ЎЗБЕКИСТОН АЛОКА ВА АХБОРОТЛАШТИРИШ АГЕНТЛИГИ

ТОШКЕНТ АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИ

Иқтисод кафедраси

Аудит

ўқув қўлланма

Тошкент - 2003

1-Мавзу: Ўзбекистон Республикасида аудит, аудиторлик хизматини ташкил қилиш мақсади ва вазифалари

1. Аудитнинг пайдо бўлиши ва аудиторлик хизматини ташкил этиш зарурияти.

2. Аудит фанининг моҳияти, мақсади ва вазифалари.

3. Аудит турлари. Аудит ва тафтиш ишларини режалаштиришни ташкил қилиш.

4. Аудит ўтказишнинг босқичлари.

1. Аудитнинг пайдо бўлиши ва аудиторлик хизматини ташкил этиш зарурияти.

Аудит катта тарихга эга бўлиб, биринчи мустақил аудиторлар Европа акционер компанияларида XIX асрда фаолият кўрсата бошлаганлар. "Аудит" сўзининг таржимаси "тингловчи" маъносини англатади.

Аудитнинг пайдо бўлиши корхонани бевосита бошқариш билан шуғулланувчилар (маъмурият, менеджерлар) ҳамда унинг фаолиятига ўз маблағларини йўналтирувчилар (мулкдорлар, акционерлар, инвесторлар) ўртасидаги манфаат билан бевосита боғлиқ. Корхона эгалари фақат бошқарувчилар ва уларга бўйсинувчи бухгалтерлар томонидан берилган молиявий ахборотларга ишонишни хоҳламас эдилар. Шунингдек, корхоналарнинг инқирози ҳамда маъмурият томонидан алдашларнинг ўсиши молиявий қўйилмалар таваккалчилигини оширди. Акционерлар, маъмурият томонидан берилган молиявий ҳисоботлар корхонанинг ҳақиқий молиявий ҳолатини акс эттирилишини  хохлар эдилар.

Корхонанинг молиявий ҳолатини акс эттирувчи ахборотларнинг тўғрилигини текшириш ва молиявий ҳисоботларнинг тўғрилигини тасдиқлаш учун ташқаридан мутахассислар таклиф қилинар эди. Бу мутахассислар олдига қўйилган асосий талаблар уларнинг ҳалоллиги ва мустақиллигидан иборат эди. У даврларда кишилар учун бухгалтерия ҳисоби бўйича чуқур билимларга эга бўлишлари талаб этилмас эди, аммо бухгалтерия ҳисобини мураккаблашуви билан аудиторлардан юқори     даражадаги профессионал тайёргарлик талаб қилина бошланди.

Аудитнинг тарихий ватани Англия ҳисобланади. Чунки 1844 йилда Англияда акциядорлик компаниялар тўғрисидаги қонунлар амалда қўлланила бошлайди, бунга кўра акционер компания бошқаруви 1 йилда камида 1 маротаба бухгалтерия ҳисоблари ва ҳисоботларини текшириш учун махсус мутахассисни - аудиторни таклиф қилишлари шарт эди.

1929-1933 йиллардаги жаҳонда содир бўлган иқтисодий кризиси профессионал бухгалтер-аудиторлар хизматига бўлган талабни  ҳамда аудиторлик  текширувларнинг сифатига бўлган  талабни янада оширди. Кризис тугагандан кейин кўпчилик мамлакатларда йиллик ҳисоботларда келтириладиган ахборотларнинг ҳажмига мажбурий талаб қўйилди ва бу ҳисоботларнинг тўғрилигини аудиторлик хулосалари билан тасдиқлаш ва уларни матбуотда  нашр этишнинг мажбурийлиги амал қила бошлади. Аудит товламачиликка қарши кучли қуролга айланди.

Асримизнинг 40-йилларининг охирига қадар аудит асосан ёзилган пул операцияларини тасдиқловчи ҳужжатларни ҳамда молиявий ҳисоботларда бу операцияларни тўғри гуруҳланганлигини текширишдан иборат эди. Бу тасдиқловчи аудит деб аталар эди.

1949 йилдан кейин мустақил аудиторлар кўпроқ эътиборни компаниянинг ички назорат муаммоларига қарата бошладилар. Чунки ички назорат тизимининг самаралилигида хатолар эҳтимоли кам ҳамда молиявий маълумотлар етарлича тўлиқ ва аниқ бўлишлигини такоза этади. Аудиторлик фирмалари аудит текширувларига қараганда кўпроқ маслаҳатчилик фаолияти билан шуғуллана бошладилар. Бу тизимли йўналтирилган аудит деб атала бошлади.

Аудит ривожланишининг 3-босқичида текширувларни ва маслаҳатларни амалга оширишда мавжуд бўлган таваккалчиллика эътиборни қаратиш ва таваккалчилликларни самарали бошқаришга асосий эътиборни қаратди. Бунда мижоз фаолиятини текшириш, асосан хатолар ва товламачилик, таваккалчиллик максимал бўлган жойларда амалга оширила бошланди. Бу таваккалчиликка асосланган аудит деб аталади.

70-йилларнинг бошида аудиторнинг халқаро андозалари яратила бошланди.          Англияда аудитор деб, молиявий ҳисоботларнинг ишончлилигини назорат қилиш бўйича фаолият кўрсатувчи мутахассислар тушунилади. Францияда эса  мустақил аудиторлик фирмалари молиявий назорат ва хизматнинг қуйидаги соҳаларида фаолият кўрсатишади:

·бухгалтерия ҳисобини юритувчи, ҳисоботларни тузувчи ва шу соҳада маслаҳат хизматини кўрсатувчи фаолият;

·молиявий ҳисоботлар ишончлилигини назоратини таъминловчи, ҳисоб варақалар бўйича комиссарлар.

АқШда молиявий ҳисоботлар тўғрилигини текшириш дипломли жамоа бухгалтерлар томонидан амалга оширилди.

Ҳамма ривожланган мамлакатларда бухгалтер-аудитор касбини эгалламоқчи бўлган кишиларга ўзоқ йиллар давомида ўқиш ва амалий фаолият билан шуғулланишга тўғри келади. Бу касб эгалари фаолияти доимо аудиторлар палатаси томонидан текшириб берилади ва аудиторлар палатасидан чиқиш аудиторлик фаолиятини давом эттиришни ман этади.

Аудитор хизматига бўлган эҳтиёж қуйидаги шарт-шароитлар сабабли пайдо бўлди:

·маъмурият томонидан объектив бўлмаган ахборотларни берилиши мумкинлиги (корхона эгаларига, инвесторларга, кредиторларга);

·қабул қилинадиган қарорларнинг натижаси ахборотнинг сифатига боғлиқлиги;

·ахборотни текшириш учун махсус билимларнинг зарурлиги.

Бу шарт-шароитлар мустақил экспертлар хизматига бўлган жамоа эҳтиёжининг пайдо бўлишига олиб келди. Шу мустақил экспертлар махсус тайёргарликка, малакага, тажрибага ва ушбу турдаги хизматни амалга ошириш учун рухсатномага эга бўлишни талаб қилинар эди. Аудиторлик хизмати - бу воситачилик хизмати бўлиб, у молиявий ахборотнинг ҳақиқийлигини тасдиқлашдир.

Ҳақиқий ахборотнинг мавжудлиги капитал бозорининг фаолият кўрсатиш самарадорлигини оширишга имкон яратади ҳамда турли-туман иқтисодий қарорларнинг натижаларини баҳолаш имкониятини беради.

Аудитор текширувини мажбурий бўлмаган ҳолларда ҳам ўтказиш катта аҳамиятга эга. Бозор шароитида корхоналар, кредит муассасалари ва бошқа хўжалик субъектлари мулки, пул маблағларини ишлатиш, тижорат операцияларини ва инвестицияларни амалга ошириш бўйича шартномавий муносабатларини амалга оширадилар. Бу муносабатларнинг ишончлилиги албатта молиявий ахборотлардан фойдаланиш имконияти билан боғлиқ. Ахборотнинг аниқлигини мустақил аудиторлар тасдиқлайди.

2. Аудит фанининг моҳияти, мақсади ва вазифалари.

Аудит фани корхонани таъсис этишда ва уни бошқариш жараёнида вужудга келадиган ҳисобот, молия ва таҳлилнинг услубий томонларини ўргатади.

Хусусан, корхона ривожланишига салбий таъсир қилувчи омилларни аниқлаш, фойдаланилаётган заҳираларни қидириб топиш, уларни ишлаб чиқаришга жалб этиш, корхона рақобатбардошлиги даражасини ошириш, хўжалик фаолиятини сақлаш каби услубий томонлар шулар жумласидандир.

Бундан ташқари, мазкур фан корхоналарда бухгалтерия ҳисоботини ташкил этиш, мавжуд барча ресурслардан фойдаланиш, самарадорликка эришиш йўлларини аниқлаш, тадбиркор ва ишбилармонлар фаолиятига баҳо бериш каби масалалар ечимини ҳам ўргатади.

Умуман олганда, менежерлар, маркетинг ташкилотлари олдида турган муаммолар ечимини ўрганишда бу фан қўл келади. Чунки мулкка нисбатан эгалик ҳиссини талаб қилади ҳамда манфаатдор юридик ва жисмоний шахсларга бериладиган ҳисоботларни аудит текширувидан ўтказиш мажбурият тусига киради. Шу жиҳатдан аудит хизматига зарурият пайдо бўлади.

Аудит - муайян ваколатлар берилган шахслар томонидан хўжалик юритувчи субъектларнинг молиявий ҳисоботлари тўғрилигини, улар амалга оширган молиявий-хўжалик жараёнлари Ўзбекистон Республикаси қонунларига ҳамда бошқа меъёрий ҳужжатларга қай даражада мувофиқлигини, мукаммаллигини ва асосланганлигини, бухгалтерия ҳисоб-китоби ва бошқа молиявий ҳисоботлар юритишга қўйиладиган талабларга ҳамда ўзга ҳужжатлар талабларига тўғри келишлигини аниқлаш мақсадида ўтказиладиган молия ҳужжатларининг экспертизаси ва таҳлилидир. Аудит, шунингдек мижоз билан шартнома асосида консалтинг хизматлар кўрсатишни ўз ичига олади.

Аудит фанининг объектлари қуйидагилар:

·халқ хўжалигининг бошланғич бўғини ҳисобланган турли мулк шаклларига асосланган корхоналар;

·аудит текширувини ўтказиш жараёнига қараб, хўжалик жараёнлари, маблағлар ва уларнинг манбалари.

Бундан ташқари, корхоналарнинг юридик кучга эга бўлган меъёрий ҳужжатлари, технологик ишлари, хўжалик юритиш ишлари, шартнома муносабатлари, режа тузилиши, шунингдек, унинг таркибий қисмлари ҳам аудит объектини ташкил қилади.

Аудит фани предметини  мақсади  вазифаларидан келиб чиқиб, жумладан мавжуд ресурслардан унумли фойдаланиш ҳамда корхона, тармоқ фаолиятининг самарадорлигини таъминлашдир.

Аудит фани предмети - бу таҳлил ва улар бўйича корхонанинг иқтисодий самарадорлигини оширишга қаратилган ёзма хулосаси демакдир.

Аудит - бу корхона молиявий ҳисоботларини мустақил экспертиза қилишдир. Бунда бухгалтерия ҳисобини юритиш тартибини, сақланишини, хўжалик молиявий операцияларнинг Ўзбекистон қонунларига буйсунишини, корхонанинг молиявий ҳисоботларда тўлиқ ва аниқ акс эттирилганлигини текширилади. Экспертиза охирида аудиторлик хулосаси тузилади.

Аудитор - бу қонун томонидан ўрнатилган тартибда аудиторлик фаолиятини амалга ошириш ҳуқуқига эга бўлган, аттестациядан ўтган малакали мутахассисдир.

Бозор иқтисодиёти ривожланган мамлакатларида аудит ўзоқ даврлардан бери мавжуд бўлиб, бу тушунча турлича ёритилади.

Англияда аудит деганда иқтисодий субъектларнинг молиявий ҳисоботларни текшириш ва бу тўғрисида ўзининг мустақил фикрини билдириш тушунилади.

Бухгалтерия ҳисоби бўйича америка ассоциациясининг фикрича аудит - бу иқтисодий воқеа ва ҳодисалар тўғрисидаги объектив маълумотларни тўплаш ва баҳоли тизим жараёнидир.

Аудиторлик фаолияти - бу тадбиркорлик фаолияти бўлиб, у иқтисодий субъектнинг молиявий ҳисоботларини, тўлов-ҳисоб ҳужжатларини солиқ деклорацияларини ва бошқа молиявий мажбуриятларни мустақил текширишга қаратилган фаолиятдир. Бундан ташқари аудиторлик фирмалари қуйидаги фаолиятни амалга оширади:

- бухгалтерия ҳисоботлари ва даромадлари тўғрисидаги  деклорацияларни тузиш;

- иқтисодий субъектнинг активлари ва пассивларини баҳолаш;

- молия, солиқ, банк ва бошқа хўжалик қонунчилиги бўйича   маслаҳатлар бериш;

- кадрларни қайта ўқитиш.

Аудитор фаолиятига боғлиқ бир қанча маълум қоидалар мавжуд:

n хўжалик субъекти аудиторларни эркин танлаши;

n аудитор ва мижоз ўртасидаги шартномавий муносабатлар аудиторга мижозни ўзи танлаш имкониятини беради, яъни у давлат органларининг ҳар қандай кўрсатмаларидан мустақил бўлишидир.

n кўрсатилган камчиликларни йўқотмасдан туриб, аудиторлик хулосасини мижозга бермаслик.

n мижоз билан қариндошлик ва бошқа муносабатлари бўлганда аудиторлик текширувини амалга ошириш мумкин эмаслиги;

n аудиторларга ва аудитор фирмаларига қонун томонидан руҳсат берилган аудит ва маслаҳат хизматларидан ташқари бўлган хўжалик, тижорат ва молиявий фаолият билан шуғулланиш таъқиқланади.

Аудитнинг мақсади - қонун томонидан белгиланган аниқ вазифаларини бажариш, аудиторлик фаолиятини меъёрий тартибга солиш, мижоз ва аудитор ўртасидаги шартномавий мажбуриятларни бажаришдир.

Аудиторлик фаолиятининг асосий мақсади - бу иқтисодий субъектларни бухгалтерия ҳисоботларининг ҳақиқийлигини аниқлаш ва улар томонидан амалга оширилган молиявий, хўжалик операцияларини меъёрий ҳужжатларга тўғри келишини текширишдир.

Аудит молиявий ҳисоботларнинг тўғри тузилганлигини текширишда:

- ҳисоботларнинг аниқлигини таъқиқлаш ёки уларнинг ноаниқлиги     

     тўғрисида маслаҳат бериш;

- бухгалтерия ҳисобида қарзлар, даромадлар ва корхона молиявий 

     натижаларини текширилаётган даврда тўлиқ, аниқ ва ҳақиқий  

     кўрсатилганлигини текшириш;

- бухгалтерия ҳисобини юритиш ва ҳисоботларни тузишни тартибга   

    солувчи қоидаларга, меъёрий ҳужжатларга ҳамда қонунчиликка амал   

    қилинганлигини, шунингдек активлар, мажбуриятлар ва ўз капиталини 

    баҳолаш усулларига риоя этилганлигини назорат қилиш;

- ўз асосий ва айланма маблағларини, молиявий заҳираларини ҳамда қарз маблағларидан яхшироқ фойдаланиш бўйича таклифлар беришдан

     иборат.

Аудиторнинг вазифалари - балансни, молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисоботнинг тўғри тузилганлиги ҳамда тушунтириш хатларида маълумотлар аниқлигини аудиторлик текшируви орқали ёритишдан иборатдир.

Бунда қуйидагиларга эътибор қаратилиши лозим:

·ҳисоботда ҳамма активлар ва пассивлар кўрсатилганлиги;

·ҳисоботда барча ҳужжатлардан фойдаланилганлиги;

·ҳақиқатдаги мулкни баҳолаш усули корхона бухгалтерия ҳисоби сиёсатида белгиланган усулидан қанчалик фарқ қилиши.

Аудитор молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисоботда солиққа тортилган фойда тўғри ҳисобланганлигини текширади.

Аудитор асосий мақсадга эришиш ва хулоса бериш учун қуйидаги саволлар бўйича ўз фикрини шакллантириш керак:

·ҳисоботнинг умумий мос келиши, яъни ҳисобот умуман унинг олдига қўйилган талабларга жавоб бериши, ҳамда бир-бирига тўғри келмайдиган ахборотдан ҳолис бўлиши. (товар моддий заҳираларнинг суммаси мос келади, ҳамда корхонанинг реал талабига тўғри келади);

·асосланганлик, яъни кўрсатилган суммаларни ҳисоботга киритиш учун асос борлиги; (ҳамма товар моддий заҳиралар ҳисоботда кўрсатилган ва улар баланс тузилган кунда мавжуд бўлиши);

·якунланганлик, яъни ҳисоботга ҳамма суммалар киритилганлиги, шунингдек барча активлар ва пассивлар корхонага тегишлилиги (барча мавжуд товар моддий заҳиралар саналган ва балансга киритилган бўлиши). Бу товар моддий заҳиралар корхона мулкидир.

·баҳолаш, яъни барча маблағлар тўғри баҳоланган ва хатосиз ҳисобланганлиги (бух.ҳисобидаги товар моддий заҳиралар сони ҳақиқатда мавжуд сони билан мос келади; товар моддий заҳираларнинг баҳоси учун ишлатилган нархлар тўғри; кўрсатилган нархлар ишлатилган давр ҳақиқатга тўғри келиши).

·туркумлаш, яъни суммани шу ҳисоб варақда кўрсатиш учун асос борлиги (товар моддий заҳиралар, материаллар, тугалланилган ишлаб чиқариш ва тайёр маҳсулотлар сифатида тўғри туркумланганлиги).

·ажратиш, яъни операциялар амалга оширилган даврда кўрсатилганлиги (сотилган ва сотиб олинган товар моддий заҳиралар суммаси 2 давр орасида ажратилганлиги).

·саранжомлик, яъни аналитик ҳисоб-китобларида ва журналларида келтирилган маълумотларнинг аниқлиги, улар тўғри қўшилганлиги ва бош китобдаги маълумотларга мос келиши (товар моддий заҳиралари умумий қиймати китобларда келтирилган аналитик ҳисоб маълумотлари).

·очиш бериш, яъни молиявий ҳисоботга ҳамма категориялар киритилган ҳамда улар ҳисоботда тўғри кўрсатилганлиги (товар моддий заҳираларни асосий категориялари ва уларнинг баҳоси ҳисоботда тўғри кўрсатилганлиги).

3. Аудит турлари. Аудит ва тафтиш ишларини режалаштиришни ташкил қилиш.

Аудит икки турга бўлинади:

·ички аудит;

·ташқи аудит;

Аудитнинг қуйидаги шакллари мавжуд:

·операцион аудит;

·операцион аудит-барча хўжалик операциялар ва жараёнлари тўлиқ ўрганилиб, уларнинг иш самарадорлигига ва унумдорлигига бўлган таъсирини ўрганади.

·молиявий ҳисоботлар аудитида - бундай текширувлар молия ва бухгалтерия ходимлари томонидан ўтказилиб, асосан корхонанинг тўлов кобилияти, молиявий натижаларнинг, ҳисоботларнинг қанчалик даражада тўғри акс эттирилишини ўрганади.

Ички аудит ҳам ўз урнида икки турга:

·бошқарув аудити;

·ишлаб чиқариш аудитига бўлинади.

Ички ва ташқи аудитнинг ўзига хос хусусиятлари қуйидагича;

1. қўйилган вазифалар:

Ички аудит - корхонани бошқариш эҳтиёжларидан келиб чиққан ҳолда бошқарув органлари томонидан белгиланади;

Ташқи аудит - мустақил томондан, яъни корхона ва аудиторлик фирмаси ўртасидаги шартномада аниқланади.

2. Объект:

Ички аудит - бошқарувнинг алоҳида фаолият вазифаси ҳақидаги, корхона ахборот тизимини яратиш ва текшириш;

Ташқи аудит - корхона ҳисоб ва ҳисобот тизими

          3. Мақсади:

Ички аудит - корхона бошқаруви томонидан аниқланади;

Ташқи аудит - аудит бўйича қонунчилик томонидан аниқланади.

4. Усуллари:

Ички аудит - мустақил танланади (ёки ички аудит андозалари томонидан аниқланади);

Ташқи аудит - аудиторлик андозалари томонидан аниқланади

5. Фаолият тури:

Ички аудит - бажарувчилик фаолияти;

Ташқи аудит - тадбиркорлик фаолияти.

6. Ишни ташкил этиш;

Ички аудит - бошқарувнинг аниқ вазифаларини бажариш;

Ташқи аудит - аудиторлик текшируви меъёри ва қоидалари асосида аудитор томонидан мустақил аниқланади.

7. Ўзаро муносабатлар:

Ички аудит - корхона бошқарувига бўйсуниш ва унга қараш;

Ташқи аудит - тенг ҳуқуқли ҳамкорлик, мустақиллик.

8. Субъектлар:

Ички аудит - корхона штатидаги бошқарувга буйсинувчи ходимлар;

Ташқи аудит - бу турдаги тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланишга лицензияси бор мустақил экспертлар.

9. Малакаси:

Ички аудит - корхона бошқаруви фикрича белгиланади;

Ташқи аудит - давлат томонидан белгиланади

10. Ҳақ тўлаш:

Ички аудит - штат жадвали бўйича иш ҳақи белгиланади;

Ташқи аудит - кўрсатилган хизматлар учун ҳақ шартномада кўрсатилади

11. Жавобгарлик:

Ички аудит - бошқарув олдида;

Ташқи аудит - мижоз олдида ва қонунчилик, меъёрий ҳужжатлар томонидан аниқланган учинчи шахслар олдида.

12. Усуллари:

Ички аудит - ахборотнинг тўғрилигини баҳолаш;

Ташқи аудит - ахборотнинг тўғрилигини баҳолаш

13. Ҳисобот:

Ички аудит - бошқарув олдида;

Ташқи аудит - аудиторлик хулосасининг якуний қисми нашр қилиш мумкин, аналитик қисми мижозга берилади.

Аудитнинг ривожланиши нуқтаи назаридан у 3 турга бўлинади:

1. Тасдиқловчи аудит;

2. Тизимий-йўналтирилган аудит;

3. Таваккалчилликка асосланган аудит.

Йўналиш нуқтаи назаридан аудит қуйидагиларга бўлинади:

1. Умумий аудит (ташкилий-ҳуқуқий шаклидан ва мулк туридан қатъи назар корхоналар, бирлашмалар, ташкилотлар ва муассасалар);

2. Банк аудити;

3. Суғурта ташкилотлар аудити;

4. Биржа аудити;

5. Бюджетдан ташқари фондлар аудити;

6. Инвестицион аудити.

          Назорат - бошқарувнинг муҳим функцияси бўлиб, у жамиятнинг иқтисодий ҳаётида объектив ҳодисадир. Молиявий маблағларни бошқариш соҳасининг назорати-тартибга солиш тизимининг ажралмас қисмидир.

          Назорат фаолиятининг характерига ва субъектига кўра, молиявий назорат - давлат, бошқарма ва бошқармадан ташқари назоратга; назорат объектига кўра, ички ва ташқи назоратга; амалга оширишни ташкил қилинишига кўра, тафтиш ва аудитга бўлинади.

          Назорат фаолиятини амалга оширишда ҳужжатли назоратнинг махсус усулларидан, эксперт, баҳолаш, таҳлил усулларидан фойдаланилади.

          Аудит ва тафтиш иқтисодий субъектларнинг молиявий-ҳуқуқий фаолияти устидан назоратни амалга оширишни ташкил қилиш усули бўлиб, улар ўртасида умумийлик жуда кўп бўлишига қарамасдан, принципиал фарқлар ҳам мавжуд.

Аудит ва тафтишнинг фарқлари.

          1. Мақсадлари:

·Аудит - молиявий ҳисоботларнинг ҳақиқийлиги тўғрисида фикрини  билдириш, хизмат кўрсатиш, мижозга ёрдам бериш;

·тафтиш - камчиликларни аниқлаш, уларни йўқотиш ва айбдорларни жазолаш мақсадида.

2. Характер:

·аудит - тадбиркорлик фаолияти;

·тафтиш - ижрочилик фаолияти.

3. Ўзаро муносабат асослари:

·аудит - ихтиёрий, шартнома асосида амалга оширилади;

·тафтиш - мажбурий, давлат органлари ёки юқори ташкилот кўрсатмасига кўра ўтказилади.

4. Бошқарув алоқалари:

·аудит - горизонтал алоқалар, мижоз билан тенг ҳуқуқли  муносабатлар, унга ҳисобот топширади;

·тафтиш - вертикал алоқалар. Юқори ташкилот томонидан тайёрланади, ижро этилганлиги ҳақидаги ҳисобот уларга топширилади.

5. Хизматга ҳақ тўлаш тамойиллари:

·аудит - мижоз ҳақ тўлайди;

·тафтиш - юқори ташкилот ёки давлат органлари ҳақ тўлайди.

6. Амалий вазифалари:

·аудит - мижознинг молиявий ҳолатини яхшилаш, пассивларни; (инвесторлар, кредиторларни) жалб этиш, мижозларга ёрдам ва маслаҳатлар бериш;

·тафтишнинг - активни сақлаш, хиёнатнинг олдини олиш.

7. Натижалари:

·аудитнинг - аудиторлик хулосаси - бу юридик ва жисмоний шахслар, давлат ва суд органлари олдида юридик маънога эга бўлган ҳужжат. Аудиторлик хулосасининг охирги қисми нашр қилиши мумкин, яъни бухгалтерия ҳисоботининг ҳақиқийлигини тасдиқловчи ёзув;

·тафтиш - ревизия ҳақидаги далолатномалар - бу барча аниқланган камчиликлар кўрсатилган ички ҳужжат, далолатнома юқори ташкилотга кўрсатилиши керак.

Тафтиш ва аудит ишлари аввало, режалаштиришдан бошланади. Тафтиш ишларини режалаштириш перспектив ва жорий режалар асосида амалга оширилади.

Тафтиш ва аудиторлик фирмалари бошқармаларида текшириш ўтказиш режалари тузилиб, бошлиқлар томонидан тасдиқланади. Бу режаларга мувофиқ ҳар бир текширувчи ходим ўзининг индивидуал режасини тузади ва у бўлим бошлиғи томонидан тасдиқланади.

Тафтиш ёки текшириш ўтказиш бошқарма раҳбари томонидан чиқарилган буйруқ ёки фармойишга мувофиқ тайинланади. Буйруқ ёки фармойишда текширув ўтказиладиган хўжаликнинг номи, у қамраб оладиган давр, текширишнинг жорий усули ҳамда кимлар томонидан текшириши ва бошқалар кўрсатилиши мумкин. Тафтиш ўтказиш учун юбориладиган шахснинг ҳар бирига сафар гувоҳномаси берилади.

Бўлим бошлиғи тафтиш ўтказиш дастурини тузади ва у қуйидагича бўлиши мумкин.                  

                                                                             2-жадвал

Т.р.	Бажариладиган иш	Бажарувчи	Текшириш	Бажариш муддати
	мазмуни	шахс И.Ф.О	усули	режа	ҳақиқат
1	Хўжалик билан танишиш	Хўжаев Э.Р бух.тафтишчи
2	Касса жараёнини текшириш	---	тўлиқ	20-х
3	Банк ҳисоб рақамидаги операцияларни текшириш	---	--	25-х

Бўлим бошлиғи томонидан режа қуйидагича тузилади.

· корхона номи;

· ўтган даврда ўтказилган тафтиш даври;

· тафтиш бошланган давр;

· тафтиш тугаган давр;

· текшириш даври;

· далолатнома тузиш санаси;

· текширув натижалари бўйича хулоса ва қарор;

· тафтиш комиссияси;

· текширув натижаларининг бажарилиши;

· изохлар.

Тайёргарлик ишлари амалга оширилгандан сўнг текшириш гуруҳи аъзолари хўжаликка бориб корхона раҳбарига тафтиш ўтказиш ҳақидаги буйруқ ёки фармойишни кўрсатади. Назорат объектлари билан танишилади ва корхона раҳбарига қайта йўқлама қилинадиган объектларни хабар қилади. Бу қайта йўқлама корхонанинг раҳбари буйругига биноан ўтказилади. Тафтиш аъзолари жой ва алоқа воситалари билан таъминланиши зарур.Тафтиш аъзолари корхона бухгалтериясида рўйхатдан ўтказишни, ҳужжатларнинг расмийлаштирилишини ўрганиб чиқади. Тафтиш ва текширувнинг охирги босқичи - бу натижаларни умумий далолатнома ва ишлаб чиқариш бўйича ёки ҳисобдор шахслар бўйича оралиқ далолатномалар асосида, текшириш якуни эса текширувчининг маълумотномаси билан расмийлаштирилади.

Текшириш якунлари маълумотнома билан расмийлаштирилади, маълумотномада хўжаликнинг номи, текширилган объект, аниқланган заҳира, уларнинг сабаблари, камчиликларнинг тузатиш юзасидан таклифлар кўрсатилади. Тафтиш далолатномалари текшириш ўтказилган объектнинг ҳажмига қараб, умумий ва оралиқ далолатномаларга бўлинади.

Далолатнома - текширувчининг бу юридик кучга эга бўлган ёзма ҳужжатидир.

Тафтиш далолатномаси икки хил тузилади.

·кириш (умумий қисм)- бу қисмда корхонанинг жойлашган жойи ва унга тааллуқли маълумотлар, далолатноманинг тузилган вақти, тафтиш ҳайъатининг таркиби, тафтишнинг тури, ўтказилган давр ва бошқа маълумотлар кўрсатилади. Далолатномани тузатиш қатъий ман қилинади.

·асосий қисмларга бўлинади.

    Тафтиш далолотномаси уч нусхада тузилади. Шундан сўнг тафтиш далолатномаси 3 кун ичида имзоланиши керак.

Агар эътирозлар тушадиган бўлса, тафтиш гуруҳи бу эътирозга нисбатан далолатномага ўз хулосасини ёзади. Тафтишнинг умумий далолатномасига бўлимлар, моддий жавобгар шахсларнинг иш фаолияти юзасидан тузилган оралиқ далолатномалари, улардан олинган тушунтириш хатлари илова қилинади. Умумий далолатнома 4 нусхада тузилади, шундан икки нусхаси тафтиш қилинган корхонада қолади. Зарур ҳолларда, агарда мулкнинг талон-тарож қилинганлиги далиллари учраганда, далолатноманинг бир нусхаси суд-тергов идораларига берилади.

Суд-тергов идоралари меҳнаткашлардан тушган ахборот ва сигналларга мувофиқ тафтиш тайинлаши мумкин. Бунинг учун суд-тергов идоралари тафтиш ўтказиш ҳақида қарор ва хат беради. Бундай ҳолатларда назоратчилар суд-тергов идоралари билан алоқада бўлиб, текшириш ўтказади. Текшириш натижалари суд-тергов идораларига тақдим қилинади.

Ўтказилган тафтиш якуни бўйича қуйидаги чора-тадбирлар:

-аниқланган камчиликларни йўқотиш ва тузатиш:

-тафтиш якунларини жамоа йиғилишларида ёки мажлисларида муҳокама қилиш:

-далолатномада аниқланган ўғирлик ва мансабини суистеъмол қилиш кабилар бўйича тўпланган материалларни суд-тергов идораларига ўтказиш ишлари бажарилади.

Тафтиш якунлари бўйича текшириш ўтказилган корхона ташкилотга бир неча хил вариантда қарорлар қабул қилиб ўзи бўйсинадиган юқори юбориши мумкин. Булар: тафтиш якуни бўйича хат қилиш, фармойиш ёки буйруқ қабул қилиш, чиқарилган якун асосида қарор қабул қилиш ва материалларни суд-тергов идораларига ўтказиш.

қабул қилинган қарорларнинг ижросини текшириш юқори ташкилотнинг тафтиш-назорат ишларини олиб борувчи бошқармалари ва бўлимларига юклатилган бўлади.

Ўтказилган текшириш натижалари материаллари йиғилиб борилади ва бу материаллар сақланиши доимийдир. Ҳамма назорат идоралари қандай ташкилотга буйсинишидан қатъи назар йилига икки марта 11 СВ - шаклини тегишли жойга топширади.

4. Аудит ўтказишнинг босқичлари.

Аудит ўтказишнинг асосий босқичлари қуйидагилардан иборат:

1.Аудит ҳажмини аниқлаш.

Аудит ҳажми ҳаракатдаги қонунчилик, аудиторлик фаолиятини тартибга солувчи меъёрий тизим ҳужжатлари ҳамда мижоз билан келишилган шартлар асосида аниқланади. Аудитор текширув объекти ва молиявий хўжалик фаолияти бўйича ҳар томонлама етарли тасаввурга эга бўлиши керак. Жумладан, корхонада бухгалтерия ҳисоби ва ички назоратнинг қандай ташкил этилганлиги тўғрисида маълумотга эга бўлмоги лозим.

Аудиторлик ишлари бўйича аудитнинг ҳажми қуйидагиларни ўз ичига олади:

·иккиланишга сабаб бўлаётган алоҳида хўжалик жараёнларининг мавжудлигини ва ҳужжатлаштирилганлигининг тўғрилигини текшириш

·пул маблағларини, алоҳида турдаги товар моддий қийматликларини йўқламадан ўтказиш имконининг мавжудлиги;

·баланс ва молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисобот маълумотлари асосида корхона молиявий ҳолатини таҳлил қилиш;

·аналитик ва синтетик ҳисоб маълумотларининг тўғри келишини ҳамда корхона даромад ва харажатларини ҳисобот даврида тўғри кўрсатилганлигини текшириш;

·қабул қилинган ҳисоб сиёсатининг иқтисодий самаралилигини баҳолаш.

2. Аудит ишларини режалаштириш.

          Текширилаётган корхонада аудит ўтказишни режалаштиришни дастлабки таҳлил, амалга ошириладиган ишнинг масштабини баҳолаш ва қўлланилаётган ички назорат асосида олиб бориш керак. Текширув жараёнида қўлланиладиган муолажани аниқлаш зарур, яъни текширувга бошқа аудиторлар, экспертлар ва қўшимча ходимлар жалб этиш ҳамда мижознинг розилигини олиб, улар фаолиятини режалаштириш. Шуни ёдда тутиш керакки, бошқа мутахассислар ишидан фойдаланиш аудитордни аудиторлик хулосаси учун жавобгарликдан озод қилмайди.

3. Бухгалтерия ҳисоби ва ички назорат тизимини баҳолаш.

          Аудитор текшираётган корхонада қўлланилаётган бухгалтерия ҳисоби ва ички назорат тизимига баҳо бериши керак. Бу молиявий ҳисоботлар аниқлигига таъсир этувчи хатолар вужудга келиш эҳтимолини аниқлаш учун лозим. Баҳолаш асосида аудиторлик ҳисоботининг мазмуни, масштаби ва сони аниқланади.

4.Аудиторлик далилларини тўплаш (аудит маълумотлари).

          Аудитор ўз текшируви жараёнида далиллар тўплайди. Бу далиллар молиявий ҳисоботлар амалдаги қонунчилик ва бухгалтерия ҳисоби меъёрий ҳужжатларига амал қилинган ҳолда тайёрланлигини исботлаши керак.

5.Аудиторлик ҳужжатларини расмийлаштириш.

          Муҳим аудиторлик далиллари ҳужжатлаштирилган бўлиши керак. Зарурият туғилганда аудиторлик муолажаси учун иш ҳужжатлари (ведомостлар, схемалар ва бошқалар) тузилган бўлиши керак. Аудиторлик ҳужжатлари аудиторнинг мулкидир, аммо улардаги ахборот конфиденциал бўлиб, ундан мижознинг розилигисиз фойдаланиш ва овозга қўйиш мумкин эмас.

6.Аудиторлик хулосаси ва аудиторлик ҳисоботи.

          Аудитор текширув натижаларини аудиторлик ҳисоботида ва хулосасида акс эттиради. Молиявий ҳисоботларнинг тўғрилигини белгилашда уларнинг ҳаракатдаги қонунчилик ва меъёрий ҳужжатларга мос келишига эътиборни қаратиш зарур. Чегараланган хулоса, салбий хулоса ва хулоса беришдан бош тортиш аудитор томонидан асосланган бўлиши керак.

Хулоса

Аудит ваколатли шахсларнинг корхоналарда амалга оширилаётган бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботларини тўғри юритиш, уларнинг меъёрий ҳужжатларга мувофиқлиги, асосланганлиги, молиявий ҳисоботлар юритишга қўйиладиган талабларга тўғри келишини аниқлашда ўтказиладиган молия ҳужжатларининг экспертизаси ва таҳлилидир.

Адабиётлар

1. Ўзбекистон Республикасининг 2000 йил 26 майда қабул қилинган "Аудиторлик фаолияти тўғрисида"ги қонуни.

2. И.А.Каримов. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида Т.: Ўзбекистон,  1995.

3. "Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида"ги қонуни. 1996 йил 30 август.

4. П.И.Камўшанов.  Практический пособие по аудиту. 1996.

5. М.М.Тулаходжаева. Аудит финансового состояния предприятия. 1996.

6. А.Д.Шеремет, В.П.Суйц. Аудит учебное пособие. 1995.

7. Т.Джураев.  Аудит: Организация и методика проведения. Бухгалтерский учет, 1996.

8.  П.Фридман. Контроль затрат финансовўх результатов при анализе качества продукции. Аудит, 1997.

9. В.Д.Чекин. Курс лекций по аудиту. Учебн. пособие, 1997.

10. Х.қаюмов. Корхона молиявий-хўжалик фаолияти аудити. 1997.

11. В.И. Подольский, Г.Б. Поляк и др. Аудит, 1997.

2-Мавзу: Аудит текшируви усуллари, режалаштириш ва аудиторлик        хулосасини  тайёрлаш

1. Аудит текшируви усули ва услубиятлари

2. Аудит текширувини тайёрлаш ва режалаштириш.

3. Аудиторлик дастури. Товламачилик ва хато.

4. Аудит ўтказиш жараёнида жиддийлик ва таваккалчилик.

    1. Аудит текшируви усули ва услубиятлари

Аудит фани предмети мавжуд иқтисодий назария фанининг абстракциялаш усулидан фойдаланиш асосида ўрганилади. Абстракциялаш фикр, мулоҳазани мавхумлаштириш деган маънони англатади.

Аудит фанини ўрганишнинг ўзига хос усуллари мавжуд. Фаннинг предметини ўрганишда аудит усуллари ва аудиторлик мезонларини билиш муҳимдир. Бунда аудитнинг мақсади ҳамда аудитор мезонларининг асосий тамойилларини билиш лозим.

Жумладан,

· мажбуриятларнинг умумийлиги (аудитор ва мижоз учун);

· молиявий ҳисоботларнинг умумийлиги;

· жараёнларнинг бир-бири билан келишуви;

· молиявий ҳисоботларни йиғиш ва улар юзасидан мажбуриятлар олиш;

· аудит технологиясини билиш, яъни аудиторлик дастури;

· аудиторлик танлови;

· ишнинг сифати;

· ҳақиқий текшириш усуллари;

· исботлаш, ҳужжат асосида текшириш;

· кузатиш, сўровнома, мутахассислар текширувидан фойдаланиш усулларидир.

Текширув хатоларни ўрганиш ва аудиторлик хулосасини ёзиш билан тугалланади. Аудиторлик фирмаларини ташкил этиш ихтиёрий бўлиб, тегишли ҳуқуқ идораларидан, Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлигининг бошқармалари томонидан лицензия олиш билан ўз фаолиятини бошқаради ва юридик шахс ҳисобланади.

Корхоналарда аудит ўтказиш жараёнлари.

Тахлилий жараён аудитнинг муҳим бир усулларидан бўлиб, у қуйидаги тартибда иш олиб боришни тақазо қилади ва улар қуйидагича:

·мақсадни белгилаш;

·тестни режалаштириш;

·тестни ўтказиш;

·натижани таҳлил этиш ва хулоса.

Корхонанинг жорий давр мобайнидаги молиявий мустаҳкамлигини билиш учун мавжуд хўжалик жараёнлари маблағларини, маблағлар манбаини кўрсатувчи умумий молиявий коффициентларини ҳисоблаш асосий вазифалардан биридир.

қуйидагилар умумлаштирувчи коэффицентлар ҳисобланади:

·молиявий сарфларни қоплаш;

·қисқа муддатли қарзларни тугатиш коэффициенти;

·абсолют миқдорларда маблағларни коплаш.

Аудиторлик текширувини ўтказишнинг асосий усулларига қуйидагиларни киритиш мумкин:

-ҳақиқий текшириш;

-текшириш якунларини ҳужжатлар билан тасдиқлаш;

-кузатиш, сўров;

-механик жиҳатдан аниқланган текшириш;

-махсус текшириш;

-юзлаштирилиб текшириш.

Аудиторлик текширувини ўтказишда ташкилий жиҳатдан ҳам усуллар бўлиши мумкин, булар қуйидагилар:

-аралаш текшириш;

-танлаб текшириш;

-аналитик текшириш;

-комбинацион текшириш.

Аудитор корхонани текширувдан ўтказганда, унинг фаолиятини баҳолайди. Баҳолашда қуйидаги саволларга жавоб бериши зарур.

-корхонанинг молиявий аҳволи қай ҳолатда;

-банкротлик ҳолати;

-банкротлик ҳолати юз берса, ундан чиқиш имконияти мавжудлиги;

-маслаҳатларни аудиторлик хулосасида қандай акс эттириш мумкинлиги.

Аудитор фаолияти тўрт фазани ўз ичига олади:

-аудиторнинг ёндошув йўналиши;

-хўжалик жараёнларини назорат қилишни текшириш;

-баланс моддаларини текшириш;

-аудитнинг тугалланиши ва хулоса ёзиш.

         2. Аудит текширувини тайёрлаш ва режалаштириш.

Аудиторлик текшируви муваффақиятсизлик хатарини камайтириш учун аудиторлар ва аудиторлик фирмалари ўз имкониятидан келиб чиқиб мижозни ишончли баҳолаш мезонига эга бўлиши керак. Мижозни муваффақиятсиз танлаш эса муҳим молиявий ва маънавий йўқотишларга олиб келиши ҳамда фирманинг ва аудиторнинг обрўсига зиён етказиши мумкин.

Аудиторлик фирмалари мижозларни танлашдаги асосий босқичлар қуйидагилардан иборат:

-тармоқ характерини баҳолаш;

-аудиторлик текшируви мақсадини аниқлаш;

-раҳбарларнинг хусусиятларини ойдинлаштириш;

-аудитнинг сермеҳнатлилиги ва қийинлигини олдиндан баҳолаш;

-аудит натижалари тўғрисидаги олдинги аудитор хулосалари шарҳлари билан танишиши;

-мижознинг солиқ органлари, банклар, ҳамкорлар, акционерлар билан ўзаро муносабатлари характери ва муаммоларни аниқлаш;

-тавсиялар олиш (бошқа ташкилотлардан, мутахассислардан);

-ҳисоботни аналитик текшириш;

-мижознинг бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботларнинг ҳолати ҳамда жорий ва келгуси давр муаммолари билан дастлабки танишуви;

-аудиторлик фирмаси ёки аудиторнинг иш бажариш бўйича ўз қобилиятининг зарур ходимлари мавжудлиги ва мижоз тармоғини билиши нуқтаи назаридан баҳолаш лозим.

Агар юқоридаги босқичлар аудитнинг юқори хатари билан боғлиқ бўлган ёки аудитор учун вазифа жуда мураккаб бўлган ҳолларда мижоз хизмат кўрсатишга қабул қилинмайди.

Аудиторлик текшируви жараёнида мижоз ва аудиторнинг ўзаро муносабати бўйича қуйидаги типларга бўлинади:

· расмий: бу типдаги мижозлар аудитор билан якин алоқалар ўрнатмайдилар ва аудиторлик текширувини, иложи борича, тезроқ ўтказишни талаб қиладилар. Бундай ҳолларда аудитордан аудиторлик хулосасини (мижоз учун кам вақт ва моддий харажатлар билан) тайёрлаш ва бериш талаб этилади;

· норасмий: бу типдаги мижозлар аудиторлар билан яқин алоқа ўрнатади ва унинг ёрдамига ишонади. Бундай ҳолларда эса ташқи аудитор ўзининг асосий ишини бажариб, ўз мустақиллигини сақлаган ҳолда бир қатор хизматлар кўрсатади, яъни маслаҳатлар, таҳлил, амалий ёрдам кўрсатиш ва ҳоказо.

Мижоз ва аудитор ўртасидаги ўзаро тушунишни белгиловчи қўшимча ҳужжат - бу аудитор ўз мижозига юборувчи аудит ўтказишга розилик хатидир.

Хатнинг асосий мазмуни қуйидагилардан иборат:

· аудитор объектини таърифлаш (бухгалтерия ҳисоби ва молиявий ҳисоботлар) ва уларнинг ҳажмларини аниқлаш (текширувнинг мазмуни ва муддати);

· кўрсатилган маълумотларнинг аниқлиги учун мижознинг мажбурияти;

· меъёрий ҳужжатларга асосланган ҳолда аудит чегараларини аниқлаш;

· хулоса тури, ҳисобдаги жиддий камчиликлар ва хатолар таваккалчилигини аниқлаш;

· аудитда ўрганиладиган ҳамма синтетик ва аналитик ҳисоб ёзувларига ҳамда барча ҳужжатлардан эркин фойдаланиш

· аудиторнинг тижорат сирини сақлаш бўйича масъулияти.

Аудит ўтказиш бўйича шартнома-бу тадбиркорлик жамиятида қўлланиладиган шартномалар каби мижоз ва аудиторнинг ўзаро муносабатини аниқловчи расмий ҳужжатдир. Аммо бу шартноманинг бошқалардан фарқи шундан иборатки, унда учинчи шахсларнинг қизиқишини ҳам эътиборга олишади. Аудит ўтказиш бўйича шартнома қанчалик аниқ тузилган бўлса, мижоз ва аудитор ўртасидаги ўзаро муносабат шунчалик силлиқ бўлади.

Бу шартнома корхона тўғрисидаги умумий ахборот ҳисоботларининг ҳақиқийлигига асосланган хулосага келиш учун зарур. Хусусан, корхонанинг фаолият ва тармоқ хусусиятларини, уларнинг ташкилий тузилишини, ишлаб чиқариш, молиявий ва бошқа алоқаларини аниқлаш, юридик мажбуриятлари билан танишиш керак.

Корхона ҳақидаги ахборотнинг асосий манбалари:

·бошқарув ходимлари билан муҳокамалар, юқори раҳбарлар ва ижрочи ходимлар билан учрашувлар, яъни ҳисоб юргизиш билан бевосита банд бўлмаган ходимлар билан суҳбатлар ахборотни биринчи кун олиш имконини беради;

·асосий бўлимларни, ишлаб чиқариш бирликларини, омборларини кўриш, бу, ўз навбатида, активларни сақлаш ва ишлаб чиқариш шароитлари тўғрисида тасаввур қилиш имкониятини яратади;

·ички ва ташқи ҳисоботлар.

Аудитор мижознинг тадбиркорлик фаолиятига таъсир кўрсатувчи ички ва ташқи омилларни аниқлаши шарт.

Ташқи омилларга макроиқтисодиёт ва тармоқ омиллари киради.

Макроиқтисодий омиллар:

· асосий фаолият (ўсиш, пасайиш), халқаро савдо, тариф тўсиқлари, солиққа тортишдаги ўзгаришлар, чет эл бозорларига боғлиқлик, валюта курсининг тебраниши, ташқи назорат тизими, давлат сиёсатининг ўзгариши, фоиз ставкаларининг корхона барқарорлигига таъсири, истеъмолчи ликвидлигига таъсир кўрсатувчи иқтисодий омиллар, қимматли қоғозлар индексининг ўзгариши ва мулкчилик бозорининг ривожланиши.

Тармоқ омиллари:

· тартибга солиш муҳити (янги ёки кутилаётган қонунчилик далолатномалари, масалан баҳолар устидан ёки атроф муҳитнинг ифлосланиши назорати);

· иқтисодий шароитлар (тармоқнинг қисқариши ёки кенгайиши, юқори таваккалчиликли тармоқларнинг вужудга келиши, жиддий баҳо рақобати, фаолият узлуксизлиги ва мавсумийлиги);

· меҳнат (меҳнат муаммолари, оддий бўлмаган меҳнат сиёсати, тармоқ бўйлаб ишсизлик, тармоқ бўйича иш ҳақи даражаси, маълум касб ходимлари етишмаслиги, малакаси).

Мижоз фаолиятига таъсир кўрсатувчи ишлаб чиқариш омиллари қуйидаги гуруҳларга бўлинади:

Умумий масалалар-корхона тарихи, бизнес таркиби, ишлаб чиқариш фаолияти турлари, бизнеснинг тезда кенгайиши, мавжуд ва эҳтимоли бор келишмовчиликлар, корхона раҳбариятининг ўз корхонаси ва тармоқ ҳақидаги фикри, раҳбариятнинг ривожланиш натижалари ва тенденциялари ҳақидаги фикри, раҳбариятнинг асосий юмушлари, аудит ўтказишдан қилган мақсад;

мулкчилик-мижоз мулкининг хусусиятлари, мижоз акцияларининг курси, мижоз акциялари билан одатдаги бўлмаган савдо операциялари;

фаолиятнинг асосий стратегияси-режадаги ёки мўлжалдаги харидлар, ишлаб чиқаришдаги кутилаётган ўзгаришлар, капитал қўйилмалар, режадаги бозорни кенгайтириш, солиқларни режалаштириш;

директорлар кенгаши ва юқори бошқарув ходимлари-бошқарув хизматининг мустақиллик даражаси, кенгаш мажлисларини ўтказиш тезлиги, ижрочиларни ноқонуний ҳаракатларни амалга оширишга мажбур қилиш, бошқарув ходимларнинг иш ҳақига таъсир қилувчи омиллар;

операциялар-мижоз маҳсулоти ва хизматидан асосий фойдаланувчилар, маҳсулот ишлаб чиқариш босқичлари ва усуллари ҳамда у билан боғлиқ бўлган таваккалчиликлар, ишлаб чиқариш қувватларининг характери ва жойлашиши, марказлаштирилмаган жараёнларнинг марказий аппарат томонидан назорат даражаси, ишлаб чиқариш таннархи омиллари, мол етказиб берувчилардан қарз олиш имконияти, мол етказиб берувчиларнинг тобелиги, ишлаб чиқариш қуввати, ишлаб чиқаришнинг техник муаммолари, ишлаб чиқариш узлуксизлигининг давомийлиги ва эгилувчанлиги;

          молия-пул маблағлари оқимларининг давомийлиги, инвестиция сиёсати, фойда даражаси, асосий банк операциялари, лизингдан фойдаланиш, кафолатлар ва бошқа тўловлар, бошқа мажбуриятлар;

          маркетинг-асосий харидорлар ва бозорлар, маълум харидорларга суяниш, лойиҳалар ва операциялар, харидорларнинг молиявий ҳолати, жиддий рақиблар ва мижознинг бозордаги ҳолати, бозорнинг барқарорлиги ва мавсумий тенденциялар, маҳсулотнинг бузилиши, иккиланувчи имкониятларга эга бўлган янги маҳсулот тури, харидорларнинг баъзиларини афзал кўриш, реклама ва унинг самарадорлиги, маркетинг натижалари даражаси;

          ходимлар-асосий ходимларнинг малакаси, тажрибаси, хизматчиларни ишга қабул қилиш ва уларнинг ўсиш сиёсати, хизматчиларнинг иш ҳақи ва мукофотлари, фойдани тақсимлаш, ходимга нисбатан бошқарув режалари, кадрларнинг тез-тез ўзгариши.

Аввало аудитор мижознинг юридик хизматлари низоми, қайд этиш ҳужжатлари, директорлар кенгаши ва акциядорлар йиғилиши мажлиси қарорлари билан танишиши керак. Бу орқали аудитор қуйидаги масалалар ечимини топиши мумкин:

·олинган фойданинг тақсимланиши;

·эълон қилинган дивидендлар;

·ютуқлар тўлаш;

·имзо қўйилган битимлар ва келишувлар;

·мулк харид қилиш;

·муддатли қарзлар, кафолатлар (гарантиялар) берилиши;

·имзо қўйиш ҳуқуқига эга бўлган шахслар.

Дастлабки режалаштириш жараёнида аудитор мижоз билан ҳамкорлик қилишнинг мақсадга мувофиқлиги масаласини ҳал қилиши керак; мижозни аудитор хизматига муҳтожлиги сабабларини аниқлаш лозим, текширув амалга ошиши учун штатни шакллантириш ҳамда мижоз билан шартнома тузиши зарур.

Аудиторлик текширувини амалга оширишда муддат муаммоси борлиги сабабли корхонанинг молиявий хўжалик фаолиятини тўлиқ текшириш имконияти йўқ. Шунинг учун текширувни амалга оширишда мижознинг индивидуал хусусиятларини инобатга олиш мақсадга мувофиқдир.

Аудиторлик текшируви стратегия режа кўринишига эга бўлиши ва аудитор томонидан ёзма ҳолда тайёрланиши керак. Бу режанинг мақсади қуйидагилардан иборат:

·зарур тестларнинг ҳажмини ва типини дастлаб аниқлаш;

·уларни ўтказиш бўйича баҳолаш;

·текширувни бошлашдан олдин мижоз билан ҳамма саволлар бўйича ўзаро келишиш;

·аудит ўтказишда асосланган далилларга эга бўлиш лозим.

Аудит режаси қуйидаги босқичларни ўз ичига олади:

·дастлабки режалаштириш;

·корхона тармогида умумий ахборотни тўплаш;

·материалларни баҳолаш;

·аудиторлик таваккалчилигини баҳолаш;

·ички назорат тизимини баҳолаш.

Аудиторлик текширувининг самарадорлиги уни режалаштириш босқичида баҳоланиши зарур.

Ички назорат тизимини (ИНТ) баҳолаш аудит масштабини баҳолаш ва режалаштириш учун зарур. Аниқ ташкил қилинган ички назорат тизими ички ва ташқи аудит ўтказишда аудиторлик хатарини камайтиради. Агарда ИНТ аудитор томонидан самарали деб баҳоланса, текширув ҳажмининг камайиши ёки баъзи ҳолларда умуман ўтказмаслик имконини беради.

          Ички назорат тизими қуйидагиларнинг мавжуд бўлишини талаб этади:

1. Маълум ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга бўлган компетент (омилкор) ва ишончли ходим. Бу ИНТнинг энг муҳим элементидир. Агарда ходим маълум талабларга жавоб бермаса, бутун тизим самарасиз бўлади. Шунинг учун аудитор ўз мулоҳазасининг субъективлигига қарамасдан, ходимларнинг омилкор ва ҳалоллигини аниқлаши зарур.

2. Маълум мажбуриятларнинг тақсимланиши, хиёнат ва ўғриликларнинг олдини олиш учун мажбуриятлар қуйидагича тақсимланиши керак:

· активларни сақлаш ва уларнинг ҳисоби бўйича;

· битимларни амалга ошириш бўйича;

· ҳисоб бўйича, яъни агарда бир киши ҳамма ҳисоб вазифаларини бажарса (операцияларни қайд қилишдан бошлаб, то баланс тузишгача), хатоликлар йўл қўйиш эҳтимоли ортади.

3. Операцияларни амалга оширишда зарур қойдаларга риоя қилиш.

4. Ҳужжатларни сақлаш бўйича назорат. Барча ҳужжатлардаги ёзувлар қуйидаги талабларга жавоб бериши керак:

· қидиришни енгиллаштириш учун кетма-кет рақамланиши;

· операциялар амалга оширилган вақтда ёки дарҳол ундан кейин тузилиши;

· етарлича содда ва аниқ тузилиши.

5. Активлар ва ҳужжатлар устидан ҳақиқатдаги назорат. Моддий жавобгар шахслар томонидан моддий активларнинг ва ҳужжатларнинг ҳақиқатда текширишни математик равишда амалга ошириш;

6. Мажбуриятларнинг бажарилишини мустақил текшириш. Бу ички аудитнинг функцияларидан биридир.

Ички назорат тизимини яратиш бир қанча мақсадларни кўзда тутади.

1. Маълумотларнинг ишончлилигини таъминлаш;

2. Активлар ва ёзувларни сақлаш;

3. ИНТ қонуний ҳужжатларга ва меъёрларга мос келишини таъминлаш;

4. Аудит ўтказиш ҳаракатларини қисқартириш.

Халқаро аудиторлик амалиётида аудиторлик текширувига у ёки бу соҳадаги экспертлар таклиф қилинадилар. Экспертлар бу бухгалтерия ҳисоби ва аудитдан фарқли ўлароқ бўлган соҳаларда билим ва тажрибага эга бўлган мутахассисдир. Экспертлар қуйидаги саволлар бўйича ўз фикрини билдириши мумкин:

·асосий воситаларни баҳолаш;

·узоқ муддатли битимлар бўйича ишларни баҳолаш;

·товар моддий қийматликларнинг сони ва таркибини баҳолаш;

·фойдали қазилма заҳираларини геологик аниқлаш ва уларнинг тавсифи;

·битилган шартномалар, юридик маслаҳатлар ва суд жараёнлари ва бошқалар.

          Аудиторлик текширувига эксперт сифатида мулкни баҳоловчи, ҳуқуқшунос, геолог, муҳандис каби жисмоний ва юридик шахслар таклиф қилиниши мумкин. Эксперт унинг малакасини кўрсатувчи диплом ёки лицензияга эга бўлиши керак. У мижоз билан ҳеч қандай қариндошлик ёки молиявий муносабатларга эга бўлиши мумкин эмас. Текширувга экспертларни жалб этиш аудиторнинг аудиторлик хулосаси учун масъулиятни камайтиради.

3. Аудиторлик дастури. Товламачилик ва хато.

Аудиторлик дастури текширувнинг ҳар бир муайян қисми учун зарур бўлган аудиторлик жараёнлари рўйхатидан иборат. Икки турдаги аудиторлик дастурлари бўлиши мумкин:

1. Корхона ички назорат тизимининг фаолият кўрсатиши ҳақидаги ахборотни йиғиш бўйича жараёнларни ўз ичига олган сифат тестлари дастури;

2. Бевосита ҳисоб варақларидаги қолдиқлар ҳақидаги ахборотни йиғиш бўйича жараёнларни ўз ичига олган ҳисоб варақлардаги қолдиқларини текшириш дастури.

          Аудиторлик дастури ўз ичига қуйидаги омилларни олади:

Аудиторларни иш графиги.

График аудиторлик текшируви жараёнида тайёрланган хулосасини тузиш учун материалларни беришнинг охирги муддатларни аниқлайди. График тузишда текширувнинг маълум турлари ва бўлимларида вақт харажатлари ҳақидаги муаммо ҳал қилинади.

Мукаммал жараёнлар.

          Аудиторлик дастури ёзма равишда тайёрланади. Дастурда аудиторлик текшируви режасини бажариш учун зарур бўлган ҳамма жараёнлар тўлиқ равишда ёритилади. Дастурнинг шунчалик мукаммал тайёрланишига сабаб шундан иборатки, у аудитда қатнашувчи ходимлар учун қўлланма вазифасини бажаради ҳамда текширув бажарилиши тўғрилигининг назорат қуролидир.

Аудит бўйича иш назорати.

Дастур аудиторлик гуруҳи аъзоларининг барчаси улар олдига қўйилган талабларни билишларини кўзда тутади. Дастур аудиторлик гуруҳларидаги кичик аудиторлар ва ассистентлар томонидан белгиланган вазифаларни бажаришини назорат қилувчи асосий ҳужжат бўлиб хизмат қилади.

Ходимлар.

Дастурда аудит учун зарур ходимлар сони, улар ишининг ҳажми ва мазмуни аниқланади. Одатда, аудит асосий аудитор, кичик аудитор ва ассистентлардан ташкил топган гуруҳ томонидан ўтказилади. Йирик чет эл аудиторлик фирмаларида ходимлар қуйидаги шаклда тақсимланади:

Ҳамкор - мижоз билан доимо ишлайди, аудиторлик хизматини кўрсатишда умумий масъулиятга эга, текширишда вужудга келадиган қийин ва мураккаб муаммоларни ҳал қилади; аудит режасини тасдиқлайди ва мижоз билан иш графигини келишади; текширувга умумий баҳо беради, аудиторлик хулосаси бўйича қарор қабул қилади.

Менежер - ҳамкор каби мижоз билан доимо ишлайди, мижоз билан бўлган жорий муносабатлар бўйича жавоб беради, аудит режасини ва аудиторлар иши графигини тайёрлайди, аудит бўйича иш ҳужжатларини чуқур кўриб чиқади ва ҳал қилувчи ҳамкорга кўрсатилувчи муаммоларни аниқлайди.

Катта ходим - аудиторлик текширувини жорий бошқаришни амалга оширади. Кичик ходимлар ишини назорат қилади, қийин аудиторлик масалаларини ҳал қилади, аудиторлик текшируви режасининг бажарилишини таъминлайди, вужудга келаётган қийинчиликлар тўғрисида менежерларга қуйидагилар:

·мижоз фаолияти тўғрисида тасаввурга эга бўлиши учун;

·корхонанинг молиявий барқарорлигини баҳолаш учун;

·молиявий ҳисоботдаги мумкин бўлган хатоларни аниқлаш учун;

·тестларнинг сонини ва ҳажмини қисқартириш ҳақида хабар беради.

Баланс моддаларини тестдан ўтказиш Бош китоб билан боғлиқ.

Тестлар ўз ичига қуйидагиларни олади:

·дебиторлар ҳисоб варақларини тасдиқлаш;

·товар моддий заҳираларини текшириш;

·пул маблағларини ҳисоблаш;

·йил охирида амалиётларни даврларга тўғри бўлинганлигини текшириш.

Бу жараёнлар ичида амалиётларни тестдан ўтказиш энг кўп меҳнат талаб қиладиган жараёндир.

Аудиторлик текшируви учун вақт жуда чегараланганлиги сабабли аудитор ҳамма амалиётларни ва ҳужжатларни текшириш имкониятига эга эмас. Ёппасига текшириш энг муҳим соҳаларда амалга оширилади. Амалиётларнинг асосий массаси устидан назорат эса танлаб амалга оширилади. Бу эса, ўз навбатида, аудит текширувини тезлаштиради ва арзонлаштиради.

Аудиторлик текшируви учун танлаб олинган амалиётлар ҳужжатлар сони аудиторнинг бухгалтерия ҳисоби ва ички тизимни баҳолаши билан боғлиқ, яъни баҳо қанча юқори бўлса, танлов ҳажми шунча кам бўлади ва тескариси. Аудиторлик танлови ҳажми икки йўл орқали аниқланади:

·олдинги тажрибага суянган ҳолда баҳолаш йўли билан;

·хатоларнинг вужудга келиши эҳтимолига суянган ҳолда статистик усул билан.

Аудиторлик ҳужжатлари текширув ўтказишдан олдин ва аудит ўтказиш мобайнида тайёрланадиган иш ҳужжатларидир. Бу ҳужжатлар аудиторга аудитни режалаштириш ва ўтказишда, аудиторлик ишини назорат қилишда ёрдам беради. Шунингдек, улар аудиторлик ишининг далили бўлиб хизмат қилади.

Тажрибали аудиторлар ўз иш ҳужжатларини тўлиқ ва кенг миқёсда тайёрлайдилар. ҳужжатларда муҳим муаммолар кўрсатилади. Масалан:

·корхоналарнинг ташкилий тузилиши ҳақида ахборот;

·харид ҳужжатлар, келишув ва мажлис ҳужжатларидан нусхалар;

·корхона аудит жараёнини режалаштириш асоси;

·ҳисоб ва ички назорат тизимининг натижаларини ўрганиш ва баҳолаш;

·ҳисоб варақлардаги қолдиқлари таҳлили.

1) аудиторнинг иш ҳужжатлари файлда мижознинг досьесида сақланади. Досье жорий, доимий ва махсус қисмларга бўлинади.

Жорий досье ўз ичига аудиторлик текшируви давомида йигилган ҳужжатлар ва материалларни олади. Доимий досье ўз ичига аудит учун муҳим бўлган узоқ вақт давомидаги ахборотни олади ва қуйидагиларни:

· акционерлар ҳақида ахборот, қонун томонидан белгиланган ташкилий ахборот, директорлар ҳақида ахборот, секретарлар ҳақида ахборот, уставнинг, таъсис шартномалар, рўйхатдан ўтганлиги ҳақида гувоҳномаларнинг нусхалари тўпланади.

2) корхона ва унинг фаолияти ҳақида ахборот:

· шуъба корхоналар ва филиалларнинг асосий фаолият турлари ва жойлашиши, корхона тарихи, олдинги натижалар маълумоти, асосий ходимнинг характеристикаси, бухгалтерия ҳисоби ва ички назоратнинг хусусиятларини тасвирлаш, бошқарувнинг ташкилий схемалари, амалиётларнинг кетма-кетлик схемаси.

3) ҳамкорлар ҳақидаги шартноманинг хусусиятлари:

· аудиторлик текшируви ўтказиш ҳақидаги шартномаларнинг нусхаси, аудитга бўлган талаблар.

4) аудит учун ахборот:

· мижознинг алоқалари, банк ахбороти, юристлар ҳақида ахборот, асосий аудитор ходим, аудит ўтказишнинг жойлашган манзили.

5) мижознинг солиққа тортиш хусусиятлари. Махсус досье ўз ичига қуйидагиларни олади:

· ўзаро боғлиқликлар, махсус фармойишлар, солиқ ҳужжатлари.

Мижозларнинг досьеси махсус хонада сақланиши керак. Аудиторлар ҳужжатларининг сақланиш муддатини мустақил ўзи белгилайди.

Далилларни тўплаш жараёни қуйидагиларни ўз ичига олади:

·мижознинг арифметик ҳисобларини текшириш.

·мижознинг турли активлари бўйича йўқламали кузатиш ва қатнашиш.

·алоҳида ҳисоб-китоб ва бухгалтерия операцияларини ўтказишни кузатиш.

·алоҳида ҳисобот моддаларини, ҳисоб варақларидаги қолдиқларини ва ҳисоб-китоб операцияларининг реаллигини учинчи томондан тасдиқловчи хат олиш йўли билан ҳақиқийлиги текшириш.

·ходимни ва мижоз корхонасининг раҳбарларини оғзаки суҳбатдан ўтказиш.

·учинчи тарафлардан мижоз томондан олинган ҳужжатларни текшириш.

·мижоз корхонаси томонидан тайёрланган ҳужжатларни текшириш.

·аналитик жараёнлар ва бошқалар.

Биринчи усулда фойдаланилганда, аудитор одатда танлов ҳажмини ўзининг тўпланган аудиторлик тажрибасига суянган ҳолда ва амалиётларнинг хусусиятига қараб аниқлайди. Масалан, ҳар бир унинчи ва юзинчи ҳужжатлар ва амалиётларни текширади.

          Статистик усулдан фойдаланилганда, аудитор аввал ахборотни тасдиқловчи аниқликни белгилаб олади, кейин Пуассоннинг танлов тақсимоти формуласига кўра аниқлик коэффициентини аниқлайди ва у асосида танлов ҳажмини ҳисоблайди.

          Товламачилик ва хатолар тушунчаларини аниқлаш ва асослаш аудитор масъулиятидир. Товламачилик ва хатолар факти бўйича эса айбдорлар ва корхона раҳбарлари масъулиятлидир.

          Товламачилик - бу корхона ходимлари ва раҳбарлари таркибидаги бир ёки бир неча шахслар томонидан ҳисоб ва ҳисобот маълумотларининг олдиндан кўзлаган ҳолда нотўғри кўрсатилиши.

          Хато - бу олдиндан кўзланмаган ҳолда молиявий ахборотни арифметик ёки мантиқий камчиликлар сабабли нотўғри кўрсатишдир.

          Аудитор ўз текшируви мобайнида товламачилик ёки хатоларни аниқлаши мумкин. Аудиторларнинг хулосаси корхона молиявий ҳисоботларида товламачиликлар ёки муҳим хатолар йўқ эканлигини, агар улар аниқланган ҳолларда бартараф этилганлигини кафолатлаши керак.

          Товаламачилик қуйидаги ҳаракатларни ўз ичига олади:

1) ҳисоб ёзувларини манипуляция қилиш, яъни атайин бузиш, ўтказмалардан нотўғри фойдаланиш ёки ҳисоб ва ҳисобот маълумотларини бузиб кўрсатиш учун қарама-қарши ёзувлардан фойдаланиш.

2) хўжалик амалиётлари натижаларини йўқотиш - ёзувларни қарама -қарши қилиш.

3) бухгалтерия ҳужжатлари ва ёзувларини қалбакилаштириш, нотўғри ёки қалбаки ҳужжатларни расмийлаштириш ва бухгалтерия ҳисоби ҳисоб варақларида ҳақиқатда бузиб кўрсатувчи ёзувларни келтириш.

4) ҳисобда ноадвакат ёзувлар молиявий ахборотни ҳисоб варақлари тизимида тўлиқ бўлмаган ҳажмда кўрсатиш (бух.ҳисоби ҳисоб варақларида ва китобларида керак бўлмаган тўғрилашлар, ҳисоб варақларнинг ўзаро боғлиқлигини бузиш, бухгалтерия ҳисобида хўжалик амалиётларини кўрсатмаслик).

5) одатдаги бўлмаган амалиётларни бир маротаба бўладиган битимлар ва хўжалик амалиётлари, иш ва хизматлар учун тўловларни ортиқча кўрсатиш.

          Аудитор товламачилик ёки хатолар мавжудлигини аниқлаганда, раҳбар ёки корхона ходимларидан унинг сабабларини аниқлаш зарур. Ҳамда аниқланган товламачилик ёки хатоларни молиявий ҳисоботга таъсирини кўриб чиқиши керак.

          Аудиторлик текширувини ўтказишда топилиши мумкин бўлган хатолар қуйидагича туркумланади:

1.Бухгалтерия ҳисоби юритишдаги хатолар.

1.1. Бухгалтерия ҳисобини юритишнинг мавжуд эмаслиги. Масалан, корхонанинг асосий фаолият турларидан бири кўрилиш. Бухгалтер кўрилиш бўйича ҳамма корхоналарни 76 - ҳисобдан ўтказади. Йил охирида 76 - ҳисоб бўйича улкан дебет қолдиғи пайдо бўлади.

1.2. Тасодифий хатолар:

·арифметик ҳисоб-китоблар, тасодифий нотўғри ўтказмалар, курслар фарқини ҳисоблашда ҳақиқатга тўғри келмайдиган валюта курсини асос қилиб олиш, ҳисобот шаклларини тўлдиришдаги хатолар.

2. Такрорланиб турувчи хатолар.

2.1. Бух.ҳисобини юритиш қоидаларини билмаслик билан боғлиқ бўлган хатолар;

2.2. Солиқ қонунчилиги масалаларини билмаслик билан боғлиқ бўлган хатолар.

          Товламачилик таваккалчилигини оширувчи шароит ёки ҳодисалар бир неча гуруҳга бўлинади:

1. Бошқарув ходимларининг яхлитлиги ёки мос келиши

( компетентлиги).

Товламачилик таваккалчилигининг баландлигини қуйидагича кўрсатиш мумкин:

· ички назоратнинг бўш томонларини йўқотишдаги камчиликлар, бухгалтерия ҳисоби ходимларининг ўзоқ вақт давомида шаклланмаганлиги, юридик ва ички аудит бўлимларидаги тез-тез ўзгаришлар.

2. Корхона доирасидаги одатдаги бўлмаган таъсирлар:

· тармоқ кризисни бошдан кечираяпти ва корхонанинг инкирозга учраш эҳтимоли ортаяпти, корхонанинг кризисга учраган тармоқларда катта қўйилмалар мавжуд, корхонанинг бир буюртмачига боғлиқлик даражаси баланд, бухгалтерия ҳисоби ходимларидан молиявий ҳисоботларни жуда кам вақт давомида тайёрланишини талаб қилиш.

3. Одатдаги бўлмаган операциялар:

· одатдаги бўлмаган битимлар, бир иш билан боғлиқ бўлган томонлар билан битимлар, кўрсатилган хизматларга мос келмайдиган хизмат учун тўловлар:

4. Аудиторлик далилларини олиш муаммолари:

· ноадекват ёзувлар, амалиётларни ноадекват ҳужжатли расмийлаштириш, аудит саволларига корхона раҳбарларининг асоссиз жавоблари ва ҳоқазо.

Аудитор товламачиликни топиши учун қуйидагилар:

-бу мижозда мумкин бўлган товламачилик мақсадларини аниқлаш, ходимлар билан, корхона раҳбарлари билан танишиш, уларнинг ахлоқ тамойиллари, меҳнат ва иш ҳақи шароитларини баҳолаш, , ялпи ва танлаб текшириш ўтказиш зарур.

4. Аудит ўтказиш жараёнида жиддийлик ва таваккалчилик.

Ўзбекистон Республикаси сиёсий мустақилликни қўлга киритгандан кейинги 11 йил давомида иқтисодий мустақиллик сари эволюцион йўл билан бозор муносабатларига босқичма-босқич, туб иқтисодий ислоҳотлар асосида ўтмоқда.

Бунда энг асосий масала бозор иқтисодиётининг объектив қонун ва категориялари талабларидан келиб чиққан ҳолда жаҳон мамлакатларидаги ҳисоб, назорат ишларининг интеграциялашувига эришиш асосида чет эл инвестициялари учун зарур ҳуқуқий ва иқтисодий шароитлар яратиш борасида ҳуқуқий база яратилмоқда.

          Ўзбекистон Республикасининг бозор иқтисодиётига ўтиши муносабати билан иқтисодий тизим, шу жумладан бухгалтерия ҳисоби ва аудитни халқаро андозалар талаби даражасида ташкил қилиш зарурияти пайдо бўлди. Шу сабабли республикамиздаги мавжуд хўжалик субъектлари қонунлар ва меъёрий ҳужжатларда белгиланган тартибда аудиторлик текширувларидан ўтказилади. Корхона ва ташкилотларнинг молиявий-хўжалик фаолиятини текшириш аудиторлик фирмалари аудиторлари томонидан ўтказилади.

Аудитнинг умумий мақсади, энг аввало молиявий ҳисоботнинг объективлиги, молиявий аҳволнинг тўлиқ акс этиши, корхона фаолиятида баҳо, пул маблағлари ҳаракатининг принципларига амал қилиниши нуқтаи назаридан ўрганилишидир.

          Аудитор ўз текширишларини қуйидагича амалга ошириш лозим, унинг босқичлари:

· молиявий ҳисобот;

· молиявий ҳисоботнинг элементлари;

· бошқарувнинг тасдиқланган элементлари;

· аудит асосий мақсадининг элементлари;

· аудит аниқ мақсадининг элементлари;

Аудитор молиявий ҳисоботнинг тўғри бўлиши учун жавобгар ҳисобланади.

Аудиторлар учун икки тушунча: а) жиддийлик; б) таваккалчилик муҳим. Улар аудит ўтказиш давомида икки босқичли бўлиб, режалаштиришда катта аҳамиятга эга. Уларнинг аудит фикр-хулосасини тушунтириш, бунда жумлалар андоза бўлмаган ҳолда қуйидагича ҳал этилади:

· умумий маълумот йиғиш.

·  мижознинг ҳуқуқий мажбуриятлари ҳақида ахборот йиғиш.

· аудитда жиддийлик, таваккалчилик, бизнес таваккалчилиги ва назорат таваккалчилигига баҳо бериш.

· ички хўжалик назорат тизими билан танишиш ва назорат таваккалчилигига баҳо бериш.

Танловни тузишда таваккалчилик. Молиявий ҳисоботларни аудит қилиш билан икки нарса: а) аудитор таваккалчилиги; б) бизнес учун таваккалчилик мавжуддир.

Аудитор таваккалчилигида молиявий ҳисобот тўғри деб қабул қилинади; бизнес таваккалчилигида – хўжалик самарадорлиги кўрсаткичларини англаш лозим бўлади.

Аудитор таваккалчилигининг шакллари.

Услублардан қуйидаги халқаро аудит учун танлов билан боғлиқдир. Унинг формуласи:

DdRқIR*CR*DR

DdR – ишлатиладиган аудитор таваккалчилиги;

IR  - ички хўжалик аудит таваккалчилиги;

CR – назорат таваккалчилиги;

DR – аниқланмаган таваккалчилик.

       қўлланиладиган аудитор таваккалчилигида аудитор томонидан молиявий ҳисобот маълум хатоларга эга бўлган тақдирда аудиторлик хулосаси (тушунтиришсиз) берилади. Ички хўжалик аудитор таваккалчилигида аудитор томонидан кутилган хатолар сегментларда, хатолар мумкин бўлган меъёрдан катта бўлган тақдирда назорат таваккалчилиги – ички хўжалик аудитида аниқланмаган сегментлардаги хатоларни топишга қаратилади. Аниқланмаган таваккалчилик – сегментлар аудиторлик маълумотлари ортиқ бўлиши кутилган ҳолда тадбирдир.

Адабиётлар

1. Ўзбекистон Республикасининг 2000 йил 26 майда қабул қилинган «Аудиторлик фаолияти тўғрисида» ги қонуни.

2. И.А.Каримов. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида Т.: Ўзбекистон,  1995.

3. И.А.Каримов. Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида, барқарорлик шартлари ватараққиёт  кафолатлари. Т., 1997.

4. «Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида»ги қонун. 1996 йил 30 август.

5. П.И.Камўшанов. Практическое пособие по аудиту, М.; 1996.

6. А.А.Терехов. Аудит: внешний и внутренний. 1993.

7. М.М.Тулаходжаева. Аудит финансового состояния предприятия. 1996.

8. А.Д.Шеремет, В.П.Суйц. Аудит. Учебное пособие. 1995.

9. П.Фридман. Контроль затрат финансовўх результатов при анализе качества продукции. Аудит, 1997.

10. В.Д.Чекин. Курс лекций по аудиту. Учебное пособие 1997.

11. Х.Каюмов. Корхона молиявий-хўжалик фаолияти аудити. 1997.

12. В.И. Подольский, Г.Б. Поляк и др. Аудит. 1997.

   13. Справочник аудитора. Ассоциация бухгалтеров и аудиторов Ўзбекистана.   1992.

14. Ю.М. Иткин. Справочник аудитора. 1994.

3- мавзу. Аудитнинг якунланиши ва аудиторлик хулосаси

1. Аудитнинг якунланиши ва аудититорлик хулосаси.

2. Аудитор ва мижознинг ўзаро алоқаси. Аудитор этикаси.

3. Аудиторлик андозалари аҳамияти ва мақсадлари.

4. Аудиторнинг умумий ҳуқуқий жавобгарлиги.

1. Аудитнинг якунланиши ва аудититорлик хулосаси

    Аудит текшируви даврида текширилаётган корхонанинг келажакдаги қуввати, ўтган давр фаолиятларидан келиб чиққан тўлов мажбуриятлари, кредиторлик тўловларини билиб олиши лозим. Бу соҳада юристлар ҳам баҳо бериши зарур.

    Аудиторлик текшируви жараёнида қуйидаги ноаниқликлар бўйича баҳсли масалалар юз бериши мумкин: а) тугалланмаган суд жараёнидаги хўжалик маблағлари бўйича; б) солиқ органлари билан солиқ тўлови бўйича; в) маҳсулотнинг сифат кафолати бўйича; г) фойдаланилмаган аккредетив суммалар бўйича; д) муддати тўлмаган векселлар ҳисоби бўйича; е) учинчи томон билан кафолатланган тўлов мажбуриятлари бўйича.

    Бу масалаларни тест саволларига киритиш учун қуйидаги тадбирларни аудиторлар амалга оширишлари лозим:

    а) корхона раҳбаридан сўров олиш, нима сабабдан улар ҳисоботларга киритилмаганлиги, уларнинг очилиши;

    б) солиқ органларининг ҳисоботлари шарҳи, бунда солиқ тўловчининг тўловга эътирозининг вужудга келиши;

    в) юристлар хизматига ҳақ тўлаш;

    г) бошқа ишчи ҳужжатлар шарҳи, тўлов қувватлари ва учинчи юридик шахслар томонидан тасдиқланиши;

    д) акредитивлар, балансда фойдаланилганлар тўғрисида ахборот олиш.

    Аудиторлик текшируви натижаларини баҳолаш масаласи ҳам мураккаб ҳисобланади. Бунда аудитор бажариладиган ишлар дастурларига жавоб бериши, аниқланган хато ва камчиликлар дастур доирасида булиши лозим.

    Бу босқичда аудитор томонидан (корхона раҳбари номидан қўйилган саволларга жавоб) хатонинг тузатилиши ҳам зарур. Бундай хато мижоз томонидан тасдиқланиши лозим.

    Аниқланган камчилик ва хатолар қиймат билан баҳоланиши зарур. Шундан сўнг ҳисоботларда умумий хатоларни белгилаб олиш керак. Аудит текширувининг охирида аудиторлик ишчи хужжатларни кўриб чиқиш лозим, қилинган ишларни аудиторлик андозаларига мос келишини ҳам билиб олиш керак.

    Шундан сўнг, аудит текширувида барча ҳисоботларни текшириб, қуйидагиларни бажариш лозим:

1. Аудиторнинг билими бўйича молиявий ҳисоботлар, молиявий аҳвол, молиявий натижалар бир-бири билан уйғунлашишини кўриб чиқади.

2. Молиявий ҳисоботдаги ахборотларнинг тўғрилиги ва туркумланишини алоҳида ўрганади.

3. Тузилган молиявий ҳисоботлар амалдаги норматив актларнинг талабларига жавоб беришини кўриб чиқади.

4. Аудитор бошқа аудиторларнинг молиявий ҳисоботга ёки бошқа масалаларига мослаб ёзган аудиторлик хулосаларидан хулоса чиқара оладими ёки йўқми текшириб кўради.

          Маълумки, аудиторлик текшируви ўтказилаётган корхонада тузилган балансдаги асосий кўрсаткичларнинг, жумладан дебиторлик, кредиторлик қарзлар, асосий воситалар, товар-моддий бойликларнинг ўзгаришини, динамикасини ўрганиш керак. Аудит текшируви давомида қуйидаги ишлар қилинади: 1) баланс тузилишида ҳисоб регистрларининг маълумотлари текширилади, уларнинг бир-бирига мос келиши чуқур ўрганилади; 2) текшириш даврида аниқланган далилларни корхона раҳбари билан муҳокама қилиш; 3) корхона раҳбари ва бош бухгалтеридан баланс тузилгандан сўнг тушунтириш хати олиш.

          Аудитор томонидан текширилган баланс ва ҳисоботлар шу кунгача корхонанинг барча фаолият натижаларини тўлиқ акс эттирган бўлиши шарт.

          Бу ҳақда аудитор маълумотномаси ёки шу қилинган ишларга шарҳ ёзиши лозим, у эса корхона маъмурияти билан муҳокама қилинади, мазкур масала бўйича аудитор баённома сўраши мумкин.

          Аудитор юқорида айтилган бир неча турдаги жараёнларга баҳо бериши лозим.

          Аудитор барча қўшимча ишлардан сўнг баланс моддаларига баҳо беради (банкротликни эълон қилиш, тўланмаган ҳисоблар, суд жараёнида тўланган суммалар; асосий ва айланма маблағларнинг баҳоланиши, жорий баҳолар ва бошқалар).

          Инвестициялар (жалб қилинган маблағлар) ҳозирги баҳодан паст баҳода сотилиши мумкин.

          Иккинчи турдаги жараёнлар: бозорда корхона қимматбаҳо қоғозлари баҳосининг тушиши, вақтинчалик инвестициялар қайта солиниши, облигация ва акция чиқарилиши, суғурта қилинмаган моддий материалларнинг сарфланиши, ёнғин натижасидаги сарфларни аудитор ҳисобга олади. Шундан сўнг аудитор ҳисобот ёзишга киришади.

          Умуман олганда, аудитор, собиқ Иттифоқ даврида назоратни маъмурий бошқарувчи тафтишчилардан фарқли ўлароқ, дунёқараши, ватанга садоқати, имонли бўлиши, касбга доғ туширмаслиги каби хислатлари жиҳатидан ўз вазифасини бир поғона юқори савияда бажарувчи касб эгаси бўлиши лозим.                Аудиторлик хулосаси-корхона молиявий ҳисоботларининг ҳақиқийлиги ва объективлиги ҳақидаги мустақил гувоҳнома.

Аудитор аудиторлик текшируви натижалари бўйича ҳисобот ва аудиторлик хулосасини тузади. Аудиторлик ҳисоботи уч қисмдан иборат:

· кириш,

· аналитик,

· якуний.

          Кириш қисми - ўз ичига аудиторлик фирмасининг барча реквизитларини олади.

          Аналитик қисмда текширилган молиявий ахборотни ва аудитни ифодалайди.

Аудиторлик хулосасининг қуйидаги турлари мавжуд:

1) ижобий аудиторлик хулосаси корхонанинг молиявий ҳисоботи унинг молиявий ҳолатини акс эттирган ҳолда берилади. Ижобий аудиторлик хулосасини аудитор қуйидаги ҳолларда беради:

· молиявий ҳисобот бухгалтерия ҳисобининг аниқ ва объектив маълумотлари асосида виждонан тайёрланганда;

· бухгалтерия ҳисоби белгиланган тамойиллар ва талабларга мос келганда ҳамда корхонанинг ҳисоб сиёсати тўғри танланганда;

· солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар ўз вақтида ва тўлиқ тўланганда;

· ички назорат хўжалик операцияларининг самарадорлигини ва мақсадга мувофиқлигини тасдиқлаганда.

2) шартли ижобий аудиторлик хулосаси молиявий муносабатларнинг ҳақлиги шартли тасдиқлаганда берилади. Аудитор баъзи бир масалада норози бўлганда берилади. Унинг норозилигига қуйидагилар сабаб бўлиши мумкин:

· корхона раҳбари билан хўжалик фаолиятининг баъзи далиллари ва молиявий ҳисоботнинг кўрсаткичлари билан фикрининг ажралиши;

· ҳисоб сиёсатидаги баҳолаш усуллари бўйича, эскириш миқдорининг тўғри ҳисобланганлиги бўйича;

· ҳисоб варақларининг ўзаро боғлиқлиги хўжалик амалиётлари иқтисодий ва ҳуқуқий мазмунга мос келмаганда;

· қонунчилик ҳужжатларини ва бошқа меъёрий ҳужжатларни тушунишнинг ва қўллашнинг турличалиги;

· молиявий ахборотнинг ҳақиқийлигига таъсир қилувчи корхонанинг ноадекват ҳисоб сиёсати.

3) салбий аудиторлик хулосаси молиявий ҳисоботнинг ҳақиқийлиги бўйича аудиторнинг ишончи йўқ бўлган ҳолларда берилади. Бундан ташқари, аудитор хулосасида молиявий таваккалчиликнинг ҳаракатдаги қонунчилик ва бухгалтерия ҳисоби меъёрий ҳужжатларига мос келмаслик сабабларини кўрсатилиши керак.

          4) аудиторлик хулосасини беришдан бош тортиш - текширув ҳажми чекланишлари шунчалик моддийки, аудиторга молиявий ҳисобларнинг ҳолати бўйича хулоса беришга асос бўлмайди.

          Баланс тузилган вақтдан кейинги воқеалар тавсифи.

          Аудиторлик ҳисоботи берилган муддат кўрсатилган бўлиши керак. Аудиторлик ҳисоботига қўл қўйилгандан кейин ҳисобот берилган вақтгача бўлган ҳамма воқеаларга асосланган далилларни ўрганиш ва текшириш кўрсатилади. Аудитор ҳисоботининг муддати мижознинг молиявий ҳисоботларида кўрсатилган вақтдан илгари бўлиши мумкин эмас.

          Аудитор ўз ҳисоботининг муддатигача бўлган барча тузатишлар зарур бўлган воқеалар аниқланганлигига ишонч ҳосил қилган бўлиши керак. Бу ҳоллар бўйича аудитор маълумотнома тайёрлайди. Аудиторлик ҳисоботи берилган вақтдан кейин аудитор корхонанинг молиявий ҳолатида бўлган ҳамма ўзгаришлар бўйича жавобгар эмас.

          Баланс тузилган вақтдан кейинги вақт аудиторлик текширувида асосий кўрсаткичларнинг ўзгариши ҳақидаги ахборотни тўплаш учун ишлатилади, яъни дебиторлик ва кредиторлик қарзлари, товар моддий базалари, капитал қўйилмалар динамикаси. Аудиторлик вазифалари қуйидагилардан иборат бўлади:

· баланс тузилгандан кейин ҳисоб регистрларини текшириш;

· янги очилган далилларни корхона раҳбари билан муҳокама қилиш;

· корхона раҳбарларидан, бош бухгалтердан баланс тузилган вақтдан кейинги далиллар бўйича ёзма тушунтириш хатлари олиш.

Бунда аудитор қуйидагилар бўйича масъулиятли:

·баланс тузилгандан кейинги давр давомида юз берган воқеаларнинг молиявий ҳисоботда тўғри акс эттирилишини текшириш бўйича;

·баланс тузилгандан кейинги воқеаларнинг назорати бўйича;

·аудиторлик хулосасининг ўзига сабаб бўладиган ахборот олинганда аниқ чораларни кўриш.

          Сифатни назорат қилиш стандартлари бўйича қўмита 1977 йил вужудга келган. 1979 йил қўмита "Дипломли жамоа бухгалтерлари фирмалари фаолияти сифатининг назорат тизими" тўғрисидаги ўз ҳисоботини чиқарди. Бу ҳисоботда аудиторлар иши сифатига таъсир кўрсатувчи туққизта элемент аниқлаб кўрсатилган:

1. Ходимларни ёллаш. Фирмани ходими вазифани бажариши учун маълум малакага (таълим, профессионал фаолият ва шахсий тажриба) эга бўлиши шарт.

2. Иш графигини тузиш. Аудиторлик текширувини режалаштиришда текширув вақтини, ходимларни тажрибасини ва мутахассислигини инобатга олиш керак.

3. Малакани ошириш. Ходимлар ўз мажбуриятларининг омилкорлик ва юқори масъулиятлик билан бажарилиши учун доимо ўз савияларини ошириб боришлари керак.

4. Карьера. Юқори лавозимларни малакали ходимлар эгаллашлари керак.

5. Назорат. Аудиторлик текширувлари раҳбар ходимлар бошчилигида ва назорати остида амалга оширилиши керак.

6. Мижозларни қабул қилиш ва улар билан ҳамкорлик. Мавжуд ва бўлғуси мижозларнинг ҳалоллигини инобатга олиш зарур. Бунда аудиторлик фирмаси улар билан бизнес муносабатларига эга бўлишига эътибор бериш керак.

7. Маслаҳатлар. Аудиторлик фирмаси кутубхонага, мутахассисларга, экспертларга эга бўлиши керак. Улар вужудга келиши мумкин бўлган техник муаммоларни ҳал қилиш учун ёрдам беришлари мумкин.

8. Мустақиллик. Ходимларни назорат қилиш керак, раҳбарларнинг ўзлари ҳам уларнинг мустақиллигини бузиши мумкин бўлган муносабатлар ҳақида ҳисобот беришлари керак.

9. Назорат. Юқоридаги сифат назоратининг 8 элементларига таъсир қилувчи чора-тадбирларининг самарадорлигини аудиторлик фирмасининг ўзи назорат қилиши керак.

2. Аудитор ва мижозларнинг ўзаро муносабатлари. Аудитор этикаси.

          Профессионал аудиторларнинг мажбурий сифатларидан бири бу жамият олдидаги масъулиятини тан олишдир. Шунинг учун аудиторлар аудиторлик хизмати кўрсатишда мижоз билан ўзаро муносабатларини аниқловчи этик ва профессионал меъёрларни ишлаб чиқиш ва уларга қатъий риоя қилишни зарур деб ҳисоблайдилар.

          Аудитнинг мустақиллиги, ҳалоллиги ва объективлиги.

          Аудиторларнинг мустақиллиги аудитор томонидан текшираётган корхона бўйича ҳеч қандай молиявий ёки мулкий қизиқиши бўлмаслиги; аудитор ўзи эгаларидан бири бўлган корхона ёки раҳбарларидан бири билан қариндошлик алоқаси бўлганда корхонани текшира олмайди. Аудитор ўз хулосасининг мустақиллиги ва объективлигига ҳеч қандай иккиланиш туғилишига йўл қўймаслиги керак.

          Ахборотнинг махфийлиги (конфиденциаллиги).

          Аудитор ўз текшируви ёки бошқа аудиторлик хизматини кўрсатиш жараёнида тўплаган ахборотларидан мижознинг ёзма розилигисиз ёки суднинг қарорисиз фойдаланилмаслиги ёки учинчи шахсларга бериши мумкин эмас.

          Мижоз тўғрисидаги ахборотни ошкор қилиш ёки тарқатиш унга ҳеч қандай моддий ёки бошқа зарар етказмаса ҳам махфийлик принципига риоя қилиш керак.

          Аудиторнинг профессионаллиги ва инсофлилиги.

          Аудитор зарур профессионал малакасига эга бўлиши, меъёрий ҳужжатлар талабларига жавоб бериши керак. Текширувга бошқа аудиторларнинг ёки ёрдамчи ходим жалб қилганда, аудитор уларнинг профессионал тайёргарлигига ишонч ҳосил қилиши ҳамда уларнинг иши сифатини назорат қилиш керак. Аудитор ўзининг малакаси етарли деб, ҳисобламаган соҳаларда мижозга хизмат кўрсатмаслиги керак.

          Мижоз билан ишлаганда аудитор ўз билимини ва тажрибасини тўлиқ ишлатиши керак, ҳамда бухгалтерия ҳисоби ҳамда солиққа тортиш соҳасидаги охирги ўзгаришлар ва янгиликларни билиши керак.

          Аудиторларнинг масъулияти.

          Молиявий ҳисоботлар бўйича ва аудиторлик хулосаси бўйича масъулиятни ажратиш зарур. Аудитор текшираётган корхонанинг молиявий ҳисоботлари тўғрисидаги ўз хулосаси учун масъулиятга эга. Ҳисоботларнинг мазмуни учун эса, текшираётган корхонанинг раҳбарлари масъулдир.

          Аудиторларнинг этикаси.

Жамоатчилик ишончини қозониш, ўз хизматлари даражасини юқори савияда тутиб туришга ҳар қандай касб учун этика кодекси зарур. Аудиторларнинг мижозлари, шунингдек молиявий ҳисобдан фойдаланувчи учинчи юридик шахсларнинг аудит текшируви сифатига ишониши муҳим аҳамиятга эга.

          Ўзбекистон Республикасида бозор иқтисодиётига ўтишнинг ўзига хос хусусиятлари, мамлакатимизда амалга оширилаётган туб иқтисодий ислоҳотлар заминида, миллий ғурур, миллий ифтихор, миллий ғоя ҳамда ўзлигимизни англаш, билиш нуқтаи назаридан аудиторларининг этик принципларига ҳам ўз таъсирини кўрсатиши натижасида аудитор деган касб эгасида ҳис-туйғулар бошқача бўлиши муқаррар. Шу сабабли яқинда қабул қилинган аудиторлик фаолияти тўғрисидаги қонуннинг иккинчи моддасига аниқлик киритилган.

          Ўзлигимизни англаш нуқтаи назаридан қаралса, аудиторда касб малакасини чуқур билиш, имонли, инсофли, сабрли бўлиш, буюрилган ва бажарган ишга масъуллик каби қадриятларимиз бўлишини ҳаётнинг ўзи тақозо қилмоқда. Шу билан биргаликда жаҳон миқёсида аудиторлик этикасининг вужудга келиши ва ривожлантиришига AICPA (Америка қасамёд қилувчи бухгалтерлар институти), GAAS (Дунёда амал қилаётган аудиторлар стандарти) ва SEC (қимматбаҳо қоғоз ва биржа операцияларининг баҳо қўмитаси)лари катта таъсир кўрсатиб келади.

          AICPAнинг “Касбий этика асослари” аудиторларнинг иш фаолиятларига катта таъсир кўрсатади. Мазкур кодекс тўрт қисмдан иборат: концепция, ўзини тутиш қоидалари, тушунтиришлар ва этик меъёрлар (нормалар).

          Касбий этика концепцияси аудиторда мужассамлашуви лозим бўлган бир неча хусусиятлар (сифатлар), яъни этик принциплар таҳлилидан иборат. Улар қуйидагилар:

          1. Мустақиллик, ҳалоллик ва объективлик. Мустақиллик принципига кўра, аудитор ўз фаолиятида мижоз, у ёки бу банк эгаси, ёки бошқа шахс манфаатларига қараб иш тутмаслиги лозим. Мустақиллик (яъни аудит фаолиятида бошқа бирор шахсга боғлиқ бўлмаслик) аудиторнинг энг муҳим хусусиятлардан биридир. Аудитор фақатгина ўз хизмат вазифасини бажариши давомида аудит предметига нисбатан мустақилликни сақлашигина эмас, балки молиявий ҳисобдан фойдаланувчилар ҳам аудиторнинг мустақиллигига ишонишлари муҳимдир. Ушбу икки мақсад ҳақиқий ва ташқи мустақиллик деб аталади.

          Ҳалоллик ва объективлик принципига кўра, аудитор далил (маълумот)ларни қасддан бузиб кўрсатмаслиги, бошқалар фикрини ўзининг фикрига бўйсундирмаслиги лозим.

          2. Аудит соҳасида чуқур ҳуқуқий ва иқтисодий билим малакасига ва юқори техник маҳоратга эга бўлиш. Бу принципга кўра, аудитор ўз фаолияти давомида қуйидаги стандартларга мувофиқ иш юритиши зарур:

а) касбий чуқур малакалилик (компетентлик). Аудитор буюртмаларни касбий компетентлик билан бажаришига ишонган тақдирдагина қабул килиши лозим; б) топшириқни бажариш давомида аудитор зарур касбий синчковликни намоён қилиши лозим;

в) аудитор топшириқнинг бажарилишини зарурий тарзда режалаштириши ва назорат қилиши зарур;

 г) аудитор бажараётган топшириқ бўйича хулоса ва тавсияларни қонуний ва илмий асослаш учун етарлича маълумотлар (далиллар) тўплаши керак.

          3. Мижозлар олдидаги мажбурият. Аудитор ўзининг мижозлари билан софдил ва очиқ бўлиши ҳамда уларга мумкин қадар яхшироқ хизмат кўрсатиши зарур.

          4. Касбдошлари олдидаги мажбурият. Аудитор уюшма касб вакиллари билан хушмуомала, меҳрибон бўлиши, ҳамкорлик учун шароит яратиши лозим.

          5. Бошқа мажбуриятлар. Аудитор ўз касби устуворлиги (престиж)ни юқори кўтариши ва касб эгалари қобилиятларини жамият манфаатлари  учун хизмат қилишга имкон берадиган даражада тутиши зарур.

          Ўзини тутиш қоидалари. АТСРАнинг “Касбий этика кодекси”даги мазкур қисмга ҳар бир аудитор бажариши албатта зарур бўлган, аниқ белгилаб берилган қоидалар киритилган. Жумладан, улар қуйидагилар: мустақиллик, ҳалоллик ва объективлик; умумий стандартлар; аудит стандартлари; бухгалтерия ҳисоби принциплари; бошқа техник стандартлар (андозалар); мижозларнинг конференция маълумотлари: иш учун мукофотлаш; реклама ва таъсир этишнинг бошқа усуллари; биргаликда олиб бориб бўлмайдиган машғулотлар.

          Этик меъёрлар - у ёки бу конкрет ҳолат бўйича тушунтиришлар (Аренс, Лоббек китоби бўйича ижроия қўмита тушунтиришлари, бу ерда AICPA назарда тутилади).

          Аудитор профессионал мажбуриятларини бажараётганида қуйидаги қоида ва талабларга риоя қилиши керак:

·умумий ахлоқ органлари;

· аудиторлик андозалари талаблари;

· қонун томонидан белгиланган талаблар;

·фирманинг ички аудиторлик андозалари талаблари.

3. Аудиторлик андозаларининг аҳамияти ва мақсадлари.

Аудиторлик андозалари аудитнинг сифати ва ишончлилигининг меъёрий талабларини аниқловчи асосий умумий талабларни шакллантиради. Бу қоидаларга риоя қилиш аудиторлик текшируви натижаларининг кафолатини таъминлайди. Иқтисодий шароити ўзгариши билан молиявий ҳисоботлардан фойдаланувчилар эҳтиёжини максимал қондириш учун аудиторлик андозаларини вақти-вақти билан қайта кўриб чиқишга тўғри келади.

Аудиторлик андозалари судда аудит сифатининг далили бўлиб хизмат қилади ва аудиторнинг жавобгарлик даражасини аниқлайди.

Андозалар аудит ўтказишга умумий ёндошишни, аудиторлик текшируви масштабини, аудиторлик ҳисоботлари турларини, усуллари масалаларини, шунингдек аудит ўтказиш шароитларидан қатъи назар аудиторлар риоя қилиши керак бўлган асосий тамойилларни аниқлайди. Аудитор ўз амалиётида андозаларга амал қилмаган хўжалик юритувчи субъектларга буни тушунтириб беришга тайёр бўлиши керак.

Аудиторлик андозаларининг аҳамияти қуйидагилардан иборат:

· аудиторлик текширувининг юқори сифатини таъминлайди;

· аудиторлик амалиётига янги илмий ютуқларни жорий қилишга кўмаклашади;

· фойдаланувчиларнинг аудиторлик текшируви жараёнини тушунишига ёрдам беради;

· касбнинг ижтимоий имиджини яратади;

· давлат томонидан назоратни бартараф қилади;

· аудиторга мижоз билан суҳбат олиб боришга ёрдам беради;

· аудиторлик жараёнининг алоҳида элементлари алоқасини таъминлайди.

Трансмил корпорацияларининг ривожланиши, интеграцияси ва аудиторлик фирмаларининг йирик халқаро гуруҳларга айланиши билан халқаро масштабда аудитни бир хиллаштириш зарурияти туғилди.  Аудит соҳасидаги муаммолар бутун дунёда бир хилдир, шунинг учун бирон-бир мамлакатнинг аудит ташкилотлари аудит тўғрисидаги кейинги муаммони ечишда бошқа ташкилотлар муаммоларни қандай бажарганликларини ўрганадилар.

Профессионал талабларни ишлаб чиқиш билан халқаро миқёсда бир қанча ташкилотлар шуғулланади, шулар жумласига 1977 йилда вужудга келган халқаро бухгалтерлар федерацияси (International Federation of Accountants - IFAC) ҳам киради. Бу ташкилот доирасида аудиторлик андозалари билан аудиторлик амалиёти бўйича халқаро қўмита (International Auditing Practicfies Commitee - IAPC) шуғулланади. Бу қўмита томонидан чиқарилган аудит ўтказишнинг халқаро андозалари (International Auditing Guidelines - IAG) икки мақсадни кўзлайди, яъни профессионализм умумжаҳон даражасидан паст бўлган мамлакатларда профессионализмни оширишга ёрдам бериш ҳамда халқаро масштабда, иложи борича, аудитни бир хиллаштириш.

Аудит фаолиятини юритишнинг халқаро андозалари билан бир қаторда миллий андозалар ҳам ишлаб чиқариши ва амалда қўлланиши мумкин. Баъзи бир мамлакатларда (масалан Австралия, Бразилия, Ҳиндистон, Голландия) халқаро стандартлар асосида миллий стандартлар ишлаб чиқилмоқда. Миллий стандартларни ишлаб чиқмаслик қарор қилинган мамлакатларда эса (масалан, Кипр, Малайзия, Нигерия, Фиджи, Шри-Ланка) халқаро стандартлар миллий стандарт сифатида қўлланилади. Канада, Буюк Британия, Ирландия, АқШ каби ривожланган мамлакатларда аудитнинг миллий стандартлари бўлгани учун халқаро стандартлар профессионал штатлар томонидан эътиборга олинади.

IAG 1. Молиявий ҳисоботларни текширишнинг мақсади ва ҳажми.

IAG 2. Аудит ўтказиш учун розилик хати.

IAG 3. Аудит ўтказишнинг асосий принциплари.

IAG 4. Режалаштириш.

IAG 5. Бошқа аудиторлар иши натижаларидан фойдаланиш.

IAG 6. Аудит ўтказиш муносабати билан қўлланиладиган бухгалтерия ҳисоби тизимини ва мувофиқ ички назорат воситаларини ўрганиш ва баҳолаш.

IAG 7. Аудит сифатининг назорати.

IAG 8. Аудит маълумотлари.

IAG 9. Ҳужжатлаштириш.

IAG 10.Ички аудит иши натижаларидан фойдаланиш.

IAG 11.Ёлғон ва хато.

IAG 12.Аналитик текширув.

IAG 13. Молиявий ҳисоботлар бўйича аудитор хулосаси.

IAG 14. Текширилган молиявий ҳисобот ҳужжатлардаги бошқа ахборот.

IAG 15. Маълумотларни электрон қайта ишлаш шароитида аудит

    ўтказиш.

IAG 16. Аудитнинг компьютер усуллари.

IAG 17. қизиқиши бор томонлар.

IAG 18. Эксперт ишидан фойдаланиш.

IAG 19. Аудитор танлови.

IAG 20. Маълумотларни қайта ишлашда ҳисоб-китоб тизимини қўллашнинг ички назорат воситаларини ўрганишга ва баҳолашга таъсири.

IAG 21. Аудиторлик хулосасига сана қўйиш. Балансга қўл               қўйилгандан кейинги ҳодисалар. Молиявий ҳисоботлар нашр қилинганидан кейин аниқланган далиллар.

IAG 22. Раҳбарнинг тушунтиришлари.

IAG 23. Ҳаракатдаги корхона.

IAG 24. Аудиторнинг махсус ҳисоботлари.

IAG 25. Мавжудлик ва аудиторлик таваккалчилиги.

IAG 26. Аудитда баҳолаш ҳисоб-китоби.

IAG 27. Перспектив молиявий ахборотни ўрганиш.

IAG 28. Молиявий ҳисоботларни текширишда аудиторнинг               бошланғич қолдиқлар учун масъулияти.

IAG 29. Хусусий ва назорат таваккалчилиги ва уларни мустақил               жараёнларга таъсирини баҳолаш.

Аудитнинг ички андозалари шу аудиторлик фирмаларида аудиторлик текшируви умум-ягона ёндошишни таъминлайди. У ўз ичига қуйидаги элементларни олади:

1. Келишув мақсадларини аниқлаш;

2. Бизнес шарҳи;

3. Таваккалчилик эҳтимолини баҳолаш;

4. Аудит стратегиясини ишлаб чиқиш учун ички назорат тизимини баҳолаш;

5. Аудиторлик текшируви стратегиясини аниқлаш;

6. Назорат тизими самарадорлигини баҳолаш;

7. Мустақил изланишлар режаси;

8. Мустақил изланишлар;

9. Аудиторлик текшируви якуни;

10. Хулоса бериш.

          4. Аудиторнинг умумий ҳуқуқий жавобгарлиги.

          Мамлакатимизнинг бозор иқтисодиётига ўтиши, турли халқаро норматив ҳужжатларнинг кириб келиши демократик жараён хусусиятларидан биридир.

          Жамият иқтисодиёти учун аудитнинг ҳам ўзига хос ўрни бор. Молиявий ҳолатнинг жамият олдидаги мажбуриятлари, айниқса уларнинг ҳуқуқий жавобгарлиги алоҳида аҳамиятга эга. Аудиторнинг нотўғри хулосага келиши, хулосаларининг ҳақиқий вазиятни акс эттиролмаслиги унинг ҳуқуқий жавогарлигини юзага келтиради. Чунки аудитор бошқа шахслар сингари корхона фаолиятининг нормал ҳолати учун жавобгардир.

          Ҳар бир хўжалик субъекти, яъни корхона ўз молиявий аҳволининг нормал кечиши учун аудитор ёллаши ёки бу вазифа малакали бухгалтерга юкланиши мумкин. Шу сабабли фаолият юритаётган аудитор муайян мажбуриятларга ҳам эга бўладики, бу мажбуриятлар унинг ҳуқуқий жавобгарлигини юзага келтиради.

          Давлатнинг жорий қонунларига зид иш юритганлар белгиланган қоидаларга мувофиқ моддий, маъмурий, жиноий жавобгарликка тортилади. Бу жавобгарлик манфаатлар тарафлар талаби билан турли органлар томонидан қўлланилади.

          Дунё амалиётида аудиторнинг судгача ва суд орқали жавобгарлиги кўпроқ учрайди. Бизнинг давлатимизда ҳам бу тур ва ҳолатдаги жавобгарлик мавжуд бўлиб, у амалдаги қонунчиликдан келиб чиқади.

          Аудиторнинг судгача бўлган жавобгарлиги меҳнат ва маъмурий ҳуқуқ меъёрларидан келиб чиқади. Бунга аудит билан мижоз ўртасида тузилган меҳнат шартномасини бекор қилиш ёки аудит томонидан терговчи, суд, прокурор талаби билан текшириш ўтказилаётганда, қонунбузарлик фактлари яширилганда. Унга маъмурий чора кўриш (жарима солиш) ҳолатларини мисол келтириш мумкин.

          Аудиторнинг ҳуқуқий жавобгарчилигини унинг тадбиркор таваккалчилиги оқибатида кўрилган зарар билан аралаштирмаслик лозим. Тадбиркор таваккалчилиги оқибатида корхонанинг кўрган зарари учун аудитор жавобгар бўлмайди. Аммо мижозлар, баъзида келиб чиққан, корхона зарарини аудиторлик фаолияти оқибати, деб нотўғри ўйлайдилар. Бундай оқибат зарар учун тадбиркорнинг ўзи кўпроқ айбдор.

          Шу билан бирга дунё амалиётидаги кўпгина Ўзбекистон Республикасининг «Аудиторлик фаолияти тўғрисидаги» - қонунида аудиторга ва аудиторлик фирмасига аудиторлик текширувларини сифатли ўтказиш, ўзи текшираётган хўжалик субъекти раҳбариятига текширув чоғида аниқланган бухгалтерия ҳисоб-китобини юритиш ҳамда молиявий ҳисобот ҳужжатларини тайёрлашга доир ҳуқуқий бузилишлар ёзиб қўйилган. Шу билан бирга аудитор конфиденциаллик, яъни сир сақлаш қоидаларга ҳам риоя этиши лозим. У мижозга етказадиган ҳисоботдаги бундай маълумотларни фақат суднинг талаби билангина ошкор этиши мумкин.

          Аудиторлар эҳтимол тутилган жавобгарликнинг олдини олиш учун қуйидаги ҳолатлардан келиб чиқиб, фаолият юритишлари мумкин. Аввало, улар ҳалол мижозлар билан иш олиб боришлари, касбий талабларга амал қилишлари, мустақил бўлишлари, касбий талабларга амал қилишлари, мустақил бўлишлари, ҳуқуқий маслаҳат хизматидан ўринли фойдаланишлари лозим. Аудитор ўз фаолиятида муҳим масалалар чиқиб қолса, албатта, тажрибали адвокатга мурожаат қилиши лозим. Чунки баъзида эҳтиётсизлик туфайли жиноятга шерик бўлиб қолиш ҳолатлари ҳам учраб туради.

          Америкалик Э. А. Аренс ва Ж. Лоббекнинг «Аудит» номли дарслигида аудиторнинг ҳуқуқий жавобгарлиги кенг очиб берилган. Унда муҳим бир хулосага келинган, яъни муаллифлар, аудиторни ҳар қандай молиявий ҳисоботдаги хатоликлари учун жавобгар қилмаслиги керак. У молиявий мутлақ, аниқ маълумот кафолатини бера олмайди. Борди-ю аудитор мутлақ кафолат берганда эди, жамиятнинг унга (аудиторга) кетган харажати у келтирган фойдани қоплай олмас эди, дейишади.

          қуйида уларнинг айрим жиҳатларни ёритишга ҳаракат қиламиз.

Хулоса.

Аудиторлик текшируви усули - иқтисодий назария фанининг абстракциялаш усулидан фойдаланиб, аудиторлик мезонларининг асосий тамойилларини билиш орқали таҳлил қилинади. Аудиторлик текшируви натижалари - бу аудиторнинг ҳисоботлари ва якуний хулосасидир.

    Назорат саволлари:

1. Аудит текшируви усули ва услубиятлари.

2. Аудиторлик мезонларнинг асосий тамойиллари.

3. Аудиторлик фирмалари мижозларни танлашдаги асосий босқичлари.

4. Аудитор ва мижоз ўртасидаги муносабатлар.

7. Аудит ўтказишда асосланган далиллар.

          6.Ўзбекистонда аудиторлик андозаларининг моҳияти ва мазмуни  ҳамда вазифалари.

Адабиётлар

1. Ўзбекистон Республикасининг 2000 йил 26 майда қабул қилинган «Аудиторлик фаолияти тўғрисида» ги қонуни.

2. И.А.Каримов. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида Т.: Ўзбекистон,  1995.

3. Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида»ги қонун. 1996 йил 30 август.

4. П.И.Камўшанов. Практическое пособие по аудиту, М.; 1996.

5. А.А.Терехов. Аудит: внешний и внутренний. 1993.

6. М.М.Тулаходжаева. Аудит финансового состояния предприятия. 1996.

7. А.Д.Шеремет, В.П.Суйц. Аудит. Учебное пособие. 1995.

9. П.Фридман. Контроль затрат финансовўх результатов при анализе            качества продукции. Аудит, 1997.

   10. В.Д.Чекин. Курс лекций по аудиту. Учебное пособие 1997.

   11. Х.Каюмов. Корхона молиявий-хўжалик фаолияти аудити. 1997.

   12. В.И. Подольский, Г.Б. Поляк и др. Аудит. 1997.

   13. Справочник аудитора. Ассоциация бухгалтеров и аудиторов Ўзбекистана.

   1992.

   14. Ю.М. Иткин. Справочник аудитора. 1994.

4- мавзу: Инвентаризация-иқтисодий назоратнинг ажралмас қисми

1. Инвентаризация ҳақида тушунча.

2. Инвентаризация турлари.

3. Ресурслар инвентаризацияси.

4. Жараёнлар инвентаризация.

5. Инвентаризация  ўтказиш тартиби.    

1. Инвентаризация ҳақида тушунча.

          Инвентаризация термини «инвентарьь» (лотинча – inventorum) сўзидан келиб чиққан бўлиб, буюмларни рўйхатга олиш деган маънони англатади. Инвентаризация, бу ўрганилаётган объектларни ҳақиқий ҳолида кўриб санаш ва ўлчаб ўрганиш усули бўлиб, назоратнинг муҳим бир қисмидир. Инвентаризациянинг моҳияти шундан иборатки, бунда тафтиш қилинаётган ҳар бир конкрет объект кўриб чиқиш, санаш, ўлчаш, тортиш, ҳисоблаш йўллари билан ўрганилади.

          Инвентаризация кенг маънода назорат ва тафтишнинг амалда қўлланилишининг техник-методологик жараёнлари моҳиятини очиб бериб, назорат ва тафтиш тушунчаларини конкретлаштиради.

          Инвентаризация тушунчаси тор маънода, яъни назорат қилинаётган объектларни ҳақиқий ҳолида кўриб чиқиш маъносида қўлланадики, бундан инвентарьизациянинг текширилаётган объектларининг мавжуд ҳолатини ўрганиш, уларга сон ва сифат жиҳатдан тавсиф бериш вазифаси келиб чиқади.

          Инвентаризация назорат усуллари орасида марказий ўрин тутади. У кенгайтирилган такрор ишлаб чиқаришнинг ҳамма босқичларида мулкнинг сақланиб қолиш ҳолатини аниқлашга имкон беради. Инвентаризация усули содда бўлганлиги туфайли, бу усулдан махсус назоратчилар билан бир қаторда ҳалқ назоратчилари ҳам назоратнинг ҳамма турларида, жумладан, олдиндан, жорий, кейинги, ҳақиқий ва ҳужжатлар асосида ўтказиладиган назоратларда кенг фойдаланади.

          Инвентаризация амалда назоратнинг бошқа усуллари билан узвий боғлиқ ҳолда олиб бориладики, бу унинг таъсирчанлигини янада оширади. Масалан, инвентаризация натижасида текширилаётган объектнинг ҳақиқий ва ҳисобот кўрсаткичлари ўртасида фарқ  чиқса, дарҳол ҳужжатларни текшириш йўли билан бундай фарқнинг келиб чиқиш сабаблари аниқланади.

          Инвентаризация ўтказишнинг техникавий элементлари бутун халқ ҳўжалиги ёки унинг айрим тармоқлари миқёсида бир хил норматив қоида сифатида қонун билан тасдиқланган ва бу масала бухгалтерия ҳисоботлари ва баланслари тўғрисидаги Низомда тўла ўз аксини топган. Инвентарьизация фақат маъмурият томонидан қабул қилинган қарор ёки буйруқ асосида тузилган махсус комиссия томонидан ўтказилиши мумкин. Бундай комиссия таркибида иш фаолияти албатта текширилаётган моддий жавобгар ёки масъул шахс иштирок этиши албатта шарт. Инветаризация тўсатдан ва ҳар бир объектни кўз билан кўриб, санаб ўтказиладики, бу унинг натижаларининг объективлигини таъминлайди. Инвентаризация албатта такрорлаш тартибида, яъни текшириш объектлари ҳам комиссия томонидан, ҳам жавобгар шахс томонидан тўлиқ кўриб, ўлчаниб, санаб ёки тортилиб ўтказилиши лозим.

          Объектларни бирма-бир кўздан ўтказиб чиқишда, улар ҳақиқий ҳолида ўрганилиб, мавжудлиги, техник ҳолати, ривожланиши даражаси ва уларни умумий равишда характерловчи бошқа ҳамма тамонлари аниқланади. Бу тартибда, масалан, хўжаликнинг ишлаб чиқариш бўлинмалари ва тармоқларининг чегаралари бўйича жойлашуви, чорвачилик фермаларининг зооветеринария ҳолатини ўрганиш мумкин.

          Маълум оғирликка эга бўлган ҳамда миқдор жиҳатидан бирор-бир ўлчов бирлигида ифодаланадиган объектлар инвентарьизациясида тортиш усулидан фойдаланади. Узунлик, баландлик, майдон, ҳажм бирликлари билан характерланувчи объектлар (экин майдонлари, бинолар дағал хашак ғарамлари ва ширали озуқалар) инвентаризациясида ўлчаш усули қўлланилади. Бу усул махсус техник ўлчаш асбоблари (рулетка, ўлчов ипи ва бошқалар) воситасида амалга оширилиши мумкин. Донабай текшириш объектлари инвентаризацияси эса уларни доналаб санаш йўли билан ўтказилади (масалан, моллар бош сони, асосий воситалар ва бошқалар).

          Инвентаризация натижалари махсус ҳужжат – оралиқ инвентаризация актида акс эттирилади. Бу далолатнома ҳар бир инвентарьизация натижаларига жавобгар шахслар бўйича тузилиши шарт. Инвентаризация натижасида олинган ҳақиқий маълумотлар бухгалтерия ҳисоби маълумотлари билан солиштирилиб, натижа – объектларнинг кам ёки ортиқча миқдори аниқланади. Бунда ҳақиқий ва ҳужжатли назоратнинг бухгалтерия ҳисобига узвий боғлиқлиги яна бир бор намоён бўлади.

    2. Инвентаризация турлари.

          Инвентаризация ўтказилиши тартибига кўра, режали ва режасиз бўлиши мумкин.

          Назорат органининг назорат-тафтиш ишлари режасига асосан ўтказиладиган инвентарьизация режали инвентаризация деб аталади. Инвентаризациянинг бу тури корхоналар ва хўжаликлараро ташкилотлар тафтиш комисиялари иш фаолиятида кенг тарқалган бўлиб, кўп ҳолларда махсус (штатдаги) назоратчиларнинг текшириш ўтказиш режаларига ҳам киритилади. Режали инвентаризация бухгалтерия ҳисоб тизимида муҳим ўрин тутади. Махсус қарорга кўра, ҳар бир хўжалик маблағлари ва моддий бойликлари тури бўйича маълум бир вақт ичида инвентарьизация ўтказиб турилиши керак.

          Хусусан, қишлоқ хўжалиги корхоналарида режали инвентаризациялар ўтказиш бўйича ҳукумат қарори билан қуйидаги муддатли: асосий воситалар (чорва молларидан ташқари) – йилда камида бир марта; бино ва иншоотлар – икки-уч йилда бир марта; чорва моллари – ҳар кварталда; ем-хашак, уруғли ва ўғитлар, эҳтиёт қисмлари, таъмирлаш материаллари – йилида камида икки марта; тайёр маҳсулот ва кам баҳоли буюмлар – йилда бир марта; нефть маҳсулотлари, пул маблағлари ва қимматбаҳо қоғозлар – ҳар ойда; молия-кредит органлари бири билан ҳисоб-китоблар – ҳар кварталда ва бошқа ҳисоб-китоблар бўйича йилда бир марта ўтказилиши белгилаб қўйилгандир.

          Назорат органларнинг режаларида кўрсатилмаган, инвентарьизация ўтказишга зарурат туғилганда ўтказиладиган инвентарьизация режасиз инвентаризация дейилади. Инвентарьизациянинг бу тури махсус (штатдаги) ва халқ назоратчилари томонидан тез-тез, қонунчиликнинг бузилиши содир бўлган ҳолларда, меҳнаткашлар хабарларига кўра ёки шубҳали хўжалик операциялари аниқланган пайтларда ўтказилиб турилади.

          Текширилаётган объектни қамраб олишига кўра, инвентарьизация тўлиқ ва танлама инвентаризацияларга бўлиниши мумкин. Текширилаётган объектнинг ҳамма бўлинмалари қамраб олинса, бу тўлиқ инвентаризация ҳисобланади. Тўлиқ инвентарьизацияга хазинани тафтиш қилиш (пул маблағлари инвентарьизацияси), хўжаликдаги моддий бойликларнинг режали инвентарьизацияси яққол мисол бўла олади. Текширилаётган объект бўлинмаларининг фақат бир қисмини кўриб чиқиш (санаш, ўлчаш, тортиш) билан чекланувчи инвентаризация танлама инвентаризация деб аталади. Амалиётда инвентаризациянинг бу туридан бажарилган бирор-бир ишнинг реал ҳажмини аниқлашда, чорва молларнинг ёши, жинс гуруҳлари ва бош сонини билишда ёки баъзи тавар-моддий бойликларининг сақланишини аниқлашда фойдаланилади. Танланма инвентаризация ўтказиш назорат ходимларидан нисбатан кам вақт ва меҳнат талаб этади ҳамда унинг натижалардан теширалиётган хўжаликда мулкнинг сақланиши ва ундан рационал фойдаланиш тўғрисида умумий, етарлича тўлиқ маълумотга эга бўлиш мумкин. Лекин у назорат натижасининг тўла объективлигини таъминлай олмайди, моддий зарарнинг (агар моддий зарар етказилган бўлса) тўлиқ миқдорини аниқлаш ҳам қийин. Бундай ҳолда тўлиқ инвентаризация ўтказиш керак бўлади.

          Инвентаризация мазмунига кўра, ресурслар ва жараёнлар инвентарьизацияларига бўлинади.

          3. Ресурслар инвентаризацияси.

          Ресурслар инвентаризацияси деганда, хўжалик потенциал ресурс объектларни натурал, яъни физик жиҳатдан санаш, ўлчаш ва тортиш йўли билан кўриб чиқиш тушунилади. Бу ресурслар корхонанинг ишлаб чиқиш, хўжалик, молия фаолияти фойдаланадиган, такрор ишлаб чиқариладиган ёки такрор ишлаб чиқарилмайдиган ресурслардир. Такрор ишлаб чиқариладиган ресурсларга инсон меҳнатининг маҳсули бўлган, бино ва иншоотлардан тотиб, пул маблағларигача бўлган моддий бойликлар, чорва моллари ҳамда ўсимликлар киради.

Бунда ер, ер ости бойликлари, сув, ўрмонлар эса такрор ишлаб чиқарилмайдиган ресурслар ҳисобланади. Шу ресурсларнинг турлари инвентарьизация қилишга қараб, табиий ресурслар, ўсимликлар ва тирик организмлар, моддий бойликлар ҳамда қимматбаҳо қоғозлар инвентарьизацияларига бўлинади.

          4. Жараёнлар инвентаризацияси.

          Жараёнлар инвентаризацияси деганда, корхона маблағларининг айланма оборотининг алоҳида-алоҳида босқичларини ҳақиқий ҳолида кўриб чиқиш тушунилади. Жараёнлар ишлаб чиқариш ва молиявий жараёнларга бўлинади. Ишлаб чиқариш жараёнларига бевосита моддий ишлаб чиқариш соҳасидаги бажарилган ишлар ва харажатлар, молиявий жараёнга эса ҳисоб-китоб ва молия операциялари киради. Ишлаб чиқариш жараёнлари инвентаризациясида бажарилган ишларининг миқдори ва сифати (асосий ва капитал қўйималар фаолияти бўйича) текширилади. қишлоқ ҳўжалик маҳсулотлари ишлаб чиқариш инвентаризацияси (ҳосилнинг контрол йиғими, назорат сут соғими, назорат жун қирқиш) бунга мисол бўла олади.

Ҳисоб-китоб ва молиявий операциялар инвентаризациясига эса корхонанинг бошқа хўжалик ва ташкилотлар билан ҳисоб-китоб операциялари, дебитор ва кредит қарзларнинг реаллигини текшириш, баланс ҳайъати қарорини ва баланснинг реформациясини инвентарьизация қилиш операциялари киради.

          Хўжалик ишларида инвентаризациянинг у ёки бу турини қўллаш назоратнинг олдида турган конкрет вазифаларига кўра аниқланади.

          5. Инвентаризация  ўтказиш тартиби.   

          Назорат тафтишнинг мақсадига кўра, инвентарьизация у ёки бу турини танлаш назоратчилар савиясига боғлиқдир. Тафтиш қилинаётган хўжалик маъмурияти инвентарьизация ўтказиш учун назоратчиларга барча шароитни яратиб бериши лозим. Назоратчилар хўжалик раҳбари ёрдамида ҳайъат таркибини тузадилар ва инвентарьизация ўтказиш учун керакли кишиларни жалб қиладилар.

          Инвентаризация тайинланиб, назоратчилар ва хўжалик масъул ходимларидан иборат ҳайъат тузилгач, моддий жавобгар шахснинг бевосита иштирокида инвентаризация ўтказиш бошланади. Агарда у ёки бу сабабларга кўра (сафар, касаллик ва бошқалар) моддий жавобгар шахс иштирок этмаса, у ҳолда сафар таркибига маҳаллий органларнинг вакилини киритиш лозим.

          Ресурслар, моддий бойликлар инвентаризациясини бошлашдан олдин назоратчилар моддий жавобгар шахсга инвентаризациягача бўлган ҳамма кирим ва чиқим бошланғич ҳужжатларини ҳисоб регистрларига ўтказдириши, кейин қолдиқлар асосида ҳисобот туздириб, хўжалик бухгалтериясига топширишни таъминлашлари ҳамда моддий жавобгар шахсдан ҳамма ҳужжатлар ва кирим ёки чиқим қилинмаган моддий бойликлар жойида эканлиги тўғрисида тилхат олишлари шарт. Тилхатни бевосита ҳисоботга ёки алоҳида вараққа ёзиши мумкин. Кейин моддий жавобгар шахс томонидан олинган бошланғич ҳужжатлар шакл ва мазмунига кўра, диққат билан текшириб чиқилади. Бунда белгиланган тартибда тўлдирилмаган ҳужжатлар ва бошқа кишилардан олинган тилхатлар эътиборга олинмайди.

          Моддий жавобгар шахс ҳисобидаги моддий бойликлар қолдиқлари бухгалтерия ҳисоби маълумотлари билан таққосланиб кўрилади. Агарда бу маълумотлар орасида фарқ  бўлса, хўжалик бош бухгалтери орқали унинг сабаблари аниқланади ва моддий бойликларнинг инвентарьизация бошланиш вақтигача бўлган қолдиғи аниқ ҳисоблаб чиқилади. Бу маълумотлардан инвентаризация натижалари билан солиштириб кўриш учун фойдаланилади.

          Ресурслар инвентаризациясини ўтказишни ташкил қилишда хазина, омбор биноси ва текшириш лозим бўлган объектлар жойлашган бошқа биноларни олдиндан тайёрлаш, столлар, стеллажларни тартиб билан жойлаштириш, текширилган ресурслар учун жой очиш, зарур ҳолларда биноларни ёритиш ва иситишни яхшилаш муҳим аҳамиятга эга. Инвентаризацияда қатнашувчи ишчилар ва комиссия аъзолари инвентарьизация ўтказиш тартиб-қоидалари билан таништирилган, уларга керакли йўл-йуриқлар берилган бўлиши керак. Инвентаризация пайтида текширилаётган объектда моддий бойликларни қабул қилиб олиш ва чиқариш операцияларини тўхтатиш лозим ёки инвентарьизация натижаларининг объективлигини ҳамда ишлаб чиқариш жараёнининг узлуксизлигини таъминловчи алоҳида режимни қўллаш зарур. Ана шу ташкилий ишлар амалга оширилгач, бевосита моддий бойликлар инвентаризациясини бошлашга киришиш мумкин.

          Санаш йўли билан ўтказиладиган инвентаризацияда  (пул маблағлари, чорва моллари, асосий воситалар, кам баҳоли ва тез тўзийдиган буюмлар, эҳтиёт қисмлар) санашни одатда инвентарьизация ҳайъатининг диққат билан кузатиши остида моддий жавобгар шахс амалга оширади. Санаб ўтказилган буюмлар бир жойдан бошқа жойга ўтказиб қўйилади ва инвентарьизация тугагунча хўжалик ишлаб чиқариш оборотига жалб этилмайди.

    Тарозида тортиш йўли билан ўтказиладиган ресурслар, моддий бойликлар (уруғлик, ем, тайёр маҳсулот, минерал ўғит, қаттиқ ёқилғи ва бошқалар) инвентаризациясида ортиш-тушириш ишларини бажариш учун ишчилар жалб қилинади. Ҳар бир тортиш натижалари ҳайъат аъзолари ҳамда моддий жавобгар шахс томонидан параллел равишда ёзиб борилади.

    Ўлчаш усули билан ўтказиладиган моддий бойликлар (дағал хашак, органик ўғит, нефть маҳсулотлари, қурилиш материаллари ва бошқалар) инвентаризациясида жавобгар шахс ҳайъат билан биргаликда бу ресурсларнинг бўйини, энини ўлчаб, уларнинг ҳажмини топади.

    Жараёнлар инвентаризациясида (бажарилган ишлар, ҳисоб-китоб ва бошқалар) ҳам инвентарьизациягача ҳисоб маълумотларида акс эттирилган бажарилган иш ва хизматлар ҳажми, дебитор ва кредитор қарзлар суммаси аниқланади. Агарда инвентарьизация ўтказиладиган пайтда бухгалтерия ҳисобида акс эттирилмаган бажарилган иш ёки ҳисоб-китоблар бўлса, бу операциялар бошланғич ҳужжатлар асосида ҳисоб регистрларига ўтказилади. Сўнгра охирги қолдиқ чиқарилади ва шундан кейин тегишли мутахассислар (агроном, муҳандис-қурувчи, муҳандис-механик, ҳисобчи ва бошқалар)дан иборат хайъат бу ишларнинг ҳақиқий бажарилишини аниқлайди.

Адабиётлар

1. Ўзбекистон Республикасининг 2000 йил 26 майда қабул қилинган «Аудиторлик фаолияти тўғрисида» ги қонуни.

2. И. А. Каримов. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида Т.: Ўзбекистон,  1995.

3. И. А. Каримов. Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида, барқарорлик шартлари ва тараққиёт  кафолатлари. Т.: 1997.

4. «Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида» ги қонун. 1996 йил 30 август.

5. П.И.Камўшанов. Практическое пособие по аудиту, М.; 1996.

6. А.А.Терехов. Аудит: внешний и внутренний. 1993.

7. М.М.Тулаходжаева. Аудит финансового состояния предприятия. 1996.

  8. А.Д.Шеремет, В.П.Суйц. Аудит. Учебное пособие. 1995.

9. П.Фридман. Контроль затрат финансовўх результатов при анализе качества продукции. Аудит. 1997.

10. В.Д.Чекин. Курс лекций по аудиту. Учебное пособие 1997.

11. Х.Каюмов. Корхона молиявий-хўжалик фаолияти аудити. 1997.

12. В.И. Подольский, Г.Б. Поляк и др. Аудит. 1997.

  13. Справочник аудитора. Ассоциация бухгалтеров и аудиторов Ўзбекистана.   1992.

5-мавзу: Асосий воситалар ва номоддий активлар ҳисобининг аудити

1. Асосий воситаларни аудит қилиш манбалари ва вазифалари.

2. Асосий воситаларнинг кирим қилиниши ва чиқиб кетиши ҳисобининг аудити.

3. Асосий воситаларнинг эскириши ва амортизацияси ҳисоби аудити.

4. Асосий воситаларни таъмирлаш харажатлари ҳисобининг аудити.

5. Асосий воситаларни қайта рўйхатдан ўтказиш ва уларни қайта баҳолашнинг аудити.

6. Номоддий активлар ҳисоби аудити.

I.Асосий воситаларни аудит қилиш манбалари ва вазифалари.

Асосий воситалар моддий-техник базани ташкил этиб, корхона меҳнат жамоалари ишлаб чиқариш жараёнида ундан фойдаланиладилар.

Аудитор бухгалтерия томонидан инвентарь карточкалари юритилиши, моддий жавобгар шахслар бўйича асосий воситаларни ҳисобга олиш ташкил этилганлиги, ускуналар, машиналар ва бошқа асбоб-ускуналарнинг техник паспортининг мавжудлиги текширади. Бундай текшириш жараёнида танлаб инвентарьь дафтарларининг маълумотлари асосий воситалар ҳаракати бўйича бирламчи ҳужжатлар маълумотлари билан солиштирилади. Маълумотларни таққослаш чоғида объектлар кирим қилиниши дафтарларда қанчалик ўз вақтида акс эттирилиши, уларнинг таъмирланиши, янгиланиши уларда техник ҳужжатлар асосида объектларнинг муҳим белгилари тўғри келтирилганлигини аниқлайди.

          Аудит жараёнида қуйидагилар аниқланиши керак:

          -Амортизация меъёрлари асосий воситаларнинг баланс қийматига қанчалик тўғри қўлланилиши, барча тузатиш ишларининг ҳужжатларда расмийлаштирилиши ва уларнинг реал ҳажми ҳамда таннархини аниқлайди.

          -Асосий воситаларнинг техник ҳолатини текшириш давомида эскириш, яроқлилиги, янгиланиши, сменалик экстенсив ва интенсив зўриқиш коэффицентлари каби кўрсаткичлар аниқланади. Фонд сиғими, фонд самараси ва фонд билан таъминланганлик тўғрисидаги маълумотлар асосий воситалардан фойдаланишнинг универсал кўрсаткичлари ҳисобланади.

          Бундан ташқари, қайта рўйхат қилиш жараёнида ўрнатилмаган янги асбоб-ускуналар, яроқсиз, маънавий ва жисмоний эскирган, тузатилиши лозим бўлган асосий воситаларнинг мавжудлиги аниқланади; ўрнатилмаган объектлар, шунингдек, ўрнатилган, бироқ турли сабабларга кўра, фойдаланилмаётган асбоб-ускуналарнинг алоҳида рўйхати тузилади.

          Асосий воситаларни қайта рўйхат қилиш муддатлари бузилганлиги, ҳисобга олишда камчиликларга йўл қўйилганлиги, мол-мулк йўқотилганлиги далиллари аниқланган тақдирда асосий воситалар турган ва улардан фойдаланилаётган жойлар бўйича танлаб рўйхат қилинади.

          Асосий воситалар ҳисобини аудит қилиш манбалари:

· капитал қурилиш объектларини ишга тушириш тўғрисидаги далолатномалар;

· асосий воситаларни қабул қилиш-топшириш далолатномалари (АВ-1-шакл);

· асосий воситаларнинг хўжалик ичидаги ҳаракати далолатномалари (АВ-2-шакл);

· асосий воситаларни таъмирлаш, такомиллаштиришдан қабул қилиш далолатномалари (АВ-3-шакл);

· асосий воситаларни хўжаликдан чиқариш далолатномалар (АВ- 4 шакл);

· асосий воситаларни ҳисобга олиш инвентарь дафтарлари (АВ-6,7,8-шакллар);

· асосий воситаларни гуруҳлари бўйича ҳисобга олиш инвентарь дафтарлари (АВ-9-шакл);

· асосий воситаларни инвентарь дафтарлари рўйхати (АВ-10-шакл);

· асосий воситалар харажатини ҳисобга олиш дафтарлари (АВ-12-шакл);

· асосий воситаларни жамлаш инвентарь рўйхати (АВ-10,13-шакллар);

· эскириш ва амортизация ҳисоблаш қайдномалари;

·  инвентарь рўйхати ва таққословчи қайдномалар (ИНВ-17);

· таъмирлаш устахоналарининг харажатларини ҳисобга олиш китоби;

· 10,10-1,13-сонли журнал-ордерлар;

· 3-сонли йиллик ҳисобот шакллари.

Асосий воситалар аудитининг вазифалари қуйидагилардан иборатдир:

1. Асосий воситаларни ҳисобга олишда уларнинг кирим ва айланиши тўғри акс эттирилганлиги;

2.  Асосий воситаларнинг сақланиши таъминланганлиги;

3. Асосий воситаларнинг чиқиб кетишини расмийлаштиришнинг асосланганлиги ва тўғрилиги ҳамда уларни тугатиш натижаларининг бухгалтерия ҳисобида акс эттирилиши;

4. Ўрнатилмаган, фойдаланилмаётган асбоб-ускуналар ва анжомлар мавжудлиги, сифат ҳолати, сақланиши шароитлари, асбоб-ускуналар ва анжомларнинг ўз вақтида ўрнатилганлиги ёки ҳисобдан чиқарилганлиги сабаблари ва айбдорлари;

5. Сотиш баҳосини белгилашнинг ҳамда кераксиз ва ортиқча асбоб-ускуналарни сотиш операцияларини ҳисобда акс эттиришнинг тўғрилиги;

6. Ижарага берилган ёки олинган асосий воситалар бўйича операцияларни ҳисобда акс эттириш зарурлиги ва тўғрилиги;

7. Асосий воситаларнинг айрим объектларини корхона ходимларининг шахсий фойдаланишлари учун бериш ҳоллари мавжудлиги;

8. Асосий воситаларни қайта рўйхат қилишнинг ўз вақтида ва тўлиқ ўтказилиши, унинг натижалари ҳисобда акс эттирилишининг тўғрилиги;

9. Амортизация ажратмалари ва асосий воситаларнинг эскириши суммасини аниқлашнинг тўғрилиги, уларнинг ҳисобда ўз вақтида ва тўлиқ акс эттирилиши;

      10. Режали олдини олувчи тузатиш режа- жадвалларининг бажарилиши ва жорий ҳамда капитал таъмирлашга ажратилган смета маблағларининг ўзлаштирилиши;

     11. Асосий фондлардан фойдаланиш самарадорлигини аниқлаш, серунум техника ва замонавий технология сотиб олинганда инвестиция фаолияти режаси мавжудлигини аниқлайди.

2. Асосий воситаларнинг кирим қилиниши ва чиқиб кетиши ҳисобининг аудити

Корхонага асосий воситаларнинг кирим қилиниши бўйича операциялар қабул қилиш-топшириш далолатномалари (АВ-1- шакл) билан расмийлаштирилади.

Асосий воситаларни қабул қилиш қуйидаги манбалардан:

· кўриш (пудрат ва хўжалик усулида);

· сотиб олиш (бошқа корхоналар ва аҳолидан);

· таъсисчилардан, хомийлардан, ҳамкорлардан олиш;

· узоқ муддатли ижарага олиш;

· боғлар барпо этиш;

· ёш молларни асосий подага ўтказиш ва ҳоказолардан.

Асосий воситаларнинг янги қурилган объектлари (бинолар, иншоотлар ва узатиш қурилмалари)нинг ўз вақтида кирим қилинишини белгиланган тартибда имзоланган объектларни қабул қилиш далолатномаларидаги санани объектни балансга қабул қилиб олиш бўйича ҳисобга олиш ёзувидаги (13-журнал ордер) сана билан солиштириш орқали аниқлаш зарур.

Асосий воситалар киримини текширишда, уларни сотиб олишнинг иқтисодий самарадорлиги ва мақсадга мувофиқлигини, шунингдек, ўз вақтида кирим қилинишини текшириш айниқса муҳимдир, чунки ушбу талабнинг бузилиши амортизация ва эскиришнинг ҳисобга олинмаслигига, чиқарилаётган маҳсулот (иш, хизмат) ва молиявий натижаларнинг бузилишига, объектнинг яроқлилиги коэффицентларини нотўғри аниқлашга олиб келади.

Асосий воситаларнинг ўз вақтида кирим қилинганлиги объект кирим қилиниши далилининг 01-" Асосий воситалар" ҳисоби бўйича журнал ордерларда акс эттирилиши санасини бирламчи ҳужжатларда (қабул қилиш-топшириш далолатномалари, текинга бериш ҳақидаги билдиришномалар, инвентарь дафтарлари ва бошқалар) кўрсатилган сана билан солиштириш орқали аниқланади.

Корхона ичида асосий воситаларнинг жойи ўзгарганда бунинг иқтисодий мақсадга мувофиқлигини текшириш зарур, чунки объектнинг жойи ўзгарганда монтаж ва қайта монтаж қилиш билан боғлиқ кўзда тутилмаган бекор туриб қолишлар, қўшимча харажатлар ва бошқача тарздаги бой беришлар пайдо бўлиши мумкин.

Асосий воситалар ҳисобини ташкил қилиш ва уларнинг сақланишини назорат қилишни таъминлаш учун, инвентарь объектини фойдаланишда эканлигидан ёки заҳиралигидан қаъти назар, уларнинг ҳар бири бўйича асосий воситаларни балансга қабул қилинганда тегишли инвентарь рақами берилади ва ёзиб қўйилади. Инвентарь рақами объектнинг жойи ўзгариши ва ҳисобдан чиқиб кетишига оид бўлган барча ҳужжатларда келтирилиши керак.

Асосий воситаларнинг аналитик объектлари бўйича ҳисобга олиш инвентарь дафтарларида (АВ-6, 7, 8, 9 -шаклларда) ёки инвентарь дафтарларда ташкил этилиши керак. Асосий воситаларни улар ишлатиладиган жойлар бўйича ҳисобга олиш эса, АВ-13 -шаклли инвентарь рўйхатларда ташкил этилганлигини аниқлайди.

Асосий воситаларнинг тушиши, жойи ўзгариши ва сақланиши таъминланиши ҳисобда тўғри акс эттирилганлигини текширишда бухгалтерия ёзувларининг тўғрилигига алоҳида эътибор бериш зарур.

Фойдаланилаётган асосий воситалар бошқа корхона ва шахслардан текинга олинганда қабул қилиш-топшириш далолатномаларига, бухгалтерия билдиришномаларига мувофиқ қуйидагича бухгалтерия проводкаси берилади:

Дт-0110-0199"Асосий воситалар"

Кт-9210 «Асосий воситаларни сотиш»

Дт-0110-0199 "Асосий воситалар"

Кт-02" Асосий воситаларнинг эскириши"

Асосий воситалар устав капиталига тўловлар сифатида кирим қилинганда қуйидагича:

Дт- 0110-0199 "Асосий воситаларни"

Кт-4610 «Устав капиталига қўйилмалар бўйича таъсисчилар қарздорлиги»

Сотиб олинган асосий воситалар, шартномали сотиб олиш нархи бўйича ташиб келтириш ва ўрнатиш харажатларини ўз ичига олган (асосий воситаларни сотиб олиш учун олинган кредит фоизларини, ККС қўшган ҳолда) қиймати бўйича кирим қилинишини текширади ва қуйидаги ёзувлар мавжудлиги:

Дт-08-"Капитал қўйилмалар"

Кт-51,60 "ҳисоб-китоб" ҳисобдан тўлаш, "Мол етказиб берувчи ва пудратчилар билан ҳисоб-китоб" қилиш.

Асосий воситаларни сотиб олиш бўйича кирим қилинганлигини текшир;

Дт- 01-"Асосий воситалар"

Кт-08-"Капитал қўйилмалар"

Агар улар монтажга берилганда:

Дт- 07-"қурилишга тегишли ускуналар"

Кт-08-"Капитал қўйилмалар" ёки

Жиҳозларни монтаж қилиш харажатлари бўйича:

Дт-08-"Капитал қўйилмалар"

Кт- 10, 60, 67.

Асосий воситаларнинг фойдаланиш жойи ва моддий жавобгар шахслар бўйича аналитик ҳисобини таъминлаш учун асосий воситаларнинг ички жойи ўзгариши АВ -2 -шакли бўйича АВ-13 -шаклдаги инвентарь рўйхатида тегишли ёзувлар қайд этилади. Асосий воситалар сотиб олинганда давлат корхоналаридан ва хусусий корхоналардан, аҳолидан шартномага асосан келишилган баҳоларда қабул қилинади. Асосий воситалар хўжаликнинг ўз маблағлари ҳисобидан олинса, бунда бухгалтерия ҳисобининг ҳисобларида қуйидагича акс эттирилганлиги аниқланади:

Масалан: Мол етказиб берувчилардан олинган ҳисоб-фактура маълумотларига мувофиқ асосий воситаларнинг сотиб олиш баҳоси 200 минг сўм, ККС 40 минг сўм. Асосий воситаларни келтириш харажати 10 минг сўм, шундан, ККС 2 минг сўм. Мазкур муомаланинг бухгалтерияда акс эттирилган кўриниши:

1. Асосий воситаларни сотиб олиш (ҳисоб акцепланди) баҳосига:

Дт-08                             200 минг сўм

Кт-6010                                    200 минг сўм

2. Сотиб олинган асосий воситаларга ККС ҳисобланди:

Дт-4860                                   40 минг сўм

Кт-6010                                   40 минг сўм

3. Асосий воситаларни олиб келиш харажатларига:

Дт-08                                       8 минг сўм

Дт-4860                                   2 минг сўм

Кт-6010                                   10 минг сўм

бир вақтнинг ўзида,

Дт-0110-0199                           10 минг сўм

Кт-08                                       8 минг сўм

Кт-4860                                   2 минг сўм

4. Сотиб олинган асосий воситаларни қабул қилиш-топшириш далолатномасига мувофиқ балансга қабул қилинганда:

Дт-0110-0199                                     250 минг сўм

Кт-08                                       200 минг сўм

Кт-6010                                   10 минг сўм

5. Сотиб олинган асосий воситалар қиймати мол етказиб берувчиларга ўз маблағ ҳисобидан ўтказилди:

Дт-6010                                   250 минг сўм

Кт-5110                                   250 минг сўм

Шундай қилиб, юқоридаги асосий воситаларни сотиб олиш ва олиб келиш харажатлари йиғиндиси ёки баланс қиймати 250 минг сўмни ташкил қилганлиги тўғри акс эттирилганлиги аниқланди.

Асосий воситалар пудрат усулда ёки хўжалик усулда кўрилади. Кўрилаётган асосий воситаларни баланс қиймати иморат ва иншоотларни кўриш учун сарф қилинган барча харажатлар йиғиндисидан иборат.

Улар лойиҳа ва смета харажатлари, қурилиш материаллари қиймати, қурувчи ташкилотларнинг хизмат ҳақи, ККС ва ҳоказо.

Ўз маблағлари тушумига доир масалаларни текшириш билан бирга корхона ижарага олинган объектларга эга эканлиги ёки йўқлиги, бу объектларга корхонанинг эҳтиёжлари, улар қанча муддатга олинганлигини аниқлаш зарур. Ижарага олинган асосий воситаларга аналитик ҳисоб регистрлари сифатида инвентарь дафтардан олинган кўчирма хизмат қилиши керак. Кўчирма ижарага олинган объектларни қабул қилиш-топшириш далолатномаларига (АВ-1) илова қилинади ва бу 03-ижарага олинган асосий воситалар ҳисобида ҳисобга олинади. Корхонага жорий ижарага олинган асосий воситалар 001-Ижарага олинган асосий воситалар балансдан ташқари ҳисобда ҳисобга олинади. Ижарага олинган асосий воситаларни текширишда, уларнинг баланс ҳисоби юритилиши аниқланади. Шартнома шартлари ўрганилади.

Аудитор жисмоний ва маънавий эскириши, фалокатлар, табиий офатлар, фойдаланишнинг техник бузилишлари ва бошқа сабаблар оқибатида яроқсиз ҳолга келган асосий воситаларни ҳисобдан чиқариш билан боғлиқ операцияларни ялпи текширади. Амалиётда ўзлаштириб олиш мақсадида янги буюмларни эскиларига алмаштириб олиш ҳоллари учраб туради. Аудитор бундай ҳолларда тугатиш далолатномалари маълумотларини (АВ-4 -шакл) техник ҳужжатлар маълумотлари (паспорт, фойдаланиш қўлланмалари ва бошқалар) инвентарь дафтарлардаги маъламотлар (АВ-6, 7, 8, 9 -шакл) билан таққослаш, шунингдек, мазкур объект ишдан чиққунга қадар ҳисобда бажарилган ёзувларни ўрганиш йўли билан аниқлаши мумкин.

Яроқсиз ҳолга келган бинолар, иншоотлар, машиналар, асбоб-ускуналар ва бошқа воситаларни ҳисобдан чиқариш тартиби ҳақидаги намунавий йўриқномага мувофиқ асосий воситаларни ҳисобдан чиқариш ҳуқуқи корхонанинг ўзига берилган.

Асосий воситаларнинг яроқсизлигини, уларни тиклаш учун тузатиб бўлмаслиги ва самарасизлиги билан боғлиқ зарур ҳужжатларни расмийлаштириш учун корхоналарда раҳбарнинг буйруғи билан бош мухандис ёки жавобгарлик юкланган шахслардан, шунингдек, жамоа ташкилотлари вакилларидан иборат таркибда доимий комиссия тузилиши керак.

Бу комиссия томонидан тузилган асосий воситаларни тугатиш ҳақидаги далолатномаларда (АВ-4-шакл) ҳисобдан чиқариш сабаблари батафсил баён қилиниши ҳисобдан чиқарилаётган объектни тузатиш ёки тиклашдан мақсад, чиққан мол-мулкни тугатишдан олинган материаллар кўрсатилиши керак.

Аудитор фалокатлар оқибатида асосий воситаларни ҳисобдан чиқариш далолатномасини текширишда фалокат тўғрисида далолатнома нусхаси мавжудлигини, шунингдек, фалокат келтириб чиқарган сабаблар ҳақидаги ёзма тушунтириш, айбдор шахсларга нисбатан кўрилган чораларни назорат қилиши керак.

Аудитор объектлар корхона раҳбари кўриб чиқмаган ва тасдиқламаган далолатномалар билан ҳисобдан чиқарилганлиги бор-йўқлигини текширади.

Аудитор асосий воситаларнинг нотўғри ва муддатдан илгари ҳисобдан чиқарилиши далилларини, зарарлар суммасининг ва айбдор шахсларни аниқлаши зарур. Шундан сўнг асосий воситаларни тугатиш операцияларининг ҳисобда тўғри акс эттирилганлигини текширади.

Асосий воситаларнинг ҳисобга олиниши, уларнинг ҳолати, ҳаракати ва улардан фойдаланиш самарадорлигини текшириш натижалари бўйича оралиқ далолатномалар тузади.

3. Асосий воситаларнинг эскириши ва амортизацияси ҳисоби аудити

Корхонанинг асосий воситалари фойдаланиш натижасида аста-секин эскириб боради. Бу эскиришнинг қиймати ишлаб чиқарилаётган маҳсулот таннархига киритилади. Текшириш жараёнида амортизация ҳисобланган барча асосий воситалар қиймати ҳисобга олинади, эскириш меъёрлари тўғри танланиши текширилади.

Амортизация ажратмалари тўғри ва ўз вақтида ўтказилишини аудит қилишда ҳисобот йил давомида корхонада қабул қилинган ҳисобга олиш сиёсатига риоя қилиш, тўлиқ тиклашга амортизация ажратмаларининг қайси (ҳар ойда дастлабки қийматнинг амортизация ажратмалари белгиланган меъёрининг 1-12 қисми миқдорида ўтказилганлиги ёки асосий воситаларни жадал амортизация қилиш) усуллари қўлланилганлигини аниқлайди.

Амортизация ажратмалари аудитини йил бошида тузиладиган асосий ҳисоб-китобнинг тўғрилигини текширишдан бошлаш зарур. Асосий воситалар объектларининг амортизация ажратмалари ҳисоб-китоби қайдномалар (ведемостлар) га киритилишининг тўғрилиги инвентарь дафтарлар бўйича текширилади. Белгиланган меъёрлар тўғри қўлланилганлигини текширишда ҳисоб-китоб учун ойлик меъёрлари йиллик меъёрларга айлантирилади. Сўнгра тафтиш қилинаётган даврдаги асосий воситалар ҳаракати ва ишлаб чиқариш асосий воситалари хизматининг меъёрий муддатлари тугаши муносабати билан амортизация ажратмаларини тўхтатишга боғлиқ операциялар амалга оширилган ойлар текширилади.

Маҳсулот (иш ва хизмат) таннархини тўғри ҳисоблаб чиқиш аниқлигига ва корхонанинг молиявий натижалари амортизация суммалари тўғри ҳисоблаб чиқилиши ва тақсимланишига боғлиқ. Шу сабабли амортизация нотўғри равишда ишлаб чиқариш чиқимлари ҳисобига ўтказилганлиги ва айбдор шахсларни аниқлаш ҳамда буларни бартараф этиш бўйича маслаҳатлар бериш керак.

Аудитор асосий воситаларнинг техник ҳолати қониқарсиз эканлигининг сабаблари ва айбдорларини, эскирганлиги сабаби, фойдаланишга яроқсиз бўлган объектлар нима учун ўз вақтида ҳисобдан чиқарилмаганлигини, кераксиз ва ортиқча объектларни бериш ва сотишнинг қандай тадбирлари кўрилганлиги, объектнинг техник ҳолати қониқарсиз аҳволда бўлгани туфайли кўрилган моддий зарар миқдорини аниқлайди.

Асосий воситалар объектлари ва гуруҳларининг техник ҳолатини текшириш асосий воситаларнинг эскириш даражаси, ишдан чиқишини ва янгиланишини тавсифловчи кўрсаткичларни ҳисоблаб чиқиш билан тугалланади. Эскириш даражаси текширилганда давр бошида ва охирида дастлабки қийматни текшириш санасида 100%га кўпайтирилишдан иборат эскириш суммаси нисбати сифатида аниқланади.

Ишдан чиқиш коэффициенти ишга туширилган асосий воситалар суммасининг йил охиридаги дастлабки баҳосига нисбати сифатида аниқланади.

Асосий воситалар ўз қийматларининг тўла тугатилишигача ҳақиқий хизмат қилиш муддати давомида, жумладан, бўш туриши, таъмирлашда бўлиши вақтида ҳам амортизация ажратилиб борилишини текширади.

1998 йил 1 январдан асосий воситаларга белгиланган йиллик эскириш меъёрлари беш гуруҳга ажратилиб, улар 20, 15, 10, 8, 5% миқдорда жорий этилган.

Асосий воситаларга амортизация ҳисоблаш қуйидаги тартибда бўлади:

-Корхонага кирим қилинган асосий воситаларга эскириш ҳисоблаш кирим қилинган сананинг келгуси биринчи санасидан бошлаб эскириш ҳисоблана бошлайди.

-Ҳисобдан чиқарилган асосий воситаларга ҳам эскириш келгуси ойнинг биринчи санасидан бошлаб ҳисобланмайди.

Асосий воситаларга амортизация ҳисоблаш усуллари қуйидагича:

·Бир маромли (тўғри чизиқли) ҳисобдан чиқариш усули.

Йиллик экириш суммаси қ

1 ойлик меъёрнинг 1-12 қисми ҳисобдан чиқарилади.

Мисол: Ускунанинг қиймати 100 минг сўм, хизмат муддати 20 йил, 100-20 қ 5000 сўм ёки

Бошлан\ич =иймат - =олди= =иймати

  Кызланаётган хизмат =илиш муддати

100 000 х 5%меъёр

 қ  5000 сўм бир йилда; 100-5 қ 20 йил

100

·  Бажарилган ишлар ҳажмига нисбатан эскиришни ҳисоблаш усули.

Йиллик эскириш

 суммаси

=

· Сонлар суммаси бўйича қийматни ҳисобдан чиқариш усули.

 5 йил (1 қ 2 қ 3 қ 4 қ 5) қ 15 биринчи йилда 5-15, 2-15, 3-15, 4-15, 5-15.

Бошланғич қиймати 160 минг сўм, тугатиш қиймати 10 минг сўм  қ 150 минг сўм амортизациядан қиймат;

1 йил учун 150 000 х 5-15 қ 50 000

2 йил учун 150 000 х 5-15 қ 40 000

3 йил учун 150 000 х 4-15 қ 30 000

4 йил учун 150 000 х 5-15 қ 20 000

5 йил учун 150 000 х 5-15 қ 10 000

· Камайиб бораётган қолдиқ усули.

Бу усулда ҳар қандай кўпайтирилаётган ставка қўлланилади, кўпинча тўғри чизиқли усулда қўлланиладиган икки каррали ставка қўлланилади. Хизмат муддати 5 йил бўлганда, амортизация меъёри 20% (100%/5 қ20) ни ташкил қилади. Камайиб бораётган қолдиқ усулида меъёр 20х2қ40% бўлади. ҳисобга олинган бу ставка 40% ҳар йил охиридаги қолдиқ қийматга тенгдир.

Мисол: Жамланган эскириш

1 йил охири 160 000 х 40 қ 64 000                       64 000

2 йил охири 96 000 х 40 қ 38 000                         102 400

3 йил охири 57 600 х 40 қ 23 040                         125 440

4 йил охири 34 560 х 40 қ 13824                          139 264

5 йил охири (қолдиқ суммаси) қ 10 736              150 000

Амортизация ҳисоблашнинг энг кўп қўлланиладиган усули тўғри чизиқли усулдир.

 Асосий воситалар эскиришини ҳисоблаш бўйича операциялар бухгалтерия ҳисобида қуйидаги ёзувлар билан акс эттирилади:

Дт- 20, 08, 23, 26, 29                         Кт-02

ижарага берилган асосий воситалар бўйича эскириш ҳисоблаш:

Дт-80                                                          Кт-02

Агар ҳисобдан чиқарилганда:

Дт-02                                                          Кт-47 деган ёзув амалга оширилади.

Амортизацияни ҳисоблаш бўйича бухгалтерия ҳисоби ҳисобларидаги ёзувлар учун асос бўлиб 13- журнал ордер (амортизация ҳисоблашнинг ҳисоб-жадваллари, қайдномалари ва машинограммалар) ҳисобланади.

4. Асосий воситаларни таъмирлаш харажатлари ҳисобининг аудити.

Асосий воситаларнинг зарур ҳолатда бўлишини таъминлаш учун улар мунтазам равишда тузатилиб турилади. Асосий воситаларни тузатиш билан боғлиқ операцияларни текшириш орқали қуйидагилар аниқланади:

·барча тузатиш ишларини ҳужжатлар билан расмийлаштиришнинг тўғрилиги;

·уларнинг ҳақиқий ҳажми ва таннархини аниқлаш;

·тузатиш учун ажратилган маблағлардан мақсадли фойдаланиш;

·тузатиш ишларида тасдиқланган сметалардан четга чиқилган харажатларни аниқлаш.

Корхона ёки ташкилот таъмирлашга ва маҳсулот таннархига харажатлар бир текис ажратилишини афзал кўрса, таъмирлаш фонди ташкил этилади, фондга улар томонидан белгиланган меъёрлар бўйича маблағ ажратилади.

Таъмирлашга сарфланган ҳақиқий харажатлар билан режали ажратмалар ўртасидаги фарқ балансда 1 январь ҳолатига кўра, келгуси харажатлар ва тўловлар заҳира ёки келгуси давр дарамодлари сифатида акс эттирилади.

Аудитор таъмирлаш фондига ажратмаларнинг тасдиқланган меъёрлари тўғрилигини текшириши зарур; чунки қурилиш ишлари харажатларини ошириб кўрсатиш, фойдани ва ундан бюджетга ажратилган суммани камайтириб кўрсатиш мақсадида меъёрни атайин ошириб кўрсатиш ҳоллари учраши мумкин.

Асбоб-ускуна ва транспорт воситалари учун меъёр бир йилдан ортиқ муддатли таъмирлаш қабул қилинада, бунда агрегат бутунлай қисмларга ажратилади, барча ёйилган деталлар ёки узеллар алмаштирилади ёки тикланади, базавий ва бошқа деталлар тузатилади ва созланади ҳамда синаб кўрилади.

Натижада булар бўйича техник кўрсатмаларни яхшилаш ва уни модернизация қилиш имкониятларини ҳисобга олиб бориши лозим.

Асосий воситаларни таъмирлашдан ўз вақтида келишини назорат қилиш учун аудитор таъмирланаётган объектларнинг инвентарь дафтарлари бухгалтерия дафтарларидаги тузатиладиган асосий воситалар бўлимида мавжудлигини текширади.

Аудитор смета-техник ҳужжатларини текширишда тузатилиши керак бўлган объектларнинг техник кўриги далолатномалари, капитал таъмирлаш чоғида модернизация қилиш лойиҳалари мавжудлигини аниқлаши керак. Лойиҳа-смета ҳужжатлари амалдаги нархлар бўйича, шунингдек, капитал таъмирлаш тури учун белгиланган меъёр, таърифлар, баҳолар бўйича тузилиши кераклигини текширади.

Текшириш хусусияти кўп жиҳатдан таъмирлаш ишлари бажарилиши хусусиятига, унинг пудрат ёки хўжалик усулида амалга оширилганлигига боғлиқ.

Пудрат усулида бажарилганда аудитор пудрат шартномасини ва ундаги шартларга риоя қилинганлиги:

·лойиҳа-смета ҳужжатлар билан расмийлаштирилганлиги;

·маблағ билан таъминланлаш манбалари мавжудлиги;

·уларнинг белгиланган иш ҳажмига мувофиқлиги;

·бажарилган ишлар сифатини, ишларни бошлаш ва тугалланишнинг шартномада кўрсатилган муддатларига риоя қилиниши;

·бажарилган иш учун ҳисоб-китоб қилиш тартиби ва бошқаларни текширади.

Айни чоғда аудитор пудрат ташкилотларига материаллар, эҳтиёт қисмлар ва деталлар банк орқали тақдим қилинадиган ҳисоб-китоб ҳужжатлари асосида берилишини текширади.

Объектларни капитал таъмирлашдан сўнг қабул қилиш-топшириш далолатномалари асосида (АВ-2-шакл) кирим қилишади. Тасдиқланган ҳисоб-китоб бўйича таъмирлашнинг смета қиймати ва тугалланган ишларнинг ҳақиқий қиймати бўйича киритилади. Бухгалтерияда таъмирлаш бўйича иқтисодий самарани аниқлаш учун далолатнома асосида ҳисобда ва инвентарь дафтарларда тегишли объект тавсифланиб, капитал таъмирлаш ва модернизация қилиш билан боғлиқ ўзгаришлар киритилади.

Хўжалик усулда - бажарилганда таъмирлаш харажатлари

23 -" ёрдамчи ишлаб чиқариш" ҳисобида тўпланади.

Аудит чоғида таъмирлаш сифатини назорат тарзида текширишда:

·смета бўйича иш турлари ва ҳажмларини наряд бўйича ҳақ тўлаш ишлари билан солиштириш;

·материаллар омборга кирим қилинганлигини текширилади.

Корхона ўз воситаларидан ташқари, ижарага олинган асосий воситаларни ҳам таъмирлашини амалга оширади. Ижарага олинган асосий воситаларни ижарачининг маблағи ҳисобига таъмирлаш харажатлари ижарачи томонидан ижарага олинган асосий воситаларни таъмирлаши харажатлари сметасига мувофиқ 89-ҳисоб кредитида резервда сақланади.

Аудитор текшириш пайтида:

·сметанинг техник-иқтисодий асосланганлигини:

·ижара ва смета суммасига биноан келгуси харажатлар ва тўловлар резервига ҳар ойда ойлик ажратмалар ҳисоб-китоби тўғрилигини;

·-бу сарфлар ва харажатлар иш бажариш ва хизмат кўрсатишга киритилишининг тўғрилигини аниқлайди. Аудитор ижарага олинган асосий воситаларни таъмирлаш учун қилинган ҳақиқий харажатларни 31-"Келгуси давр харажатлари" маълумотлари бўйича ўрганади.

Йил охирида келгуси даврнинг барча харажатлари маблағ билан таъминланиш манбаи ҳисобига тўла-тўкис ҳисобдан чиқарилиши керак:

Дт-8910  Кт-3110-3190-"Келгуси давр харажатлари" ҳисобида акс эттирилади.

89-"Келгусидаги харажатлар ва тўловлар резерви" ҳисобининг аналитик ҳисоби бўйича 15-тўлов қайднома ёки синтетик ҳисобда 10-1-журнал ордерда ҳисоб юритилиши текширилади.

5. Асосий воситаларни қайта рўйхат қилиш ва уларни қайта баҳолашнинг аудити

Асосий воситаларнинг мавжудлиги қайта рўйхат қилиш йўли билан аниқланади. Корхона қайта рўйхат қилишни йилига камида бир марта ўтказади. Бунда ЎзР Молия вазирлиги томондан тасдиқланган "Асосий воситаларни, товар-моддий бойликларни, пул маблағларини ва ҳисоб-китобларни қайта рўйхатдан ўтказиш бўйича асосий қоидалар" га амал қилади.

Асосий воситаларни қайта рўйхатдан ўтказишдан олдин қуйидаги ишларни амалга оширади: (5-БХМА кўра)

·инвентарь дафтарлар, техник паспортлар ва бошқа техник ҳужжатлар мавжудлиги ва улар ҳолати ёки корхона томонидан ижарага топширилган,

·олинган, сақланган ва вақтинча фойдаланишга берилган асосий воситаларга ҳужжатлар борлиги текширилади.

Асосий воситаларни қайта рўйхат қилишда рўйхат комиссияси объектларни тўла кўздан кечиради ва тўлиқ номини, инвентарь номи ва вазифасини рўйхатга ёзади (1-сонли ИНВ).

Машиналар, асбоб-ускуналар, куч кўрилмалари қайта рўйхат ҳужжатларига инвентарь рақами, тайёрловчи завод, чиққан йили, вазифаси, қуввати ва дастлабки қиймат кўрсатилган ҳолда алоҳида ёзилади.

Ҳисоботда турмаган объектлар, шунингдек, ҳисобда уларни тавсифловчи ҳужжатлар бўлмаган объектлар аниқланган тақдирда комиссия объектларга оид етишмаётган маълумотларни ва техник кўрсаткичларни рўйхат ҳужжатига киритади. Жумладан, бинолар бўйича уларнинг вазифаси, уларни тиклашда фойдаланилган асосий материаллар ҳажми, майдони, қаватлар сони, кўрилган йили ва бошқалар кўрсатилади.

Янгидан аниқланган ва охирги рўйхатдан буён ҳисобга олинмаган объектларни баҳолаш уларни тиклашнинг ҳозирги қийматига қараб аниқланади, эскириш эса буюмларнинг ҳақиқий ҳолатига кўра белгиланади.

Аниқланган ҳисобга олинмаган асосий воситалар, объектларни расмийлаштириш, уларни баҳолаш ва эскиришини аниқлаш алоҳида далолатномаларда қайд этилади. қайта рўйхатдан ўтказиш натижасида аниқланган ҳисобга олинмаган объектлар качон ва кимнинг фармойиши билан ҳисобдан чиқарилганлиги, уларни ундириб олиш харажатлари ниманинг ҳисобига ўтказилганлиги аниқланади.

Кўрсатиб ўтилган асосий воситаларни қайта рўйхат қилиш объектнинг асосий вазифасига мувофиқ номида ёзиб қўйилади.

Объект тикланган, таъмирланган, кенгайтирилган ёки қайта жиҳозланган ва бунинг натижасида унинг асосий вазифаси ўзгарган ҳолда рўйхатга янги вазифасига мувофиқ келувчи номда ёзиб қўйилади. қайта рўйхат қилишда амалга ошириладиган капитал ишлар бухгалтерия ҳисобида акс эттирилган ҳоллар аниқланади. қайта рўйхат комиссияси ҳужжатлар бўйича объектнинг дастлабки қиймати оширилган суммани аниқлайди ва рўйхатда амалга оширилган ўзгаришлар ҳақидаги маълумотларни келтиради. Айни бир пайтда аудитор аниқланган объектнинг ўзгаришига доир маълумот ҳисобида акс эттирилмаганлига айбдор бўлган шахсларни ва сабабларни аниқлайди.

Баъзан асосий воситаларнинг фойдаланиш қоидалари бузилганлиги, техника гарови ёмонлиги ва бошқа сабаблар билан муддатидан илгари ишдан чиққанлигини яшириш мақсадида ҳисобдан чиқаришади.

Бундай далиллар бўйича айбдор мансабдор шахслар, етказилган зарар миқдори аниқланиши ҳамда бундай бузилишларнинг олдини олиш чоралари ишлаб чиқилиши керак. қайта рўйхатдан ўтказиш натижасида аниқланган етишмаган асосий воситалар моддий жавобгар шахслардан ундирилади. Айбдор шахслар гарданига юкланган камомадни ундириш суммаси дастлабки қиймат билан етишмаётган инвентарь рақами эскириш суммаси ўртасидаси фарқ сифатида аниқланади. Агар шартномавий нарх дастлабки нархдан юқори бўлса, моддий жавобгар шахс бозор нархи билан эскириш суммаси ўртасидаги фарқни тўлайди. (18- ИНВ шакл)

Ижарага олинган асосий воситаларга алоҳида рўйхат тузилади. Руйхатда бошқа маълумотлардан ташқари ижарага берувчининг номи ва ижара муддати кўрсатилади. Зарур ҳолларда рўйхатнинг бир нусхаси ижарага берувчига ҳам юборилиши мумкин.

6. Номоддий активлар ҳисоби аудити

Номоддий активлар бўлиб, корхонага мулкчилик ҳуқуқларида тегишли бўлган аниқ, моддий асосга эга бўлмаган, пул шаклида бўлмаган активлар ҳисобланади, ишлаб чиқаришда, хизмат кўрсатишда, ижара учун ёки маъмурий мақсадларда бир йилдан ортиқ ишлатилади ва даромад келтиради.

Улар қуйидагилар:

-фан, адабиёт, маънавият асарларига бўлган муаллифлик ва бошқа шарномалардан келиб чиқадиган ҳуқуқлар;

-ихтирочилик патентлари, ишлаб чиқариш намуналари, селекция ютуқлари, товар белгилари ва хизмат қилиш белгилари, уларни ишлатиш учун лицензион шартномалар;

-"ноу-хау" ҳуқуқлари;

-табиий ресурслардан фойдаланиш ҳуқуқлари;

-қолдирилган харажатлар (ташкилий харажатлар ва илмий-изланиш ва тажриба-конструкторлик ишланмалар);

-фирма нархи (гудвил) ва бошқалар.

Номоддий активлар корхонага қуйидаги манбалардан келиб тушади:

-сотиб олиш йўли билан;

-ҳиссадорлар томонидан устав капиталига ҳисса қўшиш йўли билан.

Аудитор номоддий активлар корхонага қайси манбалардан келиб тушишидан қатъи назар «Номоддий активларни қабул қилиш далолатномалари» билан расмийлаштирилиши, бунда унинг тартиб рақами, номоддий активларнинг корхонага қабул қилинган вақти, баланс қиймати, хизмат муддати, эскириш меъёрини текширади.

04- "Номоддий активлар" ҳисобининг аналитик ҳисоби бўйича АВ- 6- шакли ва 17- тўлов қайдномаси ёки синтетик ҳисобда 13 - журнал ордерларда ҳисоб юритилиши текширилади.

Уларни қабул қилишда тегишли комиссия аъзолари белгиланганлигини ва қабул қилиш далолатномаларидаги имзоларини текширади. қабул қилинган номоддий активларга тегишли инвентарь карточкалар юритилиши тартибини аниқлайди.

Номоддий активларни баҳолаш қуйидагича:

·бошқа корхона устав капиталига номоддий активлар билан киритиш-шартномали нархда баҳоланади (бозор нархида);

·тўловли сотиб олиш-сотиб олишга кетган ҳақиқий харажатлар бўйича;

·эксперт йўли билан, бошқа шахслардан қайтариб бермаслик шарти билан олинган номоддий активлар экспорт йўли билан белгиланган қийматда.

Номоддий активлар ҳисоби 04-" Номоддий активлар" ҳисобида ҳисобга олинади ва эскириши бўйича 05-" Номоддий активларнининг эскириши" ҳисобида амалга оширилиши ҳисоб-китобларини назорат қилади.

Номоддий активлар ҳам маънавий , ҳам жисмоний эскириб боради. Шу сабабли номоддий активлар ҳам қуйидаги сабабларга мувофиқ ҳисобдан чиқарилади:

·тўлиқ эскирганда,

·қисман эскирганда,

·ошиқча (сотилган)бўлганда.

Хулоса.

Асосий воситалар ҳисоби аудити - асосий воситаларнинг кирим қилиниши ва чиқиб кетиши ҳисоби  бухгалтерия маълумотларида тўғри акс эттириш, уларнинг самарали ишлатилиши, фойдаланиш муддати бўйича амортизация ажратмаларини ҳисоблаб, ишлаб чиқариш харажатлари таркибига қўшиб бориш шароитларининг аниқлигини текширишдир.

Назорат саволлари:

1. Асосий воситаларни ҳисобга олиш тартиби.

2. Асосий воситаларни кирим қилиш манбалари.

3. Асосий воситаларни пудрат усулда қуриш ҳисоби аудити

4. Асосий воситаларни таъмирлашдан қабул қилиш тартиби.

5. Асосий воситаларнинг амортизациясини ҳисоблаш усули.

Адабиётлар

1. Ўзбекистон Республикасининг 2000 йил 26 майда қабул қилинган "Аудиторлик фаолияти тўғрисида"ги қонуни.

2. И.А.Каримов. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. Т.: Ўзбекистон,  1995.

3. И.А.Каримов. Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида, барқарорлик шартлари ватараққиёт  кафолатлари. Т.: 1997.

4. "Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида"ги қонун, 1996 йил 30 август.

5. Маҳсулот (иш ва хизмат) ишлаб чиқариш ва уни сотиш бўйича таннархга киритиладиган харажатлар таркиби ва молиявий натижаларининг шаклланиш тартиби тўғрисидаги Низом, 1999 йил 5 февраль.

6. П.И.Камўшанов. Практический пособие по аудиту. 1996.

7. А.А.Терехов. Аудит: внешнўй и внутреннўй. 1993.

8. М.М.Тулаходжаева. Аудит финансового состояния предприятия. 1996.

9. Лизинг операцияларини ташкил этишга доир тавсиялар. 1998 йил "Барака" универсал лизинг компанияси.

6-мавзу: Касса ва касса жараёнлари аудити

1. Пул маблағлари аудитининг асосий вазифалари ва манбалари.

2. Корхона кассасини қайта рўйхат қилиш тартиби.

3. Кирим ва чиқим касса ҳужжатлари аудити.

4. Пул маблағлари сарфлари ва уларнинг мақсадли ишлатилиши аудити.

I. Пул маблағлари аудитининг асосий вазифалари ва манбалари.

Пул маблағлари, унинг ҳаракати ва улардан фойдаланиш операциялари аудити назорат-тафтиш ишларининг масъулияти ва мураккаб соҳаларидан биридир. Мавжуд қоидаларга биноан, пул маблағлари аудити ялпи усул билан амалга оширилади, айни вақтда касса операциялари билан шуғулланадиган ва пул маблағлари сақланадиган барча объектлар текширилиши зарур. Бундан ташқари, пул маблағлари билан амалга ошириладиган бутун бир операциялар бўйича бошқа ўзаро боғлиқ бўлимлар билан қарши текширишлар ўтказиш зарур. Буларнинг барчаси текширувчилардан юқори касб малакаси ва масъулиятни тақозо этади.

          Пул маблағлари аудитининг асосий вазифалари қуйидагилардир:

·нақд пул ва бошқа қийматликларнинг сақланиши шароитларини таъминлаш;

·пул маблағлари, қимматли қоғозлар, қатъи ҳисобот бериладиган банклар ҳақиқатда мавжудлигининг ҳисобга олиш маълумотларига мувофиқлигини аниқлаш;

·кассада пул мавжуд бўлиш лимитига ва операция ва хўжалик сарфларига ҳамда бошқа эҳтиёжларга ҳисобот бериш шарти билан пул бериш шартларига риоя қилиниши;

·касса операциялари юритилишининг, тасдиқланишининг низомлар ва қоидаларга мувофиқлигини аниқлаш;

·пул маблағларни сарфлашнинг мақсадга мувофиқлиги ва қонунийлиги;

·банк обороти ёзувларининг корхона касса дафтаридаги ёзувлар билан бир хиллиги;

·ҳар бир операцияни тасдиқловчи бирламчи ҳужжатлар, банк кўчирмаси мавжудлиги;

·банкдан чек бўйича олинган нақд пулнинг кассага кирим қилинишининг ўз вақтидалиги ва тўлиқлиги;

·банкдаги ҳисоблардан маҳсулот етказиб берувчиларга, кўрсатилган иш ва хизматлар учун корхоналар ва ташкилотларга, жамғарма банкларнинг номига, бошқа дебиторлар ва кредиторларга суммалар ўтказилишининг тўғрилиги ва қонунийлиги;

·чек дафтарларини, чек кўчирмаларини сақлаш ва улар бўйича пул олишнинг белгиланган тартибига риоя қилиниши, тўлдирилмаган чеклар имзоланган ҳоллар йўқлиги;

·банкдан пул маблағлари олишнинг белгиланган тартибга риоя қилиниши;

·иш ҳақи тўлаш муддатларига риоя қилиниши.

Пул маблағлари аудитида ташкилотларда қуйидаги изчилликка риоя қилинади. Тафтишни кассани тўсатдан тафтиш қилишдан бошлаш зарур. Нақд пул маблағлари қайта рўйхат қилиниши билан бир вақтда пулнинг сақланиши таъминланиши ва кассага келтирилиши текширилади. Сўнгра касса операцияларини текширишдан мақсад фойдаланишга риоя қилинишини текширишга киришилади. Бир вақтнинг ўзида қатъи ҳисобда турувчи ҳужжатлардан фойдаланиш ва уларнинг сақланиши текширилади.

Пул ҳужжатлари ва қимматли қоғозлар, йўлдаги, банкдаги ҳисоб-китоб ва бошқа ҳисоблардаги пул маблағлари текширилади.

Аудитор учун қуйидагилар касса ва касса жараёнларини (пул маблағларини) тафтиш қилиш манбалари ҳисобланади:

·КО-1 - шакл кирим касса ордерлари;

·КО-2 -шакл чиқим касса ордерларини рўйхатга олиш дафтари;

·КО-3 - шакли кирим ва чиқим ордерларини рўйхатга олиш дафтари;

·КО-3а - шакл кирим ва чиқим касса ҳужжатларини рўйхатга олиш дафтари;

·КО-4 - шакл касса дафтари;

·КО-5 - шакл кассир томонидан қабул қилинган ва берилган пулни ҳисобга олиш дафтари;

·пул банклари ҳаракатини, қатъи ҳисобда турувчи ҳужжатларни ҳисобга олиш дафтари;

·ҳисоб-китоб ва бошқа ҳисоблардан кўчирмалар;

·касса режалари;

·ИНВ-15 - шакл пул маблағлари мавжудлигини рўйхатга олиш далолатномаси;

·ИНВ-16 - шакл қимматликлар ва бланклар, қатъи ҳисобда турувчи ҳужжатлар қайта рўйхатга олинганлиги;

·50"касса", 51-"Ҳисоб-китоб ҳисоби", 55-"Банклардаги бошқа ҳисоблар",56-"Пул ҳужжатлари" ҳисоби ва 006- "қатъи ҳисобда турувчи бланклар" балансдан ташқари ҳисоб бўйича дафтар-ордерлар ва қайдномалардир.

2. Корхона кассасини қайта рўйхат қилиш тартиби.

          Касса муомалаларини аудит қилиш, кассадаги нақд пул ва қатъи ҳисобдаги бланкаларни, қимматбаҳо қоғозларни қуққисдан қайта рўйхат қилишдан бошланиши лозим. қайта рўйхат қилиш корхона бош ҳисобчиси ва кассири иштирокида ўтказилиши керак. қайта рўйхат қилиш олдидан аудитор ўзи иштирокида кассирдан қайта рўйхат қилинаётган санага касса ҳисоботини тузишни ва касса китобида пул маблағлари қолдиғини чиқаришни талаб қилиши ҳамда кассирдан пул маблағлари кирими ва чиқими бўйича ҳамма ҳужжатлар касса ҳисоботига қўшилганлиги тўғрисида тилхат олиши шарт.

          Кассадаги векселлар, акциялар, ҳар хил маркалар, санаторий ва дам олиш уйларининг пули тўланган йўлланмалари нақд пул сифатида эмас, балки пул ҳужжатлари сифатида ҳисобга олинади.

          Аудитор касса ҳисоботларининг ва касса қолдиғининг тўғрилигини текшириши шарт. Пулнинг қолдиғи ойнинг биринчи санасидан шу кунгача кирим ва чиқим ордерларини қайд этиш дафтари билан касса ҳисоботига илова қилинган касса ордерлари солиштирилади. Агар қандайдир фарқ аниқланганда, албатта сабабини аниқлаши зарур. Касса ҳисоботини текшириб чиққандан сўнг, аудиторга ҳисобот ва унга илова қилинган кирим ва чиқим ордерларига келгусида касса ҳисоботида ҳеч қандай тузатиш киритишга имкон бермаслиги учун қайд белгиси қўйиш тавсия этилади. Текширилган ва қайд белгиси қўйилган касса ҳисоботи 50-"Касса" ҳисобида қолдиқ чиқариш учун бухгалтерияга берилади. Шундан сўнг, пул ва бошқа моддий қийматликларни қайта рўйхат қилиш бошланади. Агар корхонада бир неча касса бўлса, улар мухрланиб, бош кассадан қайта рўйхат қилиш ўтказилади. Пулларни аудитор иштирокида кассир санайди.

          Касса ёпилмаган касса ҳужжатлари (тўлов қайдномалари, почта пул ўтказмалари, ота-оналардан болалари мактабгача тарбия муаасасаларида тарбияланаётгани учун йиғимлар қайдномаси) бўлса, кирим ва берилган пулни санаб чиқиши зарур. Охирги қолдиқни аниқлашда кирим суммасини қолдиқка қўшиб, чиқим суммасини айириб кўриши керак. Кассада кирим ордери билан расмийлаштирлмаган нақд пул ортиқча пул сифатида белгиланган тартибда кирим қилинади ва кирим ордери нусхаси далолатномага илова қилинади. Белгиланган тартибда расмийлаштирилмаган ҳужжатлардаги сумма камомад сифатида ҳисобга олинади.

Кассадаги нақд пул ва бошқа қийматли қоғозлар кассани қайта рўйхат қилиш далолатномалари тузилади. Далолатнома охирида кассир ундаги пул маблағлари суммаси, ҳужжатлар ва бошқа қийматликлар унинг жавобгарлигига ўтганлиги тўғрисида ёзув ёзиб бериши керак. Агар кассада ортиқча ёки камомад аниқланганда, кассадан пул олинганлиги ҳақида вақтинча тилхатлар чиққанда аудитор кассирдан тушунтириш хати олиши шарт.

          Камомад суммасига қуйидагича бухгалтерия ёзув қўйилади:

Д 4730   К 5010

          Кассада ортиқча чиққан пул шу заҳоти киримга олиниши шарт:

         Д5010  К 9390.

         Натижада ундирилган камомад ва ортиқча сумма киримга олинганда касса кирим ордерининг нусхаси далолатномага илова қилинади. Кассани қайта рўйхат қилишнинг оралиқ далолатномаси 3 нусхада тузилади. 1-нусхаси аудиторда, 2-нусхаси бухгалтерияда ва 3-нусхаси кассирда қолади. Кирим ва чиқим ордерларида сана ва рақамлар кўрсатилиши шарт.

Аудитор, бундан ташқари, корхона кассасидаги пул ва бошқа қийматли қоғозларнинг сақланиши таъминланганлиги чоралари, кассанинг қай даражада мустаҳкамлигига, унинг темир эшик ва деразаларига металл панжаралар ўрнатилганлигини, кассадан иш ҳақи берилаётган вақтда қўшимча ҳавфсизлик чоралари кўрилганлиги, банкка пул топширишда ва у ердан пул келтиришда эҳтиёт чоралари кўрилишига эътибор берилишини текширади.

Текшириш давомида пул маблағлари сақланишини таъминлаш шартларига қанчалик риоя қилинаётганлиги, кассирнинг шахсий ҳужжатлари йиғма жилдида К-9 - шакл бўйича моддий жавобгарлик тўғрисидаги мажбурияти бор-йўқлиги, касса жойлашган хона бошқа хоналардан ажратилган-ажратилмаганлигини, ёвуз ниятлиларнинг дераза, девор, пол ва шифт орқали киришлари имкони бор-йўқлиги, касса хонасига бегона шахслар қўйилиш-қўйилмаслиги, барча пуллар ва пул ҳужжатлари сақланадиган ёнмайдиган шкафлар иш куни охирида мухрланиши, касса биноси тилхат билан қўриқлашга топширилиши, банкдан келтиришда ва банкка топширишда пул маблағлари сақланиши қандай таъминланиши, касса дафтарларини юритиш қоидаларига амал қилиниши, кассир ҳисоботлари ўз вақтида ёзилиши ва бухгалтерияга топширилиши, ёнмайдиган шкафлар ва касса эшиги қулфларининг калитлари нусхалари қаерда сақланиши, кассани тўсатдан тафтиш қилиш ҳар ойда ўтказилганлиги тўғрисидаги далолатномаларнинг мавжудлиги ва бошқаларни аниқлайди.

          Касса операцияларини текшириш ва пул маблағларининг тўлиқ ва ўз вақтида кирим қилиниши, тушумнинг банк муассасаларига тўлиқ ва ўз вақтида топширилиши. Касса ҳужжатларини расмийлаштиришнинг аналитик ва синтетик ҳисоби, банкдан олинган нақд пуллардан мақсадли фойдаланиш, иш ҳақи, мукофот, нафақалар тўлаш учун банкдан олинган, аммо фойдаланмаган пул маблағларининг банкка ўз вақтида ва тўлиқ қайтарилиши, шунингдек, бошқа тушумлар бўйича суммаларнинг банкка топширилганлиги тўғрисидаги ҳужжатларда акс эттирилганлигини текшириш зарур.

          Шунингдек, корхона раҳбари ва кассир ўртасида моддий жавобгарлик тўғрисида шартнома тузилганлиги ва бунга ишонч ҳосил қилиш учун бу ҳужжатлар билан тўлиқ танишиб чиқилади.

3. Кирим ва чиқим касса ҳужжатлари аудити

Нақд пул олиш ва бериш операцияларига оид ўтказилган ҳужжатлар расмийлаштирилишини назорат қилиш касса операциялари ўтказилишини текшириш вазифаларидан биридир.

Текширишда барча касса кирим ва чиқим ордерлари ва бошқа ҳужжатлар сиёҳ билан аниқ, тушунарли, буялмасдан тўлдирилганлигига ишонч ҳосил қилиш керак.

Кирим ва чиқим касса ҳужжатларининг рақамлари ва маълумотларини КО-3 - шакл бўйича кирими ва чиқим касса ҳужжатлари билан муқобил текшириш усулида солиштириш зарур.

КО-3 - шакл бухгалтерияда албатта юритилиши керак. Бундай текшириш бухгалтерия томонидан ёзилган кирим ва чиқим касса ҳужжатларининг кассир томонидан алмаштириб қўйилиши ҳолларини аниқлаш учун зарур.

Чунончи, касса ҳисоботларида қолдиқларнинг қайд этилиши ва ишга туширилиши ва охирида уларнинг қолдиқлари кўчириб қўйилиши тўғрилиги текширилади. Кўп учрайдиган қонунбузарлик ва суиистеъмоллар сохта ҳужжатларни расмийлаштириш, тушган пулларни кирим қилмаслик, бир ҳужжатнинг ўзини кассадан қайта -қайта ҳисобдан чиқариш, касса кирими ва чиқими бўйича оборотлар якунини, тўлов қайдномалари якунларини нотўғри ҳисоблаш, касса дафтари бўйича қолдиқларни нотўғри чиқариш, ишончсиз бухгалтерия ёзувларини қайд этиш ва касса операциялари акс эттирилган бухгалтерия регистрларига тузатишлар киритиш билан боғлиқдир.

Аудитор корхона кассасига кирим қилинган пул маблағларнинг тўлиқлигини аниқлаш мақсадида бутун текширилаётган даврда касса ҳисоботи бўйича ҳисоб варақаси камайтирилганлиги ҳисобига банкдан олинган кўчирма билан таққослайди. Бунда текшириш учун чек дафтарчалари варақлари ҳам жалб қилинади. Текшириш натижалари қуйидаги кўринишда расмийлаштирилади:

1. Чек дафтари: чек рақами, сана, сумма.

2. Банк кўчирмаси: сана, сумма.

3. Касса ҳисоботи бўйича: сана, касса кирим ордери рақами, суммаси.

4. Фарқлари: кунларда, сумма.

Банкдан олинган пуллар кирим қилиниши тўлиқлиги текширилиши билан бир вақтда банкка топширилган нақд пуллар касса бўйича тўғри акс эттирилганлиги текширилади.

          Пулни қабул қилишда патта (квитанция) беради, унинг асосида кассадан чиқим касса ордери ёзилади. Ушбу ўринда пул банкка ўз вақтида топширилмаслиги ҳам, кассир томонидан банк патталари, банк кўчирмалари ва ҳисоб рақами бўйича банк операциялари шифри сохталаштирилиши йўли билан касса бўйича пулнинг ҳисобдан чиқарилиши пулнинг амалда топширилганидан кўра, ортиқча кўрсатилиши ҳам мумкин.

          Тушум суммасининг, моддий жавобгар шахсларнинг ҳисоботлари бўйича сотилган моддий бойликлар учун тушумнинг тўлиқлигини ҳам текшириш зарур.

          Чиқим касса ҳужжатларини оддий тартибга қараб ҳам, чиқимларнинг иқтисодий бир хилдаги турлари:

·ишчи ва хизматчиларга иш ҳақи тўлаш;

·мукофот тўлаш;

·ижтимоий суғурта бўйича тўловлар;

·хизмат сафарлари харажатлари;

·хўжалик сарфларига пул бериш ва бошқалар бўйича ҳам текширишлар ўтказилиши зарур.

          Бу турдаги харажатларнинг ҳар бирини текширишда суистеъмоллар, гайриқонуний ва мақсадга номувофиқ харажатлар аниқланиши мумкин.

          Масалан: бажарилмаган ишлар бўйича якунларни сохталаштириш, тўлов ҳужжатларидан 2- марта фойдаланиш ва бошқалар.

          6710-"Меҳнатга ҳақ тўлаш бўйича ҳисоб-китоблар" ҳисоби бўйича кредит қолдиқлари билан тўланмаган тўлов қайдномалари бўйича текширилаётган ойнинг 1-кунига сумма қолдиғи ўртасидаги фарқ суистеъмол қилиш белгиси ҳисобланади.

          Аудитор тўлов қайдномаларида пул тўлаш тўғрисида рухсат ва тўлов муддати кўрсатилган ёзув бўлган тақдирда пул тўланишини, корхона бухгалтерияси ҳар ойда кассада қайта рўйхат қилинганлиги, ёқилғи-мойлаш материаллари ва овқатланишга бериладиган талонлар ҳамда қатъий ҳисобдаги бланкалар ҳисобини кўриб чиқиши керак.

4. Пул маблағлари сарфлари ва уларнинг мақсадли ишлатилиши аудити

Касса операцияларини тафтиш қилиш натижасида бухгалтерия томонидан меҳнатга ҳақ тўлаш ҳисоб-китоби бўйича кассирлар томонидан корхона ходимларига таътил ва иш ҳақи учун берилган пулларнинг қайдномаларига 2 ва 3 марта киритилиши йўли билан катта миқдорда ғайриқонуний равишда пул ўзлаштириш ҳоллари учраб туради.

          Баъзан "хатолик" билан таътилда, ўқишда, касал бўлган, ишдан бўшатилган шахсларга иш ҳақи ҳисоблаб ёзишлар ҳам учраб туради. Бундай далиллар мантиқий таҳлил қилиш, қиёслаш ва сўраб чиқиш усули билан аниқланади, ҳисоблаб ёзилган иш ҳақи миқдори ишланган кунларни ҳисобга олиш ҳужжатлари, ходимлар бўлимининг ҳужжатлари билан расмийлаштирилади. Барча ҳолларда касса ҳужжатларини текшириш фақат уларнинг расмийлаштириш талабларига мувофиқлигини (имзоларнинг мавжудлиги, тузатиш ва кўчириб ёзишларнинг йўқлиги), ҳужжатлардан такроран фойдаланишга йўл қўймаслик учун уларга операциялар бажарилган сана кўрсатилган ҳолда "олинди" ёки "тўланди" деган махсус штамплар қўйилиб тўлдирилганлигини текшириш билан чекланиб қолинмайди. Касса ҳужжатлари корхонанинг бошқа иш соҳалари билан боғлаб текширилади. Мукофотлар, нафақалар тўлаш ҳам касса бўйича ўтади, шу сабабли аудитор шубҳали ҳолларга эътибор қаратади, сўнгра тўловларнинг асосланганлигини текширади.

          Пул маблағларини депонентга қўйиш билан боғлиқ суиистеъмоллар айниқса кўп учрайди. Бу ўринда депонентга ўтказилган пулларнинг тўғрилиги ва асосланганлигини текшириш, 76-" Ҳар хил дебитор ва кредиторлар билан ҳисоб-китоблар" ҳисоби бўйича якуний маълумотларнинг депонентга қўйилган суммаларнинг ҳисобга олиш дафтари бўйича аналитик маълумотларга мувофиқлигини текшириш лозим бўлади.

          Узоқ вақт талаб қилиб олинмаган ва муддати тугаши арафасида депонентга ўтказиб берилган суммалар, айниқса, пухта текширилиши керак.

          Аудитор пул суммалари депонентга ўтказилиши қонуний эканлигига ишонч ҳосил қилиши ва депонентга ўтказиб берилган суммалар ҳисобга олинган суммаларга мувофиқ келишини аниқлаши зарур.

          Депонентга ўтказилган суммаларнинг берилиши қонунийлигини текширишда чиқим касса ордерларидаги суммани олиш учун қўйилган имзоларнинг тўлов қайдномаларидаги, ишга қабул қилиш ҳақидаги ҳужжатлардаги, текширилаётган шахсларнинг имзоси бўлган бошқа ҳужжатлардаги имзолар билан таққосланиши аудитор учун мажбурий ҳисобланади.

          Имзолар қалбакилаштирилганлиги аниқланган тақдирда аудитор имзо қалбакилаштирилган депонентчи билан учраши ва ундан депонентга ўтказилган пулни ўзлаштириб олиш мақсадида имзо қалбакилаштирилганлигини тасдиқлатиб олиш чора-тадбирларини кўради.

          Зарурат бўлганда, аудитор депонентга ўтказилган пулнинг ишончнома орқали олинишида ҳам ана шундай йўл тутади.

          Тафтиш пайтида депонентга ўтказилган пулларнинг ҳосил бўлиш сабаблари аниқланади. Ҳисобот асосида берилган пуллар сарфланишини оқловчи ҳужжатлар ва сотиб олинган бойликларни кирим қилиш ҳужжатлари билан таққослаш орқали текширилади.

          Нақд пул сарфидаги фарқлар анча катта бўлган тақдирда бундай сарфнинг асосланганлиги, унинг мақсадга мувофиқлиги текширилади. Пул ўтказиш йўли билан уларнинг номига ҳақ тўланган шахслар ва ташкилотларни муқобил текшириш усулидан кенг фойдаланиш зарур. Ушбу усул пуллар ҳақиқатда ҳам кредит қарздорлигини тўлашга ўтказилганлигини ёки жамғарма кассасидаги шахсий ҳисобга ёхуд ўзининг ёки иштирокчининг номи битилган манзилга ўтказиш йўли билан ўзлаштирилганлигини аниқлаш имконини беради.

          Ҳозирги вақтда иш ҳақини жамғарма кассасига ўтказишнинг қонунийлиги ҳам мукобил текшириш усули билан аниқланади.

    Хулоса.

          Касса операциялари аудит корхонанинг бўш пул маблағлари ва муомаладаги пул маблағлари ҳаракати, улардан фойдаланишнинг қонунийлигини текширишдир. Натижада нақд пул операцияларини амалга оширишда белгиланган меъёрий ҳужжатларга мувофиқлигини таъминлашдан иборат бўлиб, бухгалтерия ҳужжатларида тўғри акс эттирилиш тартибига риоя этилишини аниқлашдир.

                   Назорат саволлари:

          1. Кассани тафтиш қилиш тартиби.

          2. Кассирдан талаб қилинадиган ҳужжатлар.

          3. Кассадаги камомад суммасини ундириш тартиби.

4.Касса хоналарининг жиҳозланганлигини текшириш.

       5.Пул ҳужжатлари ҳисоби аудити.

Адабиётлар

1. Ўзбекистон Республикасининг 2000 йил 26 майда қабул қилинган "Аудиторлик фаолияти тўғрисида" ги қонуни.

2. И.А.Каримов. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. Т.: Ўзбекистон.  1995.

3. И.А.Каримов. Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида, барқарорлик шартлари ватараққиёт  кафолатлари. Т.: 1997.

4. "Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида» ги қонун, 1996 йил 30 август.

5. П.И.Камўшанов. Практический пособие по аудиту, 1996.

6. А.А.Терехов. Аудит: внешнўй и внутреннўй, 1993.

7. А.Д.Шеремет, В.П.Суйц. Аудит учебное пособие, 1995.

8. Юридик шахслар томонидан касса операцияларини амалга ошириш қоидалари. 24.01.98 йил.  376 ЎзР МБ

9. Инструкция по эмиссионо - кассовой работе, инкассация денежной вўручки и перевозке ценности в учреждениях банков РУз. 12.12.98. 576.

10. Т.Джураев. Аудит: Организация и методика проведения. Бухгалтерский учет, 1996.

11. В.Д.Чекин. Курс лекций по аудиту учебн. пособ. 1997.

12. Подольский, Г.Б., Поляк и др. Аудит. 1997.

13. Справочник аудитора. Ассоциация бухгалтеров и аудиторов Узбекистан. 1992.

7-мавзу: Банк операциялари аудити

1. Банк операциялари аудитининг асосий мақсади ва манбалари.

2. Ҳисоб-китоб рақами билан боғлиқ операциялар аудити.

3. Банкдаги бошқа ҳисоблар операциялари бўйича аудит.

I. Банк операциялари аудитининг асосий мақсади ва манбалари.

Ишлаб чиқариш корхоналари ўзларининг бўш пул маблағларини банкларда сақлайди. Аудитор корхонанинг бу банкдаги пул маблағларини текширишдан олдин текширилаётган корхона қайси банкда қандай ҳисоб рақами очганлигини аниқлаб олиш зарур.

          Натижада банк билан боғлиқ операцияларни текширишда қуйидаги асосий вазифаларни бажаради:

·пул маблағларининг мақсадга мувофиқ ва самарали ишлатилишини назорат қилиши;

·банкдаги ҳисоб рақами очилишини тўғри ёки нотўғрилигини текшириш;

·нақд ва нақд пулсиз ҳисоб-китоб операцияларининг қонунийлиги;

·молиявий барқарорлигини ўрганиш ва уни таҳлил қилиш ва бошқалар.

Банкдаги ҳисоб-китоб ҳисоби, валюта ҳисоби, махсус ҳисоблар ва йўлдаги пул ҳужжатларини текширишда қуйидаги ҳужжатлар манба бўлиб хизмат қилади:

·банкдаги ҳисоб-китоб, валюта ҳисоблари ва махсус ҳисоблардан кўчирмалар, кассир ҳисоботлари;

·бош китоб ва қайдномалар, 2-журнал-ордер, 2-қайдномалар патталар, чек корешоклари, тўлов-талабнома топшириқномалари, тўлов топшириқлари;

·51 ва 52-ҳисоб бўйича оборот қайдномалари, мемориал ордерлар, Марказий банк томонидан ишлаб чиқарилган кўрсатма ва низомлар,йўриқномалар белгиланган меъёрий ҳужжатлари ҳамда Молия Вазирлигининг кўрсатмалари ва бошқалар.

2. Ҳисоб-китоб рақами билан боғлиқ операциялар аудити.

Корхонанинг банк муссасаларида қандай ҳисоблар ва субҳисоблар очилганлиги аниқланиши зарур.

Ҳисоб-китобларнинг корхонада қўлланиладиган вариантига боғлиқ равишда ҳисоблар ва субҳисоблар бўйича кўчирмалар ҳамда масъул ижрочиларнинг имзолари ва банк муассасасининг штампи билан тасдиқланган тегишли иловалар (тўлов талабномалари, тўлов топшириқлари ва бошқаларнинг нусхалари) танланади.

Одатда, аудит банк операциялари акс эттирилишини текшириш учун тақдим этилган ҳужжатлар тўлиқ эканлигини аниқлашдан; биринчи навбатда банкдан ҳисоб ҳисобидан кўчирма мавжудлигига ишонч ҳосил қилишдан бошланади.

Текшириш қуйидагича амалга оширилади:

Текшириш операция куни охиридаги маблағ қолдиғи кейинги кўчирмадаги кун бошланишидаги қолдиқ билан солиштирилади. Агар кўчирмалар тенг бўлмаса, аудитор банк муассасасидан уларнинг нусхаларини олиши керак.

Банк кўчирмаларида акс эттирилган операцияларни ялпи текширишга киришар экан, тақдим этилган кўчирмаларнинг тўғрилигига ишонч ҳосил қилиши керак. Бунинг учун барча реквизитлар тўлдирилганлиги, жумладан ёзувни қайд этиши учун асос бўлган кўчирмалар санаси, ҳужжатларнинг тартиб рақами, ҳисоб тартиб рақами, банк коди бўйича операция шифри, сумма кўрсатилганлиги, кўчирмада банк штампи мавжудлиги аниқланиши зарур.

Зарурият бўлганда кўчирмаларнинг ҳақиқийлиги банк бўлимларидаги ҳисоб ҳисоби бўйича ёзувлар билан солиштириш орқали аниқланади. Агар улар фарқ қилса, аудитор оралиқ далолатнома тузиши ва унда ҳисоб ҳисоби бўйича ёзувлар банк муассасалари томонидан қандай ҳужжатлар асосида амалга оширилганлигини кўрсатиши керак.

Банк кўчирмаларида акс эттирилган ҳар бир операция тегишли бирламчи ҳужжат (ҳисоб варақ, тўлов топшириқномаси, тўлов талабномаси ва ҳоказо) билан тасдиқланиши лозим.

Банк кўчирмасига илова қилинган бирламчи ҳужжатлар муайян тартибда гуруҳланади, олдин кўчирмага барча кирим ҳужжатлари, улардан кейин барча чиқим ҳужжатлари илова қилинади.

Банк жараёнларида бундай текшириш ўтказиш операцияларнинг моҳияти бўйича банк ҳужжатларини текшириш билан бирга олиб борилади. Бунда аудитор қуйидагиларни аниқлаши лозим:

- товарсиз ҳисоб варақлар ва бошқа ноқонуний операциялар бўйича бўнаклар тўловлари нотўғри ўтказилганлигини (текширилаётган корхонага тааллуқли бўлмаган бошқа ташкилотларнинг  сотиб олган товарлари ва харажатлари бўйича ҳисоб варақларга хизмат кўрсатиш тартибида пул ўтказилганлигини);

- товар моддий бойликларни мавсумий тўплашга, бажарилган иш учун буюртмаларнинг тўпланмаган ҳисоб варақлари ва ўз вақтида фойдаланилаётганлигини, ссуда олиш учун тақдим этилган ҳужжатларнинг ҳақконийлигини;

Бирон-бир жойда иш ҳақи тўлаш ва бошқа аниқ мақсадли харажатлар учун ваколатли шахсларнинг баъзи корхоналарда очиладиган жорий ҳисоб варақлари операциялари синчковлик билан ўрганилиб чиқилиши керак.

Бу ҳужжатлардан нусхалар олиниши ва далолатномага тиркаб қўйилиши керак. Аудитор бирламчи ҳужжатларнинг мазмунини ва уларнинг банк кўчирмаларида акс эттирилишини текширар экан, амалга оширилган операцияларнинг қонунийлиги ва мақсадга мувофиқлигини, шунингдек, корхона фаолиятига хос бўлмаган операцияларни аниқлайди.

Амалга оширилган операцияларнинг тўғрилигини операцияларнинг оқловчи ҳужжатлардаги мазмунини ҳисоб ҳисобидан банк кўчирмасида кўрсатилган ушбу операцияларнинг кодига таққослаб аниқлаш ҳам мумкин.

Кўпинча турли сабаблар билан пулларни муомала чиқимларига ва бошқа манбалар ҳисобига ҳисобдан чиқариш йўли билан амалга ошириладиган гайриқонуний операциялар учраб туради. Ҳақиқатда эса, бу пуллар кейинчалик ўғирланадиган товар сотиб олишга (коммунал хизматлар, санаторийлар, дам олиш уйлари ва сайёҳлик базаларига йўлланмалар олишга ва бошқаларга, кредиторлик қарзларни қалбаки шахслар ва ташкилотларга асоссиз равишда ўтказишга ва шу кабилар) ишлатилади.

Маҳсулот юборувчиларнинг ҳисобларига пул ўтказиш операцияларини текширишда тушумларнинг тўлиқлигига, ҳақи тўланган моддий-техника бойликлари кирим қилинганлигига ва хизматлар ҳақиқатда бажарилганлигига ишонч ҳосил қилиш зарур.

Ҳисоб рақамига келиб тушувчи пул маблағларнинг тўлиқ кирим қилиниши ва бухгалтерия ҳисобида тўғри акс эттирилишини текширишда ҳам ҳужжатларни солиштириб кўриш усулидан фойдаланилади. Тайёрлов ташкилотлари ва бошқа сотиб олувчилардан тушган суммалари 46,45,62 ҳисобдаги ёзувлар билан солиштирилиб кўрилади.

Ҳужжатларнинг ҳақиқийлиги ва операцияларнинг қонунийлиги текширилгандан кейин, аудитор 2-дафтар ва 51-"Ҳисоб ҳисоби" ҳисоботи бўйича 2-қайдномалардаги ёзувларни текширади, бунда акс эттирилган операциялар бўйича ҳисобларнинг ноодатий богланишга, якунлар чиқариш тўғрилигига ва бошқаларга қаратади.

Пул муомалалари бўйича банкдаги ҳисобдан кўчирмага илова қилинадиган ҳужжатларнинг тўғри расмийлаштирилишини, уларда банк муассасасининг муҳри, сана ва банк ходимларининг имзоси борлиги текширилишини, бирламчи ҳужжатларда кўрсатилган муомалаларнинг қонунийлигини аниқлаш керак. Бунинг учун банк муомаласи мазмунининг кодини билиш керак.

Пул маблағлари ҳисобидан харажатларни ҳисобга олувчи ҳисобдаги, келгуси давр харажатлари ҳисобига, зарарга ўтказилган суммаларни текширишда уларда баъзи бирларини ундириб олиш зарурияти йўқлигини аниқлаши лозим.

Кредиторлик қарзларни тўлаш учун ўтказилган пул муомалаларининг асосли ва ўз вақтидалигини текшириш керак.

3. Банкдаги бошқа ҳисоблар операциялари бўйича аудит

Банкдаги махсус ҳисобларни текширишда: (лимитланган) чекланган ва (лимитланмаган) чекланмаган чек дафтарчалари билан амалган ошириладиган муомалаларни текширишда дафтарчадаги қолдиқларнинг банкдан олинган кўчирма ва бухгалтерия ҳисоби маълумотларидаги кўрсатилган суммага мос келишини аниқлаши лозим. Агар фарқ чиқса, банк тўламаган сумма ва сабаб аниқланади. Зарур ҳолларда ҳисоблашув ҳақиқийлигини аниқлаш мумкин.

Текшириш давомида аудитор:

·чек дафтарларини сақлаш ва ундан фойдаланиш тартибига риоя қилиниши;

·бекор қилинган ва фойдаланилмаган чек варақаларининг миқдори, хазина ва банк муомалалари ҳисобини олиб борувчи шахсларнинг бевосита банкдан пул олиш ҳоллари бўлганлиги;

·молиявий ҳужжатларнинг тузилиши, банкдаги ҳар хил ҳисоблардан кўчирмалардаги рақамларнинг пул маблағларини ўзлаштириш мақсадида қалбаки тўғрилаш ҳоллари бўлмаганлигига ишонч ҳосил қилиб банкдаги ҳисоблардан кўчирма билан бухгалтерия ҳисоби маълумотлари ўртасидаги фарқлар ёки ноаниқ тузатишларни тафтишчи банк муссасаларда текшириши лозим.

·банкдаги олинган чек дафтарчаларини ҳисобга олишда тўғри акс эттирилганлигини ва улардан қонуний фойдаланилаётганлигини ҳамда улар ҳисобдор шахсларга тилхат бўйича берилиш-берилмаслиги;

·ҳисобдор шахслар чек дафтарчаларидан фойдаланганликлари ҳақида ҳисобот тузишларини, ҳисобдор шахсларнинг ҳисоботлари бўйича оборотлар ва қолдиқ махсус ссуда ҳисоб варақлари бўйича банк оборотлари ва қолдиқларига мувофиқлигини, транспорт ҳужжатларида чекларнинг рақами, санаси ва суммаси кўрсатилишини ва ҳоказо;

·аккредитивлар билан ўтказилган операцияларнинг тўғрилиги ва қонунийлигини текшириш. Бунда мазкур ҳисоб-китобларнинг сабабларини, улар корхонанинг тўловга лаёкатлилигини ҳам аниқлаш лозим. Бундай ҳолда корхонанинг молиявий аҳволини яхшилаш учун қандай чоралар кўрилганлигини билиш керак.

Очилган аккредитивларнинг асосланганлигига ва тўлов ўз вақтидалигига ишонч ҳосил қилиниши керак.

          Ссуда ҳисобида олинган қисқа, ўрта ва узоқ муддатли кредитлар учун очиладиган ҳисоблардаги операцияларнинг шатрнома шартларига мувофиқ мақсадли ишлатилишини текшириш зарур.

          Пул ҳужжатларини текширишда аудитор кассадаги почта маркалари, давлат пошлинаси маркалари, вексель, санатория ва дам олиш уйларига берилган йўлланмаларни кўриб чиқади. Акциядорлардан сотиб олинган ўз акциялари билан боғлиқ муомаларни текширишда уларнинг қонунийлигини ва бухгалтерия ёзувларининг тўғрилигини, молиявий қонун ва тартибларга риоя қилинаётганини, ушбу сотиб олинган акциялардан фойда олинаётган ёки фойда олинмаётганлиги, фойда олишда корхона ўз ҳуқуқини ҳимоя қила олиши кўриб чиқилади.

          Банк операцияларини текширишда аудитор бухгалтерия ҳисобида 57-"Йўлдаги ўтказишлар"  ҳисоб варағидаги суммаларнинг ҳақиқийлигини текширади.

          Хусусан, кўпчилик ҳолларда 57-"Йўлдаги ўтказишлар" ҳисоб варағида бажарилган ишлар учун буюртмачиларнинг қарзлари ва бошқа суммалари нотўғри ўтказилади, ваҳоланки, унда банк кассаларига топшириладиган, лекин махсус ссуда ҳисоб варагига  қайд қилиб улгурмаган пул суммалари, шунингдек текшираётган корхона ҳисоб варағига келиб тушмаган, яъни ой охирида "йўлда" бўлган суммалар акс эттирилиши лозим.

          Ҳисобда бундай қайдлар қилиш учун асос қуйидагилар бўлиши мумкин:

-тушумни топширишда пул топширилганлиги ҳақида банк паттасининг нусхаси, пул маблағларини ўтказишда

-корхона авизоси, унда ўтказмани қабул қилган банк ёки почта бўлимининг номи, рақами, сана, сумма кўрсатилган бўлиши керак.

Ҳисоб-китоб варақлари ва валюта ҳисоб варақларидан пул  маблағларини ҳисобдан чиқариш бўйича банкдан олинган нақд пулларни ўз вақтида ва тўлиқ кирим қилиниши ва мақсадли фойдаланишига алоҳида эътибор берилиши лозим. Товар етказиб берувчиларга пул маблағларини ўтказиш ва қарзларини узиш улардан фойдаланишнинг реаллиги ва асосланганлигини аниқлашда шу ҳисоб варақлари асосида текширади.

          Аудитор пул маблағларини акцепланган топшириқ номалар билан почта алоқа йўналишлари орқали ўтказишда қоида бузишларга йўл қўйилганлигини текшириб кўради. Бунда жорий ва депонентга олинган иш ҳақига оид суммалар, ижро варақлар ёки ҳисобдорлик суммалари ўтказмалари ва  ҳоказо ўтказмаларнинг хусусиятлари ва  ўтказиладиган  суммаларнинг тўғрилигини (бирламчи ҳисобга олиш ҳужжатларига солиштириш йўли билан), шунингдек, рўйхатда кўрсатилган ўтказмаларни олувчилар манзилгоҳининг тўғрилигини текширади.

          Корхонанинг облигациялари, депозитлари ва бошқа қимматбаҳо қоғозлари миқдори кўриб чиқилади. Номинал ва сотиб олиш баҳоси ўртасидаги фарқ  ишончлилиги текширилади.

          Санаторий ва дам олиш уйларига берилган йўлланмаларга оид муаммолар билан боғлиқ операцияларни текширишда қайси маблағ ҳисобидан сотиб олинганлиги, текшириш ўтказилаётган корхонада ишламайдиган кишиларга йўлланма бериш ҳоллари бўлмаганлигини, бу йўлланмалар учун ҳақнинг кассага ўз вақтида тўланиши ва бу йўлланмалар беришда касаба уюшмасининг розилиги борлигини аниқлаш керак.

          Корхона ва фирмаларнинг чет эл валютасидаги пул маблағлари тўлиқ ҳисобга киритилганлигини ва валюта операциялари ҳисобида тўғри акс эттирилганлигини аниқлаш текширувдаги муҳим масала ҳисобланади.

          Чет эл валютаси бўйича муаммолар 52-"Валюта ҳисоби" ҳисобида амалга оширилишини текширишда нақд пул берилишининг ва бошқа корхонага, хорижга ўтказилишининг асосли эканлигини аниқлаш зарур.

          Валюта курсининг ўзгариши тўғри кўрсатилганлигини аниқлаш керак. Корхона маблағларини бошқа мақсадга ишлатиш ҳоллари, ноқонуний пул ўтказишлар, аккредитивларни нотўғри қўйиш ҳоллари бўлмаганлигига ва товарсиз ҳисобларни акцеплаш ҳамда 57-"Йўлдаги ўтказмалар" ҳисобида пул маблағлари камомади оширилмаётганига ишонч ҳосил қилиш зарур.

          Хулоса.

Банк операциялари аудити-корхонанинг ички ва ташқи операциялари бўйича нақд ва нақд пулсиз ҳисоб-китоб тўловларининг банкларда очилган ҳисоб-китоб ва бошқа ҳисоб рақамлари орқали амалга оширилишининг қонунийлигини текширишдир.

Назорат саволлари:

1.  Банклардан олинадиган кўчирмаларни текшириш

2. Банкдан олинган нақд пул маблағларининг мақсадли ишлатилишини текшириш тартиби.

3. Сафар харажатлари бўйича ҳисобдор шахсларнинг ҳисоботларини текшириш.

4. Корхона кассасига тушган тушумларни банкка топшириш тартиби ва белгиланган муддатлар ҳамда касса лимитини аниқлаш тартиби.

Адабиётлар:

1. И.А.Каримов. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. Т.: Ўзбекистон,  1995.

2. И.А.Каримов. Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида, барқарорлик шартлари ватараққиёт  кафолатлари. Т.: 1997.

3. "Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида"ги қонуни 1996 йил 30 август.

4. П.И.Камўшанов. Практический пособие по аудиту, 1996.

5. А.А.Терехов. Аудит: внешнўй и внутреннўй, 1993.

6. А.Д.Шеремет, В.П.Суйц. Аудит. Учебное пособие, 1995.

7. Юридик шахслар томонидан касса операцияларини амалга ошириш қоидалари. ЎзР МБ –сонли қарори. 24.01.98 йил. 376

8. Инструкция по эмиссионо-кассовой работе, инкассация денежной виручки и перевозке ценности в учреждениях банков РУз. 12.12.98. №576.

9. Ўзбекистон Республикасида нақд пулсиз ҳисоб-китоблар тўғрисидаги Низом. 08.10.98 496 ЎзР МБ.

10.Инструкции о банковских ҳисобах, открўваемўх в банках Рўз от 12.11.98, № 539.

11.Т.Джураев. Аудит: Организация и методика проведения. Бухгалтерский учет, 1996.

12.В.Д.Чекин. Курс лекций по аудиту. Учебное пособие, 1997.

13.Подольский, Г.Б. Поляк и др. Аудит, 1997.

14.Справочник аудитора. Ассоциация бухгалтеров и аудиторов Ўзбекистана, 1992.

«Аудит»

фанидан ўқув қўлланма

«Иқтисод» кафедраси мажлисида (2003 йил  9 апрель) кўриб чиқилди (15 -баённома) ва ТАТУ илмий –методик кенгаши томонидан нашрга тавсия этилди.

Тузувчилар:     ЮлдашеваС.А.,

                        и.ф.н.,доц.

Масъул муҳаррир: Юлдашева С.А.

                           и.ф.н.,доц.

Муҳаррир: Парпиева қ.