Yaqin vaqtlargacha ishlab chiqarishni
mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish darajasi ishlab chiqarilayotgan mahsulot
seriyasi bilan aniqlanar, mayda seriyali ishlab chiqarishda, odatda individual
moslama va asboblarni ishlatish iqtisod nuqtai nazaridan maqsadga muvofiq emas
edi. Bunday ishlab chiqarish yuqori malakali qo'l mehnati va detalga ishlov
berishning universal vositalaridan foydalanish bilan shartlangan bo'lib,
buyumlarni tayyorlashda ko'p mehnat sarflanar edi.
Seriyali ishlab chiqarishda buyumni ishlab chiqarishga
sarflanuvchi mehnat hajmini kamaytirishga asosiy e'tibor jalb etilgan. Shuning
uchun ishlab chiqarishni mahsulotning konkret turiga mo'ljallab, texnologik
jarayonning ayrim bosqichlarida mexanizatsiyalashning turli xil vosita va
qurilmalarini qo'llashga imkon tug'ilgan. Bu erda maxsus moslama
asbob-uskunalar qo'llanilgani uchun ishchilar malakasiga bo'lgan talab yuqori
ham emas. Ommaviy ishlab chiqarishda mexanizatsiyalash va avtomatlashtirishning
maxsus vositalari keng qo'llanilib texnologik jarayon elementar operatsiyalarga
bo'linib, potok liniyalari joriy etilgan. Ishlab chiqarish texnik vositalar
bilan jihozlanib avtomatlashtirish darajasi oshib borishi bilan yangi mahsulot
ko'rinishiga o'tish jarayoni murakkablashib boradi.
Agar avvallari ommaviy ishlab chiqarishdagi mahsulot
qismi doimiy o'sib borgan bo'lsa, hozir seriyali va mayda seriyali ishlab
chiqarishdagi mahsulot qismi oshib bormoqda. Buning ustiga mahsulotni ko'p
ishlab chiqarishga bo'lgan talab ommaviy ishlab chiqarishga xos bo'lgan, ya'ni
ishlab chiqarishning yuqori o'sish darajasini talab etadi.
Seriyali ishlab chiqarishga qo'yilayotgan yangi
talabni qoniqtirishning yagona yo'li ishlab chiqarishni yuqori unumdor
uskunalar bilan jihozlashdir.
Korxonalarga raqamlar yordamida tuziluvchi dastur
asosida boshqariluvchi stanoklarning kirib kelishi detallarni tayyorlash va
o'lchash jarayonlarini avtomatlashtirish imkonini berdi.
Lekin detallarni yuklash va olish, kesish asboblarini
almashtirish jarayonlari avtomatlashtirilmay qolaveradi. Umuman, hozirgi vaqtda
sanoat korxonalaridagi asosiy texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish
darajasi yordamchi va transport operatsiyalarini avtomatlashtirish darajasidan
yuqoridir. Shuning uchun raqamlar yordamida tuzilgan dastur asosida
boshqariluvchi perspektiv stanoklar juda ko'p ishchilar yordamida ishlatib
kelinmoqda. Ishchilarning asosiy vazifasi zagotovkalarni yuklash, tushirish,
kesish asboblarini almashtirish, qirindilarni yig'ishtirish va shu kabilar bo'lib
qolmoqda.
Robotlarning qo'llanilishi seriyali va mayda ishlab
chiqarishdagi yordamchi operatsiyalarni avtomatlashtirish imkonini tug'dirib
uchastka, tsexlarni kompleks avtomatlashtirish masalasini hal etib beradi.
Xalq xo'jaligimizda shunday tarmoqlar borki, u erda
harakat xavfsizligi ta'minlanishi qiyin bo'lganidan inson bevosita ishlay
olmaydi. Ana shunday sharoitlarda texnik mexanizmlar, ya'ni robotlardan
foydalanish zarurati tug'iladi.
Qaysi turdagi robot va manipulyatorlarni aynan
berilgan texnologik jarayon uchun qo'llash maqsadga muvofiq bo'lishi hamda
qo'llanilayotgan sharoitni nazarga olib qanday qo'shimcha moslamalar yaratish
va unga mos ravishda boshqarish dasturlarini tuzish yuqori malakali
ilmiy-texnik xodimlarni talab etadi.
Ayrim korxonalarda robotlarning qo'llanilishi aytarli
katta samara bermayapti. Unda nima uchun robotlar qo'llanilayapti degan savol
tug'ilishi mumkin. Robotlar odamlarni og'ir qo'l mehnatidan xalos etib muhim
ijtimoiy muammoni hal etmoqda. Lekin robot faqat avtomatlashtirish
vositasigina, xolos. Robotlarni faqat amallab u yoki bu uskunaga moslash emas,
balki ularni robotsiz ishlash mumkin bo'lmagan joyda qo'llash kerak. Demak,
ijtimoiy masala, ya'ni insonlarni og'ir qo'l mehnatidan ozod etish bilan birga,
ishlab chiqarish samarasini oshirishni ham o'ylash kerak.
Tajribalar ko'rsatishicha, avtomatlashtirishning
an'anaviy vositalari qo'llanganda iqtisodiy samaraning 60-70 foizi uskunalar
unumdorligini oshirish evaziga, 15-20 foizi mahsulot sifatining yaxshilanishi
evaziga, faqat 10-15 foizigina ish haqini iqtisod qilish evaziga erishilinadi.
Demak, asosiy rezerv uskunalar bilan bog'liq ekan. Robotlarni qo'llashda umuman
avtomatlashtirish tamoyillarini hisobga olish, ya'ni smenalarni oshirish
masalasini hal etish kerak.
Robotlashtirishni rivojlantirish uchun kelgusida qator
tadbirlarni amalga oshirish kerak bo'ladi:
birinchidan, oliy o'quv yurtlarida kafedralar tashkil
etish;
ikkinchidan, maxsus robotlar yaratish, sinash va
takomillashtirish bo'yicha tajriba-eksperimental tsexi qurish va ishga
tushirish;
uchinchidan, tayyor robot va manipulyatorlarni kerakli
uchastkalarga o'rnatib ishlata bilish kerak.
Sanoat robotlari asbob-uskunalar ishlash smenasini 2
baravar, mehnat unumdorligini 1,5-6 marta oshirish imkonini beradi.
Mamlakatimizda nisbatan oddiy va arzon robotlar
qo'llanilmoqda. Keyingi yillarda mukammallashgan boshqarish sistemasi bilan
jihozlangan murakkab strukturali va qimmatbaho sanoat robotlari ham ishlab
chiqarilmoqda. Ushbu robotlar asosida robotlashtirilgan texnologik
komplekslarni ishlash sharoitida uskunalarning ishlash koeffitsienti 1,3-1,5
marta ko'p bo'lib, smena davomida mahsulot ishlab chiqarish jarayoni
mo''tadillashadi.
Sanoat robotlari asosan mashinasozlik sanoatida
qo'llab kelinar edi. Hozirda bu robotlarning qo'llanish sohalari kengayib
bormoqda. Jumladan, pochta xizmati soxasida ham.
Robotlarning kon sanoatida qo'llanilishi mehnat
unumdorligini 2-3 marta oshirib, minglab ishchilar mehnatini engillashtirmoqda.
Manipulyator texnik jihozlardan tashkil topgan oddiy
mexanizm bo'lib, yuklarni ko'tarish, surib qo'yish, siqish va shunga o'xshash
ishlarni bajaradi. Robotlar esa manipulyatorlardan birmuncha murakkabroq bo'lib
dastur asosida ishlaydi. Robotlar ish jarayonida bir necha operatsiyani
bajarishi mumkin. Shuning bilan birga robotning ham imkoniyati cheklangan
bo'ladi. Robot dasturida qanday ish bajarilishi kerak bo'lsa, faqat shu
ishlarnigina bajara oladi.
Xalq xo'jaligida, sanoat korxonalarida robot va
manipulyatorlarni qo'llash ishi ilmiy loyiha tashkilotlari oldida qator
muammolarni hal etishni taqozo etadi.
Xalq xo'jaligida fan-texnika taraqqiyotini
jadallashtirish masalasini hal etishda nozik avtomatlashtirilgan jarayonlar,
avtomatik manipulyatorlar va robotli texnologik komplekslarni yuzaga keltirish
muhim ahamiyatga ega. Ishlab chiqarishda bunday tizimlarning yuzaga kelishi
aslida fan-texnika taraqqiyotida yangi bosqich boshlanganligini bildiradi.
Toshkent traktor zavodida 19 ta sanoat roboti, shu
jumladan 8 ta balanslashtirilgan manipulyator, 2 ta «Skarobey» tipidagi
transport roboti joriy etildi. «T-28
XI» va «MTZ-80X» traktorlari uchun detallarni mexanik ishlovdan chiqaradigan
uchastkaga 11 ta sanoat roboti bo'lgan to'rtta robototexnologik kompleks xizmat
qiladi. Bu robotni uch va undan ham ko'proq tipdagi detallarni ishlovdan
chiqarishga moslashtirish mumkin.
Tinimsiz ijodiy izlanish, yangilikka, ilg'or usullarga
intilish-korxona muhandis-texnik xodimlariga xos bo'lgan fazilatdir.
Respublikamiz iqtisodiyoti ishlab chiqarish
jarayonlarini kompleks mexanizatsiyalash asosida intensivlash murakkab va ko'p
qirrali ishdir. U birinchi navbatda mashinasozlik tarmoqlarida fan-texnika
jarayonini jadallashtirishga tayanadi, o'ziga doimiy e'tiborni, istiqbolni
ko'ra bilishni talab etadi. Shuningdek, bu ishni rahbar, ilmiy muhandis-texnik
xodimlar va ishchilarning zo'r tashabbuskorligi va g'ayratisiz hal etish qiyin.
Bular hammasi fan bilan ishlab chiqarishning
integratsiyasi davr taqozosi, shu kunning chinakam talabi bo'lib qolayotganligini isbotlaydi. Ilhombaxsh mehnat bilan ijodiy ilmiy fikr
ittifoqi ishlab chiqarish samaradorligini yanada yuksaltirishga, uning texnik
darajasi o'sishiga, mehnat intizomi mustahkamlanib, ishlab chiqarish madaniyati
yuksalishiga xizmat qiladi. Lekin ilmiy izlanish natijalarini ilmiy izchil va
amaliy joriy etishga har ikki tomonda zo'r qiziqish bo'lgandagina olimlar va
ishlab chiqaruvchilarning ittifoqi mustahkam bo'ladi.
Respublikamizda 300 dan ortiq robototexnika vositalari
joriy etilgan shu jumladan 21 ta dasturli boshqariladigan avtomatik
manipulyator, bikir dasturli 44 manipulyator, ortish-tushirish ishlarini
boshqaradigan 16 manipulyator joriy etilgan.
Respublikaning bir qator vazirliklari-avtomobil
transporti vazirligi, qishloq qurilishi vazirligi, montaj va maxsus qurilish
vazirligi robototexnika vositalarini joriy etgan holda ishlab chiqarish
jarayonlarini mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish darajasini oshirish
bo'yicha faol ish olib borganlar. Ko'pgina vazirliklar o'zlarining tarmoq
institutlari bilan birgalikda robotlashtirish lozim bo'lgan joylarni aniqlash
va robot-manipulyatorlar yaratish bo'yicha izlanish ishlari olib borayapti.
Toshkent traktor zavodidagi robotlashtirilgan tsexda
o'ndan ortiq robotlashtirilgan liniyalar o'rnatilgan bo'lib «Siklon-3», «R-505»,
«Universal-5» robotlari bazasida ishlagan. Ma'lumki, bu tipdagi robotlar val,
korpus, mufta kabi detallarga ishlov berishda qo'llaniladi. Bu liniyalar
ishlashi operatorlar nazoratida bo'ladi. Ma'lumki, ishchi ish davomida
charchaydi va natijada detallarni stanokka qo'yish, stanokni moslash kabi
operatsiyalarni noaniq bajarishi mumkin. Bu brak mahsulot ishlab chiqarishga,
texnika xavfsizligini buzishga va umuman mehnat unumdorligini kamayib ketishiga
olib keladi. Robotlashtirilgan liniyalar bunday kamchiliklardan xolidir. Kezi
kelganda yana shuni aytib o'tish kerakki, bir liniyaning joriy etilishi asosiy
ishchilar sonini kamaytirishga olib keladi, mehnat unumdorligini 1,5-2 marta
oshiradi, uzluksiz ishlashni ta'minlaydi. Dastur asosida ishlaydigan bunday robotlashtirilgan
komplekslar o'z vaqtida texnik vositalarni yurgizish va to'xtatish hisobiga,
bir tomondan, elektr energiyasini tejab qolsa, ikkinchi tomondan, stanok va
moslama qismlari eyilishini qisqartiradi. Bu esa, o'z navbatida, mashina,
stanok va moslamalarning ishlash umrini uzaytiradi.
Toshkent traktor zavodining robotlashtirilgan tsexi
bir necha robotlashtirilgan majmuadan iborat. Sexga o'z vatanimizda va boshqa
mamlakatlarda ishlab chiqarilgan robotlar o'rnatilgan. Mana, shunday
majmualardan biri. Bu majmua uch bosqichdan iborat. Birinchi navbatiga
frezerlik MR-71 markali stanok va unga xizmat qiladigan robot o'rnatilgan.
Robot dastur asosida ishlaydi. Mahsulot stanokka qo'yilgandan so'ng robotdan
elektr toki uziladi. Ish bajarib bo'lingach, tok yana ulanadi. Bu, o'z
navbatida, elektr tokini tejaydi.
Majmuaning ikkinchi navbatida 1-R713 markali tokarlik
stanoklari operatsiyalarni bajaradi. Ikki stanok oralig'iga o'rnatilgan robot
birinchi navbatdagi robotdan ko'proq ish bajaradi. Robotning ikkita qisqichi
(panjasi) bor. Bir panjasi bilan stanokdan metallni oladi, ikkinchisi bilan
qo'yadi va keyingi stanok tomon buriladi. Undan mahsulotni olib, o'rniga
boshqasini qo'yadi. Tayyor mahsulotni kelgusi navbatga uzatadi. Robot juda
murakkab harakatlarni amalga oshira oladi. Ma'lumki, bu ishlar bir kishi uchun
og'irlik qiladi, bunday harakatlarni doimiy, tez, bexato bajarish qiyin.
Majmuaning uchinchi navbatiga shponli frezerlik
stanoklari o'rnatiladi. Bu navbatda ham robot ikkita stanokka xizmat qiladi-traktorlar
uchun tayyorlanadigan valning keyingi operatsiyalari bajariladi. Agar shu
majmuadagi har bir stanokda bittadan odam ishlasa, bir smenada 5 kishi, ikki
smenada 10 kishi ishlagan bo'lar edi. Hozir bir majmuada faqat bir operatorgina
nazorat qilib turadi. Majmua robotlarining dasturi qutiga joylashtirilgan. Shu
«miya» bergan buyruq bilan stanoklar, robotlar harakatga keladi.
Shtampovka stanogi yuqori bosimda ishlovchi
shlanglarga metalldan tutqich yasaydi. Bu robot bir yo'la uch operatsiyani,
stanok esa 2 operatsiyani bajaradi.
Toshkent «Texnolog» ilmiy ishlab chiqarish birlashmasi
robotlashtirishda ilmiy asoslangan loyiha va texnologiyani ishlab chiqarishga
mo'ljallangan bo'lgan. «Texnolog» ishlab chiqarish birlashmasi 1978 yildan
boshlab robotlashtirish bo'yicha shug'ullana boshlagan edi.
Ishlab chiqilgan texnologiya bo'yicha «Tashselmash»,
«O'zbekselmash», «Chirchikselmash», toshkent traktor zavodlarida
robotlashtirilgan liniyalar loyihasi bunyod etilgan edi. Sanoat robotlari
ishlashi uchun ko'p yordamchi mexanizmlar kerak bo'ladi. Loyiha ishlari
tugagandan so'ng tajriba uchastkasida loyiha asosida yordamchi mexanizmlar
ishlab chiqariladi. Sexda malakali mutaxassislar ishlaydilar. Boshqa
shaharlardan olib kelingan robotlar shu tsexda yig'iladi. Loyiha bo'yicha hamma
detal va yordamchi mexanizmlar shu tajriba tsexida robotlashgan texnologik
majmuani o'rnatib, sinab ko'riladi. Sinovdan o'tgandan so'ng sanoat
korxonalariga olib borib o'rnatiladi.
Samarqand muzxona zavodida ishlab turgan robotlar
ro'zg'or muzxonalarning po'lat qutilarini emal bilan bo'yab, turishga
mo'ljallangan edi.
Muzxona modellari o'zgarganida robotlar shunga
moslanib o'z ishini davom ettiraveradi. Ular har kuni 480 qutini bo'yashadi.
Toshkent aviatsiya ishlab chiqarish birlashmasida
robotlar brigadasining ishi kishining havasini keltiradi. Transportyorda
kelayotgan alyuminiy taxtani qutining uzun qo'li chaqqon ushlab oladi va press
tagiga qo'yadi. Press zarbi bilan yasalgan detalni boyagi qo'l yonida turgan
ikkinchi robot oldidagi quti ustiga qo'yadi. Ikkinchi robot quti ustidagi
detalni ko'rishi bilan uni olib, ikkinchi press ostiga qo'yadi va tayyor
bo'lgan detalni ikkinchi transportyor ustiga qo'yadi. Tayyor detal tozalanib
bo'yaladi.
Robot detalni sekundning aniq kerakli ulushida ushlaydi.
U detalni press ostiga millimetrning bir necha ulushiga qadar aniqlikda kiritib
qo'yadi, bekor turmaydi, barmoqlarni ezib olmaydi, zotan, unda barmoqning o'zi
ham yo'q. Lekin robot bir narsa bilan – past texnologik madaniyat bilan hech
bir murosa qilolmaydi. Masalan, to'qmoq urib to'g'rilangan detalni pressga
qo'ymaydi. Robotlarni harakatga keltiruvchi mikroprotsessorlarda eng usta
bo'yoqchi yoki mashhur presschining xatti-harakatlari dastur tarzida yozib
qo'yilgan.
Robotlar nega kerak?
Bir detalni sakkiz soat mobaynida press ostiga qo'yib
turish, pishgan g'isht ortilgan vagonetkalarni pechdan chiqarishni ko'z
oldimizga keltirsak, robotlarning foydasi ayon bo'ladi.
Qator korxonalarda robotlar faoliyat ko'rsatmoqda.
Ular detallarni galvanik vannalarga tushirib, tegishli fursat ushlab turadilar,
tayyor mahsulotni chiqarib oladilar. Robotlar omborlarning so'kchaklarini
paypaslab, kerakli materialni topib tushiradilar, ularni qat'iy hisobga olib
boradilar, nimaiki bo'lsa uni joy-joyiga qo'yib chiqadilar. Robotlar quduq
parmalamoqda, tokarlik qilmoqda, pardozlash ishlarini bajarmoqda, mayda
kristallarni xillamoqda, g'isht pishirmoqda, detallarni yig'ish operatsiyasini
bajarmoqda, xatlarni saralamoqda. Bularning hammasi «xamir uchidan patir»,
xolos.
Robotlar faqat bitta texnologiyani – a'lo darajadagi
texnologiyani tan olishini qayd qilib o'tish kerak. Robotlarning ayni shu
xususiyati ularning keng ko'lamda joriy etilishiga xalaqit bermoqda. «Texnolog»
birlashmasida 27 agregat stanogi va 6 ta robot bilan jihozlangan liniya ishga
tushirilgan edi. Robotlashtirilgan majmua transmissiya tsexida murakkb korpus
detallariga ishlov berishga mo'ljallangan edi. Biroq bundan oldingi texnologik
jarayonlarda talabga javob beradigan madaniyat bo'lmaganidan robotlashtirilgan
majmua ishlab chiqarish jarayoniga to'la-to'kis qo'shilib ketishi qiyin bo'ldi,
ya'ni surunkasiga ishlay olmadi.
Yaponiya fan va texnikasi jurnali xabar berishicha,
bir institut olimlari bo'lg'usi shifokorlarni o'qitishga mo'ljallangan
trenajyor-robot konstruktsiyasini ishlab chiqishgan. Bu robotning kompyuteriga
sog'lom va turli kasalliklarga chalingan kishining nafas olishi, yurak urishi
va qon bosimi qanday bo'lishi haqida ma'lumot joylashtirilgan. Robot,
shuningdek, yuz mushaklarini organizmdagi turli holatlarga mos ravishda
qisqarishini ham ko'rsata oladi. Bunday «domla» yordamida talabalar «nafas
olish» va «tomir urishi»ni bevosita eshitibgina qolmay, balki kasallik va
jarohatlarni davolash usullarini ham amalda o'rganishadi.
Yaponiyaning «Dayto» firmasida yaratilgan «Do-re-mi»
nomi bilan ataluvchi robot tunda bolani allalashni o'z zimmasiga olgan.
U bola yig'lay boshlashi bilan magnitafonli,
avtomatlashgan liqillaydigan belanchakni o'z ichiga olgan. Lentaga yozib
olingan ota-onaning ovozi ham bir vaqtda o'zida yangraydi. «Do-re-mi»
belanchagi chaqaloqning yig'isini kattalarning tovushi bilan aslo qorishtirib
yubormaydi, shu boisdan u zarurat bo'lmaganda jim turadi va uxlab yotgan bolani
uyg'otib yubormaydi.
Olmoniya iqtisodiyotining ko'pgina tarmoqlarida
hozirgi paytda sanoat avtomatlari va robotlari tobora keng ko'lamda joriy
etilmoqda. Noyxauz shahri (Zul okrugi)dagi A.Zegers nomli mikroelektronika
zavodida sanoat robotlari mikroelektron elementlarni yig'ish ishlarini
bajarmoqda. Natijada mehnat unumdorligi korxonada qariyb uch baravar o'sdi. 25
montajchi korxonaning yangi uchastkalariga o'tkazildi. Grosbreytenbax
shahridagi aloqa texnika zavodida elektromexanika relesini yig'ishda saralovchi
avtomatdan foydalanish mehnat unumdorligini etti baravar oshirish imkonini
berdi. Ayni vaqtda, bu erda mehnat sharoiti yanada yaxshilandi.
Ilminau shahridagi oliy texnika maktabi
mutaxassislarining Zul okrugi korxonalari bilan yaqindan hamkorlik qilishi
natijasida har ikkala texnika yangiligi loyihalashtirildi va ishlab chiqarishga
joriy etildi.
Olimlar va korxona xodimlari oliy o'quv yurtlari bilan
okrugdagi 12 ta kombinat o'rtasida tuzilgan uzoq muddatli shartnomalar asosida
fan va texnikaning so'nggi yutuqlaridan ishlab chiqarishda foydalanishga oid
ishlar olib bormoqdalar.
Robot charchash nimaligini bilmaydi va parmalashni
hamisha har qanday kon-geologiya sharoitlarida ham eng maqbul rejimda olib
boradi. Masalan, parma quduq qaziyotib, loy qatlamiga duch kelsa va unga loy
tiqilib qolaversa, datchiklar shu haqda darrov qurilmaning elektron miyasiga
xabar beradi va shu yoqdan mexanizm uchun komanda keladi. Bu komanda iskanani
ko'tarib, dam bilan loyini tushiradi va parmalash belgilangan rejimda davom
etaveradi.
Foydali qazilmalarni ochiq usulda qazishni jadal
rivojlantirish konchilik sanoatidagi fan-texnika taraqqiyotining muhim
yo'nalishlaridan biridir. U shaxtadagilarga nisbatan ko'proq ish unumiga
erishishga imkon beradi. Bunda qazib olinadigan mahsulotning tannarxi ancha
arzonga tushadi.
Yaqin-yaqinlargacha mashinistlarning mehnati eng qiyin
ishlardan hisoblanardi: butun smena davomida ularga shovqin va dirillash ta'sir
etib turardi. Parma stanoklarini avtomat tarzda boshqaradigan «Gorizont»
elektron tizimi ishlab chiqildi. Stanok turli geologik sharoitlariga o'zi
moslashib parmalash tezligini sozlab borganligidan ish unumi 15 foizgacha
ko'tariladi. Undan foydalanish orqali bir gruppa stanoklarni birgina operator
ishlatishi uchun imkoniyat yaratiladi.
Aqlli mashinalar – robotlar yaqinginada hayolot bo'lib
tuyulgan bo'lsa, hozirgi kunda hayotimizning hamma sohasida o'z o'rnini
topmoqda. Robotlar kishilarni charchatadigan og'ir ishlarda, mexanik yordamga
muhtoj bo'lgan joylarda ishlatilmoqda. Shuni alohida ta'kidlab o'tish kerakki,
hozirgi zamon robotlari ko'p ishlarni insondan yaxshiroq va aniqroq bajarmoqda.
Robotlar bilan bemalol muomalada bo'lish uchun ulardan
foydalanishga tayyorgarlik ko'rish kerak, ya'ni ushbu aqlli mashinalar ishlash
printsipi bilan yaqindan tanishish, uning tuzilishini o'rganish kerak.
Boshqacha bo'lishi ham mumkin emas, chunki robotsozlik o'zida juda ko'p aql
bovar qilmaydigan imkoniyatlarni ruyobga chiqarmoqda.
Robotlar qanday tuzilgan? Qanday ishlaydi? Haqiqatdan
ham, ular inson o'rnini bosa oladimi? Robot loyihasini tuzish va tayyorlash
osonmi? Shu va shunga o'xshash qator savollar fan-texnikaga mehr qo'ygan hamma
muxlislarni qiziqtiradi.
Robotsozlik juda jiddiy ilmiy-tashkiliy baza asosida
taraqqiy etib bormoqda. Robotlar – yangi va murakkab texnikadir.
Hozir sanoatda qo'llanilayotgan robotlar asosan tashqi
muhit ta'sirini sezmaydi, oldindan tuzib qo'yilgan dastur asosida ishlaydi.
Kelajakda robotlar korxonalarga kirib borar ekan, mavjud ishlab chiqarish
jarayonlarini, ayniqsa kam seriyali ishlab ishlab chiqarish jarayonini avtomatlashtirib,
qator ijtimoiy muammolarni hal etadi. Ayrim texnologik operatsiyalarda robotni
qo'llab o'z navbatida robotlashgan texnologik uchastkalarga o'tish va ular
asosida kompleks avtomatlashtirilgan tsex va nihoyat zavodlarga o'tish mumkin.
Bu esa, o'z navbatida, hozirgi zamon ishlab chiqarish asoslarini keskin
o'zgartirishga olib keladi. Robototexnikaning o'zi kompleks avtomatlashtirish
kerakligidan kelib chiqqan. Robot esa, haqiqatan ham, aqlli mashina.
Insonga o'xshash sun'iy mavjudotlarni bunyod etish
odamlarni qadimdan qiziqtirib kelgan. Ular insonga o'xshash avtomatlarni
qurishga bir necha bor urinib ko'rganlar.
1774 yil bahorida shveytsariyalik soatsoz Per Dro va
uning o'g'li Anri mexanik nusha ko'chiruvchi kotib tayyorlab o'z
hamshaharlarini hayratga solgan edilar. Kotib juda jiddiy ko'rinishda g'oz
patini olardida siyohdonga botirib chiroyli qilib to'liq bir gapni yozar edi.
Buning ustiga u yozilgan gapga qarab o'ylanib boshini qimirlatib ham qo'yar,
o'zining vazifasini bajargach, yozilgan qog'oz ustiga qum sepib, so'ng to'kib
tashlardi.
Kuchli iste'dod egalari kotibdan tashqari tabiiy
ko'rinishda anchagina murakkab bo'lgan ko'rinishlarni chiza oladigan mexanik
rassom, murakkab muzikalarni ijro eta oladigan muzikantlarni ixtiro etganlar.
Biroq dastlabki robotlarni bunyod etishgan ixtirochilarni din ahllari doim
ta'qib etganlar. Anri Droning umri deyarli qamoqda o'tgan. Faqat 1906 yildagina
ota-bola bunyod etgan yangiliklar tartibga keltirilib Shvetsiya muzeyiga
qo'yilgan va shu kungacha saqlanadi.
1810 yilda nemis mexanigi Iogann Kayfman trubada bir
necha murakkab pesalarni ustalik bilan ijro eta oladigan mexanik avtomat
yasagan. Ushbu avtomat Myunxen texnika muzeyida saqlanmoqda.
Shu bilan mexaniklarning bunyod etgan yangiliklariga
chek qo'yildi. Faqatgina XX asrdagi fizika, elektronika va elektrotexnika
sohasidagi yirik muvaffaqiyatlargina insonga o'xshash avtomatlar
konstruktsiyasini bunyod etish bilan shug'ullanish imkonini berdi. Robotlar
borgan sari takomillashib bordi. Robotlarda ko'rish organlari – fotoelementlar,
eshitish organlari – mikrofonlar, nutq - gapirtirgichlar paydo bo'ldi.
Odamsimon robotlar hozircha insonga kundalik hojatini
chiqarishda qo'l kelmasa ham keyinchalik ushbu robotlar konstruktsiyasi
murakkablashib, hayotga yaqinroq bo'lib borishi muqarrar.
Ertangi kun robotlari xususiyatlaridan biri ularning
xotiralarida inson tomonidan mujassamlashtirilgan yoki sun'iy intellekt
tomonidan bunyod etilgan tashqi muxit modeli bo'lishi kerak. Bu esa o'z
navbatida robotni bikir dastur asosida emas, balki epchil dastur asosida ham
ishlash imkonini beradi.
Birinchi avlod robotlari inson topshirig'ini alohida
tug'dirilgan sharoitdagina bajara olishi mumkin. Ikkinchi avlod robotlari «his,
tuyg'u» texnikaviy organlari va takomillashtirilgan «miya» bilan jihozlangan.
Ikkinchi avlod robotlari jahonning ilg'or mamlakatlarida chiqarilib sanoatda
qo'llanib kelmoqda.
Hozir robotlarning uchinchi avlodi, ya'ni
«intellektual», «aqlli» robotlar ishlab chiqish ustida ish olib borilmoqda.
Ushbu robotlar o'zgaruvchan muhitda inson ishtirokisiz informatsiyalarni qayta
ishlash va qaror qabul qilish xossalariga ega. Hozircha «aqlli» robotlar
matematik va laboratoriya modellari ko'rinishida mavjud.
Birinchi robot o'yinchoqdan hozirgi zamon birinchi,
ikkinchi, uchinchi avlod robotlari bunyod etilgunga qadar ikki yuz yildan
ko'proq vaqt o'tdi. XVIII asrda bunyod etilgan birinchi avlodga taalluqli
robotlar iste'dodli ustalarning san'at asarlari bo'lib, hozirgi kungacha
mexaniklarning buyuk asarlari bo'lib qolmoqda. Ushbu yangiliklarning hammasi
odamga tashqi xatti-harakati bilan o'xshash edi, xolos. XIX asrdayoq, insonga
tashqi xatti-harakati bilan o'xshash bo'lmagan avtomatlar odamlarning murakkab
ishlarini ado etib ularni turli xil operatsiyalarni bajarishdan xalos etdi.
Keyinchalik avtomat stanok ko'rinishidagi tsikllik avtomatlar paydo bo'la
boshladi.
Hozirgi kunda turli xil avtomat stanoklar mavjud.
Bularga tokarlik, frezerlik, nusxa olish, silliqlash, tish qirqish, gayka, bolt
qirqish, payvandlash, oyoq kiyim tikadigan va shunga o'xshash avtomatlar
kiradi.
Ishlab chiqarishning avtomat ishlatilmaydigan birorta
sohasini topish qiyin. Har bir stanok inson ishtirokisiz ma'lum bir buyumni
tayyorlashga mo'ljallangan, odam ishtirokisiz murakkab operatsiyalarni bajaradi.
Avtomatlar murakkab harakatlarni ma'lum bir tartibda «eslab» qolish va ushbu
harakatlarni ko'p marta takrorlash xususiyatiga ega.
Avtomatdagi harakatlar ketma-ketligini «saqlab qolish»
jarayoni kulachok va shablonlar yordamida amalga oshiriladi. Avtomat yordamida
ijro etiluvchi har bir kichik operatsiya belgilangan vaqtda va hamma vaqt bir
xil tarzda bajariladi. Shunday printsipda ishlovchi avtomatlar juda keng
tarqalgan. Bunday avtomatlar o'zlarini odamlar bilan o'xshashlik
xususiyatlarini to'liq yo'qotib yuborganlar va shuning uchun ular tuzilishi
bo'yicha robot bo'lsalar ham, hech kim robot deb atamaydi.
Misol sifatida juda ko'p avtomat stanoklarni keltirib
o'tish mumkin. Biroq mavjud avtomat stanoklar ishchi kuchini kamaytirish yoki
ishchi o'rnini egallashdek hozirgi zamon ishlab chiqarishiga qo'yilayotgan
talabni qondirish qobiliyatiga ega emas. Avtomat stanoklar ishlab chiqarishda
katta maydon egallab, mehnat unumdorligi o'sish darajasini to'liq ta'minlay
olmaydi. Shuning uchun avtomatik ishlovchi liniyalar bunyod etildi.
Hozirgi kunda kishilarning diqqat-e'tibori
avtomatlashtirish muammolariga qaratilgan. Avtomatlashtirishning umumiy maqsadi
nimadan iborat? Avtomatika insoniyatga nimalar berishi mumkin?
Avtomatlashtirishning dastlabki va asosiy natijasi
mehnat unumdorligi o'sishiga bog'liq. Mehnat unumdorligini oshirish uchun
ishlab chiqarishni keng ko'lamda mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish
kerak. Ilgarilari mashinalar kamligi sababli ko'p ishlar qo'l mehnatiga bog'liq
edi. Mashinalarni ishlab chiqarish uchun turli mashina va mexanizmlar talab
qilinardi. Shu maqsadda metall kesish stanogi yaratildi.
Qo'l va oyoq yordamida harakatga keltiriladigan
qadimgi tokarlik stanogi bundan bir necha asr muqaddam paydo bo'lgan. Bu
stanoklarda keskin mahkamlab qo'yiladigan moslama bo'lgan emas. Bunday
stanoklarda metallni emas, balki yog'ochlarni ishlash mumkin bo'lgan, xolos.
Lekin fan-texnika taraqqiyoti natijasida elektr energiyasi bilan ishlovchi
dvigatellar vujudga keldi. Bu o'z navbatida qo'l va oyoq yordamida
boshqariluvchi stanoklarni avtomatik boshqariluvchi stanoklar bilan
almashtirilishga olib keldi.
Metall ishlash sanoatida hozirgacha juda ko'p
ishchilar g'oyat turli-tuman stanoklarni qo'l bilan boshqarmoqdalar. Ularning
mehnati ancha og'ir bo'lishidan tashqari, har kuni bir xildagi kishini
toliqtiradigan operatsiyalarni bajarishiga to'g'ri keladi.
Stanokchi ishchilar mehnatini bunday ishdan ozod
qilish mumkinmi? Ha, mumkin. Ishlab chiqarishni avtomatlashtirish xuddi ana shu
masalani hal etishda asosiy omil hisoblanadi.
Avtomat liniyalar ishchilarni og'ir jismoniy ishdan
ozod qiladi. Chunki qator muxsus stanoklardan iborat bu liniyalarda detallarni
ishlash odam ishtirokisiz to'la avtomatik ravishda amalga oshiriladi.
Hayot uchun moddiy va madaniy boyliklar kerak.
Boyliklar manbai esa tabiat xom ashyosi va inson mehnatidan iboratdir. Tabiat
inson ixtiyoriga tayyor ne'matlarni juda kamdan-kam in'om etgan. Shuning uchun
ham inson hamma vaqt extiyojini qondirish uchun tabiat xom ashyolarini qayta
ishlaydi, ya'ni mehnat qiladi.
Avtomat liniyalar bunyod etilishi bilan ishchilar soni
kamaya borib, shu kasbdagi ishchilar o'rnida tsexlarda avtomatlashtirilgan
stanok hamda liniyalarni sozlovchi va operatorlar xizmat qiladi.
Masalan, turbina parraklarini ishlash uchun kerak
bo'lgan murakkab kopirni tayyorlashga universal stanokda uch hafta vaqt talab
qilinsa, dastur asosida boshqariladigan frezer stanogida atigi to'rt soat vaqt
sarf qilinadi. Kema eshkak vintini oddiy vosita bo'yicha tayyorlash uchun
200-300 soat vaqt talab qilinsa, dastur asosida boshqariladigan stanokda bu
ishni juda katta aniqlikda 5-10 marta tez bajarish mumkin. Dastur asosida
boshqariladigan bunday misollarning soni ham uzluksiz ko'paya boradi.
Metallarga ishlov berish jarayonidagi texnologik
vazifalar cheksiz va turli-tumandir. Shunga ko'ra, bu jarayonlarni
avtomatlashtirish usul va vositalari ham shunchalik xilma-xil. Bir-birini
munosib ravishda to'ldiruvchi nusxa ko'chirish va dastur asosida
avtomatlashtirish usullari ham o'z o'rniga ega.
Dastur asosida boshqariladigan tizim bilan jihozlangan
stanoklarning muhim xususiyati shundaki, bunday stanoklarning ish dasturi
ixtisoslashtirilgan ish unumi va ish aniqligini universal uskunaning
moslanishiga qo'shish mumkin bo'ladi.
Texnika taraqqiyoti va ish unumdorligiga talabning
kuchayib borishi yangi vazifalarni qo'ya boshladi. Jumladan, mashinasozlarimiz
oldida kopir ishlamaslikning iloji bormikan, degan muammo turardi.
Mahsulotning nihoyatda aniq namunasini tayyorlashdan
ko'ra qog'oz lentaga (uning o'lchami va shakliga uncha e'tibor bermagan holda)
ma'lum tartibda qator teshishning birmuncha engil ekanligi turgan gap. Bu
usulning soddaligi shundaki, perfolenta hech qachon ishlanayotgan mahsulotning
namunasi bo'la olmaydi.
Metall qirqish stanogini avtomatlashtirish uchun
perfolenta orqali beriladigan dasturdan foydalansa bo'ladimi?
Stanokni qo'lda boshqaradigan yuqori malakali
ishchining ishini kuzatish orqali stanokning ish dasturini chizmalarga va
sonlarga murojaat qilmasdan ham mahsulot tayyorlash mumkin. Bunda nutq yo
muzikani plastinka yoki magnit lentasiga yozib olish, uni xohlagancha takror
eshittirish mumkinligiga o'xshash usul yordamida ishchining barcha
harakatlarini esda saqlab qolish va shu yo'l bilan hosil qilingan dasturdan
butun bir gruppa mahsulotlarni ishlashda stanokni avtomatik boshqarish uchun
foydalanish kerak. Bunday tizimlarda dasturni magnit lentasiga yoki magnit
barabaniga yozib olish usuli uni registratsiya qilish va qayta takrorlashda
qulay hisoblanadi, ya'ni perfolentali dastur ham o'z kuchini yo'qota boshladi.
Magnitli yozish usuli o'zining bir qator xususiyatlari
bilan dasturni boshqacha yozib olish usullaridan farq qilib, u juda tejamli
hisoblanadi.
Nihoyat, magnit qatlamini osonlik bilan magnitsizlantirib,
bitta lentadan turli xil dasturni yozishda foydalanish mumkin. Kelajakda faqat
avtomat stanoklar emas, balki avtomat tsex va zavodlar vujudga keladi. Ana
shunday yuksak perspektivaning muhim omili biz yuqorida eslatib o'tgan dastur
asosida ishlovchi stanoklar bo'ladi. Shuning uchun dastur asosida ishlovchi
stanoklarni ishlab chiqarishga juda katta e'tibor berilmoqda.
Bundan 50 yil, hatto 25 yil keyin qanday mashinalar
yaratilishini oldindan aytish qiyin. Chunki hozirgi zamon texnika
taraqqiyotining tezligi shu qadar yuqoriki, u kun sayin emas, balki soat sayin
o'sib bormoqda. Bundan 90 yilcha ilgari odamlar havoda og'ir apparatlar
uchishini orzu qilgan edilar. 60 yilcha muqaddam yadro ichki energiyasidan
foydalanish ham olis perspektivalardan biri deb qaralgan, 70 yilcha oldin
sun'iy jismning oyga tushirilishi afsonadek tuyular edi. Hozir esa olimlar,
injenerlar oldida yangi, nihoyatda murakkab masalalar turibdi. Texnikaning
barcha sohalarida va jumladan, mashinasozlikda, pochta xizmatida ham shunday murakkab
masalalar mavjud.
Shunday qilib, raqamlar yordamida boshqarish sohalari
kengayib bormoqda. Bu usulda metall ishlashning turli-tuman jarayoni, nazorat
qilish operatsiyasi va yordamchi operatsiyalar raqamlar bilan ifodalanadi.
Raqamli informatsiya qanchalik turli-tuman bo'lmasin, bir xildagi standart
shaklida, shuningdek ma'lum stanok, asbob, moslama, qurilmani boshqarishdagina
ishlatilishi mumkin.
Raqamlar yordamida avtomatlashtirish yaqin kelajakda
mashinasozlikning yangidan-yangi sohalariga kirib boradi, avtomatlar
informatsiyasi esa borgan sari o'zgarib, har xil bo'la boradi. Ayni vaqtda,
bunday avtomatlar to'xtovsiz takomillashib, tobora kattaroq hajmdagi
informatsiyalarni ishlay oladigan bo'ladi; shunga mos ravishda yangi sxema,
uzel va qurilmalar yaratiladi. Boshqarish koordinatlari ko'p bo'lgan stanoklar
hamda birinchi avtomatik liniyalar, ya'ni raqamli boshqarish stanoklar majmuasi
bunga misol bo'la oladi.
Hisoblash mashinasi stanokning ish dasturiga oid
hisobni kerakli aniqlikda chiqarib berishi mumkin. Bu aniqlik hisob olib
boriladigan raqam soni bilan chegaralanadi. Aniqlikni oshirish uchun birmuncha
quvvatliroq mashina ishlatish va razryadlar sonini oshirish lozim qurilmasi
katta yoki kichik razryadlar bilan ish ko'rishning hisoblash mashinalari uchun
farqi yo'q.
Texnologik avtomatda esa ahvol keskin o'zgaradi,
chunki bunda informatsiyani ishlab berilgan mahsulot sifatiga kuch ishlatib
realizatsiya qilishga to'g'ri keladi. Dasturning ishlatish aniqligi turli
stanoklar uchun turlicha, jumladan, bu aniqlik verguldan keyingi ikkinchi va
uchinchi raqamlar o'rtasida bo'ladi. Agar stanok olayotgan informatsiyaga
berilgan son ko'p bo'lsa, mazkur informatsiya stanok uchun hech qanday ma'noga
ega bo'lmagan ovozdek bo'lib qoladi.
Bu erda qanday qarama-qarshilik hosil bo'lishini
ko'rish mumkin. Biz dasturni nihoyatda yuqori aniqlikda o'qiy olamiz; mavjud
optik, induktiv va boshqa o'lchov qurilmalari o'lchash ishlarini yuqori
aniqlikda bajarishga imkon beradi. Koordinat yo'nish stanoklarida shu ikki xususiyatdan
foydalaniladi. Bunday stanoklar fizikaviy aniqlik chegarasida ishlaydi.
Masalan, frezer stanogining aniqligi hamma talablarga javob bera olmaydi.
Boshqarish tizimidagi nomuvofiqlik tufayli sodir bo'luvchi dinamik nuqsonlar,
shuningdek tizimdagi kuch va harorat deformatsiyalari hamda asboblarning
eyilishi aniqlikning birmuncha kamayishiga sabab bo'ladi.
Bu hatto tasodifiy emas, balki muayyan qonunga muvofiq
muntazam ravishda sodir bo'lib turadigan va bir turdagi bir qancha
mahsulotlarga ishlov berishda qaytariladigan yoki ma'lum tartib bilan o'zgarib
turadigan xatodir. Demak, stanok ayrim uzel detallarining tayyorlash aniqligini
oshirmagan holda ham bunday xatodan qutulsa bo'ladi.
Avtomatik liniya ayrim stanoklarni bog'lovchi
transportyor keskich ishlov berilayotgan zagotovkadan to'liq chiqqunga qadar
xarakatga kela boshladi deb faraz qilaylik. Bunda, albatga, keskich sinadi va
keskichni almashtirish uchun avtomatik liniya to'xtatiladi. Bu sodir
bo'lmasligi uchun amalda avtomatik liniyaning bosh pulti elektrik aloqaning har
bir pozitsiyasi bilan bog'lanadi. Hamma pozitsiyalardan «operatsiya tugadi,
kesish asbobi birinchi xolatga to'la o'tkazildi» signali olingach, transport
xarakatlana boshlashi mumkin. Agar keskich zagotovka zinalarining birida to'xtab
qolgan bo'lsa, avtomatik liniya to'xtatiladi, sozlovchilar o'z vazifalarini ado
etadilar.
Tayyorlanayotgan buyum yuqori sifatli chiqishi uchun
har bir operatsiya bajarilishi ustidan nazorat o'rnatiladi. Hozirgi zamon
avtomatik liniyalari ko'p miqdordagi stanoklardan (20 — 30 dona), yuzlab elektromotordan, minglab rele va shu
kabilardan tashkil topgan. Agar bir minutda bitta motor yoki rele ishdan chiqib
qolsa, stanoklardan biri albatta ishdan chiqadi.
Buning oldini olish uchun avtomatik liniya stanoklarini
boshqarish maqsadida kontaktsiz apparatura va maxsus priborlar keng
qo'llaniladi. Ma'lumki, stanokning biri tez, biri sekin ishlaydi. Bu esa asosan
stanoklarning tezligi va bajariladigan operatsiyaning murakkabligiga bog'liq.
Agar avtomatik liniya ishi darajasini eng uzun operatsiya bo'yicha xisoblasak,
u xolda qisqa operatsiyali stanoklar bo'sh turib qolishiga to'g'ri keladi.
Shuning uchun mexanik ishlov berishga ko'p vaqt talab etadigan operatsiyalar
uchun bir turdagi ko'p stanoklar o'rnatiladi.
Sifatning ishonchli nazoratchilari.
Avtomat stanoklar va avtomatik liniyalar shunday katta
tezlik bilan ishlaydilarki, bir detal ketidan ikkinchi detal otilib chiqib
kelaveradi. Ushbu detallar sifatini tekshirishga ularni tayyorlashga nisbatan
bir necha bor ko'p vaqt sarf bo'ladi. Bitta avtomat stanok yoki avtomatik
liniya ishlab chiqaradigan maxsulot sifatini bir necha o'n odam nazorat etadi.
Masalan, mahkamlash detallarini ishlab chiqaruvchi avtomat stanok bir boltni
tayyorlash uchun 1—2 sekund sarf etadi, uning sifatini tekshirishga esa 30
sekund, avtomobil ruli karteriga ishlov berish uchun 2,5 minut vaqt sarflansa,
uning sifatini tekshirish uchun 3,5 minut vaqt sarflanadi. Rezbali detallar
sifatini tekshirishga ularni tayyorlashga nisbatan 50—100 marta ko'p vaqt talab
etiladi.
Nazorat operatsiyalari texnologiyasi darajasining
pastligi orqali ayrim korxonalarda nazoratchilar apparati xaddan tashqari
ko'payib ketgan. Hozir ham juda ko'p mashinasozlik va priborsozlik zavodlarida
texnik nazorat bo'limi xodimlari hamma ishlab chiqarish xodimlarining 30-40
foizini tashkil etadi.
Korxonalarda katta nazoratchilar armiyasi mavjudligiga
qaramay, ishlab chiqariladigan maxsulot sifati xali etarli darajada talabga
javob bermayapti.
Faqat mashinasozlikdagi brak keltirayotgan ziyon
mamlakat bo'yicha millionlab so'mni
tashkil etadi.
Past sifatli, brak maxsulot ishlab chiqarish
sababchilari ko'pincha xodimlarning yo'l qo'ygan xatolaridir.
Agar avtomatik qurilmalar ishlab chiqarish jarayonini
nazorat etsalar va ularni boshqarsalar brak bo'lmaydi.
Shuning uchun kompleks avtomatlashtirish masalasining
muvaffaqiyatli xal etilishi ko'pincha metall, yarim fabrikat, detal, xatlar va
boshqa buyumlarni ishlab chiqarishdagi hamda saralashdagi to'xtovsiz nazorat
etishni tashkil etilishiga bog'liq.
Kundan —kunga mashina, pribor va boshqa
buyumlar aniqligiga talab oshib borishi bilan maxsulot sifatini nazorat etish
muammosini avtomatlashtirish muhim o'rin tutib bormoqda. Ayrim xollarda
avtomatika vositalarisiz umuman buyumni ob'ektiv nazorat etish mumkin bo'lmay
qoladi.
Hozircha ko'p korxonalarda buyumlar sifati unga ishlov
berib bo'linganidan so'ng nazorat etiladi. Bu esa yuqori sifatli maxsulot
ishlab chiqarish tezligini kamaytiradi, tannarxini oshiradi, mehnat
unumdorligini kamaytiradi.
Kompleks avtomatlashtirish masalasini xal etishda
asosiy e'tibor maxsulotni nazorat etuvchi avtomatik vositalarni bunyod etish va
joriy etishga qaratiladi. Bunday aktiv avtomatik vositalar buyum parametrlari
sifatini ularni tayyorlash jarayonida bevosita nazorat eta oladi. Ayrim
mashinasozlik korxonalarida elektron mikrometrlar muvaffaqiyat bilan
qo'llanilmoqda. Bunday mikrometrlar diametri 2 mm dan 200 mm gacha bo'lgan
detallarni stanokni to'xtatmay o'lchash imkonini beradi.
Hozir konstruktorlarimiz yangi bunyod etilayotgan —
stanoklarda mexanik ishlov berish texnologik jarayoni davomida sifatni nazorat
etishni ta'minlay oladigan qurilmalar bilan jihozlashni oldilariga maqsad qilib
olganlar.
Aktiv avtomatik nazoratda maxsus televizorli
qurilmalar aloxida o'rin tutadi. Masalan, oddiy ko'z bilan ko'rish murakkab
bo'lgan diametri 8 mikronli simni unga yaqinlashmay qanday o'lchash mumkin.
Bugungi kunda ushbu masala mikroskop va televizion qurilma yordamida amalga
oshiriladi. Mikroskopga o'rnatilgan uncha katta bo'lmagan telekamera
mikroskopdan televizion trubkaga sim diametri tasvirini uzatadi.
Shu tariqa taqqoslash yo'li bilan sim diametri
o'lchanadi. Mikrosimlarni tayyorlash jarayonida o'lchash uchun televizion
avtomatlar qo'llaniladi. Ushbu avtomatlar quyidagicha ishlaydi. Mikroskop
ob'ektiviga ko'z o'rniga teleuzatgich fotokatodi qaraydi. Simning
kattalashtirilgan tasviri fotokatodga tushadi, keyin ma'lum qurilma
sistemasidan o'tib impulslar farqini qayd etuvchi priborga tushiladigan signal
vujudga keladi. Impulslar farqini qayd etuvchi pribor brak bor — yo'qligini
aytib beradi.
Bunday televizion avtomatni katta ishonch bilan
bemalol <quruvchi> avtomat deb atash mumkin. Televizion avtomatlar inson
ko'ziga qaraganda ancha katta aniqlik va ishonch bilan ishlaydi.
Metallurgiya korxonalaridagi lentaprokat stanoklariga
o'rnatilgan televizion avtomatlar lenta enidan standartga nisbatan bo'lgan
kichkinagina og'ishni ham qayd qila oladi.
Aktiv avtomatik nazoratning asosiy afzalligi shundan
iboratki, u buyumga ishlov berish vaqtidagi brak bo'lish ehtimolini
yo'qotibgina qolmay, detalga ishlov berish uchun mo'ljallangan umumiy vaqtni
ham qisqartiradi.
Nazorat etish operatsiyalarini avtomatlashtirish
mashinasozlik va priborsozlik korxonalarida ishlab — chiqariluvchi mahsulotlar
sifatini oshirish muammosini to'liq xal eta olmaydi. Yana shunday qurilmalar
kerakki, ular faqat maxsulotni ishlab chiqarish jarayonidagina emas, balki bir
butun mashina va agregatlar sifatini ham tekshirish imkoniga ega bo'lishlari
kerak.
Nazorat operatsiyalari avtomatlashtirilgach, tabiiy,
yig'ish ishlarini avtomatlashtirish masalasi taqozo etiladi. Boshqacha
aytganda, bir ishlab chiqarish jarayonini avtomatlashtirish o'z navbatida
boshqa ishlab chiqarish jarayonini avtomatlashtirishni keltirib chiqaradi.
Avtomatlashtirishning ushbu yuqori va maqsadga muvofiq shakli bizning
mamlakatimizda avtomatik tsexlar va avtomat zavodlar tashkil etish yo'li bilan
amalga oshirilishi taqozo etilmoqda.
Mamlakatimizda avtomatlashtirishning o'sishi katta
tezlik bilan amalga oshirilmoqda. Zamonaviy avtomatik mashinalar kishi
ishtirokisiz butun bir kompleks operatsiyani, xatto murakkab shaklli
zagotovkaga ishlov berishni ham amalga oshira oladi. Avtomat stanok va
avtomatik liniyalar joriy etilishi mashinasozlik ishlab chiqarish jarayonini
avtomatlashtirish bilan bog'liq bo'lgan bir qism masalanigina xal etadi, xolos.
Har bir korxonada yordamchi ishchilar, ko'p sonli
dispetcherlar, texnikaviy nazorat bo'limlari mavjud.
Kompleks avtomatlashtirishni amalga oshirish uchun faqat
asosiy ishlab chiqarish jarayoninigina emas, balki hamma yordamchi jarayonlarni
hamda ishlab chiqarishni boshqarishga oid jarayonlarni ham avtomatlashtirish
kerak. Mana shu kompleks avtomatlashtirish taraqqiyotini tugallashning oxirgi
bosqichi bo'lib, ayrim mashinadan mashina sistemasiga, tsexga va avtomat
zavodga o'tish yo'lidir.
Avtomatlashtirishning erishgan darajasi hozirning
o'zidayoq xoxlagan ishlab chiqarish jarayonini avtomatik tsiklga o'tkazish
imkonini beradi.
Mashinasozlikdagi murakkab buyumlarni ishlab
chiqarishni kompleks avtomatlashtirishga Moskvadagi birinchi davlat podshipnik
zavodining kompleks avtomatlashtirilgan tsexini misol qilib ko'rsatish mumkin.
Keyingi yillarda mamlakatimizda o'nlab turli-xil
avtomat tsexlar ishga tushirildi.
Zavod avtomatlar ishlab chiqarish texnologiyasining
eng yuqori darajasiga asoslanadi. Bunday texnologiya xususiyati boshlang'ich
maxsulot, xom ashyo va yarim fabrikatlardan to'liq foydalanish xisoblanadi.
Avtomatlashtirilgan korxona progressiv texnologiyasi
xususiyatlaridan biri ishlab chiqarish jarayoni
to'xtovsizligidadir. Boshqacha so'z bilan aytganda, zavod avtomatdagi
texnologik jarayon shunday bo'lishi kerakki, maxsulot va yarim fabrikatni olgan
vaqtdan maxsulotni skladga topshirguncha buyum to'xtovsiz xarakatda bo'lib
turishi kerak.
Kompleks avtomatlashtirilgan korxonalarni bunyod
etishda faqatgina asosiy va yordamchi ishlab chiqarish jarayonlari bilangina
bog'liq bo'lgan masalalarnigina emas, balki asbob — uskunalarni joylashtirish
kabi masalalar ham ko'riladi. Bunday korxonalar odatda yorug', qulay
joylashtirilgan ishlab chiqarish korpuslari, dam olish xonalari, ajoyib
oshxonalar, bufetlar va shu kabilarga ega bo'ladi.
Zavod avtomatlarda asosiy ishlab chiqarish xodimlari
yangi texnikani chuqur biluvchi ishchi va injenerlardan tashkil topgan bo'ladi.
Avtomatlashtirilgan mashinasozlik korxonalariga oid
umumiy xususiyatlar asosan shundan iborat.
Mashinasozlik ishlab chiqarishi industriyaning eng
murakkab soxalaridan biri. Shuning uchun ham kompleks avtomatlashtirilgan
mashinasozlik korxonalarini bunyod etish ayniqsa qiyin.
Bunday korxonalarga pochtani qayta ishlash
tashkilotlari ham kiradi.
Haqiqatdan ham, agar kimyo sanoati korxonalaridagi
ishlab chiqarish jarayonini avtomatlashtirish uchun faqatgina qandaydir
o'ntacha parametrni (bosim, harorat, kimyoviy tarkib va h. k.) rostlash talab
etilsa, eng oddiy mashinalardan hisoblangan tikuv mashinasini tayyorlash
jarayonini avtomatlashtirish avtomatik rostlashning millionlab parametrli
masalasini xal etishni taqozo etadi. Ikkinchi tomondan bu qonuniydir, chunki
shu tikuv mashinasini tayyorlash uchun yuzlab detallarga asbob —uskunalarni
sozlash kerak va har bir detalni tayyorlash uchun 10 — 20 va undan ko'proq
operatsiya mavjud. Har bir operatsiya davomida aniqlik, kesish rejimlari va
boshqa parametrlarni rostlash kerak bo'ladi.
Hamma
qiyinchiliklarga qaramay, injener
va olimlarimiz tomonidan to'plangan katta tajriba mashinasozlik
korxonalarini kompleks avtomatlashtirishdek xalq xo'jaligi uchun muhim bo'lgan
masalani muvaffaqiyatli hal etish imkonini beradi.