8 – Ma’ruza
Shovqinlar va tebranish (titrash)
Reja:
Tayanch so’z va iboralar: Titrash, shovqin, infratovush, silkinish, muhit, inson organizimi,chastota.
Ishlab chiqarish jarayonlarining avtomatlashtirish va mexanizatsiyalash vositalari taraqqiyoti o’z ishi davomida mexanik tebranish (silkinish) xosil qiluvchi uskunalar qo’llash bilan bog’liq. Mexanik tebranishlarning inson organizmiga ta’siri f, tebranish uzatiladigan jadallik va muxitga bog’liq tarzda turlicha namoyon bo’ladi. Tebranish Shovqin va silkinishga bo’linadi.
Eshitiladigan chastotalar diapazonida zatiladigan mexanik tebranishlar inson tomonidan tovush sifatida qabo’l qilinadi. Chastota bo’yicha tovush tebranishlari 3 diapazonga bo’linadi:
1. infratovushli f < 20 Gts;
2. tovushli (eshitiladigan) 20 Gts < f < 20 kGts;
3. Ultratovushli f > 20 Gts.
Shovqin – turli chastota va tezlikdagi tovushlarning taro’tibsiz birikmasidir. Shovqin mexanik, aerodinamik, gidrodinamik va elektromagnit kelib chiqishiga ega bo’lishi mumkin.
Mexanik Shovqin – ayrim detallar va umuman uskunalarning tebranishlari, zarbalari oqibatidandir.
Aerodinamik shovqin manbai gazlardir.
Gidrodinamik shovqin – suv va boshqa suyuqo’l iklarning xarakati oqibatida kelib chiqadi.
Elektromagnit shovqin - o’zgaruvchan magnit kuchlarining elektromexanik qurilmalarga ta’siri natijasida yuzaga keladi.
Aloqa korxonalarida Shovqin elektr mashinalar, kuchli traktorlar, telegraf apparatlar, pochta qayta ishlov beruvchi mashinalar, ventilyatsiya moslamalar, elektr uskunalar va boshqalar ishi chog’ida vujudga keladi.
Tovush tezligi – vaqt birligida to’lqin tarqalishi yunalishiga perpendikulyar, yagona yuza orqali tovushli to’qin bilan ko’chadigan quvvat.
Inson tovushlarni tezliklarning keng diapazonida qabul qiladi. Turli chastotalardagi tovushlar bir xil qabul qilinmaydi. Insonning eshitish ostonasiga
f k 1000 Gts va tezligi I k 10-12 Vt/m2 tovush mos keladi.
Tovush bosimi darajalari ish joylarida doimiy Shovqinning energetik xarakteristikasi sanaladi (dB),
L k 20 lg ‘g’’0,
Bunda ‘ – tovush bosimining o’rtacha kvadrat axamiyati (Pa); R0 k 2x10-5 Pa – boshlang’ich (ostona) tovush bosimi axamiyati.
Shovqin spektri – f dan tezliklar darajasi bog’liqo’l igi. Spektral tarkibli yaxlit spektrlar chastotalar shkalasi bo’yicha usluksiz taqsimlangan.
Diskret – spektral tarkiblilar nol tezlikdagi uchastkalarga bo’lingan.
Shovqin spektri turiga qarab ular 1 necha aniq namoyon bo’lgan tovushlardan iborat tonal va chastota diapazonida quvvat yetarli darajada teng joylashgan keng yo’lli shovqinlarga bo’linadi.
Muvaqqat xarakteristika bo’yicha shovqinlar doimiy va beqarorga bo’linadi.
Doimiy Shovqin – ish kuni davomida tovush darajasi ko’pi bilan % dBA ga o’zgaradi.
beqaror shovqinlar:
1. uzuq - yuluq
2. vaqt ichida tebranuvchan
3. impulsli shovqinlarga bo’linadi.
Uzuq-yuluq - tovush darajasi fon darajasigacha keskin tushishi mumkin, doimiy qolib, fon darajasidan oshsa, oraliqo’l arning davom etishi 1 s va ziyodni tashkil etadi.
Vaqt ichida tebranuvchi shovqinda – tovush darajasi
vaqt ichida uzluksiz o’zgaradi.
Impulsli – xar biri 1 soniyadan kam davom etuvchi aloxida Shovqin signallari bo’lib, inson qulog’i ularni aloxida zarbalar sifatida qabul qiladi.
Shovqin insonning umumiy xolatiga, tashvishlanishiga ta’sir ko’rsatadi, axvoli yomonlashuvi yuzaga keladi, bu esa mehnat samaradorligini pasaytiradi, xatolar qilib, shikastlanishga sababchi bo’lishi mumkin. Tovush balandligi eshitish sezgisi o’lchamini baholaydi. Tovush balandligi darajasi fonlarda ulchanadi.
Ta’sirni baxolash uchun butun chastotalar diapazoni oktava chaziqo’l ariga bo’lingan, ularda yuqori chegara chastotasi fyuqori fkuyi kuyi chegara chastotasidan 2 martaga ko’p.
Oktavani xarakterlovchi chastota sifatida uning o’rtacha geometrik kattaligi olinadi.
45 – 90 Gts - > furt k 63 Gts
90 – 180 Gts -> furt k 125 Gts
5000 – 11000 Gts - > furt k 8000 Gts
Yuqori (baland) chastota tovushlari inson xissiyotiga salbiy ta’sir ko’rsatadi.
Bir necha shovqinli agregatlar mavjud binolarda shovqinning umumiy darajasi barcha agregatlar shovqinlar darajasining arifmetik yig’indisiga teng emas. Bir necha shovqin manbalarining shovqin yig’indi darajasi, ulardan teng yarim bo’lingan nuqtada quyidagicha ifodalaniladi:
L k L1 k 10 lg n; dB
L1 – 1 Shovqin manbai darajasi
n – Shovqin manbalari soni.
Sanitariya meyorlari jamoatchilik va turar-joy binolarining tsiq moslamalaridan shovqin manbaiga qadar minimal masofa urnatadilar va ishlab chiqarish binolarida shovqinning cheklovli darajalariga yl qyadilar. Ochiq xavo va xajmi bo’yicha katta binolarda sfera tlqinining tovush bosimi darajasining kamayishi shovqin manbaidan masofa kvadratiga teng proportsionaldir:
L2 k L1-20 lg r2; dB
L2 – Shovqin manbaidan r2 masofada tovush bosimi darajasi.
r2 – Shovqin manbaidan masofa.
L1 – 1m masofada shovqin masofaning tovush bosimi darajasi.
Xajmi uncha katta bo’lmgan binolarda tovush to’lqinlari shift, devorlar, poldan ko’p bora aks-sado beradi. Aks bergan tovush to’lqinlari shovqin manbai to’lqinlariga qo’shiladi, shuning uchun binolarda tovush bosimi darajasi Ochiq maydondagiga nisbatan ko’p bo’ladi. Sanitariya normalari xududlar va ishlab chiqarish korxonalari binolarida shovqinni cheklash bo’yicha sanitariya meyorlari 1996 yil 30 apreldan kuchga kiritilgan va loyixalashtirayotgan va ishga tushirayotgan barcha ishlab chiqarish korxonalari va tashkilotlar uchun ulardagi ish o’rinlari, texnologik va injener uskunalar majburiy xisoblanadi.
Silkinish – mustaxkam zich jismlarning mexanik tebranishlari yoki tebranma xarakatlar.
F dan 16 Gts gacha mexanik tizimlar joylashuv amplitudasi bilan xarakterlanadi.
A k j (t), tezligi Vkf (t),jadalligi akj (t).
L k 20lg V f×5×10–8, deya belgilanadi, V – silkinish tezligining m sek o’rtacha kvadrat axamiyati.
Silkinishning aylanma detallar va xarakatlanayotgan mexanizmlar, vallar, mashina shkivlari, dostgoxlar, pnevmatik asboblarning noto’g’ri balansirovkasi, truba quvirlar bo’yicha suyuqo’l ik va gazlarni transportirovka qilish oqibatida yuzaga keladi.
Silkinishlar dinamik yo’dlar ta’sirida vujudga kelib, mashinalar, qurilmalar va ishlab chiqarish binolari poydevoriga uzatiladi, ular orqali yerga boradi.
Shuning uchun silkinishlar va chayqalishlar katta masofaga yeo’tib borib, boshqa binolar va inshootlarda chayqalish xosil qilishi mumkin. Texnologik va boshqa uskunalarni loyixalashtirishda ishlab chiqarish binolarida ish joylarida uskunalar silkinishi tegishli kattalikdan oshib ketmasligi va SN – 245 –63 meyorlariga javob berishini inobatga olish zarur.
Ishlab chiqarish silkinishlarini meyorlash muammosi 2 yunalishda xal qilinadi: injener (muxandis) – texnik va sanitariya – gigienik. Kuchli va sekin silkinishlar o’rtasidagi chegara f chastotaga bog’liq tarzda yo’l qo’yiladigan silkinish amplitudalarining meyoriy kattaligining kiyshik o’zgarishi sifatida ko’rib chiqish mumkin.
n k 400obug’imida A k 0,2 mm
n £ 2400 obg’min da A k 0,05 mm
n < 300 obg’min da A £ 0,19 mm
Agar A £ 0,19 mm bo’lsa, koni qoqarli baxo xisobga olinadi.
A £ 0,15 mm – yaxshi baho;
A £ 0,1 mm – a’lo baho.
Past chastotali mashinalar uchun TU-60-49 meyorlariga ko’ra, A poydevorlar tebranishlari amplitudasi 0,2 mm gacha yo’l qo’yiladi; siltov S k 2A k 0,4 mm – xozirgi paytda bu kattalik mashinalar poydevorlarining xisob-kitobi to’g’riligi bahosining asosiy kriteriysi.
Insonga ta’siri xarakteri bo’yicha silkinishlar umumiy, maxalliy, uyg’unlashtirilganga bo’linadi. kundalang, zinasiga yoki aylanma tebranishlar mavjud.
Umumiy silkinishlar tananing biror bir qismiga ta’sirida qon ta’minotining yomonlashuviga olib keladi. Bu bug’inlarning deformatsiyasiga va xarakatlanishining sustlashuviga, terining sezishini kamayishiga olib keladi.
Insonning ichki organlarini o’z chastota tebranishlariga ega tebranuvchi tizim sifatida qarab chiqish mumkin:
f k 6 Gts - insonning butun tanasi uchun;
f k 8 Gts – bosh va oshkozon uchun;
f k 20 –25 Gts – boshqa organlar uchun;
f > 25 Gts - noxush.
Tashqi tebranishlarning ta’siri rezonans xolatni chakirishi va insonning ichki organlari chaykalishi va shikastlanishiga olib kelishi mumkin.
Silkinish nafas organlari, yurak-bugin va MAS faoliyatini izdan chiqaradi, krish-eshitish qobiliyatini sustlashtiradi. Uzoq va tez silkinishda silkinish kasalligi vujudga kelishi mumkin. Ayniqsa inson uchun bir vaqtning o’zida Shovqin, silkinish va past xarorat zarar.
Shovqin va silkinishdan ximoya
Sanitariya meyorlari turar joy va jamoatchilik binolarining to’siq moslamalarigacha manbalarining minimal masofalari va tovush quvvatining meyoriy darajasini belgilaydi. Shovqinli tsexlarni, Shovqini kam tsexlar, turar-joylar va jamoatchilik binolarga nisbatan shamol tomonda va ulardan olisrokda joylashtirish maksadga muvofiq.
Shovqin va silkinish bilan kurash korxonalar, ishchi o’rinlari va uskunalarni loyixalashtirishdanok boshlanadi. Buning uchun:
1. tashkiliy
2. texnik
3. o’tibbiy-profilaktik tadbirlardan foydalaniladi.
Ishlab chiqarish uchastkalari, uskunalar va ishchi o’rinlarini tashkiliy ratsional joylashtirish, ishchilarning Mehnat va xordig’ini doimo nazorat qilish, ishchi joylari va uskunalaridan foydalanish cheklovlari va tegishli sanitariya-gigiena talablariga moslashtirish axamiyatlidir.
Texnik – bu tadbir omillarning ta’sirini ancha kamaytirish imkonini beradi.
Uskunalarni yig’ishda manbaning zida Shovqin va silkinish darajasini pasaytirish zarur.
Bu zarbali ta’sirlarni zarbasizlar bilan almashtirish, kam materiallardan foydalanish, silkinishni sezuvchi asoslarda uskunalarni urnatish orqali amalga oshiriladi. Agar manbada Shovqin va silkinish darajasi baribir yuqori bo’lsa, u xolda manbani izolyatsiya qilish yoki ish joyini xoli qilib, tovush yutuvchi materiallardan foydalaniladi.
Tovush izolyatsiyasi – kojuxlar, eko’ranlar, tsiqo’l ar yordamida amalga oshiriladi. Tovush izolyatsiya qiluvchi tsiqo’l ar, tovush tlqinini aks ettiradi. Tovush izolyatsiya qiluvchi tsiqning bunday qobiliyati d tovush yeo’tib borish, singish bilan baxolanadi, tsiq orqali tovush enYergiyasiga o’tib, shu tsiqda yotuvchi tovush quvvati nisbati bilan belgilanadi.
To’siqning tovush izolyatsiyasi Q k 10lg(Ig’d).
To’siqning tovush izolyatsiyasi qiluvchi qobiliyati uning xajmi, shakli, joylashuvi, materiali va xokazolarga bog’liq.
Tovush yutish – Shovqinning tebranish quvvatining issiqo’l ikka aylanishi. O’ta tovush ytishni govak-govak, teshik- teshik materiallar va gazmollarda ko’zatish mumkin.
Silkinishlarning kuchsizlanishi - ko’plash, yo’tkizish, amortizatorlar, poydevorlar yotkizishda vibroizolyatsiya, tovush ytish vositalaridan foydalaniladi.
O’tibbiy-profilaktik tadbirlar - 1 tomondan Shovqin va silkinish xolatlari xajmlari nazorati va boshqa tomondan ishlayotganlar salomatligi axvoli nazoratidir.
Shovqindan individual ximoyalanish vositalari – ovozni o’chiradigan ximoya probkalari, naushniklar,shlemlar.
Silkinishdan ximoya esa - maxsus poyafzal va qo’lqoplar.
Shovqinlardan ximoyalanish uchun chora va materiallar tanlashda inobatga olinadiganlar:
Tovush to’lqinlari: po’latda - V k 5000 mg’sek;
suvda - V k 1450 mg’sek;
probkada - V k 500 mg’sek;
xavoda - V k 340 mg’sek.
Ochiq makonda tovushning sfyera to’lqini kuchi masofa kvadratiga proportsional yo’q bo’ladi – g’oyib bo’ladi.
Shuning uchun Shovqin xosil qiluvchi muxitli ishlab chiqarish binolarini keramik gishtlar, plastmassa listlar, metall listlar bilan koplash, moyli laklar bilan buyash mumkin emas, izolyatsiya sifatida esa voylok, asbest, probka, qo’rgoshin, rezina yoki tovush energiyasi qisman aks etadigan boshqa materiallardan foydalanish mumkin emas.
Tovush yutuvchi materiallar Shovqin tezligini 7-10 dB ga kamaytiradi.
Binoning mehmorchilik shakllari tovush tlqinlarini kamaytirish yoki kuchaytirishda katta axamiyatga ega. Eshik yuqori qismlari Shovqinni bir yerga tuplab, kuchaytirsa, buro’tib chikkan joylari Shovqinni tarqatadi, tovush tezligini kamaytiradi.
Eshitish organlarini individual ximoyalash choralari:
1. Mexanizmning aylanma qismlarini o’ta aniq xisob bilan bosish va balansirovka qilish.
2. Dinamik tovush bosuvchilardan foydalanish.
3. Silkinish manbai oborotlari sonini zgartirish (f qo’l bo’lsa, moslamaning qattiqo’l igini kpaytirish, yahni tebranishlar amplitudasini kamaytirish lozim. Bunga moslamaning egiluvchanligi va mustaxkam emasligi xolatida Yerishish mumkin.
4. Mashina poydevori va asosi o’rtasida zich prokladkalardan (rezina, voylok, yogoch, probka, prujina va ressorlar) foydalanish mumkin.
5. Mexanizmlarning kaytish-kirishish xarakatini aylanuvchan (podshipnik) – chaykalma, sirgaluvchan podshipniklar bilan, pulat detallarni plastmassali bilan almashtirish.
6. Mashinalar detallari uchun yopishkok materiallar va kotirmalar qo’l lash. Bunday ximoya turi Shovqinning yuzaga kelish manbaida silkinish va Shovqinga qarshi ko’rashning asosiy choralaridan biridir.
Ichki Shovqinga qarshi choralar yoki ovozni uchiruvchilar doka, paxta, yumshok rezinadan tayyorlanadi, bahzan vosk, moy yoki parafinga botirilgan xolda qo’l laniladi.
Ular qo’l oqqa tiqiladi, Biroq aloqa korxonalarida keng qo’l lanilmaydi.
Tashqi Shovqinga qarshi choralar - qo’l oqqa mustaxkam joylashtiriladigan naushniklar. rtacha va yuqori chastotali Shovqinlardan ximoyalash uchun VTSNNIOT – 1, 2, 3, 4 naushniklari ishlab chiqilgan.
Bunday naushniklar ishlab chiqarish Shovqinlaridan ishonchli ximoya bilan ta’minlaydi va shu bilan birga so’zlashuv nutkini yaxshi eshitish imkonini beradi.
Shovqinga qarshi chora tanlashda f va ishchi joyida Shovqin jadalligini bilish zarur.
(L ni 10 dB ga kamaytirish) individual ximoya vositalaridan foydalanish – o’ta ilojsiz kolganda quriladigan chora.
Yuqori chastotali silkinishlardan qo’l larni ximoyalash uchun – polimYer materiallardan zich qobiqo’l arga ega kaftlarida kamYera mavjud silkinishdan ximoyalovchi qo’l qoplar bor. Barcha yuqorida kayd etilgan choralar Shovqinli binolar yoki Shovqinli uskunalar bilan ishlovchi insonlar salomatligini saqo’l ashga yordam beradi.
Nazorat savollar
1. Shovqin nima?
2. Shovqinni tavsiflovchi kattaliklar?
3. Shovqinga karshi ko’rash usullarini ayting?
4. Titrashning kishi organizmiga tahsiri?
5. Titrashga karshi ko’rash choralarini ayting?