Avtomatlashtirishning tamoillaridan biri shundan
iboratki, u texnologik zanjirning eng kichik o'lchovidagi chegarasida kompleks
jarayonni olib borishi kerak. Zamonaviy ishlab chiqarishda hamma narsa, ya'ni tayyor
maxsulotdan tortib to chiqit qirindilarni olib tashlashgacha bo'lgan
jarayonlar o'zaro chambarchas
bog'liqdir.
Texnologik jarayon mobaynida ishchiga ko'z ilg'amas
juda ko'p mayda-chuyda ishlarni bajarishga to'g'ri keladi.
Hozircha bu ishlarning hammasini robotlar bajara
olmaydi. Robotlardan samarali foydalanish uchun ular yordamida bitta
texnologiya va yagona robotlashtirilgan kompleks bilan bog'liq bo'lgan dastgoh
va mashinalarni birlashtirish mumkin.
Xaqiqatdan, bunday komplekslarni yaratishda robotlashtirishning
asosiy yo'li namoyon bo'ladi. Robotda hamma mashina «logikasi» xisobga olinsa,
ular odamsiz uch smenada ishlashga tayyordirlar. Buning uchun uskunalarni
kompyuter yordamida boshqarishga
bo'ysundirish epchil transport sistemasi bilan bog'lash va natijada epchil
texnologik kompleksga ega bo'lish
mumkin.
Shu bilan birga bir narsani aniq tasavvur qilish
kerakki ko'p miqdordagi robotlarni oddiygina joriy etishdan ko'ra
robotlashtirilgan, aniqrog'i epchil komplekslarni yaratishning o'zi juda katta ilmiy, amaliy muammoni
keltirib chiqaradi. Hamma korxonalar ham
o'z kuchlari bilan birga bunday masalalarni xal etish imkoniga ega
emaslar.
Afsuski, ilmiy tadqiqot institutlari tomonidan
korxonalarga bo'layotgan yordam sezilarsizdir. Ular shu vaqtlarda umumiy
printsiplarni ishlab chiqish va zavod loyixalarini ekspertiza qilish
bilan cheklanadilar yoki robotlarning yangi modelini yaratadilar.
Shunday fikr
tug'iladi, yuqori narxda bo'lsa ham past xarakteristikaga ega bo'lsa
ham, robotlarni joriy qilish kerak, chunki ular odamlar o'rnini
egallaydilar, degan buyruqbozlik xis-tuyg'usi ham hukm surmoqda. Bu xavfli
yanglishmovchilikdir. Robotlarning yuqori narxi ostida ularni loyixalashga
tayyorlashga sarflangan katta mehnat turadi. Ish joylariga robotlarni
o'rnatish, ta'minlash va ta'mir
qilish katta mehnat talab qiladi. Xisoblar shuni ko'rsatadiki, agarda
bitta ishchini robot bilan almashtirish
o'zini qoplamasa, mehnat resurslarini iqtisod qilish to'g'risida
gap bo'lishi mumkin emas.
Bir so'z bilan aytganda, robotlarning ahamiyati ularni
inson bilan almashinuvidagina emas. Kelajak epchil, uyushgan
komplekslarnikidir. Robotlashtirish sotsial problemalarni unga zid bo'lmagan xolda, iqtisodiy samara bilan mos
keltirilgan xolda amalga oshirilishi kerak.
Sanoat robotlarini ishlab chiqarish bo'yicha dunyoda
birinchi o'rinni egallagan Yaponiya atrof-muxitda inson uchun juda xavfli
bo'lgan ishlarni bajaruvchi, harakat
qiluvchi «aqlli» robotlarning to'rini yaratishda asosiy kuch
xisoblanadi. Yaponiyadagi kabi avtomatlashtirishga bo'lgan qiziqish natijasi
Sukubadagi Xalkaro ilmiy ko'rgazmada o'rnatilgan, unda oddiy elektroorganda chaluvchi insonga o'xshash ajoyib
aneroid (odamga o'xshash robot) ni
namoish etilgan.
Tokioning ikki firmasi —Nitachi ztd va Toshiba Sogr tomonidan yaratilgan
eksperimental robotlar sanoat tadbiqiga juda yaqin. Ular tomonidan ishlab
chiqarilgan apparat vositalarini xaqiqiy
tajribali robotlar qatoriga
kiritish mumkin emas, biroq ularning
konstruktsiyalarini o'rganish yaqin kelajakda paydo bo'ladigan yapon
robotlarining avlodini qanday ko'rinishda
bo'lishini aniqroq tasavvur
qilishimizga imkon beradi,
Nitachi firmasining harakat qiluvchi roboti batareyalar yordamida mustaqil ravishda xonada
asta-sekin yura oladi, Bunday robot tekis
bo'lmagan yuzalarda ham xarakat
qila oladi, chunki unda tayanchlari yuqoriga qarab ketgan narvon
zinalari bor. Shunday qilib, uning xotirasida ma'lum yo'nalishlar saqlanib
qolib, katta bo'lmagan qarshiliklarni
engib o'ta oladi. Shuningdek xarakat
qiluvchi olti turli xarakatlanuvchi manipulyatorlari bilan eshikni
ochishi yoki predmetlarni surishi, elektrik yoqib-o'chirish asboblarini
manipulyatsiya qilishi va boshqa
ishlarni ham bajarishi mumkin. U ish vaqtida har bir sekundda o'z xolatini va xarakatini, xarakat
yo'nalishini qayta xisoblaydi.
Toshiba-firmasi Tokio universiteti pretsizion
(yuqori aniqlik) mexanizmlar kafedrasining mutaxassislar kollektivi bilan
birgalikda o'zlarining sanoat uchun
kerakli bo'lgan aqlli robotlarini ishlab chiqdi.
Amootu roboti xar biri 3 ta barmoqchalar va g'ildirak
bilan tugagan 4 ta yig'ilgan oyoqdan
iborat. Tekis yuzada siljish davomida u bilan kontakt har bir oyoqning
g'ildiragi bilan yuzaga keltiriladi va
xarakat g'ildiraklarning xarakati natijasida sodir bo'ladi. Qachon robotga zinapoya orqali yuqoriga chiqishga to'g'ri kelib qolsa,
g'ildiraklar to'xtab qoladi va oyoqlar harakatga kiradi. Amootu robotining
manipulyatori inson qo'liga xos bo'lgan
harakatning olti turi bilan va elka burilishi, beldan gavdaning yuqori
qismini ta'minlovchi xarakatning
ekvivalentligining uch turi bilan xarakterlanadi. Ozuqasi pupovinniy kabel
orqali beriladigan bu robot 360 kg
massaga ega uning manipulyatori 10 kg
gacha bo'lgan yukni ko'tara oladi.
Robotlashtirish avtomatlashtirishning to'liq moxiyatini ochib bera oladimi? Avtomatlashtirish faqatgina murakkab ilmiy-texnika va ishlab chiqarish muammosi bo'libgina qolmay, o'z xolicha hamma kollektiv uchun sotsial maktab ham hisoblanadi.
Har bir korxona xoxlasa-xoxlamasa juda chuqur tashkiliy-texnologik o'zgartish kiritishi kerak. Buning ustiga
turli xil psixologik to'siqlar xisobiga kollektiv muvaffaqiyatlaridan yuz foiz
foydalanib ham bo'lmaydi. Shuning uchun
har bir kollektivning o'z shaxsiy
tajribasiga tayanish va ushbu tajribani mukammallashtirishga aloxida e'tibor
berishga to'g'ri keladi.
Bir narsani ochiq e'tirof etish kerakki,
robotlashtirishga bo'lgan «sun'iy» intilish ayrim vaqtda foyda o'rniga zarar
ham keltira boshladi. Axir ishlab chiqarish cheksiz va turli xil bo'lib, avtomatlashtirshning har bir
yo'llanmasi o'ziga xos aniq to'siq va
qiyinchiliklardan tashkil topgan bo'ladi. Kelajagi porloq bo'lishidan qatiy nazar, robot kompleks
avtomatlashtirishning bir bo'lagigina, xolos. Ko'pincha robotni olam panox
ko'rsatkich deb qabul etib, avtomatlashtirishdagi hamma muammoni shunga olib
kelib taqashadi. Bu nimaga olib kelishi mumkin? Vaqtinchalik ayrim tash
kilotlar oldida xisobot uchun, xaqiqiy hayot taqozosidan chetlashgan tarzda va
iqtisodiy samaradorlikni xisobga olmay robotlarni majburiy sotib olish va
o'rnatish, albatta, o'z navbatida,
kollektivda psixologik to'siq kelib chiqishiga, mehnat unumdorligini oshirish
o'rniga asosiy fondni asossiz kuchaytirishga, olib keladi, xolos.
Shu narsani aloxida ta'kidlab o'tish kerakki,
robotlashtirilgan komplekslar va epchil avtomatlashtirilgan sistemalarda
skladdan tortib stanokdagi harakatlarni kompleks avtomatlashtirish va bu
ishlarni elektron xisoblash mashinasi yordamida boshqarishga erishish kerak.
Sanoat korxonalarini zamonaviy texnika bilan
qayta jihozlash masalasi ko'rilayotgan
hozirgi vaqtda faqat robotlashtirilgan
komplekslar, epchil avtomatlashtirilgan sistemalarga mo'ljallashning o'zi hayotiy ish emas, albatta qo'l
mexnatidan bir daniga mukammal avtomatlashtirilgan sharoitga o'tib olish mumkin
emas. Ishlab chiqarishni asta-sekin mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish
vositalari, programma asosida
boshqariluvchi dastgohlar bilan jihozlab, ular asosida kompyuter
orqali boshqariladigan robotlashtirilgan
komplekslar, epchil modul va uchastkalarni bunyod etishga o'tish kerak.
Sanoat korxonalarini zamonaviy texnika bilan
qayta jihozlash masalasini yuqori
darajada va qisqa vaqt ichida xal etish uchun mexanizatsiyalash va
avtomatlashtirish vositalarini ishlab chiqaradigan maxsus korxona bo'lishi shart. Shundagina, har bir zavod
shu korxonaga murojaat etib kvartal, yillik, besh yillik va uzoq muddatga mo'ljallangan reja hamda buyurtmalarni
amalga oshirishi mumkin. Robotlar texnikasiga oid ishlarni koordinatsiyalash
guruxini tuzish kerak Ushbu gurux sanoat robotlarini, robotlashtirilgan
texnologik komplekslarni qo'llash, yangi texnikani joriy etish tartiblarini aks
ettiruvchi-metodik ko'rsatmalar ishlab chiqishi kerak. Bundan tashqari,
robotlashtirish ob'ektlarini aniqlash maqsadida ekspert taxlillar ham olib
borilishi talab etiladi.
Olib borilgan tekshiruv natijalari shu narsadan
dalolat beradiki korxonalardagi texnikaviy rekonstruktsiya va qurollantirishga
oid qiyinchiliklarni ikki guruxga
bo'lish mumkin: 1) tashkiliy-texnikaviy; 2) metodologik.
Tashkiliy-texnikaviy muammoni xal etishga bo'layotgan
asosiy to'siq quyidagilardan iborat: kerakli uskunani ishlab chiqara oladigan
va sozlaydigan tashkilotni topish qiyin; ishlab chiqilgan loyixa asosida
buyurtirilgan uskunani o'z muddatida
olish qiyin ya'ni ta'minot sistemasi shunchalik eskirib ketganki, korxonaga
yordam berish o'rniga uning ishini buzadi; korxona va tashkilotlar o'zaro shartnoma majburiyatlarini amalga
oshirishni shart deb hisoblamaydilar.
Bizning fikrimizcha, xo'jalik mexanizmini qayta ko'rish albatta epchil operativ ta'minot
masalasini ham o'z ichiga oladi.
Ilmiy nuqtai nazardan qaraganda, ishlab chiqarishni
kompleks mexanizatsiyalash va avtomatlashtirishni uchta tamoilga bo'ysundirish
mumkin: birinchidan, robotlashtirish ob'ekti sifatida uchastka va tsexlarni
shunday tanlash kerakki, u erda avtomatlashtirish vositalarini joriy qilish va undan samarali foydalanish uchun
hamma shart-sharoitlar mujassam
bo'lishi kerak. Hayotda esa bu tamoil ko'pincha buzilib turadi. Yangi
uskunalar eskirgan uskunalar bilan bir
qatorga qo'yiladi yoki oldindan samarasizligi aniq bo'lgan ishlarda
foydalaniladi.
Joriy etilayotgan texnika faqat yangi bo'libgina
qolmay, balki arzon va ishonchli
bo'lishi ham kerak.
Nihoyat, uchinchi tamoil, kompleks mexanizatsiyalash
va avtomatlashtirishni kadrlar bilan taminlash masalasidir.
Kerakli uskunaga buyurtma berish, uni o'z vaqtida olish maqsadga erishish
yo'lidagi yarim ishdir, chunki uskunani to'g'ri, xizmat vazifasiga talab
beradigan darajada ekspluatatsiya
qilish muhim ahamiyatga egadir.
Baxtga qarshi respublika mashinasozlik kompleksida yuqori malakali
mutaxassislar-sozlovchilar, montajchilar, elektrshunoslar etishmaydi.
Yangi texnikadan
to'liq foydalanish biz xoxlagan darajada emas. Bunga, bir tomondan,
mutaxassislar tayyorlash jarayonidagi kamchiliklar kirsa, ikkinchi tomondan,
mutaxassislarning ishlab chiqarishni qayta
qurollantirish ishi bilan band bo'lgan ishchilar kollektiviga
rahbarlik qilishining sustligidir. Bu
erda, albatta, mutaxassisning shaxsiy aybidan tashqari, u xizmat qilayotgan korxona rahbarining ham aybi bor.
Ishga kelgan yosh mutaxassis odatda
bo'lib turadigan ishonchsizlik, tashabbusga quloq solmaslik natijasida
mustaqillikni yo'qotib qo'yadi. Yosh mutaxassislarga jiddiy topshiriq berish
o'rniga ularni mamnuniyat bilan noo'rin jamoat ishlariga jalb qilish, qishloq xo'jaligiga yordam beruvchi
ishlarga jo'natish odat tusiga kirib qolgan edi Attestatsiyalar esa norasmiy
tarzda o'tkazilar edi Demak, kadrlar tayyorlashnnig yangi shakllarini izlash
taqozo etilardi.
Hamma gap akademiya fani, oliy o'quv yurti fani,
tarmoq institutlar va korxonadagi laboratoriyalar va izlanish uchastkalaridagi
nazariy, amaliy va tajriba ishlarni mujassamlashtirish yo'lini topishda edi.
Hozirgi zamon korxonalari turli xil texnologik
jarayonlarni amalga oshirishi mumkin. Har bir korxona o'zicha ishlab chiqarish
kompleksini uch smenada band etolmaydi, demak ushbu korxonalarning hech biri o'z- o'zini oqlay olmaydi. Baxtga qarshi
bunday xolat oddiy tusga kirib bormoqda edi.
Buning oldini olish uchun nima qilish kerak? Buning uchun ayrim
texnologiyalar ko'rinishi va mavjud uskunalar bo'yicha bir necha korxonalararo kooperatsiyani
amalga oshirilishi kerak.
Korxonalarda avtomatlashtirish soxasidagi yangi
tashkilotni yaratish hozirgi kun talabidir. Ushbu rolni amalga oshirish
yo'lidagi birinchi va asosiy vazifa esa
korxonalarda ekspert tekshiruv va izlanishlar olib borishligidir.
Agar korxonalarda ekspert tekshiruvlar olib borilmas
va shu tariqa ichki rezervlar qidirib topilmas ekan, qo'shimcha kapital mablag' va asosiy fondlar xajmi asossiz tarzda oshib boraveradi. Ekspert
tekshiruvlar yordamida qaysi uchastkada, tsexda qachon va qanday asosda
kompleks mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish loyixalarini ishlab chiqish
yo'l-yo'riqlari qidirib topiladi? Albatta, bunday murakkab va muhim muammoni
uch-to'rt kishi oddiy xisob-kitob bilan amalga oshira olmaydi. Buning uchun eng
avvalo nazariy tadqiqotlarni olib borish va metodik qo'llanmalar ishlab chiqish
kerak.
Nazariy tadqiqot shuning uchun kerakki, hozirgi
kunda korxonalarda yangi xo'jalik
mexanizmini amalga oshirishda ishlatilayotgan va ishlab chiqilayotgan kelajakda
bunyod etilayotgan asbob-uskunalarning xizmat vazifasi turlicha, ishlab
chiqilayotgan maxsulot nomenklaturasi o'zgaruvchan; ishlab chiqarishning boshqaruv sistema va printsiplari hamda
texnologik jarayonlarining ko'rinishi har doim dinamik o'sishda, shuning uchun ushbu faktorlarni
oddiy model va xisob-kitob bilan amalga oshirib bo'lmaydi.
Chalkash faktorlar ta'sirida xal etiluvchi muammoni
imitatsion model yordamida echish mumkin. Ayrim fanlar rivojida
modellashtirishga bo'lgan e'tibor etarli darajada emas. Misol uchun texnologik
jarayonni boshqarish, robotlashtirilgan
kompleks, epchil avtomatlashtirilgan sistemalarni olaylik. Mutaxassislarning
beqiyos katta mehnatini e'zozlagan xolda, shu narsani qatiy e'tirof etish
kerakki, pochta xizmati fani xali aniq
va miqdoriy xisoblarga ega bo'lgan fan qatoridan o'rin olganicha yo'q. Pochta
xizmati texnologik jarayonlarini
boshqarish, robotlashtirilgan komplekslarni, epchil avtomatlashtirilgan
sistemalarni bunyod etish muammolarning taraqqiyot qonuniyatlari xali to'liq tarzda tenglamalar va formulalarda
aks ettirilganicha yo'q.
Shuning uchun keyingi yillarda imitatsion
modellashtirishga katta ahamiyat berilmoqda. Imitatsion modelsiz korxonani
rekonstruktsiyalash, samarali avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemalari, robotlashtirilgan texnologik komplekslar
epchil ishlab chiqarish modellarini bunyod etish va ulardan to'liq foydalanish masalasini xal etib bo'lmaydi. Ayniqsa uch smenali ishni tashkil
etish muammosini to'la-to'kis xal
qilishda, korxona ichki rezervlarini qidirib topishda asbob-uskunalar
unumdorligini aniq belgilashda, perspektiv taraddudlarni aniqlab chiqishda
imitatsion modelning roli benihoya kattadir. Imitatsion model bu mutaxassisning
rasmiylashgan tafakkurini matematik modellashtirish bilan birlashtirishga imkon
beruvchi inson-mashina sistemasidir.