  tà’kidlàngàn:

     O’tgàn  yili  màmlàkàtimizdà  àmàlgà  îshirilàyotgàn  iqtisîdiy  islîõîtlàr  uchun  muhim  yil  bo’ldi. 2002  yildà  birinchi  bîr  yalpi  ichki  màhsulîtning 1991  yilgà  nisbàtàn  103%gà  o’sishigà  erishildi. Màkrîiqtisîdiy  bàrqàrîrlikni  sàqlàsh  và  iqtisîdiyotni  o’stirish  tåndånsiyalàri  àniq  ko’zgà  tàshlàndi. YAlpi  ichki  màhsulît  4.5%,  sànîàt  ishlàb  chiqàrishi  8,1%, qishlîq  õo’jàligidà  màhsulît  tàyyorlàsh  4,5%  ko’pàydi. Inflyasiya  dàràjàsi  îyigà  o’rtàchà  2%ni  tàshkil  etdi. Àhîlining  råàl  dàrîmàdlàri  esà 16,9% gà  o’sdi. Tàshqi  sàvdî  àylànmàsidà  hàm  o’sish  tà’minlàndi, bu  bîràdà  ijîbiy  sàldîgà  erishildi.               

 

Àsîsiy  tushunchà  và  ibîràlàr

     

Bîzîr  iqtisîdiyotigà  o’tish; mà’muriy-buyruqbîzlik  tizimi; mustàbid  tizim  må’rîsi; o’tish  zàruriyatining  îmillàri; «o’zbåk  mîdåli»; o’tish  dàvri  dàvîmiyligi; o’tish  dàvri  bîsqichlàri; tàrtibgà  sîlinàdigàn  bîzîr  iqtisî-diyotigà            yondàshuvlàr; iqtisîdiyot  någizi; ustuvîr  yo’nàlishlàr; tàrkibiy  o’zgà-rishlàr  màqsàdlàri; insîn  tàràqqiyoti  indåksi; islîhîtlàrni  tàsniflàsh; yuto’k  và  muàmmîlàr.

 

Nàzîràt  và  mulîhàzà  uchun  sàvîllàr

 

1.     Mà’muriy-buyruqbîzlik  iqtisîdiyotining  mîhiyati  và  uning  îqibàtlàrini  izîhlàng.

2.     Bîzîr  iqtisîdiyotigà  o’tish  dågàndà  nimàni  tushunàsiz?

3.     O’tish  dàvri  dàvîmiyligi  qànchà  bo’lishi  mumkin?

4.     O’tish  dàvridàgi  umumiy  qîidàlàr  nimàdàn  ibîràt?

5.     «O’zbåk  mîdåli»  nimà?

6.     Milliy  iqtisîdiyotning  någizini  nimà  tàshkil etàdi?

7.     Milliy  iqtisîdiy  islîhîtlàr  mîdålining  õususiyatlàri.

8.     Islîhît  bîsqichlàrigà  îid  kàndày  qàràshlàr  màvjud?

9.     Milliy  iqtisîdiyotning  ilmiy-nàzàriy  mànbààlàrini  kångàytirishgà  õissà  ko’shàyotgàn  îlimlàr  kimlàr?

 

Àsîsiy  àdàbiyotlàr

 

1.      I.À.Kàrimîv. O’zbåkistîn  XXI  àsr  bo’sàg’àsidà: õàvsizlikkà  tàhdid,   bàrqàrîrlik  shàrtlàri  và  tàràqqiyot  kàfîlàtlàri. Tîshkånt, 1993.

2.      I.À.Kàrimîv. O’zbåkistîn  iqtisîdiy  islîhîtlàrini  chuqurlàshtirish  yo’lidà. Tîshkånt,1995.

3.      À.Ràzzîqîv, SH.Tîshmàtîv, N.O’rmînîv. Iqtisîdiy  tà’limîtlàr  tàriõi. Tîshkånt, «Mîliya» 2002.

4.      À.Islîmîv, E.T.Egàmîv. Iqtisîdiy  tà’limîtlàr  tàriõi. TMI,2001.

 

 

Qo’shimchà  àdàbiyot

 

1.     N.Tuõliåv, À.Tàksànîv. Nàsiînàlnàya  ekînîmichåskàya  mîdål  Uzbåkistànà. T., O’qituvchi, 2000.

2.     Uzbåksitàn: dåsyat  låt  pî  puti  fîrmirîvàniya  rinîchnîy  ekînîmiki. T., Uzbåkistàn, 2001.

3.     S.G’ulîmîv. Ijtimîiy  yo’nàltirilgàn  bîzîr  iqtisîdiyoti. O’quv  qo’llànmà. T., Måhnàt, 1997.

4.     Intårnåt  màtåriàllàri.

 

 

Õîtimà

 

      Mànà, to’rt  ming  yildàn  îrtiq  dàvrni  qàmràb  îlgàn  iqtisîdiy  fikr, g’îya, qàràshlàr, nàzàriya, kînsåpsiya  và  tà’limîtlàr  tàriõigà  «sàyohàt»  qildik. Àlbàttà, eng  îddiy  tushunchàlàr  hîsil  bo’lishdàn  mukàmmàl  iqtisîdiy  tà’limît, qînun  vujudgà  kålishigà  qàdàr  bîsib  o’tilgàn  yo’ldà  turli-tumàn  g’îyalàrning  diàlåktik  uzviyligi  và  rivîjlànish  îmili - qàràmà-qàrshilik  kuràshi  birligining  guvîhi  bo’ldik. Îõir-îqibàtdà  iqtisîdiyotning  prinsipiàl  (àsîsiy)  màsàlàlàri  bo’yichà  àniq  bir  õulîsàlàrgà  kålindi. Àmmî  àmàldà  àynàn t bir  màsàlà  bo’yichà  turlichà  qàràshlàrning  màvjudligi  o’zigà  õîs  bir  mo’jizàdir. Màsàlàn, bîzîr  iqtisîdiyotining  hàyotiy  zàrurligi  munîzàràdàn  hîli, àmmî  bu  munîsàbàtlàrning  îhirgi  îqibàtlàri  turli  màmlàkàtlàrdà  turlichà, bir  unsurning  àmàliy  qo’llànishi  turlichà  và  îqibàt-nàtijà  hàm  butunlày  o’zgàchà. Bîzîr  iqtisîdiyoti  yo’lidàn  rivîjlànàyotgàn  dàvlàtlàrning  turlichà  iqtisîdiy  yakunlàri  bungà  yaqqîl  misîl  bo’là  îlàdi.

      Tàniqli  iqtisîdchi  îlim  Màrk  Blàugning  tà’kidlàshichà, iqtisîdiyot  fàni  và  tà’limîtlàrining  tàriõi  o’ziàg  õîs  làbîràtîriyadir. Hàr  bir  iqtisîdchi  buni  tushungàn  và  tushunmàgàn  hîldà  bu  làbîràtîriyani  o’zi  bilàn  birgà  îlib  yuràdi (Blàug  M. Ekînîmichåskàya  misl  v  råtrîspåktivå, str.659). Bu  làbîràtîriya  dîim  hàràkàtdà, dîim  izlànishdà  bo’lib, o’tmishdîshlàr  tîmînidàn  qîldirilgàn  intållåktuàl  mårîsni  bilish  muhimdir.

      Îddiy  tushunchàlàrdàn  bîshlàngàn  iqtisîdiy  g’îyalàr  tàriõi  dàvîmidà  bir  nåchà  muhim  yo’nàlilàrni  àjràtish  mumkin. Bulàr  bîylikning  àsîsi  muîmàlà  sîhàsidà  dågàn  àqidàgà  àsîslàngàn. Mårkàntilizm  iqtisîdiy  tà’limîtigàchà  bo’lgàn  dàvr, mårkàntilizmning  o’zi, klàssik  iqtisîdiy  màktàb, sîsiàlistik  yo’nàlish  và  màrjinàlizm. Hîzirgi  dàvr  iqtisîdiy  tà’limîtlàridà  vujudgà  kålgàn  uch  àsîsiy  yo’nàlish  tàmîyillàri  turli  màmlàkàtlàrning  iqtisîdiy  siyosàtlàrigà  àsîs  qilib  îlingàn.

     Sîsiàlistik  dåb  àtàlgàn  yo’làdàn  bîrgàn  28  dàvlàt  90-yillàr  bîshidà  bîzîr  iqtisîdiyotigà  qàytishni  yoki  o’tishni  mà’qul  dåb  hisîblàydilàr. Bu  dàvlàtlàrning  bîzîr  munîsàbàtlàrigà  o’tishi  o’zigà  õîs  bo’lib, «o’tish  dàvri  iqtisîdiyoti»  sifàtidà  qàràlàdi. Àlbàttà, bu  o’tish  klàssik  màmlàkàtlàr  (Àngliya, Frànsiya, ÀQSH, Gårmàniya  và  bîshkàlàr)  rivîjlànishidàn  ànchà  fàrq  qilàdi, chunki  bu  årdà  gàp  mà’muriy-buyruqbîzlikdàn  erkin  bîzîr  munîsàbàtlàrigà  o’tish  to’g’risidà  bîràdi. Ko’pchilik  màmlàkàtlàrdà  o’tishning  dàstlàbki  qiyinchiliklàri  bàrtàràf  etilib, må’yoriy  rivîjlànish  dàvri  bîshlàngàn. SHu bilàn  birgà  ko’p  yillàrdàn  buyon  bîzîr  munîsàbàtlàridà  yashàyotgàn, àmmî  qîlîqlik  và  qàshshîqlikdàn  chiqà  îlmàyoigàn  dàvlàtlàr  hàm  ko’pligini  àlîhidà  tà’kidlàsh  kåràk. Dåmàk, gàp  sàmàràli  bîzîr  iqtisîdiyoti  to’grisidà  bîrishi  zàrur.

      Bîzîr  iqtisîdiyotining  muhim  àfzàllik  tîmîni  shundàki, u  bàrchà  tàdbirkîrlàr  (sîhibkîr)làr  uchun  tång  erkin  imkîniyatlàr  båràdi, õususiy  mulk  àsîsiy  o’rinni  egàllàgàni  uchun  yaràtuvchànlikkà  ràg’bàt  (ishtiyoq)gà  shàrîit  yaràtilàdi, bîqimàndàlik  (ilgàrigi  sîsiàlistik  jàmiyatdàgi)  kàyfiyatini  inkîr  etàdi. CHåklàgàn  mîddiy  tåõnikà  råsurslàridàn  sàmàràli  fîydàlànib, tîbîrà  îshib  bîràyotgàn  tàlàblàrni  to’làrîq  qîndirish  imkîni  yaràtilàdi.

      Ko’rinib  turibdiki, bîzîr  munîsàbàtlàri  rivîjlànishi  uchun  bir  vîsità, undàn  unumli  fîydàlànib  yutuqqà  erishàyotgàn  màmlàkàtlàr  tàlàyginà, àmmî  shu  yo’ldàn  bîràyotgàn, låkin  qîlîq dàvlàtlàr  hàm  ko’p. Gàp  bu  årdà  shundàki, huddi  tàbiàtdàgi  kàbi  umumiy  và  õususiy  hîlàtlàrning  birligidà  dåb  qàràsh  o’rinlidir. Màsàlàn, bizgà  îq  bo’lib  ko’ringàn  ràng  prizmàdà  åttiti  bîshqà-bîshqà  rànglàrgà  àjràlàdi, undàn  esà  minglàb  bîshqà  rànglàr  hîsil  bo’làdi. Musiqàdà  åttitàginà  nîtà  màvjud, àmmî  undàn  minglàb, milliînlàb  îhànglàr  vujudgà  kålàdi.

      Hîzirgi  zàmîn  iqtisîdiy  rivîjlànishidàgi  muhim  õususiyat  shuki, sîsiàlistik  dåb  àtàlgàn  màmlàkàtlàr  råjàlàshtirilgàn  iqtisîddàn  erkin  bîzîr  iqtisîdiyotigà  o’tish  dàvrini  o’z  bîshidàn  kåchirmîqdà. Bundà  hàm  turli  iqtisîdiy  yo’nàlishlàr  àsîs  qilib  îlingàn, vàhîlàngki  bu  dàvlàtlàr  và  ulàr  àhîlisining  màqsàdi  bir – fàrivîn  và  dåmîkràtik  jàmiyat  yaràtishdir. SHuni  àlîhidà  tàõkidlàb  o’tish  kåràkki, bîzîr  iqtisîdiyoti  àqidàlàri  håch  qàndày  chågàrà  bilmàsàlàr-dà, ulàrning  îqibàti  hàr  dîim  hàm  kutilgàn  nàtijàlàrni  båràvårmàydi. Bundà  tàriõdà  misîllàr  ko’p.

      30-34-yillàrdàgi  Gårmàniya  và  Itàliyadàgi  fàshistik  iqtisîdiyotni  îlib  ko’ràylik: o’shà  yillàrdà  bu  dàvlàtlàrdà  bîzîr  munîsàbàtlàrigà  àsîslàngàn  iqtisîdiyot  îqibàtlàri  hàmmàgà  àyon. Huddi  shuningdåk, o’z  dàvridà  sîsiàlistik  yo’ldàn  bîrgàn  YUgîslàviya  iqtisîdiyotini  hàm  îlib  ko’rish  mumkin. SHu  tufàyli  kînvårgånsiya  gipîtåzàsining vujudgà  kålishi  tàsîdifiy  emàs. Fishår, Dîrnbush, SHmàlånzilàrning  fikrichà, («Ekînîmiks», s.776)  turli  màmlàkàtlàr  àstà  såkin  o’tishi  bilàn  bir-birigà  o’õshàsh  bo’lib  bîrmîqdàlàr. Àmmî  bu  bilàn  bir-birlàrigà  o’õshàsh  bo’lib  bîrmîqdàlàr. Àmmî  bu  pîyaning  qànchàlik  hàqiqàt  ekànligi  yaqin  kålàjàkdà  isbîtlànishi  qiyin. Ko’pginà  G’àrb  màmlàkàtlàridà  iqtisîdiyodà  dàvlàtning  rîli  kàmàytirilib, bîzîr  îriåntàsiyasi  kångàytirilmîqdà  (80-yillàrdàgi  råygànîmikà  và  tåtchårizm). Ulàrni  hisîbgà  îlib, shuni  àytish  mumkinki,àgàr  kînvårgånsiya àmàlgà  îshsà  hàm  ko’p  màmlàkàtlàrdà  bu  bîzîr  îriåntàsiyasi  kuchàyishi  yo’li  bilàn  àmàlgà  îshàdi. Sîsiàlistik  dåb  àtàlgàn  dàvlàtlàrning  dåyarli  bàrchàsidà  bu  hàràkàt  àmàlgà  îshirilmîqdà.

      SHu  bilàn  birgà  industriàl  rivîjlàngàn  bir  qànchà  màmlàkàtlàrdà  råsurslàr  tàqsimîti  và  bîshqà  sîhàlàrdà  dàvlàt  åtàkchi  o’rinni  egàllàydi. Frànsiya, Skàndinàviya  màmlàkàtlàridà  hukumàt  tîmînidàn  indikàtiv  iqtisîdiy  råjàlàr  ishlàb  chiqilàdi  (qàt’iy  impåràtiv  råjàlàshtirish  bîzîrgà  zid)  và  ungà  àmàl  qilinàdi. Màsàlàn, Frànsiyadà  to’rt  yilgà  mo’ljàllàngàn  råjålàshtirishù  màvjud, ulàr  indikàtiv  dåb  àtàlàdi, chunki  bu  råjàlàr  dàvlàt  såktîri  uchun  màjburiy  bo’lsà, õususiy  såktîr  uchun  rivîjlànishning  to’rt  yiligà  istàlgàn  yo’nàlishni  bålgilàb  båràdi. Màhsus råjà  kîmissiyasi  õususiy  såktîr  và  qizziqàn  tàràflàr  bilàn  bàmàslàhàt  ish  yuritàdi. Gårmàinya  iqtsîdiyotidà  hàm  dàvlàt  rîli  yuqîri. Dàvlàt  tîmînidàn  yalpi  milliy  màhsulîtning  sîndà  qirq  fîizi  sîliqlàr  ko’rinishidà  îlinàdi. Kîrpîràsiya  diråktîrlàri  kångàshidà  ishchi  vàkillàri  hàm  ishtirîk  etàdi. Råjàlàshtirish  tizimi  YApîniya, Kîråya  Råspublikàsi, Màlàyziya, Misr, Hindistîn  và  bîshqà  màmlàkàtlàrdà  kång  qo’llànilàdi. Àmmî  shuni  hàm  tà’kidlàb  o’tish  kåràkki, bu  råjàlàshtirish  tàmîyillàri  sîbiq  SSSR  và  bîshqà  «sîsiàlistik»  dåb  àtàlgàn  dàvlàtchilikdàn  ànchà  fàrq  qilàdi (qàt’iy  và  yoppàsigà  emàs).

      Àyniqsà, Syangàm, Kîråya  Råspublikàsi, Singàpur  dàvlàtining  iqtisîdiyoti-dàgi  rîli  nihîyatdà  kuchli  hàmdà  ulàrning  tàràqqiyot  sur’àtlàri  nihîyatdà  yuqîridir. Àyrim  Àfrikà  và  Îsiyo  màmlàkàtlàridàgi  iqtisîdiyo  qîllîqlik  và  tushkunlik  dàvlàtning  iqtisîdiyotigà  må’yoridàn  ko’prîq  àràlàshuvi  tufàyli  dåb  tîpilmîqdà.

      Bîzîr  tizimi  hîzirgi  dàvr  iqtisîdiyotining  eng  sàmàràli  usullàridir, àmmî  bu  tizim  båkàmu-ko’stni, dågàn  sàvîl  tug’ilàdi. R.Õåylbrînår  và  L.Turîullàrning  fikrichà, («Ekînîmikà  dlya  vsåõ», s.296-298), bîzîrning  uchtà  nîzik  jîyi, muàmmîsi  màvjud.

      Birinchidàn, bîzîr  hàttî  eng  bîy  jàmiyatni  hàm  nàrõi  bålgilàb  qo’yilgàn  yorliqlàri  yo’q  tîvàr  và  hizmàtlàr,  màsàlàn,  tà’lim, màõàlliy  mà’muriyat, jàmîàt, sîg’liqni  sàqlàsh  hizmàti  kàbilàr  bilàn  tà’minlàshdà  sàmàràsiz  vîsità  hisîblànàdi. Bîzîr  jàmiyati  bu  tîvàrlàrni  sîtib  îlish  uchun  sîliq  tushumlàrini  bir  qismini  yo’nàltiràdi, àmmî  jàmiyat  à’zîlàri  bu  sîliqlàrni  màjburiy  yig’imlàr  sifàtidà  qàbul  qilàdi  và  erkin  hàrid  qilinàdigàn  tîvàrlàrdàn  kåskin  fàrq  qilàdi. SHu  sàbàbli  sîf  bîzîr  jàmiyati  tà’lim, sîg’liqni  sàqlàsh, munisipàlitåt, råkråàsiya (ekîlîgiya)  và  bîùqà  sîhàlàrgà  kàm  màblàg’  àjràtishgà  intilàdi.

      Ikkinchidàn., bîzîr  insînning  istàk  và  tàlàblàrini  qîndirishdà  qàt’iy  iqtisîdiy   hisîb-kitîblàrgà  àmàl  qilàdi. Bîzîr  îylàrning  jînkuyar  õizmà-tkîri, àmmî  qàshshîqlàrgà  nisbàtàn  båfàrq  qàràydi. Bu  iqtisîdiy  yutqàzish  bo’lib  qîlmàsdàn, bàlki  àhlîqiy  yutqàzim  hàmdir. Fîydà  kåtidàn  quvishni  qo’llàymiz, àmmî  milliînlàb  qàshshîqlàrning  àhvîlini  såzmàslikkà  intilàmiz. Àyniqsà, glîbàlizàsiya  dàvridà  bîylàr  bîyimîqdà, kàmbàg’àllàr  yanàdà  qàshshîqlàshmîqdà. Bu  ijtimîiy  õàvfdir.

      Uchinichidàn, bîzîr  tizimi  àmàliyoti  dàvîmidà  mikrî  và  màkrî  kàsàllik-làrgà  duchîr  bo’lib  turàdi. Bu  dàvriy  yoki  surunkàsigà  bo’lib  turàdigàn  inflyasiya, ishsizlik, kàmbàg’àllik  hàmdà  àtrîf-muhimtning iflîslànishi  và  bîshqàlàrni  o’z  ichigà  îlàdi. Bîzîr  insîniyat  uchun  õàvfli  bo’lgàn, àmmî  kàttà  fîydà  kåltiràdigàn  fàîliyat  bilàn  shug’ullànishàg  mîyil (màsàlàn, nàrkî-biznås, qurîl  sîtish  và  bîshqàlàr).

      Àlbàttà, màmlàkàtdàgi  istàlgàn  ijtimîiy  kàsàlliklàrni  iqtisîdiy  tuzum  bilàn  båvîsità  bîg’làsh  kåràk  emàs, àmmî  ulàr  o’rtàsidàgi  àlîqàlàrni  inkîr  etish  hàm  õàvflidir. Àmmî  kàpitàlistik  bîzîr  iqtisîdiyotining  muhim  õususiyati  shundàki, u  bo’làyotgàn  o’zgàrishlàrgà  tåz  mîslàshàdi  (àdàptàsiya), rivîjlànishni  tà’minlàshgà  mîyillik  màvjud. Màsàlàn, 1929-33  yillàrdàgi  buyuk  dåpråssiya  siyosàtini  kåskin  o’zgàrtirdi  và  hîkàzî.Sîbiq  sîsiàlistik  màmlàkàtlàr  dåb  àtàlgàn  dàvlàtlàrning  iqtisîdiy  siyosàti  àdàptàsiyagà  mîyil  bo’lmàdi. Bîzîr  iqtisîdiyotigà  zid  (õususiy  mulk  tugàtilib, dàvlàt  mulki  hàl  qiluvchi  bo’làdi, bàhîlàr  erkinligi  buzilàdi, qàt’iy  råjàlàshtirish  jîriy  etildi, erkin  ràqîbàt  inkîr  etildi, yakkà  pàrtiyaviylik  và  bîshqàlàr)  siyosàt  bu  màmlàkàtlàr  inqirîzini  kuchàytirdi. Buning  îqibàti  esà  bàrchàgà  mà’lum. XXP  và  VSR  o’z  iqtisîdiyotini  islîh  qilishdà  muhim  yutuqlàrgà  erishmîqdà. YUqîridàgilàrdàn  shundày  õulîsà  chiqàrish  mumkinki, iqtisîdiy  tà’limîtlàrgà  bàhî  bårgàndà  «bunisi  yaõshi, unisi  yomîn», qàbilidàgi  fikrlàr  unchàliu  to’g’ri  kålàvårmàydi. Àyniqsà, iqtisîdiy  siyosàtni  ishlàb  chiqishdà  yakàyu-yagînà  nàzàriya  yoki  tà’limîtgà  sîf  hîldà  àsîslànishi  qiyin. Àmàldà  bir  qànchà  nàzàriya  và  tà’limîtlàrning  qîrishmàsidàn  fîydàlànilàdi. SHuning  uchun  hàm  màvjud  iqtisîdiy  tà’limîtlàrni  sinchiklàb  o’rgànish  và  ulrni mà’lum  tàriõiy, milliy, àn’ànàviy, ijtimîiy  và  bîshqà  shàrîitlàrni  hisîbshà  îlgàn  hîldà  qo’llàsh  sàmàràli  nàtijà  båràdi.

      Hàr  qàndày  nàzàriya, tà’limîtning  àsîsiy  måzîni  àmàliy  hàyotdir.     

 

 

 

5. “ Fàn “ buyichà tàlàbàning urgànishi và uzlàshtirishi lîzim bulgàn sàvîllàr tuplàmi.

1.     I.À.Kàrimîv. O’zbåkistîn Råspublikàsi uchun sîbiq mustàbid tuzum mårîsi và sîhtà     màfkuràning îqibàtlàri.

2.     I.À.Kàrimîv. O’zbåkistîn Råspublikàsining bîzîr iqtisîdiyotigà o’tishining o’zigà õîs õususiyatlàri.

3.     I.À.Kàrimîv. Iqtisîdiy islîhîtlàrning milliy mîdåli và yangi àsr stràtågiyasi.

4.     XXI-àsr bîshidà O’zbåkistîn tàràqqiyotining I.À.Kàrimîv tîmînidàn ishlàb chiqilgàn stràtågiyaning muhim ustuvîr yo’nàlishlàri.

5.     I.À.Kàrimîv. Bîzîr munîsàbàtlàrigà o’tish bîsqichlàri.

6.     I.À.Kàrimîv. O’tish dàvridà àgràr islîhîtlàrni àmàlgà îshirish.

7.     I.À.Kàrimîv. Iqtisîdiyotni erkinlàshtirish, màmlàkàtdàgi siyosiy o’zgàrishlàr và dàvlàt qurilishi.

8.     I.À.Kàrimîv. Vàlyutà bîzîrini mustàõkàmlàsh õàqidàgi fikrlàri.

9.     I.À.Kàrimîv. Jàmiyatni islîõ qilishdàgi õuquqiy någizlàrning yaràtilishi õàqidàgi fikrlàri.

10. “Iqtisîdiy tà’limîtlàr tàriõi” fànining iqtisîdiy fànlàr tizimidàgi o’rni.

11. “Iqtisîdiy tà’limîtlàr tàriõi” fànining o’rgànish mànbàlàri.

12. “Iqtisîdiy tà’limîtlàr tàriõi” fànining prådmåti và o’rgànish uslubi.

13. “Iqtisîdiy tà’limîtlàr tàriõi” fànining ilmiy dàvrlàsh uslublàri.

14. SHàrq và G’àrb îlimlàrining iqtisîdiy qàràshlàridàgi umumiylik và õususiylik.

15. “Fåîdàl år egàligi dàvri” ning bîshlànishi và rivîjlànish bîsqichlàri.

16. Qàdimgi Õindistînning “Mànu qînunlàri”

17. Qàdimgi Õitîydàgi iqtisîdiy g’îyalàr.

18. Àntik dunyo iqtisîdiy qàràshlàri.

19. Àràb màmlàkàtlàridàgi iqtisîdiy g’îyalàr.

20. Islîm dinidà qàndày iqtisîdiy g’îyalàr qo’llàb-quvvàtlàngàn và qàysilàri inkîr etilgàn.

21. Ibn Õàldunning bîsh iqtisîdiy àsàri và àsàrdàgi àsîsiy iqtisîdiy g’îyalàr.

22. “G’àrbiy Åvrîpàdà fåîdàlizm dàvri”dàgi iqtisîdiy g’îyalàrning àsîsiy yo’nàlishlàri.

23. IX-X àsrlàrdà fåîdàlizm yo’lidà bîràyotgàn Rîssiyadà vujudgà kålgàn iqtisîdiy g’îyalàr.

24. XIV-XV àsrlàrdà eski fåîdàl munîsàbàtlàrining åmirilishi và yangi burjuà- kàpitàlistik munîsàbàtlàrning shàkllànishi.

25. “Buyuk ipàk yo’li”ning Màrkàziy Îsiyodà iqtisîdiy munîsàbàtlàrni rivîjlànishidàgi o’rni.

26. Islîm tà’limîtidàgi iqtisîdiy g’îyalàr.

27. O’zbåk õàlqi iqtisîdiy tàfàkkurining rivîjlànishidàgi muhim mànbàlàr.

28. Fàrîbiy, Ibn-Sinî, Båruniy và YUsuf Õîs Õîjib àsàrlàridàgi iqtisîdiy g’îyalàr.

29. Milliy iqtisîdiy tàfàkkurni shàkllànishidà Màrkàziy Îsiyo dînishmàndlàrining iqtisîdiy g’îyalàrining àhàmiyati.

30. Àmir Tåmur và Tåmuriylàr dàvridàgi iqtisîdiy g’îyalàr.

31. Àlishår Nàvîiy àsàrlàridàgi iqtisîdiy g’îyalàrning mîhiyati.

32. SHîõruõ Mirzî và Mirzî Ulug’båk dàvridàgi iqtisîdiy islîhîtlàr.

33. Bîbur và Bîburiylàr dàvridàgi iqtisîdiy g’îyalàr.

34. Mårkàntilizm tà’limîtining mîhiyati và uning bîsqichlàri.

35. Mårkàntilizm tà’limîtining vujudgà kålishini ijtimîiy-iqtisîdiy shàrt-shàrîitlàri.

36. Mårkàntilizm tà’limîti nàmîyondàlàri.

37. Ilk và rivîjlàngàn Mårkàntilizm õususiyatlàri.

38. Mårkàntilizm iqtisîdiy tà’limîtining tàriõiy àõàmiyati và tàqdiri.

39. Mårkàntilizm tà’limîtining hîzirgi dàvr iqtisîdiy tà’limîtlàrigà tà’siri.

40. XVII-XVIII àsrlàrdà ilk klàssik màktàbning vujudgà kålgàn dàvridàgi iqtisîdiy tà’limîtlàr.

41. Àngliya và Frànsiyadà klàssik iqtisîdiy màktàbning vujudgà kålish shàrt-shàrîitlàri.

42. Àngliya klàssik iqtisîdiy màktàbining àsîschisi Vilyam Påtti àsàrlàrining màzmuni và mîhiyati.

43. XVII-XVIII àsrlàrdà Pår Buàgilbårning iqtisîdiy qàràshlàri.

44. Fiziîkràtizm iqtisîdiy tà’limîtining màzmuni, mîhiyati và õususiyatlàri.

45. Frànsuà Kåne õàyoti và ijîdining o’zigà õîs tîmînlàri.

46. Frànsuà Kåne iqtisîdiy tà’limîtlàri.

47. Ànn Rîbår Jàk Tyurgî và uning iqtisîdiy tà’limîtlàri.

48. Fiziîkràtizm tà’limîtining kàmchiliklàri và uning sàbàblàri.

49. Fiziîkràtizmning àõàmiyati và uning tàriõiy tàqdiri.

50. Klàssik iqtisîdiy màktàbning to’là shàkllànishi.

51. Klàssik màktàb g’îyalàrini shàkllànishining tàriõiy shàrt-shàrîitlàri.

52. À.Smitning (1723-1790) iqtisîdiy g’îyalàri và tàdqiqîtlàri.

53. À.Smit tàdqiqît prådmåti và uslubiyati.

54. À.Smit “Õàlqlàr bîyligining tàbiàti và sàbàblàri” to’g’risidàgi tàdqiqîtining mîhiyati và àõàmiyati.

55. À.Smit “måhnàt tàqsimîti và pul” to’g’risidàgi tà’limîtining mîhiyati.

56. À.Smit “Qiymàtning måhnàt nàzàriyasi”.

57. À.Smitning “dàrîmàdlàr” to’g’risidàgi tà’limîti.

58. À.Smit “måhnàt unumdîrligi” to’g’risidàgi tà’limîti.

59. À.Smit “Kàpitàl và tàkrîr ishlàb chiqàrish” to’g’risidàgi nàzàriyalàri.

60. D.Rikàrdîning (1772-1823) àsîsiy àsàrlàridàgi iqtisîdiy g’îyalàri.

61. “Mutlîq àfzàllik” tàmîyilining màzmuni và mîhiyati.

62. “Nisbiy àfzàllik” tàmîyilining màzmuni và mîhiyati.

63. D.Rikàrdî tàdqiqît prådmåti và uslubiyati.

64. À.Smit “Ko’rinmàs qo’l” và “Iqtisîdiy îdàm” tushunchàlàrining màzmuni.

65. À.Smit “Smit dîgmàsi” và uning kàmchiliklàri.

66. J.B.Såy (1767-1832) iqtisîdiy tà’limîti và “Såy qînuni”.

67. T.R.Màltus (1766-1834) và uning “Nufus nàzàriyasi”.

68. T.R.Màltus tàdqiqît prådmåti và uslubiyati.

69. N.V.Såniîr (1790-1864) “Tiyilish” và “so’ngi sîàt” nàzàriyalàrining mîhiyati.

70. F.Bàstià (1801-1850) ning iqtisîdiy qàràshlàri, “iqtisîdiy gàrmîniyalàr” kitîbining màzmuni.

71. G.CH.Keri (1793-1879) ning iqtisîdiy g’îyalàri và “Mànfààtlàr uyg’unligi”

àsàrining mîhiyati.

72. Jåyms Mill (1773-1836)ning “ishlàb chiqàrish” và “tàqsimît” qînunlàrini qàndày tàrzdà izîõlàydi.

73. Jîn Styuàrt Mill (1806-1873)ning iqtisîdiy tà’limîti.

74. Àntuàn Îgyustån Kurnî (1801-1877) iqtisîdiyotdà màtåmàtik uslublàr.

75. Iîgànn Gånriõ fîn Tyunån (1783-1850) ning iqtisîdiy mîdåli.

76. Klàssik màktàb tà’limîtlàrining hîzirgi dàvrdàgi àõàmiyati.

77. Klàssik iqtisîdiy màktàbgà muõîlif iqtisîdiy g’îyalàrning vujudgà kålishi.

78. XIX àsrning  birinchi yarimidà islîõîtchilik ilmiy kînsåpsiyalàrining shàkllànishi.

79. S.Sismîndi (1773-1842) ning iqtisîdiy qàràshlàri và “màydà ishlàb chiqàrish” nàzàriyasi.

80. S.Sismîndining o’zigà õîs uslubiyati và iqtisîdiyot fànigà îlib kirgàn yangiliklài.

81.S.Sismîndi nàzàriy qàràshlàridàgi “uchinchi shàõslàr” nàzàriyasi màzmuni.

82. S.Sismîndining “Iqtisîdiy rîmàntizm tà’rifigà dîir” àsàrining mîhiyati.

83. Pår Jîzåf Prudîn (1809-1865) ning iqtisîdiy kînsåpsiyasi. “Prudînizm” mîhiyati.

84. P.Prudîn và S.Sismîndi uslubiyatlàridàgi o’õshàshlik và umumiylik hîlàtlàri.

85. P.Prudînning kàpitàlizmni islîõ qilish lîyiõàsining mîhiyati.

86. K.Rîdbårtus (1805-1875) iqtisîdiy g’îyalàri.

87. K.Rîdbårtusning “Qiymàtning måhnàt nàzàriyasi” và “Qo’shimchà qiymàt nàzàriyasi” ning o’zigà õîs õususiyatlàri.

88. XIX àsrning birinchi yarimidàgi “õàyoliy sîsiàlizm”ning o’zigà õîs õususiyatlàri.

89. Frànsiya õàyoliy sîsiàlizmi nàmîyondàsi Sån-Simîn (1760-1825) àsàrlàrining màzmuni.

90. Sån-Simîn tàriõiy kînsåpsiyasining mîhiyati.

91. Õàyoliy sîsiàlizmning vujudgà kålishidàgi tàriõiy shàrt-shàrîitlàr.

92. SHàrl Furå (1772-1837) ijîdi và iqtisîdiy qàràshlàri.\

93. SHàrl Furå àsàrlàrining iqtisîdiy màzmuni và mîhiyati.

94. Sån-Simîn và SH.Furå iqtisîdiy g’îyalàrining bir-biridàn fàrqlànishi.

95. Àngliya õàyoliy sîsiàlizmining vujudgà kålishi và rivîjlànishidà Rîbårt Îuen (1771-1858) ning õàyoti và ijîdiy fàîliyatigà bîg’liqligi.

96. Rîbårt Îuenning iqtisîdiy kînsåpsiyasi và iqtisîdiy qàràshlàridàgi o’zigà õîs õususiyatlàri.

97. Sîsiàlistik –råkàrdîchilàr J.Gråy, T.Gîdskin, J.Bråy làrning iqtisîdiy qàràshlàri.

98. Sîsiàlistik –råkàrdîchilàr nàmîyondàlàri yashàgàn dàvrning ijtimîiy –iqtisîdiy õususiyatlàri.

99. Sîsiàlistik –råkàrdîchilàr àsàrlàridàgi ilgàri surilgàn iqtisîdiy g’îyalàr.

100. Iqtisîdiy tà’limîtlàr tàriõidà sîsiàlistik –råkàrdîchilàrning tutgàn o’rni và àõàmiyati.

101. XIX àsr o’rtàlàridà Màrksizm vujudgà kålishining tàriõiy shàrt-shàrîitlàri.

102. Kàrl Màrksning iqtisîdiy tà’limîtlàri.

103. Màrkschà iqtisîdiy tà’limîtning tàriõiy tàqdiri.

104. XIX àsr o’rtàlàridà Gårmàniya “nåmis tàriõiy màktàblàri” ning vujudgà kålishi, yo’nàlishi và o’zigà õîs õususiyatlàri.

105. Fridriõ List (1789-1846) ning õàyoti và ijîdi, iqtisîdiy qàràshlàri và iqtisîdiy tà’limîtlàr tàriõi fànidà qàysi yo’nàlishlàrgà àsîs sîldi?

106. Fridriõ List tà’limîtidà õo’jàlik tàràqqiyotining tàriõiy bîsqichlàrini ifîdàlànishi.

107. Vilgålm Gåîrg Fridriõ Rîshår (1817-1894) àsîsiy iqtisîdiy àsàri và uning uslubiyati.

108. Kàrl Knis (821-1892) ning Gårmàniya tàriõiy màktàbi rivîjigà qo’shgàn õissàsi và uslubiyati.

109. Brunî Gildåbrànd (1812-1878) tàklif etgàn insîniyat tàràqqiyoti tizimi và uning õususiyatlàri.

110. Gårmàniya tàriõiy màktàbining iqtisîdiyot fàni rivîjigà qo’shgàn hissàsi và yo’l qo’ygàn kàmchiliklàri.

111. Gårmàniyadà XIX àsrning 70-yillàridà shàkllàngàn yangi tàriõiy màktàb và uning yo’nàlishlàri.

112. Gustàv SHmîllår (1838-1917) ning iqtisîdiy màvzudàgi àsîsiy àsàrlàri và uslubiyati.

113. Lun Bråntànî (1844-1931), Vårnår Zîmbàrt (1863-1941), Màrks Våbår (1864-1921) làrning àsîsiy iqtisîdiy àsàrlàri và ijtimîiy yo’nàlishlàri.

114. Eng yangi tàriõiy màktàb yoki ijtimîiy yo’nàlish nàzàriy màktàbining àsîsiy õususiyatlàri.

115. Gårmàniyadà shàkllàngàn và XIX-XX àsrlàrdà yangi yo’nàlishlàrni iqtisîdiy tà’limîtlàr tàriõi fànigà îlib kirgàn nàzàriy màktàblàrning tutgàn o’rni và àõàmiyati.

116. Màrjinilizmning umumiy tà’rifi và rivîjlànish bîsqichlàri.

117. XIX àsr îõiri, XX bîshlàridà vujudgà kålgàn iqtisîdiy tà’limîtlàrning o’zigà õîs õususiyatlàri.

118. Àvstriya màktàbi àsîschilàri K.Mångår (1840-1921), Å.Byom-Bàvårk (1851-1914), F.Vizår (1851-1926) làrning iqtisîdiy àsàrlàrining mîhiyati.

119. Uilyam Stånli Jåvîns (1835-1882) màrjinàlistik g’îyalàri.

120. Màrjinàlizmning Lîzànà (SHvåysàriya) màktàbi àsîschisi.

121. Låîn Vàlràs (1834-1910) ning iqtisîdiy g’îyalàri.

122. Iqtisîdiy tà’limîtdà yangi klàssik yo’nàlishning shàkllànishi.

123. Iqtisîdiyotdà nåîklàssik yo’nàlishning åtàkchi vàkili, màrjinàlizmnig “Kåmbridj màktàbi” lidåri Àlfråd Màrshàll (1842-1924) ning iqtisîdiy tà’limîti.

124. XIX àsr îõiridà iqtisîdiy tà’limîtlàrdà nåîklàssik yo’nàlish shàkllànishigà muõim õissà qo’shgàn îlim màrjinàlizmning “Àmårikà màktàbi” vàkili Jîn Båyts Klàrk (1847-1938) ning iqtisîdiy tà’limîti.

125. Vilfrådî Pàråtî (1848-1923) ning “Iqtisîdiy muvîzànàt” kînsåpsiyasi mîhiyati.

126. V.Pàråtî “ijtimîiy màksimàlnàflik” tushunchàsi yoki “Pàråtî îptimumi” màzmuni.

127. XIX àsr îõiri XX àsr bîshlàridà iqtisîdiyotni tàrtibgà sîlish yo’nàlishlàri.

128. Iqtisîdiy tà’limîtlàrdàgi institusiînàlizm yo’nàlishi àsîsiy õususiyatlàri.

129. Ijtimîiy-psiõîlîgik institusiînàlizmning àsîschisi Tîrstån  Våblån

(1857-1920) ning iqtisîdiy rivîjlànishning “psiõîlîgik” nàzàriyasi.

130. Ijtimîiy-õuquqiy institusiînàlizm yo’nàlishining àsîsiy vàkili Jîn.R. Kîmmîns (1862-1945) ning àsîsiy g’îyalàri Àmårikà “tråd-yuniînizm” màfkuràsi mîhiyati.

131. Iqtisîdiyotdà siklik hîdisàlàr tàdqiqîtchisi Uesli Kler Mitchåll (1874-1948) g’îyalàri màzmuni.

132. Ijtimîiy institusiîn yo’nàlish evîlyusiyasi.

133. Jîn Måynàrd Kåyns (1884-1946) iqtisîdiy tà’limîti mîhiyati.

134.Kåynschilàr và nåîkåynschilàr “multiplikàtîr” và àksålåràsiya tàmîyillàri.

135. Kåynschilikning ÀQSHdàgi õususiyatlàri. “Iqtisîdiy o’sish” nàzàriyalàri.

136. Kåyns g’îyalàrining hîzirgi dàvrdàgi àõàmiyati.

137. Hîzirgi zàmîn iqtisîdiy tà’limîtlàri evîlyusiyasi.

138. Nåîklàssik Sintåz kînsåpsiyasining mîhiyati.

139. P.Sàmuelsînning  “Ekînîmiks” àsàridàgi g’îyalàr.

140. Ekînîmåtrikàning hîzirgi zàmîn àsîsiy yo’nàlishlàri.

141. 1930-1950 yillàrdàgi YA.Tinbårgin, L.Klàyn, R.Stîun kîrrålyasiîn ko’p fàktîrli mîdållàri.

142. L.V.Kàntîrîvich chiziqli prîgràmmàlàsh uslubi.

143. Kåyingi yillàrdà iqtisîdiyotdà futurîlîgiya nàzàriyalàri D.Båll, J.Ellyul, G.Kàn, L.Màrtål, V.Bràun, R.Õåylbrînårlàrning g’îyalàri.

144. Råspublikàmiz îlimlàri ekînîmåtrikà sîõàsidà màtåmàtik måtîdlàrni iqtisîdiyotdà qo’llàsh bo’yichà îlib bîrgàn tàdqiqîtlàri.

145. Jàõîn õo’jàligi to’g’risidàgi iqtisîdiy tà’limîtlàr.

146. Õàlqàrî iqtisîdiy intågràsiya và uning îb’åktiv zàruriyati.

147. Sîlishtirmà àfzàllik kînsåpsiyasi, sîlishtirmà õàràjàtlàr prinsipi mîhiyati.

148. “Ishlàb chiqàrish îmillàrining õàlqàrî tàqsimîti” nàzàriyasi àsîslàri.

149. Ilmiy tåõnik prîgråss bilàn bîg’liq iqtisîdiy qàràshlàr ingliz iqtisîdchisi Jîn Õiks (1904-1989) tîmînidàn ilgàri surilgàn mîdål mîhiyati.

150. Kàpitàl chiqàrishning nåîkåynschilik tà’limîti shàkllànishi và uning mîhiyati.

151. Õàlqàrî mînîpîliyalàr trànsmilliy kîrpîràsiyalàr và ulàr to’g’risidàgi tà’limîtlàr.

152. Iqtisîdiy intågràsiya to’g’risidàgi nàzàriyalàr.

153. Vàlyutà munîsàbàtlàrining mîhiyati, vàlyutàning elàstik kursi và ungà tà’sir etuvchi îmillàr.

154. Jàhîndàgi àsîsiy iqtisîdiy-ijtimîiy muàmmîlàr, màmlàkàtlàr rivîjlànishidàgi nîtåkislik sàbàblàri.

155. Rivîjlànàyotgàn màmlàkàtlàrning iqtisîdiy àõvîli và uni rivîjlàntirishgà îid   nàzàriyalàr.

156. YAngi õàlqàrî iqtisîdiy tàrtib mîhiyati và bu tàrtibning qàndày qîidàlàrgà àsîslànishi.

157. “Insîniy rivîjlànish kînsåpsiyasi” ning mîhiyati.

158. O’zbåkistîndà bîzîr iqtisîdiyoti tàmîyillàrining shàkllànishi và rivîjlànishi.

159. Mà’muriy buyruqbîzlik iqtisîdiyoti îqibàtlàri và tub islîõîtlàr zàruriyati.

160. Bîzîr munîsàbàtlàrigà o’tishning tàshqi và ichki îmillàri.

161. Bîzîr iqtisîdiyotigà o’tish dàvridàgi umumiy qîidàlàr.

162. Råspublikàdà ijtimîiy yo’nàltirilgàn bîzîr iqtisîdiyotini to’là shàkllànishi uchun zàrur vàzifàlàr và o’tish dàvri dàvîmiyligi.

163. Råspublikàdà “Bîzîr munîsàbàtlàrini rivîjlàntirish”gà qàràtilgàn milliy iqtisîdiyotining någizi.

164. Dunyodà “o’zbåk mîdåli” dåb e’tirîf etilgàn milliy iqtisîdiy islîõîtlàr mîdålining õususiyatlàri.

165. Bîzîr munîsàbàtlàrigà o’tish bîsqichlàrigà îid qàràshlàr tàõlili.

166. Milliy iqtisîdiyotning ilmiy nàzàriy mànbàlàrini kångàytirishgà hissà qo’shàyotgàn îlimlàr.

Fîydàlànilgàn  àdàbiyotlàr

 

1.        I.À.Kàrimîv. O’zbåkistînning  o’z  istiqlîl  và  tàràqqiyot  yo’li. Tîsh-kånt,1992.

2.        I.À.Kàrimîv. O’zbåkistîn  iqtisîdiy  islîhîtlàrini  chuqurlàshtirish  yo’li-dà.Tîshkånt, 1995. 

3.        I.À.Kàrimîv. O’zbåkistîn   XXI  àsr  bo’sàg’àsidà: õàvfsizlikkà  tàhdid, bàrqàrîrlik  shàrtlàri  và  tàràqqiyot  kàfîlàtlàri. Tîshkånt, 1997.

4.        À.Islîmîv, E.T.Egàmîv, Iqtisîdiy  tà’limîtlàr  tàriõi.TMI, 2001.

5.        À.Ràzzîqîv, SH.Tîshmàtîv, N.O’rmînîv. Iqtisîdiy  tà’limîtlàr  tàriõi. Tîshkånt, «Mîliya» 2002.

6.        Iqtisîdiy  tà’limîtlàr  tàriõi  (mà’ruzàlàr  màtni). T.,2001.

7.        Q.Yo’ldîshåv, Q.Muftàydinîv. Iqtisîdiy  tà’limîtlàr  tàriõidàn  (SHàrq  iqtisîdiy  tàfàkkuri  misîlidà). T.,2000.

8.        Insîniy  rivîjlànish  bo’yichà  hisîbît. O’zbåkistîn. Tîshkånt. 1995-2000  (o’zbåk, rus, ingliz  tillàridà).     

9.        Màhmudîv T. Àvåstî  hàqidàyu T.,SHàrq, 2000.

10.   Muhàmmàdjînîv À. Tåmur  và  tåmuriylàr  sàltànàti. Tîshkånt,1994.

11.   Ràzzîqîv À. Rivîjlàngàn  màmlàkàtlàr  iqtisîdiyoti  tàhlili. O’quv-uslubiy  qo’llànmà. T.,2001.

12.   Ràzzîqîv  À., To’ràõînîvà  H. Nizîmulmulkning  ijtimîiy-iqtisîdiy  g’îya-làri. «Iqtisîdiyot  và  tà’lim», 2001, ¹ 1-2.

13.   Ràzzîqîv Î.À. Bîzîr  iqtisîdiyoti  båshigi  (yoki  Àngliya  iqtisîdiyoti  rivîji  hàqidà). // «Iqtisîd  và  htsîbît», 1994, 7.8-sînlàr.

14.   Tuõliåv N., Tàksànîv À. Nàsiînàlnàya  ekînîmichåskàya  mîdål  Uzbåkistànà. T., O’qituvchi. 2000.

15.   Turkistîn  CHîr  Rîssiyasi  mustàmlàkàchiligi  dàvridà. Tîshkånt. SHàrq, 2000.

16.   Uzbåkistàn: dåsyat låt  pî  puti  fîrmirîvàniya  rinîchnîy  ekînîmiki. T., Uzbåkistàn,2001.

17.   SHàrmà  L.P. Bîburiylàr  sàltànàti. Tîshkånt, Mà’nàviyat,1998.

18.   O’rmînîv N.T. Rivîjlàngàn  màmlàkàtlàr  và  O’zbåkistîn  hàmkîrligi. «Hàmkîr», 2001  yil nîyabr.

19.   G’ulîmîv S.S. Ijtimîiy  yo’nàltirilgàn  bîzîr  iqtisîdiyoti. O’quv  qo’llànmà. T., Måhnàt,1997.

20.   Intårnåt  màtåriàllàri.