Ma’ruza
¹ 9
Elektromagnit maydonlar va
nurlanish
Reja:
2.Elektromagnit maydonlarni ta’siridan ximoyalash
Tayanch so’z va iboralar: Elektromagnit maydon, nurlanish, ximoya, inson, kasallik, jarohat.
Elektromagnit nurlanishlar turli chastotalarda, aloqa tarmog’ida keng qo’l laniladi. Radiotexnik qurilmalarda antennaga generatorlar, antenna qurilmalari, yuqori chastotali transformatorlar, fider yunalishlar, materiallarni termik ishlov terish uchun qurilmalarda – elektromagnitlar, kondensatorlar elektromagnit nurlanish manbai sanaladi. Ko’rsatilgan qurilmalar ishida ularni urab turgan makonida elektromagnit maydonlar bunyod bo’ladi. Elektromagnit maydonlarning foydali xarakati bilan bir qatorda inson tanasiga kirib, unga noqulay, salbiy ta’sir ko’rsatishi va kasbiy kasalliklarga sabab bo’lishi mumkin. Ular asab, endokrinologik va yurak-kon tomirlari tizimi kasallanishini chakirishi mumkin, insonda kon bosimi pasayadi, pulg’si sekinlashadi, reflekslar tormozlanadi, kon tarkibi zgaradi. Elektromagnit maydonlar ta’siri organizmga issiqo’l ik ta’sirida z aksini Berishi mumkin. Inson tanasi tomonidan ichga yutilgan elektromagnit maydonlar quvvati tanani va ayrim organlarni kizishini yuzaga keltirib, issiqo’l ikka aylanib, kasalliklarga olib kelishi mumkin. Tananing 10 S dan ziyod isib ketishiga yl quyib bo’lmaydi.
Ayniqsa, miya, ko’z, ichak, buyrak va urug’donlar elektromagnit maydonlar ta’siriga yunaladi. Elektromagnit maydonlarining ta’siri subektiv bunyod bo’lishi juda tolikish, bosh ogrik, jizzaqilikda, seryo’qo’l ik, nafas sikishi, krish qobiliyatining yomonlashuvi, tana xaroratining ktarilishida z ifodasini topadi.
Elektromagnit maydonlar ta’sirida zararlanish darajasi nurlanish surhati, xarakat chastotasi davriga bog’liq. Elektromagnit maydonlar surhati, xarakat chastota va davri qanchalik kp bo’lsa, inson organizmiga ta’siri shunchalik kuchli bo’ladi.
Elektromagnit maydonlarning insonga zararli ta’sirlarini ogoxlantirish maksadida ish joylarida elektromagnit maydonlar energiya oqimi mustaxkamliligi
(EOM) va keskinlashuvning imkon qadar axamiyati belgilaniladi. Yuqori chastotalar va Ultra yuqori chastotalar tlqinlari, diapazonlari, diapazonlari uchun elektrik (E) va elektromagnit maydonlari barpo qiluvchi magnit keskiplik meyorlashtiriladi. O’ta yuqori chastotalar tlqinlari, diapazonlari uchun W organizmga enYergetik yo’qning kerakli axamiyati va T nurlanish zonasida bo’lish vaqtidan kelib chikib, belgilanadigan elektromagnit maydonlarning quvvat oqimi imkon qadar kerakli mustaxkamlilikni meyorlaydi.
EnYergiya oqimi mustaxkamligi
EOM =Wg’T
Xodimning ish joylarida va bo’lishi extimoli bor joylarda elektromagnit maydonlar quvvat oqimining imkon qadar kerakli bo’lgan mustaxkamliligi 300 MGts chastota diapazonida – 300 GGts bo’ladi.
Imkon qadar kerakli bo’lgan mustaxkamlilik
< k 10 Vt/m2 yoki 103 mkVt/cm2, ish joylarida, binolarida rentgen nurlanishi yoki xavo xaroratining balandligida
> 280C – 1 Vt/m2 yoki 100 mkVt/cm2 .
Nurlanish jadalligi ustidan nazorati yiliga kamida 1 marta tqazilishi kerak, shuningdek, yangi yoki eski generator qurilmalar ishga tushirilishi yoki tahmirlanishi va Mehnat sharoitlari o’zgarishida tkaziladi. lchov poldan 0,5 – 1 – 1,7 m masofada 3 nuqtadagi maksimal – quvvatda tkaziladi.
Elektromagnit maydonlarni tashkil qiluvchi elektromagnit lchovlar uchun 1 – IEMP asbobidan, quvvat oqimi mustaxkamliligini ulchash uchun esa, 1-PO, 3-PO. 9 – PO, 13 – PO asbobo’laridan foydalaniladi. Shu asbobo’lar yordamida elektromagnit maydonlar jadalligi imkon qadar kerak bo’lgan meyorlardan oshadigan xududni aniqo’l ash va tegishli ximoya choralarini krish mumkin.
Elektromagnit maydonlarni ta’siridan ximoyalashning asosiy usullari va vositalariga quyidagilar talluqo’l i:
1. Ximoyalashning tashkiliy choralari.
2. Manbadan nurlanishning jadalligini kamaytirish.
3. Nurlanish manbaining eko’ranlashuvi.
4. Nurlanish manbaidan ishchi rinlarini eko’ranlashtirish va yoki xoli qilish.
5. Signalizatsiya vositalarini qo’l lash.
6. Individual ximoya vositalarini qo’l lash.
Ishning muayyan sharoitlariga bog’liq tarzda shu vositalardan 1 yoki ularning ixtiyoriy kombinatsiyasi qo’l lanilishi mumkin.
1. Tashkiliy choralar – uskunalarning ratsional joylashuvi, qurilmalar va xizmat Ko’rsatilayotgan personal ishi muayyan rejimini belgilashdir.
Yuqori chastotalar va o’ta yuqori chastotalar qurilmalari ishiga o’tibbiy krikdan utgan 18 yoshdan kichik bo’lmgan, texnika xavfsizligi bo’yicha ukib, imtixon topshirgan shaxslarga ruxsat etiladi. Xar yili xizmat Ko’rsatayotgan personal o’tibbiy krikdan tkaziladi.
Agar ish yuqori xavfli sharoitlarda, nurlanishda, ketayotgan bo’lsa, xodimlar uchun qisqartirilgan ish kuni va qshimcha ta’til belgilanadi.
2. Kelishgan yo’qo’l ar, quvvat yutuvchilar qo’llovida, manbay nurlanishi jadalligini kamaytirilishga Yerishiladi.
O’ta yuqori chastotalar generatorlarini regulirovka qilish va sinashda, pYeredatchiklarning chastota va amplituda tavsifnomalarini olishda oxirgi atalgan antennaga emas, balki elektromagnit tlqinlar uchadigan nagrzkaga ulanadi.
Shu tariqa ularning antenna orqali atrof-muxitga nurlanishi mustasnodir. Xozirgi paytda qo’l laniladigan kuch (antenna ekvivalenti) yuqori chastotalar -quvvatni 40-60 Db ga kuchsizlantirish imkonini beradi.
qabo’l qilish, indikator, antenna-fider traktlari, avtomatika va radiostantsiya boshqaruv tizimlari ishini tekshirishda signallarning kam quvvatli imitatorlaridan foydalanish mumkin. Bu xolatda zatuvchi qurilmadan tashqari stantsiyalarning butun tizimi ishlaydi. Bu esa ishlayotganlarning nurlanish extimolini istisno etadi.
3. Nurlanish manbai maxsus eko’ranlar yordamida eko’ranlashtiriladi. Eko’ranlarning ximoya xossalari turli materiallar bilan elektr magnit nurlanishlarning aks etishi va yutilishiga asoslanadi.
Eko’ranlar turlari: yaxlit, metall, turli metall, yumshok metall, ip-gazlama yoki boshqa gazmolli (matoli), yutuvchi. Yutuvchilardan tashqari barcha eko’ranlar o’ta yuqori chastotalar -quvvat, aksini ta’minlaydi.
Elektromagnit yuqori chastotalar quvvatning o’ta yuqori chastotalar bilan kirib borish chukurligi juda kam bo’lgani bois, 0,01 mm kalinlikdagi O’ta yuqori chastotalar maydoni 0,5-1 mm metall listlardan yopik yuzalar shaklida 50 Db (100000 marta) kuchsizlanadi.
Engil eko’ran – folg’ga (yupka metall kogoz).
Turli eko’ran 20-30 Db (100-1000 marta) ga yomon (sust) eko’ranlashtiradi.
Eko’ran pardalari, drapirovka, koplamalar, maxsus kiyim-bosh (kombinezonlar, xalatlar, kapyushonlar) uchun elastik (egiluvchan) eko’ranlar o’ta yuqori chastotalar quvvatdan ximoya qiladi.
Tarkibida yupka metall iplar bo’lgan ip-gazlama matoli eshluvchan eko’ranlar uchun 0,5 x 0,5 mm, d
0,08-0,5 mm simlar trini xosil qiladi, ximoya xossalari 400 S xaroratladan 1000 S, R k 98% saqo’l anadi.
Maxsus shishasimon optik shishali kalay oksid bilan koplangan yaltirok eko’ranlar 0,8-150 sm tlqinlar diapazonida 30 dB gacha zaiflik beradi.
Yuqori elektr tqazuvchanlikka ega metallar eng yaxshi aks ettiruvchi xossalarga ega.
Katta yo’qotishlarga ega dielektriklar eng yaxshi ytish xossalariga ega.
Pulat yoki misdan tsish yoki tursimon aks ettiruvchi eko’ranlar. Eko’ranlar listlari zaro ishonchli aloqaga ega bo’lishi kerak. Eko’ranlar albatta yerga tsish kuchga ega.
Tursimon eko’ranlar 1 qancha yomon xossalarga ega.
Yutuvchi eko’ranlar maxsus rezinadan bajariladi. Elektr magnitli tlqinlar dielektrik doimiy va magnit ta’siri teng materiallarda tliq yutiladi. Bu talabo’larga xar doim xam rioya etilmaydi va yutuvchi eko’ranlar ytish layoqatini oshiradigan konik shiplar bilan ta’minlanadi. Agar texnologik sababo’larga ko’ra, nurlanish manbaini eko’ranlashtirishning imkoni bo’lmasa, u xolda ish joyini eko’ranlashtiradilar yoki uni xavfsiz masofaga xoli qiladilar (pYeredatchik ishini distantsion boshqaruv bilan).
Elektromagnit maydonlar jadallik darajasini kerakli meyorlarga nisbatan oshirishda individual ximoya vositalaridan foydalaniladi. Bu radioximoya ko’zoynaklari va kapyushonlar bilan xalatlar yoki kombinezonlardir. Ko’zoynaklar shishalari oR 3-5 kalay ikki oksidi plyonkasi bilan koplangan. Ko’zoynaklar 30 Db ga quvvatni susaytiradi. Xalatlar va kombinezonlar metallashgan matodan tayyorlanadi. Bu xolatda nurlanish aks etuvchi xossalar xisobiga bushashadi.
Radioaktiv moddalar nazorat-lchov apparaturasida, yong’in signalizatsiya xabarnomalarida ishlatiladi.
Rentgen nurlanish (unlab qilovolg’t) yuqori kuchlanishli elektrovakuum asbobo’larida vujudga keladi. Bu yugurik tlqin lampasi, elektron nurli trubkalardir.
Nurlantirish manbai tashqi va ichki bo’lishi mumkin, negaki, radioaktiv moddalar organizm ichkarisida nafas yllari va mehda-ichak trakti orqali tushishi mumkin (xavodan nafas olayotganda yoki suv, radioaktiv moddalar bilan ifloslangan maxsulotlar istehmol qilishda).
Shikastlangan organizmda moddalar ayriboshlash bziladi, UNS funktsiyalari, ichki sekretsiya bezlari, kon yuradigan organlarga zarar yetadi. Natijada umumiy va maxalliy shikastlanishlar shaklida utkir va surunkali nurlanish kasalligi rivojlanadi.
Umumiy – leykemiya (ok kon).
Maxalliy – xatarli shishlar, teri kasalliklardir. Ionlashgan nurlanish tukimalarning genetik kodiga ta’sir etadi, oldini olib bo’lmaydigan o’zgarish chakirib, keyingi avlodlarda kasallik chiqishiga olib keladi.
Insonning shikastlanish darajasi yutilgan doza, nurlanish turi, ta’sir vaqti, individual ta’sirlilik axamiyat bilan aniqo’l anadi.
Radiatsion xavfsizlik meyorlari (RXM-69) tashqi va ichki nurlantirishning imkon qadar yetarli belgilangan dozalar:
· (A toifa) ionlashgan nurlanish manbai bilan bevosita ishlaydigan shaxslar uchun;
· (B toifa) nurlanish manbailar yaqinida turlar va (V toifa) umuman butun axoli uchun.
A toifasi uchun nurlantirishning imkon qadar yetarli belgilangan dozalarida 3 Ber dan oshmasligi, chorak davomida 1 marotaba ta’sirida va 5 Ber butun yil davomidagi ta’sirda.
B toifasi uchun – yiliga 0,5 Ber.
V toifasi uchun – yiliga 0,05 Ber.
Ionlashgan nurlanishlar dozalari nazorati uchun ionizatsiyalashgan, fotografik, kimyoviy, suintsilyatsion uslubo’lar qo’l laniladi. Barcha dozimetrik asbobo’lar 2 guruxga bo’linadi:
A) dozani miqdoriy lchamlari va nurlantirish dozalari quvvatlari uchun;
B) nurlanish manbailarini tez aniqo’l ash uchun indikator asbobo’lar.
kator texnik va tashkiliy tadbirlar yordamida radioaktiv moddalar va ionlashgan nurlanish tasiridan ximoyalanish mumkin.
Texnik choralar – eko’ranlashtirish, germetizatsiyalash, nurlanish manbaidan katta masofaga xoli bo’lish.
Nurlanish manbailari oldida eko’ranlar urnatish nurlantirish dozalarini anchagina kamaytiradi.
Eko’ranlarning xajmi, kalinligi va materiallari nurlanish turidan bog’liq tarzda tanlanadi.
Alfa zarralaridan ximoya – xavo katlami 1 qancha sm, kiyim-kechak, qo’l qoplar.
Beta nurlanishdan – xavo katlami 1 necha metr yoki alyuminiy katlami 1 qancha millimetr, chunki nurlanishning bu turlari kichik kirib boruvchi layoqatgagina ega.
Gamma va rentgen nurlanishlar katta singish kuchiga ega, shuning uchun eko’ranlar uchun katta atom Og’irliklardagi materiallar qo’l lashadi (qrgoshin, volg’fram), zero, bu materiallarda nurlanish o’ta jadal yutiladi. Eko’ran kalinligi gamma quvvatga qarab maxsus jadval bo’yicha – nurlanish va susayish qisqaligiga qarab, tanlanadi va 1 necha mm dan unlab santimetrlargacha doirada chaykaladi.
Ishchi joylarida urnatiladigan eko’ranlar statsionar va kchma bo’lishi mumkin.
Radioaktiv moddalar gYermetizatsiyasi ichki nurlantirishdan ximoya bo’lib xizmat qiladi. Radioaktiv moddalar maxsus makon-konteynerlarga joylashtiriladi, ularda albatta radioaktiv xavfli degan belgi bo’lishi shart.
Individual ximoya vositalari – xalatlar, kombinezonlar, bosh kiyimlari, shlemlar, rezina qo’l qoplar, ko’zoynaklar, respiratorlar, maxsus xavo zatadigan pnevmo-kostyumlar.
Individual ximoya vositalari Alfa-nurlanish ta’sirida samarali va gamma-nurlanish ta’sirida kam samara beradi.
Muntazam ximoya vositalari dezaktivatsiya qilinadi. Radioaktiv moddalar va ionlashgan nurlanish manbalari bilan ishlovchi shaxslar qshimcha imtiyozlardan foydalanadi (qisqartirilgan ish xaftasi, qshimcha ta’til).
Radioaktiv moddalar.
Barcha radioaktiv moddalar qutqarishng yarim parchalanish davriga ega, yahni radioaktiv yadrolar soni 2 martaga kamayadigan vaqt. Parchalanish tezligi zgarmas va unga ixtiyoriy jismoniy yoki kimyoviy ta’sirlarda Faqat shu izotopga xos. Jumladan:
Yod 131 - 8,04 kun
strontsiy 90 – 28 yil
tseziy 137 - 30 yil
plutoniy 239 – 24 100 yil
uran 238 – 4,5 mlrd. yil
Alfa-zarrachalar kogýoz varagi bilan ushlanib kolinadi, ularning xavodagi yugurishi 8-9 sm, tirik organizm tukimalarida millimetr ulushda, yahni bu zarrachalar teri katlamidan singib tishga kodir emas, Biroq ionlashuv layoqati juda yuqori va ularning Ochiq jaroxat orqali suv, ozik-ovkat, xavo bilan organizm ichiga tushishidagi ta’sir xavfi keskin usadi.
Beta zarrachalar-katta singib ketuvchi imkoniyatga ega, Biroq kam ionlashuvga layoqatli. Organizm tukimalarida 1-2 sm xavoda 15 m gacha.
Gamma nurlanish yorug’lik tezligi bilan tarkaladi, o’ta chukur singish kuchiga ega, uni Faqat qrgoshin yoki beton devor susaytirishi mumkin.
Ber-rentgenning biologik ekvivalenti. Joylarda ishchi yoki turar binoda radiotsion vaziyatni baxolash uchun nurlantirishning ekspozitsion dozasini qo’l laydilar, amaliyotda u rentgenlarda ulchanadi.
1R k 0,95 rad.
Agar radiatsiya darajasi 1Rg’soatiga, yahni joyda 1 soat bo’lishi davomida inson 1 R doza oladi.
Yiliga ionlashgan nurlanishning batiiy manbalaridan nurlantirish dozasi 50 dan 103 mR gacha.
Yuqori chastotalar diapazoni
E < 20 Vg’m
N < 5 ag’m
f diapazonida radiostantsiyalar binolari uchun nurlanish kattaligi 0,15 dan 30 MGts gacha.
E < 20 Vg’m
Ultra yuqori chastotalar (Ultraqisqa tlqinlar) diapazoni.
Ultra yuqori chastotalar qurilmali radio zatish stantsiyalari binolari uchun va TV stantsiyalar uchun Ye<5 Vg’m.
O’ta yuqori chastotalar diapazoni.
Santimetr tlqinlar bilan nurlantirish jadalligi imkon qadar yetarli belgilangan dozalari kattaligi bo’yicha baxolanadi.
Ish kuni davomida nurlantirishda-0,01 mVt/sm2
(10 m=Vt/sm2).
Kuniga 2 soat 0,1 MVt/sm2 (100 mkVt/sm2).
Ximoya ko’zoynaklar bilan foydalanganda ish kunining 18-20 daqiqa nurlantirishda – 1 MVt/sm2
(100 m=Vt/sm2 ).
Bir qancha MVt/sm2 va ortiq nurlantirishda issiqo’l ik samarasi xosil bo’ladi.
Nazorat savollar
1.Elektramagnit maydon tushinchasi?
2. Nurlanish deganda nimani tushinasiz?
3. Individual ximoya vositalari?