SISTEMALI (TIZIMLI) TADQIQOTLAR RIVOJLANISHINING AYRIM XUSUSIYATLARI

Sistemali munocabat tadqiqotlarining rivojlanishi sobiq Ittifoq davridan boshlangan bo'lib, taxminan 30 yil vaqtni o'z ichiga oladi. Eng avvalo shu narsani alohida ta'kidlab o'tish kerakki sistemali munosabat bilan shug'ullangan olimlar tadqiqotlarida ushbu yo'nalishning mazmuni, ma'nosi, tushunchalari, boshqa tadqiqotlarga bo'lgan munosabati, usuli, kelib chiqish tarixi haqida turli — tuman mulohazalar mavjuddir. Buning ustiga sistemali munosabatni fan va texnikaning juda ko'p sohalarida shiddat bilan qo'llanilayapganligi yaqqol ko'zga tashlanib turibdi.

Ushbu sohadagi tadqiqot odat (moda) ko'rinishini olgan edi. Moda tez o'zgarishi mumkin bo'lganidek sistemali tadqiqot modasi ham o'ta boshladi. Chunki bu tadqiqot modadan tabiiy ishga aylandi.

Sistemali munosabatning tushunchasi shundan iboratki, o'rganilayotgan real holatning tadqiqida to'liq tasavvurga ega bo'lishga harakat qilinadi. Albatta «to'liq tasavvur» absolyut bo'lmay nisbiydir.

Sistemali munosabatni, sistemali mo'ljal deb ham ifodalanadi.

Hozirgi zamon ilmiy texnikaviy taraqqiyot va bilishning asosiy xususiyatlaridan biri tadqiqot ob'ektlariga sistema deb qarashdir. Bunda sistema deganda bir—biri bilan bog'langan va o'ziga hos xususiyatlarga ega bo'lgan ob'ektlarni nazarda tutiladi. O'zaro bir — biriga ta'sir etuvchi elementlar ko'p bo'lganda, murakkab sistema (ob'ekt) lar sinfi alohida ajratiladi. Inson tomonidan ajratiladigan ko'pchilik sistemalar ichida turli hil operatsiya, ish, xislatlarni amalga oshiraoladigan texnologik va boshqa jarayonlar oqimini ta'minlaydigan, o'zi harakatlana-oladigan sistemalar ajralib turadi. Ya'ni, bunday sistemalar tomonidan qo'yilgan maqsadni hal etaoladilar.

O'zi harakatlana oladigan sistemalar texnikaviy, tashkiliy va inson-mashina ko'rinishlariga bo'linadi. Texnikaviy (avtomatik) sistemalar inson tomonidan belgilanadigan masalalarni inson idrokisiz bajarish qobiliyatiga egadir. Agar sistema tarkibida inson ishtiroki aks ettirilsa bunday sistemani tashkiliy deb ataladi. Tashkiliy sistemada agar masalani hal etishda inson va texnikaviy sistema o'zaro alohida bo'lsa bunday sistemani inson — mashina sistemasi deyiladi. Sistemani ushbu tarzda ta'riflashda inson ishtiroki bo'lmasa texnikaviy sistema, inson ishtirok etadigan texnologik rejimdagi mutanosiblik texnologik jarayonlarni, shahar xo'jaligini va boshqa murakkab ob'ektlarni (ya'ni, inson—mashina sistemalarini) avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemalari (ABS) bo'lib hisoblanadi. Kosmonavtlarni tayyorlashni tashkil etish sistemasi (KTTES) tashkiliy sistemadir.

Ko'rsatib o'tilgan sistemalarni boshqarishdagi asosiy xususiyatlarni taxlil etib chiqamiz chunki, tahlil etib chiqish uslubiyat va amaliyot nuqtaiy nazaridan muhimdir.

Taraqqiy etgan davlat iqtisodiyoti katta, murakkab sistemadir. Ushbu sistemada sanoat korxonalarini boshqarish haddan tashqari murakkablashib bormoqda. O'zbekiston Respublikasida yirik zavodlar, kombinatlar, ishlab chiqarish, ilmiy — ishlab chiqarish va sanoat birlashmalari bunyod etilgan va bunyod etilayapti. Yangi texnika va texnologik jarayonlardan foydalanish evaziga ishlab chiqarish samaradorligi oshib borayapti, o'z tarkibiga minglab detal va operatsiyalarni, o'n minglab yig'uv birliklarini qamrab oluvchi buyumlar ko'rinishi murakkablashib bormoqda; foydalanuvchi materiallar va texnologik asbob—uskunalar nomenklaturasi (turi) kengayib bormoqda; korxonaning mutaxassislashuvi va kooperatsiyalashuvi chuqurlashib bormoqda; mahsulot tarkibida iste'molchilarning sifatga bo'lgan talabi juda tez o'zgarib bormoqda.

Ishlab chiqarish jarayonlarining to'xtovsiz mukammallashib borishi, mexanizatsiyalashuvi va avtomatlashtirilishi sanoat ishlab chiqarish hajmi va mehnat unumdorligini yuqori darajada o'sib borishini ta'minlayapti.

O'z navbatida ishlab chiqarish hajmining o'sishi, hamda boshqaruv qarorlarini (echimlarini) ishlab chiqishda juda ko'p miqdordagi ijtimoiy va iqtisodiy omillarni hisobga olish kerakligi, boshqaruv uchun kerak bo'lgan axborot hajmini oshib borishi va uni qayta ishlashga sarflanuvchi vaqtni kamayib borishiga olib keladi. Korxonalardagi axborot oqimini o'rganish shu narsadan dalolat berayaptiki, hozirgi vaqtdagi mavjud axborot hajmi boshqaruv xodimlari qabul qilib olishi, qayta ishlashi va zudlik bilan qaror qabul qilishi imkonidan birnecha marta oshiqdir. Bu esa o'z navbatida korxonalarda hisob — kitoblarni o'z vaqtida olib borish oqsoqlanib, ayrim hisob—kitoblar mehnat hajmi katta bo'lganligi sababli umuman amalga oshirilmay tajriba asosidagina xulosa chiqarishga olib keladi. Boshqaruvga oid echimlarni hal etish hozirgi kunda juda ham javobgar masalaga aylanib bormoqda. Boshqaruvga oid echimlar asosida katta ishlab chiqarish resurslari ishga tushiriladi, katta kollektiv faoliyati tashkil etiladi va bularning hammasi oqibat natijada ishlab chiqarish samaradorligiga kuchli ta'sir o'tkazadi. Asoslanmagan qaror, echimlar esa ishlab chiqarish texnologiyasidagi yo'qotuvlardan birnecha marta ko'p bo'lgan yo'qotuvlarga olib kelishi mumkin.

Boshqaruvni yaxshilashga faqat kibernetika, informatika hisoblash mashinalar va iqtisodiy — matematik usullar va shu kabilar sohasida erishilgan yutuqlarni keng qo'llash ya'ni, avtomatlashtirilgan boshqaruv sistema (tizim) larini bunyod etish evaziga erishish mumin.

Hozirgi zamon ilmiy — texnikaviy taraqqiyot asosini mashinasozlik sohalari majmuasi tashkil etadi. Mashinasozlikning keyingi taraqqiyoti bir tomondan ilm — texnika — ishlab chiqarish sistemasidagi bo'g'in (zveno) larning o'zaro ta'sirini mukammallashtirishni, ikkinchi tomondan texnologik jarayonlarni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirishni talab etadi. Hozirgi kunda avtomatlashtirishning ayrim muammolari mavjud. Buyumlarni avtomatlashtirilgan tarzda ishlab chiqarish muammosini hal etish yagona uslubiyati ishlab chiqilmagan; buyum va texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishga tayyorlash uchun taxlil etish usullari, mashina—avtomatlar, texnologik majmualari tuzilmasi (strukturasi) ni taxlil etish usullari hamda, nazorat va avtomatik boshqaruv vositalari bilan jihozlanganligi etarli darajada rivojlanmagan.

Xohlagan texnologik jarayonning avtomatlashtirilishi texnologik jarayon va uning elementlarini avtomatlashtirishdan boshlanadi. Pochta xizmatini avtomatlashtirishda sistemali munosabatni joriy etilishi kerak bo'lgan va xal etilmagan jarayonlar hamda muammolar talaygina.

Avtomatlashtirilgan ishlab chiqarishdagi texnologik jarayon deganda uskunalar ishlov berish organlari bilan mahsulot va boshqaruv sistemasining o'zaro ta'siri tushuniladi.

Avtomatlashtirilgan ishlab chiqarishdagi texnologik jarayonni ishlab chiqish o'z ichiga quyidagilarni oladi; jarayon fizikaviy ma'nosi tahlili; ularning matematik bayoni;

texnologik jarayon parametrlarini belgilab beruvchi va ularning buyum sifati shakllanishiga ta'sir etish darajasini aniqlab beruvchi omillar (faktorlar) majmuasini aniqlash;

korrektirovka (tuzatuvchi) signalning ish bajaruvchi mexanizm yoki jarayonni ko'rgazmali tarzda aks ettirib beruvchi qurilmaga o'zaro ta'siri miqdorini aniqlab beruvchi miqdorlarni belgilash. Har bir konkret holatda ayrim faktorlar orasidagi aloqani topish usuli o'z navbatida jarayon ko'rinishi, uning (fizikaviy—kimyovyy, fizikaviy-mexanikaviy) qonuniyatlari holati va ularning amalda o'rganilganlik darajasiga bog'liq. Bu holatda texnologik jarayon yo'nalishini tajribaviy ma'lumotlar asosida aniqlash mumkin. Avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish jarayoni nazoratga va boshqaruvga moyil bo'lishi kerak. Buning uchun o'ziga xos va mos asbob - uskunalar, informatsiya datchiklari, aks ettirish qurilmalari, ish bajaruvchi qurilmalar qo'llaniladi. Informatsiya (axborot) ni qayta ishlash, hisoblash mashinalari yoki oddiy qurilmalar asosida olib borilishi mumkin.

Ko'pchilik avtomat va yarim avtomatlarda dastur yo'naltiruvchisi tayanchlari bo'lgan boshqaruv sistemasi qo'llaniladi. Ushbu tayanchlar yordamida ishchi organlar siljish miqdori chegaralanadi, turli xil ish rejimlari amalga oshiriladi va sh. k. Tayanchlardan kelib turadigan signallarni o'zgartirish elektrik yo'l bilan amalga oshiriladi. Keyingi vaqtlarda ushbu vazifalar to'lig'icha kompyuterlarga yuklanilayapti. Bu xolatda datchiklar u yoki bu ishchi yoki xolis siljishlar haqidagi axborotni signal ko'rinishida berish vazifasini bajaradi.

Avtomatlashtirishning uch bosqichi ma'lumdir: 1) mashina ishchi tsiklini avtomatlashtirilishi, mashina—avtomatlar va yarim avtomatlarni bunyod etish; 2) mashinalar sistemasini avtomatlashtirish; 3) ishlab chiqarish jarayonlarini kompleks (majmuaviy) avtomatlashtirish, avtomatik tsex va zavodlarni bunyod etish.